Hatha Yoga Pradipika
-1-
Sanskrit text of Swami Swatmaram’s
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
-2-
HATHA-YOGA PRADIPIKA: AN INTRODUCTION Yoga Yoga (Sanskrit:
यग ),
which literally means 'union' is a group of ancient Indian
spiritual practices or disciplines of asceticism and meditation which are thought to lead to spiritual experience and profound understanding or insight into the nature of existence. Yoga integrates mind, body and soul to achieve a state of enlightenment or oneness with the supreme truth. Major Hindu texts discussing different aspects of yoga include the Upanishads, the Bhagavad-Gita, the Yoga Sutras of Patanjali, the Hatha Yoga Pradipika, the Gherand Samhita and the Shiva Samhita. The philosophy of yoga is universal and is not confined to any religion, nor does not it require any specific belief system to participate. Due to its oral transmission of sacred texts and the secretive nature of its teachings, it is difficult to trace roots of Yoga. The word yoga was first mentioned in the oldest sacred texts, the Rig Veda. The early writings on yoga were transcribed on fragile leaves ( bhoj patra). patra). Yoga was slowly refined and developed by the Brahmins and Rishies who documented their practices and beliefs in the Upanishads. Patanjali' Patanjali's Yoga-Sutras, Yoga-Sutras, the first systematic presentation of yoga, were written some time in the second century. Patanjali organized the practice of yoga into an 'eight limbed path' (astang (astang Yoga) Yoga) containing the steps and stages towards obtaining Samadhi. Patanjali is considered the father of yoga and his Yoga-Sutras still influence modern yoga. Much after Patanjali wrote yoga-sutra, in fifteenth century, Swami Swatmaram wrote classical text entitled ‘Hatha ‘ Hatha Yoga Pradipika’ Pradipika’ (which literally means ‘throwing light on Hatha Yoga’). It elaborates on techniques to cleanse the body and mind to break the knots that bind us to our physical existence. The book is divided in four parts: part one focus on asana, part two on kriyas and Pranayam; part three on Mudra and part four on Samadhi. Asana Asana is defined as ‘posture’; its literal meaning is 'seat'. Originally, the asana served as stable postures for prolonged meditation. More than just stretching, asana open the energy channels, chakras and psychic centers of the body. Asana purify and strengthen the body and control and focus the mind. Asana is one of the eight limbs of classical Yoga, which states that asana should be steady and comfortable, firm yet relaxed. Pranayam is composed of two Sanskrit words, Pr āna, life force, or vital energy, particularly, the breath, and āyāma, to lengthen or extend. In Yogic language, it means control of the life force (prana) but in popular terms it can be described as 'breathe control'. Bandha are energy locks achieved by contracting or constricting certain internal muscles of the body resulting in reorientation of energy flow. These locks are used in various Pranayam and asana practices to tone, cleanse and energize the interior body and organs. There are three bandha - Mula Bandha, Uddiyana Bandha and Jalandhara Bandha. Mudras Mudras are gesture or position, usually of the hands, that locks and guides energy flow and reflexes to the brain. By curling, crossing, stretching and touching the fingers and hands, we influence a certain part of the mind or body. Kriya are cleansing techniques for body. Neti, Dhuati, Basti, Kapalbhati, Nauli and Trataka are popular shat-kriya (six kriya). Find here Sanskrit text of Swatmaram’s Hatha Yoga Pradipika. To read text of Ramcharitmanas, Ramcharitmanas, Mahabharat, Bhagavad-Gita, Upanishads, Patanjali’s Yoga-sutra and other scriptures, please visit www.swargarohan.org www.swargarohan.org.. To find meaning of many of Sanskrit spiritual words, have a look at our glossary section.
☼
☼
☼
☼
☼
Hatha Yoga Pradipika
-3-
हठयग ूदपका
