Fista_didaktoriko

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ∆ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΦΙΣΤΑ

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Παναγιώτα Κυριακοπούλου Μέλη της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής: Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη ∆. Χρυσουλίδης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ........................................................................................................................ 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ............................................................................................................. 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................................................................................. 10 1

ΓΛΩΣΣΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ ............................................................................................ 13 1.1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΥΨΗΣ ΤΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ ΤΗΣ ΝΕ ................................. 13 1.2 ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ (DELAGR) ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ................................................................................................................. 14 1.3 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ.................................................................................. 17 1.3.1 Παραγωγή και σύνθεση..................................................................................... 17 1.3.2 Ορισµός του προθηµατοποιηµένου ρήµατος και του σύνθετου ρήµατος ........... 18 1.3.3 Επιλογή της έρευνας.......................................................................................... 20

2

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ....................................... 23 2.1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ................................................................................................. 23 2.2 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ...................................................................................... 25 2.3 ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ .................................................................................... 25 2.3.1 Σχηµατισµός προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το παρα- ............................... 30 2.3.2 Σχηµατισµός των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε ξε-.................................. 33 2.3.3 Σχηµατισµός προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το συν- .................................. 35 2.3.4 Σχηµατισµός σύνθετων ρηµάτων µε το ξανα- ................................................... 36 2.4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................................................................... 38

3

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΣΡ.............................................................. 39 3.1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ .... 39 3.2 ΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ............................................................ 39 3.2.1 Ορθογράφηση των ληµµάτων ........................................................................... 39 3.2.1.1 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το παρα- .................................................... 40 3.2.1.2 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το πρόθηµα ξε-.......................................... 41 3.2.1.3 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το πρόθηµα συν- ....................................... 41 3.2.1.4 Ορθογράφηση των σύνθετων ρηµάτων µε το ξανα- .................................... 42 3.2.2 Επιλογή γλωσσικών δεδοµένων ........................................................................ 42 3.2.3 Λεξικό των ληµµατικών τύπων ......................................................................... 43 3.3 ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΚΛΙΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΤΩΝ ΠΣΡ ..................................................................... 45 3.3.1 Μέθοδος............................................................................................................ 45 3.4 ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ ....................................................................... 45 3.5 ∆ΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ............................................................................. 46 3.6 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΠΣΡ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥΣ ............... 48 3.6.1 Μορφολογία των ρηµάτων µε το παρα- ............................................................ 52 3.6.1.1 ∆ιπλοτυπία στους παρελθοντικούς χρόνους ................................................ 52 3.6.1.2 Πολυσηµία ................................................................................................... 53 3.6.1.3 Προβλήµατα τονισµού ................................................................................. 53 3.6.1.4 Λόγιοι σχηµατισµοί...................................................................................... 54 3.6.1.5

Ρήµατα µε ή χωρίς φωνηεντική εσωτερική αύξηση .................................... 55 2

3.6.1.6 Αλλαγή της κλίσης µετά την προσθήκη του παρα-...................................... 55 3.6.1.7 Ρήµατα µε περισσότερα του ενός προθήµατα.............................................. 55 3.7 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΘΗΜΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕ ΤΟ ΞΕ- ............................... 57 3.7.1 Μετακίνηση τόνου............................................................................................. 57 3.7.2 Ρήµατα που αρχίζουν από τα φωνήεντα ι και υ ................................................ 58 3.8 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕ ΤΟ ΠΡΟΘΗΜΑ ΣΥΝ-................................................. 58 3.9 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕ ΤΟ Α΄ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ ΞΑΝΑ- ........................................ 63 3.9.1 ∆ιπλοτυπία στους παρελθοντικούς χρόνους ...................................................... 63 3.9.2 Προβλήµατα τονισµού....................................................................................... 64 3.10 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................................................................... 66 3.11 ΣΥΜΦΡΑΣΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΣΡ ΠΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΗΚΑΝ ΣΕ ΣΩΜΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ............. 67 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΣΡ .......................................................................... 72 4

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ....................................... 72 4.1.1 Θεωρητικό πλαίσιο ........................................................................................... 72 4.1.2 Μεθοδολογία της έρευνας ................................................................................. 77 4.1.3 Περιορισµός της έρευνας .................................................................................. 79 4.2 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΩΝ Ι∆ΙΟΤΗΤΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ........................................ 82 4.2.1 Κατανεµητικές ιδιότητες ................................................................................... 83 4.2.1.1 «Ανθρώπινα» (Nhum) και «µη ανθρώπινα» (N-hum) ουσιαστικά ................... 83 4.2.1.2 Ουσιαστικά που δηλώνουν µέρος του σώµατος: Npc ................................. 86 4.2.1.3 Ουσιαστικά που είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθµό: Νplur obl ....... 87 4.2.1.4 N1 transport obl = Ουσιαστικά που δηλώνουν µέσο µεταφοράς......................... 87 4.2.1.5 Η ιδιότητα N1 =: argent obl.......................................................................... 88 4.2.2 Μετασχηµατιστικές ιδιότητες ............................................................................ 88 4.2.2.1 Αντωνυµιοποίηση των ουσιαστικών............................................................ 89 4.2.2.2 Αντωνυµιοποίηση των συµπληρωµατικών προτάσεων (Pcomp) ................... 91 4.2.2.3 Παθητικοποίηση........................................................................................... 93 4.2.2.4 Ονοµατοποίηση µε υποστηρικτικά ρήµατα (Vsup) ..................................... 97 4.2.2.5 N1 είµαι pfx-V:K και N1 pfx-είµαι V:K ....................................................... 99 4.2.3 Άλλες ιδιότητες των ΠΣΡ µε δευτερεύουσες συµπληρωµατικές προτάσεις...... 102 4.2.3.1 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το ότι/πως ..................... 103 4.2.3.2 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε που ................................ 104 4.2.3.3 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το ότι και το γεγονός ότι104 4.2.3.4 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το αν.............................. 105 4.2.3.5 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το να.............................. 106 4.2.3.6 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το µήπως ....................... 106 4.2.3.7 Μετατροπή (réduction) των συµπληρωµατικών προτάσεων: (Pcomp) ........ 107 4.2.3.8 Μη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) ...................................... 107 4.2.3.9 Οι ιδιότητες N0 hum pfx-είναι για Dét N1, [Pcomp]0 pfx-είναι , Ν1 pfx-είναι ...................................................................................... 108 4.2.4 Άλλες ιδιότητες των ΠΣ µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης»...................... 108 3

4.2.4.1 Ρηµατικά παράγωγα: V-n........................................................................... 108 4.2.4.2 Μεταφορική χρήση των ρηµάτων.............................................................. 109 4.2.4.3 Κατανοµή των προθέσεων των εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου....... 111 4.2.4.4 Σηµασιολογικές ιδιότητες .......................................................................... 114 4.2.4.5 Μη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) ...................................... 116 4.2.4.6 Η δοµή N1 V Loc N2 .................................................................................. 117 4.2.4.7 Η δοµή N2 pfx-V N1 ................................................................................... 118 4.2.4.8 ∆ιασταυρούµενες δοµές (structures croisées) ............................................ 118 4.2.5 Συµπεράσµατα ................................................................................................ 119 5

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ....................................................................................... 120 5.1 ΤΑ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΑ ΠΣΡ «ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ».................................................................. 121 5.1.1 Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης µε το πρόθηµα παρα- ............................... 121 5.1.1.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το παρα- ρηµατικών τύπων ........................................................................................ 124 5.1.2 Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» µε το πρόθηµα ξε- .................................. 130 5.1.2.1 Η συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το ξε- ρηµατικών τύπων ........................................................................................ 131 5.1.2.2 Το πρόθηµα ξε- ως δηλωτικό της «αντίθετης» ενέργειας.......................... 135 5.1.3 Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης µε το α΄ συνθετικό ξανα-.......................... 140 5.1.3.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων συνθέτων µε το ξαναρηµατικών τύπων ....................................................................................................... 141 5.1.4 Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» µε το πρόθηµα συν-................................ 143 5.1.4.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το συν- ρηµατικών τύπων .......................................................................................... 143 5.2 ΤΑ ΠΣΡ ΜΕ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ........................................... 146 5.2.1 Προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα- µε συµπληρωµατική πρόταση ........ 146 5.2.1.1 Η συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το παρα- ρηµατικών τύπων ................................................................................... 147 5.2.2 Προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το πρόθηµα ξε-............................................. 151 5.2.2.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε ξε- ρηµατικών τύπων.................................................................................................. 152 5.2.3 Σύνθετα ρήµατα µε το ξανα- ........................................................................... 154 5.2.3.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων σύνθετων µε το ξαναρηµατικών τύπων ....................................................................................................... 155 5.2.4 ΠΡ µε το πρόθηµα συν-................................................................................... 157 5.2.4.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το συν- ρηµατικών τύπων .......................................................................................... 158 5.2.5 Συµπεράσµατα ................................................................................................ 160

6

ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ∆Ε∆ΟΜΕΝΩΝ ............................................. 161 6.1

ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ-ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ .................................................................. 161

4

6.2 ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΑΥΤΟΜΑΤΑ ............................................... 162 6.3 ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΕ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ........................................................ 164 6.3.1 Ο γενικός πίνακας (super-table) και τα γενικά πεπερασµένα (super-graphes)165 6.3.2 Τα γενικά αυτόµατα (graphes paramétrés génériques) των ορισµάτων ......... 166 6.4 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ................................................................................. 166 6.4.1 Εφαρµογή των µορφολογικών λεξικών ........................................................... 166 6.4.1.1 Το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr).............................. 167 6.4.2 Οι σύνθετοι χρόνοι.......................................................................................... 167 6.4.3 Αποτελέσµατα ................................................................................................. 170 6.4.4 Συµπεράσµατα ................................................................................................ 171 ΕΠΙΛΟΓΟΣ .......................................................................................................................... 174 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.................................................................................................................. 176 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 4G ΠΙΝΑΚΑΣ 6G ΠΙΝΑΚΑΣ 9G ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLD ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLS ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLH ΠΙΝΑΚΑΣ 38GL ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLR ΑΝΤΙΣΤOΙΧΑ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΑΥΤΟΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜEΝΩΝ – ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

5

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ένα µεγάλο «ευχαριστώ» στην επιβλέπουσα καθηγήτριά µου κ. Τίτα Κυριακοπούλου, που, εκτός από την πολύτιµη επιστηµονική καθοδήγηση, αποτέλεσε για µένα στήριγµα και εµψυχώτρια στη δύσκολη προσπάθειά µου. Την ευχαριστώ θερµά για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε, για τις πολύτιµες συµβουλές που µου παρείχε και για την ουσιαστική συµβολή της στην ολοκλήρωση της έρευνάς µου. Ευχαριστώ θερµά την καθηγήτρια Γλωσσολογίας κ. Άννα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, για το χρόνο που αφιέρωσε στη διόρθωση της εργασίας αυτής, για τη γενναιόδωρη παροχή των γνώσεών της που αφορούσαν τη στήριξη υποθέσεων γλωσσολογικής φύσης και για τις εύστοχες και ουσιαστικές παρατηρήσεις και υποδείξεις της που συνέβαλαν στην τελική µορφή της διατριβής. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Χρυσουλίδη, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, για την επιστηµονική καθοδήγηση κυρίως στην αυτόµατη επεξεργασία των δεδοµένων. Ευχαριστώ ακόµη τον κ. Περικλή Πολίτη, λέκτορα του Τµήµατος ∆ηµοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης, για το χρόνο που αφιέρωσε στην ανάγνωση της εργασίας και για τις γόνιµες συζητήσεις πραγµατολογικής φύσης που συνέβαλαν στην τελική µορφή της διατριβής. Ευχαριστώ τον κ. Τσιάκαλο, καθηγητή Παιδαγωγικής, για την συνεχή παρότρυνση και υποστήριξή του. Οφείλω ακόµη ευχαριστίες στην Αναστασία Γιαννακοπούλου για τις χρήσιµες υποδείξεις της στη δοµή της διατριβής και σε όλα τα στάδια της εκπόνησης αυτής της εργασίας. Ευχαριστώ την Ολυµπία Τσακνάκη για την προθυµία της να κάνει µια πρώτη ανάγνωση της εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω για την πολύτιµη συνεργασία και ανταλλαγή απόψεων όλα τα µέλη του Εργαστηρίου Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου: τη Ράνια Βοσκάκη, την Κέλλυ Ιωαννίδου, το Θανάση Μαυρόπουλο, το Χρήστο Νασιάδη, τη Βάσω Σφέτσιου, την Ελένη Τζιάφα και τη Βάσω Φούφη. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά µου που µε στήριξε µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο και στάθηκε δίπλα µου µε αγάπη σε όλες τις δυσκολίες που αντιµετώπισα στην εκπόνηση αυτού του έργου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον γιο µου Αλέξανδρο που υποµονετικά και µε αγάπη ήταν δίπλα µου παρά τις πολύωρες απουσίες µου από κοντά του.

6

Στον Αλέξανδρο Στην Τίτα

7

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α ADV DET Dnum Loc Μτφ N

Nanimé Nargent obl Νabstrait Νappar Napp Nconcret Νcoll Ndisp Nhum N-hum Nloc Nmes Nmon Npc Nplur obl Νtransport obl

Npréd Nclas N Ngén Nacc P Pcomp

Επίθετο Επίρρηµα Προσδιοριστής Αριθµητικός προσδιοριστής Τοπική πρόθεση Μετάφραση Ουσιαστικό. Οι αριθµοί δίπλα από το Ν δείχνουν τον συντακτικό ρόλο του µέσα στην πρόταση: Ν0 = υποκείµενο Ν1 = 1ο συµπλήρωµα Ν2 = 2ο συµπλήρωµα Ν3 = 3ο συµπλήρωµα Οι αριθµοί σε θέση εκθέτη δίπλα από το Ν δηλώνουν τη συναναφορά σε ένα άλλο ουσιαστικό της ίδιας πρότασης. Για παράδειγµα, Ν1pc χρησιµοποιείται για να δηλώσει Νpc του N1. Ουσιαστικό που δηλώνει έµψυχο ον Ουσιαστικό που δηλώνει υποχρεωτικά χρηµατικό ποσό Ουσιαστικό αφηρηµένο Ουσιαστικό που δηλώνει εµφάνιση Ουσιαστικό σηµασιολογικά σύνδροµο µε το ρήµα Ουσιαστικό που δηλώνει συγκεκριµένη οντότητα Ουσιαστικό περιληπτικό Ουσιαστικό που δηλώνει εξαφάνιση Ουσιαστικό που δηλώνει πρόσωπο ή ζώο Ουσιαστικό που δεν είναι έµψυχο Ουσιαστικό που δηλώνει τόπο Ουσιαστικό που δηλώνει µονάδα µέτρησης Ουσιαστικό που δηλώνει νοµισµατική µονάδα Ουσιαστικό που δηλώνει µέρος του σώµατος Ουσιαστικό που είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθµό Ουσιαστικό που είναι υποχρεωτικά µέσο µεταφοράς Κατηγορηµατικό ουσιαστικό Ουσιαστικό ταξινοµικό Ουσιαστικό µορφολογικά συνδεδεµένο µε επίθετο Ουσιαστικό στη γενική Ουσιαστικό στην αιτιατική Πρόταση Συµπληρωµατική πρόταση: Pαν = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε το αν Pµήπως = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε το µήπως Ρότι = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε τον συµπληρωµατικό δείκτη ότι Ρπου = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε τον συµπληρωµατικό δείκτη που Ρπως = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε το συµπληρωµατικό δείκτη πως Ρτο (γεγονός) ότι = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε το το (γεγονός) ότι

8

Pfx Ppv PREP PRO V Vi (V0, V1, V2) Vmt V-K VP Vsup V-n * ? (…+…) ↔ = =: => [] //

Ρνα = συµπληρωµατική πρόταση που εισάγεται µε το δείκτη υποτακτικής να Πρόθηµα ή α΄ συνθετικό Κλιτική αντωνυµία Πρόθεση Αντωνυµία Ρήµα στην ενεργητική φωνή Ρήµα της συµπληρωµατικής πρότασης της οποίας το υποκείµενο είναι αντίστοιχα Ν0, Ν1, Ν2 Ρήµα που δηλώνει κίνηση Παθητική µετοχή Ρήµα στην παθητική φωνή Υποστηρικτικό (ή επιβοηθητικό ρήµα) Ουσιαστικό µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε ρήµα Ο τύπος ή η πρόταση δεν είναι γραµµατικά ή συντακτικά αποδεκτός/ή Σύµβολο αµφίβολης γραµµατικότητας ∆υνατότητα επιλογής ανάµεσα στα στοιχεία που περιέχονται στην παρένθεση και διαχωρίζονται µε το σύµβολο «+» Σύµβολο σηµασιολογικής ισοδυναµίας δύο προτάσεων Σηµασιολογικά ισοδύναµη πρόταση Σύµβολο που δηλώνει το λεξικό ή µορφολογικό περιεχόµενο µιας δεδοµένης δοµής Παράφραση Φωνητική πραγµάτωση των γραµµάτων ή συµβόλων που περικλείουν Φωνηµατική αναπαράσταση των γραµµάτων ή συµβόλων που περικλείουν

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο της παρούσας έρευνας είναι η συστηµατική κατασκευή του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων (στο εξής ΠΣΡ) της Νέας Ελληνικής καθώς και η συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ που σχηµατίζονται από ορισµένες κατηγορίες ρηµάτων του λεξικού-γραµµατικής. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος φόρτωσε τα έπιπλα στο φορτηγό Ν0 V Ν1 Loc N2 Ο Πέτρος ξεφόρτωσε τα έπιπλα από το φορτηγό Ν0 pfx-V Ν1 Loc N2 όπου

[38GLD] [38GL]

Ν0: υποκείµενο V: ρήµα pfx-V: προθηµατοποιηµένο ρήµα N1: πρώτο συµπλήρωµα Loc N2: εµπρόθετος τοπικός προσδιορισµός

Περιορίζουµε τη µελέτη µας στα ρήµατα που σχηµατίζονται µε τα προθήµατα ξε-, συν-, παρα- και το α΄ συνθετικό ξανα-. Στόχος της έρευνάς µας είναι η αυτόµατη ανάλυση κειµένων της Νέας Ελληνικής µε τη χρήση γλωσσικών δεδοµένων. Για την έρευνά µας υιοθετούµε το µεθοδολογικό πλαίσιο του λεξικού-γραµµατικής του οποίου τις βάσεις έθεσε ο Μ. Gross (1975). Το πλαίσιο αυτό στηρίζεται στις θεωρητικές αρχές της µετασχηµατιστικής γραµµατικής του Z. S. Harris (1951, 1968). Οι συστηµατικές έρευνες που διεξήχθησαν στο LADL 1 (Εργαστήριο Αυτόµατης Τεκµηρίωσης και Γλωσσολογίας) απέδειξαν ότι η µελέτη του λεξιλογίου (lexique) και η µελέτη της γραµµατικής (grammaire) δεν αποτελούν ανεξάρτητα πεδία έρευνας, όπως θεωρούνταν παραδοσιακά. Οι ερευνητές, γλωσσολόγοι και πληροφορικοί του LADL, επικεντρώνονται στην κατασκευή ηλεκτρονικών λεξικών και γραµµατικών, και συντονίζουν τις έρευνες του δικτύου RELEX2 το οποίο αποτελείται από Ευρωπαϊκά κυρίως Εργαστήρια Γλωσσολογίας και Πληροφορικής που ακολουθούν τη µεθοδολογία του λεξικού-γραµµατικής. Kοινός στόχος τους είναι η αναλυτική καταγραφή και τυποποίηση γλωσσικών πληροφοριών για διάφορες γλώσσες (γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, ισπανικά κλπ.), ούτως ώστε να χρησιµοποιούνται από προγράµµατα πληροφορικής για την αυτόµατη επεξεργασία κειµένων. Επίσης, η ερευνητική οµάδα του Εργαστηρίου Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου σε συνεργασία µε το Ινστιτούτο Gaspard-Monge (IGM, Université de Marne-la-Vallée) εκπονεί άλλες µελέτες που εντάσσονται στο πλαίσιο αυτό. Οι έρευνες που εκπονούνται για την ελληνική γλώσσα σύµφωνα µε τη µεθοδολογία του λεξικού-γραµµατικής είναι ανάλογες µε τις µελέτες που διεξάγονται εδώ και τρεις δεκαετίες για τη γαλλική γλώσσα3. Συγκεκριµένα, αφορούν το µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό (στο

1

Laboratoire d’Automatique Documentaire et Linguistique. Για τη συνολική παρουσίαση του RELEX, βλ. το δικτυακό τόπο http://igm.univ-mlv.fr/infolingu. 3 Βλ. Courtois & Silberztein 1989, 1990, Silberztein 1993, Courtois & al. 1990, Gross 1989, Maurel & al. 1995, Maurel & Piton 1998. 2

10

εξής ΗΛ) (Kyriacopoulou 1990, 2003), το λεξικό-γραµµατική των ρηµάτων που δέχονται ως όρισµα µια συµπληρωµατική πρόταση (Kyriacopoulou 2003), των µεταβατικών ρηµάτων µε εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου (Yannacopoulou 2005), των µεταβατικών δοµών συναλλαγής (Fotopoulou 2002), των αµετάβατων ρηµατικών δοµών µε εµπρόθετο συµπλήρωµα (Pantazara 2003), των κατηγορηµατικών επιθέτων (Sklavounou 1997), του υποστηρικτικού ρήµατος είµαι (Moustaki 1995), του ρήµατος κάνω (Kyriacopoulou-Sfetsiou 2002), των παγιωµένων εκφράσεων (Fotopoulou 1993) και των παγιωµένων επιρρηµάτων (Voyatzi 2006). Τα ηλεκτρονικά λεξικά στοχεύουν σε µια ευρεία λεξιλογική κάλυψη, δεδοµένου ότι τα προς ανάλυση κείµενα δεν υπόκεινται σε κανενός είδους περιορισµό από πλευράς λεξιλογίου και θεµατολογίας4. Η µεθοδολογία του λεξικού-γραµµατικής που υιοθετούµε διασφαλίζει, από τη µία πλευρά, την εξαντλητικότητα, τη συστηµατικότητα και τη σαφήνεια των γλωσσικών δεδοµένων και, από την άλλη, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αυτόµατη επεξεργασία των φυσικών γλωσσών. Για το λόγο αυτό, για τη συγκρότηση του µορφολογικού και του συντακτικού λεξικού των ΠΣΡ επιχειρούµε την εξαντλητική καταγραφή των γλωσσικών δεδοµένων, µορφολογικών και συντακτικών, και τη συστηµατική και σαφή αναπαράστασή τους, βασιζόµενη στα ήδη υπάρχοντα δεδοµένα (Kyriacopoulou 1990, 2003, Yannacopoulou 2005). Στην παρούσα έρευνα, λοιπόν, επιχειρούµε τη µορφολογική και συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ µε απώτερο σκοπό την ολοκλήρωση του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής, δηλαδή την ταξινόµηση των ρηµάτων της Νέας Ελληνικής σε τάξεις που ορίζονται από συγκεκριµένες συντακτικές και σηµασιολογικές ιδιότητες. Η έρευνά µας έχει δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη στοχεύει στη συστηµατική κατασκευή του µορφολογικού λεξικού των ΠΣΡ, το οποίο θα συµπληρώσει το ΗΛ των απλών ρηµάτων της Νέας Ελληνικής (Kyriacopoulou 1990). Η δεύτερη αφορά τη συγκρότηση του συντακτικού λεξικού των ΠΣΡ. Περιοριζόµαστε στα ρήµατα του υπάρχοντος λεξικού-γραµµατικής5 της Νέας Ελληνικής και συγκεκριµένα στα µεταβατικά ρήµατα µε εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου και στα ρήµατα που δέχονται ως ορίσµατα µια συµπληρωµατική πρόταση. Η λεπτοµερής περιγραφή των συντακτικών ιδιοτήτων, όπως γίνεται στο λεξικό-γραµµατική, δείχνει ότι ένα πρόθηµα µπορεί να τροποποιήσει τα συντακτικά χαρακτηριστικά του ρήµατος της βάσης. Στην πρόταση: Ο Πέτρος κολλάει µια αφίσα στον τοίχο N0 V N1 Loc N2 dest6 το ρήµα κολλώ έχει τη βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2 dest, όπου Ν2 ο τόπος «κατεύθυνσης» (destination) ως προς τον οποίο µετατοπίζεται το αντικείµενο Ν1, ενώ το ρήµα ξεκολλώ στην πρόταση: Ο Πέτρος ξεκολλάει µια αφίσα από τον τοίχο N0 V N1 Loc N2source

4

Εξαιρούνται ίσως τα λογοτεχνικά κείµενα. Σηµειώνουµε ότι η κάθε διαφορετική σηµασία του ίδιου µορφολογικά ρήµατος υπολογίζεται ως ξεχωριστό λήµµα. 6 Bλ. Yannacopoulou 2005 (πίνακας 38GLD). 5

11

έχει τη βασική συντακτική δοµή N0 V N1cor Loc N2source7, όπου το ουσιαστικό Ν2 δηλώνει τον τόπο «προέλευσης» (source) του αντικειµένου Ν1. Η πρωτοτυπία της έρευνάς µας συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει ανάλογη µελέτη των ΠΣΡ όχι µόνο για την ελληνική γλώσσα αλλά και για καµία άλλη γλώσσα8 του δικτύου RELEX. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφερόµαστε στα προβλήµατα λεξιλογικής κάλυψης των έντυπων 9 λεξικών της ΝΕ, κάνουµε µια σύντοµη παρουσίαση του υπάρχοντος ηλεκτρονικού λεξικού της ΝΕ και εξηγούµε τους λόγους για τους οποίους κρίνουµε αναγκαία την κατασκευή του ηλεκτρονικού µορφολογικού και συντακτικού λεξικού των ΠΣΡ. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζουµε τις µεθοδολογικές αρχές που διέπουν την έρευνά µας και συγκεκριµένα: το θεωρητικό πλαίσιο, τη µεθοδολογία και τα κριτήρια που θέσαµε για τη συστηµατική κατασκευή του ΗΛ των ΠΣΡ και τον περιορισµό της έρευνάς µας στο µορφολογικό επίπεδο. Η περιγραφή και η ανάλυση των µορφολογικών χαρακτηριστικών των ΠΣΡ αποτελεί το τρίτο κεφάλαιο. Παρουσιάζουµε τις πηγές µας, τη µεθοδολογία επιλογής των ΠΣΡ, τα προβλήµατα στη συγκρότηση του µορφολογικού λεξικού των ΠΣΡ και τις λύσεις που υιοθετήσαµε. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζουµε τις µεθοδολογικές αρχές της έρευνάς µας στο συντακτικό επίπεδο και συγκεκριµένα: το θεωρητικό πλαίσιο, τη µεθοδολογία καθώς και τον περιορισµό της έρευνάς µας. Στη συνέχεια περιγράφουµε τις γενικές συντακτικές ιδιότητες, κατανεµητικές και µετασχηµατιστικές, των ρηµάτων που δέχονται µία συµπληρωµατική πρόταση σε θέση υποκειµένου ή αντικειµένου και των µεταβατικών ρηµάτων τόπου που σχηµατίζονται µε τα υπό µελέτη προθήµατα και το α΄ συνθετικό ξανα-. Στο πέµπτο κεφάλαιο, επιχειρούµε τη συντακτική ανάλυση της απλής πρότασης που περιέχει ένα προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα σε σχέση µε τις συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες του ρήµατος της βάσης, σχολιάζουµε αναλυτικά τους πίνακες που δηµιουργήσαµε και παρουσιάζουµε µεθόδους αυτόµατης αναπαράστασης των ΠΣΡ της Ελληνικής Γλώσσας. Στο έκτο κεφάλαιο, παρουσιάζουµε την αυτόµατη µετατροπή των πινάκων του λεξικούγραµµατικής σε πεπερασµένα αυτόµατα και την εφαρµογή τους σε ηλεκτρονικά σώµατα κειµένων µε τη βοήθεια του UNITEX. Τέλος, στο παράρτηµα, δίνoνται οι πίνακες του λεξικού-γραµµατικής των ΠΣΡ που επεξεργαστήκαµε στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, τα αντίστοιχα πεπερασµένα αυτόµατα καθώς και αποσπάσµατα των συµφραστικών πινάκων.

7

Βλ. Yannacopoulou 2005 (πίνακας 38GLS). Για τη γαλλική γλώσσα οι Dugas 1992, Dugas και Courtois 1988 µελέτησαν την παραγωγικότητα του προθήµατος auto- και ο Clemenceau 1992, 1993 µελέτησε τις δυνατότητες παραγωγής των ρηµάτων του λεξικού-γραµµατικής. 9 Αναφερόµαστε και στα λεξικά που κυκλοφορούν σε ηλεκτρονική µορφή. 8

12

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ 1 1.1

ΓΛΩΣΣΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ Προβλήµατα λεξιλογικής κάλυψης των λεξικών της ΝΕ

Η παρούσα έρευνα ξεκίνησε από το πρόβληµα της αναγνώρισης των ΠΣΡ που αποτελεί ένα από τα βασικά προβλήµατα της υπολογιστικής γλωσσολογίας 10 . Τα ρήµατα έχουν δυνατότητες παραγωγής και σύνθεσης, που δεν καταχωρίζονται στα έντυπα και ηλεκτρονικά λεξικά που κυκλοφορούν στο εµπόριο. Σύµφωνα µε τον Dugas (1990), τα λήµµατα ενός έντυπου λεξικού επιλέγονται µε κριτήρια συχνότητας χρήσης και οι χιλιάδες λέξεις που περιέχουν είναι αρκετές για να καλύψουν τις επικοινωνιακές ανάγκες των οµιλητών. Η περιορισµένη µακροδοµή 11 των λεξικών σε έντυπη µορφή, η οποία καθορίζεται από τους στόχους του εκδότη και η µικροδοµή 12 των λεξικών που κυκλοφορούν σε ηλεκτρονική µορφή, είναι δύο σηµαντικά στοιχεία που τα καθιστούν ακατάλληλα για τις ανάγκες της αυτόµατης ανάλυσης κειµένων, επειδή η ανάλυση των φυσικών γλωσσών προϋποθέτει εξαντλητικότητα, πληρότητα και ρητή περιγραφή των µορφολογικών πληροφοριών. Η αυτόµατη ανάλυση κειµένων είναι µια δραστηριότητα ιδιαίτερα σύνθετη και απαιτεί πολυάριθµες πληροφορίες. Η µέθοδος ανάλυσης που ακολουθείται στο LADL επιτρέπει την αναγνώριση των λέξεων που περιέχονται στα λεξικά 13 και εποµένως τα αποτελέσµατα εξαρτώνται απόλυτα από την ποιότητα και την πληρότητα των διαθέσιµων λεξικών14. Για την αυτόµατη επεξεργασία των φυσικών γλωσσών, η αναγνώριση όλων των λέξεων και όλων των πιθανών συνδυασµών είναι ο πρωταρχικός στόχος, επειδή το συντακτικό επίπεδο προϋποθέτει ότι όλες οι λέξεις έχουν αναγνωριστεί (βλ. Danlos 1986). Για την αυτόµατη µορφολογική ανάλυση της Νέας Ελληνικής επιλέξαµε τη µέθοδο των λεξικών για δύο σηµαντικούς λόγους: i. Τα αποτελέσµατα των µορφολογικών αναλυτών15 δεν είναι απόλυτα ικανοποιητικά εξαιτίας των πολυάριθµων εξαιρέσεων του κλιτικού συστήµατος και της πλούσιας µορφολογίας της ελληνικής, και ii. η µέθοδος των λεξικών αποδείχτηκε πολύ αποτελεσµατική για την επεξεργασία πολλών άλλων φυσικών γλωσσών. Επειδή, λοιπόν, ο τύπος αυτός των λεξικών απευθύνεται κυρίως σε χρήστη-υπολογιστή, η βάση δεδοµένων των υπαρκτών λεξικών µονάδων16 που περιέχει πρέπει να είναι εξαντλητική.

10

Βλ. Gross 1975, Courtois 1995. Με τον όρο µακροδοµή εννοούµε το µέγεθος ενός λεξικού ως προς τον αριθµό των ληµµάτων του (βλ. ReyDebove 1971). 12 Με τον όρο µικροδοµή αναφερόµαστε στις πληροφορίες µορφολογικού, σηµασιολογικού, ετυµολογικού κτλ. περιεχοµένου που συνοδεύουν τα λήµµατα ενός λεξικού. 13 Για τη γαλλική γλώσσα ο Clemenceau 1993 κατασκεύασε ένα λεξικό παράγωγων λέξεων που απουσιάζουν από τα λεξικά. 14 Βλ. B. Courtois, M. Silberzstein 1990. 15 Η επεξεργασία της φυσικής γλώσσας γίνεται επίσης µε µεθόδους που βασίζονται είτε σε κανόνες (βλ. Τριαντοπούλου & al. 1992 και Λεµπέση 2001) είτε σε µεθόδους που στηρίζονται σε πιθανοτικά µοντέλα. Για τη µορφολογική περιγραφή της Νέας Ελληνικής µε το µοντέλο δύο επιπέδων βλ. Σγάρµπας & al. (1999) και Ορφανός (2000). 16 Κατά την Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, ο όρος «λεξική µονάδα» είναι αµφίσηµος, αφού αναφέρεται τόσο σε λεξική µονάδα ή γραµµατικό τύπο που µαρτυρείται σε κείµενο, όσο και σε αποδεκτό τύπο µη µαρτυρηµένο, ο οποίος όµως είναι δυνατό να υπάρξει. Σχετικά µε την τελευταία ερµηνεία, στη διεθνή βιβλιογραφία προτείνεται ο όρος «πιθανή λέξη» (possible word), η οποία αναφέρεται στις λέξεις που δοµικά συµφωνούν µε το µορφολογικό µηχανισµό της γλώσσας αλλά δεν εµφανίζονται στα κοινά λεξικά. 11

13

Τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα (ΠΣΡ) είναι µια από τις γλωσσικές κατηγορίες που ο φυσικός οµιλητής της Νέας Ελληνικής17 µπορεί να κατανοήσει συχνά χωρίς ιδιαίτερο πρόβληµα, γιατί διαθέτει έναν τεράστιο αριθµό γλωσσικών γνώσεων, σε αντίθεση µε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, ο οποίος δεν έχει την προαναφερθείσα ικανότητα. Για το λόγο αυτό τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα δεν είναι καταγεγραµµένα εξαντλητικά, ούτε στα έντυπα λεξικά µεγάλου µεγέθους. Ας δούµε για παράδειγµα τα ρήµατα που παράγονται µε τα προθήµατα ξε-, παρα-, συν- και το ξανα-, από τα ρήµατα κάνω και κολλώ: κάνω κάνω κάνω κάνω

ξεκάνω παρακάνω ξανακάνω συγκάνω

κολλώ κολλώ κολλώ κολλώ

ξεκολλώ παρακολλώ ξανακολλώ συγκολλώ

Τα ρήµατα συγκάνω και παρακολλώ παραλείπονται από τα λεξικά, αν και σε κείµενα του διαδικτύου βρίσκουµε τις προτάσεις: Συγκάνει στον κοινό βίο ο άντρας µας…18 Γιατί δεν παρακολλάει στα στερεότυπά µας, δεν συµβαδίζει µε τις τακτοποιηµένες µας απόψεις19. Στα ηλεκτρονικά λεξικά που εκπονούνται µε στόχο την αυτόµατη ανάλυση κειµένων, οι παραλείψεις αυτές είναι ένα σοβαρό µειονέκτηµα, γιατί η έλλειψη µιας λέξης στο λεξικό έχει ως αποτέλεσµα την αδυναµία αναγνώρισής της από τον υπολογιστή. Η αναγκαιότητα, λοιπόν, κατασκευής ενός πλήρους ηλεκτρονικού λεξικού των ΠΣΡ που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αυτόµατης ανάλυσης κειµένων πηγάζει από το γεγονός ότι προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα βρίσκουµε συχνά σε κείµενα και ότι στα υπάρχοντα λεξικά της Ελληνικής Γλώσσας, έντυπα και ηλεκτρονικά που κυκλοφορούν στο εµπόριο20, δεν καταγράφονται όλα τα ΠΣΡ. 1.2

Γενική παρουσίαση του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού (DelaGr) της Νέας Ελληνικής

Οι µελέτες της Κυριακοπούλου (1989, 1990) για την αυτόµατη παραγωγή των ρηµατικών τύπων και της Σκλαβούνου (1997) για την αυτόµατη κλίση των επιθέτων και των ουσιαστικών έθεσαν τις βάσεις για την κατασκευή του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού της Νέας Ελληνικής (DelaGr), το οποίο συνεχίζεται από την οµάδα Αυτόµατης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών του Εργαστηρίου Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου (EΜEΛ) του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και την οµάδα Υπολογιστικής Γλωσσολογίας του Ινστιτούτου Gaspard-Monge (Πανεπιστήµιο Marne-la-Vallée).

17

O σχηµατισµός λέξεων µε προθηµατοποίηση και σύνθεση παρατηρείται και σε πολλές άλλες γλώσσες. Ο F. Pinel σχολιάζει ότι ο Flaubert στα γράµµατά του προς τη µητέρα του «surembrasse», «sur-embrasse», και µάλιστα «15-embrasse» τη µητέρα του. 18 http://www.mikrosapoplous.gr/eyripedes/medea/medeae2.htm. 19 http://www.hri.org/K/98-04-10.dir/forpublishing/politiki/sel3stat. 20 Στα έντυπα λεξικά τίθεται το πρόβληµα του χώρου, ενώ στα ηλεκτρονικά η δηµιουργία και η διαχείριση εξαντλητικών καταλόγων αποδεικνύεται δύσκολη.

14

Το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής21 (DelaGr) είναι µία λεξιλογική βάση δεδοµένων µε σαφείς µορφολογικές και ορθογραφικές πληροφορίες, που έχει σκοπό να διασφαλίσει, στο βαθµό που µπορεί βέβαια αυτό να επιτευχθεί, µία ευρεία λεξιλογική κάλυψη. Η εξαντλητικότητα, η πληρότητα και η ρητή περιγραφή των πληροφοριών είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του. Σε αντίθεση µε τα υπάρχοντα λεξικά, οι πληροφορίες που περιέχονται στο ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής δεν είναι σηµασιολογικού ή ετυµολογικού περιεχοµένου αλλά µορφολογικού και δίνονται µε κατάλληλους δείκτες ώστε να µπορούν να χρησιµοποιηθούν από προγράµµατα πληροφορικής που δεν έχουν καµία γλωσσολογική γνώση22. Στόχος είναι η αυτόµατη ανάλυση κειµένων και µακροπρόθεσµα η επικοινωνία µε τον υπολογιστή σε φυσική γλώσσα. Αποτελείται από δύο µεγάλες ενότητες: το λεξικό των απλών λέξεων και το λεξικό των σύνθετων λέξεων. Ο σαφής διαχωρισµός των δύο τύπων ληµµάτων είναι σηµαντικός για την αυτόµατη επεξεργασία των λεξικών, τα οποία λειτουργούν ως γλωσσολογικές µηχανές στην αυτόµατη ανάλυση κειµένων.

1.2.1

Το λεξικό των απλών λέξεων

Το ηλεκτρονικό λεξικό των απλών λέξεων περιέχει όλες τις σηµασιολογικά αυτόνοµες λέξεις που σχηµατίζονται από µια ακολουθία γραµµάτων χωρίς κενό, όπως π.χ. γραφείο, τραπεζοµάντιλο, παραβλάπτω, παραβγάζω. Στη σηµερινή του µορφή, το µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr) περιλαµβάνει περίπου 190.000 λήµµατα όλων των γραµµατικών κατηγοριών. Τα απλά ουσιαστικά ανέρχονται σε 67.000 λήµµατα, τα σύνθετα σε 27.000, τα απλά επίθετα σε 40.000 λήµµατα, τα απλά ρήµατα, ενεργητικής και µεσοπαθητικής φωνής, σε 16.000 λήµµατα, τα απλά επιρρήµατα σε 12.000 και τα απλά κύρια ονόµατα σε 54.000 λήµµατα. Επίσης περιλαµβάνει αντωνυµίες, προσδιοριστές, αριθµητικά, συνδέσµους, µόρια και προθέσεις. Κάθε λήµµα συνοδεύεται από έναν αλφαριθµητικό κωδικό που δείχνει τη γραµµατική κατηγορία και το κλιτικό παράδειγµα για τα ρήµατα και τη γραµµατική κατηγορία και την κλιτική τάξη για τα απλά ουσιαστικά και τα επίθετα. Για παράδειγµα: το ρήµα διαβάζω εισάγεται στο λεξικό µε τη µορφή: %δια"βάζω,.V4 όπου V4 αντιστοιχεί στη γραµµατική κατηγορία και στο αντίστοιχο κλιτικό παράδειγµα: .V4 cano(ζω) % ! ind/imp("΄"°ζα,"΄"°ζες,"΄"°ζε,ζαµε,ζατε,"΄"°ζαν.ζανε) Με την εφαρµογή του προγράµµατος αυτόµατης κλίσης 23 δηµιουργείται το ηλεκτρονικό λεξικό των κλιτών τύπων, το DelafGr, του οποίου τα λήµµατα, όπως θα δούµε, συνοδεύονται από πληροφορίες (κωδικούς) που αφορούν τη γραµµατική κατηγορία, το χρόνο, το πρόσωπο και τον αριθµό για τα ρήµατα, και το γένος, την πτώση και τον αριθµό για τα ουσιαστικά. 21

Για το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής, βλ. Kyriacopoulou 1990, Yannacopoulou & Constant 2002, Voyatzi 2002, 2006, Καζαντζή & al. 2003, Καζαντζή 2003, Μαυρόπουλος 2002 και Μαυρόπουλος & Μπακούρα 2003. 22 Για τη διαφοροποίηση έντυπων και ηλεκτρονικών λεξικών, βλ. Gross 1989, Silberztein 1990, Courtois 1994, Monteleone 2003, Φίστα 2003. 23 Βλ. Kyriacopoulou, Mrabti & Yannacopoulou 2002. 15

Αναλυτικά, για τα ρήµατα της Νέας Ελληνικής, χρησιµοποιούνται τα ακόλουθα σύµβολα µε λατινικούς χαρακτήρες: V W P G I J K F D Y Z S Τ C

ρήµα στην ενεργητική φωνή ρήµα στη συµβατική του µορφή24 ενεστώτας γερούνδιο25 παρατατικός αόριστος µετοχή παθητικού παρακειµένου συνοπτικός µέλλοντας εξακολουθητικός µέλλοντας προστακτική ενεστώτα προστακτική αορίστου υποτακτική ενεστώτα υποτακτική αορίστου υποθετική

1 2 3 s p m f n

πρώτο πρόσωπο δεύτερο πρόσωπο τρίτο πρόσωπο ενικός αριθµός πληθυντικός αριθµός αρσενικό γένος θηλυκό γένος ουδέτερο γένος

Χρησιµοποιούµε τα σύµβολα m, f, n για την µετοχή παθητικού ενεστώτα και τη µετοχή παθητικού παρακειµένου που λήγουν σε -µενος και –µένος, αντίστοιχα και κλίνονται όπως ένα επίθετο. Ακόµη, ο κλιτός τύπος µπορεί να συνοδεύεται από συντακτικο-σηµασιολογικές πληροφορίες. Για παράδειγµα στο λήµµα: βάλε,βάζω.V+38GLD:J3p ο κωδικός « +38GLD » αναφέρεται στον πίνακα του λεξικού-γραµµατικής στον οποίο είναι ταξινοµηµένο το ρήµα βάζω, ενώ στο λήµµα: πρόεδρος,.N+Hum:Nms το σύµβολο «+Hum» δηλώνει το σηµασιολογικό χαρακτηριστικό του ουσιαστικού δουλευταράς. Το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr) περιείχε στην αρχική του µορφή 12.000 ρήµατα (βλ. Kyriacopoulou 1990), στη συνέχεια εµπλουτίστηκε µε ρήµατα του Αντίστροφου Λεξικού της Νέας Ελληνικής της Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (2002) και στη σηµερινή µορφή του περιλαµβάνει 14.500 ρήµατα ενεργητικής και µεσοπαθητικής φωνής26. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι 4.000 περίπου προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα έχουν συµπεριληφθεί στο ηλεκτρονικό λεξικό, η καταγραφή τους δεν είναι εξαντλητική. Για παράδειγµα, αν και τα ρήµατα ξεπαραχώνω και παραξεφουσκώνω δεν υπάρχουν ούτε στο ηλεκτρονικό λεξικό ούτε στα έντυπα λεξικά της Νέας Ελληνικής, αποτελούν πιθανούς σχηµατισµούς, µορφολογικά και σηµασιολογικά αναγνωρίσιµους από τους φυσικούς οµιλητές της Νέας Ελληνικής και γι’

24

∆ηλαδή στο α΄ πρόσωπο του ενεστώτα στην ενεργητική φωνή. Το γερούνδιο σχηµατίζεται µε την προσθήκη του επιθήµατος –οντας στο µη συνοπτικό θέµα των ρηµάτων της πρώτης συζυγίας (γράφ-οντας, τρέχ-οντας) ή –ώντας στο θέµα των ρηµάτων της δεύτερης συζυγίας (µιλ-ώντας) (Βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997). 26 Τον όρο µεσοπαθητική φωνή χρησιµοποιούν οι Κλαίρης & Μπαµπινιώτης (1999) στη Γραµµατική της Νέας Ελληνικής. Οι τρεις φωνές της Αρχαίας Ελληνικής περιορίστηκαν στη Νέα Ελληνική σε δύο: στην ενεργητική φωνή και στη µεσοπαθητική φωνή. 25

16

αυτό πρέπει να συµπεριληφθούν στο λεξικό. 1.2.2

Το λεξικό των σύνθετων λέξεων

Οι σύνθετες λέξεις, σύµφωνα στον φορµαλισµό DELA (Dictionnaire Electronique du Laboratoire d’Automatique documentaire et linguistique), ορίζονται ως µια ακολουθία η οποία αποτελείται από τουλάχιστον δύο απλές λέξεις που διαχωρίζονται είτε µε κενό είτε µε παύλα είτε µε απόστροφο (βλ. Silberzstein 1990, Kyriacopoulou 2003). Το λεξικό των σύνθετων λέξεων (DELAC) περιλαµβάνει 29.000 σύνθετες λέξεις, 4.000 κύρια σύνθετα ονόµατα, 4.900 σύνθετα επιρρήµατα καθώς επίσης και σύνθετες λέξεις άλλων γραµµατικών κατηγοριών (βλ. Voyatzi & Yannakopoulou 2001). Με την εφαρµογή του προγράµµατος αυτόµατης παραγωγής, το λεξικό των σύνθετων λέξεων περιέχει 160.000 κλιτούς τύπους. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα του λεξικού κλιτών τύπων των σύνθετων λέξεων της Νέας Ελληνικής: µαύρο κουτί,.N:Nns:Ans:Vns µαύρου κουτιού,µαύρο κουτί.N:Gns µαύρα κουτιά,µαύρο κουτί.N:Nnp:Anp:Vnp µαύρων κουτιών,µαύρο κουτί.N:Gnp διεθνή ύδατα,.N:Nnp:Anp:Vnp διεθνών υδάτων,διεθνή ύδατα.N:Gnp 1.3 1.3.1

Προβληµατική της έρευνας Παραγωγή και σύνθεση

Στη Νέα Ελληνική υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά είδη δόµησης των λέξεων (βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1992): η προθηµατοποίηση, η επιθηµατοποίηση, η σύνθεση και η µετατροπή27 (conversion), δηλαδή η αλλαγή γραµµατικής κατηγορίας. Οι βασικοί µηχανισµοί εµπλουτισµού του λεξιλογίου είναι η παραγωγή και η σύνθεση28. Ως παραγωγή ορίζεται 29 η διαδικασία σχηµατισµού νέων λέξεων συνήθως µετά τον συνδυασµό θέµατος και παραγωγικού παραθήµατος (ή προσφύµατος). Τα παραγωγικά παραθήµατα µπορεί να προηγούνται του θέµατος (προθήµατα)30 ή να έπονται (επιθήµατα). Η παραγωγή µπορεί να δηµιουργήσει λέξεις που είτε ανήκουν είτε δεν ανήκουν στην ίδια γραµµατική κατηγορία µε αυτή που ανήκει η λέξη η οποία έχει χρησιµοποιηθεί ως "βάση"31:

27

Η Ράλλη (2005: 83) προτείνει τον όρο µετάπλαση. Βλ. Τριανταφυλλίδης 1941. 29 Βλ. Τριανταφυλλίδης 1941. 30 Αξίζει να σηµειωθεί ότι για τη Νεοελληνική Γραµµατική της ∆ηµοτικής (1941) και για τον Μπαµπινιώτη (1969) οι λεξικές µονάδες που έχουν τη µορφή πρόθηµα+βάση κατατάσσονται στα σύνθετα. Οι ΚλαίρηςΜπαµπινιώτης (1999: 324) υποστηρίζουν ότι τα σύνθετα ρήµατα σχηµατίζονται και µε προσθήκη σε µια ρηµατική βάση α΄ συνθετικών που ανήκουν σε διάφορες γραµµατικές κατηγορίες όπως επίθετα, ρήµατα, επιρρήµατα. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Τριανταφυλλίδης 1998) ως παραγωγή ορίζεται ο σχηµατισµός µιας νέας λέξης από κάποια άλλη µε προσθήκες ή αλλαγές και ως σύνθεση η συνένωση δύο ή περισσότερων λέξεων για το σχηµατισµό µιας σύνθετης λέξης. 31 H Peperkamp (1995) ορίζει ως «βάση» τη λεξική µονάδα η οποία χρησιµοποιείται για τον σχηµατισµό ενός παράγωγου. Κατά τον Apothéloz (2002: 15) «βάση» είναι το «στοιχείο στο οποίο ενεργεί ένα πρόσφυµα». 28

17

π.χ. ντύνω-ξεντύνω: ρήµα και στις δυο περιπτώσεις, αλλά µάρµαρο-µαρµάρινος: επίθετο που παράγεται από ουσιαστικό. Η σηµασία της παράγωγης λέξης µπορεί να είναι και απρόβλεπτη, µε την έννοια ότι υπερβαίνει τη σηµασία των επί µέρους συστατικών (π.χ. χαράζωπαραχαράζω). Ως σύνθεση ορίζεται η διαδικασία µε την οποία δηµιουργούνται καινούργιες λέξεις από τον συνδυασµό θεµάτων ή ενός θέµατος και µιας λέξης. Το σύστηµα κανόνων της σύνθεσης επιτρέπει τη δηµιουργία πολλών ειδών συνθέτων (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1996). Στη Νέα Ελληνική µεταξύ των συστατικών των συνθέτων συνήθως παρεµβάλλεται ένα συνδετικό φωνήεν, το οποίο τις περισσότερες φορές είναι το -ο- (ανοιγ-ο-κλείνω). Η σηµασία της σύνθετης λέξης µπορεί να είναι προβλέψιµη σε ποικίλο βαθµό όπως π.χ. αλατοπίπερο αλλά και ανοιχτοµάτης. Κατά τη Ράλλη (2001) ένα σύνθετο χαρακτηρίζεται από τα εξής: α. αποτελεί µια φωνολογική λέξη, δηλαδή φέρει ένα µόνο τόνο ο οποίος µπορεί να είναι ανεξάρτητος από τον τόνο των συστατικών του β. τα ονοµατικά ή ρηµατικά σύνθετα δεν δέχονται κλίση στο εσωτερικό της λέξης, γ. τα σύνθετα έχουν ατοµικό χαρακτήρα, οπότε οι συντακτικές αρχές και λειτουργίες δεν επηρεάζουν την εσωτερική δοµή τους και δ. το αποτέλεσµα της σύνθεσης είναι µια νέα οντότητα. Ο Mitterand (1963: 29-30) διακρίνει τις παράγωγες λέξεις από τις σύνθετες ως εξής: "Ενώ οι παράγωγες λέξεις σχηµατίζονται µε την προσθήκη ενός ή περισσοτέρων παραθηµάτων (προθηµάτων ή επιθηµάτων) σε ένα θέµα (χωρίς να παίζουν ρόλο οι καταλήξεις), οι σύνθετες λέξεις σχηµατίζονται µε την ένωση δύο θεµάτων που πιθανόν περιέχουν επιθήµατα, σε δοµές διαφόρων τύπων, από άποψη µορφολογίας και ορθογραφίας, αλλά που διατηρούν τη γραµµατική τους κατηγορία32. 1.3.2

Ορισµός του προθηµατοποιηµένου ρήµατος και του σύνθετου ρήµατος

Οι απόψεις των µελετητών της ελληνικής γλώσσας, αλλά και άλλων γλωσσών, σχετικά µε τη διάκριση των προθηµάτων και των α΄ συνθετικών διίστανται. Ο ορισµός του προθήµατος στη διεθνή βιβλιογραφία παρουσιάζει διαφορές από συγγραφέα σε συγγραφέα. Ο Iacobini (2000) δίνει τον ορισµό του προθήµατος της ιταλικής γλώσσας και θέτει τα κριτήρια που επιτρέπουν τη διάκριση των προθηµάτων από το σύνολο άλλων στοιχείων σύνθεσης µη ελεύθερων που βρίσκονται σε αρχική θέση και αναφέρονται µε ποικίλους όρους όπως προθηµατοειδή 33 , συνθετικά, λόγια στοιχεία σύνθεσης. Στη συνέχεια, καθορίζει τα χαρακτηριστικά που χρησιµεύουν στην αναγνώριση των προθηµάτων και επιτρέπουν τη διάκρισή τους από άλλα λεξικά στοιχεία και την προθηµατοποίηση από άλλες διαδικασίες σύνθεσης. Αναλυτικά υποστηρίζει ότι: 1) Πρόκειται για παραθήµατα (=µη ελεύθερα στοιχεία) που στερούνται γραµµατικής κατηγορίας και προτάσσονται σε µια λεξική βάση µε αποτέλεσµα την αλλαγή της σηµασίας της. 2) Σχηµατίζουν νέα λέξη όταν τίθενται µπροστά από µία άλλη λέξη και όχι όταν συνδυάζονται µε παραθήµατα ή άλλα µη ελεύθερα στοιχεία.

