II. ULUSAL TOPRAK VE SU KAYNAKLARI KONGRESĠ
BĠLDĠRĠ KĠTABI CĠLT I
Editör Dr. Hesna ÖZCAN Sevinç MADENOĞLU Fatma ÖZKAY
22-25 Kasım 2011 ANKARA
Basımevi
: Ankamat Matbaacılık San.Ltd.ġti Tel:(0312)394 54 94
Basım Tarihi
: 2011
YazıĢma Adresi
: Toprak Gübre Ve Su Kaynakları Merkez AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü Ġstanbul yolu no:32 PK.5 06172 Yenimahalle/ANKARA Tel : 0312 315 65 60 Faks : 0312 315 29 31 Web : www.tgae.gov.tr
Organizasyon ġirketi : Dream Incentive Turizm Antalya Merkez Ofis: Altıntas Mah.Florya Sok. Mavisehir Sitesi E Blok No:23 ANTALYA Tel.: 0 242 354 06 01 Fax : 0 242 354 06 02 Ankara Ofis Hilal Mah. 701.Sokak 26/7 Çankaya / ANKARA Tel. : 0 312 440 74 73
Yayın Hakları
:Bildiri kitabında yer alan yayınların sorumluluğu yazarlarına aittir. Yazar izni olmadan eserlerin tamamı veya bir kısmı çoğaltılamaz.
ii
SPONSORLAR
iii
KONGRE DÜZENLEME KURULU Dr. Ahmet AĞAR Dr. Suat AKGÜL Dr. Ayla ALTUN Dr. Müslüm BEYAZGÜL Prof. Dr. Gökhan ÇAYCI Dr. Nesime CEBEL Dr. Ġbrahim GÜÇDEMĠR Dr. Kadriye KALINBACAK ġule KÜÇÜKÇOġKUN Sevinç MADENOĞLU Dr. Hesna ÖZCAN Fatma ÖZKAY Dr. Bülent SÖNMEZ Dr. Ġnci TEKELĠ Ġskender UÇAR Prof. Dr. Ersoy YILDIRIM
Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü A.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü A.Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü
KONGRE SEKRETERYASI Sevinç MADENOĞLU Dr. Hesna ÖZCAN Fatma ÖZKAY
Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE
ONUR KURULU Doç. Dr. Masum BURAK Prof. Dr. Ahmet ÇOLAK Prof. Dr. Orhan DOĞAN
TKB-Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürü A.Ü. Ziraat Fakültesi Dekanı TEMA Vakfı Genel Müdürü
BĠLĠM KURULU Dr. Ahmet AĞAR Doç. Dr. Zuhal AKYÜREK Dr. Ayla ALTUN Prof. Dr. Ġdris BAHÇECĠ Prof. Dr. Gökhan ÇAYCI Dr. Nesime CEBEL Prof. Dr. Zeynep DERNEK Prof. Dr. Sabit ERġAHĠN Prof. Dr. Günay ERPUL Dr. Fikret EYÜPOĞLU Prof. Dr. Sait GEZGĠN Prof. Dr. Sedat KABDAġLI Yrd. Doç.Dr. Sema KALE Dr. Kadriye KALINBACAK Prof. Dr. Rıza KANBER Prof.Dr.Selim KAPUR Dr. Armağan KARABULUT Prof. Dr. Vahap KATKAT Yrd. Doç. Dr. ġinasi KAYA Prof. Dr. Süleyman KODAL Prof. Dr. Yusuf KURUCU Prof. Dr. Ahmet MERMUT Dr. Erol ÖZKAN
Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE ODTÜ Mühendislik Fak. ĠnĢaat Müh. Bölümü. Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Harran Ün. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü A.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Süleyman Demirel Ü. Ziraat Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü Çankırı Karatekin Ü. Orman Fak. Toprak Ġlmi ve Ekoloji Böl. Ankara Ü. Ziraat Fak. Toprak Bilimi Bölümü Ziraat Yüksek Mühendisi S.Ü. Ziraat Fak. Toprak Bilimi Bölümü ĠTÜ. ĠnĢaat Fak. ĠnĢaat Müh. Bölümü Süleyman Demirel Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapıla, Sulama Böl. Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Çukurova Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Böl. Çukurova Ün.Ziraat Fak.Toprak Bilimi ve Bitki Bes.Böl. Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Uludağ Üni. Ziraat Fak. Toprak Bilimi Bölümü ĠTÜ. ĠnĢaat Fak. Geomatik Müh. Bölümü A.Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Ege Ü. Ziraat Fak. Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Harran Ün. Ziraat Fak. Toprak Bilimi Bölümü Atatürk Toprak Su Kaynakları AE
iv
Prof.Dr.Levent ġAYLAN Prof. Dr. Süleyman TABAN Prof. Dr. AyĢegül Baysal TANIK Dr. Ali Fuat TARI Dr. Ġnci TEKELĠ Yrd. Doç. Dr. Levent TEZCAN Prof. Dr. Murat TÜRKEġ Prof. Dr. Sadık USTA Prof. Dr. Kahraman ÜNLÜ Prof. Dr. Ġlhami ÜNVER Prof. Dr. Ersoy YILDIRIM Prof. Dr. Engin YURTSEVEN
ĠTÜ Uçak ve Uzay Bilimleri Fak. Meteoroloji Müh. Böl. Ankara Ün. Ziraat Fak. Toprak Bilimi ve Bitki Bes. Böl. ĠTÜ. ĠnĢaat Fak. Çevre Müh. Bölümü Konya Toprak Su Kaynakları AE Toprak Gübre ve Su Kaynakları MAE Hacettepe Ü. Mühendislik Fak. Hidrojeoloji Ana Bilim Dalı Çanakkale Onsekiz Mart Ü. Fen-Ede. Fak. Coğrafya Bölümü Ankara Ü. Ziraat Fak. Toprak Bilimive Bitki Bes. Bölümü ODTÜ Mühendislik Fak. Çevre Müh. Bölümü Ankara Ü. Ziraat Fak. Toprak Bilimi Bölümü A.Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü A.Ü. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü
KONGRE KONULARI 1. Tarımsal Su Yönetimi - Suyun yeniden kullanımı - Tarımsal hidroloji - Entegre su kaynakları yönetimi - Su kaynakları potansiyellerinin belirlenmesi, sürdürülebilir kullanımı - Ülkesel toprak ve su veri tabalarının oluĢturulması 2. Tarımsal Toprak Yönetimi - Arazi kullanımı ve yönetimi - Toprakta karbon yönetimi - Arazi degradasyonu - Bitki besleme ve toprak verimliliği - Toprak ve su koruma - Toprak ve su kaynakları yönetiminde coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama uygulamaları - Ġyi tarım uygulamaları, çevre dostu sistemler, toprak ve su korumalı tarımsal üretim sistemleri, sürdürülebilir kaynak kullanımı - Risk değerlendirmeleri, modelleme, tahmin teknolojileri 3. BütünleĢik Sürdürülebilir Havza Yönetimi (Prof. Dr. Cemil CANGĠR anısına) 4. Ġklim DeğiĢimi ve Tarımsal Meteoroloji 5. Tarımda Çevre Sorunları - Toprak kirliliği ve kirletilmiĢ alanların yönetimi 6. Toprak-Su, Kırsal Kalkınma ve Sosyo-Ekonomik Sorunlar
v
SUNUġ Doğal kaynakların potansiyeli ve bu potansiyellerin korunarak kullanımı ülkelerin ekonomik kalkınma ve toplumsal geliĢme sürecinde çok önemli ve belirleyici bir unsurdur. Sadece ekonomik olarak sulanabilir arazi varlığı ile bile birçok ülkeden daha geniĢ bir alana sahip olan ülkemizde bu alanların diğer etkenlerin yanında ekonomik geliĢmemize etkisi, bu kaynakların etkin ve sürdürülebilir kullanılmasına bağlıdır. Doğal kaynaklarını koruyabilen, sürdürülebilir kullanabilen ve geliĢtirebilen ülkeler uzun vadede kalıcı baĢarı sağlayabilmektedirler. YaĢamın sürdürülebilirliğinin ön koĢulu baĢta toprak ve su olmak üzere doğal varlık ve kaynaklarımızın korunmasıdır. Son yıllarda küresel ısınma üzerinde en çok durulan ve konuĢulan konuların baĢında gelmektedir. Küresel ısınma nedeniyle yaĢanan iklim değiĢiklikleri, kuraklık ve beraberinde suların azalması ve kirlenmesi sonucunu doğurmaktadır. Bunlara ilaveten toprakların amaç dıĢı kullanımları vasıtasıyla azalması ve bozulması; ormanların, meraların yok olması ya da niteliğinin değiĢmesi ve bütün bunların sonucunda çölleĢmenin hızlanması, açlık ve yoksulluğun kitlesel boyutlara ulaĢması temel yaĢam hakkının önündeki en önemli engeldir. Bu gerçekler karĢısında unutulmamalıdır ki bugün Dünya‟da, ülkemiz küresel ısınma ile ilgili tüm senaryolarda baĢrolü oynamaktadır. Ulusal ve uluslararası kongreler Dünya‟nın karĢılaĢacağı birçok problemler ve çözüm yolları ile bilim ve teknolojideki geliĢmelerin görüĢülmesi, tartıĢılması, olgunlaĢtırılması ve yeni fikirlerin ortaya çıkarılmasını sağlayan çok önemli organizasyonlardır. Bu yıl ikincisini düzenlediğimiz Ulusal Toprak ve Su Kaynakları Kongresi daha önce Toprak ve Su Kaynakları AraĢtırma Enstitüleri tarafından değiĢik tarihlerde bölgesel bazda düzenlenmiĢtir. Fakat ulusal bazda ilk kongre, 2010 yılında EskiĢehir Toprak ve Su Kaynakları AraĢtırma Enstitüsü tarafından EskiĢehir‟de düzenlenmiĢtir. Bu kongre sonucunda Toprak ve Su Kaynakları Kongrelerinin geleneksel hale getirilmesi kararlaĢtırmıĢtır. Bir sonraki kongrenin Toprak Gübre ve Su Kaynakları Merkez AraĢtırma Enstitüsü tarafından Ankara‟da yapılmasına karar verilmiĢtir. Alınan bu karar gereği gerekli hazırlıkları yapılan “II. Ulusal Toprak ve Su kaynakları Kongresi”nde ileride karĢılaĢılacak problemler ve çözüm yollarının ele alındığı bildiriler yanında, toprak su kaynaklarının etkin kullanımına yönelik birçok bildiri tartıĢılacaktır. Kongrede “Tarımsal Su Yönetimi” baĢlığı altında suyun yeniden kullanımı, tarımsal hidroloji, entegre su kaynakları yönetimi, su kaynakları potansiyellerinin belirlenmesi, sürdürülebilir kullanımı, ülkesel toprak ve su veri tabanlarının oluĢturulması konularında bildiriler tartıĢılırken; “Tarımsal Toprak Yönetimi” baĢlığı altında arazi kullanımı ve yönetimi, toprakta karbon yönetimi, arazi degradasyonu, bitki besleme ve toprak verimliliği, toprak ve su koruma, toprak ve su kaynakları yönetiminde coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama uygulamaları, iyi tarım uygulamaları, çevre dostu sistemler, toprak ve su korumalı tarımsal üretim sistemleri, sürdürülebilir kaynak kullanımı, risk değerlendirmeleri, modelleme, tahmin teknolojileri konularında bildiriler yer almaktadır. Bu konulara ilaveten BütünleĢik Sürdürülebilir Havza Yönetimi (Prof. Dr. Cemil CANGĠR anısına), Ġklim DeğiĢimi ve Tarımsal Meteoroloji, Tarımda Çevre Sorunları, Toprak-Su-Kırsal Kalkınma ve Sosyo-Ekonomik Sorunlar konu baĢlıkları altında 30 üniversite, 25 araĢtırma enstitüsü, değiĢik bakanlıklara bağlı 3 genel müdürlükten 102‟si sözlü bildiri, 64‟ü poster olmak üzere 166 bildiri tartıĢmaya açılacaktır. II. Ulusal Toprak ve Su Kaynakları Kongresinin bildirilerinin değerlendirilmesinde emeği geçen bilim kurulunun değerli üyelerine, kongremize katılan bildiri sahiplerine, II. Ulusal Toprak ve Su Kaynakları Kongresinin baĢarıyla gerçekleĢmesi için yoğun çaba sarf eden düzenleme kurulu üyelerine, tüm tasarım iĢlerinde bizden yardımını esirgemeyen Süha Dinçer‟e, kongre sekretaryasına, sekretaryaya bu kitabın düzenlenmesi sırasında yardımcı olan, Dilek Yatman, Fatma ElbaĢı ve Serap Hanoğlu‟na ve özelliklede kongrenin tertiplenmesi için desteklerini bizlerden esirgemeyen sponsorlarımıza sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Bu kongrenin tertiplenmesi aĢamasında sonsuz desteklerini esirgemeyen Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı baĢta olmak üzere Tarımsal AraĢtırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne ve Onur Kurulu üyelerine teĢekkürlerimizi arz eder kongre sonuçlarının Türk Tarımına hayırlı olmasını temenni ederim. Dr. Ġbrahim Hakkı GÜÇDEMĠR Toprak Gübre ve Su Kaynakları Merkez AraĢtırma Enstitü Müdürü
