Gountraf-Πρώτη-δημοκρατία

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ΠΡΩΤΗ * ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Χριστίνα Σίνου Επιμέλεια: Αλέξανδρος Κιουπκιολής Μετάφραση:

Επίμετρο:

Φιλήμων Παιονίδης

ΕΚΚΡΕΜΕΣ

Ο Πωλ Γούντραφ κατέχει την καθηγητική έδρα Darrel Κ. Royal στο αντικείμενο της Ηθικής και της Αμερικανικής Κοινωνίας και είναι Διακεκριμένος Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Austin. Είναι ο συγγραφέας του δημοφιλούς βι­ βλίου Reverence: Renewing ο Forgotten Virtue.

ΠΩΛ Γ Ο Υ Ν Τ Ρ Α Φ

Πρώτη Δημοκρατία Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΔΕΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Χ ρ ι σ τ ί ν α Σίν ο υ ΕΠΙ ΜΕ ΛΕΙ Α

Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς ΚουπχΕ,ολής ΕΠ Ι Μ Ε Τ Ρ Ο

Φ ιλ ή μ ω ν Π αιο νιδη ς

Εκδόσεις Ε Κ Κ Ρ Ε Μ Ε Σ

ΑΦΙΕΡΩΣΗ Ο Izzy Stone έσκυψε στο τραπέζι προς το μέρος μου και με κοίταξε στα μάτια, μέσα από τα χοντρά γυαλιά του, με χαμογελαστά μάτια. «Paul», μου είπε, «ελπίζω μόνο όταν θα είσαι 72 ετών να είσαι όσο ευτυχισμέ­ νος είμαι εγώ τώρα». Παρήγγειλε τα αγαπημένα του πιάτα στο αγαπη­ μένο του εστιατόριο και με παρακολουθούσε ευτυχής ενώ εγώ έτρωγα από αυτά. Ο γιατρός του του είχε απαγορεύσει να τα αγγίξει. Ήταν ευτυχισμένος γιατί μάθαινε αρχαία ελληνικά, και με κερνού­ σε ένα ωραίο γεύμα γιατί τον είχα βοηθήσει. Χρησιμοποιούσε τη βι­ βλιοθήκη του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών εκείνον το χρόνο, όπου εγώ ήμουν νεαρός ερευνητής κι έγραφα το βιβλίο με το οποίο θα διο­ ριζόμουν στο πανεπιστήμιο. Μάθαινε αρχαία ελληνικά γιατί ήθελε να διερευνήσει τις απαρχές της δημοκρατίας. Θυμάμαι τη χαρά του την ημέρα που ανακάλυψε τον Προμηθέα Δεσμώτη, όπου ο ήρωας αρνούνταν με εντυπωσιακό τρόπο να δεχτεί την τυραννία. Θυμάμαι, επίσης, την έντονη απογοήτευσή του όταν ανακάλυψε ότι ο Πλάτων δεν αξιοποιεί την εκπληκτική υπερά­ σπιση της δημοκρατίας που βάζει στο στόμα του Πρωταγόρα. Θ Izzy δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο Πλάτων θα αφηγούνταν «μία τόσο καταπληκτική ιστορία» (οι λέξεις ήταν δικές του, νομίζω) και μετά θα την ξεχνούσε. Η όρασή του χειροτέρευε, και μπόρεσε να γράψει ένα μόνο ακόμη βιβλίο. Ή ταν καλό, για τη δίκη του Σωκράτη, αλλά δεν τον έκανε αρεστό σε όλους τους μελετητές του Πλάτωνα, γιατί αγνοούσε ορισμέ­ να φιλοσοφικά ζητήματα που αφορούν το δύσκολο θέμα της στάσης του Σωκράτη προς τη δημοκρατία. Το μεγαλύτερο βιβλίο που ονει­ ρευόταν -γ ια την ίδια τη δημοκρατία- δεν το έγραψε ποτέ, αν και τα περισσότερα θέματά του εμφανίζονται στο βιβλίο για τον Σωκράτη. Και υπερασπίστηκε με επιτυχία την αθηναϊκή δημοκρατία απέναντι στις χειρότερες κατηγορίες που έχουν διατυπωθεί εναντίον της στη βάση της δίκης του Σωκράτη. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι το βιβλίο μου είναι το είδος του βι­ βλίου που θα είχε γράψει. Π εριέχει πολύ λίγα στοιχεία εξερεύνησης, και πολλά θεωρητικά στοιχεία. Αλλά δεν του λείπουν, ελπίζω, στοι-

8

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

χεία ιδεαλισμού. Το χρόνο εκείνο που τον έβλεπα σχεδόν καθημερινά, εξέφραζα μερικές φορές την απελπισία μου για την αμερικανική δη­ μοκρατία, ή για την ικανότητα του ανθρώπου να μορφωθεί, ή για τα πάντα σχεδόν. Τότε με επανέφερε στην τάξη με ευγενικό τρόπο. «Θα έπρεπε», έλεγε, υπενθυμίζοντάς μου ότι δεν θα πρέπει να κάνω εκπτώ­ σεις στα όνειρά μου για να τα προσαρμόσω στις σημερινές αδυναμίες μας. Η δημοκρατία θα έπρεπε να λειτουργεί, εννοούσε. Η παιδεία θα έπρεπε να τη στηρίζει. Και ούτω καθεξής. Η δημοκρατία, πιστεύω, είναι ένα όνειρο. Οι αρχαίοι δεν το πραγ­ ματοποίησαν πλήρως, ούτε κι εμείς. Δουλειά των στοχαστών είναι να κρατούν το όνειρο ζωντανό, ό,τι κι αν συμβεί. Και δουλειά των ανθρώ­ πων της πράξης είναι να συνεχίσουν να προσπαθούν να προσεγγίσουν τη δημοκρατία όσο καλύτερα το επιτρέπουν οι συνθήκες. Το παρόν βιβλίο, για το αρχαίο όνειρο και τη μερική πραγματοποί­ ησή του στην Αθήνα, είναι αφιερωμένο στη μνήμη του I.F. Stone. Μ πορεί να αρκεί και με το παραπάνω για να του ανταποδώσω το ωραίο γεύμα, αλλά είναι λίγο ως ανταπόδοση για το δώρο του φωτεινού, αλλά χωρίς αυταπάτες, ιδεαλισμού του.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

.......................................................

11

Ε υ χ α ρ ισ τ ίε ς ....................................................................................

*5

Προοίμιο

Χ ά ρ τ ε ς ............................................................................................. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Εισαγωγή: Η δημοκρατία και τα είδωλά τ η ς ......................... Η ζωή και ο θάνατος της δ η μ ο κ ρ α τ ία ς .................................. Ελευθερία από την τυραννία (και από το να είσαι τύραννος) Ο μ ό ν ο ια ........................................................................................... Η αρχή της νομιμότητας (ο Νόμος) ....................................... Φυσική ισ ό τ η τ α ............................................................................ Η σοφία των π ο λ ιτ ώ ν .................................................................. Διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις ....................................... Π α ιδ ε ία ........................................................................................... Επίλογος: Είναι οι Αμερικανοί έτοιμοι για δημοκρατία; . .

*9 35 73 91 115 !3» *49 ιη ι

Σημειώ σεις .....................................................

ι9' 2°9 231

Α ρχαίες π η γ έ ς ...............................................................................

251

Έργα μελετητών στα οποία γίνονται π α ρα π ομ π ές.................

*53

Ε Π ΙΜ ΕΤ ΡΟ του Φιλήμονα Π α ιο ν ίδ η .......................................

*59

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Η δημοκρατία είναι μία μορφή διακυβέρνησης που προσπαθεί να κά­ νει πράξη ένα συγκεκριμένο ιδεώδες - το ιδεώδες της διακυβέρνησης από τον λαό και για τον λαό. Το ονομάζω ιδεώδες γιατί δεν νομίζω ότι έχει πραγματοποιηθεί ποτέ απόλυτα από τις κυβερνήσεις. Οι ορισμοί της δημοκρατίας αποτελούν αντικείμενο διαφωνιών στη θεωρία, και η προοπτική της δημοκρατίας στην πράξη είναι επικίνδυνη για τα ιδιαί­ τερα συμφέροντα που θέλουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την κυ­ βέρνηση, και συχνά το επιτυγχάνουν. Το θέμα μου στο παρόν βιβλίο είναι η δημοκρατία με αυτή την έννοια. Αν δεν είναι αμφιλεγόμενο, δεν αφορά τη δημοκρατία. Αν δεν είναι επικίνδυνο, αν δεν ζητά να σκεφτούμε αλλαγές που φοβίζουν το κατεστημένο, δεν αφορά τη δημοκρατία. Καθώς έγραφα, άρχισα να βλέπω τη δημοκρατία όλο και περισσότερο ως πρόβλημα. Στα κύρια κεφάλαια του βιβλίου, καταπιάνομαι με τέσσερις από τις βασικές ιδέες που διέπουν την αρχαία δημοκρατία, και εξετάζω τις κλασικές διαμά­ χες γύρω από αυτές τις ιδέες. Στον επίλογό μου ρωτώ τι σημασία έχουν αυτές οι ιδέες για τη διακυβέρνηση στην εποχή μας. Είναι άραγε η δημοκρατία εφικτή για εμάς; - αυτό είναι ένα πραγματικό ερώτημα. Όπως και ο F.I. Stone, πιστεύω ακράδαντα ότι πρέπει να είναι. Αλλά αναρωτιέμαι για τον τρόπο. Α ρχισα να γράφω αυτό το βιβλίο στην ταράτσα ενός ξενοδοχείου στην Αθήνα, με θέα τον Παρθενώνα, έναν πολυτελή ναό που κτίστηκε από μία δημοκρατία με τα έσοδα της αυτοκρατορίας της. Στα δεξιά του βρίσκονταν τα κύρια σημεία όπου πραγματοποιούσε τις εργασίες της η δημοκρατία, η Πνύκα, όπου συγκεντρωνόταν η Εκκλησία και όπου κάθε άνδρας πολίτης καλούνταν όχι μόνο να ψηφίσει αλλά να μιλήσει. Είχα αρχίσει να σκέφτομαι για το βιβλίο μερικούς μήνες πριν, όταν ο Bill Moyers μου ζήτησε να γράψω για την κληρονομιά των ιδεών μας από τους αρχαίους Έ λληνες - «Ιδέες που είναι ανάγκη να χρησιμο­ ποιήσουμε τώρα», είχε πει. Και τότε, στην Ελλάδα, με αυτή τη θέα μπροστά μου, συνειδητο­ ποίησα ότι τα αναμνηστικά που ήθελα να πάρω μαζί μου για τους φί­ λους μου δεν ήταν φωτογραφίες ή αντίγραφα αγγείων, αλλά αυτές οι

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ιδέες, οι ιδέες που έκαναν τη δημοκρατία ελκυστική για εκείνους που έκτισαν τον Παρθενώνα. Οι ιδέες αυτές αποτελούσαν μία διαρκή πρό­ κληση για τους αρχαίους Αθηναίους, που τις αγαπούσαν ή αγωνίστη­ καν εναντίον τους, και επινόησαν νέους τρόπους για να ενισχύσουν την απήχησή τους σε όλο το σώμα των πολιτών. Οι ιδέες αυτές ήταν ο στόχος τους. Και μολονότι ξαστόχησαν αρκετά συχνά, οι ίδιες ιδέες θα πρέπει να αποτελούν στόχο και πρόκληση για μας σήμερα. Ά ρχισα με μία άμορφη μάζα θεμάτων και σταδιακά τους έδωσα τη μορφή έξι θε­ μάτων. Στη συνέχεια, αφού έγραψα μία πρώτη δοκιμή που με άφησε βαθιά ανικανοποίητο, πρόσθεσα ένα έβδομο θέμα -τ η ν ομ όνοια - που τώρα θεωρώ ότι είναι το πιο σημαντικό. Ως σύνολο, αυτές οι επτά ιδέες ορίζουν το πιστεύω των αρχαίων υπερασπιστών της δημοκρατίας, και θεωρώ ότι θα πρέπει να αποτελούν και το δικό μας πιστεύω. Για περισσότερα από είκοσι χρόνια εργάζομαι για τη συγγραφή ενός μεγάλου βιβλίου για τον αρχαίο ελληνικό διαφωτισμό, που θα καλύψει κάποια στιγμή τα κενά του παρόντος έργου. Στην πορεία, το μεγαλύτερο σχέδιο με οδήγησε στο να δημοσιεύσω μία σειρά μετα­ φράσεων και άλλων βιβλίων, όπως το έργο μου Reverence: Renewing a Forgotten Virtue (2001) και τη συνεργασία μου με τον Michael Gagarin, Early Greek Political Thought (1995), από την οποία προέρχονται πολ­ λές από τις μεταφράσεις μου στο παρόν βιβλίο. Από εκείνο το σχέδιο πήγασε επίσης ένα μεγάλο μέρος του γνωστικού μου υπόβαθρου για το θέμα. Ο Michael Gagarin με δίδαξε πολλά για την εποχή της αθηναϊ­ κής δημοκρατίας και τα κείμενα που μας την αποκαλύπτουν τώρα. Το χρέος προς αυτόν είναι τεράστιο, τόσο για την κατάρτισή μου σε αυτό το πεδίο όσο και για το ότι με βοήθησε να καταλάβω λεπτά σημεία της αθηναϊκής πολιτικής και νομοθεσίας. Είμαι ευγνώμων στους Betty Sue Flowers, David Reeve, John Rensinbrink και Arch W oodruff γιατί διάβασαν προσεκτικά αρχικές μορ­ φές του κειμένου και για τις γενναιόδωρες συστάσεις και κριτικές τους. Ο Reuben McDaniel με πίεσε να σκεφτώ τους πραγματικούς στόχους του βιβλίου. Ο Philip Bobbitt έθεσε ερωτήματα για το επιχεί­ ρημα υπέρ της δημοκρατίας. Οι M att Valentine και Christina MillerOjeda με βοήθησαν στην έρευνα για την κατάσταση της σύγχρονης δημοκρατίας’ η συμβολή τους ενίσχυσε τις σημειώσεις των κεφαλαίων 1 και 10. Χρωστώ ιδιαίτερες ευχαριστίες στον T.F.R.G . Braun, τον φροντιστηριακό μου δάσκαλο στο κολέγιο M erton [της Οξφόρδης] τη

ΠΡΟ ΟΙΜ ΙΟ

δεκαετία του ’60, γιατί διάβασε προσεκτικά τις ιστορικές ενότητες του βιβλίου και διόρθωσε τα λάθη ή τους ενθουσιασμούς μου με τη γνωστή του λεπτότητα. Οι Paul Burka και Sanford Levinson έκαναν πολύ ανα­ γκαίες κριτικές επισημάνσεις για το τελευταίο κεφάλαιο. Οφείλω επί­ σης να ευχαριστήσω τον εκδότη μου Peter Ohlin και τους αναγνώστες αυτού του οίκου. Ο James Collins σχεδίασε ωραιότατες επιγραφές με ελληνικές λέξεις για τους τίτλους των κεφαλαίων. Είμαι βαθύτατα ευγνώμων στη Lucia Woodruff, τόσο γιατί υπέμεινε την εντατική ερ­ γασία που απαιτούσε το ανά χείρας βιβλίο όσο και για όλη την υπο­ στήριξη που μου προσφέρει με αγάπη.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τα παρακάτω κείμενα ανατυπώθηκαν με την άδεια του Cambridge University Press από το έργο των Michael Gagarin και Paul Woodruff, Early Greek Political Thought, From H om er to the Sophists (Καίμπριτζ, 1995): όλα τα αποσπάσματα από τους μύθους του Αισώπου (σσ. 74, 94, 117), ένα κείμενο από το Π ερί αέρων , νδάτων και τόπω ν (σ. 82), ένα απόσπασμα από τον Σοφοκλή (σ. 83), ορισμένα κείμενα από τον Ευ­ ριπίδη (σσ. 40, 74-75, 136, 184), και όλα τα παραθέματα από τον Α ντι­ φώντα (σσ. 133, 138, 140), τον Πρωταγόρα (σσ. 151-152, 161, 195-197), τον Σόλωνα (σσ. 80, 82-83) και τον Η σίοδο (σ. 199). Τα παρακάτω κείμενα ανατυπώθηκαν με την άδεια του οίκου Hackett Publishing Company: από την Ιλιάδα του Ομήρου, σε μετάφραση του Stanley Lombardo (2000), το απόσπασμα στη σελίδα 85* από τις Β άκχες του Ευριπίδη, σε μετάφραση του Paul W oodruff (1998), το απόσπασμα στη σελίδα 120' από το έργο του Paul Woodruff, Thucy­ dides on Justice, Power and Hum an Nature (1993), όλα τα αποσπάσματα από τον Θουκυδίδη (σσ. 40, 102-103, 104-105, 109-110, 111-113, 165167, 245)' από το έργο των Peter Meineck και Paul Woodruff, Sophocles Theban Plays (2003), τα αποσπάσματα από την Αντιγόνη (σσ. 95, 134, 150-151) και τον Οιδίποδα Τύραννο (σσ. 75, 239).*

* Η απόδοση των αποσπασμάτων στα νέα ελληνικά έγινε με την επι­ μέλεια του Αλέξανδρου Κ ιουπκιολή, με βάση το πρωτότυπο κείμενο από τις παρακάτω εκδόσεις: Π ερί αέρων, νδάτων και τόπων : I.L. Heiberg, Corpus Medicorum Graecorum, Hippocratis Opera, τ. I, Lipsiae, Teubner 1927. Αισώπου μύθον. A. Hausrath, Corpus Fabularum Aesopicarum , τ. I, Lipsiae,

Teubner 1957. : G.J. Pendrick, Antiphon The Sophist, The Fragments , Cam­ bridge University Press, 2002, και για τους λόγους τον Αντιφώντα : Μ. Gagarin, Antiphon, The Speeches, Cambridge University Press, 1997.

α ν τ ι φ ώ ν

ι6

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡΑΦ

ε λ ο υ ς Πολιτικά: Loeb Classical Library, εκδ. G.P. Good, τ. XXI, Cambridge, Mass., Λονδίνο 1932. αριςτ οφ α ν ο ύ ς Βάτραχοι: Oxford Classical Texts, εκδ. F.W. Hall και W.M. Geldart, 2η έκδοση, τ. II, Οξφόρδη 1907. α ρ ις τ ο φ α ν ο υ ς Λυσιστράτη: Oxford Classical Texts, εκδ. F.W. Hall, W.M. Geldart, τ. II, Οξφόρδη 1901. ε υ ρ ι π ι δ η Βάκχαι : Oxford Classical Texts, εκδ. G. Murray, τ. Ill, 2η έκδο­ ση, Οξφόρδη 1913. ε υ ρ ι π ι δ η Ικέτιδες : Oxford Classical Texts, εκδ. G. Murray, τ. II, 3η έκδο­ ση, Οξφόρδη 1913. ε υ ρ ι π ι δ η Αλέξανδρος : August Nauck, Tragicorum Graecorum Fragmenta , Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim 1964. ε υ ρ ιπ ιδ η Αντιγόνη-. August Nauck, Tragicorum Graecorum Fragmenta , Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim 1964. ε υ ρ ιπ ιδ η Τηρεύς : August Nauck, Tragicorum Graecorum Fragmenta, Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim 1964. η ς ι ο δ ο υ Έ ργα και Ημέραι : Oxford Classical Texts, εκδ. F. Solmsen, Οξ­ φόρδη 1970. ξ ε ν ο φ ω ν τ ο ς Ελλ,ηνικά: Oxford Classical Texts, εκδ. E.C. Marchant, τ. I, Οξφόρδη 1900. ο μ ή ρ ο υ Ιλιάδα: Oxford Classical Texts, εκδ. D.B. Monro και T.W. Allen, Οξφόρδη 1920. π λ α τ ω ν ο ς Απολογία : Oxford Classical Texts, εκδ. E.A. Duke, W.F. Hicken κ.ά., τ. I, Νέα Υόρκη 1995. π λ α τ ω ν ο ς Θεαίτητος : Oxford Classical Texts, εκδ. E.A. Duke, W.F. Hicken κ.ά., τ. I, Νέα Υόρκη 1995. n a α τ ω ν ο ς Π ολιτικός : Oxford Classical Texts, εκδ. I. Burnett, τ. I, Οξφόρδη 1900. π λ α τ ω ν ο ς Πρωταγόρας : Oxford Classical Texts, εκδ. I. Burnett, τ. Ill, Οξφόρδη 1903. ς ο φ ο κ α η Αντιγόνη : Oxford Classical Texts, εκδ. A.C. Pearson, Οξφόρδη 1967. ς ο φ ο κ λ η Οιδίπους Τύραννος-. Oxford Classical Texts, εκδ. A.C. Pearson, Οξφόρδη 1967. ς ο φ ο κ λ η Τηρεύς: J. Diggle, Tragicorum Graecorum Fragmenta Selecta , Oxford University Press, Νέα Υόρκη 1998. ς ο λ ω ν : M.L. West, Iambi et Flegi Graeci, τ. II, 2η έκδοση, Oxford Uni­ versity Press, Νέα Υόρκη 1992. (Σ.τ.Ε.)

Α ΡίΣ τοτ

ΙΤΑΛΙΑ

-rv Ι Ο Ν ΙΟ

ΣΙ ΚΕΛΙ Α

ΠΕΛΑΓΟΣ

Λεοντίνοι

. Αθήνα

*Συρακούσες Σπάρτη ο |— 0

-

, ιοο

ιοο 200 Μ ίλια - , --------- — J 200 Χιλιόμετρα

1

ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ Περιοχές της αθηναϊκής και της σπαρτιατικής επιρροής στις αρχές του πολέμου (431 π.Χ.) 11111 Η αθηναϊκή ηγεμονία

[

) Σπάρτη και σύμμαχοι

[

[

j Ουδέτερες πόλεις

j Οι σύμμαχοι της Αθήνας

t

r

•ΜΥΤΙΛΗΝΗ

y

( ΛΕΣΒΟΣ Γ

tk

*

9

ΑΙΓΑΙΟ* m

'

’ Βήβ(.ί· K opivO oc*

io n

10

XnaprXi ]

ΠΕΛΑΓΟΣ

Tm va \ *

\

ςαμος ^ *Χ ήλος

^

t - ‘ "ψ

J ^

ΜΗΛΟΣ

(ουδέτερηj ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

so o

so

ιοοΜίλια

ιοο Χιλιόμετρα

ΚΡΗΤ Η

jib#

η ο :ι :Λ1ίλΐ(/

^ουΧιλιάμετρα *Φ υλή

Μαραθώνας*

Ελευσίνα ·

ϋ τ Wy

ΣΑΛΑΜΙΝΑ

Πειραιάς

s

ιοΜίλια

H i~i 5

Ο

ί

2

Χιλιόμετρα

7"~J

ίο Χιλιόμετρα

Αγορά Αρειος Πάγος Πνύκα

— — πφ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 <>— ------

Εισαγω γή: Η δημοκρατία και τα είδωλά της

δημοκρατία είναι μια ωραία ιδέα1 - διακυβέρνηση από και για τον λαό. Η δημοκρατία υπόσχεται ότι θα μας παρέχει την ελευ­ θερία να πραγματοποιήσουμε τις ανώτερες ικανότητές μας, ενώ ταυ­ τόχρονα θα μας προστατεύει από τις χειρότερες τάσεις μας. Στη δη­ μοκρατία, όπως πρέπει να γίνεται, όλοι οι ενήλικες είναι ελεύθεροι να παρεμβαίνουν και να συμμετέχουν σε συζητήσεις για τον τρόπο οργά­ νωσης του συλλογικού βίου τους. Και κανένας δεν έχει το δικαίωμα να διαθέτει μία ανεξέλεγκτη εξουσία που οδηγεί σε αλαζονεία και ύβρη. Όπως πολλές ωραίες ιδέες, όμως, έτσι και η δημοκρατία που έχουμε στο νου μας επισκιάζεται από τα είδωλά της - δηλαδή αρνητικές ιδέες που εύκολα μας παραπλανούν και τις μπερδεύουμε με τις αληθινές. Η δημοκρατία έχει πολλά είδωλα, αλλά το πιο ελκυστικό είναι η αρχή της πλειοψ ηφίας2, που δεν είναι δημοκρατία. Είναι απλά διακυβέρνη­ ση από και για την πλειοψηφία. Οι αρχαίοι Αθηναίοι που επινόησαν τη δημοκρατία πήραν ένα σκληρό μάθημα και το κατάλαβαν. Ύστερα από μία σειρά ταξικών αγώνων, πήραν πρακτικά μέτρα ώστε να συμμε­ τέχουν όλοι οι πολίτες στη διακυβέρνηση και να υπηρετείται έτσι το γενικό συμφέρον. Προσπαθούσαν να διορθώσουν το σύστημά τους για 200 περίπου χρόνια, και αυτό λειτουργούσε ομαλά μέχρι που το ανέ­ τρεψε η καταλυτική δύναμη των Μακεδόνων. Ο Μέγας Αλέξανδρος κληρονόμησε τη δεσποτική του εξουσία από τον πατέρα του Φίλιππο, και την κληροδότησε στους διαδόχους του που τη διατήρησαν για πολλές γενιές. Αυτή η δεσποτεία σκότωσε τη δημοκρατία. Το παρόν βιβλίο εξετάζει τις ιδέες που καθοδηγούσαν τους Αθη­ ναίους στις προσπάθειές τους να δημιουργήσουν μία τέλεια δημοκρα­ τία. Αν δεν κατανοήσουμε επαρκώς αυτές τις ιδέες, δεν θα καταλάβουμε και την έννοια της δημοκρατίας. Και αν δεν καταλάβουμε την έννοια της δημοκρατίας, θα παραπλανηθούμε από τα είδωλά της. Ακόμα και μορφωμένοι Αμερικανοί βρίσκονται σε σύγχυση όσον αφορά το νόημα

Η

no

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

της δημοκρατίας, γοητευμένοι από τα είδωλά της και εφησυχασμένοι στην αυτάρκεσκη άγνοιά τους. Ό ταν ρωτώ τους πολυμαθείς συναδέλ­ φους μου «τι είναι δημοκρατία», συχνά απαντούν «η αρχή της πλειο­ ψηφίας», ή πιο αφηρημένα, «το να θέτεις τα θέματα σε ψηφοφορία», σαν να αρκούσε αυτό για να είναι μια απόφαση δημοκρατική. Άλλες φορές, αναφέρονται απλά στο Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών ξεχνώντας ότι συντάχθηκε από ανθρώπους που φοβούνταν τη διακυβέρνηση από τον λαό3, και γ ι’ αυτό προσπάθησαν να τον κρατήσουν υπό έλεγχο. Το σύνταγμα είναι μια εξαιρετική λύση στα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι ιδρυτές του, αλλά δεν είναι δημοκρατικό στην ουσία του, και η σχεδόν ιερή αυθεντία που κατέχει εμποδίζει την εξέ­ λιξη των δημοκρατικών διαδικασιών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ίσως αυτό να είναι καλό· οι Θεμελιωτές μπορεί να είχαν δίκιο όταν επέμειναν ότι οι ρεπουμπλικανικοί θεσμοί θα μας ήταν πιο χρήσιμοι από τους δημοκρατικούς. Αλλά θα πρέπει να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, αν θέλουμε να μη δημιουργούμε σύγχυση. Μ ια ρεπουμπλικανική πολιτεία δεν είναι απαραίτητα δημοκρατική. Οι Α θηναίοι δεν περιο­ ρίζονταν από κάποιο γραπτό σύνταγμα. Αντιθέτως είχαν μία προφο­ ρική παράδοση που συνέβαλε κυρίως στη διατήρηση κάποιων σημα­ ντικών ιδεών, ενώ το ίδιο το σύστημα μπόρεσε να εξελιχθεί μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Οι Α θηναίοι αντέδρασαν εποικοδομητι­ κά στα μαθήματα της ιστορίας τους, μαθήματα σκληρά και απαιτητι­ κά. Ύ στερα από έναν εμφύλιο πόλεμο ή μια μεγάλη στρατιοπική επι­ τυχία, οι Αθηναίοι προσάρμοζαν το σύστημά τους ώστε να εναρμο­ νιστεί καλύτερα με τους σκοπούς της δημοκρατίας. Ένα εντυπωσιακό σχετικό παράδειγμα είναι όταν τον 4ο αι. περιόρισαν την απόλυτη νομοθετική εξουσία της Εκκλησίας και τη μοίρασαν ανάμεσα στην Εκκλησία και ένα σώμα αντιπροσώπων. Παρά την εξέλιξή του, το αθηναϊκό σύστημα ποτέ δεν εναρμονί­ στηκε απόλυτα με την ιδέα της δημοκρατίας. Οι Α θηναίοι πλήρωσαν το τίμημα για αυτό, όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια. Όταν η Αθήνα πρόδιδε τις ιδέες της, αποτύγχανε ταυτόχρονα και σε άλλα επίπεδα. Ό ταν η Αθήνα έμενε πιστή στη δημοκρατία, σημείωνε ένδο­ ξες επιτυχίες. Τα σφάλματα της Αθήνας τρόμαξαν πολλούς στοχαστές και τους απομάκρυναν από τη δημοκρατία. Ιστορικοί και φιλόσοφοι εκείνης της εποχής διέκριναν κυρίως τη σκοτεινή πλευρά της αθηναϊκής πο­

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑ Ι Τ Α ΕΙΔΩ ΛΑ 'Γ Η Σ

λιτικής παρά τη φωτεινή, και έτειναν να κατηγορούν τις δημοκρατικές ιδέες για αυτή τη σκοτεινή πλευρά. Με την κριτική τους επηρέασαν τόσο πολύ τις επόμενες γενιές στοχαστών ώστε η δημοκρατία απέκτη­ σε άσχημο όνομα για πάνω από 2.000 χρόνια. Π ριν από την αναβίωση της δημοκρατίας τον 19ο αι. οι επικριτές της πίστευαν ότι: «Η δημοκρατία μπορεί να φαίνεται ωραία ιδέα, αλλά είναι αδύνατο να εφαρμοστεί στην πραγματική ζωή. Ένας πειραματισμός με τη δημοκρατία θα μας οδηγούσε σε καταστροφική πορεία. Κοιτάξτε τι συνέβη στην Αθήνα». Οι επικριτές της έκαναν λάθος. Δεν διάβασαν σω­ στά την ιστορία της Αθήνας επειδή δεν είχαν καταλάβει τι είναι δημο­ κρατία. Διέκριναν μερικές ανωμαλίες στην Αθήνα -παρεκκλίσεις από το κανονικό- και πίστεψαν εσφαλμένα ότι αυτές οι ανωμαλίες ήταν το κανονικό. Τις περισσότερες φορές, αυτό που έβλεπαν οι επικριτές ήταν μονάχα ένα είδωλο της δημοκρατίας, και επειδή αυτό ήταν πολύ κακό, πίστεψαν ότι ανακάλυψαν το μοιραίο ελάττωμα της δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, η δημοκρατία ωφέλησε τους Αθηναίους πο­ λύ περισσότερο απ’ όσο οι Α θηναίοι ωφέλησαν τη δημοκρατία. Ναι, είναι δύσκολο να κάνουμε πράξη τη δημοκρατία- ναι, είναι ανέφικτη μια τέλεια δημοκρατία. Ωστόσο η δημοκρατία δεν είναι ένα ουτοπικό ιδεώδες, γιατί λαμβάνει υπόψη τις ανθρώπινες ατέλειες σε πολύ μεγα­ λύτερο βαθμό από κάθε άλλο πολιτικό ιδεώδες. Οι αρχαίοι εφευρέτες της δημοκρατίας ήξεραν ότι ακόμα και οι καλύτεροι άνθρωποι μπορεί να παρασυρθούν από φιλοδοξίες ή φόβους και να μην κάνουν το σωστό. Ή ξεραν πόσο εύκολα η επιτυχία οδηγεί σε υπεροψία, και η υπεροψία σε ύβρη. Από την παράδοση της αρχαίας ποίησης είχαν μάθει απέξω ότι η ύβρη οδηγεί σε τύφλωση, και η τύφλωση σε καταστροφικά λάθη. Η δημοκρατία γεννήθηκε από μια συνετή επίγνωση της ανθρώπινης αφροσύνης, και σχεδιάστηκε έτσι ώστε να μην επιτρέπει στους ηγέτες της να αποκτούν ανεξέλεγκτη εξουσία που θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και τους σοφότερους ανθρώπους από την ύβρη στη μωρία.

Ο νέος αυτάρεσκος εφησυχασμός Στις μέρες μας η δημοκρατία είναι υπεράνω αμφισβήτησης. Στα πε­ ρισσότερα κράτη του σύγχρονου κόσμου θεωρείται ένα αγαθό, κάτι αναμφισβήτητο, κάτι που πρέπει να «εξάγουμε» μαζί με τις καλύτερες σοδειές και τη θρησκεία στις λιγότερο τυχερές περιοχές του κόσμου.

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡΑΦ

Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι, και ούτε και σήμερα είναι έτσι παντού. Ακόμα και στις μέρες μας, οι ηγέτες των παραδοσιακών κοινωνιών συχνά αντιμετωπίζουν τη δημοκρατία με δικαιολογημένη καχυποψία, θεωρώντας την ως τον δούρειο ίππο ορισμένων σύγχρονων τρόπων ζωής - της πολιτισμικής καταστροφής που προκαλούν, κατά τη γνώμη τους, οι αμερικάνικου τύπου ελευθερίες. Δεν πρέπει να επικρίνουμε μόνο τη δημοκρατία για τους σύγχρο­ νους τρόπους ζωής, αλλά αυτοί που ισχυρίζονται ότι «εξάγουν» δη­ μοκρατία ίσως τελικά ενδιαφέρονται περισσότερο για την εξαγωγή της ελευθερίας των εμπορικών συναλλαγών, παρά για την εφαρμογή των ιδανικών της δημοκρατίας. Οι ίδιοι πολιτικοί που επικαλούνται τη δημοκρατία ως σωτηρία του Τρίτου Κόσμου αγωνίζονται εναντίον των δημοκρατικών ιδεών που τους ενοχλούν στο εσωτερικό της χώρας τους. Η λογοδοσία, για παράδειγμα, έχει αποτελέσει μείζον πρόβλημα για τους Αμερικανούς προέδρους, οι οποίοι συχνά αναζητούν καταφύ­ γιο στα προνόμια της εκτελεστικής εξουσίας - αν και αυτά είναι ίδιον κυρίως της μοναρχίας παρά της δημοκρατίας. Η λέξη «δημοκρατία» για εμάς σήμερα δηλώνει κάτι λιγότερο ρι­ ζοσπαστικό απ’ ό,τι για αυτούς που χρησιμοποίησαν πρώτοι τη λέξη. Στη σημερινή εποχή ελάχιστοι Ευρωπαίοι ή Αμερικανοί στοχαστές ενοχλούνται από αυτήν, και σχεδόν κανένας πλούσιος δεν φοβάται την εξουσία που δίνει στον λαό η σύγχρονη δημοκρατία. Εμείς που λέμε ότι ζούμε σε δημοκρατικό πολίτευμα, το έχουμε περιορίσει τόσο πολύ ώστε να φαίνεται ότι δεν απειλεί τα πλουτοκρατικά ή τα εμπορικά συμφέροντα, και επιτρέψαμε σε δομές της δημοκρατίας να εμπλακούν στο σύστημα της παγκόσμιας οικονομίας. Επιτρέψαμε σε συστήματα διακυβέρνησης που ονομάζουμε «δημοκρατίες» να αποκτήσουν τόσο μεγάλη δύναμη και αυτόνομη δυναμική ώστε ολοένα και λιγότεροι πολίτες νιώθουν ότι υπάρχει λόγος να ψηφίζουν. Και ταυτίσαμε τόσο πολύ τη δημοκρατία με τις σύγχρονες κοινωνικές ελευθερίες, ώστε δώσαμε στις παραδοσιακές κοινωνίες λόγους για να τη φοβούνται. Η δημοκρατία είναι δύσκολη υπόθεση. Δεν εφαρμόστηκε με από­ λυτα ορθό τρόπο στην Αθήνα 2.500 χρόνια πριν, αλλά ούτε σήμερα εφαρμόζεται σωστά, σε κανένα κράτος. Η δημοκρατία μπορεί να έχει μεγάλες απαιτήσεις από τους ανθρώπους. Ίσως οι Αθηναίοι είχαν δί­ κιο, όπως και οι Θεμελιωτές της πολιτείας μας και εμείς οι ίδιοι σή­ μερα, όταν δίσταζαν να επιδιώξουν την πλήρη εφαρμογή του δημοκρα­

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑΙ Τ Α Ε ΙΔ Ω Α Α Τ Η Σ

τικού ιδεώδους. Οι εχθροί της δημοκρατίας μπορούν να την κατηγο­ ρήσουν με πολύ ισχυρά στοιχεία. Η ελπίδα μου σ ’ αυτό το βιβλίο είναι ότι θα μπορέσω να απαλλάξω τη δημοκρατία από τις σκιές του εφη­ συχασμού και της καχυποψίας, και να τη φέρω στο φως ώστε να μπο­ ρέσουμε να συζητήσουμε τις βασικές ιδέες της. Η ιδέα της δημοκρατίας έγινε αντικείμενο έντονων επικρίσεων στον αρχαίο κόσμο. Οι συζητήσεις που προέκυψαν ανέδειξαν καθαρά τον πυρήνα των ιδεών της δημοκρατίας. Κατανοώντας τις διαμάχες των αρχαίων, θα μπορούμε να απομακρύνουμε τα νέφη και τις παγίδες από τις ιδέες τις οποίες προσπαθούμε να εκφράσουμε σήμερα στη δημοκρατία. Κάθε ιδέα συνδέεται με μία ιδιαίτερη διαμάχη, κι έτσι κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου αφορά μέρος μίας ευρύτερης δημό­ σιας αντιπαράθεσης για τη δημοκρατία.

Γιατί «Πρώτη Δημοκρατία»; Την ώρα που γράφω, είμαστε στο έτος 2004, και η λέξη «δημοκρατία» έχει πάρει νέο περιεχόμενο. Οι Αμερικανοί τη χρησιμοποιούν για τον τύπο του πολιτεύματος που αναπτύχθηκε στο κράτος που έγινε γνωστό ως Ηνωμένες Πολιτείες. Η δημοκρατία μας είναι εν μέρει επινόημα των ιδρυτών της, εν μέρει έχει ρωμαϊκή προέλευση, και οφείλει ελά­ χιστα στο πρότυπο της Πρώτης Δημοκρατίας. Μ ία από τις βασικές προκλήσεις σήμερα είναι να ενισχύσουμε τη δημοκρατία σε λαούς με πολύ διαφορετικές πολιτισμικές ρίζες από τις δικές μας, χωρίς να χά­ σουμε τη δημοκρατία που έχουμε στην ίδια μας τη χώρα. Ό λα αυτά δεν αφορούν σε καμία περίπτωση την Αθήνα του 508 π.Χ. Τότε γιατί γράφω για την αρχαία Ελλάδα; Για να δανειστώ έναν τίτλο από την Barbara Tuchm an4, η αρχαία ελληνική δημοκρατία είναι ένα «μακρινό κάτοπτρο»’ μακρινό επειδή συνέβη στο παρελθόν, επειδή είναι διαφορετική, επειδή τα διδάγματά της έχουν ελάχιστη εφαρμογή στη σύγχρονη εποχή, και επειδή από αυτή την απόσταση μπορούμε να δούμε καλύτερα τι είναι πιο σημαντικό στην όλη εικόνα της. Είμαστε πολύ κοντά στις δικές μας εμπειρίες από τη δημοκρατία, και επηρεαζόμαστε πολύ από τις εσωτερικές μας έριδες, κι έτσι δεν μπορούμε να δούμε καθαρά ποια είναι τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας. Και ίσως είμαστε πολύ κοντά για να μπορούμε να δούμε σε ποιο σημείο κάνουμε λάθος εμείς οι ίδιοι. Αλλά μπορούμε να

*4

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡΑ Φ

βρούμε αρκετά εύκολα σε ποια σημεία οι αρχαίοι Έ λληνες πρόδωσαν τις δικές τους ιδέες περί δημοκρατίας. Ακόμη, γράφω για την αρχαία ελληνική δημοκρατία επειδή όλοι γνωρίζουμε καλά την ιστορία της. Οι ιδέες που εξετάζω σ ’ αυτό το βιβλίο δεν ανήκουν αποκλειστικά στους Έλληνες· εκφράστηκαν με πολλούς τρόπους σε διάφορους πολιτισμούς αυτού του πλανήτη. Εκεί­ νο που ξεχωρίζει τους αρχαίους Έ λληνες για εμάς είναι ότι γνωρίζου­ με δύο πράγματα: την εμπειρία που είχαν από τη δημοκρατία, και μία τουλάχιστον πλευρά της διαμάχης που υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα γύρω από τις δημοκρατικές ιδέες. Η αρχαία ελληνική δημοκρατία ίσως δεν ήταν το πρώτο πείραμα σε παγκόσμιο επίπεδο. Αλλά ήταν η δική τους Πρώτη Δημοκρατία, και στη μακρά, άστατη ιστορία των ευρωπαϊκών πειραμάτων διακυβέρνη­ σης αποτελεί επίσης τη δική μας Πρώτη Δημοκρατία.

Θέτοντας τα όρια της δημοκρατίας: τα είδωλά της Είναι δύσκολο να δώσουμε έναν ορισμό της δημοκρατίας, αλλά είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε τι δεν είναι δημοκρατία. Έτσι, στη συνέ­ χεια αυτού του κεφαλαίου, θα προσπαθήσω να δείξω τι είναι δημοκρα­ τία επισημαίνοντας τι δεν είναι. Οι άνθρωποι μπορεί να παρεκτραπούν όταν πιστεύουν ότι η πολι­ τική εξουσία τους αγνοεί. Σε κατάσταση θυμού ή φόβου μπορεί να αναζητήσουν λύσεις εκτός δημοκρατίας, στα στιβαρά ίσως χέρια ενός τυράννου ή, το πιο πιθανό την εποχή μας, σε τεχνικές επηρεασμού των εκλογών και των αποφάσεων. Η υπέρβαση των ορίων της δημοκρατίας είναι επικίνδυνη για όλους τους εμπλεκόμενους· μεθυστική για τους νικητές, εξοργιστική για τους ηττημένους. Διχάζει την ευρύτερη κοι­ νωνία και καταστρέφει την κοινωνική αρμονία, προκαλώντας ένα εί­ δος διχόνοιας που μπορεί να κάνει αποδεκτή ακόμα και την τυραννία. Γ ι’ αυτόν το λόγο, χρειάζεται να βρούμε πού βρίσκονται τα όρια της δημοκρατίας. Όταν ήμουν παιδί, είχα ακούσει για έναν παραδοσιακό αγρότη εκεί που ζούσα, ο οποίος συνήθιζε να πηγαίνει τους γιους του στις τέσσερις γωνίες του οικογενειακού αγροκτήματος και να τους ξυλοφορτώνει σε κάθε γωνία, έτσι ώστε να μην ξεχάσουν ποτέ πόση είναι η έκταση της γης που κατείχαν και πού ακριβώς τελείωνε. Η Ιστορία, αν προσέξουμε

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑ Ι Τ Α Ε ΙΔ Ω Λ Α Τ Η Σ

καλύτερα, θα δούμε ότι μας δείχνει πού ακριβώς είναι τα όρια της δη­ μοκρατίας. Στην Ιστορία μπορούμε να δούμε τις αιτίες των υπερβάσεων, τον εντεινόμενο φόβο και θυμό που οδηγεί από τη μια πράξη υπέρβασης στην άλλη. Κατανοούμε γιατί πρέπει να γνωρίζουμε τα όρια της δημο­ κρατίας και γιατί θα πρέπει να μην τα ξεπερνάμε, αν βέβαια μπορούμε. Τα παραδείγματα από μακρινές περιοχές μπορεί να μας παραπλα­ νούσαν - ορισμένα δεν έχουν πραγματικά σχέση με τη δημοκρατία. Ας αρχίσουμε ερευνώντας τις υπερβάσεις των ορίων που γνωρίζουμε από την καθημερινή μας εμπειρία - τρία επινοημένα παραδείγματα που δείχνουν καθαρά τρία είδωλα της δημοκρατίας. Π ρώ το είδωλο: η ψηφοφορία

Η Εκκλησία της Καλής Ελπίδας χρειάζεται έναν νέο ιερέα· εξαιτίας των διχονοιών στην εκκλησία μέσα σε πέντε χρόνια διώχθηκαν τρεις ιερείς. Τώρα, η πιο εύπορη οικογένεια αποφάσισε να πάρει την κα­ τάσταση στα χέρια της. Ενεργώντας παρασκηνιακά διόρισε μια επι­ τροπή άμβωνος που έφερε ενώπιον της εκκλησίας δύο υποψήφιους οι οποίοι εξυπηρετούσαν εξίσου καλά τις επιδιώξεις της κυρίαρχης οι­ κογένειας. Το σχέδιο της οικογένειας, όπως το εκμυστηρεύτηκαν στους κοντινούς φίλους τους, ήταν να διασφαλίσουν ότι η εκκλησία θα προσλάμβανε έναν ιερέα ο οποίος θα ξεκαθάριζε κάποιες λανθα­ σμένες απόψεις που διαδίδονταν ευρύτερα στο ποίμνιο. Έγινε ψηφοφορία για την επιλογή του υποψηφίου σε μία γενική συνέλευση, και ένας υποψήφιος εκλέχτηκε με μεγάλη πλειοψηφία. Την επόμενη μέρα, ύστερα από θύελλα τηλεφωνημάτων και ηλεκτρο­ νικών μηνυμάτων, μεγάλο μέρος των μελών της εκκλησίας, και πολλοί που είχαν υπερψηφίσει τον νέο ιερέα, ανακοινώνουν ότι θα αποσχι­ στούν και θα φτιάξουν δική τους εκκλησία. «Γιατί θέλετε να κάνετε κάτι τέτοιο;» ρωτά ο νέος ιερέας με έκπληξη και ταραχή. «Με εκλέ­ ξατε με συντριπτική πλειοψηφία. Εφαρμόσατε στην πράξη μια μορφή δημοκρατίας. Οι περισσότερες επιτροπές άμβωνος παρουσιάζουν μό­ νο ένα όνομα στα μέλη της εκκλησίας. Είχατε δύο ονόματα υποψη­ φίων, και επιλέξατε εμένα. Γιατί δεν είστε ικανοποιημένοι από το αποτέλεσμα;» Αυτό που πήγε στραβά ήταν ότι η συνέλευση των μελών δεν εξαπατήθηκε από τις παρασκηνιακές μηχανορραφίες. Η ψηφορία δεν αρκεί για να υπάρξει δημοκρατία, και αυτή η ψηφοφορία ήταν μία παρωδία

26

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

για τους περισσότερους που συμμετείχαν. Ο καθορισμός των υποψη­ φίων από μία συγκεκριμένη κλίκα ακύρωσε την ισχύ των εκλογών. Το κρίσιμο ζήτημα στη δημοκρατία είναι με ποιο τρόπο επιλέγο­ νται και μπαίνουν σε ψηφοφορία τα θέματα και οι υποψήφιοι. Στην αρχαία Ελλάδα, τόσο οι πολίτες της Αθήνας όσο και οι πολίτες της Σπάρτης είχαν τη δυνατότητα να ψηφίσουν στις πόλεις τους, αλλά η Σπάρτη δεν ήταν δημοκρατία, γιατί στη Σπάρτη οι απλοί πολίτες δεν είχαν λόγο για τα θέματα που ετίθεντο σε ψηφοφορία. Στην Αθήνα, αντιθέτως, είχαν. Ο de facto νόμος στη Σπάρτη (όπως και στον στρατό έξω από την Τροία που περιγράφει ο Όμηρος) ήταν ότι ο απλός λαός μπορούσε να ψηφίσει αλλά δεν μπορούσε να μιλήσει στην Εκκλη­ σία. Οι αντίπαλοι της δημοκρατίας επιδοκίμαζαν αυτούς τους νόμους γιατί πίστευαν ότι ο απλός λαός ήταν τελείως αδαής για να έχει άπο­ ψη για την πολιτική. Αντίθετα, η δημοκρατία έχει οδηγό την ιδέα ότι ο απλός λαός έχει τη σοφία και τη γνώση που απαιτείται για τέτοιου είδους ζητήματα. Αυτό που είπαμε για την ψηφοφορία, θα πρέπει να το γνωρίζουμε από την ιστορία των δικτατοριών του 20ού αι. Οι δικτάτορες επέτρε­ ψαν ή ακόμα έκαναν υποχρεωτική τη διεξαγωγή ορισμένων ψηφοφο­ ριών5, αλλά επειδή ήλεγχαν τα ψηφοδέλτια, η ψηφοφορία δεν ήταν δημοκρατική. Όταν έχουμε να κάνουμε με σύγχρονα κράτη που ισχυ­ ρίζονται ότι είναι δημοκρατίες, θα πρέπει να εξετάσουμε τις δυνατό­ τητες που διαθέτει πραγματικά ο λαός για να καθορίσει αυτό για το οποίο θα ψηφίσει. Λ εύτερο είδωλο: η αρχή της πλειοψ ηφ ίας Για τη μία ομάδα στο τμήμα της Α γγλικής Φ ιλολογίας ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Για την άλλη, έμοιαζε με καθολική νίκη. Το κόμμα των «νεοαποικιακών» [των μελετητών των «neocolonial stu­ dies»] σημείωσε μια σειρά από νίκες και τώρα φαίνεται ότι θα επεκταθεί απεριόριστα* ξεπέρασε αριθμητικά τους παραδοσιακούς, και έχει τώρα μία δύναμη που θα το βοηθήσει να κρατήσει ψηλά τα ποσοστά του. Στον παροξυσμό της νίκης, οι νικητές δεν βρήκαν κανένα λόγο να συγκρατηθούν. Απομάκρυναν τους παραδοσιακούς από όλες τις ση­ μαντικές επιτροπές, έτσι ώστε τίποτα να μην εμποδίσει ή να μην κα­ θυστερήσει τα σχέδιά τους. Τα μέλη της ηττημένης παράταξης έμειναν εμβρόντητα όταν έμα­

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑΙ Τ Α Ε ΙΔ Ω Λ Α Τ Η Σ

θαν τη σύνθεση των νέων επιτροπώ ν είχαν αποκλειστεί από καθετί σημαντικό. Έφυγαν έξαλλοι από θυμό. Κάποιοι ορκίστηκαν ότι δεν θα παραστούν ποτέ ξανά σε άλλες συναντήσεις: ετοίμασαν τα βιογραφικά τους και έψαξαν για θέσεις εργασίας σε άλλα πανεπιστήμια. Εντωμεταξύ, μία ομάδα αποφασισμένων παραδοσιακών άρχισε να συνωμοτεί για την ανάκτηση της εξουσίας. Κ άποιος που είχε ιδιαίτερη σχέση με τον κοσμήτορα προσπάθησε να τον πάρει με το μέρος της ομάδας του για να εμποδίσει όλους τους μελλοντικούς διορισμούς νεοαποικιακών. Ένας άλλος είχε αρκετές γνωριμίες ώστε να εμπλέξει στη διαμάχη ισχυρούς και εύπορους απόφοιτους του πανεπιστημίου. Σύντομα η συνωμοσία αποκαλύφθηκε, και ο εξοργισμένος πρόε­ δρος του τμήματος αντιμετώπισε τους αντιπάλους. «Γιατί το κάνατε αυτό; Χωρίσατε το τμήμα στα δύο. Δεν μπορείτε να ζήσετε δημοκρα­ τικά; Η αρχή της πλειοψηφίας - αυτό είναι δημοκρατία! Δεν συμφω­ νείτε; Στη δημοκρατία πρέπει να αποδέχεσαι την ήττα σου, αν ανήκεις στη μειοψηφία». «Αν αυτό είναι δημοκρατία», ρωτά ένας από τους στασιαστές, «για­ τί μοιάζει περισσότερο με τυραννία; Πρέπει να υπάρχει κάποια δια­ φορά μεταξύ της δημοκρατίας και του αποκλεισμού που μας επιβάλλε­ τε από όλες τις εργασίες του τμήματος που ανήκουμε». Πολύ σωστά. Πρέπει να υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στη δημοκρατία και την τυραννία, αλλά πού βρίσκεται; Πάρα πολύ συχνά παρερμήνευσαν τη δημοκρατία και την ταύτισαν με ένα από τα είδωλά της, γ ι’ αυτό την αποκάλεσαν «οχλοκρατία» - μια αρνητική απόδοση της ιδέας που εκφράζει η αρχή της πλειοψηφίας. Η οχλοκρατία, λοι­ πόν, είναι απλά ένα είδος τυραννίας· εκφοβίζει, αποκλείει, και θέτει τη μειοψηφία κάτω από την απόλυτη εξουσία της πλειοψηφίας. Και η τυραννία της πλειοψηφίας σκοτώνει την ελευθερία όπως κάνει κάθε μορφή τυραννίας. Δεν υπάρχει ελευθερία αν πρέπει να ανήκεις στην πλειοψηφία για να νιώθεις ελεύθερος. Οι υποστηρικτές της δημοκρατίας λένε ότι αυτή θέτει περιορι­ σμούς στην εξουσία της πλειοψηφίας, πρώτα από όλα με το κράτος δικαίου. Αν η πλειοψηφία μπαίνει πάνω από το νόμο, παίζει το ρόλο του τυράννου. Επίσης, για να διατηρήσουν την ομόνοια, οι περισσό­ τερες δημοκρατίες έχουν επινοήσει πρακτικές μεθόδους για να δια­ σφαλίσουν ότι δεν θα παραβιάζονται τα συμφέροντα των μειονοτήτων. Αν το φανταστικό τμήμα του κολεγίου που περιέγραψα ήθελε να

^8

ΠΩΛ Γ Ο Υ Ν Τ Ρ Α Φ

εφαρμόσει την Πρώτη Δημοκρατία ως πρακτικό μοντέλο, θα είχε διο­ ρίσει τα μέλη των κύριων επιτροπών με κλήρωση. «Αδύνατον», λέει ο πρόεδρος του τμήματος. «Καμία επιτροπή δεν θα μπορούσε να λει­ τουργήσει αν αφήναμε τον καθηγητή κύριο Φλυαρόπουλο να συμμετάσχει». Μ άλλον έχει δίκιο. Αλλά αν κατανοήσει την αρχή της ομό­ νοιας (κεφάλαιο 4), τότε θα προσπαθήσει να κρατήσει την ηττημένη ομάδα μέσα στους κόλπους του τμήματος. Η Πρώτη Δημοκρατία ήθελε να αποφύγει την τυραννία περισσό­ τερο από οτιδήποτε άλλο. Γ ι’ αυτό δεν προσδιόριζε τον εαυτό της ως εξουσία της πλειοψηφίας, αν και έθετε σε ψηφοφορία τα περισσότερα θέματα πολιτικού σχεδιασμού και εξέλεγε ορισμένους άρχοντες. Τα ουσιώδη στοιχεία της Πρώτης Δημοκρατίας ήταν η ελευθερία από την τυραννία και η συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση. Αυτά πάνε μαζί. Η αρχή της πλειοψηφίας -κ α ι κάθε είδος τυραννίας- απο­ κλείει ορισμένους πολίτες από τη συμμετοχή στη διακυβέρνηση. Στη διακυβέρνηση ενός έθνους-κράτους η αχαλίνωτη εξουσία της πλειοψηφίας μπορεί να έχει σοβαρότερες συνέπειες από ό,τι σε ένα τμήμα Αγγλικών. Οι περισσότεροι πολίτες δεν μπορούν να μετακομί­ σουν σε άλλη χώρα, και δεν μπορούν να επικαλεστούν καμία ανώτερη αρχή αν βρεθούν στη θέση της μειοψηφίας που τα συμφέροντά της μπαίνουν στο περιθώριο. Σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, τουλάχι­ στον τέσσερις από τις πέντε εκλογικές περιφέρειες που ψηφίζουν για τα μέλη του Κογκρέσου θεωρούνται δεδομένες από τα κόμματα6 που πέτυχαν συντριπτικές εκλογικές νίκες στο παρελθόν, και προσδοκούν να συνεχίσουν τις συντριπτικές νίκες στο μέλλον. Αυτό το αποτέλε­ σμα επιτεύχθηκε σε πολλές περιπτώσεις χάρη στην προσεκτική χάρα­ ξη των συνόρων των περιφερειών - όπως έγινε ευρύτερα γνωστό πρό­ σφατα για το Τ έξας7. Το κόμμα που ελέγχει καθεμία αμερικάνικη Π ο­ λιτεία καθορίζει τα σύνορα της εκλογικής περιφέρειας έτσι ώστε να εξασφαλίζει θετικά αποτελέσματα. Η εξουσία του κόμματος της πλειοψηφίας σπάνια λειτουργεί δη­ μοκρατικά στην πράξη, όποια ιδανικά κι αν ισχυρίζεται ότι πρεσβεύει το συγκεκριμένο κόμμα. Όταν η εξουσία της πλειοψηφίας είναι από­ λυτη, όπως σε κάποιες εκλογικές περιφέρειες, το κόμμα μπορεί να αποκλείει από τη συζήτηση πολλά θέματα και συμφέροντα. Οι υπο­ ψήφιοι του κόμματος που νίκησε είναι συνήθως και οι πιο ακραίοι αφού επιλέγονται από το κόμμα τους για την αφοσίωσή τους σ ’ αυτό.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑΙ Τ Α Ε ΙΔ Ω Λ Α Τ Η Σ

Σε εκλογές όπου η έδρα δεν έχει κριθεί, θα πρέπει να προσελκύσουν πολλές κατηγορίες ψηφοφόρων - μεταξύ αυτών και τους μετριοπαθείς και των δύο πλευρώ ν αλλά στις περιφέρειες που θεωρούν δεδομένες, απευθύνονται μόνο στους πιστούς οπαδούς. Τρίτο είδωλο: οι αιρετοί αντιπρόσω ποι Το Δημοτικό Συμβούλιο χωρίστηκε στα δύο για το θέμα αν θα πρέπει να επιτρέψει στον κύριο Pavall να επεκτείνει την επένδυσή του σε μία περιοχή που τροφοδοτεί τον υδροφόρο ορίζοντα της πόλης - ένα υπό­ γειο ποτάμι από το οποίο εξαρτάται η περιοχή. Το μισό Συμβούλιο είχε εκλεγεί με τη βοήθεια μιας επιτροπής πολιτικής δράσης με επι­ κεφαλής τον κύριο Pavall και χρηματοδότηση από επενδυτές και εργο­ λήπτες· το άλλο μισό Συμβούλιο είχε χρηματοδοτηθεί από την ομάδα «Σώστε τον υδροφόρο ορίζοντα» η οποία κατόρθωσε να συγκεντρώσει οικονομικούς πόρους και να προσελκύσει ψηφοφόρους. Κάθε πλευρά επικαλείται την ηθική τάξη και επιμένει ότι κάθε συμβιβασμός θα πρόδιδε τις αρχές της. Έτσι εγκλωβίζονται σε μία διαμάχη που θα σταματούσε - α ν σταματούσε- στις επόμενες εκλογές. Κάθε πλευρά αντιπροσωπεύει μια ομάδα που έχει τη δύναμη, μέσω της χρηματοδότησης και της οργάνωσής της, να εκλέξει μέλη της στο Συμβούλιο. Εννοείται ότι ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά εκπροσο)πεί τον λαό αυτής της πόλης. «Αιρετοί αντιπρόσωποι» είναι μια περίεργη έκφραση, όπως το «ζεσταμένο παγωτό» [«cooked ice»]. Η εκλογική διαδικασία, αν δεν συμπληρωθεί από άλλα στοιχεία, κάνει τους νικη­ τές να εκπροσωπούν πιστότερα τα πολιτικά τους κόμματα και τις ομά­ δες δράσης παρά τους πολίτες που τους ψήφισαν. Έχετε ακούσει ότι η αρχαία δημοκρατία ήταν άμεση δημοκρατία ότι λειτουργούσε όπως η συνέλευση μιας πόλης στη Νέα Αγγλία. Αυτό είναι ένα συνηθισμένο λάθος. ΕΙ Πρώτη Δημοκρατία βασιζόταν σε σώματα αντιπροσώπων που αποφάσιζαν για τα πιο σημαντικά ζη­ τήματα της πόλης, μόνο που αυτά τα σώματα δεν ήταν αιρετά. Στην αρχαία δημοκρατία, όπως και σήμερα, η οικονομική κατάσταση έπαι­ ζε σημαντικό ρόλο στις εκλογές· όσοι δεν είχαν πολλά χρήματα ή οικογενειακές διασυνδέσεις, σχεδόν ποτέ δεν αποκτούσαν αιρετό αξίωμα στην Αθήνα. Επειδή οι Α θηναίοι ήθελαν να κάμψουν τη δύ­ ναμη των πλούσιων, περιόρισαν αυστηρά τις εξουσίες αυτών που κα­ τείχαν αιρετά αξιώματα. Γ ι’ αυτό, στην Αθήνα τα σώματα των αντι­

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝ ΤΡΑΦ

προσώπων δεν συγκροτούνταν με εκλογές αλλά με κλήρο από ένα μεγάλο πλήθος πολιτών που πληρούσαν ορισμένες προϋποθέσεις και προέρχονταν και από τις δέκα φυλές. Ένα τέτοιο πολυπληθές σώμα ήταν δύσκολο να δωροδοκηθεί- επιπλέον, το μέγεθος του το έκανε επαρκώς αντιπροσωπευτικό του συνόλου των πολιτών.

Ακολουθώντας τον Πολικό Αστέρα Τα τρία είδωλα που αναφέραμε δεν είναι δημοκρατία. Η ψηφοφορία δεν είναι δημοκρατικό στοιχείο από μόνη της. Η κυριαρχία της πλειο­ ψηφίας είναι καθαρά αντιδημοκρατικό στοιχείο. Και η αιρετή εκπρο­ σώπηση προκαλεί σοβαρά προβλήματα στη δημοκρατία. Ξεκίνησα να λέω τι δεν είναι δημοκρατία. Να πω τώρα τα θετικά χαρακτηριστικά της; Δημοκρατία σημαίνει διακυβέρνηση από τον λαό και για τον λαό. Αυτός ο ορισμός δεν είναι επαρκής, αλλά είναι καλός για αρχή. Σαν δεύτερο βήμα λέω ότι ένα πολίτευμα είναι δημοκρατία στο βαθμό που προσπαθεί να εκφράσει τις επτά ιδέες αυτού του βιβλίου: ελευθερία από την τυραννία, ομόνοια, αρχή της νομιμότητας, φυσική ισότητα, σοφία των πολιτών, διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις, γενική παι­ δεία. Θα πρόσθετα και ορισμένες αρετές, όπως η δικαιοσύνη και η αιδώς, αλλά αυτές θαυμάζονται από πολλούς και δεν αποτελούν δια­ κριτικό γνώρισμα ενός ιδιαίτερου πολιτικού συστήματος. Οι επτά παραπάνω ιδέες αποδίδουν περίπου αυτό που εννοούσαν με τη λέξη «δημοκρατία» οι υποστηρικτές της δημοκρατίας στην αρχαιό­ τητα, και πλησιάζουν πολύ τη σημασία που της δίνουμε σήμερα. Υπάρχει, όμως, μία διαφορά. Οι αρχαίοι γνώριζαν ότι η δημοκρατία ήταν ένα αμφιλεγόμενο πολίτευμα, και γ ι’ αυτό υπήρχε έντονη δημό­ σια αντιπαράθεση για αυτές τις έννοιες - πώς θα εφαρμοστούν, ή αν είναι, πράγματι, έννοιες με θετικό περιεχόμενο. Από την άλλη, εμείς σήμερα θεωρούμε συνήθως ότι υπάρχει γενική συμφωνία όσον αφορά τη δημοκρατία. Είναι κάτι καλό, και στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά και σε πολλές άλλες χώρες έχουμε δημοκρατία. Και τα δύο αυτά σημεία χρειάζεται να συζητηθούν περισσότερο. Δεν είναι προφανές ότι η δημοκρατία είναι κάτι καλό, ούτε είναι προ­ φανές ότι το πολίτευμά μας είναι δημοκρατία. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου εξετάζει τις διαμάχες στην αρχαιότητα γύρω από τις

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑΙ Τ Α Ε ΙΔ Ω Λ Α Τ Η Σ

επτά ιδέες* θα δείξω βήμα προς βήμα ότι η δημοκρατία είναι μια υπέ­ ροχη ιδέα και είναι καλό να προσπαθήσουμε να την εφαρμόσουμε στη διακυβέρνηση της πολιτείας. Στο τελευταίο κεφάλαιο θα θέσω ένα ερώτημα για τις σύγχρονες δημοκρατίες. Εμείς στις Ηνωμένες Π ολι­ τείες απέχουμε πολύ από το ιδεατό, και πρέπει να κάνουμε πολλά για να μπορούμε κάποτε να κομπάζουμε για τη δημοκρατία μας. Ορισμένα άλλα έθνη τα καταφέρνουν καλύτερα, γ ι’ αυτό πρέπει να εξετάσουμε το παράδειγμά τους. Οι ιδέες είναι το αντικείμενο αυτού του βιβλίου, οι ιδέες και τα ερωτήματα που θέτουν. Αν το νόημα της δημοκρατίας μπορεί να με­ ταφραστεί από τη μία εποχή στην άλλη, η ουσία της πρέπει να βρί­ σκεται στις ιδέες. Δεν μπορούμε απλώς να μεταφυτεύσουμε τις πρακτι­ κές μιας εποχής και να τις εφαρμόσουμε σε μια άλλη. Η δημοκρατική Αθήνα, για παράδειγμα, είχε τεράστια σώματα ενόρκων δικαστών 501 ένορκοι ψήφισαν στη δίκη του Σωκράτη. Οι δικαστές ήταν τόσο πολ­ λοί ώστε κανένας πολίτης να μην μπορεί να τους δωροδοκήσει, κι έτσι κανένας δεν μπορούσε να καταπατήσει το νόμο χρησιμοποιώντας τα πλούτη του. Τόσο μεγάλα σώματα ενόρκων είναι ανέφικτα στην πο­ λυάσχολη κοινωνία μας, παρ’ όλα αυτά θα πρέπει να εμποδίζουμε τη διαφθορά των δικαστών από το χρήμα. Επιδιώκοντας την ανάπτυξη της δημοκρατίας, οι Αθηναίοι βελτίω­ σαν το σύστημά τους στο πέρασμα των χρόνων. Για παράδειγμα, έκα­ ναν την εκλογή των δικαστών λιγότερο ευάλωτη στη διαφθορά. Δεν θα μπορούσαν να είχαν κάνει τέτοιες προόδους αν δεν είχαν σαφές όραμα για το στόχο τους. Σήμερα εμείς δεν έχουμε σαφές όραμα. Επικρατεί έντονη σύγχυση γύρω από τις δημοκρατικές ιδέες. Ο σκοπός μου σ ’ αυ­ τό το βιβλίο είναι να διαλύσω τη σύγχυση αυτή παρουσιάζοντας όσο πιο καθαρά γίνεται τις ιδέες που καθοδήγησαν τους Αθηναίους στην πορεία προς τη δημοκρατία, και να ερμηνεύσω τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους παρουσιάζοντας παραδείγματα από την ιστορία τους. Θα δούμε ότι αυτά τα παραδείγματα θυμίζουν γεγονότα της εποχής μας - λάθη που έχουμε κάνει ή που μπορεί να κάνουμε στο μέλλον. Η ιστορία της Αθήνας δείχνει το μεγάλο κόστος που συνεπάγονται τα λάθη γύρω από τη δημοκρατία. Και εμείς, μέσα στη σύγχυσή μας, καθώς δεν υπάρχει ένα κοινό όραμα για τη δημοκρατία, μοιάζουμε μάλλον να έχουμε χάσει το δρόμο μας. Μ όνο στο νου μας μπορούμε να συλλάβουμε την ιδεατή μορφή μίας

Π ΩΛΓΟ ΥΝΤΡΑΦ

διακυβέρνησης από τον λαό και προς το συμφέρον του λαού. Η δη­ μοκρατία ποτέ δεν πέτυχε την τελειότητα στην πράξη, συνεπώς δεν έχουμε κανένα πρότυπο για να μιμηθούμε. Η Ιστορία μάς διδάσκει μόνο τα προβλήματα που ταλανίζουν τη δημοκρατία. Πάντα οι ηγέτες της λεγόμενης δημοκρατίας δεν προχωρούν μέχρι τέλους καθώς φο­ βούνται τη μεγάλη δύναμη των ιδεών που υπηρετούν. Και πάντα οι εχθροί της δημοκρατίας παραφυλάνε. Στα χρόνια της αρχαίας δημο­ κρατίας, οι εχθροί της εξορίζονταν, στρατολογούσαν στρατούς, έβρι­ σκαν συμμάχους, έκαναν εμφύλιο πόλεμο. Στον σύγχρονο κόσμο, οι εχθροί της δημοκρατίας επινοούν τρόπους για να την αλλοιώσουν εκ των ένδον χρησιμοποιώντας το χρήμα ή τη δύναμη για να τη στρέψουν προς το συμφέρον τους. Κ ι έτσι ένας επικριτής της δημοκρατίας θα έλεγε: «Δεν είναι ρεαλιστικό να μιλάμε ή να γράφουμε για ιδανικά όπως η δημοκρατία. Καμία κυβέρνηση στην πραγματικότητα δεν υπη­ ρετεί όλο τον λαό* κανένας λαός στη γη δεν έχει πετύχει την πλήρη αυτοκυβέρνησή του. Αν μπορούμε να συλλάβουμε τη δημοκρατία μό­ νο θεωρητικά στο νου μας, ποιος ο λόγος να ασχολούμαστε με αυτή;» Πείτε, αν θέλετε, ότι η δημοκρατία είναι όνειρο, αλλά συνεχίστε να ονειρεύεστε τη δημοκρατία. Πρέπει να προσέχουμε τις ιδέες που υπάρ­ χουν στο νου μας γιατί επηρεάζουν τις πράξεις μας. Παραδέχομαι ότι τα όνειρα δεν είναι ρεαλιστικά' υποτίθεται ότι δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Ο «ρεαλισμός» οδηγεί σε στασιμότητα και σε έναν εύκολο συμβιβασμό με την αποτυχία. Θα πρέπει πάντα να αναζητούμε καλύτερους τρόπους εφαρμογής της δημοκρατίας. Θα πρέπει πάντα να αναζητούμε συστήματα που περιλαμβάνουν περισσότερους πολίτες στη λήψη των αποφάσεων, μία δημόσια παιδεία που εφοδιάζει τα άτο­ μα με τα αναγκαία μέσα για την αυτοκυβέρνησή τους, και δικαστήρια που απονέμουν δικαιοσύνη με αξιοπιστία. Εν συντομία, θα πρέπει να θέλουμε να πλησιάσουμε περισσότερο το ιδανικό. Αλλά πώς μπορού­ με να το πλησιάσουμε χωρίς να έχουμε ένα όραμα για αυτό; Δεν μπορούμε. Και χωρίς όραμα, η δημοκρατία δεν προοδεύει. Το αντίθετο μάλλον. Την ώρα που γράφω αυτό το βιβλίο, οι Ηνωμένες Πολιτείες μοιάζουν να απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τις ουσιαστικές αρχές της δημοκρατίας. Η αυξανόμενη πολιτική δύναμη του πλούτου υπονομεύει την ισότητα, η κράτηση φυλακισμένων στο εξωτερικό, στη στρατιωτική βάση της Κούβας, απειλεί το κράτος δι­ καίου, και η αύξηση του αριθμού των εκλογικών περιφερειών όπου

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η : Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α ΚΑ Ι Τ Α Ε ΙΔ ΩΛ Α Τ Η Σ

κυριαρχούν συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα μειώνει την αξία της λαϊ­ κής ψήφου. Μ πορεί να θέλετε να υπερασπιστείτε αυτές τις τάσεις, αλλά θα πρέπει να ξέρετε τι σημαίνουν. Οι εχθροί της δημοκρατίας είναι ο φόβος και η άγνοια. Ο φόβος τρέφεται από την άγνοια, και ο φόβος οδηγεί στην άγνοια. Τρομαγμέ­ νοι από τους πολλούς κινδύνους γύρω μας μπορεί να προσπαθήσουμε να ανταλλάξουμε τις ελευθερίες μας με αυτό που φαίνεται τώρα ότι θα μας δώσει ασφάλεια. Αν δεν έχουμε σαφή άποψη για τη δημοκρατία, μπορεί να μη συνειδητοποιούμε ότι όταν ανταλλάσσουμε τις ελευθε­ ρίες μας εκχωρούμε μέρος της ίδιας της δημοκρατίας, επειδή η ελευ­ θερία και η δημοκρατία είναι αδιαχώριστες. Ή, πάνω στον ενθουσια­ σμό μας για τη νίκη σε κάποιες εκλογές ή σε μία δίκη, μπορεί να ξεχάσουμε ότι η δημοκρατία αφορά όλους τους ανθρώπους - τους ηττημένους και τους νικητές αυτής της διαμάχης. Παραδέχομαι ότι το όραμα της δημοκρατίας δεν είναι ρεαλιστικό γιατί δεν μπορεί να εφαρμοστεί πλήρως στην πράξη. Είναι, ωστόσο, πρακτικά εφαρμόσιμο στο βαθμό που μπορεί να μας οδηγήσει σε με­ ταρρυθμίσεις ή, τουλάχιστον, μπορεί να μας βοηθήσει να μην επιστρέψουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε. Θα μπορούσαμε να ακολουθή­ σουμε τον Π ολικό Αστέρα ταξιδεύοντας βόρεια, χωρίς καμία ελπίδα να αγγίξουμε το ίδιο το αστέρι. Αλλά θα πρέπει να γνωρίζουμε τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό το αστέρι και όλα τα άλλα φώτα που λαμπυ­ ρίζουν πάνω από το κεφάλι μας. Αν ακολουθήσουμε τα είδωλα του Π ο­ λικού Αστέρα θα κάνουμε κύκλους. Αλλά ακόμα κι αν ξέρουμε ποιος είναι ο Π ολικός Αστέρας, για να τον χρησιμοποιήσουμε ως οδηγό μας θα πρέπει να έχουμε καθαρή νύχτα. Σε μια νύχτα με σύννεφα ίσως προσπαθήσουμε να σχεδιάσουμε μια εικόνα του Πολικού Αστέρα στην πλάτη του ταξιδιώτη που βρίσκεται μπροστά μας. Ακολουθώ­ ντας όμως άλλους ταξιδιώτες μπορεί να αποπροσανατολιστούμε. Πρέ­ πει να δούμε το αστέρι με τα δικά μας μάτια, αν θέλουμε στ’ αλήθεια να μας καθοδηγήσει.

«^ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ^

Η ζωή και ο θάνατος της δημοκρατίας Η δημοκρατία αντιμετωπίζει τις ανθρώπινες αδυναμίες με περισσότερη ειλικρίνεια από κάθε άλλο ιδανικό πολίτευμα. Θεραπεύει τη δυσπιστία με τη δυσπιστία, μέσα από έναν πολυσύνθετο μηχανισμό. Και η δυσπιστία στη δημοκρατία είναι μαζική, προκα/x i ταραχές, και της αξίζει. Η μεγάλη αρετή της δημοκρατίας είναι ότι επιτρέπει τη δημόσια έκφραση της αμφισβήτησης, και τη χρησιμοποιεί για να προστατεύσει το κράτος από μεγάλες παρεκτρο­ πές. Όμως αυτή η μεγόιλη αρετή έχει ένα τίμημα. Τίποτα στη δημοκρατία δεν φαίνεται αγνό και καθαρό μετά από όλα όσα γίνονται, και κανένας ηγέτης της δημοκρατίας δεν μοιάζει στο τέλος με καθαρό ήρωα. Αν επιμέ­ νετε στην αναζήτηση της καθαρότητας, μη στραφείτε στη δημοκρατία. Όμως τότε, αν επιμένετε στην καθαρότητα και την αγνότητα, και δεν θέλετε να σας εξαπατούν, θα ήταν καλύτερο να απομακρύνετε τελείως το βλέμμα σας από τη σκηνή της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο Δημοσθένης (322) έρει ότι δεν μπορεί να γλιτώσει αν κρυφτεί μέσα στο ναό. Οι εχθροί του θα κάνουν τα πάντα για να τον αναγκάσουν να σωπάσει. Πρώτα θα προσπαθήσουν να τον πείσουν να βγει από το ναό, αλλά, αν χρειαστεί, θα τον σύρουν έξω από τον ιερό χώρο για να τον σκοτώσουν. Υπήρξε η φωνή της δημοκρατίας πολύ προτού εμφανι­ στούν οι Μακεδόνες στρατιώτες. Έκανε τους ηγέτες της Μακεδονίας να καταλάβουν ότι δεν πρόκειται να αποκτήσουν πλήρη έλεγχο της Αθήνας όσο αυτός είναι ζωντανός. Και το όνομα αυτού, Δ ημοσθένης1. Ο στρατός της Μ ακεδονίας κατέλαβε την Αθήνα και εγκατέστησε φρουρά. Αυτό σήμανε το τέλος της δημοκρατίας στην Αθήνα έπειτα από περίπου 200 χρόνια. Οι Αθηναίοι ηγέτες το έβαλαν στα πόδια φεύγοντας προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Μ ερικούς τους έσυραν βίαια έξω από τους ναούς, και τους σκότωσαν. Αλλά ο Δημοσθένης ήταν το μεγαλύτερο έπαθλο, ο άσος της τράπουλας. Δεν ήταν ήρωας. Διέθετε, βέβαια, ένα σπουδαίο ταλέντο, τη ρητο­ ρική ικανότητα, και είχε αφοσιωθεί σε ένα σπουδαίο ιδανικό, την ελευ­

36

ΠΩΛ Γ Ο Υ Ν Τ Ρ Α Φ

θερία. Αλλά ήταν πολιτικός, και το υψηλό του ιδανικό είχε συνυφανθεί στενά με την προσωπική του φιλοδοξία και από ένα σωρό άλλους στό­ χους. Η παλιά δόξα της ηγεμονικής Αθήνας τον είχε συνεπάρει, και ποτέ δεν εγκατέλειψε το όραμα μιας Αθήνας στρατιωτικής και ηθικής ηγέτιδας των Ελλήνων. Δωροδοκήθηκε από ξένες δυνάμεις, και κατηγορήθηκε ότι έκλεψε ένα μέρος του θησαυρού του Αλέξανδρου, όταν ο διαχειριστής του διέφυγε με το θησαυρό και τον έφερε στην Αθήνα. Οι εχθροί του του καταλόγιζαν αδικήματα που πράγματι είχε διαπράξει. Αλλά ήταν αρκετά ενάρετος ώστε να γίνει κήρυκας της δημοκρατίας και οι εχθροί της δημοκρατίας πίστεψαν ότι σκοτώνοντας αυτόν και τους βασικούς συμμάχους του θα σκοτώσουν τη δημοκρατία. Ο Δημοσθένης γεννήθηκε πλούσιος, αλλά ο πατέρας του πέθανε όταν ήταν παιδί, και πριν μεγαλώσει, οι διαχειριστές της περιουσίας του σπατάλησαν το μεγαλύτερο μέρος της. Χρειάστηκε να εργαστεί για να ζήσει, κι έτσι ξεκίνησε ως λογογράφος πουλώντας στους πλού­ σιους καλογραμμένους λόγους για τα δικαστήρια. Αυτό το επάγγελμα δεν ήταν ευυπόληπτο, γΓ αυτό στράφηκε στην πολιτική όσο πιο γρή­ γορα μπόρεσε. Στην πολιτική ήταν σθεναρός υποστηρικτής της δημοκρατίας αλ­ λά όχι τόσο σθεναρός ώστε να μην ανατρέψει μία από τις σπουδαιό­ τερες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Είχαν περάσει πάνω από εκατό χρόνια από τότε που οι πολίτες αφαίρεσαν την εξουσία από το παλαιό συμβούλιο των αριστοκρατών - τον Αρειο Πάγο. Όμως ο Δημοσθένης βοήθησε στο να ξαναποκτήσουν οι αριστοκράτες δικαστικές αρμοδιό­ τητες. Αυτή η αλλαγή βοήθησε στην ενότητα της πόλης και στον πιο αποτελεσματικό χειρισμό των δικαστικών υποθέσεων. Η αποτελεσματικότητα ήταν απαραίτητη εκείνη την περίοδο, επειδή η Αθήνα προ­ σπαθούσε να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ισχύ της Μακεδονίας. Ο Δημοσθένης ήταν από τους πρώτους που αποκήρυξε τον βασιλιά Φ ίλιππο της Μακεδονίας, και προειδοποίησε τους Αθηναίους (και τους άλλους Έ λληνες) να προφυλαχτούν. Αλλά οι συμπολίτες του δεν πήραν στα σοβαρά τις προειδοποιήσεις του μέχρι που ήταν πια πολύ αργά. Μέσα στο ναό, όση ώρα οι εχθροί του προσπαθούν να τον δελεάσουν για να απομακρυνθεί από το βωμό, ζητά χρόνο για να γράψει. Δαγκώνει τη γραφίδα του που ήταν γεμάτη δηλητήριο, και το καταπίνει. Μετά προσπαθεί να βγει έξω από το ιερό πριν πεθάνει από το δηλητήριο, αλλά είναι ήδη πολύ αργά. Πεθαίνει στα χέρια των εχθρών του.

Η Ζ Ω Η ΚΑ Ι Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

Οι Μακεδόνες και οι σύμμαχοί τους ελπίζουν ότι θα βάλουν τέρμα στη δημοκρατία. Θα αποτύχουν. Το ότι σκότωσαν τους ηγέτες δεν σημαίνει ότι μπορούν να σκοτώσουν την ιδέα. Οι Αθηναίοι θα συνεχίσουν να ονειρεύονται τη δημοκρατία για πολλούς αιώνες μετά, και όποτε είναι δυνατό θα προσπαθούν να ξαναζωντανεύουν στην πράξη αυτό το όραμα της δημοκρατίας. Θα χρειαστούν κι άλλοι στρατοί, κι άλλοι πόλεμοι, κι άλλες πολιορκίες για να πεθάνει τελικώς το όραμα της δημοκρατίας και να καταπνίγει η τελευταία επανάσταση. Όμως, υπάρχουν κάποιοι άλλοι εχθροί της δημοκρατίας, και έχουν καλύτερα όπλα από το ξίφος. Αντί να σκοτώσουν τον Δημοσθένη, γρά­ φουν για τα ελαττώματά του, τις φιλοδοξίες του, τη διαφθορά του, τις ερωτοτροπίες του με την παλιά αριστοκρατία. Ή γράφουν για τις αδυ­ ναμίες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η πορεία του Δημοσθένη ήταν το ίδιο ταραχώδης με τη δημοκρατία που υπερασπίστηκε - αξιοθαύμαστα ανεξάρτητη, άλλοτε ισχυρή και άλλοτε αναποτελεσματική· κάποιες φορές διεφθαρμένη. Πράγματι, κάπως έτσι είναι και η δημοκρατία. Οι εχθροί της δημοκρατίας σχεδόν τα κατάφεραν με αυτή τη δεύ­ τερη στρατηγική. Οι φιλόσοφοι και οι ιστορικοί θα καταγγείλουν την Αθήνα για τις αδυναμίες της, και θα αμαυρώσουν ανεπανόρθωτα την ιδέα της δημοκρατίας για περισσότερο από 2.000 χρ ό νια2. Όταν θα διαβάζετε τη συνέχεια του βιβλίου να θυμόσαστε το εξής: δεν μπορείτε να σκοτώσετε τη δημοκρατία σκοτώνοντας τους υπερασπιστές της, αλλά μπορείτε να τη σκοτώσετε επιμένοντας στην τελειότητα, απορρίπτοντας καθετί ανθρώπινο και ελαττωματικό. Καμία δημοκρατία από αυτές που υπήρξαν στην πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ τέλεια. Όμως, κάθε βήμα προς τη δημοκρατία είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύ­ θυνση - κάνει τα πράγματα καλύτερα για μια μερίδα τουλάχιστον του πληθυσμού. Άλλες, πιο ουτοπικές ιδέες λειτουργούν αντίστροφα· μας οδηγούν στο να κάνουμε τα πράγματα χειρότερα. Το όραμα του Πλάτωνα για τη βασιλεία των φιλοσόφων είναι ένα σχετικό παράδειγμα. Η ιδανική πολιτεία του δεν κάνει καμία παραχώ­ ρηση στις ανθρώπινες αδυναμίες. Ο Πλάτων δεν ισχυρίζεται ότι μια τέτοια πολιτεία είναι εφικτή· την παρουσιάζει ως λαμπερό ιδεώδες. Αλλά, σε αντίθεση με το ιδανικό της δημοκρατίας, το ιδανικό του Πλάτωνα μας οδηγεί σε λάθος δρόμο. Κάθε βήμα που θα κάναμε για την κατάκτηση της βασιλείας των φιλοσόφων θα περιόριζε τις ελευ­ θερίες ορισμένων άλλων ανθρώπων.

38

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡΑ Φ

Εκρηκτικές ιδέες Στην Αθήνα η δημοκρατία έδωσε εξουσία στον λαό - που περιλάμβανε ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων που ήταν φτωχοί και έπρεπε να εργά­ ζονται για τα προς το ζην. Κανένα άλλο παρόμοιο πολίτευμα δεν είχε υπάρξει παλιότερα σ ’ αυτό το μέρος του κόσμου, και η ιδέα φόβισε τους πλούσιους που είχαν συνηθίσει να γίνονται όλα όπως ήθελαν οι ίδιοι. Ο εργαζόμενος λαός που είχε πολιτικά δικαιώματα στην Αθήνα αποτελούσε μόνο ένα μέρος του συνολικού πληθυσμού. Ή ταν ενήλι­ κοι άνδρες πολίτες. Οι γονείς τους ήταν πολίτες, και αποτελούσαν μειονότητα στο σύνολο του πληθυσμού που ζούσε στην αθηναϊκή επικράτεια. Επίσης, το ίδιο το γεγονός της εξουσίας τους εκφράζει ένα ιδανικό της δημοκρατίας, ένα ιδανικό που θα πρέπει να αποτελεί έμπνευση για εμάς στον ίδιο βαθμό που προκαλούσε φόβο στην παλιά άρχουσα τάξη, η οποία το ένιωθε ως απειλή. Η δημοκρατία αναπτύχθηκε στην αρχή παράλληλα με δύο εκρη­ κτικές ιδέες - ότι όλοι γνωρίζουμε αρκετά ώστε να αποφασίζουμε από κοινού πώς θα διοικούμε τον δημόσιο βίο, και ότι κανένας δεν γνωρί­ ζει τόσα ώστε να αποφασίζει χωρίς εμάς, και να παίρνει καλύτερες αποφάσεις μόνος του, με αξιόπιστο τρόπο και σε βάθος χρόνου. Οι ιδέες αυτές δεν είναι απλές' εξαρτώνται από πολλές άλλες. Οι επτά που επέλεξα ως θεμέλια αυτού του βιβλίου δεν στέκονται μόνες τους. Κα­ μία από αυτές τις ιδέες δεν είναι αδιαμφισβήτητη. Οι εχθροί της δη­ μοκρατίας - σ ε αυτούς περιλαμβάνονται και οι θεμελιωτές της φιλο­ σοφ ία ς- αγωνίστηκαν σκληρά για να υποστηρίξουν την αρχή που λέει ότι μόνο οι άριστοι θα πρέπει να άρχουν. Αλλά γνωρίζουμε ανέκαθεν ότι οι άνθρωποι που νομίζουν ότι είναι άριστοι -ακόμα και όσοι θε­ ωρούνται άριστοι από ό λο υς- μπορεί να κάνουν εντυπωσιακά λάθη. Το ίδιο ισχύει και για τη δημοκρατία. Η αρχαία δημοκρατία είχε πολλές αρετές αλλά οι ηγέτες της δεν μπορούσαν να αποδεχτούν από­ λυτα την ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν αρκετές γνώσεις ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική διακυβέρνηση. Σίγουρα όχι οι δούλοι, όπως πίστευαν (αν και ήξεραν ότι και οι ίδιοι μπορούσαν να γίνουν δούλοι, αν έπεφταν αιχμάλωτοι πολέμου). Και σίγουρα όχι οι γυναίκες (αν και αποκλείοντας τις γυναίκες απέκλειαν τις ίδιες τους τις μητέρες και τις αδελφές). Αλλά ούτε και οι μέτοικοι (αν και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους και να υπηρετούν στον στρατό).

Η Ζ Ω Η ΚΑ Ι Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

Η Ελλάδα διοικούνταν από ένα σύνολο ανεξάρτητων πόλεων-κρατών που μοιράζονταν την ίδια γλώσσα (διασπασμένη σε διαλέκτους), κοινά θρησκευτικά έθιμα και κοινή ιστορία. Αυτές οι πόλεις-κράτη βρίσκονταν σχεδόν πάντα σε πόλεμο μεταξύ τους. Την εποχή της δη­ μοκρατίας, όλες οι ελληνικές πόλεις ήταν υποχρεωμένες να προσέ­ χουν ιδιαίτερα τους πολίτες τους γιατί το σώμα των πολιτών ήταν αυτό που παρείχε τους στρατιώτες, και οι στρατιώτες πλήρωναν οι ίδιοι την εξάρτυσή τους στις ακατάπαυστες εχθροπραξίες. Όλο αυτό το σύστη­ μα λειτουργούσε με τον καλύτερο τρόπο όταν οι πολεμιστές ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν. Το ιππικό προερχόταν από την ανώτερη τάξη, το οπλισμένο πεζικό από τη μέση τάξη και οι κωπηλάτες του ναυτικού από την εργατική τάξη. Οι μορφές διακυβέρνησης στις ελ­ ληνικές πόλεις-κράτη επηρεάζονταν από τις κύριες στρατιωτικές ανά­ γκες. Εκεί όπου κυριαρχούσε το ιππικό, κυβερνούσε η αριστοκρατία· εκεί όπου ήταν απαραίτητο το οπλισμένο πεζικό, η μεσαία τάξη κέρδι­ ζε την εξουσία· και όπου χρειαζόταν ναυτικό, οι φτωχοί είχαν την ευκαιρία να προβάλουν απαιτήσεις. Η Αθήνα χρειαζόταν ναυτικό για στρατηγικούς λόγους. Η πόλη βρισκόταν δίπλα στη θάλασσα- η ζωτική της περιοχή εκτεινόταν από τα παράλια μέχρι τα κοντινά της νησιά, και κατέληξε να εξαρτάται από το εμπόριο με μακρινές περιο­ χές. Και επειδή η Αθήνα είχε ανάγκη το ναυτικό, χρειαζόταν να έχει μια πιστή και αφοσιωμένη εργατική τάξη. Η δημοκρατία αναπτύχθηκε σε ελληνικές πόλεις όπως η Αθήνα και οι Συρακούσες, για δύο λόγους, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Στο εσωτερικό, διαπίστωσαν ότι οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις έκαναν μακροπρόθεσμα την πόλη πιο αρμονική, πιο πλούσια, πιο ζωντανή πολιτισμικά. Κάθε πολιτικός διαπίστωσε ότι κάνοντας δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις μπορούσε να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη και να επικρατήσει έτσι των άλλων πολιτικών. Στο εξωτερικό, οι ηγέτες διαπίστωσαν ότι κάθε βήμα για περισσό­ τερη δημοκρατία έκανε τις πόλεις τους πιο δυνατές στην άμυνα. Στην ακμή της η δημοκρατία ήταν η πιο ισχυρή μορφή διακυβέρνησης στην Ελλάδα. Τον 5ο αι. π.Χ. οι δημοκρατίες είχαν τις πιο ισχυρές οικονομίες και τους πιο δημιουργικούς πολιτισμούς, αλλά η στρατιω­ τική επιτυχία ήταν εκείνη που τις έκανε ασφαλείς: οι δημοκρατίες μπορούσαν να κινητοποιήσουν στον πόλεμο τους πολίτες όλων των τάξεων. Αυτό συνέβαινε επειδή οι πολίτες που επάνδρωναν τον στρατό

4<)

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝ ΤΡΑΦ

και το ναυτικό πολεμούσαν για τον ίδιο τον εαυτό τους. Ελεύθεροι άνθρωποι είναι αυτοί που πιστεύουν ότι πολεμούν για τον ίδιο τους τον εαυτό όταν καλούνται να πολεμήσουν για την πατρίδα τους. Ενώ οι στρατιώτες που πολεμούν μόνο για λογαριασμό των αρχηγών τους δεν είναι σ τ’ αλήθεια ελεύθεροι* ακόμα κι αν δεν τους αναγκάζουν με το μαστίγιο να πολεμήσουν στη μάχη, δεν ακολουθούν την καρδιά τους όπως κάνουν οι ελεύθεροι στρατιώτες. Αναμφίβολα, η Σπάρτη είχε το ισχυρότερο ένοπλο πεζικό στην Ελλάδα. Δεν ήταν δημοκρατία, αλλά κυβερνιόταν από μια συνέλευση, και η ηγεσία της ήταν διαιρεμένη και ελεγχόταν από ένα σύστημα διάκρισης εξουσιών. Ή ταν αρκετά δημοκρατική ώστε οι πολίτες της να αισθάνονται ελεύθεροι. Οι Αθηναίοι ήταν πιο δημοκρατικοί από τους Σπαρτιάτες και ήταν πάρα πολύ υπερήφανοι για τη δημοκρατία τους. «Αυτή είναι ελεύθερη πόλη», έγραψε ένας δημοφιλής δραμα­ τουργός θριαμβολογώντας για τον πατριωτισμό και ταυτόχρονα επαι­ νώντας τη δημοκρατία: Ο λαός (δήμος) κυβερνά εδώ καταλαμβάνοντας διαδοχικά τα αξιώματα κατά τη διάρκεια του έτους, χωρίς να δίνονται στους πλούσιους περισσότερα. Ακόμα κι ένας φτωχός έχει ίσο μερίδιο3.

Εννοούσε ίσο μερίδιο στη διακυβέρνηση. Είερίπου την ίδια εποχή, ένας δημοφιλής πολιτικός τόνωνε το αίσθημα του πατριωτισμού σε περίοδο πολέμου λέγοντας: Έχουμε ένα πολίτευμα που δεν χρειάζεται να αντιγράφει τους θεσμούς των άλλων, μάλλον οι ίδιοι αποτελούμε υπόδειγμα για άλλους παρά μιμούμαστε άλλους. Και ονομάζεται το πολίτευμα αυτό, επειδή δεν αποβλέπει στους λίγους αλλά στους πολλούς, δημοκρατία. Σχετικά με τις ιδιωτικές διαφο­ ρές, οι νόμοι τις αντιμετωπίζουν όλες με βάση την ισότητα, σχετικά πάλι με την προσωπική ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα, καθένας προτιμάται ανά­ λογα με την εκτίμηση που έχει με βάση όχι την κοινωνική τάξη αλλά την αξία του* ούτε πάλι η φτώχεια με την ασημότητα που τη συνοδεύει έχει αποτελέσει εμπόδιο για κάποιον ο οποίος μπορεί να πράξει κάτι καλό για την π ό λ η 4.

Η δημοκρατία αναπτύχθηκε γιατί ήταν αποτελεσματική και γιατί από τη στιγμή που εφαρμόστηκε ήταν δύσκολο να τη σταματήσουν Δεν ήταν απλώς μια επινόηση των διανοουμένων που βασίστηκαν σε

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Ή Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

4-ΐ

κάποιες ιδέες. Η έννοια της δημοκρατίας, ωστόσο, στηριζόταν σε ιδέ­ ες. Ορισμένες από αυτές διέπνεαν τους αρχαίους Έ λληνες επί εκατο­ ντάδες χρόνια προτού καταλήξουν τελικά στη δημοκρατία. Άλλες αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα με τη δημοκρατία. Μ ερικές από αυτές ήταν ιδέες των φ ιλοσόφω ν οι περισσότερες προέρχονταν από τον λαό ή από τους ποιητές του λαού, και γενικά δεν άρεσαν στους φιλοσόφους. Αυτή είναι η αιτία που οι εν λόγω ιδέες δεν διδάσκονται ιδιαίτερα στα μαθήματα φιλοσοφίας μέχρι και σήμερα.

Αναζητώντας ιδέες Η Πρώτη Δημοκρατία έλαμψε στην Αθήνα για 20Θ χρόνια περίπου και κέρδισε με την αίγλη της την προσοχή όλων όσοι στοχάστηκαν στην ευρωπαϊκή παράδοση, την εποχή εκείνη ή αργότερα, πώς θα πρέπει να είναι ένα πολίτευμα. Φλόγες δημοκρατίας αναπήδησαν και σε άλλες πόλεις-κράτη της Ελλάδας, από μόνες τους ή υπό την επιρροή της Αθήνας. Και ενάντια σε αυτές τις φλόγες, έφτασαν οι λόχοι των πυροσβεστών που θα κατέσβηναν τη φωτιά. Φιλόσοφοι, ιστορικοί, ακόμα και ποιητές μπήκαν στον πόλεμο κατά της δημοκρα­ τίας5 χρησιμοποιώντας λέξεις, ενώ στους δρόμους των πόλεων ή στην απομόνωση της εξορίας οι υπερασπιστές της παλαιάς τάξης σήκωσαν ξίφος και δόρυ -ή άρχισαν τουλάχιστον να συνωμοτούν- για να κα­ ταπνίξουν τη δημοκρατία. Η Πρώτη Δημοκρατία ήταν αμφιλεγόμενη - το ελάχιστο που μπο­ ρούμε να πούμε. Για τους φίλους της, η δημοκρατία ήταν η κυριαρχία του λαού σύμφωνα με το νόμο, με ασφαλιστικές δικλείδες κατά της τυ­ ραννίας, δικλείδες που θα εμπόδιζαν οποιονδήποτε ηγέτη να αποκτή­ σει υπερβολική επιρροή. Για τους εχθρούς της, η δημοκρατία ήταν η τυραννία ενός όχλου από ανθρώπους που δεν είχαν τα κατάλληλα προσόντα, κι ήταν αλλοπρόσαλλοι, άναρχοι και απειθάρχητοι. Οι εχθροί της πίστευαν ότι η δημοκρατία είναι εύκολο να εξαπατηθεί από αδίστακτους δημαγωγούς, από ρήτορες που μπορούσαν να πείσουν τον λαό να πάρει αποφάσεις ώστε να πλουτίσουν αυτοί οι ίδιοι - ο ι ρήτορες- και να μην αναλάβουν καμία ευθύνη για την καταστρο­ φή που θα ακολουθούσε. Τις περισσότερες φορές οι επικριτές της δημοκρατίας είχαν άδικο. Σε γενικές γραμμές η δημοκρατία στην Α θή­ να λειτουργούσε.

42

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ Α Φ

Είμαι ένας ερευνητής με προκαταλήψεις. Πιστεύω ακράδαντα ότι η δημοκρατία είναι το μεγαλύτερο δώρο που λάβαμε από τους αρχαίους Έλληνες. Μ ολονότι η Πρώτη Δημοκρατία ήταν ατελής, κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί την επιτυχία της. Θα αναπτύξω δύο επιχειρήματα εναντίον των επικριτών της δημοκρατίας: Πρώτον, για τις αδυναμίες της Αθήνας δεν πρέπει να κατηγορούμε τις ιδέες. Αν ζούσαν σύμφωνα με τις ιδέες, οι Αθηναίοι θα είχαν αποφύγει τα περισσότερα σφάλματα. Αλλά τίποτα δεν θα είχε σώσει την Αθήνα από τις τεράστιες στρατιές που τελικά κατέστρεψαν την αρχαία Ελλάδα, τις στρατιές που στην αρχή ήρθαν από τη Μακεδονία και αργότερα από τη Ρώμη. Δεύτερον, οι φιλόσοφοι που επιτέθηκαν στη δημοκρατία έχουν άδικο. Τυφλώθηκαν από τη θεωρητική σκέψη και δεν μπόρεσαν να διακρίνουν τα τεράστια πρακτικά οφέλη της δημοκρατικής διακυβέρ­ νησης. Έ τσι οι ιδέες τους ήταν ανεφάρμοστες και επικίνδυνες. Το πρότυπο διακυβέρνησης που προτείνει ο Πλάτων στην Πολιτεία είναι το πιο δύσκολο να εφαρμοστεί από όλα τα αρχαία πρότυπα. Ο Πλάτων δεν το πρότεινε ως σχέδιο για μεταρρυθμίσεις, και όποιος το εκλάβει ως τέτοιο θα θέσει σε κίνδυνο τις ελευθερίες μας. Σ ’ αυτό το βιβλίο θα πρέπει να δουλέψω πολύ μόνος μου για να ανακατασκευάσω τη δημοκρατική θεωρία από τα ελάχιστα ψήγματα μαρτυριών που σώθηκαν - σαν ένας αρχαιολόγος που ξανατοποθετεί μαζί τα κομμάτια ενός σπασμένου ελληνικού βάζου μετά την ανακά­ λυψή του στην εκσκαφή μιας κατεστραμμένης πόλης. Οι περισσότε­ ροι πρώιμοι υπερασπιστές της Π ρώτης Δημοκρατίας δεν είναι γνω­ στοί σε μας, εκτός από μία ομάδα εκπληκτικών συγγραφέων - τους τραγικούς ποιητές. Ο Α ισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης ήταν ποιητές του λαού, περήφανοι που ήταν Αθηναίοι, έγραφαν για να πά­ ρουν βραβεία σε διαγωνισμούς όπου στην πραγματικότητα αποφάσιζε η κοινή γνώμη. Δεν θα πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη ότι οι ποιητές που κέρδιζαν τα βραβεία ήταν υπέρμαχοι των δημοκρατικών ιδεών. Οι μεταγενέστεροι υπερασπιστές της δημοκρατίας ήταν ρήτορες και λο­ γογράφοι όπως ο Δημοσθένης, οι οποίοι έγραψαν κατά τη διάρκεια της δεύτερης εκατονταετίας της δημοκρατίας. Μπορούμε να προσδιορίσουμε τις πιο σημαντικές δημοκρατικές ιδέες με δύο τρόπους. Ο θετικός τρόπος είναι να αναζητήσουμε τις ιδέες που υμνούν με πάθος οι ποιητές και οι ρήτορες της δημοκρατίας.

Η Ζ Ω Η ΚΑ Ι Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

Μία από αυτές ήταν η βασική αρχή ότι κανένας, ανεξάρτητα από το πόσο σοφός ή επιτυχημένος είναι, δεν θα πρέπει να θεωρεί ότι είναι υπεράνω του νόμου. Αυτό, όπως θα δούμε, συνδέεται στενά με την παραδοσιακή αντίληψη για την αιδώ - τη συνειδητή αναγνώριση της ανθρώπινης θνητότητας και άγνοιας. Τόσο η αιδώς όσο και η αρχή της νομιμότητας υμνήθηκαν από τους ποιητές της δημοκρατίας. Ο αρνητικός τρόπος είναι να αναζητήσουμε τις ιδέες που καταδί­ καζαν οι αντιδημοκρατικοί. Ο Πλάτων, για παράδειγμα, απέρριπτε το δικαίωμα των απλών πολιτών να προτείνουν και να υπερασπίζονται συλλογικά ψηφίσματα στην Εκκλησία - ένα δικαίωμα που προϋποθέ­ τει την ιδέα ότι οι καθημερινοί άνθρωποι έχουν κάποιο είδος σοφίας που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Να μια ιδέα λοιπόν που πρέπει να εξετάσουμε- επειδή ο Πλάτων κατέβαλλε προσπάθεια να αντικρούσει αυτή την ιδέα, είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι επρόκειτο για ένα σημαντικό στοιχείο της δημοκρατικής ιδεολογίας. Παραπάνω αρίθμησα τις επτά ιδέες αυτού του βιβλίου. Δεν έχουν όλες την ίδια υπόσταση. Τρεις από αυτές - η ομόνοια, η αρχή της νομιμότητας και η ελευθερία- ανήκουν σε κάθε αρχαία θεωρία για την άριστη πολιτεία. Στις συζητήσεις περί δημοκρατίας, κάθε πλευρά κατηγορούσε την άλλη ότι παραμέλησε αυτές τις τρεις βασικές αρχές. Η δημοκρατία κατηγορήθηκε ότι πυροδοτεί την πάλη των τάξεων, ότι θέτει την αρχή της πλειοψηφίας πάνω από τους νόμους, και ότι θυσιά­ ζει την ελευθερία υπέρ της τυραννίας της πλειοψηφίας. Οι κατηγορίες έχουν κάποια βάση. Οι Αθηναίοι, όμως, γνώριζαν πολύ καλά τις πα­ ρεκκλίσεις τους, και με το πέρασμα του χρόνου προσπαθούσαν να βελτιώσουν τη δημοκρατία τους και να την εναρμονίσουν καλύτερα με αυτές τις ιδέες. Οι υπόλοιπες τέσσερις ιδέες αφορούν αποκλειστικά τη δημοκρα­ τία, και όλες συνδέονται μεταξύ τους: φυσική ισότητα, σοφία των πολιτών, διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις, και γενική παιδεία. Ο Πλάτων και οι εταίροι του τις απέρριπταν συλλήβδην και υποστήρι­ ζαν ότι κυβερνητικές αρμοδιότητες θα πρέπει να εκχωρούνται μόνο σε μία μορφωμένη ελίτ. Δεν πίστευαν σε κανένα είδος εκπαίδευσης που θα μπορούσε να εφοδιάσει τους απλούς πολίτες με τα αναγκαία προ­ σόντα για να κυβερνούν οι ίδιοι τον εαυτό τους, και απέρριπταν την κύρια πηγή της λαϊκής παιδείας - τους ποιητές.

44

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Οι σκοποί της Πρώτης Δημοκρατίας Ο θετικός σκοπός της ήταν να εξασφαλίσει την καλή θέληση όλων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του κράτους, έτσι ώστε το κράτος να αναπτυχθεί και να προστατεύσει τον εαυτό του από τους εχθρούς του χωρίς να ανησυχεί για εσωτερικές διχόνοιες. Οι αρνητικοί σκοποί της Πρώτης Δημοκρατίας ήταν να εμποδίσει την εμφάνιση τυράννων και να διασφαλίσει ότι το χρήμα ή η αριστοκρατική καταγωγή δεν θα παρέχουν ιδιαίτερα προνόμια σε κανέναν. Την εποχή που οι Αθηναίοι ανέπτυσσαν τη δημοκρατία τους, συνέρχονταν ταυτόχρονα από μια περίοδο εσωτερικών συγκρούσεων που οδήγησαν στην κυριαρχία ενός ανδρός -με μικρά διαλείμματα- για μισό αιώνα. Οι συγκρούσεις ήταν ταξική πάλη. Η κυριαρχία του ενός ανδρός ήταν τυραννία. Και τα δύο προκαλούσαν τρόμο στους Αθηναίους. Ο νομοθέτης Σόλων προσπάθησε να βάλει τέλος στην πάλη των τάξεων, στις αρχές του αιώνα που γεννήθηκε η δημοκρατία, αλλά δεν μπόρεσε να εμποδίσει έναν ισχυρό άνδρα, τον Πεισίστρατο, να επωφεληθεί από την κατάσταση. Ο Π εισίστρατος κατέλαβε την εξουσία και την κράτησε για πολλά χρόνια, αυτός και οι δυο γιοι του, εν μέρει επειδή υιοθετούσαν τις απόψεις του λαού, και εν μέρει με τη χρήση ένοπλης βίας. Τελικά, μερικά χρόνια μετά το θάνατο του πρώτου τυ­ ράννου, ο ένας από τους γιους του δολοφονήθηκε και ο άλλος έχασε την εξουσία από τους Σπαρτιάτες. Τότε, ο λαός της Αθήνας άρχισε να θεσπίζει νόμους για να διασφαλίσει ότι κανένας ποτέ ξανά δεν θα μπορούσε να αποκτήσει τόση εξουσία.