32

Σύµφωνα µε το Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage των Dubois & al. (1994: 136), ο όρος παραγωγή υπό την ευρεία έννοια αναφέρεται στη διαδικασία σχηµατισµού των λεξικών µονάδων. Η διαδικασία της προσφυµατικής παραγωγής συνίσταται στην ένωση λεξικών στοιχείων από τα οποία το ένα τουλάχιστον δεν συναντάται ελεύθερο στο λόγο, ενώ η σύνθεση ορίζεται ως η διαδικασία σχηµατισµού µιας λεξικής µονάδας από την ένωση λεξικών στοιχείων που µπορεί να υπάρχουν αυτόνοµα στη γλώσσα (Dubois & al. 1994: 106). 33 H απόδοση του όρου prefissoidi είναι δική µας. 18

3) Καταλαµβάνουν αποκλειστικά την αρχική θέση της λέξης και ορισµένα προθήµατα µπορούν να έχουν ως βάση προθηµατοποιηµένη λέξη. 4) Επιτελείται η λειτουργία του προσδιορισµού (συνεπώς δεν είναι σε σχέση συµφωνίας µε τη λέξη στην οποία προτίθενται ούτε µε άλλα προθήµατα). 5) Επιλέγουν τη βάση σύµφωνα µε σηµασιολογικά κυρίως χαρακτηριστικά. 6) Εκφράζουν λειτουργικο-αναφορικές σηµασίες: Τα προθήµατα τροποποιούν τη σηµασία της βάσης. 7) Η σηµασία τους είναι εύκολα κατανοητή από το σύνολο των φυσικών οµιλητών και σχηµατίζουν λέξεις που ανήκουν στη καθοµιλουµένη. 8) Σχηµατίζουν λέξεις ενδοκεντρικού τύπου των οποίων δεν είναι η κεφαλή34: η κατηγορία, το γένος και άλλα χαρακτηριστικά της προθηµατοποιηµένης λέξης (π.χ. κλίση) παραµένουν σε γενικές γραµµές ίδια µε εκείνα της λέξης της βάσης. 9) Σε συνέχεια των αλλαγών της σηµασίας που επιφέρουν στην προθηµατοποιηµένη λέξη, έχουν διαφορετική συντακτική συµπεριφορά σε σχέση µε τη λέξη της βάσης. 10) Επηρεάζουν πιθανότατα διαδικασίες παραγωγής δευτέρου βαθµού (τόσο προθηµατοποίησης όσο και επιθηµατοποίησης). 11) Ορισµένα προθήµατα µπορούν να χρησιµοποιηθούν κατ’ επανάληψη έχοντας ως σηµασιολογικό και συντακτικό σκοπό την εσωτερική πληρότητα της λέξης. 12) ∆εν προκαλούν τροποποιήσεις φωνοτακτικού τύπου στην αρχή της λέξης στην οποία προτίθενται και εποµένως δεν επηρεάζονται από τα φωνολογικά χαρακτηριστικά της λέξης της βάσης. 13) ∆εν αλλάζουν την αρχική θέση του τόνου της βάσης. 14) Παρουσιάζουν ειδικούς µορφοφωνολογικούς περιορισµούς. Ωστόσο τα κριτήρια διάκρισης των προθηµάτων και των α΄ συνθετικών που προτείνει ο Iacobini αποδεικνύονται προβληµατικά και ανεπαρκή επειδή α. τα παραθήµατα δεν στερούνται γραµµατικής κατηγορίας 35 , β. τα προθήµατα µπορούν να συνδέονται µε µη ελεύθερα στοιχεία π.χ. παραποιώ, παράνοια, γ. τα προθήµατα που συνδυάζονται µε ονοµατικά θέµατα στη ΝΕ προκαλούν µετακίνηση του τόνου της βάσης π.χ. στρώµαυπόστρωµα, χώµα-ανάχωµα, τίτλος-υπότιτλος, δ. δεν σχηµατίζουν πάντοτε λέξεις των οποίων η σηµασία είναι εύκολα κατανοητή π.χ. απογράφω και ε. η προθηµατοποίηση δηµιουργεί ενδοκεντρικές (π.χ. αντιγράφω, ξεµακραίνω) αλλά και εξωκεντρικές δοµές (π.χ. παράταιρος) (βλ. Ράλλη 2005: 264). Στην έρευνά µας, ορίζουµε ως προθηµατοποιηµένο το ρήµα που σχηµατίζεται µε την προσθήκη ενός προθήµατος σε µια ρηµατική βάση και αποτελείται από µια σειρά χαρακτήρες χωρίς κενό. Θεωρούµε ως προθήµατα τις αρχαίες προθέσεις και τα λαϊκά µόρια36 ξε- και ακαι ως πρώτα συνθετικά όλα τα υπόλοιπα λεξικά στοιχεία που µπορούν να προστεθούν στα αριστερά µιας λέξης. Ορίζουµε ως σύνθετο το ρήµα που σχηµατίζεται µε την προσθήκη 34

Σε µια µορφολογική δοµή, κεφαλή αποτελεί το συστατικό εκείνο το οποίο είναι κατ’ αρχάς υπεύθυνο για τη γραµµατική κατηγορία και εν µέρει για τη σηµασία και τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά. 35 Η διαδικασία µετάβασης από το καθεστώς της ελεύθερης σχέσης στο καθεστώς του προσφύµατος ανήκει στη γραµµατικοποίηση (Ράλλη 2005: 44). Τα ελεύθερα µορφήµατα που ανήκαν στην κατηγορία των προθέσεων στην Αρχαία Ελληνική συµπεριφέροναται ως προθήµατα. Αυτά είναι τα ανά, αντί, από, διά, εις, εν, εκ, επί, κατά, µετά, παρά, περί, προς, συν, υπέρ, υπό. 36 Σύµφωνα µε τη Νεοελληνική Γραµµατική του Τριανταφυλλίδη (1941) τα αχώριστα µόρια που χρησιµεύουν στον σχηµατισµό των σύνθετων διακρίνονται σε λόγια και λαϊκά. Κατά τη Ralli (2005) τα προθήµατα της ΝΕ είναι το α- (α-πίστευτος), δυσ-(δύσ-πιστος) και ευ- (εύ-στοχος) και το νεοελληνικό πρόθηµα ξε- που εµφανίστηκε κατά τη µεσαιωνική περίοδο από την ένωση της αρχαίας πρόθεσης εκ- και της συλλαβικής αύξησης ε- (εκ + έλαβον->εξέλαβον). 19

λεξικών στοιχείων όπως ουσιαστικά, επίθετα, ρήµατα και επιρρήµατα. Κατά συνέπεια θεωρούµε το ξανα-37 ως α΄ συνθετικό π.χ. ξαναντιγράφω, ξαναδιαβάζω κλπ. Ένα σηµαντικό επιχείρηµα στη θέση µας αυτή αποτελεί το ότι σύµφωνα µε τη Mαλικούτη-Drachman (1996) οι διαφορές τονισµού σε τύπους της προστακτικής όπως κατάβρεξε, ξαναβρέξε εξηγούνται ως αποτέλεσµα της ισοµετρικότητας ή όχι µεταξύ µορφολογικής και προσωδιακής δοµής. Το πρόθηµα στο κατάβρεξε δεν αποτελεί χωριστό προσωδιακό πεδίο από το θέµα σε αντίθεση από το πρόθηµα στο ξαναβρέξε. 1.3.3

Επιλογή της έρευνας

Επιλέξαµε να µελετήσουµε την παραγωγικότητα (µε την έννοια της αποδοτικότητας38) των προθηµάτων ξε-, συν-, παρα- και του α΄ συνθετικού ξανα-39 µε ρηµατικές βάσεις και στη συνέχεια να περιγράψουµε τις συντακτικές ιδιότητες των ΠΣΡ για τους ακόλουθους λόγους: i. Η παραγωγικότητα των προθηµάτων και α΄ συνθετικών µε ένα µεγάλο αριθµό µορφολογικά απλών ρηµάτων είναι ιδιαίτερα σηµαντική και σε µορφοφωνολογικό επίπεδο µη προβλέψιµη. Στο παράδειγµα (1) παρατηρούµε ότι το ξανα- χάνει το τελικό α, ενώ στο (2) και οι δύο ληµµατικοί τύποι είναι αποδεκτοί: (1) (2)

ξανα + αγοράζω -> ξαναγοράζω40 ξανα + αποκτώ -> ξαναποκτώ και ξανααποκτώ

ii. ∆ιαπιστώνουµε, επίσης, ότι τα προθήµατα και τα α΄ συνθετικά ορισµένες φορές επιλέγουν βάσεις λιγότερο ή περισσότερο λόγιες41. Τα παράγωγα ρήµατα των παραδειγµάτων (3) και (5) είναι αποδεκτά, ενώ οι σχηµατισµοί στα (4) και (6) δεν είναι αποδεκτοί. (3) (4) (5) (6)

χαράζω Æ ξεχαράζω χαράσσω Æ *ξεχαράσσω θάβω Æ ξεθάβω θάπτω Æ *ξεθάπτω42

37

Κατά τη Ράλλη (2005) τα σύνθετα µε το ξανα- εντάσσονται στο σχήµα σύνθεσης [Λέξη Λέξη] όπου το πρώτο συνθετικό µέρος είναι άκλιτη λέξη και το δεύτερο συστατικό πρέπει να είναι ολοκληρωµένη λέξη αφού κατά τη σύνθεση δεν αλλάζουν ούτε το κλιτικό της επίθηµα ούτε ο τόνος. Η Rivero (1992), για τη µελέτη των συνθέτων της ελληνικής γλώσσας υιοθετεί την προσέγγιση της ενσωµάτωσης (incorporation) σύµφωνα µε την οποία τα συγκεκριµένα σύνθετα παράγονται συντακτικά µέσω της «επιρρηµατικής ενσωµάτωσης». Οι Smirniotopoulos & Joseph (1995) υποστηρίζουν ότι η συντακτική προσέγγιση της Rivero δεν είναι επαρκής για την ανάλυση των ρηµατικών συνθέτων και ότι η διαδικασία σύνθεσης πρέπει να θεωρηθεί ως φαινόµενο στο επίπεδο του λεξικού. 38 Σύµφωνα µε την Corbin (1987: 176 κ.εξ.) ο όρος παραγωγικότητα είναι πολύσηµος και δηµιουργεί σύγχυση επειδή χρησιµοποιείται άλλοτε µε την έννοια της κανονικότητας (της οµαλότητας ενός παραγωγικού κανόνα), άλλοτε µε την έννοια της διαθεσιµότητας δηλ. της ικανότητας ενός προσφύµατος να δηµιουργεί νέες λέξεις και άλλοτε µε την έννοια της αποδοτικότητας ενός κανόνα (της ικανότητάς του δηλαδή να δηµιουργεί παράγωγα από ένα ευρύ φάσµα βάσεων). 39 Η επιλογή των προθηµάτων αυτών και του ξανα- είναι αυθαίρετη, αλλά περιοριστήκαµε σε αυτά λόγω του µεγάλου αριθµού των προθηµάτων και πρώτων συνθετικών της Νέας Ελληνικής και κυρίως λόγω του ότι τα προθήµατα αυτά και το α΄ συνθετικό ξανα- είναι ιδιαίτερα παραγωγικά στη ΝΕ. 40 Ωστόσο, ο τύπος ξανααγοράζω µαρτυρείται σε κείµενα του διαδικτύου. 41 Οι Αναστασιάδη-Συµεωνίδη & Φλιάτουρας (2004) διακρίνουν στα ρήµατα περιπτώσεις +λόγιων, +/-λόγιων και – λόγιων αλλόµορφων σε φωνολογικό και µορφολογικό επίπεδο. 42 H Ευθυµίου (2001) παρατηρεί ότι το νεοελληνικό πρόθηµα ξε- εφαρµόζεται σε βάσεις που ταιριάζουν καλύτερα σε προφορικό και καθηµερινό ύφος. 20

iii. Επιπλέον, παρατηρούµε ότι το ίδιο πρόθηµα δεν εφαρµόζεται σε ρήµατα που δεν έχουν καµία σηµασιολογική ή υφολογική διαφοροποίηση43 όπως δείχνει το παράδειγµα (7β): (7)

α. βασκαίνω Æ ξεβασκαίνω β. αβασκαίνω Æ *ξεαβασκαίνω

iv. ∆ιαπιστώνουµε, επίσης, ότι προθήµατα και α΄ συνθετικά δεν συνδυάζονται µε όλα τα απλά ρήµατα και για τον λόγο αυτό, η αυτόµατη παραγωγή ρηµάτων µε προθηµατικά στοιχεία είναι ανέφικτη. Παραθέτουµε κάποια παραδείγµατα ρηµάτων που δεν κατασκευάζουν ρήµατα µε το πρόθηµα ξε-: (8)

α. τρώω Æ*ξετρώω β. χορταίνω Æ *ξεχορταίνω γ. µαζεύω Æ *ξεµαζεύω δ. φωνάζω Æ *ξεφωνάζω ε. κεντώ Æ *ξεκεντώ

Ωστόσο, διαπιστώνουµε ότι, το παρα- όταν προσδίδει στο δεύτερο συνθετικό το στοιχείο της επίτασης, της υπερβολής εφαρµόζεται στα ρήµατα του (9): (9)

α. τρώω β. χορταίνω γ. µαζεύω δ. φωνάζω

παρατρώω παραχορταίνω παραµαζεύω παραφωνάζω

v. Συχνά τα ρήµατα της βάσης δέχονται περισσότερα από ένα προθήµατα ή α΄ συνθετικά, των οποίων η σειρά είναι συγκεκριµένη. Αν τα ρήµατα του παραδείγµατος (10): (10)

παραξεφορτώνω παραξεφουσκώνω

είναι αποδεκτά, δεν συµβαίνει το ίδιο για τα ρήµατα που παίρνουµε µε αντιστροφή των δύο προθηµάτων όπως φαίνεται στο (11): (11)

*ξεπαραφορτώνω *ξεπαραφουσκώνω

vi. Τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα διαφέρουν συχνά συντακτικά και σηµασιολογικά από τα ρήµατα της βάσης. Για παράδειγµα, το ρήµα ξεκαθαρίζω συναντάται σε προτάσεις όπως η ακόλουθη: (12)

Ο Πέτρος ξεκαθάρισε στη Μαρία ότι θα έρθει

[9G]

µε βασική συντακτική δοµή Ν0 V Pότι σε Ν2, ενώ το µη προθηµατοποιηµένο ρήµα καθαρίζω δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: (13) 43

*Ο Πέτρος καθάρισε στη Μαρία ότι θα έρθει

Σύµφωνα µε τη Νεοελληνική Γραµµατική του Τριανταφυλλίδη (1941) πρόκειται για φωνητικά διπλόµορφα. 21

αλλά τη δοµή N0 V N1 Loc N2, όπου ο εµπρόθεσµος τοπικός προσδιορισµός Loc N2 δηλώνει την «προέλευση»: (14)

Ο Πέτρος καθάρισε τη σκόνη από τα έπιπλα

[38GLS]

vii. Στην πλειονότητά τους, τα ρήµατα που σχηµατίζονται µε το ξανα- και το παρα- µπορούν να «αναλυθούν» σε ρήµα (V) ακολουθούµενο από επίρρηµα (ADV)44 όπως στις ακόλουθες προτάσεις: (15)

α. Ξανάνοιξαν οι εκκλησίες της Ιερουσαλήµ β. Οι εκκλησίες της Ιερουσαλήµ άνοιξαν ξανά45

(16)

α. Ο Πέτρος παραέφαγε το µεσηµέρι β. Ο Πέτρος έφαγε πολύ46 το µεσηµέρι

44

Υπάρχουν, ωστόσο, και περιπτώσεις όπου ρήµατα που περιέχουν το ξανα- δεν δέχονται την ίδια παράφραση όπως δείχνουν οι προτάσεις (17β) και (18β): (17) α. Ο Πέτρος ξανάνιωσε µετά το γάµο του β.* Ο Πέτρος ένιωσε ξανά µετά το γάµο του (18) α. Ο Πέτρος είναι ξανανιωµένος β. * Ο Πέτρος είναι νιωµένος ξανά µετά το γάµο του γιατί το ρήµα ξανανιώνω προέρχεται από το ρήµα εξανανεώνω που µπήκε στην ελληνική κατά το µεσαίωνα. 45 Στη θέση του επιρρήµατος ξανά θα µπορούσαµε να έχουµε το επίρρηµα πάλι, εκ νέου κ.ά. 46 Το επίρρηµα πολύ θα µπορούσε να αντικατασταθεί µε τα πάρα πολύ, υπερβολικά κλπ. 22

2

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

2.1

Θεωρητικό πλαίσιο

Για τη συστηµατική κατασκευή του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων ακολουθήσαµε τη µέθοδο και τον τρόπο σύνταξης που πρότειναν η Blandine Courtois και ο Max Silberzstein (1990). Το σύστηµα DELA των ηλεκτρονικών λεξικών του LADL είναι ένα σύνολο αρχείων και προγραµµάτων που περιλαµβάνει: -

αρχεία γλωσσολογικής περιγραφής της γαλλικής γλώσσας, προγράµµατα πληροφορικής για την επεξεργασία των γλωσσικών δεδοµένων.

Στόχος είναι η αυτόµατη ανάλυση κειµένων και µακροπρόθεσµα η επικοινωνία µε τον υπολογιστή σε φυσική γλώσσα. Για τον λόγο αυτό, η τυποποίηση των γλωσσικών δεδοµένων που υιοθετείται ανταποκρίνεται στις ανάγκες του υπολογιστή. Επειδή, κατά την ανάλυση κειµένων, το πρώτο βήµα του υπολογιστή είναι η αναγνώριση των λέξεων που υπάρχουν στα λεξικά, η εξαντλητική καταγραφή των γλωσσικών δεδοµένων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των ηλεκτρονικών λεξικών. Ο Μ. Silberzstein (1993) σηµειώνει ότι τα ηλεκτρονικά λεξικά πρέπει να πληρούν τις ακόλουθες προϋποθέσεις: i. να είναι όσο το δυνατόν πιο πλήρη ii. οι πληροφορίες των ηλεκτρονικών λεξικών πρέπει να είναι ακριβείς και συστηµατικές, ώστε να επιτευχθεί η κωδικοποίησή τους και να µπορούν να χρησιµοποιηθούν από προγράµµατα πληροφορικής. Το σύστηµα DELA47 περιλαµβάνει τα ακόλουθα αρχεία γλωσσικών δεδοµένων: - λεξικά απλών λέξεων, DELAS et DELAF, - λεξικά σύνθετων λέξεων, DELAC et DELACF, - λεξικά φωνηµικά, DELAP et DELAPF, - συντακτικά λεξικά που απαρτίζουν το λεξικό-γραµµατική, - γραµµατικές διατυπωµένες µε πεπερασµένα αυτόµατα. Προγράµµατα πληροφορικής επεξεργάζονται και/ή παράγουν τα αρχεία αυτά όπως: προγράµµατα παραγωγής των κλιτών τύπων, προγράµµατα αυτόµατης παραγωγής φωνηµάτων, προγράµµατα ληµµατοποίησης (tagging), κτλ. Η ληµµατογράφηση βασίζεται στους ακόλουθους συµβατικούς ορισµούς της λέξης: «Απλή λέξη είναι µία σειρά από γράµµατα που περικλείεται ανάµεσα σε δύο κενά» (M. Silberstein, 1989). Οι «σύνθετες λέξεις» είναι ακολουθίες χαρακτήρων που χωρίζονται µε κενό, παύλα ή απόστροφο. Ο Gross (1988: 59) παρατηρεί ότι ο διαχωρισµός µεταξύ απλών και σύνθετων λέξεων είναι καθαρά αυθαίρετος και σε καµία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα των εννοιών που αναπαριστά. Οι ορισµοί, λοιπόν, της απλής λέξης και της σύνθετης λέξης υπαγορεύονται από τις απαιτήσεις και τα προβλήµατα της αυτόµατης ανάλυσης.

47

Βλ. Courtois 1994, Μ.Silberztein 1990. 23

Στο λεξικό των απλών λέξεων (DELAS) καταχωρίζονται οι σηµασιολογικά αυτόνοµες λέξεις που δεν περιέχουν ούτε απόστροφο, ούτε ενωτικό, ούτε κενό. Τα λήµµατα εισάγονται στη θεωρητική τους µορφή48 σε αλφαβητική σειρά και ταξινοµούνται ανάλογα µε τη γραµµατική τους κατηγορία. Κάθε λήµµα, όπως προαναφέραµε, συνοδεύεται από έναν κωδικό που αντιπροσωπεύει το κλιτικό παράδειγµα για τα απλά ουσιαστικά, για τα επίθετα και για τα ρήµατα. Επίσης, σηµασιολογικές πληροφορίες συνοδεύουν τα ουσιαστικά και τα επίθετα και ο πίνακας του λεξικού-γραµµατικής στον οποίο ταξινοµείται το ρήµα ανάλογα µε τη καθοριστική του δοµή προστίθεται στο κλιτικό παράδειγµα. Παραδείγµατα: inviter,.V3(t;11) précepteur,.N36(Hum) légal,.A76 όπου V3 και t;11 δηλώνουν ότι το ρήµα inviter (προσκαλώ) είναι στην ενεργητική φωνή, ανήκει στο κλιτικό παράδειγµα 3 και ταξινοµείται στο συντακτικό πίνακα 11, Ν36 ότι πρόκειται για ουσιαστικό «ανθρώπινο» που κλίνεται σύµφωνα µε το κλιτικό παράδειγµα 36 και Α76 ότι πρόκειται για επίθετο της τάξης 76. Οι κωδικοί του DELAS που περιγράφουν τη µορφολογία και παραπέµπουν σε κλιτικά παραδείγµατα, αντιπροσωπευτικά για κάθε λήµµα, έχουν συγκροτηθεί εκ των προτέρων µε βάση τις µορφολογικές ιδιαιτερότητες των ληµµάτων. Το λεξικό DELAF περιέχει τους κλιτούς τύπους των απλών λέξεων και η κύρια εφαρµογή του συνίσταται στην αυτόµατη αναγνώριση των απλών λέξεων που βρίσκονται µέσα στα προς ανάλυση κείµενα. Κάθε λήµµα του DELAF περιέχει το λήµµα στη θεωρητική του µορφή και σύµβολα που αναπαριστούν: - το γένος και τον αριθµό για τα ουσιαστικά, επίθετα - πρόσωπο, γένος, αριθµό για τις προσωπικές αντωνυµίες, - έγκλιση, χρόνο, πρόσωπο, αριθµό, φωνή για τους ρηµατικούς τύπους. Παραδείγµατα: préceptrice,précepteur. N36(Hum):fs invitions,inviter. V3(t;11):IIM1p:SPR1p légaux,légal.A76:mp ils,.PRO(PpvIL):3mp Η κωδικοποίηση των ρηµάτων ακολουθεί συγκεκριµένους κανόνες και πρότυπα. Για παράδειγµα, ο κωδικός κλίσης V3 δείχνει τη γραµµατική κατηγορία και παραπέµπει σε ένα κλιτικό διάνυσµα49 που περιγράφει το σύνολο των καταλήξεων για όλους τους χρόνους, τις εγκλίσεις, τις φωνές, τα πρόσωπα και τους αριθµούς.

48

Στην ονοµαστική ενικού αριθµού για τα ουσιαστικά, στην ονοµαστική ενικού αριθµού αρσενικού γένους για τα επίθετα, στο πρώτο πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής για τα ρήµατα. 49 Βλ. Kyriacopoulou 2003. 24

Η αυτόµατη παραγωγή των κλιτών τύπων που αποτελεί το λεξικό DELAF επιτυγχάνεται µε το πρόγραµµα κλίσης που αναπτύχθηκε από την B. Courtois50 του LADL και στηρίζεται στη χρησιµοποίηση του κωδικού που αναπαριστά τις µορφολογικές πληροφορίες κάθε λήµµατος. 2.2

Περιορισµός της έρευνας

Στο πρώτο µέρος της παρούσας έρευνας θα αναφερθούµε στην περιγραφή και στην ανάλυση των µορφολογικών χαρακτηριστικών των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που συλλέξαµε από λεξικά, κείµενα του διαδικτύου και κυρίως από τη δική µας διαίσθηση του φυσικού οµιλητή της ελληνικής γλώσσας. Μελετούµε τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα που σχηµατίζονται από τα ρήµατα του υπάρχοντος µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού, των οποίων ο αριθµός ανέρχεται σε 16.000 ληµµατικούς τύπους ενεργητικής και µεσοπαθητικής φωνής. Η µελέτη µας δεν καλύπτει όλα τα προθήµατα και α΄ συνθετικά της Νέας Ελληνικής, αλλά αφορά τα προθήµατα παρα-, ξε-, συν-, και το α΄ συνθετικό ξανα-. Περιοριζόµαστε στη µελέτη των ρηµάτων στην ενεργητική φωνή, γιατί στο σύστηµα των ηλεκτρονικών λεξικών τα ρήµατα της µεσοπαθητικής 51 φωνής αποτελούν ξεχωριστά λήµµατα ακόµη και όταν το αντίστοιχο ρήµα υπάρχει στην ενεργητική φωνή. Η επιλογή αυτή δεν είναι τυχαία, αλλά βασίζεται στο ότι η µεσοπαθητική φωνή διαφέρει µορφολογικά από την ενεργητική ως προς τα κλιτικά διανύσµατα, ως προς τον τονισµό κλπ. Για παράδειγµα το ρήµα ξεντύνω εισάγεται µε τη µορφή ξε"ντύνω,.V20 (V: ενεργητική φωνή), ενώ το ρήµα ξεντύνοµαι µε τη µορφή ξεντύνοµαι,.VP30 (VP: παθητική φωνή). Συχνά, επίσης, υπάρχει και σηµασιολογική διαφοροποίηση από την ενεργητική φωνή (π.χ. κλαίω-κλαίγοµαι, γελώ-γελιέµαι). Κατά συνέπεια, η µελέτη της παθητικής φωνής και της σύνδεσής της µε την ενεργητική θα αποτελέσει µια µελλοντική εργασία για την ολοκλήρωση της κατασκευής του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού της ΝΕ. Ενδεικτικά, µελετήσαµε και αποθετικά ρήµατα, ρήµατα δηλαδή που έχουν µόνο παθητικούς τύπους αλλά είναι ενεργητικά στη σηµασία, όπως ξαναδέχοµαι, ξαναδεξιώνοµαι, ξαναφοβούµαι, ξαναφοβάµαι, ξαναθυµάµαι κ.ά. και τα οποία ως απλά ρήµατα συµπεριλαµβάνονται στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής. 2.3

Μεθοδολογία της έρευνας

Στην έρευνά µας θεωρούµε τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα ως απλές λέξεις σε αντίθεση µε τους µελετητές της γλώσσας, γλωσσολόγους και λεξικογράφους. Υπενθυµίζουµε ότι µε τον όρο απλή λέξη εννοούµε τη λέξη που, ανεξάρτητα από τις διαδικασίες παραγωγής της, και στην περίπτωση της έρευνάς µας την προθηµατοποίηση και τη σύνθεση, δεν έχει ούτε ενωτικό, ούτε απόστροφο, ούτε κενό (βλ. Silberztein, 1990). Συµβατικά, λοιπόν, ορίζουµε ως απλή λέξη µία ακολουθία χαρακτήρων µεταξύ δύο κενών θέσεων. Στο ηλεκτρονικό λεξικό οι σύνθετες λέξεις µπορεί να χωρίζονται µε κενό (ζώνη ασφαλείας), µε παύλα (λέξη-κλειδί) ή µε απόστροφο και κενό (άλλ’ αντ’ άλλων)52. Οι λέξεις οµορφόπαιδο,

50

Βλ. επίσης B. Courtois 1984, 1986 και B. Courtois & M. Silberztein 1990. Επιλέγουµε τη χρήση του όρου αυτού, γιατί στην ελληνική ρηµατική κλίση υπάρχουν και χαρακτηριστικά, π.χ. η διάθεση, των οποίων η λειτουργία αν και είναι παρούσα στη σύνταξη και στη σηµασιολογία, στερούνται συγκεκριµένης µορφολογικής πραγµάτωσης. 52 Βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997 και Τριανταφυλλίδης 1941. 51

25

αγριοπερίστερο, αντικοινωνικός, θεωρούνται απλές λέξεις σε αντίθεση µε τις λέξεις ανά χείρας, νόµος πλαίσιο, που θεωρούνται σύνθετες. Για το λόγο αυτό θεωρούµε ως απλές λέξεις τα ρήµατα µε προθήµατα όπως π.χ. παραβάλλω, συµβάλλω, ξεκουράζω, καθώς επίσης και ρήµατα τα οποία στις γραµµατικές της Νέας Ελληνικής53 χαρακτηρίζονται ως σύνθετα όπως π.χ. ξαναγράφω, ανθοστολίζω, παρακάνω. Επειδή η µέθοδός µας βασίζεται σε γλωσσικά δεδοµένα, σε αντίθεση µε την πλειονότητα των συστηµάτων µορφολογικής ανάλυσης που βασίζονται σε στατιστικά δεδοµένα, προσπαθήσαµε να καταγράψουµε µε τρόπο συστηµατικό και αναλυτικό τα ρήµατα που κατασκευάζονται µε τα υπό µελέτη προθήµατα και α΄ συνθετικά. Εµπλουτίσαµε το ληµµατολόγιο του ηλεκτρονικού λεξικού της Νέας Ελληνικής από διάφορες πηγές και κυρίως από τα ακόλουθα λεξικά της Νέας Ελληνικής: Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών Λεξικό της Νέας Ελληνικής του Γ. Μπαµπινιώτη Νέο Ελληνικό λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής ∆ηµοτικής Γλώσσας του Ε. Κριαρά Μία ακόµη πηγή εµπλουτισµού του ληµµατολογίου αποτέλεσε η αναζήτηση σε ηλεκτρονικά κείµενα στο διαδίκτυο. Προσπαθήσαµε, επίσης, να συµπεριλάβουµε µεγάλο αριθµό των δυνάµει παράγωγων ρηµάτων βασιζόµενοι στη δική µας διαίσθηση και στη γλωσσική ικανότητα φυσικών οµιλητών της Νέας Ελληνικής. Για τη διερεύνηση της παραγωγικότητας των προθηµάτων ξε-, συν-, παρα- και του α΄ συνθετικού ξανα- στην κατασκευή ρηµάτων στηριχτήκαµε κυρίως στο εµπειρικό κριτήριο της αποδεκτότητας. Ο M. Gross (1975: 23) σηµειώνει ότι η αποδεκτότητα 54 αποτελεί έννοια σύνθετη που εµπεριέχει διαισθήσεις που αφορούν τόσο τη µορφή όσο και τη σηµασία και εξαρτάται από ποικίλους πολιτισµικούς παράγοντες. Κατά τον D. Blampain (1997), η αποδεκτότητα είναι µια έννοια γλωσσολογική και πραγµατολογική, και η ύπαρξη µιας λέξης πρέπει να καθορίζεται σε συνάρτηση µε ενδογενείς και εξωγενείς παραµέτρους πιο σύνθετες από την γραµµατικότητα µιας πρότασης. Η Corbin (1987: 46-54) αναδεικνύει την έννοια της ικανότητας (µορφολογικής) παραγωγής (compétence dérivationnelle), δηλαδή της ικανότητας που µπορεί να εφαρµόζεται στις κατασκευασµένες λέξεις «των οποίων η προβλέψιµη σηµασία είναι απόλυτα συνθετική σε σχέση µε την εσωτερική δοµή τους» (βλ. επίσης Corbin 1991). Στην παρούσα έρευνα καταγράψαµε πλήθος προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που είναι δυνατόν να εµφανιστούν σε νεοελληνικά κείµενα λόγιου ή οικείου επιπέδου και προφορικού λόγου. Επειδή όµως, όπως προαναφέραµε, το λεξικό αναφοράς µας ήταν κυρίως το υπάρχον µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό της ΝΕ (DelaGR), δεν συµπεριλάβαµε ρήµατα των οποίων η βάση δεν έχει κωδικοποιηθεί. Έτσι, για τη συστηµατική καταγραφή των ΠΣΡ ακολουθήσαµε την ακόλουθη διαδικασία: Σε πρώτη φάση εφαρµόσαµε τα υπό µελέτη προθήµατα και το α΄ συνθετικό ξανα- στα 14.500 λήµµατα ηλεκτρονικού λεξικού των ρηµάτων της Νέας Ελληνικής55 και µε τον τρόπο αυτό δηµιουργήσαµε τέσσερεις νέους καταλόγους που περιείχαν όλους τους πιθανούς, αποδεκτούς

53

Βλ. Τριανταφυλλίδης 1941 και Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 1999. Για την αποδεκτότητα, βλ. Gross (1975: 23), και J.-P. Boons (1974: 39-46). 55 Με εξαίρεση τα ρήµατα µε τα υπό µελέτη προθήµατα και το α΄ συνθετικό ξανα- που έχουν συµπεριληφθεί στο υπάρχον ΗΛ της Νέας Ελληνικής. 54

26

ή µη, σχηµατισµούς νέων ρηµάτων. Σε δεύτερη φάση επιλέξαµε τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα που µαρτυρούνται στα λεξικά56 που προαναφέραµε και σε κείµενα του διαδικτύου. Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι τα ρήµατα συγγευµατίζω και συµπαράγω δεν εµφανίζονται σε κανένα από τα λεξικά µας, αλλά σε κείµενα του διαδικτύου συναντάµε τις προτάσεις: Συγγευµάτισαν µαζί τους µια εκλεκτή αντιπροσωπεία της Παροικίας µας57. Η Warner Bros. International Television Production συµπαράγει τηλεοπτικές σειρές µε συνεταίρους από τον Καναδά, την Γαλλία, την Γερµανία και την Βρετανία58. Στη συνέχεια, υποβάλαµε τους µη µαρτυρηµένους ληµµατικούς τύπους τόσο στη δική µας διαίσθηση όσο και στη διαίσθηση φυσικών οµιλητών µε σκοπό να καταγράψουµε σχεδόν εξαντλητικά τους αποδεκτούς ληµµατικούς τύπους. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να διευκρινίσουµε ότι τα ρήµατα που περιέχονται στο ηλεκτρονικό λεξικό δεν είναι όλα µορφολογικά απλά, αλλά υπάρχει µεγάλος αριθµός ρηµάτων µε άλλα προθήµατα και α΄ συνθετικά. Αν συµβολίσουµε µε pfx τα προθηµατικά στοιχεία (προθήµατα και α΄ συνθετικά), τα ρήµατα που συναντήσαµε έχουν τις ακόλουθες µορφές: 1. 2. 3.

µορφολογικά απλό ρήµα (V) όπως βάζω, τρέχω pfx + V όπως καταλάµπω, αναβράζω pfx + pfx + V όπως ξεροκαταπίνω, εµπεριέχω

Για το λόγο αυτό, στην έρευνά µας, µελετούµε την παραγωγικότητα των παρα-, ξε-, συν- και ξανα- µε τα ρήµατα του υπάρχοντος ΗΛ που σχηµατίζονται και µε άλλα προθήµατα και α΄ συνθετικά. Πριν παρουσιάσουµε αναλυτικά, για το καθένα πρόθηµα ξεχωριστά, τις δυνατότητες παραγωγής νέων προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων, θα παραθέσουµε, υπό µορφή πινάκων, τους πλήρεις καταλόγους των προθηµάτων και των α΄ συνθετικών καθώς και τους συνδυασµούς τους που βρήκαµε στο corpus των ληµµατικών τύπων του υπάρχοντος µορφολογικού λεξικού της Νέας Ελληνικής. αµφιανααντιαποδιαεισεκ-

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΟΘΗΜΑΤΩΝ ενπροεπιπροσκατασυνµεταυπερ59 µαταυποπαραπερι-

Συναντήσαµε, επίσης, ρήµατα που κατασκευάζονται µε την προσθήκη δύο ή περισσοτέρων προθηµάτων. Στην πρώτη στήλη του παρακάτω πίνακα δίνονται οι συνδυασµοί των 56

Ιδιαίτερα το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής αποτέλεσε βασική πηγή αναζήτησης και επαλήθευσης των ΠΣΡ. 57 http://www.sae.gr/gr/Nea_Eidiseis/default.asp?cmd=show&id=426. 58 http://hyperion.math.upatras.gr/courses/newcommmedia99-00/papers99-00/mcchesney.html. 59 Πρόθηµα που προέρχεται από την αρχαία πρόθεση µετά.

27

προθηµάτων µε µορφολογικά απλά ρήµατα και στη δεύτερη ένα παράδειγµα για την κάθε περίπτωση: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΥ ΠΡΟΘΗΜΑΤΩΝ

60

ανα-+κατα-

ανακαταθέτω

ανα-+συν-

ανασυντάσσω

ανα-+προσ-

αναπροσαρµόζω

ανα-+προ-

αναπροάγω

αντι-+απο-

ανταποδεικνύω

αντι-+εκ-

αντεκδικάζω

αντι-+εξ-

αντεξοπλίζω

αντι-+επι-

αντεπιστέλλω

αντι-+κατα-

αντικατατάσσω

αντι-+µετα-

αντιµεταθέτω

αντι-+παρα-

αντιπαρατάσσω

αντι-+περι-

αντιπερισπώ

αντι-+προσ-

αντιπροσφέρω

αντι-+προ-

αντιπροτείνω

απο-+κατα-

αποκατασταλάζω

απο-+συν-

αποσυνθέτω

δια-+εκ60-

διεκβάλλω

δια-+εξ-

διεξάγω

δια-+εισ-

διεισδύω

εν-+απο-

εναποθέτω

εν-+κατα-

εγκαθιδρύω

Μπροστά από φωνήεν το εκ- γίνεται εξ-. 28

εξ-+απο-

εξαπολύω

επι-+ανα-

επαναζητώ

επι-+ανα-+προς-

επαναπροσδιορίζω

επι-+ανα-+συν-

επανασυντάσσω

επι-+ανα-+εκ-

επανεκδίδω

κατα-+συν-

κατασυντρίβω

κατα-+ξε-

καταξεσχίζω

µετα-+εν-

µετενσαρκώνω

παρα-+κατα-

παρακαταθέτω

παρα-+εκ-

παρεκκλίνω

παρα-+εν-

παρεµβάλλω

προ-+ανα-

προαναγγέλλω

προ-+δια-

προδιαγράφω

προ-+εκ-

προεκτείνω

προ-+επι-

προεπιλέγω

προ-+κατα-

προκαταβάλλω

προσ-+επι-

προσεπιλέγω

προσ-+υπο-

προσυπογράφω

συν-+αντι-

συνανταλλάζω

συν-+κατα-

συγκαταλέγω

συν-+περι-

συµπεριλαµβάνω

συν-+προ-

συµπροφέρω

συν-+δια-

συνδιαλλάσσω

συν-+εισ-

συνεισφέρω

29

συν-+εκ-

συνεκδικάζω

συν-+επι-

συνεπιφέρω

συν-+παρα-

συµπαρασύρω

συν-+υπο-

συνυποβάλλω

υπο-+εκ-

υπεκφεύγω

Επίσης, στο corpus των ληµµατικών τύπων του λεξικού αναφοράς µας, εντοπίσαµε ρήµατα τα οποία σχηµατίζονται µε το α΄ συνθετικό ξανα- και µια σειρά προθήµατα. Οι συνδυασµοί του ξανα- µε προθήµατα και µε ένα παράδειγµα για την κάθε περίπτωση απεικονίζονται στον παρακάτω πίνακα: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΩΝ ΤΟΥ ΞΑΝΑ- ΚΑΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΩΝ ξανα+αµφι-, π.χ. ξαναµφιβάλλω ξανα-+αντι-, π.χ. ξαναντιδρώ ξανα-+επι-, π.χ. ξαναεπιδρώ ξανα-+εν-+κατα-, π.χ. ξαναεγκαταλείπω ξανα-+εισ-, π.χ. ξαναεισβάλλω ξανα-+εκ-, π.χ. ξαναεκτρέφω ξανα-+απο-, π.χ ξαναποφεύγω ξανα-+κατα-, π.χ. ξανακαταλήγω ξανα-+υπερ-, π.χ. ξαναϋπερθεµατίζω ξανα-+υπο-+εκ-, π.χ. ξαναϋπεκφεύγω, ξανα-+ξε-, π.χ. ξαναξεφουρνίζω ξανα-+συν-, π.χ. ξανασυντονίζω 2.3.1

Σχηµατισµός προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το παρα-

Το πρόθηµα παρα- συµµετέχει στην κατασκευή παράγωγων λέξεων και προσδίδει στις λέξεις στις οποίες προτάσσεται µια ποικιλία σηµασιών όπως i. ότι το προσδιοριζόµενο βρίσκεται πλάι, κοντά σ’ αυτό που δηλώνει (π.χ. παραθέτω), ii. ενώπιον (π.χ. παρελαύνω), iii. παραπλεύρως, πλάγια (π.χ. παρακάµπτω), επίσης µε το εισ- (π.χ. παρεισδύω), iv. σύγκριση (π.χ. παραβάλλω, παραθέτω), v. άµιλλα (π.χ. παραβγαίνω), vi. τη σηµασία της κίνησης προς κάπου, κάτι ή από κάπου (π.χ. παραλαµβάνω, παραδίδω, παραπέµπω61), vii. χρόνο, χρονική επέκταση αυτού που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη (π.χ. παραµένω, παρατείνω, παραχειµάζω), viii. εναντιότητα, έντονη αντίθεση, ασυµφωνία προς αυτό που εκφράζει ή συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη (π.χ. παρανοµώ, παρασπονδώ), σχηµατίζει το αντώνυµο της πρωτότυπης λέξης (π.χ. παρακµάζω), ix. παράβαση όσον αφορά αυτό που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη (π.χ. παραβαίνω, παρακούω), x. σκόπιµη αλλοίωση ή µεταβολή αυτού που εκφράζει ή συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη (π.χ. παραποιώ, παραχαράσσω, παροδηγώ, παρερµηνεύω), xi. δηλώνει επίταση, υπερβολή, «περισσότερο από το κανονικό» (π.χ. παραβράζω, παραείµαι, 61

Το ρήµα της βάσης πέµπω χρησιµοποιείται σε λόγια µορφή λόγου µε τη σηµασία του στέλνω. 30

παραφορτώνω, παραδιπλώνω, παραβάζω) (βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη (1999), Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαµπινιώτη (1998). Στην έρευνά µας αποδεχόµαστε δύο οµώνυµα προθήµατα παρα-, που έχουν µεταξύ τους ίδια µορφή αλλά διαφορετικές παραδειγµατικές σχέσεις, π.χ. α). παρα-: συλλαµβάνω ατελώς, µειονεκτικά ό,τι εκφράζει η βάση π.χ. παρακούω και β). παρα-: ‘υπερβολικά’ π.χ. παραλέω (βλ. Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1986: 110). Από την εξέταση του corpus των 14500 ληµµατικών τύπων του ηλεκτρονικού λεξικού διαπιστώνουµε ότι το 12% περίπου των ρηµάτων µπορεί να παραγάγει νέο λήµµα µε το παρα62 µε τη σηµασία της υπερβολής, της επίτασης. Παρατηρούµε ότι εφαρµόζεται i. σε µορφολογικά απλά ρήµατα (παράδειγµα 19) και ii. σε προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα του corpus (παράδειγµα 20): 19.

βάζω Æ παραβάζω γέρνω Æ παραγέρνω παίζω Æ παραπαίζω αργώ Æ παραργώ αργώ Æ παρααργώ ψήνω Æ παραψήνω κτλ.

20.

καταπίνω Æ παρακαταπίνω ξεροκαταπίνω Æ παραξεροκαταπίνω διαλέγω Æ παραδιαλέγω αντιδρώ Æ παραντιδρώ καλοβλέπω Æ παρακαλοβλέπω ξεφεύγω Æ παραξεφεύγω ξετρυπώνω Æ παραξετρυπώνω κτλ.

Εντοπίσαµε, επίσης, ρήµατα που δεν αντιστοιχούν µορφολογικά σε απλό ρήµα π.χ. παροχετεύω - *οχετεύω, παραγγέλνω - *αγγέλνω. Σε ζεύγη ρηµάτων µε βάση την αντίθεση λόγιου-λαϊκού, το παρα- εφαρµόζεται σε βάσεις µε µη λόγια χρήση: ρίχνω Æ παραρίχνω ρίπτω Æ *παραρρίπτω63 σκάβω Æ παρασκάβω σκάπτω Æ *παρασκάπτω θάβω Æ παραθάβω θάπτω Æ *παραθάπτω κτλ. 62

Η Πουλοπούλου (2002) υποστηρίζει ότι το παρα- φαίνεται να συνδυάζεται µε ρήµατα που επιδέχονται ποιοτικά αλλά όχι ποσοτικά προσδιοριστικά. Η Ευθυµίου (2002) παρατηρεί ότι το παρα- δεν φαίνεται να παρουσιάζει προτίµηση για «αρνητικές» ή «θετικές» σηµασίες. 63 Στο Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Αναστασιάδη-Συµεωνίδη µαρτυρούνται τα προθηµατοποιηµένα ρήµατα καταρρίπτω, κατασκάπτω, καταθάπτω. 31

Αντίθετα, διαπιστώνουµε ότι το παρα- δεν είναι παραγωγικό στις περιπτώσεις που τα ρήµατα της βάσης δηλώνουν επίτευξη64. Ωστόσο, ο κάθε οµιλητής της Νέας Ελληνικής θα µπορούσε να εκφέρει την πρόταση «παραέφτασε!» ως απάντηση στην ερώτηση «έφτασε το φαγητό;». Για παράδειγµα: αυτοκτονώ Æ *παρααυτοκτονώ δολοφονώ Æ *παραδολοφονώ ενταφιάζω Æ *παραενταφιάζω πεθαίνω Æ *παραπεθαίνω σφάζω Æ *παρασφάζω65 Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, ότι η παραγωγικότητα του παρα- είναι εξαιρετικά µειωµένη µε τα ρήµατα της βάσης που περιέχουν το πρόθηµα απο- και εν- π.χ. *παραποβιώνω, *παραποπερατώνω, *παραποτελειώνω, *παρεµβαπτίζω, *παρεµφυσώ *παρεµφυτεύω, ενώ δεν συµβαίνει το ίδιο µε τα ρήµατα της βάσης που περιέχουν το πρόθηµα ξε- ως δηλωτικό της αντίθετης ενέργειας π.χ. παραξεβουλώνω, παραξεντύνω. Επίσης, το παρα- δεν εφαρµόζεται στις προθηµατοποιηµένες και σύνθετες ρηµατικές βάσεις που περιέχουν τα ακόλουθα προθήµατα και προθηµατικά στοιχεία: α. προθήµατα επίτασης κατα-66 π.χ. *παρακαταλερώνω, *παρακατατσακίζω επανα- π.χ. *παραεπανεξετάζω, *παραεπανασχηµατίζω ξε- π.χ. *παραξετρελαίνω, *παραξεκουφαίνω υπερ-67 π.χ *παραϋπερχειλίζω υπερ- π.χ. *παραϋπεραυξάνω κατα- π.χ. *παρακατατρώω68 β. τα ακόλουθα α΄ συνθετικά: ξανα- π.χ. *παραξαναβάζω πολυ- π.χ. *παραπολυδακρύζω πρωτο- π.χ. *πρωτοαντικρύζω σκυλο- π.χ. *παρασκυλοβρίζω ψευτο- π.χ. *παραψευτοζώ χιλιο- π.χ. *παραχιλιοβρίζω κουτσο- π.χ. *παρακουτσοπίνω,*παρακουτσοτραγουδάω 64

Η Ευθυµίου (2002) παρατηρεί ότι τα προθήµατα επίτασης δεν εφαρµόζονται σε ρήµατα ατελικά αναφέροντας τα ρήµατα πεθαίνω και φτάνω. 65 Ωστόσο, συναντάµε το κατασφάζω το οποίο µπορούµε να παραφράσουµε: σφάζω µε µεγάλη αγριότητα. 66 Κατά την Ευθυµίου (2002) το κατα- συνδυάζεται µε ρήµατα που δηλώνουν αρνητική ενέργεια και γενικά ενέργεια που γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις. 67 Το πρόθηµα υπερ- δηλώνει επίσης επίταση και συνδυάζεται µε λόγιες βάσεις και εµφανίζεται σε ειδικά λεξιλόγια (πρβλ. ζεύγη του τύπου παραζεσταίνω-υπερθερµαίνω), ενώ το παρα- µε +/- λόγιες. Σύµφωνα µε τους Αναστασιάδη-Συµεωνίδη & Φλιάτουρα (2004) η έννοια του [+/- λόγιου] συνιστά τη νόρµα της ΝΕ, στην οποία εντάσσονται οι τύποι που αφορούν την ασηµάδευτη ποικιλία, την ποικιλία που εµφανίζεται ερήµην των άλλων ποικιλιών, την ποικιλία που θεωρείται γενικώς ορθή και αποτελεί τη βάση περιγραφής στα γενικά λεξικά της ΝΕ. 68 Οι Derveloudi & Vassilaki (1999) παρατηρούν ότι το κατα- εµφανίζεται κυρίως σε ρήµατα στον αόριστο ή σε µετοχές σε –µένος και δηλώνουν ότι το υποκείµενο υφίσταται κάτι από φυσική ή ψυχολογική άποψη. 32

συχνο- π.χ. *παρασυχνοτραγουδάω Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής καταγράψαµε και προσθέσαµε στο ΗΛ της Νέας Ελληνικής 145069 νέα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µαρτυρηµένα ή αµάρτυρα µε το παρα-. 2.3.2

Σχηµατισµός των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε ξε-

Το νεοελληνικό πρόθηµα ξε- είναι ιδιαίτερα παραγωγικό στη Νέα Ελληνική. Η SimeonidouChristidou (1982) µελετά την ποικιλία των σηµασιών του ξε- και τις κατατάσσει σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν λέξεις που δηλώνουν στέρηση, στη δεύτερη λέξεις που δηλώνουν επίταση/ολοκλήρωση και στην τρίτη λέξεις που έχουν αντίστοιχους λόγιους τύπους µε εκ-. Σύµφωνα µε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, το ξε- προσδίδει στα ρήµατα στα οποία προσκολλάται τη σηµασία: i. της επίτασης70/ολοκλήρωσης µιας ενέργειας π.χ. ξεσκίζω, ξαµολώ, ξεκαθαρίζω, ii. της αντίθετης ενέργειας71 από αυτή που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη, π.χ. ξεβολεύω, ξεδένω, ξεφορτώνω, iii. το τέλος της κατάστασης ή της ενέργειας που εκφράζει ή συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη, π.χ. ξεµεθώ (βλ. Ράλλη 2001, Ευθυµίου 2001, 2002), iv. την αφαίρεση του αντικειµένου που υποδηλώνεται µε την πρωτότυπη λέξη, π.χ. ξεφλουδίζω, ξεσκονίζω, ξεχορταριάζω. Xρησιµοποιείται επίσης µε υποκοριστική λειτουργία, µε τη σηµασία του σιγά σιγά, λίγο λίγο ή κρυφά, π.χ ξεγλιστρώ, του έξω, π.χ. ξεφουρνίζω. Το ξε- προτάσσεται, ακόµη, δάνειων λέξεων και προσδίδει σε αυτές τη σηµασία της αντίθετης ενέργειας, όπως µοντάρω-ξεµοντάρω (Κοροσίδου-Καρρά 2003). Συχνά, βρίσκουµε το πρόθηµα ξε- να εφαρµόζεται όχι µόνο σε ρήµατα αλλά και σε ουσιαστικά και επίθετα, πχ. ξαγρύπνια, ξάγρυπνος, κτλ. Εντοπίσαµε, ωστόσο, στο υπάρχον µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό της ΝΕ ρήµατα µε το πρόθηµα ξε- που δεν αντιστοιχούν µορφολογικά σε απλό ρηµατικό τύπο της Νέας Ελληνικής. Πρόκειται για ρήµατα όπως: ξεµοναχιάζω-*µοναχιάζω ξεφλουδίζω-*φλουδίζω ξετοπίζω-* τοπίζω ξεµυτίζω-*µυτίζω Από την µελέτη του λεξικού µας φαίνεται ότι το ξε- δεν είναι ιδιαίτερα παραγωγικό µε τους προθηµατοποιηµένους και σύνθετους ληµµατικούς τύπους. Πιο συγκεκριµένα, παρατηρούµε ότι δεν εφαρµόζεται: - σε ρήµατα που περιέχουν το πρόθηµα ανα- π.χ. *ξεανασηκώνω, *ξεανασέρνω, *ξεανατυπώνω. - σε προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το από-72, γιατί ξε- και απο- προσδίδουν συχνά στις λέξεις στις οποίες προσκολλούνται τις ίδιες σηµασίες, όπως αποµάκρυνση,

69

Στη σηµερινή του µορφή περιλαµβάνει 852 ρήµατα. Η Ralli (2001) παρατηρεί ότι το «επιτατικό» ξε- συνδυάζεται και µε ρηµατικές βάσεις που δηλώνουν επίτευξη. 71 Η Ευθυµίου (2001) παρατηρεί ότι το ξε- εφαρµόζεται σε ρηµατικές βάσεις του προφορικού και καθηµερινού ύφους σε αντίθεση µε το πρόθηµα απο- το οποίο κατασκευάζει ρήµατα που ανήκουν περισσότερο σε λόγιο επίπεδο λόγου, π.χ. ξεκολλώ-αποκολλώ, ξεφράζω-αποφράσσω, ξαγκιστρώνω-απαγκιστρώνω. 72 Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το ρήµα ξαποστέλνω. 70

33

χωρισµό, αφαίρεση, αντίθετη ενέργεια από αυτή που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη, το τέλος ή την ολοκλήρωση της ενέργειας καθώς και επίταση στον υπέρτατο βαθµό. Για παράδειγµα: αποδιώχνω Æ *ξαποδιώχνω αποτρελαίνω Æ *ξαποτρελαίνω73 αποµονώνω Æ *ξαποµονώνω Ωστόσο, διαπιστώνουµε ότι τα προθήµατα ξε- και απο-, όταν επιλέγουν τις ίδιες βάσεις, δεν κατασκευάζουν συνώνυµα ρήµατα74. Για παράδειγµα: αποκόβω Æ ξεκόβω αποτινάζω Æ ξετινάζω αποσύρω Æ ξεσύρω απογυµνώνω Æ ξεγυµνώνω αποσυνδέω Æ ξεσυνδέω75 - σε ρήµατα που περιέχουν το κακο- όπως *ξεκακοφοράω, *ξεκακοχωνεύω, *ξεκακοβιδώνω. Αξίζει να σηµειώσουµε εδώ ότι η αντιµετάθεση των προθηµάτων (ή συνθετικών) αυτών σχηµατίζει αποδεκτά ρήµατα π.χ. κακοξεβιδώνω, κακοξεπληρώνω, κακοξεκολλώ. Τα δύο προθήµατα δεν µπορούν να συνδυαστούν µε τη σειρά ξε+κακο-, - σε ρήµατα µε το καλο- όπως π.χ. *ξεκαλοπέφτω, *ξεκαλοβλέπω, *ξεκαλογυαλίζω. Και στην περίπτωση αυτή, αντιµετάθεση των ξε- και καλο- µπορεί να εφαρµοστεί σε ρηµατικές βάσεις: καλοξεδιπλώνω, καλοξεπληρώνω. - σε βάσεις µε το ξανα- και το συνώνυµό του µατα-: *ξεξαναβάζω, *ξεξαναξεβιδώνω, αλλά οι σχηµατισµοί του τύπου ξαναξεβιδώνω, µαταξεβιδώνω είναι αποδεκτοί. - σε ρήµατα στα οποία υπάρχει το πρόθηµα παρα- 76 , όπως π.χ. *ξεπαραγράφω, *ξεπαραχορταίνω. - σε προθηµατοποιηµένες ρηµατικές βάσεις µε τα υπερ-, κατα-, αντι-, εν-, πολυ-, συν-. Για παράδειγµα: υπερπηδώ Æ *ξεϋπερπηδώ καταδαπανώ Æ *ξεκαταδαπανώ αντιγυρίζω Æ *ξαντιγυρίζω ενσφηνώνω Æ *ξενσφηνώνω 73

Τα παράγωγα ξετρελαίνω και αποτρελαίνω διαφοροποιούνται ως προς τη σηµασία. Η Ευθυµίου (2002) διαπιστώνει ότι το πρόθηµα απο- επιλέγει λόγιες βάσεις σε αντίθεση µε το ξε- π.χ. αποφλοιώνω-ξεφλουδίζω, αποτινάσσω-ξετινάζω, αποκόπτω-ξεκόβω. 75 Τα ρήµατα αποσυνδέω-ξεσυνδέω έχουν διαφορετική χρήση. Ενώ η πρόταση: «H κυβέρνηση δεν µπορεί να αποσυνδέσει το πρόβληµα της ανεργίας από την ανάκαµψη της οικονοµίας» είναι αποδεκτή, δεν συµβαίνει το ίδιο µε την πρόταση: H κυβέρνηση δεν µπορεί να ξεσυνδέσει το πρόβληµα της ανεργίας από την ανάκαµψη της οικονοµίας. 76 Έχει υποστηριχθεί από τη Ράλλη (2005) ότι σε µορφολογικές δοµές που περιέχουν το ξε- και το παρα-, το ξεδεν µπορεί να βρεθεί στην περιφέρεια. 74

34

πολυσυχνάζω Æ*ξεπολυσυχνάζω συνοµιλώ Æ *ξεσυνοµιλώ Η παραγωγικότητα του νεοελληνικού προθήµατος ξε- µε απλά ρήµατα είναι σηµαντική όπως διαπιστώνουµε από την επαφή µε φυσικούς οµιλητές της γλώσσας και από την αναζήτηση στα λεξικά. Επειδή, όµως, για τη συγκέντρωση των γλωσσικών δεδοµένων, στηριχτήκαµε κατά κύριο λόγο στο ΗΛ των ρηµάτων της Νέας Ελληνικής, προσθέσαµε στο λεξικό 870 περίπου προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε ξε-, παρόλο που στο Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής ο αριθµός τους ανέρχεται στα 2.000 ρήµατα. Τα ρήµατα αυτά πρόκειται να τα κωδικοποιήσουµε µόλις κωδικοποιηθούν τα αντίστοιχα απλά ρήµατα. 2.3.3

Σχηµατισµός προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το συν-

Το πρόθηµα συν- εφαρµόζεται σε ρηµατικές βάσεις αλλά και σε ονοµατικές και δηλώνει συνήθως (i). ότι αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη γίνεται µε τη βοήθεια, µε τη συµµετοχή κάποιου, µαζί µε κάποιον, οµαδικά: συµπράττω, συµπάσχω. (ii). στενή σχέση, ένωση: συνδέω. (iii). συγκέντρωση: συµµαζεύω, συναθροίζω και (iv). λειτουργεί επιτατικά: συνταράζω, συντρίβω. Καταγράψαµε 1.050 νέα λήµµατα77 που σχηµατίζονται µε το πρόθηµα συν-. Αξίζει να τονίσουµε ότι στην προσπάθειά µας αυτή το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής µε την πλούσια µακροδοµή του υπήρξε βασική πηγή εµπλουτισµού του ληµµατολογίου µας 78 . Ενδεικτικά, καταγράψαµε ρήµατα τα οποία συναντώνται σπάνια όπως π.χ. συβάζω 79 , συγκάµνω 80 , ρήµατα διπλόµορφα όπως συδαυλίζω-συνδαυλίζω, τριπλόµορφα π.χ. συδένωσυνδένω-συνεδένω. Επιπλέον, σηµαντικός αριθµός ρηµάτων µε το πρόθηµα συνκαταχωρίζεται στα έντυπα λεξικά, επειδή το συν- σχηµατίζει ρήµατα µε σηµασία µη προβλέψιµη, όπως για παράδειγµα χωρώ/συγχωρώ, πλέω/συµπλέω, τρέχω/συντρέχω. Αναλυτικότερα, από τους σχηµατισµούς που καταγράψαµε, βασικά χαρακτηριστικά του προθήµατος συν- είναι: α. Συνδυάζεται τόσο µε βάσεις λόγιες όσο και µη λόγιες81, αφού σχηµατισµοί όπως οι ακόλουθοι είναι αποδεκτοί: συµπίπτω συνθάπτω συνεφέρω συνταράσσω συναλλάσσω συγκόπτω

συµπέφτω συθάβω συνεφέρνω συνταράζω συναλλάζω συγκόφτω και συγκόβω

β. εφαρµόζεται σε προθηµατοποιηµένες ρηµατικές βάσεις, όπως επιβεβαιώνεται από τους σχηµατισµούς: εκβάλλω-συνεκβάλλω επιβάλλω-συνεπιβάλλω 77

Στη σηµερινή του µορφή το ηλεκτρονικό λεξικό περιέχει 250 ρήµατα. Επαληθεύσαµε 730 σχηµατισµούς. 79 Βλ. Ανδριώτης 1983. 80 Βλ. Liddell-Scott 2001. 81 Σηµειώνουµε ότι για τη Ράλλη (2005) τα αρχαιοπρεπή προθήµατα, δηλαδή ελεύθερα µορφήµατα που ανήκαν στην κατηγορία των προθέσεων στην Αρχαία Ελληνική, δεν συνδυάζονται µε βάσεις λαϊκής προέλευσης. 78

35

υποβάλλω-συνυποβάλλω προφέρω-συµπροφέρω παρατάσσω-συµπαρατάσσω γ. έχει µηδενική παραγωγικότητα µε το πρόθηµα παρα-, δηλωτικό της υπερβολής, µε το α΄ συνθετικό ξανα- καθώς και µε το νεοελληνικό πρόθηµα ξε. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι σε δοµές µε το ξανα-, όπως ξαναδιοικώ, ξανασυνδιοικώ το πρόθηµα συν- εµφανίζεται ως πρόθηµα που βρίσκεται πιο κοντά στη βάση, αφού η σειρά των προθηµάτων είναι αυστηρά καθορισµένη. Στα ακόλουθα παραδείγµατα, στην πρώτη στήλη δίνεται το παράγωγο ρήµα της βάσης, στη δεύτερη ο µη αποδεκτός ρηµατικός σχηµατισµός και στην τρίτη οι αποδεκτοί και µη σχηµατισµοί µε αντιµετάθεση των προθηµατικών στοιχείων: παρατρώω ξαναδιοικώ ξεµπήγω

*συµπαρατρώω *συνξαναδιοικώ *συνξεµπήγω

*παρασυντρώω ξανασυνδιοικώ *ξεσυµπήγω

δ. ∆εν εφαρµόζεται στις σύνθετες ρηµατικές βάσεις του ηλεκτρονικού λεξικού (DelaGr). Για την επιβεβαίωση της µη αποδεκτότητας των µορφολογικών δοµών του τύπου *συνακροκαθίζω, *συναλαφροπερπατώ ανατρέξαµε τόσο στα λεξικά αναφοράς και στο διαδίκτυο όσο και στο Λεξικό των Liddell & Scott όπου διαπιστώσαµε ότι, αν και η πρόθεση συν- έχει συγκριτικά µε το πρόθηµα της Νέας Ελληνικής µεγαλύτερη παραγωγικότητα στη σύνθεση µε ρήµατα, δεν µαρτυρείται κανένας σχηµατισµός ρήµατος τέτοιου τύπου.

