ilâhiyât 46
EŞ’ARI (Eş’ariye Mezhebinin Kurucusu Ebû’l-Hasan el-Eş’arî)
DİNİN İNANÇ İLKELERİ (EL-İBÂNE ‘AN USÛLİ’D-DİYÂNE)
Sunuş, Notlandırma ve Terminolojik Sözlük ile birlikte
ÇEVİREN
DR. MUSTAFA ÇEVİK
EŞ’ARÎ, Ali b. İsmail b. İshak b. Salim b. İsmail b. Abdullah b. Musa b. Ebi Burde b. Ebi Musa. Basra’da dünyaya geldi (266/873). Mu’tezili olan hocası Ebu Ali el-Cubbai'den ders aldı. Bir süre sonra aralannda çıkan düşünce ayrılıkları nede niyle Mu’tezile mezhebinden ayrıldı. Bu düşünce ayrılığından sonra Eş’ari, Bağdad'a gitti. Burada düşüncelerini yaydı. Büyük taraftar topladı. Bağdat’ta vefat etli (330/941). DR., MUSTAFA ÇEVİK, Kahta’da doğdu (1967). Adıyaman Lisesini (1985), Marma ra Üniversitesi İlahiyat Fakültesini bitirdi (1991). Harran Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü’nde Din Felsefesi Açısında Kutsal isimli Yüksek Lisans tezini hazırla dı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde David Hume’da Din ve Tanrı isimli doktora tezini hazırladı (2003). Hâlen Milli Eğitim Bakanlığı taşra teşkilantında öğretmen olarak çalışmakladır. Yazarın yayımlanmış telif ve çeviri eser leri şunlardır: David Hume'un Bilgi Kuramı (Ankara 2005), Necmuddin Kubra, Tasavvufun On Esası (Bedir Yayınları, İstanbul 1991); Eş’arî, Dinin Dinin İnan ç İlkeleri (el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne) (Ankara 2005). e-posta;
[email protected]
ilâhiyât Araştırma-İnceleme 46
Eş’arî Dinin İnanç İllteleri (el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne) ISBN 975-6666-88-9 1. Baskı: Ağustos 2005 © AVRASYA Yay. Rek. Mat. Eğt. ve Tur. Tic. Ltd. Şti. Çeviren: Dr. Mustafa Çevik Son Okuma: Mustafa Çevik Dizgi: islâmiyât Sayfa Düzeni; islâmiyât Kapak; Nurullah Özbay Baskı; Erek Ofset O(312) 342 31 01 İlâhiyât Dr. Mediha Eldem Sokak 41/12 06420 Kızılay ANKARA tel.; tel.; O (31 2) 43 3 24 65 tel. tel. ve, ve, faks: faks: O (312 ) 433 66 68 e-posta:
[email protected]
EŞ’ARÎ, Ali b. İsmail b. İshak b. Salim b. İsmail b. Abdullah b. Musa b. Ebi Burde b. Ebi Musa. Basra’da dünyaya geldi (266/873). Mu’tezili olan hocası Ebu Ali el-Cubbai'den ders aldı. Bir süre sonra aralannda çıkan düşünce ayrılıkları nede niyle Mu’tezile mezhebinden ayrıldı. Bu düşünce ayrılığından sonra Eş’ari, Bağdad'a gitti. Burada düşüncelerini yaydı. Büyük taraftar topladı. Bağdat’ta vefat etli (330/941). DR., MUSTAFA ÇEVİK, Kahta’da doğdu (1967). Adıyaman Lisesini (1985), Marma ra Üniversitesi İlahiyat Fakültesini bitirdi (1991). Harran Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü’nde Din Felsefesi Açısında Kutsal isimli Yüksek Lisans tezini hazırla dı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde David Hume’da Din ve Tanrı isimli doktora tezini hazırladı (2003). Hâlen Milli Eğitim Bakanlığı taşra teşkilantında öğretmen olarak çalışmakladır. Yazarın yayımlanmış telif ve çeviri eser leri şunlardır: David Hume'un Bilgi Kuramı (Ankara 2005), Necmuddin Kubra, Tasavvufun On Esası (Bedir Yayınları, İstanbul 1991); Eş’arî, Dinin Dinin İnan ç İlkeleri (el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne) (Ankara 2005). e-posta;
[email protected]
ilâhiyât Araştırma-İnceleme 46
Eş’arî Dinin İnanç İllteleri (el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne) ISBN 975-6666-88-9 1. Baskı: Ağustos 2005 © AVRASYA Yay. Rek. Mat. Eğt. ve Tur. Tic. Ltd. Şti. Çeviren: Dr. Mustafa Çevik Son Okuma: Mustafa Çevik Dizgi: islâmiyât Sayfa Düzeni; islâmiyât Kapak; Nurullah Özbay Baskı; Erek Ofset O(312) 342 31 01 İlâhiyât Dr. Mediha Eldem Sokak 41/12 06420 Kızılay ANKARA tel.; tel.; O (31 2) 43 3 24 65 tel. tel. ve, ve, faks: faks: O (312 ) 433 66 68 e-posta:
[email protected]
DİNİN İNANÇ İLKELERİ (EL-İBÂNE ‘AN USÛLİ’D-DİYÂNE)
EŞ’ARÎ (Eş’ariye Mezhebinin Kurucusu Ebû’l-Hasan el-Eş’arî)
Sunuş, Notlandırma ve Terminolojik Sözlük ile birlikte
ÇEVİREN
DR. MUSTAFA ÇEVİK
ANKARA 2005
Bu çalışmayı iikademik hayatıma ışık tutan seçkin hocalarım Prof.Dr. Bekir Karhğa’ya, Prof.Dr. Rahmi Karakuş'a ve Prof. Dr. R ec ep Kılıç'a ithaf ediyomm .
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ YERİNE EŞ’ARİ ve EŞ’ARİLİK .....................................................................................[7-10] YAZARIN GİRİŞİ .................................................................................................. 11 1. DOĞRU YOLDAN SATANLARIN ve BİD ’ATÇİLERİN GENEL DÜŞÜNCELERİ ................................................ 15 2. EHL-İ SÜNNET’İN ve DOĞRU YOLDA OLANLARIN GENEL DÜŞÜNCELERİ .............................................................................. 18 3. ALLAH'IN AHİRETTE GÖRÜLECEĞİNİN KANITLANMASI ............ 23 4. ALLAH’I GÖRME (RU'YET) ÜZERİNE .................................................... 30 5. KUR’AN’IN YARATILMAMIŞ ALLAH SÖZÜ OLMASI ..........................33 6. CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE -I- .................................................... 40 7. CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE -II- ..................................................41 8. KURAN HAKKINDA AKTARILAN BAZI RİVAYETLER .....................43 9. ’KUR'AN YARATILMIŞTIR DA DEMEM YARATILMIŞ DEĞİLDİR DE DEMEM’ DİYEREK KARARSIZ KALANLAR ÜZERİNE .............................................................47 10. ALLAH’IN ARŞI KAPLAMASI (İSTİVA) ÜZERİNE ................................ 50 11. ALLAH’IN GÖZÜ, İKİ ELİ, İKİ GÖZÜ ve YÜZÜ HAKKINDA ........ 55 12. ALLAH’IN GÜCÜNÜ ve BÜTÜN SIFATLARINI İNKAR EDEN CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE .............................. 6l 13. İRADE ÜZERİNE ........................................................................................... 67 14. İNSANIN EYLEMLERİNİ SEÇME, GÜÇ YETİRME, DÜZELTME ve ONAYLAMA ......................................................................74 15. İSTEYEN İNANABİLİR Mİ (İSTİTAAT)? ..................................................76 16. İMAN ETMEYE ÇAĞRI (TEKLİF) ÜZERİNE ......................................... 79 17. ÇOCUKLARIN EZİYET GÖRMELERİNİN ANLAMI ............................80 18. MU’TEZİLE’YE CEVAP .................................................................................81 19. KALPLERİN MÜHÜRLENMESİ ÜZERİNE ............................................. 82 20. İNŞAALLAH İNANIYORUM (İSTİSNA) DİYENLER ÜSTÜNE .......... 84 21. ECEL ÜZERİNE ..............................................................................................85 22. RIZK ÜZERİNE ..............................................................................................86 23. RIZKA İLİŞKİN BAŞKA BİR PROBLEM ..................................................87 24. HİDAYET PROBLEMİ ÜZERİNE ...............................................................89
25. İNKARCILIK CDALALET) ÜZERİNE ........................................................ 91 26. KADER KONUSUNDAKİ RİVAYETLER ÜZERİNE ..............................96 Tl. ŞEFAAT ve CEHENNEMDEN ÇIKMA ÜZERİNE .............................. 101 28. HAVZ ÜZERİNE .......................................................................................... 102 29. KABİR AZABI ÜZERİNE ............................................................................ 103 30. HZ. EBU BEKİR’İN HALİFELİĞİ ÜZERİNE ......................................... 104 KİTAPTA GEÇEN KELAM TERİMLERİ ......................................................... 109
ÖNSÖZ YERİNE EŞ’AEİ ve EŞ’ARİLİK
u gün yeryüzündeki birçok Müslümanın temel dini inançları nı dayandırdığı kişilerden biri Ebu’l-Hasan el-Eş’ari’dir. Çün kü Eş'ari, geleneksel Ehl-i Sünnet düşüncesinin önemli ve yaygın ekollerinden biri olan Eş’arilik mezhebinin kurucusudur. Ancak, İbn-i Sina, Farabi, Gazali, İbn-i Rüşd gibi Eş’ari’nin de ken disine ün sağlayan eserleri Avrupa’da yüzyıllar önce Latince’ye sonra da günümüz dillerine çevrilmiş olmasına rağmen Türkiye’de bu eserler yayın hayatına kazandırılmamıştır. Eş’ari gibi önemli bir İslam düşünürünün esederi Türkçe’ye çevrilmediği gibi hakkında neredeyse pek bir şey de yazılmanuştır, Eş’arilik düşüncesinde el İ b â n e isimli eser temel bir çalışma sayılır. Günümüzde Eş’ari’nin düşünceleri diye kabul edilen birçok düşünce aslında elİbâne’ye dayandırılmaktadır.' O nedenle Eş’ari’nin bu eserinin Türkçe’ye kazandırılması hem entelektüel hem de dini bir görev olarak ka bul edildi. Bu nedenle Eş’ari’nin inanç ilkelerini açıklayan bu kü çük ama etkin eserinin Türkçe’ye kazandıniması Türkiye’deki dini ve felsefi düşünce için kaçınılmaz bir ihtiyaç gibi görünmektedir. Düşünce tarihimizin önemli kilometre taşlarından biri olan Eş’ari’nin künyesi tam olarak “Ali b. İsmail b. İshak b. Salim b. İs mail b. Abdullah b. Musa b. Ebi Burde b. Ebi Musa el-Eş’ari” şek lindedir. Basra’da Hicri 266 (m. 873) yılında dünyaya gelen Eş’ari, eğitiminin ilk yıllarında bir Mu’tezili olan hocası Ebu Ali el-Cubbai’den ders alır. Bir süre sonra aralarında çıkan derin düşünce ayrılıkları nedeniyle Eş’ari Mu’tezile mezhebinden ayrılır. Şehristani’ye (ö. 548/1153) göre Eş’ari, Mutezile mezhebinden ayrılınca Selefi düşünce içinde kendini bulur. Eş’ari, daha sonra bu düşün ce ekolünden ayrılarak Eş’arilik mezhebini kurmuş ve büyük ta raftar bulmuştur.^
B
' İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlmi K ehm , Ümran Yaymları, Ankara 1981, s. 69. - Şehristani, elMilel venNihal, Tahkik: Emir Ali Mehna, Daru’l-IVIa'rife, Beyrut 1993, s, 44.
8
Ebû’IHasan elEş’ar!
Eş’ari ile Cubbai’nin ayrılmasında, aralarında geçen bir tartışma bardağı taşıran son damla olmuştur. Kelam tarihinde ‘üç kardeşin durumu’ diye bilinen tartışma şöyle cereyan etmiştir: Eş’ari, hoca sı CUbbai’ye sorar: - Biri günahkar iken ölen, biri mu’min iken ölen ve biri de ço cuk iken ölen üç kardeşin durumu için ne dersin? Hocası: - Günahkar (fasık) olan Cehenneme, mü’min olan Cennete gi der, çocukken ölen de ne Cennete ne de Cehenneme gider. Eş’ari: - Eğer çocukken ölen kardeş, ‘Allah’ım beni neden çocukken öldürdün? Ben büyüyüp iyi bir insan olup Cennete girmek ister dim,’ derse Allah ne cevap verir? Cubbai: - Senin büyüdüğünde kötü biri olacağını ve Cehennem e gide ceğini biliyordum. O nedenle senin için hayıdı olan küçükken öl mektir, der. Eş’ari: - Günahkar iken ölüp Cehennem’e giden kardeş: 'Allah’ım niçin beni de çocukken öldürmedin? Cehenneme gitmezdim,’ derse Al lah ne der? Eş’ari, bu soru karşısında susan Cubbai’den ayrılır.^ Himad el-Ensari’nin İbn-i Asakir’den naklettiğine göre Eş’ari, kırk yıl Mutezilede kalmış ve yukarıda sözü edilen olaylardan sonra aynimıştır. Ayrıl dıktan sonra Basra’da bir camiye gider ve namazdan sonra minbe re çıkıp Mu’tezile’den çıktığını ilan eder."* Ayrıca, Eş’ari'nin Mutezile’den ayrılmasında gördüğü bir rüyanın da etkili olduğu söylenir.5 Bu düşünce ayrılığından sonra Eş’ari, Basra’dan da ayrılıp Bağdad’a gider ve ölene kadar orada kalır. Bu ayrılıktan sonra Eş’ari’nin Mu’tezile mezhebi ile birçok ko nuda anlaşmazlığa düştü. Bu konulardan bazılarım şöyle sırala mak mümkündür: 1. Mu’tezile Kur’anın Allah’ın dışındaki her şey gibi yaratılmış bir şey olduğunu söylerken Eş’ari ise Kur’an’ın Allah'ın bir sözü olması nedeniyle bir ezeli sıfat olduğunu ve böylece yaratılmış bir varlık olmadığını kabul eder. 2. Mu’tezile, Allah’ın zatından ayrı sıfatları olmadığını söylerken Eş’ari ise Allah’ın zatından ayrı bilme, görme ve işitme gibi son suz sıfatları olduğu ileri sürer. ^ Himad el-Ensari, elİbâne'ye yazdığı önsöz, Daru’l-Beyan, Şam 1993, s. 7; Ayrıca bkz. Şerafettin Gölcük, Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri, Kayıhan Yaymları, İs tanbul 1979, s. 304-305. •• A.g e., s. 9. Himad el-Ensari, a.g.e., s. 6.
Dinin İnanç tikeleri
9
3. Mu’tezile Kur’anda geçen müteşabih (Allah için kullanılan el, göz, yüz vb. mecazi ifadeler) ifadelerin yommlanması gerektiğini dü şünür. Fakat Eş’ari bu gibi müteşabih sıfatlann gerçek birer sıfat ol duklarını ancak nasıl olduklarının (keyfiyet) bilinemeyeceğini söyler. 4. Mu’tezile insanın eylemleri konusunda, Allah’ın Adil olması nın insanm özgür olmasını gerekli ve hatta zorunlu kıldığını düşü nürken, Eş’ari de Allah’ın Mutlak Kudret sahibi olmasının insanın eylemleri konusunda tamamen özgür olmasını engeller diye düşü nür. Dolayısıyla Mu’tezile’ye göre insan özgürken, Eş’ariye göre insan eylemlerini gerçekleştirirken sadece onları ‘kesp’ etme ko nusunda özgürdür. 5. Mu’tezile’ye göre Allah ne bu dünyada ne de öbür dünyada görülemezken Eş’ari’ye göre ise Allah’ın görülmesi mümkündür. 6. Mu’tezile’ye göre günahkar mü’min (fasık) ne mü’min kalabi leceğini ne de kafir olduğunu kabul eder bu nedenle onlara göre bu kişiler ne Cennete ne de Cehenneme giderler, ikisi arasında bir yerde kalırlar. Ama Eş’ari’ye göre bir mu'min günahkar ise o kişi hala mü’mindir. Belki Cehennem azabı görür ama sonunda mü’mün olarak Cennet’e gider. Yukarıda sıralanan konulardaki tutumlarına bakıldığında açıkça görülmektedir ki Eş’arilik akla karşı bir tür fideizmi savunmakta dır. Fideizm, inancın rasyonel temele oturtulmasına gerek duyma yan anlayıştır. Metafizik konularda mistik tutum takınma eğilimi Mu’tezilenin aşırı rasyonel tutumu karşısında gelişmiş bir reaksi yon halini almıştır Eş’ari’de. Eş’ariye göre akil, mutlak doğruya ulaşmanın sağlıklı yolu değildir. Çünkü ona göre akıl, bazen ken di kendisiyle çelişen çıkarımlara da varabilir. Bu konudaki siste matik eleştiriyi en etkin haliyle bir Eş’ari mensubu olan Gazzali’de görmekteyiz, Gazzali’nin de aralarında olduğu meşhur Eş’ari bilginlerinden bazıları şunlardır: el-Bakıllani (Ö.403/1013), Cuveyni. (ö. 478/ 1085), eş-Şehristani (ö. 548/1153), Razi (ö.606/1210), Amidi (ö. 632/1233), Beyzavi (ö. 685/1286), Taftazani (ö. 793/1390), Devvani (ö. 908/1502). Eş’ari’nin eserleri hakkında değişik rivayetler vardır. Eş’ari’nin yüzlerce eseri olduğu aktarılmaktadır. Ancak bu eserlerin günü müze ulaşmadığını üzülerek belirtmemiz gerekir. İbn Furek (ö. 406/1015) ve İbn Asakir bu rivayetin kaynaklarından ikisidir. İbn Asakir, Eş’ari’nin 300’den fazla eser yazdığını söyler ve bunların çoğunun ismini ve hangi konuda olduklarını Tebyinu Kizb el
10
Ebû’IHasan elEş’arî
Müfteri Fim a N usib e ilâ İm am E bi’lHasan el E ş’an isimli kitabın da aktarır.^ Eş’ari’nin bu gün ulaşılabilir dunımda olan kitaplarından önem li olanları şöyle sıralamak mümkündür: 1. elLuma' fi ’r R edd ‘a la Ehli'lZaiyğ v e elBida'. Bu eser Kelam ilahiyat ve peygamberlik gibi bazı konulan ele almaktadır. 2. M akalat elîslamiyyin. Bu kitabın ilk bölümünde o döneme ait Şiilik, Haricilik, Mürcie, Mu’tezile ve Ehli Sünnet mezhepleri nin düşüncelerini tarafsız bir şekilde karşılaştırarak aktarır. İkinci bölümünde ise o dönemin kelam tartışmalarma konu olan temel sorunları masaya yatırır ve kendisinin Ehli Sünnet düşüncesine bağhlığmı vurgular. 3. Risale fi’lİstihsan elHavz fı İlmi’Kelam: Bu kitapta kelam il miyle uğraşmanın önemi ve gerekliliği üzerinde durmaktadır. Bu 11 sayfalık risale Talat Koçyiğit tarafından Türkçe’ye kazandırılmış ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi nde yayımlanmıştır.^ 4. elîbâne 'an UsuU'dDiyane. Elinizdeki kitap olan elİbâne, İngilizce’ye de çevrilmiş olup Eş’ari'nin düşüncelerini en derli top lu şekilde bize ulaştıran kitaptır. 5. R isale ila Ehli Suğr bi B a b i’lEbvab : Eş’ari bu kitabında kelam biliminin gerekliliği üzerinde durur. Elinizdeki çeviri, el İb ân e an Usuli’d D iya ne’nin 1975 tarihili Me dine baskısı esas alınarak yapılmıştır. Yayına hazırlayan kurum Medine İslam Üniversitesi’dir. İslam düşünce tarihinde önemli yeri olan bu küçük eseri yayın hayatımıza kazandırmak benim için onur verici bir şeydir. Çeviride kimi eksikliklerin olması mümkün dür. Bunun için okuyucunun affını temenni ederim. Arapça orijina li ile karşılaştırma yapabilecek yeterlilikte olan okuyucuların gör düğü eksiklikleri e-posta yoluyla şahsıma bildirmeleri beni mem nun edecektir. Bununla birlikte çevirinin, inanç ilkeleri konusunda konuya ilgi duyan kişilere yeterince ışık tutacağı ortadadır. Ayrıca şunu da belirtmek isterim. Elinizdeki eserin çevirisini yaptığım sürede kendilerine ayırmam gereken vaktin çoğunu bu çalışmaya ayırmama izin vererek özveride bulunan eşime ve ço cuklarıma şükran borçluyum.
Dr. Mustafa ÇEVİK
[email protected] * Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, İstanbul 1988, s. 136; Ayrıca bkz. M. Sait Yazıcıoğlu, Kelam Ders Notlan, Ankara 1996, s. 56-57. ’ Bkz. An kara Üniversitesi İlahiyat Fak ül tesi Dergisi, VII (1960), s. 165-174.
YAZARIN GİRİŞİ
eyid İmam Ebu El-Hasan İsmail Bin El-Eş’ari El-Basri, dedi ki: Bir, İzzetli, Macid, Eşsiz ve Yüce olan Allah’a şükürler ol sun. O Allah ki kullarm nitelikleri kendisinin seviyesine ulaş maz. Ona ne rakib (munaa’’), ne de eş biri vardır. O yoktan var eden ve tekrar diriltendir. "Dilediğini yapandır”^ O, arkadaşlar isavahit^') ve çocuklar ievlad^) edinmekten uzaktır.. O, cinslerin birleşmesinden imulabese^') ve kirlilikten uzaktır. Onun belirgin bir şekli yoktur. Niteliklerinin ezeli olması, güçlü bilgili ve her şeyden haberdar olması konusunda da onun benzeri iyadribu le hıfi') yoktur. Önün bilgisi bütün varlıkları kapsar ve onları önceler iistevf'iP'). O’nun iradesi onları içine alır. Hiçbir iş ondan gizli ol maz. O zamanla değişmez. O, bir şeyi yaratırken iyahlukıfi) onu yarattığı için yorulmaz ve usanmaz. Ona yorgunluk ve zorluk do kunmaz. Varlıkları kendi gücüyle yaratır ve onları kendi isteğiyle düzene koyar. Varlıklara zorla üstünlük sağlar ve şerefiyle onu karartır. Kendini beğenmişler onun büyüklüğü karşısında rezil, kendini büyük görenler onun Rabbliğinin üstünlüğü (i229) karşı sında sönük kalırlar. Bilgide derinliğe sahip olanlar (ijjumfanjn*®) onu bilme konusunda yetersiz kalıp pes ettiler. O’nun gücü ve kudreti karsısında akıl sahipleri şaşkına döndü. Onun ‘ol’ deme siyle (Arey/me") yedi kat gök dikildi; üstünde durulan yer sağlam-
S
' Bir başka nü.shada 'mi.'thbenzeı' diye geçiyor. - Hud/107. Bir nüslıada bu kısım yoktur. Bu nüshada 'sahibe^arkudaş' kelimesi geçmektedir. ■' Bir başka nüshada 'eIebna=oğullaı‘ kehmesi geçmektedir. Bir başka nüshada 'muhıbesel elecnas velercas=cmslerin birleşmesi yerine ıımlabcset el ıı/.^.ı=/cadın/3ra dokunma' kelimesi geçmekledir. ^ Bir başka nüshada ‘lehu fihi elemsal=onun için örnekleı' diye geçmektedir. ’ Bir başka nüshada 'sebeka=geçeı‘ diye geçer. " Bir başka nüshada ‘halaka=yaratü geçer. ’ Bir başka nüshada 'azm=yüceliği diye geçer. Bir başka nüshada ‘alimun=bilginleı‘ geçmektedir. " B i r başka nüshada ‘hikmet=hikmet’ geçmektedir.
12
E bû ’I Hasan elE ş’arî
laşti; yüksek dağlar sabitleşti; aşılayıcı rüzgarlar esti; gökte bulut lar yürüdü; denizler birbirine karışmadan aktı. İşte O, büyüklenenlerin yanında sönük kaldığı, kendini büyük görmek isteyenle rin korktuğu, alemlerin boyun eğdiği bir Tanrı’dır. Biz onun ken dini övdüğü ve hakkettiği gibi över, bütün yaratıkların yaptığı gi bi onu överiz. Onun işini ona bırakır, ondan başka sığmak ve ba rınak olmadığım kabul eder ve sadece onun yardımmı isteriz. Biz, tıpkı günahını kabul eden ve hatasını itiraf edenin af dilediği gibi af dileriz. Biz Allah’tan başka Tanrı olmadığını, tek olduğunu, or tağı olmadığmı ve birliğini kabul edip onun Tanrılığını kabul eder, gizlenenlerin gizliliğini, sır sahiplerinin sırlarını, nefslerin sakladığı şeyleri, denizlerin örttüğünü itecunnu^), kalabalıkların neyi sakladığını ve “anne rahminin neyi eksiltip çoğalttığını ve onun yanında her şeyin bir ölçü ile olduğunu”'^ bildiğine içtenlik le tanıklık ederiz. Ondan söz saklanamaz ve niyet gizlenemez. “O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile düşmez; yeryüzünün ka ranlıklarındaki tek bir tane, yaş ve kuru hiç bir şey yoktur ki o apaçık kitapta olmasın”'"* O kimin ne yaptığını, göndererJerin ona ne (ma'5) gönderdiğini bilir. Biz inkardan uzak olmak için ondan hidayet ve başarı dileriz. Biz Muhammed’in Allah’ın kulu, resulü, nebisi, emini ve seçilmişi olduğuna, onu yaratıklarma parlayan bir ışık, ışıldayan bir meşale, açık bir kanıt ve destek, kesin bir işaret ve benzersiz şekilde gönderdiğine tanıklık ederiz. O Al lah’tan aldığı peygamberlik görevini tamamladı. O’nun enûrleriyle öğüt verdi. Allah yolunda hakkıyla cihad etti. Farklı şehirlerde tebliğ yaptı. İnkarcılara karşı Allah’ın dini tamamlanana kadar di rendi. Onun eseri ortaya çıktı. İnsanlarm tamamı güven duyunca teslim olup hakka boyun eğdiler. Onun işini yapmasında bir ku sur ve bir zayıflık yoktur. Allah’ın selamı doğru yola götüren lide re, sapıklıktan ve körlükten koruyana, onun güzel Ehl-i Beytine, onun seçkin ashabına, mü’minlerin anneleri olan temiz hanımları na olsun. Allah onun aracılığı ile bize kuralları ve yargıları, helal ve haram olan şeyleri öğretti. Allah onunla, cehaletin karanlığı Ctuğyan’^'^} yok edene kadar İslam dininin kurallarını açıkladı.
Bir başka nüshada ‘tehzunu' şeklinde geçmektedir, ıs Ra’d/8.
En'anV59.
Bir başka nüshada ‘ila eyne=nereye' geçmektedir. Sıfatın Eifatlanana mal edilmesi, ‘leyletu Wğyan=cehaletin gecesini' yani bulutla rın ayı örttüğü karanlık gibi.
DJnin İnanç İlkeleri
13
Onunla zihnimizdeki kuşkulan giderdi. Onunla amaçlanan varlıklann farkma vanidı. Onunla apaçık kanıtlar ortaya kondu. O bize yüce bir kitap getirdi. “O Kur’an’a ne başından ne de sonundan yanlış bir şey bulaşmaz. O Hakîm ve Hamîd olandan Allah’tan gelmiştir.”''^ O kitapta eskilerin bilgileri de vardır; onunla farzlar ve din tamamlandı. O Allah’ın doğru yolu ve sağlam ipidir. Kim ona yapışırsa kurtulur kim yüz çevirirse doğru yoldan sapar ve yok olur. Bilgisizlik içinde erir. Allah kitabında Peygamberin sün netine sanimayı teşvik eder (>^). Bunun için şöyle buyurur: "El çi size ne verdiyse onu alm , size neyi yasakladıysa ondan sakı nın.”'® "Elçinin emrine aykırı davrananlar, başlarına bir bela gel mesinden, veya acı bir azaba uğramaktan s a k ı n s ı n l a r . “Eğer onu Elçi’ye ve kendilerinden olan yetki sahiplerine Çulu elemr) ğötürselerdi, işin iç yüzünü araştırıp çıkaranlar, onun ne olduğu nu b il ir le r d i. " B ir şeyde ayrılığa düştüğünüz zaman karar ver mek Allah’a aittir. “Bir şeyde ayrılığa düştüğünüz zaman onu Allah’a ve Resulüne götürün.”^^ Sonra Allah’m Kitabı ve Elçisinin sünneti kast edilerek şöyle demiştir: “O hevasından konuşmaz. O vahyedilen vahiyden başka bir şey değildir. “De ki onu kendi me göre değiştiremem. Ben yalnızca bana vahyedilene uyarım-’’^"* “Elçinin, aralarında hükmetmesi için Allah’a ve elçisine çağrıldık ları zaman inananların sözleri ancak; ‘işittik ve itaat ettik’ o l u r . "^5 Bununla Allah onun sözünü işitmelerini ve itaat etmelerini ve ona karşı gelmekten kaçınmalarını emretmektedir. Allah şöyle buyur maktadır: “Allah’a ve Resulüne itaat edin.”^‘=Ve kendisine itaati emrettiği gibi Peygambere itaat etmeyi de emretmektedir; kitabıy la amel edilmesini emrettiği gibi onlara Nebisinin sünnetine sarıl mayı da emretmektedir. Kötülüğe yenik düşmüş olanların ve şey tanın yoldan çıkardığı (istehveze^'O çoğu Nebi’nin sünnetini arka da bırakıp sözünden döndü. Onlar atalarına uyup onların dinini taklit ettiler. Böylece onların dinine uyup, Resulullah’ın sünnetini hiçe sayarak ondan yüz çevirdiler. Allah’a iftira edip onu inkar et tiler ve yadsıdılar. Böylece doğru yoldan sapıp ve hidayete erme diler. Ey Allah’ın kullan size Allah’tan korkmanızı salık veririm; ” Fussilet/42. Haşr/7. Nur/63. 2“ Nisa/83. Şura/10. ” Nisa/59. 23 Necm/3-4. Yunus/15. « Nur/51. “ Nisa/59. Bir başka nüshada 'istehvezet=yoldançıkardığı veya çıkanidığı' şeklinde geç mektedir.
14
E bû ’l Hasan elE ş’arî
bu dünyaya ilişkin işlerde dikkatli olun. Çünkü o, mensubuna za rar veren ve üzerinde konaklayanını kandıran yeşil bir alandır. Allah şöyle buyurmaktadır: “Onlara dünya hayatının tıpkı şöyle olduğunu anlat: Gökten bir su indirdik, yerin bitkisi onunla kanştı ve sonunda bitkiler, rüzgarlarm savurduğu çöp kırmtıları haline geliverdi. Allah her şeye ka d ir d ir .O n d a mutluluk yaşayan kim se sonunda cezalandırılır O, mutluluğundan kendisine gizlice ver diği kişiyi kendisinde fani olan o bencilce aldanışı ile açıkça İ Z 2 h rarP^) cezalandırır. Çünkü (in^®) onun üzerinde olanlar -onun Rabbinin buyurduğu gibi “Onda olan her ş ey- fanidir. ”3* Öyleyse Allah’ın size sürekli, ebedi ve sonsuz olan bir dünya vermesi için çalışın. Çünkü dünya, üzerinde yaşayanlardan ayrılır ve geriye kalan ameller orada yaşayanların boynunda bir gerdanlık olarak kalır. Unutmayın ki siz öleceksiniz. Ve ölümün ardından sonra yi ne “kötülük yapanların cezalandırılması ve iyilik yapanların ödül lendirilmesi için”3^ Rabbinize döneceksiniz (raci’un^^). Öyleyse Rabbinize itaat edin ve yasakladıklarına uyanlar olunuz.
^ Kehf/45. ® Başka bir nü.shada aynı anlama gelen' zuhurin' diye geçmektedir. ^ Başka bir nüshada şahıs zamiri olan ‘men’ şeklinde geçmektedir. 3' Rahman/26. 32 Necm/31. 33 Başka bir nüsha’da ‘tusirvn’ diye geçmektedir.
1.
DO ĞRU YOLDAN SATANLARIN ve BİD’ATÇİLERİN GENEL DÜŞÜNCELERİ
imdi Kaderiye ve Mu’tezile gibi doğru yoldan sapanlann ço ğu büyük başlannı taklit etmek için hevalarma (içinden gele’ ne) uydular. Onlarm bazıları Kur’an’ı kendi görüşlerine göre ybîaimladılar. Öyle bir yorum ki Allah onunla bir kural indirme miş veya bir kanıt açıklamamıştır. Ayrıca bu düşüncenin Resulullah’tan veya eski bilginlerden geldiğini de söyleyemeyiz. Böylece Allah’ın gözlerle görülmesine ilişkin Sahabenin Resulullah’tan ak tardığı rivayetlere ters düştüler. Ki bu konudaki rivayetler çeşitli yollarla gelmiş, tevatüre ulaşmış haberler olup bir biriyle uygun luk içindedirler. Onlar Resulullah’ın günahkarlara mü’minlere şe faat edeceğini de yadsıdılar. Bu konuda ilk dönem bilginlerinden gelen rivayetleri kabul etmediler. İnkarcıların kabirlerinde azab görecekleri kesinken onlar kabir azabım da inkar ettiler. Oysa Sahabe ve Tabiin bu konuda icma ettiler. Ayrıca Kur’an’ın yaratıl mış olduğunu söyleyerek (danu^'*) “bu sadece bir insan sözü dür,”^5 diyen müşrik kardeşlerinin konumuna düştüler. Böylece onlar Kur’an’m insan sözü gibi olduğunu iddia ettiler. Bunlar, “iki yaratıcı vardır, biri iyiliği, diğeri de kötülüğü yaratır diyen” Mecusiler gibi insanın da kötülüğü yarattığına inanırlar. Kaderiye dedi ki “Allah hayrı yaratır; Şeytan ise şerri yaratır.” Böylece, “Allah’ın istediği olur istemediği de olmaz" düşüncesinde icma eden Müslümanlara ve Allah’ın “vMlah dilemedikçe siz dileyemezsiniz,”^^aye tine karşı durarak Allah’ın istemediğinin olduğunu ve istediğinin de olmadığını ileri sürdüler. Allah, kendisi istemedikçe bizim onu İşleyemeyeceğimizi şu ayetlerle buyurmaktadır: "Eğer Allah iste seydi birbirlerini öldürmeyeceklerdi,”^^ “Eğer isteseydik her kese hidayet verirdik,”^ "O istediğini yapandır.”^’ Bir de Şu’ayb’ın "Rabbimiz Allah, dilemedikçe ona dönmemiz olur şey değildir. ^ Bir başka nüshada ‘tekellemu’konuştulaı’ diye geçmektedir. 35 Müdessir/25. İnsan/30. 3^ Bakara/253. 38 se cd e /13. 3’ Buruc/l6.
