Čedomir Karović Milivoj Vučanović
IBA i Na tura 2 000 u jugoistočnom B a n a tu
BirdLife
Ekološko udruženje Avalon - Vršac
Important Bird Area
Gnezdo vlastelice (Himantopus himantopus) Natura 2000 vrste, foto: Vučanović Milivoj
NATURA DAY, foto: Dimitrijevski Goran
E
kološko udruženje Avalon je realizovalo projekat Od IBA područja ka Naturi 2000 u okviru šireg projekta Partnerske akcije za zaštitu biodiverziteta u regionu Zapadnog Balkana – podrška organizacijama i razvoj part nerstva kroz projekte koji zajednički sprovode Mladi istraživači Srbije, Sunce iz Hrvatske i Green Home iz Crne Gore uz saradnju WWF DCP (Svetski fond za prirodu - Dunavsko–karpatski program), uz podršku Evropske komisije. Projekat EU Avalon se bavio problemom nedovoljne promovisanosti IBA područja (Zna čajno područje za ptice) i evropske ekološke mreže Natura 2000, kao i neinformisanošću jav nosti o značaju ovih područja i neophodnosti promene odnosa prema njima. Cilj projekta je bio aktuelizovanje značaja IBA i Natura 2000 područja u javnosti i među stručnjacima i razvijanje koherentnosti eko loških NVO-a. Posebni ciljevi bili su promocija IBA po dručja, kontinuirano upoznavanje sa prirodnim vrednostima jugoistočnog Banata (Vršačkih planina, Deliblatske peščare, doline reke Karaš, Dunava) i ekološke mreže Natura 2000, kroz izradu plakata, postavljanjem informativnih tabli na ulazu u IBA područje Vršačke planine i održavanjem manifestacije NATURA DAY na Dan zaštite životne sredine. Pripremne radnje za iniciranje područja Natura 2000 u jugoistočnom Banatu ostva rene su i istraživanjima eko tima koji je utvrdio i predlaže javnosti i stručnim ustanovama prostore u kojima treba inicirati formiranje Natura 2000 područja, prema već postojećim međunarodnim vrednostima, statusima (IBA, IPA, PBA, Ramsar, Emerald, MAB i dr.) a koji su već označeni u jugoistočnom Banatu. Rezultat rada eko tima je i ova brošura koja sadrži kra tak prikaz mnogobrojnih i raznih staništa, bilja ka i životinja Vršačkih planina, Vršačkih Ritova,
P ro j e ka t O d I B A pod r u č j a
Natura non facit saltus priroda ne čini skokove
Briga i odgovornost za očuvanjem biodiverziteta i prirode ni međunarodno pitanje te se na tlu Evrope
Značajno područje za ptice IBA (eng. Important Bird Area) je područje koje je pro glašeno kao međunarodno važno stanište za očuvanje populacija divljih ptica. IBA prostori predstavljaju osnov za proglašenje Područja posebne zaštite - SPA područja (eng. Special Pro tection Areas - SPA). Zbog toga je bitno očuvati ih i dati im odgovarajuću važnost u javnosti, što do sad nije bio slučaj, a ovim projektom se to čini. Pored IBA, osnov za uspostavljanje NATURA 2000 čine i Značajna područja za biljke - IPA područja (eng. Important Plant Area).
NATURA 2000 je ekološka mreža po sebnih područja očuvanja prirode u Evropskoj Uniji i predstvalja osnov politike zaštite prirode. Sastoji se od Posebnih područja očuvanja - SAC područja (eng. Special Areas of Conservation - SAC), koja su zemlje članice proglasile u skladu sa Direktivom o staništima iz 1992. godine i Područja posebne zaštite (SPA) koja se proglašavaju na osnovu Direktive o pticama iz 1979. godine. Cilj mreže je da osigura dugotrajni opstanak najugroženijih vrsta i staništa u Evropi.