१. ूथमपदेश ौआदनाथाय नमऽःत तःमै येनपदा नपदा हठयगवा । वॅाजते ूनताजयगमाढमछधहणव ॥१॥ ूणय ौग नाथ ःवामाामेण यगना । केवल वल ाजयगाय हठवपदँयते ॥२॥ ॅाया बहमतवा ते ाजयगमजानताम ् । हठूदपका धे ःवामााम कृपाक पाक ॥३॥ हठवा ह मःयेिगाा वजानते । ःवामाामऽथवा यग जानते तूसादत ॥४॥ ौ -आदनाथ मःयेिशाबानदभैवा वा । चगमनग वपा बलेशया ॥५॥ मथान भैव व यग सब र कथड । कटक सानद ानद सपाद चपरट ट ॥६॥ काने पयपाद यपाद नयनाथ नजन । कपाल बदनाथ काकचडाय ॥७॥ अलाम ूभदेदेव घडा चल च टटण । भानक क नादेव खड कापालकःतथा ॥८॥ इयदय महासा हठयगूभावत । खडयवा कालदड ॄाडे वचत ते ॥९॥ अशेषतापताना समाौयमठ हठ । अशेषयगयानामाधाकमठ ानामाधाकमठ हठ ॥१०॥ हठवा प गया यगना समछता । भवेयरवत वत गा ा नवयर त ूकाशता ॥११॥ साये ाये धामरके के देशे सभे भे निपवे । धन ूमाणपयरत त शलानजलवजरते ते । एकाते मठकामये ःथातय हठयगना ॥१२॥ अपाामीगतरवव वव नायचनचायत चनचायत सयगमयसािलममल नशेषजतझतम झतम ् । बाे मडपवेदकपच ूाकासवेवेत ू
Hatha Yoga Pradipika
-4-
यगमठःय लणमद सैहरठायासभ एववधे वधे मठे ःथवा सवरचताववजर चताववजरत त गपदमाग पदमागण ण यगमेव व समयसेत ् अयाहा ूयास ूजप नयमह जनसग लय च षभयग वनँयत उसाहासाहसाैयारवानाच वानाच नयात ् जनसगपयागाषभयग ूसयत
हठयग ूदपका
॥१३॥ । ॥१४॥ । ॥१५॥ । ॥१६॥
अहसा सयमःतेय ॄचय मा धृत त । दयाजरवव मताहा शच चैव व यमा दशा ॥१७॥ तप सतष आःतय दानमपजनम जनम ् । सातवायौवण ॑मत च जप । हतम ् नयमा दश सूा यगशावशादै ॥१८॥ हठःय ूथमागवादासन पवरवम म र यते यते क यारदासन दासन ःथैयर यरमाय माय चागलाघवम ् वसाै मनभमर नभमरःये ःयेिाै िाै यगभ अगकृतायासनान तायासनान कयते कानचमया
। ॥१९॥ । ॥२०॥
जानवते वते ऋजकाय काय
सयकृवा वा पादतले उभे । समासन ःवःतक तूचते ॥२१॥ गमखासन खासन सये दणगफ फ त पृपा पा नयजयेत ् । दणेऽप ऽप तथा सय गमख ख गमखाकृ खाकृत त ॥२२॥ एक एक पाद इतःमःतथा ःतथा
तथैकःमवयसे कःमवयसेदण द ण ःथम ् । च वासनमततम ् ॥२३॥
गदद नय गफाया फाया यमे मेण ण समाहत । कमारसन सन भवेदेतदत यगवद वद ॥२४॥
Hatha Yoga Pradipika
पासन नवेँय
त भम म
सःथाय ःथाय जानवते वते क । सःथाय ःथाय यमःथ क क क टासन ॥२५॥
क क क टासनबधःथ भवेकमरवदान वदान पादाग धनाकषर ाकषरण ण
हठयग ूदपका
-5-
त
दया सबय एतदानकमर म म ् पाणया गृहवा हवा क यारन नासनम ासनमयते यते
कधाम ्
। ॥२६॥
ौवणावध । ॥२७॥
वाममलापर लापरतदपाद तदपाद जानबरहव हवतवामपादम तवामपादम ् । ूगृ तेपवतरताग ताग ौमःयनाथदतमासन ःयात ् ॥२८॥ मःयेिपठ जठूद ूचडमडलखडनाम ् । अयासत क डलनूबध चिःथव च ददात प साम साम ् ॥२९॥ ूसायर पाद भव व दडप दया पदातय गृहवा हवा । जानपयःतललाटदे पयःतललाटदेश वसेदद दद पमतानमाह ॥३०॥ इत पमतानमासनाय पवन पमवाहनम ् कत । उदय जठानलःय क यारददे द दे काँयरमगता मगता च प साम साम ् ॥३१॥ धामवय कयेन तकपरःथापतनाभपार ःथापतनाभपार । उचासन दडवदथत खे मायमे मेतूवदत पठम ् ॥३२॥ हत सकलगानाश गमदादनभभवत मदादनभभवत च दषानासन ौमयम म ् । बह दशेष जनयत जठान जायेकालकटम कालकटम ् ॥३३॥ कदशनभ भःम क यारदशे उान शववम शयन तछवासनम ् । शवासन ौातह चवौातकाकम ् ॥३४॥ चतशयासनान शयासनान शवेन कथतान च । तेयत यतंकमादाय ंकमादाय साभत त ॄवयहम ् ॥३५॥ स प तथा सहह िभ वेत चतयम यम ् । ौेंथ ंथ ताप च सखे खे तेसासने सदा ॥३६॥ यनःथानकममलघटत लघटत
कृवा वा
ढ ढ
वयसेमे मेे े
Hatha Yoga Pradipika
-6-
हठयग ूदपका
पादमथैकमे कमेव व दये कृवा वा हन सःथम ःथम ् । ःथान सयमते यमतेियऽचलशा पँयेॅ वत ेतमकपाटभे तमकपाटभेदजनक दजनक सासन ूयते ॥३७॥ मेादप ादप वयःय सय गफ फ तथप । गफात फात च नय सासनमद भवेत ् ॥३८॥ एतसासन ूाहये वळासन वद । मासन ासन वदयेके ूाहग र ासन पे पे ॥३९॥ ासन यमें वं व मताहामहसा नयमें वं व । मय य सवारसने सनेंवेक सा सासन वद ॥४०॥ चतशतपठे शतपठेष समेव व सदायसेत त ् । ासतसहॐाणा नाडना मलशधनम ् ॥४१॥ आमयाय मताहा यावादशवसम ् । सदा सासनायासाग नंपमानयात यात ् ॥४२॥ कमयैबरब हभ हर भ पठै से सासने सत । ूाणानले सावधाने बे के वलक वलक भके भके । उपते नायासाःवयमेवमन वमन कला ॥४३॥ तथैकःमने कःमनेव ढे से सासने सत । बधयम ् अनायासाःवयमेवपजायते ॥४४॥ नासन ससश न क भ केवलपम वलपम । न खेचसमा मिा िा न नादसश लय ॥४५॥ वामप दण च चण सःथाय ःथाय वाम तथा दप पमेन वधना धृवा वा काया ढम ् । अग दये नधाय चबक नासामालकयेदेतयाध वनाशका यमना पासन ूयते ॥४६॥ उान चण कृवा वा ऊसःथ ःथ ूयत । ऊमये तथान पाण कृवा वा तत श ॥४७॥ नासाे वयसेिाजदतम िाजदतमले ले त जया । उय चबक वःयथाय थाय पवन शनै ॥४८॥ इद पासन ू सवरयाधवनाशनम याधवनाशनम ् । दलर भ येन केनाप नाप धमता लयते भव व ॥४९॥ भ कृवा वा सपटत टत क ढत बवात पासन गाढ
Hatha Yoga Pradipika
-7-
हठयग ूदपका
वस सनधाय चबक याय तचेतस तस । वावामपानमवर वरमनल मनल ूसायपत त यचूाणम पैत त बधमतल ल शूभावान ॥५०॥ पासने ःथत यग नाडाेण पतम तम ् । मात धायेःत स म ना सशय शय ॥५१॥ गफ फ च वृषणःयाध षणःयाध सवया पारय य पेत त ् । दणे सयगफ फ त दगफ फ त सयके ॥५२॥ हःत त जाव सःथाय ःथाय ःवागल ल सूसायर च । याव नेत त नासा ससमाहत समाहत ॥५३॥ सहासन हासन भवेदेतपजत जत यगपगवै गवै । बधतयसधान क ते चासनमम ् ॥५४॥ गफ फ च वृषणःयाध षणःयाध सवया पारय य पेत त ् । सयगफ फ तथा सये दगफ फ त दणे ॥५५॥ पारपाद पाद च पाणया ढ ढ बवा सनलम नलम ् । िभासन भवेदेतसवरयाधवनाशनम याधवनाशनम ् । गासनमयाह द वै सयगन ॥५६॥ द एवमासनबधेषष यगि वगतौम । अयसेनाडकाश नाडकाश मिादपवनयाम िादपवनयाम ् ॥५७॥ आसन क भक भक च मिाय िाय कण तथा । अथ नादानसधानमयासान सधानमयासानम म हठे ॥५८॥ ॄचा मताहा याग यगपायण । अदादव भवेस ना कायार वचाणा ॥५९॥ सःनध ःनध मधाहात ाहातथा थाश श ववजरत त । भयते यते शवसूयै मताहा स उयते ॥६०॥ कवल तण लवणंणहातशाकसवतै लतलसषरपममःयान पममःयान ् । आजादमासदधतक सदधतक लथकलपयाकहगलश लशनामपयमाह नामपयमाह ॥६१॥ भजनमहत वापनःयं नःयंणकृत त म ् । अतलवणमलय कदशनशाककट वयरम म ् ॥६२॥