Ebû’lHasan elEş’arî
l6
Rabbimizin bilgisi her şeyi kuşatmıştır. İşte bu nedenle Resulullah onlara bu Ümmetin Mecusileri demiştir. Çünkü onlar Mecusilerin dinini ortaya koydular. Mecusilerin söylediği gibi hayır ve şer için iki ayrı yaratıcı olduğunu söyleyerek onlara sözleriyle yaklaşmış oldular. Mecusilerin zarar ve yararı Allah olmadan ken dileri var ediyor demeleri gibi Allah’ın Nebisine “ben kendime, Al lah’ın dilediğinden başka ne yarar, ne de zarar verme gücüne sa hip değilim,” şeklindeki sözünü reddederek adeta “Allah’ın iste medikleri şeyler olur” demişlerdir. Böylece Kur’an'dan ve İslam topluluğunun icma ettiği anlayıştan yüz çevirmiş oldular. Ve ey lemlerini yapma konusunda Rabbleri olmadan kendi başlarına ol duklarını ileri sürdüler. Böylece Allah’a muhtaç olmadıklarını söy leyerek tıpkı Mecusilerin kötülük konusunda Allah’a vermedikleri gücü şeytana vermeleri gibi onlar da Allah'a vermedikleri güç sa hibi olma sıfatım kendi kendilerine verdiler. Ve böylece Mecusilerin dinine yaklaşmaları, onların sözlerine yapışmaları ve onların sapıklıklarına yönelmeleri, Allah’ın rahmetinden ve ruhundan in sanların ümidini kesmeleri nedeniyle bu Ümmetin Mecusileri ol dular. Ayrıca onlar “(Allah ) bundan (şirk) başka her şeyi dilediği ne bağışlar,”"" ayetine rağmen Allah’a isyan edenlerin Cehennem lik olacaklanna ve orada ebedi kalacakları yargısında bulundular. Onlar Resulullah’tan gelen “Allah Cehenneme girdikten sonra ya nan topluluğu oradan çıkaracaktır," hadisine rağmen Ateşe gire nin oradan çıkmayacağını ileri sürdüler. Yine onlar Allah’ın” celal ve ikram sahibi Rabbinin yüzü (veçhi) baki kalacaktır”'^^ayetine rağmen Allah’ın bir yüzünün olduğunu inkar ettiler. “İki elimle ya rattığım,”‘*3 şeklindeki ayete rağmen onun elinin olduğunu inkar ettiler. Onun gözünün olduğunu ise “Bizim gözlerimizin önünde akıp gidiyordu,”'*"* ve “Allah bunu kendi eliyle indirmiştir”'*^şeklin deki ayetlerine rağmen inkar ettiler. “Allah onu bilgisiyle indirdi,”"*^şeklindeki ayete rağmen ise onun bir bilgisi olduğunu inkar ettiler. Ve “o pek sarsılmaz güç sahibi”'*'^ayetine rağmen onun bir gücü olduğunu inkar ettiler. Bununla Resulullah’tan rivayet edilen “Allah her gece Dünya semasına iner,” haberini kabul etmemiş ol dular. Bu hadisi güvenilir başka raviler de Resulullah’tan aktardı lar. Aynı şekilde Cehmiyye, Mürcie, Hururiyye gibi doğru yoldan * A’raf/89. « Rahman 121. Kamer/14. « Nisa/166.
■*’ Nisa/l 16. 13 Sa'cl/75. ■'5 Nisa/l66. Zariyat/58.
Dinin ina nç ilke leri
17
sapmış mezheplerin tamamı Kaderiye Mu’tezilesinin yaptığı gibi yeni şeyler getirdi ve Kur’an’a, Nebi’nin ve Ashabmın katılmadığı Sünnete ve Ümmetin üzerinde icma ettiklerine ters düştüler. Ben inşaallah bunları bölüm bölüm; birer birer ele alacağım. Bilgi ve destek Allah ile olur; başarı da O’ndandır.
2.
EHL-İ SÜNNETİN ve DOĞRU YOLDA OLANLARIN GENEL DÜŞÜNCELERİ
^ ğer biri, “Mu’tezilenin, Kaderiyenin, Celımiye’nin, Humrriye’nin Rafiziyenin ve Mürcienin düşüncelerini intcar mı edi J yorsunuz? Öyleyse izin verin de sizin kendi sözlerinizi ve sa hiplendiğiniz dini bilelim" derse, onlara şöyle yanıt veririz; Bizim söylediğimiz söz ve sahiplendiğimiz din Rabbimizin kitabına. Ne bimizin sünnetine. Sahabeden ve Tabiinden ve Hadis imamların dan aktarılanlara inanmaktır. Biz buna sarılıyoruz. Ayrıca Ahmet Bin Muhammed Bin Hambel’in (Allah onun yüzünü güldürsün, de recesini yükseltsin, ona verdiklerini artırsın) söylediklerine de sarı lıyoruz. Çünkü o Allah’ın kendisiyle hakkı açıkladığı"*®, sapıklığı or tadan kaldırttığı, doğruyu izah ettiği ve bid’atçilerin bid’atini, sa pıkların sapıklığmı ve şüphecilerin şüphesini yok ettiği dürüst bir imam ve olgun bir başkandır. Allah'ın rahmeti o öncü ve sevgili imam üzerine ve bütün Müslüman imamların üzerine olsun. İşte bütün söyleyeceğimiz, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, Resulüne ve Allah’tan ve güvenilir raviler yoluyla Resulullah’tan gelenlere inanmaktır. Bundan başka bir şey istemiyoruz. Allah’ın bir tek Tanrı olduğuna, ondan başka Tann olmadığına. Bir ve Samed ol duğuna, arkadaş ve çocuk edinmediğine, Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğuna ve onunla hidayet ve doğru dini gönderdiğine inanıyoruz. Cennetin ve ateşin hak olduğuna, Saat’in geleceğinden şüphe olmadığına ve Allah’ın kabirdekileri dirilttiğine inanırız. Al lah’ın ‘Rahman Arşı istiva etmiştir”''^ ayetinde söylediği gibi Arşı is tiva ettiğine, “Celal ve ikram sahibi Rabbinin yüzü (vechi) baki kalacaktır,"’®ayetinde söylediği gibi bir yüzü olduğuna, “İki elimle yarattım”5i ve “Aksine onun iki eli açıktır"” dediği gibi niteliği bi linmeyen iki eli olduğuna, "Bizim gözlerimizin önünde akıp gi der,”^’ diyen ayetindeki gibi niteliği bilinmeyen iki gözü olduğuna inanırız. Kim Allah’ın isimlerinin ondan ayn olduğunu söylerse o
E
Sapıklık ortaya çıktığında, 5» Rahman 121. Maide/64.
Taha/5. ’ i Sa’d/75. 53 Kamer/l4.
Dinin İnanç İlkeleri
19
sapıktır. Onun, “Onu kendi ilmiyle indirdi,”5'* ve “Onun bilgisi ol maksızın hiçbir dişi gebe olamaz ve doğuramaz da,”55 dediği gibi bilgisi de vardır. Biz Mu’tezile, Cehmiye ve Hururiyenin inkar etti ği gibi inkar etmeyip Allah’ın işitmesi ve görmesinin de olduğunu iddia ederiz. Biz Allah’ın, “Kendilerini yaratan Allah’ın kendilerin den daha güçlü olduğunu görmediler mi?”’^ ayetinde buyurduğu gibi bir gücü olduğuna inanınz. Biz Allah’ın sözünün yaratılmamış olduğuna ve “Bir Şeyin olmasını istediğimizde sözümüz ancak ona “ol” dememizden ibarettir. Ve o da derhal oluverir,”57 ayetinde bu yurduğu gibi onun ‘ol’ demeden hiçbir şeyi yaratmadığına inanırız. Allah’ın istemesinden başka yeryüzünde bir iyiliğin ve kötülüğün olmadığına ve olayların Allah’ın isteğiyle olduklarına ve Allah bir şeyi yaratmadan kimsenin bir şeyi yapmaya gücünün yetmeyece ğine inanıyoruz. Biz Allah ‘tan bağımsız değiliz onun bilgisinin dı şına çıkmaya gücümüz yetmez. Ondan başka yaratıcı olmadığına ve “sizi de, sizin yaptıklarınızı da Allah yarattı,”58 ayetinde belirtil diği gibi insan eylemlerinin Allah’ın bir yaratığı olduğuna inanıyo ruz. Allah’ın “Allah dan başka bir yaratıcı mı var?”59 ve “Onlar hiç bir şey yaratamazlar. Onlar kendileri yaratılıyorlar,”^ ve “Yaratan, yaratmayan gibi midir?”'’’ ve “Yoksa onlar bir şeysiz olarak mı ya ratıldılar? Yahut kendileri yaratıcı mıdırlar?”*5^ ve Kur'an’da çok olan benzeri ayetlerde belirtildiği gibi insanların kendileri bir yara tık iken bir şeyi yaratmaya güçlerinin yetmeyeceğine inanırız. Al lah mü’minlerin kendilerine itaat etmelerini uygun buldu; onlara lütufta bulundu; onlara baktı; onlan rahatlattı; onlara hidayet ver di; inkarcılan saptırıp onlara hidayet vermedi; onları iman ile ödül lendirmedi. Sapıklık ve isyan taraftarlarının ileri sürdüğü gibi eğer onlara iltifatta bulunsaydı ve onları ıslah etseydi onlar tabi ki salih kimseler olurdu. Eğer onlara hidayet verseydi hidayete ermiş olur lardı. Tıpkı Allah’ın buyurduğu gibi: “Allah kimi doğru yola iletirse doğru yolu bulan onlardır. Kimi de saptırırsa işte onlar hüsrana uğrayanlardır.”‘^3 Allah inkarcıları kurtarabilir ve onlara mü’min olana kadar lütfedebilir. Fakat o inkarcıların bildiği durumda kal malarını istedi. O onları kendi haline bıraktı kalplerini mühürledi. Hayır ve şer Allah’ın kazasıyla ve onun kaderiyledir. Biz Allah’ın ^ Nisa /166. ^ Fussilet/15. 58 Sâffât/96. “ Nahl/20, “ Tur/35.
” Fatır/ll. Nahl/40. 55 Fıtr/3. Nahl/I7. « A'raf/178.
20
Ebû'lHasan elEş’arî
kazasına ve kaderine; iyiliğine ve kötülüğüne; acısına ve tatlısına inanırız. Yaptığımız hatanın bize isabet etmesi için olmadığını ve bize isabet eden şeyin de bizi hataya düşürmek için olmadığını bi liyoruz. İnsanlar, Allah’ın istediğinden başka kendilerine zarar ve ya fayda vermeye güçleri yetmez. Biz eylemlerimizi Allah’a mal ederiz. Biz ihtiyaç ve yokluğu her zaman ona mal ederiz. Biz Kur’an’ın yaratılmamış bir Allah kelamı olduğunu söyler ve Kur’an’ın yaratık olduğunu kabul edeni de inkarcı (kafir) kabul ederiz. Biz Allah’ın Ahirette gözlerie (biV-ebsa/’^) görüleceğini söy lüyoruz. Resulullah’tan gelen rivayetlerde denildiği gibi, mü’minler Bedir gecesinde hilali gördükleri gibi Allah’ı göreceklerdir. Bu 'ne denle biz diyoruz ki mü’minlerin Cennete onu gördüğü sırada Al lah’ın “Hayır, onlar o gün Rablerinden perdelenmiş o l a c a k l a r d ı r , ”^5 ayetinde buyurduğu gibi kafirier onu göremeyecekler. Hz. Musa Allah 'tan dünyada ru'yet (Allah’ı görme) istedi. Yüce Allah da da ğa tecelli etti. Ve dağı yerle bir etti. İşte bununla Musa’ya onun Al lah’ı dünyada (fi eddunyz^^~) görmeyeceğini bildirdi. Biz ehli sünnet olarak, onlar gibi, ehli Kıbleden birinin zina, hır sızlık, şarab içme günahlarını işleyince bu eylemlerle kafir ola caklarını kabul etmiyoruz. Biz, zina, hırsızlık ve benzeri büyük günahlardan birini helal saymak isteyerek, onun haram olduğuna inanmadan işlerse onun kafir olduğunu kabul ediyoruz. Biz İs lam’ın imandan daha geniş olduğunu, ve her İslamın iman olma dığını kabul ediyoruz. Biz Resulullahtan rivayet edildiğine göre onun kalpleri değiştirdiğine; kalplerin Allah’ın parmaklarından iki parmağın arasında olduğuna; onun semaları bir parmağının üzeri ne ve yerleri de bir parmağının üzerine koyduğuna inanırız. Biz Resulullah’ın Cennet ile müjdelediği kişilerden başka tevhid ehlinden ve imana sanlanlardan birini Cennete veya Cehenneme mal etmediğimizi söyleriz. Biz günahkar için Cenneti ümit eder. Cehennem ile cezalandırılacağından da korkarız. Biz, Allah’ın , Cehennemde yandıktan sonra bir topluluğu Peygamberin şefa atiyle Ceheımemden çıkaracağına yine Resulullah’tan gelen riva yetleri onaylayarak kabul ederiz. Biz kabir azabının, havzm, mi zanın ve sıratın var olduğuna, ölümden sonra dirilmeye, Allah’ın insanları son durağa ulaştıracağına mü’minleri yargılayacağına ^ Bir başka nüshada ‘bil ebsari yavmal kıyamer=Kıy3met gün ünd e gözlerle' diye geçmektedir. Mutaffifin/15. “ Bir başka nü.shada ‘nedeyn veya nedm'diye geçmektedir.
Dinin İnanç İlkeleri
21
inanırız. İman hem sözdür, hem de eylemdir. Ve artıp eksilir. Biz bu konuda Resulullah’tan güvenilir ve adil ravilerin Peygambere ulaşana kadar adil olan ravilerle yaptığı rivayetleri onaylarız. Biz Allah’ın Nebi’sinin ashabı için seçtiği selefe sevgiyi kabul eder ve Allah’ın övdüğü o kişileri biz de över ve hepsini dost kabul ede riz. Biz Resulullah’tan sonra dürüst imamın Ebu Bekir olduğunu kabul eder ve Allah’ın onunla dini yücelttiğini, dinden dönenlere karşı onu güçlü kıldığını, Resulullah’ın onu namaz kıldırmak için öne çıkardığı ve bu nedenle kendisine Resulullah’ın Halifesi ismi verildiği gibi Allah’ın da onu Müslümanlar için imam olarak öne çıkardığına inanırız. Sonra Ömer İbn El-Hattab, sonra düşmanlan tarafından hunharca öldürülen Osman Bin Affan ve sonra da Ali Bin Ebu Talib. İşte Resulullah’tan sonra halife olan bu imamların halifelikleri Nebi’nin halifeliğidir. Biz Nebi’nin Cennetle müjdele diği on kişinin Cennetlik olduklarına inanırız. Biz Resulullah’ın bütün ashabını dost kabul eder aralarında olanlara karışmayız. Biz hidayete erdirilmiş olduğunu inandığımız bu dört raşid halife lere kimsenin üstünlük sağlayamayacağına inanırız. Nakilcilerin dünya semasına inişi hakkında aktardığı (.yesbituhîfi^) ve Rabbin 'İsteyen var mı? Af edilmeyi isteyen var mı’ benzeri bütün haber lere inanırız. Bu haberler sapkınlık ve dalalet içinde olanların de diğinin tersini ortaya koyar. Ayrılığa düştüğümüz konularda Rabbimizin kitabına , Nebimizin sünnetine, Müslümanların icmasına ve bunlara uygun olanlara uyanz. Biz Allah’ın dini konusunda Al lah'ın izin vermediği bir bid’ati üretmeyiz. Allah konusunda bil mediğimizi söylemeyiz. Allah’ın “Melekler sıra sıra olup da Rab bin geldiğinde,”^ ayetinde buyurduğu gibi kıyamet günü insanla ra geleceğini kabul ederiz. Allah’ın "Biz ona şah damarından daha yakınız,”® ve “Sonra ona yaklaştı ve sarkü. İki yay uzunluğu ka dar mesafe kaldı,ayetlerde buyurduğu gibi Allah’ın insanlara yakınlaştığına inanıyoruz. Cuma, Bayramlar ve benzeri namazları iyilikseverlerin ve diğer lerinin Cve gayrahu’’^) arkasından kılmanın uygun olduğuna inanı yoruz. Tıpkı Abdullah İbni Ömer’in Haccac'ın arkasında namaz kıl dığına ilişkin haberlerde söylendiği gibi. Kırsal ve kentsel alanda mestler üzerine meshetmek bunu inkar edenlerin aksine sünnettir. Bir başka 'sebeteha=aktanlmış’ diye geçmektedir. “ Fecr/22. ® Kaf/l6. ™Necm/8-9. Bir başka nüshada ‘ve facir=g ün aiıkar kelimesi geçmektedir.
Ebû’lHasan dEş’arî
22
Biz Müslümanların yöneticilerine iyilikle dua edip onların yöne timini kabul ederiz. Onlar yanlış ve haksız eylemde bulunduğun da onlara karşı çıkanların saptığını düşünürüz. Biz böyle bir du rumda onlara kılıçla karşı çıkmayı bırakmayı ve kargaşa zamanında savaşı terk etmeyi kabul ettik. Biz Resulullahtan gelen rivayetlerde geçtiği gibi Deccal’in çıka cağına inanırız. Biz kabir azabına, münker ve nekire ve kabre defnedilenlerin sorgulanacaklanna inanırız. Mi’rac ile ilgili hadisi onaylar, uykudaki çoğu rüyayı doğrular ve bu nedenle bu konudaki yorumları kabul ederiz (nukarru'^^). Biz Müslümanların ölüleri için sadaka ve dualarını kabul ediyor ve Allah’ın bununla onları değerlendireceklerine inanıyoruz. Biz dünyada sihrin var olduğunu ve dünyada var olmakta olduğunu kabul ederiz. Biz ehli kıbleden ölen kişi üzerinde -iyi, kötü veya onlan geçmişte olanlardan olsun- namaz kılınabileceğine inanırız. Biz Cennet ve Cehennemin yaratılmış olduğuna, ölenlerin ve öl dürülenlerin kendi eceliyle öldüğüne veya öldürüldüğüne inanırız. Yine biz rızkın Allah tarafından verildiğine ve kullarını haram ve helal ile rızıklandırdığına inanırız. Allah’ın “Riba yiyenler, ancak şeytanın dokunup çarptığı kimse nin kalktığı gibi k a lk a r la r ,“İnsan ve cinlerden olan o kişiler ki insanların gönlüne vesvese f ı s ı l d a r i a r , " ^ ^ ayetlerinde buyurduğu gibi Mu’tezile ve Cehmiyenin söylediğinin aksine şeytanın insan ları vesveselendirdiğine, kuşkuya düşürdüğüne ve çarptığına ina nırız. Biz, Allah’ın salihlere özel olarak bazı işaretleri göstermele rinin caiz olduğuna inanırız. Müşrik anne babanın çocukları için rivayetlerde geldiği gibi Allah’ın ahirette ateş yakacağına ve onla ra, ‘haydi giriniz’ diyeceğine inanırız. Biz, Allah’ın, insanların ne yaptıklarını, ne yapmadıklarını, ne olduğunu, ne olacağını, ne olmayacağını, eğer olmuşlarsa nasıl ol muş olduklarını, imama itaati ve Müslümanlara anlatmayı bildiği ne inanıyoruz. Bid’ata yapılan her çağrının ayrılık ve keyif (heva) ehline yak laşma olduğunu görüyoruz. Biz sıraladığımız bütün bu düşüncele rimizi ve ayrıca buraya alamadığımız diğer konuları Allah’ın izniy le bölüm bölüm; teker teker kanıtlayacağız. Bir başka Nüshada ‘inkaMnkaı' kelimesi geçmektedir. Bir başka nüshada 'nakulu=deriz^ kelimesi geçmektedir. Bakara/275. Nas/4, 5, 6.
3.
ALLAH’IN AHİRETTE GÖRÜLECEĞİNİN KANITLANMASI
A
llah, şöyle buyurmuştur; “Yüzler var ki o gün ışıl ışıldır. Rablerine bakarlar.”^®Yani görürler. Bir yüzdeki bakış şu sıraladığımız şeylerin dışında olamaz: Allah, bununla, ya “devenin nasıl yaratıldığına bakmıyorlar mı?”^ ayetinde geçtiği gibi dikkatle,bakmayı {nazar elitibar) kastetmiştir; ya “Onlar bir tek sesi (sayha) beklerler,”^®ayetindeki gibi beklemeyi {nazar el intizar) kastetmiştir; veya görme bakışını {nazar erru’yet) kas tetmiştir. Allah’ın düşünme ve dikkat bakışını kastetmiş olması caiz değildir. Çünkü ahiret dikkat etme yeri değildir. Allah’ın bekleme bakışını kastetmiş olması da caiz değildir. Çünkü bak ma {nazar) kelimesi yüz ile birlikte kullanılınca anlamı yüzdeki iki göz anlamına gelir. Tıpkı dilbilimcilerin kalp bakışını kullana rak ‘bu işe kalbinle bak’ dediklerinde bakmanın ‘iki gözle bak ma’ anlamına gelmeyeceği gibi. Bu nedenle bakma (nazar) keli mesi yüz { v e c h ) kelimesiyle birlikte kullanılınca kalp ile olan bekleme anlamına gelmez. Aynı şekilde ‘bekleme bakışı’ da cen nette olmaz. Çünkü bekleme beraberinde hüzün ve burukluk getirir. Cennettekiler için gözün görmediği ve kulağın işitmediği sakin bir hayat ve sürekli bir nimet vardır. Durum böyle olunca onların bekleyen bakış içinde olmaları caiz değildir. Çünkü onla rın akıllanyle haurladığı bir şeyi hatıriamasıyla birlikte akıllarına gelir. Bu böyle olunca Allah’ın 'acıma bakışını’ istemesi caiz de ğildir. Çünkü yaratıkların yaratıcılarına acımaları caiz değildir. İlk üç ihtimal yanlış olunca bakmanm kısımlarından bir dördüncüsü doğru olur. Bu da onun “Rablerine bakarlar,”^®sözünün anlamı nın ‘Rabbini gören’ olduğunu göstermektedir. Bu durumda Mu’tezile’nin “Rablerine bakarlar," sözünün anlamının bekleme oldu ğunu söylemenin yanlış olduğu ortaya çıkmış oluyor. O, “ila Rab Kıyame/22, 23. ^ Gaşiye/17. ’» Yasin/49. Kıyame/22, 23.
Ebû’lHasan elEş'arî
24
biha nazırah," yani, “Rablerine bakarlar,” dedi. Bekleme bakışı 'ila' sözcüğünden çıkmamaktadır. Çünkü Araplar için bekleme bakışı için 'ila' sözcüğünü kullanmak caiz değildir. Allah’ın “On lar bir tek sesi (sayha) beklerler,”®®derken 'ila'yı kullanmamıştır. Çünkü onun anlamı beklemedir. Belkis Melike hakkında Allah şöyle buyurmaktadır: “Bakalım elçiler neyle dön ecek ler.”®' Gö rüldüğü gibi bekleme anlamında konuştuğunda 'ila’yı kullanma mıştır. Şair İmrul Kays demiş ki: Eğer ikiniz beni bir saat beklerseniz Ümmü Cündüb’e göre bana zaman kazandırmış olursunuz, Görüldüğü gibi bekleme kastedildiği için burada da ‘ila’ sözcü ğü kullanılmamıştır. Bu nedenle Allah “Rablerine bakarlar,” bu yurduğu zaman anlıyoruz ki beklemeyi kastetmemiştir; o görme bakışını kastetmiştir. Allah, bakma {nazar) kelimesini yüz ivech) kelimesiyle yan yana getirince yüzdeki iki gözün bakmasını kas tetmiş oluyor. Tıpkı, “Biz senin yüzünü göğe doğru çevirdiğini gö rüyoruz. Biz seni döndüreceğiz,buyurduğu gibi burada da yüz kelimesini kullanmıştır. Çünkü onun iki gözünü göğe çevirip ken disini Allah’ın Beytul Makdis kıblesinden Kabe’ye çeviren meleğin inmesini beklemesini istemiştir. (Eğer deseler ki) Neden onun “Rablerine bakarlar,” ifadesinin “Rablerinin karşılığını görecek ler,” demek olduğunu söylemediniz? Onlara şöyle yanıt verilir. Al lah’ın vereceği ‘karşılık’ onun dışmda bir şeydir. Allah, “Rablerine bakarlar," buyurdu. "Onun dışında bir şeye bakarlar,” buyurmadı. Kur’an literal anlamıyla (zahiren) alınır. Bir kanıt olmadıkça onun zahirinden ayrılmak olmaz. Eğer bir kanıt yoksa Kur’an zahire göredir. Allah’ın “benim için namaz kılınız ve bana ibadet ediniz,” buyurduğunu görmüyor musun? Birinin o kendisinin dışmda birini kastetmiştir deyip kelamı zahirinden ayırması caiz değildir. Bu nedenle "Rablerine bakarlar,”dendiği zaman da bizim Kur’an’ı bir kanıt olmadıkça zahirinden ayırarak yorumlamamız caiz değildir. Bir de Mu’tezileye denir ki, eğer “Rablerine bakarlar,” ayeti için Allah’ın kendisinin dışmda bir şeye bakarlar demek caiz ise o hal de, sizin dışmda birinin Allah’ın “Gözler onu a lg ıl a y a m a z ,a y e tiyle kendisinin algılanamayacağını değil de “onun dışındakiler al gılanamaz,” demek istediğini söylemesi neden caiz olmasın? İşte bu onların ayrımına varamayacağı bir şeydir.
Yasin/49. “ Baltara/144.
Neml/35« En'am/103.
Dinin İnanç İlkeleri
25
Başka Bir Kanıt: Allah’ın gözlerle görüleceğine ilişkin bir başka kanıt ise, Hz. Musa’nın “Rabbim, bana (kendini) göster. Sana bakayım”®^ sözü dür. Allah’ın peygamberlik elbisesi giydirdiği ve günah işlemeyen kişilerden biri olan Hz. Musa, eğer imkansız olsaydı böyle bir şey istemezdi. Bu caiz değildir. Eğer Hz. Musa için caiz değilse biz O’nun bunu istemeyeceğini biliyoruz. Kesinlikle Rabbimizi gör mek caizdir. Eğer Mu’tezilenin iddia ettiği gibi Rabbimizi görmek imkansız olsaydı bu durumu Musa bilmemiş de onlar bilmiştir, anlamına gelir.®^ Olara göre onlar Allah’ı Musa’dan daha iyi bilmiş oluyorlar. Oysa bir Müslüman bunu asla iddia etmez. Bu konu ile ilgili olarak eğer biri:”Siz, Allah’ın zihar hakkındaki hükmünü bilmez misiniz? Oysa Peygamber bunu vahiy gelmeden önce bilmiyordu.” derse ona şöyle cevap verilir:Peygamber bunu Allah kullarına zihar hükmünü lüzum görmeden önce bilmiyordu. Ne zaman ki bu durum ihtiyaç olarak ortaya çıkınca Allah bunu onlardan önce Peygamberine bildirdi. Sonra da Allah’ın Nebisi AJlah’m kullarına bunu bildirdi. Zamanı gelmeden önce Peygamber onun hükmünü bilmiyordu. Oysa siz şöyle iddia ettinizıMusa onun hükmünü bilmek istedi. Fakat bu imkansızdı onun için. Eğer “ A’raf/143. Burada Hz. Musa’ya ilişkin sözü edilen olayın geçtiği ayetin devamına bakılınca Eş’ari'nin burada pek de haklı olmadığı görülecektir. A'raf suresinin 143. ayeti nin tamamını alıyoruz; "Musa beliriediğimiz vakitte bizimle buluşmağa gelip de Rabbi ona konuşunca:'Rabbim, bana (kendini) göster. Sana bakayım’ dedi. CRabbi): 'Sen beni göremezsin ;fakat dağa bak, eğer o yerinde durursa, sen de beni göreceksin’ dedi. Rabbi dağa görününce onu darmadağın etti ve Musa da baygın düştü. Ayrıhnca: 'Sen yücesin, sana tevbe ettim, ve ben inananların ilki yim' dedi. Ayetten ilk bakışta anlaşılacağı gibi aslında burada insanın Allah’ı gö remeyeceği mesajı verilmek istenmektedir. Fakat Eş’ari burada anlatılmak iste neni bir yana bırakarak ayetten bir parça seçerek paygamberlere klasik anlayış ta yüklenen hatasızlık (masumiyet) anlayışını ön plana çıkarmıştır. Fakat açıkça anlaşılmaktadır ki Hz. Musa önce görebileceğini sanmış ve sonra da Allah'ın açık uyarısı karşısında hatasını anlamış ve tövbe etmiştir. Bütün bunlarm yanı sıra bir de klasik İslam kelamında kabul edilep Allah’ın sıfatları göz önünde bu lundurduğumuzda zaten Allah’ın insan tarafından görülmesi imkansız olmakta dır, Çünkü Allah zamandan ve mekandan münezzehtir. İnsanın görmesi ise bir zaman ve bir mekan içinde imkan bulmaktadır. Çünkü insanm görmesi için bir görülecek olan cismin bir mekanda olması, onun bir zaman periyodu içinde ol ması, cismi aydınlatacak bir ışık ortamının olması ve görülecek objenin belli bir büyüklükte olması gerekir. Bütün bunlar düşünüldüğünde Eş'ari'nin Kur'anı an larken izlediği metot bizzat Kur’an’dan hareketle olmamış. Önceden farklı ge rekçelerle geleneksel ve tarihsel olarak vaz edilen esasların (usul=sabiteler) ışı ğında Kur’an’ı anlamaya çalışmıştır.
Ebû'lHasan elEş'nrî
26
bunun zamanını bilmiyorsa siz şimdi cehaletinizle size neyin bilgisinin lazım olduğunu biliyorsunuz demektir. Bu durumda siz, size gerekli olamn bilgisini Musa’dan daha fazla biliyorsunuz de mektir. İşte bu da Müslümanların dininden çıkmak demektir. Başka Bir Kanıt: Allah’ın gözlerle görülebileceğine ilişkin bir başka kanıt da Al lah’ın Hz. Musa için söylediği sözdür: “Ey Musa eğer o dağ yerin de durabilirse sen de beni göreceksin.”®'^sözüdür. Nasıl ki o dağı sabit kılmaya Allah m gücü yetiyorsa bu, eğer Allah bunu yapar sa, Musa da onu görecek demektir. Bu da Allah’m kendisini kulla rına göstermeye gücünün yeteceği anlarruna gelmektedir. Dolayı sıyla onun görülmesi caizdir. Eğer, “o yerinde durabilirse sen de beni görebilirsin” sözü ne den görmenin imkansızlığı anlamına gelmesin denirse onlara şöy le cevap veririz: Eğer Allah, kendisini görmenin imkansızlığını söylemek isteseydi sözünü imkansız olana bağlardı; olması caiz olana bağlamazdı. Mademki onun oluşunu dağın yerinde kalması na bağlamıştır. Öyleyse bu iş, AJlah tarafından takdir edilen ve Al lah’m görülmesinin caiz olduğuna delalet eden bir iştir. Kardeşle riyle savaşanlar için barışm imkansız olduğunu söylemek isteyen Hansa’nın sözünü imkansız olana bağladığını görmüyor musun?: Yerin karanlığı beyaza dönüşmedikçe ben Savaştığım bir toplulukla barışmam. Bilindiği gibi Allah Araplara kendi dilleriyle seslendi. Biz de bu nun için onların sözlerindeki kavram ve seslenişteki mantık şekli ne başvurduk. Bunun için Allah, görmeyi takdir edilmiş bir olaya bağlamış ise görmek caizdir. Biz, Ailah’m gözlerle görülmesinin caiz olduğunu ve imkansız olmadığını biliyoruz. Başka Bir Kanıt: Bu konuda bir başka kanıt ise Allah’ın "güzel davrananlara da ha güzel karşılık ve fazlası vardır.”®^Şeklindeki sözüdür. Yorum cular (ehl et-te’vil) Allah’a bakma konusunda dediler ki Cennet ehlini bundan daha büyük bir şekilde nimetlendirmedi. Allah "bi zim katımızda daha fazlası da vardır,”®®buyurdu. Denildi ki bu daha fazlası dediği Allah’ı görmedir. Ve Allah “kendisine kavuş tukları gün selam ile karşılanıdar" buyurdu.®^ Mü’minler Allah a kavuşunca onu görecekler. Bu konuda Allah şöyle buyurdu: “Ha yır şüphesiz onlar o gün Rablerinden perdelenmişler”9° Onların O,
* A'raf/143. “ Kaf/35. ^ Mutaffifin/15.
^ Yunus/26. Ahzab/44.
Dinin İnan ç İlkeleri
27
gözlerine görünmez olacaktır; ama mü’minlere kendini gizlemeyecektir. Problem: Eğer biri derse ki, "O’nu gözler algılayamaz,”9' sözünün manası nedir? Ona şöyle cevap verilir: Onu muhtemelen dünyada algıla yamaz; ancak ahirette algılayabilir. Çünkü Allah’ı görmek lezzet lerin en faziletlisidir. Lezzetlerin en üstünü de her iki dünyada da olur. Ve muhtemelen Allah “Onu gözler algılayamaz,” sözüyle ya lancı kafirlerin gözleri algılayamaz, demek istemiştir. Allah’ın şu kitabı birbirini tasdik eder. Allah bir ayette “o gün parlayan göz ler var ki Rablerine bakar”’ ^ derken bir başka ayette ise “Onu gözler algılayamaz”93 der. Bizce bununla kafirlerin gözlerinin id rak edemeyeceğini kastetmiştir. Bir Soru Bir Yanıt Eğer biri “Ehl-i Kitab, senden, kendilerine gökten bir kitap in dirmeni istiyor. Musa’dan bundan daha büyüğünü istemişlerdi:’Allah’ı bize açıkça göster!’ demişlerdi,”^'* ayetini kanıt göste rerek Al lah’ı görme isteğinin büyük görüldüğünü söyleyen olursa onlara ne dersiniz? Biz onlara da şöyle cevap veririz;İsrail oğulları Musa peygamberin peygamberliğini inkar amacıyla ve ona iman etme mek için istediler. Ve Allah’ı açıktan görmedikçe sana iman etme yiz dediler. İşte onlar, Allah kendini onlara göstermedikçe Mu sa’ya inanmayacaklarını ileri sürerek Allah’ın görülmesini ondan isteyince Allah onların isteğini imkansız bulmayıp onu ‘büyük’ olarak nitelendirdi. Nitekim Allah, ehli kitabın, gökten kendilerine bir kitap indirilme isteğini de imkansız olmadığı için büyük kabul etti. Fakat onlar, gökten üzerlerine bir kitap indirilinceye kadar Allah’ın peygamberine iman etmekten kaçındılar. Başka Bir Kanıt: Allah’ın gözlerle görüleceğine işaret eden kanıtlardan bir başka sı da birçok grubun farklı yollardan Resulullahtan aktardıkları "siz, Rabbinizi Bedir gecesinde ayı gördüğünüz gibi açıkça göre ceksiniz. Onu görmekte zorluk çekmeyeceksiniz,” hadisidir. Gör mek, eğer mutlak anlamda alınırsa ve gözlerin görmesine benzetilirse, bunun anlamı gözle görmekten başka bir şey değildir. Bu rivayet resulullahtan çok sayıda yollarla aktarıldı. Onu rivayet edenlerin sayısı, recm haberini; “varis için vasiyet yoktur” hadisi ni; iki mest üzerine mesh hadisini; “teyzesinin ve halasının üzeri5' En’am/103. « En'am/103.
Kıyamet/22,23. Nisa/153.