vi
ÖNSÖZ Tarımsal üretimin artırılmasında toprak ve su kaynaklarının doğru ve bilinçli yönetimi esastır. Stratejik öneme sahip toprak ve su kaynaklarının etkin bir Ģekilde yönetilmemesi durumunda, insan sağlığının, gıda güvenliğinin, toplumların refahının ve ekosistemlerin büyük tehlike altında olduğu küresel boyutta kabul edilmektedir. Yapılan araĢtırma ve etütler, dünyada tarımsal üretime açılacak arazilerin son sınırına geldiğini, yeni tarım alanlarının açılmasının mümkün olmadığını, tarımda geliri artırmanın ancak mevcut arazilerin iyi bir kullanım planlaması ile gerçekleĢebildiğini göstermektedir. Ġklim, tarımsal üretimi belirleyen temel etkendir. Dünyadaki gıda krizlerinin % 80‟inin su ve özellikle kuraklıkla iliĢkili olduğu tahmin edilmektedir. BirleĢmiĢ Milletlere bağlı kuruluĢlar tarafından yapılan çalıĢmalar, ihtiyacın üretimden fazla olduğu bölgelerin, dünyadaki toplam alanın yaklaĢık yarısını kaplayan kurak kuĢaklardaki bölgeler olduğunu ortaya koymaktadır. Kurak bölge topraklarının değeri, önemi ve tarımsal üretkenliği ise ağırlıklı olarak sulama imkanlarına bağlıdır. Bu suyu sağlayan en önemli kaynak yağıĢlardır. Toprak ve suyun bütüncül bir anlayıĢla kullanılmaması büyüyen bir önemle tarımsal faaliyetleri ve gıda üretimini dolayısıyla geliĢmeyi olumsuz etkilemektedir. Türkiye‟nin toprak ve su konularındaki yatırımlardan, tarımsal açıdan istenen ekonomik faydanın sağlanmasında görevli bilimsel kurumlar içerisinde AraĢtırma Enstitülerimiz önemli misyona sahiptir. AraĢtırma KuruluĢlarımız bilimsel düĢünceyi geliĢtirmek, teknolojiyi üretmek ve verimliliği arttırmak için bölgesel, ülkesel ve uluslararası araĢtırma programları ve çalıĢmalar gerçekleĢtirmektedir. Çünkü ülkemizin bulunduğu coğrafyada kısıtlı su, toprak ve bitki kaynakları arasındaki kırılgan ve hassas denge, sürdürülebilir tarım için çok iyi bir Ģekilde dikkate alınan stratejilerin geliĢtirilmesini gerekli kılmaktadır. Ayrıca, günümüzde modern üretim sistemleri yüksek seviyede ve yoğunlukta girdiye sahip olmasına rağmen tarımsal politikalar, yüksek verimliliğin yanı sıra insan sağlığını ve çevre kalitesini de korumayı amaçlamaktadır. Bu itibarla, toprak ve su kaynaklarını geliĢtirmeye yönelik bilimsel araĢtırma ve uygulamalar yapan Enstitüler, Üniversiteler, Kamu KuruluĢları, Yerel Yönetimler, Meslek KuruluĢları ile Özel Sektörün katkıları ve iĢbirliğiyle büyük emeklerle baĢarılı bir Ģekilde düzenlenen II. Ulusal Toprak ve Su Kaynakları Kongresinin neticelerinin, ülkemiz tarımının geliĢmesinde yönlendirici ve hayırlı olmasını dilerim. Doç. Dr. Masum BURAK Tarımsal AraĢtırmalar ve Politikalar Genel Müdürü
vii
ĠÇĠNDEKĠLER SÖZLÜ BĠLDĠRĠLER TARIMSAL SU YÖNETĠM ġekerpancarı Sulama Programının OluĢturulmasında Tansiyometrelerin Kullanım Olanakları ................. 3 Ali Fuat TARI, Aynur ÖZBAHÇE, Gülseren ATA, Nazmi DĠNÇ Kısıntılı Sulamanın Salçalık Domatesin Verim ve Ekonomisi Üzerine Etkisi .......................................... 10 Aynur ÖZBAHÇE, A.Fuat TARI, Nazmi DĠNÇ Aydın Dalama Ovasının Drenaj Durumunun Değerlendirilmesi .............................................................. 17 Ramazan YÜCEL, Dr. AyĢe BULUR Patates Bitkisinde Tuz Stresinin Azaltılmasında Prolin Uygulamalarının Etkileri..................................... 27 Berkant ÖDEMĠġ, Mehmet Emin ÇALIġKAN EskiĢehir Ġlinde Kurulu Bazı Damla Sulama Sistemlerinin Performanslarının Belirlenmesi...................... 34 Demet UYGAN, Hasan BOYACI, Gönen GÖNÜLTAġ, Prof. Dr. Öner ÇETĠN Ülkemizde Sulama ve ToplulaĢtırma Projelerinin Birlikte Yürütülmesinin Önemi ................................... 44 Dr. Gürsel KÜSEK, Dr. Metin TÜRKER, Ümit BĠNGÖL, Ġbrahim GÜREġÇĠ Farklı Yıkama Hacmi Uygulamaları Altında Toprak Profil Tuzluluğunun DeğiĢimi ................................ 53 Engin YURTSEVEN, Hasan S.ÖZTÜRK, Sertan AVCI, Suzan ALTINOK, M.Fatih SELENAY EskiĢehir KoĢullarında Aspir Bitkisinin Su-Verim ĠliĢkilerinin Belirlenmesi ........................................... 64 Hasan BOYACI, Ertuğrul KARAġ Yeni Bir Su Eksiklik Göstergesi YaklaĢımı: Üç Boyutlu Su Ġndeksi (3BSĠ) ............................................ 72 Eyüp Selim KÖKSAL Drenaj Projelerinde Etüt, Proje ve Uygulama Teknikleri (Harran Örneği) ................................................ 79 Hüseyin GÜNGÖR, Ġpek ÖZENÇ ġanlıurfa ġartlarında Sulama Faaliyetleri ................................................................................................ 92 Mehmet Sabih ĠPEK Sulama Suyu Kalitesini Etkileyen Na+, (Ca++ + Mg++), HCO-3, Cl- ve SO-24 DeğiĢkenleri Ġle Tuz Konsantrasyonunun Modellenmesi .................................................................................................. 98 Murat AY, Özgür KĠġĠ ġanlıurfa Harran Ovalarında Sulama Öncesi ve Sonrası Drenaj ve Tuzluluk Problemleri ve Çözüm Önerileri ................................................................................................................................................ 106 Mustafa ÇELĠKER Sırık Domateste Kısıntılı Sulama ve Kısmi Kök Kuruluğu (PRD) Sulamasının Verim, Kalite ve Vejetatif GeliĢime Etkileri ..................................................................................................................... 113 Oğuzhan AYDIN, Dr.Mehmet BALÇIN, Ġ.KürĢat ÖZYURT, Ö.Faruk NOYAN Dün, Bugün ve Yarın Tarımsal Sulamanın GeliĢimi ................................................................................ 119 Osman ERTÜRK Burdur Ġli Su Potansiyelinin Ġncelenmesi ................................................................................................ 126 Ömer Faruk KAYA Farklı Sulama ve Gübreleme Düzeylerinin Antep Fıstığı Bitkisinde Büyüme, Verim ve Periyodiziteye Etkisinin Ġrdelenmesi ....................................................................................................... 134 Mustafa ÜNLÜ, Yusuf AYDIN, Rıza KANBER, Servet TEKĠN, D. Levent KOÇ, Burçak KAPUR Türkiye‘de Tarımsal Sulama Yönetiminin GeçmiĢi ve Bugünü ............................................................... 135 Servet YAZAR Akdeniz Bölgesinde Alphonse Lavalee Sofralık Üzüm ÇeĢidinde Yaprak Su Potansiyeline Göre Sulama Programının OluĢturulması ................................................................................................ 141 YeĢim BOZKURT ÇOLAK, Attila YAZAR, Semih TANGOLAR, S. Metin SEZEN, Filiz GÖKÇEL
TARIMSAL TOPRAK YÖNETĠMĠ Çukurova‘da Alüviyal Bir Tarım Arazisinde Bazı Toprak Verimlilik Özelliklerinin Jeoistatistiksel Modellemesi ................................................................................................................... 153 Armağan KARABULUT, Ġlhami ÜNVER
viii
Atık Fındık Zurufu ve Toprak Solucanı Ġlavesinin Farklı Ortamların Organik Madde Ġçeriği Üzerine Etkisi ........................................................................................................................................ 165 Bora ġAHĠNOĞLU, Tayfun AġKIN Farklı Nemlerde Taklidi Anız Yakmanın Kil Tekstüre Sahip Bir Toprağın Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Üzerine Etkisi ....................................................................................................................... 172 Emel DEMĠRÖZ, Cevdet ġEKER, Ġlknur GÜMÜġ Azotlu ve Hayvan Gübresinin Domates Verimi ve Kalitesine Etkileri ..................................................... 178 Hossein TABĠEHZAD, Effetolzeman MONTEZERĠ, Farokh Ghani SHAYESTEH, Esin ÖZKAN Deri Sanayi Arıtma Çamurunun Kanola (Brassica Napus) YetiĢtiriciliğinde Kullanılabilirlik Potansiyeli ............................................................................................................................................. 182 Fatma AKMAN, Ömer Lütfü ELMACI Farklı ġekil ve Dozlarda Uygulanan TKĠ-HÜMAS‘ın Ekmeklik Buğdayın Bayrak Yaprak Besin Elementi Konsantrasyonu, Verim ve Tane Protein Kapsamına Etkileri .................................................... 189 Prof. Dr.Sait GEZGĠN, Nesim DURSUN, Fatma GÖKMEN YILMAZ Bala Tarım ĠĢletmesi Arazilerinin Potansiyel Arazi Kullanım Planlaması ve Tarımsal Kullanıma Uygunluk Sınıflaması............................................................................................................................. 197 Füsun SARISAMUR, ġeref KILIÇ Farklı Gübre Kompozisyonlarının Çay‘ın Verim ve Kalitesi Üzerine Etkisi ............................................. 205 Dr. Gülen ÖZYAZICI, Dr. Osman ÖZDEMĠR, Dr. Mehmet Arif ÖZYAZICI, Pınar ÖZER Buğday-Fiğ Sonrası YetiĢtirilen Ġkinci Ürün Silajlık Mısır Üretiminde Farklı Toprak ĠĢleme ve Ekim Yöntemlerinin Teknik Yönden KarĢılaĢtırılması ............................................................................ 