Ka doktoruar ne Rome te drejten kanonike ne
Universitetin
e
famshern
»Propaganda
Fide - Urbaniana« ne vitin 1968 rne kete teme.
»De
fontibus
historico-juridicis
ecclesiae
Scopiensis«, Rornae, 1968 (Mbi burimet historiko-juridike te Kishes se Shkupit) shkruar dhe rnbrojtur ne gjuhen latine rne suksesin me te larte dhe lavdate. Kete teme ai e ka punuar edhe me vone dhe ne forme te zgjeruar e ka botuar ne gjuhen kroate »SkopskoPrizrenska
biskupija
kroz
stoljeca«
(Ipesh-
kvia Shkup-Prizren neper shekuj) KS - Drita, 1986, fq. 240. Po ashtu ka perpiluar dhe botuar librin e urateve »Shujta shpirterore«,
Dr. Don Gasper GJINI
Drita, 1978, 1986. Mbi te gjitha ishte prift, predikues i palodhshern dhe i paluhatshern, guximtar i se verteDr. Don Gasper Gjini lineli ne Ferizaj me
tes dhe te drejtes, kujdestar i zellshern per
24
te sernure, babe i
shatator
1930
nga
prinderit
Kola
dhe
mire dhe bujar per skam-
Dushe Gjini, familje kjo e rnadhe dhe bujare
nore.
rne 12 femije. U shugurua per prift me 2
Jeta
korrik 1955. Piesen me te rnadhe te jetes ia
gjalla
shpirterore,
fetaro-kulturore
ka kushtuar veprimtarise baritore, sherbimit
tone,
edhe
gjere,
rneshtarak, ne fillirn si sekretar i ipeshkvit,
shqiptar. Dr. Don Gasper Gjini i pari e dha
me vone si kancelar, farnullitar ne Ferizaj
nje paraqitje panorarnike te historise se kris-
dhe se funeli deri ne vdekje ne Shkup. Vite
hterizmit
rne rradhe ishte kryetari i Gjyqit Kishtar
apostullike e deri ne dite tona. Kjo pasqyre
Dioqezan, stueliues i palodhshem i se kalua-
e se kaluares sone, te pergjakshme dhe te
res sone fetaro-kombetare, bashkepunetor i
lavdishme, pa dyshim do te jete drite dhe
zellshem i »Drites«.
rruge per nje ardhmeri me te mire.
dhe
vepra
ne
me
e
tij
popullin
jane per
permendore popullin
shqiptar
tö
per rnesin
prej
tone
kohes
PARATHENIE
Me nje te kaluar te gjate prej me se gjashternbedhjete shekuj e gjysme, kjo dioqeze ende nuk e ka te shkruar historine e vet si e kane shumica e institucioneve te ketilla. C'eshte edhe me keq, nuk kemi as ndonje pasqyre sistematike e cila do t'i perfshinte se paku periudhat kryesore te zhvillimit te krishterizmit ne keto ane. Ky fakt nuk me ka lene te qete dhe prandaj gjithnje me ka nxitur te bej dicka. Derisa merresha me studime tjera, gezohesha pa mase kur zbuloja ndonje gjurme , shkrim apo njohuri te reja per dioqezen time te lindjes. Keshtu vendosa ta filloj nje studim sistematik, aq sa te jete e mundur. Fillimi s'ka qene aspak i Iehte. E kisha ndjenjen e njeriut i cili ne nje are tejet te madhe perpiqet ta mbledhe grurin kalli per kalliri. Por me mbante vazhdimisht shpresa dhe urtia popullore: »Kokerr kokerr behet buka!«, Duke i studjuar shkrimet rne te vjetra, te gjetura mbi keto vise, kam pare se ato kane te bejne me Dardanine, Kishen Dardane dhe me besimtaret e saj. Kjo ishte nje krahine e vecante kishtare dhe administrative. Metropoli i saj ishte Skupi, Shkupi i sotem. Ky fakt pra, se pikerisht ne kete territor katoliket kane jetuar ne kontinuitet shumeshekullor deri me sot, me ka dhene shkas dhe arsye qe fillet e veprimtarise dhe te mendimit te Kishes, zhvillimin dhe veprimtarine e saj te mevonshme ne keto ane, t'i lidhi me kete krahine. Ndersa per pjeset tjera te territorit te dicqezes se sotme, kam gjetur me pak te dhena dhe disi sikur ato gjithmone kane mbetur ne periferi te ngjarjeve kishtare. Materialin kryesor per periudhen e pare e kam gjetur neper letrat e shumta te ipeshkvijve te Romes te derguara ipeshkvijve dardane, perkatesisht mitropolitit te tyre si dhe ipeshkvijve tjere te Ilirikut te madh. Ketu jane edhe shume pergjigje te papeve ne pyetjet e ipeshkvijve dardane lidhur me ceshtje te shumta e te ndryshme te jetes dhe te disiplines kishtare. Te gjitha keto gjenden ne permbledhjet e vjetra te letrave te papeve si dhe ne kolekcionet me te hershme juridike. Per dy periudhat tjera e kam shfrytezuar materialin e ruajtur neper arkivat e ndryshme si: ne Arkivin e Propagandes ne Rome, ne Arkivin e Ministrise se Puneve te Jashtme ne Paris, ne Arkivin Shteteror te Zares, si dhe ne disa arkiva te famullive tona. Per shkak te kohes se kufizuar dhe pamundesise tjeter, nuk kam mundur t'u kushtoj sa duhet kohe ketyre arkivave, prandaj besoj se ne to ka ende edhe shume materiale me vlere. Pervec kesaj, gjate punes kam pare se duhet te hulumtohen
5
edhe arkivat e Vienes, te Londres e gjithashtu edhe ata te Stambollit. Kjo detyre u mbetet te rinjeve. Arkivi i dioqezees sone nuk ekziston me. Ne te ka pasur materiale te vlefshme par ne vitin 1941 qe zhdukur krejtesisht kur nje bombe e goditi ndertesen e ipeshkvise, me (rast u zhduk gjithcka kishte ne te. Nje pjese te konsiderueshme te materialit e kam mbledhur kokrra kokrra neper shume vepra te botuara te vendit dhe te jashtme, te eilat jane permendur ne vendet perkatese ne kete liber. Ndarjen e ketille te ketij punimi, ne te vertete e kane diktuar nje varg ngjarjesh te rendesishme te eilat dis i edhe jane bere si kufij midis periudhave te eaktuara, prandaj nga ky aspekt kjo me eshte dukur me e logjikshme dhe me e pershtatshme. Jane zgjedhur ato kapituj te eilet kane qene me te rendesishem dhe me karakteristike per periudhat e eaktuara. Natyrisht, kufijte e sotem te dioqezes nuk perputhen plotesisht me ata qe do t'i gjejme ne disa kapituj, sepse neper kaq shume shekuj sigurisht se ka pasur edhe mjaft ndryshime. Pervec kesaj, ne kete dioqeze ndonjehere jane perfshire edhe vende mjaft te largeta nga ky territar, por qe ne aspektin kishtar kane gravituar kah ky mjedis, ose kane qene nen juridiksionin e tij. Deshiroj me kete rast t'u falenderoj te gjithe atyre qe ne cfaredo menyre me kane ndihmuar ne kete pune, pa ndihmen dhe keshillat e te cileve , kjo veper nuk do te ishte perfunduar. Jam i bindur se me gjithe vullnetin e mire dhe te gjitha perpjekjet, kane mbetur edhe mjaft leshime dhe zbrazeti, sikurse te cdo veper njerezore. Shpresoj se ky liber do t'i sherbeje njohjes me te mire te se kaluares se larget dhe te afert te katolikeve te ketyre aneve te eilet me shekuj kane qendruar si roje besnike te amanetit te shenjte te shen Palit. G. Gj.
6
SHKURTESAT
Acta Apostolicae Sedis Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, colleg. Thalloczy L. - Jireöek C. - Sufflay E., I-lI, Vindobonae 1913-1918. Archivio storico della S. Congregazione »de Propaganda Fide«, Roma: Scritture riferite nei Congressi Scritture originali riferite nelle Congregazioni Generali Arkivi i famullise se Janjeves Arkivi i farnullise se Letnices Arkivi i famullise se Prizrenit Arkivi i famullise se Stublles Corpus Scriptorum ecclesiasticorum latinorum Drzavni arhiv, Zadar Enchiridion Fontium historiae ecclesiasticae antiquae ed. Kirch C., Barcinone 1965. Illyricum Sacrum Godisnjak Istorijskog drustva Bosne i Hercegovine, Sarajevo Glasnik muzeja Kosova i Metohije, Pristina Glasnik Skopskog Nauönog drustva, Skoplje Glasnik Srpskog uöenog drustva, Beograd Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo Glas SANU - Srpska akademija nauka i umetnosti (dikur: SAN - Srpska akademija nauka; SKA - Srpska kraljevska akademija), Beograd Istoriski casopis SANU Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio Monumenta Germaniae historica, Auetores antiqui Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, Zagabriae Narodna enciklopedija (Stanojevic) Migne, Patrologia graeca Migne, Patrologia latina Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslavenskih naroda pod turskom vladavinom, Orijentalni institut u Sarajevu
7
REG Gregorii I Papae Registrum Epistolarum Spomenik Spomenik SANU (SAN, SKA) Spomenici Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, Skopje Starine Starine JAZU VIZINJ Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd ZFF Zbornik Filozofskog fakulteta, Beograd
8
PERMAJTJA Parathenie ................................................................................................................................ 5 Shkurtesat .................................................................................................................................7 Burimet eliteratures . ............................................................................................................. 11 Pjesa e pare: KRISHTERIZMI NE DARDANI Agirni i Krishterizrnit dardan ................................................................................................ 23 Fillirni dhe organizimi i Kishes dardane .................................................................................29 Ipeshkvijte dardane ne koncilet e para te pergjithshme ...........................................................................................................................32 Skizmat dhe ipeshkvijte dardane ............................................................................................36 Vikariati i Selanikut ................................................................................................................42 Justiniana Prima .....................................................................................................................44 Qendrimi i ipeshkvijve dardane ne diskutimet mbi »Tria capitula« ................................................................................................................ 50 Dioqezat dardane dhe ipeshkvijte ...........................................................................................54 Shenjterit dardane .................................................................................................................. 59 Letrat e ruajtura mbi Kishen dardane .....................................................................................64 Pjesa e dyte: PERIUDHA E ERRESlRES DHE E P ASIGURISE Kisha dardane gjate periudhes se ardhjes se sllaveve .................................................................................................................................. 71 Krishteret e Dardanise ne rrethanat e reja .............................................................................. 75 Kishat katolike dhe bashkesite e tyre ne Serbi nga shekulli XIII deri ne shekullin XV ........................................................................ 83 Gjendja e katolikeve nen sundimtaret serbe .......................................................................... 90 Katoliket e atehershem te ketyre vendeve ........................................................................... 102 Dioqeza e Prizrenit dhe titullaret e saj ................................................................................. 116 Ipeshkvijte e kesaj periudhe ................................................................................................. 121 Ardhja e osmanlinjve ........................................................................................................... 126 Islarnizimi i katolikeve ne Kosove ...................................................................................... 130 Laramania ............................................................................................................................ 147 Katoliket, kishat dhe famullite e tyre ne shekullin XVI dhe XVII, sipas burimeve te Vatikanit ................................................................................................. 155 Perpjekjet ekumenike gjate shekujve XVI dhe XVII .................................................................................................................................... 165 Sinodet e dioqezave ............................................................................................................. 169 9
Shenjterit e ketyre aneve ..................................................................................................... 174 Pishtaret e arsimit dhe pionieret e shkollimit ne dioqezen tone ........................................... 179 Martiret e Karadakut ........................................................................................................... 189 Ipeshkvijte prej shekullit XVII e deri ne ditet tona .............................................................. 196 Gjendja e tanishme e dioqezes ............................................................................................. 209 SHTOJCAT Letra e ipeshkvijve dardane derguar perandorit Leonit I, ne vitin 458 ................................ 214 Letra e ipeshkvijve dardane derguar papes Gelazit ne vi tin 494 ........................................ 215 Kronotaksa e ipeshkvijve te territorit te Ipeshkvise Shkup-Prizren ..................................... 217 Rezymeja ............................................................................................................................. 219 Zusammenfassung ............................................................................................................... 219 FOTO GRAFIT…………………………………………………………………………..227
10
BURIMET E LITERATURES I. Burimet A - Burimet e pabotuara 1 Arkivi i Kongregates per perhapjen e fese (Archivio storico della S.Congregazione de Propaganda Fide): a) Scritture riferite nei Congressi - Sc. b) Le Scritture originali riferite nelle Congregazioni Generali - SOCG. c) Visite e Collegi. 2 Archives du Ministere des affaires etrangeres (Paris) - Turquie, Correspondance Politique de Consuls, Salonique, vol. 6, 7 dhe 8. 3 Arhivi shteteror ne Zare: Acta praesidialia 1844 dhe 1845 - DAZ 4 Arhivi i Famullise se Janjeves: libri »Status animarum II«. - AFJ. 5 Arhivi i Famullise se Letnices: Liber status animarum; Pia unio BMV in Letnica AFL. 6 Arhivi i Famullise se Prizrenit: fandet e ndryshme. - AFP. 7 Arhivi i Famullise se Stublles: te disa viteve te ruajtura. - AFP. B - Burimet e botuara: Acta et Decreta sacrosancti oecumenici Concilii Vaticani, Romae 1872. Acta 'et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, colleg Thalloczy L. Jireöek C. - Sufflay E., vol. I-II Vindobonae 1913-1918. Acta Romanorum Pontificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum III, vol. I, Vaticanis 1943. Acta Sanctorum, III, Antverpiae 1737. Anonymi Descriptio Europae Orientalis, ed. Gorka dr. 0., Cracoviae 1916. Attaleiates M., Istoria, rec. I. Bekkerus, Bonnae 1853. Batthyany 1., Leges Ecc1esiasticae Regni Hungariae, et Provinciarum adiacentium I, Albae Carolinae 1785.
11
Benedicti XIV Bullarium, I, Romae 1746. Bösendorfer J., Diarium sive prothocollum venerabilis conventus s. Crucis Inventae Essekini intra muros ab anno 1686 usque ad annum 1851, Rad JA ZU 35, Zagreb 1916. Bullarium Ordinis Praedicatorum 11, Romae 1730; VI, Romae 1735. Bullarium Pontificium S. C. de Propaganda Fide I, Romae 1839. Bullarium Franciscanum Romanorum pontificum constitutiones, epistolas ac diplomata continens tribus ordinibus Minorum, Clarissarum, et Poenitentium concessa I-IV, Romae 1759, V-VI, Romae 1898. Burime te Zgjedhura per historine e Shqiperise: shek. VII-XV, I, Tirane 1962. Collectanea S. Congregationis de Propaganda Fide, I, Romae 1907. Collectio Lacensis, sive Acta et Decreta Sacrorum Conciliorum recentiorum, I, Romae 1946. Concilium Provinciale sive nationale Albanum habitum anno 1703, Romae 1706. Concilium Albanum Secundum Provinciale sive Nationale habiturn anno 1871, Romae 1876. Concilium Albanum tertium Provinciale sive Nationale habitum anno 1895 Leone XIII Pont. Max., Romae 1897. Corpus Iuris Civilis, 111, Novellae, rec. Schoell R., abs. Kroll G., Berolini 1954. Coustant, Epistolae romanorum pontificum, I, Parisiis 1721. Celebi E., Putopis, odlomci 0 jugoslovenskim zemljama, perkthirn, Sabanovic H., Sarajevo 1979. Dinic M., Iz Dubrovaökog arhiva, I, Beograd 1957. Draganovic dr. K., Izvjesce apostolskog vizitatora Petra Masarechija 0 prilikama katol. naroda u Bugarskoj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624., Starine JA ZU XXXIX, Zagreb 1938. Duchesne L., Liber Pontificalis, 11, Paris 1892. Dujöev I., 11 cattolicesimo in Bulgaria nel sec. XVII secondo i processi informativi sulla nomina dei vescovi cattolici, OCA - 111, Romae 1937. I njejti, Sofijskata katoliska arhiepiskopija prez 17 vek. Izuöavanie i dokumenti (l'arcivescovado ccattolico di Sofija nel secolo 17°. Studio e documenti), Sofija 1939.
Epistolae Imperatorum, Pontificum, aliorum inde ab anno 368 ad annum 553 datae Avellana quae dicitur Collectio-SCEL-, t. 35, p. 1,11, ed. Günther 0., Vindobonae 1895-1898. Eubel C. ,Bullarium Franciscanum sive Romanorum pontificum constitutiones, V, Romae 1898. I njejti, Hierarchia catholica medii aevi, 6 vol., Monasterii-Patavii 1898-1958. Fermendzin E., Izprave god. 1579-1671 tiöuce se Crne Gore i stare Srbije, Starine JAZU XXV, .Zagreb 1892. I njejti, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, MSHSM XXIII, Zagabriae 1892. I njejti, Acta Bulgariae ecclesiastica ab a. 1565 usque ad an. 1799, MSHSM XVII, Zagabriae 1887. Gams P., Series episcoporum Ecclesiae catholicae quotquot innotuerunt a beato Petro apostolo, Ratisbonae 1873. Gelzer H. - Hilgenfeld H. - Cuntz 0., Patrum Nicaenorum nomina latine graece coptice syriace arabice armenice, Lipsiae 1898. 12
Guilelmus A., Directorium ad passagium faciendum per Philippum regem Franciae in terram sanctam anno 1332, (pjeserisht), ne: SPOMENICI za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija tom II, Skopje 1977, 603-620. Gregorii I Papae Registrum Epistolarum ed. P. Evald-l. Harmann, MGH, I-lI, Berolini 1887-1899. Hadzibegic H. - Handzic A. - Kovaöevic E., Oblast Brankovica, Opsirni katastarski popis 1455. godine, Sarajevo 1972. Heffele Ch. - Leclercq H., Histoire des conciles 1 2, Paris 1907. Hierocles, Synecdemus, rec. Bekkerus 1., Berolini 1848. Hoberg H., Taxae pro communibus servitiis. Ex libris obligationum ab anno 1295 usque ad annum 1455 confectis, Cittä deI Vaticano 1949. Holsteinus,Collectio Romana bipartita, I,Romae 1662. Hurmuzaki E., Documente privitore la Istoria Romanilör, I, Bucuresci 1887. Ivic P. - Grkovic M., Deöanske hrisovulje, Novi Sad 1967. J affe Ph., Regesta Pontificum Romanorum a condita Ecclesia ad annum post Chr. n. 1198. Ed. 2 correctam et auctam auspiciis G. Wattenbach curaverunt F. Kaltenbrunner - P. Evald-S. Loewenfuld, I-lI, Lipsiae 1885-1888. Jorga N., Notes et extraits pour servir l'histoire des croisades au XV siecle, I-VI, Paris 1899-1916. Ljubic S., Listine 0 odnosajih izmezu juznoga Slavenstva i mletaöke republike, I-X, Zagreb 1868-189l. Mansi 1. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, 53 vol, Florentiae - Venetiis - Parisis - Lipsiae 1759-1927. Marcellinus c., Chronicon, ed. Mommsen Th., MGH, AA, XII,Berolini 1893. Martinis de R., Juris Pontificii de Propaganda Fide, I, Romae 1888. Mazarek don N., Breve Cenno circa gli esiliati cripto-cattolici del'la parrochia di Zernagora, nominatamente dei villaggi Stubla, Bincia, Terziai e Vernakolo nell'ano 1843-1846, Zernagora-Letniza 1882. Mercati A., Raccolta di Concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e le autoritä civili, I, Vaticanis 1954. Migne J. P., Patrologiae cursus completus, series latina, 221 vol, Parisiis 1879-1880. I njejti, Patrologiae cursus completus, series graeca, 161 vol, Parisiis 1886. Milojevic M. S., Deöanske hrisovulje, GSUD XII, Beograd 1880. Mollat G., Jean XXIII (1316-1334), Lettres communes, VI, Paris 1912; VII, Paris 1914. Parthey G., Hieroclis synecdemus et Notitia graecae episcopatus, Berlin 1866. Peterffy c., Sacra Concilia Ecclesia Romano - catholicae in regno Hungariae celebrata ab anno Christi 1016 usque ad annum 1734, II, Possonii 1742. Potthast A., Regesta Pontificum Romanorum inde ab anno MCXCVIII ad annum MCCCIV, 2 vo1., Berolini 1874-1875. Raöki dr., F., Documenta historiae croaticae periodum antiquam illustrantia, VII, MSH, Zagabriae 1877. I njejti, Izvjestaj barskog nadbiskupa Marina Bizzia 0 svojem putovanju god. 1610. po Arbanaskoj i Staroj Srbiji, Starine JAZU, XX, Zagreb 1888. Raynaldus 0., Annales ecclesiastici ab anno 1198, ubi desinit Baronius, 9 vol, Roma 1646-677. Ritzler R. - Sefrin P., Hierrachia Catholica medii et recentioris aevi, vo1. VI (17301799), Patavii 1958. ä
13
Sacrosancta Concilia ad Regiam editionem exacta studio Ph, Labbaei et G. Gossartii, II, Venetiis 1728. Smiöiklas T., Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, XIV, Zagreb 1916. Stojanovic St., Stare srpske hrisovulje, letopisi, rodoslovi, Spomenik SKA, III, Beograd 1890. Stojanovic Lj., Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd 1912. Sabanovic dr H., Krajiste Isa-Bega Ishakovica, Zbimi katastrski popis iz 1455 godine, Sarajevo 1964. Sisic F., Priruönik izvora hrvatske historije I 1, Zagreb 1914. Tarouca C. S., Collectio Thessalonicensis ad fidem Cod. Vat. lat, 5751, Textus et documenta, I 23, Romae 1937. Theiner A., Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, I, Romae 1863; II, Zagabriae 1875. I njejti,Vetera monumenta his tori ca Hungariam sacram illustrantia, I-II, Romae 1859. Theophanis, Chronographia, rec, C. de Boor, Lipsiae 1885. Thiel A., Epistolae Romanorum pontificum genuinae et quae ad eos scriptae sunt a s. Hilario usque ad Pelagium II, I, Brunsbergae 1868. Turner C. H., Ecclesiae Occidentalis monumenta juris antiquissima, Oxonii MDCCCXCIX. Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Opsirni popisni defteri od XV vek, tom III, pod redakcija na Metodija Sokoloski, Skopje 1976. Victor Tonnen., Chronica,MGH, AA, IX, Berolini 1894. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, Beograd 1955. Wad ding L., Annales Minorum, I-XII, Ad Cl aras Aquas 1931. Zamputi 1., Relacione mbi gjendjen e Shqiperise veriore e te mesme ne shekullin XVII, v. 1., Tirane 1963.
II. Literatura ALTANER B., Patrologie, Leben, Schriften und Lehre der Kirchenvater, Freiburg im Breisgau 1950. ANTOLJAK S., Kako je doslo do imena »Skopje«, ne: Godisen Zbornik, Filozofski fakultet na univerzitetot Skopje, knj. 12., Skopje 1960. Atlas zur Kirchen-Geschichte, Freiburg im Breisgau 1970. BALAN P., Delle relazioni fra la Chiesa cattolica egli Slavi (della Bulgaria, Bosnia, Serbia, Erzogovina), Roma 1880. BARJAKTAROVIC M.R., Rugovo, Etnoloska i antropogeografska prouöavanja, Beograd 1957. BARISIC F., Pro ces slovenske kolonizacije istoönog Balkana, Simpozium, Predslovenski etniöki elementi na Balkanu u etnogenezi juznih Slovena, Sarajevo 1969. BATTIFOL P., Le catholicisme des origines Saint Leon IV, Le Siege Apostolique (359-451), ed. 2., Paris 1924. BAUD RAND M., Lexicon geographieum, in quo universi orbis urbes, Provinciae, Regna, Maria, et Flumina recensentur Parisiis 1670. ä
14
BINTERIM A., Suffraganei Colonienses extraordinarii, sive de sacrae Coloniensis ecc1esiae propepiscopis, vulgo Weihbischöfen, syntagma historicum, Moguntiae 1843. BOZIC 1., 0 jurisdikciji Kotorske dijeceze u srednjevekovnoj Srbiji, Spomenik SAN 103, Beograd 1953. BRLEK M., Conventus S. Francisci Ragusii (Dubrovnik), Historica lineamenta, Miscellanea Melchior de Pobladura, I, Romae 1964. BUTORAC P., Cetiri pisma nadbiskupa Vicka Zmajevica, Starine JAZU 41, Zagreb 1948. BUTURAC dr J., Fra Ivan Pozezanin za latinsku skolu u Pozegi g. 1637, Almanah Pozcske gimnazije 1699-1969. I njejti, Katoliöka crkva u Slavoniji za turskog vladanja, Zagreb 1970. BUTURAC J. - IV ANDIJA A., Povijest Katoliöke Crkve medu Hrvatima, Zagreb 1973. CUHLEV D., Istorija na Bulgarskata Crkva (864-1186), I, Sofija 1911. CVInC J., Balkansko poluostrvo i juznoslovenske zernlje, Beograd 1966. I njejti, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, III, Beograd 1911. CERSKOV E., Oko problema komunikacije i polozaja naselja na Kosovu i Metohiji u rimskom periodu, ne: GMKM II(1957). I njejti, Antiöka bista zene iz Klokota, ne: GMKM III(1958). I njejti, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969. CILEV P., Obikolka iz albanski selista v Pristinsko, Prizrensko, Debrsko i Ohridsko, Izvestija na Narodnija muzej v Sofija,VI (1926). CERIC C., Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968. CIVETINA M., DOMENICHELLI T., Orbis Seraphivus, II 1, Ad Claras Aquas 1887. CIVILTA CATIOLICA, II Concilio Vaticano secondo, Terzo periodo 1964-1965, IV, Roma 1965. DELEHA YE H., Castor et Pollux dans les legendes hagiographiques, Analeeta Bollandiana 23 (1904). DE NORIS H., Dissertatio historica de Synodo quinta oecumentica, Patavii 1673. DEROKO A., Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950. I njejti, Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd 1962. I njejti, Spomenici arhitekture IX-XVIII veka u Jugoslaviji, Beograd 1964. DIEHLE CH., Justinien et la civilisation byzantine au VI-e siecle, Paris 1901. DIMOVSKI dr. S., Crkovna istorija na makedonskiot narod, Skopje 1965. DINIC M., Oblast Brankovica, Prilozi za knjizevnost, jezik, istoriju i folklor, :XXVI, sv. 1-2(1960). I njejti, Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji iBosni, I, Beograd 1962. DRIAULT E., La question d'Orient, Paris 1917. I njejti, The idea of apostolicity in Byzantium and legend of the apostole Andrew, Cambridge (Massachusetts) 1958. DUCHESNE L., L'Illyricum ecclesiastique, Byzantinische Zeischrift, I (1892). DUJCEV I., Bogdan A., ne: Dictionnaire d'histoire et de Geographie ecclesiastiques, IX, Paris 1937. I njejti, Bogdan P., ne: Dictionnaire d'histoire et de Geographie ecc1esiastiques, IX, Paris 1937. 15
DJIVANOVIC N., Dubrovcanin Toma Tomieie (1710-1793) Katoliöki nadbiskup u Skoplju, GSND, II, Skoplje 1927. GIANELLI c., Documenti inediti sullo stato di alcune comunitä cattoliche della Serbia meridionale nel 1578, Ricerche slavistiche, II, Roma 1953. GJINI G., De fontibus historico-juridicis ecc1esiae Scopiensis, Romae 1968 (disertacioni ne doreshkrim), ELEZOVIC GL., Reönik kosovsko-metohijskog dijalekta, Beograd 1932. Encyclopedie catholique du monde chretienne, Bilan du Monde, t. II, (s. 1.), 1964. Enzyklopaedie des Islam, bot. M. T. Houtsman, A. J. Wensinck, W. Heffening, H. A. Gibb, E. Levi-Provencal). III, Leiden-Leipzig 1936. EVANS A. J., Antiquarian researches in Illyricum (Archeologia or miscellaneous tracts relating to antiquity, XLIX, London 1885. FARLATUS D. - COLETUS I., Illyricum Sacrum, 8 vol, Venetiis, 1751-1819. FERRARI G., La Chiesa Ortodosa Albanese, Oriente cristiano, an. XVIII, nr. 4, Palermo 1978. FILIPOVIC S. M., Has pod Pastrikorn, Sarajevo 1958. FILIPOVIC N., Pogled na osmanski feudalizam, GID BiH, IV, Sarajevo 1952. I njejti Iz istorije Novog Brda u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI veka,GID BiH, Sarajevo 1954. FOLIC M. - LUKIC M., Informativni pregled konzervatorskih radova na spomenicima kulture Kosova od 1962 do 1972 godine, Starine Kosova-Antikitete te Kosoves, VI-VII, Prishtine 1972-1973. FORGET J., Diacres, ne: Dictionnaire de theologie catholique, IV 1 Paris 1920. GELZER H., Der Patriarchat von Achrida.Leipzig 1902. GERZINIC A., Bozji sluzabnik Janez Gnidovec, duhovnik, vzgojitelj, misijonar, skof, Buenos Aires 1972. GILJFERDING A. F., Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1972. GOLUBINSKIJ E., Kratkij oöerk istorii pravolslavnih cerkvei Bolgarskoj, Serbskoj i Ruminskoj ili Moldo-Valaskoj, Moskva 1871. GRANIC B., Osnivanje arhiepiskopije u gradu Justiniana Prima 535 g. po Hr., GSND, I, Skoplje 1926. GRUJIC R., Skopska eparhija, Narodna enciklopedija, IV, Zagreb 1929. I njejti, Grob cara Dusana.GSbll), I, Skoplje 1926. I njejti Skopska mitropolija (Spomenica pravoslavnog hrama sv. Bogorodice u Skoplju) Skoplje 1935. I njejti Polosko-tetovska aparhija i manastir Lesak, GSND, XII, Skoplje 1935. I njejti, Gusari na Svetoj Gori i Hilandarski pirg Hrusija od XII-XIV veka, GSND, XIV, Skoplje 1934. GAUDEMENT J., L'Eglise dans l'Empire Roman (IV-V siecles), III, Paris (s.a.). GRUMEL V., L'Illyricum de la mort de Valentien I (375) la mort de Stilicon (408), Revue des Etudes Byzantines 9 (1951). HADROVICS L., L'Eglise serbe sous la dominantion turque, Budapest-Paris 1947. HAHN von J. G., Reise von Belgrad nach Salonik, Wien 1868. HALIMI K., Gornjomoravska »varijanta« narodne pesme »Smrt Omera i Merime«, GMKM I, Pristina 1956. HADZIV ASILJEVIC dr J., Skoplje i njegova okolina,Beograd 1930. ä
16
HANDŽIĆ, A. Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredinom XV vijeka, Simpozijum o Skenderbegu, Priština 1969 I njejti 0 islamizaciji u sjevero-istoönoj Bosni, PZOF XVI-XVII, Sarajevo 1970. HECQUARD H., Histoire et description de la Haute Albanie ou Guegarie, Paris 1858. Historija naroda Jugoslavije, I-lI, Zagreb 1953-1959. Historia e popullit shqiptar, I-lI, Prishtine 1969. HODE B., Necrologium Fratrum Minorum de Observantia Provinciae S. P. Francisci Ragusii, Analeeta Franciscana, VI, Ad Claras Aquas 1917. HONIGMANN E., Les Synecdemos d'Hierocles et l'opuscule geographique de Goerges de Cypre, Bruxelles 1939. I njejti Recherehes sur les listes des Peres de Nicee et de Constantinople,Byzantion 11 (1936). INALDZIK H., Od Stefana Dusana do Osmanskog Carstva, PZOF, III-IV, Sarajevo 1953. ISTORISKI INSTITUT NR CRNE GORE, Imenik geografskih naziva srednjovekovne Zete, Titograd 1959. IV ANOV J., Blgarski starini iz Makedonija, Sofija 19312• IVANOVIC R., Deöanski katuni, IC, III,Beograd 1952. Istorija na makedonskiot narod, I-III, Skopje 1969. JANIN R., Dacie, ne: Dictionnaire d'Histoire et de Geographie ecclesiastque, IV Paris 1928. JASTREBOV 1., Neste 0 Gornjoj Moravi, Glasnik SUD, knj. 60. Beograd 1885. JANAUSCHEK P., Originum Cistercensium, 1. Vindobonae 1877. JELENIC dr. J., Povijest Hristove Crkve, III, Zagreb 1928. HRECEK c., Albanija u proslosti, Srpski knjizevni glasnik, XXXII, br. 9, Beograd 1914. I njejti, Rudarstvo i rudari Srbije i Bosne u srednjem veku, Beograd 1940. I njejti, Trgovaöki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951. I njejti, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjeg veka, Zbornik K. Jireöeka, II, Beograd 1962. HRECEK J. - RADONIC J., Istorija Srba, I-lI, Beograd 1978. JOV ANOVIC V., Upotreba jezika i pisma u vreme Dusana, Numizmatiöar, Beograd 1975. KONDIC V. - POPOVIC V., Cariöin grad, utvrdeno naselje u vizantijskom Iliriku, Beograd 1977. KOSTIC K., Nasi gradovi na jugu, Beograd 1922. KOSTIC dr M., Spaljivanje Skoplja 26. i 27. oktobra 1689 god. Skoplje 1922. I njejti, Prilozi istoriji srpsko-arbanaskog ustanka 1689-1690, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju II 1, Beograd 1924. I njejti, Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 1737-1739 i seobe Srba u Ugarsku, GSND, VII-VIII, Skoplje 1930. KOVACEVIC D., 0 Janjevu u doba srednjevekovne srpske drzave, IG, 1-4 Beograd 1953. I njejti, Dans la Serbie et la Bosnie medievales les rninex d'or et d'argent, Annales Econornies Societes Civilisations, Extrait du nr. 2 mars-avril, Paris 1960. KOV ACEVIC D. - KOHC D., Pristina u srednjem veku, IC, Istorijski Institut u Beogradu XXII, Beograd 1975. KÖPRULÜ M. F., Porijeklo Osmanske carevine, Sarajevo 1955. 17
CAROLUS A. S.P., Geographia sacra (sive Notitia antiqua dioecesium omnium Patriarchalium, Metropoliticarum et Episcopalium Veteris Ecclesiae), Amsterdami 171l. CALINESCU G., Altre notizie sui missionari cattolici nei paesi Romeni, Diplomatarium Italicum, II, Roma 1930. CLAUDE D., Die byzantinische Stadt im 6. Jahrhundert (Byzantisches Archiv), H. 13, München 1969. CONDURACHI E., Monumenti cristiani nell'Illyrico, Ephemeris Dacoromana, IX, 1940. CORDIGNANO F., Antichi monasteri Benedettini in Albania e loro benemerenze sociali in Albania, La Civiltä Cattolica 80, vol. II, Roma 1920; vol. III, Roma 1929. I njejti, L' Albania a traverso l'opera egli scritti di un grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi S. 1., 3 vol., Roma 1933-1934. GORDIGNANO F. - VALENTINI G., Saggio di un regesto storico dell'Albania, Scutari 1937-1940. LA VISSE E. - RAMBAND A., Histoire general du VI-e s.ä nos jours. Les origines (395-1095), I, Paris 1893. LEBRETON G. - ZEILLER G., Storia della Chiesa dalle origini ai giorni nostri. La Chiesa primitiva, I, Torino 1937. LECLERCQ H., Illyricum, ne: Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie, VII 1, Paris 1926. LEPORSKIJ P., Istorija Thessalonikskago egzarhata (do vremeni prisoedinenia k Konstantinopolskomu patriarhatu), S. Petersburg 1901. LE QUIEN M., Oriens Christi anus (in quatuor patriarchatus digestus, quo exhibentur Ecclesiae Patriarchae caeterique Praesules totius Orientis), I-III, Parisiis 1740. LJUBINKOVIC R., Tradicija Prime Justinijane u titulaturi ohridskih arhiepiskopa, Starinar XVII, Beograd 1967. MALBASA M., Mihajlo Suma u Osijeku, Osjeöki zbornik, V, Osijek 1956. NANNA S., L'Illirico e i suoi problemi, Oriente Cristiano, XVIII, nr. 4., Palermo 1978. MARENIN N., Albanija i Albancite, Sofija 1902. MARKOVIC G., Gli Slavi ed i Papi, I-lI, Zagabria 1897. I njejti, Dukljansko-barska metropolija, Zagreb 1902. MARKOVIC V., Pravoslavno monastvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920. MIHACEVIC fra L., Po Albaniji, Zagreb 1911. I njejti, Schematismus almae provinciae rnissionariae Albaniae, Sarajevo 1908. MIJOVIC P., Flor i Lavr - Neimari kamenoresci iz Ulpiane, GMKM, VII-VIII, Pristina 1962-1963. I njejti Sirmijumski skulptori i kamenoresci - Quattuor coronati, Starinar, XVIII, Beograd 1967. MIJATOVIC C., Jedan potomak Dusanovog bogdana, Spomenik SKA 10, Beograd 189l. MIRDITA Z., Rreth problernit te romanizimit te dardaneve, Studime Ilire, II, Prishtine 1978. MIRKOVIC dr M., Pravni polozaj i karakter Srpske crkve pod turskom vlascu (1459-1766), Beograd 1965. I njejti, Neka pitanja vlade Konstantina i Licinija, ZFF XII 1, Beograd 1974. 18
MITIERRUTZNER J., Conspectus Hierarchiae Catholicae per orbem terrarum tempore concilü Oecumenici Vaticani, Brixinae 1871. MJEDA don N., Mbi argjipeshkvijt e Shkupit, Hylli i drites, I, Shkoder 1935. MOLLAT G., Vitae paparum avenienensium, I, Paris 1914. MUZIC 1., Katolicka crkva u Kraljevini Jugoslaviji, Split 1978. NIGRIS L. GJ., Pasqyre besimi, Shkoder 1942. NOLI F., Historia e Skenderbeut, kryezotit te Arberise 1405-1468, Prishtine 1968. NOVAKOVIC ST., Srpske obls ti X i XII veka, Glasnik 48, Beograd 1880. I njejti, Hadzi Kalfa ili Catib Celebija, turski geograf XVII veka 0 Balkanskom poluostrvu, Spomenik SKA, XVIII, Beograd 1982. I njejti, Prvi osnovi slovenske knjizevnosti medu balkanskim Slovenima, Beograd 1893. I njejti, Ohridska arhiepiskopija u poöetku XI veka, Glas SKA 76, Beograd 1908. I njejti Nemanjiöke prestonice, Ras-Pauni-Nerodimlje, Glas SANU, 88, 1911. NUSIC B., Kosovo, opis zemlje i naroda, 11, Novi Sad 1903. OSTROGORSKI G., Istorija Vizantije, Beograd 1959. ORLOV D., Rusevine crkve u selu Stari Pustenik, GSND, XV-XVI, Skoplje 1936. PANDZIC B., L'opera della S. C. per le popolazioni della Penisola Balcanica centrale, ne: Sacrae Congregationis de Propaganda Fide memoria re rum 1 2 (1622-1700). I njejti, Rom-Freiburg- Wien 1971; 11 (1700-1815), Rom-Freiburg- Wien 1971. Historia missionum Ordinis Fratrum Minorum, IV, Regiones proximi Orientis et Paeninsulae Balcanicae, Romae 1974. PASTOR L., Storia dei Papi, I, Roma 1958. PAVISSEVICH F. J., Frangmenta poetica, elogia, epitaphia, Essekini Typis Divaltanis 1793. PA VLOVIC M., Ostaci dubrovackih i saskih govornih osobina u J anjevu, IC VII, Beograd 1957. PAPAZOGLU F., Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje 1957. PECHA YRE A., L'archeveche d'Ochrida de 1349 1767, Echos d'Orient (1936). PETKOVIC V., Petrova crkva kod Novog Pazara, Narodna Starina 11, Zagreb 1922. PETROVIC N., 0 urbanizmu Cariöinog grada, Starinar, N. S., XV-XVI, Beograd 1964. PETROVIC P., Nis u antiöko doba, Nis 1976. PETROTIA P. G. Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1931. PELUCK-HARTIUNG, Iter Italicum, Stuttgart 1883. PIPER K., Atlas orbis Christiani antiqui, Düsseldorf 1959. POLETTO G., 11 beato Cardinale Gregorio Barbarigo Vescovo di Padova e la riunione delle Chiese Orientali alla Romana, Bessarione 6, ser, 2, Roma 1901. POPOVIC A. N., Gornji Ibar srednjeg veka, Godisnjica NC, XXV, 1906. POPOVIC LJ. - CERSKOV E., Prethodni izvestaj 0 arheoloskim istrazivanjima od 1954. do 1956. god. GMKM, I, Pristina 1956. POPOVIC J. D., Velika seoba Srba 1690. Beograd 1954. PREMROU M., Katoliöki nadbiskupi u Skoplju. Po Vatikanskim Izvorima, GSND, I,Skoplje 1926. I njejti, Serie dei vescovi romanoncattolici di Beograd, Archivium Franciscanum 17-18, Quaracchi 1925. ä
19
PURKOVIC M. Al, Avinjonske pape i srpske zemlje, Pozarevac 1934. Isti, Svetiteljski kultovi u staroj srpskoj drzavi prema hramovnom posvecenju Beograd 1939. I njejti, Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, Skoplje 1940. RADOCIC DJ. Sp., La date de la conversion de Serbes, Byzantion 22 (1952). RADONIC J. - KOSTIC M., Srpske privilegije od 1690 do 1792, Beograd 1954. RADONIC J., Jeronin Pastric, istorik XVIII veka, Glas SAN CLX, drugi razred 95, Beograd 1946. I njejti, Stamparije i skole Rimske kurije u Itlaiji i juznoslovenskim zemljama od XVI do XIX veka, Beograd 1950. I njejti, Rimska kurija i juznoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950. RENDIC - MIOCEVIC D., Problemi romanizacije Ilira sosobitim obzirom na kultove i onomastiku, Simpozium 0 Ilirima u antiöko doba, Sarajevo 1967. REXHEPAGIQ dr J., Razvoj prosvete i skolstva albanske narodnosti u Jugoslaviji do 1918, Pristina 1968. RISTIC dr K., Malo Kosovo. Antropogeografska studija, Pristina 1971. RIZAJ S., Rudarstvo Kosova i susednih krajeva od XV do XVII veka, Pristina 1968. ROGOSIC R, Veliki Ilirik (284--395) i njegova konaöna dioba (39~37, Zagreb 1962. SARIA B., Stobi, Narodna enciklopedija, IV, 489-491. SAMARDZIC R, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika XVI-XVII veka, Beograd 1961. SALIMBENI G., Appunti per la storia ecclesiastica in Albania nei sec. XIV e XV, fsc. I, Badia greca di Grottaferrata 1977. SIMIC dr V., Plana srednjevekovno naselje rudarske privrede, Glasnik Etnografskog instituta SAN, IV-VI (1955-1957). SOLOVJEV A. V., Zakonik cara Stefana Dusana 1349 i 1354 godine, Beograd 1980. SPAHO F., Turski rudarski zakoni, GZM, XXV, Sarajevo 1913. SPILA B., Memorie storiche della provincia riformata romana, II, Milano 1896. STANKOVIC T., Putne beleske po Staroj Srbiji 1871-1878, Beograd 1910. STANOJEVIC S., Vizantija i Srbi, I, Novi Sad 1903. STANOJEVIC ST., Kralj Milutin, Godisnjica NC, XLVI, 1937. I njejti, Liöna imena i narodnosti u Srbiji srednjega veka, Juznoslovenski filolog, VIII, Beograd 1928-1929. STEIN E., Histoire du Bas-Empire, II, Paris-Bruxelles-Amsterdam 1949. STRANJAKOVIC D., Arbanija i Srbija u XIX veku, otisak iz SKG 16, XII 1937. SUC M., Vaznost izuöavanja etniöke stratigrafije nasih krajeva u predslovensko doba,Filoz. fakultet u Zadru 1956-57, Zadar 1958. SABANOVIC H., Bosanski pasaluk, Sarajevo 1959. SIMRAK dr J., Albanci iz Nikinaca i Hrtkovaca u Zavodu (u grkokatoliökom sjemenistu u Zagrebu), Spomenica kalendar, Zagreb 1932. SKEROVIC G., Dva falsifikata iz XVII stole ca skopskog nadbiskupa Petra Bogdanija, IC SAN III, (1951-1952) Beograd 1952. SHEHU mr B., Nje raport i J. Müllerit per Kosoven ne vitin 1838, Kosova,V, Prishtine 1976. SHUFFLA Y dr M., Serbet dhe shqiptaret, Prishtine 1978. 20
SHUTERIQI DH., Shkrimet shqipe ne vitet 1332-1850, Prishtine 1978. SKRIVANIC dr G., Putevi u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd 1974. TERNA V A M., Perhapja e islamizmit ne territorin e sotern te Kosoves deri ne fund te shekullit XVII, ne: Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike, IX-1979, Prishtine 1980. TOMIC N. J., 0 Arnautima u Staroj Srbiji i Sandzaku, Beograd 1913. TRUHELKA C., Arheoloske beleske iz Juzne Srbije, GSND, V 2, Skoplje 1929. UROSEVIC dr A., Katolicka zupa Crna Gora u Juznoj Srbiji, GSND; XIII, Skoplje 1933. I njejti, Na cijim je razvalinama podignuta sadanja rkt. crkva u Janjevu?, GSND, XII, Skoplje 1932. I njejti, Katolicka zupa Crna Gora u Juznoj Srbiji (Letniöka zupa), GSND, XIII, Skoplje 1933. I njejti, Janjevo, GSND, XIV, Skoplje 1934. I njejti, Prva skola za nase katolike u Letnici, »Juzni pregled«, 1936. I njejti, Iz zivota katoliökih gradana Janjeva, Letnice, Novog Brda i Trepöe u XVI veku, GMHK, I, Pristina 1956. V AILHE S., Achrida, ne: Dictitonnaire d'Histoire et de Geographie ecclesiastiques, I, Paris 1912. I njejti, Annexion de l'Illyricum au Patriarcat oecumenique, Echos d'Orient, XIV, 1911. VALENTINI G., Contributi alla Cronologia Albanese, II, Roma 1944. V ANINO M., Predlozi Bartola Kasica D. 1. Svetoj stolici za spas i procvat katoliöanstva u Turskoj (1613 i 1614), Croatia Sacra, VIII, Zagreb 1934. I njejti, Isusovci i hrvatski narod, I, Zagreb 1969. VASILEV A., Histoire de l'Empire Byzantin (traduit du russe) I, Paris 1932. V ASILJEVIC HADZI dr. J., Muslimani nase krvi u Juznoj Srbiji,Beograd 1924. VELNIC dr T., Fulgencije Carev, nadbiskup, Pazin 1961. VERESS A., Matricula et Acta Hungarorum in universitatibus Italiae studentium, II, Budapest 1917. VESEUNOVIC dr R., Vojvodina, Srbija i Makedonija pod turskom vlascu u drugoj polovini XVII veka, Novi Sad 1960. VINA VER V., Tregtaret e Raguzes ne Kosove e Metohi, Perparimi 3, Prishtine 1961. VOJNOVIC L., Dubrovnik i Osmansko carstvo, I, Beograd 1898. UUC N., Nekoliko pitanja iz antiöke proslosti. Justiniana Prima, Glas SKA 155, 78, Beograd 1933. I njejti, Passio sanctorum IV coronatorum, Glas SKA 82, Beograd 1934. I njejti, Dardanija-Dardanci, Narodna enciklopedija, I, (1928). I nj ejti , Nekoliko pitanja iz antiöke istorije nase zemlje i rimske starine, SAN 346, Beograd 1961. VUKSAN D.,Jedan detalj iz 1914. 0 Deöanima i katoliökim skolama u Juznoj Srbiji, »Zapisi«, XXIII, Cetinje 1940. ZDRA VKOVIC arh. 1. M., Srednjevekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd 1975. ZEILLER J., Les origines chretienns dans les provinces danubiennes de l'Empire romain, Paris 1918. I njejti, Anciens monuments chretiens des provinces danubiennes de l'Empire romain, Strena Buliciana, Zagrebiae-Aspalathi 1924. 21
I njejti, Les premiers diecles chretiennes en Thrace, en Macedoine, en Grece et a Constantinople, Byzantion, III (1927). I njejti, Le site de Justiniana Prima, Melanges Charles Diehl, I,Paris 1930. ZIROJEVIC dr 0., Vuöitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti turskog popisa 153031. godine, ne: Gjurrnime albanologjike 11, Prishtine 1968. ZLATARSKIJ V. N., Istorija na Blgarskata Drzava pred srednite vekovi, 1-11, Sofija 1913-1934. WERNER 0., Orbis terrarum catholicus sive totius Ecclesiae Catholicae et Occidentis et Orientis conspectus Geographicus et statisticus, Frigurgi Brisgoviae 1890.
22
Pjesa e pare
KRISHTERIZMI NE DARDANI AGIMI I KRISHTERIZMIT DARDAN Iliriku ka hyre ne literaturen sakrale pikerisht me shen Pal ApostulIin. Prandaj me te drejte perpiqet t'ia shperbleje atij kete duke i lidhur fillet e historise se krishterizmit tö vet me emrin e tij. Mbeshtetja dhe arsyetimi me i mire per nje qendrim te ketille jane fjalet e vete Palit: »Keshtu prej Jerusalemit e rretheperqark deri ne Ilirik e kam kryer plotesisht detyren time te perhapjes se Lajmit te gezueshem mbi Krishtin«.' Por, ky nuk eshte fakti i vetem i Apostullit qe ka te beje me llirikun. Sepse, rreth vitit 66 ai i shkruan Titit qe te vije ne qytetin e Nikopolit, ku kishte vendosur ta kaloje dimrin.? Ky pra ishte qyteti me i njohur i Epirit, fare prane Ilirikut, »Qytet i fitores«, i quajtur keshtu ne vi tin 31 para Kr. atehere kur themeluesi i tij Avgusti e mundi rivalin e vet Antonin. Nga ky qytet, Pali ne pranvere e dergon Titin ne Dalmaci.' Par, askund nuk permendet se Pali ka ardhur vete ne llirik. Prandaj ka shkrimtare te eilet mendojne se shprehja »deri ne Ilirik« e perjashton mundesine e vizites se tij dhe te predikimit ne kete vend te njohur. Sipas tyre Pali arriti vetem ne kufijte e tij, par nuk i kaloi." Sipas deshmise se shkrimtarit pagan Plinit te Ri, i eili midis viteve 111 dhe 113 sundonte ne Bitini dhe Pont, krishterizmi, ose si thote ai »epidemia e ketij besimi te kote« se shpejti i perfshiu jo vetem qytetet por edhe katundet me te vogla." Ndersa shkrimtaret e atehershem kishtare duke i permendur kishat e krahinave te ndryshme, si per shembull ne Gjermani, Iberi, ne Lindje, ne Egjipt dhe Libi, i theksojne gjithashtu edhe kishat qe gjenden ne qender te botes (»in medio mundi constitutae«)." Me kete shprehje, duke e pasur parasysh rradhitjen dhe vendin ku jane te ndertuara kishät e perrnendura si dhe kishat tjera, sigurisht se nuk mund te mendohet per kurgje tjeter pervec se per vendin e Ilirikut dhe te viseve perreth. Pak me vone edhe Tertuliani (200-206) shkruan per zgjerimin univerzal te krishterizmit qysh ne ate kohe, duke theksuar se ai ka depertuar edhe te daket.? Le ta perkujtojme se dardanet aso kohe jetonin ne Mezi qe ishte province fqinje e kufizuar me Dakine. Keto fragmente, se paku sa i perket Dardanise, sikur e gjejne kuptimin e vertete te fjalet tjera te Palit: »Sepse prej jush eshte levruar fjala e Zotit jo vetem neper Maqedoni dhe Akaje por edhe neper cdo vend tjeter eshte perhapur besimi i Juaj ne Zotin«." Pali keto fjale ua drejtoi krishtereve te Selanikut. Qyteti i dikurshem i Termes, i quajtur Thessalonika sipas gruas se mbretit Kasander dhe motres se Aleksandrit te Madh, ose »urbs eelleberrima«, si e quan Live, ra nen pushte tin
23
romak ne vitin 168 para Kr. dhe qysh atehere u be qender e provinces. Aso kohe ky qytet e kishte nje liman me rendesi boterote. Ishte i lidhur me trugen e njohur romake Via Egnatia, e eila prej Dyrrakut shkonte si vazhdirn i rruges strategjike Via Appia dhe keshtu depertonte deri ne Bizant. Duke u falenderuar te gjitha ketyre kushteve te pershtatshme , ketu takoheshin shume tregtare, udhetare te ndryshern, ushtare dhe nepunes. Ne kete menyre ketu fitoheshin dhe kembeheshin ide, mendime dhe lajme nga te gjitha anet e botes. Nga Thessaloniku shkonte nje rruge e mire neper vendin Idomenai dhe luginen e lumit Axios (Vardari) e dilte ne qytetin e Stobit, i eili shtrihej midis dy lumenjve Erigonit dhe Axiosit (Lumi i Zi dhe Vardari). Ky qytet, sipas deshmive te Livit, rreth vitit 167 para Kr. hyri ne meriden e katert dhe u be treg per eksportimin e krypes ne Dardani'", Stobi na paraqitet shume heret si »oppidum eivium Romanorum«, ndersa se shpejti bebet edhe munieipum. Ishte i vendosur ne udhekryqin shume te rendesishem te rrugeve kryesore: nga Thessaloniku shkonte rruga per Naissus (Nish) dhe Sirmium (Mitroviea e Sremit). Nga Sardika andej kalonte nje rruge e rendesishme e eila te Herakleja (Manastiri) i bashkohej Via Egnatias". Prej Stobit, perrnes Bilazores (Velesi) »qyteti me i madh i Peonise«", si dhe lugines se Axiosit, mbahej gjithashtu lidhja e rnire me qytetin dardan Seupin (Shkupin). Duke u falenderuar zbulimeve me te reja arkeologjike eshte vertetuar se ne shekullin III pas Kr. ne Stobi ka ekzistuar nje koloni e madhe e hebrenjve, e eila kishte nje sinagoge mjaft te pasur. Fakti se kjo faltore ishte e vendosur ne qender te qytetit, e me vone qe zgjeruar dhe zbukuruar, flet per fuqine materiale dhe autorite tin e pjestareve te saj. Nga ana tjeter, duke u nisur nga germimet e deritanishme ne lokaeionin e sinagoges se permendur, e vecanerisht nga themelet e bazamentit prej pllakave te gurit dhe te qerarnikes ne te dy dyshernete e gjetura, vijme deri te supozimi se sinagoga e pare daton qysh prej shekullit I pas KrY Edhe pse germimet e Seupit deri me tani nuk flasin qarte per perberjen e popullsise se tij, megjithate nga lidhjet e shumta dhe te shpeshta tregtare me Stobin, mund te konkludojme se hebrenjte e kishin kolonine e vet edhe ne Seup; prandaj sipas kesaj ata edhe e mbanin nje pjese te tregtise ne duart e veta. Dihet gjithashtu se Pali, e me vone edhe nxenesit e tij, me se pari u drejtoheshin vendasve te vet dhe ne sinagogat e tyre e perhapnin Fjalen.14 Askund nuk permendet qarte se Pali kishte vendosur ta beje nje udhetim te ketille te vendasit e vet ne Peoni, perkatesisht ne Dardani. Por do te ishte veshtire te mendohet se kete nuk e kane bere se paku nxenesit e tij. Pervec kesaj, nuk guxojme t'i harrojme as ato kisha te para te panjohura, te kategorive te ndryshme: te tregtareve, ushtareve apo edhe te rnysafireve te eilet kudo i sillnin njohurite e para praktike te religjionit te ri, i eili bente ndryshime rrenjesore ne marredheniet njerezore. Fakti se nuk ka dokumente per fillimin e krishterizmit ne Dardani, sipas te eilit disa do te deshironin ta hjedhin kete termin deri ne fund te shekullit III15, nuk jep ndonje baze te sigurte dhe solide per nje mendim te ketille. Ja pse. Ne Lihnide (Oher), nje kohe ka qendruar dhe vepruar shen Erazmi i Antiokise. Kjo ka ndodhur diku kah fundi i shekullit te trete. Por, at je qendroi nje kohe te shkurter, si tregojne deshmite e atehershme. Shkakun e kesaj duhet kerkuar ose ne kushtet e veshtira, ose ndoshta, qe na duket me e besueshme, ne faktin se at je gjeti nje krishterizern te organizuar. Keshtu prej at je permes Sirmiumit dhe Durresit kalon ne Itali, ku ne vendin Formi vepron si misionar, ndersa me vone si ipeshkev i qytetit vdes i persekutuar nga Diokleeiani ne vitin 303.16 24
Le ta permendim ketu edhe rastin e martireve dardane Florit dhe Laurit, te eilet ne Ulpianen e vjeter e deshmuan Krishtin »sub Lieinio Praeside«. Per shkak te mungeses se deshmive te sigurta, nuk mund ta caktojme saktesisht kohen e martirizimit te tyre." Nuk eshte edhe cudi sepse na ndajne aq shume shekuj nga koha e vdekjes se tyre te lavdishme. Ndersa gjate kesaj kohe popullsine dardane e kane shtypur shume veshtiresi te ndryshme. Por ne qofte se Prokuli dhe Maksimi, mesuesit e martireve tone, ishin te persekutuar ne kohen e perandorit Hadrian (117-138), del se edhe nxenesit e tyre Flori dhe Lauri se shpejti e kane perjetuar te njejtin fat, edhe ate diku kah gjysma e pare e shekullit te dyte, e jo ne shekullin e trete, si mendojne disa." Te gjitha keto fakte flasin se terminus a quo i depertimit te krishterizmit nö Dardani doemos te vendoset ne nje periudhe shume me te hershme se sa eshte menduar deri me tani. Per ndryshe, i kemi te njohur edhe shurne shkrimtare kishtare te te eilet gjejme te dhena mbi krishterizimin e Ilirikut te madh. Vertete, ata askund nuk flasin vetem per kete, por edhe te dhenat e tyre te rastit flasin shume. Ketu me se pari le ta permendim shen Gergurin e Nishit i eili ka lindur ne vi tin 344 ne Cezare te provinces se Kapadokise ne Azi te Vogel." Pastaj eshte i njohur edhe dietari i madh ilir shen Jeronimi i lindur ne vitin 347 ne Stridon." Pas tij vjen shkrimtari dhe ipeshkvi i qytetit te Amazese ne Azine e Vogel Asteriusi, i eili ka jetuar mi dis shekullit IV dhe V.21 Ne kete radhe ben pjese edhe papa Gjoni (914-929), i eili ne letren derguar Tomisllavit dhe Mihilit thekson: »Por kush dyshon se mbreterite sllave (territori i dikurshem i Ilirikut te madh-G. Gj.) permenden qysh ne fillimin e pare te Apostullit dhe te Kishes se pergjithshme, kur qysh nga djepi e kane marre edhe ushqimin e me si mit te apostujve, sikurse ne kohe te sotit qe e marrin saksonet nga paraardhesi i kujtimit tone te shenjtit Pape Gergurits". Le ta permendim edhe ate se qysh shen Pjeter Damiani, i lindur ne vitin 1007 ne Ravene, thekson se Pali e kishte vizituar krejt Ilirikun." Ne vepren e tij »Illyrieum Saerum« Farlati thekson se apostulli Mateu, eshte zgjedhur ne vend te Judes qe t'i ktheje ne krishterizem maqedonet, dardanet, tribalet dhe bastarnet." Par kjo e dhene na duket pothuajse e pabesueshme kur e dijme se i njejti, Mateu ka predikuar ne Mesopotamine e Larget. Para tij, historiani i Kishes, Euzebi ka permendur se edhe apostulli Andrea ka predikuar ne Ballkan." Por as kete te dhene te tij nuk e pohojne burimet tjera. Per kete, tradita e hershme eshte e pasur dhe konstante. Ajo, ne mesin e ungjilltareve e numron: shen Pjetrin, shen Palin, shen Jak Plakun, nxenesit e shen Pjetrit dhe te shen Markut, shen Klementin dhe shen Apolinerin, nxenesin e shen Timoteut shen Natalin etj." Natyrisht, sipas tradites se disa viseve, duhet qe edhe shen Luken ungjilltarin ta konsiderojme si predikues te kesaj hapsire. Perndryshe kete fakt na e vertetojne edhe bio grafite e ndryshme te Apostullit, te eilat i kane shkruar hagiografet bizantine." Vargu i deshmive te shkruara qe u permenden. si dhe tradita ekzistuese mbi krishterizimin apostulik te ketyre aneve, flasin qarte per fillimin e krishterizmit ne Dardani. Nese e theksojme faktin se autoret e permendur kane jetuar dhe vepruar ne ane te ndryshme te botes, atehere nuk mund te flitet per nje perhapje te thjeshte, perkatesisht huazim te fakteve, prandaj deshmite e tyre fitojne peshe dhe rendesi edhe me te madhe. Eshte dem qe askund nuk kaue permendur se, ne baze te ckahit i kane formuar qendrimet e ketilla kaq te qarta dhe te sigurta, ose me cfare burimesh jane sherbyer. . 25
Eshte e ditur se gjurmat e ruajtura te krishterizmit ne Dalmaci datojne nga shekulli I edhe pse aso kohe nuk mund te flitet vetem per disa bashkesi kishtare apo komuna te cilat ne shekullin H bashkohen ne nje ipeshkevi me seli ne Salone." Keshtu ndodhi edhe me Panonine, ku besohet te kete pasur krishtere qysh ne shekullin H, edhe pse vetern ne menyre sporadike."
26
Ne Dardani puna qendron ndryshe. As pas Ediktit te Milanos ne vitin 313 ajo nuk e fitoi lirine e deshiruar fetare, sikurse vendet tjera. Krejt kjo do te ndodhe me vone, vetem pasi qe Kostandini do ta munde Licinin ne betejen afer Cibales." Sipas te gjitha gjasave, Licini edhe pas disfates i ruajti bazat e veta ne Dardani. Dihet me siguri per ate ne Naissus si dhe ato te pjeses me jugore, ne Ulpiane dhe Scupi. Ne disa ene te gjetura te argjendit, tö punuara ne punishtet e qytetit te Naissusit per ndere te decenaleve te Licinit, e lexojme edhe kete mbishkrim te gdhendur: »Lieine Auguste semper vincas« (Liein Augusti, gjithmone fitofsh!). Data e kesaj feste nuk eshte shenuar por supozohet te kete qene diku midis vitit 316 dhe fillimit te vitit 317. Nga kjo del se lirine e plote Dardania u desht ta prese edhe disa vite. Por megjithate, deri te burimi i pare i shkruar dhe i ruajtur i cili flet per krishterizmin dardan, edhe ate mjaft te organizuar, duhet te pritet Koncili i Pare i Pergjithshem, te cilin e mblodhi perandori Kostandin ne Nice ne vitin 325, ku e gjejme edhe emrin e ipeshkvit perkatesisht te mitropolitit te Dardanise.F Shenimet 2. Rom 15, 19. 3. Tit 3, 12. 4. 2 Tim 4, 10. 5.Zeiller J., Les Origines chretiennes dans les provinces Danubiennes de l'Empire Romain, Paris 1918, 27 (metej: Les Origines). 5. Plinius C. Sec. Minor, Epistul. liber 10,96: »Neque civitates tanturn, sed vicos etiarn atque agros superstitionis istius contagio pervagata est«, ne: Enchiridion Fontium Historiae ecclesiasticae antiquae, ed. Kirch C., Barcinone 1965, 29 (metej: EHA). 6. Irenaeus Lugdunen., Contra haereses, lib. 1, cap. 10, ne: PG 7, 553-4. 7. Tertulianus, Liber adversus Judeos, cap. 6, ne: PI 2, 610--611. 8. 1 SeI 1, 8. 9. Liv. XLV 29,9; 30, 4. 10. Ibid., XLV 29, 13. 11. Papazoglu F., Makedonski gradovi u rirnsko doba, Skopje 1957235-236. 12. Polyb. V 97, 1. 13.Vajzman Dz., Stobi. Vodiö kroz antiöki grad. Titov Veles 1973, 17, 33-34. Per zbulimet me te reja te permendoreve krishtere ne Stobi, shih: Aleksova B., Episkopska bazilika u svetlosti novih arheoloskih iskopavanja, Gunjaöin Zbornik, Zagreb 1980, 67-76; E njejta, Episkopskata bazilika vo Stobi vo svetlinata na novite arheoloski istrazivauja, Macedoniae acta archaelogica 6 (1980), Skopje 1983, 83-94. 14. Vep 13, 46; 17, 2; 19, 8. 15. Condurachi E., Monumenti cristiani nell'Illyrico, ne: Ephemeris Dacorornana IX (1940), 1 sqq; Zeiller J., Les premiers siecles chretiennes en Thrace , en Macedonie, en Grece et a Constantinople, ne: Byzantion III (1927), 212-232. 16. Engels 0., Die Herasmuspassio Papst Gelasius. II, ne: Romische Quartalschrift 51 (1956), 32; Snjegarov 1., Grad Ohrid, ne: Makedonski pregled, god. IV, knj. 1, Sofija 1926, 96; Grozdanov c.,Pojava i prodor portreta Klirnenta Ohridskog u srednjevekovnoj urnetnosti, ne: Zbornik za likovne umetnosti 3, Novi Sad 1967. 17. Acta Sanctorum, die 18 Augusti, III, Antverpiae 1737, 520--522. 18. Farlati D. - Coleti J., Illyrici Sacri VIII, Venetiis 1819, 3 (metej: Farlati). 19. PG. 46, 708: »Ita Paulus ... Itali et Galli, Illyrii et Macedones Christum agnoscunt«. 20.S. Hieronymi Eusebii Stridon. presb., Ep. 59, 5 ad Marcellam: »In omnibus locis versabatur (Jesus), cum Thoma in India, cum Petro Romae, cum Paulo in Illyrico, cum Tito in Creta, cum Andrea in Achaia«, PL 22, 589. 21. PG 40, 163: »Paulus totum Illyricum percurrens ... « 22. Farlati III, 94.
27
23. S. Petri Damiani Sermo XXVIII, De Sanctis Apostolis Petro et Paulo: »Respice Paulum totum Illyricum peragrantem ... « PL 144. 650-65l. 24. Farlati I, 254, VIII, 1. 25. Eusebius, Historia Ecclesiastica IH, 1, 1, ne: PG 20, 216. 26. Nigris L. Gj. B., Pasqyre besimi, Shkoder 1942, 135. 27.Ferrari G., La Chiesa Ortodossa Albanese, ne: Oriente cristiano. an. XVIII, nr. 4, Palermo 1978. 8. 28. Sisic F., Pregled povijesti hrvatskog naroda, Zagreb 1962, 59. 29. Ibid, 60. 30. Eutrop., Breviarium ab urbe condita X 5, 1; Sozomen, PG 67, 874. 31. Mirkovic M., Neka pitanja vlade Konstantina i Licinija, ne: ZFF XII-I, Beograd 1974, 145-150. 32.Honigmann E., Recherehes sur les listes des Peres de Nices et de Constantinople, Byzantion 11 (1936),432, pl, I,nr. 68; Hubert J., Velika povijest Crkve I, Zagreb 1972,409 emrin Dacus e konsideron si seli te Dardanise por ne te vertete ky eshte emri i tituUarit te saj te pare me sa dijme deri rne sot
28
FILLIMI DHE ORGANIZIMI I KISHES DARDANE Duke e percjellur veprimtarine apostolike te Palit, nuk eshte veshtire te vertetohet se ai rendome predikimin e vet e fiUonte neper qytetet me te medha, ku i themeIonte bashkesite e para fetare. Prej nga me vone, vetvetiu do te zgjerohej krishterizmi neper vendbanimet e aferta si dhe neper krejt Provincen. Ai rreguUisht i emeronte ipeshkvijte kudo qe kishtenevoje. Pak me vone si duket me insistimin e tij jane bere zgjedhjet e kandidateve te rinjper ipeskvij, per cka flasin fjalet e letres se tij derguar Timoteut. Te autoret tjere, me vone, e hasim praktiken qe ipeshkvi te zgjidhet ne pranine e besimtareve te disa komunave kishtare.? Nuk ishin te rraUa rastet, vecanerisht ne Lindje, kur me rastin e zgjedhjes se disa ipeshkvijve, intervenonin edhe perandoret. Krejt kjo na flet qarte se ne fiIlim, per zgjedhjen e ipeshkvijve te rinj nuk ishte i nevojshem pelqimi i ipeshkvit te Romes.? Perndryshe secili ipeshkev i kishte ndihmesit e vet: presbiteret dhe xhakonet. Ai i zgjedhte vete ndihmesit, por me konsultimin paraprak te kIerit dhe te besimtareve." Te gjitha keto sherbime permenden qysh ne shkrimet e para krishtere, edhe pse kuptimi dhe roli i tyre ne bashkesine krishtere nuk eshte gjithmone plotesisht i qarte.' Kanoni 34 apostolik e percaktonte normen qe apIikohej ne shume vise ne pergjithesi ne strukturen dhe veprimtarine kishtare. Ne kete thuhet se ipeshkvijte e disa popujve duhet te konstatojne se cili prej tyre eshte i pari dhe njekohesisht ta konsiderojne edhe si epror te vetin. Pa te nuk guxojne te ndermarrin asgje dhe secili duhet te veproje ashtu si vepron ai ne dioqezen e vet dhe ne Krahinen qe i perket atij. Por as ai s'duhet te beje kurgje pa mendimin dhe pelqimin e ipeshkvijve tjere. Ne kete menyre perfundon Kanoni, do te sundoje harmonia dhe do te jete i cmuar dhe i madheruar Zoti me Shpirtin Shenjte.6 Duke e pasur parasysh atersine, lidhjet e pershtatshme te qarkuUimit tregtar e mbi te gjithat prejardhjen apostoIike te kishes se ThessaIonikut, do te ishte e natyrshme qe ipeshkvi i kesaj qendre, vecanerisht ne fillim, ne kohet me te hershme te kujdesej edhe per besimtaret ne Dardani. Kuptohet ai ishte edhe mitropoIiti i tyre i pare, sepse nen udheheqjen e tij kryheshin punet kishtare ne Dardani. Me kete supozim, kisha e ThessaIonikut duhet te konsiderohet si bashkethemeluese e kishes dardane, sepse ne ato kohe te mocrne, ipeshkvijte e Romes ende nuk ia kishin rezer-
29
vuar vehtes te drejten e themelimit te dioqezave." Ashtu se, pas shtimit te numrit te besimtareve , kur ata do te krijonin aftesi per formimin e provineave kishtare, atehere e fitonin edhe mitropolitin e vet. Atehere, a mund me saktesi ta percaktojme se kur ndodhi kjo ne Dardani, do te thote , kur u themelua kierarkia e saj sipas kriteriumeve te atehershme? Pasi e mundi rivalin e tij Lieinin, Kostandini i Madh e qetesoi dhe e bashkoi perandorine. Nje dhurate te ketille ai deshi t'ia beje edhe Kishes. Duke i pare turbullirat dhe derriet e shkaktuara nga besimet e shtrernberuara te arianizmit, me lutjen e shume ipeshkvijve dhe te vete papes Liberit, perandori e mblodhi Koneilin ne Nice, i eili e filloi punen me 20 maj te vitit 325. E kryesonte vete perandori, ndersa papen e semure e perfaqesonin te derguarit e tij. Ne mesin e 318 eterve te tubimit, ne mesin e tö cileve dalloheshin Oziu nga Kordova, Nikolla nga Smirna, xhakoni Athanas me vone ipeshkev i Aleksandrise, e gjejme edhe nenshkrimin e ipeshkvit te Dardanise , »Daeus Dardaniae «." Ndersa sipas disa doreshkrimeve , bashke me kete ipeshkev ka qene edhe ipeshkvi tjeter Budi nga qyteti i Stobit (»Budius Stobiensis«)." Ne qofte se ne kete tubim Daeusi merrte pjese si mitropolit i krejt Krahines, per cka na flet vete menyra e nenshkrimit ne krahasim me mitropolitet tjere (ipeshkev i provinces e jo i qytetit), ndersa i pranishmi Budi ishte i nenshtruar i tij11, ne kete rast na duhet qe themelimin e kierarkise se kishes dardane ta vendosim gjithsesi me heret, Ne kete koneil mitropoliti paraqitet me sufraganin, bile ndoshta me disa te tille, qe eshte deshmi e sigurte se territoret kishtare e sipas kesaj edhe kierarkia kishtare ne Dardani, kane qene te themeluara dhe të rregulluara sikurse edhe ne te gjitha viset tjera. Oysh ne Koneilin e Nicese parashihej qe ipeshkvi i kryeqytetit te nje provinee te jete njekohesisht edhe mitropolit.F Ndersa mitropoliti kishte te drejte dhe obligim qe t'i mbikqyre te gjithe ipeshkvijte tjere te provinces se vet, si mund te lexojme ne dispozitat e Koneilit te Antiokise te vitit 341.13 Nuk duhet te na habise numri kaq i vogel i dioqezave ne Dardani, se paku jo ne fillim. Dihet se kufijte e disa dioqezave nuk kane qene gjithrnone te njejte. Ne lindje kane qene me te shumta ne numer dhe me te vogla ne hapesire, ndersa ne Perendim dhe ne Ilirik kane qene me territore me te medha prandaj edhe me te rralla." Oziu i Kordoves ne Koneilin e Sardikes e ngriti zerin kunder emerimit te ipeshkvijve per vende te vogla , ne menyre qe te mos bie autoriteti i tyre. Perkundrazi ata duhet te emerohen ne ato qytete te eilet e kishin ipeshkvin ose te eilet kane shume banore." E njejta dispozite eshtesankeionuar edhe ne Koneilin qe u mbajt ne Laodice." Me kohe ne Dardani u rrit edhe numri i dioqezave. Per kete flasin shume dokumente kishtare. Kjo eshte njekohesisht edhe shenje se jeta fetare lulezonte. Per rregullimin e brendshem te kishes dardane kemi pak te dhena te ruajtura te eilat burojne nga shekulli V. Keshtu ne vitin 493 Papa Gelazi ia dergoi nje leter te vecante nje abatit te quajtur Natal, diku ne viset e Dardanise , por ne letren e papes nuk eshte permendur vendi. Edhe pse Gelazi i shkruante ipeshkvit te atjeshem, si kuptojme nga letra , megjithate e sheh te arsyeshme qe njekohesisht Ci beje urime edhe abatit Natal per vyeshmerine qe e tregoi ai ne besimin e tij te vertete dhe njekohesisht e nxit te vazhdoje edhe metej ashtu. Ne kohen e papes Simakut gjejme nje sherbim te ri ne jete.i kishtare me emrin arkimandrit. Ne leter papa ia kthen shpinen bashkimit me Kishen e Kostandinopojes, e eila aso kohe e ndjekte skizmen eutiko-akaeiane, dhe i kritikon te gjithe ipeshkvijte , meshtaret, xhakonet, arkimandritet dhe popullin e Ilirikut , te Dardanise dhe te krahinave tjera." 30
Letren e ipeshkvijve dardane, drejtuar papes Gelazit ne vitin 494, e nenshkroi xhakoni ne emer te ipeshkvit te tij Verianit. Me kete leter dardanet e lajmerojne papen se gjithmone kane ndejtur larg prej besimit te gabuar te Eutikut, Pjetrit dhe Akaeit, dhe se tani kete e bejne edhe me shume. Njekohesisht i luten papes qe t'ua dergoje dike nga »selia engjellore« e tij, i eili da t'i perforconte edhe me shume ne besirnin e drejte." Ne letrat e permendura nuk permendet asgje lidhur me funkeionin e abatit Natal, as per arkimandritin e panjohur si dhe as per kryexhakonin Valentin. Magjithate, krejt keto flasin se jeta rregulltare e kuvendeve, si e mashkujve ashtu edhe e femrave ka qene mjaft e zhvilluar dhe e perhapur, deri sa gjejme te permendet funksioni jo vetem i abatit por edhe i abates. Me ne fund edhe keto te dhena te shkurtera dhe te paplota, flasin qarte per jeten e organizuar mire te kishes, me bashkesi murgjish e rregulltaresh te eilet edhe me shume e kane ndihmuar thellirnin e krishterizrnit te popullsia e atehershme e Dardanise. Shenimet 1. Tim 3,7. 2. Cyprianus, ep. 68, nr. 5: »Episcopus deligatur plebe praesente«, PL 3, 1057. 3. Gaudment J., L'Eglise dans l'Empire Romain (IV-V-e s.) In, Paris, s. a., 333-334. 4. Forget J., Diacres, ne: Dictionnaire de theologie catholique IV/1, Paris 1920, 703-73l. 5. Vep 11, 30; 14, 22. 6. Ralles-Potles, Syntagma ton thejon kai hieron kanon on II, Athaenes 1852, 45. 7. Innocentius I, ep. »Sin instituta«, cap. 2, ne: PL 20, 552. 8. Concilium Nicaenum I (subscript.), Sacrosancta Concilia ad Regiam editionem exacta studio Ph. Labbaei et G. Gossartii II,Venetiis 1728, 59, 64. 9. Canones Nicaeni Concilii sub titulis XLVI, ne: PI 56,386 nr. 2. dhe 3. 10.Zeiller J., Les origines chretiennes dans les provinces Danubiennes de l'Empire Romain, Paris 1918, 160. 11. Canones Nicaeni Concilii ... , PL 56, 386, nota u. fratr. Ballerinorum. 12. Concilium Nicaenum I, cap. 4, ed. Alberigo J. - Joannau P. - Leopardi C. - Prodi P., Conciliorum ecumenicorum decreta, Friburgi Brisgoviae 1962, 6. 13. Concil. Antiochen., a. 341, neo EHA, nr. 493, 1. 14. Gaudment J., op. cit., 325. 15.Concil. Sardicens., cap. 6, ne: Heffele Ch. - Leclercq H., Histoire des conciles 112, Paris 1907, 777-778. 16. Concil. Laodicenum, cap. 5, ne: Heffele Ch., - Leclercq H., op. cit., 1024. 17.Mansi J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, 53 vol., Florentiae - Venetiis - Parisiis - Lipsiae 1759-1927, VIII, 1096 (metej: Mansi). 18. Thiel, Epistolae Romanorum pontificum genuinae et quae ad eos scriptae sunt a S. Hilario usque ad Pelagium II, tom. I, Brunsbergae 1868, 717. 19. Farlati VIII, 5.
31
IPESHKVIJTE DARDANE NE KONCILET E PARA TE PERGJITHSHME E kemi perrnendur ipeshkvin e njohur dardan Dakun i cili mori pjese ne Koncilin e Nicese ne vitin 325. Ky nuk ishte i vetmi perfaqesues nga Iliriku. Ketu i gjejme te marrin pjese disa prej tyre. Ne te vertete keta ishin ipeshkvijte e kishave kryesore te provincave te Ilirikut si: Domni nga Sirmiumi, Protogeni nga Sardika, Pristi nga Mercianopoli dhe Daku nga Scupi apo »Dacus Dardaniae« si eshte nenshkruar ne aktet e koncilit.' Ketij numri duhet t'i shtohet edhe nje ipeshkev, Budi, nga Stobf i cili si duket i nenshtrohej Dakut te Scupit. Te gjithe ipeshkvijte ilirike u mbajten dhe votuan kah shumica e eterve te pranishem ne koncil, duke e denuar Ariusin dhe mesimin e tij te shtremberuar fetar. Protogeni qe mjaft aktiv ne diskutim dhe sipas te gjitha gjasave ai ne emer te ipeshkvijve ilire, ia propozoi koncilit formulen e Credos-Besimit.:' Ne kete koncil, Ariusi jo vetem qe u denua, por edhe u shkarkua nga te gjitha detyrat e tija ipshkvare. Edhe me keq, iu percaktua internimi dhe u dha urdheri qe te dergohet ne Ilirikun e larget. At je u internuan bashke me te edhe bashkemendimtaret dhe perkrahesit e tij, ipeshkvi i Aleksandrise dhe ipeshkvi i Libise. Per ate se ne eilen pjese te Ilirikut qendruan dhe me se u moren, nuk kemi te dhena te sakta. Par duke u nisur nga disa fakte te shkurtera dhe te varfera, mund te supozojme se qene shume aktive pasi edhe ne keto vise e sollen dhe e perhapen mesimin e tyre te shtremberuar. Keshtu se, kur u mbajt Sinodi ne Tir, ne vitin 335, ne te cilin u denua ipeshkvi i Aleksandrise Shen Atanasi, ne mesin e ipeshkvijve te pranishem te eilet votuan per denimin, i gjejme edhe nenshkrimet e dy ipeshkvijve nga Iliriku, nenshkrimin e Valensit nga Mursa (Osijeku) dhe te Ursiusit nga Singidunumi (Beogradi). Te dyte keta do te luajne rol te rendesishem ne krizen ariane me qe ishin ende te rinj dhe, si duket, te formuar e te edukuar ne shkollen e arianizmit." Ketyre dyve me vone u bashkohet edhe nje ipeshkev ilir, Qiriaku nga Naissusi (Nishi) i cili permendet ne Koncilin e disidenteve ne Sardike, edhe ate si kundershtar i Marcel Ancirit. 6 Fronin e Kostandinit te Madh e trasheguan bijte e tij Kostandini II dhe Konstansi. Duke e pare keta se ne Kishe dhe midis ipeshkvijve s'ka paqe dhe bashkim, u moren vesh qe ta mbledhin nje tjeter koncil ne te cilin do te shqyrtoheshin ceshtjet kontestuese dhe do te menjanoheshin shume rnosmarreveshje. Keshtu me marreves-
32
hje u vendos qe koneili te mbahet ne Sardike. Ky vend disi gjendej ne kufirin e dy pjeseve te perandorise se madhe, edhe pse i perkiste territorit te Perandorise Perendimore. Koneili u thirr ne vi tin 342, ndersa punen e filloi nje vit me vone. Qysh ne fillim te punes, u ndane dy grupe: perendimor dhe lindor. Rreth te parit u mblodhen eterit e koneilit te eilet i udhehiqte ipeshkvi i mocem dhe me pervoje i Kordoves, Oziu. Historiani kishtar Teodoreti na njofton se ne mesin e udheheqesve te grupit arianist gjendeshte edhe Ursiusi nga Singidunumi i Mezise dhe Valenti nga Mursa e Panonise.? Derisa ipeshkvijte e Lindjes mblidheshin dhe kuvendonin ne pallatin e perandorit, duke iu shmangur Oziut, ata te Perendimit ne anen tjeter, se pari u mblodhen ne kishen e vendit e pastaj u terhoqen ne qytetin Filipopol te Trakise. Keta, ne mes tjerash i shqyrtuan edhe keto tri ceshtje me rendesi: perseri e rregulluan tekstin e Besojmes ashtu si u vendos ne Nice, rreth te eilit u zhvilluan debate pothuajse njezet vjet me rradhe; pastaj u revidua vendirni mbi degradimin e tre ipeshkvijve Atanasit te Aleksandrise, Mareelit te Aneirit dhe Asklepit nga Gaza, i eili qe miratuar ne Tir ne vitin 335. Gjithashtu, i shqyrtuan edhe fletedenimet e shumices se atyre qe ishin denuar. Te gjitha keto ceshtje u zgjidhen pozitivisht. Pervec kesaj, u perpoqen ta sjellin edhe nje Simbol te ri. Ne letren qe ia derguan Papes Julit, ia paraqiten permbajtjen dhe rrjedhen e koneilit me te gjitha veshtiresite. Ia derguan edhe te gjitha dokumentet, t'i shikoje dhe miratoje. I kishin shtuar edhe disa kanone, gjithsej 21, te eilet koneili i miratoi si udherrefyes disiplino re per rrethanat e atehershme ne Kishe. Ipeshkvi i Dardanise Gaudenei nga Naissusi, ne emer te grupit te ipeshkvijve te Ilirikut, e propozoi tekstin e kanonit shume te rendesishem sipas te eilit, ne qofte se ndonjeri nga ipeshkvijte shkarkohet me denirnin e ipeshkvijve tjere te provinces dhe ne nderkohe i denuari apelon te institueioni me i larte ne Rome, atehere, te mos i eaktohet zevendesi, para se ipeshkvi i Romes ta merr krejt ceshtjen ne duart e veta, ta shqyrtoje dhe ta merr vendimin perfundimtar." Pas ketij grupi qendronin shume ipeshkvij te Ilirikut si: Euteri nga Sirmiumi, Amanei nga Viminaciumi, i per-: menduri Gaudenei nga Naissusi, Protogeni nga Sardika, si dhe mitropoliti i Dardanise i eili edhe i nenshkroi aktet e koneilit me »Paregarius a Dardania de Scupis«,? do te thote Paregori nga Shkupi i Dardanise«. Perandori Konstantini II, e liroi shen Atanasin nga internimi ne Trier. Ai ne Viminaeium u takua edhe me vet perandorin dhe pastaj e vazhdoi rrugen per ne Sardike. Por, pas Koneilit te Sardikes, nuk u largua me nga Iliriku. Pastaj u kthye ne Naissus ku e priti ipeshkvi i ketushem Gaudenei, njeri nga miqte dhe mbrojtesit me te mire. Kete e konstatojme nga letra qe e derogoi prej at je per Krishtlindjen e vitit 344, me titull »Epistolae festales«. !O Prej saj shihet se shen Atanasi ishte i kenaqur me qendrimin e ipeshkvijve dardane. Ne leter gjithashtu thekson se me te eshte pajtuar edhe ipeshkvi i Romes se madhe, si dhe shume ipeshkvij tjere nga Italia, Hispanja,Panonia dhe Dardania." Vetem pak me vone, te gjithe ipeshkvijte dardane, bashke me shume te tjere , e nenshkruan dokumentin ne dobi te tij, duke kerkuar qe te lirohet prej te gjitha akuzave dhe te kthehet ne vendin e vet ne sherbimin e ipeshkvit." Ne Dardani qendroi per nje kohe edhe ipeshkvi i Sebastes Eustaku, i eili pas Sinodit te Kostandinopojes ne vitin 360 qe i detyruar te shkoje ne internim ne kete vend te larget. Par burimet nuk e permendin vendin e qendrimit te tij, prandaj na mbetet i panjohur. Eshte shume e besueshme qe t'i kete ofruar mikpritje ndonjeri nga ipeshkvijte e ketushem. Sipas te gjitha gjasave, Eustakun e perzune ipeshkvijte e arianizmit me ndihmen e pushtetit perandorak.P 33
Ne sinodet e Sirmiumit nuk e hasim emrin e asnjerit nga ipeshkvijte e Dardamse. Po ashtu as ne Sinodin e Madh te Ilirikut qe u mbajt ne vi tin 373. Teodoreti e permend vetern sinodin ne te eilin u mblodhen te gjithe ipeshkvijte e Ilirikut duke mos e permendur emrin e vendit ku eshte mbajtur. Megjithate, i sjell konkluzionet dhe dokumentet e ketij sinodi." Sipas disave ky sinod eshte mbajtur ne vi tin 37515, ndersa sipas tjereve, pak me vone, pikerisht ne Sirmium edhe ate ne vitin 37816• Ne vi tin 382, ne Rome u mbajt koneili ne te eilin u vulos definitivisht fati i arianizmit ne viset pranedanubiane te Ilirikut. Si perfaqesues te peshkopatit perendimor dhe lindor te Ilirikut permenden qarte Anemiu nga Sirmiumi dhe Akoli nga Thessaloniku." Ketu duhet permendur faktin se ne kronotaksen e ipeshkvijve dardane, perkatesisht te kryeipeshkvijve te kryeqytetit Seupi, pas Paregorit (343), paraqitet nje zbrazeti 81 vjecare, pra deri te prifti i panjohur qe permendet ne Jetren e Papes Celestinit I, ne vitin 428.18 Koneili IV Ekumenik i Kalcedonise, u mbajt ne Bosfor afer selise perandorake. U mblodhen shume ipeshkvij nga te gjitha anet e botes, sipas disave 600. Ne mesin e tyre ishin edhe ipeshkvijte e Ilirikut, te eilet gjate punes se koneilit u perpoqen te Iuajne rrol pozitiv. Koneili e filloi punen me 8 tetor dhe e perfundoi me I nentor te vitit 451. Eterit e pranishem te koneilit i denuan mesimet heretike te Eutikut dhe te Dioskurit. Ketij te dytit, i eili ishte ipeshkev i Aleksandrise, sikurse edhe te gjithe bashkemendimtareve te tij, ua moren ipeshkvite, sepse ne te ashtuquajturin »sinodin e eubave« mbajtur ne vi tin 449 ne Efes, bene presion ne ipeshkvijte e besimit te drejte , Pas shume diskutimeve te ashpra dhe akuzave reeiproke, u lexua letra dogmatike e quajtur »Epistola ad Flavianum« e Papes Leonit 1. Ne kete leter papa e analizon dhe e sqaron natyren e dyfishte te Krishtit. Ne fund eterit e pranishem klithen »Per Leonem Petrus loeutus est!«, do te thote »Pjetri foli permes Leonit!«. Koneili ne fund e denoi dhe e hodhi poshte doktrinen monofizite dhe e miratoi dogmen se Krishti i ka dy natyra." Si thekson Euagri ne vepren e tij »Historia ecclesiastica«, ipeshkvijte e Ilirikut e paten marre rrolin ndermjetsues duke dashur t'i pajtojne palet ekstremiste. Ashtu se kur ipeshkvijte e Lindjes kerkuan qe Dioskurit dhe bashkemendimtareve te tij t'u merret froni ipeshkvor, iliriket dolen ne skene me deklaraten e vet: »Te gjithe kemi gabuar, te gjithe kerkojme falje«. Per te dyten here ipeshkvijte e Lindjes kerkuan qe egjyptasi, pra Dioskuri, ipeshkev i Aleksandrise, te dergohet ne internim. Ipeshkvijte e Ilirikut perseri dolen me lutjen e tyre te hapur: »Lutemi qe te na falet te gjitheve«. Atehere, perfaqesuesit e Kishes se Kostandiopojes bashke me ipeshkvijte tjere te Lindjes, edhe me energjikisht dhe me ashper insistuan qe Dioskuri me bashkernendimtaret e vet te internohet. Iliriket perseri tani te ndihmuar edhe nga eterit tjere, haptas deklaruan: »Te gjithe gabuam. Na falni te gjitheve. Dioskuri ne sinod. Dioskuri ne Kisbe!«.20 Farlati, ne kronotaksen e ipeshkvijve te Seupit, Ursilin e lidh me vitin 451. Por nuk pennend, a mori pjese ne Koneilin e Kalcedonise. Ndersa nga letra e ipeshkvijve dardane derguar perandorit Leon Avgustit, jep te kuptohet se Ursili erdhi ne fronin e permendur pas perfumdimit tö koneilit. Autoret tjere, Ursilin e vendosin pak me vone, diku kah viti 458. Ne nje paqartesi te ketille, na mbetet si mundesi e vetm reale, qe ne kete koneil te kete marre pjese mitropoliti i paidentifikuar i Dardanise. i eili permendet ne letren e Papes Celestinit I rreth vitit 424.21 Ne Koneilin II te Kostandinopojes, mbajtur ne vitin 553, u diskutua shume per monofizitizmin i eili kishte marre perrnasa mjaft te medha, vecanerisht ne Lindje. 34
Lidhur me kete, eshte i njohur kontesti i quajtur »Tria Capitula« (»Tre Kapitujt«), ne te cilin ipeshkvijte e Dardanise qene te perzier ne menyre aktive. Ne koncil ishin te pranishem te gjithe: Foka nga Stobi, i cili ne koncil e perfaqesonte argjipeshkvin e Justinianes se Pare, Benenatin, pastaj Sabini nga Zapara, Projekti nga Naissusi dhe ipeshkvi i Justinianes se Dyte (Ulpiana e dikurshme) Pali. Pra krejt peshkopati i atehershem dardan. Perndryshe ne aulen sinodale ishte vetem Foka, ndersa te gjithe tjeret ndejten anash duke u thirrur ne argjipeshkvin e vet Benenatin. Me vone te gjithe ata, pervec Benenatit dhe Fokes, da ta nenshkruajne »Constitutum-s-in e Papes Vigjilit.F Par me gjeresisht per kete da te flitet ne faqet e ardheshme. Shenimet 1. Gelzer H. - Hilgenfeld H. - Cuntz 0 .. Patrum Nicaenorum nomina latine graece coptice syriace arabice arrnenice. Lipsiae MDCCCXCVIll. 50. 51, 56. 2. Honigmann E., op. eil. 432. pI. I, nr. 68. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Mansi. VIII, 256-257. Zeiller J., op. eil. 268. PG 25,537. PL 10, 619. Theodor. Cyrren., Historia ecc\esiastica, neo PG 82, 1008. Mansi, VIII, 1141-1143.
9.Farlati. VIII, 4; Turner C. H .. Ecc\esiae Occidentalis Monumenta juris antiquissima (canonum et conciliorum Graecorum interpretationes latinae) Oxonii MDCCCXCIX, 552-553, nr. 29. 10. PL 26, 1354. 11.S. Athanasius. Historia Arianorum: »Deinde cum animadverterent cum Athanasio concordiam et pacem servare episcopos plusquam quandringentos, ex magna Roma, ex universa Italia ... ex Hispaniis cum magno et confessore Hosio: episcopos etiam Panoniarum ... Dardaniae«, neo PG 25 726. 12. S. Athanasius, Apologia contra Arianos. neo PG 25, 250. 13. PL 32, 845 dhe 935. 14. Zeiler J., op. eil. 10. 15. Ibid. 16. Ibid, 325. 17. PL 22, 881 18. Mansi. VIII, 760. 19. Mansi, VII, 453. 20.Euagrius, Historia ecclesiastica TI, 18, neo Iliret dhe Iliria te autorot antike, pergatitur nga Prendi F. - Ceka H. - Islami S. - Anamali S., Prishtine 1974-469. 21. PL 50, 427 22. Mansi, VIII, 574, 1037 sq.
35
SKIZMAT DHE PESHKVIJTE DARDANE Qendrimi i Ariusit ne Ilirik, sipas te gjitha gjasave, nuk mbeti pa pasoja, sepse, pas tij nuk shkuan vetem ipeshkvi i Murses dhe i Singidunumit, por si duket edhe disa te tjere. Midis tyre, i pari qe ipeshkvi i Naissusit Bonozi. Ai e mohonte virgjerine e perhershme te Merise, ashtu si kishin bere edhe perpara tij heretiket Helvidi dhe Joviniani. Sipas tyre, pas Krishtit, Zoja kishte pasur edhe tjere femije me Zefin.l Pervec kesaj, Bonozi mori dicka edhe prej Fotinit te Sirrniumit. Kjo ishte edhe nje ngaterrese me shume, nga e eila kercnohej rreziku per ndezjen dhe perhapjen e ngjarjeve te paradokoheshme qe ndodhen ne terrenin e Sirmiumit. Prandaj ne Kapui, ne vjeshte te vitit 391 u mbajt koneili i eili u detyrua ta shqyrtoje dhe ta zgjidhe kete rast. Por si qe shihet nga aktet, ipeshkvijte vepruan me taktike: ne vend se ta denonin Bonozin, ata kete ceshtje ua besuan ipeshkvijve te Ilirikut. Keta si me afer Naissusit, do ta shkoqisnin dhe do ta zgjidhnin me mire ceshtjen. Hetimet iu besuan ipeshkvit te Thessalonikut, i eili qysh me heret qe eaktuar si primas i shume provineave te Ilirikut, perkatesisht vikar i vet ipeshkvit te Romes per keto provinea. Ne qofte se keta, pas analizimit te hollesishem paraprak, konstatojne se mesimet e Bonozit jane me te vertete te shtrembura, atehere do ta denojne sipas disiplines dhe ligjeve kishtare. Ipeshkvijte e Ilirikut, pasi i bene hulumtimet e nevojshme, erdhen ne perfundim se Bonozi me te vertete eshte fajtor, ndersa mesimet e tija jane heretike, prandaj ia ndaluan kryerjen e funksioneve ipeshkvore. Mirepo Bonozi nuk u pajtua me kete vendim dhe vazhdoi edhe per nje kohe ta mbaje fronin e vet. Natyrisht gjate kesaj kohe ai edhe metej shuguronte prifterinj e xhakone.? Rreth sherbimit te ipeshkvit te denuar te Naissusit, pak huti krijon Marius Mereatori i eili ate e quan ipeshkev te Sardikes.' Mirepo, dis ku timet e mevonshme, pas permbysjes se Bonozit, ne te eil at flitet per radher e klerit te Naissusit, padyshim flasin se ai e udhehiqte kishen ne qytetin e Naissusit, por jo ne Sardike." Me vone, Bonozi dhe bashkemendimtaret e tij nuk permenden me ne Dardani. Mirepo ata megjithate edhe metej ishin at je dhe vepronin. Ne te vertete i shohim ne shekullin VI ne viset rreth Danubit. Justiniani ne Novelen e tij XI, shpreson se ipeshkvi Akva, ipeshkvine e te eilit e perteriu perandori, do te punoje ne drejtim te shfarosjes se bonozianizmit ne kete territor dhe se kudo do ta perterije besimin e drejte.' Mirepo, hunet, sarmatet dhe tjeret, depertuan ne viset ilirike deri ne Akaje." Vendi u shkaterrua krejtesisht dhe mbeti shkret, u perzune shume ipeshkvij dhe u 36
vrane shume prifter, u zhduken dhe u cnderuan kishat, u derdhen eshtrat e rnartireve, »Ubique luetus, ubique gemitus et plurima mortis imago«,? do te thote kudo dhembje, kudo denesje dhe me se shumti pamje te vdekjes. Shen Ambrozi e permend edhe ate se nga keto ane u dergua ne roberi nje numer i madh i njerezve." Krejt kjo beri qe krishterizmi edhe me shume te dobesohet ne keto vise dhe per nje kohe te mos paraqitet ne jeten aktive te Kishes, Fjalet e Jeronimit dhe te Ambrozit na i verteton edhe Prisku, i eili udhetoi bashke me delegaeionin perandorak nga Kostandinopoja deri ne seline e Atilles. Si raporton ky, Naissusi, sikurse shume qytete tjera, qe irrenur dhe i zhdukur. Ky kishte qene qytet me popullsi te dendur dhe i fortifikuar mire. Kur Prisku arriti at je, qytetin e gjeti te zbrazur dhe te lene shkret. Ne germadhat e faltoreve te rrenuara gieren edhe te semure, te eilet ishin fshehur at je. Ne bregun e lumit te afert pane shume eshtra te te reneve ne beteje. 9 Ka pasur edhe mendime se keto provinea nuk kane pasur shume vendbanime te banuara dhe se popullsia ka banuar neper katunde dhe lagje te shkaperderdhura." Mirepo burimet tjera, vecanerisht germimet arkeologjike, zbulojne se qytetet e shkaterruara ilire jane rindertuar dhe se ne to ka vazhduar jeta deri ne ardhjen e sllaveve. Aq me shume kur dihet se Naissusi i renuar nje here e pastaj i rindertuar, nje kohe te gjate e ka zbrapsur depertimin e sllaveve.!' Pas nje shekulli jo te plote, u paraqit nje rrezik i ri, i eili i goditi rende kishat e Ilirikut. Per ta kuptuar me mire esencen e ketij rreziku, me se pari duhet t'i permendim disa fakte qe i paraprijne krejt kesaj. Kah fundi i shekullit IV, Iliriku qe i nd are ne dy pjese: - ne pjesen perendimore, e eila ne aspektin eivil ishte nen adrninistraten e »praefeetus pr. Italiae, Afrieae et Illyriei«, dhe pjesen lindore e eila e kishte prefektin e vet te vecante »praefeetus pr. Illyriei«. Ilirikun Lindor, ne perberjen e te eilit gjendeshin te dy dioqezat e Dakise (Dardania dhe Maqedonia), perandori Gracian ne vitin 379 ia dorezoi bashkesundimtarit te vet Teodozit. Iliriku Perendimor pak me vone i bashkohet Perandorise Lindore, edhe ate diku midis viteve 424 dhe 437. Keto manovra te perandorit, sipas te gjitha gjasave, ishin shkaqe te drejtperdrejta te jashtme per mospajtimet dhe grindjet gjithnje e me te medha midis ipeshkvit te Romes dhe patrikut te Kostandinopojes. Keshtu, kur keto vise rane nen sundimin e perandorit te Lindjes, ipeshkvijte e Kostandinopojes e konsideruan si te drejte te veten qe te gjitha kishat e ketyre viseve t'ia nenshtrojne juridiksionit te drejtperdrejte te tyre. Dhe me te vertete ne vi tin 421 del Ligji i Perandorit Teodozi H, sipas te eilit, ne qofte se ne eilende province te Ilirikut, paraqitet ndonje problem, atehere me dijen e ipeshkvit te qytetit te Kostandinopojes i eili i gezon prerogativat e Romes se vjeter, do t'i lehet per shqyrtim kuvendit prifteror dhe gjyqit te shenjte.P Per kete, Papa Bonifaei, menjehere e kerkoi ndihmen dhe intervenimin e Honorit, i eili udhehiqte me pjesen perendimore te perandorise, qe t'i mbronte te drejtat e tij mbi Ilirikun te kolegu dhe bashkesundimtari i tij lindor Teodozi H. Honori i shkroi Teodozit dhe ia paraqiti »sanetae sedis apostolieae desideria«, do te thote deshiren e Selise se Shenjte Apostolike. Ne letren e Honorit, metej shihet se Kisha e Romes kerkon te ruhet praktika e vjeter e respektirnit te rendit, si dhe te hidhen poshte intrigat e disa ipeshkvijve te Ilirikut, ne menyre qe Kisha e Romes te mos e humbe nga sundimtaret krishtere ate te drejte qe ia kishin pranuar sundimtaret tjere. Teodozi II, i eili e nxorri kete ligj me kerkesen e disa ipeshkvijve, u pajtua me sugjerimin e Honorit, dhe, prefektit te Ilirikut i leshoi nje fleturdherese me te eilen 37
kerkonte qe pa tjeter te ruhet rregullimi i vjeter (»antiquum ordinem specialiter faciant custodirtej.PKjo gjendje zgjati deri ne gjysmen e dyte te shek. VIII, kur te gjitha provincat e Ilirikut Lindar jo vetem qe konsideroheshin por edhe de facta iu nenshtruan ipeshvit te Romes. Por kjo s'do te thote se s'pati perpjekje qe ato t'i nenshtrohen Kostandinopojes. Perkünder kesaj, te gjitha perpjekjet mbeten te kota, deri ne ditet dhe vendimet e veshtira te cilat do te vijne se shpejti. Keshtu, pas Koneilit te Kalcedonise, patriku i Kostandinopojes Anatoli u shkroi ipeshkvijve te Ilirkut dhe me kete rast i ftoi ta japin pelqimin e vet per kanonin 28 te koneilit te permendur, i eili ka te beje me perparesine e selise se Kostantinopojes." Nga letra e Papes Leonit, kuptojme se sipas nje letre te derguar nga nje ipeshkev i Kishes se Selanikut, ipeshkvijte ilirike kete e refuzuan." Ne periudhen e skizmes se Akaeit (484), ipeshkvijte e Thessalonikut, te eilet njekohesisht ishin edhe vikare (zevendes) te Papes per kete pjese te Ilirikut, e pranuan te njejtin qendrim sikurse disa ipeshkvij bizantine dhe u shkeputen nga Papa, qe do te thote se e shkelen edhe besimin te cilin ua kishte dhene ky per ceshtjet e rendesishme te adrninistrates kishtare." Iliriku, duke e humbur vikarin, mbeti i leshuar vete vehtes. Roma beri krejt cka ishte e mundur ne keto kushte te renda per ta ruajtur lidhjen me disa kisha ilire. Prandaj Selia Apostolike tani i delegon disa mitropolite, kohe pas kohe dhe sipas rastit te eaktuar ne territoret ku paraqiten rastet perkatese. Keshtu si delegate te Papes i hasim: ne Epirl7 mitropolitin e Nikopolit, pastaj mitropolitin e Lihnides (Ohrit)" si dhe ate te Scupit." Papa Gelazi edhe me pare dy here iu drejtua ipeshkvijve dardane duke i keshilluar dhe duke u perpjekur t'i mbroje nga rreziku i eili u kanosej ne keto kohe te veshtira." Atehere Kisha dardane e tregoi perjetesine , vendosmerine dhe besnikerine e vet ndaj kishes se Romes dhe eprarit te saj. Keshtn, me tre dhjetor te vitit 444, Papa u drejtohet me nje leter »Audientes orthodoxam«, ne te eilen e lavderon qendrimin dhe mbajtjen e tyre, dhe, i keshillon qe te ruhen nga besimet e gabuara eutikiane, si dhe nga ata qe i perkrahin dhe i predikojne keto besime. Me kete rast Papa i njofton se ipeshkvin e Selanikut, i eili nuk e denoi Akaein, e perjashtoi nga Selia Apostolike.?' Me lajmin mbi denimin e Akaeit, nga letra e Gelazit, ipeshkvijte dardane u shqetesuan dhe filluan bashke me tjeret ta kundershtojne per nje veprim te tille. Ndoshta fjala ishte edhe per pavendosmerine e tyre lidhur me denimin e Akaeit. Por sipas te gjitha gjasave, ne nje qendrim te ketille me shume ka ndikuar politika e ngurret e perandarit bizantin Anastazit, i eili kaloi krejtesisht ne anen e monofiziteve dhe i detyroi te gjithe ipeshkvijte qe te pajtohen me nje qendrim te ketille." Papa pastaj, u pergjigj me letren »Vaide mirati sumus« te vitit 496 ne te eilen e shpreh habine e tij per nje qendrim te ketille, se si kane mundur te dyshojne ne akuzen te eilen eben Selia e Romes kunder Akaeit. Pastaj e thekson doktrinen sipas te ciles Selia Apostolike e gjykon secilen Kishe. Asaj mund t'i drejtohen dhe ne te mund te thirren nga cdo ane e botes, por pas vendimit te saj, s'ka me kush cka te permiresoje. Natyrisht, Selia Apostolike mundet edhe pa mbledhjen e sinodit, eilindo ta denoje dhe ta liroje , par jo si kane menduar ata, qe edhe denirni i Akacit te miratohet ne sinod." Gjate kohes se pontifikatit te Anastazit I (496-498) nuk gjejrne te permendet Kisha dardane. Por qysh ne kohen e pasardhesit te tij Simakut, e gjejme letren e tij te 8 tetorit te vitit 512 te eilen ua dergon te gjithe ipeshkvijve te Ilirikut dhe te Dardanise. Ne kete leter Papa ua terheq verejtjen dardaneve qe ta ruajne fene e drejte, qe t'i mesojne te humburit, te devijuarit, t'i shmangen bashkimit te huaj dhe 38
te mbeten te bashkuar me Kishen.i' Por, vala e skizrnes se Akaeit kercenohej edhe me shume. Perandori Anastazi, mbrojtes i madh i besimit te shtremberuar te Eutikut, i ndjekte ipeshkvijte e besimit te drejte sepse ne kete menyre deshironte t'i theje dhe t'i detyroje qe edhe ata te shkojne rruges se tij. Sipas disa deshmive te mevonshme, si duket ipeshkvijte dardane kane leshuar pe para presionit te perandorit, me te vertete apo vetern ne menyre fiktive, nuk mund ta dime por per nje kohe u pajtuan me skizmen, ose se paku mbeten te papercaktuar. Kjo mund te konkludohet nga nje leter e mevonshme e ipeshkvit te Vienes, Avitit, te eilen ai ia dergon papes Hormizdit. Ne kete leter ipeshkvi flet per kthimin e Dardanise." Edhe Hormizdi i pergjigjet Avitit per kthimin e Dardanise dhe te Ilirikut, te eilet u ndane nga te denuarit dhe tani i kane emeruar ipshkvijte me pelqimin e tij. 26 I njejti pape i shkruan per kete edhe Cezarit te Arlit me verejtje se tani e tut je ipeshkvijte e Dardanise dhe te Ilirikut »te mos akuzohen per shkak te gabimit qe ebene ne te kaluaren«, pasi kerkuan bashkim nga pasardhesi i Pjetrit. E kishin derguar edhe nje delegaeion dhe deklaraten me shkrim se tani e tut je do t'u nenshtrohen rregullave dhe dispozitave te Selise Apostolike." Dhe vertete, rreth vitit 515, ne nje sinod ilirik, 40 ipeshkvij te Ilirikut dhe te Greqise u shkeputen nga mitropoliti i tyre, kryeipeshkvi i Thessalonikut. Ky pastaj, nga frika e perandorit Anastazit, u bashkua me Timoteun, patrikun e besimit te shtrernberuar te Kostandinopojes. Pas kesaj ipeshkvijte e Ilirikut i derguan nje Ieter ipeshkvit te Romes me te eilen deklarojne se mbeten te lidhur me Seline Apostolike." Si pergjigje per denimin e Doroteut te Selanikut nga peshkopati ilirik, perandori Anastazi, urdheroi t'ia thirrin disa ipeshkvij te besimit te drejte: Alkisonin e Nikopolit, Lorenein e Lihnides, Domnionin e Sardikes, Gajanin nga Naissusi, Evangjelin nga Pautalia dhe te gjithe i mbajti per nje kohe ne burg. Gajani dhe AJeisoni vdiqen ne burg. Per kete lajm u alarmua ushtria e Ilirikut ndersa Anastazi u detyrua ta liroje Domnionin dhe Evangjelin. Lorenei edhe rnetej mbeti ne mergim, edhe pse i kishte karnbet e semura. Faji i tij ishte me i madh, sepse shpesh here e kishte kritikuar qendrimin e perandorit dhe te oborrit te tij para njerezve, pra publikisht. 29 Cka mund te thuhet pas te gjitha ketyre per Kishen dardane? A kishte rene ajo ne skizem te vertete? Ose kete e kishte bere , ndoshta, vetem Doroteu i Selanikut si vikar i llirikut? C'eshte e verteta, ipeshkvijte dardane ia dergojne papes delegaeionin e vet dhe deshmine me shkrim se deshirojne te mbeten te bashkuar me te. Disa auto re te mevonshem theksojne se ne Dardani asnjehere nuk ka ardhur deri te shkeputja e plote midis tyre dhe Romes, prandaj nuk mund te flitet per nje skizem sikurse ne viset tjera." Nga ana tjeter, letrat e permendura paperore flasin per skizmen dhe kthimin." Ceshtja mbetet e hapur dhe vlen te studjohet me mire deri ne fund per te mundur ta marrim pergjigjen e plote. Keto vlime dhe turbullira te brendeshme shpirterore sikur qene paralajmerim i krejt te keqijave te medha te jashtme, te eil at se shpejti do te pasojne dhe do ta godisin rende Dardanine me vendet fqinje. Ne kete kohe, pra fillojne depertimet e medha te popujve barbare. goteve dhe tjereve." Nen kete erner, si konsiderojne disa, fshihen edhe sllavet, te eilet me ekspeditat e tyre plackitese depertuan deri ne Termopile.P Pervec kesaj, Dardanine e goditi edhe nje fatkeqesi e madhe. Ne vitin 518 e goditen nje varg termetesh te fuqishme te eilat i rrenuan dhe i zhduken shume vende. Kete na e pershkruan hollesisht Mareelinus Comes. Ai thote se per nje moment ne
39
Dardani jane zhdukur 24 keshtjella. Dy nga keto i gelltiti dheu me gjithe banoret e tyre; kater prej tyre u shkaterruan dhe e humben gjysmen e shtepive dhe te banoreve. Keshtu ndodhi edhe me tjerat. Shume qytete dhe keshtjella u laue shkrete per shkak te frikes se madhe. U rrenua krejtesisht edhe kryeqyteti Seupi, edhe pse banoret shpetuan, sepse ishin larguar nga qyteti duke ikur nga arrniku. Krejt Krahina pesoi shume rende. Ne nje gjatesi prej 30 milave, dheu kishte pelcitur dhe ishte krijuar nje plasaritje e gjere 12 hapa, ne te eilen rane shume banore te frikesuar, nga frika e arrnikut i eili i ndjekte vazhdimisht. Ndersa ne afersi te qytetit Sarnonta, nga dheu shpertheu uji i nxete, i eili rridhte pa nderprere." Kjo qe nje kohe vertete e veshtire dhe apokaliptike, e eila e shkaterroi jo vetem vendin por edhe Kishen dardane te organizuar mire dhe te lulezuar. Shenimet
2. 3. 4.