Plakat i tabla IBA područja, foto: Dimitrijevski Goran
ka Naturi 2000
doline reke Karaš, Deliblatske peščare i Dunava, a koje se mogu naći u okviru evropske eko loške mreže Natura 2000. Film o toku projekta, manifestaciji NATURA DAY, promociji IBA područja, radu eko tima i potencijalnim Natura 2000 područijma imaće informativni, saznajni, stručni, kulturni i obrazovni efekat i izvan jugoistočnog Banata. Želja nam je bila da iniciramo kandidaturu ovih područja u okviru procesa uspostavljanja ekološke mreže Natura 2000, odnosno da se određeni delovi prirode jugoistočnog Banata prepoznaju kao potencijalna Natura 2000 područja s obzirom na ukazanu neophodnu potrebu pravne zaštite na međunarodnom nivou, a kroz ekološku mrežu Natura 2000.
ije više pitanje samo pojednih država već je odavno postalo e ono rešava kroz sistem Natura 2000.
Kako je sve počelo? Ideja da se kandiduju određena područja u jugoistočnom Banatu za ekološku mrežu Natura 2000 nastala je na osnovu IBA statusa nekih od njih, budući da je zaštita prirode započeta zaštitom ptica. Prikazane su samo neke od brojnih vrsta ptica koje se nalaze na spisku IBA područija i Direktive o pticama Evropske Unije. BirdLife
Important Bird Area
Orao belorepan
(Haliaeetus albicilla)
Orao belorepan na gnežđenju je prisutan u Deliblatskoj peščari i Labudovom Oknu sa 2-3 para. Na hranilištima Vršačkih planina je redovno prisustvo jedinki različitih starosti. Tokom zime povećana je koncentracija ovih ptica na Labudovom Oknu i Dubovačkom Ritu. U graničnim delovima istraživanog područja gnezdi se do 7 parova. BirdLife
Important Bird Area
Orao žabar, kliktaš Orao kliktaš je u prošlosti bio najčešći orao južnog Banata. Polovinom prošlog veka brojnost je počela naglo da opada zbog nestajanja sta ništa, trovanja... Prvo novije gnežđenje zabele ženo je 2009. godine u IBA Vršačke planine gde je potvrđeno gnežđenje jednog para dok je istraživanjima utvrđen još jedan par koji se vero vatno gnezdi na IBA Vršačke planine.
(Aquila pomarina)
Important Bird Area
BirdLife
Orao zmijar
(Circaetus gallicus) Mladunac orla zmijara (Circaetus gallicus) i odrasla ptica u letu na Vršačkim planinama foto: Vučanović Milivoj
Na gnežđenju u Vojvodini, orao zmijar je jedino zastupljen na IBA Vršačke planine i IBA Deliblatska peščara. Na Vršačkim plani nama zabeleženo je najviše 3 para dok se za Deliblatsku peščaru pretpostavlja da se gnezdi do 5 parova. Ovaj grabljivac ima specijalizovan način ishrane, pretežno se hrani gmizavcima, naročito zmijama. Za opstanak orla zmijara neophodno je očuvanje različitih i mozaičnih staništa (Mali Rit, Selište, stepski pašnjaci...) kojima se odlikuje okolina Vršačkih planina i Deliblatske peščare. Od 1999. godine se redovno prati gnežđenje i utvrđena je stabilnost i vitalnost populacija u IBA Vršačke planine.
Patuljasti orao (Hieraaetus pennatus) Početkom 2000-tih patuljasti orao se pojavio u Deliblatskoj peščari, najpre na području Malog Peska (okolina Dupljaje i Grebenca). Pretpostavlja se da je njegovo prisustvo u vezi sa hranidbenom bazom stepskih, šumostepskih i šumskih očuvanih staništa. Istovremeno je posmatran u preletu na području Vršačkih planina. Poslednjih godina broj posmatranja je povećan, te se zapaža i u reproduktivnom periodu. U Deliblatskoj peščari nije potvrđeno gnež đenje ali ovi i mnogi drugi pokazatelji (terito rijalno ponašanje, intenzivno prisustvo u vreme razmnožavanja) navode na pomisao da se najverovatnije gnezdi.