Hatha Yoga Pradipika
-8-
हठयग ूदपका
वपथसेवानामाद वानामाद वजरनमाचे नमाचेत ् । तथा ह गवचनम ् वजरये यजर े जरनूात नूात वपथसेवनम ् । ूातःनानपवासाद कायलेशवध शवध तथा ॥६३॥ गधमशालयवषाकशभनान मशालयवषाकशभनान ायखडनवनतसतामधन न । शठपटलकफलादकपचशाक ठपटलकफलादकपचशाक माद ाद दयमदकच दकच यमिपयम ् ॥६४॥ प समध मध ःनध गय धातूपषणम ूपषणम ् । मनऽभलषत यय यग भजनमाचेत ् ॥६५॥ यवा वा वृऽतवृ ऽतवृ वा याधत दबर लऽप वा । लऽप अयासासमानत सवरयगे यगेंवतित ंवतित ॥६६॥ यायःय ःय स ःयादयःय कथ भवेत ् । न शापाठमाेण यगस ूजायते ॥६७॥ न वेषधाण से काण न च तकथा । यैव व काण से सयमेतन तन सशय शय ॥६८॥ पठान क भकाा दयान कणान च । सवारयप यप हठायासे ाजयगफलावध ॥६९॥
इत हठयग ूदपकाया ूथमपदेश ।
Hatha Yoga Pradipika
-9-
हठयग ूदपका
२. तयपदेश अथासने ढे यग वश हतमताशन । गपदंतमाग पदंतमागण ण ूाणायामासमयसेत ् ॥१॥ चले वाते चल च नले नल भवेत ् । यग ःथाणवमानत वमानत तत वाय नधयेत ् ॥२॥ यावाय ःथत देहे तावजवनमयते यते । मण तःय नंातःतत वाय वाय नधयेत ् ॥३॥ मलाकलास नाडष मात नैव व मयग । कथ ःयादमनभाव कायरस स कथ भवेत ् ॥४॥ शमे मेत यदा सव नाडच मलाक मलाक लम ् । तदैव जायते यग ूाणसहणे हणे म ॥५॥ ूाणायाम तत क यारनय नय सावकया धया । यथा सषषणा णा नाडःथा मलाश ूयात च ॥६॥ बपासन यग ूाण चिेण पये येत ् । धायवा यथा - श भय य सय यण ण ेचयेत ् ॥७॥ ूाण सय यण ण चाकृंय ंय पये येद द शनै । वधवक वध वक भक भक कृवा वा पनिे निेण ेचयेत ् ॥८॥ येन यजेन े पवा धायेदतधत । ेचयेच ततऽयेन शनैेवे न वेगत ॥९॥ ूाण चेदडया पबेनयमत भयऽयथा यऽयथा ेचयेत ् पवा पगलया समणमथ बवा यजेामया । सयर यचिमसने च र िमसनेन वधनायास सदा तवता शा ा नाडगणा भवत यमना मासयादवर त ॥१०॥ त ूातमरयदने यदने सायमधराे ाे च क भकान ् । शनैशतपयर शतपयरत त चतवार वार समयसेत ् ॥११॥ कनयस भवेःवेद कप भवत मयमे । उमे ःथानमानत तत वाय नबधयेत ् ॥१२॥ जलेन न ौमजातेन गामदरनमाचेत ् । ढता लघता ता चैव व तेन गाःय जायते ॥१३॥ अयासकाले ूथमे शःत ायभजनम ् ।
Hatha Yoga Pradipika
- 10 -
ततऽयासे ढभते ते न तानयमह ॥१४॥ यथा सह ह गज या भवेय ँ शनै शनै । तथैव व सेवत वाययथा यथा हत साधकम ् ॥१५॥ ूाणायामेन न ये न सवरगय गय भवेत ् । अयायासयगे ायासयगेन न सवरगसम गसमव व ॥१६॥ हका ास कास श कणार वेदना दना । भवत ववधा गा पवनःय ूकपत ॥१७॥ य य यजेाय ाय य य च पये येत ् । य य च बनयादेव समवानयात यात ् ॥१८॥ यदा त नाडश ःयाथा चान बात । कायःय कृशता शता कातःतदा जायते नतम ् ॥१९॥ यथे धाण वायनलःय ूदपनम ् । नादाभयाय जायते नाडशधनात ् ॥२०॥ मेदे देंमाधक पवव षकमारण ण समाचेत ् । अयःत नाचेान दषाणा समभावत ॥२१॥ धतबरःतःतथा ःतःतथा नेताटक नलक तथा । कपालभातैतान तान षकमारण ण ूचते ॥२२॥ कमर षकमद गय घटशधनकाकम ् । वचगणसधाय णसधाय पयते यते यगपगवै गवै ॥२३॥ चत ् अगल ल वःता हःतपचदशायतम ् । गपदमाग पदमागण ण स व शनैर से स र ेत ् । पन न ूयाहेचैतददत तददत धतकमर तत ् ॥२४॥ कासासलहक कासासलहक कफगा वशत शत । धतकमरूभावे ूभावेण ूयायेव न सशय शय ॥२५॥ नाभदनजले पाय यःतनालकटासन । आधााक आधााक चन क यारालन ालन बःतकमर तत ् ॥२६॥ गमलहद मलहद चाप वातपकफवा । बःतकमर ूभावेण यते सकलामया ॥२७॥ धावियात कणूसाद दधाच कात दहनूदम ् । अशेषदषपचय नहया अयःयमान जलबःतकमर ॥२८॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
- 11 -
स वतःत सःनध ःनध मखानगर खानगरमये मयेचैषा षा नेत कपालशधन चैव व जवर वरजातगघ जातगघ नेताश
नासानाले ूवेशयेत त ् । सैनरगते गते ॥२९॥ दयूदायन । नहत च ॥३०॥
नेनलशा नलशा समलय मलय समाहत । अौसपातपयर सपातपयरतमाचाय तमाचायाटक ाटक ःमृतम तम ् ॥३१॥ मचन नेगाणा तिदाणा कपाटकम ् । यताटक गय यथा हाटकपेटकम ् ॥३२॥ अमदावतरवेवेगेन तद द सयापसयत । नतास ॅामयेदेषा नल सै ूशःयते ॥३३॥ मदान सदपन पाचनाद सधापकानदक सदैव । अशेषदषामयशषण च हठया मलय च नल ॥३४॥ भावलहकाःय ेचप ससॅ म । कपालभातवरयाता याता कफदषवशषण ॥३५॥ षकमर नगरतःथय तःथय कफदष मलादक । ूाणायाम तत क यारदनायासे दनायासेन सयत ॥३६॥ ूाणायामैवे सव ूशंयत ंयत मला इत । आचायारणा णा त केषा षाचदयकमर चदयकमर न समतम मतम ् ॥३७॥ उदगतपदाथरम ममत मत पवनमपानमदयर दयर कठनाले मपचयवँय नाडचा गजकणत नगते हठै ॄादयऽप दशा पवनायास तपा अभवनतकयाःमापवनमयसे वनतकयाःमापवनमयसेत त ् याव मेहे यावच नाक नाक लम ् यावॅ ये ताव कालभय क त ृ र वमरये वधवूाणस यामैनार नारडचे डचे वशधते सषषणावदन णावदन भवा सखाशत खाशत मात
। ॥३८॥ । ॥३९॥ । ॥४०॥ । ॥४१॥
Hatha Yoga Pradipika
- 12 -