2.3.4

Σχηµατισµός σύνθετων ρηµάτων µε το ξανα-

Ο σχηµατισµός σύνθετων ρηµάτων µε το επίρρηµα ξανά είναι εξαιρετικά παραγωγικός. Το ξανα- χρησιµοποιείται ως α΄ συνθετικό σε προσδιοριστικά82 ρήµατα και τα παράγωγά τους π.χ: ξαναρχίζω, ξαναβάζω, ξαναβρίσκω. Από τη µελέτη των 14.500 ληµµατικών τύπων του υπάρχοντος µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού (DelaGR), διαπιστώνουµε ότι µε το ξανα- σχηµατίζονται 5.976 ρήµατα τα οποία και προσθέσαµε. Υπενθυµίζουµε ότι στο DelaGR περιλαµβάνονται σχηµατισµοί του ξανα- µε µορφολογικά απλά καθώς και µε παράγωγα µε προθηµατοποίηση ρήµατα της βάσης (βλ. 1.3). Κατά τη διαδικασία της σύνθεσης το ξανα- εµφανίζεται µε τις ακόλουθες επιφανειακές µορφές: α. ξανα-+ σύµφωνο π.χ.ξαναβιώνω β. ξαν- + φωνήεν π.χ. ξαναγαπώ γ. ξανα- + φωνήεν π.χ. ξαναϊδρύω Από την εξέταση των ληµµατικών τύπων του ηλεκτρονικού λεξικού φαίνεται ότι το ξαναέχει σχετικά χαµηλή παραγωγικότητα µε τα σύνθετα ρήµατα που περιέχονται στο ηλεκτρονικό λεξικό. Στις περιπτώσεις αυτές, αν και τα κατασκευασµένα µε το ξανα- ρήµατα αποτελούν σχηµατισµούς γλωσσικά αποδεκτούς και δεν δηµιουργούν κανένα πρόβληµα στην κατανόηση της σηµασίας της λέξης, δεν τα καταγράψαµε εξαντλητικά λόγω του µήκους των

82

Σύµφωνα µε τη Νεοελληνική Γραµµατική του Τριανταφυλλίδη (1941) τα προσδιοριστικά σύνθετα ορίζονται ως εκείνα που το α΄ συνθετικό τους προσδιορίζει το δεύτερο. 36

ρηµάτων 83 : ξαναδικοκρατώ, ξαναεροψεκάζω, ξαναστραποβροντώ. Τα ρήµατα αυτά θα αποτελέσουν αντικείµενο µιας µελλοντικής µελέτης. Ωστόσο, στο πλαίσιο της αυτόµατης επεξεργασίας των φυσικών γλωσσών, στο οποίο εντάσσεται η έρευνά µας, καταγράψαµε σηµαντικό αριθµό κατασκευασµένων µε το ξανα- ρηµάτων βασιζόµενοι στη διαίσθησή µας ως φυσικών οµιλητών όπως ξαναδιπλοπαρκάρω, ξανασιγοβρέχει, ξαναψιλοτραγουδώ ούτως ώστε να αποφύγουµε πιθανή έλλειψη των ρηµάτων αυτών από το λεξικό µας. Πιο συγκεκριµένα, παρατηρούµε ότι το ξανα- δεν εφαρµόζεται: α. Σε ορισµένα µορφολογικά απλά ρήµατα, όπως δείχνουν τα παραδείγµατα στο (27): 27.

α. δευτερώνω->*ξαναδευτερώνω β. αυτοκτονώ Æ *ξανααυτοκτονώ γ. ταράσσω Æ *ξαναταράσσω δ. σαρανταρίζω Æ *ξανασαρανταρίζω ε. ευτελίζω Æ *ξαναευτελίζω στ. θηρεύω Æ *ξαναθηρεύω η. θωπεύω Æ *ξαναθωπεύω θ. κρηµνίζω Æ *ξανακρηµνίζω ι. πίπτω Æ *ξαναπίπτω κτλ.

∆ιαπιστώνουµε, ακόµη, ότι σε αντίθεση µε το πρόθηµα ξε-, το ξανα- µπορεί να εφαρµοστεί σε ρήµατα που δηλώνουν επίτευξη π.χ. πεθαίνω-ξαναπεθαίνω, φτάνω-ξαναφτάνω. Το ξανα- δεν εφαρµόζεται στα απλά µορφολογικά ρήµατα τα οποία ανήκουν σε λόγιο επίπεδο κυρίως γραπτού λόγου όπως φαίνεται στα παραδείγµατα (27γ, 27ε, 27στ, 27η, 27θ, 27ι). β. Σε προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε τα προθήµατα ‘επανάληψης’ επανα-, ανα- και µατα-. Οι σχηµατισµοί *ξαναεπανατοποθετώ, *ξαναναβαθµολογώ, *ξαναµαταβρίσκω δεν ανταποκρίνονται στο γλωσσικό αίσθηµα του φυσικού οµιλητή σε αντίθεση µε το ρήµα επαναλαµβάνω όπου ο σχηµατισµός ξαναεπαναλαµβάνω είναι γλωσσικά αποδεκτός. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι το ξανα- δεν εφαρµόζεται στα ρήµατα µε το ανα- όπως π.χ. *ξανανακατασκευάζω, *ξανανακαταθέτω, *ξανανασυντάσσω αλλά οι αποδεκτοί σχηµατισµοί είναι του τύπου επανακατασκευάζω, επανακαταθέτω, επανασυντάσσω. Ωστόσο, διαπιστώνουµε ότι το ξανα- µπορεί να συνδυαστεί µε ένα µικρό αριθµό ρηµατικών βάσεων όπου το πρόθηµα ανα- δεν κατασκευάζει τη σηµασία της ‘επανάληψης’. Για παράδειγµα, οι σχηµατισµοί ξανααναδεικνύω, ξαναανατρέχω είναι αποδεκτοί από τους φυσικούς οµιλητές της Νέας Ελληνικής. γ. σε προθηµατοποιηµένα µε το πρόθηµα απο- ρήµατα της βάσης, όπως αποβιώνω *ξαναποβιώνω, αποσώνω -*ξαναποσώνω, αποδηµώ -*ξαναποδηµώ κτλ επειδή στις περιπτώσεις αυτές το ρήµα της βάσης σηµασιολογικά δηλώνει το τέλος, την ολοκλήρωση της ενέργειας που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη. δ. σε ορισµένα παράγωγα ρήµατα µε το πρόθηµα παρα- όπως *ξαναπαραγερνώ όπου όµως καθοριστικό ρόλο παίζει το απλό µορφολογικά ρήµα και όχι το πρόθηµα όπως δείχνουν τα αντιπαραδείγµατα *ξαναπαραδιψάω, *ξαναπαραγερνώ.

83

H Corbin 1987 θέτει την αρχή του περιορισµού του µήκους των κατασκευασµένων λέξεων. 37

ε. σε προθηµατοποιηµένα ρήµατα της βάσης που ανήκουν σε λόγιο επίπεδο λόγου σε αντίθεση µε τα αντίστοιχά τους λαϊκότροπα ρήµατα όπως *ξαναεκχυλίζω-ξαναξεχυλίζω, *ξαναεκφορτώνω-ξαναξεφορτώνω, *ξαναεµβαπτίζω-ξαναβαφτίζω κτλ. στ. σε σύνθετα ρήµατα µε α΄ συνθετικά που σηµασιολογικά δεν συνδυάζονται µε το ξανα-: α. πολυ- π.χ. *ξαναπολυδακρύζω β. συχνο- π.χ. *ξανασυχνορωτώ γ. πρωτο- π.χ. *ξαναπρωτοµαθαίνω 2.4

Συµπεράσµατα

Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής καταγράψαµε 5.976 ρήµατα µε το α΄συνθετικό ξανα-, 1.420 ρήµατα µε το παρα-, 1.050 ρήµατα µε το συν- και 874 ρήµατα µε ξε- και κατασκευάσαµε το λεξικό των ΠΣΡ της ΝΕ. Από την αναλυτική διερεύνηση του σχηµατισµού των ΠΣΡ συνάγεται ότι υπάρχουν περιορισµοί φωνολογικοί, φωνητικοί, σηµασιολογικοί, πραγµατολογικοί κ.λπ. που δεν επιτρέπουν την αυτόµατη παραγωγή των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων. Για τον λόγο αυτό, είναι απαραίτητο να δηµιουργήσουµε λεξικά που εµπεριέχουν τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα. Η ανάπτυξη του λεξικού των κλιτών τύπων που θα παρουσιάσουµε στο τρίτο κεφάλαιο θα συµπληρώσει το µορφολογικό λεξικό των ΠΣΡ ούτως ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αυτόµατης ανάλυσης κειµένων.

38

3

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΣΡ

3.1

Μορφολογικό λεξικό των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων

Στο κεφάλαιο αυτό θα παραθέσουµε εν συντοµία γενικές πληροφορίες σχετικά µε το ρηµατικό σύστηµα και θα περιγράψουµε τα µορφοφωνολογικά φαινόµενα που παρατηρούνται κατά τη διαδικασία σχηµατισµού προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων µε την προσθήκη των προθηµάτων ξε-, συν-, παρα- και του α΄ συνθετικού ξανα- στα ρήµατα του υπάρχοντος ηλεκτρονικού λεξικού της Νέας Ελληνικής. Θα αναφερθούµε στα χαρακτηριστικά των ληµµατικών τύπων που συγκροτούν το µορφολογικό λεξικό και θα παρουσιάσουµε τις µορφολογικές ιδιαιτερότητες του κλιτικού συστήµατος84 των υπό µελέτη ρηµάτων. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουµε τη µέθοδο που υιοθετήσαµε για την αυτόµατη παραγωγή των κλιτών τύπων των ΠΣΡ. 3.2

Ρηµατικό σύστηµα της Νέας Ελληνικής

Γενικά, τα ρήµατα χωρίζονται, ως προς την µορφή τους, σε δύο µεγάλες κατηγορίες: i. ρήµατα ενεργητικής φωνής σε -ω /-ώ. Για παράδειγµα: λύνω, κολλώ, φορώ ii ρήµατα µεσοπαθητικής φωνής σε –[φωνήεν]µαι 85 . Για παράδειγµα: χάνοµαι, αγαπιέµαι, θυµούµαι. Ωστόσο, όλα τα ρήµατα δεν διαθέτουν πλήρες σύνολο τύπων για όλους τους χρόνους, για όλα τα πρόσωπα ή και για τις δύο φωνές. Σύµφωνα µε τους Holton, Mackridge, ΦιλιππάκηWarburton (1997), υπάρχουν τρία είδη ελλειπτικότητας. α) Ελλειπτικά ρήµατα (i) ως προς τους χρόνους, όπως ανήκω, οφείλω, χρωστάω, (ii) ως προς τα πρόσωπα και χρόνους π.χ. αφορώ, βρίθω. β) Απρόσωπα και τριτοπρόσωπα ρήµατα που σχηµατίζουν µόνο το τρίτο πρόσωπο ενικού αριθµού και των οποίων οι καταλήξεις είναι -ει ή -ται στην ενεργητική και στην παθητική φωνή αντίστοιχα. Για παράδειγµα: πρέπει, πρόκειται. γ) Αποθετικά ρήµατα που έχουν µόνο παθητικούς τύπους (µολονότι είναι ενδεχοµένως ενεργητικά στη σηµασία) όπως αισθάνοµαι, φοβάµαι, αρνούµαι, δεξιώνοµαι. Μερικά αποθετικά ρήµατα έχουν σπανιότερα και τον ενεργητικό τύπο: παραστέκοµαι-παραστέκω, ξαναµωραίνοµαι-ξαναµωραίνω. 3.2.1

Ορθογράφηση των ληµµάτων

Η αναλυτική µελέτη των ΠΣΡ σε µορφοφωνολογικό και µορφολογικό επίπεδο αναδεικνύει ένα σηµαντικό αριθµό προβληµάτων τα οποία πρέπει να επιλυθούν για να επιτευχθεί η ανάπτυξη αυτόµατων µεθόδων επεξεργασίας. 84

Η κλίση των ρηµάτων είναι πιο περίπλοκη από αυτή των ονοµάτων, δεδοµένου ότι το στοιχείο που ονοµάζουµε κατάληξη περιέχει περισσότερα του ενός κλιτικά επιθήµατα (Ralli-Hadjipanayiotis 1987, Ράλλη 1992: 205). 85 Βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού 1999. 39

Ένα σηµαντικό πρόβληµα που προέκυψε κατά την εκπόνηση του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού των ΠΣΡ αφορούσε την ορθογράφηση των ληµµάτων. Σύµφωνα µε τη Φιλιππάκη-Warburton (1992: 57), τα φωνήµατα ενός µορφήµατος ή µιας λέξης µπορεί να υποστούν ορισµένες αλλαγές όταν έρθουν σε επαφή µε τα φωνήµατα ενός άλλου µορφήµατος κατά τη σύνθεση λέξεων 86 , φράσεων ή προτάσεων. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, τα προβλήµατα που ανέκυψαν αφορούσαν την ορθογράφηση των ληµµάτων κατά την εφαρµογή: i. ii. iii. iv.

του προθήµατος παρα- σε ρήµατα της βάσης που αρχίζουν από φωνήεν π.χ. αγγέλω-παραγγέλλω του προθήµατος ξε- σε ρήµατα της βάσης που αρχίζουν από φωνήεν π.χ. ιδρώνωξεϊδρώνω του προθήµατος συν- σε ρήµατα της βάσης που αρχίζουν από σύµφωνο π.χ. κατοικώ-συγκατοικώ. του α΄ συνθετικού ξανα- σε ρήµατα της βάσης που αρχίζουν από φωνήεν π.χ. αγαπώ-ξαναγαπώ

Κατά βάση, ακολουθήσαµε τους κανόνες ορθογράφησης της Νεοελληνικής Γραµµατικής (της ∆ηµοτικής) του Μ. Τριανταφυλλίδη. Εισάγουµε, ωστόσο, και τις ποικιλίες που εντοπίσαµε σε κείµενα του διαδικτύου, επειδή τελικός µας στόχος είναι η καταγραφή των ΠΣΡ έτσι όπως εµφανίζονται στα σύγχρονα γραπτά κείµενα. Επίσης, το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής µε την πλούσια µακροδοµή του αποτέλεσε σηµαντικό βοήθηµα στο εγχείρηµα αυτό. Στις παραγράφους που ακολουθούν, θα αναφερθούµε αναλυτικά στα µορφοφωνολογικά φαινόµενα που συναντήσαµε και στις ποικιλίες που καταγράψαµε στο λεξικό µας. 3.2.1.1 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το παραΚατά το σχηµατισµό ρηµάτων µε το πρόθηµα παρα- παρατηρούµε ότι το τελικό /a/ του προθήµατος: i. απαλείφεται 87 υποχρεωτικά στην προθηµατοποίηση ρηµάτων λόγιας προέλευσης: παραγγέλλω, παρεµπίπτω, παρεισφρέω. ii. διατηρείται, όταν το παρα- έχει τη σηµασία του “παραπάνω”, της υπερβολής: παραέχω, παραείµαι, παραοµορφαίνω, παραωριµάζω. Επιπλέον, παρατηρούµε ότι σε ρήµατα που αρχίζουν από το φωνήεν /a/ η διατήρηση του τελικού /a/ του παρα- (όταν αυτό έχει τη σηµασία της υπερβολής) είναι δυνατή. Για παράδειγµα: αργώ – παραργώ και παρααργώ, αγανακτώ – παραγανακτώ και παρααγανακτώ, ακριβαίνω – παρακριβαίνω και παραακριβαίνω, κτλ.

86

Βλ. Montermini (2005) για τους παράγοντες που επηρεάζουν το φωνήεν του προθήµατος που απαλείφεται κατά την προθηµατοποίηση στην ιταλική γλώσσα και Montermini (2002). 87 Στην προθετική προθηµατοποίηση δεν λαµβάνεται υπόψη η ιεραρχία της ηχηρότητας, αντίθετα ο κανόνας επιβάλλει να απαλείφεται το τελευταίο φωνήεν του προθήµατος. Σχετικά µε την ιεραρχία της ηχηρότητας, βλ. D. Holton, P. Mackridge, Ε. Φιλιππάκη-Warburton (1997: 23). 40

3.2.1.2 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το πρόθηµα ξεΤο πρόθηµα ξε- συναντάται σε δύο µορφές: i)

ως ξε- όταν το απλό ρήµα στο οποίο προτάσσεται αρχίζει από σύµφωνο, π.χ. σηκώνω – ξεσηκώνω, θυµώνω – ξεθυµώνω, ή από το αδυνατότερο στην ιεραρχία της ηχηρότητας φωνήεν /ι/ (βλ. Τριανταφυλλίδης 1991: 143), πχ. ιδρώνω – ξεϊδρώνω, υφαίνω – ξεϋφαίνω. Ωστόσο, εντοπίσαµε σχηµατισµούς, τους οποίους επιβεβαιώσαµε σε ηλεκτρονικά κείµενα, στους οποίους το τελικό φωνήεν του προθήµατος ξε- διατηρείται µπροστά από ισχυρότερο φωνήεν, για παράδειγµα αµπαλάρω – ξεαµπαλάρω88.

ii) ως ξ- όταν η απλή λέξη αρχίζει από φωνήεν, πχ. αγκιστρώνω – ξαγκιστρώνω, αλµυρίζω – ξαλµυρίζω, αρµατώνω – ξαρµατώνω. 3.2.1.3 Ορθογράφηση των ρηµάτων µε το πρόθηµα συνKατά την εφαρµογή του προθήµατος συν- στα ρήµατα του υπάρχοντος µορφολογικού λεξικού της Νέας Ελληνικής, το τελικό /n/ υφίσταται ορισµένες αλλαγές. Συγκεκριµένα: i)

το τελικό /n/ µέσα στη λέξη αφοµοιώνεται89 σε /m/ µπροστά από τα σύµφωνα /p/, /v/, /f/ και /m/ και σε /γ/ πριν από τα /k/, /γ/ και /x/: συν+παρουσιάζω Æ συµπαρουσιάζω συν+βασιλεύω Æ συµβασιλεύω συν+φοιτώ Æ συµφοιτώ συν+µαρτυρώ Æ συµµαρτυρώ συν+κόβω Æ συγκόβω συν+γράφω Æ συγγράφω συν+χρηµατοδοτώ Æ συγχρηµατοδοτώ

ii)

µέσα στη λέξη, το τελικό /n/ του προθήµατος συν- απαλείφεται90 πριν από ένα υγρό /l, r/: συν+λατρεύω Æ συλλατρεύω συν+λειτουργώ Æ συλλειτουργώ συν+ράπτω Æ συρράπτω

- µέσα στη λέξη, το τελικό /n/ του προθήµατος συν- απαλείφεται πριν από ένα συριστικό /s, /z/91: συν+στρέφω Æ συστρέφω 88

http://lllemon.blogspot.com/2006/06/blog-post_19.html. Το φαινόµενο της αφοµοίωσης παρατηρείται στις περιπτώσεις που το πρόθηµα τελειώνει σε έρρινο σύµφωνο και το ρήµα της βάσης αρχίζει από χειλικό, χειλοδοντικό και υπερωικό σύµφωνο (D. Holton, P. Mackridge, Ε. Φιλιππάκη-Warburton, 1997). 90 Ο µηχανισµός της απαλοιφής εµφανίζεται µέσα στο προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα και διακρίνεται σε απαλοιφή συµφώνου και απαλοιφή φωνήεντος. 91 Με αφοµοίωση του [n] σε [s] παίρνουµε [sis-stréfo] και µε απλοποίηση των δύο [ss] σε ένα [s] παίρνουµε [sistréfo]. ∆εν συµβαίνει το ίδιο για το πρόθηµα εν-, για παράδειγµα ενσταυλίζω, ενσφηνώνω. 89

41

συν+στενάζω Æ συστενάζω συν+ζώ Æ συζώ Εδώ, αξίζει να σηµειώσουµε, ότι κατά την προθηµατοποίηση οι αλλαγές που υφίσταται το τελικό γράµµα του προθήµατος δεν ακολουθούν πάντοτε τους µορφοφωνολογικούς κανόνες της ΝΕ, όπως προκύπτει από την αναζήτηση στα λεξικά. Για παράδειγµα, κατά την εφαρµογή του προθήµατος συν- στα ρήµατα δένω και δαυλίζω παράγονται οι τύποι συδένω, συνδένω, συνεδένω 92 και συδαυλίζω, συνδαυλίζω, αντίστοιχα. Στις περιπτώσεις αυτές, καταγράψαµε στο λεξικό µας όλους τους παραπάνω ρηµατικούς σχηµατισµούς. Συναντήσαµε, ακόµη, ρήµατα στα οποία παρατηρείται, παρά την ορθογραφική νόρµα, απαλοιφή του τελικού /n/, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: συν+διπλώνω Æ συνδιπλώνω αλλά και συδιπλώνω συν+γυρίζω Æ *συγγυρίζω αλλά συγυρίζω συν+βάζω Æ *συµβάζω αλλά συβάζω Σε άλλες περιπτώσεις, η φωνολογική δοµή ενός προθηµατοποιηµένου ρήµατος µε συνεξαρτάται από την λόγια προέλευση του ρήµατος της βάσης, όπως: συν+θάπτω Æ συνθάπτω αλλά συν+θάβω Æ συθάβω Παρατηρήσαµε, ακόµη, ότι τo τελικό /n/ απαλείφεται 93 µπροστά από το χειλικό /v/, όπως φαίνεται στα επόµενα παραδείγµατα: συν+βάζω Æ συβάζω συν+βγάζω Æ συβγάζω 3.2.1.4 Ορθογράφηση των σύνθετων ρηµάτων µε το ξαναΣύµφωνα µε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, το α΄ συνθετικό ξανα- χάνει το τελικό /a/ πριν από τα ρήµατα της βάσης που αρχίζουν από το φωνήεν /a/: αγαπώ – ξαναγαπώ, αρρωσταίνω – ξαναρρωσταίνω, ασπρίζω – ξανασπρίζω, ασκώ – ξανασκώ. Ωστόσο, όταν το ξανα- προτάσσεται σε ένα ρήµα που αρχίζει από /a/, είναι δυνατόν τα δύο φωνήεντα να παραµείνουν πλήρως συλλαβικά (βλ. D. Holton, P. Mackridge, Ε. ΦιλιππάκηWarburton, 1997). Έτσι: ξανα+αποκτώ Æ ξαναποκτώ και ξανααποκτώ ξανα+αργώ Æ ξαναργώ και ξανααργώ 3.2.2

Επιλογή γλωσσικών δεδοµένων

Για την πληρότητα του λεξικού µας, συµπεριλάβαµε ρήµατα τα οποία ανήκουν σε 92

Κατά τον Τριανταφυλλίδη (1991: 144), σε µερικές περιπτώσεις, το πρόθηµα συν- γίνεται συνε- όπως στα ρήµατα συνεπαίρνω, συνεφέρνω, συνεβγάζω. 93 Το σύµπλεγµα συµφώνων /mvγ/ στην αρχή ή στο µέσο της λέξης δεν απαντά. 42

διαφορετικά επίπεδα γλώσσας 94 . Καταγράψαµε ρήµατα που ανήκουν σε λόγιο επίπεδο λόγου95, όπως: συνθάπτω, συγκάµπτω, συγκόπτω, συγκλείω, αλλά και ρήµατα που ανήκουν σε καθηµερινό ύφος λόγου, για παράδειγµα συγκόβω, συθάβω, συβάζω. Καταχωρίσαµε, επίσης, ρήµατα βασιζόµενοι στη δική µας γλωσσική ικανότητα, καθώς και στη γλωσσική ικανότητα φυσικών οµιλητών της Νέας Ελληνικής. Για να επαληθεύσουµε την αποδεκτότητά τους ανατρέξαµε σε ηλεκτρονικά κείµενα του διαδικτύου. Για παράδειγµα, καταχωρίσαµε ρήµατα όπως π.χ. ξεχλωµιάζω 96 , ξεφιµώνω 97 , συναξιολογώ 98 . Προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα, όπως τα παραρρωσταίνω, ξαναγλυκοτραγουδώ, τα οποία ούτε βρέθηκαν στο διαδίκτυο ούτε ήταν καταγεγραµµένα στα λεξικά της Νέας Ελληνικής, αλλά τα οποία γίνονται αποδεκτά από τους φυσικούς οµιλητές, ενσωµατώθηκαν στο ηλεκτρονικό λεξικό µας. 3.2.3

Λεξικό των ληµµατικών τύπων

Για τη µορφολογική αναγνώριση των ΠΣΡ, δηµιουργήσαµε ένα λεξικό σύµφωνο µε το φορµαλισµό και τη µεθοδολογία του Εργαστηρίου Αυτόµατης Τεκµηρίωσης και Γλωσσολογίας (LADL – Laboratoire d’Automatique Documentaire et Linguistique) του Πανεπιστηµίου Paris VII για την κατασκευή του ηλεκτρονικού λεξικού της γαλλικής (DELA) (βλ. Courtois, 1990, Silberztein 1990) και πολλών άλλων γλωσσών, όπως της Αγγλικής, Γερµανικής, Ισπανικής, Πορτογαλικής, Ιταλικής, Ρωσικής, Κορεάτικης, κλπ. Όπως και για τις προαναφερθείσες γλώσσες, έτσι και για την ελληνική, λόγω της πολυπλοκότητας του κλιτικού συστήµατος99, η µέθοδος που υιοθετήθηκε για τη λεξική ανάλυση κειµένων100 είναι αυτή των λεξικών (βλ. Kyriacopoulou 2003). Υπενθυµίζουµε ότι η ληµµατογράφηση βασίζεται στον ακόλουθο συµβατικό ορισµό της λέξης: «Απλή λέξη είναι µία σειρά από γράµµατα (ή ένα µόνο γράµµα) ανάµεσα σε δύο κενά» (M. Silberztein, 1989). Οι αρχές κωδικοποίησης των ΠΣΡ είναι ίδιες µε αυτές που υιοθετήθηκαν και για τα µορφολογικά απλά ρήµατα 101 . Στο ηλεκτρονικό λεξικό των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων, όπως και στο λεξικό των µορφολογικά απλών ρηµάτων, τα ρήµατα εµφανίζονται στον ληµµατικό τους τύπο, δηλαδή στο πρώτο πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής του ενεστώτα, π.χ. ξαναγράφω, ξαναγαπώ, ξαναβρέχοµαι. Τα αποθετικά ρήµατα καταχωρίζονται στο πρώτο πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής του ενεστώτα στη µεσοπαθητική φωνή, π.χ. ξαναφοβάµαι, ξανααισθάνοµαι. Τέλος, τα απρόσωπα και τριτοπρόσωπα ρήµατα εµφανίζονται στο τρίτο πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής ενεστώτα, π.χ. ξαναβρέχει, ξαναπρόκειται. Οι πληροφορίες που δίνονται για κάθε ρήµα είναι 94

Σχετικά µε τη διµορφία της ελληνικής γλώσσας βλ. Kακριδή-Ferrari, M. & ∆. Xειλά-Mαρκοπούλου (1996). Είναι αισθητή η τάση για χρήση λόγιων τύπων κατά την προθηµατοποίηση (µιλώ/µιλάς αλλά συνοµιλώ/συνοµιλείς). Για τα ρήµατα σε -άω/-ώ βλ. Ιορδανίδου (1993). 96 http://www.fifa.gr/forum/viewtopic.php?p=6391&sid=4e5d140f5e5c030d773721fa29615a2b. 97 http://library.techlink.gr/2t/article-main.asp?mag=3&issue=250&article=6091. 98 http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_100072_09/04/2005_140077. 99 Βλ. Ράλλη, 1984, 1986,1989,1993, 2005, Ιορδανίδου 2003, Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997. 100 Η λεξική ανάλυση κειµένων, που αποτελεί το πρώτο στάδιο της αυτόµατης επεξεργασίας των φυσικών γλωσσών, επιτυγχάνεται είτε µε τη βοήθεια µορφολογικών αναλυτών που δεν στηρίζονται σε πεπερασµένα λεξικά (βλ. επίσης Dal & Namer 2000) είτε µε τη βοήθεια λεξικών. 101 Βλ. Kyriacopoulou 1989, 1990, 2003. 95

43

οι εξής: 1) η γραµµατική κατηγορία: δηλώνεται µε το σύµβολο V για τα ρήµατα στην ενεργητική φωνή και µε το σύµβολο VP για τα ρήµατα στη µεσοπαθητική φωνή, 2) ο κωδικός που παραπέµπει σε ένα συγκεκριµένο κλιτικό παράδειγµα102, 3) ένας προαιρετικός κωδικός που επιτρέπει την παραγωγή ρηµατικών τύπων µε κλιτική αντωνυµία, δηλαδή µε αδύνατο τύπο προσωπικής αντωνυµίας. Στα παρακάτω παραδείγµατα απεικονίζεται η δοµή των ληµµάτων του λεξικού: ξαναδα"κρύζω,.V4 ξαναδυνα"στεύω,.V33 ξανα"γγίζω,.V8C7 ξαναδεξιώνοµαι,.VP29 όπου V4, V33, V8 δηλώνουν ρήµατα στην ενεργητική φωνή τα οποία κλίνονται σύµφωνα µε τα κλιτικά παραδείγµατα 4, 33 και 8 αντίστοιχα (βλ. κεφ. 3.2). Ο κωδικός VΡ29 δηλώνει ότι το ρήµα βρίσκεται στη µεσοπαθητική φωνή και η κλίση του ακολουθεί το κλιτικό παράδειγµα 29 103 . Ο κωδικός C7 επιτρέπει την παραγωγή ρηµατικών τύπων µε κλιτική αντωνυµία, όπως ξανάγγιξ’ τον, ξανάγγιξ’ τες, κλπ. Το σύµβολο « " » δηλώνει τη θέση στην οποία µετατοπίζεται ο τόνος σε ορισµένους κλιτούς τύπους. Τα ελλειπτικά ρήµατα, τριτοπρόσωπα και απρόσωπα, κωδικοποιούνται στο λεξικό στο τρίτο πρόσωπο του ενικού αριθµού. Για παράδειγµα: ξαναχιονίζει,.V2626 ξαναπρόκειται,.VP205 Η κωδικοποίηση αυτή επιτρέπει την αυτόµατη παραγωγή όλων των κλιτών τύπων 104 των ΠΣΡ105 της ΝΕ και την κατασκευή του λεξικού των κλιτών τύπων των ρηµάτων (DelafGR), το οποίο χρησιµοποιείται στην αυτόµατη ανάλυση των κειµένων, εφόσον µέσα στα κείµενα οι λέξεις συναντώνται σπάνια στη µορφή που είναι καταχωρισµένες συµβατικά στα λεξικά, δηλαδή στο α΄ πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής ενεστώτα.

102

Κάθε λήµµα συνοδεύεται από ένα κλιτικό παράδειγµα το οποίο µετατρέπεται σε ένα πεπερασµένο αυτόµατο. Η εφαρµογή αυτού του αυτόµατου επιτρέπει την αντιµετώπιση µεγάλου αριθµού προβληµάτων (Silberztein 1997). 103 Υπενθυµίζουµε ότι οι κλιτοί τύποι των µεσοπαθητικών ρηµάτων δεν παράγονται από τα αντίστοιχα ενεργητικά, αλλά αποτελούν ξεχωριστά λήµµατα. Η ένωση των δύο τύπων ρηµάτων επιτυγχάνεται στο συντακτικο-σηµασιολογικό επίπεδο (βλ. κεφ. 4). 104 Ένα ουσιαστικό πρόβληµα στην κατασκευή των ηλεκτρονικών λεξικών µε πλούσια µακροδοµή είναι η αυτόµατη παραγωγή όλων των κλιτών τύπων ενός λήµµατος. 105 Όπως και για ταµορφολογικά απλά ρήµατα. 44

3.3

Λεξικό των κλιτών τύπων των ΠΣΡ

3.3.1

Μέθοδος

Όπως και για τα µορφολογικά απλά ρήµατα (βλ. Kyriacopoulou 1990, 2003), για την κατασκευή του λεξικού των κλιτών τύπων των ΠΣΡ απαιτείται: -

η παραγωγή όλων των µορφολογικών ποικιλιών των ΠΣΡ, η γραµµατική ταυτοποίηση (έγκλιση, χρόνος, πρόσωπο και αριθµός106) κάθε κλιτού τύπου, ο συνδυασµός κάθε κλιτού τύπου µε τις γραµµατικές του πληροφορίες και τον αντίστοιχο ληµµατικό τύπο.

Η αυτόµατη παραγωγή των κλιτών τύπων των ΠΣΡ προϋποθέτει: -

τη συστηµατική τυποποίηση των γλωσσικών δεδοµένων, τη δηµιουργία ενός προγράµµατος επεξεργασίας αυτών των δεδοµένων για την κατασκευή του ηλεκτρονικού λεξικού των κλιτών τύπων.

Το πρόγραµµα αυτόµατης κλίσης δηµιουργήθηκε από την Blandine Courtois107 στο LADL και εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια από τον Claude Martineau στο Institut Gaspard-Monge (Université de Marne-la-Vallée). Τέθηκαν οι εξής αρχές: -

ανάπτυξη µιας τυποποίησης που να ισχύει για πολλές γλώσσες, αναπαράσταση των δεδοµένων υπό µορφή καταλόγων, ίδιες διαδικασίες για όλες τις γλώσσες.

Η βασική ιδέα για την παραγωγή των κλιτών τύπων των ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής είναι η σύνταξη νέων κλιτικών παραδειγµάτων που περιγράφουν τις µορφολογικές ιδιαιτερότητες των ΠΣΡ εφόσον τα νέα δεδοµένα δεν καλύπτονται από την προηγούµενη περιγραφή. Τα νέα κλιτικά παραδείγµατα ενσωµατώνονται στο αρχείο που περιέχει τα κλιτικά παραδείγµατα των µορφολογικά απλών ρηµάτων. Με τον τρόπο αυτό: (i) χρησιµοποιούµε τον ίδιο κωδικό κλίσης για τα ΠΣΡ των οποίων η κλίση δεν διαφοροποιείται από την κλίση των αντίστοιχων µορφολογικά απλών ρηµάτων και (ii) επιτυγχάνουµε ακριβή και συστηµατική παραγωγή όλων των µορφολογικών ποικιλιών των ΠΣΡ. 3.4

Το πρόγραµµα αυτόµατης κλίσης

Το πρόγραµµα παραγωγής των κλιτών τύπων GFF (Génération de Formes Fléchies) χρησιµοποιεί δύο αρχεία. Το πρώτο αρχείο είναι το ηλεκτρονικό λεξικό των απλών λέξεων. Υπενθυµίζουµε (βλ. 3.2.3) ότι κάθε λήµµα του λεξικού αυτού περιέχει το ρήµα στο 1ο πρόσωπο ενικού αριθµού της οριστικής του ενεστώτα, στην ενεργητική ή µεσοπαθητική φωνή, έναν κωδικό που παραπέµπει στο κλιτικό παράδειγµα και πιθανόν έναν κωδικό που παραπέµπει σε µία τάξη

106 107

Βλ. υποσηµείωση 103. Βλ. επίσης B. Courtois, 1984, 1986, και B. Courtois & M. Silberztein 1990.

45

για την παραγωγή ρηµατικών τύπων µε κλιτική αντωνυµία: λε"ρώνω,.V20 ξαναλε"ρώνω,.V20 µεγα"λώνω,.V20 "µπαίνω,.V156 νι"κάω,.V110 νι"κώ,.V11001 "πέφτω,.V2801 "καίω,.V214C8 Το δεύτερο αρχείο περιέχει την περιγραφή των κλιτικών παραδειγµάτων. Ένα κλιτικό παράδειγµα περιέχει έναν κωδικό ο οποίος αντιστοιχεί σε µία σειρά καταλήξεων. ∆ηλώνει επίσης τη µετατόπιση του τόνου καθώς και την πιθανή εισαγωγή της αύξησης µεταξύ του προθήµατος και του ρήµατος της βάσης. Το σύνολο των καταλήξεων και του αντίστοιχου κωδικού αποτελεί µία κλιτική τάξη. Το παρακάτω παράδειγµα απεικονίζει την τάξη µε κωδικό V20 που αντιπροσωπεύει την κλίση του ρήµατος ξαναλερώνω, όπου παρατηρούµε µια απλή µετατόπιση τόνου σε ένα άλλο φωνήεν του θέµατος. Οι υπόλοιπες περιπτώσεις µετατόπισης του τόνου στην αύξηση και στις καταλήξεις θα αναλυθούν στις ενότητες 3.6.1.3, 3.7.1, 3.8 και 3.9.2. .V20 cano(νω) % ! parτ/pr(νοντας) ! part/pa(°µένος,°µένη,°µένο,°µένοι,°µένες,°µένα) ! ind/pr(νω,νεις,νει,νουµε,νετε,νουν.νουνε) ! ind/imp("΄"°να,"΄"°νες,"΄"°νε,ναµε,νατε,"΄"°ναν.νανε.ναν) ! ind/aor("΄"°σα,"΄"°σες,"΄"°σε,σαµε,σατε,"΄"°σαν.σανε.σαν) ! ind/fut/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! ind/fut/c(νω,νεις,νει,νουµε,νετε,νουν.νουνε) ! subj/pr/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! subj/pr/c(νω,νεις,νει,νουµε,νετε,νουν.νουνε) ! impιrat("΄"°νε,νουµε,νετε) ! impιrat/i("΄"°σε,σουµε,στε) ! cond/pr("΄"°να,"΄"°νες,"΄"°νε,ναµε,νατε,"΄"°ναν.νανε.ναν) Με αυτόν τον τρόπο απεικόνισης κάθε γραµµή είναι µια σειρά καταλήξεων που αντιστοιχούν σε ένα συγκεκριµένο χρόνο και έγκλιση. Με βάση τη σειρά αυτή, το πρόγραµµα GFF υπολογίζει όλα τα πρόσωπα του χρόνου αυτού. Ονοµάζουµε «κλιτικό διάνυσµα» τη σειρά αυτή των καταλήξεων. Σηµειώνουµε ότι το σύµβολο «°» δηλώνει την διαγραφή του τόνου από τη θέση που βρίσκεται στο ληµµατικό τύπο, ενώ το σύµβολο "΄" χρησιµοποιείται για να δηλώσει τη µετατόπιση του τόνου σε µια νέα θέση. 3.5

∆ιεξαγωγή του προγράµµατος

Το πρόγραµµα GFF διαβάζει στο πρώτο αρχείο το λήµµα του ρήµατος: ξαναλε"ρώνω,.V20 Το πρόγραµµα ψάχνει στο δεύτερο αρχείο τα κλιτικά διανύσµατα της τάξης V20 και δίνει για

46

το ρήµα την κλίση του: ξαναλερώνω ξαναλερώνοντας ξαναλερώνω,ξαναλερώνεις,ξαναλερώνει,… Το πρόγραµµα κλίσης πραγµατοποιεί τη γραµµατική αναγνώριση όλων των κλιτών τύπων, δηλαδή την έγκλιση, τον χρόνο, το πρόσωπο και τον αριθµό, χρησιµοποιώντας έναν πίνακα µε κωδικούς που αντιπροσωπεύουν το σύνολο του ρηµατικού κλιτικού συστήµατος. Ο πίνακας αυτός έχει την ακόλουθη µορφή: .V. ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

cano(:W) part/pr(:G) part/pa(:Kms,:Kfs,:Kns,:Kmp,:Kfp,:Knp) ind/pr(:P1s,:P2s,:P3s,:P1p,:P2p,:P3p) ind/imp(:I1s,:I2s,:I3s,:I1p,:I2p,:I3p) ind/aor(:J1s,:J2s,:J3s,:J1p,:J2p,:J3p) ind/fut/i(:F1s,:F2s,:F3s,:F1p,:F2p,:F3p) ind/fut/c(:D1s,:D2s,:D3s,:D1p,:D2p,:D3p) subj/pr/i(:S1s,:S2s,:S3s,:S1p,:S2p,:S3p) subj/pr/c(:T1s,:T2s,:T3s,:T1p,:T2p,:T3p) impérat(:Y2s,:Y1p,:Y2p) impérat/i(:Z2s,:Z1p,:Z2p) cond/pr(:C1s,:C2s,:C3s,:C1p,:C2p,:C3p)

Τα σύµβολα που χρησιµοποιούνται είναι αυθαίρετα. Οι αριθµοί 1, 2, 3 αντιστοιχούν στα τρία πρόσωπα, s και p στον ενικό και στον πληθυντικό αντίστοιχα, G για τη µετοχή ενεστώτα, Κ για την µεσοπαθητική µετοχή αορίστου, Ρ για την οριστική ενεστώτα, Ι για την οριστική παρατατικού, J για την οριστική αορίστου, F για την οριστική στιγµιαίου µέλλοντα, D για την οριστική εξακολουθητικού µέλλοντα, S για την υποτακτική αορίστου, Τ για την υποτακτική ενεστώτα, Υ για την προστακτική αορίστου, Ζ για την προστακτική ενεστώτα και C για την υποθετική ενεστώτα. Στο τέλος, κάθε ληµµατικός τύπος εµφανίζεται µε τις µορφολογικές πληροφορίες του, αφού πρώτα οµαδοποιηθούν οι όµοιοι κλιτοί τύποι. Η τελική µορφή του λεξικού των κλιτών τύπων του ξαναλερώνω είναι η ακόλουθη: ξαναλερώνω,ξαναλερώνω.V:W:P1s:D1s:T1s ξαναλερώνοντας,ξαναλερώνω.V:G ξαναλερωµένος,ξαναλερώνω.V:Kms ξαναλερωµένη,ξαναλερώνω.V:Kfs ξαναλερωµένο,ξαναλερώνω.V:Kns ξαναλερωµένοι,ξαναλερώνω.V:Kmp ξαναλερωµένες,ξαναλερώνω.V:Kfp ξαναλερωµένα,ξαναλερώνω.V:Knp ξαναλερώνεις,ξαναλερώνω.V:P2s:D2s:T2s ξαναλερώνει,ξαναλερώνω.V:P3s:D3s:T3s ξαναλερώνουµε,ξαναλερώνω.V:P1p:D1p:T1p:Y1p ξαναλερώνετε,ξαναλερώνω.V:P2p:D2p:T2p:Y2p ξαναλερώνουν,ξαναλερώνω.V:P3p:D3p:T3p

47

ξαναλερώνουνε,ξαναλερώνω.V:P3p:D3p:T3p ξαναλέρωνα,ξαναλερώνω.V:I1s:C1s ξαναλέρωνες,ξαναλερώνω.V:I2s:C2s ξαναλέρωνε,ξαναλερώνω.V:I3s:Y2s:C3s ξαναλερώναµε,ξαναλερώνω.V:I1p:C1p ξαναλερώνατε,ξαναλερώνω.V:I2p:C2p ξαναλέρωναν,ξαναλερώνω.V:I3p:C3p ξαναλερώνανε,ξαναλερώνω.V:I3p:C3p ξαναλερώναν,ξαναλερώνω.V:I3p:C3p ξαναλέρωσα,ξαναλερώνω.V:J1s ξαναλέρωσες,ξαναλερώνω.V:J2s ξαναλέρωσε,ξαναλερώνω.V:J3s:Z2s ξαναλερώσαµε,ξαναλερώνω.V:J1p ξαναλερώσατε,ξαναλερώνω.V:J2p ξαναλέρωσαν,ξαναλερώνω.V:J3p ξαναλερώσανε,ξαναλερώνω.V:J3p ξαναλερώσαν,ξαναλερώνω.V:J3p ξαναλερώσω,ξαναλερώνω.V:F1s:S1s ξαναλερώσεις,ξαναλερώνω.V:F2s:S2s ξαναλερώσει,ξαναλερώνω.V:F3s:S3s ξαναλερώσουµε,ξαναλερώνω.V:F1p:S1p:Z1p ξαναλερώσετε,ξαναλερώνω.V:F2p:S2p ξαναλερώσουν,ξαναλερώνω.V:F3p:S3p ξαναλερώσουνε,ξαναλερώνω.V:F3p:S3p ξαναλερώστε,ξαναλερώνω.V:Z2p 3.6

Μορφολογικές ιδιότητες των ΠΣΡ και τρόποι αναπαράστασής τους

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα περιγράψουµε την κλίση των ΠΣΡ µε σκοπό την αυτόµατη παραγωγή όλων των κλιτών ρηµατικών τύπων των υπό µελέτη ρηµάτων. Η προσθήκη ενός προθήµατος ή α΄ συνθετικού σε ένα µορφολογικά απλό ρήµα µπορεί να επιφέρει διαφοροποιήσεις σε ορισµένους κλιτούς τύπους του απλού ρήµατος και συγκεκριµένα στον παρατατικό, στον αόριστο, στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου και στην υποθετική (βλ. Θωµαδάκη 2004). Για την µορφολογική περιγραφή των ΠΣΡ χρησιµοποιήσαµε: i)

τις γραµµατικές των: -

Χ. Κλαίρη-Γ. Μπαµπινιώτη (1999) και (2005), D. Holton, P. Mackridge, Ε.Φιλιππάκη-Warburton (1997), M. Τριανταφυλλίδη (1991) Α. Τζάρτζανου (1946)

ii) τα λεξικά: -

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, Λεξικό της Νέας Ελληνικής του Γ. Μπαµπινιώτη.

iii) το Λεξικό ρηµάτων της Α. Ιορδανίδου (2004) και το λεξικό ρηµάτων στην ιστοσελίδα

48

http://modern-greek-verbs.tripod.com/108. Για παράδειγµα, το ρήµα ξαναπαίζω στον παρατατικό και στον αόριστο έχει διπλούς τύπους σε αντίθεση µε το ρήµα παίζω:

Παρατατικός έπαιζα ξαναέπαιζα και ξανάπαιζα

Αόριστος έπαιξα ξαναέπαιξα και ξανάπαιξα

Στο παράδειγµα αυτό, παρατηρούµε ότι στους τύπους ξανάπαιζα και ξανάπαιξα του παρατατικού και του αορίστου, το ρήµα ξαναπαίζω δεν διατηρεί την αύξηση και υπάρχει µετακίνηση του τόνου στο τελικό φωνήεν του α΄ συνθετικού ξανα-. Κατά συνέπεια, ο κωδικός κλίσης του ρήµατος της βάσης δεν είναι δυνατόν να παραγάγει όλους τους κλιτούς τύπους του σύνθετου ρήµατος. Επιπλέον, ανάλογα µε το ρήµα της βάσης, τα προθήµατα και τα α΄ συνθετικά υφίστανται αλλαγές κατά την κλίση των αντίστοιχων ΠΣΡ 109 . Οι ορθογραφικές παραλλαγές των προθηµάτων και των πρώτων συνθετικών εξαρτώνται (i) από το αρχικό γράµµα του ρήµατος της βάσης π.χ. συµπλέω/συνέπλευσα και (ii) από τη σηµασιολογική διαφοροποίηση που επιφέρει το πρόθηµα στο απλό ρήµα π.χ. παραδίνω/παρέδωσα και παραδίνω/παραέδωσα. Επίσης, στον επίσηµο γραπτό λόγο αλλά – σε περιορισµένο βαθµό – και στον προφορικό λόγο, ένας µικρός αριθµός ρηµάτων έχει διατηρήσει τύπους που προέρχονται από την καθαρεύουσα, για παράδειγµα παραγνωρίζω/παρεγνώρισα. Ακόµη, είναι δυνατό τα προθήµατα να τροποποιούν την κλίση των απλών ρηµάτων στα οποία εφαρµόζονται, όπως: Ενεστώτας λέγω συλλέγω βλέπω παραβλέπω

Αόριστος είπα συνέλεξα είδα παρέβλεψα και παράβλεψα

Πριν εξετάσουµε αναλυτικά τις µορφολογικές ιδιαιτερότητες των υπό µελέτη προθηµοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων µε σκοπό την αυτόµατη κατασκευή του DelafGR των ΠΣΡ, θα δούµε τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο κωδικός κλίσης του απλού ρήµατος 108

Πρόκειται για κατάλογο 1058 οµαλών και ανωµάλων ρηµάτων. Η βιβλιογραφία που δίνεται είναι η ακόλουθη: Adams Douglas 1987: Essential Modern Greek Grammar (NY: Dover), Capri-Karka, 600 Modern Greek Verbs - Fully Conjugated (Pella), Christides Vassilios 1980: 201 Modern Greek Verbs - Fully Conjugated (Hauppauge, NY: Barrons), Holton David - Mackridge Peter - Philippaki-Warburton Irene 1997: Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language (London: Routledge), Pring JT 2000: The Pocket Oxford Greek Dictionary (London: Oxford University Press), Ιορδανίδου Άννα 1992: Τα Ρήµατα της Νέας Ελληνικής (Athens: Εκδόσεις Πατάκη), Κλαίρης Χρήστος - Μπαµπινιώτης Γεώργιος 1999: ∆οµολειτουργικήΕπικοινωνιακή Γραµµατική της Νέας Ελληνικής - ΙΙ Το Ρήµα, Μπαµπινιώτης Γεώργιος 2002: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας - ∆εύτερη Έκδοση (Athens: Κέντρο Λεξικολογίας, Παντελοδήµος ∆ηµήτρης - Καϊτέρης Κωνσταντίνος 2002: Ελληνογαλλικό Λεξικό - Dictionnaire Grec-Francais (Athens: Kauffmann), Τριανταφυλλίδης Μανόλης, Μικρή Νεοελληνική Γραµµατική (Athens: ΟΕ∆Β), Τσοπανάκης, Αγαπητός 1998: Νεοελληνική Γραµµατική - 3rd Edition (Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη). 109 Βλ. Μανωλέσου & Νιφαδόπουλος 1999 για τη ρηµατική αύξηση των συνθέτων στα µεσαιωνικά ελληνικά. 49

ισχύει και για τα ρήµατα που κατασκευάζονται µε τα υπό µελέτη προθήµατα και το α΄ συνθετικό ξανα-. Από τη µελέτη των 9.500 ρηµάτων του λεξικού µας, διαπιστώνουµε ότι για τα τρισύλλαβα ρήµατα της βάσης, στα οποία δεν υπάρχει µετακίνηση τόνου στο πρόθηµα (κανόνας της τρισυλλαβίας110), τα ρήµατα που σχηµατίζονται ακολουθούν την κλίση του απλού ρήµατος111 στους παρελθοντικούς χρόνους. Για παράδειγµα: Ενεστώτας γεµίζω παραγεµίζω ξαναγεµίζω

Παρατατικός γέµιζα παραγέµιζα ξαναγέµιζα

Αόριστος γέµισα παραγέµισα ξαναγέµισα

Ενεστώτας φυλάγω

Παρατατικός φύλαγα και φυλούσα παραφύλαγα και παραφυλούσα ξαναφύλαγα και ξαναφυλούσα

Αόριστος φύλαξα

Παρατατικός πέταγα και πετούσα παραπέταγα και παραπετούσα ξαναπέταγα και ξαναπετούσα ξεπέταγα και ξεπετούσα

Αόριστος πέταξα

παραφυλάγω ξαναφυλάγω

Ενεστώτας πετάω παραπετάω ξαναπετάω ξεπετάω

παραφύλαξα ξαναφύλαξα

παραπέταξα ξαναπέταξα ξεπέταξα

Στις περιπτώσεις αυτές ο κωδικός του αντίστοιχου µορφολογικά απλού ρήµατος ισχύει και για το προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα112. Επίσης, τα ΠΣΡ ακολουθούν την κλίση του απλού ρήµατος όταν τα αντίστοιχα ρήµατα της βάσης τονίζονται στη λήγουσα (οξύτονα). Κατά κανόνα τα ρήµατα αυτά δεν παίρνουν 110