206 Hasan Ali KARAAĞAÇ, Sait AYKANAT, Ertan YAZGAN, Mehdi A.COġKUN Çinko Uygulamasının Bazı Çeltik ÇeĢitlerinde Verim Ġle Tanede Çinko, Fosfor ve Fitin Asidi Konsantrasyonuna Etkisi ........................................................................................................................ 212 Dr. Hesna ÖZCAN, Prof. Dr. Süleyman TABAN Potasyumlu ve Magnezyumlu Gübrelerin Domates Bitkisinin Verimine Kalitatif ve Kantitatif Etkileri .... 221 Hosein TABĠEHZAD, Effetolzeman MONTEZERĠ, Esin ÖZKAN Farklı Organik Gübre Uygulamalarında Mısır Bitkisinin SPAD Değeri Ölçüm Zamanının Belirlenmesi .. 224 Ġlknur GÜMÜġ, Cevdet ġEKER Farklı Sulama ve Ekim Yöntemlerinin Buğday Verimine Etkileri ............................................................ 231 Ġrfan GÜLTEKĠN, Zafer ARISOY, Alper TANER, Yasin KAYA, Fevzi PARTĠGÖÇ Buğdayda Kadmiyumun Toksiklik Sınırının Belirlenmesi ve Bazı Ekstraksiyon Yöntemlerinin KarĢılaĢtırılması .............................................................................................................. 238 Kadriye KALINBACAK, Ġlknur YURDAKUL, Ġbrahim GEDĠKOĞLU Toprak Analiz Desteklemesinde Seracılık ve Meyvecilik Açısından Sorunlar ve Çözüm Önerileri ........... 248 Mustafa KAPLAN, Hüseyin KALKAN Orta Karadeniz Ġç Geçit Bölgesinde Mısır-Buğday Ekim Sisteminde Buğdayda Sırta Ekim Sisteminin AraĢtırılması ve Uygun ÇeĢitlerin Belirlenmesi ..................................................................... 252 Mahmut DOK, Cengiz ÖZCAN Trakya KoĢullarında Baklagillerin KıĢlık II. Ürün ve YeĢil Gübre Olarak Buğday-Ayçiçeği Münavebesine Dahil Edilmesinin Buğdayın Bazı Makro ve Mikro Besin Elementi Beslenmesi Üzerine Etkileri ...................................................................................................................................... 259 Mehmet Ali GÜRBÜZ Tokat Yöresi Meyve Bahçelerinde Toprak ĠĢlemeli ve ĠĢlemesiz Tarımın Toprak Özellikleri Üzerine Etkileri ...................................................................................................................................... 270 Mustafa DEMĠR, Sinan KILIÇ, Sezai GÖKALP, Mualla AYDIN Zeolitin Ispanak Bitkisi GeliĢimine Etkisi ............................................................................................... 277 Nihan TAZEBAY, Kadir YILMAZ, Kadir SALTALI Tokat Kazova‘da Sürdürülebilir ve Geleneksel Toprak Yönetimi Uygulamalarının Toprağın Bazı Özelliklerine Etkilerinin Saptanması ............................................................................................... 282 Ömer Faruk NOYAN, Mustafa DEMĠR, Ġrfan OĞUZ, Atilla ALTINTAġ Ülkemiz Tarımında Hümik ve Fulvik Asit Kaynağı Olan TKĠ-HÜMAS‘ın Önemi ve Sorunlar ................ 293 Prof. Dr. Sait GEZGĠN
ix
Gözenek Büyüklüğü ve Suyun Yüzey Gerilimi EtkileĢiminin, Bromun Gözenekli Ortamlarda TaĢınmasına Etkisi ................................................................................................................................. 296 Seval SÜNAL, Sabit ERġAHĠN Türkiye‘de YetiĢtirilen Çeltik ÇeĢitlerinin Çinkoya Tepkileri .................................................................. 305 Dr. Hesna ÖZCAN, Dr. Yakup ÇIKILI, Özlem KOÇ, Prof. Dr. Süleyman TABAN, Nilgün TABAN Ġpsala‘da Çeltik YetiĢtiriciliği Yapılan Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri .................... 312 Timuçin EVEREST, Hasan ÖZCAN Ġyi Tarım Uygulamaları Kavramı Kapsamında Vermikültürel Uygulamalar ............................................. 319 Yurdagül ġIMġEK-ERġAHIN Buğday Tarımında Farklı Ekim Yöntemlerinin Bazı Agronomik Özellikler Üzerine Etkisi ...................... 328 Yasin KORKMAZ, Sait AYKANAT, Hasan Ali KARAAĞAÇ, ReĢit GÜLTEKĠN Farklı Miktarlarda Arıtma Çamuru Uygulamalarının Buğday, Patates ve Fasulyenin Verim ve Potansiyel Toksik Element Kapsamları Ġle Toprak Özellikleri Üzerine Etkileri ........................................ 332 Yusuf IġIK, Nihal GÖKSU, ġengül TONGARLAK Azerbaycan`da Toprak Örtüsünün Bozunumu ......................................................................................... 338 Ali CEFEROV, Muharrem BABAYEV, Sultan HÜSYENOVA, Firoza RAMAZANOVA Acıpayam Ovası Topraklarında Tarımsal Kullanıma Uygunluk Sınıfları (TKUS) ve Potansiyel Arazi Kullanımları (POTKUL) Haritalarının OluĢturulması...................................................................... 343 Alper YORULMAZ, Levent ATATANIR, Gönül AYDIN, Suat ġENOL, Mahmut DĠNGĠL, Eren ÖZTEKĠN Gaziantep‘in Tarım Topraklarındaki Erodibilite Faktörü (K-Faktörü) Ġle Toprak Besin Elementleri Arasındaki ĠliĢki .................................................................................................................. 351 Erdihan TUNÇ, Nevzat ASLAN, Nilgün DOĞRUER Küçükelmalı Gölet Havzasının Su ve Sediment Verimine Göre Sürdürülebilir Yönetimi ......................... 357 Ertuğrul KARAġ Farklı Düzeylerde Erozyona UğratılmıĢ Toprakların Buğday Verimine Etkisi ......................................... 365 Filiz TÜRKSEVEN VELĠOĞLU Menemen Ovası Tipik Xerofluvent Topraklarda Polivinilalkol (PVA) ve Poliakrilamid (PAM)‘in Laboratuvar KoĢulları Altında Su Erozyonu ve Kaymak Tabakası Dirençleri Üzerine Etkileri ................. 372 Gökçen YÖNTER Karpuzlu Ovası Sulaması Sahasında Toprakların Belirli Özellikleri ve Rezervdeki Su Miktarı Göz önünde Bulundurularak Uygun Ürün Deseninin GIS (Coğrafi Bilgi Sistemi) Kullanılarak Belirlenmesi........................................................................................................................................... 379 Gürbüz Atilla AYDINOĞLU, Gönül Bilgehan AYDIN Karapınar Rüzgar Erozyonu Koruma Sahasında Seçilen Bazı Mera Bitkilerinin Toprak Kalitesine Etkileri................................................................................................................................................... 386 Mustafa OKUR, Prof.Dr.Selim KAPUR, Doç.Dr. Erhan AKÇA, Oktay OKUR Ispanağın Stres KoĢullarında Veriminin Bulanık Mantıkla Belirlenmesi .................................................. 392 Bilal CEMEK Toprak Sınıfları Ġle Arazi Kullanımının KarĢılaĢtırılması; Filyos Havzası Örneği .................................... 399 Dursun Zafer ġEKER, ġinasi KAYA, Sedat KABDAġLI Trakya Bölgesi Topraklarının Bitki Besin Maddesi Kapsamlarının Belirlenmesi, Veri Tabanının OluĢturulması ve Haritalanması .............................................................................................................. 408 Hasan TAġOVA, Alper AKIN Jeoistatistik Yöntemler Kullanılarak Farklı Toprak Özelliklerine Ait Haritaların OluĢturulması ve CBS ile Analizi ...................................................................................................................................... 421 Mehmet Zeki ĠMAMOĞLU, Elif SERTEL, Yusuf KURUCU, Cankut ÖRMECĠ Toprak Sınıflandırması ve Toprak Veri Tabanı ÇalıĢmaları ..................................................................... 428 Mehmet ġAHĠN, Dr. Yüksel ġAHĠN, Yılmaz ÜLKÜ, Orhan ġAHĠN Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Ġle Harran Ovası Tarım Arazilerinde Amaç DıĢı Kullanımın Tespiti ................................................................................................................................. 434 M. AYDOĞDU, M. TARĠNĠ, C. ADIYAMAN, M.ġ.KIZILKILINÇ, E. ERBĠL , A.AYDEMĠR, H. T. AKÇAR Doğal Kaynaklar ve Tarım Alanlarının Uzaktan Algılama Tekniği ve CBS Kullanılarak Belirlenmesi Bakırçay Deltası ve Çevresi Örneği .................................................................................... 439 N. ERYĠĞĠT URFALI, S. DAġDEMĠR AKGÜN
x
Buğday Bitkisinin Spektral Yansıtma Özellikleri Ġle GeliĢimi Arasındaki ĠliĢkinin Belirlenmesi .............. 445 Sezel KARAYUSUFOĞLU, Levent ġAYLAN, Elif SEMĠZOĞLU, Yunus ÖZKOCA,Osman ÇAYLAK, BarıĢ ÇALDAĞ, Fatih BAKANOĞULLARI Kentsel Alanlarda Toprak Alanı DeğiĢiminin V-I-S BileĢenleri Ġle Zamansal Analizi .............................. 451 ġinasi KAYA, Dursun Zafer ġEKER Edirne Ġli Meriç Ġlçesinin Arazi Kullanım Türlerinin Uzaktan Algılama Ġle Belirlenmesi ......................... 457 Timuçin EVEREST, Hasan ÖZCAN