माते मयसचाे चाे मनःथैय य ूजायते । य मन सःथभाव ःथभाव सैवावःथा वावःथा मनमन ॥४२॥ तसये वधानााक वधानााक वरत त क भकान ् । वच क भकायासाचा समानयात यात ् ॥४३॥ सयर यभे भ र ेदनमजाय जाय सका शतल तथा । भका ॅाम मछार छार लावनय क भका ॥४४॥ पकाते काते त कतरय य बध जालधाभध । क भकाते ेचकाद कतरयःत यःतडयानक डयानक ॥४५॥ अधःताक अधःताक चनेनाश कठसकचने कृते ते । मये पमतानेन ःयाूाण ॄनाडग ॥४६॥ आपानमवर वरम मथाय थाय ूाण कठादध नयेत ् । यग जावम सषडशादवया भवेत ् ॥४७॥ आसने सखदे खदे यग बवा चैवासन वासन तत । दनाया समाकृंय ंय बहःथ पवन शनै ॥४८॥ आकेशादानखााच शादानखााच नधावध क भयेत ् । तत शनै सयनाया ेचयेपवन शनै ॥४९॥ कपालशधन वातदषन कृमदषत मदषत ् । पन न पनद नद काय सयर यभे भ र दनम दे नममम मम ् ॥५०॥ मख ख सयय यय नाडयामाकृंय ंय पवन शनै । यथा लगत कठा दयावध सःवनम ् ॥५१॥ पवरववक वर क भयेू ाूण ेचयेदडया दडया तथा । ेम ं दषह कठे देहानल ववधरनम नम ् ॥५२॥ नाडजलदाधात गतदषवनाशनम ् । गछता तता कायरम मजायाय जायाय त क भकम ् ॥५३॥ सका क यारथा था वे ाणेनव वै वजृभकाम भकाम ् । एवमयासयगेन न कामदेव तयक ॥५४॥ यगन चसमाय माय सृस सहाकाक हाकाक । न धा धा न तृषा षा िना नैवालःय वालःय ूजायते ॥५५॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
- 13 -
भवेसव च देहःय सविपववजरत त अनेन वधना सय यगि भममडले ममडले
। ॥५६॥
जया वायमाकृ माकृंय ंय पवरववक वर क भसाधनम ् । शनकैार ारणीाया णीाया ेचयेपवन सध ध ॥५७॥ गमलहादकाुगाव मलहादकाुगाव प धा धा तृषाम षाम ् । वषाण शतल नाम क भकेय य नहत ह ॥५८॥ ऊवप सःथाय ःथाय शभे भे पादतले उभे । पासन भवेदेतसवरपापूणाशनम पापूणाशनम ् ॥५९॥ सयपासन बवा समवद सध ध । मख ख सयय यय येन न ूाण ाणेन न ेचयेत ् ॥६०॥ यथा लगत कठे कपालावध सःवनम ् । वेगन न े पये येचाप चाप पावध मातम ् ॥६१॥ पनवर नवरेच े येपये येच च पन न पन न । यथैव व लहकाेण भा वेगन न े चायते ॥६२॥ तथैव व ःवशःथ चालयेपवन धया । यदा ौम भवेेहे े तदा सय यण ण पये येत ् ॥६३॥ यथद भवेपणर णमनले म र नलेन न तथा लघ । धायेनासका मयातजरनया नया वना ढम ् ॥६४॥ वधवक वध वक भक भक कृवा वा ेचयेदडयानलम ् । वातपेम ं ह शानववधरनम नम ् ॥६५॥ क डल बधक ू पवन सखद खद हतम ् । ॄनाडमखे खे सःथकफाअगर ःथकफाअगरलनाशनम लनाशनम ् ॥६६॥ सयगासमतथ तथ य वभेदकम दकम ् । वशेषेणव वै कतरय य भाय क भक भ क वदम ् ॥६७॥ वेगाष पक क भृगनाद गनाद भृगनाद गनाद ेचक मदमदम ् । यगिाणमेवमयास यगाचे जाता काचदानदलला ॥६८॥ पकाते काते गाढत ेचयेमछार छारये येय
बवा मनमछार छार
जालध शनै । सखूदा खूदा ॥६९॥
Hatha Yoga Pradipika
- 14 -
अत ूवतरतदा तदा मातापतद तद । पयःयगाधेऽप सखालवते खालवते पपवत ् ॥७०॥ ूाणायामधा ू ेचपकक कक भकै । सहत केवले वलेत त क भक वध मत ॥७१॥ यावकेवल वल स ःयासहत तावदयसेत ् । ेचक पक क मवा वा सख ख यायधाणम धाणम ् ॥७२॥ ूाणायामऽयमय स वै केवल वल क भक । क भके भ के केवले वले से ेचपकवजर कवजरते ते ॥७३॥ न तःय दलर भ क क चष लकेषष वते । भ श केवल वल क भेन न यथे वायधाणात धाणात ् ॥७४॥ ाजयगपद चाप लभते ना सशय शय । क भकाक भकाक डलबध क डलबधत भवेत ् । अनगरला ला सषषणा णा च हठस जायते ॥७५॥ हठ हठ वना ाजयग ाजयग वना हठ । न सयत तत यममानंपे ममानंपे समयसेत त ् ॥७६॥ क भक ूाणधाते क यारच च नाौयम ् । एवमयासयगेन न ाजयगपद ोजेत त ् ॥७७॥ वप कृशव वदने ूसनता नादःफ नादःफ टव नयने सनमर नमरले ले । अगता बदजयऽनदपन नाडवश हरठसलणम ् ॥७८॥
इत हठयग ूदपकाया तयपदेश ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
- 15 -
३. तृतयपदे तयपदेश सशैलवनधाणा लवनधाणा यथाधाऽहनायक सवषा षा यगताणा तथाधा ह क डल सा ा गू स ू ादेन यदा जागतर क डल तदा सवारण ण पान भते थयऽप च ूाणःय शयपदव यपदव तदा ाजपथायते तदा च नालब तदा कालःय वचनम ् सषषणा णा शयपदव यपदव ॄी महापथ ँमशान शाभव मयमागरे ये ेयेकवाचका तःमासवरूये ूयेन ूबधयतमम मम ् ॄामखे खे सा ा मिायास िायास समाचेत ् महामिा िा महाबध महावेध खेच च उडयान मलबध लबध बध जालधाभध कण वपताया वळल शचालनम ् इद ह मिादशक िादशक जामणनाशनम ् आदनाथदत दयमैयर यरूदायकम ूदायकम ् वलभ सवरसाना साना दलर भ मतामप भ गपनय ूयेन यथा कडकम ् कःयचनैव व वय क लसत त यथा
। ॥१॥ । ॥२॥ । ॥३॥ । ॥४॥ । ॥५॥ । ॥६॥ । ॥७॥ । ॥८॥ । ॥९॥
पादमले लेन वामेन यन सपय दणम ् । ूसात पद कृवा वा काया धाये ढम ृ ् ॥१०॥ कठे बध समाय धायेायम मवर वरत त । यथा दडहत सप दडाका ूजायते ॥११॥ ऋवभता ता तथा श क डल सहसा भवेत ् । तदा सा मणावःथा जायते पटाौया टाौया ॥१२॥ तत शनै शनैवे ेचयेनैव व वेगत । इय खल महामिा िा महासै ूदशरता ता ॥१३॥ महालेशादय दषा यते मणादय । महामिा िा च तेनव वै वदत वबधमा धमा ॥१४॥
Hatha Yoga Pradipika
- 16 -