Οι πρακτικές της Πρώτης Δημοκρατίας Η Αθήνα ήταν μια ανεξάρτητη πόλη-κράτος όπως και οι υπόλοιπες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας εκείνη την εποχή. Ή ταν μικρή και με πολιτισμική συνοχή. Οι πολίτες της πίστευαν ότι είχαν όλοι μεταξύ τους μία συγγενική σχέση, γιατί οι πρόγονοί τους γεννήθηκαν στη γη στην οποία ζούσαν. Μ οιράζονταν την ίδια επίσημη θρησκεία, γλώσ­ σα, μυθολογία, και μία ιστορία που διατηρούνταν ζωντανή στη μνήμη τους. Κατά το μεγαλύτερο διάστημα των διακοσίων χρόνων της δη­ μοκρατίας ο πληθυσμός των ενήλικων ανδρών έφτανε περίπου τους 30.000. Το σύνολο του πληθυσμού της Αττικής (της Αθήνας με τα

Η Ζ Ω Η ΚΑ Ι Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Ή Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

45

περίχωρά της) κυμαινόταν πιθανόν μεταξύ 200.θθθ και 300.0006. Η μικρή έκταση και ο ομοιογενής πληθυσμός ήταν πολύ μεγάλα πλεο­ νεκτήματα για τη δημιουργία της δημοκρατίας. Αυτό είναι σημαντικό να το θυμόμαστε γιατί κανένα σύγχρονο κυρίαρχο κράτος δεν διαθέτει όλα αυτά τα πλεονεκτήματα, και οι Η Π Α δεν έχουν κανένα από αυτά. Στην Αθήνα όλοι οι πολίτες μπορού­ σαν να συμμετέχουν με άμεσο τρόπο στην πολιτική ζωή του κράτους επειδή ήταν ολιγάριθμοι, και επειδή γνώριζαν σε γενικές γραμμές πώς έπρεπε να λειτουργούν τα πράγματα και για ποιο λόγο. Τα εργαλεία της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν μπορούν όλα να είναι χρήσιμα σε εμάς σήμερα. Σχεδιάστηκαν για ένα κράτος με αυτά τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα που εμείς δεν διαθέτουμε. Εντούτοις, ορισμέ­ να από αυτά μπορεί να χρησιμεύσουν ως πρότυπο για μεταρρυθμίσεις που είναι πολύ αναγκαίες στις σύγχρονες δημοκρατίες. Τα εργαλεία της Πρώτης Δημοκρατίας είναι εν συντομία τα εξής. Δεν υπήρχαν επαγγελματίες δικαστές ή εισαγγελείς. 1 , 11, ' Καθε πολίτης μπορούσε να καταθεσει ενάντιον κάποιου ΣΥΣΤΗΜ Α άλλου, και καθε πολίτης μπορούσε να υπηρετήσει στα συμβούλια των δικαστών οι οποίοι -μ ε σημερινούς όρ ο υς- ήταν ταυ­ τόχρονα δικαστές και ένορκοι. Τα συμβούλια ήταν τόσο μεγάλα ώστε κανένας δεν μπορούσε να τους πάρει με το μέρος του δωροδοκώντας τους· 501 άνδρες ήταν στο συμβούλιο που καταδίκασε τον Σωκράτη. Η θητεία στα συμβούλια ήταν μισθωτή, και γ ι’ αυτόν το λόγο ήταν πράγ­ ματι ανοιχτή στους πολίτες της κατώτερης τάξης. Αν τους έδιναν το δικαίωμα να συμμετέχουν στα συμβούλια χωρίς την απαραίτητη χρ η ­ ματική αποζημίωση, αυτό στην καλύτερη περίπτωση θα ήταν ένα κενό γράμμα του νόμου, και στη χειρότερη ένα άσχημο αστείο. Το συμβού­ λιο διαμορφωνόταν τη μέρα της δίκης με κλήρωση ώστε κανένας να μην μπορεί να εξαγοράσει τους δικαστές. Αν κρίνουμε από τους λόγους που εκφωνούνταν σε αυτά τα λαϊκά δικαστήρια, οι δικαστές αποτελούσαν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα όλων των Αθηναίων, αφού δεν έχουμε αναφορές για ομιλητές που να επικαλούνται ταξικά συμφέροντα. ΤΟ Ν Ο Μ Ι Κ Ο

Η Εκκλησία αποτελούνταν κανονικά από τους , ' , , _ , πρώτους 6.000 ανδρες που έφταναν στην Πνύκα ΣΩΜΑ , , (ενα λοφο δίπλα στην Ακροπολη), αλλα αυτός ο αριθμός δεν ήταν πάντα εφικτός. Δικαίωμα συμμετοχής είχε κάθε

ΤΟ Κ Υ Β Ε Ρ Ν Η Τ ΙΚ Ο

46

ΠΩΛ Γ Ο Υ Ν ΤΡ Α Φ

ενήλικος άνδρας πολίτης, και αν ο αριθμός δεν συμπληρωνόταν, οι αρχές έδιναν εντολή να περιφέρουν στους δημόσιους χώρους ένα κόκκινο σκοινί, κι έτσι μαζεύονταν αρκετοί για να συγκληθεί η συ­ νέλευση. Ο μισθός για το βουλευτικό αξίωμα εισήχθη στις αρχές του 4ου αι., και μετά από αυτό χρησιμοποιούσαν το κόκκινο σκοινί αντί­ στροφα - για να κρατούν τον κόσμο μακριά όταν ο χώρος της συνέ­ λευσης ήταν ήδη γεμάτος. Αν και ο μισθός ήταν λιγότερος από ένα κανονικό ημερομίσθιο, ήταν όμως αρκετός ώστε να κάνει ελκυστική την εκπλήρωση αυτού του πολιτικού καθήκοντος. Δικαίωμα να μι­ λήσει είχε κάθε ενήλικος άνδρας πολίτης· το δικαίωμα να μιλάνε στην Εκκλησία, γνωστό ως «παρρησία», ήταν το πιο πολύτιμο από όλα τα προνόμια των Αθηναίων. Οι απλοί πολίτες, όμως, σπάνια εκμεταλλεύονταν αυτό το προνόμιο, και το παραχωρούσαν στους πολιτικά δραστήριους για να αγορεύουν στην Εκκλησία. Αυτοί οι ομιλητές ήταν γνωστοί ως ρήτορες· μπορούσαν να ασκήσουν ιδιαί­ τερη επιρροή χοορίς να κατέχουν δημόσιο αξίωμα, με μόνο μέσο τις ρητορικές τους ικανότητες. (Η σύγχρονη λέξη «ρητορική» προέρχε­ ται από το όνομά τους.) Στη Σπάρτη, αντιθέτως, οι απλοί πολίτες μπορούσαν να ψηφίζουν αλλά η δυνατότητα αγόρευσης περιοριζόταν εκ των πραγμάτων στους βασιλείς, τους αξιωματούχους και τα μέλη της Γερουσίας. Οι εξουσίες της Εκκλησίας περιορίστηκαν σταδια, Ζ \ , \ Λ , κα με νομοθετικο τροπο. Σε ολες τις φάσεις της αθηΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ , , , ναϊκης δημοκρατίας, η Εκκλησία δεν μπορούσε να Π Λ Ε ΙΟ Ψ Η Φ ΙΑ Σ , , ψηφίσει κανένα νομοσχέδιο που να μην εχει περασει από τη Βουλή, η οποία αντιστοιχεί στις σύγχρονες νομοθετικές επιτροπές. Η Βουλή εκλεγόταν κάθε χρόνο με κλήρο και από τις δέκα φυλές. Αποτελούσε αντιπροσωπευτικό δείγμα των Αθηναίων, και συ­ νήθως εμπόδιζε την κατάθεση προς ψήφιση παράνομων νομοσχεδίων. Η ώριμη δημοκρατία του 4ου αι. διαχώρισε το νομοθετικό έργο από τις αποφάσεις για τη χάραξη πολιτικής - δηλαδή τη σύνταξη ή την αναθεώρηση των νόμων από αυτό που οι Αθηναίοι αποκαλούσαν απλώς «ψηφίσματα». Οι προτάσεις για τα ψηφίσματα έπρεπε να συμ­ βαδίζουν με τη βασική νομοθεσία - με αυτό που θα ονομάζαμε «σύ­ νταγμα» της Αθήνας. Αν κάποιος κατέθετε προς ψήφιση μια αντισυ­ νταγματική πρόταση, μπορούσε να οδηγηθεί στο δικαστήριο με την ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

47

κατηγορία της «γραφής παρανόμων» (κατηγορία για παραβίαση του νόμου). Κάθε πολίτης μπορούσε να εμποδίσει την ψήφιση ενός νομο­ σχεδίου προβάλλοντας αυτή την κατηγορία. Το ζήτημα διευθετούνταν τότε στο δικαστήριο μεταξύ του ενάγοντος και του εναγόμενου. Αν ο εναγόμενος κρινόταν ένοχος, πλήρωνε πρόστιμο· αν ο ενάγων αποδεικνυόταν επιπόλαιος, τιμωρούνταν. Η νομοθεσία διαμορφωνόταν μόνο από ένα αντιπροσωπευτικό σώ­ μα που είχε επιλεγεί με κλήρο· αυτό το νομοθετικό σώμα ήταν γνωστό ως Νομοθέται. Αν η Βουλή ήθελε να τροποποιήσει τους νόμους, θα έπρεπε να το αναφέρει σε αυτό το σώμα. Αν το νομοθετικό σώμα ενέκρινε την τροποποίηση των νόμων, τότε το θέμα πήγαινε για ψήφιση στην Εκκλησία. Η κλήρωση χρησίμευε για την επιλογή πολιτών από συμ­ βούλια, που επιλέγονταν κάθε χρόνο από τις δέκα φυλές. Η διαδικασία επιλογής διασφάλιζε την ίση εκπροσώπηση κάθε φυλής. Η κλήρωση βασιζόταν στην υπόθεση ότι οποιοσδήποτε είχε περάσει έλεγχο και είχε δώσει τον κατάλληλο όρκο θα είχε αρκετές γνώσεις για να ασκήσει όπως πρέπει την εξουσία σ ’ αυτές τις θέσεις όπου υπήρχε περισσότερος χρόνος για συζήτηση και αντιπαράθεση απ’ ό,τι στην Εκκλησία. Επίσημα αξιώματα. Οι περισσότεροι αξιωματούχοι επιλέγονταν με κλήρο, αλλά πριν αναλάβουν το αξίωμα έπρεπε να περάσουν από επί­ σημη εξέταση. Δικαστήρια. Τα συμβούλια αυτών που θα υπηρετούσαν ως δικαστές ορκίζονταν να τηρούν το νόμο, ή όπου δεν ίσχυε κανένας νόμος, να ακολουθούν το δίκαιο. Η Βουλή. Η Βουλή των Πεντακοσίων ήταν υπεύθυνη για τις εργα­ σίες που στα αμερικανικά νομοθετικά σώματα γίνονται σήμερα από επιτροπές. Τα μέλη της Βουλής εξέταζαν από πριν τη νομοθεσία και αποφάσιζαν τι θα κατετίθετο προς ψήφιση. Τα μέλη και το προεδρείο της Βουλής καθορίζονταν με κλήρωση από ένα συμβούλιο πολιτών που είχαν καλή κοινωνική θέση. Το νομοθετικό συμβούλιο. Τον 4ο αι. είχε την ευθύνη της διαμόρφω­ σης και της επικύρωσης των τροποποιήσεων της νομοθεσίας προτού αυτές κατατεθούν στην Εκκλησία για την τελική τους ψήφιση.

48

ΠΩΛ Γ Ο Υ Ν Τ Ρ Α Φ

Για ορισμενες σημαντικές θεσεις διεξαγονταν εκλογες, , , , ειδικά για εκείνες που απαιτούσαν εςειδικευμενη γνώση σε στρατιωτικά ή οικονομικά θέματα. Οι δέκα στρατηγοί εκλέγονταν κυρίως με σκοπό να ηγηθούν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, αλλά κάποιοι από αυτούς είχαν επιρροή στις εξωτερικές υποθέσεις και τα εσωτερικά ζητήματα. Οι στρατηγοί απαιτούσαν υπακοή στο πεδίο της μάχης, αλλά ήταν δυνατό να ανακληθούν οποιαδήποτε στιγμή μετά από ψηφοφορία της Εκκλησίας, και μπορεί να πλήρωναν ακριβά μία αποτυχία. Η Εκκλησία είχε το δικαίωμα να τους καταδικάσει σε εξο­ ρία, ακόμα και σε θάνατο. Στη δεύτερη φάση της δημοκρατίας, οι εκλογές χρησίμευαν πολύ συχνά για κρίσιμα ζητήματα -όπω ς τη διαχείριση των οικονομικώ νπου πράττοντας φρόνιμα δεν τα είχαν αφήσει στα χέρια ερασιτεχνών. ΕΚΛΟΓΕΣ

Μ όλις αποχωρούσε από το αξίωμα, ο αξιωματούχος έπρεπε να παρουσιάσει το έργο που έκανε όσο κατείχε αυτή τη θέση, με μια διαδικασία που ονομαζόταν «ευθύναι» (δηλαδή ίσιωμα, διόρθωση, κατ’ επέκταση λογοδοσία). Αν ένας αξιωματούχος είχε διαπράξει αξιόποινο αδίκημα, μπορού­ σε καθένας να τον μηνύσει στο δικαστήριο οποιαδήποτε στιγμή. Ο μόνος περιορισμός ήταν ότι ο κατήγορος έπρεπε να καταθέσει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό εγγύησης το οποίο θα έχανε αν αποφασιζόταν ότι η περίπτωση ήταν άνευ σημασίας. Αν κάποιος φαινόταν ότι αποκτά υπερβολική εξουσία ή ότι προκαλεί πόλωση στην πόλη, οι πολίτες μπορούσαν να ψηφίσουν να εξοριστεί για δέκα χρόνια. Η διαδικασία ονομαζόταν «οστρακισμός» από τα θραύσματα των οστράκων πάνω στα οποία οι ψηφοφόροι έγρα­ φαν το όνομα αυτού που ήθελαν να εξοριστεί. Πρώτα συγκαλούνταν η Εκκλησία για να αποφασίσει αν θα πρέπει να ψηφίσουν για τον εξο­ στρακισμό του* μετά συγκεντρώνονταν για να ψηφίσουν. Εντωμεταξύ, οι αντίπαλοι του υποψηφίου μπορούσαν να κάνουν μαζική παραγωγή έτοιμων οστράκων τα οποία μοίραζαν στους ψηφοφόρους. Μερικά από τα όστρακα μπορούμε να τα δούμε στο Μ ουσείο της Α ρχαίας Αγοράς στην Αθήνα. Ο οστρακισμός ήταν εξαιρετικά σπάνιος, και δεν εφαρ­ μόστηκε ποτέ ξανά μετά το 415. Αυτά ήταν τα βασικά εργαλεία. Στην Αθήνα εξυπηρέτησαν με αρ­ κετή επιτυχία τις ανάγκες του λαού για περίπου δύο αιώνες.

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

49

Αξιολογώντας τη δημοκρατία: η φωτεινή πλευρά Η αθηναϊκή δημοκρατία λειτούργησε αρκετά καλά ώστε να μπορέσει να διατηρήσει την ακεραιότητα του κράτους για πολλά χρόνια και να το υψώσει στην πρώτη γραμμή ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Αν και οι Αθηναίοι ποτέ δεν είχαν τον πιο ισχυρό στρατό στην Ελλάδα, υπήρξαν μακράν η κυρίαρχη ναυτική δύναμη για πολλά χρόνια. Κυ­ ριαρχούσαν επίσης στο εμπόριο, και στις τέχνες ήταν η πιο δημιουρ­ γική κοινωνία στην ανθρώπινη ιστορία - αναλογικά με τη γεωγραφι­ κή της έκταση. Στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την ποίηση -σ ε ό λ α - ήταν εκπληκτική. Και στην πεζογραφία, επίσης, οι Αθηναίοι ήταν κορυφαίοι, παράγοντας ιστορικούς και φιλοσόφους που το έργο τους ήταν μία δωρεά για όλους τους αιώνες. Μετά την ήττα της από τη Σπάρτη το 404, η Αθήνα απέκτησε σύ­ ντομα πάλι ισχύ και έγινε μία υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη. Η πόλη ανέκτησε το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής και ναυτικής υπε­ ροχής της, και παρέμεινε το πολιτισμικό κέντρο της Ελλάδας για αιώ­ νες. Στο μεταξύ, η Σπάρτη βυθίστηκε στην ανυποληψία, μετά από μια γενιά ηγεμονίας. Δύο φορές κατά τη διάρκεια των πρώτων εκατό χρό­ νων της δημοκρατίας στην Αθήνα, ομάδες πλούσιων προσπαθούσαν να ανακτήσουν την εξουσία και να εγκαθιδρύσουν ολιγαρχικό πολί­ τευμα (μία φορά κατά τη διάρκεια του πολέμου με τη Σπάρτη και μία άλλη μετά από αυτή), αλλά και τις δύο φορές οι πολίτες επαναστάτη­ σαν και επανέφεραν την αγαπημένη τους δημοκρατία. Και τότε, κατά τη διάρκεια της δεύτερης εκατονταετηρίδας, οι Αθηναίοι έσφιξαν τους χαλινούς της δημοκρατίας κι έκαναν την κυβέρνησή τους πιο περιε­ κτική και πιο αποτελεσματική. Μία από τις λαμπρές αρετές της Πρώ­ της Δημοκρατίας ήταν η ικανότητά της να μαθαίνει από τα λάθη της. Γνωρίζουμε γιατί η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν τόσο ζωντανή και ισχυρή. Τα εργαλεία της λειτουργούσαν ομαλά τις περισσότερες φο­ ρές, και δεν επέτρεπαν σε ιδιαίτερα συμφέροντα να αποκτήσουν υπερ­ βολική ισχύ. Οι πλούσιοι παραπονούνταν ότι στη δημοκρατία οι φτω­ χοί μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την αριθμητική υπεροχή τους για να κατοχυρώσουν τα συμφέροντά τους. Αλλά στο σύνολό του το αθηναϊκό πολίτευμα φαίνεται ότι εξυπηρετούσε το κοινό καλό. Το χρήμα είχε ελάχιστους τρόπους επιρροής στην αρχαία Αθήνα. Οι οι­ κογενειακοί δεσμοί ήταν κάπως χρήσιμοι, και οι αριστοκράτες φαίνε­

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ται ότι εκλέγονταν εύκολα στα ανώτατα αξιώματα, στην πρώτη φάση της δημοκρατίας. Αλλά γενικά, ένας πολιτικός έπρεπε να κάνει μόνο ένα πράγμα για να πετύχει: να πείσει τον λαό να δεχτεί τις συμβουλές του. Οι περισσότεροι Αθηναίοι πολίτες ήταν απόλυτα πιστοί στο ιδα­ νικό της δημοκρατίας - ελεύθερη, αρμονική, έννομη, με οδηγό τον δημόσιο διάλογο των μορφωμένων πολιτών. Ή ξεραν ότι δεν υπήρχε καλύτερο πολίτευμα.

Η σκοτεινή πλευρά της δημοκρατίας Οφείλω να γράψω αυτό το τμήμα του κεφαλαίου για λόγους εντιμότη­ τας, αλλά η λογική σας πρέπει να σας κάνει να το δείτει με επιφύλαξη. Ό ποιος τονίζει έντονα τα ελαττώματα της αθηναϊκής δημοκρατίας εντάσσεται αυτόχρημα στη χορεία των αντιδημοκρατικών που σπίλω­ σαν την ιδέα της δημοκρατίας με αυτά τα παραδείγματα για πολλούς αιώνες. Υπονόμευσαν έτσι την πρόοδο της ελευθερίας και διέπραξαν ένα λάθος στη λογική σκέψη. Η ad hominem (κατά του προσώπου) πλάνη σημαίνει ότι μια ιδέα απορρίπτεται εξαιτίας και μόνο του χα­ ρακτήρα του ανθρώπου που την υποστηρίζει. Σ ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να την ονομάσουμε ad urbem (κατά της πόλης) πλάνη: απορρί­ πτουμε δηλαδή τις ιδέες της Αθήνας εξαιτίας της κακής συμπεριφοράς των Αθηναίων. Οι ιδέες θα πρέπει να κρίνονται μόνο από την αξία τους. Το να αγνοήσουμε, ωστόσο, αυτό το τμήμα της ιστορίας, θα ήταν κι αυτό επιζήμιο. Ό ποιος ακολουθεί το δρόμο της δημοκρατίας θα πρέπει να έχει οξεία επίγνωση των ηθικών κινδύνων που ελλοχεύουν. Έ τσι θα παραθέσουμε εδώ έναν κατάλογο των λαθών της αθηναϊκής δημοκρα­ τίας. Καθώς εξετάζετε τη λίστα, να έχετε στο νου σας τα πολλά μειο­ νεκτήματα των σύγχρονων δημοκρατιών, αλλά μην ξεχνάτε πόσο φρικτές ήταν οι άλλες λύσεις. Όπως κάθε πολίτευμα, έτσι και το πολίτευμα της Αθήνας έκανε περισσότερο από ένα λάθη, και περισσότερες από μία φορές. Κάποια λάθη δεν οφείλονταν στη δημοκρατία καθαυτή, αλλά σε παράγοντες που επηρεάζουν κάθε πολιτικό εγχείρημα. Οι πιέσεις του πολέμου, ο φόβος για τους εχθρούς και οι φιλοδοξίες των ισχυρών ανδρών μπορεί να οδηγήσουν οποιοδήποτε πολίτευμα σε λάθος πορεία. Το ίδιο ισχύει και για τις οικονομικές ή τις εμπορικές πιέσεις. Αυτά είναι γνωστά σε όλους μας. Ορισμένοι παράγοντες στην ιστορία της Αθήνας αποτελού-

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

σαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού εκείνης της εποχής: ήταν ένας πολιτισμός βίαιων και συνεχών εχθροπραξιών* επί­ σης, η οικονομία τους παρήγε πλούτο από την εκμετάλλευση των δού­ λων, και ο δημόσιος βίος απέκλειε τις γυναίκες. Αυτά ήταν τα λάθη της αρχαίας Ελλάδας. Η Αθήνα δεν έκανε πόλεμο, δεν είχε δούλους ή δεν κρατούσε τις γυναίκες μέσα στο σπίτι επειδή οι άνδρες πολίτες απο­ λάμβαναν το αγαθό της δημοκρατίας. Η Αθήνα είχε έναν ασυνήθιστο αριθμό δούλων γιατί ήταν τυχερή να έχει ορυχεία μετάλλου, και αυτά ήταν μία από τις βασικές πηγές του αθηναϊκού πλούτου. Είναι αλήθεια ότι η δουλεία στα ορυχεία ήταν απάνθρωπη. Αλλά ακόμη και αν το πο­ λίτευμα της Αθήνας ήταν αριστοκρατικό, δεν θα έστελναν λιγότερους δούλους στα ορυχεία, ούτε θα είχαν πεθάνει λιγότεροι δούλοι. Στον αρχαίο κόσμο οι εργασίες στα ορυχεία γίνονταν κυρίως από δούλους7. Π αρ1 όλα αυτά, οι Α θηναίοι είχαν επίγνωση. Οι ιδέες από τις οποίες διαπνέονταν τους επέτρεπαν να αναγνωρίσουν ότι η πρακτική της δουλείας ήταν άδικη, και αυτές οι ιδέες αναπτύχθηκαν στη συνεί­ δηση του κοινού μαζί με την ανάπτυξη των δημοκρατικών πρακτικών. Ορισμένοι Α θηναίοι εξέφρασαν πράγματι τις αμφιβολίες τους αλλά το έκαναν με επιφύλαξη, χωρίς ποτέ να περάσουν τη γραμμή που χωρίζει τη θεωρία από την πράξη. Ό σον αφορά τις γυναίκες, οι Αθηναίοι που εξέτασαν το ζήτημα, είδαν ότι ήταν παράλογο να αποκλείονται οι γυναίκες από τον δημόσιο βίο. Ωστόσο, άλλο είναι να βλέπει κανείς ότι οι κοινωνικές του πρακτικές είναι παράλογες κι άλλο το να συζητά πώς αυτές οι πρακτικές θα μπορούσαν πράγματι να αλλάξουν, όταν είναι τόσο βαθιά ριζωμένες στον πολιτισμό όπου εντάσσονται. Σκεφτείτε πόσο δύσκολο ήταν στις Η ΠΑ: η ιδέα ότι η δουλεία ήταν λάθος διαδόθηκε πλατιά μετά την επανάσταση, αλλά η δουλεία δεν μπορούσε να περιοριστεί μέχρι να συμβούν κάποιες άλλες μεγάλες αλλαγές μεταβολές στην οικονομία, τη μετανάστευση, επέκταση στα δυτικά, και ένας αιματηρός πόλεμος. Οι ιδέες έχουν μία ορισμένη δύναμη* μας βοηθούν να θέτουμε στόχους για μεταρρυθμίσεις. Μας θυμίζουν τα λάθη μας. Αλλά οι αλλαγές πραγματοποιούνται δύσκολα. Στα ελαττώματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και τις βαναυσότητες του πολέμου. Οι Αθηναίοι διέπραξαν πολλές βιαιότητες προκειμένου να υπερασπιστούν την ηγεμο­ νία τους. Για τον πόλεμο, όπως για τους δούλους και για τις γυναίκες, ορισμένοι Αθηναίοι ήξεραν τι είναι σω στό8. Αναμφίβολα, άλλοι Αθη-

52

ΠΟΑ ΓΟΥΝ ΤΡΑΦ

ναίοι δικαιολογούσαν τη συμπεριφορά τους επικαλούμενοι τις επιτα­ γές της ηγεμονίας. Αλλά αυτή η δικαιολογία δεν διατυπωνόταν καλή τη π ίσ τει9. Οι Α θηναίοι δεν ήταν αναγκασμένοι να φέρονται όπως φέρονταν στον πόλεμο. Πρέπει να κατηγορήσουμε τη δημοκρατία για τα εγκλήματα της ηγεμονίας; Ν αι, κατά μία έννοια, γιατί η δημο­ κρατία ήταν που διέπραττε αυτά τα εγκλήματα. Αλλά κρίνοντας από αυτά που έκαναν οι άλλες πόλεις εκείνη την εποχή, είναι βέβαιο ότι η Αθήνα θα ήταν το ίδιο βίαιη αν το πολίτευμά της ήταν ολιγαρχικό, αν και ίσως θα ασκούσε βία σε διαφορετικούς ανθρώπους. Ορισμένα λάθη των Αθηναίων μπορεί να αποδοθούν στην ιδιαίτερη μορφή της δημοκρατίας που είχαν. Η Εκκλησία είχε πολύ μεγάλη εξου­ σία στην πρώιμη φάση της δημοκρατίας, και αυτή η εξουσία μερικές φορές την οδηγούσε σε παρεκτροπές. Σε μια περίπτωση, η Εκκλησία καταπάτησε το νόμο (στη μαζική δίκη των στρατηγών στις Αργινούσες). Εκτός από αυτό, η Εκκλησία και τα λαϊκά δικαστήρια δημιουρ­ γούσαν φόβο στην παλιά αριστοκρατία, με την απειλή μηνύσεων και οστρακισμού, έτσι ώστε ένα υπόγειο ρεύμα διχόνοιας συνέχιζε να υπο­ νομεύει το κράτος. Η σύνθεση της Εκκλησίας αποτελούνταν συχνά από διαφορετικές ομάδες πολιτών σε διαφορετικές μέρες, με αποτέλεσμα μερικές φορές να αλλάζει πολύ γρήγορα τις αποφάσεις της. Ή ταν άστα­ τη, και γ ι’ αυτό συχνά ο τρόπος που διοικούσε δεν ήταν συνεπής. Εντωμεταξύ, οι στρατηγοί δρούσαν συνεχώς υπό το φόβο ότι η Εκκλησία θα στρεφόταν εναντίον τους, με αποτέλεσμα να παίρνουν υπερβολικά επιφυλακτικές αποφάσεις στο πεδίο της μάχης. Το πολύ­ τιμο δικαίωμα των Αθηναίων να μιλάνε στην Εκκλησία έδινε εξουσία σε κάποιους ικανούς ομιλητές οι οποίοι όμως δεν ήταν εκλεγμένοι- ως αποτέλεσμα, αποκτούσαν εξουσία χωρίς να έχουν ευθύνες. Τέτοιοι άνδρες, γνωστοί ως δημαγωγοί, φαίνεται ότι παραπλάνησαν την Εκ­ κλησία σε ορισμένες περιπτώσεις. Ό σον αφορά το δικαστικό σύστημα, η ευκολία με την οποία οι απλοί πολίτες μπορούσαν να καταθέσουν αγωγές δημιουργούσε νευρικότητα σε πολύ κόσμο, και αυτό έδινε την ευκαιρία σε ασυνείδητους χαρακτήρες, γνωστούς ως συκοφάντες, να εκβιάζουν τους πλούσιους απειλώντας τους με μηνύσεις. Αυτά, λοιπόν, όσον αφορά τα λάθη που οφείλονταν στα ελαττώματα του συστήματος. Κάποια άλλα λάθη οφείλονταν στη στενότητα της σκέψης. Οι Αθηναίοι κατανοούσαν την αξία της ελευθερίας και της ομόνοιας για τη δική τους πόλη, συχνά όμως έδιναν την εντύπωση ότι ξεχνού­

Η Ζ Ω Η ΚΑ Ι Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

σαν αυτές τις αξίες όταν διοικούσαν την αυτοκρατορία τους. Μ ισού­ σαν την τυραννία, και όμως, διοικούσαν την αυτοκρατορία τους τυ­ ραννικά10. Το αποτέλεσμα ήταν να διαιρέσουν την Ελλάδα σε αντιμαχόμενες παρατάξεις, οδηγώντας σε ένα είδος εμφύλιου πολέμου που δίχασε όλη την Ελλάδα εναντίον του ίδιου του εαυτού της. Σ ’ αυτό το ζήτημα, η Αθήνα θα έπρεπε να είχε ενεργήσει καλύτερα. Αν η Αθήνα λειτουργούσε ως αξιόπιστος ηγέτης των ελληνικών κρα­ τών -κ α ι όχι ως ωμός ιμπεριαλισ τής- μπορεί να είχε δημιουργήσει μία ένωση που θα έσωζε την Ελλάδα. Η Πρώτη Δημοκρατία απέτυχε στη διακρατική πολιτική - δεν μπόρεσε να ηγηθεί, δεν μπόρεσε να συνεργαστεί, δεν μπόρεσε να αναπτύξει τους υπερκρατικούς θεσμούς που θα έκαναν τα ελληνικά κράτη αρκετά ισχυρά ώστε να μπορέσουν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, και δεν μπόρεσε να κάνει τις απαραίτητες οικονομικές θυσίες για την άμυνα της Ελλάδας κατά του εχθρού από το Βορρά. Τίποτε δεν μπορούσε να σταματήσει τον Μέγα Αλέξανδρο, όπου κι αν πήγαινε με τον στρατό του. Αλλά είναι πιθανόν -απλώ ς π ιθανόν- ότι μια ενωμένη Ελλάδα με ηγέτη -ό χ ι τύραννο- την Αθήνα θα μπορούσε να είχε ανακόψει την απειλή του Μακεδόνα. Οι Αθηναίοι είχαν κερδίσει τη συμπάθεια σχεδόν όλων των ελλη­ νικών πόλεων λόγω της άμυνάς τους εναντίον των Περσών. Αλλά στην πρώτη περίοδο της δημοκρατίας, η Αθήνα χαράμισε αυτή την καλή διάθεση σε ιδιοτελή εγχειρήματα. Υποκύπτοντας στους πειρασμούς της τυραννικής εξουσίας, η πρώτη πόλη της Ελλάδας έχασε τη μεγα­ λύτερη ευκαιρία να γίνει ηγέτης όλων των Ελλήνων υπερασπιζόμενη τις παραδοσιακές τους ελευθερίες. Η θλιβερή αλήθεια είναι ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση να το αντιληφθούν και θα έπρεπε να είχαν καταλάβει ότι η τυραννία στο ευρύ­ τερο πεδίο των εξωτερικών υποθέσεων θα θρυμμάτιζε την ενότητα των Ελλήνων. Ή ξεραν επίσης ότι η ελευθερία απαιτεί τη διάθεση να θυ­ σιαστείς. Ή ταν πρόθυμοι να κάνουν θυσίες στον πόλεμο με την Περ­ σία, και ξανά στον πόλεμο με τη Σπάρτη, αλλά όταν έφτασαν να απει­ λούνται από τη Μακεδονία, φάνηκε ότι είχαν χάσει τη βούληση να παίρνουν δύσκολες αποφάσεις. Τα λάθη της Αθήνας αποτελούν μία τραγική ειρωνεία. Οι Αθηναίοι είχαν τις ιδέες που απαιτούνταν. Μ πορούσαν να καταλάβουν -κ α ι πολ­ λοί από αυτούς πράγματι κατάλαβαν- τα λάθη τους. Πάνω στην έξαψη των καθημερινών αποφάσεων, στους κινδύνους του πολέμου, και με τον

54

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

πειρασμό των μεγάλων κερδών από τις εκστρατείες στο εξωτερικό, οι Αθηναίοι συνέχιζαν να λησμονούν τις δικές τους ιδέες - τις ιδέες που επρόκειτο να γίνουν η μεγάλη τους δωρεά στις επόμενες γενιές. Αλλά οι Α θηναίοι δεν έχασαν ποτέ τελείως τη δημοκρατική τους συνείδηση. Θυμόνταν πάντοτε τους στόχους που προσπαθούσαν να πετύχουν, κι έτσι, ύστερα από δύσκολους καιρούς, προσπαθούσαν πά­ λι να φέρουν το σύστημά τους εγγύτερα στο ιδεώδες. Και μετά τη βίαιη πτώση της δημοκρατίας τους, συνέχισαν τις προσπάθειες για την ανα­ βίωσή της. Οι μεγάλες ιδέες δύσκολα πεθαίνουν. Αν μάθαμε κάτι από την ιστορία της Αθήνας, αυτό είναι το εξής: να μην ξεχνάμε ποτέ τα ιδανικά που διαπνέουν τη δημοκρατία.

Η αθηναϊκή πορεία προς τη δημοκρατία: ένας οδηγός πληροφοριών11 Αυτό το υποκεφάλαιο περιέχει περισσότερες λεπτομέρειες α π’ όσες Οα ήθε­ λαν οι περισσότεροι αναγνώστες. Διαβάστε το γρήγορα ή χρησιμοποιήστε το ως οδηγό πληροφοριών. Να έχετε υπόψη ότι ορισμένα από αυτά που λέω εδώ δεν γίνονται δεκτά από όλους τους ιστορικούς. Ολες οι ημερομηνίες σ ’ αυτό το κεφάλαιο αναφέρονται στην αρχαιότητα.

Η Αθήνα πορεύτηκε μετ’ εμποδίων προς τη δημοκρατία, χωρίς σχέδιο ούτε σαφή ιδέα του νοήματος της δημοκρατίας - εκτός από το ότι είναι η εξουσία του λαού. Δεν υπήρχαν θεμελιωτές ούτε νομοθέτες ούτε γραπτό σύνταγμα - δεν υπήρχε κανένα έγγραφο που να εγκαθιδρύει επίσημα μία δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης. Εδώ σημειώνω τα κύρια βήματα της πορείας προς τη δημοκρατία. Ας δούμε πρώτα ορισμένα ιστορικά στοιχεία. Π οιοι ήταν οι Αθηναίοι; Η Αθήνα ήταν η πρωτεύουσα της εδαφικής επικράτειας με την ονο­ μασία Αττική όπου οι περισσότεροι κάτοικοι ζούσαν σε χωριά ή σε αγροκτήματα. Ο πληθυσμός12 περιλάμβανε μεγάλο ποσοστό μετοίκων και έναν σημαντικό αριθμό δούλων. Οι πολίτες διακρίνονταν σε οικο­ νομικές τάξεις με βάση την ιδιοκτησία τους, ξεκινώντας από τους πολύ πλούσιους και φτάνοντας μέχρι τους φτωχούς ανθρώπους του μεροκάματου χωρίς γαιοκτησία. Τα πρώιμα χρόνια, μόνο οι αριστο­ κράτες με καλή καταγωγή μπορούσαν να συμμετέχουν στη διακυβέρ­

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

νηση. Η δημοκρατία έδωσε εκλογικά δικαιώματα σε όλους, και τα αποδέσμευσε από τους περιορισμούς της ιδιοκτησίας. Στη δημοκρατία δεν χρειαζόταν να κατέχεις γη για να έχεις δικαίωμα ψήφου. Στο πέ­ ρασμα των χρόνων η δημοκρατία έδινε στους πολίτες έναν μέτριο μισθό για τις μέρες που αφιέρωναν στα δημόσια ζητήματα, έτσι ώστε με αυτόν το μισθό οι πολίτες μπορούσαν να κλέβουν χρόνο από την εργασία τους για να ασχοληθούν με τα δημόσια ζητήματα χωρίς να πεινάνε. Έ τσι το σώμα των πολιτών δεν αποτελούνταν από αριστοκρά­ τες· οι περισσότεροι πολίτες έπρεπε να εργάζονται για τα προς το ζην. Η βασική εργασία στην Αθήνα ήταν η αγροκαλλιέργεια, αλλά οι Αθηναίοι ασχολούνταν επίσης με τη βιοτεχνία, την εκμετάλλευση των ορυχείων, τη ναυτιλία και το εμπόριο. Οι περισσότερες χειρωνα­ κτικές εργασίες εκτελούνταν από δούλους. Κ άποιοι από τους πλού­ σιους κατοίκους δεν ήταν πολίτες, και είχαν έρθει στην Αθήνα για να κάνουν λεφτά ή να βρουν δουλειά. Αυτοί ήταν γνωστοί ως μέτοικοι. Ο πληθυσμός είχε μεγάλες αυξομειώσεις την εποχή της δημοκρα­ τίας, και δεν έχουμε ασφαλή στοιχεία για όλες τις κατηγορίες. Το 450 δεν πρέπει να ήταν πάνω από 60.000 ενήλικοι άνδρες πολίτες, αν και σύμφωνα με συντηρητικές εκτιμήσεις μπορεί να ήταν πολύ λιγότεροι, γύρω στους 30.000. Αργότερα, ο πόλεμος, ο λοιμός και ο αποικισμός μείωσαν ακόμα περισσότερο τον πληθυσμό, όπως έκαναν και οι και­ νούργιοι νομικοί περιορισμοί για την αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη. Προς τα τέλη της εποχής της δημοκρατίας -σ τα τέλη του 4ου αι - μια απογραφή ανέφερε 21.000 ενήλικους άνδρες πολίτες σε στρα­ τεύσιμη ηλικία, που σημαίνει ότι ο ενήλικος πληθυσμός των ανδρών ήταν 30.000 και το σύνολο του πληθυσμού των πολιτών περίπου 100.000. Η ίδια απογραφή έδειξε 10.000 μετοίκους που έπρεπε να υπη­ ρετήσουν στρατιωτική θητεία, κάτι που σημαίνει ότι ο πληθυσμός αυτών που δεν ήταν πολίτες έφτανε περίπου τους 40.000. Κανένας δεν υπολόγιζε τους δούλους, αλλά πιθανόν υπήρχαν περισσότεροι δούλοι παρά πολίτες. Π ώς πλήρω ναν για τη δημοκρατία; Η δημοκρατία κόστιζε πολλά γιατί η Αθήνα πλήρωνε τους πολίτες της για το χρόνο που αφιέρωναν για να συμμετέχουν στις δημόσιες υπο­ θέσεις. Το κόστος, ωστόσο, ήταν χαμηλό σε σύγκριση με τις στρατιω­ τικές δαπάνες13.

5^

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Η αθηναϊκή δημοκρατία αναπτύχθηκε παράλληλα με την αύξηση του πλούτου της πόλης. Τα ορυχεία των πολύτιμων μετάλλων ήταν κρατική ιδιοκτησία της Αθήνας. Μ ισθώνονταν σε εργολάβους που έβαζαν δούλους να δουλεύουν. Τα ορυχεία εξασφάλιζαν σημαντικό μέρος των εσόδων της πόλης. Το κοινό ταμείο στη Δήλο περιλάμβανε λάφυρα από τους Περσικούς Πολέμους και εισέπραττε τακτικές ει­ σφορές από τις πόλεις και τα νησιά της Δ ηλιακής Συμμαχίας. Το τα­ μείο χρησιμοποιήθηκε κατ’ αρχάς για την κοινή άμυνα, και τα μέλη του ανταμείφθηκαν επαρκώς για τα χρήματα που κατέβαλαν. Μετά το 454, οι Α θηναίοι μετέφεραν το ταμείο από τη Δήλο στην Α κρόπο­ λη της Αθήνας και μπορούσαν να χρησιμοποιούν το συσσωρευμένο πλεόνασμα όπως αυτοί ήθελαν, με αποτέλεσμα να θυμίζει τώρα αυτοκρατορικό ταμείο. Οι ηγεμονικοί πόροι έκαναν την Αθήνα όμορφη, αλλά η δημοκρατία καθαυτή δεν εξαρτιόταν από αυτά τα χρήματα. Η αθηναϊκή δημοκρατία βρισκόταν σε ακμή πολύ πριν αποκτήσει έλεγχο σε αυτό το ταμείο το 454, και μετά την απώλεια της ηγεμο­ νίας το 403, η δημοκρατία αύξησε τις δαπάνες της για την πολιτική συμμετοχή. Η δουλεία, από την άλλη, υπήρχε σε κάθε τομέα της οικονομίας εκείνη την εποχή και σε εκείνη την περιοχή. Δούλους προμηθεύονταν κυρίως από τους πολέμους. Οι Α θηναίοι στηρίζονταν στους δούλους όχι επειδή είχαν δημοκρατία αλλά επειδή ήταν Έλληνες. Τους δού­ λους τους χρησιμοποιούσαν για κάθε είδους σκληρή εργασία στην αρχαία Μ εσόγειο - και στις δημοκρατίες. Κ αθ’ όλη την περίοδο της δημοκρατίας, οι πλούσιοι κάτοικοι της Αθήνας ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν ειδικούς φόρους ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και τις ανάγκες της πόλης. Το πλουσιότερο 2 ή 3% του πληθυσμού πλήρωναν για τις θρησκευτικές γιορτές που αποτελούσαν θέμελιο της κοινωνικής ζωής και της δημό­ σιας παιδείας στην Αθήνα. Αυτές οι γιορτές περιλάμβαναν θεατρικές παραστάσεις. Μ όνο οι πολίτες, κυρίως οι πολύ πλούσιοι, πλήρωναν το κόστος για τα πλοία του ναυτικού της Αθήνας. Τόσο τα στρατιω­ τικά όσο και τα θρησκευτικά οικονομικά καθήκοντα ήταν γνωστά ως «λειτουργίες»· αποτελούσαν πηγή υπερηφάνειας και δόξας για τους πλούσιους. Μετά τη λειτουργία και για ένα χρόνο, ο χορηγός απαλ­ λασσόταν από άλλα βάρη, ή, όταν επρόκειτο για πλοία, για δύο χρό­ νια. Πώς επιλέγονταν οι χορηγοί; Ή ταν μεγάλη τιμή να σου ζητήσουν

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

να αναλάβεις μια «λειτουργία», αλλά αν νόμιζες ότι κάποιος άλλος ήταν πιο πλούσιος από σένα, και γ ι’ αυτό έπρεπε να προηγηθεί στην ανάληψη των δαπανών για ένα πλοίο ή μία γιορτή, μπορούσες να τον προκαλέσεις στα δικαστήρια να ανταλλάξετε περιουσίες ή να αναλάβει τη λειτουργία. Επιπλέον, η Αθήνα σε καιρό πολέμου εισέπραττε φόρο περιουσίας από τους πλούσιους. Αυτοί οι φόροι, που ονομάζονταν εισφορά, εισπράττονταν όταν ήταν απαραίτητο, μέχρι το 347, οπότε και αποφασίστηκε η είσπραξη ενός καθορισμένου ποσού σε ετήσια βάση. Ό λοι οι μέτοικοι πλήρωναν έναν μικρό φόρο ή μία εισφορά εγγραφής κάθε χρόνο, και οι πλούσιοι μέτοικοι (όπως και οι πλούσιοι πολίτες) ήταν υποχρεωμένοι να αναλάβουν θρησκευτικές λειτουργίες για τα έξοδα των γιορτών. Π ότε εμφανίστηκε η δημοκρατία; Όι Α θηναίοι ισχυρίζονταν ότι οι νόμοι τους ανάγονταν στον Σόλωνα το 594, και ότι η δημοκρατία τους θεμελιώθηκε από τον Κλεισθένη το 508 (οι χρονολογίες αναφέρονται στην αρχαιότητα' οι Αθηναίοι χρο­ νολογούσαν τα γεγονότα σύμφωνα με μια χρονολογική λίστα που εί­ χαν καταρτίσει επίσημοι αξιοοματούχοι - ο ι άρχοντες- με ετήσια θη­ τεία. Κάθε χρόνο, ένας από τους εννέα άρχοντες έδινε το όνομά του σ ’ εκείνο το έτος' ήταν γνωστός ως ο επώνυμος άρχων). Όι Αθηναίοι είχαν λόγους να τοποθετούν όσο παλιότερα γίνεται τη χρονολογία γένεσης της δημοκρατίας· θεωρούσαν ότι η δημοκρατία ξεκινούσε από τον μυθικό βασιλιά Θησέα. Ό σο πιο βαθιές ήταν οι ρίζες της δημοκρατίας, πίστευαν, τόσο περισσότερο θα διαρκούσε. Πράγματι, οι νόμοι τους ανάγονταν στον Σόλωνα (594), και προσπα­ θούσαν να μείνουν κατά το δυνατό πιστοί στους νόμους του Σόλωνα. Η δημοκρατία στην Αθήνα δεν είχε μία συγκεκριμένη στιγμή ίδρυσης. Όι Αθηναίοι συνέχιζαν να αναθεωρούν τους νόμους και τις πρακτικές τους για περισσότερο από τριακόσια χρόνια, δηλαδή από τα χρόνια του Σόλωνα μέχρι την ήττα τους από τους Μακεδόνες βασιλείς. Αλλά παραδοσιακά η ίδρυση της δημοκρατίας θεωρείται ότι έγινε από τον Κλεισθένη το 508. Μετά από αυτό, μια σειρά μεταρρυθμίσεων οδήγη­ σε στην ανάπτυξη μίας εύρυθμης δημοκρατίας ως την εποχή του Εφιάλτη (462), ενώ οι τελικές πινελιές προστέθηκαν μετά τον εμφύλιο πόλεμο το 403.

ΓΙΩΛ Γ Ο Υ Ν Τ Ρ Α Φ

Το παραδοσιακό π ο λ ίτευ μ α 14 Ο μύθος αναφέρεται σε μία αρχαία μοναρχία στην Αθήνα, αλλά η ιστορία γνο^ρίζει μόνο την ύπαρξη ενός αριστοκρατικού πολιτεύματος σε μια σχετικά πρώιμη περίοδο. Το αξίωμα του βασιλιά αντικαταστάθηκε από έναν άρχοντα που εκλεγόταν κάθε χρόνο από τους αριστο­ κράτες, και ο οποίος προερχόταν από μια μικρή ομάδα γαιοκτημόνων της καθεστηκυίας τάξης. Ο Άρειος Πάγος ήταν ένα σώμα αριστοκρατών με σχεδόν απεριό­ ριστες δυνάμεις. Λειτουργούσε ως δικαστήριο αλλά και ως προπαρα­ σκευαστικό συμβούλιο - δηλαδή καθόριζε εκ των προτέρων ποια ζη­ τήματα θα συζητηθούν στην Εκκλησία. Ό λοι οι άρχοντες ήταν μέλη του Λρειου Πάγου. Η Εκκλησία (συνέλευση) ήταν ένας παραδοσιακός θεσμός στις αρ­ χαίες ελληνικές πόλεις-κράτη. Οι αρχαίοι βασιλείς συνήθιζαν να συγκαλούν συνελεύσεις σωματικά ικανών πολεμιστών από την πρώιμη ήδη εποχή. Στην Αθήνα λειτουργούσε σίγουρα Εκκλησία και πριν από την εποχή του Σόλωνα. Την εποχή εκείνη στην Εκκλησία μπο­ ρούσαν να συμμετέχουν και να ψηφίζουν οι ενήλικοι άνδρες που ήταν πολίτες και είχαν ιδιοκτησία. Η Εκκλησία αυτή, ωστόσο, δεν ήταν δημοκρατική. Μ όνο οι αριστοκράτες μπορούσαν να συγκαλέσουν συ­ νέλευση, να καθορίσουν τα θέματα της ημερήσιας διάταξης ή να κά­ νουν μια πρόταση. Ο νόμος, όπως κωδικοποιήθηκε από τον Δράκοντα περί το 620, ήταν πολύ αυστηρός. Ο Σόλω ν (594) Μετά από μια περίοδο συγκρούσεων μεταξύ πλούσιων και φτωχών, ο Σόλων εγκαινίασε μια σειρά μεταρρυθμίσεων. Απέρριψε τα αιτήματα για ανακατανομή της γης, αλλά ανακούφισε κάπως τους φτωχούς από τα χρέη, και θέσπισε το νόμο ότι κανένας πολίτης δεν μπορεί να γίνε­ ται δούλος από χρέη. Ο Σόλων θεμελίωσε την αρχή της νομιμότητας, η οποία θα αποτελούσε τη βάση της δημοκρατίας. Η σολώνεια κωδι­ κοποίηση των νόμων παρέμενε το νομοθετικό ιδεώδες για εκατοντάδες χρόνια, καθώς τόσο οι δημοκρατικοί όσο και οι ολιγαρχικοί ισχυρί­ ζονταν ότι ακολουθούσαν τους νόμους του Σόλωνα. Ταυτόχρονα ίδρυ­ σε τα λαϊκά δικαστήρια, τα οποία δημιουργήθηκαν πιθανόν ως αντί­ βαρο στην εξουσία του Άρειου Πάγου και των αριστοκρατών αξίωμα-

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Ή Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ

59

τούχων, και θέσπισε το δικαίωμα της μήνυσης. Κάθε πολίτης (θεωρη­ τικά) είχε δικαίωμα να ασκήσει μήνυση για τα περισσότερα ζητήματα, και δεν υπήρχε εισαγγελέας του κράτους. Ο Σόλων θέσπισε επίσης τη λογοδοσία των κρατικών αξιωματούχων. Ο Σόλων χώρισε τους Αθηναίους σε τέσσερις οικονομικές τάξεις, με διαφορετικά δικαιώματα και καθήκοντα η καθεμία. Ενέταξε τους νεόπλουτους στην ίδια τάξη με τους αριστοκράτες κι έτσι αποσάρθρωσε την αριστοκρατία. Οι άρχοντες έπρεπε να προέρχονται από τις δύο ανώτερες τάξεις. Ο Σόλων ίδρυσε τη Βουλή των Τετρακοσίων. Αργότερα τα μέλη της αυξήθηκαν σε 500, και έγινε το πιο σημαντικό φίλτρο από το οποίο έπρεπε να περάσουν τα διάφορα πολιτικά ζητήματα προτού πα­ ρουσιαστούν στην Εκκλησία. Δεν είναι σαφές τι έκανε την εποχή του Σόλωνα. Ο Σόλων έδωσε πιθανόν στους ακτήμονες πολίτες το δικαίω­ μα να συμμετέχουν στην Εκκλησία, αν και μάλλον εκείνη την εποχή δεν είχαν πρακτικά την ικανότητα να κάνουν κάτι τέτοιο. Ο τύραννος Π εισίστρατος καί οι γιοι του (561-510) Η ανάπτυξη του εμπορίου, μαζί με τις νέες εδαφικές κατακτήσεις, δη­ μιούργησαν την ανάγκη ενίσχυσης της κεντρικής διοίκησης. Αυτό το έκαναν οι τύραννοι. Ο τελευταίος τύραννος έχασε την εξουσία από τον σπαρτιατικό στρατό ο οποίος επανέφερε την αριστοκρατία. Ο Κ λεισθένης (508/507) Ο Κλεισθένης ήταν ο ηγέτης ενός αριστοκρατικού γένους που βρι­ σκόταν σε διαμάχη με ένα άλλο γένος. Κατάλαβε ότι έπρεπε να αλλά­ ξει τους νόμους ώστε να μη χάσει, γ ι’ αυτό πήρε τον λαό (δήμο) με το μέρος του. Έκανε τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις που ήθελε ο λαός, και ο λαός του έδωσε την εξουσία που ήθελε. Π ιο συγκεκριμένα, θέσπισε τοπικές κυβερνήσεις για 170 μικρές διοικητικές περιφέρειες (δήμους). Αυτές αντικατέστησαν την αριστοκρατική εξουσία στο επί­ πεδο των χωριών με εκλεγμένη ηγεσία, όπως ήθελε ο λαός. Σε αντα­ πόδοση, ο λαός υιοθέτησε ένα νέο σύστημα εκλογικών περιφερειών που ήταν προς όφελος του Κλεισθένη επειδή το γένος του μπορούσε να τις ελέγχει. Η νέα οργάνωση αριθμούσε δέκα φυλές, η καθεμία από τις οποίες περιλάμβανε άτομα και από τις τρεις γεωγραφικές περιοχές της Α ττι­

6ο

ΠΟΑ ΓΟ Υ Ν ΤΡ Α Φ

κής - τα ορεινά, τα παράλια και τα προάστια της πόλης. Στο εξής, οι φυλές εκπροσωπούνταν εξίσου στα δικαστήρια και τα συμβούλια. Αυ­ τή η μεταρρύθμιση διεύρυνε επίσης τη βάση των πολιτών -π ρ οσ θέ­ τοντας νέους ψηφοφόρους- και καθιέρωσε ένα καλύτερο σύστημα στρατιωτικής οργάνίοσης. Την ίδια εποχή, ο Κλεισθένης ίδρυσε τη Βουλή των Πεντακοσίων οι οποίοι επιλέγονταν με κλήρωση εξίσου και από τις δέκα φυλές. Ο Κλεισθένης επίσης θέσπισε τον οστρακισμό, μια διαδικασία με την οποία οι πολιτικοί που έχαναν μπορούσαν να εξοριστούν για δέκα χρόνια με την ψήφο του λαού. Ο σκοπός του οστρακισμού ήταν να σώσει την πόλη από τους ανταγωνισμούς ισχυρών ηγετών. Ο πολιτι­ κός που έχανε μπορούσε να εξοριστεί, έτσι ώστε η παρουσία του να μην αυξάνει τον κίνδυνο του εμφύλιου πολέμου. Ο οστρακισμός ήταν διαβόητος στην Αθήνα αλλά εφαρμοζόταν σπάνια. Η εκλογή των στρα τη γώ ν (501) Οι δέκα στρατηγοί εκλέγονταν κάθε χρόνο, ένας από κάθε φυλή. Οι διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων επιλέγονταν από αυτή την ομά­ δα των δέκα, αλλά δεν είχαν όλοι οι στρατηγοί στρατιωτικά καθήκο­ ντα. Ο Σοφοκλής έγινε στρατηγός το 442, πιθανόν για να διεκπεραιώσει μια διπλωματική αποστολή. Η ρητορική δεινότητα του Περικλή τού επέτρεψε να ασκεί μεγάλη επιρροή στην Αθήνα την περίοδο που ήταν στρατηγός. Οι Π ερσικοί Π όλεμοι (490-479) Οι νίκες στον Μαραθώνα (στην ξηρά, το 490) και τη Σαλαμίνα (στη θάλασσα, το 480) ενίσχυσαν την αυτοπεποίθηση των Αθηναίων και τους κατέστησαν ηγεμονική δύναμη στην Ελλάδα. Η νίκη στην ξηρά που πέτυχαν οι συμμαχικές δυνάμεις στις Πλαταιές, υπό σπαρτιατική ηγεσία, έβαλε τέλος στην απειλή της περσικής εξάπλωσης στην ηπει­ ρωτική Ελλάδα. Οι Αθηναίοι συγκρότησαν τη Συμμαχία της Δήλου, μια συμμαχία ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία των Αθηναίων. Ο σκοπός τους ήταν να ανακτήσουν τμήματα της Ελλάδας που βρίσκονταν ακόμα σε περ­ σικά χέρια, και να κρατούν μακριά την περσική απειλή. Τα μέλη της Συμμαχίας συνεισέφεραν πλοία ή χρήματα στον συμμαχικό στόλο. Με τα χρόνια, επικράτησε η χρηματική εισφορά, και το ταμείο της Συμ-

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ

(>ι

μαχίας φυλασσόταν στο ιερό νησί της Δήλου, το οποίο βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο της Αθήνας.

Η κλήρωση των αξιωματούχων (487) Ο τρόπος επιλογής των αρχόντων άλλαξε, κι ενώ πριν εκλέγονταν τώρα πλέον επιλέγονταν με κλήρωση, αλλά πάλι μόνο από όσους ανήκαν στις δύο ανώτατες οικονομικές τάξεις. Η κλήρωση είχε το πλεονέκτημα ότι ήταν αδιάβλητη. Ούτε το χρήμα ούτε οι μηχανορραφίες μίας πολιτικής κλίκας μπορούσαν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα της κλήρωσης. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τις εκλογές. Στο σύνολο, τελικά, η Αθήνα είχε περίπου 700 αξίωματούχους επιλεγμένους με κλήρο, πέρα από τους 500 της Βουλής. Υπηρετούσαν για ένα χρόνο και μπορούσαν να έχουν το πολύ μια δεύτερη θητεία. Ειδι­ κοί κρατικοί υπάλληλοι που εκτελούσαν χρέη γραμματέα (κάποιοι από αυτούς ήταν δούλοι) βοηθούσαν στην ομαλή συνέχεια της κρατι­ κής λειτουργίας κατά τις αλλαγές στη διοίκηση.

Ο Εφιάλτης (462-461) Ο Εφιάλτης ήταν αρχηγός μιας ομάδας μεταρρυθμιστών, το πιο διά­ σημο μέλος της οποίας ήταν ο νεαρός Περικλής. Η βασική τους με­ ταρρύθμιση ήταν να εξουδετερώσουν τη δύναμη του Αρειου Πάγου μετατρέποντάς τον απλώς σε δικαστήριο για ορισμένα θρησκευτικά αδικήματα και για δίκες φόνων με θύματα πολίτες. Ο Εφιάλτης μπό­ ρεσε να πραγματοποιήσει αυτή τη μεταρρύθμιση σε μία περίοδο που ο κύριος εκπρόσωπος των αριστοκρατών έλειπε σε στρατιωτική απο­ στολή. Η μεταρρύθμιση πρέπει να είχε βαθύ αντίκτυπο, γιατί λίγο αργότερα ο Εφιάλτης δολοφονήθηκε από τους αριστοκράτες. Οι μεταρρυθμιστές έδωσαν τις κύριες εξουσίες του Αρειου Πάγου σε πιο δημοκρατικούς θεσμούς. Τα λαϊκά δικαστήρια ανέλαβαν όλες τις δικαστικές λειτουργίες που δεν ανήκαν πλέον στον Αρειο Πάγο, και η Βουλή απέκτησε την εξουσία να αποφασίζει ποια ζητήματα θα έφταναν στην Εκκλησία. Η Βουλή συνεδρίαζε 250 μέρες το χρόνο, και είχε αναλάβει πολλές διοικητικές λειτουργίες. Τα λαϊκά δικαστήρια επανδρώνονταν από ένα σώμα 6.000 ατόμων που επιλέγονταν κάθε χρόνο με κλήρο, ισάριθμα και από τις δέκα φυλές. Όλο το σώμα έδινε όρκο ότι θα τηρεί τους νόμους. Τα δικαστή­

62

ΠΩΛ ΓΟΥ Ν ΤΡ ΑΦ

ρια είχαν πολυάριθμα μέλη που επιλέγονταν την ημέρα της δίκης, έτσι ώστε να μην μπορούν να δωροδοκηθούν ή να επηρεαστούν εκτός δι­ καστηρίου. Δεν υπήρχαν επαγγελματίες νομικοί. Κάθε πολίτης μπο­ ρούσε να ασκήσει δίωξη, και όποιος καλούνταν στο δικαστήριο έπρε­ πε να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Σ ’ αυτό το σύστημα, το χρήμα έπαιζε πολύ μικρό ρόλο. Ένας πλούσιος κατηγορούμενος δεν μπορού­ σε να δωροδοκήσει τους δικαστές ή να προσλάβει καλό δικηγόρο. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν τα χρ ή ­ ματά του ήταν αν τα χρησιμοποιούσε για να πληρώσει μαθήματα ρη­ τορικής, ή, σε μία μεταγενέστερη εποχή, αν προσλάμβανε έναν επαγγελματία για να του γράψει το λόγο που θα εκφωνούσε. Αυτό μπορού­ σε να του σώσει τη ζωή στο δικαστήριο, αλλά οι δάσκαλοι (οι σοφι­ στές) και οι λογογράφοι απέκτησαν κακή φήμη από αυτή την πρακτι­ κή, και κατηγορήθηκαν ότι βοηθούσαν πλούσιους εγκληματίες να κερδίσουν μια χαμένη υπόθεση. Το δικαίωμα της μήνυσης αναδύεται τώρα ως μία σημαντική δη­ μοκρατική αρχή. Οι απλοί πολίτες μπορούσαν να καταθέσουν μήνυση κατά των ηγετών της κυβέρνησης, υποχρεώνοντας έτσι τους ισχυρούς άνδρες να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους στα λαϊκά δικαστήρια. Ωστόσο, οι ποινές για τις μηνύσεις που γίνονται χωρίς να υπάρχει σοβαρός λόγος ήταν βαριές. Αν ο ενάγων έπαιρνε λιγότερο από το 1/5 των ψήφων των δικαστών, τιμωρούνταν με βαρύ πρόστιμο (1.000 δραχμές). Το δικαίωμα της μήνυσης είχε μία ανεπιθύμητη συνέπεια - τον εύκολο εκβιασμό. Οι συκοφάντες κέρδιζαν χρήματα απειλώντας ότι θα σύρουν στα δικαστήρια ανθρώπους που είχαν την οικονομική δύ­ ναμη να τους εξαγοράσουν. Για τους πολλούς αριστοκράτες, αλλά ακόμα και για τους απλούς ανθρώπους, οι συκοφάντες ήταν η χειρό­ τερη συνέπεια της δημοκρατίας. Εκείνη την περίοδο, κάθε άνδρας πολίτης άνω των 20 ετών είχε το δικαίωμα να παρευρίσκεται και να ψηφίζει στην Εκκλησία εφόσον δεν είχε χάσει αυτό το δικαίωμα λόγω καταδίκης για μεγάλο αδίκημα ή για αμέλεια καθήκοντος, και δεν είχε οικονομικές οφειλές προς το κράτος.

Ο Περικλής (461-429) Ο Π ερικλής είχε αριστοκρατική καταγωγή από τη μεριά της μητέρας του. Κέρδισε το θαυμασμό για την ορθή κρίση του, την ακεραιότητά

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ

του και την ικανότητά του στη ρητορική. Ή ταν ο αρχιτέκτονας της ηγεμονίας, και αυτός που έκανε τους πιο φτωχούς Αθηναίους να συμ­ μετέχουν ενεργά στη δημοκρατία. Ή ταν επίσης αυτός που καθόρισε τα όρια όσον αφορά το ποιος ήταν πολίτης και μπορούσε να συμμετέχει στη δημοκρατία. Η επιρροή του ήταν τόσο μεγάλη ώστε ένας ιστορι­ κός υπαινίχθηκε ότι ο Π ερικλής ήταν στην πραγματικότητα βασιλιάς, απλώς δεν είχε τον τίτλ ο 15. Το 461 μετά από πρόταση του Περικλή, η κυβέρνηση άρχισε να δίνει ημερομίσθιο στους άνδρες που υπηρετούσαν στα λαϊκά δικαστή­ ρια ή στη Βουλή, καθώς και σε εκείνους που αναλάμβαναν ηγετικές θέσεις ως αξιωματούχοι. Οι μισθοί έκαναν επιτέλους δυνατή τη συμμε­ τοχή των φτωχών στην πολιτική διακυβέρνηση. (Ο μισθός ήταν αρχι­ κά δύο οβολοί, ενώ αργότερα αυξήθηκε σε τρεις, κατόπιν πρότασης του Περικλή. Ήταν λιγότερο από ένα ημερομίσθιο -περίπου το μισόαλλά το ποσό ήταν αρκετό για να βάλει τέλος στον de facto αποκλει­ σμό των εργαζόμενων από τον δημόσιο βίο.) Το 454 ο Π ερικλής μετέφερε το ταμείο της Συμμαχίας της Δήλου από τη Δήλο στην Αθήνα. Αυτό σηματοδότησε το τέλος της Συμμα­ χίας και την αρχή της αθηναϊκής ηγεμονίας, αν και η μετάβαση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Τα χρήματα που συγκεντρώνονταν δεν αποτελούσαν πλέον συνεισφορά σε μια συμμαχική προσπάθεια- ήταν ένας φόρος υποτέλειας σε μία ηγεμονική δύναμη. Π αρ’ όλα αυτά, το μεγα­ λύτερο μέρος αυτών των χρημάτων εξακολουθούσε να πηγαίνει στις αμυντικές δαπάνες. Το 451 ο Π ερικλής έκανε αυστηρότερους τους νόμους για την ιδιό­ τητα του πολίτη. Στο εξής, οι πολίτες έπρεπε να έχουν γονείς πολίτες. Ο σκοπός του, λέγεται, ήταν να περιορίσει την αύξηση του αριθμού των πολιτών (προφανώς εν μέρει για οικονομικούς λόγους). Τ ο 440/439 καθώς η δύναμη της ηγεμονίας αυξανόταν διαρκώς, το νη­ σί της Σάμου επαναστάτησε και υποτάχθηκε βίαια από τους Αθηναί­ ους. Αυτό απέδειξε σε όλους ότι η συμμαχία έγινε τώρα πια ηγεμονία.

Οι νέοι πολιτικοί16 Ο Περικλής πέθανε στο λοιμό του 429. Μετά το θάνατό του η εξουσία στην Αθήνα πέρασε σε μια νέα γενιά ανδρών που δεν ήταν γαιοκτήμο­ νες αριστοκράτες. Από αυτούς πιο γνωστός ήταν ο Κλέων. Τα πλούτη τους προέρχονταν συνήθως από βιοτεχνίες με δούλους και μισθωτούς.

64

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Η Εκκλησία Την εποχή αυτή, η Εκκλησία έμοιαζε συχνά με όχλο, σύμφωνα με τους επικριτές της. Μ ια πλειοψηφία σε ένα πλήθος 3.000 μέχρι 6.000 αν­ δρών πολιτών, όσοι παρουσιάζονταν μία δεδομένη ημέρα, μπορούσαν να ασκήσουν πολύ μεγάλη εξουσία πάνω σε όλους. Συχνά τα μέλη της Εκκλησίας άλλαζαν γνώμη ξαφνικά, μερικές φορές προς το καλύτερο. Επειδή η Εκκλησία απαρτιζόταν από τους πρώτους 6.000 που εμφανί­ ζονταν στην Πνύκα, σε διαφορετικές μέρες μπορεί να συμμετείχαν διαφορετικοί πολίτες. Η εξουσία της Εκκλησίας περιοριζόταν με ορισμένους τρόπους. Ο πιο σημαντικός ήταν η Βουλή, τα μέλη της οποίας επιλέγονταν με κλήρωση, και η οποία είχε καθήκον να εγκρίνει τα θέματα προτού αυτά πάνε στην Εκκλησία.

Ο Πελοποννησιακός ΕΙόλεμος (431-404) Η επέκταση της αθηναϊκής ηγεμονίας προκάλεσε φόβο στους Σπαρ­ τιάτες και τους συμμάχους τους, οδηγώντας τους στο να ξεκινήσουν έναν πόλεμο, στον οποίο διατήρησαν την υπεροχή στην ξηρά, αλλά παραχώρησαν τις θάλασσες στην Αθήνα. Ύ στερα από μια αναπάντεχη επιτυχία στην ξηρά, οι Α θηναίοι συνήψαν ειρήνη με ευνοϊκούς όρους το 421, τη Ν ικίειο Ειρήνη, αλλά ξανάρχισαν τον πόλεμο το 416 επι­ τιθέμενοι στο νησί της Μήλου, και εκστρατεύοντας το 415 εναντίον των Συρακουσοαν στη Σικελία. Εκεί οι Α θηναίοι έχασαν το 413 τα κα­ λύτερα τμήματα του πεζικού και του ναυτικού τους. Ύ στερα από αυτό, τα περισσότερα μέλη της ηγεμονίας επαναστάτησαν.

Η εξέγερση της αριστοκρατίας (411) Μετά την ήττα στη Σικελία (413) και την ανταρσία των περισσότερων μελών της ηγεμονίας (412), η Αθήνα άρχισε να παραπαίει. Μ ια ομάδα ολιγαρχικώ ν (το κόμμα των «ολίγων») πήρε την εξουσία το 411 σ χ η ­ ματίζοντας μία Βουλή των Τετρακοσίων, όπως την ονόμασαν. Αλλά οι δημοκρατικές δυνάμεις πολύ σύντομα τους ανέτρεψαν, και ο Αντιφών -π ο υ κατηγορήθηκε ότι κατέστρωσε τη σκευω ρία- εκτελέστηκε.

Η αθηναϊκή Εκκλησία καταπατά το νόμο (406) Το 406, μια ναυτική μοίρα των Αθηναίων, υπό την κοινή ηγεσία οκτώ

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ Δ ΗΜ Ο Κ ΡΑ ΤΊΑ Σ

στρατηγών, νίκησε σε ναυμαχία τους Σπαρτιάτες στις Αργινούσες. Οι στρατηγοί συνέχισαν με σκοπό να συναντήσουν μια δεύτερη σπαρτια­ τική δύναμη αφήνοντας πίσω τους λίγα πλοία για να συλλέξουν τους επιζώντες από μερικά αθηναϊκά πλοία που βυθίζονταν αργά. Η διάσω­ ση απέτυχε εξαιτίας του κακού καιρού, και οι στρατηγοί δικάστηκαν σε κοινή δίκη στην Εκκλησία με κατηγορητήριο που επέσυρε τη θα­ νατική καταδίκη. Η δίκη ήταν τελείως παράνομη· οι στρατηγοί έπρεπε να είχαν δι­ καστεί ο καθένας ξεχωριστά, με δυνατότητα λόγου και αντίλογου. Αλλά η Εκκλησία τώρα κατέπνιξε τον αντίλογο και δεν επέτρεψε στους κατηγορούμενους να υπερασπιστούν καθένας ξεχωριστά τον εαυτό του. Η Εκκλησία ενήργησε έτσι παρά τις πολύ γνωστές αντιρ­ ρήσεις του Σωκράτη. Τα μέλη της Εκκλησίας χρησιμοποίησαν απει­ λές για να προλάβουν μια «γραφή παρανόμων» εναντίον τους (δηλαδή κατηγορία για αντισυνταγματική πρόταση). Μετά την εκτέλεση των στρατηγών, οι Α θηναίοι άρχισαν να έχουν τύψεις, και δεν συγχώρησαν τον ομιλητή που είχε προκαλέσει αυτή την παράνομη δίκη. Η περίπτωση ήταν μοναδική στα χρονικά, αλλά η αθηναϊκή δημοκρατία ποτέ δεν μπόρεσε να την ξεχάσει. Αυτό είναι το γεγονός που έκανε αργότερα ορισμένους συγγραφείς να διατυπώσουν την κατηγορία ότι η δημοκρατία στην Αθήνα ήταν στην πραγματικό­ τητα οχλοκρατία.

Η ήττα της Αθήνας (404) Μετά από χρόνια στον πόλεμο, οι Σπαρτιάτες απέκτησαν στόλο με χρηματοδότηση των Περσών, και τελικά κατέστρεψαν το ναυτικό της Αθήνας. Το 404 οι Σπαρτιάτες πολιόρκησαν την Αθήνα, οδήγησαν την πόλη σε λιμοκτονία, και υπέταξαν ολοκληρωτικά τους Αθηναίους. Μετά προκάλεσαν την καταστροφή των τειχών της Αθήνας. Προτού επιστρέψουν στην πατρίδα τους, οι Σπαρτιάτες καθόρισαν την εκλογή μιας ομάδας 30 Αθηναίων (των Τριάκοντα), που ήταν φιλικά προσκεί­ μενοι σε αυτούς, για να λειτουργήσουν ως υπηρεσιακή κυβέρνηση και συνταγματική επιτροπή. Οι Τριάκοντα θα δημιουργούσαν υποτίθεται ένα είδος συνταγματικής ολιγαρχίας. Αυτό δεν συνέβη ποτέ.

66

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Οι Τριάκοντα (τύραννοί) (Απρίλιος τον 404-Σεπτέμβριος τον 403) Οι Τριάκοντα διόρισαν τους υποστηρικτές τους στη Βουλή και τα άλλα δημόσια αξιώματα. Επέλεξαν μια ομάδα 3.000 ατόμων από εύπο­ ρους πολίτες και έδωσαν μόνο σε αυτούς το δικαίωμα να ψηφίζουν και να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Το βασίλειο του τρόμου των Τριάκο­ ντα άρχισε με μικρά βήματα, και στην αρχή είχε την υποστήριξη του λαού. Έσυραν τους συκοφάντες και ορισμένους άλλους που τους είχαν ενοχλήσει σε δίκη με ποινή το θάνατο. Έπειτα ζήτησαν από τη Σπάρτη να στείλει πάλι μια φρουρά στην Αθήνα, και με την προστασία αυτής της φρουράς καταδίωκαν όποιον νόμιζαν ότι μπορούσε να τους αντισταθεί. Όπως οι χειρότεροι τύραννοι του παρελθόντος, προσπαθού­ σαν να κρατηθούν στην εξουσία σκοτώνοντας ή εκφοβίζοντας τους εχθρούς τους. Έκαναν συχνά εκτελέσεις κατά παράβαση των νόμων της παράδοσης. Ένας στρατός εξόριστων δημοκρατικών αποκατέστησε τη δημο­ κρατία ύστερα από μια μάχη στην οποία σκοτώθηκε ο αρχηγός των Τριάκοντα. Οι Σπαρτιάτες παρενέβησαν στο όνομα της ειρήνης ζη­ τώντας από τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις να δώσουν όρκο ειρή­ νης, και οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες απέσυραν τη φρουρά τους (τον Σεπτέμ­ βριο του 403). Η γενική αμνηστία μεταξύ των δύο πλευρών του εμφύ­ λιου πολέμου τηρήθηκε αυστηρά. Οι Αθηναίοι ήταν υπερήφανοι για την κοινωνική ειρήνη που ακολούθησε.

Η δίκη τον Σωκράτη (399) Αίγα χρόνια μετά την αμνηστία, ο Σωκράτης δικάστηκε με την κατη­ γορία της ασέβειας. Είχε συνδεθεί με τους αρχηγούς των Τριάκοντα, και ήταν γνωστός επικριτής της δημοκρατίας. Επίσης ομολογούσε τις αντισυμβατικές απόψεις του για τους θεούς. Ωστόσο, εκτός από τη δική του προσωπική πορεία, είχε γίνει σύμβολο για κάθε στοιχείο της Νέας Γνώσης που φοβόταν ο κόσμος, και έτσι τον είχε παρουσιά­ σει ο Αριστοφάνης 24 χρόνια πριν, στο έργο Νεφέλες (423). Η Νέα Γνώση αναφερόταν στις εξελίξεις στην επιστήμη, την κοσμολογία και τη ρητορική τέχνη. Ο Σωκράτης έδειχνε πολύ μικρό ενδιαφέρον για τους τομείς αυτούς ή και τον άφηναν τελείως αδιάφορο, αλλά ήταν ένας διανοούμενος σε μια εποχή που οι διανοούμενοι ως τάξη θεωρού-

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ

νταν απειλή για τη θρησκεία και τη δημόσια τάξη. Αυτό ήταν αρκετό για να καταδικάσει τον Σωκράτη στα μάτια πολλών πολιτών. Όποια κι αν ήταν η αιτία, ο Σωκράτης δεν ήταν δημοφιλής, αλλά η δίκη του ήταν μάλλον νομότυπη από κάθε άποψη. (Ορισμένοι μελετητές, ωστό­ σο, έχουν διατυπώσει την υποψία ότι ο Σωκράτης δικάστηκε επειδή ήταν φίλα προσκείμενος στους Τριάκοντα, κάτι που θα αποτελούσε παραβίαση της αμνηστίας.) Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα της δίκης χρησιμοποιείται από τότε για την άσκηση κριτικής στην αθη­ ναϊκή δημοκρατία.

Η εξέλιξη τον 4ο at. (403-322) Στη δεύτερη αυτή φάση της δημοκρατίας δεν εφαρμόστηκε ο οστρακισμός. Τα λαϊκά δικαστήρια συγκροτούνταν με κλήρωση την ημέρα της δίκης. Μ έχρι τότε, ως δικαστές υπηρετούσαν οι πρώτοι στη σειρά από τη λίστα επιλογής. Οι ομιλητές των δύο πλευρών στο δικαστήριο συνέχιζαν να είναι απλοί πολίτες, όχι δικηγόροι, εμφανίστηκε ωστό­ σο ένα νέο επάγγελμα. Οι λογογράφοι έγραφαν ομιλίες επί πληρωμή. Αν μπορούσες να πληρώσεις έναν λογογράφο, μπορούσες να παρου­ σιάσεις στο δικαστήριο μια ομιλία γραμμένη από επαγγελματία. Με τον καιρό, ο Άρειος Πάγος (το παλιό αριστοκρατικό συμβού­ λιο) ανέκτησε ορισμένες από τις εξουσίες του κάνοντας πιο αρμονικές τις σχέσεις κυβέρνησης και αριστοκρατών. Ο Αρειος Πάγος απέκτησε διοικητική εξουσία πάνω στους αξιωματούχους, και μετά το 340 φαί­ νεται ότι απέκτησε ευρύτερες δικαστικές εξουσίες. Τη ρωμαϊκή εποχή ανέκτησε την παλιά του δύναμη. Μ ια μέρα συμμετοχής στην Εκκλησία αμειβόταν ως εργασία για την πόλη, όπως και μία μέρα στα δικαστήρια. Η πληρωμή (τρεις οβο­ λοί, ή περίπου το μισό ημερομίσθιο) ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να αλλάξει το ρόλο του κόκκινου σ κοινιού17. Στο παρελθόν το χρησιμο­ ποιούσαν για να μαζεύουν τους πολίτες από τους δρόμους και την αγορά και να τους φέρνουν στην Εκκλησία. Τώρα το χρησιμοποιούσαν για να απομακρύνουν τον κόσμο όταν ο χώρος της συνέλευσης ήταν γεμάτος. Η Εκκλησία διαχώριζε αυστηρά τη νομοθεσία από τα ψηφίσματα για ζητήματα πολιτικής. Οι Νομοθέτες είχαν αναλάβει τη νομοθεσίαήταν ένα σώμα πολιτών όπως οι δικαστές, οι οποίοι είχαν δώσει όρκο να τηρούν τους νόμους, και είχαν επιλεγεί με κλήρο εκπροσωπώντας τις δέκα φυλές.

68

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Η «γραφή παρανόμων » 18 χρησιμοποιούνταν αρκετά συχνά για να εμποδίσει την εφαρμογή αντισυνταγματικών αποφάσεων ήταν μία μορφή μήνυσης εναντίον εκείνου που πρότεινε τη ρύθμιση, και το θέμα έφτανε στα λαϊκά δικαστήρια όπου ο συντάκτης της πρότασης μπορούσε να καταδικαστεί και να τιμωρηθεί. Οι «ευθύναι» ήταν μία επίσημη διαδικασία που την περνούσαν όλοι όσοι αποχωρούσαν από ένα δημόσιο αξίωμα. Ο αξιωματούχος που θα άφηνε σύντομα τη θέση του έπρεπε να κάνει τον απολογισμό του μπροστά σε μια εξεταστική επιτροπή, και παρέμενε υπό έλεγχο μέχρι να γίνει βέβαιο ότι δεν διέπραξε κανένα αδίκημα ή δεν ήταν υπεύθυνος για κακοδιαχείριση κατά τη θητεία του. Αυτή η πρακτική είχε αρχίσει μάλλον πολύ νωρίς - πιθανόν πριν από τον Σόλωνα. Αλλά εξελίχθηκε με τον καιρό λόγω της μεγάλης σημασίας που απέκτησε η έντιμη διαχείριση των οικονομικών.

Η κανονικοποίηση τον ταμείου των θεωρικών (μέσα 4ον a t ) Το ταμείο για αυτή τη χρηματοδότηση στηριζόταν αρχικά σε πλεο­ νάσματα και είχε σκοπό να βοηθήσει τους πολίτες να πληρώσουν το εισιτήριο για την παρακολούθηση θρησκευτικών γιορτών, ειδικότερα θεατρικών παραστάσεων, που καλλιεργούσαν τον κοινό πολιτισμό των Αθηναίων. Αργότερα, το ταμείο εισέπραττε τακτικές πληρωμές και είχε την ευθύνη και για ορισμένα μη στρατιωτικά καθήκοντα, όπως η συντήρηση του οδικού δικτύου.

Εκλογή των αξιωματονχων νπενθννων για τα οικονομικά Όταν διαπίστωσαν ότι χρειάζονταν μια πιο επαγγελματική διαχείριση των ταμείων από αυτή που έκαναν οι κληρωτοί υπάλληλοι, οι Α θη­ ναίοι άρχισαν να εκλέγουν αξιωματούχους για αυτές τις λειτουργίες, κατά τον 4ο αι.

Η μακεδονική κατάκτηση και το τέλος της δημοκρατίας Στον ύστερο 4ο αι., στα τέλη του 300, η δημοκρατία είχε εδραιωθεί για τα καλά στην Αθήνα. Το σύστημα λειτουργούσε ομαλά. Αλλά στο Βορρά, η δύναμη της Μ ακεδονίας αυξανόταν ολοένα και περισσότε­ ρο. Οι Μακεδόνες πίστευαν ότι ήταν Έλληνες, αυτό όμως δεν γινόταν δεκτό από όλους τους υπόλοιπους Έλληνες. Ο λαός της είχε βέβαια πολλά στοιχεία από τον ελληνικό πολιτισμό αλλά το πολίτευμά τους

Η Ζ Ω Η ΚΑΙ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ

ήταν δεσποτική μοναρχία, και απειλούσε άμεσα τις ελευθερίες όλων των ελληνικών πόλεων-κρατών. Ο σπουδαίος ρήτορας Δημοσθένης είχε ως όραμα να γίνει η Ελλά­ δα μια ομοσπονδία ελεύθερων κρατών που θα πολεμούσαν με ομοψυ­ χία για να κρατήσουν μακριά τους Μακεδόνες. Προσπαθούσε να πεί­ σει τους Αθηναίους να ηγηθούν της προσπάθειας αυτής των Ελλήνων, αλλά δεν πέτυχε απόλυτα το στόχο του. Το 338 ο Φ ίλιππος νίκησε τους Έλληνες συμμάχους στη Χαιρώνεια, και το γεγονός αυτό απο­ δείχτηκε καθοριστικό. Η Ελλάδα δεν θα ξαναγνώριζε πραγματική ανεξαρτησία μέχρι το 1829 της σύγχρονης εποχής, δηλαδή πάνω από 2.100 χρόνια μετά. Ο Φ ίλιππος πέθανε το 336, αλλά ο Μέγας Αλέξανδρος ανέλαβε να συνεχίσει το επεκτατικό του σχέδιο στην Ελλάδα και ακόμα παραπέ­ ρα. Οι περισσότεροι Έ λληνες επαναστάτησαν, και ο Αλέξανδρος κα­ τέστρεψε την πόλη της Θήβας (γειτονική πόλη της Αθήνας) το 335. Η Αθήνα συνέχισε να έχει δημοκρατία, αλλά δεν ήταν σε θέση να καθο­ ρίζει την εξωτερική της πολιτική. Το 323 ο Αλέξανδρος πέθανε στη Βαβυλώνα αφού έκανε μια σειρά αστραπιαίων, εντυπωσιακών κατακτήσεων και εδραίωσε την αυτοκρατορία του από τη Μέση Ανατολή μέχρι την Ινδία, και νότια μέχρι την Αίγυπτο. Η δημοκρατία δεν έφτασε στο οριστικό τέλος της. Οι Αθηναίοι την αγαπούσαν πάρα πολύ -όπω ς και την αυτονομία και την ηγεμονία που συνέδεαν με τη δημοκρατία- και έκαναν συνεχείς προσπάθειες να την επαναφέρουν. Το 322 οι Αθηναίοι προσπάθησαν να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους, αλλά μια μακεδονική στρατιά κατέλαβε την Αθήνα και κατήργησε τους δημοκρατικούς θεσμούς, ένα γεγονός που έμεινε γνωστό ως η κατάλυση των νόμων. Ο Δημοσθένης γλίτωσε την εκτέ­ λεση επειδή αφαίρεσε ο ίδιος τη ζωή του. Μερικά χρόνια αργότερα, οι Αθηναίοι δημοκράτες προσπάθησαν ξανά, αλλά ο λιμός τους έκανε να υποκύψουν στους Μακεδόνες το 318. Οι Μακεδόνες έκαναν κυβερνήτη τους στην Αθήνα τον Δημήτριο τον Φαληρέα (317-307) και τον άφησαν να κυβερνήσει ως φιλόσοφοςβασιλιάς. Ο Δημήτριος ήταν Αθηναίος, μαθητής του Αριστοτέλη, και όπως οι περισσότεροι φιλόσοφοι, είχε αρνητικές απόψεις για τη ρι­ ζοσπαστική δημοκρατία. Ο Δημήτριος λειτούργησε στο πλαίσιο της δημοκρατικής κληρονομιάς της Αθήνας, αλλά παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα μόνο στους πλούσιους.

7°

ΠΩΛΓΟΥΝΤΡΑΦ

Η Αθήνα αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία της πολλές φορές ύστε­ ρα από αυτό. Μ ια σύντομη άνθιση της δημοκρατίας τη ρωμαϊκή εποχή οδήγησε στη λεηλασία της Αθήνας από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα, το 86 , δηλαδή 236 χρόνια μετά την πτώση της Αθήνας στους Μακεδόνες. Ό λα αυτά τα χρόνια, ωστόσο, κάποια στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος εξακολούθησαν να λειτουργούν. Η Αθήνα ποτέ δεν λη ­ σμόνησε τη δόξα της και ποτέ δεν ξέχασε τελείως τα ιδανικά της δη­ μοκρατίας. Όμως, μετά τη μακεδονική κατάκτηση, δεν υπήρχε θέση για τη δημοκρατική πόλη-κράτος στην παγκόσμια ιστορική σκηνή, την οποία διέσχισαν ξανά και ξανά μεγάλες στρατιές από μισθοφό­ ρους που υπηρετούσαν τη βούληση βασιλιάδων και αυτοκρατόρων.

Α Κ Ε Φ Α Λ Α I Ο 3 -f

Ε λευθ ερ ία από τη ν τυ ρ α νν ία

(και από το να είσαι τύραννος) Η λέξη «τύραννος» δεν προκαλούσε πάντοτε φόβο, και η «ελευθερία» δεν συνδεόταν πάντα με τη δημοκρατία. Η αλλαγή της σημασίας το ν δυο λέ­ ξεων έγινε σταδιακά και παράλληλα. Την εποχή που ωρίμασε η δημοκρατία, οι Αθηναίοι τουλάχιστον ήξεραν τι εννοούσαν με την «τυραννία» - ένα είδος εξουσίας που πρέπει να αποφεύγεται πάιση θυσία. Και ήξεραν επίσης τι εν­ νοούσαν με το αντίθετό της, την «ελευθερία». Κληρονομήσαμε αυτές τις δύο ιδέες. Και είναι ανεκτίμητες.

Ο Ί π π α ρ χ ο ς (514) ο σεξ θα καταστρέψει τον νεότερο από τους δύο τυράννους, τον Ίππαρχο. Αυτός και ο αδελφός του κληρονόμησαν την εξουσία από τον πατέρα τους, τον Π εισίστρατο, πριν από δεκατρία χρόνια. Ο Ίππαρχος ερωτεύτηκε τώρα τον Αρμόδιο, αλλά ο Αρμόδιος είχε ήδη εραστή. Κι αυτός ο εραστής, ο Αριστογείτων, ήταν έτοιμος να κάνει τη μεγαλύτερη θυσία για τον νεαρό. Αν και ο Αρμόδιος ήταν ακόμα αμούστακο αγόρι, ήταν αρκετά δυνατός για να φέρει ξίφ ο ς1. Ο τύραννος νόμιζε ότι μπορούσε να αποκτήσει ό,τι ήθελε. Στο κάτω κάτω η οικογένειά του κυβερνούσε την Αθήνα για δύο γενιές, στη διάρ­ κεια των οποίων η πόλη γνώρισε μεγάλη ακμή. Η φορολογία ήταν μικρή, οι δουλειές πήγαιναν καλά, νέα κτίρια κατασκευάστηκαν, και ποιητές συνέρρεαν στην πόλη. Όλα έδειχναν στον Ίππαρχο ότι αυτός και ο αδελφός του ήταν λαοφιλείς κυβερνήτες. Κανείς δεν τολμούσε να πει το αντίθετο. Ο Ίππαρχος πίστευε ότι μπορούσε να κάνει τα πάντα, και τώρα θέλει να γευτεί το κάλλος αυτού του νεαρού. Υποθέτουμε ότι είχε και άλλους ερωμένους πριν από τον Αρμόδιο· οι ερωτικοί κυνηγοί συνή­ θως έχουν μεγάλο ιστορικό, και ο Ίππαρχος σίγουρα είχε επιτυχίες. Μ έχρι εκείνη τη στιγμή. Ο Αρμόδιος του αρνήθηκε, και επειδή ο τύραννος δεν καταλαβαίνει το «όχι» ως απάντηση, ο νεαρός χρειάστη­ κε να τον απορρίψει για δεύτερη φορά.

Τ

74

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Ο Ίππαρχος δεν μπορούσε να αδιαφορήσει για μία τέτοια προσβο­ λή. Αποφάσισε να επιτεθεί στον νεαρό μέσω της μικρής του αδελφής. Περίμενε μέχρι τη θρησκευτική γιορτή όπου γινόταν μία πομπή με νεαρά κορίτσια, κόρες Αθηναίων πολιτών. Ό ταν προετοίμαζαν την πο­ μπή, ο Ίππαρχος παρενέβη και διώχνει την αδελφή του Αρμόδιου με την αιτιολογία ότι η οικογένειά της δεν είναι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες. Η δημόσια ταπείνωση ήταν πολύ μεγάλη για τον Αρμόδιο και τον εραστή του. Για την τιμή της οικογένειας του αγοριού, για την τιμή του κοριτσιού, και για την τιμή του ίδιου του νεαρού Αρμόδιου -γ ια όλα αυτά, ίσως επίσης και για την ελευθερία- δολοφόνησαν τον τύ­ ραννο. Ή ταν η μεγαλύτερη θυσία* ο Αρμόδιος δολοφονήθηκε από τους σωματοφύλακες του τυράννου* ο Α ριστογείτων συνελήφθη, βα­ σανίστηκε και τελικά θανατώθηκε. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Ίππαρχου, ο Ιππίας, συνέχισε να κυ­ βερνά για λίγα χρόνια αλλά η αίγλη της εξουσίας της οικογένειάς του είχε χαθεί, και μια σπαρτιατική εκστρατεία θα καθαιρέσει τον τελευ­ ταίο τύραννο της Αθήνας το 510, δύο χρόνια προτού οι Αθηναίοι γευ­ τούν για πρώτη φορά την εξουσία στη νεοσύστατη δημοκρατία. Σε ένα από τα πιο τιμημένα μνημεία της Αθήνας, οι δύο εραστές στέκονταν όρθιοι στα μπρούτζινα αγάλματά τους για πολλούς αιώνες, μεγαλύτεροι από τη ζωή, κραδαίνοντας τα ξίφη τους* ηρωικές φυσιο­ γνωμίες, λαμπερά σώματα με γυμνούς μυς, ατρόμητοι. Για τους Αθη­ ναίους ήταν η εικόνα της ελευθερίας. Ή ξεραν ότι ο δρόμος προς την ελευθερία αρχίζει με θυσίες. Όταν ο Π έρσης βασιλιάς ζήτησε φόρο υποτέλειας από τον λαό της Σάμου, αυτοί ζήτησαν τη συμβουλή του Αισώπου. Κ ι εκείνος τους είπε: Η τύχη μάς δείχνει δύο δρόμους στη ζωή* ο ένας είναι ο δρόμος της ελευ­ θερίας που είναι δύσκολος να τον διαβείς στην αρχή, αλλά στο τέλος είναι εύκολος και χωρίς εμπόδια* ο άλλος είναι ο δρόμος της δουλείας, που έχει εύκολη αρχή αλλά το τέλος του είναι τραχύ και επικίνδυνο2.

Η ελευθερία σε αντιδιαστολή προς την τυραννία Αυτό είναι ελευθερία 3: να ρωτάς: «ποιος θέλει να καταθέσει κάποια καλή πρόταση για την πόλη;» Και αυτός που θέλει κερδίζει δόξα, ενώ όποιος δεν θέλει,

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΓΙΟ Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

σιωπά. Γιατί τι άλλο θα ήταν πιο δίκαιο για τη χώ ρα; Ακόμη, όταν ο λαός κυβερνά μια χώρα, χαίρεται με τους νεαρούς πολίτες που αναρριχώνται στην εξουσία, ενώ ο βασιλιάς τούς θεωρεί εχθρούς του, και σκοτώνει τους καλύτερους από αυτούς και όποιον άλλο θεωρεί έξυπνο, επειδή φοβάται για την εξουσία του. Πώς λοιπόν μια χώρα θα μπορούσε να συνεχίσει να είναι ισχυρή, όταν σκοτώνει τους τολμηρούς και αποκεφαλίζει τους νεαρούς άνδρες σαν να ήταν στάχυα για θέρισμα σε εαρινό λιβάδι; Γιατί να αποκτήσει κανείς πλούτο και περιουσία για τα παιδιά του, αν ο αγώνας γίνεται μόνο για να πλουτίσει πιο πολύ ο τύραννος; Γιατί να κρατά τις κόρες του ενάρετα στο σπίτι, Για να δώσουν γλυκιά ηδονή στους τυράννους...; Θα προτιμούσα να πεθάνω παρά να παντρέψω τις κόρες μου με βία.

Κανείς δεν κοιμάται καλά στην τυραννία. Επειδή ο τύραννος δεν αναγνωρίζει κανένα νόμο, γίνεται φόβος και τρόμος για τον λαό. Και ζει με τον τρόμο του λαού γιατί τον δίδαξε να ζει χωρίς νόμους. Ο φόβος που ενσταλάζει στους άλλους είναι πρώτος ξάδερφος του φόβου με τον οποίο πρέπει να ζει ο ίδιος, γιατί η βία με την οποία κυβερνά μπορεί εύκολα να στραφεί εναντίον του. Μ πορείς να σκεφτείς κανέναν που θα επέλεγε να κυβερνά μέσα στο φόβο ενώ θα μπορούσε να κοιμάται άφοβα, και να έχει την ίδια ακριβώς εξουσία; Εγώ πάντως δεν θέλω να γίνω τύραννος, και κανείς που δεν είναι τρελός ...4

Αυτός ο φόβος δεν κρατά μόνο τον τύραννο άγρυπνο τις νύχτες, αλλά επηρεάζει τη συμπεριφορά του και την ημέρα και δεν του επιτρέ­ πει να εμπιστεύεται τους ανθρώπους, τη συμβουλή των οποίων χρειά­ ζεται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, να εμπιστεύεται αυτούς τους λίγους φίλους του οι οποίοι δεν φοβούνται να του πουν την αλήθεια που δεν θέλει να ακούσει. Αυτή είναι η χειρότερη συνέπεια της τυ­

ΓΙΩΑ ΓΟ ΥΝΤΡΑΦ

ραννίας για τον τύραννο. Αν οι φίλοι σου δεν μπορούν να σου πουν την αλήθεια, δεν είναι πραγματικοί φίλοι σου. Ένας τύραννος είναι ένας μονάρχης που κυβερνά εκτός νόμου5, που ανέβηκε στην εξουσία χωρίς τη στήριξη του νόμου, που φοβάται τους ανθρώπους που εξουσιάζει, και που γΓ αυτό δεν μπορεί να ακούσει συμβουλές. Ένας τύραννος μπορεί να μη συμπερκρέρεται πάντοτε με βία και αυθαιρεσία προς τους ανθρώπους που εξουσιάζει* μπορεί να ενδιαφέρεται πάνω από όλα για το συμφέρον τους. Αλλά ο φόβος του τον εμποδίζει να σκέφτεται ελεύθερα* στρεβλώνει την κρίση του, και οι κακές αποφάσεις που παίρνει εξαιτίας του φόβου του μπορεί να τον καταστρέψουν ή να αποδυναμώσουν τη χώρα. ΓΥ αυτό, οι δημοκρατι­ κοί ποιητές της Αθήνας παρουσιάζουν την τυραννία σαν να ήταν μία μορφή ψυχικής ασθένειας. Ο Πλάτων, μια γενιά αργότερα, θα την χαρακτηρίσει ρητά ως ψυχασθένεια.

Ο καθένας μπορεί να γίνει τυραννικός Η τυραννία έχει διαβαθμίσεις. Ένας άνθρωπος ή μια ομάδα μπορεί να φέρεται σαν τύραννος χωρίς να είναι τύραννος με την πλήρη έννοια του όρου. Επίσης, ακόμα κι ένας μικρός βαθμός τυραννικής συμπερι­ φοράς μπορεί να έχει τρομερές συνέπειες. Η πιο επώδυνη κατηγορία κατά της δημοκρατίας -επώδυνη γιατί η δημοκρατία αυτοπροσδιορίζεται ως το αντίθετο της τυραννίας- ήταν ότι η δημοκρατία μπορούσε να γίνει κυριολεκτικά η τυραννία «των πολλών». «Οι πολλοί» σε ορι­ σμένες περιπτώσεις ήταν απλά «η πλειοψηφία» σε μία ψηφοφορία, αλλά όταν δρούσαν σαν τύραννοι, οι πολλοί έμοιαζαν με πολιτικό κόμμα - ήταν μία ομάδα πολιτικών ηγετών και ψηφοφόρων που υπο­ στήριζαν τα συμφέροντα των φτωχών κατά των πλούσιων6. Μία λαοφιλής ομάδα ηγετών, που κέρδιζε σταθερά ψηφοφορίες στην Εκκλησία, μπορούσε να εμποδίζει τη συνεξέταση όλων των άλ­ λων πολιτικών συμφερόντων εκτός από τα δικά της. Αν και οι ομάδες αυτές ποτέ δεν απέκτησαν την οργάνωση ενός σύγχρονου πολιτικού κόμματος, μπορούσαν να ελέγξουν σε μεγάλο βαθμό τα πολιτικά πράγματα. Στη διάρκεια των πρώτων εκατό χρόνων δημοκρατίας στην Αθήνα, το κόμμα των φτωχών επιβλήθηκε τόσες φορές, ώστε οι πλού­ σιοι και οι αριστοκράτες ένιωσαν ότι είχαν χάσει πλέον την ελευθε­ ρία να συμμετέχουν στην πολιτική. Σχημάτισαν το κόμμα «των ολί­

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α ΠΟ Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

γων», των ολιγαρχικών. Αν το κόμμα του λαού φερόταν πολύ τυραννι­ κά, οι ολιγαρχικοί άρχιζαν να συνωμοτούν για να ξεκινήσουν εμφύ­ λιο πόλεμο7. Αν οι ολιγαρχικοί κατάφερναν να πάρουν την εξουσία, τότε το κόμμα του λαού αποσυρόταν για να σχεδιάσει τη βίαιη επι­ στροφή του στην εξουσία. Με αυτό τον τρόπο, ένα δικομματικό σύστημα καταντά εναλλάξ τυραννία της μίας ή της άλλης παράταξης8, αφού κάθε παράταξη φέρ­ νει στην επιφάνεια τα χειρότερα χαρακτηριστικά της άλλης κάνοντάς τη να φέρεται τυραννικά από το φόβο της. Αυτό παρατηρείται και σήμερα σε κάποιο βαθμό, στο δικό μας δικομματικό σύστημα, αλλά στην αρχαία Ελλάδα, όπως μιας λέει ο Α ριστοτέλης, ο πολιτικός δι­ χασμός αντανακλούσε την πάλη των τάξεων μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Δύο φορές, μία το 411 και μία το 4Θ4, ομάδες ολιγαρχικών κατέλα­ βαν την εξουσία στην Αθήνα, και δύο φορές το κόμμα των πολλών αποκατέστησε τη δημοκρατία9. Η πρώτη αποκατάσταση της δημοκρα­ τίας δεν συγχώρεσε τίποτε: το κόμμα των πολλών δίκασε και εκτέλεσε τους ηγέτες των ολιγαρχικών. Τη δεύτερη φορά, οι Αθηναίοι είχαν μάθει κάτι σημαντικό* κήρυξαν αμνηστία και η περίοδος της εναλλάξ τυραννίας στην Αθήνα έλαβε ένα αρκετά ευτυχές τέλος.

Συμπτώματα τυραννίας Η έννοια της τυραννίας είναι ένα από τα σπουδαιότερα δώρα που μας κληροδότησε η αρχαία Ελλάδα, γιατί θεμελιώνει έναν ιδιαίτερα ση­ μαντικό τρόπο σκέψης για την ελευθερία. Οι αρχαίοι Έ λληνες συνει­ δητοποίησαν ότι υπάρχει ένα είδος διακυβέρνησης που καταστρέφει τον λαό διχάζοντάς τον, και αποδυναμώνει τον ηγέτη του λαού θολώνοντάς του το μυαλό. Ο ηγέτης μπορεί να είναι ένα πρόσωπο ή μία ομάδα, και η τυραννία να προκύψει από μια κατ’ όνομα δημοκρατία. Όπως οι ασθένειες, έτσι και η τυραννία αναγνωρίζεται από τα συμπτώματά της. Αυτά τα συμπτώματα είναι τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ηγεσίας που οι αρχαίοι Έ λληνες φοβούνταν περισσότερο από οτιδή­ ποτε άλλο. Είχαν δίκιο να τα φοβούνται. Αν παρατηρήσετε κάποιο από αυτά τα συμπτώματα στους δικούς σας κυβερνήτες, να είστε σε επιφυλακή. Μ πορεί να έρχεται μεγάλη συμφορά που θα αποδυναμώσει μοιραία τις ελευθερίες σας:

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

1. Ο τύραννος φοβάται ότι θα χάσει τη θέση του, και οι αποφάσεις του επηρεάζονται από αυτόν το φόβο. 2. Ο τύραννος προσπαθεί να τεθεί υπεράνω του νόμου, αν και μπο­ ρεί να προσποιείται ότι υπηρετεί το νόμο. 3. Ο τύραννος δεν δέχεται κριτική. 4. Ο τύραννος δεν λογοδοτεί για τις πράξεις το υ 10. 5. Ο τύραννος δεν ακούει τις συμβουλές αυτών που δεν τον κολα­ κεύουν, ακόμα κι αν είναι φίλοι του. 6 . Ο τύραννος προσπαθεί να εμποδίσει όσους διαφωνούν μαζί του να πάρουν μέρος στην πολιτική.

Ελευθερία να και ελευθερία από Η ελευθερία χρειάζεται το αντίθετό της. Π ριν μάθουν τι είναι τυραν­ νία, οι αρχαίοι Έ λληνες δεν είχαν καμία έννοια πολιτικής ελευθερίας. Η ελευθερία από τη δουλεία δεν είναι το ίδιο πράγμα, όπως θα δούμε. Γ ενικά, η ελευθερία έχει θετικές και αρνητικές διαστάσεις. Ό σον αφο­ ρά τις θετικές διαστάσεις, το να είσαι ελεύθερος σημαίνει ότι είσαι ελεύθερος να κάνεις κάτι- οι Αθηναίοι ήθελαν να έχουν την ελευθερία να συμμετέχουν στη διακυβέρνησή τους. Ό σον αφορά τις αρνητικές διαστάσεις, το να είσαι ελεύθερος σημαίνει ότι υπάρχουν κάποια πράγματα από τα οποία είσαι ελεύθερος. Στην Αθήνα οι άνθρωποι ήθελαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο να είναι ελεύθεροι από την τυραννία. Η διάκριση μεταξύ θετικών και αρνητικών ελευθεριών οφείλεται στον Isaiah Berlin11, που τις θεωρεί ως διαφορετικές έννοιες της ελευθερίας. Αλλά στην αρχαία Αθήνα οι άνθρωποι πίστευαν ότι η ελευθερία περιέχει και τις δύο αυτές διαστάσεις, όπως λένε οι στίχοι του Ευριπίδη στην αρχή του κεφαλαίου - ξεκινά από τη θετική πλευρά και περνά γρήγορα στην αρνητική. Η ουσία της ελευθερίας τους ήταν το δικαίωμα του κάθε πολίτη να μιλά στην Εκκλησία {παρρησία). Αυτή η ελευθερία είναι κάτι περισσό­ τερο και κάτι λιγότερο από τη σύγχρονη έννοια της ελευθερίας του λόγου. Είναι κάτι περισσότερο, γιατί οι Α θηναίοι δεν είχαν μόνο το δικαίωμα να εκφράζουν την άποψή τους· είχαν το δικαίωμα να ζητάνε ακρόαση από το σώμα των κυβερνώντων. Και η έκφραση διαφορετι­ κών απόψεων που διασφάλιζε αυτή η πρακτική, όπως θα δούμε στα κεφάλαια 7 και 8 , ήταν πολύτιμη για την πόλη γιατί ενίσχυε την ικα­

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΓΙΟ Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

79

νότητα του λαού να παίρνει σωστές αποφάσεις στην Εκκλησία - να κάνει αυτό που αποκαλώ «διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις». Η παρρησία είναι κάτι λιγότερο από το σημερινό δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης, καθώς δεν προστάτευε όσους δίδασκαν μη αρεστές θε­ ωρίες, όπως ξέρουμε από την περίπτωση του Σωκράτη. Η παρρησία δεν είναι αυτό που θα πρέπει να επιζητούμε, όχι του­ λάχιστον όπως εφαρμοζόταν στην Αθήνα. Ένα σύγχρονο κράτος έχει τόσο πολλούς πολίτες που δεν είναι δυνατόν να ακούγονται όλες οι απόψεις από το σο')μα που παίρνει αποφάσεις. ΓΙαρ’ όλα αυτά, όλοι θέλουμε να ακούγονται οι θέσεις μας, και οι αποφάσεις είναι οι κα­ λύτερες αφού συζητηθούν σοβαρά οι διαφορετικές απόψεις. Μία από τις χειρότερες συνέπειες της τυραννίας είναι ότι εμποδίζει την έκφρα­ ση απόψεων για την πολιτική σε όσους είναι έξω από το σύστημα. Ο τρόπος με τον οποίο έδινε φωνή στις μειονότητες η Αθήνα δεν μπορεί να λειτουργήσει στη σημερινή εποχή, όμο)ς εμείς θα πρέπει να ανα­ ζητήσουμε τρόπους ώστε να μπορεί να ακούγεται ένα ευρύτερο φάσμα απόψεων απ’ ό,τι σήμερα. Πρέπει να βρούμε τρόπους να μεταφράσου­ με την «παρρησία» στη σύγχρονη πολιτική γλώσσα. Σήμερα το δια­ δίκτυο δίνει σε πολλούς ανθρώπους ένα βήμα έκφρασης, αλλά δεν προσφέρει οπωσδήποτε και ένα προσεκτικό ακροατήριο ή κάποια επιρροή στην εθνική πολιτική. Ίσως ο ρόλος του διαδικτύου ενισχυθεί και αναπτυχθεί στο μέλλον, και ίσως μπορέσει έτσι να προσφέρει κάτι ανάλογο με τα δικαιώματα έκφρασης και ακρόασης των αρχαίων Αθηναίων. Η ελευθερία από την τυραννία, αφετέρου, μεταφράζεται απευθείας στους διάφορους πολιτισμούς, και αυτό θα είναι το θέμα του παρόντος κεφαλαίου. Η ελευθερία από την τυραννία προσφέρει δύο είδη προ­ στασίας. Από τη μία, η ελευθερία προστατεύει τους ανθρώπους από την εκμετάλλευση· από την άλλη, προστατεύει τους κυβερνήτες από τις χειρότερες μορφές λανθασμένης κρίσης. Ένα στοιχείο της τυπικής κριτικής που ασκούσαν οι Έλληνες κατά της τυραννίας είναι ότι η τυραννία κάνει δούλους ανθρώπους που θα πρέπει να είναι ελεύθεροι. Αυτό είναι υπερβολικό ως μομφή κατά των τυράννων, οι οποίοι δεν πουλούσαν τους υπηκόους τους για δούλους. Η τυπική κριτική στηρίζεται επίσης σε μία περιορισμένη αντίληψη για την ελευθερία. Η ελευθερία που ήθελαν οι Αθηναίοι δεν ήταν απλώς μία απαλλαγή από τα δεσμά της δουλείας· ήθελαν πολιτική ελευθερία,

8ο

ΓΙΟΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

το δικαίωμα να αποφασίζουν για τη μοίρα τους με την ενεργό τους συμμετοχή στη διακυβέρνηση.

Η άνοδος ενός τυράννου Η τυραννία εμφανίζεται αρχικά με μία ανώδυνη μορφή για τον λαό. Βάζει τέλος στην αναρχία και υπόσχεται διάφορα αγαθά που επιθυμεί ο λαός. Π ολλοί απλοί Α θηναίοι πολίτες αρχικά έδειξαν συμπάθεια στον τύραννο Π εισίστρατο. Αλλά ο νομοθέτης Σ όλω ν 12 είχε προβλέψει την τυραννία, και είχε προειδοποιήσει τους πολίτες για το πού μπορεί να οδηγήσει η άγνοιά τους: Από το σύννεφο γίνεται του χιονιού και του χαλαζιού η δύναμη, και η βροντή έρχεται από φωτεινή αστραπή. Κι από τους μεγάλους άνδρες καταστρέφεται η πόλη, και από άγνοια πέφτει ο λαός στη δουλεία ενός ανδρός. Όταν αυτός πάρει δύναμη μεγάλη, δεν είναι εύκολο να τον σταματήσουν ύστερα, αλλά πρέπει ο λαός να σκέφτεται σωστά από την αρχή.

Οι Αθηναίοι, ωστόσο, αντιμετώπισαν ευμενώς τον Π εισίστρατο και συμφώνησαν με το αίτημά του να έχει ένοπλους σωματοφύλακες. Εκείνη την εποχή το αίτημα αυτό ήταν φανερό σημάδι τυράννου· ένας νόμιμος ηγέτης δεν θα φοβόταν για τη ζωή του ανάμεσα στους συμπο­ λίτες του: Αν υποφέρετε δεινά από λάθη δικά σας, μην κατηγορείτε γ ι’αυτό τους θεούς: Εσείς μόνοι σας κάνατε ισχυρούς αυτούς τους άνδρες όταν τους δώσατε φύλακες...

Οι Α θηναίοι εξαπατήθηκαν από τις υποσχέσεις του μελλοντικού τυράννου και δεν κατάλαβαν ότι οι πράξεις του υπέσκαπταν την ελευ­ θερία τους: Ο καθένας σας ακολουθεί τα ίχνη αυτής της αλεπούς, και όλοι σας είστε απερίσκεπτοι, γιατί όλοι σας κοιτάτε τη γλώσσα αυτού του άνδρα, τα απατηλά λόγια και τις κολακείες του, ποτέ όμως δεν κοιτάτε τα έργα που πράττει.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α Π Ο Τ Η Ν ΤΥΡΑΝ ΝΙΑ

Η ιστορία είναι απλή και επαναλαμβάνεται συχνά στην πορεία του κόσμου: ένας λαός με προβλήματα καλοδέχεται έναν ισχυρό άνδρα στην εξουσία γιατί αυτός υπόσχεται τάξη και καλοπέραση. Αλλά το κόστος της τυραννίας είναι τεράστιο. Τάξη και ανέσεις χωρίς ελευθε­ ρία - αυτή τελικά είναι η κατάσταση του προβάτου που το καλοθρέφουν για να το σφάξουν. Οι απλοί Αθηναίοι πολίτες κατανόησαν πολύ καλά αυτή τη λογοτεχνική μεταφορά13, και κάποιοι είδαν ότι απεικό­ νιζε ακριβώς την κατάστασή τους κάτω από την εξουσία των τυράννων. Μετά την τελική απομάκρυνση των τυράννων, των γιων του ΓΤεισίστρατου, από την εξουσία, όλη η Αθήνα είχε μάθει πόσο εύκολα μπορούσε να ανέβει στην εξουσία ένας τύραννος, και επειδή η εμπει­ ρία υπήρξε τελικώς αρκετά πικρή, οι πολίτες ήταν αποφασισμένοι να μην αφήσουν να συμβεί ξανά κάτι τέτοιο. Κι όμως συνέβη για άλλη μια φορά όταν οι Σπαρτιάτες νίκησαν στον πόλεμο το 404, και εγκα­ τέστησαν στην εξουσία μια κλίκα ολιγαρχικών -το υ ς Τριάντα Τυράν­ νους (Τριάκοντα)- οι οποίοι άρχισαν να καταληστεύουν τους πολίτες. Οι Αθηναίοι δεν ανέχτηκαν τους Τριάκοντα για πολύ καιρό. Είχαν γευτεί τη δύναμη της ελευθερίας.

Η δύναμη της ελευθερίας Αν η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια παντού, γιατί κάποιες κοινωνίες γίνονται πιο ισχυρές από άλλες; Στην αυγή της δημοκρατίας, η Αθήνα ηγήθηκε της Ελλάδας στην προάσπιση των ελευθεριών των Ελλήνων εναντίον του επεκτατισμού της περσικής ηγεμονίας. Σ ’ αυτές τις συρρά­ ξεις οι Έλληνες νίκησαν περσικές στρατιές που ήταν μεγαλύτερες από τις δικές τους, και αυτό τους έδωσε μια αίσθηση ανωτερότητας. Όμως, οι σοβαροί στοχαστές ήξεραν ότι η ανωτερότητα των Ελλήνων δεν οφειλόταν στη φύση τους, γιατί η ανθρώπινη φύση είναι ίδια για όλα τα ανθρώπινα όντα. Αν μπορούμε να ορίσουμε τι είναι «άνθρωπος», ο ορισμός του θα πρέπει να αναφέρεται σε μία μοναδική φύση. Και μπο­ ρούμε να ορίσουμε τον «άνθρωπο». Ό λοι μας ανήκουμε σε ένα είδος. Ένας αρχαίος Έ λληνας ιατρικός συγγραφέας που το όνομά του δεν το γνωρίζουμε άρχισε να ερευνά αυτό το ζήτημα, πιθανόν την ίδια περίοδο που η δημοκρατία ήταν στο ζενίθ της στην πόλη της Αθήνας. ΕΙαρουσίασε δύο ερμηνείες για την επιτυχία των Ελλήνων, επειδή επισήμανε δύο διαφορές ανάμεσα στους Έλληνες και τους Πέρσες:

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

τη γεωγραφία (που περιλαμβάνει το κλίμα και το τοπίο), και τον πο­ λιτισμό. Από τον ελληνικό πολιτισμό της εποχής, ο συγγραφέας μας ξεχώρισε την ελευθερία ως κύρια δύναμή του: Η αδυναμία των Ασιατών... οφείλεται επίσης στους νόμους τους· γιατί οι περισσότεροι Ασιάτες κυβερνώνται από βασιλείς, και όπου οι άνθρωποι δεν είναι αυτόνομοι και αυτεξούσιοι, αλλά έχουν δεσποτική εξουσία, δεν έχουν κανένα λόγο να εξασκούνται για τον πόλεμο, και έχουν κάθε λόγο να μη δείχνουν μάχιμοι. Γιατί δεν διατρέχουν τους ίδιους κινδύνους: οι μάχι­ μοι είναι πιθανό να αναγκαστούν να πολεμήσουν για χάρη των τυράννων τους, να υπομείνουν κακουχίες και να πεθάνουν μακριά από τα παιδιά τους, τις συζύγους τους, και από όλα τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Και όποια ευγενή και γενναία κατορθώματα κάνουν, εξυπηρετούν μόνο την προβολή και ενίσχυση των τυράννων τους, ενώ οι ίδιοι το μόνο που κερδίζουν είναι κινδύνους και θανάτους. Επιπλέον, η διάθεση αυτών των ανδρών σίγουρα είναι ηπιότερη εξαιτίας της αδράνειας και της έλλειψης στρατιωτικής άσκησης. Γι αυτό, ακόμα κι όταν ένας άνθρωπος γεννιέται ανδρείος και εύψυχος από τη φύση του, η σκέψη του απομακρύνεται από τον πόλεμο εξαιτίας των πολιτικώ ν θεσμών. Απόδειξη για αυτό είναι ότι όλοι οι λαοί της Ασίας που δεν κυβερνώνται από τυράννους, τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι, όταν είναι αυτόνομοι, αναλαμβάνουν κινδύνους για δικό τους όφελος και είναι οι πιο γενναίοι από όλους. Γιατί ριψοκινδυνεύουν για τους εαυτούς τους και οι ίδιοι κερδίζουν τα έπαθλα για την ανδρεία, όπως ακριβώς υφίστανται τη ζημιά για τη δειλία το υ ς14.