28
Ebû'lHasan elEş’an
ne kadın nikah edilmez” hadisini aktaranların sayısından daha fazladır. Eğer recm ve diğer adını andığımız şeyler Mu’tezileye göre sünnet ise, ravilerinin çokluğundan dolayı Allah’m görülmesi olayı daha kesin bir sünnet olmuş olur. Halefin aktardığı bu ha diste herhangi bir kanıt görmüyorum. Çünkü o, Resulullah’a an cak görmeyi sormuştur. O, peygambere “Rabbini gördün mü?” di ye sorar. Peygamber de; Nur! Onu (nasıl) göreyim? dedi. Çünkü göz dünyada yaratılmış nurları tam olarak kavrayamaz. Çünkü in san eğer bakışını güneşin üzerine sabitleştirirse elbette gözünün ışığı yok olur. Nasıl ki Allah, dünyada gözün Güneş’e bakamama sına karar verdiyse aynı şekilde Allah güç vermedikçe gözün dünyada ona bakamamasına da karar verdi. Allah’ın dünyada gö rülmesi konusunda ihtilaf edildi. Resulullah’ın arkadaşlarından gözlerin ahirette Allah’ı göreceği rivayet edildi; fakat onlardan kimseden Allah’ın ahirette görülmeyeceği rivayet edilmedi. Onlar bu konuda anlaştılar (icma) ve ağız birliği ettiler. Onlar her ne kadar dünyada Allah’ın görülebileceği konusunda ihtilaf etmiş ise de ahirette görülebileceği konusunda icma sabit olmuştur. Al lah’ın ahirette görülmesi ihtilaflı ise de biz Allah’ın ahirette görüle bileceğini Mu’tezilenin lehinde değil aleyhine olan bu kanıtlamayı amaçladık. Çünkü onlar Allah’ın gerçekte bir nur olduğunu inkar ettiler. Onlar bir rivayeti kanıt gösterince onu terk edip arkasına sığındıkları kanıtlardan kaçtılar. Bir Başka Kanıt: Allah’ın gözlerle görülebileceğine dair bir başka kanıt ise onun sadece bir varlık olmasıdır. O halde Allah’ı görmemiz mümkün dür. Çünkü olmayanı görmek mümkün değildir. Allah var olduğu na göre onun zatını (nefsehu) görmek imkansız değildir. Aslında Allah’ın görülmesini olumsuzlamak isteği onu engelleme girişimi dir. Ancak onlar açık bir şekilde engellemelerini belirlemeyince onun yorumunu engellerler. Allah onlann bu yapmak istediklerin den uzak ve yücedir. Başka Bir Kanıt: Allah’ın gözlerle görülebileceğine dair bir başka kanıt ise Onun eşyayı görmesidir. Eğer eşyayı bir gören varsa o kendini göremiyorsa eşyayı da göremez. Eğer kendini görüyorsa bizim de onu görmemiz caizdir. Tıpkı kendini bilmeyenin başka şeyleri de bile meyeceği gibi. Öyleyse eşyayı biliyorsa Allah kendini de biliyor dur. Böylece Yüce Allah eşyayı görüyorsa kendini de görüyordur. Ve eşyayı görmesi caiz ise bizim onu görmemiz caizdir. Tıpkı
Dinin İn anç İlk eleri
29
kendini bilenin onu bize bildirmesinin caiz olduğu gibi. Nitekim şöyle buyurdu: "Ben siz ikinizle beraberim. Sizi görüyor, işitiyo rum. Bö ylece onlann ikisinin sözünü işittiğini ve onları gördü ğünü bildirmiştir. Kim Allah’ı gözlerle görmenin caiz olmadığını ileri sürerse, onun, Allah’ın gören, güç yetiren ve bilen olmasını da caiz bulmaması gerekir. Çünkü Alim (bilen), Kâdir (güç yeti ren) ve Rai (gören) olanın aynı zamanda görmesi de caizdir. Eğer biri Nebi’nin “Rabbinizi göreceksiniz” sözünün “zoıunlu olarak Rabbinizi bileceksiniz” anlamındadır derse Ona şöyle denir: Resulullah bu sözü ashabına müjde anlamında söylemiştir. O, şöyle buyurdu: “Allah’ı gördüğünüzde nasıl olur?” Kafirlerin iştirak ettiği bir işte Peygamberin onlara müjde vermesi caiz değildir. Ve bu yurdu ki “Rabbinizi göreceksiniz”. Bu görme olmaksızın bir gör me demek değildir. Aksine bu hem göz ile ve hem de kalp ile görmeyi kapsar. Başka Bir Kanıt; Allah’m gözlerle görülebileceğine işaret eden bir başa kanıt ise şudur; Müslümanlar, Cennette gözlerin görmediği, kulakların işit mediği ve kalbin hatırlamadığı sonsuz nimet ve esenliğin olduğu bir hayatı tadacakları konusunda düşünce birliği ettiler. Cennette Allah’ın gözlerle görülmesinden daha üstün bir nimet yoktur. Al lah’ın kullarından çoğu onun yüzüne bakmak için ibadet ederier. Eğer Allah’ı görmekten sonra Peygamberi görmekten daha üstün bir şey yoksa o zaman Peygamberi görmek Cennet nimetlerinin en yücesidir. Oysa Allah’ı gönmek Peygamberi görmekten daha üstün bir şeydir. Durum böyle olunca Allah Peygamberlerinden, Meleklerinden, mü’min topluluğundan ve doğrulardan yüzünü görmelerini esirgemez. Böylece gören görülene etki edemez. Çünkü görenin görmesi O’nunla vardır. Bu dummda görme görü leni etkilemez. Bir şeye benzemesi veya gerçeklikten dönüşmesi de gerekmez. Ayrıca Allah için mü’min kullarına kendini Cenne tinde göstermesi de imkansız değildir.
4.
ALLAH’I GÖRME (RU’YET) ÜZERİNE
M
u’ıezile Allah’ın gözlerle görülemeyeceğine “Gözler O’nu algılayamaz; O ise gözleri algılar,ayetini kanıt gösterdi. Ve sebep olarak da Allah ın “O, gözleri algılar eder” sözü nün “gözler O'nıı algılar,” cümlesine bağlayınca “O, gözleri algı lar,” sözünün genel olmasını kabul ettiler. O, dünyada da ahirette de idrak eder. Ve onları dünyada da ahirette de görür. O ’nun “Onu gözler algılayamaz” ayeti gözlerin onu ahirette ve dünyada göremeyeceğine kanıttır. Bu sözün umumi olan kısmı, O gözleri idrak eder kısmıdır. Çünkü cümlelerden biri diğerinin üzerine atfedilmiştir. Bu durumda onlara şöyle cevap verilir;Eğer iki sözün de genelliği (umumiyeti) bir olursa buradaki görme hem gözlerin hem de kalbin görmesine işaret eder. Çünkü Allah “Gerçekte göz ler kör olmaz, fakat sinelerdeki kalpler kör olur.”^^Ve "Kuvvet ve basiret sahibi"^*’ diye buyurdu. Bununla gözlerin ve kalplerin gör mesi kast edilmiştir. Mü’minler onunla kafirleri kastediyorlar. Bu anlamda dilciler de “falan kişi sanatında basiret (görme) sahibi dir” derier. Bununla onun bilimsel öngörüsünü (basiretini) amaçlamaktadıdar. Ve onlar, onu kalbimle gördüm dedikleri gibi onu gözümle gördüm de derler. Öyleyse buradaki görme hem kalbin ve hem de gözün görmesidir. Sonra Mu’tezile “O’nu gözler algıla yamaz” sözünün de “O gözleri algılar” sözü gibi genel anlamda olduğunu bize kabul ettirmek istedi. Çünkü biri diğerine atfedil miş. Böylece onların Allah göz ve kalp basireti ile de algılanamaz şeklindeki kanıtlan aleyhlerine dönmüş olur. Çünkü Allah’ın O’nu gözler algılayamaz ayeti, O gözleri görür ayeti gibi genel anlam dadır. Madem ki onlar böyle düşünmüyor Allah’ın “Onu gözler al gılayamaz” ayetinin, “O gözleri algılar," ayetinden daha özel (ehass) olması gerekir. Böylece onların kanıtlamaları de çelişkiye düşmüş olur. Ve onlara denilir ki: Siz Allah’m O’nu gözler algıla!“ En'am/103. «I Sa'cl/45.
Hacc/46.
Dinin inanç ilkeleri
31
yamaz ayetinin yalnızca bir zamana özel (hass) olduğunu ileri sürdünüz. Eğer bu doğru ise O’nun "O gözleri algılar,” ayeti de sadece bir zamana özel olması gerekirdi. “O’na benzeyen hiç bir şey yoktur”^^, "Onu ne bir uyuklama tutar ve ne de uyku"*°° ve “O insanlara hiçbir şeyle zulmetmez”'®' ayetleri de belirli bir va kit anlamında olurdu. Yine denilir ki eğer siz “O’nu gözler algılayamaz,” ayetini belir li bir vakit için alırsanız, bu kanıtlama girişiminiz sizin aleyhinize döner. Ve size denilir ki Allah’ın “Onu gözler algılayamaz” ayeti özel olursa bu ayetlerin de özel olmaları gerekmez. Neden Al lah'ın “O’nu gözler algılayamaz,” ayetini inkar ediyorsunuz? Onunla Allah “Onu gözler algılayamaz,” ayeti ile bazı gözleri kas tettiği gibi bu ayet ile de ahireti değil yalnızca dünyayı kastetti. Ve bu da bu bize sunduğunuz ayetleri tahsis (özel kılmayı) etmeyi gerektirmez. Eğer deseler ki Onu gözler algılayamaz ayeti onunla dünyada ve ahirette algıiamamayı gerektirir. Onu kalbimizle, ba siretimizle görmemizi engellemez. Onu onlarla algılayamayız. Onlara, bu durumda onu gözlerle algılamamızı inkar etmediniz. Onunla algılayamıyorsak bu onlarla Onu görmememizi de gerek tirmez. Onu kalbimizle görmemiz ve algılamamız nasıl ki onu id rak etmek değilse aynı şekilde Onu gözlerimizle görmemiz ve al gılamamız (.basiret) Onu idrak (idralc) etmek demek değildir. Eğer deseler ki gözün görmesi onun idrak etmesidir. Onlara deni lir ki kalbin görmesi ve algılaması onun idraki ve ihatasıdır diyen lerle sizin farkınız nedir? Eğer kalbin Allah’ı bilmesi ve algılaması onu ihata etmeksizin sadece bir görme ise ve idrak değilse, göz lerin Allah’ı görmesi ve algılamasının onu ihata ve idrak etme ol madığını inkar etmediniz. Yanıt: Onlara denilir ki eğer biri diğerine atfedildiği için O gözleri algı lar ayeti gibi “Onu gözler algılayamaz” ayeti de umumi ise siz bi ze söyleyin gözlerin ve basiretlerin görmek, dokunmak, tatmak ve bunun gibi bir şekilde Allah’ı idrak edemeyeceği doğru değil midir? Eğer evet derierse onlara denilir ki öyleyse bize söyleyin "O, gözleri algılar,” ayeti için Onun dokunarak ve tadarak algıla dığını söyler misiniz.? Eğer hayır derlerse Onlara denilir ki bu du rumda Onu gözler algılayamaz sözü gibi O gözleri algılar ayeti de geneldir şeklindeki sözünüz çelişki barmdırır. '^Şura/ll. Yunus/44.
Bakara/255.
32
Ebû'IHasan elEş'arî
Problem: Eğer onlardan biri “gerçekte görmek gözün görmesidir, kalbin görmesi değildir,” derse ona şöyle cevap verilir:Sen böyle iddia ediyorsun fakat dilciler gözün görmesine de kalbin görmesine ay nı şekilde görme ismini verdiler. Eğer senin bunu iddia etmen ca iz olursa birinin de kalkıp görmenin gerçekte gözün değil kalbin görmesidir demesi caizdir. Ve eğer bu caiz değil ise görmenin hem gözün ve hem de kalbin görmüş olması gerekir. Cevap: Onlara denilir ki “O gözleri algılar" ayetinin anlamı nedir, söyler misiniz? Eğer “O gözleri algılar" ayetinin anlamı O onları bilir, derlerse, onlara şöyle cevap verilir: Eğer ayetlerden biri diğerine atfedilmiş ise ve Allah’ın “O gözleri algılar" ifadesi “onları bilir” anlamında olursa “gözler Onu algılamaz” ayetinin de “Onu bil mezler” anlamında olması gerekir. Ve bu da Onu bilmeyi olum suz kılar gözlerin görmesini değil. Eğer “O gözleri algılar” ayeti nin anlamı onlan görür anlammdadır bilmek anlamında değil der lerse, onlara şöyle yanıt verilir: Gözlerdeki basiretlerin görmesi caizdir. Eğer evet derlerse, biz gözlerle şu anda gördüğümüz dı şında bir şey göremeyiz, sözleri ile çelişmiş olurlar. Eğer Allah’ı ve görünenler cinsinden olan her şeyi görmek caiz ise o gözlerin görmesidir. Eğer görünenler türünden değilse onu görmemiz nasıl caiz olsun? Ve eğer görünenler türünden değilse onu görmemiz neden caiz olmasın? Onlara şöyle söylenir: Bize söyler misiniz? Bir şeyi gördüğümüzde ya onu öngörümüzle ibasirei) görmüş oluruz veya onu gören (rai') görme ibzsar) olmaksızın onu gör müştür öyle mi? Eğer gözlerdeki basiretle görmenin imkansız ol duğunu söylerse onlara denir ki söz konusu ayet gözlerin onu görmesini inkar inefy^ etmektedir, basiret sahiplerinin (mubsi run) görmesini değil. Nitekim Allah “O’nu gözler algılamaz” bu yurdu. Bu -ayetin zahirine göre- basiret sahiplerinin (mubsirih) Allah’ı göremeyeceği anlamına gelmez.
5.
KUR’AN’IN YARATILMAMIŞ ALLAH SÖZÜ OLMASI
^ ğer biri Kur’an’ın yaratılmarmş Allalı sözü olduğunun kanıtını isterse, ona şöyle yanıt verilir: Bunun kanıtı Allah’ın şu ayetiidir: “O’nun ayetlerinden biri de göğün ve yerin, kendisinin buyruğuyla durmasıdır.”'^ Ve Allah'ın emri (işO onun sözüdür. Al lah o ikisine dikelmeyi {kıyam) emredince onlar öyle durdular ve karşı çıkmadılar. Onların bu kıyam hali Allah’ın emri iledir. Allah, “unutmayın ki emr ve yaratma O’na aittir,” b u y u r d u .‘Yaratma’ya yaraulan her şey dahildir. Çünkü eğer söz, lafız itibarıyla genel ( ‘amm) olursa anlam itibarıyla da geneldir. Bir kanıt olma dan bizim sözü gerçek anlamından kaydırmamız caiz değildir. Na sıl ki Allah unutmayın ki yaratma ona mahsustur, diyorsa bu bütün yaratılanlar hakkındadır. Allah’ın “ve emr de..” demesi ve ‘emr’i bütün yaraulanlardan başka ve aynca vurgulaması Allah’ın ‘emr’inin yaratılmamış olduğuna işaret eder. Eğer dense ki Allah “kim Allah’a, meleklerine, resullerine, Cebrail’e ve Mikail’e düş man olursa...”1°'* buyurmadı mı? Onlara şöyle cevap verilinBiz Kur’anı icma ve Allah’ın kendini ve meleklerini zikrettiği kanıt ile özelleştiririz. Allah Cebrail ve Mikail’i ‘melekler’e dahil etmedi. Meleklerden olmalanna rağmen onları ayrıca vurguladı. Sanki me lekler deyince Cebrail ve Mikail hariç dedi. Ve onlann adını andık tan sonra 've Cebrail ve Mikail’ diye ikisinin adını aynca andı. Ay nı şekilde "unutmayın ki yaratma ve emr O’na aittir’ derken ‘yarat ma’ sözcüğünü özelleştiren hiç kanıt yoktur. ‘Yaratmak O’na mah sustur” derken bütün yaratılanlar kat edilmiştir. Yaratma’ sözcü ğünden sonra aynca ‘emr’i zikretti. Allah, ‘emr’i ‘yaratma’dan ayır dı. Ve Allah’ın ‘emr’ dediği şey işte O’nun sözüdür. İşte bu Allah’ın sözünün yaratılmamış olduğu sonucuna götürür. Allah “bundan önceki ve bundan sonraki emr Allah’a aittir.”*®^ buyurdu. Yani ya ratıkları yaratmadan öce de sonra da emr ona aittir. Ve bu da ‘emr’in yaratılmamış igayri mahluk') olmasını gerektirir. Başka Bir Kanıt: Allah’ın sözünün yaratılmamış olduğuna ilişkin bir başka kanıt da Allah’ın şu ayetidir: “Biz bir şeyin olmasını istediğimizde, söy-
E
Rum /25. ><« Bakara/98.
A'raf/54. '»5 Rum/4.
Ebû’lHasan elEş’arI
34
leyeceğimiz, ona ‘ol'demektir; o da olur.”’°^ Eğer Kur’an yaratıl mış olsaydı, kendisi hakkında ‘ol’ emri (kün feyekün ) olması gere kecekti ve o da olacaktı. Eğer Allah söz için de 'ol' emri verseydi, bu söz de başka bir sözü gerektirir. Bu durum bir son gerektirir. Ya 'emr’i Allah’ın yaratılmamış sözü olarak yorumlarız veya son suza kadar her söz bir başka söz ile gerçeklik bulur. Ve bu da imkansızdır. Eğer bu imkansız ise Allah’ın yaratılmamış bir sözü nün olduğu gerçeklik kazanır. Problem: Eğer biri Allah’ın bir şeye ol demesi ve onun da olmasına ilişkin sözün anlamı Allah’ın onu yapması ve onun da olmasıdır derse kendisine şöyle cevap verilir:Açık olan ona demesidir. Allah’ın bu sözünün bütün varlıklar için olduğunu söylemek caiz değildir. Çünkü bu anlam bütün varlıkların Allah sözü olmasını gerektirir. Tabi kim bunu söylerse en büyük iftirayı yapmıştır. Çünkü bu, in san, eşek, at ve bunun gibi evrende olan her şeyi Allah sözü ka bul etmeyi gerektirir. Bu da imkansız olduğuna göre Allah’ın sö zünün bu söz dışında kalan varlıklar için kullanılması doğrudur. Ve eğer yaratılmışların dışında ise Allah’ın sözü yaratılmış olmak tan çıkmış demektir. Allah’ın sözünün yaratılmış olduğunu ileri süren kişinin Allah’ın konuşmaz ve söylemez olduğunu da kanıt laması gerekir. Allah’ın ilminin geçersiz olduğunu ve Allah’ın Alim olmadığını söylemek gibi bu da geçersiz olur. Eğer Allah bilgisiz kabul edilirse öyleyse önceden Alini olmamış olur. Allah’ın bilme nin tersi ile nitelendirilmesi imkansızdır. Çünkü sözün tersi olan suskunluk durumunda söz yoktur. Aynı şekilde bilginin tersi Cbi M ilim) olan cehalet, kuşku ve eksiklik durumunda da bilgi ol maz, Ve Rabbimizi bilmenin tersi ile nitelememiz imkansızdır. Bu nedenle Allah’ı sözün tersi {hilafı kelarn) olan suskunluk ve sükû net ile nitelendirmek imkansızdır. Bu yüzden Allah’ın ezelden be ri Alim ve konuşan (mütekellim) olması gerekir. Başka Bir Kanıt; Allah şöyle buyurdu:”De ki’ Rabbimin sözleri için deniz mürekeb olsa, Rabbimin sözleri tükenmeden önce deniz tükenir.’ Eğer denizler mürekkep olsa ve yazılsa denizler biter kalemler kırılır. Allah’ın bilgisine yokluk mal edilemeyeceği gibi Rabbimin sözleri ne de yokluk mal edilemez. O’nun kelamını kim yok sayarsa O’na eksiklik ve sükut katmış olur. Rabbimiz için bu caiz olmadığına göre doğrusu O’nun ezelden beri konuşan olarak kabul edilmesiNahl/40,
Kehf/109.
DJnin İnanç İlkeleri
35
dir. Çünkü eğer O konuşmaz ise sükut ve eksiklik gerekli olur. Oysa Yüce Rabbimiz Cehmiyenin sözlerinden uzak ve yücedir. Ek
Cehmiyenin iddiası Hıristiyanlann iddiasma benzer. Çünkü Hıristiyanlar Meryem’in rahminin AJlah’m sözünü ikeîimetullahın) kapsadığmı ileri sürdüler. Cehmiyye daha fazlasım söylediler. Ve Allah’m sözünün yaratılmış olduğunu, ağaca girdiğini, ağacın onu kapsadığını ileri sürdüler. Böylece ağacın bu söz ile konuştuğunu kabul etmeleri gerekti. Ve yaratılmışlardan biri ağacın içinde Mu sa ile konuşup “Ey Musa muhakkak ki ben, ben Allah’ım. Benden başka tanrı yoktur. Bana kulluk et, dedi. Eğer Allah’ın kelamı bir ağacın içinde yaratılmış olsaydı, “ey Musa, ben Allah’ım, ben den başka ilah yoktur. Bu yüzden bana kulluk et” diyen o yaratık olacaktı. Fakat Allah “benden sadır olan cehennemi insanlardan ve cinlerden dolduracağım sözü haktır”'®^ buyurdu. O ’nun kendi sinden olan bilgisinin O’nun dışında bir şeyde yaratılmış olması caiz olmaz. Benzer şekilde Allah sözü da Allah’tandır. Ondan olan sözün yaratılmış (jyaratık) olan bir ağaç içinde yaratılmış {yaratık') olması caiz değildir. Allah böyle bir şeyden uzaktır. Cevap; Onlara denilir ki Allah’ın kendi iradesini başka yaratıklarda ya ratmasının caiz olmaması gibi kelamının da başka yaratıklarda yaratılması caiz değildir. Eğer Allah’ın iradesi bir yaratıkta yaratıl mış olsaydı, bu yaratık onlar için isteyen (murid) olurdu. Bu da Allah’ın kelamını bir başka yaratıkta yaratmasını imkansız kılar. Çünkü bu durumda söz konusu yaratığın onun yerine konuşan olmasını gerektirir. Tabi Allah sözünün bir yaratık sözü olması imkansızdır. Başka Bir Kanıt: Onların (Cehmiyye) sözlerini yanlışlayan kanıtlardan biri de, müşriklerin Kur’an hakkında söylediklerini haber veren “kesinlik le bu insan sözünden başka bir şey değildir’’^^®ayetidir. Yani kim Kur’an’ın yaratılmış olduğunu iddia ederse o Kur’anı insan sözü yapmıştır. Bu ise Allah’ın müşriklerin sözlerini yarüışladığı bir ifa dedir. Ve aynı şekilde eğer Allah varlıkları yaratana kadar konu şan (mütekellim) olmamış olsaydı, ve daha sonra konuşsaydı. O "»T ah a/ 14. Müdessir/24.
'<» Secde/l 3.
Ebû’îHasan elEş’arî
36
zaman varlıklar (.eşya) onun ‘emr’inden ve sözünden olmazdı. Al lah o zaman onlara olunuz Çkun) dememiş olurdu. Bu ise Kur’an’ı inkar etmek ve çoğunluk Müslümanların icumh uri İslam) sahip olduğu görüşten çıkmaktır. Ek
Biliniz-Allah size ralıme etsin-ki Cehmiyenin Kur’an’ın yaratılmış ol duğuna ilişkin bu anlayışa göre Allah’ın konuşmayan ve seslenme yen putlar gibi olması gerekir. Öyle olamaz çünkü kesin olarak bi linen bir şey vardır. Allah Hz. İbrahim’i, kavmine söylediklerini ve kavminin “bunu bizim ilahlarımıza kim yaptı?” dediklerini anlatır. “Dedi ki belki bunu onların bu büyüğü yapmıştır. Eğer konuşuyor sa ona sorun.”’“ Putların konuşmaz ve seslenmez oluşu Tanrı olamayacaklarma ilişkin onlarm aleyhine kamt olarak kullanıldı. Çün kü tanrılar hitapsız ve konuşmasız olamazlar. Allah imkan verme den konuşamayan ve dirilemeyen bir Tann olamaz. Geçmişinde konuşması imkansız olanın Tann olması nasıl caiz olabilir. Yüce Al lah bu gibi durumlardan beridir. Bu yüzden Allah’ın, geçmişinde konuşmayan putlar seviyesine indirgenmesi caiz değildir. Bunun için Allah’m ezelden beri konuşan (mütekellim) olması gerekir. Başka Bir Kanıt: Allah kendisini kastederek “Bu gün mülk kimindir?”” ^ der. Al lah’m bununla kimsenin bir şeyi sahiplenemeyeceğini söylemek is tediğine ilişkin rivayetler vardır. Ve "Allah Bir ve Kahhardır,”"^ bu yurdu. Madem ki eşya, melek, insan, hayvan, cin, ağaç, toprak vs. yokken konuşuyor, o halde Allah’ın kelamının yaratıklardan ayrı olduğu gerçektir. Çünkü yaratıklardan hiçbir şey yokken o vardı. Başka Bir Kanıt:: Allah, "Allah Musa’ya de söz ile (teklimen) konuştu,”” "* buyur du. 'Teklim' söz ile konuşmadır (elmüşafehe). Konuşanın sözü nün kendisinin dışında bir şekilde yaratılmış olarak oluşması caiz değildir. Bilgide de aynı şey caiz değildir. Başka Bir Kanıt: Allah şöyle buyurdu: ”Deki, O Allah tektir. Allah Sameddir. D o ğurmamış, doğmamıştır. Hiçbir şey onun dengi değildir”ii5 Al lah’ın ismi Kur’an’dadır Kur’an nasıl yaratık olabilir? Bu Allah’m Embiya/63 . Mü’min/16. İhJas/1-4.
Mü’min/16 . Nisa/164.
Din/n İn anç İlkele ri
37
isimlerinin yaratık olmasını gerektirir. Eğer Allah’ın isimleri yara tık olursa O’nun birliği de yaratık olur. Aynı şekilde onun ilmi ve kudreti de böyle olacaktır. Ama Allah bundan beridir. Başka Bir Kanıt: Allah “Rabbinin ismi ne yücedir,"'*^ buyurdu. Yaratılmışlar için yüce (tea/a) denmez. Bu da Allah’ın isimlerinin yaratılmamış olduğu na delalet eder. Ve Allah “Rabbinin yüzü (vechi) baki kalacaktır””^ buyurdu. Nasıl ki Rabbimizin vechinin yaratılmış olması caiz değil ise onun isimlerinin de yaranlmış olduğunu söylemek caiz değildir. Başka Bir Kanıt: “Allah, kendisinden başka tann olmadığına tanıktır. Melekler ve ilim sahipleri de adaletle tanıkur.””®Şüphesiz O kendisi bu tanık lığı görür ve onu kendinden işitir. Çünkü eğer onu bir yaratıktan işitirse o onun tanıklığı değildir. Madem ki kendi kendisinin tanık lığıdır ve onu görmüştür. Bu durumda ya, yaratıkların varlığından önce veya sonra olmaktan başka bir şey olamaz. Eğer yaratıkla rın var olmasından sonra görmüş ise Onun tanıklığı yaratma ilke si ile uyuşmaz. Bu, nasıl böyle olabilir? Kendi kendisine tanıklığın dan dolayı yaratıkların var olmasından önce birliğe (tevhid) sahip değildi, demek olur. Eğer yaratıkların var olmasından önce biriiğine tanıklığı etmek imkansız olursa, yaratmadan önce O'nun birli ği, varlığı ve tevhidinin ispatı da imkansız olur. Çünkü tanıklığı imkansız olan şeyin kendisi imkansızdır. Eğer yaratmadan önce tevhidi kendi kendine tanıklık eder ise Allah’ın kelamının yaratık olması batıl olur. Çünkü O’nun kelamı O’nun tanıklığıdır. Başka Bir Kanıt: Cehmiyenin sözlerini çürüten ve Kur’an’ın yaratılmamış Allah sözü olduğunu anlatan bir kanıt ise Allah’ın isimlerinin Kur’an’da olmasıdır Yüce Allah “(vadıkları) yaratan ve düzen veren Rabbi nin en yüce ismini tespih et,”''^ buyurdu. Her şeyi yaratıp düzene koyan Allah’ın isminin yaratık olması caiz değildir. Aynı şekilde Rabbimizin yüce şanının yaratık olması da caiz değildir. Allah Cin Sûresinde “Rabbimizin şanı yücedir’’^^^buyurmaktadır. O ’nun yticeliğinin yaratık olmasının caiz olmaması gibi kelamının da yara tık olması caiz değildir. Başka Bir Kanıt: Yüce Allah, “AJlah bir insana ya vahiy ile, ya perde arkasından veya izni ile dilediğini vahyedecek bir elçi gönderir."'^' buyurdu. Rahman/78. " " Ali İmran/18. ' “ C in /3 .
Rahman /27. ‘Alak/1-2. ' 2 ' Şu r a / 5 1 .
38
Ebû’lHasan eJEş’arî
Eğer Allah’ın kelamı sadece yaratık olarak yaratılmış bir şeyde var olsaydı buradaki şartlılığın bir anlamı olmazdı. Çünkü Allah’m sö zünü bütün yaratıklar işitir ve Cehmiyenin ileri sürdüğü gibi onu Allah’ın dışmda bir yaratıkta yaratılmış olarak bulurlar. Bu da pey gamberlerin mertebelerinin düşmesini gerektirir. Bu durumda onla rın Allah Musa’ya ilişkin kelamını bir ağaçta yarattı demeleri gere kir. Allah sözünü bir melekten veya Allah tarafmdan gönderilen bir Nebiden işitmek Hz. Musa’dan işitmekten daha faziletlidir. Çünkü onlar bir Nebiden işittiler; Hz. Musa Allah tan işitmedi; o sadece bir ağaçtan işitmiştir. Onların iddiası Allah’ın sözünü bir Nebi'den işi ten Yahudi’nin mertebesi bu anlamda Musa Bin İmran’dan daha hayırlıdır. Çünkü Yahudi onu Allah’ın nebilerinden birinden işitir; fakat Musa bir ağaçta yaratılmış olarak işitir. Eğer bir ağaçta yaraülmış ise bir perde arkasında konuşmamış demektir. Çünkü ağaçta bulunan insan ve cin bu mekandan bu sesi işitmiş olacaktır. Bura da Hz. Musa ve yanındakilerin durumu Allah’ın kelarmnı örtü arka sında olmaksızın işitmek açısından aym olacaktır. Cevap; Sonra onlara, mademki siz “Allah Musa’ya seslendi”nin anlamını Allah kendisiyle konuşmak için bir söz yarattığını ileri sürüyorsu nuz. Ve size göre Allah bir bütün içinde sözler yarattı. Çünkü but (zeraD Allah elçisine “beni yeme;ben zehirliyim” dedi. Bu nedenle peygamber tarafından işitilen bu sözü Allah sözü olarak kabul et meniz gerekir. Eğer Allah’ın bu yaratılmış söz ile konuşmuş olma sı imkansız ise Allah’m kelamını bir ağaç içinde yaratmasının da imkansız olduğunu inkar etmemelisiniz. Çünkü yaratılmış söz bir söz değildir. Eğer bu Allah sözü ise size göre “Allah konuştu” de menin anlamı “O söz yarattı” demektir. Bu durumda sizin Allah’ın ağaçtaki sözü ile konuşmuş olmasını kabul etmeniz gerekir. Eğer buna cevap verilirse, kendilerine, sizin dediğinize göre “beni ye me; ben zehirliyim” diyen Allah’ın kendisidir, diye cevap verilir. Yüce olan Allah sizin bu sözlerinizden ve iftiralarınızdan uzaktır. Eğer Allah’ın kelamının bir butta yaratılmasının caiz olmadığını söylerler ise onlara, onlara denilir ki bu nedenle Allah sözünün bir ağaçta yaratılmış olması caiz değildir. Cevap: Bir de Allah’ın kendisiyle kurdu konuşturduğu sözü-ki kurt pey gamberin peygambediğini haber vermişti- soruyorlar. Onlara, eğer Allah kendisinin dışında bir şeyde yarattığı kelamı ile konu şursa kurttan işittiğimiz sözün Allah sözü olduğunu da inkar et
Dinin İnan ç İlkeleri
39
meyin. Onun aciz bırakması (i’cnz) Allah sözü olduğunun kanıtı dır. Burada kurdun konuşmadığı ve onun Allah sözü olduğuna ilişkin onlara bir cevap vardır. Sözün kurttan olması ağaçtan ol ması gibi, aynı şekilde bir mucizedir. Eğer kurt bu yapılmış söz ile konuşur ise siz ağacın söz ile konuştuğunu inkar etmeyin. Eğer bir ‘ağaçta yaratma’ var ise bu yaratık, tıpkı, Ey Musa! Be nim, ben, Allah Teala, der gibi olmuş olur. Allah bundan uzaktır. Cevap: Sonra onlara, eğer size göre Allah sözü kendisinin dışında ve yaratılmış ise bir şeyde yaratık olarak işittiğiniz bir sözün gerçek ten Allah sözü olduğuna sizi inandıran nedir? Eğer deseler ki bir ağaç konuşamaz çünkü ancak canlı olanlar konuşabilir. Onlara denilir ki: Bir ağaçta sözün yaratılması caiz değildir. Çünkü onda sözü yaratan mutlaka canlı olmalıdır. Ve eğer kelamın yaratılması caiz ise cansız olanın konuşması caiz olmasın? O konuşanın can sız olduğunu söylemiyor musunuz, denilir. Çünkü yüce Allah yer ve gök için “O ikisi 'isteyerek geldik’”’^^diye buyurdu. Cevap: Sonra onlara denilir ki Allah şeytana “kıyamet gününe kadar la netim ü z e r i n e d i r ” ’ ^^ buyurmadı mı? Elbette evet:Ve onlara denilir ki eğer Allah’ın sözü yaratık ise o halde yaratılmışlar da fanidir. Bu durumda eğer Allah varlıklan yok ederse Allah’ın şeytan üze rindeki laneti de yok olacaktır. Bu da iblisin lanetinin yok olması igayri m el’un) anlamına gelir. Bu ise Müslümanların dinini terk et mek ve Allah’ın yukarıda geçen “kıyamet gününe kadar lanetim üzerinedir” ayetinin reddinden başka bir şey değildir. O halde bu söz yani lanet din gününe-ki o da ceza ve kıyamet günüdür- ka dar Şeytanın üzerine olacaktır. Çünkü Allah “din gününün sahibidir.”^^'‘ Yani Ceza Günü. Sonra o (iblis) sonsuza kadar ( e b e d e n ) ateşte olacaktır. Allah’ın "lanetim senin üzerinedir” sözünün Allah sözü olması gereklidir (vacib). Yok olması caiz değildir. Ve kesin likle yaratılmamıştır. Çünkü yaratıkların yok olması caizdir. Öyle ise eğer bu Allah sözü üzerine caiz değil ise o yaratılmış değildir.
'22 Fu ssile t/ll. '2'* Fatiha/3.
>23Sad/78.
6.
CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE -I-
A
ynca onlara denilir ki, madem ki Allah’ın öfkesi yaratılmış değildir. Aynı şekilde O’nu sevgisi ve memnuniyetsizliği de yaratılmış değildir. Öyle ise Allah’ın sözü yaratılmış olmadı ğına neden inanmıyorsunuz? Allah’ın öfkesinin yaratılmış olduğu nu iddia eden kimse O’nun kafirler üzerindeki öfkesinin ve mem nuniyetsizliğinin, ve melekler ve peygamberler üzerindeki rızası nın da yok olacağını kabul etmek zorundadır. Hatta düşmanlarına kızgın, dostlarından ise memnun olmadığmı kabul etmek zorun dadır ki bu da İslam'dan çıkmaktır. Onlara denilir ki, bize söyle yin: Allah’ın "biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman, söyleyece ğimiz söz, ona ‘ol’ dememizdir, ve derhal olur”’-^ ayetinde geçen ‘ol’ emrinin Allah’ın yaratılmış iradesi olduğunu mu düşünüyorsu nuz? Eğer hayır derlerse o zaman tıpkı Allah’ın bir şey için olan ‘ol’ emri gibi siz Allah’ın kelamı olan Kur’an’ın da yaratılmış oldu ğunu iddia etmeyin. Eğer Allah’ın bir şey için olan ‘ol’ emrinin ya ratılmış olduğunu söylerlerse onlara, eğer siz onun yaratılmış bir istek olduğunu söylerseniz-Allah “biz bir şeyin olmasını istediği miz zaman, söyleyeceğimiz söz, ona ‘ol’ dememizdir, o da olur."'^^ Bu durumda sizin bir şey için olan ‘ol’ sözü için de ‘ol’ dediğini kabul etmeniz gerekir. Bu durumun iki sonucu olabilir:Ya Allah’ın kendisinin dışındaki bir şey için olan ‘ol’ sözünün yaratık olmaz. Veya sonsuza kadar her söz için bir diğer söz ge rekir ki bu imkansızdır. Eğer Allah Clafzı/veya Allah’ın sözü) ya ratılmamıştır, denirse onlara iman için Allah’ın isteğinin yaratılma mış olduğunu inkar etmeyin. Aynca onlara, Allah’ın bir şeye olan ‘ol’ emrinin yaratılmamış (gayn mahluk') olduğunu söylemenizin sebebi Ullet) nedir, diye sorulur. Eğer Söze ‘ol’ denmez derlerse, onlara denilir ki Kur’an yaratıl mamıştır. Çünkü o Allah’ın sözüdür; Allah ise sözüne ‘ol’ demez.
'25 Nahl/40.
Nahl/40.
7.
CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE -II-
O
nlara, “Allah’ın düşmanlarını ve dostlarını bilmesi ezeli de ğil midir?” diye soracağız. Zorunlu olarak evet diyecekler dir, Onlara, öyleyse Allah’m dostlan ve düşmanlan arasın da ezeli bir ayrıma gitmeyi istemiş midir, diye sorarız. Eğer evet derlerse, şöyle cevap verilir: Öyleyse eğer Allah’ın iradesi ezeli değilse yaratık değildir. Ve “eğer Allah’ın iradesi yaratık değil ise O'nun kelamının yaratık olmadığını neden söylemiyorsunuz?” di ye soranz. Eğer hayır cevabı verirlerse, bu durumda Allah’ın ezelde dostlarını ve düşmanlarını ayırmadığmı söylemiş olurlar. Ve Kaderiyenin söylediklerinden uzak olan Mutlak Varlığa eksik sıfatlar izafe etmiş olurlar. Cevap: Onlara denilir ki, yaratılmış şey ya şahıslardan birinin bedeni veya onlardan birinin özelliği olur. Allah’ın sözünün şahıs olması caiz değildir. Çünkü şahısların gerektiğinde yemesi, içmesi ve ev lenmesi caizdir. Oysa Allah’ın sözü için bu caiz değildir. Allah sö zünün yaratılmış bir kişiye sıfat olması da caiz değildir. Çünkü sı fatlar göz kırpma süresi kadar bile durmaz. Çünkü onların baki kalmasına ihtimal verilmez. Bu ise Allah’ın sıfatlarının fani ve geçi ci olmasını gerektirir. Bu sebeple O’nun bir kişi veya o kişinin sıfa tı olması caiz değildir. O’nun, ölmesi caiz olan şahıslar için sıfat ol ması caiz değildir. Kim Allah sözünü yaratılmış bir kişi kabul eder se Allah’ın sözünün ölümünü de kabul etmesi gerekir. Aynı şekilde Allah sözünün yaratılmış bir şahısta sıfat olması caiz olmadığı gibi yaratılmış bir şeyde yaratık olarak var olması da caiz değildir. Eğer bir kişide, insanın var olan konuşması gibi bir sıfat olursa o durumda Allah sözü ile insan sözü ayırt edilemezdi. Eğer yaratıl mış bir varlıkta iki yaratık olsaydı bunun gibi Allah’ın bilgisinin ya ratılmış bir şahısta yaratılması benzer şekilde caiz olmazdı. Cevap: Aynı şekilde onlara denilir ki eğer Allah sözü yaratık olsaydı bir cisme bir cisim veya bir sıfat olurdu. Eğer cisim olsaydı ko nuşması caiz olurdu. Allah onu değiştirmeye Kadirdir. Bu durum onlara, Allah’ın Kur anı insan, cin veya şeytan şeklinde yapması-
42
Ebû'IHasan elEş'arl
nın caiz olduğunu kabul etmeyi zorunlu kılar. Bu Allah sözü için de geçerlidir. Eğer o sıfatlar gibi cisimlere sıfat olsaydı-bu du rumda Allah onları cisimlere çevirebilirdi- Cehmiyenin yaptığı gi bi Allah’ın Kur’anı yiyen ve içen bir beden yapmaya Kâdir oldu ğunu ve onu insan yapıp öldürmesinin caiz olduğunu kabul et mek zorunda kalırlardı. Bu ise Yüce Allah’ın sözü olan Kur’an için imkansız olan bir şeydir.
8.
KURAN HAKKINDA AKTARILAN BAZI RİVAYETLER
P
roblem; Hz. Ebu Bekir dedi ki, ben ve Abbas Bin Abdul-Azim El-Amberi, Ebu Abdullah’a gittik. Abbas Bin Abdullah El-Azim Ah met Bin Hambel’e sordu. O da ona dedi ki burada bir topluluk Kur’an yaratıktır, yaratık değildir gibi konuşuyorlar. İşte bu kişiler, insanlık için Cehmiyeden daha zararlıdırlar. Eğer yaratık değildir demiyorsanız vay halinize. Ona yaratıktır deyin. Ebu Abdullah işte bunlar kötü kimselerdir. El-Abbas, Ebu Abdullah’a dedi ki peki si zin görüşünüz nedir. O da, ben kesinlikle Kur'an’ın yaratık olma dığı inancında ve mezhebindeyim. Sonra da Allah’ı bundan tenzih ederim. Bunda kimin şüphesi olabilir. Sorua da Ebu Abdullah şüp hesinin büyüklüğünü ima ederek, Allah’ı tenzih ederim. Bunda şüphesi olan mı vardır, diye sordu. Yüce Allah “haberin olsun ki yaratmak da emr de ona aittir."'^^ Aynı şekilde Allah “Rahman, Kur’an’ı öğretti, insanı yarattı"’^ buyurdu. Bununla Allah insan ile Kur’an’ı birbirinden ayırdı. Allah ‘yarattı’, ‘öğretti’ buyurarak ve , bunu tekrar ederek onların ayrı olduğunu belirtti. Ebu Abdullah dedi ki Kur’an Allah’ın bilgisindendir. Görmüyor musun Allah “Kur’an’ı öğretti” buyurmaktadır. Kur’an’m içinde Allah’ın isimleri vardır. Bunlar ne diyorlar? Yoksa Allah’ın isimlerinin yaratılmamış igayn mzhiuk') ve Allah’ın da Kâdir, Alim, Aziz, Hakim, Semi’, ve Basir olduğunu söylemiyorlar mı? Biz Aziz ve Gelil olan Allah’ın isimlerinin yaratılmamış {gayri mah luk) olduğundan şüphe etmiyo ruz. Aynı şekilde biz Allah’ın bilgisinin de yaratılmamış olduğun dan şüphe etmiyoruz. Kur’an Allah’ın bilgisidir. Ve onda Allah'ın isimleri vardır. Onun yaratılmamış olduğundan şüphe etmiyoruz. Onlar Allah’ın isimleridir. Allah onu ezelde konuşmuştur. Sonra, “hangi küfür bundan daha büyük bir küfürdür?” dedi. Veya hangi küfür bundan daha şerlidir? Eğer Kur’an’m yaratık olduğunu iddia ederlerse Allah’ın isimlerinin yaratık olduğunu iddia etmiş olurlar. Fakat insanlar bununla alay ediyorlar. Ve ‘Kur’an yaratıktır’ diyorAraf/54.
Rahman/1-3.
Ebû'IHasan elEş'arî
44
1ar. Bunu eğlence sanıyorlar; küfrün içinde olduklarını bilmiyorlar. Ben bu konunun konuşulmasını herkes için zararlı görüyorum. Onlar bana soruyorlar ve ben de bu konuda konuşmayı uygun bulmuyorum. Onların iddialan bana ulaşıyor.ben susuyorum. Kim Kur’an yaratıktır deyip Allah'ın isimlen yaratıktır, demezse, ve bu na başka bir şey ilave etmezse ben onun bile kafir olduğunu söy lerim. Sonra Ebu Abdullah, bu Kur’an hakkında şüphe etmeye ih tiyacımız yoktur, dedi. Bize göre Kur’an’da Allah’ın isimleri vardır. Ve onlar Allah’ın bilgisindendir. Bize onun yaratık olduğunu kim söylerse bize göre o kafirdir;onu reddetmişimdir, dedi. El-Abbas beni dinleyince “subhanellah biraz ileri gitmiyor musun?”, dedi. Ebu Abdullah doğru söylüyorsun dedi. Ayrıca Hüseyin Bin Abd ElEv\'el de Veki’den “kim Kur’an yaratıktır derse o mürtettir. Eğer tövbe ederse af edilir. Yoksa öldürülür,” dediğini aktarır. Muhammed Bin es-Sabbah El-Bezzar, Ali Bin El-Hüseyinden İbni El-Mübarek’in şöyle dediğini duydu; "Biz, Yahudi ve Hıristiyan kelamını konuşabiliriz. Fakat Cehmiyenin sözlerini konuşamayız.” Muhammed şöyle der:Biz bilmeyerek küfre girmekten korkarız. Harun İb ni İshak El-Hemedani Ebu Nuaym’dan, o da Süleyman Bin El-Kariden, o da Süfyan es-Sevri'den, Hammad Bin Ebi Süleyman’ın “Ebu Hanife’ye söyle, o müşriktir, ben ondan ayrıyım” dediğini nakletti. Süleyman önce söyledi, sonra Süfyan da aynı şeyi söyledi. Çünkü o Kur’an’ın yaratık (yaratılmış) olduğunu söylüyordu. Süfyan Bin Veki’ şunu anlatır; ”Ömer Bin Hammar Bin Ebi Hanife’nin şöyle de diğini duydum:Babam bana, İbn-i Ebu Leylanm Ebu Hanife’den Kur’an yaratıktır sözünden dolayı tövbe etmesini istediği sözü an lattı. Dedi ki o sözünden tövbe etti. Ve böylece halkın içinde do laştı. Ve devamla babam ona buraya nasıl geldin diye sorduğunu bana anlattı. O bana, Allah'ın bana saldırılacağından korktum ve takiyye yaptım. Harun Bin İshak, İsmail Bin Ebi Hakimin, Ömer Bin Tanafusiden Hammad’ın yani İbn-i Ebi Süleyman Ebu Hani fe’ye "sen tövbe etmedikçe ben senin dediğinden uzak biriyim” dediğini anlattı. Bunu söylerken onun yanında İbn-i Ebi ‘İnbe de vardı. Ve ona dedi ki “senin komşun bana dedi ki Ebu Hanife töv be ettikten sonra onu tövbe etmesi istenilen şeye davet etti.” Ebu Yusuf'tan “ben Ebu Hanife’nin Kur’an'ın yaratık olduğu anlayışın dan vazgeçmesi için iki ay bekledim” dediği nakledilir. Süleyman Bin Harb, "Kur'an yaratık değildir,” dedi. Ve bunu Allah'ın kitabın dan “Allah onlara bakmaz ve onlarla konuşmaz”^® ayeti ile anlatAl-i'man/77.
Dinin İnanç İlkeleri
45
tı. Allah’ın kelamı ve bakması aynı şeylerdir. Yani yaratık değildir. Ve Hüseyin Bin Abd El-Evvel Muhammed Bin El-Hüseyin Ebu Yezid El-Hemedani’nin Amr Bin Kays’dan, o da Ebi Kays El-Melai’den, o da Atiye’den, o da Ebi Said El-Hudri’den Resulullah’ın “Allah’ın kelamının diğer kelamlara olan üstünlüğü, Allah’ın kendi yaratıklarına olan üstünlüğü gibidir” buyurduğunu aktarır. Bu, Kur’an’ın Allah sözü olduğunu ve onun Allah’ın yarattığı bir şey ol madığını kanıtlar. Allah, Kur’an’ın kendi sözü olduğunu “Allah’ın kelamını dinleyene kadar”'3° ayeti ile anlatır. Bu Allah’ın kitabında olan konulara işaret eder. Aynı şekilde Allah, “Allah Musa ile sesle nerek konuştu”^^’ şeklinde buyurdu. Ve Veki’, A’maş’tan, O da Heyseme’den o da Adi İbni Hatim’den Resulullah’ın “Aranızda çe virmen olmaksızın Allah’ın kendisiyle konuşmadığı kimse yoktur,” buyurduğunu işitmiş. Allah bununla kendisinin bir konuşan oldu ğunu ve onun bir kelamı olduğunu açıklamıştır. Aynı şekilde Affan, Hammad Bin Seleme’nin Eş’at El-Harrani’den Onun da Şehir Bin Havşebe’den naklettiği gibi Allah’ın sözünün diğer sözlerden olan üstünlüğü Allah’ın diğer varlıklara olan üstünlüğü gibidir demesi de böyledir. Aynı konu ile ilgili olarak Ya’la Bin El-Minhal es-Sa’di, İshak Bin Süleyman en-Nazi’nin El-Harran Bin ed-Dihak El-Kindi’nin, Alkame Bin Mürşidden, onun da Ebu Aburrahman es-Sülemi’den, onun da Osman Bin Affan’dan Resullullah’ın “Sizin en ha yırlınız Kur’anı öğreten ve öğrenendir.” Ve “Kur’an’ın diğer varlık lara olan üstünlüğü Allah’ın diğer varlıklara olan üstünlüğü gibidir” buyurduğunu rivayet eder. İşte bu Kur’an’ın yaratılmamış olduğu nu gösterir. Ve Suneyd İbni Davud, Ebu Sufyan’dan, o da Ma’mer’den o da Qatade’den Allah’ın “Yeryüzünde bulunan ağaçlar kalem olsa, denizler de mürekkep olsa arkasından yedi deniz daha gelip ona yardım etse de yine de Allah’ın kelimeleri tükenmez”*^^ ayeti ni nakletti. Bu ayeti Harun Bin Ma’ruf Cerir Bin Mansur’un Hilal Bin Yesaftan o da Fervet Bin Nevfel’den “ben Habbab Bin El-Eratın komşusuydum. Bana şöyle dedi; "Hey! Bu, kendisiyle Allah a yaklaşabileceğin bir şey.., Kelamıyla O’na yaklaşmaktan daha gü zel bir şey yoktur. Allah’ın "Onu pürüzsüz bir Arapça Kur’an ola rak i n d i r d i k . . .”'^3 ayeti için İbni Abbas’ın o yaratık değildir dediği aktanlır. El-Leys Bin Yahya, İbrahim Bin Eş’attan, o da Mümil Bin İsmail’den o da es-Sevriden "kim Kur’an’ın yaratık olduğunu söy lerse küfre girer” dediğini işitti. Ve Ca’fer Bin Muhammed den gelen >3» Tevbe/6, Lokman/27,
'i' Nisa/164, Zümer/28.
46
Ebû'IHasan elEş'arî
“Kur’an yaratıcı da değil, yaratık da değildir’’sözü doğrudur. Bu söz onun amcası Zeyd Bin Aliden de nakledUdi. Aynca dedesi Ali Bin El-Hüseyinden şöyle dediği rivayet edildi: “Alînılerden Kur’an yara tık değildir diyen veya o yaratıktır diyen ve onların eserlerini bu lunduran veya bu haberleri aktaran -ki bunlar az değildir- hepsi kafirdir.” Onlar arasında, iki Hammad, es-Sevri, Abd El-Aziz Bin Ebi Seleme, Malik Bin Enes, Şafii ve taraftarları, El-Leys Bin Sa'd, Süfyan Bin ‘Uyeyne, Haşim, 'İsa Bin Yunus, Hafsa Bin Ğayyas, Sa’d İbni Amir, Abdurrahman Bin Mehdi, Ebu Bekir Bin ‘İyas, Veki’, Ebu Asımen-Neyl, Ya’la İbni ‘Ubeyd, Muhammed Bin Yusuf Bişr Bin Mufassal, Abdullah Bin Davud, Selam Bin Ebi Muti’, İbni El-Mübarek, Ali Bin Asım, Ahmed Bin Yunus, Ebu Nuaym, Kabise Bin Ukbe, Süleyman İbni Davud, Ebu 'Ubeyd El-Kasım Bin Selam, Yezid Bin Harun, ve bunun dışındakiler. Eğer bunu söyleyenleri yazacak olursak liste uzayacaktır. Yukarıdakileri yazmamız yeterlidir. Alem lerin Rabbi olan Allah’a hamd olsun. Biz Kur’an’ın yaratık olmadığı na ilişkin sözümüzü doğrulamak için Allah’ın kitabından ve kanıt lardan onu tazmin eden ve açıklamalardan ortaya çıkan kanıtlar getirdik. Onun etkisini taşıyan ondan haberleri nakleden ve güve nilir ilim adamlanndan Kur’an’ın yaratık olduğunu söyleyen kimse ye rastlamadık. Daha çok halkın alt tabakası (reaya ehnas^ ve sözleri değer taşımayan cahiller bunu söylediler. Bu konuda onlara sunduğumuz kanıtlar onlarm sözlerinin çoğunun aleyhinde olacak ve onlan çürütecektir. Doğru güç taraftan olan Allah’a binlerce şü kürler olsun.
9.
’KUR’AN YARATILMIŞTIR DA DEMEM YARATILMIŞ DEĞİLDİR DE DEMEM’ DİYEREK KARARSIZ KALANLAR ÜZERİNE
C
evap; Onlara, neden bunu söylediniz ve iddia ettiniz? diye sorulur. Eğer, "biz bunu söyledik; çünkü Allah Kitabında o yaratıl mıştır dememiştir; Allah’m Resulü de bunu söylememiştir; Müslümanlar da bunda hemfikir olmamışlardır;Aynı şekilde Allah Kita bında “o yaratık değildir” dememiştir; Allah’ın Elçisi da bunu söy lememiştir; Müslümanlar da bu konuda ittifak etmemişlerdir. Ve bu sebeple biz bu konuda çekimser kaldık; ve “o yaratıktır” veya “o yaratık değildir” de demedik” derlese, onlara şöyle cevap verilirıAllah Kitabında size bu konuda çekimser kalınız ve o yaratık değildir demeyin dedi mi? Allah’m Elçisi size "o yaratık değildir” demekte kararsız kalın dedi mi? Onun yaratık olmadığı söylemek konusunda Müslümanlar kararsız kaldılar mı? Eğer evet derlerse iftira etmiş olurlar; eğer hayır derlerse, onlara denilir ki öyle ise siz iddianız için gerekli olan kanıt ile de “yaratık değildir” dediğiniz gi bi yine kararsız kalın. Sonra onlara şöyle denilir:Allah’m Kitabın da, onun yaratık olmadığma ilişkin kanıtlara neden inanmıyorsu nuz? Eğer biz öyle bir şey göremiyoruz derlerse, onlara şöyle ce vap verilir;Kur’an’da olmadığı halde onu Kur’an’da bulamadığmızı neden söylüyorsunuz? Sonra onlara bu Kitabımızda kendimize ka nıt edindiğimiz ayetleri okuyup göstereceğiz. Ve Allah’ın “dikkat edin yaratma da emr de O ’na aittir”’^^ ayetinde olduğu gibi Kur’an’ın yaratık olmadığını ispat edeceğiz. Aynı şekilde "bir şeyin olmasını istediğimizde onun için sözümüz sadece ‘ol’ demektir”'^^ ve “de ki eğer denizler Rabbimin kelimeleri için mürekkep ol sa...”'^ gibi kur’an ayetlerini bu konuda kanıt olarak kullandık. Onlara denilir ki, insanların ihtilaf ettiği her konuda kararsız kal manız ve bir sözü söylemeyi tercih etmemeniz gerekir. Ama eğer sizin için bir kanıt ile desteklendiğinde bazıların müslümanların 'M A’raf/54. Kehf/109.
'35 Nahl/4.
Ebû'lHasan etEş'arî
48
yorumlarını seslendirmek caiz ise bu konuda elinizdeki kitapta da ha önce aktardığımız kanıtlara dayanarak neden Kur’an’m gay ri mahluk (yaratılmamış) olduğunu söylemiyorsunuz? Problem: Eğer biri dese ki; bize söyler misiniz siz Kelamullah’ın (Allah sö zü) Levhi M ahhı^dz (korunmuş levha) olduğunu mu söylüyorsu nuz? Onlara denir ki, aynen öyle diyoruz. Çünkü Yüce Allah ken disi "Aksine o Levh-i Mahfuz’da olan yüce bir Kur’andır” buyur muştur. Aynı şekilde o kendisine ilim verilenlerin de hafızalarmdadır (sadr/sudur). Allah buyuruyor ki "aksine o kendilerine ilim verilmiş kişilerin hafızalarında (sadr/sudud (yer eden) apaçık a y e t le r d ir .O dil ile okunur. Allah "onunla (Kur’an) dilini oynat ma” buyurmaktadır.'39 Kur’an’nın sayfalarda yazılı olması, zihinler de korunması dil ile okunması bir realitedir. Tıpkı, Allah’m "ona Allah Kelamı’nı işitebilmesi için mühlet ver”''** buyurması gibi. Problem: Eğer dese ki: Kur’an’ın lafzı konusunda ne düşünüyorsunuz? Ona denilir ki: Kur’an gerçekte okunur ve tilavet (yutla) edilir; o konuşulur (yulfazu) demek caiz değildir. Çünkü birinin Kur’an te laffuz edilmiş bir sözdür (.melfuz) demesi caiz değildir. Çünkü bir Arap 'ben lokm ayı ağzımdan çıkardım (lafaznı)’ derse bunun anla mı ben onu ağzımdan attım iramaytu) demektir. Dolayısıyla Allah Kelamı için o telaffuz edilir denilemez, ancak o okunur, tilavet edi lir, yazılır ve ezberlenir denebilir. Fakat binleri Kur’an’ın yaratılmış olduğunu kanıtlamak için biz kuranı telaffuz ettik diyerek bid’atlarını ve 'yaratılmış ’ olduğuna ilişkin sözlerini süslemişler. Böylece onların inançlannı kabul edenlere karşı küfürierini gizlediler. O halde onlann inançlannı kabul edersek onlan inkar etmiş oluruz. Ve Kur’an’dan bir şeyin yaratılmış olduğunu söylemek caiz değil dir. Çünkü Kur’an tamamen yaratılmış değildir {gayri mahluk). Problem: Eğer biri bize, Allah “Rablerinden kendilerine bir zikir geldiğin de onlar sadece alaya alarak dinlerier,”*^' buyurmamış mıdır? diye sorarsa; kendilerine denir ki Allah’ın burada kastettiği zikir, Kur’an değildir; o yalnızca Resulullah’ın sözü ve va’zıdır. Allah, Peygamberine "ama sen yine de va’z et çünkü vaaz mü’minlere fayda verir,”'“*2 buyurmuştur. Aynca Allah resulüne “resul olan bir Buruc /21-22. Kıyamet/16. Enbiya/2.
w Ankebut/49. Tevbe/6. Zariyat/55.
Dinin İn anç İlke leri
49
zikir” (zikran resulen) diye bahsetmiştir.'"'5 Allah burada Resulullah’ı bir zikr olarak isimlendirmiştir. Zaten Resulullah bir yeniliktir {mubdes). Aynı şekilde Allah “Rablerinden kendilerine bir zikir geldiğinde onlar sadece alaya alarak dinlerler,buyurmaktadır. Yani onlara bir ‘sonradan var olan’ {mubdes) söz geldiğinde onunla mutlaka alay edip eğlenirler, denmiştir; yoksa onlara ‘son radan var olan’ (muhdes) olmayanın dışında bir söz gelmez den memiştir. Eğer bu şekilde söylenmemiş ise Kur’an’ın muhdes (sonradan var olan) olduğunu söylemek gerekmez. Aynı şekilde eğer onları Hakk’a davet etmek için Temimlerden bir adam geldi ğinde ondan yüz çevirirler, şeklindeki bir söz onlara Temimilerden başka bir kişi gelmez demeyi gerektirmez. İşte bize sorulan soru da aynen böyledir. Problem; Eğer bize Allah’ın “Arapça bir Kur’an"’'*’ sözünü sorarlarsa on lara denilir ki Allah onu gay ri m ahlu k olarak indirdi. Eğer dense ki Allah "biz demiri indirdik ki onda büyük bir kuvvet vardır”'"*^ buyurmuştur ve demir ‘mahluk’tur. Onlara denilir ki demir cansız bir maddedir; dolayısıyla indirilmiş olan Kur’an’ın da ölü bir cisim olmasını gerektirmez. Demir her ne kadar yaratılmış olsa da Kur’an’ın da indirilmiş olmasından dolayı yaratılmış olması gerek mez. Cevap: Onlara denilir ki Allah kendisine sığınmamızı emretmiştir. O ya ratılmış değildir. O kendisine kelimelerinin tamamıyla sığınmamızı istemiştir. Yani biz yaratıklardan bir yaratığa sığınmakla emredil miş değiliz. Biz Allah’ın sözüne sığınmakla emredildik. Ve o za man Allah kelamının gayri mahluk olmasını gerekir.
'■*3 Eş’ari burada Hz. M ııhammecl'i bir zikr olarak kabul etmektedir. B öy le bir ay e te rastlanmamıştır. Ancak Talak suresinin 10. ayetinin .sonunda 'zikran' kelimesi, 11. ayetinin başında ise 'resulan’ kelimesi geçmektedir. Bu ayetlerin tek ayet olarak mütalaa edilmiş olması muhtemeldir. Böyle bir durumda ‘zikran resulan' şeklinde tek tamlama şeklinde bir zorlama okuyuş düşünülmüş olabilir. '« Embiya/2. Zümer/28. '■ıs Hadid/25.
10 .
ALLAH’IN ARŞI KAPLAMASI (İSTİVA) ÜZERİNE
^ ğer biri bize , 'isüva (kaplama) hakkında ne diyorsunuz?’ di ye sorarsa kendisine denilir ki: Allah arşını istiva eder; ‘Rah ayrıca “O ’n a gü zel k elim eler yük J m an Arşı istiva seli f'; “ak sin e Allah onu ke n d isin e yüksehnû ştir’'^^^ "gö kten buyurmaktadır. yere kadar her işi Allah düzenleyip yönetir"’ Aynı şekilde Cenab-ı Allah Firavun hakkındaki bir hikaye aracılı ğıyla “Ey Haman! Bana y ük sek bir ku le yap; be lki yollara, g ö k lerin yollarına erişirim de Musa'nm Tanrısına yükselip çıkarım. buyurmuştur. Firavun Doğrusu b en onu bir yalancı sanıyorum. burada Allah’ın nebisi Hz. Musa’yı yalanlamaktadır. Onun sözleri ne göre Allah göklerin üzerindedir. Allah buyurdu ki, “G ökte ola nın sizi yere batırıvermeyeceğinden emin misiniz?"^^^ Semaların yükseğinde Arş vardır. Arş semaların yükseğinde olduğu için Al lah “semalarda olan kişi/kişilerden emin misiniz?" buyurmaktadır. Çünkü O semanın yükseğinde olan Arşı istiva etmiştir. Sema de mek yükseklik demektir sadece. Arş ise semaların en yükseğidir. Öyleyse Allah “semalarda olan kişi/kişilerden emin misiniz" bu yurduğunda bütün semaları kastetmiyor. Sema derken semaların en yükseği olan Arş’ı kastediyor. Allah’ın “Ay’ı onların içinde aydınlık yaptı"^^^ derken semaları kastettiğini görmüyor musun? Problem: Mu’tezile, Cehmiyye ve Hururiye düşünürlerinden bazıları Al lah’ın "Rahman Arşı istiva etti" ayetinin “O istiva etti, sahip oldu ve egem en oldu,” anlamında olduğunu söyledi. Faka Allah her yerdedir. Onlar bununla Allah’ın Arş’ın üzerinde olduğunu inkar ettiler. Ehl-i Hakk’ın (Doğruluk Ehli-Ehl-i Sünet’i kastediyor. M.Ç.) dediği gibi onlar istiva olayını güç diye yorumladılar; eğer bu on ların dediği gibi olsaydı Arş ve Arz (Dünya) arasında fark olmaz dı. Eksikliklerden beri olan Allah oraya da Evrende olan her şeye de Kadirdir. Eğer Allah’ın Arş’ı istiva etmesi istiva anlamında ol-
E
Taha/5. Nisa/l58. >51 Mü'min/36-37. >53 Nuh/71.
Fatır/10. ‘WSecde/5. Mülk/lö.
Dinin inanç ilkeleri
51
saydı -ki o her şeyi istiva itmiştir- o halde O Arş’ı, Arz’ı, semayı, çimenleri ve tek tek her şeyi istiva etmiş olur. Çünkü O eşyaya egemendir ve O’nu istiva etmiştir. Eğer bütün eşyaya egemen ise bir Müslüman için Allah çimenleri ve boş arazileri istiva etti de mek de; ‘Arş’ı istiva etme’nin, eşyanın geneli için geçerli olan istiva şeklinde alınması da caiz değildir. Dolayısıyla söz konusu aye tin anlamı diğer varlıklardan ayrı ve Arş ile sınırlı olan istiva anla mında olması gerekir. Mu’tezile, Hururiye ve Cehmiye Allah her yerdedir diye iddia etti. Öyleyse buna göre O’nun Meryem’in kar nında, çimenlerde ve boş arazilerde de olması gerekir. Bu dine aykırıdır. Allah onların sözünden beridir. Cevap: Onlara denilir ki, eğer diğer varlıklardan ayrı ve Arş’a özel ola rak Arşı istiva etmek değilse-ki ilim ehli eserlerdeki nakiller ve habercilerin söyledikleri bunu söyler-Allah bütün mekanlarda olurdu; O semanın üzerinde olduğu yerin altındadır. Eğer yerin altındaysa yer onun yükseğindedir. Sema yerin yükseğindedir. Burada, sizin Allah’ın altında olduğunu ve varlıkların da onun üzerinde olduğunu, onun üstte varlıkların da onun altında oldu ğunu söylemeniz gerektirir. Bunda O’nun üstünde olduğu şeyin altında olması; altında olduğu şeyin de üstünde olması gerekir. Bu ise imkansız olan bir çelişki halidir ki Allah sizin bu iftiranızdan yüce ve beridir. Başka Bir Kanıt: Bu konuda vurgulanan noktalardan biri de Allah’ın bütün eşya nın dışında Arşını istila ettiği Peygamberden nakledilmesidir. Bu nu Affan, Hammad İbni Seleme’den, Amr Bin Dinann Naci’ Bin Cübeyr’den, onun da babasından Nebinin “Allah, gece Dünya se masına iner ve der ki bir şey isteyen var mı vereyim; Tövbe eden var mı affedeyim. Ve bu durum, günün ağarmasına kadar sürer,” dediğini anlattı. Abdullah Bin Bekr rivayetiyle Hişam Bin Ebu Ab dullah, Yahya Bin Ebu Kesir’den, o da Ebu Cafer’den, Ebu Hureyre’den Resulullah’ın “gecenin üçte biri geçince Allah iner ve bana dua eden var mı kabul edeyim; zarardan korunmak isteyen var mı onları zarardan koruyayım; Benden rızk isteyen var mı onlara rızk vereyim. Ve bu fecrin doğuşuna kadar devam eder” dediğini anlata. Yine Abdullah Bin Bekr es-Sehmi’nin Hişam Bin Ebi Ab dullah’ın Yahya Bin Ebi Kesir’den o da Hilal Bin Ebi Meymune’den, o da Ata Bin Yesar’dan, o da Rafa’a El-Cuheyni’nin biz Resulullah ile birlikte yolculuk ediyorduk, Kudeyd’de iken, -veya
Ebû’IHasan elEş'arî
52
Qudeyd de demiş olabilir- Resulullah Allah’ı övdü ve şükretti ve sonra buyurdu ki: “gecenin üçte biri -veya üçte ikisi- geçtiğinde Allah yeryüzüne iner ve şöyle seslenir: Kim bana dua ediyor ona karşılık vereyim? Kim benden mağfiret istiyor onu affedeyim? Kim benden istiyor ona veriyim? Bu durum fecrin doğuşuna kadar de vam eder.” Başka Bir Kanıt: Allah, “Üstlerindeki Rablerinden korkarlar”;'’^ "Melekler ve ruh ona yükselirier”;'^^ “Sonra duman halinde bulunan göğe yüksel di”;'’ ^ “Sonra Arş’ı istiva etti. Rahman, onu her şeyi bile ne soaı”;’57 “Sonra arşı istiva etti. Size onun dışında dost ve şefaatçi yoktur”;'58 buyurdu. Bütün bunlar Allah’ın gökte olduğunu ve Arş’ını istiva ettiğini ve Sema’nın da insanların icması ile yer ol madığını gösterir. İşte bunlar, birliği ile tek olan Allah’ın Arş’ı isti va ettiğine işaret eder. Başka Bir Kanıt: Allah “Melekler sıra sıra ve Rabbin geldiğinde”;'^’ “Onlar illa buluttan gölgeler içinden Allah'ın gelmesini mi bekliyorlar?”;'^° “Sonra yaklaştı, sarktı, (aralarında) iki yay kadar veya daha az kaldı. Sonra kuluna vahyettiğini vahyetti. Kalb gördüğünde yanıl madı. Onun gördüğünden şüphe mi ediyorsunuz? ...And olsun ki o Rabbinin büyük ayetlerinden bazılarını g ö rd ü ,b u y u rm u şt u r. Ayrıca Allah, İsa için, “Ben senin canını alacağım. Kendime yük selteceğim,”’^^ buyurmuşmr. Ayrıca “onu gerçekten öldürmediler. Aksine Allah onu kendine yükseltti,”’®^ buyurmuştur. Bütün üm met Allah’ın İsa’yı göğe yükselttiği konusunda icma etti. Ayrıca elıl-i İslam kendilerine isabet eden bir iş konusunda Allah ‘tan bir şey istediklerinde söz birliği halinde ‘Ey Arş’ta oturan’ derler, ve yeminlerinde ise söz birliği halinde ‘Hayır, yedi kat sema ile per delenmiş olan’ derler. Başka Bir Kanıt: Allah bir başka ayette ise şöyle buyurur:"Allah bir insanla an cak vahiyle veya perde arkasında veya izniyle dilediğini vahyedecek bir elçi gönderir,"’^ buyurmuştur. Bu ayet insana mal edilNahi Suresi/50. Fussilet/11. Secde/4. Bakara/210. Al-i İmran/55. Şura /51.