चिागे त समयःय सयार यारगे गे पनयसे नयसेत ् । यावया या भवेसया तत मिा िा वसजरये येत ् ॥१५॥ न ह पयमपय वा सा सवऽप ऽप नसा । अप भ वष घ पयषमप षमप जयरत त ॥१६॥ यक यक गदावतर दावतर गमाजणर माजणर पगमा गमा । तःय दषा य यात महामिा िा त यऽयसेत ् ॥१७॥ कथतेय महामिा िा महासका नणाम ् । गपनया ूयेन न देया यःय कःयचत ् ॥१८॥ पांण वामःय पादःय यनःथाने नयजयेत त ् । वामप सःथाय ःथाय दण चण तथा ॥१९॥ पयवा यवा तत वाय दये चबक ढम ् । नंपय वायमाक माक य मनमये नयजयेत ् ॥२०॥ धायवा यथाश ेचयेदनल शनै । सयागे त समयःय दागे पनयसे नयसेत ् ॥२१॥ मतम त केषा षाचकठबध चकठबध ववजरये यत त े ् । ाजदतःथजाया बध शःत भवेदत ॥२२॥ अय त सवरनाडनाम नाडनामव व गतनधक । अय खल महाबध महासूदायक ॥२३॥ कालपाश महाबध वमचन वचण । वेणसगम णसगम धे केदा दा ूापयेमन मन ॥२४॥ पलावयसपना यथा पष ष वना । महामिा िा महाबध नंफल वेधवजरत त ॥२५॥ महाबध ःथत यग कृवा पकमे कमेक ध । वायना ना गतमावृय य नभृत त कठमिया िया ॥२६॥ समहःतयग ग भम म ःफच सनाडयेछनै छनै । पटयमतय टयमतय वाय ःफ ःफ त मयग ॥२७॥ समसयार यारन न सबध जायते चामृताय ताय वै । मृतावःथा तावःथा समपना पना तत वाय वेचयेत त ् ॥२८॥ महावेधऽयमयासान म हास ूदायक । ् वलपलतवेपन सेयते साधकमै ॥२९॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 17 -
एतय महाग जामृय यवनाशनम वनाशनम ् । ववृक क चैव व णमाद गणूदम णूदम ् ॥३०॥ अधा यते चैव व यामे यामे दने दने । पयस यसभासधाय भासधाय पापघभद सदा । सयशावतामेव ःवप ूथमसाधनम ् ॥३१॥ कपालक कपालक हे जा ूवा वपतगा । ॅवतगर वतगरता ता मिा िर ा भवत खेच ॥३२॥ छेदनचालनदहै कला मेणाथ वधरये येावत ् । सा यावॅ मय ःपृशत शत तदा खेचस ॥३३॥ ःनहपनभ हपनभ श सतण तण ःनध नमरलम लम ् । समादाय ततःतेन ममा समछने छनेत ् ॥३४॥ तत सैधवपयाया धवपयाया चणर णरताया ताया ूघषरये येत ् । पन न सदने ूाे ममा समछने छनेत ् ॥३५॥ एव मेण षमास नय य समाचेत ् । षमािसासनामलसाबध लसाबध ूणँयत ॥३६॥ कला पाख ख कृवा वा पथे पयजयेत ् । सा भवेखेच मिा िा यमच तदयते ॥३७॥ सनामवर वरगा गा कृवा णाधरमप मप तत । वषैवर वरम मयते यते यग याधमृय यजादभ जादभ ॥३८॥ न ग मण तिा न िना न धा धा तृषा षा । न च मछार छार भवेःय ःय य मिा िा वे खेचम ् ॥३९॥ पयते न स गेण ण लयते न च कमरणा णा । बायते न स कालेन न य मिा िा वे खेचम ् ॥४०॥ च चत खे यःमाजा चत खे गता । तेनै नैषा षा खेच नाम मिा िा सैनरपता पता ॥४१॥ खेचयार मित ित येन वव लबकवरत त । न तःय ते बद कामया आेषतःय च ॥४२॥ चलतऽप यदा बद सूा यनमडलम ् । ोजयव व त शया नब यनमिया िया ॥४३॥ ऊवरज ज ःथ भवा वा समपान कत य । मासाधन न न सदेह मृय य जयत यगवत ् ॥४४॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 18 -
नय समकलापण ण श यःय यगन । तकेणाप णाप दःय वष तःय न सपरत त ॥४५॥ इधनान यथा वःतैलवतर लवतर च दपक । तथा समकलापण ण देह देह न मचत चत ॥४६॥ गमास भयेनय पबेदमवाणम ् । क लन तमह मये चेते क लघातका ॥४७॥ गशदेनदता जा तूवेश ह तालन न । गमासभण त महापातकनाशनम ् ॥४८॥ जाूवेशसभ त वनपादत खल । चिाॐवत य सा सा ःयादमवाण ॥४९॥ चबत बत यद लबकामनश जासःयदन साा कटकालदधसश मवाय तया या तथा । याधना हण जातकण शागमदण तःय ःयादमवमगणत णत सागनाकषरणम णम ् ॥५०॥ मनर नर षडशपपगलत ूाणादवा हठादवार ःय ःय सना नयय ववे श पा चतयन ् । उकलल कलाजल च वमल धाामय य पबेनयारध ध स मृणालकमलवप णालकमलवपयग यग च जवत ॥५१॥ यूालेय ूहतसष ष मेम मधार धारतःथ तःथ तःमःतव ःतव ूवदत सधःतम धःतमख ख ननगानाम ् । चिासा ॐवत वपषःते षःतेन मृय यनर नराणा ाणा तनयासकणमध कणमध नायथा कायस ॥५२॥ सष ष ानजनक पचॐत समवतम ् । तते खेच मिा िा तःमशये ये नजने ॥५३॥ एक एक सृमय मय बजमेका मिा िा च खेच । एक देव नालब एकावःथा मनमन ॥५४॥ ब येन सषषणाया णाया ूाणःतडयते डयते यत । तःमादडयनायऽय यगभ समदा दा त ॥५५॥ उडन क ते यःमादवौात महाखग । उडयान तदेव ःयाव बधऽभधयते ॥५६॥ उदे पम तान नाभेव व च कायेत ् ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 19 -
उडयान स बध मृय य- मातग - केस स ॥५७॥ उडयान त सहज गणा णा कथत सदा । अयसेसतत सतत यःत वृऽप ऽप तणायते ॥५८॥ नाभेवर वरमधाप मधाप तान क यारू य ू त । षमासमयसेमृय य जययेव न सशय शय ॥५९॥ सवषामे षामेव बधाना उम डयानक डयानक । उडयाने ढे बधे म ःवाभावक भवेत ् ॥६०॥ पांणर भागेन सपय यनमाक यनमाक चये दम द म ् । अपानमवर वरमाकृ माकृंय ंय मलबधऽभधयते लबधऽभधयते ॥६१॥ अधगतमपान वा ऊवरग ग क ते बलात ् । आक आक चनेन त ूाहम ल र बध ह यगन ॥६२॥ लबध गदद पांयार त सपय वायमाक माक चयेलात । ् वा वा यथा चव समायात समण ॥६३॥ ूाणापान नादबद मल लबधे न चैकताम कताम ् । गवा यगःय सस स यछत ना सशय शय ॥६४॥ अपानूाणयैय य मप पषय षय । यवा वा भवत वृऽप ऽप सतत मलबधनात लबधनात ् ॥६५॥ अपान ऊवरगे गे जाते ूयाते वमडलम ् । तदानलशखा दघार जायते वायनाहता नाहता ॥६६॥ तत यात वय ् अपान ूा णमंण ंण ःवपकम ् । तेनायतूदःत नायतूदःत वलन देहजःतथा ॥६७॥ तेन न क डलन सा ा सता सूब यते । दडाहता भजगव जगव नःय ऋजता ता ोजेत त ् ॥६८॥ बल ूवेव व तत ॄनायत ोजेत ् । तःमानय मलबध लबध कतरय य यगभ सदा ॥६९॥ कठमाक कठमाक य दये ःथापयेचबक ढम ् । बध जालधायऽय जामृय यवनाशक वनाशक ॥७०॥ बनात ह साजालमधगाम नभजलम ् । तत जालध बध कठदखघनाशन ॥७१॥ जालधे कृते ते बधे कठसकचलणे कचलणे ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 20 -