Η ελευθερία από την τυραννία δημιουργεί πιο ισχυρά κράτη γιατί κάνει πιο ισχυρούς τους πολίτες. Αυτό συμβαίνει γιατί η τυραννία ή θα κάνει τον λαό μαλθακό ή θα προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο. Ο Σόλων γνώριζε καλά τον κίνδυνο του εμφύλιου πολέμου, και ήταν περήφανος που θεμελίωσε τη δύναμη της Αθήνας πάνω σε νό­ μους που λάμβαναν υπόψη τους και τις δύο πλευρές. Αρνήθηκε να συμπεριφερθεί στους πλούσιους με τυραννικό τρόπο μοιράζοντας απλά τη γη τους στους φτωχούς: Νόμους (θεσμούς) έγραψα, ίδιους για πλούσιους και φτωχούς, Και απένειμα σωστά δικαιοσύνη όπως ταιριάζει στον καθένα. Αν άλλος, κι όχι εγώ, είχε πάρει τη βουκέντρα, ανόητος και φιλοχρήματος, το δήμο δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει. Γιατί αν ήθελα την αντίπαλη παράταξη πρώτα να ευχαριστήσω,

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α Π Ο ΓΗΝ ΤΥΡΑΝΝΙΑ

και μετά τους έκανα όσα ζητούσαν οι άλλοι, τούτη η πόλη θα είχε χάσει πολλούς άντρες. Γ ι’ αυτό αντιστάθηκα με δύναμη σε όλους σαν λύκος που τριγυρνούσε μέσα σε σκύλους πο λλ ο ύς15.

Όταν πια οι Α θηναίοι απολάμβαναν τη δύναμη και την ενότητα που απέκτησαν από την ελευθερία, κατάλαβαν ότι η ελευθερία ήταν καλή και για τους ηγέτες τους. Η ελευθερία κάνει τους ηγέτες σοφούς, ενώ η τυραννία κηρύσσει πόλεμο στη γνώση. Αυτό το θέμα δραματοποιήθηκε σε ένα σχετικά πρώιμο έργο, τον Προμηθέα Δεσμώτη 16, όπου ο Δίας φοβάται το μέλλον και πιστεύει ότι μπορεί να σωθεί μόνο αν αποσπάσει από τον Προμηθέα τη γνώση που κατέχει. Διατάζει τον Προμηθέα να αλυσοδεθεί σε ένα βράχο. Η βία, όμως, δεν φέρνει αποτέλεσμα και πρέπει να φανταστούμε ότι σε μεταγενέστερα έργα που δεν σώζονται σήμερα ο Δίας εγκαταλείπει την τυραννική συμπεριφορά και πετυχαί­ νει ένα συμβιβασμό με τον Προμηθέα. Η ελευθερία από το να είσαι τύραννος σημαίνει στην πραγματικό­ τητα ελευθερία από ένα είδος εξουθενωτικού φόβου. Ό τύραννος δεν μπορεί να έχει φίλους και πρέπει να δυσπιστεί σε όλες τις συμβουλές που του δίνουν γιατί φοβάται ότι όλοι καραδοκούν να τον ρίξουν από την εξουσία: Αυτή η μάστιγα συνοδεύει πάντα την τυραννία: ο τύραννος δεν εμπιστεύεται τους φίλους του.

Το θέμα αυτό παρουσιάζεται συχνά στα έργα των Αθηναίων τραγι­ κών ποιητών. Ο Οιδίποδας (στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή) δεν δέχεται τη συμβουλή του κουνιάδου του, ούτε του μάντη Τειρεσία, αγγελιαφόρου του Απόλλωνα. Τον έχει τυφλώσει ο φόβος ότι δολο­ πλοκούν εναντίον του, και χάνει τον έλεγχό του. Αλλά και ο κουνιάδος του, ο Κρέων, δεν αποδείχτηκε σοφότερος όταν έγινε κυβερνήτης, όπως φαίνεται στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, και οι απερίσκεπτες απο­ φάσεις του θα καταστρέψουν την οικογένειά του. Ό σο περιορισμένη κι αν είναι, η τυραννία οδηγεί στην καταστροφή.

Αντίρρηση 1: υπέρ των τυράννων Αν και κανένας αρχαίος στοχαστής δεν υπερασπίστηκε θεωρητικά την τυραννία, απ’ όσο γνωρίζω, ορισμένοι τύραννοι είχαν τους υπερασπι-

84

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

στές τους. Οι κυβερνήτες που αποκαλούνταν «τύραννοι» στην αρχαία Ελλάδα σπάνια ήταν τόσο τρομαχτικοί όσο οι τύραννοι που παρουσιά­ ζονταν στη θεατρική σκηνή της Αθήνας. Ο Αθηναίος ιστορικός Θου­ κυδίδης πίστευε ότι οι φόβοι των συμπολιτών του για την τυραννία οδηγούσαν σε υπερβολές. Για παράδειγμα, ο φόβος τους για τους τυ­ ράννους μπορούσε να δημιουργήσει μία παραλυτική δυσπιστία προς τις ισχυρές ηγεσίες. Όταν οι Α θηναίοι αποφάσισαν να επιχειρήσουν να καταλάβουν τις Συρακούσες, αρχικά έδωσαν την αρχηγία σε έναν λαμπρό νεαρό ηγέτη που μπορεί να τα κατάφερνε - τον Αλκιβιάδη. Αλλά μετά άλλαξαν γνώμη, ή μάλλον μία διαφορετική σύνθεση ψηφο­ φόρων εμφανίστηκε στην Πνύκα. Κ αι τότε η Εκκλησία διέταξε τη σύλληψη του Α λκιβιάδη, αφενός για ορισμένες κατηγορίες εναντίον του που αφορούσαν θρησκευτικά ζητήματα17, αφετέρου λόγω του φό­ βου τους για την αυξανόμενη επιρροή του. Σε αυτή την περίπτωση, ο φόβος της τυραννίας είχε μεγάλο κόστος για την Αθήνα. Ακόμη, είναι πιθανό ότι η Αθήνα είχε παραποιήσει την ιστορία της για να στηρίξει τη δημοκρατία. Ο τύραννος Πεισίστρατος και οι γιοι του έκαναν περισσότερα καλά παρά κακά στην Αθήνα, βελτίωσαν την οικονομία της πόλης, καλλιέργησαν την κοινωνική ειρήνη ανάμεσα στις οικονομικές τάξεις, και έβαλαν τα πρώτα θεμέλια για την πολιτι­ σμική υπεροχή της Αθήνας. Μ ερικές φορές ίσως η τυραννία είναι λιγότερο επίφοβη από άλλες λύσεις. Σε ένα εξαιρετικό απόσπασμα αναθε­ ωρητικής ιστορίας, ο Θουκυδίδης υπερασπίζεται τον Π εισίστρατο και τους γιους του ενάντια στη ν κατηγορία ότι η εξουσία τους ήταν άνομη18. Αυτά είναι ελκυστικά επιχειρήματα υπέρ της τυραννίας αλλά θα πρέπει να αντισταθούμε και στα δύο. Πράγματι, ο φόβος για την τυ­ ραννία ανάγκαζε την Αθήνα να δημιουργεί συνεχώς νέους ηγέτες για να αντικαταστήσουν όσους είχαν συλληφθεί ή εξοστρακιστεί, και αυτό έκανε την αθηναϊκή διακυβέρνηση αναποτελεσματική. Αλλά η τυραν­ νία είναι πολύ μεγάλο τίμημα για την αποτελεσματικότητα, και η ανα­ ποτελεσματικότητα μπορεί να έχει και θετικές συνέπειες19. Υπό τις συνθήκες της άγνοιας όπου λειτουργούν οι κυβερνήσεις στην πραγμα­ τικότητα, η αναποτελεσματική ηγεσία αποτελεί συχνά δικλείδα ασφαλείας - καθυστερεί τη διαδικασία με την οποία οι κακές ιδέες γίνονται πολιτική πράξη. Η δυσπιστία απέναντι στην εξουσία είναι η καλύτερη άμυνα της δημοκρατίας, όπως αντιλήφθηκαν οι λαϊκοί ρήτορες στην αρχαία Ελλάδα.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α Π Ο Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

«5

Το να υπερασπίζεσαι έναν τύραννο είναι σαν να υπερασπίζεσαι τον καιρό. Μ ία ακολουθία από καλές μέρες δεν θα πρέπει να μας κάνει να εφησυχάζουμε και να στηριζόμαστε στον καιρό. Ο Πεισίστρατος μπο­ ρεί να είχε τις καλές μέρες του, το ίδιο και οι γιοι του, αλλά δεν μπορούσε κανείς να τους ελέγξει, όπως ακριβώς κανείς δεν μπορεί να ελέγξει τον καιρό. Στην αρχή οι τύραννοι μπορεί να κάνουν αυτά που θέλουμε, αλλά μακροπρόθεσμα τίποτα δεν θα τους εμποδίσει να κάνουν ό,τι θέλουν οι ίδιοι. Πρέπει να εμπιστευτούμε την κρίση του αθηναϊκού λαού. Ύ στερα από δύο γενιές τυραννική εξουσία, οι Αθη­ ναίοι ένιωθαν τρόμο για την τυραννία. Είχαν τους λόγους τους.

Αντίρρηση 2: εναντίον του αθηναϊκού είδους ελευθερίας Ο Ό μηρος μας λέει για έναν απλό άνθρωπο που τόλμησε να μιλήσει στη συνέλευση του ελληνικού στρατού έξω από την Τροία κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου. Το όνομά του ήταν Θερσίτης και ο ποιητής δείχνει ότι ανήκε στην κατώτερη τάξη παρουσιάζοντάς τον ως άσχημο. Ανόητος, όμως, δεν είναι. Βλέπει ότι οι απλοί στρατιώτες γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους στρατηγούς, και μίλησε ανοιχτά για αυτό παρακινώντας τους στρατιώτες να εγκαταλείψουν τον πόλεμο και να επιστρέψουν στην πατρίδα. Ο Οδυσσέας έσωσε την κατάσταση για τους στρατηγούς. Έκανε τον Θερσίτη να σωπάσει με μια αυστηρή επίπληξη και μετά τον έδιωξε από τη συνέλευση χτυπώντας τον με ράβδο, κι έτσι όλος ο στρατός γελά με τον απλό άνθρωπο του λαού που τόλμησε να μιλήσει κατά των βασιλέων. (Όλοι οι σπουδαίοι άνθρωποι αποκαλούνται «βασιλείς» στον Όμηρο.) Θερσίτη, φλύαρε και ανόητε, τι καλός ομιλητής που είσαι! Σταμάτησε και μην τα βάζεις μόνος σου με τους βασιλιάδες, γιατί θα πω πως δεν υπάρχει χειρότερος άνθρωπος από εσένα απ όσους στην Τροία ήρθαν μαζί με τους γιους του Ατρέα. Γ ι’ αυτό, να μην υψώνεις τη φωνή σου για να μιλήσεις κατά των βασιλιάδω ν ούτε να τους κατηγορείς ή να νοιάζεσαι για την επιστροφή σου στην πατρίδα20.

Διαβάζοντας αυτό το χωρίο, βρίσκω ιδιαίτερα συμπαθή τον Θερσί­ τη. Γιατί θα πρέπει να μείνει σιωπηλός; Και τι έγινε που είναι άσχη­ μος; Μ όνο αυτός μιλά εξ ονόματος των απλών στρατιωτών. Και ωστό­

86

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

σο υποψιάζομαι ότι τα αρχαία ακροατήρια -τουλάχιστον πριν από τη δημοκρατία- θαύμαζαν τον Οδυσσέα που χειρίστηκε την κατάσταση με πυγμή και επανέφερε γρήγορα την τάξη στη συνέλευση αποκαθιστώντας την πειθαρχία στον στρατό. Φυσικά, αυτοί ήταν στρατιώτες σε κατάσταση πολέμου, και όχι πολίτες· ζούσαν σε πρόχειρα παρα­ πήγματα με γυναίκες αιχμάλωτες, και ορμούσαν σαν κτήνη εναντίον των Τρώων (και μερικές φορές ο ένας εναντίον του άλλου). Αλλά οι πρώιμες ελληνικές πόλεις ήταν οργανωμένες με βάση τις ανάγκες του πολέμου, γΓ αυτό δεν θα πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη ότι έπαιρναν αποφάσεις με τον τρόπο που παίρνει αποφάσεις ένας στρατός - με πειθαρχία και αποτελεσματικότητα. Μ ία ειδική ομάδα ηγετών συσκέ­ πτονταν και αποφάσιζαν, ενώ οι απλοί άνθρωποι έκαναν το καθήκον τους - που ήταν να ακούν τους ηγέτες και να επικροτούν αυτούς που αγόρευαν καλύτερα. Αυτό το μοντέλο επικρατούσε στις περισσότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας πριν από την εγκαθίδρυση της δημο­ κρατίας. Οι πιο παραδοσιακοί Έ λληνες ένιωθαν αποτροπιασμό για την ελευ­ θερία των απλών Αθηναίων να μιλούν στην Εκκλησία. Στοχαστές όπως ο Πλάτων είχαν επί της αρχής αντιρρήσεις για την εκχώρηση στον λαό του δικαιώματος να αναλαμβάνει έργα για τα οποία δεν είχε τα απαιτούμενα προσόντα21. Η βασική αρχή της δικαιοσύνης του Πλάτωνα, όπως αναπτύσσεται στην Πολιτεία , είναι ότι κάθε άνθρωπος θα πρέπει να κάνει τη δουλειά για την οποία είναι κατάλληλος από τη φύση και την εκπαίδευσή του, και ότι οι άνθρωποι ποτέ δεν πρέπει να καταπιάνονται με πράγματα που δεν ξέρουν να κάνουν. Η δικαιοσύνη του Πλάτωνα θα επέτρεπε να κυβερνούν μόνο οι φιλόσοφοι, γιατί κα­ νείς άλλος (πίστευε) δεν ξέρει να κυβερνά. Και κανείς άλλος (πίστευε) δεν θα μπορούσε να πάρει αντικειμενικές αποφάσεις χωρίς να επηρεά­ ζεται από προσωπικά συμφέροντα. Η ανώτερη δύναμη των φιλοσόφων-βασιλέων στηρίζεται υποτίθεται στη γνώση, που τους επιτρέπει να τίθενται υπεράνω προσωπικών συμφερόντων. Οι απλοί άνθρωποι, από την άλλη, θα πρέπει, σύμφωνα με την πλατωνική δικαιοσύνη, να μην ανακατεύονται στο έργο των κυβερνώντων. Ο Πλάτων είχε δίκιο ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε κανέναν άλλο εκτός από τον φιλόσοφο-βασιλέα (όπως ονόμασε το πλάσμα αυ­ τό) αν είναι να του δώσουμε απόλυτη εξουσία. Και είχε δίκιο που πίστευε ότι οι πελάτες δεν πρέπει γενικά να ανακατεύονται στο έργο

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΓΙΟ Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

των ειδικών. Αν μισθώσω έναν έμπειρο κατασκευαστή για να επισκευά­ σει την τριήρη μου, δεν θα πρέπει να τον ενοχλώ με υποδείξεις. Ο Πλάτων πιστεύει ότι ένας σοφός κυβερνήτης θα ήταν σαν έναν έμπειρο ναυπηγό, και ότι οι άνθρωποι που κυβερνούν είναι σαν τους πελάτες του ναυπηγού. Αλλά αν ο Πλάτων πίστευε ότι μπορεί πραγματικά να υπάρξει ένας κυβερνήτης-ειδικός, έκανε τελείως λάθος. Ήξερε ότι η Αθήνα ποτέ δεν κυβερνήθηκε από ειδήμονες σοφούς, ούτε κατά την ιστορική εποχή. Οι άνθρωποι κάνουν λάθη και συνήθως επιδιώκουν το προσωπικό τους συμφέρον σε βάρος άλλων ανθρώπων. Αυτό ίσχυε στην Αθήνα του Πλάτωνα, και αυτό ισχύει και σε μας σήμερα. Θα ήταν καλύτερα να αναπτύξουμε μία μορφή πολιτικής που λαμβάνει υπόψη τα λάθη και τα ειδικά συμφέροντα. Οι δημοκρατικές πρακτικές είναι η καλύτερη άμυνα απέναντι στις ανθρώπινες αδυναμίες, και η πιο σημα­ ντική από αυτές τις πρακτικές είναι η ελευθερία της αντιπαράθεσης στο πλαίσιο αυτού που αποκαλώ «διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις». Ωστόσο, για να υπερασπιστούμε τον Πλάτωνα, πρέπει να υποθέ­ σουμε ότι επηρεάστηκε από την αθηναϊκή πραγματικότητα την εποχή της δημοκρατίας. Είχε δει πού οδηγούσαν οι αθηναϊκές ελευθερίες σε καταστροφικές αποφάσεις που λαμβάνονταν κάτω από την επιρροή ηγετών η μόνη ικανότητα των οποίων ήταν να πείθουν τους πολίτες να ψηφίσουν το ένα ή το άλλο. Ο Πλάτων δεν υπήρξε υπερασπιστής της τυραννίας· τη θεωρούσε χειρότερη από τη δημοκρατία. Ο Πλάτων δεν ήταν εχθρός της ελευθερίας, τουλάχιστον όχι όπως την εννοούσε ο ίδιος. Η αληθινή ελευθερία, πίστευε, βρίσκεται μόνο στην ψυχή ενός ανθρώπου ο οποίος καθοδηγείται στη ζωή του από το λογικό, δεν γί­ νεται δούλος των κατώτερων επιθυμιών και δεν βασανίζεται από αχα­ λίνωτα πάθη. Ο Πλάτων ήξερε τι πρέπει να κάνουμε για να σωθούμε από την τυραννία στην ψυχή μας. Αλλά τα πρακτικά μέσα που χρεια­ ζόμαστε για να αποφύγουμε την τυραννία στην πολιτική - αυτά δεν τον απασχόλησαν καθόλου.

Θάρρος Η δημοκρατία δεν αρκεί. Τα κόμματα στη δημοκρατία μπορεί να γί­ νουν τυραννικά, αλλά τυραννικό μπορεί να γίνει και ολόκληρο το δημοκρατικό κράτος, αν ηγείται μίας αυτοκρατορίας. Αυτές οι σκέ­ ψεις μας βάζουν σε ανησυχία.

88

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Το 416, έτος γενικής ειρήνης, οι Αθηναίοι έστειλαν στρατό με σκοπό να προσαρτήσουν το μικρό νησί της Μ ήλου στην ηγεμονία τους. Η επίθεση ήταν προειδοποιητική, γιατί η Μ ήλος σκόπευε ενδε­ χομένως να συμμαχήσει με τη Σπάρτη· στο παρελθόν είχε υποστηρίξει εν μέρει τη Σπάρτη. Η επίθεση ήταν αποτρεπτική γιατί ορισμένες περιοχές της ηγεμονίας βρίσκονταν πάντα στα πρόθυρα της εξέγερ­ σης, και γ ι’ αυτό χρειαζόταν μια «υπενθύμιση» ότι η Αθήνα είναι πανίσχυρη και αμείλικτη. Οι Αθηναίοι φοβούνταν ότι αν δεν κατακτή­ σουν τη Μ ήλο, θα έδιναν την εντύπωση ότι ήταν ανίκανοι να καταπνί­ ξουν μια εξέγερση. Στη Μ ήλο οι αρχηγοί και των δύο πλευρών συναντήθηκαν για να κάνουν διαπραγματεύσεις. Οι Αθηναίοι αρχηγοί είπαν στους αρχη­ γούς της Μ ήλου ότι πρέπει να υποταχθούν αν θέλουν να ζήσουν. Ειδάλλως, οι συνέπειες θα ήταν κατάκτηση της πόλης, δουλεία για τα γυναικόπαιδα, θάνατος για τους άνδρες της πόλης. Οι ηγέτες της Μ ή­ λου ήθελαν δικαιοσύνη και ήταν ανυποχώρητοι. Επέλεξαν να πολε­ μήσουν, και οι συνέπειες ήταν αυτές που είχαν πει οι Αθηναίοι. Η Αθήνα κατέλαβε την πόλη, σκότωσε τους άνδρες, και υποδούλωσε τις γυναίκες και τα παιδιά της Μήλου. Οι διαπραγματεύσεις απέτυχαν παταγωδώς. Καμία πλευρά δεν πήρε αυτό που ήθελε. Η Αθήνα ζητούσε την πλήρη υποταγή μιας ακμάζουσας πόλης· η Μ ήλος ήθελε να διατηρήσει την αυτονομία της. Η Αθή­ να παρέλαβε καμένη γη, και η Μ ήλος έχασε τα πάντα. Για την απο­ τυχία των διαπραγματεύσεων ευθύνονταν και οι δύο πλευρές. Οι αρχη­ γοί της Μ ήλου φοβήθηκαν να θέσουν το ζήτημα σε ψηφοφορία ενώ­ πιον του λαού- ο λαός της Μ ήλου αναμφίβολα θα θυσίαζε τους αρχη­ γούς του για να διασφαλίσει την αυτονομία και τη δημοκρατική ελευ­ θερία που τους πρόσφερε η Αθήνα υπό τον όρο να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας. Ταυτόχρονα, οι αρχηγοί του αθηναϊκού στρατού δίστασαν να κάνουν κάποια παραχώρηση στη Μ ήλο, φοβούμενοι ότι η οποια­ δήποτε παραχώρηση θα θεωρούνταν δείγμα αδυναμίας22. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό τόσο για την Αθήνα όσο και για τη Μ ήλο. Ενίσχυσε την προπαγάνδα ότι η Αθήνα ασκούσε τυραννική εξουσία στην αυτοκρατορία της. Έβαλε τους Αθηναίους σε μια τροχιά ανήθικης συμπεριφοράς στο δεύτερο μέρος του μεγάλου πολέμου ενα­ ντίον της Σπάρτης (σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στο πρώτο μέρος). Δεν έκανε τίποτα για να διασφαλίσει την ηγεμονία, και φαίνεται ότι

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α Π Ο Τ Η Ν ΤΥΡΑΝΝΙΑ

89

την αποδυνάμωσε με αρκετούς τρόπους. Αργότερα, όταν η Αθήνα αντι­ μετώπιζε προβλήματα και δεν μπορούσε πια να εκφοβίζει τα μέλη της ηγεμονίας, δεν βασιζόταν πλέον στο φόβο αλλά στην αφοσίωση που, ευτυχώς, συνέχιζαν να επιδεικνύουν ορισμένες πόλεις - παρά την αγριότητα των Αθηναίων στη Μ ήλο και τις απώλειες στις Συρακούσες. Στον αγώνα εναντίον της τυραννίας -κ α ι εναντίον του να είσαι τύραννος- το πιο σημαντικό είναι το θάρρος. Το θάρρος ήταν αυτό που έλειπε στις διαπραγματεύσεις της Μήλου. Οι ηγέτες και των δύο πλευρών ηττήθηκαν από τους προσωπικούς τους φόβους. Σε κάθε δια­ πραγμάτευση όπου υπάρχει έντονη σύγκρουση συμφερόντων, κινδυ­ νεύουμε να καταλήξουμε σε τυραννική λύση αν οι δύο πλευρές δεν μπορέσουν να παραμερίσουν τους φόβους τους και να επιδείξουν θάρ­ ρος στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 t

Ομόνοια Χωρίς ομόνοια δεν υπάρχει δημοκρατία. Η ομόνοια κάνει το κράτος ισχυρό και διασφαλίζει την εσωτερική ειρήνη. Αποτρέπει τον εμφύλιο πόλεμο. Επιτρέπει στους ανθρώπους να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους κατά το συμφέρον τους. Τι θα σήμαινε, άραγε, «κυβέρνηση ΓΙΑ τον λαό», αν ο λαός είναι τόσο διχασμένος ώστε να μην έχει καμία κοινή επιθυμία; Χωρίς ομό­ νοια η κυβέρνηση ασκεί την εξουσία με τρόπο που εξυπηρετεί τα συμφέροντα της μιας ομάδας σε βάρος άλλων ομάδων. Ό ταν η ομόνοια διαλύεται, πολ­ λοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν έχουν πια κανένα λόγο να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση' άλλοι καταλήγουν ότι πρέπει να επιδιώξουν τους σκοπούς τους με μη δημοκρατικά μέσα, χρησιμοποιώντας χρήμα, ή βία , ή ακόμα και την απειλή του τρόμου. Σ τη χειρότερη μορφή διχόνοιας, γεννιέται και ριζώνει ο σπόρος του εμφύλιου πολέμου. Και ο εμφύλιος πόλεμος είναι καταστροφικός - όπως διαπίστωσαν οι Αμερικανοί το I860, και όπως είχαν διαπιστώσει οι Αθη­ ναίοι περισσότερες από μία φορές. Το μάθημά τους το χώνεψαν τελικά όταν οι δημοκρατικοί κέρδισαν τον πόλεμο το 403 και αποφάσισαν να μη συμπεριφερθούν αλαζονικά μετά τη νίκη τους.

Ο Κλεόκριτος (403) Κλεόκριτος έχει ωραία φωνή. Ο κόσμος αναγνωρίζει τη φωνή του και τον εμπιστεύεται γιατί τον έχει ακούσει σε θρησκευτικές τελετές - σε τελετουργίες μύησης που δίνουν θρησκευτικά βιώματα σε όλους σχεδόν τους πολίτες, αλλά και σε πολλούς που δεν ήταν πολί­ τες. Ο Κλεόκριτος είναι ο κήρυκας των Μ υστηρίων στον ιερό χώρο της Ελευσίνας, κοντά στην Αθήνα. Τώρα, ενώ ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίζεται, ο Κ λεόκριτος θα βρει την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει τη φωνή του για να υπερασπιστεί την ειρήνη, για να κάνει μια παθια­ σμένη έκκληση για ομόνοια. Το βασίλειο του τρόμου διαρκεί για μήνες στην Αθήνα, από τότε περίπου που ο σπαρτιατικός στρατός έβαλε τέλος στη δημοκρατία, όπως πίστευε. Τριάντα πλούσιοι αριστοκράτες είχαν αποκτήσει την

Ο

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

εύνοια των Σπαρτιατών, και μέσα στη συμφορά της ήττας, ο λαός της Αθήνας δεν είχε άλλη επιλογή παρά να δεχτεί τους Τριάκοντα ως κυβερνήτες. Τώρα μόνο οι 3.000 πλουσιότεροι πολίτες έχουν δικαιώ­ ματα, αλλά τα δικαιώματα αυτά δεν έχουν μεγάλη αξία. Ακόμα και τα μέλη της ευνοούμενης ομάδας κινδυνεύουν να διαγραφούν και να θα­ νατωθούν χωρίς δ ίκ η 1. Οι Τριάκοντα έχουν απόλυτη εξουσία. Όπως πολλοί άλλοι υποστηρικτές της δημοκρατίας, ο Κλεόκριτος έφυγε από την Αθήνα. Η βία έδωσε την εξουσία στους Τριάκοντα* και μόνο η βία τούς κρατά τώρα στην εξουσία. Οι υποστηρικτές της πα­ λιάς δημοκρατίας τους αποκαλούν Τριάντα Τυράννους, αλλά όχι δη­ μόσια, και όχι μέσα στην πόλη. Κανείς δεν μπορεί να υπερασπιστεί ανοιχτά τη δημοκρατία στην Αθήνα. Αυτοί που προσπάθησαν να το κάνουν, δολοφονήθηκαν ή οδηγήθηκαν στην εξορία, και οι υπόλοιποι εκφοβίστηκαν. Τώρα, ύστερα από 18 μήνες διακυβέρνηση από τους Τριάκοντα, η φτωχολογιά βράζει σιωπηλά από θυμό, κυρίως στην πόλη όπου ζουν οι ναύτες. Αυτή η πόλη είναι το λιμάνι, ο Πειραιάς, περίπου 10 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Ο στρατός των εξόριστων Αθηναίων όπως ο Κ λεόκριτος αυξανόταν σταδιακά, και οι Τριάκοντα δεν μπορούν να τους εμποδίσουν. Ύ στερα από κάποιες μικρές νίκες, ο στρατός τους καταλαμβάνει με έφοδο τον Πειραιά, και ο λαός τρέχει εκεί να τους υποστηρίξει. Οι Τριάκοντα προελαύνουν από την Αθήνα με τον στρατό τους, αλλά θα ηττηθούν ολοκληρωτικά από τον λαϊκό στρατό ο οποίος έχει υπό τον πλήρη έλεγχό του τον Πειραιά. Ο αρχηγός των Τριάκοντα δολοφονείται. Σ ’ αυτό το σημείο της ιστορίας εμφανίζεται ο Κλεόκριτος. Οι δύο πλευρές έρχονται σε επαφή με σκοπό να ανταλλάξουν τις σορούς των νεκρών για ταφή. Αφού έγινε αυτό, και ενώ οι στρατιώτες και των δύο πλευρών προσπαθούν ακόμη να φιλιώσουν, ο Κ λεόκριτος βλέπει την ευκαιρία και την αρπάζει. Με τη βροντερή του φωνή τους ζητά να σωπάσουν. Μετά μιλά στους στρατιώτες που υπερασπίζονταν τους Τριάκοντα και κρατούσαν τους άλλους έξω από την πόλη: Άνδρες πολίτες, γιατί δεν μας αφήνετε να μπούμε στην Αθήνα; Γιατί θέλετε να μας σκοτώσετε; Εμείς ποτέ δεν σας κάναμε κανένα κακό. Το αντίθετο. Έχουμε πάρει μέρος μαζί σας στα ιερότερα μυστήρια και σε θυσίες και στις λαμπρότερες γιορτές. Κ αι υπήρξαμε συγχορευτές και συσπουδαστές και συστρατιώτες. Κ αι μαζί έχουμε κινδυνέψει πολλές φορές, και στη στεριά και στη θάλασσα, για τη σωτηρία και την ελευθερία όλων μας. Στο όνομα

ΟΜ Ο Ν Ο ΙΑ

93

των πατρώων και των μητρώων θεών, στο όνομα τ(ον συγγενικών δεσμών αίματος και αγχιστείας και των δεσμο'ίν της συνεργασίας και της συντρο­ φικότητας -γ ια τ ί πολλοί έχουμε μεταξύ μας τέτοιους δεσμούς- σεβαστείτε θεούς και ανθρώπους, βάλτε τέλος σε αυτό το έγκλημα κατά της πόλης μας, και μην ακούτε τους απαίσιους ασεβείς Τριάκοντα που μέσα σε οκτώ μήνες έχουν σκοτώσει ίσως πιο πολλούς Αθηναίους από όσους σκότωσαν οι Πελοποννήσιοι σε δέκα χρόνια πόλεμο2.

Η ωραία φωνή του Κλεόκριτου βρίσκει απήχηση. Ό σοι αρχηγοί των Τριάκοντα είχαν γλιτώσει, δεν θέλουν τα στρατεύματά τους να ακούνε τέτοια λόγια. Όδηγούν τον ηττημένο στρατό πίσω στην Αθήνα. Την επόμενη μέρα, για πρώτη φορά, οι φίλοι και υποστηρικτές των Τριάκοντα στρέφονται εναντίον τους. Οι 3.000 πολίτες στους οποίους οι Τριάκοντα είχαν δώσει δικαιώματα ψήφου ψηφίζουν την απομά­ κρυνση των Τριάκοντα από την εξουσία. Οι Τριάκοντα, λοιπόν, είχαν οδηγήσει τόσο πολλούς σπουδαίους Αθηναίους στην εξορία, πρέπει τώρα να εγκαταλείψουν την πόλη και να πάνε σε ένα πιο ασφαλές μέρος. Οι Τριάκοντα και οι 3.000 στηρίζονταν ακόμη στους Σπαρτιάτες για τη σωτηρία τους. Αλλά η Σπάρτη δεν θεωρεί πια σκόπιμο να υπο­ στηρίξει τους Τριάκοντα. Η Σπάρτη δεν θέλει να εγκαταλείψει τελείως τους φίλους της στην Αθήνα, κι έτσι η σπαρτιατική ηγεσία ζητάει από τους Αθηναίους και των δύο παρατάξεων να δώσουν όρκο συμφιλίω­ σης και αμνηστίας3. Μ όνο οι Τριάκοντα και ορισμένοι άλλοι πρόκει­ ται να τιμωρηθούν. Αμέσως μετά θα επικρατήσει ειρήνη. Και επικράτησε ειρήνη στην Αθήνα, και ομόνοια σε μεγάλο βαθμό. Οι όρκοι τηρήθηκαν. Και οι όνο πλευρές πρέπει να ήταν ειλικρινείς, και να μην ήθελαν απλώς να ευχαριστήσουν τους Σπαρτιάτες. Ο Κλεόκριτος άγγιξε αυτό που ο Abraham Lincoln, στην αρχή τον αμερικανικού εμφύλιον πολέμον, αποκάλεσε «μνστικές χορδές της μνήμης»4. Ή τα ν δννατές στην Αθήνα γιατί οι Αθηναίοι ήταν συγχορευτές στις θρησκευτικές γιορτές. Είχαν σ τ ’ αλήθεια κοινή παιδεία και κοινή στρατιωτική εκπαίδενση. Και εκτός από κοινές μνήμες από τις διά­ φορες νίκες και ήττες είχαν και κοινούς μύθονς για το δοξασμένο παρελθόν. Για το σνμφέρον της ομόνοιας, οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν νέονς περιορισμούς στην αρχή της πλειοψηφίας*. Η δεύτερη φάση της δημοκρατίας άρχισε ύστερα από αντό τον εμφύλιο πόλεμο. Και κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης φαίνεται ότι δεν έγινε καμία συνωμοσία από τονς ολιγαρχικούς για την κατάλνση της δη­ μοκρατίας - μέχρι τη στιγμή πον η Μακεδονία άρχισε να χρησιμοποιεί τη δωροδοκία και τον εκφοβισμό για να κλονίσει την πόλη. Σ το μεσοδιάστημα ο εμφύλιος πόλεμος δεν αποτελούσε απειλή.

94

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Εικόνες ομόνοιας 1: το δεμάτι από ξυλόβεργες Η παρακάτω ιστορία ήταν ευρύτερα γνωστή: Οι γιοι ενός αγρότη μάλωναν συνέχεια μεταξύ τους. Αυτός, όσο κι αν προσπάθησε πολλές φορές, δεν μπόρεσε να τους πείσει με επιχειρήματα (λόγους) να αλλάξουν έτσι συνειδητοποίησε ότι θα πρέπει να προσπαθήσει με πράξεις, και τους ζήτησε να φέρουν ένα δεμάτι βέργες. Όταν έκαναν αυτό που τους ζήτησε, πρώτα τους έδωσε τις βέργες δεμένες όλες μαζί, και τους πρόσταξε να σπάσουν το δεμάτι. Όταν είδαν ότι δε μπορούσαν, όση δύναμη κι αν έβαλαν, έλυσε το δέμα και τους έδωσε τις βέργες μία μία. Έ τσι αυτοί τις έσπασαν εύκολα, και εκείνος είπε, «το ίδιο συμβαίνει και με σας, γιοι μου. Αν έχετε ομόνοια, θα είσαστε ανίκητοι από τους εχθρούς σας· αλλά αν τσακώνεστε, εύκολα θα σας νικήσουν»6.

Αυτός ο μύθος, που αποδίδεται στον Αίσωπο, προέρχεται από την εποχή που η δημοκρατία εξελισσόταν ακόμη στην αρχαία Ελλάδα. Ο αρχαίος ηθικολόγος που συγκέντρωσε τους μύθους πρόσθεσε το ηθικό δίδαγμα: «Η ιστορία δείχνει ότι η ομόνοια είναι ισχυρή και η διχόνοια ξεπερνιέται εύκολα». Η γλώσσα του μύθου και το ηθικό δίδαγμα είναι πολιτικό. Για τη διχόνοια οι Έ λληνες χρησιμοποιούσαν τη λέξη «στά­ σις», μια λέξη με ποικίλες νοηματικές αποχρώσεις που ξεκινούν από τη διαίρεση σε πολιτικές φατρίες και φτάνουν μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο. Η ετυμολογία της λέξης «ομόνοια» είναι «όμοιος νους», δηλαδή κοινός τρόπος σκέψης. Αποδίδεται και ως «συμφωνία», αλλά η από­ δοση αυτή είναι παραπλανητική αν δεν διευκρινίσουμε το ακριβές αντικείμενο της συμφωνίας. Το κύριο είναι το εξής: ομόνοια είναι η συμφωνία να ζούμε με πολιτική αρμονία.

Εικόνες ομόνοιας 2: ο πλεγμένος ιστός Το δεμάτι από βέργες δεν εκφράζει καλά την ιδέα της πολιτικής ομό­ νοιας. Δημιουργεί την εντύπωση ότι όλοι οι άνθρωποι σ ’ ένα κράτος θα πρέπει να στοιχίζονται απόλυτα μεταξύ τους σε μία γραμμή, σαν να έπρεπε να συμφωνούν για τα πάντα. Και αφήνει να εννοηθεί ότι ο λόγος για να παραταχθούν όλοι μαζί στην ίδια γραμμή είναι αποκλει­ στικά στρατιωτικός - έτσι ώστε να μπορούν να είναι άκαμπτοι και αδιάσπαστοι. Αλλά η ακαμψία, όπως γνώριζαν οι ποιητές της δημο­ κρατίας, δεν είναι κάτι καλό:

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

Βλέπεις πως όσα δέντρα λυγίζουν στα ρεύματα των χειμάρρων, αυτά σώζουν τα κλαδιά τους, όσα όμως αντιστέκονται, αυτά ξεριζώνονται τελείω ς7.

Έ τσι λέει ο νεαρός άνδρας στην Αντιγόνη του Σοφοκλή προσπαθώ­ ντας να μιλήσει λογικά στον πατέρα του, έναν άκαμπτο γέρο άνδρα με τάσεις τυραννικές. Κάνοντάς τες δέμα, οι βέργες γίνονται άκαμπτες, αλλά αυτό δεν είναι πάντα καλό. Το χειρότερο με το δέμα, ωστόσο, είναι ότι αυτό που ενώνει τις βέργες δεν είναι το ίδιο το δέμα - αλλά είναι το σκοινί που δένει το δέμα απέξω. Αυτό είναι μια εξωτερική δύναμη, όπως ο σπαρτιατικός στρατός στην Αθήνα. Ο λαός πάντα αντιστέκεται στον εξωτερικό κίν­ δυνο. Αν αυτό που ενώνει τους γιους στο δέμα είναι ένα κομμάτι σκοι­ νί, οι γιοι μόλις βρουν ευκαιρία θα το σπάσουν και θα πεταχτούν έξω. Το ίδιο συμβαίνει στις οικογένειες που αρχίζουν να μαλώνουν όταν πεθάνει ένας ισχυρός γονέας. Αλλά αν πλέξουμε σταυρωτά τις βέργες φτιάχνοντας ένα είδος ψά­ θας, θα συνδέονται μόνες τους. Και το προϊόν θα είναι ευέλικτο. Στον αρχαίο κόσμο το πλέξιμο ήταν γυναικεία δουλειά, κι έτσι η εικόνα του πλεξίματος συνδέεται με τις γυναίκες. Ο κωμωδιογράφος Αριστοφά­ νης φαντάζεται μια σκηνή στην οποία οι γυναίκες καταλαμβάνουν την εξουσία με το εξής σχέδιο: Πρέπει πρώτα, όπως το μαλλί, να ξεπλύνετε στη σκάφη την κοπριά και να τη διώξετε από την πόλη. Μετά, στο κρεβάτι, να ραβδίσετε τους άθλιους και να βγάλετε τα αγκάθια, και να ξάσετε τους συνωμότες και όσους μπλέ­ κονται μεταξύ τους για να εκλεγούν, κόβοντας τους το κεφάλι. Έπειτα λαναρίστε στο καλάθι για να δημιουργήσετε κοινή ειρήνη, αναμειγνύοντας τους όλους, και τους μετοίκους και ξένους που ’ναι φίλοι σας, κι όσους χρωστούν στο δημόσιο, κι αυτούς βάλτε τους μέσα κι ανακατώστε τους· και μα το Δία, οι αποικίες τούτης της γης καταλάβετε ότι έχουν απομακρυνθεί από εμάς όπως τα νήματα που είναι σκόρπια εδώ κι εκεί- πάρτε λοιπόν αυτά τα νήματα και συγκεντρώστε τα και κάντε τα ένα, κι έπειτα κάντε μία μεγάλη τουλούπα κι από αυτή φτιάξτε μία χλαίνη για το δήμο8.

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από μία κωμωδία, και μιλά μία γυναίκα, η Λυσιστράτη. Οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα να μιλούν δημόσια για κανένα θέμα στην Αθήνα εκείνης της εποχής, παρ’ όλα

96

ΠΟ Α ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

αυτά, όμως, θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη τις ιδέες που υπόκεινται σε αυτή την εικόνα. Είναι ιδέες που το κοινό του Αριστοφάνη ήταν διατεθειμένο να εξετάσει. Οι στίχοι για το ξέπλυμα του κόπρου και τα αγκάθια που κολλάνε πρέπει να ήταν δημοφιλείς. Παρουσιάζουν τα δημόσια πρόσωπα που μιισούσαν οι απλοί Αθηναίοι. Ο κόπρος προφανώς αναφερόταν στους συκοφάντες, ενώ οι άνδρες που «κάνουν μεταξύ τους φατρία» (συνιστάμενοι) είναι οι αρχηγοί οιονεί συνωμοτικών πολιτικών ενώσεων που η δράση τους θεωρούνταν απειλή για τη δημοκρατία. Λέγοντας «κόψτε τα κεφάλια τους» εννοεί μάλλον «εξορίστε τους αρχηγούς». Στην Αθή­ να δεν εκτελούσαν με αποκεφαλισμό. Η πιο συναρπαστική ιδέα, ωστόσο, είναι το «να τους πλέξεις όλους μαζί». Η Λυσιστράτη πιστεύει ότι πρέπει να αποκλειστούν μόνο οι άνθρωποι που δεν νοιάζονται πάνω από όλα για το συμφέρον της Α θή­ νας. Ό λοι οι άλλοι, πολίτες και μη πολίτες, ακόμα και άτομα από τις αθηναϊκές αποικίες, θα εμπλέκονται στον ιστό του κράτους. Η Αθήνα, όπως θα δούμε, στράφηκε στην αντίθετη κατεύθυνση και προσπάθησε να περιορίσει το πλήθος των πολιτών, αποκλείοντας ακόμη περισσό­ τερους από τον ιστό της δημοκρατίας. Ο Πλάτων επιλέγει την εικόνα του πλεξίματος στο διάλογό του Πολιτικός , και τη χρησιμοποιεί ως βασική μεταφορά στο έργο του για την πολιτική τέχνη. Όπως η Λυσιστράτη, θέλει να περιλάβει τους πάντες. Όμως, σε αντίθεση με τη Λυσιστράτη, όταν λέει «όλους» εννο­ εί και τους δούλους. Ο διάλογος τελειώνει με τα λόγια ενός σοφού ανώνυμου επισκέπτη στην Αθήνα: Ας πούμε, τότε, ότι το ήθος των ανδρείων και σωφρόνων ανθρώπων, πλεγ­ μένο σαν ένα ευθύ και ίσιο ύφασμα, υπηρετεί τους στόχους της πολιτικής πράξης όταν η τέχνη της διακυβέρνησης [η βασιλική τέχνη] ενώσει όλους αυτούς σε μία κοινή ζωή με ομόνοια και φιλία και, δημιουργώντας το μεγαλοπρεπέστερο και καλύτερο ύφασμα που είναι κοινό και περικλείει κι όλους τους άλλους στην πόλη, δούλους κι ελεύθερους, εξασφαλίζει τη συνοχή με αυτό το πλέγμα, και κυβερνά και διοικεί με κάθε ευτυχία που μπορεί να έχει μία π ό λ η 9.

Ο ομιλητής του Πλάτωνα δεν είχε τη δημοκρατία στο νου του- ο υφαντής του είναι ο ιδεώδης βασιλιάς με μορφή θεού, και δεν χρ η σ ι­ μοποιεί τον οποιονδήποτε για στημόνι και υφάδι. Τα νήματα που θέλει

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

97

να πλέξει σταυρωτά είναι οι γενναίοι και πράοι - τα νήματα της γεν­ ναιότητας πηγαίνουν προς τη μια πλευρά και τα νήματα της σωφρο­ σύνης στην αντίθετη. Αλλά το υφαντό είναι για όλους, και αυτό το περιεκτικό όραμα είναι εντυπωσιακό.

Εικόνες ομόνοιας 3: η μουσική Το υφαντό συνδέει δύο μόνο είδη νημάτων, τα κάθετα και τα οριζόντια. Αλλά η μουσική αρμονία μπορεί να συνδυάζει κάθε είδος διαφοράς στον τόνο, την ποιότητα της έντασης και το ρυθμό. Αυτή είναι η καλύτερη εικόνα για το είδος της συμφωνίας που είναι απαραίτητη στη δημοκρατία. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί και αυτή την εικόνα. Στην Πολιτεία (που γράφτηκε πριν από τον Πολιτικό) ο Πλάτων λέει ότι η ομόνοια ενώνει όλα τα στοιχεία της πόλης και τα κάνει να «συνάδουν»10. Το «κοινό άσμα» που θέλει να ακούσει ο Πλάτων δεν είναι καθόλου δημοκρατικό - είναι η γενική συμφωνία ότι μόνο οι φιλόσοφοι-βασιλείς πρέπει να κυβερνούν. Έ τσι απέχει πολύ από τη μουσική της δημοκρατίας. Ποιο είναι, λοιπόν, το κοινό άσμα που θα πρέπει να τραγουδούν σε ένα δημοκρατικό κράτος τα διαφορετικά στοιχεία; Αυτό ήταν δύσκο­ λο ερώτημα για τους Αθηναίους. Ορισμένοι πολίτες θα ήθελαν περισ­ σότερη ομοιομορφία από ό,τι άλλοι. Οι αρχικές προσπάθειες της δη­ μοκρατίας να σιγήσει τους αριστοκράτες εχθρούς της απέτυχαν τελικώς, όπως είδαμε. Οι αριστοκράτες αναζητούσαν διαρκώς ευκαιρίες για να αντεπιτεθούν μέχρι την τελική σωτήρια αμνηστία μετά την καθαίρεση των Τριάκοντα. Τι σημαίνει, λοιπόν, πολιτική ομόνοια; Τι έκταση μπορεί να έχει η διαφωνία των πολιτών σε ένα υγιές κράτος; Τον δεύτερο αιώνα της δημοκρατίας, οι Α θηναίοι έμαθαν ότι οι πολίτες που έχουν ομόνοια μπορεί να διαφωνούν σχεδόν στα πάντα. Μ πορεί να πιστεύουν διαφο­ ρετικά δόγματα, να επιδιώκουν διαφορετικούς σκοπούς, ακόμα και να λατρεύουν διαφορετικούς θεούς - αρκεί να δέχονται την αρχή της νομιμότητας. Κανένας δεν επιτρέπεται να παραβεί το νόμο. Αυτός είναι ο πιο σπουδαίος κανόνας. Αν επιτρέψουμε σε κάποιον να μπει πάνω από το νόμο, η ομόνοια θα διαλυθεί. Όταν κάποιος παραβαίνει το νόμο, διαχωρίζει τον εαυτό του από τους άλλους πολίτες, εκμεταλλεύεται την καλή συμπεριφορά

ΠΩΛ ΓΟΥ Ν ΤΡ ΑΦ

τους, και έτσι φυτεύει το σπόρο της διχόνοιας ανάμεσα σε όσους μπο­ ρούν να παραβιάσουν το νόμο χωρίς να υποστούν τις συνέπειες και σε όσους δεν μπορούν. Ο Δημοσθένης τόνισε την απόλυτα δημοκρατική αρχή σύμφωνα με την οποία δεν επιτρέπεται η ψήφιση κανενός νόμου που δεν μεταχειρίζεται όλους τους πολίτες ως ίσους, γιατί «κάθε πο­ λίτης συμμετέχει εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους». Εκτός από την αρχή της νομιμότητας11, έχουμε δύο ακόμα αρχές: πρώτον, οι πολίτες πρέπει να συμφωνήσουν ότι θα πορεύονται όλοι μαζί - και όχι μόνο όταν αντιμετωπίζουν επίθεση από το εξωτερικό. Μια πόλη που ομονοεί συνεργάζεται στην παιδεία των πολιτών και τις γιορτές, κι έτσι όλοι οι πολίτες της είναι «συγχορευτές», όπως είπε ο Κλεόκριτος. Δεύτερον, δεν πρέπει να προκαλούν άσκοπες διχόνοιες προσπα­ θώντας να αναγκάσουν ο ένας τον άλλο να τραγουδήσει τον ίδιο μου­ σικό σκοπό* πρέπει να δεχτούν την αρμονία της διαφορετικότητας. Θα πω, λοιπόν, ότι το να ζεις με πολιτική ομόνοια σημαίνει τρία πράγμα­ τα: υπακοή στην αρχή της νομιμότητας, ομαδική δουλειά για την επί­ τευξη κοινών στόχων και αποδοχή των διαφορών.

Μια σύντομη ιστορία της ομόνοιας και της διχόνοιας στην Αθήνα και την ηγεμονία της Τώρα θα δούμε πώς οι Α θηναίοι διδάχτηκαν το μάθημα της ομόνοιας. Είναι μια οδυνηρή ιστορία με εμφύλιους πολέμους και τυράννους, ηγεμονικές εκτροπές, κι άλλους εμφύλιους, κι άλλους τυράννους. Στο τέλος θα δούμε ότι η Αθήνα κατέκτησε με κόπο τη δημοκρατία μέσα από τις προσπάθειές της να βγει από τον φαύλο κύκλο αυτών των δύο κακών. Η Αθήνα κλυδωνιζόταν από εσωτερικές διχόνοιες την εποχή του Σόλωνα - την αρχαιότερη περίοδο για την οποία έχουμε αρκετές ιστο­ ρικές γνώσεις (αρχές του 6 ου αι., δηλαδή αρχές του 500). Ύ στερα από λίγο καιρό, ο λαός δέχτηκε να τον κυβερνήσει ένας τύραννος. Θ τύ­ ραννος με το όνομα Π εισίστρατος ικανοποίησε αρκετές από τις επι­ θυμίες του απλού λαού, αλλά το πιο σημαντικό ήταν το εξής: έφερε ειρήνη στην πόλη, και ο ίδιος είχε τη δύναμη να την επιβάλει. Μετά την εκδίωξη της οικογένειας του τυράννου (510), όταν η αθηναϊκή δημοκρατία βρισκόταν ακόμα σε πρώιμο στάδιο, η περσική

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

99

αυτοκρατορία άρχισε να εξαπλώνεται στην Ελλάδα. Οι ελληνικές πό­ λεις της Μ ικράς Ασίας είχαν ήδη ηττηθεί (ορισμένες εξαιτίας και εσωτερικών διχονοιών), και πολλές ελληνικές πόλεις της Ευρώπης είχαν συνθηκολογήσει με τους Πέρσες. Όμως η Αθήνα έγινε ο ηθικός ηγέτης της αντίστασης ενάντια σ ’ αυτή τη νέα τυραννία των εισβο­ λέων. Η περσική δύναμη ήταν τόσο μεγάλη ώστε ακόμα και οι Αθη­ ναίοι δεν το πίστευαν όταν τους νίκησαν στον Μαραθώνα το 490. Αλλά η Σπάρτη είχε μεγαλύτερο στρατό και μια παράδοση σιδηράς πειθαρχίας. Ορισμένες ελληνικές πόλεις, μαζί και η Αθήνα, συνήψαν στρατιωτική συμμαχία, και η Σπάρτη έγινε ο στρατιωτικός ηγέτης τους. Η Σπάρτη ηγήθηκε της ενωμένης δύναμης των Ελλήνων συμμά­ χων στην αποφασιστική νίκη τους στις Πλαταιές το 479. Μετά τις Πλαταιές οι Σπαρτιάτες επέστρεψαν στην πατρίδα τους αφήνοντας την Αθήνα να καθοδηγεί τη συνεχιζόμενη προσπάθεια για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων και νησιών από την περσι­ κή αυτοκρατορία. Πολλές ομόφρονες ελληνικές πόλεις παραχώρησαν με ευχαρίστηση στην Αθήνα την ηγεσία αυτής της επιχείρησης, που οργανώθηκε ως Συμμαχία της Δήλου. Η Αθήνα δέχτηκε χρηματικές συνεισφορές από κράτη που ήταν πολύ μικρά για να μπορούν να στείλουν στρατό, και το ταμείο της Συμμαχίας βρισκόταν σε έναν κεντρικό ιερό τόπο, το νησί της Δήλου. Αργότερα, την εποχή της ακμής της δημοκρατίας, οι Αθηναίοι επωφελήθηκαν από τη διχόνοια στο εσωτερικό των άλλων πόλεων και τις έθεσαν υπό τον έλεγχό τους. Όταν οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο της Συμμαχίας από τη Δήλο στην Ακρόπολη της Αθήνας, η μετάβαση ολοκληρώθηκε - από την άσκηση ηγετικών καθηκόντων σε μία συμμαχία στην άσκηση ηγεμονικής εξουσίας. Και έτσι η Αθήνα δημιούργησε μία αυτοκρατορία. Από την εποχή εκείνη ήδη οι απόψεις διίστανται σχετικά με το πόσα μέλη της αυτοκρατορίας μισούσαν την εξουσία των Αθηναίων, και πόσο μεγάλο ήταν αυτό το μίσος. Κ άποιοι δέχτηκαν με χαρά την αθηναϊκή εξουσία γιατί τους έδωσε ασφάλεια, ελεύθερο εμπόριο και (σε ορισμένες περιπτώσεις) δημοκρατία. Όταν οι Αθηναίοι έδιωχναν από τις πόλεις που κατακτούσαν τους αριστοκράτες που κυβερνούσαν, το πολίτευμα μπορεί να γινόταν στη συνέχεια πιο δημοκρατικό. Και συνήθως η Αθήνα επέτρεπε στις πόλεις-υπηκόους της να ζουν σύμφω­ να με τους δικούς τους νόμους. Αυτοί οι παράγοντες εξηγούν γιατί

1 οο

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

ορισμένοι υπήκοοι της ηγεμονίας έδειξαν αφοσίωση στην Αθήνα και συμπαραστάθηκαν στους Αθηναίους στα πέτρινα χ ρ ό νια 12. Πολλοί άλλοι, ωστόσο, εχθρεύονταν βαθιά την αθηναϊκή ηγεμο­ νία. Ένιωθαν ότι οι πόλεις τους είχαν υποδουλωθεί από την Αθήνα, και γΓ αυτό επαναστατούσαν όποτε έβρισκαν την ευκαιρία. Σε αυτούς ανήκουν, όπως θα έπρεπε να περιμένουμε, όσοι έχασαν την εξουσία όταν η Αθήνα επέβαλε τη δημοκρατία· άλλοι απλώς ένιωθαν μίσος γιατί έχασαν την ανεξαρτησία τους από την Αθήνα. Και αναμφίβολα όλοι δυσφορούσαν γιατί οι εισφορές τους πήγαιναν στην Αθήνα, που δαπανούσε αφειδώς το πλεόνασμα για να κτίσει μεγαλοπρεπή οικοδο­ μήματα, όπως ο Παρθενώνας. Όσο καιρό τα πράγματα κυλούσαν ομαλά, οι Αθηναίοι έμοιαζαν να έχουν ομόνοια (αν και θα δούμε ότι αυτή ήταν απατηλή). Είχαν έναν κοινό στόχο - τ η ν η γεμ ονία- και είχαν την τύχη να διαθέτουν έναν δημοκρατικό ηγέτη, τον Π ερικλή, που τους ενέπνεε εμπιστοσύνη και φαίνεται ότι είχε ενώσει τους Αθηναίους κατά το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού του βίου. Φυσικά ο Π ερικλής είχε εχθρούς, αλλά για πολλά χρόνια δεν μπορούσαν να του επιτεθούν ευθέως. Π αρ’ όλα αυτά, ο Π ερικλής συνέβαλε ως ηγέτης σε ένα τεράστιο πλήγμα κατά της ομόνοιας. Έκανε αυστηρότερους τους όρους για την αναγνώριση δικαιωμάτων του πολίτη. Για να είναι κάποιος πολίτης έπρεπε να έχει γεννηθεί από γονείς πολίτες, εκτός αν είχε προσφέρει κάποια εξαιρετική υπηρεσία στην Αθήνα και του παραχωρούσαν πο­ λιτικά δικαιώματα τιμής ένεκεν. Δεν θα πρέπει όμως να μας διαφεύγει ότι πολιτικά δικαιώματα δεν είχε μόνο μία κοινωνική ελίτ· πολίτες ήταν ακόμη και πολύ φτωχοί άνθρωποι, και οι πάμπτωχοι είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση από τότε που η πόλη άρχισε να αμείβει τους πολίτες για την ημερήσια συμμετοχή τους στην Εκκλησία. Όμως, οι μέτοικοι είχαν λίγες ελπίδες να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα, αν και συχνά συνεισέφεραν στην πόλη ως αφοσιωμένα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας. Οι αυστηροί κανόνες του Περικλή για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη διεύρυναν το χάσμα μεταξύ των πολιτών και όλων των υπόλοιπων στην Αθήνα. Το πιο τερατώδες σφάλμα των Αθηναίων, ωστόσο, είχε να κάνει με την ηγεμονία. Θα μπορούσαν να είχαν δώσει πολιτικά δικαιώματα σε όλα τα μέλη της ηγεμονίας, και αυτό θα έφερνε μία νέα ομόνοια στην Ελλάδα, μια ομόνοια που θα μπορούσε να κρατήσει την Ελλάδα αήτ­

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

τητη τα επόμενα χρόνια. Η ιδέα της παραχώρησης πολιτικών δικαιω­ μάτων σε όσους ζούσαν πέρα από τα παλαιά σύνορα της Αθήνας δεν είναι κάτι εξωπραγματικό· αναφέρεται ως θεωρητική δυνατότητα σε αρκετά κείμενα (τη Λυσιστράτη και άλλα), και η μακεδονική αυτοκρα­ τορία έκανε κάτι παρόμοιο λίγο αργότερα, όπως και οι Ρωμαίοι σε μεταγενέστερους χρόνους. Από την άλλη, στην ίδια την Αθήνα, η ομόνοια που έμοιαζε να στηρίζει τη δημοκρατία βασιζόταν σε μια ψευδαίσθηση. Τα πρώτα εκατό χρόνια της δημοκρατίας, πολλά μέλη ισχυρών οικογενειών αισθάνθηκαν ότι ήταν οι ηττημένοι του νέου συστήματος, και αναζη­ τούσαν διαρκώς ευκαιρίες για να υπονομεύσουν τη δημοκρατία. Από το 461 ήδη, κάποιος δολοφόνησε έναν σπουδαίο μεταρρυθμιστή13, και οι υποψίες έπεσαν στους αριστοκράτες. Οι πολιτικές εντάσεις ανάγκα­ ζαν συχνά τους αριστοκράτες να φύγουν από την Αθήνα την περίοδο αυτή, και ένας τέτοιος εξόριστος (ο Αλκιβιάδης) τιμώρησε την πόλη του με μια απίστευτη προδοσία. Όταν η ηγεμονία άρχισε να αντιμετωπίζει δυσκολίες, ξέσπασε δι­ χόνοια στην Αθήνα για άλλη μια φορά, οδηγώντας αρχικά σε πραξι­ κόπημα από τους αριστοκράτες το 411, και αργότερα σε μια άλλη τυραννία - εκείνη των Τριάκοντα. Και στις δύο περιπτώσεις ακολού­ θησε εμφύλιος πόλεμος. Το ηθικό δίδαγμα αυτής της ιστορίας είναι ότι η εξουσία της πλειο­ ψηφίας είναι ασταθής, αν θέτει στο περιθώριο μια ισχυρή μειοψηφία. Επειδή η ισχυρή μειοψηφία δεν θα δεχτεί ειρηνικά την κατάσταση αυτή, τα μέλη της θα προσπαθήσουν να επανέλθουν στο προσκήνιο με τη βία. Μ ια τυραννική πλειοψηφία και μια εχθρική μειοψηφία με οικονομική βοήθεια και φίλους στο εξωτερικό μειώνουν στο ελάχιστο τις προοπτικές για εσωτερική ειρήνη σε βάθος χρόνου. Και αυτή ήταν η μεγάλη αδυναμία της αθηναϊκής δημοκρατίως τα πρώτα εκατό χρό­ νια - η ελλιπής ομόνοια. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας οι Αθηναίοι κατέβαλαν, όπως είδαμε, μεγάλες προσπάθειες για να αποκαταστήσουν μαζί και την ομόνοια. Ένας ρήτορας που έζησε τον εμφύλιο πόλεμο περιέγραψε αυτή την προσπάθεια ως εξής: «Μ οιράστηκαν την ελευθερία τους με εκείνους που ήθελαν να είναι δούλοι»14. Και με αυτό τον τρόπο έσω­ σαν την Αθήνα.

102

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

Η ομόνοια ως συνεργασία Χωρίς ομόνοια δεν μπορεί να υπάρξει δήμος (λαός) για να κρατά τα ηνία της εξουσίας. Μ όνο φατρίες. Και η διακυβέρνηση από φατρίες δεν είναι δημοκρατία. Η ομόνοια είναι εξίσου απαραίτητη την περίο­ δο ειρήνης όσο είναι και την περίοδο πολέμου, γιατί χωρίς αυτή, η δημοκρατία είναι αδύνατη. Αλλά η ανάγκη για ομόνοια φαίνεται εντο­ νότερα σε περίοδο πολέμου. Όταν ένας εχθρός είναι προ των πυλών, καταλαβαίνουμε ότι η διχόνοια μας κάνει αδύναμους, ενώ η ομόνοια θα μας έκανε ισχυρούς. Αυτή είναι η ουσία της ιστορίας του αγρότη με τις βέργες. Κατά τη διάρκεια ενός διαλείμματος στον μακροχρόνιο πόλεμο μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης (431-404), η Αθήνα αποφάσισε να επιτεθεί στις Συρακούσες (415). Ή ταν μία παράτολμη ενέργεια γιατί η πόλη των Συρακουσών ήταν μεγάλη σε έκταση, πλούσια, και πολύ μακριά από την Αθήνα, στο νησί της Σικελίας. Η Αθήνα είχε καλούς λόγους να επιτεθεί: οι Συρακούσες είχαν συμπεριφερθεί πολύ άσχημα στη Σικελία, και επιπλέον η πόλη ήταν πλούσια, κι είχε τον έλεγχο εμπο­ ρικών δρόμων και φυσικών πόρων που οι Αθηναίοι επιθυμούσαν σφο­ δρά να αποκτήσουν. Εκείνη την εποχή, οι Συρακούσες είχαν δημοκρατία, και η δημο­ κρατία έκανε την πόλη δυνατότερη απ’ ό,τι θα ήταν διαφορετικά. Οι περισσότερες πόλεις που είχαν κατακτήσει οι Α θηναίοι δεν ήταν δη­ μοκρατίες, και σ ’ αυτές οι Αθηναίοι μπορούσαν να χρησιμοποιούν τη μία φατρία εναντίον της άλλης. Ένας ηγέτης των Συρακουσών με το όνομα Αθηναγόρας είχε καταλάβει περίπου αυτό το πλεονέκτημα. Σε μια ομιλία που έδωσε την παραμονή του πολέμου, συμβούλεψε την πόλη να μη φοβάται τους Αθηναίους* αντιθέτως, προσπάθησε να υπο­ δαυλίσει το φόβο μίας ενδεχόμενης κατάληψης της εξουσίας από τους ολιγαρχικούς (το κόμμα των πλούσιων και των ευγενών). Υπερασπί­ στηκε τη δημοκρατία με τα εξής λόγια: Θα υποστηρίξουν μερικοί ότι το δημοκρατικό πολίτευμα ούτε λογική έχει ούτε είναι δίκαιο, και ότι αυτοί που διαθέτουν το χρήμα είναι και οι κα­ ταλληλότεροι να κυβερνούν. Εγώ όμως υποστηρίζω, πρώτον, ότι η λέξη «δημοκρατία» περιλαμβάνει το σύνολο του λαού, ενώ η «ολιγαρχία» ένα μέρος μόνο* έπειτα, ότι μπορεί να είναι άριστοι στη διαχείριση του χρήμα­ τος οι πλούσιοι, αλλά ότι ικανότεροι ως σύμβουλοι είναι οι συνετοί και πιο

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

κατάλληλοι να κρίνουν αφού ακούσουν είναι οι πολλοί - κι ότι στη δη­ μοκρατία αυτές οι τρεις κατηγορίες, είτε χωριστά ενεργούν είτε όλες μαζί, έχουν ίσο μερίδιο. Απεναντίας η ολιγαρχία δίνει στους πολλούς το μερίδιό τους από τους κινδύνους, από τα ωφελήματα όμως δεν παίρνει μόνο τα περισσότερα αλλά τα αρπάζει όλα και τα κρατάει η ίδ ια 15.

Ίσως θα πρέπει να διαβάσετε την ομιλία δύο φορές για να δείτε ότι αυτοαναιρείται. Ο ομιλητής ισχυρίζεται ότι η δημοκρατία είναι η δια­ κυβέρνηση από όλο τον λαό, και γ ι’ αυτό, στο όνομα της δημοκρατίας, επίθεται στο πολιτικό κίνημα με το οποίο διαφωνεί. Ο ομιλήτης προ­ σπαθεί να ενώσει τους Συρακούσιους κάνοντας ουσιαστικά μία επίθε­ ση στους πλούσιους. Θα μπορούσε να είχε προκαλέσει διχόνοια στην πόλη αν οι πολίτες τον είχαν πάρει στα σοβαρά. Ευτυχώς, δεν το έκαναν, γιατί η πολεμική στρατηγική της μη πράξης που πρότεινε ήταν εξίσου προβληματική με τις αντιλήψεις του περί δημοκρατίας. Ένας έμπειρος στρατηγός ήρθε να μιλήσει μετά τον Αθηναγόρα. Δεν γνωρίζουμε το όνομά του, ωστόσο γνωρίζουμε ότι εισηγήθηκε τη στρατηγική με την οποία οι Συρακούσιοι νίκησαν τελικά στον πόλε­ μο: η πόλη θα έπρεπε να ενεργήσει ως μία δύναμη, και να ξεχάσει τις πολιτικές διχόνοιες. Οι Συρακούσες έκαναν αυτό ακριβώς, και με τη βοήθεια της Σπάρτης (και με πολλή τύχη) κατατρόπωσαν τελικώς τους Αθηναίους. Στην Αθήνα τα πράγματα κινήθηκαν στην αντίθετη κατεύθυνση. Η πόλη εμφάνιζε τέτοια ακμή τα τελευταία χρόνια ώστε κάποιοι πολίτες πρέπει να πίστεψαν ότι υπήρχαν περιθώρια για λίγη διχόνοια. Έδωσαν τη διοίκηση του στόλου σε τρεις άνδρες - στον Ν ικία που ήταν τε­ λείως αντίθετος στον πόλεμο, στον Αλκιβιάδη που είχε υποστηρίξει σθεναρά την ιδέα του πολέμου, και σε έναν τρίτο στρατηγό, τον Αάμαχο, που δεν είναι σημαντικός σε αυτή την ιστορία. Ο Αλκιβιάδης ήταν ο μόνος από τους τρεις που είχε τις εξαιρετικές ικανότητες που απαιτούνταν για να νικήσουν στην εκστρατεία. Επιπλέον είχε το χά­ ρισμα να εμπνέει τον στρατό και να τον οδηγεί σε σπουδαία κατορθώ­ ματα, και με τις ομιλίες του μπορούσε να ελέγξει απόλυτα την Εκκλη­ σία της Αθήνας. Ή ταν πλούσιος, όμορφος, αριστοκρατικός, και αδί­ στακτος. Ή ταν γνωστός για τα γλέντια που έκανε με τους φίλους του. Την παραμονή της αναχώρησης του στόλου, κάποιος έκανε γιορτή και μέθυσαν. Ή ισχυρίστηκε ότι μεθοκόπησαν για να ενοχοποιήσει τον Αλκιβιάδη. Αργά τη νύχτα, χωρίς να υπάρχει κανένας μάρτυρας,

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

έκαναν φασαρίες στην πόλη και ακρωτήριασαν ιερά αγάλματα του Ερμή που ήταν αφιερωμένα στη γονιμότητα. Τα αγάλματα αυτά αποτελούνταν από μία στήλη με κεφάλι και φαλλό. Ο Αλκιβιάδης θεωρή­ θηκε ύποπτος. Όμως, οι αρχές αποφάσισαν να αναβάλουν τη δίκη του μέχρι να πάει και να επιστρέψει το εκστρατευτικό σώμα. Αλλά τότε, μόλις βεβαιώθηκαν ότι ο στόλος έφυγε μακριά, οι εχθροί του Α λκι­ βιάδη άρχισαν να κινητοποιούνται και έπεισαν τους Αθηναίους να τον ανακαλέσουν για να δικαστεί με την κατηγορία της ασέβειας. Προφα­ νώς οι κατήγοροι δεν τολμούσαν να μιλήσουν όσο ο Αλκιβιάδης βρι­ σκόταν στην πόλη, ή όσο οι πολίτες του στρατού ήταν εκεί για να τον υπερασπιστούν. Ποτέ δεν θα μάθουμε αν αυτές οι κατηγορίες ήταν αληθινές ή κατασκευάστηκαν, αλλά το πιο πιθανό είναι ότι ο Α λκι­ βιάδης έπεσε θύμα σκευωρίας από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Σε κάθε περίπτωση, η επίθεση στον Αλκιβιάδη όσο αυτός βρισκόταν μακριά από την πόλη ήταν άνανδρη και λανθασμένη. Όταν οι Αθηναίοι συμφώνησαν να επιτεθούν σε έναν από τους πιο προικισμένους ηγέτες τους, στην αρχή της εκστρατείας, έριξαν το σπόρο της διχόνοιας που θα τους στοίχειωνε για πολλά χρόνια. Ο Αλκιβιάδης κατόρθωσε και δραπέτευσε μόλις πληροφορήθηκε τα νέα. Εγκατέλειψε στα κρυφά το στόλο και πήγε στη Σπάρτη όπου συμβούλεψε τους Σπαρτιάτες να υιοθετήσουν στρατηγικές που τελικά αποδείχτηκαν νικηφόρες στον μακροχρόνιο πόλεμο με την Αθήνα τον μεγαλύτερο πόλεμο ένα επεισόδιο του οποίου ήταν η επίθεση στις Συρακούσες. Ο Α λκιβιάδης θα μπορούσε να κερδίσει τον πόλεμο στις Συρακούσες - αν τον είχαν αφήσει. Όπως εξελίχθηκε η κατάσταση, η ηγεσία πέρασε στον Ν ικία ο οποίος δεν πίστευε στην αποστολή, και ο οποίος δεν ήταν ικανός να ηγηθεί μίας επιχείρησης που απαιτούσε γρήγορες αποφάσεις και αστραπιαίες επιθέσεις. Όταν ο Α λκιβιάδης έφτασε στη Σπάρτη, δεν ήθελε να εμφανιστεί σαν προδότης της πατρίδας του. Υπερασπίστηκε τον εαυτό του με τα παρακάτω λόγια, εξηγώντας πρώτα γιατί είχε πάρει το μέρος της δη­ μοκρατίας στο παρελθόν, και μετά το γιατί ήθελε να βοηθήσει τους Σπαρτιάτες. Αυτή είναι απόδειξη (αν χρειάζεται απόδειξη) ότι οι αρι­ στοκράτες της γενιάς του έτρεφαν κρυφή έχθρα κατά της δημοκρατίας: Εάν είχε κανείς χειρότερη γνώμη για μένα, επειδή έκλινα περισσότερο προς τους δημοκρατικούς, ας αναγνωρίσει κι αυτός πως δεν είναι σωστό

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

να αγανακτεί έτσι εναντίον μου. Διότι ανέκαθεν [οι αριστοκράτες] είμαστε αντίθετοι στους τυρράνους, οτιδήποτε όμως εναντιώνεται στον δυνάστη ονομάζεται δημοκρατικό, κι έτσι από αυτή την αντίθεση διατήρησε η οικογένειά μας την ηγεσία του πλήθους. Εξάλλου αφού και η πόλη είχε δημοκρατικό πολίτευμα, ήμασταν από πολλές απόψεις αναγκασμένοι να προσαρμοζόμαστε στην κατάσταση που υπήρχε. Προσπαθούσαμε πάντως να είμαστε μετριοπαθέστεροι στις αχαλίνωτες πολιτικές καταστάσεις που επικρατούσαν. Άλλοι ήταν αυτοί που και παλαιότερα και τώρα παρέσυραν τη μάζα σε πράξεις αξιοκατάκριτες· αυτοί ακριβώς που έδιωξαν κι εμένα. Εμείς ωστόσο υπήρξαμε ηγέτες όλου του λαού, θεωρο)ντας χρέος μας να συμβάλουμε στη διατήρηση του πολιτεύματος που κληρονομήσαμε και με το οποίο η πόλη συνέδεσε το μεγαλείο και την ελευθερία της. Διότι βέβαια τι σημαίνει κυριαρχία του πλήθους το γνωρίζαμε όσοι έχουμε μια στάλα γνώση, και μάλιστα εγώ ο ίδιος καλύτερα από κάθε άλλον, αφού θα είχα και τους περισσότερους λόγους να την κατακρίνω. Αλλά για μια πανθομολογούμενη μωρία τίποτα καινούργιο δεν θα μπορούσε να ειπωθεί. Και την αλλαγή αυτού του πολιτεύματος τη θεωρούσαμε επικίνδυνη με εσάς, τους εχθρούς μας, στρατοπεδευμένους έξω από τα τείχη μας...

Κ ι έχω την αξίωση κανένας σας να μη με θεωρήσει τιποτένιο, επειδή πάω τώρα να χτυπήσω με δύναμη την πόλη μου χέρι χέρι με τους πιο άσπονδους εχθρούς της, ενώ κάποτε φαινόμουν πως την αγαπούσα, ούτε να δυσπιστείτε στα λόγια μου αποδίδοντάς τα στο πάθος του φυγάδα. Αυτό από το οποίο έφυγα είναι η ποταπότητα εκείνων που με εξόρισαν και όχι η προσφορά μου χρήσιμων υπηρεσιών σε εσάς, εάν θελήσετε να με ακούσετε. Και χ ει­ ρότεροι εχθροί δεν είναι όσοι, όπως εσείς, έβλαψαν κάποτε τους εχθρούς τους αλλά εκείνοι που ανάγκασαν τους φίλους να γίνουν εχθροί. Αγάπη για την πόλη δεν έχω τώρα που αδικούμαι, είχα τότε που ασκούσα άφοβα τα πολιτικά δικαιώματά μου. Ούτε θεωρώ ότι επιτίθεμαι τώρα σε τόπο που εξακολουθεί να είναι πατρίδα μου, αλλά πολύ περισσότερο ότι προσπαθώ να ανακτήσω αυτό που έχει πάψει να μου είναι πατρίδα. Και πατριώτης αληθινά δεν είναι εκείνος που έχοντας στερηθεί την πατρίδα του δεν π η ­ γαίνει να την κατακτήσει αλλά εκείνος που από νοσταλγία θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να την ανακτήσει16.

Με αυτά τα λόγια ο Αλκιβιάδης εξηγεί στους Σπαρτιάτες γιατί δεν είναι πραγματικά προδότης της Αθήνας, την ώρα που ετοιμάζεται να την προδώσει. Αυτή είναι η φωνή της διχόνοιας, η τελική συνέπεια της έλλειψης ομόνοιας: «Ούτε θεωρώ ότι επιτίθεμαι τώρα σε τόπο που εξα­

1θ6

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

κολουθεί να είναι πατρίδα μου, αλλά πολύ περισσότερο ότι προσπαθώ να ανακτήσω αυτό που έχει πάψει να μου είναι πατρίδα». Ένα κράτος έχει χάσει την ομόνοιά του όταν οι πιο λαμπροί και άριστοι πολίτες του γίνονται εχθροί του, όταν δεν πιστεύουν ότι αυτή η πόλη είναι δική τους. Π οιον πρέπει να κατηγορήσουμε, την Αθήνα ή τον Αλκιβιάδη; Είναι δύσκολο να απαντήσουμε σήμερα λόγω της χρονικής απόστασης που μας χωρίζει, και πιθανόν να ήταν και τότε δύσκολο να απαντήσουν. Η ομόνοια είναι ευθύνη όλων.

Η ομόνοια ως αποδοχή της διαφορετικότητας Η ομόνοια δεν τραγουδά έναν και μόνο σκοπό* τραγουδά διαφορετι­ κούς σκοπούς που συνθέτουν μία μελωδία. Η ομόνοια του ενός σκοπού θα σήμαινε το τέλος της πολιτικής. Σε ένα θεοκρατικό καθεστώς όπου όλοι οι πολίτες πρέπει να τραγουδούν τον ίδιο σκοπό, το μόνο που έχουν να κάνουν οι πολιτικοί είναι να παπαγαλίζουν την επίσημη γραμμή, ή να σιωπούν. Αλλά ούτε η σιωπή ούτε η παπαγαλία είναι πολιτική. Συνεπώς σε ένα θεοκρατικό καθεστώς δεν υπάρχουν πολιτι­ κοί. Αυτό είναι σημαντικό, και οι αρχαίοι Έ λληνες το είχαν καταλά­ βει πολύ καλά. Αυτός είναι ο λόγος που έβλεπαν θετικά τη δημόσια αντιπαράθεση, και αυτός είναι ο λόγος που προσπαθούσαν να μην αφήνουν την πλειοψηφία να κάνει πάντα το δικό της. Σε θέματα θρησκείας οι Αθηναίοι στο μεγαλύτερο μέρος της ιστο­ ρίας τους ανέχονταν την ύπαρξη ενός ευρέος φάσματος απόψεων. Υπήρχαν φορές, ωστόσο, που προσπάθησαν να εμποδίσουν την εισβο­ λή μίας ξένης θρησκείας ή να περιορίσουν ορισμένες ξένες θρησκευ­ τικές πρακτικές. Όμως, σε γενικές γραμμές, απέφευγαν τον πόλεμο κατά των ιδεών, και δεν ήθελαν να προσβάλλουν κανένα θεό, παλαιό ή νεότερο. Η πολυθεΐα καλλιεργεί πάντα έναν συμβιβαστικό σεβασμό για τη διαφορετικότητα - τουλάχιστον για ορισμένες μορφές διαφο­ ρετικότητας. Η πολυθεΐα γεννά πλήθος θεών και τελετουργιών. Η Αθήνα βέβαια είχε δημόσιες τελετουργίες, αλλά υπήρχε κάτι άλλο που ένωνε τον λαό της - τα Ελευσίνια Μ υστήρια. Αυτή ήταν μια θρησκεία που βασιζόταν σε ένα τελετουργικό μύησης με το οποίο οι άνθρωποι πίστευαν ότι γεννιόνταν ξανά από το σκότος και έρχονταν στο φως, δημιουργώντας ως μυημένοι μια ιδιαίτερη σχέση με τους θεούς. Δεν γνωρίζουμε πολλά

ΟΜ Ο Ν Ο ΙΑ

για αυτά τα Μ υστήρια γιατί το τελετουργικό ήταν μυστικό, αλλά γνω­ ρίζουμε ότι απευθυνόταν σε όλους. Ό ποιος μιλούσε ελληνικά (και δεν είχε μολύνει τα χέρια του με φόνο) μπορούσε να μυηθεί - άνδρες, γυναίκες, πολίτες, δούλοι, ξένοι (αν και πολύ λίγοι δούλοι είχαν τα χρήματα που απαιτούνταν για τη μύηση)17. Επίσης ξέρουμε ότι οι περισσότεροι πολίτες ήταν μυημένοι, και ότι η μύηση θεωρούνταν πηγή ομόνοιας μεταξύ πολιτών από διαφορετικές οικονομικές τάξεις. Η έλλειψη σεβασμού προς τα Μ υστήρια δεν ήταν ανεκτή, μολονότι ανέχονταν ένα ευρύ φάσμα θρησκευτικών δογμάτων. Π αρ’ όλα αυτά ο Σωκράτης ξεπέρασε το όριο ανοχής στην Αθήνα, και οι δημοκρατικοί δικαστές τον καταδίκασαν σε θάνατο. Ο Σωκρά­ της είχε εκφραστεί εναντίον ορισμένων βασικών ιδεών της δημοκρα­ τίας (ιδιαίτερα της ιδέας ότι οι πολίτες είναι σοφοί), και είχε επίσης ανορθόδοξες θρησκευτικές αντιλήψεις. Τον είχαν συνδέσει ακόμη με τις νέες ιδέες που απειλούσαν την παράδοση. Το χειρότερο ήταν ότι υπήρξε φίλος με τους αρχηγούς των Τριάκοντα, πολύ προτού αυτοί γίνουν τύραννοι. Ο θάνατος του Σωκράτη αμαύρωσε πράγματι την Αθήνα, αλλά δεν ερμηνεύεται εύκολα. Υ πήρχαν πάρα πολλοί παρά­ γοντες που οδήγησαν σε αυτόν18. Η δεύτερη εκατονταετηρίδα της δημοκρατίας ήταν πιο ειρηνική. Ο Πλάτων υπήρξε δριμύς επικριτής της δημοκρατίας αλλά, απ’ όσο μπο­ ρούμε να ξέρουμε, δεν απειλήθηκε ποτέ λόγω της κριτικής του. Ά σκη­ σε επίσης κριτική σε παραδοσιακές θρησκευτικές ιδέες, και -τ ο πιο επικίνδυνο- στους φιλοσοφικούς του διαλόγους περιέλαβε παρωδίες θρησκευτικών τελετών μύησης19. Η δημοκρατία δεν τον απείλησε ούτε μία φορά. Στο μεγαλύτερο μέρος της δεύτερης περιόδου της δημοκρα­ τίας, οι φιλόσοφοι ήταν ελεύθεροι να μιλούν και να διδάσκουν όπως ήθελαν. Μ όνο στο τέλος αυτής της εποχής, όταν η Αθήνα καταστράφηκε από τη Μακεδονία, μαθαίνουμε ότι οι φιλόσοφοι δέχτηκαν απει­ λές. Αυτές οι απειλές οφείλονταν στους στενούς δεσμούς που είχε ο Α ριστοτέλης και οι διάδοχοί του με τους κυβερνήτες των Μακεδόνων. Ο Α ριστοτέλης ήταν ο δάσκαλος του Αλέξανδρου, και οι διάδοχοι του Αλέξανδρου κατέλυσαν τις ελευθερίες των Αθηναίων. Έτσι αυτές οι απειλές δεν στρέφονταν κατά της ίδιας της φιλοσοφίας, αλλά κατά των εκπροσώπων ενός ξένου εχθρού. Πολύ αργότερα, οι χριστιανοί αντιμετώπισαν προβλήματα στον αρχαίο κόσμο. Οι αθηναϊκές αξίες δεν έπαιξαν κανένα ρόλο σε αυτό,

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

και οι χριστιανοί δεν κατηγορήθηκαν επειδή εισήγαγαν καινούργιους θεούς. Οι δυσκολίες τους προήλθαν από την περιφρόνηση που έδειξαν για τους παλιούς θεούς, και από την άρνησή τους να λατρέψουν τους Ρωμαίους αυτοκράτορες οι οποίοι είχαν αυτοανακηρυχθεί θεοί. Οι Θεμελιωτές των Ηνωμένων Πολιτειών επέλεξαν σοφά να δε­ χτούν την ύπαρξη πολλών διαφορών ώστε να διασφαλίσουν την πολι­ τική ομόνοια. Τώρα μας φαίνεται ακατανόητο ότι μπορούσαν να δε­ χτούν διαφορετικές απόψεις όσον αφορά την ηθικότητα της δουλοκτη­ σίας, αλλά οι σύγχρονοί τους πρέπει να εξεπλάγησαν περισσότερο από την προθυμία του νέου κράτους να αποδεχτεί τις θρησκευτικές διαφορές. Τίποτα παρόμοιο δεν είχε συμβεί από τότε που ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έκανε τον χριστιανισμό κρατική θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό είναι ιδιαίτερα κρίσιμο: ομόνοια δεν σημαίνει ομοιομορφία. Ένας αρμονικός πολιτισμός δεν μπορεί να αναγκάζει τους πάντες να συμφωνούν με τους υπόλοιπους. Ο εξαναγκασμός προκαλεί δυσαρέ­ σκεια, και η δυσαρέσκεια φέρνει διχόνοια. Αν δεν αποδεχτούμε τις διαφορές των πολιτών, αν προσπαθήσουμε να τις διαλύσουμε με τη βία ή και το νόμο, φυτεύουμε τους σπόρους του εμφύλιου πολέμου. Καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να επιβάλει την ομόνοια στον λαό. Ξέρουμε τι συμβαίνει όταν μία κυβέρνηση κάνει τέτοιες προσπάθειες: ο λαός προσποιείται ότι τραγουδά τον ίδιο σκοπό όσο χρόνο η απειλή επικρέμαται πάνω από το κεφάλι τους. Αλλά η ψυχή τους τραγουδά άλλο σκοπό, και η υπόγεια διχόνοια εκρήγνυται στο τέλος σαν σεισμός. Το είδαμε πρόσφατα στη Γιουγκοσλαβία όπου ένα καταπιεστικό καθε­ στώς επέβαλε μια επιφανειακή αρμονική συνύπαρξη μεταξύ λαών που κατά βάθος μισούσαν ο ένας τον άλλον. Αλλά όταν το καθεστώς έχασε τη δύναμή του, ο σεισμός ήταν τρομερός.

Το κόστος του εμφύλιου πολέμου 1: μαζικές σφαγές Στην αρχαία Ελλάδα, η γέννηση της δημοκρατίας στην Αθήνα συνέ­ πεσε με την αύξηση των εμφύλιων πολέμων σε πόλεις έξω από την Αθήνα. Το κόμμα των φτίοχών και καταπιεσμένων συγκρουόταν με το κόμμα των πλούσιων και ευγενών. Πολύ συχνά την εποχή εκείνη, καμία από τις δύο ομάδες δεν μπορούσε να ανεχθεί την άλλη. Η μία παράταξη έστελνε τους αρχηγούς της άλλης στην εξορία, και οι εξό­

ΟΜ ΟΝΟΙΑ

ριστοι ζητούσαν τη βοήθεια φίλων τους απο άλλες πόλεις για να επιστρέψουν με τη δύναμη του ξίφους. Η Κέρκυρα έγινε το σύμβολο του εμφύλιου πολέμου, και εκεί ο κύκλος της βίας έλαβε τέλος μόνο ύστερα από μία μαζική σφαγή20. Η Κέρκυρα, ένα νησί στα δυτικά της Ελλάδας, βρισκόταν σε έναν από τους εμπορικούς δρόμους που χρησιμοποιούσαν συχνά οι Αθηναίοι. Εκεί ο εμφύλιος πόλεμος κράτησε δύο χρόνια, φέρνοντας όχι μόνο θάνατο αλλά και ηθική κατάπτωση και στις δύο πλευρές. Οι δημοκρα­ τικοί και οι ολιγαρχικοί πολεμούσαν μέχρις εσχάτων ώσπου οι ολι­ γαρχικοί κρύφτηκαν σε ένα φρούριο. Μ ία δύναμη από την Αθήνα κατέφτασε για να βοηθήσει τους δημοκρατικούς και επιτέθηκε στο φρούριο. Οι ολιγαρχικοί μέσα στο φρούριο παραδόθηκαν με τον όρο να δικαστούν στην Αθήνα. Οι δημοκρατικοί της Κέρκυρας φοβή­ θηκαν ότι η Αθήνα θα συγχωρούσε τους εχθρούς τους, κι έτσι έβαλαν σε ορισμένους την ιδέα να αποδράσουν. Όταν αποκαλύφθηκε ότι δρα­ πέτευσαν, οι Α θηναίοι θεώρησαν ότι δεν δεσμεύονταν πλέον από την υπόσχεσή τους και παρέδωσαν όλους τους φυλακισμένους στον λαό της Κέρκυρας ο οποίος τους εκδικήθηκε με άγριο τρόπο. Μ ια γενιά αργότερα, το 403, οι Σπαρτιάτες έβαλαν τέλος στον εμ­ φύλιο πόλεμο των Αθηναίων επιμένοντας στη συμφιλίωση των δύο πλευρών - όπως είδαμε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου. Οι Αθηναίοι όμως στην Κέρκυρα δεν έπραξαν το ίδιο. Έτσι τελειώνει ένας εμφύ­ λιος πόλεμος, όταν κανένας δεν αγωνίζεται για την ομόνοια: Παρέλαβαν λοιπόν οι Κ ερκυραίοι τους κρατούμενους και τους έκλεισαν σε ένα μεγάλο κτίριο και ύστερα βγάζοντάς τους είκοσι είκοσι τους περνού­ σαν, δεμένους τον ένα με τον άλλο, ανάμεσα από δύο σειρές στρατιωτών παραταγμένων από δω κι από κει, οι οποίοι τους χτυπούσαν και τους πλή­ γωναν, αν τύχαινε κανένας τους να δει κάποιον προσωπικό εχθρό του- κι άλλοι με μαστίγιο στο χέρι βάδιζαν δίπλα τους κι ανάγκαζαν όσους πλη ­ σίαζαν κάπως πιο αργά να επιταχύνουν το βήμα τους. Έβγαλαν και σκότωσαν με αυτό τον τρόπο περίπου εξήντα άνδρες χωρίς οι άλλοι μέσα στο κτίριο να το αντιληφθούν (γιατί νόμισαν πως τους έπαιρ­ ναν από εκεί για να τους πάνε κάπου αλλού)· όταν όμως κατάλαβαν τι γινόταν -κ ά π ο ιο ς τους το φανέρω σε- έκαναν εκκλήσεις στους Αθηναίους και τους ζητούσαν, αν θέλουν την εξόντωσή τους, να έρθουν να το κάνουν οι ίδιοι, και αρνούνταν πια να βγουν από το κτίριο κι είπαν πως όσο βαστούσε η δύναμή τους δεν θα άφηναν να περάσει μέσα κανένας. Οι Κερκυ-

1 1ο

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

ραίοι δεν διανοούνταν καν να μπουν διά της βίας από τις πόρτες, ανέβηκαν όμως στη στέγη του κτιρίου και ξηλώνοντας την οροφή τούς χτυπούσαν από πάνω με τα κεραμίδια και ρίχνοντάς τους με τόξα. Εκείνοι προσπαθού­ σαν να προφυλαχθούν όπως μπορούσαν και ταυτόχρονα οι περισσότεροι αυτοκτονούσαν μπήγοντας στο λαιμό τους τα βέλη που τους έριχναν κι άλλοι απαγχονίζονταν με σκοινιά από μερικά κρεβάτια που έτυχε να βρί­ σκονται εκεί και με λουρίδες που τις έφτιαχναν σκίζοντας τα ρούχα τους και γενικά ξεκάνοντας τον εαυτό τους το μεγαλύτερο διάστημα της νύχτας (γιατί στο μεταξύ, όσο γινόταν αυτό το φρικτό πράγμα, έπεσε η νύχτα), και με τους άλλους από πάνω να τους χτυπούν, εξολοθρεύτηκαν. Κ ι αυτούς οι Κ ερκυραίοι, όταν ξημέρωσε, τους φόρτωσαν σταυρωτά σε κάρα και τους μετέφεραν έξω από την πόλη. Τις γυναίκες τις έπιασαν στο οχύρωμα και τις πούλησαν δούλες. Έτσι εξολοθρεύτηκαν από τους δημοκρατικούς οι Κερκυραίοι που εί­ χαν κυριεύσει το φρούριο του βουνού- και τότε ο εμφύλιος σπαραγμός που είχε πάρει τόση έκταση τερματίστηκε επιτέλους, τουλάχιστον στον πόλεμο αυτόν, αφού σχεδόν κανένας δεν επέζησε από τη μία παράταξη.

Το κόστος του εμφύλιου πολέμου 2: ηθική κατάπτωση Όταν διαλύεται η ομόνοια, το κόστος είναι μεγάλο. Η διχόνοια εξασθενεί στρατιωτικά το κράτος ή την αυτοκρατορία. Αυτό είναι αυτο­ νόητο. Αιγότερο αυτονόητο είναι το ηθικό κόστος που ξεκινά από την ωμή προδοσία των πολιτών από άλλους πολίτες. Ο εμφύλιος πόλεμος στην Κέρκυρα αναπαρήγαγε ένα γενικότερο σχήμα στα πρώτα χρόνια του πολέμου μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. Και αυτός ο πόλεμος ήταν ένας εμφύλιος σπαραγμός. Ή ταν ένα είδος εμφύλιου πολέμου που διαί­ ρεσε όλους τους Έ λληνες σε αντιμαχόμενες φατρίες στο πλευρό των Αθηναίων ή εναντίον τους. Η Αθήνα και η Σπάρτη είχαν υπάρξει σύμμαχοι για γενιές, και η δύναμη της Ελλάδας απέναντι σε μεγάλους εχθρούς (όπως η Περσία) εξαρτιόταν από τη διατήρηση καλών σχέ­ σεων μεταξύ τους. Αλλά αυτό στάθηκε αδύνατο. Ο μεγάλος ιστορικός αυτού του πολέμου είναι ο Θουκυδίδης, ο οποίος διετέλεσε στρατηγός των Αθηναίων στην πρώιμη φάση του πολέμου. Η ττήθηκε από τη Σπάρτη χάνοντας ένα λιμάνι στρατηγικής σημασίας, και οι Α θηναίοι τον κατηγόρησαν για αυτό - αν και δεν ήταν δικό του λάθος. Αναγκάστηκε να ζήσει εξόριστος, και εκεί στην εξορία έγραψε την Ιστορία του. Π ερισσότερο κι από ιστορία είναι ένα

ΟΜ ΟΝΟΙΑ

11 1

λαμπρό δοκίμιο για τη συμπεριφορά των ανθρώπων κάτω από την πίεση του πολέμου, για τα κίνητρα που τους οδηγούν στον πόλεμο, και για τις δικαιολογίες που λένε ο ένας στον άλλο για την κτηνώδη βία που θεωρούν απαραίτητη στον πόλεμο. «Ο πόλεμος, όμως, είναι δάσκαλος της βίας», είπε. Μπορεί να μην είμαστε κακοί από τη φύση μας, αλλά η φύση μας είναι τέτοια ώστε ο πόλεμος φέρνει στην επιφάνεια τα χειρότερα χαρακτηριστικά μας. Και στον εμφύλιο πόλεμο αυτό γίνεται με τον πιο καταστροφικό τρόπο: Σχεδόν όλη η Ελλάδα βρισκόταν σε αναστάτωση, και σε κάθε πόλη υπήρ­ χαν διαφορές ανάμεσα στους αρχηγούς των δημοκρατικών που ζητούσαν να φέρουν για βοήθεια τους Αθηναίους και στους ολιγαρχικούς που ζητού­ σαν να φέρουν για βοήθεια τους Σπαρτιάτες. Τον καιρό της ειρήνης, ούτε πρόφαση είχαν ούτε τόσο πρόθυμοι ήταν να τους καλέσουν για βοήθεια, τώρα όμως που γινόταν πόλεμος και οι αντίπαλες παρατάξεις μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν συμμάχους για να κάνουν κακό στους εχθρούς τους και να αποκτήσουν οι ίδιες μεγαλύτερη δύναμη, όσοι ήθελαν άλλο πολί­ τευμα ζητούσαν πρόθυμα την επέμβαση τρίτων. Ο εμφύλιος πόλεμος έφερε πολλά δεινά στις πόλεις, σαν κι αυτά που γίνονται και θα γίνονται πάντα όσο η φύση του ανθρώπου παραμένει η ίδια, αν και μπορεί να είναι πε­ ρισσότερο ή λιγότερο βίαια ή να παίρνουν διαφορετικές μορφές, ανάλογα με τις περιστάσεις κάθε φορά. Σε καιρό ειρήνης και ευημερίας, οι πόλεις και τα άτομα σκέφτονται καλύτερα, γιατί δεν πιέζονται να κάνουν πράγμα­ τα που δεν θέλουν ο πόλεμος, όμως, είναι δάσκαλος της βίας: γεννά στους περισσότερους ανθρώπους ορμές που είναι το ίδιο κακές με την κατάσταση στην οποία βρίσκονται όταν δυσκολεύει την ικανοποίηση των αναγκών της καθημερινής ζωής.

Ένα κύμα βίας και προδοσίας σάρωσε τα πάντα μαζί με τον εμφύλιο πόλεμο, αλλά οι ψεύτικες δικαιολογίες που τις συνόδευαν ήταν πολύ ενοχλητικές και ανησυχητικές. Οι άνθρωποι έβρισκαν τρόπους να πιστεύουν ότι έκαναν το σωστό, ενώ στην πραγματικότητα έκαναν κάτι απόλυτα φρικτό. Αλάφρωναν τις συνειδήσεις τους αναποδογυρί­ ζοντας το ηθικό τους λεξιλόγιο. Έδωσαν ωραία ονόματα στις αχρειό­ τητες, και κακά στις αρετές: Σε όλες τις πόλεις ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος· εκείνες που ξεκίνησαν αργό­ τερα μάθαιναν όσα είχαν γίνει πριν αλλού και επιδείκνυαν μεγαλύτερη εφευρετικότητα στις δόλιες επιθέσεις και τους περίεργους τρόπους εκδίκη­ σης. Και για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους, άλλαξαν ακόμα και τη

ΠΩΛΓΟΥΝΤΡΑΦ

συνηθισμένη σημασία των λέξεων. Έ τσι η ασυλλόγιστη τόλμη αναγνωρί­ στηκε ως ανδρεία και αφοσίωση· η προνοητική επιφυλακτικότητα θεωρή­ θηκε καλυμμένη δειλία, η σωφροσύνη πρόσχημα ανανδρίας. Το ενδιαφέ­ ρον για το καλό του συνόλου θεωρήθηκε τεμπελιά 1η ξαφνική μανία ανδρι­ κή αρετή - τα μέτρα που λάμβανε κάποιος για την ασφάλειά του θεωρούνταν εύλογο πρόσχημα για να αποφύγει τον κίνδυνο. Ό ποιος ξεκινούσε καβγά­ δες, θεωρούνταν πάντα έμπιστος, ενώ όποιος του έφερνε αντιρρήσεις γινό­ ταν ύποπτος. Ό ποιος έκανε δολοπλοκίες και πετύχαινε θεωρούνταν έξυ­ πνος, ενώ όποιος μυριζόταν το κόλπο θεωρούνταν ακόμα πιο έξυπνος. Α λ­ λά αν κάποιος προνοούσε, ώστε να μη χρειαστεί να κάνει τίποτα από αυτά, λέγαν ότι υπονόμευε την παράταξή του γιατί τον είχει φοβίσει η αντίπαλη πλευρά. Εν συντομία, επαινούσαν όποιον έκανε κακό πριν το κάνει κάποιος άλλος, ή όποιον παρακινούσε άλλους να κάνουν κάτι που ποτέ δεν είχαν την πρόθεση να κάνουν. Ακόμα και οι οικογενειακοί δεσμοί δεν ήταν τόσο στενοί όσο οι δεσμοί των παρατάξεων, επειδή τα μέλη τους ήταν πρόθυμα να τολμήσουν να κάνουν τα πάντα χωρίς κανένα πρόσχημα. Αυτές οι παρατάξεις, βλέπετε, δεν σχηματίστηκαν σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους για να προαγάγουν το καλό [της πόλης] αλλά κατά παράβαση των καθιερωμένων νόμων για να ικανοποιήσουν την πλεονεξία τους. Και οι όρκοι που είχαν δώσει ο ένας στον άλλο δεν στηρίζονταν στον θεϊκό νόμο αλλά στη συμφωνία τους να παραβιάσουν τους νόμους. Και αν οι ίδιοι ήταν πιο δυνατοί και οι αντίπα­ λοί τους έκαναν λογικές προτάσεις, δεν τις άκουγαν με μεγαλοψυχία αλλά νοιάζονταν για το πώς θα εμποδίσουν την εφαρμογή τους. Π ιο σημαντικό θεωρούσαν το να εκδικηθούν κάποιον που τους έκανε κακό παρά το να μην το είχαν πάθει. Και όσον αφορά τους όρκους συμφι­ λίωσης (αν βέβαια έδιναν όρκους!), τους έδιναν προσωρινά μόνο όταν και οι δύο πλευρές βρίσκονταν σε αδιέξοδο και δεν είχαν καμία βοήθεια από το εξωτερικό 1 αλλά στην πρώτη ευκαιρία, όποιος έβλεπε τον αντίπαλό του απροστάτευτο, και είχε το θάρρος να χτυπήσει, η ευχαρίστηση που ένιωθε από την εκδίκηση ήταν μεγαλύτερη από ό,τι αν είχε ενεργήσει στα φανερά, επειδή πρόδωσε την εμπιστοσύνη του: είχε ακολουθήσει τον ασφαλέστερο δρόμο και έδινε στον εαυτό του το βραβείο της εξυπνάδας αν τον είχε νικήσει με απάτη. Οι κακούργοι προτιμούν να τους λένε καπάτσους παρά τίμιους, κι οι άνθρωποι ντρέπονται αν τους λένε αγαθούς, αλλά είναι πε­ ρήφανοι αν τους λένε καπάτσους. Α ιτία για όλα αυτά ήταν η επιθυμία να κυβερνήσουν για να ικανοποι­ ήσουν την πλεονεξία και τη φιλοδοξία τους, και ο ζήλος για τη νίκη που προκύπτει από αυτά τα δύο. Οι αρχηγοί των κομμάτων στις διάφορες πόλεις προωθούσαν την πολιτική τους με ωραία συνθήματα: «ισότητα για τους

Ο Μ Ο Ν Ο ΙΑ

απλούς πολίτες» το ένα κόμμα, και «μετριοπαθής αριστοκρατία» το άλλο. Και μολονότι στις ομιλίες τους ισχυρίζονταν ότι υπηρετούν όλο τον λαό, στην πραγματικότητα ο λαός ήταν το έπαθλο του αγώνα· κι επειδή αγωνί­ ζονταν για να επικρατήσουν με κάθε μέσο, και οι δύο παρατάξεις αποτόλμησαν τα πιο φοβερά εγκλήματα και διψούσαν ακόμη περισσότερο για εκδίκηση αδιαφορώντας για τη δικαιοσύνη και το κοινό καλό. Κάθε πα­ ράταξη περιοριζόταν μόνο από τις δικές της ορέξεις της στιγμής, και ήταν έτοιμη να ικανοποιήσει την επιδίωξη της στιγμής ψηφίζοντας την άδικη καταδίκη των αντιπάλων ή παίρνοντας βίαια την εξουσία. Έ τσι καμία από τις δύο παρατάξεις δεν νοιαζόταν για την αιδώ και το μέτρο, αλλά επαινούσαν όσους κατόρθωναν να περάσουν ένα φρικτό μέτρο χρησιμοποιώ ντας ωραία προσχήματα. Οι πολίτες που έμεναν ουδέτεροι εξολοθρεύονταν και από τις δύο παρατάξεις, εν μέρει γιατί δεν πήγαιναν με το μέρος τους, και εν μέρει από φθόνο επειδή μπορεί να σώζονταν με τον τρόπο αυτό. Έ τσι λοιπόν εξαιτίας του εμφύλιου πολέμου επικράτησε κάθε είδους κακία στον ελληνικό κόσμο21.

-------^ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ι

Η αρχή της νομιμότητας (ο Νόμος ) 1 Ό ταν κυβερνά ο νόμος, κανένας άνθρωπος δεν είναι πάνα) από αυτόν. Θα πίστευε κανείς ότι η ιδέα αυτή είναι αρεστή σε όλους, αλλά στην πραγματι­ κότητα είχε πολλούς εχθρούς, και ακόμα έχει. Άνθρωποι και κυβερνήσεις ψάχνουν πάντα τρόπους για να ζεπεράσουν το εμπόδιο του νόμου. Οι μεγά­ λες επιχειρήσεις αναζητούν διαρκώς τρόπους για να ξεφύγουν από το νόμο, οι ηγέτες του κόσμου περιχρρονούν τον διεθνή νόμο, και οι απλοί πολίτες δεν βλέπουν τίποτε το μεμπτό όταν εμποδίζεται η εφαρμογή της δικαιοσύνης. Η Αθήνα διέθετε ένα δικαστικό σύστημα που δεν άφηνε περιθώρια για δωροδοκία. Οι δικαστές ήταν τόσο πολλοί ώστε κανένας δεν μπορούσε να τους εξαγοράσει. Αλλά οι δεσμοφύλακες και οι φρουροί μπορούσαν να δω­ ροδοκηθούν, κι έτσι η αθηναϊκή δικαιοσύνη ήταν δυνατό να υπονομευθεί μετά τη δίκη και την επιβολή της ποινής.

Ο Σωκράτης (399)

Ο

φιλόσοφος είναι τώρα περίπου 70 ετών, και έχει πίσω του μία μακρά εκκεντρική πορεία. Προκάλεσε υποψίες για πολλούς λό­ γους. Στην πολιτική δεν υποστήριζε τη δημοκρατία- στη θρησκεία αμφισβητούσε τους παραδοσιακούς μύθους και ισχυριζόταν ότι άκουγε μέσα του μία προσωπική φωνή του θεού (το δαιμόνιον, που απλά του έλεγε να μην κάνει ορισμένα πράγματα)- στις φιλίες του απέκτησε κακή φήμη λόγω της στενής σχέσης του με τον Κ ριτία (τον ηγέτη των Τριάκοντα Τυράννων) και τον Αλκιβιάδη (που πρόδωσε την Αθή­ να στη Σπάρτη και την Περσία). Αυτοί ήταν ίσως οι νέοι άνδρες που κατηγορήθηκε ότι διέφθειρε. Ο Σωκράτης, λοιπόν, καταδικάστηκε επειδή διέφθειρε τους νέους και εισήγε καινά δαιμόνια στη θέση των παλιών θεών. Οι κατήγοροι ζήτησαν τη θανατική ποινή. Ο κατηγορούμενος είχε το δικαίωμα από το νόμο να προτείνει μια εναλλακτική ποινή, και κατά πάσα πιθανό­ τητα οι δικαστές θα προτιμούσαν να τον καταδικάσουν σε εξορία παρά σε θάνατο. Αλλά ο Σωκράτης δεν ζήτησε να εξοριστεί. Αντιθέτως, προ­ σέβαλε τους δικαστές προτείνοντας να του δώσουν αυτό που πίστευε

Π ΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

ότι άξιζε πραγματικά -δω ρεάν σ ίτ ισ η -, και όταν το αίτημά του απορρίφθηκε, πρότεινε να πληρώσει πρόστιμο. Τότε οι δικαστές τον κατα­ δίκασαν σε θάνατο2. Ό σο βρίσκεται στη φυλακή περιμένοντας την εκτέλεση, έρχεται να τον συναντήσει ένας πλούσιος φίλος του αφού δωροδόκησε τους φρουρούς και τον δεσμοφύλακα. Ο Σωκράτης έχει τη δυνατότητα να φύγει από τη φυλακή, και αν βγει από την αθηναϊκή επικράτεια πριν από το σούρουπο, θα είναι ελεύθερος. Αλλά ο Σωκράτης δεν εγκρίνει το σχέδιο. Ό ταν ένας πλούσιος ή κάποιος που έχει πλούσιους φίλους δωροδοκεί για να βγει από τη φυλακή, βάζει τον εαυτό του πάνω από το νόμο. Αλλά κάθε φορά που κάποιος βάζει τον εαυτό του πάνω από το νόμο, ο νόμος κλονίζεται. Τι αξία έχει ο νόμος, αν μπορείς να τον παραβιάσεις πληρώνοντας χρήματα; Ο Σωκράτης λέει στον πλούσιο φίλο του ένα φιλοσοφικό επιχεί­ ρημα και τονίζει με πάθος την αξία της αρχής της νομιμότητας. Π ρο­ τιμά να πεθάνει παρά να υπονομεύσει την αρχή της νομιμότητας. Π ρο­ τιμά να πεθάνει παρόλο που οι νόμοι για τους οποίους πεθαίνει ανή­ κουν σε έναν τύπο πολιτεύματος, τη δημοκρατία, το οποίο θεωρεί προϊόν μεγάλης πλάνης. Στην πραγματικότητα είναι η τρίτη φορά που ο Σωκράτης διακινδυ­ νεύει τη ζωή του για να στηρίξει το νόμο. Π ριν από εφτά χρόνια, την πε­ ρίοδο της δημοκρατίας, αγνόησε την πλειοψηφία των μελών της Εκ­ κλησίας όταν πρότειναν μία παράτυπη δίκη και απειλούσαν ότι θα σκο­ τώσουν όποιον εμποδίσει τα σχέδιά τους. Και πριν από τέσσερα μόλις χρόνια αψήφησε σιωπηλά τους Τριάκοντα Τυράννους σε ένα παρόμοιο περιστατικό, όταν ζήτησαν τη βοήθειά του για να σκοτώσουν κάποιον παράνομα, αλλά ο Σωκράτης δεν έκανε τίποτε. Αυτή λοιπόν είναι η τρίτη φορά που υπερασπίζεται την αρχή της νομιμότητας. Άξιζε άραγε τόσο πολύ ώστε να χαθεί η ζωή ενός αθώου ανθρώπου, ενός εμπνευσμέ­ νου δασκάλου, ενός φιλοσόφου; Ο Σωκράτης πίστευε ότι άξιζε.

Οι βάτραχοι και το φίδι Π ολλοί από μας σήμερα, και πολλοί από τους σύγχρονους του Σωκρά­ τη, δεν πιστεύουμε ότι οι νόμοι έχουν ιδιαίτερη αξία. Συχνά οι νόμοι είναι παράλογοι. Οι δίκες στα δικαστήρια είναι πολυδάπανες και απρόβλεπτες. Σε μια πραγματικά υγιή κοινωνία οι άνθρωποι θα συμπε-

Η ΑΡΧΗ Τ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

ριφέρονταν όπως έπρεπε χωρίς το φόβο της τιμωρίας, συνεπώς δεν θα είχαμε ανάγκη από νόμους. ΓΥ αυτόν το λόγο, λοιπόν, ο Πλάτων θεω­ ρεί το νόμο λιγότερο σημαντικό και με διαφορά από τη δημόσια ηθι­ κ ή 3. Οι αληθινά σοφοί κυβερνήτες θα έπαιρναν τις σωστές αποφάσεις για κάθε περίπτωση, αν ο νόμος δεν τους υποχρέωνε να αντιμετωπί­ ζουν με τον ίδιο τρόπο διάφορες κατηγορίες περιπτώσεων. Όμως η κοινωνία δεν είναι ποτέ τόσο υγιής, ούτε οι κυβερνήτες τόσο σοφοί ώστε να μπορούμε να ζήσουμε χωρίς νόμους. Εξαιτίας της δυσφορίας μας για το νόμο, ξεχνάμε πολύ εύκολα ότι ο νόμος είναι το μόνο που βρίσκεται ανάμεσα σε μας και την τυραννία. Ο Αίσωπος εκφράζει αυτή την ιδέα με ένα μύθο. Πολλά χρόνια πριν, οι βάτραχοι ζούσαν χωρίς καμία κυβέρνηση. Επειδή ένιωσαν την ανά­ γκη να αποκτήσουν κάποια μορφή εξουσίας, προσευχήθηκαν στον Δία και του ζήτησαν έναν βασιλιά. Αυτός τους έστειλε ένα κομμάτι ξύλο. Για να κατανοήσουμε την ιστορία, πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι αρχαίοι ελληνικοί νόμοι ήταν γραμμένοι πάνω σε ξύλινες πλάκες που ήταν αναρτημένες σε δημόσιο χώρο ώστε να τις βλέπουν όλοι. Οι βάτραχοι όμως ήταν αγράμματοι, και βέβαια, δεν κατάλαβαν τίποτα. Οι βάτραχοι ήταν δυστυχισμένοι επειδή ζούσαν στην αναρχία, γ ι’ αυτό έστειλαν εκπροσώπους στον Δία ζητώντας να τους δώσει έναν βασιλιά. Αυτός κατάλαβε πόσο απλοϊκοί ήταν και έστησε ένα κομμάτι ξύλο μέσα στη λίμνη τους. Στην αρχή οι βάτραχοι φοβήθηκαν από το θόρυβο που έκανε ο Δίας και κρύφτηκαν στα βάθη της λίμνης. Αλλά μετά, επειδή το ξύλο δεν κινούνταν, βγήκαν στην επιφάνεια, και έφτασαν να το περιφρονούν τόσο πολύ ώστε άρχισαν να πηδάνε πάνω του και να κάθονται εκεί. Επειδή ένιωσαν ότι δεν τους άξιζε ένας τέτοιος βασιλιάς, πήγαν για δεύτε­ ρη φορά στον Δία και επέμεναν να τους δώσει έναν άλλο βασιλιά γιατί ο πρώτος ήταν πολύ νωχελικός. Ο Δίας εξοργίστηκε και τους έστειλε ένα νερόφιδο που τους έπιασε και τους έφαγε όλους4.