8. 9. 10. 11. 12.
14.
16. 17. 18. 19. 20. 22. 23.
1. Mansi, Irr, 738. Banozianet kane qene disa here te denuar, shih per kete: PL 13,1176--1178; PL 16, 1222; Moroni G., Dizionario di erudizione storico--ecclesiastica, da S. Pietro ai nostri giorni specialmente intorno, VI, Venezia 1840, 26--27. PL 16, 875. PL 48, 928. Coustant, Epistolae Romanorum pontificum I, Parisiis 1721, 820; Mansi III, 1057. 5.Novellae Iustiniani, Nov. XI: » ... ut possit Bonosiacorum scelus ex ea civitate et terra repellere vel in orthodox am fidem transforrnare«, ne: Corpus Iuris Civilis, rec. Schoell R. - Kroll G., Berolini 1954. 6. S. Hieronymus, Epist. ad Heliodorum 60, 16: » ... Scythiam, Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessaliam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias; Gothus, Sarmata, Quadrus, Alanus, Huni, Wanda\i, Marcomanni vastant, trahunt, rapiunt ... Capri Episcopi, interfecti Presbyteri, et diversorum officia clericorum. Subversae Ecclesiae, ad altaria Christi stabulati equi; Martyrum effossae re\iquiae: ubique luctus, ubique gemitus (pavor) et plurima mortis irnago«, ne: PL 22.600; shih edhe: I nj ej ti , Epist. ad Ageruchiam 123, 17, ne: PL 22,1058. 7. S. Ambrosius, De officiis ministrorum, \ib. 1, cap. 15,70: »Nota sunt haec nimis IIIyrici vastitates et Thraciae: quanti ubique venales erant toto captivi orbe, quos si revoces, unius provinciae numerum expiere non possint!«, He: PL 16.129. S. Ambrosius, De fide, lib. 3, cap. 16, 140, He: PL 16, 613. Priscus, Historia Gothica 8, 289, ne: Historici Graeci Minores, ed. Dindrofius L., I, Lipsiae 1870. Usp. Papazoglu F., op. cit., 314-315. Valentini P. G., Contributi alla Cronologia Albanese, II12, Roma 1957, 75 sqq. Godex lustin., I, 2.6.; Godex Theod. XVI, 2, 45. 13.Per ceshtjen e vertetesise se letrave te Bonifacit dhe Honorit shih: Acta et diplomata AIbaniae mediae aetatis illustrantia, colleg. Thalloczy L. - Jireöek C. - Sufflay E., vol. I, Vindobonae MCMXIII, 2 nr. 9 dhe 10 me komentet (rnetej: AAI- Acta Albaniae). Mansi, VI, 236. 15.Leo Papa, Epist. »Quam vigilanter«: »Illud etiam nosse te volumus, Anatolium episcopum post coercitionem nostram in suae praesumptionis adeo temeritate persistere, ut IIIyricanos episcopos, ut subscriberent, conveniret; quod nobis episcopus qui a Thessalonica ardinatianis nuntius missu est intimavit«, ne: PL 54, 1037. Mansi, VII, 1106; PL 58,977; Mansi, VIII, 46; PL 59,57. Thiel, ap. cit., I, 807. 808. Mansi, VIII, 10; PL 59, 19. Farlati, VIII, 159. Thiel, ap. cit., I, 335; Mansi, VIII, 14; PL 59, 23. PL 59, 24 . . 21. Mansi, VIII, 46. Ostrogorski G., Istarija Vizantije, Beagrad 1969, 85. PL 59, 61-77.
40
24. Mansi. VIII, 218; PL 62, 61. 25. S. Aviti Viennen., ep. »Dum religionis« ne: PL 59.288. 26.S. Hormisdae Pp., ep. »Qui de his«, Avito episcopo: » ... Dardania et lUyricus vicina Pannoniae a nobis, quod iam fecimus ubi necessarium fuit, ut sibi episcopi ordinarenrur, expetiit; in tantum se a comrnunione perditorum se parare gaudentes, ut remedia quaererent, dummodo commune cum transgressoribus nihil haberent«, ne: PL 63, 396. 27. S. Hormisdae Pp., ep. »Justum est«, ad Caesarium Arelatensem«, ne: PL 63, 432. 28.Theophanis, Chronographia: »Episcopo vero Thessalonicensi ob imperatoris metum cum Tirnotheo Cpoleos episcopo communionem tenente. quadraginta Illyrici Graeciaeque episcopi una convenientes, tabulis etiam testibus professi sunt, ab eo velut a propprio metropolita, se discedere missisque Romam tabulis Rumani pontificis cornrnunionem observare polliciti sunt«, recogn. de Boor C., Lipsiae 1885, 128-129; po ashtu edhe ne: PG 108, 378. 29. Marcellinus Comes, Chronicon, ad ann. 518, ed. Mommsen Th., ne: Monumenta Germaniae Historica AA XI, 1, Berolini 1893; Farlati, VIII, 67, 77, 160. 30. Leclercq H., art. »Illyricum«, ne: Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie VIII1, Paris 1926, co!. 177: »Dans la Dardanie , il n'y avait eu rupture, mais peutetre seulement des rapports piß tot qu'union proprement dite«. 31. Shih shenirnin nr. 25, 26 dhe 27. 32. Farlati, VIII, 17. 33. Istorija na makedonskiot narod I, Skopje 1969, 63. 34. Marcellinus Comes, op. cit., ad ann. 518; PL 51, 925; Farlati VIII, 5.
41
VIKARIATI I SELANIKUT Ne jeten e Kishes dardane dhe te krishterizmit te saj, si u theksua, rol te rendesishem ka pasur edhe Kisha e Selanikut dhe ipeshkvijte e saj. Keshtu ka qene qysh prej fillimit, por edhe pothuajse ne te gjitha periudhat e saj te mevonshme. Selaniku nuk ishte vetem nje qytet i madh, me liman te rendesishem, por ishte edhe seli e prefektit te Ilirikut, te cilit i nenshtroheshin shume krahina, ne mesin e te eilave edhe Dardania.' Te gjitha keto prerogativa i ndihmuan qe edhe ne aspektin fetar te fitoje perparesi te reja. Keshtu ipeshkvijte e Selanikut u bene edhe vikare te papes. Kjo e fundit eshte me rendesi te madhe, por edhe mjaft delikate. Kjo menyre e zbatimit te pushtetit, primat apo te deleguar ne teritorin e nje e me shume krahinave, ne kishe njihet me emrin vikariat. Si rast i pare ne historine e Kishes permendet pikerisht ky i Kishes se Selanikut, pastaj i Justinianes sö Pare si dhe ne Spanje dy: ne Hispale dhe Ilicitane.? Mund te thuhet se themelimi dhe zhvillimi i Vikariatit te Selanikut qe rezultat i kushteve dhe irrethanave politike ne Perandorine e atehershme Romake. Keshtu pra prej vitit 395, Iliriku Lindor ne pikepamje politiko-administrative i perkiste Kostandinopojes. Duke u mbeshtetur ne kete, patriku i Kostandinopojes pretendon qe keto vende ne aspektin kishtar t'i nenshtrohen juridiksionit te tij. Ne anen tjeter, ipeshkvijte e Romes per ta zbrapsur kete lakmi te tij dhe per t'i mbrojtur e ruajtur te drejtat e tyre te paprekura, ashtu si i kane pasur prej fillimit, filluan gradualisht, prej rastit ne rast, ipeshkvijve te Selanikut t'u japin autorizime dhe te drejta te vecanta. Shpresonin se ne kete menyre keto krahina dhe kishat e tyre do t'i ruajne nen administrimin e vet te drejtperdrejte.:' Qysh Papa Damazi (366-384) mbante korespondence te rregullt me Akolin e Selanikut." Ndersa pasardhesi i tij Siriku (384-398) e zgjeroi edhe me shume bashkepunimin me pasardhesin e Akolit, Allizin. Keshtu, ne nje leter qe ia dergon Anizit te permendur, e gjejme edhe kercenimin, se askush nuk guxon te shuguroje ndonje ipeshkev ne Ilirik, pa pelqimin e tij, qe na ben te supozojme se ka pasur edhe keqperdorime ne kete drejtim, te cilat papa deshiron t'i menjanoje." Kur u zgojdh Inocenti I (402-417), menjehere ne te njejtin vit me 20 dhjetor i dergon leter Anizit dhe thekson se ka ndermend te shkoje rruges se paraardhesve te vet: »Ipeshkvijte paraardhes te mij, do te thote kujtimi i bekuar i Damazit, Sirikut dhe i te permendurit (Anastazit) kane urdheruar asisoji qe krejt cka i ka ndodhur ne keto ane shkelqe-
42
sise suaj, i eili gjithrnone ka plote te drejte, te shtrohet per shqyrtim, zgjidhje dhe vendosje«.? Prej fjaleve te mesiperme, lehte mund te kuptohet roli te eilin ipeshkvijte e Romes, qysh prej Papes Damazit, ua besonin ipeshkvijve te Selanikut per disa krahina te Ilirikut. Pas dhjete viteve, Inocenti I ia dergon letren e dyte ipeshkvit te Thessalonikut Rufit, ne te eilen thekson se kujdesit dhe drejtesise se tij duhet t'i besohen te gjitha zenkat eventuale dhe problemet ne: Akaje, Thesali, Epirin e Vjeter dhe te Ri, Krete, ne te dy Dakite, Mezi, Dardani, Prevalitani »non primitus haee ita statuentes«,? do te thote, nuk eshte hera e pare qe urdherojme dicka te ketille. Me kete leter percaktohet territori dhe natyra e pushtetit te vikarit, si dhe menyra e zbatimit te tij. Ky reskript gjithashtu konsiderohet edhe si dokument statutor institueional i vikariatit, pasi i permbau te gjitha elementet konstitutive te ketij institueioni te njohur. E njejta gjendje ka mbreteruar edhe ne kohet e papeve te ardhshem, Bonifaeit, Sikstit dhe Leonit, te eilet jo vetem qe ua percaktonin te drejtat vikareve, por edhe i mbronin sa here qe kishte nevoje." Gjendja e ketille ne Kishat ilirike mbeti deri ne kohen e skizmes se Akaeit (484-519) te eilen ne te vertete e pat shkaktuar Henotikoni i perandorit Zenon ne vitin 481. Ipeshkvijte e Selanikut atehere qendruan ne anen e ipeshkvijve bizantine, Keshtu u shkeput lidhja midis tyre dhe Romes, dhe me kete u asgjesua edhe baza juridike per ekzistimin dhe veprimtarine e nje institueioni shume te rendesishem, Ne vitin 519 perseri u arrit bashkimi me Rornen sipas formules se Papes Hormizdit (514-523), por nuk mundi te rivendoset me ajo gjendje qe mbreteronte para skizmes. Ne keso kushtesh qe i mireseardhur provizioni te eilin e beri Perandori Justinian. Ai vendlindjen e tij Justinianen e Pare e shapalli vikariat dhe ne kete menyre e ndau territorin e gjere te Vikariatit te Selanikut." Por qysh ne Koneilin IV Ekumenik (681), ipeshkvi i Selanikut nenshkruhet si »Viearius Romani Pontificis«.'? Vikariati praktikisht pushoi te ekzistoje dhe veproje ne kohen e Perandorit Leonit III te Izaurise, diku rreth vitit 733, kur bashke me shume krahina te Ilirikut iu nenshtrua patrikut te Kostandinopojes." Shenimet 1. Metaphrastes, Vita S. Ambrosii 19 ne: PL 14, 61; Theodoretus, Historia ecclesiastica, lib, 5, cap. 17, ne: PG 82, 1231. 2. Kurtscheid B., Historia Iuris Canonici. Historia institutorum, Romae 1951, 129-132. 3.Batiffol P., Le catholicisme des origines 11 Saint Leon. Le Siege Apostolique (359-451), Paris 1924-2,246; Gaudment J., op. eil. 404. 4. Jaffe Ph., Regesta Pontificum Romanorum a condita Ecclesiae ad annum post Chr. n. 1198. Ed. 2 correctam et auctam auspiciis G. Wattenbach curaverunt F. Kaltenbrunner - P. Ewald - S. Loewenfeld, 2. voll., Lipsiae 1885-1888, 238. 5. Siricus Pp, ep. »Etiam dudum«, Anysio Thessalonic., ne: PL 13,1148; Tarouca C. S., Collectio Thessalonicensis ad fidem Cod. Val. lat. 5751, ne: Textus et documenta I123, Romae 1937, 19, nr. 3. 6. Jaffe Ph., op. cit., 285. 7. Innocentius Pp., ep. »Lectissimo et gloriosissimo«, Rufo Thessalonic., ne: PL 20, 515-517; Tarouca S., op. cit, 21-22, nr. 5; Dvornik F., The idea of apostolicity in Byzantium and the legend of the apostle Andrew, Cambridge (Massachusetts) 1958, 27-28. 8. Bonifacius Pp, ep. »Manet beatum«, ne: Tarouca S., op. cit., 27-32 nr. 8; Xiytus Pp., ep. »Gratulari potius«, ibid., 36-37 nr. 11; Leo Pp., ep. »Omnium quidem«, ibid., 53-57 nr. 22. 9. Duchesne L., L'lIIyricum ecclesiastique, ne: Byzantinische Zeitschrift I, 1892,550. 10. Concilium Oecumenicum Sextum, Constantinopolitanum In, ne: Mansi Xl, 669. 11. Kurtscheid B., op. cit., 131.
43
JUSTINIANA PRIMA Pas termetit te madh shkaterrues te vitit 518, ne dokumentet kishtare me nuk kemi lajme as per ipeshkvijte e qytetit te Scupit, as per Dardanine. Qyteti ishte rrenuar pothuajse krejtesisht, sipas te gjitha gjasave shumica e banoreve ishin larguar per ta shpetuar jeten. Megjithate jeta kishtare vazhdoi ne qytetin e posangritur, te quajtur sipas perandorit, themeluesit te tij, Justiniana Prima. Prokopi i Cezarese ne vepren »De aedificiis« thekson se vendlindja e perandorit te madh ishte Taurizioni, diku afer Bederianes, Justiniani mbrenda nje kohe te shkurte e rrethoi vendlindjen me mure dhe ngriti kater pirgje, sipas te cileve e mori edhe emrin »Tetrapyrgion«. Aty afer e themeloi nje qytet madheshtor te cilin e qyajti Justiniana Prima. Qytetit ia ndertoi edhe ujesjellesin qe te kete mjaft uje. E stolisi me shume faltore, galeri, sheshe publike, kroje, pallate, banjo e shitore. Ky ishte nje qytet i madh, me popullsi te dendur dhe shume i pasur. Keshtu u be metropole dhe qender e ipeshkvijve te Ilirikut. 1 Ne kohen e Perandorit Justinianit I (527-565) fillon nje epoke e re ne jeten besimtare te kishes se Dardanise. Perandori e riorganizoi kishen ilirike dhe ne kete menyre e krijoi nje province te re te pavarur kishtare, te ciles i dha nje rol te rendesishem ne kete pjese te Perandorise.? Deri ne kete kohe, Iliriku Lindor ne aspektin kishtar ishte nje teresi me vehte. Me vendimin e perandorit, ky territor u nda ne dy pjese, te cilat do te behen krejtesisht te pavarura dhe do te dallohen njera prej tjetres me kryeqytete te vecanta. Qender e pjeses jugore mbeti edhe metej Thessalloniku, ndersa qendere provinces se posaformuar, si vater e re politike e Ilirikut, u be Justiniana e Pare. Synimi i perandorit ishte i qarte: qe vendlindjen e vet ta ngrite ne nje qender te re administrative. Kjo vecanerisht u pa me bart jen e selise se prefektures nga Thessaloniku. Per kete qellim me 14 prill te vitit 535 Justiniani e shpalli Novelen XI, e cila konsiderohet si statut i institucionit, pasi me kete thernelohej dioqeza e madhe apo egzarkati, perkatesisht vikariati per kete pjese te Perandorise.' Nen egzarkatin e ri do te jene keto provinca: Dacia Mediteranea, Dacia Ripensis, Mysia e Pare, Dardania, Prevalitania, Maqedonia e Dyte dhe nje pjese e Panonise se Dyte e cila ishte ne krahinen e qytetit Baciensi." Nese krejt keto i perkthejme ne kuptimet e sotme gjeografike, del se Justiniana e Pare i mori nen kujdesin e vet provincat e Serbise se ngushte, te Sremit lindor, te Bullgarise perendimore, te Maqedonise veriore, te Kosoves dhe te Malit te Zi.
44
Sipas te gjitha gjasave, ky ishte vendim i njeanshem i perandorit, sigurisht edhe pa ndonje marreveshje paraprake dhe pa pelqimin e krereve kishtare. Prandaj Papa Agapi I (535-536) nuk e sanksionoi kete vendim te perandorit. Papa kete ceshtje e la ta shqyrtojne legatet e tij, ne menyre qe ta studiojne sa me mire dhe ta njoftojne pastaj ate ne holle si per kete cestje mjaft te rendesishme", Mirepo ne burimet e ruajtura deri me tani nuk gjejme kurfare gjurme te ketij raporti, as te ndonje mendimi te komisionit te permendur te legateve te papes. Shkak mundet te jete edhe vdekja e shpejte e papes i eili ua pat besuar kete mandat. As pasardhesi i tij Silveri (536--537) nuk ndermori asgje per perfundimin e kesaj ceshtjeje. Se paku ne burimet ekzistuese nuk permendet asgje. Me ne fund, ne vitin 545, pas plot dhjete viteve, Justiniani e shpalli edhe Novelen CXXXI, me te eilen perfundimisht sanksionohet gjendja [uridike e Justinianes se Pare.? Me kete dispozite te re, rerritori i vikariatit ka ndryshuar dukshem dhe eshte zvogeluar. Tani nen juridiksionin e metropolit te ri hyn krejt Panonia e Dyte dhe provineat e perfshira ne novelen e pare, por nuk permendet me Maeedonia Salutaris e eila bente pjese ketu sipas dispozites se pare.? Le ta shohim tani statusin e vikaritatit te posathemeluar si dhe juridiksionin e argjipeshkvit te tij. Te gjitha shenjat dhe prerogativat qe na i ofrojne elementet e nevojshrne, po i nxjerrim nga novelat e permendura te perandorit Justinian. Sipas perandorit, provinea e re kishtare do te kete karakter te provinces se pavarur kishtare, sepse ai deshironte qe t'ia rrise asaj edhe me shume autoritetin dhe nderin kishtar. 8 Ipeshkvi i Justinianes se Pare nuk ernban vetem titullin e mitropolitit (kete titull e mbante edhe ipeshkvi i Seupit te renuar), pra te perfaqesuesit suprern te organizimit kishtar te provinces se re, por edhe titullin e argjipeshkvit, pra te instances me te larte te provinces, pasi autoritetit te tij do t'i nenshtrohen disa krahina.? Argjipeshkvit te ri do t'i perkase »surnrnus honor, summa dignitas, summum sacerdotium, summum fastigium«, qe do te thote, nderi me i larte, dinjiteti me i larte, prifteria me e larte, shkalla me e larte. Me keto te gjithat sikur deshirohej te theksohej se: atij do t'i perkasin jo vetern nderi dhe primati, por edhe juridiksioni suprem ne territorin e pershkruar dhe te percaktuar. Ja se si do te duket dhe manifestohet kjo: argjipeshkvi i Justinianes se Pare do t'i caktoje dhe shuguroje ipeshkvijte e territorit te vet; njekohesisht ai do te jete edhe perfaqesues i drejtperdrejte i ipeshkvit te Romes te ipeshkvia e kesaj krahine. Tani e tut je, as ai e as ipeshkvijte qe i nenshtrohen atij, per kurgje nuk do te varen nga ipeshkvi i Thessalonikut. Pervec kesaj, ai edhe metej si epror i dioqezes, do t'i therret, kryesoje dhe udheheqe koneilet kishtare provineiale. Do ta gjykoje dhe denoje cdo konflikt dhe mosmarreveshje qe do te shkaktohet midis ipeshkvijve te nenshtruar. Argjipeshkvin e ri do ta zgjedhin te gjithe mitropolitet dhe ipeshkvijte ne kuvendin e perbashket. Ata edhe do ta shugurojne, ndersa ne krejt kete ipeshkvi i Thessalonikut nuk ben pjese fare. Argjipeshkvi ka te drejte qe shume ceshtje kishtare t'i zgjidhe vete drejtperdrejt, ose permes legateve te vet, te eilet do t'i dergonte sipas nevojes." Ne vecanti theksohet se argjipeshkvi ne te ardhmen do ta caktoje edhe ipeshkvin e qytetit Akve, i eili gjendet ne krahinen Dacia Ripensis, ashtu se ai me nuk do te jete nen ipeshkvin e Meridianes. Nen juridiksionin e ipeshkvit te Akves do te jete qyteti me keshtjellat e tij, territoret dhe kishat, ne menyre qe te mund te veproje ne shfarosjen e herezise se bonozianeve ne kete qytet dhe keto ane dhe, per t'i kthyer njerezit ne fene e vertete. Ndryshe nga pushteti i primatit vikarian, i eili me pare u jepej ipeshkvijve tö Thessalonikut vetem here pas here, perkatesieht seeilit titullar ne menyre te vecan45
te," tani pushteti dhe juridiksioni iu dha vetem selise se Justinianes se Pare, dhe jo kierarkeve te eaktuar. Nga kjo dei se karakteri i ketij institueioni do te jete i perhershern, dhe jo i perkohshem. Pse shpallja e Noveles se dyte CXXXI, me te eilen perfundimisht u sanksionua paragrafi i Justinianes se Pare dhe i vikarit te saj, priti dhjete vite? Mos ishte shkak vetem vdekja e shpejte e Papes Agapit I, i eili ne fronin e Pjetrit e beri vetem nje vit? Njesoj edhe pasardhesi i tij Silveri, nuk e udheheqi Kishen me gjate se ky (536537). Megjithate, si duket ende ishin te fresketa kujtimet per ipeshkvijte e Thessalonikut kur e perkrähen skizmen e Akaeit. Par, duke qene se kete riarganizim kaq te thelle dhe te rendesishem e filloi vete perandori, atehere s'eshte cudi pse Agapi i eaktoi legatet per t'i analizuar mire keto ceshtje qe pastaj ta merr vendirnin perfundimtar. Nga ana tjeter, si qe dihet, kisha i kishte shume borxh perandarit Justinian, sepse ajo te ai e gjeti »jo vetem mbrojtesin e zjarrte , por edhe zoterine e vet«." Ky deshironte qe edhe me kete dispozite t'i kontribuoje planit te vet te madh per clirirnin e disa viseve dhe konsolidirnin e brendshem te perandorise se vet. Justiniani, si qe dihet, qysh kur erdhi ne fronin e perandorit, e mblodhi sinodin ne Kostandinopoje dhe urdheroi qe perseri ta shkruajne emrin e Papes Leonit ne diptike ashtu si e kishte percaktuar Koneili ne Ka1cedoni. Pastaj e anaternizoi edhe udheheqesin monofizit Severin e Antiokise." Ndersa per t'i zgjidhur nje here e pergjithmone diskutimet kristologjike, te eilat krijonin turbullira dhe kryengritje, e qe natyrisht reflektoheshin edhe ne sferen politike, ai qysh ne vitin 531 e shpalli ediktin, me te eilin anaternizohet seeili qe merr guxim ta mohoje konsupstaneialitetin (njeqenesine) e Krishtit me dy qeniet tjera hyjnare, Atin dhe Shpirtin e Shenjte." Menjehere bie ne sy se Novela CX:XXI eshte e shkurte edendur me permbajtje, e thjeshte dhe pa stolisje. Ajo qe eshte me rendesi per t'u theksuar eshte fakti se kete novele e vertetoi edhe Papa Vigjili »seeundum ea quae definita sunt a sanetissimo papa Vigilis«, 15 do te thote, sipas asaj qe e ka definuar shenjti pape Vigjili. Par kjo krijese e perandorit s'pati jete te gjate. Nese Kateliani merret si argjipeshkev i pare i Justinianes se Pare (rreth vitit 535) ndersa Gjoni si i fundit (591602), atehere sipas burimeve qe i kerni deri me sot, fjala eshte per nje periudhe gjysmeshekulli. Krejt kjo vlen me nje supozim dhe kusht, qe data e noveles se dyte te merret si pikenisje, e deri kur permendet meshtari i saj i fundit. Ne kete kohe . pra, popujt e ndryshem barbare , e me se shumti hunet dhe sllavet, filluan te depertonin panderprere gjithnje e me thelle duke i pushtuar keto ane e duke shkateruar para vehtes gjithcka, ne rend te pare qytetet dhe fortifikatat. Sipas nje shkrirni tö vjeter te quajtur »Miracula s. Demetrii«, konsiderohet se qytetet dardane qene rrenu ar ose pushtuar rnidis viteve 613-616, pra gjithsesi para rrethirnit te madh te Thessalonikut ne vitin 618, te cilin e udhehiqte Kagani.16Ketu nuk e kerni qellimin qö te diskutojme per ceshtjen e vjeter dhe ende te pazgjidhur te ubikacionit te qendres se zhdukur civile dhe kishtare Justinianes se Pare." Per ne ne kete rast eshte shume me me ren des i fakti i cili theksohet vazhdirnisht, se Justiniana e Pare ne aspektin kishtar ishte vetem vazhdim i te dikurshmes »Ecc1esiae Scupinae«." Megjithate, derisa po shqyrtohet kjo ceshtje mjaft komplekse e cila gjate kohe eshte duke i polarizuar hulumtuesit e te se kaluares se saj, doemos imponohen disa . observime. Perandori Justinian pra, Novelen e tij XI, ne vitin 535 ia dergoi ipeshkvit Katelian. Askund me nuk do ta hasim emrin e ketij ipeshkvi. Par gjithsesi eshte e qarte se ate s'ka mundur ta emeroje perandori par vetem ipeshkvi i Romes, perkatesisht sinodi provincial. Eshte e mundur qe ky person ta kete gezuar besirnin e
46
perandorit, pasi nuk u nderrua as per dhjete vite. Pra priti deri sa u shpall Novela CXXXI. Por gjithashtu supozohet se ndoshta ky i njejti Katelian pas shkaterrimit te Seupit, si titullar i tij, e priti realizimin e planit te perandorit dhe i fshehur dikund, e kryente detyren e vet, pa marreparasysh ecurine e nje akeioni kaq te gjate. Zevendesi i tij paraqitet tek ne vitin 553.19 Ne situaten me te veshtire per Justinianen e Pare, kur qyteti qe rrethuar dhe ne muret e tij vazhdimisht hidheshin barbarer e shumte, kishen e ketuhit e udhehiqte argjipeshkvi i moshuar dhe i semure Gjoni. Aso kohe, rendome ipeshkvi ishte epror i qytetit, i eili udhehiqte me ndihmen dhe keshillat e nje grupi njerezish me te dalluar." Pasi ishte i paafte te ndermerrte dicka per mbrojtjen e qytetit, perandori Mauricius kerkoi qe te nderrohet dhe ne vendin e tij te vinte nje tjeter ipeshkev, i eili me me sukses do ta udhehiqte mbrojtjen. Nga ana tjeter papa permes apokrizarit te vet ne Kostandinopoje, xhakonit Anastas, ne vitin 602 i pergjigjet perandorit, se Gjoni i semure nuk mund te hiqet sepse kjo eshte ne kundershtim me dispozitat kanonike. Ne qofte se ai vete, me shkrim heq dore nga pozita, atehere falenderimi i tij mund te pranohet. Papa Gerguri i Madh e permend edhe mundesine e nje zevendesi te vecante i eili do te kujdesej per mbrojtjen e qytetit ne emer te Gjonit." Atehere, me te drejte mund te konkludojme se edhe per Katelianin vlente e njejta rregull deri ne katastroten e qytetit te Seupit, pra te posathemeluares Justinianes se Pare, sepse dioqeza kursesi nuk qe suprimuar, por vetem u bart selia e saj ne tjeter qytet. Ne qofte se Justinianen e Pare e identifikojme me Caricin Gradin e sotem, si propozojne disa hulumtues te rinj ne baze te materialit te gjetur arkeologjik, atehere duhet te behemi tö sinqerte dhe te pranojme se ky supozim na le pa pergjigje te plota per shume pyetje qe shtrohen vetvetiu. Pra: kujt iu besua juridiksioni dhe udheheqja e besimtareve qe mbeten ne territorin e dioqezes se Seupit? A do te ishte valle e natyrshme qe trashigimtarja e Seupit te bartet ne largesi prej afer 100 km ne veri te selise se vet te pare dhe me kete rast te lehen anash, perkatesisht te »kapercehen« kishat fqinje si per shembull kisha e Ulpianes (Justiniana Seeunda), e ndoshta edhe ndonje tjeter? Seupi si metropol nuk ka mundur e as ka guxuar te mbetet gjate kohe pa eprore, sepse keto ishin kohe shume delikate perreth, vecanerisht ne kufijte veriore te eilet ishin vazhdimisht te shqetesuar. Burimet kishtare dhe burimet tjera te kesaj kohe edhe metej me kembengulje heshtin. Thua se gjithcka eshte e njohur dhe e natyrshme dhe se s'kemi me cka te shenojme per brezat e ardhshem, sepse gjithcka ka ndodhur ne afersi te qendres se vjeter dhe te re, Seupit dhe Justinianes se Pare. Germimet e deritanishme arkeologjike ne Caricin Grad, padyshim kane sjelle rezultate te lakmueshme. Gjashte bazilikat e krishterizmit te hershem, sa jane zbuluar deri me tani," flasin pikesepari per banoret shume fetare te ketij qyteti, por njekohesisht eshte shume e besueshme se kemi tö bejrne edhe me nje seli ipeshkvore. Monogrami i Justinianit ne baziliken me transept, eshte ne gjuhen latine e jo greke. Edhe mbishkrimet tjera te po kesaj kohe te gjetura ne Nish, Konjuh afer Kumanoves, Izbican afer Pribojit, e vecanerisht eitati prej Beselidhjes se Vjeter ne Bregovine, flasin per ate se ne regjionin e Caricin Gradit, gjuhe e liturgjise ishte latinishtja." Edhe emrat e titullareve te njohur te Justinianes se Pare (Catellianus, Benenatus, Johannes) tregojne pa dyshim se i perkisnin hapesires gjuhesore latine. Vemendje te vecante paten terhequr vulat e gjetura te plumbit, disa prej tyre me monogramin »episcopu« ndersa dy tjerat me »arhiepiscopu«. Por, pas nje studimi te shumanshem qe konkluduar » ... se me kurgje nuk eshte deshmuar se u takonin eproreve te kishes se posathemeluar te Justinianes«."
47
Vertete, vulat me shkrimin »episeopu« duhet gjithsesi te elirninohen, sepse kierarku i Justinianes se Pare nuk ishte ipeshkev i rendornte por argjipeshkev. Pra ato sigurisht u takonin ipeshkvijve perreth, te eilet fshiheshin at je duke ikur nga ndjekjet e armiqve. Por cka do te behet me vulat nr. 77 dhe 79? Ajo e para ne revers e ka monograrnin me mbishkrimin e qarte »arhiepiseopu«. Tjetra e ka monograrnin ne te dy anet. Ai qe eshte ne anen e mbare te vules, eshte thene se eshte i Justinianit, edhe <, pse e ka shkronjen M. Ne shpine eshte ndoshta »arhiepiscopu«." Par asnjeri nga titullaret e njohur te Justinianes se Pare, ne emrat e tyre nuk e kane shkronjen M. Pervec kesaj, si qe dihet, te gjitha vulat e kierarkeve e mbane emrin e tij personal. Prandaj, te gjitha aludimet qe jane bere deri me tani, kane mbetur pa argumente." Le ta permendim ketu edhe faktin se ne kohet e mevonshme titullin »Archiepiseopus Justinianae Primae« me shtojeat tjera te ndryshme stolisese, e fitonin vetem ipeshkvijte e viseve prej Pejes e deri ne Oher, por asnjehere te therni, ipeshkvijte e Nishit apo te cilesdo seli tjeter ne rrethinen e Caricin Gradit." Tani mbetet vetem nje obligim i madh, te punohet me zell dhe pa kurfare ngarkese, ne gjetjen dhe identifikirnin e Justinianes se Pare, e eila ka pasur nje pozite shume te rendesishme ne administraten kishtare dhe eivile te shekujve te pare te Kishes Dardane. Shenimet 1. Proeopius, De aedifieiis IV 1, 17-20, ne: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 54-55 (rnetej: VIZINJ). 2. Emri i vertete i perandorit te madh thuhet se eshte Flavius Petrus Sabbatius Justinianus ose Flavius Anieius Julianus Justinianus, por jo Upravala, si e ka trilluar Ivan Tomko Marnavic. Shih per kete: Sisic F., Priruönik izvora hrvatske historije VI, Zagreb 1914, 41; Radojöic N., 0 zivotu od Ivana Tom~ Marnavica, ne Svetosavski zbornik I, Beograd 1936, 317-383; Diehle Ch., Justinien et la eivilisation byzantine au VI-e siede, I Paris 1932, 169-170. 3. Justinian, Nov. XI dhe CXXXI, eap. 3. 4.Ibid., Nov. XI ne hyrjen; Zeiller J., op. cit., 388 shen. 3 propozon qe vendi Baeensi te lexohet Bassianensi. Por vete novela e ka gjetur dioqezen »in Baeensi eivitate«, pra nuk e themelon perseri. Edhe Farlati thote se kete dioqeze e ka themeluar Honori II, argjipeshkvi i Salones. Kjo ndodhi atehere kur u rrenua Sirmiumi dhe keto vise rane nen mitropoline e Salones. Duke qene se Salona qe mjaft larg, thernelohet ipeshkvia e re ne Bac, ne menyre qe titullari i saj te kujdesej per te gjithe besimtaret e ketyre aneve. Vertete, Farlati e quan ate »Bathia civitas«, por vet ipeshkvine e quan »episcopatus Baeensis«. Edhe te gjitha hollesite dhe faktet tjera qe i permend ai rreth ketij rasti, sjellin deri te konkludimi se fjala eshte per vendin e quajtur sot Bac, ne dioqezen e Subotices, kap: Farlati I, 10 sqq. 5. Agapetus Pp., ep. »Licet de sacerdotii«, ad Justinianum, ne: PL 66,38-41; Mansi, VIII, 850-852. 6.Justinian., Nov. CXXXI, eap. 3: »Per tempus autem beatissimum areltiepiseopum Primae Justinianae nostrae patriae habere sem per sub sua iurisdietione episeopos provineiarum Daeiae mediterraneae et Daeiae ripensis, Privalis et Dardaniae et Mysiae superioris atque Pannoniae, et ab eo hos ordinari, ipsum vero a proprio ordinari eoneilio, et in subieetis sibi provineiis loeum obtinere eum sedis apostolieae Romae seeundum ea quae definita sunt a sanctissimo Papa Vigilio«. 7.Zeiller J., op. eit., 164 i shpjegon shkaqet e ketyre ndryshimeve dhe dallimeve. 8. Shih hyrjen e Noveles XI. 9. Rabanus Maur., De clericorum instit., lib. 1, eap. 5, ne: PL 107, 300-1. 10. Justinian., Nov. XI, eap. 4. 11. Mansi, VIII, 751. 12. Ostrogorski G., op. eit., 88, 95. 13. Mansi, VIII, 574, 1037 sq. 14. Cod. Justin, I, 1,6; PL 66,17,20 sq. 15. Justinian., Nov. CXXXI, cap. 3.
48
16. Vizinj I, 194-195. 17.Prej mesit te shekullit XIX vendet e ndryshme supozohen dhe perrn enden si ubikacion i Justinianes se Pare; keshtu per shembuU: Prishtina, Prizreni, Sofja. Qustendili, Ohri, Gjilani dhe Lebani afer Leskovcit. SO! permenden. Qyteti i Perandorit ose Scupi (afer Shkupit te sotem). Kete te fundit e konsiderojne: Evans A. J., Antiquarian Researches in Illyricum I-II. Westminster 1883; III-IV, 1885; Zeiller J., op. cit., 385-395; I njejti , La site de Justiniana Prima, neo Melanges Ch. Diehl I (1930), 299-304; Vulic N., Nekoliko pitanja iz an ticke proslosti Justiniana Prima, neo Glas SKA 155, 2. razred, 78, Beograd 1933, 53-62, dhe shume te tjere. Mendimin e kundert e mbrojne: Tomaschek, Miseellen aus der alten Geographie, neo Zeitsehr. für öst. Gymn. 25, 1874. 658; Granic B., Osnivanje arhiepiskopije u gradu Justiniana Prima 535 g. po Hr., neo GSND I, Skoplje 1926.113 sqq.; RadojCie N., Glas SAN 184. Beograd 1940, 184-187, etj. Shih per kete me gjeresisht: VIZINJ I, 55 bilj. 118, si dhe Bansie F., Dosadasnji pokusaji ubikacije grada Justinijana Prima, ZFF (Spomenica V. Novaka) VII-I, Beograd 1963, 129 sqq. 18. Leclercq H., op. cit., 199-200: »L'eveche de Scupi se continue, au VI-e siecle , dans celui de Justiniana Prima«, Vulic N .. op. cit., 60:« ... nuk mund te dyshohet se Justiniana Prima ne aspektin kishtar ka qenö pasardhese e Scupit«; Zeiller J., Les origines .. 385 sqq.; Grujic R., Skopska Eparhija, ne: Narodna Enciklopedija IV, Zagreb 1929, 133. 19. Zeiler J., op. cit., 601. 20. Claude D., Die byzantinische Stadt im 6. Jahrhundert (Byzantinisches archiv) H. 13, München 1969, 107 sqq. , 21. Gregorius Pp., ep. »Scripsit rnihi«, Anatolio diacono Constantinop., neo Acta Romanorum Pontificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum III (t 1198) I, Vaticanis 1943, 508, nr. 277. 22. Mano--Zisi Dj., 0 pedesetgodisnjici rad ova na Cariöinu Gradu, ne: Starinar N. S. XV-XVI, Beograd 1964-65, 53-59; Petrovic N., 0 urbanizmu Cariöinog grada, Starinar, i njejti numer, 61-66. - Mano-Zisi dr. Dj., Cariöin grad - Justiniana Prima,Leskovac 1979, ne faqen 89-94 sjell nje bibliografi te gjere per kete lokalitet. 23. Kondic V. - Popovic V., Cariöin Grad, utvrdeno naselje u vizantinskom I1iriku, Beograd 1977, 175-176. 24. Ibid., 167 shen. 66. 25. Ibid,. 205-207. 26.Grujic dr. R. M., Skopska mitropolija. Spomenica pravoslavnog hrama sv. Bogorodice u Skoplju, Skoplje 1935, 15-16 i permend keta orgjipeshkvij te Justinianes se Pare: Katelianin, Benenatin, Gjonin I, Leonin, Gjonin II; I njejti, Skopska eparhija, ne: Narodna enciklopedija srpskohrvatska-slovenaöka IV, Zagreb 1929, 133-135. 27. Si duket kete tituli per here te pare e perdori Gjon Komneni, edhe ate ne Koncilin e Kostandinopojes ne vitin 1157. me c'rast aktet e koncilit i nenshkroi si: »Archiepiscopus Justinianae Primae et totius Bulgariae«, shih ne: Gelzer H., Der Patriarchat von Achrida, Leipzig 1902, 8-9; Vailhe S., art. Achrida, neo Dictionnaire d'Histoire et de Geographie ecclesiastiques I, Paris 1912, coll. 321-332. Viliemi, argjipeshkev i Tirit, vetem 11 vite me vone permend » ... videlicet Justinianam primam, quae vulgo hodie dicitur Acreda«, Gulielmi Tyrensis, Historia rerum Transmarin., ne: PL 201. 783. Disa te tjere mendojne se ky adet ka filluar te aplikohet ne shek. XIII, si psh. Golubinskij E .. Kratkij oöerk istorii pravoslavnih cerkvej Bolgarskoj, Serbskoj i Ruminskoj ili Moldo-Vlaskoj, Moskva 1871. 111. Per kete shih neo Lubinkovic R., Tradicija Prime Justinijane u titulaturi ohridskih arhiepiskopa, ne: Starinar XVII, Beograd 1967.
49
QENDRIMI I IPESHKVIJVE DARDANE NE DISKUTIMET MBI »TRIA CAPITULA« Duke u perpjekur qe te krijoje paqe dhe bashkim ne te gjitha kishat, gje qe i nevojitej shume per t'i realizuar qellimet e veta te medha, Justiniani e vuri vehten dhe krejt krishterizmin ne sprova te medha. Nuk duhet dyshuar aspak ne qellimin e tij te mire. Por, vetebesimi i tepruar qe vete te gjykoje dhe te sjelle vendime p ertundimtare edhe ne sferen fetare, shkaktoi huti dhe telashe te medha ne radhet kishtare. Ne historine kishtare ky rast eshte i njohur me problemin »Tria Capitula« do te thote »Tre Kapitujt«. Ne ketu do t'i paraqesim sjelljet dhe qendrimin e ipeshkvijve dardane, qe eshte mjaft me inter es e qe deri me sot ka mbetur e pandricuar dhe e pashpjeguar sa duhet. I nxitur dhe i keshilluar prej disa ipeshkvijve lindere, perandori e denoi Teodor Mopsuetin dhe shkrimet e tij per shkak te ideve nestoriane dhe besimeve te kota; pastaj i denoi edhe shkrimet e Teodoretit te Kirses ne te cilat ai e kundershton Qirilin e Aleksandrise dhe Koncilin e Efesit, si dhe nje leter qarkore te Ibes se Edesit, ipeshkvit te mevonshem te Marises. Per keta qe folur dhe diskutuar qysh ne Koncilin e Kalcedonise. Qe te trete vdiqen qysh heret te pajtuar me Kishen; naty risht, Teodoreti dhe Iba formalisht edhe u rehabilituan ne koncilin e permendur. Perandori Justinian ne kohen e vet (544) i anatemizoi qe te trete bashke me shkrimet e tyre, si dhe te gjithe ata qe i mbronin dhe i perhapnin keto shkrime. Per kete shkak pati shume shqetesime, ankesa dhe kundershtime, por perandori per te gjitha keto as qe deshi te degjoje. Madje patriku i Kostandinopojes Mena me shume ipeshkvij te lindjes iu nenshtrua deshires se perandorit dhe pranoi te mbetet prane tij. Atehere Justiniani e ftoi ne Kostandinopoje papen per ta zgjidhur problemin bashkerisht, Ne vitin 547 papa Vigjili erdhi ne kryeqytetin e perandorise. Menjehere ne vitin e ardhshem, papa e shpalli aktin »Judikatum«, me te cilin edhe ai e denonte »Tria Capitula-x", por i mbrojti koncilet e perparshme dhe vendimet e tyre lidhur me kete. Pikerisht tani u zgjuan shpirterat ne Kishe. Ipeshkvijte ilirike te Dalmacise nuk e pranuan »Judicatum-in« e papes Vigjilit, sepse konsideronin se per kete e kane detyruar perandori Justinian dhe patriku i Kostandinopojes.? Te njejten gje ebene
50
edhe ipeshkvijte dardane, bashke me te gjithe tjeret qe i takonin Vikariatit te Justinianes se Pare. Sipas deshmise se Viktor Ponnenit, ata ne vitin 549 e mblodhen sinodin, ne te cilin e mbrojten »Tria Capitula«. Me kete rast e hoqen edhe primasin dhe vikarin e tyre te Justinianes se Pare Benenatin, i cili ishte pajtuar me denimin e »Tria Capitula«. Per te gjitha keto, ata i derguan nje leter te perbashket perandorit ne te eilen e paraqiten qendrimin dhe pikpamjet e veta." Keto nuk jane gjurmat e vetme qe i gjejme lidhur me keto konflikte dhe qendrirnin e ipeshkvijve dardane. Shen Isidori i Seviljes jo vetem se e verteton, por edhe shton se perandori Justinian e ka shpallur nje reskript kunder ketij tubimit qe i kishte mbrojtur »Tria Copitula«." Ne anen tjeter, per kete rast na njofton edhe Fakundo Herrniani. Ai thote se ipeshkvi i Sardikes Bazili, pas shpalljes se »Judicatumit« te papes Vigjilit, e shkeputi lidhjen e bashkirnit me te dhe keshtu qendroi deri ne vdekje rreth vitit 550, per cka Justiniani e dergoi ne internim si te paperkulshem." Per shkak te turbullirave qe u krijaun ne Kishe, papa Vigjili e revokoi dhe e terhoqi »Judicatum-in« e vet. Ndersa per t'i dhene fund kesaj gjendjeje te mjere dhe te ashpersuar, papa dhe perandori vendosen qe problernin »Tria Capitula« ta shqyrtojne ne sinodin e perbashket, ne te cilin do te ftohen ipeshkvijte e provincave te Afrikes, te Ilirikut dhe te provincave tjera." Ipeshkvijte e llirikut, kundershtare te denimit te »Tria Capitula« kur degjuan per kete, vendosen te mos shkojne ne konil 7 C . Papa Vigjili i cili aso kohe gjendej ne Kostandinopoje, se pari qe fshehur ne Kishen e Shen Pjetrit, ndersa mandej per shkak te mospajtimeve me perandorin, i cili ne nderkohe e shkeli ujdine dhe perseri e denoi »Tria Capitula«, kaloi ne Kishen e Shen Eufemise ne Ka1cedoni. Te kota ishin te gjitha perpjekjet e perandorit qe te kthehet papa ne Kostandinopoje«." Tek me 6 janar te vitit 553, Vigjili e pranoi aktin mbi fene e drejte (»Libellum rectae fidei«), te cilin e kishte nenshkruar patriku i ri i Kostandinopojes Eutiku dhe ipeshkvi i Selanikut Eliu. Me ta u arrite marreveshja qe te anulohet vendimi per shqyrtimin e ceshtjes se »Tria Capitula« dhe te lehet per koncilin e pergjithshem te cilin do ta kryesoje vete papa." Me ne fund, me 5 maj te vitit 553 filloi Koncili i Kostandinopojes. Ne mbledhjen e dyte te mbajtur me 8 maj u konstatua se ne koncil nuk ishin te pranishem ipeshkvijte »Focas Istaliensis, Sabinianus Zapparensis, Proiectus Naissi, Paulus Justinianae Secundae« edhe pse gjendeshin ne qytet. Sipas kesaj do te mund te konkludonim se prej tyre pritnin shume dhe se mendirnin dhe qendrimin i tyre e cmonin, ndoshta per shkak te prezentirnit te tyre te guximshem ne sinodin e permendur ilirik ne vitin 549. Keta pra, jane te gjithe emra te njohur te ipeshkvijve dardane si dhe te atyre qe pajtoheshin me ta. Prandaj vendosen t'u derogojne lajmetare, me lutje qe te vijne ne koncil. Mirepo, ipeshkvi Anatoli i Cimes dhe prifti Pjetri, e njoftuan koncilin se ata ndodheshin te Sabiniani i Zapares, i cili ishte i vendosur ne pallatin perandorak te quajtur Pale, dhe se u ishte pergjigjur se nuk mund te vinte per shkak se argjipeshkvi i tyre Benenati »non praesto est; illi respondeo«," do te thote, Benenati nuk eshte i pranishem dhe se i pergjigjet vetem atij. Projekti nga Naissusi, i cili qe i vendosur ne shtepine e Masencianit, iu pergjegj ipeshkvit te Sozopojes Diogenianit dhe priftit Teodor se: »Mbes prane argjipeshkvit Benenat dhe i pergjigjem vetem atij«.!' Ndersa Pali, ipeshkvi i Justinianes se Dyte (Ulpiana e vjeter) lajmetareve te njejte u pergjigjet: »E kam argjipeshkvin dhe atij i pergjigjem«." Prej ketyre pergjigjeve nuk eshte veshtire te kuptohet se ata me qendrimet e tyre ishin unik dhe se, si duket do te jene marre vesh midis vedi me pare. Perndryshe koncili mendonte se megjithate ipeshkvijte e permendur mund te vijne ne mbledhjet e koncilit lirisht
51
bashke me te gjithe tjeret, aq me pare kur argjipeshkvi i tyre Benenati, te eilin ne koneil e perfaqesonte ipeshkvi Foka, kishte te njejtin mendim dhe ishte ne anen e koncilit." Me 14 maj te vitit 553 doli »Constitutum-i« i papes Vigjilit, me te eilin i denoi 60 pikat e vepres se Teodor Mopsuetit, por njekohesisht deklaroi se parimet kishtare nuk e lejojne denimin e personit qe ka vdekur. Papa deshi te veproje me taktike: duke i denuar 60 pikat e dyshimta te shkrimeve te permendura, si duket mendoi se me kete do ta kenaqte Justinianin, por ne anen tjeter e ndaloi denimin e »Tria Capitula«. Teodereti, i eili ishte terhequr pikerisht ne momentin e duhur, nuk kishte qene i denuar ne Efes. Madje ai si nje nga eterit e koneilit, mori pjese ne punen e Koneilit te Kalcedonise. Ndersa sa i perket Ibes, ai e ka paguar devijimin e vet dhe prandaj nuk eshte denuar ne Ka1cedoni, qe parimisht as tani s'ka pse te denohet. Keto ishin vendimet e papes. Kete »Constitutum« e nenshkruan keta ipeshkvij dardane: Pali nga Justiniana e Dyte (Ulpiana) Projekti nga Naissusi dhe Sabiniani nga Zapara." Justiniani nuk e pranoi kete »Constitutum« te papes, Perkundrazi, kerkoi nga papa Vigjili qe ta vertetoje denimin te cilin e kishte shpallur ai me pare. Kur papa e refuzoi kete, sipas interpretimeve te shumta, perandori e internoi papen bashke me te gjithe ata peishkvij te eilet e kundershtuan denimin, Pas nje kohe, u paraqit nje tjeter »Constitutum« i papes Vigjilit, me te eilin e denoi »Tria Capitula«. Dhe vertete, duke i lexuar dokumentet e koneilit, vijme deri te keto perfundime: ne mbledhjen e fundit te mbajtur me 2 qershor te vitit 553, u denua personaliteti dhe shkrimet e Teodor Mopsuetit, poashtu u inkriminuan edhe shkrimet e Teodoretit te Cirkes si dhe letra e Ibes se Edeses. Papa Vigjili e vertetoi kete koneil qe konsiderohet si ekumenik." Ne mesin e nenshkruesve te akteve te koncilit, nuk e gjejme asnje emer te ipeshkvijve dardane. Prandaj eshte fort i paqarte dhe me interes qendrimi i dardaneve ne kete konflikt, vecanerisht ajo se si vepruan ne Koneilin e Kostandinopojes ne vitin 553. Ata, nderkaq, ne sinodin ilirik e hoqen argjipeshkvin e tyre Benenatin. Deklaruan pastaj se jane te gatshem te mos shkojne ne koncil, por megjithate me vone i gjejme at je. Sipas disa deklaratave, deI se me ta at je kishte qene edhe Benenati, i eili vertete vete personalisht nuk mori pjese ne punen e Koneilit, por per kete e kishte emeruar perfaqsuesin e vet ipeshkvin Foka, i eili gjithmone keshtu i nenshkruante dokumentet koneiliane. Prandaj disa permbysjen e Benenatit e konsiderojne si »platonike«," sepse ne kohen e mbajtjes se koneilit, ai gjendej ende ne krye te dioqezes dhe te krahinave kishtare te eilat i udhehiqte si vikar. Te gjithe ipeshkvijte regjionale thirreshin ne te, dhe kete e benin si me marreveshje. Disa bile, konsiderojne se Benenati dhe Foka e mbanin anen e perandorit sikurse edhe pjesa me e madhe e ipeshkvijve lindere." Nderkaq, ipeshkvijte tjere dardane, vecanerisht kur u nenshkrua »Constitutum-i« i papes Vigjilit, qendruan ne anen e kundert. Prandaj nuk befason fakti qe ipeshkvijte dardane nuk e nenshkruan denimin e »Tria Capitula« bashke me eterit tjere te koncilit. Gjithsesi eshte i tepruar dhe pa kurfare baze lajmi qe e gjejme ne letren e klerikeve italiane te eilen ua dergojne legateve te frankeve, se asnje nga ipeshkvijte ilirike nuk pranoi te merr pjese ne koncil." Nderkaq, e pame se te gjithe ipeshkvijte dardane kaue qene ne Kostandinopoje ne kohen e mbajtjes se koneilit. Ndersa Foken e gjejme edhe ne sallen e koneilit, ku e perfaqesonte argjipeshkvin e vet Benenatin. Kuptohet se per Benenatin si edhe per ipeshkvijte e tij regjionale ka qene veshtire te marrin nje qendrim te eaktuar. Situata e paqarte, nderrimet e shpeshta 52
te qendrimeve edhe te atyre me pergjegjesve, bene qe se paku te taktizojne. Kjo me ne fund do te ishte zgjidhje e vetme e mundshme. Nuk eshte larg te vertetes as supozimi se ata qysh ne fillim e mbrojten »Tria Capitula«, gje qe deI qarte nga qendrimi i tyre. Ne fund te fundit keshtu mendonte edhe papa Vigjili. Par kur e pane se perandori e keqtrajtoi papen, atehere u foreuan edhe me shume ne qendrimin e vet. Keshtu se, edhe rezistenea qe e benin »disa kuvende dhe nje numer i besimtareve« ne Dardani, si shkruan Vietor Tonnen, mund vetem ta vertetoje kete supozim." Nuk dijë nëse ipeshkvijtë dardanë, ndërmoren diçka,pas kthimit në dioqezat e veta, sepse ne burimet e deritanishme nuk gjejme kurfare gjurme e as qe pennenmjaft shkurt Prokopi, tregon se ne Dardani nuk pajtohen aq lehtë me vendimin mbi dënimine tria Capitula. Sipas shkrimeve te Prokopit, aso kohe at je shperthyen turbullira fetare dhe kercenohej rreziku te coheshin ne kryengritje. Prandaj, Justiniani urdheroi qe pjesa e pergatitur a ushtrise , per ndihrne longobardeve te eilet gjendeshin ne lufte me popullin barbare gepide, te staeionohej ne afersi te Ulpianes, pra te Justinianes se Dyte (Justiniana Seeunda), ku ishte vatra e kryengritesve." Keto turbullira kishin shperthyer qysh ne pranvere te vitit 552 dhe zgjaten deri ne vitin 559 kur me ne fund u qete-
suan." Vetern sipas zgjatjes se turbullirave, si dhe angazhimit te ushtrise perandarake, nuk eshte veshtire te konstatohet se fjala ishte per akeione te permasave te gjera, te eilat i sollen shume kokecarje qeveritarit te Dardanise. Ne keso situate, veshtire se mund te mendonin ndryshe edhe ipeshkvijte e tyre. Shenimet 1. PL 67, 853 sqq. 1. Manßi., IX., 151. 3. Vietor Tonnen., Chroniea ad an. 549: »IlIyrieana synodus in depositione trium eapitulorum Justiniano Augusto seribit et Benenatum Primae Justinianae eivitatis episeopum obtreetatorem eorundum trium eapitulorum condemnat«, ne: MGH AA, IX, Berolini 1894, 202; e njejta edhe ne PL 68, 958. 4. PL 83, 1081 sq. 5. PL 18, 853 sq. 6. Mansi, IX, 59. 7. Mansi, IX, 153. 8. Mansi , IX, 50. 9. Mansi, IX, 63. 10. Mansi, IX, 199. 11. Mansi, IX, 200. 12. Ibid. 13. Mansi, IX, 199. 14. Mansi, IX, 6l. 15. Mansi, IX, 367. 16. Zeiller J., op. cit., 399. 17. De Noris H., Dissertatio historica de Synodo quinta oeeumeniea, eap. 4, Patavii 1673, 31-33. 18. Mansi, IX, 153. 19. Vietor Tonnen., op. cit., ne: PL 68, 96l. 20. Proeop. Caesar., De bello gothieo VIII (IV) 25, 13 ne: Iliret dhe Iliria ... , Prishtine 1979, 436. 21.Stein E., Histoire du Bas-Empire, t. 11. De la disparition d'Empire d'Oceident la mort de Justinien (476-565). Paris - Bruxelles - Amsterdam 1949, 676; Granic B., op. cit., 113 sqq. ä
53
DIOQEZAT DARDANE DHE IPESHKVIJTE Selia e pare ipeshkvore ne Dardani, me sa dihet deri me tani ka qene ne qytetin e Scupit. Per kete qytet ka shkruar qysh Ptolomeu, I pastaj Prokopi," ndersa Hijerokli thekson se ishte metro pol i Dardanise.? Perpara jane bete shume bredhje lidhur me ubikacionin e tij, par tani konsiderohet se qyteti shtrihej afer Shkupit te sotem, 5 km ne veri, ne gryken e lumit Lepenc ne Vardare dhe ne afersi te katundit Zllokuqan dhe Bardovc, ne lokalitetin e quajtur Zajcev Rid.4 Aty mund te shihen disa objekte te zbuluara, edhe pse ende te pastudjuara sa duhet. Ne mesin e tyre gjendet edhe nje bazilike e mrekullueshme e krishterizmit te hershem. Zhvillimit te qytetit pa dyshim i ka ndihmuar shume edhe pozita e pershtatshme, me komunikacion te mire i cili e lidhte me qendrat me te njohura te asaj kohe. Rruga Naissus-Scupi-Thessalonik, e lidhte me Detin Egje, ndersa ne veri me Singidunumin dhe viset tjera danubiane. Nga Deti Adriatik shkonte dega tjeter e rruges prej Lissusit neper Ulpiane e dilte ne Naissus. Ne vitin 518 e shkaterroi termeti, por per fat te mire banoret paten shpetuar, sepse kishin qene te detyruar te iknin nga rrethimi i gjate dhe sulmet e panderprera te goteve, te eilet me hov tö madh kishin depertuar deri ne Termopile dhe ne Epirin e Vjeter.' Jeten kishtare te Scupit te shkateruar, sipas mendimit te shume autoreve, e vazhdoi Justiniana e Pare e posandertuar. 6 Ne burimet e njohura deri me sot, titullari i pare i dioqezes se Scupit permendet ne vitin 325, kur ne Koncilin e Nicese i nenshkroi
aktet si »Dacus Dardaniae«." Ne veri te Scupit gjendej qyteti Ulpiana, i banuar prej dardaneve qysh prej koheve me te mocme. Sipas rezultateve me te reja te germimeve arkeologjike, ky qytet qe i banuar qysh ne parahistori." Qyteti nuk mund te identifikohet me Lipjanin e sotem, sepse germimet e bera tani, jane mjaft te gjera dhe pa medyshje kane deshmuar se Ulpiana e vjeter ka qene e vendosur afer 10 km ne veri te qytezes se permendur." Shen Athanasi ne nje leter te vitit 343 e permend si Macedonius Lypianensis." Ne kete qytet te madh, i cili qe ne shekullin III dhe IV quhej »urbs splendidissima«, ne vitin 380 qendroi edhe perandari Teodosi I, i cili udhetonte nga Sirmiumi per ne Thessalonik." Sipas shkrimeve te Jordanit, mbreti i goteve Tiudimeri pasi e pushtoi Naissusin ne vitin 472 me nje ushtri prej 3000 vetesh nen udheheqjen e birit te tij Teoderikut dhe te udheheqesve tjere ushtarake , e pushtoi edhe Ulpianen." Ne »terrnetin e madh te Dardanise« te vitit 518, Ulpiana pesoi rende. Per an-
54
dori Justinian e rindertoi dhe i dha emer tjeter, Justiniana Seeunda (Justiniana e Dyte). Nga Ulpiana i kemi edhe martiret e pare te njohur dardane Florin dhe Laurin." Ky qytet konsiderohet si vendlindje e ipeshkvit monofizit Gergeneit nga shek. VI, i eili si argjipeshkev i Safares apo Thafares, misiononte ne brigjet e Detit te Kuq. Na jane ruajtuar edhe disa shkrime te tij, te eilat aso kohe kane qene shume te cmuara ne Lindje." Sipas burimeve te deritanishme, Ulpiana si seli ipeshkvore permendet per here te pare ne shek. IV. Ne Koneilin e Sardikes ne vitin 342, e hasim edhe priftin e saj, i eili aktet e koneilit i nenshkruan si »Maehedonius a Dardania de Ulpianis«." Me ardhjen e sllaveve ne keto troje, pesoi edhe Ulpiana. Me vone Ulpianen me te njejtin emer e gjejme te permendet ne shek. XI, edhe ate ne krisobulen e perandorit Bazili II te viti 1020.17 Ne letren sinodale, te eilen ne vitin 458 ipeshkvijte Ursili, Dalmati dhe Maksimi, ia dergojne perandorit Leon, flitet edhe per dy qendra tjera ipeshkvore ne Dardani: Neutinen apo, si e lexon Farlati, Nentinen, duke qene i bindur se ishte NaissuSi.18 Le Quien perpiqet per nje tjeter vend, Dioklecianen e identifikon me Duklen, por ai nuk ka gjetur kurkfare mbeshtetje per nje supozim te ketille." Eshte interesant se ne kete leter nuk permendet Ulpiana e as titullari i saj. Veshtiresi me te medha na shkakton letra e perbashket e ipeshkvijve dardane, derguar papes Gelazit ne vitin 494. Ne kete leter, pervec »Joannes episeopus saerosanetae Eeclesiae Seopinae metropolitanae eivitatis«, i gjejme edhe nenshkrimet e disa ipeshkvijve tjere (Bonozit, Samuelit, Verianit, Faustinit dhe Ursinit) pa kurfare shenimi per selite e tyre." Sipas nje supozimi, ne rnesin e ketyre te nenshkruarve duhet ta kerkojme dhe ipeshkvin e Ulpianes, te Neutines dhe te Dioklecianes. Titullari i katert mund te kete qene ipeshkvi i Marianes, ndersa i pesti, me siguri ipeshkvi i ndonje dioqeze jashte Dardanise. Kah fundi i shek V, popujt e ndryshem barbare shkaktonin turbullira dhe shkreteronin neper viset e aferta, ashtu se ky ipeshkev i panjohur mund te kete ikur prej at je per t'u strehuar ne Dardanine fqinje." Ky pra do te ishte numri me i madh i dioqezave dardane qe i hasim deri me tani ne burimet e ruajtura te asaj kohe. Ketij numri duhet t'ia shtojme edhe Justinianen e Pare, e eila sipas mendimit te disa autoreve, eshte pasardhese vazhduese e Seupit te dikurshem te renuar ne terme tin e madh te vitit 518. 22 Prokopi e ka thene mire, se ky qytet shtrihej »diku ne krahinen e Dardaneve te Evropes«." Kurgje s'prish pu ne pse ne novelat e Justinianit thuhet se ky qytet gjendet ne Dacine Mesdhetare, ne te eilen ka pasur shume dardane, vecanerisht ne viset kufitare. Ipeshkvi i saj i pare ka qene Kateliani, te eilin e permend Novela XI qysh ne vitin 535. 24 Argjipeshkvi i Justinianes se Pare, me deshiren e perandorit dhe dekretin e papes, u be vikar i ipeshkvit te Romes per shume provinea te pjeses me te madhe te Ilirikut. Por me ardhjen e sllaveve, edhe ky qytet u shkaterrua, ashtu se edhe sot e kesaj dite, me gjithe kerkimet qe jane bere, ende nuk eshte vertetuar ubikaeioni i tij." Disa paqartesi po i shkaktojne edhe dy ipeshkvijte tjere perkatesisht dioqezat e tyre, te eilat paraqiten kah me si i shek. VI. Ne Koneilin e Kostandinopojes te mbajtur ne vi tin 553, argjipeshkvin e Justinianes se pare e perfaqesonte »Phocas Istaliensis«, ashtu si e lexojme ne aktet e koncilit." Sipas disave, ky emer i deformuar duhet te lexohet »Stobiensis«, ndersa ka edhe te tjere qe nuk pajtohen me kete mendim." Nga ana tjeter, ipeshkvi i pare i kesaj dioqeze permendet ne Koneilin e Nicese kur ne vitin 325 i nenshkruan aktet si »Budios Stobiensis«." Ne Koneilin e Kalcedonise mori pjese ipeshkvi Nikolla, ndersa rreth vitit 500 ne kete fron vjen Filipi i eili e ngriti baziliken e madhe. Ne Koneilin VI Ekumenik te Kostandinopojes, 55
ne vitin 680 e hasim ipeshkvin Gjon, ndersa ne Koneilin e Trulit ne vitin 692 permanendet ipeshkvi Margarites." Ipeshkvi tjeter eshte Sabinianus nga qyteti Zapara." Aso kohe te dy keto qyte te i takonin Maqedonise se Dyte. Atehere shtrohet pyetja me rendesi: pse ipeshkvi i Stobit ta zevendesonte Benenatin ne Koneilin e Kostandinopojes, ndersa tjetri mbahej aq forte per argjipeshkvin e Justinianes se Pare? Duke mos hyre ne percarjen e mendimeve lidhur me perkatesirre territoriale te ketyre qyteteve, na duket i mundshem konstatimi se argjipeshkvit te Justinianes se Pare i ka takuar juridiksioni administrativ edhe mbi dioqezat e permendura. Ne te kunderten, do te ishte veshtire te shpjegohet dhe te mbrohet delegaeioni te eilin Benenati ia besoi Fokes, poashtu edhe qendrimi i vendosur i Sabinianit." Ne Novelen XI theksohet se juridiksionit te Justinianes se Pare pervec tjerash, i takon edhe Maqedonia e Dyte. Por, kjo dispozite s'pati efekt deri ne Novelen e dyte CXXXI, pra dhjete vite me radhe. Por kur ajo u be e plotfuqishme, Maqedonia e Dyte nuk permendet fare. Ndoshta se midis viteve 535 dhe 545, do te thote midis Noveles XI dhe CXXXI, Maqedonia e Dyte u suprimua si province dhe iu bashkengjit Dardanise? Te dhena pozitive per kete nuk kemi, prandaj mbetemi ne sferen e supozimeve. Me kete supozim do te mund te thoshim se edhe Stobi dhe Zapara, se paku aso kohe, ishin dioqeza dardane. Ne baze te te dhenave te deritanishme, shohim se ne Dardani, gjate periudhave te ndryshme kohore, ka pasur disa dioqeza. Vertete se shumiea jane zhdukur pa gjurme, ashtu se sot nuk e dime as vendin ku kane qene. Disa prej tyre jane ruajtur deri me sot, se paku e kane ruajtur emrin. Pra, mbrenda gjysmes se pare te shek. IV dhe mesit te shek. VI, ne kete hapesire permenden keto dioqeza: Seupi, Ulpiana, Neutina, Diokletiana, Mariana, Justiniana e Pare, pastaj edhe Zapara dhe Stobi." Jemi te vetedijshem se eshte veshtire te hartohet kronotaksa e plote e dioqezave te permendura, ose se paku e atyre kryesoreve. Kjo edhe s'eshte cudi, sepse shekujt e kane bere te veten sikurse edhe stuhite e shumta qe kaue fryre shpesh mbi keto ane. Ketu do t'i permendim me radhe emrat e tyre, ashtu si i kemi hasur nje nga nje ne vende te ndryshme. Se pari duhet ta theksojme se jane ruajtur shumica e emrave te ipeshkvijve te Seupit. Ne qofte se ketyre ua shtojme edhe titullaret e Justinianes se Pare, te eilet konsiderohen vetem si pasardhes te fronit te pare, atehe re numri i tyre do te rritet ne tete. U permend edhe me pare se me sa dihet, ipeshkvi i pare i Seupit ka qene »Daeus Dardaniae«," i eili mori pjese ne Koneilin e Nicese ne vitin 325. Ne Koneilin e Sardikes, ne vitin 343 e hasim titullarin e dyte, i eili aktet e koneilit i ka nenshkruar si »Paregorius a Dardania de Scupis«." Pas tyre, mbetet nje zbrazeti e dukshme sepse plote 80 vite nuk hasim ndonje emer te ipeshkvijve te Seupit, qe eshte e cuditshme dhe e pazakonshme. Me siguri disa emra do te jene humbur ne kohet e shkuara dhe te pasigurta. Por eshte e besueshme se nje titullar i Seupit mund te gjendet ne letren e Papes Celestini I »Inter eeteras euras« nga viti 424. Papa i permend vetem emrat e nente ipeshkvijve te Ilirikut, disa prej te cileve i njohim nga burimet tjera. Me te drejte qysh heret eshte thene se ne mesin e ketyre titullareve duhet kerkuar edhe mitropolitin e Dardanise, do te thote ipeshkvin e Scupit." Kah me si i shek. V, ne Seup e hasim priftin e kishes Ursilin, i eili letren qe ia dergon perandorit Leon Avgustit ne vitin 458, e nenshkruan si »Ursilius episeopus Dardaniae«." Ndersa perandori, letren e tij qarkore ia adreson me »Ursaeium episeopum Scupensem«." Pasardhesi i Ursilit, Gjoni, mbante korespondence me papen Gelazin I. Kjo ishte 56
koha e skizmes se Akacit, kur kisha dardane perjetonte dite te veshtira. Nga letrat e ruajtura shihet se ipeshkvijte e Dardanise i mbeten besnike te perjetshem Selise se Shenjte. Pas terrnetit te vitit 518 dioqeza e Scupit, nuk permendet me." Shtatembedhjete vite pas kesaj ngjarjeje, ne skene paraqitet ipeshkvi Katelian, te cilit Justiniani ia kishte pergatitur Novelen e tij XI. Megjithate u detyrua tö pret plote dhjete vite per t'u realizuar ideja e perandorit. Vetem pasi papa Vigjili u pajtua me propozimin e perandorit dhe e legalizoi ate, argjipeshkvi fitoi autorizime te medha, perkatesisht fronin e vikariatit te posathemeluar per shume krahina te Ilirikut Lindor." Ipeshkvi i dyte i Justinianes se Pare ka qene Benenati, emrin e te cilit e njohim mire prej aferes »Tria Capitula«. Prej akteve konciliane mund te konkludojme se Benenati nuk mori pjese ne Punen e koncilit, pasi emrin e tij nuk e gjejme askund. Te gjitha aktet i ka nenshkruar zevendesi i tij »Phocas Staliensis«." Qendrimi i tij dhe i te gjithe ipeshkvijve qe thirreshin ne te gjate mbajtjes se koncilit, gjithsesi zgjon interesim dhe kujdes te vecante. Ndoshta bile, mund te thuhet se dicka si kur na mungon ne keto dokumente te njohura, prandaj nuk mundemi ta ndjekim dhe kuptojme plotesisht krejt qendrimin e tyre ." Titullari i trete i Justinianes se Pare eshte Gjoni i cili permendet afer 40 vite pas paraardhesit te tij Benenatit, por nuk pati jete te gjate. Ky mbante leterkembim te rregullt me papen Gergurin e Madh." Sipas disa letrave te papeve, ekziston mundesia te kene qene dy titullare me te njejtin emer.f Kete supozim eben te arsyeshem dhe te mundshern intervali kohor qe ekziston midis Benenatit dhe Gjonit. Viti 602 merret si date e fundit deri kur mund te percillet ardhja ne fron e ketij ipeshkvi te Justinianes se Pare, i cili konsiderohet si tituli ar i saj i fundit." Shenimet 1. Ptolomaeus III 9, 4, ree. Bekkerus 1., Bonnae 1840, 436. 2. Procop. Caesar., De Aedifieiis IV 1, ne: VIZINJ 1,54-55. 3.Hierocles, Syneedemus: »Provineia Dardaniae sub preside, urbes 3: Seupom metropolis, Merion,
Ulpiana«, ree. Bekkerus 1., Bonnae 1848, 393; njesoj edhe te PG 113, 141. 4. Vulic N., Nekoliko pitanja iz antiöke istorije nase zemlje i rimske starine, SAN, knj. 346, Beograd 1961, 73- 76; Tomoski T., Taorsko Gradiste, ne: ZA, god. XVII, Skopje 1967,233-239; Mikuliöic 1., Za mestopolozbata na antickoto Skopje, Istorija, knj. IXl2, Skopje 1973, 269 sqq; I njejti, Uste ednas za Taurision i Bederijana, ne: Godisen zbornik na FF na Univerzitetot Skopje, 3 (29) 1977, 93-105; Truhelka C., Arheoloske beleske iz Juzne Srbije, ne: GSND V/2, Skopje 1929, 75. Deri para pak kohesh, ky regjion ka qene i pastudijuar ne aspektin arkeologjik, prandaj edhe i panjohur. Vetern koheve te fundit jane bere germime dhe zbulime te rendesishme. Eshte zbuluar bazilika ne Seupin antik me dimenzione 31x20,20 m, e quajtur »bazilika II«, shih per kete: Kovaöevic D., Sostojbata na arheoloskite iskopuvanja na antiöko Skupi, Maeedoniae acta arehaelogiea, br. 3(1977), 159. Mikulöic 1., Tragi od ranohristijanski baziliki okolu Skopje, ne: Godisen Zbornik na FF na Univerzitetot Skopje, knj. 7 (33), Skopje 1981, 97-123, i paraqet hulumtimet dhe studimet e veta ne terren lidhur me nje numer te madh te gjesendeve sakrale. Keto i ploteson ne librin: Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje 1982, 43-115, ku i pershkruan mbeturinat e bazilikes se zbuluar te krishterizmit te hershem ose te kishave te varrezave, te eilat ai i numeron deri ne nja pesernbedhjete. 5. Mareel. Comes, Chronieon ad an. 518, ne: PL 51, 925; Farlati, VIII, 5. 6. Leclereq H., op. cit., 200; Grujic R., op. cit., 133; Zeiller J., op. cit., 385 sqq. 7. Gelzer H. - Hilgenfeld H. - Cuntz 0., op. eit., 52, 55. 8.Cerskov E., Oko problema komunikacija i polozaja naselja na Kosovu i Metohiji u rimskom periodu, ne GMKM II (1957), 321; Popovic Lj. - Cerskov E., Prethodni izvestaj 0 arheoloskim istrazivanjima od 1954 do 1956 god., ne: GMKM I, Pristina 1956, 319 sqq. 9. Cerskov E., op. cit., 321. 10. Honigmann E., Les Syneedemos d'Hierocles et l'opusueule geographique de Georges de Cypre. Bruxelles 1939, 20 ne shenimin »Oulpiana«.
57
11. Cod, Theod., 1610. 12. Jordanes, Getica, 285 sqq, ne: Iliret dhe Iliria ... , 472. 13. Marcel. Comes, op. cit., ad an 518, ne: PL 51, 925. 14. Mijovic P., op. cit., 339 sqq. 15. Jane ruajtur vetem disa vepra te Gergencit: Homeritarum leges i Disputatio cum Herbano judaeo, ne: PG 86, 567--{)20 dhe 621: shih per kete edhe: Duchesne L., Eglises separees, Paris 19052, 344. 16. Turner C. H., op. cit., I/2, 554-555 nr. 35. 17. Ivanov J., Blgarski starini iz Makedonija, Sofija 19312550-555. 18. Farlati, VIII, 5. 19. Le Quien M., Oriens Christianus 11, Parisiis 1740, 272, 313. 20. Shih letren e ipeshkvijve dardane derguar papes Gelazit, ne: PL 59, 21-22. 21. Zeiller J., op. cit., 163. 22. Marcel. Comes, op. cit., ad an. 518, ne: PL 51, 925. 23. Procop. Caesar., De Aedificiis IV 1, ne: VIZINJ I, 54-55. 24. Justinian., Novela XI. 25. Shih shen. 17. ne kapitullin »Justiniana Prima«. 26. Mansi, IX, 199. 27. Papazoglu F., op. cit., 96 bilj. 130, perkrah mendirnin qe ky emer te lexohet Scodrensis. 28. Honingmann E., Recherehes sur les listes des Peres de Nicee et de Constantinople, ne: Byzantion 11 (1936),432, pl. 1, nr. 68. 29. Mansi, XI, 994. 30. Mansi, IX, 199. 31. Ibid. 32. Zeiller J., op. cit., 597--{)01 Uep pasqyren e dioqezave te provivces se Danubit). 33. Turner C. H., op. cit., I/1, 86-87 nr. 209. 34. Cathalogus alphabeticus Patrum Sardicensium ex monumentis contextus et confirmatus, ne: PL 56,60. 35. Duchesne L., L'lllyricum ecclesiastique, ne: Byzantinische Zeitschrift I (1892), 534. 36. Faralti, VIII, 4-5. 37. Mansi, VIII, 610. 38. Marcel. Comes, op. cit., ad an. 518, ne: PL 51, 925. 39. Codex Justin., Novela XI. 40. Mansi, IX, 199. 41. Zeiler J., op. cit., 398 sqq. 42.Gregorius Pp., ep. »Post longas«, Johanni ep. Primae Justinianae; ep. »Manifestum bonitatis«, »Quando mala« e tjera, ne: Acta Romanorum Pontificum a S. Clemente I (an. c. 90) ad Coelestinum 111 (1198) I, Vaticanis 1943, 451, 466 dhe 512. 43. Zeiller J., op. cit., 391 konsideron se ka qene vetem nje titullar me kete emer; Granic B., op. cit., 113, nuk e perjashton mundesirre edhe per dy ipeshkvij tjere me te njejtin emer. Dhe vertete, ne qofte se i krahasojme dy letrat e papes Gergurit te Madh, konkludojme se ne fronin e Justinianes se Pare kane mundur te kene qene ne menyre sukcesive dy ipeshkvij me emrin Gjon. Ne letren e pare qe mban daten e nentorit te vitit 592, f1itet per rastin e ipeshkvit Adrian nga Teba, i cili kishte apeluar ne Rome per shkak se Gjoni nga Justiniana e Pare e kishte gjykuar ate ne menyre kunderligjore. Papa Iidhur me kete, e cfuqizoi denimin e pare, dhe e ktheu Adrianin ne fronin e tij, ndersa Gjonin nga Justiniana e Pare e ekskomunikoi per 30 dite, shih per kete: Gregorii Magni, op. cit., ep. V 10. 44. Gregorii Pp., ep. »Quando mala«, Johanni ep. Justinianae Primae; ep. »Quae dilectissimus«, Constantino ep. Scodritano, ne: Acta Romanorum Pontificum ... , Vaticanis 1943, 512 nr. 280, 513 nr. 281.
58
SHENJTERIT DARDANE Sikurse shume vende te tjera, edhe Dardania qysh prej fillimit i ka pasur martiret dhe shenjterit e saj, te eilet me jeten e vet e kane deshmuar besimin fetar. Por mjerisht, kemi shume pak dokumente te ruajtura. Edhe me pak jane ato qe do te deshmonin per emrat e martireve, numrin e tyre, vendin dhe menyren e martirizimit, ashtu si jepen ren dome ne »Acta Martyrum« nga vendet tjera. Dihet se Cibalae (Vinkovci) mburret me martirin e saj Pollionin, i cili ne vitin 304 e derdhi gjakun ne kohen e ndjekjeve te Dioklecianit. Ne Sirmium (Mitrovica e Sremit) eshte i njohur martirizimi i ipeshkvit Ireneu. Frushka Goren ebene te famshme kater shenjterit e kurorezuar (»Ss. Quatuor Coronati«). Edhe Singidunumi (Beogradi) i krem ton martiret e vet Shen Montonin dhe gruan e tij Maksimen.' Edhe Naissusi (Nishi) i Dardanise i ka martiret e vet. Emrat e tyre vertete nuk permenden. por shen Viktrici i thekson qarte reliktet qe bejne mrekullira ne kete qytet.! Edhe ne kohet e mevona eshte permendur se ne Nish eshte trupi i martirit te quajtur Prokop.' Farlati i ka dhene emrat e kater martireve dardane: Florit, Laurit, Prokulit dhe te Maksimit." Ne Martirologiumin e Romes jane shenuar vetem emrat e dy tö pareve, edhe ate ne diten e 18-te te gushtit." Acta Sanctorum e permend edhe atdheun e tyre te mirefillte Dardanine dhe vendin e martirizimit, Ulpianen." Ne keto Acte nuk gjejme te dhena te prera se prej c'pjese tö vendit jane keta martire, Me profesion ishin guregdhendes (skulptore"), ndersa mesuesit e tyre ishin te krishteret Pro kuli dhe Maksimi. Si duket ishin vellezer bineq. Ne fillim i kremtonin si shenjter qe te katertit, si ne Lindje ashtu edhe ne Perendim, ndersa me vone, ne baze te grekeve Menej dhe Sinaksar, permenden vetem Flori dhe Lauri. Farlati na e sjell menologun konciz te perandorit Bazil, qe ne perkthim thote si vijon: »Qene vellezer, bineq, me profesion guregdhendes. Pas martirizimit te mesuesve te tyre, te eilet e deshmuan Krishtin, te dy vellezerit e lane Kostandinopojen dhe erdhen ne Ilirik, ku duke i hulumtuar disa xeherore per qeveritarin, merreshin edhe me zejen e vet. Atehere ai i drejtoi te Licini, i cili u dha te holla per t'ua ndertuar nje faltore idhujve. Ata, keto te holla ua shperndane te varferve dhe pastaj e ndertuan faltoren. Kur me u be gati krejtesisht, ata vete i thyen idhujt dhe faltoren ia kushtuan Krishtit. Kur degjoi per kete Licini, i hodhi ne nje pus tö thelle, ku ia dhane shpirtin Zotit«.7
59
Permenden edhe mrekullirat qe i kane bere keta martire, vecanerisht kur e sheronin ndonje djalosh, te eilit i kishin hyre ne sy thermiat e gurit te gdhendur. 8 Kur jetuan keta martire dhe kur u martirizuan? Askund s'e kerni te shenuar kohen e persekutirnit te tyre, prandaj s'mund te themi asgje te sigurte. Sipas disa doreshkrimeve te vjetra te eilat i eiton Farlati, Prokuli dhe Maksirni, vdekjen e tyre martire e perjetuan ne kohen e perandorit Hadrian (117-138). Sipas kesaj, edhe nxenesit e tyre Florin dhe Laurin duhet t'i vendosim ne nje kohe afer martirizirnit te tyre, por jo ne fillim te shekullit te trete, si bejne disa.? Kete pasiguri e kane shkaktuar dallimet rnidis te dhenave te akteve te ndryshme, te eilat jane te shumta. Prandaj Farlati duke e pare kete ngaterrese, e propozon nje zgjidhje mjaft logjike te ketij problemi. Sipas mendimit te tij, gjate sundirnit te Hadrianit u persekutuan se pari Pro kuli dhe Maksirni, ndersa me vone edhe nxenesit e tyre Flori dhe Lauri. Prandaj, fakti per Lieinin nuk duhet te merret si e vertete qe ka te beje me kohen e perandorit Liein (308-325) si eshte futur gabimisht ne disa akte. Perkundrazi, nen kete emer fshihej adrninistratori dardan Lieini, te eilin e permend jo vetem menologu, por e permend edhe Baroni, perkatesieht Likoni, si thuhet ne Aktet Ambroziane.'" Bashke me keta dy martire, permenden edhe »soeii plures«, do te thote shume shoke. Sipas disa doreshkrimeve greke, keta do te ishin te varferit e shumte per te eilet Flori dhe Lauri e shpenzuan krejt fitirnin e vet duke u ndihmuar ne frymen e Ungjillit. Keta te njejtet u ndihmuan atyre edhe ne rrezimin dhe thyerjen e idhujve te bere gati per t'i vendosur ne faltoren e re te posandertuar, te ngritur nga bemiresit. Adrninistratori i Dardanise urdheroi qe te vriten, perkatesieht te digjen, ashtu si lexojme: »Ne te njejten dite (kremtohet) turma e shenjte qe i theu idhujt, qe hedhur
ne zjarr«." Ne kohen e sundimit te Kostandinit te Madh u gjeten eshtrat e shen Laurit dhe Florit te eilat u barren ne Kostandinopoje. At je i vendosen ne Kuvendin e Shelbuesit te Gjithpushtetshen ne afersi te kishes se shen Filip apostullit." Nga burimet e njohura deri me tani nuk mund ta dijme nese ka pasur ndonje faltore qe u eshte kushtuar rnartireve dardane reliktet e te cileve kishin pushuar ne Ulpianen e dikurshme." Per shkak te dallimeve qe ekzistojne ne aktet e ruajtura lidhur me keto te dhena, ka pasur perpjekje qe per rastin e martireve dardane Florit dhe Laurit, te gjendet dhe te aplikohet transformimi hagiografik i Dioskureve te njohur .14 Por, me te drejte tani me jane verejtur dallimet qenesore qe ekzistojne midis ketyre qenieve rnitike dhe martireve tone, ashtu se ky mendim eshte hedhur poshte si i pabaze dhe arbitrar. Ne te vertete, Dioskuret jane te njohur ne rnitologji si heronj kalores, ndersa Flori dhe Lauri mjeshter (skulptore") guregdhendes. Kastori dhe Poluksi paraqiten si hyjni, edhe ate vetern si kalores me kuaj, ndersa martiret dardane jane punetore apo artiste, guregdhendes. Prandaj midis tyre nuk ka kurfare pikepjekjesh e as ngjashmerishe." Kah fundi i shekullit IV dhe fillirni i shek. V, i doli zeri nje njeriut me aftesi te jashtezakonshme qe quhej Niketa (Niketas). Ky numeroher ne mesin e eterve kishtare bashke me shen Paulinin nga Nola. Kurtare te dhenash me te hollesishme per te nuk kemi. Nuk dihet as vendi i lindjes e as mbiemri i tij i sakte. Eshte quajtur sipas qytetit ipeshkvor Niketa nga Remesiana (sot Bella Pallanka), ku si ipeshkev rnisionoi prej vitit 366 deri me 414 kur vdiq. 60
Me shume te dhena per te na ka lene miku i tij shen Paulini, te cilin shen Niketa e vizitoi me rastin e dy udhetimeve te veta per ne Rome, edhe ate ne vitin 298 dhe 402. Duke qene se Paulini ishte poet, ai mikut te vet ia kushtoi dy poezi te gjata ne te eilat i ka perfshire ato qe dinte per te. Paulini e lavderon fort veprimtarine e tij baritore dhe apostolike te popujt fqinje: daket, getet, beset dhe skitet." Shkrimtari Genadi na njofton se Niketa la pas vetes nje numer tö konsiderueshem veprash e diskutimesh. Disa nga keto jane ruajtur te plota kurse disa tjera vetem ne fragmente." Me veprat katekiste te quajtura »eompetentes« te eil at ua ka pergatitur praktikanteve per pagezimin e shenjte, disa e vene prane kateketit te madh dhe tö njohur Qirilit te Jerusalemit. Kasiodori duke i studijuar dhe vleresuar traktatet e tij teologjike, vecanerisht studimin mbi Trinine e Shenjte, propozon qe te lexohet libri i Niketes »Mbi fene«. Sipas fjaleve te Paulinit, Niketa ka shkruar »me nje stil te thjeshte dhe te qarte«, sepse shkrimet e veta ai i kishte pergatitur per »animis rusticis«, do te thote per te pamesuarit dhe shpirterat e thjeshte." Shen Niketa shkroi shume himne dhe kenge liturgjike per nevojat e kishes dhe te gjindes se vet. Ne Dacine e dikurshme sipas fjaleve te shen Paulinit, keta njerez para tij kane qene te konsideruar si barbare , ndersa tani kendojne himne per nder te Krishtit. Edhe per himnin e njohur »Te Deum«, per tö eilin mendohej se e shkroi shen Ambrozi, me vone u vertetua se autori i vertete i tij eshte ky shen Niketa i yne. Koheve te fundit eshte futur nje doze dyshimi per himnet e permendura, prandaj disa kerkjone qe kjo ceshtje te mbetet edhe metej e diskutueshme."" A mund atehere te themi dicka me te plote per shen Niketen ne mbeshtetje te ketyre te dhenave jo te plota me te eilat disponojme tani per tani? Shen Paulini ne Kengen e 17-te te eilen ia kushton shenjtit tone, ne mes tjerash thote: »Per Tomitanam gradieris urbem, ibis et Seupos patriae propinquos«, do te thote »Do te shkosh neper qytet Tomi, do te arrishe edhe ne Shkup, afer vendlindjes«." Prej ketyre vargjeve, mund te perfundojme me te drejte, ashtu si eshte vepruar edhe me pare, se Niketa ishte nga Dardania edhe ate prej diku afer Shkupit, ku gjendej vendlindja e tij » ... Seupos patriae propinquos«. I lindur dhe i rritur ne keto vise, ne afersi apo ne kufij te popujve te perrnendur, te cileve, duke ua njohur gjuhen, adetet, shpirtin dhe mentalitetin,ua solli driten e Ungjillit dhe e kreu me sukses misionin e vet ne mesin e tyre. Keto te dhena te sakta, shen Paulini ka mundur t'i merr vetern prej mikut te tij, vete shen Niketes, apo ndoshta edhe prej percjellesve te tij. Po ashtu, me te drejte mund te supozojme se edhe atij vete s'eshte e mundur t'i kene qene te panjohura rrethanat, shtrirja gjeografike e qyteteve dhe viseve, si dhe largesia midis tyre ne Dardanine edhe ashtu te afert dhe gjithsesi te njohur mire." Shenirnet 1. Shih per kete: Ritig Sv., Martyrologij srijemsko-panonske metropolije, Bogoslovska smotra, god. II i III, Zagreb 1911-1912; Simonetti M., Studi ageiografici, Roma 1955; Testini P., Archeologia cristiana, Roma 1958; Kunkera - Ulman - Dragutinac, Ranokrscanski zivot u Vinkovcima, Vinkovci 1972; Vulic N., Passio sanctorum IV coronatorum, Glas SKA, 82, (1934), 1-22; Mijoviö P., Sirmijumski skulptori i kamenoresci-Quattuor coronati, Starinar XVIII, Beograd 1967, 53-59 me pasqyren e Iitcraturös se deritanishme. 2. Shn. Viktrici (fundi i shek. IV), ipeshkev i qytetit te Rouenit ne France, ne shkrimin De laude sanctorum, Naissusin (Nishin) e rradhit bashke me qytetet kryesore ne te eilet ruhen relikvet e martireve: »An aliter in Oriente, Constantinopoli, Antiochiae, Thessalonicae, Niso, Romae in Italia miseris porrigunt medicinam«, neo PL 20,453. Duke qene se shn. Viktrici paska dijtur per Naissusin e larget dhe pasi relikvet e martireve te atjeshem i ka vene ne nje radhe me qendrat e mocme krishtere, atehere Naissusi vertete duhet
61
tö kete qene i njohur ne saje te rnartireve te vet, krahaso: Delehaye H., Les origines de culte des martyrs.
Bruxelles 1933, 246; Petrovic P., Nis u antiöko doba, Nis 1976, 84; Mirkovic dr. L., Starohrisöanska grobnica u Nisu, Starinar, knj. V-VI (1954--5), Beograd 1956, 53-71. B. Saria pennend se ne apsiden e bazilikes ipeshkvore ne Stobi ka qene varri i martirit te panjohur, ne: Narodna enciklopedija IV, 489-491. Tjeret flasin per relikvet te cilat jane nderuar dikur ne baziliken e qytetit ne Stobi, shih: Eger R., Gradska crkva u Stobima, GSND, V, Skoplje 1929, 30. 3. Eshte e njohur se ne vitin 1072 hungarezet i moren nga Nissusi dhe i suan ne Sirmium eshtrat e shn. Prokopit, te cilat perseri jane kthyer ne vitin 1162. Sipas disave aty ka ekzistuar edhe kuvendi i shn. Prokopit, martirit palestinez te kohes se Dioklecianit, shih: Markovic V., Pravoslavno monastvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, 48. Edhe ne leterkembimin midis papes Inocentit III dhe perandorit bullgar Kalojanit, permendet viti 1203 dhe »ecclesia beati et gloriosissimi magni martyris Procopii de Niso«, ne: Theiner A., Vetera monumenta Slavorum meridionalium historiam illustrantia maximam partem nondum edita I, Romae 1863, 29 (rnetej: Monumenta Slavorum). 4. Farlati, VIII, 2. 5.Martyrolog. Romanum ad diem 18 augusti: »In Illyrico sanctorum Martyrum Flori et Lauri artis lapicidinae, qui, sub Licione Praeside, martyrio consumptis eorum magisteris Proculo et Maximo, arnbo, post multa tormenta, in profundum puteum sunt demersi«. 6. Acta Sanctorum, die 18 augusti, III, Antverpiae 1737, 520--522; Latrie de M., Tresor de chronologue d'histoire et de geographie, Paris 1889, 731; Delehaye 11., Castor et Pollux dans les legendes hagiographiques, Analeeta Bollandiana 25 (1904), 427-432; Leclercq H., Illyricum, ne: Dictionnaire d'archeologie, chretienne et de liturgie VIIIl, Paris 1926, 109; Rogosic R., Veliki lirik (284--395) i njegova konaöna dioba (396-437), Zagreb 9862, 30. 7. Farlati, VIII, 3. 8.Mijovic P., Flor i Lavr-Neimari i kamenoresci iz Ulpiane, ne: GMKM VII-VIII (1962-1963), 339-353; Dragutinac M., Flor i Lauro, ne: Leksikon ikonografije, Iiturgike i simbolike zapadnog krscanstva, Zagreb 1979,230. 9. Zeiler J., op. eit., 103-104. 10. Farlati, VIII, 3. 11. Ibid. 12. Farlati, VIII, 4 13.Evans A. J., Antiquarian researches in IlIyricum (Archaelogia or miscellaneous tracts relating to antiquity), vol. XLIX, London 1885, 63; Purkovic M. Al., Svetiteljski kultovi u staroj srpskoj drzavi prema hramovnom posvecenju, Beograd 1939, 2. Prej shekullit XIII, shenjterit tone jane prezentuar ne repertoarin ikonografik te menologut ne pikturat e murit te Kishes Lindore: ne Ternove (Bullgari) 1230; ne Nagoricanin e Vjeter 1317, ne Gracanice 1321-1322 etj., shih: Mijovic P., Menolog, Beograd 1973, 257, 248, 307 etj. 14. Zeiller J., op. cit., 3. 15. Ibid. 16. PL 61, 483-490; 648--663. 17. Titujt e veprave te ruajtura te sh. Niketes jane: 1. - Sex libelli ad competentes. I Qualiter se debeant agere competentes qui ad baptismi gratiam cupiunt pervenire. II De genitillitatibus erroribus. III De fide maiestatis: A - De ratione fidei B - De S. Sancti potentia. IV Adversus genealogiam (rect. genethliologiam) V De symbolo, seu explanatione Symboli VI De Agni paschalis victima. 2. Libellus ad virginem lapsam. 3. De divinis appeUationibus (Christi). 4. Sermo de vigiliis servorum Dei. 5. Sermo de utilitate hymnorum. 6. De Pascha (dub) 7. Hymni »Te Deum«, shih per kete: Valentini P. G., op. cit. II, a anno 414 (Do te ishte shume e dobishme qe per kete opus te gjere teologjik dhe per autorin e tij te behet nje punim i vecante. Per ate se sa ka zgjuar interesim
62
veprimtaria e tij teologjike dhe misionare, flasin qarte shume vepra dhe studime mbi kete ceshtje.
18. PL 61, 648--663. 19. Die Religion in Geschichte und Gegenwart I, Tübingen (3) 1956, 306. 20.S. Pauli Nolani, ep., Poema 17, nr. 192, Ad Nicetam redeuntem in Daciam, ne: PL 61, 487.-Qyteti Tomi, Konstanca e sotme, ka qene vendi ku ishte internuar Ovidi ne bregun e Detit te Zi. Aso kohe ishte kryeipeshkevi autoqefale, shih: Atlas zur Kirchen-Geschichte, Freiburg im Breisgau 1970, 20.
21. Braidae P., Dissertatio ad S. Nicetam, cap. 2, ne: PL 52, 885--886; »Quod Dardanus fuerit hic Nieeta nimirum a Dardania oriundus, quam provinciam novae Daciae junxerat Aurelianus ... Quod non procul a Scupis, ipsius Dardaniae seu Moesiae superioris praecipua urbe natale solum habuerit, ex eodem itidem constat. Vir sicilicit ad Evangelium in Dacia Barbara praedicandum a Romana Ecclesia sapientissime electus fuerit, qui non tarn procul ab illis regionibus esset orieundus ... qui propterea et illorum Barbarorum linguam, veluti finitimorum, satis calleret, instituta ac mores non ignoraret«; Altaner B., Patrologie, Leben, Schriften und Lehre der Kirchenväter, Greiburg im Br. 195()2, 342.
