Imanuel Volerstin lJVOD lJ ANALIZlJ SV.JETSKOG SISTEMA
l::dm'a(:
Otvoreni kultu rni forum Cetinje
* /u i ::.du\'CIL0U
l\lilorad Popovic
* l.r:kror Srctcn \'ujm ic
* /,." (} /'/ c l'
Buro Bcdovic
Xus/or originulu lmmanuel Wallerstein World-System Anal; sis: An lntroduction Duke l fni\'Crsit:- Press. Durham and London. :?004
lmanuel Volerstin
UVOD U ANALIZU SVJETSKOG SISTEMA Preveo sa engleskog Nikola Nikolai dis
OKF Cctinje 2005.
Sadrzaj
1\.Jclpomena
7
I c1 poCetak Ra7Ul11IJevanJe WIJeta u koJem zivimo
9
1-.,tott)<>ko pOIIJcldo diMh7c "' Jehkog '>l~tema od disc1phna d1 u~tv emh nauka 14
dtu~t\ emh naukc1 do I~tOIIJ '>klh
~d\ rcmem "' JCt'lkt ststcm kao kapltd!Istteka '>vjehl. . a puvreda ptouvodnJa,' 1~ak HIJCdno<>tit polaruauJcl 45
ll<,pon '>l'>tcnM ch?d\cl \;)mcJcne 11dl!Jd-dr/c1\C, kolonqe, t mcdudi/d\ 111 '>I'>tem 71 \tvmanJc geokultLilc JdeologiJa naukc
dJu~l\Cl11
\aviC111Cill'>vJCt'>kl'>l'>temuknn podjela ( rlo<>MIJ
pokict1, d1uqvene 97
hclO'>II/hOll
119 141
NAPOMENA Kada sam pristao da napisem ovu knjigu, neocekivano sam primio poziv Universidad Intemacional Menendez Pelayo, iz grada Santander, Spanija, da odrzim jednonedjeljni ljetnji kurs o 'analizi svjetskog sistema'. Kurs se sastojao od pet predavanja. Ucesnici su najve6im dijelom bili post-diplomski studenti i mladi akademici sa spanskih univerziteta, i ve6inanjih je posjedovala relativno malu koliCinu prethodnog znanjao analizi svjetskog sistema. Bilo ihje oko cetrdeset. Iskoristio sam prednost koju je pruzala ta prilika da bih koristio prvu verziju pet poglavlja ove knjige. I profitirao sam od komentarakoje su mi ponudili. Za to im zahvaljujem. Kada sam napisao prvu verziju ove knjige, zamolio sam cetiri prijatelja daje procitaju i daju mi svoje rnisljenje. Svi ovi prijatelji su osobe Ciji misljenje, kao citalaca, i iskustvo, kao uCitelja, cijenim. Ali oni su posjedovali razlicite nivoe ukljucenosti u, i prisnosti prema, analizi svjetskog sistema. Samim tim, nadao sam se da 6u dobiti veoma razliCita misljenja, ito sam i dobio. Kao i u slucaju bilo koje tal
7
ZAPOCETAK Razumjevanje svijeta u kojem zivimo Mediji, kao i drustveni naucnici, neprestano nam govore da dvije stvari dominiraju svijetom u kojem zivimo od posljednjih decenija dvadesetog vijeka: globalizacija i terorizam. Obje su nam predstavljene kao uveliko novi fenomeni- prvi isptmjen predivnom nadom a drugi U.Zasnim opasnostima. Cini se da vlada Sjedinjenih Dr.:lava igra centralnu ulogu u sirenju jednog i borbi protiv drugog. Ali, naravno, ovi oblici stvamosti nisu samo americki nego globalni. Ono na cemu se zasniva veci dio analize je slogan gde Tatcher, kojaje bila premijer Velike Britanije od 1979. do 1990.: TINA (There is no alternative- nema alternative). Receno namje da nema alternative globalizaciji, cijim se zahtjevima moraju pokoriti sve vlade. I receno namje danema alternative, ukoliko zelimo da opstanemo, borbi protiv terorizma u svim njegovim oblicima. Ovo nije netacna slika ali je veoma nepotpuna. Ako uzmemo globalizaciju i terorizam kao fenomene koji su definisani u ogranicenom vremenu i razmjeri, moze se desiti da dodemo do zakljucka da su oni prolazni koliko i dnevne no vine. U tom slucaju, u velikoj mjeri, nismo u stanju da razumijemo smisao ovih fenomena, njihovo porijeklo, njihovu putanju, i sto je najvaZ.nije gdje imje mjesto u velikoj slici stvari. Cesto ignorisemo istoriju. Nismo u stanju da spojimo komadice zajedno, i stalno nas iznenaduje to sto nasa kratkorocna ocekivanja nisu ispunjena. Koliko ljudi je tokom 1980-ih ocekivalo dace se Sovjetski Savez raspasti tako brzo i nenasilno kako se to dogodilo? I koliko ljudije tokom 2001. ocekivalo dace voda pokretazakojije rijetko ko cuo, Al-Qaeda, 11. spetembra moCi tako ozbiljno napasti
9
Svjetski Trgovinski CentaruNjuJorkui Pentagonu, i izazvati toliko stete? A ipak, gledano iz duze perspektive, oba dogadaja su dio veeeg scenarija Cije detalje nismo mogli znati unaprijed ali ciji je siri razvoj bio dosta predvidljiv. Dio problema je to sto smo ove fenomene izucavali u odvojenim disciplinamakojima smo dali zasebna imena- politika, ekonomija, drustvena struktura, kultura- ada nismo vidjeli da su ove discipline vise bile proizvod nase maste negoli stvarnosti. Fenomene koje smo izucavali ovim disciplinama su toliko blisko izmijesane da svaka pretpostavlja postojanje druge, da svaka utice na druge, i daje svakanerazjas~iva ako se i druge discipline ne uzmu u obzir. Dio problema predstavlja ito sto iz nase analize cesto izostavljamo ono sto jeste i nije 'novo'' a to su tri vazne prekretnice savremenog svjetskog sistema: 1) dugi sesnaesti vijek tokom kojegje nastao nas savremeni svjetski sistem u obliku kapitalisticke svjetske privrede; 2) Francuska Revolucija iz 1789. kojaje bila svjetski dogadaj i kojaje prouzrokovala dva vijeka dominacije geokulture u ovom svjetskom sistemu, onome u kojem je dominirao centristicki liberalizam; i 3) svjetskarevolucija iz 1968. kojaje nagovjestila dugu terminalnu fazu savremenog svjetskog sistema ukojem se nalazimo i koja urusavacentristicku liberalnu geokulturu koja ovaj svjetski sistem drzi zajedno. ZagovaraCi analize svjetskog sistema, koja je tema ove knjige, govorili suo globalizaciji mnogo ranije negoli je termin uopste i izmisljen- iako ne kao nesto novo vee nesto sto je osnovno za nas savremeni svjetski sistem od momenta kadaje on nastao u sesnaestom vijeku. Mi smo tvrdili da ove odvojene discipline analize predstavljaju prepreku, a ne pomoe, prilikom pokusaja razumjevanja svijeta. Mi smo tvrdili da drtiStvena stvarnost u kojoj zivimo, i koja odreduje naSa rnisljenja, nije bilo mnostvo nacionalnih drZava Ciji smo gradani vee nesto veee, nesto sto zovemo svjetski sistem. Tvrdili smo da je ovaj svjetski sistem bio sacinjen od mnogo institucija- drzave i meduddavni sistem, proizvodne firme, 10
domaCinstva, klase, grupe identiteta raznih vrsta- i da su ove institucije stvarale matricu koja je omogucavala sistemu da funkcionise ali je u isto vrijeme stimulisala i konflikte i kontradikcije koje prodiru kroz sistem. Tvrdili smo daje ovaj sistem drustvena kreacija, sa istorijom, Ciji poceci trebaju biti razjas~eni, Ciji trajni mehanizmi trebaju biti opisani, i Cija neizbje:Zna terminalna kriza treba biti prepoznata. ZalazuCi se za ovo, mi ne samo da smo isli protiv veceg dijelamudrosti moenika, vee i protivveeeg dijelakonvencionalnog znanjakoje druStveni naucnici predla:Zu vee dva vijeka. Zbog ovoga, rekli smo da je vazno da ponovo obratimo paz~u nato kako funkcionise svijet u kojem zivimo, kao i kako smo dosli do naseg misljenja o ovome svijetu. Dakle, analiticari svjetskog sistema vide kalm se ukljucuju u fundamentalni protest protiv naCina kojima smomislilidarazumijemosvijet.Alimi talmdemislimodajepojava ovog oblika analize refleksija, i oblik izra:Zavanja istinskog protesta u vezi sa velikih nejednakostima svjetskog sistemakoje su tako politicki centralne u danaSnjici. Vee trideset godina sam angazovan u pisanju o analizi svjetskog sistema. Koristio sam analizu da opisem strukture znanja. 0 nj ima sam govorio kao o metodu i stanovistu. Ali nikada nisam pokusao da najednom mjestu opisem sve sto podrazumjevam pod analizom svjetskog sistema. Tokom ovih trideset godina, vrsta posla kojaje svrstavana pod ovu rubriku je postala uobicajenija i geografski prostor na kojem su se nalazili oni koji su se njom bavili postajao je sve siri. Ipal(, analizajos uvijek predstavlja stav manjine, opozicioni stav, u okviru svijeta istorijskih drustvenih nauka. Ljudi su je hvalili, napadali, i cesto pogresno predstavljali ili shvatali -ponekad su to bili neprijateljski nastrojeni i ne bas najbolje informisani kriticari, ali nekada i osobe koje sebe smatraju za pristalice ili makar simpatizere. Odlucio sam da bih zelio dana jednom mjestu objasnim ono sto smatram da su osnovne pretpostavke i principi 11
,
analize, da pruzim holisticko objasnjenje perspektive k9ja za sebe tvrdi da je poziv na holisticke istorij ske drustvene nauke. Ovaknjigaje napisanaza tri grupe citalaca. Napisanaje za prosjecnog citaocakoji nema prethodnog specijalizovanog znanja o temi. Ta osoba moze biti student prve godine univerziteta ili obicni gradanin. Drugo, napisana je za post-diplomskog studenta istorijskih drustvenih nauka koji zeli proCitati ozbiljan uvod u probleme i perspektive koje potpadaju pod rubriku analize svjetskog sistema. Inakraju, knjigaje napisanai zaiskusnog intelektualcakoji pripada mladoj alinarastaju6oj grupi akademikakojazelidaservesamojim osobenim stavovima. Knjiga pocinje opisom onoga za sta ce mnogi citaoci pomisliti daje kruZni put. Prvo poglavlje pocinje raspravom u vezi sa strukturama znanja koje postoje u savremenom svjetskom sistemu. To je poku8aj da se objasni istorijsko porijeklo ovog oblika analize. Tek u poglavljima 2-4 pocinjemo raspravu u vezi sa stvarnim mehanizmima savremenog svjetskog sistema. I tek u 5., posljednjem, poglavlju raspravljamo o mogucoj buducnosti sa kojom se suocavamo i samim tim sana8om savremenom stvarnoscu. Neki Citaoci ce vjerovatno odmah poceti da citaju 5. poglavlje, tako da to poglavlje ucine poglavljem broj 1. Svoje stavove sam organizovao na ovaj naCinjer snazno vjerujem da Citalac (cak i mladi Citalac, pocetnik), ukoliko zeli da razumije analizu svjetskog sistema, treba da 'zaboravi' dosta onoga sto je nauCio od osnovne skole naovamo, a sto svakodnevno ponavljaju mas mediji. Tek kada se direktno suprotstavimo naCinima na koje smo naucili da mislimo, tek tada, makar ja tako mislim, mozemo jasnije i korisnije analizirati na8e savremene dileme. Razni ljudi cit~u knjige na razlicite naCine, i pretpostavljam dace svaka od triju grupa, kojoj je ona namijenjena, Citati knjigu drugaCije. Mogu samo da se nadam dace za svaku grupu, svakog pojedinacnog citaoca, knjiga biti korisna. Ovo je uvod u analizu svjetskog sistema. Knjiga nema pretenzija da bude shvacena kao suma analize. Izgleda da knjiga pokriva sirok spektar problema, ali nemam sumnje dace neki Citaoci 12
smatrati da neke stvari nedostaju, da j e posveceno previse pafuj e nekim drugim stvarima, i, naravno, da su neki od mojih dokaza jednostavno pogresni. Knjigaje napisana sanamjerom da bude uvod u nacin misljenja a takode i poziv na otvorenu raspravu, u kojoj se nadam dace ucestvovati sve tri grupe Citalaca.
13
1. ISTORIJSKO PORIJEKLO ANALIZE
SVJETSKOG SISTEMA Od disciplina drustvenih nauka do istorijskih drustvenih nauka Analiza svjetskog sistema osnovana je tokom ranih 1970-ih kao nova perspektiva za razumijevanje dru5tvene stvamosti. Neki od koncepata koj ima se koristi su vee dugo u upotrebi, a neki su sasvim novi ili sumakar dobili novo ime. Koncepti se mogurazumjeti samo u kontekstu vremena u kojima su operativni. Ovo je jos tacnije kada se govori o cjelokupnim perspektivama, Ciji koncepti dobijaju svoje znacenje primamo kada se govori o njihovom medusobnom odnosu, o tome kako oni zajedno Cine cjelinu. Stovise, te nove perspektive se, u principu, najbolje razumiju ako osoba o njirna misli kao o protestu protiv starijih perspektiva. Nova perspektiva uvijek tvrdi daje stara, kojaje trenutno prihvatljivija, na neki, znacajan, naCin neadekvatna, dovodi do pogresnih zakljucaka, ili je mozda tendenciozna, tako data stara vise predstavlja barijeru za pristup drustvenoj stvarnosti negoli instument za razumijevanje iste. Kao i bilo koja druga perspektiva, analiza svijetskog sistema je izgradana na vee postojeCim argumentima i kritikama. Na neki naCin, gotovo da nijedna perspektiva nikada ne moze biti potpuno nova. U najvecem broju slucajeva, neko je rekao nesto slicno nekoliko decenija ili vijekova ranije. Dakle, kada tvrdimo daje perspektiva nova, rnoze biti da to tvrdirno samo zato jer je svijet tek sada spreman da, po prvi put, ozbiljno prihvati ideje na kojima se perspektiva zasniva, i mozda jos zato sto su te ideje sada prepakovane na nacin koji ce biti shvatljiviji i pristupacniji vecem
14
broju ljudi. Prica o nastanku analize svj etskog sistema je zasnovana na istoriji savremenog svjetskog sistema i strukturama znanja koje su izrasle kao dio tog sistema. Najkorisnije bi bilo da objasnjenje nastanka ove price potraiimo ne u 1970-im, nego u sredini XVIII vij eka. Ekonomija kapitalistickog svij eta je postojala vee nekih dvije stotine godina. Imperativnost beskrajne akumulacije kapitala je stvorila potrebu za konstanim tehnoloskim inovacijama, konstantnim prosirivanjem granica- geografskih, psiholoskih, intelektualnih, naucnih. Kao posljedica toga, pojavila se potreba da znamo kako znamo, i polemisemo o tome kako mozemo znati. Milenijmnska tvrdnjareligioznih institucija, da samo oni znaju siguran naCin da saznaju istinu, vee neko vrijeme je bila problematizovana od strane savremenog svjetskog sistema. Sekularne (tj. nereligiozne), altemativne teorije su neprestano postajale sve prihvatljivije. Filosofi su se posveCivali ovom poslu, insistirajuci da bi ljudska bica mogla doCi do saznanja koristeCi svoj mozak, umjesto da istinu otkrivaju neke religiozne institucije ili skripte. Filosofi kao Dekart ili Spinoza- koliko god da su se razlikovali j edan od drugog - traiili su naCin da potisnu teolosko znanje u neki privatni ugao, i odvoje ga od glavnih struktura znanja. I dok su se filosofi sada suprotstavljali zapovijestima teologa, tvrdeCi da bi ljudska bica do istine mogla doCi koriscenjem sopstvenih racionalnih kapaciteta, narastala je grupa akademika koja se, doista, slagala oko uloge teologa, ali oni su tvrdili daje takozvano filosofsko objasnjenje podjednako subjektivan izvor istinitosti kao i bozansko otkrovenje. Ovi akadamski gradani su insistirali da se prioritet da empirijskoj analizi stvamosti. Kadaje Lap las pocetkom devetnaestog vijeka napisao knjigu o porijeklu suncevog sistema, Napoleon, kome je pokazao W. knjigu, prokomentarisao je da Laplace nijednom nijei}omenuo;~"au svojoj povelikoj knjizi. Laplas muje odgovorlo: 'Meni ~aPiP6 za ( .. nije uopste potrebna, ser.' Ove akademike stt poce~i~nazi:ati naucnicima. Ipak, moramo napomeneuti aa.:., cak ~~,- aja
15
"):.:ro · -'"·"--
osamnaestog vijeka, nije postojalajasna razlika izmedu nauke i filosofijepo nacinunakoji sudefinisali svojasaznanja. U to vrijeme, !manuel Kant je smatrao da moze potpuno opravdano da drzi predavanja o astronomiji i poeziji kao i o metafizici. Takode je pisao i o medudrzavnim odnosima. Znanje je jos uvijek smatrano za jedinstvenu oblast. Upravo u to vrijeme, krajein osamnaestog vijeka, dogodilo se ono sto neki danas nazivaju 'razvod' izmedu filosofije i nauke. Upravo oni koji su branili empirijsku 'nauku' insistirali su na ovom razvodu. Tvrdili su da je jedini put ka 'istini' teoretisanje zasnovano na indukciji iz empirijskih opservacija, kao ida bi ove opservacije morale biti obavljene na naCin tako da bi ostali poslije njih mogu replicirati postupak i tako potvrditi observacije. Oni su insistirali da je metafizicka dedukcija hila spekulisanje i da nije imala vrijednosti u utvrdivanju 'istine'. Samim time, oni su odbili da misle o sebi kao o 'filosofima'. Uistinu, gotovo u isto vrijeme, i kao, u velikoj mjeri, rezultat ovog takozvanog razvoda, roden je savremeni univerzitet. Iako je izgraden na osnovu modela srednjevjekovnog univerziteta, savremeni je zaista umnogome drugaeije strukture. Za razliku od srednjevjekovnog univerziteta, u njemu su stalno angazovani placeni profesori, koji gotovo nikada nisu svjestena lica, i koji nisu zajedno grupisani samo u 'fakultete' nego u 'odsjeke' ili 'katedre' u okviru ovih fakulteta, sa tim sto je svaki odsjek objavio da mu je mjesto u posebnoj 'disciplini.' Studenti pohadaju kurseve iz te oblasti koja vodi ka diplomama koje je definisao odsjek u kojem su studirali. Srednjevjekovni univerzitet se sastojao od cetiri fakulteta: teologije, medicine, prava i filosofije. Ono sto se desilo u devetnaestom vijekuje daje gotovo svugdje filosofski fakultet podijeljen na dva zasebna fakulteta: jedan, koji se sastojao od 'nauka', i drugi, koji se sastojao iz drugih predmeta izucavanja, ponekad nazvanim 'humanistickim disciplinama', ponekad 'umjetnickim' ili 'pismenim stvarala8tvom' (ili oboje), a ponekad
16
je bilo zadrzano staro ime 'filosofije'. Univerzitetje institucionalizovao ono sto ce C.P. Snow docnije zvati 'dvije kulture'. Ove dvije kulture su bile u medusobnom ratu, obje tvrdeCi za sebe da su jedini, ili u najmanju ruku, najbolji, naCin da se dode do znanja. Glavni fokus nauka bio je empirijsko (cak i eksperimentalno) istra:Zivanje i testiranje hipoteza. Glavna stvar za humanisticke discipline bilo je oslanjanje na empateticko razumijevanje, na ono sto su kasnije poceli nazivati hermeneuticko razumijevanje. J edina l'..aovstavstinakojanamje danas ostalaiznjihovog bivsegjedinstva je da svi umjetnicki i naucnicki programi na univerzitetu, kao svoju najvisu diplomu, nude titulu PhD, doktor filosofije (Philosophy Doctor). Nauke su humanistickim disciplinama negirale sposobnost da otkriju istinu. U proslosti, u periodu kada je znanje bilo ujedinjeno, tehnike traganja za istinom, dobrotom i ljepotom su bile blisko povezane i izmijesane, ako ne i identicne. Ali naucnici su sada tvrdili da njihov rad nema nikakve veze sa traganjem za do brim ili lijepim, vee samo za istinom. Oni su traganje za dobrim i lijepim ostavili filosofima uzavjet. Mnogobrojni filosofi su se slo:Zili sa ovakvom podjelom rada. Tako je podjela znanja u dvije kulture pocinjala da stvara visoku barijeru izmedu traganja za istinom i traganja za do brim i lijepim. Ovakva podjela je opravdala tvrdnju naucnika da su oni bili 'vrijednosno-neutralni.' U devetnaestom vijeku, fakultet nauka se sam podijelio u nekoliko oblasti koje su nazvane disciplinama: fizika, hemija, geologija, astronomija, zoologija, matematika i druge. Falmltet humanistickih discipi ina se podijelio u discipline kao Sto su filozofija, klasici (tj, grcki i latinski, kao i anticki spisi), istorija umjetnosti, muzikologija, nacionalnijezik i literatura, kao ijezici i litaratura drugih lingvistickih zona. Najteze pitanje, medutim, bilo je u koji fakultet bi se moglo svrstati izucavanje drustvene stvarnosti. Potreba za ovakvim izucavanjem isplivala je na povrsinu sa Francuskom revolucijom iz 1789. i kulturnim turbulencijama koje je ona izazvala u 17
savremenom svjetskom sistemu. Francuskarevolucijaje propagirala dvije istinski revolucionarne ideje. Jednaje da politicka promjena nije nistanevjerovatno ili bizamo, nego nesto nonnalno i samim time konstantno. Drugaje da 'suverenitet'- pravo drzave da donosi autonomne odluke na sopstvenoj teritoriji- ne pripada sam om monarhu niti parlamentu vee 'narodu' koji sam moze da pruzi legitirnitetre:Zirnu. Obje ideje su naisle na plodno tle i postale siroko prirnjenjene, uprkos politickim reverzijama dostigunaea same Francuske revolucije. Ako je politicka promjena sada prihvaeena kao nesto nonnalno a suverenitet kao nesto sto pripada narodu, odjednom je postalo nu2no da svak razumije sta je to sto bi objasnilo prirodu i tempo promjena, i kako su 'ljudi' dosli, ili bi mogli doCi, do, odluka zakoje se tvrdilo dadonose. Ovo su drustveni korijeni onoga sto smo kasnije poceli nazivati drustvenim naukama. Ali, sta su to bile 'drustvene nauke' i gdj e su se pozicionirale u ovom novom ratu izmedu 'dvije kulture'? Ovo nisu pitanjana koja bi se moglo lalm odgovoriti. I zaista, osoba bi mogla opravdano ustvrditi dana ova pitanja nikada nije pruzen zadovoljavajuei odgovor. Najprije, smatralo se da drustvene nauke teze da se pozicioniraju u sredini, izmedu 'Cistih nauka' i 'humanitamih disciplina.' U sredini, aline u komfomoj poziciji u sredini. Jer, drustveni naucnici nisu izgradili separatni, treCi naCin saznavanja; radije su se podijelili na one koji su naginjali prema 'naucnom' ili 'naucnickom' pogledu na drustvene nauke i onih koji su naginjali kamalo 'humanijem' pogledunadrustvenenauke. DfliStvenenauke su izgledale zavezane za ova dva konja koja su vukla u suprotnim pravcima, i koji su ih razapinjali. Najstarijadrustvenanaukaje, naravno, istorija, aktivnost i pravac koji postoji vee nekoliko hiljada godina. Tokom devetnaestog vijeka odigrala se 'revolucija' u istoriografiji, revolucija koja je povezana sa imenom Leopolda Rankea, covjeka kojije stvorio slogan da bi istorija trebala biti zapisana wie es eigentlich gewesen
18
ist (onako kako se zaista dogodila). Ono protiv cega je protestvovao bila je navika istoricara da se upuste u hagiografiju, da pisu price koje glorifikuju monarhe ili zemlje, ukljucujuei izmisljene dogadaje. Ranke se zalagao za istorijukojaje bila vise naucna, istoriju kojaje izbjegavala spekulacije i bajke. Uz to, on je predlagao i specificni metod kojim bi istorija mogla biti pi sanaputem dokumenata koji opisuju dogadaje koji su zapisani u vrijeme dok su se ti dogadaji odigravali. Vremenom su takvi dokumenti smjestani u ono sto mi danas nazivarno arhivarna. Ti novi istoricari su smatrali da je izucava~e dokumenata u arhivama dobro zato sto al
19
njihovih spekulativnih zakljucaka. Stovise, oni su bili empiricisti, i samim tim neko bi pomislio dace osjetiti vibracije simpatija koje su im dolazile od prirodnih naucnika. Ali oni su bili vrsta empiricista koji su, u velikoj mjeri, bili sumnjicavi prema generalizacijamakoje bi se mogle primjeniti na veliki broj slucajeva. Oni nisu bili zainteresovani da izvedu naucne zakone ili formulisu hipoteze, stovise, cesto su insistirali da bi svaki pojedinacni 'dogadaj' morao biti analiziran ukontekstu svoje zasebne istorije. Tvrdili sudaljudski druStveni Zivotnije bio ni nalik :fizickim fenomenimakoje su izueavali 'Cisti' naucnici, a sve to zbog faktora ljudske volje, i ovaj fokus na ono sto rni nazivamo ljudskim faktorom doveo je ih dotle da o sebi mislekao o 'humanistima'radijenegoli o 'naucnicima'.Alikoji su to dogadaji koji su zasluzivali njihovu pa:Znju? Istoricari su morali da donesu odluke 0 temama koje ce izucavati. s obzirom da su svoje istra:Zivanje zasnivali na pisanim dokumentima iz proslosti automatski se cinilo pristrasnim ono sto bi mogli izueavati, s obzirom da su dokumenta iz arhiva bila, u velikoj mjeri, napisana od strane osoba koje su bile povezane sa politickim strukturama- diplomate, drustveni cinovnici, politicke vode. Ovi dokumenti su malo otkrivali o fenomenima koje nisu bili politicki ili diplomatski dogadaji. Stavise, mozemo pretpostaviti da su ovakvim pristupom istoricari izucavali samo dogadaje o kojima su postojali pismeni dokumenti. U praksi, istoricari devetnaestog vijeka su tezili da se najprije bave izucavanjem istorije svoje zemlje, pa tek onda zemalja koje su smatrane za 'istorijske nacije', sto je naizgled znaCilo nacijaCijaje istorija mogla biti dokumentovana u arhivama. Ali ukojim su se zernljama takvi istoricari nalazili? Ogromna vecina njih (mo:Zda cak i 95%) bili su smjesteni u samo pet zemalja: Francuskoj, Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Drzavama, i raznim regionima koji ce kasnije postati Njemacka i Italija. Stoga, istorija kojaje je u prvo vrijeme napisana i predavana bilaje primarno istorija ovih pet nacija. Doista, postavljalo se i dodatno pitanje koje se moralo rijesiti: sta bi trebalo biti ukljuceno u istoriju zemlje 20
kao sto su Francuska ili Njemacka? Koje su njene granice, gcografske i temporalne? Vecina istoricara pokusalaje da pricu IStraZi StO je dublje moguce U proslosti, koristeCi teritorijalne granice u sadasnjosti, ili cak sve teritorije koje su nacije tvrdile da im pripadaju. Stoga, istorijaFrancuske bilaje istorija svega sto se dogadalo u okviru granica u kojimaje, u devetnasetom vijeku, dcfinisana teritorija Francuske. Ovo je naravno, bilo sasvim proizvoljno, alije sluzilo jednoj svrsi- pojacavanju savremenih nacionalistickih osjecanja- ito je, stoga, bila praksa koju su ohrabrivale same drzave. Ipak, ono sto je proizilazilo iz navike istoricara da ogranice svoja istraZivanja na izucavanje proslostije cinjenica da su imali malo toga da k
21
koji su se mogli raspoznati putem empirijskih analiza i induktivnih generalizacija. Upravo ovo je bilo isto ono stanoviste koje su 'Cisti' naucnici imali o svojim objektima istrazivanja. Stoga, mi ove discipline nazivamo nomotetickim disciplinama (to jest, disciplinama koje tragaju zanaucnim zakonima), a one se razlikuju od idiografske discipline kakva istorija tdi·da bude- tj., disciplina kojaje zasnovana na jedinstvenosti drustvenih fenomena. Ponovo se postavlja pitanje, na sta bi se trebalo fokusirati pri istrazivanju savremenih fenomena? Nomoteticki naucnici u oblasti drustvenih nauka bili su nastanjeni, prvenstveno, u istih pet zemalja u koj ima su bili i istoricari, i na isti naein su primamo istra:Zivali svoje zemlje (iii bi, najvise, pravili komparacije izmedu tih pet zemalja). Sigurno je dace to istra:Zivanje biti drustveno valorizovano, a naucnici u oblasti drustvenih nauka su ujedno predlozili metodoloske razloge da opravdaju ovakav izbor. Oni su tvrdili da je koriscenje kvantitativnih podataka najbolji naCin da se izbjegne pristrasnost, ida se takvi podaci najvjerovatnije mogu prikupiti u njihovim zemljama, u svakodnevnom zivotu. Stovise, oni su tvrdili da ako pretpostavimo da postoje osnovni zakoni koji upravljaju drustvenim pona8anjem, ne bi bilo mnogo bitno gdje osoba izucava ove fenomene, posto je ono sto je istinito u odredenom mjestu i odredenom vremenu bilo istinito u svim mjestima i svim vremenima. Zasto onda ne bismo izucavali fenomene za koje posjedujemo najpouzdanije podatke- to jest, najkvantifikovanije i najreplikabilnije podatke? Naucnici u oblasti drustvenih nauka su se suocavali sajos jednim dodatnim problemom. Sve cetiri discipline (istorUa, ekonomija, sociologija, i politickanauka) zajedno su izucavale samo maleni dio svijeta.Ali, u devetnaestom vijeku, tih pet zemalja su pocele nametati kolonijalnu vladavinunad mnogim zemljama svijeta, i bavile su se trgovinom, ponekad cak i ratovanjem protiv dijelova zemlje koji nisu bili kolonizovani. Izgledalo je daje vazno da se izucava i ostatak svijeta. lpak, taj ostatak svijetaje izgledao na
22
neki naCin drugaCiji, i izgledalo je neodgovarajuce da se koriste cetiri zapadno-centricne discipline da bi se izucavali drugi dijelovi svijeta koji nisu smatrani 'modemim'. Kao rezultat svega toga, pojavile su se dvije dodatne discipline. Jedna od njih se zvala antropologija. Rani antroplozi su izucavali narode koji su bili pod direktnom ili virtualnom kolonijalnom vladavinom. Oni suradili pod pretpostavkom da grupe koje su izucavali nisu posjedovale savremenu tehnologiju, nisu imali sopstveni sistem za pismeno izraZ
rekonstruisane obicaje smatralo se da su postojali odvajkada pa sve do nametanja kolonijalne vlasti. Po mnogo cemu, etnografi su slu.Zili kao interpretatori koji su objasnjavali kolonizovane narode strancima koji su nad njima vladali. Oni bi, strancima razumljivim jezikom, pokusavali da oslikaju logiku na kojoj se zasnivaju njihovi tradicionalni obicaji. Stoga, oni su bili korisni kolonijalnim vlastima jer su nudili informacije koje bi guvemerima mogle pomoCi da budu svjesniji o tome sta smiju a sta ne smiju raditi (ili ne bi smjeli raditi) u svojoj administraciji. Svijetje, medutim, bio vise nego samo grupa 'modernih' drZava i ovih takozvanih primitivnih naroda. Postoj ale su ogromne regije koje su bile izvan pan-evropske zone kojaje posjedovala ono sto je u devetnaestom vijeku nazivano 'visoku civilizaciju'kao npr. Kina, Indija, Persija i Arapski svijet. Sve ove zone su imale neke zajednicke karakteristike: pismo, dominantni jezik koji je koristen u pisanju; i jedinstvenu, dominirajucu 'svjetsku' religiju koja nije bila Hriscanstvo. Razlog za ove zajednicke osobine je, naravno, bio veomajednostavan. Sve ove zone su u proslosti, a nekad su nastavile da to budu i do dana danasnjeg, sjedista birokratskih ·s~etskihimperija' koje su se rasprostirale preko velikih oblasti, i koje su, samim tim, razvile jedinstvenjezik, religiju, kao i mnostvo zajednickih obicaja. Ovo je bilo ono na sta se mislio kada su nazivane 'velike civlizacije'. Sve ove regije su tokom devetnaestog vijeka imale jos jednu zajednicku osobinu. One nisu vise bile vojno ili tehnoloski snafue kao pan-evropski svijet. Stogaje pan-evropski svijet smatrao da one nisu bile 'modeme'. lpak, stanovnici ovih zemalja sigurno nisu odgovarali opisu 'primitivnih' naroda, cak ni prema pan-evropskim standardima. Stoga se postavljalo pitanje kako bi se te nacije mogle izucavati i sta se o njima moralo uCiti. Posto su se kulturoloski mnogo razlikovali od Evropljana, i posto su njihove knjige bile napisane jezicima koji su bili mnogo drugaCiji od jezika evropskih istrazivaca, a i njihove religije su bile umnogome razlicite od
24
Hriseanstva, Cinilo se da su se, oni koji su namjeravali da ih izucavaju, morali podvrgnuti dugotrajnom, strpljivom treningu o ezotericnim vjestinama ukoliko suhijeli dadobro razumiju pomenute kulture i ljude. Filoloske vjestine su bile narocito korisne u prevodenju antickih religioznih tekstova. Ljudi koji su izuCili ove vjestine poceli su da sebe zovu Orijentalistima, sto je bilo ime koje je iskoristeno iz klasicne podjele na Istok i Zapad koja je vee dugo postojala u evropskim intelektualnim tradicijim~. Ali staje bilo to sto su Orijetalisti izucavali? Naneki naCin, moze se re6i da sui oni pravili etnografije; to jest, zeljeli su da opisu cio niz obicaja koje su otkrili. Ali ovo, najve6im dijelom, nisu bile etnografije zasnovane na rezultatima pribavljenim 'terenskim radom', vee, radije, djela Ciji su rezultati izvedeni iscitavanjem tekstova. Pitanje koje im se neprestano nametalo iz pozadine je kako da objasne to sto ove 'visoke civilizacije' nisu bile 'modeme' kao pan-evropski svijet. Odgovor koji su orijentalisti pruzili je da postoj i nesto u sastavu tih kultura sto j e 'zamrzlo' njihov istorij ski razvoj ., i onemoguCilo ih da nastave naprijed, kao sto je to ucinio hriseanski svijet, ka 'modemosti.' Ono sto je proizilazilo iz ovakvog stavaje misljenje da su ove zemlje morale zatraziti pomoe od panevropskog svijeta ukoliko zele da nastave ka modemosti. Antropolozi-etnografi koji su izucavali primitivne ljude i Orijentalisti koji su izucavali visoke civilizacije imali sujednu epistemolosku zajednicku osobinu. Obje tradicije su naglasavale specificnost grupe koju su izucavali umjesto da su analizirali genericke karakteristike ljudskog roda. Dakle, izgledalo je da su se oni ugodnije osjecali na idiografskoj negoli nanomotetskoj strani kont:roverze. Sebe su, najvecim dijelom, svrstavali u humanisticki, hermeneuticki kamp dvije podijeljene kulture, radije negoli unaucni kamp. Tokom devetnaestog vijeka nastavilo se sire~e i replikacija, manje-vise, isto strukturiranih odsjeka i nagla§avanja tema koje su ovdje naznacene-od univerziteta do univerziteta, zemlje do zemlje.