Αυτό συνέβαινε -κ α ι αυτό συμβαίνει- όταν οι άνθρωποι απογοη­ τεύονται από τις ανοησίες του νόμου, τις αναβολές ή τις δυσκολίες του. Αν θελήσουν να βρουν έναν κυβερνήτη που θα είναι υπεράνω του νόμου, βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή τους. «Τίποτα δεν είναι πιο κακό για μια πόλη από τον τύραννο», έγραψε ο Ευριπίδης όταν η δημοκρατία κυριαρχούσε στην Αθήνα. Όπως οι περισσότεροι Έ λληνες της εποχής του, πίστευε ότι οι τύραννοι είναι θανάσιμη απειλή για την αρχή της νομιμότητας. Ο τύραννος οικείο-

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

ποιείται τους ισχύοντες νόμους και προσπαθεί να τους χρησιμοποιή­ σει προς όφελος του. Αλλά «όταν οι νόμοι είναι γραπτοί5, τότε ο φτω­ χός και ο πλούσιος είναι ίσοι ενώπιον της δικαιοσύνης (δίκην ϊσην εχει)... και ένας ασθενέστερος μπορεί να νικήσει έναν ισχυρότερο αν έχει δίκιο». Ο ποιητής δείχνει ότι η αντίληψή του για το νόμο έχει μία δημο­ κρατική συνέπεια: όλοι οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ίσοι ενώπιον του νόμου. Στην πράξη, φυσικά, αυτή η ισότητα αφορούσε μόνο όσους είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, αλλά η ίδια η ιδέα της ισότητας δεν υπόκειται σε κανένα τέτοιο περιορισμό. Σχεδόν κανένας εκείνη την εποχή δεν αγαπούσε τους τυράννους, και όλοι συμφωνούσαν ότι η αρχή της νομιμότητας τους θωράκιζε απέναντι στην τυραννία. Οι τύραννοι, επειδή δρουν έξω από το πλαί­ σιο του νόμου, καταβροχθίζουν οτιδήποτε μπορούν.

Η αρχή της νομιμότητας Η δημοκρατία δεν πρέπει να επιτρέπει σε κανέναν να μπαίνει πάνω από το νόμο. Οι νόμοι της δημοκρατίας περιορίζουν αυτούς που ασκούν εξουσία και προστατεύουν τον αδύναμο. Τους αντιμετωπίζουν όλους με τον ίδιο τρόπο. Η αρχή της νομιμότητας δεν αρκεί από μόνη της για να μετατρέψει ένα σύστημα σε δημοκρατικό. Αλλά η αρχή της νομι­ μότητας είναι ένα δημοκρατικό χαρακτηριστικό κάθε πολιτικού συ­ στήματος όπου τηρείται, διότι καθιστά όλους ίσους ενώπιον του νόμου - ή τουλάχιστον όλους τους πολίτες. Εκεί όπου ο νόμος δεν προστα­ τεύει όλες τις ομάδες του πληθυσμού, η δημοκρατία έχει μικρότερη ισχύ. Οι δούλοι σπάνια προστατεύονταν από το νόμο σε οποιοδήποτε σύστημα, και ακόμα και σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες αρνούνται την προστασία του νόμου σε ορισμένες κατηγορίες μη πολιτών που είναι υπό κράτηση. Ο νόμος εμφανίστηκε όταν δημιουργήθηκε η κοινωνία. Είναι το ίδιο παλιός με κάθε άλλο στοιχείο του πολιτισμού που γνωρίζουμε, αν και μπορεί να μην αναγνωρίζουμε τις πρώιμες μορφές του ως νόμους. Ο αρχαιότερος νόμος στην Ελλάδα -π ο λύ πριν από την εμφάνιση της δημοκρατίας, πολύ πριν μάθουν οι άνθρωποι πώς να γράφουν τους νόμους πάνω σε ξύλινες π λάκ ες- ήταν κυρίως ένα είδος διαδικασίας. Αυτός ο νόμος συνίστατο σε ορισμένους τυπικούς τρόπους επίλυσης

Η ΑΡΧΗ Γ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

των διαφορών με τη βοήθεια δικαστών. Χωρίς τον διαδικαστικό νόμο [procedural law] οι διαφωνίες ανάμεσα στις οικογένειες μπορεί να συ­ νεχίζονταν για πάντα, και θα διέλυαν την κοινωνία, καθώς το μίσος τρέφει το μίσος από γενιά σε γενιά. Ο διαδικαστικός νόμος έβαζε τέλος σε αυτό τον κύκλο μίσους και εκδίκησης, εφόσον βέβαια η διαδικασία της δίκης και οι δικαστές απολάμβαναν το σεβασμό και των δύο αντί­ παλων πλευρών. Η δημοκρατία, ωστόσο, έχει και άλλες προϋποθέσεις εκτός από τον διαδικαστικό νόμο. Αν οι νόμοι δεν είναι γραπτοί, οι κυβερνώντες μπο­ ρούν να κάνουν το νόμο να λέει ό,τι θέλουν αυτοί, και αυτή η εξουσία τούς θέτει σαφώς υπεράνω του νόμου. Η δημοκρατία δεν μπορούσε να αναπτυχθεί πριν οι Έ λληνες αναπτύξουν τη γραπτή νομοθεσία. Οι γρα­ πτοί νόμοι ήταν καταγεγραμμένοι σε δημόσια αρχεία, ήταν χαραγμένοι πάνω σε ξύλο ή μαρμάρινες πλάκες, και ήταν αναρτημένοι σε σημεία όπου όλοι μπορούσαν να τους δουν, έτσι ώστε κανένας (ή τουλάχιστον κανένας πολίτης) να μη στερείται τα οφέλη του νόμου. Για να μπορούν οι γραπτοί νόμοι να υπηρετούν τη δημοκρατία, θα πρέπει οι απλοί άνθρωποι να μπορούν να τους διαβάζουν, και έτσι η αρχή της νομιμό­ τητας δημιούργησε την ανάγκη δημόσιας παιδείας για όλους. Ακόμα και τότε, όμως, δεν ήταν όλοι οι νόμοι γραπτοί. Η ιδέα του «άγραφου νόμου» αναπτύχθηκε αρκετά αργότερα, πολύ μετά την κα­ θιέρωση του γραπτού νόμου. Οι Έ λληνες στοχαστές την εποχή της δημοκρατίας ενδιαφέρθηκαν για το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στο θετικό δίκαιο (τους νόμους που επιβάλλονται από τον κυρίαρχο) και τους γενικούς κανόνες που θεωρείται ότι εκφράζουν το δίκαιο - ή αυτό που θέλουν οι θεοί από τους ανθρώπους. Τη διάκριση αυτή τη βρί­ σκουμε για πρώτη φορά στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, όπου το θετικό δίκαιο αντιδιαστέλλεται προς το άγραφο δίκαιο των θεών. Τον καιρό της δημοκρατίας οι Έ λληνες ανέπτυξαν μία έννοια «διε­ θνούς δικαίου» - δηλαδή νόμων που θα πρέπει να ρυθμίζουν τη συμπε­ ριφορά των κυρίαρχων κρατών και θεωρούνται ανώτεροι από τους επιμέρους νόμους του κάθε κράτους. Ταυτόχρονα οι Έλληνες χρησιμο­ ποιούσαν τη λέξη «νόμος» και για το εθιμικό δίκαιο που ήταν επίσης άγραφο6. Οι τοπικές παραδόσεις έδιναν στους πολίτες κάθε πόληςκράτους μια πολιτισμική ταυτότητα για την οποία ένιωθαν υπερήφα­ νοι. Αλλά αυτό το δίκαιο δεν απομάκρυνε τον κίνδυνο της τυραννίας. Εκτός από τα τοπικά ήθη και πριν από τον γραπτό νόμο υπήρχε ένα

120

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

σώμα νόμων που υποτίθεται ότι ρύθμιζε τη συμπεριφορά όλων των Ελλήνων ακόμα και των κυρίαρχων πόλεων-κρατών. Η νομοθεσία αυ­ τή αντιστοιχούσε σε εκείνο που οι νεότεροι θεωρητικοί ονόμασαν δί­ καιο των εθνών. Οι αρχαίοι Έ λληνες πίστευαν ότι προήλθε από τους θεούς· ορισμένοι υποστήριξαν ότι προερχόταν και από τη φύση. Όποια κι αν ήταν η προέλευσή του, ο νόμος αυτός είχε ιδιαίτερη βαρύτητα: Δεν θα πρέπει ποτέ να προσπαθούμε να ξεπεράσουμε τους νόμους στη γνώση και τα σχέδιά μας. Τέτοιες ιδέες είναι κούφιες7. Δύναμη έχει ό,τι είναι θεϊκό, κι όποιος νόμος κρατά στο χρόνο δοσμένος αιώνια από τη φύση8.

Η κείμενη νομοθεσία της Αθήνας, ωστόσο, δεν είχε δοθεί ούτε από τους θεούς ούτε από τη φύση. Οι Α θηναίοι πίστευαν ότι το αστικό δίκαιο της πόλης τους προήλθε αρχικά από τον Δράκοντα και αργό­ τερα συμπληρώθηκε και έγινε πιο ήπιο από τον Σόλωνα, περίπου 100 χρόνια πριν από την εμφάνιση της δημοκρατίας. Ο Δράκων και ο Σόλων ήταν νομοθέτες-ήρωες - αλλά ήταν άνθρωποι. Οι νόμοι δεν είναι το ίδιο με την αρχή της νομιμότητας. Μπορεί να έχετε εξαιρετικούς νόμους στη χώρα σας, αλλά δεν τηρείται η αρχή της νομιμότητας, αν κανείς δεν υπακούει σε αυτούς τους νόμους εκτός από τους φτωχούς που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να δω­ ροδοκήσουν την αστυνομία. Λέγοντας «αρχή της νομιμότητας» εννοώ τη βασική αρχή ότι κανείς δεν είναι πάνω από το νόμο. Αν ο γιος μιας ισχυρής οικογένειας μπορεί να παραβιάσει το νόμο χωρίς να τιμωρη­ θεί, τότε η αρχή της νομιμότητας έχει ακυρωθεί. Αν ένας ηγέτης μπο­ ρεί εύκολα να παρακάμψει το νόμο για να προωθήσει αυτό που θεωρεί καλό για το κράτος, τότε βρίσκεται πάνω από το νόμο. Ακόμα κι ένας άγιος που δεν μπορεί να βλάψει κανέναν, αν προσπαθούσε να εξαιρέ­ σει τον εαυτό του από τους νόμους που κυβερνούν τους κατώτερους θνητούς, θα υπονόμευε την αρχή της νομιμότητας. Οι απλοί πολίτες στρέφονται κι αυτοί μερικές φορές κατά της αρχής της νομιμότητας. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο όταν παραβιάζουν το νόμο, αλλά και όταν ισχυρίζονται ότι ο νόμος που παραβίασαν ήταν άδικος, άρα δεν πρέπει να τιμωρηθούν. Η νεότερη αρχή της πολιτικής ανυπα­

Η ΑΡΧΗ Τ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

κοής λέει ότι θα πρέπει να δεχόμαστε τις ποινικές συνέπειες όταν πα­ ραβιάζουμε τους νόμους, ακόμα κι αν οι νόμοι είναι κακοί, γιατί ο σκο­ πός είναι να μπορέσουν οι πολίτες να δείξουν πόσο κακός είναι ένας γραπτός νόμος, ενώ ταυτόχρονα σέβονται την αρχή της νομιμότητας. Ποτέ δεν διατυπώθηκε μία ερμηνεία της πολιτικής ανυπακοής στην αρχαία Ελλάδα, αλλά η βασική ιδέα φαίνεται ότι είχε γίνει κατανοητή και ότι είχε γερά θεμέλια. Ο Σωκράτης εξέφραζε μια ευρύτερα διαδε­ δομένη άποψη: δέξου την αρχή της νομιμότητας -κ α ι μαζί με αυτή κάθε ποινή που ορίζει ο νόμος για τις πράξεις σ ο υ - ή φύγε από την πόλη και μείνε στην εξορία. Π ολλοί επέλεξαν την εξορία. Η ιδέα της νομιμότητας φαίνεται απλή αλλά είναι δύσκολο να την ακολουθεί κανείς στην πράξη. Οι εξαιρέσεις μερικές φορές φαίνονται πολύ ελκυστικές. Ό σο σημαντική κι αν ήταν στην Πρώτη Δημοκρα­ τία, ενοχλούσε εκείνους που πίστευαν ότι θα ήταν καλύτερα χωρίς αυτή. Συχνά οι ηγέτες αισθάνονταν ότι ο νόμος ήταν εμπόδιο κι ότι δεν τους άφηνε να κάνουν κάποιο μεγάλο καλό. Από την άλλη, ορι­ σμένοι άνθρωποι πίστευαν ότι λόγω της φυσικής τους δύναμης έπρεπε να διαθέτουν μεγαλύτερη εξουσία απ’ όσο επέτρεπε η δημοκρατία. Αυτοί οι άνθρωποι παραπονούνταν ότι ο νόμος παρείχε πάρα πολλά οφέλη στους αδύναμους σε βάρος των δυνατών. Την εποχή που η ηγεμονική δύναμη των Αθηναίων βρισκόταν στο απόγειό της, πολλοί πολίτες άρχισαν να απορρίπτουν την ιδέα ότι το δίκαιο των εθνών πρέπει να καθορίζει τη συμπεριφορά ενός τόσο ισχυ­ ρού κράτους όπως ήταν το δικό τους. Πίστευαν ότι στις διακρατικές υποθέσεις η εθνική ασφάλεια υπερισχύει του νόμου. Αυτή η άποψη μας είναι οικεία από την πρόσφατη ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Πώς είναι δυνατόν ένας νόμος να κυβερνά ένα ισχυρό κράτος, όταν κανένας δεν έχει την εξουσία να κρίνει και να τιμωρήσει αυτό το κρά­ τος; Την εποχή της Πρώτης Δημοκρατίας στην Ελλάδα, τον περισσό­ τερο καιρό μόνο οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι είχαν τη δύναμη να τιμωρούν άλλα κράτη. Αλλά και τα δύο αυτά κράτη έβαζαν πρώτα τη δική τους ασφάλεια, και ο νόμος των εθνών περνούσε σε δεύτερη μοίρα. Π αρ’ όλα αυτά, οι περισσότεροι αρχαίοι Έ λληνες πίστευαν ότι ο νόμος είναι κάτι πολύτιμο, ανεξάρτητα από το αν ζούσαν σε δημοκρα­ τία ή αν είχαν ηγεμονική δύναμη.

I 22

ΠΩΛ ΓΟΥ ΝΤΡΑΦ

Το δίκαιο των εθνών9 Αν κανένας δεν είναι πάνω από το νόμο, τότε γιατί να είναι ισχυρό ένα κράτος; Άλλωστε ένα ισχυρό κράτος μοιάζει με άτομο σε μεγέθυνση. Και στην τυραννία, ο κυρίαρχος είναι ένα άτομο. Ή μία κλίκα ατόμων. Ακόμα και ένα δημοκρατικό καθεστώς μπορεί να λειτουργεί ως τυραν­ νία αν εξουσιάζεται από έναν όχλο που μπαίνει πάνω από το νόμο. Αυτό, όπως θα δούμε, ήταν μία από τις βασικές κριτικές εναντίον της αθηναϊκής δημοκρατίας. Θεωρητικά, υπήρχε ένας κοινός νόμος των Ελλήνων από αρκετά παλιά, κι αυτός ήταν γνωστός ως άγραφος νόμος κατά την περίοδο της δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα ήταν ένα δίκαιο των εθνών (διε­ θνές δίκαιο). Σύμφωνα με αυτό τον κοινό νόμο, ένα κράτος έπρεπε να τηρεί τις συμφωνίες που είχε κάνει, αν και είχε το δικαίωμα να αμυνθεί σε περίπτωση επιθετικού πολέμου. Ένας στρατός έπρεπε να κρατά τις υποσχέσεις που έδωσε στους αιχμαλώτους, και μετά από μια μάχη έπρεπε να επιτρέπει στον εχθρό να θάψει τους νεκρούς του. Ο νόμος για την ταφή είχε τεράστια θρησκευτική σημασία στο μύθο και την ιστορία. Σύμφωνα με ένα πολύ γνωστό μύθο, η Αθήνα τιμώρησε μια γειτονική πόλη της, επειδή ύστερα από μια μεγάλη νίκη άφησε άταφους όλους τους νεκρούς του εχθρού. Η γειτονική πόλη ήταν η Θήβα, δυτικά της Αθήνας. Η Θήβα νίκησε έναν στρατό εισβο­ λής που ήρθε από το Άργος, αλλά ο βασιλιάς της Θήβας δεν επέτρεψε στον λαό του Άργους να θάψει τους νεκρούς του. Γ ι’ αυτό, μια στρατιά των Αθηναίων με αρχηγό τον Θησέα -τ ο ν μυθικό ήρωα-βασιλιά- επενέβη και υποχρέωσε τη Θήβα να θάψει τους νεκρούς εχθρούς. Αυτή ήταν η παλαιά εκδοχή του μύθου. Θ Σοφοκλής επινόησε αργότερα την ιστορία της Α ντιγόνης και του άταφου αδελφού της, έτσι ώστε να κάνει την ιστορία πιο προσωπική, και αυτή η εκδοχή είναι σήμερα η πιο γνωστή. Αλλά στην παλαιότερη μορφή της, είναι μια ιστορία που αναφέρεται στην προσήκουσα συμπεριφορά στις διεθνείς σχέσεις.

Αντίρρηση: το επιχείρημα ενάντια στο νόμο Σήμερα μπορεί να λέμε διάφορα ανέκδοτα με δικηγόρους, αλλά οι πραγματικοί εχθροί του νόμου είναι συνήθως σιωπηροί. Δεν θέλουν να ξέρουμε πώς ξεφεύγουν από τους νόμους και τις νομικές διαδικα­

Η ΑΡΧΗ Τ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

σίες. Είναι ύπουλοι και ανέντιμοι. Ισχυρίζονται ότι τηρούν το νόμο, ενώ στην πράξη τον υπονομεύουν, και ορισμένοι από αυτούς είναι δικηγόροι. Ά λλοι εργάζονται στο παρασκήνιο. Μ πορεί να φορούν κοστούμι και να παρουσιάζονται σε καθωσπρέπει συναντήσεις, όπου συνωμοτούν για την παραβίαση του νόμου στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Ορισμένοι ένστολοι καταπατούν τα δικαιώματα των κρατουμένων στη φυλακή. Σε κάθε περίπτωση, εμφανίζονται ως στιβαροί πολίτες που έχουν τη δύναμη να κάνουν το καθήκον τους χωρίς συναισθηματισμούς. Δεν νιώθουν την ανάγκη να δικαιολογήσουν την περιφρόνηση που δείχνουν απέναντι στο νόμο. Στην αρχαία Ελλάδα, οι εχθροί του νόμου είχαν φωνή και μιλού­ σαν δυνατά. Επινοούσαν επιχειρήματα για να δικαιολογήσουν την περιφρόνηση του νόμου. Ένας Αθηναίος στοχαστής με το όνομα Α ντι­ φών δίδασκε ότι ο νόμος είναι γενικά εχθρικός προς τη φύση, και όπως πολλοί στοχαστές εκείνης της εποχής πίστευε ότι η φύση είναι καλύ­ τερος οδηγός για τον άνθρωπο απ’ ό,τι ο νόμος. Ο νόμος, έλεγε, είναι απλώς το προϊόν συμφωνίας μεταξύ ανθρώπων - μια πρώιμη εκδοχή της νεότερης θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου χρησιμοποιείται σήμερα για την υπεράσπιση του νόμου· αλλά στον αρχαίο κόσμο ήταν ένα όπλο κατά του νόμου10. Οι εχθροί του νόμου στην αρχαιότητα πίστευαν ότι το κοινωνικό συμβόλαιο ήταν ασύμφορο για όποιον έχει τη δύναμη να παραβιάσει το νόμο και να μην υποστεί τις συνέπειες. Και δεν πίστευαν ότι θα έπρεπε κανείς να δεσμεύεται από κάτι ασύμφορο. Οι αδύναμοι ωφελούνταν από το συμβόλαιο, ενώ οι ισχυροί ζημιώνονταν. Συνεπώς, οι ισχυροί θα έπρεπε να αντιταχθούν στην αρχή της νομιμότητας. Οι εχθροί του νόμου δίδασκαν ότι δεν θα πάθεις κανένα κακό αν παραβιάσεις το νόμο - εκτός αν συλληφθείς και δεν μπορέσεις να υπε­ ρασπιστείς τον εαυτό σου. Οι έξυπνοι νεαροί άνδρες που είχαν χρ ή ­ ματα θα έπρεπε να παρακολουθήσουν μαθήματα ρητορικής έτσι ώστε να μάθουν να υπερασπίζονται τον εαυτό τους στο δικαστήριο. (Στην Αθήνα δεν μπορούσες να προσλάβεις δικηγόρο· έπρεπε να υπερασπι­ στείς μόνος σου τον εαυτό σου.) Κ ι έπειτα, αν ένας πλούσιος έχανε τη δίκη, θα μπορούσε ενδεχομένως να δωροδοκήσει τους δεσμοφύλακες και να το σκάσει από την πόλη. Οι Αθηναίοι δικαστές ήταν δύσκολο να εξαγοραστούν γιατί ήταν πολυάριθμοι και επιλέγονταν με κλήρο την τελευταία στιγμή. Αλλά οι

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

δεσμοφύλακες δεν ήταν τόσο πολλοί, και οι κατάδικοι που είχαν τα μέσα δωροδοκούσαν συχνά τους φρουρούς τους. Μετά τη δίκη και τη θανατική καταδίκη του Σωκράτη, οι περισσότεροι περίμεναν ότι θα άφηνε τους πλούσιους φίλους του να πληρώσουν για να δραπετεύσει. Η δίκη του ήταν απόλυτα νομότυπη, και οι νόμοι βάσει των οποίων καταδικάστηκε ήταν νόμοι που ο ίδιος υποστήριζε. Π αρ’ όλα αυτά, οι φίλοι του πίστευαν ότι δεν άξιζε να πεθάνει. Και ο ίδιος ο Σωκράτης πίστευε ότι δεν άξιζε να πεθάνει, αλλά δεν συμφωνούσε με τους εχθρούς του νόμου. Όπως γράφει ο Πλάτων, ο Σωκράτης ανέπτυξε μια συγκινητική επιχειρηματολογία υπέρ του νό­ μου λίγο πριν από την εκτέλεσή του. Η άρνησή του να δραπετεύσει προκαλεί απορίες στους σύγχρονους μελετητές. Αν ήταν αθώος -όπω ς πίστευε ακράδαντα- γιατί να μη δραπετεύσει και να γλιτώσει την πόλη του από το όνειδος της θανάτωσης ενός αθώου; Όμως ο Σωκράτης θεώρησε ότι η παράβαση του νόμου είχε σοβαρές συνέπειες, και ότι ο ίδιος δεν θα μπορούσε να συμπράξει σε μια τέτοια επίθεση στο νόμο. Αν έχετε ζήσει σε μια κοινωνία που επιτρέπει στους φύλακες του νόμου να δωροδοκούνται και να εξαγοράζονται με ευκολία, θα κατα­ λαβαίνατε ότι ο Σωκράτης είχε κάποιο δίκιο. Κάθε τέτοια ρωγμή του σύστηματος προσφέρει ένα αθέμιτο πλεονέκτημα στους πλούσιους έναντι των φτωχών. Αλλά κανένας δεν θα πρέπει να είναι υπεράνω του νόμου. Η ισότητα ενώπιον του νόμου έχει θεμελιώδη σημασία, όχι μόνο για τη δημοκρατία αλλά για κάθε αποτελεσματική μορφή διακυβέρνησης. Τι θα απαντούσαμε, λοιπόν, στο επιχείρημα κατά των νόμων ότι κανένας δεν πρέπει να δεσμεύεται από μια ασύμφορη συναλλαγή; Ο Σωκράτης προσπαθεί να αντιστρέψει το επιχείρημα του κοινωνικού συμβολαίου. Στο παρελθόν η θεωρία του συμβολαίου είχε χρησιμο­ ποιηθεί εναντίον του νόμου· τώρα, τη χρησιμοποιεί υπέρ του νόμου. Ελάχιστοι αναγνώστες έχουν πειστεί από το αντεστραμμένο επιχείρη­ μα του Σωκράτη. Εδώ ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι αφού ζει στην Αθή­ να και έχει δεχτεί τα οφέλη των νόμων της, έχει συμφωνήσει να υπα­ κούει αυτούς τους νόμους. Όμως οι άνθρωποι δεν δεσμεύονται από μία συμφωνία παρά μόνο αν την έχουν συνάψει ελεύθερα και γνωρίζουν τις συνέπειές της. Και η περίπτωση του Σωκράτη δεν πληροί αυτούς τους όρους. Ο Σωκράτης ποτέ δεν έκανε μια πραγματικά δεσμευτική συμφωνία

Η ΑΡΧΗ Γ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

με τους νόμους της Αθήνας. Ό ,τι είδους συμφωνία κι αν είχε κάνει, αυτή δεν θα μπορούσε να έχει γίνει ελεύθερα και εν γνώσει των συνε­ πειών της. Ο Σωκράτης δεν επέλεξε ελεύθερα την Α θήνα- γεννήθηκε εκεί και αυτό δεν άλλαζε. Δεν είχε καμία άλλη λογική επιλογή παρά να ζει σύμφωνα με τους νόμους της Αθήνας, αφού οι Έ λληνες δεν μπο­ ρούσαν να μεταναστεύσουν και να γίνουν πολίτες κάπου αλλού. Η ιδιότητα του πολίτη στην αρχαία Ελλάδα καθοριζόταν από τη γένεση. Ως μετανάστης χωρίς πολιτικά δικαιώματα, δεν θα είχε όλα τα οφέλη των νόμων. Και δεν μπορούσε να γνωρίζει τις συνέπειες αυτής της συμφωνίας- δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι η Αθήνα ίσως χαρα­ κτήριζε τη διδασκαλία του εγκληματική. Η Αθήνα δεν είχε ιστορικό διωγμών κατά των φιλοσόφων. Η υπεράσπιση του νόμου από τον Σωκράτη είναι αδύναμη. Το μόνο που βρήκε να πει είναι ότι ο νόμος τον ωφέλησε, ότι ο ίδιος συμφώ­ νησε να τον υπακούει, και ότι η συμφωνία ήταν δίκαιη. Αλλά, όπως είδαμε, η συμφωνία δεν πληροί τα κριτήρια της δικαιοσύνης. Το επι­ χείρημα του κοινωνικού συμβολαίου δεν ευσταθεί σε καμία εκδοχή του. Στο στόμα του Σωκράτη δείχνει πόσο αδύναμος είναι ο ισχυρι­ σμός ότι οι πολίτες έχουν μία συμβολαιική υποχρεώση να υπακούν το νόμο. Στο στόμα των εχθρών του νόμου, το επιχείρημα του συμβο­ λαίου δείχνει πόσο ανόητο θα ήταν για έναν ικανό άνθρωπο να συνυ­ πογράψει μια τέτοια συμφωνία. Αν η αρχή της νομιμότητας είναι εύ­ λογη και βάσιμη, τότε χρειάζεται ένα καλύτερο επιχείρημα.

Υποστηρίζοντας την αρχή της νομιμότητας Η παλιά κριτική εναντίον του νόμου δεν διέκρινε ανάμεσα σε δύο ση­ μαντικές αρχές: την υποστήριξη της αρχής της νομιμότητας, από τη μία, και τη σταθερή υπακοή σε κάθε επιμέρους νόμο, από την άλλη. Είναι εύκολο να κερδίσεις τη συμπάθεια των άλλων αν παραβιάζεις ανόητους ή ανήθικους νόμους, αλλά είναι διαφορετικό το να υποσκά­ πτεις την ίδια την αρχή της νομιμότητας. Αυτή η διάκριση κατανοήθηκε καλύτερα στη σύγχρονη εποχή, από τότε που ο Henry David Thoreau αποφάσισε να παραβεί το νόμο για τους φόρους, αλλά έδειξε την πίστη του στην αρχή της νομιμότητας πηγαίνοντας φυλακή. Η διάκριση αυτή είναι το θεμέλιο της πολιτικής ανυπακοής (σε αντιδια­ στολή με την απλή ανυπακοή).

ΓΙΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Όταν στηρίζεις τη νομιμότητα δεν προσπαθείς να τεθείς υπεράνω του νόμου. Όταν παραβαίνεις το νόμο, για οποιονδήποτε λόγο, δεν θα προσπαθείς να διαφθείρεις το σύστημα προς όφελος σου. Οι υποστηρικτές της νομιμότητας στην αρχαία Ελλάδα έλεγαν απλά ότι η αρχή της νομιμότητας είναι κοινωνικό αγαθό, και επισήμαναν τις σοβαρές συνέπειες που προκύπτουν όταν αφήνεις λίγους ισχυρούς ή πλού­ σιους ανθρώπους να καταπατούν το νόμο. Αυτοί διχάζουν την κοινω­ νία, η οποία εξασθενεί και μειώνεται συνεπώς η ικανότητά της να παρέχει ίση προστασία σε όλα τα μέλη της. Πρόκειται για ένα ισχυρό επιχείρημα. Υπάρχει, ωστόσο, ένα ακόμη πιο ισχυρό επιχείρημα υπέρ του νό­ μου, ένα επιχείρημα που επικαλείται τη φυσική αναγκαιότητα. Ο ρι­ σμένοι συνάδελφοι του Σωκράτη υποστήριζαν ότι ο νόμος είναι κάτι εξίσου φυσικό με τη γλώσσα. Χωρίς τη γλωσσική έκφραση δεν θα μπορούσαμε να επικοινωνούμε, όμως πρέπει να επικοινωνούμε. Χωρίς το νόμο, δεν θα μπορούσαμε να ζούμε σε οργανωμένες κοινωνίες, αλλά δεν μπορούμε να επιβιώσουμε χωρίς κοινότητες που διασφαλίζουν μία μορφή κοινωνικής τάξης. Συνεπώς, ο νόμος είναι το μόνο που μπορεί να ικανοποιήσει μια φυσική ανάγκη όλων των ανθρώπινων όντων. Οι άνθρωποι αναπτύσσουν με φυσικό τρόπο διάφορες μορφές νομοθε­ σίας, όπως ακριβώς αναπτύσσουν διάφορες μορφές γλωσσικής έκφρα­ σης. Αλλά δεν υπάρχει ένα μόνο είδος νόμου που όλοι πρέπει να υπακούουν εκ φύσεως, όπως δεν υπάρχει μία μόνο γλώσσα που μιλούν όλοι οι άνθρωποι. ΓΓ αυτό σε όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς βρίσκουμε κάποιο είδος νόμου, και όλοι οι λαοί έχουν την ικανότητα να αναπτύσσουν νομοθεσία και να την τηρούν.

Όταν ο νόμος γίνεται εμπόδιο Προς το τέλος του πολέμου, η Αθήνα καταπάτησε τους νόμους της σε ένα περιστατικό που έμεινε στην ισ το ρ ία 11. Στη διάρκεια μιας σειράς θαλασσομαχιών στις Αργινούσες, οι νικηφόροι Αθηναίοι διοικητές απέπλευσαν αφήνοντας πίσω τα συντρίμμια των ναυαγισμένων πλοίων τους μαζί και μερικούς ναύτες οι οποίοι πνίγηκαν ύστερα από λίγο, και οι σοροί τους δεν ανασύρθηκαν ποτέ. Την κατάσταση περιέπλεκε η κακοκαιρία που επικρατούσε και ένας ηττημένος εχθρός που εξακο­ λουθούσε να είναι επικίνδυνος.

Η ΑΡΧΗ Τ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

Όταν έφτασαν τα μαντάτα στην Αθήνα, οι οικογένειες το>ν νεκρών που πενθούσαν προσέφυγαν στη δικαιοσύνη κατά των στρατηγών που παράτησαν τους ναύτες που πνίγονταν - για τις ζωές που χάθηκαν αλλά και γιατί δε μπόρεσαν να τους θάψουν (είδαμε στην περίπτωση του Κρέοντα τις εκρηκτικές διαστάσεις που μπορούσε να πάρει το θέμα της ταφής). Ένας δημαγωγός πρότεινε να καταδικαστούν όλοι οι στρατηγοί με ψηφοφορία στην Εκκλησία. Η διαδικασία ήταν πα­ ράτυπη επειδή δεν επετράπη στους στρατηγούς να απολογηθούν ξε­ χωριστά. Ο Σωκράτης προσπάθησε να εμποδίσει τη διεξαγωγή ψηφοφορίας για το ζήτημα. Έτυχε να κληρωθεί στο προεδρείο της Βουλής εκείνη την ημέρα, και η δική του έγκριση ήταν απαραίτητη για να τεθεί οποιοδήποτε ζήτημα προς ψήφιση στην Εκκλησία. Αλλά η φωνή του δεν ακούστηκε. Ένας πολίτης στην Εκκλησία προσπάθησε να υποβάλει «γραφή παρανόμων». Σ ’ αυτό το σημείο λέγεται ότι «το πλή­ θος φώναζε ότι είναι φοβερό να απαγορεύει κανείς στον λαό να κάνει αυτό που θέλει»12. Ένας δεύτερος δημαγωγός πρότεινε τότε να εκτελέσουν όποιον διαμαρτυρηθεί για την παρατυπία της δίκης, και ο πολί­ της απέσυρε τη γραφή παρανόμων. Η ψηφοφορία συνεχίστηκε και έξι αθώοι άνδρες εκτελέστηκαν χωρίς νόμιμη δίκη. Όταν οι Α θηναίοι συνήλθαν από την οργή που τους είχε καταλάβει, μετά τη μαζική δίκη και τις εκτελέσεις, πολλοί θυμήθηκαν ότι η δη­ μοκρατία στηρίζεται στην αρχή της νομιμότητας, και ότι ποτέ πριν δεν είχαν καταπατήσει τους νόμους με τόσο βάναυσο τρόπο. Το πε­ ριστατικό αυτό έμεινε στην ιστορία επειδή αναμείχθηκε ο Σωκράτης, και επειδή φανέρωνε ένα πρόβλημα της αθηναϊκής δημοκρατίας - ότι αυτοί που αντιδρούν στα λαοφιλή μέτρα μπορεί να αναγκαστούν να σιωπήσουν ή να δεχτούν απειλές. Η δημοκρατία βασίζεται στην έκ­ φραση αντίθετων απόψεων, αλλά σε περιόδους κρίσης οι άνθρωποι το ξεχνούν. Αν εκφράσεις ανοιχτά την αντίθεσή σου σε ένα λαοφιλές μέτρο, μπορεί να στιγματιστείς ως εχθρός του λαού. Αλλά αυτό δεν είναι πραγματική δημοκρατία- είναι η τυραννία της πλειοψηφίας της στιγμής που επιβάλλει την άποψή της με εκφοβισμό και τρομοκρατία. Μετά την παράνομη ψηφοφορία, ο δήμος σχεδίαζε να τιμωρήσει εκεί­ νους που τον έπεισαν να παραβεί τους νόμους του. Αλλά τα σχέδια ανεστάλησαν όταν η Αθήνα έχασε τον πόλεμο, ύστερα από λίγο καιρό.

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Το κόστος της αποτυχίας Η αδυναμία της Αθήνας να τηρήσει απαρασάλευτα το νόμο ήταν κα­ ταστροφική. Ό χι μόνο για την Αθήνα αλλά και για όλους τους υποστηρικτές της δημοκρατίας. Στην εποχή της ακόμη, και για περισσό­ τερο από δύο χιλιετίες μετά, η Αθήνα αναφερόταν ως παράδειγμα των δεινών που φέρει η δημοκρατία. Οι κύριοι Θεμελιωτές των Ηνωμένων Πολιτειών γνωρίζοντας τις σοβαρές αδυναμίες της Αθήνας, ήταν τε­ λείως αντίθετοι σε κάθε προσπάθεια ανασύστασης της αθηναϊκής δη­ μοκρατίας. Μ όνο από τον 19ο αι. και μετά άρχισαν ορισμένοι ιστορι­ κοί να υπερασπίζονται τα πεπραγμένα της Α θήνας13, σε μια περίοδο που η δημοκρατία έγινε πάλι αρεστή στους διανοούμενους. Οι μελε­ τητές επισήμαναν ότι η δίκη των στρατηγών μετά τις Αργινούσες ήταν μια ανωμαλία, και ότι συνέβη σε μια περίοδο που οι Αθηναίοι ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητοι στο θέμα του θανάτου μελών της οικογένειάς τους - σε καιρό θρησκευτικών γιορτών. Για τους εχθρούς της, ωστόσο, αυτό το περιστατικό έδειχνε ότι στην Αθήνα υπήρχε τυραννία - όχι η τυραννία του ενός αλλά η τυραννία της πλειοψηφίας. Πέρα από αυτό το περιστατικό-σταθμό όπου η Αθήνα καταπάτησε τους δικούς της νόμους, η Αθήνα παρουσίαζε και δύο άλλες αδυναμίες. Πρώτον, ακόμα κι όταν η πόλη τηρούσε τους νόμους της κατά γράμμα, μπορούσε να φερθεί πολύ άδικα σε επιμέρους πολίτες, όπως έκανε με τον Σωκράτη. Τα μεγάλα λαϊκά δικαστήρια εξέφραζαν πολύ συχνά τις διαθέσεις του λαού προς τους πλούσιους ή τους διάσημους, χωρίς να ενδιαφέρονται για αποδείξεις ή επιχειρήματα. Μ πορούσαν να σύρουν σε δίκη και να καταδικάσουν στρατηγούς που ηττήθηκαν στη μ ά χη 14 -ακόμη και όταν το φταίξιμο δεν ήταν δικό το υ ς- γιατί η οργή του λαού για την ήττα ορισμένες φορές ήταν ανεξέλεγκτη. Και έτσι ο φόβος των διώξεων έκανε συχνά τους στρατηγούς να είναι υπερβολικά επιφυλακτικοί στο πεδίο της μάχης. Ό λα αυτά ήταν νομότυπα, αλλά οι ίδιοι οι νόμοι ήταν κακοί. Δεν πρόσφεραν στους εναγόμενους επαρκή προστασία απέναντι στη λαϊκή οργή. Επειδή η Αθήνα δεν προστάτευε επαρκώς τα άτομα από τις εκρήξεις οργής του λαού, έχασε πολλούς αξιόλογους στρατιωτικούς ηγέτες, ορισμένοι από τους οποίους στράφηκαν εναντίον της, και στον πόλεμο βοήθησαν την αντίπαλη πλευρά. Όταν δεν γίνεται σεβαστή η αρχή της νομιμότητας, η πόλη διαιρείται με επικίνδυνες συνέπειες. Το

Η ΑΡΧΗ Τ Η Σ Ν Ο Μ Ι Μ Ο Τ Η Τ Α Σ

χειρότερο, από τη σύγχρονη οπτική, είναι ότι οι νόμοι της Αθήνας δεν αναγνώριζαν ανθρώπινα δικαιώματα. Τα δικαιώματα ως έννοια δεν είχαν αναπτυχθεί ακόμα την εποχή εκείνη. Π αρ’ όλα αυτά, οι Αθηναίοι διέθεταν το εννοιολογικό εργαλείο που απαιτείται για να δικαιολογή­ σει την προστασία αυτών που σήμερα ονομάζουμε «δικαιώματα» - μια θεωρία περί φυσικής ισότητας. Αν είχαν ακολουθήσει τις ίδιες τους τις αρχές, δεν θα είχαν παραβιάσει αυτά που ονομάζουμε «δικαιώματα». Δεύτερον, η Αθήνα δεν σεβόταν το δίκαιο των εθνών. Μ όλις επεξέτεινε και εδραίωσε την ηγεμονία της, έκανε απρόκλητες επιθέσεις σε περιοχές που πίστευε ότι χρειάζεται να τις ελέγχει. Θέτοντας πάνω από όλα την εθνική της ασφάλεια και το εμπόριο, η Αθήνα έγινε μισητή στο μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού κόσμου που δεν βρισκόταν ακό­ μα υπό την εξουσία της. Για αυτή την ηγεμονία, ο Π ερικλής είπε: «Βλέπετε, η ηγεμονία μας είναι πράγματι σαν τυραννία - μπορεί κά­ ποιος να θεωρεί ότι η απόκτησή της δεν ήταν σύμφωνη με το δίκαιο, αλλά τώρα είναι επικίνδυνο να την εγκαταλείψουμε»15. Έ τσι η Αθήνα έγινε τυραννική στο εξωτερικό, ενώ στο εσωτερικό η αποφυγή της τυραννίας ήταν μία από τις εμμονές της. Ως αποτέλεσμα, η πόλη βίωσε την κοινή μοίρα των τυράννων - δυσαρέσκεια και πτώ­ ση. Ως η πρώτη πόλη της Ελλάδας, η Αθήνα θα μπορούσε να είχε ηγηθεί του αγώνα εναντίον των εχθρών της Ελλάδας - πρώτα των Περσών, μετά των Μακεδόνων. Η Αθήνα ηγήθηκε με επιτυχία των Ελλήνων στην απόκρουση της περσικής εισβολής, και γ ι’ αυτό τα άλλα ελληνικά κράτη έδειξαν καλή πίστη απέναντι της. Αλλά ως ηγε­ μονική δύναμη η Αθήνα έχασε σύντομα αυτή την καλή πίστη διχά­ ζοντας την Ελλάδα περισσότερο από ποτέ. Η πολιτική της συνετέλεσε ώστε η Ελλάδα να γίνει εύκολη λεία για το βασίλειο της Μακεδονίας στο Βορρά. Αειτουργώντας ως τύραννος παρά ως ηγέτης, η Αθήνα έβλαψε τις ελευθερίες των Ελλήνων. Τα ηγεμονικά της σχέδια στάθη­ καν μοιραία για τη δημοκρατία.

«-- -— ^*0Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6 0»---- -

Φ υ σ ικ ή ισ ό τ η τ α Ο James Madison δεν πίστευε στην ισότητα πλούσιων και φτωχών, γ ι’αυτό ο ίδιος και οι υπόλοιποι συντάκτες του συντάγματος των Η νω μένοι Πολιτειών κατοχύρωσαν τη μεγαλύτερη εξουσία των πλούσιων έναντι των φτωχών. Οι ψηφοφόροι θα έπρεπε να αποδείξουν ότι διαθέτουν ικανοποιητικό εισόδημα. Στη δημοκρατική Αθήνα τα πράγματα ήταν διαφορετική. Οι άποροι πολίτες -κ α ι υπήρχαν πολλοί τέτο ιο ι- ήθελαν να είναι ελεύθεροι να συμμετέχουν στην κυβέρνηση χωρίς περιορισμούς. Έκαναν αγώνες για αυτό. Και νίκησαν.

Ο Θρασύβουλος (404-403)

Ε

νώ συνεχιζόταν το βασιλείου του τρόμου των Τριάκοντα, ο Θρα­ σύβουλος και 70 υποστηρικτές της δημοκρατίας επέστρεψαν από την εξορία και κατέλαβαν ένα οχυρό στην περιοχή της Φυλής. Εκεί, μια ξαφνική χιονοθύελλα τους βοήθησε να γλιτώσουν από τον στρατό των Τριάκοντα, και σύντομα οι 70 έγιναν 700 καθώς πολλοί Αθηναίοι έτρεξαν να συστρατευθούν στο πλευρό τους. Όταν έφτασαν τους 1.000, ο δημοκρατικός στρατός κινήθηκε κρυφά τη νύχτα προς τον Πειραιά, το λιμάνι της Αθήνας. Εκεί, υπό την εξαιρετική καθοδήγηση του Θρα­ σύβουλου, νίκησαν σε μια μεγάλη μάχη, με την υποστήριξη της πλειο­ νότητας του τοπικού πληθυσμού. Όταν ύστερα από αρκετές νίκες και διαπραγματεύσεις ο Θρασύβουλος οδήγησε τελικά τον στρατό του στην Ακρόπολη, έκαναν θυσία στη θεά Αθηνά και συγκάλεσαν τη συνέλευση των τριών χιλιάδων, δηλαδή το συμβούλιο των εύπορων ανδρών που είχαν υποστηρίξει τους Τριάκοντα. Και ο Θρασύβουλος τους είπε τα παρακάτω λόγια: Αυτή είναι η συμβουλή μου σε σας, άνδρες από την πόλη: να γνωρίσετε τον εαυτό σας. Και 0α γνωρίσετε τον εαυτό σας αν σκεφτείτε τους λόγους που σας κάνουν να έχετε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό σας και να θέλετε να μας εξουσιάζετε. Μ ήπως είστε περισσότερο δίκαιοι; Αλλά ο λαός, αν και είναι πιο φτωχός από σας, ποτέ δεν έκανε αδικίες εναντίον σας για να ικανοποιή­ σει οικονομικά συμφέροντα. Επίσης, αν και είστε πιο πλούσιοι από όλους

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

εμάς, κάνατε πολλές και αισχρές πράξεις για το κέρδος σας. Αφού, λοιπόν, δεν σας διακρίνει καμία δικαιοσύνη, εξετάστε μήπως η ανδρεία σάς δίνει το δικαίωμα να είστε τόσο υπερήφανοι. Αλλά ποιο κριτήριο 0α ήταν καλύτερο από το πώς πολεμήσαμε ο ένας εναντίον του άλλου; Θα λέγατε αλήθεια ότι υπερέχετε ενώ είχατε τείχη και όπλα, χρήμα και συμμάχους Π ελοποννήσιους, κι όμως χάσατε από άνδρες που δεν είχαν τίποτα από αυτά;1

Οι φτωχοί μπορούν να το καταλάβουν αυτό καλύτερα από τους πλούσιους: από όλες τις ανισότητες μεταξύ πλούσιων και φτωχών, δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να δικαιολογεί την εκχώρηση πε­ ρισσότερων εξουσιών στους πλούσιους. Η τελική φάση του εμφύλιου πολέμου απέδειξε την αλήθεια αυτή προς γενική ικανοποίηση των Αθηναίων και των δύο πλευρών, και μετά τους όρκους συμφιλίωσης και την αμνηστία, ο εμφύλιος πόλεμος τερματίστηκε.

Η ανθρώπινη φύση Πλούσιοι και φτωχοί, Έ λληνες και Ασιάτες, άνδρες και γυναίκες, όλοι ανήκουμε στο ίδιο είδος, το ανθρώπινο. Οι πρώτοι Έ λληνες ποιητές αναγνώρισαν τη σημασία αυτού του γεγονότος. Ο Ό μηρος παρουσιά­ ζει τους Τρώες -μ ια ξένη φ υλή- ως πιο συμπαθητικούς από τους Έ λ­ ληνες2. Αυτό το έκανε μέσα από την περιγραφή σκηνών οικογενεια­ κού βίου - ένα μωρό τρομάζει από την περικεφαλαία του πατέρα του, μια ηλικιωμένη μάνα από τα τείχη ικετεύει να δώσουν άσυλο στον στρατιώτη γιο της, ένας ηλικιωμένος πατέρας ριψοκινδυνεύει τα πά­ ντα για να πάρει τη σορό του γιου του για ταφή. Ό λοι αυτοί δεν ήταν Έλληνες* ήταν Ασιάτες που θα ηττηθούν και θα καταστραφούν τελείως από τους Έλληνες. Άλλωστε ο Ό μηρος που ήταν Έ λληνας γνωρίζει πώς αισθάνονται, επειδή είναι άνθρωποι, και επειδή όπως φαίνεται πίστευε στην κοινή φύση των ανθρώπων. Ο Ό μηρος δεν ήταν δημοκράτης. Το ίδιο θέμα όμως συναντάμε και στο έργο του πρώτου αληθινά δημοκρατικού ποιητή της Αθήνας, του Αισχύλου. Ο Α ισχύλος πολέμησε ο ίδιος εναντίον της περσικής ει­ σβολής στη μάχη του Μαραθώνα -ένιωθε μεγαλύτερη περηφάνια για αυτό παρά για τις επιτυχίες του ως π ο ιη τή ς- και ήξερε πόσο σημαντι­ κό ήταν να παραμείνει η Ελλάδα ελεύθερη από την περσική ηγεμονία. Π αρ’ όλα αυτά ο Α ισχύλος μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος της θλίψης και του πόνου της περσικής αυλής όταν έμαθαν ότι ο τεράστιος

ΦΥ ΣΙΚΗ Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

στρατός εισβολής ηττήθηκε τελειωτικά από τους Έ λληνες3. Ήταν ένα απαράμιλλο επίτευγμα της φαντασίας: ποιος σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας ζωντάνεψε τον πόνο των Ιαπώνων ηγετών το 1945, όταν κατάλαβαν ότι έπρεπε να παραδοθούν; Οι διαφορές των Ιαπώνων από τους Αμερικανούς δεν ήταν μεγαλύτερες από τις διαφορές των Περσών από τους Έ λληνες την εποχή της μάχης του Μαραθώνα. Οι Πέρσες αποτελούσαν μεγαλύτερη απειλή. Κι εντούτοις ο ποιητής ξέρει πώς να εκφράσει το φόβο και τη θλίψη τους. Μια γενιά αργότερα, ένας στο­ χαστής με το όνομα Αντιφών θα πει: Ό λοι ανεξαιρέτως αναπνέουμε αέρα από το στόμα και τη μύτη, και γελάμε όταν χαιρόμαστε ή κλαίμε όταν στενοχωριόμαστε. Ό λοι βλέπουμε το φως με τα μάτια μας· όλοι δουλεύουμε με τα χέρια μας και περπατάμε με τα πόδια μας4.

Η ανθρώπινη φύση δεν είναι βέβαια μόνο η αναπνοή· δεν είναι μόνο το γέλιο ή η θλίψη, η όραση και χέρια και πόδια. Την εποχή της δημοκρατίας, η μελέτη της ανθρώπινης φύσης ξεκίνησε από μια ομάδα πρώιμα)ν ανθρωπολόγων. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ποιοι ήταν αυτοί οι στοχαστές. Ο Δημόκριτος (γνωστός για την πρώιμη ατομική θεωρία που ανέπτυξε) θα μπορούσε να είναι ο θεμελιωτής της ανθρωπολογίας, όμως το ίδιο ερευνητικό σχέδιο είχαν και πολλοί άλλοι, και γΓ αυτό οι θεμελιωτές της ανθρωπολογίας ενδέχεται να είναι περισσότεροι του ενός. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο Πρωταγό­ ρας διατύπωσε μια ανθρωπολογική θεωρία, και ήταν ο επιφανέστερος σοφιστής (περιοδεύων δάσκαλος) της εποχής του. Αυτοί οι πρώτοι ανθρωπολόγοι παρατήρησαν ότι όλα τα ανθρώπινα όντα ζουν σε κοι­ νωνίες, μιλούν γλώσσες, έχουν θρησκευτικές πρακτικές, και στηρίζο­ νται σε ορισμένες τέχνες -όπω ς η καλλιέργεια της γης, το κυνήγι, το κτίσιμο σπιτιών και η ύφ ανση- για να επιβιώσουν. Αντιγράφοντας τον αρχαίο μύθο έλεγαν ότι οι θεϊκές δυνάμεις έδωσαν στους ανθρώ­ πους την ικανότητα να αναπτύξουν τέχνες και γλώσσα - με αυτό ήθε­ λαν να πουν ότι η συγκεκριμένη ικανότητα είναι μέρος της ανθρώπι­ νης φύσης. Όμως, κάθε λαός έχει διαφορετικές πρακτικές και διαφο­ ρετικούς τρόπους, αποδεικνύοντας ότι η γλώσσα και η τέχνη είναι στοιχεία του πολιτισμού. Κ αι πάλι όμως, οι διαφορετικοί πολιτισμοί εκφράζουν τις ίδιες ανθρώπινες δυνατότητες, και προσπαθούν να ικα­ νοποιήσουν τις ίδιες ανθρώπινες ανάγκες.

*34

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

Αυτοί οι πρώτοι ανθρωπολόγοι μελέτησαν τις πολιτισμικές διαφο­ ρές με σκοπό να προσδιορίσουν τα κοινά χαρακτηριστικά των ανθρώ­ πων. Προσπάθησαν να εξηγήσουν πώς ξεκίνησε ο πολιτισμός με βάση την κοινή ανθρώπινη φύση και τις κοινές ανθρώπινες ανάγκες. Η επιρροή των απόψεων της ανθρωπολογίας ήταν τόσο μεγάλη που γύρω στο 442 έκαναν την εμφάνισή τους σε ένα ιδιαίτερα δημοφιλές έργο, την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Όταν η βασική σύγκρουση του έργου έχει αρχίσει να ξεδιπλώνεται, ο χορός τραγουδά έναν ύμνο στην υπέροχη -κ α ι τρομακτική- ικανότητα των ανθρώπων να ανακαλύπτουν ή να εφευρίσκουν αυτά που χρειάζονται για την επιβίωσή τους: Βρήκε τρόπους να νικήσει τ’ αγρίμια στα βουνά, τα τραχύμαλλα άλογα να δαμάσει και τους άοκνους ταύρους των βουνών, και σε όλα ζυγό να βάλει. Γλώσσα και σκέψη γρήγορη σαν τον άνεμο διδάχθηκε, και την επιθυμία να ζει σε πόλεις με νόμους. Κι από το ψύχος το δριμύ και τ ’ άγρια βέλη της καταιγίδας έμαθε να ξεφεύγει με κάθε μέσο5.

Αυτές είναι περήφανες διαπιστώσεις για τις ανθρώπινες ικανότη­ τες. Να λάβουμε υπόψη ότι οι θεατές πίστευαν μέχρι πρόσφατα ότι για αυτά τα μέσα επιβίωσης θα πρέπει να δοξάζουν τους θεούς κι όχι τους προγόνους τους. Ό χορός του Σοφοκλή γνωρίζει τους κινδύνους της ύβρεως, αλλά δεν πτοείται και αναγνωρίζει την εκπληκτική εφευρετι­ κή δύναμη του ανθρώπινου είδους. Πού βρίσκεται η φύση σε όλο αυτό τον πλούτο της ανθρώπινης δημιουργικότητας; Οι περισσότερες πρώιμες περιγραφές της ανθρώ­ πινης προόδου αναφέρουν το κυνήγι, τη γεωργία, και το κτίσιμο σπιτιών. Αλλά ο Σοφοκλής αναφέρει περισσότερα. Διατυπώνει -ίσω ς για πρώτη φορά- την εκπληκτική ιδέα ότι η διαβούλευση και ο νόμος -μ ε δυο λόγια, η π ο λιτικ ή - αποτελούν βασικά εργαλεία επιβίωσης: Γλώσσα και σκέψη γρήγορη σαν τον άνεμο διδάχθηκε, και την επιθυμία να ζει σε πόλεις με νόμους.

ΦΥ ΣΙΚ Η Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

Αν η ικανότητα συγκρότησης κοινοτήτων είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους (όπως τονίζει το ποίημα), τότε πρέπει να τη διαθέτουν όλα τα ανθρώπινα όντα, εκ φύσεως. Αυτό οδηγεί σε ένα συμπέρασμα με τεράστιες πολιτικές προεκτάσεις: όλοι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να μάθουν όσα χρειάζεται για να ζουν και να συμμετέχουν λειτουργικά στην κοινότητα. Αλλά τότε γιατί θα πρέπει να αποκλειστούν ορισμένοι άνθρωποι; Γιατί να μη συμμετέχουν όλοι ως ίσα μέλη στην κοινότητα;

Ισότητα στη φύση Η δημοκρατία στηρίζεται στην ιδέα ότι οι φτωχοί θα πρέπει να είναι ίσοι με τους πλούσιους και τους ευγενείς - τουλάχιστον όσον αφορά τη συμμετοχή τους στην πολιτική διακυβέρνηση. Αλλά, όπως όλοι γνωρίζουμε, οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι. Κ άποιοι είναι πιο ψηλοί, άλλοι είναι πιο κοντοί, κάποιοι είναι πιο σοφοί, άλλοι είναι πιο ανόη­ τοι. Κάποιοι είναι καλύτεροι άρχοντες εκ γενετής ή λόγω παιδείας. Σε τι συνίσταται λοιπόν η ισότητα των πολιτών της Αθήνας; Ό λοι γνω­ ρίζουν τι σημαίνει να είσαι Αθηναίος, λόγω του κοινού τους πολιτι­ σμού, αλλά δεν ήταν ίσοι στην παιδεία. Παράλληλα, οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι όλοι έχουν την ίδια ανθρώπινη φύση αλλά ότι δεν είναι ίσοι στη σωματική δύναμη ή την ευφυΐα. Τι μπορεί να σημαίνει λοιπόν για αυτούς η ιδέα της φυσικής ισότητας; Όπως οι περισσότερες δη­ μοκρατικές ιδέες, και η ιδέα της ισότητας είναι αμφιλεγόμενη. Υπάρ­ χουν ορισμένες σαφείς διατυπώσεις της στα αποσπάσματα δύο δραμα­ τικών ποιητών της δημοκρατίας. Δεν γνωρίζουμε τα συμφραζόμενα, και δεν γνωρίζουμε επίσης το πρόσωπο που απαγγέλλει τους στίχους: Μ ία μέρα έδειξε σε όλους εμάς ότι είμαστε ένα ανθρώπινο είδος, γεννημένοι από έναν πατέρα και μία μητέρακανένας δεν είναι ανώτερος από τον άλλον εκ γενετής. Αλλά η μοίρα κάποιους μας τρέφει με δυστυχία και κάποιους άλλους με ευτυχία, ενώ άλλοι αναγκάζονται να υποφέρουν το ζυγό της δουλείας. (Σοφοκλής)6

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

Δεν ωφελεί να μιλάς υμνώντας των ανθρώπων την καλή γενιά! Π ολύ παλιά, όταν πρωτοεμφανίστηκε ο άνθρωπος η γη που γέννησε τους θνητούς αποφάσισε να μας δώσει την ίδια όψη. Δεν είμαστε τίποτε το ιδιαίτερο. Από καλή ή από κακή γενιά όλοι στο ίδιο γένος ανήκουμε αλλά ο χρόνος και ο νόμος δημιούργησαν αυτή την αλαζονεία. Την ευφυΐα τη δίνει η καλή γενιά και τη σύνεση ο θεός, όχι ο πλούτος. (Ευριπίδης)7

Η έμφαση στη «γένεση» στα δύο χωρία δείχνει ότι αυτά τα επιχει­ ρήματα υπέρ της ίσης μεταχείρισης των ανθρώπων βασίζονται στην ιδέα της ισότητας κατά τη γένεση, δηλαδή τη φυσική ισότητα. Σε αυτά τα κείμενα, «φύση» είναι ό,τι διαθέτουμε εκ γενετής· όλα τα άλλα είναι προϊόν του εθίμου και της συνήθειας (νόμος). Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής που πρόβαλλαν την αντίθεση φύση-νόμος είχαν γενικά δύο απόψεις για αυτή την αντίθεση: α) ότι ο νόμος επικρατεί της φύσης στην ανθρώπινη κοινωνία, αλλά β) ότι η φύση παρέχει το κριτήριο σύμφωνα με το οποίο πρέπει να ζούμε, και σύμφωνα με το οποίο θα πρέπει να προσπαθούμε να διορθώνουμε το νόμο όταν είναι κακός. Η ιδέα αυτή είναι πολύ ελκυστική, αλλά έχει τα όριά της. Πλούσιοι και φτωχοί, αριστοκράτες και απλοί άνθρωποι, όλοι ανήκουμε στο ίδιο είδος. Οι διαφορές στον πλούτο και την καταγωγή δεν δικαιολο­ γούν διαφορές στην πολιτική εξουσία. Αλλά η κοινότητα του είδους δεν δικαιολογεί την ισότητα στην εξουσία. Γιατί να μη δώσουμε πε­ ρισσότερη εξουσία σε αυτούς που έχουν την ικανότητα να τη διαχει­ ριστούν πιο αποτελεσματικά; Για να δικαιολογήσουμε τη δημοκρατία, πρέπει να βρούμε κι άλλα επιχειρήματα, που να δείχνουν ότι επειδή είμαστε όλοι άνθρωποι έχουμε όλοι την ικανότητα και την ανάγκη να συμμετέχουμε στη διακυβέρνηση. Το θέμα αυτό της ικανότητας θα το πραγματευτώ στο κεφάλαιο 7, «Η σοφία των πολιτών».

Φ Υ Σ ΙΚ Η Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

'37

Αντίρρηση: πολύ ισχνή ή πολύ πλούσια Όταν διατυπά)θηκε ρητά η ιδέα της κοινής ανθρώπινης φύσης, άρχι­ σαν οι αντιδράσεις από τους αντιδημοκρατικούς φιλόσοφους8. Οι φι­ λόσοφοι είχαν δύο βασικές αντιρρήσεις όσον αφορά τη θεμελίωση της πολιτικής θεωρίας στην ιδέα της κοινής ανθρώπινης φύσης. Και οι δύο είναι άστοχες. Η δημοκρατική θεωρία για την ανθρώπινη φύση δεν είναι ούτε τόσο ισχνή ώστε να δικαιώνει την προ)τη αντίρρηση ούτε τόσο πλούσια ώστε να δικαιώνει τη δεύτερη. Μ ια πολύ ισχνή θεωρία θα αναφερόταν μόνο στην κοινή βιολογική δομή των ανθρώ­ πων, και θα άφηνε απέξω τις αξίες, εκτός από αυτή της επιβίωσης. Από την άλλη, μια πολύ πλούσια θεωρία θα ενσωμάτωνε αξίες που χαρα­ κτηρίζουν ιδιαίτερα συγκεκριμένους πολιτισμούς. Μ ια επαρκής και ισορροπημένη θεωρία είναι αρκετά πλούσια ώστε να περιλαμβάνει διάφορες αξίες, αλλά δεν περιλαμβάνει μόνο τις αξίες του ανθρώπου που την εισηγείται. Ο κίνδυνος με την ισχνή θεωρία είναι ότι μπορεί να μην οδηγεί πουθενά. Ο κίνδυνος με την πλούσια θεωρία είναι ότι μπορεί να οδηγήσει σε αντιφατικά συμπεράσματα, καθώς διάφορες ομάδες «εμπλουτίζουν» τις ιδέες τους για την ανθρώπινη φύση έτσι ώστε να στηρίξουν τις δικές τους αξίες. Γιατί το γεγονός ότι ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος μας δίνει το δικαίωμα να παίρνουμε αποφάσεις που επηρεάζουν όλη την κοινωνία; Το επιχείρημα της φυσικής ισότητας υποστηρίζει ότι η σωστή διακυ­ βέρνηση βασίζεται στη γνώση των κοινών στοιχείων της ανθρώπινης φύσης. Η θέση αυτή γίνεται εύκολα αντικείμενο παρερμηνειών και καταχρήσεων καθώς είναι γνωστή η δυσκολία του καθορισμού της ανθρώπινης φύσης, και αυτές οι παρερμηνείες και οι καταχρήσεις έχουν κάνει πολλούς να βλέπουν αρνητικά κάθε συζήτηση περί αν­ θρώπινης φύσης, τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα9.

Πολύ ισχνή θεωρία: ο πολιτισμός δεν είναι φύση. Όλα επιτρέπονται Ας υποθέσουμε ότι η κοινή φύση των ανθρώπων είναι μόνο αυτό που είπε ο Αντιφών, συνίσταται δηλαδή στο γεγονός ότι όλοι αναπνέουμε με τον ίδιο τρόπο και όλοι μπορούμε να νιώσουμε ηδονή και πόνο. Αυτή είναι μία ισχνή θεωρία περί ανθρώπινης φύσης, που δεν μπορεί να στη­

ΠΩΛ ΓΟΥ Ν ΤΡ ΑΦ

ρίξει τη δημοκρατία ή όποιο άλλο πολιτικό σύστημα. Με βάση αυτή τη θεωρία δεν έχουμε κανένα λόγο να δεχτούμε ότι θα πρέπει να κυβερνά ο λαός· το χειρότερο είναι ότι νομιμοποιεί όποιο πολίτευμα τυχαίνει να έχει καθιερωθεί στον πολιτισμό μας, επειδή το μόνο που μας καθοδηγεί είναι ο πολιτισμός. Την ιδέα αυτή εξέφρασε ο ποιητής Πίνδαρος στον πιο συχνά επαναλαμβανόμενο στίχο του αρχαίου κόσμου: Ο Νόμος Βασιλεύς10.

Αλλά αν ο νόμος είναι βασιλιάς, τότε δεν μπορούμε να επικαλε­ στούμε την ανθρώπινη φύση για να στηρίξουμε τη δημοκρατία. Έχουμε δύο εναλλακτικές λύσεις. Η πρώτη είναι να πούμε ότι η δημοκρατία είναι καλή για την Αθήνα, εφόσον αποτελεί εθιμική πα­ ράδοση της Αθήνας. Αυτή ήταν η λύση που πρότεινε όπως φαίνεται ο σοφιστής Πρωταγόρας: Αυτό που θεωρεί κάθε πόλη ως δίκαιο ή καλό, είναι δίκαιο ή καλό για αυτή την πόλη, για όσο έχει την ίδια γνώ μ η 11.

Έ τσι η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα - αλλά μόνο για τις δημοκρατικές κοινωνίες. Αυτή η άποψη δεν μας βοηθά καθόλου. Η δεύτερη εναλλακτική λύση είναι να εμπλουτίσουμε την έννοια της φύσης ώστε να μπορεί να μας καθοδηγήσει. Ας υποθέσουμε ότι ένας νόμος της φύσης είναι να επιβιώνεις βάζοντας τα συμφέροντά σου πάνω από τα συμφέροντα των άλλων. Αυτό σημαίνει ότι ανατρέπουμε το Νόμο Βασιλέα -τουλάχισ τον στον ιδιωτικό β ίο - και παραβαίνουμε τον εθιμικό νόμο κάθε φορά που μπορούμε να ξεφύγουμε. Γιατί να παραβώ τον εθιμικό νόμο; Απλά, γιατί με βολεύει, ή για να εξασφαλί­ σω την επιβίωσή μου. Ο εθιμικός νόμος μπορεί να μου ζητάει να κάνω θυσίες για χάρη ενός μεγαλύτερου αγαθού· αλλά η φύση με προστάζει να επιβιώσω12. Έτσι, το έθιμο συγκρούεται με τη φύση. Ο Αντιφών, ο στοχαστής που διατύπωσε μια ισχνή θεωρία για την ανθρώπινη φύση, κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα, γιατί σύμφωνα με την ισχνή θεωρία του, ο μοναδικός φυσικός μας σκοπός είναι η επιβίωση: Τα πιο πολλά από όσα είναι δίκαια κατά τους νόμους είναι αντίθετα στη φύση.

Ο Αντιφών εννοεί ότι το εθιμικό δίκαιο, και μόνο αυτό, απαιτεί από τον άνθρωπο να θυσιάσει τα προσωπικά του συμφέροντα για να εξυ­

Φ Υ ΣΙΚ Η Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

πηρετήσει τα ευρύτερα συμφέροντα της κοινωνίας. Αλλά η φύση τον καλεί να φροντίζει ο ίδιος για τα δικά του συμφέροντα, τα δικά του μέσα επιβίωσης. Έτσι, το εθιμικό δίκαιο του ζητά να ενεργήσει παρά φύσιν. Επειδή ενδιαφέρεται για τη δική του επιβίωση, ο Αντιφών δεν υποστηρίζει τη δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, προσπάθησε να ανατρέψει τη δημοκρατία στην Αθήνα. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ο Αντιφών δικάστηκε και εκτελέστηκε για τα εγκλήματά του κατά του λαού. Ούτε «ο Νόμος Βασιλεύς» ούτε η «ανατροπή του εθιμικού δικαίου» μπορούν να στηρίξουν τη δημοκρατία. Ευτυχώς, δεν είμαστε υποχρε­ ωμένοι να επιλέξουμε μεταξύ των δύο. Θα δούμε ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι τόσο ισχνή ώστε να πρέπει να στηριχτούμε μόνο στον πολι­ τισμό ή αλλιώς να έχουμε ως μόνο στόχο την απλή επιβίωση. Η κοινή φύση των ώριμων ατόμων περιλαμβάνει την ικανότητα κοινής διαβούλευσης και συναπόφασης για το πώς θα ζήσουμε τη ζωή μας, εφόσον βέβαια ζούμε όλοι μαζί. Αλλά τότε, όλοι διαθέτουμε την ικανότητα που χρειάζεται για να συμμετέχουμε στην πολιτική εξουσία. Και με ποια λογική θα μπορούσε κανείς να μας εμποδίσει να συμμετάσχουμε; Το ερώτημα μεταθέτει τις ευθύνες στους εχθρούς της δημοκρατίας: αν όλοι είναι ικανοί να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση, τότε γιατί να περιορίζεται σε λίγους; Γιατί να μην έχουμε δημοκρατία;

Πολύ πλούσια θεωρία: η ανθρώπινη φύση είμαστε εμείς - όχι αυτοί Αν επικαλεστούμε την ανθρώπινη φύση για να δικαιολογήσουμε τις πολιτικές επιλογές μας, υπάρχει ο κίνδυνος να αποδώσουμε πολύ ει­ δικά χαρακτηριστικά στην ανθρώπινη φύση. Έχουμε την τάση να π ι­ στεύουμε ότι ο τρόπος που ζούμε και σκεφτόμαστε είναι ο φυσιολογι­ κός, ενώ ό,τι κάνουν οι άλλοι είναι αφύσικο. Μ ία ομάδα ατόμων μπο­ ρεί να υποστηρίξει ότι η φύση απαιτεί την ποινικοποίηση της ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς, ενώ κάποιοι άλλοι θα διαφωνούσαν. Ο ρι­ σμένοι θα επιθυμούσαν την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων στις γυ­ ναίκες ενώ άλλοι θα έλεγαν ότι είναι αφύσικο για τους άνδρες να επιτρέψουν στις γυναίκες να συμμετέχουν στην πολιτική. Αν δεν υπάρ­ χει ένας κανόνας που να περιορίζει τις θέσεις που μπορούμε να διατυ­ πώσουμε επικαλούμενοι τη φύση, κάθε ομάδα θα εμπλούτιζε τις ιδέες

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

της για την ανθρώπινη φύση για να στηρίξει τις αξίες της στη φύση. Στην περίπτωση αυτή, η όλη συλλογιστική είναι άχρηστη. Οι ψευδε­ πίγραφες επικλήσεις της φύσης είναι τόσο συνηθισμένες ώστε πολλοί φιλόσοφοι θέλουν να αποκλείσουν τελείως τις αναφορές στην ανθρώ­ πινη φύση από τις πολιτικές συζητήσεις. Ευτυχώς, υπάρχει ένας κανόνας που περιορίζει τις επικλήσεις της φύσης. Η ανθρώπινη φύση πρέπει να είναι αρκετά ισχνή ώστε να είναι πράγματι κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Αν προσπαθείς να χρ η σ ι­ μοποιήσεις την ανθρώπινη φύση ως όπλο στον πόλεμο των πολιτι­ σμών, δεν μιλάς πια για φύση. Η φύση δεν μπορεί να διαφωνεί με τον εαυτό της, ενώ οι πολιτισμοί διαφωνούν μεταξύ τους. Έτσι, κάθε φορά που νιώθεις τον πειρασμό να πεις ότι ο πολιτισμός κάποιων άλλων δεν είναι τόσο φυσικός όσο ο δικός σου, έχεις ξεχάσει την ουσία της έν­ νοιας της φύσης. Η φύση αποτελεί τη βάση όλων των πολιτισμών. Είναι σφάλμα να θεωρούμε τον εαυτό μας, στον δικό μας πολιτισμό, υπόδειγμα του ανθρώπινου είδους. Είμαστε υποδείγματα μόνο όσον αφορά τις δυνατότητές μας. Όλα τα ανθρώπινα όντα έχουν τη δυνατό­ τητα να αναπτυχθούν σύμφωνα με τα διάφορα πολιτισμικά πρότυπα, ακριβώς όπως κάθε βρέφος μπορεί να μάθει να μιλά οποιαδήποτε γλώσ­ σα. Οι γλωσσικοί φραγμοί απασχόλησαν τον Αντιφώντα όταν έλεγε: Γνωρίζουμε τους νόμους των κοινωνιών που είναι γείτονές μας, και τους σεβόμαστε. Αλλά δεν γνωρίζουμε τους νόμους των κοινωνιών που βρίσκο­ νται πολύ μακριά, και δεν τους σεβόμαστε. Αυτό μας κάνει ξένους {βάρβα­ ρους) μεταξύ μας, μολονότι η φύση εκ γενετής μας έκανε απόλυτα ίσους και θα μπορούσαμε εξίσου να είμαστε ξένοι ή Έ λ λ η νες13.

(«Βάρβαρος» σημαίνει «αυτός που δεν μιλά ελληνικά».) Αυτή η κοινή σε όλους δυνατότητα - η δυνατότητα να αναπτυχθούμε και να συνεισφέρουμε στον πολιτισμό που αφομοιώνουμε από την ώρα που γεννιόμαστε- αυτή είναι η ανθρώπινη φύση, και αυτή χρειάζεται να εξετάσουμε.

Οι ανθρώπινες δυνατότητες Ό λοι οι φυσιολογικοί άνθρωποι έχουν την ικανότητα να μάθουν και να χρησιμοποιήσουν διάφορες γλώσσες. Ο Σοφοκλής αναφέρθηκε σε αυτή τη γλωσσική ικανότητα ακολουθώντας τα χνάρια των πρώτων ανθρωπολόγων. Οι αρχαίοι Έ λληνες ήξεραν από παλιά ότι η γλώσσα

ΦΥ ΣΙΚΗ ΙΣ Ο Τ Η Τ Α

141

είναι το μέσο της διακυβέρνησης. Ή ταν το μέσο της δικής τους δια­ κυβέρνησης πολύ πριν επινοήσουν τη δημοκρατία. Συζητούσαν τις αποφάσεις που θα έπαιρναν, και έδειχναν ζωηρό ενδιαφέρον για τη δημόσια αντιπαράθεση, όπως βλέπουμε στον Όμηρο. Ταυτόχρονα, όπως μαθαίνουμε από τον Ησίοδο, γνώριζαν το πώς λειτουργεί η γλώσσα στην επίλυση των διαφορών. Οι καλύτεροι δικαστές ήταν εκείνοι που μπορούσαν να γνωστοποιήσουν τις αποφάσεις τους με τόση ευγλωττία έτσι ώστε και οι δύο πλευρές να φύγουν πιστεύοντας ότι αποδόθηκε δικαιοσύνη. Εν ολίγοις, γνώριζαν ότι η γλώσσα μπορεί να δώσει συνοχή στην κοινωνία, και ότι η συνοχή βασίζεται στη συζήτηση που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τις καλές από τις κακές αποφάσεις, τη δικαιοσύνη από την αδικία, κ.ο.κ. Από αυτό βγαίνει το εξής συμπέρασμα: έχουμε όλοι την ικανότητα από τη φύση μας να μάθουμε να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα έτσι ώστε να συγκροτούμε και να συντηρούμε κοινότητες, μέσω της συμμετοχής όλων στην πολιτική και δικαστική εξουσία. Όταν δεν μας επιτρέπουν να συμμετέχουμε, δεν μας επιτρέπουν να πραγματώσουμε πλήρως τις ικανότητές μας ως ανθρώπινα όντα. Αυτό το επιχείρημα βασίζεται σε μία θεωρία για την ανθρώπινη φύση που δεν είναι ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ ισχνή· στηρίζει το συμπέρασμα ότι πρέπει να ζούμε σε κοινωνίες που επιτρέπουν σε όλους τους ενή­ λικες να συμμετέχουν με κάποιο τρόπο στην πολιτική, διαφορετικά θα περιορίσουν τις φυσικές δυνατότητες των ανθρώπων14. Αυτό το σημαντικό συμπέρασμα βρίσκεται στον πυρήνα του περί­ φημου επιχειρήματος του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι ζώο πολι­ τ ικ ό 15. Λέγοντας «πολιτικό» εννοούσε κάτι συγκεκριμένο. Είχε κατά νου τον τρόπο που λειτουργούσε η αρχαία ελληνική πόλη και πίστευε ότι η πόλη πρόσφερε στους ανθρώπους τον ιδανικό χώρο για να πραγ­ ματοποιήσουν αυτή την ικανότητα. Εν μέρει είχε δίκιο: μια πόλη σαν την Αθήνα έδινε σε κάθε ενήλικο άνδρα πολίτη την ευκαιρία να συμ­ μετέχει, και μάλιστα απαιτούσε τη συμμετοχή του στη διακυβέρνηση. Έτσι, οι Α θηναίοι άνδρες πολίτες μπορούσαν να πραγματοποιούν τις δυνατότητές τους ως πολιτικά ζώα με εξαιρετικό τρόπο. Αλλά ο Αριστοτέλης είχε εν μέρει άδικο. Έδωσε πολύ ειδικό πε­ ριεχόμενο στη θεωρία του περί ανθρώπινης φύσης όταν θεώρησε ότι η ελληνική πόλις αποτελεί το ιδεώδες. Το πρότυπο της αρχαίας ελληνι­ κής πόλης-κράτους δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε όλους τους λαούς·

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

δεν μπορεί να εφαρμοστεί στα σύγχρονα έθνη. Επίσης, η πόλις πρόσφερε δυνατότητες πολιτικής συμμετοχής σε μια αρκετά μικρή ομάδα κατοίκων της - τους ενήλικους άνδρες πολίτες. Έ χει νόημα να απο­ κλείονται τα παιδιά γιατί δεν έχουν αναπτύξει ακόμα όλες τις γλω σσι­ κές τους ικανότητες που είναι η βάση του επιχειρήματος του Α ριστο­ τέλη. Αλλά γιατί οι γυναίκες και οι δούλοι; Οι μη πολίτες και οι μέτοικοι; Ό λοι μιλούσαν ελληνικά στην Αθήνα. Αν μια ομάδα ενηλίκων ήταν ανίκανη να συμμετέχει, η αιτία για αυτό θα πρέπει να ήταν είτε ότι η πόλη δεν τους πρόσφερε παιδεία είτε ότι η φύση δεν τους έδωσε τις ικανότητες που έδωσε στους ελεύθερους άνδρες πολίτες. Θα ήταν παράλογο να δεχτούμε ότι η φύση προικίζει τους Α θη­ ναίους άνδρες με προσόντα που δεν δίνει στους άλλους Έλληνες, ή σε ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων. Οι δούλοι την εποχή εκείνη σπάνια ανήκαν σε διαφορετικές φυλές· τις περισσότερες φορές δούλοι γίνο­ νταν όσοι είχαν ηττηθεί στον πόλεμο. Έ τσι ήταν προφανές σε όλους ότι οι δούλοι δεν ήταν κατώτεροι από τα αφεντικά τους - απλώς, ήταν λιγότερο τυχεροί. (Στη σύγχρονη δουλεία η φυλή παίζει μεγάλο ρόλο, κι έτσι στα μάτια ενός προκατειλημμένου η ισότητα του κυρίου και του δούλου δεν ήταν τόσο προφανής όσο ήταν στους αρχαίους Έλληνες.) Αξιόλογοι άνθρωποι μπορούσαν να γίνουν δούλοι λόγω φτώχειας ή στον πόλεμο, και όλοι γνώριζαν δούλους που ήταν ανώτεροι από τα αφεντικά τους. Ο Α ριστοτέλης υποστηρίζει την έννοια της φυσικής δουλείας - της δουλείας των ανθρώπων που είναι ατελείς εκ φύσεως, συνεπώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο ως εργαλεία. Ας υποθέ­ σουμε ότι κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται χωρίς το μέρος της ψυχής που παίζει το ρόλο του εσωτερικού διαχειριστή ή του κυβερνήτη των δύο άλλων μερών. Αυτοί οι άνθρωποι είναι τόσο ατελείς ώστε, όπως τα εργαλεία του κήπου, δεν μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους παρά μόνο αν κάποιος άλλος τους χρησιμοποιεί. Αυτοί είναι οι φύσει δού­ λοι, λέει ο Αριστοτέλης· διαφέρουν από τους φυσιολογικούς ανθρώ­ πους όσο το σώμα διαφέρει από την ψυχή. Όπως το σώμα είναι καλύ­ τερα αν έχει ψυχή, έτσι ο φύσει δούλος θα είναι καλύτερα αν έχει τον κύριό του. Ωστόσο, ο ίδιος ο Α ριστοτέλης παραδέχεται ότι αυτό το επιχείρημα δεν στηρίζει καθόλου τη δουλεία όπως εφαρμοζόταν εκεί­ νη την εποχή. Οι περισσότεροι δούλοι κατέληγαν να γίνουν δούλοι επειδή κατακτήθηκε η πόλη τους ή έπεσαν αιχμάλωτοι, και όχι λόγω των φυσικών ελαττωμάτων τους.

ΦΥ ΣΙΚΗ Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

Ο Πλάτων στην Πολιτεία υποστήριξε ότι στην πραγματικότητα δεν υπήρχε καμία διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών που να δικαιολο­ γεί τον αποκλεισμό των γυναικών από τη διακυβέρνηση (αν και για να αναγνωρίσουμε τις φαλλοκρατικές διαστάσεις της σκέψης του, 0α πρέπει να πούμε ότι πίστευε ότι οι άνδρες κατά μέσο όρο τα καταφέρ­ νουν καλύτερα στα καθήκοντά τους από τις γυναίκες). Ο Αριστοτέλης απέρριψε το επιχείρημα του Πλάτωνα υπέρ των γυναικών. Το επιχεί­ ρημά του ήταν απλά ότι η οργάνωση του οίκου απαιτούσε από τους άνδρες και τις γυναίκες να αναλαμβάνουν διαφορετικούς ρόλους, και οι άνδρες έπρεπε να είναι επικεφαλής για το καλό της οικογένειας. Για να αποκλείσει αυτό το επιχείρημα, ο Πλάτων σχεδίαζε να καταργήσει το οικογενειακό νοικοκυριό στην ιδανική του πολιτεία. Κανένας φι­ λόσοφος δεν φαντάστηκε τη δυνατότητα να υπάρξουν οικογένειες με ισότητα ra v φύλων.

Θεωρία-πρακτική 3-0 Οι κορυφαίοι Έ λληνες στοχαστές κατανόησαν ότι ο ίδιος κανόνας που ανοίγει το πεδίο της πολιτικής στους φτωχούς πολίτες ανοίγει το πεδίο της πολιτικής στις γυναίκες, τους ξένους, ακόμα και τους δούλους. Η αρχαία ιδέα της κοινής ανθρώπινης φύσης -π ο υ περιλαμ­ βάνει την ικανότητα συμμετοχής στη διακυβέρνηση - μπορεί να στη­ ρίξει τη δημοκρατία το ίδιο αποτελεσματικά με τη σύγχρονη ιδέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά οι ισχυρές ιδέες δεν επηρεάζουν πά­ ντα τον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Ορισμένες ιδέες απαιτούν μεγαλύ­ τερες αλλαγές από αυτές που μπορούν να ανεχθούν οι άνθρο)ποι. Έτσι, στη σύγχρονη εποχή, μετά το 1776 μια ομάδα Αμερικανών ανδρών υπέγραψαν μια διακήρυξη που έλεγε ότι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ίσοι, με απαραβίαστα δικαιώματα, αλλά οι ίδιοι λίγο αργότερα αποφάσισαν να αρνηθούν αυτά τα δικαιώματα στους δούλους και τους ιθαγενείς Αμερικανούς, και δεν αναρωτήθηκαν για ποιο λόγο π ί­ στευαν ότι ο Δημιουργός έδωσε αυτά τα δικαιώματα μόνο στα αρσε­ νικά μέλη του ανθρώπινου είδους. Το ίδιο συνέβη και στην αρχαία Ελλάδα. Η δημοκρατία αναπτύχθηκε σε μία εποχή καλών διαθέσεων και συναισθημάτων για την κοινή ανθρώπινη φύση, αλλά αυτές οι διαθέσεις δεν ήταν τόσο ισχυρές ώστε να εξαλείψουν τις πιο κατα­ πιεστικές παραδόσεις.

144

ΠΩΛΓΟΥΝΤΡΑΦ

Π αρ’ όλα αυτά, ποιητές και φιλόσοφοι εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους για αυτές τις παραδόσεις σε τρία θέματα: Ξένοι. Από την αρχή, πολλοί ποιητές και στοχαστές συμφωνούσαν όπο)ς φαίνεται ότι οι Έ λληνες και οι ξένοι δεν διακρίνονται από φυ­ σικές διαφορές. Γυναίκες. Ο Πλάτων, όπως είδαμε, διατύπωσε ένα ισχυρό επιχεί­ ρημα υπέρ της δυνατότητας συμμετοχής των γυναικών στην παιδεία και τα πολιτικά αξιώματα16. Λίγο νωρίτερα, ο Αριστοφάνης είχε φα­ νταστεί ότι οι γυναίκες πήραν την εξουσία για το καλό όλων, σε δύο έργα του, τη Λυσιστράτη και τις Θεσμοφοριάζουσες. Αυτά τα σενάρια είναι κωμικοτραγικά αλλά δείχνουν τουλάχιστον ότι οι Έλληνες άν­ δρες εκείνης της εποχής μπορούσαν να φανταστούν τις γυναίκες στην κυβέρνηση. Δούλοι. Ο Πλάτων διατυπώνει ένα επιχείρημα εναντίον της τυραν­ νίας, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και εναντίον της δουλοκτη­ σίας. Προσπαθεί να αποδείξει ότι η τυραννική εξουσία προκαλεί βλά­ βη στην ψυχή του τυράννου. Αν αυτό ισχύει στην πολιτική θα πρέπει να ισχύει και στον οίκο, αλλά ο Πλάτων δεν εξάγει αυτό το συμπέρασμα. Δεν γνωρίζουμε ποιος ήταν ο αρχαίος εκείνος που υποστήριξε ότι η δουλεία είναι άδικη. Αλλά υπήρξε κάποιος που διατύπωσε αυτό το επιχείρημα την εποχή της δημοκρατίας, και είπε ότι η δουλεία αντι­ βαίνει τη φυσική ισότητα των ανθρώπινων όντων. Αυτό το γνωρίζουμε επειδή ο Αριστοτέλης κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια να αναιρέσει τον ισχυρισμό αυτό που προέβαλε ένας άγνωστος θιασώτης των ανθρωπί­ νων δικαιωμάτων: Είναι ενάντιο στη φύση να έχεις εξουσία κυρίου, γιατί από τη σύμβαση του νόμου ο ένας είναι δούλος και ο άλλος ελεύθερος, ενώ στη φύση δεν υπάρ­ χει διαφορά μεταξύ τους. Συνεπώς, η δουλεία δεν είναι κάτι δίκαιο, γιατί απαιτεί β ία 17.

Αυτό είναι λοιπόν το επιχείρημα. Και αρκεί για να στηρίξει την κατάργηση της δουλείας. Οι ποιητές, και πάλι, συνέβαλαν με τον τρό­ πο τους. Οι κωμικοί ποιητές έδειξαν πολλές φορές πόσο εύκολο ήταν να φανταστεί κανείς ότι ένας δούλος είναι ικανότερος από τον κύριό του - αυτό το αναγνώρισε ακόμη και ο Αριστοτέλης. Οι Έ λληνες που ζούσαν σε δημοκρατικά καθεστώτα διέθεταν τα θεωρητικά εργαλεία για να αναπτύξουν επιχειρήματα-καταπέλτη κατά

Φ Υ Σ ΙΚ Η Ι Σ Ο Τ Η Τ Α

των παραδοσιακών μορφών υποδούλωσης. Το ίδιο (αλλά από διαφο­ ρετική θεωρητική αφετηρία) ισχύει και για τους θεμελιωτές της αμε­ ρικανικής δημοκρατίας. Με κάποιο τρόπο ζούσαν με το μυαλό τους χωρισμένο σε δύο μέρη - ένα μέρος για τη θεωρία, κι άλλο για την πράξη. Αλλά αυτός ο τρόπος ζωής δεν είναι ιδιαίτερα ευτυχής.

Η περίπτωση της δουλείας Μ ία φορά οι Αθηναίοι, προς τιμήν τους, απελευθέρωσαν και έδωσαν πολιτικά δικαιώματα σε μια ομάδα δούλων, για να τους ανταμείψουν για τις υπηρεσίες τους στον πόλεμο18. Αυτό, όμως, ήταν η εξαίρεση. Σε γενικές γραμμές, η δουλεία στην Αθήνα ήταν απρόσβλητη από κάθε επιχείρημα εναντίον της που βασιζόταν στα δημοκρατικά ιδεώδη. Εκείνο που διατήρησε τη δουλεία και καταδίκασε τους δούλους ήταν πολύ πιο απλό από το επιχείρημα του Αριστοτέλη. Πίσω από τη δου­ λεία ήταν τα οικονομικά συμφέροντα πάρα πολλών Αθηναίων. Οι πε­ ριορισμοί που είχαν θεσπίσει οι Α θηναίοι για τη χορήγηση πολιτικών δικαιωμάτων ενίσχυαν αυτή την κατάσταση. Όταν έχασε τον πόλεμο από τη Σπάρτη, η Αθήνα διοικήθηκε, για ένα σύντομο χρονικό διάστημα και με βίαιο τρόπο, από μια ομάδα τριάντα ανδρών που είχαν την εμπιστοσύνη των Σπαρτιατών, αλλά τε­ λικά ηττήθηκαν από τον στρατό του Θρασύβουλου - του δημοκρατικού ηγέτη που ζήτησε από τους πλούσιους να παραχωρήσουν ίσα δικαιώ­ ματα στους φτωχούς. Ο Θρασύβουλος παρέμεινε πιστός στις αρχές του και μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ζήτησε από την Εκκλη­ σία να δώσει πολιτικά δικαιώματα σε όλους όσοι πολέμησαν υπέρ της δημοκρατίας, χωρίς να εξαιρεί τους ξένους και τους δούλους19. Εναντίον αυτής της πρότασης μίλησε ο Α ρχίνος που θεωρούνταν μετριοπαθής. Έκανε μήνυση κατά του Θρασύβουλου με την κατηγορία ότι η πρόταση να δοθούν πολιτικά δικαιώματα στους δούλους ήταν ενάντια στο νόμο. Ο Αρχίνος είχε δίκιο από νομική άποψη, όπως όλοι ήξεραν. Ο Θρασύβουλος προσπάθησε να κάνει μια εξαίρεση. Η πρότερη εμπειρία είχε δείξει ότι η Εκκλησία παραχωρούσε μερικές φορές πολιτικά δικαιώματα σε δούλους και άλλους που αποκλείονταν από την πολιτική σύμφωνα με τον πατροπαράδοτο νόμο. Η τελική απόφαση ήταν κατά των δούλων. Τα κίνητρα για αυτή την απόφαση ήταν μάλλον οικονομικά και όχι ο νόμος για τα πολιτικά

146

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

δικαιώματα. Π ολλοί Αθηναίοι δεν είχαν δούλους ή, αν είχαν, δεν εξαρτιόνταν από αυτούς. Αλλά μερικοί πολύ πλούσιοι είχαν επενδύσει όλο τους τον πλούτο στους δούλους, και θα καταστρέφονταν σε πε­ ρίπτωση γενικής απελευθέρωσης των δούλων. Ο Α ρχίνος κέρδισε την υπόθεση. Όπως συμβαίνει πολύ συχνά, ακόμα και στην Αθήνα το χρήμα νίκησε την ελευθερία και την ισότητα. Η προστασία της ιδιοκτησίας, ωστόσο, δεν είναι ιδανικό της δη­ μοκρατίας. Είναι γεγονός ότι οι δημοκρατίες που καταπιέζουν τους πλούσιους αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο εμφύλιου πολέμου. Αλλά η βα­ σική ιδέα που διέπει τη δημοκρατία είναι ότι οι άνθρωποι είναι ίσοι μεταξύ τους από τη φύση, ανεξάρτητα από το πόσα χρήματα έχουν ή ποιοι είναι οι γονείς τους. Οι πλούσιοι και οι φτωχοί είχαν τα ίδια δικαιώματα να μιλούν στην Εκκλησία και να αναλαμβάνουν δημόσια αξιώματα με κλήρο ή εκλογή. Γιατί απέκλειαν τους δούλους; Οι Αθη­ ναίοι δεν είχαν τίποτε να απαντήσουν. Και δεν θα μπορούσαν να δώ­ σουν καμία απάντηση που να συμβαδίζει με τα ιδανικά της δημοκρα­ τίας. Ιδανικά όπως η δημοκρατία απαιτούν συχνά από τους ανθρώπους να προσφέρουν περισσότερα πράγματα από όσα είναι πρόθυμοι να δώσουν.

............Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7 φ*---------------

Η σ ο φ ία τω ν π ο λ ιτώ ν Στην Πρώτη Δημοκρατία ο απλός λαός έπρεπε να χρησιμοποιεί τη σοφία του για να κρίνει τους ηγέτες του. Οι φωνές των ειδικών καταπνίγονταν ενίοτε από ανθρώπους με μικρή εμπειρία ή μόρφωση. Οι ανώτερες τάξεις διαμαρτύρονταν για τις αποφάσεις που στηρίζονταν στην άγνοια, αλλά στην καρδιά της δημοκρατίας βρίσκεται η ιδέα ότι οι απλοί άνθρωποι έχουν τη σοφία που απαιτείται για να κυβερνούν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Από πού αντλούν οι απλοί άνθρωποι τη σοφία τους; Η ανθρώπινη φύση είναι ένας παράγοντας ένας άλλος είναι η προσωπική εμπειρία, η λαϊκή παράδοση και η εκπαίδευση. 'Ολοι έχουν προσωπική εμπειρία, και όλοι είναι ριζωμένοι στην παράδοση. Η παιδεία, ωστόσο, είναι άνισα κατανεμημένη, και μπορεί να συγκρούεται με την παράδοση.

*

Ο Κρέων στην Αντιγόνη του Σοφοκλή (442)

Ο

τόπος είναι η Θήβα, μακριά από τους λόφους της Αθήνας, μια πόλη που ποτέ δεν είχε δημοκρατία. Ο χρόνος είναι προϊστορι­ κός, αλλά ο Σοφοκλής γράφει για τους Αθηναίους, και για τα πολιτικά θέματα που τους απασχολούν - στη συγκεκριμένη περίπτωση για το ρόλο των πολιτών στη διακυβέρνηση. Θ ήρωας του έργου είναι ο Κρέων, ο οποίος ανέβηκε στην εξουσία ύστερα από έναν σύντομο και βίαιο εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των δύο γιων του βασιλιά Οιδίποδα. Ο Κρέων υπήρξε αντιβασιλέας όταν ήταν νεαρός, έτσι έχει εμπειρία στη διαχείριση της εξουσίας. Το όνομά του σημαίνει στην κυριολεξία «εξουσιαστής», και βγάζει αληθινό το όνομά του γιατί θέλει να δια­ τηρήσει την τάξη με τη χρήση βίας. Δίνει διαταγή, με την απειλή θανατικής ποινής, ότι κανένας δεν πρέπει να θάψει τον αδελφό στον οποίο αποδίδει την ευθύνη για τον εμφύλιο πόλεμο. Δεν θα διηγηθώ εδώ όλη την ιστορία της οικογένειας, το πώς η ανιψιά του έθαψε το νεκρό αγόρι, και γ ι’ αυτό καταδικάστηκε σε θά­ νατο, και πώς ο Κρέων διέταξε να τη θάψουν ζωντανή. Η αφήγησή μου θα περιοριστεί στον ίδιο τον Κρέοντα και τους υπηκόους του. Στην πρώτη σκηνή του έργου συγκαλεί τη Γερουσία (που παίζει το

J5 °

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

ρόλο του χορού στο έργο). Τον διευκολύνουν επικυρώνοντας την από­ φασή του να αφήσει άταφο τον νεαρό, κι έτσι δίνουν σ ’ αυτή τη δια­ ταγή την ισχύ νόμου. Είναι μια υπάκουη ομάδα, υπερβολικά πιστή στον βασιλιά, απρόθυμη να του φέρει οποιαδήποτε αντίρρηση. Θα θέσουν κάποια ερωτήματα, και θα κάνουν κάποιες γενικές παρατηρή­ σεις. Αλλά ποτέ δεν θα αντιδικήσουν με τον βασιλιά. Η Θήβα δεν έχει καμία σχέση με τη δημοκρατία. Αργότερα, μετά τη σύλληψη της Α ντιγόνης με τη σκόνη της ταφής στα χέρια της, ο Κρέων αποφασίζει να την καταδικάσει μαζί με την α­ δελφή της. Η Γερουσία παρεμβαίνει με ήπιο τρόπο: «Πράγματι σχεδιά­ ζεις να σκοτώσεις και τις δύο;». Ο Κρέων τους ακούει και συμφωνεί να απαλλάξει την αθώα αδελφή. Λίγο μετά ο Κρέων ακούει από έναν μάντη την εξής προειδοποίηση: «Μη συνεχίζεις αυτή την τακτική». Ο Κρέων είναι πεισματάρης αλλά ταράχτηκε. Μετά την αποχώρηση του μάντη, η Γερουσία παρεμβαίνει π ά λι- περίμεναν μέχρι αυτή τη στιγμή, ενδεχο­ μένως για να μη μειώσουν τον βασιλιά μπροστά στον μάντη. Για μια ακόμα φορά, ο βασιλιάς ακούει προσεκτικά τη Γ ερουσία- αλλά αυτή τη φορά είναι πολύ αργά. Η τραγωδία δεν μπορεί πια να αποτραπεί. Θα έπρεπε να τους είχε ακούσει έγκαιρα, και θα έπρεπε να είχε ακούσει έναν νεότερο άνδρα, τον ίδιο το γιο του. Ο γιος του ήθελε να του πει αυτό που οι απλοί άνθρωποι φοβόνταν να του πουν - αυτό που έπρεπε να καταλάβει. Αν τους είχε ακούσει προσεκτικά εκείνη τη στιγμή, θα είχε αποτρέψει το τραγικό αποτέλεσμα. Δεν ήταν αναπότρεπτο λίγο πριν όταν ο γιος του ήρθε να του μιλήσει. Ο νεαρός ονομάζεται Αίμων, και πλησιάζει τον πατέρα του με το σεβασμό που έχει ένας γιος στον πατέ­ ρα, αλλά απόλυτα αποφασισμένος να συγκρουστεί με τον βασιλιά: Πατέρα μου, οι θεοί δίνουν μυαλό στους ανθρώπους, το ανώτερο από όλα τα πράγματα που υπάρχουν. Εγώ δεν θα μπορούσα και δεν θα ήξερα να πω ότι εσύ δεν λες σωστά λόγια. Ίσως όμως κάποιος άλλος θα μπορούσε να το κάνει. Είναι καθήκον μου από τη φύση να προσέχω για σένα όλα όσα λέει κανείς ή κάνει ή σε κατηγορεί. Γιατί ο απλός άνθρωπος στην πόλη ζει με το φόβο σου, μην τολμώντας ποτέ να σου πει τέτοια λόγια που δεν θα ευχαριστηθείς να τα ακούσεις. Αλλά εγώ είμαι αυτός που ακούω ό,τι λέγεται μέσα στο σκοτάδι.

Η Σ Ο Φ Ι Α Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

Ο Αίμων συνεχίζει να λέει στον πατέρα του αυτά που δεν θέλει να ακούσει αλλά ο γηραιός άνδρας τον αντιμετωπίζει με περιφρόνηση, και η αντιπαράθεση παίρνει άσχημη τροπή: κ ρ ε ω ν α ι μ ω ν κ ρ ε ω ν α ι μ ω ν κ ρ ε ω ν

: Λοιπόν δεν νομίζεις ότι αυτή η κοπέλα μολύνθηκε με έγκλημα; : Ό χι. Δεν το παραδέχεται ο λαός της Θήβας. : Λοιπόν τι νομίζεις, ότι ο λαός θα μου πει τι διαταγές θα δίνω; : Βλέπεις που μιλάς σαν να είσαι μικρό παιδί; : Θα κυβερνώ τούτη τη χώρα με τις απόψεις των άλλων ή τις δικές

μου; α ι μ ω ν

:

κ ρ ε ω ν

:

α ι μ ω ν

:

Η πόλη δεν ανήκει μόνο σε έναν. Δεν θεωρούμε ότι η πόλη ανήκει σε αυτόν που την κυβερνά; Τότε πήγαινε να κυβερνήσεις μια έρημη χώρα μόνος σ ο υ 1.

Το ακροατήριο του Σοφοκλή ήξερε ποιος είχε δίκιο σ ’ αυτή την αντιπαράθεση. Ο λαός θα έπρεπε να εισακουστεί. Αν ο Κρέων τον είχε ακούσει, θα είχε σώσει την οικογένειά του από την καταστροφή.

Η κατανομή των ικανοτήτων Όταν ο Σωκράτης αμφισβητούσε τη δημοκρατία ρωτώντας γιατί θα πρέπει να δίνει κανείς σημασία στη γνώμη των απλών ανθρώπων, μα­ θαίνουμε από τον Πλάτωνα ότι ένας διάσημος δάσκαλος είπε την εξής ιστορία: όταν δημιουργήθηκε το ανθρώπινο είδος, δεν είχε την ταχύ­ τητα του λαγού ούτε τα νύχια του λιονταριού ούτε τις οπλές του αλόγου ούτε ακόμα τη ζεστασιά της προβιάς. Ο Προμηθέας υποσχέθηκε να σώσει τους προγόνους μας από την εξαφάνιση, και για χάρη τους επέδραμε στους ουρανούς. Έκλεψε τη φωτιά και τις τεχνικές ικανότητες από τους θεούς, για να μπορούμε να φτιάχνουμε σπίτια, ρούχα και όπλα. Αλλά ξέχασε να μας δώσει την ικανότητα να δημιουργούμε κοινωνίες· πολεμούσαμε ο ένας με τον άλλο, κι έτσι κοντεύαμιε να εξαφανιστούμε από φταίξιμο δικό μας. Ο Δίας, λοιπόν, επειδή φοβήθηκε ότι το γένος μας θα εξαφανιστεί όλο από τη γη, στέλνει τον Ερμή να δώσει στους ανθρώπους αιδώ και δικαιοσύνη, έτσι ώστε αυτές να φέρουν τάξη στις πόλεις και να δημιουργήσουν δεσμούς φιλίας. Τότε ο Ερμής ρωτάει τον Δία με ποιον τρόπο να δώσει δικαιοσύνη και αιδώ στους ανθρώπους: «Να τις μοιράσω όπως μοιράζουν την εξειδικευμέ­

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

νη γνώση (τέχνες)',... Ένας γνώστης της ιατρικής αρκεί για πολλούς απλούς ανθρώπους, και το ίδιο ισχύει για τις άλλες τέχνες. Με αυτό τον τρόπο να φέρω τη δικαιοσύνη και την αιδώ στους ανθρώπους, ή να τις μοιράσω σε όλους;» «Σε όλους», είπε ο Δίας, «μοίρασέ τες κι όλοι να τις κατέχουν. Γιατί δεν θα υπήρχαν πόλεις αν τις διέθεταν μόνο λίγοι, όπως συμβαίνει στις άλλες τέχνες» (Πλάτων Πρωταγόρας 322cd, όλος ο μύθος στα 320c-322d).

Έ τσι όλα τα ανθρώπινα όντα - ό λ α - διαθέτουν την ικανότητα που χρειάζεται για να είναι πολίτες, και αυτή η ικανότητα θεωρείται ότι είναι ένα σύνολο αρετών και ένα είδος σοφίας των πολιτών. Αυτή είναι η πιο σημαντική και η πιο αμφιλεγόμενη ιδέα της δημοκρατίας: είναι χαρακτηριστικό της φύσης των ανθρώπινων όντων το να διαθέτουν αρκετές γνώσεις ώστε να συμβάλλουν στη διακυβέρνηση της κοινω­ νίας τους. Ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας στο πεδίο της μάχης είναι ότι ο λαός αποφάσισε το αν θα κάνει πόλεμο ή όχι. Συνεπώς, αν αποφασίσει να κάνει πόλεμο, ο πόλεμος είναι δικός του, και είναι προετοιμασμένος να τα δώσει όλα. Στην τυραννία θα ήταν ο πόλεμος ενός άλλου, και ο λαός δεν θα ήταν το ίδιο πρόθυμος να κάνει θυσίες.

Ποιος αποφασίζει να κάνει πόλεμο; Αθήνα εναντίον Συρακουσών2 Στην Αθήνα έχουν περάσει περίπου δεκαπέντε χρόνια από το θάνατο του Περικλή. Λίγα χρόνια πριν, ένας ετερόφρων διανοούμενος ονόματι Σωκράτης μπήκε στο στόχαστρο ενός αμείλικτου κωμικού έργου. Λίγα χρόνια πριν από αυτό, η πρώτη μας σύγκρουση με τη Σπάρτη απέβη νικηφόρα για μας. Δεν ήμασταν ποτέ πιο ισχυροί, και αυξάνου­ με διαρκώς τη δύναμή μας. Αυτή είναι ίσως η πιο κατάλληλη στιγμή να επεκταθούμε. Ορισμένοι νεαροί άνδρες της πόλης ζητούν να γίνει εκστρατεία για την προσάρτηση των Συρακουσών -τ η ς μεγαλύτερης ελληνικής πόλης της Σ ικ ελία ς- στην αθηναϊκή ηγεμονία. Παραμένοντας εκτός της αυ­ τοκρατορίας, οι Συρακούσες έχουν ήδη προκαλέσει σοβαρές ζημιές στους συμμάχους μας στη Σικελία. Στο μέλλον, οι Συρακούσες θα αποτελούν ναυτική απειλή για εμάς, ενώ τώρα μπορούμε να τους εκμηδενί­

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

σουμε με έναν προληπτικό πόλεμο. Επιπλέον, οι Συρακούσες μπορούν να μπλοκάρουν μία από τις βασικές πηγές πολεμικού υλικού - του ξύλου από μεγάλα δέντρα- χωρίς το οποίο το ναυτικό μας είναι καταδικασμέ­ νο. Και πάνω από όλα, οι Συρακούσες ελέγχουν σημαντικές πηγές σ ι­ τηρών που είναι πολύ χρήσιμα για τον αυξανόμενο πληθυσμό της Αθή­ νας, όπου το έδαφος είναι φτωχό και άνυδρο. Ο αθηναϊκός στρατός και το ναυτικό ξέρουν καλά πώς να διεξάγουν τέτοιους πολέμους. Ύ στερα από τόσο πολλές επιτυχίες, η παράταξη υπέρ του πολέμου προβλέπει ότι αυτός ο πόλεμος θα είναι σύντομος, και οι στρατιώτες που συμμε­ τέχουν θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους γεμάτοι λάφυρα. Από την άλλη πλευρά, οι Συρακούσες είναι μεγάλη πόλη και με ι­ σχυρή άμυνα. Αν δεν νικήσουμε με τις πρώτες μάχες, ο πόλεμος θα οδηγήσει σε παρατεταμένη πολιορκία. Και μια πολιορκία έχει τερά­ στιες δαπάνες. Θα κρατήσει τους στρατιώτες μακριά από τα σπίτια και τα κτήματά τους, κι έτσι η ζωή στην πατρίδα θα γίνει δύσκολη. Η περιοχή γύρω από τις Συρακούσες δεν θα είναι αξιόπιστα φιλική, και θα πρέπει να τροφοδοτούμε τον στρατό μας από τη θάλασσα, από μεγάλη απόσταση3. Σε μια συνέλευση της πόλης, ο λαός ακούει τη συμβουλή των στρα­ τηγών. Θα πρέπει να κάνουμε πόλεμο ή όχι; Και ποιανού τη συμβουλή πρέπει να πάρουμε σοβαρά υπόψη; Ένας έμπειρος στρατηγός μιλά κατά του πολέμου, ένας άλλος υπέρ. Για το ίδιο θέμα θα μίλησαν ίσως και άνδρες που ασχολούνταν με το εμπόριο, αν και κάτι τέτοιο δεν καταγράφηκε. Ένας ικανός ομιλητής μπορεί να μίλησε για το αν είναι δί­ καιο το αθηναϊκό εγχείρημα. Ένας άλλος ίσως υποστήριξε με πάθος ότι η δικαιοσύνη δεν έχει σημασία, αλλά το συμφέρον της πόλης δεν επιτρέπει να κάνουμε πόλεμο. Η ιστορία δεν κατέγραψε τη σκηνή της πρώτης συνέλευσης αλλά ξέρουμε τι συνέβη στη δεύτερη. Αφού ψήφισε υπέρ του πολέμου, η Εκκλησία συναντήθηκε πάλι, τέσσερις μέρες αργότερα, για να εξετάσει πώς θα εξοπλιστεί ο στόλος. Αλλά, όπως συμβαίνει πολλές φορές, ένας ομιλητής ανοίγει πάλι τη συζήτηση για το αν θα πρέπει κάνουν πόλεμο. Είναι ο Ν ικίας, ένας ιδιαίτερα έμπειρος στρατηγός, με ισχυρά επιχει­ ρήματα που βασίζονταν στις ειδικές στρατιωτικές γνώσεις του. Έ χει δύο βασικά επιχειρήματα: α) αν νικήσουν οι Αθηναίοι, ενδέχεται να μην μπορούν να ελέγξουν μετά τις Συρακούσες γιατί η πόλη είναι πολύ μεγάλη και πολύ μακριά, και β) αν χάσουν οι Αθηναίοι, θα γίνουν ευά­

J54

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

λωτοι στους εχθρούς που βρίσκονται πιο κοντά τους - τους Σπαρτιά­ τες, οι οποίοι μπορούν να συντηρούν στρατό στις πύλες της Α θήνας4. Ο ομιλητής της άλλης πλευράς είναι νεότερος αλλά έχει ήδη ανα­ γνωριστεί ως ικανότατος ηγέτης στον πόλεμο. Είναι ο Α λκιβιάδης ο οποίος επίσης έχει πολύ ισχυρά επιχειρήματα: α) οι Συρακούσες θα ηττηθούν εύκολα γιατί οι υπερασπιστές τους είναι «ένας όχλος από ετερόκλητα άτομα» ανίκανα να ακολουθήσουν μια απλή στρατηγική, β) οι σύμμαχοί μας στη Σικελία χρειάζονται τη βοήθειά μας, και γ) «όταν έχεις να κάνεις με μια ισχυρότερη δύναμη, δεν θα πρέπει να υπερασπίζεσαι τον εαυτό σου μόνο όταν επιτίθεται, αλλά θα πρέπει να δράσεις προληπτικά για να αποτρέψεις μία πιθανή επίθεση». Δεν μπορούμε να αφήσουμε τους στρατηγούς να αποφασίσουν για μας. Κ ατ’ αρχάς, διαφωνούν μεταξύ τους, οπότε θα πρέπει να αποφα­ σίσουμε εμείς. Αν ήταν ειδικοί με τα κριτήρια του Πλάτωνα, θα συμ­ φωνούσαν μεταξύ τους. Αλλά ακόμα κι αν συμφωνούσαν, θα μπορού­ σαμε να τους αφήσουμε να αποφασίσουν για μας; Π οιος έχει τόσες ειδικές γνώσεις ώστε να ξέρει τι θα φέρει το μέλλον; Π αρ’ όλα αυτά θα πρέπει να κρίνουμε για το μέλλον. Πρέπει να συγκρίνουμε το μέλλον που θα έχουμε αν κάνουμε πόλεμο με το μέλλον που θα έχουμε αν δεν κάνουμε. Αλλά δεν μπορούμε να ξέρουμε κανένα από τα δύο. Θα πρέπει να αρκεστούμε σε κάτι λιγότερο από τη γνώση. Όπως έλεγαν ξανά και ξανά στον εαυτό τους οι αρχαίοι Έ λληνες, τα ανθρώπινα όντα δεν μπορούν να γνωρίσουν το μέλλον. Η γνώση του μέλλοντος είναι προνόμιο των θεών. Μ ερικές φορές οι θεοί στέλνουν οιωνούς ή ανταποκρίνονται στο αίτημα για χρησμό, αλλά ο μύθος και η ιστορία λένε το ίδιο: οι μάντεις μπορεί να μη βρουν τη σωστή ερμη­ νεία των οιωνών και των χρησμών, εμείς μπορεί να παρερμηνεύσουμε τους μάντεις, και μερικές φορές οι μάντεις δωροδοκούνται. Αυτοί οι άνθρωποι που μιλάνε σε μας ισχυρίζονται ότι είναι ειδικοί αλλά δεν μας λένε την αλήθεια. Αν ήταν στ’ αλήθεια ειδικοί σ ’ αυτό το ζήτημα, θα συμφωνούσαν μεταξύ τους. Είναι ίσως ειδικοί στη δουλειά τους -τ η ν πολεμική τακτική- και μπορεί να συμφωνούσαν για το πώς θα κάνουν με επιτυχία μια πολιορκία. Αλλά κανένας δεν είναι ειδικός στο τι θα φέρει το μέλλον ύστερα από μια τέτοια απόφαση. Έτσι αυτοί οι ομιλητές μάς εξαπατούν, όπως ίσως και τον ίδιο τον εαυτό τους, όταν πιστεύουν ότι η ανοοτερότητά τους στην πολεμική τακτική τους δίνει την εξουσία να μας πουν τι θα κάνουμε στην εξωτερική πολιτική.