63
LETRAT E RUAJTURA MBI KISHEN DARDANE Nga kjo periudhe e historise kishtare te ketyre aneve jane ruajtur vetern disa letra te drejtuara titullareve te ndryshern, te eilat kane te bejne drejtperdrejt me Kishen Dardane. Keto jane ne rend te pare letra te eilat papet ne raste dhe per nevoja te ndryshme ia kane derguar mitropolitit ose gjithe peshkopatit, e nganjehere edhe disa titullareve. Neve na ka rene ne dore edhe nje leter e perandorit. Kjo eshte nje qarkore, te eilen perandori Leoni I Avgusti ua ka drejtuar te gjithe ipeshkvijve. Pasi kjo eshte ruajtur te titullaret e kishave dardane, po e theksojme ketu. Ketij numri duhet t'ia shtojrne edhe krejt letrat e perbashketa, te drejtuara ipeshkvijve te disa krahinave kishtare, ne te eilat permenden edhe ipeshkvijte e Dardanise. Te gjitha keto letra jane ruajtur kryesisht ne koleksionet e vjetra papenore. Kane nje rendesi shume te madhe, jo vetem histarike por edhe doktrino-juridik siplinore. Jane shkruar ne periudha te ndryshme kohare, ne to behet fjale per shumë ceshtje kontestuese, jepen direktiva dhe merren vendime te ndryshme; me nje fjalë ne to pasqyrohet qendrimi i Selise Shenjte lidhur me problemet e ndryshme te disa kishave. Prandaj jane zgjedhur fragmente te ketyre dokumenteve te eilat me kohe jane rradhitur ne shume koleksione kanonike. Nje pjese e tyre jane permbledhur te burimet juridike si dhe gjate kodifikimit te Kodeksit te sö Drejtes Kanonike te vitit 1917.1 a) Letrat e papeve. Duke i lene anash letrat e papeve te derguara ipeshkvijve te Ilirikut ne perg jit hesi," le ta permendim letren e Papes Celestinit I, te eilen ua dergort ne viti n 424 nente ipeshkvijve, sipas te gjitha gjasave, eproreve te krahinave kishtare. Ne m esin e ketyre titullareve duhet kerkuar edhe mitropolitin e Dardanise", Papa ne kete letrë u urdheron dhe u kercenohet me ekskomunikim, qe t'i nenshtrohen Rufit, ipeshkvit te Thesalonikut, i eili njekohesisht ishte edhe vikar i tij per te gjitha keto vise." Inocenti I, ne vitin 414 ua dergon qarkoren e tij me titull »Magna me gratul a tio« ipeshkvit te Thessalonikut dhe vikarit te Selise Shenjte, si dhe njezet e dy ip esh kvijve, ne mesin e te cileve gjenden edhe disa nga Dardania. Papa ne kete leter u
64
pergjigjet shume pyetjeve qe ishin aktuale per kishen aso kohe, p. sh.: mbi pagezimin dhe shugurimin e heretikeve, vecanerisht per shugurimin e atyre klerikeve te eilet i pat shuguruar ipeshkvi i Naissusit Bonozi, pas permbysjes se tij." Ne vitin 493, Gelazi Lu dergon nje leter ipeshkvijve dardane me titull »Ubi primum«. Ne kete leter papa ua shpjegon ipeshkvijve shkakun pse ne kishe nuk praktikohet te perm enden emrat e heretikeve. Njekohesisht kerkon nga ata qe ta ruajne bashkimin me Seline Apostolike dhe per te gjitha ceshtjet dhe problemet baritore t'i drejtohen papes." Permendet edhe nje leter e humbur e ketij pape, te eilen ua ka derguar ipeshkvijve te Dardanise permes njefare Trifunit. Per kete kuptojme nga pergjigjja e ipeshkvijve dardane derguar papes, ne te eilen thone se letren ua solli Trifuni. 7 Titulli i kesaj letreje te humbur ka qene «Nec quisquam vobis«." Ne vitin e ardhshem, me 3 gusht 494, i njejti pape shkruan »universis episeopis per Dardaniam sive per Illyrieum eonstitutis«, ndersa mb an titullin »Audientes orthodoxam«. Prej titullit mund te merret me mend se per cfare eshte fjala. Ne ato vite te turbullta dhe te pasigurta, papa Rishte degjuar per qendresen fetare te tyre, si dhe per besnikerine e sinqerte ndaj ipeshkvit te Romes. Per kete papa i lavderon e njekohesisht i porosit te ruhen nga besimi i shtrernberuar i Eutikut dhe gjithmone t'u shmangen atyre qe e predikojne ate. I njofton gjithashtu se ipeshkvi i Thessalonikut i eili me gjithe kerkesen e papes, nuk e denoi Akaein, nuk ben pjese me ne bashkesine e Selise Apostolike.? Ne letren »Valde rnirati« te eilen Gelazi ua drejton ipeshkvijve dardane ne vitin 496, hidhet mjaft drite ne qendrimin e tyre te atehershem. Papa njekohesisht e ve ne dukje dhe e thekson autoritetin suprem te Selise Apostolike.'" Letra e fundit e Gelazit I, e vitit 496, te eilen ua dergon ipeshkvijve dardane, mb an titullin »Quia per ambitiones«. Ne kete leter, »universsis per Dardaniam epis.eopis eonstitutis« papa e dergoi fleteurdheresen: ne Ilirik ipeshkvijte do t'i caktoje mitropoliti, ndersa ai do te zgjidhet nga mesi i ipeshkvijve regjionale te provinces perkatese , ashtu si eshte e parapare me rregulloret dhe dekretligjet e mocme." Ne vitin 512, papa Simaku u shkruan nje leter te gjithe ipeshkvijve, xhakoneve, arkimandriteve dhe gjithe popullit te Ilirikut, Dardanise dhe te te dy Daeive. Letren e fillon me fjalet »Quod plene fieri«. Me kete rast papa ua terheq verejtjen qe ta ruajne fene e drejte , t'i mesojne ata qe kane devijuar, t'u shmangen te huajve dhe te mbeten te bashkuar me KishenY Po ashtu jane edhe letrat tecilat i kane marre ipeshkvijte dardane, perkatesisht vikaret e papes se Romes nga shen Gergun i Madh. Jane ruajtur gjithsej pese letra, nga te eilat shihet gjendja ne kishat dardane dhe ne ato bashkeprovinciale, Me letren »Post longas«, papa Gergun i Madh ne vitin 592 e denon me qortim vikarin e Justinianes se Pare per shkak te vendimit qe mori ne rastin e ipeshkvit te Tebes Adrianit, e qe ishte ne kundershtim me kanonin. Gerguri jo vetem qe e anuloi vendimin e vikarit te vet, por edhe e suspendoi ne kohezgjatje prej 30 ditesh, ndersa Adrianin e ktheu ne sehne e meparshme ipeshkvore." I njejti pape, ne vitin 594 e shkruan letren »Manifestum bonitatis« te eilen ia drejton titullarit »ad Johannem episeopum Primae Justinianae Illyrici«. Me kete leter papa e konfirmoi emerimin e Gjonit, i eili u propozua dhe u zgjodh me pajtimin e krejt koneilit dhe vullnetin e perandorit te shumendritur. Njekohesisht e emeron edhe si vikar te vetin per kete pjese te Ilirikut. Duke ia derguar paliumin, ia perkujton mencurine baritore te sherbimit te tij fisnik." 65
Letren »Legem quam«, Gergun i Madh ua drejton te gjithe mitropliteve te Ilirikut qe i nenshtrohen perandorit te Romes. Ne vendin e gjashte me radhe permendet edhe Gjoni nga Justiniana e Pare. Papa ua percjell mitropliteve kete urdher te perandorit: »Te mos pranohen ne radher e klerikeve, e as te numerohen si anetare te kuvendeve ata te eilet kane obligime ushtarake, apo jane te lidhur per pune tjera shteterore epublike«. 15 Me letren tjeter qarkore »Suscepti regiminis« te vitit 599, shen Gerguri i Madh i njofton mitropolitet e Ilirikut mbi grindjen me Kishen e Kostandinopojes per shkak te cilesimit te sinodit si »ekumenik«. Ne mesin e ketyre mitropliteve eshte edhe Gjoni, mitropoliti i Justinianes se Pare. Ne kete let er papa ua terheq verejtjen qysh perpara ipeshkvijve qe ne Sinodin e Kostandinopojes te mos e pranojne kete titullim. Me kercenim denimi u urdheron qe ne Konstandinopoje te mos pranojne asgje qe do te ishte ne kundershtim me dispozitat dhe rregullat e vjetra." Ne vitin 602, Gergun i Madh ia shkruan Gjonit te Justinianes se Pare letren »Quando mala«. Ketu papa i urdheron vikarit te vet qe ta zgjidhte rastin e nderlikuar dhe shume delikat te ipeshkvit te Dukles. Ipeshkvi Pali kishte rene ne mekat per do pune te pahijshme, per cka me ankesen e klerit te tij, ipeshkvijte krahinore e hoqen nga froni dhe ia moren nderin ipeshkvor. Ne vend te tij e zgjodhen Nemesionin, te eilin e njohu edhe mitropoliti Gjoni. Pali s'deshi kursesi Cu nenshtrohet ketyre vendimeve, prandaj me ndihmen e gjykatesve civile e sulmoi Nemesionin dhe, pasi u fut mbrenda, arriti ta plackise shtepine ipeshkvore. Nemesioni shkoi ne Rorne dhe iu ankua papes, Ndersa shen Gergun duke dashur t'i respektoje dispozitat ligjore kishtare mbi qeverisjen lokale, e drejtoi ate te mitropoliti i Skodres, Konstanti. Ne qofte se ai nuk do te mund ta zgjidhte ceshtjen, atehere per kete te kujdesej vikari i tij ne Justinianen e Pare. Ky duheshte te kerkonte nga Pali qe t'i kthente sendet e plackitura. Nese refuzon, atehere pas shkarkimit, le te perjashtohet nga bashkesia dhe le te vendoset deri ne vdekje ne ndonje kuvend. Nemesioni i debuar le te kthehet ne vendin e vet dhe le ta merr sherbimin e ipeshkvimit." Me sa dihet kjo eshte letra e fundit te eilen papet ua dergojne ipeshkvijve dardane. Ne kolekeionet e ruajtura nuk gjejme me gjurma te kurfare leterkembimit te ipeshkvijve dardane me papet e Romes, Per ta plotesuar mö mire regjistrin tone, duhet t'i permendim qofte edhe shkurtimisht, edhe disa letra qe kane te bejne me Kishen Dardane. Shen Celestini ne vitin 41918 (nuk eshte vertetuar saktesia e vitit?) ua dergon letren »Inter veteras« mitropoliteve te Ilirikut. Ne kete let er ai thote se eshte i brengosur per kishat ilirike, ndersa ipeshkvit te Thessalonikut Rufit, ia beson pushtetin vikarian dhe njekohesisht e percakton juridiksionin e tij mbi ipeshkvijte regjionale." __ . Shen Ksisti IH, ne vitin 437 ua dergon nje leter »universis per Illyrieum eonstituti~te eilen e titulIon »Doctor gentiums" Ne vitin 444 shen Leoni i Madh me qarkoren e tij »Omnis admonitio«, u drejtohet »episcopis metropolit anis per Illyrieum constitutis«." Ne vitin 519, shen Gergun i Madh ua drejton te gjithe ipeshkvijve te Ilirikut letren »Jovinus excellentissimuse.f b) Letrat e perandoreve Letra e pare vjen nga perandori Leoni I Avgusti. Kjo leter qarkore ka te beje me dy probleme qe ishin paraqitur ne Perandori dhe ne Kishe. Rasti i pare ishte vrasja e ipeshkvit te Aleksandrise Poterit, fronin e te eilit e kishte marre pastaj Timoteu i Elurit. Perandori deshi qe me kete te njoftohet e tere Kisha, ne menyre 66
qe te merren te gjitha sankcionet. Rasti i dyte kishte te beute me Koncilin e Kalcedonise, me c'rast perandori e kerkonte mendimin e te gjithe ipeshkvijve. Kete leter Leoni ia drejtonte »Ursicenum reverendissimum episcopum Scupensem«." Perandori Justinian (527-565) shpalli dy novela, do te thote dekrete perandorake, te cilat kane te bejne me Justinianen e Pare, perkatesisht argjipeshkvin e saj. Novelen XI ia dergoi ne vitin 535 ipeshkvit Katelian, titullarit te pare te kesaj selie te posathemeluar. Ne te jane perfshire te gjitha autorizimet qe do t'i gezonte ai dhe tö gjithe pasardhesit e tij si hierarke te vendlindjes se perandorit te madh. Njekohesisht caktohej edhe territori mbi te cilin argjipeshkvi do ta zbatonte juridiksionin e vet. Prandaj jane numeruar edhe te gjitha provincat te cilat do t'i nenshtrohen qeverisjes administrative te tij. 24 E kemi theksuar edhe me pare se ky ishte nje vendim unilateral, vetem i perandorit, prandaj nuk mund te realizohej pa pelqimin dhe lejen e ipeshkvit te Romes. Kjo, per shkak te rrethanave te vecanta, duheshte te pret plote dhjete vite. Ne vitin 545 Justiniani e shpalli Novelen e dyte CXXXI. Ne kapitullin e saj te trete u rregullua definitivisht statusi i argjipeshkvit dhe i vikarit te Justinianes se Pare, »Secundum ea quae definita sunt a sanctissimo Papa Vigilio«, do te thote, ashtu si eshte percaktuar nga papa Vigili." c) Letrat e ipeshkvijve dardane Na jane ruajtur vetem dy letra te cilat ipeshkvijte dardane, ne mesin e shume tö tjerave, ua kishin derguar personaliteteve te njohura kishtare e laike. Letra e pare ishte pergjigje perandorit Leonit I A vgustit. Duke i hedhur nje veshtrim qarkores se perandorit, ipeshkvijte dardane i denuan sjelljet e Timoteut te Elurit dhe e shprehen besimin dhe perulesine e tyre ndaj dispozitave te Koncilit. Nenshkruesit njekohesisht iu luten perandorit qe te kujdesej per ruajtjen e dispozitave te vjetra e te-shenjta. Letren e nenshkruajten keta ipeshkvij dardane: Ursili, Dalmati dhe Maksimi." Letra e dyte eshte po ashtu nje pergjigje e vitit 494 te eilen ipeshkvijte dardane ia dergojne papes Gelazit. Me se pari ata i falenderojne per verejtjen qe ua ka bere lidhur me ate se prej kujt duhet te ruhen, e pastaj ia shprehin deshiren qe dikush nga rrethi i ngushte i papes t'i vizitoje dhe t'ua forcoje besirnin. »Humiles episcopi Dardaniae«, do te thote ipeshkvijte e pervuajtur te Dardanise si e quajne vehten ne kete leter, jane te gatshem t'i pranojne plotesisht dispozitat e Selise Apostolike. Ne vazhdim ata e njoftojne papen se kane ndenjur larg nga mesimet e shtremberuara te Eutikut, Pjetrit,Akacit dhe te gjithe perkrahesve te tyre. Ne fund i luten qe t'ua dergoje dikend »ex angelica sede vestra« nga Selia e tij engjellore, i cili do t'i konsolidonte dhe do t'i udhezonte rruges se drejte. Ne fund jane nenshkrimet e gjashte ipeshkvijve." Do te ishte apsurde te themi se me kete jane perfshire te gjitha letrat dhe dokumentet qe kane te bejne me Kishen Dardane. Fatkeqesisht ato jane zhdukur gjate shekujve te stuhishem, koheve jostabile dhe depertimeve tö shpeshta te popujve barbare. Keto pak dokumente te ruajtura e te shperndara neper kolekcione e pennbledhje te ndryshme flasin qarte per gjendjen dhe veshtiresite me te cilat jane ballafaquar ipeshkvijte dardane. Keto flasin per besnikerine e tyre, por gjithashtu edhe per oscilimet, si duket siperfaqesore midis Lindjes dhe Perendimit, atehere kur ishin te detyruar, si dhe per pesimet dhe mundimet e tyre sa here qe qendronin forte prane Pjetrit dhe Romes. Mjerisht kjo nuk ishte gjithmone e mundur te realizohej, sepse rrethanat e jashtme shpesh ishin me te forta se vullneti dhe qendresa e tyre. 67
Le ta perkujtojme vetem vendimin e perandorit Leonit III te Isaurise, i cili rreth vitit 733 e shkeputi Ilirikun lindor me shume vise tjera nga Kisha e Romes dhe ia bashkengjiti juridiksionit te patrikut te Kostandinopojes. Edhe perpjekja e fundit e Romes per ta ruajtur juridiksionin e vet mbi bullgaret, te eilet i kishin okupuar edhe disa troje te vjetra ilirike, nuk solli kurfare rezultatesh. Ne Koneilin VII te Pergjihtshem te Kostandinopojes (869-870), perkunder kundershtimit te legateve te papes, u vendos qe te gjitha territoret e Bullgarise se atehershme te merren nen juridiksinoin e Patrikanes se Kostantinopojes." Me sa dihet, ne kete tubim kishtar per te fundit here u perder toponimi »Ilirik«, i eili pastaj zhduket." Shenimet
1. Per kete shih rnö gjeresisht: Gjini G., De fontibus historico-juridicis ecclesiae Scopiensis, Romae 1968 (disertacioni ne doreshkrim). 2. Coustant, Epistolae Romanorum pontificum, Parisiis 1721, 481 Holsteinus, Collectio Romana bipartita I, Romae 1662, 189; Coustant, op. cit., 1269; Holsteinus op. cit., 152. 3. Duchesne L., »Sur ces neuf eveques cinq sont identifies par les signatures du concil d'Ephese (a. 431.).avec les metropolitains de Corinthe, Nicopolis, Larisse, Scodra (Senecio) et Sardique. 11 y a bien lieu de croire que les quatre restants sont les metropolitains de quatre autres provinces Crete, Mesie, Dardanie et Dacie ripuaire«, op. cit., 543. 4. Coustant, op. cit., 1063. 5. Gjendet ne: PL 20, 526-537; Mansi, III, 1058-1064. 6.E sjell Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (metej: SCEL), tom. 35/1, 218-223, ep. 79; Thiel A., Epistolae Romanorum Pontificum genuinae a S. Hilario usque ad Pelagium 11, tom. I, Brunsbergae 1868, 335-337; PL 59, 23-24; Mansi,VIII, 14. 7. Ipeshkvijte dardane i shkruan papes Gelazit: »Saluberrima apostolatus vestri praecepta Tryphone viro religioso filio nostro deferente, qua oportet devotione suscepimus, et maximas Deo omnipotenti, et beatitudini vestrae referimus gratias ... « ne: Thiel A., op. cit I, 348-349; CSEL, t. 35/1, 223-225 ep. 80; PL 59, 21-22. 8. Si duket letra e pare e ka pasur titullin »Nec quisquam vobis«.E permend Pfluck-Harttung, Iter Italicum, Stuttgart 1883, 124. Por, te ky eshte bere nje gab im shtypi sepse mban vitin 393, ndersa duhet te jete 492 ose 493. 9. Gjendet ne: CSEL, t. 35/1, 464-468, ep. 101; Thiel A., I, 382-385; PL 59,57 - 60; Mansi, VIII, 46-47. 10. E sjell: CSEL, t. 35/1, 369-398, ep, 95; Thiel A., I, 392-414, ep. 26; PL 59, 61-67; Mansi VIII, 49-63. 11. E sjell: Thiel A., I, 435-436, ep. 29; PL 59, 101-102; Mansi, VIII, 134-135. 12. E sjell: CSEL, t. 35/1, 487-491, ep. 104; Thiel A., I, 717-722, ep. 13; PL 62, 61-72; Mansi VIII, 218-224. 13. E sjell: REG, III, 6, I, 163-165; PL 77,607-609. 14. E sjell: REG, V, 16, I, 296-298; PL 77, 558-560. 15. E sjell: REG, VIII, 10, 11, 12-13, PL 77,909-910. 16. E sjell: REG, XI, 156, 11, 157-158, PL 77, 1003-1005. 17. E sjell: REG, XII, 10, 11, 357-358, PL 77, 1241-1242. 18. Silva Tarouca C., e ve: »scripta an. 419 (?)«, ndersa e sjell ne: TD, 23-24, nr. 6. 19. Gjendet ne: PL 50, 427-429; Mansi, VIII, 760-762; TD, 23-24; nr. 6. 20. Gjendet ne: PL 50, 616-618; Mansi, VIII, 762-763: TD, 41-43, nr. 13. 21. Gjendet ne: PL 54, 615-616. Mansi, V, 1151-1152; TD, 57-60, nr.24. 22. Gjendet ne: REG, I, 43, I, 69-70; PL 77,508-510. 23. Gjendet ne: Mansi, VII, 789. 24.Te dy novelat r sjelI: Corpus Iuris Civilis III, Novellae, rec. Schoell R., abs. Kroll G., Berolini 1954, pp. 11 dhe 655-656.
68
25. Ibid., 655-{j56. 26.Farlati, VIII, 4-5: »Ursilius Episcopus Dardaniae, incolumem tranquillitatem tuam pro pace mundi et catholicis Eclesiis, multis annis virtus aeterna custodiat, domine piissime, et invictissime, perpetue Auguste. Dalmatius Episcopus Neutinae similiter. Maximus Episcopus Diocletianensis similiter«. 27. PL 59, 21-22: »Joannes episcopus sacrosanctae Ecclesiae Scopinae metropolitanae civitatis huic rescripto a nobis dato consentiens, ad omnia quae superius continetur manu propria subscripsi. Bonosus episcopus ut supra subscripsi. Bonosus episcopus ut supra subscripsi. Samuel episcopus ut supra subscripsi. Verianus episcopus per Valentinum archidiaconum ut supra subscripsi. Faustinus episcopus ut supra subscripsi. Ursinus episcopus ut super subscripsi. 28. Anastasius Biblioth., Interpretatio Synodi VII Generalis (praef.), ne: PL 129, 21; Hefele J. Ch. - Leclercq H., Histoire des Conciles (d'apres les documents originaux) IV-I, Paris 1907, 537-541; Duchesne L., Liber Pontificalis II, Paris 1892-183. 29. Manna S., L'Illirico e i suoi problemi, ne: Oriente Cristiano, a. XVIII, nr. 4. Palermo 1978, 64.
69
Pjesa e dyte
PERIUDHA E ERRËSIRËS DHE E PASIGURISË
KISHA DARDANE GJATE PERIUDHES SE ARDHJES SE SLLA VEVE Rrebeshi i popujve te ndryshem, ne mesin e te cileve edhe i anteve dhe i fiseve te ndryshme sllave, duke kerkuar vendbanime te reja per vendosje, pothuajse kishin arritur afer kufijve te Perandorise, perkatesisht deri ne Danub. Ata qysh ne kohen e Justinianit I (527-565), shpesh i sulmonin viset e Ballkanit. Prokopi i Cezarese permend se: »hunet, sllavet dhe antet gati cdo vit« e kalonin Danubin dhe e sulmonin »Ilirikun, tere Trakine ... qe nga Gjiri Jonik (perkatesisht Deti Adriatik) gjer ne paralagjet e Kostandinopojes«.' Keto ekspedita ne histori jane karakterizuar si sulme plackitese ose ekspedita. Perndryshe edhe Prokopi ne disa vende flet per keto akeione, te eilat pas vehtes linin shkretire dhe gerrnadha.? Situata politike dhe kriza e madhe ne vete perandorine u mundesoi anteve dhe sllaveve qe me ne fund ta kalojne edhe Danubin, pasi kufiri ne kete pjese ishte pothuaj i braktisur. Te gjitha foreat, sie dihet ishin hedhur dhe koneentruar ne Lindje, ku ishin te detyruar te luftonin kund er perseve, te eilet i kercenoheshin perandorise.? Ne kete menyre pushtuesit e rinj dalengadale i moren dhe i pushtuan te gjitha vendet prej Alpeve dhe bregut te Detit Adriatik nga perendimi, deri ne Trakine dhe Mezine e Poshtme ne lindje; prej Panonise e deri ne Dalmacine Salonitane dhe Thesali ne jug, sie kuptojme nga nje leter e papes Gergurit 1.4 Vendet e permendura me shume ose me pak u pergjigjeshin provineave te atehershme te Ilirikut, Prevalitanise, Dardanise, Mezise dhe Dakise.! Drejtimet kryesore te depertimit te pushtuesve te rinj drejt jugut ishin: lugina e Moraves dhe e Vardarit, rruge me tö cilat me te madhe sherbeheshin vendasit si dhe pushtuesit e dikurshem romake. Deshira dhe qellimi i kahershem i tyre ishte qe sa me pare te arrinin deri te qytetet e njohura: Selanik dhe Kostandinopoje. Per ndryshe, ne ate periudhe te pare as qe kishin mundesi ta kontrollonin territorin e pushtuar. I lenin anash zonat e largeta, vecanerisht ato malore ku qe fshehur nje pjese e madhe e banoreve autoktone." Gjate ketyre versuljeve nje pjese e banoreve pesoi: nje numer i madh rane ne luftera, nderkaq te tjeret, gjithsesi nje numer i vogel, u terhoq dhe u mbrojt ne qytetet e fortifikuara, sie ishte Selaniku, kurse disa u vendosen edhe neper ishuj.? Por vetem nje numer i vogel fatlumesh arriten te sigurojne nje strehim te ketille, pra me te pasurit, ndersa shumiea mbeten ne vatrat e tyre te gjeratehershme. Edhe keta 71
te fundit, kuptohet se ne sulmin e pare u detyruan te terhiqen neper shpella e male dhe vende te fortifikuara; mbeten aty gjersa kushtet nuk u qetesuan." Me vone dalngadale u kthyen ne vatrat e veta duke u paguar sunduesve te rinj tatime dhe tagra te ndryshme, vecanerisht ne ushqim. A mund te dihet dicka me hollesisht dhe me saktesisht per renien e Dardanise dhe fatin e banoreve te saj ne kete periudhe? Mungesa e materialit burimor nuk jep mundesi t'i percjellim fazat e zhvillimit te gjendjes se re te krijuar, prandaj edhe s'kemi mundesi te themi dicka te prere per kete. Autore te ndryshem kete ceshtje e kane shkoqitur ne menyra te ndryshme. Ata me te vjetrit sjellin vetem lajme fragmentare te cilat shpeshhere nuk jane te sakta, e nganjehere as qe mund te vertetohen. Keshtu p. sh. Farlati na informon per marrjen e Justinianes se Pare nga bullgaret ne sh. VIII.9 Tjetri na informon se nuk eshte e sigurt dhe nuk eshte vertetuar se deri kur metropoli i Dardanise Scupi, ka vazhduar te ekzistoje edhe pse sipas tij, nje ipeshkev dardan ka marre pjese ne Koncilin VII Ekumenik te vitit 787.1U Te i treti e gjejme shenimin se Justinianen e Pare e kane shkaterruar sllavet." Sot pothuajse te gjithe jane pajtuar me konstantimin se Iliriku Lindor, »i eshte nenshtruar invadimit te sllaveve qysh kah fillimi i shekullit VII«.I2 Magjithate, ne baze te fragmenteve te ruajtura historike, sprovave dhe fatkeqesive qe ndodhen, do te perpiqemi qe t'u qasemi sa te jete e mundur si dardaneve ashtu edhe atdheut te tyre. Teofilakt Simokata ne vepren e tij »Historiae« permend se perandori Maurici ne vi tin 601 e emeron per strateg te Evropes vellain e tij, Pjetrin. Ky bashke me ushtrine e mbledhur e ngriti nje kamp afer qytetit Peolostola, dhe ne fillim te vjeshtes se te njejtit vit, kaloi nö krahinen e Dardanise." Por ushtria shpejt u revoltua dhe e hoqi Mauricin, ndersa vendin e tij e zuri Foka (602-610). Me sa dihet gjer me tani, letra e fundit e ruajtur e Papes Gergurit I drejtuar ipeshkvit dardan, eshte ajo e vitit 602, e cila i drejtohet titullarit te Justinianes se Pare Gjonit. Pak para kesaj, perandori Maurici kishte kerkuar nga papa qe ta nderroje Gjonin sepse ishte i semure dhe nuk mund ta kryente me sukses detyren e vet rreth mbrojtjes se qytetit. Por papa nuk e pranoi duke theksuar se nje gje e tille eshte ne kundershtim me dispozitat kanonike. Keshtu Gjoni mbeti ne vendin e vet. Pra shohim, pastaj, se papa i shkruan atij qe te intervenoje ne ceshtjen e kishes se Dioklese, ku kishte ardhur deri te rivaliteti midis dy ipeshkvijve Palit dhe Nemesionit." Ne shkrimet e Gjonit nga Niceja e gjejme nje shenim te vitit 609, ku thote » ... se mbreterit e kesaj kohe jane barbare. se i shkaterruan qytetet e krishtereve, dhe se popujt e huaj dhe avaret, e roberuan dhe e moren popullsine. Shpetoi vetern qyteti i Selanikut qe kishte mure te forta, prandaj duke i falenderuar edhe mbrojtjes se Perendise, te huajt nuk arriten ta pushtojne-s.PNderkaq ne vi tin 615 Isidori i Seviljes rrefen se »ne fillim sllavet ua moren rornakeve Greqine, do te thote pjesen evropiane te Bizantit." Edhe ne shkrimin e quajtur »Miracula S. Demetrii II« gjejme disa te dhena, qe na flasin per fatin e atehershem te Dardanise. Edhe pse shkrimi eshte anonim, autori do te kete qene bashkekohes i ngjarjeve qe i pershkruan vete, prandaj nuk mund te dyshojme ne autenticitetin e fakteve te dhena." Kroniku ne disa vende e permend Ilirikun, Dardanine, si dhe qytetet Naissus dhe Sardika." Ketu e gjejme gjithashtu edhe verejtjen se fiset sllave ne dhjetevjetshin e dyte te shekullit VII ende plackisnin neper Thesali, ne ishujt Ciklade , Akaje dhe Epir dhe perseri i versuleshin 72
Selanikut te fortifikuar. 19 Metej shohim se deri ne VI tm 618 kishte mbetur vetem edhe Selaniku » ... i rrethuar nga vendbanimet e tyre (d.t.th. sllave) i eili u ofronte strehim te gjithe atyre qe kishin mund ur t'i iknin depertimit pushtues. Ketu kishte pasur te ikur nga Panonia, Dakia dhe Dardania, ndersa permenden me emra qytetet Naissus dhe Sardika, te eilet ishin te rrenuar nga »barbaret«. Ardhja e Kaganit para Selanikut te rrethuar, i shqetesoi shume te gjithe, e vecanerisht te ikurit, te eilet njehere me e kishin ndie shpaten e barbareve dhe pasojat e pushtimit te tyre, prandaj me sy tö perlotur u tregonin selanikasve pershtypjet e veta per tmerret e fundit qe i perjetuan ne vendlindjet e tyre." Ne baze te fakteve te permendura do te mund te perfundohej se qytetet dhe krahinat e permendura, duke i perfshire edhe ato dardane, ne ate Rohe ishin bere placke lufte e armiqeve te shumte. Krejt kjo do te kete ndodhur para rrethimit te Selanikut ne vitin 618, edhe ate diku midis viteve 614 dhe 616.21 Nese kete perpiqemi ta vertetojme duke u mbeshtetur ne zbulimet e njohura arkeologjike, do te vijme ne perfundime te ngjashme. Gjate germimeve ne Caricin Grad, u gjeten disa depozite monedhash te vjetra. Ato deshmojne jo vetem per etapen ndertimore te ketij qyteti, por gjithashtu edhe per fundin e tij, sepse sipas mendimit te shume hulumtuesve, qyteti ka perfunduar ne zjarrin e shkaktuar me rastin e pushtimeve avare dhe sllave gje qe mund te vertetohet nga monedhat e gjetura." Edhe per Naissusin e afert, faktin me te sigurte na e jep materiali i gjetur numizmatik. Monedhat e zbuluara koheve te fundit jane te kohes se perandorit Rerakel (610-641), qe njekohesisht eshte edhe fundi i antikes se ketij qyteti te madh te asaj kohe." Mirepo, edhe krejt ajo qe pasoi gjate disa shekujve te ardhshem, kur territori i Dardanise kalonte prej dore ne dore te sunduesve te ndryshem;" krijon dyshim dhe pasiguri te madhe. Ne te vertete, per shumicen e vendeve e dime se eilat fise i pushtuan dhe ku u vendosen ne to, si ne veriperendim, ashtu edhe ne jug te Dardanise." Dihet poashtu edhe ajo ses i jane zgjeruar me vone edhe keta te fundit, si dhe lidhjet e tyre reeirpoke me ata ne afersi te PolIogut, perkatesisht te Velesit, Manastirit, Prilepit dhe Kercoves." Mirepo keto burime nuk flasin per Dardanine dhe fatin e saj. Jireceku, duke e studiuar proeesin e ngulitjeve, perkatesisht shpernguljen e popullsise autoktone nga depertimet e medha te kesaj periudhe, ka konstatuar se, pervec ne qytetet bregdetare, nje pjese e madhe eshte terhequr edhe kah jugu ne krahinen te eilen e rrethojne vendet e vjetra urbane: Vlora, Ohri, Prizreni dhe Shkodra." Edhe zbulimet e mevonshme po e favorizojne pikepamjen se kufijte e kesaj zone duhet te zgjerohen edhe me shume. Dihet me siguri se ne fillim te shekullit XI Rasi ishte keshtjelle bizantine ne kufi me serbet. Por ne fund te te njejtit shekull e pushtuan serbet dhe prej aty ata shpeshhere e sulmonin Zvecanin dhe Lipjanin e fortifikuar. Gjate sundimit te Nemanjes, Serbia zgjerohej gjithnje e me shume kah jugu. Pas vdekjes se Manuel Komnenit (1180), ne duart e serbeve ra edhe famullia e Patkoves (afer Gjakoves), e Hvosnes (rrethi i Pejes), e Kostereit (ne veri te Pejes), e Drashkovines (ne mes te Drinit dhe Sitnices), e Labit afer Prishtines, e Lipjanit, dhe me ne fund edhe krahina e
Moraves." Stefan Urosh Milutini (1282-1320) vetem e vazhdoi politiken pushtuese, te eilen nipi i tij Stefan Dushani (1331-1335) e solli ne kulminaeion duke u kurorezuar ne vitin 1346 si perandor i serbeve dhe i grekeve, e pastaj i vazhdoi pushtimet ne Maqedonine Jugore, Thesali, Shqiperi dhe Epir. 30 73
Gjithsesi dy shekujt e pare pas ardhjes se sllaveve ne territorin e Dardanise, jane te erret dhe plot paqartesi, jo vetem per historine por vecanerisht per rrethanat kishtare. Me te drejte na bind Golubinski se ne Perandorine Bullgare nuk ka gati kurrfare te dhenash per rrethanat kishtare gjer ne sh. IXY Dhe me te vertete dioqeza e Shkupit per here te pare pas ardhjes se sllaveve, permendet ne sh. X, kur ne mesin e dioqezave tjera te perandorise se gjere te Samuilit, permendet edhe ajo e Shkupit." Kjo eshte hera e pare qe pas vitit 602, ne burimet kishtare permendet »Eccelesia Scupina« e dikurshme. Shenimet 1. Procop. Caesarien., Historia arcana 18, p. 114,7-115,2, ne: VIZINJ I, 51-52. 2. I njejti., De bello Gothico III, 29, p. 423, 3-13, ne: VIZINJ I, 38, 45, 49. 3. Dvomik F., Les Slaves, Byzance et Rome au IX siede, Paris 1926, 2-3. 4. Gregorius I Pp, ep. »Ad Romanam veniens urbern«, lib. 10, ind. 3, ne: PL 77, 1092-1093.
5. Stanojevic S., Vizantija i Srbi I, Novi Sad 1903, 173 sqq. 6.Bansie F., Proces slovenske kolonizacije istoönog Balkana, ne: Simpozium Predslavenski etniöki elementi na Balkanu u etnogenezi juznih Siovena, Sarajevo 1969, 24. 7. Miracula s. Demetrii H, 2, 1337 nr. 171, ne: VIZINJ I, 195-196. 8.Presbyter. Diocleatus: »At Christiani, videntes se in magna tribulatione et persecutione, congregantes se coeperunt super cacumina montium, ac fortia loca, castella et aedificia, prout poterant, construere, ut vel sie euaderent manus eorum ... «, ne: Regnum Slavorum, cap. 7, Scriptores rerum Hungaricarum, Dalmaticarum, Croaticarum et Sclavonicarum veteres ac genuini III, et. Schwandtner 1. G., Vindobonae 1748, 479. 9. Farlati, I, 76-77. 10.Golubinjskij E., Kratkij oöerk istorii pravoslavnih cerkvej Bolgarskoj, Serbskoj i Rurninskoj, Moskva 1871, 549 br. 16. 11. Cuhlev D., Istorija na Bigarskata Crkva (864-1186) I, Sofija 1911, 128, 171.
12. Bansie F., Prisk kao izvor za najstariju istoriju Juznih Siovena, ZRVI 2 (1953), 52-61; JirecekRadonic, I, 57. 13. Theophyl. Simocathae, Historiae VIII 5, 5 ne: VIZINJ I, 125-126. 14. Gregorius I Pp, ep. »Ouando mala«, ne: PL 77, 1241-1242. 15. Cituar sipas: Historija naroda Jugoslavije I, Zagreb MCMLIII, 85 (rnetej: Historija). 16. Ibid. 17. Miracula s. Demetrii II, nga hyrja, ne: VIZINJ I, 185-186. 18. Ibid., I, 194, 196. 19. Ibid., I, 188-190. 20. Ibid., 195. 21. Barisic F., Cu da Dimitrija Solunskog kao istoriski izvori, SAN, posebno izdanje, lib. CCXIX, Beograd 1953, 98; Kondic V. - Popovic P., op. cit., 170; VIZINJ I, 195-196. 22. Kondic V. - Popovic V., op. cit., 171. 23. Petrovic P., op. cit., 45. 24. Shih ne: Historija I, 107; Istorija na makedonskiot narod I, Skopje 1969, 91. 25. Const. Porphyrog., De administr. imperio, cap. 32, ne: VIZINJ II, Beograd 1959, 49-50. 26. Lape Lj., Odabrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod, Skopje 1959, 17, 19. 27. Shih., ne VIZINJ I, 186-190, bilj. 3-8. 28. Jireöek K., Die Romanen in den Stadten Dalmatiens wahrend des Mittelalters I (Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien), Wien 1901, 33 sqq. 29. Ibid., Trgovaöki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951, 54, 57. 30. I njejti., 59. 31. Golubinskij E., op. cit., 18. 32. Ivanov J., Bigarski starini iz Makedonija, Sofija 19312, 57; Grujic R., Skopska Eparhija, ne: Narodna enciklopedija IV, 133-135.
74
1.
KRISHTERET E DARDANISE NE RRETHANAT E REJA Me ardhjen e sllaveve, pa dyshim u shkaterrua rende jeta kishtare qe kishte lulezuar deri ne kete kohe. U shkaterrua edhe Kisha mire e organizuar dardane. Megjithate mbeten besimtaret, e bashke me ta edhe barinjte e tyre shpirterore, te eilet qene te gatshem bashke ta ndajne te miren dhe te keqen. Pervec kesaj, kjo s'ishte hera e pare qe keto troje te gjendeshin para veshtiresive te medha. Ne shekujt e meparshem, si kemi mundur te shohim, ka pasur edhe kohe me te veshtira. Por per dallim nga veshtiresite e meparshme, kur popujt barbare futeshin me ekspedita plackitese dhe perseri terhiqeshin ose deboheshin, tani dardanet u ballafaquan me probleme shume me te medha. Ne vendin e tyre u futen fise te ndryshme te eilet i uzurpuan tokat me pjellore, me qellim qe te mos kthehen me ne atedheun e vet. Ne keso rrethanash u be aq sa ishte e mundur. Por nuk ka qene aspak lehte. Per nje kohe u shkeputen te gjitha lidhjet me Romen si dhe me qyte tet e bregdetit ku »latinet« kishin qendruar gjate kohe. S'eshte veshtire t'i perfytyrosh ipeshkvijte dhe prifterinjte e asaj kohe qe e perballuan kete invazion dhe plackitje. Vepruan ne kushte tejet te renda, duke mos e lene grigjen e vet, e njekohesisht duke shpresuar per kohe me te mira. Burimet kishtare te kesaj kohe mbi viset tona, jane shume te paketa. Regjistrimi i pare i dioqezave ne Perandorine e madhe Bullgare te asaj kohe, ne kuader te se eil es ishin edhe pjeset kryesore te Dardanise, rreth vitit 864, i permend vetem dy: te Ohrit dhe te Bregallnices (Stobit te dikurshem)'. Vetem ne shek. X, ne mesin e dioqezave tjera te perandorise permendet edhe »Thronos Skupion«." Mirepo, na mbetet nje zbrazetine prej tre shekujsh ku gjithcka eshte e mbuluar ne eresire dhe deri me tani ende nuk dijme kurgje ne hollesi. Me siguri kjo u ka dhene rast disa autoreve te mevonshem qe te kalojne lehte mbi shume fakte. Edhe atehere kur e kane prekur kete ceshtje, kane sjelle asofare perfundinie sipas deshires se tyre, te eilat fare pak ose aspak nuk perputhen me te verteten faktografike. Qendrimit te ketille pjeserisht i ka shkuar pershtati edhe fakti se deri atehere nuk ishin te njohura e as te zbuluara shume permendore te eilat e e kann vertetuar vazhdimesine e jetes se popullsise autoktone. Sipas disave, kjo popul me vone »u zhduk nga skena« ose »u romanizua« plotesisht. Mirepo, koheve te fundit, me zbulirnin e shume permendoreve dhe studimin e mbeturinave te kultures
75
se vjeter, theksohet edhe fakti se ne trollin e vjeter »kane mbetur shume vendas te vjeter«.' Ceshtjen e romanizimit te dardaneve e kane trajtuar shume auto re dhe ne menyra te ndryshme. Disa i jane qasur kesaj dukurie ne menyre qe me kete, sipas tyre, te zgjidhin probleme shume me te renda , Romanizimi eshte nje fakt te eilin gjithsesi duhet ta kemi parasysh. Por, ky proces u zhvillua ne menyra te ndryshme: ne vendabanimet urbane, ku fjalen e kishin romaket (latinet) romanizirni u be me shpejte dhe ne menyre me radikale, por, ne katundet e largeta dhe vendbanimet malore, vetem pak ose aspak. Vete kushtet natyrore dhe konfiguraeioni i dheut te pasur me shume male, u kane ndihmuar shume vendasve qe te ruhen nga ndikimi dhe rreziqet e medha. Nga ana tjeter, veshtire mund te thuhet, se dardanet te eilet ishin perfshire ne legjionet romake apo ne floten e tyre, kane mundur ta perballojne proeesin e forte te romanizimit. Pra kane qene te detyruar ta pranojne jo vetem gjuhen e pushtuesve te vete por edhe adetet dhe menyren e jeteses. Prandaj ata pervec se vete qe tjetersoheshin, edhe tjeret kaue mundur fare lehte t'i konsideronin si romakeflatine) »te vertete«." Ne baze te studimit te emrave ne permendoret e zbuluara deri me tani ne trollin dardan, eshte konstatuar se ne vendbanimet e qytetit dominojne emrat me prejardhje te huaj, edhe ate me se shumti ata romake. Ndersa ne vendbanimet me te vogla dhe te largeta dominojne emrat e banoreve te vendit, pra te dardaneve.' Vetvetiu kuptohet se, edhe ata »qe kishin emra paster romake nuk do te thote patjeter te ishin romake, sepse vetem emri nuk mjafton per t'i thene ndonjerit prej tyre se ishte romak ose se prandaj gjuhe te nenes duhet ta kete pasur latinishten." Stelat e gjetura mbi varret e trollit dardan, e kane ruajtur stilizimin e vet karakteristik si gjate periudhes pararomake ashtu edhe gjate asaj pasromake. Fjala eshte per nje hapesire mjaft te madhe e cila merr ne jug prej Shkupit deri ne Naissus, perkatesisht ne veri deri ne Timachus dhe ne perendim deri ne Peje e Prizren.? Permendorja e gjetur ne Kllokot, prane Vitise se sotme ne Kosove, i ka ruajtur te gjitha karakteristikat etnografike te vendit: shamia e gjate ne koken e gruas, gjerdani i gjate me medaljon ne gjoks, vethit rrush ne vesh, etj. Krejt kjo flet per faktin se, me gjithe ndikimin e madh te skulptures romake, banoret e vendit kane arritur t'i ruajne vecorite burimore te veshjes dhe ne kete menyre me sukses i jane kund ervene ndikimit te jashtem." Kjo permendore e permendur, perputhet ne cdo pikepamje me relievet dhe stelat e gjetura ne territorin e dardaneve ilire.? Edhe dukuria e ashtuquajtur »latrones«, e cila gabimisht po interpretohet, po ashtu na ben te dyshojme se keta njerez e pranuan zemerlehte romanizimin. Perkundrazi, ata ne kete menyre jane diferencuar nga popullsia romake. Kjo ishte e vetmja menyre per ta zbrapsur ndikimin e huaj nga pozita e nenshtruar materiale dhe politike." Gjuha e deformuar latine ne shumicen e permendoreve eshte nje deshmi e qarte se ajo kurre nuk ka arritur te depertoje thelle ne jeten e shumices se dardaneve. Vertete, njerezit ishin te detyruar te sherbehen me te per nevojat e perditshme, por njekohesht ata ia benin edhe »redakturen e tyre te re«, me elemente specifike te provinces se larget. Qysh iliri i dijtur dhe i njohur i asaj kohe shen Jeronimi, kete gjuhe e quajti me te drejte »gentilis barbarusque sermo«, do te thote, e folme fisnore dhe barbare.!' Prandaj aspak nuk na habit fakti te cilin e pershkruan Euzebi ne jeteshkrirnin e perandorit Kostandinit te Madh. Keshtu, perandori ne nje rast u pat dhene urdher ushtareve te vet qe ta thone me ze nje lutje ne gjuhen latine, por ata nuk ishin ne gjendje ta zbatojne kete urdher sepse nuk e dinin gjuhen." Vertete
76
ketu fjala eshte per territorin e Mezise se Eperme, por pasi ajo ishte ne kufi me Dardanine, mund te supozojme me te drejte se gjendja s'ka mundur te jete aspak me e mire, as ne legjionet dardane te cilat e perbenin nje pjese te caktuar te ushtrise perandarake. Po ashtu, dihet se vetem vendasit kaue mundur qe te fituesit t'i bartin emrat e shume qyteteve, lumenjeve, maleve te atehershme, etj. Ne kete menyre emrat e vjeter u ruajten deri ne ditet tona nganjehere me fare pak ndryshime.P Sot ne pergjithesi eshte pranuar mendimi se Kisha e Shen Pjetrit dhe Palit ne Ras (Petrova crkva) eshte ndertuar para krishterizimit te serbeve. Edhe sipas disa gojedhenave te mocme ndertues te saj ishin romaket." Po ashtu duke u nisur nga vete dedikimi, me te drejte mund te konkludojme se eshte ngritur gjithsesi nen ndikimin e Kishes Perendimore, sepse ne Lindje eshte dukuri e rregullt qe kisha t'u kushtohet te gjithe apostujve e jo vetem dyve." Ne katundin Drenovc, afer Priepoles ne lumin Lim, dikur ne germadhat e ndonje kishe te vjeter, eshte gjetur nje cope e thyer me mbishkrim latin: »Te Criste Auetore Pontifex ... «. Duke e analizuar kete shkrim eshte ardhur deri te perfundimi se » ... nuk mund te jete e para vitit 600, por e mevoneshme, pra e pas vitit 800 dhe kursesi e pas shek. X«.16 Mbeturinat e kishes se dikurshme ne katundin e quajtur Pustenik i Vjeter ne Gryken e Kacanikut, ne mbeshtetje te teknikes ndertimore, ekspertet mendojne s«( daton nga shek. X ose XI, por nuk perjashtohet mundesia te jete edhe me e hershme." Edhe kishen e vogel me nje anie ne Lipjanin e sotem, disa jane te prirur t'ia lene kohes se hershme bizantine." Korpusi roman i bronzit nga shek. XII, i cili eshte plotesisht identik me ate ne Vrzdenc te Sllovenise si dhe me ate qe eshte i ekspozuar ne biblioteken e Vatikanit, flasin shume." Per kete, si edhe per disa te tjere , thuhet se nuk mund te konsiderohen si te rastit, par jane »zhvillim i vazhduar i relikteve kishtare, te pu nu ara plotesisht ne frymen e Perendimit«. Ndersa kryqi i Lipjanit »i ka te gjitha karakteristikat e nje punishteje provinciale-s." Dihet gjithashtu se kisha e sotme e Shen Prendes (Bogorodica Levishka) ne Prizren eshte ndertuar me urdherin e mbretit Millutin ne vitin 1307, edhe ate mbi themelet e bazilikes se vjeter bizantine me tre aniate." Keto ishin vetem disa prej objekteve te shumta, e me siguri ka edhe shume te tjera qe presin te zbulohen dhe te studiohen gjithanshem. Verern atehere do te mund te jepet pergjigje me e plote mbi krishterimin dardan ne rrethanat e reja pas ardhjes se sllaveve. Prandaj autoret e »Historise se popujve te Jugosllavise«, duke e theksuar rastin e Drenovcit, me te drejte konkludojne se « ... ne keto vise dhe ne brendi, ne disa vende, mesjeta ka vazhduar drejtperdrejte mbi antikenc." Perndryshe, sllavet pagane gjate kohe i kane bere rezistence krishterizimit ne trollin e ri. Ata me vehte e sollen fene e vet, perkatesisht hyjnite e veta te cilat nuk kane mundur t'i lenelehte. Vete rregullimi shoqeror nuk e lejonte kthimin masovik, vecanerisht jo ne kushte te ketilla. Prandaj procesi i kalimit ne tene krishtere eshte zhvilluar shume ngadale, e ndoshta ka zgjatur me se dy shekuj«." Si na njofton Konstantin Porfirogeniti, ne fillim fene krishtere te serbet e perhapen misionaret romake." Mirepo eshte shume veshtire te caktohet ne menyre precize koha kure e pranuan krishterizmin. Sipas disave »para gjysmes se dyte te shek. IX nuk mund te flitet per pagezimin te serbet«." Te tjeret kete kali m e vendo-
77
.
sin ne gjysmen e pare te shek IX,26 ndersa sipas te treteve si me e besueshme merret periudha e viteve 867-874Y Ne jug krishterizimi i sllaveve te Maqedonise poashtu ka zgjatur shume. Derisa njera pale fillet e pagezimit me optimizem i vendos ne fund te shek. VII28, pala tjeter kete akt e shtyne me vone ne shek VIII. 29 Qendra e dyte misionare, me te drejte mund tö supozojme se ishte Selaniku. Keto pra jane te dhenat mbi misionaret e derguar ne mesin e ardhacakeve. Ketu gjithsesi duhet ta theksojme faktin se punen e pare nisese misionare ne te vertete e kane filluar vendasit, te eilet me kalimin e kohes u jane afruar pushtuesve. Ata me jeten e tyre te perditshrne, e ndonjehere edhe duke e predikuar vete mesimin krishter, ia kane pergatitur dhe hapur trugen fese se re te ardhacaket. Keshtu, sipas deshmive te Teofillaktit, vendasit krishtere, »permes bisedave te ndryshme me ta (pra me sllavet) i perhapnin mesimet e Krishtit dhe me sa kishin mundesi ua zbulonin driten ungjillore«. 30 Por, keto qendra kishin largesi te madhe dhe te shumfishte njera prej tjetres. Prandaj fryma kulturore, shpirterore dhe liturgjiko-kanonike, at je depertonte here nga njera qender e here nga tjetra. Shkaqet e kesaj jane te shumefishta: vete ipeshkvijte qe vinin nga Lindja dhe Perendimi, ndikimi i shkollave dhe i rymave te ndryshme teologjike, e shpesh here edhe vete perandoret, me rastin e zgjedhjeve impononin aso personash qe u konvenonin atyre. Prandaj, kur ne fillim te shek. VII, Leoni i Isaurise mori vendim qe keto vise me gjithe disa tjera, t'i jepen patriarkatit te Kostandinopojes," ne burimet kishtare nuk gjejme kurfare gjurmash te reagimit apo te kundershtimit te kishave dhe besimtareve te Dardanise. Fjala ishte pra vetem per nderrimin e juridiksionit te administrates qe nuk prekte ne qenesine e rregullimit te deriatehershem te Kishes univerzale." Kesaj i kane kontribuuar pa dyshim edhe ndryshimet qe u bene atehere ne strukturen e popullsise se ketyre aneve si dhe ne vet organizirnin e kishave lokale. Hegjemonia politike e Bizantit, me vone e bullgareve dhe e te gjithe tjereve, ka bere qe krejt keto ndryshime te shikohen vetem nga aspekti politik, por uniteti kishtar ishte ende i paprekur, me perjashtim te disa crregullimeve te here pas hereshme te cilat rregulloheshin me kohe. Me zhdukjen e Vikariatit te Justinianes se Pare, u riaktivizua perseri, mbrenda kufijve te mundshem Vikariati i Selanikut. Keshtu vikarin e tij do ta shohim nö Koneilin VI te Pergjithshem ne te cilin nenshkruhet si vikar dhe legat i Selise Shenjte ne Rome (»Apostolieae Sedis Romae vicarius et legatus«)". Vetem nje shekull me vone, situata u ndryshua dukshem, sepse ne Koncilin II te Nicese i cili u mbajt ne vitin 787, egzarku i Selanikut mori pjese, por tani me, sipas nenshkrimit te tij ne keto dokumente, na dei si mitropolit i rendomte provincial nen mbikqyrjen e drejtperdrejte te Patrikanes se Kostandinopojes.?' Ne kohen e sundimit te perandorit Boris, (852-889) i cili luhatej midis Romes dhe Kostandinopojes, papa Nikolla I u mundua ta riperterije Vikariatin e Selanikut. Me 25 shtator te vitit 860 ai i shkruan argjipeshkvit te Selanikut se sipas dispozitave te vjetra do te konsiderohet vikar i Selise se Shenjte per Epirin e Vjeter dhe te Ri, Ilirikun, Maqedonine, Thesaline, Akajen, Dacine Bregdetare dhe Mesdhetare, Dardanine dhe Prevalitanine." Papa per kete i shkroi disa faqe dhe i ndermori te gjitha masat dhe aktivitetet per zgjidhjen e ceshtjes ne kuptimin e dispozitave te meparshme teritoriale. Ne te njejtin vit ai i drejtohet edhe perandorit te famshem grek . Mihalit.36 Borisi, me siguri duke dashur te distancohet nga ndikimi bizantin, per vendin e vet kerkoi misionare nga Gjermania dhe papa Nikolla 1. Atij ia drejtoi edhe pyetjet e njohura dhe kerkoi pergjigje meritore per ceshtjet me te rendesishme 78
e Morovizdes (vend afer Kocanes), e Nishit, e Branices (Kostollci mbi Mllave) e Beogradit, e Sremit, e Shkupit, e Prizrenit, e Lipjanit, etj.50 Ndoshta shume hollesi mbi dardanet dhe mbi kishen e tyre te kohes se ardhjes se sllaveve, si dhe te mesjetes se hershme, do te mbeten per gjithmone te panjohura. Por, pasi as per sllavet qe u vendosen ne territorin e Dardanise se dikurshme, disa shekuj me rradhe nuk kemi kurfare te dhenash, atehere s'eshte ndonje cudi pse s'kemi as per ata qe ketu u gjeten pas ketij invazioni. Megjithate, si qe kemi pare, jane ruajtur nje varg permendoresh te cilat flasin qarte per kontinuitetin e jetes dhe te veprimit te popullsise dhe te besimtareve autoktone ne rrethanat e reja specifike. Argumentum a silentio veshtire se mund te qendroje sot ne rastin tone, sepse prej se ekzistojne dokumentet e ruajtura mbi viset tona, pas ardhjes se sllaveve, permenden edhe dardanet apo pasardhesit e tyre te mevonshem." Vertete jo ne ate mase sa do te kishim pritur sot, por gjithsesi mjaft kur ta kemi parasyshe poziten e tyre te atehershme sociale, politike, kulturore dhe fetare. Keshtu, argjipeshkvi i Ohrit Dhimiter Homatiani qysh ne vitin 1230 i permend ata te anes se Prizrenit dhe te Pejes." Per kete flasin edhe toponimet e shenuara ne vitin 1253/453, perkatesisht 133054• Te gjitha keto, flasin per faktin se keto emra kane ekzistuar edhe para se te jene shenuar ketu, qe do te thote se i kishin ruajtur ata qe jetonin aty. Me ne fund kete do ta shohim edhe me qarte ne disa burime dokumentesh te asaj kohe, per te cilat do te behet fjale me vone ne vazhdim. Shenimet 2. Zlatarskij N., Istorija na Blgarskata drzava I/l, Sofija 1918, 360. 3. Ivanov J., op. eit., 57. 4. Historija I, 279. 5.Rendic-Mioöevic D., Problem romanizaeije Ilira s osobitim obzirom na kultove i onomastiku, ne: Simpozijum 0 Ilirima u antiöko doba, Sarajevo 1967; 139-156; Suic M., Vaznost izuöavanja etniöke stratigrafije nasih krajeva u predslavensko doba, Filozofski fakultet u Zadru 1956/57, Zadar 1958, 103-109. 6. Cerskov dr E., Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969, 61-62. 7. Saria B., Pozoriste u Stobima, ne: Godisnjak muzeja Juzne Srbije I, (1937),56. 8.Mirdita Z.,-Rreth problemit te romanizimit te dardaneve, ne: Studime ilire 11, Prishtine 1978, 165-166. 9. Cerskov E., Antiöka bis ta zene iz Klokota, ne: GMKIM 111, Pristina 1958, 187-192. 10.Mirdita Z., op. eit., 165. 11. Po aty. 12. Hieronymus, Commentariorum in Isaiam proph., lib. VII, 19, ne: PL 25, 1342. 13. Eusebius, Vita Constantini IV, 19, ne: PG 20, 1857. 14.Nga Naissusi i lashte rrjedh emri Nish; nga Ulpiana e dikurshme eshte Lipjani i sotern; Scupi i lashte ne gjuhen shqipe quhet Shkup, perkatesisht ne gjuhet sllave Skoplje, Skopje etj., shih: Jireöek Radenie I, 73. S. Antoljak ne analizen »Kako je doslo do imena 'Skopje'«, jep moterzime te ndryshme nga ky toponim. Mirepo, ne asnje vend nuk e verejtem formen shqipe, e cila eshte me e aferta asaj romake, prej se ciles e kane marre edhe sllavet e ardhur, ne: Godisen Zbornik, Filozofski fakultet na univerzitetot Skopje, kn. 12, Skopje 1960, 75-87. P. Skok eshte kategorik: »I tyre (pra i shqiptareve) quhet Shkup dhe e mbulon shkronje per shkronje ate latino-dardane Scupis, por kursesi nuk mbeshtetet ne formen sllave ose turke«, ne: Iz toponomastike Juzne Srbije 11, Skopska kotlina, GSND XV - XVI, Skoplje 1936, 103; krahaso edhe Veselinovic M. V., Scupi (Staro Skoplje), GNC, knj. XX, Beograd 1960, 211. 14. Historija I, 273. 15. Markovic V., Pravoslavno monastvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, 42.
80
16. Jireöek-Radonic, I, 98 bilj 50. 17.Trifunoski F. J., 0 starijim erkvama u selima Kaöaniöke klisure, ne: Starine Kosova i MetohijeAntikitete te Kosove Metohise IV-V, Prishtine 1968-1971, 370; Orlov Dj., Rusevine erkve u selu Stari Pustenik, GSND XV-XVI. SKoplje 1936, 324-326. 18. Deroko A., Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd 1962, 126. 19. Radojkovic B., Staro srpsko zlatarstvo XVI i XVII veka, Novi Sad 1966, 13. 20. Ibid., 18-20. 21.Deroko A., Spomeniei arhitekture IX-XVIII veka u Jugoslaviji, Beograd 1964, 29; Nenadovic S., Bogorodiea Ljeviska, Beograd 1963. 232; Nikolajevic - Stojkovic 1., Ranovizantiska arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Cmoj Gori. SAN, Beograd 1957, 58. Per shume gerrnadha kishtare ne rrethinen e Stalaqit arkeologet kane vleresuar se rrjedhin »nga koha shume e lashte, ndoshta nga ajo romake, por gjithsesi para Stefan Nemanjes«. Po kete mendim e kane edhe per thernelet e kishes ne fshatin Curlin, afer Nishit: x •.• me shume mund te supozohet se ajo godine eshte bere nen ndikirnin e Perendimit«. Njesoj eshte rasti edhe me kishat ne luginen e Timokut, ne rrethin e Soko Banjes, si dhe me kishen e vjeter ne Prokuple, shih per kete Markovic V., op. cit., 49 dhe shen. 15; Stefanovic A., stara srpska arhitektura i njen znaöaj, ne: Srpski Knjizevni Glasnik 9 (1903), 50-51. 22. Historija, I, 270. 23. Ibid., I, 248. 24. Constant. Porphyrogen., De administr. Imperio, eap. 32, ne: PG 113, 291. 25. Jelenic dr J.. Povijest Hristove Crkve III. Zagreb 1928, 54-55. 26. Ostrogorskij G., Istorija Vizantije, Beograd 1969. 233. 27. Radojöic D. Sp., La date de la eonversion des Serbes, ne: Byzantion 22 (1952), 253 sqq. 28. Dvornik R., op. cit., 235. 29. Tafrali 0., Thessalonique des origines au XIV-e siecle, Pris 1919, 137. 30.Theophylaetus Bul. Archiep., Martyrium ss. quindeeim illustrium martyrum qui imperante impio Juliano Apostata Tiberiopoli, quae Strumitza bulgariee dieitur passi sunt, ne: PG 126, 189 sqq. 31. Vailhe S., Annexion de l'Illyrieum au Patriareat oecumenique, ne: Echos d'Orient XIV (1911), 29-31. 32. Ferrari G., La Chiesa Ortodoxa Albanese, ne: Oriente Cristiano, anno XVIII, nr. 4, Palermo 1978, 12. 33. Coneilium Constantinopol. III an. 680, ne: Mansi, XI, 640. 34. Coneiliurn Nieaenum II an. 787, ne: Mansi, XIII, 133. 35. Nieolaus I Pp., ep. »Prineipatum itaque«, ad Miehaelem Imperat., ne: PL 119, 779. 36. Mansi, XV, 162 sq. 37. Anast. Bibliothee., Historia de vitis Rornanorum Pontifieum (Nicolaus I), nr. 608,609, ne: PL 128, 1373-1374. 38. Duehesne L., op. cit., II, 183. 39. Johannes VIII Pp., ep. »Non enim solum«, ne: PL 126,654-655. 40. Mansi, XVII, 68; PL 126, 764. 41.Raöki dr. F., Documenta historiae eroatieae periodum antiquam illustrantia, ne: MSHSM VII, Zagabriae 1877, 367-368 br. 183. 42. Novakovic St., Prvi osnovi slovenske knjizevnosti rnedju balkanskim Slovenima, Beograd 1983, 137-138, 144-145. 43. Ruvarae 1., Raski episkopi i metropoliti, ne: Glas 62, Beograd 1901, 5-10; Raöki F., Hrvatska prije XII vieka glede na zemljisni obseg i narod, Rad 56, Zagreb 1881, 116. 44.Novakovic St., Srpske oblasti X i XII veka, ne: Glasnik 48, Beograd 1880, 113, br. 2. 45. Theophyl. Bulg. Arehiep., Vita S. Clernentis, ne: PG 126, 1194-1240. 46. I njejti, Zitije Klimenta Ohridskog, ne: VIZINJ I, 301, bilj. 9. 47. Hierocles, Syneedemus et Notitiae graeeae episeopatum, ed. Parthey G., Berlin 1866, 125 sqq. 48. Zlatarskij N., op. cit., 215; Cuhlev D., op. cit., 360 sqq. 49.Ivanov J., op. eit., 57. SO. Ibid., 550-555.
81
51. Ataleiates Mn, Istoria, recogn. Bekkerus 1., Bonnae 1853, cap. 9, § 9; Vranusi E. L., Les termes Albanoi et Arbanitai et la prerniere mention des Albanais dans les sources du XI siede (Actes du Deuxiem congres International des etudes sud-est europeenes II, Athenes 1971, 387-396; Ducellier A., Nouvel essai de mise au point sur l'apparition de peuple Albanoi dans les sources historiques byzantines, ne: Studia Albanica 2 (1972), 299-306; Bozhori K., Termat »Albanoi- dhe »Arbanitai- dhe permendja e pare e popullit me te njejtin erner ne burimet e shekullit XI, ne: Studime historike, 4, Tirane 1974, 187-196. 52. Jireöek K., Albanija u proslosti, ne: Srpski knjiäevni glasnik XXXII, 9, Beograd 1914, 683--{591. 53.Stojanovic St., Stare srpske hrisovulje, ljetopisi, rodoslovi, ne: Spomenik III, Beograd 1890, 9. 54.Milojevic M. S., Deöanske hrisovulje, ne: GSUD, Beograd 1880, 25.
82
KISHAT KATOLIKE DHE BASHKESITE E TYRE NE SERBI NGA SHEKULLI XIII DERI NE SHEKULLIN XV Ne saje te tregtise dhe xehtarise qe u zhvilluan ne keto vise vecanerisht ne fillim te shekullit XIII, na jane ruajtur emrat e disa vendeve ku kane jetuar dhe vepruar katoliket. Serbine shume shkrimtare dhe udhepershkrues e kane lavderuar si vend shume te pasur me xehe. Keshtu ne vitin 1332 G. Adae e njoftonte sundimtarin franeez se ne Serbi mbreti i ka 5 xeherore te argjendit dhe 5 te arit ne te eilat punohet panderprere. Pervec ketyre, aty ka edhe disa miniera te perziera, nga te eilat nxirret ari dhe argjendi.' Me vone edhe bizantinasi Kritovul (rreth vitit 1453) me stilin e vet lindor te teprimeve do te permend se ne tokat serbe ari dhe argjendi gjenden pothuajse ne siperfaqen e tokes dhe kudo qe te fillosh te mihish mund te hasish shtresa te medha te arit dhe te argjendit, te eilat jane shume me tö pasura se minierat e njohura te Indise.? Mbreterit serbe i ftuan saset si xehtare me pervoje te eilet i dhane hov zhvillimit te kesaj dege qe deri atehere ne Serbi nuk kishte qene ne ndonje shkalle te dukshme. Par, pervec saseve, me xehtari jane marre drejtperdrejt apo terthore edhe te tjeret si: dubrovnikasit, kotorrasit etj. Nderkaq, duke folur per popullsine e ketyre kolonive xehtare, Jirecek thekson se pervec ketyre qe u pennenden, ka pasur edhe tivaras, korcullas, splitas, zaras, venedikas, firentinas, shqiptare, serbe, vllehe dhe greke." Vertet do te ishte e pamundur te mendohet se ne keto mjedise nuk eshte mbledhur edhe pjesa me e madhe e banoreve vendas, te eilet do te perfshiheshin ne pune te ndryshme, aq te nevojshme ne bashkesite te eilat u zhvilluan shpejt. Nje vend i tille i shkaperderdhur ishte Berskova, ku edhe me pare i takojme saset. Ata i quanin edhe »Teotoniei« ose »Tedeschi« (pra gjermane) vecanerisht ne burimet e Dubrovnikut. Lajmet e para te deshmuara per ta, datojne nga viti 1280. Pervec prineit te tyre Vreibergerius-it, permendet edhe prifti dominikan »Frater Armanus Teutonieus de ordine predieatorum«. Pas dy viteve, ketu do ta hasim edhe priftin e dyte, i eili nenshkruhej »presbiter Coradus, eapellanus domini Fabrigar«. Perndryshe dihet se njefare Heinz de Biberanis eivis Briseouiensis, ne Berskove e ndertoi kishen per ndere te Zojes, e eila u qe besuar dominikaneve dubrovnikas."
83
Eshte i njohur edhe kontesti i vitit 1284 midis ipeshkvit te Kotorrit dhe atij te Tivarit, rreth juridiksionit mbi keto vende.' Lajmin tjeter per kete bashkesi fetare do ta gjejme ne letren e Benediktit XI te 18 nentorit te vitit 1303, ku ipeshkvi i Tivarit, Marini, kerkon nga papa autorizim per emerimin dhe nderimin e udheheqesve te kishave »de Briscouia«, si dhe te disa vendeve te tjera." Ne shekullin XIV, Berskova dobesohet, qe t'ia liroje vendin rivales se madhe Novoberdes, e cila behet qytet me i njohur xehtar i asaj kohe ne Ballkan.? Nga e njejta periudhe na eshte i njohur edhe vendi tjeter i ketille me emrin Bervenik, ku ne vitin 1280 permendet nje kolon i e Kotorrit dhe nje e Dubrovnikut. Sipas Jirecekut" i cili eshte njohes i mire i kesaj periudhe, »secili vend xehtar e ka pasur kishen e vet katolike, famullitarin ose ndihmesin e famullitarit«.? Keshtu edhe ketu permendet Kisha e shen Trifunit, qe u ka sherbyer katolikeve te atehershem. iO Jireceku, kete vend e ka percaktuar ne lindje te Trepces, ndermjet Llabit dhe Bervenikut. Por si duket kete duhet kerkuar diku me ne veri, ne gryken e Bervenikut dhe te Ibrit, ne veri te Rashkes se sotme.!' Ne fillim te shekullit XIV hasim nje varg vendesh, vendbanimesh xehtare me katolike, me kishat e tyre dhe prifterinjte, qe mund te thuhet se ishin famulli vertet te rregulluara. Emrat e ketyre vendbanimeve na jane te njohura nga nje dokument i papes drejtuar argjipeshkvit te Tivarit, Marinit. Ne te, Benedikti XI i permend rektoret e kishave te famullive »de Briscouia, de Rogosna de Trepza e de Grazaniza in regno Servie«." Pervec Berskoves, eshte edhe Rudniku, Rogozna afer Banjskes, Trepca dhe Gracanica. Per Rudnikun thuhet se dikur ka qene prane Trepces e Srebrenices, si miniere rne e dalluar qe i takonte rangut te Novoberdes." Per Rogoznen, pervec shenimit te lartperrnendur, e dime se e ka pasur »kishen katolike famullitare«." Ne aktdhurimin e mbretit Millutin permendet edhe »Lumi Sashka«, kurse ne aktet e Dubrovnikut, kah mesi i shekullit XIV permendet emri i njefare »Ajano Toldescho fiol del chonte de Rogosna«." Prej ketij viti, Trepca permendet shpesh. Aty ka qene kisha e bukur e Zonjes se bekuar derisa ishin saset dhe Dalmatet." Kisha qe ndertuar kah mesi i shekullit XIII me fragmente afreskash »te cilesise se larte artistike«, qe gjendeshin ne absiden e godines, Edhe ne kohen tone jane gjetur shume mbeturina te vlereshme." Eshte interesant se ne kete dokument te papes permendet edhe Gracanica. Me vone, per kete, si famulli katolike, nuk gjejme asnje te dhene. Disa mendojne se ketu ne vend te Janjeves permendet Gracanica. Shkaku i kesaj mund te kete qene se shtepite e kolonisteve te pare te Janjeves, kane qene afer katundit te Gracanices, diku afer grykes se Kishnices ne lumin Gracanice , ku atehere gjendej pjesa kryesore e minierave te Janjeves." Ndoshta dicka eshte ngaterruar? Por zyra e papes e cila per punet e veta i shfrytezon te dhenat qe vijne nga terreni, veshtire se ka mundur te gaboje. Ku qendron pra puna, eshte veshtire te jepet pergjigje. Prandaj edhe metej mbetet detyre qe kjo ceshtje te vertetohet dhe te jepet nje pergjigje sa me e sakte. Sipas te dhenave, ne J anjeve permendet famullitari katolik i viteve 1328.19 Kumbona me e vogel qe edhe sot gjendet ne kumbonaren e kishes se Janjeves rrjedh nga vitet 1368 dhe ka mbishkrim gotik. Ne kumbonaren e sotme eshte murosur nje pllake guri me shkronja latine dhe gotike, e cila ketu eshte sjelle nga kisha e mocme e Shen Kollit. Kjo do te mund te na shtynte te perfundojme se banoret e pare te Janjeves kane qene saset apo se ata ishin shumica, dhe prandaj ia jepnin ngjyren 84
jetes publike. Mirepo ne dokumentet e papes, Janjeva sie do te shohim me vone, per here te pare permendet ne vitin 1346. Ndersa, kolonia e Dubrovnikut, sie eshte konstatuar ne baze te akteve dubrovnikase, si bashkesi e formuar e dubrovnikasve ne Janjeve , paraqitet per here te pare ne vi tin 1433.20 Midis viteve 1437-1444, ne Janjeve gjenden vetem 19 dubrovnikas." Ne nje pllake te gurit eshte ruajtur edhe emri i famullitarit te Janjeves nga viti 1425.22 Si duket kisha me e vjeter ne Janjeve i eshte kushtuar Shenkollit, pasi ne nje akt dubrovnikas gjendet edhe nenshkrimi i priftit, »presbiter Andreas plebanus saneti Nieolai de Agneva«." Ne nje dokument te Klementit VIII te vitit 1346, kuptojrne se ipeshkvi i Kotorrit ka pasur te drejte kujdesi mbi kishen »S. Marie de Prisren, S. Petri supra Prisren«." Pak me vone kjo liste u zgjerua, pasi ne mesin e kishave bregdetare permenden edhe keto: »Prisren, Nouaberda, Trepte, Janeua, Coporieh, Plana, Ostaeia, Berscoua«." Me sa na eshte e njohur deri me tani, dokumentin e pare mbi Novoberden, e kemi nga dekreti i mbretit, Stefan Decani, tö vitit 1326.26 Deshmite e ruajtura na flasin per rendesine ekonomiko-strategjike te kesaj qendre." Ishte e ngritur ne nje koder te rrethuar me mure te larta dhe me kulla, mbeturinat e te ciles jane ruajtur gjer ne ditet tona. Para disa vitesh i jane bere edhe disa meremetime." Xehtaret kryesore ne minierat e ketushme kane qene saset, prandaj edhe ne dokumente permendet si »vend i saseve«. Ketu ka qene nje kishe e madhe dhe e bukur e Shenkollit te eilen e quanin edhe »Kisha e saseve«. Dihet se ka ekzistuar edhe nje kishe kushtuar Zojes »S, Maria in Dogni Terg«, e eila gjendej ne sheshin e poshtem. Dihet se Novoberda ne shek. XIV dhe XV ishte qyteza me e njohur ne brendi te Ballkanit." I kemi te njohur edhe emrat e disa prifterinjve te eilet kane sherbyer ne Novoberde. Vetem per njerin dihet me siguri se ka qene sas njefare »domus Pareus quondam pauli Theutonieus« (nga vitet 1421-1422). Pastaj vjen nje novoberdas, famullitari Nikashin, vella i Martin Verlös. Pastaj vijne nje varg prifterinjsh katolike shqiptare: presbiteri Ginus filius Georgii de Nouaberda; dominus Marehus eaput Apis; dom Gjoni, per te eilin Jireceku pohon se »nuk ka qene as dubrovnikas, as kotoras por me pare tivaras ose shqiptar«, domnus Michael Martini de S. Paulo de Pollato; dom Georgius Gega dhe dom Nieola Progonouieh, mandej dom Nieola de Tanus de Nouamonte. Nga Dubrovniku rralle vijne prifterinj. Keshtu ne vitin 1405 permendet Pashko Bobaljeviqi si eanonieus Ragusii et plebanus Novi Montis. Administraten e famullise e ka udhehequr vetem nje famullitar. Por ai i kishte ndihmesit e vet, »eius socii«, tre apo kater veta. Ne Novoberde disa here do t'i hasim edhe dominikauet. Keshtu psh. »frater Juan de Nouamonte ordinis predieatorum«, ose »venerabilis saere theologie profesor dominus magister Valerius de Nouamonte ordinis predieatorum«. Dominikaner nuk e kishin kuvendin e vet ne qytet." Bie ne sy se qe te dy dominikanet e perrnendur nenshkruhen »de Nouamonte«. Nuk mund te vertetohet se ata kane lindur aty. Ne Novoberde permendet spitali »si institucion i Kishes katolike«." Ne vi tin 1346 ne Prizren permenden dy kisha katolike »S, Marie de Prisren et S. Petri supra Prisrene.F Tregtaret dubrovnikas i gjejme ne qytet qe ne vitin 1332. Nje kohe ka qendruar ne te edhe konsulli dubrovnikas, qe ishte i ngarkuar t'i kontrollonte te gjitha tregjet e medha te Serbise ku kishte dubrovnikas. Dihet se Prizreni ne shek. XIV i farkonte edhe monedhat e veta." Numri i kishave flet bindshem se ne mesin e banoreve te atehershern duhet llogaritur nje numer te madh katolikesh, te cileve u sherbenin keto kisha, qofshin ato edhe kapela, si du an t'i interpretojne disa.
85
Pllana njesoj si Prizreni, permendet si vend me shume kisha katolike." Aty ishte edhe nje koloni e madhe dubrovnikase me kishe katolike ". Ne fillim tö shek. XV aty gjendej »prete de li Tedeschi don Jon« (prifti i gjermaneve), per te cilin thuhet se »pa dyshim eshte shqiptar«. Ne kete rast, ky em er duhet te perputhet me emrin e sotom shqiptar Gjon". Ky eshte sot katundi i vogel Pllana afer Rashkes". Vendi Koporiq, ne burimet historike u be i njohur rreth viteve 1314 kur mbreti Milutin ia bashkangjiti manastirit te Banjskes". Kisha e tij katolike permendet per here te pare me 1346, ndersa me 1426, ne te gjendet qendra e kolonise saso-dubrovnikase". Sot ky eshte katundi Koporiq, prane Mitrovices se Titos". Zaplanina, vendbanim xehtaresh, gjendej mu ne majen e Kopaonikut. Ipeshkvi i Kotorrit e kerkoi qysh ne vitin 1346 administrimin edhe mbi kete koloni katolike". Sipas mendimit te tjereve Zaplanina permendet dicka me vone, kah viti 140042• Prishtina permendet shume heret si vendbanim me bashkesi katolike. Keshtu nje e dhene na flet se me 1387, Mark Zvizdiqi, banor i Novoberdes i la pese dukate per perfundimin e Kishes se Shen Merise ne Prishtine'". Ne baze te ketij lajmi, me arsye mund te konsiderohet se kisha ka filluar te ndertohet me heret. Eshte fakt se Prishtina dhe kisha e saj nuk permendet ne dokumentin e lartpermendur te papes nga viti 134644, e as ne ate te kohes me te vonshme". Prandaj ndertimi i saj me arsye mund te vendoset ne mes te viteve 1346 dhe 1387. Kah viti 1424, kolonia dubrovnikase at je ka qene me e madhe dhe me e forte se ajo e Janjeves." Mirepo, dihet gjithashtu se ne Prishtine ne vitin 1453 ka pasur »mezi gjashte dubrovnikas«." Ata ne Prishtine ushtronin zeje te ndryshme: kishte ne mesin e tyre argjentare, rrobaqepes, gezoftare, bukepjekes, zdrukthetare, qiriberes etj.". Besimtaret me te pasur te Prishtines i jepnin dhurata te vlershme kishes se tyre. Ka pasur te atille, qe ne testamentet e tyre nuk i haronin te varterit »de Pristina de nostra fede«." Nga prifterinjte me shpesh permenden emrat: dom Pjetri, dom Nikolla, dom Lesi dhe dom Gjoni, pastaj dom Marini »presbiter Pristine«, dom Niksh Cetemanciqi dhe dom Andrea Drinkasheviqi, si dhe dom Stepko Radulinoviqi." Ne Prishtine jetonte edhe familja fisnike e bujarit shqiptar Toni nga Ulqini (1414-1426). Nje anetar i saj, Kimo, 130 here.ka qene i zgjedhur ne komisione te ndryshme gjyqesore. Perndryshe Kimo Maka de Tani, ne dokumentet e Dubrovnikut permendet si »qytetar yni i nderuar«. Aty takojme edhe njefare Vranesh Arbanasi nga Trepca." Ostrati (castel dito Ostrati) permendet ne vitin 1346 si vend ku atehere gjendej nje kishe katolike, do te thote se ketu ishte edhe bashkesia e besimtareve katolike." Tergovishti gjendej afer Rasit te vjeter. Ne rap ortet e Dubrovnikut ky vend paraqitet midis viteve 1346-1359. Dubrovnikasit ketu e kishin kolonine e tyre, dyqanet dhe konsullin. Qysh ne shekullin XIV ne Rogoznen e afert ka qene e zhvilluar veprimtaria zejtare, kurse qendra ishte Gluhavica, ku gjendeshin minierat e njohura te hekurit. 53 Vendi Kokeranc permendet ne vitin 1436. Ne kete vit ipeshkvi i Kotorrit Marin Kontareno ia caktoi priftit te Janjeves dom Andrese edhe administrimin e Kishes se Shen Merise ne Kokeranc (»ecclesia sancte Marie in Chocheranci«)." A eshte ky vend identik me ate te Kokincit ne rrethinen e Zhegres se sotme, nuk e dime. 55 Peja permendet shume heret. Por kur mbreti Milutin e transferoi qendren e kryepeshkopit te pavarur serb nga Zhica ne Peje, ajo u be edhe me e njohur. Ndryshe Peja permendet ne Mesjete si vend i gjalle tregtar me koloni dubrovnikase."
86
Prandaj me te drejte supozohet se aty ka ekzistuar edhe kisha ose se paku kapela per besimtaret e vendit. Kratova ka qene nje vend i rendesishem xehtar ku kane punuar saset. Sipas disa llogarive, minierat e ketij vendi, per nga pasuria e xehes, vinin pas Novoberdes, me te hyra vjetore prej 70 mije dukatesh." Ne vitin 1645 ende ekzistonte kisha katolike me nje numer te vogel besimtaresh, Sipas te gjitha gjasave, kesaj mund t'ia shtojme edhe Vuciternen. Nga fundi i shekullit XIV ky qytet ishte nje vend shume i gjalle dhe me tregti te zhvilluar. Shpesh e vizitonin tregtaret dubrovnikas.f Sigurisht nga kjo kohe datojne edhe gjurmat e kishes katolike per te eilen B. Nushiqi mendoi se eshte hamam. Para kesaj, kjo qe shnderruar ne xhami. Sipas stilit dhe pozites, vazhdon ky shkrimtar »kjo shume veshtire se mund te kete qene kishe ortodokse sllave, por eshte shume e mundshme te kete qene kishe e asaj kolonie dubrovnikase te Vuciternes«. Nushiqi permend se ne ate vend ka hasur edhe ne nje pllake me mbishkrim latin, por per permbajtjen e saj nuk flet.59 Ne Vuciterne kane ekzistuar edhe »varrezat latine«, ku jane varrosur »Latinet«, tani me te zhdukura" Ne fillim te shekullit xv ne Shkup permendet ipeshkvi katolik Alberti." Sipas disave, aty qe ne shk. XIV ka ekzistuar edhe famullia katolike. Shenimet 1. Adae G., Directorium ad passagium faeiendum per Philippum regern Franciae in terram sanctam anno 1332, ne: Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija II, SKopje 1977, 617 (metej: Spornenici). 2. Jireöek dr K., Trgovaöki drumovi i rudniei Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951, 71. 3. Jireöek-Radonic, Istorija Srba I, 269. 4. Dinic M. J., Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd 1955, 3. 5. AAl, I, i46-147, DT. 489, 490. 6. Theiner A., Monumenta Hungariae I, 408 DT. 649. 7. Skrivanic dr G., Putevi u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd 1974, 66. 8. Jireöek K. J., Rudarstvo i rudari Srbije i Bosne u srednjern veku, Beograd, 1940, 19. 9. Ibid., 7. 10. Jireöek-Radonic, Istorija Srba I, 27. 11.Deroko A., Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Cmoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950, 110; Solovjev A. V., Jedna srpska zupa za vreme earstva, ne: GSND III, Skoplje 1928,27. 12. Theiner A., op. cit., I, 408, nr. 649. 13.Jireöek-Radonic, I, 128; ne Rudnik ka pasur kisha katolike »Saneta Maria in Rudnieh« dhe »San Biaso in Rudnich«; madje bebet fjale per thernelimin e Kuvendit te Franceskaneve; dicka rne vone permendet edhe kisha ose kapela »S. Fumia de Rudnich«, shih ne: Dinic M. J. op. cit., II, 7 dhe shen. 21. 14. Skrivanic dr G., op. cit., 126. 15. Dinic M. J., op. cit., I, 5. 16.Jirecek - Radonic, I, 271; Dinic M. J., op. cit., 5; testamenti i njefare Ivan Radohniqit, qe eshte shkruar ne Belloberde. e ka nenshkruar »prezviter Jakov, pleban erkve sv. Petra u Trepöi«, shih: Hrabak B., Dubrovacka naseobina u kopaoniökom rudniku Belom Brdu, Ogledi, Beograd 1953, 64. 17. Folie M. - Lukic M., Informativni pregled konzervatorskih radova na spornenieima kulture Kosova od 1962. do 1972. godine, ne: Starine Kosova-Antikitete te Kosoves VI-VII, Prishtine 1972-1973, 244-245. 18. Urosevic A., Janjevo, antropogeografska ispitivanja, ne: GSND XIV, Skoplje 1935, 188. 19. Kostie K. N., Nasi gradovi na jugu, Beograd 1922, 131. 20.Kovaöevic D., 0 Janjevu u doba srednjevekovne srpske drzave, IG, br. 1-4, 1952, 122; Radovanovic V., Janjevo, ne: Nrodna eneiklopedija II, 129-130 ..
87
21. Kovaöevic D., op. eit., 125. 22.Jastrebov I. S., Podatei za istoriju srpske erkve, Beograd 1879, 64: »M. III. xx. V. lYNII, HOC. OPUS. FECIT. FIER!, PLEBANUS, STEPHANUS. MARCI. P. P. OP. O. TESA. A.« Dr K. Jireöek kete mbishkrim na e sjel! pak rne ndryshe, ne: Zbornik K. Jireöeka I, Beograd 1959, 270 bilj. 185. 23.Kovacevic D., op. eit., 126. 23. Theiner A., Monumenta Slavorum. I, 215. 24. I njejti, Monumenta Hungariae, I, 701 nr. 1061. 25.Jireöek-Radonic, I, 271; Dinic M. J., op. cit.. II, 96. ne shtojcen I, jep nje dokument, ne te eilin shihet se njefare Petrus de Bratosti de Cataro ne vitin 1319, ne Novoberde bleu dy roberesha. 27. Kostandin Filozofi thote se ky »eshte qytet i argjendte ne te vertete edhe i arte«, shih: Glasnik SUD 42, 282; Duka e quan »nene te qyteteve«; Kritovuli e tbekson pasurine e tij me xehe, shih: Jireöek-Radonic II, 406, 425; Ivan Kapistrani ne letren qe ia dergon papes Kalistit III me 21. VI. 1455, me keqardhje konstaton: »Mahometh Turearum imperatorem oeeupasse potissimum Raseiae eivitatem Novobordam (Novoberdo) nomine ... «, shih: Fermendzin E., Aeta Bosnae, 233; Brokjeri shenon se ka degjuar nga njerezit e informuar mire se xeherorja e Novoberdes (Nyeuberghe), despotit Gjergj i jep me shume se 200 mije dukate ne vit, shih: Bertrandon de la Brokier, Putovanje preko mora, Beograd 1950, 133; shih edbe: Kostic K. N., Stara srpska trgovina i industrija, Beograd 1904, 147; Dinic M. J., op. eit. 27. 28. Zdravkovic J., Arheolosko-konzervatorski radovi na Novom Brdu od 1952-1956. godine, ne: GMKM I, 1956, 329-345. 29. Dinic M. J., op. eit., II, 92; Jireöek-Radonic, I, 135. 30. Dinic M. J., op. eit., II, 93-94. 31. Ibid., 95. 32. Theiner A., Monumenta Slavorum, I, 215. 33. Kostie K. N., Nasi gradovi na jugu, Beograd 1922, 1-3. 34. Sirnie dr V., Plana srednjevekovno naselje rudarske privrede, ne: Glasnik Etnografskog instituta SAN IV-VI (1955-1957), 105. 35. I njejti, Istoriski razvoj naseg rudarstva, Beograd, 1951, 209. 36. Dirne M. J., op. eit., I, 7 bilj. 32. 37. Purkovic dr. M. Al., Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, Skoplje 1940, 127. 38. Ibid., 104. 39.Jireöek K., Trgovaöki putevi i rudniei Srbije i Bosne u srednjem vijeku, nö: Zbornik KJ I, Beograd 1959, 266 bilj. 173. 40. Popovic A. N., Gomji Ibar srednjeg veka, ne: GNC XXV, 1906,203-204. 41. Hrabak B., Dubrovaöko iverje, ne: Nasa reö, Beograd 1951, 50-51. 42.Kovaöevic D., Dans la Serbie et la Bosnie Medievales les mines d'or et d'argent, ne: Annales Eeonomies Soeietes Civilisations, Extrait du nr. 2, mars-avril, Paris 1960. 43. Kovaöevic-Kojic D., Pristina u srednjem vijeku, ne: IC, Istorijski Institut u Beogradu, XXII, Beograd 1975, 46. 44. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 215. 45. I njejti, Monumenta Hungariae, I, 701. 46. Kovaöevic D., 0 Janjevu u doba srednjevekovne srpske drzave, ne: IG 1-4, Beograd 1952, 122. 47. Kovaöevic-Kojic D., Pristina u srednjem vijeku, IC XXII, Beograd 1975,51. 48. Ibid., 60-61. 49. Ibid., 64. 50. Ibid., 65. 51. Ibid., 67-68. 52. Sirnie dr V., op. eit., 210; Skrivanic dr. G., op. eit., 127. 53. Kostic K. N., op. eit., 26--27. 54.Boäic I., 0 jurisdikeiji Kotorske dijeeeze u srednjevekovnoj Srbiji, ne: Spomenik SAN 103, Beograd 1953, 14. 54.Stankovic T., Putne beleske po Staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910, 43. E perm end katundin Kokine ne rrethinen e Zhegres. Banoret e ketushern katundin e quajne Kokaj. 56. Kostic K. N.~p. eit., 80.
88
57. Sirnie dr V., op. cit., 45. 58. Kostic K. N., op. cit.. 26-27. 59. Nusic Br., Kosovo. opis zemlje i naroda II. Novi Sad 1903, 96. 60.Elezovic Gl., Turski spornenici Il1, Beograd 1940, 814-815, bilj. 2. permend se si ne Vuciterne jane dijtur deri vone edhe »varrezat latine«. Gjendeshin pergjate rruges qe shpie nga qyteti per ne Brod te Nevolanit afer Sitnices. Tarn jane te levruara dhe vetem pleqte i mbane mend. 61. Theiner A., Monumenta Slavorum. I, 347-348. 62.Hudal dr A., Die serbisch-orthodoxe nationalkirche, Graz und Leipzig 1922,11. Por, Snegarov 1., Istorija na Ohridskata arhiepiskopija - patrijarsija (ot padanjeto i pod Turcite do nejnoto unistozenie 1394-1767). Sofija 1932. 29 bilj. 1. konstaton se dr. Hudali nuk eshte mbeshtetur ne burimet te cilat me me siguri do te mund te na e vertetonin kete.
89
GJENDJA E KATOLIKEVE NËN SUNDIMTARET SERBE Me perteritjen e qendrave te vjetra kishtare te Ohrit dhe Durresit, filloi nje drejtim i ri ne jeten kishtare te nje pjese te madhe te siujdheses ballkanike. Ipeshkvia e vjeter Lychnidos (Ohri) mori role dhe detyra te reja, pasi gjate kohes se nxenesve shen Qirilit dhe Metodit arriti te behet qender e madhe shpirterore e kulturare per nje territor me te gjere. Gjate kohes se sundimtarit Samuil, Ohri qe shpallur Kishe e pavarur mitropolite. Formen e plote kjo Kishe e arriti brenda nje kohe shume te shkurter, kur ky sundimtar e ngriti edhe ne shkallen e patrikanes, Edhe pse nuk kemi te dhena te mjaftueshme, themelimin e saj, gjithsesi duhet ta vendosim ne kohen e sundimit te perandorit te permendur (976-1018). Perndryshe eshte e njohur se Samuili, kuroren e tij mbreterore e mori nga Roma,' qe pa dyshim na flet per faktin se mbante lidhje te mira dhe te ngushta me Seline Apostolike. Juridiksioni i Patrikanes se Ohrit perkon aso kohe me kufijte e perandorise se Samuilit. Asaj i qene nenshtruar jo vetem kishat ne Maqedoni pa Selanikun dhe Halkidikun, por edhe ato te Bosnjes, Sremit dhe te Bullgarise nendanubiane. Kur ne vitin 1018 trojet maqedone rane nen sundimin e Bizantit, mbreti Bazili Ir e uli patrikanen e Ohrit ne rangun e mitropolise, par ia la pavaresine mbi 31 dioqeza. Edhe pas ketij riarganizimi, Kisha e Ohrit pati ndikim te madh dhe gezoi autoritet ne te gjitha dioqezat e nenshtruara.? Keshtu, per shkak te predispozitave te disa titullareve te vet, pak me vone ajo e filloi luften kunder »Latineve« ne territoret e permendura.' Gjitbe kjo, gjithsesi, hasi doemos jo vetem ne rezistencen e kishave lokale, te cilat ishin te orientuara kah Perendimi, par edhe ne ate te Romes, e cila ne te gjitha menyrat e mundeshme u perpoq t'i mbroje besimtaret dhe kishat qe ishin shpirterisht te orientuara dhe te lidhura me shume me ipeshkvin e Romes." Dyrahioni i vjeter (Durresi) ne shekullin X kishte 15 sufragane." Par, qysh ne shekullin e ardhshem, e humbi juridiksionin mbi Kishen e Dukles dhe mbi disa dioqeza te rrethit, te cilat qene te lidhura me kete qender. Por Tivari perkatesisht Dukla, rane nen juridiksionin e mitropolise se Durresit, si deI nga regjistrimi i dioqezes te cilin na e sjell Leoni i Urti.6 Jane nje varg faktoresh qe kane ndikuar te shpetohet jo vetem Durresi, i cili pat notuar ne ujerat lindore, por edhe dioqezat tjera te cilat vareshin nga ky. Ketu ne rend te pare ka ndikuar kujdesi i vazhdueshem i Kishes se Romes, e cila nuk ka
90
mundur te jete indifirente ndaj perzierjeve te vazhdueshme te pushtetit politik ne ceshtjet paster kishtare, gje qe i shkonte per dore Patrikanes se Kostandinopojes. Ketu shume kane ndikuar pa dyshim edhe normanet, anzhuinet dhe venedikasit te eilet shpesh here kishin pasur pasuri te vetat ne bregun tjeter te Detit Adriatik.? Pas garave reeiproke rreth pushetit te juridiksionit midis Dubrovnikut dhe Tivarit, ky i fundit u pavaresua gjithnje e me shume dhe i mblodhi rreth vehtes nje varg diqezash te Shiqiperise se Veriut." Sipas dis ave kjo ka ndodhur ne vitin 1007 ne kohen e papes Aleksandrit II, ndersa sipas disa te tjereve, dicka me vone, me 1089.9 Atehere ne te vertete Klementi III, me lutjen e mbretit te famshern te sllaveve Bodinit (»Bodini regis Selanorum gloriosissimi«), ipeshkvit te Tivarit Pjetrit ia dergoi paliumin dhe e shpalli argjipeshkev duke ia eaktuar edhe sufraganet, me gjithsej nente titullare te dioqezave perreth. Me kete rast Papa njekohesisht ua rekomandoi kujdesin e tij shpirteror edhe te gjitha kuvendeve tjera, si te dalmateve ashtu edhe te grekeve dhe sllaveve;'? Ne mesin e nente dioqezave sufragane ka qene edhe »ecclesia Polatensis«. Dihet se kane qene edhe te dy Pilotet, i Epermi dhe i Poshtmi, afer Prizrenit. 11 Keto i ndante nga territori i Dukagjinit vetern lumi Valbona." Vetem ne shekullin XII ne shkrimin i eili i permend kishat sufragane te mitropolise se Tivarit, e gjejme te dhenen e eila flet per ipeshkvin e qytetit te Prizrenit (»Episeopus Prisvenesis in Servia«). Si duket ketu fjala eshte per nje gabim te vogel, sepse menjehere ne regjistrimin e dyte e lexojme te permiresuar »episeopus Prisrensis in Serblia«." Kah fundi i shekullit XI, shkrimtari Bizantin Ataliates na sjell nje lajm te rendesishem kur thote se »Albanoi kai Latinoi«, do te thote Shqiptaret dhe Latinet, te eilet dikur kane qene aleate me greket ne izopoliti (do te thote kane marre pjese ne pushtet me te drejta te barabarta), deri edhe ne fe, papritmas dhe pa shkak u bene kundershtare te tyre, do te thote u larguan. Ne te vertete fjala eshte ne rend te pare per kryengritjen qe u be ne Durres dhe ne rrethinen e tij. Por kesaj rruge u nisen ne menyre edhe me te vendosur edhe te gjithe bashkatdhetaret e krahinave tjera, te eilet ne menyra te ndryshme ishin te nenshtruar jo vetem ne aspektin politik por edhe kishtar. Kjo eshte pikerisht koha e ndarjes perfundimtare te Kishes se Perendimit dhe te Lindjes (viti 1054), kur kleri dhe besimtaret u desht te percaktoheshin jo vetem per rritin, por gjithashtu edhe per qendren shpirterore te ciles do t'i takonin tani e tut je. Deri ne kete kohe pra ndryshimet nuk ishin verejtur shume, nuk kishte pasur ndonje problem te vecante rreth ritit dhe gjuhes ne liturgji etj. Prandaj nuk eshte aspak cudi pse Aleksandri TI, ipeshkvit te Tivarit dhe barinjve te tij shpirterore u rekomandon kuvende te perkatesive te ndryshme gjuhesore, duke e ditur se te gjithe ata e perbejne nje Kishe (» ... Ut seias et haee ornnija unam eeclesiam esse«)." Tani e tut je, perkundrazi, behen perpjekje te zgjerohet ndikimi i njeres sfere ne tjetren , ndersa ne kete perpjekje shpesh here nuk jane zgjedhur as mjetet, vecanerisht kur jane perzier edhe faktoret politike, te eilet ne keso raste shpesh here e kane pasur edhe fjalen kryesore, si zoter (pronare) ose udheheqes te regjioneve te ndryshme. Per fat te mire ne kete thyerje te kohes, ne viset veriore te Shqiperise paraqiten rregulltaret e shen Benediktit, rreth te cileve jane grumbulluar dhe kane gravituar popullsia e »fese latine«. Ata edhe kishin ardhur me qellim qe t'u viheshin ne dispozieion ketyre besimtareve dhe t'u ndihmonin per nevojat e tyre shpirterore. Permes themelimit te kuvendeve dhe abacive te veta, u ofronin siguri dhe stabilitet me te madh te gjithe atyre qe deri atehere ndoshta luhateshin. Lajmi i pare per nje 91
kuvend te ketille, si duket, vjen qysh nga viti 1100.16 Pastaj menjehere vijne edhe lajmet tjera mbi nje varg qendrash te ketilla te eilat kane luajtur rol te madh pozitiv ne kete kohe dhe ne keto ane." Dihet se themeluesi i dinastise se Nemanjiqve, konti i madh Nemanja, qe pagezuar sipas ritit perendimor ne Ribnice te Dukles ku sherbenin vetem prifterinjte latine." Sipas disave, ai me vone ka qene i pagezuar edhe sipas ritit lindor ne kishen e apostujve shen Pjetrit dhe Palit, ne qytetin Ras,19 por kursesi nuk e sqarojne se eila do te kete qene nevoja dhe qellimi i perseritjes se ketij akti. Biri i tij Stefani, mbante korrespondence me Papen Inocentin III, i pranonte legatet e tij dhe dinte ta binde Papen per besnikarine e tij ndaj Kishes se Romes; natyrisht, Papen ne letrat e veta e quante edhe baba te vetin shpirteror." Biri tjeter, Vukani, zot i pjeses bregdetare, mbeti i lidhur me fene katolike deri ne vdekje." Edhe biri me i vogel Rastku, e me vone edhe Sava, e ndjeku rrugen e vellezerve te vet gjate udhetimeve te tija ne Lindje, me deshire kthente dhe i vizitonte manastiret e Lindjes dhe i perkrähte marredheniet e mira me rregulltaret katolike. Keshtu per shembull ne Selanik qendroi ne Kuvendin Filokal te eilin e mbanin templaret. Ne Kostandinopoje me deshire shkonte ne Kuvendin e Evergeteve, i eili u takonte benediktineve nga Monte Cassino." Ne nderkohe, Perandoria Greke dobesohet dukshem dhe bie. Shpertheu gjithashtu edhe konflikti midis vellezerve Nemanjiq, Stefanit dhe Vukanit. Gjate rrethimit te Kostandinopojes, perandori bullgar Kalojani (1204) e shfrytezoi situaten dhe i pushtoi shume territore. Ne kete kohe na paraqiten ipeshkvijte e Shkupit dhe te Prizrenit.P Por, Kalojani humbi ne vitin 1207 me rastin e rrethimit te Selanikut, prandaj nuk dihet se sa zgjati gjendja e ketille fetare." Ne vitin 1217, me ndermjetesimin e vellaut me te vogel Saves, Stefan Nemanja u pajtua me vellaun Vukanin dhe nga Papa Honori III e fitoi kuroren me te eilen e kurorezoi legati i Papes. Ne letren e Stefanit te vitit 1220, lexojme se si ai pranohet si bir i Kishes se Romes dhe se njekohesisht ia dergon Papes deshmine mbi besnikerine e vet." Afersisht ne te njejten kohe themelohet kryepeshkopata e pavarur serbe, ne krye te te ciles qysh ne fillim ka qene Sava, vellau me i ri i tre Nemanjiqve. Pas tij, gjithnje e me shume fillon te depertoje fryma greke, jo vetern ne oborrin e sundimtareve serbe, por edhe ne jeten kishtare. Pas ketyre ngjarjeve, disi ne skenen e ngjarjeve kishtare te ketyre aneve, dobesohet roli aktiv i ipeshkvise se Kotorrit. Vertet, nuk mund te themi asgje me saktesi se kur ajo e mori pushtetin mbi famullite dhe abacite katolike ne Serbi, as per ate se kur dhe si i humbi ato." Ne vendin xehtar Berskove (Priseoua, »Ecclesia Breseouiensis«), njifare Heinz de Bribanis (»Dominus Heinz de Bribanis«) ndertoi nje kishe, perkatesisht kapelen e Ngritjes se Zonjes ne Qiell te eilen ne vitin 1281 e la ta udhehiqnin dominikauet dubrovnikas. Ipeshkvi i atehrshern i Kotorrit Domni ua verifikoi bulen rregulltareveY Por, se shpejti midis tij dhe argjipeshkvit te Tivarit shpertheu nje konflikt lidhur me juridiksionin mbi kete. Pas procedures se rregullt te pasuksesshme, e cila nuk u cua deri ne fund, Domni apeloi te Papa i Romes." Si perfundoi ky konflikt, nuk mund te vertetohet. Sipas te gjitha gjasave argjipeshkvi i Tivarit e festoi fitoren, ashtu se vetern disa vite me vone, do te thote me 25 maj tö vitit 1285 e njoftonte Honorin IV per zgjedhjen e tij si argjipeshkev te Tivarit, per te gjithe sufraganet e tij, pastaj abacite regjionale, abatet, kryexhakonet, prepozitet dhe te gjithe prelatet kishtare »per Sclavoniae provineiam constitutis«." 92
Eshte fakt se ne fillim te shekullit XIV e kendej, ne dokumentet paperore paraqiten emra te rinj te kishave »latine« ne territorin serb. Kjo pra eshte koha, kur fillon te zhvillohet ne menyre me intenzive tregtia dhe xehtaria. Saset ishin ata te eilet i dhane hov te ri xehtarise ne keto ane. U shperngulen dhe erdhen nga Hungaria ne shekullin e 12-te, por per pranine e tyre ne Serbi, ne baze te dokumenteve te shkruara mund t'i percjellim vetem nga koha e sundimit te Stefan Uroshit II Millutinit (1282-1320).30 Ne vitin 1303, me kerkesen e argjipeshkvit te Tivarit Marinit, Benedikti XI ia dha te drejten qe t'i emeroje dhe t'i nderroje udheheqesit e kishave ne Berskove, Rudnik, Rrogozne, Trepce dhe Gracanice (»De Briseouia, De Rudenieo, De Rogosna et de Trepze et de Grazaniza«), 'te eilat gjendeshin nen mbreterine e Serbise. Ketu ne keto vise, thuhet metej ne leter, mbahet feja katolike dhe riti i Kishes se Romes, por ipesnkvijte e ketyre aneve te eilet ponojne se kishat jane ne famullite e tyre, nuk e praktikojne fene dhe ritin e Kishes se Romes." Ne te njejten dite, do te thote me 18 nentor 1303, Benedikti XI ia dergon edhe Jetren e dyte argjipeshkvit te Tivarit Marinit »Ad audientiam nostram«, ne te eilen i urdheron qe t'i permiresoje dhe t'i perterije personat dhe rregulltaret kishtare te eilet, duke u larguar nga cdo dicipline, binin nen ndikime te ndryshme te keqija te jetes se pahijshme. Territori te eilin Papa ia besoi argjipeshkvit te Tivarit, ishte i gjere. I perfshinte jo vetern territoret e famullive sufragane te titullarit te permendur, por edhe rerritoret nen sundimin e mbretit grek Andronikut, si dhe territorin e Uroshit mbretit te Serbise , te vellaut te tij Stefanit dhe te nenes se tyre motres shume te dashur te krishtit Jelenes." Nga keto fragmente pra del se pozita e katolikeve ne Serbine e atehershme dhe ne vendet perrreth qe e mjerueshme dhe per keqardhje. Ne letrat paperore, vertete, nuk theksohen detajet e situates se ketille, por vetem pershkruhet ne vija te pergjithshme gjendja e Kishes dhe e besimtareve. Papa i permend edhe ipeshkvijte e ketyre aneve, dioqezat e te cileve ekzistojne, por ata vete nuk e mbajne fene dhe ritin e besimit katolik. Ndersa ne letren e dyte, Papa i urdheron Marinit qe t'i permiresoje ose t'i nderroje pikerisht personat e ketille kishtare, si dhe rregulltaret dieiplina e te cileve ka rene dukshen. Kjo nuk eshte ndonje befasi sepse kleri dhe besimtaret kishin mbetur pa barinj dhe mbikqyres te vertete te jetes fetare dhe pa disipline kishtare. Gruaja eUroshit I, Helena, me prejardhje ishte franceze dhe katolike e rnire, e cila asnje here nuk hoqi dore nga feja e saj. E Iavderonin shume per jeten e devotshme qe bente dhe zemerbardhesine e madhe. I ndertonte dhe i ndihmonte njesoj kishat dhe kuvendet katolike dhe ortodokse sllave." Biri i saj i madh Stefan Dragutini ishte i martuar me Katarinen, bijen e mbretit hungarez Stefanit V. Edhe Millutini qe me vone u be Stefan Uroshi II, ne martesen e dyte e kishte grua Elizabeten nga Hungaria." Si duket, duke i pasur parasysh keto lidhje te shumefishta familjare, qysh papa Nikola IV, ne vitin 1288 i thirri te dy vellezerit ne krähet e Kishes katolike. Per kete qellim ai u dergoi edhe leter te vecante pernies te derguarve te vet." Nena mbretereshe dhe Stefan Dragutini iu pergjigjen pozitivisht fteses se Papes dhe i derguan delegatet e tyre ne Rome, ndersa Millutini (Stefan Uroshi II), perkundrazi u permbajt nga cdo aksion." Mirepo, qysh ne fund te vitit 1307, Millutini, vete i drejtohet Klementit V dhe me kete rast deklaron se deshiron ta pranoje bashkimin sikurse edhe vellau i tij. Me kete rast, si duket, e luste papen qe te nderrnjetesonte per lidhjen e marreveshjes
93
me Karlin e Valuasit pretenduesin e sundimtarit te Perandorise Latine, ne menyre qe kesisoji te mund t'i fitonte disa troje dhe qytete bizantine." Papa, kah fundi i te njejtit vit ose diku kah fillimi i vitit 1308 e dergoi legatin e vet, me siguri ndonje dominikan francez ne menyre qe te vertetohet situata dhe disponimi i besimtareve ne Serbi sipas bashkimit te parapare, 38 Ne mars te vitit 1308, te derguarit e Millutinit, lidhen marreveshje me Karlin e Valuasit." Kjo marreveshje u ratifikua ne korrik te te njejtit vit, si duket, diku afer Prizrenit.f Pas kesaj te derguarit e Papes u riisen per ne Serbi me instrukcione qe ta zbatojne bashkimin per te cilin ishin marre vesh. Papa e caktoi edhe priftin e oborrit Gergurin, franceskan nga Kotorri, i cili njekohesisht duheshte te jete edhe keshilltar i mbretit." Por kjo lidhje (marreveshje) me Karlin nuk zgjati shume. Pervec kesaj kuptojme se Millutini (Stefan Uroshi II) i ktheu te derguarit e Papes nga frika prej reakcionit te besimtareve te vet ortodokse sllave." Te njejten gje na e deshmon edhe Paulini, me vone keshilltar i Papes Gjonit XXII. 43 Menjehere pas ketyre ngjarjeve shohim se jane lidhur marredheniet bizantino - serbe." Se shpejti u paraqiten konflikte te reja dhe te ashpra ndaj katolikeve ne Rashke. Keto momente na i zbulon letra e Klementit V, i cili i drejtohet Millutinit duke kerkuar qe t'i liroje kishat latine, te cilat i kishte okupuar ai ose te tjeret." Gjendjen e ketille te katolikeve ne Rashke e verteton shkrimtari anonim, per ndryshe i njoftuar mire me kushtet dhe vendin, i cili thote se katoliket jane te ndjekur edhe ne \pjesen bregdetare, po u rrexohen kishat dhe sulmohen prelatet." Ndersa mbreti Stefan Uroshi II, per te cilin ky shkrimtar nuk ka fjale te mira dhe te cilin nuk e kursen per asgje, »po i ndjek shume katoliket dhe i urren«. Por, pak nga respekti e pak nga frika prej Karlit te Valuasit, perpiqet qe te tregoje nje fije respekti ndaj Kishes se Romes." Pas kesaj, Uroshi II filloi haptas t'i ndjeke katoliket ne vendin e vet. Edhe me keq, ne Rashke e ndaloi ritin latin, por jo edhe ne Zete; mirepo, te gjithe katoliket ne kete vend, »i dogji deri nen thua«." Kuptojme se menjehere, brenda nje kohe te shkurte pas kesaj, u pergatit kryengritja kunder Uroshit II ndersa shkak i kesaj mund te ishte vetem qendrimi i ashper dhe armiqesor ndaj besimtareve katolike. Ne vitin 1319, kreret shqiptare i derguan perfaqesuesit e vet me letra percjellese te papa Gjoni XXII ne Avinjon, me c'rast e njoftojne ate per ndjekjet e ashpra te katolikeve ne vendin e mbretit te permendur. Ata jane te gatshem, si lexojme ne leter, qe ta hedhin nga vetja sa me pare kete dhune te padurueshme. Letren e kishin nenshkruar shume zoter (bujare) shqiptare." Ne mesin e zoterve kryengrites gjendej edhe njefare Mentulus Musatius nga Klisani, sipas dis ave ne afersi te Prizrenit.f Papa ua ktheu pergjigjen me 17 gusht te vitit 1319, ne letren »Gaudeamus in Domino« ne te eilen thekson se eshte i interesuar per ta dhe per orientimin e tyre fetar, dhe prandaj me te drejte i quan si burra katolike te edukuar mbi bazat e vertetesise se fese se vertete. Prandaj shume mire i kupton ankesat dhe akuzat e tyre te drejtuara mbretit te Rashkes, i cili eshte armiku me i madh i fese katolike." Me tut je papa i perkrah ne deshiren dhe vendosmerine e tyre per ta hequr nga vetja kete dhune te rende dhe te padrejte, si dhe ta fitojne Iirine e plote, ne menyre qe te mund haptas ta predikojne fene e tyre. Ne keto perpjekje, papa ua premtoi perkrahjen dhe ndihmen e vet.