Mearic/4, '57 Furkan/59. >59 Pecr/22. Necm/2-18. '« Nisa/157-58.
Dinin İnan ç İlkeleri
53
di. İnsan cinsinin dışında başka bir cinse değil. Eğer bu ayet genel olarak insanlar ve onun dışındakiler için olursa şüpheden uzak olurdu. Ve ayeti işiten kişiyi Allah vahiy veya perde arkasından veya bir elçi göndererek kimseyle konuşmamıştır deme şüphesi ne sokardı. Tabii cinslerden biri ile vahiy veya perde arkasında veya bir elçi göndererek konuşmam diyenden şüphe ve şaşkınlık kaldırılmıştır. Biz cinslerin genelleştirildiğini bundan kaldırıyoruz. Anlattığımız şeyler onun insanın dışında bir şeye mal edilmediği ne işaret eder. Başka Bir Kanıt: Bir başka ayette ise “sonra onlar gerçek tanrıları olan Allah’a d ö n d ü r ü r l e r , ” * ^ 5 buyurmaktadır. Yine “onlar Rablerinin huzurun da durdurulurken bir görsen”, bir başka ayette “Rablerinin huzu runda başlarını öne eğmiş suçluları görsen”*“ bir başka ayette “Rablerinin huzurunda sırayla sunulmuşlardır,”*^'^ buyurmaktadır. İşte bütün bunlar Allah’ın yaratıklarının içinde; yaratıklarının da Onun içinde olmadığını gösterir. O Arşı üzerinde istiva etmiştir. Allah zalimlerin “dediklerinden yücedir, uludur.” Onların nitele melerinde bir gerçeklik yoktur. Ve yalnızca O’nun birliğini iste diklerini iddia edenler de ispatlayamadılar. Çünkü bütün sözleri sıfatları inkar ve bütün sıfatları da olumsuzlamaya işaret eder. Siz bununla tenzihi iddia edip teşbihi yok etmeyi mi istiyorsunuz? Olumsuzlamayı inefy) ve inkarı ita’tiO gerektiren soyutlamadan (tenzih) Allah’a sığınırız. Başka Bir Kanıt: Allah bir ayette “Allah yerin ve göğün nurudur,”*® buyurmakta dır. Allah kendi kendini nur olarak isimlendirmiştir. Ümmete göre nur kelimesi kaçınılmaz olarak iki anlamdan birine gelmektedir. Ya görülen bir nurdur veya duyulan bir nurdur. Birinin Allah’ın işitilebileceğini fakat görülemeyeceğini söyleyerek Rabbinin gö rülmesini inkar etmesi hatadır. Bu, Rabbinin kitabını ve Nebi’nin sözlerini inkar etmektir. Alimler Abdullah Bin Abbas’tan onun Al lah’ın yaratması konusunda düşünün fakat Allah konusunda dü şünmeyiniz dediğini rivayet ettiler. Kürsü’den Sema'ya Bin yıllık bir mesafe vardır. Allah Azze ve Celle onun üzerindedir.
En’am/62. >67 Kehf/48. '«> Nur/35.
Secde/12. İsra/43.
54
Ebû'IHasan elEş'arî
Başka Bir Kanıt: Bilginler Resulullah’tan “insan yaptıkları işlerden hesaba çekil medikçe Rabbinin huzurundan ayrılamaz dediğini” aktarmıştır. Ve yine bilginlerin aktardığına göre bir adam Nebi’ye siyah bir cariye getirip “Ya Resulullah ben bunu azad etmek istiyorum, onun azad edilmesi caiz midir?” diye sordu. Nebi ona sordu; - Allah nerede? O: - Göktedir, dedi. Nebi: - Ben kimim? dedi. O: - Sen Resulullahsın, dedi. N ebi; - Onu azad et o kesinlilke mü’mindir, buyurdu. İşte bu olay da Allah’ın semanın üzerinde yani Arş’ta olduğuna işaret eder.
11 .
ALLAH’IN GÖZÜ, İKİ ELİ, İKİ GÖZÜ ve YÜZÜ HAKKINDA
A
llah “her şey yok olacaktır onun yüzü hariç,”'™ buyurmuş tur. Bir başka ayene ise “ancak celal ve ikram sahibi Rabbinin yüzü baki kalacaktır,”''^' buyurmuştur. Böylece kendisi nin bir yüzü olduğunu ve helak olmayacağını ifade etmiş olmakta dır. Aynca Allah şöyle buyurdu: “Bizim gözlerimizin önünde akıp g i d e r , “bizim gözlerimizle ve vahyimizle gemi yap.”''^^ Böylece kendisine ait nasıl olduğu bilinmeyen ve tanımlanamayan iki gözü ve yüzü olduğunu ifade etmiş oluyor. Allah “sen Rabbinin hükmü için sabret. Çünkü sen gözlerimizin önündesin,"''^"' buyurdu. Bir başka ayette yine Allah “gözümün önünde o l s u n , ” * '^ 5 buyurmuştur. Başka bir ayette Allah, “Allah işiten ve görendir,”''^* Musa ve Ha run için “ben sizinleyim; işitiyorum ve görüyorum,”'” buyurmak tadır. Böylece Allah işittiğini, görmesini ve gördüğünü söylemiş ol du. Cehmiye mezhebi Allah’ın bir yüzü olduğunu inkar etti. Tıpkı onun işitmesini görmesini ve gözünü inkar ettikleri gibi. Böylece Hıristiyanlarla uzlaştılar. Çünkü Hıristiyanlar Allah’ın işiten ve gö ren olduğunu onun bilen olmaktan başka bir anlama geldiğini ka bul etmediler. Aynı şeyi Cehmiye de söyledi. Gerçekte Cehmiyenin ifadesi, biz Allah Alimdir deriz, Alim olmanın ötesinde o işiten ve görendir demeyiz şeklindedir. Hıristiyanların sözleri de böyledir. Cehmiye Allah’ın bilgisi, gücü, işitmesi ve görmesi yoktur dedi. Böylece onlar Allah’ın birliğini yok sayma ve Allah’ın isimlerini ya lanlama yoluna girdiler. Onlar bunu sözde söylediler. Bunu anlam lı bir şekilde yapamadılar. Eğer onlar kılıçtan korkmasalardı açık tan Allah’ın işiten, gören ve bilen olmadığını söylerierdi. Fakat kılıç korkusu onların zındıklıklarmı belirtmelerini engelledi. Onların ilk şeyhlerinden biri Allah’ın ilminin, Allah yani Allah’ın kendisinin I™Kasas/88. Kamer/14. Tur/48. Nisa/134.
Rahman/27. Hucl/37. ” 5 Taha/39. Taha/46.
Ebû’IHasan elEş’arî
56
İlim olduğunu söyledi. Böylece ilmin varlığını inkar etti. Bu durum da şöyle demesi gerekir: Ey ilim beni affet. Çünkü o Allah’ın ilmini Allah kabul etmiştir. Bu benzetmeye göre de Allah’ı da ilim ve güç kabul etmek gerekir. Allah bundan uzaktır. Ebu Ali Bin İsmail El-Eşari dedi ki biz yalnızca Allah’tan hidayet diler ve Allah ile yetiniriz. Kendisine sığınılan Allah ‘tan başka güç ve kudret yoktur. Şimdi eğer biri bize “siz Allah’ın bir yüzü oldu ğunu mu söylüyorsunuz?” diye sorarsa. Biz ona şöyle deriz: biz bid’atçıların söylediklerinin aksine bunu söylüyoruz. Ve Allah’ın şu sözü buna işaret eder: “ancak celal ve ikram sahibi Rabbinin yüzü baki kalacaktır.”’^® Problem: Eğer Allah’ın bir elinin olduğunu mu söylüyorsunuz diye sorulsa onlara şöyle cevap verilir: Biz bunu söylüyoruz. Ve buna Allah’ın şu sözü işaret etmektedir; “Allah’ın eli sizin elinizin üzerindedir,”'79 “iki elimle yarattığım z a m a n . N e b i ’den “Allah Adem’in sırtını eliyle sıvazladı ve ondan soyunu türetmek istedi,” dediği ri vayet edildi. Böylece Allah’ın “İki elimle yarattığıma”'®' sözü ve Nebi’den gelen "Allah Adem’i eliyle yarattı ve Adn Cennetini eliy le yarattı, Tevrat’ı eliyle yazdı ve Tuba ağacını eliyle dikti,” sözü rivayet ‘el’in varlığını kanıtlar. Allah, “hayır iki el de açıktır,"'®buyurdu. Nebi’den de "onun iki eli de sağdır" sözü rivayet edildi. Allah “ondan sağ elini alırdık,” buyurdu. Arap dilinde ve hitap eh linin uygulamalarında birinin konuşurken ben elimle yaptım anla mında nimetimle yaptım demesi caiz değildir. Allah Araplara ken di dilleriyle seslenmiştir. Onun sözündeki kavram ile ve sesleni şindeki söz ile meydana gelir. Beyan ehlinin dilinde elimle yaptmı anlamında nimetimle yaptım demek caiz değildir. Bu durumda Al lah’ın ‘elimle’ sözünün nimetimle anlamında kullanılması yanlışlandı. Bu nedenle birinin onun üzerinde nimetim var anlamında onun üzerinde elim var demesi caiz değildir. Bizim dili kullanma mızı engelleyenler dilbilimcilere başvurmamıştır. Burada elin ni met anlamında olmasına bir engelleme vardır. Öyleyse elin nimet olarak nitelendirilmesi ancak dil açısından mümkündür. Eğer dil açısından olduğu inkar edilirse o zaman Kur’an’ın .u şekilde yo rumlanmaması ve elin nimet olarak nitelendirilmemesi gerekir. Çünkü eğer ‘iki el’, 'iki nimet’ ile birleştirilmeye gidilirse IVlüslüRahman/27. " " Sa ’cl/75. Maid/64.
Feth/10. Sa ’d/75.
Dinin İnanç İlkeleri
57
manlar bu konuda uzlaşmış değillerdir. Eğer dile başvurulursa bi rinin ‘iki nimetim’i kast ederek ‘iki elim’ demesi dilde yoktur. Eğer bir üçüncü yol ararsa bunu ondan isteriz. O kendine bir çıkış yo lu bulamayacaktır. Problem; Bid’at ehline neden Allah’ın iki elim ifadesini iki nimetim anla mına yorumladınız diye sorulur. Bunun dil açısından mı yoksa icma açısından mı böyle olduğunu iddia ediyorsunuz? Bunu icmada da dilde de bulamazlar. Eğer bunu kıyas ile bulduk derlerse onla ra şöyle denilir: Siz Allah’ın ‘iki elim’ ifadesinin ‘iki nimet’ten baş ka bir anlama gelmediğini nereden çıkardınız? Allah’m sadık Nebi’sinin ağzından kendi kitabında “Biz her peygamberi kendi mil letinin diliyle g ö n d e r d i k , “Haktan saparak kendisine yöneldik leri adamın dili yabancıdır, bu ise apaçık Arapça dilidir,”^®^ “biz onu kur’an yaptık, ve “Kur’an’ı düşünmüyorlar mı?” şeklindeki ifadelerine rağmen insan bu şekilde yorumlamayı akıl ile nasıl bi lebilir? Eğer Kur’an Arapça dışında bir dil ile olsaydı onu anlaya mazdık. Onu işitince onun anlamını bilemezdik. Arapça dilini bil meyen onu anlayamazlar. Araplar işittiklerinde onu anlar. Çünkü o Arapların diliyle inmiştir. Onlann iddia ettikleri dilde değil. Problem; Allah’ın “Biz semayı elimizle inşa ettik,ifadesi ile bu iddia çürütülmüş olur. Denildi ki ‘el’ güçtür. Dolayısıyla ‘benim elim’, benim gücüm anlamında kullanılmıştır. Onlara şöyle denilir; bu yorum değişik açılardan geçersizdir. ‘Eyd’ kelimesi ‘y ed’in çoğulu değildir. Çünkü ‘y ed sözcüğünün çoğulu ‘eyadi’ kelimesidir. Allah “iki elimle yarattığım,”'®^ buyurmuştur. Bu nedenle onun ‘eli mle’ sözüyle ‘ellerimle inşa ettim’ sözünün aynı anlamda olması im kansızdır. Eğer Allah 'kuvvet kastetmiş olsaydı bunun anlamı 'iki gücümle' olurdu. Bu ise rakiplerimizin sözleri için eksik ve onla rın mezhebini yıkan bir şeydir. Çünkü onlar bir gücü bile ispat edemiyorlar iki gücü nasıl ispat edecekler? Aynı şekilde eğer Allah 'iki elimle yarattığım' ifadesi ile gücü kastetmiş olsaydı Adem’in İblis’e bir üstünlüğü olmazdı. Oysa Allah Adem’i eliyle yaratmak la onun üstünlüğünü göstermek istedi. Eğer Adem’i yarattığı gibi İblis’i de eliyle yaratmış olsaydı bu durumda onun İblise üstünlü ğü olmazdı. İblis Rabbi’ne karşı çıkarak sen beni iki elinle yaratıİbrahim/4. Zuhraf/3. Sa'd/75.
Nahl/130. Zariyat/47.
Ebû'IHasan elEş’arI
58
ğın gibi Adem’i de iki elinle yarattın derdi. Allah Adem’i İblis’e ter cih etmek istediği zaman onun kibirlenmesine cevaben Adem’e secde etmesini istedi ve şöyle dedi: "Ey İblis iki elimle yarattığıma secde etmekten seni alıkoyan nedir, kibirlendin mi?”*®® Bu ayet ‘y ed’ kelimesinin güç anlamında olmadığına işaret etmektedir. Çünkü Allah her şeyi gücüyle yaratır. Allah burada iki elin varlığı na ve İblis’in onlaria yaratılma konusunda Adem ile ortak olmadı ğına işaret etmek istemektedir. Allah'ın “iki elimle” ifadesi kaçınıl maz olarak şu anlamlara gelmektedir; ‘İki el’, iki nimet anlamında olabilir; iki organ anlamma gelebilir; iki güç anlamma gelebilir ve ya iki el anlamında olabilir. Bu iki nimet, iki organ veya iki güç anlammda olmaz. Ancak Allah’ın nitelendirdiği gibi nitelendilrilebiJirler. Bu iki nimet anlamında olması caiz değildir. Çünkü dilbi limcilere göre konuşan birinin, nimeti kastederek, ben elimJe yap tım demesi doğru olmaz. Bizim için ve karşı taraf için de iki orga nı kastettiğini söylemek caiz değildir. Karşı taraf için iki gücü kas tetmemiz de caiz değildir. Bu üç ihtimal ortada olmayınca dör düncü ihtimal doğru olan yorum oluyor. Bu onun ‘iki elimle’ ifa desinin iki el anlamında olduğunu, iki organ, iki güç veya iki ni met olmadığını ve iki el olduğunu söylemekten başka nitelendirilemeyeceğini ispatlar. Bu, yukarıda geçen diğer üç ihtimal gibi değil, onlarm dışında 'iki el' anlamındadır. Problem; Aynı şekilde eğer Allah’m sözünün ‘iki elimle’ ifadesinin anlamı iki nimetim olsaydı rakiplerimizin anlayışına göre Adem’in İblis’e üstünlüğü olmazdı. Çünkü onlara göre Allah İblis’i, Adem’i yarattı ğı gibi yaratmıştır. İki nimet ile ademin bedeni kastedilmiş olabi lir. Rakiplerimizden Mu’tezileye göre bedenler tek cinstir. Eğer onlara göre bedenler tek cins ise bu durumda Adem’in bedeninde nimet olarak var olan şey İblis’in bedeninde de vardır. Aynı şekil de eğer iki sıfatı kast etmişse onlara göre Allah ademin bedeninde renk, hayat kuvvet vs. İblis’in bedeninde yarattığından başka bir sıfat yaratmış değildir. Bu anlayış Adem’in İblis’e üstün olmaması nı gerektirir. Allah yücedir ve burada İblis’e Adem'in üstünlüğünü göstermek istemiştir. Ve bu söylediklerimiz Allah’ın yukarıda an dığımız "iki elimle yarattığım” sözünün iki nimeti kast etmediğini ortaya koymuştur.
I
Sa’d/75.
Dinin İnanç İlke leri
59
Cevap: Onlara denilir ki Allah’ın ‘elim’ ifadesiyle ‘iki nimet’ değil de ‘iki el’i kast ettiğini neden inkar ettiniz? Eğer, el nimet olmaymca or gandan başka bir şey olmaz derlerse onlara neden elin nimet ol maması durumunda organdan başka bir şey olmayacağı sonucu na vardınız, diye sonılur. Eğer yaratılışta bizde mevcut olan du yulara döner ve ‘el’ duyu ‘nimet’i olmaz o yalnızca bir ‘organ’dır derlerse onlara denir ki eğer siz duyuları uygular ve Allah’a bu nunla hükmederseniz o halde biz duyularımızla et, kan ve cisim olmadan yaratıklar arasında bir yaşam olduğunu göremiyoruz o halde bunu da Allah’a uygulayınız, yoksa sizin sözünüz bir tevil dir ve tenakuzdan kurtulamazsınız. Eğer bizim bilmediğimiz bir hayattan bahsediyorsanız o zaman Allah’ın haber verdiği, nimet olmayan, organ olmayan ve bizim ellerimize benzemeyen ‘iki el’in var olacağını neden inkar ediyorsunuz.? Ve bir de onlara de nilir ki siz insandan başka hakim ve yönetici (müdebbir) bulama dınız ve sonra da dünya için insana benzemeyen bir yöneticinin varlığını kabul ettiniz. Böylece siz deneyime ters düştünüz ve kanıtmızla çeliştiniz. Bu nedenle duyulara ters düştüğü için nimet ve organ olmayan ‘iki el’in varlığını reddetmeyin. Problem: Eğer dense ki madem ki siz Allah’ın "iki elimle yarattığım,” sö zünden onun iki elini çıkardınız, neden “ellerimizin yapakların dan,”*®’ ifadesinden onun bir çok eli olduğunu çıkarmadmız? On lara şöyle deniz:Allah’ın bir çok elinin olmasının yanlışlığına dair icma vardır. Bu sözü söyleyenin sözünün yanlış olduğuna dair icma olunca Allah’ın ‘çok el’i demesiyle iki eli kast etmesini icab et tirir. Çünkü icma kanıtı bunun doğruluğuna işaret eder. Eğer icma sağlıklı olursa ‘eller’ ifadesinin ‘iki el’e irca edilmesi gerekir. Çün kü Kur’an zahirine göredir. Bir kanıt olmadıkça zahirden ayrılmak olmaz. Fakat zahiri olan ‘eller’ ifadesini ‘iki el’ olan zahire tercih etmemizi sağlayan bir kanıt bulduk. Bu nedenle ikinci zahirin bir kanıt olmadan bırakılmaması gereken doğru olması gerekir, Problem; Eğer dense ki neden Allah’ın ‘eller’ ifadesiyle ‘iki el’i kast etmişse neden onun ‘eller’ ifadesiyle ‘bir tek el’i kast ettiğini inkar ediyor sunuz? Onlara şöyle cevap verilir: Allah ‘eller’ ifadesiyle ‘iki el’i kast etmiştir. Çünkü onlar çok el şeklindeki düşüncelerin yanlış ol duğu konusunda icma etmişlerdir. Ve biz bir tek el ifadesinin iki el Yasin/71.
Ebû’IHasan elEş’arî
60
olduğunu kabul ediyoruz. Çünkü Kur’an bir kanıt olmadıkça literal (zahiri) anlamıyla kabul edilir; zahiri anlamın dışında alınmaz. Problem: Eğer biri dese ki Allah’ın "ellerimizin yaptıklarından.ve "iki elimle yarattığım”'” şeklindeki ifadelerinin mecaz olduğunu neden inkar ettiniz? Allah’ın kelamının yargısı zahiri ve hakiki anlamı üzere olur. Zahirden mecaza geçiş bir kanıt olmadan ya pılamaz. Söz zahiri olduğunda genel konuşmadaki durumu gör müyor musunuz? Eğer söz genel anlamda söylenmişse de onunla özel anlam kast edilmiştir. O zahiri anlamında alınamaz. Bir ka nıt olmadan genel anlamında alınması caiz değildir. Aynı şekilde Allah’ın “iki elimle yarattığım” şeklindeki ifadesi de zahiri anla mındadır. Onun gerçek anlamı 'iki el’dir. ‘İki el’ ifadesini bir kanıt olmadan karşıtlarımızın düşüncesine yormak caiz değildir. Eğer caiz olsaydı birinin bir kanıt olmadan özel bir ifadeyi genel an lamda genel bir ifadeyi de özel anlamda alması caiz olurdu. Eğer birisi için bu caiz değilse sizin de kanıt olmadan bu mecazdır di ye iddia etmeniz caiz değildir. Aksine Allah’ın "iki elimle yarattı ğım” ifadesi nimet olmayıp gerçekte Allah’ın ‘iki el’i anlamında olması gerekir. Öyleyse birinin 'iki nimet’in Allah’ın ben ‘elimle yaptım’ sözü ile ‘iki nimet’i kast etmiş olduğunu söylemesi dilcile re göre caiz değildir.
'«'Yasin/71.
Sa'd/75.
12. ALLAH’IN GÜCÜNÜ ve BÜTÜN SIFATLARINI İNKAR EDEN CEHMİYE MEZHEBİNE REDDİYE
A
llah şöyle buyurdu: “Allah, onu ilmiyle i n d i r d i , “Bir dişi nin gebe kalması ve doğurması ancak onun izniyledir."'^^ Allah ‘İlim’ kelimesini kitabında beş yerde kullanmıştır. Bir başka ayette “eğer size cevap veremedilerse bilin ki o Allah’ın bilgisiyle i n d i r i l m i ş t i r , “onun ilminden, ancak kendisinin diledi ği kadarından başka bir şey kavrayamazlar.”'^® ‘Gü ç’ sıfatını da kullanırken Allah, “kendilerini yaratan Allah’ın kendilerinden da ha güçlü olduğunu görmediler mi? Bizim ayetlerimizi inkar edi yorlardı,diye buyurmuştur. Bir başka ayette ise “sağlam güç sahibi olan Allah’tır,” buyurmuşken bir diğerinde ise “gök yüzü nü ellerimizle bina ettik,buyurmaktadır. Cehmiye Allah’ın il mini, gücünü hayatım işitmesini ve görmesini inkar eder. Ve Al lah'ın bilen, gücü olan, yaşayan, işiten ve gören olduğunu tama men inkar etmek ister. Bunları açıkça inkar etmelerinden onları kılıç korkusu menetti. Onları anlamlarıyla inkar ettiler. Çünkü onun ilmi ve gücü yoktur demek onun güçlü ve bilen olmadığı anlamına gelmektedir. Böyle anlaşılması gerekir. Onlar bunu zındiMardan ve muartjyadan almışlardır. Çünkü zındıklardan çoğu Allah’ın Alim, K âdir, yaşayan, duyan ve gören olmadığını söyler ler. Mu’tezile de bunu açıklayamadı ve aynı yorumu getirdi; Al lah’ın gerçek bilgi, güç, işitme ve gömıeye sahip olduğunu kanıtlamaksızın onun yalnızca ismen Ali m, K âdir, Hayy, Semi ’, ve Ba sî r olduğunu söyler. Problem: Onların reislerinden biri olan Ebu El-Huzeyl El-Allaf Allah’ın bil gisinin Allah olduğunu söyledi. Ve böylece Allah’ı bilgi yaptı. Bu Nisa/l66, Fatır/11. Eş’an 'ilnı' ((■Ic-) sözcüğünü Kur'an’da beş kere kullandığını söylemektedir. Bu büyük ihtimalle bir hatadır. Çünkü f-J-(^kökünden 'ilim’ kalıbmda kullanılan ayel sayısı yak laşık 105, aynı sözcük kökü nün türevlerinin Kur an ’da geçe n toplam .sayısı ise yaklaşık bin tanedir, •55 Hud/ 11. Ba ka ra/ 255 . Fussilet/15. Zariyat/58. Zariyat/47.
62
Ebû'lHasan elEş'arî
ona şöyle demeyi gerektirir: madem ki siz Allah'm bilgisi Allah’tır diyorsunuz o zaman “Ey Allah’m ilmi beni affet bana merhamet et" demeniz gerekir. Bu durumda onlar bu düşünceyi kabul etmez ve çelişkiye düşmüş olurlar: Biliniz ki kim Allah Alîmdir ama ilmi yoktur derse çelişkiye düşmüştür. Tıpkı ilmi var ama AJirn değildir demek gibi. Aynı şey kuvvet ile Kâdir, hayat ile Hayy, işitme ile Semi ' ve görme ile Basîr’dir demek için de geçerlidir. Cevap: Onlara denilir ki, Allah’ın konuşan (mütekellim) olduğunu fakat emreden ve nehyeden olmadığını, bir sözü ve kelamı olmadığını, bir emri ve yasaklaması olmadığını söyleyen kişi Müslüman top luluğundan çıkan bir çelişkiye düşmüş olmaz mı söyleyin? Onlar kaçınılmaz olarak evet diyeceklerdir. Onlara şöyle denir: peki ay nı şekilde Allah Alîmdir ilmi yoktur diyen biri de onu Müslüman topluluğundan çıkaran bir çelişkiye düşmemiş midir? Kaçınılmaz olarak evet diyeceklerdir. Onlara şöyle denir: aynı şekilde Al lah’ın Ali m olduğunu ve ilmi olmadığını söyleyen de onu Müslü man topluluğundan çıkaran bir çelişkiye düşmüş olur. Müslüman1ar daha Cehmiyye, Mu’tezile ve Hururiye mezhepleri oluşmadan önce Allah’ın bir ezeli ilmi olduğunu söylemiş ve Allah’m ilminin ezeli olduğu ve diğer varlıklan öncelediği konusunda icmaya var dılar. Her türiü yeni şeyin ve her inen şeyin Allah katında tama men bilindiğini inkar etmezler. Kim ki Allah’m bir bilgi iiLm) oldu ğunu söylerse o Müslümanlara ters düşmüştür ve onların icmasından ayrılmıştır. Cevap: Onlara denilir ki eğer Allah Muri d (isteyen, irade eden) ise onun bir iradesi olmaz mı? Eğer yok derse ona şöyle denir: Eğer siz iradesi olmayan bir Müridi iddia ederseniz sözü olmayan bir konuşmacıyı iddia etmiş olursunuz. Eğer Murid, irade olmadan Murid olmazsa neden Ali m’in bilgi olmadan Ali m olamayacağını ve irade için ileri sürdüğünüz gibi olduğunu inkar ettiniz? Problem: Onlar Allah’ın ilmi ile kelamının arasını ayırarak dediler ki, Al lah Musa’yı ve Firavun’u bildi; Musa’ya konuştu ve Firavun’a ko nuşmadı. Aynı şekilde denilir ki Musa’ya hikmeti öğretti hitabını açıkladı, ona peygamberlik görevini verdi ve bunları Firavun’a öğretmedi çünkü Allah’ın bir kelamı vardı. Çünkü Musa’ya konuş tu Firavun’a konuşmadı. Aynı şekilde Allah’ın ilmi de vardır. Çün kü Musa’ya öğretti Firavun’a öğretmedi. Yine onlara denilir ki
Dinin İna nç İlkeleri
63
eğer Allah’ın Musa’ya konuştuğu ve Firavun’a konuşmadığı bir kelamı varsa onların ikisini bildiyse neden onun bir ilminin oldu ğunu inkar eniniz. Sonra onlara denilir ki Allah varlıklara ‘olunuz’ diye konuşur. Siz Allah’ın bir söz olduğunu; ve bütün varlıkları bildiğini ve bu nedenle onun bir ilminin var olduğunu söylediniz. Cevap: Sonra onlara denilir ki madem ki siz sözün bilgiden daha özel; bilginin de sözden daha genel olmasından dolayı Allah’ın bir sö zünün olduğunu fakat bilgisi olmadığını kabul ettiniz o zaman Al lah’ın kudreti vardır deyin çünkü size göre ilim kudretten daha geneldir. Çünkü Kaderiye mezhebi Allah’ın küfrü yaratmaya gücü yeter demezler. Bununla kudretin ilimden daha özel olduğunu ka nıtladılar. Bu nedenle onların bu kanıtlarına göre Allah’ın bir kud retinin olduğunu kabul etmeleri gerekir. Cevap: Sonra onlara denilir ki Allah Alim değil midir? Onun Ali m olma sıfatı onun konuşan olma veya mutekellim olma sıfatından daha genel değil midir? Sonra sözün Allah’ın konuşan olmasmdan daha özel olması onun Ali m olmamasını gerektirmez. Öyleyse neden sözün bilgiden daha özel olduğunu söylemiyorsunuz? Sözün özel olmasının Allah'ın Ali m olmasını yok saymadığı gibi Allah’ın bir bilgisinin olduğunu da yok saymaz. Cevap: Onlara denilir ki: Allah’ın Ali m olduğunu nereden öğrendiniz? Eğer onun “o her şeyi bilir”^°° ifadesinden öğrendik derlerse onla ra denilir ki öyleyse Allah’ın “o, onu bilgisiyle indirdi,”2°* ve “Onun bilgisi olmaksızın hiçbir dişi gebe olamaz, doğuramaz da ,”202 ifadesiyle de onun Alim olduğunu söyleyin. Aynı şekilde “kendilerini yaratan Allah’m kendilerinden daha güçlü olduğunu görmediler mi?”^°3 ifadesinden de onun bir kuvveti olduğunu söy lemeniz gerekir. Eğer biz Allah’ın Alim olduğunu onun Alemi hik metinin sonucu düzenin sahibi olarak içindekilerle yarattığı için söylüyoruz derlerse onlara şöyle deriz: Allah’ın hikmetinden ve düzeninden çıkmış olan evrendeki görünümden dolayı onun bir bilgisinin olduğunu neden söylemiyorsunuz? Çünkü hikmetin ürü nü bir evren olmadan ortaya çıkmayacağı gibi bilgi olmadan da ortaya çıkmaz. Tıpkı bir güç sahibi olmadan ve Kâdir biri olma dan ortaya çıkmayacağı gibi. 2“>Şura/ 12. 2°2Fatır/ll,
“ i Nisa/166. 203 pussüet/ıs.
64
Ebû’IHasan elEş'an
Cevap: Onlara denilir ki madem Allah’m bilgisini yadsıyorsunuz neden Allah’m isimlerini de yadsımıyorsunuz? Eğer deseler ki biz nasıl yadsıyabiliriz? Onları Kur’anda anmaktadır. O zaman onlara deni lir ki madem öyle Allah’ın bilgisini ve gücünü de yadsımayınız. Çünkü Allah onları da kitabında anmaktadır. Cevap: Onlara denilir ki Allah Nebi’sine , kuralları, hükümleri, helali ve haramı öğretti. Allah’ın ona bilmediğini öğretmesi mümkün değil dir. Aynı şekilde Allah’ın bilgi sahibi olmadığı Nebi’sine bimlediğini öğretmesi de mümkün değildir. Allah Cehmiyenin mezhebinin bu iddiasından biridir yücedir. Cevap: Onlara denilir ki Allah kafirlere lanet ettiği zaman onun laneti; peygamber onlara lanet ettiğinde ise onun laneti onlara değil mi dir? Eğer evet derlerse onlara şöyle söylenir; Siz böylece Allah, Nebi’sine bir şey öğrettiğinde Nebi’nin bir ilmi olduğunu ve Al lah’ın bir ilmi olduğunu yadsıdınız. Bu nedenle biz onun kafidere karşı öfkeli olduğunu kanıtladığımız zaman onun öfkesinin de is patlandığı kaçınılmazdır. Aynı şekilde onun mü'minlerden Razi ol duğunu kanıtladığımız zaman onun sevgisi de kaçınılmaz olarak ispaüanmıştır. Yine onun Hayy, Semi’ ve Basîr olduğunu kanıtla dığımızda kaçınılmaz olarak onun yaşaması, işitmezi ve görmesi de kanıtlanmış olur. Cevap: Onlara denilir ki biz Alim isminin ilın'den, Kâdir isminin kudreften, Huyy isminin hayaf’tan, Semî’ isminin Sem’den ve Basîr is minin de basaı’dzn türetildiğini biliyoruz. Öyleyse Allah’ın isimleri ya türemiştir, ya o anlamı içermektedir, ya da salt isim anlamında dır. Allah’ı salt isim olan ve anlam ifade etmeyen veya bir sıfattan türemiş olmayan salt isimlerle isimlendirmek caiz değildir. Öyleyse biz diyoruz ki, Allah Alimdir, Kâdiıdk dediğimiz zaman bu durum, bizim bu Zeyd’dir, Amr’dır ve Ali’dir demek gibi salt isimden ibaret değildir. Bu Müslümanların ittifakıdır. Eğer bunlar salt isim değilse 'iini kelimesinden türemiştir. Öyleyse onun ‘ilm’i kanıtlanmış du rumdadır. Eğer bu onun anlamını ifade için ise ondan ayrı bir şey olmaz. Eğer ‘Alim’ kelimesinin anlamı bizim için ilmi olan kişi şek lindeyse şu anlam çıkar: her AJim’in ilmi vardır. Tıpkı kendi sözü mün var olması bende açık kanıt olması gibi Allah'ın da açık kanıt olması gerekir. Çünkü Allah’ın da bilgisi vardır.
Dinin İnan ç İlkeleri
65
Cevap: Mu’tezile, Cehmiye ve Huaıriye’ye deriz ki siz Allah’ın ilminin varlıkları öncelediğini, her dişinin gebe kalması, doğurması ve inen (nuzul olan) her şeyin indirilmesinde bilgisi vardır diyor mu sunuz? Eğer evet derlerse Allah’ın bilgisini kabul etmiş ve bize katılmış olurlar. Eğer hayır derlerse onlara denilir ki siz Allah'ın “Allah’ın bilgisiyle indirilmiştir,”^®^ “Onun ilmi olmaksızın hiçbir dişi gebe olamaz, doğuramaz da,"“ ’ “Eğer size cev ap veremez lerse, bilin ki o Allah’ın bilgisiyle indirilmiştir,” şeklindeki ayetleri ni inkar etmiş oldunuz. Öyleyse Allah’ın “o her şeyi bilir,”^“ ve “o düşen bir yaprağı bile bilir,"“ ^şeklindeki ifadeleri Allah’ın varlık ları bilen Alim olduğunu kanıtlar. Aynı şeklide onlara denilir ki siz bu ayetlerin Allah’ın varlıkları bilen bir bilgiye sahip olduğunu da inkar ettiniz. Cevap: Onlara denilir ki Allah’ın dostlannı ve düşmanlarını ayıracak bil gisi vardır. O bunu isteyen imurid) midir? O iman etmemizi ister ken imana ilişkin bir iradesi var mıdır? Eğer evet derlerse bize ka tılmış olurlar. Eğer Allah imanı istediğinde onun bir iradesi vardır derlerse onlara denilir ki öyleyse Allah dostlanyla düşmanlarının arasını ayırınca onun bu konuda bir bilgisinin olduğu kesin olur. Yaratıklar için böyle bir bilgi olup da yaratıcı için olmaması nasıl caiz olur? Yoksa bu durum yaratıkların yaratana bilmede daha ye tenekli ve üstün olmalarını gerektirir ki Allah bundan uzaktır. On lara denilir ki yaratıklardan bilgisi olanın bilgisi olmayandan bir üstünlüğü oluyorsa bu durumda siz Allah’ın bilgisi olmadığını iddia ederek yaratıkların yaratandan daha yüksek bir dereceye sahip ol duğunu söylediniz. İşte Allah bunlardan yücedir uzaktır. Cevap: Onlara denilir ki eğer yaratıklardan bilgisi olmayanın cahil ve eksik olduğunu kabul ediyorsanız sizin Allah’ın mutlaka bilgi sa hibi olduğunu inkar etmemeniz gerekir. Yoksa ona noksanlık mal etmiş olursunuz. Yarauklardan bilgisi olmayanın cahil ve eksik olduğunu ve bunu söylemenin Allah’ı layık olmayan bir şekilde nitelendirildiğini görmüyor musunuz? Aynı şekilde eğer bilgisi ol madığı için yaratıklardan birine cehalet ve eksiklik mal ediliyorsa bunu Allah için de yadsımaması gerekir. Çünkü cehalet ve eksik lik ona göre değildir. ™ H u d/ ll. 2“ Şura/12.