Η Σ Ο Φ Ι Α Τ Ω Ν Π Ο Α ΙΤ Ω Ν

Ακόμα χειρότερα, ορισμένοι από αυτούς έχουν επενδύσει σε επιχει­ ρήσεις εισαγωγών-εξαγωγών που θα κερδίσουν χρήματα από τον πό­ λεμο. Το προσωπικό τους συμφέρον σκιάζει την κρίση τους, και δεν ενδιαφέρονται για το καλό όλων μας. Ας εξετάσουμε μια διαφορετική περίπτωση. Ας υποθέσουμε ότι είμαστε στο κατάστρωμα ενός καραβιού που ταξιδεύει σε επικίνδυνες θάλασσες, και ξαφνικά αρχίζει να φυσά. Πρέπει να αποφασίσουμε αν θα μαζέψουμε κάπως τα πανιά, αν θα τα κλείσουμε τελείως, ή αν θα χαλαρώσουμε το κεντρικό ιστίο. Ευτυχώς, βρίσκεται στο κατάστρωμα ένας ειδικός ναύτης που ξέρει ακριβώς τι να κάνει σε αυτή την περί­ πτωση. Ήμασταν αρκετά σώφρονες να τον κάνουμε καπετάνιο, και τώρα δεν χάνουμε χρόνο με συζητήσεις και ψηφοφορίες. Αυτός δίνει διαταγές και εμείς τις ακολουθούμε. Αν είχαμε δύο ειδικούς στο κα­ τάστρωμα, θα έπρεπε να συμφωνήσουν μεταξύ τους -εκ τό ς αν υπήρχαν δύο εξίσου καλές αποφάσεις για το ζήτημ α- αλλά δεν έχουμε χρόνο για συζητήσεις ανάμεσα στους δύο ειδικούς και για προσπάθειες επί­ λυσης των διαφορών τους, αν βέβαια έχουν διαφορές. Ένας από αυτούς πρέπει να γίνει καπετάνιος. Καθώς είμαστε όλοι στο ίδιο καράβι (δεν έχουμε ναυαγοσωστικές λέμβους), ξέρουμε ότι ο καπετάνιος δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο συμφέρον να βυθίσει το καράβι. Αν βυθιστούμε εμείς, θα βυθιστεί κι αυτός. Έτσι, πράγματι, μπορούμε να εμπιστευθούμε τον καπετάνιο και να πιστέψουμε ότι ενδιαφέρεται για το συμ­ φέρον μας. Αυτός είναι ο λόγος που τα καράβια έχουν καπετάνιους, και κανένα καράβι δεν μπορεί να λειτουργεί δημοκρατικά5. Οι συγγραφείς συχνά χρησιμοποιούν την εικόνα του πλοίου του κράτους. Στον αρχαίο κόσμο οι συγγραφείς ήξεραν ότι αυτή ήταν μια λογοτεχνική μεταφορά με αντιδημοκρατικό περιεχόμενο. Αν οι πολι­ τικές αποφάσεις μοιάζουν με αυτές που παίρνει ο καπετάνιος πάνω στο καράβι, θα ήμασταν ανόητοι αν θέλαμε να τις παίρνει ο λαός. Η πλοή­ γηση ενός καραβιού είναι επάγγελμα με πραγματικούς ειδήμονες, και ένας από αυτούς πρέπει να είναι ο υπεύθυνος. Μ ερικοί σύγχρονοι συγγραφείς χρησιμοποιούν την εικόνα του πλοίου σαν να ήταν αθώα. Αλλά δεν είναι. Οι περισσότερες πολιτικές αποφάσεις δεν έχουν καμία σχέση με αυτές που λαμβάνονται πάνω σε ένα καράβι. Τώρα, σήμερα, καθώς συζητάμε αν πρέπει να κηρύξουμε πόλεμο στις Συρακούσες, δεν έχουμε το προνόμιο να διαθέτουμε έναν σοφό καπετάνιο για να βασιστούμε σε αυτόν ώστε να κάνουμε τις σωστές

15 6

ΠΩΛΓΟΥΝΤΡΑΦ

επιλογές. Κανένας δεν έχει ειδικές γνώσεις για το πού θα οδηγήσει ο πόλεμος. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι αν βρίσκαμε έναν ειδικό να μας καθοδηγήσει, δεν είμαστε κυριολεκτικά στο ίδιο καράβι. Μ πορεί να διαπιστώσουμε ότι οι ηγέτες που επιλέξαμε μας πουλήσαν, και έκαναν προσωπικούς διακανονισμούς για τη δική τους ασφάλεια. Μ πορεί -γ ια να συνεχίσουμε τη μεταφορά- να έχουν μία ιδιωτική σωστική λέμβο. Με κάποιο τρόπο, εμείς στην Εκκλησία θα πρέπει να χρησιμοποι­ ήσουμε όλη τη σοφία που διαθέτουμε ως απλοί ώριμοι άνθρωποι για να αξιολογήσουμε αυτά που ακούσαμε. Αυτός που ασκεί εξουσία πρέ­ πει να κρίνει τους ομιλητές που λένε ότι είναι ειδικοί* κανένας άλλος δεν μπορεί να τους κρίνει. Στην Αθήνα, εμείς ο λαός έχουμε την εξου­ σία. Και πρέπει να ελπίζουμε ότι διαθέτουμε αυτό που ονομάζω «σοφία των πολιτών». Δεν υπάρχει τίποτα άλλο για να βασιστούμε.

Κυβέρνηση σε άγνοια Κάθε κυβέρνηση είναι κυβέρνηση σε άγνοια. Κανένας δεν ξέρει τι θα φέρει το μ έλλον κανένας δεν ξέρει αν ο πόλεμος που μπορεί να διεξά­ γουμε θα μας φέρει περισσότερη ασφάλεια ή θα μας δημιουργήσει μεγαλύτερους κινδύνους. Κανένας δεν ξέρει, αλλά ευτυχώς η γνώση δεν είναι το παν. Ακόμα και χωρίς γνώσεις μπορούμε να χρησιμοποιού­ με μεθόδους λήψης αποφάσεων που είναι πιθανό να φέρουν καλά απο­ τελέσματα. Η ικανότητα να παίρνουμε καλές αποφάσεις χωρίς γνώση ονομαζόταν από τους αρχαίους Έ λληνες ευβουλία, δηλαδή ορθή κρίση. Η ευβουλία είναι αυτό που χρειαζόμαστε όταν δεν διαθέτουμε ειδι­ κές γνώσεις. Η ευβουλία περιλαμβάνει πολλά στοιχεία. Από αυτά το πιο σημαντικό είναι να μπορεί κανείς να αξιολογεί τα αίολα επιχει­ ρήματα όταν αυτά τα επιχειρήματα είναι το μόνο που έχουμε, να είναι ανοικτός στην αντιπαράθεση, και να είναι διατεθειμένος να λάβει σο­ βαρά υπόψη τη σοφία του απλού λαού. Η σοφία των πολιτών είναι η ικανότητα που ασκούμε ως απλοί μορφωμένοι πολίτες όταν κρίνουμε μια διαφωνία ειδικών. Δεν είναι το ίδιο με τη «λαϊκή σοφία». Η λαϊκή σοφία έχει πολλές αρετές και είναι η ρίζα της σοφίας των πολιτών. Όμως χρειάζεται να συνδυαστεί με την παιδεία προκειμένου να είναι ανοιχτή σε νέες ιδέες. Η σοφία των πολιτών μπορεί να διδάσκεται από τους ειδικούς, όταν τους αποδέχεται. Η σοφία των πολιτών είναι αυτό που πρέπει να διαθέτουν οι πολίτες σε

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

μια εύρυθμη δημοκρατία. Βασίζεται στις κοινές ανθρώπινες ικανότητες της αίσθησης, της λογικής και της κρίσης, αλλά προϋποθέτει επί­ σης την ύπαρξη υγιών παραδόσεων και καλής εκπαίδευσης για όλους. Λέγοντας «απλός πολίτης» εννοώ τον πολίτη που δεν έχει τα δια­ πιστευτήρια του ειδικού. Ο ειδικός κατέχει πολύ καλά ένα εξειδικευμένο πεδίο γνώσης. (Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την ειδική γνώση τέχνη, που είναι η ρίζα της σημερινής λέξης «τεχνολογία».) Ό λοι μας μπορούμε να βασιζόμαστε στην κρίση των ειδικών για τα ζητήματα που ανήκουν στο πεδίο της ειδίκευσής τους. Και πρέπει να βασιζό­ μαστε. Όταν ταξιδεύουμε με ένα μεγάλο σκάφος, η μόνη μας επιλογή είναι να εμπιστευτούμε τις ειδικές γνώσεις του πληρώματος. Αλλά η εμπειρογνωμοσύνη είναι πάντοτε εξειδικευμένη· αυτό σημαίνει ότι κανένας δεν είναι ειδικός σε όλα. Ο ειδικός, για να μιλήσουμε γενικό­ τερα, είναι ειδικός μόνο στο αντικείμενο της ειδίκευσής του. Αυτό σημαίνει ειδικός. Ό λοι είμαστε μη ειδικοί στα περισσότερα ζητήματα. Ακόμα κι αν είσαι αναγνωρισμένος ειδικός, έξω από το πεδίο των ειδικών σου γνώσεων, θα είσαι ένας απλός άνθρωπος. Και ακόμα κι αν είσαι αναγνωρισμένος ειδικός, μπορεί να κάνεις λάθη στον τομέα των γνώσεών σου, και να σε διορθώσουν άνθρωποι που είναι λιγότερο ειδικοί από εσένα. Λάθη των γιατρών μπορεί να διορθωθούν από νο­ σοκόμους. Κανένας ειδικός δεν είναι τόσο καλός ώστε να είναι υπεράνω ελέγχου από λιγότερο ειδικούς. Οι γιατροί πρέπει να ακούνε προσεκτικά τους νοσοκόμους, οι πιλότοι τους συγκυβερνήτες, και ακόμα και ο καπετάνιος ενός καραβιού μπορεί να σωθεί από τον επι­ βάτη που έτυχε να δει πρώτος το παγόβουνο. Οι αρχαίοι Έ λληνες αντιμετώπιζαν συχνά με καχυποψία την ειδική γνώση. Έδιναν μεγάλη αξία στη σοφία των πολιτών, και επίσης είδαν ότι η ειδική γνώση μπορεί να οδηγήσει σε ύβρη, δηλαδή σε αποτρό­ παια συμπεριφορά που οφείλεται στην αλαζονεία της επιτυχίας. Οι ειδικοί νομίζουν πολλές φορές ότι η σοφία των πολιτών τους είναι τελείως άχρηστη. Ο λόγος είναι ότι δεν έχουν ανάγκη τη σοφία των πολιτών στον τομέα της ειδίκευσής τους. Ο καπετάνιος ενός καραβιού θα ήταν ανόητος αν άφηνε τις ημιμαθείς απόψεις του πληρώματος να καθορίζουν την πλοήγησή του. Αλλά ο ίδιος καπετάνιος θα ήταν εξί­ σου ανόητος αν πίστευε ότι η επιτυχία του στη θάλασσα τον κάνει αυθεντία και στο θέμα του πολέμου κατά των Συρακουσών6. Αν οι καπετάνιοι προσπαθούσαν να αποκτήσουν και να ασκήσουν πολιτική

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

εξουσία στη βάση των ικανοτήτων τους στην πλοήγηση, αυτό θα ήταν ένα καλό παράδειγμα ύβρεως και του καταστροφικού έργου της. Η ύβρις εμφανίζεται όταν η επιτυχία οδηγεί στην αλαζονεία και η αλα­ ζονεία στο θράσος, και σ ’ αυτή την περίπτωση, στη διεκδίκηση μεγα­ λύτερου μεριδίου στην πολιτική εξουσία από αυτό που σου αναλογεί. Η Πρώτη Δημοκρατία θεωρεί ότι δεν υπάρχουν ειδικοί στη διακυ­ βέρνηση, και ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε κανέναν στην πολι­ τική όπως εμπιστευόμαστε έναν καπετάνιο στη θάλασσα. Αυτή η έλ­ λειψη εμπιστοσύνης είναι ιδιαίτερα σημαντική για να κατανοήσουμε τον τρόπο που λειτουργούσε η αρχαία δημοκρατία - ειδικά το σύστη­ μα της λογοδοσίας των κρατικών αξιωματούχων. Η Πρώτη Δημοκρα­ τία εμπιστευόταν πάνω απ’ όλα τον λαό. Αυτή η εμπιστοσύνη μετρια­ ζόταν κάπως από την αρχή της νομιμότητας. Και υποτίθεται ότι δι­ καιολογούνταν από ένα εξαιρετικό χαρακτηριστικό του λαού. Ο λαός θεωρούνταν εξαιρετικός γιατί ήταν άνθρωποι -κ ά τι που ήταν θαυμα­ στό από μόνο το υ - και γιατί είχαν διαπαιδαγωγηθεί ως Αθηναίοι. Εδώ βρίσκεται η μεγαλύτερη διαφωνία του Πλάτωνα και της δη­ μοκρατίας. Ο Πλάτων συμφωνούσε με τους ποιητές που παρομοίαζαν το κράτος με ένα πλοίο που χρειάζεται καπετάνιο, και έτσι η θεωρία του προσπαθούσε να ανακαλύψει την ειδική γνώση -ή κάτι αντίστοι­ χ ο - που θα απομάκρυνε την πολιτική από τη δικαιοδοσία του λαού. Ποτέ δεν βρήκε αυτή την ειδική γνώση. Οι ποιητές θα είχαν προβλέψει ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να την ανακαλύψει στις τάξεις των αν­ θρώπων. Ο Σωκράτης απεφάνθη ότι στον μακρύ βίο των αναζητήσεών του, ποτέ δεν συνάντησε κανέναν άνθρωπο με αληθινή σοφία - δηλαδή με ειδικές γνώσεις σχετικά με την ευζωία, κατά τη δική του αντίληψη περί σοφίας7. Η Πρώτη Δημοκρατία είχε δίκιο: Ναι, το κράτος πρέπει να ακούει προσεκτικά αυτό που λένε οι ειδικοί για τα ζητήματα που γνωρίζουν, αλλά οι βασικές αποφάσεις του κράτους δεν πρέπει να λαμβάνονται από ειδικούς. Δεν υπάρχει ειδική γνώση που να μπορεί να κατευθύνει τις αποφάσεις ενός κράτους.

Η πηγή της σοφίας των πολιτών Στη δημοκρατία κάθε ενήλικος πολίτης καλείται να συνεισφέρει στη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων. Γ ι’ αυτό, η δημοκρατία πρέπει να διασφαλίσει την ικανότητα κάθε πολίτη να συμμετέχει. Η σοφία

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

των πολιτών είναι η κοινή ανθρώπινη σοφία, βελτιωμένη από την παιδεία8. Η έννοια της συλλογικής σοφίας ενυπήρχε στον ελληνικό πολιτισμό πολύ πριν από τη δημοκρατία, αλλά δεν είχε κανένα πολι­ τικό αντίκρισμα στη φιλοσοφία. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι αποδέχτηκαν την ύπαρξη ενός είδους συλλογικής σοφίας, ήθελαν όμως να κρατούν τον απλό λαό μακριά από την πολιτική. Αυτό, νομίζω, οφειλόταν εν μέρει στο ότι είχαν περιορισμένη αντίληψη για την παιδεία. Έκαναν το σφάλμα να θεωρούν ότι η εκπαίδευση είναι μόνο για τους άνδρες των τάξεων που διαθέτουν ελεύθερο χρόνο. Η εκπαίδευση οφείλει να είναι η βασική πηγή της σοφίας των πολιτών, και δεν μπορεί να είναι εξειδικευμένη, γιατί πρέπει να τη χρησιμοποιούμε για να αποφασίζουμε αν θα εμπιστευτούμε τους ειδι­ κούς. Συνεπώς, αν η σοφία των πολιτών αναπτύσσεται μέσα από την εκπαίδευση, η εκπαίδευση δεν πρέπει να είναι εξειδικευμένη. Αυτή είναι μία ιδέα που οι αρχαίοι Έ λληνες ανέπτυξαν μαζί με τη δημοκρα­ τία, και την ονόμασαν παιδεία - που σημαίνει γενική εκπαίδευση, όχι επαγγελματική. Η παιδεία, πίστευαν, περιλαμβάνει αυτά που πρέπει να μάθει ένας ελεύθερος άνθρωπος - εδώ «ελεύθερος» σημαίνει μάλλον ότι «δεν χρειάζεται να εργάζεται για τα προς το ζην». Η παιδεία είναι ταξικά προσδιορισμένη: οι πλούσιοι διαθέτουν ελεύθερο χρόνο για την εκπαίδευσή τους' άλλοι, που δεν είναι απαλ­ λαγμένοι από οικονομικές αναγκαιότητες, πρέπει να μάθουν μία τέχνη ή να αποκτήσουν εξειδικευμένες γνώσεις. Αλλά είδαμε γιατί ακόμα και οι ειδικοί χρειάζονται τη σοφία των πολιτών, για να έχουν ελπίδες ότι θα κάνουν καλές επιλογές για θέματα που δεν εμπίπτουν στην ειδικό­ τητά τους. Η σύνδεση ανάμεσα στην παιδεία και τη σοφία των πολιτών δεν είχε γίνει συνείδηση στην αρχαιότητα, και αυτό νομίζω ήταν ένα από τα σφάλματα της Πρώτης Δημοκρατίας. Ο βασικός στόχος της δημοκρατίας, εντέλει, ήταν να διασφαλίσει ότι τα πλούτη δεν θα δί­ νουν προνόμια στην πολιτική. Αλλά αν η εκπαίδευση δίνει ένα πολι­ τικό πλεονέκτημα, και η εκπαίδευση ακολουθεί το χρήμα, τότε η εκ­ παίδευση αναιρεί το στόχο της Πρώτης Δημοκρατίας. Αυτή η αναίρεση δεν έγινε αντιληπτή, νομίζω, επειδή η παιδεία ήταν μια πολύ νέα ιδέα, και η σοφία των πολιτών συνδεόταν με την παράδοση. Η παραδοσιακή σοφία απειλούνταν -κ α ι απειλείται και σ ήμ ερα- από τις νέες ιδέες που προωθεί η εκπαίδευση. Αν μπορούσα­ με να ρωτήσουμε ορισμένους Αθηναίους του 5ου αι. στην αγορά από

Π ΟΑ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

πού έμαθαν πώς να είναι καλοί και ενεργοί πολίτες, θα απαντούσαν «ο ένας από τον άλλον, αλλά κυρίως από τους γονείς μας και τους παπ­ πούδες μας. Το τελευταίο πράγμα που θα χρειάζονταν οι καλοί πολίτες είναι αυτή η νέα εκπαίδευση9. Οι άνθρωποι με αυτές τις νέες γνώσεις δεν σέβονται τα ήθη και τους νόμους μας, και περιφρονούν τη σοφία των απλών ανθρώπων όπως είμαστε εμείς». Η παράδοση, λοιπόν, και όχι η εκπαίδευση, θεωρούνταν γενικά ως η πηγή της σοφίας των πολιτών. Αλλά το θέμα δεν τελειώνει εδώ. Πολλοί στοχαστές της εποχής πίστευαν ότι η κοινή ανθρώπινη σοφία πηγάζει από την ανθρώπινη φύση. Η ιδέα αυτή φαίνεται ότι ήταν τόσο βαθιά χαραγμένη ώστε τη βρίσκουμε ακόμα και σε στοχαστές που απορρίπτουν τη δημοκρατία. Η ευρύτερη αναγνώριση της φυσικής σοφίας των ανθρώπινων όντων είναι ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού στοχασμού. Ο Σωκράτης (σύμφωνα με τον Πλάτωνα) πίστευε ότι κάθε άνθρω­ πος που μιλούσε ελληνικά είχε τις πνευματικές ικανότητες που απαιτούνται για να μάθει10 άνευ διδασκάλου - για να ανακαλύψει τις δικές του απαντήσεις στις ερωτήσεις του Σωκράτη. Από πού προέρχονται αυτές οι ικανότητες μάθησης; Ο Πλάτων εξηγεί την ικανότητά μας να μαθαίνουμε με την υπόθεση της έμφυτης γνώσης. Βάζει τον Σωκράτη να λέει ότι κανένα ανθρώπινο ον δεν γεννιέται χωρίς να έχει αποκτή­ σει μια θεία γνώση της αλήθειας σχετικά με το κάλλος, τη δικαιοσύνη και άλλες ιδέες. Αυτή τη γνώση την ξεχνάμε όταν γεννιόμαστε, αλλά η συνεχιζόμενη παρουσία της στο νου μας, κάτω από το επίπεδο της συνείδησης, θεωρείται ότι εξηγεί την ικανότητά μας να χρησιμο­ ποιούμε αφηρημένους όρους. Και αυτή η ικανότητα χρήσης της γλώσ­ σας είναι καθολικό γνώρισμα των ανθρώπων. Ο Σωκράτης βασιζόταν στις εμπειρίες του από Έ λληνες ομιλητές· αλλά η θεωρία του Πλάτωνα ισχύει για όλα τα ανθρώπινα όντα. Ό λοι έχουμε την ικανότητα να χρησιμοποιούμε αφηρημένο λόγο. Για την πολιτική, το σημαντικότερο είναι ότι όλοι έχουμε την ικανότητα να χρησιμοποιούμε τη λέξη που σημαίνει δικαιοσύνη στη δική μας γλώσσα. Συνεπώς, όλοι οι άνθρωποι θα πρέπει να μπορούν να συζη­ τούν για το τι είναι δίκαιο. Τη σημασία αυτής της φυσικής ικανότητας αναγνώρισε και ο Αριστοτέλης. Κατανόησε τη συνέπεια (σε αντίθεση με τον Πλάτωνα): Η φυσική ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων προϋποθέτει έναν δημόσιο χώρο όπου θα συζητούνται ζητήματα δι­

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ο Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

καιοσύνης11. Εξάλλου, ο Α ριστοτέλης πίστευε ότι ένα πλήθος ()α μπο­ ρούσε να είναι πιο σοφό από οποιοδήποτε από τα μέλη του ατομικά, αν συνδυαζόταν η σοφία του. «Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος»12, έγραψε ο Πρω­ ταγόρας’ «για όσα υπάρχουν, ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν». Η παρατήρηση αυτή είναι εκπληκτική. Εννοεί μεταξύ άλλων ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να εκτιμήσουν την αλή­ θεια με ακρίβεια. Ο Πλάτων πίστευε ότι ο Πρωταγόρας ήταν σχετικιστής, αλλά αυτό δεν ισχύει για άλλους λόγους. Ο Πρωταγόρας δί­ δασκε τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν σωστά τη γλώσσα -σύμφω ­ να με τη φύση των πραγμάτων- ενώ κανένας σχετικιστής δεν θα έκανε κάτι τέτοιο. Ένας απόλυτος σχετικιστής θα προέτρεπε τους μαθητές του να χρησιμοποιούν τη γλώσσα όπως τους αρέσει, ενώ ο Πρωταγό­ ρας δεν έκανε κάτι τέτοιο. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι εννοούσε, αλλά πιστεύω ότι η πρόταση του Πρωταγόρα ήταν μία απά­ ντηση στους φιλοσόφους που ισχυρίζονταν ότι η ανθρώπινη αντίλη­ ψη και σκέψη δεν μπορεί να γνωρίσει την αλήθεια. Ο Πρωταγόρας δίδασκε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους καλοί οδηγοί για την ανακάλυψη της φύσης της δικαιοσύνης, και αυτό είναι μία εύλογη θέση. Σε όλα τα μέρη της γης οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να καταλαβαίνουν πότε τους συμπεριφέρονται άδικα. Ο θυμός που σιγοβράζει στον κόσμο, σε έρημους και ζούγκλες, σε μικρά χωριά και τεράστιες πόλεις, καταδεικνύει ότι η ικανότητα να αγανα­ κτούμε με την αδικία δεν αποτελεί ιδιότητα μίας μορφωμένης τάξης ή ενός προνομιούχου πολιτισμού. Ό λοι μας διαθέτουμε τη φυσική βάση της σοφίας των πολιτών που μας επιτρέπει να κυβερνάμε οι ίδιοι τους εαυτούς μας στη δημοκρατία. Η αγανάκτηση με την αδικία είναι μια καλή αρχή για αναπτύξουμε μία σοφή πολιτική.

Αντίρρηση Όι εχθροί της δημοκρατίας που εναντιώνονταν στην ιδέα της σοφίας των πολιτών υποστήριζαν ότι: 1. ο απλός λαός δεν έχει την άνεση και τον ελεύθερο χρόνο που απαιτείται για την κατανόηση των δημόσιων υποθέσεων, 2. παρασύρεται πολύ εύκολα από έξυπνους ομιλητές, 3. θα πρέπει να ακολουθεί τους ειδικούς στη διακυβέρνηση, και 4. ότι τα κοινά του στοιχεία δεν διασφαλίζουν ποτέ τη σοφία του.

162

ΓΤΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

1. Το επιχείρημα για την έλλειψη χρόνου είναι το λιγότερο συγκατα­ βατικό: Ο χρόνος είναι καλύτερος δάσκαλος από τη βιασύνη. Αλλά ένας φτωχός άνθρωπος που δουλεύει τη γη, ακόμη κι αν δεν είναι αμαθής, εξαιτίας της δουλειάς του δεν θα μπορούσε να ασχολείται με τα κ ο ινά 13.

Πράγματι, αυτός ήταν ίσως ένας από τους λόγους που οι σύγχρονες δημοκρατίες αντικατέστησαν την άμεση δημοκρατία με την αντιπρο­ σωπευτική 14. Ορισμένα ζητήματα είναι ιδιαίτερα περίπλοκα και τεχνι­ κής φύσεως ώστε δεν μπορούν να συζητηθούν άμεσα σε μία λαϊκή συνέλευση. Αυτός είναι ο λόγος που η αθηναϊκή δημοκρατία είχε τη Βουλή ως χώρο προκαταρκτικής διαβούλευσης ώστε να διαμορφώνει τα θέματα της συζήτησης προτού αυτά έρθουν στην Εκκλησία, και αυτός είναι επίσης ο λόγος που παρέπεμπε τα νομοθετικά και δικαστι­ κά ζητήματα σε αντιπροσωπευτικά σώματα επιλεγμένα με κλήρωση.

.

2 Το επιχείρημα για τους έξυπνους ομιλητές υποτιμά την ευφυΐα του λαού. Ακόμα και σήμερα, όταν ένα κόμμα χάνει τις εκλογές, οι ηττημένοι διαμαρτύρονται ότι οι ψηφοφόροι επηρεάστηκαν από τη ρητο­ ρική και τη διαφήμιση: Αρρωσταίνουν οι ανώτεροι άνδρες, όταν ένας πονηρός αποκτήσει εξουσία επηρεάζοντας τον λαό με τη γλώσσα του, ενώ πριν ήταν ένα τίποτα. (Βλ. σημ. 13)

Αυτά τα επικριτικά σχόλια δεν έχουν καμία αξία. Αυτοί οι «ανώ­ τεροι άνδρες» δεν θα διαμαρτύρονταν αν η ρητορική τους τους οδη­ γούσε στη νίκη. Ό ταν είναι νικητές, εξαίρουν τη σοφία των ψηφοφό­ ρων, ενώ οι νέοι ηττημένοι («κατώτεροι άνδρες»;) θα έκαναν τα γνω­ στά σχόλια για τη ρητορική. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι αρχαίοι Έ λληνες συγγρα­ φείς ήξεραν ότι η καλή ρητορική συχνά αποτυγχάνει. Ο Όμηρος το έδειξε αυτό στην Ιλιάδα, και το ίδιο θέμα επαναλαμβάνουν και οι τρα­ γικοί ποιητές και ιστορικοί την εποχή της δημοκρατίας. Ένα θεμελιώ­ δες στοιχείο της δημοκρατίας είναι η ιδέα ότι ο λαός δεν παθαίνει

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν ΓΙΟΑΙΤΩΝ

εύκολα πλύση εγκεφάλου -ό τι η ρητορική συχνά αποτυγχάνει15- επει­ δή οι άνθρωποι έχουν μία σοφία που δύσκολα παρασύρεται. 3. Το επιχείρημα της υποταγής στους ειδικούς της διακυβέρνησης το ανέπτυξε κυρίως ο Πλάτων, ο οποίος άρχισε τη φιλοσοφική του στα­ διοδρομία με μια συζήτηση για την πολιτική τέχνη, στη συνέχεια ονει­ ρεύτηκε μία κυβέρνηση από φιλοσόφους-βασιλείς και βασίλισσες, και κατέληξε στην επινόηση ενός συστήματος όπου ορισμένοι νομοθέτες με ανώτατη μόρφωση θα εργάζονταν τη νύχτα για να σχεδιάσουν το πώς θα εμπεδώσουν στο μυαλό του λαού τους νόμους τους με τη βοήθεια των τεχνών. Η επιχειρηματολογία του Πλάτωνα για το συγκεκριμένο θέμα άξιζε να έχει καλύτερη κατάληξη, αλλά είναι απόλυτα λανθασμένη. Ακόμα και στους τομείς ειδίκευσής τους είναι γνωστό ότι οι ειδικοί κάνουν λάθος. Και όταν διακυβεύονται τα συμφέροντά τους, όπως συμ­ βαίνει πολύ συχνά, είναι πολύ πιθανό ότι θα παρεκκλίνουν. Ο Πλάτων, προς τιμήν του, προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτή την κριτική στε­ ρώντας από τους ειδικούς κυβερνήτες το δικαίωμα ιδιοκτησίας - ώστε να μην έχουν ιδιαίτερα συμφέροντα. Αλλά η ιστορία διδάσκει ότι αυτό είναι ουτοπικό. Οι ηγέτες πάντα θα έχουν τα δικά τους συμφέροντα, κι έτσι δεν πρέπει να μένουν στο απυρόβλητο και να μην ελέγχονται. Και δεν υπάρχει κανένας άλλος εκτός από εμάς -το υ ς απλούς π ο λίτες- για να τους ελέγξει. (Αν διορίσουμε επαγγελματίες ελεγκτές, θα πρέπει να ελέγχουμε και αυτούς.) Όσες ειδικές γνώσεις κι αν έχουμε στη διάθεσή μας, η μεγαλύτερη ελπίδα μας είναι η ικανότητά μας - η ικανότητα του απλού λαού- να κρίνει τις συμβουλές και τις επιδόσεις των ειδικών.

.

4 Το τέταρτο επιχείρημα, ότι τα κοινά στοιχεία των ανθρώπων δεν διασφαλίζουν ποτέ τη σοφία τους, αξίζει να το λάβουμε σοβαρά υπόψη. Το κοινό στοιχείο των ανθρώπων είναι μία δυνατότητα, όχι μία πραγματικότητα. Η δυνατότητα της κατανόησης είναι μέρος της αν­ θρώπινης κληρονομιάς και περιλαμβάνει τη δυνατότητα της μη εξειδικευμένης γνώσης που απαιτείται για την αξιολόγηση των συμβου­ λών των ειδικών. Αλλά ποτέ δεν πραγματοποιούμε όλες τις δυνατότητές μας ως άνθρωποι. Κανένας δεν το κάνει. Έ τσι η απάντηση σ ’ αυτή την τελευταία ένσταση δεν είναι να παραιτηθούμε από την προσπά­ θεια, αλλά να τονίσουμε την ανάγκη δημόσιας παιδείας.

164

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

Η παιδεία είναι η ελπίδα της δημοκρατίας. Αν και συχνά οι δημο­ κρατίες υστερούν στην παιδεία, είναι επιτακτική ανάγκη να μη χάσου­ με την πίστη μας στη δυνατότητα του λαού να αποφασίζει σωστά όταν διαθέτει επαρκή πληροφόρηση. Οι πολιτικοί που χάνουν αυτή την πίστη λένε ψέματα στον λαό. Τα ψέματα είναι μοιραία για τη δημο­ κρατία. Όταν λες ψέματα στον λαό, δεν του επιτρέπεις να αποφασίσει. Ο λαός πρέπει να μπορεί να ακούει τις συμβουλές των ειδικών, και πρέπει να ξέρει αρκετά για να τις χρησιμοποιεί σωστά. Ένας βίαιος και αμόρφωτος όχλος μπορεί να τρομοκρατήσει τους ειδικούς και να τους κάνει να χάσουν τα λογικά τους. Θα δούμε πώς η σοφία μπορεί να υπονομευτεί και από τις δύο πλευρές: από αρχηγούς που λένε ψέματα στον λαό και από τον λαό που τρομοκρατεί τους αρχηγούς του.

Υπονομεύοντας τη σοφία των πολιτών: η συζήτηση για τον πόλεμο Κανένας δεν γνωρίζει στην πραγματικότητα ποιο θα είναι το αποτέ­ λεσμα του πολέμου κατά των Συρακουσών, ενός πολέμου που σκοπό έχει τον έλεγχο της ελληνικής Σικελίας. Μ πορεί η Αθήνα να νικήσει αμέσως, θωρακίζοντας την ηγεμονία απέναντι στις απειλές από τα δυ­ τικά, προσφέροντας νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες στους Αθηναίους πολίτες και εξασφαλίζοντας κρίσιμους πόρους - ξυλεία για την κατα­ σκευή πλοίων, σιτηρά για να τραφεί ο λαός. Μ πορεί η Αθήνα να νι­ κήσει στην αρχή, αλλά να μην έχει τα μέσα να διατηρήσει κάτω από την κυριαρχία της αυτή την περιοχή η οποία ήταν πολυπληθής και με ελεύθερο πνεύμα. Μ πορεί τέλος η Αθήνα να χάσει την εκστρατεία, και τότε οι εχθροί της ηγεμονίας θα συσπειρωθούν όλοι εναντίον της, και η ηγεμονία θα καταρρεύσει ολοκληρωτικά. Κανένας δεν γνωρίζει με βεβαιότητα. Αλλά η Εκκλησία αποφασί­ ζει τη διεξαγωγή πολέμου ύστερα από μια σύντομη αντιπαράθεση, και διορίζει τρεις στρατηγούς, ένας από τους οποίους είναι ο Νικίας. Ο Ν ικίας είναι λαμπρός στρατηγός, επιδέξιος στη στρατιωτική τακτική, με πολλά χρόνια εμπειρία. Ή ταν επίσης πολιτικός και διπλωμάτης, με μεγάλη επιτυχία σε όλα. Στο πεδίο της μάχης ήταν εξαιρετικός. Όταν τα στρατεύματά του διέτρεχαν κίνδυνο, στεκόταν στο ύψος των περι­ στάσεων με ατρόμητο θάρρος, και μετέδιδε την ίδια διάθεση στους στρατιώτες του.

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ο Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

Στην πολιτική είναι λιγότερο τολμηρός. Τέσσερις μέρες μετά την απόφασή της να κάνει πόλεμο, η Εκκλησία συνεδρίασε εκ νέου για να κατανείμει τους πόρους της εκστρατείας. Ο Νικίας, όπως είδαμε, είχε αντιρρήσεις για τον πόλεμο, ενώ ο νεαρός δημεγέρτης Αλκιβιάδης ήταν υπέρ του πολέμου, καθώς προέβλεπε ότι οι Σικελοί θα διχάζονταν από εθνικές διαφορές κι έτσι «θα έρθουν με το μέρος μας ο ένας μετά τον άλλον». Εκμεταλλεύτηκε επίσης το φόβο των Αθηναίων ότι οι Συρακούσες θα αυξήσουν τη στρατιωτική τους δύναμη και οι Α θη­ ναίοι δεν θα μπορούσαν πια να τις συγκρατήσουν. Ο λαός πρέπει να αποφασίσει για το ποιο επιχείρημα είναι καλύ­ τερο. Όμως ο λαός δεν έχει την ευκαιρία να αποφασίσει υπό τις κα­ τάλληλες συνθήκες. Ο Ν ικίας φοβόταν ότι η δημόσια αντιπαράθεση για το ζήτημα του πολέμου ήταν ανώφελη. Δοκίμασε μία διαφορετική τακτική: αποδέχτηκε τη διεξαγωγή του πολέμου ελπίζοντας ότι η Εκ­ κλησία θα ματαίωνε το σχέδιο όταν διαπίστωνε το τεράστιο οικονο­ μικό κόστος. Δεν το ματαίωσε. Επειδή δεν κατάλαβε το περίτεχνο επιχείρημα του στρατηγού κατά του πολέμου, νόμισε ότι είχε προσχω­ ρήσει στην παράταξη υπέρ του πολέμου - και η παράταξη που παρέ­ μενε αντίθετη στον πόλεμο άρχισε να δέχεται απειλές και έμεινε χωρίς ηγεσία. Ο ιστορικός μάς λέει ότι η παράταξη υπέρ του πολέμου κατάφερε να εξάψει τον πολεμικό πυρετό, ώστε «όποιος ήταν κατά της εκστρατείας δεν μιλούσε από φόβο ότι αν σήκωνε το χέρι για να ψ η­ φίσει κατά θα θεωρούνταν ότι θέλει το κακό της πόλη ς»16. Ο δημόσιος διάλογος απέτυχε. Τα πάθη νίκησαν τη λογική. Η ευ­ θύνη βαρύνει τη φιλοπόλεμη παράταξη που δημιούργησε τόσο έντονο κλίμα υπέρ του πολέμου ώστε να μην ακουστεί η φωνή της λογικής. Η ευθύνη βαρύνει τον Αλκιβιάδη που εκμεταλλεύτηκε τους φόβους του ακροατηρίου. Η ευθύνη βαρύνει τον Ν ικία που έκρυβε την πραγματι­ κή του άποψη στη δεύτερη ομιλία του. Η ευθύνη βαρύνει τους Αθη­ ναίους που δεν είχαν κάποια διαδικασία που να διασφαλίζει ότι θα λαμβάνονται υπόψη οι γνώμες της μειοψηφίας πριν από τη λήψη της απόφασης. Και οι τρεις έκαναν λάθη, και το αποτέλεσμα των σφαλμάτων τους ήταν ότι η σοφία των πολιτών δεν μπόρεσε να επη­ ρεάσει την απόφασή τους να διεξαγάγουν πόλεμο.

ι66

Π Ο Α ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Υπονομεύοντας τη σοφία των ειδικών: η Αθήνα τρομοκρατεί έναν στρατηγό Ο πόλεμος είχε άσχημη κατάληξη, όπως ξέρουμε. Ο Α λκιβιάδης ανακλήθηκε στην Αθήνα για να δικαστεί, αλλά δραπέτευσε και κατέληξε να βοηθά και να παροτρύνει τον εχθρό. Ο Νικίας κινήθηκε επιφυλα­ κτικά, έχασε το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, αλλά τελικά έφερε τον στρατό έξω από τις Συρακούσες. Εκεί δεν μπόρεσε να περικυκλώσει την πόλη. Έγραψε στην πατρίδα ζητώντας ενισχύσεις - ελπίζοντας ξανά ότι οι Α θηναίοι θα ματαίωναν το σχέδιο λόγω του υψηλού κό­ στους του πολέμου. Όμως, αυτοί δεν το ματαίωσαν. Έστειλαν νέο στρα­ τό εξίσου μεγάλο όσο ο πρώτος, και επέμεναν να παραμείνει αρχιστρά­ τηγος ο Νικίας, μαζί με τον νέο στρατηγό που μόλις διόρισαν, τον Δημοσθένη. Αλλά ακόμα κι αυτή η μεγάλη δύναμη δεν ήταν αρκετή. Ηττήθηκε σε μία νυκτερινή μάχη, και οι Α θηναίοι δεν μπόρεσαν να κλείσουν τον κλοιό γύρω από τις Συρακούσες. Ο στρατός που πολιορ­ κούσε την πόλη βρέθηκε να πολιορκείται ο ίδιος. Αποδείχτηκε ότι η πόλη διέθετε πολύ ισχυρότερη άμυνα απ’ όσο περίμεναν οι Αθηναίοι όταν ψήφισαν υπέρ του πολέμου. Και οι δύο διοικητές της δύναμης ήταν εξαίρετοι στρατηγοί, και οι δύο είδαν ότι η κατάσταση ήταν πολύ άσχημη. Στην περίπτωση αυτή χρειαζόταν μια εκτίμηση της κατάστασης από ειδικούς, και έτσι έγινε. Οι στρατηγοί συμφώνησαν -ο ρ θ ώ ς - ότι ο αθηναϊκός στρατός έπρεπε να αποσυρθεί, ειδάλλως κινδύνευε να υποστεί πανωλεθρία. Π αρ’ όλα αυτά, οι αρχιστράτηγοι έκαναν μία δημόσια συζήτηση για το θέμα. Και σ ’ αυτή την περίπτωση, ο Ν ικίας πάλι δεν διατύπωσε την κρίση του ως ειδικού επειδή φοβόταν. Δεν είπε στους στρατιώτες τι πίστευε. Όμως αυτοί τον πίστεψαν. Ο ιστορικός αφηγείται τα εξής: Οι στρατηγοί των Αθηναίων συσκέφτηκαν για να συζητήσουν την κατα­ στροφή που τους βρήκε και τη γενική εξασθένηση του στρατεύματος. Έβλεπαν πα)ς τα σχέδιά τους απέτυχαν και ότι οι στρατιώτες ήταν θυμωμένοι που παρέμεναν εκεί. Ταλαιπωρούνταν από τις αρρώστιες για δύο λόγους: Ή ταν η εποχή του χρόνου που οι άνθρωποι αρρωσταίνουν περισσότερο, και το μέρος όπου είχε στηθεί το στρατόπεδό τους ήταν βαλτώδες και ανθυγιει­ νό. Αλλά και από κάθε άποψη η κατάστασή τους φαινόταν απελπιστική. Ο Δημοσθένης είχε τη γνώμη ότι δεν έπρεπε πια να μένουν, αλλά ότι έπρεπε να ακολουθήσουν το σχέδιο που έκανε όταν δέχτηκε το ρίσκο (να επιτεθούν τη

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

νύχτα). Τώρα που η επίθεση είχε αποτύχει, ψήφιζε να φύγουν αμέσως και να μη χάνουν τον καιρό τους, όσο ήταν ακόμη δυνατόν να διασχίσουν το πέλαγος, και η ναυτική αποστολή μπορούσε τουλάχιστον να νικήσει μια ναυμαχία με τα πλοία που μόλις είχαν φτάσει. Έλεγε ακόμη πως θα ήταν πιο ωφέλιμο για τους Α θηναίους να πολεμήσουν εναντίον αυτών που έφτιαχναν οχυρά στην περιοχή τους παρά εναντίον των Συρακουσίων, τους οποίους δεν ήταν πια εύκολο να νικήσουν, και ότι η Αθήνα δεν είχε κανένα λόγο να συνεχίσει την πολιορκία και να ξοδεύει άσκοπα τόσα χρήματα. Αυτή ήταν η γνώμη του Δημοσθένη. Ο Ν ικίας όμως παρόλο που πί­ στευε κι αυτός πως η κατάστασή τους ήταν άσχημη, δεν ήθελε να παρα­ δεχτεί δημόσια την αδυναμία τους. Δεν ήθελε να κάνει γνωστή στον εχθρό την αποχώρησή τους θέτοντας το θέμα ανοιχτά σε ψηφοφορία στην πο­ λυάριθμη συνέλευση των στρατιωτών, γιατί τότε στην περίπτωση που θα αποφάσιζαν να το πράξουν, θα ήταν πιο δύσκολο να διαφύγουν την προ­ σοχή των Συρακουσίων. Ό σον αφορά την κατάσταση του εχθρού, την οποία ο Ν ικίας γνώριζε καλύτερα από τους άλλους, είχε την ελπίδα πως η δύναμη των Συρακουσίων θα γινόταν ασθενέστερη των Αθηναίων, αν συνέχιζαν την πολιορκία: οι Α θηναίοι θα τους εξαντλούσαν με την έλλει­ ψη εφοδίων και χρημάτων, μια και τώρα, με τα καράβια που είχαν, κυριαρ­ χούσαν στη θάλασσα. Επίσης, είπε ότι υπήρχε μέσα στις Συρακούσες μια ομάδα που επιθυμούσε την παράδοση της πόλης στους Αθηναίους και η οποία συνέχιζε να του στέλνει μηνύματα να μη λύσει την πολιορκία και φύγει. Έχοντας υπόψη όλα αυτά (και μολονότι στην πραγματικότητα τα­ λαντευόταν ακόμα και προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο για να εξετάσει καλύτερα τα πράγματα), δήλωσε στο λόγο του στη σύσκεψη ότι δεν θα αποσύρει το εκστρατευτικό σώμα. Γνώριζε καλά, είπε, ότι οι Αθηναίοι δεν θα εγκρίνανε την ενέργεια τους να αποχωρήσουν αν δεν το είχαν απο­ φασίσει οι ίδιοι. Και ότι οι άνθρωποι που θα ψήφιζαν δεν γνώριζαν την κατάσταση από πρώτο χέρι, όπως οι ίδιοι οι στρατηγοί, αλλά θα ψήφιζαν με βάση τις αναφορές που θα άκουγαν από άλλους, και θα πίστευαν κάθε είδους συκοφαντίες που θα διατύπωναν επιδέξιοι ομιλητές. Πρόσθεσε επί­ σης ότι πολλοί, οι περισσότεροι, από τους στρατιώτες του εκστρατευτικού σώματος που εκείνη τη στιγμή φά)ναζαν για την κακή τους κατάσταση, όταν θα έφταναν στην Αθήνα θα φώναζαν τα αντίθετα, ότι τάχα οι στρα­ τηγοί δωροδοκήθηκαν, τους ξεπούλησαν και αποχώρησαν λόγω των χρ η ­ μάτων που πήραν. Ο Ν ικίας, λοιπόν, ήξερε πολύ καλά το χαρακτήρα των Αθηναίων και δεν ήθελε να χάσει άδικα τη ζωή του με ατιμωτικές κατηγο­ ρίες. Αν έπρεπε να πεθάνει, προτιμούσε να σκοτωθεί από τα χέρια των εχθρών - ριψοκινδυνεύοντας ο ίδ ιο ς17.

ι68

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Οι Α θηναίοι παρέμειναν. Οι στρατιώτες εμπιστεύονταν τις ειδικές γνώσεις του Νικία, και πίστευαν ότι ήταν ειλικρινής σε ό,τι τους έλε­ γε. Θα πλήρωναν πολύ ακριβά αυτή την εμπιστοσύνη. Ο Ν ικίας φο­ βήθηκε να πει την αλήθεια- ο στρατός παρέμεινε και καταστράφηκε, όλοι οι άνδρες σκοτώθηκαν ή στάλθηκαν σε κάτεργα απ’ όπου λίγοι επέζησαν. Ο Νικίας φοβόταν να πει την αλήθεια γιατί η Εκκλησία της Αθή­ νας είχε τη φήμη ότι συμπεριφερόταν βίαια στους αποτυχημένους στρατηγούς. Θα προτιμούσε να χάσει όλο τον στρατό του παρά να γυρίσει πίσω στην Αθήνα και να δικαστεί. Αυτό ήταν ένα τεράστιο ηθικό σφάλμα εκ μέρους του, που έδειχνε έλλειψη θάρρους, αξιοπρέ­ πειας, ενδιαφέροντος για τους άνδρες που είχε κάτω από τις διαταγές του. Αλλά ήταν και ένα σφάλμα της δημοκρατίας. Γιατί ένας ικανός στρατηγός όπως ο Νικίας να φοβάται την κυβέρνηση της πατρίδας του; Οι κυβερνήσεις που εξουσιάζουν στηριζόμενες στο φόβο είναι (όπως μάθαμε) τυραννικές. Κάποιο σοβαρό πρόβλημα υπήρχε στην Αθήνα, ειδάλλως ο Ν ικίας θα μπορούσε να πει την αλήθεια στην πα­ τρίδα του χωρίς να φοβάται. Και κάποιο σοβαρό πρόβλημα είχε και ο ίδιος ο Νικίας, ειδάλλως θα είχε αντισταθεί σ ’ αυτή την τυραννία. Όταν η γνώμη των ειδικών είναι απαραίτητη, δεν πρέπει να φοβούνται να μιλάνε έξω από τα δόντια.

Το κόστος των σφαλμάτων Κατά τη διάρκεια του αμερικανικού πολέμου στο Βιετνάμ, η κυβέρνη­ ση δεν είπε την αλήθεια στον αμερικανικό λαό. Πρώτα ο Λευκός Ο ί­ κος δεν είπε την αλήθεια για το γεγονός που προκάλεσε τον πόλεμο οι Βιετναμέζοι δεν επιτέθηκαν στις αμερικανικές δυνάμεις στον κόλπο Τ ό νκ ιν18. Στην αρχή, απ’ ό,τι φαίνεται, οι κρατικές αρχές πίστεψαν αυτή την ιστορία, αλλά όταν η αλήθεια ήρθε στο φως, την αποσιώπη­ σαν. Στη συνέχεια, ο Λευκός Οίκος δεν αποκάλυψε την αλήθεια για τις αποτυχίες των Αμερικανών στον πόλεμο. Ο λαός έπρεπε να περιμένει τις επιθέσεις του εχθρού, τον Φεβρουάριο του 1968, για να διαπιστώσει την αδυναμία της αμερικανικής πλευράς. Δεν ήταν τόσο αδύναμη όσο πίστευε ο πολύς κόσμος, αλλά τα νέα για τις επιθέσεις κατέστρεψαν αμετάκλητα τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ κυβέρνησης και λαού σχετικά με τη διαχείριση αυτού του πολέμου.

Η Σ Ο Φ ΙΑ Τ Ω Ν Π Ο Λ ΙΤ Ω Ν

Αυτά τα σφάλματα των Αμερικανών οδήγησαν -όπω ς και τα σφάλ­ ματα του Ν ικ ία - σε πολλούς θανάτους που δεν έπρεπε να συμβούν. Όπως και ο Νικίας, η αμερικανική ηγεσία δεν πίστευε ότι μπορούσε να εμπιστευτεί την αλήθεια στους πολίτες. Αλλά χωρίς την αλήθεια, οι πολίτες δεν μπορούσαν να διαμορφώσουν μία συνετή θέση για αυτά τα ζητήματα. Για να δείξουν τη σοφία τους, οι πολίτες θα πρέπει να μα­ θαίνουν την αλήθεια. Χρειάζεται όμως και κάτι άλλο. Εκτός από το ότι πρέπει να μαθαί­ νουν την αλήθεια, πρέπει να έχουν την παιδεία να χρησιμοποιούν σωστά την αλήθεια. Ας υποθέσουμε ότι οι αρχηγοί δεν εμπιστεύονται το μορφωτικό επίπεδο του λαού. Θα πρέπει τότε να αποκρύπτουν την αλήθεια; Ό χι. Η ιστορία του Βιετνάμ δείχνει πόσο καταστροφική εί­ ναι η απόκρυψη της αλήθειας από τον λαό. Στο τέλος θα έρθει στο φως, και τότε αυτοί που έκρυβαν την αλήθεια θα υποφέρουν μαζί με όλο τον λαό. Μ ια καλή κυβέρνηση είναι πιο ασφαλής όταν οι αρχηγοί αντιμετωπίζουν με δυσπιστία ο ένας τον άλλο, και όταν ο λαός αντι­ μετωπίζει με δυσπιστία τους ηγέτες του· αλλά κινδυνεύει όταν οι ηγέ­ τες χάσουν την εμπιστοσύνη τους στον λαό. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στην ικανότητα του λαού να αποφασίζει έχει φοβερές συνέπειες. Αν είσαι ηγέτης, και αν νιώθεις ότι δεν μπορείς να έχεις μεγάλη εμπιστοσύνη στον λαό, σκέψου σοβαρά τα εξής ενδεχόμενα: μπορεί εσύ να έχεις άδικο και ο λαός να έχει δίκιο. Αν ο λαός δεν σε πιστεύει, μην υποθέσεις αμέσως ότι ο λαός δεν σε κατα­ λαβαίνει. Μ πορεί να σε καταλαβαίνει αρκετά καλά, αλλά να έχει λό­ γους να διαφωνεί. Και αν πραγματικά δεν σε καταλαβαίνει, ποιανού είναι το λάθος; Πόσο καλά εξήγησες το ζήτημα; Και αν θέλουμε να εξετάσουμε το ζήτημα βαθύτερα, τι έκανες για να ενισχύσεις την εκ­ παίδευση; Αν πράγματι πιστεύεις ότι οι συμπολίτες σου δεν μπορούν να καταλάβουν την κατάσταση, ποιανού είναι το λάθος; Το μεγάλο σφάλμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, κατά την άποψή μου, ήταν ότι δεν εξασφάλισε πρόσβαση στην εκπαίδευση και στις άλλες τάξεις εκτός από τις εύπορες. Η δολοφονία του Σωκράτη από την Αθήνα αποτελεί αδιάσειστο τεκμήριο της άγνοιας του λαού της. Ο απλός λαός αντιμετώπιζε με βαθύτατη καχυποψία τη νέα παιδεία. Α λ­ λά έπρεπε να τον βοηθήσουν να μάθει περισσότερα για αυτή.

m l> V .

/\A

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

8

Διαβουλευση χωρίς ειδικές γνώσεις Η διαβουλευση χωρίς ειδικές γνώσεις είναι πολύ σημαντική για την πολι­ τική διακυβέρνηση. Σ τις περισσότερες περιπτώσεις, είναι αδύνατο να γνω­ ρίζουμε από πριν το αποτέλεσμα των πολιτικών αποφάσεων. Γίαρ' όλα αυτά, η διαβούύευση χωρίς ειδικές γνώσεις μπορεί να γίνει με καλύτερους ή χει­ ρότερους τρόπους. Για να γίνει σωστά χρειάζεται δημόσιος διάλογος. Ό ταν δεν γίνεται σωστά, η ευθύνη βαρύνει τους ηγέτες που δεν επιτρέπουν την έκφραση των αντίθετων απόψεων, αποκρύπτουν τη βάση της συλλογιστι­ κής τους, ή παρουσιάζονται οκ αυθεντίες χωρίς να είναι. Οι ρήτορες της δημοκρατικής περιόδου μας δίδαξαν ότι η διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώ­ σεις βασίζεται στην αναζήτηση του εύλογου, δηλαδή αυτού που είναι λογικό να πιστέψουμε. Πιο εύλογη άποψη είναι η άποψη που επικρατεί ύστερα από έναν κ α τ’ αντιπαράθεση δημόσιο διάλογο στον οποίο κάθε πλευρά προσπα­ θεί να στηρίξει τη θέση της με τα καλύτερα επιχειρήματα. Η διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις είναι απαραίτητη επίσης στα δι­ καστήρια, όπως δείχνουν οι δύο ακόλουθες περιπτώσεις.

Ο Σοφοκλής (407), ο Αντιφών (411/410)

Ο

Σοφοκλής, ο σπουδαίος τραγικός ποιητής, είναι σχεδόν 80 ετών, και δικάζεται για πνευματική ανικανότητα1. Οι γιοι του τον έσυ­ ραν στα δικαστήρια με την ελπίδα να κερδίσουν τον έλεγχο της οικο­ γενειακής περιουσίας, επειδή πίστευαν ότι ο ηλικιωμένος πατέρας τους δεν ήταν ικανός να τη διαχειριστεί. Πώς θα μπορούσε ένας η λι­ κιωμένος άνδρας να αποδείξει ότι δεν θα κάνει καμιά απερισκεψία με τα χρήματά του στα χρόνια ζωής που του απέμεναν; Το μέλλον -ακόμα και το κοντινό μ έλλον- μας είναι άγνωστο. Έτσι το ερώτημα είναι, στην πραγματικότητα, τι μπορούμε λογικά να περιμένουμε από αυτό τον άνδρα, τον αναγνωρισμένο συγγραφέα της Αντιγόνης και του Οι­ δίποδα Τυράννου, που ήταν έμπιστος σύμβουλος της κυβέρνησης μέχρι και πριν από έξι χρόνια (το 413). Ο Σοφοκλής (όπως μαθαίνουμε από τις πηγές μας) έγραφε τότε το έργο Οιδίπους επί Κολωνώ, και απήγγειλε απέξω ένα μεγάλο απόσπα-

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

σμα στο δικαστήριο κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας. Αυτό το ποιητικό έργο είναι αριστουργηματικό. Έκανε τόσο θετική εντύπωση ώστε κέρδισε τη δίκη. Ο λόγος ήταν ίσως απλά η ικανότητά του να θυμάται τόσο πολλούς στίχους, η ποιότητα των στίχων του, ή ίσως η σπουδαιότητα των θεμάτων του έργου - δέος και σεβασμός για τις άγνωστες δυνάμεις, αφοσίωση στην οικογένεια, σεβασμός για τον ξένο ικέτη που ζητά άσυλο. Είναι λογικό να πιστέψουμε ότι ο συγγρα­ φέας ενός τέτοιου αριστουργήματος είναι ανίκανος να διαχειριστεί την περιουσία του; Ε, λοιπόν, ναι. Σπουδαίοι καλλιτέχνες μπορεί να είναι ανίκανοι στην οικονομική διαχείριση. Είναι όμως λογικό να πιστεύουμε κάτι τέτοιο για τον συγκεκριμένο καλλιτέχνη, ο οποίος διέπρεψε σε όλους τους τομείς για πολλά χρόνια, και είναι φανερό ότι βρίσκεται ακόμη στο ζενίθ της δύναμής του; Ό χι δεν είναι, εκτός αν οι γιοι του μπορούν να παρουσιάσουν πιο πειστικές αποδείξεις για το αντίθετο. Αλλά, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν μπόρεσαν. Γ ι’ αυτό, είναι πιο εύλογο να δεχτούμε τον ισχυρισμό του ότι έχει σώας τας φρένας. Σε ανάλογες περιπτώσεις, δεν μπορεί να υπάρξει άμεση και αντικειμενική απόδειξη· ο Σοφοκλής σώθηκε από αυτό που ονομάζω διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις. Αυτή δεν λειτουργεί σε όλες τις περιπτώσεις. Ας πάμε λίγα χρόνια πίσω, το 411, και ας δούμε την περίπτωση του Αντιφώντα2. Είναι υπό­ δικος και κινδυνεύει με θανατική καταδίκη. Είναι ένας από τους πιο πετυχημένους δημόσιους ρήτορες της εποχής του, και πρωτοπόρος στο επάγγελμα της συγγραφής λόγων για τρίτους (ήταν λογογράφος). Θα έπρεπε να μπορεί να υπερασπιστεί εύγλωττα τον εαυτό του, και αυτό έκανε. Η κατηγορία είναι ότι το προηγούμενο έτος σχεδίασε τη συνω­ μοσία για την ανατροπή της δημοκρατίας στην Αθήνα. Τα γεγονότα εκείνου του έτους ήταν πολύ σκοτεινά, αλλά η κατηγορία αφορούσε τις προθέσεις του Αντιφώντα και οι προθέσεις είναι ακόμη πιο δυσεξιχνία­ στες. Τι είχε στ’ αλήθεια στο μυαλό του ο Αντιφών το προηγούμενο έτος, όταν σχεδίαζε την ανατροπή του πολιτεύματος; Υποστήριζε πράγ­ ματι την εγκαθίδρυση μίας ολιγαρχίας που θα κατέστρεφε τους δημο­ κρατικούς θεσμούς της Αθήνας, όπως ισχυρίζονταν οι κατήγοροί του; Τώρα, στο δικαστήριο, δίνει την απάντησή του. Είναι ο καλύτερος λόγος υπεράσπισης που είχε εκφωνηθεί στην Αθήνα μέχρι τότε, όπως λέει ο Θουκυδίδης (8.68). Τα παρακάτω είναι λόγια του ίδιου του Α ντι­ φώντα, που δεν έχουν φιλτραριστεί από κάποιον ιστορικό:

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡ ΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ Γ Ν Ω ΣΕ ΙΣ

Οι κατήγοροί μου λένε ότι συνήθιζα να συντάσσω λόγους για άλλους, για να τους εκφωνήσουν στο δικαστήριο, και ότι έβγαζα χρήματα από αυτό. Σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς δεν θα μπορούσα να κάνω κάτι τέτοιο, ενώ στη δημοκρατία έχω μεγάλη δύναμη εδώ και πολύ καιρό χάρη στη ρητορική τέχνη. Σε μία ολιγαρχία δεν θα είχα καμία αξία, αλλά στη δημοκρατία είμαι πολύτιμος. Σίγουρα, λοιπόν, δεν φαίνεται πολύ λογικό (εικός) να επιθυμώ την εγκαθίδρυση ενός ολιγαρχικού καθεστώτος. Νομίζετε ότι αυτό δεν μπορώ να το καταλάβω ή ότι δεν ξέρω ποιο είναι το συμφέρον μου;

Κανένας εκτός από τον Αντιφώντα δεν μπορεί να γνωρίζει με βε­ βαιότητα ποιες ήταν οι προθέσεις του, έτσι η συζήτηση θα πρέπει να στηριχτεί στο πιθανό (εικός), στο τι είναι εύλογο να πιστέψουμε για τον Αντιφώντα υπό τις δεδομένες συνθήκες. Τα γεγονότα συνέβησαν ως εξής: 400 αριστοκράτες κατέλαβαν την εξουσία τον Ιούνιο του 411. Ο Αντιφών αναμφίβολα είχε συμμετοχή. Η πρόθεσή τους, είπαν, ήταν να εγκαθιδρύσουν μία μετριοπαθή μορφή διακυβέρνησης ύστερα από μία κυβέρνηση εκτάκτου ανάγκης. Το με­ τριοπαθές πολίτευμα θα έμενε πιστό στα δημοκρατικά ιδανικά της Αθήνας, ταυτόχρονα όμως θα διασφάλιζε σταθερότητα στη διοίκηση της πόλης, και θα απέτρεπε τις παρεκτροπές της εξουσίας του όχλου. Μ ερικοί από τους 400 πίστευαν αυτά που έλεγαν, αλλά οι υπόλοιποι σχέδιαζαν να εγκαθιδρύσουν μόνιμη ολιγαρχία - ή έτσι φαίνεται, του­ λάχιστον, γιατί η έκτακτη κυβέρνηση δεν έδειχνε καμία διάθεση να παραδώσει την εξουσία. Η Αθήνα διχάστηκε κι υπήρξαν άγριες συ­ γκρούσεις· οι 400 ανατράπηκαν τον Σεπτέμβριο και αντικαταστάθηκαν από μία ευρύτερη και μετριοπαθέστερη (αλλά και πάλι μη δημο­ κρατική) κυβέρνηση. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε πλήρως στις αρχές της επόμενης χρονιάς, και την περίοδο εκείνη ο Αντιφών δικά­ στηκε ως ο εγκέφαλος της επίθεσης κατά της δημοκρατίας3. Δεν γνωρίζουμε ποια ήταν τα επιχειρήματα των κατήγορων του Αντιφώντα, αλλά γνωρίζουμε ότι τελικά κέρδισαν την υπόθεση. Η ρη­ τορική δεινότητα του Αντιφώντα δεν ήταν αρκετή για να τον σώσει. Οι ενάγοντες κατά πάσα πιθανότητα πρόβαλαν τα πεπραγμένα του Α ντι­ φώντα το 411 ως ένδειξη για τις προθέσεις του. Η ομάδα του είχε χτίσει ένα τείχος γύρω από το λιμάνι και ήλεγχε τον ανεφοδιασμό με σιτηράαυτές οι πράξεις έδειχναν κάτι. Ίσως επίσης είχαν μάρτυρες για όσα έλεγε ο Αντιφών κατ’ ιδίαν. Σε τούτη την περίπτωση, ο δημόσιος διάλογος εκπλήρωσε το σκο­

ι74

Π ΟΑ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

πό του. Χωρίς να έχουν τέλεια γνώση των γεγονότων, οι δικαστές μπό­ ρεσαν να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι ο Αντιφών ήταν ένοχος, και τον καταδίκασαν σε θάνατο. Υπήρξε ένας συνδυασμός εύστοχων επιχειρημάτων, και θα λέγαμε ότι νίκησε η αλήθεια. Ακόμα κι ο Θου­ κυδίδης που θαύμαζε τον Αντιφώντα συμφωνεί ότι το σχέδιο για το πραξικόπημα ήταν δικό του.

Οι χρήσεις της δημόσιας συζήτησης Η Πρώτη Δημοκρατία αναγνωρίζει τα όρια των ανθρώπων. Δεν έχει καμία ψευδαίσθηση για τις γνώσεις των ηγετών της, γιατί δεν έχει καμία ψευδαίσθηση για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Οι θεοί μπορούν ίσως να δουν το μέλλον, αλλά οι άνθρωποι όχι, και δεν μπο­ ρούν να βασίζονται ούτε στην ακριβή ερμηνεία των θεϊκών μηνυμά­ των. Δεν είναι δυνατό να καυχιόμαστε για την άγνοιά μας, αλλά μπο­ ρούμε να καυχιόμαστε για την εντιμότητά μας. Ό λες οι κυβερνήσεις πρέπει να έχουν την εντιμότητα να αναγνωρίζουν την άγνοια των ηγε­ τών τους - ειδικότερα την άγνοια για τα αποτελέσματα που θα έχουν οι πολιτικές τους στο μέλλον. Αλλά οι ηγέτες που δηλώνουν την άγνοιά τους χάνουν την εμπι­ στοσύνη των κυβερνώμενων. Έτσι, δεν είναι λογικό να περιμένουμε από τους ηγέτες να προβάλλουν με έμφαση τις γνωστικές τους ελλεί­ ψεις. Αυτό που μπορούμε να περιμένουμε είναι ότι θα προσπαθήσουν να κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν στο πλαίσιο των περιορισμένων δυνατοτήτων τους - και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα όριά τους. Η Αθήνα είχε αναπτύξει ένα σύστημα λήψης αποφάσεων που προϋπέθετε ότι κανένας από τους συμμετέχοντες δεν είναι αλάν­ θαστος, και αντιστάθμιζε αυτή την ατέλεια μέσω της ανοιχτής συζή­ τησης στη βάση της αντιπαράθεσης - ένα μοντέλο που λειτουργεί μόνο αν και οι δύο πλευρές διαθέτουν ελευθερία λόγου. Εκτός από τη συζήτηση, τι θα μπορούσαν να κάνουν οι Αθηναίοι όταν δεν είχαν ειδικές γνώσεις; Οι περισσότεροι Αθηναίοι πίστευαν ότι οι θεοί γνώριζαν τις απαντήσεις, και γ ι’ αυτό συχνά ζητούσαν τη συμβουλή των θεών προσέχοντας τους οιωνούς ή συμβουλευόμενοι τα μαντεία. Αλλά την εποχή της δημοκρατίας οι μορφωμένοι άρχιζαν να αμφισβητούν την ορθότητα των διαδικασιών με τις οποίες ζητούσαν τη συμβουλή των θεών. Οι ιερείς μπορούσαν να κάνουν λάθος στην

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ Γ Ν Ω ΣΕ ΙΣ

ερμηνεία τους, ή να κάνουν λάθος σκόπιμα αν είχαν δωροδοκηθεί. Ορισμένες φορές ένας οιωνός οδηγούσε σε καταστροφή, όπως συνέβη αργότερα στη Σικελία. Ενώ ο στρατός καθυστερούσε την αναχώρη­ σή του, όπως τους συμβούλεψε ο Νικίας, έγινε έκλειψη σελήνης που ανάγκασε τον στρατό να παραμείνει στη θέση του για περισσότερο χρόνο, ενώ ο εχθρός έφραξε τη μοναδική δίοδο φυγής. Είναι πολύ καλύτερο τα θέματα αυτά να γίνονται αντικείμενο δη­ μόσιας συζήτησης και οι αποφάσεις να λαμβάνονται με ψηφοφορία. Το επιχείρημα αυτού του κεφαλαίου είναι ότι μία κατ’ αντιπαράθεση συζήτηση που καταλήγει σε ψηφοφορία είναι ένας ορθολογικός τρό­ πος διαχείρισης αβέβαιων ζητημάτων - είναι καλύτερος από το να ρίχνουμε κορόνα-γράμματα, από το να ζητάμε τη βοήθεια των θεών, και πολύ καλύτερος από το να αφήνουμε τους ηγέτες να νομίζουν ότι γνωρίζουν τόσο πολλά ώστε να αποφασίζουν μόνοι τους. Η δημοκρατία έχει αυτό το πλεονέκτημα έναντι άλλων μορφών πολιτεύματος: έχει σχεδιαστεί να λειτουργεί όσο το δυνατόν καλύτερα στη βάση μίας ατελούς διαβούλευσης. Οι δημόσιες συζητήσεις, οι συχνές δίκες, η εναλλαγή των ομιλητών που συμβάλλουν στη λήψη αποφάσεων - όλα αυτά εμποδίζουν τους ηγέτες να συμπεριφέρονται μονίμως ως αυθεντίες στη βάση των γνώσεών τους. Στη δημοκρατία υπάρχουν πάντα επικριτές, υπάρχουν πάντα αντίπαλοι ηγέτες με επι­ χειρήματα για μία διαφορετική πολιτική. Επιπλέον, οι δημοκρατικές μέθοδοι καλλιεργούν το είδος εκείνο της διαβούλευσης στο οποίο είναι απαραίτητο να καταφύγουμε όταν οι γνώσεις μας είναι ελλιπείς.

Αντιμετωπίζοντας τις αβεβαιότητες Οι γνώσεις μας δεν είναι πάντοτε ελλιπείς. Μ ερικές φορές γνωρίζουμε πολύ καλά ποιο θα είναι το αποτέλεσμα, ή τουλάχιστον μπορούμε να το προβλέψουμε με πολλές πιθανότητες να έχουμε δίκιο. Ο Πλάτων περιόρισε τη χρήση της λέξης «γνώση» και τη χρησιμοποιούσε μόνο για όσους γνωρίζουν κάτι τόσο καλά και σε τέτοιο βάθος ώστε να μην είναι δυνατό να διαψευστούν. Αλλά η διαβούλευση που απαιτεί η δια­ κυβέρνηση παράγει αποτελέσματα που πάντα μπορούν να αναιρεθούν, που είναι πάντα αβέβαια σε κάποιο βαθμό. Μ ερικές αβεβαιότητες είναι καλύτερες από ορισμένες άλλες. Θα δούμε ότι οι διανοούμενοι της Πρώτης Δημοκρατίας - ο ι δάσκαλοι της

ΠΩΛ I Ο Υ Ν ΤΡΑ Φ

παιδεία ς- καλλιεργούσαν τη ρητορική και την ορθή κρίση γιατί αυτές μας παρέχουν τη δυνατότητα να διακρίνουμε τις καλύτερες αβεβαιό­ τητες από τις ασθενέστερες. Η απόφαση της Αθήνας να επιτεθεί στις Συρακούσες παρέχει ένα παράδειγμα του τρόπου που διέκριναν τις αβεβαιότητες. Κανείς δεν ήξερε πού θα οδηγούσε η επίθεση. Ακόμα και σήμερα οι ιστορικοί δεν είναι σίγουροι για το τι θα μπορούσαν να προβλέψουν οι Αθηναίοι τη στιγμή που πήραν την απόφαση. Κανείς δεν θα μπορούσε να προσδιο­ ρίσει μαθηματικά τις πιθανότητες επιτυχίας της εκστρατείας. Θα ήταν ένα μοναδικό γεγονός, γΓ αυτό δεν υπήρχαν δεδομένα που θα στήριζαν μια βέβαιη πρόβλεψη. Αλλά όχι απολύτως μοναδικό. Η Αθήνα είχε επικρατήσει σε όλες τις τελευταίες εκστρατείες της. Τα πλεονεκτήματά της περιλάμβαναν ένα ισχυρό ναυτικό, ένα αφοσιωμένο πεζικό, και μερικές φορές μία πέμπτη φάλαγγα στο στρατόπεδο του εχθρού. Όταν η δημοκρατική Αθήνα έκανε επίθεση σε μια μη δημοκρατική πόλη, υπολόγιζε συνή­ θως ότι οι δημοκρατικοί της πόλης θα άνοιγαν τις πύλες της στον αθηναϊκό στρατό πριν χυθεί πολύ αίμα. Όταν η Αθήνα αποφάσισε να επιτεθεί στις Συρακούσες, οι διαδοχικές επιτυχίες του παρελθόντος ήταν στο μυαλό των ψηφοφόρων. Φυσικά οι Α θηναίοι ήξεραν ότι οι Συρακούσες δεν ήταν σαν τις προηγούμενες κατακτήσεις τους4, και έτσι δεν μπορούσαν να είναι σίγουροι ότι θα τις νικούσαν όπως νίκησαν τους άλλους αντιπάλους. Οι Συρακούσες ήταν λιγότερο ομοιογενείς πολιτισμικά. «Ωραία», εί­ παν τα γεράκια. «Οι Συρακούσιοι θα διχαστούν από τις πολιτισμικές ή τις πολιτικές διαφορές τους, κι έτσι θα είναι πολύ πιο εύκολο να τους νικήσουμε». Κάποιος θα έπρεπε να επισημάνει την πιο μεγάλη διαφορά ανάμε­ σα σε αυτό τον πόλεμο και τους πολέμους που προηγήθηκαν: σε αντί­ θεση με τους περισσότερους εχθρούς της Αθήνας, οι Συρακούσες εκεί­ νη την εποχή ήταν μία εύρυθμη δημοκρατία, και λειτουργούσε τόσο καλά ώστε η ανεξαρτησία της πόλης εξυπηρετούσε τα συμφέροντα όλων των κοινωνικών τάξεων. Αυτό θα ήταν αρκετό για να ανατρέψει κάθε πρόβλεψη περί εύκολης νίκης. Οι Έ λληνες ρήτορες την περίοδο της δημοκρατίας ενδιαφέρονταν για αυτό που ονόμαζαν «εικός»5, το οποίο συνήθως μεταφράζεται ως «πιθανό». Επειδή δεν έχει καμία σχέση με μαθηματικές πιθανότητες,

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ Γ Ν Ω Σ Ε ΙΣ

>77

προτιμώ να το μεταφράζω «εύλογη προσδοκία». Π οιο αποτέλεσμα θα ήταν εύλογο να περιμένουμε από τον πόλεμο με τις Συρακούσες; Τα εύλογα αποτελέσματα μπορεί να είναι περισσότερα του ενός. Η αποφασιστική μάχη στις Συρακούσες, στο τέλος μιας μακράς εκστρα­ τείας, ήταν μια ναυμαχία στο μεγάλο λιμάνι6. Ο Θουκυδίδης μάς λέει ότι οι ηγέτες και των δύο πλευρών εκφώνησαν λόγους που προέβλεπαν τη νίκη, και τα επιχειρήματα που λέει ότι χρησιμοποίησαν φαίνονται εξίσου ισχυρά. Το αποτέλεσμα απέδειξε το εύλογο και των δύο θέ­ σεων. Η νίκη και η ήττα ήταν εξίσου εύλογες προσδοκίες για τους Αθηναίους. Οι δύο δυνάμεις ήταν ίσες μεταξύ τους κι έτσι η μάχη κράτησε για ασυνήθιστα μεγάλο χρονικό διάστημα, χωρίς καμία πλευ­ ρά να παίρνει καθαρά το προβάδισμα, μέχρι που κάτι απρόβλεπτο πήγε στραβά για τους Αθηναίους και τους οδήγησε στην ήττα. Αν αλλάξετε τις διαθέσιμες πληροφορίες, θα αλλάξετε και τα εύ­ λογα αποτελέσματα. Αν το μόνο που γνωρίζετε είναι ότι η αντίπαλη πλευρά διαθέτει μία απείρως μεγαλύτερη δύναμη, τότε πρέπει να περι­ μένετε ότι αυτή θα νικήσει. Αλλά αν γνωρίζετε επίσης (όπως συνέβη σ ’ αυτή τη μάχη) ότι η τεράστια δύναμη δεν θα μπορούσε να αναπτυχθεί αποτελεσματικά στο λιμάνι, τότε πρέπει να αναθεωρήσετε τις προσδο­ κίες σας. Γενικά, ποτέ δεν θα έχετε στη διάθεσή σας όλες τις πληρο­ φορίες που θα μπορούσαν να καθορίσουν τι είναι εύλογο να πιστεύετε, και έτσι πρέπει πάντα να είσαστε προετοιμασμένοι να αναθεωρήσετε τις προσδοκίες σας. Όταν αξιολογούμε τις αβεβαιότητες είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη τα προϊόντα της εμπειρίας μας και να εξετάσουμε πόσο σχετική είναι η εμπειρία μας με την περίπτωση που μας ενδιαφέρει. Για παρά­ δειγμα, η εμπειρία της Αθήνας έδειξε ότι στον πόλεμο θα μπορεί να πετύχει στις πολιορκίες, χάρη στον πλούτο της (που της επέτρεπε να διατηρεί τον στρατό της στην ίδια περιοχή για μεγάλο χρονικό διά­ στημα) και στη συμπάθεια των πιο δημοκρατικών ηγετών των εχθρών της (οι οποίοι θα μπορούσαν να ανοίξουν τις πύλες της πόλης στους Αθηναίους). Αλλά τα διδάγματα αυτής της εμπειρίας δεν ίσχυαν εξί­ σου και για τις Συρακούσες, γιατί οι Συρακούσες ήταν μεγάλη πόλη, πλούσια, και (εκείνη την εποχή) είχε δημοκρατική κυβέρνηση. Σ ’ αυ­ τή την περίπτωση έχουμε μία γενική αρχή που βασίζεται στην εμπει­ ρία (η Αθήνα κερδίζει πάντα) και μια ειδική παράμετρο που θέτει υπό αίρεση τη γενική αρχή στη συγκεκριμένη περίπτωση (οι Συρακούσες

178

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

είναι κάτι διαφορετικό). Λέω ότι μία γενική αρχή είναι «ανατρέψιμη» όταν μπορεί να αναιρεθεί με αυτό τον τρόπο, και θα ονομάσω την ειδική παράμετρο που την ανατρέπει «ανατροπέα». Με τον όρο «ανα­ τρέψιμη» εννοώ ότι επηρεάζεται από νέες πληροφορίες. Οι εύλογες προσδοκίες είναι πάντα ανατρέψιμες. Αν μία προσδοκία είναι απολύτως βέβαιη, τότε δεν είναι μόνο εύλογη. Η προσδοκία μου ότι θα έχει πανσέληνο σήμερα το βράδυ δεν είναι απλώς εύλογη - θα έχει πανσέληνο σήμερα το βράδυ, είτε τη δω είτε όχι. Αλλά η προσδο­ κία μου ότι θα δω την πανσέληνο σήμερα το βράδυ είναι απλώς εύλο­ γη, αν και έχω ακούσει ότι οι ειδικοί προβλέπουν καθαρό ουρανό. Ο καιρός συμφωνεί συνήθως με τις προβλέψεις, αλλά όχι πάντα. Εκτός από μια ξαφνική αλλαγή στον καιρό, την προσδοκία μου μπορεί να διαψεύσει και ο καπνός ενός δάσους που καίγεται, η σκόνη που έρχε­ ται με τον αέρα από τα δυτικά, ή κάτι άλλο που δεν μπορώ να προβλέψω, όπως μία τυχαία βλάβη στα μάτια μου. Μια προσδοκία είναι εύλογη - κ ι αυτό είναι το πρώτο λιθαράκι για να δώσουμε έναν ορισμό- όταν φαίνεται ότι συμβαδίζει με τη γενική εμπειρία, και όταν κανείς δεν έχει βρει έναν καλό λόγο για να την απορρίψει. Αυτού του είδους ο συλλογισμός είναι εμπειρικός, γιατί βασίζεται στην εμπειρία, και ανατρέψιμος, γιατί -καθώ ς είναι ευάλω­ τος στις συνέπειες των νέων πληροφ οριώ ν- πρέπει να είναι ανοιχτός και να επιτρέπει στους ανθρώπους να βρουν λόγους για να τον απορρίψουν σε μία δεδομένη περίπτωση. Οι συλλογισμοί για θέματα όπως ο πόλεμος στις Συρακούσες είναι ανατρέψιμοι απ’ άκρη σ ’ άκρη, γιατί δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε βέβαιοι ότι έχουμε προβλέψει όλους τους τρόπους με τους οποίους είναι δυνατό να χάσουμε έναν πόλεμο που περιμένουμε ότι θα νικήσουμε όλα τα πιθανά γεγονότα που μπορεί να διαψεύσουν ακόμα και τις πιο εύλογες προσδοκίες μας. Με αυτό εννοώ ότι τόσο οι προκείμενες όσο και τα συμπεράσματα αυτού του συλλογισμού είναι ανατρέψιμα. Στην πραγματικότητα, όλη η διαδικασία με την οποία οι Αθηναίοι αποφάσισαν το αν θα εκστρατεύσουν ή όχι στις Συρακούσες είναι διά­ τρητη από αβεβαιότητες. Αυτός είναι ο λόγος που ο Νικίας ήθελε είτε να μη φύγει από την Αθήνα είτε να πάρει μαζί του όσο περισσότερο στρατό μπορούσε. Η αξία της δημόσιας αντιπαράθεσης είναι ότι ενθαρρύνει τους ομι­ λητές και των δύο πλευρών να διατυπώσουν όλα τα επιχειρήματα που

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ ΧΩΡ ΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΓΝ Ω Σ Ε ΙΣ

'79

μπορούν να σκεφτούν και είναι σημαντικά για την απόφαση. Αν ακουστούν μόνο τα γεράκια, ποιος 0α εξετάσει σοβαρά όλα τα προβλήματα που πιθανόν να προκόψουν; Η προσδοκία της Αθήνας ότι θα νικούσε στηριζόταν στις παλιότερες επιτυχίες της· γΓ αυτό ακριβώς και θα έπρεπε να εξετάσουν προσεκτικά όλους τους ενδεχόμενους ανατροπείς αυτής της προσδοκίας. Αλλά ο δημόσιος διάλογος για τις Συρακούσες δεν εξέτασε όλους τους ενδεχόμενους ανατροπείς. Όπως είδαμε, ο Νικίας πίστευε ότι η άποψή του δεν θα ακουγόταν, και γ ι’ αυτό κατάπιε ή συγκάλυψε τα επιχειρήματά του εναντίον του πολέμου. Μ ίλησε κυρίως για το μέγε­ θος της απαιτούμενης δύναμης. Είπα παραπάνω ότι η Πρώτη Δημο­ κρατία ενθάρρυνε τον δημόσιο διάλογο, και αυτό σε γενικές γραμμές ήταν αλήθεια. Αλλά θα πρέπει να αναγνωρίσω επίσης ότι ο λαός της Αθήνας μερικές φορές δεν άφηνε να ακουστούν μη δημοφιλείς από­ ψεις, και αυτό είναι ένα σφάλμα στο οποίο η δημοκρατία είναι επιρρε­ πής, όπως επισήμανε ο Πλάτων μερικά χρόνια αργότερα7. Όταν η πλειοψηφία ενεργεί σαν τύραννος, και σαν τύραννος αρνείται να ακούσει την αντίθετη άποψη, τότε, σαν τύραννος, κινδυνεύει να καταστραφεί από τα δικά της λάθη - λάθη που ένας σοβαρός δημόσιος διάλογος θα μπορούσε να προλάβει. Αυτό ακριβώς συνέβη στην Αθήνα. Ο Σοφοκλής δείχνει ότι οι τύραννοί του - ο Οιδίπους και ο Κ ρέω ναντιδρούν έντονα στον δημόσιο διάλογο. Εντάξει, θα πάρουν μέρος σε μία συζήτηση, αλλά δεν θα θέλουν να ακούσουν την άλλη πλευρά, και θα παρουσιάσουν δικαιολογίες για να απορρίψουν τα επιχειρήματα που δεν θέλουν να ακούσουν. Ο Κρέων νομίζει ότι ο μάντης ήταν αντίθετος στις απόψεις του επειδή είχε δωροδοκηθεί, και όταν και ο ίδιος ο γιος του αντιδρά, πιστεύει ότι το αγόρι τρελάθηκε από τον έρωτά του για την Αντιγόνη. Και οι δύο σκέψεις εκφράζουν μία λαν­ θασμένη κρίση. Όρθά επιχειρήματα μπορεί να προέλθουν από κάθε κατεύθυνση, και ο σοφός πατέρας ξέρει πότε να ακούσει με προσοχή τον γιο του. Τα λάθη των τυράννων εκφράζουν την ανεπαρκή άσκηση αυτού που οι Έλληνες ονομάζουν ευβουλία - ορθή κρίση. Η ορθή κρίση είναι η αρετή του νου που οδηγεί στην εύλογη διαβούλευση όταν δεν υπάρ­ χουν επαρκείς πληροφορίες. Η ευβουλία υμνήθηκε από τους ποιητές της δημοκρατίας, και ήταν ο βασικός σκοπός ενός από τους καλύτε­ ρους δασκάλους ρητορικής, του Πρωταγόρα, ο οποίος είχε ειδικευτεί

ΠΩ Λ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

στο να δείχνει στους νέους ανθρώπους πώς να διατυπώνουν καλά επι­ χειρήματα και για τις δύο πλευρές ενός θέματος. Ο Πλάτων δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για την ευβουλία8, γιατί, όπως είδαμε, στο ιδεώδες του ήθελε να αναθέσει τη λήψη αποφάσεων μόνο σε όσους έχουν γνώση - τους φιλοσόφους-βασιλείς. Και σε λιγότερο ιδανικές συνθήκες, δίνει το δικαίωμα της λήψης αποφάσεων μόνο σε μια μικρή ελίτ με υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Σε καμία από τις δύο περιπτώσεις δεν θα υπήρχε διάλογος και αντιπαράθεση, τουλάχι­ στον όχι δημόσια. Τα μέλη της ελίτ θα είχαν εκπαιδευτεί κατάλληλα ώστε να συμφωνούν μεταξύ τους, και οι συνελεύσεις τους θα ήταν μυστικές. Αυτό είναι σωστό: αν ο Πλάτων δεν δέχεται τη λήψη απο­ φάσεων χωρίς ειδικές γνώσεις, ή χωρίς κάτι που να πλησιάζει την αντικειμενική γνώση, δεν υπάρχει λόγος να επιτρέπει τη δημόσια αντιπαράθεση. Το μόνο που χρειάζεται να κάνουμε είναι να βρούμε τον ηγέτη, άνδρα ή γυναίκα, που έχει άριστες γνώσεις και κάνει αυτό που λέει. Αν η ορθή κρίση δεν ανήκει στους στόχους σου, τότε δεν υπάρχει καμία ανάγκη για δημόσιο διάλογο. Και αν διαθέτεις τέλειες γνώσεις, δεν υπάρχει καμία ανάγκη για ορθή κρίση. Φτάνοντας στο σημείο αυτό, θα πρέπει να έχετε καταλάβει γιατί ο διάλογος και η αντιπαράθεση προάγουν την ορθή κρίση. Ακόμα κι αν πρέπει να αποφασίσεις για όλα μόνος σου, είναι ανάγκη να αναπτύξεις τα καλύτερα επιχειρήματα και για τις δύο πλευρές. Μόνο τότε θα μπορείς να εξετάσεις ένα ευρύ φάσμα απόψεων και να ανακαλύψεις εκείνες που μπορεί να διαψεύσουν την αρχική σου προσδοκία. Αν δεν έχεις γνώσεις, πρέπει να διαθέτεις καλή κρίση, αλλά χωρίς επιχειρή­ ματα υπέρ και κατά είναι μάλλον απίθανο να κρίνεις καλά.

Αντίρρηση: η επίθεση στη ρητορική Οι φιλόσοφοι απέρριπταν την έννοια της ορθής κρίσης - και τις συνα­ φείς έννοιες της αντιπαράθεσης και του «εικότος». Το ίδιο έκαναν οι πολιτικοί που αντιτάσσονταν στη δημοκρατία. Υπάρχουν μερικά συ­ γκλονιστικά αποσπάσματα στα έργα των ποιητών της δημοκρατίας, όπως ήταν ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, που δείχνουν τα επιχειρήματα των αντιδημοκρατικών. Είχαν εύκολο στόχο - τους νέους δασκάλους που άρχισαν να ασκούν την τέχνη τους την περίοδο της δημοκρατίας. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν ξένοι στην Αθήνα, και η ευφυΐα τους

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ Γ Ν Ω Σ Ε ΙΣ

ι8 ι

έβαζε σε κίνδυνο το δικό τους καλό και το καλό της Αθήνας. Ο Πλά­ των αργότερα χρησιμοποίησε τον όρο «σοφιστής» για να χαρακτηρί­ σει τους δασκάλους με τους οποίους είχε τις μεγαλύτερες διαφοονίες. Η ρητορική όπως ασκήθηκε την εποχή της δημοκρατίας καταπιά­ στηκε με όλα τα κύρια θέματα της διαβούλευσης χωρίς ειδικές γνώ­ σεις. Οι δάσκαλοι της ρητορικής επιδίωκαν στις ομιλίες τους να δια­ τυπώσουν το «εικός» (= εύλογη προσδοκία), να καλλιεργήσουν την ορθή κρίση των σπουδαστών τους, και να τους διδάξουν την ικανότη­ τα να επιχειρηματολογούν για τις δύο πλευρές ενός ζητήματος. Ο Πλάτων επιτέθηκε και στους τρεις στόχους. Η ρητορική ήταν στο στόχαστρο των αντιπάλων της δημοκρατίας, γιατί ήταν ένας στόχος μεγάλος, εμφανής και εύκολος. Επιπλέον, επειδή ασκούνταν σε ευρεία κλίμακα, το κοινό γνώριζε πολλούς κακούς ρήτορες. Η ρητορική (σύμφωνα με τον Πλάτωνα)9 είναι η τέχνη της πειθούς, σε κάθε περιβάλλον όπου χρησιμοποιούνται λέξεις. Η πιο γνωστή επίθεση του Πλάτωνα εναντίον της ρητορικής βρίσκεται στο διάλογο Γοργίας, που παρουσιάζει τον Γοργία και δύο από τους συντρόφους του να υπερασπίζονται τη ρητορική και τις χρήσεις της. Δάσκαλοι όπως ο Γοργίας έλεγαν ότι δεν διδάσκουν τίποτε άλλο, και απομόνω­ ναν τη ρητορική από κάθε ουσιαστική γνώση για οποιοδήποτε αντι­ κείμενο, αποκόπτοντας έτσι τη ρητορική ακόμα και από την ηθική αγωγή. Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Γοργία να ισχυρίζεται ότι η ρητο­ ρική είναι ένα καθαρά τεχνικό εργαλείο, και είναι τελείως ουδέτερη όσον αφορά τις χρήσεις της, που μπορεί να είναι καλές ή κακές. Για δύο βασικούς λόγους, αυτή η αντίληψη για τη ρητορική είναι εσφαλμένη. Πρώτον, κάθε εργαλείο προσφέρεται για κάποιες χρήσεις· όταν δίνεις εργαλεία στους ανθρώπους, τους προκαλείς να χρησιμο­ ποιήσουν αυτά τα εργαλεία. Αν το μόνο που διδάσκεις τους φοιτητές σου είναι πώς θα νικήσουν σε μία αντιπαράθεση, τους διδάσκεις να νικήσουν με κάθε τίμημα. Έ τσι η διδασκαλία σου δεν είναι ηθικά ουδέτερη. Διδάσκεις ότι η επιτυχία είναι κάτι καλό, και τίποτε άλλο δεν έχει σημασία. Έ τσι η ρητορική δεν μπορεί να είναι ηθικά ουδέτε­ ρη, και ο Γοργίας του Πλάτωνα κάνει λάθος. Δεύτερον, ο Γοργίας δεν είναι μία τυπική περίπτωση. Αν εξετάσουμε άλλες περιπτώσεις, θα βρούμε πολλούς δασκάλους της ρητορικής που δεν αντιμετωπίζουν το αντικείμενό τους ως καθαρά τεχνικό. Οι περισσότεροι δεν απομο­ νώνουν τη ρητορική από τους άλλους τομείς διδασκαλίας. Ο Πρώτα-

ΓΙΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

γόρας φαίνεται ότι πίστευε ότι διδάσκοντας την τέχνη του λόγου δί­ δασκε την ορθή κρίση. Κ αι πολλοί νέοι δάσκαλοι δίδασκαν ποικίλα θέματα. Μ όνο ο Γοργίας υποστήριζε ότι δίδασκε απλώς την τέχνη του λόγου. Αντιθέτως μάλιστα μία κατηγορία που προέβαλλαν κατά της ρητορικής ήταν ότι είχε ανήθικο περιεχόμενο. Τα βασικά επιχειρήματα των αντιδημοκρατικών κατά της ρητορι­ κής ήταν τα εξής: Μ ια ένσταση κατά της ρητορικής ήταν ότι οι δάσκαλοι και οι μαθητές της αποτελούσαν απειπ α ρ α δ ο ς η ς κατά των καθιερωμένων παραδόσεων ο λόγος ήταν ότι η νέα διδασκαλία περιλάμβανε επίσης τη νέα ανθρωπολογία η οποία διέκρινε το έθιμο από τη φύση, με έναν τρόπο που υπέσκαπτε συχνά το κύρος του πολιτισμού. Αλλά αυτή η ένσταση δεν αφορά την ίδια τη ρητορική.

α π ε ιλ ή

κ α τ α

τ η ς

Μ ία άλλη αντίρρηση κατά της ρητορικής ήταν οτι οι δασκαλοι της προσφεραν μαθήματα ρητοΤΟΥΣ ΠΛΟΥΣΙΟΥΣ , , , . r _^ r ρικής σε οποίον μπορούσε να πληρώσει. Επειδή η ρητορική αποτελούσε ένα ισχυρό εργαλείο στην πολιτική, οι επι­ κριτές της έθεταν το ερώτημα αν είναι σωστό ένα τέτοιο εργαλείο να δίνεται σε οποιονδήποτε μπορεί να πληρώσει. Κ ι αν το εργαλείο έπε­ φτε στα χέρια ανθρώπων που δεν πιστεύουν πραγματικά στις παραδο­ σιακές αξίες; Π οιο θα είναι το αποτέλεσμα αν αφήσουμε τους πλού­ σιους να αγοράζουν αυτό το εργαλείο, ενώ οι φτωχοί δεν μπορούν να το έχουν; Η ρητορική επέτρεπε την παράκαμψη των ποικίλων μέσων με τα οποία η Αθήνα προστατευόταν από τη δύναμη του πλούτου. (Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο στόχος πολλών αθηναϊκών θεσμών ήταν να καταργήσουν τα προνόμια του πλούτου.) Η κατηγορία αυτή βασίζεται σε δύο λανθασμένες υποθέσεις. Πρώ­ τον, οι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν αποτελεσματικά τη ρητορική δεν ήταν πάντα πλούσιοι. Οι αριστοκράτες διαμαρτύρονταν ότι «κα­ κοί» άνθρωποι, δηλαδή η κατώτερη τάξη, μπορούσαν να αποκτήσουν δύναμη μέσω της ρητορικής. Ανέφερα ήδη σε ένα άλλο πλαίσιο αυτή την εύγλωττη μομφή κατά της δημοκρατίας, που διατυπώνεται από έναν αντιδημοκράτη σε ένα έργο του Ευριπίδη: ΜΙΑ Φ Ω Ν Η ΓΙΑ

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΓΝ Ω Σ Ε ΙΣ

Αρρωσταίνουν οι ανώτεροι άνδρες, όταν ένας πονηρός αποκτήσει εξουσία επηρεάζοντας τον λαό με τη γλώσσα του, ενώ πριν ήταν ένα τίπ ο τα 11.

Η έκφραση «πονηρός ανήρ» αναφέρεται πιθανόν σε κάποιο μέλος της κατώτερης τάξης - ή ίσως σε κάποιον νεόπλουτο που τα πλούτη του δεν προέρχονται από την κατοχή γης αλλά από τη βιοτεχνία. Δεύτερον, οι ακριβοί δάσκαλοι δίδασκαν μια πολύ επιτηδευμένη μορφή ρητορικής’ και, μολονότι ήταν ευχάριστη και διασκεδαστική, η επιτηδευμένη ρητορική πολλές φορές δεν ήταν αρεστή στην Εκκλη­ σία και τα δικαστήρια. Τότε, όπως και σήμερα, οι άνθρωποι αντιμε­ τώπιζαν με καχυποψία τους περίτεχνους ρήτορες. Όταν ένας Έλληνας ομιλητής ήθελε να πει «τίμια» ή «αληθινά», χρησιμοποιούσε μια λέξη που στην κυριολεξία σημαίνει «άτεχνώς». Μ ερικοί έξυπνοι ομιλητές προσποιούνταν ορισμένες φορές ότι μιλούσαν σαν τον απλό λαό. Αυ­ τό κάνει ο Σωκράτης στην αρχή της Απολογίας, αλλά δεν μπόρεσε να κρύψει τη σύνθετη τέχνη του λόγου του, και αυτό μπορεί να έβλαψε την υπεράσπισή του. Οι οπαδοί του Γοργία υποστήριζαν ότι η έντεχνη ρητορική μπορεί να σώσει τη ζωή σ ου12 αν είσαι υπόδικος για έγκλημα που επισύρει τη θανατική καταδίκη. Αλλά είδαμε ότι ο Αντιφών που ήταν επαγγελματίας λογογράφος καταδικάστηκε από το δικαστήριο της Αθήνας μετά την υπεράσπισή του. Ακόμα και ο σπουδαίος Περικλής, ο πιο ικανός ομιλητής των ημερών του, δεν μπόρεσε να υπερασπιστεί με επιτυχία τον εαυτό του στο δικαστήριο, για μια λιγότερο βαριά κατηγορία. Έτσι, η ρητορική δεν ενίσχυσε σημαντικά τη δύναμη των πλούσιων ή κάποιων άλλων. Δεν αποτελεί μία ιδιαίτερη ικανότητα. Η ρητορική δημιουργεί κυρίως τις κατάλληλες συνθήκες για τη διαμόρφωση ορ­ θής κρίσης παρά για την πειθώ. Οι καλοί ρήτορες μπορούσαν να καθορίσουν τις δη, ^ . μοσιες αποφασεις με τη ρητορική τους, ακόμα κι αν δεν κατείχαν δημόσιο αξίωμα. Σ ’ αυτή την περίπτωση, δεν υφίσταντο τον έλεγχο του εξαιρετικού αθηναϊκού συστήματος λογοδοσίας των αξιωματούχων. Αυτοί οι άνθρωποι ονομάζονταν «δημαγωγοί» και έγιναν αντικείμενο έντονης κριτικής. Το πρόσωπο που μιλά κατά της δημοκρατίας στο έργο του Ευριπίδη συνεχίζει την επιχειρηματολογία του εναντίον της δημοκρατίας με τα εξής: ΔΗ Μ ΑΓΩ ΓΟ Ι

184

Π Ο Α ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Δεν υπάρχει κανένας που με τα λόγια του να κολακεύει την πόλη μου (τη Θήβα), και να την επηρεάζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο για το προσωπικό του κέρδος, κανένας που να την κολακεύει τώρα και να την ευχαριστεί πολύ, αλλά τη βλάπτει αργότερα, και έπειτα με νέες συκοφαντίες να κρύβει τα προηγούμενα σφάλματά του και να ξεφεύγει από τη δικαιοσύνη. Πώς λοιπόν ο λαός θα μπορούσε να κατευθύνει ορθά την πόλη αν δεν μπορεί να κρίνει ορθά τους λόγους;14

Ο κίνδυνος της δημαγωγίας τονίστηκε καθ’ υπερβολή από τους εχθρούς της ρητορικής. Η ιστορία δείχνει ότι οι αριστοτέχνες της ρητορικής δεν κατάφερναν πάντα να χειραγωγούν τον λαό. Και πάλι, το κύριο συμπέρασμα είναι ότι η ρητορική αντιπαράθεση δεν είναι τέχνασμα που βοηθά στη χειραγώγηση. Προβάλλοντας τα ισχυρότερα επιχειρήματα υπέρ και κατά μίας άποψης, η ρητορική εξυπηρετεί τις ανάγκες της ορθής κρίσης.

Την κατηγορία αυτή διατύπωσε ο Πλάτων. Στην , , 0 Λ , πραγματικότητα είναι μια διπλή κατηγορία: οι επιTHN ΑΑΗΘΕΙΑ , ~ , λ , τήδειοι ρήτορες α) προσποιούνται οτι έχουν γνωΜΕ ΕΙΔΩΛΑ ΤΗΣ σεις που οεν έχουν, και ρ) στους λογους τους στηΑΛΗΘΕΙΑΣ , , , ριζονται περισσότερό στο εικος παρα στην αλήθεια. Η πρώτη κατηγορία έχει ίσως κάποια βάση· ορισμένοι ρήτορες χ ρ η σ ι­ μοποιούσαν πράγματι τις ικανότητές τους για να εμφανίζονται ως ειδι­ κοί ενώ δεν ήταν. Αλλά οι υποκριτές δεν έχουν ανάγκη τον επιτήδειο λόγο, και οι επιτήδειοι ρήτορες δεν είναι ανάγκη να είναι υποκριτές. Η δεύτερη κατηγορία (ένα τεχνικό επιχείρημα) αφορά το «είκός». Η λέξη «εικός» χρησιμοποιείται για τα εύλογα συμπεράσματα σε πε­ ριπτώσεις όπου δεν έχουμε ειδικές γνώσεις. Ο Πλάτων παρουσιάζει το είκός ως ένα προμελετημένο ψέμα που το λέει κάποιος ο οποίος γνω­ ρίζει την αλήθεια αλλά προτιμά να διαδώσει στο κοινό του ένα είδωλο αλήθειας. Σ ’ αυτή τη μορφή, η κατηγορία δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Αλλά έχει κι άλλες διαστάσεις, όπως θα δούμε στις δύο επόμενες κρι­ τικές παρατηρήσεις, που συνδέονται με την προηγούμενη. Στη δίκη του Αντιφώντα, τόσο η κατηγορούσα αρχή όσο και η υπεράσπιση επικαλέστηκαν πιθανόν το εικός, αλλά μόνο η μία πλευρά είχε δίκιο· ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΑ

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΓΝ Ω Σ Ε ΙΣ

δεν προσπάθησαν και οι δύο να δελεάσουν το ακροατήριο με ελκυστι­ κά ψέματα - με ισχυρισμούς που ήξεραν ότι ήταν ψευδείς. Μόνο η μία πλευρά ίσως έκανε κάτι τέτοιο.

Θα πρέπει οι σπουδαστές να μαθαίνουν να μιλούν , , , . , , και υπερ και κατα μιας άποψης; Λεγεται οτι ιδίως ο ΥΠ ΕΡ ΚΑΙ Κ Α Τ Α Πρωταγόρας δίδασκε στους μαθητές του να εφαρμόΜΙΑΣ Α Π Ο Ψ Η Σ ^ , , ζουν με μεγάλη επιτυχία αυτή την πρακτική, και θα την είχε συνδέσει μάλλον με την ορθή κρίση η οποία ήταν ο κυρίαρ­ χος σκοπός της διδασκαλίας το υ15. Πράγματι, η ικανότητα να ανα­ πτύσσεις εξίσου καλά επιχειρήματα και για τις δύο όψεις ενός ζητή­ ματος σε βοηθούσε να αναλύσεις ένα ευρύ φάσμα παραγόντων προτού πάρεις μια απόφαση. Επιπλέον, οι καλοί δάσκαλοι γνωρίζουν ότι δεν μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές τους με το να τους εξηγήσουν απλά ορισμένους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να αλλάξουν τις πεποιθήσεις τους. Είναι καλύτερο να εκμαιεύσουν επιχειρήματα από τους μαθητές και για τις δύο πλευρές ενός ζητήματος, και έτσι οι μα­ θητές τους στο τέλος να αλλάξουν μόνοι τους τις πεποιθήσεις τους. Π αρ’ όλα αυτά, η αμφιλογία ως τέτοια φαίνεται ότι είναι επικριτέα. Στις κανονικές περιπτώσεις, μόνο μία άποψη είναι αληθής, και η άλλη είναι ψευδής. Αλλά οι σπουδαστές της ρητορικής έπρεπε να έχουν την ικανότητα να κάνουν τη ψευδή άποψη να φαίνεται εξίσου καλή με την αληθή. Σε αυτή την περίπτωση, η άγνοια δεν είναι δικαιολογία. Οι ομιλητές μπορεί να μην ξέρουν ποια άποψη είναι ψευδής, ξέρουν όμως ότι μία από τις δύο πρέπει να είναι ψευδής, και αφού υποστηρίζουν και τις δύο απόψεις ξέρουν ότι υποστηρίζουν μια ψευδή άποψη. Και λοιπόν; Στην πραγματικότητα, οι ομιλητές δεν προσπαθούν να κάνουν και τις δύο απόψεις να φαίνονται εξίσου αληθείς, αλλά να διατυπώσουν εξίσου ισχυρά επιχειρήματα και για τις δύο. Αν υπερα­ σπιστούν και τις δύο απόψεις όσο γίνεται καλύτερα, το ακροατήριο πρέπει τότε να αποφασίσει ποια είναι πιθανότερο να είναι η αληθής. Οι επικριτές της ρητορικής προχωρούσαν κατευθείαν στην επίθεση πριν εξετάσουν τον ευρύτερο στόχο - δηλαδή την καλή κρίση που λαμβάνει υπόψη και τις δύο ομιλίες πριν διαμορφώσει άποψ η16. Μ ΙΛ Ω Ν Τ Α Σ ΚΑΙ

1 86

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Λέγεται ότι η ρητορική δίνει στους ασυνείδη, , τους ανθρώπους τη δύναμη να κάνουν ένα επιΚ Α Ν Ο Ν Τ Α Σ ΤΟ Ψ Ε Μ Α , , , χειρημα να νικήσει ενω κανονικά θα έπρεπε Ν Α Φ Α Ι Ν Ε Τ Α Ι ΩΣ , , , , να χάσει. Η έξυπνη χρήση των λεξεων, για Η ΑΛΗΘΕΙΑ παραδειγμα, μπορούσε να κάνει εναν ένοχο άνδρα να φαίνεται αθώος, ή το αντίστροφο. Αυτό εκφράζει η διάσημη φράση που αποδίδεται στον Πρωταγόρα: ΛΕΓΟΝΤΑΣΨΕΜΑΤΑ:

το ασθενές επιχείρημα να το κάνεις ισχυρό (τον ήττω δε λόγον κρείττω π ο ιεΐν)17.

Η συνήθης ερμηνεία αυτής της φράσης είναι: «να κάνεις το ασθε­ νές επιχείρημα να νικήσει». Με απλά λόγια, αν οι περίτεχνοι ομιλητές έχουν πράγματι την ικανότητα να πετυχαίνουν κάτι τέτοιο σε μόνιμη βάση, τότε θα ευχόμασταν απλώς να χρησιμοποιούν την ικανότητά τους καλά και να μην επιβάλλουν λανθασμένες απόψεις στα ακροατή­ ριά τους. Στην πραγματικότητα, φυσικά, κανένας δεν έχει τη δύναμη να νικά πάντοτε σε ένα σύστημα διαλόγου με αντιπαράθεση -ακόμα και οι καλύτεροι ρήτορες χάνουν μερικές φ ο ρ ές-κ α ι η Εκκλησία ή οι δικαστές έχουν καθήκον (και το κάνουν συχνά) να ψηφίσουν κατά του ομιλητή που επιδεικνύει περισσότερη επιτηδειότητα παρά ακεραιότη­ τα. Έ τσι οι ελπίδες μας στηρίζονται στην καλή κρίση του ακροατη­ ρίου - στο γεγονός ότι έχει τη διάθεση να ακούσει προσεκτικά και τις δύο πλευρές. Και σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να νιώθουμε πολύ πιο ασφαλείς απ’ ό,τι αν στηριζόμασταν στην καλοσύνη ενός και μόνο ικανού ρήτορα18. Όπως κι αν έχει, η κατηγορία ήταν ότι οι επιτήδειοι ρήτορες μπο­ ρούν να κάνουν το ψέμα να φαίνεται ως η αλήθεια. Αλλά πώς θα μπο­ ρούσαμε να αποδείξουμε την κατηγορία σε μια συγκεκριμένη περίπτω­ ση χωρίς να γνωρίζουμε τι είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα στο διάλογο που διεξάγουμε; Και αν γνωρίζαμε την απάντηση, γιατί να χάνουμε τον καιρό μας με συζητήσεις; Κανείς δεν υποστηρίζει ότι τα άρματα τρέχουν καλύτερα με τετράγωνους τροχούς, ή ότι ένα γαϊδούρι είναι το ίδιο με ένα άλογο (αν και ο Πλάτων παίζει με αυτή την ιδέα19). Μια τέτοια ομιλία μπορεί να έχει ψυχαγωγική αξία, ως επίδειξη ικανοτή­ των, αλλά αυτό είναι όλο. Ο δημόσιος διάλογος αφορά θέματα που δεν είναι πλήρως γνωστά.

ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ Χ ΩΡ ΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ Γ Ν Ω ΣΕ ΙΣ

Όταν ο έμπειρος στρατηγός Ν ικίας δήλωσε το μέγεθος του στρατού που χρειαζόταν για την κατάκτηση της Σικελίας, δεν έγινε καμία πε­ ραιτέρω συζήτηση. Δεν ήταν αναγκαίο αφού είχε μεγάλη εμπειρία γύρω από αυτό το θέμα. (Έπρεπε να γίνει περαιτέρω συζήτηση για το αν θα έπρεπε να κάνουν εκστρατεία υπ’ αυτές τις συνθήκες αλλά, όπως είδαμε, η αντιπολεμική παράταξη ήταν πολύ φοβισμένη και δεν τολμούσε να πει τη γνώμη της.) Ας μη συγχέουμε τη ρητορική του διαλόγου με το ψέμα. Αν η συ­ ζήτηση αφορά θέματα για τα οποία οι γνώσεις μας είναι ελλιπείς, τότε κανένας που συμμετέχει στη συζήτηση δεν θα μπορούσε να κάνει μία άποψη να φαίνεται αληθής ενώ είναι γνωστό ότι είναι ψευδής. Αν είναι γνωστό ότι η άποψη είναι ψευδής, τότε εξαρχής δεν θα γινόταν αντι­ κείμενο συζήτησης. Αλλά συχνά οι πολιτικοί αρχηγοί ψεύδονται για το τι είναι και τι δεν είναι γνωστό, με την ελπίδα ότι θα περιορίσουν έτσι τη συζήτηση. Όταν ο αθηναϊκός στρατός στη Σικελία ήταν καταδικα­ σμένος να αποτύχει και μόλις που προλάβαινε να διαφύγει, ο Νικίας ισχυρίστηκε ότι είχε μυστικές πληροφορίες και ότι υπήρχαν άνθρωποι στις Συρακούσες που ήθελαν να ανοίξουν τις πύλες στους Αθηναίους. Αυτό ήταν ψέμα, και μάλιστα το χειρότερο είδος ψέματος20. Έφερε τη σφραγίδα της αυθεντίας που υποτίθεται ότι έχει γνώσεις. Ο Νικίας μπορούσε να δράσει καλύτερα* η πιθανότητα μιας μεγάλης ήττας των Αθηναίων αυξανόταν καθημερινά, ενώ μειώνονταν κατά πολύ οι πιθα­ νότητες μιας διάσπασης των Συρακουσίων που θα ωφελούσε την Αθή­ να. Ο Ν ικίας όμως ήθελε να εξοικονομήσει χρόνο για να φύγουν ορ­ γανωμένα, και φοβήθηκε τις συνέπειες που θα είχε για τον στρατό (και τον εχθρό) η αναγνώριση της αδυναμίας τους. Ή λπιζε ότι με το κύρος του θα κατέπνιγε τη συζήτηση. Είναι θλιβερό, αλλά έτσι έγινε πράγ­ ματι - και πολύ χειρότερα απ’ ό,τι ήθελε. Ο στρατός κατάπιε το πα­ ραμύθι του. Δεν έφυγαν έγκαιρα, και καταστράφηκαν. Τα ψέματα δεν είναι συνέπεια του διαλόγου και της αντιπαράθε­ σης· συνήθως οφείλονται στο φόβο της αντιπαράθεσης. Προτού προ­ χωρήσει ο διάλογος, οι ηγέτες παρεμβαίνουν λέγοντας ψεύτικες ιστο­ ρίες -γ ια τις οποίες δηλώνουν ότι έχουν μυστικές π η γ ές- και έτσι αποκλείουν τη δυνατότητα ανοιχτής συζήτησης. Οι αρχές είναι σε θέση να γνωρίζουν, και το μόνο σχεδόν που μας μένει να κάνουμε είναι να τις εμπιστευτούμε, αν περιορίζουν το διάλογο κρύβοντας την αλήθεια από τον λαό.

ι88

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

Τα ψέματα στην πολιτική είναι μια παλιά ιστορία, αλλά ας μην κατηγορούμε τη ρητορική για αυτά. Να κατηγορούμε την ανθρώπινη ευπιστία και την τάση μας να πιστεύουμε τις αυθεντίες. Αντιδράστε όποτε είναι δυνατόν απαιτώντας ανοιχτές συζητήσεις. Τα ψέματα λει­ τουργούν στην αγορά των ιδεών όπως οι επιδοτήσεις στα εμπορικά αγαθά - υπονομεύουν την ικανότητά μας να επιλέγουμε με ορθολογικά κριτήρια.

.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Παιδεία Η παιδεία είναι η ψυχή της δημοκρατίας. Σημαίνει γενική εκπαίδευση, αλλά και κάτι παραπάνο. Δεν είναι εξειδικευμένη εκπαίδευση, για τί η παιδεία δεν δίνει στον πολίτη τα εφόδια να συναγω νιστεί τον ειδικό στο γνω στικό του πεδίο. Η παιδεία Οα πρέπει να παρέχει στον πολίτη τη σοφία να κρίνει αυτά που του λένε όσοι ισχυρίζονται ότι είναι ειδικοί. Έ τ σ ι Οα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «υπερεξειδικευμένη παιδεία». Αν οι πολίτες δεν διαθέτουν την κα λή κρίση που υποτίθεται ότι πρέπει να αναπτύσσει η παιδεία, τι μπορούν να συνεισφέρουν σε μια συζήτηση; Και πώ ς θα έχουν την ικανότητα να κρίνουν μια αντιπαράθεση; Α λλά χω ρίς εποικοδομητικές συζητήσεις και δημόσιο διάλογο, ο λαός δεν μπορεί να κυβερνήσει καλά.