94
Aksioni qe i menduar dhe i perpunuar mire , pasi ishte vendosur mbi baza te gjera. Konter pra, lidhen marreveshje me banin e Bosnjes Mlladen Shubiqin II, me mbretin hungarez Karl Robertin I dhe me sundimtarin e Tarantos Filipin.52 Por, kur Uroshi II e hetoi seriozitetin e situates ne te eilen u gjend, lidhi paqe me tao Pas kesaj, me siguri, per ta treguar sinqeritetin dhe vullnetin e mire te tij, vuri nje pllake te argjendte pas lterit ne kishen e Shenkollit ne Tivar, me mbishkrim latin.f Por Uroshi II vdiq me 29 tetor te vitit 1321, ne oborrin e Nerodimjes ne afersi te Ferizajit te sotem." Gjate sundimit te pasardhesit te tij Stefan Uroshit III, te quajtur Decanasi (1321-1331), pozita e katolikeve u be dukshem me e lehre. Per nga natyra ishte , mjaft i qete dhe i terhequr, si duket majft i devotshem. Ne vitin 1323 deshi te kurorezohej me bijen e Filipit te Tarantos, Blanken. Me kete rast, sipas disa deshmive, u fut nen sjetullen e kishes se Romes. Kjo mund te konstatohet sipas letres se Gjonit XXII, i eili me 12 gusht te vitit 1323 i shkruante Uroshit III se deshironte ta perqafonte katolicizmin.f Papa per kete qellim u shkruante edhe legateve te vet, te eilet shkuan ne Serbi me qellim te rregullimit te puneve te nevojshme rreth bashkimit. 56 Ndersa nga letra e fundit e Gjonit XXII ne vitin 1330, nje dite para se te vdiste mbreti i permendur ne Zvecan afer Mitrovices sö sotme te Titos, papa iu drejtua si katolikut dhe birit te Kishes." Stefan Dushani (1331-1355), biri i Uroshit III te Decanit ka merita te medha per Serbine sepse gjate sundimit te vet e ngriti deri ne famen dhe fuqine me te larte. Me se pari e shpalli patrikanen e pavarur serbe, duke e emeruar si patrik kaneelarin e tij te dikurshem Joanikun. Ne kuvendin shteteror ne Shkup qe u mbajt me 16 prill 1346, Joaniku dhe patriku bullgar Simeoni ne pranine e klerit te larte, e kurorezuan Stefan Dushanin si mbret te »serbeve dhe grekeve«." Sa u foreua ne pushtet, filloi t'i ndjeke katoliket ne vendin e vet. Per te thuhet se ka qene »Mjaft jotolerant ndaj katolikeve« sepse »katolieizmin ne popull dhe ne masa nuk e duronte«." Dhe me te vertete, deri sa i lexojme fragmentet e nje shkrimi te kesaj kohe, me saktesisht te vitit 1332,60 gjejme fakte te eilat na shqetesojne ndersa fjalorin e tij, shikuar ne frymen e marredhenieve me te reja nderkrishtere, nuk mund ta kuptojme e as ta lejojme. Ne hyrje, shkrimtari thekson se po e shkruan ate »qe vete e ka perjetuar dhe e ka pare«. Me se pari i permend verejtjet e pergjithshme duke theksuar se ne Rashke dhe ne perandorine greke »katoliket i urrejne shume«. Te derguarit e ndryshem te papes »i kane munduar, rrahur dhe fyer«. Edhe me keq, vazhdon shkrimtari, ata edhe »i terheqin dhe i mashtrojne tonet (do te thote katoliket) ... me lutje dhe premtime, meshira, nderime dhe kercenime«." Por kur pastaj flet per ngjarjet ne Rashke, shkrimtari thekson se ne pjesen bregdetare edhe latinet edhe shqiptaretgjenden ne pozite jashtezakonisht te veshtire, sepse populli eshte ne pranga, prifterinjte te fyer, te shkelur dhe te poshteruar, ipeshkvijte dhe abatet shpesh here burgosen ... kishat, si ato katedrale ashtu edhe tjerat, rrenohen dhe umerren te gjitha te drejtat, zhduken dhe shkaterrohen kuvendet. 62 Ne qofte se e lerne anash krejt pezmin, ashpersine e edhe fanatizmin e shkrimtarit qe si po thone disa, ai shperthen i tepruar nga pershkrimet, megjithate mbeten faktet qe nuk mund te demantohen. Vertet, Klementi VI ne vitin 1346 i shkruante Stefan Dushanit dhe ne leter, nö mes tjerash, e permend Prizrenin, Novoberden, Trepcen dhe Janjeven, te eilet atehere, si del nga kjo leter, ishin nen juridiksionin e ipeshkvit te Kotorrit.f Ne letren tjeter te shkruar nje dite me vone, me 7 shkurt te vitit 1346, Papa thekson se 95
kisha e shen Merise ne Prizren dhe e shen Pjetrit afer Prizrenit, jane te nenshtruara ipeshkvit te Kotorrit Sergjit. Por, disa mbreter te Rashkes, paraardhes te Dushanit, kuvendet dhe kishat e permendura ... i pervetesuan ne kohen e vet, e qe edhe tani ai i mban si te pushtuara (prone te veten)." Prandaj Papa, i lutej mbretit qe t'i lejoje ipeshkvit te Kotorrit t'i mbledhe kontributet e eaktuara kishtare ne keto famulli. Gjithsesi e kishte me lehte te lutej, por njekohesisht e thekson edhe ate se eili ishte qellimi i vertete i letres se tij. Ketu para se gjithash bien ne sy faktet se keto kisha i kishin marre paraardhesit e mbretit. Por edhe vete Stefan Dushani ka vepruar ne te njejten menyre, keshtu se ai edhe metej i mbante ato te okupuara. Veshtire se mund te mendohet se nje gjendje e ketille nuk ishte e njohur mire per zyren e Papes, sepse ne te kunderten faktet e pavertetuara nuk do te mund te konkretizoheshin ne forme te aktpadise. Prej burimeve tjera na eshte e njohur se ne keto vise kane ekzistuar bashkesi te besimtareve katolike, pasi ne kete kohe ne Prizren pennenden dy kisha apo kapela, pastaj ne Novoberde kisha e Shenkollit dhe e Zonjes se Bekuar, kisha e Zonjes ne Trepce dhe kisha ne Janjeve." Por menjehere, nje vit me vone behet kthese e madhe ne jeten dhe veprimtarine eStefan Dushanit. Si del nga nje leter e papes, perandori e dergoi si legat te vetin ipeshkvin katolik te Shkodres Markun, i eili e coi deshiren e zotit te vet per te kaluar nen kujdesin e Kishes katolike. Papa e perkrahu Stefan Dushanin per kete. Metutje i rekomandonte qe per gjithcka te keshillohet dhe t'i besoje ipeshkvit te permendur te Shkodres.f Njekohesisht Klementi VI me nje leter te vecante e thirri pratovestiarin e mbretit dhe mikun e ngushte te tij Nikolle Bucen, perndryshe katolik nga Kotorri, dhe disa autoritare te rrethit te mbretit, qe ne menyre perkatese te ndikojne te mbreti qe te mund ta realizoje planin e vet. 67 Ketij afrimi i ka ndihmuar edhe fakti se Stefan Dushani i pat nderprere marredheniet me Kishen e Kostandinopojes dhe kishte rene ne skizme, te eilen e kishte shpallur patriku Kalisti, prandaj nuk eshte veshtire te kutpohet se pse ai provo i ta realizonte kete afrim ne anen tjeter. Ky denim i ashper qe shqiptuar pas kurorezimit te tij dhe zgjati deri ne vi tin 1375, kur u menjanua me pajtim." Ne kete faze si duket bisedimet per nje kohe te eaktuar u nderprene. Jireceku mendon se fjala eshte per intrigat e anzhuineve midis latineve dhe shqiptareve, idhtare te mbretit. 69 Dhe me te vertete, u pergatit dhe me 21 gusht 1349 u shpall ne Shkup Kodi i Dushanit i eili e paraqet gjendjen e vertete ne mbreteri dhe qellimet e ligjdhenesit te tij. Mjafton te shikohen vetem disa dispozita te tij dhe te konstatohet maja e mprehte e thikes drejtuar kah besimtaret katolike. Katolicizmi, sipas Kodit, eshte »herezi latine«, ndersa katoliket jane »gjysmebesimtare«. Askush prej ortodokseve sllave nuk guxon te kaloje ne »azim« ndersa ne rast se kalon, duhet perseri te kthehet ne »Krishterizem« ose patjeter te denohet." Sipas disave, atehere katolikeve u lejohej predikimi i fese se tyre, por propaganda ishte e ndaluar. Prifti la tin denohej ne qofte se e kthente ndonje ortodoks ne fene katolike. Martesat e perziera midis katolikeve dhe ortodokseve duheshte te prisheshin ne qofte se burri nuk kalonte ne ritin ortodoks sllav. 71 Menjehere, nje vit me vone, nje veprim i ketille e brengosi Romen dhe shume sundimtare tjere katolike. Guido de Boulogne, kardinal i Shen Ceciles, njekohesisht edhe legat i papes ne Padove, u shkruante disa princerve katolike, mbretit te Hungarise dhe te Venedikut se Stefan Dushani me dhune i kthen ne fene e vet besimtaret e tij katolike, se i pagezon ne kundershtim dhe jasht cdo dispozite dhe ligji te Kishës. 72 "
96
Edhe lajrni tjeter qe na vjen pak me vone se keto (me 1353) i verteton fragmentet e mesiperme. Inocenti VI i dergoi disa ipeshkvij si legate te vetet ne mbreterine e Rashkes, te Shqiperise dhe te Serbise ne menyre qe ta forcojne fene katolike. Papa ne Jetren e vet ankohet se eshte i njoftuar per leshimet qe i kane bere argjipeshkvijte, ipeshkvijte dhe rregulltaret, ne disiplinen kishtare, gje qe eshte shprehur me se shumti ne ndarjen e sakramenteve, ne martesat dhe shugurimin e prifterinjve." Cfare kuptirni kishin keto ankesa ne nje situate te pershkruar kesisoji ne mbreterine e atehershme te Stefan Dushanit? Kjo nuk eshte veshtire te deshifrohet. Persen pra do te hasim ne iniciativen eStefan Dushanit per t'u afruar me Romen. Delegaeioni i zgjedhur i mbretit i shkroi Papes Inocentit VI ne Avinjon. Ne Venedik e fituan edhe rekomandirnin e senatit veneeian per papen." Me kete rast ata ia dorezuan papes letren e zotit te vet, ne te eilen ai deklaronte se eshte i gatshem ta pranoje papen si kryeepror te krishterizrnit. Njekohesisht mbreti thekson se si e ka nd alu ar ripagezimin e latineve , ndersa kuvendet e grabitura dhe kishat do te kthehen. Prandaj abatet dhe prifterinjte latine munden lirisht te kthehen ne vendet dhe detyrat e tyre te meparshme. Mbreti po ashtu i lutej papes qe t'i dergoje delegatet e vet ne Serbi per t'i mesuar nevojtaret e vobegte dhe per ta udhehequr kete aksion." Dushanie dinte se osmanet i afroheshin Ballkanit. Prandajne leter i lutej papes qe ta shpalle »Kapidan« te ushtrise se krishtereve kunder osmaneve. Delegaeioni i papes unis per ne Serbi, kah fundi i vitit 1354 me qellim te eaktuar, do te thote qe kishes t'i bashkohet edhe mbreti i Rashkes dhe popujt qe i kishte nenshtruar ai. Anetaret e ketij delegaeioni ishin: ipeshkvi i Trogirit Bartolomeu dhe franeezi Pierre Thomas. Me vehte kishin marre edhe nje deng letrash rekomanduese te eil at u dergoheshin krereve te oborrit mbreteror. 76 Par ne nderkohe krisi lufta rnidis hungarezeve dhe Stefan Dushanit. Gjithcka qe kishte filluar te shkonte mbare, mori drejtim krejtesisht te kundert, Derisa Dushani pergatitej kunder hungarezeve, ne oborrin e tij arriten te derguarit e papes, te eilet u priten ftohte. Shkak i kesaj sigurisht ishte situata politike ne te eilen gjendej ne kete moment vendi. Bisedimet u nderprene. Delegati i papes Pierre Thomas shkoi te mb re ti Ludvig per ta bindur te kaloje ne paqe. Ky aksion ne te vertete pritej ne maj te vitit 1355 rnidis Ludvigut dhe Stefan Dushanit, si mund te perfundohet ne baze te letres se prineit te Venedikut derguar Dubrovnikut." Mirepo ne Avignon diku para 1 majit te vitit 1356, Pierre Thomas ne te njejten dite e informoi gojarisht papen per misionin e tij te pasuksesshem." Edhe ky kapitull perfundon me vdekjen e mbretit Stefan Dushanit, i cili ne moshe te pjekur afer 48 vjeeare me 20 dhjetar te vitit 1355 vdiq ne nje vend deri me tani te panjohur, ndersa u varros ne Manastirin e Arkangjelit, te eilin e kishte ndertuar prane qytetit mbreteror Prizrenit. 79. Par sikur edhe pas vdekjes sö mbretit te madh, ngjarjet nuk rridhninaspäk me mire per katoliket ne Serbi. Kjo mund te konstatohet sipas te dhenave qe i gjejme ne letren e Urbanit V (1362-1370), e eila daton kah mesi ivitit 1367. Ne kete leter papa e njofton mb re tin e Hungarise Ludvigun se para pak kohe i kane ardhur dy franceskane te eilet e kishin shetitur Bullgarine, Rashken dhe Bosnen, dhe se e kishin njoftuar per shpetimin e disa mijera njerezve te te dy gjinive nga skizma dhe gabimet tjera, e te eilet i kishin kthyer ne fene e vertetc." Me emerimin e ipeshkvit ne Shkoder dhe ne Pult, si dhe abatin benediktin »de Rotez« u ndie nje vale me e bute ne administraten e krahinave. te Setbise. Per secilen viktime te tyre lexojme formulen: »Diten e fundit e mbaroi jashte Kyrise se Romes«."
97
Me 29 janar te vitit 1369, ne pranine e ipeshkvit te Svacit dhe te Drishtit, dominikanit Pjeter dhe fisnikut Pervoz nga Ulqini, ebene betimin vellezerit Ballsha per kalimin e tyre ne kishen katolike, duke e vene seeili prej tyre vulen e perbashket ne procesverbal." Nje vit me vone Urbani V i njofton vellezerit Ballsha se i ka emeruar ipeshkvijte ne Arban, Sarde dhe Lezhe dhe ua rekomandonte kujdesit dhe miresise se tyre. Te Raynaldi e gjejme nje shenim lidhur me verejtjen se Urbani V i kishte emeruar kater ipeshkvij ne Shqiperi me qellim qe t'i kthente skizmatiket ne grigjen e Zotit.83 Padyshim fjala ishte per kthimin e atyre te eilet qene te detyruar me presion ta lene fene e tyre te dikurshme. Ne kete kohe (1375) e hasim edhe ipeshkvin e Prizrenit Gjonin.P' Pas 29 viteve kjo dioqeze, sipas te gjitha gjasave, paraqitet si e bashkuar me kanon me dioqezen e Bendenzise.P Ne shekullin XV perseri paraqitet ipeshkvi i Kotorrit me juridiksionin mbi besimtaret e ketyre aneve. Marin Kontareni ne vitin 1435 e eaktoi te nderuarin presbiter Tanushin si vikar te vetin kryesor per Serbine, i eili ishte banor i Novoberdes." Para ketij provizioni, per kete vend ishte parapare famuHitari i Janjeves Andreu, por ai pat refuzuar per shkak se zoti despot i Rashkes i kishte pervetesuar shume kisha." Edhe Kontareni e dergoi lajmtarin e vet te despoti Gjurgj, me c'rast kerkonte qe rashkasit t'ia kthejne katolicizmit kishat e marrura dhe vikaret e tij te mund ta kryejne detyren e vet ne Serbi pa pengesa" Edhe keto lajme te fundit flasin se situata ne aspektin fetar kurrsesi nuk normalizohej: katolikeve edhe metej ua merrnin dhe ua zaptonin kishat, ndersa prifterinjve ua ndalonin t'i kryenin sherbimet e veta. Aspak me lehte s'ka mundur te jete as per besimtaret, per ruajtjen e te cileve me aq shume angazhim kujdeseshin prifterinjte e asaj kohe. Pas renies se pare te despotatit ne vitin 1439, Dioqeza e Tivarit e zevendesoi ate te Kotorrit ne udheheqjen me katoliket e ketyre aneve. Kur dhe pse ndodhi kjo, nuk mund te thuhet, per shkak te mungeses se burimeve. Keshtu, ne vitin 1458, Piu II permend se kisha e Shen Nikolles ne territorin e Novoberdes ne Serbi i takon argjipeshkvise se Tivarit, si dhe ajo e Zojes se Bekuar e eila i eshte bashkuar asaj. Dy vite me vone Klementi VII i urdheron argjipeshkvit te Tivarit qe t'i vizitoje katoliket e Serbise, dhe ne qofte se vete nuk eshte i gatshem ta beje kete, atehere t'ua dergoje vikarin e vet." Shenirnet 1. Historija na makedonskiot narod I, Skopje 1969, 125. 2. Dimovski dr S., Crkovna istorija na makedonskiot narod, Skopje 1965,27, 33; Ostrogorski G., op. cit., 295-296. 3. Sufflay M. Illyrisch-albanische Forschungen, München 1916, 197-198. 4. Dimovski dr S., op. cit., 29. 5. Hierocles, op. cit., 125 sqq. 6. PG 107, 383. 7.Cordignano F., Antichi monasteri Benedettini in Albania e loro benemerenze sociali in Albania, ne: La Civilta Cattolica, ann. 80, vol. II, Roma 1920, 401-402. 8. AAl. I, 16, nr. 60 dhe 66. 9.PL 146, 1323-1326; Farlati, VII, 17-18; Markovic dr 1., Dukljansko - Barska metropolija, Zagreb 1902, 38-40. 10. AAL I, 21 nr. 68.
98
11. Daniöic Dj., Rjeönik iz knjizevnih starina srpskih II, Beograd 1863, 303. 12. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 350, 385 sqq nr. 13; Farlati VII, 261-271. 13. Markovic dr 1., op. eil. 44-47. 14.Burime tö zgjedhur per historine e Shqiperise. shek. VlI-XV,v. I, Tirane 1962, 32-33 nr. 10; Ducellier A., Perpjekje e re rreth shfaqjes se popullit shqiptar ne burimet historike bizantine, ne: Studime ilire II, Prishtine 1978, 224--230. 15. Farlati, VII, 18. 16. AAL I, 24 nr. 76. 17. Cordignano F., op. cit., III, Roma 1929, 13-28. Per keto manastire nö Kosove s'ka gjurma, as nuk permenden por disa prej tyre kishin qene ne afersi te tij, ne Shqiperine e sotme. 18. Jirecek - Radenie I, 148. 19. Petkovic V .. Petrova crkva kod Novog Pazara, ne: Narodna Starina II, Zagreb 1922, 119 sg. 20. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 6 nr. 11. 21. Jireöek-Radonic, I, 158. 22. Radojiöic D., Razvojni luk stare srpske knjizevnosti, Novi Sad 1962, 24--25. 23.Theiner A., op. ci I. , 1. 29: »Episcopus licet indignus sanctissimae ecclesiae dei genetricis de Scopia Marinus; humilis episcopus sanctissimi episcopatus Prisdiani Abraham; peccator et humilis episcopus sanctissime ecclesie beati et gloriosissimi magni mart. Procopii de Niso Kiricus ... «. 24. Historija, I, 371. 25. Jireöek-Radonic, I, 168-169.
26. Bozic 1., op. cit., 11-16. 27.Jirecek dr K., Trgovaöki drumovi i rudniei Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951, 79 bilj. 155; Farlati, VI 442--443. 28. AAl. I, 146-147. nr. 489 dhe 490. 29. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 101. 30. Jireöek dr K., op. cit., 71. 31.Potthast A., Regesta Pontificum Romanorum II, Berolini 1975, 2026 nr. 25299 dhe 25300; Reynaldus 0., Annale ecclesiastici IV, Lucae 1749, 366-367 & 58 ad an. 1303. 32. AAL I, 163 nr. 554. 33.Arhiepiskop Danilo, Zivot kraljeva i arhiepiskopa srpskih (preveo dr Lazar Mirkovic), Beograd 1935, 45-58, 59-63. 34. Jireöek-Radonic, I, 182, 190. 35. Theiner A., Monumenta Hungariae I, Romae 1859, 360; shih edhe faq. 375,377,407,410 dhe 414. 36. Stanojevic SI., Kralj Milutin, Godisnjica Ne, XLVl, 1937, 9-10. 37. AAl, I, 174 nr. 588; Farlati, VlI, 62. 38.Anonymi Descriptio Europae Orientalis, »Imperium Constatinopolitanum, Albania, Serbia, Bulgaria, Ruthenia,Ungaria, Polonia.Bohernia«, anno MCCCVlII exarata, edidit, praefacione et adnotationibus instruxil Dr. Olgierg Gorka,Craeoviae 1916, ne: Spomenici II, 458--489. 39. Tekstin e marreveshjes shih ne: Spornenici II, 430--433. 40.Purkovic M., Avinjoske pape i srpske zemlje, Pozarevac 1934, 14 bilj. 3; Novakovic SI., Nema-
njiöke prestonice Ras-Pauni-Nerodimlje , ne: Glas SANU 88 (1911), 14. 41. Eubel, Bullarium Franeiseanum sive Romanorum pontificum constitutiones V, Romae 1898, 110 nr. 2 (50). 42. Mollat G., Vitae paparum avenienensium I, Paris 1914, 65. 43. Ibid., 81; Purkovic M., op. cit., 17. 44.0strogorski G., op. eit., 464; Jireöek-Radonic, I, 255. 45. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 127-130. 46. Anonymi Descriptio Europae Orientalis, ne: Spomenici II, 472--474. 47. Ibid., 476. 48. Markovic 1., op. cit., 111. 49. Farlati, VlI. 63.
99
50. Ne krisobulen e Decanit perm endet vendi Klishan. shih: Milojevic M. S., Deöanske hrisovulje. GSUD, XII, Beograd 1880, 58, 130; Daniöic Dj., Rjeönik iz knjizevnih starina srpskih I, Beograd 1863, 44X thekson, se vendi Klishan gjendet diku afer Prizrenit; Perpiluesit e AAl mendojne se ky vend gjendet ne afersi te ],;~,h,jelles »Clissura«, d. !. th. keshtjelles ne lurnin Vjosa, shih: AAl I, 195 nr. 648 ne shenimin. perkat. I, 214 nr. 723 shen. 3. Duke bere fjale pör kufijte e arave te katunclit Tmave, i cili gjendeshte ne rrethinen e Prizrenit (shih: Ivanovic R., Vlastelinstvo rnanastira sv. Arhadjela kod Prizrena, rc SAN, lib. VII (1957/356), permendet edhe vendi Klishan, shih: Grarnota na car Stefan Dusan za rnanastirot Sv. Arhangeli Mihail i Gavril vo Prizren od 1347-1348 godina, ne: Sporneni Ill, Skopje 1980, 370. 51. AAl I, 194-196 nr. 648--650; Raynaldus 0., op. cit., Lucae 1756. 178, ad ann. 1318 & 35. 52. Theiner A., Monurnenta Hungariae I, 830 nr. 1263 53. Boskovic Dj., Ikona Deöanskog u Bari-u, nö: Starinar, treca serija. XII, Beograd 1937, 55-58: Farlati, VII, 65. 54. Jireöek-Radonic, I, 202; Spornenici II, 523. 55. Theiner A., op. cit., I, 488-492. 56. Purkovic M., op. cit., 26. 57. Theiner A., Monurnenta Slavorum, I, nr. 239; Spornenici Ir, 204. 206, 559 dhe 562. 58. Jireöek-Radonic, I, 222. 59. Purkovic M., op. cit., 49. 60. Adam G., Directoriurn ad passagium faciendum ... ne: Spornenici Ir 610--620. 61. Ibid., 609. 62.Ibid., 613, 619. _~ 63. Theiner A., Monumenta Hungariae, I, 701 nr. 1061. 64. I njejti, Monumenta Slavorum, I, 215 nr. 280. 65. I njejti, I, 450; Jireöek-Radonic, I, 271. 66. Farlati, VII, 71, 310. 67. AAl. Ir, 6 nr. 29. 68. Jireöek-Radonic, Ir, 64, 73. 393. 69. I njejti, I, 233. 70. Solovjev A. V., Zakonik cara Stefana Dusana 1349 i 1354 godine, SAN Beograd 1980, 10-11. 71. I njejti, shih edhe interpretimin ne: f. 174-178. 72.Ljubic S., Listine 0 odnosajih izrnedju juznog Slavenstva i mletaöke republike, ne: MSHSM III, Zagreb 1872, 186; Salimbeni G., Appunti per la storia ecclesiastica in Albania nei secoli XIV e XV, fase I, Badia greca di Grottaferrata 1977, 85, 88-89. 73.Farlati, VII, 75; Theiner A., Monumenta Hungariae, Ir, 16. 74. Ljubic S., op. cit., III, 264. 75.Theiner A., op. cit., II, 8-17; Raynaldus 0., Annales XVI, ad ann. 1354. Kur behet vleresimi i marredhenieve rnidis sundimtareve mesjetare serbe dhe Kyjrise se Romes, te autoret serbe gati rregullisht persöritet qellimi dhe deshira qe keto raporte te shpjegohen nga perspektiva e larget historike. Pra rne deshire e theksojne se sunduesit serbe ne situata te caktuara te krizave politike, kane ndermare edhe negociata ekonornike unioniste, duke shpresuar se nga kjo do te korrin edhe rezultate te caktuara te dobishrne. Eshte fakt se ne burirnet ekzistuese nuk mund te gjendet asnje mbeshtetje per rnendirnin e ketille. Per ate se pse nuk pati kurfare rezultati nga krejt kjo, faji u hidhet gjithsesi rrethanave politike dhe rrethanave tjera, te cilat perkunder vullnetit te negociatoreve, e kane kthyer rrjedhen e ngjarjeve dhe te negociatave. Perndryshe letrat jane rnjaft te qarta, te lexueshme, dhe nuk lene vend per dyshim. Pervec kesaj, praktika e gjate shekullore e Kyrise, kishte pas vehtes nje pervoje te rnadhe edhe ne kete lerne, prandaj s'ka qene e rnundur te rnashtrohet lehte as te kenaqet me negociata paster taktike dhe boshe; shih pör kete: Jirecek-Radonic, I, 233; Jagic V., Archiv r. sh. Phil., 35 (1905) 256, sipas: Markovic V., op. cit., 40 bilj. 5. 76. Theiner A., op. cit., Ir, 8-9 nr. 16; shih edhe f. 11-13, 14-15 dhe 15-16. 77. Ljubic S., op. cit., III, 270, 272, 273. 78. Theiner A., Monurnenta Slavorum I, 234. 79.Grujic R. M., Grob cara Dusana, ne: GSND (Skoplje 1926), 488-489. Dihet se Stefan Duashani ne 15 vitet e para te sundimit te vet farkoi rnonedha rne rnbishkrirn latin: Rex Stefan, Perandori Stefan. Pas
100
kurorezimit si perandor. ka perdorur vetem rnbishkrirne rne shkronja qirilike; shih pör kete: Razrnoska D" Srednovekovna ostava otkrivena vo Ohrid, ne: Istorija XVIl1 (Skopje) 1980, 203-222, dhe Jovanoviq V .. upotreba jezika i pisrna u vrerne Dusana, ne: Numizrnatiöar , Beograd 1975, 128. 80. Srniöiklas T., Codex diplornaticus regni Croatiae, Dalrnatiae et Slavoniae XIV, Zagreb 1916, 148-149. 81. Theiner A., op. cit., 1. 255, 257; Eubel c.. 1. 424. 82. Theiner A., Monurnenta Hungariae, H, 86 nr. 154. 83. Farlati, VII, 78, 368. 84. AAl. H, 76 nr. 326; Shufflay dr M., Serbet dhe shqiptaret, Prishtine 1968, 196. 85. Farlati, VII, 405; AAl. H, 230 nr. 747. 86. Bozic 1., op. cit., 15. 87. Ibid., » ... propter alias suas et ilustris domini despoti Rasie plurirnas occupationes«. 88. Farlati, VI, 463. 89. Theiner A., Monurnenta Slavorurn, I, 45G-451; H, 1.
101
KATOLIKET E ATEHERSHEM TE KETYRE VENDEVE Dibet se serbet kane depertuar ne territoret e Kosoves se sotme dhe ne jug te saj afersisht ne fund te shekullit XI duke u zgjeruar nga ngulitjet e tyre te para gjithnje e me shume kah jugu.' Me vone ne vendin e zgjeruar te Serbise permenden edhe grupe me te vogla ardhacakesh te ndryshem, qe vinin ne keto vende me ftesen e sunduesve serbe. Kishte edhe aso individe dhe grupe te eilet vinin kendej pari per pune te tregtise, te mbrojtur nga vete sundimtarer' me benifieione dbe lehtesime te ndryshme. Dihet edhe ajo se ne Serbine mesjetare kishte mjaft mercenare te huaj, nga Lindja dhe Perendimi, te eilet jo vetem qe luftonin per sundimtaret serbe, por shpesh sherbenin edhe si garde e tyre personale.' Ka pasur edhe shkrimtare te eilet duke u mbeshtetur ne burimet historike, shume qarte dhe haptas kane theksuar se ne keto vende, pervec serbeve kane jetuar » ... edhe shume banore tjere vendas« e rnidis tyre nje pjese shqiptare ... nje pjese vllehe (romane)." Mirepo, me kohe disa historiane kane marre qendrime te kunderta. Do te thote pohojne se shqiptaret kane ardhur ne keto ane tek ne shekullin XVII dhe XVIII, rendom si rnyslimane, ose qe kaue kaluar ne islam.' Verejtjet e studiuesve me serioze te se kaluares, se: »Eshte i gabuar mendirni, i eili haset shpesh ne kohen tone, se elementi shqiptar ka depertuar ne lindje tek ne kohen e turqve, si psh. ne anen e Prizrenit«,? kane mbetur vetem si »zere ankuese«. Duke u falenderuar zbulimeve me te reja neper arkivat turke, ku jane gjetur shume deftere te regjistrimit nga koha osmane, hidhet drite e re ne kushtet e atehershme dhe ne strukturen e popullsise se ketyre aneve. E theksojme menjehere edhe faktin se burimet e me hershme jane me tö rralla dhe me te varfera me te dhena, por te mjaftueshme per te na sherbyer si udherrefyese ne gjetjen e te vertetes histarike. Ndersa ato te kohes pak me te vonshme, vecanerisht ato osmane, na zbulojne detaje krejtesisht te reja ne keto territore dhe njekohesisht hjedhin shume drite ne problernin e perberjes se popullsise se viseve te pushtuara. Ke(u da cf Pa>La>qC'S;.m>.m>C' JJ.aD»e .kronolqgiike te dhenat nga burimet e ruajtura. Keto burime vertet u takojne periudhave te ndryshme, por midis veti plotesofien
102
dhe na cojne deri te fakti mbi kontinuitetin e katolikeve ne keto vise qysh prej se ekzistojne edhe vete burimet. Ne kete menyre, hap pas hapi, por jo krejtesisht, do ta zbulojme gjendjen ne Kosove gjate shekujve te kaluar. N~e nga dokumeutet me te hen;hme qe ka te be)e edhe me inteleßimin tone,
eshte e dhena qe e gjejme ne bulen e prineit Mirosllav para vitit 1253/4. Ne kete shkrim permenden ernrat e katundeve, te eilet i takonin prineit te permendur, ndersa midis tyre gjendeshin edhe dy nga territori i Kosoves se sotme. Njeri katund quhej Rakosh (ne Hvosne, do te thote ne Dukagjin), ndersa tjetri quhet Krusheve (ne Derzhshkovine, Dreniea e sotme). Theksohet se kufijte e ketij te fundit shkojne deri » ... k Arbanasku Potoaku u dalj ... «7 Ne vitin 1330, ne krisobulen e Decanit e hasim nje toponim ne formen burimore. Ky eshte ai qe ka te beje me katundin Uj-Mir (»s'Unjemirom«).8 S'ka dyshim se ky emer mund te shpjegohet drejt vetern permes fjaleve shqipe: uje i mire.? Ky katund edhe sot eshte i njohur me te njejtin emer: Ujemiri, ndersa ne variantin serb Dobra Voda, qe do te thote se eshte nje perkthim tekstual i emrit te pare. Dihet pra se ky emer i dyte eshte krijuar midis dy lufterave, pasi ne dokumentet e mehershme nuk permendet askund.'? Te njejtin toponim e gjejme edhe ne defteret turke te regjistrimit nga viti 1455, 1477 dhe 1487 ne nje forme pak te shtremberuar, si »Onemir«, perkatesisht »Onamir«. II Keto te fundit, vertet, kane edhe nje interpretim tjeter, i eili mbetet i vetmuar dhe i pasqaruar." Ne kete kategori gjithsesi bejne pjese edhe mikrotoponimet tjera te eilat i hasim ne krisobulen e Decanit. Ato na i kane ruaj tur , pa dyshim, antroponimet e pronareve te atehershem ose te dikurshem te ketyre vendeve qe permenden aty. Keshtu per shembull te vendi qe quhet Modra Sllatina, ne krahinen e Patkoves, qe eshte afer Gjakoves se sotme, permendet »Leseva selista«," do te thote kasollet dimerote te barinjve. Si kufi i katundit te sotem Mushetisht afer Prizrenit, permendet »Leseva Rudina«," perkatesisht »Lesev Dol« pastaj »Berisin Dol«, gjithashtu »selista Gona Beloga«15 (do te thote Gjon Bardhi), perkatesisht »Tanusev Laz«16 etj. E njejta krisobule e permend katundin me emer karakteristik »Katun Arbanas«," i eili u takonte pronave te Manastirit te Decanit. 18 Ka ekzistuar edhe nje vendbanim tjeter me emrin Arbenesh te eilin mö se pari sevastokrati Dejan ia bashkangjiti Manastirit te Zojes ne Arkilevice ndersa me 15 gusht te vitit 1335 edhe perandori Dushan e vertetoi te njejten." Sot ky eshte katundi Arbanashka afer Kumanoves." Krisobula e Decanit e permend edhe nje »Katun Arbanas«, i eili gjendej ne lindje te bregut te Liqenit te Shkodres, Kryepari i tij, si thuhet ne kete krisobule, quhej Llesh Tuzi. Me vone sipas tij keshtu e mori emrin edhe katundi. Ndersa ne territorin e ketij fisi ekzistonte edhe katundi i quajtur Kamenice. Ne shekullin XIV gjysmen e banoreve te ketij katundi e perbenirr ardhacaket nga katundi Mamushe, rrethi i Prizrenit (» ... et in Zeta medietas viei Kameniea eum hominibus Momushiki«)." Ne qofte se toponimet dhe mikrotoponimet i analizojme nga pikepamja e sotme, duhet te pranojme se ata na ofrojne pasuri te madhe njohese dhe njekohesisht i zgjerojne horizontet tona. Edhe at je ku burimet heshtin mbi te dhenat tjera, toponimet na mundesojne qe t'i njohim me qarte kushtet dhe rrethanat politiko-ekonomike ne te eilat jetonte popullsia e kesaj kohe. Perndryshe te gjitha keto do te mbeteshin te paqarta dhe te panjohura. Par kesisoji te shenuara dhe te vendosura 103
ne periudhen perkatese kohore jo verem se e plotesojne dhe e zgjerojne rrethin e njohurive tona, por na e hapin rrugen dhe na nxjerrin edhe shume gjurma per te eilat ne burimet e gjetura deri me tani nuk ka asgje, ose per shkaqe te nclryshme per ne te panjohura, kalohet mbi ta heshtas sikur te mos ishin. Shume emra individesh qe na jane ruajtur neper krisobulat e ndryshme, jane lende shume e cmueshme per studime. Pervec emrave qe jane pa ster popullore, hasen edhe emra kalendarike, edhe pse ne variante te ndryshine. Pikerisht keto variante mund te na sherbejne si udherrefyes ne zbulimin e perkatesise fetare dhe kornbetare te bartesve te tyre. Ne periudhen pak me te vonshme permenden ernrat me shtojcen karakteristike mbi baza naeionale, si indikatore te pagabueshem te perkatesise se tyre. Krisobula e Decanit i sjell emrat e katundeve qe i takonin feudit te manastirit, Ne kete krisobule hasim emra njerezish qe jane karakteristike per sferen gjuhesore serbe, vllehe dhe shqiptare. Keshtu per shembull, ne katundin Bohoriq permendet njefare Prenku." Pastaj ne katundin Istiniq e gjejme emrin Bukur." Ne katundin Germocel (Gramaceli i sotem), e hasim emrin Gon (do te thote Gjon).24 Ne katundin vlleh Blat jetonte njefare »Gon Arbanasin s sinovi«." Sie shihet, nuk ka arsye qe ne antroponimet e permendura te mos i njohim format e sotme te eilat perderen te shqiptaret katolike: Prenk-u, Bukur-i, Gjon-i, etj. Ne »Katunu Arbanasa« i eili permendet ne krisobulen eStefan Dushanit rreth vitit 1348, e qe gjendej afer katundit te sotem Xerxe , midis Prizrenit dhe Gjakoves, jane permendur shume emra, nga te eilet po i vecojme: » Lesh Tuz, ... Gon Bushat i Gon'i Petro i Gin ... Dmin'ko i Lesh ... Lesh i Lazor Petr Kuc ... Golub i Gon s Bratom ... Marko Suma ... Gone Lazor« etj." Ne te njejten krisobule permenden edhe emrat e banoreve te katundit Xerxe, te eilet ishin edhe rojet e para te manastirit te Decanit, sie jane: »Rajko Ginovic s Bracom ... Brata Djonovic ... Bogoje Tisanovic« etj." Nje dukuri e ketille e mbiemrave ka mund te na coje te nje kombinim i mundshem me rrenjet e emrave dhe shtojcen »oviq« .. Gin-oviq dhe Tishan-oviq. . Ne vitin 1348, Stefan Dushani i eaktoi dhuratat e paraardhesve te vet per manastirin e Hilandarit. Ne kete krisobule e hasim edhe njefare »Bardi« (ne shqip Bardh-i); ndersa »Bashtina Bardina« gjendet ne rrethinen e Prizrenit." Ne mesin e emrave te njerezve ne kishen e Shelbuesit ne Prizren, permenden edhe: »Les grnöar s sinovi. .. Gon i sinom Malcem ... Lesko«, ndersa ne kishen e Shen Nikolles permendet edhe njefare »Gin Rakoöa«." Kah fundi i shekullit XIV ose ne fillim te shekullit XV duhej te rregulloheshin kufijte kontestues te staneve te Konjuhit ne Kosove. Ne komisionin e perbere prej tete »pleqesh« permendet edhe »Ivanko Lesev brat iz Graöanice«." .. Edhe para kesaj, te dhenat na flasin per situaten ne veriperendim te Kosoves, ne Malin e Zi fqinj. Pra, kur ne vitin 1280 mbreteresha Helena i dhuroi manastirit te shen Nikolles ne Vranine toke dhe disa katunde, atehere me kete rast e ndaloi qe keto troje t'i shfrytezonin pronaret: » ... ili Serbin.: Latinin, ili Arbanas ili Vlah ... «.31 Por edhe perpara kesaj dhurateje, diku midis viteve 1200 dhe 1242, prinei Vlladisllav ua ndaloi shqiptareve te ketyre aneve qe te kene stane dimerore ne pronat e manastirit te shen Nikolles ne Vranine." Pervec ne Kosove dhe ne Mal te Zi, situata eshte e ngjashme edhe me ne jug, do te thoterreth Tetoves, Shkupit dhe me poshte. Keshtu per shembull ne kohen e mbretit Millutin (1282-1321) ne panairin vjetor te shen Gjergjit, i cili zgjati tete dite, midis tjereve permenden edhe shqiptaret, te eilet u desh t'ia paguanin igumenit »za104
konnuju carinuv'' '(doganen ligjore). I njejti mbret ne vitin 1300 urdheroi qe te arketohet dogana rregullisht si ne Tetove ashtu edhe ne Gracanice » ... ili e Serbin, Latin, Arbanasin, Vlah«.34 Stefan Dushani rreth vitit 1343 e riperteriu kishen e Zojes se Tetoves ne qytetin e sotern te Tetoves dhe i dhuroi prona te reja. Ua ndaloi shqiptareve qe ta shfrytezojne malin ne »Nanovu Dolu«.35 Kah fundi i shekullit XIII mitropoliti i Prizrenit Geargije Markush e zgjidhi ceshtjen e posedimit me pronat e reja qe iu dharre Manasririt te Zojes ne- Tetove. Kodren e quajtur Plesh e kishte pervetesuar njefare Progoni, »sipas te gjitha gjasave shqiptar«." Bujaret dhe pleqte e vertetuan sekete mal e.shfrytezonin katervellezer, ndersa dy prej tyre tinez ia shiten gjysmen Progonit te permendur edhe ate per tri bueela me vere. Ne krisobulen eStefan Dushanit te vitit 1350, me te eilen e percaktonte pronen e bujarit Ivanko Probishtitoviq nga Shtipi, midis meropseve tjere permenden edhe »Mano Vllah, Gin Arbanas, Dragosllav Vlah dhe Dragosllav Serbin«." Gjerat qe na i sjell ne vitin 1348 kristobula eStefan Dushanit, zbulojne te dhena qe nuk i gjejme ne burimet tjera. Me kete rast permenden nje varg katundesh me popullsi shqiptare ne rrethinen e Prizrenit. Keto njekohesisht flasin edhe per faktin se nuk eshte fjala per raste te vecuara, per individe te shperndare dhe te humbur, si konsideronin disa, por per bashkesi dhe grumbuj shume te medhenj, te eilet kane qendruar dhe e kane niajtur identitetin e vet kombetat perkurrder shekujve qe i kaluan me aq shume veshtiresi. Mjafton vetern te numerohen emrat e ketyre katundeve: »A se Arbanasi, Katun Ginovei, Katun Magerci, Katun Bellogllavci, Katun Flokovei, Katun Crnca, Katun Caparei, Katun Gonovei, Katun Shpinadinci, Katun Novaei ... «,38 te eilet deri diku e japin nje pasqyre te dendesise se shqiptareve ne rrethinen e Qytetit te Perandarit (Caricin Grad) vendit te fuqishem aso kohe. Por bie ne sy fakti se gjae numerimit te ketij vargu te katundeve, aspak nuk permenden emrat e zoterve te . .tepive te tyre, si ishte zakon, ose si benin per shembull me katundet vllehe (Blat'e, Gun'eati Dobrushin', Golubovci, etj.)." Edhe me heret jane bere perpjekje qe te vendoset nje rregull, sipas te ciles einrat mesjetare te mos merren si fakte,»ne baze te te cileve mund. me saktesi te shenohet kombesia e personit perkates«." Por, eshte shume i dukshern ndryshimi rnidis emrave serbe dhe shqiptare te asaj kohe, ashtu si na i ofrojne burimet e atehershme. Keshtu per shembull emrat serbe: Borislav, Dobrovoj, Radogost, Slavomir etj.;" ndersa shqip: Barda (do te thote Bardh-i, Bardhee) Progon-i, Biter-i, Llesh-i, Gin-i (Gjin-i) etj. 42 Nga ana tjeter kur eshte fjala per emrat kalendarike apo emrat e shenjterve, atehere duhet ta bejme kete verejtje: edhe ne kete sfere ekzistojne ndryshime te eilat shume lehte mund te verehen. Disa shenjter jane shquar me shume ne Lindje, ndersa te tjeret ne Perendim, prandaj sipas kesaj edhe emrat perkates jane me te perhapur ne njerin territor, perkatesisht ne tjetrin. Pervec kesaj, i njejti emer ka marre forme tjeter te njeri popull dhe tjeter te populli tjeter, sipas rrenjes prej nga e ka prejardhjen greke apo latine. Keshtu per shembull emrat serbe: Borde, Jovan, Stevan, Pavle, Petar, u pergjigjen varianteve te shqipes: Gjergj-i, Gjon-i, Shtjefen-i, Pjeter-i etj." Do t'i permendim edhe disa dokumente te Vatikanit, te eilat i kemi permendur edhe me pare. Keto nuk flasin kurrgje qe eshte eksplieite. Por me analizen e tyre dhe studimin ne kuader te kohes te ciles i takojne, nuk eshte veshtire ta zbulojme se cfare parosie kane. 105
Lajmi i pare vjen nga viti 1303. Atehere ipeshkvi i Tivarit Marini, kerkoi nga Benedikti XI shume autorizime. Papa ia dha edhe juridiksionin qe te mund t'i emeroje dhe t'i shkarkoje udheheqesit e kishave te famullive ne disa vende te shtetit serb. Me tut je papa i thekson ne leter edhe keto fjale shume te rendesishme: se ne kete shtet (pra Serbi) mbahet feja katolike dhe njekohesisht praktikohet riti i kishes sö Romes, por ipeshkvijte e ketyre aneve, te eilet vertetojne se ne famullite e tyre ekzistojne kishat e permendura te (Berskoves, Rudnikut, Rogoznes, Trepces dhe Gracanices), nuk e praktikojne fene e saj dhe ritin." Kur ne vitin 1346 Klementi VI i shkruan Stefan Dushanit mbretit te Rashkes per uzurpimet qe ua ka bere kishave katolike te Prizrenit, Novoberdes, Trepces, Janjeves dhe te vendeve tjera, e thekson edhe ate se ne to banojne katoliket e gjuheve te ndryshme (»Diversarum linguarum«, nenvizon G. Gj.). Papa ne kete let er vazhdon metej te theksoje se disa mbreter te Rashkes, paraardhes te tij ne fron, i kane pervetesuar disa kuvende dhe kisha, ndersa edhe vet mbreti Stefan i ka marre disa, te cilat edhe metej eshte duke i mbajtur." Papa Inocenti VI i pranoi delegatet e mbretit serb Stefan Dushanit, te eilet ia dorezuan porosite dhe Jetren e zotit te tyre, per t'u pajtuar me kishen e Romes. Ne pergjigjen e vet, papa thirrej ne premtimin e mbretit se ne te ardhmen askush, as nga radher kishtare e as ato laike nuk do te guxoje t'i ripagezoje latinet ose besimtaret tjere (nenvizim i G. Gj.) te Kishes (katolike). 46 Nga ana tjeter, legati i papes ne Padove, kardinali Guido de Boulogne, i njofton disa krere katolike te asaj kohe per rrethanat fetare ne Serbi. Ne Ietren e vitit 1350 thekson se, sipas lajmeve te vertetuara, Stefani i cili i ka lejuar vehtes te quhet perandor ose mbret i Rashkes, disa te krishtere (nenvizim i G. Gj.) qe jetojne ne mbreterine e tij, me force dhe dhune i qet (do te thote nga feja), natyrisht ai edhe kunder rregullave kishtare, urdheron qe te ripagezohen." Ne nje analize te shkurte te teksteve te permendura, te eilet ploteschen midis veti, vijme deri te keto konstatime: 1. Ne vitin 1303 katoliket e ketyre viseve ishin pa ipeshkev. Prandaj vinte argjipeshkvi i Tivarit Marini qe ta udhehiqte kete kishe. Pse ndodhi kjo dhe si ka mundur te krijohej nje situate e ketille? Ne vete dokumentet e papes nuk gjejme pergjigje per pyetjen tone. E vetedijs hme per misionin e vet, Kisha gjithmone eshte perpjekur t'i mbroje te drejtat e besimtareve te vet, duke mos u futur ne ceshtjet e koklavitura, te cilat do te mund t'i crregullonin marredheniet e afrimit. Sa here qe ka pasur nevoje, qarte dhe haptas ia ka bere te ditur pales tjeter per verejtjet dhe qellimet e veta, dhe njekohesisht duke u ruajtur qe mos ta »lendoje« pa nevoje plagen apo vendin e dhembjes, nga i cili mund te shkaktohej dem dhe mosmarreveshje edhe me e madhe. I vetmi eshte Farlati i cili per kete kohe flet shkurtimisht por me shume saktesi. Ai thekson se kishen e Shkupit e sulmonin dhe e demtonin shpesh rashasit, por ne menyre te vecante prej se mbreterit e Serbise u shkeputön ne menyre shume te shemtuar nga Selia e Romes." Vertet per farnulline e Prizrenit gjejme te dhena, ne Tabulat Konzistoriale te fillimit te shek. XIII, ku shkruan se ajo gjendet »in partibus infidelium«, ndersa per famulline e Shkupit thuhet se prej vitit 1316 eshte »immediate subiecta Ecclesia Romanae«." Titullaret e njeres dhe te tjetres kishe nuk kishin mundesi te qendrojne ne kishat e caktuara te tyre, prandaj i gjejme ne vende te ndryshme te Evropes." Sa i perket dokumentit te dyte, duhet theksuar edhe kjo: dihet se ne mbreterine serbe, saset, dubrovnikasit dhe disa te tjere kishin privilegje te vecanta ne jete, 106
judikature, fe dhe ne kishe. Sipas kesaj, keta nuk ishin te goditur nga keto masa diskriminuese te eilat i kishin ndermarre dhe i zbatonin sundimtaret serbe, sepse pernga gjuha ata nuk dalloheshin nga serbet, pervec saseve. Ndersa shprehja »a fidelibus ... diversarum linguarum«, qe do te thote besimtare te gjuheve te ndryshme (nenvizim i G. Gj.), edhe me shume na con kah gjetja e dallimeve te eilat edhe mbi keto baza i ishin te njohura jo vetem mbretit, por edhe zyres se Romes. Theksimet ne letren e Inocentit VI »latinos vel alios fideles«, do te thote latiriet ose besimtaret tjere (nenvizim i G. GJ), flasin qarte mbi dallimet qe i ben papa. Sigurisht se ky difereneim ka rrjedhe ne baze te letres se vete sundimtarit, perkatesisht njohjes se situates ne terren. Derisa emri i pare ka te beje me katoliket ne Bregdete (Iatinet), ky i dyti gjithsesi ka te beje me ata te brendise. Ne qofte se do te ishte fjala per dubrovnikasit ose per te tjeret, atehere sigurisht do te gjenim edhe gjurma te protest ave te Republikes dhe te komunave tjera bregdetare, sepse ata kujdeseshin dhe angazhoheshin edhe per gjera shume me te imta te besimtareve te vet, te eilet benin tregti he re pas here ne vendet serbe. Edhe me interesant eshte formulimi i legatit te papes ne Padove. Ai thote se, mbreti i Rashkes Stefani, »nonnullos christianos« do te thote disa katolike (nenvizim i G. Gj.) me dhune i detyron, pra u urdheron qe te ripagezohen. Edhe vet restrikeioni logjik dhe gramatikar flet ne dobi te faktit se kjo dispozite e mbretit nuk i godiste te gjithe, por vetem disa te krishtere. Gjithsesi ketu bejne perjashtim te gjithe ata profesioniste te privilegjuar e te nevojshem (saset, dubrovnikasit etj.), te eilet pemdryshe edhe ashtu kishin shpine te mire dhe te forte. Mbetet vetem kategoria e atyre, te eilet sikurse edhe ithtaret lokale te mbretit, me kierarkine dhe klerin e shkaterruar, u detyruan t'i pranojne urdherat e ketilla dhunuese dhe t'u rienshtrohen atyre. Selia e Shenjte ka bere gjithcka ka qene e mundur te beute nga ana e vet, ne menyre qe kjo gjendje te permiresohej, por sa pati dobi prej kesaj, shihet prej te dhenave te meposhtme. Sipas shumices se fakteve nga nje periudhe e mevonshme , e dime se turqit, kishen e Mitropolise ne Shkup e shnderruan ne xhami." Dokumenti tjeter thote se kisha i qe kushtuar shen Prenes.F Ne vitin 1707 argjipeshkvi i Tivarit A. Zmajeviq, thekson se kjo kishe ishte e zbukuruar edhe me piktura te murit." Lidhur me keto fragmente, na imponohen shume pyetje. Kujt i sherbente katedrala e shen Prenes? sigurisht se jo dubrovnikasve te paket, te eilet e kishin kapelen perkatesisht kishen e vet qysh heret, pervec shume privilegjeve tjera." Pervec kesaj, per grupe me te vogla besimtaresh, te eilet nuk jane te lidhur per nje territori te eaktuar, nuk themelohet famullia, as nuk emerohet ipeshkvi, prandaj ata nuk mund te kene kisha katedrale. Nga ana tjeter, eshte veshtire te besohet se ate e rrenuan turqit, perkatesieht e shnderruan ne xhami, kishen e dubrovnikasve te favorizuar.f Edhe keto te dhena na flasin per besimtaret autoktone te eilet jetonin ketu. Vertet per nga numri ishin vazhdimisht ne renie e siper per shakak te shume fatkeqesive dhe tragjedive neper kaq shekuj, por megjithate qendruan si pasardhes te nje te kaluare te dikurshme te lavdishme. Ne fund le ta permendim edhe nje mendim: kjo eshte gjithsesi nje periudhe jomjaft e ndricuar e eila pret nje pergjigje me te plote. Vetem atehere kur te ndricohen shume paqartesi nga e kaluara e mocrne e ketyre aneve, do te plotesoheshin zbrazetite te cilat nuk do t'u lenin vend trillimeve te ndryshme dhe perfundimeve sipas deshires, 107
2. Më tutje, ka edhe shumë lajme të tjera të imëta por shumë të vlefshme, të cilat i hasim ne dokumente te ndry hme te vjetra. Këto edhe më shumë i pasurojnë njohurite tona mbi' banoret e mocem te ketyre aneve. Keshtu per shembulllibrat dubrovnikase »Diversa« dhe »Libri debitorum« ne mesin e tregtareve prizrenas me te eilet tregtonin dubrovnikasit, ne vitin 1364 e permendin edhe njefare Lumasius; pastaj ne vitin 1369 njefare Voynus Jonoviq (arb. Gion, do te tnote Gjon) dhe Liepur de Presreno. Keta emra, si e ka verejtur qysh Jireceku, mund te shpjegohen drejt vetem ne baze te emrave te rendomte shqipe ." Eshte e ditur se gjate kohes se sundimit te Nemanjiqve ne Serbi, kishte edhe shume rober. Ata kryenin pune te ndryshme, qofte te zoterinjte , qofte neper manastiret e ndryshme. Pervec vendeve tjera prej nga vinin keta rober, permenden edhe disa te rrethit te Lipjanit te sotern, te Gracanices, te Novoberdes, te Shkupit dhe Shtipit. Gjykuar sipas disa emrave qe na jane ruajtur, » ... ne mesin e tyre kishte edhe shqiptare dhe vllehe«. 57 Nga viti 1382 kerni nje dokument i eili tregon se »Dirnitar Dronci i presbiter Gini, sin Gerga« do te thote Dhimiter Dromci dhe presbiteri Gjini, bir i Gjergjit nga Novoberda i kishin borxh Jak Gunduliqit 25 dukate te arit.58 E veja e prine Llazarit, Miliea, ne vitin 1399 u dergon leter dubrovnikasve, ne te eilen e hasim edhe ernrin e njefare Gergasi (Gjergjash, Gjergj), doganier ne sherbim te saj. Duke u nisur nga emri i tij, ky Gergas ka mundur te jete shqiptar. Kete supozim e verteton vete fakti i vellaut te tij me emer »Ghincho (Gjin) Nieholieh de Nouaberda fradel de Gergas«." Midis viteve 1398 dhe 1402, nga Novoberda paraqitet nje prift katolik me emrin Gjon i eili sherbente si protovestier te Miliea dhe bijte e saj. Ate e hasim ne vitin 1402 ne Prishtine, ndersa pak me vone edhe ne Dubrovnik. Perjashtohet mundesia se ky prift te kete qene dubrovnikas ose kotoras, » ... Por me pare tivaras ose shqiptar.P' Ne Prishtine hasim edhe percjelles te karavaneve ne mesin e shqiptareve te atjeshem.?' Por at je kishte edhe tregtare shqiptare te fese katolike.f Ne vitin 1454 paraqitet njefare Aleksi (Lleshi) biri i Pjeter Spanit, si »vojvoda Novimontis« i despotit." Duke folur per »famullite latine« ne brendi te tokave serbe, te eilat formoheshin ne xeheroret dhe tregjet deri atehere te panjohura, ne vendbanimet italiane, dalmatine dhe sase, Jireceku i permend edhe vendbanimet shqiptare. Ndersa per prifterinjte e ketyre vendeve shenon se » ... shumiea ishin dubrovnikas dhe shqiptare«.64 Qysh para ardhjes se turqve, ne Novoberde hasen edhe shume shqiptare. Midis tyre edhe nje numer i madhJrifterinjsh.65 Ne te 'njejtin qytet, ne vitin 1434 jetonte edhe njefare Gon Progonov (Gjon Progoni), i eili sipas emrit mund te jete vetem shqiptar. Ne gjysmen e pare te shekullit XV e hasim edhe personin tjeter Nikolle Progonoviqin, ne mesin e shume shqiptareve tjere te ketij qyteti.F Ne librin e ruajtur te tregtarit dubrovnikas Mihill Lukareviq nga vitet tridhjeta te shekullit XV, permenden emrat e xehtareve borxhlinj, te eilet furnizoheshin te ai me novoja te ndryshme. Pervec shume xehtareve te eilet kane emra popullore (mendohet ne emrat serbe), ka edhe emra shqiptare." Sipas defterit turk te vitit 1479/80, ne mesin e 27 garantuesve, banore te Novoberdes te eilet garantonin per njefare mbikqyresi Zerha Palogozi, nente prej tyre kane emra qe jane karakteristike per hapesiren gjuhesore shqiptare." 108
Nga defteri i gjetur turk, i eili e man regjistrimin e sanxhakut te Vuciternes nga viti 1498/99, ne Novoberde i hasim edhe keta shqiptare: argjendarin Gjon; Pjeter Arnavudin; Pjetrin birin e Arnavudit; Aridrene birin e Arnavudit etj.?". Nuk guxon te na hutoje fakti se shumiea e te dhenave te ruajtura per shqiptaret jane pikerisht nga Novoberda. Keshtu sepse, nje vend kaq i rendesishem, me siguri se i ka terhequr me se shumti rreth vehtes njerezit e popujve te ndryshem. Pervec kesaj, duhet falenderuar edhe lidhjeve te mira me Dubrovnikun i cili, i karuajtur fe dhenat mbi tao Nuk duhet ta harrojme pra rendesine qe e ka pasur kyqytet per gjitha vendet katolike te ketyre aneve, jo vetem ne aspektin ekonomik por edhe ne aspektin politik dhe fetar. Pervec te dhenave te permendura, ekzistojne edhe te dhena tjera me te vogla, te cilat vetem e plotesojne rrethin e njohurive tona. Keshtu per shembull ne vendin xehtar Pllana, ne fillim te shekullit XV permendet njefare »dom Jon« i eili sipas shkrimeve arkivore« eshte gjithsesi »shqiptar«." Ne te njejtin vendbanim ne fillim te shekullit XVI nje pjese e tij quhej »mahalla Arnavud«, do te thote Lagja Shqiptare." Ka edhe shume raste te ngjashme, por le te mjaftojne keto per tani, sepse na duket se edhe me kaq ceshtja e banoreve te atehershem te ketyre aneve eshte ndricuar mjaft. Dokumentet e zbuluara turke, vetern i vertetojne, te dhenat Sporadike nga krisobulat serbe, si dhe nga burimet profane te Vatikanit. Natyrisht, me gjendjen qe na e paraqesin keta deftere lidhur me popullsine menjehere pas pushtimit osman, mund ta fitojme nje pasqyre me te qarte dhe te drejtperdrejte per perberjen dhe shtrirjen e popujve te atehershem te ketyre aneve. Defteri i pare i botuar deri me tani eshte ai mbi krahinen e Brankoviqit, te ashtuquajtur »Vilajeti Vlk«, do te thote regjistrimi i kesaj krahine ne hollesi ne vitin 1455.73 Regjistrimi eshte bere pas vendosjes se pushtetit turk ne kete ane. Keshtu, ne baze te indikaeioneve qe i kemi nga ky defter, mund te perfundojme se regjistrimi eshte bere pak me heret, gjate kohes midis dypushtetesise dhe okupimit perfundimtar te vendit, pasi ne te e hasim shenimin: »Bartur nga pronari i perparshem«, qe flet ne dobi te ketij supozimi." Sipas ketij defteri, e fitojme kete pasqyre te perberjes se atehershme te popullsise se Kosoves: ne pese katundet e nahijes Dolei, hasim banore me emra shqiptare. Nahija e Vuciternes ka 23 katunde ne te eilat kane jetuar me te tjeret edhe shqiptaret. Numri me i madh i katundeve, 37, i perket nahijes se Moraves, ne te eilet jane shenuar edhe emrat qe jane karakteristike e banoreve shqiptare. Pas kesaj vjen nahija e Llapit me shtate katunde, dhe ne fund Vilajeti i Prishtines me nente katunde. Emrat e banoreve jane te njohur dhe neper dokumente shpesh hasen: Gjon, Gjin, Llesh, Kole, Dode, Prenk, etj. Ne qofte se disa nga emrat ishin, perkatesisht dukeshin si serbe, prane tyre gjithmone gjendet edhe shtojea e pagabuar ose shenja »Shqiptar«, qe e tregon prejardhjen e vertete (keshtu per shembull: Todori, bir i Shqiptarit; Radae, shqiptar; Dimitrije, shqiptar; Millosh, shqiptar etj.). 75 Le ta permendim edhe ate se ne kete defter nuk jane perfshire dy tregjet e medha te asaj kohe, Prishtina dhe Novoberda sepse keta bashke me vendbanimet e tyre me te aferta (Novoberda, Trepca, Janjeva etj.) benin pjese ne te ashtuquajturat hase te perandorit, prandaj ketu nuk jane perrnendur." Numri i madh i katundeve ne tö eilat aso kohe, permenden banoret shqiptare ne Kosove, flet me saktesi per perberjen etnike te ketyre viseve. Vertet se numri i banoreve shqiptare ne permasa eshtei vogel, ne qofte se kufizohemi vetem me emrat qe jane tipike shqiptare. Por, gjithsesi ketij numri duhet Ci shtohen edhe te gjithe
le
109
ato persona prane emrave te te cileve rrin treguesi i pagabueshem i prejardhjes se vertete te tyre »Amavud« ose »Shqiptar«. Keshtu pra, te dhenat qe i nxjerrim nga ky defter si dhe nga defteret tjere te kesaj kohe, na japin te kuptojme per krejt cka ka ndodhur ne keto disa shekuj midis njeres dhe tjetres popullsi: shtrirja dhe asimilimi reeiprok. Per kete na flasin edhe antroponimet shqiptaro-serbe, te eilat jane te shumta neper keto dokumente. Keshtu shohim se femijet e tyre fillojne te marrin emra sllave, ndersa prinderit e tyre i kane ruajtur emrat e vet te paster shqiptare (per shembull: Radisllavi dhe Kojiea, bijte Gjonit; Radovani, bir i Gjinit; Gjini Shqiptar; Radisllavi bir i tij; Bogdani, vella i Gjinit; Radisllavi bir i Gjonit dhe Bogdani biri i tij etj.). 77 Shkak i gjithe kesaj, padyshim ka qene, ne njeren ane pushteti i forte politik i eili disa shekuj me radhe e ka krijuar rrugen e vet te dhunes, duke qene i ndihmuar njekohesisht edhe nga patrikana e Pejes; ndersa nga ana tjeter te katoliket ne te njejten kohe e kemi kierarkine e parregullt kishtare, shpeshhere e shtypur dhe e ndjekur, vetem me disa qendra shpirterore, qe vizitoheshin rralle ndonjehere nga jashte. Athehere nuk eshte veshtire te qellohet se eili element zakonisht nenshtrohet ne nje vend te perzier ku bashkohet pushteti kishtar me ate shpirteror. Sa i perket pjeses tjeter te Kosoves, Dukagjinit, kemi nje numer te madh te deftereve te botuar.Nga keto shihet qarte se nuk ka nahije, e pothuajse as katunde ku nuk kane jetuar shqiptaret katolike." Situata eshte e ngjashme edhe me strukturen e popullsise se brezit kufitar te Maqedonise. Ne fillim qeme te njoftuar vetem pjeserisht me te dhenat mbi keto vise. Permenden emrat nga viti 1455: Gjon Siromah, Nikolla Arnautin dhe Martin Arbanas ne katundin Leunove." Me vone e kemi gjetur defterin e plote te vilajetit te Tetoves nga viti 1452/3 ne te eilin ne 60 katunde permenden edhe banoret shqiptare katolike. Njesoj ishte situata edhe ne regjionin e Kercoves, si dhe ne vet qytetin ku ne gjysmen e pare te shekullit XV, nje e katerta e banoreve permenden si »mahala Arnavud«." »Malie defter« i vitit 1466/7 flet per katundet e rrethit te Dibres dhe jep nga ndonje te dhene edhe nga ky regjion." Por dokumentet e vitit 1452/3 mbi vilajetin e Shkupit." pastaj mbi vilajetin e Dibres se Eperme," te vilajetit Dolgo Berd085 dhe te vilajetit Reka,86 na japin vertet te dhena impozante. Le ti permendim edhe disa toponime te ketyre aneve, te eilat jane ruajtur deri me sot. Keshtu per shembull: »keisha«, do te thote kisha (katundi Tuhin); »lugu keishes«, do te thote lugu i kishes (katundi Prapadishte); »vorret e preiftit, do te thote varret e priftit (katundi Tuhin); »livadhi i preiftit«, do te thote livadhi i priftit, etj. 87. Bie ne sy perdorimi i rregullt i shprehjes »e preiftit« »e popit«. Shprehja e pare, pra i takon vetem klerit katolik, ndersa shprehja e dyte vetem atij ortodoks dhe sllav. Krejt kjo, ne menyre te qarte deshmon se dikur ne keto ane kishte prifter katolike. Me vone islamizimi e ka keputur fijen e krishterizmit te shqiptaret e ketyre viseve, por kane mbetur shprehjet si deshmitare te gjalla te se kaluares. Eshte me interes fakti se as kroniket turke e as ata te vendit nuk e kane thene asnje fjale te vetme per ardhjen e shqiptareve ne keto vise. Natyrisht do te ishte shume veshtire qofte edhe te mendohet se nje dukuri e ketille masovike te mund t'i shmangej syrit te kronikeve te atehershem dhe murgjve te vyeshem, te eilet kane ditur te shenojne edhe ngjarje shume me pak te rendesishme sesa qe eshte kjo. Dihet po ashtu se levizje te popullsise ka pasur gjithrnone: njerez te nje vendi kalojne ne nje vend tjeter , ren dom per shkaqe ekonomike dhe sociale. Por keto lloje levizjesh, shpernguljesh dhe vendosjesh behen ngadale dhe pothuajse pa u verejtur. 110
Shpernguljet ose dyndjet, perkundrazi, marrin karakter tjeter: zakonisht i kushtezojne faktoret e eaktuar te jashtem (Iufterat, terheqjet, ikjet para armiqve). Keto behen ne menyre me masovike, ne largesi me te medha dhe zakonisht nuk mbeten pa u verejtur, por pothuajse gjithmone shenohen nga kroniket, Le ta perkujtojme vetem shpernguljen e serbeve me Arsenie Carnojeviqin," si dhe te nje pjese te shqiptareve ne te njejten periudhe." Ne vitin 1573, Kosoven e shetiti udhepershkruesi francez Philippe du Fresne Kanaye, i perejellur nga ambasadori i tij, duke shkuar ne rruge per ne Kostandinopoje. Ai verejti se ne Vuciterne ka shume xhamija, ndersa ne Kacanik eshte nje karavansaraj shume i bukur. Kanaye permend se ne Gryken e Kacanikut qene te detyruar te udhetojne me kujdes te madh nga frika prej hajduteve dhe kacakeve shqiptare (»assassini et malandrini Albanesi«), te eilet i sulmonin udhetaret dhe kalimtaret tjere. Caushi i eili i percillte, u rrefente se si para disa diteve ne kete rruge u vrane pese kadilere me krejt percjelljen e tyre." Me urdhrin e papes Gergurit XIII, ne vi tin 1584 neper keto ane kaluan vizituesit apostolike Aleksandar Komuloviq dhe Toma Raggi. Ne raportin e tyre permenden nje varg vendbanimesh katolike: Prizreni, Shkupi, Mali i Zi i Shkupit, Janjeva, Novoberda, Prishtina dhe Krushevei. Vlen te permendet se, pervec ne Trepce, ata gjeten katolike edhe ne dy katunde jashte qytetit (»Fuori la terra«)." Ne Krusheve shenuan se ekzistojne pese katunde te aferta me nga 1500 shqiptare katolike, ne sherbim te te cileve ishin tri prifterinj, Pervec kesaj, vizituesit e permendin edhe ate se keta katolike e kaue nje kishe antike (»Una ehiesa antica«}." Edhe vete fakti per ekzistimin e nje bashkesie te ketille katolike te organizuar kaq mire, vetvetiu tregon shume. Ndersa lajmi per »kishen antike« flet edhe per ate se at je kishin jetuar edhe te paret e tyre, nga te eilet e kishin trasheguar kete kishe. Ne rast te kundert, do te ishte veshtire te paramendohet se prej kujt kane mundur ta trashegojne shqiptaret e permendur nje kishe te pershkruar kesisoji. Kah fundi i shekullit XVI, Antonio Gruni e pershkruan viziten e tij neper vilajetin e Rumelise. Duke folur per vendet e banuara nga shqiptaret, ne mes tjerash e pennend edhe »Monte Scardo«, do te thote Malin e sotem Sharr, ne afersi te Prizrenit ne Dardani (Kosove) »i eili eshte i banuar me shume me shqiptare se me serbe«." Ne vitin 1610 keto vende i vizitoi argjipeshkvi i Tivarit Marin Biei (Marin Bizzi). Ne relaeionin e tij derguar Palit V, i permend edhe disa detaje te rendesishme. Thekson se ne keto vise te Serbise flitet »La lingua Dalmata«, por se eshte perzier me gjuhen shqipe, e eila ka nje te folur te vecante (»ehe ha il suo idiom partieolare«). Kete ai ka mundur ta thote pasi ne Prizren besimtareve vendas u kishte folur pa perkthyes, qe do te thote ne gjuhen shqipe. Po ashtu se vinte nga famullia ne te eilen shumiea e besimtareve e flitnin te njejten gjuhe, prandaj supozohet se edhe ai vete e dinte kete gjuhe." Vetem 13 vite me vone keto te njejtat vise i vizitoi edhe prizrenasi Pjeter Mazrreku. Per qytetin e tij te lindjes thekson se ka 12.000 turq, por se pothuajse te gjithe jane shqiptare (» ... quasi tutti Albanesi«). Edhe per katoliket, te eilet ishin afer 200 persona, thuhet se i perkasin ketij populli (» ... di questa nazione«). 95 Ne letren percjellese derguar kardinalit Ludovist, permend edhe shume katunde shqiptare te rrethit te Prizrenit (» ... molti villaggi d'Albanesi attorno a Priseren«) . 96 I njejti vizitues i permend edhe shqiptaret e Shkupit, pastaj disa katunde (» ... aleuni villaggi«) ne rrethinen e Novoberdes per te eil at me te drejte mund te thuhet 111
se i takonin te njejtit popull, si dhe grupin e te ardhurve ne Prishtine, perkatesisht ne Prokuple." Gjeografi dhe udhepershkruesi turk i shekullit XVII, Haxhi Kallfa, i eili e vizitoi Prizrenin, verteton se banoret e tij ishin shqiptare." Evlia Celebiu i njohur, shkruan se banoret e Vuciternes flasin shqip dhe turqisht. Po ashtu thekson se ata »Nuk dine ta flasin gjuhen boshnjake«." Ndersa per Shkupindhe banoret e tij njofton se » ... Flasin kryesisht shqip dhe ne gjuhen rume·like«.'JOo . .. .. Duke i percjellur deshmite e burimeve te permendura, na imponohet ky perfundim: at je ku jetonin besimtaret, bashke me ta gjendeshin edhe prifterinjte dhe ipeshkvijte e tyre, te eilet kujdeseshin per nevojat shpirterore te besimtareve te vet. Vertet kleri shpeshhere qe i ndjekur, i burgosur, i debuar, ndersa besimtaret te lene pas dore dhe te detyruar te marrin aksione edhe kunder besimit te vet. Kishat dhe faltoret e tyre i grabitnin, i rrenonin dhe i digjnin. Por megjithate.qendruan neper shume shekuj te rende deri ne ditet e sotme. Nekohet shkaterruese, per shkak te shume veshtiresive dhe problemeve, pjesa me e madhe eketyre besimtareve e lane fene e te pareve tetyredhe e pranuan fene islame. Pra eshte e ditur se para ardhjes se osmanlijve, banoret shqiptare te ketyre viseve i takonin fese katolike. Shenimet L Jireöek-Radonic, op. cit., I, 124, 137, 152, 157. 3. I njejti II, 90. 4. I njejti, I, 110. 5. I njejti, H, 33, 36. 6.Le t'i perrnendim vetem disa: Kosanöic L, Novopazarski sandzak i njegov etniöki problem, Beograd 1912; Tornie J. N., 0 Amautima u Staroj Srbiji i Sandzaku, Beograd 1913; Cvijic J., La peninsule balkanique. Geographie humaine, Paris 1918; Erdeljanovic J., Makedonski Srbi, Beograd 1925; Djorgjevic T. R., Stanovnistvo u Srbiji posle Velike Seobe 1690. g., ne: GNC XXXVI (1927), 1-27; Nedeljkovic D., Gornjorekanska etnopsiholoska grupa, ne: GSND XIII (1934), 83-129; Rajcevic S., Antropogeografska i etnoloska prouöavanja Metohiskog Podgora i Prekoruplja, ne: GSND XIV (1935), 209-212; Lutovac M., La Metohija, etude de geographie humaine, Paris 1935; Filipovic S: M., Has pod Pastrikom, Sarajevo 1958; Barjaktarovic M. R., Rugova, Srpski etnografski zbornik, kn. LXXIV, Naselja i poreklo stanovnistva, knj. 36, Beograd 1960. etj. 6. Jireöek c., Romani u gradovima Dalmacije tokorn srcdnjeg veka, ne: zbornik K. Jireöeka 1I. Beograd 1962, 49-50. 7. Stojanovic Lj., Svetogorski akti, biografije i pohvale, letopisi i rodoslovi, ne: Spomenik SAN III. Beograd 1890, 9. 8. Milojevic M. S:, Deöanske hrisovulje, ne: GSUND, II odel., lib. XII Beograd 1880, 24; Istoriski Institut NR Crne Gore, Imenik geografskih naziva srednjovekovne Zete, TItograd 1959, 105. 9. Stankovic P. T., op. cit., 122 e permend katundin qe quhet »Ujimir«. 10. Elezovic G., Reönik kosovsko-metohiskog dijalekta I, Beograd 1932. 11. Hadzibegic H. - Handzic A. - Kovaöevic E., Oblast Brankovica, opsirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo 1972, 113 (rnetej: Oblast Brankovica). 12. Jireöek-Radonic, II, 275: »Ovaj naziv je starinsko srpsko ime«. 13. Purkovic dr M. Al., Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, Skoplje 1940, 152. 14. Milojevic M. S., op. cit., 128. 15. Novakovic St., Zakonski spomenici srpskih drzava srednjega veka V, Beograd 1912, 688 (metej: Zakonski spomenici). Per poziten e fshatrave, shih: Jastrebov L S., Stara Serbija i Albanija, Spomenik SKA XLI, Beograd 1904, 72; Daniöic D., Rjeönik ... , II, 32. 16. Novakovic SI., Selo, Beograd 1943, 114.
112
17. Ivic P. - Grkovic M., Deöanske hrisovulje, Novi Sad 1976, 247, - Permenden edhe: »Lesev dol«, Milojevic M. S., op. eit., 283, - Jo larg Prizrenit, »Berisin dol«, Spomeniei II, 376, etj. 18. Novakovic SI., op. cit., 41. 19. Ivanovic R., Deöanski katuni, IC III, Beograd 1952, 262. 20.Purkovic dr M. Al., op. cit., 8; Jajicic M., Osnovno jezgro drzave Dejanovica, IC IV, (1952-53), Beograd 1954, 229, 231, 235. 21. Vasiljevic Hadzi dr J., Juzna Stara Srbija I, 1909,268-269. Ky emertim s'eshte i rralle: ne germadhat e manastirit te Stefan Dushanit ne Treskave, me 1 shtator 1334 permendet nje fshat i humbur »Arbanas«, shih: Spomeniei IV, 91, bilj. 44; ne rrethinen e Prilepit, afer katundit Dupjacan dhe Nebregove, gjendej lokaliteti »Arbanasi«, Spomenici IV, 90 bilj. 42; ne vitet dyzet te sh. XV permendet ne rrethinen e Novoberdes toponimi« de Trupovstiea in Albanezi«, Hrabak B .. Dubrovaöka naseobina u kopaoniökom rudniku Belom Brdu, Ogledi, Beograd 1953, 58 bilj. 12; edhe ne regjistrat turke 1455 e gjejme katundin »Arbanasi«, dikund ne rrethinen e Llapit, Oblast Brankovica, 299. E veme ne pah ketu se vete perberja e emertimit na shpie te lashtesia e tij, d. m. th. ne kohen kur jane krijuar, gjithsesi ne kohen e para ardhjes se turqve. 22. AAl. II, 29-30 ur. 108 ne shenimin; Shufflay dr M., op. cit., 62, 152. 23. Ivic P. - Grkovica M., op. cit., 80. 24. Milojevic M. S., op. cit., 72. 25.Ivic P. - Grgovic M., op. eit. 88; ne fshatin vlleh Blat'eu ka jetuar edhe »Gon Arbanasin s sinovi«. Spomeniei III, 377. 26. Safarik J., Hrisovulja ca ra Stefana Dusana, kojom osniva manstir sv. Arhangela Mihaila i Gavrila u Prizrenu godine 1348, Glasnik Drustva srbske slovesnosti XV, Beograd 1862, 303. 27. Grujic R. M., Liöna vlastelinstva srpskih erkvenih pretpostavnika u XIV i XV veku, ne: GSND III, SKoplje 1934, 63. 28. Novakovic St., Zakonski spomeniei, 423. 29. Ibid., 684. 30. Grujic R. M., Gusari na Svetoj Gori i Hilandarski pirg Hrusija od XII-XIV veka, GSND XIV, Skoplje 1934, 30. 31. Novakovic SI., op. cit., 579. 32. Ibid., 578. 33. Grujic dr. R. M., Vlastelinstvo Svetoga Dordja kod Skoplja od XI-XV veka, GSND I/l, Skoplje 1925, 73. 34. Novakovic St., op. eit., 578. 35. Ibid., 660. 36. Grujic dr R. M., Polosko-tetovska eparhija i manastir Lesak , GSND XII Skoplje 1933, 48. 37. Solovjev A., Odabrani spomeniei srpskog prava od XII do kraja XV veka, Beograd 1962, 150-152; Doklestic Lj., Kroz historiju Makedonije, Izabrani izvori, Zagreb 1964, 48-49. 38.AAl. II, 11-13 ur. 46; Novakovic SI., op. cit., 688. 39. Spomeniei III, 377, 378, 379, 380 etj. 40. Stanojeviö St., Liöna imena i narodnost u Srbiji srednjega veka, ne: Juznoslovenski filolog VIII, Beograd 1928-1929, 154. 41. Jireöek-Radonic, I, 300. 42. Ibid., I, 86. 43.Veshtire mund te kuptohen sjelljet e disa prifterinjve, te eilet vinin ne kete dioqeze nga viset tjera. Ata, me fjale te tjera per shkaqe te pakuptueshme jane perpjekur t'i »kulrivojne- dhe t'i »ndreqin format tradieionale te emrave, te eilet ishin rrenjosur dhe perdoreshin te shqiptaret katolike. Keshtu p. sh. emri Zef eshte shenuar ne li brat e amzes si Josip, Gjon si Ivan, Shtjefen si Stjepan, Luigj si Alojzije, Gjergj si Juraj etj. Nuk kemi mundur ta kuptojme se eilat qene motivet qe i nxitön per nje veprim te tille. 44. Grandjean, Le registre de Benoit XI, Paris 1905, 126; Theiner A., Monumenta Hungariae I, 408, ur. 649; Potthast A., Regesta pontifieum Romanorum inde ab anno MCXCVIII ad annum MCCCIV, !. II, Berolini 1875, 25299 dhe 25300. 45. Theiner A., op. ei!.,I, 701, nr. 1061: » ... Sane venerabili fratri nostro Sergio ... pereepimus ... Prisren, Novabeida, Trepte, Ianeva, Coporieh. Plane, Ostaeia ... quae a fidelibus christianis diversarum linguarum inhabitantur«.
113
46. Innocentius VI Pp .. epist. »Dilecti filii«. Stephano Regi Rassie: x .•• nulla persona ecclesiastica vel mundana lations vel alios fideles ejusdem ecclesiae rebaptizare .. presumet«, ne: Theiner A., Monumenta Hungariae II, 8-9, nr. 16. 47. Ljubic S., Listine III. Zagreb 1872. 186: »Cum ... Stephanus. qui se caesarem seu regem Raxie facit ... nonnullos christianos in eius regno habitantes per vim et violenciam ad eius perfidiam er infidelitatem trahat, iposque preter et contra formam ecclesiae 5aptizari in christianae fidei non modicum detrimentum«. 48.Farlati, VIII, 2. 49. I njejti VII. 16-17. 50. Eubel I, 439. 51.I njejti IV, 307 nr. 1; » ... habebatque alias Ecclesiam Metropolitanam, sanctae Venerandae dicatam, et hodie in Moscheam versam a Turcis ... «, Baudrand M. A .. Lexicon geographieum, in quo universi orbis urbes, Provinciae, Regna. Maria et Flumina Recensentur, Parisiis 1670, 174, 1. 52. Fermendzin E., Izprave god. 1579-1671 tiöuce se Cme Gare i stare Srbije, Starine JAZU XXV, Zagreb 1892, 197. 53. Radenie J., Rimska kurija i juznoslovenske zemlje od 16 do 19 veka. Beograd 1950, 512. 54. Tadic J., Dubrovöani po Juznoj Srbiji u XVI stolecu, GSND VII-VIIU3-4. SKoplje 1930. 55.Antoljak S., Prilog prouöavanju rrgovaökih veza izmedju Dubrovnika i SKoplja u 15. i 16. stoljeCU, Godisen Zbomik na Filoz. fak. na univerzitetot vo Skopje. Istorisko-filoloski oddel. kn. 10--11 (19571958), br. 3, poseban otisak Skopje 1959. 1 sqq. 56. Jireöek-Radonic. II, 178, bilj. 3. 57. Ibid., 101-102, 193. 58. Dinic M., Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni, I, Beograd 1955, 43. 59. I njejti, op. cit., II. 41-42. 60. Jorga N., Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades II, Paris - Bucurest 1916, 66; Jireöek-Radonic, II, 366. 61. Jireöek-Radoniö, U, 330. 62. Vinaver V., Tregtaret e Raguzes ne Kosove e Metohi. Perparimi IU, Prishtine 1961, 151. 63. Jirecek-Radonic, II. 390. 64. Ibid., 404. 65. Dime M., op. cit., H, 93. 66.I njejti, iz Dubrovaökog arhiva I, Beograd 1957. Librin e 64-te te Mihajl Lukareviqit duhet analizuar thellesisht. Shume emra dhe toponime te shenuara aty na udhezojne lidhur me kete, shih p. sh. f.: 38, 40, 42, 47, 48, 50, 51, 52, 53. 62,63,64.65,67.68.69.71. 78. 79, 81, 85 etj. 67. Handzic dr. A., Nekoliko vijesti 0 Arbanasima na Kosovu i Meiohiji sredinom XV vijeka. Simpoziumi per Skenderbene, Prishtine 1969, 208. 68.Dime M. J., op. cit., I, 2. 27., Na duket se do te ishte qendrim arogant. dyshimi ne perkatesine kombetare te ketyre personave: Gonaz Arbanexo de Hropsinzi, Gon Mali (Gjoni Vogel"), Gon Vranaj, Gergas (Gjergjash?), Zataj, Gonaz de Hropsinzi Arbanexo, Gurag de Gon Arbanexo chruzmar, Andria _ 'ikolich Arbanexo, Llex (Llesh) ... de Gurchouzi (Gurkuqi?) dhe shurne te tjere, Ibid 38. 50, 62, 65, 8I. 69. Rizaj S., Disa te dhena antroponirnike e toponimike mbi popullsine e Kosoves nö shekujt XIVXV ne driten e burimeve osmane, ne: Onomastika e Kosoves, Simpoziumi 25-27 shkurt 1977, Prishtine 19-9. 158. 70. Filipovic N., Iz istorije Novog Brda u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI veka, GID BiH, Sarajevo 1954, 73. 71. Dinic M. J., op. cit., I, 7. bilj. 32. 72. Rizaj S., Rudarstvo Kosova i susednih krajeva od XV do XVII veka, Pristina 1968, 174. 73.Hadzibegic H., Handzic A. - Kovaöevic E.,Oblast Brankovica. Opsirni katastarski popis iz 1455 ~e. Sarajevo 1972. 74. Ibid., XIII nga parathenia. 75.Emrat si: Smilj, sin Berise, Milos, brat Betise; Stepan, sin Morine; David, sin Saljeva; Radihna, Varica: Stanisa, njegov sin; Krasnic, njegov brat etj. flasin per rrenjcn e perbashket, fisin nga i cili e - prejardhjen secili: Berishe, Morine, Shaljane, Krasniq, etj., shih: Oblast Brankovica, pp. 24, 29, etj. 76. Ibid., 205. 7. Ibid., 205-206.
114
78. Pulaha S., Nahija e Alfun - Ilise dhe popullsia e saj ne fund te shekullit XV, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike 1-1971, Prishtine 1972, 193-242; I njejti, Defteri i regjistrimit te sanxhakut te Shkodres i vitit 1485, Tirane 1974; Zirojevic dr. Ov.Vuöitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti turskog popisa 1530/31 godine, Gjurmime albanologjike 2, 1968, god. VII, Prishtine 1969, 103-116; Pul aha S., Krahinat verilindore te sanxhakut te Dukagjinit-Hassi dhe popullsia e tyre ne gjysmen e dyte te shekullit XVI, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike II, 1972, Prishtine 1974, 185-291; I njejti, Qytetet e rrafshit te Dukagjinit dhe te Kosoves gjate gjysmes se dyte te shek. XVI ne driten e te dhenave te reja te regjistrimeve kadastrale osmane, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike IX, 1979, Prishtinö 1980, 11-43, etj. 79. Palikruseva G. - Stojanovski A., Etniökite priliki vo severozapadna Makedonija vo XV vek, He 1-2 (1970), 35, 39. 80. Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Opsiren popisen defter od XV vek, tom III, pod redakcija na Metodija Sokolovski, Skopje 1976, 37, 141 (rnetej: Turski dokumenti). 81. Palikruseva G., Stojanovski A., op. cit., 37. 82. Palikruseva dr. G. - Stojanovski dr A., Debarska oblast u sezdesetim godinama XV veka (na osnovu jednog savremenog turskog izvora), Simpoziumi ... , Prishtine 1969, 181-194. 83. Turski dokumenti III, 148-280.
84. Ibid., 291-316. 85. Ibid., 366--388. 86. Ibid., 392-409. 87.Trifunovski dr. J. F., Kiöevska kotlina. Seoska naselja i stanovnistvo, Skoplje 1968, 6, 9; Murati Q., Apelativat toponomike nö toponimine e Kercoves, Onomastika e Kosoves ... , Prishtine 1979, 343-1. 88. Kostiö M., Prilozi istoriji srpsko-arbanaskog ustanka 1689-1690, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knj. IIII, Beograd 1924, 16; Tornie J. N., Deset godina iz istorije srpskog naroda i crkve pod Turcima (1683-1693), Beograd 1901, 159-161. 89. Djordjevic T. R., Seoba srpskog naroda sa Balkanskog Poluostrva 1690, Godisnjica Ne, knj. XXXVI, Beograd 1927, 3-4. 90. Sarnardzic R., Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika XVI-XVII veka, Beograd 1961, 129-130. 91. Fermendzin E., Epistolarum.ac relatitonum Alexandri Komulovic et socii, de statu ecc1esiae catholicae Albaniae, antiquae Serbiae et bulgariae, summa, Acta Bosnae potpissimum ecc1esiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752; MSHSM 23, Zagabriae 1892 339-340. 92. Ibid. 93. Historia e popullit shqiptar I, Prishtine 19692, 366.
94.Raöki F., Izvjestaj barskog nadbiskupa Marina Bizzia 0 svojem putovanju god. 1610 po Arbanaskoj i Staroj Srbiji, Starine JAZU 20, Zagreb 1888, 135 (rnötej: Raöki F., Izvjestaj), 95. Draganovic K., Izvjesce apostolskog vizitatora Petra Masarechija 0 prilikama katoliökih naroda u Bugarskoj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624. Starine JAZU 39, Zagreb 1938, 28. 96. Ibid., 7, 11. 97. Ibid., 28-32. 98.Novakovic SI., Hadzi kalfa ili Catib Celebija, turski goegraf XVII veka Spomenik SKA XVIII, Beograd 1892, 36 - Mendon per shumicön e banoreve.
0
blakanskom poluostrvu,
99. Celebi E., Putopis. Odlomci 0 jugoslovenskim zemljama (perkthyer nga Shabanoviq M.), Sarajevo 1979, 276. - Ndoshta mendon per shumicen e banoreve. 100. Ibid., 288.
115
DIOQEZA E PRIZRENIT DHE TITULLARET E SAJ Fillet e kesaj dioqeze nuk i. dime. Sipas autoreve te vjeter kishtare , renjet e saj arijne deri ne shekujt e pare te krishterizmit. Shkas per kete mendim jep fragmenti jo mjaft preeiz ne letren qarkore, I ne te eilen permenden nje varg ipeshkvishe duke filluar prej Durresit e deri ne Epirin e Ri dhe Epirin e Vjeter, ku permendet edhe »Paulus episeopus Prinatenus«. Por kjo nuk na e garanton saktesine e duhur per ta kerkuar ne kete mes edhe ipeshkvin e ketij qyteti.? Ne bulen e Bazilit II (1020) permendet edhe Ipeshkvia e Prizrenit, e cila aso kohe ishte nen juridiksionin e argjipeshkvise se Ohrit, edhe pse detajet tjera nuk i njohim lidhur me titullaret e saj. 3 Ipeshkvijte e kesaj kohe duhet gjithsesi te numerohen me prifterinjte e Prizrenit, sepse ende nuk ishte koha e shkeputjes perfundimtare midis Kishes se Perendimit dhe te Lindjes, prandaj nuk kishte as provizion te dyfishte. Ne kohen e perandorit bullgar Kalojanit (1197-1207), u pushtuan shume toka bizantine, midis te eilave permendet edhe Shkupi, Prizreni, Tivari etj., me c'rast kuptojme edhe per ernrin e ipeshkvit te atehershem te Prizrenit Abraharnit, i eili bashke me ipeshkvijte tjere provinciale e nenshkroi letren te eilen ia derguan papes Inocentit III.4 Nuk e dime ende se sa zgjati kjo gjendje dhe c'ndodhi me ipeshkvin Abraham. Por dihet se Prizreni ne vitin 1214 perfundimisht ra ne duart e pushtetit serb." Argjipeshkvi i Ohrit Dhimiter Homatijani ne vitin 1220 i dergon argjipeshkvit serb Saves, leter protestuese, sepse ky e kishte debuar ipeshkvin e Prizrenit i eili ishte zgjedhur sipas kanonit (supozohet se ishte grek), dhe ne vendin e tij e kishte eaktuar nje tjeter (serb)." Nga e njejta kohe e kemi edhe letren e Inocentit IV, i eili me 12 prill te vitit 1253 u shkruante sufraganeve te kishes se Tivarit dhe me kete rast u urdheronte qe ta pranojne me respekt te obligueshem Gufridin nga rendi i vellezerve te vegjel, te eilin ua kishte eaktuar si argjipeshkev Selia e Shenjte, dhe se ndaj tij me plote deshire te jene te degjueshem." Vertet, ne leter nuk permenden me emra se eilet ishin keta sufragane te argjipeshkvise se Tivarit ne ate kohe. Por, Farlati pa medyshje thekson se midis tyre ka qene edhe ipeshkvi i Prizrenit."
116
Nga kjo periudhe nuk i dime emrat e ipeshkvijve te Prizrenit, por pak me vone na paraqiten nje varg titullaresh me radhe. I pari midis tyre ka qene Konradi, anetar i rregullit dominikan, te cilin e hasim prej vitit 1313-1320. Kete e trashegoi Benedikti prej vitit 1335 deri ne vitin 1338. Per kete te fundit dihet se ka qendruar ne Avinjon (Avignon). Pas vdekjes se ipeshkvit Gjon, per te cilin pervec emrit dime vetem se ka vdekur ne vitin 1363, Urbani V e emeroi ipeshkev te Prizrenit Robert Worksorpin, nga rregulli i eremiteve te Shen Agustinit. Ky Roberti i Prizrenit ishte sufragan i shume ipeshkvijve, duke filluar prej vitit 1350 e deri ne vitin 1375. Ketij numri duhet t'i shtohet edhe nje titullar me emrin Gulielm, i cili gjithashtu ishte anetar i rendit te eremiteve te shen Agustinit. 9 Krahas ipeshkvijve te permendur duhet theksuar edhe disa rrethana dhe te dhena, qe do ta ndriconin me mire gjendjen e atehershme te dioqezes. Per disa nga titullaret thuhet se kane jetuar ne Avinjon. Nga kjo mund te deI se e kane pasur ndoshta te pamundur te rrezidojne ne dioqezen qe ua kishin caktuar, dhe prandaj perkohesisht kane ndejtur jashte. Par nje e dhene e vitit 1363 thote se ipeshkvi i Prizrenit kishte paguar 50 flarinj ne llogari te arkes qendrore te papes me rastin e pranimit te bules se emerimit te tij, gje qe flet mjaft qarte se ky titullar ishte ne gjendje te mire materiale. IO Vetem njembedhjete vite me pare, ne te njejtin liber e gjejme nje te dhene tjeter, edhe ate per ipeshkvin e Shkupit, per te cilin thuhet se u lirua nga taksa e rendomte per shkak te varferise.!' Ndoshta kjo e dhene flet per Gjonin e vitit 1363? Eshte shume veshtire te vertetohet kjo. Ne qofte se nuk eshte fjala per te, atehere jemi te detyruar qe numrit te permendur te ipeshkvijve t'ia shtojme edhe nje titullar me te njejtin emer. Nuk gjejme te dhena per ate se ku jetoi dhe veproi ipeshkvi i cili e pagoi taksen e permendur. Por do te na kishte ndihmuar shume dhe do te ishte e dobishme per ta percaktuar gjendjen ne vete dioqezen. Ne burimet profane hasim ne te dhena, te cilat pa medyshje e permendin edhe nje ipeshkev te Prizrenit. Ky ishte »frater Johannes episcopus Prisrenensis«. Ky, si pas te dhenave te pakta qe jane ruaj tur , para se te vdiste me 16 dhe 17 korrik te vitit 1375, franceskaneve ne Stone u la kater libra dhe disa paramenta, edhe ate me nderrnjetesimin e Pal Vollces. i cili qe hartues i testamentit." Lajmi tjeter eshte pak me i vonshern. Bonifaci IX, me 12 shkurt 1404 e erneroi njefare Gjergj Panduzin, anetar i rregullit dominikan, si ipeshkev te dioqezave te bashkuara kanonike »Priscensi et Bendensi«." Edhe pse ka edhe mendime te kunderta, megjithate njohesi i mire i historise shqiptare te kesaj periudhe, Millan Shufflay, konsideron se kjo Priscensis duhet te lexohet Prisrensis. Nga kjo do te dilte se titullin e Prizrenit, per disa shkaqe te vecanta e te veshtira, e mori ipeshkvi i afert Stefanenski." Perndryshe nga letra e papes kuptojme se paraardhesi i Panduzit, qe ipeshkvi Andrea, i cili ne vitin 1387 e mori mbi vehte obligimin e pagimit te takses se rendomte me rastin e marrjes se bules." Pas kesaj, selia e ipeshkvise mbeti e zbrazur afer dy shekuj, prandaj per kete kohe nuk gjejme kurrfare lajmesh per ipeshkvijte e Prizrenit. Qysh ne vitin 1596, besimtaret krishtere te ritit latin te ketyre aneve kerkojne dhe e lusin Seline e Shenjte qe t'i vizitoje Pjeter Salinati, sepse kishin mbetur gjate kohe pa predikues dhe rrefyes. Ka qene edhe propozimi qe ate Pjetri te emerohet ipeshkev i besimtareve te Ciprovcit dhe rrethines me titullin e ipeshkvit te Shkupit. Selia e Shenjte i kishte parasysh te gjitha keto lajme. Ajo i grumbulloi te dhenat dhe ne rastin me te pershtatshem, ne vitin 1618 ipeshkev te Tivarit e emeroi Pjeter Katiqin. Ne dokumentin e papes theksohet se kjo dioqeze gjendet ne regjionin
117
e te pafeve (»In partibus infidelium«) dhe se jane pa bariun e vet. Metej, permendet edhe ajo se kisha e Prizrenit eshte sufragane e argjipeshkvise se Tivarit." Katiqit njekohesisht iu besua edhe administrata e ipeshkvise se Beogradit. Ai disa he re i beri vizite asaj dhe per kete i dergoi raport Selise se Shenjte. At je perjetoi shume dite te veshtira duke hyre ne konflikte me tregtaret dubrovnikas, te eilet aso kohe kishin kolonine e vet ne Beograd. Per shkak te kufijve te parregulluar te dioqezave, shpertheu nje konflikt midis tij dhe argjipeshkvit te Tivarit Marin Bieit. Farlati e karakterizoi Katiqin si njeri me fryme te paqete. Pas ketij konflikti, Pali V e nderroi dhe e rivendosi ne Beograd. Vdiq ne nje kuvend te Bosnes, ndersa ne vitin 1621 e gjejme shenimin se kishte vdekur." Ne seline e zbrazur te dioqezes se Prizrenit, ne vitin 1622, u propozua biri i ketij vendi Pjeter Mazrreku, vikar i dikurshern i argjipeshkvise se Tivarit, e me vone edhe i P. Katiqit. Par, duke qene se ai prej prillit te vitit 1623 e filloi viziten neper vendet ballkanike si vizitator i papes, mbet te shugurohet tek me 31 maj te vitit 1624. Atehere e perfundoi udhetimin e tij te gjate, dhe Kongregates i dergoi nje raport te gjere mbi te gjitha nevojat dhe problemet e katolikeve te atjeshem." Pjeter Mazrreku ne relaeionin e vet ne menyre te thuket e pershkruan gjendjen ne dioqezen e atehershme te Prizrenit. Me dashuri te vecante dhe me plote dhimbje flet per katundet e rrethinave te Prizrenit, ku kishte shume katolike, por qe per fat te keq jane te shtypur nga tatimet e medha, per cka shumiea kalojne ne fene islame. Ben verejtje se ka nevoje te madhe per prifterinj dhe ipeshkvij te vendit, te eilet do te mundnin me lehte t'i predikonin ketij populli, do t'i kuptonin nevojat dhe shpirtin e tij ne keto kohe shkaterruese. Propozon hapjen e shkollave dhe te seminareve ku do te shkolloheshin gjeneratat e reja dhe keshtu do te siguroheshin barinjte shpirte-
rore." Pas falenderimit qe shprehu Marin Biei per poziten e argjipeshkvit te Tivarit, ne vend te tij u emerua Pjeter Mazrreku te eil in Kongregata e njihte mire per maturine e tij, aftesine praktike dhe aftesite tjera. Me 16 shtator te vitit 1624, vetem tre muaj e gjysme pas udheheqjes me dioqezen e vendlindjes se vet, u emerua argjipeshkev i Tivarit dhe primas i Serbise." Vdiq me 27 nentor te vitit 1634 ne Shkup ku edhe u varos." Si ipeshkev i ardhshem i Prizrenit permendet Gjon Pozhegu. Ka lindur ne Pozhege te Sllavonise ne vitin 1605. Nenshkruhej rendome si »fra Giovani da Poseggha Bosnense«, gje qe do te mund te na tregonte edhe per prejardhjen e tij. I perkiste rregullit te franceskaneve. Sipas te dhenave me te eilat disponojme, me propozimin e argjipeshkvit te Tivarit Gjergj Bardhit, Kongregata e Propagandes ne vitin 1642 e emeroi ipeshkev te Prizrenit." Disi qysh ne fillim Gjonit i humbet cdo gjurme dhe per te nuk na -kane mbetur kurrfare lajmesh qe mund te vertetohen. Per shkak te zhdukjes se ketille enigmatike, jane bere perpjekje te ndryshme qe te ndricohet rasti i tij. Sipas disave, Gjoni u zhduk kur unis per ne Rome ne shugurim." Sipas disa te tjereve kjo ngjau kur arriti ne dioqezen qe ia kishin eaktuar, sepse at je, gjoja, turqit e zune dhe e vrane." Ndoshta ne baze te ketyre fakteve te pavertetuara ai njihet si »ipeshkev martir«." Por askund dhe askush nuk na jep te dhena te sakta per martirizimin e tij. Megjithate, si duket ka vdekur ne Rome, edhe ate para shugurimit te tij ipeshkevor.f Ky eshte sigurisht edhe shkaku se pse nuk e gjejme ne kronotaksen e barinjve te Prizrenit, sepse qe vetem i emeruar, por jo edhe i shuguruar. Ne vitin 1650, Inocenti X, e emeroi ipeshkev te Prizrenit Franjo Sojmiroviqin. Nga teksti i dokumentit te Papes del se Sojmiroviqi eshte pasardhes i drejtperdrejte 118
i Pjeter Katiqit." Kjo na bind edhe me shume per faktin se Gjon Pozhegu megjithate nuk ka qene i shuguruar si ipeshkev i Prizrenit. Vitin tjeter, me 1651, Kongregata e Propagandes e emeroi Andrea Bogdanin argjipeshkev te Ohrit. Duke i pare rrethanat ne dioqezen e vet, Bogdani e luti Kongregaten qe t'ia lejoje mundesine te banoje ne Janjeve ose ne Prishtine." Duke qene se kufijte e ketyre dy dioqezave nuk ishin eaktuar ende, ndersa Bogdani me shume qendronte ne keto vise se sa ne Oher, atehere erdhi deri te mosmarreveshja rnidis tij dhe ipeshkvit Sojrniroviq. Si duket afera shpertheu edhe ne opinion, gje qe mund te shihet qarte edhe nga nje leter te eilen besimtaret e Novoberdes ia kane derguar Kongregates ne vitin 1653. Ne kete leter ata luten qe ajo ta emeroje njerin nga ata per ipeshkev te tyre, sepse qe te dyte nuk mund te jene njekohesisht mbi nje numer kaq te vogel besimtaresh." Per ta analizuar ne hollesi dhe per ta zgjidhur konfliktin, Kongregata e emeroi Mark Krizin si vizitator te vetin apostolik. Ky duheshte t'i studioje rrethanat ne terren, ta kerkoje mendirnin e te dy prelateve, dhe t'i paraqese propozimet e veta per zgjidhjen sa me te suksesshme te konfliktit. Vizitatori i ftoi te dy ipeshkvijte per marreveshje, por ai i Prizrenit nuk iu pergjigj fieses. Ne mbeshtetje te raportit dhe mendirnit te vizitatorit, ne vi tin 1655 ne Rome u mblodh komisioni i vecante i kardinaleve i eili e shqyrtoi kete rast dhe i eaktoi kufijte rnidis ketyre dy dioqezave. Ne vendirnin e ketij kornisioni permenden edhe vendet te eilat do t'i shtrohen juridiksionit te njerit dhe tjetrit ipeshkev. 30 Eshte me interes te theksohet se te gjitha vendet gjendeshin ne veri te Shkupit, ne dioqezen e sotme Shkup-Prizren. Vertete se juridiksionit te Bogdanit i mbeti edhe territori i argjipeshkvise se Ohrit, por askund nuk permendet se ndonje vend i kesaj ipeshkvie nuk ka katolike. Kryeipeshkvi i Sofjes Peter, me 10 shkurt 1655 nga Ciprovei ia dergon Kongregates letren mbrojtese ne dobi te vendasit te vet Fran Sojrniroviqit, por pa sukses." Nuk shkoi shume kohe dhe Kongregata e Propagandes e rivendosi ipeshkvin Sojmiroviq ne fronin e Ohrit, ndersa Aridrene e emeroi argjipeshkev te Shkupit. " Sipas te gjitha gjasave, ne kete konflikt me ne fund fitoi pikepamja me e logjikshme: Bogdani, ishte i lindur ne kete vend, e njihte gjuhen, adetet dhe shpirtin e popullit, prandaj mbeti ne mesin e popullit te vet, ndersa Sojrniroviqi u dergua at je ku do te ishte pak me afer atdheut te vet, prej nga me lehte do te kujdesej per besimtaret e vet te shkaperderdhur. Nje vit me vone, Bogdani autorizohet t'i udheheqe edhe te gjitha dioqezat e zbrazura te territorit te Serbise se atehershme. Me kete, argjipeshkvi i Shkupit e mori rolin e argjipeshkvit te Tivarit per te gjitha viset e hapsires se Serbise.P Prej ketij momenti pushon te veproje Dioqeza e Prizrenit, e eila me nuk permendet. Me aktin e emerimit te Bogdanit si argjipeshkev, ne te vertete eshte bere bashkimi i te dy dioqezave ne nje territor. Shenimet 1. Mansi, VII, 791. 2.Farlati, VII, 234, 236; Qysh Holstein mendonte se Prisna duhet te lexohet Priniana. Le Quien H, 201 kujtonte se behet Ijale per ipeshkvin e Drishtit (Prinatenus, perkat. Drivastenus). 3. Novakovic st., Ohridska arhiepiskopija u poöetku XI veka, Glas SKA, 76, Beograd 1908, 1-62. 4.Theiner A., Monumenta Slavorum, I, 129: »humilis episcopus sanctissimi episcopatus Prisdini Abraham«, Weidenbach, Calendarium hist. christ., Regensburg 1885, 276-277. 5. Grujic dr R. M., Polosko-tetovska eparhija i manastir Lesak, GSND XII, Skoplje 1935, 45.