न पयषष पतयन न च वाय ूक ूक यत ॥७२॥ कठ सकचने कचनेनव वै े नाय ःतभये ृढम ् । मयचमद ेय य षडशाधाबधनम ् ॥७३॥ मलःथान लःथान समाक समाक य उडयान त कायेत त ् । इडा च पगला बवा वाहयेपमे पथ ॥७४॥ अनेनव वै वधानेन ूयात पवन लयम ् । तत न जायते मृय यजर जागादक र ागादक तथा ॥७५॥ बधयमद ौे महासै सेवतम ् । सवषा षा हठताणा साधन यगन वद ॥७६॥ यक यक चॐवते चिादमृत त दयपण । तसव सते सयर यःते ःर तेन पड जायत त ॥७७॥ ताःत कण दय सयर यःय ःर य मखवचनम खवचनम ् । गपदे पदेशत ेय न त शााथरकटभ कटभ ॥७८॥ ऊवरनाभेधःतालव भानध ध शश । कण वपताखा गवाये वायेन न लयते ॥७९॥ नयमयासयःय ःय जठानववधरन न । आहा बहलःतःय सपा साधकःय च ॥८०॥ अपाहा यद भवेदनदरहत तणात ् । अध शावरपाद पाद ण ःयाूथमे दने ॥८१॥ णाच क क चदधकमयसेच च दने दने । वलत पलत चैव व षमासव न ँयते । याममा त य नयमयसेस स त कालजत ् ॥८२॥ ःवेछया वतरमानऽप मानऽप यगै यगै नरयमै यमैवर वरना ना । वळल य वजानात स यग सभाजनम ् ॥८३॥ त वःतय य वये दलर भ यःय कःयचत ् । भ चैक तय त ना च वशवतरन न ॥८४॥ मेहने हनेन शनै सयगवार वारक चनमयसेत त ् । पषऽयथवा षऽयथवा ना वळलसमानयात यात ् ॥८५॥ यत शःतनालेन न फका वळकदे । शनै शनै ूक ूक वत वायस सचाकाणात च ाकाणात ् ॥८६॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 21 -
हठयग ूदपका
नाभगे पददमयासे नवरमाहे माहेत ् । चलत च नज बदम वरमाकृ माकृंय ंय येत ् ॥८७॥ वर एव सये येद जयत यगवत ् । मण बदपाते जवन बदधाणात ॥८८॥ ् न सगध गध यगन देहे जायते बदधाणात । ् यावद ःथ देहे तावकालभय क त ॥८९॥ चाय नणा श शाय ाय च जवतम ् । तःमाछ मनैव व णय ूयत ॥९०॥ ऋतमया मया जऽयेव नज बद च येत ् । मेेण े ाकषरये येद व सय गयासयगवत ् ॥९१॥ सहजलामलवरळया ळया भेद द एकत । जलेषषभःम भ ःम नय दधगमयसभवम ् ॥९२॥ वळल मैथ थनादव न ादव प स स ःवागलेपनम ् । आसनय सखे खेनव वै मयापाय यापाय णात ् ॥९३॥ सहजलय ूा ौेया यगभ सदा । अय शभक भक यग भगयऽप ऽप मद द ॥९४॥ अय यग पयवता यवता धाणा तवदशरनाम नाम ् । नमरसाणा साणा वै सयेन त मसशालनाम ् ॥९५॥ पबणवाूथमाब धाा वहाय नसातयायधााम ् । नषेयते यते शतलमयधाा कापालके खडमतेऽमल ॥९६॥ अम य पबेनय नःय क वरदने दने दने । वळलमयसेसयसामलत सयसामलत कयते ॥९७॥ अयासानसृता ता चाि वभया या सह मौयेत ् । धायेद मागेष दय ूजायते ॥९८॥ प स स बद समाक समाक य सयगयासपाटवात ् । यद ना ज ेळया ळया साप यगन ॥९९॥ तःया क क िचज नाश न गछत न सशय शय । तःया शे नाद बदतामे व गछत ॥१००॥ व स बदःितजै व व एकभय य ःवदेहग । वळय ् अयासयगेन न सवरस स ूयछत ॥१०१॥
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
- 22 -
ेदाक दाक चनादव या ज अततानागत वे खेच देहस च लभते अय पयक यक यग भगे
सा ह यगन । च भवेीवम वम ् ॥१०२॥ वळययासयगत । भे े ऽप मद द ॥१०३॥
क टलाग क डलन भजग जग श । क डयधत चैते ते शदा पयारयवाचका यवाचका ॥१०४॥ उाटयेकपाट कपाट त यथा क चकया हठात ् । क डलया तथा यग मा वभेदये दयेत त ् ॥१०५॥ येन मागण ण गतय ॄःथान नामयम ् । मखे खेनाछा ता ूसा ा पमे ॥१०६॥ कदव क डल श सा ा माय यगनाम ् । बधनाय च मढाना ढाना यःता वे स यगवत ् ॥१०७॥ क डल क टलाकाा सपरवपकतर वपकतरता ता । सा शालता येन स म ना सशय शय ॥१०८॥ गगायमनयमर नयमरये ये बालडा तपःवनम ् । बलाकाेण गृयां यांण पम पदम ् ॥१०९॥ इडा भगवत गगा पगला यमना ना नद । इडापगलयमरये ये बालडा च क डल ॥११०॥ पछे छे ूगृ भजग जग साम ामधये धयेच ताम ् । िना वहाय सा शवरम मते ते हठात ् ॥१११॥ अवःथता चैव व फणावत सा ूात साय ूहाधर माम ् । ूपयर यर सयार यारपधानय पधानयया या ूगृ नय पचालनया ॥११२॥ ऊव वतःतमा त वःता चतग गलम लम ् । मृदल द ल धवल ू वेताबलणम ् ॥११३॥ सत वळासने पाद काया धाये ृढम ् । गफदे फदेशसमपे च कद त ूपडयेत ् ॥११४॥ वळासने ःथत यग चालयवा च क डलम ् । क यारदनत दनत भा क डलमाश बधयेत ् ॥११५॥ भानाक भानाक चन क यारक क डल चालयेत । मृय यवगतःयाप वगतःयाप तःय मृय यभय भय क त ॥११६॥ म हतर हतरयपयर यपयरत त नभरय य चालनादस ।
Hatha Yoga Pradipika
- 23 -
ऊवरमाकृ माकृंयते क क चसषषणाया णाया समता ता ॥११७॥ तेन न क डलन तःया सषषणाया णाया मख ख ीवम वम ् । जहात तःमाूाणऽय सषषणा णा ोजत ःवत ॥११८॥ तःमासचालये चालयेनय सखस खसामधतम ामधतम ् । तःया सचालने चालनेनव वै यग गै ूमयते यते ॥११९॥ येन सचालता चालता श स यग सभाजनम ् । कम बहने बहन काल जयत ललया ॥१२०॥ े न ॄचयरतःयै तःयैव व नय हतमताशन । मडलाँ स क डय यासयगन ॥१२१॥ ृयते क डल चालयवा त भा क यारशे शेषत षत । एवमयःयत नय यमन यम - भ क त ॥१२२॥ ासतसहॐाणा नाडना मलशधने । क त ूालनपाय क डययसनाते ॥१२३॥ इय त मयमा नाड ढायासेन न यगनाम ् । आसनूाणसयामम याममिाभ िाभ सला भवेत ् ॥१२४॥ अयासे त विनाणा मन धृवा वा समाधना । िाण वा पा मिा िा िभा स ूयछत ॥१२५॥ ाजयग वना पृव व ाजयग वना नशा । ाजयग वना मिा िा वचाप न शभते ॥१२६॥ मातःय वध सव मनय समयसेत ् । इत न कतरया या मनवृमर मरनषणा नषणा ॥१२७॥ इत मिा िा दश ूा आदनाथेन शभना ना । एकैका का तास यमना महासूदायन ॥१२८॥ उपदेश ह मिाणा िाणा य दे साूदायकम ् । स एव ौग ःवाम सााद एव स ॥१२९॥ तःय वायप भवा वा मिायासे िायासे समाहत । अणमादगणै णै साध लभते कालवचनम ् ॥१३०॥
इत हठयग ूदपकाया तृतयपदे तयपदेश ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 24 -
हठयग ूदपका