BÜTÜNLEġĠK SÜRDÜRÜLEBĠLĠR HAVZA YÖNETĠMĠ (Prof. Dr. Cemil CANGĠR anısına) BütünleĢik Havza Yönetimi: Sorunlar ve YaklaĢımlar ............................................................................. 465 AyĢegül TANIK, Duygu TUNA Toprak ve Su Kaynakları Rehabilitasyonunda Örnek Bir Uygulama Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi ............................................................................................................................ 474 Bayram HOPUR, Haluk ERSAN Sulama Projelerinin ToplulaĢtırılmıĢ Alanlarda Yapılmasının Gerekliliği ................................................ 480 Betül GÖÇMEN DĠNÇBĠLEK Sultanköy Beldesi (Ġpsala-Edirne) Topraklarının Kompleks Karakök Parametrik Yöntemle Değerlendirilmesi ................................................................................................................................... 488 Duygu BOYRAZ, Hüseyin SARI, Cemil CANGĠR Sanayi GeliĢiminin Toprak ve Su Kaynakları Üzerine Baskıları Çorlu-Tekirdağ...................................... 498 Ezgi TOK, Yusuf KURUCU, Fırat PEKER 5403 Sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Uygulamasında Arazi Kullanım Planlarının Önemi ve Denizli Örneği ...................................................................................................... 506 Gönül Bilgehan AYDIN, Levent ATATANIR, Alper YORULMAZ Türkiye‘de Havza Ölçeğinde Su Erozyonu Tehlikesi Haritalarının OluĢturulması .................................... 512 Günay ERPUL, ReĢat AKGÖZ, Aslıhan KARADAĞ Dünya Bankasınca Desteklenen, Havza Rehabilitasyon Projelerinde Ġzleme Değerlendirme Süreçleri ...... 513 Haluk ERSAN, Bayram HOPUR Türkiye‘de Toprak ve Tarım Reformu ÇalıĢmalarının Tarihsel GeliĢimine Bir BakıĢ ............................... 520 Kemal EREN, Kadir CAMCI Ülkemizde Toprak ve Su Kaynakları Yönetimi ve Havza Bazlı Arazi Kullanım Planlarının Önemi ......... 528 Metin TÜRKER, Yüksel ġAHĠN, Gönül BOZBEY, TAġDEMĠR, Güntülü KURġUN Bölgesel Mera Alanlardaki Toprakların Bazı Fiziksel Özellikleri Ġle AĢınım Arasındaki ĠliĢkiler ............. 539 Doç. Dr. Oğuz BAġKAN, Hicrettin CEBEL, Mehmet KEÇECĠ, Gamze DEPEL, Mustafa BOZKURT BütünleĢik Sürdürülebilir Havza Yönetimi.............................................................................................. 548 Cemil CANGĠR, Selim KAPUR, Duygu BOYRAZ, Hüseyin SARI KahramanmaraĢ Ġlinde Dünya Bankası Tarafından Desteklenen Peynirdere-Kozludere, Bulanık-Küçüknacar, Kazanlıpınar-Kuzucak Mikrohavzalarında Yapılan ĠyileĢtirme ÇalıĢmaları ............ 555 Yasemin YÜKSEL, Orhan DOĞAN Kırklareli Ġli Tarım Arazilerinin Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununa Göre Sınıflandırılması ve Ġl Çevre Düzeni Planı Kapsamında Değerlendirilmesi .............................................. 560 Fırat PEKER, Ebru, SAYGILI, Erol ERÇAL, Ezgi TOK, Yusuf KURUCU, Hasan Hayri TOK Arazi ToplulaĢtırması (AT) ve Tarla Ġçi GeliĢtirme Hizmetleri (TĠGH) Projelerinde Kullanılan Arazi Derecelendirme Yönteminde Yeni Bir YaklaĢım ........................................................................... 567 Dr. Yüksel ġAHĠN, Hikmet YALÇINKAYA, Murat TÜYSÜZ
ĠKLĠM DEĞĠġĠMĠ VE TARIMSAL METEOROLOJĠ Seyhan Ovası KoĢullarında Ġklim DeğiĢikliklerinin Pamuk Bitkisi Üzerindeki Olası Etkilerinin Ġncelenmesi ............................................................................................................................................ 577 Alper BAYDAR, Rıza KANBER Türkiye‘de Akarsu Havzalarında Ġklim DeğiĢikliğinin YağıĢ-Akım Üzerindeki Etkilerinin Mann-Kendall Trend Analizi Ġle Ġncelenmesi.......................................................................................... 584 Armağan KARABULUT, Faycal BOURAOUI, Alberto ALOE
xi
Enerji Amaçlı Baraj Planlama Sürecinin Tarımsal Verimde Sürdürülebilirlik Açısından Değerlendirilmesi-Yusufeli Barajı .......................................................................................................... 596 Dr. Çağla ÇOLAK Hidrograf Analizlerinde Suyun Kararlı Ġzotop Ġçeriğinin Kullanılması .................................................... 604 Ġnci TEKELĠ Karbondioksit Akıları Ġle Meteorolojik DeğiĢkenler Arasındaki ĠliĢkiler ................................................. 613 Levent ġAYLAN, Elif SEMĠZOĞLU, BarıĢ ÇALDAĞ Bitki GeliĢimi Simulasyon Modellerinin Toprak Su Ġçeriğini Belirleme Performanslarının KarĢılaĢtırılması ..................................................................................................................................... 619 Levent ġAYLAN, BarıĢ ÇALDAĞ, Evren ÖZGÜR, Elif Müdrike KOÇ, Osman ÇAYLAK, Yunus ÖZKOCA, Elif SEMĠZOĞLU, Sezel KARAYUSUFOĞLU, Fatih BAKANOĞULLARI EskiĢehir Ġlinde 1991 – 2010 Yılları Arasında Aydeniz Metoduna Göre Ġklim Sınıflandırılması............... 626 Ramazan ÖZGER, Bülent HIZLI, Hikmet KORKMAZER, Nazmi ORUÇ Ovaçay Havzasındaki Akiferlerin Kirliliğe Duyarlılığının Belirlenmesinde Yeraltısuyu Seviye DeğiĢimlerinin Etkisi .................................................................................................................. 632 Oğuz DEMĠRKIRAN Akdoğan Havzasının Kurak ve Islak Dönemlerinin Bazı Kuraklık Ġndisleri Yardımıyla KarĢılaĢtırılması ..................................................................................................................................... 639 Özlem AKAR, Ġrfan OĞUZ, Kadri YÜREKLĠ Göksu Özel Çevre Koruma Bölgesindeki Su Kaynaklarının Potansiyeli ve Sürdürülebilir Kullanımı ....... 646 Sibel MERĠÇ Farklı Yapay Sinir Ağları Algoritmalarıyla Günlük BuharlaĢma Tahmini ................................................ 656 Umut OKKAN, Zafer Ali SERBEġ
TARIMDA ÇEVRE SORUNLARI Petrol Hidrokarbonlarıyla KirlenmiĢ Ortamların Biyoremediasyonunda Kullanılabilecek Organizmaların Belirlenmesi ve ĠyileĢtirilmesi ....................................................................................... 666 Bayram YÜKSEL, Yasemin YILDIZHAN, Özlem ERTEKĠN, Selma ONARICI, Oktay KÜLEN, Çiğdem SELÇUKCAN EROL, Huma KURTOĞLU Birsen C. KESKĠN Taylan KÖSESAKAL Ömer F. GERDAN, Selma ÜNLÜ, Sevan GÜRÜN, GülĢen ALTUĞ, Gülten GÜNEġ, Ahmet T. BAYKAL, Abdül R. MEMON Van Yöresindeki Bazı Kaynak ve Maden Sularındaki Bakır(Cu) Seviyesinin Aktif Karbonun ZenginleĢtirme Yöntemiyle AAS Ġle Tayini ............................................................................................ 674 BeĢir DAĞ, Fevzi KILIÇEL Kadmiyum Ġle KirlenmiĢ Toprakların Fitoektraksiyonla Arıtımında Transgenik Tütün Bitkisinin Kullanımının AraĢtırılması ..................................................................................................... 678 H. DAĞHAN, N KÖLELĠ, V. UYGUR, M ARSLAN, D ÖNDER, V GÖKSUN, N. AĞCA Transgenik ve Non-Transgenik Tütün Bitkilerinin Çinko Ġle KirlenmiĢ Toprakların Fitoekstraksiyonu Amacıyla Kullanılabilirliğinin AraĢtırılması ............................................................... 686 H. DAĞHAN, V. UYGUR, M. ARSLAN, N. KÖLELĠ, V. GÖKSUN, D. ÖNDER Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı KirlenmiĢ Sahalara Dair Yönetmelik ve Yönetmeliğin Uygulama Alanları........................................................................................................................ 694 Kahraman ÜNLÜ, H. Meltem ĠPEK ASKĠ Atık Çamur Uygulamalarının Ankara-Tatlar ve Çevresi Tarım Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Ġle Ağır Metal Ġçerikleri Üzerine Etkisi ................................................. 702 Mehmet KEÇECĠ, Prof. Dr. Sadık USTA, Aynur DĠLSĠZ, Kadriye TAġPINAR, Atilla GÜNTÜRK, Mustafa USUL Çevre Amaçlı Arazi ToplulaĢtırması ....................................................................................................... 709 Yücel KEġLĠ, Seçkin ARAL, Hayati KAYAOĞLU, Aslı ALAGÖZOĞLU
TOPRAK-SU, KIRSAL KALKINMA VE SOSYO-EKONOMĠK SORUNLAR Tarımda Su Kullanımında Ġnsan Öğesi.................................................................................................... 718 Fatma ÖCAL KARA, YaĢar AKTAġ, Tamer IġGIN, Songül AKIN Sürdürülebilir Tarım Kavramı, Tanımı, GeliĢimi ve Toprak-Su Kaynakları Ġle Olan ĠliĢkisi...................... 727 Filiz PEZĠKOĞLU
xii
Orman Köylülerinin Kalkındırılması Ġçin Yapılan ÇalıĢmalar ve Yapılan ÇalıĢmalara Bir Çözüm Olarak Ekoturizm Etkinliklerinin Ġrdelenmesi ......................................................................................... 735 Mustafa Fehmi TÜRKER, Atakan ÖZTÜRK, Ġnci Zeynep AYDIN, Ufuk DEMĠRCĠ Çevre Dostu Üretim Sistemlerin YaygınlaĢtırılmasında Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlığın Rolü ............. 742 Prof.Dr. Orhan ÖZÇATALBAġ Konya‘da Sulama ve Sulama Kooperatifleri............................................................................................ 748 Sedat YOKUġ, DurmuĢ Ali ÇARKACI, Osman ÖLMEZ, Cevat AYDIN
POSTER BĠLDĠRĠLER GAP Bölgesinde Ġkinci Ürün Mısır‘ın 2000-2009 Yılları Arasındaki Üretim Girdi ve Maliyetindeki DeğiĢimler ....................................................................................................................... 756 Ahmet ÇIKMAN, Tali MONĠS, Abdullah Suat NACAR AB Kırsal Kalkınma Programının (IPARD) Uygulanması Ġle Diyarbakır Ġlinde Beklenen GeliĢmeler ...... 759 Ali Recep NAZLI, Hikmet GÜNEġ, Ayzin B.KÜDEN AB Kırsal Kalkınma Fonu (IPARD) ve Türkiye‘de Uygulanması ............................................................ 766 Ali Recep, NAZLI, Hikmet GÜNEġ, Ayzin KÜDEN Havza Yönetiminin Türkiye‘de Uygulanabilirliği ................................................................................... 772 Aybike Ayfer KARADAĞ Yüksek Eğimli Meyve Bahçelerinde Su ve Toprak Koruma Amaçlı Su Hasadı Tekniğinin Kullanılması . 781 Aylin ÇELĠK, Doç. Dr. Erhan AKKUZU Halofitik (Tuzcul) Bitkiler YetiĢtirilerek Degrade OlmuĢ Toprakların Üretime Kazandırılabilme Olanakları .............................................................................................................................................. 787 Dr. Ahmet Ġ. AĞAR, Dr. Aysel M. AĞAR Farklı Organik Gübre Uygulamalarının Salihli Kiraz ÇeĢidinde Verim ve Meyve Kalitesi Üzerine Etkisi ........................................................................................................................................ 796 Bülent YAĞMUR, Nalan RAHMANOĞLU Üreticilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri ve Bazı Tarımsal Desteklemelerden Yararlanma Durumu Ġle ĠliĢkileri (Kırklareli Ġli Örneği) ............................................................................................. 804 BaĢak AYDIN, Erol ÖZKAN, Mehmet Fırat BARAN Marul YetiĢtirilen Topraklarda Toprak Tuzluluğunun Yapay Sinir Ağları Ġle Belirlenmesi ...................... 