BirdLife
Important Bird Area
BirdLife
Important Bird Area
Siva vetruška
(Falco vespertinus)
Na području Selišta i Vršačkih Ritova je zabeleženo gnežđenje dok se na teritoriji Malog Rita može videti u potrazi za hranom i u seobi. Na Deliblatskom pesku zabeležena je u vreme seobe i postoji pretpostavka da se tokom 2000. godine gnezdila u Malom Pesku.
BirdLife
Important Bird Area
Osičar (Pernis apivorus) Osičar je prisutan na gnežđenju u oba IBA područja jugoistočnog Banata - Vršačke planine i Deliblatska peščara. Tipična je šumska vrsta, ali često hranu traži na otvorenim staništima. Procenjuje se brojnost do 5 parova na Vršačkim planinama, a u Deliblatskoj peščari nešto veći broj parova.
BirdLife
Important Bird Area
Stepski soko (Falco cherrug) Do 7 parova stepskog so kola prisutno je na gnežđenju u široj okolini IBA Vršačke planine i IBA Deliblatska peščara. Njihova brojnost je poslednjih 50 godina značajno smanjena u čitavoj Srbiji. Glavni razlog nestajanja stepskog sokola je preoravanje stepskih pašnjaka na kojima su živele tekunice, glavni izvor hrane ove vrste, kao i upotreba raznih otrova u poljoprivredi.
Mladunac velike ušare - buljine (Bubo bubo) u Dubovačkom Ritu na obodu Deliblatske peščare, foto: Vučanović Milivoj
Velika ušara - buljina
(Bubo bubo)
BirdLife
Important Bird Area
Jedini pisani podatak u poslednjih 130 godina o gnežđenju velike ušare u Vojvodini potiče iz Deliblatske peščare (2009. godina). Procenjuje se da je prisutno najviše do 3 para na obodnim područijma Deliblatske peščare. Na Vršačkim planinama se redovno pojavljuje ali do sada nije zabeleženo gnežđenje.
Šumska šljuka
(Scolopax rusticola) Šumska šljuka (Scolopax rusticola)Vršačke planine su najveće gnezdilište u Vojvodini foto: Vučanović Milivoj
Na Vršačkim planina ma je redovna gnezdarica i jedino potvrđeno gnezdi lište ove vrste u Vojvodini. Tokom ranog proleća mo guće je u sumrak posma trati svadbeni let mužjaka na šumskim proplancima.
BirdLife
Important Bird Area
BirdLife
Important Bird Area
Dugorepa uralska sova
(Strix uralensis)
Od 1998. godine ubraja se u gnezda rice Vršačkih planina i Vojvodine. U početku je brojnost populacije bila do 2 para da bi se aktivnim merama programa zaštite broj parova podigao do 9 zabeleženih. Sada se ova vrsta sove u 95% slučajeva gnezdi u postavljenim kućicama.
BirdLife
Important Bird Area
Vodomar (Alcedo atthis) Zastupljen je na svim vodenim stani štima gde ima dovoljno sitnih riba. Naročito je zastupljen na Karašu i Neri.
Fotografijama i propratinim tekstom prikazane su samo neke od brojnih vrsta biljaka i životinja kao i tipova staništa od interesa za zajednicu, čije očuvanje zahteva određivanje posebnih područja očuvanja, a koja se na osnovu prisustva vrsta i staništa odnosno postojećih statusa (IBA; IPA; Ramsar; Emerald i dr.) u jugoistočnom Banatu mogu prepoznati i postati deo ekološke mreže Natura 2000.
Mali Rit Mali Vršački Rit predstavlja veoma važno stanište mnogim biljkama i životinjama budući da je funkcionalno neraskidivi deo Vršačkih planina čineći prehrambenu bazu svih ptica grabljivica koje se gnezde na Vršačkim planinama, a uglavnom love u Malom Ritu. Izuzetno je važno mesto reprodukcijе i ishranе mnogih vodezemaca i gmizavaca (žaba i zmija), koji u prolećnom i jesenjem periodu cirkulišu između sa Vršačkih planina ka Malom Ritu i obrnuto. Očuvanjem, zaštitom i unapređenjem ovog staništa kroz program Natura 2000 obezbedilo bi se očuvanje samog staništa i samim tim mnogih Natura 2000 vrsta koje su evropski ugrožene.