Η Ασπασία (445) Ασπασία ξεχωρίζει. Λόγω της μόρφωσής τ η ς 1είναι ανώτερη από πολλούς άνδρες στην Αθήνα. Ζει πολλά χρόνια με τον Περικλή ο οποίος χώρισε τη γυναίκα του. Ο Περικλής δεν μπορεί να την παντρευ­ τεί γιατί η Ασπασία δεν είναι πολίτις της Αθήνας. Οι κακές γλώσσες δεν θα έλεγαν τίποτε, αν η Ασπασία πρόσφερε μόνον έρωτα και συ­ ντροφιά στον Περικλή. Π ολλοί άνδρες καταφεύγουν στις εταίρες αλλά κανένας που σέβεται τον εαυτό του δεν θα περίμενε να διδαχτεί από μια γυναίκα. Είναι φυσικό ότι οι άνδρες βρίσκουν τις συζύγους τους βα­ ρετές* παντρεύονται με τεράστια διαφορά ηλικίας, εμπειρίας και παι­ δείας. Ένας ώριμος άνδρας που είναι αρκετά μορφωμένος, με εμπειρία στις μάχες και την πολιτική ζωή, παντρεύεται ένα νεαρό κορίτσι που δεν έχουν αφήσει να βγει από το σπίτι και έχει ελάχιστη μόρφωση. Η σχέση της Ασπασίας με τον πιο ισχυρό άνδρα της Αθήνας την κάνει εύκολο στόχο για σκανδαλολογία. Ο Π ερικλής δεν είναι απλώς ισχυρός* είναι, κατά κοινή ομολογία, ο πιο ικανός άνδρας στην Αθή­ να, τόσο ως ομιλητής όσο και ως ηγέτης σε ώρα δράσης. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί υποψιάζονται ότι σ ’ αυτή τη σχέση η Ασπασία είναι πιο έξυπνη και πιο μορφωμένη από τον Περικλή. Οι φήμες λένε ότι αυτήν συμβουλεύεται για τις ομιλίες του. Οι φήμες θα μπορούσαν να είναι

ΠΩΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

απλή σκανδαλολογία που διαδίδουν οι εχθροί του Περικλή για να επιτεθούν έμμεσα εναντίον του. Αλλά τις επαναλαμβάνουν πολλοί ευ­ υπόληπτοι πολίτες, και πρέπει να έχουν κάποια βάση, γιατί είναι πολύ παράδοξες. Ο Π ερικλής έχει επιδείξει τις ιδιαίτερες ικανότητές του στη ρητορεία και την ηγεσία σε πολλές περιπτώσεις. Έ τσι ας πιστέψουμε αυτό που λένε: ο Π ερικλής πηγαίνει στην Ασπα­ σία για να τη συμβουλευτεί, και για να τον ακούσει μια ευφυής γυναίκα. Π ηγαίνει επίσης για έρωτα όπως ένας άνδρας πάει σε μια γυναίκα, αλλά δεν μπορεί να την παντρευτεί και να αποκτήσει νόμιμα τέκνα. Η Ασπα­ σία κατάγεται από μια διαφορετική ελληνική πόλη, τη Μ ίλητο, και γ ι’ αυτό τα παιδιά τους θα πρέπει να νομιμοποιηθούν με μία ειδική νομική διαδικασία. Με κάποιο τρόπο είχε αποκτήσει την παιδεία που οι Αθη­ ναίοι ήθελαν να δώσουν στους γιους τους. Γνωρίζει καλά τους ποιητές και τα αποφθέγματα των σοφ ώ ν ακούει προσεκτικά τους σοφιστές όταν παρουσιάζουν τις τελευταίες τεχνικές της ρητορικής, σε ιδιωτι­ κούς χώρους, στα σπίτια πλούσιων ανδρών όπως ο Π ερικλής. Έ χει γνωρίσει τον Πρωταγόρα. Έ χει ευχέρεια λόγου αλλά δεν θα της επιτραπεί ποτέ να μιλήσει δημόσια ενώπιον κοινού. Είναι γυναίκα και οι γυναίκες μένουν στο σπίτι. Είναι γυναίκα και η πολιτική είναι υπόθεση μόνο των ανδρών. Ευτυχώς για αυτήν γνώρισε τον Περικλή και μέσω αυτού μπόρεσε να ασκήσει ορισμένες από τις εξαιρετικές της ικανότη­ τες. Χωρίς αυτόν θα ήταν απλώς μία εταίρα πολυτελείας. Σίγουρα γνωρίζει λόγω της μόρφωσής της ότι οι δυνατότητές της δεν έχουν την ελευθερία να εκφραστούν. Σίγουρα γνωρίζει ότι η φύση και η παιδεία της έδωσαν όλα τα προσόντα που θα χρειαζόταν για να γίνει σπουδαία ηγέτις. Μ οιάζει με μία τραγουδίστρια της όπερας που το μόνο που της επιτρέπεται είναι να ψιθυρίζει νότες κλεισμένη μέσα στο δωμάτιό της. Το σημαντικότερο είναι ότι πρόκειται για έναν άν­ θρωπο που δεν του επιτρέπουν να συμμετάσχει σε δραστηριότητες με τις οποίες θα μπορούσε να ευδοκιμήσει και να ολοκληρωθεί η ανθρώ­ πινη φύση της. Αυτό είναι ιδιαίτερα επώδυνο για την ίδια, γιατί έχει ακούσει αυτά που λένε τώρα οι σοφοί - ότι η ανθρώπινη φύση είναι μία και κοινή για όλους τους ανθρώπους. Η πιο σύγχρονη θεωρία για την ανθρώπινη φύση δείχνει πόσο παράλογοι είναι οι περιορισμοί με τους οποίους ζει αυτή η γυναίκα. Φανταστείτε πώς θα άλλαζε η Αθήνα αν και άλλες γυναίκες μπορούσαν να αποκτήσουν τα προνόμια της Ασπασίας. Αν όλες οι γυναίκες είχαν τη δική της παιδεία, θα μπορούσαν οι άνδρες

ΠΑΙΔΕΙΑ

•93

της Αθήνας να τις κρατήσουν στο σπίτι; Και αν οι γυναίκες μπορούσαν να εκφράσουν την άποψή τους στην πολιτική, τι θα έλεγαν;

Η παιδεία των πολιτώ ν2 Η παιδεία είναι το είδος της μόρφωσης που συμβάλλει στη δημιουργία καλύτερων πολιτών ή (όπως θα λέγαμε σήμερα) καλύτερων ανθρώπων. Στους Αθηναίους, «άριστος» σήμαινε «αυτός που έχει αρετή». Οι Α θη­ ναίοι πίστευαν ότι η καλή παιδεία θα ενίσχυε την ικανότητα των νέων ανθρώπων να χρησιμοποιούν την ορθή κρίση, να ζουν με αιδώ και να αποφασίζουν με δικαιοσύνη. Για να γίνεις άριστος ξυλουργός, θα πρέπει να μαθητεύσεις κοντά σε έναν μάστορα-δάσκαλο της ξυλουργικής, και υπάρχουν πολλοί τέ­ τοιοι. Για να γίνεις καλύτερος άνθρωπος, θα πρέπει να μαθητεύσεις κοντά σε... μα φυσικά, σε έναν δάσκαλο της δικαιοσύνης και της αιδούς. Αλλά δύσκολα βρίσκεις τέτοιους δασκάλους. Από ποιους λοιπόν θα πρέπει να διδαχτούν οι νέοι άνθρωποι, αν θέλουν να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι; Όσο κι αν ακούγεται παράδο­ ξο, η απάντηση των Αθηναίων ήταν «από τον καθένα», ή μάλλον «από όλους μας». Όμως δεν μπορείς να μαθητεύσεις σε όλους. Έτσι ο Αθη­ ναίος θα συνέχιζε και θα έλεγε, «Αλλά δεν πρόκειται για συνηθισμένη μαθητεία. Δεν είναι εξειδίκευση, ούτε επάγγελμα, ούτε πρακτική άσκη­ ση. Είναι το σύνολο της παιδείας από τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου. Σε αντίθεση με τη μαθητεία, συνεχίζεται σε όλη τη διάρ­ κεια του βίου. Και, ναι, δεν εννοούμε ότι οποιοσδήποτε ανεξαιρέτως είναι δάσκαλος. Μ όνο αυτός που ακολουθεί τα ήθη μας». Κι εδώ κολλάει μια ιστορία - η ιστορία της δίκης του Σωκράτη. «Πες μου», ρώτησε ο Σωκράτης έναν από τους κατηγόρους του, «ποιος κάνει καλύτερους (βελτίονς) τους νέους ανθρώπους; Ο κατήγορος απάντησε: «Οι νόμοι». «Όχι, όχι, δεν εννοούσα αυτό, κύριε», είπε ο Σωκράτης. «Ποιος άνθρωπος μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο βασιζόμενος στους νόμους;» «Αυτοί εδώ οι δικαστές, Σωκράτη», ήρθε η απάντηση - εννοώντας τους 501, τα μέλη του δικαστικού σώματος που εκδίκαζαν την υπόθεση. «Τι εννοείς; Είναι ικανοί αυτοί να εκπαιδεύουν (παιδεύουν) τους νέους ανθρώπους και να τους κάνουν καλύτερους;» Εδώ ο Σωκράτης χρησιμοποιεί το ρήμα για την παιδεία, το παιδεύειν.

*94

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

«Βέβαια». Οι ερωτήσεις που ακολουθούν φανερώνουν τι πιστεύει ο κατήγο­ ρος3: όλοι οι Α θηναίοι εκπαιδεύουν τους νέους και μόνο ο Σωκράτης τους διαφθείρει (προφανώς λόγω των μη αθηναϊκών ιδεών και μεθόδων του). Με τη λέξη «παιδεία» και οι δύο ομιλητές εννοούν σαφώς κάτι που περιλαμβάνει την ηθική ανάπτυξη. Ο κατήγορος θεωρεί ότι το σύνολο της κοινότητας στηρίζει την ηθική ανάπτυξη των νέων, ενώ ο Σωκράτης -π ο υ ο κατήγορος θεωρεί ότι έχει αποκοπεί από την κ οι­ νό τη τα - την υπονομεύει. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι προσφέρει στην κοινότητα ηθικές υπηρεσίες με το να προκαλεί τα μέλη της να αλλά­ ξουν. Και οι δύο πλευρές, οι κατήγοροι και ο Σωκράτης, έχουν δίκιο. Ό λα τα μέλη της κοινότητας διδάσκουν ο ένας τον άλλον -το υ λ ά χ ι­ στον με το παράδειγμά το υ ς- πώς πρέπει να φέρονται για να είναι μέλη της κοινότητας, όπως λένε οι κατήγοροι. Και όπως λέει ο Σωκράτης, όλοι θα μπορούσαν να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες, αν σκέφτο­ νταν πιο πολύ και με πιο κριτική διάθεση. Αυτός ο διάλογος δεν έγινε ποτέ μάλλον έτσι όπως τον παρουσία­ σα. Βασίζεται στη στυλιζαρισμένη περιγραφή της δίκης από τον Π λά­ τωνα, αλλά είναι μάλλον ακριβής στο βασικό του σημείο: οι κατηγο­ ρίες κατά του Σωκράτη διατυπώθηκαν από ανθρώπους που πίστευαν ότι το σύνολο της κοινωνίας θα πρέπει να παρέχει ηθική εκπαίδευση. Ο Πλάτων αναφέρει δύο φορές την ίδια άποψη στα κείμενά του, μια φορά από έναν από τους κατηγόρους του Σωκράτη4, και άλλη μία από τον σοφιστή Πρωταγόρα. Η Πρώτη Δημοκρατία θεωρεί ότι η κοινωνία μπορεί να διδάξει τις αρετές στις οποίες βασίζεται. Ο Πλάτων και ο Σωκράτης απέρριπταν αυτή την ιδέα' και όχι μόνο αυτό, αλλά απέρριπταν πολλά από αυτά που προσπαθούσε να διδάξει η Αθήνα καθώς επίσης και πολλές από τις μεθόδους διδασκαλίας που εφάρμοζε. Ο Σωκράτης πέθανε εξαιτίας αυτών των διαφορών του' για πολλούς δικαστές αυτές ήταν ο βασικός λόγος που ψήφισαν την καταδίκη του. Ο Σωκράτης πίστευε ότι κανέ­ νας στην Αθήνα -κ α ι σίγουρα όχι ο ίδ ιο ς- δεν ήξερε πώς να κάνει καλύτερους τους ανθρώπους. Η άποψή του στηριζόταν σε μία εσφαλ­ μένη εξομοίωση της αρετής με τις πρακτικές δεξιότητες. Μ ια καλή κοινωνία δεν θα σε κάνει καλύτερο γιατρό, αλλά μπορεί να σε βοηθή­ σει να γίνεις καλύτερος άνθρωπος. Στο διάλογο Πρωταγόρας, ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη να

ΠΑΙΔΕΙΑ

υποστηρίζει ότι κανένας στην Αθήνα δεν μπορεί να διδάξει με επιτυ­ χία την ηθική αρετή. Η αθηναϊκή εκπαίδευση δεν ήταν τέλεια, ούτε έφτανε σε όλους τους πολίτες. Τα κριτήρια για την επιτυχία που ορίζει ο Σωκράτης είναι πολύ απαιτητικότερα από τα κριτήρια του Πρωτα­ γόρα, γιατί ο Σωκράτης θεωρεί ότι κάθε γνήσια διδασκαλία πρέπει να έχει το υψηλό ποσοστό επιτυχίας που έχει η τεχνική εκπαίδευση. Όμως η εκπαίδευση από την Αθήνα αποτυγχάνει συχνά’ είναι πολύ συνηθισμένο οι καλοί άνδρες να ανατρέφουν κακούς γιους. Π αρ’ όλα αυτά η εκπαίδευση ήταν αρκετά καλή ώστε να επιτρέψει στην αθηναϊ­ κή δημοκρατία να ευδοκιμήσει για πολλές γενιές. Ο Πρωταγόρας δίνει μια μακροσκελή απάντηση. (Και πάλι είναι πιθανό ότι πρόκειται για ιστορική επινόηση, αλλά οι ιδέες εκφράζουν πράγματι τον Πρωταγόρα.) Πρώτα λέει τη δική του εκδοχή για το μύθο της προέλευσης του ανθρώπου, όπου ο Δίας δίνει την αιδώ και τη δικαιοσύνη (δίκη) στους ανθρώπους για να μάθουν αυτές τις αρετές και να μην καταστραφεί το ανθρώπινο είδος. Η ανθρώπινη ζωή βασί­ ζεται στην κοινωνία, όπως πιστεύει ο Πρωταγόρας, και η κοινωνία βασίζεται στην αιδώ και τη δίκη. Αυτές οι δύο αρετές είναι ένα μέρος από τα εφόδια που μας έδωσαν οι θεοί για να επιβιώσουμε. Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας παρουσιάζει ένα λόγο , μία αφήγησηεπιχειρηματολογία, για να επικαιροποιήσει το μύθο και να τον συνδέ­ σει με το θέμα που τους ενδιέφερε. Δίνει ένα περίγραμμα της ηθικής εκπαίδευσης όπως γινόταν σε μια πόλη σαν την Αθήνα.

Η παιδεία της Αθήνας Πολλά από όσα λέει ο Πρωταγόρας είναι προφανή. Οι γονείς είναι υπεύθυνοι για την ηθική εκπαίδευση των νηπίων και των παιδιών, μετά οι δάσκαλοι παίζουν σημαντικό ρόλο, και τέλος οι νόμοι της πόλης. Τα μαθήματα στο σχολείο είναι ποίηση και μουσική, και συμπληρώ­ νονται με φυσική αγω γή5. Από μικρά παιδιά μέχρι το τέλος της ζωής τους, τα διδάσκουν και τα νου­ θετούν. Ό ταν ένα παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει πιο πολύ τη γλώσσα, η τροφός και η μητέρα και ο παιδαγωγός, ακόμη και ο πατέρας του παιδιού αγωνίζονται για να κάνουν το παιδί όσο το δυνατό καλύτερο, διδάσκοντάς το και κάνοντας υποδείξεις με κάθε πράξη και λόγο τους - «το ένα είναι δίκαιο ενώ το άλλο άδικο», «αυτό είναι καλό κι αυτό είναι άσχημο», «το

19β

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

ένα όσιο ενώ το άλλο ανόσιο», «να κάνεις αυτά και να μην κάνεις εκείνα». Κ αι αν το παιδί υπακούει με τη θέλησή του, έχει καλώς. Ειδάλλως, σαν κλαδί που παραμορφώνεται και λυγίζει, το ισιώνουν με απειλές και ξύλο. Ύ στερα από αυτό, το στέλνουν στους δασκάλους και τους ζητούν να ενδια­ φερθούν περισσότερο για την κοσμία διαγωγή των παιδιών παρά για τα γράμματα ή το παίξιμο της κιθάρας. Οι δάσκαλοι φροντίζουν τα παιδιά, και όταν τα παιδιά μάθουν την αλφάβητο και σιγά σιγά μπορούν να διαβάζουν (όπως όταν άρχισαν να καταλαβαίνουν τον προφορικό λόγο), τους δίνουν να διαβάσουν τα ποιή­ ματα σπουδαίων ποιητών και τα αναγκάζουν να τα μαθαίνουν απέξω. Σ ’ αυτά τα ποιήματα υπάρχουν πολλές νουθεσίες, πολλές διηγήσεις και ύμνοι για γενναίους άνδρες του παρελθόντος, έτσι ώστε το παιδί να θέλει να τους μιμηθεί, και να επιθυμεί να γίνει σαν αυτούς. Οι κιθαριστές κάνουν περίπου το ίδιο όταν διδάσκουν κιθάρα, αλλά με άλλο τρόπο. Προσπαθούν να καλλιεργήσουν τη σύνεση και να εμποδίσουν τις κακές συμπεριφορές των νέων. Επιπλέον, αφού μάθουν να παίζουν κιθάρα, τους διδάσκουν πάλι ποιήματα σπουδαίων λυρικών ποιητών που τα μελοποιούν στην κιθάρα, και ενσταλάζουν τους ρυθμούς και τις αρμονίες στις ψυχές των παιδιών ώστε να γίνουν πολύ ήρεμοι άνθρωποι. Και αφού αποκτήσουν ρυθμό και αρμονία, θα είναι χρήσιμοι στα λόγια και τις πράξεις· γιατί όλη η ζωή του ανθρώπου χρειάζεται αρμονία και ρυθμό. Αλλά εκτός από όλα αυτά, στέλνουν επίσης τα παιδιά στον παιδοτρίβη, ώστε να φτιάξουν πιο δυνατά σώματα που θα υπηρετούν το ενάρετο μυαλό τους, και να μη γίνουν δειλοί στους πολέμους και τις άλλες δραστηριότητες εξαιτίας της αδυναμίας των σωμάτων. Αυτά κάνουν όσοι έχουν τα περισσότερα μέσα - και τα περισσότερα μέσα τα έχουν οι πάρα πολύ πλούσιοι. Οι γιοι αυτών, αν και πηγαίνουν στους δασκάλους από πολύ μικρή ηλικία, τελειώνουν σε πολύ μεγάλη ηλικία. Και όταν πια τα παιδιά φύγουν από τους δασκάλους, η πόλη τούς ανα­ γκάζει να μάθουν τους νόμους της και να ζουν έχοντας αυτούς ως πρότυπο, ώστε να μην κάνουν ό,τι τους κατέβει στο μυαλό. Η πόλη μοιάζει με τους δασκάλους γραφής κι ανάγνωσης οι οποίοι, όταν τα παιδιά δεν έχουν μάθει ακόμα να γράφουν, κάνουν γραμμές με τη γραφίδα πάνω στην πλάκα την οποία μετά δίνουν στα παιδιά και τους ζητούν να γράψουν ακολουθώντας τις γραμμές. Έ τσι και η πόλη που έχει θεσπίσει νόμους οι οποίοι συντά­ χθηκαν από μεγάλους νομοθέτες του παρελθόντος ζητά από τους πολίτες να άρχουν και να άρχονται σύμφωνα με αυτούς. Κ αι όποιος παραβαίνει τους νόμους, τον τιμωρούν, και το όνομα αυτής της τιμωρίας εδώ σε σας και σε πολλά άλλα μέρη είναι «ευθύνη», επειδή η δικαιοσύνη κάνει τους ανθρώ­ πους ευθείς.

ΠΑΙΔΕΙΑ

'97

Ενώ, λοιπόν, μεριμνούν τόσο πολύ για την αρετή, στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο, εκπλήσσεσαι και απορείς, Σωκράτη, αν η αρετή είναι διδα­ κτή; Δεν πρέπει να απορείς· η πραγματική έκπληξη θα ήταν να μην είναι διδακτή.

Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει τη διήγησή του κάνοντας έναν εντυ­ πωσιακό παραλληλισμό της ηθικής με τη γλώσσα6: Σωκράτη, απολαμβάνεις το αγαθό, γιατί όλοι εμείς είμαστε δάσκαλοι της αρετής όπως μπορεί ο καθένας, αλλά εσύ δεν έχεις προσέξει καθόλου ότι υπάρχουμε. Είναι σαν να ψάχνεις δάσκαλο της ελληνικής γλώσσας [στην Ελλάδα]· ούτε τότε θα είχες προσέξει κανέναν!

Δεν χρειάζονταν ειδικοί δάσκαλοι των ελληνικών. Τα ελληνόπαιδα μαθαίνουν ελληνικά από όλους όσους συναναστρέφονται. Με τον ίδιο τρόπο, τα παιδιά μαθαίνουν τα κριτήρια της ορθής συμπεριφοράς στην Αθήνα από αυτούς που βρίσκονται γύρω τους. Στο τέλος, ο Πρωταγόρας μιλά για την προσωπική του συμβολή στην παιδεία των νεαρών ενηλίκατν7: Αν κάποιος από μας υπερέχει έστω και λίγο στην προαγωγή της αρετής, πρέπει να τον καλοδεχτούμε. Νομίζω ότι ένας από αυτούς είμαι κι εγώ, και ότι θα μπορούσα να ωφελήσω κάποιον να γίνει καλός και αγαθός περισσό­ τερό απ’ ό,τι άλλοι άνθρωποι, και ότι αξίζω τα δίδακτρα που παίρνω.

Τα αντικείμενα που δίδασκε ο Πρωταγόρας δεν ήταν τα καθιερω­ μένα. Κυρίως είχαν να κάνουν με τη γλώσσα, αυτό που ονομάστηκε αργότερα ρητορική. Ζητούσε πολύ υψηλά δίδακτρα και έγινε πλού­ σιος από τα χρήματα που έπαιρνε για τα μαθήματά του. Μ όνο οι εύ­ ποροι μπορούσαν να διδαχτούν από αυτόν ή από άλλους δασκάλους σαν αυτόν. Στο χωρίο που παρέθεσα πιο πάνω, ο Πρωταγόρας παρέλειψε να αναφέρει τα παιδευτικά αποτελέσματα της ποίησης που απήγγελλαν8. Τα δραματικά έργα γράφονταν φυσικά για να γίνουν παραστάσεις, αλλά όλη η ποίηση (ακόμα και κάποια πεζά) προοριζόταν για προφο­ ρική απαγγελία. Αυτό δεν διέφυγε από τον Πλάτωνα. Οι ελληνικές τραγωδίες ιδιαίτερα διαπνέονταν από ηθικές αντιλήψεις που ήταν δια­ δεδομένες στη δημοκρατική Αθήνα, και επηρέαζαν όλο τον λαό με τις δημόσιες παραστάσεις - αντίθετα με την ανώτερη εκπαίδευση που ήταν ιδιωτική. Οι τρεις αρετές που ανέφερα στην αρχή αυτού του

!9^

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

κεφαλαίου προβάλλονται ιδιαίτερα στην ελληνική τραγωδία - η αι­ δώς, η δίκη και η ευβουλία. Εξυμνούνται από το χορό των έργων, και τα έργα δείχνουν τις καταστροφές που βρίσκουν τους τυράννους επει­ δή δεν διαθέτουν αυτές τις αρετές. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Κρέοντα στην Αντιγόνη. Η έλλειψη αιδούς τον κάνει να μην ακούει, και επειδή δεν ακούει, δεν κρίνει σωστά, και η κακή κρίση οδηγεί στο λάθος που καταστρέφει την οικογένειά του. Μ πόρεσα να παραθέσω πολλά χωρία δραματικών ποιητών σε τούτο το βιβλίο για τη δημοκρατία, γιατί οι δραματικοί ποιητές ήταν πραγ­ ματικά ποιητές της δημοκρατίας. Κ αι ως ποιητές της δημοκρατίας, διαπαιδαγωγούσαν τον λαό σε κάθε θεατρική εκδήλωση, ενισχύοντας ξανά και ξανά τις ιδέες που στήριζαν τη δημοκρατία. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που ο Πλάτων θα έδιωχνε τους ποιητές από την ιδα­ νική του πολιτεία, εκτός αν κατόρθωνε να τους κάνει να τραγουδούν στο ρυθμό που ήθελε. Το θέατρο της Αθήνας ήταν ανοιχτό για όλους τους πολάτες9. Τον 4ο αι. η δημοκρατία θέσπισε ένα επίδομα υπέρ των απόρων για την παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων (τα θεωρικά). Αλλά ο λαός δεν παρακολουθούσε απλώς τις θεατρικές παραστάσεις. Ένας μεγάλος αριθμός πολιτών από όλες τις τάξεις συμμετείχαν στο ανέβασμα των έργων. Π ολλοί γράφονταν κάθε χρόνο για να συμμετάσχουν στο χορό, και έκαναν για μεγάλο διάστημα πρόβες σε πολύ απαιτητικούς χορούς για τις θεατρικές παραστάσεις. Όταν ο Κ λεόκριτος λέει στον στρατό των αριστοκρατών «είμαστε συγχορευτές», μιλά ως εκπρόσωπος του στρατού της δημοκρατίας. Κάθε χρόνο στην Αθήνα, οι φτωχοί ήταν συγχορευτές με τους πλούσιους, και αυτό δεν σημαίνει απλώς ότι συ­ ναντιούνταν σε ειδικές εκδηλώσεις. Γίνονταν για μεγάλο διάστημα κοινωνοί του πολιτισμού της Αθήνας, απήγγελλαν τους στίχους που υμνούσαν την αιδώ και τη δίκη και παρουσίαζαν ως χορός τη στάση των πολιτών στα πολιτικά θέματα με τα οποία καταπιανόταν το θέατρό τους στο ένα έργο μετά το άλλο. Αυτά τα βιώματα βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό τους Αθηναίους να συμφιλιωθούν μεταξύ τους μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Και αυτό -κ α ι όχι η ακριβή παιδεία των πλούσιω ν- ήταν η πραγματική γενική παιδεία των Αθηναίων. Αξίζει να επισημάνουμε τη στάση του Πλάτωνα απέναντι σε αυτές τις τρεις βασικές αρετές της δημοκρατίας. Αν και η αιδώς εμφανίζεται ως αρετή στους πρώιμους διαλόγους του, στους ύστερους διαλόγους η

ΠΑΙΔΕΙΑ

αιδώς υπάγεται μάλλον στη δικαιοσύνη, και φαίνεται ότι δεν τη θεωρεί ως αυτόνομη αρετή. Αλλά ο Πλάτων δεν ενδιαφέρθηκε καθόλου για την ευβουλία, την αρετή που μας βοηθά να παίρνουμε καλές αποφά­ σεις χωρίς να διαθέτουμε ειδικές γνώσεις. Ο Πλάτων δεν διαφωνούσε καθόλου με τη δικαιοσύνη - είναι το βασικό του θέμα στην Πολιτεία. Αλλά ο ορισμός που της δίνει καθιστά τη δημοκρατία φύσει άδικη. Η δικαιοσύνη, πιστεύει, επιβάλλει μία και μόνη αποστολή σε κάθε πο­ λίτη. Σύμφωνα με τη θεωρία του Πλάτωνα, ο πολίτης που εργάζεται στο δικό του χωράφι θα παρέβαινε το δίκαιο αν συμμετείχε επίσης στη Βουλή ή αν ψήφιζε στην Εκκλησία. Έτσι αν για την αρχαία Ελλάδα γνωρίζετε μόνο αυτά που είπε ο Πλάτων για τη δικαιοσύνη και την αιδώ, θα αγνοείτε τελείως το τι σήμαιναν αυτά στην πραγματικότητα στην αθηναϊκή κοινωνία.

Δίκη και οσιότης ή αιδώς Η δικαιοσύνη (δίκη) και η αιδώς αποτελούν ένα ενιαίο σύστημα- η δικαιοσύνη ισχύει κυρίως στις σχέσεις μεταξύ ίσων, ενώ η αιδώς με­ τριάζει τις διαφορές ισχύος (π.χ. μεταξύ αρχόντων και ικετών, ή με­ ταξύ δεσμοφυλάκων και φυλακισμένων). Αν η δικαιοσύνη ή η αιδώς δεν τηρούνται σε μια πόλη-κράτος, θα υπάρξουν σοβαρά προβλήματα. Μπορεί να ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος ή να εγκαθιδρυθεί τυραννία. Και άλλα πολλά δεινά. Ο ποιητής Ησίοδος, πολύ πριν από την εποχή της δημοκρατίας, έγραψε τι συμβαίνει στους ανθρώπους χωρίς δίκη ή αιδώ 10: Η δικαιοσύνη θα κανονίζεται από τα χέρ ια - και αιδώς δεν θα υπάρχει- και ο κακός θα βλάπτει τον καλύτερο λέγοντας δόλια λόγια, και θα παίρνει όρκο για ό,τι λέει. Και ο φθόνος με τη στυγερή όψη θα καταδιώκει όλους τους άθλιους ανθρώπους, διαδίδοντας τη μοχθηρία και τη χαιρεκακία. Και τότε λοιπόν η Αιδώς και η Νέμεση καλύπτοντας με λευκά πέπλα τα ωραία πρό­ σωπά τους θα αφήσουν την πλατύδρομη γη για να βρεθούν στη φυλή των αθανάτων, στον Όλυμπο, εγκαταλείποντας τους ανθρώπους- και θα μείνουν τα πικρά βάσανα στους θνητούς ανθρώπους- και δεν θα υπάρχει εμπόδιο στο κακό.

Και ο Πρωταγόρας, στο μύθο του για τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, υποστήριξε ότι η ανθρώπινη φυλή θα είχε καταστρέψει τον εαυτό της, αν ο Δίας δεν είχε στείλει τον Ερμή από τον Όλυμπο να

200

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

δώσει την αιδώ και τη δίκη σε όλους τους ανθρώπους. Εννοούσε μάλ­ λον ότι μας έδωσε την ικανότητα να αποκτήσουμε την αιδώ 11 και τη δίκη, όχι τις αρετές στην τέλεια μορφή τους. Αυτές πρέπει να τις δι­ δαχτούμε από τις κοινωνίες στις οποίες ζούμε. Ό λοι, σύμφωνα με τη θεωρία του Πρωταγόρα, μπορούν να αποκτήσουν αυτές τις αρετές, εφόσον ζουν σε μία αρκετά ενάρετη κοινωνία (τον Πρωταγόρα δεν τον προβληματίζει απ’ ό,τι φαίνεται αυτή η συνέπεια της θεωρίας του - ότι δηλαδή οι άνθρωποι σε διαφορετικές κοινωνίες θα διδάσκο­ νταν διαφορετικά είδη δικαιοσύνης. Θα εξακολουθούσαν να είναι είδη της δικαιοσύνης). Η δικαιοσύνη για τους αρχαίους Έ λληνες δεν διαφέρει πολύ από τη δικαιοσύνη για μας σήμερα. Βασίζεται στην αρχή της νομιμότητας και στην επίλυση των διαφορών μέσω των δικαστηρίων παρά της βίας. Έ χει βέβαια κι άλλες διαστάσεις. Η δικαιοσύνη προϋποθέτει ισορρο­ πία - μερικές φορές η ισορροπία διασφαλίζεται με την ισότητα, άλλες φορές με μια δίκαιη διαίρεση που δεν είναι ίση αλλά αναλογική. Η ιδέα είναι αρκετά σαφής για τους σκοπούς αυτού του βιβλίου, και γ ι’ αυτό δεν θα επεκταθώ. Η αιδώς είναι η αρετή που χρειάζονται κυρίως οι ηγέτες, γιατί είναι το αντίδοτο της ύβρεως. Η αιδώς έλειπε καταφανώς από τους τυράν­ νους που παρουσιάζονταν στο αθηναϊκό θέατρο. Αντιθέτως, η αιδώς χαρακτηρίζει φανερά τις πράξεις μεγάλων ηγετών, όπως ο Θησέας στη θεατρική του παρουσίαση. Η αιδώς πηγάζει από μία συναίσθηση των ανθρώπινων ορίων - από την αναγνώριση της ανθρώπινης άγνοιας (ειδικά για το μέλλον) και του ευάλωτου των ανθρώπων σε κάθε είδους καταστροφές. Οι ηγέτες με αιδώ θυμούνται ότι είναι θνητοί και επιρ­ ρεπείς στο λάθος- έτσι, ακούνε προσεκτικά τις συμβουλές των άλλων και δεν πιστεύουν ποτέ ότι γνωρίζουν αρκετά για να κρίνουν μόνοι τους. Η αιδώς γνωρίζει ότι η πολιτική διακυβέρνηση χαρακτηρίζεται από άγνοια, και γ ι’ αυτό προσπαθεί να προφυλαχθεί από τη λήψη κακών αποφάσεων. Στις διεθνείς σχέσεις, όπως πίστευαν οι Έλληνες, οι ηγέτες με αιδώ τηρούν τους όρκους ή τις συμφωνίες τους, και σέβονται τις υποσχέσεις που δόθηκαν σε αιχμαλώτους πολέμου. Ένας κατακτητής με αιδώ ξέ­ ρει ότι η δύναμή του είναι προσωρινή, και ότι ο ίδιος μπορεί να γίνει κάποια μέρα εξίσου αδύναμος με τους ανθρώπους τις ζωές των οποίων εξουσιάζει απόλυτα.

ΠΑΙΔΕΙΑ

Τέσσερα ερωτήματα για την παιδεία Η σημασία της παιδείας ως τέτοιας δεν αμφισβητήθηκε ποτέ στην Αθήνα. Ό λες οι παρατάξεις συμφωνούσαν, όπως φαίνεται, ότι η πόλη στηρίζεται στην παιδεία. Όι πολίτες πρέπει να μάθουν τουλάχιστον τους νόμους και τα ήθη της Αθήνας. Πέρα από αυτό, όμως, υπήρχαν τέσσερα δύσκολα ερωτήματα σχετικά με την παιδεία.

1. Τι πρέπει να διδάσκει η παιδεία; Η παραδοσιακή παιδεία περιλάμβανε τη διδασκαλία γραφής και ανά­ γνωσης, την αποστήθιση ποιημάτων, ωδική και τέχνη της κιθάρας, και φυσική αγωγή. Εκτός από αυτά, οι πιο εύποροι και φιλόδοξοι νέοι μπορούσαν να σπουδάσουν ρητορική με ακριβούς δασκάλους, όπως ο Πρωταγόρας. Το δύσκολο ερώτημα είναι αν υπήρχε κάποιο στοιχείο σε αυτό το πρόγραμμα σπουδών που μπορούσε πραγματικά να βοηθήσει τους νέ­ ους ανθρώπους να αποκτήσουν αρετή. Είδαμε ότι η σπουδή της ρητο­ ρικής (ιδιαίτερα το να μαθαίνει κανείς να επιχειρηματολογεί και για τις δύο πλευρές ενός ζητήματος) βοηθούσε στην ευβουλία. Αλλά τι γίνεται με την αιδώ και τη δίκη; Δεν ενισχύουν κι αυτές την καλή κρίση; Πού διδάσκονται αυτές στο πρόγραμμα σπουδών; Η δικαιοσύνη διδάσκεται, μέχρι ενός βαθμού, με την επιβολή του νόμου: όλοι οι πολίτες βλέπουν πώς τιμωρούνται οι κακοποιοί, και οι νέοι μπορούσαν να τιμωρηθούν από τους γονείς και τους δασκάλους τους με άλλους τρόπους (που έχουν αντιστοιχίες με τις ποινές του νόμου). Η αιδώς, από την άλλη, μαθαίνεται με παραδείγματα από την κοινωνία ευρύτερα, αλλά προβάλλεται έντονα και στην ποίηση της εποχής εκείνης. Οι τραγωδίες, ιδιαίτερα, δείχνουν την καταστρο­ φή που προκαλεί η ύβρις - δηλαδή η έλλειψη αιδούς. Ο Πλάτων δεν ενδιαφέρθηκε για την αιδώ ως τέτοια γιατί τη θεώ­ ρησε ως ένα στοιχείο που εμπεριέχεται στη δικαιοσύνη. Αλλά πίστευε ότι τίποτα στο πρόγραμμα σπουδών που περιέγραψα δεν θα μπορούσε να διδάξει τη δικαιοσύνη. Παρουσιάζει τον Σωκράτη να αναπτύσσει ισχυρά επιχειρήματα για να αποδείξει ότι κανένας στην Αθήνα δεν είναι δάσκαλος της δικαιοσύνης. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι ένας δάσκα­ λος της δικαιοσύνης θα πρέπει να μπορεί να πει με ακρίβεια τι είναι δικαιοσύνη. Ρωτά οποιονδήποτε ισχυρίζεται ότι είναι αυθεντία σε κά-

202

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ποια αρετή να του δώσει έναν ορισμό αυτής της αρετής. Αλλά κανείς δεν μπορεί να δώσει μία απάντηση που να ικανοποιεί τον Σωκράτη. Ένα δεύτερο σωκρατικό επιχείρημα: ένας πραγματικός δάσκαλος της δικαιοσύνης σε κάθε περίπτωση θα έκανε καλύτερους τους μαθη­ τές στη δικαιοσύνη απ’ ό,τι ήταν στην αρχή. Αλλά κάθε δάσκαλος ακόμα και ο Σωκράτης που αρνείται ότι είναι δάσκαλος- έτυχε να έχει μαθητές που αποδείχτηκαν κακοί. Ακόμα και ο φημισμένος Πε­ ρικλής δεν μπορούσε να διδάξει την αρετή στους γιους του, και ο λαός της Αθήνας έγινε χειρότερος (κατά τον Σωκράτη) από την επί­ δραση που άσκησε πάνω του ο Περικλής, γιατί αδίκησε ακόμα και τον ίδιο τον Περικλή στο τέλος της ζωής το υ 12. Σ ’ αυτό ο Πρωταγόρας θα έπρεπε να απαντήσει ότι ο Πλάτων και ο Σωκράτης δεν κατανοούν τι σημαίνει δάσκαλος. Ο Πρωταγόρας θα έπρεπε να επικαλεστεί τον παραλληλισμό που έκανε μεταξύ ηθικής και γλώσσας. Κάθε ενήλικος ομιλητής της ελληνικής λειτουργεί ως δάσκαλος για τα παιδιά που βρίσκονται γύρω του. Αλλά αυτοί οι δά­ σκαλοι δεν μπορούν να δώσουν έναν ακριβή ορισμό της καλής γραμ­ ματικής. Απλώς ξέρουν πώς να μιλάνε ώστε να γίνονται κατανοητοί. Α ντίστοιχα, οι απλοί πολίτες μπορούν να διδάξουν την αιδώ και τη δίκη με το παράδειγμά τους ακόμη κι αν δεν είναι σε θέση να απαντή­ σουν στις ερωτήσεις του Σωκράτη. Μ πορεί να ξέρεις πώς να ζεις με αιδώ χωρίς να ξέρεις τον ορισμό της αιδούς - και αυτό είναι καλό γιατί η αιδώς είναι ίσως αδύνατο να οριστεί. Ό σον αφορά το δεύτερο επιχείρημα -ό τι άνθρωποι σαν τον Π ερι­ κλή δεν κατόρθωσαν να κάνουν τα παιδιά τους ενάρετα- ο Πρωταγό­ ρας θα απαντούσε ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να περιμένουμε από έναν δάσκαλο να έχει την ίδια επιτυχία με όλους τους μαθητές του. Η μάθηση προϋποθέτει την ύπαρξη φυσικής ικανότητας. Και απ’ όσο ξέρουμε, οι γιοι του Περικλή ήταν ανόητοι ή απειθάρχητοι* κανένας ίσως δεν θα μπορούσε να τους κάνει εφάμιλλους με τον πατέρα τους. Για τον Σωκράτη, πάλι, όλη η Αθήνα ξέρει ότι αρκετοί νεαροί που υπήρξαν ακροατές του έγιναν τελικώς τέρατα! - αλλά ίσως ήταν τέρα­ τα και πριν πάνε σ ’ αυτόν. Δεν είναι δυνατόν να περιμένουμε από τους δασκάλους να αλλάξουν ριζικά τους μαθητές τους. Το μόνο που είναι λογικό να ζητάμε από τους δασκάλους είναι να δίνουν την ευκαιρία στους μαθητές τους να αλλάξουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Ό Σωκράτης, ωστόσο, έχει δίκιο όταν ασκεί κριτική στον Πρώτα-

ΠΑΙΔΕΙΑ

γόρα για ένα άλλο θέμα. Ο Πρωταγόρας υπονοεί εδώ, και λέει ρητά αλλού, ότι το νόημα της δικαιοσύνης στην Αθήνα καθορίζεται από­ λυτα από τα αθηναϊκά ήθη και έθιμα, και το ίδιο ισχύει και για τις άλλες πόλεις. Αυτό είναι λάθος. Δικαιοσύνη δεν μπορεί να είναι ό,τι θέλουν τα ήθη και τα έθιμα, αν η δικαιοσύνη έχει καθοριστική σημα­ σία για την ειρηνική διαβίωση της κοινωνίας, όπως δέχονται τόσο ο Πρωταγόρας όσο και ο Σωκράτης13. Αυτό που θεωρείται ως δικαιοσύ­ νη στην Αθήνα μπορεί να είναι λάθος σε ορισμένα σημεία· η Αθήνα έσφαλλε όσον αφορά τη δουλεία, και μπορεί να έσφαλλε και για πολλά άλλα ζητήματα. Υπάρχουν ίσως διαφορετικές αντιλήψεις για τη δι­ καιοσύνη που αξίζουν εξίσου την αποδοχή μας, αλλά θα πρέπει όλες να κριθούν με την ίδια βάσανο - την ικανότητά τους να δημιουργή­ σουν μια σταθερή κοινωνία. Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να δημιουρ­ γήσουμε μία σταθερή κοινωνία, αλλά όλοι, όπως πιστεύω ακράδαντα, θα πρέπει να διαμορφώνουν συνεκτικές κοινωνίες που διασφαλίζουν τα συμφέροντα των πάντων. Τι διδάσκει, λοιπόν, η παιδεία; Ορθή κρίση, αιδώ και δίκη, αλλά όχι απλά όπως εμφανίζονται στον τοπικό πολιτισμό. Είναι απαραίτη­ το να θέτουμε ερωτήματα για το περιεχόμενό τους. Όπου η παιδεία είναι άριστη, υπάρχουν άνθρωποι που θέτουν δύσκολα ερωτήματα και αμφισβητούν τις καθιερωμένες αντιλήψεις. Α π’ αυτή την άποψη οι κατήγοροι του Σωκράτη έσφαλλαν οικτρά. 2. Ποιο σκοπό εξυπηρετεί η παιδεία; Η εκπαίδευση (παιδεία) πρέπει να προετοιμάζει τους ανθρώπους για κάτι. Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής του, ο νεαρός Αθηναίος έπρεπε να ξέρει τι σημαίνει να είσαι καλός πολίτης και να συμμετέχει εποικοδομητικά στα δημόσια πράγματα. Αλλά η παιδεία δεν προετοι­ μάζει για κάποια τέχνη ή κάποιο επάγγελμα. Ένας που έχει ολοκλη­ ρώσει την εκπαίδευσή του δεν ξέρει να κάνει κάτι συγκεκριμένο, εκτός από το να μιλά με ευγλωττία. Αλλά ακόμη ο λόγος του δεν αφορούσε κάποιο ειδικό θέμα. Μάθαινε να μιλά με ευχέρεια σχεδόν για τα πάντα. Αλλά σε τι ωφελεί αυτό, αν δεν ξέρει το θέμα για το οποίο μιλά; Το ίδιο ερώτημα θέτουν σήμερα ορισμένοι γονείς των φοιτητών που επιλέγουν ως βασικό αντικείμενο των σπουδών τους τη φιλοσοφία: τι μπορείς να κάνεις με αυτές τις σπουδές; Λίγο πριν το ξημέρωμα, ο Σωκράτης συναντά έναν νεαρό φίλο του

ΠΩΛΓΟΥΝΤΡΑΦ

που σκοπεύει να ζητήσει από τον Πρωταγόρα να γίνει ο δάσκαλός του. Ο Σωκράτης ρωτά τον νεαρό τι περιμένει να πετύχει με τα μαθήματα του Πρωταγόρα: Αν επρόκειτο να σπουδάσεις με τον γιατρό Ιπποκρά­ τη, θα ήθελες να γίνεις γιατρός* αν επρόκειτο να σπουδάσεις με τον γλύπτη Φειδία, θα ήθελες να γίνεις γλύπτης. Σήμερα το πρωί σκέφτε­ σαι να σπουδάσεις με τον Πρωταγόρα τον σοφιστή. Σκοπεύεις να γ ί­ νεις σοφιστής; Εκείνη τη στιγμή ο ήλιος εμφανίζεται στον ορίζοντα και φέγγει αρκετά για να δει ο Σωκράτης ότι ο νεαρός είχε κοκκινίσει. Θα ντρε­ πόταν να γίνει σοφιστής. Οι σοφιστές κερδίζουν τα προς το ζην δι­ δάσκοντας επί πληρο)μή, και αυτός ο νεαρός, που ήταν ίσως αριστο­ κράτης γαιοκτήμονας, δεν έχει ανάγκη να μάθει πώς να κερδίζει χρ ή ­ ματα. Δεν θα πάει στον Πρωταγόρα για την επαγγελματική του κα­ τάρτιση. Ό χι, ο νεαρός θέλει να αποκτήσει παιδεία, όπως τον παρα­ κινεί να δεχτεί ο Σωκράτης, όχι εξειδίκευση, όχι επαγγελματική κα­ τάρτιση. Η έπαρση των αριστοκρατών στοιχειώνει την ιδέα της παιδείας, αλλά η παιδεία έχει θεμελιώδη σημασία για τη δημοκρατία. Χωρίς παιδεία, οι πολίτες δεν θα μπορούσαν λογικά να διαθέτουν τη σύνεση που απαιτείται για να πάρουν σωστές αποφάσεις. Η εξειδικευμένη κατάρτιση, αν και πολύτιμη στο ειδικό της πεδίο, δεν εξυπηρετεί τις δημόσιες ανάγκες στην πολιτική. Είδαμε για παράδειγμα γιατί οι πο­ λίτες, και όχι οι επαγγελματίες στρατιώτες, θα πρέπει να αποφασίζουν για το αν θα κηρύξουν πόλεμο* γιατί οι πολίτες είναι εκείνοι που θα πρέπει να πληρώσουν το τίμημα. Και θα πολεμήσουν με περισσότερη προθυμία αν η απόφαση είναι δική τους, και έτσι ο πόλεμος είναι δική τους υπόθεση. Π οιος είναι ο σκοπός της παιδείας; Ας πάρουμε για παράδειγμα τη συζήτηση στην Αθήνα για το αν θα έπρεπε να εκστρατεύσουν. Ένας έμπειρος στρατηγός ξέρει πώς να κερδίσει μία μάχη* θα πρέπει επίσης να γνωρίζει πότε και πού να μάχεται, έτσι ώστε να αξιοποιήσει τη γνώση του και να νικήσει. Αλλά η νίκη θα είναι καλή ή κακή για την Αθήνα; Και για την ευρύτερη κοινότητα των ελληνικών πόλεων; Ο στρατηγός δεν έχει κάποιες ειδικές γνώσεις για να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα. Καμία ειδική εκπαίδευση δεν θα μπορούσε να δώσει τις απαντήσεις. Για να κάνουν έναν γόνιμο και κριτικό διάλογο, οι Α θηναίοι χρειάζονται πολίτες με ανοιχτούς ορίζοντες, που βλέπουν

ΠΑΙΔΕΙΑ

το θέμα βαθύτερα απ’ όσο μπορεί να το δει ο στρατηγός όταν σκέφτε­ ται μόνο ως στρατηγός. Πρέπει να πάνε πέρα από το ερώτημα πώς θα νικήσουν, να φτάσουν μέχρι τις απώτερες συνέπειες, και να ερευνή­ σουν το θέμα ακόμη πιο βαθιά μέχρι να φτάσουν σε δύσκολα ερωτή­ ματα για το καλό και το κακό. Κάποια χρόνια πριν ρώτησα τον I.F. Stone αν η εκπαίδευση θα μπορούσε ποτέ να κατορθώσει κάτι τέτοιο - να μας κάνει καλύτερους πολίτες. Αφού απαρίθμησα τις δυσκολίες, αυτός απάντησε: «Αλλά, Paul, αυτό θα άπρεπε να κάνει». Είχε δίκιο. Αυτός είναι ο σκοπός της εκπαίδευσης. Αυτό χρειαζόμαστε. Αν και η εμπειρία δεν μας ενθαρρύ­ νει, ούτε μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα έχουμε απόλυτη επιτυχία, θα πρέπει να καταβάλουμε τις μέγιστες δυνατές προσπάθεις για την παι­ δεία, αν νοιαζόμαστε για τη δημοκρατία. Όπως και η ομόνοια, η παιδεία είναι ένας από τους πιο ιδεαλιστικούς στόχους μας. Και οι δύο, ομόνοια και παιδεία, μας καλούν να προσπαθήσουμε για κάτι που δεν είναι εύ­ κολο, για κάτι που ξεπερνά ακόμη και τις ρεαλιστικές μας προσδοκίες.

3. Ποιος πρέπει να μετέχει της παιδείας; Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι εκπαίδευση λάμβαναν οι φτωχοί μαθητές. Η γνώση γραφής κι ανάγνωσης ήταν διαδεδομένη, αλλά μάλλον δεν διάβαζαν πολύ. Η παιδεία των γυναικών ήταν πολύ περιο­ ρισμένη, αφού δεν έβγαιναν από το σπίτι και παντρεύονταν στην πρώι­ μη εφηβεία. Από την άλλη, η λογοτεχνία την εποχή εκείνη προορι­ ζόταν για να παρουσιαστεί στο κοινό, και κάθε άνδρας πολίτης, όσο φτωχός κι αν ήταν, πρέπει να είχε δει πολλά έργα και θα είχε παίξει ίσως σε κάποια από αυτά στη διάρκεια των θρησκευτικών εορτών. Η θρησκευτική λατρεία στην Ελευσίνα14 απέκτησε μεγάλη σπουδαιότητα την εποχή της δημοκρατίας, και μπορούσε να συμμετάσχει ελεύθε­ ρα όποιος μιλούσε ελληνικά και δεν είχε λερώσει τα χέρια του με αίμα. Γυναίκες, δούλοι, και ξένοι μπορούσαν να πάρουν μέρος, γιατί θεω­ ρούνταν όλοι ίσοι στα μάτια αυτών των θεών. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, όλοι πρέπει να διδάσκονται την αιδώ και τη δίκη, αλλά στην πραγματικότητα ο Πρωταγόρας δίδασκε μόνο τους γιους πλούσιων ανδρών. Δεν γνωρίζουμε αν ο Πρωταγόρας είχε επίγνωση της ειρωνείας του πράγματος ή αν επέτρεπε στον εαυτό του να φέρεται υποκριτικά εν προκειμένω. Ο Πλάτων, από την άλλη, ήθελε ρητά να κάνει την παιδεία προνόμιο των αρίστων που θα μπο­

2ο6

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

ρούσαν να τη χρησιμοποιήσουν για να κυβερνήσουν την πόλη, των σπουδαστών που θα γίνονταν οι φιλόσοφοι-βασιλείς της Πολιτείας. Γενικά, ο Πρωταγόρας έχει δίκιο σε ό,τι λέει, όχι όμως σε ό,τι κάνει. Η παιδεία πρέπει να είναι για όλους τους πολίτες. Η δημοκρατία στηρίζεται στις αρετές όλων αυτών που συμμετέχουν. Και είδαμε γιατί μια δημοκρατία λειτουργεί καλύτερα όταν υπάρχει μεγάλη συμμετο­ χή: η κυβέρνηση δεν μπορεί να εξυπηρετεί το συμφέρον του λαού αν διχάζει τον λαό. Η παιδεία, αν είναι καθολική, μπορεί να γίνει το θεμέλιο της ομόνοιας.

4. Ποιοι είναι οι δάσκαλοι της παιδείας; Όπως είδαμε, οι Αθηναίοι δημοκρατικοί θα απαντούσαν «όλοι εμείς», εννοώντας όλοι εμείς που δεν στηριζόμαστε σε εξειδικευμένη εκπαί­ δευση - όλοι εμείς στο βαθμό που χρησιμοποιούμε τη «σοφία των πολιτών». Η απάντηση των Αθηναίων, ωστόσο, θα απέκλειε διανοού­ μενους όπως ο Σωκράτης, που αμφισβητούν τη συμβατική σοφία. Αυ­ τός ο αποκλεισμός έχει κάποια λογική. Διανοούμενοι όπως ο Σωκρά­ της υπονομεύουν πράγματι τα ήθη, και μπορεί να καταστρέψουν τις δημοκρατικές ιδέες. Οι κατήγοροι του Σωκράτη δεν ήταν αμετανόητοι υποστηρικτές των ηθών μιας άλλης εποχής. Ή ξεραν ότι η δημοκρατία στην Αθήνα είχε γίνει αντικείμενο επιθέσεων, και ότι μεταξύ αυτών που της επιτέθηκαν ήταν και οι φίλοι του Σωκράτη. Η εχθρότητά τους προς τον Σωκράτη εξέφραζε μία ευρύτερη ανησυχία για την επίδραση που θα είχε η νέα γνώση στις παραδοσιακές α ξίες15. Αυτό μας οδηγεί σε ένα ουσιώδες ζήτημα: θα έπρεπε άραγε η παι­ δεία να διαιωνίζει απλώς τα καθιερωμένα ήθη; Αν ναι, η παραδοσιακή απάντηση είναι σωστή: οι νέοι θα πρέπει να διαπαιδαγωγούνται από όλους εκτός από τους διανοούμενους. Αλλά τι γίνεται αν τα ήθη δεν είναι σωστά σε ορισμένα θέματα; Τα ήθη της Αθήνας ήταν άδικα όσον αφορά τη δουλεία' η υποδούλωση των κατακτημένων λαών δεν συμ­ φωνεί με το δίκαιο, όπως αναγνώριζαν και ορισμένοι Έ λληνες εκείνης της εποχής. Αλλά τότε η παιδεία θα πρέπει να διδάσκει στους μαθητές πώς να αμφισβητούν τα ήθη χρησιμοποιώντας πιο εύλογα κριτήρια δικαιοσύνης. Και αυτό δεν μπορούν να το κάνουν από μόνοι τους οι απλοί πολίτες, παρά μόνο αν έχουν μάθει να αμφισβητούν τα ήθη. Χωρίς μια τέτοια παιδεία, οι απλοί πολίτες θα ήξεραν μόνο πώς να συντηρούν τα παλιά ήθη.

ΠΑΙΔΕΙΑ

Αυτό είναι το παράδοξο της γενικής παιδείας - ότι πρέπει να δια­ σφαλίζει ταυτόχρονα τη συνέχεια και την αμφισβήτηση του πολιτι­ σμού που προσπαθεί να συντηρήσει. Η Πρώτη Δημοκρατία ήταν προ­ σηλωμένη στην αιδώ και τη δίκη γιατί αυτά είναι βασικά στοιχεία για την ομόνοια των πολιτών. Η Πρώτη Δημοκρατία επιδίωκε επίσης την καλλιέργεια ενός ομοιογενούς πολιτισμού, έτσι ώστε να διευκολύνει τη συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση. Αλλά αυτοί οι δύο στόχοι συγκρούονται μεταξύ τους. Η επιδίωξη της δικαιοσύνης και της αιδούς πάει πέρα από την καθεστηκυία τάξη. Πώς μπορούμε να εναρμονίσουμε τη συνέχεια και την αμφισβήτηση; Μετά το θάνατο του Σωκράτη, δεν θανατώθηκε κανένας άλλος φιλόσοφος16. Ορισμένοι ανησυχούσαν, αλλά ο Πλάτων έγραψε την κριτική του για τη δημο­ κρατία χωρίς να τον πειράξει κανένας. Η Αθήνα φαίνεται ότι είχε βρει ένα είδος ισορροπίας σ ’ αυτό το θέμα. Αλλά το βαθύτερο ερώτημα, όπως και πολλά άλλα σχετικά με τη δημοκρατία, παρέμεινε αναπάντη­ το. Πώς μπορεί μια κοινωνία να διατηρήσει την ομόνοιά της αλλά ταυτόχρονα να επιτρέπει την αμφισβήτηση των αντιλήψεών της για την αιδώ και τη δίκη;

.— ----- ^ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

1 0 #>...— —

Ε π ίλ ο γ ο ς

Είναι οι Αμερικανοί έτοιμοι για δημοκρατία; ι προσβλητική ερώτηση! Και βέβαια οι Αμερικανοί είναι έτοιμοι για δημοκρατία. Ό λοι οι άνθρωποι του κόσμου είναι έτοιμοι για δημοκρατία, αν με το «έτοιμος» εννοούμε «πρόθυμος». Η ελευθερία και η δύναμη που υπόσχεται η δημοκρατία είναι ιδιαίτερα ελκυστικές. Σε όλα τα μέρη του κόσμου οι άνθρωποι επιζητούν τη δημοκρατία γιατί νιώθουν ότι η κατάστασή τους θα βελτιωθεί αν διαθέτουν περισ­ σότερη ελευθερία και περισσότερη εξουσία πάνω στην ίδια τους τη ζωή. Αν κάποιοι άλλοι φοβούνται τη δημοκρατία, αυτό συμβαίνει γιατί φοβούνται να παραχωρήσουν εξουσίες και ελευθερίες στους γείτονές τους ή στις μειονότητες που ζουν ανάμεσά τους. Θα μπορούσαμε όμως να δώσουμε στη λέξη «έτοιμος» και ένα πιο συγκεκριμένο περιεχόμενο. Δεν θα μπορούσε να σημαίνει λ.χ. ότι έχουμε έναν πολιτισμό που είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις απαι­ τήσεις της δημοκρατίας; Για να είναι «έτοιμο» για τη δημοκρατία ένα έθνος θα πρέπει να είναι διατεθειμένο να καλέσει όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση, θα πρέπει να σέβεται το κράτος δικαίου και να μην επιτρέπει στις πλειοψηφίες να συμπεριφέρονται τυραννικά στις μειοψηφίες, θα πρέπει να είναι αρκετά ώριμο για να δεχτεί αλλαγές που προέρχονται από τον λαό, και θα πρέπει να είναι διατεθειμένο να πληρώσει το τίμημα για την παιδεία - για τη διαπαι­ δαγώγηση πολιτών με κρίση. Ό λα αυτά και ακόμα περισσότερα. Ο αμερικανικός πολιτισμός ικανοποιεί αυτές τις ανάγκες; Σήμερα όχι, όχι απόλυτα, όχι αν δεν αλλάξει. «Μια στιγμή!» μπορεί να πείτε. «Οι Αμερικανοί είναι ήδη δημο­ κρατικός λαός. Έ χουν την παλαιότερη δημοκρατία στον κόσμο, ένα λαμπρό παράδειγμα για όλους, εδώ και πάνω από δύο αιώνες. Πώς μπορείτε να αμφισβητείτε ότι ο πολιτισμός τους στηρίζει τη δημοκρα­ τία; Στηρίζει τη δημοκρατία όπως όλοι μπορούν να δουν - και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία». Αυτό είναι αλήθεια, βέβαια, και οι Αμερικανοί

Τ

210

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

έχουν δίκιο να υπερηφανεύονται για την ιστορική εξέλιξη της δημο­ κρατίας στη χώρα τους, και την επίδραση που άσκησαν με το παρά­ δειγμά τους για την ελευθερία όλου του κόσμου. Η υπερηφάνεια αναφέρεται στο παρελθόν, αλλά εγώ ρωτάω για το μέλλον. Από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, οι Ηνωμένες Π ολι­ τείες έμειναν πίσω στο ταξίδι του ελεύθερου κόσμου προς τα ιδανικά της δημοκρατίας. Οι Αμερικανοί δεν φαίνονται έτοιμοι να φέρουν το πολίτευμά τους πιο κοντά στη δημοκρατία απ’ όσο είναι σήμερα. Ο αμερικανικός πολιτισμός δεν φαίνεται έτοιμος να υποστηρίξει τις δο­ μικές αλλαγές που θα απαιτούνταν για μία πιο δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης. Πάρτε τις επτά ιδέες που πραγματεύθηκα σ ’ αυτό το βιβλίο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν εφάρμοσαν καμία από αυτές με απόλυτη επιτυχία, και σε ορισμένες περιπτώσεις η αποτυχία είναι εξόφθαλμη. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες μοιάζουν να απομακρύνονται από το δημοκρατικό ιδεώδες. Αυτή η παρατήρηση δεν εκφράζει μία ιδιαίτερη κομματική ή ιδεολογική οπτική· πολιτικοί επιστήμονες με καλή γνώση των πραγμάτων έχουν τονίσει ότι αρκετές πρόσφατες κυβερνήσεις, και από τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα1, παρεξέκλιναν από τα δημοκρατικά ιδεώδη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ίσως κάνουν καλά που παρεκκλίνουν από ορισμένες δημοκρατικές ιδέες στις επικίνδυνες συνθήκες όπου ζούμε. Αλλά θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι ελπίζουμε να κερδίσουμε και τι κινδυνεύουμε να χάσουμε από αυτή την απομάκρυνση από τη δημο­ κρατία. Και θα πρέπει να γνωρίζουμε επίσης ποια βήματα θα μας οδη­ γήσουν πιο κοντά στη δημοκρατία. Σε εθνικό επίπεδο οι Αμερικανοί δεν είναι καθόλου έτοιμοι να κά­ νουν βήματα προόδου στην κατεύθυνση της δημοκρατίας. Η εναλλάξ τυραννία του δικομματικού συστήματος έχει εδραιωθεί για τα καλά και έχει γίνει αποδεκτή από τους περισσότερους Αμερικανούς ως κάτι ανα­ πόφευκτο. Ό σον αφορά τη δύναμη του πλούτου, οι περισσότεροι Αμε­ ρικανοί σέβονται και αποδέχονται τους πλούσιους σε βαθμό που δεν τους επιτρέπεται να λάβουν μέτρα για να περιορίσουν τη δύναμη του χρήματος. Στην καλύτερη περίπτωση, θα μπορούσαμε να επιβραδύνου­ με λίγο την απομάκρυνσή μας από τη δημοκρατία. Το έθνος δεν φαίνε­ ται να είναι έτοιμο για θετικές αλλαγές. Και καμία Π ολιτεία της Αμε­ ρικής δεν είναι έτοιμη για σημαντικές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Στον Καναδά, ωστόσο, είναι έτοιμοι για δημοκρατία. Στη Βρετα­

Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΜΕΡΙΚ Α Ν Ο Ι Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜ ΟΚΡΑ ΤΙ Α;

νική Κολομβία, η Συνέλευση των Πολιτών για την Εκλογική Μεταρ­ ρύθμιση2 συνέταξε μια προκαταρκτική έκθεση και ξεκίνησε μία συ­ ζήτηση γύρω από διαφορετικά συστήματα εκλογής αντιπροσώπων στα νομοθετικά σώματα. Αυτό είναι ένα σπουδαίο εγχείρημα· η έκθε­ ση δείχνει ότι η Συνέλευση προχωρά με σταδιακά βήματα και με πολλές ευκαιρίες για συζήτηση· οι ψηφοφόροι θα αποφασίσουν ποιες αλλαγές θα κάνουν, αν θέλουν να κάνουν, το 2005. Στις Ηνωμένες Πολιτείες μία συζήτηση για δημοκρατικές μεταρ­ ρυθμίσεις διεξάγεται σε χαμηλότερα επίπεδα, στα σχολικά και τα δη­ μοτικά συμβούλια. Στην πόλη Αμαρίλλο του Τέξας είναι έτοιμοι για δημοκρατία. Το Αμαρίλλο δεν είναι φιλελεύθερη πόλη αλλά ούτε η δημοκρατία είναι φιλελεύθερη ιδέα. Μ έχρι το 1998, στο Αμαρίλλο οι εκλογές για τα σχολικά συμβούλια δεν ήταν τόσο δημοκρατικές όσο έπρεπε να είναι· το σύστημα «ο νικητής τα παίρνει όλα» αποκλείει τις μειονότητες. Έ τσι η περιοχή υιοθέτησε ένα καινοτόμο εκλογικό σύ­ στημα. Το σύστημα αυτό, και η δημοσιότητα που το συνόδευσε, έλυ­ σαν το πρόβλημα. Σήμερα, το 2004, τρία από τα επτά μέλη του συμβου­ λίου ανήκουν σε εθνοτικές μειονότητες - ένα εντυπωσιακό άλμα προ­ όδου για την εκπροσώπηση όλων. Η πόλη έχει σχολεία με μεγάλο ποσοστό παιδιών από μειονότητες. Μ όνο το 51% ήταν τα λευκά παιδιά, το 2001-02. Όμως το σχολικό συμβούλιο αποτελούνταν μόνο από λευκούς για 20 χρόνια μέχρι το 1998, όταν μια ομάδα πολιτών κατέθεσαν αγωγή με βάση το νόμο περί εκλογικών δικαιωμάτων. Τα μέλη του σχολικού συμβουλίο εκλέγονταν κατά πλειοψηφία από όλους τους πολίτες. Ως πολίτης μπορούσες να ψηφίσεις επτά φορές, μία για καθεμία από τις επτά αριθμημένες θέσεις του συμβουλίου. Αυτό το σύστημα επέτρεπε στους υποψηφίους της λευκής πλειοψηφίας να εκλέγουν άνετα τους υποψηφίους τους και για τις επτά θέσεις. Όι ψηφοφόροι της μειοψηφίας ψήφιζαν επί ματαίω. Πώς θα μπορούσαν να δώσουν μία καλύτερη ευκαιρία στους ψ η­ φοφόρους της μειοψηφίας; Το σχολικό συμβούλιο μπορούσε να διαι­ ρέσει την επικράτειά του σε επτά περιφέρειες χαράζοντας τα όρια με τέτοιο τρόπο ώστε οι ψηφοφόροι της μειονότητας να μπορούν να εκλέξουν τους δικούς τους υποψηφίους. Αλλά ένας σκόπιμος καθορι­ σμός των εκλογικών περιφερειών με βάση φυλετικά κριτήρια θα ήταν πλήγμα για την ομόνοια- σε κάθε περίπτωση, δεν θα τον ενέκριναν τα δικαστήρια. Έ τσι οι αντίδικοι στην υπόθεση αυτή συμφώνησαν μία

212

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

πιο κομψή λύση εκτός δικαστηρίου. Το έτος 2000 θα γίνονταν εκλογές για τέσσερις θέσεις του συμβουλίου. Στις εκλογές του Μαΐου του ίδιου έτους δόθηκαν στους ψηφοφόρους τέσσερις ψήφοι στον καθένα (ο ίδιος αριθμός ψήφων που θα τους είχει δοθεί και πριν), αλλά αυτή τη φορά τους επετράπη να χρησιμοποιήσουν τις ψήφους όπως ήθελαν. Ένας ψηφοφόρος μπορούσε να ψηφίσει τέσσερις φορές τον ίδιο υπο­ ψήφιο, ή να μοιράσει τις ψήφους του σε τέσσερις υποψηφίους, ή κάτι ενδιάμεσο. Με αυτή τη μέθοδο, που είναι γνωστή ως «σωρευτικό εκλο­ γικό σύστημα»3, κάθε μειονοτική ομάδα μπορεί να συγκεντρώνει τις ψήφους και να αποκτήσει το δικό της μερίδιο εξουσίας. Αυτό λειτουργεί ως εξής: ας υποθέσουμε ότι έχουμε 99 ψηφοφό­ ρους, 20 από τους οποίους ανήκουν σε μία ομάδα που θέλει να εκπρο­ σωπείται στο σχολικό συμβούλιο. Ας υποθέσουμε ότι αυτοί οι 20 ψ η­ φοφόροι ρίχνουν τις 80 ψήφους υπέρ της κυρίας Redpath. Με τις 80 ψήφους η κυρία Redpath είναι βέβαιο ότι θα κερδίσει τη θέση. Για να την αφήσει εκτός συμβουλίου, η ομάδα της πλειοψηφίας θα έπρεπε να έχει 4 δικούς της υποψηφίους και αυτοί οι υποψήφιοι θα έπρεπε να λάβουν όλοι περισσότερες ψήφους από την κυρία Redpath. Αλλά για αυτό θα χρειάζονταν περισσότερες από 320 ψήφους, και η ομάδα της πλειοψηφίας έχει μόνο 316 ψήφους. Έ τσι η κυρία Redpath θα εκλεγεί, αλλά η ομάδα της θα έχει εξαντλήσει σε αυτήν όλη της τη δύναμη. Θα είναι η μόνη που θα τους εκπροσωπεί' και αυτό φαίνεται δίκαιο. Ας σημειώσουμε ότι οποιαδήποτε ομάδα 20 ψηφοφόρων μπορεί να πετύχει κάτι τέτοιο- θα μπορούσαν να είναι αριστερόχειρες βετεράνοι, συνταξιούχοι ρακοσυλλέκτες, ή ιδιοκτήτες διακοσμητικών φλαμίγκο για το γκαζόν. Το σύστημα αδιαφορεί για το χρώμα του δέρματος και την πολιτική τοποθέτηση. Και δεν κάνει χατίρια. Δίνει ένα δίκαιο μερίδιο εξουσίας σε κάθε ομάδα που έχει τη δυνατότητα να οργανωθεί. Το σωρευτικό σύστημα ψηφοφορίας είναι δίκαιο, δημοκρατικό, και δεν προκαλεί διχόνοιες. Στο Αμαρίλλο φαίνεται να λειτουργεί καλά4. Αυτός είναι ένας απλός τρόπος για να εμποδίσεις την πλειοψηφία να ασκήσει τυραννική εξουσία. Υ πάρχουν και άλλοι τρόποι, με τους οποίους πειραματίζονται άλλες περιφέρειες και πόλεις. Σε μικρότερη κλίμακα, όπως σε αυτή εδώ, μπορούμε να ενδυναμώ­ σουμε τη δημοκρατία - στα σχολικά συμβούλια, στις εκκλησίες και στις συναγωγές, οπουδήποτε συγκεντρώνονται άνθρωποι για να συζη­ τήσουν τους πρακτικούς τρόπους επίτευξης ενός κοινού στόχου. Αυτός

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ : ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚ Α Ν Ο Ι Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙ Α;

είναι ένας τρόπος να γίνουμε έτοιμοι για δημοκρατία, μαθαίνοντας δη­ λαδή να χρησιμοποιούμε τα καλύτερα εργαλεία της σε τοπικό επίπεδο. Στη συνέχεια θα εξετάσω την κατάστασή μας με γνώμονα τις επτά ιδέες του παρόντος βιβλίου.

1. Ελευθερία από την τυραννία (και από το να είσαι τύραννος) Δύο ερωτήματα, το ένα αφορά την εκτελεστική εξουσία, το άλλο τη νομοθετική.

Πρώτον, είναι δυνατό οι επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας να υποβάλλονται σε έλεγχο και π α ρ ’ όλα αυτά να είναι αποτελεσματικοί; Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ισχυρή εκτελεστική εξουσία σε όλα τα επίπεδα, και αυτό τις περιορίζει. Οι επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας στις Ηνωμένες Πολιτείες προστατεύονται με τρόπους που θα τρόμαζαν τους αρχαίους. Τα προνόμια της εκτελεστικής εξουσίας περιορίζουν την ευθύνη των προέδρων, ενώ η μακρά παραμονή στην εξουσία και η δύναμη του αξιώματος κρατούν στη θέση τους άλλους πολιτικούς ηγέτες, όπως οι κυβερνήτες των Πολιτειών, για πολύ καιρό και μετά την απώλεια της εμπιστοσύνης του λαού. Οι πρόεδροι και κυβερνήτες στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι υποχρεωμένοι να απαντούν σε ερωτήσεις της αντιπολίτευσης. Ένα κοινοβουλευτικό σύστημα θα ανάγκαζε τους ηγέτες να λογοδοτούν περισσότερο. Θα ήταν υποχρεωμένοι να απαντούν σε ερωτήσεις της αντιπολίτευσης, και θα μπορούσαν να εκπέσουν του αξιώματος τους οποιαδήποτε στιγμή αν το επέβαλλαν οι περιστάσεις. Οι συντάκτες του συντάγματος της Καλιφόρνιας ήθελαν να κάνουν τους κυβερνήτες υπεύθυνους και υπόλογους και προέβλεψαν τη δυνατότητα ανάκλησής τους με δημοψήφισμα. Αυτό είναι αξιέπαινο καταρχήν, και στις εκλο­ γές του 2003 βγήκε ένας κυβερνήτης που δεν ταίριαζε στο προφίλ των υποψηφίων κανενός από τα δύο κυρίαρχα κόμματα, και ο οποίος μέχρι τώρα έχει κάνει καλή δουλειά. Αυτό ήθελαν οι ψηφοφόροι, και είχαν την τύχη να μπορούν να το πετύχουν χωρίς τους συνήθεις περιορι­ σμούς του δικομματικού συστήματος5. Θα πρέπει να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε τη δυνατότητα των ψηφοφόρων να ζητούν από τους ηγέτες τους να λογοδοτήσουν. Ο σοι είναι αντίθετοι στο δικαίωμα ανάκλησης με δημοψήφισμα δεν εμπιστεύονται τη σοφία του λαού.

ΠΩΛ ΓΟ Υ Ν ΤΡ ΑΦ

Δεύτερον, είναι απαραίτητο τα πολιτικά κόμματα να επιδιώκουν πάντοτε να αποκτήσουν τυραννικές εξουσίες; Τα πολιτικά κόμματα μπορούν να γίνουν τυραννικά, και γίνονται συ­ νήθως κάθε φορά που βρίσκουν την ευκαιρία. Οι πρακτικές του τύπου «ο νικητής τα παίρνει όλα» καταπνίγουν τις απόψεις των μειονοτήτων. Όταν η φωνή τους σιγά, οι πολίτες απέχουν από τις πολιτικές διαδι­ κασίες. Όταν οι ψηφοφόροι χάνουν το ενδιαφέρον τους για τις πολι­ τικές διαδικασίες, αυτό μπορεί να οφείλεται στην τυραννία ενός κόμ­ ματος που τους έκανε να απομακρυνθούν. Οι Ηνωμένες Π ολιτείες έχουν, υποτίθεται, αντιπροσωπευτική δημοκρατία αλλά ένα μεγάλο μέρος του λαού δεν εκπροσωπείται, επειδή οι θέσεις που υποστηρίζουν δεν θα επέτρεπαν στους υποψηφίους να νικήσουν στις περιφέρειες όπου τυχαίνει να κατοικούν. Η απόλυτη εξουσία ενός πολιτικού κόμματος στην περιφέρεια που ελέγχει ωθεί έναν σημαντικό αριθμό ψηφοφόρων στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Ένας Ρεπουμπλικάνος σε μια περιφέρεια που ελέγ­ χεται από Δημοκρατικούς, όπως ακριβώς και ένας Δημοκρατικός σε μια περιφέρεια που ελέγχεται από Ρεπουμπλικάνους, δεν νιώθει ότι εκπροσωπείται - και πράγματι δεν εκπροσωπείται. Το ίδιο ισχύει για όποιον δεν προτιμά κανένα από τα δύο μεγάλα κόμματα. Η αναλογική αντιπροσώπευση στις μεγάλες περιφέρειες θα έλυνε το πρόβλημα, αλλά δύσκολα ένα κόμμα θα θυσίαζε τη δύναμή του για αυτόν το λόγο. Στην αναλογική αντιπροσώπευση6 μια περιφέρεια εκλέγει έναν αριθ­ μό εκπροσώπων και αυτοί κατανέμονται μεταξύ όλων των πολιτικών κομμάτων που έχουν ένα εύλογο ποσοστό ψήφων (ας πούμε 10%), σε αναλογία με τον αριθμό των ψηφοφόρων που υποστηρίζουν κάθε κόμμα. Το αποτέλεσμα είναι μια πολυκομματική κυβέρνηση και η άσκηση της εξουσίας από έναν συνασπισμό κομμάτων. Δημοκρατίες αυτού του είδους λειτουργούν με μεγάλη επιτυχία, εφόσον η αντιπρο­ σώπευση περιορίζεται στα κόμματα που αποσπούν ένα σημαντικό ποσοστό της λαϊκής ψήφου. Στη Γερμανία το πλαφόν είναι το 5% και αυτό το όριο λειτουργεί αρκετά αποτελεσματικά. Οι δημοκρατίες με αναλογική αντιπροσώπευση στηρίζονται στον πολιτικό διάλογο των κομμάτων σε επίπεδο κορυφής. Σε ένα τέτοιο σύστημα, σπάνια ένα μόνο κόμμα έχει την απόλυτη εξουσία για μεγάλο χρονικό διά­ στημα. Τα κόμματα πρέπει να φέρονται πολιτισμένα το ένα στο άλλο

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ : ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚ Α Ν Ο Ι Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ Δ ΗΜ Ο Κ ΡΑ ΤΙΑ;

215

γιατί πρέπει να μπορούν να σχηματίσουν κυβέρνηση συνασπισμού. Η Γερμανία, η Ιρλανδία, και πολλές άλλες σύγχρονες δημοκρατίες χρησιμοποιούν διάφορες μορφές αναλογικής αντιπροσώπευσης, και το ενδεχόμενο υιοθέτησης ενός τέτοιου συστήματος εξετάζεται σοβα­ ρά σε ορισμένες περιοχές του Καναδά και του Ηνωμένου Βασιλείου. Η σωρευτική ψηφοφορία και το σύστημα του πενήντα-συν-ένα με δυνα­ τότητα δύο γύρων χρησιμοποιούνται ήδη σε ορισμένες μικρές πολιτι­ κές κοινότητες των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι διαβουλευτικές δημο­ σκοπήσεις είναι μια ιδέα που αναπτύσσεται και έχει επιρροή σε χώρες εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών. Όλες οι σημερινές προτάσεις για εκλογικές μεταρρυθμίσεις είναι περισσότερο γνωστές έξω από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ό σον αφορά τον δημόσιο διάλογο και τις δημο­ κρατικές μεταρρυθμίσεις, οι Ηνωμένες Π ολιτείες βρίσκονται πιο πίσω από όλες τις σύγχρονες δημοκρατίες. Πρέπει τουλάχιστον να συμμετάσχουμε, όπως κάνουν οι άλλες αγγλόφωνες δημοκρατίες, στον διε­ θνή διάλογο για τα εναλλακτικά εκλογικά συστήματα. Οι περισσότε­ ρες εναλλακτικές είναι πιο δημοκρατικές από το σύστημα που χρ η σ ι­ μοποιείται σήμερα στις ΗΠΑ.

2. Ομόνοια Τα ερωτήματα είναι τα εξής:

Τι προκαλεί το κλίμα πολιτικής αγανάκτησης που φαίνεται ότι διχάζει σήμερα τη χώρα, και ποια βήματα μπορούν να γίνουν ώστε να μετριαστεί; Η ομόνοια δεν ήταν στη λίστα των δημοκρατικών αρχών μου όταν άρχισα να γράφω αυτό το βιβλίο. Μ πήκε στην κορυφή της λίστας όταν έμαθα πόσο συχνά οι αδυναμίες της δημοκρατίας καταλήγουν σε πα­ ραλυτικό διχασμό ή σε εμφύλιο πόλεμο. Κάθε βήμα προς τη δημοκρα­ τία είναι βήμα προς την ομόνοια. Δεν θα συμφωνήσετε αν νομίζετε ότι δημοκρατία είναι ο νόμος της πλειοψηφίας, γιατί ο νόμος της πλειοψηφίας συχνά καταστρέφει την ομόνοια. Η δημοκρατία, όταν λειτουρ­ γεί πραγματικά, ενώνει τα μέλη της πλειοψηφίας και της μειοψηφίας σε ένα εγχείρημα συνεργασίας. Αν οι δύο ομάδες είναι απρόθυμες να συ­ νεργαστούν, αν η πλειοψηφία δεν κάνει καμία παραχώρηση στη μειο­ ψηφία και το αντίστροφο, τότε οι δύο πλευρές δεν θέλουν να συμμετέ-

2 16

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

χουν στη δημοκρατία. Αυτό συμβαίνει ίσως στο Ιράκ, όπου οι Κούρδοι μπορεί να μη δεχτούν την εξουσία των Αράβων, και οι Σιίτες τελικά μπορεί να επιμείνουν στην άσκηση απόλυτης εξουσίας. Η ομόνοια διαλύθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον εμφύλιο πόλεμο, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά την Ανασυγκρότηση, και η φυλετική ομόνοια παραμένει ακόμα άπιαστος στόχος. Έχουν γίνει, ωστόσο, βήματα προόδου σε περιπτώσεις όπως αυτή του σχολικού συμβουλίου στο Αμαρίλλο, και αυτές μπορεί να μας οδηγήσουν σε μεγαλύτερη ομόνοια. Και στον Καναδά υπήρξε ένας εθνικός διχασμός που κόντεψε να διαιρέσει τη χώρα στα δύο, και μετά, σχεδόν εκ θαύ­ ματος, άρχισε να φθίνει, καθώς οι Γαλλόφωνοι και οι Αγγλόφωνοι Καναδοί συνέχισαν τις προσπάθειες για να γίνουν ένα έθνος. Αφορμές για διχόνοια υπάρχουν πολλές - μεταξύ των εχόντων και μη εχόντων, μεταξύ των φυλών, μεταξύ των πολιτικών κομμάτων, με­ ταξύ θρησκείας και επιστήμης, μεταξύ φονταμενταλιστών και ατόμων με πιο κοσμικές αντιλήψεις. Μ ια άμεση αιτία διχασμού ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα είναι η χρήση πολύ σύντομων πολιτικών διαφημίσε­ ω ν7, που συχνά αποτελούν απλώς επιθέσεις του ενός υποψηφίου στον άλλο. Σε τέτοιες επιθέσεις δεν υπάρχει χρόνος για σοβαρή συζήτηση των θεμάτων, με αποτέλεσμα συχνά οι επιθέσεις να είναι ad hominem έχουν ως στόχο προσωπικά τον υποψήφιο. Σε ορισμένες δημοκρατικές χώρες οι πολιτικές διαφημίσεις πρέπει υποχρεωτικά να έχουν μεγαλύ­ τερη διάρκεια, και αυτό φαίνεται να ανεβάζει το επίπεδο του διαλόγου. Μ ια απώτερη αιτία είναι ίσως το ίδιο το δικομματικό σύστημα, που προκαλεί αγανάκτηση σε πολλούς πολίτες επειδή δεν τους εκφράζει κανένα κόμμα, και κάνει μικρές διαφορές να φαίνονται πιο σημαντικές απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Χρειάζονται λοιπόν εκλογικές μεταρρυθμίσεις. Μ ία συναφής αιτία είναι η γεωγραφική κατανομή των πολιτικών κομμάτων. Ένα μεγάλο ποσοστό των εκλογικών περιφερειών του Κ ο­ γκρέσου θεωρούνται σήμερα ασφαλείς για το ένα ή το άλλο κόμμα, και αρκετές Πολιτείες έχουν κατακόκκινο ή βαθύ μπλε χρώμα στους χάρ­ τες που σχεδιάζουν οι πολιτικοί επιστήμονες. Όταν οι Δημοκρατικοί μιλούν μόνο στους Δημοκρατικούς, και οι Ρεπουμπλικάνοι στους Ρε­ πουμπλικάνους, κάθε κόμμα εξάπτει την οργή και την αγανάκτηση των μελών του για το άλλο κόμμα8. Σε μια ιδανική κοινωνία, θα συ­ ζητούσαμε τακτικά με ανθρώπους που έχουν διαφορετικές απόψεις,

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚ Α Ν Ο Ι Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

αλλά οι περιφερειακές διαιρέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών καθι­ στούν δύσκολη τη διεξαγωγή τέτοιων συζητήσεων. Αυτές οι διαιρέ­ σεις ανάγονται φυσικά στον εμφύλιο πόλεμο, και πιο πίσω ακόμη στις διαφωνίες μεταξύ Βορρά και Νότου κατά τη διάρκεια της Συντακτικής Συνέλευσης. Καθώς ο εμφύλιος πόλεμος και τα ζητήματα που τον προκάλεσαν γίνονται όλο και πιο μακρινό παρελθόν, αυτές οι διαιρέ­ σεις θα έπρεπε να γίνονται όλο και λιγότερο σημαντικές. Αλλά τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι έχουν όλο και μεγαλύτερη σημασία. Μπορούν οι Αμερικανοί να ανακαλύψουν τρόπους για να ανασυν­ θέσουν τον ιστό τού έθνους; Η διατήρηση αυτού του ιστού ήταν το βασικό χρέος που μας κληροδότησε ο George Washington στον απο­ χαιρετιστήριο λόγο του. Έχουμε πολλά κοινά, και θα μπορούσαμε να είχαμε περισσότερα, αν είχαμε πιο πολιτισμένη συμπεριφορά και δεί­ χναμε μεγαλύτερο σεβασμό ο ένας για τον άλλο. Μ πορούν οι ψηφο­ φόροι και των δύο κομμάτων να συμφωνήσουν να μην ψηφίζουν τους πολιτικούς που βάζουν το κόμμα τους πάνω από τη χώρα; Ίσως όχι, αλλά θα πρέπει να επιδιώκουμε την ομόνοια με κάθε πρακτικό τρόπο. Θα πρέπει, για παράδειγμα, να απαιτήσουμε ένα εκπαιδευτικό σύστη­ μα που θα διαπαιδαγωγεί τους μαθητές να σκέφτονται κριτικά για τους ισχυρισμούς των δύο κομμάτων. Θα πρέπει να επινοήσουμε ένα σύ­ στημα για τη χρηματοδότηση πολιτικών διαφημίσεων με μεγαλύτερη διάρκεια, και θα πρέπει να θεσπίσουμε νομικούς φραγμούς για τις πιο σύντομες διαφημίσεις. Μ ια διαφήμιση 15 λεπτών θα είχε ίσως πιο ουσιαστικό περιεχόμενο και δεν θα εξαντλούνταν σε προσωπικές επι­ θέσεις. Μ πορεί να πιστεύετε ότι η ομόνοια είναι η πιο ιδεαλιστική αρχή της δημοκρατίας, αλλά η αλήθεια είναι ότι η ομόνοια έχει με­ γάλη πρακτική αξία. Επιτρέπει στη δημοκρατία να λειτουργεί.

3. Η αρχή της νομιμότητας Το ερώτημα είναι:

Μ πορούν οι Ηνωμένες Πολιτείες να αναλάβονν τον κίνδυνο της αστυνόμευσης των ταραγμένων περιοχών του κόσμου και να προ­ στατεύουν τον αμερικανικό λαό, τηρώντας ταυτόχρονα τους κανόνες του κράτους δικαίου στο εσωτερικό και το εξωτερικό; Μ ια καλή δημοκρατία μπορεί να αποκτήσει μία αυτοκρατορία σχεδόν

218

ΠΩΛ ΓΟ ΥΝΤΡ ΑΦ

κατά τύχη, όπως συνέβη στους Αθηναίους (οι οποίοι συνειδητοποίη­ σαν, την εποχή του Π ερικλή, ότι η Συμμαχία της Δήλου της οποίας ηγούνταν ήταν στην πραγματικότητα ηγεμονία των Αθηναίων και ότι μπορούσαν να διοχετεύσουν ένα τμήμα των πόρων της στην οικοδόμη­ ση του Παρθενώνα). Αλλά η καλή δημοκρατία δεν μπορεί να διατηρή­ σει χωρίς προβλήματα την ηγεμονία, για δύο βασικούς λόγους. Ας υποθέσουμε ότι η ηγεμονική εξουσία εξακολουθεί να κυβερνάται από δημοκρατικές αρχές. Τότε, όπως επισήμαναν οι συντηρητικοί Α θη­ ναίοι, θα ήταν μάλλον ασυνεπής και υπερβολικά φιλεύσπλαχνη απέ­ ναντι σε αυτούς που εξουσιάζει, ενώ η ηγεμονία απαιτεί μια άκαμπτη και συχνά βίαιη επιβολή στους υπηκόους. Από την άλλη, η ηγεμονία μπορεί να λειτουργεί ως τυραννική εξουσία (αυτό είναι πιθανότερο). Σ’ αυτή την περίπτωση, η τυραννία στο εξωτερικό θα διαβρώσει τις συν­ θήκες στο εσωτερικό. Μ ία ηγεμονική δύναμη είναι τυραννική όταν στις σχέσεις της με τα υποτελή κράτη θέτει τον εαυτό της πάνω από το νόμο (όπως έκανε συνήθως η Αθήνα). Οι ηγέτες πιστεύουν συνήθως ότι θα πρέπει να αγνοούν το νόμο για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της ηγεμονίας. Νομίζουν ότι θα χάσουν την ηγεμονία αν υποταχθούν στον διεθνή νόμο. Αλλά η περιφρόνηση του νόμου γίνεται συνήθεια και αλλάζει δύσκολα. Οι ίδιοι ηγέτες έχουν την τάση να εφαρμόζουν την ίδια άνομη πολιτική όταν πιστεύουν ότι οι πολίτες τους θέτουν σε κίνδυνο την ηγεμονία. Γιατί να μην επικαλεστούν την ίδια αναγκαιό­ τητα; Γιατί να μην αρνηθούν την προστασία του νόμου σε όποιον θέτει σε κίνδυνο την ηγεμονία, είτε είναι πολίτης είτε όχι; Υπάρχουν σοβα­ ροί λόγοι για τους οποίους δεν θα έπρεπε να ενεργήσουν έτσι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν μία αυτοκρατορία με την κλασι­ κή έννοια του όρου. Αλλά διαθέτουν πολύ μεγάλη δύναμη στον κόσμο, και γΓ αυτό είναι εκτεθειμένες στους κινδύνους που διέτρεχαν τα ιμπε­ ριαλιστικά έθνη σε παλιότερες εποχές. Την εποχή που γράφω, το 2Θ04, η πολιτική των Ηνωμένων Π ολιτειών είναι ιμπεριαλιστική στο βαθμό που περιφρονεί τους κανόνες του δικαίου στις διεθνείς σχέσεις. Στο εσωτερικό, καταργεί τους νόμους που διέπουν την απονομή της δι­ καιοσύνης όταν πρόκειται για υποθέσεις τρομοκρατίας. Η αναστολή της ισχύος ορισμένων νόμων συνηθίζεται στις εμπόλεμες ζώνες (αν και οι διεθνείς νόμοι εξακολουθούν να ισχύουν), και η τρομοκρατία μοιάζει να μετατρέπει όλες της περιοχές σε εμπόλεμες ζώνες. Το ηθικό σφάλμα εδώ -ένα καταστροφικό σ φ άλμα- είναι η παραγνώριση της

Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α Μ ΕΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙ Α;

- kj

διαφοράς μεταξύ συμβατικού πολέμου και εγκλήματος. Οι συμβατικοί πόλεμοι κάποτε τελειώ νουν τα εγκλήματα δεν σταματούν ποτέ. Μ πο­ ρούμε να δεχτούμε μια προσωρινή στέρηση της ελευθερίας κατά τη διάρκεια ενός πολέμου που πρόκειται να τελειώσει. Αλλά όχι για πά­ ντα. Δεν μπορούμε να δεχτούμε τη στέρηση της ελευθερίας μας για να πολεμήσουμε το έγκλημα ή για έναν διαρκή πόλεμο. Αν διεξάγουμε ένα διαρκή πόλεμο, πρέπει να μάθουμε πώς να νικάμε μέρα με τη μέρα, τηρώντας ταυτόχρονα τους κανόνες του κράτους δικαίου. Η τρομο­ κρατία είναι σαν το έγκλημα: η απειλή δεν απομακρύνεται ποτέ. Υπάρ­ χει στη χώρα μας από πολύ παλιά. Ο προπάππους μου σκοτώθηκε από αναρχικούς τρομοκράτες το 1880 στο Νιου Τζέρσεϊ, όταν έγινε βομβι­ στική επίθεση σε ένα τραίνο. Αν καταργήσουμε τα νομικά δικαιώματα των υπόπτων για υποθέσεις τρομοκρατίας, μπορεί αυτά να καταργηθούν γενικά και παντού. Μ ια τέτοια πολιτική μπορεί να αυξήσει κά­ πως την ασφάλειά μας απέναντι στον κίνδυνο της τρομοκρατίας, αλλά ίσως μας αφήσει έτσι στο έλεος ηγετών που είναι ελεύθεροι να απο­ κρύπτουν τις πράξεις τους σε αυτό το πεδίο, και οι οποίοι συνεπώς δεν είναι υποχρεώμενοι να λογοδοτήσουν. Αλλά οι Θεμελιωτές των Η Π Α , όπως και οι αρχαίοι Έλληνες, ήξεραν καλά ότι δεν πρέπει να εμπι­ στευόμαστε τους ηγέτες. Θα πρέπει πάντα να λογοδοτούν. Τότε και τώρα, επιδρά ο φόβος. Θι αρχαίοι Έ λληνες κατανόησαν ότι ο φόβος οδηγεί σε τυραννική συμπεριφορά. Η ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών (για σοβαρούς λόγους) φοβάται την τρομοκρατία και τις π ι­ θανές ενέργειες εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών που θα μπορούσαν να γίνουν με την κάλυψη της διεθνούς νομοθεσίας. Το σχήμα είναι αρ­ κετά γνωστό: η ηγεμονία συνεπάγεται την έκθεση σε κινδύνους, η έκθε­ ση το φόβο, και ο φόβος οδηγεί σε αμυντικές ενέργειες που θυσιάζουν τις δημοκρατικές αρχές. Ο φόβος των εξωτερικών κινδύνων μας κάνει συνήθως να ακολουθούμε τους ηγέτες μας με αφοσίωση, πίστη, και απόλυτη εμπιστοσύνη. Αλλά η εμπιστοσύνη είναι επικίνδυνη. Όπως τόνιζε ο Δημοσθένης την εποχή της Πρώτης Δημοκρατίας, «η δυσπι­ στία είναι το καλύτερο μέσο προστασίας των ανθρώπων απέναντι στην τυραννία»9. Από την άλλη, η υπερβολική δυσπιστία καταστρέφει τα θεμέλια του κράτους και εξαλείφει την ομόνοια με διχόνοιες. Το καλύ­ τερο μέσο προστασίας για όλους μας είναι το θάρρος - το θάρρος να κάνουμε το σωστό, ακόμα κι αν περιστοιχιζόμαστε από κινδύνους. Το πολιτικό θάρρος απαιτεί να θυμόμαστε το σωστό, και εδώ πάλι η παιδεία

ΓΙΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

220

παίζει ρόλο-κλειδί. Πρέπει όλοι να μάθουμε τα διδάγματα της ιστορίας και να τα μεταδίδουμε ο ένας στον άλλο - για το πόσο πολύτιμη είναι η ελευθερία, και πόσο εύκολα οι δειλοί μπορούν να την προδώσουν.

4.

Φυσική ισότητα

Από τα πολλά ερωτήματα σε αυτό τον τομέα, το πιο σημαντικό για την υγεία της δημοκρατίας μας είναι το εξής:

Μ πορούν οι Ηνωμένες Πολιτείες να περιορίσουν τα πολιτικά προνόμια των πλούσιων; Για τους αρχαίους, το βασικό ζήτημα ήταν ο πλούτος. Πλούσιοι και φτωχοί πρέπει να είναι ίσοι στη δημοκρατία, όπως έλεγαν συχνά οι ποιητές, και οι Αθηναίοι έκαναν συνεχώς αλλαγές στο σύστημά τους για να περιορίσουν τη δύναμη των πλούσιων, χωρίς όμως να τους κα­ ταπιέσουν τόσο ώστε να στραφούν για βοήθεια στους Σπαρτιάτες, όπως έκανε ο Αλκιβιάδης. Αυτός ήταν ο βασικός τους στόχος, από τις με­ ταρρυθμίσεις του Κλεισθένη μέχρι την τελική εξέλιξη της δημοκρα­ τίας μετά την ανατροπή των Τριάκοντα. Πράττοντας σοφά, δεν δέχτη­ καν προτάσεις για την ίση κατανομή του πλούτου - αν και φορολογού­ σαν τους πλούσιους πιο βαριά από τους φτωχούς. Στόχος τους ήταν η πολιτική ισότητα, και ο δικός μας στόχος πρέπει να είναι ο ίδιος. Εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι κατανοήσαμε καλύτερα από τους Αθηναίους τη σημασία της ισότητας στις σχέσεις των φύλων και των φυλών, και κάναμε βήματα προόδου σε αυτό τον τομέα. Πρέπει να θυμόμαστε πάντα την ανάγκη να παλέψουμε για την ισότητα των φύλων και των φυλών. Αλλά ακόμα δεν έχουμε αναγνωρίσει τελείως την τεράστια αποτυχία μας στο ζήτημα του πλούτου. Και επειδή δεν την έχουμε αναγνωρίσει, πάμε από το κακό στο χειρότερο. Οι πλούσιοι στις Ηνωμένες Πολιτείες πληρώνουν για να έχουν κα­ λύτερη εκπαίδευση τα παιδιά τους, ενώ το χαμηλό επίπεδο της παιδείας εμποδίζει την πρόοδο του λαού. Μέσω της εκπαίδευσης το χρήμα ενι­ σχύει τους ταξικούς διαχωρισμούς και δημιουργεί τεχνητές διαφορές μεταξύ των φυλών. Επειδή τα σχολεία χρηματοδοτούνται από τα τοπικά έσοδα του φόρου περιουσίας, οι πλούσιοι μπορούν απλά να αγοράσουν σπίτια στις πλούσιες περιοχές για να αποκτήσουν καλή παιδεία τα παι­ διά τους, ενώ οι φτωχοί δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα. Οι ψηφοφόροι,

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ : ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α Μ Ε ΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΜΜΟΚΡΛΤΙΛ;

τα δικαστήρια, τα νομοθετικά σώματα, ακόμα και η ομοσπονδιακή κυ­ βέρνηση στις Ηνωμένες Πολιτείες γνωρίζουν καλά το πρόβλημα. Ανα­ ζητούν τρόπους για να το αντιμετωπίσουν. Η Πρώτη Δημοκρατία μπο­ ρεί να μας διδάξει ένα μόνο πράγμα σε αυτό τον τομέα: το μόνο αποτε­ λεσματικό δημόσιο σύστημα για τη διαπαιδαγώγηση των πολιτών στην Αθήνα ήταν το θέατρο το οποίο εξέταζε σε βάθος διάφορα προβλήματα της δημοκρατίας και τραβούσε την προσοχή όλων των πολιτών με δι­ καίωμα ψήφου. Το θέατρο μπορούσε να εξετάσει οποιοδήποτε ζήτημα, όσο «εκρηκτικό» κι αν ήταν, και διερευνούσε διάφορες ιδέες. Ήταν βέβαια ένα δαπανηρό μέσο, αλλά η αρχαία Αθήνα πίστευε ότι άξιζε το κόστος. Π οια σύγχρονα μέσα θα μπορούσαν να έχουν την ίδια απή­ χηση; Ο κινηματογράφος; Τα αθλήματα; Το διαδίκτυο; Σε τι βαθμό έχουν ή θα μπορούσαν να έχουν θετική επίδραση στη δημόσια παιδεία; Στο πολιτικό πεδίο, οι πλούσιοι αποκτούν με τα χρήματα πρόσβα­ ση στους πολιτικούς αρχηγούς και επηρεάζουν το αποτέλεσμα των εκλογών. Αυτό είναι γνωστό σε όλους και δεν χρειάζεται να το σχο­ λιάσουμε περισσότερο. Εκείνο που χρειάζεται, όμως, να εξετάσουμε είναι γιατί το εκλογικό σώμα των Ηνωμένων Π ολιτειών αντιμετωπίζει με συγκατάβαση τις ανισότητες του πλούτου και την εξουσία που πη­ γάζει από αυτόν. Ίσως πολλοί ψηφοφόροι πιστεύουν ότι οι πλούσιοι έχουν κερδίσει με την αξία τους τις μεγαλύτερες δυνατότητές τους, και για αυτό είναι δίκαιο να έχουν μεγαλύτερη επιρροή στην πολιτική. Οι απόψεις αυτές είναι καταστροφικές για τη δημοκρατία. Π ολλοί πλού­ σιοι έχουν κληρονομήσει τον πλούτο τους, ενώ άλλοι τον έχουν απο­ κτήσει με άδικο τρόπο. Π ολλοί, βέβαια, έχουν αποκτήσει τίμια τα πλούτη τους, αλλά αυτός δεν είναι λόγος για να έχουν πολιτικά προ­ νόμια. Η ιστορία δείχνει ότι δεν είναι απαραίτητο τα χρήματα να διαθέτουν επιρροή στην πολιτική και τη δικαιοσύνη. Το νομοθετικό και το δικαστικό σύστημα των Αθηναίων προστατεύονταν αποτελε­ σματικά από τη διαφθορά με δύο μηχανισμούς. Η κληρωτίδα ήταν αδιάφθορη, και ο κρατικός μισθός για τα δημόσια λειτουργήματα επέ­ τρεπε τη συμμετοχή των φτωχών ανθρώπων του μεροκάματου. Πώς θα μπορούσαν να πειστούν οι ψηφοφόροι των Ηνωμένων Πολιτειών ότι η δικαιοσύνη απαιτεί τον έλεγχο της δύναμης του πλούτου, ή την εξα­ σφάλιση ίσης δύναμης στους φτωχούς; Αν πιστεύετε ότι δεν πρέπει να ανακινούμε τέτοια ζητήματα, ο λόγος είναι ίσως ότι θεωρείτε ότι τα επιχειρηματικά συμφέροντα θα πρέπει να προστατεύονται από την

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

εξουσία της πλειοψηφίας. Αλλά δεν υπάρχουν, άραγε, πιο δημοκρα­ τικοί τρόποι για να ελέγξουμε τη δύναμη της πλειοψηφίας; Θα πρέπει να εκχωρούμε ιδιαίτερες εξουσίες στις επιχειρήσεις και το χρήμα; Οι νομοθετικές μεταρρυθμίσεις στο θέμα της χρηματοδότησης των προεκλογικών εκστρατειών δεν πρόκειται να επιλύσουν το πρόβλημα «χρήμα και πολιτική». Κάθε μεταρρύθμιση αφήνει κενά στο νόμο, και η δύναμη του χρήματος είναι τόσο μεγάλη που μπορεί να διεισδύσει και μέσα από τις πιο μικρές χαραμάδες του νόμου. Επιπλέον, τέτοιες μεταρρυθμίσεις περιορίζουν την ελευθερία. Αλλά κάθε ενέργεια που θα συμβάλλει στην ανατροπή του εκλογικού συστήματος όπου «ο νι­ κητής τα παίρνει όλα» θα είναι σε καλή κατεύθυνση. Τα μικρά κόμμα­ τα δεν απαιτούν μεγάλες δαπάνες σε περιοχές όπου το μήνυμά τους είναι δημοφιλές και, σε ένα σύστημα που τους επιτρέπει να υπάρχουν (σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες), θα μπορούσαν να περιορί­ σουν τη δύναμη του πλούτου. Επίσης, η λειτουργία οργάνων διαβούλευσης που θα επιλέγονται με κλήρο)ση -όπω ς συνέβαινε με το σύστη­ μα των ενόρκων στην Πρώτη Δ ημοκρατία- θα περιόριζε δραστικά τη δύναμη του χρήματος.

5. Η σοφία των πολιτών Το ερώτημα είναι:

Πώς μπορεί η σοφία των πολιτών να κατευθύνει το κράτος στη λήψη αποφάσεων για ιδιαίτερα σύνθετα ζητήματα; Αυτό το ερώτημα έχει να κάνει εν μέρει με την παιδεία και εν μέρει με την πολιτική. Η σοφία των πολιτών προϋποθέτει μορφωμένους και ενημερωμένους πολίτες, αλλά στις Ηνωμένες Πολιτείες φαίνεται ότι οι πολίτες δεν διαθέτουν την κατάλληλη μόρφωση και ενημέρωση για τις αποφάσεις που υποτίθεται ότι επηρεάζουν. Πρόσφατα παραδείγμα­ τα διαβουλευτικών δημοσκοπήσεων10 δείχνουν ότι τα άτομα ψηφίζουν με διαφορετικό τρόπο όταν γνωρίζουν περισσότερα για τα ζητήματα που κρίνουν απ’ ό,τι ο μέσος πολίτης. Μπορούμε να προσφέρουμε στον μέσο πολίτη τη μόρφωση και ενημέρωση που χρειάζεται για να παίρνει σωστές αποφάσεις; Αυτό είναι το μορφωτικό ζήτημα. Συνδέεται στενά με το πολιτικό: υπάρχει κάποιος δημοκρατικός τρόπος για να δίνουμε σε ομάδες πολιτών με καλύτερη ενημέρωση τη δυνατότητα να ασκούν

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

μεγαλύτερη επιρροή; Οι ένορκοι, που προέρχονται με επιλογή από τον λαό, είναι επαρκώς ενημερωμένοι για τις υποθέσεις που εξετάζουν γΓ αυτόν το λόγο παίρνουν καλύτερες αποφάσεις απ’ ό,τι θα έπαιρναν αν στη ρίζονταν στην πλη ροφόρηση από τα μέσα ενημέρωσης. Θα μπορού­ σαν άραγε παρόμοιες ομάδες, που θα επιλέγονταν ίσως με κλήρωση κα­ τά το αρχαίο πρότυπο, να παίρνουν αποφάσεις για θέματα πολιτικής και να μην αφήνουν τα θέματα αυτά να καθορίζονται από τις ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων (οι οποίες βέβαια επηρεάζονται από το χρήμα); Η φορολογική πολιτική είναι ένα θέμα που πρέπει οπωσδήποτε να αφαιρεθεί από τη δικαιοδοσία των εκλεγμένων αρχών. Οι αλλαγές στη φορολογική πολιτική μπορούν να φέρουν μεγάλες ανακατατάξεις στον πλούτο· είναι σαν το μέλι για τις μέλισσες των ειδικών συμφε­ ρόντων. Χωρίς αποτελεσματικές μεταρρυθμίσεις στο θέμα των προε­ κλογικών εκστρατειών, η φορολογική πολιτική των εκλεγμιένων αρ­ χών θα επηρεάζεται πάντοτε από τα ειδικά συμφέροντα που χρηματο­ δοτούν τις προεκλογικές καμπάνιες τους. Ας υποθέσουμε ότι είχαμε κάτι αντίστοιχο σε εθνικό επίπεδο με τη Βουλή της Αθήνας - 500 πολίτες επιλεγμένοι με κλήρωση ως αντιπρο­ σωπευτικό δείγμα των πολιτών. Ας υποθέσουμε επίσης ότι αυτοί μέ­ νουν μακριά από κάθε είδους επιρροές, και ότι έχουν γνώσεις μακρο­ οικονομίας. Κατόπιν, ας υποθέσουμε ότι άκουσαν έναν εκτεταμένο διάλογο με αντιπαράθεση επιχειρημάτων για θέματα φορολογίας, και ενημερώθηκαν από ειδικούς για όλες τις πλευρές των θεμάτων. Είναι πιθανό ότι αυτό το συμβούλιο θα κατέληγε να προτείνει έναν φορολογικό κώδικα που θα ήταν πιο απλός και δίκαιος απ’ αυτόν που έχουμε σήμερα. Δεν θα επηρεαζόταν με μη δίκαιο τρόπο από τους πλούσιους ή όποια άλλη ομάδα. Αλλά θα δεχόμασταν μία τέτοια δια­ δικασία ως δημοκρατική; Αυτή η μέθοδος είναι μία μορφή διαβουλευτικής δημοκρατίας11. Είναι πιο δημοκρατική από την αιρετή αντιπρο­ σώπευση σε ορισμένα θέματα - χρησιμοποιεί σωστά τη σοφία των πολιτών και κάμπτει την ισχύ του χρήματος. Αλλά είναι λιγότερο δημοκρατική από άλλες απόψεις - τα μέλη του συμβουλίου δεν θα είναι υπόλογα στους ψηφοφόρους στις επόμενες εκλογές, γιατί δεν εκλέγονται στις θέσεις τους, και ενδεχομένως θα επιστρέψουν με χαρά στην ιδιωτική τους ζωή όταν ολοκληρωθεί το έργο τους. Μπορούμε να βρούμε καλύτερους τρόπους από τους σημερινούς για να επιτρέψουμε στη σοφία των πολιτών να επη ρεάζει τις αποφάσεις μας;

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

6.

Διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις

Το ερώτημα είναι:

Μπορούμε να διεξάγουμε έναν ελεύθερο, ανοιχτό, και έντιμο διάλογο με αντιπαράθεση για να παίρνουμε σωστές αποφάσεις; Σήμερα, αυτό που θεωρείται δημόσιος διάλογος στις Ηνωμένες Π ολι­ τείες είναι συχνά απλοί διαξιφισμοί ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα, που δεν δίνουν τη δέουσα προσοχή στα ζητήματα που τα χωρίζουν. Κανένας δεν ακούει - ή, μάλλον, κανένας δεν ακούει από αυτούς που θα ψηφίσουν για το συγκεκριμένο ζήτημα. Οι γερουσιαστές και τα μέλη του Κογκρέσου αγορεύουν συχνά σε άδειες αίθουσες. Αληθινός διάλογος διεξάγεται ενίοτε στα κομματικά συνέδρια, αλλά αυτοί δεν είναι δημόσια φόρουμ. Σαν να μην έφτανε αυτό, ο διάλογος για το πιο σοβαρό ζήτημα -το ν πόλεμ ο- συχνά αποθαρρύνεται και εμποδίζεται με ψέματα ή υπερβο­ λές από την κυβέρνηση, με την τυφλή αποδοχή υποτιθέμενων ειδικών, και με το φόβο ότι η αντίθεση στον πόλεμο θα συκοφαντηθεί ως αντιαμερικανή, αντιδημοκρατική και άνανδρη. Ανάλογοι παράγοντες δηλητηρίαζαν τον δημόσιο διάλογο για τον πολέμο και στην αρχαία Αθήνα, όπως είδαμε. Και στις δύο περιπτώσεις η πηγή του κακού είναι ο φόβος. Οι πολιτικοί φοβούνται ότι αν έρθει στο φως η αλήθεια θα τιμωρηθούν από τους ψηφοφόρους. Αυτός ήταν ο λόγος που ο Ν ικίας δεν είπε στους Αθηναίους όλη την αλήθεια για τον πόλεμο. Θα μπο­ ρούσαν να μάθουν οι πολιτικοί να είναι θαρραλέοι; Θα μπορούσαν να μάθουν οι ψηφοφόροι να αποδέχονται την ανθρώπινη φύση των ηγε­ τών τους - και να μη θέλουν να τους τιμωρούν για κάθε σφάλμα που κάνουν; Τι θα πρέπει να αλλάξει στον πολιτικό μας βίο για να δεχτεί τα όρια της γνώσης μας; Στις δημοκρατίες με κοινοβουλευτικά συστήματα γίνεται ουσιαστι­ κός διάλογος, αλλά δεν πιστεύω ότι πρέπει να στραφούμε στο κοινο­ βουλευτικό σύστημα ώστε να βελτιώσουμε το επίπεδο του διαλόγου. Η αναλογική αντιπροσώπευση -ή όποια άλλη μέθοδος θα επέτρεπε να αναδειχτούν και άλλα κόμματα πέρα από τα δ ύ ο - θα επηρέαζε βαθιά το κλίμα στο οποίο διεξάγεται ο διάλογος. Αν υπήρχαν περισσότερα από δύο κόμματα στο παιχνίδι, η πολιτική θα έπρεπε να ξεπεράσει τις απλές επιθέσεις στην προσωπικότητα των πολιτικών. Αν κατέφευγα

Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

σε προσωπικές επιθέσεις στον βασικό μου αντίπαλο την ώρα που ένα τρίτο κόμμα περιμένει στη γωνία για να εκμεταλλευτεί τις κατάλληλες ευκαιρίες, η επίθεσή μου το μόνο που θα έκανε ίσως θα ήταν να ενισχύσει το τρίτο κόμμα. Εδώ, όπως και σε άλλα θέματα, οι εκλογικές μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να φέρουν σημαντικές βελτιώσεις.