811 Bilal CEMEK, Ali ÜNLÜKARA, Sedat KARAMAN, Demet YILDIRIM, Aslıhan ATĠġ Samsun Ġli Ġçin Referans Bitki Su Tüketimi (ETO) DeğiĢiminin Analizi.................................................. 818 Doç. Dr. Bilal CEMEK, Yrd. Doç, Dr. Hakan ARSLAN, AraĢ. Gör. Demet YILDIRIM Sera Ġçin Bitki Su Tüketimi Modellerinin Değerlendirilmesi ................................................................... 825 Bilal CEMEK, Mehmet TAġAN, Demet YILDIRIM Sıfır ve AzaltılmıĢ Toprak ĠĢleme ........................................................................................................... 832 Dr. Derya SÜREK Aksaray Ġli Eskil Ġlçesi Meralarının Vejetasyon Özellikleri ..................................................................... 841 Mehmet TEZEL, Ufuk KARADAVUT, M. Aydın ġANDA, Çetin PALTA, D. Ali ÇARKACI, ġeref AKSOYAK, Telat YILDIRIM, Arife AVAĞ, K.Aytaç ÖZAYDIN Çukurova Bölgesinde Ġklim DeğiĢikliklerinin Nohut (Cicer Arietinum L.) Tarımına Etkileri ........... 853 Dürdane MART Nohut Tarımında Üretimi Sınırlandıran Biyotik ve Abiyotik Stres Faktörleri ................................ 860 Dürdane MART Türkiye Akarsularının Ağır Metal Kirlilik Düzeyleri ............................................................................... 867 Emine GÜLTEKĠN, Muhittin DOĞAN Kuraklık Yönetim Stratejileri ................................................................................................................. 872 Gülay Pamuk MENGÜ, Süer ANAÇ, Erhan AKKUZU, Emrah ÖZÇAKAL Bazı Toprak Fiziksel Özelliklerinin Jeoistatistik Yöntemi Ġle Mekansal Analizi....................................... 879 Emrah ÖZÇAKAL, UlaĢ ÖZER, Süer ANAÇ, Yasemin S. KURTTAġ, Tuğba YILDIRIM Gemlik Yöresinde YetiĢtirilen Zeytinlerin Beslenme Durumlarının Toprak Analizleriyle Belirlenmesi .... 887 Erdinç UYSAL, BarıĢ ALBAYRAK, Serap SOYERGĠN Bazı Buğdaygil Yem Bitkilerinde Azotlu Gübre Dozlarının Önemli Tarımsal Karakterler Üzerine Etkileri ...................................................................................................................................... 896 Erol KARAKURT, Hayrettin EKĠZ
xiii
Tarımsal AraĢtırma Sonuçlarının Uygulamaya Aktarılması: ġeker Pancarında Fertigasyon ...................... 903 Ertuğrul KARAġ Ekolojik Planlama Sürecinde Çevresel Risk Değerlendirmesi.................................................................. 911 Esin Hande BAYRAK, Semire KALPAKÇI YOKUġ Bitkilerin Atıksu Arıtımındaki Rolü ........................................................................................................ 918 Esin Hande BAYRAK, Semire KALPAKÇI YOKUġ Sulardaki Arseniğin Uygun Ligandlar Kullanılarak ÖnzenginleĢtirilmesi ve AAS Hidrür Tekniği Ġle Tayini ............................................................................................................................................... 922 Eylem Funda KÜREKCĠ, Mustafa TAġTEKĠN, Orhan ATAKOL Vetiveria zizonides Nash Bitkisinin Erozyon Kontrolünde ve Toprak Rehabilitasyonunda Kullanım Olanakları ............................................................................................................................... 927 Filiz TÜRKSEVEN VELĠOĞLU Tarımsal Su Yönetimi‘nde Su Hasadı ..................................................................................................... 931 Funda DÖKMEN, Meryem GÜNEġ KUZUCU Erciyes Strato Volkanından Püskürtülen Ana Materyaller Üzerinde OluĢmuĢ Toprakların ve Su Kaynaklarının Toksik Element Kirliliği ............................................................................................. 935 Kenan KILIÇ, Gülay KARAHAN, Mehmet BĠLĠM Atık Suların Sulama Amaçlı Kullanımları............................................................................................... 942 Gülay KARAHAN Brokoli YetiĢtiriciliği Ġçin Uygun Azot ve Fosfor Dozlarının Belirlenmesi .............................................. 949 Günsu ALTINDĠġLĠ ATAĞ, Kadir KUġVURAN, Ġsmail ġEYHANLI Hayvansal Gübrelerin Su Kirliliğine Etkileri ve Çözüm Önerileri............................................................ 955 Hatice BĠLGĠN, YILDIRIM, Süleyman DEMĠR Ankara Yöresindeki Bazı Toprakların SıkıĢma Durumunun Hacim Ağırlığı Ġle Olan ĠliĢkilerinin Belirlenmesi........................................................................................................................................... 960 Fakı ERGÜL, Abdullah BARAN, Haydar POLAT Geleneksel ve Sıfır Toprak ĠĢlemenin Bazı Toprak Özellikleri Üzerine Etkisi.......................................... 967 Fakı ERGÜL, Haydar POLAT Tokat Çiftçisinin Ortak Makine Kullanım Modellerinden Makine Ortaklığı ve Makine Ringlerine YaklaĢımları ............................................................................................................. 977 Hilal BEKTAġ, Murat EKER Mersin-Tarsus Topçu Deresi Havzası YağıĢlarının Frekans Analizi ve DeğiĢik Süreli Beklenen Olası Miktarları ...................................................................................................................................... 985 Kadir KUġVURAN EskiĢehir Sulu KoĢullarında Ana Ürün ve Toprak ĠĢlemesiz Ġkinci Ürün AspirYağ Ġçeriklerinin KarĢılaĢtırılması ................................................................................................................. 990 Kadriye TAġPINAR, Gülser YALÇIN Gri Suların Sulamada Kullanımı ............................................................................................................. 994 Kamil B. VARINCA Ġklim DeğiĢikliğinin Tarıma Etkileri ..................................................................................................... 1003 Kamil B. VARINCA II. Ürün Ayçiçeği Üretiminde Uygulanabilecek Farklı Toprak ĠĢleme ve Ekim Yöntemlerinin Teknik ve Ekonomik Olarak Belirlenmesi ............................................................................................1011 Mehmet Fırat BARAN, M. Recai DURGUT, Ġ. Engin KAYHAN, BaĢak AYDIN, Ġlker KURġUN, Birol KAYIġOĞLU Buğdayda Farklı Sulama Uygulamalarının Kök Bölgesi Toprak Nem DeğiĢimi ve Verim Üzerine Etkisi ...................................................................................................................................................1020 Mehmet GÜNDÜZ, Nil KORKMAZ, Yıldırım KAYAM, Süleyman ġEN Buğdaygillerde Bor Toksisitesi AraĢtırmalarında Bir Model Organizma Olarak Çorak Çimi‘nin (Puccinellia distans) Değerlendirilmesi ..................................................................................................... 1029 Mehmet HAMURCU, Erdoğan EĢref HAKKI, Tijen DEMĠRAL, Sait GEZGĠN Tabansuyu Kaynaklı Tuzluluğun Saptanması ve Sorunun Çözümünde Model YaklaĢımı .......................1033 Mehmet TAġAN, Tekin KARA Harran Ovasında YetiĢtirilen Bazı Bitkilerin Sulama Programları .................................................................. 1040 Meral ANLAĞAN TAġ, A. Suat NACAR, Veli DEĞĠRMENCĠ
xiv
Elazığ Ġlinde Tarımda KarĢılaĢılan Çevre Sorunları ...............................................................................1045 Murat TOPAL, E.IĢıl ARSLAN TOPAL Toprak Gübre ve Su Kaynakları Merkez AraĢtırma Enstitüsü (TGSKMAE) YeĢil Alanı Topraklarının Verimlilik Durumunun Belirlenmesi ...............................................................................1050 Ġlknur SÜPÜRKECĠ, Gizem ÖNER, Dr. Mustafa USUL, Eren Yasin YAMAN, Özcan RENCUZOĞULLARI Konya Yöresi Tarım Alanlarının Potansiyel Toksik Element ve Bitki Besin Maddesi Kapsamları ..........1060 Nihal GÖKSU, Yusuf IġIK, Salih BĠTGĠ, Naci DEMĠRCĠ ġeftalide Farklı Sulama Uygulamalarının Meyve Kalitesi ve Bitki Besin Elementleri Ġçeriği Üzerine Etkileri.................................................................................................................................................1066 Mehmet GÜNDÜZ, Nil KORKMAZ, Z.Lamia BĠLĠR, Süleyman ġEN Manisa Merkez, Saruhanlı, Turgutlu ve Ahmetli Yörelerinde Sultani Çekirdeksiz Üzüm ÇeĢidinin Toprak ve Yaprak Analizleri Ġle Besin Maddesi Değerlerinin Ġncelenmesi ............................................1072 Özen MERKEN, Habil ÇOLAKOĞLU, Mehmet AYDIN, Adnan ERDEM, M. EĢref ĠRGET, Hakan ÇAKICI, Cemal ILGIN, Akay ÜNAL, Serdar YILDIZ Rekreasyon Amaçlı YeĢil Alan Sulamasında ArıtılmıĢ Atık Suyun Kullanılması: Artur Yazlık Sitesi (Burhaniye, Balıkesir) Örneği ...........................................................................................................1081 Perihan TARI ,Yasemin Senem KUKUL KURTTAġ, Süer ANAÇ, Emrah ÖZÇAKAL Konya Ġli Sarayönü Ġlçesi Topraklarının Verimlilik Durumlarının Belirlenmesi .....................................1086 Refik UYANÖZ, H. Hüseyin ÖZAYTEKĠN, Mahpeyker Feryal KARCA, Haydar POLAT Mersin Ġli Topraklarının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri .....................................................................1093 Rasim ARSLAN, Ayhan AYDIN Biyolojik Gübrelerin Kullanımı Uygulama Problemleri ve Çözüm Yolları ............................................1098 Refik UYANÖZ, Ümmühan KARACA Farklı Organik Gübre Uygulamalarının Brokkoli (Brassica Oleraceae L.)