BirdLife
Important Bird Area
Vršačke planine
Osnov za moguće proglašenje Vršačkih planina kao Natura 2000 područja nalazi se u već postojećim statusima. Status IPA područja zavređuje prisustvom brojne flore i biljnih zajednica kao što su npr. šume plemenitih lišćara sveze Fraxino-Acerion i njenih fitocenoza; mešovitih šuma plemenitih lišćara - gorskog javora, javora mleča i belog jasena. Na nacionalnom nivou ova staništa Vršačkih planina su zaštićena u okviru zaštićenog prirodnog dobra Predeo Izuzetnih Odlika “Vršačke planine“ u I stepenu zaštite i ta staništa su ona koja mogu podpasti pod mrežu Natura 2000 i time doprineti uspešnijoj zaštiti prirode.
Ovakav tip staništa nalazi se u Dodacima Direktive o staništima i može se prepoznati kao Natura 2000 područje. Na taj način predlaže se ovo područje za nacionalnu listu predloženih staništa od interesa za zajednicu - pSCI (proposed Site of Community Interest) koja će daljim postupkom dostići status posebnog područja očuvanja (SAC - Special Area Conservation) i taj način biti osnova za uspostavljanje ekološke mreže Natura 2000 u jugoistočnom Banatu. U pomenutom Emerald, IBA i IPA po dručju, i na osnovu toga potencijalnom pSCI, SAC i Natura 2000 području Vršačke planine, u mnogim njenim šumama hrasta kitnjaka (Quercus petraea) karakteristično je stalno prisustvo submediteranske vrste oštre kostrike (Ruscus aculeatus). Zajedno sa srodnom vrstom, mekom kostrikom, vepri nom (Ruscus hypoglossum) predstavljaju biljke koje su zakonom zaštićene na nacio nalnom nivou, a kao Natura 2000 vrste i na evropskom, zbog nerazumnog korišćenja za izradu venaca i buketa, kao ukrasa. BirdLife
Important Bird Area
U slučaju sukoba interesa, nesavesnog, neodgovornog i nerazumnog ponašanja i korišćenja, sistem Nature 2000 poseduje mehanizme za rešavanje poteškoća služeći se, pri tom, strogim i izvršnim pravnim aktima Evropske Unije. Velika hrastova strižibuba (Ceram byx cerdo) živi u drvetu hrastova i može da izazove znatne štete fiziološke i tehničke prirode te ima ekonomski značaj, dok na drugoj strani, kao i svaka vrsta, ima ekološki značaj za očuvanje biodiverziteta. Alpska strižibuba (Rosalia alpina) je jedna od naših najlepših strižibuba. Za razliku od velike hrastove strižibube, nema ekonomski značaj, dok se na spisku Doda taka Direktive o staništima nalazi pod po sebnom oznakom kao prioritetna vrsta za očuvanje i zaštitu.
Vatreni bukač (Bombina bombina) je zaštićen Bernskom konvencijom (Appen dix II, strogo zaštićena vrsta) i evropskom direktivom o zaštiti staništa i vrsta (Annex II, IV) i vrlo čest u Malom Ritu i okolini.
Područje doline reke K a r a š k o d S t r a ž e Ovaj prostor je već zaštićen na nacionalnom nivou kao Spomenik prirode Straža. Prirodnu vrednost predstavlja stara očuvana šuma hrasta lužnjaka, poljskog jasena i graba (Carpino-Fraxino-Quercetum roboris) okružena ostacima stepskih pašnjaka. Budući da se ovakav tip staništa nalazi u Dodacima Direktive o staništima, može biti Natura 2000 područje.