Σύµφωνα µε τον κανόνα της τρισυλλαβίας κάθε λέξη στα ελληνικά, ανεξάρτητα από τον αριθµό των συλλαβών της, µπορεί να τονίζεται µόνο σε µία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές της. Μια λέξη, δηλαδή, στα νέα ελληνικά µπορεί να είναι είτε προπαροξύτονη, είτε παροξύτονη, είτε οξύτονη. 111 Με εξαίρεση τα ρήµατα που έχουν δύο συνεχόµενα φωνήεντα στην τελευταία συλλαβή του ενεστωτικού θέµατός τους, εκ των οποίων το πρώτο είναι το /ι/ και δεν είναι συλλαβικό, π.χ. διώχνω/έδιωχνα/έδιωξα. 112 Υπάρχουν, όµως, και κάποιες εξαιρέσεις. Πρόκειται για προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε άλλα προθήµατα που έχουν λόγιους τύπους όπως π.χ. επισηµαίνω-επεσήµανα, καταδεικνύω-κατέδειξα. 50

αύξηση113 στους παρελθοντικούς χρόνους114: Ενεστώτας αγαπώ ξαναγαπώ πετώ ξεπετώ

Παρατατικός αγάπαγα και αγαπούσα ξαναγάπαγα και ξαναγαπούσα πέταγα και πετούσα ξεπέταγα και ξεπετούσα

Αόριστος αγάπησα ξαναγάπησα πέταξα ξεπέταξα

Προβλήµατα εντοπίζονται, όµως, στα ΠΡΣ των οποίων τα ρήµατα της βάσης είναι δισύλλαβα και τονίζονται στην παραλήγουσα (παροξύτονα) λόγω της αύξησης115. Η αύξηση αποτελεί µια αλλαγή του ρηµατικού θέµατος, όταν το ρήµα βρίσκεται σε παρελθοντικό χρόνο. Στη Νέα Ελληνική διακρίνεται στα εξής τρία είδη: α. συλλαβική αύξηση, η οποία είναι υποχρεωτική όταν φέρει τον τόνο στους παρελθοντικούς χρόνους π.χ. έ-γραψα, β. φωνηεντική αύξηση, σε ένα περιορισµένο αριθµό ρηµάτων π.χ. ή-λπιζα, και γ. εσωτερική αύξηση, η οποία µπορεί να είναι είτε συλλαβική π.χ. είτε φωνηεντική, στα ρήµατα τα οποία έχουν προθετικά προθήµατα (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1997: 161)), όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: Ενεστώτας βλάπτω παραβλάπτω116 παραβλάπτω

Παρατατικός έβλαπτα παρ-έ-βλαπτα παρα-έ-βλαπτα

Αόριστος έβλαψα παρ-έ-βλαψα παρα-έ-βλαψα

Ενεστώτας άγω παράγω

Παρατατικός ήγα παρ-ή-γα

Αόριστος ήγαγα παρ-ή-γαγα

Πρέπει να σηµειώσουµε ότι για το ρήµα παραβλάπτω εισάγουµε δύο λήµµατα στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό επειδή πρόκειται όπως προαναφέραµε για δύο οµώνυµα 113

Στη γραµµατική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1997: 133) αναφέρεται ότι τα δύο ρήµατα δρω και σπάω έχουν αύξηση στο 1ο, 2ο και 3ο πρόσωπο ενικού και 3ο πρόσωπο πληθυντικού στον αόριστο: δρωέδρασα, σπάω-έσπασα. 114 Στην αρχαία ελληνική όλοι οι παρελθοντικοί χρόνοι έπαιρναν αύξηση δηλαδή ένα µόρφηµα -ε αν το θέµα του ρήµατος άρχιζε από σύµφωνο (συλλαβική αύξηση) και τα µορφήµατα –η και –ω αν το θέµα του ρήµατος άρχιζε από φωνήεν (φωνηεντική αύξηση). Με τον τρόπο αυτό δηλωνόταν το παρελθόν. Στη Νέα Ελληνική το ετης αύξησης χρησιµοποιείται στην περίπτωση που τονίζεται. 115 Ο Τριανταφυλλίδης (1991: 321) αναφέρει ότι εσωτερική αύξηση παίρνουν ανώµαλα ρήµατα και µερικοί πεπερασµένοι τύποι λόγιων ρηµάτων, σύνθετων µε πρόθεση (νέα ή αρχαία) που ακολουθούν τον αρχαίο σχηµατισµό. 116 Tο παραβλάπτω δίνεται στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαµπινώτη ως συνώνυµο του βλάπτω µε την πληροφορία ότι χρησιµοποιείται σε λόγιο επίπεδο λόγου (π.χ. Η συµφωνία αυτή παραβλάπτει τα συµφέροντα του λαού). Πιστεύουµε όµως ότι υπάρχει σηµασιολογική διαφοροποίηση των δύο ρηµάτων. 51

παρα- (βλ. 3.3.1). Στην περίπτωση αυτή, το πρόθηµα παρα- υφίσταται αλλαγή ανάλογα µε τις σηµασίες του. Θα παρουσιάσουµε, στη συνέχεια, αναλυτικά τις µορφολογικές ιδιαιτερότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που συναντήσαµε στα ρήµατα του λεξικού των ληµµατικών τύπων των ΠΣΡ και τους τρόπους αναπαράστασης στο αρχείο των κλιτικών διανυσµάτων: i) ii) iii) iv) v)

3.6.1

των µορφολογικών ποικιλιών τους π.χ. ξαναπαίζω – ξαναέπαιξα και ξανάπαιξα, της µετατόπισης του τόνου στο πρόθηµα π.χ. κλέβω – ξεκλέβω και ξέκλεψα, της απαλοιφής του τελευταίου φωνήεντος του προθήµατος π.χ. µένω – παραµένω και παρέµεινα, της εισαγωγής της αύξησης έ- µετά το πρόθηµα π.χ. δέω – συνδέω και συνέδεσα της εισαγωγής της αύξησης έ- και την αλλαγή του τελευταίου γράµµατος του προθήµατος π.χ. γράφω – συγγράφω και συνέγραφα. Μορφολογία των ρηµάτων µε το παρα-

Η µορφολογία των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το παρα- διαφοροποιείται από αυτή των αντίστοιχων απλών ως προς τα σηµεία που θα εκθέσουµε στις παραγράφους που ακολουθούν. 3.6.1.1 ∆ιπλοτυπία στους παρελθοντικούς χρόνους Τα προθηµατοποιηµένα ρήµατα στα οποία το παρα- προσδίδει την έννοια της υπερβολής σχηµατίζουν το 1ο, 2ο και 3ο πρόσωπο ενικού (1s, 2s, 3s) καθώς και το 3ο πρόσωπο πληθυντικού (3p) του παρατατικού (I), του αορίστου (J) και της υποθετικής (C) είτε µε εσωτερική αύξηση117 είτε χωρίς εσωτερική αύξηση. Παραδείγµατα: δίνω,δίνω.V:P1s έδινα,δίνω.V:I1s:C1s έδωσα,δίνω.V:J1s µένω,µένω.V:P1s έµενα,µένω.V:I1s:C1s έµεινα,παραµένω.V:J1s

παραδίνω,παραδίνω.V:P1s παραέδινα,παραδίνω.V:I1s:C1s και παράδινα,παραδίνω.V:I1s:C1s παραέδωσα,παραδίνω.V:J1s και παράδωσα,παραδίνω.V:J1s παραµένω,παραµένω.V:P1s παραέµενα,παραµένω.V:I1s:C1s και παράµενα.παραµένω.V:I1s:C1s παραέµεινα,παραµένω.V:J1s και παράµεινα,παραµένω.V:J1s

117

Στη Γραµµατική της Νέας Ελληνικής των Κλαίρη-Μπαµπινιώτη υποστηρίζεται ότι οι ρηµατικοί τύποι µε το παρα- που δηλώνουν υπερβολή διατηρούν συχνά την εσωτερική αύξηση, όταν υπάρχει ο ίδιος ρηµατικός τύπος µε άλλη σηµασία. Παρατηρούµε, όµως, ότι η εσωτερική αύξηση διατηρείται ανεξάρτητα από το αν το ρήµα είναι πολύσηµο π.χ. παραέφαγα/παράφαγα, παραήπια/παράπια. 52

πέφτω,πέφτω.V:P1s έπεφτα,πέφτω.V:I1s:C1s έπεσα,πέφτω.V:J1s

παραπέφτω,παραπέφτω.V:P1s παραέπεφτα,παραπέφτω.V:I1s:C1s και παράπεφτα,παραπέφτω.V:I1s:C1s παραέπεσα,παραπέφτω.V:J1s και παράπεσα,παραπέφτω.V:J1s

Στους ρηµατικούς τύπους µε αύξηση, η αύξηση τοποθετείται µεταξύ του προθήµατος και του δισύλλαβου ρήµατος (π.χ. παραέδωσα). Στους αναύξητους τύπους, ο τόνος µετατοπίζεται στην τελευταία συλλαβή του προθήµατος και παρατηρείται διαφοροποίηση του θέµατος (π.χ. παράδωσα). Τα προβλήµατα αλλαγής σηµασίας που επιφέρει ενίοτε η αλλαγή του προθήµατος αναλύονται στην επόµενη ενότητα. 3.6.1.2 Πολυσηµία Ορισµένες φορές το πρόθηµα υφίσταται αλλαγές που συµπίπτουν µε διαφορικές σηµασίες του ρήµατος118. Για παράδειγµα, στον παρατατικό και στον αόριστο των ρηµάτων παραδίνω µε τη σηµασία του δίνω κάτι σε κάποιον που το δικαιούται, παραµένω µε τη σηµασία του µένω σε έναν τόπο, χώρο για κάποιο χρονικό διάστηµα, προσωρινά ή µόνιµα και παραπέφτω µε τη σηµασία του πέφτω σε µέρος που δεν µπορούν να µε δουν ή να µε βρουν συνήθως από αµέλεια, από απροσεξία κάποιου το πρόθηµα χάνει το τελικό /α/: δίνω,δίνω.V:P1s έδινα,δίνω.V:I1s:C1s έδωσα,δίνω.V:J1s

παραδίνω,παραδίνω.V:P1s παρέδινα,παραδίνω.V:I1s:C1s παρέδωσα,παραδίνω.V:J1s και παράδωσα,παραδίδω.V:J1s

µένω,µένω.V:P1s έµενα,µένω.V:I1s:C1s έµεινα,µένω.V:J1s

παραµένω,παραµένω.V:P1s παρέµενα,παραµένω.V:I1s:C1s παρέµεινα,παραµένω.V:J1s και παράµεινα,παραµένω.V:J1s

πέφτω,πέφτω.V:P1s έπεφτα,πέφτω.V:I1s:C1s έπεσα,πέφτω.V:J1s

παραπέφτω,παραπέφτω.V:P1s παρέπεφτα,παραπέφτω.V:I1s:C1s παρέπεσα,παραπέφτω.V:J1s και παράπεσα,παραπέφτω.V:J1s

Θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο παρατατικός σε ρήµατα λόγιας προέλευσης δέχεται υποχρεωτικά την αύξηση, σε αντίθεση µε τον αόριστο που µπορεί να σχηµατιστεί και χωρίς αυτήν. Στον πρώτο τύπο του αορίστου το πρόθηµα χάνει το τελικό /α/ λόγω της αύξησης, στον δεύτερο τύπο ο τόνος µετακινείται στο τελικό /α/ του παρα-. 3.6.1.3 Προβλήµατα τονισµού Όπως είδαµε στην ενότητα 3.6.1.1, ο τόνος µετατοπίζεται στο τελευταίο γράµµα του προθήµατος στους αναύξητους ρηµατικούς τύπους του παρατατικού, του αορίστου και της

118

Στις περιπτώσεις αυτές εισάγουµε δύο λήµµατα στο ηλεκτρονικό λεξικό. 53

υποθετικής. Μετακίνηση 119 τόνου στο τελικό /α/ του προθήµατος παρατηρείται και στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου ορισµένων προθηµατοποιηµένων ρηµάτων. Για παράδειγµα: κάµπτω,κάµπτω.V:P1s κάµπτε,κάµπτω.V:Y2s κάµψε,κάµπτω.V:Z2s

παρακάµπτω,παρακάµπτω.V:P1s παράκαµπτε,παρακάµπτω.V:Y2s παράκαµψε,παρακάµπτω.V:J3s:Z2s

σύρω,σύρω.V:P1s σέρνε,σύρω.V:Y2s σύρε,σύρω.V:Z2s

παρασύρω,παρασύρω.V:P1s παράσερνε,παρασύρω.V:Y2s παράσυρε,παρασύρω.V:J3s:Z2s

βλέπω,βλέπω.V:P1s βλέπε,βλέπω.V:Y2s δες,βλέπω.V:Z2s

παραβλέπω,παραβλέπω.V:P1s παράβλεπε,παραβλέπω.V:Y2s παράβλεψε,παραβλέπω.V:J3s:Z2s

Αντίθετα, οι προστακτικές των ρηµάτων στα οποία το παρα- προσδίδει την έννοια της υπερβολής δεν παρουσιάζουν διαφορά ως προς τον τονισµό µε το αντίστοιχο απλό ρήµα όπως π.χ. βλέπε – παραβλέπε120, βάλε – παραβάλε, µείνε – παραµείνε, δώσε – παραδώσε. Μία άλλη περίπτωση αφορά την εµφάνιση τόνου σε ληµµατικούς τύπους π.χ. ζω – παραζώ ή σε κλιτούς τύπους προθηµατοποιηµένων ρηµάτων οι οποίοι στο αντίστοιχο απλό ρήµα είναι µονοσύλλαβοι και εποµένως δεν τονίζονται. Για παράδειγµα: βλέπω,βλέπω.V:P1s δες,βλέπω.V:Z2s

παραβλέπω,παραβλέπω.V:P1s παραδές,παραβλέπω.V:Z2s

πίνω,πίνω.V:P1s πιες,πίνω.V:Z2s

παραπίνω,παραπίνω.V:P1s παραπιές,παραπίνω.V:Z2s

βγαίνω,βγαίνω.V:P1s βγω,βγαίνω.V:F1s:S1s

παραβγαίνω,παραβγαίνω.V:P1s παραβγώ,παραβγαίνω.V:F1s:S1s

3.6.1.4 Λόγιοι σχηµατισµοί Σε επίσηµο ύφος λόγου παρατηρείται µερικές φορές χρήση της άτονης εσωτερικής αύξησης σε ρήµατα που δεν συνηθίζονται µε αυτή στον καθηµερινό λόγο π.χ.: παραγνωρίζω/παρεγνώρισα121, παραλαµβάνω/παρελάµβανα.

119

Σύµφωνα µε τη Mαλικούτη-Drachman (1996) οι διαφορές τονισµού σε τύπους της προστακτικής όπως κατάβρεξε, ξαναβρέξε εξηγούνται ως αποτέλεσµα της ισοµετρικότητας ή όχι µεταξύ µορφολογικής και προσωδιακής δοµής. Το πρόθηµα στο κατάβρεξε δεν αποτελεί χωριστό προσωδιακό πεδίο από το θέµα σε αντίθεση από το πρόθηµα στο ξαναβρέξε. 120 Για αναλυτική περιγραφή του πολύσηµου παραβλέπω βλ. 3.6.1.7. 121 http://www.curia.europa.eu/el/actu/activites/act02/0223el.htm.

54

3.6.1.5 Ρήµατα µε ή χωρίς φωνηεντική εσωτερική αύξηση Η φωνηεντική αύξηση απαντά εσωτερικά µετά το πρόθηµα παρα- σε ένα µικρό αριθµό ρηµάτων και δεν είναι υποχρεωτική, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: αγγέλλω,αγγέλλω.V:P1s άγγειλα,αγγέλλω.V:J1s και ήγγειλα,αγγέλλω.V:J1s

παραγγέλλω,παραγγέλλω.V:P1s παράγγειλα,παραγγέλλω.V:J1s και παρήγγειλα,παραγγέλλω.V:J1s

ακµάζω,ακµάζω.V:P1s άκµασα,ακµάζω.V:J1s και ήκµασα,ακµάζω.V:J1s

παρακµάζω,παρακµάζω.V:P1s παράκµασα,παρακµάζω.V:J1s και παρήκµασα,παρακµάζω.V:J1s

3.6.1.6 Αλλαγή της κλίσης µετά την προσθήκη του παραΤο πρόθηµα παρα- ορισµένες φορές επιφέρει αλλαγή του θέµατος του ρήµατος της βάσης στο οποίο προσκολλάται: έχω,έχω.V:P1s έχω,έχω.V:F1s:S1s είχε,έχω.V:J3s

παρέχω,παρέχω.V:P1s παράσχω,παρέχω.V:F1s:S1s παρείχε,παρέχω.V:J3s και παρέσχε,παρέχω.V:J3s

βλέπω,βλέπω.V:P1s είδα,βλέπω.V:J1s

παραβλέπω,παραβλέπω.V:P1s παρέβλεψα,παραβλέπω.V:J1s

3.6.1.7 Ρήµατα µε περισσότερα του ενός προθήµατα Στα ρήµατα µε το παρα- των οποίων η βάση δεν είναι µορφολογικά απλή όπως π.χ. παρεισδύω, παραξεβάφω, παρεκτρέπω παρατηρούµε ότι, ανάλογα µε το δεύτερο πρόθηµα, µπορεί να έχουµε: i. εσωτερική φωνηεντική αύξηση, ii. µετακίνηση τόνου, iii. αλλαγή του τελευταίου γράµµατος του δεύτερου προθήµατος και εσωτερική αύξηση, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: εισδύω,εισδύω .V:P1s εισέδυσα,εισδύω.V:J1s *είσδυσα,εισδύω.V:J1s

παρεισδύω,παρεισδύω.V:P1s παρεισέδυσα,παρεισδύω.V:J1s *παρείσδυσα,παρεισδύω.V:J1s

ξεβάφω,ξεβάφω.V:P1s ξέβαψα,ξεβάφω.V:J1s

παραξεβάφω,παραξεβάφω.V:P1s παραξέβαψα,παραξεβάφω.V:J1s

εκτρέπω,εκτρέπω.V:P1s εξέτρεψα,εκτρέπω.V:J1s *έκτρεψα,εκτρέπω.V:J1s

παρεκτρέπω,παρεκτρέπω.V:P1s παρεξέτρεψα,παρεκτρέπω.V:J1s *παρέκτρεψα,παρεκτρέπω.V:J1s

Η ακριβής και λεπτοµερής περιγραφή της µορφολογίας των ρηµάτων µε το πρόθηµα παρα-

55

µας οδήγησαν στην αύξηση των κλιτικών παραδειγµάτων. Για παράδειγµα, τα οµόηχα 122 ρήµατα παραβλέπω εισάγονται στο λεξικό µε τη µορφή: παρα"βλέπω,.V1302 παρα"βλέπω,.V1910 και αντιστοιχούν στα ακόλουθα κλιτικά παραδείγµατα: .V1302 cano(πω) % ! parτ/pr(ποντας) ! part/pa(-,-,-,-,-,-) ! ind/pr(πω,πεις,πει,πουµε,πετε,πουν.πουνε) ! ind/imp("΄"°πα."\έ"°πα,"΄"°πες."\έ"°πες,"΄"°πε."\έ"°πε,παµε,πατε,"΄"°παν."\έ"°παν.πανε.παν) ! ind/aor("΄"°ψα."\έ"°ψα,"΄"°ψες."\έ"°ψες,"΄"°ψε."\έ"°ψε,ψαµε,ψατε,"΄"°ψαν."\έ"°ψαν.ψανε.ψα ν) ! ind/fut/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! ind/fut/c(πω,πεις,πει,πουµε,πετε,πουν.πουνε) ! subj/pr/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! subj/pr/c(πω,πεις,πει,πουµε,πετε,πουν.πουνε) ! impιrat("΄"°πε,πουµε,πετε) ! impιrat/i("΄"°ψε,ψουµε,ψτε) ! cond/pr("΄"°πα."\έ"°πα,"΄"°πες."\έ"°πες,"΄"°πε."\έ"°πε,παµε,πατε,"΄"°παν."\έ"°παν.πανε.παν) και .V1910 cano(βλέπω) % ! parτ/pr(βλέποντας) ! part/pa(-,-,-,-,-,-) ! ind/pr(βλέπω,βλέπεις,βλέπει,βλέπουµε,βλέπετε,βλέπουν.βλέπουνε) !.......ind/imp(έβλεπα."΄"°βλεπα,έβλεπες."΄"°βλεπες,έβλεπε."΄"°βλεπε,βλέπαµε,βλέπατε,έβλεπαν. "΄"°βλεπαν.βλέπανε.βλέπαν) ! ind/aor(είδα,είδες,είδε,είδαµε,είδατε,είδαν.είδανε) ! ind/fut/i(δώ,δείς,δεί,δούµε,δείτε,δούν.δούνε) ! ind/fut/c(βλέπω,βλέπεις,βλέπει,βλέπουµε,βλέπετε,βλέπουν.βλέπουνε) ! subj/pr/i(δώ,δείς,δεί,δούµε,δείτε,δούν.δούνε) ! subj/pr/c(βλέπω,βλέπεις,βλέπει,βλέπουµε,βλέπετε,βλέπουν.βλέπουνε) ! impιrat(βλέπε,βλέπουµε,βλέπετε) ! impιrat/i(δές,δούµε,δείτε) !.......cond/pr(έβλεπα."΄"°βλεπα,έβλεπες."΄"°βλεπες,έβλεπε."΄"°βλεπε,βλέπαµε,βλέπατε,έβλεπαν. "΄"°βλεπαν.βλέπανε.βλέπαν) Η πρώτη γραµµή των κλιτικών παραδειγµάτων cano(πω) και cano(βλέπω) παίζει καθοριστικό ρόλο. Λειτουργεί ως δείκτης των γραµµάτων που πρέπει να αφαιρεθούν από τον ληµµατικό τύπο για να προστεθούν τα κλιτικά διανύσµατα των εγκλίσεων ώστε να παραχθούν οι σωστοί κλιτοί τύποι.

122

Οµόηχες λέγονται οι λέξεις που προφέρονται το ίδιο, έχουν όµως διαφορετική σηµασία. 56

Στο πρώτο κλιτικό παράδειγµα V1302 που αντιστοιχεί στο ρήµα παραβλέπω µε τη σηµασία του «προσποιούµαι ότι δε βλέπω κάτι, ανέχοµαι κάτι, δείχνοµαι επιεικής, αδιαφορώ για κάτι, δε δίνω µεγάλη σηµασία» τα σύµβολα ° και "΄" δηλώνουν αντίστοιχα το σβήσιµο του τόνου και τη µετακίνησή του σε ένα άλλο φωνήεν. Το σύµβολο "\έ" δηλώνει το σβήσιµο του γράµµατος που προηγείται του συµβόλου « " » – στη συγκεκριµένη περίπτωση του τελικού /α/ του προθήµατος – και την αντικατάστασή του από την τονισµένη αύξηση. Η συνύπαρξη µορφολογικών παραλλαγών στον παρατατικό, στον αόριστο και στην υποθετική δίνεται µε την τελεία « . ». Για την περιγραφή της κλίσης του παραβλέπω µε τη σηµασία του «δεν βλέπω καλά» χρησιµοποιήθηκε διαφορετική κωδικοποίηση. Για την παραγωγή του ανώµαλου αορίστου παραείδα, του στιγµιαίου µέλλοντα, της υποτακτικής αορίστου και της προστακτικής αορίστου, η πρώτη γραµµή του κλιτικού παραδείγµατος που αντιστοιχεί στο ρήµα αυτό V1910 (βλέπω) διαφέρει ως προς τον αριθµό των γραµµάτων από την πρώτη γραµµή του κλιτικού παραδείγµατος V1302 (πω). ∆ιαφορετικά κλιτικά παραδείγµατα συντάξαµε και για τα ρήµατα των οποίων η βάση αρχίζει από τα φωνήεντα ι, υ και εποµένως τίθενται κατά την προθηµατοποίηση διαλυτικά όπως για παράδειγµα: παραϊδρώνω, παραϋποφέρω κτλ. Για να είναι εφικτή η παραγωγή των σωστών κλιτών τύπων του ρήµατος παραϊδρώνω η πρώτη γραµµή του αντίστοιχου κλιτικού παραδείγµατος έχει τη µορφή: V20060 cano(ϊδρώνω), ενώ το κλιτικό παράδειγµα του ρήµατος ιδρώνω τη µορφή: V20 cano(νω). 3.7 3.7.1

Μορφολογία των προθηµοποιηµένων ρηµάτων µε το ξεΜετακίνηση τόνου

Στα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα, όταν το ρήµα της βάσης έχει µονοσύλλαβο θέµα, ο τόνος µετατοπίζεται στο πρόθηµα στον παρατατικό, στον αόριστο, στην υποθετική και στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου. Για παράδειγµα: βάφω,βάφω.V:P1s έβαφα,βάφω.V:I1s:C1s έβαψα,βάφω.V:J1s βάφε,βάφω.V:Y2s βάψε,βάφω.V:Z2s

ξεβάφω,ξεβάφω.V:P1s ξέβαφα,ξεβάφω.V:I1s:C1s ξέβαψα,ξεβάφω.V:J1s ξέβαφε,ξεβάφω.V:Y2s ξέβαψε,ξεβάφω.V:Z2s

Μετακίνηση τόνου στο πρόθηµα παρατηρούµε και στο ρήµα ξεσπώ στον παρατατικό, στον αόριστο και στην προστακτική: σπω,σπω.V:P1s έσπαγα,σπω.V:I1s:C1s έσπασα,σπω.V:J1s σπάσε,σπω.V:Z2s

ξεσπώ,ξεσπάω.V:P1s ξεσπούσα,ξεσπώ.V:I1s:C1s ξέσπασα,ξεσπώ.V:J1s ξέσπασε,ξεσπώ.V:Z2s

57

3.7.2

Ρήµατα που αρχίζουν από τα φωνήεντα ι και υ

Επίσης, δηµιουργήσαµε διαφορετικά κλιτικά παραδείγµατα για τα προθηµατοποιηµένα µε ξερήµατα των οποίων η βάση αρχίζει από τα φωνήεντα ι και υ, επειδή τοποθετούνται διαλυτικά, για να δηλώσουν ότι τα δύο παρακείµενα φωνήεντα αντιστοιχούν σε δύο φθόγγους, π.χ. ξεϊδρώνω, ξεϊππεύω. Όπως ήδη αναφέραµε, η αλλαγή θέσης του τόνου δηλώνεται µε το σύµβολο "΄". Για παράδειγµα, το ρήµα πέφτω εισάγεται στο λεξικό µε τη µορφή: "πέφτω,.V2801, όπου: V2801 cano(φτω) % ! parτ/pr(φτοντας) ! part/pa(°σµένος,°σµένη,°σµένο,°σµένοι,°σµένες,°σµένα) ! ind/pr(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! ind/imp("΄"°φτα,"΄"°φτες,"΄"°φτε,φταµε,φτατε,"΄"°φταν.φτανε.φταν) ! ind/aor("΄"°σα,"΄"°σες,"΄"°σε,σαµε,σατε,"΄"°σαν.σανε.σαν) ! ind/fut/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! ind/fut/c(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! subj/pr/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! subj/pr/c(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! impιrat(φτε,φτουµε,φτετε) ! impιrat/i(σε,σουµε,στε) ! cond/pr("΄"°φτα,"΄"°φτες,"΄"°φτε,φταµε,φτατε,"΄"°φταν.φτανε.φταν) Το προθηµατοποιηµένο ρήµα ξεπέφτω εισάγεται στο λεξικό µε τη µορφή: ξε"πέφτω,.V28 και αντιστοιχεί στο παρακάτω κλιτικό παράδειγµα: .V28 cano(φτω) % ! parτ/pr(φτοντας) ! part/pa(°σµένος,°σµένη,°σµένο,°σµένοι,°σµένες,°σµένα) ! ind/pr(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! ind/imp("΄"°φτα,"΄"°φτες,"΄"°φτε,φταµε,φτατε,"΄"°φταν.φτανε.φταν) ! ind/aor("΄"°σα,"΄"°σες,"΄"°σε,σαµε,σατε,"΄"°σαν.σανε.σαν) ! ind/fut/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! ind/fut/c(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! subj/pr/i(σω,σεις,σει,σουµε,σετε,σουν.σουνε) ! subj/pr/c(φτω,φτεις,φτει,φτουµε,φτετε,φτουν.φτουνε) ! impιrat("΄"°φτε,φτουµε,φτετε) ! impιrat/i("΄"°σε,σουµε,στε) ! cond/pr("΄"°φτα,"΄"°φτες,"΄"°φτε,φταµε,φτατε,"΄"°φταν.φτανε.φταν) Στο κλιτικό παράδειγµα V28, παρατηρούµε ότι υπάρχει µετακίνηση τόνου στο πρόθηµα στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου. 3.8

Μορφολογία των ρηµάτων µε το πρόθηµα συν-

Τα προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα στον παρατατικό, στον αόριστο, στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου καθώς και στην υποθετική διαφέρουν µορφολογικά από τα αντίστοιχα απλά. ∆ιακρίναµε τις ακόλουθες περιπτώσεις:

58

i)

Ρήµατα που παρουσιάζονται υποχρεωτικά µε εσωτερική αύξηση στον παρατατικό, στον αόριστο και στην υποθετική στο 1ο, 2ο και 3ο πρόσωπο ενικού αριθµού (1s, 2s, 3s) και στο 3ο πρόσωπο πληθυντικού (3p):

γράφω,γράφω.V:P1s έγραφα,γράφω.V:I1s:C1s έγραψα,γράφω.V:J1s τρέχω,τρέχω.V:P1s έτρεχα,τρέχω.V:I1s:C1s έτρεξα,τρέχω.V:J1s λαµβάνω,λαµβάνω.V:P1s ελάµβανα,λαµβάνω.V:I1s:C1s έλαβα,λαµβάνω.V:J1s

συγγράφω,συγγράφω.V:P1s συνέγραφα,συγγράφω.V:I1s:C1s *σύγγραφα, συγγράφω.V:I1s:C1s συνέγραψα,συγγράφω.V:J1s *σύγγραψα,συγγράφω.V:J1s συντρέχω,συντρέχω.V:P1s συνέτρεχα,συντρέχω.V:I1s:C1s *σύντρεχα,συντρέχω.V:I1s:C1s συνέτρεξα,συντρέχω.V:J1s *σύντρεξα,συντρέχω.V:J1s συλλαµβάνω,συλλαµβάνω.V:P1s συνελάµβανα,συλλαµβάνω.V:I1s:C1s συνέλαβα,συλλαµβάνω.V:J1s

Σε αυτές τις περιπτώσεις, στους παρελθοντικούς χρόνους το τελικό ν του προθήµατος συνπου έχει αφοµοιωθεί µε το επόµενο σύµφωνο στον ενεστώτα, επανέρχεται στο βασικό του τύπο, όταν ακολουθεί αύξηση. Στην προστακτική ενεστώτα (Z) και αορίστου (Y) ο τόνος ανεβαίνει στο πρόθηµα στο δεύτερο πρόσωπο του ενικού: γράφε,γράφω.V:Y2s σύγγραφε,συγγράφω.V:Y2s γράψε,γράφω.V:Z2s σύγγραψε,συγγράφω.V:Z2s τρέχε,τρέχω.V:Y2s τρέξε,τρέχω.V:Z2s ii)

Ρήµατα που παρουσιάζονται µε ή χωρίς εσωτερική αύξηση ανάλογα µε το ύφος του λόγου:

πράττω,πράττω.V:P1s έπραττα,πράττω.V:I1s:C1s έπραξα,πράττω.V:J1s κρίνω,κρίνω.V:P1s έκρινα,κρίνω.V:I1s:J1s iii)

σύντρεχε,συντρέχω.V:Y2s σύντρεξε,συντρέχω.V:Z2s

συµπράττω,συµπράττω.V:P1s σύµπραττα,συµπράττω.V:I1s:C1s και συνέπραττα,συµπράττω.V:I1s:C1s σύµπραξα,συµπράττω.V:J1s και συνέπραξα,συµπράττω.V:J1s συγκρίνω,συγκρίνω.V:P1s σύγκρινα,συγκρίνω.V:I1s:J1s και συνέκρινα,συγκρίνω.V:I1s:J1s

Ρήµατα που έχουν δύο ή περισσότερα προθήµατα όπως συναποδεικνύω, συναπορρίπτω, συναναφέρω, συναποκαλύπτω, συνεισάγω, συνεισφέρω, συµπαρασύρω, συνεκθέτω, συνεπιβάλλω, συγκαταλέγω, συµπαρατάσσω, συµπεριλαµβάνω, συµπροτείνω.

59

Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ανάλογα µε το δεύτερο πρόθηµα και το ύφος του λόγου, παρατηρούµε ότι η αύξηση, η οποία µπορεί ορισµένες φορές να είναι προαιρετική, τοποθετείται µετά το δεύτερο πρόθηµα. Όταν το δεύτερο πρόθηµα τελειώνει σε φωνήεν, το φωνήεν αυτό απαλείφεται. Για παράδειγµα τα ρήµατα συνεπιβάλλω και συµπαρατάσσω έχουν υποχρεωτικά εσωτερική αύξηση: επιβάλλω,επιβάλλω.V:P1s επέβαλλα,επιβάλλω.V:I1s:C1s *επίβαλλα,επιβάλλω.V:I1s:C1s επέβαλα,επιβάλλω.V:J1s *επίβαλα,επιβάλλω.V:J1s

συνεπιβάλλω,συνεπιβάλλω.V:P1s συνεπέβαλλα,συνεπιβάλλω.V:I1s:C1s *συνεπίβαλλα,συνεπιβάλλω.V:I1s:C1s συνεπέβαλα,συνεπιβάλλω.V:J1s *συνεπίβαλα,συνεπιβάλλω.V:J1s

παρατάσσω,παρατάσσω.V:P1s παρέτασσα,παρατάσσω.V:I1s:C1s παρέταξα,παρατάσσω.V:J1s

συµπαρατάσσω,συµπαρατάσσω.V:P1s συµπαρέτασσα,συµπαρατάσσω.V:I1s:C1s συµπαρέταξα,συµπαρατάσσω.V:J1s

σε αντίθεση µε τα ρήµατα συναναφέρω, συµπαρασύρω, συνυπογράφω που σχηµατίζουν τους παρελθοντικούς χρόνους µε ή χωρίς αύξηση όπως: αναφέρω,αναφέρω.V:P1s ανέφερα,αναφέρω.V:J1s και ανάφερα,αναφέρω.V:J1s

συναναφέρω,συναναφέρω.V:P1s συνανέφερα,συναναφέρω.V:J1s και συνανάφερα,συναναφέρω.V:J1s

παρασύρω,παρασύρω.V:P1s παρέσυρα,παρασύρω.V:J1s και παράσυρα,παρασύρω.V:J1s

συµπαρασύρω,συµπαρασύρω.V:P1s συµπαρέσυρα,συµπαρασύρω.V:J1s και συµπαράσυρα,συµπαρασύρω.V:J1s

υπογράφω,υπογράφω.V:P1s υπέγραψα,υπογράφω.V:J1s και υπόγραψα,υπογράφω.V:J1s

συνυπογράφω,συνυπογράφω.V:P1s συνυπέγραψα,συνυπογράφω.V:J1s και συνυπόγραψα,υπογράφω.V:J1s

Επίσης, υπάρχουν ρήµατα των οποίων η βάση είναι λόγια και σχηµατίζουν διπλούς τύπους µόνο στον αόριστο123: αποδεικνύω,αποδεικνύω.V:P1s απέδειξα,αποδεικνύω.V:J1s και απόδειξα,αποδεικνύω.V:J1s iv)

συναποδεικνύω,συναποδεικνύω.V:P1s συναπέδειξα,συναποδεικνύω.V:J1s και συναπόδειξα,συναποδεικνύω.V:J1s

Ρήµατα µε ή χωρίς φωνηεντική αύξηση, π.χ. συνάγω, συνελέγχω.

άγω,άγω.V:P1s ήγα,άγω.V:I1s ήγαγα,άγω.V:J1s

συνάγω,συνάγω.V:P1s συνήγα,συνάγω.V:I1s συνήγαγα,συνάγω.V:J1s

123

Οι ρηµατικοί τύποι απεδείκνυα και συναπεδείκνυα είναι λόγιοι, ενώ χρησιµοποιούνται οι τύποι αποδείκνυα και συναποδείκνυα. 60

ελέγχω,ελέγχω .V:P1s ήλεγχα,ελέγχω.V:I1s και έλεγχα,ελέγχω.V:Ι1s ήλεγξα,ελέγχω.V:J1s και έλεγξα,ελέγχω.V:J1s v)

συνελέγχω,συνελέγχω.V:P1s συνήλεγχα,συνελέγχω.V:I1s και συνέλεγχα,συνελέγχω.V:Ι1s συνήλεγξα,συνελέγχω.V:J1s και συνέλεγξα,συνελέγχω.V:J1s

Ρήµατα τα οποία στη Νέα Ελληνική συνήθως δεν παίρνουν εσωτερική αύξηση, αλλά τα συναντάµε µερικές φορές στον αόριστο µε αύξηση: τελώ,τελώ.V:P1s τέλεσα,τελώ.V:J1s

συντελώ,συντελώ.V:P1s συντέλεσα,συντελώ.V:J1s και συνετέλεσα,συντελώ.V:J1s

vi)

Ρήµατα των οποίων η βάση είναι µονοσύλλαβη και εποµένως δεν τονίζεται όπως π.χ. ζω – συζώ.

vii)

Ορισµένα ρήµατα της βάσης που έχουν αόριστο σε -ξα µε το πρόθηµα συνσχηµατίζουν τον αόριστο σε -σα:

αρπάζω,αρπάζω.V:P1s άρπαξα,αρπάζω.V:J1s

συναρπάζω,συναρπάζω.V:P1s συνάρπασα,συναρπάζω.V:J1s *συνάρπαξα,συναρπάζω.V:J1s

∆ηµιουργήσαµε, λοιπόν, καινούργια κλιτικά παραδείγµατα που περιγράφουν τα κλιτικά διανύσµατα των προθηµατοποιηµένων µε συν- ρηµάτων. Αν και τα ρήµατα συγγράφω και συνυπογράφω έχουν τις ίδιες καταλήξεις µε το µορφολογικά απλό γράφω, εισάγουµε δύο διαφορετικά κλιτικά παραδείγµατα για αυτά τα ρήµατα, όπου λαµβάνεται υπόψη η αλλαγή του εκάστοτε προθήµατος ανάλογα µε την παρουσία ή απουσία της αύξησης: "γράφω,. V1501124 συγ"γράφω,.V1503 συνυπο"γράφω,.V1504

(συν + γράφω) (συν + υπο + γράφω)

Στο κλιτικό παράδειγµα, V1501 διαπιστώνουµε ότι το ρήµα παίρνει αύξηση στο 1ο, 2ο και 3ο πρόσωπο ενικού αριθµού (1s, 2s, 3s) και στο 3ο πρόσωπο πληθυντικού (3p) στον παρατατικό, στον αόριστο και στην υποθετική. Στο κλιτικό παράδειγµα V1503, το τελευταίο γράµµα του προθήµατος συγ- επανέρχεται στην αρχική προ αφοµοίωσης µορφή, δηλαδή στη µορφή συν-, στα αντίστοιχα πρόσωπα και χρόνους. Αυτό σηµαίνει ότι στους τύπους αυτούς το τελικό γ πρέπει να σβηστεί και να αντικατασταθεί µε το ν το οποίο θα ακολουθείται από την αύξηση. Η διαδικασία αυτή διατυπώνεται ως εξής: "\νέ", όπου το σύµβολο « \ » δηλώνει το σβήσιµο του γράµµατος που προηγείται. Στο κλιτικό παράδειγµα V1504, το δεύτερο στη σειρά πρόθηµα υπο- µετατρέπεται σε υπέ-. Χρησιµοποιούµε τα σύµβολα "\έ" για να δηλώσουµε το σβήσιµο του τελικού ο του προθήµατος και την εισαγωγή της εσωτερικής αύξησης. 124

Το σύµβολο """ στο ληµµατικό τύπο δηλώνει ότι το ρήµα παίρνει αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους. Το πρόγραµµα µεταφράζει το χαρακτήρα """ ως ένδειξη της θέσης της αύξησης. 61

Τα παραπάνω κλιτικά παραδείγµατα διατυπώνονται ως ακολούθως: .V1501 cano(φω) % ! parτ/pr(φοντας) ! part/pa(°µµένος,°µµένη,°µµένο,°µµένοι,°µµένες,°µµένα) ! ind/pr(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! ind/imp("΄"°φα,"΄"°φες,"΄"°φε,φαµε,φατε,"΄"°φαν.φανε.φαν) ! ind/aor("΄"°ψα,"΄"°ψες,"΄"°ψε,ψαµε,ψατε,"΄"°ψαν.ψανε.ψαν) ! ind/fut/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! ind/fut/c(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! subj/pr/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! subj/pr/c(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! impιrat(φε,φουµε,φετε) ! impιrat/i(ψε,ψουµε,ψτε) ! cond/pr("΄"°φα,"΄"°φες,"΄"°φε,φαµε,φατε,"΄"°φαν.φανε.φαν) .V1503 cano(φω) % ! parτ/pr(φοντας) ! part/pa(-,-,-,-,-,-) ! ind/pr(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! ind/imp("\νέ"°φα,"\νέ"°φες,"\νέ"°φε,φαµε,φατε,"\νέ"°φαν.φανε.φαν) ! ind/aor("\νέ"°ψα,"\νέ"°ψες,"\νέ"°ψε,ψαµε,ψατε,"\νέ"°ψαν.ψανε.ψαν) ! ind/fut/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! ind/fut/c(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! subj/pr/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! subj/pr/c(φω,φεις,φει,φουµε,φετε,φουν.φουνε) ! impιrat("΄"°φε,φουµε,φετε) ! impιrat/i("΄"°ψε,ψουµε,ψτε) ! cond/pr("\νέ"°φα,"\νέ"°φες,"\νέ"°φε,φαµε,φατε,"\νέ"°φαν.φανε.φαν) .V1504 cano(ράφω) % ! parτ/pr(ράφοντας) ! part/pa(ραµµένος.εγραµµένος,ραµµένη.εγραµµένη,ραµµένο.εγραµµένο,ραµµένοι. εγραµµένοι,ραµµένες.εγραµµένες,ραµµένα.εγραµµένα) ! ind/pr(ράφω,ράφεις,ράφει,ράφουµε,ράφετε,ράφουν.ράφουνε) ! ind/imp("\έ"ραφα."΄"ραφα,"\έ"ραφες."΄"ραφες,"\έ"ραφε."΄"ραφε,ράφαµε,ράφατε, "\έ"ραφαν."΄"ραφαν."\ε"ράφανε.ράφανε.ράφαν) ! ind/aor("\έ"ραψα."΄"ραψα,"\έ"ραψες."΄"ραψες,"\έ"ραψε."΄"ραψε,ράψαµε,ράψατε, "\έ"ραψαν."΄"ραψαν."\ε"ράψανε."΄"ράψανε."΄"ράψαν) ! ind/fut/i(ράψω,ράψεις,ράψει,ράψουµε,ράψετε,ράψουν.ράψουνε) ! ind/fut/c(ράφω,ράφεις,ράφει,ράφουµε,ράφετε,ράφουν.ράφουνε) ! subj/pr/i(ράψω,ράψεις,ράψει,ράψουµε,ράψετε,ράψουν.ράψουνε) ! subj/pr/c(ράφω,ράφεις,ράφει,ράφουµε,ράφετε,ράφουν.ράφουνε) ! impιrat("΄"ραφε,ράφουµε,ράφετε) ! impιrat/i("΄"ραψε,ράψουµε,ράψτε) ! cond/pr("\έ"ραφα."΄"ραφα,"\έ"ραφες."΄"ραφες,"\έ"ραφε."΄"ραφε,ράφαµε,ράφατε, "\έ"ραφαν."΄"ραφαν."\ε"ράφανε.ράφανε.ράφαν)

62

Αξίζει να παρατηρήσουµε ότι στο κλιτικό παράδειγµα V1504 η µετοχή παρακειµένου σχηµατίζεται µε αναδιπλασιασµό σύµφωνα µε τους κανόνες της αρχαίας ελληνικής125. Επιπλέον, ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα σχηµατίζουν µετοχές παρακειµένου σε αντίθεση µε τα αντίστοιχα απλά π.χ. συγκινηµένος-*κινηµένος. 3.9

Μορφολογία των ρηµάτων µε το α΄ συνθετικό ξανα-

Η κλίση των σύνθετων ρηµάτων που σχηµατίζονται µε το ξανα- παρουσιάζει τις ακόλουθες ιδιαιτερότητες σε σχέση µε αυτή των αντίστοιχων ρηµάτων της βάσης. 3.9.1

∆ιπλοτυπία στους παρελθοντικούς χρόνους

Η χρησιµοποίηση της εσωτερικής συλλαβικής αύξησης ως φορέα του τόνου στα σύνθετα ρήµατα µε το ξανα- είναι προαιρετική. Ακολουθούν µερικά παραδείγµατα: βάζω,βάζω.V:P1s έβαζα,βάζω.V:I1s:C1s έβαλα,βάζω.V:J1s βάφω,βάφω.V:P1s έβαφα,βάφω.V:I1s:C1s έβαψα,βάφω.V:J1s

ξαναβάζω,ξαναβάζω.V:P1s ξαναέβαζα,ξαναβάζω.V:I1s:C1s και ξανάβαζα,ξαναβάζω.V:I1s:C1s ξαναέβαλα,ξαναβάζω.V:J1s και ξανάβαλα,ξαναβάζω.V:J1s ξαναβάφω,ξαναβάφω.V:P1s ξαναέβαφα,ξαναβάφω.V:I1s:C1s και ξανάβαφα,ξαναβάφω.V:I1s:C1s ξαναέβαψα,ξαναβάφω.V:J1s και ξανάβαψα,ξαναβάφω.V:J1s

Ορισµένα σύνθετα ρήµατα των οποίων τα ρήµατα της βάσης σχηµατίζουν τον αόριστο από διαφορετικό θέµα126 ή µε φωνηεντική αύξηση η- αντί ε- όπως π.χ. τρώω/έφαγα, βλέπω/είδα, λέω/είπα, πίνω/ήπια, θέλω/ήθελα έχουν διπλό αόριστο: τρώω,τρώω.V:P1s έφαγα,τρώω.V:J1s

ξανατρώω,ξανατρώω.V:P1s ξαναέφαγα,ξανατρώω.V:J1s και ξανάφαγα,ξανατρώω.V:J1s

βλέπω,βλέπω.V:P1s είδα,βλέπω.V:J1s

ξαναβλέπω,ξαναβλέπω.V:P1s ξαναείδα127,ξαναβλέπω.V:J1s και ξανάδα,ξαναβλέπω.V:J1s

125

Σύµφωνα µε τη Νεοελληνική Γραµµατική της Νεοελληνικής (της ∆ηµοτικής) του Τριανταφυλλίδη (1991: 367), µερικές αρχαίες µετοχές που λέγονται ως ουσιαστικά ή ως επίθετα κρατούν τον αρχαίο αναδιπλασιασµό όπως π.χ. υπογεγραµµένος, συµβεβληµένος, συγκεχυµένος, συγκεκριµένος. 126 Σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: 51) η εµφάνιση παραπληρωµατικών µορφών, όταν κάποιοι από τους κλιτούς τύπους µιας λέξης απουσιάζουν, οφείλεται στους περιορισµούς που υπάρχουν στο συνδυασµό θεµάτων και κλιτικών επιθηµάτων. Ως υποκατάσταση ορίζει τη µορφοσυντακτική σχέση που υπάρχει ανάµεσα στα θέµατα (ή ρίζες) κλιτών τύπων που δεν έχουν φωνολογική οµοιότητα. 127 Στη Νεοελληνική Γραµµατική της Νεοελληνικής (της ∆ηµοτικής) του Τριανταφυλλίδη αναφέρεται και ο τύπος ξανάειδα. 63

λέω,λέω.V:P1s είπα,λέω.V:J1s

ξαναλέω,ξαναλέω.V:P1s ξαναείπα,ξαναλέω.V:J1s και ξανάπα,ξαναλέω.V:J1s

πίνω,πίνω.V:P1s ήπια,πίνω.V:J1s

ξαναπίνω,ξαναπίνω.V:P1s ξαναήπια,ξαναπίνω.V:J1s και ξανάπια,ξαναπίνω.V:J1s

θέλω,θέλω.V:P1s ήθελα,θέλω.V:J1s

ξαναθέλω,ξαναθέλω.V:P1s ξαναήθελα,ξαναθέλω.V:J1s και ξανάθελα,ξαναθέλω.V:J1s

3.9.2

Προβλήµατα τονισµού

Στα παραπάνω παραδείγµατα, παρατηρούµε ότι στο δεύτερο τύπο του αορίστου υπάρχει µετακίνηση του τόνου στο ξανα-, απαλοιφή των ει- στους τύπους είδα και είπα και απαλοιφή της φωνηεντικής αύξησης στους τύπους ξανάθελα, ξανάπια, ξανάφαγα. Παρατηρούµε, ακόµη, ότι στην υποτακτική και προστακτική αορίστου ορισµένων σύνθετων ρηµάτων υπάρχει τόνος, ενώ στη µονοσύλλαβη υποτακτική και προστακτική των αντίστοιχων απλών ρηµάτων της βάσης ο τόνος δεν γράφεται. Για παράδειγµα: βγαίνω,βγαίνω.V:P1s βγω,βγαίνω.V:F1s:S1s βγες,βγαίνω.V:Z2s

ξαναβγαίνω,ξαναβγαίνω.V:P1s ξαναβγώ,ξαναβγαίνω.V:F1s:S1s ξαναβγές,ξαναβγαίνω.V:Z2s

βλέπω,βλέπω.V:P1s δω,βλέπω.V:F1s:S1s δες,βλέπω.V:Z2s

ξαναβλέπω,ξαναβλέπω.V:P1s ξαναδώ,ξαναβλέπω.V:F1s:S1s ξαναδές,ξαναβλέπω.V:Z2s

λέω,λέω.V:P1s πω,λέω.V:F1s:S1s πες,λέω.V:Z2s

ξαναλέω,ξαναλέω.V:P1s ξαναπώ,ξαναλέω.V:F1s:S1s ξαναπές,ξαναλέω.V:Z2s

Σηµειώνουµε ότι το ξανα- συνδυάζεται µε ρήµατα του υπάρχοντος µορφολογικού ΗΛ (DelaGR) που έχουν ένα ή περισσότερα προθήµατα, όπως ξαναµφιβάλλω, ξανανακρίνω, ξαναντιδρώ, ξαναξεστρώνω, ξανασυµπεριλαµβάνω κλπ. Σε τέτοιου είδους περιπτώσεις, παρατηρούµε ότι το ξανα- δεν επιφέρει αλλαγές στην κλίση αυτών των ρηµάτων. Η εσωτερική αύξηση, η οποία µπορεί να είναι προαιρετική, τοποθετείται µετά το πρόθηµα που είναι πιο κοντά στη βάση: αµφιβάλλω,αµφιβάλλω.V:P1s αµφέβαλα,αµφιβάλλω.V:J1s *αµφίβαλα,αµφιβάλλω.V:J1s

ξαναµφιβάλλω,ξαναµφιβάλλω.V:P1s ξαναµφέβαλα,ξαναµφιβάλλω.V:J1s *ξαναµφίβαλα,ξαναµφιβάλλω.V:J1s

αντιδρώ,αντιδρώ.V:P1s αντέδρασα,αντιδρώ.V:J1s *αντίδρασα,αντιδρώ.V:J1s

ξαναντιδρώ,ξαναντιδρώ.V:P1s ξαναντέδρασα,ξαναντιδρώ.V:J1s *ξαναντίδρασα,ξαναντιδρώ.V:J1s

64

καταθέτω,καταθέτω.V:P1s κατέθεσα,καταθέτω.V:J1s και κατάθεσα,καταθέτω.V:J1s

ξανακαταθέτω,ξανακαταθέτω.V:P1s ξανακατέθεσα,ξανακαταθέτω.V:J1s και ξανακατάθεσα,ξανακαταθέτω.V:J1s

Ακόµη, στα ρήµατα όπου υπάρχει µετακίνηση του τόνου, ο τόνος µετατοπίζεται (νόµος της τρισυλλαβίας) στο τελευταίο φωνήεν του προθήµατος που είναι κοντά στη βάση. Για παράδειγµα: ξεφεύγω,ξεφεύγω.V:P1s ξέφυγα,ξεφεύγω.V:J1s ξέφευγε,ξεφεύγω.V:Y2s

ξαναξεφεύγω,ξαναξεφεύγω.V:P1s ξαναξέφυγα,ξαναξεφεύγω.V:J1s ξαναξέφευγε,ξαναξεφεύγω.V:Y2s

ξεθάβω,ξεθάβω.V:P1s ξέθαψα,ξεθάβω.V:J1s ξέθαβε,ξεθάβω.V:Y2s

ξαναξεθάβω,ξαναξεθάβω.V:P1s ξαναξέθαψα,ξαναξεθάβω.V:J1s ξαναξέθαβε,ξαναξεθάβω.V:Y2s

Επειδή η διπλοτυπία στους παρελθοντικούς χρόνους αποτελεί κοινό µορφολογικό χαρακτηριστικό µε τα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα-, χρησιµοποιήσαµε ορισµένες φορές τα ίδια κλιτικά παραδείγµατα και για τα σύνθετα µε το ξανα-. Για παράδειγµα, το κλιτικό παράδειγµα V1404 το οποίο συντάχθηκε για την παραγωγή των διπλών τύπων στο 1s, 2s, 3s και 3p του παρατατικού, του αορίστου και της υποθετικής του παρατρίβω, χρησιµοποιήθηκε και για τα ρήµατα ξανακλέβω, ξανασκάβω, ξανακόβω: .V1404 cano(βω) % ! parτ/pr(βοντας) ! part/pa(°µµένος,°µµένη,°µµένο,°µµένοι,°µµένες,°µµένα) ! ind/pr(βω,βεις,βει,βουµε,βετε,βουν.βουνε) ! ind/imp("έ"°βα."΄"°βα,"έ"°βες."΄"°βες,"έ"°βε."΄"°βε,βαµε,βατε,"έ"°βαν."΄"°βαν.βανε.βαν) ! ind/aor("έ"°ψα."΄"°ψα,"έ"°ψες."΄"°ψες,"έ"°ψε."΄"°ψε,ψαµε,ψατε,"έ"°ψαν."΄"°ψαν.ψανε.ψαν) ! ind/fut/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! ind/fut/c(βω,βεις,βει,βουµε,βετε,βουν.βουνε) ! subj/pr/i(ψω,ψεις,ψει,ψουµε,ψετε,ψουν.ψουνε) ! subj/pr/c(βω,βεις,βει,βουµε,βετε,βουν.βουνε) ! impιrat(βε,βουµε,βετε) ! impιrat/i(ψε,ψουµε,ψτε) ! cond/pr("έ"°βα."΄"°βα,"έ"°βες."΄"°βες,"έ"°βε."΄"°βε,βαµε,βατε,"έ"°βαν."΄"°βαν.βανε.βαν) Ωστόσο, για την παραγωγή όλων των µορφολογικών ποικιλιών, τη µετακίνηση του τόνου στο τελικό /α/ του ξανα- και την εµφάνιση τόνου σε ρηµατικούς τύπους των σύνθετων ρηµάτων µε το ξανα- συντάχθηκαν, όπου χρειάστηκε, νέα κλιτικά παραδείγµατα. Ενδεικτικά, αναφέρουµε ότι για την περιγραφή της κλίσης του ξαναµπαίνω δηµιουργήσαµε διαφορετικό κλιτικό παράδειγµα από αυτό του ρήµατος παραµπαίνω. Το κλιτικό παράδειγµα του ξανα"µπαίνω,.V1564 διαφέρει από το κλιτικό παράδειγµα του παρα"µπαίνω,.V147 ως προς το κλιτικό διάνυσµα της προστακτικής αορίστου, όπως φαίνεται παρακάτω: .V1564 cano(αίνω) % ! impιrat("΄"αινε,αίνουµε,αίνετε) ! impιrat/i(ές,ούµε,είτε)

65

.V147 cano(αίνω) % ! impιrat("΄"αινε,αίνουµε,αίνετε) ! impιrat/i(-,-,-) 3.10 Συµπεράσµατα Το λεξικό των ληµµατικών τύπων των ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής που κατασκευάσαµε εµπεριέχει 9.500 ρήµατα. Τα προβλήµατα της αυτόµατης κλίσης των ΠΣΡ επιλύθηκαν µε (i) τη δηµιουργία του λεξικού των ληµµατικών τύπων και (ii) τη σύνταξη 150 περίπου νέων κλιτικών παραδειγµάτων που περιγράφουν την κλιτική µορφολογία των ΠΣΡ. Για την αυτόµατη κλίση των ΠΣΡ χρησιµοποιήθηκε το πρόγραµµα αυτόµατης κλίσης το οποίο περιγράψαµε στην ενότητα 3.4. Μετά την εφαρµογή του προγράµµατος αυτόµατης κλίσης, το λεξικό των κλιτών τύπων (DelafGR) περιέχει 360.000 κλιτούς τύπους. Το µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό µετά την παραγωγή όλων των κλιτών τύπων των ΠΣΡ αποτελεί βασικό εργαλείο για την αυτόµατη αναγνώριση των ΠΣΡ ενός κειµένου. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα του λεξικού των κλιτών τύπων των ΠΣΡ (DelafGR). ξαναπέφτω,ξαναπέφτω.V:W:P1s:D1s:T1s ξαναπέφτοντας,ξαναπέφτω.V:G ξαναπεσµένος,ξαναπέφτω.V:Kms ξαναπεσµένη,ξαναπέφτω.V:Kfs ξαναπεσµένο,ξαναπέφτω.V:Kns ξαναπεσµένοι,ξαναπέφτω.V:Kmp ξαναπεσµένες,ξαναπέφτω.V:Kfp ξαναπεσµένα,ξαναπέφτω.V:Knp ξαναπέφτεις,ξαναπέφτω.V:P2s:D2s:T2s ξαναπέφτει,ξαναπέφτω.V:P3s:D3s:T3s ξαναπέφτουµε,ξαναπέφτω.V:P1p:D1p:T1p:Y1p ξαναπέφτετε,ξαναπέφτω.V:P2p:D2p:T2p:Y2p ξαναπέφτουν,ξαναπέφτω.V:P3p:D3p:T3p ξαναπέφτουνε,ξαναπέφτω.V:P3p:D3p:T3p ξανάπεφτα,ξαναπέφτω.V:I1s:C1s ξαναέπεφτα,ξαναπέφτω.V:I1s:C1s ξανάπεφτες,ξαναπέφτω.V:I2s:C2s ξαναέπεφτες,ξαναπέφτω.V:I2s:C2s ξανάπεφτε,ξαναπέφτω.V:I3s:C3s ξαναέπεφτε,ξαναπέφτω.V:I3s:C3s ξαναπέφταµε,ξαναπέφτω.V:I1p:C1p ξαναπέφτατε,ξαναπέφτω.V:I2p:C2p ξανάπεφταν,ξαναπέφτω.V:I3p:C3p ξαναέπεφταν,ξαναπέφτω.V:I3p:C3p ξαναπέφτανε,ξαναπέφτω.V:I3p:C3p ξανάπεσα,ξαναπέφτω.V:J1s ξαναέπεσα,ξαναπέφτω.V:J1s ξανάπεσες,ξαναπέφτω.V:J2s ξαναέπεσες,ξαναπέφτω.V:J2s ξανάπεσε,ξαναπέφτω.V:J3s ξαναέπεσε,ξαναπέφτω.V:J3s

66

ξαναπέσαµε,ξαναπέφτω.V:J1p ξαναπέσατε,ξαναπέφτω.V:J2p ξανάπεσαν,ξαναπέφτω.V:J3p ξαναέπεσαν,ξαναπέφτω.V:J3p ξαναπέσανε,ξαναπέφτω.V:J3p ξαναπέσω,ξαναπέφτω.V:F1s:S1s ξαναπέσεις,ξαναπέφτω.V:F2s:S2s ξαναπέσει,ξαναπέφτω.V:F3s:S3s ξαναπέσουµε,ξαναπέφτω.V:F1p:S1p:Z1p ξαναπέσετε,ξαναπέφτω.V:F2p:S2p ξαναπέσουν,ξαναπέφτω.V:F3p:S3p ξαναπέσουνε,ξαναπέφτω.V:F3p:S3p ξαναπέφτε,ξαναπέφτω.V:Y2s ξαναπέσε,ξαναπέφτω.V:Z2s ξαναπέστε,ξαναπέφτω.V:Z2p

3.11 Συµφραστικοί πίνακες ΠΣΡ που αναγνωρίστηκαν σε σώµα κειµένων128. Η ολοκλήρωση του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού όλων των ΠΣΡ προϋποθέτει, λόγω της πολυπλοκότητας και των ιδιαιτεροτήτων του κλιτικού τους συστήµατος, συστηµατική και µακροχρόνια µελέτη. Ωστόσο, το λεξικό που κατασκευάσαµε καλύπτει σε µεγάλο βαθµό προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα της Νέας Ελληνικής. Παραθέτουµε µερικά παραδείγµατα ΠΣΡ που αναγνωρίστηκαν σε σώµατα κειµένων (ΝΕΑ 2003).