‘nin Erkencilik ve Verimi Üzerine Etkisi...........................................................................................................................1107 Selma ÖZTEKĠN, Sebahattin ÇELĠK, Tekin ÖZTEKĠN Küresel Ġklim DeğiĢikliğinin Toprak Kirliliği Üzerine Etkisi .................................................................1110 Sedat KARAMAN, Semire KALPAKÇI YOKUġ, Esin Hande BAYRAK Bitkilerde Kuraklığa Toleransın Belirlenmesinde Kullanılabilecek Tarama Yöntemleri .........................1114 ġebnem KUġVURAN, Sevinç USLU KIRAN, ġebnem ELLĠALTIOĞLU Çukurova Bölgesinde Yer Fıstığında(Arachis hypogaea) Demir Uygulamasının Bitkinin Bor Ġçeriğine Etkisi ...................................................................................................................................................1123 Seyyid IRMAK, Abdullah ÇĠL, Yasin KORKMAZ Arıtma Çamuru Uygulanan Topraklarda Kirleticilerin Akıbeti 1- Ağır Metaller.....................................1131 Sibel ASLAN, Nusret ġEKERDAĞ Arıtma Çamuru Uygulanan Topraklarda Kirleticilerin Akıbeti 2- Organik Kirleticiler ...........................1138 Sibel ASLAN, Nusret ġEKERDAĞ Arıtma Çamuru Uygulanan Topraklarda Kirleticilerin Akıbeti 3- Patojenle ...........................................1146 Sibel ASLAN, Nusret ġEKERDAĞ Topraklarda Ağır Metal Kirliliği ve Fitoremediasyon Uygulamaları ......................................................1152 ġebnem KAVAKLI Topraklardaki Ağır Metal Birikiminin Ġnsan, Hayvan, Çevre Sağlığı ve Kanser OluĢumu Üzerine Etkileri.................................................................................................................................................1159 ġebnem KAVAKLI GAP Bölgesinde Ġkinci Ürün Susam‘ın 2000-2009 Yılları Arasındaki Üretim Girdi ve Maliyetindeki DeğiĢimler .....................................................................................................................1165 Tali MONĠS, Ahmet ÇIKMAN, ġeyda ĠPEKÇĠOĞLU Gediz Havzası YağıĢ ve AkıĢ Verilerinin Eğilim Analizi ......................................................................1168 Yasemin S. KUKUL, Süer ANAÇ, Ercan YEġĠLIRMAK, Tuğba YILDIRIM, Emrah ÖZÇAKAL Ağaç YetiĢtiriciliğinde Sıra Arası Bitkilerin Su Kullanım Etkinliği .......................................................1176 Ülkü DĠKMEN, Seval SÜNAL, Sabit ERġAHĠN ġanlıurfa Ġli GüneĢ Pili Sulama Sistemi Potansiyeli...............................................................................1180 Ümran ATAY, Hasan ASLANĠ, Halil ÇETĠNER, Refik POLAT
xv
GRĠ SULARIN SULAMADA KULLANIMI Kamil B. VARINCA1 1
Çevre Yüksek Mühendisi Yıldız Teknik Üniversitesi ĠnĢaat Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü Ġstanbul,
[email protected]
ÖZET
Banyo ve lavabolardan gelen yani foseptik atığı içermeyen evsel atık sulara gri su denmektedir. Bu sular kirlilik yükleri ve arıtılabilirliklerinin kolaylığı açısından diğer atıksulardan ayırt edilmektedir. Bu suların evlerde ayrı toplanması ve ihtiyaca göre arıtılıp yeniden kullanılması su kaynaklarının korunmasına yönelik büyük bir fayda sağlayacaktır. Gri su, tarım ve doğa için dıĢ sulama sistemiyle birleĢtirilebilir. Bu suların tarımsal alanda kullanımı uzun dönemde sulamadan, filtrelemeden ve bahçe toprağının dağıtımından da kâr sağlar. Bu bildiride gri suyun tanımı ve özellikleri açıklanmıĢ, arıtılma ve yeniden kullanım dereceleri araĢtırılmıĢ, bu suların kullanımı doğal kaynaklar, ekonomi ve sağlık açılarından değerlendirilmiĢ ve pratik uygulama örnekleri verilerek yaygınlaĢmasına yönelik katkı sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Anahtar kelimeler: Gri su, atıksu, su kaynakları
GREY WATER USE IN IRRIGATION ABSTRACT Municipal waste water from bathroom and sinks without septic is called grey water. These waters are distinguished from other wastewaters in terms of pollutions loads and easy treatment. Collection and reuse after treatment of grey waters will provide a great benefit for the protection of water resources. Grey water can combine with outdoor irrigation system for agriculture and nature. Using grey waters in agriculture provides a profit in long-term. In this paper, the definition of grey water and its properties are described, treatment and re-use degrees researched. The use of grey waters reviewed for natural resources, the economy and health care given examples of practical applications. Keywords: Grey water, wastewater, water resources.
GĠRĠġ Su, insanoğlunun ve medeniyetinin devamlılığı için vazgeçilmez hammaddelerden biridir. Sular, içme ve kullanma suları olarak çeĢitli sınıflara ayrılmakta, her bir sınıfın da kendine has özellikleri bulunmaktadır (TSE, 2005). Sular kullanıldıktan sonra kirlenmekte ve atıksu ismini almaktadır. Atıksular büyük yatırımlar sonucunda arıtma tesislerinde arıtılmakta ve alıcı ortamlara deĢarj edilmektedir. KirlenmiĢ sular/atıksular diğer su kaynaklarına karıĢtıklarında o suları da kirletmekte ve atıksu haline getirmektedirler. Bu sebeple atıksuların diğer su kaynaklarına karıĢmadan arıtılmaları ve ancak arıtıldıktan sonra su döngüsüne katılmalarının sağlanması oldukça önem arz etmektedir (OSĠB, 2004). Su kaynaklarının kısıtlılığı (WWAP, 2009) da göz önüne alındığında suların verimli kullanılması ve arıtılmasının önemi daha da artmaktadır. Suyun verimli kullanılmasının en basit ve etkili yolu evlerde kullanılan suları içme ve kullanma suyu diye ayırmaktır. Bu sayede içme suyu kalitesinde olmasına gerek olmayan suları, geri kazanılmıĢ sulardan kullanarak içme suyu tüketiminde önemli bir azaltma sağlanabilir. Bu alanlarda kullanılan suların geri kazanılmıĢ sulardan elde edilmesi ile doğal su kaynakları da korunmuĢ olacaktır. GRĠ SU ve ÖZELLĠKLERĠ Temizlik iĢleminden kaynaklanan (duĢ, lavabolar, mutfak, bulaĢık ve çamaĢır makinesinden gelen) foseptik atığı içermeyen evsel atıksu gri su olarak tanımlanmaktadır. Tuvaletten gelen atıksu ise siyah su olarak adlandırılır. Gri su evsel aktivitelerin bir yansımasıdır ve nitelikleri yaĢam standartlarına, sosyal ve kültürel alıĢkanlıklara, evde yasayan insan sayısına ve evde kullanılan kimyasallara bağlıdır (Eryıldız, 2004; Greywater, 2011).
994
Gri suların arıtılmaları nispeten daha kolay, hızlı ve ucuz olabilmektedir. Üstelik arıtma derecesine göre çıkıĢ suyunda istenecek hijyen derecesine daha kolay ulaĢılabilmektedir (Greywater, 2011). Bu suların atıksu arıtma tesislerine gönderilmeden arıtılmaları ve kullanılmaları arıtma tesislerine gelecek olan atıksu miktarının azalmasına, arıtma tesislerinin olması gerekenden daha büyük kapasitede yapılmamasına ve yatırım maliyetlerinde düĢüĢe sebep olacaktır. Ayrıca arıtılmıĢ gri suyun kulanım suyu olarak kullanılması su kaynaklarının korunmasına katkı sağladığı gibi doğadaki su dengesi üzerinde de pozitif etki yapacaktır. Gri su evsel atık sular içinde en büyük orana sahiptir ve genellikle evsel atık suyun %50– 80‘nini oluĢturur (Greywater, 2011). Gri suyun miktarı dıĢ etkenlere bağlı değildir, yani hava koĢulları nasıl olursa olsun kiĢisel hijyen ihtiyacından dolayı gri su sürekli oluĢur. Meskenlerde kullanılan suyun miktarı, tamamıyla tüketicinin alıĢkanlıklarına ve yaĢadığı ortama bağlı olarak farklılık gösterir. Meskenlerde tüketilen suyun miktarı genel olarak yıllık sabit bir değerde olur. Sadece bu miktar mevsimlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Gri su, evlerde kullanılan Ģebeke suyunun kirlenmesiyle oluĢtuğundan kirlilik derecesini temel olarak tüketicilerin alıĢkanlıkları belirler. Gri su; kullanılan kiĢisel hijyen ürünlerinin, deterjanların, kirli kıyafetlerin ve vücut kirinin sonucu olarak saç, sabun, Ģampuan, diĢ macunu, deterjan, yağ, yiyecek parçaları, ölü deri, cilt yağı, cilt ve kepek parçacıkları gibi kirliliklerden oluĢur ki bunlar da kolaylıkla biyolojik bozunabilen maddelerdir. Bu kolay biyolojik bozunmaya bağlı olarak eğer gri su hemen iĢlenmezse bozunma sureci sürer ve bu da istenmeyen kokulara sebep olur. Bu yüzden arıtılmamıĢ gri suyun saklanmaması ve depolanmaması gerekmektedir (Eryıldız, 2004). Gri su; az ve çok kirli olmak üzere iki kategoriye ayrılabilir. Gri su kaynakları ġekil 1‘de verilmiĢtir. Mutfak lavabosundan gelen gri su en kirli gri su kaynağı iken banyodaki lavabo ve küvetten gelen gri su ise en az kirlenmiĢ gri su kaynağıdır. Arıtmak için öncelikli düĢünülmesi gereken gri su kaynakları düĢük kirliliğe sahip olanlardır (Anonim, 2011). Gri su türüne göre kirletici miktarları Çizelge 1‘de, arıtılmamıĢ gri suyun bileĢenleri Çizelge 2‘de verilmiĢtir. Çizelge 1‘deki değerler bölgesel Ģebeke suyunun kalitesine bağlı olarak da değiĢebilir. Ortalama bir gri suyun toplam organik yüke %40-50 gibi bir katkısı vardır. Ayrıca gri su evsel atık suda bulunan toplam asılı katıların dörtte biri ve toplam fosforun üçte ikisinden fazlasını içerir. Mutfaktan gelen gri su evden gelen gri sudaki nitrojenin ana kaynağı iken bu oran banyodan ve çamaĢırlardan gelen gri suda en alt seviyededir. BulaĢık ve çamaĢır deterjanları gri sudaki fosforun ana kaynağıdır. Fosforsuz deterjanların kullanıldığı yerlerde sudaki fosfor miktarı çok düĢüktür. Ancak fosforlu deterjan kullanılan yerlerde gri suda bulunan fosfat miktarının yoğun olmasından dolayı arıtılmadan bekletilen gri su ötrofikasyona yol açar. Fosfatlar, sularda gübre görevi görüp, bitki, yosun ve alglerin aĢırı çoğalmasına ve arıtılmadan bekletilen gri suyun istenmeyen kokular yaymasına sebep olurlar. Bu yüzden tekrar kullanılması düĢünülen gri su hemen arıtma iĢlemine tabi tutulması gerekmektedir (Anonim, 2011).