Zagajička brda i Dumača Lesna terasa jedinstvena u Evropi. Brda obrasla stepom i delimično šumom bele lipe (Tilia argentea) sa krupnolisnim meduncem (Quercus virgiliana) kao autohtona šumska vegetacija već predstavljaju IPA područje a i potencijalno Natura 2000 budući da je celo područje Deliblatska peščara i IBA područje, PBA, Ramsarsko područje, Emerald područje i MAB područje (Man And Biosphere).
BirdLife
Important Bird Area
Mali Pesak Ono što je Mali Rit za Vršačke planine, to je Mali Pesak za Deliblatsku peščaru – jedna od najvećih prehrambenih baza mnogih ptica grabljivica Deliblatske peščare. Zahvaljujući intenzivnom pašarenju ovo stepsko stanište je sačuvano.
BirdLife
Jedna od stepskih životinja - sisara koja se nalazi na spisku Dodataka Direktive o staništima a čija populacija je veoma brojna i vitalna u jugoistočnom Banatu je tekunica (Spermophilus citellus) kao i slepo kuče (Spa lax leucodon). Deliblatska peščara sa oko linom predstavlja jedno od najbogatijih pod ručja sa tekunicama u ovom delu Evrope. Uporedo sa započetom zaštitom Malog Peska na nacionalnom nivou, na ovaj način, projektima od strane organizacija građanskog društva, započinje se i međunarodna zaštita kroz koncept ekoloških mreža kao što su Emerald i Natura 2000. Na peskovitim dinama i valovima obrazovane su zajednice i staništa kleke sa belom topolom (Junipero-Populetum albae). Drveće se na ovim staništima uglavnom javlja na grebenima i severnim ekspozicijama dok su ravni i blago nagnuti položaji pod travom - stepom. Ovakava staništa su retkost u Srbiji i u Evropi te su prepoznata za očuvanje i mogući su deo ekološke mreže Natura 2000.
“... ivova Dunava, d „ poju eNa s pske rek čare vro ske peš e e ć p Najve eće evro atske, ije, l najv Delib - Panon ta. izije – Karpa n e ć najve h planina ći najve
Important Bird Area
Brandibul, Rošijana, Crni Vrh, Rujeve Urvine, Bara Đurica, Labudovo Okno, Dubovački Rit, Dragićev Hat su samo neka od staništa Deliblatske peščare koja imaju posebne prirodne vrednosti i lepote i mogu se uključiti u Natura 2000. Ograđeno lovište i lovno-uzgojni centar Dragićev Hat predstvalja je dan od očuvanih ostataka nekada šnjih predela divljine kakvi su nekad bili zastupljeni širom peščare. Raznovrsnost staništa na malom prostoru počev od šuma hrasta lužnjaka i bele topole sa poljskim jasenom, do stepe obrasle klekom, bara i močvara kod Dunava čine ovaj prostor posebnim i nameću potrebu za očuvanjem na evrop skom nivou kroz pro gram Natura 2000.
Pristupom novih zemalja članica, spisak retkih i ugroženih biljaka i životinja i nji hovih staništa u Dodacima Direktive o pticama i Direktive o staništima se proširuje. Smatramo da su ovo samo neke od mnogobrojnih vrsta jugoistočnog Banata koje će se naći na budućim spiskovima Direktiva za zaštitu prirode Evropske Unije. Zlatni ljiljan (Lillium martagon) označena kao prirodna retkost Srbi je, na Vršačkim planinama raste na više lokaliteta. Žbunasta mišljakinja (Minuar tia hirsuta ssp. frutescens) – posebne, male i krajnje ugrožene populacije rastu fragmentalno na ostenjacima od gnajsa širom Vršačkih planina. Po menuti ostenjaci su poseban geološki oblik i predstavljaju jedino stanište ove vrste u Srbiji.