25
Strukture znanja pocele su da poprimaju odredenu formu i univerziteti su im ponudili dom. Stavise, strucnjaci iz ovih disciplina poceli su da stvaraju ekstra-univerzitetska organizaciona tijela da bi konslolidovali svoju teritoriju. Osnovali su casopise koji su se bavili nj ihovim strukama. Osnovali su nacionalna i medunarodna udl11Zenja za ljude iz svoje struke. Cak su osnovali i bibliotekarske kategorije da bi zajedno grupisaii knjige koje su se, naizgled, bavile temama iz njihove oblasti. Ovakav nacin grupisanjaje do 1914. postao standard. Oni su nastavli da se sire i, u najvecoj mjeri su prevagnuli gotovo do 1945., ananeki nacin i do 1960-ih. Bilo kako bilo, svijet se znacajno promjenio 1945., i kao rezultat ovoga, konfiguracij a disciplina drustvenih nauka nasla se pred znacajnim izazovom. U to vrijeme su se dogodile tri stvari. Najprije, Sjedinjene Dr:Zave su postale neprikosnovenahegemonijska sila u s\jetskom sistemu, i samim tim r~en univerzitetski sistem je postao najuticajniji. Drugo, zemlje koje su sada bile ono sto se danas nazivalo Tre6i Svijet postale sumjesto politickih turbulencija i geopolitickog samopotvrdivanja. Trece, kombinacijaekonomski narastajuce svjetske privrede i znacajno jacanje demokratskih procesa dovelo je do nevjerovatne ekspanzije svjetskog univerzitetskog sistema (u smislu smjerova, studenata i broja univerziteta). Ove tri promjene zajedno su izazvale potpuni haos po uredenim strukturama znanja koje su evoluirale i bile konsolidovane tokom posljednjih 100 do 150 godina. Najprije, uzmite u obzir uticaj Americke hegemonije i samopotvrdivanja Treceg Svijeta. Njihova istovremeno pojavljivanje oznacavalo da je podjela rada u okviru drustvenih nauka- istorije, ekonomije, sociologije i politicke naul
26
akademici koji bi mogli odrediti snaguAfrickih nacionalistickih pokreta ili porast urbane radne snage negoli oni koji su mogli elaborirati o rodbinskim odnosima medu Clanovima Bantu plemena. Ani orijentalisti ni etnografi nisumogli mnogo pomoCi u vezi ovoga. Ipak, postojalo je rjesenje: istrenirajte istoricare, ekonomiste, sociologe i politicke naucnike da izucavaju sta se desavalo u ovim dmgih dijelovima svijeta. Upravo ovo je uzrok novog americkog izuma- 'studije oblasti'- koje su imale nevjerovatan uticaj na univerzitetski sistem Sjedinjenih Dtiava (a onda ina ostatak svijeta). Ali kako se moglo postiCi pomirenje onih disciplina koje su po prirodi izgledale 'idiografske'- izucavanje tema iz 'oblasti' geografije ili kulture- i 'nomotetickih' pretenzija ekonomista, sociologa, politickih nauka a sada cak i nekih istoricara? Upravo iz ovoga je proi2aSlo ingeniozno intelektualno tjesenje zaovu dilemu: koncept 'razvoja'. Razvoj, rijec koja se pocela upotrebljavati nakon 1945., bio j e zasnovan na poznatom mehanizmu o bj asnj avanj a- teorij i faza. Oni koji su se koristili ovim konceptom smatrali su da su se sve odvojene jedinice - 'nacionalna drustva' - razvile na :fimdamentalno isti naCin (samim tim zadovoljavajuCi nomoteticke zahtjeve) ali svakarazliCitim tempom (samim tim pokazujuCi koliko su u tom momentu drzave razlikovale jedna od druge). Odmah! Nakon toga bi se mogli uvesti specificni koncepti radi momentalnog izucavanja 'drugih', dok bi se u isto vrijeme zalagali dace sve dr:~ave, u svoje vrijeme, postati, manje iii vise, iste. Ova opsjena je takode imala i prakticnu stranu. Proizilazilo se daje 'najrazvijenija' dr:Zava mogla da posluzi kao model na koji bi 'manje razvijene' dr:Zave mogle da se ugledaju, samim tim potonje bi bile 'na~erane' da se bave nekom vrstom mimikrije, ada im se zauzvrat obecaju visi zivotni standard i liberalnija vladajuca struktura ('politicki razvoj ') koj i se nalaze na dmgom kraju dug e. Ova intelektualna a/atka je oCigledno bila korisna za Sjedinjene Drzave, i stoga su njene vladajuce strukture uCinile sve
27
da ohrabre ekspanziju studija oblasti na svim vecim (cak i nekim manjim) univerzitetima. Naravno, sve to se desavalo za vrijeme trajanja hladnog rata izmedu Sjedinjenih Drzava i Sovjetskog Saveza. Sovjetski Savezje bio dovoljno pametan da prepozna dobru stvar kad ju je vidio, stoga su oni, takode, usvoj ili koncept faza razvoja. Podrazumeva se da su sovjetski akademici promjenili terminologiju zarad sopstvenih retorickih potreba, ali osnovni model je bio isti. Trebanaglasiti dasu oni ipal<.napravilijednu znacajnu modifikaciju: Sm.jetski Savez, ne Sjedinjene Dr:Zave,je bio koristen kao drzava-model uovoj sovjetskoj verziji.Asada, da vidimo sta se desava kada zajedno pomijesamo uticaj studija oblasti i ekspanziju univerzitetskog sistema. Ta ekspanzija znacila je da viSe ljudi pokusava dobiti diplomu doktora filosofije. Ovo je izgledalo kao dobra stvar, ali ipak upamtite da je jedan od uslova bio da doktorska disertacija bude 'originalan' doprinos znanju. To je znaCilo dace svaka dodatna osoba koja bude radila istrazivanje suoCiti se sa Cinjenicom da traganje za originalnoscu postaje sve teze. Ova poteskoca je ohrabrila akademsku kradu, posto je definisano da je originalnost bila locirana unutar disciplina. Ljudi iz svih predmeta poceli su da stvaraju nove odsjeke unutar odsjeka koji su ranije potpadali pod druge discipline. Ovo je vodilo ka znacajnom preplitanju i eroziji cvrstih granicakoje su postojale izmedu disciplina. Sada su se pojavili politicki sociolozi i drustveni istoricari kao i svaka druga kombinacija koju bi covjek mogao
zamisliti. Promjene u svijetu uticale su na samo-definisanje akademika. Discipline koje su se ranije specijalizovale za istrazivanje nezapadnog svijeta nasle su se u situaciji da ih gradani tih zemalja, koje su tradicionalno izucavali, gledaju sa dozom politicke sumnjicavosti. Kao rezultat ovakvog stanja, rijec 'Orijentalizam' je postepeno nestala, a naucnici iz ove branse cesto bi postajali istoricari. Antropologij a je natj erena da dosta radikalno redefinise fokus svog izucavanja, posto sui koncept 'primitivnog' i realnost
28
koju je taj koncept trebao da odrazava, nestajali. Na neki nacin, antropolozi su se 'vratili kuCi', i pocinjali su takode da izucavaju t.emlje odakle je veCina njih i poticala. Sto se tice ostale cetiri discipline, one su sada, po prvi put, dobile 'kolege' koje su se specijalizovali u dijelovima svijeta zakoje njihovi nastavni planovi prethodno nisu bili zainteresovani. Razlika izmedu modernih i nemodemih zona svijeta se polako rastapala. Sve ovo je, sa jedne strane, vodilo ka povecavanju nesigumosti u vezi sa tradicionalnim istinama (ono sto je nekad nazivano 'konfuzijom' unutar disciplina), ito je, sa druge strane, otvorilo put za hereticko problematiziranje nekih od ovih istina, naroCito od strane akademika koj i su poticali iz ne-zapadnog svij eta ili onih koji su bili dio kadra novo treniranih akademika sa Zapada koji su proizvele studije obasti. U okviru drustvenih nauka, cetiri debate koje su se dogodile izmedu 1945-70 pripremile su teren za nastanal( analize svijetskih sistema: koncept centar-periferija koje je razvila Ekonomska Komisija Ujedinjenih Nacija za LatinskuAmeriku (ECLA- Economic Commission for Latin America) i elaboracija o 'teoriji zavisnosti' koja je usljedila nakon toga; korisnost Marksovog koncepta 'Azijskog nacina proizvodnje', kojaje bila zasnovana na debati koja se odigrala medu komunistickim akademicima; rasprava istoricara zapadne Evrope u vezi 'tranzicije odfeudalizmakakapitalizmu'; debatao 'cjelokupnoj istoriji' i trijumf Anala, skole istoriografije koja se najprije razvila u Francuskoj a zatim i u rnnogim drugim c\jelovima svijeta. Nijedna od ovih debata nije bila kompletno nova, alije svaka od njih postala najvaznija tokom ovog perioda, i njihov rezultatje bio ogrornni izazov naCinu na koji su se drustvene nauke razvijale do 1945. Centar-periferija je bio sustinski doprinos akademika iz Treceg Svijeta. Istini za volju, postojalo je nekoliko njemackih geografa koji su tokom 1920-ih sugerisali nesto slicno, kao i neki nnnunski sociolozi tokom 1930-ih (doista, Rumunijaje tada imala drustvenu strukturu kojaje urnnogome bila slicna onoj koja je bila
29
uzcmljama Treceg Svijeta).Ali, ta temajepostalafokus istraZivanja clrUtvenih nauka tekkada su Raul Prebisch i njegovi Iatino americki 'madi Turci', u okviru ECLA, poceli da rade na tom pitanju tokom 19:0-ih. Osnovna idejaje bila veomajednostavna. Medunarodna trg•vina nije bila, prema njihovom tumacenju, trgovina izmedu jedmkih. Neke zemlje su bile ekonomski j ace od drugih (centar), i sanim tim bile su u stanju da trguju pod uslovima koji bi im om)guCile da se visak vrijednosti iz slabijih zemalja (periferije) usnjeri ka centru. Neki ce kasnije imenovati ovaj proces kao 'neednaku razmjenu'. Ovakva analiza je podrazumjevala po~ojanje lijekazanejednakost: drzave u periferiji bi preduzimale akcje da implementiraju mehanizme koje bi u srednje dugom roku stv~rile ravnopravnost u razmjeni. Naravno, ovoj jednostavnoj idejije falila ogromna kolicina detdja prije negoli bi mogla biti primjenjena. Zbogtogaje izazvala zus:re debate koje su se vodile izmedu zagovomika ove akcije i onh koji su zastupali tradicionalnije shvatanje trgovine Ciji je najpoznatiji zagovomik bio David Rikardo tokom devetnaestog vij<:ka: da ukoliko se svi budu ponasali u skladu sa sopstvenim 'konparativnim prednostima'' svi ce ostvariti maksimalan profit. Tal
30
velikih korporacija, glavnili zemalja u wnama centra, i medudrZavnili agcncija koje su promovisale 'slobodnu trgovinu' u svjetskoj privredi. Nerazvijenost nije smatrana za originalno stanje, odgovomost za takvo stanje pripisivana je nerazvijenim zemljama, alije to bilakonsekvenca istorijskog kapitalizma. Ipak, teorije zavisnosti su uticale, mazda cak i znatno, na kritiku koju su koristile komunisticke partije Latinske Amerike. Ove partije su podr.Zavale teoriju o fazama razvoja, tvrdeci da su Iatino americke zemlje jos uvijek bile feudalne iii 'polu-feudalne' drzave, i samirn tim nisu prosle kroz 'burzoasku revoluciju', za koju se tvrdilo da mora da prethodi 'proleterskoj revoluciji.' ZakljuCili su da su latino americki radikali morali da saraduju sa, takozvanom, progresivnom burzoazijom u cilju da se izvrsi burzoaska revolucija, tako da, poslije toga, zemlja moze nastaviti ka socijalizmu. Dependistas, inspirisani Kubanskom revolucijom, tvrdili su da je oficijelna komunisticka retorika bila samo varijacija na oficijelnu retoriku vlade Sjedinjenih Drzava (prvo izgraditi burzoaske drzave i srednju klasu). Dependistas su se suprostavili ovom stavu komunistickih partija putem teorije, tvrdeCi da su I.atino Americke zemlje vee bile dio paketa kapitalistickog svijeta ida je socijalisticka revolucija ono sto je bilo potrebno sada. U isto vrijeme, u Sovjetskom Savezu, istocno-evropskim komunistickim zemljama, i u francuskoj i italijanskoj komunistickoj partiji otpoCinjalaje debata o 'Azijskom nacinu proizvodnje'. Kada je Marks, veoma kratko, iscrtao set faza ekonomskih struktura kroz koje je covjecanstvo evoluiralo, stvorio je dodatnu kategoriju, kojuje tesko mogao da smjesti nalinearnu liniju progresakojije opisivao. Nazvao juje 'Azijski naCin proizvod~e', koristeCi ovaj pojam da opise velike, birokratske i autokratske imperije koje su tokom istorije izrasle u Kini i Indiji. Upravo to su bile 'visoke civilizacije' Orijentalista, Cija djelaje Marks citao. Tokom 1930-ih StaljinjeodluCio damuseovaj konceptne svida. Izgledalo je da je mislio da bi mogao biti koristen za opisivanje 31
ruske istorijeirezimakojimjeon tada upravljao. Libio seposlada ispravi Marksa tako sto ce eliminisati koncept iz legitinmih diskusija. Ovo izostavljanje je stvorilo nmogo problema sovjetskim (i drugim komunistickim) akademicima. Morali su da izvedu dokaze tako da predstave razne momente iz ruske, i drugih, azijskih istorija na taj naCin da se oni uklapaju u kategorije 'ropstva' i 'feudalizma', koji su jos uvijek bili legitimni. Jer, ipak, niko nije htio da se raspravlja saJosifom Staljinom! Kada je Staljin umro 1953 ., mnogobrojni intelektualci su ugrabili priliku da ponovo otvore to pitanje ida predloze daje mozda nesto ipak postojalo u Marksovoj originalnoj ideji. Ali, tim prijedlogom su ponovo otvorili pitanje neizbjeZnih faza razvoja i samim tim razvojnosti kao analitickog okvira i politicke direktive. To je natjeralo ove akademike da se ponovo povezu sa nemarksistickim drustvenim naukama iz ostatka svijeta. U principu, ova debata je bio akademski ekvivalent Hruscovljevom govoru iz 1956., kojije tada bio generalni sekretar Komunisticke Partije Sovjetskog Saveza (Communist Party ofthe Soviet Union-CPSU), kada je naXX-om partijskog kongresu osudio 'kult licnosti' Staljina i primao 'greske' u onome sto je do tada bilaneospoma vladavina. Kao i Hruscovlj ev govor, debata o Azij skom naCinu proizvod~ e je proizvela sumnje, i napravila pukotine po savovima rigidnog koncepcijskog nasljeda takozvanog ortodoksnog marksizma. To je omogu6ilo da se preispitaju analiticke kategorije devetnaestog vijeka, mozda cak i one koje je uspostavio sam Marks. U isto vrijeme, medu ekonomskim istoricarima Zapada, vodila se debata u vezi pitanja porijekla modemog kapitalizma. Veeina ucesnika smatrala se marksistima, s tim sto oni nisu bili ograniceni partijskim restrikcijama. Ova debataje zapocela kadaje 1946. izdata studija Maurice Dobb-a pod imenom Studije o razvoju kapitalizma. Dobb je bio Engleski, marksisticki, ekonomski istoricar. Paul Sweezy, americki marksisticki ekonomista, objavio je clanak kojim se suprotstavio Dobb-ovom objasnjenju u vezi onoga sto su
32
>bojica nazivali 'tranzicijom od feudalizma kakapitalizmu.' Nakon toga, mnogi drugi su se ukljucili u raspravu. Za one koji su se svrstali na Dobb-ovu stranu, predmet debate je predstavljan kao endogeno protiv egzogenog objasnjenja. Dobb je otkrio da su se korijeni tranzicije, od feudalizma ka kapitalizmu, nalazili u internim elementima drzava, naroCito u I ~ngleskoj. Dobb, i oni koji su ga podrzavali, optu:Zili su Sweezy-a da odgovomost pripisuje eksternim faktorima, naroCito protoku trgovine, ada ignorise fundamentalnu ulogu promjena u strukturi proizvodnje, i samim tim, i klasnim odnosima. Sweezy i drugi su l >dgovorili tako sto su sugerisali da j e Engleska, u stvari, bila dio \·elike evropsko-mediteranske zone, cije su transformacije bile <>dgovome i za ono sto se desavalo u Engleskoj. Sweezy se koristio empirijskim podacima iz radova Henri Pirenne-a (ne-marksisticki tstoricar iz Belgije i osnivac Annales skole istoriografije, koji je poznat po svojim tvrdnjama da je uspon Islama doveo do unistenja uspostavljenih trgovinskih ruta sa Zapadnom Evropom, i, samim tim, i do ekonomske stagnacije ). Oni koji su podrzavali Dobb-a tvrdili su da je Sweezy pridavao previSe znacaja trgovini (takozvana ekstema varijabla) i daje zanemarivao presudni uticaj proizvodnih ndnosa (takozvana intema varijabla). Ova debata je bila va:Zna iz nekoliko razloga. Najprije, izgleda da je ona imala politickih implikacija (nalik na argumente koje su pruzali dependistas). Zakljucci u vezi mehanizama tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu mozda sui imali implikacija u vezi sa navodnom tranzicijom od kapitalizma ka socijalizmu (na sto su, doista, neki od ucesnika eksplicitno i ukazali). Drugo, Citava ta debataje nagnala neke ekonomiste da se istreniraju ida pomnije gledaju na istorijske podatke, sto bi im omogu6ilo da imaju vise razumijevanja za neke dokaze koje su predstavili clanovi Annales grupe u Francuskoj. Trece, debata se, u principu, vodila oko jedinice za analiziranje, iako ovakva terminologija nije nikada koriscena. Sweezy-eva strana je postavljala pitanje u vezi smislenosti l
33
t(Oriscenja zemlje, projektovane nazad u vremenu, kao jedinice u okviru koje bi se drustvena akcija trebala analizirati, radije nego koriscenja neke vece jedinice u okviru koje je postojala podjela rada (kao, npr., evropsko-mediteranska zona). Cetvrto, isto kao i debata o Azijskom nacinu proizvodnje, rezultat ove debate bilo je stvaranje pukotina na povrsini verzije marksizma (koje je izucavala samo proizvodne odnose, ito samo u okvirima ddavnih granica) koja je postala vise ideologija negoli akademski stav otvoren za raspravu. Gotovo svi ucesnici ove debate bili suAnglofonski intelektualci. Za razliku od njih, Annates grupa je osnovana u Francuskoj i bila je uticajna samo u onim dijelovima akademskog svijeta gdje je kulturni uticaj Francuske bio velik: Italiji, Iberiji, Latinskoj Americi, Turskoj i nekim dijelovima istocne Evrope. Annates grupa je nastala tokom 1920-ih kao protest, koji su vodili Lucien Febvre i Marc Bloch, protiv veoma idiografskih, umnogome empiricistiCih naklonosti dominantne francuske istoriografije, kojaje, stavise, bila gotovo potpuno posvecena politickoj istoriji. Annales grupa se zalagala za nekoliko protivdoktrina: istoriografija bi trebala biti 'sveobuhvatna'- to jest, trebala bi izucavati integrisanu sliku istorijskog razvoja u svim drustvenim oblastima. I zaista, druStvene potpore ovom razvoju smatrane su vaznijim negoli politicka spoljasnost, stavise, bilo je moguce izucavati ih sistematski, a ne uvijek u arhivama. I dugorocne generalizacije o istorijskim fenomenima su bile i moguce i pozeljne. Tokom meduratnih godina, uticaj Annales grupe je bio gotovo minimalan. Nakon 1945., onje odjednom matno narastao, i pod uticajem Fernanda Braudel-a, lidera druge-generacije, poceo je da dominira istoriografskom scenom najprije Francuske a zatim i ostatka svijeta. Po prvi putje poceo da biva uticajan i uAnglofonskom svijetu. lnstitucionalno, Annales grupa je imala kontrolu nad institucijom univerziteta u Parizu, institucijom izgradenom na pretpostavci da istoricari moraju uCiti na osnovu znanja do kojih
34
su dosle druge, tradicionalno nomoteticke discipline drustvenih nauka, a da su ove zadnjepomenute morale da postanu vise ·istorijske' u svom radu. Po toj pretpostavci, oni su morali i integrisati ta znanja u svom radu. Braudel-ova era je predstavljala intelektualni i institucionalni napad na tradicionalnu izolaciju koju su medu soborn uspostavile discipline drustvenih nauka. Braudelje stvorio jezik drustvenih nauka kojije uticao na rad u buducnosti. Kritikovao je 'fokusiranu-na-dogadaj' ili epizodicnu istoriju (histoire 1'ementielle), pod cime je podrazumjevao tradicionalnu idiografsku, empiristicku, politicku istoriografiju, i smatrao je za 'pra5inu'. To je bila pra5ina u dvasmisla: govorilaje o efememim fenomenima; obuzimala nam je oci, sprecavajuCi nas da vidimo stvarne osnovne strukture. Ali Braudel je takode kritikovao i traganje za vanvremenskim, vjecnim istinama, smatrajuCi Cisto nomoteticki rad velikog broja naucnika u oblasti drustvenih nauka za nesto neistinito. Izmedu ova dva ekstrema, on je insistirao da se nalaze dva druga drustvena vremena koje su dvije kulture zapostavila: strukturalno vrijeme (iii dugotrajne, aline i vjecne, osnovne strukture na kojima se zasnivaju istorij ski sistemi), i ciklicni procesi unutar samih struktura (iii srednje-dugi trendovi, kao sto su ekspanzije ili kontrakcije svjetske privrede). Braude I je takode naglasio znacaj pitanja jedinice analize. U svom prvom znacajnijem djelu, onje ustvrdio daje Mediteran iz sesnaestog vijeka, kojije bio objekat njegovog izucavanja, Cinio 'svjetsku privredu' (l'economie-monde), i objekat njegovih studija bio je istorija ove svjetske privrede. U principu, sve cetiri debate su odrzane tokom 1950-ih i 1960-ih. Dogodile su se odvojeno, nepovezane jedna sa drugom, i najveCim djelom ne znajuci za postojanje drugih debata. Ipak kolektivno su predstavljale kritiku postojeCih struktura znanja. Ipak, nakon ovog intelektualnog preokreta dogodio se kultumi sok koji su izazvale revolucije iz 1968. I ovi dogadaji su zajedno povezali pokidane dijelove. Podrazumjeva se da se svjetska revolucija iz 1968. primamo bavila 35
setom glavnih politickih pitanja: hegemonija Sjedinjenih Drzava i njena spoljna politika, koja ihje uvela u vijetnamski rat; relativno pasivan stav Sovjetskog Saveza, koji su revolucionari iz 1968. vidjeli kao 'zavjeru' sa Sjedinjenim Drzavama; neefikasnost tradiconalnih ljevicarskih pokreta u suprotstavljanju status quo-u. Kasnije cemo prodiskutovati o ovim pitanjima. Ali ipak, tokom tog preokreta, revolucionari iz 1968., cija je najjaca baza bila institucija svjetskog univerziteta, takode su pokrenuli niz pitanja u vezi sa strukturama znanja. Najprije, postavili su pitanja u vezi sa direktnim ucescem univerzitetskih intelektualaca u aktivnostima koj e su podrzavale svj etski status quo- npr. fizicari koji su radili na istra:livanjima koja su se odnosila na ratovanje i naucnici u oblasti drustvenihnaukakoji sudobavljali materijal koji poma:le naporimakontrarevolucionara. Nakon toga, oni su postavili i pitanja u vezi sazapostavljenim oblastimarada. U okvirudruStvenih nauka to se odnosilo na zapostavaljene istorije potlacenih grupa: :lena, 'manjinskih' grupa, domorodackih populacija, grupa sa drugacijim seksualnim osobinama iii preferencama. Ali najzad su poceli da postavljaju i pitanja koja su se odnosila na osnove epistemologije struktura znanja. I upravo u ovom momentu, tokom ranih 1970-ih, ljudi su poceli da eksplicitno govore o analizi svjetskog sistema kao perspektivi. Analiza svjetskog sistema je bio pokusaj da se koherentno kombinuje zainteresovanost za jedinicu analize, zainteresovanost za drustvene privremenosti, i zainteresovanost za barijere koje su podignute izmedu razliCitih disciplina drustvene nauke. Analiza svjetskog sistemaje oznacavala, najprije, zamjenu jedinice analize pod imenom 'svjetski sistem' sa standardnom jedinicom analize, a to je nacionalna drzava. U najvecoj mjeri, istoricari su analizirali nacionalne istorije, ekonomisti nacionalne ekonomije, politicki naucnici nacionalne politicke strukture, a sociolozi nacionalna druStva. Analiticari svjetskog sistema skepticno
36
podigli obrve, pitajuei da li ijedan od ovih objekata izucavanja zaista postoji, ida li su uopste bili najkorisnija oblast za izucavanje. Umjesto nacionalnih dr:Zava kao objekata izucavanja, oni su ih zamjenili 'istorijskim sistemima' koji su, kako su tvrdili, do sada postojali samo u tri varijante: minisistemi; i 'svjetski sistemi' dvaju vrsta- svjetske privrede i svjetske imperije. Obratite paznju na povlaku (povlaka se odnosi na engleski jezik. prim. prev.) u rijeCi svjetski sistemi i njene dvije potkategorije - svjetske privrede i svjetske imperije. Koriseenje ove povlake tezi da naglasi da govorimo ne o sistemima, privredama, imperij ama cijelog svijeta, nego o sistemima, privredama, imperijama koje Cine svijet (ali, veoma vjerovatno, ne obuhvataju cijelu zemaljsku kuglu). Ovo je najvainiji polazni konceptkoji trebamorazumjeti. On tvrdi da se u okviru 'svjetskih sistema' bavimo prostorno/ temporalnom zonom koja prolazi preko velikog broja politickih i kultumih jedinica, onom koja predstavlja integrisanu zonu aktivnosti i institucijakoje se povinuju odredenim pravilima sistema. U stvari, naravno, koncept se u prvo vrijeme odnosio primarno na 'savremeni svjetski sistem' koji, kako se tvrdilo, poprima oblik 'svjetske privrede'. Ovaj koncept je adaptirao Braude l-ove statove iznesene u knjizi o Mediteranu, i kombinovao ih sa centar-periferij a analizom ECLA-e. Tvrdili su da j e savremena svj etska pri vreda bila kapi talisticka svj etska pri vreda- ne prva svjetska privreda u istoriji, vee prva svjetska privreda kojaje u tom obliku opstala tokom duzeg vremenskog perioda, i uz to napredovala, i sve to upravo zato sto je postala potpuno kapitalisticka. Ako se smatralo da kapitalisticka zona nije drzava, vee svjetska privreda, tada je Dobb-ovo takozvano interno objasnjenje tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu imalo malo smisla, posto j e podrazumjevalo da se tranzicij a dogodila nekoliko puta, drzava po drzava, unutar jednog te istog svjetskog sistema. U ovakvom nacinu formulisanja jedinice analize postojalaje dodatna veza sa starijimidejama. Karl Polanyi, madarski (akasnije britanski) 'lU
37
ekonomski istoricar, je insistirao na razlici izmedu tri forme ekonomske organizacije koje je nazivao reciprocna (neka vrsta direktnog odnosa daj i uzmi), redistributivna (u okviru koje su namirnice isle od dna drustvene ljestvice ka vrhu, da bi se zatim djelom vratile ponovo na dno), i trziste (u okviru koga se razmjena odvijalamonetarnim oblicima ujavnoj sferi). Kategorije vrsta istorijskih sistema-minisistemi, s\jetska imperija, i s\jetske privrede - izgledale su kao jos jedan nacin izra:Zavanja Polanyi-e tri forme ekonomskih organizacija. Mini-sistemi su djelovali kao reciprocitet, svj etski sistemi bili su zasnovali na redistribucij i, a svj etske privrede kao trzisnarazmjena. Prebisch-eve kategorije su takode bile inkorporisane. Smatralo se da je kapitalisticka svjetska privreda prepoznatljiva po osovinskoj podjeli rada izmedu proizvodnih procesa u centru i perifernih proizvodnih procesa, i takvo stanje je rezultiralo nejednakom razmjenom koja je favorizovala proizvodne procese u centru. Posto su takvi procesi najcesce bili zajedno grupisani u odredenim zemljama, mogle bi se koristiti skra6enice i govoriti o centralnim i perifernim zonama (iii cak o centralnim i perifernim zemljama), dokle god bi se imalo na umu da su proizvodni procesi, a ne dr:Zave, ono sto je bilo centralno i periferijsko. U analizi svjetskog sistema, centar-periferijaje odnosni koncept, ne par izrazakoji sumaterijalizovani, to jest, koji imajuodvojena sustinska znacenja. Staje onda to sto procese cini centralnim iii periferijskim? Smatra se da odgovor lezi u stepenu do kog su odredeni procesi bili relatvino monopolizivani ili relativno slobodno trzisni. Monopolizovani procesi su bili neuporedivo profitabilniji nego oni koji su zasnovani na slobodnom trzistu. Ovakvo stanje je prouzrokovalo da zemlje u kojima se odvijalo vise centralnih procesa budu bogatije. I s obzirom na nejednaku snagu monopolizovanih proizvoda u odnosu na proizvode sa mnogo proizvodaca na tr:Zistu, konacan rezultat razmjene izmedu centralnih 38
i periferijskih proizvoda bio je protok viska vrijednosti (pod ovim se podrazumjeva veliki dio stvamog profita iz mnogobrojnih lokalnih proizvodnih centara) ka onim drzavama koje su imale veliki broj centralnih proizvoda. Braudel-ov uticaj je bio krucijalan u dva srnisla. Prvo, u svom kasnijem radu o kapitalizmu i civilizaciji, Braude lee insistirati na ostroj razlici izmedu sfere slobodnog trzista i sfere monopola. Sarno zadnjepomenuto je smatrao kapitalizmom i, daleko od toga daje to isto sto i slobodno trziste, rekao daje kapitalizam 'anti-trzisni'. Ovaj koncept je oznacavao direktan napad, i sustinski i terrninoloski, na stav klasicnih ekonomista (ukljucujuci i Marksa) o povezanosti trzista i kapitalizma. Braudel-ovo insistiranje na raznovrsnosti drustvenih vremena i isticanje znacaja strukturalnog vremenaonaga sto je on nazivao longue duree- postalo je centralno u analizi svjetskog sistema. Za analizu svjetskog sistema, longue duree je oznacavalo tr~janje odredenog istorijskog sistema. Generalizovanjem u vezi funkcionisanja takvog sistema, izbjegnuta je zamka da se naizgled potvrde vanvremenske, vjecne istine. Ako takvi sistemi nisu bili vjecni, ondaje proizilazilo da imaju pocetke, zivote tokom kojih su se 'razvili'' kao i potpune promjene. Sa jedne strane, ovakvo videnje je znacajno osnazilo insistiranje na stavu da drustvena nauka mora biti istorijska, ida analizira fenomene tokom dugog vremenskog perioda kao i preko velikih prostranstava. Ali ono je takode otvorilo, ili ponovo otvorilo, cjelokupno pitanje o 'tranzicijama'. Dobb i Sweezy su ponudili dosta razliCita objasnjenja u vezi tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu, ali su obojica osjecali da, stagod daje objasnjavalo tranziciju, je ona bila neizbjezan dogadaj. Ovo ubjedenje je odslikavalo prosvjetiteljsku teoriju progresa, nakojoj se zasnivala klasicnaliberalnarnisaokaoiklasifuamarksistickamisao.Analiticari svjetskog sistema pocinjali su biti skepticni u vezi sa neizbjeznoscu progresa. Oni su progres shvatali kao mogucnost radije negoli neizbj e:Znost. Pitali su se da li bi se stvaranj e kapitalisticke svj etske
39
privrede moglo opisati kao progres. Njihov skepticni stav imje omoguCio da u obja5njenje ljudske istorije integrisu realnosti onih sistema koji su biii grupisani pod imenom 'Azijski naCin proizvodnje'. Niko vise nije morao da se brine da Ii su ove strukture locirane na nekom specificnom mjestu linearne Iinije istorije. I sada se moglo postaviti pitanje z~sto se tranzicija od feudalizma ka kapitalizmu uopste dogodila (kao da je mogucnost da se one uopste ne dogodi bila stvarna altemativa), a ne da se podrazumijeva njena neizbje.fuost ida se analiziraju jedino oCigledni uzroci te tranzicije. TreCi element u analizi svjetskog sistema bio je nedostatak postovanja prema tradicionalnim ogranicenjima drustvenih nauka. Analiticari svjetskog sistema analizirali su drustvene sisteme tokom longue duree perioda. Tako su se osjecali slobodnim da analiziraju materijale koji su nekada smatrani za eksk.luzivnu oblast istraiivanja istoricara iii ekonomista iii poiitickih naucnika iii socioioga, ida ih analiziraju u jednom analitickom okviru. Analiza svjetskog sistema kojaje rezultiralaiz ovoganije bilamultidisciplinarna, poSto analiticari nisu priznavali intelektualni legitimitet ovih disciplina Rezultati analiza su bilijednodisciplinarni. Naravno, ovaj trostruki set kritika- svjetski sistemi a ne drzave kao jedinice anaiize, insistiranje na longue duree, i jednodisciplinarni pristup- predstavljao je napad na mnoge svete krave. Biio je realno ocekivati protiv-napad koji je i usljedio, momentalno i energicno, iz cetiri pravca: nomotetickih pozitivista, ortodoksnih marksista, autonomista i kultumih partikularista. Osnova kritike sval
kritika nedovoljne (ili nepostojece) kvantifikacije istraiivanja. Dijelom, ovo je kritika nedovoljne (ili nepostojece) redukcije knmpleksnih situacija na nivo jasno definisanih ijednostavnih varijabli. Dijelom, ovo je sugestijao upadu vrijednosno-ispunjenih prctpostavki u analiticki rad. Naravno, efekat svegaovoga je obmut od napada analize svjetskog sistema na nomoteticki pozitivizam. Analiticari svjetskog sistema insistiraju na stavu da, umjesto da se kompleksne situacije redukuju na jednostavnije varijable, se treba uloziti napor da se kontekstualizuju sve takozvane jednostavnije varijable i uCine se kompleksnijim s ciljem da se razumiju stvame drustvene situacije. Analiticari svjetskog sistema nisu protiv kvantifikovanja per se (oni bi kvantifikovali ono sto se moze korisno kvantifikovati), ali (kao sto nas uci stara salao pijancu) oni smatraju da se izgubljeni kljuc ne treba traziti pod ulicnom lampom samo zato sto je tu bolje osvjetljenje (gdje ima vise kvantifikovanih podataka). Treba traziti one podatke koji najvise odgovaraju postavljenom intelektualnom problemu; a problem sene odabira zato sto postoje cvrsti, kvantifikovani podaci. Ova debata mogla hi se okarakterisati kao ono sto Francuzi zovu dijalog gluvih. Na kraju, stvarni problem nije abstraktni problem o ispravnoj metodologiji, vee to da li analiticari svjetskih sistema ili nomoteticki pozitivisti mogu ponuditi vjerodostojnije objasnjenje o istorijskoj stvamosti i samim tim baciti vise s\jetlana pitanje dugoroCnih, velikih drustvenih promjena. Ako nomoteticki pozitivisti ponekad i daju utisak da insistiraju na sputavajucem i ozbiljnom setu intelektualnih ogranice~a, takozvani ortodoksni marksisti pristupaju tom pitanju mnogo le:Zernije. Ortodoksni marksizam, kao teorija,je zal<.avan u slikovitosti drustvenih nauka devetnaestog vijeka, ito mu je zajednicka osobina sa klasicnim liberalizmom: kapitalizamje neizbjezan napredak iz feudalizma; fabricki sistemje arhetipski primjer kapitalistickog proizvodnog procesa; drustveni procesi su linearni; ekonomska osnova kontrolise manje vazne politicke i
41
kultume superstrukture. Kritika Robert Brenner-a, ortodoksno marksistickog ekonomskog istoricara, na temu analize svjetskih sistema je do bar primjer ovakvog naCina misljenja. Marksisticka kritika analize svjetskih sistema, dakle, sastoji se u diskusiji u vezi sa centar-periferija osnovom na kojoj se zasniva podjelarada, i oni tvrde daonane prliZa direktno obja8njenje kao ida zanemaruje produkcionisticku osnovu viska vrijednosti i klasnu borbu izmedu burzoazije i prolateriata kao centralne varijable koja objasnjava drustvenu promjenu. Analiza svjetskog sistemaje optuzena da nij e uspjela da tretira neplaceni rad kao anahronistican fenomen koji j e na putu da izumre. J os j ednom kriticari preobrcu kritike koje su upucene njima. Analiticari svjetskog sistema insistiraju daje placeni rad samo jedan od mnogobrojnih oblika kontrole rada unutar kapitalistickog sistema, i da nije uopste najprofitabilniji iz perspektive kapitala. Oni su instistirali da se klasna borba, i svi drugi oblici drustvenih borbi, mogurazumjeti i procjeniti samo unutar svjetskog sistema uzetog kao cjelina. Insistirali sui na tome da dr:lave u kapitalistickoj svjetskoj privredi ne posjeduju autonomiju ili izolaciju usljed koje bi ih bilo moguce oznaCiti kao entitete koji imaju pose ban oblik proizvodnje. Kritika drzavo-autonomistaje dosta razliCita od one koju su iznijeli ortodoksni marksisti. Dok su ortodoksni marksisti tvrdili da analiticari svjetskog sistema ignorisu centralnost oblika proizvodnje koja odreduje mnogo toga, dr:lavo-autonomisti su smatrali da analiza svjetskog sistema pretvara politicku sferu u zonu Ciji su realiteti izvedeni iz, kao i odredeni na osnovi ekonomske baze. Kritike sociologa Thede Skocpol i politickog naucnika Aristide Zolberg-a odslikavaju oval(av stav, i inspirisane su ranijim radovima njemackog istoricara Otto Hintze-a. Ova grupa insistira na tvrdnji da osoba ne moze objasniti ono sto se do gada na nivou dr:lave ili medu drzavama tako sto ce misliti o ovim arenama kao o djelovima kapitalisticke svjetske privrede. Motivi koji pokrecu
42
akciju unutar ovih arena, tvrde, su autonomni i reaguju ina druge pritiske osim onih koje inicira ponasanje trzista ... Najzad, sa pojavom raznoraznih 'post' - koncepata vezanih ;.a kultume studije, analiza svjetskog sistema se nasla na udaru .trgumenata analognih onima koje su koristili dr:Zavo-autonomisti. l'vrdili su da analiza svjetskog sistema superstrukturu (u ovom "lucaju, sferu kulture) izvodi iz sopstvene ekonomske osnove ada ne obraca pa:Znju na centralnu i autonornnu stvarnost kulturne sfere (pogledajte, na primjer, kritiku kultumog sociologa Stanley Aronowitz-a). Analiticari svjetskog sistema su optuzeni da su implementirali greske nomotetickog pozitivizma kao i ortodoksnog marksizma, iako analiticari svjetskog sistema smatraju sebe za kriticare obje pomenute skole misljenja. Analiza svjetskog sistema je okarakterisana kao samo jos jedna verzija 'velike naracije'. l Jprkos tvrdnji daje analiza svjetskog sistema posvecena 'totalnoj istoriji', onaje opterecena ekonomizmom, to jest, ekonomskoj sferi daje primat nad svim ostalim sferama ljudske aktivnosti. Uprkos ranom i jakom napadu na eurocentrizam, analiza svjetskog sistemaje optuzena za eurocentricnost zato jer nije prihvatila nesvodljivu autonomiju drugaCijih kultunUh identiteta. Ukratko, ona zanemaruje centralnost 'kulture'. Naravno, analiza svjetskog sistema je doista velika naracija. Analiticari svjetskog sistema tvrde da su sve forme znanja aktivnosti koje nu:Zno uldjucuju i velike naracije, ali dodaju da neke od velikih naracija odslikavaju stvamost blize negoli druge. U njihovom insistiranju na totalnoj istoriji i jednodisciplinamosti, analiticari svjetskog sistema odbijaju da zarnjene takozvanu kulturnu osnovu za ekonomsku osnovu. Radije, kao sto smo i rekli, oni se trude da izbrisu linije izmedu ekonomskih, politickih i socio-kulturnih nacina analiziranja. Vise od svega pomenutog, analiticari svjetskog sistema ne zele da sa koljevkom izbace i be bu. Biti protiv scijentizma ne znaci i biti protiv nauke. Biti protiv koncepta vanvremenskih struktura ne znaCi da (vremenski ogranicene) strukture ne postoje.
43
Uvjerenje da trenutni naCin ogranizovanja disciplina predstavlja prepreku koju treba savladati, ne znaCi dane postoji kolektivno dostignuto znanje (bez obzira koliko provizomo ili heuristicko ono bilo). Biti protiv partikularizma prerusenog u univerzalizam ne znaCi da su svi stavovi jednako validni ida je traganje za pluralistickim univerzalizmom uzaludno. Ono sto je zajednicko za ove cetiri kritike je stav da analizi svjetskog sistema nedostaje centralni akter u njenom ispisivanju istorije. Sto se nomotetickog pozitivizma tice, taj akter je individua, homo rationalis. U ortodoksnom marksizmu, akter je industrijski proletarijat. A za drzavo-autonomiste, to je politicki covjek. Za kultume partikulariste, svaki od nas (drugaCiji od svih ostalih) je akter koj i j e uklj ucen u autonomni diskurs sa svima ostalima. U analizi svjetskog sistema, pak, ovi akteri, nalik na dugu listu struktutra koju oso ba moze nabroj ati, su proizvodi procesa. Oni nisu prvobitni atomski elementi, vee su dio sistemskog miksa iz kojeg su izronili i nakoji djeluju. Oni djeluju slobodno, ali je njihova sloboda ogranieena njihovim biografijama i drustvenim zatvorima Ciji sui oni dio. Analiziranje njihovih zatvora oslobada ih do najviseg nivoa do kog mogu biti oslobodeni. U onoj mjeri u kojoj i svi mi analiziramo nase drustvene zatvore, oslobadamo se ogranicenja tih zatvora u mjeri u kojoj mozemo biti oslobodeni. Na kraju, moramo naglasiti da, sto se analiticara svjetskog sistema tice, vrijeme i mjesto- ili radije ta povezana sloZenica VrijemeMjestonisu nepromjenjivi ekstemi realiteti koji se nekako tu samo nalaze, realiteti u Cijim okvirima postoji drustvena stvamost. VrijemeMjesta su konstantno evoluirajuCi izgradeni realiteti Cija izgradnjaje dio paketa drustvene stvarnosti koju analiziraju. Istorijski sistemi u kojima zivimo su zaista sistemski, ali su takode i istorijski. Oni ostaju isti tokom vremena ali opet nisu isti iz jednog minuta u drugi. Ovo jeste paradoks, ali nije kontradikcija. Sposobnost da razrijesimo ovaj paradoks, kog ne mozemo zaobiei,je osnovni zadatak istorij skih drustvenih nauka. Ovo nij e zagonetka vee izazov.
44
2. SAVREMENI SVJETSKI SISTEM KAO KAPITALISTICKA SVJETSKA PRIVREDA Proizvodnja, visak vrijednosti, i polarizacija Svijet u kom Zivimo, savremeni svjetski sistem, korijene svog J'k wijekla poCinje da pusta u sesnaestom vijeku. Ovaj syjetski sistem rc tada bio smjesten samo ujednom dijelu planete, primamo u '1111 astima Evrope i Amerikama. Vremenom se prosirio i na ostale diJelove i pokrio Citavu planetu. Onje, i uvijekje bio, svjetska I" 1vreda Onje, i uvjjekje bio, kapitalisticka svjetska privreda. ,, d1ali bi poceti talw sto cemo objasniti sta ova dva izraza, svjetska p11 vreda i kapitalizam, oznacavaju. Nakon toga bice lal<:se da se shvate istorij ske konture savremenog svj etskog sistema- nj egovo porijeklo, njegova geografija, vrijeme razvoja kao i njegova -.., 1" remena strukturalna kriza. Ono sto podrazumjevamo pod svjetskom privredom f I~raudel-ovom l 'economie-monde) je ogromna geografska zona u \lkviru koje postoji podjela rada i samim tim znacajna kolicina unutrasnje razmjene osnovnih ili esencijalnih dobara kao i protok kapitala i rada. Osobina koja definise svjetsku privredu je to da ona nije ogranicena unitamom politickom strukturom. Radije, postoji mnogo politickihjedinica unutar svjetske privrede i one su lahavo uzajamno povezane unaS savremeni svjetski sistem u obliku medudr:Zavnog sistema. Takva svjetska privreda sadrzi mnoge kulture i grupe- koje praktikuju veliki broj religija, govore veliki broj jezika i razlikuju se po svom svakodnevnom nacinu ponaSanja. Ovo ne znaCi da one ne evoluiraju neke zajednicke kulturne osobine, ono sto cemo zvati geokulturom. Ali ono sto smo htjeli reCije da se ni politicka niti kulturna homogenost ne moze ocekivati niti naCi 45
u svjetskoj privredi. Ono sto najvise ujedinjuje ovakvu strukturu j e podj ela rada koj a je ustanovlj ena u okviru tih entiteta. Kapitalizam nije puko postojanje osoba ili firmi koje proizvode za prodaju na trzistu sa namjerom da ostvare profit. Takve osobe ili firme su postojale hiljadama godina svuda po svijetu. A ni postojanje osoba koje r.ade za nadnice nije dovoljno za definiciju ovog sistema. Rad za nadnicuje, takode, poznat vee nekoliko hiljada godina. Mise nalazimo u kapitalistickom sistemu tek kada taj sistem pokazuje osobinu da prioritet daje beskonacnoj akumulaciji kapitala. Prema ovoj definiciji, samo je savremeni svjetski sistem kapitalisticki sistem. Beskonacna akumulacija kapitalaje dostajednostavan koncept: on znaci da ljudi i firme akumulisu kapital s ciljem da akumulisu jos vise kapitala, sto je proces kojije neprekidan i beskonacan. Ako kazemo da sistem 'daje prioritet' takvoj beskonacnoj akumulaciji to znaCi da postoje strukturalni mehanizmi putem kojih oni koji djeluju sa drugim motivima bivaju naneki naCin kainjeni, i jednog dana eliminisani sa drustvene scene, dok oni koji djeluju sa odgovarajueim motivima bivaju nagradeni i, ako su uspjesni, postaju bogati. Svjetska privreda i kapitalisticki sistem idu zajedno. Posto svjetskim privredama nedostaje cement za povezivanje i stvaranje jedinstvene politicke struktrure ili homogene kulture, ono sto ih drzi zajedno je efikasnost podjele rada. A ova efikasnost sluZi konstatnom uveeanju bogatstva koje kapitalisticki sistem obezbjeduje. Do modernih vremena, vee izgradene svjetske privrede su se, iii raspale, iii transformisale manu militari u svjetske imperije. Istorijski, savremeni svjetski sistemje jedina svjetska privredakojaje uspjela da opstane tokom duzeg vremenskog perioda, a to je zato sto je kapitalisticki sistem pustio korijenje i postao konsolidovankao karal<.teristikakojaje definisala sistem. U suprotnom, kapitalisticki sistem ne moze postojati unutar nijednog drugog sistema osim onogakoji pruza svjetska privreda. Vidjeeemo da kapitalisticki sistem zah~eva veoma poseban odnos
46
izmedu ekonomskih proizvodaca i onih koji posjeduju politicku moe. Ako su zadnjepomenuti isuvise mocni, kao sto je slucaj u svjetskoj imperiji, njihovi interesi ee nadjaeati interese ekonomskih proizvodaca, i beskonacna akumulacija kapitala ce prestati da bude prioritet. Kapitalistimaje potreban veliko trZiste (stoga su minisistemi za njih previse uski), ali njima je potrebno i mnostvo drzava, tako da mogu zadobiti prednosti koje im pruza rad sa drzavama, ali takode mogu zaobiCi driave koje su neprijateljske prema njihovim interesima a saradivati sa drzavama koje su prijateljske. Sarno postojanje mnostva drzava unutar cjelokupne podjele rada osigurava ovu mogucnost. Kapitalisticka svjetska privreda je skup raznih institucija, i one su odgovome za procese koji se odvijaju, a koji su isprepleteni jedni sa drugima. Osnovne institucije su trziste, ili radije trzista; tirme koje se nadmecu na trZ:istima; mnostvo drzava, unutar medudrzavnog sistema; domaCinstva; klase; i statusne grupe (da upotrijebim Weber-ov izraz, koji su neki ljudi nedavno preimenovali u 'identitete'). Sve one su institucije koje su stvorene u okviru kapitalisticke svjetske privrede. Naravno, ovakve institucije imaju slicnosti sa institucijama koje su postojale u prethodnim istorijskim sistemima i kojima smo dali ista ili slicna imena. Ali koriscenje istog imena da bi se opisale institucije koje su se nalazile u razliCitim istorijskim sistemima cesto zbunjuje umjesto da razjasni analizu. Bolji pristup je da se misli o setu institucija savremenog svjetskog sistema koje su kontekstualno specificne za njega. Pocnimo sa trzistima, posto se ona uobicajeno smatraju za osnovnu osobinu kapitalistickog sistema. TrZ:iste je ujedno i konkretna lokalna struldura u kojoj individue ili firme prodaju ili kupuju namirnice, kao i virtuelna institucija u vremenu gdje se odvija ta ista vrsta razmjene. VeliCina i rasprostranjenost ijednog od ovih virtuelnih trZ:ista zavisi od realnih altemativa koje kupci i prodavci imaju u tomdatommomentu. U principu, ukapitalistickoj svjetskoj privredi virtuelno trZiste postoji u svjetskoj privredi kao cjelini. Ali, kao sto
47
cemo vidjeti, cesto se pojavljuju smetnje unutar ovih granica, koje stvaraju uza i 'zasticenija' trzista. Naravno, postoje i separatna virtuelna trzista za sve robe kao i za kapital i razne vrste rada. Ali u cjelokupnom vremenu, moze se reCi da postojijedno virtuelno svjetsko trZiste za sve kombinovane faktore proizvodnje, uprkos svim barijerama koje ometaju njihova slobodno funkcionisanje. 0 ovom kompletnom virtuelnom tr:listu mo:le se rnisliti kao o magnetu za sve proizvodace i kupce, Cija je snaga konstantni politicki faktor u donosenju-odluka svih elemenata- dr:lava, firmi, domaCinstava, klasa, i statusnih grupa (ili identiteta). Ovo kompletno virtuelno svjetsko trZiste je realno utoliko jer utice na donosenje svih odluka, ali nikada ne funkcionise u potpunosti i slobodno (to jest, bez smetnji). Potpuno slobodno trziste funkcionise kao ideologija, mit, i ogranicavajuCi uticaj, ali nikada kao stvamost svakodnevnice. Jedan od razloga sto ovo nije stvarnost svakodnevice je to sto bi potpuno slobodno tr:liste, ukoliko bi ikada postojalo, onemoguCio beskonacnu akumulaciju kapitala. Ovo moze izgledati kao paradoks jer je sigumo tacno da kapitalizam ne moze funkcionisati bez trzista, ali j e takode tacno da kapitalisti tvrde da preferisu slobodna trzista. Medutim, kapitalistima, u stvari, trebaju ne potpuno slobodna trzista nego trzista koja su samo djelimicno slobodna. Razlog za to je jasan. Pretpostavite da usitinu postoji svjetsko tr:liste na kojem su svi faktori proizvodnje potpuno slobodni, kao sto nasi ud:Zbenici iz ekonomije uobicajeno definisu taj pojam- to jest, ono na kome svi faktori proticu bez restrikcija, u okviru kojeg postoji veliki broj kupaca i veoma veliki broj prodavaca, ina kojem postoje savrsene informacije (sto znaCi da svi prodavci i svi kupci znaju tacno stanje svih troskova proizvodnje). U ovako savrsenom trzistu, bilo bi uvijek moguce da svi kupci snize cijene svih prodavaca do najnizeg nivoa (recimo, peni zarade), i ovako niski nivo profita bi uCinio ovakvu kapitalisticku igru potpuno neintersantnu za proizvodace, cime bi se unistile osnove takvog drustvenog sistema.