EGORY>ΟΜΑ∆Α
{S}ΚΑΤΑΝΕΤΣ: ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΕ ΟΤΙ ΣΤΟΧΟΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΑ UTHOR>{S}ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΙΝΤΙΚΑΚΗΣ {S}Ξεπερνούν τα 106,4 εκατ. ευρώ τα ελλαδικά κεφάλ συγγενείς των θανατοποινιτών του Ιλινόι ξέσπασαν σε δάκρυα χαράς όταν πληροφορήθηκαν την απόφασ υ στυλ "πάλι θα χάσουµε" και "το έχουµε ξαναδεί το έργο".{S} Άλλωστε, έχουµε επισηµάνει ότι το ΕΖΟΣ {S}Σε δύο εβδοµάδες ξανανοίγει ο κύκλος των συζητήσεων-αντιπαραθέσεων γ ην ξηρά το Σάββατο. {S}Πατέρας και γιος ξεκίνησαν µε ίδια ιστιοπλοϊκά σκάφη µήκους 9,8 µέτρων ( ολόγιο του ΚΤΕΛ Ηρακλείου προς τα Χανιά ξεκίνησε από το Ηράκλειο συνοδεία ισχυρής Αστυνοµικής ∆ ινό σουτ του Κυπαρίσση. {S}Ο Ολυµπιακός ξεκίνησε µε τις καλύτερες προϋποθέσεις το β' ηµίχρονο.{ θµός αύξησης των τιµών των ακινήτων που ξεκίνησε από το 1999 τίναξε τις τιµές των ακινήτων στα S}Σταµάτησε χθες την απεργία πείνας που ξεκίνησε πριν από 23 µέρες η Αγγελική Σωτηροπούλου ζητώ ου µηνός αναµένει ο Πρωθυπουργός ότι θα ξεκαθαρίσει το τοπίο στην Τουρκία - κι έτσι θα κριθεί τ } Απέδειξε ότι παρά το γεγονός ότι έχει ξεκαθαρίσει πως θα αποχωρήσει το καλοκαίρι και θα µπορο σύντοµα... {S}Τι και αν έχει ξεκαθαρίσει ότι το καλοκαίρι λέει οριστικό "αντίο" στο ν για κοινωνικούς σκοπούς. {S}∆εύτερον, ξεκινά το πρόγραµµα "Πείνα µηδέν", που χρηµατοδοτεί η Π Ισπανίας. {S}Το πρόβληµα για την Αθήνα ξεκινά από τα µέτρα που υποτίθεται ότι πρέπει να προωθη αφιόζοι συνεννοούνται... {S}Το παιχνίδι ξεκινά... {S}Το παιχνίδι έχει ένταση και πάθο α εκπληρώσει µια ακόµη υπόσχεσή του: θα ξεκινήσει από την Μπραζίλια επικεφαλής υπουργικής αντιπ της µελέτης στην Περιφέρεια Αττικής θα ξεκινήσει διάλογος µε τη νέα νοµαρχιακή αρχή της Ανατολ σει έναν κλέφτη αεροπλάνου, ο οποίος θα ξεκινήσει για µια αποστολή αυτοκτονίας.
{S}Οι ζηµιέ 128

Στους πίνακες που ακολουθούν υπάρχουν και ουσιαστικά που αναγνωρίστηκαν ως ρηµατικοί τύποι εξαιτίας της ύπαρξης αµφισηµιών οι οποίες εξαλείφονται σε επόµενο στάδιο. 67

Κοινοτήτων.{S} Ο διάλογος αναµένεται να ξεκινήσει προς το τέλος του µήνα. {S}12. Η κωδικοποίηση α τελειώσει το ένα χειρουργείο µέχρι να ξεκινήσει το επόµενο είναι συχνά πολύ µεγάλη, ενώ δεν θ 5 Μαρτίου αντί για 15 Απριλίου που είχε ξεκινήσει πέρυσι. {S}7. Η υποβολή των δηλώσεων των φορο και ∆ηµήτριος Ματζιώκας (62 ετών) είχαν ξεκινήσει µαζί µε µεγάλη παρέα κυνηγών για κυνήγι αγριο επίπεδο εκπαίδευσης των εργαζοµένων θα ξεκινούν από 12,15% και θα φθάνουν στο 20,98%. {S}Επιση ες µε δεδοµένο ότι την ερχόµενη ∆ευτέρα ξεκινούν και οι χειµερινές εκπτώσεις.{S} Με δήλωσή του ικού υλικού Elcomsoft για εργαλεία που "ξεκλειδώνουν" ηλεκτρονικά βιβλία.{S} "∆εν υπάρχει παράν ο Γιοχάνσεν κατάφερε στα 15 του (!) να "ξεκλειδώσει" έναν κωδικό και να διασπείρει στο Ίντερνετ µων, ενώ η Περιφέρεια θα διευκολύνει να ξεκολλήσουν από τη γραφειοκρατία οι Πράξεις Εφαρµογής, ι Ολυµπιακός! {S}Οι "αιώνιοι αντίπαλοι" ξεπέρασαν προχθές τα εµπόδια της... 13ης αγωνιστικής κα /H2> {S}Οι "αιώνιοι αντίπαλοι" ξεπέρασαν προχθές τα εµπόδια της... 13ης αγωνιστικής κα χές του Έβρου, αφού τα νερά του ποταµού ξεπέρασαν κατά πολύ το όριο κινδύνου υπερχείλισης.
{S}Η στάθµη ξεπέρασε µισό µέτρο το όριο επιφυλακής
{S} ψηλής τεχνολογίας, το κόστος των οποίων ξεπέρασε τα τέσσερα εκατοµµύρια ευρώ, έχει τη δυνατότητ αι δέκα χρόνια.{S} Αποτέλεσµα: όχι µόνο ξεπέρασε τις φοβίες της και τις αυτοκτονικές της τάσεις Ινάσιο ντα Σίλβα είναι αποφασισµένος να ξεπεράσει αυτά τα εµπόδια.{S} Αύριο θα εκπληρώσει µια α ει".{S} Η αναµονή για χειρουργείο συχνά ξεπερνά τον έναν µήνα.{S} Ο κ. Κυρατζής έχει ήδη προγρα υπάρχουν και περιπτώσεις που η αναµονή ξεπερνά ακόµη και τα δύο χρόνια!{S} Χαρακτηριστικό είνα ράσει έντοκα γραµµάτια αξίας που δεν θα ξεπερνά τα 5.900-8.800 ευρώ (2-3 εκατ. δραχµές).{S} Η δ δοσης θα είναι το επιτόκιο, το οποίο θα ξεπερνά τον πληθωρισµό κατά 0,5% ή κατά 1%, αν αποφασισ λαϊκά έντοκα

{S}Το επιτόκιο θα ξεπερνά τον πληθωρισµό κατά 0,5% ή 1%
{ συχνά πολύ µεγάλη, ενώ δεν θα έπρεπε να ξεπερνά τα 15 - 20 λεπτά". {S}"Αν τα χειρουργεία λειτου µοπρασίας.{S} Σε περίπτωση που η ζήτηση ξεπερνά την προσφορά, οι τίτλοι θα διατίθενται αναλογικ ρολογικά, η εξωνοσοκοµειακή αναµονή δεν ξεπερνά τον έναν µήνα.
{S}ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ

{S}Αλ Καπόνε. υν καρτέρι, κάποιοι άλλοι προσπαθούν να ξετρυπώσουν το θήραµα, συνήθως µε σκυλιά, τα οποία µάλι α χάνονται στον δρόµο για τα Λιόσια, θα ξεφορτώνουν στον Ελαιώνα και θα πυκνώσουν τα δροµολόγιά αφού σε περίπτωση νίκης ο Ολυµπιακός θα ξεφύγει έξι βαθµούς από τον αιώνιο αντίπαλο.
{S}ΕΛΕ αφού σε περίπτωση νίκης ο Ολυµπιακός θα ξεφύγει έξι βαθµούς από τον αιώνιο αντίπαλο.
{S}ΝΙΚ τουρκικό Κοινοβούλιο πως "εάν η Κύπρος ξεφύγει από τον έλεγχο, ενδέχεται να κινδυνεύσει η ασφά ιεκδικητή του τίτλου Παναθηναϊκό και θα ξεφύγουµε έξι βαθµούς στην κορυφή.{S} Και έτσι να έρθου είναι διαφορετική στην περίπτωση που θα ξεφύγουµε έξι βαθµούς.{S} Πιστεύω ότι οι αντίπαλοί µας µια οχλούσα µονάδα όπου τα σκουπίδια θα ξεχειλίζουν" εξηγεί η ίδια πηγή, προσπαθώντας να διασκε µε πολύ καλό σύνολο.{S} ∆εν µπορούµε να ξεχωρίσουµε έναν ή δύο παίκτες.{S} Θα ήταν λάθος.{S} Πρ ουµε το παιχνίδι.{S} Όπως προανέφερα, ο παράγοντας που θα παίξει ρόλο για να νικήσουµε δεν είνα ιακού.{S} Παράλληλα, υπογραµµίζει ότι ο παράγοντας που θα παίξει αποφασιστικό ρόλο για τη νίκη ο αρχηγός λειτουργώντας ως ανασταλτικός παράγοντας του Παρασκευά Άντζα.{S} Σε ρόλο δεξιού εξτρέ ατιών για µια επίσκεψη τριών ηµερών και παρέδωσε στον Σαντάµ µήνυµα του Τούρκου πρωθυπουργού Αµ αρξη της απολογίας του ο κατηγορούµενος παρέδωσε στον ανακριτή υπόµνηµα αποτελούµενο από τέσσερ οι οργανωµένοι οπαδοί του "Τριφυλλιού" παρέλαβαν χθες τα εισιτήρια που τους αναλογούν και ήδη ωνό.{S} Τους δίνουµε συµβουλές.{S} Τους παρέχουµε ψυχολογική υποστήριξη".{S} Για τους εθελοντές

68

ογαριασµοί ταµιευτηρίου, οι οποίοι τους παρέχουν υπηρεσίες ταχύτατης ανάληψης των χρηµάτων, αυτ λώντας µια "δηµιουργική έκρηξη" η οποία παρήγαγε, µεταξύ άλλων, την πρώτη τέχνη. {S} "Η µεγαλύτ γινε και στην προβλήτα στο Μαράθι, όπου παραβάλλουν τα αεροπλανοφόρα.{S} Από τον αµερικανικό κα οστηρίζει "ότι η απαγόρευση της εισόδου παραβιάζει την παγκοσµίως αναγνωριζόµενη αρχή της ισότη 0 επιχειρήσεις, που έκαναν προεκπτώσεις παραβιάζοντας τη σχετική νοµοθεσία, πρόκειται να επιβλη το 34'. {S}Ο Παναθηναϊκός επιχείρησε να παραβιάσει την εστία του Ελευθερόπουλου µε την γνώριµη ν τις καταγγελίες αυτές καθώς και άλλες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωµάτων.{S} Άλλοι αξιωµατούχ Ολυµπιακού θεωρείς πιο επικίνδυνους να παραβιάσουν την εστία σου; {S}"Ο Ολυµπιακός είν υ", λέει η κ. Μιράντα Λεωνίδου, η οποία παραδίδει εθελοντικά µαθήµατα ελληνικών σε πρόσφυγες. { µάτια του έργου.{S} Έχουµε δεσµευτεί να παραδώσουµε το έργο που θα φέρει το Μετρό στο αεροδρόµι αντιρρησίες" βουλευτές που αρνήθηκαν να παραδώσουν µέχρι την 31η ∆εκεµβρίου επιστολή παραίτησης τίριο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας παραλύοντας την Κυριακή από τον τρόµο τη γερµανική µεγα >
{S}Σχεδιάστηκε ως χώρος πρασίνου, παραµένει γκρίζος και µίζερος και όλοι πιστεύουν σε κάτ ον δρόµο
{S}Κλειστό εξακολουθεί να παραµένει από το βράδυ της Κυριακής το τµήµα του νέου ε αµού: η στάθµη του νερού εξακολουθεί να παραµένει πάνω από το όριο ασφαλείας και ήδη έχουν αποµ ασίνου.{S} Εφτά χρόνια µετά, το πράσινο παραµένει µια χρωµατιστή κηλίδα στον χάρτη, µε έκδηλη τ έχει φύγει χρόνια από το Λιµάνι, ωστόσο παραµένει δηµοφιλής στη διοίκηση των πρωταθλητών.{S} Κα ή που ενώ σχεδιάστηκε ως χώρος πρασίνου παραµένει η πίσω αυλή της Αθήνας... {S άδα) ότι ευθύνονται για το ότι η Ένωση "παραµένει πολύ µακριά από τους στόχους της για διατήρησ οικοι του νοµού Κιλκίς, όπου τα σχολεία παραµένουν και σήµερα κλειστά, ύστερα από απόφαση της ν την περιοχή της Θεσσαλίας, µε στόχο να παραµένουν κοντά στα σπίτια και τις οικογένειές τους κα αιχνίδι αυτό δεν υπάρχουν χρήµατα, όλοι παραµένουν ντυµένοι και η κατανάλωση αλκοόλ είναι περιο S} "Κάθε βράδυ που φεύγουµε και εκείνοι παραµένουν στον δρόµο είναι µια µικρή απογοήτευση", λέε , ενώ σε κατάσταση αυξηµένης επιφυλακής παραµένουν οι αρχές στον Έβρο, από το φόβο της υπερχείλ αριστερές ή ακροδεξιές εστίες ανατροπής παραµένουν, έτσι για να µας θυµίζουν τις παλιές εποχές. ορθοπεδικής κλινικής, όπου οι ασθενείς παραµένουν στη λίστα για επεµβάσεις σπονδυλικής στήλης σµό άλλων τεσσάρων Αλβανών, ενώ άκαρπες παραµένουν οι έρευνες για έναν κυνηγό που χάθηκε στον Γ µε τα επείγοντα). {S}Όµως δύο αίθουσες παραµένουν ακόµη κλειστές.{S} Και, όπως λέει ο χειρουργ και Θ. Ψαραδέλλη).{S} Όλοι τους όµως θα παραµείνουν ατιµώρητοι καθώς, και για τις τέσσερις προα ό που έχει σηµασία είναι οι άνθρωποι να παραµείνουν σε επιφυλακή για τον κίνδυνο αυτό, αλλά δεν σπίτι στην οδό Μετεώρων στην Κηπούπολη παραπέµπει σε αυτοκτονία. {S}Η 53χρονη και οι δύο γιοι υν οι δικαστές στο βούλευµα µε το οποίο παραπέµπουν τους "18" της 17 Ν στο Τριµελές Εφετείο Κακ ών της 17 Νοέµβρη. {S}Για τον λόγο αυτό παραπέµπουν τους κατηγορουµένους να δικαστούν ενώπιον τ } Το αρµόδιο υπουργείο Οικονοµικών έχει παραπέµψει την αναµόρφωση των µισθολογίων το νέο έτος ε ορία.{S} Η Μαφία προσπαθεί όµως να τους παραπλανήσει χρησιµοποιώντας διάφορες ψυχολογικές τακτι ε προετοιµάσει η εταιρεία EliLilly, που παρασκευάζει το φάρµακο.{S} Μια δεκαπεντάχρονη από το Λ σµα του Λυµπερόπουλου.{S} Ο Κάτανετς θα παρατάξει τον Ολυµπιακό µε το σύστηµα 3-4-2-1.{S} Με το .{S} Μέληµά του για το ντέρµπι είναι να παρατάξει ένα σύστηµα που θα πρεσάρει σε κέντρο και επί έθυµνο). {S}Κατά µήκος του δρόµου είχαν παρατάξει 120 λεωφορεία, µε τα οποία θα σχηµάτιζαν µπλό ε στον αγωνιστικό χώρο τις σκέψεις του, παρατάσσοντας τον Παντελή Κωνσταντινίδη αντί του Γιάννη ηκε από τα λάθη του.{S} Ήταν φανερό ότι παρατάσσοντας ένα αµυντικογενές σχήµα επεδίωκε τον βαθµ του σιωνισµού", λέει ένας 16χρονος που παριστάνει τον πανκ. {S}"Θα το φοράω πάντα". {S}Πριν απ αφορών και Επικοινωνιών Χρίστος Βερελής συγκάλεσε σύσκεψη χθες το µεσηµέρι στην Αθήνα, µε τη συ ης, µε την ανακριτική του απολογία, τον συγκαταλέγει στα ιδρυτικά µέλη της οργάνωσης που συµµετ στην οργάνωση, µε την απολογία του τον συγκαταλέγει στα ιδρυτικά µέλη της οργάνωσης και καταθέ

69

µόνο τους τρεις βαθµούς και να είµαστε συγκεντρωµένοι", επανέλαβε ο 58χρονος προπονητής στους του πρώτου γύρου.{S} Το σούπερ µατς θα συγκεντρώσει όπως είναι λογικό την προσοχή όλης της φίλ Όσοι αναπτυχθούν έγκαιρα, αναµένεται να συγκεντρώσουν, µέσω διαφόρων συνεργασιών, και τις µικρό ά είναι δύσκολο για τους τροµοκράτες να συγκεντρώσουν µεγάλες ποσότητες, είπε η Άτκινσον.{S} Τα ευή του Μετρό βοήθησε τους γεωλόγους να συγκεντρώσουν πληροφορίες σχετικά µε το υπέδαφος της πό αντιπάλου" σε άλλο ένα µατς µε δυνατές συγκινήσεις. {S}Βέβαια, οι συνθήκες έχουν αρκετές διαφο ενο όσο και της οµάδας της Αττικό Μετρό συγκλίνουν προς την εκδοχή της διάβρωσης λόγω υδάτων.{S στις τελευταίες µάχες του εµφυλίου, που συγκλόνισε επί τέσσερα χρόνια τη Λαϊκή ∆ηµοκρατία του Κ ίναι απαραίτητο είναι οι καταναλωτές να συγκρίνουν τις τιµές, να σχεδιάζουν τις αγορές τους και ς χώρες (εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης), αλλά συγκρατεί τις πληθωριστικές πιέσεις που προκαλεί η άνοδ υπάρχουν στο έδαφος της Βουλγαρίας και συγκρατούν τα νερά του ποταµού. {S}Την ίδια ώρα, η κακο αι φανερώνει πως η φύση παρουσιάζει µια συγκροτηµένη εικόνα, από το µικρότερο σωµατίδιο ως τις δεν αποτελούν πολιτικά εγκλήµατα, αλλά συγκροτούν αδικήµατα του κοινού ποινικού δικαίου τα οπο µένο.{S} Θα πρέπει λοιπόν να αναµένουµε συγκρούσεις ανάµεσα στους θεσµούς. {S}Αλλά ο φιλοευρωπα ος. {S}Όµως, οι εξελίξεις - κι αυτές οι συγκρούσεις για τις οποίες έκανε λόγο ο Πρωθυπουργός στην προετοιµασία όλων για ενδεχόµενες συγκρούσεις µεταξύ των διαφόρων θεσµών της γείτονος. {S όµενος να πει ότι τα θέµατα αυτά δεν τα συζητά ενώπιον του Τύπου. ΤΑ ΝΕΑ ΤΑ ΝΕΑ 1 κές οργανώσεις οι οποίες είχαν επίσηµες συζητήσεις για σηµαντικά ζητήµατα υγείας µε υπηρεσίες τ τέ να φάνε στο ίδιο τραπέζι και που δεν συζητούν µεταξύ τους. ΤΑ ΝΕΑ < είναι άπειρη ή στιγµιαία, όπως την είχε συλλάβει ο Νεύτων. {S}Η µέτρηση έγινε από τον Κοπέικιν ρς, στις 7 Ιουνίου 2000.{S} Θέλοντας να συµβάλει στην εκτέλεση, µετέβη µαζί µε τον ∆ηµήτρη Κουφ , η µουσική που ακούγεται στους χώρους, συµβάλλουν σηµαντικά να νιώσουν οι ασθενείς ότι έχουν έ ί και του παιδιού... µεταγραφή!{S} Έτσι συµβαίνει µε τον Κοτσόλη.{S} Του είπαν για την Άρσεναλ γότερο από τέσσερις µήνες (κάτι που δεν συµβαίνει συνήθως ούτε σε απλούστατες υποθέσεις).{S} Εν ιότητα στο λιµάνι της Ρίγας.{S} Το ίδιο συµβαίνει και ανοικτά της Πετρούπολης, όπου 50 πλοία έχ µµιση του ∆ία µε ένα µακρινό κβάζαρ που συµβαίνει µια φορά κάθε δέκα χρόνια, επιστήµονες κατάφε µορφή προσωπικής επιχείρησης στην οποία συµµετέχει ο ίδιος αναστέλλεται µέχρι τη µεταβίβασή της ω της εταιρείας "Γρηγορίου" (στην οποία συµµετέχει µε 35,9%) και την τρίτη µε τα δικά της σήµατ ίος τον εµφανίζει στο τέλος του 1983 να συµµετέχει στη στρατολόγησή του στην οργάνωση.{S} Μόνο σσαλονίκης, ενώ εκτός της Πυροσβεστικής συµµετέχει κλιµάκιο της Ελληνικής Οµάδας ∆ιάσωσης.
πτησης, τουλάχιστον 5 ελληνικά σκάφη θα συµµετέχουν εµµέσως στις επιχειρήσεις µε περιπολίες: ήδ µετανάστες στον Γράµµο.{S} Οι αλλοδαποί συµµετείχαν σε οµάδα δέκα λαθροµεταναστών που κατευθυνό γει στα ιδρυτικά µέλη της οργάνωσης που συµµετείχαν στη δολοφονία του Γουέλς, αλλά και των Π. Π το να συναντηθεί µε τον Πρωθυπουργό, θα συµµετείχε δε και ο διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος ς προπονήσεις.{S} Στη χθεσινή προπόνηση συµµετείχε και ο Κάρλος Σαΐνιο, ο οποίος γυµνάστηκε ατο ιλά ηρωίνη).{S} Στο κύκλωµα φέρεται ότι συµµετείχε και άλλη µία κρατούµενη, η οποία αποφυλακίστ αραδέλλη ο Παύλος Σερίφης καταθέτει ότι συµµετείχε στην οργάνωση µε το ψευδώνυµο "Φώτης" και έλ τώντας - αβάσιµα όµως - ότι γνώριζε πως συµµετείχε σε ενέργεια της 17Ν.
{S}ΓΙΑ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΗ Κ να αναπτύξει το κοµµάτι του Ελαιώνα που συµπίπτει µε το µισό του δήµο και να γεµίσει και το ταµ ΗΠΑ την περασµένη εβδοµάδα, καθώς έχουν συµπεριλάβει την αεροπορική και ναυτική βάση της Κρήτης ΑΤΜ, τηλέφωνο, Ίντερνετ) προκειµένου να συµπιέσουν το λειτουργικό τους κόστος.{S} Τρεις µεγάλες

70

καταδικών πρέπει να αποκαλυφθούν για να συµφωνήσουµε όλοι ότι αυτό το σύστηµα είναι χρεοκοπηµέν τους από άλλα κέντρα.{S} Όλοι, ωστόσο, συµφωνούν πως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. {S}"∆εν υπάρ ι το Εργαστήριο Σεισµολογίας της Πάτρας συµφωνούν πως οι σεισµοί στην Πάρνηθα είναι καθυστερηµέ τελέχη, όπως ο κ. Γ. Σουφλιάς, ο οποίος συµφωνούσε µε την πρόταση, διαφώνησε µε τη διαδικασία π ολιτική και την οικονοµική. {S}Αλλά δεν συµφωνώ ότι υπάρχει ένα θρησκευτικό κριτήριο.{S} Η Τουρ όεδρος της ΟΕΟΑ κ. Γιάννα Αγγελοπούλου, συµφωνώντας µε τον Πρωθυπουργό.{S} Η κ. Αγγελοπούλου εί ως, σύµφωνα µε πληροφορίες, οι τράπεζες συµφώνησαν στη λύση που προωθεί το υπουργείο Οικονοµίας έχη και στις κατ' ιδίαν συζητήσεις τους συµφώνησαν µαζί τους οι περισσότεροι βουλευτές της Ν.∆. έχει περάσει και σε εµάς". {S}Ο Αλέκος συµφώνησε ότι ο Άρης µε την ΑΕΚ έχουν ένα κοινό πρόβληµ υ Ευάγγ. Βενιζέλου {S}Σ' αυτό συµφώνησε και ο πρόεδρος της ∆ΟΕ Ζακ Ρογκ, που όµως χτύ Ιωάννη ∆ιώτη την Τετάρτη από την Αθήνα, συνέλαβαν χθες στις 8 το πρωί τον Ανέστη Παπαναστασίου ν Κόνιτσα όπου διατηρεί πανσιόν και την συνέλαβαν την περασµένη Τετάρτη. ΤΑ ΝΕΑ< µη του νερού είχε φτάσει τα 5,20 µ. και συνέχιζε να ανεβαίνει.{S} Το όριο αντοχής των αναχωµάτω κτες του "τριφυλλιού" δεν πτοήθηκαν και συνέχισαν να παλεύουν.{S} Ο Ολυµπιακός έδειχνε πιο σοβα αι εύκολα παιχνίδια", είπε ο ∆έλιος και συνέχισε: "Ο προπονητής µας έχει καταλάβει και το έχει ί στο µέλλον µπούµερανγκ.{S} Οι µεγάλες συναθροίσεις δηµιουργούν φανατισµό.{S} Συνάµα δε, µεγάλ Βορρά προς τον Νότο (ρήγµα του Οζερού), συνδέει τον Πατραϊκό µε τον Αµβρακικό. {S}"Έχουµε ιστορ ριµελούς Εφετείου Κακουργηµάτων, που θα συνεδριάσει στην ειδικά διαµορφωµένη αίθουσα, θα καθήσο χαρακτηριστικά στο υπόµνηµα του. {S}Και συνεχίζει υποστηρίζοντας τα εξής: "Στην υποθετική περίπ δοθεί έµφαση στον πληθωρισµό, ο οποίος συνεχίζει να κινείται σε επίπεδα υψηλότερα του µέσου όρ αν κατά 35,5%.{S} Η στεγαστική πίστη θα συνεχίσει να τρέχει µε υψηλούς ρυθµούς σε απόλυτα µεγέθ ο Τσάµπιονς Λιγκ, αντίθετα ο νικητής θα συνεχίσει να βρίσκεται µέσα στον στόχο του, ενώ ταυτόχρ ο Τσάµπιονς Λιγκ, αντίθετα ο νικητής θα συνεχίσει να βρίσκεται µέσα στον στόχο του, ενώ ταυτόχρ ς του είδε ότι το παιδί δεν µπορούσε να συνεχίσει.{S} Τότε εκείνος γύρισε πίσω και ενηµέρωσε τι ει πάθει σοβαρές ζηµιές.{S} Μπορούµε να συνεχίσουµε το σκάψιµο του δαπέδου κάνοντας ταυτόχρονα θέλουµε να πανικοβληθούν.{S} Πρέπει να συνεχίσουν να ζουν κανονικά", δήλωσε στο ραδιοφωνικό δί υπάρχει πρόθεση από τις δύο πλευρές να συνεχίσουν τις διαπραγµατεύσεις στη βάση του σχεδίου Αν ανεπιστηµίου Νορθγουέστερν. {S} "∆εν θα συνεχίσω άλλο τη µάταιη προσπάθεια βελτίωσης της µηχανή ποθήκες και κυρίως πρακτορεία µεταφορών συνθέτουν την εικόνα του Ελαιώνα.{S} Σε συνδυασµό µε τη ν, κάνει το παρθενικό του ταξίδι.{S} Το συνοδεύουν οι επευφηµίες των συνήθως συγκρατηµένων Ελβε ετανικού στόλου, και τα 16 σκάφη που το συνοδεύουν, απέπλεε προς τον Κόλπο από το Πόρτσµουθ, στ τερικών επιβεβαίωσε ότι οι δύο υπουργοί συνοµίλησαν τηλεφωνικώς, αλλά διέψευσε ότι ο Φίσερ µίλη γονείς προκειµένου να διδαχθούν πώς να συνοµιλούν και να παίζουν µε τα παιδιά τους. {S}"Στην η σ. κατ' έτος για αποδοχές ενέργειας και συντάξεις) και µε την παραδοχή ότι η εφαρµογή της πρότα µα υποβάλλονται αιτήσεις και εκδίδονται συντάξεις ασφαλισµένων από την Κόρινθο, το Λουτράκι, το ν (π.χ. Κάρυστος Ευβοίας) των οποίων οι συντάξεις εκδίδονται στην Αθήνα. {S}Εκτός από τη ου χρειάζεται σήµερα για να εκδοθούν οι συντάξεις στα µεγαλύτερα ασφαλιστικά ταµεία της χώρας κ µο, την Πάρο και σε άλλα νησιά, αφού οι συντάξεις τους εκδίδονται από το ΙΚΑ Πειραιά!{S} Το ίδι αξιοδοτήσεις
{S}Φρένο στις πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, είναι µια από τις προτεραιότητες της ίζει σύντοµα.
{S}Φρένο στις πρόωρες συνταξιοδοτήσεις
{S}Φρένο στις πρόωρες συνταξιοδοτ ών δανείων τα οποία τα τελευταία χρόνια συντηρούν υψηλά τη ζήτηση για αγορά κατοικιών και συνεπ αφέρουν οι δύο επιστήµονες σε άρθρο που συνυπογράφουν στο περιοδικό "Νιου Σάιεντιστ".
{S}Ο ργός Ανάπτυξης κ. Χρ. Θεοδώρου που έχει συνυπογράψει τη σχετική απόφαση µε τον υπουργό Οικονοµί

71

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΣΡ 4

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

4.1.1

Θεωρητικό πλαίσιο

Η θεωρητική βάση της έρευνάς µας είναι η µετασχηµατιστική γραµµατική του Z. S. Harris (1964, 1968, 1976) 129 , ο οποίος υιοθετεί µια µαθηµατική προσέγγιση της γλωσσολογίας µε σαφείς και ακριβείς ορισµούς. Σύµφωνα µε τον Z. S. Harris, η γλώσσα είναι ένα σύνολο (ορισµένο ή αόριστο) προτάσεων που αποτελείται από έναν ορισµένο αριθµό µονάδων. Η µετασχηµατιστική γραµµατική προϋποθέτει τη συστηµατική περιγραφή και τον αυστηρό φορµαλισµό των στοιχειωδών προτάσεων, δεδοµένου ότι οι σύνθετες προτάσεις προέρχονται από τις απλές και ότι το σύνολο των απλών και των σύνθετων προτάσεων απαρτίζει τη γλώσσα. Το µεθοδολογικό µας πλαίσιο για τη συντακτική περιγραφή των ΠΣΡ εντάσσεται στο λεξικόγραµµατική, του οποίου τη µεθοδολογία ανέπτυξε ο Μ. Gross (1975). Πρόκειται για µια προσέγγιση θεωρητική, µετασχηµατιστική και εµπειρική που αναδεικνύει τον βασικό ρόλο του λεξιλογίου. Ο M. Gross βασιζόµενος στη συστηµατική καταγραφή γλωσσικών δεδοµένων αποδεικνύει ότι οι κανόνες της γραµµατικής δεν είναι τόσο οµαλοί όσο θα πίστευε κάποιος. Η µεθοδολογική εφαρµογή αυτής της θεωρίας αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη πολλών ηλεκτρονικών εφαρµογών στη Γλωσσολογία, που εκπονήθηκαν στο Εργαστήριο Αυτόµατης Τεκµηρίωσης και Γλωσσολογίας (LADL), όπως ηλεκτρονικά λεξικά, λεξικάγραµµατικές και τοπικές γραµµατικές. Η βασική ιδέα είναι ότι η ελάχιστη µονάδα για τη µελέτη της σηµασίας είναι η πρόταση µέσα στην οποία εµφανίζεται η λέξη και όχι η αποµονωµένη λέξη, γιατί µόνο µέσα σε αυτό το πλαίσιο µπορούµε να καθορίσουµε τις συντακτικές και σηµασιολογικές ιδιότητες των στοιχείων που µελετούµε. Οι διαφορετικές σηµασίες µιας λέξης µελετώνται µόνο µέσα από τις διαφορετικές χρήσεις της µέσα στην απλή πρόταση. Συγκεκριµένα, ένας τύπος πρότασης είναι µια απλή πρόταση που περιέχει ένα κατηγόρηµα (ρήµα, επίθετο ή ουσιαστικό) και ένα ή περισσότερα συµπληρώµατα ονοµατικά ή προτασιακά σε θέση υποκειµένου, αντικειµένου ή εµπρόθετου προσδιορισµού. Για τα ρήµατα, η βασική δοµή των απλών προτάσεων έχει τη µορφή: N0 V W όπου Ν0 αντιστοιχεί στο υποκείµενο, V στο ρήµα και W στα πιθανά συµπληρώµατα, εµπρόθετα ή µη. Το υποκείµενο του ρήµατος µπορεί να είναι ένα ονοµατικό σύνολο ή µία συµπληρωµατική πρόταση. Τα συµπληρώµατα W είναι τα κύρια συµπληρώµατα του ρήµατος (ή αντικείµενα άµεσα και έµµεσα) και συµβολίζονται µε Ν1, Ν2 αντίστοιχα. Τα κύρια συµπληρώµατα µελετώνται συστηµατικά για κάθε ρήµα.

129

Το πλαίσιό µας διαφοροποιείται από τη γενετική γραµµατική του Chomsky , ο οποίος στηρίζει τις µελέτες του στην υπόθεση ότι οι γραµµατικές των φυσικών γλωσσών θα έπρεπε να αποτελούν µορφολογικά συστήµατα ανάλογα µε αυτά της λογικής των µαθηµατικών.

72

Έτσι, στο πλαίσιο του λεξικού-γραµµατικής, κάθε ρήµα έχει συγκεκριµένη συντακτική δοµή, η οποία ονοµάζεται «καθοριστική δοµή» (structure définitionnelle) (βλ. Gross 1975). Από τις ακόλουθες προτάσεις: (1)

Max a supprimé ce nom de la liste Ο Max διέγραψε αυτό το όνοµα από τον κατάλογο

(2)

Ce nom a été supprimé de la liste par Max Το όνοµα αυτό διαγράφηκε από τον κατάλογο από τον Max

(3)

Max l’a supprimé de la liste Ο Max το διέγραψε από τον κατάλογο

θεωρούµε ότι µόνο η πρόταση (1) αντιστοιχεί στην «καθοριστική» συντακτική δοµή του ρήµατος, ενώ οι προτάσεις (2) και (3) προκύπτουν µε συστηµατικές συντακτικές διαδικασίες που ονοµάζονται «µετασχηµατισµοί». Ως µετασχηµατισµός 130 ορίζεται η συντακτική διαδικασία που συνδέει δύο προτάσεις µε διαφορετικές συντακτικές δοµές και ίδια νοήµατα. Οι µετασχηµατισµοί, δηλαδή, επιτρέπουν το σχηµατισµό ισοδύναµων σηµασιολογικά προτάσεων µε συντακτικές διαδικασίες, όπως η παθητικοποίηση (παράδειγµα 2), η αντωνυµιοποίηση (παράδειγµα 3) κτλ. Η συντακτική περιγραφή της απλής πρότασης γίνεται (εκτός από περιπτώσεις εξαιρέσεων) σύµφωνα µε το κριτήριο της µέγιστης ορισµατικής ακολουθίας (Boons, Guillet, Leclère 131: 1976a). Η απλή πρόταση περιλαµβάνει, δηλαδή, το µεγαλύτερο δυνατό αριθµό συµπληρωµάτων, εµπρόθετων και µη, που δεν εκφράζονται µε κλιτικές αντωνυµίες. Για παράδειγµα, από τις ακόλουθες προτάσεις: (4)

Max donne de l’argent Ο Max δίνει χρήµατα

(Guillet 1993)

(5)

Max donne à cette fondation (Guillet 1993) Ο Max δίνει (χρήµατα) σ’ αυτό το ίδρυµα

(6)

Max donne de l’argent à cette fondation Ο Max δίνει χρήµατα σ’ αυτό το ίδρυµα

(Guillet 1993)

µόνο η πρόταση (6), που έχει την πιο αναπτυγµένη συντακτική δοµή, αντιστοιχεί στην καθοριστική δοµή του ρήµατος donner (δίνω). Ωστόσο, ένα ρήµα µπορεί να έχει περισσότερες από µια «καθοριστικές δοµές». Για παράδειγµα, το ρήµα κολλώ στις προτάσεις: (7) (8)

Ο Πέτρος κολλάει την αφίσα στον τοίχο Ο Πέτρος κολλάει στη Μαρία

συναντάται σε δύο τουλάχιστον βασικές συντακτικές δοµές. Η πρόταση (7) έχει τη δοµή N0 V N1conc Loc N2lieu, ενώ η πρόταση (8) τη δοµή N0 V Prép N1hum. Στην περίπτωση αυτή, οι 130 131

Guillet 1993. Στο εξής BGL. 73

διαφορετικές βασικές συντακτικές δοµές του ρήµατος κολλώ αντιστοιχούν σε δύο «σηµασίες132» ή «χρήσεις133» του. Η συντακτική περιγραφή στις εργασίες του LADL βασίζεται σε σαφή και ρητά κριτήρια µε βάση την αποδεκτότητα των προτάσεων ούτως ώστε να επιτυγχάνεται µια απεικόνιση της γλώσσας πληρέστερη από αυτή των περιγραφών που περιορίζονται σε σηµασιολογικές διαισθήσεις. Υπενθυµίζουµε ότι το σύµβολο * χρησιµοποιείται για τις προτάσεις που δεν είναι αποδεκτές. Για τις προτάσεις αµφίβολης αποδεκτότητας τα δύο σύµβολα ? και ?* προηγούνται των προτάσεων και δηλώνουν ότι η πρόταση είναι δύσκολα ή πολύ δύσκολα αποδεκτή αντίστοιχα. Το λεξικό-γραµµατική των ρηµάτων και των άλλων κατηγορηµάτων 134 (ουσιαστικών, επιθέτων και επιρρηµάτων) κατασκευάστηκε για πολλές γλώσσες, και συγκεκριµένα για την αγγλική, τη γερµανική, την ιταλική, την πορτογαλική, την κορεάτικη, την ταϋλανδέζικη υπό µορφή πινάκων (tables du lexique-grammaire). Οι πίνακες αυτοί εµπεριέχουν σηµαντικό αριθµό ληµµάτων και η κατασκευή τους στηρίζεται στις εξής γλωσσολογικές αρχές135: i. H σηµασία κάθε ρήµατος διακρίνεται µε βάση την καθοριστική δοµή και τις κατανεµητικές και µετασχηµατιστικές του ιδιότητες. Αυτός είναι ο λόγος που οµόγραφα ρήµατα βρίσκονται ταξινοµηµένα σε διαφορετικές τάξεις. Για παράδειγµα, το ρήµα γράφω υπάρχει ως διαφορετικό λήµµα σε τρεις συντακτικούς πίνακες: Ο Πέτρος έγραψε την κόρη του στο φροντιστήριο Ο Πέτρος έγραψε στη Μαρία ότι θα έρθει Ο Πέτρος έγραψε το όνοµά του στο χαρτί

[38GLH] [9G] [38GLD]

ii. Η απλή πρόταση είναι η ελάχιστη µονάδα µελέτης και η βασική της δοµή περιέχει ένα υποκείµενο 136 και ένα σύνολο συµπληρωµάτων. Εκτός από τα κύρια συµπληρώµατα (υποκείµενα και αντικείµενα) υπάρχουν και δευτερεύοντα (επιρρηµατικά συµπληρώµατα τόπου, χρόνου κτλ.). Ο διαχωρισµός τους επιτελείται εφαρµόζοντας κατάλληλα κριτήρια (βλ. BGL 1976a). iii. Η αξιολόγηση της αναπαραγωγικότητας των αποδεκτών προτάσεων επιτυγχάνεται µε µια σειρά συντακτικών µετασχηµατισµών µε τρόπο εµπειρικό και ελέγχεται σε ένα µεγάλο 132

Σύµφωνα µε τον Guillet (1993) οι κανόνες διαχωρισµού της σηµασίας και της χρήσης δεν είναι ποτέ ικανοποιητικά σαφείς και προκύπτουν από τη διαίσθηση του λεξικογράφου. 133 Για το λόγο αυτό, θα χρησιµοποιούµε τους όρους «ρήµα», «χρήση ρήµατος» και «σηµασία ρήµατος» χωρίς να προσδίδουµε σε αυτούς καµία διαφοροποίηση. 134 Για µια πλήρη παρουσίαση των ερευνών που πραγµατοποιήθηκαν στο πλαίσιο του λεξικού γραµµατικής βλ. C. Leclère, C. Subirats-Rüggeberg (1991). 135 Βλ. Μ. Gross 1975, 1982, 1997, 1988, BGL 1976a, Guillet & Leclère [στο εξής GL] 1992 για τις βασικές αρχές της ταξινόµησης των κατηγορηµάτων στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής. 136 Μια απλή πρόταση µπορεί να έχει ως υποκείµενο: i. ένα ονοµατικό σύνολο ή αντωνυµία που συµβολίζεται N0 (Ο Πέτρος+ο χορευτής+αυτός) χορεύει V N0 ii. µια συµπληρωµατική πρόταση που συµβολίζεται Pcomp Το γεγονός ότι ο Πέτρος φωνάζει ενοχλεί τη Μαρία N0: Pcomp V N1 Η περίπτωση, όµως, των απρόσωπων ρηµάτων είναι πιο σύνθετη. Τις περισσότερες φορές, δεν έχουν ονοµατικό σύνολο ή αντωνυµία ως υποκείµενο, όπως χιονίζει, αλλά µπορεί ενίοτε να έχουν ως συντακτικό υποκείµενο µια ολόκληρη πρόταση που εισάγεται µε να, ότι, πως. Για λεπτοµέρειες βλ. Holton, Mackridge, PhilippakiWarburton (1997: 201-204). 74

αριθµό ληµµάτων. Η βασική αρχή του λεξικού-γραµµατικής συνίσταται στη συστηµατική καταγραφή και ταξινόµηση των κατηγορηµάτων σε τάξεις. Τα ρήµατα, τα επίθετα και τα κατηγορηµατικά ονόµατα θεωρούνται ο πυρήνας της πρότασης και ταξινοµούνται σε διαφορετικούς πίνακες που περιέχουν τις προτάσεις µε τις συγκεκριµένες βασικές δοµές, τις µετασχηµατιστικές και τις κατανεµητικές τους ιδιότητες. Οι κατανεµητικές ιδιότητες απεικονίζονται µε τη µορφή τύπων προτάσεων που είναι ή δεν είναι αποδεκτές για τη λέξη που ανήκει σε µια γραµµατική κατηγορία. Για να είναι εφικτή η αξιοποίηση του λεξικού-γραµµατικής από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, το λεξικό-γραµµατική έχει τη µορφή πινάκων, όπου κάθε γραµµή περιγράφει και µια πρόταση ή µια σηµασία κατά τη λεξικογραφική παράδοση. Με τον τρόπο αυτό, η συστηµατική και εξαντλητική συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή της γλώσσας µπορεί να ενσωµατωθεί σε ένα σύστηµα αυτόµατου συντακτικού αναλυτή, προκειµένου να επιτευχθεί η αναγνώριση των προτάσεων ενός κειµένου. Παραθέτουµε απόσπασµα του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής:

Απόσπασµα του πίνακα 38GLS Το λεξικό-γραµµατική µιας γλώσσας, λοιπόν, είναι µία συστηµατική απεικόνιση του συνόλου των δοµών αυτής της γλώσσας µέσα από απλές προτάσεις και µπορεί να θεωρηθεί ως ένα

75

ηλεκτρονικό συντακτικο-σηµασιολογικό λεξικό137 ή ως µια συντακτική βάση δεδοµένων138 όπου περιγράφονται συστηµατικά οι κατανεµητικές και µετασχηµατιστικές ιδιότητες των βασικών συντακτικών δοµών. Σε ό,τι αφορά τα ρήµατα, κάθε πίνακας εµπεριέχει µια τάξη ρηµάτων που έχουν κοινή «καθοριστική» συντακτική δοµή. Κάθε λήµµα συνοδεύεται από τις συντακτικές του ιδιότητες. Έτσι, οριζοντίως εµφανίζονται οι διαφορετικές ρηµατικές χρήσεις, καθέτως οι πιθανές συντακτικο-σηµασιολογικές τους ιδιότητες. Στην διασταύρωση της κάθε στήλης µε την κάθε γραµµή υπάρχει ένα «+» όταν θεωρούµε ότι η συγκεκριµένη ιδιότητα είναι αποδεκτή για τη συγκεκριµένη σηµασία του ρήµατος, ενώ σηµειώνουµε «-» στην αντίθετη περίπτωση. Κατά τον Gross (1975: 122) η συντακτική προσέγγιση των ΠΣΡ µπορεί να διατυπωθεί µε τον ακόλουθο τρόπο: Αν συµβολίσουµε µε pfx-V το ρήµα που σχηµατίζεται µε την προσθήκη ενός προθήµατος (ή α΄ συνθετικού) (pfx) σε ένα µορφολογικά απλό ρήµα V, οι συντακτικές δοµές των δύο ρηµάτων θα είναι: (α) (β)

N0 V W N0΄ pfx-V W΄

Το πρόβληµα που τίθεται είναι η σύγκριση των δοµών (α) και (β) και η πρόβλεψη των πιθανών διαφορών των δύο δοµών µε βάση το πρόθηµα και τις ιδιότητες του µορφολογικά απλού ρήµατος. Για παράδειγµα, τα ρήµατα αµολάω και ξαµολάω συναντώνται σε προτάσεις όπως: (9)

Ο Πέτρος αµόλησε το σκύλο στο πάρκο V Ν1 Loc N2 dest Ν0

[38GLD]

(10)

Ο Πέτρος ξαµόλησε το σκύλο στο πάρκο pfx-V Ν1 Loc N2 dest N0΄

[38GLD]

και

Παρατηρούµε ότι στις προτάσεις (9) και (10), N0 = N0΄ και W = W΄, δηλαδή οι συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες του V = αµολάω ισχύουν και για το προθηµατοποιηµένο ρήµα pfxV = ξαµολάω. Τα δύο ρήµατα έχουν την ίδια καθοριστική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2 dest και εποµένως ταξινοµούνται στον ίδιο πίνακα 38GLD. Ωστόσο, όταν το πρόθηµα ξε- προσδίδει στα ρήµατα στα οποία προτάσσεται τη σηµασία της «αντίθετης κίνησης», Ν0 = Ν0, αλλά W΄ διαφέρει από το W όπως φαίνεται στα παραδείγµατα: Ο Πέτρος πάρκαρε το αυτοκίνητο µπροστά στο εστιατόριο Ν0 V Ν1 Loc N2 dest

[38GLD]

Ο Πέτρος ξεπάρκαρε το αυτοκίνητο από µπροστά από το εστιατόριο Ν0 pfx-V Ν1 Loc N2 source

[38GLS]

Παρατηρούµε ότι το προθηµατοποιηµένο ρήµα (pfx-V) έχει την ίδια βασική συντακτική δοµή 137 138

C. Leclère (1990: 112). C. Leclère 2005. 76

µε το αντίστοιχο απλό ρήµα, αλλά δεν συµµερίζεται τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες. Στο πλαίσιο της ολοκλήρωσης του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής, ακολουθώντας τις προαναφερθείσες αρχές, επιχειρούµε τη συστηµατική συντακτικο-σηµασιολογική µελέτη των ΠΣΡ. Θα αναφερθούµε, στη συνέχεια, στη µεθοδολογία και στον περιορισµό της έρευνάς µας. 4.1.2

Μεθοδολογία της έρευνας

Για την περιγραφή των συντακτικο-σηµασιολογικών ιδιοτήτων των ΠΣΡ υιοθετήσαµε τη µεθοδολογία του λεξικού-γραµµατικής, της οποίας η βασική αρχή συνίσταται στην ταξινόµηση των ΠΣΡ σε τάξεις139 σύµφωνα µε την «καθοριστική» τους δοµή. Επειδή, στόχος της έρευνάς µας είναι η συστηµατική και εξαντλητική περιγραφή της Νέας Ελληνικής µε σκοπό την αυτόµατη ανάλυση κειµένων, η συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ θα συµπληρώσει τη µορφολογική περιγραφή. Υπενθυµίζουµε ότι τα ΠΣΡ θεωρούνται απλές λέξεις και το µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό των ΠΣΡ που κατασκευάσαµε ενσωµατώθηκε στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό των απλών µορφολογικά ρηµάτων. Κάθε λήµµα του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού συνοδεύεται από έναν κωδικό που αντιπροσωπεύει τον πίνακα ή τους πίνακες όπου ταξινοµείται αυτό το ρήµα. Για παράδειγµα, το ρήµα ξεριζώνω που εισάγεται στο DelasGr µε τη µορφή: ξεριζώνω.V20 µετά από τη συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή του έχει τη µορφή: ξεριζώνω.V20+38GLS ξεριζώνω.V20+38GLH Καθώς ο δεύτερος στόχος της έρευνάς µας είναι να ταξινοµήσουµε τα ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής σε πίνακες που ορίζονται από συγκεκριµένες για τον καθένα συντακτικές και σηµασιολογικές ιδιότητες, για την περιγραφή των συντακτικο-σηµασιολογικών ιδιοτήτων τους βασιστήκαµε στα ρήµατα του υπάρχοντος λεξικού-γραµµατικής των ρηµάτων της Νέας Ελληνικής και όχι στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό. Η επιλογή µας αυτή πηγάζει από το γεγονός ότι στο λεξικό-γραµµατική της Ελληνικής Γλώσσας που εκπονείται σύµφωνα µε τη µεθοδολογία του LADL περιγράφεται, όπως προαναφέραµε, η χρήση κάθε ρήµατος σύµφωνα µε την καθοριστική δοµή του, τις µετασχηµατιστικές και τις κατανεµητικές ιδιότητές του (βλ. 4.1.1). Για παράδειγµα, ενώ για το ρήµα πετάω εισάγεται ένα λήµµα στο µορφολογικό λεξικό, οι χρήσεις του περιγράφονται εισάγοντας τουλάχιστον τέσσερα λήµµατα στο λεξικόγραµµατική:

139

Ο Πέτρος πέταξε τη βαλίτσα του πάνω στο κρεβάτι N0 V N1 Loc N2

[38GLD]

Ο Πέτρος πέταξε τη µπάλα από την αυλή στο δρόµο N0 V N1 Loc N2 Loc N3

[38GL]

Ο καθηγητής πέταξε το µαθητή από την τάξη N0 V N1hum Loc N2source

[38GLH]

Βλ. Guillet (1993: 27).