BirdLife
Banatski glavoč (Echinops banatica) foto: Vučanović Milivoj
Important Bird Area
Žbunasta mišljakinja (Minuartia frutescens) foto: Vučanović Milivoj
Degenova kockavica (Fritillaria degeniana) na Vršačkim planinamam, foto:Vučanović Milivoj
Članovi eko tima bilu su: Vučanović Milivoj - koordinator Karović Čedomir - rukovodilac projekta Samuilov Slađana Verovski Suzana Radeka Bojan Avramović Krunoslav Višekruna Ivana Nikolić Goran Vlajić Ilija Đorđević Ivan
• • •
•
• • •
•
• •
Ekološko udruženje Avalon je organizacija civilnog društva osnovana 04.02.2003. godine sa sedištem u Vršcu. EU Avalon je posvećen vrednostima životne sredine, ljudskim pravima i slobodama, principima tolerancije, uvažavanju razlika, multikulturalnosti i solidarnosti. Misija naše organizacije sastoji se u doprinosu zaštiti životne sredine u Južnom Banatu, ali i daleko šire; podizanju ekološke svesti stanovništva i podršci revitalizaciji društva, njegovoj humanizaciji, sa naglaskom na gajenju razumevanja i tolerancije među različitim etničkim zajednicama i konfesijama. Vizija kojoj smo posvećeni jeste ekološki svesno društvo, koje uspešno unapređuje stanje životne sredine; koje poštuje ljudska prava, uvažava civilne inicijative, gaji duh razumevanja, tolerancije i saradnje među različitim etničkim zajednicama i pripadnicima različitih konfesija. EU Avalon je do sada organizovao sedam Eko kampova. Realizovao je serijal ekoloških TV emisija, pod nazivom EKO-BUMERANG, kao i serijal ekoloških radio emisija pod nazivom EKO-METAR. Članovi smo elektronske mreže ekoloških udruženja VOLVOX, Natura 2000, Resurs centri O.K.O. i Klimatskog foruma. Od 2007. godine EU Avalon je učestvovao u ЕАR-ovom programu prekogranične saradnje: Rumunija – Srbija, kao partner rumunskom OCD-u Activity iz Rešice. Tokom 2008. je realizovan projekat Civilna inicijativa zaštite parkovskih površina, šuma i drvoreda, koji je podržala Misija OEBS-a u Srbiji. U toku 2010. godine je, u okviru IPA programa prihvaćen projekat promovisanja upotrebe bicikla kao ekološkog prevoznog sredstva za koji smo konkurisali kao partneri rumunske organizacije Bike attack. Fond za zaštitu životne sredine opštine Vršac, takođe je, 2010. godine odlučio da podrži naš projekat Reciklaža EKOnomska emancipacija. Od aprila do septembra 2011. realizovali smo projekat kojem je posvećena ova brošura, a od polovine ove godine se sprovodi projekat Jačanje kredibiliteta javnosti i životna sredina, koji je podržala Misija OEBS-a u Srbiji. (www.ekoodluka.info) U EU Avalon ima oko 150 članova, među kojima su ekolozi, biolozi, ornitolozi, poljo privredni inženjeri, šumarski inženjeri, mašinski inženjeri, tehnolozi, hemičari, informa tičari, sociolozi, turizmolozi, novinari, kamermani, dizajneri, muzičari, vajari, slikari, ljubitelji prirode i više od 30 aktivnih volontera.
Predeo u jugoistočnom delu Deliblatske peščare foto: Vučanović Milivoj
Divlja mačka na Vršačkim planinama foto: Vučanović Milivoj
Sve fotografije u publikaciji su napravljene na autentičnim lokacijama.
IBA tabla u podnožju Vršačkih planina foto: Dimitrijevski Goran
Important Bird Area
Mladi istraživači Srbije
Sunce - Hrvatska
GreenHome - Crna Gora
for a living planet WWF - World Wide Fund For Nature
Dizajn i priprema: Goran Dimitrijevski - www.Semiramida.co.rs / Štampa: TULI štamparija
BirdLife
BirdLife
Important Bird Area
Na koricama: Pogled na Vršačke planine sa oboda Deliblatske peščare foto: Vučanović Milivoj