48
Ono sto prodavci preferisu je monopol,jer tek tada mogu formirati relativno siroku marginu izmedu troska proizvodnje i prodajne cijene, i samim tim ostvariti visoke stope profita. N aravno, nevjerovatno je tesko stvoriti savsene monopole, i ani su rijetki, ali to nije slucaj sa kvazi-monopolima. Postoji mnogo nacina da se ani stvore. Jedan od osnovnihje sistem patenata gdje proizvodac zadrzava pravo nad 'izumom' na odredeni broj godina. U principu, avo j e razlog koj i 'nove' proizvode cini naj skuplj im za potrosace i najprofitabilnijim za proizvodace tih roba. Naravno, zakoni o patentima se cesto krSe, i u svakom slucaju isteknu nakon izvjesnog vremena, ali ani u najvecem djelu stite kvazi-monopol na odredeno vrijeme. Uprkos svemu pomenutom, proizvodnja koja je zasticena patentom je jos uvijek samo kvazi-monopol, posto na trzistu mogu postojati drugi slicni proizvodi koji nisu zasticeni patentom. Ova je razlog zbog kog je normalna situacija za takozvane vodece proizvode (to jest, proizvode koji su u isto vrijeme novi i imaju znacajan udio u cjelokupnom svjetskom trzistu roba) da budu u oligopoliji radije negoli u apsolutnom monopolu. Oligopolije su ipak dovoljno dobre da bi se ostvarile zeljene stope profita, posebno jer raznorazne firme cesto zajedno rade da bi minimizirale konkurentnost cijena. Patenti nisu jedini nacin na koji drzave mogu stvoriti kvazimonopole. Drzavna ogranicenja na uvoz i izvoz (takozvane protekcionisticke mjere) su drugi. Drzavne subvencije i poreske olaksice su treci. Sposobnostjakih drzavadakoriste svoje misice u cilju sprijecavanja slabijih ddava da stvore protivprotekcionisticke mjere je jos jedan od naCina. Uloga drtava kao kupacana-veliko odredenih proizvoda za koje su voljni da plate veoma visokecijenejetakodenaCinstvaranjakvazi-monopola. Najzad, zakoni koji namecu dodatni teret na proizvodace mogu lako biti absorbovani od strane velikih proizvodaca ali osakatiti manje proizvodace, i ova asimetrij a rezultira tim sto manj i proizvodaCi bivaju eliminisani sa trZista i samim tim povecava nivo oligopolije. 49
Modaliteti putem koj ih drzave ometaju virtuelno trziste su toliko ekstentizvne da su osnovni faktor koji odreduje cijene i profit. Bez ovih uplitanja, kapitalisticki sistem ne bi mogao napredovati i samim tim ne bi mogao opstati. Bilo kako bilo, postoje dvije ugradene anti-monopolisticke osobine kapitalisticke svjetske privrede. Najprije, monopolska prednost jednog proizvodaca predstavlja gubitak za drugog proizvodaca. Gubitnici ce se, naravno, politicki boriti da uklone tu prednost za pobjednika. Oni ovo mogu postici putem politicke borbe unutar dr:Zava gdje se nalaze ovi monopolski proizvodaCi, pozivajuci se na doktrine slobodnog trzista i pruzajuCi podrsku politickim liderimakoji su voljni da ukinu te monopolske prednosti. IIi to postifu tako sto ubjeduju druge drzave da prkose monopolu svjetskog trzista taka sto ce koristiti snagu sopstvene drzave da podr:Ze konkurentne proizvodace. Oba metoda se koriste. Vremenom, svaki kvazi-monopol biva ukinut sa pojavom dodatnih proizvodaca na trzistu. Kvazi-monopoli su, dakle, samo-likvidirajuci. Ali ipak traju dovoljno dugo (recimo trideset godina) da osiguraju znacajnu akumulaciju kapitala anima koji kontrolisu te kvazi-monopole. Kada kvazi-monopol prestane da postoji, oni koji su akumulirali znacajna sredstvajednostavno investiraju svoj kapital u nove vodece proizvode ili Citave nove vodece industrijske grane. Rezulat ovoga je ciklus vodecih proizvoda. VodeCi proizvodi imaju relativno kratke 'zivote', ali ih konstantno zamjenjuju druge vodece industrijske grane. I tako se igra nastavlja. A sto vise nekadavodece industrijske grane odmicu od svoje primame pozicije, to postaju sve vise i vise 'konkurentne', to jest, sve manje i manje profitabilne. Stalno vidimo kako se odvija ovakav scenario. Firme su glavni akteri na trzistu. Firme su oubicajeno konkurencija drugim firmama koje funkcionisu u istom virtueInom trzistu. One su takode u sukobu sa onim firmama od kojih kupuju informacije kao i onim firmama kojima prodaju svoje proizvode.
50
Zestoko interkapitalisticko rivalstvo je ime ove igre. I samo najjaci i najagilniji opstaju. Mora se imati na umu da je bankrot, iii preuzimanje kontrole od strane snaznije firme, dnevni obrok kapitalistickih preduzeca. Aline uspiju svi preduzetnici da akumulisu kapital. Daleko od toga. Ako bi svi u tome uspjeli, svak bi vjerovatno dobio veoma malo kapitala. Stoga, neprekidni proces 'propadanja' firmi ne samo da istrijebljuje slabe konkurente nego je condition sine qua non za beskonacnu akumulaciju kapitala. To je ono sto objaSnjavakonstantni proces nagomilavanjakapitala. Doista, treba da naznaCimo da postoji i losa strana ovog rasta firmi, bilo to horizontalno (u istom proizvodu), vertikalno (u razliCitim stepenima u lancu proizvodnje), ili ono Sto se moze nazvati ortogonalno (u druge proizvode koji nisu povezani sa prethodnim). KoliCina sni:lava troskove putem takozvanih ekonomija obima. Ali koliCina stvara dodatne troskove za administraciju i koordinaciju, i umnogostrucava rizike koje nosi neefikasnost rukovodstva. Kao rezultat ove kontradikcije, stalno se ponavlja cik-cak proces tokom kojeg firme najprije porastu a zatim se smanje. Ali ovo nije samo jednostavni gore-dole ciklus. Radije, sirom svijeta odvija se trend sekularnog povecanja veliCine firmi, Citav istorijski proces koji poprima oblik zupcastog tocka, dva stepena naprijed a onda jedan stepen nazad, neprekidno. Velicina firmi takode ima i direktne politicke implikacije. VeliCina daje firmama vise politicke moCi ali ih takode Cirri izlozenijim politickom napadu- od strane njihove konkurencije, njihovih zaposlenih, i njihovih musterija. Alii ovdje glavna ideja je da zupcasti tocak okrece navise, ka jacanju politickog uticaja. Osovniska podjelaradakapitalisticke syjetske privrede dijeli proizvode na centralne proizvode i peri feme proizvode. Centarperiferija je odnosni koncept. Ono sto podrazumjevamo pod centarperiferijaje nivo profitabilnosti proizvodnih procesa. Posto je profitabilnost direktno povezana sa nivoom monopolizacije, ono sto u principu podrazumjevamo pod centralnim proizvodnim
51
procesima su oni procesi koje kontrolisu kvazi-monopoli. Dakle, perifereni procesi su oni procesi koji su istinski konkurentni. Kada se dogodi razmjena, konkurentni proizvodi su u losem polozaju a kvazi-monopolski su u dobrom. Rezultat ovakvog stanja je neprekidan protok viska vrijednosti od perifemih proizvodacaka proizvodacima iz centra. Ov;o je ono sto se zove nejednaka
razmJena. Sigurno je da nejednaka razu-Dena nije jedini naCin da se steceni kapital prenese iz politicki slabih regija u politicki jake regije. Tuje takode pljacka, kojaje cesto upotrebljavana tokom ranih dana ukljucivanja novih regija u svjetsku privredu (na primjer, conquistadores i zlato u Amerikama). Ali pljacka je samolikvirajuca. To je primjer ubijanja guske koja nosi zlatna jaja. Ipak, posto su konsekvence srednjorocne a prednosti kratkorocne, u savremenom svjetskom sistemu jos uvijek postoji dosta pljackanja, iako smo cesto 'skandalizovani' kada za njih doznamo. Kada Enron banlaotira, nakon procedura kojim su ogromne sume prenijete u ruke nekolicine rukovodilaca, to je pljacka. Kada 'privatizacija' nekadasnje ddavne imovine dovede do toga da ona padne u ruke biznismenima-nalik-na-mafiju koji brzo otidu iz zemlje sa preduzeCima koja su unistili, to je pljacka. Samo-likvidirajuce, da, ali samo nakon Sto je mnogo stete ucinjeno svjetskom proizvodnom sistemu, kao i zdravlju kapitalisticke svjetske privrede. Posta kvazi -monopoli zavise od patronata snainih drzava, oni se u velikoj mjeri nalaze- pravno, fizicki, i u smislu vlasnistvau okviru takvih drzava. Postoji, dakle, geografska konsekvenca odnosa centar-periferija. Centralni procesi se uobicajeno grupisu u nekoliko drzava i Cine veliki dio produktivnih aktivnosti u ovim ddavama. Samim tim, za kratkorocne potrebe, mozemo govoriti o centralnim drzavama i perifemim drzavama, dokle god drzimo na umu da, u principu, govorimo o odnosu izmedu procesa proizvodnje. Neke drZave imaju priblifuo ujednacen miks centralnih i periferijskih proizvoda. Ovakve dr:Zave mozemo zvati 52
poluperiferijske drzave. One posjeduju, kao sto cemo i vidjeti, specijalne politicke osobine. Ali, sa druge strane, nema smisla da se govori o poluperiferijskim procesima. Posto, kao sto smo vidjeli, kvazi-monopoli sami sebe iscrpljuju, ono sto je danas centralni proces, sutra ce postati periferijski proces. Ekonomska istorija savremenog svjetskog sistemaobilujepremjeS~imaili sni:Zavanjem vrijednosti proizvoda, najprije u poluperiferijske zemlje, a zatim u periferijske. Ako je, otprilike, 1800. godine proizvodnja tekstila mo:Zda i bila istaknuti primjer centralnih proizvodnih procesa, godine 2000. onaje vidno jedna od najneprofitabilnijih perifernih proizvodnih procesa. 1800. ovi tekstili su proizvodeni primarno u teknekoliko zemalja (Engleska i neke druge zemlje sjeverozapadne Evrope); 2000. tekstili se proizvode u gotovo svakom dijelu svjetskog sistema, narocito j eftini tekstili. Ovaj proces je ponovljen sa mnogim drugim proizvodima. Uzmite na primjer celik, ili automobile, ili cal<. kompjutere. Ova vrsta premjestanja nema uticajana strukturu samog sistema. Godine 2000. postoje drugi centralni procesi (na primjer, proizvodnja aviona ili genetski in:Zenjering) koji su koncentrisani u nekoliko dr:Zava. Uvijek su se pojavljivali novi centralni procesi koji bi zamjenili one koji postaju manje profitabilni i zatim bivali izmjesteni iz drzava u kojima su se najprije nalazili. Uloga svake od dr:Zava je veoma razliCita vis-a-vis proizvodnih procesa zavisno od miksa centar-periferija procesa unutar istih. Sna.Zne drzave, koj e sadrze disproporcionalan udio centralnih procesa, teze da naglase svoju ulogu u zastiti kvazimonopola centralnih procesa. Veoma slabe drzave, koje sadrze disproporcionalan udio proizvodnih procesa, uobicajeno nisu u stanju da uCine mnogo da uticu na osovinsku podjelu rada, i u stvarnosti su, najveCim djelom, primorane da prihvate polozaj koji imje dodijeljen. Poluperiferijske drzave, koje imaju relativno ujednacen miks proizvodnih procesa, nalaze se u najtezoj situaciji. One se nalaze
53
pod pritiskom centralnih drZava a pritiscu periferijske drZave, stoga je njihova glavna briga dane iskliznu u periferiju ida urade sta god mogu da napreduj u ka centru. Ni jedno ni drugo nij e lako, a oboje zahtjevaznacajannivomijesanjadrZave sasvjetskim trzistem. Ove poluperiferijske drZave suone koje nan~agresivniji i najotvoreniji nacin isticu takozvane protekcionisticke mjere. One se nadaju da ce tim 'za5tititi' svoje proizvodne procese odjacih konkurentskih firmi spolja, dok se u isto vrijeme trude da se bolje takmice na svjetskom trzistu. Oni rado prihvataju relokaciju nekadasnjih vodeCih proizvoda, putem kojih oni definisu da li ovih dana postifu 'ekonomski razvoj '. U ovim naporima, njihovi konkurenti nisu centralne ddave, vee ostale poluperiferijske drzave, koje podjednako zude da budu primaoci relokacione proizvodnje koja ne moze biti podijeljena svim pretendentima istovremeno, i u istoj mjeri. Pocetkom dvadeset prvog vijeka, neke od drzava koje bi se nedvosmisleno mogle opisati kao poluperiferijske su Juzna Koreja, Brazil i lndija- drZave sa snaZnim preduzecimakoje izvoze proizvode (na primjer, celik, automobile, lijekove) u perifeme zone, ali koje takode redovno saraduju sa centralnim zonama odakle uvoze 'naprednije' proizvode. Normalna evolucija vodecih industrijskih grana- spora dezintegracija kvazi-monopola-je ono sto objasnjava fenomen ciklicnih ritmova s'Cietske privrede. Glavna vodeca industrijska grana bice glavna stimulacija ekspanziji svjetske privrede i prouzrokovace znacajnu akumulaciju kapitala. Ali to uobicajeno vodi ka vecem stepnu zaposlenosti, povecanju nadnica, i opstem osjecaju relativnog prosperiteta. Kako se sve vise i vise firmi pojavljuje na nekada8njemkvazimonopolu, stvarase 'prekomjema proizvodnja' (to jest, previse proizvodnje za stvarnu efektivnu potraznju u tom trenutku) i konsekvetno tome povecava se konkurentnost cijena (jer se potraznja smanjuje), i sve to utice na smanjenje koliCine profita. U jednom momentu, takvo stanje izaziva nagomilavanje neprodatih proizvoda, i samim tim, smanjenje proizvodnje.
54
Kada se to dogodi, poCinjemo da uocavamo kako ciklicni 1,,moj svjetske privrede krece u suprotnom pravcu. Tada govorimo u -;tagnaciji i recesiji u svjetskoj privredi. Nivo nezaposlenosti raste svuda u svijetu. Proizvodaci traZ:e naCine da smanje troskove da bi 1Kirzali svoj udio na svjetskom trzistu. J edan od tih mehanizama je premjestanje proizvodnih procesa u zone koji istorijski imaju nize Iladnice, to jest, u poluperiferijske zemlje. Ova relokacija utice na c 1jenu rada u proizvodnji koja je ostala u centralnim zonama, tako da se nadnice najcesce smanjuju i u tim dijelovima svijeta Efektivna potraznja, koja je najprije nedostajala usljed prekomjerne proizvodnje, sada nedostaje zbog smanjenja zarada kupaca. U '1vakvoj situaciji, ipak nije nu:lno da gube svi proizvodaCi. OCigledno jl..: da se javlja akutno povecana konkurencija medu razrijedenom 1 digopolijom kojaje sada ukljucena u ove proizvodne procese. Oni se zestoko bore medu so born, obicno uz pomoc mehanizama svojih dr:lava. Neke dr:lave i neki proizvodaCi uspijevaju da 'izvezu nezaposlenost' iz jedne centralne dr.Zave u drugu. Sistemski, pojavljuje se smanjenje, ali neke centralne drzave, i naroCito neke poluperiferij ske drzave, naizgled stoje veoma dobro. Proces koji smo opisali- ekspanzija u svjetskoj privredi gdje postoje kvazi-monopolske vodece industrijske grane, i kontrakcija svjetske privrede kada se smanjuje intenzitet kvazimonopola- moze se iscrtati linijom koja se krece gore-dole, sa fazamaA(ekspanzija) i B (stagnacija). Ciklus koji se sastoji od A faze nakon koje slijedi B fazaje ponekad oslovljen imenom Kondratieff-ov ciklus, po ekonomisti kojije jasno opisao ovaj fenomen pocetkom dvadesetog vijeka. Do dana danasnjeg, Kondratieff-ovi ciklusi su dugi i traju, manje ili vise, pedeset do sezdeset godina. Njihova tacna duzina zavisi od politickih mjera koje preduzimaju drzave da bi sprijeCile B fazu, narocito mjera kojima se tezi postici oporavak iz B faze, a koje se zasnivaju na novim vodecim industrijskih granama koje bi mogle stimulisati novu Afazu. 55
Kondratieff-ov ciklus, kada se jednom okonca, se nikada ne vraca u situaciju u kojoj je bio na pocetku ciklusa. To je zato sto ono sto je uradeno u toku B faze, s ciljem da se iz nje izade i vrati nazad uAfazu, znatno mijenja parametre svjetskog sistema. Promjene koje rjesavaju trenutni (ili kratkorocni) problem neadekvatne ekspanzije svjetske privrede (sto je esencijalni element u odrzavanju mogucnosti za beskonacnu akumulaciju kapitala), ponovo uspostavlja srednjorocni ekvilibrijum ali, dugorocno, poCinje da stvara probleme za strukturu. Rezultat svega togaje ono sto mozemo nazvati sekularni trend. 0 sekulamom trendu bi trebalo misliti kao o krivulji Cija apscisa (ili x-osovina) bilje:Zi vrijeme i Cija ordinata (ili y-osovina) mjeri fenomen taka sto biljezi proporciju neke grupe koja pokazuje odredene karalcteristike. Ako se procenat vremenom povecava na sveobuhvatni lineami naCin, to po definiciji (posto je ordinata u procentima) znaCi da ujednom momentu nece moci nastaviti taj trend. Ovo nazivamo doticanje asimptote, ili 100 procenata. Nijednoj karakteristici ne maze biti pripisano vise od 100 procenata ijedne grupe. To znaCi da dok budemo Ijesavali sredrtierocne probleme taka sto cemo se podizati na krivulji, rni eemo u jednom momentu naiCi na dugorocni problem dostizanja asimptote. Dozvolite da prikaiemo jedan pri~er kako ovo funkcionise u kapitalistickoj svjetskoj privredi. Jedan od problema koje smo primjetili za Kondratieff-ove cikluse je to sto, u odredenoj tacki, glavni proizvodni procesi postaju manje profitabilni, i ti procesi bivaju relocirani s ciljem da se smanje troskovi. Istovremeno, nezaposlenost se povecava u centralnim zonama, i to utice na globalnu efektivnu potra:Znju. Individualne firme smanjuju svoje troskove, ali kolektiv firmi uvida daje sve teze naCi dovoljno musterija. Jedan od nacina da se ponovo uspostavi zadovoljavajuci nivo svjetske efektivne potra:Znje je da se povecaju nadnice obicnih radnika u centralnim zonama, nesto sto se cesto desavalo na kraju Kondratieff-ovog B faze. Ovim se stvara vrsta efektivne potra:Znje 56
koja je potrebna da bi se stekao dovoljan broj musterija za nove vodece proizvode. Ali, naravno, vise nadnice mogu znaCiti manji profit za preduzetnike. Na svjetskom nivou ovo moze biti nadoknadeno tako sto ce se prosiriti broj najamnih radnika drugdje u svijetu, radnika koji su voljni da rade za nize nadnice. Ovo moze biti postignuto tim sto ce se vise ljudi pridruziti grupi radnika za nize nadnice, ljudi kojima te nize nadnice u stvari predstavljaju poveca.rUe stvarnih prihoda. Ali, naravno, svaki put kada se 'nove' osobe pridruze placenoj radnoj snazi, smanjuje se broj ljudi koji ostaju van grupe ljudi koji su zaposleni. DoCi ce vrijeme kada ce ta grupa nezaposlenih biti smanj ena do nivoa kada ona vise efektivno i ne postoji. Tako se priblizavamo asimptoti. Kada u zadnjem poglavlju budemo diskutovali strukturalnu krizu dvadeset-prvog vijeka vratiti cemo se i detaljnije objasniti ovaj fenomen. OCigledno je da kapitalisticki sistem zahtjeva postojanje radnika koji obezbjeduju rad za proizvodne procese. Cesto se tvrdi da su ovi radnici proleteri, to jest, najamni radnici koji nemaju altemativnih nacina da prezive Ger su bez zemlje i bez monetarnih rezervi ili nekretnina). Ovo nije potpuno tacno. Ako ni zbog cega drugog, ono jer je nerealno da se rnisli o radnicirnakao o izolovanirn individuarna. Gotovo svi radnici su povezani sadrugim osobama u strukturama domacinstva koje uobicajeno Cine osobe oba pola i razliCitih uzrasta. Mnoge od ovih, mozda i veCina, struktura domaCinstava mogu biti nazvane porodicama, ali porodicne veze nisu nufuo jedini oblik putem kojih se domaCinstva mogu drzati na okupu. Domacinstva cesto imaju zajednicko boraviste, ali mnogo rijede negoli se misli. Tipicno domaCinstvo sastolji se od tri do deset osoba koje, tokom du:Z:eg vremenskog perioda (recimo oko trideset godina), pribavljaju vise izvora primanja s ciljem da bi zajedno prezivjeli. Domacinstva uobicajeno nisu strukture koje su interno organizovane najednakosti, niti su nepromjenjive strukture (osobe se ra&yu i urniru, do laze ili odlaze iz domaeinstva, i u svakom slueaju
57
stare i samim tim mijenjaju svoju ekonomsku ulogu). Ono sto je osnovna karakteristika strukture domacinstva j e neka vrsta obaveze da se pribave primanja za grupu ida se podijeli potrosnja dobara koja se mogu kupiti od ovih primanja. Domacinstva su umnogome drugaeija od klanova ili plemena ili drugih dosta velikih i produ.Zenih entiteta, koji cesto dijele obaveze u vezi sa zajednickom sigumoscu i identitetom, aline dijele, redovno, primanja. Ali, alm i postoje takvi veliki entiteti koji dijele zajednicka primanja, oni su disfunkcionalni u kapitalistickom sistemu. Moramo najprijerazjasniti starijec 'dohodak' podrazumjeva. Genericki, postoje pet vrsta dohodaka u savremenom svjetskom sistemu. Gotovo sva doma6instva zele i dobavljaju svih pet vrsta, iako u razlicitim razmjerama (sto se pokazuje kao nesto veoma znacajno ). Jedna od oCiglednih vrsta su nadnice, pod Cim se podrazumjevaju plate (oubicajeno u obliku novca) koje daju osobe van doma6instva da bi kompenzovale clana doma6instva za posao koji je obavljen van domacinstva u nekom proizvodnom procesu. Dohodak od nadnica moze biti povremen ili redo van. On moze biti za vrijemeradaili zaobavljenirad (nakomad). Za poslodavca, rad zanadnice ima tu prednost Sto je 'fleksibilan' (to jest, kontinuirani rad sluzi poslodavcevom interesu), iako sindikati, drugi oblici sindikalizma radnika, kao i drzavni zakoni cesto umnogome limitiraju fleksibilnost poslodavaca. Ipak, poslodavci gotovo nikada nisu obavezni da obezbjede dozivotno zaposlenje za odredene radnike. Nasuprot tome, ovaj sistem stvara hendikep za poslodavca, j er kada j e potrebno j os radnika, mozda nema odmah onih koji su spremni za zaposlenje, naroCito ako ekonomija raste. To jest, u sistemu rada za nadnice, poslodavac mijenja to stone mora da placa radnike u periodima kada mu nisu potrebni za garanciju da ima raspolozivih radnika kada su potrebni. Drugi oCigledni izvor dohotka za doma6instva su aktivnosti za opstanak. Mi oubicajeno definisemo ovaj tip rada previse usko, smatrajuci da to oznaeava samo napore osoba u ruralnim predjelirna
58
koji uzgajaju hranu i proizvode-potrepstine za sopstvenu upotrebu i ne prodaju te proizvode na trzistu. Ovo je zaistaoblik proizvodnje proizvoda za opstanak, i ovakav naCin rada je dra8ticno smanjen u savremenom svj etskom sistemu, zbog cega tvrdimo da proizvodnja proizvoda za opstanak nestaje. Kada koristimo ovako usku definiciju, mi zanemarujemo mnogobrojne nacine kojirn se aktivnosti za opstanak ustvari umnozavaju u savremenom svijetu. Kada neko kuCi kuva obrok ili pere sude, to je proizvodnja za opstanak. Kada vlasnik kuce sastavlja na~estaj kojije kupio u prodavnici, to je proizvodnja za opstanak. Kada profesionalac koristi kompjuter da posalje e-mail koji bi, u proslosti, (placena) sekretarica otkucala, on ili ona je ukljucena u proizvodnju za opstanak. Proizvodnja za opstanak danas zauzima veliki dio primanja u domacinstvima ekonomski najbogatijih zona kapitalisticke svjetske privrede. Trecu vrsta dohotka za domaCinstva mozemo genericki nazvati sitna robna proizvodnja. Sitnu robu cemo definisati kao proizvod proizveden u okviru domaCinstva ali prodat za novae na sirem trZ.istu. Ocigledno je da ovakva vrsta proizvodnje nastavlja da bude veoma rasprostranjena u siromasnijim zonama svjetske privrede ali ona nigdje nije potpuno odsutna. U bogatijim zonama cesto je poznata pod imenom free-lancing. Ovakva vrsta aktivnosti ukljucuje ne samo prodaju proizvedenih dobara (ukljucujuci naravno i intelektualna dobra) nego i prodaju na malo. Kada mali djecak na ulici prodaje cigarete ili sibice na komad onim mu5terijama koje ne mogu priustiti da ih kupe u normalnoj kolicini u kojoj su pakovane, ondajetaj djecakukljucen u proizvodnju sitnihroba, gdje se pod proizvodnjom aktivnoscu podrazumjeva jednostavno rastavljanje veceg paketa i prenos te robe na ulicno trziste. Cetvrta vrsta dohotka je ono sto genericki mozemo nazvati renta. Renta moze biti dobijena na osnovu neke vel ike kapitalne investicije (nuditi urbane stanove pod zakup, iii so be unutar stanova), ili na osnovu prednosti lokacije (naplacitavi mostarinu na privatnom
59
mostu), ili na osnovu posjedovanja kapitala (ubiranje kupona na obveznicama, nagomilavanje kamata na stednim racunima). Ono sto to Cini kirijomje Cinjenica daje vlasnistvo, a ne rad, to sto omogucava dohodak. Konacno, tu je i peta vrsta dohotka, koji u modernom svijetu zovemo transferi. Oni mogu biti definisani kao dohodak koji individua ostvaruje putem definisane obaveze nekog drugog da obezbijedi ovaj dohodak. Transferi mogu doCi od osobe kojaje bliska domaCinstvu, kao kada se pokloni iii pozajmice daju ili prenose sajedne generacije na drugu, prilikom rodenja, vjencanja ili smrti. Ovakvi transferi izmedu domacinstava mogu biti zasnovani na reciprocitetu (sto u teoriji ne osigurava dodatni dohodak tokom zivota ali moze da uglaca neke potrebe likvidnosti). Ili se transferi mogu izvrsiti uz pomoc napora drzave (u kom slucaju se neCiji novae jednostavno vraca u nekom drugom momentu), ili putem neke seme osiguranja (kojom osoba moze nakraju dobiti ili izgubiti), ili putem redistribucije izjedne ekonomske klase u drugu. Cim pocnemo misliti o tome, svi se sjetimo dobra poznatog skupljanja dohodaka koje se odvija u domacinstvu. Zamislite americku porodicu koja pripada srednjoj klasi, gdje je odrasli muskarac zaposlen (i mazda planira drugi posao ), supruga je ugostitelj koji radi van kuce, sin, tinejdzer, raznosi no vine a dvanaestogodisnja cerka cuva djecu. Mazda mozete dodati i baku koja prima udovacku penziju i koja takode povremeno cuva djecu, a soba iznad garaze je iznajmljena. Ili zamislite meksicko radnicko doma6instvo gdje je odrasli muskarac ilegalno migrirao u Sjedinje Ddave i kuCi salje pare, supruga kuCi uzgaja bastu, cerka, tinejdZer, radi kao kucna pomocnica (placeno novcima) na imanju bogate meksicke porodice, i mladi djecak koji poslije skole (ili umjesto skole) prodaje sitne namirnice na gradskoj trznici. Svako od nas moze nabrojatijos mnogo ovakvih kombinacija. U stvarnosti, veoma mali broj doma6instava je bez svih ovih pet vrsta dohodaka. Ali trebalo bi odmah napomenuti da osobe koje, u domacinstvu,
60
uobicajeno zaraduju ove dohotke mogu da potpadaju pod polne ili starosne kategorije. To jest, mnogi od ovih poslova su polno ili starosno definisani. Rad za nadnice je dugo vremena smatran za duznost muskaraca izmedu cetmaest ili osamnaest go dina pa do sezdeset ili sezdeset pet godina starosti. Proizvodnja za opstanak i sitna robna proizvodnja su u velikoj mjeri bile definisane kao dufuost odraslih .:lena, djece i starijih clanova doma6instava. DrZa.vni prenos up lata je uobicajeno bio povezan sa zarad:ivanjem nadnica, osim za odred:ene transfere koji se odnose na odgajanje djece. Dosta politicke aktivnosti u zadnjih stotinu godina bilo je usmjereno na prevazila.:lenje polnih specificnosti ovih definicija. Kao sto smo vee spomenuli, relativna va.:lnost raznih izvora dohotka znatno varira u odredenim domacinstvima. Najprije treba da napravimo razliku izmedu dvije najvaZnije vrste: doma6instva gdje prihod od dohodaka iznosi 50 iii vise posto kompletnog dohotka u zivotu, i domaCinstvo gdje on iznosi manje. Nazovimo prvi model 'proletersko domaeinstvo' Ger izgleda da uveliko zavisi od nadnica, na sta bi izraz proleterski trebao da podsjeca); nazovimo drugi 'polu-proletersko domeCinstvo' Ger je nesumnjivo da postoje neke nadnice za vecinu clanova). Ako uradimo ovo, mozemo vidjeti da poslodavac ima prednost ukoliko zaposli najarnne radnike koji pripadaju polu-proleterskom domaCinstvu. Kadgod nadnice cine znacajan dio primanja u domacinstvu, nufuo mora postojati najnizi nivo onoga sto najamni radnik moze biti placen. To mora biti suma koja predstavlja u najmanju ruku proporcionalni dio troskova za reprodukciju doma6instva. Ovo je ono sto smatramo apsolutno minimalnom nadnicom. Ako, ipak, najamni radnik dolazi iz domacinstvakoje je samo polu-proletersko, on moze biti placen nadnicu kojaje ispod apsolutno minimalnog nivoa, ada tim nu.:lno ne ugrozi opstanak domaCinstva. Razlika moze biti nadomjestena uz pomoc dodatnih primanja iz drugih izvora i uobicajeno od strane drugih clanova domaCinstva. Ono sto se u takvim slucajevima dogada je to da drugi doprinosioci u 61
domacinstvu prenose, poslodavcu najamnog radnika, visak vrijednosti koji nastaje iznad viska vrijednosti koji najamni radnik prenosi, zato jer dozvoljavaju poslodavcu da plati manje od apsolutno minimalne nadnice. Iz ovoga proizilazi da bi poslodavci u kapitalistickom sistemu, u principu, uvijekradije zaposliJi najamne radnike koji poticu iz polu-proleterskih domacinstava.Ali, postoje dva pritiskakoja vuku u suprotnom smjeru. Jedanje pritisak radnika koji teze da budu 'proletarizovani' ,jer to znaci biti bolje placen. Adrugije kontradiktomi pritisak koji stvaraju sami poslodavaci. Protiv svoje individualne potrebe dasnize nadnice,javlja se i kolektivni dugorocni interes da se stvori dovoljno velika efektivna potraznja za proizvodima u svjetskoj privredi. Stoga, vremenom, kao rezultat ova dva razliCita pritiska, javUa se sporo povecanje broja proletariazovanih domaCinstava. Pored svega ovoga, ovaj opis dugorocnog trenda je suprotan tradicionalnoj slici drustvenih nauka da kapitalizam, kao sistem, primarno zahtijeva proletere za radnike. Ako je to ovako, bilo bi tesko objasniti zasto danas, nakon cetiri ili pet stotina godina, procenat proleterskih radnika nije veCi. Umjesto da se misli o proletarizaciji kao kapitalistickoj neophodnosti, bilo bi korisnije da se o tome misli kao o terenu za borbu, Ciji ishod je spor, ako ne i ustaljen rast, i sekularni trend kretanja ka asimptoti. Podrazmjeva se da klase postoje u kapitalistickom sistemu,jer je jasno da osobe koje su razliCito pozicionirane u ekonomskom sistemu, i koje imaju razliCita primanja, imaju i razliCite interese. Na primjer, oCigledno je da je u interesu radnika da traie povecanje nadnica, alije podjednalm ocigledno daje u interesu poslodavaca da pruzaju otpor ovom povecanju, makar u principu. Ali, kako smo vidjeli, najamni radnici su smjesteni u domacinstvima. Besmisleno je da se o radnicima misli kao clanovima jedne klase dok drugi clanovi domacinstva pripadaju drugoj. Ocigledno je da domaCinstva, ne individue, odreduju pripadnost klasi. Individue koje zele da budu klasno-mobilne cesto uvidaju da moraju otici iz
62
domaCinstava u kojima se nalaze i uCi u druga doma6instva da bi ostvarili taj cilj. To nije lako, ali ni u kom slucaju nije nemoguce. Klase nisu jedine grupe unutar kojih doma6instva svrstavaju same sebe. One takode pripadaju u statusne grupe ili identitete. (Ako ih zovemo statusnim grupama, onda nagla5avamo kako ih drugi vide, sto je vrsta objektivnog kriterijuma. Ako ih zovemo identitetima, onda naglasavamo kako vide same sebe, sto je vrsta subjektivnog kriterijuma. Ali bez obzira da li ih zovemo jednim ili drugim imenom, one su institucionalna stvamost savremenog svjetskog sistema). Statusnim grupama ili identitetima pripisujemo oznaeitelje,jer smo rodeni u njima ili uobicajeno mislimo da smo rodeni u njima. U principu, veoma je tesko dobrovoljno pristupiti tim grupama, mada nije nemoguce. Ove statusne grupe ili identiteti su rnnogobrojni 'narodi' Ciji smo i rni clanovi- nacije, rase, etnicke grupe, religiozne komune ali takode i rodovi i kategorije seksualnih preferencija. VeCina ovih kategorija se cesto smatraju za ostatke iz pre-modenih vremena. Ovo, kao premisa,je dosta netacno. Clanstvo u statusnim grupama ili identitetimaje itetako dio moderniteta. Daleko od toga da odumiru, te grupe u stvari postaju sve znacajnije kako se logika kapitalistickog sistema sve vise odmotava i konzumira nas sve intenzivnije. Ako tvrdimo da se domacinstva svrstavaju medu klase, ida svi clanovi dijele taj polozaj, da li je to podjednako tacno i za statusne grupe ili identitete? Tacno je da postoji ogroman pritisak unutar domacinstava s ciljem ocuvanja zajednickog identiteta, pritisak da se bude dio jedne statusne grupe ili identiteta. Ovaj pritisak prvo osjete osobe koje se vjencavaju i od kojih se zahtjeva, ili makar ocekuje, da za partnera tra2e osobu iz iste statusne grupe ili identiteta. Ali, oCigledno je da su konstantna kretanje individua unutar savremenog svjetskog sistema, plus normativni pritisci da se ignorise pripadnost statusnoj grupi ili identitetu, te da se prednost da meritokratskim kriterijumima, proizveli znatnu kolicinu rnijeSanja originalnih identiteta u okviru domacinstava. 63
U svakom slucaju, ono sto se cesto dogada u svakom od domaCinstavaje evoluiranje ka jednom identitetu, pojava nove, cesto jedva artikulisane statusne grupe iii identiteta koji upravo materijalizuje ono sto je otpocelo kao miks, i samim tim ponovo ujedinjuje domacinstvo u smislu statusnih grupa ili identiteta. Jedan od elemenata na osnovu kojih se zahtijeva da se ozakone homoseksualni brakovi je osjecanje ovog pritiska da se ponovo ujedini identitetdomacinstva. Za8to je toliko vafuo za domaCinstva da zadr:Ze jedinstvenu klasu iii identitete statusne grupe, iii da se makar pretvaraju da ih zadrzavaju? Takvahomogenizacija, naravno, pomaie pri odr:Zavanju jedinstva domaCinstva kao jedinice za ujedinjavanje dohotka i prevazilaienju centrifugalnih tendencija koje se mogu pojaviti usljed unutra8njih nejednakosti u distribuciji potrosl1ie i donosenju odluka. Ipak, bila bi greska da ovu tendenciju vidimo prvenstveno kao intemi grupni mehanizam za odbranu. Postoje i vafue prednosti za cjelokupni svjetski sistem koje su rezultat homogenizirajuCih trendova unutar struktura domaCinstva. DomaCinstva sluie kao primarne institucije za socijalizaciju u svjetskom sistemu. One teze da nam pruze, a naroCito mladima, znanje i postovanje u vezi druStvenih pravila prema kojima bi trebalo da se ophodimo. Njih naravno podrZavaju i drzavne institucije kao sto su skole i vojske, kao i religiozne institucije i mediji. Ali nijedna od pomenutih se svojim stvarnim uticajem ne priblizava domaCinstvima. Ali, sta je onda to sto odreduje kako ce domaCinstva socijalizovati svoje clanove? U velikoj mjeri, naCin na koji sekundarne institucije domaCinstvima predstave probleme, kao i njihova sposobnost da to urade efektivno, zavisi od relativne homogenosti domaCinstava- to jest, one imajY, i sebe shvataju kao entitete koji imaju odredenu ulogu u istorijskom drustvenom sistemu. DomaCinstvo koje dobro zna sopstveni statusno grupni identitet- sopstvenu nacionalnost, rasu, religiju, etnicitet, seksualne obicaje - tacno zna kako da socijalizuje svoje clanove. Ona
64
dornaCinstva koja nisu tako sigurna u svoje identitete, ali koja pokusavaju da stvore hornogen, makar i novi, identitet, mogu biti podjednako uspjesna. DornaCinstvo koje bi otvoreno i iskreno objavilo daje njen identitetpermanentno podijeljen, shvatila bi da je gotovo nernoguce da obavi svoju funkciju socijalizacije, i rnozda bi bilo tesko da opstane kao grupa. Podrazumjeva se da se oni koji upravljaju drustvenim sistemorn nadaju dace rezultat socijalizacije biti prihvatanje istih onih hijerarhijakoje su proizvod sistema. Oni se takode nadaju da ce socijalizacijarezultirati intemalizacijornmitova, retorike, i teorija koje sistem stvara. Ovo se doista cesto i dogodi, ali sarno dijelorn, nikada u potpunosti. Domacinstva socijaliziju svoje clanove i u buntovnistvo, povlacenje i devijantnost. Ipak, sigurno je da i takva anti-sisternska socijalizacija rnoze koristiti sistemu tako sto ce ponuditi nacin na koji ce nernirni duhovi rnoCi isprazniti svoje nezadovoljstvo, pod uslovorn da sistern ostane u relativnorn ekvilibrijumu. U torn slucaju, moze se predvidjeti dace negativne socijalizacije irnati ogranicen uticaj na funkcionisanje sistema. Do sada, pomenuli smo sarno klasne identifikacije i identifikacije statusne grupe kao dva alternativna oblika kolektivnih izra:Zavanjadornacinstava. OCigledno je da postoje i dodatne vrste statusnih grupa, koje nisu u potpunosti saglasne jedna sa drugom. Ali, kada istorijski sistern zapadne u strukturalnu krizu, takve antisistemske socijalizacije odjednom pocinju da igraju ulogu koja je veorna uznernirujucaza sistern. Stavise, kako je istorijsko vrijeme odrnaklo, tako se broj vrsta statusnih grupa povecao, a ne smanjio. Pred kraj dvadesetog vijeka, ljudi su poceli da prisvajaju identitete koji se zasnivaju na seksualnirn preferencarna koje svoju osnovu nernaju u strukturi dornaCinstva iz prethodog vijeka. S obzirorn da smo svi rni ukljuceni u nekoliko statusnih grupa ili identiteta,javlja se pitanje da li postoji prioritetni redosljed identita? U slucaju konflikta, koji bi trebao prevagnuti? Koji uspijeva prevagnuti? Moze li dornacinstvo biti homogeno u vezi sajednim aline u vezi sa
65
drugim? OCigledno, odgovor je potvrdan, ali koje su posljedice toga? Moramo obratiti paznju na pritiske koje na domacinstvo do laze spolja. VeCina statusnih grupa posjeduju neku vrstu transdomaCinskog institucionalnog izrazavanja. Ove institucije primjenjuju direktan pritisak na domaCinstva ne samo da se ona povinuju njihovim normama i njihovim kolektivnim strategijama, vee da pomenutima daju prioritet. Od svih trans-domaCinskih institucija, drZ:ave ostvaruju najuspjesniji uticaj na domacinstva zato sto posjeduju najefektivnija oruzja za pritisak (zakon, znacajne beneficije koje mogu distribuirati, sposobnost damobilizujumedije). Ali, tamo gdje je drZ:ava manje snafua, religiozne strukture, etnicke organizacije, i slicne grupe mogu postati na.ijaei glasovi koji insistiraju na prioritetima domacinstava. Cak i kada statusne grupe ili identiteti opisu same sebe kao anti-sistemske, one i dalje mogu biti urivalstvu sa drugim anti-sistemskim statusnim grupama ili identitetima, zahtijevajuCi da im se u odanosti da pravo prvenstva. Upravo ovaj komplikovani metez identiteta domaCinstava je ono na cemu se zasniva ovaj ringispil politicke borbe unutar savremenog svjetskog sistema Kompleksni odnosi izmedu svjetske privrede, firmi, drzava, domacinstava, i trans-domacinskih institucija koje povezuju clanove klasa i statusnih grupa su prepuni elemenata dvije suprotstavljene -ali simbolicne- ideoloske teme: univerzalizam sa jedne strane, a sa druge rasizam i seksizam. Univerzalizamje tema kojaje vidno povezana sa ostalim dijelovima savremenog svjetskog sistema. On je na mnogo naCina jedan od najvidnijih medu njima. U principu, univerzalizam znaCi da se prednost daje generalnim pravilima koja se pruzaju podjednako svim osobama, i samim tim u veCini sfera se odbijaju odredene povlastice. Jedina pravila koja se smatraju dozvoljenim u okviru univerzalizmasuonakojamogu biti direktno primijenjena na preciznu definiciju za odgovarajuce funkcionisanje svjetskog sistema.