77

Το πουλί πέταξε στον ουρανό N0 V Prép N1

[35GSΤ]

Όσον αφορά το προθηµατοποιηµένο ρήµα ξεπετάω διαπιστώνουµε ότι δεν συµµερίζεται τις συντακτικές και σηµασιολογικές ιδιότητες του απλού µορφολογικά ρήµατος, αλλά συναντάται σε προτάσεις όπως την ακόλουθη: Ο Πέτρος ξεπέταξε το βιβλίο σε δύο µέρες N0 pfx-V N1 Prép dét N2

[32GR2]

µε βασική συντακτική δοµή N0 V N1 και εποµένως, το προθηµατοποιηµένο ρήµα ξεπετάω δεν ταξινοµείται σε κανέναν από τους πίνακες όπου ταξινοµείται το απλό ρήµα. Η αρχική ταξινόµηση των ρηµάτων της Νέας Ελληνικής 140 σύµφωνα µε την καθοριστική τους δοµή πραγµατοποιήθηκε από τις Kyriacopoulou, Yannacopoulou (2003) και από την Kyriacopoulou (2003) . Οι βασικές δοµές των προτάσεων δίνονται παρακάτω: V N0 V N0 V N1 N0 V N1 N2 N0 V Prép N1 N0 V N1 Prép N2 N0 V Prép N1 Prép N2 N0 V N1 Prép N2 Prép N3

Βρέχει Η Μαρία νηστεύει Η Μαρία διαβάζει ένα βιβλίο Ο Πέτρος ονόµασε την κόρη του Μαρία Η Μαρία υπακούει στη µητέρα της Ο Πέτρος γέµισε το βάζο µε καραµέλες Ο Πέτρος κατεβαίνει από τη σοφίτα στο σαλόνι Ο Πέτρος µεταφέρει τον υπολογιστή από το σαλόνι στο γραφείο

όπου V =: ρήµα, N0 =: υποκείµενο, N1 =: πρώτο συµπλήρωµα, N2 =: δεύτερο συµπλήρωµα, N3=: τρίτο συµπλήρωµα, Prép =: πρόθεση. Το Ν µπορεί να είναι είτε µια ονοµατική φράση είτε µια συµπληρωµατική πρόταση. Στην παρούσα έρευνα, στόχος µας είναι η συγκριτική µελέτη των συντακτικών δοµών των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το παρα-, ξε-, συν- και σύνθετων µε το ξανα- ρηµατικών τύπων καθώς και ο τρόπος αναπαράστασης των ΠΣΡ, που, όπως προαναφέραµε, δεν έχουν µελετηθεί συστηµατικά για καµία άλλη γλώσσα. Από τη µελέτη αυτή προκύπτουν οι ακόλουθες περιπτώσεις: α. τα δύο ρήµατα έχουν διαφορετική σηµασία, δηλαδή έχουν διαφορετικές καθοριστικές δοµές. β. τα δύο ρήµατα έχουν την ίδια καθοριστική δοµή, ωστόσο, δεν έχουν πάντοτε τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες. γ. τα δύο ρήµατα έχουν την ίδια συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες. Στην έρευνά µας µελετούµε συντακτικά τα ΠΣΡ που έχουν ως βασικές ιδιότητες αυτές των αντίστοιχων απλών µορφολογικά ρηµάτων. Για τη συντακτική περιγραφή των ιδιοτήτων τους ακολουθήσαµε την ακόλουθη µεθοδολογία. Εξετάσαµε, µε τη βοήθεια απλών προτάσεων, αν 140

Μελετήθηκαν 6.000 σηµασίες ρηµάτων, που ταξινοµήθηκαν σε 65 πίνακες. 78

τα ρήµατα αυτά έχουν την ίδια ή διαφορετική καθοριστική δοµή από το αντίστοιχο απλό ρήµα του λεξικού-γραµµατικής. Τα λεξικά που χρησιµοποιήσαµε για την επιβεβαίωση και την επαλήθευση της αποδεκτότητας των συντακτικών δοµών των ΠΣΡ είναι: -

το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (1998), το Λεξικό της Νέας Ελληνικής του Γ. Μπαµπινιώτη (1998), το Νέο Ελληνικό Λεξικό του Κριαρά (1995), το Μείζον Ελληνικό Λεξικό των Τεγόπουλου & Φυτράκη(1997) και το πεντάτοµο λεξικό της εγκυκλοπαίδειας Επιστήµη και Ζωή (1983).

Η συµβολή, όµως, των λεξικών είναι ενίοτε προβληµατική επειδή: (i) τα ΠΣΡ δεν καταγράφονται συστηµατικά στα λεξικά, όπως είδαµε στην ενότητα 1.3, (ii) τα λεξικά καταχωρίζουν συχνά πληροφορίες σηµασιολογικού περιεχοµένου και (iii) οι συντακτικές πληροφορίες δεν είναι πάντοτε πλήρεις. Για το λόγο αυτό, η αναζήτηση σε κείµενα του διαδικτύου, µε τη βοήθεια των µηχανών αναζήτησης, µας βοήθησε αφενός να µελετήσουµε τη συντακτική συµπεριφορά των ΠΣΡ και αφετέρου να συλλέξουµε παραδείγµατα που προέρχονται από υπαρκτά συγκείµενα. Επιπλέον, στα διαθέσιµα κείµενα του διαδικτύου επιβεβαιώσαµε τη σηµασία προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που ανήκουν σε λόγιο επίπεδο λόγου. Ωστόσο, επειδή, ακόµα και η αναζήτηση σε κείµενα του διαδικτύου αποδεικνύεται ενίοτε ανεπαρκής 141 , τα παραδείγµατά µας, όπως συνηθίζεται στη γενετική γραµµατική, είναι κατασκευασµένα από εµάς 142 και η µελέτη της συντακτικής δοµής των ΠΣΡ στηρίχτηκε κυρίως στο κριτήριο της αποδεκτότητας. Κατά τον Gross (1975), η αποδεκτότητα µιας πρότασης µπορεί να πάρει µόνο δύο τιµές: αποδεκτή ή µη αποδεκτή και ως εκ τούτου χρησιµοποιούµε µια δυαδική έννοια για την αναπαράστασή της. Στο θεωρητικό και πειραµατικό πλαίσιο στο οποίο εγγράφεται η συντακτική µελέτη µας, το δυαδικό αυτό σύστηµα περιορίζει συχνά την επιλογή µας. 4.1.3

Περιορισµός της έρευνας

Η έρευνά µας βασίζεται στα ρήµατα του λεξικού-γραµµατικής που δέχονται ως ορίσµατα µία συµπληρωµατική πρόταση 143 σε θέση υποκειµένου ή αντικειµένου και στα µεταβατικά ρήµατα µε ένα ή περισσότερα εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου144. Πρόκειται δηλαδή για ρήµατα που έχουν τις ακόλουθες δοµές: Pcomp V N1 N0 V Pcomp N0 V Pcomp σε Ν2 όπου Pcomp µια συµπληρωµατική πρόταση, όπως το γεγονός ότι Ρ, το ότι Ρ, το να Ρ, πως P, µήπως P, αν P και 141

Ο Boons (1974: 39) σηµειώνει ότι, στο πλαίσιο της µετασχηµατιστικής µεθόδου, δεν µπορεί να περιοριστεί κάποιος, όπως η πλειονότητα των λεξικογράφων και των παραδοσιακών µελετητών της γλώσσας, στα σώµατα κειµένων, γιατί, ακόµη και αν είναι εκτενή, δεν µπορούν να περιέχουν όλες τις απαιτούµενες ακολουθίες λέξεων για την κατασκευή των παραδειγµάτων. 142 Να σηµειώσουµε, επίσης, ότι στα παραδείγµατά µας το ρήµα είναι στον Ενεστώτα ή στον Αόριστο. 143 Βλ. Kyriacopoulou 2003 και για τη γαλλική γλώσσα M. Gross 1975. 144 Βλ. Yannacopoulou 2005 και για τη γαλλική γλώσσα BGL 1976, Boons 1984, 1985, 1987 και GL 1992. 79

N0V N1 Loc N2 N0V N1 Loc N2 Loc N3 Συγκεκριµένα, για την έρευνά µας, βασιστήκαµε στα ρήµατα των οποίων η βάση έχει ήδη περιγραφεί στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής. Τα ρήµατα αυτά δέχονται ως ορίσµατα µια συµπληρωµατική πρόταση καθώς και στα µεταβατικά ρήµατα µε εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου. Πρόκειται, αρχικά, για τα ρήµατα που έχουν µελετηθεί από την Kyriacopoulou (2003) και έχουν ταξινοµηθεί, βάσει της συντακτικής τους δοµής145 στους ακόλουθους τρεις πίνακες: Πίνακας 4G: Περιλαµβάνει 179 ρήµατα που δηλώνουν «ψυχολογική κατάσταση» και έχουν βασική συντακτική δοµή Pcomp V N1, όπου Pcomp µια συµπληρωµατική πρόταση, όπως το γεγονός ότι Ρ, το ότι Ρ, το να Ρ, πως P, µήπως P, αν P και Ν1 ένα ουσιαστικό που ανήκει στη σηµασιολογική κατηγορία των «ανθρώπινων» ουσιαστικών (Ν1=: humain). Για παράδειγµα: Το ότι η Μαρία απολύθηκε δυσαρέστησε τον Πέτρο Πίνακας 6G: Περιλαµβάνει 160 ρήµατα που έχουν τη συντακτική δοµή N0 V Pcomp, για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξέρει ότι η Μαρία θα φύγει Πίνακας 9G: Περιλαµβάνει 203 ρήµατα «επικοινωνίας» µε βασική συντακτική δοµή N0 V Pcomp σε Ν2 (όπου Ν2 ένα έµµεσο αντικείµενο που είναι πάντοτε «ανθρώπινο»). Π.χ.: Ο Πέτρος είπε στη Μαρία ότι θα έρθει Επιπλέον, βασιστήκαµε στα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» 146 , µε βασική συντακτική δοµή τη δοµή N0 V N1 Loc 147 N2 148 (όπου Loc N2 ένας εµπρόθετος προσδιορισµός του τόπου)149 που δηλώνουν τη µετακίνηση του άµεσου αντικειµένου (Ν1) σε σχέση µε έναν τόπο (Ν2) από το υποκείµενο (Ν0). Τα ρήµατα αυτά έχουν ταξινοµηθεί στους παρακάτω πίνακες (βλ. Yannacopoulou 2005): Πίνακας 38GLD: Το ουσιαστικό Ν2 αποτελεί τον «τελικό προορισµό» του αντικειµένου Ν1. Ο πίνακας 38GLD εµπεριέχει 313 ρήµατα µε βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2 dest. Π.χ. Ο Πέτρος φορτώνει τα πράγµατα στο φορτηγό

145

Με τον όρο αυτό εννοούµε τη δοµή που περιλαµβάνει τα συµπληρώµατα, εµπρόθετα και µη, που ανήκουν στο ρήµα και όχι στην πρόταση (Harris 1951, Chomsky 1957, BGL (1976: 165)). 146 Για τη γαλλική γλώσσα το σύνολο των τοπικών δοµών – αµετάβατων και µεταβατικών - µελετήθηκε κυρίως από τους J. –P. Boons, A. Guillet et C. Leclère. Βλ. BGL 1976, Boons 1984, 1985, 1986, 1987, GL 1992. 147 Οι απλές και σύνθετες προθέσεις οι οποίες εισάγουν ένα συµπλήρωµα τόπου µελετήθηκαν από την Yannacopoulou (2005) µε τη βοήθεια προτάσεων που περιέχουν υποστηρικτικά ρήµατα. Η τοποθέτηση, η σχέση δηλαδή ανάµεσα στο τοποθετούµενο και τον τόπο, ελέγχεται µε προτάσεις του τύπου N0 Vsup Loc N1 όπου Ν1 δηλώνει τον τόπο, Ν0 το τοποθετούµενο αντικείµενο και Vsup ένα ρήµα υποστηρικτικό που εκφράζει είτε µια στατική είτε µια δυναµική σχέση. 148 Ορισµένες φορές η δοµή µπορεί να είναι N0 V N1 Loc N2 Loc N3. 149 Ο εµπρόθετος προσδιορισµός του τόπου αποτελεί µια «καθοριστική» ιδιότητα για τα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης».

80

Πίνακας 38GLS: Το ουσιαστικό Ν2 δηλώνει τον τόπο «προέλευσης» του αντικειµένου Ν1. Ο πίνακας αυτός περιλαµβάνει 132 ρήµατα των οποίων η βασική δοµή είναι N0 V N1 Loc N2 «προέλευση». Για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξεριζώνει τα χόρτα από τον κήπο Πίνακας 38GL: Τα ρήµατα του πίνακα αυτού δέχονται δύο εµπρόθετους προσδιορισµούς, ο ένας δηλώνει την «προέλευση» και ο άλλος τον «προορισµό». Ο αριθµός των ρηµάτων του πίνακα 38GL ανέρχεται σε 153 και η βασική συντακτική δοµή τους έχει τη µορφή: N0 V N1 Loc N2 Loc N3. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος µεταφέρει το σάκο από το σαλόνι στην κουζίνα. Πίνακας 38GLΗ: Η ιδιαιτερότητα των ρηµάτων αυτής της τάξης είναι ότι το άµεσο αντικείµενο είναι υποχρεωτικά ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό. Ο πίνακας αυτός περιέχει 167 ρήµατα και η βασική συντακτική δοµή του είναι: N0 V N1 «ανθρώπινο» Loc N2 dest. Για παράδειγµα: Μετέθεσαν τον Πέτρο στη Θράκη Επειδή ορισµένα ρήµατα του πίνακα αυτού δέχονται ένα ακόµη συµπλήρωµα τόπου, η βασική δοµή των ρηµάτων µπορεί να είναι N0 V N1 Loc N2 Loc N3. Για παράδειγµα: Η εταιρεία µετέθεσε τον υπάλληλο από την Αθήνα στη Θράκη Πίνακας 38GLR: Περιλαµβάνει 166 ρήµατα µε βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2 που δέχονται έναν εµπρόθετο προσδιορισµό του τόπου, χωρίς ωστόσο να δηλώνεται «µετακίνηση» του αντικειµένου Ν1 ως προς τον τόπο Ν2. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος εκθέτει τους πίνακές του στην Εθνική Πινακοθήκη Στην παρούσα έρευνα µελετήσαµε τη συντακτικο-σηµασιολογική συµπεριφορά των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που σχηµατίζονται µε την εφαρµογή των προθηµάτων παρα-, ξε-, συν- και του α΄ συνθετικού ξανα- στα 1473 ρήµατα που έχουν ταξινοµηθεί µε τη βοήθεια κατάλληλων κριτηρίων στους οκτώ πίνακες του λεξικούγραµµατικής της Νέας Ελληνικής που προαναφέραµε. Να τονίσουµε εδώ ότι βασιστήκαµε στα ρήµατα που έχουν ήδη ταξινοµηθεί ανάλογα µε την καθοριστική δοµή τους στους προαναφερθέντες πίνακες, επειδή έχει γίνει ο διαχωρισµός των σηµασιών του κάθε ρήµατος. Η συστηµατική συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή τους µάς επέτρεψε να εντοπίσουµε αφενός τις κανονικότητες ανάµεσα στις συντακτικές ιδιότητες του ρήµατος της βάσης και του προθηµατοποιηµένου ή σύνθετου ρήµατος και αφετέρου τις συντακτικο-σηµασιολογικές διαφορές που επιφέρουν τα προθήµατα και α΄ συνθετικά.

81

4.2 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΩΝ Ι∆ΙΟΤΗΤΩΝ ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ

ΤΩΝ

Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουµε τις κύριες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες των ρηµάτων του λεξικού-γραµµατικής που σχηµατίζονται µε την εφαρµογή των προθηµάτων παρα-, ξε-, συν- και του α΄ συνθετικού ξανα- στα 1473 ρήµατα που έχουν ταξινοµηθεί στους οκτώ πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής, όπως αυτές εµφανίζονται στους πίνακες στους οποίους ταξινοµήσαµε τα ρήµατα αυτά. Αντικείµενο της έρευνάς µας είναι η συστηµατική συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ που σχηµατίζονται από τους οκτώ πίνακες 4G, 6G, 9G, 38GLD, 38GLS, 38GL, 38GLΗ και 38GLR150 του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής (βλ. ενότητα 5.1.1) και στους οποίους περιορίζεται η έρευνά µας. ∆εδοµένου ότι τα ΠΣΡ που µελετούµε έχουν τις καθοριστικές δοµές: (i) Ρήµατα µε συµπληρωµατική πρόταση Pcomp151 pfx-V N1 N0 pfx-V Pcomp N0 pfx-V Pcomp σε Ν2 hum και (ii) Μεταβατικά ρήµατα τόπου N0 pfx-V N1 Loc N2 «τόπος» N0 pfx-V N1 Loc N2 «τόπος» Loc N3 «τόπος» θα παρουσιάσουµε την κατανοµή των ορισµάτων152 N0, N1, N2 και Ν3 και για τους δύο τύπους των ρηµάτων της µελέτης µας και τις σηµασιολογικές τους ιδιότητες. Η έννοια της κατανοµής χρησιµοποιείται για να περιγράψουµε τη σηµασιολογική συµβατότητα ανάµεσα στο ρήµα και τα ορίσµατά του. Με το όρο κατανοµή, λοιπόν, εννοούµε το σύνολο των ισοδύναµων λέξεων, δηλαδή των λέξεων που µπορούν να αντικαταστήσουν η µία την άλλη. Αυτές οι λέξεις µπορούν να εµφανιστούν στη θέση ενός συγκεκριµένου µόνο ορίσµατος. Η µέθοδός µας συνίσταται στο να εισαγάγουµε τα υπό µελέτη ΠΣΡ στο µεγαλύτερο δυνατό αριθµό «βασικών» προτάσεων και να καθορίσουµε, βασιζόµενοι στο κριτήριο της αποδεκτότητας, τους αποδεκτούς ή µη συνδυασµούς. Στο πλαίσιο της απλής πρότασης, τα στοιχεία που µπορούν να ποικίλλουν είναι δύο ειδών: τα λεξικά στοιχεία και η δοµή της πρότασης. Θα εξετάσουµε, λοιπόν, δύο είδη ιδιοτήτων: τις κατανεµητικές και τις µετασχηµατιστικές ιδιότητες. Ο συνδυασµός των δύο τύπων ιδιοτήτων παράγει σύνθετες ιδιότητες που έχουν ως σκοπό να επιβεβαιώσουν αν ένα ρήµα δέχεται µια συγκεκριµένη κατανοµή λεξικών στοιχείων σε µια συγκεκριµένη δοµή ή το αντίθετο. Τις ιδιότητες που είναι περιορισµένης εφαρµογής και εµφανίζονται σε µικρό αριθµό πινάκων θα τις αναλύσουµε στο έκτο κεφάλαιο, στην αναλυτική περιγραφή του κάθε πίνακα.

150

Η ταξινόµηση των ρηµάτων σε οµοιογενείς πίνακες πραγµατοποιείται µε βάση τη συντακτική δοµή και τη φύση των ορισµάτων του ρήµατος. 151 Η παρουσία µιας συµπληρωµατικής πρότασης στην καθοριστική δοµή των ρηµάτων αποτελεί σηµαντικό παράγοντα στην ταξινόµησή τους στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής. 152 Ο όρος «ορίσµατα» αναφέρεται στο υποκείµενο και στα συµπληρώµατα του ρήµατος.

82

4.2.1

Κατανεµητικές ιδιότητες

Σύµφωνα µε τους Boons, Guillet και Leclère (1976: 170) «oι κατανεµητικές ιδιότητες ενός ρήµατος έχουν ως σκοπό τη µελέτη των αποδεκτών ορισµάτων ενός ρήµατος. Τα ορίσµατα αυτά είναι κυρίως ουσιαστικά και τίθενται αριστερά ή δεξιά από το ρήµα, µπορεί όµως να είναι και προτασιακά». Στις παραγράφους που ακολουθούν, θα παρουσιάσουµε συνοπτικά τις κατανεµητικές ιδιότητες που έχουν περιγραφεί στους πίνακες των µορφολογικά απλών ρηµάτων και που έχουµε µελετήσει για τα ΠΣΡ. 4.2.1.1

«Ανθρώπινα» (Nhum) και «µη ανθρώπινα» (N-hum) ουσιαστικά

Τα ουσιαστικά, ανεξάρτητα από τη συντακτική θέση που κατέχουν (Ν0 για το υποκείµενο, Ν1 για το πρώτο συµπλήρωµα, Ν2 δεύτερο συµπλήρωµα και Ν3 τρίτο συµπλήρωµα), ορίζονται από ένα αριθµό σηµασιολογικών χαρακτηριστικών153 όπως Nhum, N-hum, Napp, Νcoll, Nabst, Nconc, Nlieu κλπ). Καταρχήν, διαχωρίζουµε τα ουσιαστικά σε δύο µεγάλες κατηγορίες: «ανθρώπινα»: Nhum και «µη ανθρώπινα»: N-hum. Επειδή ο χαρακτηριστισµός ενός ουσιαστικού ως «ανθρώπινου» είναι σηµασιολογικής φύσης, προσπαθούµε να χρησιµοποιήσουµε κριτήρια. Κατά τον M. Gross (1975: 47-50), δύο τρόποι υπάρχουν για να ελέγξουµε την αποδεκτότητα ενός «ανθρώπινου» ουσιαστικού σε µια συγκεκριµένη συντακτική δοµή: i. ii.

η αντικατάσταση του υποκειµένου µε ένα κύριο όνοµα και η ερώτηση µε τη βοήθεια της προσωπικής αντωνυµίας ποιος-ποια-ποιο.

Για παράδειγµα: Ε: Ποιος ξαναανακάλεσε τον πρέσβη από τις εµπόλεµες περιοχές; Α: (Ο πρωθυπουργός + Ο Κ. Καραµανλής) ξαναανακάλεσε τον πρέσβη από τις εµπόλεµες περιοχές. Α: Η κυβέρνηση ξαναανακάλεσε τον πρέσβη από τις εµπόλεµες περιοχές. Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Μ. Gross (1975: 46), ο πρώτος τρόπος ελέγχου, δηµιουργεί ορισµένα προβλήµατα, διότι τα κύρια ονόµατα λειτουργούν ως ονοµατικά σύνολα, αλλά ορισµένες φορές σε ορισµένες συντακτικές θέσεις κανένα ονοµατικό σύνολο δεν είναι αποδεκτό. Για παράδειγµα, ορισµένα ουσιαστικά «ανθρώπινα» που µπορεί να εµφανίζονται σε θέση κατηγορούµενου, δεν µπορούν να αντικατασταθούν µε κύρια ονόµατα, όπως φαίνεται στο παράδειγµα (2): (1)

Ξαναεξέλεξαν πρόεδρο τον Πέτρο

(2)

*Ξαναεξέλεξαν Παύλο τον Πέτρο

Και ο δεύτερος τρόπος ελέγχου της αποδεκτότητας του «ανθρώπινου» ουσιαστικού είναι ορισµένες φορές προβληµατικός, γιατί η ερωτηµατική αντωνυµία αντιστοιχεί σε ένα αόριστο ονοµατικό σύνολο στον ενικό αριθµό. Για παράδειγµα η πρόταση: 153

Η Β. Courtois (1994) µε συντακτικά και σαφή κριτήρια επιχειρεί την οριοθέτηση των σηµασιολογικών χαρακτηριστικών των ουσιαστικών.

83

Ο σύλλογος αριθµεί χιλιάδες µέλη είναι αποδεκτή σε αντίθεση µε την πρόταση: *Ο σύλλογος αριθµεί τον Πέτρο, τη Μαρία, τον Παύλο Όσον αφορά τα ρήµατα που µελετήσαµε, θεωρούµε ως «ανθρώπινα» ουσιαστικά: i. τα ανθρώπινα όντα. Για παράδειγµα: Ε: Ποιος ξέγραψε τη Μαρία από το φροντιστήριο; Α: (Ο Πέτρος + ο πατέρας) ξέγραψε τη Μαρία από το φροντιστήριο ii. τα περιληπτικά «ανθρώπινα ουσιαστικά (Ncoll). Για παράδειγµα: Η κυβέρνηση θα ξαναστεγάσει τους νέους πρόσφυγες σε δηµόσια κτήρια N0 hum coll pfx-V (Ν1 hum) Loc Ν2 Η κυβέρνηση Σηµίτη συνυπέγραψε να αρχίσει η «πρώτη φάση» των επιχειρήσεων N0 hum coll pfx-V Pcomp Η αστυνοµία ξαναέδιωξε από το κέντρο τους παράνοµους µικροπωλητές N0 hum coll pfx-V Loc Ν2 Ν1 hum Ορισµένα «µη ανθρώπινα» ουσιαστικά (κυρίως ουσιαστικά που δηλώνουν τόπο όπου συναθροίζονται άνθρωποι) µπορούν να αντικατασταθούν µε «ανθρώπινα» ουσιαστικά. Για παράδειγµα στην πρόταση: (3)

Η τάξη ξεσυνήθισε να κάνει προσευχή

θεωρούµε ότι το ουσιαστικό «τάξη» χρησιµοποιείται µετωνυµικά154 και η πρόταση: (4)

Οι µαθητές ξεσυνήθισαν να κάνουν προσευχή

έχει την ίδια ερµηνεία µε την πρόταση (3). Η ιδιότητα Ni =: Nhum δεν αφορά µόνο την κατανοµή του ουσιαστικού σε θέση υποκειµένου (N0) αλλά και σε θέση άµεσου αντικειµένου (N1). Για παράδειγµα: Ο προπονητής ξαναεγκατέλειψε (τους ποδοσφαιριστές + την οµάδα) στο γήπεδο pfx-V ( Ν1 hum + Ν1 hum coll) Loc Ν2 Ν0 Για τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα του πίνακα 38GLH, η ιδιότητα N1 =: Nhum είναι «καθοριστική» (βλ. κεφ. 5.1), δηλαδή τα ρήµατα που κατατάσσονται σ’ αυτόν τον πίνακα δέχονται όλα ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό σε θέση άµεσου αντικειµένου, ανεξάρτητα αν το εµπρόθετο συµπλήρωµα της βασικής τους δοµής δηλώνει τον τόπο προέλευσης ή τον τόπο κατεύθυνσης.

154

Βλ. BGL (1976: 249). 84

Ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό µπορεί να κυβερνάται επίσης από µια πρόθεση. Όσον αφορά τα ρήµατα που δέχονται ως αντικείµενο µια συµπληρωµατική πρόταση, η ιδιότητα N2 =: Nhum είναι «καθοριστική» για το σύνολο των ρηµάτων που έχουν ταξινοµηθεί στον πίνακα 9G (βλ. ενότητα 5.2). Για παράδειγµα: Ο συµβολαιογράφος ξαναεξήγησε στην Μαρία ότι αυτή ήταν η τελευταία βούληση του θανόντος pfx-V σε Ν2 =: Nhum Pcomp Ν0 Παρατηρούµε, επίσης, ότι ορισµένα ρήµατα που δέχονται σε θέση υποκειµένου ή αντικειµένου ένα ουσιαστικό «έµψυχο» µη «ανθρώπινο» (Ni animé non-humain), µπορούν να δέχονται επίσης ένα «ανθρώπινο ουσιαστικό» (Nhum). Ωστόσο, το αντίθετο, δεν ισχύει πάντοτε:

αλλά

Ο Πέτρος ξελευτέρωσε το καναρίνι από το κλουβί pfx-V N1 animé -hum Loc N2 lieu N0 Ο Πέτρος ξελευτέρωσε τη Μαρία από τη φυλακή N0 pfx-V N1 animé hum Loc N2 lieu Ξαναµετέθεσαν (τη Μαρία + *το καναρίνι) στη Θεσσαλονίκη

Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, επειδή τα «ανθρώπινα» ουσιαστικά έχουν διαφορετική συντακτική συµπεριφορά από τα «έµψυχα µη ανθρώπινα» 155 , περιοριζόµαστε στο διαχωρισµό των ουσιαστικών σε «ανθρώπινα» και «µη ανθρώπινα» (Nhum/N-hum). Τα «µη ανθρώπινα ουσιαστικά» (N-hum) (Gross 1975: 49) δεν αντιπροσωπεύουν µια κατηγορία ουσιαστικών, αλλά χρησιµοποιούνται ως ένα µέσο απόδοσης των κατανοµών των «ανθρώπινων» ουσιαστικών» (Nhum). Για να ελέγξουµε αν ένα ουσιαστικό είναι «µη ανθρώπινο» χρησιµοποιούµε την παρουσία των αντωνυµιών κάτι και/ή αυτό. Για παράδειγµα, για να ελέγξουµε τη φύση του συµπληρώµατος του ρήµατος ξανασπέρνω χρησιµοποιούµε την ερώτηση: Ε: Τι ξανάσπειρε ο Πέτρος; Α: Ο Πέτρος ξανάσπειρε (σιτάρι + *τη Μαρία) στο χωράφι Επειδή όµως τα «µη ανθρώπινα» ουσιαστικά (N-hum) περιγράφονται µε βάση σηµασιολογικά δεδοµένα, ο έλεγχος µε την ερωτηµατική αντωνυµία τι αποδεικνύεται ενίοτε µη αποτελεσµατικός. Για παράδειγµα, αν και, για να ελέγξουµε τη φύση των συµπληρωµάτων του ρήµατος ξαναλλάζω στις προτάσεις: Ο Πέτρος ξανάλλαξε (οικιακή βοηθό + πουκάµισο) χρησιµοποιούµε την ερώτηση: Τι ξανάλλαξε ο Πέτρος; και όχι την ερώτηση: *Ποιον ξανάλλαξε ο Πέτρος;

155

Για το θέµα αυτό, ο G. Gross (1995: 76) αναφέρει ότι, επειδή το σηµασιολογικό χαρακτηριστικό «ανθρώπινο» δεν είναι µια επαρκής πληροφορία για να περιγράψουµε µε ακρίβεια τη συντακτική συµπεριφορά ενός κατηγορήµατος, είναι απαραίτητο να ανατρέξουµε σε µια πιο ακριβή τυπολογία των σηµασιολογικών χαρακτηριστικών, στις τάξεις αντικειµένων (classes d’objets). 85

δεν θεωρούµε ότι το συµπλήρωµα οικιακή βοηθός φέρει το σηµασιολογικό χαρακτηριστικό «µη ανθρώπινο». Ορισµένα ρήµατα του πίνακα 4G δέχονται αντικείµενα «µη ανθρώπινα» τα οποία όµως µπορούν να αντικατασταθούν µε ουσιαστικά σηµασιολογικά σύνδροµα156 (Napp) «ανθρώπινα» χωρίς να τροποποιείται η ερµηνεία της πρότασης: Αυτά τα λόγια παρακούρασαν το µυαλό του Πέτρου Αυτά τα λόγια παρακούρασαν τον Πέτρο157 Επίσης, στα µεταβατικά ρήµατα τόπου το ουσιαστικό που δηλώνει τόπο απαντά στην ερώτηση πού και συνήθως είναι συγκεκριµένο. Μπορεί, όµως, και ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό που κυβερνάται από πρόθεση να δηλώνει τον τόπο. Για παράδειγµα η πρόταση: Η αστυνοµία ξαναέριξε δακρυγόνα πάνω στους διαδηλωτές N0 pfx-V Ν1 Loc N2hum είναι σηµασιολογικά ισοδύναµη µε την πρόταση: Η αστυνοµία ξαναέριξε δακρυγόνα πάνω σε (τα πρόσωπα + τα σώµατα) των διαδηλωτών N0 pfx-V Ν1 Loc Napp DETgén Nhum gén Παρατηρούµε εδώ ότι η εµφάνιση ενός «ανθρώπινου» ουσιαστικού στη θέση του ουσιαστικού που δηλώνει τόπο δικαιολογείται από την συνεκδοχική σχέση που υπάρχει ανάµεσα στο «ανθρώπινο» ουσιαστικό διαδηλωτές και τα ονοµατικά σύνολα του τύπου Napproprié Détgén Nhum gén (τα πρόσωπα + τα σώµατα) των διαδηλωτών. Στα «µη ανθρώπινα» (N-hum) συµπεριλαµβάνονται διάφορα ουσιαστικά όπως: - ουσιαστικά «συγκεκριµένα» (Nconcret) όπως: πόρτα, κάδρο, κουρτίνα κτλ. - ουσιαστικά «αφηρηµένα» (Νabstrait) όπως π.χ. λόγια, ιδέα, θεωρία κτλ. - ουσιαστικά έµψυχα (Nanimé), όπως π.χ. γάτα, τίγρης κτλ. Η απόδοση σηµασιολογικού χαρακτηριστικού σε ορισµένα ουσιαστικά όπως ψυχή, πνεύµα κλπ. είναι επίσης δύσκολη, διότι δεν µπορούµε να τα κατατάξουµε σε καµία από τις δύο κατηγορίες των «ανθρώπινων» και «µη ανθρώπινων» ουσιαστικών. Σ’ αυτή την ενότητα αναλύσαµε τις σηµασιολογικές ιδιότητες Νhum και N-hum που αφορούν τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα στηριζόµενοι σε συντακτικά κριτήρια. 4.2.1.2 Ουσιαστικά που δηλώνουν µέρος του σώµατος: Npc Το σηµασιολογικό χαρακτηριστικό «pc» το προσδίδουµε σε ουσιαστικά που δηλώνουν µέρος του σώµατος. Ο Μ. Gross (1995: 14-16) σηµειώνει ότι τα ουσιαστικά που περιγράφουν µέρη 156

Βλ. Σκλαβούνου 1997. Η περιγραφή ζευγών του τύπου αυτού συνδέεται µε το µετασχηµατισµό της αναδόµησης (restructuration) µε προτάσεις του τύπου: Ces paroles heurtent la sensibilité de Marie Ces paroles heurtent Marie dans sa sensibilité (Gross 1975: 50). 157

86

του σώµατος ανήκουν στη σηµασιολογική τάξη 158 των συγκεκριµένων ουσιαστικών. Παρατηρούµε ότι ένα Npc µπορεί να καταλαµβάνει θέση: i.

αντικειµένου Ν1 που αναφέρεται στο ανθρώπινο υποκείµενο, όπως για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναγύρισε το κεφάλι στον ουρανό N0 pfx-V Npc Loc N2

ii.

εµπρόθετου συµπληρώµατος Loc N2 που αναφέρεται στο ανθρώπινο υποκείµενο: Ο Πέτρος ξαναέγλειψε το παγωτό από τα χείλη του pfx-V Ν1 Loc Npc N0

4.2.1.3 Ουσιαστικά που είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθµό: Νplur obl Τα συµπληρώµατα ορισµένων ρηµάτων είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθµό: Η Ελλάδα ξανασκόρπισε (εικόνες + *εικόνα) σε όλη την Υδρόγειο N0 pfx-V Ν1 plur obl Loc N2 Ο Πέτρος συλλέγει (εικόνες + *εικόνα) από το διαδίκτυο pfx-V Ν1 plur obl Loc N2 Nhum Ορισµένες φορές, στη θέση ενός ουσιαστικού Νplur obl µπορεί να υπάρχει ένα περιληπτικό ουσιαστικό Νcoll στον ενικό αριθµό, που αναφέρεται σε ένα πλήθος αντικειµένων όπως φαίνεται στα επόµενα παραδείγµατα: (1)

Ο Πέτρος συλλέγει υλικό από το διαδίκτυο Nhum pfx-V Ν1 coll Loc N2

(1α)

Ο Πέτρος συλλέγει πληροφορίες από το διαδίκτυο pfx-V Ν1 plur obl Loc N2 Nhum

4.2.1.4 N1 transport obl = Ουσιαστικά που δηλώνουν µέσο µεταφοράς Ορισµένα ρήµατα δέχονται στη θέση αντικειµένου Ν1 ένα ουσιαστικό το οποίο ανήκει υποχρεωτικά στη σηµασιολογική τάξη159 των «µέσων µεταφοράς»: Ο Πέτρος ξαναπάρκαρε (το αµάξι + *το κιβώτιο) το πάνω στο πεζοδρόµιο N0 pfx-V N1 transport obl Loc N2 dest Ο Πέτρος ξεπάρκαρε (τη µηχανή + *το κιβώτιο) από τη γωνία pfx-V N1 transport obl Loc N2 source N0

158 159

Βλ. επίσης Β. Courtois 1994. Για τις τάξεις αντικειµένων βλ. G. Gross 1999, 2004. 87

Στο σηµείο αυτό σηµειώνουµε ότι, όταν το ρήµα χρησιµοποιείται µε µεταφορική σηµασία, στη θέση του συµπληρώµατος Ν1 µπορεί να υπάρχει ένα ουσιαστικό ανθρώπινο Νhum. Για παράδειγµα το ρήµα ξαναπροσγειώνω συναντάται σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος ξαναπροσγείωσε το ελικόπτερο στη λεωφόρο αλλά και σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος ξαναπροσγείωσε τη Μαρία στην πραγµατικότητα Επιπλέον παρατηρούµε ότι η σηµασιολογική αυτή ιδιότητα αποδεικνύεται ότι είναι ανεπαρκής για τον καθορισµό εξειδικευµένων κατανεµητικών διαφοροποιήσεων της ιδιότητας των µη ανθρώπινων ουσιαστικών, δεδοµένου ότι η πρόταση: *Ο Πέτρος ξαναπάρκαρε το κουτί πάνω στο πεζοδρόµιο N0 pfx-V N1 Loc N2 dest είναι δύσκολα αποδεκτή σε αντίθεση µε την πρόταση: Ο Πέτρος ξαναπάρκαρε το κουτί του πάνω στο πεζοδρόµιο όπου η προσθήκη της κτητικής αντωνυµίας προσδίδει µεταφορικά στη λέξη κουτί τη σηµασία του µικρού αυτοκινήτου. 4.2.1.5 Η ιδιότητα N1 =: argent obl Ένας µικρός αριθµός µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» όπως τα ξαναβάζω, ξαναβγάζω, ξανακαταθέτω, ξανατοποθετώ, ξανασηκώνω δέχονται ως συµπλήρωµα υποχρεωτικά ένα αντικείµενο Ν1 που δηλώνει χρηµατικό ποσό. Το συµπλήρωµα αυτό έχει συχνά τη µορφή Dnum Nmon όπου Dnum είναι ένας αριθµητικός προσδιοριστής και Nmon µια νοµισµατική µονάδα:: Ο Πέτρος ξαναέβαλε (το µισθό του + τις οικονοµίες του + 1000 + …) στην τράπεζα N0 pfx-V N1 argent obl Loc N2 dest Ο Πέτρος ξανασήκωσε λεφτά από την εταιρεία N0 pfx-V N1 argent obl Loc N2 source Η ιδιότητα N1=: argent obl επιτρέπει το διαχωρισµό δύο χρήσεων ενός ρήµατος όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Ο Πέτρος ξαναέβαλε λεφτά στο βιβλιάριο Ο Πέτρος ξαναέβαλε το σπαθί στη θήκη 4.2.2

Μετασχηµατιστικές ιδιότητες

Κάθε απλή πρόταση, ωστόσο, µπορεί να απαντά σε διαφορετικές µορφές. Γι’ αυτό το λόγο, θα περιγράψουµε τις παραγόµενες δοµές µε τη βοήθεια των µετασχηµατισµών, δηλαδή µε την αντωνυµιοποίηση, την παθητικοποίηση, την ονοµατοποίηση, µε µετατροπές, µε απαλοιφή

88

των βασικών συµπληρωµάτων, κ.ά. 4.2.2.1 Αντωνυµιοποίηση των ουσιαστικών Σύµφωνα µε τον Μ. Gross (1986: 50), ως αντωνυµιοποίηση ορίζεται η διαδικασία κατά την οποία ορισµένα µορφήµατα, τα οποία ονοµάζονται βασικές αντωνυµίες160, τοποθετούνται σε θέσεις ουσιαστικών. Στην έρευνά µας, εξετάζουµε την αντωνυµιοποίηση που αφορά τα ονοµατικά σύνολα τα οποία κατέχουν συντακτικά τη θέση των συµπληρωµάτων Ν1 και Ν2. Οι αντωνυµίες (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1997: 97) περιλαµβάνουν τις προσωπικές αντωνυµίες (εγώ, εσύ, αυτός, -ή, -ό, µου, αυτόν, εµείς κλπ.) και άλλα είδη αντωνυµιών (π.χ. κάτι, κάποιος, καθένας, κάθε, κανένας, τίποτε, ποιος). Οι προσωπικές αντωνυµίες διαθέτουν δυνατούς τύπους και αδύνατους τύπους 161 ή κλιτικά (τους οποίους συµβολίζουµε µε PRO και ppv162 αντίστοιχα. Σύµφωνα µε τον Τριανταφυλλίδη (1991: 287) οι αδύνατοι τύποι είναι συχνότεροι από τους δυνατούς και συνηθίζονται όταν θέλουµε να πούµε κάτι χωρίς έµφαση ή αντιδιαστολή. ∆εν µπορούν να ειπωθούν χωρίς το ρήµα, εκτός αν ισοδυναµούν µε κτητικές αντωνυµίες. Ο τύπος της κατάλληλης αντωνυµίας, που αντικαθιστά ένα ουσιαστικό, εξαρτάται από τη φύση του ρήµατος, από τη συντακτική θέση και από τη φύση του ουσιαστικού. Για τα ρήµατα που δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση διακρίναµε δύο περιπτώσεις: i.

Τα ουσιαστικά σε θέση άµεσου αντικειµένου Ν1: Ξαναείδα τη Μαρία να κλαίει = Την ξαναείδα να κλαίει = Την ξαναείδα τη Μαρία να κλαίει163

ii.

Τα εµπρόθετα συµπληρώµατα Ν2: Ο Πέτρος ξαναθύµισε στη Μαρία ότι πρέπει να κάνει εξετάσεις = Ο Πέτρος της ξαναθύµισε ότι πρέπει να κάνει εξετάσεις

Είναι δυνατόν, επίσης, και τα δύο αντικείµενα, άµεσο και έµµεσο, να εκφράζονται µε κλιτικές αντωνυµίες. Έτσι µπορούµε να έχουµε µια δίπτωτη δοµή στην οποία και τα δύο αντικείµενα εκφράζονται µε κλιτικά: 160

Κατά τους D. Holton, P. Mackridge, Ε. Φιλιππάκη-Warburton (1997: 296) η αντωνυµία είναι µια λέξη η οποία έχει τη λειτουργία και γενικά, την κατανοµή ενός ονοµατικού συνόλου. 161 Για τους ασθενείς τύπους των προσωπικών αντωνυµιών ο ακόλουθος πίνακας (Joseph - Philippaki, 1987: 212) συνοψίζει τη µορφολογία των κλιτικών σε αιτιατική και σε γενική: Αιτιατική Γενική πρόσωπο Εν. Πληθ. Εν. Πληθ. µε µας µου µας 1ο σε σας σου σας 2ο τον τους του τους 3ο Αρσ. την τις της τους 3ο Θηλ. το τα του τους 3ο Ουδ. 162

Πρόκειται για τα αρχικά του γαλλικού pronom préverbal (= προρηµατική αντωνυµία). Σύµφωνα µε τους Philippaki-Warburton και Spyropoulos (1999) τα κλιτικά αποτελούν ανεξάρτητα συντακτικά στοιχεία και όχι προσφύµατα. Η πρόταση αυτή ερµηνεύεται από τους Philippaki-Warburton & al. (2001) ως δοµή ταυτοπροσωπίας του αντικειµένου µε το υποκείµενο της εξαρτηµένης.

163

89

Ο Πέτρος τής το ξαναθύµισε Ενίοτε, η αντωνυµιοποίηση του εµπρόθετου συµπληρώµατος ενός ρήµατος εξαρτάται από τη φύση του ουσιαστικού. Παρατηρούµε ότι στην πρόταση (1), η αντωνυµιοποίηση δεν είναι εφικτή, επειδή το ουσιαστικό Βουλή στην πρόταση αυτή δεν είναι «ανθρώπινο» αλλά χρησιµοποιείται µετωνυµικά, επειδή δηλώνει τα ανθρώπινα όντα (Nhum loc) που βρίσκονται στον τόπο αυτό: (1)

Ο Πρωθυπουργός ξαναανήγγειλε στη Βουλή ότι οι µισθοί θα αυξηθούν = *Ο Πρωθυπουργός της ξαναανήγγειλε ότι οι µισθοί θα αυξηθούν

(2)

Ο Πρωθυπουργός ξαναανήγγειλε στους βουλευτές ότι οι µισθοί θα αυξηθούν = Ο Πρωθυπουργός τους ξαναανήγγειλε ότι οι µισθοί θα αυξηθούν = Ο Πρωθυπουργός τους το ξαναανήγγειλε

Στους πίνακες 4G, 6G και 9G όπου ταξινοµήσαµε τα ΠΣΡ, σηµειώνουµε για κάθε ρήµα ξεχωριστά τις αντωνυµίες που µπορούν να αντικαταστήσουν τα εµπρόθετα ή µη ουσιαστικά. Για τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» της µελέτης µας, διακρίναµε τρεις περιπτώσεις: i. ∆υνατότητα αντωνυµιοποίησης του «ανθρώπινου» αντικειµένου Ν1 µε µια αδύνατη προσωπική αντωνυµία (ppv): Ο Πέτρος παράβγαλε τους φιλοξενούµενους µέχρι τον κήπο Ν0 pfx-V N1αιτ Loc N2 lieu acc Ο Πέτρος τούς παράβγαλε µέχρι τον κήπο Ν0 ppv1 pfx- V Loc N2 acc ii. ∆υνατότητα αντωνυµιοποίησης του αντικειµένου Ν1 µε µια αδύνατη προσωπική αντωνυµία (ppv): Οι κάτοικοι παράχωσαν τα κειµήλια µέσα στα πηγάδια Ν0 pfx-V N1 acc Loc N2 lieu acc Οι κάτοικοι τα παράχωσαν µέσα στα πηγάδια Loc N2 acc Ν0 ppv1 pfx- V iii. ∆υνατότητα αντωνυµιοποίησης του εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου LocN2 µε δυνατό (παράδειγµα (1α)) ή αδύνατο τύπο προσωπικής αντωνυµίας όταν το ουσιαστικό Ν2 είναι Νhum (παράδειγµα (2α)): (1) (1α) (2)

Οι κάτοικοι παράχωσαν τα κειµήλια µέσα στα πηγάδια Ν0 pfx-V N1 acc Loc N2 lieu acc Οι κάτοικοι παράχωσαν τα κειµήλια µέσα σε αυτά pfx-V N1 acc Loc PRO2 acc Ν0 Ξαναβούτηξαν το πορτοφόλι από την τσάντα της Μαρίας pfx-V N1 acc Loc Ν2app Détgén Νhum gén

90

(2α)

Της ξαναβούτηξαν το πορτοφόλι ppv2 gén pfx-V N1

Στο παράδειγµα (2α) η ονοµατική φράση της Μαρίας (Νhum gén) εξαρτάται από το ουσιαστικό τσάντα (Ν2app)και βρίσκεται στη γενική για να δηλώσει ότι η Μαρία είναι ο κάτοχος της τσάντας. Το ονοµατικό σύνολο Νapproprié Détgén Νhum gén είναι σε µετωνυµική σχέση µε ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό. Να σηµειώσουµε, επίσης, ότι είναι δυνατόν στην ίδια πρόταση να υπάρχει συγχρόνως 164 αντωνυµιοποίηση του άµεσου αντικειµένου και του εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου: (3)

Της το ξαναβούτηξαν ppv2 gén ppv1 acc pfx-V

Στη Νέα Ελληνική πολλές φορές παρατηρείται συνεµφάνιση του κλιτικού τύπου µε το συµπλήρωµα στο οποίο αντιστοιχεί. Αυτό συµβαίνει όταν ο οµιλητής θέλει να δώσει έµφαση στο αντικείµενο της πρότασης: Ξαναµετέφεραν τον Πέτρο στο νοσοκοµείο pfx-V N1 acc Loc N2 lieu acc Τον ξαναµετέφεραν τον Πέτρο στο νοσοκοµείο N1 acc Loc N2 acc ppv1acc pfx-V Στους πίνακές µας, εµφανίζονται οι ασθενείς τύποι των κλιτικών αντωνυµιών που αντιστοιχούν στα συµπληρώµατα του ρήµατος, δηλαδή στο άµεσο αντικείµενο και στο εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου. 4.2.2.2 Αντωνυµιοποίηση των συµπληρωµατικών προτάσεων (Pcomp) Για τις συµπληρωµατικές προτάσεις που κυβερνώνται από τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα που µελετούµε διαπιστώνουµε ότι ο τύπος των αντωνυµιών που τις αντικαθιστούν εξαρτάται από το ρήµα και από τη συντακτική θέση της συµπληρωµατικής πρότασης (υποκείµενο ή αντικείµενο). Η κλιτική αντωνυµία τρίτου προσώπου ενικού το είναι δυνατόν να αντικαταστήσει ορισµένες συµπληρωµατικές προτάσεις που λειτουργούν ως άµεσο αντικείµενο (Ν1). Η αντωνυµία προηγείται πάντοτε του ρήµατος: Ο Πέτρος ξανατόλµησε να φιλήσει τη Μαρία Ο Πέτρος το ξανατόλµησε Ο Πέτρος ξανάρχισε να πηγαίνει στο καζίνο *Ο Πέτρος το ξανάρχισε Το Ελεγκτικό Συνέδριο ξαναποφάσισε ότι η σύνθεσή του θα παραµείνει η ίδια ?Το Ελεγκτικό Συνέδριο το ξαναποφάσισε Το Υπουργείο ξαναέκρινε ότι η σύµβαση ήταν άκυρη * Το Υπουργείο το ξαναέκρινε 164

Ο αδύνατος τύπος σε γενική προηγείται του τύπου σε αιτιατική σε προρηµατική θέση. 91

Η αντωνυµία το µπορεί επίσης να αντικαταστήσει µια εµπρόθετη συµπληρωµατική πρόταση σε θέση έµµεσου αντικειµένου Ν2: Ο Πέτρος ξανασυζητάει µπροστά σε όλους για το ότι θα απολυθεί Ο Πέτρος το ξανασυζητάει µπροστά σε όλους Ορισµένα ρήµατα που δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση µπορούν επίσης να συντάσσονται συγχρόνως165 και µε την κλιτική αντωνυµία το: Ο Πέτρος το ξανατόλµησε να φιλήσει τη Μαρία Οι φοιτητές το ξανααποφάσισαν να κάνουν κατάληψη Παρατηρήσαµε ακόµη ότι η πλειονότητα των ρηµάτων που ακολουθούνται από συµπληρωµατικές προτάσεις Pνα και Pπου δεν συντάσσονται µε την αντωνυµία το: Ο Πέτρος ξέµαθε να πηγαίνει στην εκκλησία *Ο Πέτρος το ξέµαθε Ο Πέτρος ξεγύρισε που πήγε στην εξοχή166 *Ο Πέτρος το ξεγύρισε Μια συµπληρωµατική πρόταση η οποία λειτουργεί ως υποκείµενο του ρήµατος δεν µπορεί να αντικατασταθεί από τον τύπο της προσωπικής αντωνυµίας το: Το γεγονός ότι η Μαρία ήρθε ξετρέλανε τον Πέτρο * Το ξετρέλανε τον Πέτρο αλλά από την αντωνυµία ουδετέρου ενικού αριθµού αυτό: Αυτό ξετρέλανε τον Πέτρο Επίσης, η αδύνατη αντωνυµία αυτό αντικαθιστά ορισµένες φορές µια συµπληρωµατική πρόταση η οποία εισάγεται µε µια πρόθεση και έχει θέση έµµεσου αντικειµένου Ν2, όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναγκρινιάζει στους συναδέλφους του για το ότι δουλεύει πολύ *Ο Πέτρος το ξαναγκρινιάζει Ο Πέτρος ξαναγκρινιάζει γι’ αυτό Να σηµειωθεί επίσης, ότι, όταν η αντωνυµία αυτό αντικαταθιστά µια συµπληρωµατική πρόταση η οποία συντακτικά είναι άµεσο αντικείµενο Ν1 ή έµµεσο αντικείµενο Ν2, οι 165

Για τον κλιτικό αναδιπλασιασµό βλ. Philippaki-Warburton & al. 2001. Να σηµειώσουµε εδώ ότι, δεδοµένου ότι η θέση της Ρπου δεν είναι ελεύθερη, θεωρούµε την πρόταση αυτή ως συµπληρωµατική και όχι ως επιρρηµατική αιτιολογική, αφού το που µπορεί να αντικατασταθεί από ένα αιτιολογικό σύνδεσµο: Ο Πέτρος ξεγύρισε που πήγε στην εξοχή = Ο Πέτρος ξεγύρισε (γιατί + επειδή) πήγε στην εξοχή Ανάλογη ανάλυση προτείνεται στις γραµµατικές των Holton, Mackrigde, Φιλιππάκη-Warburton και Τζάρτζανου για τις Ρπου προτάσεις που κυβερνώνται από ρήµατα ισχυρού ψυχικού πάθους όπως λυπάµαι, πονώ κλπ.

166

92

αντωνυµίες το και αυτό µπορούν να εµφανίζονται στην ίδια πρόταση: Το Εφετείο συνεξετάζει το γεγονός ότι τρεις Ρεπουπλικάνοι έχουν προσφύγει στο Ν0 pfx-V Pότι= N1 ∆ικαστήριο Το Εφετείο το συνεξετάζει αυτό 4.2.2.3 Παθητικοποίηση167 Για τη µελέτη της µετασχηµατιστικής ιδιότητας της παθητικοποίησης υιοθετούµε τις θέσεις του Z. S. Harris (1964), του οποίου η θεωρία περιορίζεται στη µελέτη των σχέσεων σε επίπεδο προτάσεων. Ως παθητικοποίηση ορίζεται η δυνατότητα µετασχηµατισµού µιας συντακτικής δοµής στην ενεργητική φωνή µε µια δοµή στην παθητική φωνή του τύπου: (F)

Ν0 V Ν1 W ↔ Ν1 VP (E+από Dét) N0 W

όπου τα λεξικά στοιχεία N0 και Ν1 δεν αλλάζουν. Το Ν0 το οποίο αποτελεί το υποκείµενο του ρήµατος της ενεργητικής φωνής παίρνει τη θέση του προσώπου που εκτέλεσε ή προκάλεσε την ενέργεια και εισάγεται µε την πρόθεση από, ενώ το Ν1 γίνεται το υποκείµενο του ρήµατος της παθητικής φωνής: Ο εισαγγελέας παρήγγειλε να ασκηθεί ποινική δίωξη N0 pfx-V Ν1=Ρνα Παραγγέλθηκε από τον εισαγγελέα να ασκηθεί ποινική δίωξη pfx-VP από N0 Ν1=Ρνα Ο Πέτρος ξανασχολίασε το ότι η Μαρία δεν δουλεύει αρκετά N0 pfx-V Ν1=Ρότι Tο ότι η Μαρία δεν δουλεύει αρκετά ξανασχολιάστηκε από τον Πέτρο Ν1=Ρτο ότι pfx-VP από N0 Κατά την παθητικοποίηση, λοιπόν, τα λεξικά στοιχεία που είναι σηµασιολογικά πλήρη διατηρούνται και το νόηµα της πρότασης δεν αλλάζει. Να σηµειώσουµε εδώ168 ότι ο τρόπος αυτός περιγραφής του µετασχηµατισµού της απλής πρότασης από την ενεργητική στην παθητική φωνή δεν είναι πλήρης169 και περιορίζει κατά πολύ τη συστηµατική µελέτη πολλών φαινοµένων, όπως για παράδειγµα τη σχέση των χρόνων και των εγκλίσεων. Να υπενθυµίσουµε ότι τα ρήµατα, ως προς τη µορφή τους, χωρίζονται σε δύο µεγάλες κατηγορίες (βλ. ενότητα 3.2): i. ρήµατα ενεργητικής φωνής σε -ω /-ώ: 167

Αποδίδουµε το γαλλικό όρο passivation. Βλ. Gross (1975: 28). 169 Τα ρήµατα των προτάσεών µας είναι είτε στον Ενεστώτα είτε στον Αόριστο. Να παρατηρήσουµε εδώ ότι ορισµένες δοµές στην παθητική φωνή φαίνεται να µην είναι αποδεκτές στον Ενεστώτα, ενώ στον Αόριστο ανταποκρίνονται στο αίσθηµα του φυσικού οµιλητή. ∆ανειζόµαστε το παράδειγµα που παραθέτει ο Gross (1975: 83): *Le gâteau est mangé par Paul *Το γλυκό είναι φαγωµένο από τον Παύλο µτφ. Le gâteau a été mangé par Paul Το γλυκό φαγώθηκε από τον Παύλο µτφ. 168

93

ξεκακιώνω ξαναγαπώ ii. ρήµατα µεσοπαθητικής φωνής170 σε –[φωνήεν]µαι: ξεκουράζοµαι ξαναγαπιέµαι ξαναενοχλούµαι Στο ηλεκτρονικό µορφολογικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGR) τα ρήµατα της µεσοπαθητικής φωνής (VP) καταχωρίζονται σε διαφορετικό αρχείο από τα ρήµατα της ενεργητικής φωνής. Να σηµειωθεί εδώ ότι: - ορισµένα ρήµατα συναντώνται µόνο στην ενεργητική φωνή όπως π.χ.: βγάζω - *βγάζοµαι θέλω - *θέλοµαι - τα αποθετικά ρήµατα έχουν µόνο µεσοπαθητικούς τύπους όπως για παράδειγµα: φοβάµαι - *φοβώ δεξιώνοµαι - *δεξιώνω - πολλά ρήµατα της ενεργητικής φωνής διαθέτουν παθητική φωνή στο τρίτο πρόσωπο ενικού και πληθυντικού, όπως: ξαναλέγω – ξαναλέγεται - ξαναλέγονται ξαναψιθυρίζω – ξαναψιθυρίζεται - ξαναψιθυρίζονται Τα περισσότερα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα της µελέτης µας τα οποία δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση και έχουν τη συντακτική δοµή Ν0 pfx-V N1 διαθέτουν παθητική φωνή. Ωστόσο, ορισµένα ρήµατα δεν διαθέτουν παθητική φωνή: Ο Πέτρος ξαναδιάλεξε να φύγει *Ξαναδιαλέχτηκε από τον Πέτρο να φύγει Όσον αφορά τα ρήµατα της µελέτης µας που δέχονται συµπληρωµατικές προτάσεις, παρατηρούµε ότι σχηµατίζουν προτάσεις στις οποίες παραλείπεται το εµπρόθετο συµπλήρωµα από Ν0, δηλαδή έχουν τη δοµή Ν1 pfx-VP όπως για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξανάκουσε ότι η Μαρία παντρεύεται Ξανακούστηκε ότι η Μαρία παντρεύεται αλλά *Ξανακούστηκε από τον Πέτρο ότι η Μαρία παντρεύεται Ακόµη, ορισµένες φορές η εµφάνιση του ποιητικού αιτίου από Ν1 µπορεί να είναι προαιρετική: Ο αγρότες ξαναποφάσισαν να κλείσουν τους δρόµους Ξανααποφασίστηκε να κλείσουν τους δρόµους Ξανααποφασίστηκε από τους αγρότες να κλείσουν τους δρόµους 170

Βλ. Vassilaki 1987, Βασιλάκη 1988, Tzevelekou 1995.