205Fatır/ll. En ’am/59.
66
E bû ’lHasan elE ş’a rl
Cevap: Onlara denilir ki bilgisi olmayan birinin sağlam eserler bina et mesi mümkün müdür? Eğer bu imkansızdır ve mevcut eserler, tertib ve düzeni bilen (5an/'0, gücü olan CKâdir) ve yaşayan İHayy) bir güç olmadıkça mümkün değildir derlerse. Onlara deni lir ki aynı şekilde devam etmekte olan bu açık ve sağlam esederin tertibi ve düzeni de bilgi, güç ve yaşam sahibi biri olmadan olmaları mümkün değildir. Eğer bilgi sahibi olmadan onların mey dana gelmeleri mümkün ise Ali m, K i dir, ve Hayy olan biri olma dan neden onların meydana gelmesinin caiz olduğunu inkar etti niz? Onlara bilgi hakkında sorduğumuz her soru güç, hayat, işit me ve bilme için de geçerlidir. Problem: Mu’tezile Allah’m işiten ve gören ifadelerinin bilen anlamında olduğunu iddia etti. Öyleyse Allah, “ben siz ikinizle beraberim. Görüyorum, işitiyorum,”^®®“Allah kocası hakkmda seninle tartışa nın sözünü işitti,”^“5 buyurdu. Size göre bunun anlamı ‘bilgi’ mi dir? Evet derlerse onlara denilir ki o zaman Allah’m “görüyorum ve işitiyorum,”^'® ayetini ‘biliyorum ve biliyorum’ diye yorumla manız gerekir. Problem: Tıpkı Hıristiyanların işitmeyi onun görmesi, onun görülmesi, onun sözü, onun ilmi, onun oğlu olarak yorumladığı gibi Mu’tezi le de Alemlerin Rabbi’nin sıfatlarını yadsımış ve Semi’, Basîr ve Rafnin anlamının Alim (bilen) anlamında olduğunu iddia etmiştir ki Allah bundan yüce ve uzaktır. Mu’tezile’ye denilir ki eğer siz Semi ’ ve BasıVin anlamının Alim anlamında olduğunu iddia edi yorsanız Kâdit'in anlamının da Ali m olduğunu iddia ediyor musu nuz? Eğer siz Semi’ ve Basîr isimlerinin Kâdir anlamında olduğu nu kabul ediyorsanız öyleyse siz Kâdir isminin Ali m anlamında olduğunu iddia etmiş oluyorsunuz. Eğer Hayy isminin anla mında olduğunu iddia ediyorsanız neden Kâdir isminin Alim anla mında olmadığını iddia ediyorsunuz? Eğer bu her bilinenin güç yetilen imakdur) anlamına geleceği söylenirse onlara şöyle denir; Eğer Semi ’ ve Basir isimleri Alim anlamına gelseydi her bilinen (malum) işitilen i mesmu’) anlamına gelirdi. Eğer bu mümkün de ğilse sizin sözünüz yanlış olur.
13. İRADE ÜZERİNE
B
u konuda Mu’tezileye denilir iti siz Allah’ın ezeli olarak Ali m olduğunu düşünmüyor musunuz? Eğer evet derlerse kendi lerine denilir ki neden ezeli olarak Alim olanm vakitlerden bir vakit içinde Alim olacağmı, ezeli olarak M uri d olanın (irade edeni n) de bu vakitte olacağını söylemiyorsunuz? Onun ezeli ola rak bilmediği ve ezeli olarak irade etmediği olmaz. Onun ezeli olan bilgisi gibi ezeli olarak istediği de ezeli olarak bildiği gibi ol maz mı? Eğer biz Allah’ın ezeli olarak Murid olduğunu söylemeyiz çünkü Allah yaratılmış bir irade ile M uri ddi r derlerse onlara şöyle sorulur: Neden Allah’ın yaratılmış bir irade ile Muri d olduğunu ile ri sürdünüz? Allah yaratılmış bir bilgi ile Ali m'dir diyen Cehmiye ile aranızdaki fark nedir? Eğer Allah’ın bilgisinin yaratılmış olması caiz değilse iradesinin yaratılmış olmadığını inkar etmemelisiniz. Eğer Allah’ın bilgisinin sonradan var olduğunu (muhdes) söyle mek caiz değildir çünkü bu da bir başka bilgi ile bilmeyi gerekti rir ki bu da sonsuza dek sürer denirse onlara şöyle söylenir: Siz Allah’ın iradesinin sonradan yaraülmış olduğunu inkar etmelisiniz çünkü bu da bir başka iradeyi gerektirir ve bu da sonsuza dek sürer. Eğer Allah’ın bilgisinin sonradan yaratılmış olması mümkün değildir çünkü bu da kendisinin dışında yarattığı bir irade ile M u ri d olmasını gerektirir denirse bu mümkün değildir. Eğer Allah’ın bilgisinin sonradan yaratılmış olması mümkün değildir çünkü Alim olmayıp sonradan bilen kişide eksiklik vardır denilirse onla ra denilir ki Allah’ın iradesinin yaratılmış ve sonradan olması caiz değildir çünkü irade edene kadar Murid olmayan birinde de ek siklik var olmuş olur. Allah’ın iradesinin sonradan ve yaratılmış olmasının mümkün olmaması gibi aynı şekilde onun sözünün de yaratılmış ve sonradan olması mümkün değildir. Cevap: Onlara denilir ki eğer küfür ve isyanın Allah’ın etkisiyle olduğu nu ancak Allah’ın bunu istemediğini onun herkesin iman etmesini istemesine rağmen henüz herkesin inanmadığını söylerseniz sizin bu ifadeniz Allah’ın istemediği çoğu şeyin oluştuğunu, istediği ço ğu şeyin de oluşmadığı yargısını gerektirir. Çünkü size göre Al-
68
E bû’l Hasan elE ş’arî
lah’ın istemediği küfür istediği imandan daha fazladır. Onun daha çok istediği olmadı. Bu Müslümanların "Allah’ın istediği olur iste mediği olmaz” icmasına aykırıdır. Cevap: Onlara denilir ki sizin bu sözünüze göre Şeytan'ın olmasını iste diği şeylerin çoğu olmuştur. Çünkü küfür imandan daha fazladır ve onun istediği daha fazlasıdır. Bu duaımda siz Şeytanın istediği ni yüce ve kutsal Rabb’in isteğinden daha etkili yapmış oluyorsu nuz. Çünkü onun istediklerinin çoğu olmuş, olmuş olanların çoğu onun istedikleridir. Bu durumda siz Şeytan’a istemek bakımından Alemlerin Rabbı’ndan daha yüce bir mevki vermiş oldunuz. Allah zalimlerin bu sözlerinden yüce ve uzaktır. Başka Bir Cevap: Onlara şöyle sorulur; eğer biri imkansız olmayan bir şeyi istedi ğinde olursa ve olmasıru istemediği de olmuyorsa veya biri bir şe yin olmasını istediğinde olmuyorsa ve istemediği de oluyorsa han gisi daha üstün bir niteliktir? Eğer onlar istediklerinin çoğu olma yan kişi yüksek bir güce sahiptir derlerse onlara şöyle denir; Eğer bunu söylemeniz mümkün ise o zaman birinin, bilmedikleri olan kişi bildiklerinden başkası olmayan kişiden daha üstündür deme si de mümkündür. Eğer bu yüceltmelerinden döner de birinin is tediğinin olmasını istemediğinin olmamasından güç açısından da ha üstün olduğunu iddia ederlerse onlar mezhepleri açısından Şeytan’m -Allah’ın laneti ona olsun- güç açısından Allah’tan daha üstün olduğunu ileri sürmüş olurlar. Çünkü onun istediklerinin ço ğu olmuş; olmayanların çoğu da onun istemediğidir. Onlara şöyle denir; birinin istediğinin olması istemediğinin olmaması güç açı sından daha üstündür. Oysa sizin Allah’ın bir şeyi istemesi duru munda olmasını, istememesi durumunda olmamasını kabul etme niz gerekir. Çünkü o güç açısından en üstündür. Cevap: Onlara denilir ki ancak bildikleri olan ve bilgisi her şeyi kavra yan ve bunları kendisi için söyleyemeyeceğimiz kişilerden hangisi Tanrılığa ve Saltanat için birincidir?^” Yoksa bildikleri olmayan ve varhkların çoğu bilgisinin dışında olan mı daha layıktır? Eğer bilgisinin dışındakileri olan ve bilgisinden bir şey kaçmayan kişi tanrılık sıfatına daha layıktır derlerse onlara şöyle denir; Aynı şe2" Buradaki 'ilk’ kelimesinin Arapça yazılışı Jjl=evve/şeklindedir. Ancak kitabın aslında bu kelimen in J j l şeklinde olması olasıdır. Bu durumda çeviri “... hangi si Tanrılığa ve Saltanata daha layıktır?" şeklinde olacaktır.
D/njn İn anç İlkele ri
69
kilde 'bilgi’ için bu söyledikleriniz gibi olan şeylerin dışında bir şeyin olmasını istemeyen ve istediklerinin dışında bir şey olmayan ve isteğinden hiçbir şey uzak olmayan tanrılık sıfatına daha layık tır, Eğer bunu söylerlerse bu o sözlerini terk edip ondan dönmek ve Allah’ın her olanın Müridi (istekçisi) olduğunu kabul etmek ve onun olanın dışından başka bir şeyi istemediğini gerekli görmek demektir. Cevap: Onlara denilir ki eğer siz onun etkisi altında onun istemediği ol muştur ve onun etkisi altında onun sevmediği şeyler olmuştur derseniz o zaman evet derler. O zaman onlara denilir ki öyleyse onun etkisinde onun sevmediği şeyler olmuşsa o zaman olması01^12 yasakladığı şeylerin etkisi altında olduklarını yadsıyamazsı nız. Eğer buna cevap verirlerse onlara denilir ki Allah olmuş olan kötülükleri Allah ya istemiştir veya yasaklamıştır. Bu zayıflık ve zavallılık niteliğidir. Allah bundan uzak ve yücedir. Cevap; Onlara denilir ki insanların yaptıklarından onu yaptıkları zaman Allah’ın kızdığı ve öfkelendiği şeyler yok mudur? Onlar zorunlu olarak evet diyeceklerdir. Onlara eğer insanlar istemediklerini ve kötü gördüklerini yaparlarsa zorlanmış olurlar ki bu haksızlıktır. Allah bundan uzak ve yücedir. Cevap: Onlara denilir ki Allah, kendisinin “istediğini yapan”^*^ olduğu nu söylemedi mi? Zorunlu olarak evet derler. Onlara denilir ki öy leyse Allah’ın istemediği şeyleri yaptığını ve olmayanı istediğini söylerse onun ya bu olaydan habersiz olması veya bu olaya gücü yetmemesi veya ulaşamaması anlamına gelmektedir. Kaçınılmaz olarak evet denilecektir. Onlara şöyle denilir: Aynı şekilde kim Al lah’ın etkisi altında insanların istemediği şeyleri yaptığını iddia ederse onun için iki şey gerekir; ya bunların yanlışlıkla ve bilme den yapıldığını iddia etmesi veya istediklerine ulaşmada yetersiz lik ve zayıflık olduğunu iddia etmesi gerekir. Başka Bir Cevap: Onlara şöyle denilir: Allah’a bilmediği şeyleri yaptığını iddia eden ona layık olmadığı bir cehaleti mal etmiş olmaz mı? Kaçınıl maz olarak evet denilir. O zaman onlara şöyle denilir:aynı şekilde Burada ‘olmasını’ ifadesinin Arapça yazılışı şeklinde yorumlanmıştır. 2'3 Hud/107.
^ şeklindedir. B u kelime dipnotla
70
Ebû’IHasan elEş'arî
kim ki bir insanın istemediği bir şeyi yaptığmı söylerse Allah’a ha ta ve istediğine ulaşamama zayıflığmı mal etmiş olur. Eğer evet derlerse onlara şöyle denir; Aynı şekilde eğer biri insanların Allah'm bilmediği şeyleri yaptıklarını iddia ederse Allah’a cehalet mal etmiş olur. Kaçınılmaz olarak evet diyeceklerdir. O zaman onlara denilir ki aynı şekilde eğer Allah’ın istemediği bir eylemi yapması Allah için istediğine ulaşma zayıflığını, eksikliği veya unutkanlığı gerektirir. Aynı şekilde Allah’ın dışında biri de isteme diğini yaparsa bu unutkanlık ve yanlışlığı veya istediğine ulaşma da zayıflık ve yetersizliği gerektirir. Bu konuda ondan dolayı olan veya onun dışında bir yerden olan arasında fark yoktur. Cevap: Onlara denilir ki eğer Allah’ın etkisi altında onun istemediği şey oluyorsa o onu biliyordur. Ona zayıflık ve istediğine ulaşmada yetersizlik mal edilemez. Onun etkisi altında, onun bilmediği ve ona eksiklik mal etmeyen bir şeyin olmasını inkar etmeyin. Eğer bu caiz değilse sizin söylediğiniz de caiz değildir. Başka Bir Problem; Eğer biri neden Allah’ın her olanın olmasını istediğini ve her ol mayanın da olmasını istemediğini söylemiyorsunuz derse onlara şöyle cevap verilir: Allah’ın küfrü ve isyanı da yarattığı açık bir kanıtür. Bunu kitabmıızın bundan sonraki konunda açıklayacağız. Eğer Allah’ın bunu yarattığı gerekliyse onu istemiş olması da ge rekir. Çünkü istemediğini yaratması mümkün değildir. Başka Bir Cevap: İnsanın Allah’ın etkisi altında onun istemediğini edinmesi (kesb) caiz değildir. Onun istemediği eylemlerin onun eyleminin olması nın mümkün olmaması gibi. Eğer bilmediği bir şey onun eylemi olursa bu, eksikliğin kanıtlanması olur. Aynı şey, bilmediği bir şe yin bir insanda meydana gelmesi durumunda da geçerlidir. Aynı şekilde insandan istemediği bir şeyin meydana gelmesi de caiz değildir. Çünkü bu hata, gaflet ve istediğine ulaşma eksikliği anla mına gelmektedir. Tıpkı istemediği bir eyleminin onun eylemin den biri olması dunımunda gerektiği gibi. Yine eğer isyan, olması istenmeyen bir şey ise olması kötü görülen bir şey olmuş demek tir. Bu da Allah istesin veya istemesin isyanın meydana gelmesini gerektirir. Bu ise zayıflık niteliğidir ki Allah bundan yücedir ve uzaktır. Biz Allah’ın ezeli olarak bildiği gerçekleri istediğini anlat tık. Eğer küfür olayı da gerçekleşmiş şeyler arasındaysa ve bunu biliyorsa o halde onun da olmasını istemiş demektir.
Dinin inanç ilkeleri
71
Cevap: Onlara denilir ki eğer Allah küfrün olmasını biliyor ve bu bilgi sinin tersine onun olmasını istemiyorsa bu caiz değildir. Bu ne denle o bildiği şeyin bildiği gibi olmasını istemiştir. Cevap: Onlara denilir ki Allah’ın olacağını bildiği küfrü istemesinin çir kin, fasit, çelişkili ve imana ters olduğunu inkar ediyorsunuz? Eğer ahmaklığı isteyen ahmaktır derlerse, onlara şöyle denilir: Neden bunu söylediniz? Yoksa Allah Adem’in oğlunun kardeşine söyleyeceğini bildirmemiş midir? “Eğer sen beni öldürmek için eli ni uzatırsan, ben seni öldürmek için sana elimi uzatmam. Çünkü ben alemlerin Rabbinden korkarım. Ben isterim ki sen, benim gü nahımı da, kendi günahını da yüklenip ateş halkından olasın. O da azaba uğramamak için kardeşini öldürmemeyi istedi. Gü nahla yasaklanmış olan öldürmeye rağmen kardeşini öldürdü ve Cehennem ehli oldu. Bu durumda o ahmak olan kardeşini öldür mek istedi. Ve bununla ahmak da olmadı. Peki siz neden Allah’ın bir insanın ahmaklığını istediğinde ahmaklığın ona nasip olacağını ileri sürdünüz? Cevap: Onlara denilir ki Hz. Yusuf “Allah’ım zindan onların beni çağır dığı şeyden daha iyidir,demiştir. Onların onu hap.setmesi onun için bir kötülüktü. Onların davet ettikleri kötülüğü yapmaktansa kendi hapsi olan kötülüğü istedi. Bununla ahmak olmadı. Öyleyse eğer Allah bazı insanların çirkin bir şeyle sefih olmalarını istese de bunun Allah’ı sefih yapmayacağını inkar etmeyin. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki sefih olan biz Müslümanlardan bir suç görül memiş midir? Allah bu Müslümanları görüyor ve onlara kötülük mal etmiyor. Kaçınılmaz olarak evet demeyecekler mi? O zaman onlara denilir ki bizden birinin kötülüğü istemesinin kötülük oldu ğunu ama Allah’ın kötülerin kötülük yapmalarına izin vermesine rağmen ona kötülük mal edilemeyeceğini ve onun bundan beri olduğunu inkar etmeyin. Başka Bir Problem; Onlara denilir ki bizden olan bir kötü insanın, kötülüğü isteme si, gerçekten kötüdür. Çünkü ondan sakındırılmıştır. Çünkü o üs tünde yer alan bir hukukun içinde yer almakta ve onun için sınırMaide/28-29.
Yusuf/33.
Ebû'IHasan elEş’arî
72
lar belirlenmiş ve çerçeve çizilmiştir. Ne zaman kendisine yasak lanan şeyi yaparsa, işte o zaman o da kötü olmuş olur. Oysa isim leri kutsal kendisi yüce olan alemlerin Rabbi bir hukukun altmda değildir. Onun üzerinde belirlenmiş smırlar ve çizilmiş çerçeveler yoktur. Onun üstünde mübah kılan, emreden ve zorlayan bir kimse yoktur. O halde Allah bir şeyi çirkin olarak istediğinde Yü ce Allah’a kötülük mal etmek gerekmez. Problem: Onlara denilir ki bizlerden biri cariyeleriyle kölelerini ayırmaya gücü yettiği halde ayırmayıp onların bir birleriyle zina yapmaları na izin verirse o kişi kötü değil midir? Ama alemlerin Rabbi köle leriyle cariyelerinin arasını ayırabildiği halde ayırmamış ve onla rın zina yapmalarına (özgürlük bağlamında, M.Ç.) izin vermiştir. Bu nedenle bizden biri kötülük isterse kötü olur. Ama alemlerin Rabbi kötülüğü ister (izin verir, M.Ç.) ve kötü de olmaz. Başka Bir Problem; Onlara denilir ki Allah’a itaati isteyen birinin itaat eden olması gibi kötülüğü isteyen biri de kötü olur. Alemlerin Rabbi itaati ister ama itaat eden olmaz. Aynı şekilde kötülüğü ister ama kötü ol maz. Başka Bir Problem: Onlara şöyle denir: Allah, “Eğer Allah isteseydi onlar birbirlerini öldürmezlerdi,buyurdu. Böylece Allah eğer öldürmemelerini isteseydi onların öldürmeyeceklerini haber verdi. Allah “Ama Al lah dilediğini yapar,”^'’ buyurdu. Madem ki savaş olmuş o iste miştir. Tıpkı Allah’ın “eğer onlar döndürülselerdi yasaklandıkları şeye geri döneceklerdi” buyurduğu gibi. Dönmek eğer dünyaya yapılan bir dönme ise küfre geri dönmeyi gerektirir. Onların dün yaya döndürüldükleri için dönmediler. Aynı şekilde eğer Allah on ların öldürmemelerini isteseydi öldürmeyeceklerdi. Fakat Allah onların öldürmelerini istemiştir. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki Allah “eğer isteseydik her kese hidayet verir dik. Fakat bu benim ‘Cehennemi tamamen insanlardan ve cinler den dolduracağım’ sözümle üzerime gerekli oldu,’’^'® buyurmuş. Eğer bu konudaki söz doğruysa herkese hidayet vermek isteme mektedir. Çünkü o kafirlerin cezalandırılması sözünün doğrulan ması için herkese hidayet vermek istemedi. Eğer bunu reddetmeBakara/253. Secde /13.
Bakara/253.
Dinin İnanç İlkeler i
73
mişse onların sapmasını istemiş demektir. Eğer deseler ki bunun anlamı, “eğer isteseydik onları hidayete zorlar ve mecbur eder dik” şeklindedir derlerse onlara şöyle cevap verilir: Eğer Allah onları hidayete zorlayıp onları mecbur etseydi onlar hidayete ererler miydi? Eğer evet derlerse onlara eğer öyle olsa o zaman onlar hidayete ererler denir. Eğer kafir küfre girerse kafir olacağı nı inkar edemezsiniz. Bu onlarm sözünün çürütülmesidir. Çünkü onlar kafir olmadan Allah’ın küfrü yapmadığını iddia ettiler. Onla ra aynı şekilde sorulur: eğer Allah onlara hidayet verdiyse ve on lar için istemişse bu nasıl olacaktır? Eğer iltica ile derlerse onlara denilir ki eğer onları buna zorlarsa bu zorlamanın şeklinden fay dalanacaklar mı? Eğer evet derlerse onlara şöyle denir: eğer Allah isterse onlara hidayet vereceğini haber veriyorsa, eğer Allah'ın Cehennemi dolduracağı sözü doğru değilse ve eğer onları zorla mışsa onlara faydası olmaz, onlardan azabı giderecek de değildir. Firavun’a boğulma sırasında söylediği sözlerin fayda vermediği gibi. Sığınma olmadan sizin sözünüzün anlamı yoktur. Eğer bu söz doğru olmasaydı herkese hidayet verilirdi. Ve sizin söylediği niz şekilde hidayet verilmesi de azabı gidermez. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki Allah, “Eğer Allah rızkı kullarına bol verseydi onlar kesinlikle yer yüzünde a z a r l a r d ı , ” ^ > 9 “Eğer insanların tama mının küfre girip tek millet olmayacak olsalardı biz Allah’ı inkar edenlerin evlerine gümüşten tavanlar yapardık,buyurmuştur. Bununla Allah eğer kafirlerin küfürde birleşip çoğalmayacak olsa lardı onlara bol rızk verip onların evlerinin çatısını bile gümüşten yapacağını haber vermektedir. Fakat onlara çok rızk vermedi, onların çatısını gümüşten yapmadı. Bu nedenle Allah kafirlerin in kar etmelerini istemeseydi onları bile bile yaratmazdı. Allah onla rı kafir yaptı. Eğer kafirlerin inkarda birleşmelerini isteseydi kafir lerin evlerinin çatısını “üzerine basıp çıkacakları merdivenleri”--* gümüşten yapardı. Fakat insanların inkarda birleşmemeleri ve uz laşmamaları için kafirler için gümüşten çatılar ve basıp çıkacakla rı merdivenler yapmadı. Öyleyse eğer böyle yapmasaydı onların inkarda birleşmeleri ve uzlaşacakları onun bilgisinde vardı.
Şurn/27. Zuhnjf/33.
Zuhmf/33.
14. İNSANIN EYLEMLERİNİ SEÇME, GÜÇ YETİRME, DÜZELTME ve ONAYLAMA
K
aderiye mezhebine denilir ki Allah’ın bilmediği bir şeyi in sanlara bildirmesi caiz midir? Eğer Allah bildiği şeyden baş ka bir şeyi insanlara öğretmez derlerse onlara şöyle söyle nir: Aynı şekilde Allah gücünün yettiği şeyin dışında bir şeyi in sanlara vermez. Bunu kaçınılmaz olarak kabul edecekler. Bu du rumda eğer Allah onlara inkar etme gücünü vermişse onlar için 'inkar’ı iküfr) yaratmaya O’nun gücü yeter demektir. Eğer onlar için ‘inkar’ı yaratmaya gücü yetiyorsa {kadid onların inkarını ya ratmayı fasit, çelişkili ve geçersiz kabul etmeyin. Allah “o istediği ni y a p a n d ı r ,"-22 buyurmuştur. Eğer inkar onun istediği bir şey ise onu yapmış, takdir etmiş ve onlara lütuf vermemiştir. Onlara de nilir ki yapmadığı zaman onların azacağından, yaratmasıyla bol rızk vermeye gücü yetmez mi? Allah “Eğer Allah rızkı kullarına bol verseydi onlar kesinlikle yer yüzünde a z a r l a r d ı ,”223 ve "Eğer insanların tamamının küfre girip tek millet olmayacak olsalardı biz Allah’ı inkar edenlerin evlerine gümüşten tavanlar yapardık,”22‘* ayetlerinin buyurduğu gibi bunu inkarcılara yapsaydı in karcılar inkar etmeyecekler miydi? Kaçınılmaz olarak evet diye ceklerdir. Onlara denilir ki öyleyse Allah’ın onların tamamını inanmaya sevk edecek lütufta bulunmaya gücü yeter. Tıpkı onla ra öyle bir şey yaparak tamammın inkar etmesini sağlayacak şeyi yapabileceği gibi. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki Allah “eğer Allah’ın size lütfü ve rahmeti olma saydı çoğunlukla şeytana u y a r d ı n ı z ,”225 bu)OJrmadı mı? Yani “eğer Allah’ın lütfü ve rahmeti olmasaydı hiç biriniz asla temize çıkmazd ı n ı z .”226 Yine ayet, “Baktı ve onu Ateşin ortasında b u l d u , ”22^ bu yurdu. Yani Cehennemin ortasında. Sonra “Allah’a yemin ederim ki sen neredeyse beni de helak edecektin. Eğer Rabbimin nimeti 222 Hu d/107. 22‘' Zuhruf/33. 22«Nur/21.
223 Şura/27. 225 Nisa/83. 227 saf fat/ 55.
DinJn İn anç İlke leri
75
olmasaydı ben de Cehennemde olanlardan olacaktım,buyur du. Mu’minlere yapılmadığı zaman onların şeytana uyacağı fazilet nedir? Yapılmadığı zaman mü’minlerin asla temizlenemeyeceği şey nedir? Yapmadığı takdirde Cehennem ehli olunacak şey ne dir? Bu Allah’ın kafirlere yapmadığı mü’minlere özgü olarak yaptı ğı bir şey midir? Eğer evet derlerse bu sözlerini terk etmiş ve Al lah’ın mü’minlerin tamamına başlangıçta nimet ve fazilet verdiğini ve kafirlere aynısını yapmadığını kabul etmiş ve doğru söze dön müş olurlar. Eğer Allah mü’minlere yaptığı zaman aynısını kafirle rin tamamına da yapmıştır derlerse öyleyse Allah bunu bütün in karcılara yaptı yine de temize çıkmadılar ve şeytana uydular ve ateşe girdiler. Allah’ın mü’minlere eğer ben size el ve ayak yarat mamış olsaydım siz şeytana uyardınız demesi caiz midir? Allah kafirlere el ve ayaklar verdi ve onlar şeytana uydu. Eğer bu caiz değildir derlerse, onlara şöyle denir; Aynı şekilde sizin söylediği niz caiz değildir. İşte bu gösteriyor ki Allah mü’minlere nimetten, başarıdan ve bağışından mü’minlere tahsis etmiş kafirlere verme miş ve mü’minleri onlara tercih etmiştir.
Saffat/56.
15. İSTEYEN İNANABİLİR Mİ (İSTİTAAT)?
O
nlara denilir ki inanma gücü OstitaaO Allah’tan bir nimet, fazilet ve ihsan değil midir? Eğer evet derlerse onlara şöy le denir; O halde siz bunun başarı ve bağış olduğunu in kar edemezsiniz. Kaçınılmaz olarak kabul ederler. O vakit onlara şöyle denir: Eğer inkarcılar imana muktedir olsalardı imana yakınlaştırılmalan ve kendilerine imkan verildiği için o kendilerinin methedilmiş olmaları gerekir. Eğer bu caiz değilse imana mukte dir olmaları da caiz değildir. Öyleyse Allah’ın imana güç yetmeyi mü’minlere özel kılmış olması gerekir. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki eğer inkara yeterlilik imana yeterlilik ise inka ra ilişkin yeterliliğe rağbet edilmiştir. Mü’minin iman etme yeterli liğinde Allah’a rağbet ettiğini inkar etmekten kaçındıklarını gördü ğümüz zaman onların kaçındıkları şeyin dışında bir şeye ilgi duy duklarını öğreniriz. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki bize iman etme gücünün ne olduğunu söyle yin. O Allah ‘tan bir iyilik değil midir? Kaçınılmaz olarak evet di yecekler. O zaman onlara denilir ki o halde iyilik etmek veya iyi lik etmemek iyilik edene bağlı değil midir? Kaçınılmaz olarak evet diye cevap verecektir. Çünkü bu iyilik ile hakketme arasındaki farktır. Onlara denilir ki bu iyilik yapana aittir. Eğer o kişi iyiliğe ve iyiliğin olmayışına bağlı olarak iman etmeyi emrediyorsa bu durumda onlara imanı emretmiş onları bırakmış ve iman etme gü cü vermemiştir. İşte bizim düşüncemiz ve sözümüz budur. Cevap: Onlara denilir ki Allah inkarcılara uyan ve onların mü’min ol malarını sağlayan bir başarıyı takdir eder mi? Eğer hayır derlerse Allah’ın yetersiz olduğunu söylemiş olur ki Yüce Allah bundan uzak ve yücedir. Eğer evet Allah’ın buna gücü yeter ve onlara bu başanyı verseydi inanırlardı derierse söylediklerini bırakıp doğru yu söylemiş olurlar.
Dinin İnanç İlkeleri
77
Problem: Eğer Allah’ın “Allah insanlara zulmetmek istemez,"^-’ ve "Allah alemlere zulmetmek is t e me z, a ye t l e ri ni sorarlarsa onlara şöyle söylenir: bunun anlamı şudur: o onlara zulmetmek istemez. Çün kü “Allah onlara zulmetmek i s t e m e z , buyurulmuştur. “bazıları nın bazılanna zulmetmelerini istemez,” buyurmadı. Bu nedenle onlara zulüm etmeyi istemedi. Eğer bazılarının bazılarına zulmet mesini isteseydi yani karşılıklı zulme izin verseydi bile onlara zulmetmeyecekti. Problem: Eğer Allah’ın “Rahman’m yarattıklarında bir aksaklık göremez s i n , ” ^3 2 ayetine gönderme yaparak ‘küfür bir aksamadır. O nasıl Allah’ın bir yaratması olur?’ diye sorarlarsa buna cevap olarak Al lah, "Allah yedi göğü tabakalar halinde yarattı. Rahman’ın yarat tıklarında bir aksaklık göremezsin. Gözünü çevir. Bir bozukluk görüyor musun? Sonra gözünü iki kez çevir bak. Göz umudu ke serek hor ve bitkin halde sana döner, buyurmuştur. Burada şunu kast ediyor; O sırada semalarda bulamayacağımızı söyle mektedir. Burada Kafiderin adını anmadı. Eğer bu bizim söyledi ğimize uygun ise onlann söyledikleri geçersiz olmuş olur. Alemle rin Rabbine şükürler olsun. Cevap: Onlara denilir ki sizce Allah’ın Hz. Ebu Bekir’e özel olup Ebu Cehil’e vermediği bir nimeti var mıdır? Eğer hayır derlerse bu aşı rı bir söz olur. Eğer evet derlerse görüşlerini terk etmiş olurlar. Çünkü onlar mü’minlere özel olup da inkarcılara özel olmayan bir durumu kabul etmezler. Problem: Eğer Allah’ın “Yeri ve göğü ve ikisinin arasındakiler! boşuna ya ratmadık,”^^ ifadesine atıfta bulunarak Allah’ın burada boş bir şey yaratmadığına işaret ettiği sorulursa... Cevap: Bununla Allah, 'Haşr, neşr ve i ade’ni n almadığını söyleyerek Al lah’ın, bunları yaratmadım; bana İtaat edeni ödüllendirmeyece ğim; bana isyan edeni cezalandırmayacağım dediğini söyleyen müşrikleri yalanlamak istemiştir. Tıpkı inkarcıların haşr, neşr ve iadenin olmadığını sandığı gibi. Onun, “Bu inkar edenlerin zannı2» Mü’min/31. 25'Mü'min/ 3 1 . «3 Mülk/ 3-4.
230^j.i imran/]08, 214 Sa'd /2 7,
Ebû'lHasan d E ş’arî
78
dır. Ateşten vay haline o n a n k ö r l e r i n , dediğini görmediniz mi? Ve bunu “iman edip salih amel işleyeni yer yüzündeki bozguncu larla aynı mi tutacağız? Yoksa Allah'tan korkanları yoldan çıkan larla-aynı mı tutacağız?”^’*' ayetiyle açıkladı. Allah bununla şunu demek istedi: biz onların tamamını yok etmede ve mükafat ver mede eşit tutmayacağız. Onların yolu bir olacaktır. Problem: Eğer Allah’ın “sana gelen her iyilik Allah'tan, sana gelen her kö tülük ise kendindendir,”^^’ ayeti hakkında sorarlarsa bunun ceva bı Allah'ın buyurduğu gibidir. Allah, “onlara bir iyilik erişince bu Allah'tandır, derler. Onlara bir kötülük erişince bu şendendir, buyurmaktadır. Allah buyuruyor ki Ya Muhammed, “de ki her şey Allah'tandır. Bu topluma ne oluyor ki hiçbir şeyi a n l a m ı y o r l a r ? ” ^^*» Yine Allah “sana gelen her iyilik Allah'tandır. Sana gelen her kötü lük kendindendir,"^'^® buyurmaktadır. İşte böylece onların sözleri çürütüldü. Çünkü biraz önceki ayetler buna işaret etmektedir. Çünkü Kur’an’da çelişki olmaz. Ve bir ayette her şeyin Allah’tan olduğunu söylemesi sonra da okuduğu başka bir ayette her şeyin Allah’tan olmadığını söylemesi caizdir. İşte bu onların bu ayete ilişkin değerlendirmelerinin geçersiz olduğunu açıklayan bir karşı delildir. Problem: Eğer Allah’ın , “ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsin ler diye yarattım” şeklindeki ayeti hakkında sorarlarsa bunun ce vabı şudur: Allah bununla inkarcıların dışındaki mü'minleri kas tetmiştir. Çünkü o yarattıklarının çoğunu Cehennem için yarattığı nı söylemiştir. Bu nedenle ibadet için yaratmayıp Cehennem için yarattıklarını saydı, onları isimleriyle babalarının ve annelerinin isimleriyle yazdı.