66
Nacininakojiseuniverzalizammanifestujesumnogostruki. Ako univerzalizam primjenimo na nivo skoie iii firme, to hi znacilo da, na primjer, odredenim osohama dodijeiili pozicije na osnovu njihovog iskustva i sposohnosti (praksa kojaje inace poznata pod imenom meritokratija). Ako ga primjenimo na nivo domaCinstva, on podrazumjeva, izmedu ostaiog, da hi hrak trehao hiti skiopijen iz razioga 'Ijuhavi' a ne hogatstva iii nacionalnosti iii ijednog drugog partikuiarizma. Ako ga primjenimo na nivo drzave, to znaci da zakoni kao sto su pravo giasanja ijednakost pred sudom postaju univerzalna. Svi smo upoznati sa himnama, posto se one gotovo redovno ponavljaju ujavnom diskursu. One hi trehaio da hudu jedan od centrainih elemenata nase socijaiizacije. Naravno, mi znamo da se Ijudi u raznim dijelovima svjetskog sistema nejednako zalafu za ove himne (posiije cemo ohjasniti razioge za to), a znamo
ito da se one, u stvarnosti, ne praktikuju redovno. Ah ipak, 1.-rprkos svemu, postaie su oficUelnajevandeija modemosti. Univerzalizamjepozitvnanorma, sto znaCi daljudi ohjavljuju da vjeruju u njega, i gotovo svi tvrde daje onjedna od vrlina. Rasizam i seksizam su upravo suprotno od univerzaiizma. Oni su takode norme, ali su negativne norme, i vecina ljudi odhija da vjeruje u njih. Gotovo svi tvrde da su oni mane, ali su, uprkos svemu, nom1e. Stavise, stepen u kom se negativne nonne rasizma i seksizma praktikujuje, u najmanju ruku,jednak, cesto i mnogo veCi nego, stepenu praktikovanja vrlene norme univerzalizma. Ovo moze izgledati kao anomalija. Ali to nije tacno. Pokusajmo vidjeti sta podrazumjevamo pod rasizmom i seksizmom. To su termini koji su se poceli uveliko koristiti tek u drug om dijelu dvadesetog vijeka. Rasizam i seksizam su primjeri znatno sireg fenomenakoji nemaodgovarajuce ime, ali o kom se moze misliti kao 0 anti-univerzalizmu, ili aktivnoj institucionalnoj diskriminaciji protiv jedne grupe osoha u svakoj statusnoj grupi ili identitetu. Za svalm vrstu identiteta postoji sistem drustvene klasifikacije. Tqj sistemmoze hitikrut, sadvijekategorije, iii detaljan,
67
sa citavom lje3tvicom kategorija. Ali uvijek postoji grupa na vrhu sistema klasifikacij e, kao i jedna ili vise grupa na dnu. Ovi naCini klasitikacije su primjenjivi kako na cijeli svijet tako ina lokalne uslove, i oba ~istema klasifikacije imaju nevjerovatan uticaj kako na zivote ljudi tako ina funkcionisanje kapitalisticke svjetske privrede. Svi smo upoznati sa klasifikacijama koje se primjenjuju sirom svijeta muskarci imaju prednost nad zenama, bijelci nad cmcima(ili ne-bijelcima), odrasli nad djecom (i starijim osobama), obrazovani nad manje obrazovanim, heteroseksualci nad homoseksuatcima i lezbejkama, burzuji i profesionalci nad radnicima, g:aaani nad stanovnicima ruralnih oblasti. Etnicke klasifikacije su lokalne, ali u svakoj zemlji postoje etnicke grupe koje dominiraju ostalima. Religiozne klasifikacije variraju svuda po svijetu, a:i svako ko zivi u odreaenoj zemlji zna koje su to klasifikacije. Nacionalizam cesto stvara veze izmeau jedne i druge strane antino:nija stopljenih katego~·;ja, tako da, na primjer, osoba moze stvoriti normu da je odrasli bijeli heteroseksualac odredene nacionalnostt i vjeroispovijesti jedini koji bi se mogao smatrati za 'istinskog' pripadnikanacije. Ovaj cpis postavlja nekoliko pitanja u centar nase paznje. Sta uopste postiZemo ako simulatano propovjedamo univerzalizam a sa druge strane praktikujemo anti-univerzalizam? Zasto je potrebno dapostoji toliko vrsta anti-univerzalizama? Da lije je ovakontradi~torna antinomija potrebni dio savremenog svjetskog sistema? U principu, i univerzalizam i anti-univerzalizam funkcionisu iz dana u dan, ali funkcionisu u drugacijim poljima. Univerzalizam je najcesce najvaZniji operativni sistem za one koji bismo nazvali kadrovima svjetskog sistema- nije za one koji su na samom vrhu, po kolicini moci i bogatstva, ani za one koji Cine veliku vecinu svjetskih radnika i obicnih ljudi u svim oblastima rada, svuda u svijetu, vee mjvise za one koji se nalaze izmeau i zauzimaju poloiaje menadzera iii nadzornika u raznim institucijama. To je norma koja objavljuje optimalni nivo regrutovanja za takve tehnicke,
68
profesionalne i naucnicke kadrove. Ova medu-grupa moze biti veca ili manja zavisno od drZavnog polofuja u svjetskom sistemu i lokalne politicke situacije. Sto je jaca ekonomska pozicija zemlje, to je grupa veca. Kadgod univerzalizam izgubi svoj uticaj cak i medu kadrovima samo odredenog dijela svjetskog sistema, posmatraCi odmah ustvrde da uocavaju disfunkcionalnost, i gotovo odmah se pojavljuju politicki pritisci (kako unutar zemlje, tako i iz ostatka svijeta) da bi se ponovo uspostavio neki stepen univerzalistickih kriterija. Postoje dva dostarazliCitarazlogaza ovo. Sajedne strane, smatra se da univarzalizam obezbjeduje relativno kompetentan rad i samim tim efikasniju svjetsku privredu, koja poboljsava mogucnost za akumulaciju kapitala. Stogajc razumljivo sto oni koji kontrolisu proizvodne procese propagiraju takve univerzalisticke kriterije. Naravno, univerzalisticki kriteriji izazivaju odbojnost kada pocnu funkcionisati tek nakon sto se pozovu na neki partikularsticki kriterij. Ako javna slu.Zba nije pristupacna osobama odredene religije ili nacije, tada je izbor osoba u ovoj kategoriji mozda univerzalisticki ali sveukupni izbor istih nije. Ako se na univerzalisticke kriterije pozivamo samo kada pravimo izbor, dok ignorisemo partikularisticke kriterije prema kojirna individue irnaju pristup potrebnom treningu, koji je nuzan, ponovo se javlja odbojnost. Doista, kada je izbor istinski univerzalisticki, odbojnost se opet moze javitijer izbor ukljucuje i iskljuCivanje, stoga rnoze se j aviti 'populisticki' pritisak da se ostvari neprovjereni i nerangirani pristup poziciji. Pod ovim mnogobrojnim okolnostima, univerzalisticki kriteriji igraju glavnu drustveno-psiholosku ulogu u ozakonjavanju meritokratskog dodijeljivanja pozicija. Upravo zbog ovih kriterija, oni koji su dobili status se osjecaju opravdano zbog prednosti koje su stekli, a ignorisu odluke zbog kojih ti takozvani univerzalistiki kriteriji koji su irn omoguCili pristup, u stvari nisu bili u potpunosti univerzalisticki, ili ignori8u tvrdnje svih ostalihkoji tvrde da su materijalne prednosti primarno date kadrovima. Norma
69
univerzalizma pru:Za ogroman komfor onima koji imaju koristi od sistema. U sljed toga, oni osjecaju da zaslufuju ono sto imaju. Sa druge strane, rasizam, seksizam, i ostale anti-univerzalisticke norme imaju podjednako znacajnu ulogu u raspodijeljivanju poslova, moCi i privilegija u savremenom svjetskom sistemu. One naizgled podrazumjevaju isldjucivanje iz druStvene arene. Ustvari one su oblici uldjucivanja, ali ukljuCivanjana inferiome pozicije. Ove norme postoje da bi se opravdalo rangiranje nanizem nivou, da bi osna:lile nize rangiranje, ida sve to, naneki perverzan naCin, uCine donekle prijatnim za one koji zauzimaju nize pozicije. Antiuniverzalisticke norme su predstavljene kao kodiflkacije prirodnih, vjecnih istinakoje ne podlefu drustvenim modifikacijama. One se predstavljaju ne samo kao kulturne istine vee, implicitno pa cak i eksplicitno, kao bioloski utemeljene nu:lnosti za funkcionisanje ljudske zivotinje. One postajunorme za dr:lavu, radno-mjesto, drustvenu sferu. Ali, one takode postaju norme koje obavezuju domaCinstva da prema tim normama socijalizuju svoje clanove, i taj napor se pokazao kao veoma uspje8an. Ove norme opravdavaju polarizaciju svjetskog sistema. Posto je polarizacija vremenom narastala, rasizam, seksizam, i ostali oblici anti-univerzalizma su postalijos vafuiji, iako je politicka borba protivtakvih oblikaantiuniverzalizma takode postala jos vaZnija za funkcionisanje svjetskog sistema. Osnovna idejaje daje savremeni svjetski sistem za svoju centralnu, osnovnu osobinu svoje strukture odredio simultano postojanje, sirenje, i praktikovanje univerzalizma i antiuniverzalizma. Ovaj antinomski duo je vazan za sistem koliko i osovinska, centar-periferija, podjela rada.
70
3. USPON SISTEMA DRZAVA Suverene nacija-drzave, kolonije, i medudrzavni sis tern Modema drzava je suverena dr:Zava. Suverenitet je koncept koj i j e nastao u savremenom svj etskom sistemu. Nj egovo prima /(1cie znacenje je potpuno autonomna drzavna moe. Ali, modeme drzave postoje unutar veceg kruga drzava, onoga sto zovemo medudr:Zavnim sistemom. Stoga cemo morati ispitati nivo i sadr:Zaj tc pretpostavljene autonomije. Istoricari govore o nastanku 'novih monarhija' u Engleskoj, Francuskoj i Spaniji krajem petnaestog vijeka, upravo u momentu pocetka savremenog svjetskog sistema. Sto se medudr:Zavnog sistema tice, njegovo porijeklo se uobicajeno povezuje sa razvojem renesansne diplomatije na italijanskom poluostrvu, a smatra se da njena institucionalizacija nastaje kada se 1648. potpisuje mir u Westphalia-i. Westphalia, koji su potpisale vecina drzava Evrope. kodifikovao je odredena pravila za medudrzavne odnose koji postavljaju ogranicenja kao i garancije ?.a relativnu autonorniju. Ova pravila su kasnije razradena i prosirena pod rubrikom medunarodnog zakona. Nove monarhije su bile centralizirajuce strukture. To jest, trudile su se da osiguraju da su regionalne strukture moci efektivno podredene vrhovnom autoritetu monarha. Trudile su se da ovo osiguraju jacanjem (u stvamosti stvaranjem) civilne i vojne birokratije. I st()je najva:Znije, tra:Zile su naCine da stvore sopstvenu snagu tako sto ce osigurati neku znacajniju moe oporezivanja sa dovoljno osoblja koje ce prikupljati ovaj porez.
71
U sedamnaestom vijeku, vladari ovihnovihmonarhijasuse proglasili za 'apsolutne' monarhe. Ovo je naizgled znacilo da oni imaju apsolutnu moe. Ali, u stvamosti, oni ne sarno da nisu imali apsolutnu moe, vee nisu uopste irnali neku znacajniju moe. Apsolutni monarsi su sarno tvrdili da imaju neogranicenu moe. Rijec 'apsolutna' potice od latinske rijeCi absolutus, kojanije znaCilada je monarh svemocan vee da nije podreden (i izuzet je od) zakonima i sarnim tim nijedno ljudsko biee ne moze legitimno osporiti da vladalac uradi ono sto misli da je najbolje. Ovakvo stanje je dozvoljavalo subjektivno praktikovanje moei, ali nije znacilo da monarh posjeduje efektivnu moe, za koju smo rekli daje bila relativno mala. Podrazurnjeva se da su drZave stoljecirna poktiSavale da prevazidu ovaj nedostatak istinske moCi, i imale su odredeni nivo uspjeha u postizanju istog. Kao rezultat,jedan od sekulamih trendova savremenog svjetskog sistema, od samih pocetaka (pa sve do, u najmanju ruku, 1970-ih, kao sto eemo vidjeti),je bilo sporo, uravnotezeno povecanje u stvarnoj drzavnoj moci. Ako uporedimo stvarnu moe (sposobnost da se izvrse odluke) Luja XIV izFrancuske (kojije vladao u periodu 1661-1715), koji sluzi kao simbol apsolutne moCi, sa, na primjer, premijerom Svedske godine 2000., uvidjeeemo da premijer ima vise stvarne moCi u Svedskoj 2000. negoli Luj u Francuskoj 1715. Glavni metod koji su monarsi koristili da poveeaju svoju efektivnu moe bila je izgradnja birokratija. Posta u pocetku nisu irnali prihode od poreza sa koj irna bi mogli platiti birokratiju, pronaSli su rjesenje u prodaji polozaja, i to je monarsima obezbjedilo povecanje kako birokratije tako i prihoda- a sarnim tim i dodatne moCi, mada manje nego kada bi bili u stanju da direktno zaposle birokrate, onalw kako su to cinili poslije. Kada bi vladaoci uspostavili minimalnu birokratiju, pokusali bi daje iskoriste da dr:Zavarna daju kontrolu nad raznirn politickirn funkcijarna: ubiranje poreza, sudstvo, zakonodavstvo, i institucije za izvrsavanje zakona (policija i vojska). U isto vrijeme, trudili su se da elirninisu, iii makar
72
ogranice, autononmu vlast lokalnih mocnik:a u svim ovim oblastima Takode su se trudili da stvore informacionu mrefu koj a bi osigurala da se njihove namjere postuju. S tim ciljem Francuzi su razvili instituciju prefekta- osoba koje su predstavljale centralnu drzavu i bili nastanjeni u raznim dijelovimazernlje- i gotovo sve modeme drzave su izgradile institucije koje su se umnogome ugledale na prefekte. Suverenitetje predstavljao poziv na autoritet kojije bio ne samo unutrasnji nego i spoljasnji- to jest, vis-a-vis drugih drzava. To jenajprije biopoziv nanepromje~ive granice, uokvirukojihje . data dr:Zava bila suverena, san1im tim, u okviru tih granica nijedna druga drzava nije imala pravo da objavljuje posjedovanje ikakve vrste autoriteta- izvrsnog, zakonodavnog, sudskog, ili vojnog. Sigurno je da su ove tvrdnje drzava, da se druge drzave ne bi trebale 'mijesati' u njihove unutraSt~e poslove, uvijek bile postovane uz krsenja negoli sto su marljivo izvrsavane. Ali sama ta tvrdnja je sluzila da ograniCi stepen mijesanja. A ni granice nisu bile nepromjenjive. Rasprave o granicama drzava su se stalno pojavljivale i bile redovne. Uprkos svemu tome, u svakom momentu postoji de facto stanje u vezi sa granicama u okviru kojih se praktikuje suverenitet. Postoj i jos jedna dodatna osobina suvereniteta. Suverenitet je tvrdnja, a tvrdnje znace veoma malo osim ukoliko nisu priznate od strane drugih. Drugi ne moraju po§tovati tvrdnje, ali to je unmogome manje vafuo nego da ih formalno priznqju. Suverenitet je, vise nego ista drugo, pitanje Iegitimiteta. Au savremenom svjetskom sistemu, legitimitet suvereniteta zahtijeva reciprocno priznanje. Suverenitet je hipoteticka trgovina, u kojoj dvije potencijalno (ili stvarno) sukobljene strane, postujuCi de facto stanje moCi, razmijene ta priznm~a kao njihovu na.ijeftiniju strategiju. Reciprocna prizna~a su osnova medudrzavnog sistema. Cesto su postojaJi entiteti koji su proklamovali svoje postojanje u obliku suverene dr:lave ali nisu uspjeli da dobiju priznanje vecine
73
drugih drzava. Bez tak:vog priznanja, proklamacije su relavitno bezvrijedne, cak: i ak:o entitet zadrzi de facto kontrolu nad datom teritorijom. Takav entitet se nalazi u stanju opasnosti. Ipak:, veCina drzava su gotovo uvijek priznate od strane svih drugih zemalja. Mada, ipak postoji nekoliko samo-proklamovanih drzavakoje niko ne priznaje, ili ih mozda priznaju j_edna ili dvije druge drzave (koje su u stvarnosti driave zastitnice). Najteza situacijaje ona ukojoj se drzava nade kadaje priznaje veliki broj drugih driava alije, takode, ne priznaje veliki broj istih. Ovakva situacija moze nastati usljed secesija ili revolucionarnih promjena rezima. Ovakva podijeljenost po pitanju priznavanja stvara dilemu i tenziju u medudrzavnom sistemu koje ce zainteresovane drzave jednom pokusati darazrijese, ujednom smjeru ili drugom. Vee u prvoj dekadi dvadesetprvog vijeka mozemo veoma lak:o nabrojati tri razliCita primjera mogu6ih situacija u svjetskom sistemu. Sjedinjene Driave i Kuba, iako medusobno politicki neprijatelji, nisu jedni drugima osporavali suverenitet, a to nisu cinile ni druge drzave. Drugi primjer, u Kini, proglasenje Narodne Republike 1949. -kadaje nova vladadobila de facto kontrolu nad kontinentalnim dijelom zernlje dok se prethodna vlada efektivno povuklana Tajvan odakle je i dalje tvrdiladaimasuverenitet i vlast nad cijelom Republikom Kinom- stvorila je jednu od onih srednjih situacija u kojoj dio zemalja priznao jednu vladu, adio je priznao drugu vladu kao suverenog vladaoca nad citavom Kinom. Ova situacijajeuvelikorazrijesena tokom 1970-ih,kadasu Ujedinjene Nacije priznale pravo Narodne Republike Kine nakinesko mjesto u Generalnoj Skupstini i Savjetu Bezbjednosti a povukli pravo Republike Kine (kojaje de facto kontrolisala samo Tajvan). Ova odlukaje donesena u gotovo isto vrijeme kada sui Sjedinjene Driave i mnogo drugih driava priznale legitimitet Narodne Republike kao jedine vlade 'jedne Kine', dok, u isto vrijeme, nisu ometali bivsu vladu Kine da ima de facto kontrolu nad Tajvanom. Nak:on toga, ostalo je jos nekoliko (uglavnom malih) drzava koje
74
su nastavile da priznaju Republiku Kinu kao legitimnu vladu Citave Kine, ali ogromna vecinaje bilana strani Narodne Republike. Treca situacijaje ona Turske Republike Sjevemog Kipra. Onaje tvrdila da j e suverena drzava i da posj eduje de facto vlast nad sj evemom polovinom ostrva. Alijedinadrzavakojajoj priznaje suverenitetje Turska. Dakle, onanije imalamedunarodni legitimitet, ostatak svijeta jos uvijek priznaje teoretski suverenitet Kipra nad zemljom koju je okupirala Turska Republika Sjeverni Kipar. Da nema snazne (uglavnom vojne) podrske Turske, Turska Republika Sjeverni Kipar bi brzo prestala da postoji. Na osnovu ova tri primjera mozemo vidjeti presudni znacaj reciprocnog priznanja. Mozemo obratiti pa:Znju najednu hipoteticku, ali mogucu, situaciju. Pretpostavimo daje, kadaje Parti Quebecois prvo dosla na vlast 1976., odmah proglasila K vebek za suverenu drzavu (sto i jeste glavni programski cilj partije), i pretpostavimo da se kanadska vlada energicno suprotstavila tome, politicki a mozda i vojno. Pretpostavimo, zatim, da j e Francuska priznala K vebek, Velika Britanijaje odbila da to uCini, a Sjedinjene Drzave su pokusale da ostanu neutralne. Sta bi se moglo dogoditi, i da li bi K vebek postao suverena drzava? Reciprocitet takode funkcionise interno, iako obicno koristimo drugaCiji jezik da bi ga opisali. Lokalne vlasti moraju 'priznati' suverenu vlast centralne vlasti, ina neki naCin centralna vlast mora priznati legitimitet lokahlih vlasti i definisati njihovu oblast. U mnogim zernljama, ovo uzajamno priznanje je implementisano u ustavu ili u posebnom zakonu koje odreduje podjelu moCi izmedu centra i lokalnih vlasti. Ovaj dogovor moze biti prekrsen ito se cesto i desava. Ako je taj raspad ozbiljan, imamo ono sto se zove gradanski rat. Pobjednik u tom ratu moze biti centar. Ali moze se desiti da pobjedi lokalna vlast ili vlasti, i u ovom slucaju, moze se dogoditi ili promjena pravila prema kojima se odreduje podjela moci u okviru postojeCih granica ili stvaranje jedne iii vise novih suverenih drZava putem secesije, usljed koje se javlja problem za
75
predmet rasprave. Razlike u shvatanju dovode do konflikata o kojima moraju presuditi nadleZni sudovi u drzavi. Ali bez nekih oddr:Zave-zagarantovanih z:aStita, kapitalisticki sistem ne moze uopste funkcionisati. Preduzetnici su dugo djelovali, i jos uvijek djeluju, kao da je radno mjesto oblast u kojoj najvise zele da se drzava uzdrzi od odredivanja pravila. Posebno sli zainteresovani za sva pitanja u vezi sa odredivanjem njihovog odnosa prema zaposlenim- kolicinu kompenzacije, uslove rada, duzinu radne nedjelje, garancije za sigurnost na radu, i nacine zaposljavanja i otpustanja. Nasuprot tome, radnici su dugo tra:Zili da se dr:Zavamijesa upravo uta pitanja da bi im pomogla da postignu ono sto oni smatraju razumnim radnim okolnostima. OCigledno je da su takva mijesanja dr:Zave najces6e nakratko j acala radnike u nj ihovim konfliktima sa poslodavcima, stoga je njihovo odobravanje zagaratnovano. Ali veliki broj preduzetnikaje takode uvidio damijesanje drzave moze i njima koristiti u du:Zem roku. Ono 6e osiguravati dugorocni priliv radnika, stvaranje efektivne potra:Znje, i minimiziranje drustvenog nereda koji dijelommoze biti posljedica takvog mijesanjadr:Zave naradna mijesta. Stoga, odredeni stepen mijesanja moze biti veoma dobrodosao za poslodavce- makar za one koji su ve6i i posluju prema dugorocnim planovima. Jedna od manje vidnih oblasti gdje je uloga dr:Zave krucijalna za firme je donosenje odluka o tome koji dio troskova proizvodnje je firma zaista platila. Ekonomisti cesto govore o troskovima koji su eksternalizovani. Ovo znaci da se odredeni dio troskova proizvodnje prebacuje sa proracuna firme na onaj neodredeni spoljni entitet, drustvo. Mogu6nost eksternalizacije naizgled ide nasuprot osnovnom postulatu kapitalisticke ekonomije. Firma najvjerovatnije stvara profit, gdje profit oznacava razliku izmedu prihoda od prodaje i troskova proizvodnj e. Dakle, profit j e nagrada za efikasnu proizvodnju. Pre6utna pretpostavka - i moralno opravdanje profita-je da proizvodac pla6a sve troskove.
78
U stvamosti, pak:, tone funkcionise na taj nacin. Profit je ne samo nagrada za efikasnost vee i za bolji pristup pomoci koju daje drzava. Postoje tri vrste troskova koji su, uobicajeno, u velikoj mjeri ekstemalizovani: troskovi toksicnosti; troskovi iscpljivanja materijala; troskovi transporta. Gotovo svi proizvodni procesi stvaraju neku vrstu toksicnosti, to jest neku vrstu trajne stete okruzenju, bilo to odlaganje organskog iii hemijskog otpada, ili jednostavno dugorocne promjene ekologije. Za proizvodaca, najjeftiniji naCin darijesi problem otpadaje da gaodlozi na stranu, van svog imanja. Najjeftiniji nacin da se bavimo transformacijom ekologije je da se pretvaramo da se ona ne dogada. Oba naCina smanjuju neposredne troskove proizvodnje. Ali ovi troskovi su onda ekstemalizovani, u smislu da, bilo odmah ili, uobicqjeno, mnogo kasnije, neko mora platiti zanegativne posljedice, putem ciscenja ili restoracije ekologije. Ovaj neko su svi ostali- uobicajeno poreznici, putem njihovih institucija dr:Zave. Drugi naCin ekstemalizacije troskova je da se ignorise iscrpljivanje materijala Svi proizvodni procesi koriste neke primame materijale, organske ili neorganske, koji su dio transformacionog procesa koji rezultira u 'konacnoj' prodaji namimice na tr:Zistu. Primami materijali se iscrpljuju, neki veoma brzo, neki ekstremno lagano, a veCinanjihnekim srednjim tempom. I u ovom slucaju, troskovi zamjene materijala gotovo nikada nisu dio intemalizovanih troskova proizvodnje. Stoga, u jednom momentu svijet mora ili da odustane od koriscenja tak:vih materijala, ili da tra:Zi naCine na koje ih nekako moze zamijeniti. Dijelom, to se postize inovacijom, i moze se ustvrditi da su u ovom slucaju ekonomski troskovi nezamjene mali ili nepostojeCi. Ali, u mnogim drugim slucajevima ovo nije moguce, i tada se drzava mora umijesati da bi se ukljucila u proces restauracije ili ponovnog stvaranja materijala, i ovo, naravno, placa neko drugi, a ne oni koji su profit stavili u svoj dzep. Do bar primjer iscrpljivanja materijala koji nisu bili odgovarajuce zamjenjeni je svjetsko snabdijevanje drvima. Irske sume su
79
posjecene u sedamnaestom vijeku. Kroz Citavu istoriju savremenog svjetskog sistema, sjekli smo raznorazne sume ada ih nismo zamjenjivali. Danas raspravljamo o posljedicama koje ce nastati ako ne zastitimo ono sto se smatra za zadnju veliku kisnu sumu u cijelom svijetu, oblastAmazona u Brazilu. Na kraju, tu sui troskovi transporta. Dokje tacna da firme uobicajeno placaju troskove prevoza materijala koje kod njih do laze i od njih odlaze, one rijetko plate sve troskove. Izgradnja neophodne infrastrukture za transport - mostova, kanala, zeljeznickih mreza, aerodroma- predstavlja veoma znacjne troskove, i ove troskove uglavnom placaju, u velikoj mjeri, ne firme koje se njima koriste, nego kolektiv. Opravdanje je da su troskovi toliko masivni, a nagrada za individualnu firmu toliko mala da infrastmktura nikada ne bi bila izgradena bez velike finansij ske pomoci drzave. Ovo je mazda i tacna, ako ne i pretjerano, alije dodatni dokaz krucijalne uloge umijesanosti drzave u proces beskonacne akumulacije kapitala. Vee smo objasnili koliko je stvaranje monopola ili radije, kvazi-monopola centralno za akumulaciju kapitala. Trebamo se samo prisjetiti da svaka odluka koja omogucava kvazi-monopol bilo koje vrste, stagod joj bio mehanizam, predstavlja prednost za neke, ali hendikep za druge. Ovdje, kao i svugdje, ne postoji neutralna pozicija za drzavu u omogucavanju akumulacije kapitala. Jer akumulacij a kapitala j e uvij ek akumulacij a kapitala od strane odredenih osoba, firmi ili entiteta. Anadmetanje izmedu kapitalista je neizbje:Zno u kapitalistickom sistemu. U okvim rasprava u vezi sa 'mijesanjem' drzava u poslovanje firmi, najcesce se tvrdi da dr:Zave oporezuju. N aravno da to cine. Drzave ne bi mogle postojati bez oporezivanja. Vee smo primjetili daje najva:Zniji element u uspostavljanju drzavnih struktura pribavljanje, ne autoriteta, vee efektivne sposobnosti da se ubere porez. Niko, tvrdi se, ne voli poreze. U stvari, upravo suprotno je tacna, iako malo Uudi to priznaje. Svi- firme i radnici- zele stvari koje im drzave mogu
80
ponuditi putem novca koje je pribavljen putem oporezivanja. U principu, ljudi imajudva problema sa porezima. Jedanje osjecanje, iii sumnja, da drzave koriste poreze ne da bi pomogle postenim poreskim obveznicima kakvima sebe smatramo, vee da pomogne drugima (politicarima, birokratama, suparnickim firmama, siromaSnima i onimakoji ne zaslufuju, cak i strancima). Zbog ovoga zelimo da porezi budu nizi, ida se obustavi ovakvo nepozeljno koriscenje porezima. Druga zalba u vezi sa porezima je takode tacna: novae koji se uzima za poreze je novae koji bi u suprotnom bio na raspolaganju svakoj osobi da ga potrosi prema sopstvenom nahodenju. U osnovi, osoba prepusta kontrolu nad ovim novcem nekoj kolektivnoj instituciji koja odlucuje kako ce ga potrositi. Istina je da je veCina ljudi i veCina firmi voljna da plati poreze da bi se obezbijedio minimum usluga koje svaka osoba i svaka firma misli da bi slu:Zilanjihovim interesima Ali niko nije voljan, iii spreman, da plati vise poreza nego sto je potrebno za to. Uvijek se postavlja pitanje gdje se nalazi ta linija koja odvaja legitimne od nelegitmnih stopa oporezivanja. Posto individue i firme imaju razliCite interese, one tu liniju povlace na razlicitim mjestima. I posto, uz stope oporezivanja, dr:Zava moze, i uistinu bira izmedu raznih nacina oporezivanja, individue i firme preferisu one nacine koji najmanje uticu na njih, a najvise na ostale. Stoga nije cudno sto su porezi j asno odredeni i sto su borbe oko poreza ceste u politici modemog svijeta. Drzavane moze biti neutralna, ali sigumo moze ozbiljno uticati na korist koju ce firme i individue izvuCi iz drzavne politike oporeztvanJa. Na kraju, vee smo raspravljali o ulozi drzave u vezi sa firmama, kao da je ovo pitanje interna stvar koja se do gada u okviru dr:Zavnih granica. Ali naravno, na firme uticu i odluke ne samo dr:lave u koj oj se nalaze, nego i odluke mnogih drugih drZava, u mjeri u kojoj njihove namimice, kapital ili ljudstvo prelaze iii su presli drzavne granice, sto je konstanatan i masivan proces. Sarno mali broj firmi moze si priliStiti da budu ravnodusne prema zakonima 81
drzava koje nisu njihove, a po pitanju gdje su smjestene. Pitanje je kako firme mogu sarad:ivati sa ovim drugim zemljama. Odgovor je: na dva naCina- direktno i indirektno. Direktni naCinje da se ponasaju kao da su smjestene u drugoj dr:Zavi, ida koriste sve mehanizme i argumente koje bi koristile sa svojom zemljompodmicivanje, politicki pritisak, razmjena usluga. Ovo moze biti dovo~jno, ali cesto se 'strana' firma nalazi u znatno nepovoljnijem polozaju na lokalnoj politickoj sceni. Ako se sjediste 'strane' firme nalazi u 'snaznoj' dr:Z:avi, ona moze tra:Z:iti od svoje dr:Z:ave da iskoristi moe dr:Z:ave i pritisne drugu drzavu da pristane na zahijeve i potrebe preduzetnika sna:Z:ne drzave. N aravno, ovaj proces j e centralan za zivot med:udrzavnog sistema. posljednoj tre6ini dvadesetog vijeka, americki proizvod:aCi automobila, celika i aviona nisu se ustrucavali da pitaju vladu Sjedinjenih Drzava da pritisne Japan i Zapadnu Evropu s ciljem da promjene svoje zakone tako da poboljsaju polozaj americkih proizvod:aca i pristup koji su americki zrakoplovi imali u trans-okeanskom ugovoru o pravima transporta. Veliku vecinu stanovnistva u bilo kojoj dr:Z:avi cine domacinstva Ciji clanovi rade za fume i druge organizacije. Kapitalisticki sistem stvara odred:eni naCin raspodjele proizvedenog viska vrijednosti, i oCigledno je da je u bilo kojem momentu ovo igra nultog zbira. Ve6i diose odvaja za akumulaciju kapitala, a manji diose odvaja za kompenzaciju onih koji rade u proizvodnimjedinicima i koji stvaraju ovaj visak vrijednosti. Jednaod osnovnihCinjenicaje da ovakva podjela viska vrijednosti ima odredenih ogranicenja (ne moze biti 100 posto na jedan dio a 0 posto za drugi), ali broj realnih mogucnosti izmed:u nj ih j e na kratki rok veoma velik, a do odred:ene granice je velik ina duzi rok. Logicno proizilazi dace se uvijek odvijati borba oko ove podjele viska vrijednosti. To je ono sto se zove klasna borba. Stagod da osoba misli o klasnoj borbi, ona je neizbjezna kao analiticka kategorija, koja moze biti verbalno prikrivena ali nikada ignorisana. Potpuno je jasno da je u ovoj neprekidnoj klasnoj borbi
u
82
(kojaje nes~ivo veoma kompleksan fenomen, gdje ne postoji jednostavna binama podjela odanosti) dr:lava glavni akter u usmjeravanju podjele u jednom ili drug om smjeru. Iz tog razloga, obje strane se politicki organizuju da bi uticale na drZavu kao izvrsnu i zakonodavnu strukturu. Ako bi neko dobro pogledao unutras~u politiku nekoliko drzava tokom trajanja kapitalisticke svjetske privrede, mogao bi uociti daje trebalo dosta vremena, nekoliko vjekova, prije negoli je radnicka klasa bila u stanju da se organizuje dovoljno dobro da ~i mogla da bude akter u ovoj politickoj igri, sa makar i minimalnom dozom efikasnosti. Nesumnjivo je daje Francuska revolucija bila istorijska prekretnica. Jer, Francuska revolucija je donijela dvije vecpomenute fundamentalne promjene u geokulturi savremenog svjetskog sistema: pretvorila je promjenu, politicku promjenu, u 'normalan' fenomen, nesto sto je sastavni dio prirodnog toka stvari i nesto sto je, u stvari, pozeljno. Ovo je bio politicki izraz teorije progresa koja je bila veoma znacajna za idej"e Prosvjetitiljestva. I drugo, Francuska revolucij a je reorijentisala koncept suverenosti, od monarha iii zakonodavnog tijela, ka narodu. Kada je duh Ijudi, kao suverena, pobjegao iz boce, nikada se nije vratio nazad u nju. Postao j~ zajednicka ideja cjelokupnog svjetskog sistema. Jedna od glavnih posljedica ideje da su ljudi vladari je da su oni sada definisani kao 'gradani'. Danas, koncept je toliko ukorije~en da tesko mozemo razumjeti koliko je radikalna bila promjena od 'podanika' do 'gradana'. Biti gradanin podrazumjevalo je da imate pravo da ucestvujete, sa jednakim pravima kao i drugi gradani, u donosenju osnovnih odluka dr:lave. Biti gradanin znacilo je dane postoje osobe koje imaju visi status od onaga koji nosi gradanin (kao sto su to bili aristokrate). Biti gradanin znacilo je daje svako prihvacen kao racionalna osoba kojaje sposobna da donosi politicke odluke. Logicna posljedica koncepta gradanina bilo je univerzalno pravo na glasanje. Kao sto znamo,
83
po liticka istorija narednih 150 godina bila je istorija stalne ekspanzije pravana glasanje u svakoj zemlji. Danas, gotovo svaka zemlja tvrdi da su svi njeni gradani jednaki, ida praktikuju svoju suverenost putem sistema univerzalnog pravana glasanje. Jedino sto mi znamo da u stvarnosti t? nije taka. U stvamosti, samo dio stanovnistva vecine zemalja u potpunosit koristi garantovana prava dr.Zavljana. Jer ako su gradani suvereni, ondamoramo odrediti ko potpada pod tu kategoriju gradana, i nmogi, kako na kraju ispada, ostaju iskljuceni iz te grupe. Postoje i neka iskljuCivanja koja su 'ocigledno' opravdana za vecinu stanovnika: ljudi koji su samo posjetioci u drzavi (izvanjci); oni koji su previse mladi da bi mogli da prosuduju; oni koji su mentalno poremeceni. Ali sta je sa zenama? I osobama iz manjinskih etnickih grupc:? A oni koji su bez imovine? Ili oni koji su zatvoreni kao krimi1alci? Kada jednom otpocnemo da pisemo listu i nabrajamo isldjteenja iz grupe 'gradana', lista maze biti veoma duga. Termin 'gradmi', kojije otpoceo kao koncept ukljuCivanja, veoma brzo se pretvorio u koncept 'iskljuCivanja'. Kao posljedica ovoga, politike ukljuCivanja i iskljuCivanja postae su centralno mjesto nacionalne politike tokom dva vijeka koja :u nastupila. Oni koji su bili isldjuceni trudili su se da postanu ukljteeni, a oni koji su bili ukljuceni najcesce su se zalagali da zadr:;e definiciju podobnosti za prava gradana veoma usko, pritom zadr:Zavaju6i iskljucenja. Ovo je znaCilo da su se oni ljudi koji su traZiliuldjuCivanja, morali organizovati vanparlamentamim kanalima da bi ;e njihovi zahtjevi mogli cuti. To znaci, veomajednostavno, da sumorali da se uldjuce u demonstrativne, buntovnicke, nekada i revducionarne aktivnosti. Unutar driava, ovi pokusaji ukljuCivanja postali su ideja vodila onaga sto bi se moglo nazvati anti-sistemski pokreti, to jest, rokreti koji su tezili da naprave fundamentalne promjene u drustvenoj organizaciji - u jednom smislu, oni su tezili da impl(mentisu slogan Francuske revolucije: sloboda, jednakost, 84