119
5.
6. Pitra J. B .. Analeeta sacra er ciassiea spicilegio Solesmensi parara 7.Bullarium Franciscanum Romanorum pontificum constitutiones. tribus ordinibus Clarissarum, et Poenitentium concessa I, Romae 1759. 653 DI . 8. Farlati, VII, 42. 9. Eubel I, 409. 10. Hoberg H., Taxae pro communibus servitiis. Ex libris obligation um ab anno 1295 usque ad annum 1455 confectis, Cittä dei Vaticano 1949, 98. 11. Ibid., 108. 12. Shufflay dr M., op. cit., 196. 13. Bremond P. F., Bullarium ordin. fratr. Praedicatorum TI, Romae 1730, 457. 14. AAl. II, 76 nr. 326; 230 DI. 747. 15. Eubel I, 488. 16.Dujöev 1., Sofijskata katoliöka arhiepiskopija prez 17 vek. Izuöavanje i dokumenti. - L'arcivescovado cattolico di Sofia nel secolo XVII". Studio e documenti, Sofija 1939, 121-122 nr. XII. 17.Farlati, VIII, 205. 18. Draganovic dr K., Izvjesce apostolskog vizitatora Petra Masarechija 0 prilikama katol. naroda u Bugarskoj, Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624., Starine JAZU XXXIX, Zagreb 1938, 2. 19. Ibid; Tanime, e kemi theksuar se Selia Shenjt, ka bere cmos me sa ka pasur mundesi t'i mbroje, perterije dhe perparoje katoliket e ketyre viseve edhe ne kohet me tc veshtira. Nderkaq, kur u krijuan kushtet reale, me 1618 Pjeter Katiqi emerohet ipeshkev i Prizrenit, me detyre qe ta udheheqe edhe vendin e Iire te dioqezes se Beogradit: Dujcev 1., op.cit., 121. Ndersa, me themelimin e Kongregates se Propagandös me 22. 06. 1622, punet filluan te shkojne kah e mbara: Collectanea s. Congregationis de Propaganda Fide I, Romae 1907, 2-4. Me fjale te tjera: percaktohen kufijte e dioqezave; ipeshkvijt emerohen rregullisht; nje numer i konsiderueshem nga djemte e vendit edukohen ne kolegjet e Propagandes (Fermo, Loreto, Urbano); jane botuar mjaft libra ne gjuhen popullore: liturgjike si dhe edukativo-religjioze etj. 20. Radenie J., Rimska kurija i juznoslovenske zernlje od XVI do XIX v. Beograd 1950, 36. 21.Fermendzin E., Izprave god. 1579-1671 tiöuce se Cme Gore i stare Srbije, Starine JAZU XXV, Zagreb 1892, 12 (rnetej: dokumentet). 22. Pandzic B., L'opera della S. Congregazione per le popolazioni della Penisola Balcanica centrale, neo Sacrae Congregationis de Propaganda Fide memoria rerurn, vol. I/2 (1622-1700), Rom-Freiburg-Wien 1971, 305. 23. Fermendzin E., Acta Bosnae potissirnum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, MSHSM XXIII, Zagabriae 1892, 449 DI. 1370 (metej: Acta Bosnae). 24. Buturac dr J., Katoliöka crkva u Slavoniji za turskog vladanja, Zagreb 1970. 94-96. 25. Buturac J. - Ivandija A., Povijest Katoliöke Crkve medju Hrvatima, Zagreb 1973, 170, 359. 26. Radenie J., op. cit., 234. 27. Dujöev 1., op. cit., 136-137 nr. XXIII. 28. Ibid., 138 nr. XXIV. 29.Ferrnendzin E., Acta Bulgariae ecclesiastica ab a. 1565 usque ad an. 1799, MSHSM XVII, Zagabriae 1887, 225-226. (metej: Acta Bulgariae). 30. Juridiksionit te ipeshkvise se Prizrenit i jane lene keto vende: » ... videlicet Priseren, Pecchiam, Iacovam, Hocciam, Rogovam, Hostrosuppium, Letagni, Sigieciarn, Bettuccium, Deavagni, Sogagni, Scevarn, Tunich, Coius, Suarrecam, Planeam, Liubogna Chisagni, Sumbi, Tubisdam et Gianam ... «, gje qe deshmon se ne te gjitha keto vende kane [etuar katoliket, shih: Martinis de R., Juris pontificii de Propaganda Fide I, Romae 1888, 284. 31. Fermendzin E., Starine XXV, 187-191. 32. Ibid., 194. 33. Farlati, VIII, 17.
120
IPESHKVIJTE E KESAJ PERIUDHE Nuk mund te themi se kjo do te jete nje liste e hollesishme mbi ipeshkvijte e kesaj periudhe. Shpesh permenden vetem emrat ose gjejme vetem te dhena fragmentare. Prandaj s'mund te thuhet se kerni arritur t'i gjejme dhe t'i mbledhim te gjitha, sepse shekujt e stuhishem dhe kohet e turbullta e kane bere te veten ne cdo pikepamje. Ndersa shumica e burimeve kishtare qe i kemi neper duar, per kete jane ose te varfera ose te paplota. Ipeshkvijte e pare na paraqiten prej kohes se mbretit bullgar Kalojan (1204), ndersa kishen e udhehiqte atehere Papa Inocenti III (1198-1216). Ne letren qe ia dergon papes argjipeshkvi i Belesbusdit Anastazi bashke me sufraganet e vet, e gjejme edhe nenshkrimin e ipeshkvit te Shkupit dhe te ipeshkvit te Prizrenit.' Ne vi tin 1299, Papa Bonifaci IX e emeroi ipeshkev te Shkupit Gjonin, anetar i rendit dominikan, i lindur ne Konstance. Por per shkak te rrethanave te veshtira ne te cilat gjendej dioqeza e tij, ai jetonte ne Köln ku i ndihmonte ipeshkvit te atjeshem. Vdiq at je me 17 te tor 1321 dhe u varros ne kishen e rregullit te vet.? Per te ka edhe disa te dhena te pasakta, p. sh. se u be ipeshkev tek me 1307, ndersa disa e quajne edhe »episcopus Scopulensis«.:' Por, Farlati dhe te tjeret, duke u mbeshtetur ne burimet me te vjetra thote se ky, Gjoni, numeroher ne mesin e ipeshkvijve te Shkupit ne Serbi." Ipeshkvi tjeter i Shkupit eshte Gjon Lemegu. Ishte anetar i familjes se dominikaneve dhe profesor i rregullit te vet. Ne fronin e Shkupit u caktua ne vitin 1327.5 Sipas disave qe i promovuar dicka me heret, me 7 dhjetor 1326.6 Sipas nje letre te dates 21 korrik 1328, Gjoni i qe rekomanduar abatit benediktin qe ne argjipeshkvine e Kölnit t'ia lere ne dispozicion disa te mira te kuvendit per ekzistence.? Farlati na i sjell edhe aktet konsistoriale, ne te cilat pervec te dhenave themelore mbi Gjonin, theksohet edhe ajo se dioqeza e Shkupit aso kohe ishte drejtperdrejt e nenshtruar Kishes se Romes (Ecclesiae Romanae immediate subjecta«). Perndryshe Gjon Lemegu ne kete detyre erdhi si pasardhes i Gjonit te dyte, i cili vdiq ne Köln. Me kete, ne burimet romake u vertetua edhe paraardhesi i tij, i cili shkaktonte huti te disa autore. Pra Gjon Lemegu ne kete fron erdhi me rekomandimin e argjipeshkvit te Kölnit8 dhe u ndihmua nga ky ne cdo pikepamje prej vitit 1331 e deri kur vdiq me 1351. .
121
7.
8.Per punen dhe veprimtarine e tij ne argjipeshkvine e Kölnit na jane ruajtur vetem disa te dhena te imeta. Keshtu kuptojme se ne vitin 1329 e shuguroi lterin e Shen Lukes ne vendin e quajtur Grevenbroieh. Ne te njejtin vit u be zevendes i argjipeshkvit te Kölnit »in Pontifiealibus et Spiritualibus« per qytetin dhe dioqezen e Kölnit. Ne vitin 1331, »Joannes Seopiensis episeopus« e shuguroi kishen dominikane, ndersa ne vitin 1333 edhe nje kishe tjeter me emrin »Corpus Christi«, si edhe varret ne Köln.9 9.Pas tij, ipeshkev i Shkupit u be Friderieus Retersbeke, edhe ate ne vitin 1351. 10.Per te na njofton shkurtimisht Wading: »Pas vdekjes se Gjonit, Kishes se Shkupit iu eaktua Friderik Retersbeke«.'? Farlati na sjell edhe dy te dhena me pak te rendesishme mbi te, se ishte gjerman dhe se i takonte rregullit te minoriteve (franceskane-
ve)." 11.Gjon Kajode, rregulltar i Shen Anselmit, ne fronin e Shkupit erdhi ne vitin 1352, pasi u falenderua paraardhesi i tij Frederiku." 12.Gjon Sieberg, murg eistereit, u emerua ipeshkev i Shkupit me 23 tetor 1354. 13.Jetoi ne dioqezen e Kölnit ku edhe vdiq ne kuvendin e rregullit te vet te quajtur Veterismontis me 30 shtator 1366Y Kuvendi Vetus Mons eshte po ai qe e quajne Altenberg, dhe gjendej ne territorin e dicqezes se Kölnit.14 Per Gjonin nuk gjejme te dhena tjera, por e kemi te ruajtur epitafin e tij." 14.Ne vitin 1389, si titullar te dioqezes se Shkupit e hasim Hermanin, i eili ishte sufragan, do te thote ndihmes i argjipeshkvit ne Mainz." Po ne kete vit, si qe dihet ngjau Beteja e Kosoves, afer Prishtines se sotme, pas te ciles erdhen kohe edhe me te veshtira per te gjithe te krishteret e ketyre aneve, edhe ate disa shekuj me radhe. 15.Anton Teramin, nga rendi i vellezerve te vegjel, e emeroi titullar te dicqezes se Shkupit, Bonifaei IX.17 Duke e permendur Antonin, Wadingut i ka ikur nje e dhene e pasakte, pra dioqeza e Shkupit \ eshte »sub arehiepiseopo Prestamen«. Ndersa emrin Prestamen e shpjegon duke thene se ajo eshte Prishtina, ose ndoshta Prizreni." Zgjidhjen e ketille Farlati e hodhi si te pasakte. Sipas tij, Prestamen duhet lexuar si Preslavensis, do te thote Mareianopolis, qytet ne Bullgari. Gjithsesi i sakte eshte shpjegimi i fundit. Par kesaj te fundit, qysh ne shekullin XV, nuk i gjejme me asnje gjurme ne burimet kishtare." 16.Me 12 gusht 1402, Bonifaei IX e emeroi ipeshkev te Shkupit murgun eistereit Robert Towtin.i" Abaeia e tij ame ishte Dowlyswel, perkatesieht Dunkeswell." Pas tij ne fronin e Shkupit vjen Alberti. Nuk kemi te dhena as kurfare gjurmash tjera per te. Sipas disa shkrimeve dei se ka qene nune i papes." Na eshte ruajtur letra e Gergurit XII nga viti 1409, e quajtur »salvuseondusetus« me te eilen i rekomandon »Albertum episeopum Seopiensem« me krejt percjellesit e tij, kaloresit dhe kernbesoret." Permendet edhe ajo se Alberti ne vitin 1310 gjendej ne Shkup." 17.Gjon Heidin, anetar i rendit dominikan, po ashtu paraqitet si ipeshkev i Shkupit por nuk eshte vertetuar viti. Oe ndihmesipeshkev ose si flitej atehere, sufragan i ipeshkvit ne Bamberg. Vdiq ne vitin 1466.25 18.Gjysme shekulli nuk gjejme asnje emer ipeshkvi, as te ndonje titullari tjeter te kesaj ane. Tek me 10 nentor 1518 Leoni X e emeroi Benedikt Warsalunin ne fronin e Shkupit." Farlati sjell edhe disa te dhena per te, duke u mbeshtetur ne aktet konsistariale. Keshtu kuptojme se Benedikti para se te emerohej, qe lektor i kishes ne Bac, ndersa ne ipeshkvine e Shkupit u emerua »in partibus infidelium«. I qe lejuar ta ruaje beneficionin qe e kishte pasur deri atehere. Me lejen e ipeshkvit te vendit, mund t'i kryente »pontificalia« nö qytetet dhe dioqezat e Bosnes. Nuk ishte i obliguar te shkonte ne ipeshkvine e vet pasi at je e kishte te pamundur te afrohej." 122
Ne fronin e Shkupit, Benediktin e trashegoi vendasi i tij hungarez, Shtjefen Zakalynczy, te cilin Juli III e emeroi ipeshkev me 3 gusht 1554.28 Sipas Farlatit, nje vit me pare emerimi e gjeti si kanonik ne Estergon, ku edhe metej vazhdoi ta kete rrogen e vet. I qe lejuar, te mos jete i detyruar te shkoje ne dioqezen e vet per shkak te kushteve te veshtira." Per te dime fare pak. Keshtu p. sh. ne vitin 1557 si gjykates i deleguar ne nje fare procesi, per ta sqaruar nje ceshtje te abatit dhe te prepozitit ne Estergon, ai u nenshkrua atehere keshtu: »Stephanus Zakalynczy, ep. Scopiensis suffraganeus, et canonicus eccl. Strigoniensis«. 30 Titullari tjeter, i treti me radhe nga ky vend, eshte Fran Andreis, i cili u emerua me 20 korrik te vitit 1571. Para emerimit ka qene kanonik nö Posonje, pastaj edhe sufragan i ipeshkvit ne Estergon, te cilit rroga e ipeshkvit ia siguronte nga 200 dukate ne vit ne emer te sustentacionit.F Nuk mund te konstatohet me siguri se kur ky e la fronin e Shkupit. Pasi mbeti i zbrazur per nje kohe te shkurte, paraqitet titullari i ri Hiacint Makripodari, i rendit te shen Dorninikut. Emerimi i tij eshte bere me 11 tetor 1649 dhe menjehere pas kesaj u emerua edhe sufragan i ipeshkvit Estergon. E shuguroi Gjergj Lipay me 2 janar 1650. 33 Ka lindur ne ishullin Hios ne Detin Egje. Per emerimin e tij u angazhua Ferdinandi i Austrise i cili per kete i shkroi Inocentit X me 20 korrik 1647. Perandori ne leter thekson se Jeronim Stasser, pronari i fundit i ligjshem i Kishes se Shkupit, falenderoi per fronin e Shkupit. Prandaj dioqeza tani »de jure et de facto« eshte e zbrazur. Duke e perdorur te drejten e tij te patronatit, per kete fron e rekomandoi lektorin dhe predikuesin e rendit dominikan, Hiacintin. Ferdinandi prej papes e kerkoi vetem pelqimin, do te thote vertetimin per te zgjedhurin e vet, pa te ardhura mujore, per cka do te kujdesej ai vete si patron, sepse dioqeza e Shkupit eshte »mere titularis«, e nga ana tjeter nje kohe shume te gjate gjendet nen shtypjen turke dhe se ipeshkvi jasht saj nuk ka kurfare te ardhurash." Ne kete leter te Ferdinandit, permendet edhe titullari Jeronim Stasser. Sa i perket periudhes kohore, ekziston mundesia qe midis F. Andreisit dhe Hiacintit te gjendet vend edhe per te lartepermendurin Jeronim. Mirepo, aktet procesuale mbi emerimin e Makripodarit, e perjashtojne ate krejtesisht si titullar te Shkupit." Disa au tore me te vjeter, vecanerisht dominikanet, mendonin se Makripodari ka qene argjipeshkev." Por Farlati mire e ka verejtur se Hiacinti e kishte te pamundur te qendronte ne dioqezen e cila ishte vazhdirnisht nen kontrollin dhe shtypjen turke. Vetem pas vdekjes se tij, pasardhesit filluan perseri ta kene titullin e argjipeshkvit, pra pasi u qe mundesuar qendrimi i perhershem ne seline e vet, per ta ruajtur keshtu kete dioqeze shume te vjeter." Kete ceshtje do ta zgjidhin me se miri aktet konsistoriale, ku thuhet se Makripodari ka qene i emeruar vetern ipeshkev i Shkupit. Po ashtu edhe shuguruesi i tij, kryeipeshkvi Gj. Lippay e njofton Inocentin X me fjalet: »e kam shuguruar zotin e nderuar Hiacint per ipeshkev te Shkupit«, por nuk permend askund se fjala eshte per argjipeshkvin, perkatesisht argjipeshkvine." Ne vitin 1659 mbreti i Hungarise e emeroi Hiacintin ipeshkev ne Canad dhe ne kete menyre mbeti i lire froni i dioqezes se Shkupit." Ne burimet e kesaj periudhe i hasim disa persona qe e kane titullin e ipeshkvit te Shkupit. Prandaj duhet te kemi kujdes per saktesine e ketyre te dhenave."
123
Shenimet 1. Hunnuzaki E., Documente privitore la Istoria Romanilor I, Bueuresei 1887, 29 ur. 20 (mötej: Doeumente privitore); Theiner A., Monumenta Slavorum I, 29 ur. 45. 2. Farlati, VIII, 18. 3. Bullarium Ordinis Praedieatorum II, Romae 1730, 127. 4. Farlati, VIII, 18. 5. Eubel I, 439. 6. Mollat G., Jean XXIII (1316-1334), Lettres eommunes VI, Paris 1912, 386. 7. I njejti, op. eit., VII, Paris 1914, 341. 8. Farlati, VIII, 18. 9. Binterim A., Suffraganei Colonienses extraordinarii, sive de saerae Coloniensis eec\esiae propepiseopis, vulgo Weihbischöfen, syntagma historieum, Moguntiae 1843, 47-48. 10. Waddingus L., Annales Minorum VIII, Ad Claras Aquas 19322, 88 ur. 75, XLII. 11. Farlati, VIII, 19. 12. Eubel I, 439. 13. Binterim A., op. eit., 50 bilj. 2. 14. Janausehek P. L., Originum Cistereensium I, Vindobonae 1877, 29. 15.Binterim A., op. eit., 50 e jep epigramin si vijon: »Septembris mensis in fine me at Seopiensis Praesul ab hoc munda Joann., eoelos adeundo, Annus eum Christi C ter MLX., tria temis Juneta, sibi sisti feeit jungendo supemis«. 16.Eubel I, 439. 17. Farlati,VIII, 19. 18. Waddingus L., op. eit., IX, 253 ur. 206, XII. 19. Farlati, VIII, 19. 20. Eubel I, 439. 21. Janauseek P. L., op. eit., 206. 22.Cordignano F. - Valentini G., Saggio di un regesto storieo dell'Albania, Seutari 1937-1940, 18 nr. 436. 23. Theiner A., Monumenta Slavorum 1,347-348. 24. Peehayre A., L'archeveche d'Oehrida de 1394 1767, ne: Echos d'Orient 39 (1936), 183. ä
25. Eubel II, 232. 26. I njejti, III, 294. 27. Farlati VIII, 19. 28. Eubel II, 294. 29. Farlati VIII, 19. 30. Peterffy C., Saera Coneilia Eec\esiae Romano-eatholieae in regno Hungariae eelebrata ab anno Christi 1016 usque ad annum 1734, t. II, Possonii 1742, 8, 30. 31. Eubel III, 294. 32. Farlati VIII, 19. 33. Fontana V., Saerum theatrum dominieanum I, Romae 1666, 292, eap. V, tit. 536. 34. Theiner A., Monumenta Slavorum I, 129-130; Farlati VIII, 20. 35. Dujöev 1., Il eattolieesimo in Bulgaria nel sec. XVII seeondo i proeessi informativi sulla nomina dei veseovi eattoliei, ne: Orientalia Christiana Analeeta 111, Roma 1937, 112. 36. Bullarium Ordinis Praedieatorum VI, Romae 1735, 175. 37. Farlati VIII, 20. 38. Dujöev 1., op. eit., 122. 39.Hurmuzaki E., op. eit., V, 1, 2-3 ur. 3; VIII, 517 nr. 732; Calineseu G., Altre notizie sui missionari eattoliei nei paesi Romeni, ne: Diplomatarium Italieum II, Roma 1930, 321. 40. Rasti i pare i ketille buron nga viti 1609. Ferdinandi II i Austrise duke u orvatur qe ta shperbleje ate Dominik Andrijasheviqin, franceskan dubrovnikas, per sherbimet e ndryshme rreth organizimit te kryen-
124
gritjes ne Bosne dhe Hercegovine, ia rekomandoi Palit V per ipeshkev te Shkupit, shih: Radonic J., Jeronim Pastric, istorik XVIII veka, Glas SAN CLX, drugi razred 95, Beograd 1946, 77; me vone mbreti i Hungarise Mateu II, e emroi ipeshkev te Shkupit, rnirepo Kuria nuk e miratoi, shih: Theiner A. Monumenta Slavorum II, 107, 108, 110. Ne vitin 1623, ne fronin e Shkupit gabimisht eshte perrnendur atö Albert Rendiqi, i cili me vone do te jete ipeshkev i Smedereves (»Eminentissimi Patres de Propaganda Fide anno 1623 nono calendas Februarii promeverunt ad infulas ponticales Scupienses Fratrem Albertum, Raguseum, Minorum Regularis Observantiae, ne: Civetia M. Domenichelli T., Orbis seraphicus II/l, ad Cl aras Aquas 1887, 556. I njejti A. Rendie me vone eshte emeruar ipeshkev ne Smedereve, shih: Premrou M., Serie dei vescovi romanocattolici di Beograd, Studio storico composto in base a documenti degli Archivi Vaticani (Estratto dal Periodico »Archivium Franciscanum Historieum« 17-18, Quaracchi 1925, 17. Farlati ka flakur kater emra te ketille; Joannes Hedvanius viti 1659, Joannes Andreas 1666, Rudreas Szelius 1682 dhe Franciscus Chikulinus, shih: Farlati VIII, 20--21. I pari eshte e mundur te jete Joannes Bapt. L. B. Hedervari, i treti Andreas Sczily, te cilin e hasim prane Joannes Gubasoczyt si »ipeshkvij te Shkupit«; po ashtu edhe te: Veress A., Matricula et Acta Hungarorum in universitatibus Italiae studentium II, Budapest 1917, 44-45. Edhe perandori Leopoldi I e erneroi me 1663 per prepozit te dioqezes se Akuiles Gjon Andre Destambergun »alla chiesa di Scopia in Ungheria«, edhe pse qysh para dhjete vitesh ishte i emeruar ne kete seli Andrea Bogdani, shih: Radenie J., op. cit., 77.
125
ARDHJA E OSMANLINJVE Pas fitores ne Marice ne vitin 1371, per osmanlinjte u hapen jo vetem dyert e Ballkanit, por edhe te krejt Evropes.' Kryeprifterinjte e Romes, duke e pare rrezikun qe u kercenohej prej kendej, bene cmos per t'i pajtuar sundimtaret e krishtere dhe per t'i bashkuar ne nje Iufte dhe rezistence te perbashket. Vetem ne kete menyre mund te zbrapsej rreziku i madh qe i kercenohej krishterizmit dhe Perendimit. Qysh nje vit me vone, ne pranvere, Gergun XI i Avinjonit e thirri mbretin e Hungarise Ludvigun dhe duken e Venedikut qe t'i bejne balle forces osmane dhe ta shporrin nga territoret e pushtuara. Papa e perseriti edhe nje here ftesen e vet nje vit me vone (1372) duke e zgjeruar tani edhe te perandori grek, te perandori titullar latin, te venedikasit, gjenovasit, kaloresit ne Rod si dhe te disa tjere, por si duket pa sukses.? Aso kohe ne pjesen me te madhe te Kosoves sundonte Vuk Brankoviqi, edhe pse ne histori nuk eshte aspak e qarte se prej kur ekziston territori i »zotit« Vuk. Nen administraten e tij permenden qytetet: Prishtina, Trepca, Vuciterna, Zvecani, Sjenica.' Pak me vone e zgjeroi territorin e vet duke ia bashkengjitur Prizrenin dhe Shkupin me rrethine, qe deri atehere ishin nen sundirnin e mbretit Vukashin." Edhe pse osmanlinjte per nenshtrimin e shteteve te vogla dhe principatave te Ballkanit e perderen taktiken e tyre te njohur, atyre u ndihmuan edhe disa rrethana tjera, te cilat i sollen shume vende dhe popuj deri te renia e shpejte dhe katastrofale. Eshte e ditur se shume sundimtare te atehershem, per t'i zgjidhur problemet e tyre te brendshme, kerkonin ndihme nga jashte. Te vetmit osmanlinjte aso kohe dispononin me nje ushtri te perhershme dhe te organizuar mire. Nga ana tjeter ne keto vende shpesh kishte edhe asofare rymash te eilat, per zgjidhjen e konflikteve midis tyre, me perpara i thirrnin ne ndihme osmanlinjte sesa vendet tjera krishtere. Ndersa osmanlinjte ne fillim, per cdo ndihme te ketille, kerkonin shperblim minimal: vetem vasalitet dhe disa kushtezime tjera ne lufte dhe ne paqe." Per ta zhdukur rrezikun qe vinte nga osmanlinjte dhe per ta nderprere depertirnin e tyre te metejshem, me 28 qershor 1389, u be edhe nje perpjekje me luften e Kosoves, afer Prishtines, e njohur si Beteja e Kosoves. Sipas burimeve te asaj kohe, ne ushtrine e koalicionit antiosman moren pjese serbet, hungarezet, boshnjaket etj, dhe natyrisht edhe shqiptaret. Per pjesemarrjen e shqiptareve ekzistojne fakte te qarta dhe mjaft precize ne kroniken pak me te
126
vonshme shqiptare, ku theksohen emrat e princerve shqiptare te eilet i udhehiqnin ushtrite e tyre ne kete Beteje. 6 Keto fakte po perputhen plotesisht edhe me shkrimet e shume raportuesve turq nga vendi i ngjarjes.' Edhe pse disa jane te prirur t'i kualifikojne keto te dhena si »krejtesisht fantastike«," vlen me kete rast ta kujtojme ate qe e shenoi pikerisht ne ate vit me 1389 Philippe Mezieres i eili thote se Amorati » ... ne po kete vit. .. pesoi disfate dhe u mund krejtesisht ne tokat shqiptare«.? Historiani i njohur franeez A. de Lamartine, ne vepren e tij te njohur »Histoire de la Turquie«, thekson se prinei serb Lazari qe ta lidhe sa me mire ushtrine e vet me ate boshnjake, hungareze dhe shqiptare, u terhoq deri te mali shqiptar i quajtur Albanik." Beteja e Kosoves, se paku ne fillim nuk solli fitues. Por me lajmin mbi vrasjen e sulltan Muratit, si dhe me perhapjen e disa lajmeve tjera te pa deshmuara, Evropa iu gezua fitores se madhe. Ndersa kur u perhap lajmi se ushtria turke u terhoq, Francezet ne katedralen e njohur Notre-Dame e mbajten nje meshe falenderuese duke menduar se arrniku i madh u debua dhe u zhduk pergjithmone. LI Por osmanlinjte posa e konsoliduan ushtrine, e vazalizuan krejt territorin e Vuk Brankoviqit, zotit te Kosoves. Ai se shpejti u detyrua t'ua jep Shkupin (1392) te eilin osmanlinjte e shnderruan ne baze te madhe ushtarake, prej ku dergoheshin ushtrite ne drejtim te Bosnes dhe ne veri kah Serbia dhe Hungaria." Keshtu rane pak nga pak nen kontrollin dhe sundimin turk edhe te gjitha viset tjera. Ne keshtjellen e njohur te Zvecanit, per here te pare me 1399 permendet garnizoni turk me qefaliun e tij Feriz, i eili e udhehiqte qytetin." Te dhenat e mevonshme flasin se Zvecani paska mbetur ne duart e turqve dhe se eshte shnderruar ne nje keshtjelle kufitare ne drejtim te Rumelise dhe te Pashallekur te Bosnes." Kete depertim te turqve per nje kohe te shkurter epengoi Timurleni, i eili ne vi tin 1402 ne betejen e Angores, e zuri rob edhe vete sulltan Bajazitin." Per nje kohe te shkurte popujt e Ballkanit munden te marrin pak fryme. Kur ne vitin 1433 osmanlinjte u zbarkuan ne Danub, Eugeni IV perseri i thirri ne arme te gjithe krishteret. Mbreti i Hungarise u shpalli menjehere lufte turqve. Bashke me te, si perfaqesues i papes mori pjese edhe kardinali Julio Cezarini i eili rne prezencen e vet do ta zgjonte interesimin e papes." Afersisht ne te njejten kohe u nis flota krishtere ne drejtim te Levantit me qellim qe ta pengoje zbarkimin e foreave te reja armiqesore. Edhe ne kete tubim ushtarak detar gjendej perfaqesuesi i papes kardinali Fran Kondulmeru." Deri te beteja vendimtare midis ushtrise krishtere dhe osmane erdhi ne Varna, me 10 nentor 1444. Ketu ra mbreti Ladisllav dhe pjesa me e madhe e ushtrise se tij, si dhe kardinal Cezarini." Me lutjen e Konstantin Paleologut, Nikolla V dergoi ndihme per mbrojtjen e Konstantinopojes, nen udheheqjen e kardinalit Izidor. Por per shkak te mospajtimeve midis mbrojtesve, qyteti ne vitin 1453 ra ne duart e osmanlinjve.'? Krejt kjo flet per faktin se levizes kryesor i rezistences kund er forces depertuese osmane qe papa, i eili i afronte sundimtaret dhe organizonte lufta te reja. Eshte e qarte prandaj, se edhe pushtuesit e krijuan mendimin e vet te vecante per te, per te marre pastaj edhe qendrim perkates ndaj te gjitheve qe i perkisnin atij ne vendet e pushtuara. Prej qyteteve te Kosoves nga kjo kohe, me se shumti te dhena kemi per Novoberden. Kjo edhe s'eshte cudi sepse si qe dihet ajo ishte e rrethuar mire me keshtjella te njohura kudo, dhe me shpresen se ketu do te zmbrapseshin ushtrite e rrezikshme osmane. Dhe me te vertete, osmanlinjte per here te pare e rrethuan me 1412. Bano127
ret e tij u mbrojten me plote guxim. Pas rrethimit te pasuksesshem, turqit u detyruan te terhiqen, per te pergatitur ushtri dhe plane te reja.Tek ne vitin 1440, osmanlinjte perseri stacionohen prane mureve te ketij qyteti, i cili per shkak te pasurise se xeheroreve te argjendit eshte quajtur edhe »nene e qyteteve«." Pas nje viti rrethim, turqit e pushtuan edhe kete qytet me 21 qershor 144l. Me perhapjen e lajmeve mbi depertimin e ushtrise krishtere dhe sukseset e saj tö para, kur pra sulmoi Gjuragj Brankoviqi dhe ushtria hungareze e udhehequr nga Gjon Huniadi i cili edhe depertoi deri ne Kosove, atehere ne Novoberde shpertheu kryengritja kund er Osmanlinjve. Si duket, materialin per lufte e merrnin nga Dubrovniku. Por ushtria serbe dhe hungareze u munden afer Sitnices, ndersa kryengritjen ne Novoberde e shoi qeveritari turk nga Prishtina. Qyteti perseri u plackit krejtesisht." Tragjedine me te madhe Novoberda e perjetoi ne vitin 1454, kur e rrethoi perseri Mehmedi 11 Pushtuesi. Pas dyzet dite bombardimi me topa te medhenj, qyteti u dorezua me 1 qershor 1455. Osmanlinjte e thyen ujdine e bere me marreveshje dhe i kursyen vetem xehtaret, ndersa pronaret i vrane, shume djelmosha i moren jenicere, ndersa grate ua ndane ushtareve si pjese te plackitjes. Lajmi per renien e Novoberdes, e shqetesoi Hungarine dhe Italine, sepse ate e konsideronin si keshtjelle me te rendesishme per mbrojtjen e krishtereve ne kete pjese te botes. Me kete rst edhe shen Gjon Kapistrani, me pikellim deklaroi: »Turqit e moren qytetin me te madh te Rashkes«. Pas kesaj, osmanlinjte e deportuan pjesen me te madhe te popullsise ne Stamboll dhe qytetin e Novoberdes e banuan me ardhacake turq. Me kete rast e plackiten edhe »kishen sase« ndersa ate te Zojes e lane pa kulm dhe pa kumbonare. Pak me vone kishen e Shenkollit e shnderruan ne xhami." Eshte ruajtur edhe raporti interesant i shen Gjon Kapistranit, i cili i shkruante Kalikstit 111 per depertimin e turqve ne Serbi. Me kete rast e permend edhe renien e Novoberdes, ndersa per qytetet tjera thote se jane shkretuar." Pas Novoberdes, ne duart e osmanlinjve ra ne edhe qytetet tjera te cilat dis i qene mbajtur deri atehere. Keshtu p. sh. Prizreni ra me 1458,24 pas tij edhe Lipjani." Per Vuciternen thuhet se ra perfundimisht me 1454,26 ndersa Peja pak me vone me 1462.27 Te gjitha keto luftera dhe shkaterrime qe zgjaten disa vite, lane pasoja te renda ne banoret e Kosoves. Shumica u vrane, u shfarosen, disa iken nga frika prej armikut. Krejt baza ekonomike pothuajse u zhduk, ndersa populli mbeti i pakoke. Por ky ishte vetem fillimi. Roberia peseshekullore solli te keqia e tmerre edhe me te medha, deri atehere te panjohura. Le ta theksojme menjehere se kjo nuk ishte nje roberi e zakonshme, perkundrazi, ishte nje lufte e panderprere plote pese shekuj. Gjate gjithe kesaj kohe, ky popull beri cmos qe t'i kunderveher armikut i cili perpiqej ta trete, ta shkaperderdhe dhe ta shfarose organizmin e krejt nje vendi dhe te nje populli. Dhe me te vertete osmanlinjte me metodat e tyre te njohura arriten t'i degradojne shumefish te gjithe ata qe rane nen fuqine e tyre pushtuese: u sollen nje dekadence morale dhe intelektuale.
128
ISLAMIZIMI I KATOLIKEVE NE KOSOVE Ende deri me sot nuk kemi ndonje studim qe da ta kishte paraqitur procesin e islamizimit te anes tone me te gjitha dimensionet e veta.' Per kete ekzistojne shume shkaqe, por si duket me kryesori eshte ky: materiali i pazbuluar dhe i pabotuar dokumentar, i shkaperderdhur neper arkivat e shumta e vecanerisht neper arkivat turke dhe te Vatikanit. Deri sa kjo lende te mos grumbullohet dhe te perpunohet ne menyre sintetike dhe sistematike, nuk mund te kemi deshmi te plota per islamizimin, i cili me metoda specifike dhe rruge te vecanta eshte futur ne indet e popullsise se ketushme. Na interesojne shume sende nga ky lerne, por ne rend te pare kjo: kur ka filluar islamizimi i njerezve tone; si eshte bere kjo: me dhune ose me deshire, ne menyre masovike ose individuale, si dhe shkaqet tjera eventuale qe e kane sjelle apostazine e madhe dhe flakjen e fese se te pareve te vet. Eshte e ditur se ne fillim osmanlinjte nuk i detyronin popujt e nenshtruar qe te islamizoheshin. Ky ishte, si theksohet, nje nga hapat e taktik es se tyre ne kohen e depertimit dhe te pushtimeve te medha, por gjithashtu edhe i stabilizimit ne vendet e pushtuara. Aq me shume ata u mbeshteten ne institucionet dhe strukturat e gjetura sociale ne viset e pushtuara dhe i respektonin ato. Gjithashtu eshte e ditur se autoret islamike me deshire e theksojne parimin e Kuranit, sipas te cilit askush s'guxon me force te te detyroje ta marrish fene.? Se si u veprua ne rastet e vecanta, kete e dime nga dokumentet e ruajtura, edhe pse as ne kete aspekt nuk mund te bejme pergjithesime.:' Ne periudhen e pare te pushtimit osman hasim edhe shume spahinj te krishtere. Eshte interesant se timarin e spahiut te krishtere mund ta trashegonte ndonjeri nga djemte e tij, pa marre parasysh se a e ka pranuar fene e re ose ka mbetur i krishtere. Natyrisht, edhe ai timar qe njehere i ishte dhene birit mysliman, ka mundur te kaloje ne du art e birit tjeter krishter pa veshtiresi te dukshme, vetem ne qofte se keshtu deshironte dhe urdheronte babai." Me kohe ka filluar edhe diskriminimi ndaj popullsise krishtere, vecanerisht ndaj asaj pjese e cila deri atehere kishte pasur rol te rendesishem ne jeten publike. Pra, shumica e funksionareve te atehershem, rojet e ndryshme e vecanerisht shumica e mjeshterve, e humben statusin e tyre te priveligjuar, pasi gradualisht zevendesoheshin nga te tjere, edhe ate myslimane, qe sherbenin neper garnizonet e keshjellave te shumta.
130
Eshte e e qarte pra, se banoret e qyteteve dhe te viseve fushore, ne kushtet e reja qene te shtruar cdo ndikimi, prandaj edhe atij fetar. Katundi kishte qene dhe kishte mbetur larg, i izoluar nga qyteti ne cdo pikepamje: jo vetem me largesine e vet, por edhe me menyren e jeteses dhe me konservativizmin e madh. Ne fillim, rendem vetem sipas vendeve te percaktuara, ekzistonte nga ndonje imam, i eili i kryente lutjet e eaktuara me percjellesit e vet. Edhe ata rregullisht ishin persona ushtarake dhe prandaj te lidhur me vendin e eaktuar, ashtu se territori i veprimit te tyre ishte i kufizuar. Por kur me vone filluan te ndertohen xhamiat, rne rnezxhidet dhe teqet neper kasabat dhe katundet, feja islarne edhe me shume u afrua dhe depertoi ne shtresat e gjera.? Tek ne vitin 1537 ne Perandorine Osmane u shpall urdheresa qe ne cdo katund te ndertohej nga nje xhami dhe njekohesisht perfaqesuesit e pushtetit duhej detyrueshem te premteve te rnermin pjese ne lutje bashke rne masen e besimtareve.? Prej atehere fillojue te paraqiten grumbuj te ndryshem te dervisheve dhe mullave endacake, te eilet benin propagande te panderprere neper viset krishtere dhe krijonin klime prozelite te raja e roberuar. 8 Me kalimin e kohes pakesohej gjithnje e me shume numri i punetoreve fetare krishtere. Keshtu, pikerisht kjo »hapesire e zbrazur« ofronte rast ideal dhe hapesire per predikuesit e rinj, sepse islami e kishte lehte te depertonte ne ato vise ku ndihej prezenea e dobet e punetoreve fetare krishtere.? Perndryshe vete studjuesit turke na bindin se fillimi i islamizimit ne permasa me te medha ne Ballkan eshte ne shekullin XV, qe pastaj te vazhdoje rne intensitet edhe me te rnadh ne shekujt e ardhshem.'? Ne ndricimin e fenomenit te islamizimit te katolikeve te Kosoves sherbehemi kryesisht me dy lloje burimesh: turke dhe te Vatikanit. Ata, natyrisht, keto fakte te nderlikuara i shikojne ne menyre te vet dhe nga kendi i vet i veshtrimit, por ne esence jane te verteta dhe japin plotesime te mira.
a) Burimet turke Me studimin e burimeve te gjetura deri me tani, ne Kosove per here te pare permenden myslimanet e kombesise shqiptare ne vitin 1455, do te thote ne te njejtin vit kur Novoberda perfundimisht ra ne duart e Turqise. Ketu, ne mesin e ulufexhinjeve te keshtjelles se permendur, ne menyre te qarte theksohen edhe keta persona: Tirnurtash Arnaut, Shahin Amaut dhe Dogan Amant." Shenja me e sigurte naeionale e tyre, tregon padyshim se eilit grup etnik i takonin personat e permendur. Vertet se per ta, kurrgje tjeter nuk permendet. prandaj nuk mund te themi as ate se aishin me prejardhje nga Novoberda, ose ndoshta ishin te ardhur.Gjithashtu ne mesin e jenicereve-tufekxhinjve te keshtjelles se Novoberdes permendet edhe njefare Shahin Arnaut." I njejti burim tregon se ne nahijen e Vuciternes gjendej edhe Tirnari i Shirrnerda Arnautit." Ne kete regjistrirn, deri me tani me i hershem i zbuluar osman per nje pjese te Kosoves, nuk gjejme shume shqiptare t'e islarnizuar, si mund te konstatohet sipas ernrave te shenuar te popullsise se atehershme. . Edhe ne defterin e dyte nga viti 1455, pra nga e njejta periudhe e hershrne, i gjejme keto te dhena per viset tona: ne vendin Izvezhden (Zvecani i sotem), prane 84 shtepive krishtere i gjejme vetem dy myslirnane. Po kaq shtepi i gjejme edhe ne Dimitrove (Mitroviea e Titos e sotme), pastaj ne katundet Rudari (Rudare), dhe Vidomir (Vidomoriqi i sotem), perkunder nurnrit shume me te madh, te mos themi dominues te shtepive krishtere." Por pasi per keto shtepi askund nuk permendet se kaue kaluar ne fene islame, nuk mund te themi asgje as per prejardhjen e tyre
131
naeionale. Por, te personi Jusuf Amaut padyshim shihet edhe perkatesia e tij etnike. Per te thuhet edhe ajo se, e mbante timarin e nahijes se Jeleces." Per regjionin e dikurshem te Brankoviqit, kemi me pak te dhena per perkatesine e familjeve te medha dhe te njohura feudale te sistemit te timareve." Ne baze te defterit te perrnendur per »Vilajetin Velk«, per vitin 1454/5, shihet se prej 170 timareve, 27 ishin prona te spahinjve krishtere. Prane dhjeteve prej tyre, qendron shenimi »plaku« do te thote se edhe para ardhjes se osmanlinjve, keto prona i takonin klases sunduese. Perndryshe madhesia e timareve te tyre ishte prej 500-10.000 akce.'? Ne mesin e spahinjve krishtere, te eilet kryenin detyra te ndryshme ushtarake, kishte edhe te atille qe vazhduan t'i kryenin detyrat e veta te meparshme edhe nen zoterinjte e rinj, vecanerisht neper keshtjellat e ndryshme. Keshtu per shembull, derisa keto detyra ne Zvecan i kryenin spahinjte muslimane, ne Novoberde i kryenin spahinjte krishtere. Sipas te dhenave te defterit te permendur turk nga viti 1454/5, ne Novoberde, prej 11 zemberekxhinjve, topxhinjve, dhe pushkaxhinjve, vetem njeri mban emer musliman, topxhiu Karagjoz, pa shenime dhe shpjegime tjera." Perndryshe, njohesi i mire irrethanave te kesaj kohe, supozon se ne Novoberde, si dei nga studimi i deftereve te sanxhakut te Vuciternes per vitin 1477, nuk kishte muslimaue me banim te perhershem." Perkundrazi, edhe 20 vite me vone, si dei padyshim nga te dhenat e deftereve te te njejtit sanxhak per vitin 1498/99 Novoberda ishte qytet i paster krishter." Gjendjen ne Prishtine e paraqet regjistrimi pershkrues i sanxhakut te Vuciternes nga viti 1477. Ne kete kohe, ky qytet kishte 9 mehalle, te eilat sipas emrave. tregojne se kishin vetern popullsi krishtere. Par, vetem per dhjete vite, do te thote ne vitin 1487, pervec te gjitha mehalleve ekzistuese nga regjistrimi i meparshem. figuron edhe mahalla e dhjete e quajtur »Xhemati musliman«, me 51 shtepi." Katundi edhe metej mbetej pothuajse i paprekur. Ne te vertete, vetern aty ketu hasim ndonje person te rralle ose shtepi ne disa vise, te eilet e kishin pranuar fene e sundimtareve te rinj. Keshtu per shembull ne defterin e regjistrimit te Krahines AltunIli, ne rrethinen e Gjakoves se sotme, ne vitin 1485 hasim raste sporadike te islamizimit te krishtereve." Pasqyre te ngjashme na ofron edhe »Icmal defter« i Sanxhakut te Vuciternes per vitin 1487, ne te eilin permenden disa katunde me banore myslimane. Pervec kesaj, kaue qene edhe disa timariote »Amauda« ne nahijet e ndryshme te sanxhakut te permendur. 23 Depertimi i dukshem i islamizimit shihet nga regjistrirni i Sanxhakut te Vuciternes dhe te Prizrenit per vitin 1530/31.24 Ne te vertete ne kete defter nuk permenden emrat e katundeve, kuvendeve. kishave dhe te banoreve krishtere dhe myslimane. Par edhe keto pak te dhena te perfshira ne te, tregojne qarte se islamizmi ishte ne ofensive dhe se perparonte mire. Keshtu pra shohim se nö qytetin e Vuciternes ne kete kohe kishte kater xhamia (ne Novoberde, Trepce, Vuciterne dhe Prishtine). Pervec ketyre , permenden edhe 10 mesxhide, do te thote faltore ose xhamia te lagjeve. Perm enden edhe dhjete imame. dhjete myezine, nje zavie (teqe) 11 kisha te krishtereve dhe 42 kuvende me gjithsej 1084 katunde." Edhe pasqyra e shkurte e disa kadilleqeve me numrin e pershkruar te katundeve dhe regjistrimin e popullsise se speeifikuar te tyre, te shtepive krishtere dhe myslimane, si dhe pasqyra e hollesishme e qyteteve dhe e lagjeve te qyteteve. vetem e vertetojne supozirnin tone."
132
Defteri i ruajtur i Sanxhakut te Vuciternes nga koha e Sulltan Selimit H (13661574) na sjell te dhena te hollesishme per disa qytete te Kosoves, Ne Novoberde kishte gjithsej 354 shtepi, nga te eilat 216 ishin krishtere, ndersa 148 myslimane. Prishtina kishte gjithsej 521 shtepi, nga te eilat 212 ishin krishtere dhe 309 myslimaneo Janjeva fqinje kishte 259 shtepi, nga te eilat 217 krishtere dhe 42 myslimane. Vuciterna kishte 315 shtepi midis te eilave 87 ishin krishtere, ndersa tjerat 217 myslimane. Ne Trepce jane shenuar 441 shtepi: 347 krishtere dhe 23 myslimane." Do te ishte e tepert te thuhet se keta ishin banore te myslimanizuar te vendeve te pennendura, se paku shumiea. Pervec tjerash, permendet se pikerisht Selimi H, krishtereve u eaktoi taksa te medha. Por u premtoi se nga kjo ngarkese do ta liroje cdo shtepi, ne te eilen me se paku nje mashkull e pranon fene islame. Ne kete menyre numri i myslimaneve te rinj u rrit dukshem. Dhe njekohesisht tharmi i islamit u fut ne shume familje krishtere.28 Keshtu shohim se ne qytetin e Prizrenit ne vitin 1591, shumicen e banoreve e perbenin myslimanet. Qyteti aso kohe numeronte 532 zoter te shtepive, nga te eilet 304 paraqiten me emra myslimane ndersa te tjeret 228 me emra krishtere." Gjendja eshte e ngjashme edhe ne krejt nahijen e Prizrenit si edhe ne ate te Hoces, ku shumiea e zoterve te shtepive jane regjistruar me emra myslimane." Per gjendjen e Kazase se Pejes, kah fundi i shekullit XV, ne te eilen perfshihej nahija e Pejes, Suhogerlles dhe Altun-Ilit, ne baze te burimeve qe i kemi, e fitojme kete pasqyre: nahija e Pejes kishte 196 katunde me 1196 zoter te shtepive, nga te eilet pjesa me e madhe ishin te fese krishtere. Ne nahijen e Suhogerlles kishte gjithsej 28 katunde me 949 zoter te shtepive, ndersa nahija e Altun - Ilit kishte 51 katunde me 916 zoter te shtepive, nga te eilat pjesa dominuese ishin banore krishtere dhe vetem nje numer i vogel, te mos themi fare i paket, muhamedane." Ne pjesen verilindore te Sanxhakut te Dukagjinit, te eilin e perbenin tre njesi me te vogla administrative, te quajtura nahije: Rudina, Domestiqi dhe Pashtriku, ne gjysmen e dyte te shekullit XVI eshte kjo gjendje: brenda 20 viteve numri i shtepive myslimane prej 29 u shtua ne 73, ne nahijen e Rudines; ne nahijen e Domestiqit prej 89 ne 198 dhe ne nahijen e Pashtrikut prej 186 ne 399.32 Vertet ne kete defter askund nuk permendet se eilit rit fetar krishter i takonin banoret e ketushem, por duke u nisur nga emrat e tyre, nuk eshte veshtire te kuptohet se per eilet eshte fjala." Ne qofte se u kthehemi perseri qyteteve te Kosoves, ato ne gjysmen e dyte te shekullit XVI e kane kete pasqyre te perkatesise tetare:" Qyteti
Peja Gjakova Prizreni Vucitema Prishtina" Novoberda'" Janjeva" Trepca Gjakova
Popullsia myslimane Shtepi Te posa myslimanizuar 143
20
8
320 228 307 138 41
94 5
30 31
14 14 13 11
Popullsia krishtere Shtepi Beqare 15
2
45
10
237 97
37 17
247
93
228 247
353 45
Vejusha
29 17
14
53 10
21
5
133
Eshte e ditur se ne perandorine osmane, xehtaret ishin te mbrojtur me te ashtuquajturin »Kanun tö saseve«. Sipas tij, xehtareve u ishin dhene shume te drejta, qe nuk i kishin zimmite tjera, pra raja. Keta nga ana tjeter , shtetit ia siguronin prodhimet shume te nevojshme xehtare, pa te eilat nuk mund te mbahej aparati i madh ushtarak osman." Edhe atehere kur ne vendet e atehershme xehtare hasim mjaft shtepi myslimane (Novoberde, Janjeve, Trepce), konsiderojme se ose ishin te ardhur, ose ishin vendas, por jo xehtare qe nuk ishin te detyruar ta pranonin islamizmin, pra popullate tjeter e eila e kerkonte shpetimim ne islamizim. b) Burimet e Vatikanit Ne burimet osmane, si thame edhe me pare, askund nuk permendet perkatesia fetare e banoreve dhe e vendasve te qyteteve dhe katundeve te ketyre aneve. Prandaj eshte e nevojshme qe te perpiqemi te kuptojme dicka me shume per kete nga burimet e Vatikanit. Keto te dhena te nevojshme na i japin raportet e vizituesve dhe te ipeshkvijve te ndryshem, te eilet ua dergonin relaeionet e veta kongregatave kompetente te Romes. Edhe pse ekzistojne edhe raporte me te hershme dhe te hollesishme mbi gjendjen e katolikeve ne keto ane, ne ketu do ta paraqesim vetern ate qe vjen nga gjysma e dyte e shekullit XVI (1584). Vendi i pare qe permendet ne kete raport eshte Prizreni. Pervec pershkrimit te kishes, e eila e mahniti shkruesin, nuk gjejme kurrfare te dhena tjera per kete vend. Ne Shkup kishte 60 fryme katolike , per te eilet kujdesej nje kapelan. Famullia e Malit te Zi te Shkupit (Montenegro di Seopia) perfshinte kater katunde me 500 besimtare. Per ta kujdesej nje kapelan. Janjeva numeronte 100 e me shume fryme, por askund nuk permendet se sa ishin katolike ne mesin e tyre. Pastaj permendet Novoberda (Nuovomonte) me 600 fryme, e eila kishte dy kisha. Ne Trepce (Trepe) jetonte bashkesia katolike e perbere prej 400 besimtareve, me nje oratorium dhe nje prift. Jashte qytetit gjendej edhe nje kishe e bukur prane dy katundeve me rreth dyqind banore. Edhe per keta kujdesej nje prift. Ne Prishtine, Novi Pazar, Prokuple dhe Nish kishte afer 254 katolike, nga te eilet 50 ishin shqiptare, ndersa te tjeret ishin tregtare dubrovnikas. Per Prishtinen nuk eshte shenuar nurnri i sakte i besimtareve, por theksohet se at je rregullohet nje oratorium per besimtaret e vendit. Fragmentet per Krushevein dhe rrethinen zgjojne interes te vecante. Pervec qytetit, ne rrethinen e tij kishte edhe pese katunde, prane njeri tjetrit, ne te eilat jetonin 1.500 shqiptare katolike. Per nevojat e tyre shpirterore kujdeseshin tre prifterinj: njeri ne qytet ku gjendej nje kishe mjaft e rregulluar, ndersa dy te tjeret neper katundet e permendura te eilat e kane nje kishe antike (»Una ehiesa antica«) dhe nje oratorium." Bie ne sy se ne kete rap ort nuk permenden viset midis Gjakoves dhe Pejes. Pse eshte bere kjo, eshte veshtire te thuhet nga vet raporti. Ndoshta Selia e Shenjte deri atehere e kishte bere nje raport te ketille per kete regjion? Ose do te ishte me i arsyeshem supozimi se vizituesi eshte detyruar t'i permbähet marshutes ashtu si i eshte eaktuar me ferman." Te dhenat tjera i kemi nga viti 1610. Vizituesi Marin Biei argjipeshkev i Tivafit, me kete rast na sjell hollesi te reja. Ne Prizren kishte 30 shtepi latine (pra katolike) me Kishen e Ngritjes se Zanjes ne Qiell. Pastaj e vizitoi J anjeven, e cila kishte 120 shtepi latine (do te thote katolike), 200 shtepi ortodokse dhe 180 myslimane. Prej at je kaloi ne Novoberde, ku i numeron 40 shtepi katolike. E vizitoi edhe Proku-
134
plen ku kishte 12 shtepi te tregetareve dubrovnikas. Per kryerjen e detyrave fetare sherbente nje oratorium i vogel, Ne Trepce jetonin 40 farnilje katolike. At je erdhi edhe Dom Pjeter Budi, kapelan i Shkupit, i eili ia paraqiti Raportin mbi punen e tij, nen kujdesin e te eilit ishin gjithsej 40 familje katolike. Pervec kesaj ai e permend edhe Novi Pazarin, ku jetonin vetem dy farnilje katolike edhe ate te tregtareve dubrovnikas." As te Biei nuk pennendet territori midis Gjakoves dhe Pejes. Natyrisht, nuk pennendet as Mali i Zi i Shkupit e as rrethina. Sipas te gjitha gjasave, keto vende as nuk i vizitoi. Por vizituesi dy here pennend se si i shuguronte lteret bartes per kishat e rrethines, ashtu se eshte e besueshme qe kjo te kete te beje me keto vende." Perndryshe, Biei e mori udhetimin e tij te madh ne kushte shume te veshtira dhe me shume rreziqe ne rruge. Sie shihet nga vete raporti, ai u detyrua te ruhej mire, te ikte shpesh dhe t'i shkurtonte vizitat. Ne rruge u semure , prandaj shikonte se si te kthehej sa me pare ne dioqezen e vet, pra ne Budve, ku e kishte rezidencen. Duke mos dashur qe ne keto kohe tejet te nderlikuara ta udhehiqte nje dioqeze dhe diaspore te rende, u falenderua per detyren ne vitin 1624.43 Vizituesi apostolik Pjeter Mazrreku eshte interesant per detajet qe i shenon (1623/24). Ai shenoi se ne Prizren ekziston bashkesia qe ka 200 shqiptare katolike. Permendet edhe nje katund i afert, duke mos ia permendur emrin, me 25 shtepi katolike, per te eilat kujdesej famullitari i Prizrenit. Ne Shkup e gjeti nje bashkesi me te vogel katolike prej 15 familjeve me gjithsej 50 besimtare. Prej ketu e vazhdoi rrugen per ne Kratove, ku gjeti 40 shtepi katolike me me se 160 banore. Pastaj u kthye ne Letnice, ku prifti kujdesej edhe per jeten shpirterore te tre katundeve tjera pertej lu mit Morava, larg prej aty afer 20 mila, por nuk ua permend emrat. Ne Novoberde gjeti gjithsej 40 farnilje katolike. Edhe prifti i ketushem kujdesej per disa katunde te rrethines (»alcuni villagi«), emrat e te cileve nuk i permend. Ne Janjeve gjeti 400 katolike, shume te varfer, te eilet mezi e mbanin priftin e tyre. Ne Prishtine shenoi 20 shtepi katolike me gjithsej 100 banore. Trepca ne kete kohe numeronte 50 familje katolike dhe afer 200 besimtare. Ne Prokuple kishte dhjete shtepi katolike dhe te gjithe tregtare dubrovnikas. Por pervec tyre permenden edhe shume shqiptare katolike, te eilet at je erdhen nga Pulti." Pasqyren me te plote te viseve katolike dhe te numrit te besimtareve te atehershem na e jep kryeipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi (Giorgio Bianehi) ne vitin 1637 . Krejt territorin e dioqezes se atehershme e ndau ne dy pjese me siguri per shkaqe praktike: ne Serbine e eperme dhe te posbtme." Ne Serbine e eperrne permendet Prokupla me 120 katolike, Pervec tregtareve dubrovnikas ai i permend edhe besimtaret shqiptare. Ne Novoberde, edhe ate ne qytet afer keshtjelles jetonin afer 300 katolike, Ketij numri duhet t'i shtohen edhe 66 besimtare tjere te eilet banonin ne katundet e rrethines. Trepca ne kohen e tij kishte 350 besimtare. Prishtina atehere kishte vetem 150 katolike. Janjeva numeronte afer 680 katolike. Ne Mal te Zi te Shkupit permenden 600 besimtare. Shkupi kishte 54 katolike te perhershem dhe 40 te tjere te eilet kishin ardhur ketu per mesimin e zejeve ose me pune tregtare. Kratova aso kohe kishte 220 katolike. Ne Serbine e poshtme vizituesi i permend keto vende: Prizrenin me rrethinen i eili kishte 540 besimtare. Ne famulline e Shen Merise ne katundet Guri dhe Shedec kishte afer 550 katolike. Kjo famulli e bashkuar gjendej midis Prizrenit dhe Gjakoves." Pastaj vjen Gjakova me katundet e rrethines ku jetonin afer 550 katolike." Pasqyren e an es se Prizrenit na e paraqet ne holle si nipi i P. Mazrrekut dhe famullitar i Prizrenit, Gergur Mazrreku ne vitin 1650. Ne raportin e derguar Kongre135
gates se Propagandes ai thekson se, pervec Prizrenit, atij i eshte besuar edhe kujdesi pastoral i katolikeve te katundeve tjera te rrethines se afert dhe te larget te vete qytetit. I pari nga keto eshte Suhareka, e cila dikur kishte 160 shtepi katolike, ndersa ne kohen e tij kishin mbetur vetem 36 ose 37 gra te cilat ende e mbanin fene e eterve te tyre. Pastaj katundi Studencan, me nje familje katolike e cila kishte shtate anetare. Ne Mamushe jetojne gjithsej dy gra katolike, ndersa burrat e tyre e kishin pranuar islamizmin. Katundi i katert Zacisht, i cili ka dy familje katolike dhe gjithsej 13 besimtare. Katundi Oshtrozub dikur kishte pasur 200 shtepi katolike. Tani te gjithe meshkujt kane kaluar ne fene islame, por grate jo, prandaj edhe metej e praktikojne fene e tyre krishtere. Katundi Landovice numeron kater shtepi katolike. Katundi i shtate eshte Valescia (Velezha e sotme?), ne te cilin jetojne dy farnilje katolike. Dom Gerguri i viziton keta katolike edhe ate disa here ne vit, duke ua shperndare sakramentet e shenjta, duke ua mesuar femijet dhe duke u ofruar ngushellime shpirterore sipas nevojes dhe mundesive." Ne relacionin qe eshte derguar vetem 20 vite me vone (1671) hasim momente te reja dhe tö dhena per vendet dhe numrin e besimtareve. Ne Prizren jane numeruar 20 familje katolike me 120 besimtare. Ne rrethinen e qytetit permenden edhe katundet ne te cilat kane mbetur ende »reliquiae«, do te thote relikve te katolikeve. Ne Suhareke kishte vetem 20 gra; ne Recan 8 persona; ne Papaz 4 shtepi me 30 anetare; ne Landovice 6 farnilje me 45 anetare; ne Zacishte nje familje katolike me 6 anetare. Per katundet tjera thuhet se para 28 vitesh, pra rreth vitit 1643, kane hequr dore nga feja katolike ne menyre qe te shpetojne nga tatirni (»per sfugire li tributi«). Janjeva permendet kalimthi, por nuk e permend numrin e besimtareve. Raporti mbi Shkupin dhe Kratoven eshte mjaft konciz: ne Shkup kishte vetern 15 shtepi katolike me afer 100 besimtare ndersa ne Kratove 7 familje katolike me gjithsej 15 anetare (ndoshta 150?). Mali i Zi i Shkupit (Monte Negro) kishte 6 katunde, te cilat nuk permenden pervec Letnices, dhe numeronin 400 besimtare. Ne Novoberde kishte 18 familje Ratolike me 70 besimtare. Prifti i ketushem kujdesej edhe per katoliket tjere te ketyre katundeve: Kuci me kater shtepi katolike, Boiqi me 22 familje katolike dhe Gilasi (Gjilani?) me 5 shtepi katolike. Prishtina atehere kishte 15 shtepi katolike me gjithsej 80 anetare. Trepca pothuajse ishte shkaterruar, pasi at je kane mbetur vetem nja dhjete familje katolike me 70 anetare. Te tjeret per shkak te taksave te renda, nje pjese jane shperngulur ndersa te tjeret e kane pranuar islamizrnin. Ne Vuciterne kane mbetur fare pak katolike, kater familje, te cilat kishin 30 anetare. Gjendja ne Gjakove dhe ne rrethinen e saj ishte edhe me e veshtire dhe mjaft e ndryshuar ne dem te katolikeve. Derisa para 35 vitesh ne qytet kishte 80 familje katolike, tani ka mbetur vetem nje. Vertet, ne raport permendet edhe nje numer i caktuar i besimtareve neper katundet e rrethines, Keshtu ne katundin Fagan »Sogani?) ka 100 katolike; ne Letan kane mbetur vetem 250 gra; ne katundin Segec kane mbetur vetem 40 gra katolike. Situata eshte e ngjashme edhe ne katundet Doranj dhe Lushte. Permendet edhe Nassari (Hasi?), ne te cilin dikur ka jetuar nje numer i madh i katolikeve. Tani kane mbetur vetem edhe 300 gra dhe fare pak burra, sepse te tjeret e kane pranuar islamizmin per te shpetuar nga taksat dhe tatimet e medha e te renda."
136
Ja se cka na tregojne te dhenat nga disa raporte te nje periudhe prej nje shekulli jo te plote. Ka pasur shume vende, do te thoshim ne gjuhen e sotme famulli dhe filiala, ne te cilat kane jetuar katoliket. Here here neper raportet permendet kalimthi edhe kombesia e katolikeve te atehershern, edhe pse jo gjithmone. Por qellimi i shkrimeve te ketyre raportuesve ka qene paraqitja e struktures fetare e jo nacionale e katolikeve te atehershem te ketyre aneve. Shumica e ketyre vendeve jane ruajtur edhe sot, natyrisht aktive ne aspektin e Iese; disa jane zhdukur krejtesisht dhe nuk dihet as ku kane qene; ka edhe te tilla qe, per shkak te »Iniuria temporum« jane percaktuar per nje menyre tjeter te jetes dhe te veprimit. Le ta permendim edhe ate se shkaqet e renies se vazhdueshme te besimtareve katolike, sie shihet kane qene te shumefishta. Shumica e xeheroreve kane qene te mbyllura, ashtu se nje pjese e xehtareve jane shperngulur ne vise me te mira, at je ku kaue gjetur pune. Shpeshhere paraqitej edhe murtaja, e eila ka ditur t'i rralloje shume krahina dhe te shfarose katunde te tera." Ne nderkohe ka pasur edhe migrime, vecanerisht ne periudhat e caktuara, edhe ate ren dom ne territoret e shteteve qe kishin depertuar ne keto ane. Vendasit u bashkoheshin atyre sepse gjate terheqjes nuk guxonin ta pritnin ardhjen e turqve, keshtu i lenin vendet e veta. Por pjesa me e madhe e katolikeve kalonin ne fene islame, gje qe mund te konstatohet sipas rritjes se numrit te popullsise me emra myslimane. Relatoret ndonjehere kane ditur saktesisht ta shenojne kohen e apostazise se tyre si dhe numrin e tyre ne vendet e caktuara, si kemi mundur te shohim deri me tani. c) Shkaqet e islamizimit
Duke folur per Bosnen, Pjeter Mazrreku eshte perpjekur t'i shpjegoje shkaqet qe kane ndikuar ne pranimin e islamizmit te katoliket e atjeshem." Si njohes i mire i kushteve te atehershme, inteligjent dhe depertues, e shfrytezoi cdo kontakt dhe bisede me klerin e Bosnes per te ardhur deri te e verteta dhe njekohesisht per t'i zbuluar edhe shkaqet e kesaj dukurie. Mund te thuhet se per kete pati sukses, pasi edhe te gjitha studimet e mevonshme kryesisht i perserisin shkaqet e njejta te eilat i paraqiti ne menyre koncize Mazrreku. Por Mazrreku askund nuk u perpoq qe ne menyre sistematike t'i shtroje shkaqet e islamizimit ne vendin e tij te lindjes e as ne viset tjera te Serbise, ku kane jetuar katoliket. Ai, sikurse edhe shumica e tjereve me vone, i thekson kryesisht faktoret e jashtem, te eilet e sollen apostazine e madhe. Keshtu per shembull ne letren percjellese derguar kardinalit Ludovisi, kur flet per islamizimin e katundeve katolike shqiptare ne rrethinen e Prizrenit, si shkak kryesor e permend mungesen e klerit. 52 As prifterinjte tjere si duket nuk kane qene mjaft te ngritur per thirrjen e tyre, prandaj edhe nuk kane mundur me sukses ta kryejne misionin e vet, Mazrreku perseri e thekson edhe shkakun e dyte lidhur me ta, kur thote se prifterinjte ishin te pa ditur dhe te paarsimuar, prandaj mezi predikojne dhe me veshtiresi e lexojne meshen. Pak prej tyre, ose pothuaj se asnjeri nuk predikon sepse nuk jane te mesuar.P Mungesa e madhe e KIerit, si dhe padituria e tyre, e kane shkaktuar edhe te besimtaret mosnjohjen e madhe te te vertetave fetare. Keshtu per shembull ate Kerubini, prefekt i misioneve franceskane per keto vise, ne vitin 1638, kesisoji e paraqet pikepamjen e vet mbi islamizimin e besimtareve te ketushem: nö Gjakove para disa kohesh 20 me shume shtepi kaluan ne fene islame per shkak te paditurise se madhe." I njejti ate Kerubini, duke folur per faktin e dhimbshem te islamizimit te shume
e
137
katolikeve ne rrethinen e Gjakoves, te Prizrenit dhe Pejes, perseri e thekson paditurine e madhe fetare te besimtareve, Mezi i dine lutjet themelare sie eshte »Ati yne« »Te falem Meri« edhe ate me shume gabime, ndersa ka edhe te tille qe nuk dijne se cfare pamje ka kryqi i shenjte. Mund te thuhet se ai si i huaj, i mesuar me kushte krejt te tjera, ka shikuar ne menyre teper kritike ne gjendjen e ketushme dhe njohurite fetare te katolikeve i ka vleresuar rrepte, qe ketu natyrisht kane qene ne shkalle shume me te ulet se ne atdheun e tij. Megjithate, kah fundi i raportit te tij eshte shume i kthjellur dhe me real kur thote se shumica, fene e re e kane perqafuar per 11.\ mos paguar me tatime te renda, ndersa te tjeret per t'u pasuruar, por ka pasur edhe 11.\ tille qe me kalimin ne fene islame e kane siguruar lirine per te mundur 11.\ jetojne." Hasim shpeshhere ankesa per ta timet e medha, haracin shume te larte dhe pagesat tjera te ndryshme qe kerkoheshin nga qeveritaret e ndryshem lokale. Keshtu Mazrreku flet per tatimet e ndryshme te renda qe katoliket ishin te detyruar t'i paguanin.l" prandaj shumica e tyre kalonin ne fene islame. Edhe argjipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi thekson se shumica kalonin ne islam per shkak te haracit shume te rende, te cilin ua kishin ngarkuar turqit." Ne menyre te ngjashme shkruan edhe famullitari i Prizrenit Gergur Mazrreku se shumica e rrethit te Prizrenit e kane pranuar fene islame, per te shpetuar nga barra e rende e pagesave te ndryshme te cilat ua kishte ngarkuar qeveria turke." Sikur moti ishin harruar kohet e sigurise se madhe ne Perandorine osmane, dhe sikur »u shkel rendi dhe harmonia e vjeter«." Natyrisht, kundertheniet midis qeverise qendrore dhe regjionale u krijuan qysh ne kohen e Sylejman Ligjdhenesit.Ai mundi t'ua ndaloje bejlere-bejve qe t'i merrnin taksat nga raja para kohe." Sulltanet luftonin kund er padrejtesive te feudaleve lokale ne menyre te vet. Shpallnin fermane, dergonin komisione te ndryshme ne vendin e ngjarjeve, ne menyre qe ta pengonin veprimin shkaterrues te elementeve feudale ne qeveri. Dihet edhe ajo se ne vitin 1587 Murati II publikisht u beri verejtje qeveritareve civile e ushtarake osmane lidhur me shkeljet apo lajthitjet »nga drejtesia dhe se kishin filluar ta rjepin popullin krejt per dobi te vetenc." Ndersa ne nje kronike tjeter te filIimit te shekullit XVII thuhet se haraci dikur kishte qene me i vogel. Ndersa raporti ndaj rajes ka qene i tille qe krishteret nuk persekutoheshin. Nuk eshte shkuar pra deri at je qe, per shkak te pagimit te haracit krishteret te jene te detyruar t'i shesin sendet, kaun, birin apo bijen apo ndoshta t'i japin me qira (izmeqarej.F Shkaku tjeter i kalimit ne islamizem ka qene edhe institucioni i defshirmes (tatimi ne gjak), do te thote mbledhja e femijeve krishtere me qellim te pergatitjes se tyre per pozita ne oborr, ne administraten ose ne formacionet ushtarake. Kjo u aplikua ne kohen e Muratit II do te thote ne fillim te shekullit XVI.63 Per krishteret si duket ky ishte tatimi me i rende. Prandaj prinderit ne menyra te ndryshme perpiqeshin te shpetonin nga kjo dhune: u jepnin ryshfet haracmbledhesve; i martonin femijet ne moshen 12 vjecare, pastaj paguanin per ta harac sikur per kreret meshkuj te martuar. Kishte edhe raste kur prinderit vete i gjymtonin femijet e vet, vetem e vetem te mos shkojne nga shtepia. Dikund prindi e pranonte islamizmin bashke me djemte e rritur, dhe ne kete menyre nuk detyroheshin t'i japin femijet per jenicere.P' Populli i cili ishte mesuar me jeten familjare dhe i cili ne menyre te vecante dinte ta vleresonte dhe ta cmonte burrin, shume veshtire mund ta perballonte kete percjellje. Par dihet se kete aksion ata e perserisnin periodikisht duke i zgjedhur femijet me te mire dhe me te shendoshe.
138
Luftetat e panderprera, te cilat i shkaterronin deri ne fund financat perandorake dhe e ngarkonin arken e shtetit, sillnin deri te rritja e shpeshte e taksave dhe tatimeve, edhe ate deri ne teprim. Keshtu per shembull ne vitin 1582 raja paguante afer 50-70 akce harac dhe 40-60 akce nga ta timet e jashtezakonshme. Nga ky vit, haraci u rrit ne 240, ndersa tatimet e jashtezakonshme ne 300 akce. Kah fundi i shekullit XVI tatimi per koke, te cilin e paguanin krishteret, u rrit per pese here, ndersa tatimet e jashtezakonshme, tete here. Vetem gjysme shekulli me vone haraci u rrit ne 700-800 akce ." Por kur sulltani pergatitej t'i sulmonte venedikasit ne Dalmaci ne vitin 1660, u ra shume tatimeve te jashtzakonshme (avariz, avarizi, divanye, sefer harci, sefer filurisi) ne Hungari, Serbi, Bosne e Bullgari, gje qe populli e priti me deshprim dhe veshtire e perballoi." Ndodhte qe ne viset veriore te Shqiperise xhezaja te caktohej jo per cdo shtepi, por per cdo katund. Ne qofte se ndonjera familje nga ai katund kalonte ne fene islame, lirohej nga pagimi, par barra e tij hidhej ne familjet tjera te cilat mbeteshin edhe metej krishtere. Gjendja e ketille zgjatte zakonisht deri ne regjistrimin tjeter." Per administraten e keqe turke, si dhe per shfrytezimin e tepert te rajes nga ana e qeveritareve lokale, ka mjaft gjurma dhe deshmi. Keshtu ne vitin 1678 ate Paulo de Lagni e njoftonte kyrine e Romes se Turqia eshte ne renie per shkak te tiranise se madhe dhe administrates se keqe. Pashallaret turqe, sipas fjaleve te tij duke mos zgjedhur mjete perpiqen te vijne deri te te ardhurat me te medha. Vertet populli ndonjehere ankohet, dhe se per kete, pashen e ketille e thirr sulltani ne Kostandinopoje, i bie kokes dhe ia konfiskon parate. Pastaj e ve nje tjeter pasha, i cili fillon po ashtu prej fillimit dhe vepron edhe me keq. Prandaj populli gjithnje e me shume varferohet, ndersa pakenaqesia dhe hidherimi shtohet gjithnje e me shu68
..
me. Argjipeshkvi Pjeter Bogdani me 10 korrik te vitit 1683 shkruante se katoliket e Janjeves ishin te detyruar t'i paguajne Portes, pervec taksave te rregullta, edhe 2.500 dukate dhe se per kete shkak ata pergatiteshin te shperngulen prej at je. Par, argjipeshkvi i keshilloi qe te mos e bejne kete dhe u lejoi qe enet e vlefshme te liturgjise t'ua shesin tregtareve dubrovnikas per ta paguar kete obligim te vetin." Per te njejtin vit, edhe patriku Arseni III i ka shenuar keto fjale: »Edhe kete vere pati shume te keqija neper tere vendin nga amiret e sulltan Mehmetit dhe t'keq i madh e perfshiu popullin krishtere, erdhen sursate te medha (rekvizicione) dhe dhuna neper te re vendin«." Keshtu ankohej edhe mitropoliti i Shkupit Eftimi, kur ne vitin 1687 e vizitoi Rusine, duke theksuar me kete rast se turqit »jane versulur shume ne ortodokset sllave duke na bere dhune«." Popujt e roberuar te Ballkanit e percillnin me simpati cdo aksion te vendeve krishtere kund er turqve. Dhe kur Turqia e humbte luften, udheheqesit lokale rendom benin represalie ne ithtaret e tyre krishtere. Keshtu per shembull pas fitores se Polonise me turqit ne lüften e vitit 1631-1634, filloi nje reaksion i madh i turqve ne viset tona. Sipas deshmive te shkruara, turqit u flisnin katolikeve ne Bul1gari dhe Serbi: »Ju jeni te nje feje me polaket dhe e lutni Zotin te ju ndihmoje«." Per shkak te dhunes se rende turke, shume katolike ne nahijen e Prizrenit dhe te Dukagjinit kaluan ne fene islame, duke e gjetur keshtu te vetmin shpetim." Situata u be edhe me e veshtire per katoliket pas depertimit te gjeneral Pikolominit dhe te ushtrise austriake ne Kosove ne vitin 1689. Sukseset e shpejta te ushtrise austriake e zgjuan shpresen e popujve krishtere , se me ne fund erdhi koha te clirohen nga dhuna shekullore. Vetem ne Prishtine austriakeve iu bashkuan 6.000 shqiptare dhe shume serbe." Po ashtu edhe vete argjipeshkvi Pjeter Bogdani mari 139
pjese aktive ne anen e ushtrise perandorake. Argjipeshkvi qarkullonte edhe neper llogaret ushtarake, ashtu se e hetuan turqit. Fati ushtarak pas kesaj nuk i ndihmoi ushtrise austriake. Trashegimtari i gjeneral Pikolominit, hereegu Holstein, me qendrimin e vet te ashper dhe jotaktik e refuzoi popullsine kryengritese, vecanerisht shqiptaret, gje qe ishte fatale per ta. Pas disfates ne Kacanik me 2 shkurt te vitit 1690, ushtria perandorake u terhoq dhe i la keto vise." U bene perpjekje te reja per kryengritje kunder turqve nga ana e popullsise vendase. Edhe vete perandori Leopold u beri thirrje te gjithe popujve te roberuar »imprimis vero Populo Albanensi«." Par krejt kjo mbeti pa rezultate, sepse pervoja e hidhur nuk mund te harrohej per nje kohe aq te shkurte. Me ardhjen e serishme te ushtrise turke pesoi rende krejt vendi, vecanerisht ai i rrethines se Prishtines. At je shume katunde mbeten shkrete , shumicen e tyre i zhduken turqit dhe tataret." Se cfare tmerri ishte ky, na flet nje shkrim i kesaj kohe: »Oh, oh! ku ku per mua! frike e tmerrshme na ka zene, i ndane nenat dhe baballaret, nga baba birin, te rinjte i burgosen, ndersa te vjetrit i prenin dhe i mbytnin. Atehere njerezit vdekjen ia deshironin vehtes, e jo jeten, per shkak te turqve dhe tatareve te mallkuar. Kuku per mua kjo dhimbje e hidhur!«." Situata ishte e ngjashme edhe me vone, kur ne vitin 1737 Turqia hyri ne lufte me Austrine dhe Rusine. Ipeshkvi i atehershem i Shkupit Mihill Suma mari pjese aktive ne anen e ushtrise , ashtu si beri edhe patriku Arsienie Jovanoviq-Shakabenta. Pas kthimit te ushtrise austriake, argjipeshkvi Suma me shume besirntare te vet i la keto ane ne vitin 1736 dhe u vendos ne Osijek dhe ne disa vise te tjera." Pas ketyre humbjeve, duke e humbur cdo shprese per ndihme te metejshme per clirim nga ushtrite mbrojtese, dhe duke e ndier deren hakmarrese te armikut shekullor, ata qe mbeten ne vendlindje, e gjeten te vetmin shpetim qe se paku formalisht ta pranojne islamizmin dhe ne kete menyyre te shpetojne nga thikat. Si duket pas humbjeve te permendura te ushtrive perandarake, u hapen plotesisht dyert e islamizimit masovik te katolikeve te ketushem. Le ta permendim ketu si nje nga shkaqet e metejshrne te islamizimit, edhe shkakun psikologjik. Duke e krahasuar poziten e nenshtruar te rajes krishtere me ate te myslimanit te zakonshem, cdokush ka mundur lebte t'i vereje shume perparesi qe i kishte ana e ketyre te fundit. Keshtu per shembull myslimani nuk ishte i detyruar te paguaje xhezä e as pagesa te jashtezakonshme. Individet e afte dhe inteligjente kane mundur te arrijne poste me te larta shteterore, pa marre parasysh prejardhjen e tyre te hershme dhe perkatesine. Derisa myslimani vishej zotnisht, bante arme dhe e shalonte kalin, si te ishte ndonje rregull, krishteri perkundrazi te gjitha keto nuk mund t'i kishte, gje qe e godiste rende psihen e njeriut krenar, prandaj e kerkonte menyren qe te clirohej nga kjo dhune e padurueshme. Nga ana tjeter kishte edhe njerez me vetedije »me te lehte« te eilet pa menduar shume e pranonin fene e re sepse ne te gjenin motiv per perparimin e vet politik dhe material. Perndryshe edhe vete akti i islamizimit, ren dom behej me shume zhurme dhe ne menyre shume solemne, ashtu si na e pershkruan nje deshmitar i mesit te shekullit XVI. Kandidatin e ketille me deshire e shetisnin neper katunde dhe qytete, me nderimet dhe percjelljen e popullit dhe te muzikave. E shperblenin sipas mundesive, dhe pastaj clirohej nga pagimi i haracit. Edhe kjo ndikonte te disa per te vendosur ta benin kete hap." Katoliket e ketyre viseve e priten roberine turke ne kushte dhe rrethana shume te renda: pa kierarki te arganizuar dhe stabile, me numer te vogel meshtaresh, te eilet shpeshhere nuk ishin ne nivelin e thirrjes se tyre. Por as kjo nuk eshte cudi, 140
sepse ata edhe me pare nje kohe te gjate qene nen sundimtaret serbe dhe se as atehere nuk u paten lulezuar trandafilat. Ashtu se ky sikur ishte nje moment per t'u cliruar nga e kaluara, prandaj lebte e pranonin fene e sundimtareve te tyre. Nga pikepamja e sotme shume eshte veshtire te kuptohen edhe disa vendime te forumeve kompetente ne Rome, sie eshte ai i vitit 1573. Ne konsistoriumin e fshehte, derisa shqyrtohej ceshtja e zgjidhjes se nje ipeshkvi ne Bosne, kardinaler konkluduan »se nuk duhet te zgjedhim ipeshkev titulIar, te eilet nuk kane as kisha as te ardhura, e detyrohen te lypin ose te shiten«." Gjate gjithe kohes se sundimit turk, kisha katolike dhe ortodokse sllave nuk kane qene te trajtuara njesoj. Me kishen katolike, porta asnjehere nuk ka pasur marreveshje. Perkundrazi, Patrikanen e Kostandinopojes e pranoi ne vitin 1453, pra qysh ne vitin e kapitullimit te Bizantit, sipas disa dokumenteve besnike, qysh ne diten e trete pas thyerjes se permendur.F Prandaj ipeshkevijte dhe kleri katolik sipas shumices se udheheqesve shteterore turke, ishin elemente armiqesore dhe te pasigurta. Prandaj me te drejte konsiderohet se Kisha ortodokse sllave ne krahasim me ate katolike ishte e priviligjuar. 83 Njohesit e rnire bashkekohes te gjendjes se rende te katolikeve nen pushtetin osman, kane ditur te apelojne dhe t'u drejtohen institueioneve me te larta kishtare me qellim te permiresimit te gjendjes deri diku, por pa sukses. Keshtu per shembull Bartol Kashiq, para papes Palit V dhe kardinalit te Kongregates se Propagandes, lutej qe te vendosnin marredhenie diplomatike me osmanlinjte, sepse ishte i bindur se gjendja per katoliket e nenshtruar do te permiresohej deri diku dhe se shumiea do te shpetonin." Duke e lexuar raportin e A. Komuloviqit dhe te T. Raggit, qe me vone shume mire e ka permbledhur edhe historiani i njohur Saeehini, i eili ka shkruar se »askujt nuk i vjen keq per ta (dmth. per besimtaret e roberuar), prandaj shpeshhere kete nuk dijten ta vleresojne as ata te eilet e kishin per detyre «.85 Mund te gjenden edhe shume shkaqe tjera qe kane sjelle deri te islamizimi, do te thoshim me shume te natyres personale, por keto qe i kemi numeruar le te mjaftojne per t'u kuptuar koha fatkeqe. Prandaj na duket teper i guximshem dhe i pabaze perfundimi se shqiptaret i ka islamizuar fakti se krishterizmi nuk kishte leshuar rrenje te thella te ata, ashtu si thekson nga ndonje autor. 86 Shume eshte veshtire te percaktohet momenti i nderprerjes se ketij proeesi, sepse ka zgjatur deri ne ditet tona. Sipas disave, islamizimi masovik i shqiptareve eshte bere kah fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX.87 Todor Stankoviq ne vitin 1910 shkruante se ne Rugove, mbi Pejen, kishte afer 800 shtepi te eilat para 60-70 viteve, pra midis vitit 1840-1850 i islamizoi njefare mulla Syle Rugova.P sepse gjoja meshtari i Pejes nuk deshi ta perseriste liturgjine e Pashkeve, ne te eilen ishin vonuar malesoret. Ne katundet Zllatare dhe Radivojce, midis Ferizajit dhe Gjilanit, deri vone disa familje shqiptare quheshin poture. Te vjetrit ende i kujtojne shume mire kohet kur banoret e ketyre katundeve kaluan ne fene islame. Gjithashtu ne katundin Cernice me te vjetrit kujtojne kur u muslimanizua lagjja e Smakiqeve. Ky ishte shkaku qe lagjet tjera nuk u perzien me ta as ne fejesa as ne martesa. Anetaret e kesaj familjeje te madhe i kishin edhe varret e tyre te vecanta. 89 Kur myslimanet e rrethines se Titovelesit nuk munden te deshmojne se jane turq, thonin se pleqte e tyre ishin »latine«, do te thote katolike.I? gje qe i pergjigjet te vertetes. Shpeshhere ne popull gjenden emertimet: »varret e latineve« ose »kisha latine« ne shume katunde te krahinave te aferta.?' Krejt kjo flet per faktin se njerezit nuk e kane harruar prejardhjen e tyre. 141
Njesoj ka qene edhe me krahinen e Presheves, ku eshte ruajtur kujtimi per shume varre dhe kisha." Po ashtu edhe te njerezit ishte ende gjalle kujtimi per kete kohe kalimtare, kah fundi i roberise turke." Ne pergjithesi eshte e ditur se myslimanet e tanishern shqiptare ne Kosove »kujtohen« ne te paret e tyre deri 6 ose 7 breza para tyre, rendem paraqitet stergjyshi me emer katolik. Ilustrimin dhe vertetimin per kete na e japin dy shkrime mbi varret te cilat jane gjetur para do kohe dhe jane lexuar." Duke i plotesuar keto me »kujtesen«, njerezit e zbulojne prejardhjen e tyre te meparshme katolike. Le t'i permendim ketu edhe studirnet qe i kemi bere ne terren ne anen e Ferizajit dhe te Gjakoves. Ne katundet afer Ferizajit: Talinofc, Jerli, Muhovc, Papaz, Tern, Koshare, Loshkobare, deri ne vitin 1898 meshtari nga Ferizaji i vizitonte shume shtepi laramane." Deklaratat e Zoje Markut'" nga katundi Korenice dhe te Martin (Adern) Bafti Ndout," nga Rarnoci, famullia e sotrne e Gjakoves, na e paraqesin qarte kufirin e fundit kohor te islamizimit te vendeve dhe te njerezve taue. Shenimet 1. Kur e kemi shkruar kete, ende nuk ishte publikuar puna pioniere mbi kete territor: Ternava M., Perhapja e islamizimit ne territorin e sotern te Kosoves deri ne fund te shekullit XVII, ne Gjurmime albanologjike, seria e shkencave historike IX-1979, Prishtine 1980, 45-68. 2. Kur'an, kap. H; 256. 3.Eshte karakteristik dokumenti (shpallje) i njefare shqiptari te panjohur, i ruajtur qe nga viti 1585, qe ka te beje me rrethanat ne Bosne. Ne te sugjerohet si vijon: »Prej cdo katundi nga nje mashkull le te merr emer mysliman ne menyre qe t'u falet xhizia. Kjo shpallje eshte shperndare neper te gjitha katundet dhe krahinat. Me qellim qe te pajtohen kur te shohin se eshte ne dobi te tyre ... Kur te thirren me emra myslimane, do tö lirohen nga xhizia ... ndersa me heqjen e xhizise, njerezit da te jene me te gezuar dhe te lumtur. Kur te realizohet leverdia, dhe kjo pune te merr fund, do te ndahen ne tri grupe ... «, grupi i pare do te ishin muslimanet e rinj; pastaj ata qe kaue mbetur krishtere dhe »poturet- d.t.th. te turqizuarit, shih: Kalendar Narodna uzdanica, Sarajevo 1938; edhe ne: Draganovic dr K. - Sudar P. - Pranjic P., Komusina i Kondzilo, Komusina 1981, 56-58 prej te cileve eshte marre ky eitat. 4. Inaldzik H., Od Stefana Dusana do Osmanskog Carsrva, PZOF rn-IV, Sarajevo 1953, 41. 5. Filipovic N., 0 nastanku feudalnih posjeda muslimanskag bosanskag plemstva, Pregled 5, Sarajevo 1953, 392. 6. Handzic A., 0 islamizaeiji u sjevero-istrocnoj Bosni, PZOF XVI-XVII, Sarajevo 1970, 28-29. 7. Inaldzik H., Osmansko earstvo, Beograd 1974, 259. 8.Köprülü M. F., Parijeklo Osmanske carevine, Sarajevo 1955, 120. 9.Ceric C., Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968, 51. 9. Köprülü M. F., op. eit., 94. 10. Hadcibegic H. - Handzic A. - Kovaöevic E., Oblast Brankovica 209. 11. Ibid., 210. 12. Ibid., 50 etj. 13. Sabanovic dr H., Krajiste Isa-Bega Ishakovica, Zbirni katastarski po pis iz 1455 godine, Sarajevo 1964, 3, 23. 15. Ibid., 41. 16. Filipovic N., Pogled na osmanski feudalizam,GID BiH IV, Sarajevo 1952, 104. 17. Inaldfik H., Od Stefana Dusana do Osmanskog Carstva, PZOF IlI-IV, Sarajevo 1953, 33; Historija H, Zagreb 1959, 75. 18. Oblast Brankovica, 208. 19. Filipovic N., op. eit., 70. 20. Ibid., 71.
142
21. Handzic dr A., Nekoliko vijesti 0 Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredinom XV vijeka, ne: Simpoziumi per Skenderbeun-Simpozijum 0 Skenderbegu, Prishtine 1969, 209 (rnetej: Simpoziumi). 22. Ne kete menyre ne katundin Lunik (Junik?), me 52 shtepi, s'ka pasur asnje mysliman; ne katundin Botushe (sot Batushe) me 35 shtepi, gjendej nje mysliman; katundi Mel (Meja e sotme afer Gjakoves), me 28 shtepi ka pasur 3 myslimane; Katundi Morine, me 28 shtepi, nuk ka pasur asnje mysliman; katundi Dujk (Dujaka e sotme?) me 22 shtepi, ka pasur vetem 1 mysliman; katundi Brankoviq (sot Brekoc?), me 8 shtepi, pa myslimane; katundi Vogove, me 4 shtepi, pa myslimane; katundi Gorabica (Koronica?), me 6 shtepi, s'ka pasur myslirnane; katundi Bonoshuq (Ponoshec?), me 9 shtepi, pa myslimane; katundi Gjakove, me 54 shtepi, pa myslimane, etj., shih: Pulaha S. Nahija e Altun-Ilise dhe popullsia e saj ne fund te shekultit XV, ne: Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike 1-1971, Prishtine 1972, 201-241 etj. 23. Ne katundin Shallxhi, me 17 shtepi, ka pasur 4 myslimane; ne katundin Kole Lushniq, me 33 shtepi, ka pas ur 1 mysliman; ne katundin Marash me 33 shtepi, ka pasur 1 mysliman; ne katundin Petrele ka qene timari Muhamed, i biri i Arnavudit; ne katundin Ripan ka qene timari i Amavud Karakoz Hasanit; ne katundin Provac (?)ka qene timari i Arnavud Jusufit; ne katundin Vince ka jetuar timari Arnavud Sinan Abdullahu, shih: Rizaj S., Disa te dhena antroponomike e toponomike mbi popullsine e Kosoves ne shekujt XIV-XV ne driten e burimeve osmane, ne: Onomastika e Kosoves, Prishtine 1979, 158-160 (metej: Onomastika). 24. Zirojevic dr 0., Vuöitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti turskog popisa 1530/31. godine, ne: Gjurmime albanologjike 2, Prishtine 1968, 103-117. 25. Ibid., 103-104. 26. Ibid., 104-116: Kadilleku i Novoberdes ka pasur 378 katunde: me 7.634 shtepi krishtere dbe 149 shtepi myslimane. Kadilleku i Prishtines ka pasur 416 katunde me 8.931 shtepi krishteresh dhe 181 shtepi myslimanesh. Kadilleku i Bellasices ka pasur 33 katunde me 978 shtepi krishteresh dhe 11 shtepi myslimanesh. Kadilleku i Vuciternes ka pasur 323 katunde me 4.481 shtepi krishteresh dhe 155 shtepi myslimanesh. Kadilleku i Prizrenit ka pasur 311 katunde me 9.976 shtepi krishteresh dhe 278 shtepi myslimanesh. Qyteti i Novoberdes ka pasur 42 rnehalle krishteresh; 4 rnehalle myslumanesh; 4 xhemahate myslimane. Qyteti i Janjeves ka pasur 6 mehalle te krishteresh; asnje mehalle myslimanesh; nje xhemat mysliman. Qyteti i Prishtines ka pasur 9 mehalle te krishteresh; 3 mehalle myslimanesh. Qyteti i Trepces ka pasur 11 rne halle te krishteresh, 3 myslimanesh. Qyteti i Vuciternesh ka pasur 0 mehalle te krishteresh; 6 mehalle myslimanesh. Qyteti i Trepces se Poshtme (ka pasur) pennenden vetern 15 rnehalle, pa shenime tjera. Qyteti i Prizrenit ka pasur 9 mehalle te krishterese; 4 mehalle myslirnanesh. Qyteti i Kerceves ka pasur 3 rnehalle te krishteresh; 0 mehalle myslimanesh, pa shenime tjera. Oyteti Törgovisht ka pasur 6 me halle te krishteresh; 0 niehalle myslimanesh pa shenime tjera. 27. Ternava M., Shqiptaret ne qytetet e Kosoves ne shekujt XV-XVI, ne: Studirne historike 2, Tirane 1979, 132-133. 28. Tornie N. J., 0 Arnautima u Staroj Srbiji i Sandzaku, Beograd 1913, 23-24. 29. Ternava M., op. cit., 135. 30.Pulaha S., Te dhena ekonomike dhe demografike per krahinen e Opoljes (Opoja) ne gjysmen e dyte te shek.XVI, ne: Studime historike 3, Tirane 1975, 104-105. 31. I njejti, Te dhena onomastike mbi elementin shqiptar te krahinave te sanxhakut te Shkodres ne fund te shekullit XV, ne: Studirne historike 2, Tirane 1972, 190-194. 32. I njejti, Krabinat verilindore te sanxhakut te Dukagjinit-Hassi dhe popullsia e tyre ne gjysmen e dyte te shekullit XVI, ne: Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave bistorike II-1972, Prishtine 1974, 198-199; 200-201; 202-203. 33. Ibid., 212-215. 217: ne Gjakove pennenden keta emra: Voja Nue, Noja Biba, Pejo Biba, Gjura Pali, Raja Biba, Kola Gjin, Gjura Prendi, Jak Pisha etj.; ne katundin Raca e Eperme i hasirn keta emra: Lika Tola, Dom Prendi, Andre Lika,Koha Tola, Nue Doci, Gjin Daka, Miran Gjoni, Janko Gjini, Mark Baci, Prend Doci; ne katundin Raca e Poshtme: Prend Bojko, Andre Baci, Mark Gjeci, Deja Deda, Prend Doci, Mark Deda etj.; ne katundin Guske: Koka Nue, Pal Gaci, Tola Gjini, Koka Doci, Nue Koka,Nina Marku, Gjin Doci, etj. 34. I njejti, Qytetet e Rrafshit te Dukagjinit dhe te Kosoves gjate gjysmes se dyte te shek. XVI ne driten e te dhenave te reja te regjistrimeve kadastrale osmane, ne: Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave histroike IX-1979, Prishtine 1980, 13. 35. Ibid., 13 shen. 5: 1477/87. Prishtina ka pasur 350 shtepi te krishtereve dhe 51 te myslimaneve; shih edhe Handzic dr A., Simpoziumi, 209.
143
36. Ibid., 13 shen. 6: Novoberda shenon nje derdhje te dukshme te banoreve. Sipas regjistrimit te vitit 1498/9 ajo ka pasur 38 mehalle, me 887 shtepi, nderkaq tani ka 28 mehalle , me 366 shtepi; krahaso edhe Dinic M., Za istoriju rudarstva ... II, Beograd 1962, 81. 37. Ibid, 42: ne Janjeve kane qene keto mehalle: Bashkesia e myslirnaneve, me 41 shtepi; E shqiptareve (Arbanas), me 74 shtepi; Arbanas (udhetaret), me 10 shtepi; Plakanica, me 65 shtepi; Pop Nenadi, me 37 shtepi; Rrafshi Kragui, me 40 shtepi; Sopoti me 14 shtepi; Zhabica, me 7 shtepi. 38. Spaho F., Turski rudarski zakoni, ne: GZM XXV (1913(, 163 sqq. 39. Ferrnendzin E., Acta Bosnae, 339-340. 40. Vanino M.,Litterae quadrimestres VlI (1560--1561). ne: Vrela i prinosi III, Sarajevo 1933, 156; I njejti, Isusovci i hrvatski narod I, Zagreb 1969, 52-53. 41. Raöki dr F., Izvjestaj barskog nadbiskupa Marina Bizzia 0 svojem putovanju god. 1610 po Arbanaskoj i staroj Srbiji, Starine JA ZU XX, Zagreb 1888, 120, 126 (rnötej: Izvjestaj). 42. Ibid., 120, 123. 43. Ibid, prej parathenies, 50. 44. Draganovic K., op. cit., 28--32. 45.ASCPF, Vis. coll. v. 16, f. 239: Ne Serbine e Eperme i numron keto vende: Prokuplen, Novoberden, Trepcen, Prishtinen, Janjevön, Malin e Zi te Shkupit (Letnicön), Shkupin dhe Kratoven; ne Serbine e Poshtme numron: Prizrenin me katundet perreth, Iamulline Guri dhe Shedec, Gjakoven me katundet perreth. 46. Zef Gjoni ma tregoi harten e vjeter te Shqiperise dhe te Kosoves nga gjysma e pare e sh. XVII, ku shihet edhe Shedeci, per te eilen gje edhe me kete rast i falenderoj. 47. ASCPF, Vis. Coll., v. 16, f. 242. 48. Fermendzin E., Izprave ... , 173-174. 49. Ibid., 195-200. 50.Hrabak B., Kuga u balkanskim zemljama pod Turcima od 1450 do 1600, IG, br. 1-2, Beograd 1957, 19-58; Veselinovic dr L.R. Vojvodina,Srbija i Makedonija pod turskom vlascu u drugoj polovini XVIII veka, Novi Sad, 1960, 32-33. 51. Draganovic dr K., op. cit., 45. 52. Ibid., 7. 53. Ibid., 14, 15, 17. 54. ASCPF, SOCG, v. 263. f. 99. 55. Ibid., v. 263, f. 89: » •.. Moltissimi per non pagar tributo si sono fatti turchi, altri per esser richi, altri per aver liberta di viver ... « 56. Draganovic dr K., op. cit., 28. 57. ASCPF. Vis. coll., v. 21. f. 49. 58. Fermendzin E., Izprave ... 174. 59. Inaidzik H., op. cit., 67, 126--128. 60.Hadzibegic H., Kanun-nama Sulejmana Zakonodavca iz prvih godina njegove vlade, GI ZM, IV-V, Sarajevo 1950, 316. 61. Veselinovic dr L. R., op. cit., 56. 62.Kaleshi dr H., Cfare te dhenash japin kronikat osmane mbi luftat shqiptare-turke te shekullit XV, ne: Simpoziumi, Prishtine 1969, 173. 63. Köprülü M. F., op. cit., 120. 64.Tornie N. J., op. cit., 23; sipas deshrnise se nje hungarezi nga Segedini, rob i dikurshem turk, shqiptaret dhe Bullgaret ne ate kohe i martonin femijet e tyre ne moshen 8-9 vjecare, vetern e vetem qe Ci shpetojne nga marrja per jenicere, shih: Snegarov 1., op. cit., 91. 65. Historija II, 484. 66. Veselinovic dr. L. R., op. cit., 36. 67. Historia e popullit shqiptar I, Prishtine 1969, 343. 68. Pastor von F. L., Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mttelalters XIV bd., Zweite Abt.. Freiburg in Breisgau 1930, 696. 69. Historija II, 516. 70. Cituar sipas: Historija II, 516.