४. चतथपदे थपदेश नम शवाय गवे वे नादबद कलामने । कलामने नजनपद यात नय त पायण ॥१॥ अथेदान ूवयाम समाधमममम मम ् । मृय यन न च सखपाय खपाय ॄानदक पम ् ॥२॥ ाजयग समाध उमन च मनमन । अमव लयःतव शयाश याशय य प पदम ् ॥३॥ अमनःक तथाैत नालब नजनम ् । जवम सहजा तयार यार चेयेकवाचका ॥४॥ सलले सैधव धव यसाय भजत यगत । तथाममनसैय समाधभधयते ॥५॥ यदा सयते यते ूाण मानस च ूलयते । तदा समसव च समाधभधयते ॥६॥ तसम च यैय जवामपमामन । ूनसवरसकप सकप समाध सऽभधयते ॥७॥ ाजयगःय माहाय क वा जानात तवत । ान म ःथत सगवाये र वायेन लयते ॥८॥ दलर भ वषययाग दलर भ तवदशरनम नम ् । भ भ दलर भा सहजावःथा स ग कणा वना ॥९॥ भा ववधैासनै ासनै क भैवर वरचै चै कणैप प । ूबाया ाया महाश ूाण शये ये ूलयते ॥१०॥ उपन श बधःय यनशेषकमरण ण । यगन सहजावःथा ःवयमेव व ूजायते ॥११॥ सषषणावाहन णावाहन ूाणे शये ये वशत मानसे । तदा सवारण ण कमारण ण नमलयत ल र यत यगवत ् ॥१२॥ अमाय नमःतय य सऽप कालःवया जत । पतत वदने यःय जगदेतचाचम ् ॥१३॥ चे समवमापने वाय ोजत मयमे । तदामल वळल सहजल ूजायते ॥१४॥ ान क त मनस सभवतह तावत ् ूाणऽप जवत मन ॆ यते न यावत ् ।
Hatha Yoga Pradipika
- 25 -
हठयग ूदपका
ूाण मन यमद वलय नये म स गछत न न कथचदय चदय ॥१५॥ ावा सषषणास णास भेद कृवा वा वाय च मयगम ् । ःथवा सदैव सःथाने ःथाने ॄीे नधयेत ् ॥१६॥ सयर यचिमस च र िमस ध काल ादवामकम ् । भ सषषना ना कालःय गमे मेतददातम तददातम ॥१७॥ ् ासतसहॐाण नाडााण पजे । सषषणा णा शाभव श शेषाःवेव नथरका का ॥१८॥ वाय पचत यःमादनना सह क डलम ् । बधयवा सषषणाया णाया ूवशेदनधत ॥१९॥ सषषणावाहन णावाहन ूाणे सययेव मनमन । अयथा वतायासा ूयासायैव व यगनाम ् ॥२०॥ पवन बयते येन मनःतेनै नैव व बयते । मन बयते येन पवनःतेन बयते ॥२१॥ हेतय य त चःय वासना च समण । तयवरन न एकःमत ावप वनँयत ॥२२॥ मन य वलयेत पवनःत लयते । पवन लयते य मनःत वलयते ॥२३॥ दधाब वस वसमलताव मलतावभ भ त तयय यय मानसमात ह । यत म मनूवृ यरत त मनःत मूवृ ॥२४॥ तैकनाशादपःय कनाशादपःय नाश एकूवृेे पूवृ । अवःतयेियवगरवृव ृ ूवःतयमपदःय स ॥२५॥ सःय मनसैव व चचलव ःवभावत । स ब मन ब क क न सयत भतले तले ॥२६॥ मछर छरत हते याधमृत त जवयत ःवयम ् । ब खेचता धे स वाय पावरत त ॥२७॥ मन ःथैय य ःथ वायःतत ःतत बद ःथ भवेत ् । बदःथै यारसदा सदा सव पडःथैय य ूजायते ॥२८॥ यार इियाणा मन नाथ मननाथःत मात । मातःय लय नाथ स लय नादमाौत ॥२९॥ सऽयमेवाःत वाःत माय माःत वाप मताते । मनूाणलये कदानद सूवतर ते ॥३०॥ ूनासनास ूवःतवषयह ।
Hatha Yoga Pradipika
- 26 -
ने नवरका का लय जयत यगनाम ् ॥३१॥ उछनसवरसकप सकप नशेषाशेषचेत । ःवावगय लय कऽप जायते वाग ् अगच ॥३२॥ य लरयःत यःत भते तेियसनातन । सा शजवभताना ताना े अलये लय गते ॥३३॥ लय लय इत ूाह कश लयलणम ् । अपनवार नवारसनथानालय सनथानालय वषयवःमृत त ॥३४॥ वेदशापाणान ाणान सामायगणका इव । एकैव व शाभव मिा िा गा ा क लवधव व ॥३५॥ अथ शाभव अतलरय य बहरनरमे मषमे षे मेषवजरता ता । एषा सा शाभव मिा िा वेदशाेष गपता ॥३६॥ अतलरयवलनचपवन यवलनचपवन यग यदा वतरते ते ंया नलताया बहध पँयनपँयनप । मिेिेय खल शाभव भवत सा लधा ूसादा शयाश याशयवलण यवलण ःफ ःफ त तव पद शाभवम ् ॥३७॥ ौशाभया खेचयार अवःथाधामभेदत दत । भवेचलयानद शये ये चसखपण खपण ॥३८॥ ताे यतष सयय यय क क चदनमये ॅव । पवरवयग य र ग मन यजन जनमनकाक मनकाक णात ् ॥३९॥ केचदागमजाले चदागमजालेन केचनगमसक चनगमसक लै । केचक चक ण मत त नैव व जानत ताकम ् ॥४०॥ अधमलतलचन ःथमना नासादेणश णश ् चिाकारवप वप लनतामपनयनःपदभावे पनयनःपदभावेन य । यतपमशेषबजमखल देदयमान प तव तपदमेत त वःत पम वाय कमाधकम ् ॥४१॥ दवा न पजये जयेलग लग ा चैव व न पजये जयेत ् । सवरदा दा पजये जयेलग दवाानधत ॥४२॥ अथ खेच सयदणनाडःथ मये चत मात । तते खेच च मिा िा तःमःथाने न सशय शय ॥४३॥ इडापगलयमरये ये शय य चैवानल वानल सेत त ् । तते खेच मिा िा त सय पन न पन न ॥४४॥ सयार यारचिमसमर चिमसमरये ये नालबाते पन न ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 27 -
हठयग ूदपका
सःथता ःथता यमचे या सा मिा िा नाम खेच ॥४५॥ समादता धाा साासा शववलभा । पये येदत दतला ला दया सषषणा णा पमे मखे खे ॥४६॥ पःताचै ःताचैव व पय यत त नता खेच भवेत त ् । अयःता खेच मिाय िायमन मन सूजायते ॥४७॥ ॅवमर वमरये ये शवःथान मनःत वलयते । ातय तपद तय य त काल न वते ॥४८॥ अयसेखे खेच तावावःयाग नित । सूायगिनःय काल नाःत कदाचन ॥४९॥ नालब मन कृवा वा न क क चदप चतयेत ् । सबाायत यन घटवत ीवम वम ् ॥५०॥ बावाययर यरथा था लनःतथा मय न सशय शय । ःवःथाने ःथतामेत पवन मनसा सह ॥५१॥ एवमयःयतःतःय वायमाग माग दवानशम ् । अयासाजयरते ते वायमर मनःतै न र ःतैव व लयते ॥५२॥ अमृतै तै लावयेहे मापादतलमःतकम । ् सययेव व महाकाय महाबलपाम ॥५३॥ शमये मन कृवा वा श मानसमयगाम ् । मनसा मन आलय धायेपम पदम ् ॥५४॥ खमये क चामानमाममये च ख क । सव च खमय कृवा वा न क क चदप चतयेत ् ॥५५॥ अत शय य बह शय य शय य क भ इवाबे । अत पण ण बह पणर णर पणर णर क भ इवाणरवेवे ॥५६॥ बाचता न कतरया या तथैवातचतनम वातचतनम ् । सवरचता चता पयय न क क चदप चतयेत ् ॥५७॥ सकपमाकलनैव व जगसम सकपमाकलनैव व मनवलास । सकपमामतमसृ सृज ज नवरकपम कपम ् आौय नयमवानह ह ामशातम ् ॥५८॥ ॥५८॥ कपमनले र मनले यसैधव धव सलले यथा । तथा सधयमान च मनःतवे वलयते ॥५९॥ ेय य सव ूतत च ान च मन उयते । ान ेय सम न नाय पथा तयक ॥६०॥ मनँयमद सव यक यक चसचाचम ् ।