bratstvo. Najraniji organizacioni izraz ove grupe iskljucenih bilaje urbana industrij ska radnicka klasa, ono sto se zvalo proletarij at. Ova grupa je bila skoncentrisana nanekoliko lokacija i njeni clanovi su lako mogli da komuniciraju jedni sa drugima. Njihovi uslovi rada i nivo kompenzacija oCigledno su bili losi. A ti ljudi su bil krucijalni element u glavnoj proizvodnoj aktivnosti kojaje stvarala visakvrij ednosti. Do sredine devetnaestog vijeka, radnicke organizacije (sindikati) i organizacije javne sfere (radnici i socijalisticke partije) pocele su da se pojavljuju, najprije u najjacim centrima industrijske proizvodnje (zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi), a zatim i drugdje. Proizilazilo je da je klasna borba neravnopravni teren za sukob, na kome su 'socijalisticki pokreti' vodili tesku bitku napredujuCi uzbrdo da bi postigli sukcesivne, relativno male koncesije. Ali kako su ovi pokreti dobivali na snazi, postavljalo se pitanje kako bi se drZave najbolje mogle baviti njihovim zah~evima. Veliki strah mocnika bio je to da, posto su ovi zahtjevi izneseni od strane 'opasnih klasa', je sadrzaj ovih zahtjeva bio istinski antisistemski, to jest, da su ti zah~evi tezili, i mozda bi cak i uspjeli, transformaciji savremenog svjetskog sistema u nesto drugo do kapitalisticku svjetsku privredu u kojoj beskonacna akumulacija kapitala ne bi vise bila prioritetna. Ovo je tokom ranog devetnaestog vijeka dovelo do velike strateske debate medu mocnicima. Sajedne strane su bili oni Ciji su ih strahovi nagnali da smatraju da bi se ovakvi pokreti trebali ugusiti (kao ida bi se sama ideja o suverenitetu gradana trebala odbaciti). Nazivali su sebe konzervativcima i velicali su 'tradicionalne' institucije- monarhiju, crkvu, plemstvo, porodicu - kao tvrdave koje stite od promjena. Ali, postojalaje i njima suprotstavljena grupakojaje smatrala daje ova strategija osudena na propast, ida se stepen i brzina promjene moze ograniCiti samo privatanjem Cinjenice daje neizbjefua neka promjena. Ova grupa je sebe nazivala liberalima i oni su glorifikovali obrazovanu individuu
85
kao uzor za gradanina, i specijalistu kao jedinu osobu koja bi mogla mudro odrediti detalje u vezi sa drustvenim i politickim odlukama. Tvrdili su da bi se svima drugima trebala postepeno dodjeljivati puna prava gradana, tek kada njihova obrazovanje postane dovoljno da bi ih osposobilo da donesu izbalansirane odluke. PrihvatajuCi progres, liberali su 2eljeli da uoblice svoju defmiciju na naCin kojim bi 'opasne klase' postale manje opasne a oni sa 'zaslugama' bi zauzimale glavne polo:Zaje u politickim, ekonomskim i dmstvenim institucijama. Naravno, postojalaje i treca gmpa, radikali, koj i su se povezali sa antisistemskim pokretima, i uistinu su bile, u velikoj mjeri, vode tih pokreta. U okviru ovog trojstva ideologija, koje se pojavilo uoci Francuske revolucije- konzervatizam, liberalizam i radikalizamcentristicki liberali su bili ti koji su uspjeli da dominiraju na sceni svjetskog sistema tokom dugog vremenskog perioda. Njihov program umjerenih promjenaje prihvacen svugdje, i uspjeli su ubijediti i konzervativce i radikale da prilagode svoje pozicije na takav naein da sui konzervativci i radikali, u principu, postali virtuelni zagovaraCi centristickog liberalizma. U ovom modelu utisane politicke borbe postojao je jos jedan element, element koj i nas vraca na raspravu koju smo vodili u vezi sa domacinstvima i identitetima statusnih grupa. Socijalisticki pokret je definisao svoju borbu kao sukob radnika protiv kapitalista. Ali ko je bio ukljucen u tu kategoriju radnika? Uobicajeno, oni su bili odrasli muskarci dominantne etnicke gmpe u bilo kojoj zemlji. To su primarno hili kvalifikovani ili polu-kvalifikovani radnici sa odredenim obrazovanjem, veliki dio one industrijske radne snage koji su se u devetnaestom vijeku nalazili svuda u svijetu, i koji su bili organizovani u socijalisticke pokrete. Oni koji su bili 'iskljuceni' shvatili su da, posto su naizgled imali malo mjesta u socijalistickim i radnickim organizacijama, su morali da se, umjesto toga, organizuju u stasutno-gmpne kategorije (zene sajedne strane, i rasne, religiome, lingvisticke i etnicke grupe sa druge strane). Ove
86
grupe su mozda bile podjednako antisistemske kao radnicki i socijalisticki pokreti, ali su svoje momentalne zalbe definisale potpuno drugaCije. Ipak, organizujuCi se po ovim osnovama, usle su u nadmetanje sa, a cesto su se i suprotstavile, organizacijama radnika koje su svoj rad zasnivale na klasnoj podljeli. Od otprilike 1830 do 1970, istorija odnosa izmedu ove dvije vrste antisistemskih pokreta j e bila istorij a velikih tenzij a, cak i neprij atelj stva, sa tek povremenim periodima simpatije i kooperacije. Stavise, tokom ovog perioda, organizacije sa vise statusno grupnih identiteta nisu nimalo lakse saradivale medu so born nego sto je ijedna od njih saradivala sa radnickim i socijalistickim organizacijama. Na politiku svihovih pokreta uticalaje snagadr:Zava ukojima su se nalazile. Kao sto znamo, neke drzave sujace nego druge drzave. Ali sta to znaCi biti snazna drzava na unutrasnjem planu? Snaga se sigumo ne odredt~e na osnovu stepena samovoljnosti ili nemislosrdnosti centralne vlasti, ial(O je ovo kriterijum koji mnogi analiticari cesto koriste. Diktatorsko ponasanje drzavnih vlastije cesce mak slabosti nego snage. Najkorisnije mjerilo za odredivanje snage dr:Zavaje sposobnost tih entiteta da istinski izvrsi svoje zakonske propise. (Sjetite se primjera kog smo ranije naveli, o Luju XIV i danasnjem premijeru Svedske). Jedno,jednostavno mjerilo koje se moze koristiti je postotal< poreza, od cjelokupne sume koja se tra:Zi, koji poreske vlasti uspiju ubrati. Izbjegavanje porezaje, naravno, rasprostranjeno i uznemiravajucaje pojava. Ali, razlika izmedu onoga sto jake dr:Zave mogu ubrati (negdje oko 80 posto) i sto slabe drzave mogu ubrati (otprilike oko 20 posto) je enormna. Manja cifra se objasnjava slabijom birokratijom, a nemogucnost ubiranja poreza lisava dr:Zavu dohotkakojim bi mogla ojacati svoju birokratiju. Sto je drzava slabija, manje bogatstvamoze biti nagomilano putem ekonomski produktivnih aktivnosti. Sve ovo stvara stanje gdje drzavnamasinerija postaje osnovno mjesto, mozdaijedino 87
mjesto, nagomilavanja bogatstva- putem pljacke i korupcije, na niskom i visokom nivou. Tone znaci da se ovo ne do gada i u jakim drzavama- dogada se- ali u slabim drzavama ovo postaje izabrani metod akumulacije kapitala, sto onda slabi sposobnost drzave da obavlja druge obaveze. Kada drzavna masinerija postaje glavni oblik akumulacije kapitala, regularan prenos vlasti nasljednicima postaje maltene nemoguc, sto dovodi do divlje falsifikovanih izbora (ako se oni uopste odr:Ze) i nasilnih prenosenja moCi, koj i onda nu:Zno prosiruju politicku ulogu vqjske. Dr:Zave su, u teoriji,jedine institucije koje imaju legitiimno pravo da koriste silu i trebale bi da posjeduju monopol na upotrebu istog. Policij a i voj ska su glavni sredstva kojim se ovaj monopol ispoljava, i u teoriji su samo instumenti drzavne vlasti. U stvamosti, ovaj monopolje razbla:Zen, i sto je drzava slabija, to je razbla:Zeniji. Rezultat ovakvog stanjaje to da je veoma tesko da politicke vode zadrze efektivnu kontrolu nad dr:Zavom, i ovo povecava iskusenje da vojska preuzme kontrolu nad izvr5nom vlai§cu kadgod rezim izgleda nesposoban da garantuje unutrasnju sigurnost. Ono sto je nuzno napomenuti je da ovi fenomeni nisu rezultat pogresnih zakona, vee rasprostranjene slabosti drzavnih struktura u zonama gdje je ogromna veCina proizvodnih procesa periferijska, i samim tim, predstavlja slab izvor za akumulaciju kapitala. U drZavamakoje imaju prirodne materijale koji su veoma profitabilni na svjetskom trzistu (kao sto je nafta), prihod za drzave je, u principu, iznajmljivanje, i ovdje kontrola nad masinerijom garantuje dace veCinanajarnnine biti preusmjerena u privatne ruke. Stoga, nije ni cudo sto takve drzave cesto dodu u situaciju u kojoj voj ska preuzme direktnu kontrolu. Na kraju, trebali bi naznaciti nivo do kog slabost znaci relativnu snagu za lokalne mocnike (barone, ratne gospodare) koji su u stanju da nametnu sopstvenu kontrolu nad ne-drzavnim regionima tako sto kontrolisu lokalne vojne snage, cesto kombinovano sa nekom lokalnom legitimnoscu (etnickom, tradicionalno-porodicnom iii aristokratskom dominacijom). U
88
dvadesetom vijeku, dio ovakvog lokalnog autoritetamogao je biti stecen angazovanjem u pokretima koji su poceli kao nacionalni anti-sistemski pokreti i, u toku borbe, pretvorili se u lokalne feude. Ovakve lokalne baronije tezile su da obavljaju mafiozo stranu kapitalisticke preduzetnicke aktivnosti. U principu, mafije su predatori koji se hrane naustrb proizvodnih procesa. Kada postoje nemonopolizivani proizvodi, koji nisu izrazito profitabilni za individualnu :firmu,jedan od na.Cinakojim se moZe akumulisati velika koliCina kapitala je da se uspostave monopolisticki kanali kroz koje ti proizvodi pro laze, a to se obavlja koriscenjem ne-drzavne moCi. Mafije su ozlogla5ene zbog svoje umjesanosti u trgovinu nelegalnim proizvodima (kao sto su droge) ali su takode cesto umij esane i u potpuno legalne oblike proizvodnih aktivnosti. Naravno, mafijastil kapitalisticka aktivnost je opasna po drZavu i neizbjefuo opasna po zivot samihmafijaSa. Stoga, istorijski, mafija5i, koji su bili uspjesni u almmulisanju kapitala, su traZili (cesto u sljedecoj generaciji) naCine kojima mogu oprati svoj novae, i transformisati se u zakonite preduzetnike. Ali, naravno, gdjegod cvrsta drZavna kontrola popusti ili je ogranicena, tu se uvijek pojavljuju nove mafije. Jedan od nacina kojim drzave pokusavaju da ucvrste svoju vlast, postanu jace i smanje ulogu mafije je da transformisu svoje stanovnistvo u 'naciju'. Sigumo je da su nacije mit u smislu da su sve one drustvene tvorevine, ida drzave igraju centralnu ulogu u njihovoj izgradnji. Proces stvaranjanacije ukljucuje uspostvaljanje (u velikom djelu stvaranje) istorije, duge hronologije, i hipotetickog seta defmisuCih karakteristika (cak i ako veliki djelovi grupe o kojoj se govori u stvari ne dijele te karakteristike). 0 konceptu 'nacije-dr2ave' bi trebali misliti kao o asimptoti ka kojoj sve drzave teze. Neke drzave negiraju ovo, tvrde da su 'multinacionalne'' ali Cinjenicaje da cak i takve drzave teze da stvore pan-drzavni identitet. Dobar primjer je Sovjetski Savez koji, dok je postojao, je tvrdio da je multinacionalan, ali je takode promovisao i ideju o 'Sovjetskom' narodu. Isto je tacno i za 89
Svajcarsku ili Kanadu. Nacionalizamje statusno grupni identitet, mozda i najvainiji za odrzavanje savremenog svjetskog sistema, koj i je zasnovan na strukturi suverenih drzava koje se nalaze unutar medudrzavnog sistema. Nacionalizam sluZi kao minimalni cement koji povezuje drzavne strukture. Ako pazljivo pogledamo, vidjecemodanacionalizamnijefenomenkojisejavljasamouslabim drzavama. Onje ekstremno jak i u najbogatijim drzavama, cak iako se javno rijede na njega pozivaju negoli u ddavama osrednje snage. I u ovom slucaju,javno koriscenje nacionalistickih tema od strane drzavnih voda trebalo bi biti shvaceno kao pokusaj da se ojaca drzava, ne kao dokaz daje ddava vee dovoljno snazna. Istorij ski, drzave su upotrijebljavale tri glavna oblika za stvaranje nacionalizma: drfuvni skolski sistem, slU.Zba u oruZanim snagama, i javne ceremonije. Sve tri se konstantno koriste. Ddave, kao sto smo naglasili, postoje u okviru medudrzavnog sistema, i njihova virtuelna snaganije samo nivo do kog mogu efektivno vrsiti vlast unutar granica, vee i nivo do kog mogu uspravno drZati glavu u konkurentnom okruZenju svjetskog sistema. Sve drzave su teoretski suverene, ali snaZnim ddavama je mnogo lakse da se 'umijesaju' u unutra8nje poslove slabijih drzava negoli vice versa, i svi su toga svjesni. Snafue ddave se prema slabijim odnose tako sto ih pritiscu da granice dde otvorenim za one tokove iii faktore proizvodnje koji su korisrni i profitabilni za fmne smjestene u jakim drzavama, dok u isto vrijeme odbijaju reciprocitet po tom pitanju. Tokom debata u vezi svjetske trgovine, Sjedinjene Drfuve i Evropska Unija konstantno tra.ze da drZave ostatka svijeta otvore granice za protok njihovih proizvoda i usluga. Sa druge strane, oni u potpunosti odbijaju da svoje granice otvore za protok prehrambenih proizvoda ili tekstila iz perifernih zemalja, proizvoda koji bi mogli da se nadmecu sa nj ihovim proizvodima. Jake ddave pritiscu slabe da postave, i zadrle na vlasti, osobe koje su prihvatljive za jake drZave, kao ida se pridrtiZe jakima s ciljem da pritisnu druge slabe drzave
90
da bi se one povinovale politickim potrebama sna.Znih drZava. Jake drzave pritiscu slabe da prihvate kulturne obicaje-jezicka pravila, obrazovne zakone, ukljucujuCi gdje studenti mogu studirati; distribuciju medija- koja ce pojacati dugorocnu vezu izmedu njih. Jake drzave pritiscu slabe da prihvate i prate njihovo vodstvo na medunarodnoj sceni (ugovori, medunarodne organizacije). I dok jal(e drZ:ave mogu potkupiti individualne vode slabih driava, slabe d.rZave kupuju za5titu snaZnih drZava tako sto ugovore odgovaraju6i protok kapitala. Naravno, najslabije drZ:ave su one koje nazivamo kolonijama, pod cime podrazumjevamo administrativne jedinice koje su definisane kao ne-suverene i potpadaju podjurisdikciju druge drzave, koja je uobicajeno udaljena od nje. Porijeklo modernih kolonija potice iz ekonomske ekspanzije svjetskog sistema. U toku ove ekspanzije,jake drZ:ave u centru pokusale su da ukljuce i nove zone u procese savremenog svjetskog sistema. Ponekad su naisle na birokratske jedinice koje su dovoljno jake da bi bile definisane kao suverene drzave, cak iako nedovoljno jake da bi ostale van narastajuceg svjetskog sistema. Ali, cesto bi vojno mocne drzave (najve6im dijelom locirane u Zapadnoj Evropi, alii Sjedinjene DrZ:ave, Rusija i Japan moraju biti dodati ovoj listi) naisle na oblasti cije su politicke strukture dosta slabe. Da bi osigurali da se ove oblasti nazadovoljavajuci nacin ukljuce u s\jetski sistem, ove oblasti su pokorene i u njima su instalirani kolonijalni rezimi. Na unutra5njem planu, kolonije su obavljale iste funkcije koje bi i svaka suverena drzava obavljala: garantovale su postovanje prava na vlasnistvo; donosile su odluke o prelasku granica; odredivale su oblike politicke participacije (gotovo uvijek ekstremno limitirane); primjenjivale su odluke u vezi sa radnim mjestimai cesto odluCivalekoje vrsteproizvodnje bi trebalo razvijati iii favorizovati u kolonij i. N aravno da su zaposleni, koj i su donosili ove odluke, najveCim djelom bili ljudi koje su poslale kolonijalne sile a ne pripadnici loklalnog stanovnistva. Kolonijalne sile su
91
opravdavale svoju vlast i dodijeljivanje poslova osobama iz 'metropolske' drzave kombinacijom argumenata: rasistickim argumentima o kultumoj inferiomosti i nesposobnosti lokalnog stanovnistva; i samo-opravdavajucim tvrdnjama o 'civilizacijskoj' misiji koju je kolonijalna administracija obavljala. U stvarnosti, kolonijalna dr2ava je jednostavno bila najslabija vrsta drZave u medudr2avnom sistefnu, sa najnizim nivoom stvarne autonomije, a samim tim povrgnuta izrabljivanju od strane firmi i osoblja iz druge zemlje, tak:ozvane metropolske drzave. Naravno, jedan od ciljeva kolonijalnih sila bio je, ne samo da osiguraju svoju kontrolu nad proizvodnim procesima u koloniji, vee ida osiguraju da nijedna druga relativno jak:a drza va u svjetskom sistemu nije mogla imati pristup resursima iii trzistima u koloniji, iii da imaju najvise minimalan pristup. Stoga je bilo neizbjezno da, u jednom momentu, otpocne politicka mobilizacija stanovnistva kolonija u obliku pokreta zanacionalno oslobodenje, Cijije cilj bio definisan kao rad na dobijanju nezavisnosti (to jest, statusa suverene drzave) ito je bio prvi korak:na putu popravljanjarelativnepozic~e zemlje i njenog stanovnistva u svjetskoj privredi. Ipak, ak:o obracamo paznju samo na odnos jakih drzava prema slabim, to nas moze navesti da zanemarimo veoma va2an odnos j akih drzava prema drugihjakim drzavama. Po definiciji, ove drzave surivali, koje snose odgovomost za razlicite setove rivalnih firmi. Ali kao i u sluc
92
Dok govorimo o ovoj kontradiktomoj borbi, ne bismo smjeli zanemariti specijalnu ulogu poluperiferijskih drzava. Ove drZave, srednje snage, trose svoju energiju trceci veoma brzo ne bi li, u najmanju ruku, ostale na svom srednjem mjestu, ali nadajucu se da bi se mogle popeti uz ljestvicu. One svjesno koriste drzavnu snagu na unutrasnjem i spoljasnjem planus ciljem da poboljsaju status svoje drzave kao proizvodaca, kao akumulatora kapitala, i kao vojne sile. u krajnju ruku njihov izbor je dostajednostavan: ili ce uspjeti da se popnu uz hijerahijsku ljestvicu (iii da makar ostanu na istom mjestu) ili ce biti gurnite nani.Ze. One moraju veoma brzo i pa.iljivo izabrati svoje saveznike i svoje ekonomske mogucnosti. Jer poluperijferijske drzave su primarno u konkurenciji jedna sa drugom. Ako se, na primjer, tokom Kondratieff-ove B faze pojavi znacajno premjestanje prethodno vodecih industrija, one ce uobicajeno biti smjestene u poluperiferij skim drzavama. Ali, ipak, ne u sve drzave; mozda u jednu do dvije od njih. Ne postoji dovoljno mjesta u proizvodnoj strukturi cjelokupnog sistema da bi bilo moguce da se ovakva relokacija (nazvana 'razvoj ') u isto vrijeme odvija u previse zemalja. Nije lako unaprijed odrediti iii cak objasniti u retrospektivi koja zemlja, od mozda petnaest njih, ce biti centar tog premij estanja. Ono sto je lako razumjetije dane moze svaka zemlja biti tako privilegovana, jer bi profit opao previse brzo i previse naglo. Nadmetanje izmedu jakih drzava i napora poluperiferijskih drzava da poboljsaju svoj status i svoju snagu rezultira konstantnim medudrzavnim rivalstvom koje obicno dobija oblik takozvane ravnoteze moCi, pod cim se podrazumj eva stanje u kome nijedna drzava ne moze automatski osigurati svoj e interese na medunarodnoj sceni. Ovo ne znaCi dajake dr.iave ne pokusavaju da dostignu upravo taj nivo moCi. Ipak, postoje dva potpuno razliCita naCina na koji drZave mogu uspostaviti svoju dominaciju. Jedanje da transformisu svjetsku privredu u svjetski sistem. Drugi je da se uspostavi ono sto se mo.ze nazvati hegemonija u svjetskom
93
sistemu. Vazno je da se napravi razlika izmedu ta dva nacina, ida se shvati :zaSto nijedna dr:lava nije bila u stanju da savremeni svjetski sistem transformise u svjetsku imperiju alije nekoliko drzava uspjelo, u raznim periodima, da uspostavi hegemoniju. Pod svjetskom imperijom podrazurnjevamo strukturu gdje postoji samo jedna politicka vlas~ za cjelokupni svjetski sistern. Tokom posljednjih pet stotina godina bilo je nekoliko ozbiljnih pokusaja da se stvori takva svjetska imperija. Prvi pokusaj je preduzeo Carls V u sesnaestom vijeku (koji su u oslabljenorn obliku nastavili njegovi nasljednici). Drugi je preduzeo Napoleon pocetkom devetnaestog vijeka. Tretije onaj kojije vodio Hitler sredinorn dvadesetog vijeka. Svi su bili znacajni; svi su nakraju bili pora:leni i onernoguceni da ispune svoje ciljeve. Sa druge strane, tri sile su uspjele uspostaviti hegernoniju, iako samo za relativno kratke vrernenske peri ode. Prve su bile Ujedinjene Provincije (danas Holandija) sredinom sedamnaestog vijeka. Drugo je Ujedirtieno Kraljevstvo sredinorn devetnaestog vijeka. I trece su Sjedinjene Drzave sredinorn dvadesetog vijeka. Ono zbog cega ih rnozem nazvati hegernonskimje to sto su za odredeni vremenski period bile u stanju da uspostave pravila igre u rnedudr:lavnom sistemu, da dorniniraju svjetskom privredom (u proizvodnji, trgovini, i finansijama), da zadovolje svoje politicke ciljeve uz minimalnu upotrebu vojne sile (koja je, ipak, bila veoma sna:lnai stajalanaraspolaganju), ida uspostavekulturnijezikkojim su se vodile rasprave o svijetu. Postavljaju se dva pitanja. Prvo je: zasto transformacija svjetske privrede u svjetsk:u imperiju nikada nije bila moguca, dok je uspostavljanje hegernonije bilo? Drugo je: zasto hegernonije nikada nisu dugo trajale? Na neki naCin, imajuCi u vidu prethodne analize, nije previse tesko odgovoriti na ova pitanja. Vidjeli srno daje specificna struktura svjetske privrede (jednoobrazna podjela rada, razlicite drzavne strukture koje se ipak nalaze unutar medudrzavnog sistema, i naravno razliCite kulture, iako unutar
94
geokulture) specificno saglasna sa potrebama kapitalistickog sistema. Svjetska imperija, sa druge strane, bi, u stvari, ugusila kapitalizam, j er bi to znaCilo da postoj i politicka struktura koja je sposobna da nadjaca prioritet za beskonacnom akumulacijom kapitala. N aravno, ovo je ono sto se kostantno desavalo u svim svjetskim imperijamakoje su postojale prije savremenog svjetskog sistema. Stoga, kadgod bi neka drzava pokazivala namj eru da zeli transformisati sistem u svjetsku imperiju;otkrilaje dace se, u jednom momentu, suociti sa neprijateljstvom najvaznijih kapitalistickih firmi u svjetskoj privredi. Kako onda drzave mogu uspostaviti hegemoniju? Hegemonija, kako se ispostavlja, moze biti veoma korisna za kapitalisticke firme, narocito ako su te frrme politicki povezane sa hegemonskim silama. Hegemonija se uobicajeno pojavljuje u osvit dugih perioda relativnog sloma svjetskog poretka u obliku 'tridesetogodosnjeg rata'- to jest, ratova u koji su se uplitale sve glavne ekonomske sile svjetskog sistema i koje su istorijski onemogucavale savez stvoren oko pretpostavljenog graditelja svjetske imperije, koji bi se borio protiv saveza stvorenog oko pretpostavljene hegemonijske sile. Hegemonija stvara vrstu stabilnosti unutar kojih kapitalisticka preduzeca, naroCito monopolske vodece industrije, prosperiraju. Obicni ljudi vole hegemoniju zato sto im ona naizgled garantuje ne samo red vee i bolju buducnost za sve. Onda, za5to ne hegemonija zauvijek? Kao i u slucaju kvazimonopola u proizvodnji, kvazi-apsolutnamoc unutar hegemonija se samo-unistava. Da bi drzava postal a hegemonska sila, izrazito je vafuo da se koncentrise na efikasnost proizvodnje koja postavlja osnove za hegemonsku poziciju. Da bi se hegemonija odrzala, hegemonska sila mora se preorijentisati na politicku i vojnu ulogu, koje su skupe i grube. Prije ili kasnije, uobicajeno kasnije, superiomost hegemonske sile se znacajno smanjuje, i vremenom nestaje. Sa tim nestaje i njen politicki uticaj. I tada biva prisiljena
95
da koristi svoju vojnu moe, ne da samo prijeti njenom upotrebom, ito koriscenje vojne mo6i nije samo prvi znak slabosti, nego i izvor daljt~egpropadanja. Posezanje za 'imperijalnom' silom potkopava hegemonsku silu ekonomski i politicki, i siromje prihvaceno kao znak ne snage, nego slabosti, prvo na spoljasnjem pa na unutra§njem planu. Daleko od cilja da uspostavi svjetski kulturni jezik, opadajuca hegemonska sila poCinj e da uvida da je njen jezik zastario i danije vise dobrovoljno prihvacen. I dok hegemonska sila tako propada, uvijek drugi pokusavajudaje zamjene.Ali takvazamjenadugotraje, i ukrajnjoj liniji rezultira jos jednim 'tridesetogodisnjim ratom.' Dakle, hegemonija je krucijalna, ponavlja se, i uvijek traje relativno kratko. Kapitalistickoj svjetskoj privredi trebaju drzave, treba joj medudrzavni sistem, i trebaju joj periodicne pojave hegemonskih sila. Ali prioritet kapitalista nikada nije odrzavanje, jos manje glorifikacija, ijedne od ovih struktura. Beskonacna akumulacija kapitala uvijek ostaje prioritet, i ovo se najbolje postize stalnomijenjajucim setom politickih i kulturnih dominacija unutar kojih kapitalisticke firme manevrisu, obezbjeduju6i podrsku dr:Zava, ali u isto vrijeme trude6i se da izbjegnu dominaciju istih.
96
4. STVARANJE GEOKULTURE ldeoligija, drustveni pokreti, drustvene nauke Francuska revolucija, kao sto smo napomenuli, predstavlja prekretnicu u kultumoj istoriji savremenog svjetskog sistema,jer je izazvala dvije fundamentalne promjene za koje se moze reCi da Cine osnovu onoga sto je postalo geokultura savremenog svjetskog sistema: normalnost politicke promjene i preoblikovanje koncepta suvereniteta, koje su sada stekli ljudi kao 'gradani'. Ovaj koncept, kao sto smo rekli, iako smisljen da ukljuci, u praksi je iskljuCivao mnoge. Politicka istorija savremenog svjetskog sistema u devetnaestom i dvadesetom vijeku postala je istorija debate o liniji koja dijeli ukljucene od iskljucenih, ali ova debata se odvijala u
okviru geokulture koja je proklamovala ukljucenost svih kao definiciju dobrog drustva. Ova politicka dilema, ujedno i borba, odvijala se na tri razliCita polja- ideologijama, antisistemskim pokretima, i drustvenim naukama. Ove oblasti su izgledale odvojene jedna od druge. One su i tvrdile da su odvojene. U stvamosti pak, sve tri su bile intimno povezane jedna sa drugom. Raspravimo svaku od njih pojedinacno. Ideologijaje vise od skupa ideja iii teorija. Onaje vise od moraine privrzenosti iii shvatanj a svijeta. Ona je koherentna strategija u oblasti drustva i iz nje se mogu izvu6i veoma specificni politicki zal(ljucci. U tom smislu, ideologije nisu bile potrebne u prethodnim svjetskim sistemima, cak ni u savremenom svjetskom sistemu prije negoli su koncepti normalnosti promjene, kao i one da je gradanin taj koji je odgovoran za takvu promjenu, bili usvojeni kao osnovni strukturalni principi politickih institucija. Jer, ideologije
97
pretpostvljaju da postoje rivalske grupe sa konkurentnim dugorocnim strategijama po pitanju kako da se odnose prema promjenama i ko bi najbolje predvodio te strateske poduhvate .. Ideologije su nastale u osvit Francuske revolucije. Prva koja se rodila bila je ideologijakonzervativizma. Ovo je bilaideologija onih koj i su smatrali da su Francuska revolucija i njeni principi druStvena katastrofa. Gotovo uisto vrijeme, napisani suneki osnovni tekstovi, jedan od strane Edmund Burke-au Engleskoj 1790., a zatim i serija tekstova Joseph de Maistre-a u Francuskoj. Obaautora su u proslosti imosili stavove koji su bili umjereno reformisticki. Sada su obojica zagovarali konzervativnu ideologiju kao reakciju na ono sto je njima izgledalo kao opasan pokusaj radikalne promjene u osnovnoj strukturi drustvenog uredenja. Ono sto ihje posebno umemiravalo bio je stav daje drustveni sistem bio beskonacno savitljiv, beskonacno popravljiv, ida bi ljudsko politicko intervenisanje moglo, i trebalo, ubrzati promjene. KonzelVativci su smatrali da je takva intelVencija hibrid, ito veoma opasan hibrid. Njihovi stavovi su bili ukorijenjeni u pesimistickom shvatanju covjekovih moralnih kapaciteta; za njih je fundamentalni optimizam francuskih revolucionara bio pogresan i neoprostiv. Smatrali su da bi, kojigod nedostaci da sui postojali u drustvenom uredenju u kojem zivimo, u krajnjoj liniji izazvali manje ljudskog zlanegoli sto ce ga izazvati institucije koje ce se izroditi iz tog hibrida. Nakon 1793. i Vladavine Terora, tokom koje su francuski revolucionari slali druge francuske revolucionare na giljotinu jer nisu bili dovoljno revolucionarni, konzervativni ideolozi su se potrudili da formulisu svoje stavove rekavsi da revolucija, kao proces, vodi, gotovo neizbjefuo, do takve vladavine terora. Dakle, konzervativci su bili kontra-revolucionari. Bili su 'reakcionari', u smislu da su reagovali na drasticne promjene izazvane revolucijom i zeljeli da 'ponovo uspostave' ono sto se sada pocelo nazivati ancien regime. Konzervativci nisu nufuo bili potpuno suprotstavljeni ijednoj evoluciji obicaja iii pravila.
98
Jednostavno, oni su propovjedali intenzivnu opreznost, i insistirali na tome da sujedine osobe, koje sumogli donijeti odluke o takvim promjenama, bili odgovorni ljuui u tradicionalnim drustvenim institucijama. Bili su posebno sumnjicavi po pitanju ideje da svalw moze biti gradanin- sa jednakim pravima i obavezama- posto veeina ljudi, po njihovom misljenju, nisu imali, niti ee ikada imati, moe rasudivanja potrebnu da bi se donijele vazne drustvenopoliticke odluke. Umjesto toga, oni su vjerovali u hijerarhijske politicke i religiozne strukture- naravno, u one velike, ali na neki nacin cak vise u lokalne strukture: dobre porodice, 'komune', i stagod drugo da se svrstavalo pod grupom- ugledno. Vjerovali su u porodicu, to jest, hijerarhijsku, patrirhalnu p~rodicnu strukturu. Vjera u hijerarhiju (kao nesto neizbjezno i pozeljno) je glavna karakteristika konzervativizma. Politicka strategija je bila jasna-ponovo uspostaviti i zadrZati autoritet ovih tradicionalnih institucija, i pokoriti se njihovoj mudrosti. Ako bi rezultat bio veoma spora politicka promjena, ili cak nikakva politicka promjena, neka tako i bude. I ako bi ove institucije odluCile da implementisu proces spore evolucije, neka tako i bude. Postovanje hijerarhije je bilo, konzervativci su vjerovali,jedini garant reda. Konzervativci su se, dakle, gnusali demokratije, kojaje za njih omacavalakraj poStovanjuhijerarhije. Stavise, bili su sumnjicavi i prema prosirenom pristupu obrazovanju, koje bi prema njima trebalo biti rezervisano samo za trening elite kadrova. Konzervativci su vjerovali darazmak izmedukapaciteta visih i nizihklasane samo da je bio nepremostiv, vee i dio osnQvnog ljudskog karaktera i, samim tim, autorizovan od strane raja. Francuska revolucija, usko definisano, nije trajala veoma dugo. Pretvorila se u rezim Napoleona Bonaparte, koji je pretvorio njihova univerzalisticko samo-uvjerenje i misionarsku revnost u francusku imperijalnu ekspanziju opravdanu revolucionarnim nasljedem. Politicki, konzervativna ideologija je narastala svugdje nakon 1794., i, u Evropi kojom je dominirala Sveta Alijansa, 99
navodno je postavljena na vlast nakon Napoleonovog poraza 1815. Oni koji su smatrali da je ikakav povratak na ancien regime bio nepozeljan i nemoguc, morali 'su da se re-grupisu i razviju kontraideologiju. Ova kontraideologija dobila je ime liberalizam. Liberali su zeljeli da raskinu sve veze sa vladavinom terora a da ipak spasu ono sto su mislili da je osnovni duh koji se pojavio iz Francuske revolucije. Insistirali su da promjena, ne samo daje bila normalna, nego je hila i neizbjezna,jer zivimo u svijetu vjecnog progresa prema dobrom drustvu. Primali su da bi prebrza promjena mogla biti, i zaistaje bila, kontraproduktivna, ali su insistirali da su tradicionalne hijerarhije bile neodrzive i, u principu, nelegitirnne. Slogan Francuske revolucije koji im se najvise dopao bio je: 'karijere otvorene za talente' (la carriere ouverte aux talents), ideja koja je danas poznatija u frazama 'jednakost mogucnosti' i 'meritokratija'. I upravo na osnovi ovakvih slogana, liberali ce izgraditi svoju ideologiju. Liberali su napravili distinkciju izmedu razliCitih vrsta hijerarhija. Nisu bili protiv onih za koje su mislili da su prirodne hijerarhije; bili su protiv nasljeaenih hijerarhija. Prirodne hijerarhije, tvrdili su, ne samo da su bile prirodne, vee i prihvatljive za veliki dio stanovnistva, i samim tim legitimne, i bile su legitmna osnova za autoritet, dok su nasljedene hijerarhije onemogucavale drustvenu mobilnost. Nasuprot konzervativcima, koji su bili 'PartijaReda', liberali su se predstavili kao 'Partija Pokreta'. Promjena situacija zahtijevala je neprekidnu reformu institucija. Ali drustvene promjene koje ce usljediti trebale bi se odvijati u prirodnom tempu -to jest, ni presporo ni prebrzo. Pitanje koje su liberali postavili bilo je ko bi trebao da preuzme vodstvo u izvrsavanju tih potrebnih reformi. Nisu imali povjerenja u tradicionalne hijerarhije, nacionalne iii lokalne, klerikalne ili sekulame. Ali su takode bili surnnj acavi i prema masi stanovnistva, rulji, zakoju su smatrali daje u principu neobrazovana i samim time narazurnna.