144
I
71. Dimitrijevic St.. Gradja za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA LIII; Beograd 1922, 156. 72. Fermendzin E., Acta Bulgariae. 38. 73. Tornie J .. 0 arnautima u staroj Srbiji i Sandäaku.Beograd 1913, 19-20. 74.Grujiz R., Prilozi za istoriju Srba u Austro-Ugarskoj u doba patrijarha pecskog Arsenija III Crnojevica, ne: Spomenik SKA 43. Beograd 1913. 20; Kostic dr M., Spaljivanje Skoplja 26. dhe 27. okt. 1689. god., Skoplje 1922, 2. 75. Popovic J. D., Velika seoba Srba 1690. Beograd 1954, 41. 76. Radenie J.- Kostic M., Srpske privilegije od 1690 do 1792, Beograd 1954,26,35; Radenie dr J. Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj u XVI, XVII i XVIII veku I, Novi Sad 1909, 56--57. 77. Kostic dr M .. Prilozi istoriji srpsko-arbanaskog ustanka 1689-1690. ne: Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju II-1, Beograd 1924, 16 shen. 25. 78. Stojanovic Lj., Stari srpski zapisi i natpisi I. Beograd 1902. 453. 79.Kostic M., Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 1737-1739 i seobe Srba u Ugarsku, ne: GSND VII-VIII, Skoplje 1930. 80. Gifreus, Aulae Turcicae Othomanicique Imperii descriptio I, Basilea 1573, 43-44: »Si .. ex christi anis quispiam sua span te confesso Mehemmeto circuncidi se patiatur, quod saepe contingit, propter grauissimum iugum, et onus tributi, talis ducitur per omnes uicos atque plateas ciuitatis, summo cum honore, et gaudio populi sonantium tympana: ipsi quoque dantur munuscula. postea immunis efficitur a solutione tributi, Haracs eorum lingua appellati: Et cupiditate hius lucri. multi Graeci, quod Vrumlar, et Albani, quos Arnautlar uocant, circunciduntur, si quis ui compulsus. utputa qui Musulmanum feriret, uel uituperio afficeret, aut Mehemetum blasphemerat (quod uidi Episcopo cuidam Graecorum sectae, contigisse) circunciditur, illi nihil datur: a tributi tarnen soluitone, liber erit , sicut et ceteri Musulmanlar, idest circuncisi«, cituar sipas: Cordignano F., Geografia ecclesiastica deli' Albania dagli ultimi decenni dei socolo XVI alla meta dei secolo XVII; ne: Orientalia christiana XXXVI-4, Roma 1934, 262 shen. 1. 81. Fermendzin E., Acta Bosnae, 311-312; Simonovic R., 0 katolicima i katoliökoj crkvi pod Turcima na zemljistu Vojvodine, ne: Glasnik istorijskog drustva II, Novi Sad 1929, 41. 82. Mirkovic dr M., Pravni polozaj i karakter Srpske crkve pod turskom vlascu (1459-1766), Beograd 1965, 39, 43. 83. Hadrovics L., L'eglise serbe sous la domination turque, Budapest-Paris 1947, 41, 64-65. 84. Vanino M., Predlozi Bartola Kasica D. I. Svetoj stolici za spas i procvat katoliöanstva u Turskoj (1613. i 1614.), ne: Croatia sacra VIII, Zagreb 1934, 217-254; Ferrnendzin E .. Acta Bosnae, 342-366. 85. Vanino M., isusovci i hrvatski narod I, Zagreb 1969,52. 86. Cvijic J., Balkansko poluostrvo i juznoslovenske zemlje, Beograd 1966, 335. 87. Marenin N., Albanija i Albancite, Sofija 1902, 31. 88.Stankovic T., Putne beleske po staroj Srbiji 1871-1878, Beograd 1910, 148. Ketij shkrimi i kundervihen faktet: me fjale te tjera, ne vitin 1716 kryeipeshkvi Petar Karagiq e njofton Kongregaten se turqit i kane burgosur misionaret ne Peje, Rugove, Shogan dhe Mal te Zi. Katoliket e Rugoves, duke mbetur pa prift jane perpjekur te lirohen nga tatimet e renda. E kane perhapur lajmin e rrejshem se e kane pranuar fene islame. Si te tille nuk mund te kerkojne prift as ta mbajne ate, shih: Radoniq J., Rimska Kurija ... , 537. Ipeshkvi i Shkodres Gjergj A. Radovani ka shkruar me 28. VI. 1778 se ne Rugove te gjithe jane »cattolici occulti«, shih: ASCPF, SC, Servia, v. II, f. 309. - Per katoliket, kishat e tyre, varret, etj, ne Rugove, shih: Barjaktarovic M. R., Rugovo, Beograd 1957 dhe Kelmendi A., Disa toponirne e antroponime te Rugoves, ne: Onomastika 306, 311. 89. Halimi K., Gornjomoravska »varijanta- narodne pesme »Smrt Omera i Merirne«, GMKM I, Pristina 1956, 165-174. Ne farnulline e Stublles edhe sot e kesaj dite nje rnehalle quhet »Poture- edhepse tö gjithe jane katolike, qysh moti. 90. Vasiljevic Hadzi dr J., Muslimani nase krvi u Juznoj Srbiji, Beograd 1924, 35. 91. I njejti, Juzna Stara Srbija I, Kumanovska oblast, Beograd 1909, 97 shen. 15; 439. 92.I njejti., Juzna Stara Serbija II, Presevska oblast, Beograd 1913, 361 bil. 7: » ... Ato varreza nö Stajovc konsiderohen si latine« ... Kishat ne Norc Relan, Ternovc etj. njerezit i quanin »latine« d.t.th. katolike, ibid., f. 365, 366 dhe 367. 93. Ibid, 141: »Emerla efendiu nga, tani katundi i pa ster shqiptar, Rahovica afer Presheves, tregon haptas se nga i ati ka degjuar se kishin qene tö krishtere - Iatine kur kane ardhur ketu; ne shtepine e tyre ende neper tavane ruhen kacat e veres dhe qypat per ruajtjen e dhjamit te derrit«.
145
94. Keto permendore jane gjetur ne varrezat e vjetra te Petreshtices, ne Rasul, kurse te tjerat pikerisht ne katundin Rasul, shih: Pirraku M., Ndihmese per harten arkeologjike te pjeses qendrore tö Kosoves ne baze te mikrotoponimise arkeologjike konstruktive, gjetjeve dhe burimeve te vjetra, ne: Onomastika, 485 shen. 41 dhe 42, dhe 503 shen. 75. 95. Me tregoi me 1978 ne Shkup Kel Lora, i lindur me 1886, se si cun 12 vjecar e ka percjelle »dorn Batin« (dom Bartolome Fantelin) neper katundet e permendura. Prifti vishej si fshatar i thjeshte, hedhur ne krah dujqet ku i mbante te gjitha sendet e nevojshme per meshe. Ne krah me pushke gjahtaresh dhe 2-3 pellumba te vrare i sherbenin si kamuflim. Ne kete menyre me lehre, pa u verejtur i vizitonte laramanet e atjeshem, u shperndante sakramente dhe meshonte, kryesisht ne shtepine e njefare Hamze. Pasi ky prift nuk e zoteronte mire gjuhen shqipe, gjithnje me vete e merrte Kelin, i cili i sherbente si udheheqes dhe perkthyes i mire. 96. Ne vitin 1979, me tregonte Zoje Marku (106 vjecare, sipas deklarates se te birit) nga katundi Koronice , famullia e Gjakoves - asaj i kujtohej se ne kete rrethine paskan pase qene keto kisha: germadhat e kishes se Shen Mhillit ne lokalitetin »Kodra e barutit«, si dhe druri, ku ishte e vendosur kambana qe i thirrte besimtaret ne meshe; kisha e shen Gjergjit ne Madanaj; kishat tjera ne katundin Shishman te Bokes; lokalitetin e quajtur »Kodra e kishes«, ne majen e se ciles gjendej kryqi. 97. Adern (Martin) Ndou, nga katuneli Ramoc, 60 vjecar , ka degjuar nga gjyshi i vet, Ndue Musliu, i cili paska vdekur ne moshen 107 vjecare, se si Mustafaga i Gjakoves i ka ofruar 20 hektare toke vetern per 12 qese argjend qe ta perqafoje fene myslimane. Perndryshe ajo toke ka vlere dhjete he re me te madhe. »Po qe se s'mund ta paguajsh« i kishte thene agai, »po ta fali, por nderroje Iene«. Ai i mbeti besnik fese katolike, mirepo ne ate kohe shumica nga katundi i tij, si dhe nga ata perreth, kishin kaluar ne fene myslimane. Banoret e katundit Deve döshmojne vete se rne pare kane qene katolike. Ne katundin Brekoc rreth vitit 1880 e kane marre fene myslimane Haxhi Abdyl Jetishi dhe i vellai. Babai i tyre paska vdekur si katolik dhe qenka varrosur ne varrezat e Vogoves, ndersa nenen ne vitin 1940 e kishin ende gjalle si katolike. Edhe sot e kesaj elite ka lokalitete ne katundin Pjetershan, »kisha e Pjetershanit«, kurse ne Dol »Kisha e Dolit«, si dhe ne Race »Kisha e Races- etj., shih me gjeresisht: Filipovic S. M., Has pod Pastrikom, Sarajevo 1958, 85-111 (podaci kod svakog pojedinog sela). - Per shume familje te katundeve Decan, Carabreg dhe Locan dihet se fene myslimane e kane rnarre ne fillim te sh. XVIII, shih: Rizaj S., Kosova gjate shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtine 1982, 477.
146
LARAMANIA Procesit te isiamizirnit i parapriu edhe nje dukuri tjeter e cila eshte paraqitur dhe ka ekzistuar me shekuj ne trollin tone. Kjo eshte e ashtuquajtura laramani.' Prandaj eshte e nevojshme qe edhe kjo te shqyrtohet, ne menyre qe te mundemi me lehte te depertojme ne esencen e te pares. As qe mund te supozohet se katoliket ne te shumten e rasteve, per shkak te bindjes e kaue lene aq lehte fene e prinderve. Ky hap i tyre, eshte bere ne momente te vecanta dhe ne rrethana te caktuara, ka pasur rendome vetem »karakter deklarativ« dhe perbehej vetem nga marrja e emrit mysliman.? Qellimin e kishin te qarte, pra t'i mashtrojne qarqet politike dhe te paraqiten si idhtare te tyre, vetem e vetem qe t'u shmangen pasojave te renda ose ndoshta per te fituar ndonje privilegj ne jeten e perditshme. Prandaj me te drejte mund te supozohet se vetedija fetare te konvertitet e rinj ne periudhen e pare te isiamizirnit ka qene mjaft e dobet dhe siperfaqesore. Kjo per ta ishte me rendesi, por si duket edhe per sundimtaret osmane sepse e kishin bere hapin e pare duke marre emra myslimane. Ajo qe ata ne shtepite e tyre edhe metej e vazhdonin praktiken e perparshme krishtere, nuk u pengonte shume. Par cka eshte e verteta, kjo gje as qe ka mundur te kontrollohet ne menyre efikase. Pervec kesaj, rendom vetem zoti i shtepise me burrat e rritur, si bartes i te gjitha obligimeve fiskale, e ka marre kete hap te kalimit, ndersa tjeret anetare te shtepise (gruaja, femijet) kane vazhduar te jetojne me jeten e tyre te perparshme krishtere. Mjerisht, nuk kerni deshmi te ruajtura per kete dukuri nga periudhat e mehershme, prandaj nuk mundemi ta percjellim zhvillirnin e saj nga fillimi. Par, edhe deshmite e koheve te mevonshme e tregojne qarte qellimin dhe disponirnin psikik te ketyre kaluesve. I mirenjohuri Pjeter Mazrreku, flet mjaft per kete ceshtje. Ne vitin 1633 ai thekson per shembull se ne Ras, ne rrethinen e Prizrenit, si dhe ne shume vise tjera, me krishteret eshte vepruar aq keq, sa qe shurnica ose pothuajse te gjithe e kane nderruar fene »Duke e ndryshuar vetem emrin, por duke mos pasur per qellim ta mohojne fene edhe me zemer'. Pak me vone edhe nipi i tij, prifti i Prizrenit dom Gergur Mazrreku, do te flase per kete fenomen ne mesin e grigjes se tij, e cila pervec ne Prizren shtrihej edhe ne disa katunde tjera. Keshtu ne katundin Mamushe jetonin dy katolike. Burri i njeres, per ndryshe atehere mysliman i ri (mbeturine katolike), e Iuste meshtarin qe te vije fshehtas ta rrefeje dhe ta kungoje." Duke folur
147
per katundin Valesh (Velezhe") e permend te njejten dukuri, edhe ate te shume banore, te eilet kishin hequr dore nga feja e tyre (» ... hanno rinegato la fede«). Shumiea e tyre thone se ne zerner jane krishtere. Vetem e kane nderruar emrin sepse nuk kane mundur me t'i paguajne taksat e renda turke." Ne disa rrethana, katoliket qene te vene para alternatives: ose te pranojne heroikisht se jane krishtere dhe t'i marrin para sysh pasojat me te renda, deri edhe vdekjen, ose te ikin ne zgjidhjen tjeter, ta ruajne jeten, qofte edhe sikur ne pamje te pare ta sakrifikojne emrin e tyre krishter, por jo edhe besimin te eilin ne te shumten e rasteve nuk e kane mohuar dhe nuk kane hequr dore nga ai. Pra eshte llogaritur se edhe kjo e keqe nje dite do te kaloje, se do te vijne kohe me te mira dhe me te qeta dhe se perseri do te jene ata qe ishin dikure. Keshtu, kjo menyre e fshehjes dhe e mimikrise fetare u be dukuri e rendomte ne shume vise. Per shumicen kjo ishte zgjedhja e vetme dhe menyra se si ta shpetojne jeten. Prandaj percarjet mbrenda fisit, e edhe brenda familjes, si dhe martesat e perziera, ishin ne rend te dites dhe pothuajse dukuri me e rregullt. Keshtu per shembull kur Pjeter Budi, famullitar i dikurshem ne Shkup dhe vikar kryesor per Serbine, ne vitin 1621 i shkruante kardinalit M. Gozzadini per pergatitjet e kryengritjes kund er turqve ne Shqiperi dhe ne viset tjera te Ballkanit, thekson se per kete nuk jane te gatshem vetem shqiptaret katolike por edhe ata myslimane. Pervec kesaj shton se kete ia kane deshmuar disa nga farerefisi i tij i afert, perndryshe myslimane te njohur dhe me autoritet. 6 Duke e pare se ku con menyra e ketille e fshehjes, vecanerisht kur mbeturinat ishin ne rend te dites, Kisha eshte perpjekur ta pengoje shkaperderdhjen e metejshme te besimtareve te vet dhe t'i jep fund kesaj te keqeje, por kushtet ishin me te forta se cfaredo deshire dhe perpjekje. Nje perpjekje e ketille e organizuar eshte filluar ne Koneilin e Pare provineial ose Koneilin Kombetar Shqiptar (Kuvendi i Pare i Arberit), i eili u mbajt ne vitin 1703 ne vendin Merqine afer Lezhes, E mblodhi argjipeshkvi i atehershern i Tivarit Vincenc Zmajeviqi, i eili e ushtronte edhe detyren e primasit te Serbise. Ne letren percjellese, te eilen bashke me konkluzionet e Koneilit ia dergoi Klementit XI, Zmajeviqi e pershkruan gjendjen e mjere dhe te tmerrshme te dioqezave qe i kishte vizituar me pare. Fjalet e tii qe sot na tingellojne si ernfatike, e tregojne ate qe e pa dhe me te eilen u ballafaqua ne cdo hap, dhe me dhimbje ne zemer ia paraqiti te gjitha papes, eprorit te vet te drejtperdrejt.? Pervec argjipeshkvit, ne koneil moren pjese edhe te gjithe ipeshkvijte e Shqiperise, si dhe te gjithe prefektet apostolike te misioneve. Ne mesin e te pranishemve gjendej edhe argjipeshkvi i Shkupit Pjeter Karagiqi." Ne koneil u perpunuan ceshtje shume te ndjeshme dhe aktuale per kishen dhe besimtaret e dioqezave te permendura. Pra, u fol shume per fene si dhunti e madherishme dhe e pakrahasueshme. Menjehere pas kesaj ne vendin e dyte u diskutua per apostatet, do te thote besimtaret e Krishtit te eilet edhe pse formalisht nuk kane hequr dore nga feja, megjithate publikisht tregohen si muhamedane, ndersa fshehtas e mbajne fene krishtere. Por pikerisht sipas fese, theksohet ne koneil, duhet te dallohen besimtaret nga jobesimtaret. U shqyrtuan edhe ceshtjet mbi sakramentet dhe ipeshkvijte, pastaj u fol per obligimet dhe sherbimin, e vecanerisht per famullitaret dhe misionaret. 9 ~. S'ka dyshim se konkluzionet e koneilit ndihmuan pak por nuk arriten qe rrenjesisht ta zgjidhin ceshtjen e plages, pra ta nderpresin dhe ta shkulin kete »devijim
148
shpirteror«, si do ta quajne shume autore dhe relatore te asaj kohe dhe te koheve te mevonshme. Kur u emerua argjipeshkev i Shkupit Gjon Nikolle Kazazi'? i eili me pare e kishte udhehequr dioqezen si vikar kryesor i saj, shkoi ne Rome, ku me 29 shtatar te vitit 1743 u takua me kardinalin Portokarrero. Pas ikjes se argjipeshkvit Suma pas perfundimit te luftes turko-austriake, ipeshkvia mbeti ne gjendje te mjere. Disa meshtare u vrane, tö tjeret iken dhe u fshehen ne vende te sigurta. Besimtaret mbeten pothuajse krejt vete dhe te lene shkrete. Ne kushte te ketilla gjithnjö e me shume rritej numri i katolikeve qe beheshin laramane. Vertet ata edhe metej i kerkonin sakramentet dhe te gjitha sherbimet shpirterore, par »solo oeeultamente«, do te thote vetem fshehtas, prandaj kryeipeshkvi i ri i sugjeronte Atit te Shenjte qe ta shpalle nje dekret per te gjithe barinjte shpirterore, se si te vepronin me keta katolike te fshehte, do te thote pa tjeter t'u nderpritet dhenia e sakramenteve sepse vetem autoriteti i tij do t'u ndihmonte besimtareve te terhiqeshin, por edhe meshtareve te eilet vazhdimisht i pranonin besimtaret e ketille dhe u ndanin ngushllime shpirterore permes sakramenteve. Se si ndikoi raporti i argjipeshkvit ne Kongregate dhe me cfare serioziteti u kuptua rendesia e tij, shihet prej asaj se vete papa Benedikti XIV me 2 shkurt te vitit 1744, vetem 4 muaj pas raportit te paraqitur, e shpalli nje leter te vecante dhe te gjere apostolike. Ne te, ne 28 paragrafe, paraqiten udhezimet koneize per te gjitha problemet me te rendesishme te kishes se ketyre viseve, te eilat i mundonin besimtaret dhe barinjte e tyre shpirterore.!' Nga burimet e ndryshme kemi kuptuar, thote papa ne hyrjen e letres se tij, se cka jeni duke vuajtur vite me radhe nen torturat e renda turke. Tani na ka pikelluar shume me raportin e vet, bariu i posaemeruar i Shkupit, i eili para syve tone ne menyre edhe me te plote na i ka paraqitur te gjitha keto mundime dhe vuajtje te shumellojshme. Papa e permend edhe ate se popujt e ketyre aneve tani gjenden ne rreziqe dhe tortura te dyfishta, nga nje ane shtypja e rende dhe ndjekjet nga egersirat e pafe, pra turqit, ndersa nga ana tjeter gjithashtu edhe nga urrejtja skizmatike, do te thote nga ortodokset sllave." Duke u mbeshtetur ne dekretin e Kuvendit te Pare Shqiptar dhe ne zbatimin e dispozitave te tij, papa ceshtjet e shtruara i trajton me kete radhe: katolikeve nuk u lejohet kursesi ta fshehin ndjenjen e perkatesise krishtere dhe ta stimulojne muhamedanizmin.Ata, do te thote katoliket, nuk guxojne te marrin emra myslimane, e as te shkojne ne xhami. Ne qofte se dikush nga katoliket pyetet nga qeveria, edhe ate zyrtarisht, ne asnje menyre nuk guxon te deklaroje se eshte i fese myslimane. Ka pasur edhe te tille, te eilet kane lejuar te varrosen me ritualin mysliman dhe nga nepunesit fetare myslimane, gje qe flet per mohimin e Krishtit ne kete bete. Prandaj detyre e ipeshkvijve, famullitareve dhe misionareve, vazhdon papa, eshte qe te gjithe keta katolike qe kane vepruar kesisoji t'i mesojne dhe t'u bejne verejtje , ne me ny re qe te kthehen ne rrugen e drejte. Ne qofte se ata nuk do te deshirojne ta bejne kete, dhe ne qofte se edhe metej veprojne ne kundershtim me keto mesime, atehere le te shpallen si te paafte per pranimin e sakamenteve te shenjta. Ne qofte se te ketillet vdesin pa shenja te pendimit, le t'u ndalohen te gjitha lutjet pas vdekjes, do te thote varrimi dhe te gjitha tjerat. Me tut je papa urdheron se duhet t'u ndalohen sakramentet atyre qe jetojne ne martese me rnyslimanet pa lidhjen sakramentale. Ai i thekson edhe kushtet me te eilat mund te pagezohen femijet e martesave te ketilla, natyrisht ne qofte se u eshte siguruar edukata fetare, krahas kontributit qe do ta jep nena krishtere. Kursesi nuk eshte e lejueshme qe katoliket te lidhin martesa para kadise, qofte vete, qofte permes te autorizuarve, pervec ne qofte se me kete ploteschen 149
ligjet qe kane te bejne vetem me obligimet qytetare. Ne qofte se te krishterit i ike gruaja, dhe martohet me mysliman, jo vetem qe vete ajo s'ka te drejte per sakramentet, por ne kete rast as pales se pafajshme, do te thote burrit nuk mund t'i lejohet e drejta per martese tjeter. Edhe atyre te cileve myslimanet ua kane grabitur grate, qofte kjo edhe ne moshen me te re e qe tani jetojne ne martese te parregulluar, nuk mund t'u ndahen sakramentet e shenjta. Duke folur per dispenzat (shkeputjet) e ndryshme te martesave, papa thekson qarte se ato do t'u ndalohen te gjithe katolikeve te fshehte (laramaneve) te eilet jashte shtiren se i takojne fese myslimane". Mund te permenden edhe shume udhezime tjera, qe i sjell dokumenti i papes, par edhe kjo mjafton qe t'i shohim veshtiresite dhe problemet e besimtareve tö atehershem te kesaj dioqeze. Sipas menyres se si trajtohet ky problem, si dhe sipas sanksioneve te parapara, shihet se Selia e Shenjte ka marre vendim te prere ndaj laramaneve: ka kerkuar qe ata ta zgjedhin vetem nje rruge dhe vetem nje perkatesi. Pa dyshim, krejt kjo ka qene ne pajtim me narmat dhe ligjet kishtare. Par autoret si duket kane mbetur larg nga e verteta e ketyre krishtereve te cileve u jane dedikuar keto pergjigje. Eshte e vertete se ata psihologjikisht nuk kane mundur te misheroben dhe ta kuptojne kete gjendje, prandaj nuk e kuptuan as poziten e katolikeve nen roberine osmane. Nga ana tjeter barinjte shpirterore ne terren, ndryshe e kane ndier, kane vepruar me nyansime me grigjen e tyre, sepse me ta e kane nd are te njejtin fat, prandaj edhe mendonin njesoj. Kjo shihet edhe nga shkrimet e ndryshme te mevonshme, te eilat ia kane derguar ipeshkvijte Kongregates se Propagandes. Praktika diktonte qe cdo rast te shqyrtohej pa tjeter ne menyre te vecante dhe me njerezit te veprohej me me butesi, duke i marre parasysh edhe dobesite e tyre. Per ilustrimin e kesaj le te na sherbejne edhe disa pergjigje te arritura nga dikastrat e ndryshme te Romes, te eilat i trajtojne pikerisht ceshtjet dhe problemet e permendura. Per 18 vite jo te plota pas dokumentit te Benediktit XIV, Kongregata e Propagaudes ne vitin 1762 i nxorri udhezimet e reja per argjipeshkvin e Shkupit Matej Mazrrekun. Ne te eshte trajtuar kryesisht nje ceshtje: si te veprohet me ata besimtare te eilet ne zemer e ruajne plotesisht Iene katolike, edhe pse jashte tregohen, e edhe tjeret i konsiderojne si te fese myslimane, deri kane edhe emra myslimane. Cfare qendrimi duhet te kete prifti ndaj te ketilleve, te eilet nga ai i kerkojne sakramentet e shenjta."
Ofiei i shenjte me 11 gusht te vitit 1768 pergjigjet lidhur me regjistrimin dhe bekimin e te semureve te pafe, do te thote myslimaneve, si dhe per relikvet e shenjta, te eilat kursesi nuk guxojne t'u jepen ne du ar te pafeve, do te thote myslimaneve." Edhe prej vete farmulimit, shihet qarte se pergjigjja ka te beje me myslimanet e vendit (laramanet), do te thote ata te eilet ende dinin t'i cmonin dhe prandaj t'i kerkonin sherbimet shpirterore nga prifti. Kongregata e Propagandes ne vitin 1840 vikarit apostolik te Shkupit ia dergoi nje instruksion ne te eilin ai u pergjigjet shume pyetjeve, vecanerisht atyre lidhur me pagezimin e femijeve te katolikeve te fshehte-Iaramaneve." Ofiei i shenjte perseri i dha edhe nje udhezim argjipeshkvit F. Carev me 15 tetor te vitit 1882, ne te eilin behet fjale kryesisht per martesat e laramaneve, si dhe per ate se a mund t'u lejohen sakramentet e shenjta, krezmimi, rrefimi, kungimi dhe me ne fund a mund te ketillet te kurorezohen sipas riteve te Kishes se ROIlles.17 Ne keto kushte te mjerueshme, qe vetem nje rrethane fatlume, se prifterinjte nuk i nderprene lidhjet me laramanet dhe se vazhdimisht i perkrähen dhe ua ruajten shpresen per kthimin publik te tyre. As vete laramanet nuk e kishin lehte ta perbal150
lojne nje jete te ketille te dyfishte me ngarkese te rende psikike. Kur ne Perandorine Otomane filluan te zbatoheshin reformat me presion nga insistimi i fuqive te medha, raja e roberuar e priste vetem momentin e duhur per ta treguar gjithe ate qe u flente ne zemer. Keshtu dihet se shpallja e Hatisherifit te Gjylhanes me 1839 pati jehone te shumefishte. Fjalet e Rizvan pashes qe i tha para perfaqesuesve fetare te religjioneve te ndryshme ne Smirne, Kavalle dhe Hios, se te gjithe qytetaret e Perandorise, pa marre parasysh fene, jane krejtesisht te barabarte para sulltanit, qene paralajmerim i koheve te reja, per te eilat raja deri atehere ka mundur vetem te enderoje. 18 Porta tani me ua kishte pranuar disa fuqive evropiane dhe Rusise, te drejten per mbrojtjen e krishtereve ne Perandorine e saj. Ndersa me politiken e reformave te Selimit III dhe te Mahmudit II ndaj krishtereve , shteti turk mori karakteristika te nje vendi me human dhe me modern. Ne vitin 1844 kryengritjet tronditen shume pashalleqe, nder te eilet edhe ate te Prishtines, Tetoves, Shkupit dhe Vranjes. Shkak i kesaj ishte refuzimi i popullsise se vendit te shkoje nizam (ushtria e rregullt e perandorise) si dhe mospajtimi me Reformat e Tanzimatit. 19 Pikerisht ne keto kohe te stuhishme dhe dramatike, vendosej per fatin e shume laramaneve ne krejt Kosoven. Te vete laramanet terreni qe mire i pergatitur pasi veprohej ne menyre te organizuar dhe masovikisht. Aso kohe dioqezen e udhehiqte administratori apostolik Imzot Gjon Topiqi, ipeshkev i Lezhes. Ai ne vitin 1844 erdhi ta vizitoje argjipeshkvine, i pajisur me buruntine e rregullt (urdheresen e vezirit). Ne krye te ushtrise, e eila e shuajti kryengritjen e permendur, gjendej Reshid pasha. Ipeshkvi shkoi ta vizitoje pashen i eili gjendej ne Decan. Me kete rast ai iu lut pashes qe t'u lejoje Iaramaneve te deklaroheshin haptas se cka jane dhe keshtu t'i kthehen fese se prinderve te tyre; po ashtu permendi se numri i tyre eshte me se 8.000. Pervec kesaj ipeshkvi kerkoi leje edhe per permiresimin e shume objekteve kishtare qe ishin ne gjendje te mjerueshme. Pasha jo vetem qe e priti ftohte, por edhe dy here i bertiti i mllefosur: »Niemes, Niems« (do te thote Austri, Austri), per cka te gjithe u cuditen. Dhe jo vetem qe nuk ia pranoi ipeshkvit fermanin por pak me vone edhe i urdheroi te kthehej at je prej nga kishte ardhur. Pa e kryer viziten, ipeshkvi u kthye ne rezidencen e vet ne Lezhe. Pas kesaj ai, permes kryekonsullit austriak ne Shkoder ia dergoi nje leter protestuese me te eilen kerkonte mbrojtje nga qeveria turke. Si qe shihet nga kjo leter, ipeshkvit i erdhi shume rende qe Reshid pasha u suall shume keq ndaj tij ne prezencen e katolikeve qe e percillnin gjate rruges. Ata keto gjera do t'i rrefejne metej, ndersa laramanet do te dekurajohen edhe me shume, dhe do te humbin cdo shprese per kthim." Kryekonsulli tregoi nje maturi dhe taktike diplomatike ne kete afere. E kerkoi rrugen dhe menyren qe krejt kjo te rregullohet pa pasoja, pa demarshe te medha dhe protesta te Porta, duke e pasur parasysh situaten shume te nderlikuar. Eshte interesant se ai tregoi shume interesim per laramanet e Kosoves, e edhe keta 8.000 qe i permendi ipeshkvi, jane pasardhes te atyre katolikeve te eilet pas terheqjes se gjeneralit Pikolomini ne vitin 1689 e edhe me vone pas terheqjes se dyte dhe paqes se Beogradit ne vitin 1739, i moren emrat myslimane ne menyre qe t'i shpetojne terbimit dhe hakmarrjes osmane dhe keshtu ta shpetojne jeten. Kryekonsulli konkludon se ne qofte se tani nuk ndihmohen, atehere ata do ta humbin cdo shprese se nje dite do te dalin haptas si katolike dhe prandaj mund te humben pergjithmone". Vetem pas intervenimit te Austrise, Reshid pasha kerkoi falje per sjelljen e vet, ndersa kryekonsulli Ballarini e qetesoi ipeshkvin dhe te gjithe te tjeret, duke treguar nje optimizem te madh per ngjarjet e metejshme.
151
Ngjarjet e reja i dhane te drejte kryekonsullit. Kjo ngjau ne Gjakove, si qe merret vesh nga raporti i dyte i kryekonsullit ne vitin 1845. Ne pashallekun e Gjakoves dhe ne ate te Pejes i rekrutonin nizamet. Ne mesin e te rekrutuarve kishte edhe mjaft laramane. Sipas rregullit, krishteret nuk thirreshin e as nuk merreshin ne ushtri. Dhe, ne vend se te shkonin at je ku e kishin te eaktuar, laramanet e thirrur me guxim u nisen ne drejtim te Kishes ne Gjakove duke kerkuar nga prifti i vendit ate Dionizi qe emrat e tyre t'i shenoje ne librin e amzes me katoliket tjere. Kur e kuptoi kete sekretari i Reshid pashes, i thirri imamet, ate Dionizin ne emer te laramaneve te Gjakoves dhe misionarin ate Deodatin ne emer te laramaneve te Pejes. Misionaret deklaruan se keta jane njerez qe e konsiderojne vehten katolike. Eshte e vertete se ata kane shkuar edhe ne xhami, por vetem me qellim qe jashte te tregohen si myslimane , per te shpetuar ne kete menyre nga mundimet e shumta. Paraqitja e ketille e shqetesoi serasqerin i eili i largo i misionaret. Pas kesaj i ftoi imamet. Kur keta te fundit deklaruan se te gjithe te pranishmit konsiderohen dhe mbahen myslimane, serasqeri u besoi. Pastaj dergoi t'i thirrin te gjithe kryefamiljaret e familjeve te eilave u takonin rekrutet dhe te gjithe i vune ne pranga. Sipas te dhenave burimore qe na i sjell kryekonsulli Ballarini i eili per kete ishte i informuar mire, fjala ishte per 150 familje te tilla." Kryepari i katolikeve te Gjakoves, i mesuar nga pervojat e meparshme propozoi qe kjo te rregullohet me shuma te medha te hollash gje qe ishte e rendomte aso kohe. Por Kapetani i Mirdites e refuzoi kete propozim. E njihte mire serasqerin, prandaj besonte se kjo do te zgjidhej mbi baza miqesore, sepse me pare i kishte pas bere shume sherbime ushtarake Reshid pashes me mirditoret e tij te armatosur. Plote nje muaj pas kesaj, me 20 shtator 1845, konsulli Ballarini lajmeron se konflikti rreth laramaneve te rrethit te Gjakoves dhe Pejes perfundoi ashtu si eshte me keq ne dem te katolikeve. Ja sesi ndodhi. Kryepari i katolikeve te Gjakoves Tadej Krasniqi, perndryshe vella i abatit te mevonshem te Mirdites Gasper Krasniqit, e dergoi birin e vet Prenkun te Reshid pasha qe te intervenoje dhe t'i lutet per laramanet. Konsulli raporton shkurt, se per cudine e te gjitheve, pashai i liroi laramanet e lidhur dhe njekohesisht u lejoi qe tani e tut je ta mbane fene e vet te krishtere. Me 8 shtator 1845, ne diten e lindjes se Zojes, ne Gjakove u shenua nje gezim e hare e jashtezakonshme. Te gjithe laramanet e kthyer hyne ne kishe dhe haptas, para priftit dhe besimtareve tjere, e rrefyen fene katolike te gjysherve te vet." Si shkak te jashtem te ketyre ngjarjeve, kryekonsulli e konsideron rekrutimin e ushtareve te rinj. Me 1 gusht te te njejtit vit ai lajmeron se ne Gjakove u moren ushtare 500 te rinj dhe u derguan ne drejtim te Selanikut. Ato dite neper qytet degjoheshin vetern te qara dhe vajtime, femijet neper rruge denesnin me ngasherim, ndersa dyqanet nje jave qene mbyllur." Ne raport nuk thuhet asgje per ate se ciles fe i takonin rekrutet, por supozohet se ishin myslimane, me siguri edhe ndonje laraman me pak i guximshem qe nuk ka mundur te deklarohet haptas dhe te kerkoje lirim nga ky obligim. Kjo eshte paraqitja e pare me masovike e laramaneve qe pati perfundim te mire. Ka pasur edhe tjera, me perrnasa me te vogla, qe rendem perfundonin ne dem te laramaneve, si do te shohim se shpejti ne rastin e Malit te Zi te Shkupit. Mund te konstatojme menjehere se cdo sukses i ketille varej shume prej qeveritareve te eaktuar lokale, te eilet i qaseshin ne menyra te ndryshme ketij problemi edhe ashtu te mirenjohur qe ishte i pranishern ne te gjitha skajet e Kosoves dhe te vendeve perreth.
152
Keshtu, sipas Hahnit, vetern ne pashallekun e Prizrenit, numri i laramaneve arrinte ne 8000, kryesisht shqiptare, pervec disa katundeve te cilat i numeron si ortodokse."
Si duket, rruges se laramaneve tone kane shkuar edhe te huajt tjere qe ishin ne sherbim te osmanlinjve. Eshte me interes rasti i njefare Omer pashes, i cili konsiderohet mbeturine gjermane. Ai nje kohe , me 1844 qendroi edhe ne Shkup. Sipas nje raporti, ai ende e ruante fene e vet ne zemer, dhe kur arrinte dikund ku mbahej mesha, atehere jepte edhe lemoshe." Shkrimtari bullgar Ciler , i cili ne vitin 1911 i vizitoi shume vende ne Kosove, i permend edhe laramanet ne Dunave afer Letnices, ne Androvc afer Janjeves, ne rrethinen e Ferizoves (Ferizaji i sotern), i permend emrat e katundeve Loshkobare me 50 familje deri para dhjete vitesh (afer 1900), si dhe katundin Slivove dhe Pa-
paz." I njejti shkrimtar e pershkruan edhe qendrimin e prifterinjve katolike ndaj ketyre laramaneve kur ata u drejtoheshin atyre per ceshtjet fetare. Te gjitha infarmatat dhe te dhenat i kishte marre nga prifti i dicqezes dom Luke Filiqi. Prandaj ai thote: »Prifti katolik, vishet civil dhe fshehtas shkon t'i kungoje katoliket e fshehte, ndersa hoxha i lexon publikisht lutjet ne varrim. Prifti gjithashtu fshehtas kurorezon dhe pagezon, ndersa hoxha i ben haptas te gjitha cerernonite myslimane«." Ne vitin 1929, haptas u paraqiten disa familje nga katundi Lokme, Stublla e Poshtme, Terziaj dhe Stublla e Eperrne, si »katolike te paster dhe te vertete«." Nje vit me vone, me 1930, u paraqiten eproret e disa kooperativave nga katundi Dunave. Ne protokolin e hartuar me kete rast ne zyren e Famullise se Stublles, thuhet: »Se edhe me pare deri me tani, ishin katolike te fshehte, se fshehtas i kryenin te gjitha cerernonite e fese katolike qysh nga koha e sundimit turk, se edhe atehere fernijet e tyre i kishin pagezuar, kurorezuar dhe varosur fshehtas sipas rregullave te Kishes Katolike, porse gjate sundimit turk nuk kishin guxuar ta mbanin haptas fene katolike per shkak te dhunes dhe zullumit turk ... «30 Pas Luftes se Dyte Boterore, nje numer i laramaneve te Malit te Zi te Shkupit (Karadaku), u paraqiten haptas pa pasoja dhe probleme, ndersa tjeret jane shperndare dhe veshtire se mund te pritet kthimi i tyre. Eshte e vertete se lidhjet me ta duan te thone shume, sepse disa prej tyre ende shkojne ne kishe, japin mesha per te vdekurit e tyre, luten ne shtepite e tyre, deshirojne te dine se kur jane festat tradicionale qe te mblidhen ne shtepite e tyre, te ndezin qirinj dhe te festojne si te munden. Por ata qe jane perzier shumefish permes martesave me familjet myslimane, veshtire se do te mund te gjejne forca te kthehen sikurse shume farefiser te tyre. Mire kujtohemi kur nga katundi Kervaser irrethit te Prizrenit, u shperngulen familjet e fundit qe kaluan haptas ne fene katolike. Par te tjeret e kane nderprere cdo lidhje. Edhe kisha e vogel e katundit eshte lene ne dispozicion t'u sherbeje femijeve te atjeshern per shkolle. Ndoshta keto ishin ditet e fundit te laramanise tradicionale e cila me shekuj ka jetuar ne keto ane. Shenimet 1. Termi vjen nga fjala shqipe »i larrne«, do te thote i dyfishte, me lara, ne kuptimin figurativ, katolik i fshehte, »cristiano occulto«, shih: Fjalori i Bashkimit, Prishtine 1978, 225. 2. Handäic A., 0 islamizaciji u sjevero-istoönoj Bosni, ne: PZOF XVI-XVII, Sarajevo 1970, 28--29. 3.ASCPF, SOCG, an. 1633, vol. 236, ff. 271-272: » ... Si sono fatti Turchi con mutar il norne solo senz hauer animo di renegar col cuore.«
153
4. Fermendzin E., Izprave ... , 174: » ... ehe io vada a confessare et communicare occultamente.« 5.Ibid: » ... Aleuni dicono, et sono moltissirni, ehe con il cuore siamo christiani, solamente habbiamo mutato il norne per non potere pagare li datii impostici dagli Turchi; per questo dicono ... caro reverendo, venite a confessarme e communicarme occultamente.« 6. Zamputi 1., Relacione mbi gjendjen e Shqiperise veriore e te mesme ne sh. XVII, v. 1., Tirane 1963, 279. Te gjithe anetaret e afert te familjes dhe te tre vellezerit e Fratit Jerolim Luciq ipeshkev i Drishtit dhe drejtues i Bosnes (1638), poashtu e pranuan fene myslimane. Provinca e Bosnes nuk e pranoi si ipeshkev sepse populli do te skandalizohej, duke pare se jane »ngaterruar mitrat dhe turbanet«, shih: Draganovic K., Katalog Zupa XVII vj. u BiH,Croatia Sacra, br. 22-23, 1944, 97. 7. Collectio lacensis, sive Acta et Decreta Sacrorum Conciliorum recentiorum I, Romae 1946, 283284: » ... circuivi terram, perambulavi universam, vidi contritionem eius. Vidi, proh dolor! Princeps quondam Provinciarum factam sub tributo, oppressam Dominam Gentium doloris amaritudine, abjectum c1ypeum fortium, murum olim et antemurale fortitudinis nostrae dissipatum. Vidi ... polluta Templa, profanata Altaria, vix locum, ubi Populus convenire possit ad solemnitatem. Vidi senes ululantes, Sacerdotes ministros Domini lugentes, percussos Pastores, dispersas oves in invio errantes, pestem immaniter grassantem in omnes et lue mortifera longe lateque debacchantem. Haec vidi, et ingemui ... «, 8. Concilium Provinciale sive Nationale Albanum habiturn anno 1703, Romae 1706, 98. 9.Ibid. - Ne te njejtin liber eshte botuar edhe perkthimi ne gjuhen shqipe me titull: CONCILH PROVINCIAL 0 COVENDI I ARBENIT MBELIEDHUNE NDE VIETT GNAI MlJE SCTAT CINTE TRE. NDENE CLEMENTIT I GNIMIDHlETMI PAPE PRE TE MADHlT. ROMAE 1706. - Perndryshe kushtetutat jane perfshire ne permbledhjet: MANSI xxxv, 1375-1435; Colectio Lacensis I, Friburgi 1870. 840--440, si dhe ne botimin e ri te te njejtit kolekcion te vitit 1946, t. I, 283-341. Botimi i dyte i tekstit te Kuvendit te Arberit eshte i vitit 1868. Eshte edhe botirni me i ri shqip i vitit 1872, ne te cilin si kurse edhe ne botimin e pare, jane perfshire te gjitha kushtetutat apostolike, te cilat kane te bejne me ceshtjet e shtruara ne Koncil shih: Petta M., Appunti di bibliografia albanese, in: Bolletino della badia greca di Grottaferrata (estratto) IX, nr. 15, 1955,35. 10. Ritzler R. - Sefrin P., Hierarchia Catholica medii et recentioris aevi, vol. VI (1730-1799), Patavii 1958, 370. ll.Gjendet neo Benedicti XIV Bullarium I, Romae 1746, 302-308; Bullarium Pontificum Sacrae Congregationis de Propaganda Fide 1/3 Romae 1890, 130-135; Concilium Provinciale sive Nationale Albanum anno 1703 habitum. Clemente XI Pont. Maximo Albano, Romae 1868, 108-119 (ed. secunda). 12.Benedictus XIV: » ... inter gravissimas vexationes, et persecuntiones ab infidelium crudelitate, et schismaticorum odio iIlatas«, ne: BuUarium Pontificium SCPF IH, Romae 1840, 106. 13. Ibid., 110: » ... Nulla itaque Dispenstationes concedendas esse statuimus illis Christianis occultis, de quibus dictum est, quod Mahumeticos simulent ritus ... «. 14. Collectanae S. C. de Propaganda Fide I, Romae 1907, 282-283. 15. Ibid., 297-298; Acta Sanctae Sedis 28, Romae 1895/96, 66. 16. Collectanea S. C. de Propaganda Fide I, Romae 1907, 512-514; H, 501. 17. Ibid., H, 165-166. 18.Driault E.,La question d'Orient, Paris 1917, 158: »Musulmans, chretiens, israelites, vous etes les sujets d'un meme empreur, les enfants d'un meme pere. Le souverain tient la balance egale por tous.« 19. Stranjakovic D., Arbanija i Srbija u XIX veku, otisak iz SKG 16, XII, 1937, 6. 20.Drzavni arhiv Zadra, Acta praesidialia za g. 1844 x/2-1, Aus der Türkei, raport i Ballarinit nr. 47 te 22. IX. 1844 ad-1766, (metej: DAZ). 21. Ibid., Formalni protest biskupa Topica I protiv Resid Musirpase, seraskera Rumelije, te 17. IX. 1844 ne te njejtin numer. 22. ASCPF, SC, Servia,v. IV, f. 172-173. 23.DAZ, Acta praesidialia per vitin 1844, nr. 2749. 24.Ibid., nr. 2223. 25.Hahn von. J. G.,Albanesische Studien I, Jena 1854, 18, 30, 32. 26. DAZ, Acta praesidialia per vitin 1845, lib. 303, kat. X/1-6. 27. Cilev P., Obikolka iz albanski selista v Pristinsko, Prizrensko, Debrsko i Ohridsko, neo Izvestija na Narodnija muzej v Sofija VI, 1926, 108-109. 28. Ibid., 108. 29. Arkivi i Famullise se Stublles, 1929, nr. 24 (metej: AFS) 30. Ibid., vit. 1930, nr. 11.
154
KATOLIKET, KISHAT DHE FAMULLITE E TYRE NE SHEKULLIN XVI DHE XVII, SIPAS BURIMEVE TE VATIKANIT Pasqyra e pare me e qarte per katoliket, kishat dhe famullite e tyre gjate kohes se osmaneve eshte raporti i vizituesit apostolik A. Komuloviqit dhe percjellesit te tij T. Raggit. Raportin e tyre do te mund ta quanim panoramik, pasi mungojne shume te dhena, te eilat do t'i plotesojme me shenimet e mevonshme. Nga ky raport deI se katoliket kane qene tubuar vetem ne qendrat me te medha, keshtu do te thoshim sot, pra ne famullite e njohura qe i kishin njohur me ligj edhe osmanet. Natyrisht kjo nuk mund te qendroje, por kur e dime se nga kishin ardhur ata dhe cfare rrethanash gjeten ne keto vende, atehere nuk mund t'ua zeme per te madhe qe nuk jane perqendruar pak me shume vecanerisht neper katunde. Pra kane qene te detyruar t'u shmangen pasojave eventuale qe te mos i bien ne sy ndonje qeveritari lokal. Pervec kesaj, ata kane pasur mbrojtje te vecante nga Franea, perfaqesuesi i te ciles ne Porte ua kishte nxjerre lejet e udhetimit, prandaj u desh te kene kujdes edhe per ate qe te mos i diskreditojne mbrojtesit e tyre. Me nje fjale, mund te themi se ishin mjeshter te diplomacise te eilet dinin ta kryenin me zhdervjelltesi punen e vet.' Me se pari e vizituan Prizrenin. Mbeten te mahnitur kur ne kishen e Prizrenit e pane kryqin ne ku Imin e kishes, gje qe ishte vertet e rralle ne Turqine e atehershme. Kurrfare te dhenash tjera nuk na japin per Prizrenin." Per Malin e Zi te Shkupit (Letnicen) theksojne se ka kater katunde me 500 banore. Menjehere e japin propozimin e vet, se ketu do te ishte e pershtatshme te themelohet nje kolegj (»seuola in forma di colleghio«)." Per Janjeven thone se ka 1000 banore por askund nuk thone se ata ishin te gjithe katolike." Dihet pra, se ne ate kohe at je kishte edhe ortodokse. E theksojne deshiren e janjevasve qe ta kene primasin e vet. Mendojme se ketu nuk ishte fjala per mesues, sie e kane komentuar disa me pare. Me siguri ata me kete e perseriten deshiren, te eilen para disa vitesh ia drejtuan Gergurit XIII, qe famullitari i tyre i dikurshem, Marin Brajanoviqi te emerohet primas i Tivarit ose i Lezhes ne menyre qe t'i vizitonte me shpesh. Me asnje fjale vizituesit nuk e permendin aferen e Janjeves, e cila vetem gjashte vite para ardhjes se tyre, u shkaktoi shume deme katolikeve te ketushem dhe e cila iu kercenua kesaj bashkesie me shka terrim total. Per shkak tö pasyceltesise, ne famulline e tyre qe pervjedhur nje lute-
155
ran, i eili ishte paraqitur si prift. Per gjashte rnuaj te sherbimit te vet ai at je e rnb an te rregullisht meshen, ndersa te dielave dhe te krernteve predikonte, pagezonte etj. Keshtu arrriti qe t'i perfitonte disa ne bindjet e veta fetare. Nga kjo turbullire i shpetoi i permenduri Marin Brajanoviqi, i eili i ktheu te gjithe besimtaret ne rrugen e drejte, e gjithashtu edhe disa prifterinj. Njekohesisht ai i ktheu ne fene katolike edhe shurne ortodokse." Perndryshe ky eshte nje vend i pasur, rne shume rniniera te arit dhe te argjendit. Ne Novoberde , e gjeten bashkesine katolike prej 600 vetesh, Ata kishin dy kisha. Nga nje dokument me i hershem kuptojme se Piu II, me 1458 ia dorezoi argjipeshkvit te Tivarit Andreut II bulen rne te eilen u shpallej indulgjence te gjithe atyre katolikeve qe do ta ndihrnonin perteritjen dhe rregullimin e Kishes se Shenkollit dhe te Zojes se Bekuar, pasi turqit ua kishin hequr pullazet, ua kishin marre karnbanat, kelshejtin dhe te gjitha orendite tjera duke i lene ne nje gjendje te rnjerueshrne. Katoliket e Novoberdes kerkuan nga vizituesi nje mesues per t'ua mesuar femijet, te eilin ata do ta paguanin rne te hollat e veta, pasi shumiea e tyre ishin argjendare te pasur. Per Trepcen, e theksojne pasurine e saj te rnadhe rne xehe te arit dhe te argjendit. Farnullia kishte 400 besimtare qe tuboheshin ne nje oratorium. Por, jasht qytetit ishin edhe dy katunde rne nje kishe te bukur (»una bella ehiesa«) dhe 100 besimtare, per te eilet kujdesej kapelani. Edhe ata te qytetit e kishin nje prift te vecante. Per besimtaret e Prokuples dhe te Nishit kujdesej »vikari i Serbise«, Prishtina dhe Novi Pazari ishin pa prift. Vizituesit paten urdheruar qe ne Prishtine te rregullohet oratoriumi ku do te mund te rnblidheshin besimtaret. Shpresonin se do te kishin prifterinj te perhershem, pasi nga Rorna i sollen dy prifterinj te rinj. Krushevei rne rrethinen paraqiste nje dukuri interesante ne aspektin fetar. At je pra jetonin 1500 ktolike shqiptare. Brenda ne qytet ishte nje kishe e rehatshrne dhe e rregulluar mire (»una eornoda ehiesa«) per te eilen kujdesej nje prift. Dy prifterinj te tjere kryenin pune tjera baritore ne katundet e rrethines, njeri prej tyre e kishte kishen shume te vjeter (»una chiesa antica«), ndersa tjetri kishte vetem nje oratorium." Marin Biei ne vitin 1610 ne raportin e tij na sjell te dhena te reja.Keshtu, ne Prizren e permend Kishen e Ngritjes se Zojes ne Qiell, e cila ne vitin e kaluar u dogj tri here, ndersa turqit e plackiten dy here. Ne keto vende, vazhdon argjipeshkvi, flitet dalrnatishtja, ndonese ketu ben pjese edhe Shqiperia, e eila e ka gjuhen e vet te vecante. Ne Janjeve e gjeti kishen e Shenkollit rne kurnbonaren por pa kambane, sepse besimtaret e vendit e kishin fshehur qe te rnos ua rnarrin turqit. Vendi kishte 120 shtepi katolikesh. Ne Novoberden e afert rne 40 shtepi katolike, kishte dy kisha, nga te eilat njera i ishte kushtuar Shenkollit. Si duket ne raport eshte pervjedhur nje gabim, sepse eshte e parendornte kjo qe thuhet per kapaeitetin e kishave te pennendura: pra se njera ze 1000 veta, ndersa tjetra deri edhe 3000 veta. Per kishen te eilen turqit e kishin shnderruar ne xhami, thote se ka qene e bukur dhe madheshtore (»una bella e suntuosa ehiesa«) dhe se kishte qene e ortodokseve. Prokupla kishte nje bashkesi tö vogel katolike: 12 familje dubrovnikase dhe pak shqiptare e boshnjake. Atyre u rnjaftonte nje oratorium. Por, dy rnila jashte qytetit eshte nje kishe shume e bukur, e ndertuar prej traventinit ndersa brenda e zbukuruar rne plot piktura. Duke qene se besimtaret e vendit jane shume te pasur, pasi punojne neper xeherore, kisha ishte e furnizuar rne te gjitha orendite e nevojshrne. Per Shkupin, argjipeshkvin e inforrnoi farnullitari i atjeshem dorn Pjeter Budi, i eili ia kishte shtruar nevojat e bashkesise se tij te vogel. Duke e vizituar edhe Novi Pazarin ku ishin vetem dy familje dubrovnikase, Biei e perfundon viziten e tij. Prej at je, i percjellur nga ambasadoret dubrovnikas te eilet udhetonin andej, u kthye ne seline e vet.? 156
Ne vitirr 1623, Pjeter Mazrreku nga Prizreni duke i njohur mire kushtet, flet me dashuri te madhe per popullin e vet dhe per vendlindjen e tij. Atij i dhemb shume fakti se shume vendas te tij u bene myslimane dhe ende vazhdojne te behen, E pra askush nuk eshte kujdesur qe t'u ndihmoje si duhet. Cfare populli ishte ky dhe sa jane te dhene pas papes, ai kete e ilustron me nje shembull nga jeta e rendemte. Sa here qe ne bisedat e tyre permendet emri i papes » ... s'ka njeri, as grua, as plak, as i ri, qe nuk do te cohej ne kembe, ose nuk do ta hiqte kapelen ne shenje nderimi«. Besimtaret e ketushem flasin shqip dhe serbisht, ndersa ata te katundeve perreth vetern shqip. Pervec katolikeve ne qytet ka edhe 600 ortodokse, pastaj 12.000 turq, do te thote shqiptare te myslimanizuar (» ... quasi tutti Albanesi«) .. Jo shume larg nga qyteti ishte edhe nje katund me 25 shtepi katolike, por nuk ua permend emrat. Shkupi i kishte 15 familje katolike me gjithsej 50 anetare. Per meshe u sherbente kisheza te eilen e kishin trasheguar nga tregtaret dubrovnikas. Nderkaq Kratova e larget me 40 shtepi dhe 160 katolike nuk kishte pasur ipeshkev qysh nga koha e imzot Katiqit. Per ta kujdesej nje kurat. Letniea ne Malin e Zi te Shkupit ne perberje te vet kishte kater katunde. Kishen e permend kalimthi, prandaj nuk mund ta dime se kujt i ishte kushtuar." Banoret e katundit Letnice ishin argjentare, por te varfer, ndersa banoret e katundeve te tjera merreshin me bujqesi. Kurati i Letnices kujdesej edhe per katundet tjera, larg prej aty afer 20 mila, te eilet kishin gjithsej 200 besimtare. Mazrreku praktik, propozon qe per ta te dergohet edhe nje prift. Shkaku i kesaj eshte largesia e madhe: ka ndodhur qe te kene thirrur per te semurin dhe derisa prifti ka arritur nga Letniea, te semurin jo rralle e ka gjetur te vdekur. Katundeve do te mund t'u bashkoheshin ato te rrethines se Novoberdes, dhe ne kete menyre do te krijohej nje qender e re shpirterore. Per fat te keq Mazrreku nuk na i ka lene as emrat e katundeve te para e as te ketyre te fundit. Duke theksuar se ne Novoberde ka 40 shtepi katolike, e permend edhe ate se kurati i ketushem kujdeset edhe per disa katunde te rrethines ( ... a1cuni villaggi«). Janjeven e gjeti ne gjendje shume te rende: jo vetern se kishte rene numri i banoreve por ata edhe ishin varferuar, ashtu se me veshtiresi mund ta mbanin priftin e tyre. Shkak i kesaj si duket ka qene murtaja e eila bente kerdi ato vite. Kjo po ashtu ka ndikuar te njerezit e ketushem edhe ne aspektin ekonomik. I infektuar nga murtaja vdiq jo vetem kurati i tij, por edhe dy prifter tjere, te eilet i dergoi at je Mazrreku t'i ndihmojne popullit te munduar. Nga semundja e njejte vdiq edhe nje prift i ri, me emrin Mikel, nga i eili pritej shume. Prishtina e afert, ne kohen e tij kishte nje kishez (ehiesolina), te eilen e kane ndertuar vete besimtaret. Tani ka 20 shtepi katolike me 100 besimtare, prandaj nuk kane mundesi qe vete ta mbajne priftin. Do te ishte shume mire t'u ndihmohet, sugjeron Mazrreku, sepse numri i tyre para do kohe eshte shtuar me ardhjen e 10 familjeve nga Shqiperia. Banoret e Trepces jane pergjysmuar nga koha e A. Komulloviqit, sepse tani jane vetem 200 katolike dhe 50 familje. Njerezit jane shume te varfer dhe as priftin nuk mund ta mbajne. Shkakun e kesaj dukurie Mazrreku e shpjegon kesisoji. Ne vendet xehtare Kratove, Letnice, Novoberde, Janjeve, Prishtine dhe Trepce, jane mbledhur katolike nga Shqiperia, Bosna dhe vise te tjera, te eilet punonin ne xeheroret shume te pasura te arit, argjendit dhe te metaleve tjera. Aso kohe kane mundur te ndertojne kisha dhe t'i pajisin me te gjitha gjerat e nevojshme. Mazrreku vetem qe s'thote se besimtaret benin gara midis vedi se kush do te kete kishe me te mire. Me kete ata, njekohesisht me besimin e vet shfryheshin ndaj turqve, natyrisht duke e shfrytezuar maksimalisht poziten e tyre te privilegjuar te xehtareve. Por per shkak te pasurive xehtare, keta njerez u varferuan. Edhe me keq, disa nga ata rane ekonomikisht deri ne shkopin e lypsit, ndersa ta timet dhe 157
taksat rriteshin ditadites, turqit po ia thithnin gjakun gjithe popullsise se nenshtruar. Te vetedijshem per prestigjin e vet te dikurshem, shumiea e tyre nuk munden te riorientohen ne bujqesi ku njerezit gjendeshin disi me Iehte. Bashkesine katolike ne Prokuplje e perbenirr 10 familje dubrovnikase dhe disa te tjera shqiptare te ardhura nga Pulti, te eilat ne kohe te fundit i pakesoi murtaja. Perndryshe, e kane kishen e vet dhe kujdesen per priftin e tyre." Nje pasqyre te qarte dhe praktike per te gjitha mjediset me te rendesishme katolike, na e ka lene argjipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi ne vi tin 1637. Ai kete regjion e ka ndare ne dy pjese: Serbia e Eperme dhe e Poshtme, duke i theksuar mjediset dhe numrin e besimtareve ne to.'? Nje vit me vone e vizitoi nje pjese te dioqezes. Raportin e fillon me Gjakoven, ku e gjeti kishen e Shen Pjetrit te bere prej derrasash dhe te vendosur ne kodrine. Kishte 20 shtepi katolike me 156 besimtare. Ketij numri duhet shtuar edhe 20 shtepi te katundeve perreth. Prej at je ktheu ne Famulline e Shedecit e eila numerorite 56 shtepi katolike me 350 besimtare. Para kesaj shumiea e popullsise se katundeve perreth e kishin lene fene dhe kishin kaluar ne fene islame, ndersa grate edhe metej e praktikonin krishterizmin. Kisha e famullise e Zojes se Bekuar ka qene ne gjendje te mire dhe e rregulluar per dallim nga shtepia e priftit e eila ishte e varfer dhe e mbuluar me kashte. Famullitari i ketushem, argjipeshkvi i mevonshem i Shkupit, dom Andrea Bogdani, ka vuajtur shume nga renegatet, Prizreni e kishte kishen e Ngritjes se Zojes ne Qiell te pajisur me te gjitha gjerat e nevojshme per sherbim. Vetem ne qytet kishte 22 shtepi katolike me 325 banore. Nga Pulti ishin vendosur 6 familje me 20 anetare. U nd al edhe ne Suhareke, ku i krezmoi 45 persona, pasi at je gjeti 15 shtepi katolike me 120 banore. Te gjithe keta shqiptare kishin ikur nga kodrat e Dukagjinit dhe prandaj ende s'kishin as kisha as oratoriume. Ai u kushtoi kujdes edhe disa katundeve midis Malit te Zi te Shkupit dhe Janjeves, te eilet 30 vite me radhe nuk i kishte vizituar asnje ipeshkev. Si duket sipas te gjitha gjasave, keto jane ato te njejtat katunde per te eilat Mazrreku pat propozuar te kene nje famullitar te vecante. Keshtu, ne katundin Gradiske ku ka qene kisha e shen Nikolles, gjeti 8 shtepi katolike me 46 anetare. Katundi tjeter ishte Sllakovei. E kishte kishen e Zojes se Bekuar me 9 familje dhe 75 anetare. Katundi Godesh e kishte kishen e shen Nikolles, Pervec 10 farniljeve katolike me 85 anetare, aty gjendeshin edhe dy shtepi ortodokse. Katundi tjeter, Raudia, e kishte kishen e shen Nikolles, por te renuar, kishte 6 familje katolike me 58 anetare. Perndryshe te gjitha kishat e permendura ishin ne gjendje shume te mjerueshme." Skajin tjeter te dioqezes, ate ne Serbine e Eperme, e vizitoi ne vitin 1639. Filloi me Malin e Zi te Shkupit. Famullia kishte 87 shtepi ose gjithsej 560 besimtare, Ne katundin Letnice qe numeronte 35 familje katolike, gjendet kisha e shen Luigjit dhe shtepia e priftit, te dy objektet jane ne gjendje te mire. Njerezit jane te varfer sepse cdo vit duhet t'i paguajne sulltanit nga 40.000 aspra harac. Gjate qendrimit ne Novoberde, e vizitoi edhe katundin Gillas, ku i krezmoi 20 persona. Kisha e shen Pjetrit ne katund, ishte pa kulm dhe shume e demtuar, kishte 6 familje katolike dhe 55 besimtare. Ne Trepce, per shkak te dimrit te forte , meshen e mbajti ne oratorium, ashtu si e kishte zakon te bente edhe famullitari i tyre, pasi shtepia qe pershtatur per kete qellim. Kisha e larget e shen Pjetrit ishte nö gjendje te keqe dhe i kanosej rreziku te rrezohej pasi kulmi i ishte renduar. Besimtaret jane varferuar shume sepse . shume xeherore jane shterre, por edhe ata vete jane pak ne numer: 25 shtepi katolike me 350 besimtare. Per shkak te gjendjes se ketille materiale, ata nuk mund ta mbajne vete kuratin e tyre. Janjeva e kishte ne gjendje te mire kishen e shen Nikolles 158
si edhe shtepine e famullise. Edhe pse prane kishes eshte kumbonarja, turqit nuk lejojne qe ne shtetin e tyre te bien kembanat. At je i krezmoi 22 besimtare. Pervec kesaj, vizituesi i rregulloi edhe disa devijime qe kishin depertuar te besimtaret ne menyre skizmatike. Bardhi per keto raste po shprehet me nje kujdes te madh, ashtu se nuk mund te dime se per cka ne te vertete eshte fjala. Krezmimin e beri edhe ne Novoberde edhe ate ne kishen e shen Nikolles ku kishin ardhur 11 besimtare per krezmim. Ai e permend edhe kishen tjeter te shen Merise, poshte ne qytet. Me kete rast i vizitoi edhe tre katunde, per te eilat kujdesej famullitari i Novoberdes dom Gjon Lili. Nuk i thekson emrat e katundeve, por vetem penn end se ne te parin gjeti 3 familje katolike, ne te dytin dhe tretin nga 6, ose gjithsej 80 besimtare. Kratova e kishte kishen e Zojes, 38 familje me 358 besimtare. Ishin te gjithe shqiptare bashke me famullitarin dom Nikolle Kolesin. Duke u kthyer e vizitoi edhe Shkupin ku gjeti 8 farnilje katolike me 51 besimtare, Pervec kesaj ai thekson se at je kohepaskohe qendronin edhe 30-40 katolike, te eilet vinin ne kishe dhe dukshem e foreonin bashkesine e ketushme." Relaeioni i argjipeshkvit Bardhi nga viti 1641 na sjell nje varg lajmesh te reja. Keshtu ne Prizren dhe Suhareke, numri i katolikeve eshte shtuar ne krahasim me Raportin e vitit 1638. Edhe pse ata te Suharekes per shkak te shtypjes ende nuk kane as kisha as oratoriume. Ne katundin Gurre, ku kishte 70 te krezmuar, gjendet kisha e Zojes. Famullitari i ketushem dom Andrea Bogdani, i kishte prane vehtes dy djelmosha qe i pergatiste per seminar. Kishte pasur edhe shume momente te pakendshme, natyrisht e pat perjetuar edhe aratine sepse nuk deshi t'i pagezoje femijet e atyre qe kaluan ne fene myslimane, edhe pse grate e tyre kishin mbetur katolike. Kesaj famullie i takonin edhe pese katunde perreth me 80 shtepi katolike, por ne mesin e tyre pak farnilje jane te pastra, sepse shumiea jane perzier ashtu se nga nje pjese e ketyre familjeve jane katolike ndersa pjesa tjeter tani me ishin myslimane, Perndryshe famullia numeronte gjithsej 550 katolike. Ne Gjakove e permend kishen e shen Nikolles (ndoshta eshte nje lapsus, pasi ne Raportin e meparshem e permend kishen e shen Pjetrit) dhe shtepine e famullise, te mbuluar me kashte dhe ne gjendje shume te mjere. Per shkak te frikes nga turqit dhe dimrit te forte, gjithe kohes sa qendroi at je, meshen e mbajti ne bodrum e jo ne kishe. Me kete rast i krezmoi 65 besimtare, Ketij mjedisi i takonin edhe dy katunde: Zogaj dhe Shedec, Famullia numerorite gjithsej 165 ktolike. Ne Prokuple eshte shtuar numri i katolikeve per 80 besimtare edhe ate te gjithe tregtare dubrovnikas, te eilet e kishin rregulluar oratoriumin ne kulmin e shtepise se priftit. Trepca dikur qytet me i pasur, tani numeroher ne mesin e me te varferve. Shkaku i kesaj eshte i dyfishte: varferimi i xeheroreve dhe taksat e larta turke. Per Shkupin thote se kishte pak katolike, gjithsej 51. E kishin kishen e vet e eila gjendej prane shtepise se priftit. Si qe shkruan ai ne Raport, kjo shtepi ka qene prane keshtjelles se qytetit, pasi kishte dalje ne rrugen publike, afer tregut ku shiteshin shume lloje dritherash. Nga kjo deI se kjo kishe e vjeter ka qene ne pjesen e vjeter te Shkupit, diku duke shkuar kah Bitpazari i sotem. Gjendja numerike e katolikeve te Novoberdes eshte pak me e mire se perpara dhe . ka gjithsej 540 besimtare. I vizitoi edhe tre katunde te rrethines, me siguri ato me pak shtepi (ne vitin 1639), prandaj nuk i permend emrat. Janjeva kishte 130 katolike me pak, gjithsej 530. Kisha e shen Nikolles dhe shtepia e rregulluar mire e famullise, gjenden afer , ne te njejtin obor. Famullitari i ketushem i mesorite pese djelmosha te eilet pergatiteshin per meshtari. Ketu kishte edhe dy kisha ortodokse dhe dy xhamia. Njerezit jane varferuar sepse ne xeherore nuk ka me xehe te argjendit: ende ishin duke u eksploatuar vetem dy xeherore te dobeta. Prej ketu, argjipeshkvi shkoi ne 159
Bresalce, e cila gjendej nen administraten e Novoberdes, Katundi ishte i vendosur ne nje kodrine shkembore dhe te gjithe banoret ishin katolike, kishte gjithsej 16 shtepi dhe 120 banore. Ketu i pati 40 vete per krezmim, por nuk e permend se kishin ndonje vend per lutje. Ne Kratove, numri i katolikeve ka rene, ashtu se tani kane mbetur vetem 200. Edhe ketu argjipeshkvi e thekson varferine e madhe te katolikeve. Shkak i krejt kesaj eshte haraci i madh dhe taksat e larta qe katoliket jane te detyruar t'ia paguajne sulltanit per cdo vit. Gjate qendrimit te vet ne Shkup, thotö se famullia perbehet prej 6 katundeve, por nuk i thekson emrat e tyre. Ne Letnice gjendet kisha e shen Gjergjit dhe te gjithe banoret jane katolike , pervec dy farniljeve ortodokse. Edhe ketu njerezit jane te varfer per shkak te haracit te madh. Prandaj nuk munden as priftin ta mbajne." Per shkak te disa momenteve speeifike, ketu do ta permendim edhe raportin e shkurte te famullitarit te Prizrenit dom Gergur Mazrrekut, i eili i referon Kongregates se Propagandes mbi gjendjen ne rnisionin e vet te vitit 1650. Kur erdhi ne Prizren, thote dom Gerguri, ne vitin 1644, gjeti 26 shtepi katolike. Por nga ana tjeter ka nje diaspore mjaft te gjere, per te eilen edhe shkruan me se shumti. Ketu ne rend te pare eshte Suhareka, ku dikur kishte pasur 160 shtepi katolike, te eilat tani jane myslimanizuar krejtesisht, pervec disa grave. Ne kete kohe pra, katundi Studencan kishte vetem nje farnilje katolike me 7 anetare. Ne Mamushe kane mbetur vetem dy gra katolike. Katundi Zacishte ka pasur dy shtepi katolike me gjithsej 13 anetare. Katundi tjeter Ostrosule (Ostrozub?) me pare kishte pasur 200 familje katolike, por tani jane myslimanizuar te gjithe. Dikur ky katund i takonte Prizrenit, por para pak kohe, dom Andrea Bogdani ia bashkoi kishes ne Shedec, pra farnullise se tij te lindjes. Edhe ketu, vetem grate kishin mbetur ne fene e te pareve. Katundi tjeter eshte Landoviea, ne te eilin jetojne 4 farnilje katolike. Te gjithe jane shume te varfer dhe pa toke te veten, jetonin duke e punuar token e myslimaneve te pasur. Dhe ne fund ishte katundi Valesh (Velezhe'') i eili kishte vetem dy shtepi katolike . Ne njeren te gjithe anetaret ishin katolike, ndersa ne tjetren vetem grate sepse burrat ishin myslimanizuar. Por, ne te gjitha katundet ende ka katolike, nese jo burra, atehere ka gra, te eilat nuk paguajne kurrfare tatimi (»Per tutte le ville si trovano degli ehristiani, se non hornrnini, donne«). Vemendjen tone e terheq vecanerisht rrefimi i Mazrrekut per kishen e shen Anes, e cila gjendet ne nje mal te eger ( .. .in una montagna horrida«). Ne afersi te saj gjendet edhe kisha tjeter kushtuar shen Pantelejmonit. Tani ne njeren pjese te murit, rrefen rnisionari, gjendet fytyra e shenjtes se permendur. Per shenjtin s'ka gjurma, por jane ruajtur vetem disa ene te njeres dhe tjetres kishe. At je ende mund te shihen mbeturinat e mureve te shtepise ne te eilen ka banuar prifti dikur (» ... nelli tempi antiehi«). Ky vend ishte afer 8 mila larg Prizrenit. Tani eshte prone e nje myslimani, te eilit i pagohet qira per diten e kremtes se te shenjtes. Por, dom Gergun cdo vit at je e mbante nje meshe mbi muret e rrenuara te kishes, Me kete rast, pervec numrit te madh te katolikeve , mblidheshin edhe shume myslimane dhe ortodokse. Misionari askund nuk e sakteson se ku mundet te jete ky vend. Por s'ka dyshim se kjo kishe ne kohe te mocme (»nelli tempi antiehi«) ka qene katolike dhe se permes gojedhenes eshte percjellur nga nje gjenerate ne tjetren edhe domethenia e ketij vendi. At je mblidheshin edhe myslimanet e sotem, te paret e te cileve vinin ketu si katolike. Duke qene se pajtori eshte i njohur edhe ne Kishen e Lindjes edhe ne te Perendimit, s'eshte cudi pse ketu vinin dhe ortodokset (shen Pantelejmoni). Eshte interesant edhe ajo qe e permend Mazrreku ne fund te raportit te vet. Posten e vet e kishte derguar permes disa tregtareve dubrovnikas te eilet leshin e 160
ketushem e plasonin neper qytetet gjermane. E shfrytezoi udhetimin e tyre dhe, posten per Kongregaten e dergoi permes nuneit ne Gjermani. Lutej qe edhe pergjigja t'i kthehet permes te njejtes rruge. Do te thote se katoliket e Prizrenit, aso kohe ishin tregtare te njohur, te kujdesshem dhe me pervoje nderkombetare, pasi shkonin mjaft larg, deri ne Gjermani dhe tregtonin edhe me vendet tjera neper te eilat kalonin." Ne vitin 1655, argjipeshkvi i Shkupit Andrea Bogdani ia dergon raportin e vet Kongregates se Propagandes. Argjipeshkvi i kerkon Propagandes perkrahje per pese misionare te eilet ishin parapare te sherbejne ne keto vende: Prishtine, Trepce, Kratove, Mal te Zi te Shkupit (Montenegro) si dhe ne katundet: Gillas, Bresalce dhe Bernice. Ky i fundit tani po paraqitet per here te pare ne burimet kishtare si vendbanim i katolikeve. Kjo po ashtu flet se argjipeshkvi beri disa degezime dhe reforma administrative ne aspektin baritor. Per katundet e permendura kishte parapare nje prift te vecante. Te gjitha katundet tjera ishin shume te varfera dhe nuk kishin mundesi ta mbanin priftin. Duke folur per katundet e permendura, argjipeshkvi thekson se ato gjenden midis katundeve myslimane dhe ortodokse, ashtu se ne qofte se nuk do ta kene ndihmen dhe mbeshtetjen e Kongregates, ata do ta lene fene e tyre." Ne vitin 1671, territorin e dioqezes se Shkupit e vizitoi vizitatori Shtjefen Gaspri. Edhe ky na sjell mjaft helle si te eilat duhet te permenden per shkak te rendesise se tyre. Si vende me kryesore te kesaj dioqeze i pennend: Prizrenin, Shkupin, Novoberden, Prishtinen dhe Gjakoven (Jakova). Kisha ne Prizren eshte ndertuar perseri, por kulmin e ka te dobet, prandaj do te duhet sa me shpejte te permiresohet. Famullia ka varreza te medha te rrethuara me mure. Pikturen e madhe te lterit ia kishte dhuruar dikur Imzot Pjeter Mazrrekut, kardinali Antonio Barberini, ndersa ai pastaj ia dhuroi vendlindjes se vet. Jashte qytetit i permend katoliket qe kishin mbetur neper disa katunde. Keshtu ne Suhareke kane mbetur vetem 20 gra; ne Recan 8 katolike; ne Papaz 4 shtepi; ne Landovice 6 familje me 45 anetare; ne Zacesht 1 familje me 6 anetare. Ne Janjeve eshte kisha e Shen Nikolles jo shume e madhe, por e ndertuar mire dhe e shtruar me pllaka guri. Sakramentin e shenjte nuk guxojne ta mbane ne kishe nga frika prej turqve. Famullitari dom Vincenc Matoviqi eshte njekohesisht edhe mesues i shkolles. Ketu ka gjetur strehim edhe argjipeshkvi i Shkupit Andrea Bogdani, sepse Katedrala e Shkupit e njohur dhe shume e nderuar, qe shnderruar ne xhami. Ne Shkup nuk mundi te shkoje sepse murtaja bente kerdi dhe pervec kesaj ne ato ane kishte shume jenicere (6.000?). Prandaj te ky erdhi kurati i Shkupit dom Gjon Kulinoviqi dhe e informoi per Shkupin dhe Kratoven, ku shkonte dy here ne muaj ta mbaje meshen per besimtaret e atjeshem. Ne Shkup mesha mbahej ne shtepi, ne oratoriumin i eili eshte ngritur per kete qellim, Ne Kratove gjendja ishte shume e rende, Kishin mbetur vetem 7 familje katolike me gjithsej 15 anetare, sepse tjeret para afer 26 vitesh, pra rreth vitit 1645 kishin hequr dore prej fese se vet. Per te dy keto vende ai lutet t'i dergehen nga nje ungjill ne ilirishte (sllavisht). Per gjendjen ne Mal te Zi (Letnice) e njoftoi famullitari i atjeshem ate Bernardini. Kesaj famullie i perkisnin 6 katunde me 400 besimtare. Kishin dy kisha: kishen e famullise se shen Luigjit ne katundin Letnice, bashke me shtepine e famullise, dhe kishen e Ngritjes se Zonjes nö Qiell. Qe te dyat jane ne gjendje te mire. Edhe ketu kane nevoje per ungjill dhe meshare ne ilirisht (sllavisht). Novoberda pothuajse eshte shkaterruar. Kisha e Shen Nikolles e eila gjendet prane keshtjelles, para nja 12 vitesh (rne 1659) u dogj me te gjitha gjerat. Pak me 161
larg nga qyteti, eshte edhe kisha tjeter e madhe, par edhe ajo ngadale po rrenohet sepse kulmi i rrjedh. Per shkak te tatimeve te medha dhe numrit tö vogel te besimtareve, nuk eshte e dobishme te permiresohet. Atehere ne qytet jetonin vetem 18 familje katolike me gjithsej 70 besimtare. Famullitarixi ketushem dom Natale Baciq, me shume ka pu ne me besimtaret e katundeve te rrethines. Keto jane katundet: Kuci me 4 familje dbe 25 anerare; Boiqi me 22 sntepi dbe 70 anerare; Gilasi me 5 familje dhe 20 katolike. Mbrenda ne Prishtine nuk kishte kishe, par ishte kisha e shen Prenes gjysem mile larg qytetit. Por mesha at je mbahet shume rralle per shkak te frikes nga turqit. Edhe atehere kur mbahet ne ndonje shtepi ne qytet, zakonisht dikush ben roje para shtepise; gjate mbajtjes se meshes nuk perderen fare kambanat dhe cdo gje zhvillohet me nje kujdes te madh dhe frike. Prandaj ne kishe nuk e lene Sakramentin e shenjte. Tani edhe Trepca qe kishte qene vend i lavdishem, i takon Prishtines. Para nja 30 vitesh disa besimtare te atjeshem e lane fene e vet, ndersa tjeret e leshuan vendin per shkak te tatimeve te medha turke. Tani ka mbetur nje grup i vogel prej gjithsej 70 katolikesh. Edhe Vuciterna i takon Prishtines, por at je jane vetem 30 katolike dhe mesha mbahet ne nje shtepi. Ne te tre keto vende sherbente dom Jeronim Kukumariqi. Gjendja nuk ishte aspak me e mire as ne pjesen tjeter te dioqezes. Ne Gjakove gjeti vetem nje familje katolike me 6 anetare, te eilet merreshin me tregti. Para nja 35 vitesh kishte 80 familje katolike me gjithsej 600 besimtare, nga te eilet disa kane ikur, tjeret kane hequr dore nga feja e tyre ne menyre qe t'u ikin tatimeve te medha. Ka mbetur kisha e drunjte e shen Pjetrit dhe ne te dom Luke Kabashi. Ai kujdesej edhe per punet baritare te ketyre katundeve: Faganji qe kishte 7 shtepi dhe 100 anetare; Letanji me 250 shtepi te grave katolike, ndersa burrat e tyre per te shpetuar nga tatimet e medha hoqen dore nga feja e vet para 20 vitesh, ; Shedeci kishte vetem 14 gra, sepse burrat e tyre e lane fene dhe u myslimanizuan para 20 vitesh; Doranji numerorite 20 shtepi, nga te eilat vetem 7 kishin mbetur katolike me gjithsej 70 anetare, ndersa tjeret e lane fene krishtere para 28 vitesh; Lushda kishte 25 shtepi, nga te eilat 10 ishin katolike me 60 anetare, ndersa tjerat jane myslimanizuar. Ne kapitullin e fundit, relatori flet per vendin e quajtur Nassari, perkatesisht Nassi, 15 mila larg Gjakoves. Sipas te gjitha gjasave kjo do te jete ana e Hasit qe ne kohen e tij ka pasur administrate me titull misionari por momentalisht eshte pa prift, ashtu se me shume veshtiresi dhe rrezik, per ata qe kishin mbetur, kujdesej i permenduri dom Luke Kabashi. Para 28 vitesh, vazhdon Gaspri, ketu jetonte nje numer i madh i katolikeve, par shumiea e tyre, kryesisht meshkuj, kane hequr dore nga feja e vet per te shpetuar nga tatimet e renda turke. Ne fene e meparshme kan e mbetur afer 300 gra dhe vajza, por burra fare pak (»huomini poehissimi«). Pasi ekonomikisht kane rene shume, atehere katoliket tjere nuk mund ta mbanin priftin e vet. E kane kishen e Zojes Nunciate por kulmi i ka leshuar dhe i kercenohe t rreziku nga rrenimi i plote." E ketille pra ishte jeta e katolikeve te ketyre aneve ne shekujt XVI dhe XVI I. Lufteta te panderprera, terheqje te vazhdueshme, humbje te medha. U fshine nga dheu shume vende ku jetuan katoliket, u zhduken shume e shume kisha, u humben dhe u shlyen shume gjurma te te kaluares se mocme. Megjithate, asnjehere nuk mundi te shfaroset ajo qe eshte pershkuar me pranga dhe mundime te renda te jete s. Perteriheshin dhe themeloheshin vatra te reja shpirterore, jetohej gjithmone me shprese dhe deshire per te ardhmen me te bukur. 162
Shenimet 1. Po e ndjekim kete raport ashtu si e ka dhene Vanino M. Isusovci i hrvatski narod I, Zagreb 1969, 52-54. 2. Fermendfin E., Acta Bosnae, 339-340 nuk e ka permendur Prizrenin. 3. Letnica si famulli, me sa dihet deri me sot, per here te pare permendet ne kete burim kishtar. Ndryshe, ne burimet kishtare ky emer haset ne varianta te ndryshme: Montenegro, Monte Negro, Montenegro di Seopia, Montenegro in Servia (MSHSM XXIII, 339; Starine JAZU XXV, 193, 194, 197 dhe 198). Ne kete vend jane gjetur disa permendore te cilat flasin ne dobi te faktit se at je edhe me heret ka pasur katolike, e me siguri ka pasur edhe famulli. Dibet nje rrase varri: IHS IHAC IN FOSSN SUNT VENEI RABILIS LIOHt ANIS LOLE OSSA I 1511, si dhe ajo e vitit 1600: ".DEM/ARE, VIZI COV A, FI/GLIOLA GI CATE 16001 MORSE ADDIXlMARZO, shib: Jastrebov 1. S., Podatci za istoriju srpske erkve, Beograd 1879,65. Me vone eshte gjetur edhe nje pllake me kete mbishkrim: Hl C NICOLAVS IAZIT PATRIZIUS RAGUSINUS, por data dhe te dhenat tjera nuk mund te lexhohen, sepse i ka shlyer koha, shih: Urosevic dr. A., Katoliöka zupa Cma Gora u Juznoj Srbiji, GSND XIII; Skoplje 1933, 162. 4. Deri me sot s'kerni te dhena te deshmuara per Janjeven si vend fetar ose si famulli.Vertet permendet ne vitin 1303 (Theiner A., Monumenta Hungariae I, 408), par kjo mbetet vetem supozim, sepse nö dokumentin e pa pes permendet vendi »Grazaniza«. Dicka me vone, me 1346, Klementi VI ne nje leter te vet e pennend, pervec tjerash edhe vendin »Janevu« (»Theiner A.,ibid., I, 701). Kambana me e vogel, qe gjendet edhe sot ne kulmin e kishes se Janjeves, eshte e vitit 1368 dhe ka nje mbishkrim me shkronja gotike (Milojevic M. S., Putopis dela prave Stare Srbije I, Beograd 1871, 174). Keto te dhena mund te ofrojne nje mundesi solide per nje supozim se saset kane qene ata qe e kane filluar jeten fetare ne Janjeve, ose ndoshta kane qene shurnice dhe prandaj kane arritur t'ia japin karakteristikat e veta. Gati nje shekull me vone, pra ne vitin 1433, ne Janjeve permenden edhe tregtaret dubrovnikas (Radovanovic V., Janjevo, Narodna enciklopedija II, 129-130). Nga viti 1548 ne Janjeve permenden edhe ortodokset (Stojanovic Lj., Stari srpski Zapisi i natpisi I, Beograd 1902, 547). Historiani dhe udhepershkruesi rus, i eili i ka vizituar keto vende, ka degjuar nga prota i atehershern i Lipjanit se ne »". katundin e madh Janjeve ". tani jetojne vetem shqiptare, nje pjese myslimane dhe pjesa tjeter katolike- (Giljferding A. F., Putovanje po Hereegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1972, 210). Eshte interesante se koheve te fundit disa autore serbe, katoliket e Janjeves i kane shpallur serbe (Stankovic T., op. eit., 93--94; Ivanic 1., Na Kosovu. Sa Sara po Kosovu na Zveöan, Beograd 1903, 179; Nusiö Br., Kosovo, opis zemlje i naroda, II, Novi Sad 1903, 53; Cvijic J., Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije III, Beograd 1911, 1271-1272 etj. Per prejardhjen e banoreve te Janjeves ka nga pak te dhena te autore te ndryshern: Cvijic J., op. eit. III, 1271-1272; Nusic Br., op. eit., II, 53; Tadic J., Dubrovöani u Juznoj Srbiji u XVI stolecu, GSND VII-VIII, sv. 3-4, Skoplje 1930, 197-202; Urosevic dr A., Janjevo, antropogeografska ispitivanja, Skoplje 1935, 1-14 (separat), GSND, XIV, Skoplje 1934, 187-200.Te dhena te rendesishme na ofron edhe libri i famullise »Status animarum«, II, par. S. Nieolai, ep. et Conf., qe ruhet nö arkivin e farnullise. Na duket se rne afer te vertetes eshte mendimi sipas te eilit ne Janjeve »popullsia vazhdirnisht eshte shkrire dhe perterire«, shih: Pavlovic M., Ostaei dubrovaökih i saskih govomih osobina u Janjevu, rc, VII, Beograd 1957, 297-298. 5. Eshte me interes te permendet se vizituesit apostolike A. Komuloviqi dhe T. Ragi, te eilet kete vend e vizituan gjashte vite me vone, nuk e kane thene asnje Ijale te vetme lidhur me kete. Bile do te thoshim se kane qene rnire te informuar, shih: Gianelli C., Documenti inediti sullo stato di a1cune cornunitä cattoliche della Serbia meridionale ne11578, ne: Ricerche slavistiche II, Roma 1953 (separat), si dhe pasgyra lidhur me kete: Urosevic dr A., Iz zivota katoliökih gradjana Janjeva, Letnice, Novog Brda i Trepöe u XVI veku, GMKIM, I, Pristina 1956, 239-243.
163
6.Vanino M., op. cit., 54. 7. Raöki dr F., Izvjestaj ... (barskog nadbiskupa Marina Bizzia Arbanaskoj i Staroj Srbiji, starine JAZU XX, 1888), 120-126.
0
svojem putovanju god. 1610 po
8.Draganovic dr K., op. cit., 10-11. - Kisha e sotme e famullise ne Letnice i eshte kushtuar te ngriturit te Zojes. Duke folur per sinodin, te cilin P. Mazrreku e mbajti ne Letnice me 1617, Farlati thote se eshte mbajtur »in ecclesia paroeciali S. Georgii in pago Vetnica« (Letnica), Farlati VII, 123-124. Kete te njejten e pohon edhe kryeipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi, i cili disa here i kishte vizituar keto vende si vizitator. Ne raportet e viteve 1639 dhe 1641 mbi mbajtjen e sinodeve dioqezale thote se kisha e farnullise ne Letnice i eshte kushtuar sh. Gjergjit, krahaso: ASCPF, Vis. Coll., vol. 18, f. 231 dhe v. 21, f. 53. Me vone kryeipeshkvi A. Bogdani do ta permend ne relacionin e vet famulline e kishes se sh. Gjergjit ne Letnice dhe ate te Zojes ne katundin Shashare: ASCPF, Sc. Servia, v. I, ff. 27-32; shih edhe Starine JAZU XXV, 198. Informata mbi nderrimin e titullarit te famullise nuk eshre ruajtur askund. Supozojme se: pas shpartallirnit te ushtrise austriake te gjeneralit Piccolornini, katoliket e Shkupit, duke ikur nga turqit, me vehte e moren edhe shtatoren shume te nderuar te Zojes dhe e fshehen ne Letnicen e larget. Vizituesi apostolik Stefan Gaspari thekson se katedrala e Shkupit ka qene »tanto veneranda« qe me siguri fjala do te jete pör shtatoren. Kete mendim e perforcon edhe gojedhena se Zoja »ka bere mreknlli« ne Letnice. Me vone, kur eshte rrenuar kisha e sh. Gjergjit, kisha e re i eshte kushtuar Zojes, pasi populli gjithnje vinte nga vende te ndryshme (Starine JAZU XXV, 198). 9. Draganovic dr K., op. cit., 28-32. 10.ASCPF, Vis. Coll., v. 16, f. 239: Prokupla ka pasur 120 besimtare; Novoberda 300, por ketij numri duhet shtuar edhe ata 66 te katundeve perreth, Trepca ka pasur 350 katolike; Prishtina 150; Janjeva 680; Mali i Zi (i Shkupit) 600; Shkupi 45 te perhershem dhe po aq te perkohshem; Kratova 220; Prizreni me rrethinen ka pasur 540 besimtare dhe ne fund Gjakova me rrethinen 550 katolike. 11. Ibid., v. 16, ff. 241-242. 12. Ibid., v. 18, ff. 231-236. 13. Ibid., v. 21, ff. 49-54. 14. Starine JAZU XXV, 173-179. 15. Ibid., 193. 16. Ibid., 200.
164
PERPJEKJET EKUMENIKE GJATE SHEKUJVE XVI DHE XVII Territori i dioqezes se Shkupit dhe Prizrenit eshte shumefish interesant. Per nga pozita e vet gjeografike dhe e kaluara historike, gjendet ne pikendeshjen midis Lindjes dhe Perendimit. Prandaj gjate shekujve mbi te kane kaluar shume kultura te ndryshme dhe ndikime. Ne te, qe moti kane jetuar besimtaret katolike dhe ortodokse, e me vone edhe besimtare te bashkesive tjera fetare. Ne te njejtin territor kane qene te vendosura edhe dy vatra shpirterore ortodokse: patrikana e Pejes dhe argjipeshkvia e Ohrit. Prandaj eshte e kuptueshme se kjo gje gjithmone e ka terhequr vernendjen e vecante te qarqeve kishtare dhe te interesave. Prandaj e konsiderojme te nevojshme dhe te dobishme qe ketu, qofte edhe shkurtimisht, t'i paraqesirn disa vecori me te rendesishme per afrimin e ketyre dy bashkesive krishtere ne kete territor , aq me shume kur aktore te ketyre takimeve dhe perpjekjeve kane qene edhe ipeshkvijte dhe prifterinjte e ketushem, qe me vetedije kane shkuar kesaj rruge, e cila asnjehere nuk ka qene e huaj dhe e panjohur per mendimet dhe deshirat e njerezve te ketushem. Perpjekjet e para te afrimit paraqiten ne kohen e pontifikatit te Klementit . VIII. Atehere, pra, patriku serb Jovani (1529-1614) ia hapi rrugen deshires se mocme te krishtereve dhe ra ne kontakt me Kishen katolike. Ai per kete qellim e dergoi ne Rome murgun Damjan Lubibratiq, i cili ua dorezoi letrat dhe porosite ndryshme te tij kompetenteve ne Rome. Sipas pergjigjeve te papes, konkludojme se ata u takuan disa here. Prandaj me te drejte Papa theksonte se permbajtja e ketyre bisedimeve ishte »negotium spirituale«, do te thote ceshtje shpirterore.' Rol te rendesishem ne keto bisedime do te kete luajtur argjipeshkvi i Tivarit Toma, i cili ishte me afer territorit te patrikut. Nga pershkrimi i ruajtur kuptojme se patriku Jovan, ne vitin 1601 per te dyten here e dergoi ne Rome murgun Damjan, i cili ne emer te tij e nenshkroi besimin e fese se vertete dhe ne kete menyre hyri ne bashkesi te plote fetare me Seline e Shen Pjetrit. Per kete deshmojne fjalet e vete Papes, i cili ne pergjigjen derguar patrikut krahas gezimit dhe urimeve per kete akt, thote: » ... rofsh e qendrofsh ne bashkesine e kesaj Kishe«.2 Si qe thame, patriku edhe disa here tjera mbajti korrespondence me Papen, gje qe na e verteton edhe letra e ruajtur nga kjo kohe.' E trimeruar me keto hapa te pare te suksesshem, Kongregata e studjoi situaten gjithanshern dhe mori masa, ne menyre qe ne te ardhmen gjerat te zhvillohen ne
165
menyre sa me te volitshme. Per kete qellim, Kongregata ne vitin 1640 e emeroi si misionar te vetin Fran de Leonardin, te eilit ia besoi kujdesin per krejt Serbine. Vertet se misionare ka pasur edhe me pare, por Frani mori persiper nje detyre te vecante, pra te vendoste lidhje sa me te mira dhe me te ngushta me patrikun dhe me klerin ortodoks sllav ne terren." Patriku Pajs i eili ishte me prejardhje nga Janjeva, kishte marredhenie te mira me Romen. Ishte rritur ne vendin ku prej shume moti kishte pasur katolike, ashtu se i njihte ata mire dhe gjithanshem, Aq me shume kur deri ne vitin 1614 kishte qene mitropolit i Novoberdes," prandaj shume shpesh kishte kontaktuar me argjipeshkvin katolik, me prifterinjte dhe besimtaret. Rasti i rnitropolitit te Cetines Mardarit, i eili me ndihmen e kaloresit Bolieea dhe misionarit Fran Leonardit e kishte pranuar bashkirnin e plote kishtar, i dha edhe me shume hov asaj deshire te pergjithshme te te krishtereve. Letrat e ruajtura te mitropolitit te permendur flasin qarte per qellimet e tija te sinqerta dhe disponimin e tij ndaj bashkirnit kishtar." Ai pra, ne manastirin e Zojes Nunciate ne Mainam, ne vitin 1640 e lejoi haptas predikimin e fese. Krahas kesaj e mori per siper si obligim qe personalisht te shkoje te patriku i Pejes dhe bashke me te ta shqyrtoje ceshtjen e afrimit te te dy kishave. Por, per shkak te rrethanave te nderlikuara politike dhe angazhimit te madh te mitropolitit Mardar, diku kah tetori i vitit 1642, F. Leonardi niset vete per ne Peje per te biseduar me Pajsin. At je mbeti dy jave. Me kete rast bisedoi personalisht me patrikun dhe me ndihmesit e tij per te gjitha problemet qe ia zenin rrugen bashkimit fetar (pik at kryesore ishin keto: per rrjedhen e Shpirtit Shenjte, per buken me tharm ose pa tharm ne liturgji, per primatin e Papes etj.). Se krejt kjo zhvillohej dhe shkonte ne rruge te mire, shihet edhe prej asaj se patriku Pajs i shkruante Urbanit VIII: » ... se do ta vendosirn ne librin perkujtimor emrin e shejterise tuaj dhe epersine e Papes se Romes, ashtu si dihet se ka qene ne kohet e mocme«. Dhe kur F. Leonardi u emrua argjipeshkev i Tivarit ne vi tin 1644, perseri iu besua kujdesi per lidhjet sa me te mira dhe marredheniet me patrikun Pajs.7 Vdekja e Urbanit VIII per nje kohe te shkurte i nderpreu keto marredhenie te aferta dhe te perzemerta. Por ato vazhduan me te njejtin intensitet edhe gjate kohes se pontifikatit te pasardhesit te tij Inocentit X. Pra, sipas instruksioneve te Romes, argjipeshkvi F. Leonardi u desh te udhetonte perseri per ne Peje per t'i vazhduar bisedirnet e filluara. Ne nderkohe, vdiq rnisionari i shkathet dhe argjipeshkvi F. Leonardi. Per dy muaj jo te plote kete bote e la edhe patriku Pajs.8 Pasardhes i tij u zgjodh patriku Gavrill. Qysh para se te shugurohej ky, kierarket ne fillim te vitit 1648 e derguan ne Rome nje leter sinodale nga manastiri i Moraces Uspenia Bogorodiee (Te ngriturit e Zojes ne Qiell). Ne kete leter ata theksojne se kishin qene te befasuar kendshern kur ne sendet qe i kishte lene patriku i ndjere Pajsi, e kishin gjetur Jetren e papes dhe kapelen ipeshkvore, te eilen i ndjeri e kishte marre nga papa si shenje te dashurise dhe respektit te vecante. Prandaj kierarket, ne leter ia zenin per te madhe vehtes qe e kishin harruar »koken e kishes, babain e mocem dhe bariun, shume te shenjtin pape«, Letra sinodale u dergua ne Rome permes delegateve te vecante, te zgjedhur per kete rast, te eilet duhej qe ne emer te tyre te deklaronin mbi bashkimin dhe degjueshmerine ndaj papes.? Si qe mund te shihet, me kete rast u vendos perseri jo vetem qe te vazhdohen bisedimet me Romen, par te behet edhe gjithcka eshte e nevojshme dhe e mundur per bashkimin e plote kishtar qe u flente te gjitheve ne zemer e qe kishte filluar aq mire ne 166
kushte shume te veshtira, kur osmanlinjte benin presion te madh ne besimtaret e njeres dhe te tjetres kishe. Pas marrjes se kesaj letre, Kongregata e Propagandes, merr hapa te tjere te metejshem. Ajo vendosi qe ne Peje ta dergoje murgun Paulin Demski. Per kete ne te vertete kishin kerkuar edhe vete delegatet e Sinodit, te eilet kishin ardhur ne Rome me letren sinodale. Ate Demski duheshte qe ne Peje t'ua mesoje gjuhen latine (»litteras humaniores latinas«) femijeve te atjeshem dhe murgjve te rinj.'? Edhe patriku Gavrilli, si qe shihet nga deshmite e shumta, shkoi te njejtes rruge sikurse edhe paraardhesit e tij. Per kete na deshmon ipeshkvi i atehershem i Prizrenit Franjo Sojmiroviqi. Ne relaeionin e vet ai e lajmeronte Kongregaten kah me si i qershorit te vitit 1632 se me rastin e vizites kanonike u takua me patrikun e Pejes Gavrillin. Me kete rast, vazhdoi ipeshkvi, kishin biseduar shume per paqen dhe bashkejetesen midis dy bashkesive krishtere ne Kosove si dhe per bashkimin kishtar. Ne menyre te ngjashme, vetem pak me vone, e njofton Kongregaten edhe ate Demski. Ai gjithashtu kishte bise du ar me patrikun gjere e gjate per te gjitha ceshtjet dhe problemet kishtare qe kishin te benin me bashkimin e kishave. Prandaj, pas ketij takimi ai e njoftonte Kongregaten se patriku deshironte ta dergonte ne Rome Prelatin e vet me qellim qe ta pranoje bashkimin e plote kishtar, ashtu si eshte vepruar ne Rusine e Vogel. Pervec kesaj patriku ne kete rast e shtroi edhe idene per hapjen e seminarit.'! Ne vitin 1653, patriku Gavril shkoi ne Rusi dhe pas nje kohe hoqi dore nga pozita. Ne vendin e tij u zgjodh patriku Maksim. Argjipeshkvi i Shkupit Pjeter Bogdani raporton se si me nje rast, bashke me percjelljen e tij, e vizitoi patrikun e semure Maksimin. Me kete rast ata paten nje takim te perzemert dhe vellazeror, pastaj i kembyen dhuratat sipas adetit te at ehershem dhe biseduan gjate per shume ceshtje te lemit kishtar. Argjipeshkvi Bogdani e njihte mire serbishten, prandaj mundi te bisedoje mire me patrikun edhe per ceshtje me delikate." Te dhena te ngjashme gjejme edhe ne raportet e abatit Gjon Bogdani, i eili bashke me argjipeshkvin Pjeter Bogdanin e vizitoi Pejen. Sipas deshires dhe urdherit te argjipeshkvit te vet, shkruan abati, shkoi ne patrikane; at je i vizitoi murgjit dhe patrikun, te eilet e kishin pritur shume mire dhe me ta kishte biseduar per shume ceshtje kishtare te eilat atehere ishin ne rend dite.P Perafersisht ne te njejten kohe, marredhenie te ngjashme me Romen vendosi edhe kryepeshkopi i Ohrit. Qysh ne vitin 1587, kryepeshkopi Gavrilli e vizitoi Romen dhe papen Sikstin V dhe me kete rast e luti ate per ndihme materiale per kryepeshkopaten. Si duket me kete rast ai kerkoi nga papa qe ta fuse nen juridiksionin e vet edhe dioqezen lindore e eila gjendej ne ltali.14 Kesaj dioqeze i perkisnin shqiptaret e Italise (arbereshet), te eilet ishin shperngulur nga Shqiperia dhe ishin vendosur at je pas vdekjes se Gjergj Kastriotit. Ne gjysmen e pare te shekullit XVII, permenden kater kryepeshkope te eilet kishin lidhje te mira dhe te perhershme me Romen." Prandaj disa autore, i quajten edhe »katolike te fshehte«." I pari prej tyre permendet Porfiri, i eili pati korrespondence te rregullt me Papen. Urbani VIII i shkroi atij dhe peshkopeve tjere te nenshtruar me c'rast i quajti »venerabiles fratres«." Eshte e qarte pra, thone studjuesit e veprimtarise sö tij, se kryepeshkopi »e kishte pranuar Papen si trashegimtar te Shen Pjetrit«." Me Urbanin VIII mbante lidhje te mira edhe kryepeshkopi Avram. Natyrisht, thuhet se ai e mbajti meshen me Papen dhe e njofti ate si zot te vetin kryesor. 19 167
Gjate kohes se pontifikatit te Aleksandrit VII, te njejten rruge e ndjeku edhe kryepeshkopi Atanasi H. Per kete na deshmon sekretari i Kongregates Urban Ce~ri, i eili thote se kryepeshkopi ne Rome e pranoi fene katolike bashke me shume besimtare te tij. 20 Edhe per kryepeshkopin Meleti thuhet qarte se e pranoi bashkimin e plote fetar me Romen." Pervec kryepeshkopeve te permendur, ishin edhe disa arkijerej te eilet u lidhen drejtperdrejt me Kongregaten. Keshtu per shembull dihet mire per mitropolitin e Pellagonise Jeremin e po ashtu edhe per Haritonin e Durresit." Ja keto pra jane shkurtimisht disa shembuj te ndritshem nga e kaluara. Pse keto perpjekje nuk u realizuan nje here e pergjithmone, shkaqet gjithsesi duhet t'i kerkojme ne rrethanat e atehershme te renda politike, e me siguri edhe te ndikimet qe vinin nga jasht. Por megjithate, shembujt jane ata qe tregojne se duhet te hulumtohet me shume e me gjeresisht, dhe me keto te njihen gjeneratat e sotme. Disa studjues perpiqen ta zvoglojne rendesine e keryre perpjekjeve, duke deshmuar se fjala ka qene per akciorie te vetmuara te individeve, perkatesisht se aktoret kane qene te udhehequr vetem nga motivet materiale ose politike. Megjithate duhet theksuar se ne te gjitha dokumentet e ruajtura, rregullisht permendet dhe theksohet se kjo ishte deshire jo vetern e individeve por edhe e te gjithe peshkopeve tjere qe merrnin pjese ne sinodat. Per qellimet tjera, ne keto burime nuk ka asnje gjurme. Perkatesisht, kur eshte fjala per to, atehere gjithcka ka shkuar perrnes kanaleve tjera dhe ne menyren qe e ka praktikuar Selia e Shenjte me te gjithe popujt tjere. Shenirnet 1. Theiner A., Monumenta Slavorum, II, 90. 2.Ibid., 91; Simrak dr 1., De relationibus Slavorum rneridionaliurn cum Saneta Romana Sede Apostolica saeculis XVII. et XVIII., vol. I, Zagreb 1926, 79. 3. Radenie J., Rimska kurija ... , 10-11 duke i vleresuar keto perpjekje, thote se ato jane »veoma zanimljiva epizoda u istoriji unijacenja nasega naroda«. 4. Simrak dr 1., op. cit., 80. 5.Gavrilovic A., Istorija srpske pravoslavne crkve, Beograd 1930, 157; Grujic dr R., Pravoslavna srpska crkva, Beograd 1921, 99-100. 6. FermendZin E .. Izprave ... , 167-169; Djurdjev Br., Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964, 149. 7. Radenie J., op. cit., 173. 174. 179. 8.Slijepöevic dr B., Istorija Srpske pravoslavne crkve, I, München 1962, 134-135. 9. Grujic dr R., op. cit., 100. 9. Simrak dr 1., op. cit., 82--83. 10. Radenie J., op. cit., 314. 11. Ibid., 332. 12.ASCPF, SC, vol.I, f. 58. 14.Dimevski dr S., op. cit., 71. 15. Allatius L., De Ecclesiae Occidentalis et Orientalis perpetua consensione, III, Coloniae 1648, cap. XI, p. 1092. 16. Dimevski dr S., op. cit., 71. 17. Theiner A., op. cit., II, 214. 18. Dirnevski dr S., op. cit., 71. 19. Snegarov 1., Istorija na ohridskata arhiepiskopija-patrijarsija, Sofija 1932, 96. 20.Theiner A., op. cit., II, 214: »Ocrida ha il suo patriarca 0 arcivescovo greco ... quest 'era scismatico e si fece cattolico con molti suoi popoli«. 21. Golubinskij E., op. cit., 138-139; Farlati, VIII, 201. 22. Allatius L., op. cit., 1092; Snegarov 1., op. cit., 96.