235 Sa'd/27. 2” Ni.sa/79. Nisa/78.
236 sa'c l/28. Nisa/78. Nisa/79.
16 .
İMAN ETMEYE ÇAĞRI (TEKLİF) ÜZERİNE
O
nlara, Allah inkarcılara doğruyu işitmelerini, onu kabul etmelerini ve Allah’a inanmalarmı teklif etmedi mi diye sorulur. Kaçmılmaz olarak evet diyeceklerdir. Onlara de nilir ki Allah "onların işitmeye gücü yetmezdi,”2“*' ve “onlar dinle meye tahammül edemezlerdi,”^'*^ buyurarak onları iman etmeye çağırmıştır. Cevap; Allah "her şeyin açıkça ortada olduğu, ve onların secdeye çağ rıldığı ve onlann secde etmeye güçlerinin yetmeyeceği bir gün,"^^^ diye buyurmadı mı? Allah onların ahirette secde etmelerini emret memiş midir? Münafıkların taşlaştırılacağı ve bu nedenle secde edemeyecekleri haber verildi. Bu, Allah’ın onlara karşı bir zorun luluk içinde olmadığına ilişkin sözlerimizin kanıtıdır. Eğer onlara karar vermişse bu Kaderiyye’nin mezhebinin tezinin çürütülmesi demektir.
Hud/20, Kalem/42.
«2 Kehf/101.
17
.
ÇOCUKLARIN EZİYET GÖRMELERİNİN ANLAMI
O
nlara denilir ki Allah çocuklara dünyada onların ellerini ve ayaklarını kesen Cüzzam ve benzeri eziyetler etmemiş midir, onlara bu eziyeti ulaştırmamış mıdır? Eğer evet derlerse onla ra denilir ki eğer bunlar adalet ise ahirette de onlara acı çektirmesi nin de adalet olduğunu inkar etmeyin. Eğer Allah onlara bu dünyada büyükleri ibret alsınlar diye eziyet ediyor derlerse onlara şöyle ce vap verilir: Eğer Allah onlara büyükleri ibret alsın diye bunu yapı yorsa ve bu adil ise neden bir adalet olarak ahirette inkarcıların çocuklarma büyüklerini sıkıştırmak için eziyet etmiyor? Haberde den miş ki çocuklar için kıyamet günü bir ateş yakılacak sonra onlara ita at ediniz denilecek itaat eden cennete, etmeyen ise ateşe gidecektir. Problem: Çocuklar için Beni İsmail’in ateşte olduğu Nebi'den rivayet edil miş ve söylenmiştir.^'*^ Cevap: Onlara denilir ki Allah “Ebu Leheb’in iki eli kurusun; zaten öyle oldu. Ne malı ne de sahip olduğu onu kurtaramadı. O ateşli bir azaba girecektir,”^"*’ buyurmadı mı? Allah ona aynı zamanda iman etmeyi de emretti. Allah’ın onun iman etmeyeceğini bilmesi gere kirdi. Ve Allah onun inanmayacağını söylerken doğru söylemiştir. Fakat yine de ona inanmayı emretti. Onun inanmayacağına ilişkin bilgi ve iman uzlaşmaz. O bir kimsenin inanmayacağını biliyorsa onun inanmaya gücü yetmez. Eğer durum böyleyse Allah Ebu Leheb’e gücünün yetmeyeceği bir şeyi emretmiştir. Çünkü inanma yacağı halde Allah ona inanmayı emretmiştir. Problem: Onlara denilir ki Allah inanmayacağını bildiği kimseye inanma sını emretmemiş midir? Eğer evet derlerse onlara şöyle denilir; Si zin inanmaya gücünüz yeter ve bu emir size de gelmiştir. Eğer hayır derlerse bizimle uzlaşmış olurlar. Eğer evet derlerse bu du rumda insanların Allah’ın bilgisinin dışmda bir şekilde davranma ya gücü olduğunu söylemiş olur. Allah bundan uzaktır. Bu cümle asıl metinde de bu şekildedir. Muhtemelen metin eksik veya bozuk kaydedilmiştir. Tebbet/1-3.
18 ,
MU’TEZİLE’YE CEVAP
^ bul Haşan el Eş’ari dedi ki; onlara denilir ki Mecusiler Al lah’ın gücünün yetmediği kötülüğe Şeytanın gücünün yettiği J ni söylemezler mi? Zorunlu olarak evet diyeceklerdir. Onla ra o halde siz inkarcıların inkara güçlerinin yettiğini Allah’ın gücü nün de yetmediğini söylemiş oluyorsunuz. Bu durumda siz Mecusilerin söylediklerini geçmiş oldunuz. Çünkü siz onlara benzer şe kilde Şeytan’ın kötülüğe gücünün yettiğini Allah'ın da yetmediğini söylediniz. Resulullah’tan gelen bir hadis bunu açıklıyor: "Kaderi ye bu ümmetin Mecusileridir.” Onlar bu ümmetin Mecusileridir. Çünkü onlar Mecusilerin söylediklerini söylediler. Problem; Kaderiye şöyle der: ‘kader’ ismini hakketiğimizi söylüyoruz çünkü biz Allah’ın küfrü ve şerri belirlediğini iddia ediyoruz. Bu nedenle kim kaderi iddia ederse onu iddia etmese bile Kaderiye olur. Bu durumda onlara denilir ki Kaderiye olan kişi kaderi Rabbi için değil de kendisi için savunan ve eylemlerini Yaratıcısı ol madan kendisi tarafından belirlendiğini iddia eden kişidir. Kaderiye’nin sözlük anlamı da böyledir. Çünkü kuyumcu demek kuyum culuk yaptığını söyleyendir, kendisi için kuyumculuk yapılan de ğildir. Aynı şekilde marangoz da marangozluk yaptığı iddia edilen kişi değil de kendisine marangozluk mal edilen kişidir. Bu neden le siz de Rabbiniz olmadan eylemlerinizi belirlediğinizi ve yaptı ğınızı iddia ettiğiniz zaman sizin kaderiye olmanız gerekmektedir. Biz Kaderiye değiliz. Çünkü biz eylemlerimizi Rabbimiz olmadan kendimize mal etmiyor ve o olmadan onları biz yapıyoruz demi yoruz. Biz onların bizim için takdir edildiğini söyleriz. Cevap; Onlara denilir ki eğer takdir etmeyi Allah’a mal eden kaderiye olursa Allah’ın itaat edenlerin eylemlerini ve yeri ve gökleri takdir eniğini söylediğiniz zaman kaderiye olmanız gerekir. Eğer bu ge rekmiyorsa o zaman sözünüz geçersiz ve ifadeniz çelişkilidir.
E
19. KALPLERİN MÜHÜRLENMESİ ÜZERİNE
O
nlara denilir ki Allah “Allah, onların kalplerini ve kulakla rını mühürlemiştir, gözlerine de perde inmiştir,"Allah, kimi doğru yola iletmek isterse onun gönlünü İslam’a açar; kimi saptırmak isterse onun göğsünü dar ve sıkıntılı yapar," bu yurmadı mı? Siz Allah’ın kalplerini ve kulaklarını mühürlediği kim seler için söyleyin, siz Allah’ın onların gönlünü İslam için genişle tip hidayet verdiğini veya sapıttığını kabul ediyor musunuz? Eğer evet derlerse bu sözleriyle çelişir. Allah’ın “...yoksa kalplerinde kilitler mi var?” derken sözünü ettiği kilit genişleme ile; darlık ge nişlik ile; hidayet sapıklık^'*’ ile nasıl olur? Onlara söylenenin Al lah’ın kalpleri genişletmesi ile uyuşması caiz değildir. Aynı şekilde hidayet de delalet ile uyuşmaz. Eğer durum böyleyse Allah inkar cıların gönüllerini iman için genişletmemiştir. Aksine onların kalp lerini mühürler ve gerçeğe karşı kilitler ve onu sıkar. Tıpkı Al lah’ın Nebi’si Musa’nın halkına "Rabbimiz, onların mallarını yok et, kalplerini sık ki acı azabı görünceye kadar inanmasınlar,”2'*® demesi gibi. Ve Allah "İkinizin duası kabul oldu,”^"*^buyurdu, Al lah inkarcıların, “Bizi çağırdığm şeye karşı kalplerimiz kılıflar için de ve kulaklarımızda ise bir ağırlık ve seninle bizim aramızda bir perde var,”^5o dediklerini haber vermektedir. Öyleyse Allah onla rın kalbinde kılıf, kilit ve darlık yaratmıştır. Çünkü Allah, “Onlar eğrilince Allah da onların kalbini e ğ r i l t t i , ”^5i buyurmaktadır. Mü hür ve gönlün sıkıştıniması ardmdan olmayacağını bildiği iman ile emredilmeleri, Allah bu durumda onlara güçlerinin yetmeyeceği bir şey ile emretmiş demektir. Eğer Allah onların kalbinde imana karşı bir darlık yaratmış ise imana karşı bu darlık onların kalple rindeki küfürden başka bir şey olur mu? İşte bu Allah’ın onların inkarını ve isyanını yarattığını açıklamaktadır.
Bakara/7. Elimizdeki matbu nüshada bu kelime şeklinde geçm ektedir. Fakat bu ke lime muh temelen şeklindedir. 218 Yu nus /88, Yun us/89 . 2» Fus,silet/5. «1 saf/5.
DJnJn İnanç İlkeleri
83
Cevap: Onlara denilir ki Allah Nebi’sine "Eğer biz seni sağlamlaştırma mış olsaydık, onlara bir parça m e y l e d e r d i n ,”^52 buyurmuştur. Aynı şekilde Hz. Yusuf olayını hatırlatarak “andolsun, kadın onu arzu etmişti, eğer Rabbinin doğruyu gösteren işaretini görmeseydi o da onu arzu e t m i ş t i ,"^53 buyurmaktadır. Siz de bu iddia ve kanıt hak kında konuşun. Allah bunu veya benzerini kafirlere yapar mı? Eğer hayır derlerse kadere ilişkin söylemi terk etmiş olurlar. Eğer evet derlerse onlara denilir ki eğer peygamberlere Allah direnç verdiği için onlara meyletmemişse ve eğer bunu inkarcılara da yapmışsa onların da inkardan korunmaları gerekir. Eğer küfürden uzak durmamışlarsa o halde Nebi’nin inkarcılara yaklaşmamaları nı sağlayan direncin benzerinin onlara yapılması geçersizdir.
îsra/7 4.
^53 Yu.suf/24.
20.
İNŞAALLAH İNANIYORUM (İSTİSNA) DİYENLER ÜSTÜNE
O
nlara denilir ki bir adamın bir hakkı istemesi ve karşıdakinin de ona ‘vallahi sana onu yarın inşaallah vereceğim,’ derse Allah ona hakkının verilmesini istemez mi? Eğer evet derlerse onlara siz yarın olduğunda ve borcunu ödemediğin de onun sözünde durmadığmı görür müsünüz? Kaçınılmaz olarak evet derler. Onlara denilir ki eğer Allah ona hakkını vermesini is teseydi o da vermeseydi o sözünü tutmamış olacaktı. Tıpkı eğer, Allah yann güneş doğarsa sana hakkını vereceğim derse ve güneş de doğarsa ve onun hakkmı vermezse sözünden durmamış olur.
21
.
ECEL ÜZERİNE
O
nlara denilir ki Allah, "Her ümmetin bir süresi vardır. Sü releri gelince ne bir an geri kalırlar ne de öne geçeder/'^S"* “Allah, eceli dolan hiçbir canı e r t e l e m e z , buyurmamış mıdır? Kaçınılmaz olarak evet derler. Onlara denilir ki bir zalimi öldüren kişi hakkında konuşun. Siz onun kendi eceliyle veya ken di ecelinde öldüğünü söyler misiniz? Eğer evet derlerse o zaman bize katılmış olur, doğruyu söylemiş ve kaderi terk etmiş olurlar. Eğer hayır derlerse onlara "Bu öldürülen kişinin eceli ne zaman dır?" diye sorulur. Eğer derlerse ki o vakit Allah’ın bildiği bir va kittir. Eğer ölmeseydi Allah’ın onun için bildiği bir kadınla evlene cekti. Eğer onunla evlenmeye yetişmediyse bu durumda Allah’ın bilgisinde o öldürülmeseydi kalacaktı, inkar edecekti ve ateş onun mekanı olacaktı. Eğer bu caiz değilse Allah’ın “Her ümmetin bir süresi vardır. Süreleri gelince ne bir an geri kalırlar ne de öne geçerler,”^’®şeklindeki ayetinin anlamım ifade etmediği için ulaşı lamayan vaktin kişi için ecel olması da caiz değildir. Başka Bir Problem: Size denilir ki size göre katilin bu öldürülen kişiyi öldürmemeye gücü yetseydi o daha yaşayacaktı. Fakat onun öldürülen insanın ecelini kesmeye, eceli gelmeden onu öncelemeye veya onu eceli gelene kadar bekletmeye gücü yeterlidir. Sizin ifadenize göre in sanın bir başka insanın ömrünü uzatmaya, bekletmeye, insanın bekletilmesine ve eceline ulaştırmaya ve ruhunu çıkarmaya gücü yeter. Oysa bu dini inkar demektir.
Araf/34. W'Araf/34.
255 Münafikun/11.
22 .
RIZK ÜZERİNE
O
nlara denilir ki haram bir yemeği gasp edip yiyen kimseyi söyleyin, Allah onu bu haram ile nzıklandırmış mıdır? Eğer evet derlerse kaderi terk etmiş olurlar. Ve eğer hayır der lerse onlara denilir ki öyleyse bütün hayan boyunca haram yiyen birini Allah onun cismini besleyen bir rızk vermemiştir. Onlara denilir ki eğer onun dışında biri ömrünün sonuna kadar onun için bu yemeği gasp ediyorsa bu insanın rızk vereni size göre Allah ‘tan başka varlıktır. Bu onların varlıklar için rızk veren iki gücün var olduğuna, birinin helal rızk diğerinin ise haram rızk verdiğine ilişkin bir kabuldür. İnsanların eti bununla büyür ve kemikleri ge lişiyor fakat Allah onlara rızk veren değildir. Eğer siz Allah’ın ha ram rızk vermediğini söylerseniz o zaman Allah’ın onunla onu beslemediğini ve onun bedenini güçlendirmediğini ve onun etinin ve bedeninin ve kemiklerinin Allah’ın dışında haram nzk veren bir başka Razık (nzıklandıncı) tarafından rızıklandınidığını iddia etmiş olursunuz. Eğer bunu mümkün görüyorlarsa bu gerçekten büyük bir küfürdür.
23. RIZKA İLİŞKİN BAŞKA BİR PROBLEM
O
nlara denilir ki neden Allah’ın haram ile nzıklandırmasını inkar ediyorsunuz? Eğer deseler ki, ‘Eğer Allah haram ile nzıklandırsaydı bunu onlara mülk edindirmiş olurdu’ der lerse onlara şöyle denilir: Bize şunu söyleyin: Annesinin sütüyle beslenen çocuk ve kuru otları yiyen bayılanları kim rızıklandınyor? Eğer Allah derlerse onlara denilir ki, Allah onlara mülk edin miş midir? Hayvanların mülkü var mıdır? Eğer hayır derierse onla ra şöyle denilir: o zaman Allah haramı rızk yaptığı zaman neden mülk edindirmiş olsun? Allah bir şeyi rızıklandırmış olup o şeyi mülk edindirmemiştir. Ve onlara şöyle sorulur: Allah bir insana, haramı ona mal etmeden ona hükmetmeyi verir mi?_ Eğer evet derlerse onlara denilir ki o halde Allah’ın ona haramı mal etme den rızk olarak vermesini inkar etmeyin. Cevap: Onlara denilir ki mü’minlerin başarısı Allah ile oluyorsa inkarcı ların Allah tarafından boşverildiğini inkar etmeyin. Yoksa eğer siz Allah’ın kafirlere iman etmelerine onay verdiğini iddia ederseniz o zaman onları inkardan koruduğunu da söyleyiniz. Oysa onlar kü für içindeyken küfürden korunmaları nasıl olur? Eğer Allah inkar cıları kendi haline bırakıyor derlerse onlara şöyle sorulun'onları içinde yarattığı küfür kendi halinde bırakmanın kendisi değil mi dir? Eğer evet derlerse bize katılmış olurlar. Eğer hayır derlerse onlara şöyle sorulur: Öyleyse Allah’ın yarattığı bu kendi halinde bırakma nedir? Eğer bu onları ve küfrü bir birinden ayrı tutması dır derlerse onlara şöyle sorulur: Siz Allah’ın mü’min ile kafirin arasını ayırdığını söylemiyor musunuz? eğer Evet derlerse onlara denilir ki eğer kendi halinde bırakma onlarla kafiderin arasını ayırma ise o zaman mü’minlerin de kendi halinde bırakılmış oldu ğunu söylemeniz gerekir. Çünkü onlarla küfür arasını da ayırmış tır. Bu ise dinden çıkmadır. Doğal olarak Allah’ın onlarda yarattığı küfrün ayn olduğunu iddia edeceklerdir. Böylece kaderiye konu sundaki ifadelerini terk etmiş olurlar.
88
Ebû’lHasan elEş'an
Problem: Eğer Kaderiye mezhebinden biri, kendisine bir nimet verilen ki şi şükretmekte veya kendisine bir bela verilen kişi sabretmekte serbest olur mu diye sorarsa, ona denir ki bir insan bela veya ni metten ayrı olmaz. Nimet insanm Allah’a şükretmesini gerekli gö rür, Belalar ise ikiye ayrılır: onlardan hastalık, acı ve benzeri olanlar sabretmeyi gerektirir. Onlardan küfür ve isyan ise kaçın mayı gerektirir. Problem: Eğer ‘Hayır mı yoksa kendisinden hayır gelen mi daha hayırlı dır?’ diye sorarlarsa onlara şöyle cevap verilir: Kendisinden hayır gelen ve onunla iyilikte bulunan kişi, o hayırdan daha hayırlıdır. Eğer ‘Şer mi yoksa kendisinden şer gelen mi daha şerlidir?’ diye sorarlarsa onlara denilir ki kendisinden şer hasıl olan kişi daha şerlidir. O şerden daha şerdir. Şer, yaratma yönünden Allah ‘tan olur. Allah adildir. Bu nedenle sizin sorduğunuza cevap verme miz gerekmemektedir. Çünkü siz ilkelerinizle çelişmektesiniz. Çünkü eğer şer birinden kaynaklanıyorsa o kendisi şerden daha şerlidir. Allah kendisinden kaynaklanan şer kendisinden daha kö tü olan İblisi yaratmıştır. Allah kötülüklerin tamamını yaratmıştır. Bu sizin dininizi yok eder ve mezhebinizi bozar.
24. 24 . HİDAYET PROBLEMİ ÜZERİNE
M
u'tezile’ye denilir ki Allah “Elif, Lam, Mim. Bu kitap içinde şüphe şüp he olmayan, muttakiler için için yol gösteric g östericii oland o landır,” ır,”^ ^’'^ ’'^ buyurarak Kur’an’m mü’minler için bir Hidayet olduğunu haber vermemiş midir? Zorunlu olarak evet diyeceklerdir. O za man onlara şöyle sorulur: Allah Kur’an’ı hatırlatarak "inanmayan lara gelince onların kulaklarında bir ağırlık vardır. Ve bu onlara bir körlüktür,” Kur’an’ın kafirier için bir körlük olduğunu buyur mamış mıdır? Kaçınılmaz olarak evet diyeceklerdir. O zaman on lara şöyle denir: Allah’ın hidayet olarak gördüğü kişiler için Kur’an bir körlük olur mu? Zorunlu olarak hayır diyeceklerdir. Onlara denilir ki, işte nasıl ki Allah’ın Kur’an’ı kendileri için hida yettir dediği kişiler için bir körlük olması nasıl ki caiz değilse, ay nı şekilde Kur’an’ın kendileri için körlüktür dediği kişiler için de hidayet olması caiz değildir. Başka Bir Problem: Sonra onlara denilir ki eğer kabul etsin veya etmesin Allah'ın imana çağırması bir hidayet ise o zaman İblis’in de kabul etsinler veya etmesinler birini küfre çağırmasının bir saptırma olduğunu inkar etmeyin. Ve eğer İblis’in küfre çağırması onu kabul etmeyen mü’minlerin dışında kafirier için bir saptırmaysa o zaman Allah’ın onu kabul etmeyen kafirlerin dışında onu kabul eden mü’minleri imana çağırmasının bir hidayet olduğunu inkar etmeyin. Yoksa aralarındaki fark nedir? Başka Bir Problem: Onlara denilir ki Allah, “o, “o, onunla onu nla çoğunu çoğ unu saptırır,”sap tırır,”-^ ^® ayetini ayetin i buyurmamış mıdır? Onun bu sözünün herkesi değil de çoğu kişiyi saptırdığına işaret eder mi? Çünkü eğer hepsini kastetseydi ‘o, onunla herkesi saptırır,’ buyurdu. O nedenle “o, onunla çoğunu saptırır,”-59 şeklinde buyurunca onun herkesi saptırmadığını anla mış olmaz mıyız? Onlar buna zorunlu olarak evet diyeceklerdir. O zaman onlara şöyle denir: O halde aynı şekilde “o, onunla ço-
90
Ebû’lHasan elEş’arî
ğunu hidayete eriştirir,ayetinden onun herkesi kastetmediğini, çünkü eğer herkesi isteseydi “o, herkesi hidayete eriştirir," buyu rur. Fakat “o, onunla çoğu kişiyi hidayete eriştirir,” deyince anhyoruz ki o herkesi hidayete erdirmiyor. İşte bu, sizin Allah her kesin hidayetini yaratır, şeklindeki sözünüzün çürütülmesidir. Başka Bir Problem: Onlara denilir ki eğer siz Allah’ın imana çağrısını Allah ‘tan bir emir kabul etmeyen inkarcılar için bir hidayettir derseniz o za man siz Allah’ın imana çağrısını Allah’ın emrini kabul etmeyen in karcılar için bir fayda, bir kurtuluş ve belirleme olduğunu inkar etmeyin. Yine bunun her ne kadar küfürden korunmamış olsalar bile onlar için küfürden bir koruma olduğunu; ve her ne kadar imana ermemişseler bile iman için bir yardım olduğunu inkar et meyin. Burada Allah'ın inkarcıları her ne kadar kafir olsalar bile iman için onlan kurtardığını, onları koruduğunu, onları doğru yo la koyduğunu ve desteklediğini söylemeyi gerektirir. Ancak bu caiz değildir. Çünkü-,inkarcı!ar kendi hallerine bırakılmışlardır. Al lah, onları kendi hallerine bırakmışken nasıl onlan imana götürü cü olsun? Eğer inkarcıların imana ermişliği caiz ise imanın ona uy duğunu inkar etmeyin. Fakat eğer bunun caiz olmasını istiyorsa nız bu söylediğinizin imkansız olduğunu inkar etmeyin.
2“ Bakara/26.
25. İNKARCILIK (DALALET) ÜZERİNE
O
nlara denilir ki Allah inkarcıları imandan mı yoksa küfür den mi saptırır? Eğer küfürden derlerse denilir ki onlar ka firken küfürden sapma ondan giderme nasıl olur? Eğer on ları imandan saptırdı derlerse iddialarını terk etmiş olurlar. Eğer deseler ki biz Allah’ın onları saptırdığını söylüyoruz onları bir şeyden saptırdığını söylemiyoruz derlerse onlara şöyle denir: si zinle, Allah mü’minlere hidayet etmiş onlan bir şeye ulaştırmamış tır diyen kişi arasında ne fark vardır? Eğer Allah’ın imana değil de hidayete erdirmesi imkansız ise o zaman kafirlerin iman dışında bir şeyden saptırılmasının imkansız olduğunu inkar etmeyin. Başka Bir Problem; Onlara "Allah zalimleri saptırır,ifadesinin anlamı nedir diye sorulur. Eğer deseler ki bunun anlamı Allah’ın onları sapık olarak isimlendirmesi ve onlara sapık diye yargıda bulunmasıdır, derler se onlara şöyle denir: Allah “Apaçık Arapça bir dil ile,”^^^ve “Biz her elçiyi kendi milletinin diliyle gönderdik," diyerek Araplara kendi dilleriyle seslenmemiş midir? Zorunlu olarak evet diyecek tir. O zaman onlara sorulur. Madem ki Allah Kur’an’ı Arap diliyle indirmiş öyleyse siz Arap dilinde ‘falan kişi filan kişiyi saptırdı’ derken ‘filanı sapık diye isimlendirdi’ anlamını kast ettiğini nere den buldunuz? Eğer, birinin sapık bir adama ‘ben onu sapıttım’ demesinden anladık derse onlara şöyle denir; Biz Arapların birini sapık olarak isimlendirirken onların 'falan filanı sapıttı’ dediklerini görüyoruz. Onlann ‘falan filanı saptırdı’ dediklerini göremeyiz. İş te “Allah zalimleri saptırır,ifadesinde Allah bu anlamı kast et mektedir. Bu anlamın bu isim veya yargı anlamında olması caiz^'^ değildir. Eğer Araplarda biri ‘sapık’ diye isimlendirildiğinde ‘falan filanı saptırdı’ demek caiz değilse, Arap diline aykırıysa yorumu nuz geçersiz olur. İbrahim/27. Şuara/195. lbrahim/27. j j şeklindedir. Ancak ifadenin akışmdan bu Elimizdeki metinde bu kelime kelimenin bir baskı hatası olduğunu dolayısıyla şeklinden olması gerek ti ğini düşünüp öyle yorumladık.
Ebû'lHasan e]Eş'arî
92
Başka Bir Problem: Onlara denilir ki eğer siz, 'Allah inkarcıları saptırdı. Çünkü on lara sapıklar ismini verdi’ derseniz bu dilde sizin iddia ettiğiniz gi bi değildir. O durumda Nebi’nin sapık ve fasit bir millete sapıklar ve fesatçılar ismini verdiği zaman onları saptırdığını ve fesada sü rüklediğini de kabul etmeniz gerekir. Eğer bu caiz değilse o za man Allah’ın saptırmasının sizin iddia ettiğiniz gibi isim ve hüküm olduğunu söylemeniz caiz değildir. Cevap: Onlara denilir ki Allah, "Allah kimi doğru yola iletirse o, yolu bulmuştur; kimi saptırırsa onun için bir yol gösteren dost bula mazsın,”^® "İman ettikten sonra, inkar eden bir topluma Allah na sıl yol gösterir?"2“ buyurmadı mı? Allah onları hidayete erdirme yeceğini söyler; “Allah selam yurduna çağırır ve dilediğini doğru yola iletir.”^'^'^Allah çağrıyı genel hidayeti ise özel yapmıştır. “Al lah kafir toplumu hidayete erdirmez.”2*** Eğer Allah kafirler toplu luğuna hidayet vermediğini haber vermişse ve “(Ey Muhammed,) sen sevdiğini hidayete erdiremezsin, fakat Allah dilediğini doğru yola iletir,”^®’ “(Ey Muhammed,) onları hidayete erdirmek sana düşmez, dilediğini hidayete erdiren A llah ’t ı r , ve “Dileseydik herkese hidayetini verirdik’’^^* şeklinde hidayete erdirmeyeceğini söyleyen ayetlere rağmen birinin Allah’ın kafirleri hidayete erdir diğini söylemesi nasıl caiz olur? Eğer bu caiz ise o zaman Allah’ın “Allah kime hidayet vermişse, işte hidayete eren odur,”^^^ve “Al lah’tan korkanlar için yol gösterici”^'^^ ayetlerine rağmen mü’minleri saptırdığını söylemek de caizdir. Eğer bu caiz değilse o za man Allah’ın “Allah kafir toplumu hidayete erdirmez”-^'* ve benze ri ayetlere rağmen Allah’ın inkarcıları hidayete erdirdiğini söyle mek caiz değildir. Cevap: Onlara şöyle sorulur: Allah “Keyfini tanrı edinen ve Allah’ın, bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbim mühürlediği, gözü nün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü?’’^^^ buyurmadı mı? Zorunlu olarak evet diyecekler. Öyleyse onları saptırmak için ^5 Kehf/17. Yunus/25. ^ Kasiis/56. Se cde/ 13. ^3 Baka ra/2. Ca.siye/23.
Al-i lmran/86. Bakara/264. ™ Bakara/272. ^72 A'raf/178. 27' Baka ra/264 .
Dinin İn anç İlkeleri
93
mi yoksa hidayete erdirmek için mi saptırdı? Eğer onları hidayete erdirmek için saptırdı denirse onlara 'onları hidayete erdirmek için saptırmak nasıl olur?’ diye sorulur. Eğer bu caiz ise onları saptırmak için hidayete erdirmesi de caizdir. Ve eğer mü’minleri saptırmak için onları hidayete erdirmesi caiz değilse o zaman ka firleri saptırmak için hidayete erdirmesinin de caiz olmadığını in kar etmeyin? Cevap: Onlara denilir ki eğer siz Allah’ın inkarcıları hidayete erdirdiğini ve buna rağmen hidayete ermediğini söylerseniz o zaman onlara fayda verdiği halde faydalanmadıklarını ve onları kurtardığı halde kurtulmadıklarını da inkar etmeyin. Eğer faydalanmayan kişinin onun faydasından faydalanması caiz ise o zaman zarara uğrama dığı halde birinin zarar görmesi de caiz olur. Eğer zarar görme dikçe zarara uğraması olmuyorsa aynı şekilde faydalanmadığı müddetçe faydası da olmaz. Eğer faydalanmadığı halde faydasının olması caiz ise o zaman gücü yetmeyenin de gücünün yetmesi de caiz olur. Eğer bu imkansız ise o zaman faydalanmadığı halde faydalanması ve hidayete ermediği halde hidayete erdirilmesi de imkansız olur. Problem; Allah’ın “Ramazan ayı, insanlara yol gösteren, hidayeti, doğruyu ve yanlışı ayırt edip açıklayan Kur’an'ın indirildiği aydır,”^'^^ diye buyurmadı mı, diye soruyorsunuz o zaman Kur’an’ın inkarcılar ve mü’minler için bir hidayet olduğunu inkar etmeyin, derier. Onlara şöyle söylenir: Ayetler özel anlamdadır. Çünkü Allah muttakiier için bir hidayet olduğunu açıkladı. Kafirleri doğru yola iletmediği ni haber verdi. Kur'an çelişki içermez. Bu nedenle onun 'insanlar için hidayet’ sözünün kafirlerin dışındaki mü’minleri kast etmesi gerekir. Problem; Eğer deseler ki Allah "Sen ancak zikre uyan kişiyi uyarabilirsin,”2^ ve "Sen ancak ondan (kıyamet saati) korkanlar için uyarıcısın,”^’®buyurmadı mı? Nebi , 'zikre’ uyanları da uymayanları da korkanları da korkmayanları da uyarmadı mı? Onlara evet denir. Eğer o hale onun ‘Allah ‘tan korkanlar için hidayet’ sözü ile onları ve onların dışındakileri kastettiğini inkar etmeyin derlerse onlara şöyle denir; Allah, “Sen ancak zikre uyan kişiyi uyarabilirsin,”^^^ ™ Bakara/185. ^®Naziat/45.
Yasin/l 1. ” 9Y asin /lI.
Ebû'lHasan elEş’arl
94
ayeti ile sadece ‘zikr’e tabi olanlara faydasının dokunabileceğini söylemek istemiştir. “Sen ancak ondan (kıyamet saati) korkanlar için uyarıcısın,”2®®ayetiyle de uyarmanın yalnızca kiyamet saatin den ve oradaki cezadan korkanlara fayda vereceğini söylemek is temiştir. Allah Kur'an’ın başka bir yerinde “İnkar edenlere gelin ce, onları uyarsan da, uyarmasan da, onlar için birdir; inanmaz l a r , d i y e r e k inkarcıları uyardığını belirtmiştir. Bu inkarcılar hakkında haberdir. Ayrıca “en yakın akrabalarını uyar,”^^ ve “Si zi Ad ve Semud topluluğunun başına düşen yıldırım gibi yıldırım dan konıdum,”^®^ buyurmuştur. Bu inkarcılara yapılan bir sesle niştir. Bu nedenle Allah Kur’an ayetlerinde kafirleri uyardığı gibi kıyamet saatinden korkanları uyardığını ve ‘zikr’e tabi olanları uyardığmı söyleyince Allah’ın hem kafirleri hem de mü’minleri uyarmış olması gerekiyor. Fakat onun mü’minler için hidayet ve kafirler için bir körlük olduğunu söyleyince ve inkarcıları hidaye te erdirmediğini söyleyince Kur’an’ın inkarcılar için değil mü’min ler için bir uyarıcı olarak kabul edilmesi gerekir. Problem: Eğer biri Allah’ın “Semud kavmine gelince biz onlara yol gös terdik; ama onlar körlüğü hidayete tercih ettiler,”^ ayetini hatır latıp Semud topluluğu inkarcıyken Allah onlara hidayet verdiğini söylemiyor mu diye sorarsa onlara şöyle cevap verilir: bu ayet senin sandığın gibi değildir. Ve bu ayet konusundaki cevap iki türlüdür. Onlardan biri şudur: Semud topluluğu iki gruptu: kafir ler ve mü’minler. İşte onlar Allah, “Salih’i ona inanlarla birlikte kurtardık," ayetiyle haber verdiği, Salih ile birlikte kurtardığı ki şilerdir. Allah’ın Semud topluluğundan kastettiği kişiler hidayet ettiği kişilerdir. Onlar kafir olmayan mü’minlerdir. Çünkü Allah Kur’an’da inkarcılara hidayet vermediğini söylemektedir. Kur’an çelişki içermez. Aksine bir kısmı diğer kısmını doğrular. Eğer Al lah bir konuda inkarcıları hidayete erdirmeyeceğini söylemiş ve sonra da başka bir yerde Semud kavmine hidayet verdiğini söy lemişse o zaman Allah Semud topluluğundan inananları kast et miştir kafirleri değil. İkincisi ise şudur: Allah Semud topluluğun dan mü’min olup sonradan dinden dönen bir topluluğu kast et miştir. Onlara hidayet verdiğini ve hidayetten sonra inkarı imana tercih ettiklerini ifade etmiştir; bunlar daha önce mü’mindiler. Naziat/45. Şuara/214. Fussilet/17,
Bakara/6. Fussilet/13.
Dinin İn anç İlkeler i
95
Eğer birinci cevaba itiraz olarak ‘onlara, yani Semud topluluğun dan mü’minlere hidayet verdik demek yani onlardan inkarcı olanlar mü'min değildiler demek nasıl caiz olur?’ denirse onlara denilir ki bu Kur’an’ın indiği dilde ‘biz onlara, Semud’dan olan mü’minlere hidayet verdik,’ fakat onlar yani kafir olanlar küfrü tercih ettiler,’ demesi caizdir. Kur’an ayeti de aynı şekilde inmiş tir: inkarcıları kast ederek, "Sen onların içindeyken Allah onlara azap edecek değildir,buyurmuştur. Sonra yine kafirleri kast ederek “Allah onlara ne diye azap etmesin?"^ buyurmuştur. Dil bilimcilere göre bu şekilde lafızda bir tür kastedilerek iki türün amaçlanmış olmasında bir sakınca yoktur. Bu nedenle itiraz ede nin itirazı geçersiz olmuştur. Bu sadece onun cehaletine (veya gayretine)^’ işaret eder.