100
Ovo je znaCilo, liberali su zakljucili, da postoji samo jedna grupa koja bi trebala preuzeti odgovomost da vodi i donosi odluke o tome koje su promjene potrebne- a to su specijalisti. Specijalisti, po defmiciji, su razumjeli smisao onaga Sto su izucavali i samim tim su najbolje mogli formulisati reforme koje su bile neophodne i pozeljne. Specijalisti, po svojoj obuci, su hili pa2ljivi i pronicljivi. Razumjeli sui mogucnosti i opasnosti promjena. Posta je svaka obrazovana osoba hila specijalist u necemu, proizilazilo je da su oni kojima je dozvoljeno da praktikuju ulogu gradanina, hili obrazovani stalez i koji su, dakle, hili specijalisti. Drugi bi mazda vremenom hili primljeni u ovu grupu, nakon sto bi primili potrebno obrazovanje koje bi im dozvolilo da se pridruZe druStvu racionalnih, obrazovanih ljudi. Ali koja vrsta obrazovanja? Liberali su tvrdili da obrazovanje mora da se promjeni, od 'tradicionalnih' formi znanja, onaga sto danas zovemo hrunanistickim disciplinama, premajedinoj teoretskoj osnovi prakticnog znanja, nauci. Nauka (koja je zamijenila ne samo teologiju vee i filozofiju) ponudila je put za materijalni i tehnoloski progres, a samim tim i moralni progres. Od svih vrsta specijalista, naucnici su predstavljali zenit intelektualnog rada, summum bonum. Politicki lideri koji su zasnivali svoje programe na naucnom znanju su bilijedini koji su predstavljali pouzdane predvodnike u novu eru holje buducnosti. Kao sto se moze jasno primjetiti, sto se fenomena drustvene promjene tice, liberalizam je bio dosta umjerena ideologija. Doista, liberalizam uvijeknaglasavasvoju umjerenost, svoj 'centrizam' u politickoj sferi. Tokom 1950-ih, vodeCi americki liberal, Arthur Schlesinger junior je napisao knjigu o liberalizmu kojuje nazvao Vitalni centar. U prvoj polovini devetnaestog vijeka, cjelokupna ideoloska scena je, u osnovi, hila sukoh izmedu konzervativaca i liherala. Doista, nije postojala jaka grupa koja se zalagala za radikalniju ideologiju. Oni koji su naginjali radikalizmu cesto su se, kao maleni dodatak, prikljucivali liberalnom pokretu, ili tezili da stvore malenu 101
grupu ljudi sa buntovnickim stavovima. Sebe su nazivali demokratama, ili radikalima, ili ponekad socijalistima. Podrazumjeva se da nisu gajili simpatije prema konzervativnoj ideologiji. Ali su smatrali da su liberali, iako su prihvatali normalnost promjene i podrzavali (malcar teoretski) koncept gradanstva, bili previse stidljivi i u stvari se bojali fundamentalne promjene. Tekje 'svjetska revolucija' 1848. transformisala ideolosku panoramu od one sa dva ideoloskakandidata (konzervativci protiv liberala), u onu sa tri- konzervativci kao desnica, liberali kao centar, i radikali kao ljevica. Sta se to dogodilo 1848.? Sustinski, dvije stvari. Sa jedne strane, dogodila se prva istinska 'drustvena revolucija' modemog doba. Nakratko, izgledalo je da pokret koji su podrzavali urbani radnici dobija snaHu u Francuskoj, a ovaj pokret je irnao uticaja i u drugirn zernljarna. Doista, politicki znacaj ovog pokreta nije trajao dugo. Uprkos tome, djelovao je zastra5ujuce na one koji su irnali moe i privilegije. U isto vrijeme, odvijala se jos jedna revolucija, ili serija revolucija, koje su istoricari nazivali 'proljece nacija'. U velikom broju zemalja pojavljivali su se nacionalni iii nacionalisticki ustanci. Svi su bili podjenako neuspjesni, i podjednako zastrasujuCi za one koji su bili na vlasti. Ova kombinacija oznacavala je pocetak modela koji ce se sljedeceg vijeka ponavljati u svjetskom sistemu: antisistemski pokreti kao glavni politicki akteri. S\>jetska revolucija 1848. predstavaljala je iznenadan plarnen kojije uga5en, i nakon togaje usljedilajakarepresijakojaje trajala dugi niz godina. Ali je revolucija postavila vaina pitanja u vezi strategija, to jest, ideologija. Konzervativci su iz ovih dogadaja izvukli jasnu pouku. Shvatili su da je slijepa realccionarna taktika princa Mettemich-a, koji je cetrdeset godina bio drzavni ministar (efektivno, ministar spoljnih poslova)Austro-Ugarske i bio pokretae akcija Svetog Saveza cijije cilj bio da uguse sve revolucionarne pokrete u Evropi, i svih ostalih koji su bili sa njim, bila kontraproduktivna. Dugorocno, njihova talctika nije slu:Zila da sacuva
102
tradiciju kao ni da garantuje red. Umjesto toga, oni su izazivali bijes, ozlojedenost, ijacanje subverzivnih organizacija koje su podrivale red i mir. Konzervativci su uocili da je jedina zemlja koja je 1848. izbjegla revoluciju bilaEngleska, iako je ona, u prethodnoj deceniji, imalanajjaci radikalni pokret u Evropi. Izgledalo je daje tajna bio oblik konzervativizma koji je propovjedan i praktikovan izmedu 1820. i 1850. od strane ser Roberta, akoji se sastojao od blagovremenih (ali ogranicenih) koncesija namijenjenih podrivanju privlacnosti radikalnih akcija, privlacnosti koja bi se dugorocno mogla pojaviti. Tokom sljedece dvije decenije, u Evropi su Peeliteove taktike pust1le korijen u onome sto ce se zvati 'prosvijetljeni konzervativizam', kojije cvjetao ne samo u Engleskoj nego i u Francuskoj i Njemackoj. U isto vrijeme, radikali su izvukli stra~eske lekcije iz svojih padova u revolucijama 1848. Vise nisu htjeli da igraju ulogu dodatka libarala. Ali spontanost, koja je bila glavni izvor snage za pred-1848. radikale, je pokazala svoja ozbiljna ogranicenja. Spontano nasilje je imalo efekat papira koji je bacen na vatru. Vatra se odmah zapali ali isto tako brzo se i ugasi. Takvo nasilje nije bilo veoma dugotrajno gorivo. Neki radikali sui prije 1848. propovjedali altemativno ljesenje stvaranja utopijskih komuna koje bi se povukle iz ucesca u visoj drustvenoj sferi. Ali, ovaj projekat nije bio privlacan za veCinu ljudi, i imao je jos manje uticaja na istorijski sistem nego sto je to imalo spontano buntovnistvo. Radikali su traZili efektivniju altemativnu strategiju, i pronaSli su je u osnivanju organizacija -sistemskih, dugorocnih organizacijakoje bi pripremile politicko tle za fundamentalnu drustvenu promjenu. Konacno, i liberali su izvukli lekciju iz revolucija 1848. Dosli su do zakljucka da nije bilo dovoljno samo propovjedati vrline oslanjanjana specijaliste da bi se izvrsilaraz=Jlfiv~ena ,, I drustvena promj ena. Morali su aktivno da se , ~una pob: · ~koj sceni da bi stvari uistinu bile predate u ruke ~~fllistima. A o10 je za njih znaCilo dace morati da se sukobe l&,ko s~ s~~Jim 9t(,¥'im \ -::>.., ~ ,,\.'?-/ 103 • ~r~ v
konzervativnirn rivalima tako i sanovoformiranimradikalnim rivalima Ako su liberali h~eli da sebe predstave kao politicki centar, oni su na tome morali da rade sa programom kojije bio 'centristicki' u svojim zahtjevima, kao i sa setom taktika koje bi ih smjestile negdje na sred puta izmedu konzervativnog otpora prema bilo kakvim promjenamai insistirartiaradikalapaektremno brzoj promjeni. U periodu izmedu 1848. i prvog svjetskog rata prisustvivali smo definisanju jasnog liberalnog programa za centralne drzave savremenog svjetskog sistema. Ove drzave su tezile da izgrade sebe kao 'liberalne drZave'- to jest, drzave zasnovane na konceptu gradanstva, citavog seta garancija protiv autoritarne samovolje, i odredene otvorenosti u javnom Zivotu. Program koji su liberali razvili sastojao se iz tri glavna elementa: postepeno sirenje prava na glas i, u vezi sa ovim i sustinski va2no za to, ekspanzija pristupa obrazovanju; sirenje uloge drzave U ZaStiti gradana od povreda na radnom mjestu, izgradnja zdravstvenih objekata i pristup njima, i 'peglanje' velikih oscilacija u primanjima tokom zivota; uoblieavanje gradana ddave u novu kategorij u 'nacije'. Ako pazljivo pogledamo, ispostavlja se da su ova tri elementajedan od nacina primjene slogana 'sloboda,jednakost, i bratstvo' ujavne zakone. Postoje dvije osnovne stvari koje se daju primjetiti u ovom liberalnom programu. Prvo je to sto je najvecim djelom implementiran do.prvog svjetskog rata, harem u pan-evropskom svijetu. Drugo je to sto liberalne partije nisu uvijek bile one koje su, u stvamosti, najvise uCinile da implementiraju taj program. Interesantno je to sto su liberalni program velikih djelom implementirali ne-liberali- sto je rezUltat promjene strategija tri ideologije, promjene koja se dogodila nakon revolucija iz 1848. Liberali su se donekle povukli, i poceli stidljivo napadati soptveni program. Bojali suse da po drugi putne izazovunemire 1848. Konzervativci, sa druge strane, dosli su do zakljucka da je liberalni program skroman i u principu razuman. Poceli su da ga usvajaju- Disraelijevo prosirenje prava na glas, legalizacija radnickih sindikata od 104
strane Napoleona III, Bisrnarck-ovo stvaranje socijalne drzave. A radikali su poeeli da se zadovoljavaju ovirn ogranieenirn reforrnarna, ida se doista i zala:Zu za njih, dok su, u isto vrijerne, izgradivali svoju organizacionu bazu da bi u buducnosti stupili na vlast. Kornbinacija ovetri takticke prornjene koje su izvrsile ove tri ideoloske grupe znaeila je da liberalni program efektivno postaje zajednicka definisuca karakteristika·geokulture, jer su se konzervativci i radikali transforrnisali u rnodifikovane iii cak i otvorene zagovornike liberalizrna, sa kojirn su prograrnske razlike postale rnarginalne vise negoli fundarnentalne. NaroCito na trecern stubu, 'bratstva', mozemo vidjeti kako se neprekidno ujedinjuju ova tri ideoloska stanovista. Kako je rnoguce stvoriti naciju? Tako sto ce se naznaCiti kako koncept gradanstva iskljucuje druge iz te grupe. Nacija se stvara tako sto se propovjeda nacionalizarn. Nacionalizarn seu devetnaestom vijeku propagirao putem tri glavne institucije: osnovne skole, vojske i nacionalne proslave. Osnovne skole su bile zvijezda vodilja liberala, aplaudirali su irn radikali, a prihvatili su ih konzervativci. Oni su radnike i seljal(e pretvorili u gradane koji su posjedovali minirnalne sposobnosti koje su bile potrebne da bi se obavljale nacionalne du:Znosti: poznati trio Citanja, pisanjai racuna.rYa. Skole su uCile gradanskirn vrijednostirna, prevazilazeCi partikularizrne i predrasude porodicnih struktura. I nadasve, predavale su nacionalni j ezik. Pocetkorn devetnaestog vijeka, sarno nekoliko evropskih drZava je praktikovalo sarno jedan nacionalnijezik. Krajern istog vijeka, tal(av jezik su imali govoto svi. Nacionalizarn se ucvrscuje neprijateljstvom prerna protivnicirna. VeCina drZava u centru su tezile da usade ovo neprijateljstvo prerna nekoj susjednoj zernlji, ito su zasnivali na nekoj teoriji. Ali postojala je jos jedna, cak i va:Znija, vrsta ovakvog neprijataljstva, ona koja je bila zasnovanana stavu daje pan-evropski svijet bio suprotstavljen ostatku svijeta, neprijateljstvo koje je institucionalizovano kao rasizarn. Ono se zasnivalo na difuziji koncepta 'civilizacije'- u jednorn, urnjesto u rnnostvu. Pan-evropski svijet, kojije politicki i 105
ekonomski dominirao svijetom, sebe je definisao kao srce, najvise dostignuce civilizacij skog procesa koji je sezao do korijena Evrope, za koji se pretpostavljalo da su se nalazili u antickom svijetu. Sa obzirom na stanje civilizacije i tehnologije u devetnaestom vijeku, pan-evropski svijet je tvrdio da ima duznost da se nametne, kultumo a i politicki, svima drugima- Kipling-ov 'Teret Bijelog Covjeka', 'oCigledna sudbina' Sjedinjenih Drzava, francuska 'mission civilisatrice '. Devetnaesti vijekje postao vijek obnovljenog direktnog imperijalizma, sa ovim dodatnim sastojkom. hnperijalna osvajanja nisu vise bili samo pohod drzave, cak ni drzave koju potpomaze crkva. Ona su postala strast nacije, du:lnost njenih gradana. Ovaj zadnji dio liberalnog programa su sa osvetom preuzeli konzervativci, koji su u tome vidjeli siguran nacin da se utisaju klasne podjele i time zagarantuje unutra5nji mir. Kada je doslovno svaka evropska socijalisticka partija podr:Zala svoju naciju i saveznike u ratu, bilo je jasno da je ono sto su konzeravitivci mislili o uticaju nacionalizma na prethodno opasne klase- bilo tacno. Uspjesnost liberalizma u definisanju geokulture savremenog svjetskog sistema u devetnaestorn vijeku i vecern dijelu dvadesetog je institucionalno bilo je rnoguce zbog razvoja zakonskih normi liberalne dr:Zave. Ali je takode bilo moguce i zbog rasta i uravnotezenog povecanja znacaja antisisternskih pokreta. Ovo mozda zvuCi paradoksalno, posto antisisternski pokreti navodno postoje da bi podrivali sistem, ne da bi ga odr:Zavali. Ipak, aktivnosti ovih pokreta na globalnom planu su sluzile da znacajno ojacaju sistern. Dekonstruisanje i obja5njenje ovog fenornena, koji izgleda kao paradoks, je krucijalno za razurnijevanje naCina na koji se kapitalisticka svjetska privreda- konstanno povecavajuCi svoju veliCinu i bogatstvo, sirnultano sa polarizacijom u vezi sa podjelom - drzala zajedno. Unutar drzava, pokusaji grupa koje su se trudile da postignu ukljucenje rnedu gradane postale su centralni cilj antisistemskih
106
pokreta, to jest organizacije koje su te:Zile da izazovu fundamentalne pro~ ene u organizacij i drustva. N a neki nacin, one su se trudile da implementisu slogan sloboda,jednakost i bratstvo na nacin koji se bitno razlikovao od onog koji su koristili liberali. Urbana industrijska radnicka klasa, ono sto se nazivalo proletarijat,je bila iskljucena grupa kojoj je bilo najlakse da osnuje ozbiljne organizacije. Clanovi ove grupe su bili koncentrisani u nekoliko urbanih centara i nj ihovim clanovima je bilo lako da komuniciraju medu sobom. Kada su poceli da se organizuju, njihovi uslovi za rad i nivo kompenzacija su bili veoma losi. Oni su ipak imali vafuu ulogu u glavnim proizvodnim aktivnostima koje su stvarale visak vrijednosti. Do sredine devetnaestog vijeka, radnicke organizacije (sindikati) i organizacije izjavne sfere (radnicke i socijalisticke stranke) pocele su se pojavljivati, prvo u najjaCim centrima industrijske proizvodnje (zapadna Evropa i SjevemaAmerika) a zatim ina drugim mjestima. Tokom gotovo Citavog devetnaestog vijeka i velikog djela dvadesetog vijeka, dr:Zavni aparati, kao i fume, su bili neprijateljski raspolozeni prema ovim organizacijama. Proizilazilo je da je klasna borba neravnopravni teren za sukob, na kojem su 'socijalisticki pokreti' vodili tesku bitku napredujuci uzbrdo da bi postigli sukcesivne, relativno male koncesije. U ovom modelu utisane politicke borbe postojao je jos jedan element, element koji nas vraca na raspravu koju smo vodili u vezi sa domacinstvima i identitetima statusnih grupa. Socijalisticki pokret je definisao svoju borbu kao sukob izmedu radnika protiv kapitalista. Ali ko su bili radnici? Uobicajeno, oni su bili odrasli muskarci dominantne etnicke grupe u bilo kojoj zemlji. To su primamo bili kvalifikovani ili polu-kvalifikovani radnici sa odredenim obrazovanjem, veliki dio one industrijske radne snage koji su se u devetnaestom vijeku nalazili svuda u svijetu. Oni koji su bili 'iskljuceni' shvatili su da, posto su naizgled imali malo mjesta u socijalistickim i radnickim organizacijama, su morali da se umjesto
107
toga organizuju u statusno-grupne kategorije (zene sa jedne strane, i rasne, religiozne, lingvisticke i etnicke grupe sa druge strane). Ove grupe su cesto bile podjednako antisistemske kao radnicki i socijalisticki pokreti, ali su svoje momentalne zalbe definisale potpuno drugaCije. OrganizujuCi se po tim osnovama, usle su u nadmetanje sa, a cesto su se i suprotstavile organizacijama radnika koje su se zasnivale na klasnoj podljeli. Od, otprilike, 1830. do 1970., istorija odnosa izmedu ove dvije vrste antisistemskih pokretaje bila istorija velikih tenzija, cak i neprijateljstva, sa najvise povremenim periodima simpatije i kooperacije. Stavise, tokom ovog perioda, organizacije sa vise statusno grupnih identitetanisu nimalo lakse saradivale medu so born nego sto je ijedna od njih saradivala sa radnickim i socijalistickim organizacijama. Ipak, ove statusno grupne identitetske organizacije su definisali svoje dugorocne ciljeve (mnoge od njih nisu ovo objavljivale), svoje ciljeve na srednji rok, i svi ciljevi su grupisani oko ideje da se pro sire prava na pripadnost gradanstvu tako da i oni, kao iskljucena grupa, imaju prava na taj status. Svi oni su docekani sa, u najmanju ruku, protivljenjem, cesce i otvorenim neprijateljstvom, u vezi njihovih prijedloga da se i oni ukljuce u grupu punopravnih gradana unutar liberalne drzave. SuoCili su se da dva fundamentalna strateska pitanja. Prvo je bilo: koja bi strategija bilanajefikasnijana srednji rok? Drugo je bilo: koje oblike saveza jedna vrsta antisistemskog pokreta bi trebao da uspostavi sa drugim vrstama? Nijedno od ova dva pitanjanije bilo moguce lako niti brzo razrijesiti. Iskljucene grupe su se suoCile sa nekim oCiglednim, momentalnim poteskocama u svom politickom organizovanju. Zakonje cesto, na mnoge nacine, ogranicavao njihova pravo da se organizuju. Najvecim dijelom, potencijalni clanovi su bili veoma slabi, makar sto se tice svakodnevne moCi. Kolektivno (a najvecim dijelom ni individualno) nisu imali pristup znacajnim kolicinama 108
novca. Glavne institucije veCine dr:Zava su bile neprijateljski nastrojene prema njihovim naporima. Stoga, te grupe su veoma lako bile potiskivane. Ukratko, proces organizovanjaje dug i spor, i veci dio ovog perioda organizacije su provele u naporima da zadrZe glavu imad vode. Jedna od glavnih rasprava vodila se u vezi pitanja da lije vaznije za iskljucene grupe da promjene sebe ili da promjene institucije koje su ih tlaCile. Ovo je ponekad nazivano razlikom izmedu kultume strategije i politicke strategije. Na primjer, kada se govori o naciona1istickoj grupi, da lije vaznije da se obnovi umiruCi nacionalni jezik ili da se iz te grupe izaberu predstavnici u parlamentu? Za radnicki pokret, je li va:Znije da se odbije legitimnost svih drzava (anarhizam) ili da se transformisu postojece drzave? Unutar pokreta, rasprave oko strategije su bile zestoke, nepokolebljive, veomarazdome, i veoma uznemirujuce za sve ucesnike. Zasigumo, dvanag1a.Sena pitanjanisu nu:Zno iskljucivalajedno od drugog, ali su mnogi osjecali da su ona vodila u dosta razlicitim strateskim smjerovima. Zalaganje za kulturnu opciju, ako je smijemo tako zvati, se uvijek zasnivalo na tvrdnji da politicke promjene na kraju uvijek postaju povrsinske ida su uvijek prihvatale i izopacavale osnovne ciljeve radikalnih, ili antisistemskih pokreta. Tu je takode bioi sociopsiholoski argument- da sistem drZi obicne ljude porobljene tako sto organizuje njihove psihe, ida je unistenje ovih metoda socijalizacije psiha bilo neophodan preduslov za drustvenu promjenu. Zalaganje za politicku opciju zasnivalo se na tvrdnji da su pobomici kultume opcije bili naivne zrtve obmana, zato sto su pretpostavili dace im si1nici dozvoliti da naprave ikakve ozbiljnije kulturne promjene koje su zamislili. Oni koji su se zalagali za politicku opciju uvijek su nagla.Savali realnost moCi, i insistirali daje transformisanje odnosa moCi, ne rnijenjanje psiha potlacenih, bio preduslov za bilo kakvu drustvenu promjenu.
109
Istorijski, ono sto se dogodilo je to sto su, nakon trideset do pedeset godina kako prijateljske tako i neprijateljske rasprave, zagovornici politicke opcije odnijeli pobjedu u unutraSnjirn borbama u svirn antisistemskirn pokretirna. Konstantno prigtiSivanje aktivnosti oba pokreta od strane mocnika, proizvelo je to da su razni oblici zalaganja zakulturnu opciju poceli izgledati kao neodgovarajuci za postizanje ciljeva antisistemskih pokreta. Sve vise i vise, ljudi su pocinjali da budu 'militantni', i sve vise i vise su izabirali da budu 'dobro organizovani', i ovakva kombinacija je mogla biti efektivno izvrsena samo od strane grupa koje su izabrale politicku opciju. Pocetkom dvadesetog vijeka, moze se reci daje politicka opcija ne samo odnijela pobjedu u ovoj debati u vezi sa strategijom, vee da su antisistemski pokreti postigli dogovor- svaki od njih pojedinaeno, ali paralelnirn putevirna- oko dvo-stepenog programa rada: prvo dobiti vlast u drl.avi; a onda transformisati svijet/drZavu/ drustvo. Naravno, ostalo je jos dosta toga nerazjasnjenog u ovoj dvo-stepenoj strategiji. Glavno pitanje je bilo: sta to znaCi dobiti vlast u drfuvi, i kako bi neko to uopste mogao postiCi? (Pitanje na koji naCin transformisati svijet je rijede raspravljano, mo:lda zato sto je smatrano za pitanje buducnosti radije negoli za pitanje danasnjice ). Na primjer, da lise moe unutar drzave dobijala tako sto bi se prosirilo pravo glasa? Tako sto bi se ucestvovalo na izborima a zatirn i u vladi? Da lije to podrazumjevalo podjelumoei ili preuzimanje moei od drugih? Da li je to podrazumjevalo mijenjanje drzavnih struktura ili samo kontrolisanje postojeCih? Nijedno od ovih pitanja nikada nije u potpunosti razjasnjeno, i veeina organizacijaje opstala zato sto su dozvolili pobornicirna drugaCijih, cesto kontradiktornih, obja.Snjenja da ostanu unutar njihove zajednice. Ali cak i kad je dvo-stepena politicka strategija postala centralno pitanje organizacione akcije, unutrasnje debate nisu se smirile. Jer, pitanje ja tada postalo: kako neko uopste moze preuzeti 110
kontrolu nad drzavnom masinerijom? Klasicni prirnjerte debate je bila debata izmedu ucesnika Druge i Trece Intemacionale, a koja je ranije otpocela u okviru socijal-demokratskih strimaka. Onaje cesto predstavljana kao debata izmedu reformizma i revolucioname akcije, sto je bilo pomalo neistinito. Kadaje Eduard Bernstein savjetovao Socijal-Demokratsku Partiju Njemacke da prihvati njegov'revizionizam',zastaseonzalagao?Ukratko,srzargumenta bila je serija sukcesivnih pretpostavki: vecina stanovnistva bili su 'radnici', pod cime se podrazumjevalo industrijski radnici i njihove porodice. Univerzalno (mliSko) pravo glasa bi sve radnike pretvorilo u punopravne gradane. Radnici bi mogli glasati u skladu sa svojim interesima, sto znaci da bi svoju podrsku dali Socijal-Demokratskoj Partij i. Ergo, kada se j ednom usvoj i univerzalno pravo glasa za muskarce, Socijal-Demokrate bi mogle izglasati zakone koji su potrebni da se zemlja transformise u socijalisticko drustvo. Svaka od ovih sukcesivnih pretpostavki je izgledala logicno. I za svaku se ispostavilo daje bila pogresna. Pozicijarevolucionaraje biladrugacija. Tupozicijujeklasicno formulisao Lenjin, i prema njoj' proleteri nisu bili vecina stanovnistva u velikom broju zemalja. U takvim zemljama nije bilo slobodnog izbomog procesa; a i ako gaje bilo, burzoazija ne bi ispostavala rezultate ukoliko bi proleteri pokusali da izglasaju svoje predstavnike koji bi postali vlast. Burzoazija to jednostavno ne bi dozvolila. Revolucionari su predlagali seriju kontrapretpostavki: Urbani prolaterijatje bio jedini progresivni istorijski akter. Cak ni urbani proleteri, dane govorimo o drugim dijelovima stanovnistva (ruralni radnici, na primjer), nisu uvijek bili svjesni svojih interesa. Militanti radnickih partija su bili u stanju da defmisu interese urbanog proletarijata jasnije nego sto je to mogao prosjecni proleter, a oni su mogli i da postignu to da radnici razumiju svoje interese. Ovi militanti su se mogli tajno organizovati i mogli su doCi na vlast putem ustanka koji bi pridobio podrsku urbanog proletarijata. Tada bi mogli nametnuti 'diktaturu proletarijata' i-transformisati zemlju u
111
socijalisticko drustvo. Svaka od ovih sukcesivnih pretpostavki je izgledala logicno. I za svaku se ispostavilo daje bila pogresna. Jedan od najve6ih problema antisistemskih pokreta s kraja devetnaestog i veceg dijela dvadesetog vijeka je njihova nesposobnost da nadu znacajniju zajednicku osnovu. Dominantan stav u vecem broju antisis:temskih pokreta bio je uy da sunesuglasice drugih antisistemskih pokreta bile "sekundarne i ometajuce. Svaki od pokreta je insistirao da se prvo trebaju razrijesiti nesuglasice koje imaju oni. Svaki pokret je tvrdio da bi uspijesno razrijesavanje njihovih nesuglasica stvorilo situaciju u kojoj bi druge nesuglasice mogle biti razrijesene poslije i kao rezulat rijesavanja njihovih problema. Ovo mozemo najlakse vidjeti u teskim odnosima izmedu radnickih/socijalistickih pokreta i zenskih pokreta. Stav radnickog sindikata premazenskim pokretimaje bio daje zaposljavanje zena bio mehanizam koji su koristili poslodavci s ciljem da pribave jeftiniju radnu snagu i daje, stoga, to zaposlenje predstavljalo prijetnju interesima radnickih klasa. VeCina urbanih radnika, tokom devetnaestog i u velikom dijelu dvadesetog vijeka, su vjerovali u drustveni model u kom bi udate zene trebale biti domaCice koje ne ucestvuju na trzistu rada. Umjesto ucesca zenana trzistu rada, sindikati su se borili da dobiju ono sto se zvalo 'porodicna nadnica', sto je znaCilo nadnica koja je dovoljno visoka da bi muski industrijski radnik mogao da izdrzava sebe, svoju zenu i njegovu maloljetnu djecu. Socijalisticke partije su bile, ako ista, cakjos sumnjicavije u vezi sa ulogom zenskih organizacija. Osim onih zenskih grupa koje su se definisale kao sekcije socijalistickih partija i ciji je cilj bio da organizuju zene i cerke clanova Partije za obrazovne zadatke, zenske organizacije su smatrane za burzoaske organizacije, posto su njihove liderke najcesce poticale iz stale:Za burzoaskih zena i njihovi ciljevi su samim tim smatrani za, u najboljem slucaju, sekundarne za radnicku klasu. Sto se tice zenskog prava na glas, dok su socijalisticke partije to teorijski
112
podrzavali, u praksi su bili veoma skepticni. Vjerovali su dace zene iz radnicke klase manje v:ierovatno negoli muskarci iz radnicke klase glasati za socijalisticke partije, jer je uticaj religioznih organizacija, koje su bile neprijateljske prema socijalistickim partijama, bio veCi na zene. Ali, zenske organizaciju su vratile tu uslugu. Oni su radnicke i socijalisticke pokrete smatrale za one koji produzavaju znacaj patrijarhalnih stavova i zakona protiv kojih su se borile. Zene iz srednje klase, koje su bile u organizacijama za prosirivanje prava glasa, cesto su tvrdile da su obrazovanije od muskaraca iz srednje klase, ida je, po liberalnoj logici, proizilazilo da bi im n~prije trebala biti zagarantovana puna prava gradanki, sto, istorijski, nije bio slucaj u vecini zemalja. Zakonska prava da naslijede, da barataju novcem, da potpisu ugovore, i da budu nezavisne osobe pred zakonom bila su, generalno, mnogo relevantnija u onim porodicama koje su posjedovale imovinu. I zenske karnpanje protiv druStvenih problema (alkoholizam, zlostavljanje zena i djece ), i za kontrolu nad svoj im tijelima su cesto bile direktno usmjerene protiv muskaraca iz radnicke klase negoli muskaraca iz srednje klase. Odnos radnickih/socijalistickih pokreta prema etnickim/ nacionalistickim pokretima suocavao se sa slicnim poteskocama. Radnicki pokreti su smatrali etnicke pokrete bilo koje vrste za mehanizme pomocu kojihje trebalo podijeliti radnicke klase. Zah~evi potlacenih etnickih i rasnih grupa da budu ukljucene na trziste radaje docekano sa istim odgovorom sakojim su docekani i zah~evi zena. u osnovi, prihvaceni su kao nesto sto slu.Zi interesu poslodavaca, omogucavajuCi im da pribave jeftiniju radnu snagu. Veliki broj sindikata se trudio da iskljuce takve 'manjine' sa trzista rada, naravno ne sa Citavog trzista, vee iz onog segmenta koji je bio donekle bolje placen i kojije tradicionalno bio rezervisan za radnike iz dominantne etnicke grupe. PokuSaj da se iskljuee manjine ojacao je otporpremamjeramakoje sudozvoljavale imigraciju iz zona koje bi povecale iii ojacale te grupe manjina. Ono je cak
113
ojacalo i otpor (ili makar neodlucnost) prema odlukama koje bi ukinule razne oblike prinudnog rada,jer bi to omoguCilo priliv novih radnika koji bi tako mogli slobodno da se nadmecu na trzistu slobodnog rada. Antagonizmi su bilijos sna.Zniji kadaje u pitanju bio odnos radnickog/socijalistickog pokreta prema cjelokupnom nacionalistickom pokretu, koji je tra2io secesiju od dr:Zave u kojoj je radnicki pokret formiran. Ovo je bio predominantan stav bez obzira da li je pokret bio unutar dijela maticne zemlje, ili u kolonijalnoj teritoriji 'preko mora' koju je kontrolisala maticna drzava. U principu, radnicki/socijalisticki pokret je osudivao takve nacionalisticke (kao i zenske) pokrete tvrdeCi da su u osnovi burzoaske organizacije koje se zala2u za interese bur:Zoazije (cak i ako je bila drugaCija od one burzoazije protiv koje se nacionalisticki pokret borio). Radnickilsocijalisticki pokret j e tvrdio da nacionalna 'nezavisnost' ne bi donijela ikakvu potrebnu prednost radnickim klasama u zemlji koja se odvojila. To bi im mazda i naudilo ako bi stara, 'imperijalna' sila imala zakone iii strukturu moCi koja je bila m~e neprijateljska prema interesima radnika nagoli sto je to bila priznata, 'nezavisna' sila. U svakom slucaju, socijalisticke partije su insistirale da su sve burzoaske dr:Zave slicne ida je jedino va2no pitanje da li je radnicka klasa bila u stanju da dode na vlast u jednoj ili drugoj dr:Zavi. Samim tim, nacionalizam je bio zabluda i diverzija. Nacionalisticki pokreti su takode odgovorili istom mjerom. Tvrdili su daje opresija stvama, svakodnevna, i prekomjema. Tvrdili su da bi svaki pokusaj zalag~a za radnicke ciljeve znaCio da bi se 'ljudi' podijelili i samim tim oslabili u svom naporu da obezbijede svojanacionalna prava. Tvrdili su da, ukoliko su uopste i postojali posebni problerni u vezi radnickihklasa, oni bi se najlakse mogli rijesiti u okviru nezavisne dr:Zave. I zaista, njihovi zahtjevi iz domenakulture (na primjer, u vezi sajezikom) poklapali su se sa direktnim interesima radnicke klase zemlje koju je nacionalisticki
114
pokret pokusavao uspostaviti, a koji su mnogo radije koristili predlozeni nacionalni jezik negoli oficijelni jezik politicke strukture protiv koje su se nacionalisti borili. Ina kraju, treba napomenuti da ni odnqs zenskih organizacija prema etnickim/nacionalistickim organizacijama nije bio nista bolji. Obje strane su koristile vee pomenute argumente. Sa jedne strane, zenske organizacij e su tvrdile da nista nisu do bile od tih povecanih manjinskih prava gradana iii od postizanjanacionalne nezavisnosti. Ali su takode naglasile ito da je obrazovanim zenama srednje klase uskraceno pravo glasa dok su gotovo svi nepismeni ili imigranti muskarci dobili pravo glasa. Sto se nacionalne nezavisnosti tice, tvrdile su da ni u novoj drzavi nece imati vise sansi da dobiju prava gradanki negoli sto su to imale u prethodnoj dr:Zavi. Ponovo, antagonizamje uzvracen istom mjerom. Etnicki/nacionalisticki pokreti su tvrdili da ienski pokreti predstavijaju interese okupacionih snaga- dominantne etnicke grupe unutar zemlje, imperijalne sile na teritoriji kolonije. Smatrali su da je problem prava :lena sekundaran i takav da bi se najbolje mogao rijesti nakqn sto se njihovi problemi razrijese. Nije tacno da nije bilo dovoljno osoba (cak ni grupa) koje su pokusavale da prevazidu ove antagonizme, i koje su se zalagale da se stvori kompletno ujedinjenje svih ovih razlicitih pokreta. Ove individue su se trudile da ujedine borce, i u odredenim slucajevima sui uspjeli da naprave napredak. Ali cjelokupna slika, od 1848. do, unajmanju ruku, 1945.je bila takva da su ti ujedinitelji imali slab uticaj na svjetske trendove antisistemkih pokreta. Tri glavne varijante ovih pokreta, 1) radnicki/socijalisticki, 2) etnicki/ nacionalisticki, i 3) zenski, uglavnom su ostali u odvojenim uglovima, svaki vodeCi bitku za svoje prijedloge, ignorisuCi, ili cak boreCi se protiv ostalih varijanti. Sa dmge strane, u znacajnoj mjeri, uprkos ovom nedostatku koordinacije (da i ne govorimo o kooperaciji), ispostavljalo se da su strategije raznih vrsta pokreta bile paralelne. Dugorocna istorija ovih pokreta je takva da su do poznog 115
dvadesetog vijeka sve postigle svoje toboznje primame ciljeveformalno integrisanje u status gradana- ali nijedan nije postigao sljedeCi red zacrtanih ciljeva, a to je da iskoriste svoju kontrolu nad drZavama da bi transformisali drustvo. Kasnije cemo se vratiti na ovu pricu. Sa razvijenim i ogranicenim ideologijama, sa antisistemskim pokretima koji su kanalisali energije nezadovljstva, sve sto je trebalo da bi se osigurala efikasnost geokulture bio je njen teoretski aparat. Ovo je bio zadatak za drustvene nauke. Vee smo ispricali pricu o pojavi dvije kulture u prvom poglavlju. Ponovo cemo je ukratko prepricati kao fenomen geokulture koja se pojavljivala. Drustvena nauka j e termin koji je izmislj en u devetnaestom vijeku. Termini 'nauka' i 'drustvena' trebaju biti objasnjeni. Zasto nauka? U devetnaestom vijeku, naukaje bila parolaza postizanje progresa, sto je bio veliki, opsteprihvaceni cilj svjetskog sistema. Danas, ovo ne izgleda nimalo neobicno. Ali u to vrijeme to je predstav~jalo, kao sto smo vidjeli, znacajnu promjenu u sistemima vrijednosti koji su dominirali svijetom znanja: od hriscanskog iskupljenja do prosvjetiteljskih ideja ljudskog progresa. Usljedio je takozvani razvod izmedu filosofije i nauke, koje cemo kasnije zvati 'dvije kulture', i onje doveo do epistemoloske debate u vezi pitanjakako znamo ono staznamo. U devetnaestom vijeku, u strukturama znanja (narocito u tek obnovljenom univerzitetskom sistemu) kao i u opstem svijetu kulture, naucnici su poceli da zadobijaju prednost u odnosu na filozofe i humaniste. N aucnici su tvrdili da su oni, i samo oni, mogli doprijeti do istine. Tvrdili su da su, kao naucnici, potpuno nezainteresovani za dobro ili lijepo, posto se tal
116
kontrolu nad traganjem za istinom. U svakom slucaju, ono sto je postignuto sa ove dvije kulture je radikalna podjela, po prvi put u istoriji covjecanstva, unutar svijeta znanja, izmedu istine sa jedne strane, i dohrog i lijepog sa druge. I dok su se naucnici koncentrisali na izucavanje materijalnih fenomena, a humanisti na izucavanje kreativnih radova, postalo je jasno da postoji va.Zna ohlast cije lociranje, prema parametrima ove podjele, nije hilo jasno. To je hila ohlast drustvene akcije. Francuska revolucija je znanje o drustvenoj sferi ucinila glavnom hrigom politickih institucija Ako je politicka pro~ena hila normalna i ljudi su hili suvereni, dosta je znacilo da se razumije sta su hila pravila na kojima je drustvena sfera hila zasnovana i kako je ta sfera funkcionisala. Traganje za takvim znanjemje postalo ono sto je nazvano drustvena nauka. Drustvena nauka je rodena u devetnaestom vijeku i odmah, i priro~no je postal a arena kako politicke konfrontacije, tako i horbe izmedu naucnika i humanista da ukljuce ovu ohlast u svoje moduse znanja. Za one koji su se nalazili u javnoj sferi (drZave i kapitalisticka preduzeea), kontrolisanje drustvene nauke znaCilo je, na neki naCin, sposohnost da se kontrolise hudu6nost. Aza one koji su se nalazili u strukturama znanja, i naucnici i humanisti su smatrali da hi ovaj teren predstavljao veoma vazan dodatak u njihovoj ne-toliko-hratskoj horhi za preuzimanje kontrole mo6i, kao i za intelektualnu nadmo6nost na univerzitetskim sistemima. U drugoj polovini devetnaestog vijeka, i u prvoj polovini dvadesetog, kao sto smo i ustvrdili, uveliko je prihva6eno da postoji sest disciplina koje se have ispitivanjem drustvene stvarnostiistorija, ekonomija, politicka nauka, sociologija, antropologija i orijentalne studije. Osnovna logika svih ovih sest disciplina, a samim tim i podjele rada u izucavanju drustvene stvarnosti, izvedeno je iz drustvene situacij e u svijetu tokom devetnaestog vijeka. Postoj ale su tri linije rascjepa. Prvaje hila ona izmedu studija zapadnog, 'civilizovanog' svijeta, i studijane-modemog svijeta. Drugarazlika
117
je stvorena unutar zapadnog svijeta, razlika izmedu izucavanja proslosti i izucavanja sadasnjosti. I trecaje onakojaje stvorena na Zapadu da bi napravila distinkciju izmedu onaga sto je liberalna ideologija odredila kao tri odvojene oblasti modemog, civilizovanog drustvenog zivota: trziste, ddava i gradansko drustvo. u epistemoloskom smislu, druStvene nauke su se zajednicki smjestile izmedu prirodnih nauka i humanistickih disciplina, i samim tim, cijepala ihje epistemoloska borba izmedu dvije kulture. Ono sto se zaista dogodilo je to sto su se tri studije sadasnjice Zapada (ekonomija, politicka nauka i sociologija) uveliko preselile u naucnicki kamp i proglasile se za nomoteticke discipline. Preostale tri discipline- istorija, antropologija i orijentalne studije- odolile su ovom pozivu i drzale sebe za humanisticke ili idiografske discipline. Ova detaljna podjela rada je zasnovana na odredenoj strukturi svjetskog sistema: svijetu kojim dominira Zapad, i u kojem su 'ostali' ili kolonije ili polu-kolonije. Kadaje ova pretpostavka prestala biti tacna, u principu nakon 1945., granice su poCinjale biti manje oCigledne i bivale manje od pomo6i rrego sto je to bilo ranije, samim tim, i podjelaradaje poCinjalada bude fleksibilnija. Ono sto se dogodilo drustvenim naukama je prica o uticaju svjetske revolucije iz 1968. na svjetski sistem do koje sada dolazimo. Sto se tice geokulture kojaje konstruisana da odslika tri ideologije, i koja je paradoksalno odrzana zahvaljujuci istim antisistemskim pokretima koji su stvoreni da bi se borili protiv nje, uloga drustvenih nauka bila je da obezbjedi intelektualnu osnovu moralnih opravdanja koja su koriscena da bi se utvrdili mehanizmi funkcionisanja savremenog svj etskog sistema. Oni su bili uveliko uspjesni u ovom poduhvatu, makar sve do revolucije 1968.