168
SINODET E DIOQEZAVE Sado qe ishte e rende dhe e veshtire gjendja e katolikeve te ketyre aneve nen osmanlinjte, prapeseprape jeta fetare mbahej dhe zhvillohej sipas mundesive dhe rrethanave te atehershme. Kisha nga ana e vet ka bere cmos qe te ndihet prania e saj dhe njekohesisht t'u ndihmoje shpriterisht pikerisht ketyre besimtareve kaq te shtypur. Me kete nuk deshirojme te themi se gjithcka u zhvillua sikurse ne vendet tjera, ku mbreteronin kushtet normale. Deshirojme vetem ta theksojme faktin se Kisha ne keto vise kurre nuk u gjunjezua, perkundrazi edhs ne rrethanat me te veshtira ka gjetur forca qe te perteritet perseri dhe te organizohet, per cka na flasin qarte edhe keto fakte per te cilat deshirojme te flasim. Qysh ne kohen e vizites se A. Komulloviqit dhe T. Raggit (1584), jane mjaft interesante »urdheresat dhe udhezimet« te cilat vizituesit ua kane lene ipeshkvijve te krahinave te vizituara te Shqiperise dhe te Serbise, te perfshira ne 13 pika. Te gjitha keto flasin per problemet dhe veshtiresite e ndryshme me te cilat aso kohe baIlafaqoheshin besimtaret dhe kisha. Por, duhet t'i permendim edhe disa leshime te vogla, te cilat me kohe kaue depertuar ne keto kisha periferike. Bie ne sy rekomandimi i guximshem dhe largpames i vizituesve, se te gjithe femijet e laramaneve pagezohen qe te mos nderpritet lidhja me fene e vjeter. 1 Me kete rast vizituesit i kane realizuar edhe disa direktiva te »prokuratoreve te kishave latine te Shqiperise dhe te viseve fqinje«. Me fjalen prokurator ketu mendohet, si qe shihet nga konteksti, per keshilltaret kishtare, si do te shohim edhe me mire nga nje rap art i mevonshem i argjipeshkvit te Tivarit Gjergj Bardhit.? Direktivat e keshilltareve jane te permbledhura ne 10 pika. Nga vete stilizimi deI qarte se nje institucion i tille ka ekzistuar ne keto ane edhe para kesaj vizite, prandaj vizituesit nuk e themelojne, por vetem ia japin drejtimin me te mire dhe me efikas. Por me permbajtjen dhe gjeresine qe e kane, vertet befasojne. Keto edhe sot do te mund te ishin, mutatis mutandis, jo vetem skelet por edhe per shumecka udherrefyes te shkel qyeshem ne punen e keshillave kishtare, edhe sot pra pas Koncilit II te Vatikanit.' Krejt kjo flet se jeta kishtare e ketyre aneve ka qene e rregulluar ne menyre te vet dhe sipas kesaj, katoliket e atehershem te ketyre aneve do te kene pasur bashkesi te rregulluara stabile fetare dhe bashkesi famullitare, me kisha, pasuri te patundshme e te tjera, ndersa vete besimtaret do te jene kujdesur per mirembajtjen e tyre, ruajtjen dhe permiresimin.
169
Ne punen dhe jeten e ketille kishtare si dhe ne perpjekjet e kishave lokale per zgjidhjen e problemeve vijuese ashtu si eshte me mire , bejne pjese gjithsesi edhe sinodet e dioqezave. Ketu jane mbledhur kleriket e nje regjioni dhe keshtu bashkarisht i kane shqyrtuar ceshtjet me te rendesishme nga jeta kishtare e regjionit perkates, Mjerisht, per shkak te rrethanave te veshtira, nuk mund te presim te kerni gjithmone lajme e dokumente te plota e te rregullta nga ky regjion e qe do te na kishin interesuar ne menyre te vecante. Keshtu sepse, ne njeren ane ishin te detyruar te kene kujdes qe te mos i bien ne sy arrnikut, ndersa ne disa situata tjera vetem per ta shpetuar jeten, nderkaq me shkrimet e vjetra dhe librat, kane vepruar ashtu si u kane diktuar mundesite dhe rrethanat. Jo vetem se i kane fshehur ne vendet e fshehta, te sigurta, e shpeshhere edhe ne skajet me te vetmuara, por shpesh i kane hedhur edhe ne zjarr vetem e vetem te mos bien ne duar te arrniqve. Keshtu qysh ne vitin 1633 Pjeter Mazrreku i shkruan Kongregates se Propagandes, se ne vitin 1592 jane djegur librat shume te vjetra dhe eshte bere dem shume i madh." Ngjashem do ta njoftoje pak me vone Kogregaten edhe Matej Mazrreku, se te gjitha shkrimet dhe librat e dioqezes se varfer te Shkupit i kane dj egur , i kane marre dhe i kane plackitur turqit, ose i kane fshehur eproret e saj ne vende te fshehta.' Ka ndodhur shpesh here qe keto vende te harrohen dhe keshtu jane zhdukur. Ketu po i permendim edhe dy fatkeqesi te diteve tona te cilat mund te radhiten ne te njejten radhe me keto qe u permenden. Keshtu ne vitin 1941 ne fillim te prillit, me rastin e bombardirnit te Shkupit, u dogj ndertesa e ipeshkvise dhe me te krejt arkivi i dioqezes. Ishte shume i pasur pasi me pare qene grumbulluar, me qellim te ruajtjes dhe te rregullirnit, te gjitha shkrimet e vjetra dhe librat me vlere nga te gjitha famullite.? Njesoj mund te thuhet edhe per termetin e vitit 1963, i cili vertet nuk e ka zhdukur krejtesisht, par megjithate e ka demtuar shume fondin edhe ashtu te pakesuar te arkivit te dioqezes. Dokumenti i pare qe eshte ruajtur per sinodet, daton nga viti 1599 dhe 1607. Per kete na flet ne relacionin e vet edhe Pjeter Budi aso kohe argjipeshkev i Sapes i cili ne vitin 1621 i shkruante kardinalit Gozzadini. Ne leter thekson se menjehere pas kryerjes se studimeve, u dergua si rnisionar ne Serbi. Te katoliket e atjeshem qendroi afer 12 vite, deri ne Sinodin Provincial i cili u mbajt ne provincen e Serbise, nen udheheqjen e argjipeshkvit te Tivarit Tome Orsinit.? Ky argjipeshkev e udhehiqte dioqezen e permendur rnidis viteve 1599 dhe 1607,8 ndersa relatorin Pjeter ne vitin 1610 e gjejme ne Shkup si kapelan te atjeshem dhe pak me vone edhe ne Prokuple.'" Sinodi i dyte eshte mbajtur ne vitin 1617. E mblodhi vikari apostolik Pjeter Mazrreku edhe ate ne te Dielen e Bardhe. Nuk permendet vendi i mbajtjes se Sinodit, por me siguri do te jete mbajtur ne territarin e dioqezes se Shkupit. Per nje supozim te ketille na jep te drejte numri i madh i pjesemarresve: te gjithe, pervec njerit, mund te identifikohen sipas vendeve te sherbimit, te eilet i takonin Kishes se Shkupit." Na jane ruajtur konstitucionet sinodale, te cilat jane te formuluara ne 12 pika. Keto njekohesisht flasin edhe per problemet e Kishes se atehershme, klerin, besimtaret dhe menyren se si jane perpjekur kompetenter t'i zgjidhin. Ja shkurtimisht ceshtjet qe u trajtuan ne kete sinod: sycelesia e barinjeve rreth grigjes se besuar; sakramentet qe duhet t'u ndahen njerezve para vdekjes; ndalirni i faljes se mekateve per te paaftit; te rnirat e kishes; pengesat e kishes; menyra e mbajtjes se meshes; 170
rrefimi i shpeshte i prifterinjve; pastertia e kishes; te metat kryesore, do te thote shfrytezimi dhe dehja; huate dhe kamatat: forma e faljes se mekateve (apsolueioni), vallet dhe kenget e vjetra jo mjaft te ndershme te eilat kendoheshin, perkatesisht sipas te eilave vallezohej neper dasma.F I njejti autor, shkruan edhe per sinodin tjeter qe u mbajt pas tij ne vitin 1625. Kesaj here eshte shenuar edhe vendi ku eshte mbajtur tubimi, katundi Letnice ne Malin e Zi te Shkupit (»in pago Letniziensi Montis Nigri«). Qene mbledhur te gjithe prifterinjte e atehershem te Serbise, edhe ate ne fillim te korrikut te atij viti. Diskutuan dhe i shkoqiten te gjitha ceshtjet qenesore me rendesi te vecante dhe me dobi per fene katolike si dhe rritjen dhe perhapjen e devotshmerise dhe te jetes se vertete krishtere ne keto vise." Edhe shenimet per dy sinodet tjera te ardhshme, qe u mbajten midis viteve 1626 dhe 1641, na i ka ruajtur Farlati, i eili na njofton shkurtimisht. Autori i nderuar thote se, tubimi i famullitareve u mblodh pervec ne keto dy sinode, edhe ne dy raste tjera. Te dy heret vendosen dhe zgjidhen shume ceshtje ne menyren me te mire te mundshme. Te gjitha vendimet kishin te bejne me kthimin dhe stabilizimin e disiplines kishtare, me crrenjosjen e adeteve te keqija dhe te mbrapshta, te eilat kishin depertuar ne mesin e besimtareve te ketushem pjeserisht nga mosdija, e pjeserisht edhe per shkak te shpirtligesise. U ndermor cdo gje ne menyre qe te perhapej kulti i shenjte dhe te nxitej devotshmeria e fshataresise se krishtere. Keto tri sinodet e fundit i udhehoqi Pjeter Mazrreku i eili kujdesej shume per vendlindjen dhe perparimin e njerezve te ketushem, Ai ne vitin 1624 u emerua argjipeshkev i Tivarit," por edhe metej i qe besuar edhe udheheqja me ipeshkvite e Serbise, ne mesin e te eilave edhe ajo e Shkupit." Per te gjitha keto na flet vete raporti i Mazrrekut te eilin ia dergon Kongregates se Propagandes ne vitin 1633, ku flet per sinodet e permendura." Per njerin sinod te vitit 1638/39, flet kryeipeshkvi i Tivarit Gjergj Bardhi ne relaeionin e tij qe ia dergon Kongregates se Propagandes ne te njejtin vit, si dhe ne raportin mbi viziten qe ia beri dioqezes se Tivarit dhe asaj te Shkupit. Sinodi u mbajt te heuen dhe te marten pas te Dielös se Bardhe ne pranine e te gjithe prifterinjve te Serbise, si dhe te popullit nga anet e ndryshme te vendit, te eilet kishin ardhur ne ceremonite dhe bekimin e vajit te shenjte. Ne kete sinod, me pajtimin e klerit dhe te popullit, u emerua vikar kryesor dom Gjon Lili, famullitar i Novoberdes, njeri i mire dhe i mencur te eilit s'i gjendej shoku ne Serbine e atehershme." Sinodi i ardhshem per te eilin kemi vetem disa te dhena, eshte ai qe u mbajt ne vitin 1642. U mbajt ne ndonje katund te Malit te Zi te Shkupit, me me siguri ne Letnice. Oene mbledhur 11 prifterinj, nga territori i Setbise. Tri dite me radhe u diskutuan dhe u shqyrtuan ceshtje te ndryshme pastorale. Dokumenti i vetem i ruajtur nga ky tubim eshte vertetimi i vikarit kryesor per Serbine Julij Mariniq." Per mbajtjen e ketij sinodi kuptojme nga letrat e argjipeshkvit te Tivarit dhe vikarit apostolik per dioqezen e Shkupit Gjergj Bardhit i eili kete dioqeze e udhehiqte gjate periudhes 16351644.20 Pas nje vakuumi te gjate kohor, kur nuk kemi kurrfare shenimesh per sinodet e dioqezave, lajmi tjeter do te na vije nga viti 1865. Me 12 prill te ketij viti, ne qytetin e Prizrenit eshte mbajtur sinodi i dioqezave nen udheheqjen e argjipeshkvit Dario Bueeiarelli. Lenda e diskutimit ka qene mjaft e gjere, e permbledhur ne 25 pika." Sa per kurreshtje le t'i permendim disa dispozita te eilat na zgjojne habi edhe kur vetem i degjojme apo ckado qe te lexojme. Keshtu per shembull prifterinjve u eshte ndaluar t'i nenshkruajne denimet me mallkim (anatema), dhe t'i nxjerrin be171
simtaret jashte kishes pa lejen paraprake te ipeshkvit. Jane suprimuar edhe ndeshkimet publike si qe ishin dikur: mbajtja e qirinjve te ndezur te katundareve gjate meshes solemne etj. Si kapitulare u zgjodhen nga kleri, dom Mark Sopi dhe dom Filip Thaci, ndersa argjipeshkev u emerua ate Emanuel de Carpineta.F Rastesisht kuptojme edhe per sinodet e mbajtura gjate kohes se kryeipeshkvit Pashk Trokshit. Ne letren e 13 janarit te vitit 1902, shkruan se duke u kthyer nga Shkupi, me 2 janar te te njejtit vit e bekoi dhe e shuguroi kishen e re (»Splendissima Chiesa«) te Zemres se Krishtit, me c'rast e permend edhe mbajtjen e sinodit te dioqezes." Gjate kohes kur dioqezen e udhehiqte Lazer Mjeda, gjejme shenime edhe per dy sinodet tjera qe u mbajten ne kohen e tij. Keshtu i pari u mbajt me 23 shtator te vitit 1910 ne Prizren. Lenda ishte mjaft e shkurte, u permblodh me gjithsej 8 pika koncize dhe te gjitha kishin te benin me punen pastorale dhe praktike te jetes shpir-
terore." Sinodi tjeter u mbajt me 8 prill te vitit 1914 perseri ne Prizren, ku e kishte aso kohe rezidencen argjipeshkvi. Ceshtjet per te cilat u diskutua, qene te formuluara ne 5 pika. Edhe ketu sa per kurreshtje dhe per pasqyren e kohes, le ta permendim dispoziten sipas te ciles prifterinjve u eshte nd alu ar , ne kuptimin e frymes se atehershme dhe disiplines kishtare, shkuarja ne teater dhe ne kinema." Shenirnet 1. Vanino M., op. cit., 54-55. 2. ASCPF, Vis. CoU., v. 21, f. 49. - Edhe sot ne Bosne per keshilltaret e kishes perdoret fjala »prakaratur«. 3. Vanino M., op. eit., 55-56. 4. ASCPF, SOCG, an. 1633, v. 263, f. 277. 5.ASCFP, SC, Servia, v. 1, f. 588: x ••• due piene casse di tutte quante scritture, relazioni di visite composizioni famosissime« - »Le scritture e i libri di questa mia povera diocesi di Scopia tutti sono brusciati, pressi e saccheggiati dalli Turchi, 0 nascosti in luoghi deserti dalli miei antenati predecessori«, citati sipas: Radenie J., Rimska kurija ... , 652. . 6. Pas bombardimit te Shkupit me 6. IV. 1941. kur u godit drejtperdrejt dhe u shkaterrua rezidenca e ipeshkvit, neopinion filloi te thuhet se »Dioqeza ekziston prej vitit 1941«. 7. Zamputi 1., op. cit., I, 296. 8. Eubel III, 110. 9.Racki dr F., op. cit., 125. 10. Farlati VIII, 124. 11.Farlati VII, 123-124 keshtu i shenon emrat e pjesemarresve: Petrus Budi, capeUanus Procopiae, Marcus Relatius, par. S. Mariae Assumptae de Presren, Demetrius Palichi, par. eccl. Nativitatis S.? Virg. in Cratocia (Cratovia, Kratova?), Athanasius Colesei, par. eccl. S. Mariae de Ingneva (Iagneva?) Gregorius Colaici, par. S. Nicolai de Monte Novo, Petrus Rinich, par. eccl. S.Georgii in pago Vetniza (Letnica?), Hieronymus, par. S. Petri Nepciensis (Ipeciensis?). Michael Summa par. eccl. S. Mariae Assumptae in Sceghien (Sciegech, Sciogan?), et Nicolaus Colesii, par. eccl. S. Alexii de Covise (?). 12. Ibid. 13. Ibid., 124-125. 14. Ibid., n25. 15. Eubel IV, 86. 16. Farlati VII, 123-126. 17.ASCPF, SOCG, an. 1633, v. 263, f. 275: »Nelle Sinodi celebrate tre volte in questi otto anni s'e dato ordine ehe li Curati ciaschedun di loro neUa sua cura attenda d'insegnare i punti leggere, et irnparare a mente la Dottrina Christiana, e cosi fanno ... hano cauato molto frutto, e s'e procurato uerbis, et operibus
172
di sradiear i uitij, e fargli auanzar nel timore e seruitio di Dio tanto i Preti quanta i Seeolari eome si uede nelle ordinationi Sinodali.. 18. ASCPF,Vis. Coll., an. 1639, v. 18, f. 234. 19. Ibid .. an. 1642, v. 21, f. 53. 20. Eubel IV, 86. 21. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f. 257, 258. 22.Ibid., v. 5, f. 618 eshte e botuar kopja me titull: Esposizione sinottiea dei disposto e eonvenuto nella generale adunanza dei MM.RR. Saeerdoti Missionarii si seeolari ehe Regolari eomponenti il Clero dell'Arehidioeesi di Seopia tenuta dall' Areiv.F. Dario Bueeiarelli nella Chiesa eatte-drale di Santa Maria Auxilium Christianorum in Priserendi Li 12. Aprile 1865, Ragusa 1872. Coi Tipi di Carlo Pretner. 23. Arkivi i Famullise se Prizrenit, fondi »Pashk Trokshi, nr. 19 (mete]: AFP) 24. Arkivi i Farnullise se Stublles 1910, 1-2, nr. 2. (mötej: AFS) 25. AFS, 1914, 1-3, nr. 3.
173
SHENJTERIT E KETYRE ANEVE Edhe ne keto kohe te veshtira, keto vise i kane pasur shenjterit e vet, njerezit qe u dalluan me jeten shembullare krishtere dhe me guximin e tyre duke mos e kursyer as jeten. Ketu do t'i permendim vetem disa prej tyre, per te eilet kemi te dhena te ruajtura. Shembulli i pare i ketille eshte Andrea Bogdani. Menjehere pas vdekjes se tij, te gjithe famullitaret dhe misionaret e dicqezes se Shkupit ia drejtuan nje lutje Kongregates se Propagandes qe te ndermjetesoje te Kongregata e riteve te shenjta, per ta filluar proeesin e beatifikimit te kryebariut te tyre te ndjere. Kerkesen e derguan me 2 prill te vitit 1684, vetem tre muaj pas vdekjes se argjipeshkvit.' Ja se cka i shtyri keta prifterinj ta bejne kete hap njezerit. Ne leter me se pari e paraqesin hollesisht rrugen jetesore te argjipeshkvit. Ai duke deshiruar qe nje dite te behet prift, ne moshen 25-se vjecare niset ne kembe per ne Itali. At je i kreu studimet ne Kolegjin e Laretos per gjashte vite. Pas kthimit si misionar ne Prizren dhe rrethine, u angazhua shume per grigjen qe iu besua. Ne fund turqit ia dogjen shtepine e prinderve, prandaj bashke me familjen u shperngulen prej atje dhe u vendosen ne Prishtine. Kur dom Andreu u emerua argjipeshkev i argjipeshkvise se Ohrit ne vitin 1650, me kerkesen e tij dhe sipas vendimit te Kongregates, pas nje kohe u transferua ne Shkup. Nga dioqeza e vet u terhoq ne pleqeri te thelle. Pastaj dergji i semure plot dhjete vite, duke e kaluar kohen ne lutje dhe duke bere vepra te mira kudo qe mundej. Ne kete kohe turqit pergatiteshin ta mposhtin Vienen. Nga kjo ekspedite qe e pergatitnin ata, dridhej krejt Evropa. Megjithate argjipeshkvi i semure duke u lutur e profetizoi distaten e turqve, gje qe edhe ndodhi me vone. Pas vdekjes u varros ne kishen e Janjeves. Per habine e madhe te vendasve, jo vetem te katolikeve por edhe te myslimaneve, ne kumbonaren e kishes se famullise, qe paraqitur nje drite e cuditshme, e pazakonshme, te eilen e kishin pare te gjithe. Lidhur me kete, sikur te gjithe e kuptuan se: »U shejterua Irnzoti plak dhe sipas gjasave do te kete paqe ne tere boten«, theksohet ne kerkesen e meshtareve. Duke e pasur parasysh jeten e rende dhe te pervuajtur te argjipeshkvit, pastaj sernundjen e tij te gjate shumevjecare, te eilen e perballonte me nje durim te jashtezakonshem, frymen dhe shpirtin e tij te thelluar gjithmone ne lutje dhe gatishmerine
174
e madhe ne lemin e dhemshurise dhe dashurise se frytshme krishtere, mandej profeeine e tij lidhur me shkaterrimin e ekspedites se madhe ushtarake turke ne Viene, si dhe duke u mbeshtetur ne dukurite e pazakonshme dhe ne ate qe po degjohej pas vdekjes lidhur me meritat e tij, prifterinjte e nenshkruar dhe misionaret e lusnin Kongregaten qe t'i perkrähe lutjet e tyre dhe nje dite ta shohin kryebariun e tyre ne lter te shpallur te shenjte«.? Mjerisht, deshirat dhe lutjet e tyre mbeten vetem ne leter. Shkak ishin kohet e veshtira, ashtu se as qe mund te plotesoheshin te gjitha ato kerkesa te eksperteve te eilet duhej ta udhehiqnin kete aksion. Ngjarjet dhe problemet gjate depertimit e vecanerisht pas terheqjes se ushtrise austriake (1690) ia humben cdo gjurme ketij aksioni te merituar. Duke u kthyer ne dioqezen e vet, me 9 mars te vitit 1686, argjipeshkvi Pjeter Bogdani i shkruan Kongregates se Propagandes, me c'rast ia paraqet gjendjen e mjerueshme te dioqezes dhe te popullsise per te eilen i ishte besuar kujdesi. Ne letren e argjipeshkvit jane shume te rendesishme fjalet, se ky vend eshte »eon fierissimi martirii«, do te thote plot me martire te shumeguximshem." Keto fjale te argjipeshkvit jane vetem nje shenim per ata njerez te shumte te panjohur, te eilet e deshmuan besnikerine e vet ndaj Krishtit edhe me jeten e vet. Vertet do te ishte e pamundur te numrohen ketu te gjitha keto raste sepse shumiea prej tyre nuk jane te regjistruar askund. Prandaj ketu do t'i permendim vetem disa prej tyre, edhe ate rastet me karakteristike per te eilat deridiku na flasin edhe dokumentet e ruajtura. Nje rast te ketille na e permend argjipeshkvi Gjon Nikolle Kazazi ne raportin e tij derguar Kongregates se Propagandes ne vitin 1743. Ai thote se pas luftes se pasuksesshme austriake, turqit iu hakmoren popullsise se ngrate, e cila mbeti nen meshiren dhe pameshiren e tyre. Me kete rast vazhdon relatori, turqit haptas i mbyten dy prifterinj tone dhe shume katolike mbeten viktima te terbimit te tyre, ndersa grate i shiten si rober. Per fat te mire, ipeshkvi perseri i kthehet kesaj ngjarjeje te pikellueshme, deshmitar i te ciles ishte edhe vete, pasi asokohe u gjend ne dioqeze. Pra, ai thekson se pas luftes, turqit i vrane ne menyre me barbare shume besimtare tonet » ... per I'odio ehe havevano eontro di noi ... «, (do te thote nga urrejtja qe kishin ndaj neve), qe do te mund lirisht ta thoshim edhe me fjalorin teologjik »in odium fidei«. Argjipeshkvi vazhdon te shenoje, se shumiea e tyre shkonin, iknin te jetonin si endacake, ndersa tjeret i shitnin si rober. Pra, u vrane dy prifterinj njerin e vrau nje M, ndersa tjetrin nje pasha, i eili viktimen e vet e la te pavarrosur ne mes tö sheshit plot pese dite. Te gjithe kalimtaret e-perbuznin viktimen e pafajshme." Keq se argjipeshkvi askund nuk na i jep emrat e meshtareve te vrare apo se paku emrat e disa besimtareve, as vendet ku jane bere keto krime, ne menyre qe te ruhej kufiri i vertete dhe real, me te gjitha te dhenat e nevojshme, ashtu si i hasim edhe ne shkrimet me te hershme mbi rnartiret. Me emrin eksplieit te martireve, permenden tre fatlume ne propozimin e argjipeshkvit M. Krasniqit. Ai ne vitin 1821 i dergon Kongregates se Propagandes nje lutje per ta filluar proeesin e beatifikimit te tyre. Eshte dem qe nuk kemi mundur ta gjejme origjinalin e propozimit te argjipeshkvit, ne te eilin pa dyshim do te jene perfshire te gjitha shenimet e hollesishme lidhur me keta tre deshmitare tone te guximshem. Krejt kjo dei qarte vetem nga pergjigjja te eilen ia dergon argjipeshkvit konsultori i Propagandes, Ne kete leter jane perfshire edhe udhezimet per proeesin eventual te eilin mendonte ta fillonte argjipeshkvi Krasniqi per keta tre." Argjipeshkvi se shpejti i pergjigjet Kongregates me 26 qershor 1821 dhe i shkruan se per shkak
175
te kushteve tejet te veshtira ne dioqeze eshte e pamundur t'i mbledhe dokumentet e nevojshme per pro ces in e tre martireve te propozuar per beatifikim." Por edhe ne kete rast na mbeten te panjohur emrat dhe vendet prej nga jane si edhe vendi ku martiret tone e deshmuan besnikerine ndaj Zotit. Nje tjeter fytyre e shenjte eshte argjipeshkvi i Shkupit Fulgenc Carevi 18791888 e me vone ipeshkev i Hvarit 1888-1901. E derguan ne pjesen me te skajshme te Turqise Evropiane, e cila ne krahasim » ... me Evropen e civilizuar, vertet ishte pjesa me e ashper, me e pergjakshme, me e parregulluar-s", si thekson ai ne letren e vet te dates 20 qershor 1881. Megjithekete ka qene dhe ka mbetur rregulltar, prift dhe shembull i mire, perkatesieht epror i nje dioqeze me hapesire tejet te madhe e cila perjetonte momente shume te veshtira. Qysh ne fillim iu kushtua me gjithe shpirt organizimit dhe thellimit te jetes fetare ne ipeshkvi. Ai, pervec vellazerive te deriatehershme, themeloi edhe tjera, ashtu se ne kohen e tij te tilla kishte per te gjitha kategorite e besimtareve. Keshtu permenden: Kongregata e Shen Merise, Rregulltaret e Shen Kryqit, te Shen Luigjit per Femije, te Sakramentit te Shenjte, te Shen Mihillit, te Shen Markut, te Shen Anes per femra. U kujdes shume per titujt e meshtareve dhe te rregulltareve duke dashur qe dioqezes t'i siguroje numer te mjaftueshem meshtaresh te mire. Kur per shkak te shendetit te dobet, e la Shkupin dhe u vendos ne Hvar, papa i atehershem Leoni XIII u deklaroi disa miqve te argjipeshkvit: »Argjipeshkvi Carev eshte njeri i shenjte«." Kesisoji mendohej edhe ne dicqezen e tij. Deshmitar e kemi ipeshkvin e mevonshem Ate Smiljan Cekaden, i cili ne vitin 1959 ia dergoi Provinciatit franceskan ne Zare, te gjitha mendimet dhe bindjet e atyre qe ende kujtoheshin ne argjipeshkvin Carev. Keto gojedhena ne dioqeze, vazhdon ne leter ipeshkvi, flasin njezerit se Carevi ka qene »prift i devotshem dhe i shenjte«.? Edhe ne mjedisin e ri te dioqezes kroate, u shpreh puna e tij e vyeshme baritore. Me perkushtim te vecante sillej ndaj te varferve, te eilet edhe atje ishin shume, Ai dinte t'u shperndante atyre krejt c'kishte, duke i konsideruar si vellezer te nevojes, Edhe me semundjen u tregua i madh: te gjithat i duronte me guxim e hare, duke u dhene ne kete menyre shembull te mire te gjithe atyre qe e vizitonin. Asnjehere nuk eshte degjuar te ankohej per cfaredo qofte. Pas vdekjes dolen ne shesh edhe shume virtyte te panjohura te tij, si deshmi e sigurt e jetes se tij te shenjte. Bindja e pergjithshme e te gjiteve u derdh ne nje mendim dhe ndjenje te perbashket: vdiq shenjti. Por, si duket, rruga e tij jetesore me se miri eshte pershkruar ne Acta Ordinis, ne te eilen i lexojme fjalet: »Dhe keshtu beri nje jete mjaft te shenjte derisa semundja e gjate nuk e rrexoi, Me shpirtin kah qielli i duroi kryqet e jetes. Virtytin e pati perhere sprove. Fitoi shume merita duke i tejkaluar pengesat ne trugen e jetes. Te gjitheve ua ka lene mesimin dhe shembullin e jetes se shenjte.Shpirti i tij i liruar nga pesha e trupit fluturoi ne trugen per parajse, i kenaqur nen driten e perjetesise«." Me ne fund le ta permendim edhe nje rast te diteve tona, i cili ka mbetur ende i fresket ne kujtimet e deshmitareve te gjalle. Ky eshte Gnidoveci i cili e drejtoi Dioqezen e Shkupit gjate viteve 1924-1939. Ishte anetar i Rendit Misionar te Lazaristeve. Qysh ne fillim i befasoi te gjitha qarqet e pranishme me rastin e ardhjes se tij ne Shkup dhe Prizren kur i pershendeti besimtaret dhe te tjeret me fjalimin e shkurte ne gjuhen shqipe. Ai duke e ditur se shumica e besimtareve te ipeshkvise se tij i perkasin ketij populli, eshte perpjekur dhe e ka mesuar paraqitjen e tij pershendete176
se. Me vone ai e mesoi aq mire gjuhen sa qe mund te predikonte, rrefente dhe te komunikonte me njerez kudo qe shkonte. U kushtonte shume kujdes dhe dashuri besimtareve te shkaperderdhur, te larget dhe te shumte ne kete diaspore te madhe, te eilet shkonte vete t'i vizitonte shpesh dhe t'i keshillonte te vazhdonin te mbeteshin ne rrugen e drejte. Kujdes te vecante tregoi ndaj laramaneve , te cileve u shkonte ne shume katunde dhe shtepi. Per ta i ndertoi edhe dy kisha: ne Dunave te Malit te Zi te Shkupit dhe nö Kervaseri afer Prizrenit, ne menyre qe ndoshta fitojne guxim per t'u paraqitur dhe pranuar haptas se jane pasardhes te Krishtit. Ndaj te varferve tregoi dashuri te vecante duke mos pyetur per fene e tyre e as per kombesine. Ka mjaftuar te trokitej ne deren e tij ose t'i zgjatej dora dhe askush te mos kthehej i deshperuar. Oe i palodhur ne mbrojtjen e te drejtave te katundareve te cileve ne menyra te ndryshme u merrej toka. Atehere ipeshkvi ka ditur te trokase edhe ne dyert e faktoreve me pergjegjes te vendit, vetem e vetem t'i mbroje te shtypurit, te shkelurit. Fatkeqesisht, rralle ka pasur sukses per kete sepse aso kohe sundonte vetem ligji i forces, Ne Prizren e ndertoi seminarin modern i eili premtonte fryte te mira. Ne kohen e ipeshkvimit te tij mori hov edhe veprimtaria ndertirnore e dioqezes, lnieiator dhe ndihmes i cdo aksioni te ketille ka qene pikerisht vete ipeshkvi Gnidovee. Le t'i permendim kishat qe jane ndertuar ne kohen e tij: ne Smac, Ferizaj, Letnice, Gjakove, Gusi, Prishtine, Peshter dhe ato qe u permenden edhe me pare ne Dunave dhe Krvaseri. Ketij vargu duhet t'ia shtojme edhe ato ne jug te dioqezes: ne Dushanove dhe Bistrenice si dhe kapelat ne Pepelishte, Kumanove, Titoveles, Shtip dhe Oher. Ne fund le ta permendim edhe ate se eshte ne perfundim e siper proeesi i dioqezes mbi shpalljen e sherbetorit te Zotit, ipeshkvin Franjo Gnidovee si te lumtur te Kishes Katolike. II Shenimet 1. ASCPF, SC, 1684, Servia, v. 1, ff. 131 sqq. 2. Ibid., f. 134, nenshkrues te lutjes jane: P. Karagiq, misionar i Trepces; N.Bacich, mis. i Malit te Zi; Gio. Jankovich, mis. i Shkupit; Marco Masarechi mis. i Novoberdes, Vicenzo Vlascich, mis. i Kratoves; Gio. Bogdani, mis. i perbashket; To. Rospassani, mis. i Prizrenit dhe Pietro Tolich. 3. Ibid., f. 157. 4. Pas disfates se ushtrise austriake rne 1690 turqit u hakrnoren ne banoret. Nder te tjera perrn endet se i kane vrare edhe dy prifterinj: dom Gjon Bogdanin, nipin e kryeipeshkvit te ndjere Pjetrit, dhe dom Gjon Jackoviqin, ASCPF, SC, 1690, Servia, v. 1. f. 116; Radenie J., Rimska Kurija ... ,421. Gjergj Bogdani e njoftoi Kongregaten se tataret e kishin prere dhe coptuar vellaun e tij Gjonin, abat dhe misionar, Radenie J., op. cit., 425. Me 1715, pasi Porta i shpalli lufte Venedikut, pashai i Pejes dha urdher te burgosen shume prifterinj dhe misionare. Ne mesin e tyre ka qene edhe plaku dom Pjeter Vicovario, te cilin pasi e mberthyen ne pranga, e munduan aq shume sa qe vdiq nga mundimet. Te tjeret i shpetuan besimtaret, pasi pashait i dhane nje sasi te madhe te hollash, Radenie J., op. cit., 534. Argjipeshkvi T. Tomiciq e ka lajmeruar Kongrgaten me 8. V. 1755 nga Novi Pazari se aty kishte gjetur pak katolike. Para luftes (1737-1739) prej tyre ka pasur shume. Mirepo nje pjese ka ikur ne Hungari, pjesen tjeter turqit e prene, ndersa pjesa e trete e perqafoi fene myslimane, pervec 2-3 plakave, te cilat publikisht e shprehen besimin katolik, shih: ASCPF, SC, 1755, v. I, f. 326; Radenie J., op. cit., 638. 5. ASCPF, SC, Servia, v. 1, ff. 325-334: »... vari Fedeli dei nostri restarono barbaramente trucidati dai Turchi per l'odio ehe haueuano contro di noi, molti andarono rammiughi, e mol ti ancora uenduti schiavi.
177
Due saeerdoti ueeisi, un da un potente Begh, e I'altro da un Bassa ehe 10 feee star 5 giomi senza sepoltura in mezzo alla Piazza, ealpestato da tutti«. 6. Ibid., v. 3, f. 374. 7. Velnic T., op. cit., 25-29. 8. Ibid., 33. 9. Ibid., 18. 10. Cituar sipas: Velnic T., op. cit., 58. 11. Deri me sot jane te njohur tri jeteshkrime te ipeshkvit F. Gnidovee, duke mos i llogaritur tregimet e vogla neper revistat e ndryshme: Kordin A., Biskup Gnidovee, Ljubljana 1939; Zagar dr J., Skof dr Janez Franöisek Gnidovee Misijonske Druzbe, Apostol in zrtev, Ljubljana 1967 (ne doreshkrim dhe ka 453 faqe); Gerziniö A., Bozji sluzabnik Janez Gnidovee,Duhovnik, vzgojitelj, misijonar, skot, Buenos Aires 1972.
178
PISHTARET E ARSIMIT DHE PIONIERET E SHKOLLIMIT NE DIOQEZEN TONE Njohesi i mire i historise mesjetare te shqiptareve, Millan Shuflay, na bind se shqiptaret midis Tivarit, Prizrenit, Ohrit dhe Vlores ishin te arsimuar si neper qytete ashtu dhe ne katunde, me perjashtim te viseve malere.' Jireceku nga ana e vet nuk ka nguruar ta thote edhe kete: »Ata (do te thote shqiptaret) ne Mesjete paraqiten si popullsi e vjeter krishtere me kulture me shume qytetare, e cila eshte shume me afer grekeve dhe romaneve dalmatine sesa serbeve te posakrishterizuar. 2 Prandaj aspak nuk na befasojne edhe shenimet e mevonshme qe flasin per ate se rreth vitit 1364 kishte njerez nga viset veriore te Shqipterise te eilet shkonin ne qytetet e ndryshme dhe e mesonin gramatiken, moralin dhe lendet tjera, si ishte zakon ne sistemin e atehershem te shkollimit. Ose, le ta permendim edhe rastin e priftit nga Shen Pali i Pultit, i eili e dergoi nipin t'i studioje shkeneat ne Dubrovnik." Kohet e veshtira, vecanerisht rrethanat e pavolitshme politike ne te eilat u gjenden shqiptaret shume shekuj me radhe, ebene te veten edhe ne kete lerne. Por, asnjehere nuk u shua deshira e as perpjekja e individeve qe te krijojne ne gjuhen amt are , dhe ne kete menyre ta ndihmojne popullin e vet dhe ta ruajne qofte edhe nje fije te helle te se kaluares edhe ne lemin e kultures. 5 a)Pishtaret e arsimit ATE PAL HASI, me prejardhje nga rrethina e Prizrenit. Per te mesojme nga shkrimet e shkrimtarit te njohur e me vone edhe te ipeshkvit Pjeter Budi. Ky, duke folur ne parathenien e vepres se tij »Dottrina ehristiana« (Mesimi krishter), thekson se si e ka gjetur nje veper (me siguri ne doreshkrim) te franceskanit te nderuar ate Pal Hasit.Kjo veper e mbante titullin »Dita e gjyqit«6, dhe permbaute edhe kenge tjera fetare. Para se te nisej Budi per ne Rome, per ta botuar kete Iiber, nga doreshkrimi i ate Hasit i pershkroi disa kapituj, disa i shkroi vete, ndersa dicka perktheu edhe nga gjuhet tjera. Kete pune Budi e filloi ne vitin 1604, si qe del nga letra te eilen ai ia dergon kardinalit Gozzadini nö vitin 1621.7 Sipas fjaleve te Pjeter Budit, vepra e ate Hasit, si dhe shtojea e saj, qene te shkruara ne shqip (»be gjuhu t'arbreshe«)." Tjera te dhena per ate Palin s'kemi ende kurrfare, e as per punen e tij te .merejshme letrare.
179
PJETER BUDI (1566-1623) - Edhe pse nuk ishte me prejardhje nga keto ane, ketu e permendim sepse ne trollin tone e filloi punen e tij meshtare dhe veprimtarine e shumellojshme letrare. Si kurat, ai sherbeu neper vende te ndryshme te kesaj dioqeze. Keshtu ne vitin 1610 e gjejme ne Shkup ndersa ne vitin 1617 ne Prokuple. Qysh ne vitin 1599 qe emeruar vikar kryesor per Serbine dhe kete detyre e ushtroi plote 17 vite, deri ne vitin 1616.9 Libri i tij i pare me titulI: »Dottrina Christiana« u botua ne Rome ne vitin 1618. Ky ishte nje perkthirn i katekizmit te Belarminit, i eili ishte botuar ne vitin 1597. Vepra ka 292 faqe. Me vone u ribotua edhe disa here, si per shembull ne vitin 1634, 1664 dhe 1668.10 Ne afer 110 faqe jane te permbledhura lutjet e ndryshme, fjalet e urta dhe tregimet ne vargje." Pas tri viteve, perseri ne Rome ai boton vepra te tjera. E para eshte »Rituale Romanum« dhe ka 360 faqe. Te gjitha jane lutje ne latinisht, por rubrik at dhe udhezimet jane ne gjuhen shqipe. Pervec kesaj, brenda ne veper eshte edhe nje poezi ne gjuhen shqipe dhe nje tjeter nö latinisht. Kah fundi i eshte shtuar edhe nje leter e pasur te eilen Budi ia drejton klerit shqiptar te asaj kohe. Kesaj vepre i eshte shtuar edhe nje veper me e vogel, me gjithsej 16 faqe, qe eshte nje lloj udhezimi per sherbimin e mire te meshes. Ne pasthenien e Ritua!it, Budi eshte nenshkruar si »Episeopus Zadrimensis«.'? Vepra e tij e trete e njohur eshte »Paseehyra e t'rrefyemit« (Pasqyra e te rrefyemit), do te thote perkthim i !ibrit te Emerik De Bonisit »Speeehio di eonfessione «. Libri u eshte dedikuar atyre, te eilet nuk dinin gjuhe tjera pervec shqipes.!' Pervec librave te permendur qe e paten fatin te botohen, tjerat nuk jane botuar per shkaqe ende te panjohura per ne." Duhet theksuar se Budi ne krijimtarine e tij nuk paraqitet vetem si perkthyes i thjeshte. Ai e pershtat tekstin ne gjuhen e vet dhe ia jep origjanilitetin dhe freskine shprehese. Udhezimi i ka perfshire shume gjera !idhur me poziten e besimtareve te atehershem dhe te metat e tyre. Keshtu per shembull ai luft on kunder adeteve te keqija dhe bestytrive (besimeve te kota); e mohon besimin ne endrra, ne fallet e ndryshme dhe ne »shkruarjet« tjera per gjetjen e sendeve te humbura. Kamaten e tepruar prej 10% e ka karakterizuar si kundervajtje te rende, sihurse edhe ngritjen e paarsyeshme tö cmimeve nga ana e tregtareve. Nuk nguronte t'ua terhiqte verejtjen edhe udheheqesve popullore per detyren e tyre te shenjte qe te gjitheve t'u gjykohet pa dallim, pa marre parasysh se per kend eshte tjala." Budi eshte i njohur edhe si organizator i kryengritjes per clirimin nga roberia turke. Menjehere pasi u be ipeshkev i Sapes, shkoi ne Rome dhe e paraqiti projektin e tij per kryengritje kund er turqve. Ai per kete nuk ka folur ne menyre te paeaktuar, por fare konkretisht, duke e theksuar edhe numrin e njerezve me te eilet disponon vendi i tij. E thekson edhe ate se per kete qellim jane te bashkuar te gjithe shqiptaret katolike dhe myslimane, dhe se ishte arritur marreveshja mbi atdheun." PJETER MAZRREKU - Me prejardhje nga Prizreni. I njihte disa gjuhe. Ishte njeri »... me shikim depertues dhe inteligjence te forte, dinamik dhe i shkathet, i pavarur ne gjykimet dhe me pervoje te pasur«." Si vizitator i Papes i kaloi te gjitha viset katolike »ne kater mbreteri«. Me vone u emerua edhe ipeshkev i Prizrenit, ndersa pas kater muajve u transferua ne seline e Tivarit. Vdiq nö Shkup me 27 nentor 1634. Per kete rast kurati i Novoberdes Gjon Kokiniqi, e ka lene deshmine me te mire per vyrtytet e te ndjerit, nö Jetren qe ia dergon Propagandes, me keto fjale: »As ka pasur, e as do te kete ndonjehere ne keto vise nje ipeshkev te ketille«." 180
Ne mesin e shume raporteve te tij, te eilat si ipeshkev ia dergonte rregullisht Kongregates, ka rendesi te vecante ajo e vitit 1623, kur si vizitues apostolik e vizitoi Hungarine, Bosnen, Serbine dhe Bullgarine." Bashke me raportin gjendet edhe nje pyetesor i Propagandes me 56 pyetje, te eilave Mazrreku u pergjigjet hollesisht, sugjeron dhe propozon zgjidhje; ketu eshte edhe letra percjellese per kardinalin Ludovisi." Eshte i njohur edhe raporti i tij i dyte, i vitit 1633, te eilin e lexoi para eterve te Propagandes. Pervec gjendjes ne disa pjese te Dukagjinit, ai permend edhe nje numer te madh te fjaleve shqipe, per te eilat thote se burojne nga italishtja. Ky »fjalor« permendet ne letersine shqipe per shkak te alfabetit dhe te shenjave te vecanta qe i perder me kete rast Mazrreku." ANDREA BOGDANI - Nga nje leter me te eilen ka qene i propozuar si argjipeshkev i Ohrit, kuptojme se ka qene shqiptar, i lindur ne Gurre afer Prizrenit.F Me vone eshte emeruar argjipeshkev i Shkupit dhe ne kete pozite qendroi deri ne vitin 1677, kur per shkak te moshes dha doreheqje, e eila iu pranua. Nipi i tij dhe zevendes ne fronin e ipeshkvit, Pjeter Bogdani, shenon se xhaxhai i tij ia ka pergatitur nje gramatike te mrekullueshme latinisht-shqip. Kjo gramatike i ka humbur dhe eshte zhdukur me rastin e ikjes dhe fshehjes gjate lufterave austro-turke.f PlETER BOGDANI - Ka lindur ne te njejtin vend sikurse edhe xhaxhai i tij. Nga Roma u kthye si doktor i filozofise dhe i teologjise; 21 vite e udhehoqi ipeshkvine e Shkodres dhe here pas here edhe te Tivarit. Ne fronin e Shkupit erdhi pas xhaxhait te tij. Ne Padove ku qe fshehur nga ndjekjet e turqve, e dha te botohet vepren »Ceta e profeterve«, e eila u botua ne vitin 1685, me ndihmen e pakursyer te kardinalit Barbarigo. 24 Libri eshte botuar ne dy gjuhet: shqip dhe italisht, ne dy shtylla paralele. Fillon me krijimin e botes dhe vazhdon te perpunoje motive te ndryshme nga Bibla. Ne pjesen e dyte flet per Jeten e Krishtit, Shelbuesit te botes (De Christo Salvatore mundi). Vepra ka gjithsej 428 faqe, nga te eilat pjesa e pare i perfshine 234, ndersa pjesa e dyte 194 faqe. Jane gjetur edhe dy pseudo-botime, me disa ndryshime te vogla. Sipas kesaj shihet se vepra ka qene me vlere, pasi ribotimet e saja jane bere me vendimin e vete Kongregates se Propagandes." Pervec permbajtjes religjioze, ne veper gjejme edhe shume njohuri tjera te nevojshme dhe te dobishme: pervec hyrjes, jane permbledhur edhe disa poezi te eilat autorit ia kushtojne persona te ndryshem. Ka edhe disa shpjegime gjeografike dhe astronomike, si dhe urti te ndryshme me karakter moralo-didaktik. Shkrimtari qysh ne fillim te parathenies se tij, vete thote se kete e pergatiti » ... qe ta arsimoje Shqiperine dhe Serbine e varfer (do te thote Kosoven), e eila ne pjesen me te madhe flet shqip«." Vepra e P. Bogdanit ne teresi, jo vetem qe i mrekulloi shume studjues, si atehere ashtu edhe sot, por e meritoi edhe kete mendim nga pak lajkatues: »Duke u nisur nga teksti italisht, vepra eshte e shkruar me nje qartesi dhe pasuri te hollesive interesante, sa qe pothuajse eshte e pabesueshme se nje veper e tille ka mundur te shkruhet ne shekullin XVII, edhe ate per shqiptaret dhe ne gjuhen shqipe!«." Pjeter Bogdani jo vetem se e shkroi vepren e pare origjinale te njohur ne gjuhen shqipe, e eila do te kete vlera te perhershme ne letersine e ketij populli per shkak te pasurise.gjuhesore dhe te formave te ruajtura, por edhe per ate se ai me kete eshte treguar edhe si njeri me erudieion te madh. Shihet pra se i njeh mire shkrimtaret kishtare, filozofet e vjeter, dijetaret, shkrimtaret, vecanerisht klasiket." Le t'i permendim ketu edhe relaeionet e shumta te tij, te eilat ia ka derguar Kongregates se Propagandes si ipeshkev i Shkodres e pastaj edhe i Shkupit, dhe te 181
eilat kane vlere historike. Ne to gjejme shume te dhena me interes te eilat flasin per veshtiresite, problemet sociale dhe gjendjen e rende politike vecanerisht te katolikeve pas terheqjes se ushtrise austriake." Bogdani ishte patriot. Kjo shihet qarte nga raporti i tij i gjere mbi gjendjen e kishes ne Shqiperi dhe Serbi, te eilin ai ia dergoi Kongregates pas vitit 1685. Ketu flet per besimtaret e tij te eilet jane paraqitur vullnetarisht qe, vetem me 300 luftetare ta marrin Novoberden e njohur pa gjakderdhje.P GJON NIKOLLE KAZAZI - Ka lindur ne Gjakove. Pas kryerjes se studimeve ne Ferme te Loretos, u kthye ne atdhe i kurorezuar me titullin e dyfishte te doktorit te filozofise dhe teologjise. Se shpejti behet vikar kryesor ne dioqezen e vendlindjes. Ne vitin 1743 u emerua edhe argjipeshkev i Shkupit dhe ne kete detyre mbeti deri ne vdekje ne vitin 1752.31 Gjate qendrimit te tij ne Rome, ne vitin 1740 ne Biblioteken e Propagandes e zbuloi te vetmin ekzemplar te ruajtur te librit te harruar te priftit shqiptar dom Gjon Buzukut »MESHARIN« i eili eshte botuar ne vitin 1555.32 Pas kesaj ai e botoi edhe vepren e tij origjinale me titulI »Breve eompendio della Dottrina Christiana« (Perrnbledhje e shkurter e mesimit krishter), e botuar ne Rome ne vitin 1743. Pas faqeve te hyrjes, ne te eilat gjenden edhe emrat e personave qe e kane lexuar dhe lejuar tekstin, vazhdon nenshkrimi i vete autorit me keto fjale: »D. Joanne Nieolovieh Cassasi Vieario Generali Arehiepiscopi Useopiensis« (Dom Gjon Nikolle Kazazi vikar kryesor i argjipeshkvit te Shkupit). Nga keto radhe shihet se vepra me se pari eshte shkruar ne latinisht ose ne italisht, e pastaj eshte perkthyer edhe ne shqip. Prej faqes 5 deri ne 46 vjen teksti shqip me titulI »Doktrina e kershten «. Vepra e ka vleren e vet, sepse eshte e shkruar ne dialektin i eili flitej aso kohe ne Gjakove dhe ne rrethinen e saj.33 ATE SHTJEFEN GJEOVI-KRYEZIU Ka lindur me 3 nentor te vitit 1873 ne Janjeve, ku edhe e kreu shkollen fillore. Gjimnazin e kreu ne Troshan e pastaj me disa shoke i ndjeku studimet filozofiko-teologjike neper viset e ndryshme te Bosnes: ne Fojnice, Dervente, Banjalluke dhe Kresheve. Si prift dhe mesues sherbeu neper vende te ndryshme: ne Troshan, Peje, Zym, Arbnesh te Zares (Borgo Erizzo) , ku ka dhene gjuhen shqipe ne gjimnazin e atjeshem. Me 14 nentor te vitit 1929 u vra rne tradheti nga plumbat e krimineleve te panjohur prane famullise se tij ne Zym afer Prizrenit. 34 Pervec punes kulturore e letrare;" ai perktheu ne shqip edhe shume vepra me permbajtje religjioze." Pastaj ne vitin 1910 ne Shkoder e botoi vepren e njohur »Agimi i qytetnise«. Por vepra me e njohur e eila isolli fame boterore, eshte »Kanuni i Leke Dukagjinit«, e botuar ne Shkoder ne vitin 1933, pas vdekjes se tij. Kjo eshte nje permbledhje e te drejtes zakonore, materialet e se ciles Gjecovi i mblodhi neper katundet e ndryshme shqiptare nga pleqte, te eilat pastaj i radhiti, ua dha formen dhe i ndau ne libra, kapituj, nene, aline dhe paragrafe." Supozohet se ky e shkroi edhe vepren e gjere me me se 350 faqe mbi historine kishtare te shqiptareve." Do te na conte shurne larg ne qofte se do te perpiqeshim vetem t'i numeronim te gjithe ata meshtare e krijues me pak te njohur ne lemin fetar dhe kulturor. Megjithate le ta permendim ketu, qofte edhe kalimthi, dom Pjeter Rataein, te .cilin e cmonte dhe e theksonte ne menyre te vecante argjipeshkvi Kazazi." Si ky jane edhe mesuesit e njohur te kesaj kohe dom Gjergj Logoreei dhe dom Zef Berisha, te eilet kane qene te pa lodhshern ne kryerjen e detyrave te veta meshtarake dhe arsimore." Vecanerisht duhet te theksohet dom Nue Bytyci, prift, mesues dhe poet, i lindur ne
182 Zym. Perkthimi i tij i himneve dhe i psalmeve kishtare, edhe sot mund te lexohet me lehtesi, Eshte e njohur edhe permbledhja e tij e poezive »Memleqeti«. Vdiq larg prej atdheut te tij, ne Kuvendin e motrave Bijat e Dashurise se Zotit ne Han te Kumpanit, ne Bosne." b)Shkollat Kur eshte fjala per shkollat ne te kaluaren e viseve tona, duhet t'i vecojme disa faza te zhvillimit. Pervec kesaj, do te perpiqemi ta sistematizojme krejt ate qe eshte ruajtur neper dokumentet nga keto kohe te mocme. a)Shkollat private Me kete i nenkuptojme ata mesues te shumte par te panjohur te eilet te vetedijshem per detyren e tyre, e mblidhnin rreth vehtes rinine dhe femijet, dhe ua mesonin diturite fillestare. Keshtu punohej ren dom neper kishat dhe kuvendet, keshtu punonin meshtaret, e shpeshhere ndoshta edhe nen qiellin e hapur. Nje pjese e ketyre nxenesve vendoste ta merrte rrugen meshtare dhe rendem ata shkonin per t'i vazhduar mesimet te ipeshkvi, i cili i zgjidhte meshtaret me te mire per t'ua besuar edukimin dhe formimin e tyre. Ne fund, kjo ishte e vetmja menyre per shkollimin dhe arsimimin e numrit te nevojshem te meshtareve, sepse ne mungese te shkollave te rregullta, nuk mund te shkohej atje ku kishte kesofare shkollash, prandaj veprohej kesisoji. Meritat me te medha per kete i kane pasur rregulltaret. Eshte e ditur se edhe para se te vijne turqit, ne viset tona kishte mjaft franceskane.f Me vone, ne vitin 1641, Gjergj Bardhi do te na njoftoje se gjate vizites sö tij neper Kosove, ne vendin e quajtur Gurre, famullitar i te cilit ishte dom Andrea Bogdani, i kishte takuar dy seminariste qe i mbante ne shtepi te vet dhe i mesorite vete Bogdani." Ne famullite e vjetra te Zymit dhe te Pejes gjenden franceskanet me siguri qysh prej vitit 1701,44 ndersa ne Gjakoven e afert prej nje viti me vone, prej vitit 1702.45 b)Kolegjet Perpjekjet e para per hapjen e shkollave te larta per pergatitjen e prifterinjve, datojne nga koha e vizites se A. Komulloviqit dhe T. Raggit ne vitin 1584. Vizituesi i rekomandonte Papes qe »in forma di collegio« te hapet nje institucion i ketille ne vendin e quajtur Montenegro di Scopia (ne Malin e Zi te Shkupit, Letnicen e sotme). Shkolla ishte parapare per te gjithe kandidatet e territorit te Serbise, sepse aso kohe ishte shume veshtire te dergoheshin djelmoshat qe deshironin te mesonin, ne viset tjera. Pervec kesaj ky ishte nje vend i larget malor ku nuk kishte turq, dhe as qe shkonin atje per shkak te largesise nga qendrat tjera. Sipas te gjitha gjasave kjo ide nuk u realizua, pasi ne burimet e mevonshme nuk permendet askund." Te dhenat e ruajtura per ate Paulin Demskin, rregulltar i shen Bazilit, per ndryshe misionar ne Serbi dhe Bullgari, flasin se qe i derguar ne Peje, qe nö patrikanen e atjeshme te hape nje shkolle, me siguri teologjike. Nga konteksti i metejshem shihet se kjo shkolle qe hapur per murgjit e rinj te shen Bazilit nö Serbi (»pro iuventutet et monacis s. Basilii Serbianis«). Kur igumeni i manastirit te Moraces Maksimi dhe shoku i tij Ciriaku, shkuan ne Rome qe ne emer te eproreve tjere , ipeshkvijve
183
dhe klerit serb, t'i lusin qe t'i pranojne ne Kishen katolike, e theksuan edhe nevojen per nje seminar te ketille ku do te mesonin murgjit e rinj. Si duket disi as kjo deshire nuk pati mundesi te realizohej per shkak te kushteve te renda dhe jo te sigurta ne vend. Prandaj ate Demski e hapi nje shkolle te ketille »in inconfinis Serbiae«, ne Boke te Kotorit dhe e luste Kongregaten e Propagaudes qe ajo t'ia beje nje rekomandim te qeveria venedikase." Idete e A. Komulloviqit dhe te P. Demskit, u realizuan me vone, kur ne Prizren u hap teologjia per pergatitjen e meshtareve te ketyre aneve. Pra ishte koha prej vitit 1576 e tut je. Aso kohe argjipeshkvi e kishte seline ne Prizren, ashtu se bashke me disa prifterinj me te dalluar i pergatisnin kandidatet per meshtari." Sipas fjaleve te prifterinjve me te vjeter, ne fillim u mblodhen disa kandidate. Ndertesa e teologjise ishte e vendosur prane »ipeshkvise se vjeter«, pak me ne te djathte te sakristise se kishes se sotme te Prizrenit." c) Shkollat fillore Shenirnet e para per nje shkolle te organizuar kesisoji i kemi nga shekulli XVII. Argjipeshkvi Andrea Bogdani i eshte drejtuar Kongregates se Propagandes ne vitin 1664 nga Janjeva, ku e kishte edhe rezidencen, me c'rast e propozon Pjeter Mazrrekun si mesues te shkolles se vendit. Atehere ky, neper Dubrovnik u kthye ne Janjeve, ku qysh ne vitin e ardhshem filloi t'i mesoje femijet katolike." As Novoberda, 80 vite me pare, si qe shihet, nuk e ka pasur shkollen e vet. Ashtu se, kur vizituesi Kumulloviq e vizitoi kete qytet, paria e vendit e luti vizituesin qe tu ndihmonte dhe t'ua dergonte nje mesues i cili do t'i mesorite femijet e tyre." Dihet edhe mesuesi tjeter i shkolles se Janjeves, dom Vincenc Mato, i cili atje i mesorite femijet ne vitin 1670. Atehere ishte edhe famullitar i vendit, sie shenon ne relacionin e vet vizituesi Stefan Gaspari. 52 Ne vitin 1644 ne Prizren u dergua si misionar apostolik Gergur Mazrreku, nipi i argjipeshkvit te dikurshern te Tivarit Pjetrit. Ai kur erdhi, qytetin dhe rrethinen qe i takonin kujdesit te tij baritor, i gjeti ne gjendje te mjerueshme. Ne raportin e vitit 1650, Mazrreku permend shume probleme te besimtareve te tij, por per shkollen nuk flet ne vecanti.? Mirepo ne relacionin e te permendurit Sh. Gasprit, gjejme fjale shume lavderuese per punen dhe vepren e shumellojshme te Gergur Mazrrekut. Vizituesi thekson se Mazrreku e mbante shkollen ku te rinjeve te kesaj ane ua meson te shkrimin dhe sjelljen e mire. 54 Nga nje raport i argjipeshkvit D. Bucciarrelli te vitit 1872, kuptojme se ne Prizren ka vepruar shkolla katolike per femijet e rrethines. Shkolla kishte 30 nxenes, Argjipeshkvi e permend edhe ate se shkolla eshte restauruar ne vitin 1866. Kjo e dhene na con ne nje perfundim te qarte se shkolla eshte themeluar para vitit te permendur." Dymbedhjete vite me vone, argjipeshkvi F. Carev shpalli dekret per hapjen e shkolles se vecante per femra ne Prizren." Por kjo shkolle e pati jeten e shkurte sepse e mbyllen turqit." Pervec kesaj, ketu prej vitit 1907 ka ekzistuar edhe cerdhja e femijeve te eilen e kane udhehequr mo trat e nderit." Letnica si famulli, si kerni mundur te shohim edhe me pare, paraqitet shume heret. Ne qofte se A. Kumulloviqi kishte propozuar qe atje te hapet kolegji," mund te supozohet me arsye se famullitaret e atehershem dhe te mevonshem e kane hapur kete shkolle per rinine e katundeve te atjeshme.P" Peja dhe Gjakova bejne pjese ne radhen e famullive me te vjetra. Edhe pse nuk kemi te dhena te ruajtura per fillimet e shkollave te atjeshme, mund te supozojme 184
se prifterinjte e vendit do te kene vepruar sipas menyres qe praktikohej ne keto ane. Perndryshe te dhenat e me vonshrne flasin se ne keto ane ka pasur shkolla edhe »shume me pare se viti 1840«.61Nga relaeionet e ipeshkvit derguar Kongregates se Propagandes, kuptojme se ne vitin 1866 ne Peje eshte blere nje shtepi e vecante per shkollen katolike.F Nga te njejtat burime kuptojme se shkollen ne Gjakove, ne vitin 1865 e udhehiqnin prifterinjte edhe ate falas." Pak me vone permendet se shkollen ne Gjakove e udhehiqte nje moter e nderit. 64 Te njejtes kategori i takon edhe famullia e Zymit, ne te eilen disa shekuj kane jetuar franceskanet. Kjo famulli, si vend i larget malor, shpeshhere i ka sherbyer si strehim edhe argjipeshkvit te Shkupit. Por shenime te sigurta per shkollen e Zymit kemi vetem nga viti 1880, kur paraqitet si shkolle e formuar me kater klase, ne te eilen mesoheshin te gjitha lendet e atehershme, ndersa ne fund te vitit shkollor nxenesit merrnin deftesa." Nje shkolle e ketille ka ekzistuar edhe ne Shkup, prane vete kishes, edhe ate qe nga viti 1880. Qeveria turke e mbyllte shpesh, por me intervenimin e konsullates se Austro-Hungarise, ajo hapej perseri, Ka punuar gjithmone me perberje te mire, ndersa i grumbullonte te gjithe femijet katolike, djem e vajza. Kjo shkolle ka punuar deri ne vitin shkollor 1925/1926.66 Shkollat ne Stubell, Ferizaj dhe Zllokuqan jane te nje date me te vonshme por qe kane ekzistuar gjithsesi para vitit 1900.67 Te gjitha keto shkolla kane punuar kohe pas kohe, sipas klimes politike qe ka mbreteruar ne keto vise. Kemi pare pra, se turqit i mbyllen shkollat ne Prizren dhe ne Shkup." Gjendja edhe me kritike ka qene gjate okupimit te Dukagjinit nga Mali i Zi ne vitin 1914. Gjeneral Veshoviqi mendonte t'i ndalonte te gjitha shkollat prane kishave katolike. Por, me angazhimin e konsullit Austro-Hungarez, u zgjat jeta e tyre edhe per nje kohe." Te gjitha ketyre shkollave u erdhi fundi ne kohen midis dy lufterave, me saktesisht pas stabilizimit te Mbreterise se Jugosllavise, kur me ane te masave administrative u ndaluan krejtesisht. Shenimet 1. Shuffilay dr M., op. cit., 53-54, 170. 2. Jireöek-Radonic I, 86. 3.AAI. II, 53, nr. 233. 4. Ne mesin e tyre rne te njohur ishin: Johannes Gazulus Ragusiensis (Gjon Gazulli), matematikan i famshem, astronom dhe humanist i madh i sh. XV, perkatesisht »mesues dhe prift i nderuar«, shih: Juric S., Prilozi biografiji Ivana Gazulica.Anali Historiskog instituta Dubrovnik, god. VIII-X (1962), 447-479; Tadic J., Jahannes Gazulus dubrovaöki humanista XV veka, ZFF, knj. VIII, Spomenica Mihaila Dinica 2, Beograd 1964, 385-424. Ne kete kohe eshte i njohur edhe Pavao de Gazlis (Pa I Gazulli) i vellai i Gjon Gazullit. U zgjodh rektor i shkollave te qytetit te Dubrovnikut gjate viteve 1442-1444, shih: Frankovic dr D., Povijest skolstva i pedagogije u Hrvatskoj, Zagreb 1958, 22. Ne mesin e tyre ka qene edhe Marinus Becchichemus (Marin Becikerni), profesor ne Unifersitetin e Padoves dhe dhjete vjet rektor i Shkolles se larte ne Dubrovnik, shih: Historia e letersise shqipe I-II, Prishtine 1968, 160. Ketu le ta perrnendim edhe artistin e famshem Andrea Aleshin, i cili shumicen e veprave te veta te mrekullueshme i ka punuar ne Dalmaci dhe ne Italine fqinje, ndersa qyteti i Splitit e ka shpallur si qytetar nderi, shih: Galanti A., L'Albania, Roma 1961, 8; Kolendic dr P., Alesi i Firentinac na Tremitima, GSND 111, Skoplje 1925, 206; I njejti, Grob Andrije Alesija u Splitu, GSND 112, Skoplje 1926, 491; Karaman Lj., Umjetnost u Dalmaciji u XV i XVI stoljecu, Zagreb 1933, 69-77 sqq.
185
5. Ne kete menyre kryeipeshkvi i Tivarit, Gulielm Adae, deshmon se shqiptaret ne librat e tyre e kane perdorur alfabetin latin. Ky eshte viti 1332, shih: Spomeniei II, 618. Deri vone »Formula e pagezimit- eshte konsideruar si dokumenti me i vjeter i ruajtur ne gjuhen shqipe, te eilin per te paren here e botoi N. Jorga, Notes et extraits pour servir a l'histoire des eroisades au XV-e siede, 4-e serie (1453-1476), Buearest 1915, 194-198.Ka edhe autore qe na flasin edhe per permendore te lashta: Stedimljija S. M., Albanija, Zagreb 1939, 31; Orahovae P. T., Arbanasko pitanje i srpsko pravo, Beograd 1913, 9. 6. Shuteriqi Dh., Shkrimet shqipe ne vitet 1332-1850, Prishtine 1978, 56. 7. Zamputi 1., Relaeione mbi gjendjen e Shqiperise Veriore dhe te Mesme ne shekullin XVlI, v. I, Tirane 1963, 297-299. 8. Shuteriqi Dh., op. eit., 56-59. 9. Ibid., 60. 10. Ibid. 11. Historia e letersise shqipe I-lI, Prishtine 1968, 163. 12. Shuteriqi Dh., op. eit., 62. 13. Ibid. 14. Ibid., 61. 15. Historia e leterise ... , 165. 16. Ibid., 159-162. 17. Draganovic K., op. eit., 1-2. 18. Fermendzin E., Izprave ... , 166. 19. Draganovic dr K., op. eit., 20. 20. Ibid., 6, 9. 21. Titulli i raportit eshte si vijon: »Breve diseorso sopra la natione Albanese e impartieolar delli habitanti dei mon ti di Dueagini, dato da Pietro Masereeeo, Arciveseovo d'Antivari, alla S. Congr. de P. F.«, shih: Zamputi 1., op. eit. I, 429 sqq; i njejti, Pjeter Mazrreku dhe fjalorthi i tij i vjetit 1633, Studime filologjike, nr. 2, Tirane 1964, 167. Kete fjalor etimologjik te vogel e zbuloi dhe e bOIOi i puri M. R04u~s: Lc dictionnaire albanais de 1635, Paris 1932, 50-51; <;abej dr E., Studime gjuhesore VI, Prishtine 1988, 23 vell. 3. 22. Ferrnendzin E., op. eit., 172. 23. Historia e popullit shqiptar I, 352; Shuteriqi Dh., op. eit. 80. 24. Titulli i plote i vepres eshte si vijon: CVNEVS PROPHETARVM DE CHRISTO SALVATORE MVNDI, ET EIVS EVANGELICA VERITATE, ITALICE, ET EPIROTICE CONTEXTA, Et in duas Partes diuisa A PETRO BOGDANO MACEDONE, SACR. CONG. DE PROP. FIDE ALVMNO.Philosophiae, & Saerae Theologiae Doetore, olim Episeopo Seodrensi, Adrninistratore Antibarensi; nune vero ARCHIEPISCOPO SCVPORUM Ae totius REGNI SERVIAE ADMINISTRATORE. PARS PRIMA. PATA VII, M-DC. LXXXV. SVPERIORUM PERMISSV. (Nje ekzemplar i ketij libri ruhet ne biblioteken e Universitetit te Zagrebit me shenjen M. 11. 541; ekzemplari i dyte ruhet ne Gjakove dhe eshte pronö e Nuri J. Muhaxherit. Ky botim eshte i vitit 1691, dhe mban titullin »L'infallibile verita della eattoliea fede ... « E quajne gabimisht »Ungjilli i Pjeter Bogdanit«, shih: Problemi zastite i egzisteneije spomenika kulture na Kosovu i Metohiji. Zbornik radova i saopstenja, Pristina - Beograd 1968, 193-201. 25. Botimi i dyte eshte i vitit 1691, kurse i treti i vitit 1702, shih: Shuteriqi Dh., op. eit., 83. 26. »Per te ndriture ate te vobek dhe t'Arbenit e te Sherbise (d.m.th. te Kosoves), silli, e madhe pjese, flet arbenisht, CUNEUS; nga parathenia. 27. Mijatovic C., Jedan potomak Dusanovog Bogdana, Spornenik SKA X, Beograd 1891. 28. Krahaso: Historia e letersise ... , 181-184. 29. Eneiklopedija Leksikografskog zavoda I, Zagreb 1966, 426. 30. Theiner A., Monumenta Slavorum 11, 426 sqq. 31. Eubel VI, 370. 32. Shuteriqi Dh., op. eit., 111. 33. Ibid. 34. Pupovei dr S., Shtjefen Gjecofi (1874-1929), ne: Kanuni i Leke Dukagjinit. Mbledhur e kodifikuar nga Shtjefen Gjecovi, Prishtine 1972, I-X.Vende vende si date e lindjes se tij shenohet 12. VII. 1874, ndersa duhet te jete: 3.X.1873, shih: AFJ, Status animarum II, 424.
186
35. Ka bashkepunuar me shume gazeta dhe revista sie jane: »Albania«, »Hylli i drites«. »Populli«. »Brezi i ri«, Ka shkruar tragjikomedine "Mark Kuli Kryeqitas«, ka perkthyer dramen e P. Metastasit »Atil Reguli«, ndersa jane te njohur artikujt e tij me tituli »Trashigime thrako-ilirjane«. 36. Ne vitin 1904 ka botuar »Jeta e shen Lucise«, 1912. »Shna Ndou i Padues«, 1915. »Vazja e Orleansit ose Joana d'Ark«, 1910. »Agimi i qytetnise«, 1921. »Sebaste n'Arrneni apo n'Arbeni«, 1920. »Nji argetim arkeologjik« etj. 37. Kanuni i Leke Dukagjinit (veper postume). Permbledhe e kodifikue prej A. Shtjefen Kons. Gjecovit, Shkoder 1933. - Vepra eshte perkthyer edhe ne italisht me tiull: P. Stefano Cons. Gjecov, Codice di Lek Dukagjini ossia diritto consuetudinario delle montagne d'Albania. Tradotto dal P. Paolo Dodaj. Introduzione di Federico Patetta, Roma 1941. - Vepra me titullin e pare u botua serish ne Prishtine me 1972. 38. Ne arkivin e bibliotekes se kuvendit ne Kresheve, me sign. 3-1-11 ruhet vepra me tituli: METROPOLIS ANTIBARENS1S ... , rne nje titull majft te gjate, i cili ndonje here i mvishet Gjecovit. Sipas raportit, qe e kam marre nga Kresheva, deI se doreshkrimi i permendur gjer ne faqen 16 eshte shkruar nga ate Gjecovi, ndersa metej e ka vazhduar frati Lovro Mihaceviq. Keto te dhöna m'i dergoi bibliotekisti frati Cede Condriq dhe ndihmesi i tij frati Stjepan Buljana, te cileve me kete rast u shprehi mirenjohje. 39. Radenie J., op. cit., 574. 40. ASCPF, Sc., Servia, v. 2. f. 286. 41. Sipas fjaleve te Marie Mateut nga Shkupi, plake 86 vjecare, perndryshe farefis me dom N. Bytycin, i cili nje kohe paska banuar ne shtepine e saj para nisjes per ne Han te Kumpanit (biseda u zhvillua rne 2. XII. 1980 ne Shkup). 42. Mihaöevic fra L., Po Albaniji. Dojmovi sputa, Zagreb 1911, 74. 43. Zamputi 1., op. cit., II, 257; 1670, kryeipeshkvi Andrea Bogdani e njofton Kongregaten se ne shkollen e Janjeves ka gjithsej 25 seminariste. Pothuajse nje serninar i tere, shih: Radenie J., Rimska kurija ... , 347. Edhe kryeipeshkvi Kazazi ne vitin 1747 e njofton Kongregaten nga Zymi, se ne shtepine e tij ne Zym, eshte duke i pergatitur shtate cuna per seminar per nö Itali, Radonic, op. cit., 572. 44. Mihaöevic fra L., op. cit., 85. 45. I njejti, Schematismus almae provinciae missionariae Albaniae, Sarajevo 1908, 69. 46. Fermendzin E., Acta Bosnae, 339, sqq. 47. I njejti, Izprave ... , 170-173. 48. Rexhepagiq dr. J., op. cit., 152. 49. Per kete ccshtje kam marre deklarata nga prifterinje te moshuar te kesaj dioqeze: nga dom Marian Glasnoviqi, famullitar ne Peje dhe dom Rrok Mateu famullitar nga Gucia, tani qe te dy te ndjere. 50. Radenie dr. J., Stamparije i skole Rimske kurije u Italiji i juznoslovenskim zemljama od XVI do XIX veka, Beograd 1950, 120. 51. Fermendzin E.,Acta Bosnae, 339: »... li primi della citta dimandano aiuto in hauer un maestro da poterci mandari li loro figli ... «. 52. I njejti, Izprave ... , 197. 53. Ibid., 173. sqq. 54. Ibid., 196: " ... tiene scuola a favore di quella gioventü instruendo la nelle lettere e buoni costumi «. 55. ASCPF, SC, Servia, v. 5. ff. 598-599. 56. AFP, fondi "Shkolla femnore Prizren«, 1888. 57. ASCPF, SC, Servia, v. 5, ff. 1267-1270; AFP, fondi »Shkolla femnore Prizren, 1890«. 58. Rexhepagiq dr.L, op. cit., 237. 59. Shih shen. 46. 60. Urosevic dr. A., Prva skola za nase katolike u Letnici, ne: »Juzni pregled« 1936, 331-334, me te dhena te hollesishme, 61. Rexhepagiq dr. I, op. cit., 152.- Ne Gjakove ka pasur mjaft mesues, ne mesin e te cileve janö dalluar: dom Pjeter Doda, dom Filip Kanxhi, dom Tome Gusiqi, Pater Rozarja, Pater Gaudenci, dom Pjeter Zara, dom Ndue Bytyci etj. Ne Peje permenden keta mesues: abati Deda, abati Mariani dom Mark Sopi, dom Tome Gusia, dom Ndue Bytyci, dom Bartolome Fantella, dom Viktori, dom Nikolle Mazrreku, dom Tomazi, dom Shtjefen Krasniqi etj. 62.ASCPF, SC, Servia, v. 5, ff. 262, 610.
187
63. Ibid. 64. Ibid., f. 592. 65. Rexhepagiq dr. L, op. cit., 167, 437. 66. Hadzivasiljcvic dr. J., Skoplje i njegova okolina, Beograd 1930, 555.- Ne Shkup ende ka nxenes te gjalle te kesaj shkolle, nga te eilet po e theksoj: Anton Gjonin dhe Mark Markun, te eilet i kane ruajtur disa libra nga koha e shkollimit te tyre (biseden e kam zhvilluar ne Shkup, ne maj te vitit 1982). 67. Rexhepagiq dr. J., op. eit., 164.- Ne katundin Stubell ende eshte godina, e cila qe nga vitit 1879 ka sherbyer si kishe dhe shkolle (ne lokale te vecanta). Tani eshte e permiresuar dhe ne te eshte i vendosur muzeumi modest i famullise , i cili pervec sendeve tjera, i ruan edhe disa libra dhe fletore shenimesh nga kohet e hershme. 68. Shih, shen, 57 dhe 66. 69. Vuksan D., Jedan detalj iz g. 1914. 0 Deöanima i katoliökim skolama u Juznoj Srbiji, neo Zapisi XXIII, Cetinje 1940, 160-161.
188
MARTIRET E KARADAKUT Ketyre ngjarjeve ua kushtojme nje kapitull te vecante, duke qene thellesisht te bindur se ata kete e meritojne. Me fjalen »te Karadakut« jane perfshire te gjithe martiret e guximshem te katundit Stubell, Bince, Terziaj dhe Vernakolle. Te gjitha keto katunde, bashke me disa te tjera, aso kohe i takonin famullise se Malit tö Zi te Shkupit !Montenegro di Scopia/, turqisht Karadak, sot e njohur me emrin Letnice Rasti i drejtperdrejte i ketij guximi qe ngjarja e vitit 1845. Maliq Beu i Gjilanit dha leje te ngjajshme edhe per pashallekun e Gjakoves dhe te Pejes, dhe keshtu nje pjese e madhe e popullsise u deklarua haptas se jane katolike. Atehere beu urdheroi te burgosen 30 kryepare te farniljeve, te eilet u derguan ne zandanet e renda te Shkupit. Prej atje u derguan ne Stamboll, ku mbeten ne burgjet e tmerrshme kater muaj. Disa prej tyre u derguan ushtare. Por pasi vazhdimisht deklaroheshin si katolike, pas vuajtjes se burgut u kthyen ne atdhe. Gjate rruges e moren edhe dekretin prej valiut te Rumelise se jane katolike. Pas kthimit, duke menduar se liria e deklarimit ka arritur nga Stambolli, duke u mbeshtetur nö dekretin e Rumelise, shumiea filluan te paraqiten dhe ta kerkojne kete status per vehte". Maliq beu e tregoi fytyren e vet te vertete. Filluan ndjekjet edhe me te medha, me permasa me te gjera dhe tragjike jo vetem per te internuarit por edhe per laramanet tjere. Ja se si rrodhi kjo. Vetem 36 vite pas kthimit te tyre nga internimi, famullitari i atehershem i Letnices dom Nikolle Mazrreku, e hartoi nje pasqyre te shkurter per kohet e lavdishme dhe deshmitaret e denje te Krishtit." Burimet per kete i kishte te dores se pare: te internuarit e mbetur gjalle, pra vete deshmitaret pjesmarres, te eilet ia rrefyen rrjedhen e ngjarjeve me kujtime te gjalla. Autori ne hyrje i permend shume ngjarje dhe ndjekje te vazhdueshme mbi katoliket e varfer te rnjere dhe te shkrete. Le te jete ky, thote kroniku, nje dokument i mundimeve qe i kane perjetuar te paret tone te cmuar, per ta ruajtur vehten si katolike dhe si pasardhes te Krishtit." Dom Nikolla ka mundur t'i shkruante keto fjale dhe ta ndiente shume mire kuptimin e tyre, sepse edhe vete ka punuar si famullitar ne kohen e Turqise, ka perjetuar shumcka e gjithcka, shume here e ka rrezikuar edhe jeten, ka hasur ne pengesa dhe veshtiresi te medha me qeveritaret e eger osmane ne Gjilan, duke u perpjekur ta mbroje kete popull te varfer."
189
Me se pari bie ne sy fakti se autori keto ngjarje i ka vendosur ne periudhen kohore prej vitit 1843-1846. Pse do ta kete bere kete? Ai askund nuk jep pergjigje ne kete pyetje; si duket ka dashur te shkruaje per procesin qe eshte zhvilluar dhe ka rrjedhe para syve te tij, pra jo vetem per nje epizod te vetem, Ne kete menyre i ka perfshire te gjitha ndodhite ne rrjedhen e tyre te panderprere dhe keshtu na ka lene nje deshmi te mire lidhur me kete. Nga ana tjeter eshte e njohur se kryeipeshkvi P. Shali qysh ne vitin 1837 e njofton Kongregaten e Propagandes per rastin qe ngjau ne Morave. Disa laramane u deklaruan haptas se jane katolike. Shkuan dhe ia thane kete haptas beut ne Gjilan. Pas marrjes ne pyetje, keshtu lexojme ne kete raport, beu i lidhi te gjithe ne pranga te renda dhe i mbylli ne zandane. Nente jave me radhe cdo nate i merrnin ne hetime dhe i mundonin. Keshtu keta te mjere duke pare se nuk kane ndihme e as mbrojtje prej askujt, hoqen dore nga kjo dhe e lane fene. Atehere i leshuan te shkojne ne shtepi, te shoqeruar nga myslimanet e vendit. Atehere hoxha urdheroi qe t'i bejne synet." Kryekonsulli austriak ne Shkoder V. Ballarini, ne nje raport te vetin te vitit 1844 e permend edhe nje rast tjeter nga Gjilani. Nje familje e quajtur Dema, kryepari i se ciles haptas (do te thote zyrtarisht) deklaroi se quhet Zef dhe se krejt familja e tij jane katolike, per cka vuajti shume dhe u torturua nga qeveria lokale. Te gjithe anetaret e familjes se tij i hodhen ne zandane ku i munduan pa nderprere duke iu kercenuar me vdekje ne qofte se nuk heqin dore nga kjo deshire dhe ky vendim. Per fat te mire, dolen nga kjo situate e rende vetem me nje shume te madhe te hollash.? Laramanet tone te Karadakut, keshtu lexojme ne shkrimet e dom Nikolle Mazrrekut, takoheshin dhe merreshin vesh midis vedi per prezentimin publik te tyre para qeverise zyrtare, me kerkese qe t'u pranohet statusi i katolikeve legale. Aso kohe ne Letnice ishte famullitar ate Anton Marojeviqi franceskan dhe misionar i flakte i ketyre aneve." Ai jo vetern qe i nxiste dhe i perkrähte ne kete deshire, par per kete e mori edhe pelqimin e krereve te tij me te larte kishtare. Ne kete menyre, me kete ngjarje qene te njoftuar edhe perfaqesuesit diplomatike te fuqive te medha, tö eilet kishin perfaqesi te vetat ne Prizren dhe ne Shkup. Keshtu u internacionalizua ky rast dhe dha gjasa per sukses pozitiv. Kryeparet e familjeve shkuan ne Gjilan te kajmekami Maliq be Gjinolli dhe kadiu Tahir Efendiu.? Kur ata i degjuan fjalet dhe veprimin e vendosur te laramaneve te guximshem, me se pari u perpoqen t'i bindin me te mire dhe me shume premtime. Por besimtaret tone u pergjigjen me guxim se ata nuk jane duke u bere tani katolike, por se te ketille kane qene gjithmone, si edhe te paret e tyre, dhe se keshtu deshirojne te deklarohen publikisht edhe tani.'? Kur qeveritaret e pane se bindjet nuk ndihmojne kurrsesi, beu urdheroi qe te lidhen te gjithe dhe te mbahen ne burg te rende nje muaj. Ai shpresoi se ndoshta gjate kesaj kohe ata do te zbuteshin ashtu si kishte ngjare edhe perpara, dhe ndoshta do ta nderronin vendimin e tyre. IIA mund te percaktohen me afersisht fillet e ketyre ngjarjeve?Raporti i Mazrrekut per kete gje hesht. Dom Gasper Krasniqi, prift nga Gjakova, aso kohe rektor i seminarit ne Shkoder, e njoftonte Kongregaten e Propagandes ne letren e 9 tetorit te vitit 1845 lidhur me rastin e laramaneve nga Gjakova dhe Peja. Dhe menjehere vazhdon te shkruaje se katoliket e fshehte te Prishtines, Prizrenit dhe te Gjilanit ende nuk jane deklaruar haptas." Ceshtja ka qene, do te thoshim, jo vetem e njohur, par kjo edhe eshte pritur. Prandaj ne fillim te vitit te ardhshem, 190
me saktesisht me 25 mars te vitit 1846, administruesi apostolik i dioqezes Urban Bogdani, e njofton Kongregaten shkurtimisht lidhur me laramanet e Karadakut.P Kete leter Bogdani e dergoi nga Dubrovniku, ku ose degjoi per kete lajm, ose atje e priste nje rap ort nga dioqeza derisa kthehej nga Roma. Edhe nje raport do te mund te na ndihmoje per ta eaktuar sa me saktesisht daten e fillimit te ndjekjeve.Kjo eshte letra e Ate Franeeseo da Montotta, prefekt apostolik per Serbine, i eili i shkruan Kongregates me 6 shtator per nje ngjarje jo te rendomte. Ai permend se ne te Shtunen e Madhe i pagezoi burre e grua, te moshes 38 perkatesisht 26 vjecare. Burri ishte i prinderve laramane, ndersa kishin ikur disa dite »prima deIla perseeuzione di Stubla« do te thote para persekutimit te Stublles, Keta te pagezuar pas kesaj, u shperngulen dhe u vendosen ne Prizren." Pashket e vitit 1846 qene me 12 prilI. Sipas kesaj, edhe fillimi i ndjekjeve duhet te vendoset vetern disa dite para ngjarjes se permendur. Duke qene se nuk ndihmoi as burgu e as mundimet, Maliq beu vendosi qe te gjithe kryeparet e familjeve t'i dergonte ne nje vend te rrethuar ne Prishtine. Te gjithe te burgosurit i futen ne pranga te renda ne duar dhe kembe, me nje zinxhir te rende per mjedisi dhe te lidhur per nje kembe. Kjo ishte nje peshe prej 400kesh turke, afer 50 kilograme." Me kete peshe u nisen kah vendi i eaktuar. Jashar pasha i Prishtines, perndryshe farefis i Maliq beut, i mbylli ne nje burg edhe me te rende. Pervec kesaj urdheroi qe ne lokalet e burgut te leshohet uji, ne menyre qe t'ua shtoje mundimet guximtareve. Pas shume marrjeve ne pyetje dhe analizave, ai u gjet para nje enigme edhe me te madhe, te eilen ai vete nuk mundi ta zgjidhte. Prandaj pashai kerkoi t'ia thirrin nenpunesit me te daIluar nga Gjilani, Prizreni, Kumanova dhe Shkupi, ne menyre qe bashkerisht te gjejne zgjidhje per kete rast te papare. Kronika jene i sjeIl emrat e ketyre kryepareve, do te thote te zoterve te burgosur te shtepive." Rrjedha e ngjarjeve, sipas kronikes, vazhdon me lajmin se jane grumbuIluar autoritetet osmane, me ne krye Jashar pashen, te eilet i shkruan perandorit te Austrise Frane Jozefit I per laramanet e burgosur. Atij ia paraqiten si kryengrites dhe njekohesisht ia ofruan perandorit qe t'i pranoje ne perandorine e tij. Ky i refuzoi, gje qe edhe ka mundur te pritet. Kete pergjigje ata ua percollen te burgosurve. Ne qofte se ata me te vertete ua kane thene kete te burgosurve, ashtu si na njofton kroniku, atehere atyre nje pergjigje e ketille u eshte dashur qe t'u sherbeje si »argument « fiktiv se gjoja as sundimtaret katolike nuk i deshirojne; pra se tani me nuk kane ne kend te mbeshteten dhe te presin mbrojtje, prandaj me mire le t'u kthehen shtepive te tyre dhe fese se deritanishme myslimane. Njekohesisht ata i derguan leter sulltanit te tyre, dhe prej tij i pritnin udhezimet e nevojshme lidhur me ate se si te veprojne metej me te burgosurit. Kronika me te drejte supozon se dhunuesit i shkruanin ne leter sulltanit gjithcka. Ne mes tjerash, ata e kishin edhe argumentin e tyre, se veprimi i ketille i laramaneve ka vetem nje qellim, t'i shpetojne sherbimit ushtarak. Ne qofte se kjo u shkon perdore, ekziston rreziku qe krejt Karadaku te shkoje pas tyre. Pervec kesaj ne qofte se do te ndodhte edhe kjo, atehere te gjithe do t'i ishin kthyer fese katolike. Por ne qofte se keta denohen ne menyre te pashembuIlt, tjeret do te frikesohen dhe as qe do t'u shkoje nderrnend ta bejne nje hap te tille. Ndersa ne kete kohe, vazhdon kronika, ».. .i tere i ashtuquajturi Karadak e mban fshehtas katolicizmin«." Nga Prishtina, te burgosurit i hodhen ne Shkup, vazhdimisht te lidhur me pranga te renda. At je i vendosen ne burgun zekeq te Azmi pashes." Ketu deI ne skene edhe famullitari i tyre ate Anton Marojeviqi, i eili shume here u perpoq te 191
intervenoje te pashai per te burgosurit e famullise se tij, por pa sukses. U be edhe me keq sepse pashai urdheroi qe te burgoset edhe ate Antoni. Ne nderkohe arriti edhe Tatari (korier) nga Stambolli, i eili e solli pergjigjen e sulltanit. Mjerisht ajo ishte negative per laramanet dhe ate Antonin: ata te gjithe se bashku me anetaret e familjeve te tyre duhej detyrueshem te dergoheshin ne Azi te Vogel. Lajmetaret menjehere e perhapen kete vendim neper te gjitha vendet. Ne katundet Bince, Stubell, Vernakolle dhe Terziaj, i mblodhen te gjithe anetaret e ketyre familjeve, kreret e te eilave i kishin shkaterruar neper burgje bashke me famullitarin ate Antonin. Pasurite e te gjithe te burgosurve u konfiskuan dhe u dorezuan ne dobi te arkes shteterore. Ne nuk disponojme as me aktgjykimin perandorak e as me ndonje dokument tjeter te arkivave turke te eilat kane te bejne me kete rast, prandaj nuk mund te thuhet asgje e sigurte lidhur me motivet e nje denimi te ketille. Por sipas te gjitha gjasave qeveria e Stambollit me rastin e marrjes se ketij vendimi do te kete menduar se ne kete rast fjala eshte per renegaret e fese islame te ashtuquajturit »murtate«. Per keta parashiheshin denime te renda. Eshte e vertete se Kurani flet vetem per denimet ne boten tjeter, mirepo tradita dhe e drejta e sheriatit kane qene shume me te rrepta. Sipas fikh-it apostati patjeter denohej me vdekje, nese eshte i pjekur dhe me mend te shendosha. Me grate eshte vepruar ne menyre me te bute. Ne shek. XIX, u ndalua ne gjyq denimi me vdekje per apostatet, por rendome ne vend te kesaj aplikoheshin denimet me burg dhe deportimet. 19 Te demtuarit i derguan ne dy grupe te vecanta permes Selanikut per ne Azi tö Vogel. Ne grupin e pare i kishin permbledhur kryeparet e familjeve te burgosura me pare ne Shkup. Bashke me ta ishte edhe ate Antoni te eilin e kishin lidhur nen bark te kalit. Pas disa ditesh, te njejten rruge e beri edhe grupi i dyte.20 Duke u falenderuar disa tregtareve shkodrane te eilet fshehtas u ndihmuan te internuarve, se shpejti per kete u njoftua edhe konsulli franeez ne Selanik. Kete ebene keta te njejtit tregtare te eilet fshehtas u futen ne qytet dhe ia treguan ne helle si cdo gje qe e kishin pare dhe degjuar vete. Konsulli ne Selanik me nje intervenim energjik e shpetoi ate Antonin, por jo edhe te tjeret. Prej atje, permes »postes diplomatike, ne nje arke te mbyllur dhe me percjellesin e vet zyrtar, e dergoi deri ne Stamboll." Per te gjitha keto ngjarje eshte veshtire te rradhiten datat e sakta. Te vetmin termin te sigurte na e jep ate Prasquale de Nizza, i eili me 20 gusht te vitit 1846 i shkruan Kongregates se Prapagandes se e ka marre ne dorezim famulline e Letnices pas burgosjes se ate Antonit nga Lesina. Poashtu ai njofton se beu i Gjilanit ia kishte terhequr verejtjen qe te kujdesej vetem per katoliket, te eilet qeveria otomane i kishte pranuar si raje." Prania e ate Antonit ne Stamboll, angazhimi i madh i vellezerve lazariste, te te eilet qe vendosur famullitari i Letnices, e vecanerisht intervenimi energjik i ambasadoreve te fuqive te medha (Frances, Anglise dhe me pak i Austrise), e internaeionalizuan kete ceshtje dhe keshtu e shpejtuan zgjidhjen e saj. 23 Por numri i te internuarve ishte zvogeluar qysh ne Selanik ku vdiqen dymbedhjete prej tyre dhe u varrosen te paisur me sakramentet dhe me krejt kujdesin e prifterve te Selanikut." Te tjeret, prej ketu ne vend se t'i dergonin ne Stamboll, i ngarkuan neper do barka te keqija e te dobeta dhe i hodhen ne Muhaliq, nje vend mocalik ne Azi te Vogel. Numrin e sakte te te internuarve e mesojme nga letra e administratorit apostolik te dioqezes se Shkupit Urban Bogdanoviqit, i eili neoraportin qe ia dergoi Kongregates me 24 tetor te vitit 1846, thekson se kane qene gjithsej 158 te internuar, anetare te 25 familjeve." 192
Lazaristet dhe motrat e shen Vincencit ne Stamboll, te eilet moren vesh per vendin ku i kishin vendosur te internuarit tone, u ofruan ndihme te sinqerte dhe deri diku ua lehtesuan mundimet. Ambasadori franeez i eili ishte i lidhur mire me rregulltaret, tregoi nje guxim dhe vendosmeri te jashtezakonshme. Kronika per te shton se ai para qjyqit ne shenje protesti, para sulltanit tha: »Madheril Ju i keni dhene urdher asaj njesie tuaj qe te internuarit t'i sjellin te ju, por jo t'i zhagisin e t'i lene te vdesin andej kendej, dhe per kete te mos dije askush. Prandaj krejt pergjegjesia bie mbi jU!«26Pas kesaj, gjerat filluan te ndryshojne ne te mire te te internuarve te munduar dhe te pakesuar, por te qendrueshem dhe te paluhatshem. Me iniciativen e konsullit franeez dhe te vellezerve lazariste, ne Muhaliq i mblcdhen te gjithe te vdekurit, me se 35, pastaj i hapen dy varre te medha ku i futen te gjithe se bashku. Mbi varrezen e tyre e ndertuan nje kapele dhe mbi hyrjen e saj e vune nje lapidar te denje per martiret dhe per te gjitha perpjekjet e tyre." Nga ky vend mocalik dhe jo i shendoshe, me plot lageshti dhe semundje, te internuarit e mbetur gjalle i shperngulen perseri dhe i vendosen ne Filadore. Me ta mbeti edhe ate Antoni. Ketu kushtet e jetes ishin me te durueshme. Vendi ishte i shendoshe dhe i ngjante vendlindjes se tyre. Konsujt angleze i moren ne pyetje te internuarit dhe u njoftuan hollesisht per rastin e tyre. I pranishmi ate Antoni deklaroi se shkaqet dhe fajtoret kryesore te mundimeve dhe vuajtjeve te tyre ishin autoritetet fanatike lokale: Maliq beu dhe Tahir efendiu »te eilet krejt kete ebene vetem pse keta u deklaruan haptas si katolike«." Pas permiresimit ne Filadore, te internuarit filluan te mendojne se si te kthehen. Qellimi nuk ishte vetem qe te kthehen ne mesin e te veteve, por edhe deshira qe »t'i trimerojne ata laramane te vendit te tyre dhe te krejt Karadakut, te eilet mbeten te trishtuar nga barbaria dhe dhuna qe iu be katolikeve.«." Perndryshe konsulli anglez e kishte angazhuar nje mesues grek me emrin Kostandin qe t'i mesorite femijet dhe te rinjet e internuar, sepse ate Antoni vuante shume nga astma. Mesimet zgjaten »afer tete muaj. Para se te fillonte shkolla, te internuarit e kishin kaluar ketu ne Filadore me se nje vit«.30 Te internuarit e mbetur gjalle u liruan me 22 qershor te vitit 1844. Me insistimin e ambasadorit franeez, Porta u pajtua t'i kthente ne atedhe me shpenzimet e shtetit." Ne vendlindje u kthyen 79 deshmitare, ndersa 88-te tjere duke i perfshire ketu edhe 10 foshnjat, e deshmuan me gjak besnikerine e vet ndaj Krishtit.F Per te kthyerit dhe te tjeret erdhen kohe me te mira, por vetem pasi shkuan nga vendet e tyre beu i pashpirt Gjinolli dhe Tahir efendiu. Ne vend tö tyre erdhen nenpunes tjere nga Stambolli. Ne te vertete gjendja u permiresua pas shpalljes se Hatie Humajunit me 8 shkurt 1856, me te eilin lejohej liria e fese. Ashtu se, gjate kohes se argjipeshkvit Dario Bueeiarellit, nuk hasim me ngjarje te ketilla." Shenimet 1. Njeri nga koleget e rinj eshte duke pergatitur nje studim lidhur me keta martire ku do te perfshihen gjithanshem dhe do te ndricohen ne teresi shume momente te paqarta deri me sot. 2. DAZ, Izvjestaj Ballarina, nr. 160 te 29. XI. 1845. 3. Mazarek don Nikola, Breve Cenno circa gli esiliati cripto-cattolici della parrochia di Zernagora, nominatarnente dei villaggi Stubla, Bincia, Terziai e Vernakolo nell'anno 1843-1846, Zernagora - Letnica 1882. (rnetej: Breve Cenno). 4. Thid., Prefazione. 5. Ibid., 2: » ••• ed alle volte esporre la mia vita a ripentaglio e pericolo, coll'azzuffarrni coi governatori di Ghilani, coi kaciak per diffender questa povera e vessata gente.«
193
6. ASCPF, SC, Servia, vol. III, f. 504. 7. DAZ, nr. 2766, raporti i Ballarinit nga viti 1884. 8.Fr.. Anton Maroeviqi nga Lesina (eshte Starigradi ne isbullin Hvar), shih: ASCPF, SC, Servia, vol. IV. f. 219. Perndryshe ate Antoni vehten e quante »figlio della Provineia dell'Albania«, ASCPF, SC, Albania, vol. 33, f. 317-318. Disa gabimisht ia mveshin mbiemrin Markovic: Vasiljevic Hadzi dr. J., Muslimani nase krvi u Srbiji, Beograd 1924, 77, bilj. 195; Bartel P., Kryptochristentum und Formen des religiösen Synkretismus in Albanien, ne: Grazer und Müncbener Balkanologiscbe Studien II, München 1967, 120. 9. Mazarek don N., op. cit., 3. 10. Ibid., 5: » ... Non e ehe ci vogliamo ora fare catolici, poiche tali siamo stati sempre coi nostri antenati, ma vogliamo dichiararci pubblicamente tali.« 11. Ibid., 5. 12. ASCPF, SC, Servia, vol. IV, ff. 178-180. 13. Ibid., vol. IV, ff. 209-210. 14. Ibid., vol. IV, f. 223. 15. Mazarek don N., op. cit., 6. 16. Ibid., 9. permend 6 emra te zotshtepive nga Binci dhe 11 nga Stublla. 17. Ibid., 12: »... in quel tempo tutto il cosi detto Karadak era e professava occultamente in cattolicesimo, come risulta dai registri parrochiali«. Sipas Kronikes, ka pasur 500 familje te tilla. Ne famulline ame te Letnices ka pasur nje regjister te vecante per te lindurit e lararnaneve. 18. ASCPF, SC, Servia v. IV, 237-242: ne kete raport imzot Urban Bogdanoviqi e permend ne Shkup kuvendin e dikurshem franceskan i cili me vone eshte shnderruar ne han, kurse ne kohen e tij eshte quajtur Hani Boshnjak. - Stankovic T., Putne beleske po Staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910, 10-11, ku pershkruhen disa njerez te shquar nga Kratova te mberthyer ne pranga, te eilet turqit i kane sjelle dhe i kane mbyllur ne Kurshumli-Han. Urosevic dr. A., Katoliöka zupa Cma Gora u Juznoj Srbiji, Skoplje 1934, 167, Kurshumli-Han e quan burgun e dikurshem ne Hanin Boshnjak. Sot kjo godine sherben si muze-lapidar. 19.Enzyklopaedie des Islam (botuesit: M. T. Houtsman, A. J. Wensinck, W. Heffeing, H. A. Gibb, E. Levi-Provencal), Leiden-Leipzig III, 1936, 795-797, fjala »Murtadd«. 20. Cordignano F. L'Albania attraverso l'opera egli scritti di un grande Missionario Italiano il P.Domenico Pasi S. 1., II Roma 1934, 141: »... Il suo viaggio a Salonicco fu un continuo martirio. La fece a cavallo ma carico di oke di catene di ferro; e poi 10 fecero cavalcare disteso ora col ventre ora col dorso sul basto in modo ehe le braccia e le gambe rimanessero sempre legate sotto il medesirno.« 21. Mazareku don N., op. cit., 20. 22. ASCPF, SC, Servia, vol. IV, f. 219. 23. Per perfshirjen me te plote dhe studimin e ketij rasti, duhet te hulumtohen rrenjesisht arkivat e Propagandes ne Rorne, arkivat e eterve lazariste ne Stamboll-Paris, si dhe ato konsulare-diplornatike ne: Austri, France, Angli, Turqi dhe Arkivin shteteror ne Zare, 24. Mazrreki dom N., op. cit., 23-24: i jep emrat e atyre qe kane vdekur rruges, gjithashtu edhe te atyre dymbedhjete personave, qe jane varrosur ne Selanik. Ne mesin e te ndjereve ka pasur edhe femije, andaj deshmitareve nuk u kujtohen emrat e tyre. 25. Numri i te internuarve eshte dhene ne menyra te ndryshme, e dikund edhe eshte tepruar: Hecquard H., Histoire et description de la Haute Albanie, Paris 1858, 48~87, permend 1000 te intemuar; Hahn von. J. G., Reise von Belgrad nach Salonik, Wien 1868, 139 flet per 164 persona; Jastrebov 1. S., Neste 0 Gornjoj Moravi, GSUD, lib. 60, Beograd 1885, 133-134 e jep numrin prej 209 personave; Vasiljevic Hadzi dr J., op. cit. 77. bilj. 195 shkruan se kane qene te internuar 120 familje, ose 1000 njerez, nga te eilet jane kthyer vetern 80; te njejtin numer e permend edhe Rosen G., Geschichte der Türkei von dem Siege der Reform im J. 1826 bis zum Pariser Traktat von J. 1856, Band 2, Leipzig 1866, 93. Bogdanovic U. ne raportin mbi viziten pastorale te dioqezes, te dates 28.X.184, e njofton Kongregaten se ne Bruse jane internuar 25 familje me 158 anetare: »... vennero barbaremente trascinati in esilio a Brussa 25 famiglie di 158 individui unitamente al Missionario P. Antonio Maroevich ... «, ASPF, SC, Servia, vol. IV, ff. 227, 237. 26. Mazrreku don N., op. cit., 27. 27. Ibid., 30: »... Qui giaciono le ven. ossa dei Martiri di Bincia e Stubla: i quali altroche in vita furono ignoranti, conoscevano Gesu Cristo ottimamente, combatterono per Gesu Cristo, e morirono per Gesu Cristo«. Kroniku nuk e thote se ku e ka marre kete mbishkrim. Duke i falenderuar dom Gjerj Gjergjit prift nga Stublla, eshte gjetur celesi i kesaj kapeie dhe tani ruhet ne muzeun e famullise se Stublles. 23.Ibid., 33.