ġekil 1. BaĢlıca gri su kaynakları
995
Çizelge 1. Gri su türüne göre kirletici miktarları (Anonim, 2011) Su Kalite Parametreleri BOĠ (mg/L) KOĠ (mg/L) TOC (mg/L) AKM (mg/L) Amonyak (mg/L) Bulanıklık (NTU) pH Toplam koliform bakteri (1/mL) Toplam e-koli (1/mL)
Az Kirli Gri Su 59- 424 100 – 645 40 – 120 30 – 303 <0.1 – 15.0 23 – 240 6.4 – 8.1 101 – 105 101 – 105
Çok Kirli Gri Su 48 – 890 361 – 1815 84 – 582 35 – 625 <0.1 - 4.6 103 – 148 5.2 – 10.0 102 – 106 102 – 106
Çizelge 2. ArıtılmamıĢ gri suyun bileĢenleri (Karahan, 2009) Parametre BOĠ (mg/L) KOĠ (mg/L) Toplam N (mg/L) Toplam P (mg/L) pH
Küvetten, duĢtan ve lavabodan gelen su* 85-200 (ort 111) 150-400 (ort 225) 4-16 (ort 10) 0,5-4 (ort 1,5) 7,5-8,2
Küvetten, duĢtan, lavabodan ve çamaĢır yıkamadan gelen su* 125-250 250-430 BB BB BB
Küvetten, duĢtan, lavabodan, çamaĢır yıkamadan ve mutfaktan gelen su* 250-550 (ort 360) 400-700 (ort 535) 10-17 (ort 13) 3-8 (ort 5,4) 6,9-8
* çökelme deposundan sonra ölçülen değerler BB: Bilgi Bulunmuyor
GRĠ SUYUN SAGLIĞA ETKĠSĠ Gri su kullanımının sağlığa en önemli etkisi içindeki mikrop miktarıdır. ArıtılmamıĢ gri su saklanmamalı ve depolanmamalıdır. Arıtılması yapılmamıĢ gri su kısa sürede kokuĢmaya baĢlar ve hastalık yapıcı mikropların oluĢmasına sebep olur. ArıtılmıĢ gri suyun tekrar kullanım suyu olarak kullanılmasının ise sağlık yönünden bir sakıncası bulunmamaktadır. Bu yüzden dolayı gri su geri kazanım sistemleri her geçen gün daha büyük bir ilgi görmektedir. ġu anda dünyada birçok ülke arıtılmıĢ gri suyun tekrar kullanılmasını sağlamak için bu konuyla alakalı yönetmeliklerin ve yasaların çıkarılmasını hızlandırmıĢtır. Pratikte de gri suyun yeniden kullanımından kaynaklanan sağlık riski oluĢturma ihtimalinin çok düĢük olduğu görülmüĢtür. Yine de, gri su hastalığa neden olan patojen mikrobu içerebileceğinden dolayı uygun arıtım sistemleri kurulması ve sistemin bakımının düzenli olarak yapılması zorunludur (Eryıldız, 2004). GRĠ SULARIN GERĠ KAZANIMI Gri su geri kazanımının baĢlıca amacı, içme suyu kalitesine gerek olmayan iĢlerde içme suyu yerine bu suyun kullanım suyu olarak kullanılmasıdır. Gri su kullanım ve geri kazanımı; yapılarda hem içme ve kullanma sularının hem de gri ve siyah su tesisatlarının ayrı olmasını gerektirir. Böylece ayrı toplanan gri sular farklı kullanım alanları için geri kazanılmaktadır. ArıtılmıĢ gri su evsel ve endüstriyel amaçlı olarak kullanılabilir. BaĢlıca kullanım yerleri olarak bahçe ve tarımsal sulama, tuvalet rezervuarları, süs havuzları ve arıtım teknolojisine bağlı olarak çamaĢır yıkama da sayılabilir. Geri kazanılan arıtılmıĢ gri suyun kullanım alanları ġekil 2‘de verilmiĢtir.
996
ġekil 2. ArıtılmıĢ gri suyun baĢlıca kullanım alanları
Gri su dönüĢümüyle atık su üretiminin azalmasının yanı sıra Ģebeke suyu tüketiminin, dolayısıyla hem belediye için su taĢınmasındaki yatırım ve enerji tüketimini hem de kullanıcı için su faturalarının azalması da mümkündür. Gri su kullanım ve geri kazanımı; yapılarda hem içme ve kullanma sularının hem de gri ve siyah su tesisatlarının ayrı olmasını gerektirir. Böylesi bir sistem yeni yapılar için sorunsuzca uygulanabilmekle birlikte hâlihazırdaki yapılar için sorun teĢkil etmektedir. Bu konuda oldukça titiz olmak gerekir. Tesisatta, kullanım suyunun geçtiği boru hattı farklı bir renkte olmalıdır ki Ģebeke suyu hattı ile arasındaki fark kolayca anlaĢılabilsin. Bahçe sulama ve temizlik iĢleri için bırakılan arıtılmıĢ gri su muslukları içilmez iĢareti ile de etiketlenmelidir. Gri su geri kazanım sistemleri, gri suyu toplayan, depolayan, organik madde miktarını düĢüren ve hijyenik hale getirerek yerel/küresel standartlardaki kalite gereksinimlerini karĢılayan ve sürekli olarak yüksek kalitede kullanım suyu sağlayan sistemlerdir. Gri su geri kazanma ve arıtma sistemleri dünyada uzun bir süredir kullanılmaktadır ve arıtma teknolojileri her geçen gün geliĢmektedir. Bu konuda çeĢitli üreticilerin üretmiĢ olduğu kolay uygulanabilir farklı sistemler mevcuttur (Greywater Recycling, 2011; Letsgogreen, 2011). Bir gri su geri kazanım sistemi örneği ġekil 3‘de verilmiĢtir. Arıtma teknolojisine bağlı olarak sistemin büyüklüğü değiĢmektedir. Kurulacak sistemin kapasitesi hesaplanırken su ihtiyacı ve gri su miktarı göz önünde bulundurulmakta, bazı istisnai durumlarda çamaĢır makinesi, mutfak lavabosu ve bulaĢık makinesinden gelen su da sisteme dâhil edilmektedir. Depo hacimleri arıtma teknolojisine bağlı olarak farklılık göstermektedir. Membran Bioreaktör (MBR) sistemleri Ģu anda en çok gri su geri kazanım sistemi olmuĢtur. Bunun sebebi arıtılan suyun çok yüksek kalitede olması ve sistemin az yer kaplamasıdır. ġayet sistemin kurulacağı mekân çok küçükse membran filtre hacmini artırarak kirli su ve kullanım suyu depolarının hacmi büyük ölçüde küçültülebilir (Anonim, 2011). SULAMA UYGULAMALARI Gri su, tarım ve doğa için dıĢ sulama sistemiyle birleĢtirilebilir. Ev bahçelerinin sulama ihtiyacı sadece evdeki gri su dönüĢümünü kullanarak sağlanabilir. Sulama suyu süs bitkilerinde kullanıldığı gibi meyve ağaçlarının sulamasında da kullanılabilir. Bu nedenle gri suyun toplanıp yeniden kullanılmasıyla kurak bölgelerdeki taze suyun tüketimi azaltılmıĢ olur. Gri suyun tarımsal alanda kullanımı uzun dönemde sulamadan, filtrelemeden ve bahçe toprağının dağıtımından kâr sağlar (Eryıldız, 2004).
997
ġekil 3. Gri su geri kazanım sistemi örneği (Karahan, 2009)
Sulama suyu için gerekli olan su kalite değerleri mevzuatta verilmiĢtir (OSĠB, 2010). ArıtılmıĢ gri sular da bu mevzuata göre kullanılabilir. Sulamada tekrar kullanılacak arıtılmıĢ atıksulardaki en büyük risk, mikroorganizmalar tarafından bulaĢtırılabilecek hastalıklardır. Bu mikroorganizmalar, bakteriler, virüsler, helmintler ve protozoa olabilir. Helmintler (otlak hayvanları için mera sulamada dikkat edilmelidir.) ve protozoalar genellikle, bağırsak parazitleri olarak adlandırılır. ArıtılmıĢ atıksuyun mikrobiyolojik kalitesi, suyun kullanılabilirliği hakkında bilgi verir (OSĠB, 2010). Sulamada tekrar kullanılacak arıtılmıĢ atıksularda aranan özellikler Çizelge 3‘de verilmiĢtir. ArıtılmıĢ suyun sulamada kullanılması için iki değiĢik sınıf oluĢturulmuĢ olup, bu kriterler minimum gereksinimleri sağlamakta ve bazı özel uygulamalarda ilave kriterler de uygulanabilmektedir. Çizelge 4‘de sulama suyu için kimyasal kalite kriterleri verilmiĢtir. Evsel nitelikli atıksular hariç sulamada geri kullanılacak arıtılmıĢ atıksuların da bu kimyasal kriterleri sağlaması gerekmektedir. Atıksuların araziye verilmeye veya sulamaya uygun olup olmadığını belirlemek için incelenmesi gereken en önemli parametreler Ģunlardır: (OSĠB, 2010) • • • • • •
Su içindeki çözünmüĢ maddelerin toplam konsantrasyonu ve elektriksel iletkenlik, Sodyum iyonu konsantrasyonu ve sodyum iyonu konsantrasyonunun diğer katyonlara oranı, Bor, ağır metal ve toksik olabilecek diğer maddelerin konsantrasyonu, Bazı Ģartlarda Ca+2 ve Mg+2 iyonlarının toplam konsantrasyonu, Toplam katı madde, organik madde yükü ve yağ gres gibi yüzen maddelerin miktarı, Patojen organizmaların miktarı
998
Çizelge 3 Sulamada geri kullanılacak arıtılmıĢ atıksuların sınıflandırılması (OSĠB, 2010) Geri kazanım türü
a)Yüzeysel ve yağmurlama sulama ile sulanan ve ham olarak direkt olarak yenilebilen her tür gıda ürünü b)Her türlü yeĢil alan sulaması (Parklar, golf sahaları vb.)
Arıtma tipi
Geri kazanılmıĢ suyun Ġzleme periyodu kalitesia Sınıf A a-Tarımsal sulama: Ticari olarak iĢlenmeyen gıda ürünleril b-Kentsel alanların sulanması -Ġkincil arıtmac -pH=6-9 -pH: Haftalık -Filtrasyond -BOĠ5 < 20 mg/L -BOĠ5: Haftalık -Bulanıklık < 2 NTUf -Bulanıklık: Dezenfeksiyone -Fekal koliform: 0/100 Sürekli mLg,h -Koliform: -Bazı durumlarda, spesifik günlük virüs, protozoa ve helmint -Bakiye klor: analizi istenebilir. sürekli -Bakiye klor > 1 mg/Li
Uygulama mesafesib
Ġçme suyu temin edilen kuyulara en az 50 m mesafede
Açıklamalar: -Tarımsal sulamada tavsiye edilen ağır metal analizlerine dikkat edilmelidir. -Standarları sağlamak üzere filtrasyon öncesinde koagülant ilavesi yapılabilir. -Geri kullanılacak arıtılmıĢ atıksu renksiz ve kokusuz olmalıdır. -Virüs ve diğer parazitlerin yok edilmesi için daha uzun dezenfeksiyon temas süreleri kullanılabilir. -ArıtılmıĢ atıksu dağıtım sisteminde (en son uygulama noktasında) bakiye klor değeri 0.5 mg/L‘nin üzerinde olmalıdır. -Virüs ve diğer parazitlerin yok edilmesi için daha uzun dezenfeksiyon temas süreleri kullanılabilir. -Yüksek nütrient içeriği besinleri büyüme aĢamasında etkileyebilir.