118
5. SAVREMENI SVJETSKI SISTEM UKRIZI Podjela, haos i izbori Rekli smo da istorij ski sistemi imaju zivote. Pocinju postojati u nekom vremenu i mjestu, zbog razloga ina naCine koje mozemo anlizirati. Ako prezive porodajne muke, nastavljaju svoj istorijski zivot u okviru i ogranicenjima struktura od kojih se sastoje, prateci svoje ciklicne ritmove dok su, u isto vrijeme, ukopani u svoje sekulame trendove. Ovi sekularni trendovi se vremenom neizbjefuo priblize asimptotama koje znacajno otezavaju unutrasnje kontradikcije unutar sistema: to jest, sistem se susrece sa problemima koje vise ne moze razrijesiti, i ovo izaziva ono sto se zove sistemska kriza. Najcesce, ljudi koriste rijec kriza neobavezujuce,jednostavno trudeCi se da oznace tezak period u zivotu bilo kog sistema. Ali kadgod ta teskocamoze biti razrijesena na neki naCin, tada ne postoji prava kriza vee jednostavno poteskoca ugradena u sistem. Istinske krize su one situacije kada poteskoce ne mogu biti razrijesene u okviru sistema, vee umjesto toga mogu biti prevazidene samo izlaskom izvan i iza istorijskog sistema kojem i poteskoce pripadaju. Da upotrijebimo tehnicki jezik prirodne nauke, ono sto se dogadaje da se sistem racva, to jest, uvida da njegove osnovne jednacine mogu biti razrijesene na dva dosta razlicita nacina. Ovo mozemo prevesti na jezik svakodnevice tako sto cemo reCi da se sistem suocava sa dva alternativna rijesenja za svoju krizu, od kojih su oba potpuno moguca. Efektivno, clanovi sistema su grupno pozvani da naprave
119
istorijski izbor kojim 6e altemativnim putem krenuti, to jest, koja vrsta novog sistema 6e biti izgradena. Posto postojeci sistem ne moze viSe adekvatno funkcionisati unutar svojih odredenih parametara, pravljenje izbora u vezi sa izlaskom iz sistema, o buducnosti sistema (ili sistema, mnozina) koji treba biti izgraden,je neizbjefuo. Ali, potpuno je nepredvidljivo sta 6e ucesnici grupno izabrati. Ptoces racvanjaje haotican, sto znaCi da svaka mala akcij a tokom ovog perioda veoma vj erovatno moze imati znacajne posljed1ce. Uocavamo da sistem nekontrolisano oscilira pod ovim okoinostima. Ipak, u jednom momentu, on naginje najednu stranu. Uobicajeno, treba da protekne dosta vremena prije negoli se napravi definitivan izbor. Ovo mozemo nazvati periodom tranzicije, one Cijije rezultat dostanesiguran. Na kraju, pojavljuje se jasan ishod i tada uocavamo da se nalazimo u drugacijem istorijskom sistemu. Savremeni svjetski sistem u kome zivimo, sistem kapitalisticke svjetske privrede, se trenutno nalazi upravo u takvoj krizi, i to stanjetrajeve6 neko vrijeme. Ovakrizamoze potrajatijos nekih dvadeset i pet do pedeset go dina. Posto j e j edna od glavnih oso bina to da se suocavamo sa nekontrolisanim oscilacijama svih onih struktura i procesa za koje znamo da su nerazdvojni dio postojeceg svjetskog sistema, uocavamo da sui na5a kratkorocna ocekivanja, samim tim, veoma nestabilna. Ova nestabilnost moze dovesti do ogromne nervoze i nasilja dok ljudi pokusavaju da zadrze stecene privilegije i hijerarhijski polozaj u veoma nestabilnoj sitaciji. U principu, ovaj proces moze dovesti do drustvenih sukoba koji poprimaju veomaneprijatan oblik. Kada j e ova kriza otpocela? Genaze fenomena su uvij ek najraspravljanija tema u naucnickom diskursujer se uvijek mogu na6i pretece i predznaci bilo cega u bliskoj proslosti, ali, naravno, takode i u veoma dalekoj proslosti. Jedan od mogucih momenata gdje mozemo poceti ovu pricu o savremenoj krizi sistema je svjetska revolucijaiz 1968., revolucijakojaje znacajno uznernirila strukture
120
svjetskog sistema. Ovaj svjetski dogadaj je oznaCio kraj dugog periada liberalne vladavine, samim tim dislocirajuci geokulturu koja je cuvala neostecene politicke institucije svjetskog sistema. Dislokacija ave geokulture poremetilaje osnove kapitalisticke s\jetske privrede i izlo:Zila ih punoj snazi politickih i kultumih sokava kojimaje uvijek bila podvrgnuta, ali od kojihje u proslosti bila donekle zasticena. Sok iz 1968., na koji cemo se vratiti, nije, ipak, sam po sebi dovoljan da objasni krizu u sistemu. Vee du2e vremena su postojali strukturalni trendovi koji su poci~ali da dosefu svoje asimptote, i san1im tim onemogucavali da se prevazidu ponavaljanja poteskoca u koje bilo koji sistem zapada usljed sopstvenih ciklicnih ritmova. Tek kada shvatimo kakvi su ova trend a vi i zasto se teskoce, koj e se stalno ponavljaju, vise ne rna~ lako razrijesiti, tek tada mo2emo razunrijeti zaSto i kako je sok iz 1968. inicirao disoluciju geokulture kojaje drzala sistem zajedno. U neprekidnom pohodu za akumilisanje, kapitalisti konstantno traZe naCine kojima mogu podignuti prodajne cijene svojih proizvoda i smanjiti troskove proizvodnje. Tone znaci da proizvodaCi mogu samovoljno podici cijene na bilo koji nivo. Ograniceni su sa dvije stvari. Prvaje postojanje konkurentnih prodavaca. Upravo zato je stvaranje oligopolija toliko vafuo, zato sto smanjuju broj altemativnih prodavaca. Druga je nivo efektivne potraznje- koliko novaca imaju kupci, u cjelini- i izbori koje musterije prave jer je njihova kupovna moe ogranicena. Nivo efektivne potraznje prvenstveno zavisi od svjetske distribucije primanja. OCigledno, sto svaki kupac ima vise novca, to onaili onmogu vise kupiti. Ovajednostavnacinjenica predstavlja neizbjefuu i stalnu dilemu za kapitaliste. Sa jedne strane, ani zele da profitiraju sto je vise moguce, i samim tim zele da minimiziraju koliCinu viska koji odlazi ikome drugom, na primjer njihovim zaposlenima. Sa druge, neki kapitalisti moraju dozvoliti neku kolicinu redistribucije stvorenog viska-vrijednosti, iii 6e, u cjelini,
121
biti premalo kupaca proizvoda. Stoga, povremeno, neki proizvodaCi favorizuju povecanje kompenzacije za zaposlene da bi stvorili visu efektivnu potrafuju. S obzirom na nivo efektivne potrafuje u bilo kom momentu, o izborima koji potrosaCi naprave odlucuje ono sto ekonomisti nazivaju elasticnost potra.Znje. Taj pojam se odnosi na vrijednost koju svaki kupac pripisuje na alternativnu upotrebu njenog iii njegovog novca. U oCima kupaca, kupovina varira od nezamjenj ive do potpuno neobavezne aktivnosti. Ovakve procjene su rezultat uzajamnog odnosa izmedu individualnih psihologija, kulturnih pritisaka, i psiholoskih zahtjeva. Prodavci mogu imati samo minimalan uticaj na elasticnost potrafuje, iako marketing (u najsirem smislu te rijeCi) je dizajniran upravo da bi odslikao izbor i interes kupaca. Konacni rezultat za prodavca je da on nikada ne moze podiCi cijenu iznad nivoa gdje bi a) konkurencija mogla prodati jeftinije, b) kupci ne bi imali dovoljno novca da kupe proizvod, c) kupci bi bili spremni da odvoje upravo toliko novca za trgovinu. Sa obzirom na ugradeni plafon do kog se moze dici nivo prodajnih cijena, proizvodaCi uobicajeno potrose veCinu svoje energije u naporima (za akumulacijom kapitala) da pronadu nacin kojim bi redukovali troskove proizvodnje, ita strategija se cesto naziva efikasnoscu proizvodnje. Da bismo razumjeli sta se desava u savremenom svjetskom sistemu, moramo obratiti pa.Znju narazloge zbog kojih su se, uprkos svim naporima proizvodaca, troskovi proizvodnje vremenom podizali sirom svijeta, ito je, samim time, suzavalo marginu izmedu troskova proizvodnje i moguCih prodajnih cijena. Drugim rijeCima, trebamo razumjeti za5to se konstantno smanjivao prosjecni nivo profita svuda u svijetu. Postoje tri glavna troska proizvodnje za bilo kog proizvodaca. Proizvodac mora kompenzovati osoblje koje radi u preduzecu. Proizvodac mora kupiti sirovine koje su potrebne za proizvodni proces. I proizvodac mora platiti poreze koji su mu
122
odredeni od strane bilo koje, i svih vladinih struktura koje imaju ovlascenje da ih nametnu na odredene proizvodne procese. Trebamo pojedinacno analizirati svaki od ova tri troska, i moramo obratiti naroCitu pafuju na pitanje za:Sto je svaki od njih neprestano rastao tokom longue duree kapitalisticke svjetske privrede? Kako poslodavac donosi odluku o tome koliko treba da plati radnika? Mogu postojati zakoni koji odreduju minimalni nivo nadnica. Sigurno postoji i uobicajeni nivo nadnica u bilo kom datom vremenu ina bilo kojem datom mjestu, iako je taj nivo podvrgnut konstantnoj reviziji. U principu, poslodavac bi gotovo uvijek zelio da ponudi cifru kojaje niza nego ona koju bi zaposleni htio da primi. Proizvodac i radnik pregovaraju o ovome; bore se u vezi sa ovim pitanjem, konstantno i neprestano. Rezultat bilo kog od ovih pregovora iii borbi zavisi od snaga kojima raspola:lu obje straneekonomskih, politickih i kulturnih snaga. Zaposleni mogu postati jaCi subjekat u pregovorima, ukoliko su njihove vjestine rijetke. Takode, uvijekje prisutan i element ponude i potra:lnje koji odreduje nivoe kompenzacije. Zaposleni mogu ojacati svoju poziciju tako sto ce se zajedno organizovati i ukUuCiti u sindikalne akcije. Ovo sene odnosi samo na radnike iz proizvodnje (kako kvalifikovane tehnicare tako i nekvalifikovane radnike) nego ina manadZerske kadrove (kako macajne menadZere tako i kadrove srednjeg macaja). Ovo je pitanje ekonomske snage kojaje intemaza svako proizvodno predu~ece. Takode, postoji i ekstemi dio. Cjelokupno stanje ekonomije, kako lokalno tako i sirom svijeta, odreduje nivo nezaposlenosti i samim tim odreduje koliko je ocajna bilo koja od snaga, bilo koje od ove dvije proizvodne jedinice, koliko je ocajna da dode do dogovora u vezi sa nivoom kompenzacij a. Politi eke snage proizilaze iz kombinacije politicke ma:Sinerije i ugovora unutar drzavnih struktura, snage sindikalne organizacije radnika i nivoa do kog zaposleni treba da osiguraju podrsku menadzera i kadrova srednjeg ranga da bi kontrolisali zahtjeve
123
obicnih radnika. A ono sto podrazumjevamo pod k:ultumom snagom - obicaji lokalnih i nacionalnih drustava- je obicno rezultat vee postojeCih politickih snaga. U principu, sindikalnamoc radnika, u bilo kojoj proizvodnoj oblasti, uz pomoc organizacije i obrazovanja ce se vremenom povecavati. Represivne mjere mogl\ biti koristene da se ogranice efekti takvog organizovanja, ali tada se javljaju troskovi povezani sa tim poduhvatima- mozda vise nadnice, mozda vece kompenzacije kadrovima, mozda potreba da se zaposli i plati ljudstvo koje ce izvrsavati represiju. Ako pogledanio najprofitabilniju oblast proizvodnje- oligopolisticke firme u vodecim sektorima- vidimo da je dodatni faldor u igri to sto izrazito profitabilne firme ne zele da izgube proizvodno vrijeme zbog nezadovljstva radnika. Kao rezultat ovoga, nivoi kompenzacije u takvim firmama se vremenom povecavaju, ali, prije iii kasnije, iste ove proizvodne jedinice se pocinju suocavati sa povecanom konkurencijom i samim tim trebaju da ogranice povecanja cijena, sto rezultira nizim stopama profita. Postoji samo jedna znacajna protivmjera koja bi mogla zaustaviti ovako inicrani nekontrolisani rast kompanzacija -odbjegle fabrike. Premjestanjem proizvodnje u zemlje gdje su trenutni troskovi proizvodnje znatno nizi, poslodavac ne samo da dobija jeftiniju radnu snagu, vee dobija politicku snagu u zoni iz koje se preduzece djelimicno iseljava, zato sto postojeci zaposleni rnogu postati voljni da prihvate nize nadnice ne bi li tim sprijeCili daljnji 'odliv' poslova. Naravno, tu postoji i negativni aspekt za poslodavca. Ako ne bi bilo tog aspekta, proizvodnajedinica bi bila preseljena mnogo ranije. Ta otezavajuca okolnost su troskovi preseljavanja. Au ovim drugirn zonama, transakcioni troskovi su uobicajeno visi - usljed povecane udaljenosti potencijalnih kupaca, slabije infrastrukture, i visih troskova 'korupcije'- to jest, neplaniranih kompenzacija za one koji nisu zaposleni. Razlika izmedu kornpenzacionih troskova i transakcionih troskova se odvija na ciklican nacin. Transakcioni troSkovi najcesce
124
se smatraju za primarno znacajne u vremenima ekonomske ekspanzije (Kondratieff-ava A-faza) dok se kompenzacioni troskovi smatraju za primamo znacajne u vremenima ekonomske stagnacije (B-faze). Ipak, mozemo se zapitati zasto onda uopste postoje zone nizih troskova kompenzacije. Razlog za to ima veze sa velicinom ne-urbane populacije u datoj zemlji ili regiji. Gdjegod je procenat ne-urbane populacije veliki, tu postoji znacajan procenat ljudi koji su djelimicno, ili cak najveCim dijelom, izvan najamne ekonomije. Cak i promjene naCina na koji se zemlja u ruralnim oblastima koristi moze natjerati neke osobe da odu. Za takve osobe, mogucnost rada za nadnice u urbanim krajevima uobicajeno predstavlja znacajno povecanj~ cjelokupnih primanja domaCinstva Ciji su oni dio, cak iako su nadnice znacajno manje od svjetskog standarda kompenzacija. Stoga, makar i u prvom momentu, ulazak takvih osoba u najamnu snagu je dogovor u korne obje strane dobijaju- poslodavac dobij a to da mora platiti manje za kompenzaciju, a zaposleni dobijaju visa primanja. U takvim zonama, nadnice su ni:ze ne samo za nekvalifikovane radnike nego, takode, i za kadrove. Periferij ske zone uglavnom posjedty u jeftiniju radnu snagu i manje zakonski regulisane standarde rada pa su stoga i zarade za kadrove nize negoli u centralnim zonama. Problem je to sto odnos politickih snaga poslodavca i zaposlenih nije isklesan u kamenu. Ovi odnosi evoluiraju. Najprije, novo-urbanizovani zaposleni se suoce sa poteskocama pri adaptiranju na urbani zivot i samim tim su nesvjesni svoje potencijalne politicke snage, ali ovo stanje neznanja ne traje vjecno. Sigurno, u toku sljedeCih dvadeset i pet godina zaposleni, ili njihovi potomci, 6e se prilagoditi realnosti nove situacije i postati svjesni da su njihove kompenzacije niske u odnosu na svjetski nivo. Reakcija na novo stanje je organizovanje u sindikalne akcije. Poslodavac se tada ponovo suocava sa uslovima od kojih je tezio da pobjegne tako sto je najprije premjestio svoja proizvodna postrojenja. Nakon nekog vremena,
125
u predstojecem periodu ekonomske stagnacije, proizvodac moze ponovo pokusati sa taktikom 'odbjegle fabrike'. Vremenom, ipak, broj zona u kojima ovo odredeno rijesenje za problem narastajuceg nivoa kompen.zacija maze biti izvrseno postaje sve manje i manje u kapitalistickoj svjetskoj privredi. Svijet se u velikoj mjeri de-ruralizovao, naj.veCim dijelom zbog ovakvog oblika ogranicavanja troskova kompenzacije putem premjestanja proizvodnih procesa. U zadnjoj polovini dvadesetog vijeka doslo je do radikalnog smanjenja procenta svjetskog stanovnistva koje Zivi ururalnim oblastima.A prva polovinadvadeseti prvog vijeka prijeti da eliminise preostale dzepove gdje je skoncentrisana znacajna koliCina ruralnog stanovnistva. Kada vise ne bude zona u koje fabrike mogu pobjeCi, nece vise biti nacina da se znacajno redukuju nivoi kompenzacija za zaposlene sirom svijeta. Neprestani rast nivoa kompenzacije nije jedini problem sa kojim se proizvodaCi suocavaju. Drugije ulaganje sredstava. Pod ulaganjem sredstava ja podrazumjevam i masineriju i sirovine za proizvodnju (bez obzira da li su one takozvani svjezi materijali ili polu-obradeni i obradeni proizvodi). Proizvodac ih, naravno, kupuje na trzistu i placa ono sto se zanjih mora platiti. Ali, tu sui tri skrivena troska koje proizvodaci mozda ne moraju platiti. To su troskovi odlaganja otpadaka (naroCito toksicnih materija), troskovi obnavljanja svjezih sirovina, i ono sto se genericki naziva infrastrukturni troskovi. Postoje mnogi naeini kojima se mogu izbjeCi ovi troskovi, i neplacanje ovih troskova je bio glavni element u smanjivanju troskovaza ulaganje sredstava. Primami oblikza minimiziranje troskova odlaganja je bacanje, to jest, ostavljanje otpada na nekoj javnoj teritoriji sa minimalnom brigom, ili bez ikakve brige da se taj otpad preCisti. Kada su ovi otpatci toksicni materijali, rezultat toga, uz zagade~e, sui izuzetno stetne posljedice za ekosferu. U jednom momentu, posljedice zagadenja i stetnih posljedica poCinju predstavljati drustveni problem, i kolektiv je prisiljen da se tim pozabavi. Ali zagadenje i
126
stetne posljeclice poCinju polako da podsjecajuna odsustvo nrralnih zona u okolini. Proizvodac se uvijek moze preseliti u novu oblast, samim tim eliminisuCi problem, i tako moze nastaviti sve dok se ove 'nezagadene' oblasti ne iscrpe. Upravo ovo je ono sto se desavalo sirom svijeta u kapitalistickoj svjetskoj privredi. Tek u drugoj polovini dvadesetog vijeka, problem iscrpljivanja teritorija za odlaganje otpada je istinski poceo da bude shvatan kao drustveni problem. Problem obnavljanja sirovinaje paralelan problem. Kupac sirovina ouobicajeno nije zainteresovan da one budu na raspolaganju na duzi rok. A prodavci su ozloglaseni po svojoj spremnosti da dugorocna rijesenja podrede kratkorocnim dobitcima. Tokom pet stotina godina, ovo je dovelo do sukcesivnih iscrpljivanja i povecanja troskova nabavke takvih sredstava. Ovi trendovi su samo djelimicno zaustavljeni tehnoloskim napretkom u stvaranju altemativnih resursa. Dva iscrpljivanja- prirodnih sirovina i mjesta za odlaganje otpada- u posljednjih nekoliko decenija su postale tema znacajnog drustvenog polaeta za zastitu zivotne sredine i Zelenih, koje su tra:Zile intervenciju vlada da bi se zadovoljile kolektivne potrebe. Ali, da bi se zadovoljile ove potrebe, potrebanje novae, ito dosta novca. Ko ce sve to platiti? Postoje samo dvije realne mogucnosti - kolektiv, putem placanja poreza, i proizvodaCi koji koriste svjeze sirovine. U mjeri u kojoj proizvodaCi trebaj':l da pokriju te troskove -to je ono sto ekonomisti nazivaju interrializacijom troskovatroskovi proizvodnje rastu za individualnog proizvodaca. Konacno, tuje i problem infrastrukture, terminkoji se odnosi na sve one fizicke institucije van proizvodne jedinice koje cine potrebni dio proizvodnog i distributivnog procesa - putevi, transportne usluge, komunikacione mreze, siguronosni sistemi, nabavka vode. Svi oni su skupi, i postaju sve skuplji. Ali opet, ko placa sve te racune? To moze biti kolektiv, putem placanja poreza, ili individualne firme, sto znaci povecanje troskova. Trebali bi
127
napomenuti da u onoj mjeri u kojoj je infrastruktura privatizovana, te troskove placaju individualne firme (cak i ako druge firme ostvaruju profit koriscenjem te infrastrukture, Cak i ako individualne osobe placaju povecane troskove za koriscenje). Pritisak da se internalizuju troskovi za proizvodace i njihove firme predstavlja znacajan porast troskova proizvodnje koji, vremenom, nadmasuje iznos zarade koju je omogucio napredak i poboljsanja u tehnologiji. Ova intemalizacija troskova izbjegava suocavanje sa narastajucim problemima sa kojima se suocavaju ove firme zbog kaznenih mjera koje im namecu sudovi i zakonodavna tijela zbog stete koju je prouzrokovala nebriga. Treci trosak koji se vremenom povecavao je trosak poreza. Porezi su osnovni element bilo koje drustvene organizacije. Uvijek su bili, i uvijek ce biti porezi jedne iii druge vrste. Ali ko ih placa, i u kojoj mjeri,je tema neprestane politicke borbe. U savremenom svjetskom sistemu postoje dvaosnovnarazlogaza oporezivanje. Jedanje da se drzavnim strukturama obezbijede sredstva da bi one posjedovale sluzbe sigumosti (vojske i policijske snage), izgradile infrastrukturu, i zaposlile birokratiju sa kojom bi mogla obavljati javne usluge kao i ubirati poreze. Ovi troskovi su neizbjefui, iako je oCigledno da mogu postojati snafue i siroke razlike u shvatanjima sta bi se trebalo potrositi i gdje. Ali, postoji i drugi razlog za oporezivanje, dosta noviji razlog (pojavio se u znacajnoj mjeri tek u prethodnom vijeku). Ovaj drugi razlogje posljedica politicke demokratizacije, kojaje dovela do zahtjeva koje je gradanstvo uputilo drzavama, a to je da im se obezbijede tri glavne beneficije, koje su se pocele shvatati kao nesto na sta imaju pravo: obrazovanje, zdravstvo, i garancije za dozivotna primanja. Kada su ove beneficije prvi put bile obezbjedene u devetnaestom vijeku, dr:lavni troskovi su hili dostamali i postojali su samo u nekoliko zemalja. Tokom dvadesetog vijeka, definicija onoga sto je ocekivano da drzave pru:Ze i broj drzava koji je pru:Zao neke beneficije je neprestano rastao u svakom od ovih polja. Danas,
128
izgleda da je gotovo nemoguce potisnuti ove troskove nazad, u suprotnom smjeru. Kao rezultat narastajucih troskova (ne samo u apsolutnom smislu vee i kao proporcija svjetskog viska) za obezbjedivanje sigurnosti, izgradnje infrastrukture, i pruZa.nja gradanima beneficija obrazovanja, zdravstva i garancija za dozivotna primanja, nivo oporezivanja, kao dio troskova,je neprestano rastao za proizvodacka preduzeca svuda, a i nastavice da raste. Dakle, tacno je da su sva tri troska proizvodnje- kompenzacije, ulaganja i porezi- neprestano rasla tokom zadnjih pet stotina godina i naroCito tokom tokom posljednjih pedeset godina. Sa druge strane, prodajne cijene nisu bile u stanju da prate taj trend, uprkos povecanoj efektivnoj potraznji, a sve to zbog neprestanog povecanja broja proizvodacai samim timnjihove stalno obnavljane nesposobnosti da zadrZ:e uslove oligipolije. Upravo to je ono sto se misli pod izrazom smanjenje profita. Zasigurno, proizvodaci se neprestano trude da ove -uslove okrenu u suprotnom smjeru, i trenutno upravo to i rade. Da bismo shvatili granice njihovih sposobnosti da to urade, moramo se vratiti na kultumi sok iz 1968. U godinama nakon 1945 ., svj etska privreda je prisustvovala najvecoj ekspanziji proizvodnih struktura u istoriji savremenog svjetskog sistema. Svi ovi strukturalni trendovi o kojima smo govorili - troskovi kompenzacije, troskovi ulaganja, porezi- takode su naglo porasli kao posljedica takvog stanja. U isto vrijeme, antisistemski pokreti, o kojima smo prethodno raspravljali, postigli su nevjerovatan progres u ostvarivanju svojih prvih ciljeva- da dodu na vlast u drzavnim strukturama. U svim dijelovima svijeta, izgledalo je da ovi pokreti uspjevaju da izvrse korak jedan u planu koji se sastoji iz dva koraka. U sirokom sjevernom djelu od centralne Evrope do istocne Azije (od rij eke Albe do rij eke J al u), vladale su komunisticke partije. U pan-evropskom svijetu (Zapadna Evropa, SjevernaAmerika, iAustralazija), socijal-demokratske pa1iije (iii njihovi ekvivalenti) su bili na vlasti, ili su se smjenjivali na 129
vlasti. U ostatkuAzije i vecem dijeluAfrike, pokreti zanacionalno oslobodenje su dosli na vlast. A uLatinskoj Americi, nacionalisticki/ populisticki pokreti su preuzeli kontrolu. Dakle, godine nakon 1945. postale su period velikog optimizma. Ekonomska buducnostje izgledala svijetlo, i narodni pokreti svih vrsta su naizgled postizali svoje ciljeve. U Vijetnamu je izgledalo da mala zemlja, koja se borila za nezavisnost, dr:Zi hegemonsku silu, Sjedinjene Drzave, pod kontrolom. Savremeni svjetski sistem nikadanije izgledao tako dobro toliko velikom broju ljudi, osjecanje Cijije efekat stimuli sao, to osjecanje je na mnogo nacina bilo i stabilizirajuci efekat. lpak, preovladavala je osnovna i narastajuca zabluda koju su sirili upravo antisistemski pokreti koji su bili na vlasti. Ostvarenje Drugog koraka ove dvo-koracne formule- promjeniti svijet- u stvamosti je izgledao mnogo dalje nego Sto sumnogi ljudi predvidjeli. Uprkos globalnom ekonomskom rastu svjetskog sistema, jaz izmedu centra i periferije je postao veci nego ikada. I uprkos tome sto su na vlast dosli antisistemski polaeti, ogromni revolucionarni elan, koji je bio sveprisutan tokom perioda mobilizacije, naizgled je odumirao Cim bi antisistemski pokreti dosli na vlast u bilo koju zemlju. Pojavila se novo-privilegovana klasa. Od obicnih ljudi se sada tra:Zilo da iniciraju militantne zahtjeve pred vlast za koju se tvrdilo da ih predstavlj a. Kada je buducnost postala sadasnost, mnogobrojni prethodno strastveni militanti iz ovih pokreta su poceli da oklijevaju, i konacno su postajali disidenti. Ono sto je dovelo do svjetske revolucije iz 1968. bila je kombinacija dugo-postojeceg bijesa u vezi sa funkcionisanjem svjetskog sistema i razacaranja u kapacitet antisistemskih pokreta da transformisu svijet. Eksplozije iz 1968. sadrzale su dvije teme koje su ponavljane doslovno svuda, bez obzira na lokalni kontekst tih tema. Jedna od njih je odbacivanje hegemonske moCi Sjedinjenih Drzava, istovremeno sa kritikom na racun Sovjetskog Saveza, za kog setvrdilo daje bio supamik SjedinjenihDrzava; da Sovjeti u 130
stvari tajno saucestvuju u svjetskom poretku koj i su uspostavile Sjedinjene Dr:Zave. Adrugaje da tradicionalni antisistemski pokreti nisu ispunili svoja obecanja kada su dosli na vlast. Kombinacija ovih kritika, tako cesto ponavljanih, stvorilaje kultumi zemljotres. Mnogobrojni ustanci su se podizali kao Feniks, ali nisu postavile mnobrojne revolucionare iz 1968. na vlast, ili su uspjeli u tome, ali samo na kratko. Ipak revolucije su stvorile legitimitet, i osnaiile osjecaj, razacarenje ne samo u stare antisistemske pokrete vee i u dr:Zavne strukture koje su ovi pokreti ucvrscivali. Dugorocna vjera u neizbje:Znost evolucije pretvorila se u strahove da je svjetski sistem mozda nepromjenjiv. Ovakva promjena u svjetskom rasplozenju, daleko od toga da j e ucvrscavala status quo, u stvari je izvukla politicku i kulturnu potporu ispod nogu kapitalisticke svjetske privrede. Potlaceni ljudi visenisu bili sigumi dajeistorijananjihovoj strani. Samim tim, oni vise nisumogli biti zadovoljni postepenim poboljsanjima, vjerujuCi da bi plodove ovih promjena mogli vidjeti tek u zivotima svoje djece ili unucadi. Vise nisu mogli biti ubijedeni da, u ime bolje buducnosti, odloze zalbe na svakodnevni zivot. Ukratko, mnogobrojni proizvodaCi kapitalisticke svjetske privrede su izgubili skriveni stabilizator sistema, optimizam potlacenih. I ovo se, naravno, dogodilo u najgorem momentu, kadaje smanjenje profita poCinjalo da postaje vidno i veoma ozbiljno. Kulturni sok iz 1968. poremetio je automatsku dominaciju liberalnog centra kojije upravljao svjetskim sistemomjos i prije svjetske revolucije 1848. Desnica i ljevica su konacno oslobodene svojih uloga zagovaraca centristickog liberalizma i bile u stanju da uspostave, ili bolje receno, ponovo uspostave, svoje radikalnije vrijednosti. Svjetski sistem je usao u period tranzicije, i desnica i ljevica su bile odlucne da iskoriste narastajuCi haos ida osiguraju dace njihove vrijednosti preovladati u novom sistemu (ili sistemima) koji ce se jednom pojaviti iz ove krize.
131
Izgledalo je da je momentalhi rezultat svjetske revolucije 1968. bilo ozakonjivanje ljevicarskih vrijednosti, najvise u oblasti rase i seksa. Rasizamje bila osobina kojaje uvijek i svuda bila prisutna u savremenom svjetskom sistemu tokom Citavog ~egovog postojanja. Zasigurno, njegov legitimitet je doveden u pitanje tokom zadnja dva vijeka. Ali je tek nakon svjetske revolucije iz 1968. otpocela sveobuhvatna kampanja protiv rasizma-jednu su vodile same potlacene grupe, i taj pokret se razlikovao od onog koji su prethodno vodili liberali koji su pripadali vladajucoj klasi- koja je postala centralni fenomen svjetske politicke scene, i pokretje poprimao oblike aktivno militantnih 'manjinskih' identitet grupa koji su se javljali svuda, ali se javljao i u obliku pokusaja da se rekonstruise svijet znanja, da teme koje proizilaze iz hronicnog rasizma postanu osnovne za intelektualni diskurs. Zajedno uz ove debate u vezi rasizma, bilo bi tesko dane spomenemo znacaj sekusalnosti za svjetsku revoluciju iz 1968. Bez obzira da li govorimo o zakonima koj i se odnose na pol ili na seksualne preferenece, i konacno na transpolni identitet, uticaj 1968.je bio daje na povrsinuizbilo ono sto je bilaspora transformacija seksualnih obicaja u prethodnih pola vijeka ida se dozvoli da ona eksplodira na svjetskoj drustvenoj sceni, stvarajuci ogromne posljedice za zakon, za uobicajeno ponasanje, za religije, i za intelektualni diskurs. Tradicionalni antisistemski pokreti su primarno naglaSavali pitanja snage drZave i snage ekonomskih struktura. Oba pitanja su u militantnoj retorici iz 1968. donekle izgubila na vaznosti zbog mjesta koje je dato pitanjima rase i seksualnosti. Tal
hili latentne, ako ne i manje militantne, pristalice sociokulturnih promjena koje su zagovarali militanti u revolucijama iz 1968. (i kasnije). Kao rezultat ovoga, post-1968. reakcijaje u stvari bila podijeljena, izmedu, sajedne strane, pokusaja vlasti da se ponovo uspostavi red i rijese neke od momentalnih poteskoca narastajuceg smanjanja profita, i, sa druge strane, unekoliko slabije organizovane, ali mnogo zesce kulturne kontrarevolucije. Veomaje vazno da napravimo razliku izmedu dvije vrste problema i samim tim dvije vrste strateskih saveznistava. S obzirom daje u ovom periodu svjetska privreda usia u dugotrajnu Kondratieff-ovu B-fazu, koalicija centristickih i desnicarskih snaga je pokusala da smanj i narastajuce troskove proizvodnje na sve tri komponente troskova. Pokusavali su da smanje troskove kompenzacije. Pokusavali su da re-ekstemalizuju troskove ulaganja. Pokusavali su da smanje poreze koji su investirani u fondove socijalne drzave (obrazovanje, zdravstvo, i dozivotno zagarantovan dohodak). Ova ofanziva se odvijala u mnogo oblika. Centar je napustio temu developmentalizma (kao oblika prevazilaienja globalne polarizacije) i zamjenio ga sa temom globalizacije, koja je u principu pozivala na otvaranje svih granica da bi se mogao odvijati slobodan protok dobara i kapitala (aline i rada). Tacer rezim u Ujedinjenom Kraljevstvu, i Regan rezim u Sjedinjenim Driavama prednjaCio je u propagiranju ove politike, kojaje nazvana 'neo-liberalizam' kao teorija, i 'Vasing;tonski konsenzus' kao politicka platforma. Svjetski Ekonomski Forum u Davosu je bio centar za promovisanje ove teorije, a Medunarodni Monetarni Fond (MMF) i novoformirana Svjetska Trgovinska Organizacija (STO) postale su glavni primjenjivaCi Va5ingtonskog konsenzusa. Ekonomske poteskoce sa kojima su se, od 1970-ih naovamo, suocile vlade svuda po svijetu (a naroCito najugu i u bivsoj komunistickoj zoni) prozrokovale su stanje u kome je bilo ekstremno tesko da ove drzave, u kojima su vladali stari
133
antisistemski pokreti, odole pritiscima za 'strukturalno prilagodavanje' i otvaranje granica. Kao rezultatovoga, postignuta je ogranicenakoliCina uspjeha u snizavanju troskova proizvodnje sirom svijeta, alije uspjeh bio daleko ispod ocekivanja i nadanja zagovornika te politike, i daleko is pod onoga sto je bilo potrebno da se okonca smanjenje profita. Sve vise i vise, kapitalisti su tratili naCin da profitiraju oblastima finansijskih spekulacija radije negoli u oblasti proizvodnje. Takve finansijske manipulacije mogu rezultirati velikim zaradama za nekolicinu ucesnika, ali one Cine svjetsku privredu veoma nestabilnom i podloznom velikim oscilacijama moneta i zaposlenja. U stvari, one su jedan od makovanarastaju6eg haosa. Na svjetskoj politickoj sceni, svjetska politicka ljevicaje sve vise zastupala stanoviste da su rezultati sekundarni ciljevi, a sve vise pocinjala organizovanje 'pokreta svih pokreta'- ono sto je pocelo da se prepoznaje kao Svjetski Drustveni Forum (SDF), koji se po prvi put okupio u Porto Alegre-u i cesto se o njemu govori pod tim simbolom. SDF nije organizacija, vee sastajaliste militanata raznog porijekla i ubjedenja, koji ucestvuju u mnostvu akcija, od kolektivnih demonstracija koje se odvijaju svuda po svijetu ili samo regionalno, ili onih lokalnih, a koje su organizuju sirom svijeta. Njihov slogan 'drugaciji svijetje moguC', izratava njihov stav da se svjetski sistem nalazi u strukturalnoj krizi, ida su politicke opcije otvorene i stvarne. Svijet se sve vise suocava sa borbom koja se na mnogo frontova odvija izmedu ideja Davosa i ideja Porto Alegrea. Dramaticni napad Osame bin Ladena na Svjetski Trgovinski Centar 11. septembra 200 1., simbolizirao je jos jednu indikaciju svjetskog politickog haosa i prekretnicu u politickim savezima. On je omogucio desnicarima, makar onima koji su htjeli da prekinu veze sa centrom, da se zalatu za program koji se zasnivao na unilateralnim izjavama Sjedinjenih Drzava o vojnoj snazi kojom raspolafu i koje su bile kombinovane sa pokuSajima da se potisnu
134
rezultati kulturne evolucije svjetskog sistemakoji su se dogodili nakon svjetske revolucije iz 1968. (narocito u oblastima rase i seksualnosti). U toku ovog procesa, pokuSali su da likviriraju mnoge geopoliticke strukture koje su bile uspostavljene nakon 1945, a koje su oni vidjeli kao nesto sto otezava ostvarivanje njihovih politickih ciljeva. Ipak, ovi pokusaji su zaprijetili da pokvare vee postojecu i narastajueunestabilnost u svjetskom sistemu. Ovo je empirijski opis haoticne situacije u svjetskom sistemu. Sta mozemo ocekivati od ovakve situacije? Prva stvar koju trebamo naglasitije damozemo ocekivati, ito vee vidimo, nekontrolisane oscilicije na svim institucionalnim poljima svjetskog sistema. Svjetska privreda je podlo:Zna akutnim spekulativnim pritiscimana institucije, koje se nalaze van kontrole glavnih finansijskih institucija i kontrolnih tijela, kao sto su centralne banke. Velika kolicina nasilja izbija svuda, u manjim ili veCim dozama, i tokom relativno dliZih vremenskih perioda. Niko vise nema snage da efektivno ugusi tal
urezao kao nacin kojije funkcionisao u proslosti i koji bi opet trebalo isprobati. Problemje sto takva srednjerocna prilagodavanja imaju slab efekat u sistemskoj krizi. Na kraju krajeva, upravo to je ono za sta smo rekli da definise sistemsku krizu. I drugi ce pokusati da krenu ovim putevima transformacije, cesto ih predstavljajuCi kao srednjerocna prilagodavarU~· Nadaju se da ce iskoristiti prednosti koje im pruzaju nekontrolisane oscilacije koje se dogadaju u periodu tranzicije, te dace uspjeti da pokriju rupe u spoljaSnjosti glavnih promjena u naCinima funkcionisanja, i nadaju se dace to gumuti proces na jednu stranu ovog rascjepa. Upravo ovaj posljednji oblik ponaSanja bice najvaZniji. U trenutnoj situaciji, o svemu ovome govorimo kao o borbi izmedu ideja Davosa i ideja Porto Alegrea. Ova borbajos uvijek nije u centru paznje veCine ljudi. I naravno, mnogi od onih najaktivnijih u ovoj borbi mozda uvide daje korisno da skrenu paznju sa intenziteta ove borbe i njenih istinskih ciljeva, u nadi da postignu neke ciljeve ada ne izazovu suprotstavljanjakoja bi otvoreno objavljivanje ovih ciljeva moglo izazvati. Sarno ovoliko se moze reCi o borbi koja se tek poCinje odvijati, borbi cija je jedna glavna karakteristika kompletna neizvejsnost u vezi ishoda, a druga karakteristika je nejasnost borbe. Moze se pomisliti da je ona sukob fundamentalnih vrijednosti, cak i 'civilizacija', ali samo dok ne identifikujemo dvije strane u smislu postojeCih ljudi, rasa, religioznih grupa, ili drugih istorijskih udruzenja. Glavni element u debatije nivo do kog ce se ijedan drustveni sistem, u ovom slucaju onaj kog izgradujemo, nagnuti na jednu ili na drugu stranu vee dugo postojeCih centralnih pitanja u vezi drustvene organizacije- slobode ijednakosti- pitanja koja su blize povezana nego sto je drustvena misao u savremenom svjetskom sistemu bila sprernna da potvrdi. Pitanje slobode (iii 'demokratije') je u nasem svijetu oznaceno sa toliko hiperbola daje ponekad tesko shvatiti koji su to problemi na kojima se zasniva to pitanje. Mozda bi bilo korisno
136
da napravimo razliku izmedu slobode vecine i slobode manjine. Sloboda vecine nalazi se u nivou u kom kolektivne politicke odluke u stvari odslikavaju preference veCine, a koje su suprotstavljene preferencama manjih grupa koje bi mogle, u praksi, kontrolisati proces donosenja odluka. Ovo nije samo pitanje takozvanih slobodnih izbora, iako nema sumnje da su regularni, posteni, otvoreni izbori neophodni, cak su i vise nego dio demokratske strukture. Za slobodu vecine potrebno je aktivno ucesce veCine. Ona zahtjeva da veCina ima pristup informacijama. Ona zahtjeva nacin kojim bi se stavovi vecine stanovnistva mogli prenijeti na stavove veCine u zakonodavnim tijelima. Tesko je povjerovati da je ijedna postojeca drzava u savremenom svjetskom sistemu potpuno demokratska u sprovodenju ovakve politike. Sloboda manjine je dosta drugacija stvar. Ona predstavlja prava svih individua i grupa da se zalazu za svoje preference u svim onim oblastima u kojima ne postoji opravdanje da veCina drugim ljudimanametne svoje preference. u principu, vecina drZava u savremenom svjetskom sistemu je usvojila pravo da manjine budu oslobodene od preferenci veCine. Neki su cak hvalili koncept ne samo kao negativnu za5titu, vee i kao pozitivni doprinos izgradnji istorijskog sistema na mnogo razliCitih polja. Prioritet tradicionalnih antisistemskih pokreta bio je ono sto zovemo sloboda veCine. Svjetski revolucionari iz 1968. posvetili su veliku pafuju pitanju prosirivanja slobode za manjine. Cak i ako pretpostavimo da se svaki gradanin zalaze za slobodu, sto je ishitrena tvrdnja, postoje ogromne i beskrajne poteskoce u odredivanju granice izmedu slobode veCine i slobode manjina-to jest, ukojimoblastimai pitanjimajednaili drugaimaju prednost. u borbi za sistem (iii sisteme) koji ce naslijediti nas postojeCi svjetski sistem, pojavice se fundamentalni rascjep izmedu onih koji ce htjeti da prosire obje slobode- kako veCine tako i manjine- i onih koji ce traziti naCine da stvore ne-slobodarski sistem pod maskom da preferisu ili slobodu vecine ili slobodu
137
manjina. U takvoj borbi, postaje jasno koja je uloga neprovidnosti u toj borbi. Neprovidnost dovodi do konfuzije, a to pogoduje zalaganjima onih koji zele da ogranice slobodu. Jednakost je cesto predstavljena kao koncept koji je u sukobu sakonceptom slobode, naroCito ako pod tim podrazumjevamo relativnu jednakost pristupa meterijalnim dobrima. U stvari, ona je druga strana istog novCica. Do nivoa do kog postoje nejednakosti koje su vrijedne, nemoguce je zamisliti stanje ukome je podjednaka tezina data svim osobama koje procjenjuju preference ve6ine. I nezamislivo je da 6e sloboda manjina biti u potpunosti ispostovana ako ove manjine nisu jednake u oCima svih ljudi-jednaki drustveno i ekonomski s ciljem da postanu i politicki jednaki. Ono sto se postize insistiranjem na konceptu jednakosti je da se ukaZe na potrebne pozicije iz koje ce vecina biti u stanju da ostvari svoju slobodu i ohrabri slobodu manjina. Prilikom izgradnje sistema (ili sistema, mnozina) koji ce naslijediti postojeci, mi cemo izabrati ili hijerarhijski sistem koji pfliZa, ili dozvoljava, privilegije zasnovane na polozaju u sistemu, bez obzira koliko taj polozaj bio dodijeljen (ukljucujuCi i meritokratske kriterije ), ili za relativno demokratski, sistem koji je zasnovannarelativnoj jednakosti. Jedna od velikih vrlina postojeceg svj etskog sistema j e to , iako nije razrijesio nij ednu od ovih dilema - daleko od toga- sto je sve vise dovodio te dileme na povrsinu. Gotovo da nema sumnje da su ljudi, svuda u svijetu, svjesniji ovih problema danas negoli prije jednog vij eka, da i ne govorimo o stanju prije pet vijekova, Oni su svjesniji, voljniji, da se bore za svoja prava, i postaju sve skepticniji prema retorici mocnih. Bez obzira koliko polarizovan sistem bio, ovo je, u najmanju ruku, pozitivno dostignuce. Period tranzcije izjednog sistema u drugije period velikih borbi, velike neiz\jesnosti, i velikog ispitivanja validnosti struktura znanja. Najprije, moramo pokusati dajasno razumijemo sta se desava. Zatim moramo donijeti odluku kojim putem relimo da svijet krene.
138
I, najzad, moramo smisliti kako da djelujemo u sadasnjosti tako da mozda mozemo uticati nato da krenemo putem kojim zelimo. 0 ova tri zadatkamozemo misliti kao o intelektualnim, moralnim i politickim du:lnostima. Oni su razliCiti, ali su tijesno povezani. Niko od nas ne moze da se iskljuCi iz ijedne od ovih duznosti. Ako to ucinimo, onda samo pravimo tajni izbor. Zadaci pred nama su veoma teski. Ali nam nude, individualno i kolektivno, mogucnost da stvaramo, ili da makar doprinosimo stvaranju necega sto bi moglo bolje zadovoljiti na5e kolektivne potencijale.
139
GLOSARIJ Ovo jerijeenikterminakoji sukorisceni uovoj 1<11iizi. Rijecnik koncepata nije obican rijecnik. Ne postoji definitivno znacenje za vecinu pomenutih termina. Razliciti intelektualci ihredovno definisu i koriste na drugaCiji nacin. Posebni nacin koriscenjaje cesto zasnovan na razliCitim osnovnim premisama iii teorijama. Ono sto ovdje imamo je lista termina koje ja koristim na naCine na koje ih koristim. Neki od ovih nacina koriscenja termina su prihvaceni standard. Ali, u nekim slucajevima, moj nacin koriscenja moze biti znatno drugaCiji od onoga kog koriste drugi autori. U nekoliko slucajeva,ja samnaznaCio moj naCinkoriscenja termina u odnosu na nacin koriscenja drugog termina jer smatram da su ta dva termina odnosni par. Svi ovi termini su vecinom vee definisani, eksplicitno iii implicitno, u tekstu. Ali. za Citaoca moze biti korisno da bude u stanju da se na njih pozove brzo i precizno. aktivnost znanja, neutralni termin koji se odnosi na bilo koju akademsku ili naucnu aktivnost, termin koji ne zauzima stav o dvije kulture. antisistemski pokreti, ovaj termin sam stvorio da bi njime zajednicki oznaCio dva koncepta koji se koriste jos od devetnestog vijeka: drustveni pokreti i nacionalni pokreti. Ovo sam uradio jer sam smatrao da obje vrste pokreta imaju neke znacajne zajednicke osobine, te da obje vrste predstavljaju paralelne oblike pruzanjajakog otpora postojecem istorijskom sistemu u kome zivimo, ukljucujuCi i zelju da se sistem zbaci. asimptota, matematicki koncept koji se odnosi na liniju koju odredena krivulja ne moze doseCi u ogranicenom prostoru. Najcesce se koristi kada se govori o krivuljama ciji se 141
redni hroj mjeri u procentima, i gdje 100 posto predstavlja asimptotu. azijski nacin proizvodnje, Karl Marks je stvorio ovaj termin da hi govorio o onome o cemu drugi misle kao o centralizovanim imperijalnim sistemima organiwvanim oko potrebe da se prihave i kontrolisu sistemi navodnjavanja za agrikulturu. Za Marksa, osnovna stvar je hila to sto su se ovi sistemi nalazili izvnn onega sto je on rnislio da su univerzalni progresivni niwvi sukcesivnih 'ohlika proizvodnje', to jest, razliciti naCini putem kojih su sisterni proizvodnje hili organiwvani. centar-periferija, ovo je odnosni par koji je prvi put poceo hiti opste upotrehljavan nakon sto gaje upotrijehio Raul Prehisch i Ekonomska Komisija Ujedinjenih Nacija za Latinsku Ameriku tokom 1950-ih s ciljem da opisu osovinsku podjelu rada u svjetskoj privredi. Termin se odnosi na proizvode, alije cesto koristen i kao skracenica za zemlje gdje su takvi proizvodi dominantni. Osnovni stav ove knjige je da je nivo u kom su proizvodni procesi monopolizovani, a samim time i profitahilni, glavni element po kame se centralni procesi razlikuju od periferijskih. cirkulacionist - produkcionist, ovi termini imaju srnisla samo u okviru ortodoksne marksisticke kritike analize svjetskih sistema. Neki marksisti tvrde daje za Marksa sistem proizvodnje hio glavna definisuca osohina oblika proizvodnje. Samim tim, svak ko bi zelio da izrazi osnovni znacaj trgovine je 'cirkulacionist' a ne 'produkcionist'. Da li su ovi stavovi hili Marksovi, to je pitanje za ozbiljnu raspravu. Ada analiza svjetskih sistema moze biti oznacenakao 'cirkulacionisticka' je nesto sto analiticari svjetskog sistema negiraju. domaCinstvo, u analizi svjetskog sistema ova rijec ima posehno znacenje i oznacava grupu osoha (uohicajeno izmedu tri i deset) koje 'skupljaju' mnostvo razliCitih prihoda tokom dugog vremenskog perioda (recimo trideset godina). Novi clanovi
142
udu u grupu a stari umiru. Doma6instvo nije nufuo rodbinska grupa i ne zive nuino svi zajedno, mada se cesto desava oboje. druftveni pokret,ova fraza je nastala u devetnaestom vijeku i prvobitno je koristena da se bi se govorili o pokretima koji su promovisali interese industrij skih radnika, kao sto su sindikati i socijalisticke partije. Kasnije, terminje poprimio sire znacenje, i odnosio se na sve vrste pokreta koji su bili zasnovani na aktivnostima clanstva i ukljuceni u obrazovne i politicke aktivnosti. Danas, uz radnicke pokrete, zenski pokreti, pokreti za ocuvanje zivotne sredine, anti-globalizacijski pokreti, i pokreti za prava homoseksualaca i lezbejki se nazivaju jednim imenom, drustveni pokreti. drustveno vrijeme, ovaj koncept, na kome je naroCito insistirao Femard Braudel, sugerise da bi analiticar trebao gledati na drugacije vrste privremenosti koje reflektuju drugacije druStvenerealnosti.Braudeljenapraviorazlikuizmedudvanajces6e koris6ena drustvena vremena: kratkog vremena 'dogadaja' koje su koristili idiografski akademici i 'vjecnog' vremena nomotetickih drustvenih naucnika. On je vise volio da koristi dva druga druStvena vremena za kojaje smatrao da su vise vazna: struturalno vrijeme koje je bilo dugotrajno i odslikavalo neprekidne (aline vjecne) strukturalne stvamosti, koje je nazivao longue duree; i ciklicno vrijeme rasta i pada koje se odvijalo u okviru datog strukturalnog vremena. drzava, u savremenom svjetskom sistemu, termin drzava predstavlja ogranicenu teritoriju koja tvrdi da posjeduje suverenitet i uticaj nad svojim podanicima, koji se sada nazivaju gradani. Danas, sve oblasti zernlje na svijetu (osimAntartika) ulaze u okvir granjca neke driave, i nijedna teritorijalna obast ne ulazi u granice vise od jednedrzave (iako se ponekad vode rasprave oko granica). Drzava posjeduje zakonski monopol nad upotrebom oruija u okviru svojih teritorija, i onaje odredenazakonima drzave.