Hatha Yoga Pradipika
- 28 -
मनस मनभावाै मनभावाैत नैवलयते वलयते ॥६१॥ ेयवःत यवःतपयागालय पयागालय यात मानसम ् । मनस वलये जाते कैवयमवशंयते वयमवशंयते ॥६२॥ एव नानावधपाया सयःवानभवावता भवावता । समाधमागार कथता पवार वारचाय चायमर महामभ रहामभ ॥६३॥ सषषणायै णायै क डलयै सधायै धायै चिजमने । मनमयै नमःतय य महाशयै चदामने ॥६४॥ अशयतवबधाना मढानामप ढानामप समतम मतम ् । ू गनाथेन नादपासनमयते यते ॥६५॥ ौआदनाथेन सपादकटलयूकाा कथता जयत । नादानसधानकमे सधानकमेकमे कमेव मयामहे मयतम यतम लयानाम ् ॥६६॥ मासने ासने ःथत यग मिा िा सधाय शाभवम ् । शृण णयाणे य ाणे कण नादमताःथमेकध कध ॥६७॥ ौवणपटनयनय टनयनयगल गल ाणमखाना खाना नधन कायरम म ् । शस सषषणासण णासण ःफ ःफ टममल ौयते यते नाद ॥६८॥ आभ घटैव व तथा पचयऽप च । नंप सवरयगे यगेषष ःयादवःथाचतयम यम ् ॥६९॥ अथ आभावःथा ॄथेभवेवर े दे ानद शयसभव यसभव । वच वणक देहेऽनाहत ौयते यते वन ॥७०॥ दयदेह तेजःव दयगधःवगवान ् । सपणर णदय र दय शय य आभे यगवाभवेत ् ॥७१॥ अथ घटावःथा तयाया घटकृय य वायभर भवत वर त मयग । ढासन भवेग ान देवसमःतदा ॥७२॥ वंणथे थेःतत ःतत भेदापमानदसचक चक । अतशये ये वमदर भेशदःतदा भवेत ् ॥७३॥ अथ पचयावःथा तृतयाया तयाया त वेय य वहाय मदरलवन । महाशय य तदा यात सवरससमाौयम ससमाौयम ् ॥७४॥ चानद तदा जवा सहजानदसभव । दषदख जायाध धािना धािना ववजरत त ॥७५॥ अथ नंपयवःथा िथ यदा भवा शवरपठगतऽनल पठगतऽनल । नंप वैणव णव शद वणणावण भवेत ् ॥७६॥ एकभत त तदा च ाजयगाभधानकम ् ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 29 -
सृस सहाकतार हाकतारस स यगसम भवेत ् ॥७७॥ अःत वा माःत वा मै ैवाखडत वाखडत सखम खम ् । लयवमद सय ाजयगादवायते ॥७८॥ ाजयगमजानत केवल वल हठकमरण ण । एतानयासन मये ूयासफलवजरतान तान ् ॥७९॥ उमय ् अवाये श ॅयान यान मम समतम मतम ् । ाजयगपद ूा सखपायऽपचे खपायऽपचेतसाम तसाम ् । स ूययसधाय जायते नादज लय ॥८०॥ नादानसधानसमाधभाजा सधानसमाधभाजा यगाणा द वधरमानम मानम ् । आनदमेक वचसामगय जानात त ौगनाथ नाथ एक ॥८१॥ कण पधाय हःताया य शृणत णत वन मन न । त च ःथक ःथक यारावःथपद ावःथपद ोजेत ् ॥८२॥ अयःयमान नादऽय बामावृण णते त े वनम ् । पाेपमखल पमखल जवा यग सख ख भवेत ् ॥८३॥ ौयते यते ूथमायासे नाद नानावध महान ् । ततऽयासे वधरमाने माने ौयते यते समस मसमक मक ॥८४॥ आद जलधजमतभे तभेझझर झझरसभवा सभवा । मये मदरलशखथा घटाकाहलजाःतथा ॥८५॥ अते त ककणवशवणाॅमनःवना शवणाॅमनःवना । इत नानावधा नादा ौयते यते देहमयगा ॥८६॥ महत ौयमाणे यमाणेऽप ऽप मेघभे घभेय ्र आदके वन । त समास मासमत मत नादमेव पामृशे शेत ् ॥८७॥ घनमसृ सृय य वा समे मे समम ममसृ सृय य वा घने । ममाणमप मन नाय चालयेत ् ॥८८॥ य क ाप वा नादे लगत ूथम मन । तैव व सःथभ ःथभय य तेन न साध वलयते ॥८९॥ मकद पबभृग ग गध नापेते ते यथा । नादास तथा च वषयानह काते ॥९०॥ मनमगजेिःय वषयानचाण । समथऽय नयमने ननादनशताक ननादनशताक श ॥९१॥ ब त नादबधेन मन सयचापलम ् । ूयात सता ता ःथैय य छनप खग यथा ॥९२॥
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
- 30 -
सवरचता चता पयय सावधानेन चेतसा । नाद एवानसधे सधेय यगसाॆायमछता ॥९३॥ नादऽतगसागबधने वागायते ायते । अतगक अतगक गःय वधे याधायतेऽप च ॥९४॥ अतगःय यमन वाजन पघायते । नादपाःतत नयमवधायार ह यगना ॥९५॥ ब वमचाचय चाचय नादगधकजाणात ् । मनपादमानत नालबायखेऽटनम ् ॥९६॥ नादौवणत ूमतगभ जगमम ् । वःमृतय तय सवरमे मका क े ा क चनह धावत ॥९७॥ काे ूवतरत त व काेन सह शायत । नादे ूवतरत त च नादेन सह लयते ॥९८॥ घटादनादसःतधातकण हणःय । ूहणमप सक क ःयाछसधानूवणेत त ् ॥९९॥ अनाहतःय शदःय वनयर उपलयते । वनेतगरत त ेय य ेयःयातगरत त मन । मनःत लय यात तंण पम पदम ् ॥१००॥ तावदाकाशसकप यावछद ूवतरते ते । नशद तप ॄ पमातेत गयते ॥१०१॥ यक यक चनादपेण ौयते यते शेव सा । यःतवात नाका स एव पमे ॥१०२॥ इत नादानसधानम सधानम ् सव हठलयपाया ाजयगःय सये । ाजयगसमाढ पष ष कालवचक ॥१०३॥ तव बज हठ ेमदासय मदासय जल भ । उमन कपलतका स एव ूवतरते ते ॥१०४॥ सदा नादानसधानायते सधानायते पापसचया चया । नजने वलयेते नत चमात ॥१०५॥ शखदध भनाद च न शृणत णत कदाचन । भनाद कावजायते देह ह उमयावःथया ीवम वम ् ॥१०६॥ सवारवःथावनम वःथावनम र सवरचताववजर चताववजरत त । मृतवते तवते यग स म ना सशय शय ॥१०७॥ खाते न च कालेन न बायते न च कमरणा णा ।
हठयग ूदपका
Hatha Yoga Pradipika
हठयग ूदपका
- 31 -
सायते न स केनाप नाप यग य समाधना ॥१०८॥ न गध न स प न च ःपश न नःवनम ् । नामान न प वे यग य समाधना ॥१०९॥ च न स नजाःमृतवःमृ तवःमृतवजर तवजरतम तम ् । न चाःतमेत त नदेत यःयास म एव स ॥११०॥ न वजानात शतंण न दख न सख ख तथा । न मान नपमान च यग य समाधना ॥१११॥ ःवःथ जादवःथाया सवऽवतते वऽवतते । नासवासहन नत म एव स ॥११२॥ अवय सवरशाणामशय शाणामशय सवरदेदेहनाम ् । अा मयाणा यग य समाधना ॥११३॥ यावनैव व ूवशत चमात मयमाग यावदनर भवत ढ ूाणवातूबधात ् । यावयाने सहजसश जायते नैव व तव तावान वदत तदद दभमयाूलाप ॥११४॥
इत हठयग ूदपकाया चतथपदे थपदेश । *
[
]