^ Enfal/34. “ 5 Enfal/33. Metinde bu kelime şeklinde geçmektedir. Fakat bu kelime mu htemelen şeklinde olması gerektiğini düşünüyoruz.
26. KADER KONUSUNDAKİ RİVAYETLER ÜZERİNE
uaviye Bin Amr dedi ki Zaide, Süleyman el A’meş’ten, o da Zeyd îbni Vehb’den, Abdullah İbni Mes’ud’un doğrulanmı şın doğrusu olan Resulullah’m şöyle dediğini rivayet etti: “Sizlerden birinin yaratılışı annenizin karnmda kırk gecede mey dana gelir. Sonra bu şekilde alak olur; sonra bu şekilde mudğa olur; sonra Allah melek gönderir ve dört kelime ile emretmesini söyler. Kendisine, 'onun ecelini, rızkını, amelini ve mutlu mu yok sa betbaht mı olacağını yaz,’ denir. Sonra kendisine ruh üflenir. Ve sizlerden biri Cennet ehlinin amelini işler. Öyle ki Cennet ile onun arasında bir zir’a kalır. Fakat bu yazgı iel-kitab) onun önü ne geçer ve o Cehennem ehlinin yaptıklarını yapar. Yine sizden biriniz Cehennem ehlinin amelini işler. Öyle ki Cehennem ile onun arasmda bir zira kalır. Fakat bu yazgı onun önüne geçer ve Cennet elılinin ameliyle son bulur ve Cennete gider.” Muaviye Bin Amr, Zaide El-A’meş’ten, o da Ebu Sahil’den, o da Ebu Hureyre’den rivayet ettiğine göre Nebi şöyle buyurmuştur: “Adem ve Musa tartıştılar. Musa dedi ki: Ey Adem! Sen Allah’ın eliyle yarattı ğı ve sonra da ruhundan üflediği kişisin. İnsanları Cennet’ten çı karıp perişan ettin. Adem dedi ki: Sen de AJlah konuşmasıyla se çilmiş olan Musa’sın. Beni semalar yaratılmadan önce yazılmış olan bir amelden dolayı yargılıyorsun. Ve Resulullah dedi ki Adem Musa’yı durdurdu.” Malik’in Ebu Zenad’dan, onun da ElA’rac’dan, onun da Ebu Hureyre’den, onun da Resulullah’tan riva yet ettiği bu hadis, Allah bir şeyi olana kadar bilemez diyen Kaderiye’nin tutarsızlığına işaret eder. Çünkü Allah eğer bunu yaz mışsa ve olmasını emretmişse bilmediği bir şeyi yazdırmaz. Allah bundan uzaktır yücedir. Allah, “Allah yere düşen bir yaprağı bile bilir. Yerin karanlığı içine gömülen tane, yaş ve kuru her şey o açık kitaptadır,"^®® buyurmuştur. Yine Allah, “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki, rızkı Allah’a ait olmasın. (Allah) onun durduğu ve emanet bırakıldığı yeri bilir,”^ “Allah onu saymış onlar unutmuş-
M
Dinin İnanç İlkele ri
97
tur,”^ “O, onları toplu halde ve tek tek s a y m ı ş t ı r , " h e r şeyi bi ş ^ y j (ek tek saymıştır,”^ lerek k a p l a m ı ş t ı r , " ^ 9 2 ’ ^ “her şeyi bilendir,”^^'^ buyurmuştur. İşte bu Allah’ın her şeyi bildiğini açıklı yor. Allah yaratıkların tekrar dirileceğini, hesaba çekileceklerini ChaŞr), kafirlerin ebediyen ateşte olacaklarını, nebilerin ve mü’minlerin ebediyen Cennette kalacaklarını, kıyametin olacağını ve tekrar bir kıyametin olmayacağını söylemiştir. İşte bu Allah’ın, olacakları olmadan önce bildiğine işaret etmektedir. Ve Cehen nem ehli için “geri gönderilseler de (men edildikleri şeye) döner l e r d i ,”^95 buyurmuştur. Ayrıca Allah “(Firavun); Peki ya ilk kuşak ların hali ne olacak dedi. (Musa): onların bilgisi Rabbimin katında bir kitaptadır. O şaşmaz ve u n u t m a z , "^56 buyurarak olmamış şey lerin olması durumunda nasıl olacaklarını haber vermiştir. Bir şe yi olmadan önce bilmeyen kimse onu olduktan sonra da tam ola rak bilmez. Allah zalimlerin bu sözlerinden uzaktır, )^cedir. Muaviye Bin Amr, Zaide'den, o da Süleyman El-A’meş’ten, o da Amr Bin Merre’den, o da Abdurrahman Bin Ebi Leyla'dan, o da Abdul lah Bin Rabia'dan rivayetle dedi ki biz Abdullah’m yanındayken o dedi ki, “bir adamdan, onun yaratılışından bahsettiler. Halk dedi ki onu sorgulayacak kimse yok mudur? Abdullah dedi ki ‘yoksa siz, eğer onun kafası kesilirse onun bir elini yapabileceğinizi mi sanıyorsunuz?’ Onlar hayır dediler. Abdullah dedi ki; sperm döl lenmesi (nutfe) kadında oluşunca kırk gün bekler. Sonra kan ola rak bekler. Sonra aynı sürede alak olur. Sonra aynı sürede et par çası (mudğa) olur. Sonra bir melek gönderilir ve kendisine ‘onun ecelini, amelini, rızkını, etkisini, yaratılışını, mutlu mu yoksa bed baht mı olacağını yaz' denir. Siz onun yaratılışını değiştiremezsi niz.” Muaviye Bin Amr’ın Zaide’den, onun da Mensur’dan, onun da Sa'd Bin Ubeyde’den, onun da Ebu Abdurrahman’dan, onun da Ali’den rivayet etmiş ve demiş ki biz Ğarkad kayalığında bir cenazedeydik. Nebi geldi ve oturdu biz de onun etrafındaydık. Elinde bir sopa vardı. Onunla yere vurdu ve başını kaldırarak de di ki; sizden Cennetteki veya Cehennemdeki yeri ve iyi biri mi yoksa kötü biri mi olacağı yazılı olmayan kimse yoktur. Topluluk tan bir kişi ‘Ya Resulellah, o halde biz işi bırakıp yazgımızı bekle meyelim mi? Nasıl olsa iyi biri olacaklanmız iyi olur; kötü olacakMücadele/6. Talak /l 2. w Şura/12. 2«Taha/51-52.
291 Meryem/94.
Cin/28. ^ En’am/28. .
Ebû'lHasan elEş'arî
98
larımız da kötü olur.’ dedi. Resulullah; çalışınız. Çünkü herkes ba şarılı olacaktır. Kötü olana kötü eylemler kolay gelecektir; iyi olanlara ise iyilik kolay gelecektir dedikten sonra “Kim verir ve korunursa, güzeli doğrularsa, ona kolayı kolaylaştırırız, kim ki cinirilik eder de kendini her şey için yeterli görürse, ve güzeli ya lanlarsa ona da en zor olanı kolaylaştırırız,"®^ ayetini okudu. Mu sa Bin İsmail’in Hammad’dan, onun da Hişam İbni Urve’den, onun da Aişe'den rivayet ettiğine göre Resulullah “eğer biri yazgı sında Cehennem ehli olarak yazılmış ise ve Cennet ehli gibi dav ranırsa ve eğer ölümünden önce döner de Cehennem ehli gibi davranırsa ve ölürse o Cehenneme girer. Ve eğer biri yazgısında Cennet ehli olarak yazılmış ise Cehennem ehli gibi davranırsa ve eğer ölümünden önce döner de Cennet ehli gibi davranırsa ve ölürse Cennete girer,” buyurmuştur. İşte bu hadisler Allah’ın olanı bildiğini, onu yazdığını, Cennet ve Cehennem ehlini yazdığını ve onları biri Cehennemlik diğeri de Cennedik olmak üzere iki grup halinde yarattığına işaret eder. Al lah bununla kitabında yazmıştır. Çünkü “(o) bir topluluk doğru yola ulaştı; bir topluluğa da sapıklık hak oldu,”®® “onlardan bir bölük Cennette bir bölük de Cehennemde olacaktır,"299 "onlardan kimi mutsuz kimi de mutlu olacaktır,”3°° buyurmuştur. Allah mut suzları mutsuzluk için mutluları da mutluluk için yaratmıştır. Al lah, “andolsun ki biz insanlardan ve cinlerden bir çok kişiyi Ce hennem için yarattık,buyurmuştur. Ve Nebi’den “Allah, Cen net için bir grup, Cehennem için de bir grup yaratmıştır,” dediği rivayet edilmiştir. Kader Konusunda Bir Kamt: Kaderiye’nin sözünü çürüten ayet vardır. Allah’ın ayeti şudur: “Rabbin, Âdem oğullarından, onların bellerinden soylarını almış.’’3“ Resulullah Aleyhi Selamdan Allah’ın Adem’in sırtına doku narak tıpkı karınca gibi onun sırtından soyunu çıkardığmı ve son ra da onlara birliğini onaylattığını ve onların aleyhinde kanıt getir diğine dair rivayet vardır. Çünkü Allah “onları kendilerine şahit tutarak ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ (demiş), onlar ‘Evet şa hidiz,’ demişti.”5®^ Bu “Kıyamet günü biz bundan habersizdik demek’’3®‘ içindi. Allah vahdaniyetini onayladıklarını ve onları ^ Leyl/5-lO.
2<)b A'raf/30.
Şûrâ/7. A'raf/179. »3 A’raf/172.
™ Hûd/105. A'raf/172. ^ A'raf/172.
DJnin İnan ç İlkele ri
99
Adem’in sırtından çıkarttığını kanıtladı. Böylece ilk hayatta bildik lerini dünyada inkar etiler. Sonra bu itiraftan sonra onu inkar etti ler. Nebi’den rivayet edilmiştir ki o bir gaibu Cehennem için ya kalar, bir grubu ise Cennet için yakalar ve onları birbirinden ayı rır. Böylece bedbahtlık bedbahtlarda, mutluluk ise mutlularda çok olur. Allah Cehennem ehli hakkında “(diyecekler ki) Rabbimiz, bedbahtlığımız bize üstün geldi. Biz sapık bir toplum olduk,”3®5 buyurdu. Bütün bunlar Allah’ın bilgisinde var olan bir olay iledir ki Allah’ın iradesi ona nühjz etmiş ve isteği onu öncelemiştir. Muaviye'nin İbni Amr, onun da Zaide’den, onun da Talha Bin Yahya el-Kureşi’den, onun da Aişe Binti Talha’dan ve onun da Mü’minlerin Annesi Aişe’den rivayet ettiğine göre Resulullah Ensardan bir gencin cenazesine onu cenaze namazını kılmak için davet edilmişti. Hz. Aişe dedi ki Ya Resulallah! Bu cennet serçele rinden bir serçe olan gence ne mutlu, o ne bir kötülük yapmıştır ne de ona yanaşmıştır. Dedi ki. Ya Aişe Yüce Allah daha babala rının sulbündeyken bir-topluluğu Cennet için. Cehennem için de yine bir topluluğu daha babalarının sulbündeyken ayarlamıştır. İşte bu mutluluğun mutlu olacaklar için önceden beliriendiğini; bedbahtlığın da bedbaht olacaklar için önceden belirlendiğini göstermektedir. Nebi buyurdu ki: "Çalışınız herkese kendisi için olan kolaylaştırılır.” Başka Bir Kanıt:: Allah, "Allah kimi doğru yola iletirse o, yolu bulmuştur; kimi saptırırsa onun için bir yol gösteren dost b u l a m a z s ı n , “Allah onunla bir çoğunu saptırır ve bir çoğunu da hidayete erdirir, buyurarak kendisinin saptırdığını ve hidayet verdiğini haber ver miştir. Yine Allah, “Allah zalimleri saptırır; Allah dilediğini ya p a r , ” 3 o b buyurarak “o istediğini yapan”^ ®’ olduğunu haber verm iş tir. Eğer inkar (küfr) onun istediğiyse o halde onu yapar, belider, var eder, bina eder ve icat eder. Allah bu durumu kendi ayetiyle açıklamıştır: “Siz yontuklarınıza mı tapıyorsunuz? Allah sizi ve bu yaptıklarınızı da Allah yarattı.”^'® Onların putlar için yaptıkları ibadetleri dahi Allah’ın yaratığıdır. Allah, “yaptıklarına karşılık olarak,”3" buyurarak onları amellerine göre karşılık vereceğini haber vermiştir. Onların putlara tapmaları ve Rahman’ı inkar etMu'minun/106. 30’ Ba ka ra/ 26. Hud /107. Secde/17.
Kelıf/17. s»» İbrah im/ 27. ■"» Sâffü t/95-9 6.
100
Ebû'IHasan el E ş’arî
meleri aynı şeydir. Eğer onlar bizzat kendileri için belirlemiş ve yapmış olsalardı o zaman Rablerinin belirlemesinde ve yapmasın dan çıkmış olanı yapmış ve belirlemiş olurlardı. Peki Rablerinin beliriemesi, eylemi ve gücünden olmayanı şeyin kendileri için ol ması nasıl caiz olur? Kim bunu ileri sürerse Allah’a acziyet mal et miş olacaktı. Allah, kendisine acizlik mal edenlerin sözlerinden uzak ve yücedir. İnsanların Allah’ın bilmediğini bildiğini ilen sür menin, Allah’ın kendisinin bilmediğini onlara vermesi ve Allah’ı onlara eşit tutması gibi olduğunu görmüyor musun? Aynı şekilde kim insanlann, Allah’ın yapmadığını bildiklerini ve yaptıklarını, gücünün yetmediğine güçlerinin yettiğini ileri sürerse Rahman için tanımadığı güç, sulta ve kuweti onlara tanımış olur. Yüce olan Allah kötülük, yalan, iftira ve aşırılık sahiplerinin sözlerinden uzak ve yücedir. Cevap: Onlara denilir ki kafir, küfrü fasit, batıl ve çelişki olarak mı ya par? Eğer evet derlerse, onlara şöyle sorulur: peki en üstün dine doğru ve iyi olarak inandığı halde nasıl oluyor da fasit, çirkin ve çelişkili olarak yapıyor? Öyleyse bu caiz değildir. Çünkü eğer kişi eylemi gerçek anlamda bilmiyorsa eylem kendi gerçekliğinde ol maz. Tıpkı eylem olarak bilinmediği zaman eylem olmasının caiz olmaması gibi. Bu nedenle Allah’ın küfrü takdir eden olması ve onu küfür olarak, fasit, batıl, çelişkili ve gerçeğin ve doğrunun tersi olarak yaratması gerekmektedir.
27. ŞEFAAT ve CEHENNEMDEN ÇIKMA ÜZERİNE
O
nlara denilir ki Müslüinanlar Resulullah’m şefaat yetkisi ol duğu konusunda icma ettiler. Şefaat kim içindir; büyük gü nah işleyenler günahkârlar için mi yoksa samimi mü’min1er için midir? Eğer büyük günah işleyen günahkârlar içindir derse doğruyu bulmuş olurlar. Eğer va’dedilen Cennet ile müjdelenmiş olan mü’minler içindir derlerse onlara şöyle denir: Eğer Cennet va’dedilmiş ise ve müjdelenmişlerse Allah da vaadinde bulunur. O halde Allah’ın kendi Cennetine koymaları sizce mümkün şefa atin anlamı nedir? Eğer Allah tarafından haketmişlerse ve onlar için gerekli olmuş ise sizin söylediğinizin anlamı nedir? Eğer Allah zerre kadar zulüm yamayacaksa o zaman onların Cennete girme lerinin gecikmesi zulüm olur. Sizin görüşünüze gire şefaatçilerin şefaat dilemesi ondan zulmün olmaması içindir. Fakat Allah ken disine yaptığınız bu iftiralardan uzak ve beridir. Eğer Resulullah’ın şefaat dilemesi Allah’ın onlara fazladan fazilette bulunması içindir, Cennetine girmeleri için değildir derlerse onlara şöyle söy lenir; sizce Allah “inanıp iyi işler yapanların karşılığını eksiksiz olarak verecek ve lütfundan onlara fazlasını da verecektir,” diye rek bunu zaten va'd etmemiş midir? Allah va’dine ters davran maz. Allah'tan şefaat dilemek size göre onun va’dine ters düşme mesi içindir. Bunu söylemeniz bir cehalettir. Makul olan şefaat, cezayı hakedenden cezanın kaldırılması veya birine va’d etmediği bir şeyi ona fazladan vermesidir. Matem ki va’d fazlasını lütfet mek olarak yapılmıştır o zaman buna gerek yoktur. Problem: Eğer Allah’ın "(Allah’ın) razı olduklarından başkasına şefaat et mezler,ayeti hakkında sorarlarsa bunun cevabı sadece kendi sinden razı olanlar için şefaatin var olduğudur. Nebi’nin şefaatinin büyük günah işleyenler için olduğu rivayet edilmiştir. Yine Nebi’den "günahkarlar kesinlikle Cennetten çıkadar,” rivayeti vardır.
28
.
HAVZ ÜZERİNE
M
u’tezile Havz’ı inkar eder. Fakat Nebi’den çok çeşitli ka nallardan ve Ashabdan tartışmasız rivayetler vardır. Affan’ın Hammad Bin Seleme’den, onun da Ali Bin Zeyd’den, onun da Hasan(dan, onun da) Enes Bin Malik’den rivayet ettiğine göre Enes Bin Malik Ubeydullah Bin Ziyad’ın yanında Havz" dan söz etti. O da inkar edip Enes’e iletti. O da: ‘Önemi yok,Vallahi onunla ilgilenirim,’ dedi. Sonra geldi ve ‘Havz hakkında ne dedi niz?’ diye sordu. Ubeydullah, ‘Siz Nebi’nin ondan bahsettiğini duydunuz mu? Ben Nebi’nin böyle böyle dediğini çok kez işittim,’ dedi. Resulullah: “onun yani Havz’ın iki tarafının mesafesi İyle ve Mekke arası veya San’a ve Mekke arası kadardır. Ve kapları gök yıldızlarından çoktur,” buyurdu. Ahmed Bin Hamdullah Bin Yumıs’un, İbni Zaide’den, onun da Abdul Malik İbni Umeyr’den, onun da Cündüb Bin Sufyan’dan rivayet ettiğine göre Cündüb Bin Sufyan demiş ki Resulullah’m, “size Havz’ı bir çok haberde izah ettim,” dediğini duydum.
29. KABİR AZABI ÜZERİNE
u’tezile kabir azabını inkar etmektedir. Bu konuda Nebi’den çok sayıda rivayet vardır. Ashabdan bir kimsenin onu inkar ettiği, reddetiği ve karşı çıktığı rivayet edilme miştir. Bu nedenle Nebi’nin Ashabı arasında bir icmanın olması gerekir. Ebubekir Bin Ebi Şeybe Ebu Muaviye'den, o da A’meş’teri, o da Ebu Salih’ten, o da Ebu Hureyre’den rivayet edildiğine göre Resulullah , “kabir azabından Allah’a sığınırın," buyurdu. Ahmed Bin İshak El-Hazrami’nin Vuheyb’den onun da Musa İbn-i Ukbe’den, onun da Ummu Halid Binti Said Bin El-As’tan rivayet ettiğine göre o demiş ki ben Resulullah’ın “Kabir azabından ko run” dediğini işittim. Enes Bin Malik Nebi’den onun "eğer gizlen memiş olsaydı ben kabir azabı hakkında işittiklerimi size duyur masını Allah’tan dilerdim,” buyurduğunu rivayet eder. Başka Bir Kanıt: Kafirlerin kabirdeki azabını haber veren ayetler de vardır. Al lah’ın ayeti şöyledir: "Ateş, sabah akşam ona sunulurlar. Ve kıya met günü, ‘Firavunun ailesi azabın en çetin olanına giriniz,’ (deni l i r ) . D ü n y a ’da sabah akşam ateşe atılmaktan sonra bir de o sa at gelince onların azabı belirlenecek. Allah buyuruyor ki “biz on lara iki kere azap edeceğiz," Bir keresinden kılıçla, bir kere de kabirlerinde. “Sonra onlar, büyük azaba iletileceklerdir,'^’ ahiret^ te. Allah şehitlerin Allah’ın lütfü ile bu dünyada rızklandıklannı ve faydalandıklarını haber vermektedir. Allah “Allah yolunda öldürü lenleri ölü sanma; Aksine diridirler, Rableri katında rızklanmaktadıdar. Allah’ın , keremiyle kendilerine verdiklerinden sevinçli ola rak, arkalarından henüz kendilerine yetişmeyenlere de korku ol madığına, onların da üzüntüye uğramayacaklarına sevinirler,”^*'^ buyurmuştur. Bu dünya olmadan olmaz. Çünkü yaşayanların he nüz katılmadığı kişiler ölmemiş ve öldürülmemiş olanlardır.
M
Mü’min/46. Te vbe/ 1001.
xevbe/1001. Al-i Inıran/l69-170.
30. HZ. EBU BEKİR’İN HALİFELİĞİ ÜZERİNE
A
llah, “Allah, sizden inanıp da yaradı işler yapanlara va’d et miştir: onlardan öncekileri nasıl egemen kıldıysa, onları da yer yüzünde egemen kılacak ve onlar için seçip beğendiği dinlerini kendilerine sağlamlaştıracak ve korkularının ardından kendilerini bir güvene erdirecektir. Onlar bana kulluk edecekler ve bana hiçbir şeyi ortak koşmayacaklar,”^*'^ “O (Allah’m dinine yardım eden)leri yer yüzünde iktidara getirdiğinizde namazı kılar lar, zekatı verirler, iyiliği emrededer, kötülükten vazgeçirmeye çalışıriarj’’^*®buyurmuştur. Ve “Allah şu mü’minlerden razı olmuş tur ki onlar, ağacın altında sana biat ediyorlardı,buyurarak Muhacirleri, Ensan, ilk Müslümanları ve Biat-ı Ridvan mensupları nı övmüştür. Allah’m övdüğü ve yücelttiği bu kişilerin tamamı Hz. Ebu Bekir-i Sıddık’ın halifeliği üzerinde uzlaşmış ve ona Hz. Muhammed'in halifesi ünvanım vermiş, ona biat etmiş, ona saygı duymuş ve onun üstünlüğüne karar verilmiştir. O bilgi, takva, dü şünce gücü, halkı yönetme ve imam olmayı gerektirecek diğer tüm özellikleriyle toplumun en üstün olanıydı. Başka Bir Kanıt:: Kur’an’da Ebu Bekir Sıddık’ın (Allah ondan razı olsun) halifeliği: Allah Beraat suresinde oturup Nebi’ye yardım etmeyen ve onunla birlikte çıkmaya karşı çıkanlara “De ki siz asla benimle çıkmaya caksınız ve benimle beraber düşmanla savaşmayacaksınız,di yerek Hz. Ebu Bekir’in halifeliğine işaret eder. Başka bir yerde “O geri bırakılanlar, ganimetleri almak için gittiğiniz zaman: ‘Bizi bırakın, sizinle beraber gelelim,’ diyecekler. Onlar, Allah’ın sözü nü değiştirmek istiyoriar,”^^’ yani benimle asla çıkmayın demek istiyor. Sonra, başka bir ayette “Allah önceden böyle buyurdu. Onlar: ‘bizi çekemiyorsunuz’ diyecekler. Hayır, onlar fazla anla mazlar. O geride kalan göçebe Araplara de ki: Siz yakında çok kuvvetli bir kavme karşı savaşmağa davet edileceksiniz, onlarla 3''' Nur/55. Fetih /15. Fetih/15.
3'“ Hac/41, 320 Te vb e/ 83.
Dinin İnanç İlkeleri
105
dövüşürsünüz, veya onlar Müslüman olurlar. Eğer itaat ederseniz, Allah size güzel bir karşılık verir; yok eğer önceden döndüğünüz gibi yine dönerseniz, size acı bir şekilde azap eder”’^^^ buyurdu. Burada Allah’ın kendisine “De ki siz asla benimle çıkmayacaksı nız ve benimle beraber düşmanla savaşmayacaksınız,”^-^ dediği davetçi Nebinin dışında biridir. Ve Allah, Fetih suresinde “Allah’ın sözünü değiştirmek istiyorlar, ”5^“* buyurmuştur. Allah bununla on ları Nebi ile savaşa çıkmalarını yasakladı. Ve onların savaşa onunla çıkmalarını Allah’ın kelamını değiştirme olarak nitelendir di. O halde bu durumda onları savaşa çağıran kişinin onu pey gamberinden sonra savaşa çağıran bir davetçi olması gerekir. İn sanlar onların Farisiler olduğunu söyledi; Yemame halkı olduğu söylendi. Bu nedenle Hz. Ebu Bekir Sıddık onlarla savaştı ve on larla savaşa çağırdı. Eğer Rumlar olsaydı Hz. Ebu Bekir onlarla da savaştı. Eğer Farisiler'ise Hz. Ebu Bekir zamanında onlarla da sa vaşıldı. Ve Hz. Ömer ondan sonra savaşa devam etti. Onları yok etti. Eğer Ömer’in halifeliği gerekliyse Ömer'in halifeliği gerekli olduğu gibi Ebu Bekir'in halifeliği de gereklidir. Çünkü Ömer ona halifeliği vermişti. İşte Kur’an Sıddık’ın ve Faruk’un (Allah ikisin den razı olsun) halifeliğine işaret etmektedir. Eğer Hz. Resulullah’tan sonra Ebu Bekir’in halifeliği gerekli olmuşsa onun Müslü manların en üstünü olması gerekir. Allah ondan razı olsun. Başka Bir Kanıt:: Hz. Ebu Bekir Sıddık’ın halifeliği konusunda ittifak vardır. Sıddık’ın halifeliğine işaret eden şeylerden biri de Müslümanların ta mamının ona tabi olması ve ona destek vermesi ve ona ‘Ey Allah Resulünün Halifesi’ demesidir. Biz Ali’nin ve Abbas’ın (Allah on lardan razı olsun) ona biat ettiklerini ve halifeliğinin onayladıkla rını gördük. Rafiziler, Hz. Ali’nin halifeliğe tayin edildiğini, Ravendiler ise Abbas’ın halifeliğe seçildiğini söylediler. İnsanlar arasın da halifelik konusunda sadece üç şey vardır. Onlardan bazıları: Nebi’nin Sıddık’ı halifeliğe seçtiğini ve böylece Hz. Muhammed’den sonra Halife olduğunu söyler. Bazıları da Ali’nin halife olduğu görüşündedir. Bir diğeri de Resulullah'tan sonra halifenin Abbas olduğunu söylemiştir. Ebu Bekir Sıddık’ın halife olduğunu söyleyenler Müslümanların görüş birliğine ve tanıklığına uymuş tur. Sonra biz Ali'nin ve Abbas’ın ona biat ettiklerini görmekteyiz. Onların ikisi de halifelik konusunda birleşmişlerdir. Böylece onun 3^ Fetih/15-16. 3«.-Feth/15.
Tevbe/83.
106
Ebû'IHasan elEş’arl
Nebi’den sonra halife olması Müslümanların icmasıyla zorunlu ol du. Birinin Ali ve Abbas’ın dışarıya karşı görüşlerini gizlediğini söylemezi caiz değildir. Eğer bu biri için mümkün olsaydı icma da gerçekleşmezdi. O zaman birinin bunu Müslümanların bütün icmaları için söylemesi mümkün olur. Bu ise icmanın kanıt olma özelliğini yok eder. Çünkü Allah icma konusunda insanların gizli (batın) düşüncelerine değil onların bilinen (zahir) düşüncelerine uymamızı istemiştir. Eğer durum böyleyse o zaman Ebu Bekir Sıddık’ın halifeliği üzerinde icma ve ittifak oluşmuştur. Eğer Sıddık’ın halifeliği sabit olmuşsa Faruk’un da halifeliği kesinleşmiş olur. Çünkü Sıddık onu imam olarak belirledi, atadı ve onu halife lik için önerdi. Faruk, Sıddık’tan sonra onların en üstünüydü. Ömer’den sonra Osman’ın da halifeliği Ömer’in belirlediği, kendi sini hatırlatan ve onun fazileti ve adaleti konusunda icma eden ve ondan razı olan şura ashabının belirlemesi ile kesinleşti. Böylece Osman'dan sonra Ali’nin halifeliği (Allah onlardan razı olsun) de sahabenin elh-i hal’ ve akd tarafından onu atayanların atamasıyla kesinleşmiş oldu. Çünkü şura meclisinden hiç kimse o zaman onun dışında birini önermedi. Onun üstünlüğü ve adaleti konu sunda herkes uzlaştı. Onun kendinden önceki halifelerin başa geçmesi durumunda geride durması doğruydu. Muhtemelen o kendisinin başa geçme zamanı olmadığını düşünmüştür. Fakat di ğer halifelerin vakti geçince kendisi için istedi. Belki de onun vak ti gelmişti. Sonra kendisine sıra gelince ilan edildi ve ortaya çıka rıldı. Kendinden önce geçmiş olan halifelerden asalet ve olgun lukta geri kalmadı. Adil halifeler Rablerinin kitabına ve nebileri nin sünnetine uyarak olgunluk ve doğrulukla davrandılar. Bu dört imamın (Allah onlardan razı olsun) adaleti ve üstünlüğü konusun da icma vardır. Sureyh İbni Nu’man’ın Haşrec Bin Nebate’den, onun da Said İbni Camhan’dan, onun da Sefine’den rivayet ettiğine göre Resulullah şöyle buyurmuştur: "Benim ümmetimde halifelik otuz yıldır. Bundan sonra saltanata dönüşür.” Sonra Sefine bana dedi ki: Ebu Bekir’in halifeliğini, Ömer’in halifeliğini, Osman’ın halifeliğini ve Ali İbni Ebu Talib’in halifeliğini hesapla dedi. Ve bunun otuz yıl ettiğini gördüm. Öyleyse bu dört imamın (Allah onlardan razı ol sun) halifeliğine işaret eder. Fakat Ali, Zubeyr ve Aişe (Allah on lardan razı olsun) arasında geçen şey yorum (te’vil) ve içtihat ile ilgilidir. İmam Ali ve onların hepsi içtihat ehlidir. Peygamber ojıların Cennetlik olduğuna tanık olmuştur. Bu da onlann tamamının
Dinin İnanç İlkeleri
107
içtihatlarında haklı olduğuna işaret eder. Aynı şekilde Ali ve Muaviye (Allah onlardan razı olsun) arasında meydana gelen olay da tevil ve içtihat ile ilgilidir. Sahabenin tamamı din konusunda gü venilir ve töhmetten uzak olan imamlardır. Allah ve Resulü onla rın tamamını övdü ve onların onudandırmamızı, yüceltmemizi, saygı duymamızı ve onları saygısızlık etmek isteyenlerden koru mamızı emretmiştir. Allah onların tamamından razı olsun. Biz söz ve haber olarak uzlaşmayı seçtik. Başta da sonda da Allah’a şü kürler olsun.
KİTAPTA GEÇEN KELAM TERİMLERİ
Ahiret Ahlak Arş A shâb
Kıyametin kopmasından sonra başlayan ve sonsu za dek sürecek olan cennet ve cehennem hayatı demektir. ; Bir kişinin iyi veya kötü diye nitelendirdiği değer ler sistemi ve bu değerlerin yol açtığı eylemlere denir. : Mecazî anlamda, İlahî hükümranlık tahtı demektir. ; Sahabe de denir. Hz. Muhammed’i görüp ona ina nan ve sohbet eden mü’minlere denir. Tekil hali
Snhib'dir.
A yet
: Kur’an’da durak işaretleri arasında yer alan cümle
veya ifadelere denir. : Dinin aslından olmadığı halde sonradan dine so Bid'at . kuşturulmuş inanç ve eylemlere denir. : Yapılması dine göre yasak olmayan şey demektir. Cniz ; Cehm b. Safvan tarafından kurulan bir mezhebin Cehmiyyc adıdır. Bu mezhebe göre Allah'ın kendinden ba ğımsız sıfatlan yoktur. Allah görülemez. Kur ‘an yaratılmış bir varlıktır. Cehennem : Kafirlerin sürekli kalacakları ve azap görecekleri yere denir. : Mum'inlerin sürekli kalacağı ve mutluluk süreceği Cennec yere denir. D eccal : Kıyamete yakın dönemde ortaya çıkılacağına ina nılan garip bir yaratık. Ehl-i Hal ve A kd : Yönetimd eki kişileri seçm e ve yönetimd en alma yetkisi olan bilgniler sınıfı demektir. Ehl-i Sünnet : Hz. Muhammed’in sünneti ile sahabe ve onların yolunda olanlara verilen isimdir. : Günahkar demektir. Fasık : Yok olmak, insanın kendi vadığından soyutlanarak Fena Allah’a varmasma denir. H aber- i Mütevatir : Yalan için birleşip hab er uyduram ayacak kadar çok olan kişilerin aktardığı haber demektir.
110
Halife Hururiye İ cma
İ ctihad İ man İ mam/İmamet İstiva K abi r A zabı K ader Kaderiye Mecusilik Mesh Mi 'rac Mi zan M u’tezile
M ünker Neki r Mürci e Müteşabi h N ebi Ravi R ecm
Ebû'lHasan elEş'arî Hz. Muhammed’in ölümünden sonra onun devlet başkanlığı görevini yerine getiren kişiye denir. Hz. Ali'ye kızıp ondan ayrılıp Hurura’da toplanan gruba verilen isim. İlk Harici mezheplerindendir. Sözcük anlamı, birleşme, anlaşma ve uzlaşma de mektir. Terim anlamı ise bir dönemde yaşayan bü tün Müslüman bilginlerden hiç birinin itiraz etme den bir konu hakkında düşünce birliğine varması demektir. Mevcut yaklaşımlardan farklı olarak yeni bir dini yargı ortaya koymaktır. İnanmak Hz. Muhammed’in vefatından sonra mü’mirüer ida re etmek üzere onun yerine geçen halifeye denir. Yer kaplama demektir. Allah’ın Arş'ı kaplaması de mektir. Öldükten sonra kıyamete kadar kabirde görülece ğine inanılaiı cezadır. Allah’ın her şeyi ezelde nasıl olacağını bilmesi ve takdir etmesine denir. İnsanın yaptığı eylemlerden sorumlu olduğunu ka bul eden özgürlükçü mezhep. Ateşe tapanların, Zerdüşt’ün dini. Dokunmak. Abdestte ıslak elimizle dokunmaya denir. Hz. Muhammed’in Allah katma çıkması. Mahşer günü sevap ve günahların tartılacağına inanılan tartı. İslâm tarihinde ortaya çıkan mezheplerden biridir. Sözcük anlamı uzaklaşmak, ayrılmak demek olan Mu’tezile mezhebinin kurucusu, Vâsil b. Ata’dır (öl. 131/748). Bu mezhebin temel niteliği yazgıyı inkar etmesi ve akla dayalı bir din teorisi kurmaya çalışmasıdır. Ölümden sonra sorular soran meleklere denir. Büyük günah işleyen kişinin mü’min kalıp dinden çıkmayacağını ileri süren mezheptir. Kur’an ve Hadiste bir den fazla anlamı olan veya anlamı açık olmayan sözcük veya ifadeler. Peygamber. Bir hadisi veya bir olayı aktaran ve rivayet eden kişiye denir. Zina yapan kişilerin taşlanarak öldürülmesi cezası na denir.