7. Παιδεία Τέσσερα ερωτήματα:

Η εκπαίδευση θα είναι απλώς επαγγελματική κατάρτιση; Η εκπαίδευση στις Ηνωμένες Πολιτείες δέχεται μεγάλες πιέσεις για να λειτουργεί ως επαγγελματική κατάρτιση. Η προετοιμασία του ατόμου για την άσκηση κάποιου επαγγέλματος είναι καλό πράγμα. Αλλά ποιος εκπαιδεύει τα άτομα για να ζήσουν μία καλή ζωή ως πολίτες; Π ολλά κράτη απαιτούν από τα σχολεία να διδάσκουν ιστορία, πολι­ τική και οικονομικά, με την ελπίδα ότι αυτά τα αντικείμενα μελέτης θα τους κάνουν καλύτερους πολίτες. Τους κάνουν; Αυτό εξαρτάται από το πώς διδάσκονται τα συγκεκριμένα αντικείμενα. Οι καλοί πολίτες ξέ­ ρουν να αξιολογούν συζητήσεις για δύσκολα θέματα όπως είναι οι φόροι. Γνωρίζουν στοιχεία για τη λειτουργία άλλων δημοκρατιών εκτός από τη δική τους, και μπορούν να εκτιμήσουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των συστημάτων τους. Ρώτησα αριστούχους φοιτητές τι γνωρίζουν για άλλα πολιτικά συ­ στήματα. Διαπίστωσα ότι κανένας από όσους ρώτησα δεν γνώριζε ότι οι περισσότερες δημοκρατίες που αναπτύχθηκαν τα τελευταία εκατό χρόνια έχουν εγκαταλείψει το μονοεδρικό σύστημα και έχουν υιοθε­ τήσει πιο δημοκρατικές μεθόδους εκλογής εκπροσώπων. Αλλά λίγοι Αμερικανοί έχουν ακούσει ότι υπάρχουν αυτές οι σύγχρονες μέθοδοι. Μπορούμε να διδάσκουμε τους φοιτητές μας να θέτουν δύσκολα ερω­ τήματα για την κατάσταση της δημοκρατίας μας;

Η εκπαίδευση στις Ηνωμένες Πολιτείες θα διαχωρίζει τους ανθρώ­ πους σε δογματικές ομάδες που θέλουν να επιβάλλουν τις απόψεις τους στους άλλους; Ορισμένες θρησκευτικές οργανώσεις που πιστεύουν ότι εκφράζουν τη φωνή του Θεού επιδιώκουν να αποκτήσουν τυραννικές εξουσίες με

Π ΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

σκοπό να επιβάλουν και να διαδώσουν τις απόψεις τους. Οι δάσκαλοι στα δημόσια σχολεία φοβούνται να διδάξουν τις γνώσεις τους για την επιστήμη, οι εκδότες δέχονται πιέσεις για να προσθέσουν ανοησίες στα επιστημονικά εγχειρίδια, και η βία κατά της αλήθειας αυξάνεται και διχάζει τους ανθρώπους. Ο φόβος είναι όργανο του τυράννου’ και σήμερα γίνεται ιδιαίτερα αισθητός στην εκπαίδευση των Ηνωμένων Πολιτειών. Μπορούμε με κάποιο τρόπο να δώσουμε στους δασκάλους το θάρρος ή την ασφάλεια να οδηγήσουν τους μαθητές τους σε μία καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας και της ιστορίας της; Εντωμεταξύ, η επέκταση των ιδιωτικών και εκκλησιαστικών σ χο ­ λείων, μαζί με τη ραγδαία εξάπλωση της κατ’ οίκον εκπαίδευσης, δημιουργούν τον κίνδυνο ανάπτυξης στις Ηνωμένες Πολιτείες πολ­ λών εκπαιδευτικών συστημάτων που συγκρούονται μεταξύ τους. Και σήμερα που η στρατιωτική θητεία δεν είναι πια υποχρεωτική, λίγες κοινωνικές δραστηριότητες (πέρα από τα αθλήματα και τις δουλειές) μπορούν να διδάξουν στα άτομα πώς να επικοινωνούν και να εργά­ ζονται ειρηνικά ξεπερνώντας τις πολιτισμικές διαφορές τους που γί­ νονται όλο και μεγαλύτερες. Οι δουλειές που κάνουμε μαζί αρκούν για να μας φέρουν πιο κοντά; Π το να βλέπουμε όλοι ποδόσφαιρο τη Δευτέρα το βράδυ; Στην αρχαία Αθήνα οι πολίτες λάμβαναν μία κοινή, διαρκή αγωγή στις θρησκευτικές εορτές. Ό λοι μπορούσαν να δουν παραστάσεις στο θέατρο του Διονύσου* τον 4ο αι. η πόλη κάλυπτε το κόστος της παρα­ κολούθησης των θεατρικών έργων (με τα θεωρικά). Στα έργα του Σο­ φοκλή ή του Ευριπίδη, οι Α θηναίοι έβλεπαν τη δραματοποίηση πολι­ τικών διλημμάτων όπως ήταν το δίλημμα που παγίδευσε τον Κρέοντα. Η παρακολούθηση τέτοιων παραστάσεων πρέπει να ανέπτυσσε την κριτική σκέψη του κοινού για την πολιτική. Ή ταν σαν να παρακολου­ θούσε όλη η πόλη την τηλεοπτική σειρά «Δυτική πτέρυγα»12. Αλλά το μόνο που παρακολουθεί όλη η Αμερική είναι το Πρωτά­ θλημα ποδοσφαίρου13. Το θέατρο της Αθήνας αναφερόταν στην ελευ­ θερία και την τυραννία, το νόμο και τη θρησκεία, την εξουσία και τη γλώσσα, για τα δύο φύλα και τη διαφορετικότητα. Το θέατρο της Αμερικής ενδιαφέρεται μόνο για τη νίκη. Μ πορούμε να κάνουμε κάτι καλύτερο από αυτό;

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α Μ Ε ΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜ ΟΚΡΑ ΤΙ Α;

-7

Μ πορεί η αναβίωση της αιδούς να μας βοηθήσει να δούμε το λάθος των θρησκευτικών κινημάτων που ισχυρίζονται ότι εκφράζουν τη φωνή του Θεού); Ολοένα και περισσότερο, οι διαιρέσεις στην αμερικανική πολιτική σκηνή πηγάζουν από θρησκευτικές ιδέες. Οι αρχαίοι Έ λληνες κατά­ λαβαν ότι είναι ύβρις για τον άνθρωπο να ισχυρίζεται ότι διαθέτει θεϊκή γνώση. Π ολλοί Αμερικανοί φαίνεται ότι δεν το έχουν καταλά­ βει. Υπάρχει καμία ελπίδα να αλλάξουν;

Μ πορεί η εκπαίδευση να κάνει τον λαό των Ηνωμένων Πολιτειών να ενωθεί με βάση κοινές αξίες, όπως η αιδώς και η δίκη; Για μένα, αυτή είναι η πιο δύσκολη ερώτηση από όλες. Ένα παρά­ δειγμα μιλά από μόνο του: οι φυλακές στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν επεκταθεί και έχουν γεμίσει όχι εξαιτίας της αύξησης της εγκληματι­ κότητας αλλά από την αύξηση της άγνοιας που υποστηρίζει κακούς νόμους για την επιβολή ποινών. Κοινή άγνοια, κοινό φόβο, κοινή οργή - αυτά προκαλούν τα μέσα ενημέρωσης σε ακραίο βαθμό. Αλλά συμπόνια; Ευσπλαχνία; Υπακοή στη δικαιοσύνη και μέσα και έξω από τα σύνορά μας; Αιδώ; Προθυμία να αναλάβουμε ορισμένους κινδύνους και να συμπεριφερθούμε με αξιοπρέπεια στους αιχμαλώτους πολέμου ή τους αντιρρησίες συνείδησης ή όσους έκαναν μικρά αδικήματα; Ο φόβος κλείνει το μυαλό και σκληραίνει την καρδιά. Μ πορεί η καλύ­ τερη κατανόηση των πραγμάτων να διαλύσει τους αδικαιολόγητους φόβους; Ή μπορούμε να βρούμε μια νέα πηγή θάρρους ενάντια στις απειλές που δεχόμαστε; Χωρίς θάρρος, δεν μπορούμε να διατηρήσου­ με τις ελευθερίες μας. Πάνω απ’ όλα, χρειαζόμαστε καλές πολιτικές στην εκπαίδευση, πολιτικές που δεν φοβούνται να θέσουν τις δημο­ κρατικές αξίες στον πυρήνα της εκπαίδευσης.

Κατακλείδα Σ ’ αυτό το σημείο ίσως να θέλετε να με ρωτήσετε, «Μπορούν οι αρ­ χαίοι Έλληνες να μας διδάξουν κάτι που θα μας βοηθήσει να απα­ ντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα;» Ναι. Είχαν τις κατάλληλες ιδέες, και πρέπει να τις λάβουμε σοβαρά υπόψη, αν θέλουμε να βάλουμε τέλος στον εκφυλισμό της δημοκρα­

228

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡ ΑΦ

τίας. Επίσης, οι αρχαίοι εφάρμοσαν τις ιδέες τους με ορισμένους τρό­ πους που είναι πολύ καλύτεροι από τους δικούς μας. Ειδικότερα, πρέ­ πει να εξετάσουμε τα αντιπροσωπευτικά σώματα που χρησιμοποιού­ σαν, και τα οποία επιλέγονταν όπως οι ένορκοι, για να επιτρέψουν στη σοφία των πολιτών να καθορίζει τις δύσκολες αποφάσεις. Και όχι. Θα ήταν τρελό να προσπαθήσουμε να μιμηθούμε απλά τους Αθηναίους. «Αφήστε ήσυχους αυτούς τους νεκρούς», έγραψε ο Louis MacNeice στο Autumn Journal το 1939. Ή ταν μπροστά από την εποχή του όταν εξέφραζε την περιφρόνησή του για τους κοστουμαρισμένους μελετητές που έκαναν κηρύγματα ως ειδήμονες για το «κλέος της αρχαίας Ελλάδας». Η αλήθεια, όπως λέει στη συνέχεια ο M ac­ Neice, είναι ότι η αρχαία Αθήνα ήταν βρόμικη και κακή, βρισκόταν σε διαρκή κατάσταση πολέμου, υπέφερε από τη μάστιγα των δημαγωγών, και η οικονομία στηριζόταν στις πλάτες των δούλων. Καταλήγει: Ή ταν αφάνταστα διαφορετική και υπήρχε πάρα πολλά χρόνια πριν.

Ναι, υπήρχε πολλά χρόνια πριν, αλλά η αρχαία Αθήνα δεν ήταν «αφάνταστα διαφορετική». Η σύγχρονη Αμερική είναι βρόμικη (ως γνωστόν μολύνει τον κόσμο περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώ­ ρα), διεξάγει συχνά πολέμους σε τόπους μακρινούς, υποφέρει από τη μάστιγα των δημαγωγών, και η οικονομία της στηρίζεται στις πλάτες των λαθρομεταναστών και εργατών που είναι θύματα εκμετάλλευσης στον Τρίτο Κόσμο. Το χάσμα ανάμεσα στο ιδεώδες και την πραγμα­ τικότητα σήμερα δεν είναι τόσο διαφορετικό από το χάσμα που διαγνώσαμε στην αρχαία Αθήνα. Η πιο μεγάλη διαφορά είναι ότι οι αρχαίοι Α θηναίοι κατανοούσαν άμεσα ορισμένες ιδέες που μπορούσαν να τους οδηγήσουν σε δημο­ κρατικές μεταρρυθμίσεις. Γνώριζαν τι είναι δημοκρατία. Και πράγμα­ τι βελτίωσαν τη δημοκρατία τους καθώς διδάχτηκαν από τις αδυναμίες και τα σφάλματά τους. Λ ίγοι από εμάς στη σύγχρονη Αμερική γνωρί­ ζουμε πραγματικά τι χρειάζεται η δημοκρατία. Η εμπειρία της Αθήνας παρέχει ορισμένες ενδείξεις που θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να βρούμε το δρόμο μας - η ιδέα της κλήρωσης στην πολιτική, η αξία της λογοδοσίας των ηγετών, η σημασία του ελέγχου του πλούτου, η ισχύς που αποκτά ένα κράτος όταν όλοι οι πολίτες αισθάνονται ότι συμμε­ τέχουν σε αυτό. Αλλά η Αθήνα δεν μπορεί να μας υποδείξει ένα σύ­

Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ: ΕΙΝΑΙ ΟΙ Α ΜΕΡΙΚΑΝΟΙ Ε Τ Ο Ι Μ Ο Ι ΓΙΑ ΔΗΜ ΟΚΡΑ ΤΙ Α;

νολο συγκεκριμένων αλλαγών. Η Αθήνα μας προσφέρει κυρίως την πρόκληση του παραδείγματος της. Δεν εννοώ το παράδειγμα αυτού που ήταν, γιατί δεν ήταν ποτέ κάτι στατικό. Εννοώ το παράδειγμα του δυναμισμού της, την ακούραστη προσπάθειά της να εφαρμόσει τα ιδεώδη στην πράξη. Είμαστε έτοιμοι να αποτινάξουμε την ιδέα ότι αποτελούμε ήδη ένα τέλειο πρότυπο δημοκρατίας; Είμαστε έτοιμοι να δώσουμε στους στό­ χους της δημοκρατίας την κυρίαρχη θέση στην πολιτική μας σκέψη, όπως έκαναν οι περισσότεροι Αθηναίοι; Είμαστε έτοιμοι να παραδε­ χτούμε τα λάθη μας και να μάθουμε από αυτά, όπως έκαναν εκείνοι; Είμαστε έτοιμοι να διεξαγάγουμε έναν εθνικό διάλογο για τη δημο­ κρατία; Και το κυριότερο, είμαστε έτοιμοι να διατηρήσουμε ζωντανό το μεγάλο αυτό όνειρο, το όνειρο της διακυβέρνησης του λαού από τον λαό και για τον λαό;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Κ ΕΦ Α ΛΑ ΙΟ

Π Ρ Ω Τ Ο

1 Δεν υπάρχει ένας σαφής, αποδεκτός ορισμός της λέξης «δημοκρατία». Είναι η λέξη που αναζητείται περισσότερο στα λεξικά της αγγλικής γλώσσας, σύμφωνα με το Merriam-Webster (www.merriam-webster.com/info/03words.htm). Όπως γράφει ο Roberts: «η σημασιολογία της “ δημοκρατίας” έχει γίνει αερολογίες» (1994, σ. 309). Η μνημειώδης φράση του Lincoln, «διακυβέρνηση του λαού από τον λαό και για τον λαό», είναι μια καλή αρχή για τους σκοπούς αυτού του κεφαλαίου. Για την ομιλία του στο Gettysburg, τις πηγές και τις επιρροές της, βλ. Wills 1992. Σε όλο το βιβλίο θα θεωρώ ότι η «δημοκρατία» αναφέρεται σε κάθε τύπο πολι­ τεύματος που προσπαθεί να τηρήσει τα κριτήρια του Lincoln εφαρμόζοντας στην πράξη τις επτά ιδέες που αναλύονται σε τούτο το βιβλίο, και οι οποίες πιστεύω ότι καθοδηγούσαν τους Αθηναίους για σχεδόν πάνω από 200 χρόνια στην πορεία της ανάπτυξης μίας καλής μορφής διακυβέρνησης από τον λαό. Για έναν κομψό, σύγχρονο ορισμό της δημοκρατίας, βλ. Dahl 1998, σ. 38. Για κάποιες από τις ποικίλες σημασίες της δημοκρατικής θεωρίας σήμερα, βλ. για πα­ ράδειγμα Lijpart 1999. Ο Posner (2003) προτείνει μια διαφορετική ταξινόμηση των δημοκρατικών θεωριών, υποστηρίζοντας μία ερμηνεία της δημοκρατίας ως ανταγω­ νισμού συμφερόντων. 2 «Αλλά ένα πολίτευμα στο οποίο η αρχή της πλειοψηφίας δεν μπορεί πάντα να βασίζεται στη δικαιοσύνη, ακόμη και όπως την καταλαβαίνουν οι άνθρωποι». Thoreau, Πολιτική ανυπακοή. 3 Οι φόβοι των Θεμελιωτών της δημοκρατίας στην κλασική μορφή της: αυτοί οι φόβοι είναι κυρίως των φεντεραλιστών και εκφράζονται χαρακτηριστικά στο Κ εί­ μενο 10 του Φεντεραλιστή από τον Madison. Οι αντίπαλοι του συντάγματος ήταν πιο φιλικοί προς τη δημοκρατία. Ο Thomas Paine γράφει το 1792: «Αυτό που ήταν η Αθήνα σε μικρογραφία, θα γίνει η Αμερική σε μεγέθυνση». Το αναφέρει ο Roberts 1994, σ. 180. Οι υποστηρικτές του συντάγματος το χαρακτηρίζουν ρεπουμπλικανικό παρά δημοκρατικό, χρησιμοποιώντας τον δεύτερο όρο για να αναφερθούν στα προβλή­ ματα των πειραματισμών με τη λαϊκή εξουσία που έκαναν οι αρχαίοι Έ λληνες και οι Ιταλοί της Αναγέννησης. Δεν κατανόησαν σε βάθος την αθηναϊκή δημοκρατία. Δεν γνώριζαν τα μέτρα που πήραν οι Αθηναίοι για να προστατευτούν από τις πρόσκαι­ ρες πλειοψηφίες της Εκκλησίας, ούτε εκτίμησαν τα αντιπροσωπευτικά σώματα των κληρωτών που είχαν τον τελικό λόγο σε νομικά ζητήματα. Φοβούνταν το σύστημα που έδινε εξουσία στους φτωχούς, και ήλπιζαν ότι το αντιπροσωπευτικό σύστημα που πρότειναν θα έδινε εξουσία σε όσους είχαν τα κατάλληλα εφόδια για να τη χρησιμοποιήσουν. Βλ. Roberts 1994, σσ. 175-193. Βλ. επίσης Saxonhouse 1996. Ό σον αφορά τη δημοκρατία, τα παρακάτω χωρία είναι κατατοπιστικά. Η επι­ χειρηματολογία του John Adams για τον περιορισμό της ψήφου σε όσους κατέχουν περιουσία είναι η εξής:

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα έθνος, με πλούσιους και φτωχούς, υψηλά και χαμηλά στρώματα, δέκα εκατομμύρια πληθυσμός όλοι μαζί- όχι περισσότεροι από ένα ή δύο εκατομμύρια θα είναι χωρίς γαιοκτησία, σπίτια ή άλλη προσωπική ιδιοκτησία- αν λάβουμε υπόψη τις γυναίκες και τα παιδιά, ή ακόμα κι αν τους αφήσουμε εκτός, η μεγάλη πλειοψηφία κάθε έθνους είναι τελείως φτωχή, κατέχουν μόνο λίγα ενδύματα και μικροαντικείμενα οικοσκευής. Θα μπορούσε να μας εγγυηθεί ο κύριος Nedham ότι αν όλα αποφασίζονται κατά πλειοψηφία, τα οκτώ ή εννέα εκατομμύρια που δεν έχουν καμία ιδιοκτησία δεν θα καταπατούσαν τα δικαιώματα του ενός ή δύο εκα­ τομμυρίων που έχουν; Η ιδιοκτησία είναι βέβαια δικαίωμα του ανθρώπου όσο είναι και η ελευθερία. Ίσως αρχικά η προκατάληψη, η συνήθεια [να απέτρεπαν τους φτω­ χούς από το να] επιτεθούν στους πλούσιους, και τους τεμπέληδες να εκμεταλλεύονται τους εργατικούς ανθρώπους- αλλά δεν θα αργήσει η ώρα που θα υπάρξει περισσότερο θάρρος και τόλμη, και σταδιακά θα βρεθούν προσχήματα που θα επιτρέψουν στην πλειοψηφία των πολιτών να μοιραστούν όλη την ιδιοκτησία ή, τουλάχιστον, να τη μοιραστούν εξίσου με τους τωρινούς κατόχους της. Πρώτα θα καταργηθούν τα χρέηβαρύτατοι φόροι θα επιβαρύνουν τους πλούσιους, και καθόλου τους υπόλοιπους- και τελικά, θα απαιτήσουν και θα ψηφίσουν την απόλυτα ίση κατανομή κάθε αγαθού. Ποια θα ήταν η συνέπεια όλων αυτών; Ο τεμπέλης, ο φαύλος, ο ασυγκράτητος, θα επιδίδονταν στις χειρότερες ακολασίες πουλώντας και σπαταλώντας το μερίδιό τους, και μετά θα ζητούσαν νέα διανομή από όσους είχαν δοσοληψίες μαζί τους. Τη στιγμή που αυτή η ιδέα θα γίνει αποδεκτή στην κοινωνία, ότι δηλαδή η ιδιοκτησία δεν είναι τόσο ιερή όσο οι θεϊκοί νόμοι, και ότι δεν υπάρχει εξουσία του νόμου και δημόσια δικαιοσύνη για να την προστατεύσει, θα αρχίσει η αναρχία και η τυραννία. Αν το «ου επιθυμήσεις τά αγαθά του πλησίον σου» και το «ού κλέψεις» δεν ήταν εντολές του Παραδείσου, θα έπρεπε να γίνουν απαραβίαστες εντολές σε κάθε κοινωνία ώστε να μπορέσει αυτή στο μέλλον να εκπολιτισθεί ή να γίνει ελεύθερη (Roberts, σ. 183). Ο M adison γράφει: «Σε όλες τις πολυπληθείς συνελεύσεις... όσο διαφορετικές και αν είναι οι προσωπικότητες αυτών που συμμετέχουν, το συναίσθημα κατορθώνει πάντα να αρπάζει τα σκήπτρα από τη λογική. Ακόμη κι αν κάθε Α θηναίος πολίτης ήταν ένας Σωκράτης, θα εξακολουθούσε να λειτουργεί ως όχλος» (Φεντεραλιστής 55, εκδ. Rossiter, σ. 342, εκδ. Earle, σ. 361). Βλ. επίσης τον ορισμό του για τη δημοκρα­ τία στον Φεντεραλιστή 10. 4 Barbara Tuchman (1912-1989); Αμερικανίδα ιστορικός και συγγραφέας ισ τορι­ κών έργων προσιτών στο ευρύ κοινό. (Σ.τ.Μ.) 5 Το 1950 και 1966, για παράδειγμα, η Ισπανία ψήφισε υπέρ της επαναφοράς της μοναρχίας κάνοντας διάδοχο τον σημερινό βασιλιά. Ο Franco δεν επέτρεψε άλλη υποψηφιότητα. 6 Το περιοδικό Εκλογικές καμπάνιες και εκλογές δημοσιεύει προγνωστικά για τα ποσοστά στην ιστοσελίδα http://www.campaignline.com/odds/odds.cfm. Βάσει των προγνωστικών που δημοσιεύτηκαν στις 26 Α πριλίου 2004, μόνο το 8% των αποτελεσμάτων των εκλογών για το Κ ογκρέσο θα κριθεί οριακά- στο 92% των εδρών, σύμφωνα με τα προγνωστικά, οι πιθανότητες νίκης του επικρατέστερου υποψηφίου είναι άνω του 60%, ενώ στο 79%, σύμφωνα με τα προγνωστικά, οι πιθα­ νότητες είναι άνω του 75%. Οι εκλογές για τη Γερουσία είναι πιο ανταγωνιστικές. Στις εκλογές του 2004, στο 58% των εδρών οι πιθανότητες νίκης του επικρατέστερου

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ

υποψηφίου είναι, σύμφωνα με τα προγνωστικά, λιγότερο από 60%. Αυτά τα ποσοστά είναι πάνω κάτω τα ίδια σε όλες τις Πολιτείες, και μόνο στην Πολιτεία της Γε­ ωργίας το ποσοστό των διαφιλονικούμενων εδρών είναι πάνω από τον μέσο όρο σε σχέση με τις άλλες Πολιτείες. 7 Στο Τέξας η Νομική Επιτροπή της Γερουσίας διεξήγαγε ακροάσεις σε πολλές πόλεις για να ακούσει τις απόψεις διαφόρων πολιτών (κυρίοας των δημοτικών αρχών και των βουλευτών της Πολιτείας) για την επαναχάραξη των εκλογικών περιφε­ ρειών. Τα πρακτικά αυτών των ακροάσεων βρίσκονται στο http//www.senate.state. tx.us/75r/senate/commit/c550/ c550.htm. Μ ια ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του M ar­ tin Frost, μέλους του Κογκρέσου, ο οποίος στην ακρόαση του Ντάλλας αντιτάχθηκε στην επαναχάραξη των περιφερειών. Κ ΕΦ Α ΛΑ ΙΟ

Δ ΕΥ ΤΕ ΡΟ

1 Για τη σταδιοδρομία και τη ζωή του Δημοσθένη, βλ. τους Βίους του Πλουτάρχου, και το σχετικό βιβλίο του Pickard-Cambridge (1914), το οποίο χαρακτηρίζεται από ορισμένες στρεβλώσεις που οφείλονται στον ενθουσιασμό του συγγραφέα για τον ιμπεριαλισμό, τόσο τον βρετανικό όσο και τον αθηναϊκό. 2 Ο Θουκυδίδης εκφράζει την κυρίαρχη άποψη των ιστορικών, παρουσιάζοντας μια περιγραφή της Αθήνας που έχει επηρεαστεί από την πικρία του για το γεγονός ότι εξορίστηκε από την πόλη. Ο de Ste Croix 1954 αναλύει ένα θέμα στο οποίο φαίνεται η προκατάληψή του, την αυτοκρατορία. Ο Πλάτων εκφράζει την κυρίαρχη άποψη των φιλοσόφων, προφανώς ακολου­ θώντας τα βήματα του ιστορικού Σωκράτη. Για τον Σωκράτη, βλ. Stone 1988 και την κριτική του Burnyeat 1988. Το πιο αρνητικό σχόλιο του Πλάτωνα για την αθηναϊκή δημοκρατία είναι ο ισχυρισμός του - με λόγια από το στόμα του Σωκράτη στην Απολογία του Σωκράτη - ότι ένας «αγαθός ανήρ» που βάζει σε κίνδυνο την πολιτική ζωή της Αθήνας είναι βέβαιο ότι θα θανατωθεί. Όμως, η ιστορία της δημοκρατίας στην Αθήνα επί 200 χρόνια δεν επαληθεύει αυτή την άποψη. Οι απόψεις του Πλάτωνα για τη δημοκρατία είναι σύνθετες και προφανώς άλλα­ ξαν στη διάρκεια της ζωής του. Φαίνεται ότι συμπαθεί τις δημοκρατικές θεωρίες στα έργα του που γράφτηκαν μετά την Πολιτεία. Η διάσημη επίθεση του Popper στον Πλάτωνα ως εχθρό της «ανοιχτής κοινωνίας» (1950) είναι εν μέρει μόνο βάσιμη· η υπεράσπιση του Πλάτωνα από τον Roochnik, κατά τον οποίο ο Πλάτων είναι ένας μετριοπαθής υποστηρικτής της δημοκρατίας (Roochnik 2003), γέρνει υπερβολικά την πλάστιγγα προς την άλλη κατεύθυνση, αν και έχει ισχυρά επιχειρήματα και κάνει μια χρήσιμη επισκόπηση της λογοτεχνίας. Για μια λεπτομερή μελέτη των απόψεων του Πλάτωνα για το θέμα, βλ. Samaris 2002. Ο Πλάτων, βέβαια, δεν ήθελε να παρουσιάσει την ιδανική πολιτεία που περιέ­ γραψε στην Πολιτεία ως ένα σχέδιο μεταρρύθμισης. Αντιθέτως, ήταν ένα νοητικό πείραμα που απέβλεπε στο να στηρίξει μία θεωρία περί δικαίου. Όμως, αυτή η θεωρία είναι αντιδημοκρατική σε πολλά σημεία, ενώ συμβαδίζει με τη δημοκρατία σε κάποια άλλα. Ο Πλάτων αξιολογεί τη δημοκρατία ως καλύτερο πολίτευμα μόνο σε σχέση με την τυραννία (Πολιτεία 580a). Υπάρχουν, όμως, ορισμένα χωρία όπου ο Πλάτων υποστηρίζει δημοκρατικές ιδέες. Για παράδειγμα, ένα από τα παράπονα του Πλάτωνα είναι ότι η δημοκρατία κάποιες φορές αρνείται να ακούσει τις αντίθετες γνώμες (Πολιτεία 564d)· η προϋ­

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

πόθεσή του εδώ, ότι δηλαδή πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη της αντιπολί­ τευσης, αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της δημοκρατίας (κεφ. 8). Ένα άλλο θεμελιώ­ δες στοιχείο της δημοκρατίας είναι η έννοια της τυραννίας ως άνομου καθεστώτος που άγεται και φέρεται από τις ορέξεις, κάτι που δέχεται και ο Πλάτων {Πολιτεία β. 1). Βλ. τη σημ. 4, στο κεφ. 3. Στα Πολιτικά ο Α ριστοτέλης εκφράζει τη συμπάθειά του για ορισμένες δημο­ κρατικές ιδέες, βλ. τη σημ. 8, στο κεφ. 7. 3 Μ ιλά ο Θησέας στις Ικέτιδες του Ευριπίδη, στ. 405-408. Αν και ήταν νόμιμος βασιλιάς, ο Θησέας ήταν επίσης ένας ήρωας των δημοκρατικών Αθηναίων που δεν θα έμεναν έκπληκτοι αν τον άκουγαν να υπερασπίζεται όπως εδώ τη δημοκρατία εναντίον της μοναρχίας. 4 Επιτάφιος του Περικλή (μάλλον παράφραση της αληθινής ομιλίας), Θουκυδί­ δης, Ιστορία 2.37. 5 Για τους φιλοσόφους και τους ιστορικούς, βλ. τη σημ. 2, σ ’ αυτό το κεφάλαιο. Οι ποιητές που καταφέρονται εναντίον των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων ανήκουν στην πρώιμη περίοδο. Ο Σόλων εξηγεί γιατί δεν υπέκυψε στο κόμμα του δήμου (απόσπ. 5, 6, 34, 36). Ο Θέογνις, στ. 847-48, λέει: «Κλώτσα τον ανόητο δήμο, χτύπα τον με ένα καμουτσίκι, και βάλ’ του βαρύ ζυγό στο λαιμό του». Για τον Σόλωνα, βλ. Gagarin & W oodruff 1995, σσ. 26-27, για τον Θέογνι, σ. 34. 6 Για τον πληθυσμό της Αθήνας έχουμε ορισμένα στοιχεία και πολλές εικασίες. Βλ. Hansen 1999, σ. 53, σσ. 90-94, Sinclair 1988, σσ. 223-224. 7 Για τη δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, βλ. Fisher 1993, και Weidemann 1987 για γενικά εισαγωγικά στοιχεία. Για τις ιδέες, βλ. Garnsey 1996. Για τη συγκάλυψη της δουλείας στις καλές τέχνες, βλ. DuBois 2002. Για τη θέση των γυναικών, βλ. Just 1989, και Fantham 1994. 8 Ο Θουκυδίδης και ο Πλάτων φαίνεται ότι είχαν τρομοκρατηθεί από τον τρόπο που οι Α θηναίοι διεξήγαν πόλεμο. Βλ. την περιγραφή του Θουκυδίδη για τα γεγο­ νότα που οδήγησαν στη σφαγή της Μ ήλου 5.84 κ.ε. Βλ. επίσης, για παράδειγμα, την ερμηνεία του πολέμου που διατυπώνει ο Πλάτων με βάση το ορεκτικό (Πολιτεία 373de)· βλ. ακόμα την έμμεση κριτική στις αθηναϊκές πρακτικές στην Πολιτεία 5, 469b-471b. 9 Βλ. W oodruff 1994. 10 Η τυραννία και οι διχόνοιες στην αυτοκρατορία συχνά μεγαλοποιούνται. Ο ρι­ σμένες πόλεις της ηγεμονίας ήταν πιστές στην Αθήνα ακόμα και σε δύσκολους καιρούς, και σε κάποιες πόλεις η ηγεμονία έφερε δημοκρατικές ελευθερίες και βελτίωσε το εμπόριο. Το θέμα αυτό ήταν αμφιλεγόμενο τότε, και παραμένει το ίδιο σήμερα. Βλ. de Ste Croix 1954/5, Finley 1978, και την εισαγωγή στη δική μου έκδοση για την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη, W oodruff 1993. 11 Για την αθηναϊκή δημοκρατία η καλύτερη εισαγωγή είναι το γνωστό έργο του Moses Finley (1985), το οποίο πρέπει να μελετηθεί σε συνδυασμό με το πολύ πιο κριτικό βιβλίο του Peter Rhodes που εκδόθηκε πρόσφατα (2003). Για να αποκτήσετε λεπτομερή γνώση του συστήματος της αθηναϊκής δημοκρατίας, βλ. Hansen, 2η έκδ. (1999), αλλά μην αγνοήσετε και τον Sinclair (1988), που έχει διαφορετικές απόψεις σε ορισμένα επιμέρους θέματα. Για την ιστορία της δημοκρατίας στην Αθήνα, το βι­ βλίο του Forrest (1966) είναι καλό και προσιτό στον απλό αναγνώστη. Βλ. επίσης Jones 1957. Για μια γενική περιγραφή της Αθήνας, βλ. το εγχειρίδιο JACT (1984).

ΣΗ Μ ΕΙΩ Σ Ε ΙΣ

12 Για τον πληθυσμό της Αθήνας, βλ. τη σημ. 6, σ ’ αυτό το κεφάλαιο. 13 Hansen, σ. 348. 14 Από εδώ και μέχρι το τέλος του κεφαλαίου είμαι βαθιά υπόχρεος στον Michael Gagarin και τον T.F.R.G. Braun που απέτρεψαν μία σειρά λαθών. 15 Θουκυδίδης 2.65. 16 Connor 1971. 17 Hansen, σ. 131. 18 Βλ. Hansen, σσ. 208-209, 212. ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Τ Ρ Ι Τ Ο 1 Αυτή η εκδοχή της ιστορίας παρουσιάζεται από τον Θουκυδίδη, Ιστορία 6.55-59. Πρβλ. Α ριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 18.2-6. 2 Για τους δύο δρόμους της ζωής στον Αίσωπο, βλ. «Βίος του Αισώπου» 94, G a­ garin & W oodruff, σ. 149. 3 Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ. 438-55. Ο ομιλητής αναφέρεται στην ελευθερία των πο­ λιτών να μιλούν στην Εκκλησία (παρρησία), αν και η σκηνή τοποθετείται στο μυ­ θικό παρελθόν, πολύ πριν από τη δημοκρατία. Ένας τέτοιος αναχρονισμός δεν είναι ασυνήθιστος. Το παράδειγμα με τη δημοκρατία εδώ είναι από τον Θησέα, τον μυθικό βασιλιά. Ο Θησέας ήταν ήρωας της δημοκρατίας και, παρότι βασιλιάς, οι ποιητές τον πα­ ρουσίασαν συχνά ως εκφραστή δημοκρατικών αξιών. Βλ. επίσης το απόσπασμα από το χαμένο έργο Αντιγόνη του Ευριπίδη: «Το να κυβερνάς χωρίς νόμους, το να είσαι τύραννος, δεν είναι ούτε φρόνιμο ούτε σωστό. Μωρία είναι ακόμα και η επιθυμία να θέλει κάποιος να εξουσιάζει μόνος αυτός τους ομοίους του» (Gagarin & W oodruff 1995, σ. 70). 4 Από έναν ωραίο (αν και ίσως ανειλικρινή) λόγο του Κρέοντα στον Οιδίποδα Τύραννο, στ. 584-89, όπου υπερασπίζεται τον εαυτό του απέναντι στην κατηγορία ότι συνωμότησε κατά του Οιδίποδα. Φυσικά ο Οιδίποδας θα μπορούσε να απαντήσει ότι ο Κρέων μπορεί να κοιμάται ήσυχος τη νύχτα, επειδή ακριβώς ο Οιδίποδας είναι τύραννος και τον προστατεύει. Αλλά αυτό το επιχείρημα αγνοεί τη μεγάλη αξία που έχει για όλους η νόμιμη εξουσία και διακυβέρνηση. Το επιχείρημα του Πλάτωνα εναντίον της ευδαιμονίας των τυράννων αφορά κυρίως τους περιορισμούς της επιθυμίας, και αυτό οφείλεται στη μάλλον παράξενη αντίληψή του για την τυραννία. Χαρακτηριστικά πορτρέτα των τυράννων της κλα­ σικής περιόδου βρίσκουμε στις τραγωδίες, όπου τους εμφανίζουν να άγονται και να φέρονται από το φόβο (ο Οιδίποδας, για παράδειγμα, επιτίθεται για το λόγο αυτό κατά του Τειρεσία και του Κρέοντα). Ο Θουκυδίδης υιοθετεί την ίδια θεματική στη δική του παρουσίαση της Αθήνας που φέρεται ως τύραννος στην αυτοκρατορία της, κι ο φόβος την αναγκάζει να φέρεται με τρόπο που αντιβαίνει στις δικές της ηθικές αξίες (Knox 1957/1998). 5 Αυτή τη σημασία κυρίως έχει ο τύραννος στους Αθηναίους συγγραφείς, αλλά ορισμένοι χρησιμοποίησαν τη λέξη «τύραννος» και για νόμιμους κυβερνήτες. Για το θέμα αυτό βλ. πιο πρόσφατα Lowell Edmunds (2002), και Know (1957/1998). 6 Αν θέλουμε να ακριβολογούμε, η πλειοψηφία δεν μπορεί να κάνει τυραννικές πράξεις, γιατί απλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε. Για να μπορεί να ενεργήσει, θα πρέπει να έχει χρονική διάρκεια. Αλλά σε κάθε συνέλευση η πλειοψηφία μπορεί να

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

εκφράζει διαφορετικούς ψηφοφόρους, και αυτό ίσχυε κατά κύριο λόγο στην Αθήνα όπου η Εκκλησία συνήθως είχε διαφορετική σύνθεση σε κάθε συνέλευση. 7 Βλ. κεφ. 4 για τους εμφύλιους πολέμους σε Αθήνα και Κέρκυρα. 8 Τις στάσεις και τις αντιλήψεις των δύο πλευρών εκφράζει εύγλωττα ο Α λκιβιά­ δης σε μια ομιλία που έκανε στη Σπάρτη όταν άρχισε να βοηθά τους Σπαρτιάτες στον πόλεμο κατά της Αθήνας (κεφ. 4, σ. 105). 9 Πολιτικά 3.8, 4.4. 10 «[Ο Δίας] είναι σκληρός μονάρχης· κυβερνά με βία / και δεν δίνει λόγο σε κανέναν» (λέει ο Ωκεανός, όταν συμβουλεύει τον Προμηθέα να προσαρμοστεί στο νέο καθεστώς, Α ισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης 324). 11 Isaiah Berlin 1959. 12 Ο Σόλων προειδοποιεί τους Αθηναίους για τον κίνδυνο της τυραννίας στο απόσπ. 9, και συνεχίζει με το απόσπ. 11, στ. 1-4 για τους σωματοφύλακες, και στ. 5-8 για την αλεπού. Για όλα τα πολιτικά αποσπάσματα του Σόλωνα, βλ. Gagarin & W oodruff, σσ. 25-30. 13 Βλ. τον τρόπο που χρησιμοποιεί τη μεταφορά του αμνού ο Πλάτων στην Πολι­ τεία 1, 343b κ.ε., που δείχνει ότι ήταν γνωστή στο ακροατήριο. 14 Το κείμενο είναι γνωστό σε μας ως Περί αέρων, υδάτων και τόπων. Το συγκεκρι­ μένο είναι το χωρίο 16. Στα αγγλικά μεταφράστηκε από τους Gagarin & W oodruff, σ. 165. 15 Απόσπ. 36, στ. 18-27. «Όσα ζητούσαν οι άλλοι», στο στ. 24, ήταν προφανώς ένας βίαιος και ριζικός αναδασμός. 16 Δεν είμαστε σίγουροι για τον συγγραφέα του έργου, συνήθως αποδίδεται στον Αισχύλο. 17 Για τις κατηγορίες κατά του Αλκιβιάδη, βλ. Θουκυδίδης 6.27 κ.ε. 18 Για την υπεράσπιση των τυράννων από τον Θουκυδίδη, βλ. 6.54. Πρβλ. Α ριστο­ τέλης, Αθηναίων Πολιτεία 16.8: ο Π εισίστρατος λέγεται ότι ήταν αρεστός και ότι κυβέρνησε σύμφωνα με τους νόμους. 19 Για την αξία της αναποτελεσματικής ηγεσίας στην πολιτική, σε αντίθεση με την αναποτελεσματική ηγεσία στον στρατό: δεν είχε αξία στην περίπτωση της εκστρα­ τείας στις Συρακούσες όπου η Αθήνα απέτυχε να χρησιμοποιήσει τον καλύτερο στρατηγό της. Αυτό δείχνει μία διαφορά μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής διοί­ κησης. Οι καλοί πολιτικοί είναι ευκολότερα αναλώσιμοι από τους καλούς στρατη­ γούς γιατί δεν απαιτούν την ίδια ειδική εκπαίδευση και χρειάζονται λιγότερη εμπει­ ρία. Ένα από τα σφάλματα της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν ότι σπαταλούσε τους κορυφαίους στρατιωτικούς αξιωματικούς της. Βλ. το κεφ. 7 για τη διάκριση μεταξύ ειδικής γνώσης στα στρατιωτικά ζητήματα και της ορθής κρίσης στην πολιτική. 20 Όμηρος, Ιλιάδα Β, στ. 246-251. 21 Για την κριτική των δημοκρατικών ελευθεριών από τον Πλάτωνα, βλ. κυρίως Πολιτεία 562, και σημ. 2, στο κεφ. 2. 22 Τις διαπραγματεύσεις στη Μ ήλο τις περιγράφει ο Θουκυδίδης (πιθανόν είναι δικό του επινόημα) στην Ιστορία 5.84.106. Ξέρουμε δύο τέτοιου είδους υπερβολικές ενέργειες της Αθήνας, αλλά ο Θουκυδίδης επιλέγει αυτήν εδώ για να περιγράψει λεπτομερειακά, ίσως αιτιολογώντας, με ηθικά κριτήρια, το φιάσκο της Αθήνας στη Σικελία που οδήγησε στη μεγαλύτερη πανωλεθρία της Αθήνας.

ΣΗ Μ ΕΙΩ Σ Ε ΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡ Τ Ο

1 Όπως συνέβη στον Θηραμένη: όταν η Βουλή αρνήθηκε να τον καταδικάσει, ο αρχηγός των Τριάκοντα απλώς διέγραψε το όνομα του Θηραμένη από τη λίστα των 3.000 και διέταξε το θάνατό του. Τον συνέλαβαν βίαια και του έδωσαν να πιει κώνειο. Για μια συγκινητική περιγραφή του θανάτου του, βλ. Ξενοφών, Ελληνικά 2.3.20-56. 2 Ο λόγος του Κλεόκριτου αποδίδεται από τον Ξενοφώντα στα Ελληνικά 2.4.20-21. Πρέπει να φανταστούμε ότι είχε ωραία φωνή γιατί η σταδιοδρομία του βασίστηκε σε αυτήν. Ο Ξενοφών χρησιμοποιεί τη δημιουργική του φαντασία όταν αναφέρεται σε ομιλίες, αλλά τα συγκεκριμένα λόγια πρέπει να ειπώθηκαν πραγματικά. Για τη γλώσσα της συμφιλίωσης και τα διάφορα ζητήματα που συνδέονται με τη διαίρεση και τη συμφιλίωση, βλ. Loraux 2002. Για τα Ελευσίνια Μ υστήρια, βλ. παρακάτω σ. 106, και τη σημ. 17 σ ’ αυτό το κεφάλαιο. Για το πόσο σημαντικό θεωρούσαν το να είναι κανείς «συγχορευτής» καθώς και το σύστημα της Αθήνας για τη χρηματοδό­ τηση του χορού, βλ. Wilson 2000. 3 Ξενοφών, Ελληνικά 2.4.38. Βλ. επίσης σσ. 131-132 παρακάτω για την ομιλία ενός δημοκρατικού προς τους υποστηρικτές των Τριάκοντα. Ο Αριστοτέλης επαίνεσε ιδιαίτερα αυτό τον όρκο (Αθηναίοι Πολιτεία 40.3), και οι Αθηναίοι της επόμενης γενιάς έπλασαν μια σπουδαία ιστορία για την προσήλω ­ ση στο κοινό καλό. Όμως ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι ο έπαινος ήταν υπερβολικός. Βλ. W olpert 2002. 4 Η έκκληση του Lincoln για ομόνοια απευθύνεται στους Νότιους στον πρώτο εναρκτή­ ριο λόγο του: Δεν είμαστε εχθροί αλλά φίλοι. Δεν πρέπει να είμαστε εχθροί. Αν και το πάθος μπορεί να μας καταβάλει, δεν πρέπει να διασπάσει τους δεσμούς αγάπης ανάμεσά μας. Οι κρυφές χορδές της μνήμης που ξεκινούν από τα πεδία των μαχών και τους τάφους των πατριωτών και φτάνουν ως τις ζωντανές ψυχές και τις εστίες όλης αυτής της μεγάλης χώρας θα ηχήσουν την ωδή της ενότητας όταν πάλι τις αγγίξουν, όπως σίγουρα θα κάνουν, οι καλύτεροι άγγελοι της φύσης μας. 5 Οι βασικές μεταρρυθμίσεις ήταν η ενίσχυση της δυνατότητας να αμφισβητείται η συνταγματικότητα ενός νόμου (της «γραφής παρανόμων» η οποία εμπόδιζε την εφαρμογή μίας πολιτικής απόφασης της Εκκλησίας μέχρι να αποφανθεί το δικα­ στήριο για τη συνταγματικότητα της πρότασης) και η θέσπιση ενός νομοθετικού σώματος που τα μέλη του (οι Νομοθέτες) επιλέγονταν με κλήρο. 6 Gagarin & Woodruff, σ. 149. 7 Ο Αίμων μιλά στον Κρέοντα, στ. 712-714. Οι περισσότεροι μελετητές σήμερα συμφωνούν ότι ο Αίμων εδώ μιλά υπέρ των δημοκρατικών αξιών που πίστευε ο ίδιος ο Σοφοκλής. Βλ. π.χ. Roberts 1994, σ. 37. 8 Η Λ υσιστράτη στον Αριστοφάνη, Αυσιστράτη 574-586. Βλ. το σχολιασμό από τον Henderson 1987. Το έργο γράφτηκε το 411, σε μια εποχή που οι Αθηναίοι επιζητούσαν την ειρήνη, και ορισμένοι (τουλάχιστον) ήταν πρόθυμοι να απαρνηθούν τη δημοκρατία. 9 Πλάτων, Πολιτικός 31 Ib7-c6. 10 Πολιτεία 432a. Ο Πλάτων ταυτίζει αυτή την ομόνοια με τη σωφροσύνη, και εξηγεί ότι ομόνοια σημαίνει τη γενική συμφωνία ότι η πόλη θα πρέπει να κυβερνάται από τους άριστους, δηλαδή τους φιλοσόφους-βασιλείς. Ο Πλάτων κατανοεί επίσης τον κίνδυνο του εμφύλιου πολέμου, Πολιτεία 462a.

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

11 Ο Δημοσθένης για την αρχή της νομιμότητας, Κατά Τιμοκράτους 59. 12 Η κατάσταση είναι περίπλοκη γιατί κάθε πόλη και νησί είχε διαφορετικές σ χέ­ σεις με την Αθήνα. Έξω από την πόλη των Συρακουσών, τα συμμαχικά στρατεύματα αρνήθηκαν μια εξαιρετική προσφορά από τους Συρακούσιους, και επέλεξαν να πεθάνουν στον πόλεμο μαζί με τους Αθηναίους συντρόφους τους. Και μετά την ήττα, όταν φάνηκε ότι η Αθήνα ήταν ανίσχυρη, πολλές πόλεις επαναστάτησαν εναντίον της, όχι όμως και όλες. 13 Τον Εφιάλτη που ήταν ο μέντορας του Περικλή, και κατήργησε την εξουσία του Αρειου Πάγου, δηλαδή του συμβουλίου των αριστοκρατών, λίγο προτού πεθάνει βίαια κάτω από ύποπτες συνθήκες το 461. 14 Λυσίας, Επιτάφιος 64. 15 Θουκυδίδης 6.39. Οι αναγνώστες θα πρέπει να γνωρίζουν ότι ο Θουκυδίδης είναι ένας δημιουργικός ιστορικός. Ομιλίες όπως αυτή γράφτηκαν από τον ίδιο τον Θου­ κυδίδη για να παρουσιάσουν τις σκέψεις που πιστεύει ότι καθοδηγούσαν τους εκάστοτε ομιλητές. Σ ’ αυτή την περίπτωση έκανα την εξής επιλογή στη μετάφραση: όπου οι αρ­ χαίοι Έ λληνες λένε «πολλοί» και «ολίγοι», έβαλα «ο λαός» και «οι πλούσιοι». Έτσι το καταλάβαινε το ακροατήριό του. 16 Θουκυδίδης 6.89.3-6, 92.1-4. 17 Οι δημοκρατικοί επικαλέστηκαν αυτή τη μύηση, μεταξύ άλλων, όταν έκαναν έκκληση στους ολιγαρχικούς να βάλουν τέλος στον εμφύλιο πόλεμο (σ. 92). Για τα Μ υστήρια, βλ. Mylonas 1961. 18 Για τους παράγοντες της δίκης, βλ. Parker 1996, κεφ. 10. Για τη θρησκευτική πίστη στην Αθήνα, βλ. Yunis 1988. 19 Η παραβολή του σπηλαίου είναι η πιο γνωστή (Πολιτεία 532b) αλλά υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα, κυρίως στον Φαίδρο 250c και το Συμπόσιο 21 Oa-21le. 20 Για τη μαζική σφαγή στην Κέρκυρα, βλ. Θουκυδίδης 4.47.3-48. 21 Θουκυδίδης 3.82-83.1. Μεταφράζοντας [στα αγγλικά] αυτά τα χωρία ακολούθη­ σα, όσο βέβαια μπορούσα, την καλή μετάφραση του Hobbes το 1629. Η τελευταία ηχηρή πρόταση είναι δική του. Για την άποψη ότι ο Θουκυδίδης πίστευε ότι ο μεγαλύτερος πόλεμος είναι ο εμφύλιος, βλ. Price 2001. Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Π Ε Μ Π Τ Ο

1 Για την αρχαία ελληνική έννοια του νόμου, βλ. προσεχώς Gagarin & W oodruff, «Ancient Greek Law». Οι σημερινοί αναγνώστες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους ορισμένες διαφορές. Ο αρχαίος νόμος δεν περιλάμβανε την έννοια της νομότυπης διαδικασίας. Επίσης, στην Αθήνα δεν υπήρχαν επαγγελματίες δικαστές. Τα δικα­ στήρια μπορούσαν να εξετάσουν τις προτάσεις που υποβάλλονταν στην Εκκλησία. Τα δικαστήρια δεν αποτελούνταν από ελίτ, αλλά από απλούς πολίτες επιλεγμένους με κλήρο. Το πιο ενοχλητικό στοιχείο της αθηναϊκής νομοθεσίας ήταν η αρχή ότι οι μαρτυρίες των δούλων γίνονταν δεκτές μόνο αν ήταν προϊόν βασανιστηρίων. 2 Για τη δίκη του Σωκράτη, βλ. Parker 1996. 3 Πολιτεία 4. 4 Ο μύθος των βατράχων, Gagarin & W oodruff, σσ. 146-147. Ευχαριστώ τον Mi­ chael Gagarin που μου υπέδειξε αυτή την ερμηνεία του μύθου.

Σ Η Μ ΕΙΩ Σ Ε ΙΣ

ι>^)

5 Αυτή η άποψη, ότι ο γραπτός νόμος προστατεύει από την τυραννία, διατυπώνεται από τον Θησέα στις Ικέτιδες του Ευριπίδη, στ. 433-437 (βλ. τη σημ. 3, στο κεφ. 3). Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, οι Θηβαίοι δικαιολόγησαν τη συμπεριφορά τους κατά τους Περσικούς Πολέμους επικαλούμενοι το γεγονός ότι η πόλη τους εκείνη την εποχή δεν κυβερνιόταν από νόμους αλλά από μια μικρή ομάδα τυράννων (3.62). Μετά την ήττα από τη Σπάρτη, η Αθήνα κυβερνήθηκε από μια ομάδα τυράννων που αργότερα έγιναν γνωστοί ως Τριάκοντα Τύραννοι. Αυτοί τίμησαν το όνομά τους σκοτώνοντας τους αντιπάλους τους και δημεύοντας παράνομα την περιουσία τους. Αντιθέτως, οι τύραννοι της Αθήνας τον 6ο αι. φαίνεται ότι κυβέρνησαν σύμ­ φωνα με το νόμο (βλ. τη σημ. 18, στο κεφ. 3). 6 Για τη σημασία του εθιμικού δικαίου στους αρχαίους Έλληνες: «Αν και [οι Σπαρ­ τιάτες] είναι ελεύθεροι, δεν είναι ελεύθεροι σε όλους τους τομείς· γιατί έχουν έναν κύριο -το νόμο- που τον σέβονται περισσότερο απ’ ό,τι σέβεται εσένα ο λαός σου: δεν εγκαταλείπουν τη μάχη αν δεν νικήσουν ή δεν σκοτωθούν» (Ηρόδοτος 7.104). 7 Χορός στις Βάκχες του Ευριπίδη, στ. 888-896. 8 Για το νόμο που δόθηκε από τον θεό, βλ. το χορό στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή, στ. 863-871. Μακάρι η μοίρα μου να ορίζει να δείχνω πάντα ιερό σεβασμό στα λόγια και τα έργα, σύμφωνα με τους υπέρτατους νόμους, που πατέρα έχουν μόνο τον Όλυμπο και δεν τους γέννησε η θνητή φύση των ανδρών και ποτέ δεν θα τους σκεπάσει η λήθη· μέγας θεός υπάρχει σε αυτούς, που ποτέ δεν γερνά. 9 Ο κοινός νόμος, το διεθνές δίκαιο: ως διακριτή έννοια, το δίκαιο των εθνών (jus gentium) αποτελεί επινόηση των Ρωμαίων αλλά κάτι παρόμοιο είχαν και οι αρχαίοι Έλληνες. Οπωσδήποτε ήταν ένας νόμος των ελληνικών φύλων, αλλά φαίνεται ότι ίσχυε σε κάποιο βαθμό και στις σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και μη Ελλήνων, οι οποίοι έδιναν όρκους, έκαναν συμφωνίες κ.λπ. Για την έννοια του «κοινού νόμου», βλ. Ορέστης του Ευριπίδη: «Δεν πορεύτηκε σύμφωνα με τον κοινό νόμο των Ελλήνων» (στ. 495). Επίσης, ο Θουκυδίδης λέει: «σύμφωνα με τον καθιερωμένο νόμο είναι αρεστό στους θεούς να αποκρούει κανείς τον εισβολέα» (3.56.2). Στον Θουκυδίδη, οι Πλαταιείς απευθύνουν έκκληση στους Σπαρτιάτες να μην «παραβιάζουν τους κοινούς νόμους των Ελλήνων» (3.59)· σε αυτά τα συμφραζόμενα, οι κοινοί νόμοι φαίνεται ότι επέβαλλαν την τήρηση των ένορκων υποσχέσεων, και οι Σπαρτιάτες είχαν ορκιστεί να προστατεύσουν τις Πλαταιές. Η ίδια αρχή, δηλαδή η τήρηση των υποσχέσεων εκτός συνόρων της πόλης, είναι το κύριο ζήτημα στον Ηρόδοτο (6.86). Επίσης στον Θουκυδίδη οι Αθηναίοι επιμένουν ότι «κάθε ισχυρή πόλη έχει δικαίωμα να τιμωρεί τους συμμάχους της» (1.41) - μια αναφορά πιθανόν στους νόμους των Ελλήνων που διέπουν τη διεξαγωγή των πολέ­ μων. Άλλωστε το χωρίο από τον Αντιφώντα, που αναφέρθηκε παραπάνω, επικαλεί­ ται έναν κοινό νόμο των Ελλήνων ο οποίος δεν επιτρέπει τη φυλάκιση του εναγό­ μενου πριν από τη διεξαγωγή της δίκης (5.13). Η έννοια του άγραφου νόμου αναπτύσσεται τον 5ο αι.: «Είναι αναμφισβήτητο

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ότι οι άγραφοι νόμοι προκαλούν ντροπή σε όσους τους παραβιάζουν» (Επιτάφιος του Περικλή, Θουκυδίδης 2.37). Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, στ. 456-457, γίνεται η πρώτη γνωστή αναφορά στον άγραφο νόμο. Για το ζήτημα του διεθνούς δικαίου σήμερα, βλ. πιο πρόσφατα Bobbitt, Η ασπί­ δα του Αχιλλέα, 2002. Πρόσφατα έγινε μία μεγάλη συζήτηση για τις διαφορές ανά­ μεσα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες όσον αφορά το διεθνές δίκαιο. Σχετικά με αυτό, βλ. Robert Kagan, O f Paradise and Pow er, 2003. O Kagan, προ­ σπαθώντας να υπερασπιστεί τη σημερινή τάση των Ηνωμένων Πολιτειών να αγνο­ ούν το διεθνές δίκαιο, ανακεφαλαιώνει με ενδιαφέροντα τρόπο την κλασική κριτική στην αρχή της νομιμότητας που βρίσκουμε στον Πλάτωνα, στα λόγια του Καλλικλή, αλλά και στον Θουκυδίδη: ο νόμος ωφελεί τον αδύνατο και βλάπτει τον δυνατό. Ο Kagan επικρίνει αυτό το επιχείρημα στο τέλος του βιβλίου αλλά όχι τόσο πειστι­ κά. Η υπεράσπιση της αρχής της νομιμότητας θα πρέπει να επικαλείται το όφελος που προκύπτει από το νόμο για όλες τις πλευρές. Ο κόσμος του Hobbes δεν είναι τρομακτικός μόνο για τον αδύνατο, αλλά και για τον ισχυρό. Οι αρχαίοι Έ λληνες το κατάλαβαν αυτό πολύ καλά όπως βλέπουμε από τα επιχειρήματά τους κατά της ιδέας ότι οι τύραννοι είναι ευτυχισμένοι. Η αλήθεια είναι ότι οι τύραννοι φοβούνται- επειδή εξαρτώνται από τη βία και όχι τη νομιμότητα, προκαλούν τη χρήση βίας εναντίον τους. Και ο φόβος που νιώθουν τους περιορί­ ζει: πρέπει να περπατούν με σωματοφύλακες, θα πρέπει να διώκουν διαρκώς τους εχθρούς τους και θα πρέπει να λαμβάνουν διαρκώς βίαια προληπτικά μέτρα για να προστατευτούν από τη βία (βλ. κεφ. 3). 10 Για τις επιθέσεις στο νόμο που βασίζονται στο κοινωνικό συμβόλαιο, βλ. επίσης τις περιγραφές του Κ αλλικλή και του Θρασύμαχου από τον Πλάτωνα. Δεν πιστεύω ότι ο Αντιφών ήταν αντίπαλος των νόμων στον ίδιο βαθμό με τον Κ αλλικλή, αλλά τον αναφέρω εδώ γιατί είναι ιστορική φυσιογνωμία. 11 Για την παράνομη δίκη των στρατηγοόν στις Αργινούσες, βλ. Πλάτων, Απολογία 32bc. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Ξενοφών, Ελληνικά 1.7.2-35. 12 Ξενοφών, Ελληνικά 1.7.12. 13 Το επιχείρημα αυτό, όπως και τα περισσότερα για την αποκατάσταση της αρ­ χαίας δημοκρατίας, το ανέπτυξε πρώτος ο George Grote στην Ιστορία της Ελλάδας, ένα πολύτιμο έργο που εκδόθηκε μεταξύ 1846 και 1856. Οι επισημάνσεις που εξη­ γούν την αντίδραση της Αθήνας στους στρατηγούς οι οποίοι εγκατέλειψαν τους ναύτες που πνίγονταν βρίσκονται στο κεφ. 64 του παραπάνω έργου. Έχουν γίνει πολλές εκδόσεις του έργου- σε αυτή που εγώ έχω, και η οποία είναι χωρίς χρονο­ λογία, οι σχετικές σελίδες είναι στον τόμο VIII, σσ. 175-210. 14 Η πιο γνωστή περίπτωση είναι του Θουκυδίδη ο οποίος εξορίστηκε αμέσως μετά την ήττα του, αν και δεν έφταιγε ο ίδιος, το 424. Τέτοιες αδικίες φόβιζαν τους στρατηγούς με αποτέλεσμα να γίνονται πολύ διστακτικοί, όπως ο Ν ικίας (σσ. 166168). 15 Θουκυδίδης, Ιστορία 2.63. Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

ΕΚ ΤΟ

1 Αυτή η ομιλία του Θρασύβουλου, όπως και άλλες που παρατίθενται από τον Ξενοφώντα, είναι ως ένα βαθμό φανταστική. Οι παραπάνω απόψεις, όμως, ταιριά­ ζουν στον Θρασύβουλο. Ξενοφών, Ελληνικά 2.4.40-41.

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕ ΙΣ

2 Βλ. κυρίως τη σκηνή που ο Έκτορας αποχαιρετά την οικογένειά του όταν φεύγει για την τελευταία του μάχη, Ιλιάδα, ραψωδία Ζ. 3 Το έργο είναι οι Πέρσες. Είναι αλήθεια ότι το έργο υμνεί μια μεγάλη νίκη των Αθηναίων που ανέτρεψε όλα τα προγνωστικά, αλλά δεν νομίζω ότι επιχαίρει εις βά­ ρος των Περσών ή ότι τους χλευάζει. Είναι μάλλον ένα τραγικό έργο, όπως σωστά υποστηρίζει ο Broadhead στην εισαγωγή του στην έκδοση του έργου (1960). Το ίδιο πνεύμα εκφράζουν και οι Τρωάδες του Ευριπίδη που ανέβηκαν λίγο καιρό μετά τη σφαγή των Μ ηλίων από τους Αθηναίους (415). Από την άλλη, ο Πλάτων στην Πολιτεία Ε 470bc εμφανίζει τον Σωκράτη να ισχυρίζεται ότι Έ λληνες και βάρβαροι είναι φύσει εχθροί, και το συμπέρασμα που βγαίνει έμμεσα είναι ότι η αγριότητα των Ελλήνων προς τους βαρβάρους δεν πρέπει να γνωρίζει κανένα όριο. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει την Ιφιγένεια ως ευγενική ψυχή γιατί ήταν πρόθυμη να θυσιαστεί έτσι ώστε οι Έ λληνες να μπορέσουν να κατακτή­ σουν τους βαρβάρους {Ιφιγένεια εν Αυλίδι). 4 Αντιφών, fr. 44, col. 2 και 3. Η μετάφραση προέρχεται από τους Gagarin & W oodruff, 7a, σ. 244, και έχει τροποποιηθεί ελαφρά. Συγγραφέας ήταν πιθανόν ο Αντιφών που ήταν ηγέτης των ολιγαρχικώ ν το 411. Οι δημοκρατικές ιδέες δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο των δημοκρατικών. 5 Αντιγόνη, στ. 348-59. Για άλλα κείμενα σχετικά με την ανθρώπινη πρόοδο, βλ. Guthrie 1971, σσ. 60-84. Βλ. επίσης Thomas Cole 1967. 6 Απόσπασμα του έργου Τηρεύς (fr. 591, Gagarin & W oodruff, σ. 56, 24). «Εκείνη η μέρα» είναι η μέρα της γένεσης. 7 Απόσπασμα από το έργο Αλέξανδρος (fr. 53, Gagarin & W oodruff, σ. 70, 17). 8 Η ιδέα της ισότητας πρέπει να ήταν αντικείμενο μεγάλων διαφωνιών, και τα κείμενα που παραθέτω δεν συμφωνούν στην ερμηνεία της ισότητας. Ορισμένοι στοχαστές της εποχής εκείνης πίστευαν στη φυσική ανισότητα των ανθρώπων. Ένας από αυτούς ήταν ο Ιππίας, ένας σοφιστής που θεωρούσε ότι από τη φύση τους οι σοφοί άνθρωποι από διαφορετικές πόλεις είχαν περισσότερα κοινά μεταξύ τους απ’ ό,τι με τους πολίτες των πόλεών τους: Όσοι είστε εδώ παρόντες, πιστεύω ότι όλοι σας είστε συγγενείς και φίλοι και συμπο­ λίτες από τη φύση και όχι από το νόμο. Γιατί το όμοιο με το όμοιο είναι από τη φύση του συγγενικό, ενώ ο νόμος που είναι τύραννος για τους ανθρώπους πολλές φορές παραβιάζει τη φύση (λέει ο Ιππίας σύμφωνα με τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα, φανταστικός λόγος), Π λά­ των, Πρωταγόρας 337d-338a. 9 Βλ. Annas 1997, και την απάντησή μου, W oodruff 2001a. 10 Αυτόν το στίχο, από την αρχή ενός αποσπασματικά σωζόμενου ποιήματος, τον ανέφεραν συχνά οι αρχαίοι. Βλ. Gagarin & W oodruff 1995, σ. 40, για όλο το από­ σπασμα και το ζήτημα της ερμηνείας του. 11 Ο Πλάτων αποδίδει αυτά τα λόγια στον Πρωταγόρα {Θεαίτητος 167c) στηριζόμενος στο γνωστό απόφθεγμα του Πρωταγόρα ότι ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα: «πάντων χρημάτων μέτρον έστιν άνθρωπος, των μέν δντων ως έστιν, των δέ ούκ δντων ώς ούκ έστιν». (Αυτό το παράθεμα, που επαναλαμβάνεται από τους συγγραφείς αποκομμένο από τα συμφραζόμενά του, οι περισσότεροι με­

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

λετητές το ονομάζουν απόσπασμα 1.) Θα δούμε στο κεφ. 8 ότι ο Πρωταγόρας είχε μια πληρέστερη και επαρκέστερη θεωρία για τη δικαιοσύνη. 12 Η κριτική του Αντιφώντα για το νόμο βρίσκεται στο βιβλίο Gagarin & W oo­ druff 1995, σ. 245, 7b (γνωστό γενικότερα ως fr. 44, col. 3). Σ ’ αυτή την ανάλυση θεωρώ ότι ο Αντιφών ο σοφιστής και ο Αντιφών ο πολιτικός είναι το ίδιο πρόσωπο. Για το θέμα, βλ. το άρθρο W oodruff 2003. 13 Αντιφών, στο Gagarin & W oodruff 1995, σ. 244, 7. 14 Αυτή είναι μία σύντομη διατύπωση του επιχειρήματος. Η λέξη «δυνατότητα» δεν έχει ουδέτερη σημασία σ ’ αυτό το επιχείρημα, αλλά αναφέρεται στην ικανότητα πραγμάτωσης των ανώτερων δυνάμεών μας. Η λέξη «δυνατότητα» μπορεί να σημαί­ νει π.χ. ότι έχω τη δυνατότητα να ζω σαν φυτό ή σαν σαλιγκάρι ή σαν λυσσασμένο σκυλί, αλλά δεν έχει αυτή την έννοια σε τούτο το επιχείρημα. 15 Πολιτικά Α.2. 16 Για τις απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη περί γυναικών και οικογέ­ νειας, βλ. Α ριστοτέλης, Πολιτικά Β.1-5, και Πλάτων, Πολιτεία Ε, ειδικότερα 451d-e. 17 Το επιχείρημα αυτό κατά της δουλείας το αναφέρει ο Αριστοτέλης για να το αναιρέσει στα Π ολιτικά, στον επίλογο του βιβλίου I, κεφ. 3. [Ο συγγραφέας έλαβε υπόψη τη μετάφραση του έργου στα αγγλικά από τον Reeve, με κάποιες αλλαγές. (Σ.τ.Μ.)] Το επιχείρημα του Αριστοτέλη υπέρ της δουλείας διατυπώνεται παρακάτω, στο Α.4-5. Το επιχείρημα ότι η δουλεία ήταν αδικία δεν γέννησε ωστόσο ποτέ κάποιο κίνημα υπέρ της κατάργησης του θεσμού (Fisher 1993, σ. 92). 18 Ο Ξενοφών, Ελληνικά 1.6.24, λέει ότι δούλοι πολέμησαν στη μάχη των Αργινουσών, και σε ένα στίχο ο Αριστοφάνης λέει ότι οι δούλοι που συνετέλεσαν στη νίκη αυτής της μεγάλης μάχης, όχι μόνο απελευθερώθηκαν, αλλά και έγιναν π ολί­ τες. Ο επικεφαλής του χορού λέει: Είναι επαίσχυντο όσοι συμμετείχαν σε μία μόνο ναυμαχία να γίνουν αμέσως Πλαταιείς [δηλαδή να ανταμειφθούν με πολιτικά δικαιώματα] και από δούλοι να γίνουν κύριοι [δεσπότες], Αριστοφάνης, Βάτραχοι 693-694 Οι Πλαταιείς, παλαιότερα, είχαν γίνει πολίτες της Αθήνας λόγω της νίκης τους σε μάχη. 19 Π ροσπάθησε να απελευθερώσει τους δούλους που πολέμησαν εναντίον της τυ­ ραννίας το 403, Α ριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 40.2. Ο Α ρχίνος «κατηγόρησε ως αντισυνταγματική την πρόταση του Θρασύβουλου να χορηγήσει πολιτικά δικαιώ­ ματα σε όσους είχαν έρθει μαζί του από τον Πειραιά, αφού ήταν γνωστό ότι κάποιοι από αυτούς ήταν δούλοι». Ο συγγραφέας του έργου Αθηναίων Πολιτεία, που μάλλον ήταν μαθητής του Α ριστοτέλη, επικροτεί τον Α ρχίνο. Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Ε Β Δ Ο Μ Ο

1 Αντιγόνη, στ. 683-692 και 732-739. Για την ερμηνεία του έργου, βλ. την εισαγωγή μου και συμβουλέψου τις σημειώσεις για αυτά τα χωρία στο W oodruff 2001. Για μια πρόσφατη μελέτη της σοφίας των πολιτών, βλ. Surowiecki 2004, ο οποίος αποδεικνύει γιατί «η σοφία του πλήθους» είναι συχνά ανώτερη από αυτή των ειδικών, και εξηγεί επίσης γιατί μερικές φορές είναι λανθασμένη. 2 Το επιχείρημα από την πρώτη ομιλία του Ν ικία κατά του πολέμου διατυπώνεται

ΣΗ Μ ΕΙΩ Σ Ε ΙΣ

‘-'43

στο Θουκυδίδης, Ιστορία 6.11. Το επιχείρημα του Αλκιβιάδη υπέρ του πολέμου διατυπώνεται στο Θουκυδίδης, Ιστορία 6.17· η επιτυχία του επιχειρήματος στο 6.24. Η δεύτερη ομιλία του Ν ικία στο 6.20-23. 3 Η πηγή μας είναι ο Θουκυδίδης, Ιστορία 6.8-26. Εδώ έχω διανθίσει ελαφρά την περιγραφή του για να εξετάσω θέματα που εντάσσονται στο υπόβαθρο της συζήτη­ σης - όπως η ανάγκη για πολεμικά υλικά. Ο Θουκυδίδης δεν είναι εντελώς αξιό­ πιστος μάρτυρας σε αυτή την περίπτωση· ήταν αντίθετος με τη δημοκρατία που επικρατούσε στην Αθήνα, και δεν ήταν παρών στις συζητήσεις. 4 Θουκυδίδης 6 .1 1 .0 Αλκιβιάδης υπέρ του πολέμου, στο Θουκυδίδης 6.17 και 6.18. 5 Βλ. Πλάτων, Πολιτεία 6. 488bc. Αν ένα πλοίο κυβερνιόταν όπως η δημοκρατία (ισχυρίζεται ο Πλάτων) οι άνθρωποι θα έδιναν τον τίτλο του «πλοηγού» σε οποιονδήποτε μπορούσε να μιλήσει ωραία, παρά σ ’ αυτόν που ήξερε πραγματικά να κυ­ βερνά πλοία, γιατί δεν θα πίστευαν ότι υπάρχει καμία «τέχνη» (σύνολο ειδικών γνώσεων) που να καθορίζει την πλοήγηση. 6 Ο Πλάτων στον Γοργία (51 ld-512e) θέτει το ζήτημα πολύ καλά, και ο Σωκράτης παίζει ένα χαρτί που θα είχε επηρεάσει πολύ κόσμο υπέρ του όταν εναντιώνεται στους ειδικούς που θέλουν να εμφανιστούν ως αυθεντίες σε θέματα εκτός πεδίου της ειδίκευσής τους (Πλάτων, Απολογία 22de). 7 Απολογία 21-23. 8 Για τη σημασία της δημόσιας παιδείας για όσους συμμετέχουν στην πολιτική, βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά 7.14 και όλο το βιβλίο 8. 9 Αντλώ από διάφορα κείμενα: «έχουμε ευβουλία (= ορθή κρίση) γιατί η παιδεία που παίρνουμε δεν μας μαθαίνει αρκετά ώστε να καταφρονούμε τους νόμους», είπε ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος, στο Θουκυδίδης, Ιστορία 1.84. Π ολλοί Α θηναίοι θα ήθελαν να μπορούσαν να πούνε το ίδιο και για το δικό τους εκπαιδευτικό σύστημα, όπως μαθαίνουμε από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Βλ. επίσης, Πλάτων, Απολογία 24d-25a, για την ιδέα ότι η αρετή διδάσκεται στον λαό από τον λαό, και Πρωταγόρας 327e. 10 Όπως παρουσιάζεται στον Πλάτωνα, Μένων 82b κ.ε. Η ιδέα του Πλάτωνα σύμ­ φωνα με την οποία κανείς δεν γεννιέται χωρίς εννοιολογική γνώση εκφράζεται στο μύθο που διηγείται ο Σωκράτης στον Φαιδρό 249bc. Η θεωρία του Πλάτωνα ισχύει για όλα τα ανθρώπινα όντα, και δεν αποκλείει γυναίκες ή ξένους. Βλ. Πολιτεία 5, 454de για τις γυναίκες, και εξετάστε τις προεκτάσεις των λεγόμενων στον Πολιτικό 262d για τους βαρβάρους· αλλά βλ. Πολιτεία 470c. Π αρ’ όλα αυτά, ο Πλάτων επικρί­ νει τη δημοκρατία γιατί επιδεικνύει υπερβολικό ζήλο όσον αφορά την ισότητα (.Πολιτεία Θ, 563b). 11 Αριστοτέλης, Πολιτικά 1.2. Ο Αριστοτέλης για τη συλλογική σοφία: Οι πολλοί, αν και χωριστά ο καθένας τους δεν είναι σπουδαίος, όταν συγκεντρώ­ νονται όλοι μαζί ως σύνολο ίσως να είναι καλύτεροι από τους λίγους άριστους, όπως τα συλλογικά γεύματα με πολλά φαγητά από τα γεύματα ενός μόνον χορη­ γού. Καθένας σε μία μεγάλη ομάδα έχει ορισμένα στοιχεία αρετής και φρόνη­ σης... Γι’ αυτό και οι πολλοί κρίνουν καλύτερα τα μουσικά και τα δραματικά έργα* ο ένας κρίνει ένα μέρος, ο άλλος κρίνει άλλο, και όλοι μαζί κρίνουν το σύνολο (Πολιτικά 1281a40-bl0). 12 Για τα χωρία που έχουμε από τον Πρωταγόρα, βλ. Gagarin & W oodruff 1995, σσ.

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

173-189. Οι περισσότεροι μελετητές ακολούθησαν τον Πλάτωνα και θεώρησαν τον Πρωταγόρα ως σχετικιστή, αλλά όλο και περισσότεροι μελετητές διαπιστώνουν ότι υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για το αντίθετο. Βλ. W oodruff 1999a και Bett 1989. 13 Αυτή η κριτική στη σοφία των πολιτών προέρχεται από την ομιλία του εκπρο­ σώπου της Θήβας, Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ. 419-425. 14 Βλ. Madison, Ομοσπονδιακός 10. 15 Οι ομιλίες του Κλέωνα δεν ήταν ποτέ επιτυχημένες, όπως τουλάχιστον τις πα­ ρουσιάζει ο Θουκυδίδης, αλλά υποτίθεται ότι ήταν ο πιο ικανός δημαγωγός. 16 Θουκυδίδης 6.24. 17 Για το φόβο του Ν ικία προς τα αθηναϊκά δικαστήρια, Θουκυδίδης 7.47-48. 18 Bok 1979, σσ. 180-185. Οι ηχογραφήσεις που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τη βιβλιοθήκη L.B. J. (αλλά δεν έχουν ακόμα δημοσιευτεί) δείχνουν ότι τουλάχιστον αρχικά η πρόθεση του προέδρου δεν ήταν να εξαπατήσει τον λαό για το θέμα αυτό. Για την απόφαση της Γερουσίας, βλ. Riff 1999. [Το 1964 υπήρξε η φήμη ότι Βιετναμέζοι χτύπησαν τους Αμερικανούς στον κόλπο του Τόνκιν στο Ν ότιο Βιετνάμ. Το Κογκρέσο των ΗΠ Α εξουσιοδότησε τον πρόεδρο Lyndon Johnson να λάβει τα απαραίτητα μέτρα -περιλαμβανομένης και της ένοπλης βίας- για να βοηθήσει οποιοδήποτε κράτος της Νότιας Ασίας υπερασπιζόταν την ελευθερία του. (Σ.τ.Μ.)] Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Ο Γ Δ Ο Ο

1 Οι πηγές για αυτή την ιστορία δεν είναι απόλυτα αξιόπιστες. Αλλά η ιστορία είναι πολύ ενδιαφέρουσα και δεν θα πρέπει να την αφήσουμε ανεκμετάλλευτη. Για μία ανάλυση του έργου Οιδίπους επί Κολωνώ, βλ. την εισαγωγή μου στο Meineck & W oodruff 2003. 2 Η δίκη του Αντιφώντα: για το λόγο του Αντιφώντα, απόσπασμα του οποίου σώζεται σε ένα τεμάχιο παπύρου του 1907, βλ. Gagarin & W oodruff 1995, σ. 219. Ο Θουκυδίδης {Ιστορία 8.68) τον επαινεί ως τον καλύτερο λόγο υπεράσπισης, και δίνει μια σύντομη περιγραφή του πραξικοπήματος το 411 στα κεφάλαια του όγδοου βιβλίου. 3 Βλ. τη σημ. 2, στο κεφ. 7. 4 Ο Ν ικίας φαίνεται ότι κάνει μία νύξη στο 6.20, αλλά το επιχείρημά του θεωρή­ θηκε απλώς ως ένας λόγος για να στείλουν μεγάλη δύναμη. 5 Ο Thomas Hobbes το μεταφράζει σωστά ως «λογικό», αν και το λατινικό probabilitas (= αληθοφάνεια) ήταν μία συνηθισμένη μετάφραση ακόμα και στην αρχαιό­ τητα. Για μια ανάλυση του όρου στον Θουκυδίδη και αλλού, βλ. W oodruff 1994. 6 Βλ. Θουκυδίδης 7.59-71, και W oodruff 1994. 7 Βλ. Πολιτεία 564d όπου κατηγορεί τη δημοκρατία ότι οι δημοκρατικοί (τους οποίους αποκαλεί «κηφήνες») δεν αφήνουν την αντιπολίτευση να μιλήσει. 8 Ο Πλάτων δεν βάζει τον Σωκράτη να σχολιάσει τον ισχυρισμό του Πρωταγόρα ότι διδάσκει αυτό το αντικείμενο, όπως λέει στον Πρωταγόρα 318e- μία κριτική στην έννοια της ορθής κρίσης διατυπώνεται από ένα μεταγενέστερο έργο στα χνάρια του Πλάτωνα, το διάλογο Σίσυφος, που πιθανόν γράφτηκε τον 4ο αι. και διασώθηκε μαζί με τους διαλόγους του Πλάτωνα. Μεταφράστηκε από τον Cooper 1997, και η επι­ χειρηματολογία του είναι πλατωνική. 9 Η ανάλυση του Cole 1991 σηκώνει συζήτηση, αλλά νομίζω ότι κινείται στη

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕ ΙΣ

σωστή κατεύθυνση. Ο Gagarin 2001 έχει υποστηρίξει ορθώς ότι η πειθώ δεν ήταν ο βασικός σκοπός της σοφιστικής διδασκαλίας. Στους αρχαίους Έ λληνες άρεσε να ακούν λόγους που ανέπτυσσαν ανοίκειες θέσεις. Ο Γοργίας έγραψε έναν γοητευτικό λόγο όπου υποστήριζε ότι η Ελένη δεν ήταν ένοχη για την απαγωγή της, αλλά αυτός ο λόγος ήταν περισσότερο ψυχαγωγικός και χρησίμευε ως διδακτικό τέχνασμα για το σχεδιασμό επιχειρημάτων. 10 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη παρουσιάζουν αυτή την άποψη δείχνοντας έναν μαθητή του Σωκράτη να χτυπά τον πατέρα του και να δικαιολογεί τις πράξεις του με ρητορικά τεχνάσματα. 11 Μ ιλά ο εκπρόσωπος της ολιγαρχίας στη συζήτηση για τη δημοκρατία, στις Ικέτιδες του Ευριπίδη, στ. 423-425. Ο ομιλητής είναι αγγελιαφόρος από τη Θήβα, μία πόλη με ισχυρή ολιγαρχία κατά την κλασική εποχή. 12 Βλ. π.χ. Πλάτων, Γοργίας 486, όπου αυτή τη θέση εκφράζει ο Κ αλλικλής, ο οποίος παρουσιάζεται ως οπαδός του Γοργία. 13 Ένα καλό παράδειγμα δημαγωγού θεωρείται ότι ήταν ο πολιτικός αρχηγός Κλέων, αλλά η ρητορική του δεν ήταν πάντα επιτυχής (καμία από τις ομιλίες του στον Θουκυδίδη δεν του έφερε τη νίκη), και οι πολιτικές του δεν ήταν όλες κακές (ήταν ο αρχιτέκτονας της σπουδαίας νίκης στο τέλος της πρώτης φάσης του πολέμου με τη Σπάρτη). Βλ. Connor 1971. 14 Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ. 412-418. 15 Gagarin & W oodruff 1995, σ. 187, 24. 16 Βλ. W oodruff 1999b. 17 Α ριστοτέλης, Ρητορική 2.24, 1402a23. 18 Δημοσθένης, Κατά Τιμοκράτους 37. 19 Να πείσουν τους ανθρώπους να πάρουν ένα γαϊδούρι αντί για άλογο: Ο Πλάτων παίζει με αυτή την ιδέα στον Φαίδρο 260c, ακολουθώντας μάλλον μια ομιλία του Αντισθένη στην οποία ο Αντισθένης, ασκώντας μάλλον κριτική στην αθηναϊκή δη­ μοκρατία, λέει ότι το να ψηφίζεις στρατηγούς που δεν έχουν εκπαιδευτεί είναι σαν να ψηφίζεις ότι τα γαϊδούρια είναι άλογα (Διογ. Λαέρτ. 6.8). Αυτό που ήθελε να πει ήταν ότι μερικοί ομιλητές θα προσπαθούσαν να υποστηρίξουν ανδρείκελα ως υπο­ ψήφιους στρατηγούς· αλλά η διαφορά ανάμεσα στα ανδρείκελα και τους στρατη­ γούς δεν είναι τόσο ξεκάθαρη όσο η διαφορά μεταξύ γαϊδουριού και αλόγου. 20 Ο Ν ικίας λέει ψέματα για να μη γίνει συζήτηση: Θουκυδίδης 7.48. «Αν και προσωπικά πίστευε ότι η θέση τους ήταν ανίσχυρη, δεν ήθελε αυτή η αδυναμία να γίνει θέμα δημόσιας συζήτησης». Παραμένει αβέβαιο κατά πόσο πρόκειται για σκόπιμο ψέμα του Νικία. Ο Θουκυδίδης λέει ότι ο Ν ικίας είχε καλές πηγές στις Συρακούσες· ωστόσο, πολλά στοιχεία δείχνουν ότι γνώριζε ότι η θέση του αθηναϊ­ κού στρατού ήταν πολύ ανίσχυρη και δεν μπορούσε να συνεχίσει την εκστρατεία. Το θέμα έχει πολύ περισσότερες διαστάσεις απ’ αυτές που ανέφερα. Διαβάστε όλη τη ζωντανή και τρομακτική εξιστόρηση του Θουκυδίδη στο έβδομο βιβλίο. Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ

Ε Ν Α Τ Ο

1 Το ότι η Ασπασία είναι μορφωμένη συνάγεται εύλογα από τη μαρτυρία του Πλάτωνα στον Μενέζενο. Πρβλ. Ξενοφών, Οικονομικός 52.14. Το περιεχόμενο της μόρφωσής της είναι δική μου υπόθεση. Ο Αριστοφάνης την κατηγορεί ότι έπεισε με τα λόγια της τον Περικλή να ξεκινήσει πόλεμο (Αχαρνείς, στ. 497). Είναι γνωστό ότι

246

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

ο Πρωταγόρας και ο Π ερικλής έκαναν συζητήσεις μεταξύ τους, κι έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι άκουσε κάποιες από αυτές. 2 Περισσότερα για το θέμα, βλ. Jaeger, Paideia, και ένα πολλά υποσχόμενα νέο βιβλίο με κείμενα για τον Ισοκράτη (Poulakis 2004). Ο Ισοκράτης υιοθετεί μια άποψη για την παιδεία που διαφέρει από εκείνη του Πλάτωνα, και οι αγορεύσεις του (στην πραγματικότητα, τα δοκίμιά του) για το θέμα αξίζουν να μελετηθούν σε βάθος. Για την παιδεία των πολιτών έγραψε και ο Α ριστοτέλης στα Π ολιτικά, βι­ βλίο 7, κεφ. 14, και βιβλίο 8. 3 Η ανάκριση του Σωκράτη κατά τη διάρκεια της δίκης του στηρίζεται στη στυλιζαρισμένη εξιστόρηση του Πλάτωνα, Απολογία 24d-25a. 4 Ο άλλος κατήγορος του Σωκράτη ήταν ο Άνυτος στον Πλάτωνα, Μένων (92e), «κάθε καλός καγαθός Α θηναίος μπορεί να τον κάνει καλύτερο άνθρωπο απ’ ό,τι θα τον έκαναν οι σοφιστές, αν βέβαια θέλει και ο ίδιος να ακούσει». Το «καλός καγαθός» φαίνεται ότι αναφέρεται στην ανώτερη τάξη αλλά ήταν γνωστό ότι Άνυτος υποστή­ ριζε κριτικά τη δημοκρατία, έτσι ίσως εδώ ο Πλάτων παραποιεί τη στάση του. 5 Η ανάλυση της διδασκαλίας της αρετής από τον Πρωταγόρα προέρχεται από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα 325c-326e. 6 Πρωταγόρας 327e. 7 Πρωταγόρας 328ab. 8 Παιδεία και θέατρο: Για το ρόλο του θεάτρου στην παιδεία των πολιτών της Αθήνας την εποχή της δημοκρατίας, βλ. Gregory 1991: «Σήμερα γίνεται γενικά αποδεκτό ότι η τραγωδία είχε μία πολιτική διάσταση» (σ. 6). Σε πέντε τραγωδίες του Ευριπίδη - Ά λκηστις, Ιππόλυτος, Εκάβη, Ηρακλής, Τρωάδες- η Gregory δείχνει ότι «καθεμία τους γίνεται, σε διαφορετικό βαθμό, ο εκφραστής μίας δημοκρατικής ιδεολογίας» (σ. 11). Βλ. επίσης Euben 1997. 9 Γνωρίζουμε με βεβαιότητα από πολλές πηγές ότι το ακροατήριο στην Αθήνα αποτελούνταν κυρίως από απλούς ανθρώπους. Βλ. για παράδειγμα το παράθεμα από τον Α ριστοτέλη στη σημ. 11, στο κεφ. 7 (Πολιτικά 1281 a40-b 10). Δεν είναι εξίσου βέβαιο ότι οι γυναίκες παρακολουθούσαν κι αυτές τις παραστάσεις, αλλά κατά πάσα πιθανότητα μπορούσαν. 10 Έ ργα και Ημέραι, στ. 192-201. 11 Για την αιδώ, βλ. W oodruff 2001. 12 Οι Α θηναίοι καταδίκασαν τον Π ερικλή για διαφθορά και του επέβαλαν πρόστι­ μο. Το επιχείρημα του Σωκράτη είναι περίπου το εξής (Πλάτων, Γοργίας 516c): ο Π ερικλής ήταν ένοχος ή δεν ήταν. Αλλά δεν μπορεί να ήταν ένοχος, εξ υποθέσεως, γιατί στο παράδειγμα είναι ο αγαθός άνδρας της παροιμίας που προσπαθεί να διδά­ ξει τους γιους του. Αν δεν ήταν ένοχος και οι Α θηναίοι του συμπεριφέρονταν δίκαια στην αρχή της 30ετούς σταδιοδρομίας του και άδικα στο τέλος της, τότε η ευθύνη βαρύνει τον Περικλή - επειδή ασκούσε τη μεγαλύτερη επιρροή στους πολίτες. Άρα και στη μία και στην άλλη περίπτωση το σφάλμα ήταν δικό του. 13 Αυτή είναι η προκείμενη της μακράς ομιλίας του Πρωταγόρα (και μία από τις ενδείξεις που έχουμε ότι δεν ήταν σχετικιστής, σσ. 138 και 185). Είναι επίσης μία σιωπηλή υπόθεση της Πολιτείας, όπου δικαιοσύνη θεωρείται οποιαδήποτε αρετή αποδεικνύεται σημαντική για την οργάνωση του κράτους. 14 Βλ. Mylonas 1961. 15 Η Αθήνα είχε διαφορετικές απόψεις για το θέμα. Γενικά η πόλη ήταν δεκτική

ΣΗ Μ ΕΙΩ Σ Ε ΙΣ

-47

στις νέες ιδέες. Ταυτόχρονα, κυρίως τα πρώτα εκατό χρόνια της δημοκρατίας, η Αθήνα ανησυχούσε για την ενδεχόμενη σχέση που ίσως υπήρχε ανάμεσα στις νέες ιδέες και ορισμένες πραγματικές απειλές κατά της δημοκρατίας - απειλές που πραγματοποιήθηκαν και οδήγησαν σε βιαιότητες, δύο φορές στο τέλος εκείνου του αιώ­ να. Την εποχή της δημοκρατίας, νέοι δάσκαλοι έρχονταν στην Αθήνα από το εξω­ τερικό ή ήταν και οι ίδιοι Αθηναίοι πολίτες. Οι πιο διάσημοι ξένοι ήταν ο Π ρω ­ ταγόρας που ισχυριζόταν ότι δίδασκε την ορθή κρίση, αλλά δίδασκε επίσης και την τέχνη του λόγου, και ο Γοργίας που έλεγε ότι δίδασκε μόνο την τέχνη του λόγου. Στους Αθηναίους δασκάλους περιλαμβάνονται ο Σωκράτης, γνωστός για τον ευφυή τρόπο που χρησιμοποιούσε τις λέξεις, και ο Αντιφών που δίδασκε συγκεκριμένα την τέχνη του λόγου. Αυτή η τέχνη έγινε γνωστή ως ρητορική. Το τι είναι ρητο­ ρική, και αν θα πρέπει να διδάσκεται, αναδείχτηκε σε φλέγον ζήτημα. Το θέμα έκαιγε πολύ περισσότερο την Αθήνα, γιατί το πολίτευμά της στηριζό­ ταν στο λόγο, και η τέχνη του λόγου αγγίζει τον πυρήνα των ιερών και των όσιων της Πρώτης Δημοκρατίας - ιδιαίτερα της Εκκλησίας και των δικαστηρίων. Περίπου έξι χρόνια πριν από την απόφαση για την εκστρατεία στη Σικελία, ο Αριστοφάνης παρουσίασε ένα κωμικό έργο για μία σχολή στην Αθήνα την οποία διευθύνει ένας πολύ γνωστός διανοούμενος, ο Σωκράτης. Ο κωμωδιογράφος αποκαλούσε τη σχολή «φροντιστήριο». Το έργο ήταν οι Νεφέλες. Τα περισσότερα αντικείμενα διδασκαλίας σ ’ αυτή τη σχολή ήταν απλές ανοη­ σίες, σύμφωνα με το έργο, αλλά πολλά από αυτά ήταν ασεβή και ορισμένα ήταν επικίνδυνα. Στην ερμηνεία του φυσικού κόσμου, ο δάσκαλος εκθρόνισε τον Δία, τον ύψιστο θεό, για χάρη μιας φυσικής αρχής που δεν γίνεται κατανοητή από το ακρο­ ατήριο. Το ακροατήριο κατάλαβε όμως ότι ο δάσκαλος χλεύαζε τη θρησκεία των Αθηναίων. Στα πρακτικά ζητήματα, η σχολή δίδασκε τους νεαρούς άνδρες να κά­ νουν τα ασθενή επιχειρήματα ισχυρά ώστε να κερδίζουν στα δικαστήρια και οι εγκληματίες να μένουν ατιμώρητοι. Ταυτόχρονα, η σχολή δίδασκε τους νεαρούς άνδρες να συμπεριφέρονται στους μεγαλύτερους χωρίς σεβασμό. Καθώς το έργο φτάνει στο τέλος του, οι θεατές βλέπουν κάτι αποτρόπαιο - έναν πατέρα να ξυλοκοπείται από τον γιο του. Ο γιος πίστευε ότι θα μπορούσε να δικαιο­ λογήσει την πράξη του με όσα είχε μάθει στη σχολή. Τώρα έφτασε η ώρα της ανταπόδοσης ή, καλύτερα, της κάθαρσης. Στο τέλος του έργου, οι θεατές βλέπουν τον λαό της Αθήνας να πυρπολεί τη σχολή, τους δασκάλους, τους μαθητές, όλα ανεξαιρέτως. Είναι το πιο βίαιο τέλος που έχουν δει σε κωμωδία, αλλά όλοι ευχα­ ριστιούνται. Ο Σωκράτης και οι περί αυτόν πρέπει να πήραν το μήνυμα. Αργότερα, στη δίκη του Σωκράτη το 399, οι δικαστές της έδρας πρέπει να θυμήθηκαν το έργο. Στο διάστημα που μεσολάβησε από τότε που πρωτοπαίχτηκε η παράσταση, ορισμέ­ νοι νεαροί από τον κύκλο του Σωκράτη πήραν τον κακό δρόμο. Οι πιο γνωστές περιπτώσεις ήταν ο Αλκιβιάδης (ένας εξαίρετος ηγέτης που αργότερα πρόδωσε την Αθήνα στη Σπάρτη και μετά στους Πέρσες) και ο Κριτίας, συγγενής του Πλάτωνα, ο οποίος ηγήθηκε των Τριάκοντα στη βίαιη τυραννία τους. Ο Πλάτων φαίνεται να δέχεται ότι ο Σωκράτης έκανε κακό όταν επηρέαζε πολύ νέους άνδρες και τους οδηγούσε στην αμφισβήτηση της παράδοσης. Βλ. Πολιτεία 7, 538d-539a. 16 Για να σώσει τη ζωή του, ο Α ριστοτέλης μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλε­ ξάνδρου έφυγε από την Αθήνα. Κινδύνευε όχι επειδή ήταν φιλόσοφος, αλλά επειδή είχε συνδεθεί με τη μακεδονική ηγεμονία.

248

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Δ Ε Κ Α Τ Ο

1 Ο Peter Euben υποστήριξε αυτή τη θέση, στο Euben 1998. Αυτή είναι μία υπο­ κειμενική εντύπωση. Η κατάταξη των Ηνωμένων Π ολιτειώ ν από το Π αγκόσμιο Π αρατηρητήριο [World Audit] παραμένει υψηλή σε όλες τις διαστάσεις της δημο­ κρατίας. Βλ. http.//www.worldaudit.org/countries/as.htm. Αλλά δεν θα πρέπει να μας ενδιαφέρει η κατάταξη. Ακόμα και το πρώτο έθνος στη σειρά κατάταξης (που σ ή­ μερα είναι η Φινλανδία) έχει ελαττώματα που θα πρέπει να αντιμετωπίσει. Το «Εγχειρίδιο ID E A για την Α ξιολόγηση της Δημοκρατίας» (2002) παρουσιάζει μια διαδικασία και μια μακρά λίστα ερωτημάτων που φαίνονται κατάλληλα για την αξιολόγηση του επιπέδου της δημοκρατίας σε κάθε χώρα. Προτείνω στους αναγνώ­ στες που ενδιαφέρονται για μία τέτοια αξιολόγηση να εξετάσουν αυτά τα ερωτήματα στο πλαίσιο των Ηνωμένων Πολιτειών. Μ ια σοβαρή αξιολόγηση θα χρειαζόταν πολλούς ανθρώπους και πολύ χρόνο. Οι συγγραφείς μάς συμβουλεύουν να υπολογί­ ζουμε τόσο τα ισχυρά όσο και τα ασθενή σημεία. Η πρώτη μου εντύπωση, ωστόσο, είναι ότι οι Ηνωμένες Π ολιτείες έχουν πολύ θετική αξιολόγηση με βάση τα περισ­ σότερα κριτήρια. Πίστευα ότι ορισμένες αδυναμίες είναι πολύ έντονες, και για τις περισσότερες από αυτές δεν γίνεται καμία δημόσια συζήτηση. Εδώ θα αναφέρω ορισμένα κριτήρια της επιλογής μου. To ID E A δεν κάνει αξιολογήσεις, αλλά νομίζω ότι εμείς οι Αμερικανοί θα πρέπει να εξετάσουμε αν αυτά ισχύουν για τη χώρα μας: το κρτήριο 2.4 αναφέρει ως έναν πιθανό αρνητικό δείκτη «τη δυσανάλογη κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού των φυλακών (σ. 80)· το 4.3 αναφέρει ως πιθανό αρνητικό δείκτη «τις διαφορές στην προσδοκώμενη διάρκεια ζωής των επιμέρους κοινωνικών ομάδων» (σ. 90)· το 5.2 ρωτά πόσο εύκολη είναι για όλους τους πολίτες η εγγραφή τους στους εκλογικούς καταλόγους και η συμμετοχή τους στην ψηφοφορία (σ. 97)· το 5.4 ρωτά «σε τι βαθμό η σύνθεση του νομοθετικού σώματος και της κυβέρνησης αντικατοπτρίζουν τις επιλογές των ψηφοφόρων» (σ. 99)· το 6.1 αναφέρεται στην ελευθερία συγκρότησης νέων κομμάτων (σ. 101)· θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε πόση επιρροή μπορούν να ασκήσουν τα νεοσυσταθέντα κόμματα- και το 6.6 ρωτά «σε ποιο βαθμό... το σύστημα της χρηματοδότησης των κομμάτων εμποδίζει την εξάρτη­ ση των κομμάτων από συγκεκριμένα συμφέροντα» (σ. 103). 2 Βλ. http//www.citizensassembly.bc.ca.public. Δημόσιος διάλογος για εκλογικές μεταρρυθμίσεις διεξάγεται επίσης στην Αυστραλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Για την Αυστραλία δείτε το Δημοκρατικό Π αρατηρητήριο της Αυστραλίας http// democratic.audit.anu.edu.au/debate.htm· η συζήτηση για την αναλογική αντιπρο­ σώπευση έχει μεγάλη ιστορία στο Ηνωμένο Βασίλειο, και ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια από το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση προτιμά αυτό το σύστημα. 3 Βλ. Guinere 1994, κεφ.1. Για άλλες εναλλακτικές λύσεις στη θέση του συστήμα­ τος «ο νικητής τα παίρνει όλα», βλ. Farrell 2001, ειδικά τα κεφ. 7, 8, και 9. 4 Η πολιτειακή νομοθεσία που επέτρεψε τέτοια εκλογικά συστήματα υπογράφηκε από τον κυβερνήτη του Τέξας George W. Bush. Προς το παρόν, 40 σχολικές περι­ φέρειες και 14 συμβούλια πόλεων στο Τέξας χρησιμοποιούν το σωρευτικό σύστημα. Βλ. την έρευνα του «Κέντρου για τις Εκλογές και τη Δημοκρατία» στο http//www. fairvote.org/cumulative/texas.htm που παραπέμπει σε άρθρα του τύπου για τις τρεις εκλογές που έγιναν με αυτό το σύστημα. Βλ. επίσης την ιστοσελίδα του «Σχεδίου για νέους κανόνες διακυβέρνησης» στο «http://www.newrules.org/gov/Amarillo.html».

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕ ΙΣ

-19

Το εθνοτικό προφίλ των μαθητών τ(ον σχολείων δημοσιεύεται στο διαδίκτυο ανά περιοχή. Ο Les Hoyt, αναπληρωτής επιθεωρητής του κράτους στην ανεξάρτητη σχολική περιφέρεια του Αμαρίλλο, μου έγραψε ότι το σωρευτικό σύστημα (αν και δεν ήταν απολύτως κατανοητό) δεν αντιμετώπισε σημαντικές αντιδράσεις. Στις εκλογές του 2000 πιστεύει ότι οι δύο υποψήφιοι των μειονοτήτων πιθανόν να είχαν νικήσει και με το συμβατικό σύστημα. Το 2004 δεν συμμετείχε κανένας υποψήφιος των μειονοτήτων. 5 Για την τυραννία του δικομματικού συστήματος: στις εσωτερικές τους λειτουρ­ γίες τα κόμματα των Ηνωμένων Πολιτειών είναι λιγότερο τυραννικά από τα κόμμα­ τα στα περισσότερα κοινοβουλευτικά συστήματα που επιβάλλουν συνήθως αυστη­ ρή κομματική πειθαρχία. Το τυραννικό στοιχείο του δικομματικού συστήματος είναι οι αντιστάσεις του στην αμφισβήτηση που προέρχεται από μειοψηφικές από­ ψεις, και η δύναμή του να μην επιτρέπει σε νεοσυσταθέντα κόμματα να αποκτήσουν επιρροή. 6 Για την αναλογική αντιπροσώπευση σε μεγάλες περιφέρειες, βλ. Farrell 2001, κεφ. 4. Οι επικριτές της αναλογικής αντιπροσώπευσης υποστηρίζουν ότι παράγει ένα πολυκομματικό σύστημα που είναι ασταθές. Η άποψη αυτή δεν αντέχει στον κριτικό έλεγχο· βλ. Farrell, κεφ. 9. 7 Για την επίδραση των αρνητικών διαφημίσεων στην πολιτική, βλ. Ansolabehere 1995, και M unger 2004. Για την επίδραση των διαφημίσεων με μεγαλύτερη διάρκεια, εξετάστε το παράδειγμα της Βραζιλίας όπου οι σταθμοί υποχρεούνται βάσει νόμου να αφιερώνουν πολύ χρόνο στις προεκλογικές διαφημίσεις. Ο χρόνος κατανέμεται μεταξύ των κομμάτων ανάλογα με τη δύναμή τους στις τελευταίες εκλογές. Τα με­ γάλα κόμματα έχουν 20 λεπτά, και (όπως μου είπαν) δεν μπορούν να γεμίσουν αυτό το χρόνο αν δεν περιλάβουν και συζητήσεις για τα πολιτικά θέματα. 8 Βλ. Sunstein 2003. 9 Δημοσθένης, Φιλιππικός Β 24. 10 Για τη διαβουλευτική δημοσκόπηση, βλ. Fishkin 1995. 11 Διαβουλευτική δημοκρατία: Ό ρος που χρησιμοποιείται από θεωρητικούς της πολιτικής, όπως οι Elster, Habermas, Rawls, και συνδυάζει ένα ευρύ σύστημα λήψης πολιτικών αποφάσεων βασιζόμενο σε αμοιβαίες συμφωνίες, με την αντιπροσωπευ­ τική δημοκρατία. Σκοπός της είναι να «εμπλέξει» την πλειοψηφία των πολιτών στις αποφάσεις για πολιτικά θέματα. Αντιπαρατίθεται στην παραδοσιακή δημοκρατία που δίνει έμφαση στην ψηφοφορία ως βασικό θεσμό της δημοκρατίας. (Σ.τ.Μ.) 12 Η τηλεοπτική δραματική σειρά West Wing παίζεται από το 1999 στον αμερικα­ νικό τηλεοπτικό σταθμό N B C και περιγράφει τη ζωή των ανθρώπων της δυτικής πτέρυγας του Λευκού Οίκου. (Σ.τ.Μ.) 13 To super bowl. Η Κυριακή που διεξάγεται ο τελικός του πρωταθλήματος είναι σαν εθνική αργία για τις Η Π Α . (Σ.τ.Μ.)

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ Cooper, John (επιμ.), Plato: Complete Works, Ιντιανάπολις: Hackett Pub­ lishing Company, 1997. Gagarin, Michael και Paul Woodruff, Early Greek Political Thought from Homer to the Sophists, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1995. Meineck, Peter και Paul Woodruff, Sophocles Theban Plays, Ιντιανάπολις: Hackett Publishing Company, 2003. Strassler, Robert B. (επιμ.), The Landmark Thucydides:A Comprehensive Guide to the Peloponnesian War, Νέα Υόρκη: The Free Press, 1996. Woodruff, Paul, Thucydides on Justice, Power, and Human Nature, Ιντιανάπολις: Hackett Publishing Company, 1993. ---- , Euripides Bacchae, Ιντιανάπολις: Hackett Publishing Company, 1998.

ΕΡΓΑ Μ Ε Λ Ε Τ Η Τ Ω Ν ΣΤΑ ΟΠΟΙ Α ΓΙΝΟΝΤΑΙ Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ 1. Α ρχα ία Ελλάδα, Α θή να και αθηναϊκή δημοκρατία Annas, Julia, «Ethical Arguments from Nature: Aristotle and After», στο Gunther, Hans-Christian, και Antonios Rengakos (επιμ.), Beitrage Fur Wolfgang Kullman, 185-97, Στουτγκάρδη: Franz Steiner Verlag. Bett, Richard, «The Sophists and Relativism», Phronesis 34 (1989), 139-69. Broadhead, H.D., The Persae o f Aeschylus: Edited with In troduction, Criti­ cal Notes, and Commentary, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1960. Burnyeat, M.F., «Cracking the Socrates Case» [μια επισκόπηση του Stone 1988], The New York Review o f Books, 31 Μαρτίου 1988, 12-18. Carter, L.B., The Quiet Athenian, Οξφόρδη: Oxford University Press, 1986. Cole, Thomas, Democritus and the Sources o f Greek Anthropology, Κλήβελαντ: American Philological Association, 1967. ---- , The Origin o f Rhetoric in Ancient Greece, Βαλτιμόρη: The Johns Hop­ kins University Press, 1991. Connor, W. Robert, The New Politicians o f Fifth-Century Athens, Πρίνστον: Princeton University Press, 1971. Connor, W.R. κ.ά., Aspects o f Athenian Democracy. Clasica et Mediaevalia Dissertationes XI, University of Copenhagen, 1990. de Ste Croix, Geoffrey, «The Character of the Athenian Empire», Historia 3 (1954/5), 1-41. duBois, Page, Slaves and Other Objects, Σικάγο: University of Chicago Press, 2003. Edmunds, Lowell, «Oedipus as Tyrant in Sophocles’ Oedipus Tyrannus» Syllecta Classica 13 (2002), 63-103. Euben, J. Peter, Corrupting Youth; Political Education, Democratic Culture, and Political Theory, Πρίνστον: Princeton University Press, 1997. Fantham, Elaine, Helene Peet Foley, Natalie Boymel Kampen, Sarah B. Pomeroy και H.A. Shapiro (επιμ.), Women in the Classical World: Image and Text, Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 1994. Farrar, Cynthia, The Origins o f Democratic Thinking: The Invention o f Pol­ itics in Classical Athens, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1988. Finley, M.I., «The Fifth-Century Athenian Empire: A Balance Sheet», στο Garnsey (1978), 103-26.

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

---- , Democracy Ancient and Modern, 2η έκδ., Λονδίνο: Hogarth Press, 1985.

Fisher, N.R.E., Slavery in Ancient Greece, Μπρίστολ: Bristol Classical Press, 1993. Forrest, W.G., The Emergence o f Greek Democracy: The Character o f Greek Politics, 800-400 B.C., Λονδίνο: Weidenfeld and Nicholson, 1966. Gagarin, Michael, «Did the Sophists Aim to Persuade?», Rhetorica XIX (2001), 275-91. Garnsey, P.D.A. και C.R. Whittaker (επιμ.), Imperialism in the Ancient World, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1978. Garnsey, Peter, Ideas o f Slavery from Aristotle to Augustine, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1996. Gregory, Justina, Euripides and the Instruction o f the Athenians, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1991. Grote, George, History o f Greece (1η έκδ. 1846-56), 6η έκδ. Λονδίνο: 1888. Guthrie.W.K.C., The Sophists, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1971. Habicht, Christian, Athens from Alexander to Antony, μτφρ. Deborah Lucas Schneider, Καίμπριτζ, MA: Harvard University Press, 1997. Hansen, Mogens German, The Athenian Democracy in the Age o f De­ mosthenes: Structure, Principles, and Ideology, μτφρ. J.A. Crook, 2η έκδ., Norman: University of Oklahoma Press, 1999. Hignett, C.A., History o f the Athenian Constitution to the End o f the Fifth Century B.C., Οξφόρδη: Oxford University Press, 1952. JACT (Joint Association of Classical Teachers), The World o f Athens: An Introduction to Classical Athenian Culture, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1984. Jaeger, Werner, Paideia: The Ideas o f Greek Culture, 3 τόμ., 1η έκδ. 19391944, μτφρ. Gilbert Highet, Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 1967-1971. Jones, A.H.M., Athenian Democracy, Βαλτιμόρη: The Johns Hopkins Uni­ versity Press, 1957. Just, Roger, Women in Athenian Law and Life, Νέα Υόρκη: Routledge, 1989. Kallett, Lisa, «Demos Tyrannos: Wealth, Power, and Economic Patronage», στο Kathryn A. Morgan (επιμ.), Popular Tyranny: Sovereignty and Its Discontents in Ancient Greece, 117-53. Ώστεν: University of Texas Press, 2003. Knox, Bernard, Oedipus at Thebes: Sophocles’ Tragic Hero and His Time,

ΕΡΓΑ Μ ΕΛ ΕΤΗ ΤΩ Ν ΣΤΑ Ο Π Ο ΙΑ ΓΙΝΟ ΝΤΑΙ ΠΑΡΑΓΙΟ Μ ΙΙΕΣ

1957, νέα έκδ. συμπληρωμένη, Νιου Χέιβεν: Yale University Press, 1998. Laroux, Nicole, The Divided City: On Memory and Forgetting in Ancient Athens, μτφρ. Corinne Pach, Νέα Υόρκη: Zone Books, 2002. Mylonas, G., Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Πρίνστον: Princeton University Press, 1961. Ober, Josiah, Political Dissent in Democratic Athens: Intellectual Critics of Popular Rule, Πρίνστον: Princeton University Press, 1998. Ostwald, Martin, From Popular Sovereignty to the Sovereignty o f Law: Law, Society and Politics in Fifth-Century Athens, Μπέρκλεϋ: University of California Press, 1986. Parker, Athenian Religion: A History, Οξφόρδη: Oxford University Press, 1996. Pickard-Cambridge, Sir Arthur Wallace, Demosthenes and the Last Days o f Greek Freedom, Νέα Υόρκη και Λονδίνο: G. P. Putnam’s Sons, 1914. Popper, Karl, The Open Society and its Enemies, αναθεωρημένη έκδ., Πρίν­ στον: Princeton University Press, 1950. Poulakis, Takis και David Depew, Isocrates and Civic Education, Ώστεν: The University of Texas Press, 2004. Rhodes, P.J. Ancient Democracy and Modern Ideology, Λονδίνο: Duck­ worth, 2003. Roberts, Jennifer Tolbert, Athens on Trial: The Antidemocratic Tradition on Western Thought, Πρίνστον: Princeton University Press, 1994. Roochnik, David, Beautiful City: The Dialectical Character o f Plato’s Re­ public, Ίθακα, NY: Cornell University Press, 2003. Sagan, Eli, The Honey and the Hemlock: Democracy and Paranoia in Ancient Athens and Modern America, Πρίνστον: Princeton University Press, 1994. Samaris, Thanassis, Plato on Democracy: Major Concepts in Politics and Political Theory 23, Νέα Υόρκη: Peter Lang, 2002. Saxonhouse, Arlene W., Athenian Democracy: Modern Mythmakers and Ancient Theorists, Νοτρ Νταμ: Notre Dame University Press, 1996. Sinclair, R.K., Democracy and Participation in Athens, Καίμπριτζ: Cam­ bridge University Press, 1988. Stone, I.F., The Trial o f Socrates, Βοστώνη: Little, Brown and Company, 1988. Weidemann, T.E.J., Slavery: Greece and Rome: New Studies in the Classics, No. 16, Οξφόρδη: Clarendon Press, 1987.

ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

Wilson, Peter, The Athenian Institution o f Khoregia: The Chorus, the City, and the Stage, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 2000. Wolpert, Andrew, Remembering Defeat: Civil War and Civic Memory in Ancient Athens, Βαλτιμόρη: The Johns Hopkins University Press, 2002. Woodruff, Paul, «Eikos and Bad Faith in the Paired Speeches of Thucy­ dides», Proceedings o f the Boston Area Colloquium in Ancient Philoso­ phy, τόμ. X (1994), 115-45. ---- (1999a), «Rhetoric and Relativism», στο A. A. Long (επιμ.), The Cam­ bridge Companion to Early Greek Philosophy, 290-310, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1999. ---- (1999b), «Paideia and Good Judgment», στο David M. Steiner (επιμ.), Philosophy o f Education. Volume 3 o f the Proceedings o f the Twentieth World Congress o f Philosophy (1999), 63-75. ---- , «Socrates and the Irrational», στο Smith, Nicholas D. και Paul Woo­ druff (επιμ.), Reason and Religion in Socratic Philosophy, 130-50, Οξ­ φόρδη: University Press, 2000. ---- (2001a), «Natural Justice», στο Caston, Victor και Daniel Graham (επιμ.), Presocratic Philosophy: Essays in Honor o f Alexander Mourelatos, 195-204, Aldershot: Ashgate, 2001. ---- (2001b), Reverence: Renewing a Forgotten Virtue, Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 2001. ---- ,«Antiphons: Sophist and Athenian», Oxford Studies in Ancient Philo­ sophy', τόμ. 22 (2004), 323-36. Yunis, Harvey, A New Creed: Fundamental Religious Beliefs in the Athenian Polis and Euripidean Drama, Γκέττινγκεν: Vandenhoeck & Ruprecht, 1988. 2. Για την αμερικανική δημοκρατία Beard, Charles, An Economic Interpretation o f the Constitution, Νέα Υόρκη: Macmillan, 1913. Ellis, Joseph, Founding Brothers; The Revolutionary Generation, Νέα Υόρ­ κη: Random House, 2000. Goldwin, R.A. και W.A. Schambra, How Democratic Is the Constitution? Washington: American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1981. Hamilton, Alexander, John Jay και James Madison, The Federalist Papers (1788), Isaac Kramnick (επιμ.), Harmondsworth: Penguin, 1987. Parenti, Michael, «The Constitution as an Elitist Document», στο Goldwin k . g l , 1981, 39-58.

ΕΡΓΑ Μ ΕΛΕΤΗ ΊΟ Ν ΣΤΑ ΟΓΙΟΙΑ ΓΙΝ Ο ΝΤΑΙ ΠΑΡΑΠΟ Μ ΠΕΣ

Spalding, Matthew, Patrick J. Garrity και Daniel J. Boorstin, A Sacred Union o f Citizens: George Washington s Farewell Address and the American Character, Lanham, MD: Rowman and Littlefield, 1998. Wills, Garry, Lincoln at Gettysburg: The Words that Remade America, Νέα Υόρκη: Simon and Schuster, 1992. 3. Για τη δημοκρατία Beetham, David, Sarah Bracking, Iain Kearton και Stuart Weir, Interna­ tional IDEA Handbook on Democracy Assessment, Χάγη, Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Kluwer Law International, 2002. Dahl, Robert A., On Democracy, Νιου Χέιβεν: Yale University Press, 1998. Lijpart, Arendt, Patterns o f Democracy: Government Forms and Perfor­ mance in Thirty-Six Countries, Νιου Χέιβεν: Yale University Press, 1999. Mannin, Bernard, The Principles o f Representative Government, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1997. Posner, Richard A., Law, Pragmatism, and Democracy, Καίμπριτζ, MA: Harvard University Press, 2003. Sunstein, Cass R., Designing Democracy: What Constitutions Do, Νέα Υόρ­ κη: Oxford University Press, 2001. Tully, James, Strange Diversity: Constitutionality in an Age o f Diversity, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1995. 4. Για το εκλογικό σύστημα Farrell, David, Electoral Systems; A Comparative Introduction, Basingstoke: Palgrave, 2001. Fishkin, James, The Voice o f the People: Public Opinion and Democracy, Νιου Χέιβεν: Yale University Press, 1995. Fishkin, James και Peter Laslett, Debating Deliberative Democracy, Οξφόρ­ δη: Blackwell, 2003. Guinere, Lani, The Tyranny o f the Majority: Fundamental Fairness in Re­ presentative Democracy, Νέα Υόρκη: The Free Press, 1994. Rae, Douglas W., The Political Consequences o f Electoral Laws, αναθεωρη­ μένη έκδ., Νιου Χέιβεν: Yale University Press, 1971. Reynolds, Andrew και Ben Reilly, The International IDEA Handbook of Electoral System Design, Στοκχόλμη: IDEA, 1997.

ΠΟΑ ΓΟΥΝΤΡΑΦ

5. Σ ύ γχρ ο να έρ γα για τη δημοκρατία Ansolabehere, Stephen και Shanto Iyengar, Going Negative: How Political Advertisements Shrink and Polarize the Electorate, Νέα Υόρκη: The Free Press, 1995. Berlin, Isaiah, Two Concepts o f Liberty, cm Inaugural Lecture Delivered Before the University o f Oxford, on 31 October, 1958, Οξφόρδη: Ox­ ford University Press, 1959. Bobbin, Philip, The Shield o f Achilles: War, Peace, and the Course of His­ tory, Νέα Υόρκη: Knopf, 2002. Bok, Sissela, Lying: Moral Choice in Public and Private Life, Νέα Υόρκη: Random House, 1978. Breton, Albert κ.ά. (επιμ.), Rational Foundations o f Democratic Politics, Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 2003. Kagan, Robert, O f Paradise and Power: American and Europe in the New World Order, Νέα Υόρκη: Alfred A. Knopf, 2003. Munger, Michael C., «Demobilized and Demoralized: Negative Ads and Loosening Bonds», στο Breton κ.ά., 2003,15-29. Sacks, Jonathan, The Dignity o f Difference: How to Avoid the Clash o f Civilizations, αναθεωρημένη έκδ., Λονδίνο: Continuum, 2003. Siff, Ezra Y., Why the Senate Slept: The Gulf o f Tonkin Resolution and the Beginning o f America’s Vietnam War, Westport, CT: Prager, 1999. Sunstein, Cass E., Why Societies Need Dissent, Καίμπριτζ, MA και Λονδί­ νο: Harvard University Press, 2003. Surowiecki, James, The Wisdom o f Crowds: Why the Many Are Smarter than the Few and How Collective Wisdom Shapes Business, Economies, Societies, and Nations, Νέα Υόρκη: Doubleday, 2004. Weick, Karl E. και Kathleen M. Sutcliffe, Managing the Unexpected: Assur­ ing High Performance in an Age o f Complexity, Σαν Φρανσίσκο: Jossey-Bass (A Wiley Company), 2001.

*---- —

Π I Μ Ε Τ Ρ ο ο*-------- -

Η σαγηνευτική ατέλεια του δημοκρατικού πολιτεύματος

1. Τα «άρθρα» της δημοκρατικής πίστης Η Πρώτη δημοκρατία του W oodruff αποτελεί λαμπρό δείγμα εκδήλω­ σης δημοκρατικής π ίσ τη ς1. Τι σημαίνει αυτό; Αναμφίβολα πολύ πε­ ρισσότερα από το να αντιμετωπίζει κανείς τη δημοκρατία απλώς ως το λιγότερο επαχθές ή το πλέον βολικό πολίτευμα, ή ακόμα και ως το πολίτευμα που σήμερα έχει επικρατήσει επί των ιστορικών αντιπάλων του. Σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι σκέπτεται και ενεργεί ως πολίτης με γνώμονα τα ακόλουθα πέντε βασικά «άρθρα»: α. Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εγγενώς ριζοσπαστικό, καθώς επιχειρεί να εξουδετερώσει τη σταθερή και ιστορικά δεσπόζουσα ρο­ πή της πολιτικής εξουσίας προς την αυθαιρεσία, τον απολυταρχισμό και την άνιση μεταχείριση όσων υπόκεινται σε αυτή, αλλά κινδυνεύει να απολέσει αυτή τη διάστασή του, όταν επικρατεί και παγιώνεται2. β. Το δημοκρατικό πολίτευμα παραμένει πάντοτε ατελές, καθώς δεν μπορεί να υλοποιήσει απόλυτα ικανοποιητικά το ιδεώδες της λαϊκής κυριαρχίας επί του οποίου εδράζεται. Το ιδεώδες αυτό hie et nunc δεν είναι άλλο από το αίτημα ουσιαστικής συλλογικής διακυβέρνησης μιας σαφώς οριοθετημένης περιοχής από το σύνολο των ενήλικων μόνιμων κατοίκων της που έχουν σώας τας φρένας3. γ. Το δημοκρατικό πολίτευμα οφείλει όχι μόνο να αντιμετωπίζει κατά μέτωπο σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο ό,τι το υπονομεύει, αλλά και να αποτελεί αντικείμενο ενός ατέρμονα αναστοχασμού με διττό στόχο: αφενός την επαναβεβαίωση της σημασίας του εν λόγω πολιτεύματος, αφετέρου τη συνεχή ουσιαστική βελτίωσή του με γνώ­ μονα την προσέγγιση του ιδεώδους της λαϊκής κυριαρχίας. δ. Το δημοκρατικό πολίτευμα προορίζεται για καθημερινούς αν­ θρώπους με πάθη, ατομικά συμφέροντα, ελαττώματα και αδυναμίες, αλλά ταυτόχρονα καλλιεργεί στους συμμετέχοντες σε αυτό ηθικές

ΦΙΑΗΜ Ω Ν Π ΑΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

αξίες και στάσεις (όπως αλληλοσεβασμός, διαλλακτικότητα, ανεκτι­ κότητα και επιθυμία παροχής ευρύτερα αποδεκτών δικαιολογήσεων), οι οποίες σαφώς αποθαρρύνονται, υποβαθμίζονται ή διαστρεβλώνο­ νται από τα απολυταρχικά καθεστώτα4. ε. Αναγκαία (όχι όμως και ικανή) συνθήκη για τη θέσπιση, τη διατήρηση και την εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η κινητοποίηση και η δημιουργικότητα των υποστηρικτών του. Οι ιδέες αυτές πιστεύουμε ότι συγκροτούν σε μικρότερο ή μεγαλύ­ τερο βαθμό το ιδεολογικό υπόβαθρο του W oodruff από το οποίο εκκι­ νεί για να μας προσφέρει μια ισορροπημένη5 ανασυγκρότηση της ιστο­ ρικής εξέλιξης, των αξιών, των θεσμών και των πρακτικών της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας· παράλληλα έχει στραμμένο το βλέμμα, όπως προκύπτει από την εισαγωγή και τον επίλογο, στον αντίκτυπο που έχει το εγχείρημά του στην υπόθεση της αναζωογόνησης και της αναθεώ­ ρησης της σύγχρονης αμερικανικής δημοκρατίας. Έχοντας ως απώτε­ ρο στόχο τη βαθύτερη κατανόηση των «άρθρων» της δημοκρατικής πίστης και την αναζήτηση τρόπων εφαρμογής τους με τη συνδρομή της πλούσιας παρακαταθήκης ιδεών και εμπνεύσεων που μας προσφέρει η αθηναϊκή δημοκρατία, θα επιχειρήσουμε σε αυτό το επίμετρο να κα­ ταθέσουμε ορισμένες σύντομες σκέψεις, διαπιστώσεις και προτάσεις που θα μπορούσαν να ιδωθούν ως συνέχεια του επιλόγου της Πρώτης δημοκρατίας. Σε κάποια σημεία αυτής της προσπάθειας το αρχαιοελλη­ νικό δημοκρατικό παρελθόν μας θα αποβεί ιδιαίτερα επωφελές· σε άλ­ λα, ωστόσο, είμαστε υποχρεωμένοι να στηριχθούμε περισσότερο στις ιστορικές και ιδεολογικές καταβολές της νεωτερικότητας.

2. Οι αξίες της δημοκρατίας Με ποιο τρόπο η συμμετοχή μας στο δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να μας κάνει κατά τι καλύτερους από ό,τι η εμπλοκή μας σε ένα απο­ λυταρχικό πολίτευμα, όπως πρεσβεύει το τέταρτο «άρθρο» της δημο­ κρατικής πίστης; Οι απαντήσεις που επιδέχεται αυτό το ερώτημα είναι πολλές· θα περιοριστούμε, όμως, σε αυτή που προκύπτει από την ανα­ συγκρότηση του Woodruff. Η συμμετοχή στην αρχαία αθηναϊκή δη­ μοκρατία σήμαινε πολύ περισσότερα από τη συμμετοχή σε μια διαδι­ κασία λήψης πολιτικών αποφάσεων. Σήμαινε την αποδοχή επτά βασι­

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

κών αξιών -τ η ς ελευθερίας από την τυραννία, της ομόνοιας, της αρχής της νομιμότητας, της φυσικής ισότητας, της σοφίας των πολιτών, της διαβούλευσης χωρίς ειδικές γνώσεις και της γενικής παιδεία ς- καθώς και έναν διαρκή προβληματισμό για το νόημα και τον τρόπο εφαρμο­ γής τους (σ. 30 κ.ε.). Οι αξίες αυτές δεν αποτελούσαν κενές και μεγα­ λόστομες διακηρύξεις, αλλά εκφράζονταν και επιβεβαιώνονταν με με­ γαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία καθημερινά (ή όταν ήταν απαραίτητο) από τους θεσμούς και τις πρακτικές που υιοθετούνταν. Θα μπορούσε, ενδεχομένως, κανείς να εμπλουτίσει ή να συρρικνώσει αυτό τον κατά­ λογο, αλλά αυτό δεν είναι εδώ το ζητούμενο. Το σημαντικό είναι ότι η εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος των Αθηναίων προϋπέθετε την αποδοχή από μια σημαντική μερίδα πολιτών ενός πλέγματος ηθικών και επιστημολογικών αξιών, οι οποίες δεν υπήρχαν en bloc ή δεν αναγνωρίζονταν καθεαυτές από τον πολιτικό πολιτισμό ενός τυραννικού, ολιγαρχικού ή μοναρχικού καθεστώτος. Με αυτή την έννοια, το να ζει ο μέσος Αθηναίος υπό τη σκέπη της δημοκρατίας ήταν κάτι που τον έκανε στοιχειωδώς καλύτερο, χωρίς να απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση του χαρακτήρα του, όπως, για παράδειγμα, την υιοθέτηση ενός υπερβολικά αλτρουιστικού προτύπου διαγωγής. Ποια είναι, όμως, η σημασία του εγχειρήματος του W oodruff ως προς τον προβληματισμό για τη σύγχρονη δημοκρατία; Πιστεύουμε ότι έρχεται να ενισχύσει τις θέσεις όσων αντιτίθενται σε αυτό που ονομάζεται οικονομική θεώρηση της δημοκρατίας· δηλαδή την αντι­ μετώπιση της δημοκρατίας απλώς ως μιας μεθόδου άθροισης ατομικών προτιμήσεων και του πολίτη ως ενός καταναλωτή που επιχειρεί μέσω της ψηφοφορίας να μεγιστοποιήσει ορθολογικά την προσωπική ωφέλειά του σε μια γιγάντια αγορά δημόσιων αγαθών6. Αναμφίβολα, η θεώρηση αυτή είναι ενδιαφέρουσα, αν την αντιμετωπίσουμε απλώς ως ένα αφηρημένο τυπικό μοντέλο αποκομμένο από τη δημοκρατική πρα­ κτική. Η μελέτη, όμως, της σημαντικότερης δημοκρατίας του αρχαίου κόσμου δείχνει ότι η λειτουργία ενός υπαρκτού δημοκρατικού πολι­ τεύματος δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από την ευρύτερη αποδοχή ενός πλέγματος θεσμοθετημένων ή διάχυτων αξιών, όσο κι αν αυτές αμφι­ σβητούνται ή παραβιάζονται περιστασιακά. Ποιες είναι οι αξίες που στηρίζουν και εδραιώνουν την εύρυθμη λειτουργία μιας σύγχρονης δημοκρατίας; Πώς εννοούνται και ποια είναι η ακριβής σχέση τους με τις δημοκρατικές διαδικασίες; Σε τι διαφοροποιούνται από τις αξίες

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

των αρχαίων και ποια είναι η πειστικότερη δικαιολόγησή τους; Τα ερωτήματα αυτά δεν μπορούν να απαντηθούν εδώ. Αρκούμαστε να παραθέσουμε έναν κατάλογο αξιών που θα μπορούσε να αποτελέσει έναυσμα για συζήτηση: σεβασμός της ελευθερίας και της αυτονομίας κάθε ατόμου και ό,τι αυτό συνεπάγεται, αναγνώριση διαφόρων μορ­ φών ισότητας (πολιτικής, νομικής, έμφυλης κ.ο.κ.), αποδοχή ενός συ­ στήματος κοινωνικής δικαιοσύνης που θα λειτουργεί υπέρ των αδυνά­ των και των λιγότερο προνομιούχων, ανοχή του διαφορετικού με όποια μορφή και αν αυτό παρουσιάζεται, σεβασμός της νομιμότητας και του κράτους δικαίου, καταδίκη της αδικαιολόγητης προσφυγής στη βία, και αναγνώριση της ανάγκης παροχής δημόσιων λόγων για δημόσια ζητήματα. Αν μια υπαρκτή δημοκρατική τάξη αρχίσει να αδιαφορεί για αξίες σαν και αυτές, θα μετατραπεί σε ένα παιγνίδι για την κατάκτηση και τη διατήρηση της πλειοψηφίας που θα διεξάγεται με ελάχιστους τυπικούς κανόνες. Ωστόσο, η επιδίωξη των αξιών από μια δημοκρατική τάξη θα ήταν καλό να υπάγεται σε δύο βασικούς περιορισμούς: α) οι εν λόγω αξίες οφείλουν να είναι σαφώς προσδιορισμένες και η εφαρμογή τους δεν μπορεί να επιδιώκεται με μέσα που αντιβαίνουν στο περιεχόμενο των επιθυμητών αξιών, β) δεν πρέπει επ’ ουδενί στις αξίες αυτές να συμπεριλαμβάνεται το αίτημα μιας ριζικής ηθικής αναμόρφωσης των πολι­ τών (για τους μελλοντικούς πολίτες θα μιλήσουμε στην τελευταία ενό­ τητα) πέρα από αυτή που συντελείται, στο μέτρο που συντελείται, μέ­ σω της συμμετοχής τους στα κοινά και της συνειδητοποιημένης από πλευράς τους εφαρμογής των δημοκρατικών κανόνων. Η άποψ η7 που ακούστηκε από τον Ροβεσπιέρο στη συνεδρίαση της Γαλλικής Εθνο­ συνέλευσης της 5ης Φεβρουάριου 1794 ότι ο τρόμος είναι απόρροια και συνέπεια της δημοκρατικής αρετής υπό δύσκολες περιστάσεις πα­ ραμένει επίφοβη* όχι γιατί ο έστω και υποσυνείδητος ενστερνισμός της μπορεί σήμερα να επαναφέρει τη λαιμητόμο, αλλά γιατί η αποδο­ χή μιας παραπλήσιας λογικής υπό ομαλές περιστάσεις μπορεί να φέ­ ρει την αστυνομοκρατία, την ποτοαπαγόρευση, την ηθικιστικού χα ­ ρακτήρα λογοκρισία και άλλες ολοκληρωτικού ή πατερναλιστικού8 χαρακτήρα πρακτικές. Σε γενικές γραμμές, όταν μια απλουστευτική ηθικολογία αρχίζει να δεσπόζει στον δημόσιο λόγο μιας δημοκρατι­ κής πολιτείας σε καιρό ειρήνης, δεν θα ήταν άσκοπο να αναρωτηθούμε μήπως υποκρύπτονται λιγότερο ευγενείς επιδιώξεις. Η δημοκρατία,

Ε Π ΙΜ ΕΤΡΟ

επαναλαμβάνουμε, δεν είναι πολίτευμα για αγγέλους, πράγμα που σ η­ μαίνει ότι, αν λειτουργεί σωστά, δεν θα πρέπει να ενοχλούμαστε ιδιαί­ τερα από πρόσωπα, νοοτροπίες, συμπεριφορές και καταστάσεις που δεν θα ήταν ανεκτά μόνο σε ένα εξωπραγματικό αγγελικό πολίτευμα9.

3. Δημοκρατία και αυθεντία Σύμφωνα με το πρώτο σκέλος του τρίτου «άρθρου» της δημοκρατικής πίστης, η αντιμετώπιση επικριτικών προς τη δημοκρατία προσεγγίσε­ ων αποτελεί μία από τις προτεραιότητες των υποστηρικτών της. Ένα παραδοσιακό αντιδημοκρατικό μοτίβο - η σταδιοδρομία του οποίου ξεκινά με τον Π λάτω να- είναι το επιχείρημα της αυθεντίας. Αφού οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς τις γνώσεις τους και κάποιοι γνωρίζουν περισσότερα για ένα αντικείμενο και κάποιοι άλλοι (που υπερτερούν αριθμητικά) λιγότερα, γιατί να μην αφήσουμε τη διακυβέρνηση της πολιτείας σε εκείνους τους λίγους που γνωρίζουν περισσότερα για αυτό το ζήτημα, υποτασσόμενοι στην αυθεντία τους; Για τον Πλάτω­ να, αυτοί οι λίγοι ήταν οι φιλόσοφοι-βασιλείς, στις μέρες μας θα μπο­ ρούσαν να είναι οι γραφειοκρατικές ελίτ, οι τεχνοκράτες, οι managers και κάθε λογής ειδικοί και εμπειρογνώμονες. Το επιχείρημα αυτό σή­ μερα σπάνια προβάλλεται δημόσια, αλλά, καθώς διαισθανόμαστε ότι η «υπόγεια» επιρροή του δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητη, αξίζει να το συζητήσουμε. Οι ενστάσεις που είναι δυνατό να διατυποοθούν ως προς το επιχεί­ ρημα της αυθεντίας είναι πο ικ ίλ ες10. Θα μπορούσε κάποιος να υποστη­ ρίξει ότι ακόμα κι αν ορισμένοι πράγματι γνωρίζουν καλύτερα τα της πολιτικής, αυτό δεν μπορεί να πιστοποιηθεί παρά μόνο μέσω της λαϊ­ κής ψήφου, η οποία γίνεται εδώ αντιληπτή ως ένας διαγωνισμός πο­ λιτικών γνώσεων και δεξιοτήτων με κριτή το εκλογικό σώμα. Ή να θεωρήσει, όπως οι ωφελιμιστές, ότι η μόνη βασική γνώση που απαιτείται στην πολιτική είναι αυτή που είναι απαραίτητη προκειμένου να γίνουν γνωστές οι επιθυμίες όλων των πολιτών έτσι ώστε να ικανοποι­ ηθούν όσο το δυνατόν περισσότερες, κοντολογίς η γνώση που προ­ κύπτει από την εφαρμογή δημοκρατικών μεθόδων όπως η ψηφοφορία. Ή , ακόμα, να συνταχθεί με την απάντηση που δόθηκε στην πράξη από την αρχαία ελληνική δημοκρατία, δηλαδή ότι δεν υπάρχουν ειδικοί στην πολιτική ή, τουλάχιστον, κάποιοι που να είναι ειδικότεροι από

264

ΦΙΛΗΜ ΩΝ ΓΙΑΙΟΝΙΔΗΣ

τους ίδιους τους πολίτες, καθώς και ότι πολλές πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται υπό συνθήκες αβεβαιότητας, οπότε δεν μπορούμε να κά­ νουμε λόγο για αληθείς και δικαιολογημένες πεποιθήσεις αλλά μόνο για εύλογες και λιγότερο εύλογες πεποιθήσεις (βλ. κεφ. 7 και 8). Στο ίδιο πνεύμα, θα θέλαμε να υπαινιχθούμε μια σύγχρονη απόκριση στο ερώτημα γιατί δεν είμαστε διατεθειμένοι να αναγνωρίσουμε πολιτικές αυθεντίες. Πώς θα αξιολογούσαμε τις δύο προτάσεις που ακολουθούν και τι γνώμη θα σχηματίζαμε για τους υποστηρικτές τους; α. «Εγώ δεν καταλαβαίνω πώς αποδεικνύεται ο τύπος Ε= m e2, αλ­ λά αφού υποστηρίζεις την ορθότητά του εσύ, ένας αναγνωρισμένος φυσικός, θα τη δεχτώ και εγώ». β. «Εγώ δεν καταλαβαίνοο γιατί ο φόνος είναι μια απεχθής πράξη, αλλά αφού το υποστηρίζεις εσύ, ένας αναγνωρισμένος εγκληματολόγος, θα το δεχτώ και εγώ». Ό σον αφορά την πρώτη πρόταση, νομίζουμε ότι εκφράζει μια εύλο­ γη θέση, καθώς δεν είναι εφικτό ο καθένας να κατέχει τις εξειδικευμένες γνώσεις και τις δεξιότητες που απαιτούνται για την κατανόηση ενός τόσο δύσκολου επιστημονικού ζητήματος. Το πολύ πολύ να πα­ ρακινούσαμε το συγκεκριμένο άτομο, αν είχε τόσο ανεπτυγμένο ενδια­ φέρον για αυτά τα θέματα, να σπουδάσει φυσική προκειμένου να σ χ η ­ ματίσει τη δική του άποψη. Η αντίδρασή μας, ωστόσο, στη δεύτερη πρόταση είναι διαφορετική. Θα εκφράζαμε σοβαρές αμφιβολίες για τη διανοητική ωριμότητα και τη σοβαρότητα του υποστηρικτή της, κα­ θώς αδυνατεί να σχηματίσει δική του άποψη για ένα τόσο σημαντικό ζήτημα όπως η αξία της ανθρώπινης ζωής και προτιμά να αποδέχεται άκριτα τη θέση κάποιου «ειδικού». Ίσως και να αμφιταλαντευόμαστε αν θα έπρεπε να του αποδώσουμε ευθύνη για πράξεις ή παραλείψεις που θα προέκυπταν από μια τόσο παθητική στάση (ειδικά αν ο «ειδικός» ήταν κάποιο μέλος της οικογένειας ή της κοινότητάς του από το οποίο ήταν εξαρτημένος). Όπως και να έχει το ζήτημα, θα αντιδρούσαμε αρνητικά και είτε θα του ζητούσαμε να σκεφτεί και να αποφασίσει μόνος του ή θα θέταμε υπό αμφισβήτηση τη γενικότερη ικανότητά του να κρίνει. Αναμφίβολα, μπορούμε να βασιζόμαστε στις ακατανόη­ τες σε μας τεχνικές γνώσεις κάποιου ειδικού που εμπιστευόμαστε, και αυτό κάνουμε σε αναρίθμητες περιστάσεις κατά τη διάρκεια του βίου

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

μας (αν και εδώ θέτουμε κάποιους περιορισμούς και επιθυμούμε να διατηρούμε κάποιον έλεγχο). Όταν, όμως, τίθενται ζητήματα αξιών θέλουμε εμείς οι ίδιοι να κρίνουμε με βάση αυτό που πιστεύουμε και θεωρούμε πρέπον. Και οι πολιτικές αποφάσεις, ή έστω οι πιο σημαντι­ κές από αυτές, είναι αξιολογικά φορτισμένες. Θέτουν ερωτήματα σχε­ τικά με το συλλογικό και το ατομικό αγαθό, το ορθό και το δίκαιο, ερωτήματα σχετικά με τις επιπτώσεις κάποιων επίσημων πράξεων στην ευζωία, την ελευθερία ακόμα και στη ζωή κάποιων ανθρώπων. Είτε αντιμετοοπίζουμε την κήρυξη ενός πολέμου είτε την επικύρο)ση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος είτε απλώς τον τρόπο πρόσληψης υπαλλή­ λων στο δημόσιο, ο κανονιστικός προβληματισμός είναι παρώ ν11. Αυ­ τό μας κάνει να μην αναγνωρίζουμε κάποια «ηθική αυθεντία» σε έναν ηγέτη ή μία παράταξη που οφείλουμε να ακολουθούμε τυφλά σε ό,τι και αν προστάζουν. Η άρνησή μας αυτή δεν υποδηλώνει ότι είμαστε αδιάλ­ λακτοι ή αδιάφοροι ως προς τις θέσεις και τις προτάσεις των άλλων, αλλά ότι τις εξετάζουμε ενδελεχώς και με κριτικό πνεύμα προκειμένου να αποφασίσουμε εάν θα τις απορρίψουμε ή θα τις ενστερνιστούμε. Αυτό ισχύει και στις περιπτώσεις εκείνες όπου θα καταλήξουμε στην υιοθέτηση μιας σκεπτικιστικής στάσης ή θα δηλώσουμε αδυναμία να αποφασίσουμε περί του πρακτέου. Η δημοκρατία έρχεται το)ρα να συ­ νταχθεί και να τιμήσει αυτή τη θεμελιώδη πεποίθησή μας, με το να αναγνωρίζει κάθε πολίτη ως «ηθική αυθεντία», να θέτει τα ζητήματα σε δημόσιο διάλογο και να συνυπολογίζει εξίσου την άποψη του καθενός στη λήψη της τελικής απόφασης. Έτσι, για τα μεγάλα αλλά και για πολλά από τα μικρότερα κανονιστικά ζητήματα, ο ρόλος των κάθε λογής ειδικών είναι μόνο συμβουλευτικός12. Δεν θα θέλαμε να εκφέ­ ρουμε άποψη για το τι ίσχυε στην αρχαία Ελλάδα, αλλά η παραδοχή ότι ο καθένας οφείλει να δικαιολογεί με τα δικά του νοητικά μέσα τις αξίες και τις αρχές που υιοθετεί αποτελεί κατάκτηση του Διαφωτισμού.

4. Δημοκρατία αντιπροσωπευτική και άμεση Περνώντας τώρα στο δεύτερο σκέλος του τρίτου «άρθρου» της δημο­ κρατικής πίστης που αφορά τη διαρκή αμφισβήτηση των υπαρχόντων δημοκρατικών θεσμών με στόχο τη στερεότερη δικαιολόγηση ή τη βελτίωσή τους, θα παρατηρούσαμε το εξής: η εμμονή αποκλειστικά στην αρχαία ελληνική δημοκρατία και τους θεσμούς της ενέχει τον

266

ΦΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

κίνδυνο μιας μονόπλευρης αντιμετώπισης του δημοκρατικού φαινομέ­ νου, η οποία συνίσταται στην ανάδειξη της άμεσης δημοκρατίας ως πεμπτουσίας της δημοκρατίας και στην ταυτόχρονη υποβάθμιση ή την απόρριψη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αποτελεί, ωστόσο, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ευτελές υπο­ κατάστατο της άμεσης δημοκρατίας; Θα θεωρήσουμε, όπως θέλει ο Woodruff, τον όρο «αιρετός αντιπρόσωπος» παραδοξολογία ισοδύνα­ μη με την έκφραση «ζεσταμένο παγωτό» (σ. 29); Είναι η ίδια η ιδέα της αντιπροσώπευσης «αλλοτριωτική», «θεολογική» και «μύστη ριώδης»13; Οφείλουμε να δεχτούμε ότι εξ υπαρχής διαστρεβλώνει και προδίδει την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας14; Θα πρέπει να διακρίνει κανείς το θεωρητικό μοντέλο της αντιπρο­ σώπευσης από τους ιστορικούς όρους της εξέλιξής του καθώς και από τον τρόπο λειτουργίας του στις σύγχρονες δημοκρατίες. Διατηρώντας ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης μπορούμε να αναρωτηθούμε αν ο A ετερονομείται πολιτικά από τη στιγμή που αναθέτει στον Β να συμμε­ τέχει ενεργά για λογαριασμό του Α στη λήψη ορισμένων πολιτικών αποφάσεων με γνώμονα ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο αρχών, κατευθυ­ ντήριων γραμμών και στόχων, ενώ διατηρεί τη δυνατότητα να διακόψει τη συνεργασία με τον Β, εάν δεν μείνει ικανοποιημένος από τη στάση και τα πεπραγμένα του. Μπορούμε σήμερα να υποστηρίξουμε ότι κάποιος μετέχει ουσιαστικά στη συλλογική διακυβέρνηση ενός πολιτικού μορφώματος μόνο όταν έχει άμεσα λόγο και ψήφο για κάθε πολιτική απόφαση που λαμβάνεται; Θα δεχόμασταν, κατ’ αναλογία, ότι ο διευθύνων σύμβουλος και ιδιοκτήτης μιας εταιρείας δεν διοικεί την εταιρεία του, επειδή δεν λαμβάνει ο ίδιος κάθε απόφαση που λαμβάνεται στην εταιρεία του, όσο ασήμαντη και τετριμμένη κι αν είναι; Η απάντηση είναι αναγκαστικά αρνητική, υπό την εύλογη προϋπόθε­ ση της πολλαπλότητας, της ιδιαιτερότητας και της ετερογένειας των κοινών ζητημάτων καθώς και της αναγκαιότητας ενός καταμερισμού των πολιτικών εργασιών. Υπό αυτό το πρίσμα θα θεωρούσαμε ότι ιδεατά κάθε πολίτης συμμε­ τέχει ουσιαστικά στη συλλογική διακυβέρνηση μιας συντεταγμένης δημοκρατικής πολιτείας εάν: α. Για ζητήματα υψίστης πολιτικής σημασίας εμπλέκεται, στο μέτρο του δυνατού, άμεσα στη διαδικασία λήψης των σχετικών αποφάσεων.

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

267

β. Για ζητήματα υποδεέστερης πολιτικής σημασίας αναθέτει τη λήψη των αποφάσεων σε αντιπροσώπους του -μ ε τους οποίους τον συνδέει ένα κοινό πλαίσιο αρχών και σ τό χω ν-, ενώ διατηρεί το δι­ καίωμα να τους ελέγχει για τα πεπραγμένα τους με καθορισμένους τυπικούς και άτυπους τρόπους. Αλλά και ιστορικά η δημοκρατική διακυβέρνηση εμφανίζεται ως ένα μείγμα αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας, η σύνθεση του οποίου μπορεί να μεταβάλλεται προς τη μία ή την άλλη κατεύ­ θυνση ανάλογα με τις κοινωνικές και τις γεωπολιτικές συνθήκες που διέπουν την εκάστοτε πολιτεία. Στην αρχαία Αθήνα, οι πολίτες απο­ φάσιζαν οι ίδιοι για πολλά ζητήματα, αλλά υπήρχαν και αντιπροσω­ πευτικού χαρακτήρα θεσμοί και αξιώματα, μόνο που οι άνδρες που τα στελέχωναν επιλέγονταν (με κάποιες εξαιρέσεις) με κλήρωση. Σε άλ­ λες ελληνικές δημοκρατίες φαίνεται να υπήρχε ένας ενδιαφέρον συν­ δυασμός άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας χαρακτηριστι­ κό της οποίας ήταν ότι οι πολίτες ανέθεταν σε αιρετούς άρχοντες σημαντικά πολιτικά καθήκοντα, ενώ διατηρούσαν για τον εαυτό τους το δικαίωμα να ελέγχουν αυστηρά τους άρχοντες και να διαβουλεύονται για κάποια επίμαχα ζητήματα15. Στη νεότερη εποχή η πλάστιγγα κλίνει προς το αντιπροσωπευτικό σκέλος της δημοκρατίας. Αυτή η μετατόπιση, ωστόσο, συνοδεύεται από μία απαξίωση των πολιτικών ικανοτήτων των πολλών που ξεκινάει από τον Montesquieu και κατα­ λήγει στην πρακτική σύμφωνα με την οποία η μόνη εξουσία που δί­ δεται στους πολίτες είναι να επιλέγουν κατά τακτά διαστήματα τους εξουσιαστές τους. Το ερώτημα, επομένως, δεν είναι ποια είναι η πραγ­ ματική δημοκρατία και ποιο το υποκατάστατο της, αλλά αν το μείγμα αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στο ιδεώδες της λαϊκής κυριαρχίας που αποτελεί τον θεμέλιο λίθο του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ως προς αυτό το ζήτημα, οι περισσότεροι θεωρητικοί της δημοκρα­ τίας, ήδη από την εποχή του Tocqueville, αλλά και πολλοί σκεπτόμενοι πολίτες -μ ε διαφορετικό πολιτικό προσανατολισμό- τοποθετού­ νται αρνητικά. Επομένως, το ζητούμενο είναι τι είδους βελτιώσεις μπορούν να επέλθουν στο σημερινό δημοκρατικό σύστημα προς την κατεύθυνση της προσέγγισης του ιδεώδους της λαϊκής κυριαρχίας,

-6 8

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν ΙΔ Η Σ

καθώς και με ποιο τρόπο οι ιδέες, οι θεσμοί και οι πρακτικές της αρ­ χαίας ελληνικής δημοκρατίας μπορούν να αποβούν χρήσιμες για αυ­ τόν το σκοπό. Όπως είναι αναμενόμενο, μια επαρκής πραγμάτευση αυτών των ζητημάτων υπερβαίνει κατά πολύ την έκταση ενός επιμέ­ τρου και για αυτόν το λόγο θα αρκεστούμε σε ορισμένες επιγραμμα­ τικές παρατηρήσεις που προσφέρονται ως έναυσμα για περαιτέρω προβληματισμό. Ξεκινώντας από την «άμεση» διάσταση του δημοκρατικού προτύ­ που που διατυπώσαμε, παρατηρούμε ότι τα δημοψηφίσματα αποτελούν σήμερα τον πλέον συνηθισμένο τρόπο άμεσης εμπλοκής των πολιτών στη λήψη πολιτικών αποφάσεων. Η πρακτική, όμως, που ακολουθεί­ ται σε πολλές φιλελεύθερες δημοκρατίες προκαλεί αρκετή δυσπιστία ως προς το αν επιτελούν το σκοπό που έχουν στο ανωτέρω μεικτό πρότυπο. Συχνά η διεξαγωγή ενός δημοψηφίσματος επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια των κυβερνώντων, ενώ δεν είναι σπάνιο το φαι­ νόμενο οι πολίτες να καλούνται να επιλέξουν μεταξύ αποφάσεων στη διαμόρφωση των οποίων δεν έχουν συμμετάσχει καθόλου. Σύμφωνα με έναν κορυφαίο μελετητή της δημοκρατίας, είναι «πιο εύλογο να τα δούμε ως ελιγμούς που βρίσκονται στη διάθεση πολιτικών καριέρας, οι οποίοι αναμένουν να αποβούν προς όφελος τους, παρά ως επιστρο­ φή της εξουσίας στους πολίτες...»16. Βέβαια, η δημοκρατική θεωρία αδυνατεί να προσδιορίσει εκ των προτέρων κάθε θέμα για το οποίο πρέπει να γίνεται δημοψήφισμα και αρκείται στο να επισημάνει την ανάγκη ύπαρξης θεσμοθετημένων μηχανισμών που θα αναγκάζουν τις κυβερνήσεις να προσφεύγουν συχνά σε αυτά, καθώς η διεξαγωγή τους αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Υπάρχει, ωστόσο, μία περίπτωση για την οποία μπορούμε να είμαστε κατηγορηματικοί: πρόκειται για την επικύρωση του συντάγματος και των αναθεωρήσεών του. Εδώ όχι μόνο επιβάλλεται η προσφυγή στη λαϊκή ετυμηγορία αλλά απαιτείται να εξασφαλίζεται και ενισχυμένη πλειοψηφία. Η σύνταξη και η αναθεώρηση του καταστατικού χάρτη μιας πολιτείας θέτει τα όρια και τις προϋποθέσεις για τη νομιμοποι­ ημένη άσκηση της πολιτικής εξουσίας και ως εκ τούτου είναι σημα­ ντικότερη από την έγκριση των επιμέρους αποφάσεων που λαμβάνονται στο πλαίσιο αυτού του θεμελιώδους νόμου. Ακόμα, μέσω της επι­ κύρωσης της χάρτας δικαιωμάτων που υπάρχει σε κάθε φιλελεύθερο δημοκρατικό σύνταγμα, η ενισχυμένη πλειοψηφία των πολιτών αυτο-

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

269

περιορίζεται δημοκρατικά, καθώς θέτει τα όρια των αποφάσεων της εκάστοτε πλειοψ ηφ ίας17. Τέλος, εξίσου σημαντική είναι και η συμμε­ τοχή των πολιτών στις διαβουλευτικές διαδικασίες που προηγούνται της τελικής διατύπωσης του περιεχομένου του δημοψηφίσματος. Τα ζητήματα που τίθενται και οι επιλογές που παρουσιάζονται στο εκλεκτορικό σώμα οφείλουν να βρίσκονται σε αρμονία με τις θέσεις, τις αντιπαραθέσεις και τους προβληματισμούς ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων και να μην εξυπηρετούν απλώς τις βραχυπρόθεσμες παρα­ ταξιακές επιδιώξεις των κυβερνώντων. Και βέβαια δεν πρέπει να δια­ φεύγει την προσοχή μας ότι η σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία προσφέρει σημαντικές δυνατότητες απευθείας και ουσιαστικής διαβούλευσης κυβερνώντων και κυβερνωμένων, αρκεί να υπάρχει η πο­ λιτική βούληση να χρησιμ οποιηθεί18. Σε τελική ανάλυση το ζητούμε­ νο είναι οι πολίτες να έχουν άμεσα λόγο για συγκεκριμένα καθοριστι­ κά ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, και όχι απλώς για τα πρόσωπα που θα χειριστούν αυτά τα ζητήματα, όπως ισχύει στην πράξη και στη «μινιμαλιστική»19 θεωρία της δημοκρατίας. Προχωρώντας στο αντιπροσωπευτικό σκέλος του ανωτέρω προτύ­ που πιστεύουμε ότι πολλοί θα συμφωνούσαν ότι ο θεσμός της αντιπρο­ σώπευσης, όπως εφαρμόζεται στην πράξη, βρίσκεται σε κρίση από την οποία δεν διακρίνεται προς το παρόν κάποια ασφαλής διέξοδος. Αν θέλαμε σχηματικά να εντοπίσουμε δύο καίρια προβλήματα που αντι­ μετωπίζει ο θεσμός θα αναφερόμασταν στην αδυναμία αντιπροσώπευ­ σης κάποιων πολιτών και την υποαντιπροσώπευση πολύ περισσότερων. Το πρώτο πρόβλημα οφείλεται στο γεγονός ότι για πρακτικούς λόγους κάθε πολίτης δεν μπορεί να ορίσει τον αντιπρόσωπό του στο κοινοβού­ λιο, αλλά θα πρέπει να εκλεγεί ένας αριθμός αντιπροσώπων που είναι ασύγκριτα μικρότερος από τον αριθμό των αντιπροσωπευομένων. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμα κι αν δεχτούμε την αμφισβητούμενη συνθήκη ότι κάθε πολίτης μπορεί να επηρεάσει εξίσου το εκλογικό αποτέλεσμα, είναι πιθανόν κάποιοι πολίτες που δεν εμφορούνται από ιδιαίτερα δη­ μοφιλείς πολιτικές αντιλήψεις να μην κατορθώσουν να εκλέξουν κανέναν αντιπρόσωπο. Κατά συνέπεια, οι ιδέες, οι αξίες αλλά και τα συμφέροντά τους θα αγνοούνται εντελώς κατά τη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, εκτός κι αν κατορθώσουν με ιδιαίτερο κόπο να γίνουν «ορατοί». Αν συνυπολογίσουμε εδώ και το γεγονός ότι κάποιες δημο­ κρατίες προτιμούν πλειοψηφικά εκλογικά συστήματα τα οποία έχουν

ΦΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

την τάση να αποκλείουν από το κοινοβούλιο τα μικρά κόμματα ή να τους δίδουν ποσοστό εδρών που είναι πολύ μικρότερο από το ποσοστό των ψήφων που συγκέντρωσαν, τότε η δυσφορία πολλο)ν με τον ευτε­ λισμό του θεσμού της αντιπροσώπευσης είναι απόλυτα δικαιολογημέ­ νη. Για να βελτιωθεί η κατάσταση έχουν προταθεί διάφορα μέτρα, όπως η καθιέρωση ενός αναλογικού εκλογικού συστήματος που θα διασφαλίζει την αντιστοιχία εκλογικού σώματος και κοινοβουλίου κα­ θώς και την έκφραση μεγαλύτερης ποικιλίας πολιτικών θέσεων, ο κα­ θορισμός ενός ποσοστού κοινοβουλευτικών εδρών για γυναίκες υπο­ ψηφίους ή για εκπροσώπους μειονοτήτων, η σύντομη χορήγηση πολι­ τικών δικαιωμάτων σε μετανάστες κ.ά. Τα μέτρα αυτά δεν αποτελούν πανάκεια και ενδεχομένως να προκαλούν τις δικές τους παρενέργειες, αλλά εκείνο για το οποίο δεν χωρεί καμία αμφιβολία είναι ότι η αδυ­ ναμία αντιπροσώπευσης είναι ένα πρόβλημα για την αντιμετώπιση του οποίου πρέπει να επενδύσουν πολλά οι φιλελεύθερες δημοκρατίες. Το δεύτερο πρόβλημα, η υποαντιπροσώπευση, οφείλεται στο γεγο­ νός ότι οι πολίτες δεν εκλέγουν απλώς αντιπροσώπους -όπω ς συνέβαινε παλαιότερα-, αλλά πολιτικά κόμματα στα οποία ανήκουν οι εν λόγω αντιπρόσωποι. Έτσι, τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι κατά πό­ σο τα κοινοβουλευτικά κόμματα εκφράζουν τις απόψεις των ψηφοφό­ ρων τους και τι ακριβώς περιλαμβάνει η εντολή που λαμβάνουν από αυτούς. Ό σον αφορά το πρώτο ερώτημα, είναι προφανές ότι, όταν η κομματική πολιτική καθορίζεται μόνο από τα ανώτερα κλιμάκια, υπάρ­ χει το ενδεχόμενο σοβαρής δυσαρμονίας μεταξύ βάσης και κορυφής. Η υιοθέτηση εσωκομματικών δημοκρατικών διαδικασιών μπορεί να βελ­ τιώσει την κατάσταση, αλλά τα κόμματα δεν απευθύνονται μόνο στους υπάρχοντες υποστηρικτές τους· ενδιαφέρονται και για την προσέλκυ­ ση καινούργιων προκειμένου να αυξήσουν τη δύναμή τους. Αυτό τα οδηγεί, ειδικά όταν η πολιτική σκηνή κυριαρχείται από δύο ή τρία κόμματα, να διατυπώνουν γενικόλογες και τετριμμένες θέσεις, οι οποίες δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από εκείνες των αντιπάλων τους, με στόχο να προσεταιριστούν τον «μέσο» ψηφοφόρο. Αυτή η τακτική, ωστόσο, περιορίζει σημαντικά τις επιλογές των πολιτών που βρίσκο­ νται μακριά από τις θέσεις του υποθετικού μέσου ψηφοφόρου. Αλλά και στην περίπτωση που ένα κόμμα επιθυμεί να πληροφορηθεί τις πραγματικές αντιλήψεις των πολιτών για ένα πολιτικό ζήτημα και να πράξει ανάλογα, υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες αν οι συνήθεις δημο-

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

“71

σκοπήσεις αποτελούν το πλέον κατάλληλο μέσο για να το επιτύχει20. Ό σον αφορά το περιεχόμενο της δέσμευσης των κομμάτων, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου τα πολιτικά κόμματα προσφέρουν κατά την προεκλογική περίοδο μόνο ασαφείς και αφηρημένες διακηρύξεις ώστε να μην αναλαμβάνουν συγκεκριμένες δεσμεύσεις, ενώ πολύ συχνά οι κυβερνώντες εφευρίσκουν ποικίλες «εύκολες»21 δικαιολογίες για να μην τηρήσουν τις υποσχέσεις βάσει των οποίων ανήλθαν στην εξουσία. Ό λα αυτά τα φαινόμενα υπονομεύουν το θεσμό της αντιπροσώπευσης, καθώς, όπως δηλώνεται ρητά στο πρότυπο που ακολουθούμε, ο αντι­ πρόσωπος δεν είναι κάποιος στον οποίο αναθέτουμε εν λευκώ τη συμμε­ τοχή του στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας λόγω του θαυμασμού που τρέφουμε για τις ικανότητές του22 και της τυφλής εμπιστοσύνης που έχουμε σε αυτόν, αλλά ένα άτομο που αναλαμβάνει την υποχρέωση να ενεργεί πολιτικά με βάση κατευθυντήριες γραμμές και στόχους κοι­ νής αποδοχής. Ακόμα, το πρότυπο αυτό αξιώνει μια διαρκή σχέση αμφίδρομης επικοινωνίας μεταξύ αντιπροσώπου και αντιπροσωπευομένων, η οποία παρέχει και στις δύο πλευρές τη δυνατότητα για ανταλ­ λαγή απόψεων, επηρεασμό και κριτική. Με αυτή την έννοια ο αντιπρό­ σωπος δεν λειτουργεί ούτε ως φερέφωνο ούτε ως κηδεμόνας ούτε ως θεματοφύλακας, αλλά ως διαρκώς ελεγχόμενος συνεργάτης ή εταίρος23. Ο πλέον συνηθισμένος θεσμοθετημένος τρόπος ελέγχου ενός αντι­ προσώπου είναι η δυνατότητα του αντιπροσωπευομένου να διακόψει τη συνεργασία μαζί του στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση. Αρκεί, όμως, αυτό; Αν οι πολίτες κρίνουν ότι οι αντιπρόσωποί τους αποδεί­ χθηκαν τόσο αποτυχημένοι ο^στε να συγκεντρώνουν τη γενική κατα­ κραυγή καθώς και ότι κάθε διάλογος μαζί τους είναι αναποτελεσματι­ κός, θα πρέπει να περιμένουν όλο το χρονικό διάστημα μέχρι τις επό­ μενες εκλογές υφιστάμενοι τα επιβλαβή ή τα ανεπιθύμητα αποτελέ­ σματα της παραμονής τους στο αξίωμά τους; Και αν κάποιος αντιπρό­ σωπος δεν επιθυμεί να επανεκλεγεί, θα βρίσκεται πάντα σε θέση ισχύος για όσο διαρκεί η θητεία του; Ο W oodruff δίνει μια σύντομη απάντηση σε αυτές τις δικαιολογημένες ανησυχίες επικαλούμενος τη σύγχρονη εφαρμογή μιας αρχαιοελληνικής ιδέας (σ. 213) για την οποία αξίζει να ειπωθεί κάτι περισσότερο. Πρόκειται για την ανάκλη­ ση μέσω δημοψηφίσματος ενός αιρετού αξιωματούχου, μια διαδικασία που εφαρμόζεται από το 1903 σε πολλές πόλεις και Πολιτείες των Η Π Α αλλά όχι στις ευρωπαϊκές δημοκρατίες (με εξαίρεση τα ελβετικά κα­

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

ντόνια)24. Συγκεκριμένα, αν μια ομάδα πολιτών που έχουν δυσαρεστηθεί με τα πεπραγμένα ενός πολιτειακού ή τοπικού (αλλά όχι ομοσπον­ διακού) αιρετού αξιωματούχου κατορθώσει να συγκεντρώσει έναν αριθμό έγκυρων υπογραφών υπέρ της απομάκρυνσής του -π ο υ ισοδυναμεί συνήθως με το 25% των εκλογέων που συμμετείχαν στην εκλογή το υ -, η κατά περίπτωση αρμόδια αρχή είναι υποχρεωμένη να προκη­ ρύξει δημοψήφισμα με αντικείμενο την αποπομπή αυτού του αξιωματούχου από τη θέση που κατέχει, πριν από τη λήξη της θητείας του. βασική επιδίωξη αυτής της διαδικασίας είναι αφενός να καταστήσει τους κυβερνώντες περισσότερο ευαίσθητους στα αιτήματα των πολι­ τών και λιγότερο επιρρεπείς στη διαφθορά και τη διαπλοκή, αφετέρου να παρακινήσει τους κυβερνωμένους να ενδιαφερθούν περισσότερο για τα πολιτικά τεκταινόμενα στην κοινότητά τους, καθώς τους παρέ­ χει τη δυνατότητα να απομακρύνουν συντομότερα όσους θεωρούν ότι δεν τους αντιπροσωπεύουν. Ακόμα κι αν ο αξιωματούχος έχει παραβεί κάποιο νόμο και δεν κατηγορείται απλώς για αδιαφορία, ανεπάρκεια ή ανικανότητα, αποπέμπεται μέσω μιας αμιγώς πολιτικής και όχι νομι­ κής διαδικασίας -ό π ω ς λ.χ. η παραπομπή σε δ ίκ η -, η οποία θα ήταν περισσότερο χρονοβόρα και σε πολλές περιπτώσεις αναποτελεσματι­ κή. Από την άλλη πλευρά, αν η πλειοψηφία των πολιτών δεν έχει πειστεί για τη σοβαρότητα και την ορθότητα των κατηγοριών, θα επαναβεβαιώσει την εμπιστοσύνη της στον αξιωματούχο, που θα βγει ενισχυμένος από την όλη διαδικασία. Αναμφίβολα, η ανάκληση μέσω δημοψηφίσματος είναι ένα πολυέξοδο μέτρο και συνήθως προκαλεί σοβαρές αναταράξεις, τριβές και εντάσεις. Αυτά, όμως, είναι φαινόμε­ να που πρέπει να γίνονται ανεκτά χάριν της εφαρμογής της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας. Η «ησυχία» δεν αποτελεί χαρακτηριστικό της δη­ μοκρατικής τάξης, και, όπως φάνηκε ήδη από την αρχαία Αθήνα, η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών ενέχει σοβαρό οικονομικό κό­ στος. Επιπλέον, σε κάποιες περιπτώσεις είναι πιθανό κάποιος αξιωματούχος να αποπεμφθεί άδικα. Ωστόσο, η δημοκρατική δραστηριό­ τητα, όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, δεν διεκδικεί το αλάθητο* μόνο που εδώ τα λάθη είναι δικά μας και όχι ενός ηγεμόνα ή κάποιων γραφειοκρατών ιθυνόντων, και υπάρχουν εύλογες ευκαιρίες να αναγνωριστούν και να μην επαναληφθούν. Η εμπειρία από τις Η Π Α δείχνει ότι ο θεσμός λειτουργεί σε γενικές γραμμές ικανοποιητικά, εφόσον «υπάρχουν αυστηρές προϋποθέσεις σχετικά με τη συλλογή

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

των υπογραφών και οι κατάλληλες εγγυήσεις» καθώς και ότι «παρα­ μένει μια χρήσιμη αλλά “ζόρικη” (crude) βαλβίδα ασφαλείας σε πο­ λιτειακό και κοινοτικό επίπεδο»25. Πιστεύουμε ότι πρέπει να σκεφτούμε σοβαρά την εφαρμογή της ανάκλησης μέσω δημοψηφίσματος σε επίπεδο κοινοβουλευτικής δη­ μοκρατίας, ως μέσο βελτίωσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τη συνδρομή της άμεσης. Τώρα οι αξιωματούχοι που θα τελούν υπό ανάκληση θα είναι οι βουλευτές, οι υπουργοί, ακόμα και η ίδια η κυβέρνηση. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι ο προσδιορισμός των λεπτομε­ ρειών μιας τέτοιας μεταρρύθμισης, ακόμα κι αν υπάρξει κάποια ευρύ­ τερη συναίνεση ως προς την αναγκαιότητά της, δεν θα είναι εύκολη υπόθεση, καθώς θα πρέπει να ληφθούν υπόψη πολλοί και ποικίλοι παράγοντες. Ενδεχομένως, θα πρέπει πρώτα να εφαρμοστεί σε επίπεδο τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης και να μελετηθεί η λειτουρ­ γία της. Εκείνο που θα θέλαμε απλώς να επισημάνουμε εκ των προτέρων είναι ότι η διαδικασία παροχής ψήφου εμπιστοσύνης μέσω της οποίας μια κυβέρνηση μπορεί να αποχαιρετήσει την εξουσία, δεν είναι ισοδύναμη με την ανάκληση μέσω δημοψηφίσματος ώστε να καθιστά περιττή την τελευταία. Και αυτό γιατί: α) η διαδικασία παροχής ψήφου εμπιστοσύνης δρομολογείται από τα κοινοβουλευτικά κόμματα και όχι άμεσα από τους πολίτες, β) είναι συνήθως δύσκολο μια κυβέρνηση να απομακρυνθεί με την εν λόγω διαδικασία από την εξουσία, γιατί αυτό προϋποθέτει την αποστασία κάποιων βουλευτών της ή την αλλα­ γή στάσης των κομμάτων που έχουν ρητά συμφωνήσει να τη στηρί­ ζουν, και γ) οι διαδικασίες που προηγούνται της άρσης της εμπιστο­ σύνης του κοινοβουλίου στην κυβέρνηση είναι υπόγειες και ενίοτε προκαλούν δικαιολογημένες υποψίες αθέμιτων δοσοληψιώ ν26. Αυτό το τελευταίο δεν μπορεί να συμβεί με την ανάκληση μέσω δημοψη­ φίσματος, αφού, όπως ήξεραν καλά οι δημοκρατικοί πρόγονοί μας, είναι εύκολο να δωροδοκήσεις πέντε άτομα, αλλά, όταν έχεις να κάνεις με πολύ μεγαλύτερες τάξεις μεγέθους, τα πράγματα περιπλέκονται. Η αναζήτηση τρόπων βελτίωσης της σύγχρονης δημοκρατίας μέ­ σω της αξιοποίησης της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς της, όσο συ­ νοπτική κι αν είναι, θα παρέμενε ελλιπής χωρίς κάποια αναφορά στη χρήση τυχαίων διαδικασιών για την πλήρωση πολιτικών αξιωμά­ τω ν27. Οι Αθηναίοι, ως γνωστόν, προτιμούσαν να επιλέγουν με κλή­ ρωση τους περισσότερους άρχοντές τους (αφού προηγουμένως απέ­

ΦΙΛΗΜ ΩΝ Π Α ΙΟ Ν 1ΔΗΣ

κλειαν όσους δεν περνούσαν με επιτυχία μια σχετική ακρόαση28), αλλά στις μέρες μας η ιδέα να κληρώνονται αντί να εκλέγονται οι αντιπρόσωποι φαντάζει εξωπραγματική29. Ο λόγος δεν είναι ότι απο­ κλείουμε εντελώς την κλήρωση ως μέθοδο λήψης αποφάσεων για τα δημόσια ζητήματα, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις όπου θεωρούμε ορθό να προσφύγουμε σε αυτή. Για παράδειγμα, τη χρησιμοποιούμε όταν η πολιτεία έχει να μοιράσει εργατικές κατοικίες σε πολύ περισσότερους πολίτες που πληρούν εξίσου τις προϋποθέσεις. Εδώ θεωρούμε ότι κάθε δικαιούχος που το όνομά του μπαίνει στην κληρωτίδα έχει τις ίδιες πιθανότητες να κερδίσει την κατοικία, ότι το αδιάβλητο της διαδικα­ σίας ελέγχεται πολύ εύκολα, ότι όσοι χάσουν δεν μπορούν να ισχυ­ ριστούν ότι αδικήθηκαν, και τέλος ότι κάθε άλλος τρόπος διανομής (με γνώμονα λ.χ. τις πολιτικές προτιμήσεις, το θρήσκευμα ή το ύψος των δικαιούχων) θα ήταν ηθικά επιλήψιμος ή αυθαίρετος. Στην περί­ πτωση όμως της επιλογής των αντιπροσώπων, η βασική ένσταση εντο­ πίζεται στο ότι «σε ένα σύστημα που βασίζεται στην κλήρωση, ακόμα κι αν ο λαός έχει δώσει τη συγκατάθεσή του ως προς τη χρήση αυτής της μεθόδου, τα άτομα που θα τύχει να επιλεγούν δεν καταλαμβάνουν την εξουσία διαμέσου της βούλησης αυτών επί των οποίων θα ασκή­ σουν αυτή την εξουσία»30. Το ζήτημα είναι ότι θέλουμε να εκλέγουμε τους αντιπροσώπους μας και θεωρούμε ότι η επιλογή μας υποκινείται από ισχυρούς κανονιστικούς ή (για να μην εθελοτυφλούμε) φρονησιακούς λόγους, ενώ δεν αποκλείεται και η ψήφος για λόγους τακτικής31. Εφόσον λοιπόν επιθυμούμε διακαώς να έρθουν στην εξουσία συγκε­ κριμένοι άνθρωποι για συγκεκριμένους λόγους, οι οποίοι επιπροσθέτως θα είναι και υπόλογοι σε μας, και μπορούμε έστω και κατ’ ελά­ χιστο να συμβάλουμε με τις δικές μας δυνάμεις στη διαδικασία της εκλογής τους, δεν έχουμε κανένα κατισχύοντα λόγο να αφήσουμε την τύχη να αποφασίσει. Θα έπρεπε να είναι κανείς απόλυτα αδιάφορος ή απογοητευμένος από τη δημοκρατική πολιτική για να αφήσει την εκλογή των αντιπροσώπων στην τύχη, αν και πάλι είναι συζητήσιμο αν θα προτιμούσε να κυβερνάται κυριολεκτικά από τον «πρώτο τυχό­ ντα» ή από επαγγελματίες πολιτικούς που επιθυμούν να επανεκλεγούν. Το επιχείρημα φαίνεται ακαταμάχητο, αλλά, όπως προείπαμε, το τρίτο «άρθρο» της δημοκρατικής πίστης επιβάλλει την κριτική εξέτα­ ση ακόμα και των πλέον αυτονόητων πεποιθήσεων που σχετίζονται με τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Προφανώς, η επιλογή με

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

κλήρωση των τριακοσίων βουλευτών ενός κοινοβουλίου από το σύ­ νολο του εκλογικού σώματος θα οδηγούσε σε καταστροφή. Ας σκεφτούμε, όμως, το ακόλουθο μεικτό σύστημα. Από τους τριακόσιους βουλευτές οι διακόσιοι εβδομήντα συνεχίζουν να εκλέγονται με τον συνήθη τρόπο, ενώ οι τριάντα επιλέγονται με κλήρωση. Συγκεκριμέ­ να, κατά την προεκλογική περίοδο συντάσσεται ένας κατάλογος με όσους πολίτες επιθυμούν να γίνουν κληρωτοί βουλευτές και διαθέτουν τα τυπικά προσόντα των υποψήφιων αιρετών βουλευτών. Από τον κα­ τάλογο αυτό κληρώνονται τριάντα βουλευτές, οι οποίοι θα έχουν όλες τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των αιρετών συναδέλφων τους. Η μόνη διαφορά είναι ότι η θητεία τους θα λήγει με τη διάλυση της βουλής, χωρίς να έχουν το δικαίωμα να κληρωθούν ξανά. Σε τι θα ωφελούσε τη δημοκρατία μια τέτοια μεταρρύθμιση; Αναμ­ φίβολα, οι κληρωτοί βουλευτές δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν αντι­ πρόσωποι κανενός παρά μόνο του εαυτού τους. Ακόμα, σε ένα πολυάν­ θρωπο κράτος ο απλός πολίτης, σε αντίθεση με τον αρχαίο Αθηναίο, δεν θα είχε μεγάλες πιθανότητες να συμμετάσχει με αυτό τον τρόπο στην άσκηση του νομοθετικού έργου. Αν όμως η δημοκρατία έχει καταντήσει, για να παραφράσουμε τον Schumpeter, ένα σύστημα όπου τα κόμματα «αποκτούν την εξουσία να αποφασίζουν μέσω της αντα­ γωνιστικής διαμάχης τους για τη λαϊκή ψήφο»32, το να καταστήσουμε ένα τυχαίο δείγμα πολιτών απολύτως ισότιμο με τους κομματικούς βουλευτές στην αίθουσα του κοινοβουλίου θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα στην απόλυτη κομματικοποίηση του δημοκρατικού βίου. Θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια τονωτική ένεση άμεσης δημοκρατίας στη λειτουργία της Βουλής, καθώς οι τριάντα αυτοί κληρωτοί βουλευ­ τές θα βρίσκονται σε θέση που προσομοιάζει33 με εκείνη του Αθηναίου πολίτη που μετέχει στην Εκκλησία του Δήμου. Καλούνται να διαβουλευτούν και να αποφασίσουν για κάθε νομοθετικό ζήτημα που ανακύ­ πτει, και όχι απλώς να συμμετέχουν, όπως οι υπόλοιποι πολίτες, σε ένα δημοψήφισμα τις ελάχιστες φορές που προκηρύσσεται. Φυσικά κά­ ποιοι από τους κληρωτούς βουλευτές θα συντάσσονται μόνιμα ή κατά περίπτωση με τα υπάρχοντα κοινοβουλευτικά κόμματα ή θα αναλαμ­ βάνουν κυβερνητικές θέσεις, αλλά πιστεύουμε πως το γεγονός ότι οι κυβερνήσεις θα χρειάζονται συχνά την ψήφο τους θα τις οδηγεί να επιζητούν μια ευρύτερη συναίνεση για τα νομοσχέδια που θα καταθέ­ τουν προς επικύρωση. Ό σον αφορά το αντεπιχείρημα ότι οι κληρωτοί

276

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ ΓΙΑΙΟΝΙΔΗΣ

βουλευτές θα είναι αδιάφοροι ή επιρρεπείς στη διαφθορά, καθώς δεν θα είναι υπόλογοι σε κανένα, μια απάντηση είναι ότι αφενός κανείς δεν θα κληρώνεται χωρίς να το θέλει, αφετέρου ότι η υπάρχουσα νο­ μοθεσία περί ποινικής ευθύνης θα ισχύει και για τους βουλευτές αυτής της κατηγορίας. Βέβαια, το όλο πλέγμα των εμπνευσμένων από την αθηναϊκή δη­ μοκρατία μεταρρυθμίσεων που συζητείται εδώ θα κριθεί εκ του απο­ τελέσματος. Και είναι ενδεχόμενο κάποιες από αυτές να αποδειχτούν αλυσιτελείς ή και επιζήμιες ως προς την ποιότητα της δημοκρατίας. Το ζήτημα, όμως, είναι ότι το δημοκρατικό πολίτευμα δεν πρόκειται να βελτιωθεί διά μαγείας ούτε με το πέρασμα του χρόνου όπως το καλό κρασί. Εκείνο που χρειάζεται είναι η λελογισμένη παρέμβασή μας μέσω μιας διαδικασίας συνεχών σταδιακών πειραματικών προσπα­ θειών και της εκμετάλλευσης της εμπειρίας που αποκομίζουμε από τα λάθη μας.

5. Δημοκρατική αγωγή Θα κλείσουμε με κάποιες σκέψεις σχετικά με το πέμπτο «άρθρο» της δημοκρατικής πίστης και ιδιαίτερα τις συνθήκες διατήρησης και εξέ­ λιξης του δημοκρατικού πολιτεύματος. «Όταν σχεδιάζουμε για το μέλ­ λον», έγραφε ο Thomas Payne στο Common Sense (1776), «πρέπει να θυμόμαστε ότι η αρετή δεν είναι κληρονομική». Επομένως, οφείλουμε να βρούμε τρόπους να καλλιεργήσουμε τις δημοκρατικές αρετές και ευαισθησίες σε αυτούς που θα μας διαδεχτούν και σήμερα χαρακτηρί­ ζονται ως «ατελείς» πολίτες, για να επικαλεστούμε τον εύστοχο προσ­ διορισμό του Αριστοτέλη. Το ιδεώδες θα ήταν, όπως συνέβαινε στην αρχαία Αθήνα, να αποκτούσαν οι νέοι τις γνώσεις, τις στάσεις και τα κίνητρα που απαιτούνται για να ενταχθούν συνειδητά στον πολιτικό βίο μέσω της συμμετοχής στις δημοκρατικές διαδικασίες και της συ­ ναναστροφής τους με τους υπόλοιπους πολίτες (σ. 205 κ.ε.). Αυτό δυ­ στυχώς δεν συμβαίνει στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες, κα­ θώς η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά είναι ιδιαίτερα περιορισμέ­ νη. Έτσι, θεωρούμε ότι όλα αυτά τα στοιχεία πρέπει να αποκτηθούν μέσω της επαφής των νέων με ένα θεσμό στον οποίο συμμετέχουν υποχρεωτικά, την εκπαίδευση. Για να περιοριστούμε στα του οίκου μας34, είναι ικανοποιητικές

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

-77

οι επιδόσεις της ελληνικής πολιτείας στον τομέα της δημοκρατικής αγωγής; Πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει αρκετό ενδιαφέρον από πλευράς αρμοδίων προκειμένου να διαμορφωθούν μέσω της δευτεροβάθμιας εκ­ παίδευσης πολίτες που θα εκτιμούν το δημοκρατικό πολίτευμα και θα αγωνίζονται για την υπεράσπιση και την προαγωγή του. Εδώ και χρόνια το κύριο θεσμικό ζητούμενο φαίνεται να είναι η προετοιμασία των νέων για την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο, λες και αυτό απο­ τελεί τη Λυδία λίθο για την ατομική και τη συλλογική ευημερία. Έτσι, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι προσανατολισμένη στην πα­ ροχή τυπικών ακαδημαϊκών γνώσεων και πληροφοριών που σχετίζο­ νται με τα επιστημονικά αντικείμενα που διδάσκονται στις πανεπιστη­ μιακές σχολές. Η δημοκρατική αγωγή διδάσκεται κυρίως στην τρίτη τάξη γυμνα­ σίου ως τμήμα του γενικότερου μαθήματος «Κοινωνική και πολιτική αγωγή». Το ομότιτλο εγχειρίδιο αποτελεί μια αξιέπαινη, ομολογουμένως, προσπάθεια να εισαχθούν οι μαθητές σε ένα και μόνο σχολικό έτος και στο πλαίσιο ενός και μόνου μαθήματος στην κοινωνιολογία, στα τρέχοντα κοινωνικά προβλήματα (φοροδιαφυγή, τροχαία ατυχή­ ματα κ.ο.κ.), στην πολιτική επιστήμη, ιστορία και φιλοσοφία, στο συνταγματικό δίκαιο, στις διεθνείς σχέσεις και στις ευρωπαϊκές σπου­ δές. Όπως καταλαβαίνει κανείς, πρόκειται για ένα ογκώδες και ετερο­ γενές υλικό που στη σχολική τάξη μόνο επιφανειακά και αποσπασμα­ τικά μπορεί να προσεγγισθεί. Κάποια κεφάλαια, όπως εκείνα για το Σύνταγμα της Ελλάδος και τα δικαιώματα των πολιτών, είναι κατατο­ πιστικά και χρήσιμα, αλλά εκείνο που απουσιάζει είναι μια ουσιαστι­ κή προσπάθεια θεμελίωσης της δημοκρατίας, καθώς και μια συζήτηση που θα εστίαζε στους κινδύνους που απειλούν τις σύγχρονες δημοκρα­ τίες και σε κάποιες βασικές αντιπαραθέσεις σχετικά με τη μελλοντική πορεία τους35. Τα ζητήματα αυτά είναι, κατά τη γνώμη μας, κρισιμό­ τερα, λαμβανομένης υπόψη της κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τη διαφαινόμενη αποτυχία του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, και πρέπει να προηγηθούν της παράθεσης ποικίλων λε­ πτομερειών που σχετίζονται με τη λειτουργία του πολιτεύματος της χώρας μας. Δεν βλέπουμε σε τι ωφελεί να γνωρίζει ο μαθητής τις επιτροπές που υπάρχουν στη Βουλή των Ελλήνων και τα στάδια από τα οποία διέρχεται η σύνταξη του κρατικού προϋπολογισμού, αλλά να μην έχει πειστεί για την αξία της δημοκρατίας εν γένει ή να μην έχει

278

Φ ΙΛΗΜ Ο Ν Π Α ΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

προβληματιστεί ποτέ ως προς τις προοπτικές μετεξέλιξης της Ευρω­ παϊκής Ένωσης. Το πρόβλημα επιδεινώνεται από το γεγονός ότι δεν φαίνεται να γίνεται στη σχολική πράξη κάποια προσπάθεια συσχετισμού της δη­ μοκρατικής θεωρίας και πρακτικής με το θεσμό των μαθητικών κοι­ νοτήτων, αλλά και με τις διάφορες μορφές πολιτικής (με την ευρεία έννοια) δράσης στις οποίες εμπλέκονται συχνά οι Έ λληνες μαθητές, όπως καταλήψεις και συμμετοχές σε πορείες διαμαρτυρίας36. Έ τσι παρατηρείται το φαινόμενο να διδάσκονται τα δημοκρατικά ουσιώδη με τον παραδοσιακό δασκαλοκεντρικό τρόπο και να αντιμετωπίζονται σε μεγάλο βαθμό ως ένα σύνολο πληροφοριών προς απομνημόνευση απογυμνωμένο από κάθε ριζοσπαστικό, «ενοχλητικό» και δυναμικό στοιχείο τους («άρθρο» πρώτο). Ο κίνδυνος που προκύπτει είναι διττός: αφενός κάποιοι μαθητές να οδηγηθούν στην υιοθέτηση μιας αρνητικής37 στάσης ως προς τη δη­ μοκρατία ή προς βασικά στοιχεία τη ς38, αφετέρου κάποιοι άλλοι να σκέφτονται και να ενεργούν πολιτικά με βάση μια εσφαλμένη αντίλη­ ψη για τη δημοκρατία. Τι σημαίνει το τελευταίο; Είναι ενδεχόμενο οι μαθητές, πρώτον, να πιστέψουν, συνεπικουρούντος και του ευρύτερου πολιτικού πολιτισμού μας, ότι η δημοκρατία δεν είναι τίποτε άλλο από την κυριαρχία των πολλών, είτε αυτοί συσπειρώνονται υπό την αιγίδα ενός πολιτικού κόμματος είτε υπό την αιγίδα μιας κυρίαρχης εθνοτικής ομάδας ή θρησκείας, επί των λίγων. Αυτό φαίνεται να προκύπτει από το γεγονός ότι στην ερώτηση «μπροστά στο συμφέρον του έθνους οι ελευθερίες και τα δικαιώματα του ατόμου πρέπει να μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα;» το 50,8% των ερωτηθέντων μαθητών απάντησαν ότι συμφωνούν ή ότι μάλλον συμφωνούν39· ενώ μόνο το 18,9% του ιδίου δείγματος θεωρεί ότι η προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων αποτελεί σημαντική δημοκρατική αξία. Δεύτερον, να προσηλώνονται σε δημοφιλή δημόσια πρόσωπα υποτιμώντας τους θεσμούς και τις διαδικασίες βάσει των οποίων τα πρόσωπα αυτά κατέχουν τη θέση που κατέχουν. Για παράδειγμα, όταν ζητήθηκε από μια ομάδα νέων να εκφράσουν την εμπιστοσύνη τους σε συγκεκριμένους θεσμούς με τη βοήθεια μιας δεκαβάθμιας κλίμακας, οι ερωτώμενοι βαθμολόγησαν τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με 6,7, τη Βουλή των Ελλήνων με 4,5 και τα κόμματα μόνο με 440. Η μόνη εξήγηση που μπορούμε να δώ­ σουμε είναι ότι οι νέοι εμπιστεύονταν το συγκεκριμένο πρόσωπο που

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

κατείχε την περίοδο της έρευνας τη θέση του Προέδρου της Δημοκρα­ τίας (Κ. Στεφανόπουλος), αλλά όχι και το θεσμικό πλαίσιο βάσει του οποίου εξελέγη. Τρίτον, να θεωρήσουν ότι η συνθηματολογία, ο εντυ­ πωσιασμός, η αδιαλλαξία, η κενολογία και η περιφρόνηση των άλλων είναι τα βασικά μέσα της δημοκρατικής πρακτικής, και όχι ο διάλο­ γος, ο συμβιβασμός, ο αμοιβαίος σεβασμός και το επιχείρημα. Βέβαια, ασφαλείς και δοκιμασμένες λύσεις σε τέτοιου είδους προ­ βλήματα δεν υπάρχουν, ενώ δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε τη θετική επίδραση που ασκούν σήμερα στους νέους ακραία αντιδημοκρατικοί θεσμοί, όπως ο Στρατός και η Εκκλησία, καθώς και μια διάχυτη απα­ ξίωση της πολιτικής. Ενδεχομένως, μια προσεκτικά σχεδιασμένη ανα­ βάθμιση του μαθήματος της δημοκρατικής αγωγής (εις βάρος φυσικά των τεχνικού χαρακτήρα μαθημάτων) να βελτίωνε την κατάσταση. Αυτό σημαίνει πρωτίστως ότι θα πρέπει να υπάρξει στο λύκειο ένα καινούργιο ξεχωριστό μάθημα που θα προηγηθεί της εισαγοογής στους πολιτικούς θεσμούς. Κατά τη διδασκαλία του είναι σημαντικό, κατά τη γνώμη μας, να λαμβάνονται υπόψη τα ακόλουθα κύρια σημεία: α. Η δημοκρατία δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται μόνο ως μία μορφή πολιτεύματος, αλλά και ως μία μέθοδος λήψης συλλογικών αποφάσε­ ων με πολλαπλά πεδία εφαρμογής. β. Το δημοκρατικό πολίτευμα να παρουσιάζεται ως μια λαμπρή αλλά επισφαλής κατάκτηση για την επίτευξη της οποίας συνέβαλαν πολλοί παράγοντες. Να τονίζεται όχι μόνο η ανάγκη προστασίας του αλλά και η πάγια ανάγκη βελτίωσής του. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να γίνεται λόγος για τους κινδύνους που το απειλούν, να τίθεται το αίτημα της μετάβασης σε μια περισσότερο συμμετοχική δημοκρατία, και να εξετάζεται η φιλοσοφία δημοκρατικών σχηματισμών που υπερ­ βαίνουν το κράτος-έθνος. γ. Να προβάλλεται ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας των σύγχρο­ νων δημοκρατιών (της ελληνικής συμπεριλαμβανομένης), η ανάγκη προστασίας των μειονοτήτων και το αίτημα μεγαλύτερης συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική. δ. Να τονίζεται ότι τα συνταγματικά δικαιώματα 1) εκφράζουν παγιωμένες θεμελιώδεις ηθικοπολιτικές αξίες, όπως ο σεβασμός της ζω­ ής, της ευζωίας και της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων, οι οποίες έχουν κατοχυρωθεί νομικά με ανοιχτές δημοκρατικές διαδικασίες, 2)

28θ

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ Π ΑΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

ότι χωρίς αυτές τις αξίες οι άνθρωποι είναι αδύνατο να συμβιώσουν με δημοκρατικό τρόπο ως ελεύθερα και ισότιμα πρόσωπα, 3) ότι ο λόγος που οδηγεί την εκάστοτε πλειοψηφία να μην καταπατά με τις αποφά­ σεις της τα συνταγματικά δικαιώματα είναι η αυτοδέσμευσή της να τα σέβεται και όχι ο φόβος της ποινής ή κάποια εξωτερική μη δημοκρα­ τική δύναμη, και 4) ότι ο κατάλογος των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν είναι παγιο)μένος αλλά μπορεί να εμπλουτίζεται και με καινούργια δικαιώματα41. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές ότι, μολονότι ιστορικά ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία έχουν διαφο­ ρετικές αφετηρίες, η αλληλεξάρτησή τους σήμερα έχει καταστεί τόσο έντονη ώστε να μην μπορούν να υπάρξουν ανεξάρτητα42. Δεν μπορεί να υπάρξει πολίτευμα που θα εγγυάται το σύνολο των φιλελεύθερων ελευθεριών (και όχι μόνο τις σχετικές με την οικονομία και την ιδιο­ κτησία) και δεν θα είναι δημοκρατικό, ενώ ένα μη φιλελεύθερο αλλά δημοκρατικό πολίτευμα θα έτεινε προς την αυθαιρεσία, την τρομοκρα­ τία και τον ολοκληρωτισμό. ε. Τέλος, θα πρέπει να προσφέρεται μια γενικότερη δικαιολόγηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μ ια προσέγγιση είναι να υποστηριχθεί ότι στη δημοκρατία πραγματώνονται με τον καλύτερο εφικτό τρόπο οι θεμελιώδεις ηθικές αξίες της ατομικής ελευθερίας, της αυτο­ νομίας, της ισότητας και του αμοιβαίου σεβασμού. Πέρα όμως από αυτό θα πρέπει να εξηγείται στους μαθητές γιατί τους συμφέρει προ­ σωπικά η εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και η βελτίωσή του. Μ ια διττή δικαιολόγηση της δημοκρατίας με βάση ηθικούς και φρονησιακούς λόγους είναι πάντα ισχυρότερη από μια μονομερή δικαιολόγηση. Ωστόσο, όλα αυτά δεν θα επιφέρουν κανένα αποτέλεσμα αν οι ίδιοι οι μαθητές δεν προβληματιστούν μέσω εργασιών, projects και συζη­ τήσεων για τρέχοντα πολιτικά προβλήματα και αν δεν τους δοθεί η ευκαιρία να βιώσουν στην πράξη τη λειτουργία και τα αποτελέσματα της δημοκρατίας ως μεθόδου λήψης αποφάσεων. Αυτό σημαίνει ότι είναι αναγκαίο να ενισχυθεί ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων και να σταματήσει κάθε έξωθεν παρέμβαση στη λειτουργία τους. Ακόμα, το ενδεχόμενο παραχώρησης δικαιώματος ψήφου σε μικρότερες η λ ι­ κίες δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι το αδιανόητο. Και βέ­ βαια κάθε προσπάθεια αναμόρφωσης της δημοκρατικής αγωγής ίσως

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ

να αποτελούσε «δώρον άδωρον», αν δε συνδυαζόταν με μια γενικότερη προσπάθεια βελτίόασης του δημοκρατικού πολιτεύματος στο πλαίσιο που θέσαμε43. Για τον Ε.Μ. Forster η δημοκρατία αξίζει μόνο δύο ζητωκραυγές: «η μία είναι επειδή επιτρέπει την ποικιλία και η άλλη επειδή επιτρέπει την κριτική»44*και ειδικά των δικών της αδυναμιών, θα προσθέταμε.45 ΦίΛΗΜΩΝ ΠΑΙΟΝΙΔΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Εδώ ο όρος πίστη έχει τη σημασία ενός συνόλου θεμελιακών αξιακών παραδο­ χών σχετικά με ένα πολίτευμα. Σε καμία περίπτωση δεν υπονοούμε ότι οι παραδοχές αυτές έχουν κάποια υπερβατική προέλευση ή ότι δεν μπορούν να υποστηριχθούν μέσω προσιτών σε όλους επιχειρημάτων. Απλώς, για την οικονομία του κειμένου, λαμβάνουμε τα «άρθρα» της δημοκρατικής πίστης ως δεδομένα και θεωρούμε ότι θα διευκρινιστούν σε κάποιο βαθμό με τη συζήτηση που ακολουθεί. 2 Σημειωτέον ότι ο ριζοσπαστικός χαρακτήρας του δημοκρατικού πολιτεύματος παραμένει αναλλοίωτος, ακόμα και αν αυτό δεν θίγει τις δομές κατανομής πλούτου και ιδιοκτησίας που απαντούν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία. 3 Το «άρθρο» αυτό είναι διατυπωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να μην περιορίζει την εφαρμογή του δημοκρατικού πολιτεύματος στο πλαίσιο του σύγχρονου κράτους. Ωστόσο, η συζήτηση που ακολουθεί εντοπίζεται ως επί το πλείστον στη δημοκρα­ τική διακυβέρνηση ενός κρατικού μορφώματος από τους μόνιμους κατοίκους του. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι αποκλείεται εξ ορισμού η δυνατότητα πολιτών που ζουν εκτός ενός συγκεκριμένου κρατικού μορφώματος να έχουν κάποιο λόγο για τη διακυβέρνησή του. Επ’ αυτού βλ. Φιλήμων Παιονίδης, «Αντεπιστέλλοντες πολίτες των ΗΠΑ: Ένα σενάριο δημοκρατικής φαντασίας», Ισοπολιτεία 7 (2003), σσ. 167-179, και «Corresponding Citizens», International Journal on World Peace 26 (2009), υπό δημοσίευση. 4 Η προβληματική για τις δυνατότητες ηθικής βελτίωσης των ανθρώπων που ενέ­ χει η δημοκρατία αναπτύσσεται διεξοδικά από τον Patrick Deneen στο Democratic Faith (Πρίνστον: Princeton University Press, 2005). Θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαί­ τερα η μετριοπαθής διατύπωση αυτού του «άρθρου», καθώς, αν η δημοκρατική πίστη προϋπέθετε ή αξίωνε την αναγκαιότητα μιας ριζικής μεταβολής της ανθρώ­ πινης φύσης, θα ήταν ουτοπική και δυνητικά επικίνδυνη (βλ. ενότητα δύο). Ακόμα, στο παρόν κείμενο ο όρος δημοκρατική πίστη έχει ευρύτερο περιεχόμενο από αυτό που του αποδίδει ο Deneen. 5 Ο ισορροπημένος χαρακτήρας της ανασυγκρότησης του W oodruff θα πρέπει να αντιπαραβληθεί με την προσέγγιση που υιοθετούν οι Brook Manville και Josiah Ober στο ανάλογων στοχεύσεων πρόσφατο βιβλίο τους Η εταιρεία των πολιτών, μτφρ. Γιάννης Φαλδαμής (Αθήνα: Κλειδάριθμος, 2003). Εδώ οι συγγραφείς, στην προσπάθειά τους να εφαρμόσουν ιδέες της αθηναϊκής δημοκρατίας, όπως η αυτο­

ΦΙΛΗΜ ΩΝ Π ΑΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

διοίκηση, η καινοτομία και η αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, στο εργα­ σιακό πλαίσιο της σύγχρονης εταιρείας (χωρίς, απ’ όσο αντιλαμβανόμαστε, να αξιώνουν και τη μεταβολή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της), ολισθαίνουν, κατά τη γνώμη μας. μερικές φορές σε μια «αγιολογική» θεώρηση των Αθηναίων και των επιτευγμάτων τους. 6 Βλ. ενδεικτικά Peter Self, Government by the Market? The Politics o f Public Choice (Λονδίνο: MacMillan, 1993), και φυσικά το κλασικό Anthony Downs, Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας, μτφρ. Θανάσης Αθανασίου και Ν ικηφόρος Σταματάκης, πρόλογος-επιμέλεια Ηλίας Κατσούλης (Αθήνα: Παπαζήσης, 1990). Για μια κριτική της οικονομικής θεωρίας της δημοκρατίας, βλ. Thomas Christiano, The Rule o f the Many: Fundamental Issues in Democratic Theory (Boulder: Westview, 1996), κεφ. 4. 7 Η ακριβής διατύπωσή της έχει ως εξής: «Ο τρόμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποτελεσματική, αυστηρή και άκαμπτη δικαιοσύνη. Αποτελεί απόρροια της αρετής. Δεν είναι τόσο συγκεκριμένη αρχή όσο συνέπεια της γενικής αρχής της δημοκρα­ τίας, όταν αυτή εφαρμόζεται στις πλέον πιεστικές ανάγκες της πατρίδας», «http:// www.worldfuturefund.org/wffmaster/Reading/Communism/rob-ter-french.htm». 8 Οι κίνδυνοι που προκύπτουν από την επιβολή ενός προτύπου διαγωγής στα μέλη μιας δημοκρατικής κοινωνίας όχι για να αποτραπούν κάποιες κοινά αποδεκτές βλάβες στους άλλους, αλλά γιατί αυτό είναι το ηθικά ορθό έχουν επισημανθεί με απαράμιλλο τρόπο από τον John Stuart Mill στο Περί ελευθερίας, μτφρ. Ν ίκος Μπαλής (Αθήνα: Επίκουρος, 1983). 9 Κατά τη γνώμη του γράφοντος αυτό είναι ένα από τα πολλά διδάγματα που προκύπτουν από την ανάγνωση του κλασικού έργου του Alexis de Tocqueville Η δημοκρατία στην Αμερική, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης (Αθήνα: Στοχαστής, 2001). Βλ. ενδεικτικά κεφ. 4 του δεύτερου βιβλίου του β' τόμου. 10 Βλ. χαρακτηριστικά την κριτική που ασκεί ο Ross Harrison στο Democracy (Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge, 1994), κεφ. 9. 11 Εάν το ερώτημα ήταν ποιες είναι οι τεχνολογικές εφαρμογές του E = n rc _ και ποιες οι επιπτώσεις τους για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, εξυπακούεται ότι ως πολίτες θα θέλαμε να έχουμε λόγο και δεν θα αφήναμε το ζήτημα στους ειδικούς. Για τον δημοκρατικό έλεγχο της τεχνολογίας, βλ. Carol C. Gould, Rethinking Democ­ racy: Freedom and Social Cooperation in Politics, Economy, and Society (Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1988), κεφ. 10. 12 Για την αξιολόγηση των απόψεων των ειδικών στην πολιτική, βλ. Philip Ε. Tetlock, Expert Political Judgment: How Good is It? How Can We Know? (Πρίνστον: Princeton University Press, 2005). Εξυπακούεται βέβαια ότι ο ρόλος των ειδικών είναι και εκτελεστικός, καθώς καλούνται να υλοποιήσουν, με τις ειδικές γνώσεις, τις δεξιότητες και την εμπειρία που διαθέτουν, δημοκρατικά ειλημμένες αποφάσεις. 13 Βλ. Κ ορνήλιος Καστοριάδης, II αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα (Αθήνα: Ύ ψιλον, 1999), σσ. 34-35. 14 Ο George Kateb επιχείρησε μια υπεράσπιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρα­ τίας υποδεικνύοντας μια σειρά επιθυμητών γενικών ηθικών φαινομένων, όπως λ.χ. η ενίσχυση της προσωπικής αυτονομίας, τα οποία μόνο αυτή μπορεί να προκαλέσει. Βλ. «The Moral Distinctiveness of Representative Democracy», Ethics 91 (1981), σσ. 357-374. To ερώτημα, ωστόσο, που εδώ θέτουμε είναι αν η ίδια η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι αντιδημοκρατική, ανεξαρτήτως των θετικών αποτελεσμάτων που

Ε Π ΙΜ ΕΤΡΟ

ενέχει η εύρυθμη λειτουργία της για το κοινωνικό σύνολο. Από τις πρόσφατες αρ­ νητικές προσεγγίσεις στο ανωτέρω ερώτημα θα πρέπει να επισημανθεί αυτή που αναπτύσσει η Nadia Urbinati στην έξοχη μελέτη της Representative Democracy: Principles and Genealogy (Σικάγο: Chicago University Press, 2006). Βασική θέση της είναι ότι «η αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν αποτελεί ούτε οξύμωρο σχήμα ούτε αναγκαστική λύση για κάτι που δεν μπορούμε ως σύγχρονοι πολίτες να έχουμε, δηλαδή την άμεση δημοκρατία, αλλά είναι εγγενώς και αναγκαστικά συνδεδεμένη με τη συμμετοχή και την άτυπη έκφραση της λαϊκής βούλησης» (σ. 10). 15 Α ριστοτέλης, Πολιτικά 1298a, 11-35, 1318b, 6-1319a, 19. Βλ. σχετικά Filimon Peonidis, «Aristotle’s Relevance to M odern Democratic Theory», Archiv fu r Rechtsund Socialphilosophie 94 (2008), σσ. 283-294. 16 John Dunn, Setting the People Free: The Story o f Democracy (Λονδίνο: Atlantic Books, 2005), σ. 176. 17 Κατά τη γνώμη του γράφοντος, ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του ελλείμματος δημοκρατίας που υπάρχει στη σύγχρονη Ελλάδα αποτελεί η απόφαση διαφορετικών κυβερνήσεων να μη ζητήσουν μέσω δημοψηφίσματος την επικύρωση του συντάγματος του 1975, των αναθεωρήσεων του 1986 και του 2001, καθώς και του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Είναι πάντως ενδιαφέρουσα και συνάμα αποκαρδιωτική για την ποιότητα του πολιτικού πολιτισμού μας η διαπίστωση ότι η μαζικότερη υπέρ δημοψηφίσματος κινητοποίηση δεν αφορούσε το αίτημα των πολιτών να έχουν άμεσο λόγο κατά τη σύνταξη και την αναθεώρηση του συντάγματος αλλά το αντισυνταγματικό αίτημα να αναγράφεται υποχρεωτικά το θρήσκευμα των πολι­ τών στα καινούργια έντυπα των ταυτοτήτων! 18 Για το πώς οι νέες τεχνολογίες μπορούν να τεθούν στην υπηρεσία της δημοκρα­ τίας, βλ. ενδεικτικά Anthony G. Wilhelm, Democracy in the Digital Age (Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge, 2000). Οι τεχνολογίες αυτές θεωρητικά επιτρέπουν στους πολίτες ακόμα και την άσκηση κάποιας μορφής άμεσου ελέγχου της νομοθετικής εξουσίας, καθώς τους προσφέρουν τη δυνατότητα να προκαλούν δημοψηφίσματα για την άρση ή την εφαρμογή συγκεκριμένων νομοθετημάτων. 19 Adam Przeworski, «Minimalist Conception of Democracy: A Defense», στο De­ mocracy’s Value, επιμ. Ian Shapiro και Casiano Hacker-Cordon (Καίμπριτζ: Cam ­ bridge University Press, 1999), σσ. 23-55. 2(1 Αντίθετα, η διαβουλευτική δημοσκόπηση, την οποία συνέλαβε και εφάρμοσε σε πειραματικό επίπεδο ο James S. Fishkin, φαίνεται να δίδει καλύτερα αποτελέσματα. Σύμφωνα με τον ίδιο: «Η διαβουλευτική δημοσκόπηση είναι η στατιστική μελέτη ενός τυχαίου αντιπροσωπευτικού δείγματος απαντώντων, η οποία όμως διεξάγεται και πριν και αφότου έχουν την ευκαιρία να συμμετάσχουν ενεργά στις δημόσιες διαβουλεύσεις για ένα θέμα. Προσπαθεί να απεικονίσει τη γνώμη του λαού πάνω σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα, αν είχε το κίνητρο να αποκτήσει καλύτερη πληροφόρη­ ση και να στοχαστεί πάνω στα διάφορα επιχειρήματα. Αυτή η νέα μέθοδος δημο­ σκόπησης είναι αναγκαία επειδή το κοινό στη συντριπτική πλειονότητά του δεν είναι καλά ενημερωμένο για πολύπλοκα πολιτικά θέματα. Πέραν τούτου, οι απόψεις που εκφράζονται στις συμβατικές δημοσκοπήσεις μπορεί να μην είναι αληθείς». Βλ. «Οι νέες προκλήσεις για τη δημοκρατία», Το Βήμα, 17. 7. 2005, και για περισσότερες λεπτομέρειες Bruce Ackerman & James S. Fishkin, Deliberation Day (Νιου Χέιβεν και Λονδίνο: Yale University Press, 2005).

Φ ΙΛΗΜ ΩΝ Π ΑΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

21 Λέμε, εύκολες δικαιολογίες, γιατί μπορεί να υπάρχουν και βάσιμες δικαιολο­ γίες, όπως η αντιμετώπιση από πλευράς αιρετών αντιπροσώπων νέων συνθηκών που δεν υπήρχαν κατά την προεκλογική περίοδο, και φυσικά εξυπακούεται ότι στην πραγματικότητα οι αντιπρόσωποι πάντα διαθέτουν ένα περιθώριο να ερμηνεύσουν τις αξίες και τα συμφέροντα των εκλεκτόρων τους. Ακόμα, η διαπίστωση από πλευράς αντιπροσωπευομένων εάν οι αντιπρόσωποί τους τίμησαν την εντολή που τους έδω­ σαν δεν είναι πάντοτε πρακτικά εφικτή. Βλ. την πεσιμιστική προσέγγιση του Rus­ sell Hardin, «Democratic Epistemology and Accountability», Social Philosophy and Policy 17 (2000), σσ. 110-126. 22 Θα πρέπει, ωστόσο, εδώ να επισημάνουμε ότι ο θεσμός της δημοκρατικής αντι­ προσώπευσης συνδέθηκε στη νεότερη εποχή με την παραδοχή ότι ο αντιπρόσωπος οφείλει να είναι καλύτερος από τον αντιπροσωπευόμενο, πράγμα το οποίο στην πράξη σήμαινε ότι πρέπει να εκλέγονται οι κοινωνικά ανώτεροι, οι πλουσιότεροι ή όσοι υπερείχαν ως προς τις γνώσεις ή την πολιτική αρετή. Βλ. την εξαιρετική μελέτη του Bernard Manin, The Principles o f Representative Government (Καίμπριτζ: Cambridge University Press, 1997), κεφ. 3. 23 To πρότυπο που προβάλλεται εδώ έρχεται σε αντίθεση με το περισσότερο δια­ δεδομένο πρότυπο που θέλει τον αντιπρόσωπο εντελώς ανεξάρτητο από τον (συνή­ θως αναξιόπιστο και ανώριμο) αντιπροσωπευόμενο προκειμένου να είναι ελεύθερος να ενεργήσει με γνώμονα το συμφέρον του έθνους. Στους υποστηρικτές του πρώτου προτύπου συγκαταλέγονται, με τις αναγκαίες διαφοροποιήσεις, οι Ισοπεδοοτές, ο Payne, ο Condorcet, ο Jefferson και ο Bentham, ενώ ο αντίλογος διαθέτει επιφανείς εκπροσώπους όπως ο Montesquieu, ο Burke, και ο Madison. Υποθέτουμε ότι με τον αντίλογο συντάσσεται και ο Έ λληνας συντακτικός νομοθέτης, όταν ορίζει ότι «οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το έθνος» (άρθρο 51 2 του Συντάγματος). Υπενθυμίζου­ με, όμως, ότι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας δεν είναι η προαγωγή των εθνικών συμφερόντων ή του κοινού αγαθού, αλλά η λαϊκή κυριαρχία. 24 Η παρουσίαση του εν λόγω θεσμού βασίζεται στην εμπεριστατωμένη ανάλυση του Thomas Ε. Cronin, Direct Democracy: The Politics o f Initiative, Referendum, and Recall (Καίμπριτζ, Μασσ.: Harvard University Press, 1989). 25 Σ το ίδιο, σ. 156. 26 Ως προς αυτό η χώρα μας μεταπολεμικά έχει πικρή πείρα. 27 Βλ. τη σχετική νύξη του W oodruff (σ. 223). 28 Επρόκειτο για τη δοκιμασία των αρχών όπου ένας αξιωματούχος που είχε επιλεγεί με κλήρο μπορούσε να απορριφθεί από τη Βουλή για τυπικούς ή και ουσιαστι­ κούς λόγους, αν και αυτό δεν συνέβαινε συχνά. Βλ. σχετικά Mogens Herman H an­ sen, The Athenian Democracy in the Age o f Demosthenes, μτφρ. J.A. Grook (Λονδίνο: Duckworth, 2001), σσ. 218-220. 29 Γ ια μια συνοπτική παρουσίαση της χρήσης της κλήρωσης στις αναγεννησιακές και τις σύγχρονες δημοκρατίες καθώς και για κάποιες μεμονωμένες προτάσεις υπέρ της ευρύτερης χρή σ ης αυτής της μεθόδου, βλ. Neil Duxbury, Random Justice: On Lotteries and Legal Decision-Making (Οξφόρδη: Clarendon Press, 1999), κεφ. 2. Ακό­ μα βλ. ενδεικτικά την «ανταποκρινόμενη κλήρωση» (responsive lottery) που συζητά ο Bruce Ackerman στο Social Justice in the Liberal State (Νιου Χέιβεν και Λονδίνο: Yale University Press, 1980), σσ. 285-289. 30 Manin, ό.π., σ. 85.

Ε Π ΙΜ ΕΤΡΟ

31 Η θέση του John Stuart Mill ότι ο «ψηφοφόρος είναι ηθικά υποχρεωμένος χωρίς καμία εξαίρεση να έχει ως γνώμονα το δημόσιο συμφέρον, και όχι το ίδιον συμφέ­ ρον, και να ψηφίζει σύμφωνα με την καλύτερη κρίση του όπως θα έπραττε εάν ήταν ο μοναδικός ψηφοφόρος και η εκλογή εξαρτιόταν μόνο από αυτόν» φαίνεται σήμε­ ρα υπερβολική. Βλ. Considerations on Representative Government (1861), στο On Liberty and other Essays, επιμ.-εισ. John Gray (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1991), σ. 355. Θα ήμασταν πρόθυμοι να επαινέσουμε μια τέτοια στάση, αλλά δεν θα την αξιώναμε από τον καθένα. Εκείνο που θα ζητούσαμε από κάθε ψηφοφόρο είναι να προβληματίζεται και για τις ευρύτερες συνέπειες της ψήφου του και να αναλαμ­ βάνει την ευθύνη των αποφάσεών του. 32 Capitalism, Socialism and Democracy (Λονδίνο: Unwin, 1987), σ. 269. 33 Λέμε προσομοιάζει, γιατί σήμερα πολλές σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται από τους φορείς της εκτελεστικής εξουσίας, χωρίς να ερωτηθεί το κοινοβούλιο, πράγμα που δεν συνέβαινε στην αρχαία Λθήνα. 34 Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η δημοκρατική αγωγή των νέων σήμερα γί­ νεται ακόμα περισσότερο επιτακτική για τις ευρωπαϊκές χώρες εντός των οποίων ζουν μουσουλμανικοί πληθυσμοί προκειμένου να λειτουργήσει ως αντίβαρο, αφε­ νός στην επίδραση που ασκούν σε αυτούς τους πληθυσμούς ακραίες ισλαμιστικές οργανώσεις, αφετέρου στη διάδοση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Οι βομβι­ στές του Λονδίνου αποφοίτησαν από αγγλικά λύκεια! 35 Στην 5η έκδοση της Κοινωνικής και πολιτικής αγωγής (2005), από τις 232 σελίδες του βιβλίου μόνο οι σελίδες 118-122 καλύπτουν αυτό που θα ονομάζαμε θεωρία της δημοκρατίας. Τα ίδια ισχύουν και για το βιβλίο Εισαγωγή στο δίκαιο και τους πολι­ τικούς θεσμούς (2005) που διδάσκεται στη δευτέρα λυκείου. Και εδώ προσφέρεται σε 352 σελίδες ένας πολύ μεγάλος όγκος πολιτειακών και νομικών πληροφοριών, ενώ αφιερώνονται 3 μόνο σελίδες στις προϋποθέσεις ύπαρξης του ενεργού πολίτη. 36 Βλ. Georgia Kontogiannopoulou-Polydorides, Mary Koutoula και Kelly Dimopoulou, «Citizen Education: Silencing Crucial Issues», Journal o f Modern Greek Stu­ dies 18 (2000), σσ. 287-303. Από την πρόσφατη βιβλιογραφία, βλ. Α. Καζαμίας και Λ. Π ετρονικολός (επιμ.), Παιδεία και πολίτης: Η παιδεία τον πολίτη της Ελλάδας, της Ευρώπης και του κόσμου (Αθήνα: Ατραπός, 2003), και Γίτσα ΚοντογιαννοπούλουΠολυδωρίδη (επιμ.), Η δημοκρατία, ο πολίτης και οι «άλλοι»: Πολιτισμική οικείωση της κοινωνικής και πολιτικής εκπαίδευσης (Αθήνα: Gutenberg, 2005). 37 Μια έρευνα του ΕΚ Κ Ε που διεξήχθη σε 1.212 μαθητές της τρίτης γυμνασίου και της τρίτης λυκείου έδειξε ότι το 21,5% των ερωτηθέντων δεν συμφωνεί με τη γνώμη ότι «η δημοκρατία είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης», ενώ το 72,7% πιστεύει ότι «οι πολίτες δεν έχουν καμία επιρροή στο τι κάνουν οι κυβερνήσεις της χώρας». Βλ. Χαρά Στρατουδάκη, «Έθνος και δημοκρατία: Όψεις της εθνικής ταυτότητας των εφήβων», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 116 Α (2005), σσ. 23-50. 38 Μια άλλη έρευνα που διεξήγαγε το τμήμα Επικοινωνίας και Μ Μ Ε του Πανε­ πιστημίου Αθηνών υπό την επιστημονική διεύθυνση του καθηγητή Ν. Δεμερτζή στην οποία συμμετείχαν 1.600 άτομα ηλικίας δεκαπέντε έως είκοσι εννέα ετών έδειξε ότι τρεις στους τέσσερις νέους έχουν απόλυτα ή μάλλον αρνητική άποψη για την πολιτική και τους πολιτικούς. Βλ. Η νέα γενιά στην Ελλάδα σήμερα, «http:// www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/data/index.html». Θα θέλαμε πάντως να σημειώσουμε ότι μια συγκριτική μελέτη στην οποία συμμετείχαν δεκατετράχρο-

286

ΦΙΛΗΜ ΩΝ Π ΑΙΟ Ν ΙΔΗ Σ

νοι μαθητές από είκοσι οχτώ χώρες έδειξε ότι η πολιτική εμπλοκή των Ελλήνων μαθητών βρίσκεται πάνω από τον διεθνή μέσο όρο. Βλ. Judith Torney-Purta κ.ά., Citizenship and Education in Twenty-eight Countries: Civic Knowledge and Engage­ ment at Age Fourteen (Άμστερνταμ: IEA , 2001). Βέβαια, οι δύο μελέτες δεν μπορούν να συγκριθούν γιατί τα ερωτήματα ήταν διαφορετικά, αλλά θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί μήπως οι νέοι στη χώρα μας απογοητεύονται σταδιακά από τη δημο­ κρατική πολιτική. 39 Στρατουδάκη, ό.π. Όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά η συγγραφέας (σ. 47), οι έφηβοι «αντιλαμβάνονται τη δημοκρατία ως πηγή παροχών και δικαιωμάτων [αλλά όχι για τις μειονότητες] και όχι ως το πλαίσιο της ενεργητικής συμμετοχής του πολίτη στα κοινά». 40 Η νέα γενιά στην Ελλάδα σήμερα, ό.π. 41 Για περισσότερα επ’ αυτού, βλ. το άρθρο μας «Η διδασκαλία των δικαιωμάτων ως αναπόσπαστο στοιχείο δημοκρατικής αγωγής», στο Μ. Δραγώνα-Μ ονάχου (επιμ.), Για μια φιλοσοφική παιδεία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2005), σσ. 223-231. Θα θέλαμε πάντως να αναγνωρίσουμε στον James Madison μια από τις ακριβέστερες διατυπώσεις του ρόλου των δικαιωμάτων στη δημοκρατία. Βλ. επιστολή στον Thomas Jefferson, 17 Οκτωβρίου 1788. http:// www.constitution.org/jm/17881017_tj.htm. 42 Επ’ αυτού βλ. Norberto Bobbio, Liberalism and Democracy, μτφρ. M artin Ryle και Kate Soper (Αονδίνο: Verso, 2005). 43 Με αφορμή το «Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργών Πολιτών μέσω της Εκπαίδευσης» (2005) υπήρξε μια ευπρόσδεκτη κινητοποίηση από πλευράς αρμοδίων σχετικά με το ζήτημα της δημοκρατικής αγωγής. Όπως, όμως, έχουμε επισημάνει, απαιτούνται ριζικότερες εκπαιδευτικές παρεμβάσεις από την οργάνωση των σχολικώ ν και εξω­ σχολικώ ν δράσεων και δραστηριοτήτων που προτείνει σε σχετική εγκύκλιό του το υπουργείο Παιδείας. Βλ. για έναν απολογισμό, Dimitris Ν. Chryssochoou, Greek Report on Education fo r Democratic Citizenship (Αθήνα: Hellenic Ministry of National Education and Religious Affairs, 2006). http://www.ypepth.gr/docs/greek_report_on_education_for_democratic_citizenship.doc 44 Δύο ζητωκραυγές για τη δημοκρατία, μτφρ. Νανά Ησαΐα (Αθήνα: Ερμείας χ.χ.), σ· 74. 45 Ευχαριστώ τους Παύλο Καλλιγά και Νικόλα Βρούσαλη για τις καίριες και εύστοχες παρατηρήσεις τους. Η παρούσα εργασία συγχρηματοδοτείται από το Ευ­ ρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και Εθνικούς Πόρους (Ε Π Ε Α Ε Κ ΙΙ-Π Υ Θ Α ΓΟ ΡΑ Σ II).

0 Paul Woodruff μας γυρνάει εκεί όπου ξεκίνησε η δημοκρατία -ως μία ωραία ιδέα- και μας οδηγεί πίσω πάλι στην παρούσα στιγμή του κινδύνου και της πρόκλησης που αντιμετωπίζουμε για να κά­ νουμε το όνειρο πραγματικότητα. Bill Moyers

0 Paul Woodruff γράφει με ευφράδεια και μιλάει τη γλώσσα της αλήθειας για 2.500χρόνια ιστορία, από την Αθήνα ως την Αμερική, διερευνώντας την πιο ισχυρή, την πιο ωραία και την πιο φευγαλέα ιδέα που επινόησε ποτέ ο Ανθρωπος: την ιδέα της δημοκρατίας. William Broyles Jr. συγγραφέας του βιβλίου Brothers in Arms: A Journey from War to Peace, σεναριογράφος των ταινιών Cast Away (0 Ναυαγός) και Apollo 13

Αυτό το κομψό κείμενο από έναν διακεκριμένο μελετητή των κλασικών σπουδών θέτει θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από τη σύγχρονη πολιτική ζωή μέσα από το πρίσμα της αθηναϊκής δημοκρατίας. 0 αναγνώστης μπορεί να διαφωνεί με τις πολι­ τικές προτάσεις του Woodruff -όπως διαφωνώ εγώ- αλλά πρέπει κανείς να θαυμάσει τις διεισδυ­ τικές ιδέες της ανάλυσης και το βάθος των γνώσε­ ων στις οποίες στηρίζεται. Είναι ένα πραγματικά ωραίο βιβλίο. Philip C. Bobbitt, συγγραφέας του βιβλίου The Shield o f Achilles: War, Peace, and the Course o f History

Ο

ι Αμερικανοί έχουν μία αταλάντευτη πίστη στη δημοκρατία και επιδιώ­ κουν ακόμη και να την «εξαγάγουν» σε άλλα έθνη ανά τον κόσμο. Αλλά

πόσο δημοκρατική είναι η «δημοκρατία» τους; Αν μπορξίς να ψηφίσεις αν άρχει η πλειοψηφία, αν έχεις εκλεγμένους αντιπροσώπους - σημαίνουν όλα αυτά αυτόματα ότι έχεις δημοκρατία; Σε αυτή την ανάλυση που μας ανοί­ γει τα μάτια για ένα ιδεώδες που θεωρούμε όλοι δεδομένο, ο μελετητής των κλασικών γραμμάτων Πωλ Γούντραφ μας εκπλήσσει με ορισμένες από τις απαντήσεις που δίνει σε αυτά τα ερωτήματα. Αντλώντας στοιχεία από την κλασική λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την ιστορία -με πολλά προκλητικά κείμενα από τον Σοφοκλή, τον Αίσωπο και τον Πλάτωνα, μεταξύ άλλων- ο Γούντραφ μας βυθίζει στον κόσμο της αρ­ χαίας Αθήνας για να δείξει πώς γεννήθηκε το πάθος για τη δημοκρατία. Ο πυρήνας του βιβλίου απομονώνει επτά προϋποθέσεις που είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη δημοκρατία: η ελευθερία από την τυραννία (και από την τυραννία της αρχής της πλειοψηφίας), η ομόνοια (η σύνθεση διαφορετικών απόψεων), η αρχή της νομιμότητας (το κράτος δικαίου), η φυσική ισότητα, η σοφία των πολιτών, η διαβούλευση χωρίς ειδικές γνώσεις και η γενική παι­ δεία. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι μία αληθινή δημοκρατία θα πρέπει να είναι διατεθειμένη να καλεί τους πάντες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση. Θα πρέπει να σέβεται την αρχή της νομιμότητας σε τέτοιο βαθμό ώστε ούτε και η κυβέρνηση να μην τίθεται υπεράνω του νόμου. Η αληθινή δημοκρατία πρέπει να είναι αρκετά ώριμη ώστε να δέχεται αλλαγές που προέρχονται από τον λαό. Και θα πρέπει να πληρώνει πρόθυμα το τίμημα για μία παιδεία που δημιουργεί πολίτες με κριτική σκέψη. Η αρχαία Αθήνα δεν ανταποκρινόταν πάντοτε σε αυτά τα ιδεώδη. Ούτε και η σύγχρονη Αμερική. Αν διδασκόμαστε κάτι από την ιστορία της Αθήνας, συμπεραίνει ο Γού­ ντραφ, πρέπει να είναι αυτό ακριβώς - ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ τα ιδεώδη της δημοκρατίας. Το συνοπτικό, εύγλωττο βιβλίο του επεξηγεί αυτά τα ιδεώδη και μας φωτίζει το δρόμο στον αγώνα για να διατηρήσουμε τη δημοκρατία ζωντανή στην πατρίδα μας και τον κόσμο όλο.