194
29. Ibid., 36: ». .. per rianimare i laramani ai quei d'intorni in tutto il distretto detto Karadak, ehe erano rimasti sbigottiti, in vista delle barbarie e vessazioni inflitte ai cattolici, e in quel tempo tutto il Karadak professava oceultamente la Religione cattolica..« 30. ibid., 36. 31. Emrat e te kthyerve i jep: Hylli i drites, nr. 11, Shkoder 1924, 461-466, ne art. »Memoire historique sur les famil1es albanaises de Tshernagora qui furent exilees pour la foi a Mouhalitsh de Brousse en 1846<<32. P. Anton Maroeviqi me 25.X.1848 e lajmeron nga'!Brusa Kongregaten e Propagandes, keshtu ne baze te kesaj mund te supozohet se te internuarit u kthyen ne shtepi kah fundi i te njejtit vit, ose ne fillim te vitit tjeter shih: ASCPF, SC, Albania, v. 33,"f. 317-318. 33. Pervec burimeve dhe literatures s~ perrnendur, ketu duhet shtuar edhe keto: Annales de la Propagation de la Foi, Lettre de M. P. Abbe Hillereaux a M.le Comte de Lepincy 18, Lyon 1846, 386--392; Stojanöevic V., Juznoslovenski narodi u osmanskom Carstvu od Jedrenskog mira 1829. do Pariskog kongresa 1856. godine, Beograd 1971, i cili sjeU disa te dhena edhe per leuden tone nga DAZ. Mons. Dario Bueciarelli, e ka shkruar nje liber per martiret tone me tituU »I cenni storici su dell' esilio dei cristiani zernagoresi«, Priserendi 1865. Mazrreku dom N., op. cit., 21, e perm end kete raport, por thote se pas vdekjes se kryeipeshkvit eshte humbur, Urosevic dr A., op. eit., 169, bilj. 29, e permend edhe »librin e Bueiarellit« i eili gjendej ne redaksine e Blagovestit ne Shkup. Por ky doreshkrim eshte zhdukur bashke me shume sende tjera me rastin e bombardimit te Shkupit me 6. IV. 1941. Si duket nje kolege i ri e ka gjetur origjinalin ose kopjen e doreshkrimit,
195
IPESHKVIJTE PREJ SHEKULLIT XVII E DERI NE DITET TONA ANDREA BOGDANI- Ka lindur ne vendin e quajtur Gurre rreth vitit 1600.1 Ne moshe te shtyre regjistrohet ne Kolegjin Ilirik te Lorettos, ku pas kryerjes se studimeve, ne vitin 1636 diplomon. Ne te njejtin vit kthehet ne dioqeze.? Sherben ne vende te ndryshme si famullitar: me se pari ne Shedec, pastaj ne Gurre te Hasit, ndersa ne vitin 1647 gjendet ne Prizren.:' Pervec gjuhes se vet shqipes, e ka njohur mire edhe serbishten, latinishten, italishten dhe turqishten. Per shkak te veshtiresive te medha dhe problemeve qe i perjetoi ne vendlindje, vecanerisht nga ata qe e nderruan fene dhe kaluan ne fene islame e qe nuk mund te martoheshin me gra katolike, kaloi ne Prishtine." Ne vitin 1649 qe propozuar per argjipeshkev te Ohrit nga ana e Fran Bolizzit, sie mund te kuptojme nga letra e tij derguar kardinalit Capponi.' Par, ne te njejtin vit, argjipeshkvi i Pizes e propozoi Gjergj Vlladanin per te njejtin vend, ose per ate te Pultit. Keshtu ceshtja u paralizua per nje kohe.? Ne vitin 1651 Inocenti X ia besoi pikerisht dioqezen e Ohrit.? Pas mosmarreveshjes qe u krijua midis argjipeshkvit Bogdani dhe ipeshkvit te Prizrenit Sojrniroviqit, Komisioni i kardinaleve ne Rome mori vendim te ri per kete ceshtje. Bogdani u desh ta merr udheheqjen e dioqezes se Prizrenit e pastaj edhe titullin e argjipeshkvit te Shkupit dhe te administratorit te Serbise. Ipeshkvi i Prizrenit Sojmiroviqi u dergua ne Oher. Kufijte e rinj te te dy dioqezave te Prizrenit dhe Ohrit, duhej t'i ndante lumi Morava." Sipas te gjitha gjasave Bogdani me se pari u perpoq te rezidoje ne Shkup. Ne kete rast ai do te ishte ipeshkvi i pare i cili pas okupimit turk u perpoq ta perterije seline e Shkupit. Por ai ne qytet gjeti shume pak katolike, sepse shumica tanime kishin kaluar ne fene islame.? Bogdani pastaj kerkoi strehim ne Janjeve, ku e themeloi edhe rezidencen e vet, pasi Katedrala e Shen Prenes ne Shkup ishte shnderruar ne xhami." Ne keto kohe te veshtira ai beri shume qe te ruhet dhe te riperterihet feja, e cila qe paralizuar ne shume zemra. Ajo qe eshte thene se Bogdani nuk qe aktiv ne sherbimin e vet, nuk i pergjigjet aspak te se vertetes." E shohim pra, se si ne ditet e para te sherbimit te vet kerkoi ndihme nga Propaganda qe t'i dergonte pese misionare per Prishtinen, Trepcen, Malin e Zi (Letnicen), si dhe per katundet Gilas, Bresalce dhe Bernice." Ne te njejtin vit ai raporton per misionaret e pese
196
viseve te ndryshme, te njohura si bashkesi katolike te arganizuara mire te ketyre aneve." Relacioni i tij i hollesishem per te gjitha vendet me popullsi katolike aso kohe, me shume detaje qe i hasim, flasin per bariun vertet te flakte." Pas vdekjes se argjipeshkvit Sojrniroviq, ne vitin 1675 atij iu besua dioqeza e Ohrit." Per shkak te pleqerise se thelle, ne vitin 1677 u terhoq nga udheheqja e dioqezes se Shkupit. Vdiq ne vitin 1684, sepse qysh ne vitin 1675, ishte tetedhjete vjecar." Pas vdekjes se tij Kongregates iu be kerkese per fillimin e procesit te beatifikirnit te tij." PJETER BOGDANI - Eshte nipi i argjipeshkvit Andrea; lindi ne vendin e quajtur »Guri nde Hasit«, sanxhaku i dikurshem i Dukagjinit, ne ipeshkvine e Prizrenit, si do te shkruaje vete Pjetri ne vepren e tij. 18 Sipas disave ky vend do te ishte katundi Zym i sotem,", perkatesieht Zhuri i sotem." Viti i tij i lindjes duhet te jete 1623-1625. Shkollirnin e filloi ne vendlindje, pastaj si duket e vazhdoi diku ne Bullgari (Ciprovec). Studimet filozofiko-teologjike i kreu ne Kolegjin e Propagandes. U shugurua ne vitin 1649.21 Midis viteve 1651 dhe 1654 e gjejme si misionar ne anet e Pultit dhe te Prizrenit. Ne vitin 1654 qe i thirur ne Rome per t'i vazhduar dhe plotesuar studimet e larta ne Kolegjin e Propagandes, Pas dy vitesh kthehet ne atedhe si doktor i filozofise dhe i teologjise. Ne Rome u ra ne sy disa kardinaleve, prandaj ne vitin 1656, pas vdekjes se ipeshkvit te Shkodres Gergur Fransinit, u emrua pasardhes i tij ne fronin ipeshkvor. Per nje kohe i qe besuar edhe udheheqja e argjipeshkvise se Tivarit. Dioqezen e Shkodres e udheheqi plote 21 vite dhe ne kushte shume te veshtira." Kur xhaxhai i tij Andrea Bogdani u terhoq nga froni i ipeshkvise se Shkupit, atehere Papa Inocenti XI, me 8 nentor te vitit 1677 e emeroi ipeshkev te Shkupit.P Ka gjasa se ai e mari persiper qe te kujdesej per xhaxhain e tij te moshuar." As ne kete mjedis nuk ishte me qete. Pikerisht ne kete kohe shpertheu lufta rnidis Turqise dhe Leopoldit te Austrise. Katoliket e dioqezes sö Shkupit jo vetem qe e pershendeten me simpati perparimin e trupave te koalicionit, por edhe vete moren pjese aktive ne lufte kunder turqve. Pas terheqjes se austriakeve u desht ta paguajne shtrejte hapin e marrur. Edhe argjipeshkvi Pj etri , atehere u detyrua ta leshoje dioqezen dhe te strehohet ne Padove, ku e priti me perzernersi kardinali i atjeshem Gergur Barbarigo. Ai me shpenzimet e veta ia botoi Bogdanit vepren »Ceta e profeteve«." Ne vitin 1685, Bogdani i shkruan Kongregates se deshiron se shpejti te kthehet ne dioqeze." Por edhe ne vitin e ardhshem e gjejme ne Venedik, prej ku i drejtohet me nje let er Inocentit XI, me c'rast i lutet atij per perkrahje." Pjeter Bogdani ne shtojcen e librit te vet e bashkengjet edhe nje kapitull me titull »Antichitä della casa Bogdana« do te thote: mbi vjetersine e shtepise se Bogdaneve. Me kete eshte perpjekur qe ta deshmoje prejardhjen e vet nga Dushan Bogdani dhe Gjon Huniadi, si ishte gje e rendornte aso kohe." Ndoshta per kete shkak ka pasur edhe Eerpjekje qe te dy ipeshkevijte, Andrea dhe Pjetri, te shpallen »bij te popullit serb«. 9 Teprimi i Pjetrit mbi prejardhjen e famshme u verejt qysh me kohe," ndersa edhe shtremberimin dhe gabirnin qe e beri Mijatoviqi, e permirsei poashtu me kohe J. Radoniq. 31 Gjate studimeve ne Loreto, Pjetri u njoftua dhe u miqesua me shume rniq nga Kroacia (P.R. Vitezoviq, Matija Tomazeo, etj.). Me vone ky rreth u zgjerua edhe me shume, Prandaj s'eshte cudi pse ne vepren e tij »Cuneus Prophetarum« i gjejme 197
edhe dy kenge ne kroatisht. Njeren nga keto ia kushton Bogdanit, prinei i Likes Pjeter Ricardi, te eilen ia dergon nga Viena me 5 gusht 1685Y Me rastin e terheqjes se ushtrise austriake, komandanti i saj kryesor gjeneral Pikolomini u infektua nga murtaja dhe vdiq ne Prizren ne vitin 1689. Ketu u semua edhe argjipeshkvi Pjeter Bogdani. Sipas keshillave te mjekeve, kaloi ne Prishtine ku u desht ta vazhdoje sherimin, por ketu e mundi semundja e trishtueshme dhe vdiq me 6 dhjetor te vitit 1689Y Nipi i argjipeshkvit Pjeter Gjergj Bogdani, ne raportin qe ia dergon Kongregates se Prapagandes, thekson se turqit me vone ia kane nxjerre trupin nga varri dhe pasi e kane eoptuar, ua kane hedhur qenve ne sheshin e Prishtines." DANIEL DURANTI - Franceskan, me prejardhje nga Arezzo e Italise te eilin prandaj rregulltaret e ketij rregulli e quanin »Daniel d'Arezzo«. E trashegoi Pjeter Bogdanin ne seline e Shkupit sipas urdherit te Kongregates se Propagandes me 11 dhjetor te vitit 1690.35 Duranti para kesaj i kaloi 10 vite si misionar ne Kajro. Pastaj 14 vite qe ne detyren e lektorit per gjuhen arabe ne shkollen e Kuvendit San Pjetro in Montorio ne Rome, 4 vite prokurator kryesor i misioneve dhe 10 vite administrator ne Smirne. o. 36 Per shkak te kushteve te renda qe mbreteronin aso kohe ne perandorine osmane, arriti vetem deri ne Kotorr, por jo edhe ne dioqezen e tij." Pas perpjekjeve te kota, duke pare se deshira nuk do t'i plotesohet, atehere hoqi dore nga selia e Shkupit. Pastaj u eaktua si vikar apostolik ne Egjipt ne vitin 1691. Pas kesaj eshte emeruar si administrator ne Budve ne vitin 1696, por kjo nuk u realizua." Ne te vertete, prej 7 qershorit te vitit 1696 e deri ne vitin 1706 e gjejme si vikar apostolik ne Smirne. Edhe nje he re me vone e ushtroi kete detyre, edhe ate prej 23 qershorit te vitit 1708 e deri ne vitin 1713.39 I semure nga murtaja, vdiq me 17 gusht te vitit 171340ose sipas disave ne vitin 1712.41 PJETER KARAGIQI - Ishte me prejardhje nga dioqeza e Shkupit dhe si duket nga Novoberda.? Studimet teologjike i kreu ne Kolegjin e Loretos. Si misionar ne dioqezen e vet te lindjes kaloi dite te renda te ndjekjeve nga turqit. Duke humbur gjithcka dhe duke e pasur ne rrezik jeten, iu paraqit Kongregates se Propagandes, Atehere ajo e emeroi si vikar apostolik ne Pult, ndersa se shpejti edhe ipeshkev te kesaj dioqeze ne vitin 1698. Pas udheheqjes kater vjecare me kishen e Pultit, me urdherin e Klementit XI kthehet ne vendlindje dhe e merr udheheqjen e dioqezes se Shkupit," pas doreheqjes se D. Durantit." Gjate kohes se ipeshkvimit te tij u mbajt Kuvendi Kombetar i Arberit ne vitin 1703. Karagiqi mori pjese ne punen e ketij Kuvendi dhe konkluzionet i nenshkroi kesisoji: »Ego Petrus Caragie arehiepiseopus Seuporum assentiens subskribo«." Ne detyren e bariut te Shkupit mbeti deri ne vdekje, deri ne qershor te vitit 1727.46 Si vend i vdekjes se tij permendet famullia e Zymit, ku atehere ishte fshehur per shkak te kushteve te renda dhe ndjekjeve ne dioqeze." MlKEL SUMA - Ka lindur ne vitin 1695 ne Sape te Shqiperise. Studimet filozofiko-teologjike i kreu ne Kolegjin e Propagandes ne Ferme. Pas kthimit ne atdhe, me se pari u emerua vikar kryesor ne Durres, e pastaj u dergua ne ShkUp.48 Pas vdekjes se argjipeshkvit P. Karagiqit, u zgjodh me se pari si vikar kapitulIar, ndersa me 15 nentor te vitit 1728 u emerua argjipeshkev i Shkupit." Ne kohen e tij murtaja ishte duke bere kerdi ne keto vise. Prej saj u infektua edhe vete argjipeshkvi ne Nish. Ne te vertete atje kishte shkuar, sepse ata nuk kishin tjeter prift qe t'i providoje ministrit te mbretit polak Josip Malioraviezit. Edhe pse i 198
semure, argjipeshkvi u lajmeroi te veteve se ka shpetuar cuditerisht. Me kete rast ai ne Nish i varrosi edhe disa polake te infektuar. Per veprimtarine e tij ne keto dite te mundimshme, kuptojme mjaft nga mbishkrimrr riJe pikture e cila iqe kushtuar me vone e qe tani ruhet ne Muzeun e Qytetit te Osiekut." Kur perandori Karli VI i sulmoi turqit, atehere popullsia krishtere e ballkanit u ngrit ne kryengritje masovike, duke e ndihmuar ushtrine austriake. Serbet i udhehiqte patriku Arsen Jovanoviq - Shakabenta, ndersa shqiptaret katolike argjipeshkvi Suma. Ai ishte edhe ndermejtesues midis peshkopit te Ohrit Jozafatit dhe perandorit te Austrise. 51 Pas terheqjes se ushtrise austriake, qe i detyruar qe me shume besimtare te tij ta lene dioqezen ne vitin 1736. Duke kaluar ne territorin austriak, kerkuan strehim dhe u vendosen ne katudet Nikine dhe Hertkovc. At je, me angazhimin e argjipeshkvit, u themeluan misionet shqiptare me misionare te vecante, te eilet e njihnin gjuhen e Klementeve (kelmendasve) te ardhur. Me ndermjetesimin e Kongregates se Propagandes, ai beri qe disa te rinj, te eilet po e kryenin shkollen fillore ne Osijek, te vendosen ne seminarin greko-katolik ne Zagreb me qellim qe tö behen prifter per keimendet e permendur. 52 Prej 4 tetorit te vitit 1741, Suma lajmerohet nga Osijeku ku shpeshhere pontifikonte ne kishen franceskane ne Tvrgja.f Pasi nuk kishte kurrfare gjasash per t'u kthyer ne dioqeze, atehere ne vitin 1742 dha doreheqje , e eila iu pranua nga Kongregata e Propagandes me 13 maj te vitit 1743.54 Shpirtgjeresia e tij, fisnikeria dhe dashuria per njeriun mund te shihen edhe prej asaj se, gjate jetes se tij themeloi disa fonde bemirese, me te eilat i obligoi qytetaret e Osijekut dhe disa institueione kishtare ne Sllavoni." Vdiq me 20 nentor te vitit 1777 ne Osijek, ndresa u varros ne Kishen e atjeshme franceskane ne anen e Ungjillit. Epitafi i shkruar ne mermerin e zi, te eilin e porositi te punohet nipi i tij Mikel Suma, tregon me se miri se sa ishte i nderuar dhe i dashur ky argjipeshkev i internuar i Shkupit." GJON PAGEZUESI NIKOLLE KAZAZI - I njohur ne literaturen e vendit me emrin Gjon Nikolle Kazazi.Tlindi ne Gjakove me 1 janar te vitit 1702.58 Studimet filozofiko-teologjike i kreu ne Kolegjin Ilirik ne Ferme, ku e fitoi titullin e doktorit te filozofise dhe te teologjise. Pastaj u kthye ne atedhe si misionar. Se shpejti u emerua vikar kryesor i dioqezes." Si vizitues apostolik, i vizitoi te gjitha misionet e atehershme neper Bullgari dhe Serbi. Per viziten e njoftoi hollesisht Benediktin XIV, me c'rast e theksonte gjendjen e rende te katolikeve ne viset e permendura. Me 12 maj te vitit 1743 u emerua argjipeshkev i Shkupit, ndersa e shuguroi me 29 shtator te te njejtit vit kardinali Portocarrero.I" Si pergjigje relaeionit te tij te gjere, Benedikti XIV ia dergoi letren e tij te njohur »Inter omnigenas«, e eila me 2 shkurt te vitit 1744 u qe derguar te gjithe ipeshkvijve, famullitreve, klerit te gjithmbarshem, popullit te Mbreterise se Setbise dhe te vendeve fqinje, me shume udhezime, norma dhe pergjigje per nje jete me te suksesshme krishtere.I njejti pape ia besoi edhe udheheqjen kishtare te Mbreterise se Serbise.f Pasnje udheheqjeje pothuajse 10 vjecare, te rende dhe te mundimshme ne dioqezen eShkupit, e nderroi kete bote me me te mire me 5 gusht te vitit 1752.63 Pas vdekjes se Gjonit, dioqezen per nje kohe e udhehoqi Nikolle Mezi i eili me 15 janar te vitit 1753 u zgjodh trashegimtar ne shpirt i Anton Voeativit i eili per shkak te shendetit te dobet nuk i pranoi nominacionet."TOME TOMI<;IQI - Ishte dubrovnikas. Ka lindur me 22 korrik te vitit 1710.At je e udhehoqi 12 vite me radhe famulline e shen Andrese ne Pile. Benedikti XIV 199 ne konsistariumin e dates 26 shtator 1753 e emeroi argjipeshkev te Shkupit." E
shuguroi argjipeshkvi i Dubrovnikut Hijacint Miljoviq, ne Dubrovnik me 5 prill te vitit 1754, ndersa si bashkeshugurues ishin: argjipeshkvi i Sofjes Benedikt Zuzzeri dhe ipeshkvi i Stonit Petar Budman. Shugurirni u be ne kishen e Kuvendit te Shen Klares.66 Ne dioqezen e Shkupit mezi i kaloi dy vite, edhe ate me veshtiresi te medha qysh prej fillirnit. Turqit e ndjeknin vazhdirnisht, sepse dikush e kishte fajesuar me shpifje te qarqet qeveritare te vendit si te huaj dhe ardhacak ne keto ane, dhe prandaj edhe si ithtar i Austrise, ketij arrniku te perhershem te imperatorise.F Nje kohe u fsheh ne Banjalluke, e pastaj edhe ne Novipazar." Me fiesen e Kongregates se Propagandes, hoqi dore nga froni i ipeshkvit me 18 dhjetar te vitit 1755, sepse nuk pat kurrfare shpresash se do te qetesohej situata ne dioqeze." Vdiq ne Dubrovnik, me 23 nentor 1793 ne moshen 83 vjecare, ndersa u varros te nesermen ne kishen franceskane te vendlindjes se tij. 70 MATEJ MAZRREKU - Ka lindur ne Janjeve ne vitin 1726. Pas kryerjes se studimeve filozofiko-teologjike ne Ferme, e pastaj edhe ne Kolegjin Urban ne Rome, ne vitin 1750 kthehet ne atdhe. Pas vdekjes se Zef Zumbezit, i cili si vikar apostolik e udhehoqi dioqezen pas abdikimit te argjipeshkvit Tomiciq, me 18 dhjetor te vitit 1755 u emerua argjipeshkev i Shkupit." Nje vit me vone pas emerimit, do ta merr edhe shugurimin ipeshkvor ne Dubrovnik me 27 shtator te vitit 1759. E shuguroi argjipeshkvi i Dubrovnikut Angjelo de Lupis, prane bashkeshuguruesve Benedikt Zuzzerit dhe Pjeter Dumnes, nö Kishen Katedrale te Dubrovnikut." Detyren e bariut e ushtroi ne kohe shume te veshtira, vecanerisht ne nje varferi te madhe dhe plote ndjekje. Shpeshehere qe detyruar ta nderroje vendin e qendrirnit, duke u fshehur ne kete menyre nga terbimi otoman. »Ne krejt Turqine nuk ka dioqeze me te varfer, me te ndjekur dhe me te plackitur ne te holla se sa kjo e imja ne Serbi »thote argjipeshkvi ne nje raport te derguar Propagandes. Si shkak e permend atersine e territorit Austriak. Ndersa austriaket i permend si arrniq kryesor dhe me te urrejtur te turqve ." Vdiq me 8 dhjetar te vitit 1808/4 (por jo me 1807, ose edhe me pak me 1812).75 MATEJ KRASNIQI - Ka lindur ne Prizren ne vitin 1765.76 Studjoi ne Loreto ku e mori edhe titullin e doktorit te teologjise. Pas shtate vitesh sedisvakance ne dioqezen e Shkupit, kur u bene perpjekje qe ne menyra te ndryshme te mbikqyret funkcionirni i saj, me ne fund ipeshkev i saj u emerua Krasniqi me 8 mars te vitit 1816.77 Kete dioqeze e udhehoqi 12 vite ne kushte shume te veshtira dhe ne kohe shkaterruese. Vdiq ne vitin 1828 ne Prizren ku edhe u varros ne kishen e vendit." PJETER SHALA (GLLASNOVIQ) - Lindi ne Janjeve ne vitin 1785. Nje kohe studioi ne Napoli, por Napöleoni e shperndau kolegjin." Pasi i plotesoi studimet shkencare ne Rome, u kthye ne dioqeze ku punoi me zell te madh. U shugurua si ipeshkev ne Shkoder me 13 korrik te vitit 1834 nga ate Benigno Albertini, ipeshkev i Shkodres, ne pranine e Pjeter Gurakuqit dhe te Matej Bardhit. E emeroi Gerguri XVI me 30 korrik te vitit 1833.80 Per shkak te mosmarreveshjeve dhe problemeve ne dioqeze, te cilat sillnin deme te medha shpirterore;" ne vitin 1839 si vikar kryesor me te drejtat e vikarit apostolik u emerua Gasper Krasniqi'". Vendin e tij e zuri argjipeshkvi i Lezhes imzot Gjon Popiqi'".Argjipeshkvi Shala, per here te fundit iu paraqit Kongregates me 8 mars te vitit 1839, por si duket ka vdekur ne vitin 1856.84 200 Prej vitit 1846 si vizitues apostolik ne Prizren e hasim Urban Bogdanoviqin,
franceskan nga Dubrovniku.f E mbante titullin »episcopus de Europeis in patribUS «.86U kujdes shume per laramanet. Intervenoi ne vende te ndryshme qe ata te mund ta mbajne lirisht fene e tyre." Themeloi edhe disa shkolla ne dioqeze. Instituti Afrikan per zhdukjen e roberise ne Paris, e emeroi si kryetar te vetin me honorar. Ne vitin 1854 dhe 1862, ai ne Rome mori pjese ne kanonizimin e rnartireve japoneze. Vdiq papritmas ne moshen 57 vjecare ne rezidencen e vet ne Prizren." DARIO BUCCIARELLI - Franceskan i lindur ne Castelplanio me 4 prill te vitit 1827. Me se pari qe emeruar si ipeshkev i Pultit ne vitin 1860.89 Pas kater vitesh do te thote me 6 qershor te vitit 1864, u promovua ne fronin e argjipeshkvit te Shkupir." Nje vit pas ardhjes, e filloi aksionin per ndertimin e kishes se re ne Prizren. Prandaj i ftoi besimtaret te japin ndihme dhe t'i kthejne borxhet eventuale, sepse me ishte kerkuar leja per ndertim." Si duket ne kohen e tij kane pasur ndonje kishe te vogel dhe jo te pashme. Sipas raportit te J. Müllerit te vitit 1838 shihet se aso kohe kisha katolike ne Prizren ka qene e rrenuar ndersa vendi i saj sherbente si shesh per ekzekutimin e te denuarve me vdekje." Kisha u ndertua ne vitin 1875, por jo mbi germadhat e kishes se dikurshme ortodokse, sie mund te lexhohet dikund." Gjate kohes se sherbimit te tij si ipeshkev, u mbajt Koncili i Pare i Vatikanit. Ne sallen e Koncilit i qe caktuar ulesja me numer 133.94 Pak me vone emrin e tij e gjejme ne mesin e atyre qe e kishin fituar lejen per te munguar, sepse ne dioqeze rrethanat ishin te veshtira." Aq me shume kur ai ishte nenshkrues i dyte i postulatit per definimin e infalibilitetit te papes." Mori pjese gjithashtu edhe ne punen e Kuvendit te Dyte te Arberit ne vitin 1871.97 Vdiq ne vitin 1871.91 FULGENC CAREVI - Vjen nga dioqeza e Splitit, ndersa lindi ne Kashtel Gomilice me 15 prill te vitit 1826. Ishte rregulltar franceskan. Si argjipeshkev i Shkupit u zgjodh me 28 mars te vitit 1879.99 Kah fundi i te njejtit vit arriti ne mesin e besimtareve te vet permes Selanikut. 100 U perpoq me te gjitha forcat qe ta organizoje dhe ta gjalleroje sa me mire shpirterisht ipeshkvine. Qarkoret e tij flasin hollesisht per te dhe punen e tij.'?' Per kete qellim ai shpesh here udhetonte ne Selanik per te kerkuar ndihme nga katoliket e atjeshem dhe miqte e vet. Por perfaqesuesi francez krejt kete pune te tij e shikonte me sy tjeter, sepse thekson ai, Carev perpiqet t'i zgjeroje kufijte e dioqezes se vet deri ne Selanik. E quan ate prelat »te Austro-Hungarise«, duke shpifur se ai gjate kater viteve te udheheqjes me dioqezen gjoja nuk e kishte mesuar asnje fjale te vetme shqip.l02 Argjipeshkvi nga ana e tij deshironte qe nga Selaniku t'i vinin rregulltaret dhe mo trat lazariste te shen Vincencit te eilave do t'ua besonte udheheqjen e serninarit.F' Si mund te kuptojme nga letrat e argjipeshkvit, ne fillim te marsit te vitit 1835, ai largohet nga Prizreni ne Shkup si i burgosur nga qeveria turke dhe atje mbetet plote tete muaj.'?' Konsulli francez kete konfinim e shpjegon si deshire te administrates turke qe argjipeshkvi te izolohet dhe te largohet nga Prizreni, i cili ishte vater e kryengritesve shqiptare, te eilet i shkaktonin probleme te medha qeverise turke.l'" Dioqezen e Shkupit ai e la ne vitin 1888, ndersa menjehere ne vitin tjeter kaloi si ipeshkev ne Hvar.106 At je vdiq me 9. VII. 1901. 107 ANDREA LOGORECI - Me se pari u zgjodh ipeshkev titullar i kishes juliopolitane me 7 janar te vitit 1887. Nje vit me vone, do te thote me 14 qershor te vitit 1888 iu besua udheheqja me argjipeshkvine e Shkupit.l" 201
Vehten ua kushtoi krejtesisht problemeve baritore te dioqezes se shkaperderdhur. Ne nje qarkore ai i fton te gjithe besimtaret qe t'i falenderojne Zotit dhe Zonjes se pamekate qe i kane ruajtur nga fatkeqesite dhe rreziqet e medha, duke mos e theksuar se per cka eshte fjala.!" U angazhua shume rreth rregullimit te shkollimit ne dioqeze, Keshtu ai solli mesues te kualifikuar ne Prizren, Gjakove dhe ne vendet tjera."" Vdiq ne vitin 1892.11l Sipas te dhenave arkivore te Konsullates serbe ne Shkup, Andreu vdiq pak me pare, me 10 dhjetor te vitit 1891 ne rezidencen e vet ne Shkup.W PASHK TROKSHI - Vjen nga Durresi, ku edhe kishte lindur me 2 shkurt te vitit 1850.113 Studimet i kreu ne Kolegjin Papnor Shqiptar ne Shkoder. Argjipeshkev i Shkupit u emerua me 10 janar te vitit 1893. E shuguroi ne Shkoder ipeshkvi i atjeshem Pasquale Gerrini, ne pranine e argjipeshkvit te Durresit Rafael Dambrosit, dhe abatit te Mirdites Prenk Docit, njerit nga shqiptaret me me autoritet aso kohe. Sipas deshires se argjipeshkvit, shugurimi u shpall ne kapelen e seminarit ne Shkoder me 5 maj te te njejtit vit.?" Gjate udheheqjes se argjipeshkvit Trokshi, ne dioqeze u krijuan disa mosmarreveshje, si duket te nxitura nga qeveria austriake. Ne te vertete me 31 mars te vitit 1899 e hasim imzot P. Guerrinin si delegat apostolik ne argjipeshkvine e Shkupit. Pas disa muajve ati Pacific nga Vicenca paraqitet si administrator apostolik, sepse imzot Guerrini qe terhequr »infectis rebus«, dote thote per shkak te puneve te pakryera. Kongregata e Propagandes per nje kohe e pat larguar imzot Trokshin nga dioqeza. Me se pari ai u strehua ne Vjene e pastaj ne Rome. Ne nderkohe u arrit marreveshja midis Kongregates dhe qeverise austriake lidhur me kete rast. Populli ishte vazhdimisht prane argjipeshkvit te vet, dhe kerkonte me cdo kusht qe ai te kthehet. Derisa filluan edhe te mos shkojne ne kishe deri t'u kthehet argjipeshkvi. Dhe me te vertete per Rreshajet e vitit 1900 Trokshi u kthye ne Prizren dhe me te u kthye edhe paqja ne dioqezen e munduar, me c'rast u be nje gezim i madh. Populli e shprehte gezimin e vet perpara tij sepse prane e kishin perseri argjipeshkvin dhe bariun e dashur. 115 Trokshi mori pjese ne Kuvendin e Trete Shqiptar, i cili u mbajt ne Shkoder ne vitin 1875.116 Nga nje qarkore e tij kuptojme se kisha e dikurshme ne Shkup i ishte kushtuar Zonjes se Bekuar."? I njejti argjipeshkev paraqitet edhe ne vitin 1902 me c'rast kutpojme se ne Shkup e shuguroi »la nuova splendidissima chiesa«, do te thote kishen e re te mrekullueshme te Zerures se Shugurueshme te Krishtit.l" Per shkak te rrethanave te veshtira ne dioqeze, dha doreheqje dhe me 29 prill te vitit 1900. Me vendimin e Kongregates se Propagandes u transferua ne kishen argjipeshkvore titulI are ne Nakolean.!" LAZER MJEDA - Lindi ne Shkoder ne vitin 1859. Me se pari u zgjodh ipeshkev i Sapes ne vitin 1890, ndersa ne vitin 1904 u promovua si argjipeshkev aeropolit dhe u caktua si ndihmes i argjipeshkvit te Shkodres.?" Ne vitin 1909 u transferua ne Shkup si argjipeshkev. 121 Ne dioqeze zhvilloi nje veprimtari te madhe baritore: ndertoi disa kisha dhe themeloi disa famulli te reja. Kujdesej gjithashtu qe dioqeza te kete numer te mjaftueshem te meshtareve. Ne qarkoret e tij baritore tregon dashuri te madhe per njerezit qe i jane besuar.l" Me formimin e shtetit te ri ne jug, pas clirimit nga turqit, ai u transferua. Dhe me te vertete me dekretin e Kongregates se Propagandes, Benedikti XIV e transferoi me 19 tetor te vitit 1921 nga selia mitropolite e Shkupit ne ate te Shkodres. 202
Argjipeshkvi Mjeda e kishte leshuar dioqezen me heret. Ashtu se prej 5 nentorit te vitit 1911 e deri te ardhja e ipeshkvit te ri me 1924, dioqezen e udhehoqi imzot Toma Gllasnoviqi.!" Me argjipeshkvin Mjeda perfundon vargu i argjipeshkvijve te Shkupit. Me Konkordatin midis Selise se Shenjte dhe Mbreterise se Serbise, i eili u nenshkrua ne Rome me 24 qershor te vitit 1914, dioqeza e Shkupit u desh te behet sufragane e argjipeshkvise se Beogradit.P IV AN GNIDOVEC - E trashegoi Lazer Mjeden, ndersa u emerua me 29 tetor te vitit 1924. Lindi ne Veliki Lipovee, dioqeza e Lublanes, ne vitin 1873. E shuguroi ne Lublane me 23 nentor te vitit 1924 nunei apostolik Hermenegildo Pelegrinetti.!" Perndryshe ishte anetar i Kongregates Misionare te Lazaristeve.!" Pervec numrit te dukshem te kishave, ai ne Prizren e ndertoi edhe seminarin e ri per djelmoshat. Kujdesej per besimtaret e shkaperderdhur te eilet aso kohe vinin nga viset katolike veriore dhe sherbenin ne vendet e ndryshme jugore te vendit. Tregoi mirekuptim te madh edhe per laramanet, te eilet i vizitonte personalisht dhe i udhezonte. I mbronte te pafajshmit, pa shume sukses, edhe te forumet me te larta shteterore. Mbeti ne kujtim te mire ne populI, te katoliket dhe te te gjithe te tjeret si njeri i mire dhe i shenjte. Vdiq me 3 shkurt te vitit 1939 ne Lublane, ku edhe u varros ne varret e vellezerve te rregullit te tij.128 SMILJAN FRANJO <;EKADA - Ka lindur ne Donji Vakuf, ne argjipeshkvine e Bosnes, me 29 nentor te vitit 1902. Me se pari u zgjodh ipeshkev tituli ar i Farberes me 6 korrik te vitit 1939,129ndersa menjehere vitin tjeter, me 8 gusht 1940, iu besua udheheqja e dioqezes se Shkupit ku u intronizua me 8 dhjetor te vitit 1940.130 Se shpejti shpertheu Lufta e Dyte Boterore, e cila e crregulloi punen normale te dioqezes. Ne kete kohe pra, territori i ipeshkvise se Shkupit u copetua ne kater pjese, te gjithat politikisht te pavarura njera prej tjetres, ashtu se ai nuk kishte mundesi qe t'u kushtohej te gjitha famullive dhe t'i udhehiqte ato. Ne ato kohe te renda dhe te turbullta, kur dhuna dhe padrejtesia zoteronin kudo, ipeshkvi i keshilloi me urti besimtaret e vet me fjalet: »Me mire ta duroni padrejtesine, sesa .ta beni ate!«. Keto fjale te tij u ndihmuan shumices qe te orientohen neper mjegullen e peshtjellimeve dhe te pasigurise. Pas Luftes se Dyte Boterore nje kohe iu besua udheheqja e Ipeshkvise se Banjallukes. Ne fillim te luft es pesoi keq ne bombardimin e Shkupit me 6 prill te vitit 1941, ku u plagos dhe humbi gjithcka ne rezidencen e rrenuar. Me kete rast u zhduk nga zjarri edhe arkivi i dioqezes, prandaj me te drejte eshte thene se »Dioqeza fillon te jetoje prej vitit 1941.« Fatkeqesia e dyte e madhe eshte ajo e vitit 1963 kur u be termeti ne Shkup dhe u zhduken te gjitha objektet kishtare. Ipeshkvi qe detyruar per nje kohe te rezidoje ne famulline e afert ne Ferizaj. Ai menjehere filloi te mbledhe mjete per kishen e re dhe rezidencen ne Shkup. Me se pari e ndertoi shtepine ipeshkvore, e siguroi dhe e pagoi trollin per katedralen e re dhe e la fondin fillestar per ndertimin e saj. Pali VI, me 2. VII. 1964, me rastin e njezet e pese vjetorit te shugurimit ipeshkvor, e rradhiti ne mesin e »adsistentes Solii Pontificii.e.P' Mori pjese ne punen e Koneilit te Dyte te Vatikanit: u prezentua ne Kongregatene 86-te gjenerale me 23. IX. 1964, kur u diskutua per lirine fetare; pastaj ne 203
Kongregaten e 95-te gjenerale mbajtur me 6. X. 1964 e cila e trajtoi problemin e Shkrimit te Shenjte, dhe ne fund mori pjese edhe ne Kongregaten e 100-te gjenerale te mbajtur me 14. X. 1964.132 Njera nga brengat kryesore te tij ishte pergatitja e klerit te vendit, per cka ai ka pasur mjaft sukses, sepse dioqezes ia siguroi klerin e vet, Ne konsistoriumin e fshehte te mbajtur me 19. X. 1967, u emerua ndihmes i argjipeshkvit te Sarajeves me te drejte trashegimie.P' Me dioqezen e Shkupit ka udhehequr si administrator apostolik deri me 3. I. 1970. Vdiq ne Sarajeve me 18. I. 1976. Me 31 te tor te vitit 1969 Selia e Shenjte e emeroi si ordinar te Shkupit imzot Joakim Herbutin (i lindur me 14. H. 1928 ne Ruski Kerstur) ndersa, si ndihmes te ipeshkvit »sedi datus«, imzot Nikolle Prelen (lindur me 3.VII. 1918 ne Kotorr), edhe ate me detyre te vecante per besimtaret e gjuhes shqipe. Me kete rast eshte pertrire edhe dioqeza e Prizrenit e cila menjehere i eshte bashkangjitur asaj te Shkupit.!" Shugurimi i te dy ipeshkvijve u be ne katedralen e Sarajeves me 21 dhjetor te vitit 1969 ne pranine e argjipeshkvit ate Smiljan Cekades, si shugurues, pastaj te argjipeshkvit te Beogradit imz. Gabriel Bukatkes dhe argjipeshkvit te Splitit imzot Fran Franit si bashkeshugurues. Me sa dihet deri me sot, ky eshte i pari dhe i vetmi provizion i ketij lloji qe eshte aplikuar vetem ne kete dioqeze.
Shenimet 1. Fermendzin E., Izprave ... , 172-173. - Sipas te dhenave qe i jep i nipi Pjetri, mund te perfundohet se Andrea ka lindur me 1605. Farlati VIII, 20 thote se Andrea ka lindur me 1607. Llogaritur sipas datave te vertetuara vijme ne perfundim, se eshte me e besueshme qe Andrea te kete lindur me 1600. - Eshte edhe supozimi se ka lind ur me 1595, shih: Hylli i drites, nr. 9-10, Shkoder 1934, 435. 2. ASCPF, SOCG, v. 265, f. 226. 3.Ibid. 4. Fermendzin E., op. cit., 172-173. 5. ASCPF, SOCG, V. 265, f. 69. 6. Ibid., V. 265, f. 171, 172. 7. Premrou M., Katoliöki nadbiskupi u Skoplju. Po Vatikanskim izvorima, GSND I, SKoplje 1926, 329-334. 8. Farlati VIII, 201. 9. Cordignano F., op. cit., I1, 111. 10. Fermendfin E., op. cit., 197. 11. Dujöev 1., art. »Andrea Bogdan«, ne: Dictionnaire d'histoire et de Geographie eccIesiastiques IX, Paris 1937, 402--403. 12. Fermendrin E., op. cit., 197. 13. Ibid., 194. 14. ASCPF, SC, Servia, V. 1, ff. 27-32. 15. Eubel IV, 67. 16. Premrou M., op. cit., 334.- Ne veprat e cituara deri rne tani mbi Andrea Bogdanin ka edhe shume te dhena tjera te: Milev I. N., Katoliskata propaganda v Bolgarija prez XVII vek, Sofija 1914, 22-23, 144, 146, 152; Premrou M., Serie dei vescovi romano-cattolici di Beograd, Archivium Franciscanum Historieum, XVII-XVIII, Quaracchi 1925, 10, 14 sqq; Snjegarov 1., Istorija na ohridskata arhiepiskopija-patrijarsija od padanjeto i pod Turcite do nejnoto unistozenie (1394--1767), Sofija 1932, 104; Theiner A., Monumenta Slavorum I1, 213; Marcovic G., Gli Slavi ed i papi, I1, Zagabria 1897, 579; Petrotta Papas G.,Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1931, 88; Redzepagic J., Zivot, rad i pedagoski pogledi Andrea i Pjetra Bogdanija, ne: Gjurmime albanologjike, III (1965-1966), Prishtine 1966, 151-166. 17. ASCPF, SC, Servia, v. 1, ff. 131-134.
204
18. Bogdani P., Cuneus Prophetarum, hyrja. 19. Gjecovi A. Sh., Gjurrnimet per rreth vendlindjes se Bogdanit, ne: Hylli i Drites, VI, Shkoder 1930, 668--670. 20. Ajeti 1., Pjeter Bogdani, ne: Jeta e re, ur. 1, Prishtine 1951. 21. Dujöev 1., »P. Bogdan«, ne: Dictionnaire d'histoire et de geographie eeclesiastiques IX, Paris 1937, 404-405. 22. Farlati VII, 328. 23. Farlati VIII, 21. 24. Prernrou M., op. cit., 330-331. 25. Poletto G., Il beato Cardinale Gregorio Barbarigo Veseovo di Padova e la riunione delle Chiese Orientali alla Romana, ne: Bessarione 6, ser. 2, Roma 1901, 186. 26. Dujöev 1., Sofijskata katoliöka arhiepiskopija prez 17 vek. Izuöavanje i dokumenti, Sofija 1939, 155-156, br. 45. 27. Ibid., 157, br. 47. 28. Bogdani P., Cuneus Prophetarum, shtojce, 17. 29. Mijatovic C., Jedan potomak Dusanovog Bogdana, ne: Spomenik SKA 10, Beograd 1891, 5. 30. Skerovic G., Dva falsifikata iz XVII stoleca skopskog nadbiskupa Petra Bogdanija, IC, SAN, III (1951-1952), Beograd 1952. 128 sqq. 31. Radenie J., Rimska kurija ... , 390. 32. Bogdani P., Cuneus Prophetarum, shtojce. 33. Eubel V, 346. - Ivic dr A., Istorija Srba u Vojvodini. Od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-Pomorske graniee (1703), Novi Sad 1929, 268, duke u mbeshtetur ne burimet austriake, thekson se kryeipeshkvi Bogdani ka vdekur ne Prizren me 8.xII.1689. Sipas burimeve te Vatikanit, kryeipeshkvi Bogdani ka vdekur rne 6.xII.1689, kurse Petar Karagiqi, kryeipeshkev i pastajme, i ka shkruar Kongregates se ka qene ne Prishtine te Bogdani ne castet e fundit te tij, shih: Radenie J. Rimska kurija ... , 402 dhe 503. 34. ASCPF, SC, Albania, v. 5, f. 160, ne te eilen perseri konfirrnohet se kryeipeshkvi P. Bogdani ka vdekur ne Prishtine. 35. Dujöev 1., Il eattolieesimo in Bulgaria nel sec. XVII seeondo i proeessi informativi sulla nomina dei veseovi eattoliei, ne: Orientalia Christiana Analeeta 5, Roma 1937, 167. 36. Lemmens L., Hierarehia Latina Orientalis (1622-1922), mediante S. C. de Propaganda Fide, ne: Orientalia Christ. Analeeta 5, Roma 1937, 258 sqq. 37. Butorae P., Cetiri pisma nadbiskupa Vieka Zmajevica, Starine JAZU 41, Zagreb 1948, 97. Kryeipeshkvi Zmajeviq rne 1. IX. 1714, ka shkruar: »... l'esempio di monsig. Purante (Durante?) ehe fatto Areiveseovo di Seopia, mai pote entrare e meno dimorare nella dioeesi.« 38. Eubel V. 346 nr. 4. 39. Lemmens L., op. cit., 253, 258-260. 40. Spila B., Memorie storiehe della provineia riformata romana II, Milano 1896, 122. 41.Gams P., Series episcoporum Ecclesiae eatholicae quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo, Ratisbonae 1873, 445. 42. Radenie J., op. cit., 501. 43. Farlati VII, 267-268. 44. Farlati VIII, 21. 45. Concilium Provineiale sive Nationale Albanum habitum an. 1703. CIemente XI Pont. Max. Albano, Romae 1706, 98. 46. Premrou M., op. cit., 331. 47. Radenie J., op. cit., 575. 48. Eubel V, 346. 49. Prernrou M., op. cit., 331-332. 50. Malbasa prof. M., Mihajlo Suma u Osijeku. Povodom jedne slike, ne: Osjeöki zbornik V, Osijek 1956, 157, bilj. 12: »... Ostao si u Srbiji, kada je harala kuga. lI!:isi bjezao iz grada dok se je sav grad razbjezao. Obilazio si dnevno gradom gotovo praznim, ali punim Tebe samoga. Ispunio si sva mjesta (funkcije) dobroga pastira, nijedna ovea nije propala, da pastir nije za nju znao, i ni jedna velim, nije poginula od glada, niti dok je pogibala od kuge. Cudili su se oni koji su bili zaraäeni od kuge, kada si ih posjeöivao Ti,
205
dok su bili izbjegavani od svojih. Po vrsetku kuga je bila jos smionija, kad se okanila grada i napala sam dom pastira. Ali se nje nisi bojao kod kuce Ti, koji si je vani izazivao. Povrijedivsi pastira nije se usudila usmrtiti ga, vec je napokon otstupila, prisiljena, da se okani i stada i pastira ... « 51. Kostic M., Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 1737-1739 i seobe Srba u Ugarsku, GSND VII-VIII, SKoplje 1930. . 52. Simrak dr J., Albanei iz Nikinaea i Hrtkovaea u Zavodu (U grkokatoliökorn sjernenistu u Zagrebu), Spomenica kalendar, Zagreb 1932, 59, 60, 61. 53. Bäsendorfer J., Diarium sive prothoeollum venerabilis eonventus s. Crueis Inventae Essekini intra muros ab anno 1686 usque ad annum 1851, Rad JAZU 35, Zagreb 1916, 9, 11, 19. 54. Premrou M., op. eit., 331-332. 55. Pavissevich F. J., Fragmenta poetiea, elogia, epitaphia, Essekini Typis Divaltanis 1793, 17-18, ne shenimin; Cuvaj A., Grada za povijest skolstva I, Zagreb 1910, 566. 56. Ne epitaf shkruan: Hie jaeet learus omnibus Pontifex! MICHAEL SUMMA IArehiepiseopus Seopiensisl et totius regni Serviae Administrator Iqui primam aspexit lueem MDCXCVI saeerdotio addietus annis LIX /Pontificalibus functus an. XLVIII! et vivere Ipertaesus jam vitae miserias Inoluitl MDCCLXXVII. XII. KAL. DEC. ISta hie et ora eivisl quia et tibi Isi non praefuit Iprofuitl, shih edhe: Bosendorfer J., op. eit.,75-76. 57. ASCPF, SC, Servia, v. I, f. 343: keshtu e gjejme nenshkrimin ne letren qe ia dergon Benediktit XIV: »Giovanni B. Nieolouieh Casasi«. 58. Petrotta P. G., op. eit., 65. 59. Premrou M., op. eit., 332. 60. Eubel VI, 370. 61. Bullarium Pontifieium S. C. de Propaganda Fide III, Romae 1840, 106--114. 62. Farlati VIII, 21. 63. Premrou M., op. eit., 332. 64. ASCPF, SC, Servia, v. 1, ff. 458. 65. Eubel VI, 370, nr. 3. 66. Farlati VIII, 21. 67. Balan P., op. eit., 223. 68. Farlati VIII, 21. 69. Premrou M., op. eit., 332. Si duket kryeipeshkvit Tomciq nuk i ndihmoi as »patenti i nenshtetesisete eilin e merrnin prelatet dubrovnikas per te qene te mbrojtur, krahaso: Vinaver V., Dubrovnik i Turska u XVIII veku, Beograd 1~60, 19-20. 70. Divanovic N., Dubrovöanin Toma Tomieie (1710--1793), katoliöki nadbiskup u Skoplju, GSND II, SKoplje 1927, 126. 71. Eubel VI, 370. 72. Farlati VIII, 22. 73. ASCPF, SC, Servia, v. 2, f. 169-170. 74. Ibid., v. 3, f. 306. 75. Radonic J., op. eit., 683; Premrou M., op. eit., 333. 76. Notizie per l'anno 1823, Roma 1823, 324. 77. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f. 22. 78. Ibid., por jo si shkruajne disa mö 1829: Premrou M., op. eit. 333. 79. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f. 22. 80. Ibid., v. 3, f. 481. 81. Ibid., v. 4, f. 44. 82. Notizie statistiche delle Missioni di tutto il mondo dipendenti dalla S. C. de Propaganda Fide, Roma 1844, 362. 83. Notizie statistiehe ... , Roma 1842, 170. 84. Civetia M. Comiehelli T., Orbis Seraphieus 2/1, Ad Claras Aquas 1887, 566, nr. 1. 85. ASCPF, SC, Servia, v. 4, f. 217. 86. AFP fondi »Urban Bogdanovic«, 1846, br. 1; Rode B., Necrologium Fratrum Minorum de Observantia Provinciae S. P. Franeisei Ragusii, ne: Analeeta Franciscana VI, Ad Clares Aquas 1917, 550--551, nr.
206
885; Brlek M., Conventus S. Francisci Ragusii (Dubrovnik), Historica lineamenta, ne: Miscellanea Me\chior de Pobladura I, Romae 1964, 430-438. 87.ASCPF, SC, Servia, v. 4, ff. 227-229; 237-242 etj. 88.Rode B., op. cit., 550-551. 89.Premrou M., op. cit., 333. 90.ASCPF, SC, Servia, v. 5, f. 158. 91.AFP, fondi »D. Bucciarelli«, 1868. 92.Shehu mr. B. Nje raport i J. Müllerit per Kosoven ne vitin 1838, Kosova V, Prishtine 1976, 73. 93.Kostic P., Crkveni zivot pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u XIX veku, Beograd 1928, 117. 94. Mitterrutzner J., Conspectus Hierarchiae Catholicae per orbem terrarum tempore Concilii Oecumenici Vaticani, Brixinae 1871, 33; Kirch K., Geschichte des Vatikanischen Konzils, I, Freiburg im Brisgau 1903, 468; H, 733; AFP, fondi »D. Bucciarelli« 1869. 95.Acta et Decreta Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani, Romae 1872, 347. 96.Acta et decreta Sacr. Oecum. Concilli Vaticani (ed. Lacensis), Friburgi Brisgoviae 1892, 940. 97.Concilium Albaum Secundum Provinciale sive Nationale habitum onno 1871, Romae 1876, 118. - Kryeipeshkvi Bucciarelli na ka lene ne doreshkrim dy raporte te rendösishrne dhe te cmueshme. I pari mban titullin »I cenni storici su dell'esilio dei cristiani Zemagoresi, Prisrendi 1865, D. Bucciarelli«. I dyti, eshte fort pedant dhe voluminoz ka 177 faqe te shkruara me dore, dhe mban titullin »Relazione sinottica degli avvenimenti compiutisi entro del Pascialaggio di Prisrendi dal 26 agosto 1866 fino al giomo 6 marzo 1868, D.Bucciarelli, Prizren 16.x. 1968«, shih: ASCPE, SC, Servia, v. 5, ff. 373-350. Ne vendin e shenjte ne Letnice, me 1871 e themeloi, ndersa me 1875 e lejoi shoqerine fetare me emrin »Pia Unione 0 Compagnia della B. M. V. Assunta in Cielo«, ne te eilen u anetaresuan shume besimtare te famullive te ndryshme (nga Gjakova 116 persona, nga Prizreni 110, Janjeva 82 nga Peja 36, famullia e Letnices 28, nga keta, 11 jane te Stublles, 2 te Binces dhe 5 te Karadakut) etj., shih: ARKIVI 1 FAMULLISE SE LETNICES, lib. III, p. 6 sqq. (metej: AFR).Kuptojme se e ka shkruar edhe nje »Gramatica della lingua albanese«, Roma 1862, shih: Malaj V., Apostolsko i kultumo djelovanje franjevaca medju vjernicima albanskog naroda, zbornik Kaöiö XIV, Split 1982, 276. 98. Premrou M., op. cit., 333.- Ne konkatedralen e Prizrenit i eshte vene epitafi me kete mbishkrim: ae-Des haeC larChIeplsCopo bVCClareLLi) PIe et benIgne aeDIfICata esU pastorIs IntrepIDI ossa HIC leXpeCtant sonVm tVbael petra haeC poslta est lanno sarrCto/«. 99. Gams P. B., Series episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a B. Petro apostolo, Ratisbonae 1873, aneksi 90. 100. Velnic T., O. Fulgencije Carev nadbiskup. Prigodom öü-godisnjtce smrti 1901-1961, Pazin 1961, 13. lO1.AFP, fondi »F. Carev«, 1882. 102. Archives Affaires Etrangeres (Paris) - Turquie, Correspondance Politique de Consuls, Salonique, vol. VI, ff. 304-308 (metej: Archives A. Etrangeres): 103.Ibid., v. VII, ff. 154-157. 104.Ibid., v. VII, ff. 247-250; v. VIII, ff. 45-46. 105.Ibid., v. VII, ff. 297-298. 106.Premrou M., op. cit., 333. 107.Velnic T., op. cit., 54; AFP, fondi »~Po Trokshi«, 1901, nr. 325. 108.La gerarchia cattolica, Roma 1889, 239. 109.AFP, fondi »A. Logorezzi«, 1890. 110.Mjeda dom N., Mbi argjipeshkvijt e Shkupit, ne: Hylli i drites I, Shkoder 1935, 37. 111.Premrou M., op. cit., 333. 112.Rexhepagiq dr J., Razvoj prosvete i skolstva albanske narodnosti u Jugoslaviji do 1918, Pristina 1968, 305 bilj. 208. Ka qene i varosur ne kishen e dikurshme qe eshte renuar nga termeti rne 26. VII. 1963. Varrin e ka pasur ne presbiterium. Eshterat - e ti} jane bartur perkoh~sisht ne varret e -qytetitdhe presin i~ ekskumohen dhe te barten ne katedralen e re. 113.La gerarchia cattolica, Roma 1899, 311. 114.Cordignano F., op. cit., H, 199-201. 115.Ibid., 202, 210, 213.
207
116. Concilium Albanum tertium Provintiale sive Nationale habitum anno 1895 Leone XIII Pont. Max., Romae 1897, 56. 117. AFP, fondi -r. Trokshi«, 1896. 118. Ibid., 1902. -Ne kishen e rrenuar te Shkupit ka qene ky mbishkrim: »R. mi DD IPaschalis Trokshi! Archiepiscopatus anno VII inchoatum! templum hoc /ab isto archipraesule benedictum estl die Ir decembris 1902/. 119. AAS I (1909).435; nga letra Iarntumirese e kryeipeshkvit P. Trokshi, shkruar ne Shkup me 16. X. 1908, shihet qarte se kerkoi doreheqje drejtperdrejt prej papes Piu X, per shkak te gjendjes se rende dhe ndjekjeve te medha ne dioqeze. » ... In questi ultimi giorni poi la continua piu 0 meno aperta persecuzione dei Turchi arrivo agli estremi perpetrando orrende ingiustizie, devastazioni, incendi, e massacri contro i pochi, e percio deboli cattolici delle parrochie di Gjakova, Ipek, Zymbi e Prisren ... < Dikush pra kishte perhapur lajmin e rrejshern, se gjoja vete kryeipeshkvi i kishte nxitur katoliket qe ta profanizonin nje xhami ne rrethinen e Gjakoves, Edhe myslimanet e Prizrenit fajtar per kete e benin kryeipeshkvin. Prandaj ai me 22. III. 1903 jep doröhcqje te Piu X, me qellim dhe shprese se ndoshta ne kete menyre do te shpetojne besimtaret nga gjithe keto vuajtje, shih: AFS, fondi "P. Trokshi«, 1908, nr. 1 dhe 2. 120. Annuaire Pontifical catholique, Pris 1910, 303. 121. AAS I (1909), 442, 435. 122. AFS, fondi »L. Mjeda«, 1911, 1914. 123. AAS XIV (1922), 165. 124. Premrou M., op. cit., 333-334. 125. Mercati A., Raccolta di concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e le autorita civili I, Typis Polygl. Vaticanis 1954, 1100. 126. AAS XVI (1924), 467. 127. Annuaire Pontifical catholique, Paris 1926, 351. 128. AAS XXXI (1939), 140; Gerzinic A., Bozji sluzabnik Janez Gnidovec, Dohovnik, vzgojitelj, misijonar, skof, Buenos Aires 1972. 129. Annuario Pontificio, Roma 1962, 401. 130. AAS XXXII (1940), 438. 131. AAS LVI (1964), 781. 132. Civilta Cattolica, II Concilio Vaticano secondo. Terzo periodo 1964-1965, IV, Roma 1965, 55, 139, 205. 133. AAS LIX (1967), 1009. 134. AAS LXII (1970), 14.
208
GJENDJA E TANISHME E DIOQEZES Dioqeza e sotme Shkup - Prizren ka nje territor prej afer 46.500 knr', me rreth 3.500.000 banore, nga te eilet 6~5 mije katolike.' Kufijte e saj do t'i kishim shenuar kesisoji: Nga ana jugore, lindore dhe perendimore kufizohet me vendet fqinje, do te thote Greqine, Bullgarine dhe Shqiperine; ne veri me dioqezen e Beogradit, ndersa ne anen veriperendimore me argjipeshkvine e Bosnes dhe te Tivarit.? Nese kujtohemi ne raportin e argjipeshkvit Carev, te eilin ai para me se njeqind viteve (1885) ia dergoi konsullit franees ne Selanik, do te shohim se kjo dioqeze aso kohe kishte gjithsej gjashte famulli, nje shtepi te famullise me kapele, dhe 150.000 besimtare. Ketij numri gjithsesi eshte dashur t'i shtohet, sie thekson Carev edhe 8-10 mije laramane (kriptokatolike), te eilet aso kohe mbanin lidhje te mira dhe te ngushta me kishat me te aferta. Me siguri prandaj argjipeshkvi ka theksuar ne raport se ne dioqeze do te duhej te kishte edhe 50 kisha, ne menyre qe te mund te plotesheshin nevojat shpirterore te besimtareve te shkaperderdhur.:' Vertet kryebariu i vyeshem nuk e teproi aspak ne planet e veta, sepse disa famulli te atehershme ne perberjen e vet i kishin edhe nga me shume se 50 katunde dhe lagje." Keshtu eshte edhe sot, se paku te famullite me te medha. Selia e Shenjte e kishte eaktuar qe Selaniku dhe Maqedonia Veriore deri ne Veles (Titovelesi i sotem), te mbeten edhe metej nen juridiksionin e administratorit apostolik te Kostandinopojes.' Deri ne fund te roberise turke, numri i famullive u dyfishua, pasi ne ate kohe u themeluan famulli te reja." Kesaj gjithsesi i ka ndihmuar edhe politika me liberale ndaj rajes se krishtere. Pervec kesaj, tani edhe perkrahja dhe ndihma qe e merrnin keta krishtere te roberuar, nga vendet e krishtera perendimore, ishte me efikase. Me debimin e turqve, territorit te vjeter te dioqezes iu bashkuan edhe viset te eilat gjate lufterave ballkanike (1912-1913) i takonin Mbreterise se Serbise, do te thote Maqedonia dhe Sanxhaku. Kur me 24 qershor te vitit 1914, u lidh marreveshja midis Selise se Shenjte dhe Mbreterise se Serbise,? u duk se shume sende do te zgjidheshin ne te mire te dioqezes. Kufijte e saj vertete u zgjeruar me bashkangjitjen e pjeses me te eilen udhehiqte administratori apostolik ne Kostandinopoje. Ne te vertete fjala eshte vetem per fa mulline e Manastirit, me disa besitmare te shkaperderdhur. Pervec kesaj ka qene
209
parapare qe ne seli te themelohet nje seminar ne te eilin do te pergatiteshin »djelmoshat serbe« per prifterinj katolike." Pervec kesaj qeveria e atehershme ka kerkuar qe ne te gjitha famullite dhe dioqezat katolike ne liturgji te aplikohet gjuha e vjeter sllave.? Par, Selia e Shenjte u difereneua nga kjo kerkese dhe duke u thirrur ne vendimin e vet te meparshem te dates 18. dhjetor te vitit 1906, kerkoi qe famullite te klasifikohen ne famulli latine dhe gllagolike pra sipas gjuhes me te eilen sherbehen ne liturgji popullsia e vendit.!" C'qellim pati kjo politike e ketille e kurdisur, nuk eshte veshtire te qellohet. Dhe jo vetem kaq, shume individe dhe qarqe te atehershme nuk ngurruan ta thoshin kete qysh atehere edhe publikisht dhe me fjale te hapura, gje qe sot gjithsesi na befason shumefish." Midis dy lufterave jane themeluar edhe famulli te reja, ashtu se dioqeza ka pasur 17 famulli dhe nje kapelani te pavarur, me gjithsej 30.336 besimtare." Ne kete periudhe fillon te ndihet koneentrimi i besimtareve qe vinin nga viset veriare: nepunes shteterore dhe mjeshter te ndryshem profesionale. Par, pasi kjo ishte pjese fluktuuese e banoreve, ata u kthyen te gjithe ne vendet e tyre, vecanerisht pas shperthimit te luftes ne vitin 1941. Periudha e luftes qe mjaft e veshtire. Territori i dicqezes u eopetua, dhe u takoi tre njesive territoriale politike. Ipeshkvi nuk mund t'i vizitonte besimtaret e vet, ndersa qe veshtiresuar edhe cdo kontakt me ta. Pas luftes se dyte boterore u themeluan pese famulli te reja, nga te eilat nje ne Guei, e eila u shkeput dhe iu bashkua argjipeshkvise se Tivarit, sepse gjendet ne territorin e RS te Malit te Zi. Tani dioqeza numeron gjithsej 22 famulli.Plvlirepo as kjo nuk do te na e paraqiste pasqyren e vertete ne qofte se nuk e permendim edhe ate se ne tete famullite e sotme ekzistojne edhe kishat filiale, disa nga te eilat qysh tani po tregohen si mjedise te pershtatshme natyrore te famullive te reja potenciale." Ne qofte se do te perpiqeshim t'i vendosnim famullite ne kete territor mjaft te hapur te dioqezes, atehere duhet re theksohet edhe kjo: ne pjesen jugare, do te thote ne RS te Maqedonise se sotme ekzistojne vetem dy famulli, ne Shkup dhe Manastir, si dhe disa kisheza ne diaspore." Te gjitha famullite tjera gjenden ne Kosove. .Gjate njezet viteve te fundit, jane ndertuar, perkatesisht jane pertrire nga theme let 13 kisha; pervec kesaj, jane ngritur edhe 19 shtepi te reja famullitare; kesaj duhet t'i shtohet edhe nje numer i dukshem i kishave dhe kapelave te katundeve, ku thuhet mesha rregullisht. Disa famulli kane ndertuar edhe salla per mesimin fetar, gje qe me pare ka qene e pa njohur ne keto ane. Ne te njejten periudhe dioqeza u be me rregulltare, rregulltare dhe shume shtepi te tyre. Keshtu tani kemi nje kuvend te madh franceskan ne Gjakove, te eilit i eshte besuar famullia dhe kisha e shen Antonit. Pervec kesaj, eterve saleziane u eshte besuar famullia ne Prishtine ndersa eterve lazariste ajo e Manastirit." Motrat e shtate vellazerive te ndryshme veprojne me sukses ne shume regjione te dioqezes se gjere. Ato kane 13 shtepi te vetat, jane te angazhuara ne 17 famulli dhe veprojne ne 7 spitale dhe shtepi te pleqeve.'? Shumiea e tyre jane pikerisht nga kjo ipeshkvi. Duhet te theksohet edhe kjo se ne shume vise te tjera te vendit veprojne nje numer i madh motrash nga ipeshkvia jone. Poashtu, nje numer te konsiderueshern te motrave tona i gjejme edhe te kongregatat tjera ne Itali, Austri, etj. Dioqeza sot nuk ka seminar te vetin, sepse ai i Prizrenit eshte nacionalizuar ne vitet e pasluftes. Megjithekete, shume kandidate po pergatiten neper seminare tjera, cka japin shprese per nje te ardhme me te mire. Eshte me rendesi te permendet se nuk ka pothuajse asnje famulli ne Kosove nga e eila nuk ka nga ndonje 210
4. 5.
RS
E
MAQEDONISE
kandidat, si dhe se te gjithe kandidatet e tanishem jane nga keto ane (gje qe nuk ka qene keshtu me seminarin e Prizrenit, kur shumica ishin nga viset tjera), atehere shpresat mund te themi se jane edhe me te arsyeshme dhe me reale. Kjo eshte arritur duke i falenderuar faktit se ne cdo katund ka shkolla, gje qe e kushtezon rrjedhen e ketille te kandidateve." Para luftes nuk kishte shkolla, as mundesi per shkollim, e as kandidate per seminar, pervec ndonje rasti te rralle qe ka qene perjashtim. Pas hapave te pare dhe modeste qe dicka te arrihet edhe ne lemin e publikimeve fetare, tani para vehtes e kemi gazetön fetare »Drita« e cila deperton ne te gjitha shtepite tona fetare. Pervec kesaj ketu eshte edhe fondi modest i librave fetare, te cilat gjithnje e me shume po i pushtojne lexuesit tone, qe deri me tani ishin pa ndonje tradite te vecante ne kete lerne.
211
Si vatra te vecanta shpirterore te kesaj dioqeze i theksojme: kishen e Zojes ne Letnice dhe ate te shen Antonit ne Gjakove. Edhe ne te paren edhe ne te dyten, jane ditet e eaktuara, vecanerisht ditet e festave kur mblidhet nje numer i madh i besimtareve tone. Ne keto festa merr pjese edhe nje numer i madh i besimtareve te feve tjera, prandaj me te drejte keto vatra mund te konsiderohen si vende te afrimit . fetar te nje ekumenizmi te vertete. Te gjitheve u eshte e njohur se nataliteti ne keto ane ua kalon viseve tjera te vendit. Sipas kesaj do te mund te pritej qe shume me shpejte te rritet edhe numri i besimtareve. Por duhet ta theksojme edhe faktin, se shperngulja vazhdon edhe metej pa nderprere dhe me kete e merr edhe nje pjese te besimtareve. Menjehere pas viteve te para te pasluftes nje numer i madh i njerezve tone i lane va trat e tyre dhe kerkuan kushte me te mira per jetese, duke u vendosur pothuajse ne te gjitha vendet me te medha dhe qytetet, vecanerisht pergjate bregdetit Adriatik (argjendaret etj). Ne nderkohe ka pasur edhe te tille te eilet e kane lene vendin e vet te mocem per gjithmone dhe kane shkuar ne vendet tejoqeanike. Sot nuk eshte i vogel numri i bujqve te eilet jetojne ne Srem dhe ne Sllavoni, sepse nuk ka vend te mjaftueshem ne vendin e prinderve. Perkunder te gjitha te arriturave te permendura, duhet ta theksojme edhe ate se kjo dioqeze ende nuk e ka fituar fizionomine e vet te vertete, Shumices se famullive ende u mungojne objektet themelore per kryerjen normale te aktiviteteve fetare. Shkak i kesaj eshte forea e dobet ekonomike e vete besimtareve. Megjithate duhet thene se edhe ne kete aspekt eshte arritur mjaft. Jetojme me plote shpresa se ardhmeria do ta plotesoje krejt ate qe na e kane marre shekujt. Le te na ndihmoje i Miri Zot qe keto perpjekje fisnike te realizohen. Shenimet 1. Encyclopedie catholique du monde chretien, Bilan du Monde 1964, II, (s.l) 1964, 926; Annuario Pontificio 1983. Citta dei Vaticano 1983, 567 e paraqet numrin e katolikeve prej 59.000. Ordinariati i jep keto te dhena: territori 42.000 km'; banore 3.800.000; katolike 61.291. 2. Werner 0., Orbis terrarum catholicus sive totius Ecclesiae Catholicae et Occidentis et Orientis conspectus geographicus et statisticus, Friburgi Brisgoviae 1890, 124. 3. Archives Affaires Etrangeres (Paris) - Turquie, Correspondance politique de Consuls, Salonique. vol. 7, ff. 171-174. 6. ASCPF, SC, Servia, v. 5, f. 616 dhe 1214. 7. Ibid., v. 7, ff. 297-298. 8. Draganovic d~K., ClpCi sematizam Katoliöke crkve u Jugoslaviji, Sarajevo 1939, 373. 9.Mercati A., op. cit., 1100-1103. - - -~-- ---10.Besimtaret e Letnices dhe te Janjeves jane trajtuar si »Serbe katolike«, edhe pse eshte dijtur fare mire prejardhja e tyre, shih: Jastrebov 1. S., Podatci za istoriju srpske crkve, Beograd 1879, 209 bilj. 1: Stankovic P. T., Putne beleske po staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910,43,93-94; Nusic Br., Kosovo, opis zemlje i naroda II, Novi Sad 1903, 53; Cvijic J., Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije III, Beograd 1911, 1218 dhe 1271-2; Urosevic dr A., Janjevo, antropogeografska ispitivanja, Skoplje 193(separati nga GSND XIV, 1934) 13 etj. 9. Muzic 1., Katoliöka crkva u Kraljevini Jugoslaviji, Split 1978, 22-3. 10. Ibid., 23,bilj. 22. 11.Kazirnirovic R., Jugoslavija i Vatikan, ne: Vesnik srpske crkve 27 (1921 nr. per korrik-gusht, f. 316-321: » .•. U ovome pitanju nase su se zelje sukobljavale sa zeljama Austrije, koja je htjela da svoj protektorat nad katolicima na Istoku i dalje odrfi. Mi smo pak, pojamno radili da od tog protektorata oslobodimo sve svoje podanike i svoju narodnost... Trazili smo slovensku liturgiju. Gledali smo da nam konkordat posluzi kao sredstvo politiöko i za slaviziranje arbanaskih elemenata i tim samim udaljimo Austriju
212
12. 13. 14. 15. 16. 17.
od pojaöanja u tok nasih drzavnih osnova ... To je bilo prirodno ... Ali je i Sveta Stolica zelela da obezbedi slobodu i aktivnost Katoliöke crkve pomenutim konkordatom ... «, eshte cituar sipas Muäic 1., op. cit., 22. bit. 20. Draganovic dr K., op. cit., 372-373. Farnullite e reja te themeluara jane: Bince, Prishtine, Glavicice, Vernakolle dhe Doblibare. Te shtate famullite ekzistuese ne Kosove kane nga disa kisheza-dege ne: Gllavicice 1, Gjakove 5, Prishtine 1, Velezhe 1, Zllakuqan 5, Zym 1 dhe Stubell 1. Kisheza ka ne: Ober, Titoveles, Sbtip dbe Kumanove. Opci sematizam katoliöke Crkve u Jugoslaviji, Zagrb 1975, 412. Ibid., 417. 18.Ne vitin shkollor 1981/82 ne gjimnazin e seminarit ne Subotice ka pasur 34 kandidate. Edhe numri i studenteve te teologjise eshte i njejte neper shkollat e ndryshme te vendit.
213
SHTOJCE
Letra e ipeshkvijve dardane derguar perandorit Leoni I ne vitin 458 Domino piissimo et invictissimo atque Christianissimo, perpetuo Augusto, imperatori Leoni, Ursilius, Dalmatius et Maximus vestrae Dardaniae episcopi. Et agnovimus et invenimus in lectione (al. in electione) imperii vestri, Salvatoris Dei juditium, et quia virtute sua cunctas regno vestro subdidit barbaras nationes et per vos ejus pietas firma inviolabilisque consistit, et ut nemo praesumat apud pium Imperatorem aliquid miquum petulantia scelerata suggerere: quia sicut in sua pace omnia divina consistunt, ita nihil Sacramentorum Dei per fidem tranquillitatis vestrae humana varietate mutantur. Quid enim ita praeceps est, aut sie impium poterit judicari quam credere pietatem fidei terminis apostolicis communitatem inumerabilibus et Sacerdotibus omnibus Sanetarum Scripturarum testimoniis roboratam, nec non et decreti Nicaeni Chalcedonen sisque concilii judicio confirmatam inanibus et profanis praesumptionibus posse violari, dum ad ornnem perfectionem catholicae fidei sapientissimi Salomonis doctrina sufficiat? Ait enim 'Sentite de Domino in bonitate, et in semplicitate cordis quaerite eum', Quid ergo pessima calliditate nequitia faciet, cui ultra bonitatem nequaquam licet excedere? Sed, sicut ostenderunt litterae meae humilitatis directae, haec Timotheus respuisse dignoscitur, qui Episcopatum ambiens Episcopi morte percepit; quapropter aliorum scelus ejus ruina factum est; et in fraterno concilio non vocatur, quando fratris necator esse cognoscitur; utique a reverendae memoriae Proteric, quantum ad fidem ejus, in nullo laesus. Cujus tali morte hic ordinatus, vestrae tranquillitatis juditio nullum poterit ejus gradus habere robur. Igitur religio vestrae pietati commissa ab aetemo Deo, invictissime principum, conservetur: ejus clementia imperium quod vobis collatum est, in omni gloria longa aetate muniatur. Et sicut vestra mansuetudo divina propitiatione continuis temporibus custoditur, sie et Sacra mysteria nullorum scelestis praesumptionibus vulnerentur, sed pietatis vestrae laboribus pax mundo collata in sua soliditate intransgressibili pietate servetur. Ursilius Episcopus Dardanie, incolumem tranquillitatem tu am pro pace mundi et catholicis Ecclesiis, multis annis virtus aetema custodiat, domine piissime, et invictissime, perpetue Auguste.Dalmatius Episcopus Nentine similiter. Maximus Episcopus Diocletianensis similiter.
214
Letra e ipeshkvijve dardane derguar papes Gelazit nö vitin 494 Rescriptum episcoporum Dardaniae ad Gelasium papam Domino sancto apostolo (al. apostolico) et beatissimo patri patrum Gelasio papae urbis Romae, hummiles episcopi Dardaniae. Saluberrima apostolatus vestri praecepta Tryphone viro religioso filio nostro deferente, qua oportet devotione suscepimus, et maximas Deo omnipotenti, et beatitudini vestrae referimus gratias, quod nos pastorali admonitione et evangelica doctrima visitare dignatus est domine sancte apostolice et beatissime pater patrum. Desiderii enim et voti nostri est jussionibus vestris in omnibus obedire, et quemadmodum a patribus nostris accepimus, sedis apostolicae, quae vitae et meritis vestris delata est, pracepta intemerate servare, atque religionem orthodoxam, cujus estis praedicatore, fideli et inculpata devotione, prout nostrae rusticitatis sensus patitur, custodire. Eutychis enim vel Petri Acaciique et omnium sectatorum ejus atque consortium, velut quaedam pastifera contagia, ante vestram quoque vitavimus jussionem, et multo magis nunc post admonitiones sedis apostolicae, et ab eadem nos pollutione necesse est abstinere: et si qui alii ejusdem Eutychetis se ctam, vel Petri et Acacii, aut secuti sunt aut sequentur, vel eorumdem sese complicibus atque consortibus aestimant im miscendos, et a nobis, qui sedi apostolicae secundum divina praecepta et Patrum statuta inculpati servire desideramus, omniratione vitandi sunt. Et si qui forte prava intentione (quod neque arbitramur neque optamus) a sede apostolica se crediderint segregandos, ab eorum nos alienos esse consortio profitemur; quoniam, ut dictum est, Patrum in omnibus custodientes praecepta, et inviolabilia sacrosanctorum canonum instituta sectantes, apostolicae et singulari illi sedi vestrae communi fide et devotione parere contendimus. Et quoniam suggerendi fomitem nobis pro insita sibi benignitate beatitudo vestra concessit, aliqua memorato Tryphoni viro religioso filio nostro, praeceptorum vestrorum portitori, suggerenda mandavimus. Et ut suggestionem ejus, quantum arbitramur justam et rationabilem pro supplicatione nostra libenti animo apostolatus vester dignetur admittere, justis precibus exoramus (quod supplicatio nostra meretur effectum) unum ex angelica sede vestra cum saepe dicto viro religioso ad nos usque praecipite destinare, ut sub ejus praesentia quae fides orthodoxa, et vestrae jussionis sinceritas postulat, ordinentur.
215
Et subscriptio J oannes episcopus sacrosanctae Ecc1esiae Scopinae metropolitanae civitatis huic rescripto a nobis dato consentiens, ad omnia quae superius continentur manu propria subscripsi. Bonosius episcopus ut supra subscripsi. Samuel episcopus ut supra subscripsi. Verianus episcopus per Valentinum archidiaconum ut supra subscripsi. Faustinus episcopus ut supra subscripsi. Ursinus episcopus ut supra subscripsi.
216
Kronotaksa e ipeshkvijve te territorit te Ipeshkvisö Shkup - Prizren
1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
1. 2. 3. 4.
Scupi (Shkupi) a) argjipeshkvijte: Dacus (rreth vitit 325) Paregorius (rreth vitit 343) N. N. (rreth vitit 424) Ursilius (Ursicius) (rreth vitit 458) Johannes (rreth viteve 490 - 495) b) ipeshkvijte: Marinus, permendet ne vitin 1204~ Joannes Strote, O. P. (1299-1321) Fridericus de Rotersbecke, OFM (1351) Joannes Kaiode, avgustinian (1352) Joannes de Siberg (1354-1366) Hermanus (1389-1392) Antonius de Teramo, OFM (1400) Robertus Towta (1402) Albertus (1409) Joannes HeIdin, O. P. (1466) Benedictus Warsalunus (1554) Stephanus Zacalinczy (1554) Franciscus de Andreis (1571) Hyacinthus Macripodari, O. (1649) c) argjipeshkvijte Ndre Bogdani Pjeter Bogdani Daniel Duranti, OFM Petar Karagiq
5.Mikel Suma 1728-1743 6.Gjon Kazazi (Nikolle) 1743-1752 7.Toma Tomiciq 1753-1758 8. Matej Mazrreku 1758-1807 1818-? 9.Matej Krasniqi 1816-1829 10.Pjeter Shali 1830-1846 11. Darius Bucciarelli, OFM 1864-1878 12. Fulgencije Carev, OFM 1879-1888 13.Ndre Logorezzi 1888-1892 14.Pashk Trokshi 1893-1908 15.Lazer Mjeda 1909-1921 d) perseri ipeshkvijte: 1. Janez Fr. Gnidovec, CM. 1924-1939 2.Srniljan FR. Cekada 1940-1967 3.Joakim Herbut 1969Justiniana Prima 1. Catellianus 2. Venenatus 3. Johannes
P.
1656-1677 1677-1689 1690-1702 1702-1727
(rreth 535) (rreth 553) (591--602)
Lychnidus, me vone Achris, pra Ohri 1.Zozimus (rreth 347) 2.Antonius (rreth 449) 3.Laurentius (rreth 492) 4.Theodoretus (rreth 519) 5.Nicolaus, OP (rreth 1320) 6.Mattheus (rreth 1517) 7.Rafael Levakoviq 1647-1649 8.Ndre Bogdani 1651-1656 9.Fran Sojmiroviq 1657
217
Diocletiana 1. Maximus
(rreth 458)
Neutina 1. Dalmatius
(rreth 458)
2. ?
(rreth 494)
2. ?
(rreth 494)
Ulpiana (Lipjani) 1. Macedonius 2. ? 3. Paulus
Mariana (rreth 347) (rreth 494) (rreth 553)
Prisriana (Prizreni) 1. Paulus »episc. Prinatenus«? (rreth Abraham (rreth (rreth (rrethConradus (rrethBenedictus (rreth Joannes 7. (rreth 1375) Robertus 2. Gulielmus 7 3. I (rreth oannes 4. (rreth Andreas 5. (rrethGjergj Panduzi 6. P (rreth 1618) Pjetar Katiq 7. P (1624) Pjeter Mazrreku 8. (1650) Fran Sojmiroviq
218
458) 1204) 1253) 1335) 1335) 1363)
1. 7
(rreth 494)
Zappara 1. Sabinianus
(rreth 553)
Stobi (Qyteti i Shkrete - Pusto Gradsko) 1.Bunius (rreth 325) 2.Nicolaus (rreth 451) 3.Philippus (7) 4.Phocas (rreth 553) 5.Joannes (rreth 680) 6.Margarites (rreth 692)
Heraclea Lyncestis (Manastiri) (325 1380) 1. 7 ) 1387) 2. Euagrius (rreth 347) 1404) 3. 7 (rreth 451) Bargala (afer Shtipit) 1. Jerernia (rreth 451)
Zusammenfassung
DAS SHKUPIANISCH-PRIZRENISCHE BISTUM
DURCH JAHRHUNDERTE Das alte Shkupianische Bistum, welches in neuerer Zeit shkupianisch-prizrenisches genannt wird, hatte eine lange, bewegte und reiche Vergangenheit. Dieselbe konnte man, auf Grund der Geschehnisse, die sich im Laufe der Jahrhunderte abgespielt haben, übersichtlicher in drei Zitabschnitte verteilen. I - Die Anfänge des Christentums in diesen Gebieten, wie man mit Recht voraussetzen kann, reichen bis in die Apostelzeiten. Es ist war, dass Paulus mit keinem Spruch erwähnt, dass er diese Gebiete besucht hat, jedoch seinen Geist kennend, ist es auch schwer zu zweifeln, dass er zu minderst auch nicht seine Schüler und Helfer hergeschickt hat. Diese Gebiete waren gut mit Thessaloniki verbunden, wo Paulus die Grundlagen der Ortskirche aufgestellt hat, sich um sie kümmerte und ihr einige Male schrieb. Diese Stadt war nicht nur ein weltbekannter Hafen, ein Handels- und politischer Treffpunkt, sondern sollte, gemäss des Voraussehens des Apostels, auch ein religiöser Mittelpunkt werden, von wo sich das Christentum an die benachbarten Gebiete verbreiten wird. Deswegen konnte er etwas später mit Recht an die Thessaloniker schreiben: »Von euch aus ist das Wort des Herrn aber nicht nur nach Mazedonien und Achaia erschallen, sondern überall ist euer Glaube an Gott bekannt geworden« (1 Thess 1,8). Dardanien unterhielt, wie auch das benachbarte Peonien, gute Handelsverbindungen mit Thessaloniki. Für dies waren die guten Wege, welche sich an die bekannte strategische Strasse Via Egnatia anknüpften sehr geeignet. Ausserdem hat auch Axios (Vardar) die Überfuhr der Ware erleichtert, da man von Scupi (Shkupi), der damaligen Hauptstadt Dardaniens, über Bilazora (bei Titov Veles) und Stobi (bei Gradsko) bis Thessaloniki seine Gewässer für die damaligen Wasserfahrzeuge benützt hat. Bekannt ist die Meinung einer gewisser Zahl von Schriftstellern, dass das Christentum in diese Gebiete erst am Ende des dritten Jahrhunderts eingedrungen ist. Dieselben begründeten ihre Meinung an der Ermangelung materieller Beweise. Diese Gebiete waren, tatsächlich, bis von kurzer Zeit, archäologisch nicht genügend erforscht. Jedoch wurden, in neuerer Zeit, neue Fundstellen entdeckt, welche diese Meinung bestreiten. Führen wir hier nur die Fundstätte in Vinica bei Kocani an.Dort wurden einige Plächen - Ikonen aus der vorkonstantinischen Zeit gefunden, was ein offenbares Zeichen für das Bestehen der Christen darstellt. Der Fall der dardanischen Märtyrer Florus und Laurus, die in der ersten Hälfte des zweiten Jahrhunderts in Ulpiana mit ihrem Märtyrertum von Christus zeugten, versetzt noch mehr das terminus a quo der Christenbestehung in diesen Gebieten. Die Tatsache, dass an dem Konzil in Nicäa, 325. Jahr, der »Dacus Dardaniae«, der als Metropolit auch seine Sufragane hatte, die Konzildokumente unterschrieben hat, ist ebenso ein offensichtliches Zeichen, dass das Christentum in diesem Region gut entwickelt - und
219
organisiert in seinen Strukturen war. Für so eine Organisation und Struktur ist bestimmt auch viel Zeit notwendig. Die dardanischen Bischöfe haben, zusammen mit den anderen illyrischen Bishöfen, eine hervorragende Rolle in der Arbeit der ersten Kirchenversammlungen abgespielt. Sie haben 325. in Nicäa, zusammen mit den anderen Vätern, Arius und seinen falschen Glauben verurteilt. An dem Konzil im Serdica, im 342. Jahr, hielten sie zu Osius, dem alten und erprobten kordobischen Hirten. Sogar hat der Bischof Taudentius aus Naissus (Nish) im Namen der Gruppe illyrischer Bischöfe den Text des bedeutsammen 5. Kanons (laut welchem das Recht auf Appellation an den römischen Oberpriester im Falle, dass welcher Bischof mit einem Beschluss des Metropoliten oder der Provinzialsynode nicht zufrieden ist, hervorgehoben war) vorgeschlagen. Laut Äusserung des Athanasius aus Alexandrien (»Epistolae festales«), befanden sich -zwischen seinen Verteidigern auch dardanische Bischöfe. Auch an dem Konzil in Kalzedonien, im 451. Jahr, haben die dardanischen, zusammen mit den illyrischen Bischöfen eine Vermittlungs rolle übernommen und sich bemüht die Extremisten mit ihrer dreifachen Erklärung zu beruhigen: »Alle haben wir gefehlt, alle suchen wir Vergebung«. An dem 2. Konzil in Konstantinopel (553. Jahr) sieht ihre Stellungnahme rätselhaft und bisher noch nicht genüngend erklärt aus. Auf Grund des verfügbaren Materials konnte ich nicht die richtige Lösung ersehen. Das Konzil hat, nämlich, die Frage über »Tria Capitula« auseinandergesetzt. Der Papst Virgilius ist in einen Konflikt mit dem Kaiser Justinianus geraten. Indem es zwischen den Papst und den Herrscher taktisiert wurde, abstinierten die dardanischen Bischöfe und zeigten sich nicht an dem Konzil. Später aber, indem sie sich den Kaiser widersetzten, unterstützten sie den Papst und verfechteten das »Tria Capitula«. Auch selbst in dem Gebiet haben gewisse Klöster und Gläubige dem Herrscher Widerstand geleistet. Es drohte sogar die Gefahr, dass religiöse Unruhen ausbrechen und dass sich die Bevölkerung zu einem Aufstand erhebt. Jedoch, starke Truppen des Kaiserheeres bei Ulpiana stationiert, beruhigten die Situation. Die Periode der Akatius - Schisma schaffte Unruhe bei den dardanischen Bischöfen. Der Papst Gelasius hat nicht nur den Akatius verurteilt, sondern hat den thessalonikanischen Bischof Dorotheus die Einheit mit dem Apostolischen Stuhl versagt. Es scheint, dass Kaiser Anastasius, der grosse Beschützer der Eutichianer, einen Druck auch an die dardanischen Bischöfe ausgeübt hat, dass si für Dorotheus, d. h. Akatius einwilligen. Haben sie auf Grund dessen nachgelassen und auf Verlangen des Kaisers zugestimmt? In einigen päpstlichen Akten wird ausschliesslich über Schisma und der Bekehrung der Dardaner gesprochen. Doch, gewisse Schriftsteller heben hervor, dass dies kein Schisma im richtigem Sinne des Wortes war, weil die dardanischen Bischöfe nie ihre Beziehungen mit Rom unterbrochen haben. In der Zeit ihres grössten Blühens hatte die dardanische Kirche einige bischöfliche Sitze. Ausser Scupi, als Metropole, bestehten auch diese Sitze: Ulpiana (später Justiniana Sekunda genannt), wie auch Neutina und Diokletiana. Von der ersten Hälfte des 4. bis zur Mitte des 6. Jahrhunderts werden auf diesem Gebiete folgende Diözesen erwähnt: Scupi, Ulpiana, Neutina, Diokletiana, Mariana, Justiniana Prima (laut Prokopios befand sich diese »irgendwo in dem Gebiete der auropäischen Dardaner«) , weiter ebenso Zapara und Stobi. Es ist beachtenswert, dass wir im Brief, welchen die dardanischen Bischöfe dem Papst Gelasius im 494, Jahr gesandt haben, dio folgenden Bischöfe unterschrieben finden: Joannes aus Scupi, Bonosus, Samuelus, Verianus, Faustinus et Ursinus.Dies weist an einen augenscheinlichen Fortschritt und eine gute Organisation der dardanischen Kirche hin. 220
Diese Gebiete hatten auch ihre Heiligen. Es werden zuerst die Reliquien der Märtyrer in Naisuss, welche Wunder gewirkt haben sollen, erwähnt. Diese hat der hl. Viktritius, Bischof der Stadt Rouen in Frankreich, mit den Reliquien der Märtyrer in Konstantinopel, Antiochien, Thessaloniki und Rom vergliechen. Man setzt voraus, dass dies einheimische Märtyrer gewesen sein sollte. Es wird auch an das Grab des unbekannten Heiligen in der Basilika in Stobi hingewiesen. Bei dieser Gelegenheit muss man auch die bekannten dardanischen Märtyrer Florus und Laurus, welche ihr Blut in Ulpiana vergossen haben, nochmals erwähnen. Nebst ihnen wird auch auf viele ihre Kameraden (»socü plures«), welche in einem bescheidenen Umfang die Zahl der hiesigen Heiligen vergrössern hingewiesen. Die Frage, über die Heimat des W. Niketa, ist noch nicht definitiv gelöst. Doch, auf Grund der Angaben, die uns sein guter Freund, Bischof Paulin von Nola überlassen hat, in welchen gesagt wird, dass Niketa in der Nähe von Scupi geboren ist (» ... Scupos patriae propinquos«), wird mir Recht vorausgesetzt, dass Dardanien seine Heimat war. Aus dieser »goldenen Periode« ist eine schöne ZaW päpstlicher Briefe, welche die römischen Pontifizes an die Bischöfe Illyriens, und damit auch an die Dardaniens, gesandt haben, aufbewahrt geblieben. Hierzu zählt auch die gewisse Zahl derjenigen, die direkt an die Bischöfe Dardaniens oder an ein zelne ihrer Titel trägern gerichtet sind. Aus diesen Briefen sind viele Zitate in die späteren kanonischen Kollektionen bis zum Kodex im 1917 Jahr eingeschaltet. II - Die zweite Periode umfasst den Zeitabschnitt von Herannahen der Slawen in diese Gebiete bis zum Durchdringen der Osmanen. Mit der Ankunft der Slawen, wurde die blühende dardanische Kirche schwer beschädigt und zerstört. Dem reicherem Teil der Bevölkerung ist es gelungen in die befestigten Küstenstädte und nach Thessaloniki, wo man sie ausdrücklich erwähnt, zu fliehen. Der zweite Teil ging zugrunde in verschiedenen Kämpfen mit den neuen Erobern. Der dritte zahlreichste Teil zog sich, in Erwartung besserer Zeiten, von den Hauptwegen und Durchdringungs-Richtungen in die Gebirgsgebiete zurück. Mit ihnen blieben auch die Hirten ihrer Seelen: die Bischöfe und die Priester. Das letzte bekannte Kirchendokument in welchem über die dardanische Kirche gesprochen wird, ist der Brief des Papstes Gregorius I, welchen er dem Erzbischof der Justijana Prima, Johannes, sandte. Mit Analyse der erhaltenen historischen Quellen, zieht man den Schluss, dass die dardanischen Städte und Territorien in der Zeit von 614. bis 616. errobert wurden. In dem umzingelten Thessaloniki gab es, nämlich, im 618. Jahr auch dardanische Flüchtlinge, die dort Unterkunft und Rettung suchten. Dasselbe bestätigen uns auch die archäologischen Unterlagen in Cariein grad, Nish und in gewissen anderen Lokalitäten. Nach diesen Ereignissen als ob diese Gebiete verdüstert wurden. Bis zum 9. Jahrhundert finden wir keine geschichtliche Angaben. Dann beginnt man das Ohrider - und das bregalnische Bistum zu erwähnen. Im 10. Jahrhundert erwähnt man auch »thronos Skupion«, aber jetzt in dem geräumigen Kaiserreich des Kaisers Samuil. Die Einwohner Dardaniens und der anderen Gebiete sind von der Bühne der weiteren Geschehnisse nicht verschwunden. Viele »kleine Details« bestätigen, das ein grosser Teil der autochtonen Bevölkerung, wie dies auch meistens geschieht, in den neuen und spezifischen Bedingungen weiterlebte. Von denen haben, nämlich, die Neusiedler die Namen der bestehenden Städte gelernt und übernommen (Naissus: Nish; Shcupi: albanisch Shkupi, slawisch Skoplje; Ulpiana: Lipjan). Ebenso die Namen der Flüsse: (Drinus: Dri, Drini, Drim; Margos: Morava) und des Berges (Scardus mons: Sharri, Sar planina). .
221
Allem Ansehen nach sind auch welche Kirchen aus der Zeit in welcher die neu angekommenen Slawen noch nicht das Christentum angenommen haben, erhalten geblieben: die Kirche St. Petrus in Ras; danach die in Drenovc, die nicht vor dem Jahre 600 aufgebaut wurde, sondern eher nach dem Jahre 800, keinesfalls aber nach dem 10. Jahrhundert. In diese Kategorie könnte man auch die Kirche in Stari Pustenik bei Kacanik, (mit gewisser Reserve) einzählen, sowie auch zahlreiche Kirchenruinen in der Umgebung von Stalac, welche die Archäologen, »aus einer uralten Zeit, vielleicht auch aus der römischen, aber jedenfalls vor Stevan Nemanja« schätzen. Dieselbe Meinung überwiegt auch für die Fundamente der Kirche in Curline bei Nish wie auch für die im Tal von Timok und Soko Banja, endlich auch für die der alten Kirche in Prokuplje. Auch die romanische Statue aus Bronze aus dem 12. Jahrhundert, die völlig identisch ist mit der in Vrzdenac in Slowenien, bezüglich mit jener die in der Vatikanischen Bibliothek ausgestellt ist, wird als die »kontinuierte Entwicklung bestimmter kirchlichen Reliquien ausgearbeitet völlig im Sinne des Westens« betrachtet. Von dem Kriegsglück abhängig, änderten diese Gebiete binnen der Jahrhunderte ihre politischen Oberhaupte. Zuletzt erroberten sie die serbischen Herrscher. Als sich die politische Macht festigte und besonders nach der Einführung des intensiveren Bergbaus, haben wir mehr Nachrichten über die Katholiken dieser Gebiete. Die Sassen waren die ersten dienstlichen Bergleute, von welchen die serbischen Herrscher Hilfe, verlangten. Nach denen folgten auch viele anderen Händler und Handwerker, welche das Mosaik der Nationalitäten vervollständigten (Leute aus Dubrovnik, Kotor, Tivar, Korcula, Split, Zadar, sowie auch Venediger, Florentiner und andere). Es werden auch gewisse Pfarren, Kirchen und dessen Priester erwähnt: Brskova, Novobrda, Brveniku, Rogoza, Trepca, Gracanica, Janjeva, Prizreni, Plana, Koporiqi, Zaplanina, Prishtina und andere. Doch, dies war ein fluktuierendes Element, das sich einige Zeit aufhielt und danach wieder in ihre Geburtsorte zurückkehrte. Für solche werden Kirchen gebaut, auch Pfarren eröffnet, aber nie eine Diozese gegründet. Übrigens, diese bestehte noch von früher für diejenigen autochtonen Katholiken, die ständig hier lebten. Zu Gunsten des oben angeführten sprechen verschiedene Namen welche in Urkunden und Chrysobulen der Landherren aufgehoben wurden. So, zum Beispiel, viele Mikrotoponime und Toponime. Lesheva Rudina, Berisin Dol, Tanusev Laz, »selista« (Dörflein?) Gona Beloga (alb. Gjon Bardhi); Namen von Dörfern: Katun Arbanas; Eigennamen: Prenk, Bukur, Gjon, Lesh Tuz, Gjon Bushat, Petr Kuc, Mark Suma und andere. Alle diese Namen und Bennenungen sind albanisch, d.h. des Elements welches vom Altertum her in diesem Gebiet lebte. Das obige Bild vervollständigen noch besser die türkischen »defteri« welche uns mit der Zusammensetzung der Bevölkerung in der Volkszählung bekanntmachen. Erwähnen wir hier nur den einen aus dem Jahre 1455, welcher über den »Vilajet Vlk«, d. h. über das Gebiet Brankovic spricht. In diesem treffen wir viele schon gut bekannte albanische Namen: Gjon, Gjin, Lesh, Kole, Dode, Prenk und andere. Ausserdem meldet sich auch eine neue Kategorie mit kombinierten Namen: Todor,Sohn des Arbanas; Radac, Arbanas; Dimitrije, Arbanas; Milos.Arbanas und andere. Diese zweite Kategorie zeigt an, dass diese schon vom Prozes der Slawisation ergriffen Walen. Und wie war es mit dessen Glauben? Darüber berichten uns ausreichend vatikanische Quellen.Aus vielen päpstlichen Briefen sehen wir wie sich die Pontifizes bei den serbischen Oberhäupten wegen Verfolgungen und Umtaufung der »Lati222
nen«, Sperren ihrer Kirchen,Wegnahme und Zerstörung der Klöster, sowie auch Misshandlung der Priesterschaft eingenommen haben; sie (die Orthodoxen) ziehen die Katholiken an und verführen sie mit Bitten und Versprechungen, Gnaden und Einschüchterungen.Diese Angaben beziehen sich keinesfalls auf die Sassen. Dubrovniker und die anderen, die sich in einer privilegierten Lage befanden und in vielen Dingen ihre Autonomie geniessten. Ausserdem sind in den Quellen ihrer Herkunftsländer keine Proteste betreffend der obigen Anführungen bekannt. Dabei ist es bemerkbar geblieben, dass sich dieselben Ländern für ihre Staatsbürger auch in kleineren materiellen Angelegen sehr eingenommen haben. Dies bezog sich bestimmt auf die autochtonen Katholiken die ohne garkeinen Schutz geblieben sind und deswegen haben sich die römischen Päpste für ihre religiose Lage eingenommen. Es gab auch Zaitabschnitte mit Stillständen und mit etwas grösserer Toleranz, besonders wenn es Versuche für Näherungen der Kirchen gab, oder wenn welche Gefahr von aus sen drohte. Anfangs des 14. Jahrhunderts melden sich auch die prizrener Bischöfe und zwar einige davon nach der Reihe. Es fallt die Tatsache auf, dass alle ausser ihres Bistums residierten, was ein Zeichen ist, dass ihnen das politische Klima nicht wohlwollend war. Nach einer Sedisvakanz von zwei Jahrhunderten, gibt einen Bischof in Prizren. Wie A. Bogdani 1656 vom Ohrider - an den Skopjanischem Stuhl versetzt wurde, hörte der prizrenische Stuhl mit seiner Tätigkeit auf, da Bogdani unter seine Verwaltung auch alle freigewordenen Stühle im serbischem Lande bekam. III - Die Islamisation des Grossteiles der Katholiken dieses Bistums ist eine Hinterlassenschaft des fünf Jahrhunderte andavern den osmanischen Jochs. Dieser Prozess spielte sich langsam und nach einer beständigen Taktik ab, die die Osmanen in den schon erroberten Gebieten angewendet haben. Zuerst übernahmen den Islam die reicheren Schichten, später auch die Handwerker. Der Beweggrund ist materieller Natur: Behüten des Reichtums, Prosperieren im Dienst, Vermeidung grosser Abgaben. Die Bauern wehrten sich länger gegen die Islamisation. Gemäss türkischer Quellen finden wir die ersten und seltenen Übergänger zum islamischen Glauben in der eroberten Festung Novo Brdo, wo dieselben als Mitglieder der dortigen Mannschaft erwähnt werden. Aus denselben Angaben ist es nicht sichtbar von wo dieselben abstammen. Die Verzeichnungs - »defteri« enthüllen uns besser wie der Islam seine Fortschritte machte, wenigstens ziffernmässig, gemäss der damaligen amtlichen Statistiken. So z. B. gemäss der Volkszählung aus dem Jahre 1477. hat Pristina noch immer ihren christlichen Charakter gehabt. Aber, schon 10 Jahre später kann man in ihr einen moslimischen »xhemat« mit 51 Häusern treffen. Ähnlich war es auch in den anderen Ortschaften. Wie Selim der Zweite (1566-1574) den Christen grosse Gebühre und Abgaben verordnete, vergrösserte sich rasch die Zahl der neuen Moslims. Der schlaue Herrscher stellte eine Falle: er wird von dieser Last jedes Haus befreien, in welchem mindestens ein Mann den Islam annimmt. Jedenfalls eine unwürdige Art zu Gewinnung neuer Nachfolger des Prophets. Wenn wir die Ursachen der Islamisation auf Grund der Berichte verschiedener Missionäre und Visitatore vom Terrain zu summieren versuchen, wären dies die folgenden: grosse Steuer und Abgaben, der überhohe »haraö« (Kopfsteuer), verschiedene Geldstrafen, die seitens der lokalen Behörden kamen; ausserdem eine grosse Klerus-Ermangelung, sowie auch Unfähigkeit desselbens. Der Mangel an geistlichen Berufen verursachte nämlich bei den Gläubigen ein Unwissen, die später labiler in Hinsicht des Glaubens wurden.Als nächsten Grund können wir die Institution »devsirme« (Blutzins) d. h. das Sammeln der gesündesten Kinder und dessen Wegführen in die »janiöari« (weggeführte christliche Kinder, erzogen als türkische
223
Soldaten und Bösewichte des eigenen Volkes). Im Volke hatte das den schmerzhaftesten Nachhall. Die häufigen osmanischen Represalien an der »Raja« (das gewöhnliche, meistens unmoslemsche arme Volk) immer wenn sich dieses zu einem Aufstand erhoben hat oder christliche Heere unterstützt hat, brachten immer Verheerungen bei den hiesigen Christen So, z. B. Nach dem Piccolominis Misserfolg 1690, dem auch die Albaner und die Serben halfen, die sinzige Art ihre Leben zu retten war der Übergang zur islamischen Religion. Gering war die Zahl derjenigen die geflohen sind oder die sich in Gebirgs-und unzugänglichen Stellen zurückgezogen haben. Dem Prozess der Islamisation ging das Auftreten des »laramania« (alb. i larme - bunt, doppelzüngig, Kriptokatholik, cristiano occulto) hervor. Psychologisch ist es schwer zu glauben, dass die Christen aus Überzeugung den väterlichen Glauben verliessen. Dieser erste Schritt hatte nur einen »deklarativen Charakter« und bestand in der Übernahme der moslimischen Namen.Sonst setzten die selben in ihren Häusern auch weiter mit der christlichen Praxis fort: Gebet, Sakramente, Feiertage. Der Visitator Pjeter Mazrreku, der selbst aus diesen Gebieten war, sagt für dieselben, das sie den Glauben änderten »indem sie nur den Namen änderten, ohne Absicht sich im Herzen von ihm zu trennen«. Der örtliche Klerus, die Bischöfe, die Gebietsversammlungen und Kongregationen unternahmen vieles um diese Zerstrenung der Gläubigen aufzuhalten, hatten aber einen schwachen Erfolg. Grosse Hoffnung bot die ökumenische Annäherung der beiden Kirchen: das serbische Patriarchat und das Ohrider Erzbistum befinden gerade im Bereiche dieser Diözese. Versuche kamen beiderseits. Rom sandte auch seine besonderen Missionäre, die sich dieser Arbeit widmeten. Es beabsichtigte auch Schulen zu eröffnen, die der Jugend und den Mönchen zur besseren Erkenntnis der anderen Seite helfen sollten. Weder der hiesige Bischof, noch der Klerus blieben beiseite, da dieser Gedanke und Wunsch, welcher auch heute in der christlichen Welt nicht fremd ist, allen am Herzen lag. Dass die Resultate nicht grösser und dauernder waren, ist bestimmt an die damaligen schweren politischen, wie auch verwickelten Zeiten, zuruckzuführen. Gemäss vatikanischer Quellen, lebten die Katholiken in diesen Gebieten, trotz sovieler Notlagen und Missgeschicke, in ihren Pfarren versammelt und ihre Zahl war nicht klein. Der Klerus hat, trotz grosser Schwierigkeiten seine Synoden abgehalten und Heilmittel für viele morale Wunden der damaligen Gläubigen gesucht. In dieser Periode werden auch Heiligenporträte erwähnt, die meisten davon als Märtyrer. Es gab auch solche, die kurz nach ihrem Töde für die Ehre des Altars vorgeschlagen waren (Erbischof A. Bogdani).Hier sollte man vor allem die Märtyrer aus Karadag erwähnen. Sie zogen, von ihrem Pfarrer Frater Antun Marojevic angeführt, lieber in den Tod und Verfolgung, statt ihren Glauben zu verneinen. Auch heute besteht in Volke ein lebhaftes Andenken ihres lichten Beispiels. Die Zeiten waren schwer. Der Klerus organisierte trotzdem auch damals Schulen inwelchen die Jugend und die zukunftigen Priester erzogen wurden. Es gab Einzelnen, die mit Feder hervorgetreten wurden und viele wertvollen Werke verfasst haben, die sich auch heute erwähnt werden. In einer Hand das Kreuz, und in der anderen die Feder: das war die einzige Weise des legalen Kampfs, die Reste der hiesigen Katholiken zu bewahrt würden. Diese Zeiten sind vergangen. Im Laufe der Jahrhunderte ging vieles verloren. Jedoch schaut man aus der jetzigen Perspektive mit Vertrauen in die Zukunft.
224
12. 11.