a)Meyve bahçeleri ve üzüm bağları gibi ürünlerin salma sulama ile sulanması b)Çim üretimi ve kültür tarımı gibi halkın giriĢinin kısıtlı olduğu yerler c)Otlak hayvanları için mera sulaması
Sınıf B a-Tarımsal sulama: Ticari olarak iĢlenen gıda ürünleri m b-GiriĢi kısıtlı sulama alanları c- Tarımsal sulama: Gıda ürünü olmayan bitkiler -Ġkincil arıtmac -pH=6-9 -pH: Haftalık -BOĠ5 < 30 mg/L -BOĠ5: Haftalık Dezenfeksiyone -AKM < 30 mg/L -AKM: günlük -Fekal koliform < 200 -Koliform: ad/100 mLg,j,k günlük -Bazı durumlarda, spesifik -Bakiye klor: virüs, protozoa ve helmint sürekli analizi istenebilir. -Bakiye klor > 1 mg/Li
-Ġçme suyu temin edilen kuyulara en az 90 m mesafede. -Yağmurlama sulama yapılıyor ise halkın bulunduğu ortama en az 30 m mesafede
Açıklamalar: -Tarımsal sulama için tavsiye edilen limitlerde gözönünde bulundurulmalıdır. -Püstkürtmeli sulama yapılıyor ise AKM < 30 mg/L olmalıdır. -Yüksek nütrient içeriği besinleri büyüme aĢamasında etkileyebilir. -Süt hayvanlarının meralara giriĢi sulama yapıldıktan 15 gün sonra olmalıdır. Bu süre kısa olması gerektiği durumlarda, fekal koliform değeri en fazla 14 ad/100 mL olabilir. a Aksi belirtilmedikçe, arıtılmıĢ atıksu kalitesini belirtmektedir. b Su kaynalarını ve dolayısıyla insanları arıtılmıĢ atıksuyun etkisinden korumak için konuluĢ bir sınırlamadır. c Ġkincil arıtma, aktif çamur sistemleri, biyodisk, damlatmalı filtreler, stabilizasyon havuzları, havalandırmalı lagünl eri vb içerebilir. d Kum filtreleri veya mikrofiltrasyon ile ultrafiltrasyon gibi membran filtreler olabilir. e Dezenfektant olarak klor kullanılması, diğer dezenfeksiyon yöntemlerinin de kullanımını kısıtlamaz. f Tavsiye edilen bulanıklık değeri dezenfeksiyon öncesinde sağlanmalıdır. Hiç bir zaman 5 NTU‘yu geçmemelidir. Bulanıklık yerine AKM‘nin kullanıldığı durumlarda, AKM değeri 5 mg/L‘nin altında olmalıdır. g 7günlük ortalama değerleri karakterize eder. h Fekal koliform değeri hiç bir zaman 14 ad/100 mL‘yi geçmemelidir. i Bakiye klor değeri 30 dk temas süresi sonrasındaki değeri kazakterize etmektedir. j Fekal koliform değeri hiç bir zaman 800 ad/100 mL‘yi geçmemelidir. k Stabilizasyon havuzları fekal koliform değerini dezenfeksiyon olmadan da sağlayabilir. l Ġleri arıtma uygulanmalıdır. m Ticari olarak iĢlenen gıda ürünleri halka satılmadan önce patojen mikroorganzmaların öldürülmesi için fiziksel veya kimysal bir iĢlemden geçirilen ürünlerdir.
999
Çizelge 4. Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliĢtirilmiĢ tablo (OSĠB, 2010) Parametreler Ġletkenlik Toplam çözünmüĢ Madde SARTad
Kullanımında zarar derecesi Yok Az – orta (I. sınıf su) (II. sınıf su) Tuzluluk µS/cm < 700 700-3000 mg/L < 500 500-2000 Geçirgenlik 0.7-0.2 EC 0.7 1.2-0.3 1.2 1.9-0.5 1.9 2.9-1.3 2.9 5.0-2.9 5.0 Özgül iyon toksisitesi Birimler
0-3 3-6 6-12 12-20 20-40
Sodyum (Na) Yüzey sulaması Damlatmalı sulama Klorür (Cl) Yüzey sulaması Damlatmalı sulama Bor (B)
Tehlikeli (III. sınıf su) >3000 >2000 < 0.2 < 0.3 < 0.5 < 1.3 < 2.9
mg/L mg/L
<3 < 70
3-9 > 70
>9
mg/L mg/L mg/L
< 140 < 100 < 0.7
140 –350 > 100 0.7-3.0
> 350 > 3.0
Atıksudaki çözünmüĢ tuzlar, bor, ağır metal ve benzeri toksik maddeler yörenin iklim Ģartlarına, toprakların fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerine bağlı olarak ortamda birikebilmekte, bitkiler tarafından alınabilmekte veya suda kalabilmektedir. Bu nedenle, arıtılmıĢ atıksuların arazide kullanılması ve bertarafı söz konusu ise suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler açısından öngörülen sınır değerlere uygunluğunun yanı sıra, bölgenin toprak özellikleri, iklim, bitki türü ve sulama metodu gibi etkenler de dikkate alınmalıdır (OSĠB, 2010). Eser elementler, ortamda çok düĢük konsantrasyonlarda bulunan elementlerdir. Eser elementlerin bitkiler üzerindeki etkisi, konsantrasyonuna bağlı olarak değiĢmektedir. Çizelge 5‘de sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları verilmiĢtir. Bu elementlerden yüksek konsantrasyonlarda alındığında, yaprakların zarar görmesi veya büyümede gerileme gibi etkiler görülebilmektedir. Evsel atıksulardaki eser elementlerin konsantrasyonu, genellikle düĢük miktarlardadır. Ancak, evsel atıksulara endüstriyel deĢarjlar olduğu durumda, konsatrasyonlar yükselebilmektedir. Geri kazanılmıĢ atıksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonları, Çizelge 6‘da verilmiĢtir. Çizelge 5. Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları (OSĠB, 2010)
Elementler Alüminyum (Al) Arsenik (As) Berilyum(Be) Bor (B) Kadmiyum (Cd) Krom (Cr) Kobalt (Co) Bakır (Cu) Florür (F) Demir (Fe) KurĢun (Pb)
Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, kg/ha 4600 90 90 680 9 90 45 190 920 4600 4600
Ġzin verilen maksimum konsantrasyonlar Her türlü zeminde sürekli pH değeri 6,0-8,5 arasında olan sulama yapılması durumun killi zeminlerde 24 yıldan daha az da sınır değerler mg/1 sulama yapıldığında, mg/1 5.0 20.0 0.1 2.0 0.1 0.5 -3 2.0 0.01 0.05 0.1 1.0 0.05 5.0 0.2 5.0 1.0 15.0 5.0 20.0 5.0 10.0
1000
Elementler Lityum (Li)1 Manganez (Mn) Molibden (Mo) Nikel (Ni) Selenyum (Se) Vanadyum (V) Çinko (Zn)
Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, kg/ha 920 9 920 16 1840
Ġzin verilen maksimum konsantrasyonlar Her türlü zeminde sürekli pH değeri 6,0-8,5 arasında olan sulama yapılması durumun killi zeminlerde 24 yıldan daha az da sınır değerler mg/1 sulama yapıldığında, mg/1 2.5 2.5 0.2 10.0 0.01 0.052 0.2 2.0 0.02 0.02 0.1 1.0 2.0 10.0
1
Sulanan narenciye için 0.075 mg/1‘dir. Yalnız demir içeriği fazla olan asitli killi topraklarda izin verilen konsantrasyondur. 3 Tablo E7.6‘da verilmiĢtir. 2
Çizelge 6. Geri kazanılmıĢ evsel atıksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonları (OSĠB, 2010) Elementler, mg/L Arsenik (As) Bor (B) Kadmiyum (Cd) Krom (Cr) Bakır (Cu) Civa (Hg) Molibden (Mo) Nikel (Ni) KurĢun (Pb) Selenyum (Se) Çinko (Zn)
Ġkinci arıtma Aralık Ortalama <0.005-0.023 <0.005 <0.1-2.5 0.7 <0.005-0.15 <0.005 <0.005-1.2 0.02 <0.005-1.3 0.04 <0.002-0.001 0.0005 0.001-0.018 0.007 0.003-0.6 0.004 0.003-0.35 0.008 <0.005-0.02 <0.005 0.004-1.2 0.04
Üçüncül arıtma <0.001 0.3 <0.0004 <0.01 <0.01 0.0001 <0.02 <0.002 <0.001 0.05
Ters osmoz 0.00045 0.17 0.0001 0.0003 0.015 0.002 0.002 0.0007 0.05
Tavsiye edilen değer* Kısa süreli Uzun süreli 0.10 10.0 0.75 2.0 0.01 0.05 0.10 20.0 0.20 5.0 0.01 0.05 0.2 2.0 5.0 20.0 0.02 0.05 2.0 10.0
* EPA‘ nın tavsiyesi, çizelgedeki değerler mg/l cinsindendir.
Sulamada kullanmak üzere gri su geri kazanım sistemi uygulama örneği ġekil 4‘de verilmiĢtir. ġekil 4‘den görüldüğü üzere toplanan gri sular çökelme tankında bekletilip filtre edilmek suretiyle bir ön arıtma yapılarak ve sonrasında doğal sulak alan arıtma sistemi ile arıtıldıktan sonra sulama suyu olarak kullanılabilmektedir. Bunun uygulamaları mevcuttur (Greywater.com, 2011).
ġekil 4. Sulamada gri su kullanımı için uygulama örnekleri (Greywater.com, 2011)
1001
DEĞERLENDĠRME ve SONUÇ Gri su geri kazanımı ile su tüketiminde önemli bir tasarruf sağlanmaktadır. Gri suların içme suyu kalitesinde olmasına gerek duyulmayan kullanım alanlarında kullanılmasıyla içme sularının ve dolayısıyla doğal kaynakların korunmasına yardımcı olunmaktadır. Ayrıca kanalizasyona verilmeyip arıtıldıktan sonra sulamada kullanılmaları ile de atıksu arıtma tesislerine gelen debi ve kirlilik yükünün azalmasıyla enerjiden tasarruf sağlanacaktır. Gri su geri kazanım sistemleri ile gri sular siyah sulara oranla daha hızlı ve kolay arıtılabilmektedirler. Üstelik arıtma sonucu istenen hijyen Ģartları da sağlanabilmektedir. Bu sebeple sadece evlerde değil endüstri kuruluĢlarında da içme ve kullanma suyu tesisatlarının ayrılması, gri su ve siyah suyun ayrı toplanması ve gri suyun geri kazanılarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda yasal düzenlemelerin yapılarak bu tür sistemlerin teĢvik edilmesi gereklidir. Ancak bu Ģekilde hem doğal kaynaklarımızı korumuĢ hem de verimli bir Ģekilde kullanmıĢ oluruz. KAYNAKLAR Greywater. (2011). Vikipedi: http://en.wikipedia.org/wiki/Greywater adresinden alınmıĢtır Anonim. (2011). Enerji Vadisi, Gri Su Sistemi. http://www.enerjivadisi.com/images/analizler/gri_su_sistemi.doc adresinden alınmıĢtır Eryıldız, H. S. (2004). Ekopeyzaj. Ġstanbul: BahçeĢehir Üniversitesi Yayınları. Greywater Recycling. (2011). Grey is Green: http://www.grey-is-green.com/ adresinden alınmıĢtır Greywater.com. (2011). Greywater: http://www.greywater.com/ adresinden alınmıĢtır Karahan, A. (2009). Gri Suyun Değerlendirilmesi. IX. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi (s. 1155-1164). Ġzmir: 6-9 Mayıs 2009. Letsgogreen. (2011). Let's Go Green: http://www.letsgogreen.com/greywater-recycling.html adresinden alınmıĢtır OSĠB. (2004). Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği. Resmi Gazete(31/12/2004-25687), TC Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı. OSĠB. (2010). Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği. Resmi Gazete(20/03/2010-27527), TC Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı. TSE. (2005). TS 266 Sular - Ġnsanî tüketim amaçlı sular. Türk Standartları Enstitüsü. WWAP. (2009). The 3rd United Nations World Water Development Report: Water in a Changing World. United Nations World Water Assessment Programme, UNESCO.
1002