143
dvije kulture, termin koji je izmislio C.P. Snow tokom 1950-ih. Odnosi se na dvije dosta razliCite 'kulture' - radije, epistemologije-u humanistickim disciplinama i prirodnim naukama. Rascjep, ponekad poznat kao 'razvod', nauke i filosofije je kompletiran tek krajem osamnaestog vijeka, i ponovo je postao relevantan kraj em dvadesetog vijeka. egzogeno, pogledaj endogeno. ekonomizam, ovo je kriticki termin, koji sugerise da neko insistira na davanju ekskluzivnog prioriteta ekonomskim faktorima pri objasnjavanju drustvene stvamosti. ekstrena/izacija troskova, Termin koji ekonomisti koriste da bi govorili o aktivnostima koje omogucavaju da proizvodac ne plati odredene troskove proizvodnje, vee da isti budu 'ekstemalizovani' na dmge ili na dmstvo kao cjelinu. elasticnost potraznje, termin koji ekonomisti koriste kada zele da govore 0 stepenu prioriteta koji kolektiv individua daje kupovini odredenih namirnica umjesto drugih namimica, bez obzira na cijenu. endogeni-egzogeni, ovaj parse odnosi na izvor glavnih varijabli koje objasnjavaju dmstvenu akciju, bez obzira da li su oni interne ili eksterne prema onome sto je definisano kao jedinica drustvene akcije. epistemologija, grana filosofske misli koja raspravlja o pitanju kako znamo ono sto znamo i kako mozemo provjeriti istinitost na§eg znanja. evrocentrizam, ovo je negativan termin koji se odnosi na bilo koju tvrdnju da su obrasci koji su otkriveni prilikom analize pan-evropske istorije i drustvene strukture univerzalni obrasci, i samim tim, implicitno, model za osobe u drugim dijelovima svijeta. feuda/izam, ovo ime se uobicajeno daje istorijskom sistemu koji je preovladivao u srednje\jekovnoj Evropi. To je bio sistem parcelizovane moCi, u kome je postojala ljestvica
144
lordova i vazalakoji su razmjenjivali druStvene obaveze (na primjer, koriseenje zemlje u zamjenu za neku vrstu otplate plus drustvenu zastitu). Koliko dugo je ovaj sistem postojao u Evropi ida li su slicni sistemi postojali u drugim djelovima svijeta su teme znacajne akademskerasprave. geokultura, terminkojije, po analogiji, skovan sa geopolitikom. Odnosi se na norme i oblike diskursa koji su unutar svjetskog sistema sirom prihvaeeni kao legitimni. Ovdje tvrdimo da geokulturane poCinje postojati automatski sa pojavom svjetskog sistema, vee da se, radije, ona mora stvoriti. geopolitika, termin iz devetnaestog vijeka koji se odnosi na udruZivanje i manipulisanje moCi unutarmedudrZavnog sistema. globalizacija,ovaj termin je izmisljen tokom 1980-ih. U obicajeno se misli da se on odnosi na rekonfiguraciju svjetske privrede kojaje tek odnedavno pocela da postoji, au kojoj je pritisak na sve vlade da otvore svoje granice za slobodan protok dobara i kapitala neuobicajeno jak. Ovo je rezultat, kako se tvrdi, tehnoloskih izuma, narocito u oblasti informatike. Termin je preporuka koliko i opis. Za analiticare svjetskog sistema, ono sto je opisano kao nesto novo (relativno otvorene granice) se, u stvari, ciklicno vee pojavljivalo tokom istorije savremenog svjetskog sistema. grailansko druJtvo, ovaj termin, stvoren u ranom devetnaestom vijeku, postao je veoma popularan u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka. Prvobitno, koristen je kao antinomija 'dr:Zave'. U tom periodu, u Francuskoj je postojala razlika izmedu le pays legal (zemlja, ili drzava, zakona) i le pays reel (prava zemlja, ili gradansko drustvo ). Pravljenje ove razlike podrazumjevalo je da, do nivoa do kog drzavne institucije nisu odrazavale sliku drustva ( svih nas ), je drzava na neki naCin bila nelegitirnna. U zadnjih nekoliko godina, termin je koristen u:Ze da bi oznaCio puni kapacitet 'nevladinih organizacija' i sa sobomje
145
nosio stav da drZava ne moze biti potpuno demokratska osim ukoliko ne posjeduje snazno 'gradansko drustvo'. Termin je takode koristen da oznaCi, narocito u ovoj knjizi, sve one institucije koje nisu usko ekonomske ili politicke. hegemonija, ovaj termin je cesto neobavezujuce koriscen da bi oznaCio vodstvo ili dominantan polozaj u politickoj situaciji. Antonio Gramsci, italijanski komunisticki teoreticar, prateCi zakljucke Machiavelli-a, insistirao je na ideoloskoj i kultumoj komponenti, gdje je stanovnistvo, na neki naCin, davalo legitimitet vodstvu, sto je bio proces kojije on vidio kao nesto krucijalno u omogucavanju odrZavanja elite na vlasti. U analizi svjetskog sistema ovaj termin imajos uze znacenje. On se odnosi na one situacije u kojima jedna dr:Zava kombinuje ekonomsku, politicku i finansijsku superiomost u odnosu na druge sna:Zne drzave, i samim tim, takode, posjeduje vojno i kultumo vodstvo. Hegemonske sile definisu pravila igre. Definisana na ovaj nacin, hegemonija ne traje dugo, i autodestruktivna je. hermeneutika, prvobitno, ovaj termin se odnosio na akadamsku interpretaciju biblijskih tekstova. Termin se sada vise odnosi na epistemologiju koja dozvoljava analiticaru da se identifikuje sa, i objasni znacenje drustvene akcije, umjesto da analizira uz pomoc nekog seta 'objektivnih' oblika znanja, recimo statisticke analize. heuristika, Eksplorativni metod za razrijesavanje problemakoji poma:Zepri saznavanju, ada uz to, ta saznanjane moraju nu:Zno biti definitivna. identiteti, vidi statusne grupe. ideologija, uobicajeno, pod ovim se misli na koherentni set idejakoje se zala:Zu za odredenu perspektivu. Termin moze biti koriscen ili neutralno (svako ima ideolosko stanoviste) ili negativno (drugi imaju ideolosko stanoviste, kojemje suprotstavljena nasa naucka i akademska analiza). U analizi svjetskog sistem, ovaj termin se u:Ze koristi da oznaCi koherentnu strategiju u 146
druStvenoj arena iz koje se mogu izvuCi politicki zakljueci. U ovom smislu, ideologije su postojale samo od Francuske Revolucije naovamo, nakon cegaje bilo potrebno da se napravi koherentna strategija u vezi sa neprekidnim zahtjevima za politicku promjenu, i postojale su samo tri ideologije: konzervativizam, liberalizam i radikalizam. idiografski-nomoteticki, par termina koji je izmisfjen u Njemackoj krajem devetnaestog vijeka s ciljem da se opise ono sto se nazivalo Methodenstreit (bitka metoda) medu drustvenim naucnicima, ona koja je odslikavala podjelu akadernije na dvije kulture. Nomoteticki akadernici su insistirali na metodama koji su se mogli ponavljati, 'objektivnim' (radije kvantitativnim) metodama i smatrali daje njihov zadatak da pronadu generalne zakone koji su objasnjavali drustvenu stvarnost. Idiografski akadernici koristili su u velikoj mjeri kvalitativne, narativne podatke, smatrajuci sebe za humaniste, i preferisali su hermeneuticke metode. Njihova glavna brigaje bilo objasnjavanje, ane zakoni, prema kojima su, u najmanju ruku, bili skepticni. (Obratite pa.Znju daje idiografski drugaCije od ideografskog. 'Idio' je prefiks izveden iz grckog i oznacava specificni, individualni, osobeni; samim tim idiografski omaeavanacin odnosa prema odredenim opisima. 'Ideo' je prefiks izveden iz latinskog i omacava sliku, oblik, ideju; samim tim ideografski oznacava nacin odnosa prema ne-alfabetskom sistemu pisanja, kao sto je kinesko pismo). infrastruktura, putevi, mostovi, i druge drustvene strukture koje se shvataju kao osnovne potpore sistema proizvodnje i trgovine. istorijske drustvene nauke, vidijednodisciplinamost. istorijski (drustveni) sistem, analiticari svjetskog sistema su koristili ovu kombinaciju, 'istorij ski' i 'sistern' u j ednoj frazi, da naglase da su svi drustveni sistemi u isto vrij erne sistemski (imaju trajne karakteristike koje mogu biti opisane) i
147
istorijski (imaju trajne evoluirajuee Zivote tako da je svaki momenat drugaciji od prethodnog). Ova paradoksalna stvarnost Cini drustvenu analim teskom, ali ako seta kontradikcija zadrZi u centru analize, onda su remltati plodniji i realisticniji. ;ednodisciplinarnost, ovaj termin bi trebalo jasno razlikovati od multi ili trans- discipilnarnosti. Zadnji terrnin se odnosi na trenutno popularne ideje da bi veCi dio istraiivanja bio bolje obavljen ukoliko bi istraiivaCi kombinovali vjestine dvije ili vise disciplina. Jednodisciplinarnost se odnosi na uvjerenje da, makar sto se drustvenih nauka tice, danas ne postoji dovoljno intelektualnih razloga da se uopste pravi razlika izrnedu separatnih disciplina, ida bi, umjesto toga, sav rad trebao biti smatran za jednu disciplinu, koja se ponekad naziva istorijska druStvena nauka. kadrovi, ovaj termin se u tekstu koristi da bi se govorilo o svim onim osobama koje nisu ni na vrhovnim komandujucim polozaj ima dru5tvenog sistema, niti medu velikom vecinom kojazauzima polo:Zaje na dnu druStvene ljestvice. Kadrovi obavljaju menadZerske funkcije i uobicajeno prirnaju kompenzaciju Ciji je nivo izrnedu onih na vrhu i onih na dnu. Premamom rnisljenju, danas se 15 do 20 posto svijetske populacije sirom svijeta nalazi u OVOJ
grup1. kapital, ovo je ekstremno kontroverzan termin.
Najcesce se koristi da bi se govorilo o dobrima (bogatstvu) koja su, iii mogu biti, iskoriscena da bi se investiralo u proizvodne aktivnosti. Takva dobra su postojala u svim poznatim drustvenim sistemima. Marksje koristio 'kapital' ne kao esencijalni, nego relacioni termin, koji postoji samo u kapitalistickom sistemu, i koji se manifestuje samo u kontroli nad sredstvima za proizvodnju a kojije suprotstavljen osobama koje daju radnu snagu. kapita/izam, medu akademicima, ovo je nepopularan terminjer je povezan sa marksizmom, iako je, u smislu istorije ideja, ova povezanost u najboljem slucaju samo djelimicno tacna. Ferdnard Braudelje rekao da covjek moze izbaciti kapita-
148
lizam kroz prednja vrata ali dace se on vratiti nazad kroz prozor.
Ja definisem kapitalizam na poseban nacin: istorijski sistem cija je glavna osobina prioritetna beskonacna akumulacija kapitala. kapitalisticka svjetska privreda, glavna tvrdnja ove knjige je da kapitalizam moze postojati samo u okviru svjetske privrede. Dakle, savremeni svjetski sistem je kapitalisticka svjetska privreda. klasna borba, stalni rascjep u savremenom svjetskom sistemu izmedu onih koji kontrolisu kapital i onih koje taj kapital zaposljava. komparativna prednost, David Ricardo, engleski ekonomist iz devetnaestog vijeka, tvtdio je da, cak iako bi drzava proizvodila dvije robe po cijenama koje su nize nego i u jednoj drugoj zemlji,jos uvijek bi prva drzava imala prednost ukoliko bi koncentrisala svoju proizvodnju na samo jednu robu, onu koja od dvije ima najniZi troskove prozvodnje, i kada bi trgovala tom robom s ciljem da od druge drzave dobije drugu robu. Ovo se zove teorija komparativne prednosti. Ricardo je ovo odslikao na primjeru Portugala koji bi se trebao skoncentrisati na proizvodnju vina i trgovati njim za tekstile, iako je on proizvodio tekstil po niZim cijenama nego sto ihje proizvodila Engleska. Na ovoj teoriji se zasniva vecina argumenata za globalizaciju. konzervativizam, jedna od tri osnovne ideologije savremenog svjetskog sistema od Francuske revolucije naovamo. Konzervativizam ima mnogo verzija. Dominantne teme su uvijek ukljucivale akutni skepticizam u vezi sa zakonskim promjenama i nagla5avanje mudrosti tradicionalnih izvora autoriteta. Kondratjejevljevi ciklusi, ovo su osnovni ciklusi ekspanzije i stagnacije kapitalisticke svjetske privrede. Ciklus, koji se sastoji od takozvaneA-faze i B-faze, najcesce traje pedeest do sezdeset godina. Mnogobrojni ekonomisti su problematizovali pitanje samog postojanja ovih ciklusa. Medu onima koji koriste koncept, vodi se aktivna debata u vezi pitanja sta obja5njava
149
ove cikluse i narocito o pitanju cime se obja5njava rast iz B-faze u A-fazu. Ciklusi su dobili ime po Nikolai Kondratieffu, ruskom ekonomisti koji je o njima pisao tokom 1920-ih (iako nije bio prvi koji ihje opisao). Sam Kondratieffnazivao ihje dugim talasima. liberalizam, kao termini stvarnost, pojavio se pocetkom devetnaestog vijeka kao suparnik konzervativizmu. U frazeologiji tog vremena, liberali su bili Partija Pokreta, konzervativci PartijaReda. Termin 'libaralizarn' imanajsire znacenje koje je moguce zamisliti. Za neke on danas oznacava, naroCito u Sjedinjenim Dr:lavama, ljevicare (ili u najmanju ruku 'New Deal' Demokrate). U Velikoj Britaniji, Liberalna Partija zauzima centar izmedu Konzervativaca i Laburista. U vecem dijelu kontinentalne Evrope, liberalne partije su one koje su ekonomski konzervativne ali nisu klerikalne. Za neke, osnovu liberalizma predstavlja suprotstavljanje mijesanju dr:Zave u ekonomiju. Ali, od kraja devetnaestog vijeka, mnogobrojni 'liberali' su sebe proglasili za reformiste koji se zalafu za socijalnu drZavu. Za druge, liberalizam odslikava brgu za individualne slobode, i samim tim voljnost da se ogranici sposobnost drzave da potisne ova prava. Krajem dvadesetog vijeka pojavio se i termin neoliberalizam, koji je dodatno zakomplikovao stvari, a on se najcesce odnosi na konzervativnu ideologiju koja naglasava znacaj slobodne trgovine. Kao jedna od tri ideologije (pogledaj ideologija) koje pominjem u analizi svjetskog sistema, liberalizamje primarno centristicki, i naklonjen je neprekidnoj (ali relativno) sporoj evoluciji drustvenog sistema, sirenju obrazovanja kao osnovi za gradanstvo, meritokratiji, i davanju prioriteta ulozi kvalifikovanih specijalista u formiranju javnih zakona. longue duree, vidi drustvena vremena. manu militari, latinska frazakoja znaCi 'silom'. meritokratija, nedavno stvorena fraza koja znaci da se ljudima polo:laj dodijeljuje na osnovu zasluga, umjesto
150
na osnovu porodicnih veza, drustvenih pozicija, ili politickih udruZivanja. monopol-oligopol, monopolje situacija u kojoj postoji samo jedan prodavac na trzistu. Istinski monopoli su veoma rijetki. Ono §to se cesce javlja su oligopoli, u kojima postoje samo nekoliko, uobicajeno dosta velikih, prodavacana trzistu. Cesto se ovi veliki prodavci dogovore da odrede cijene, i tada situacija postaje gotovo ista kao i monopol. Posto su monopoli, pa cak i oligopoli, veoma profitabilni, oni cesto postaju auto-destruktivni kada im cijene snize novi konkurentni koji ulaze na trziste. nacija-drzava, de facto ideal koji sve, ili gotove sve, modeme drzave teze da dosegnu. U naciji-dr:Zavi, moze se reci da su sve osobe iste nacionalnosti i samim tim da dijele odredene osnovne vrijednosti i obaveze. Pripadnost naciji se drugacije definise u raznim zemljama. Ona gotovo uvijek znaCi da se govori istimjezikom. Cesto znaCi da svi pripadaju istoj religiji. Tvrdi se da nacije imaju iste istorij ske veze koje, kako se uobicajeno tvrdi, prethode pojavi drzavne strukture. Veliki dio ovoga, mada ne sve,je mitologija. Gotovo nijedna drzava u stvamosti ne postaje istinska nacija-dr:Zava, iako samo mali broj njih to priznaje. nacionalni pokreti, takode poznati kao nacionalisticki pokreti i pokreti za nacionalno oslobodenje. Ovo su pokreti cijije cilj definisanje 'nacije' kojaje, kako pristalice pokreta tvrde, potlacena od strane druge nacije, iii zbog toga sto ihje druga nacija kolonizovala, ili zbog toga sto su njihova 'nacionalna' (cesto podrazumjevajuCi i lingvisticka) prava ignorisana unutar drzave, iii zbog toga sto su osoban1a odredene etnicke grupe, koja objavljuje svoju 'nacionalnost', pripisan inferiomi drustveni i ekonomski polozaj unutar drzave. Nacionalni pokreti su cesto tra:Zili formalnu nezavisnost potlacene nacije, to jest, odvajanje iz drzave za koju tvrde daje tlacitelj. nejednaka razmjena, Arghiri Emmanuel je izmislio ovaj termin tokom 19-50-ih da bi odbacio koncept 151
komparativne prednosti David llicardo-a. Emmanuel je tvrdio da, kada se proizvodi koji imaju nisku cijenu rada (periferijski proizvodi) razmjenjuju za proizvode gdje su cijene rada visoke (centralni proizvodi), odvija se nejednaka razmjena koja ide od periferije ka centru, tikljucujuCi tu i transfer viska-vrijednosti. Emmanuel-ova knjiga je izazvala znacajnu dozu kontroverzije. Mnogi su prihvatili koncept nejednale razmjene ada pritom nisu prihvatili Emmanuelovo objaSnjenje definicije takve razmjene i sta se sve moze uvrstiti pod taj termin. nomotetski, vidi idiografski-nomotetski. oligopol, vidi monopol. osovinska podjela rada, termin koji se koristi da bi se artikulisao stav da j e element koj i kapitalisticku svj etsku privredu drzijedinstvenom nista drugo do nevidljiva osovina koja veze centralne i periferijske procese (pogledaj centar-periferija). partikularizam, vidi univerzalizam-partikula-
nzam. periferija, vidi centar-periferija. pleme, ovo je temin koji su u deventaestom vijeku izmislili antropolozi da bi oznaCili jedinicu unutar koje su se svrstavali vecina preq-pismenih ljudi. u drugoj polovini dvadesetog vijeka terminje bio podlozan ekstenzivnoj kritici, a kriticari su tvrdili da je on skrivao ogroman broj va:Znih oblika sistemskih uredenja. poluperiferijske drzave, poluperiferijski proizvodi ne postoje, iako postoje centralni i periferijski proizvodi. Ipak:, alm se izracuna koji procenat drzavne proizvodnje je centralni, a koji periferijski, uocava se da neke drzave imaju relativno ujednacenu distribuciju, to jest, one centralne proizvode prodaju perijerijskim zonama i periferijske proizvode prodaju centralnim zonama. Stoga mozemo govoriti o poluperifijerijskim zemljama, i uocavamo da one imaju posebnu vrstu politike ida igraju odredenu ulogu u funkcionisanju svjetskog sistema.
152
pozitivizam, ovaj terrninje izrnislio francuski mislilac devetnaestog vijeka, Auguste Cornte, covjek koji je takode izmislio termin 'sociologija' da bi opisao ono sto je radio. Za Corntea, pozitivizamje znaCio ne-teolosku, ne-filosofsku naucnu rnisao (ukljucujuci drustvenu analizu) i onje bio osnovarnodemosti. Na sirem planu, pozitivizam je poceo da oznacava privrzenost naucnickom naCinu rada kojije koristio metode koji su najbolje bili predstavljeni u fizici (makar je Njutonova fizika ostala, u najvecem dijelu, neosporavana medu prirodnim naucnicima sve do drugog dijela dvadesetog vijeka). Ukoliko su koristeni na ovaj nacin, pozitivizam i nomoteticka metodologija (vidi idiografskinomoteticki) su u velikom dijelu sinonirni. proleteri-burzoazija, termin 'proleteri' poceo je biti koristen krajem osamnaestog vijeka u Francuskoj da bi opisao obicne ljude, po analogiji sa antickim Rimom. U devetnaestom vijeku, te1minje koriscen specificnije da opise (urbane) najamne radnike koji viSe nisu imali pristup zemlji i sq.mim tim su zavisili od svojih primanja. Proleteri, i za drustveni pokret i za radikalnu ideologiju, shvatani su kao drustveni neprijatelji bur:Zoazijeumodemoj klasnoj borbi. Terrnin 'bur:Zoazija'jekoristen jos od jedanaestog vijeka. Prvobitno se odnosio na stanovnike gradova, naroCito na one individue srednjeg drustvenog staleza (manje odaristokrataali vise odkmetaili obicnogradnika). Termin je primarno povezivan sa zanirnanjima trgovca i bankara. Od devetnaestog vijeka naovamo, burzoazija, kao termin je promjenila polozaj od srednjeg do najviseg ranga, ito se odvijalo dokje, u isto vrijeme, znacaj aristokratije opadao. Termin 'srednje klase' je cesto zamije1~en za bur:Zoaziju, osim sto onn
bilo bolje. Oni su takode vjerovali da druStvena promjena ne dolazi sama po sebi vee treba biti potpomognuta od strane onih koji njome najvise dobijaju. Marksizam (u svojim mnogobrojnim vrstama) je radikalna ideologija, ali ni u kom slucaju nije jedina. Anarhizamje jos jedna od njih. Kr~em dvadesetog vijeka, pojavilo se jos mnogo pretendenata koji su tvrdili da zagovaraju radikalnu ideologiju. savremeni svjetski sistem, svjetski sistem u kome zivimo, Ciji korijeni se:lu sve do sesnaeastog vijeka, u Evropi i Amerikama. Savremeni svjetski sistem je kapitalisticka svjetska privreda. Takode pogledaj svjetski sistem. sindikalna akcija, opsti termin koj i oznacava bilo koju akciju u kojoj se !judi zajedno grupisu da bi odbranili svoje zajednicke interese. Sindikat predstavlja odlican primjer. Doista, postoje i mnogi drugi oblici radnicke sindikalne akcije. A i druge osobe, ne samo radnici, se mogu ukljuCiti u sindikalnu akciju. sistem, doslovno, neka vrsta povezane cjeline, sa intemim pravilima i nekom vrstom kontinuiteta. U drustvenoj nauci, koriscenje 'sistema' kao deskriptivnog termina se osporava, narocito od strane dvije grupe akademika: idiografskih istoricara koji cesto sumnjaju u postojanje druStvenih sistema, ili, u najmanju ruku, smatr~u da drustveni sistemi ne predstavljaju primarna objasnjenja istorijske stvarnosti; i onih koji vjeruju da je drustvena akcija rezultat individualnih akcija (cesto nazvani metodoloski individualisti) ida' sistem' nije niSt:adrugo do sumaovih individualnih aktivnosti. Koriscenje termina 'sistem' u drustvenoj nauci podrazumjeva vjeru u postojanje takozvanih karakteristika koje se pojavljuju. Vidi, takode, istorijski (drustveni) sistem. s/obodno trf.iste, prema klasicnoj definiciji, trziste na kome postoje rnnogobrojni prodavci, mnogobrojni kupci, savrsene informacije (svi prodavci i kupci maju sve o varijacijama cijena), i nepostoj~e politickih ogranieenjaza funkcionisanje trZista. Sarno mali broj trzista, stvarnih ili virtuelnih, su ikada zadovoljili ovu definiciju.
154
statusne grupe, ovaj termin je standardni prevod na engleski terrnina kojije izmislio Max Weber: stande. Weberov termin je izveden iz feudalnog sistema, u kome se mogla napraviti razlika izmedu razlicitih stande, ili staleZa. (aristokratija, svestenstvo, obicni ljudi). Weber je prosirio terrnin da bi njim pokrio drustvene grupacije koje su postojale umodemom svijetu akoje nisu bile zasnovane na klasi (etnicke grupe, religiozne grupe, i tako dalje) i koje su pokazivale odredene vrste solidarnosti i identifikacije. Krajem dvadesetog vijeka poceo se koristiti termin 'identiteti', i onje oznacavao manje ili vise istu stvar, ali, mozdaje sada vise paznje posveceno njihovom subjektivnom karakteru. suverenitet, koncept medunarodnog prava koji je poceo biti sire koristen u sesnaestom vijeku. Odnosi se na pravo drzave da kontrolise sve aktivnosti unutar svojih granica. To jest, suverenitet porice pravo podregiona da se suprotstave centralnoj drzavi, kao i pravo bilo koje drzave da se mijesa u unutrasnje poslove suverene dr:Zave. Prvobitno, nosilac suverenitetaje bio monarh kao jedini vladalac nad drzavom. Nakon Francuske revolucije, narodje, sve vise i vise, postajao suveren. svjetska privreda, svjetska imperija, svjetski · sistem, ovi termini su povezani. Svjetski sistem nije sistem svijeta, vee sistem kojije svijet i koji moze biti, i najcesceje bio, lociran u oblasti koja je manja negoli citava planeta. Analiza svjetskog sistema tvrdi da su pravila po kojima funkcionise drustvena stvamost u kojoj zivimo, i Cija nas pravila ogranicavaju, najve6im dijelom takav druStveni sistem (drugaCiji od sada izumrlihminisistema koji su nekada postojali na zemlji). Analiza svjetskog sistema tvrdi da su, do sada, postojale samo dvije vrste svjetskog sistema: svjetske privrede i svjetske imperije. Svjetske imperije (kao sto su Rimsko Carstvo ili Han Kina) su velike birokratske strukture sa jednim politickim centrom i osovinskom podjelom rada, ali sa nekoliko kultura. Svjetsku privredu predstavlja velika osovinska podjela rada sa nekoliko centara i nekoliko kultura. U engleskom, 155
crtica je nufua da bi se oznaCili ovi sistemi. 'Svjetski sistem', bez crtice, sugerise daje u istoriji svijeta postojao sarno jedan svjetskisistem. 'Svjetska privreda', bez crtice, je koncept koji vee ina ekonomista koristi da opise trgovinske odnose medu drzavama, a ne integrisani proizvodni sistem. svjetske religije, ov.aj koncept se poceo koristiti tokom devetnaestog vijeka da bi se opisao ogranicen broj religija koje postoje u vecim oblastima, a sto je suprotno od religioznih struktura plemena. Standardna lista religija ukljucuje, u najmanju ruku, Hriscanstvo, Judeizarn, Islam, Hinduizarn, Budizarn i Taoizarn.
velika prica, termin kritike koj i koriste postmodernisti da bi ukazali na sve one oblike ana1ize koji nude dalekosefua objasnjenja za istorijske drustvene sisteme. visak-vrijednosti, ovaj termin ima tesko nasljede kontroverze i ponekad okultnih debata. Sve sto pod njim podrazumjevam u ovoj knjizije kolicina stvarnog profita koji proizvodaC ostvaruje, a sto moze izgubiti usljed nejednake razmjene. vodeCi proizvodi, novi koncept koji se koristi medu ekonomistima koji tvrde da vodeCi proizvodi postoje u svakom dobu, i da su vodeci zato sto su veoma profitabilni, relativno su monopolizovani i imaju veliki uticaj na ekonomiju (takozvane nazadne i napredne veze ). S obzirom na cinjenicu da donose veliki profit, proizvodaCi neprestano teze dana trziste unesu nove vodece proizvode koji ce biti konkurentni, i u jednom momentu odredena industrija prestaje biti vodeca. Vrijeme Prostor, novostvoreni termin. Kapitalizacija i spajanje dva termina koji odslikavaju stav da za svaku vrstu vremena postoji odredena vrsta drustvenog prostora. Stoga, u drustvenoj nauci o vremenu i prostoru ne bi se trebalo misliti odvojeno, ne bi se trebali mjeriti odvojeno, vee bi trebali biti vjecno povezani u ogranicenom broju kombinacija.
156
univerzalizam-partikularizam, ovaj par odsli- kava razliku interesovanja nomotetickih i idiografskih akademika. Univerzalizam je tvrdnja da postoje univerzalne generalizacije u vezi sa ljudskim ponasanjem, to jest, one koje su istinite bez obzirana vrijeme ili mjesto. Partikularizam je tvrdnja da takve univerzal- nosti ne postoje, ili da u najmanju ruku nisu relevantne u vezi sa odredenim fenomenom, i daje, samim tim, uloga drustvenog nauc- nika da objasni kako odredeni fenomeni iii strukture fi.mkcionisu.
157
v
BIBLIOGRAFSKI VODIC Za Citaoca koji zeli da se podrobnije bavi ovom temom, sastavio sam bibliografski vodic iz cetiri dijela: 1) moja druga djela, koja se bave istim argumentima o kojima sam pisao u ovoj knjizi; 2) djela drugih analiticara svjetskog sistema, koji predstavljaju ove argumente na donekle razliCit nacin; 3) djela ciji je fokus kritikovanje analize svjetskog sistema; 4) ona djela prethodnika koja su najrelevantnija, narocito onanakoja sam se pozivao u ovom tekstu. Ovo nije kompletan vodic, vee samo pocetak.
1. Djela Imanuela Volerstina Postoji kolekcija dvadeset osam clanaka, koji su izdati izmedu 1960.i 1998., akoja sadr:li moje eseje koji se bave sirokim spektrom tema koje potpadaju pod rubriku analize svjetskog sistema. Ime knjige je je The Essential Wallerstein (New Press, 2000). Teme kojima sam se bavio u poglavlju 1. su zasnovane na zakljuccima komisije kojom samja predsjedavao, Open the Social Sciences (Stanford University Press, 1996), kao ina mojoj knjizi Unthinking Social Science (2d ed., Temple University Press, 2001 ), i The Uncertainties of Knowledge (Temple University Press, 2004). Teme u poglavljima2-4 se zasnivajunamojimknjigama The Modern World-System (3 vols. to date, Academic Press, 1974, 1980, 1989) i Historical Capitalism, with Capitalist Civilization (Verso, 1995). Takode, postoje jos tri kolekcije eseja koje je izdao Cambridge University Press: The Capitalist World-Economy (1979), The Politics ofthe World-Economy (1984), i Geopolitics 159
andGeoculture (1991). Novijakolekcija, The Endofthe World as We Know It (University of Minnesota Press, 1999), objasnjava vezu izmedu epistemoloskih i substancionalnih pitanja analize svjetskog sistema. Dvije knjige govore o specificnim temama. Jedna je Antisystemic Movements (with Giovanni Arrighi and Terence K. Hopkins, Verso, 1989). DrugajeRace, Nation, Class (with Etienne Balibar, Verso, 1991 ). Na kraju, analiza sadasnjosti i buducnosti, kojom se bavim u poglavlju 5., zasnovanaj,e naknjigamakojeje izdao New Press: After Liberalism (1995), Utopistics (1998), and The Decline of American Power (2003). Takode, postoji i kolekcija eseja koju '-Smo sakupili Terence K. Hopkins ija, pod imenom Trajectory of the World-System, 1945-2025 (Zed, 1996). Kompletna bibliografija se nalazi na internet adresi http://fbc.binghamton.edu/ cv-iw.pdf
2. Djela analiticara svjetskog sist~ma Ovdje pominjem samo one osobe koje sebe identifikuju kao osobe koje koriste analizu svjetskog sistema. I pominjem samo ona djela koja su sirokog spektra (umjesto djela koja su empirijske studije odredenih situacija). S ciljem dane bih napravio nepozeljne distinkcije, poredacu autore po abecednom redu. Janet Abu-Lughod,· Before European Hegemony: The World-System, A.D. 1250-1350 (Oxford University Press, 1989). Ova knjiga pokusava da isprica pricu o korijenima savremenog svjetskog sistema koji sezu dalje nego sto je zapisano u The Modern World-System. Samir Amin, Accumulation on a World Scale: A Critique of the Theory of Underdevelopment (Monthly Review Press). Izdata na francuskom 1971., ova knjigaje vjerovatno najraniji primjer kompletne prezentacije svjetskog sistema savremenog 160
kapitalizma. Novije djelo o pitanju buducnosti svjetskog sistema je Obsolescent capitalism: Contemporary Politics and Global Disorder (Zed, 2003). Giovanni Arrighi, The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our Times (Verso, 1994). Uprkos nazivu djela, ova knjiga govori o razvoju savremenog svjetskog sistema putem dugih ciklusa akumulacije, od trinaestog vijeka pa do danas. Takode, knjiga Arrighi and Beverly Silver (plus others), Chaos and Governance in the Modern World System (University of Minnesota Press, 1999),je komparativna studija sukcesivnih hegemonskih tranzicija. Chris Chase-Dunn, Global Formation: Structures ofthe World-Economy (Basil Blackwell, 1989). Teoretisanje u vezi struktura kapitalisticke svjetske privrede. Takode, knjiga Dunn and Thomas D. Hall, Rise and Demise: Comparing World Systems (Westview, 1997), je najbolji pokusaj da se uporede vise vrsta svjetskih sistema. Arghiri Emmanuel, Unequal Exchange: A Study of the Imperialism of Trade (Monthly Review, 1972). Odbijanje Ricardo-ve teorije zajednickih beneficija koje pru2a medunarodna trgovina, ova k~iga je lansirala termini koncept 'nejednaka razmjena'. Andre Gunder Frank, World Accumulation, 1492-1789 (Monthly Review, 1978). Najjasnija i najpotpunija prezentacija njegovih stavova iz ranijeg perioda njegovog stvarala.Stva. Njegovo poznije djelo, ReOrient: Global Economy in the Asian Age (University ofCalifornia Press, 1998), sadrZ:i i radikalni revizionizam, i tu on tvrdi da je tokom pet hiljada godina postpjao jedan svjetski sistem, da je Kina, vecim dijelom, bila centar tog sistema, i da u njemu kapitalizam nije bio smisaon koncept. Pogledaj kritiku ReOrient i tri eseja Samir Amin, Giovanni Arrighi, and Immanuel Wallerstein u Review 22, no. 3 ( 1999).
161
Terence K. Hopkins and Immanuel Wallerstein, WorldSystems Analysis: Theory and Methodology (Sage, 1982). Eseji Hopkins-a su glavni metodoloski eseji napisani u tradiciji analize· svjetskog sistema. Peter J. Taylor, Modernities: A Geohistorical Interpretation (Polity, 1999). Interpretacija nekih geokultumih trendova u savremenom svjetskom sistemu. Dodatno, postoje i godisnje konferencije Politicke ekonomije svjetskog sistema (PEWS) sekcije americke socioloske asocijacije. One rezultiraju izdavanjemjednog iii vise izdanja svake godine izdatih pod imenom Political Economy of the World-System Annuals by Sage from 1978 to 1987, a onda i kao Studies in the Political Economy ofthe World-System by Greenwood from 1987 to 2003. Od 2004., njih izdaje Paradigm Press. Takode, postoje i dva kvartalna casopisa koj i objavljuju materijale iz tradicije analize svjetskog sistema. Prvije Review (Journal ofthe Femand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems, and. Civilizations), a drugije elektronski casopis Journal ofWorldSystem Research, http://jwsr.ucr.edu. Na kraju, objavljenaje i kolekcija sesnaest eseja, koje je izabrao Thomas D. Hall, pod imenom A World-Systems Reader (Rowman and Littlefield, 2000), koja ukljucuje siroki obim stavova o raznim temama.
3. Kritike analize svjetskog sistema U ovu sekciju su ukljuceni samo oni autori koji su posebno kritikovali analizu svjetskih sistema zbog njenih raznih nedostataka. VeCina ovih kritika se pojavila kao clanci u casopisima radije negoli knjige. Najranija kritika, ujedno i jedna od najpoznatijih, je ona Robert Brenner-au New Left Review. Namijenjenaje siavovima Paul Sweezy-ja,Andre Gunder Frank-a, kao i meni i takritikaje
162
obnovila ortodoksni produkcionizam, englesko-centristicki marksizam Maurice Dobb-a. N edugo zatim, poj avila su se dva znacajna kriticka osvrta u The Modern World-System (vol. 1), od strane clanova 'drzavoautonomisticke' skole: Theda Skocpol, "Wallerstein's World Capitalist System: A Theoretical and Historical Critique," American Journal ofSociology 82, no. 5 (March 1977): 1075-90; iAristide Zolberg, "Origins ofthe Modem World System: A Missing Link," World Politics 33, no. 2 (January 1981): 253-81. Skocpol i Zolberg su javno izjavili da su na njih uticali stavovi Otto Hintze-a. Kulturalisticke kritike su takode bile neprestane. Najranije i najkompletnije su bile one koje je napisao Stanley Aronowitz, "A Metatheoretical Critique ofimmanuel Wallerstein's The Modern World-System," Theory and Society 10 (1981): 503-20. Dosta drugacije su bile kritike koje su napisali neki akademici izTreceg Svijeta, akoje su se zasnivale nastavudaanalizas\jetskog sistema nije odbacila eurocentrizam. Pogledajte Enrique Dussel, "Beyond Eurocentrism: The World System and the Limits of Modernity," in F. Jameson and M. Miyoshi, eds., The Cultures ofGlobalization (Duke University Press,), 3-37 Dok su kritike tvrdokomih pozitivista bile :lustre, rijetko su uzimane kao dovoljno ozbiljne da bi se smatrale za sistematsku kritiku analize svj etskog sistema.
4. Relevantna djela: prethodnici iii uticajna djela drugih analiticara svjetskih sistema. I ovdje cemo autore navesti po abecedi, samo jedno ili dva glavna djela. Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State (New Left Books, 1974). Djelo koje se bavi istorijom rane modeme Evrope koje tvrdi da je absolutizam bio oblik feudalizma.
163
Anne Bailey and Josep Llobera, eds., The Asiatic Mode of Production: Science and Politics (Routledge and Kegan Paul, 1981 ), je do bar uvod u debatu. Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th to 18th Century, 3 vols. (Harper and Row, 1981-84). Klasicni metodoloski clanak, koji je prvi put objavljen u Annales tokom 1958, ima tri prevoda na engleski, nejednake validnosti. Najbolji je u Peter Burke, ed., Economy and Society in Early Modern Europe (Routledge and Kegan Paul, 1972). Ludwig Dehio, The Precarious Balance: Four Centuries ofEuropean Power Struggle (AlfredA. Knopf, 1962), koncizan i va.Zan pregled geopolitike savremenog svjetskog sistema. Frantz Fanon, The Wretched ofthe Earth (Grove, 1968), je glavno teoretsko djelo koje opravdava upotrebu nasilja od strane pokreta za nacionalno oslobodenje. Otto Hintze, The Historical Essays ofOtto Hintze, edited by Robert M. Berdahl (Oxford University Press, 1975). Najuticajnije djelo u drzavo-autonomistickoj skoli istorijske interpretacije. R. J. Holton, ed., The Transition from Feudalism to Capitalism (Macmillan, 1985). Ovo djelo sadrzi Dobb-Sweezy debatu, kojoj su doprinijeli i mnogi drugi. Nikolai Kondratieff, The Long Wave Cycle (Richardson and Snyder, 1984). No vi prevod poznatog eseja iz 1920-ih. Karl Marx, Capital (1859), i The Communist Manifesto ( 1848) su najvjerovatnije najrelevantnija djela. William McNeill. Ovaj autor se u.obicajeno smatra za najranij eg autora 'svj etske istorij e', koj a nagla5ava neprekidnost ljudske istorije i uzajamnu povezanost svijetakoja seze·duboko u proslost, a najbolji uvod u njegova djela napisao je sa svojim sinom J. R. McNeillom, Human Web: A Bird~·-Eye View of World History (W. W. Norton, 2003).
164
Karl Polanyi, The Great Transformation (Rinehart, 1944). Nj egovo naj vafuije djelo koje se smatra za klasiku j e kritika stava da se trzisno drustvo moze uopste smatrati za prirodni fenomen. Raul Prebisch. Prvi izvrsni sekretar Ekonomske Komisije Ujedinjenih Nacija za LatinskuAmeriku, najcesce se smatra za inicijatora centar-periferija analize svjetske privrede. Veoma mali broj njegovih djela je preveden na engleski. Najbolji pregled njegovih djela moze se naCi u Towards a Dynamic Development Policy for Latin America (UN Economic Commission for Latin America, 1963). Trotomna kolekcija na spanskom je izdata pod imenom Obras, 1919-1948 (Fund. Raul Prebisch, 1991 ). Ilya Prigogine, The End of Certainty: Time, Chaos, and the Laws ofNature (Free Press, 1997), je posljednja i najjasnija prezentacija njegovih stavova. Naslov djela govori najvaznije o djelu. Joseph Schumpeter, Business Cycles, 2 vols. (McGraw Hill, 1939), najrelevantnije od svih njegovih knjiga, u njoj zastupa stav da dugi ciklusi nisu otpoceli u devetnaestom vijeku, vee, radije, u sesnaestom. Adam Smith. The Wealth ofNations, napisano 1776., je cesto citirano ali rijede Citano djelo, sto je velika steta. Marks je rekao da nije marksista, a Smith sigurno nije bio smitista. Max Weber, General Economic History (Collier, 1966), najbolja knjiga Weber-ove analize istorijskog razvoja modemog svijeta. Eric Wolf, Europe and the People without History (University ofCalifornia Press, 1982), nagls.Savada istorija i sudbina ne-evropskih naroda zavisi od savremenog svjetskog sistema. V.
(#)~
~ c::
165
~AI(v
~)'.
~ G~GnM01£\{A *
CIP- KaTaJionna:uHja y rry6JIHKa:UHjH lJ,eHTpaJIHa Hapo,n:Ha 6H6JIHOTeKa lJ,pHe rope lJ,eTHibe 330.342.14
BOflEPCTI1H, I1MaHyeJI Uvod u analizu svjetskog sistema I Imanuel Volerstin; preveo sa engleskog Nikola Nikolaidis.- Cetinje: Otvoreni kulturni forum (2005. Cetinje: IVPE). -165 str.; 21 em Prevod djela: World-SistemAnalysis I !manuel Wallerstein.TiraZ 500.- Glosarij: str. 141-157.- Bibliografski vodic: str. 159-165. ISBN 86-85747-01-5 1. HHKOJiaH,n:Hc, HHKOJia.- I. Wallerstein, Immanuel B. BoJiepcTHH I1MaHyeJI a) IlpHBpe,n:HH CHCTeM- KaiiHTaJIHCTifqKe ,n:p:>KaBe COBISS. CG-ID 9520144