94

Η αστυνοµία ξαναεξακρίβωσε αν υπήρχαν ίχνη Ξαναεξακριβώθηκε αν υπήρχαν ίχνη Ξαναεξακριβώθηκε από την αστυνοµία αν υπήρχαν ίχνη Παρατηρήσαµε ότι η δυνατότητα παθητικοποίησης των ρηµάτων που δέχονται συµπληρωµατική πρόταση σε θέση υποκειµένου συνεπάγεται αλλαγή του τύπου της συµπληρωµατικής πρότασης. Συγκεκριµένα, η Ρτο ότι µετατρέπεται σε Ρπου πρόταση και η δοµή της πρότασης έχει τη µορφή Ν1 VP Pπου, όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Το ότι ο Πέτρος έφυγε ξαναεκνεύρισε τη Μαρία Pτο ότι pfx-VP N1 Η Μαρία ξαναεκνευρίστηκε που έφυγε ο Πέτρος N1 pfx-VP Pπου Το ότι ο Πέτρος ξεστόµισε µεγάλα λόγια ξαναενόχλησε τη Μαρία Pτο ότι pfx-VP N1 Η Μαρία ξαναενοχλήθηκε που ο Πέτρος ξεστόµισε µεγάλα λόγια N1 pfx-VP Pπου Όσον αφορά τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα µεταβατικά ρήµατα τα οποία έχουν τη συντακτική δοµή Ν0 pfx-V N1 W (όπου N1 είναι ένα άµεσο αντικείµενο και W τα εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου), τα περισσότερα από αυτά διαθέτουν παθητική φωνή: Ο Πέτρος ξανακάρφωσε τη µπάλα στα δίχτυα N0 pfx-V N1 W =: Loc N2 Η µπάλα ξανακαρφώθηκε από τον Πέτρο στα δίχτυα Ν1 pfx-VP από Ν0 W =: Loc Ν2 Ωστόσο, ορισµένα ρήµατα δεν έχουν αντίστοιχη παθητική φωνή: ξαναράζω - *ξαναράζοµαι ξανανεβάζω - *ξανανεβάζοµαι παραβγάζω -*παραβγάζοµαι Παρατηρήσαµε, ακόµη, ότι ορισµένα ρήµατα, αν και είναι µορφολογικά συνδεδεµένα µε ένα ρήµα ενεργητικής φωνής, δεν έχουν πάντοτε αντιστοιχία ανάµεσα στη σηµασία της ενέργειας ή της αποδοχής της. Ας δώσουµε κάποια παραδείγµατα: (1)

Ο Πέτρος ξεφόρτωσε τα κιβώτια από το φορτηγό pfx-VP Ν1 Loc Ν2 N0

(1α)

Τα κιβώτια ξεφορτώθηκαν από το φορτηγό (Ε + από τον Πέτρο) Ν1 pfx-VP Loc Ν2 (Ε + από N0)

(2)

Ο Πέτρος ξεφόρτωσε το φορτίο από τους ώµους του N0 pfx-V N1 Loc N0pc2171

αλλά

171

Βλ. Yannacopoulou 2005. 95

(2α) (2β)

*Το φορτίο ξεφορτώθηκε από τους ώµους του Ν1 pfx-VP Loc Ν2 *Ο Πέτρος ξεφορτώθηκε το φορτίο (Ε + από τους ώµους του) N0 pfx-VP Ν1 (E + Loc Νpc)

Η παθητική δοµή στο παράδειγµα (1α) αντιστοιχεί στο συµµετρικό σχήµα (F), αλλά στα παραδείγµατα (2α) και (2β) στις οποίες το ουσιαστικό Ν2 που εκφράζει «προέλευση» είναι ένα Νpc συναναφορικό του υποκειµένου της πρότασης, οι παθητικές δοµές δεν είναι αποδεκτές. Η παθητική δοµή δεν είναι, επίσης, αποδεκτή και για άλλα ρήµατα που έχουν την ίδια δοµή µε αυτήν του παραδείγµατος (2): Ο Πέτρος ξανάκρυψε το πρόσωπό του στα χέρια του pfx-V N1 Loc N0pc2 N0 *Το πρόσωπό του ξανακρύφτηκε στα χέρια του Ν1 pfx-VP Loc Ν2 Η Μαρία ξαναέριξε την εσάρπα πάνω στους ώµους της N0 pfx-V N1 Loc N0pc2 *Η εσάρπα ξαναρίχτηκε πάνω στους ώµους της pfx-VP Loc Ν2 Ν1 Να σηµειώσουµε, ακόµη, ότι υπάρχουν παθητικές δοµές του τύπου Ν1 pfx-VP οι οποίες θεωρούνται δοµές όπου το ποιητικό αίτιο έχει παραλειφθεί: Το κρέας παραψήθηκε (στο φούρνο + *από τον Πέτρο) Ν1 pfx-VP (Loc Ν2 + *από Ν0) Η Μαρία ξανααπολύθηκε (από το εργοστάσιο + *από τον διευθυντή) Ν1 pfx-VP (Loc Ν2 + *από Ν0) Ο Gross (1975: 82) σηµειώνει ότι τα «µη ανθρώπινα ποιητικά αίτια» φαίνεται να παραλείπονται πιο δύσκολα από ό,τι τα «ανθρώπινα» αλλά θα πρέπει η µελέτη αυτού του φαινοµένου να επιβεβαιωθεί στο σύνολο του λεξιλογίου. Στους πίνακές µας σηµειώνουµε το µορφολογικό τύπο της παθητικής φωνής pfx-VP172 σε ειδική στήλη µόνον όταν είναι επιτρεπτοί οι µετασχηµατισµοί του τύπου Ν1 pfx-VP (E + από Dét) N0 για τα ΠΣΡ που δέχονται συµπληρωµατικές προτάσεις και Ν1 pfx-VP από N0 Loc N2 και Ν1 pfx-VP(E + LocN2) για τα µεταβατικά ρήµατα µετακίνησης.

172

Σηµειώνουµε ότι δεν πρέπει µόνο να πούµε ότι ένα ρήµα δέχεται παθητική φωνή, αλλά πρέπει να δηλώσουµε και το µορφολογικό τύπο, επειδή αυτή η σχέση είναι συντακτικο-σηµασιολογική και δεν µπορεί να δηλωθεί στο µορφολογικό επίπεδο. Επιπλέον η παθητική φωνή δεν συµµερίζεται καµία από τις ιδιότητες του ρήµατος της ενεργητικής φωνής και για το λόγο αυτό τα (+) και (-) στη διασταύρωση της γραµµής αυτής µε τις άλλες στήλες δεν περιγράφουν τις ιδιότητες του παθητικού ρήµατος.

96

4.2.2.4 Ονοµατοποίηση173 µε υποστηρικτικά ρήµατα (Vsup) Η ονοµατοποίηση κατά τον Harris (1964) είναι ένας µετασχηµατισµούς ο οποίος συσχετίζει ένα πλήρες ρήµα µε ένα ρήµα-διενεργητή (Vopér) και ένα παράγωγο ουσιαστικό µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο (Npréd) µε το πλήρες αυτό ρήµα. Η ανάλυση του Harris (1964) προτείνει τη µελέτη της ονοµατοποίησης συγκρίνοντας όχι µια πρόταση και ένα ονοµατικό σύνολο αλλά δύο προτάσεις, δηλαδή τους µετασχηµατισµούς µιας πρότασης µε πλήρες ρήµα σε µια πρόταση µε υποστηρικτικό ρήµα 174 (Vsup) και κατηγορηµατικό ουσιαστικό (Npréd) του τύπου: John walked ->John took a walk Ο όρος υποστηρικτικό ρήµα (Vsup) εµφανίζεται για πρώτη φορά κατά τη δεκαετία του 70 στις εργασίες του LADL, και κυρίως στις µελέτες των Daladier (1978), Giry (1978) και Gross (1981). Σύµφωνα µε τη µεθοδολογία του λεξικού-γραµµατικής, µελετούµε, λοιπόν, τη σχέση ανάµεσα σε ένα πλήρες ρήµα (V) και το κατηγορηµατικό ουσιαστικό (Npréd) στο πλαίσιο προτάσεων και όχι της παραγωγικής µορφολογίας. Με τον όρο υποστηρικτικά ρήµατα εννοούµε ρήµατα όπως τα κάνω, προβαίνω σε, προχωρώ σε, βγάζω κ.ά., χωρίς σηµασιολογικό φορτίο, τα οποία στηρίζουν µια πρόταση παρέχοντας πληροφορίες για το χρόνο, το πρόσωπο, τον αριθµό και µαρκάρονται σηµασιολογικά από τα κατηγορηµατικά ουσιαστικά. Τα υποστηρικτικά ρήµατα (Vsup) είτε δεν προσθέτουν καµία σηµασιολογική διαφοροποίηση στην αρχική πρόταση είτε αλλάζουν τη σηµασία της κατά συστηµατικό τρόπο όπως για παράδειγµα στην περίπτωση των ρηµάτων αιτίας (causatifs). Η επιλογή τους εξαρτάται από τη σηµασιολογική φύση του Npréd (ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα, γεγονός, τόπο, κλπ.). Για τα ρήµατα της µελέτης µας τα οποία έχουν τη δοµή Pcomp Pfx-V N1, η πρόταση που περιέχει υποστηρικτικό ρήµα έχει είτε τη δοµή Pcomp pfx-Vsup Npréd σε Dét N1 (παραδείγµατα 1΄, 2΄, 3΄) είτε τη δοµή Pcomp Vsup pfx-Npréd σε Dét N1 όταν σχηµατίζεται ουσιαστικό µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε το προθηµατοποιηµένο ρήµα όπως παραζαλίζω-παραζάλη, ξεκουράζω-ξεκούραση κλπ.(παράδειγµα 4΄): (1) (1΄) (2) (2΄)

Το γεγονός ότι η Μαρία είναι άρρωστη ξανανησύχησε τον Πέτρο Pcomp pfx-V N1 Το γεγονός ότι η Μαρία είναι άρρωστη ξαναπροκάλεσε ανησυχία στον Πέτρο Pcomp pfx-Vsup Npréd σε Dét N1 Το ότι η διαιτησία ήταν πάλι κακή ξαναεκνεύρισε τον Πέτρο Pcomp pfx-V N1 Το ότι η διαιτησία ήταν κακή (ξαναπροκάλεσε+ξαναέφερε) εκνευρισµό στον Pcomp pfx-Vsup Npréd σε

173

Αποδίδουµε τον γαλλικό όρο nominalisation. Κατά τους Κλαίρη & Μπαµπινιώτη (2005) το φαινόµενο κατά το οποίο ο οµιλητής επικεντρώνεται στο ονοµατικό παράγωγο του ρήµατος και όχι στο ρήµα χαρακτηρίζεται ως «λεξιλογική ονοµατοποίηση». 174 Κατά τους Κλαίρη & Μπαµπινιώτη (2005) πρόκειται για απολεξικοποιηµένα ρήµατα. 97

(3) (3΄) (4) (4΄)

Πέτρο N1 Η δήλωση του υπουργού ξαναεξόργισε την πανεπιστηµιακή κοινότητα N0 pfx-V N1 Η δήλωση του υπουργού ξαναπροκάλεσε οργή στην πανεπιστηµιακή κοινότητα Ν0 pfx-Vsup Npréd σε (Dét) N1 Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ παραζαλίζει τον Πέτρο Pcomp pfx-V N1 Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ (προκαλεί+φέρνει) παραζάλη Pcomp Vsup pfx-Npréd στον Πέτρο σε N1

Τα παραπάνω παραδείγµατα δείχνουν ότι στις δοµές µε υποστηρικτικά ρήµατα (Vsup) και κατηγορηµατικά ονόµατα (Npréd) το αντικείµενο Ν1 αλλάζει συντακτική θέση. Το άµεσο αντικείµενο Ν1 γίνεται εµπρόθετο έµµεσο αντικείµενο σε Ν1. Να παρατηρήσουµε, ακόµη, ότι τα ΠΣΡ δεν κατασκευάζουν κατηγορηµατικά ονόµατα προθηµατοποιηµένα (pfx-Npréd). Σε σύνολο 25 κατηγορηµατικών ουσιαστικών (Npréd) που εµφανίζονται στον πίνακα 4G δεν έχουµε παρά µόνο δύο κατηγορηµατικά ονόµατα προθηµατοποιηµένα (pfx-Npréd): ζάλη->παραζάλη κούραση->ξεκούραση αλλά αγανάκτηση->*ξανααγανάκτηση αηδία->*ξανααηδία, *παρααηδία αναγούλα->*ξανααναγούλα ανακούφιση->*ξαναανακούφιση γαλήνη->*ξαναγαλήνη κλπ. Μελετήσαµε, επίσης, το υποστηρικτικό ρήµα ξαναβγάζω (pfx-Vsup) µε τα σύνθετα και προθηµατοποιηµένα ρήµατα που σχηµατίζονται από τα ρήµατα του πίνακα 9G. Ενώ τα ρήµατα του πίνακα αυτού έχουν τη δοµή Ν0 V Pcomp σε Ν2, το υποστηρικτικό ρήµα ξαναβγάζω Dét Νpréd δεν δέχεται το συµπλήρωµα σε Ν2: Ο Πέτρος ξαναφώναξε στη Μαρία ότι όλα είναι ψέµατα Ο Πέτρος ξαναέβγαλε µια φωνή ότι όλα είναι ψέµατα *Ο Πέτρος ξαναέβγαλε µια φωνή στη Μαρία ότι όλα είναι ψέµατα Για ένα µικρό αριθµό ΠΣΡ του πίνακα 9G εµφανίζεται ο µετασχηµατισµός µε το υποστηρικτικό ρήµα έχω: Ν1 pfx-έχω V-n. Για παράδειγµα: Η Μαρία έχει ζάλη Η Μαρία έχει παραζάλη Η Μαρία ξαναέχει ζάλη Η Μαρία παραέχει ζάλη Στους πίνακες 4G και 9G σηµειώνουµε τους µετασχηµατισµούς της ονοµατοποίησης σε

98

ειδικές στήλες και τα κατηγορηµατικά ουσιαστικά που συνδέονται σηµασιολογικά µε τα ρήµατά µας (Npréd) εµφανίζονται επίσης υπό µορφή κειµένου σε ξεχωριστή στήλη. Για τα µεταβατικά ΠΣΡ της µελέτης µας µε βασική δοµή N0 pfx-V N1 Loc N2, η πρόταση µε υποστηρικτικό ρήµα έχει είτε τη δοµή Ν0 Vsup pfx-Npréd N1 gén Loc Ν2 (παράδειγµα 4΄): (4) (4΄)

Ο Πέτρος ξεχορτάριασε τα αγριόχορτα από τον κήπο του N0 pfx-V N1 acc Loc N2 source Ο Πέτρος έκανε το ξεχορτάριασµα των αγριόχορτων από τον κήπο του Ν0 Vsup pfx-Npréd N1 gén Loc N2 source

Στους πίνακες των µεταβατικών ΠΣΡ «µετακίνησης» εµφανίζονται τα υποστηρικτικά ρήµατα κάνω, ξανακάνω, προχωρώ σε, επειδή όλα τα ρήµατα αυτά είναι ρήµατα που δηλώνουν «ενέργεια» (βλ. Fotopoulou 1989, Kyriacopoulou & Sfetsiou 2002 για την ελληνική γλώσσα και Giry 1978, 1987 για τη γαλλική γλώσσα). Τα κατηγορηµατικά ουσιαστικά που συνδέονται σηµασιολογικά µε τα ρήµατά µας (Npréd) εµφανίζονται υπό µορφή κειµένου σε ειδική στήλη, ώστε να είναι εφικτή η σύνδεσή τους µε τους πίνακες των Npréd της Νέας Ελληνικής. 4.2.2.5 N1 είµαι pfx-V:K175 και N1 pfx-είµαι V:K Στη Νέα Ελληνική, η παθητική µετοχή παρουσιάζει από µορφολογικής πλευράς χαρακτηριστικά ρηµατικών επιθέτων. Κατά τους Κλαίρη & Μπαµπινιώτη (2005: 542), η παθητική µετοχή σχηµατίζεται σε –µένος, -µένη, -µένο, και συγκεντρώνει στον ίδιο τύπο ιδιότητες ονοµατικές, και µάλιστα επιθέτου (αριθµό, πτώση και σχηµατισµό τριών γραµµατικών γενών σε -µένος, -µένη,-µένο), καθώς και ιδιότητες γραµµατικές (συντελεσµένο / τέλειο ποιόν ενεργείας, φωνή / διάθεση). Η έννοια της επιθετικής µετοχής δεν είναι εύκολο να οριστεί176. Στο πλαίσιο της έρευνάς µας, υιοθετούµε τη θεώρηση της δοµής N1 είµαι V:K ως επιθετική παθητική177 (participe passé adjectival) όπως συµβαίνει και στη γαλλική178. Οι µετοχές σε -µένος σε γενικές γραµµές σχηµατίζονται από µεταβατικά ρήµατα, τα οποία έχουν ενεργητική και παθητική φωνή (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1997: 236). Για παράδειγµα: pfx-V =: ξαναγράφω pfx-VP =: ξαναγράφοµαι pfx-V:K =: ξαναγραµµένος, ξαναγραµµένη, ξαναγραµµένο Η δοµή µε το ρήµα είµαι και την παθητική µετοχή θεωρείται συχνά ισοδύναµη του παθητικού παρακειµένου (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997: 234, Βελούδης 1990). Έτσι, αν εφαρµόσουµε το µετασχηµατισµό της παθητικοποίησης στην πρόταση:

175

Το σύµβολο V:K αντιστοιχεί στην κωδικοποίηση της παθητικής µετοχής που χρησιµοποιείται στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr) (βλ. Kyriacopoulou 1990 και επίσης ενότητα 3.5). 176 Βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1978, Σετάτος 1984, Tzevelekou 1995. 177 H Yannacopoulou 2005 αναφέρεται σε συντακτικά κριτήρια για τον ορισµό των µετοχών µε επιθετική χρήση. Βλ. επίσης Σκλαβούνου 1999. 178 Η Νενοπούλου 2006 µελετά και συγκρίνει την οργάνωση του ελληνικού και γαλλικού ρηµατικού συστήµατος και τις διαφορές που προβάλλονται στη µεταφραστική διαδικασία. 99

θα έχουµε: (1) (2)

Ο Πέτρος έχει ξαναγράψει τη Μαρία στο κόµµα N0 pfx-VΡ N1 Loc N2 dest

Η Μαρία έχει ξαναγραφτεί στο κόµµα pfx-VΡπαρακείµενος Loc N2 Ν1 Η Μαρία είναι ξαναγραµµένη στο κόµµα N1 είµαι pfx-V:K

Ωστόσο, υπάρχει µια σηµασιολογική διαφορά ανάµεσα στην πρώτη πρόταση στην οποία χρησιµοποιείται ο παρακείµενος και στην πρόταση (2) µε το είµαι και την παθητική µετοχή (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton (1997: 234). Η πρόταση (1) φανερώνει µια ενέργεια που έγινε στο παρελθόν και είναι τελειωµένη την ώρα που µιλάµε (Τριανταφυλλίδης 1991), ενώ η πρόταση (2) µε το βοηθητικό ρήµα είµαι, στην οποία το άµεσο αντικείµενο179 είναι σε θέση υποκειµένου, περιγράφει το στατικό αποτέλεσµα της διαδικασίας της «µετακίνησης» (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2005: 677). Παρατηρούµε ότι ορισµένα ΠΣΡ που δέχονται συµπληρωµατική πρόταση σε θέση υποκειµένου δέχονται την ιδιότητα Ν1 pfx-είναι V:Κ. Για παράδειγµα: *Η Μαρία είναι ξαναενοχληµένη Η Μαρία ξαναείναι ενοχληµένη Ν1 pfx-είναι V:Κ Όταν το προθηµατοποιηµένο ρήµα σχηµατίζει αποδεκτή παθητική µετοχή pfx-V:Κ, ο αποδεκτός µετασχηµατισµός έχει τη δοµή: Ν1 είναι pfx-V:Κ: Η Μαρία είναι αγριεµένη Ν1 είναι V:Κ H Μαρία είναι ξαγριεµένη είναι pfx-V:Κ Ν1 Η Μαρία είναι θολωµένη Ν1 είναι V:Κ Η Μαρία είναι ξεθολωµένη Ν1 είναι pfx-V:Κ Η Μαρία είναι ζαλισµένη Ν1 είναι V:Κ Η Μαρία είναι παραζαλισµένη Ν1 είναι pfx-V:Κ Για τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» της µελέτης µας, η δοµή N1 είµαι pfx-V:K από Ν0 θεωρείται ισοδύναµη του παθητικού παρακειµένου: (1)

Τα κάστανα έχουν παραχωθεί στη στάχτη (Ε + από τον Πέτρο)

179

Η πρόταση (2) προέρχεται από µετασχηµατισµό της πρότασης: Ο Πέτρος έχει ξαναγράψει τη Μαρία στο κόµµα. 100

Ν1 (2)

pfx-Vπαρακείµενος Loc N2 (Ε + από Ν0)

Τα κάστανα είναι παραχωµένα στη στάχτη (Ε + από τον Πέτρο) N1 είµαι pfx-V:K στη στάχτη (Ε + από Ν0)

Η ιδιότητα N1 είµαι pfx-V:K εµφανίζεται στους πίνακες των µεταβατικών ΠΣ ρηµάτων «µετακίνησης» όταν η παθητική µετοχή χρησιµοποιείται ως επίθετο και περιγράφει το στατικό αποτέλεσµα της διαδικασίας της µετακίνησης στο χώρο (Gross 1975: 83). Για τα µεταβατικά ΠΣΡ «µετακίνησης» διακρίνουµε τους ακόλουθους µετασχηµατισµούς: Ο Πέτρος έχει ξαµολήσει το σκύλο στο πάρκο N0 pfx- Vπαρακείµενος N1 Loc N2 dest Ο σκύλος είναι ξαµοληµένος N1 είµαι pfx-V:K Ο Πέτρος έχει ξεβοτανίσει τα αγριόχορτα από το χωράφι N0 pfx- Vπαρακείµενος N1 Loc N2 source Τα αγριόχορτα είναι ξεβοτανισµένα N1 είµαι pfx-V:K Ο Πέτρος έχει ξαναβράσει τις πατάτες (Ε + στην κατσαρόλα) N1 (Ε + Loc N2 dest) N0 pfx- Vπαρακείµενος Οι πατάτες είναι ξαναβρασµένες N1 είµαι pfx-V:K Παρατηρούµε ότι στη δοµή αυτή παραλείπεται και το ποιητικό αίτιο (από Ν0) και το εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου. Για τα περισσότερα ρήµατα της µελέτης µας µε παρα- και ξανα- διαπιστώνουµε ότι ο σχηµατισµός σύνθετων και προθηµατοποιηµένων επιθετικών µετοχών είναι περιορισµένης παραγωγικότητας. Για παράδειγµα: *ξανααλειµµένος *ξανακαλουπιασµένος *ξανακατατεθειµένος κλπ. Στις περιπτώσεις αυτές ο µετασχηµατισµός που παρατηρούµε είναι του τύπου N1 pfx-είµαι V:K όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Ο Πέτρος (έχει ξανακλαδέψει + ξαναέχει κλαδέψει) τα κλαδιά από την ελιά Τα κλαδιά (έχουν ξανακλαδευτεί +ξαναέχουν κλαδευτεί) *Η ελιά είναι ξανακλαδεµένη N1 είµαι pfx-V:K Η ελιά ξαναείναι κλαδεµένη N1 pfx-είµαι V:K Ο Πέτρος (έχει ξαναραιώσει + ξαναέχει αραιώσει) το αντιβιοτικό σε νερό N0 pfx- Vπαρακείµενος N1 Loc N2 dest *Το αντιβιοτικό είναι ξανααραιωµένο

101

N1 είµαι pfx- V:K Το αντιβιοτικό ξαναείναι αραιωµένο N1 pfx- είµαι V:K Για ορισµένα ρήµατα τα οποία σχηµατίζουν αποδεκτή επιθετική µετοχή µε προθηµατοποίηση ισχύουν και οι δύο προαναφερθείσες ιδιότητες: Ο Πέτρος (έχει παραψήσει + παραέχει ψήσει) το κρέας (Ε + στο φούρνο)180 Το κρέας έχει παραψηθεί + παραέχει ψηθεί (Ε + *στο φούρνο) Το κρέας είναι παραψηµένο N1 είµαι pfx-V:K Το κρέας παραείναι ψηµένο N1 pfx-είµαι V:K Ο Πρόεδρος (έχει ξαναδιαγράψει + ξαναέχει διαγράψει) τη Μαρία από το κόµµα Η Μαρία (έχει ξαναδιαγραφεί + ξαναέχει διαγραφεί) Η Μαρία ξαναείναι διαγραµµένη N1 pfx-είµαι V:K Η Μαρία είναι ξαναδιαγραµµένη είµαι pfx-V:K N1 Να παρατηρήσουµε ακόµη ότι η δοµή N1 είµαι pfx-V:K µε κατηγορηµατική µετοχή µπορεί να αντιστοιχεί σε µια από τις σηµασίες του ρήµατος. Για παράδειγµα:

αλλά

4.2.3

Ο Πέτρος ξεκλείδωσε την πόρτα N0 pfx-V N1 Η πόρτα είναι ξεκλειδωµένη N1 είµαι pfx-V:K

[32GC]

Ο Πέτρος ξεκλείδωσε τα µυστικά από την καρδιά του Loc N2 N0 V N1 * Τα µυστικά είναι ξεκλειδωµένα N1 είµαι pfx-V:K

[38GLS]

Άλλες ιδιότητες των ΠΣΡ µε δευτερεύουσες συµπληρωµατικές προτάσεις

Στη Νέα Ελληνική, ορισµένα κύρια ρήµατα συµπληρώνονται από δευτερεύουσες ή εξαρτηµένες προτάσεις. Ανάλογα µε τη λειτουργία τους διακρίνονται σε αναφορικές προτάσεις, πλάγιες προτάσεις, συµπληρωµατικές προτάσεις και επιρρηµατικές προτάσεις (βλ. Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997 και Χριστίδης 1982, 1983). Όλες οι δευτερεύουσες προτάσεις περιέχουν ρήµατα που κλίνονται ως προς τον αριθµό και το πρόσωπο, γιατί η Ελληνική δεν διαθέτει απαρέµφατα. 180

Για τους σύνθετους χρόνους, οι Lascaratou-Philippaki 1984 επισηµαίνουν ότι η προθηµατοποίηση µε παραµπορεί να εφαρµόζεται είτε στο ρήµα της βάσης είτε στο βοηθητικό ρήµα. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (έχει παρασπείρει + παραέχει σπείρει) µαργαρίτες στον κήπο Ο Πέτρος (έχει παρατηγανίσει + παραέχει τηγανίσει) τις πατάτες

102

Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζουµε τις κατανεµητικές και συντακτικές ιδιότητες των ΠΣΡ που σχηµατίζονται από τα ρήµατα των πινάκων 4G (Pcomp V N1), 6G (N0 V Pcomp) και 9G (N0 V Pcomp σε N2). ∆ηλώνουµε τις συµπληρωµατικές προτάσεις µε τη γενική µορφή Pcomp όπου comp συµβολίζει τους συµπληρωµατικούς δείκτες που εισάγουν τη συµπληρωµατική πρόταση. Οι προτάσεις αυτές στην οριστική εισάγονται µε τους συνδέσµους ότι, το ότι, πως, που, αν, µην, µήπως και στην υποτακτική µε το δείκτη να. Το ρήµα της συµπληρωµατικής πρότασης µπορεί να είναι είτε στην οριστική είτε στην υποτακτική181: (1) (1΄)

Ο Πέτρος ξαναδείχνει ότι είναι άρρωστος Ο Πέτρος ξαναδείχνει να είναι άρρωστος

Οι προτάσεις (1) και (1΄) διαφοροποιούνται σηµασιολογικά. Στην πρόταση (1΄) ο οµιλητής φαίνεται να είναι λιγότερο βέβαιος για την αρρώστια του Πέτρου απ’ ό,τι στην πρόταση (1). Ορισµένα ρήµατα διαφοροποιούνται σηµασιολογικά ανάλογα µε το αν συντάσσονται µε µια πρόταση που εισάγεται µε το ότι, ή µε µια πρόταση που εισάγεται µε το να. (2) (3)

Ο Πέτρος ξαναέµαθε ότι η Μαρία διαδίδει συκοφαντίες Ο Πέτρος ξαναέµαθε να γράφει

Στο παράδειγµα (2) το ρήµα ξαναµαθαίνω έχει τη σηµασία του πληροφορούµαι, ενώ στο (3) το ρήµα έχει την έννοια της µάθησης µιας δεξιότητας. Για το λόγο αυτό εισαγάγαµε δύο λήµµατα στο λεξικό-γραµµατική. Στην έρευνά µας δεν διαχωρίζουµε τις συµπληρωµατικές προτάσεις που εκφέρονται στην οριστική από τις συµπληρωµατικές που εκφέρονται στην υποτακτική182. Οι διάφοροι τύποι των συµπληρωµατικών προτάσεων εµφανίζονται στους πίνακές µας µε τη µορφή Ρότι, Ρπως, Ρπου, Ρµήπως, Ρνα, το (γεγονός) ότι Ρ και Ραν (Kyriacopoulou 2003). 4.2.3.1 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το ότι/πως ∆ιαπιστώνουµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα δέχονται ως συµπλήρωµα σε θέση αντικειµένου προτάσεις που εισάγονται µε τους συνδέσµους ότι και πως (Pότι και Ρπως). Οι κλασικοί και σύγχρονοι µελετητές αναφέρονται στους συµπληρωµατικούς δείκτες ότι/πως, ως ένα εναλασσόµενο σχήµα, συντακτικοσηµασιολογικά και πραγµατολογικά οµότιµους. Κατά τη Νενοπούλου (1999) οι δύο δείκτες διαφέρουν ως προς το βαθµό τροπικότητας που εισάγουν στην εκφορά του λόγου και συγκεκριµένα το πως συνδέεται µε την υποκειµενική τροπικότητα και το ότι µε την αντικειµενική τροπικότητα. Οι συµπληρωµατικές προτάσεις Ρότι και Ρπως εκφράζουν κάτι το οποίο µπορεί να είναι ή να µην είναι αληθινό (µη γεγονοτικές)183 και έχουν τη δοµή: (1) (2) (3)

Ο Πέτρος ξανατόνισε ότι τα οικονοµικά της εταιρείας είναι άσχηµα Ν0 pfxV Pότι = Ο Πέτρος ξανατόνισε πως τα οικονοµικά της εταιρείας είναι άσχηµα Ν0 pfxV Pότι

181

Για το διαχωρισµό της οριστικής από την υποτακτική και τη σηµασιολογική διαφοροποίησή τους βλ. Holton, Mackrigde, Φιλιππάκη- Warburton (1997: 205), Βελούδης & Φιλιππάκη-Warburton 1983. 182 Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. Kyriacopoulou 2003 και Pantazara 2003. 183 Βλ. Holton, Mackrigde, Φιλιππάκη- Warburton 1997. 103

Οι συµπληρωµατικές προτάσεις Ρότι, Ρπως µπορούν να αντικατασταθούν µε την κλιτική αντωνυµία τρίτου προσώπου ουδετέρου το: (1’)

= Ο Πέτρος το ξανατόνισε

Παρατηρούµε επίσης ότι ορισµένα τριτοπρόσωπα στη µεσοπαθητική φωνή ΠΣΡ δέχονται προτάσεις Ρότι και Ρπως ως υποκείµενο: Συναποφασίστηκε ότι οι ειδικές εκθέσεις θα συζητηθούν µεταγενέστερα Συναποφασίστηκε πως οι ειδικές εκθέσεις θα συζητηθούν µεταγενέστερα 4.2.3.2 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε που Ορισµένα ρήµατα δέχονται συµπληρωµατικές προτάσεις οι οποίες εισάγονται µε το που και εκφράζουν ένα γεγονός: Ο Πέτρος ξαναγκρινιάζει που βρέχει Υπάρχουν εντούτοις ρήµατα που συντάσσονται και µε προτάσεις Ρότι/Ρπως αλλά και µε προτάσεις Ρπου. Για παράδειγµα: (1) (2)

α. Είδε και ξαναείδε ότι δεν µπορεί να κρύβεται και παραδόθηκε στις αρχές β. Ξαναβλέπω που ο Πέτρος πίνει α. Ξανακούω ότι µαλώνουν β. Ξανακούω που µαλώνουν = Τους ξανακούω που µαλώνουν

Στην (1α) η Ρότι είναι µια µη γεγονοτική, ενώ η σηµασία της Ρπου στο (1β) παρουσιάζεται ως γεγονός. Στο (2α) ο οµιλητής εκφράζει την πιθανότητα ότι κάποιοι µαλώνουν, ενώ στο (2β) η Ρπου πρόταση προϋποθέτει ότι ο Πέτρος και η Μαρία µαλώνουν και ο οµιλητής αναφέρεται στο γεγονός αυτό. 4.2.3.3 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το ότι και το γεγονός ότι Αν εξετάσουµε τις παρακάτω προτάσεις: Ο Πέτρος παρέβλεψε το γεγονός ότι η Μαρία δουλεύει σκληρά Ο Πέτρος παρέβλεψε το ότι η Μαρία δουλεύει σκληρά Ο Πέτρος παρέβλεψε ότι η Μαρία δουλεύει σκληρά Το Εφετείο συνεξετάζει το γεγονός ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο δικαστήριο Το Εφετείο συνεξετάζει το ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο δικαστήριο *Το Εφετείο συνεξετάζει ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο δικαστήριο

104

Η Ελλάδα συνυπέγραψε ότι θα αρχίσουν οι ΝΑΤOϊκοί βοµβαρδισµοί στο Βελιγράδι *Η Ελλάδα συνυπέγραψε το γεγονός ότι θα αρχίσουν οι ΝΑΤOϊκοί βοµβαρδισµοί στο Βελιγράδι *Η Ελλάδα συνυπέγραψε το ότι θα αρχίσουν οι ΝΑΤOϊκοί βοµβαρδισµοί στο Βελιγράδι διαπιστώνουµε ότι ορισµένα ρήµατα δέχονται ως αντικείµενο συµπληρωµατικές προτάσεις Pτο ότι, Pτο γεγονός ότι, Ρότι, άλλα ρήµατα δέχονται προτάσεις Pτογεγονός ότι, Pτο ότι, ενώ άλλα δεν δέχονται ως συµπλήρωµα παρά µόνο συµπληρωµατικές προτάσεις P ότι. Ορισµένα ρήµατα δέχονται σε θέση υποκειµένου συµπληρωµατικές προτάσεις Pτο ότι, Pτο γεγονός ότι αλλά δεν δέχονται προτάσεις Ρότι: Το γεγονός ότι ο Πέτρος µιλάει δυνατά ξαγρίεψε τη Μαρία Το ότι ο Πέτρος µιλάει δυνατά ξαγρίεψε τη Μαρία *Ότι ο Πέτρος µιλάει δυνατά ξαγρίεψε τη Μαρία Το γεγονός ότι ο Πέτρος κάνει δουλειές ξεκουράζει τη Μαρία Το ότι ο Πέτρος κάνει δουλειές ξεκουράζει τη Μαρία *Ότι ο Πέτρος κάνει δουλειές ξεκουράζει τη Μαρία Το γεγονός ότι χιόνισε ξετρέλανε τον Πέτρο Το ότι χιόνισε ξετρέλανε τον Πέτρο *Ότι χιόνισε ξετρέλανε τον Πέτρο Για τα ρήµατα που µελετήσαµε, αν και οι προτάσεις Pτο ότι, Pτο γεγονός είναι σηµασιολογικά ισοδύναµες, στους πίνακές µας εµφανίζονται σε διαφορετικές στήλες, ώσπου να επιβεβαιωθεί η υπόθεση αυτή µε την ολοκλήρωση της µελέτης των ρηµάτων. Οι συµπληρωµατικές προτάσεις Pτο ότι, Pτο γεγονός σε θέση αντικειµένου µπορούν να αντικατασταθούν µε την κλιτική αντωνυµία το: Ο δικαστής ξαναεξετάζει το γεγονός ότι ο αυτόπτης µάρτυρας είναι ο δράστης Ο δικαστής ξαναεξετάζει το ότι ο αυτόπτης µάρτυρας είναι ο δράστης Ο δικαστής το ξαναεξετάζει 4.2.3.4 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το αν Ορισµένα ρήµατα συµπληρώνονται µε υποθετικές προτάσεις Ραν σε λειτουργία αντικειµένου. Για παράδειγµα: ∆άσκαλοι και µαθητές συνεξετάζουν αν τα σχολικά βιβλία περιέχουν λάθη Οι πράκτορες ξαναβλέπουν αν το βίντεο είναι αυθεντικό Ξαναβλέπω αν υπάρχουν λάθη στο κείµενο Ξαναρώτησες αν υπάρχουν λεφτά; Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ορισµένα ρήµατα συντάσσονται µε µια συµπληρωµατική πρόταση Pαν ανάλογα µε τον τύπο του ρήµατος:

105

Ξανάκουσα ότι ο Πέτρος είναι άρρωστος *Ξανάκουσα αν ο Πέτρος είναι άρρωστος ∆εν ξανάκουσα αν ο Πέτρος είναι άρρωστος Ξανάκουσες αν ο Πέτρος είναι άρρωστος; 4.2.3.5 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το να Ορισµένα ρήµατα συντάσσονται µε µια Ρνα συµπληρωµατική πρόταση, όπως στα παρακάτω παραδείγµατα: Ο Πέτρος ξανατόλµησε να τους πλησιάσει N0 pfx-V Ρνα Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ορισµένα ρήµατα µπορεί να συµπληρώνονται εξίσου είτε µε προτάσεις Ρνα184 είτε µε προτάσεις Ρότι: Ο Πέτρος ξαναελπίζει να κερδίσει Ο Πέτρος ξαναελπίζει ότι θα κερδίσει Υπάρχουν επίσης ρήµατα τα οποία συντάσσονται µε µια Ρνα πρόταση της οποίας το υποκείµενο δεν είναι εκπεφρασµένο, επειδή είναι υποχρεωτικά το ίδιο µε το υποκείµενο της κύριας πρότασης: Ξαναµέλησα να δώσω εγκαίρως τα βιβλία *Ξαναµέλησα να δώσεις εγκαίρως τα βιβλία Στους πίνακές µας η ιδιότητα αυτή συµβολίζεται µε να Vobl. 4.2.3.6 Συµπληρωµατικές προτάσεις που εισάγονται µε το µήπως Ορισµένα σύνθετα ρήµατα που εκφράζουν φόβο όπως ξαναφοβάµαι, ξανανησυχώ, ξαναστενοχωριέµαι, ξαναγωνιώ και άλλα που έχουν παρόµοια σηµασία συντάσσονται µε µια συµπληρωµατική ενδοιαστική πρόταση Ρµήπως. Οι προτάσεις που εισάγονται µε το µήπως λειτουργούν ως αντικείµενο, το ρήµα της συµπληρωµατικής πρότασης βρίσκεται στην οριστική έγκλιση και έχουν τη δοµή: Ο Πέτρος ξαναφοβάται µήπως αρρωστήσει Οι Ελληνικές οικογένειες ξαναγωνιούν µήπως η ανεργία χτυπήσει τη δική τους πόρτα Ωστόσο υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ένα ρήµα µπορεί να συντάσσεται είτε µε Pµήπως είτε µε Pότι είτε µε Ραν είτε µε Pνα: Ξαναφοβάται µήπως ο συνήγορός του παραιτηθεί Ξαναφοβάται ότι ο συνήγορός του θα παραιτηθεί

184

Σύµφωνα µε τους Holton, Mackrigde, Φιλιππάκη- Warburton (1997: 430) η συµπληρωµατική πρόταση στην υποτακτική προσθέτει στο κύριο ρήµα κάποια συναισθηµατική φόρτιση και προσδίδει στην ελπίδα µια χροιά επιθυµίας. 106

Ο Πέτρος ξανακοίταξε µήπως υπάρχουν λάθη στο κείµενο Ο Πέτρος ξανακοίταξε αν υπάρχουν λάθη στο κείµενο Ξαναδές µήπως σε συµφέρει αυτό Ξαναδές αν σε συµφέρει αυτό Ξαναγύρισα µήπως τον βρω Ξαναγύρισα να τον βρω Ενίοτε, οι συµπληρωµατικές προτάσεις Pµήπως προσδίδουν σηµασιολογική διαφοροποίηση στο ρήµα της κύριας πρότασης. Στo παράδειγµα (1α) παρακάτω, ο οµιλητής περιµένει να πληρωθεί µε βεβαιότητα, ενώ στο (1β) ο οµιλητής δεν είναι καθόλου βέβαιος για το αν θα πληρωθεί. (1) α. Ξαναπεριµένω να πληρωθούµε β. Ξαναπεριµένω µήπως πληρωθούµε 4.2.3.7 Μετατροπή (réduction) των συµπληρωµατικών προτάσεων: (Pcomp) Οι συµπληρωµατικές προτάσεις (Pcomp) υφίστανται µετατροπές, οι οποίες εµφανίζονται στους πίνακές µας. Αν θεωρήσουµε ότι Pcomp = Ni Vi W (όπου Ni και Vi το υποκείµενο και το ρήµα της συµπληρωµατικής πρότασης αντίστοιχα), παρατηρούµε ότι η δοµή Ν0 pfx-V Pcomp µπορεί για ορισµένα ρήµατα της µελέτης µας να µετατραπεί στη δοµή Ν0 pfx-V Ni Pνα : (1)

Ξαναβλέπω να προσπαθεί ο Πέτρος Nominatif pfx-V Pνα

(1΄)

Ξαναβλέπω τον Πέτρο acc να προσπαθεί pfx-V Ni Pνα

Παρατηρούµε ότι µεταξύ των προτάσεων (1) και (1΄) δεν υπάρχει σηµασιολογική διαφοροποίηση. Στους πίνακες µας, σηµειώνουµε αυτή τη σχέση ως Ν1 Ρνα. 4.2.3.8 Μη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) Με τον όρο µη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) εννοούµε τη δοµή N0 V η οποία προκύπτει από µια δοµή N0 V N1 µετά από απαλοιφή του συµπληρώµατος Ν1. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναελπίζει να πετύχει Ο Πέτρος ξαναελπίζει Για ορισµένα ρήµατα η δοµή N0 V δεν είναι αποδεκτή, όπως για παράδειγµα για το ρήµα ξεσυνηθίζω: Η οµάδα ξεσυνήθισε να δουλεύει * Η οµάδα ξεσυνήθισε

107

4.2.3.9 Οι ιδιότητες N0 hum pfx-είναι για Dét N1, [Pcomp]0 pfx-είναι , Ν1 pfx-είναι To ρήµα pfx-είµαι εµφανίζεται σε διάφορες σχέσεις επιθετικοποίησης185 στους πίνακες 4G και 9G. Συγκεκριµένα εµφανίζονται οι σχέσεις: α.

Ν0 pfx-V N1<->Ν0 hum pfx-είναι για Dét N1 Ο Πέτρος ξαναενοχλεί τη Μαρία Ο Πέτρος ενοχλεί ξανά τη Μαρία *Ο Πέτρος είναι ξαναενοχλητικός για τη Μαρία Ο Πέτρος ξαναείναι ενοχλητικός για τη Μαρία

β.

Ν0 pfx-V N1<-> [Pcomp]0 pfx-είναι Το ότι ο Πέτρος φωνάζει ξαναενοχλεί τη Μαρία Το ότι ο Πέτρος φωνάζει ενοχλεί ξανά τη Μαρία ?Το ότι ο Πέτρος φωνάζει είναι ενοχλητικό ξανά *Το ότι ο Πέτρος φωνάζει είναι ξαναενοχλητικό Το ότι ο Πέτρος φωνάζει ξαναείναι ενοχλητικό

γ.

Ν1 pfx-είναι

Στο µεγαλύτερο αριθµό επιθέτων δεν παρατηρείται προθηµατοποίηση. Η αποδεκτότητα της δοµής Ν1 είναι pfx-V-ος είναι περιορισµένη σε αντίθεση µε τη δοµή Ν1 pfx-είναι V-ος: Η Μαρία είναι ζωηρή *Η Μαρία είναι ξαναζωηρή Η Μαρία ξαναείναι ζωηρή Ν1 pfx-είναι V-ος Η Μαρία είναι ζωηρή ξανά αλλά ?Η Μαρία είναι παραζωηρή Η Μαρία παραείναι ζωηρή Η Μαρία είναι πολύ ζωηρή και επίσης Η Μαρία είναι ξεκούραστη * Η Μαρία είναι κούραστη 4.2.4

Άλλες ιδιότητες των ΠΣ µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης»

4.2.4.1 Ρηµατικά παράγωγα: V-n Στην έρευνά µας, όπως για τα αντίστοιχα µορφολογικά απλά ρήµατα, συνδέουµε ένα ρήµα pfx-V και το παράγωγο ουσιαστικό V-n186 ή pfxV-n µόνο όταν αυτά εµφανίζονται συγχρόνως στις προτάσεις (βλ. GL (1992: 92-93)). 185

Αποδίδουµε τον γαλλικό όρο adjectivation. O Harris 1968 ορίζει ως V-n το ουσιαστικό Ν το οποίο συνδέεται µε ένα ρήµα τουλάχιστον µε µια από τις ακόλουθες σχέσεις: 186

108

Για τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα µεταβατικά ρήµατα τόπου παρατηρούµε ότι ορισµένα δέχονται ως συµπλήρωµα ένα ουσιαστικό που είναι µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε ένα ρήµα187. Τα ουσιαστικά V-n εµφανίζονται σε θέση: i.

υποκειµένου N0 (N0 =: V-n). Η σχέση ανάµεσα στο υποκείµενο και στο ρηµατικό ουσιαστικό εκφράζεται µε τη δοµή N0 είµαι V-n: Ο Πέτρος συµπαρουσιάζει το δελτίο ειδήσεων στον Άλφα Ο Πέτρος είναι συµπαρουσιαστής του δελτίου ειδήσεων στον Άλφα

ii.

αντικειµένου N1 (N1 =: V-n). Η δοµή N1 είµαι V-n απεικονίζει τη σχέση του αντικειµένου και του ρηµατικού ουσιαστικού. Στο παράδειγµα: Ο Πέτρος ξεφόρτωσε το φορτίο από το φορτηγό pfx-V N1 Loc N2 N0 = Ο Πέτρος ξεφόρτωσε το εµπόρευµα από το φορτηγό

το «σύστοιχο» ή «εσωτερικό» αντικείµενο του ρήµατος ξεφορτώνω είναι το ουσιαστικό V-n = φορτίο το οποίο λειτουργεί ως ταξινοµητής188. iii.

εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου (Loc N2 =: Loc V-n): Ο Πέτρος ξετρύπωσε έναν λαγό από την τρύπα pfx-V N1 Loc N2 N0

Να υπενθυµίσουµε, επίσης, ότι ένα ουσιαστικό V-n λειτουργεί ως κατηγορηµατικό ουσιαστικό (Νpréd) και συνδυάζεται µε προθηµατοποιηµένα και σύνθετα υποστηρικτικά ρήµατα (pfx-Vsup), όπως ξαναπροκαλώ, ξαναπροβαίνω σε, ξανακάνω, ξαναβγάζω, ξαναέχω κλπ. Τα ακόλουθα παραδείγµατα απεικονίζουν διάφορους τύπους χρήσης των V-n µε υποστηρικτικά ρήµατα (pfx-Vsup): Ο Πέτρος ξέβγαλε το µαλακτικό από τα ρούχα pfx-V N1 Loc N2 N0 Ο Πέτρος έκανε το ξέβγαλµα του µαλακτικού από τα ρούχα N0 Vsup pfx-V-n Loc N2 4.2.4.2 Μεταφορική χρήση των ρηµάτων Στους πίνακές µας, όπως και στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της γαλλικής γλώσσας (BGL 1976, GL 1992, Leclère 2002), εµφανίζονται τρεις συνήθεις µεταφορές. Θεωρούµε ότι οι µεταφορές είναι κατανεµητικές ποικιλίες οι οποίες µπορεί να επιδρούν στη συντακτική δοµή ενός ρήµατος 189 . Σύµφωνα µε τον Guillet (1986) η µεταφορά είναι µια αλλαγή (α) N = V + επίθηµα που σχηµατίζει ουσιαστικά (β) V = N + επίθηµα που σχηµατίζει ρήµατα 187 Βλ. Yannacopoulou 2005 και για τη γαλλική γλώσσα BGL (1976: 64-65), Guillet 1979, 1986. 188 Με τον όρο ταξινοµητή εννοούµε ένα ουσιαστικό το οποίο αντιπροσωπεύει µια «κατανεµητική» τάξη. Ο καθορισµός ενός ουσιαστικού ως ταξινοµητή (Nclass) επιτυγχάνεται µε την βοήθεια προτάσεων ταξινόµησης που έχουν τη µορφή Ν είναι Νclas W όπως π.χ. Το εµπόρευµα είναι το φορτίο του φορτηγού (βλ. Z. S. Harris 1964, M. Gross 1975, Α. Guillet 1986). 189 Ο J-P. Boons 1971 παρατηρεί ότι ορισµένα συµπληρώµατα είναι προαιρετικά στις δοµές στις οποίες το ρήµα 109

σηµασιολογικού πεδίου, από τη στιγµή που κάθε ρηµατική χρήση (κυριολεκτική ή µεταφορική) χαρακτηρίζεται από ένα ζεύγος ουσιαστικών που ανήκουν στο ίδιο σηµασιολογικό πεδίο. Σηµειώνουµε στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» τα ακόλουθα τρία ζεύγη ουσιαστικών τα οποία δηλώνουν ότι το προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα διατηρεί τη βασική συντακτική δοµή του αλλά χρησιµοποιείται µε µεταφορική σηµασία: - N1 =: mot και N2 = : texte - N1 =: idée και N2 = : esprit - N1 =: humain και N2 = : abstrait Το πρώτο σκέλος αυτών των ζευγών εµφανίζετται σε θέση άµεσου αντικειµένου και το δεύτερο σε θέση εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου. 1. Nmot Loc Ntexte. Ο τόπος (Ν2) περιλαµβάνει ουσιαστικά που ανήκουν στο σηµασιολογικό πεδίο «κείµενο» όπως π.χ. άρθρο, βιβλίο, κεφάλαιο, γράµµα, φυλλάδιο κλπ. και το αντικείµενο Ν1 περιλαµβάνει ουσιαστικά που έχουν τα σηµασιολογικά χαρακτηριστικά της «λέξης» όπως π.χ. όνοµα, στροφή, στίχος, παράγραφος, φράση κλπ.: Ο Πέτρος ξαναέβγαλε τις κηλίδες από το παντελόνι του N0 pfx-V N1 disp Loc N2 source Ο Πέτρος ξαναέβγαλε µερικές παραγράφους από το άρθρο του pfx-V N1 mot Loc N2 texte source N0 2. Nidée Loc Nesprit. Ο τόπος (N2) υποδηλώνει τον «πνευµατικό χώρο», το «πνεύµα» ενός «ανθρώπινου όντος», όπως για παράδειγµα κεφάλι, µυαλό, πνεύµα κλπ., ενώ το αντικείµενο που συνδέεται µε τον τόπο (N1) εκφράζει µια «ιδέα», όπως π.χ. ιδέα, σκέψη, µνήµη κτλ. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξανάδιωξε τη µύγα από το µάτι του N0 pfx-V N1 Loc N2 source Ο Πέτρος ξανάδιωξε τα φαντάσµατα από τη µνήµη του pfx-V N1 idée Loc N2 esprit source N0 3. Nhum Loc Nabst. Ο τόπος (Ν2) δηλώνει ένα «αφηρηµένο» τόπο και το αντικείµενο (Ν1) είναι ένα «ανθρώπινο» ουσιαστικό:

χρησιµοποιείται µε την κυριολεκτική σηµασία του, ενώ αντίθετα τα ανάλογα συµπληρώµατα των ρηµάτων µε µεταφορική σηµασία είναι υποχρεωτικά. Για παράδειγµα: Paul a truffé le paté (E + de truffes de première qualité) Ο Παύλος γαρνίρησε το πατέ (Ε +µε τρούφες πρώτης ποιότητας) µτφ. Paul a truffé son texte (*Ε + de fautes d’orthographe) Ο Παύλος παραγέµισε το κείµενό του (*Ε + µε ορθογραφικά λάθη) µτφ. 110

Ο Πέτρος ξανάβγαλε κρασί από την κάβα N0 pfx-V N1 Loc N2 source Ο Πέτρος ξανάβγαλε τη Μαρία από το αδιέξοδό της N0 pfx-V N1 hum Loc N2 abstr source 4.2.4.3 Κατανοµή των προθέσεων των εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου Οι απλές και σύνθετες προθέσεις οι οποίες συµπληρώνουν τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα «µετακίνησης» εµφανίζονται στους πίνακες σε ειδικές στήλες. Η κατανοµή των προθέσεων των εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου 190 για τα απλά µορφολογικά µεταβατικά ρήµατα τόπου των πινάκων 38GLS, 38GLD, 38GLH, 38GL και 38GLR περιγράφεται αναλυτικά από τη Yannacopoulou (2005) 191 . Για το λόγο αυτό θα παρουσιάσουµε συνοπτικά τη σηµασία και τη χρήση των προθέσεων 192 που εµφανίζονται στους αντίστοιχους πίνακες για τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα. Πρόθεση (Loc) =: σε Η διάκριση ανάµεσα σε κίνηση και στάση δηλώνεται µόνο µε το ρήµα και όχι µε την πρόθεση. Οι ίδιες προθέσεις χρησιµοποιούνται τόσο σε στατικές όσο και σε δυναµικές σχέσεις. Οι δύο βασικές σηµασιολογικές λειτουργίες της πρόθεσης σε για τα µεταβατικά ρήµατα τόπου είναι: α. η δήλωση της «κίνησης» Ο Πέτρος παράχωσε το θησαυρό στην αυλή Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 lieu «destination» β. η δήλωση «της στάσης» Ο Πέτρος παραέβαλε αλάτι στο φαγητό Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 lieu «statique» Επιπλέον, η πρόθεση σε δηλώνει µε ορισµένα ρήµατα την κατεύθυνση και µπορεί να αντικατασταθεί µε τις προθέσεις προς και κατά: Ο Πέτρος ξαναέστρεψε το βλέµµα του (σε + προς + κατά) το παράθυρο Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 dest Ο Πέτρος ξαναεπικέντρωσε τa κυάλια του (σε + προς + κατά) τον πύργο Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 dest Πρόθεση (Loc) =: από

190

Ονοµάζουµε εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου τους τύπους Prép Ni που απαντούν σε µια ερωτηµατική πρόταση που εισάγεται µε το τοπικό ερωτηµατικό επίρρηµα πού. 191 Για µια διαφορετική σηµασιολογική ανάλυση των τοπικών προθέσεων βλ. Vandeloise 1986, 1995 και 1998. 192 Βλ. Κλαίρης-Μπαµπινιώτης 2005, Τριανταφυλλίδης 1997, Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997 και για τις σύνθετες προθέσεις βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού 1995, Σετάτος 1995. 111

Η πρόθεση από µε τα µεταβατικά ρήµατα τόπου εκφράζει κατά κύριο λόγο προέλευση (source), αντιτίθεται σηµασιολογικά στην πρόθεση σε και το εµπρόθετο συµπλήρωµα Ν2 απαντά στην ερώτηση από πού. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξέγραψε το όνοµά του από τη λίστα N0 pfx-V N1 Loc N2 source Σε ορισµένες περιπτώσεις το συµπλήρωµα Ν2 µπορεί να είναι ανθρώπινο (Ν2 = Νhum). Για παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναέβγαλε το αγκάθι από τη Μαρία N0 pfx-V N1 Loc N2 hum Στην πρόταση αυτή, το ανθρώπινο ουσιαστικό Μαρία µπορεί να αναλυθεί µετωνυµικά σε ένα συµπλήρωµα το οποίο έχει τη µορφή: Npc Détgén Nhum gén (Npc από Nhum). Η πλήρης πρόταση θα ήταν: Ο Πέτρος ξαναέβγαλε το αγκάθι από το δάχτυλο της Μαρίας N0 pfx-V N1 Loc Npc Détgén N2 hum gén Πρόθεση (Loc) = πάνω σε, µέσα σε Οι προθέσεις πάνω σε, µέσα σε ανήκουν στις τοπολογικές προθέσεις και η ερµηνεία τους σχετίζεται µε τη γεωµετρία του τόπου Ν2 193 . Η χρήση της πρόθεσης πάνω σε επιβάλλει την επαφή των συµπληρωµάτων Ν1 και Ν2: Ο Πέτρος ξεδίπλωσε το χάρτη πάνω στο τραπέζι pfx-V N1 Loc N2 dest N0 *Ο Πέτρος ξεδίπλωσε το χάρτη µέσα στο τραπέζι ενώ η πρόθεση µέσα σε προϋποθέτει ότι το συµπλήρωµα Ν1 περιέχεται στο Ν2: Ο Πέτρος ξαναέριξε τα δίχτυα µέσα στη θάλασσα N0 pfx-V N1 Loc N2 dest Πρόθεση (Loc) =: γύρω από Τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα που δέχονται την πρόθεση γύρω από στη βασική συντακτική δοµή τους απαντούν στην ερώτηση γύρω από τι όπως για παράδειγµα: Ε:

Γύρω από τι ξανατύλιξε ο Πέτρος το σχοινί;

Α:

Ο Πέτρος ξανατύλιξε το σχοινί γύρω από το δένδρο Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 dest

Πρόθεση (Loc) =: µέχρι

193

Βλ. Γραµµατική της Νέας Ελληνικής των Κλαίρη & Μπαµπινιώτη 2005. 112

Οι προθέσεις µέχρι, ως, έως και ίσαµε δηλώνουν το τέρµα της διαδροµής του κινούµενου συµπληρώµατος Ν1 χωρίς απαραίτητα να δηλώνεται στην πρόταση η αρχή αυτής της διαδροµής: Ο Πέτρος παράβγαλε τη Μαρία (* από το δωµάτιο + µέχρι + ως + έως + ίσαµε) Ν0 pfx-V Ν1 Loc την πόρτα Ν2 dest Ο Πέτρος ξαναµετέφερε την καρέκλα (ως + µέχρι + έως + ίσαµε) το υπόγειο Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 dest Loc N = : διέλευση Η ιδιότητα αυτή αφορά τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα τα οποία δέχονται στη βασική συντακτική δοµή τους δύο εµπρόθετα συµπληρώµατα, προέλευση και κατεύθυνση. Ορισµένα από τα ρήµατα αυτά δέχονται ένα ακόµη συµπλήρωµα που δηλώνει διέλευση. Οι προθέσεις που κατεξοχήν χρησιµοποιούνται για τη δήλωση της διέλευσης είναι οι προθέσεις µέσω, διά µέσου, µέσα από, από µέσα από κτλ. Ο έλεγχος ενός εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου που δηλώνει διέλευση πραγµατοποιείται µε την ερώτηση από πού: Ο Πέτρος ξανασούταρε τη µπάλα (από το σαλόνι στον κήπο+ N0 pfxV N1 (Loc N2 source Loc N3 dest µέσα από το παράθυρο) + Loc N διέλευση) Στο παραπάνω παράδειγµα, παρατηρούµε ότι το συµπλήρωµα από το δωµάτιο στην αυλή φέρει δύο πληροφορίες που αφορούν τον τόπο: αφενός δηλώνει την κατεύθυνση του τοποθετούµενου (βαλίτσα) και επιπλέον δηλώνει το σηµείο εκκίνησης και το σηµείο άφιξης του τοποθετούµενου αντικειµένου. Το συµπλήρωµα µέσα από δηλώνει ένα τόπο διέλευσης (παράθυρο). Εµπρόθετο συµπλήρωµα « διάνυση απόστασης » Η ιδιότητα αυτή αφορά τα εµπρόθετα συµπληρώµατα τα οποία δεν δηλώνουν ούτε προέλευση ούτε κατεύθυνση αλλά «διαδροµή» όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγµα: Ο Πέτρος ξανακουβάλησε νερό από το πηγάδι στο σπίτι pfx-V N1 Loc N2 source Loc N3 dest N0 Παρατηρούµε ότι είναι δυνατόν να εµφανίζεται είτε µόνο το συµπλήρωµα Loc N2 source είτε µόνο το συµπλήρωµα Loc N3 dest: Ο Πέτρος ξανακουβάλησε νερό από το πηγάδι Ο Πέτρος ξανακουβάλησε νερό στο σπίτι

113

Το συµπλήρωµα κατά Dnum Nmes Η ιδιότητα αυτή δηλώνει τη δυνατότητα εισαγωγής στην πρόταση ενός συµπληρώµατος κατά Dnum Nmes όπου Dnum είναι ένας αριθµητικός προσδιοριστής και Nmes µια µονάδα µέτρησης. Το συµπλήρωµα αυτό δηλώνει την ακριβή µετακίνηση του αντικειµένου Ν1 στο εσωτερικό του τόπου Ν2: Ο Πέτρος παράχωσε το κιβώτιο µέσα στο χώµα κατά 5 µέτρα N0 pfx-V N1 Loc N2 dest κατά Dnum Nmes Πρόθεση =: σε / µε (κατεύθυνση-µέσο) Η ιδιότητα αυτή σηµειώνει τη δυνατότητα αντικατάστασης της τοπικής πρόθεσης σε ή µιας άλλης πρόθεσης που δηλώνει κατεύθυνση µε την πρόθεση µε η οποία δηλώνει µέσο. Στις δοµές αυτές παρατηρούµε ότι το συµπλήρωµα Ν1 δηλώνει τον τόπο, ενώ το συµπλήρωµα Ν2 είναι το αντικείµενο που µετακινείται όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναραίωσε το γάλα (µέσα σε + σε) νερό Ν0 pfx-V Ν1 Loc Ν2 lieu Ο Πέτρος ξαναραίωσε το γάλα µε νερό N0 pfx-V N1 lieu µε N2 Ιδιότητα Autres prép dest Η ιδιότητα αυτή σηµαίνει ότι το ρήµα δέχεται ένα εµπρόθετο συµπλήρωµα κατεύθυνσης το οποίο εισάγεται µε προθετικές εκφράσεις τόπου όπως στη µέση, στο βάθος, στις όχθες, στο κέντρο κτλ. όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Το κύµα ξέβρασε το πτώµα στις όχθες του ποταµού Ο κυβερνήτης ξαναπροσγείωσε το Μπόινγκ στη µέση του διαδρόµου Ιδιότητα Autres prép source Η ιδιότητα αυτή δηλώνει ένα εµπρόθετο συµπλήρωµα προέλευσης το οποίο δεν εισάγεται µε την κατεξοχήν πρόθεση προέλευσης από, αλλά µε προθέσεις όπως οι από µέσα από, µέσα από, µπροστά από, από πάνω από, έξω από, κλ.π. όπως: Ο Πέτρος ξαναβούτηξε ένα βιβλίο(από + µέσα από) τη βιβλιοθήκη Ο Πέτρος ξεπάρκαρε το αυτοκίνητο µπροστά από το σπίτι 4.2.4.4 Σηµασιολογικές ιδιότητες

4.2.4.4.1 N0 source (προέλευση)

114

Το υποκείµενο Ν0 ορισµένων ρηµάτων είναι σηµασιολογικά ο τόπος προέλευσης του µετακινούµενου αντικειµένου Ν1. Για παράδειγµα: (1)

Ο Πέτρος ξαναέβγαλε το καπέλο του από το κεφάλι του Ν0 source pfx-V N1 (E + Loc N2 source)

(2)

Το κόµµα ξαναέδιωξε τους «αντάρτες» » από τους κόλπους του Ν0 source pfx-V N1 hum (E + Loc N2 source)

Παρατηρούµε ότι στην πρόταση (1) το εµπρόθετο συµπλήρωµα Loc N2 από το κεφάλι του είναι µέρος του σώµατος του υποκειµένου και ως εκ τούτου το ανθρώπινο υποκείµενο δηλώνει τον τόπο προέλευσης του µετακινούµενου αντικειµένου Ν1. Στην πρόταση (2) επίσης, το υποκείµενο κόµµα δεν είναι µόνο ο δράστης της µετακίνησης του αντικειµένου Ν1 αλλά αντιπροσωπεύει σηµασιολογικά τον τόπο προέλευσης (από τους κόλπους του) του Ν1.

4.2.4.4.2 Ν0 dest (κατεύθυνση) Η ιδιότητα αυτή δηλώνει ότι το υποκείµενο Ν0 µπορεί να ερµηνευθεί σηµασιολογικά ως η «κατεύθυνση» του µετακινούµενου αντικειµένου N1 όπως στο παράδειγµα: Ο Πέτρος ξαναφώναξε τη Μαρία (Ε + στο γραφείο του) Ν0 dest pfx-V N1 hum Loc N2 dest όπου ο Πέτρος µοιράζεται µε το εµπρόθετο συµπλήρωµα το ρόλο της κατεύθυνσης.

4.2.4.4.3 Ν1 =: apparition (εµφάνιση) Η ιδιότητα αυτή εµφανίζεται στους πίνακές µας για ορισµένα µεταβατικά προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα των οποίων το αντικείµενο Ν1 δεν µετακινείται αλλά εµφανίζεται στον τόπο Ν2: Ο Πέτρος ξαναέγραψε το όνοµά του στο χαρτί pfx-V N1 appar Loc N2 dest N0

4.2.4.4.4 Ν1 =: disparition (εξαφάνιση) Η ιδιότητα Ν1 =: disparition, σε αντίθεση µε την προηγούµενη ιδιότητα, αφορά τα ρήµατα των οποίων το αντικείµενο Ν1 εξαφανίζεται όπως: Ο Πέτρος ξέγραψε το όνοµά του από τον κατάλογο Loc N2 source Ν0 pfx-V N1 dispar

115

4.2.4.5 Μη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) Η παράλειψη και η µετατόπιση λεξικών στοιχείων είναι οι δύο διαδικασίες που µπορούν να λάβουν χώρα σε µια πρόταση µε συντακτική δοµή του τύπου Ρ = Χ V Y Z, όπου V ρήµα, X,Y και Z ονοµατικά σύνολα τα οποία περιέχουν ή δεν περιέχουν µια πρόθεση (βλ. BGL 1976: 173). Συγκεκριµένα, η παράλειψη (omission) δηλώνει τη δυνατότητα της µη εµφάνισης ενός λεξικού στοιχείου και συµβολίζεται µε το γράµµα Ε. Οι δοµές οι οποίες προκύπτουν µε τη διαδικασία της παράλειψης ονοµάζονται µη πλήρεις ορισµατικές δοµές (sous-structures) και είναι του τύπου: X V, X V Y, X V Z (βλ. BGL 1976: 173). Ως αντιµετάθεση (déplacement) ορίζεται η διαδικασία αλλαγής θέσης ενός ορίσµατος µέσα στην πρόταση. Οι πιθανές δοµές θα έχουν τη µορφή: X V Y Z και X V Z Y, Y V Z Y και YVYZ, Z V X Y και Z V Y X. Οι προκύπτουσες δοµές ονοµάζονται συνδεδεµένες δοµές (structures associées) µε την αρχική πρόταση (βλ. BGL 1976: 174). Θα παρουσιάσουµε στη συνέχεια τις παραγόµενες δοµές από τη βασική συντακτική δοµή των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων µεταβατικών ρηµάτων. α. Η δοµή N0 pfx-V Loc N2 Η δοµή αυτή δηλώνει τη δυνατότητα παράλειψης του αντικειµένου Ν1 και, όπως φαίνεται στα παραδείγµατα που ακολουθούν, η ιδιότητα αυτή ισχύει όταν το Ν1 είναι ένα ουσιαστικό σηµασιολογικά σύνδροµο µε το ρήµα (Νapp): Ο Πέτρος ξαναέγειρε το κεφάλι στον ώµο της Μαρίας pfx-V Ν1 Loc Npc Détgén N2 hum gén N0 Ο Πέτρος ξαναέγειρε στον ώµο της Μαρίας N0 pfx-V Loc Npc Détgén N2 hum gén Ο Πέτρος ξαναπάρκαρε τη µηχανή στο πεζοδρόµιο pfx-V Ν1 Loc N2 dest N0 Ο Πέτρος ξαναπάρκαρε στο πεζοδρόµιο N0 pfx-V Loc N2 dest β. Η δοµή N0 pfx-V N1 Η ιδιότητα αυτή εµφανίζεται στους πίνακες και δηλώνει ότι το εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου (Loc N lieu) µπορεί να παραλειφθεί είτε γιατί µπορεί να εννοηθεί από το συγκείµενο (παράδειγµα 1) είτε γιατί είναι ένα ουσιαστικό (V-n) µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε το ρήµα (παράδειγµα 2). Για παράδειγµα: Ο Πέτρος παραέβαλε αλάτι (E + στο φαγητό) N0 pfx-V N1 (Ε + Loc N2 source) Οι δικαστές ξαναφυλάκισαν τον Σερίφη (Ε + στη φυλακή) N0 pfx-V N1 (Ε + Loc V-n) γ. Παράλειψη των εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου

116

Η δυνατότητα παράλειψης των εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου παρατηρείται για ορισµένα ΠΣ µεταβατικά ρήµατα τόπου 194 . Αναλυτικά, διακρίναµε τις ακόλουθες περιπτώσεις: i.

Ιδιότητα: N0 pfx-V N1 (Loc N2 source) Loc N3 dest

Η ιδιότητα αυτή δηλώνει τη δυνατότητα παράλειψης του εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου που δηλώνει προέλευση (Loc N2 source): Οι Εγγλέζοι ξαναεξάγουν τις αγελάδες τους (από την Αγγλία) στην Ευρώπη N0 pfx-V N1 (E + Loc N2 source) Loc N3 dest ii.

Ιδιότητα N0 pfx-V N1 Loc N2 source (Loc N3 dest)

Το εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου το οποίο δηλώνει κατεύθυνση (Loc N3 να παραλείπεται:

dest)

ενίοτε µπορεί

Ο Πέτρος ξανακατέβασε τη βαλίτσα από το πατάρι (στην αποθήκη) N0 pfx-V N1 Loc N2 source (Loc N3 dest) Παρατηρούµε ακόµη ότι ορισµένες φορές είναι δυνατόν να παραλείπονται και τα δύο εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου: Ο Πέτρος ξαµόλησε τα σκυλιά (Ε + από την Πάρνηθα) (Ε + ως την Αυλώνα) pfx-V N1 (Ε + Loc N2 source) (Ε + Loc N3 dest) N0 4.2.4.6 Η δοµή N1 V Loc N2 Η ιδιότητα αυτή195 δηλώνει τη δυνατότητα µετατόπισης του αντικειµένου N1 στη θέση του υποκειµένου N0 το οποίο και παραλείπεται: Ο Πέτρος ξαναεπέστρεψε το παιδί στη Μαρία Το παιδί ξαναεπέστρεψε στη Μαρία Ο Πέτρος ξανακόλλησε τον καναπέ στο παράθυρο Ο καναπές ξανακόλλησε στο παράθυρο Να σηµειώσουµε ότι στη δοµή αυτή το υποκείµενο N0 δεν µπορεί να εµφανιστεί σε θέση ποιητικού αιτίου (από N0):

194

Επιχειρούµε να διευρευνήσουµε αν τα ρήµατα που δέχονται δύο εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου µπορούν επίσης να σχηµατίσουν αποδεκτές προτάσεις µε παράλειψη του ενός από τα δύο ή και των δύο εµπρόθετων συµπληρωµάτων τόπου (βλ. Gross 1975, Fillmore 1968). 195 Τα ρήµατα που δέχονται την ιδιότητα αυτή καλούνται εργαστικά (Κλαίρης-Μπαµπινιώτης 2005: 668-670). Πρόκειται για ορισµένα ρήµατα που έχουν και µεταβατική και αµετάβατη χρήση (µε πρωτοτυπική χρήση την µεταβατική). Ρήµατα µε εργαστική σύνταξη είναι πολλά κυρίως µεταβατικά ρήµατα, τα οποία δηλώνουν διάφορες µορφές επίδρασης που ασκείται σε κάτι. Για τη γαλλική γλώσσα οι σχέσεις ανάµεσα σε µεταβατικές και αµετάβατες δοµές (σχέση ουδετερότητας) αναλύονται από τους BGL (1976b: 68). 117

*Το παιδί ξαναεπέστρεψε στη Μαρία από τον Πέτρο * Ο καναπές ξανακόλλησε στο παράθυρο από τον Πέτρο 4.2.4.7 Η δοµή N2 pfx-V N1 Η ιδιότητα αυτή δηλώνει ότι το ουσιαστικό Ν2 του εµπρόθετου συµπληρώµατος τόπου µπορεί να µετακινηθεί στη θέση του υποκειµένου: Ο Πέτρος ξαναραιώνει το κρασί σε νερό N0 pfx-V N1 conc Loc N2 dest Το νερό ξαναραιώνει το κρασί N2 pfx-V N1 conc Ο Πέτρος ξαναδιέγραψε τη Μαρία από την Οµοσπονδία N0 pfx-V N1 hum Loc N2 dest Η Οµοσπονδία ξαναδιέγραψε τη Μαρία N2 pfx-V N1 hum Παρατηρούµε, επίσης, ότι τα ρήµατα τα οποία δέχονται υποκείµενο N0 dest δέχονται συνήθως την ιδιότητα N2 pfx-V N1: (1) (1α)

Ο Πέτρος (ξαναφιλοξενεί + ξαναδέχεται + ξαναστεγάζει) 10 άτοµα στο διαµέρισµά του Το διαµέρισµά του (ξαναφιλοξενεί + ξαναδέχεται + ξαναστεγάζει) 10 άτοµα

Να σηµειώσουµε, εδώ, ότι ο οµιλητής στη πρόταση (1α) εκφράζει είτε την υποκειµενική του στάση σχετικά µε τη δυνατότητα φιλοξενίας 10 ατόµων στο διαµέρισµα του Πέτρου (δυνητική τροπικότητα): = Το διαµέρισµά του µπορεί (να φιλοξενήσει, κλπ.) τουλάχιστον 10 άτοµα είτε τη βεβαιότητά του για τη φιλοξενία 10 ατόµων στο διαµέρισµα του Πέτρου. 4.2.4.8 ∆ιασταυρούµενες δοµές (structures croisées) Για ορισµένα ρήµατα παρατηρούµε δύο τύπους δοµών ανάλογα µε τη φύση των συµπληρωµάτων. Την κανονική δοµή [S] (structure standard), στην οποία ο τόπος είναι εµπρόθετος, και τη διασταυρούµενη δοµή [SC] (structure croisée), όπου ο τόπος είναι το αντικείµενο. ∆ιερευνούµε τη σχέση ανάµεσα στα Ni και Nj µέσω υποστηρικτικών προτάσεων Ni (είµαι, Vmt196) Loc Nj. Οι προτάσεις αυτές είναι αποδεκτές τόσο για τις δοµές που περιέχουν το συµπλήρωµα Prép Ν2 όσο και γι’ αυτές στις οποίες δεν εµφανίζεται η τοπική πρόθεση (Loc). Σχηµατικά, η σχέση ανάµεσα στις δύο αυτές δοµές έχει τη µορφή: [S] N0 pfx-V Ni Loc Nj = [C] N0 pfx-V Nj Prép Ni

196

Η κυριότερη διαφορά σηµασίας ανάµεσα στο ρήµα είµαι και τα ρήµατα Vmt όπως πηγαίνω, περνώ είναι µια αντίθεση ανάµεσα στο στατικό και το δυναµικό χαρακτήρα των εν λόγω ρηµάτων. 118

Θα έχουµε για παράδειγµα: [S] [C] [S] [C] [S] [C]

Οι εργολάβοι ξαναχτίζουν βίλες στην καµένη γη N0 pfx-V N1 Loc N2 dest Οι εργολάβοι ξαναχτίζουν την καµένη γη µε βίλες N0 pfx-V N1 dest Prép N2 Ο Πέτρος ξαναέσπειρε σπαράγγια στο χωράφι N0 pfx-V N1 Loc N2 dest Ο Πέτρος ξαναέσπειρε το χωράφι µε σπαράγγια N0 pfx-V N1 dest Prép N2 Ο Πέτρος ξανασκούπισε το αίµα από το µέτωπό του pfx-V N1 Loc N2 source N0 Ο Πέτρος ξανασκούπισε το µέτωπό του από το αίµα pfx-V N1 source Prép N2 N0

Αν εξετάσουµε την τοποθέτηση του αντικειµένου στον τόπο µε το υποστηρικτικό ρήµα είµαι, θα έχουµε και για τις δυο δοµές, κανονική και διασταυρούµενη: Οι βίλες είναι στην καµένη γη N1 Vsup Loc N2 lieu Τα σπαράγγια είναι στο χωράφι N1 Vsup Loc N2 lieu Το αίµα είναι στο µέτωπο Vsup Loc N2 lieu N1 Παρατηρούµε ακόµη ότι, ορισµένες φορές, στη διασταυρούµενη δοµή, η πρόθεση µε µπορεί να παραλειφθεί χωρίς, ωστόσο, να υπάρχει ουσιαστική αλλαγή στο νόηµα της πρότασης:

αλλά

Ο Πέτρος ξαναέσπειρε το χωράφι σπαράγγια pfx-V N2 lieu N1 Ν0 *Οι εργολάβοι ξανακτίζουν την καµένη γη βίλες *Ο Πέτρος ξανασκούπισε το µέτωπό του το αίµα

4.2.5 Συµπεράσµατα Σ’ αυτό το κεφάλαιο, παρουσιάσαµε τις κυριότερες ιδιότητες των ΠΣΡ που παράγονται από τους πίνακες 4G, 6G, 9G, 38GLD, 38GLS, 38GL, 38GLH και 38GLR. Για την συντακτικοσηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ προσθέσαµε, όπως είδαµε, και άλλες ιδιότητες σε στήλες στους πίνακες των µορφολογικά απλών ρηµάτων. Οι ιδιότητες αυτές, συντακτικές, σηµασιολογικές και µορφολογικές, αποτελούν «βασικό εργαλείο» για την αναπαράστασή τους στους πίνακες της µελέτης µας.

119

5

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ

Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουµε τις συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιαιτερότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που παράγονται από τα µορφολογικά απλά ρήµατα197 των πινάκων 38GLD, 38GLS, 38GL, 38GLH, 38GLR, 4G, 6G και 9G καθώς και τον τρόπο αναπαράστασής τους στους προαναφερθέντες πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής. Εισάγουµε τις ιδιότητες παρα-V, ξε-V, ξανα-V και συν-V, όταν το απλό ρήµα V δέχεται τα προθήµατα αυτά χωρίς καµία αλλαγή στη συντακτική του συµπεριφορά: Ο Πέτρος έριξε λεφτά στην επιχείρηση N0 V N1 Loc N2 dest Ο Πέτρος παραέριξε λεφτά στην επιχείρηση παρα-V N1 Loc N2 dest N0 Ο Πέτρος αµόλησε το σκύλο στον κήπο V N1 Loc N2 dest N0 Ο Πέτρος ξαµόλησε το σκύλο στον κήπο N0 ξε-V N1 Loc N2 dest Οι ιδιότητες αυτές δηλώνουν ότι το ρήµα δέχεται ένα από τα προθήµατα παρα-, ξε-, συν- ή το α΄ συνθετικό ξανα- και το προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα έχει την ίδια βασική συντακτική δοµή µε το µορφολογικά απλό ρήµα αλλά και τις ίδιες συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις σηµειώνουµε ( + ) στην αντίστοιχη στήλη του προθήµατος. Αντίθετα, στις περιπτώσεις που οι συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων διαφέρουν από αυτές των απλών ρηµάτων εισάγουµε τα τελευταία στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής ως ξεχωριστά λήµµατα: Ο Πέτρος κάρφωσε το καρφί στον τοίχο pfx-V N1 Loc N2 dest N0 Ο Γιώργος ξεκάρφωσε το καρφί από τον τοίχο N0 ξε-V N1 Loc N2 source Η µελέτη µας, όπως είπαµε, περιορίζεται στα προθήµατα παρα-, ξε-, συν- και το α΄ συνθετικό ξανα- 198 . Συγκεκριµένα, η έρευνά µας στηρίζεται στα: i. 931 µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» που δηλώνουν τη µετακίνηση του άµεσου αντικειµένου (Ν1) σε σχέση µε έναν τόπο (Ν2) από το ενεργόν υποκείµενο (Ν0) µε βασική συντακτική δοµή τη δοµή N0 V N1 Loc N2 199 (όπου Loc N2 είναι το εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου) καθώς και ii. στα 542 ρήµατα των πινάκων 4G, 6G, 9G µε βασικές συντακτικές δοµές Pcomp pfx-V N1, N0 pfx-V Pcomp και N0 pfx-V Pcomp σε Ν2 hum αντίστοιχα. Τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα αυτά ρήµατα τα αναζητήσαµε: - σε λεξικά και γραµµατικές της Νέας Ελληνικής 197

Υπενθυµίζουµε ότι στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής που µελετήσαµε υπάρχει µικρός αριθµός προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρήµατων, αλλά η µελέτη τους δεν είναι συστηµατική. 198 Για τη σηµασία και τη µορφολογία αυτών των προθηµάτων και του α΄ συνθετικού ξανα- βλ. κεφ. 3. 199 Η βασική συντακτική δοµή των ρηµάτων του πίνακα 38GL και ορισµένων ρηµάτων του πίνακα 38GLH έχει τη µορφή N0 V N1 Loc N2 Loc N3 επειδή τα ρήµατα αυτά δέχονται δύο εµπρόθετα συµπληρώµατα τόπου. 120

- σε ηλεκτρονικά σώµατα κειµένων στο ∆ιαδίκτυο - στην αυτόµατη παραγωγή που πραγµατοποιήσαµε (βλ. 3.2.3). Επιπλέον, στηριζόµενη στη γλωσσική ικανότητα των φυσικών οµιλητών συµπεριλάβαµε στην έρευνά µας πολλά προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα τα οποία δεν είναι καταγεγραµµένα στα σύγχρονα λεξικά, όπως αναλυτικά είδαµε κατά τη συγκρότηση του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού της Νέας Ελληνικής (DelaGR) στην ενότητα 2.3. Στις ενότητες 5.1 και 5.2 παρουσιάζουµε τα χαρακτηριστικά των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων «µετακίνησης» καθώς και των ρηµάτων που δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση σε θέση υποκειµένου ή αντικειµένου αντίστοιχα και επιχειρούµε τη συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή της απλής πρότασης που περιέχει ένα προθηµατοποιηµένο ή σύνθετο ρήµα σε σχέση µε τις συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες του ρήµατος της βάσης. 5.1

Τα µεταβατικά ΠΣΡ «µετακίνησης»

Στη µεγάλη πλειονότητά τους, τα ρήµατα διαθέτουν δύο ή ακόµα και περισσότερες διαφορετικές σηµασίες. Αυτό συνεπάγεται ότι συναντώνται σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές βασικές συντακτικές δοµές και κατά συνέπεια ταξινοµούνται σε διαφορετικούς πίνακες. Για παράδειγµα, το ρήµα κολλώ απαντά στις ακόλουθες προτάσεις: Ο Πέτρος κόλλησε την αφίσα στον τοίχο Ν0 V Ν1 Loc N2

[38GLD]

Ο Πέτρος κόλλησε στη Μαρία V σε Ν1 Ν0

[31GH]

Αυτό το αποτέλεσµα κολλάει µε τις προβλέψεις µου Ν0 V µε Ν1

[35S]

∆ιαπιστώνουµε ότι µόνο τα ρήµατα των πινάκων 38GLD και 31GH παράγουν γραµµατικά αποδεκτές προτάσεις µε το πρόθηµα ξε-: Ο Πέτρος ξεκόλλησε την αφίσα από τον τοίχο Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 Ο Πέτρος ξεκόλλησε από τη Μαρία ξε- V από Ν1 Ν0 *Αυτό το αποτέλεσµα ξεκολλάει από τις προβλέψεις µου 5.1.1

Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης µε το πρόθηµα παρα-

Έχοντας ως βάση τα 931 µορφολογικά απλά ρήµατα διαπιστώνουµε ότι µε την εφαρµογή του παρα- παράγονται 132 προθηµατοποιηµένα ρήµατα. Τα υπόλοιπα απλά ρήµατα δεν δέχονται το πρόθηµα παρα- ούτε στον ενεργητικό ούτε στο µεσοπαθητικό τύπο. Για παράδειγµα: τραβώ

παρατραβώ

121

βγάζω τακτοποιώ χώνω

παραβγάζω παρατακτοποιώ παραχώνω

σταυλίζω παρουσιάζω παρκάρω προσγειώνοµαι

*παρασταυλίζω *παραπαρουσιάζω *παραπαρκάρω *παραπροσγειώνοµαι

αλλά

Υπενθυµίζουµε ότι στη µεγάλη πλειονότητά τους τα ρήµατα διαθέτουν δύο ή περισσότερες διαφορετικές σηµασίες. Αυτό συνεπάγεται ότι εµφανίζονται σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές καθοριστικές δοµές. Για παράδειγµα, τα ρήµατα τραβώ, απολύω, ανεβάζω απαντούν στις ακόλουθες προτάσεις: Ο Πέτρος τράβηξε ένα µαντίλι από την τσέπη του N0 V N1 Loc N2 Ο τοίχος τράβηξε υγρασία N0 V N1 Απέλυσαν τον Γιώργο από τη φυλακή V N1 Loc N2 Η επιχείρηση απέλυσε εργάτες N0 V N1

[38GLS] [37GM] [38GLH] [38GLH]

Ο Πέτρος ανέβασε τη ντουλάπα από το σαλόνι στη σοφίτα V N1 Loc N2 Loc N3 N0 Οι έµποροι ανέβασαν τις τιµές N0 V N1

[38GL] [32GR2]

∆ιαπιστώνουµε ότι η δηµιουργία ενός προθηµατοποιηµένου µε το παρα- ρήµατος δεν είναι εφικτή µε όλες τις σηµασίες του απλού ρήµατος. Έτσι, το προθηµατοποιηµένο ρήµα παρατραβώ σχηµατίζεται µόνο µε τη δεύτερη σηµασία του τραβώ, δηλαδή: Ο τοίχος παρατράβηξε υγρασία και όχι *Ο Πέτρος παρατράβηξε ένα µαντίλι από την τσέπη του Για το ρήµα απολύω παρατηρούµε επίσης ότι το πρόθηµα παρα- δεν κατασκευάζει προθηµατοποιηµένο ρήµα µε τη σηµασία του αποφυλακίζω, αλλά σχηµατίζει µε τη σηµασία του διακόπτω την εργασιακή σχέση κάποιου: Η επιχείρηση παραπέλυσε εργάτες *Παραπέλυσαν τον Γιώργο από τη φυλακή Όσον αφορά το ρήµα ανεβάζω διαπιστώνουµε ότι το απλό ρήµα, που είναι ταξινοµηµένο στον πίνακα 38GL, παράγει τη µη αποδεκτή πρόταση: *Ο Πέτρος παρανέβασε την ντουλάπα από το σαλόνι στη σοφίτα ενώ το ρήµα ανεβάζω του πίνακα 32GR2 δίνει την αποδεκτή γραµµατικά πρόταση:

122

Οι έµποροι παρανέβασαν τις τιµές

[32GR2]

Το ίδιο συµβαίνει και για τα ρήµατα µαζεύω και παραµαζεύω όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγµα: (1) (1΄)

Ο Πέτρος µάζεψε το τραπεζοµάντιλο από το τραπέζι Ο Πέτρος παραµάζεψε τη Μαρία

[38GLS] [32GH]

Το ρήµα µαζεύω κατασκευάζει το ρήµα παραµαζεύω, το οποίο στη λαϊκή γλώσσα σηµαίνει κατσαδιάζω, µαλώνω, βάζω τις φωνές σε κάποιον. Στο παράδειγµα (1΄) το ρήµα παραµαζεύω δεν έχει καµία συντακτικο-σηµασιολογική σχέση µε το ρήµα της βάσης. Στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» εντοπίσαµε ρήµατα µε το παρα- τα οποία δεν αντιστοιχούν µορφολογικά σε απλό ρήµα. Για παράδειγµα: παροχετεύω *οχετεύω παραγκωνίζω ?αγκωνίζω200 Υπάρχουν επίσης ρήµατα που περιέχουν τη λόγια πρόθεση εν- ως πρόθηµα τα οποία άλλοτε κατασκευάζουν και άλλοτε δεν κατασκευάζουν ρήµατα µε το παρα-: ενθέτω παρενθέτω εµβάλλω παρεµβάλλω αλλά εµβαπτίζω *παρεµβαπτίζω εµφυσώ *παρεµφυσώ εµφυτεύω *παρεµφυτεύω ∆ιαπιστώνουµε ότι ορισµένα ρήµατα που περιέχουν το πρόθηµα απο- δεν σχηµατίζουν παράγωγα ρήµατα µε το παρα-, γιατί το απο- δηλώνει επίταση στον υπέρτατο βαθµό αυτού που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη201: αποδιώχνω->*παραποδιώχνω αποδιώκω->*παραποδιώκω αποκλείω->*παραποκλείω Ακόµη, όταν τα ρήµατα της βάσης περιέχουν το πρόθηµα απο- που δηλώνει αποµάκρυνση, χωρισµό ή την ολοκλήρωση της ενέργειας που εκφράζει το ρήµα της βάσης, δεν κατασκευάζουν προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα-: αποθαλασσώνω->*παραποθαλασσώνω αποθερίζω->*παραποθερίζω αποκόπτω->*παραποκόπτω

200

Το ρήµα αγκωνίζω καταχωρίζεται στο Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής ως λογοτεχνικό. Ορισµένα ρήµατα επιλέγουν το πρόθηµα κατα- για να δηλώσουν την επίταση της έννοιας του µορφολογικά απλού ρήµατος. Για παράδειγµα: σκίζω-κατασκίζω, σπάζω-κατασπάζω, στραγγίζω-καταστραγγίζω, τσιµπώκατατσιµπώ. Οι Καραντζόλα & Γιαννουλοπούλου 2000 επισηµαίνουν ότι η επιτατική σηµασία του παραφαίνεται να διαφοροποιείται από τη σηµασία του κατα- ως προς το ότι η επίταση της έννοιας της λέξης µε την οποία συντίθεται ξεπερνά ένα όριο. 201

123

Λόγιοι τύποι ρηµάτων δεν κατασκευάζουν προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα-: ρίπτω->*παραρρίπτω σκάπτω->*παρασκάπτω202 σε αντίθεση µε τα αντίστοιχα ρήµατα καθηµερινού ύφους: ρίχνω->παραρίχνω σκάβω->παρασκάβω Το πρόθηµα παρα- δεν είναι παραγωγικό στην κατασκευή ρηµάτων που περιέχουν το πρόθηµα δια-: διακοµίζω *παραδιακοµίζω διαπορθµεύω *παραδιαπορθµεύω Ορισµένα ρήµατα µε το πρόθηµα παρα- δεν σχηµατίζουν µεσοπαθητικό τύπο: παρακολλώ *παρακολλιέµαι παραπερνάω *παραπερνιέµαι Αξίζει να σηµειώσουµε ότι σε αναζήτηση στο διαδίκτυο συναντάµε το ρήµα παρεκτρέπω σε προτάσεις όπως: Παρεκτρέπει το θέµα από την πορεία του κάθε τόσο Παρεκτρέπει τον συγγραφέα σε µια φιλοσοφίζουσα θεώρηση του χρόνου όπου το ρήµα παρεκτρέπω, το οποίο δεν καταχωρίζεται στα λεξικά της Νέας Ελληνικής, έλκει πιθανόν τη χρήση του από τον µεσοπαθητικό τύπο παρεκτρέποµαι, χωρίς ωστόσο να σχηµατίζει αποδεκτή γραµµατικά πρόταση όταν το ρήµα χρησιµοποιείται µε κυριολεκτική σηµασία: Η Τροχαία εκτρέπει τη ροή της κυκλοφορίας προς τον Κορυδαλλό Η ροή της κυκλοφορίας παρεκτράπηκε προς τον Κορυδαλλό και όχι *Η Τροχαία παρεκτρέπει τη ροή της κυκλοφορίας προς τον Κορυδαλλό

5.1.1.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το παραρηµατικών τύπων Μελετήσαµε τις συντακτικές ιδιότητες (κατανεµητικές και µετασχηµατιστικές) των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων σε σχέση µε τα απλά µορφολογικά ρήµατα που είναι ταξινοµηµένα στους 5 πίνακες από την Yannacopoulou (2005). Στις ενότητες που ακολουθούν θα περιγράψουµε τις ιδιαιτερότητες των παραγόµενων προθηµατοποιηµένων και σύνθετων µε το παρα- ρηµάτων των πινάκων 38GLD, 38GLS, 38GL, 38GLH και 38GLR σε σχέση µε τα ρήµατα της βάσης. 202

Τα ρήµατα αυτά σχηµατίζουν µε το πρόθηµα κατα- τα καταρρίπτω και κατασκάπτω.

124

Καθώς ο βασικός στόχος της έρευνάς µας είναι η ταξινόµηση των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων της Νέας Ελληνικής στους πέντε πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων τόπου βάσει συγκεκριµένων, «καθοριστικών» συντακτικών και σηµασιολογικών ιδιοτήτων, ξεχωρίσαµε σε πρώτη φάση τα προθηµατοποιηµένα µε το παρα- ρήµατα που δεν παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές, ως προς τη σύνταξη, µε το ρήµα της βάσης. Κατά συνέπεια, τα δύο ρήµατα έχουν την ίδια συντακτική δοµή και τις ίδιες µετασχηµατιστικές και κατανεµητικές ιδιότητες (π.χ. παθητική φωνή, ονοµατοποίηση, αντωνυµιοποίηση, κλπ.):

και

Ο Πέτρος έψησε το κρέας στα κάρβουνα N0 V N1 Loc N2

[38GLR]

Ο Πέτρος παραέψησε το κρέας στα κάρβουνα N0 παρα-V N1 Loc N2 Το κρέας (ψήθηκε + παραψήθηκε) Το κρέας είναι (ψηµένο + παραψηµένο)

[38GLR] [παθητικοποίηση] [Ιδιότητα Ν1 είµαι V:Κ]

Στις περιπτώσεις αυτές, το προθηµατοποιηµένο ρήµα (παρα-V) αποτελεί µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος (V) και δεν εµφανίζεται ως ξεχωριστό λήµµα στους πίνακές µας αλλά σηµειώνουµε ( + ) στη στήλη του αντίστοιχου προθήµατος. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου είναι δυνατός ο σχηµατισµός ενός ρήµατος παρα-V από ένα απλό ρήµα V, ωστόσο τα δύο ρήµατα έχουν διαφορετική σηµασία, δηλαδή απαντούν σε διαφορετικές συντακτικές δοµές. Για παράδειγµα, το ρήµα δέχοµαι συναντάται σε προτάσεις όπως η ακόλουθη: Ο Πέτρος δέχτηκε πέντε φίλους στο σπίτι του

[38GLH]

µε βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2, όπου ο εµπρόθεσµος τοπικός προσδιορισµός Loc N2, δηλώνει την «κατεύθυνση». Αντίθετα, το ρήµα παραδέχοµαι δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: * Ο Πέτρος παραδέχτηκε πέντε φίλους στο σπίτι του αλλά τη δοµή N0 V N1, όπου Ν1 συµπληρωµατική πρόταση, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγµα: Ο Πέτρος παραδέχτηκε ότι η κατάσταση είναι σοβαρή

[6G]

Πρόκειται ξεκάθαρα για δύο διαφορετικές σηµασίες και τα ρήµατα αυτά ταξινοµούνται ως ξεχωριστά λήµµατα σε διαφορετικούς πίνακες. . Ορισµένες φορές, η βασική συντακτική δοµή παραµένει η ίδια, ενώ το προθηµατοποιηµένο παράγωγο ρήµα διαφοροποιείται σηµασιολογικά από αυτή του αντίστοιχου απλού ρήµατος. Ενδεικτικό είναι το παράδειγµα των ρηµάτων ακολουθώ και παρακολουθώ, τα οποία ερµηνεύονται ως ‘συνοδεύω ως ένα σηµείο κάποιον που φεύγει’ και ‘παρατηρώ συστηµατικά κάποιον’ αντίστοιχα: Ο Πέτρος ακολούθησε τη Μαρία από το σπίτι µέχρι το σταθµό

125

[38GLH]

Ο Πέτρος παρακολούθησε τη Μαρία από το σπίτι µέχρι το σταθµό

[38GLH]

Στις περιπτώσεις που το προθηµατοποιηµένο συµµερίζεται τη βασική συντακτική δοµή αλλά σηµασιολογικά διαφέρει από το απλό ρήµα της «βάσης» δηµιουργούµε ξεχωριστό λήµµα και καινούργια συντακτική περιγραφή. Να σηµειώσουµε, επίσης, ότι από τις δύο σηµασίες του ρήµατος βγάζω που υπάρχουν στον πίνακα 38GLH, το παρα- εφαρµόζεται µόνο στο βγάζω µε τη σηµασία του ‘συνοδεύω κάποιον ως ένα σηµείο που φεύγει’ και το προθηµατοποιηµένο ρήµα ταξινοµείται στον πίνακα αυτόν και όχι στο βγάζω µε τις σηµασίες του ‘απολύω’ και ‘βγάζω έξω’ όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: (1) (1α) (2) (2α) (3) (3α)

Ο Πέτρος έβγαλε τα παιδιά έως την πόρτα Ο Πέτρος παράβγαλε τα παιδιά έως την πόρτα203 Ο προπονητής έβγαλε τον Πέτρο από τη σύνθεση της οµάδας *Ο προπονητής παραέβγαλε τον Πέτρο από τη σύνθεση της οµάδας Ο ∆ιευθυντής έβγαλε τον µαθητή από την τάξη *Ο ∆ιευθυντής παραέβγαλε τον µαθητή από την τάξη

5.1.1.1.1 Συντακτική δοµή των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε το παρα-, δηλωτικό υπερβολής Η πλειονότητα των περιπτώσεων αφορά προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε παρα- που δηλώνουν υπερβολή, παραπάνω από το κανονικό: βάζω->παραβάζω βγάζω->παραβγάζω χύνω->παραχύνω τινάζω->παρατινάζω γυρίζω->παραγυρίζω τηγανίζω->παρατηγανίζω

σηκώνω->παρασηκώνω σκαλίζω->παρασκαλίζω βολεύω->παραβολεύω ξεριζώνω->παραξεριζώνω σπρώχνω->παρασπρώχνω ψήνω->παραψήνω κτλ.

Στις περιπτώσεις που το προθηµατοποιηµένο µε το παρα- ρήµα δηλώνει υπερβολή, παραπάνω από το κανονικό, παρατηρούµε ότι η βασική συντακτική δοµή των δύο ρηµάτων είναι η ίδια, ωστόσο, τα δύο ρήµατα δεν έχουν πάντοτε τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες. Για παράδειγµα:

αλλά

Ο Υπουργός βόλεψε τον γιο του στο ∆ηµόσιο [38GLH] 204 Ο Υπουργός παραβόλεψε τον γιο του στο ∆ηµόσιο V Ν1 hum Loc Ν2 dest Ν0 Ο γιος του είναι (βολεµένος + παραβολεµένος) στο ∆ηµόσιο

203

Το παράγωγο ρήµα παραβγάζω, µε τη σηµασία του ‘συνοδεύω κάποιον ως ένα σηµείο που φεύγει’, σχηµατίζει αναύξητο αόριστο (παράβγαλα) ενώ το παραβγάζω µε τη σηµασία της υπερβολής έχει διπλό αόριστο (παράβγαλα και παραέβγαλα). 204 Η πρόταση εδώ παραφράζεται ως ‘ο υπουργός βόλεψε πολύ καλά το γιο του’. 126

[Ν1 είµαι παρα-V:K] Ο Υπουργός προέβη σε (το βόλεµα + *το παραβόλεµα) του γιου του στο ∆ηµόσιο [ονοµατοποίηση] Παρατηρούµε ότι οι συντακτικές ιδιότητες των απλών µορφολογικά ρηµάτων δεν ισχύουν για όλα τα προθηµατοποιηµένα µε το παρα- ρήµατα. Συγκεκριµένα: i. Η ονοµατοποίηση (βλ. 4.2.2.4) µε τα υποστηρικτικά ρήµατα Vsup=: προχωρώ σε, Vsup=: προβαίνω σε, Vsup=: κάνω δεν είναι επιτρεπτή για ορισµένα ρήµατα µε παρα-. Ο σχηµατισµός ενός κατηγορηµατικού ουσιαστικού (Npréd) που υποστηρίζεται από ένα κατηγορηµατικό ρήµα δεν είναι αποδεκτός για την πλειονότητα των ρηµάτων αυτών όπως π.χ. *παράνοιγµα, *παράλειµµα, *παραράδιασµα, *παραβουτιά, *παρακόλληµα, *παρακόψιµο, *παρασήκωµα, *παρατρίψιµο, κλπ. Αν συγκρίνουµε τις προτάσεις (1) και (2): (1)

Ο Πέτρος έσπειρε λουλούδια στον κήπο = Ο Πέτρος έκανε τη σπορά των λουλουδιών στον κήπο N0 Vsup Npréd N1 gén Loc N2 dest

(2)

Ο Πέτρος παραέσπειρε λουλούδια στον κήπο = *Ο Πέτρος έκανε την παρασπορά των λουλουδιών στον κήπο N0 Vsup παρα- Npréd N1 gén Loc N2 dest

διαπιστώνουµε ότι µόνο το µορφολογικά απλό ρήµα στην πρόταση (1) επιτρέπει την ονοµατοποίηση µε το υποστηρικτικό ρήµα κάνω. Το ίδιο συµβαίνει και µε το ρήµα κυνηγώ. Η πρόταση: Η αστυνοµία κυνήγησε τον ύποπτο µέχρι τα σύνορα συνδέεται µε «ονοµατοποίηση» (Ν0 Vsup Npréd W) µε την πρόταση: Η αστυνοµία (άρχισε + συνέχισε)205 το κυνηγητό του υπόπτου µέχρι τα σύνορα ∆εν συµβαίνει, όµως, το ίδιο για το προθηµατοποιηµένο παράγωγο ρήµα: Η αστυνοµία παρακυνήγησε τον ύποπτο µέχρι τα σύνορα *Η αστυνοµία συνέχισε το παρακυνηγητό του υπόπτου µέχρι τα σύνορα ii.

Ιδιότητα N1 είµαι V-K

Η παθητική µετοχή ενός προθηµατοποιηµένου ρήµατος είναι συνήθως δύσκολα ή καθόλου αποδεκτή. Για παράδειγµα: Η σκουριά είναι (ξυµένη+ *παραξυµένη) Τα λουλούδια είναι (κοµµένα +*παρακοµµένα) αλλά 205

Η Fotopoulou 1989 προσδίδει στο ρήµα κάνω τροπικότητες: - εξέλιξης, π.χ.: αρχίζω, ξεκινώ, - συνέχειας, π.χ.: συνεχίζω, - ολοκλήρωσης, π.χ.: τελειώνω, ολοκληρώνω. 127

[N1 είµαι V:K] [N1 είµαι V:K]

Οι θάµνοι είµαι (κλαδεµένοι + παρακλαδεµένοι) [N1 είµαι V:K] Το αυτοκίνητο (είναι φορτωµένο + παραφορτωµένο) Τα ρούχα είναι (σκορπισµένα + παρασκορπισµένα) iii.

Ιδιότητα N1 είµαι Loc V-n

Μελετώντας την ιδιότητα αυτή, διαπιστώνουµε ότι κανένα ρήµα δεν σχηµατίζει παράγωγο ουσιαστικό (παρα- V-n) που δηλώνει τον τόπο «κατεύθυνσης» και εµφανίζεται σε θέση εµπρόθετου προσδιορισµού τόπου (Loc V-n). Ωστόσο, αν αναλύσουµε τα παρακάτω παραδείγµατα: (1) (1α) (2) (2α)

Η Μαρία τηγάνισε τα ψάρια σε βαθύ τηγάνι Τα ψάρια είναι στο τηγάνι Η Μαρία παρατηγάνισε τα ψάρια σε βαθύ τηγάνι Τα ψάρια είναι στο τηγάνι

διαπιστώνουµε ότι οι προτάσεις µε υποστηρικτικό ρήµα που περιγράφουν την τοποθέτηση του αντικειµένου είναι ίδιες για τις προτάσεις (1) και (2), αν και στην πρόταση (2α) απουσιάζει η σηµασία της υπερβολής που δηλώνει το παρατηγανίζω. Για το λόγο αυτό, θεωρούµε ότι η ιδιότητα αυτή είναι αποδεκτή για τα ρήµατά µας και βάζουµε ( + ) στη στήλη αυτή, όταν βέβαια αυτή ισχύει για τα αντίστοιχα µορφολογικά απλά ρήµατα. Στην περίπτωση αυτή, θεωρούµε ότι το ουσιαστικό που είναι µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε το προθηµατοποιηµένο ρήµα (V-n) είναι το ίδιο µε αυτό του ρήµατος της βάσης και το ξανασηµειώνουµε υπό µορφή κειµένου στην αντίστοιχη στήλη. iv.

Ρήµατα µε Ν1 υποχρεωτικά στον πληθυντικό (N1 plur obl)

Τέλος, παρατηρούµε ότι ορισµένα ρήµατα παρα-V επιβάλλουν στο άµεσο αντικείµενο (Ν1) τον περιορισµό του πληθυντικού αριθµού 206 όπως και τα αντίστοιχα απλά ρήµατα. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος παραµάζεψε αδέσποτα (σκυλιά + *σκυλί) από το δρόµο N0 παρα-V N1 plur obl Loc N2 source Ο Πέτρος παραµάζεψε (φίλους + *φίλο) στο σπίτι του παρα-V N1plur obl Loc N2 lieu N0 Ο Πέτρος παρατρύπωσε (πράγµατα + *πράγµα) σε απίθανα µέρη N0 παρα-V N1 plur obl Loc N2 lieu Το άµεσο αντικείµενο µπορεί επίσης να είναι ένα περιληπτικό ουσιαστικό (Ncoll) στον ενικό αριθµό: Ο Πέτρος παραµάζεψε κόσµο στο σπίτι N0 παρα-V N1coll Loc N2 lieu

206

Συµπεριλαµβάνουµε και τα περιληπτικά ουσιαστικά, δηλαδή ουσιαστικά ενικού αριθµού τα οποία δηλώνουν ένα σύνολο αντικειµένων. 128

Σηµειώνουµε τις ιδιότητες N1 λεξικού-γραµµατικής.

plur obl

και N1

coll

σε ξεχωριστές στήλες στους πίνακες του

Εδώ αξίζει να σηµειώσουµε ότι το ρήµα παρασκάβω το συναντάµε σε προτάσεις όπως: (3) (4)

Ο Πέτρος παραέσκαψε τρύπες στον κήπο παρα-V (Dét = 0)N1 plur obl Loc N2 lieu N0 Ο Πέτρος παραέσκαψε το λάκκο στον κήπο N0 παρα-V N1 Loc N2 lieu

H πρόταση (3) παραφράζεται ως εξής: Ο Πέτρος έσκαψε πολλές τρύπες στον κήπο ενώ στην πρόταση (4) το πρόθηµα παρα- λειτουργεί ως επίρρηµα: Ο Πέτρος έσκαψε (πολύ + βαθιά) το λάκκο στον κήπο Στην (3) παρατηρούµε ότι το αντικείµενο Ν1 δεν µπορεί να έχει προσδιοριστή (Dét). Η απουσία προσδιοριστή σηµειώνεται σε ειδική στήλη µε το σύµβολο Dét = 0. Στην περίπτωση αυτή, εισάγουµε δύο λήµµατα στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής. v. Ορισµένα απλά ρήµατα συνδέονται µε V-n =: instrument σε αντίθεση µε τα αντίστοιχα προθηµατοποιηµένα. Για παράδειγµα: τηγανίζω->τηγάνι ψαλιδίζω->ψαλίδι κλαδεύω->κλαδευτήρι σκουπίζω->σκούπα Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή το προθηµατοποιηµένο ρήµα συµµερίζεται την ιδιότητα Ν1 Vsup Loc V-n όπου το ρηµατικό ουσιαστικό (V-n) δηλώνει ένα όργανο (V-ninst). Για παράδειγµα: Ο Πέτρος παραψαλίδισε τα ξέφτια από το ύφασµα µε ψαλίδι N0 pfx-V N1 Loc N2 source Prép V-n3 instr Το ρηµατικό ουσιαστικό V-ninst εισάγεται µε την πρόθεση µε. Το εµπρόθετο αυτό συµπλήρωµα (µε Ν3) δεν ανήκει στη βασική συντακτική δοµή των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης». vi.

Η ιδιότητα κατά Dnum Nmes

Η ιδιότητα αυτή δεν είναι αποδεκτή για κανένα προθηµατοποιηµένο ρήµα µε το παρα- και αυτό γιατί το πρόθηµα παρα- προσδίδει τη σηµασία της υπερβολής, η οποία όµως δεν είναι µετρήσιµη. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος γύρισε το κεφάλι του κατά 5 εκατοστά *Ο Πέτρος παραγύρισε το κεφάλι του κατά 5 εκατοστά Ο Πέτρος κούνησε την ντουλάπα κατά 2 µέτρα

129

*Ο Πέτρος παρακούνησε την ντουλάπα κατά 2 µέτρα Ο Πέτρος κύλισε τη βαλίτσα κατά 2 µέτρα *Ο Πέτρος παρακύλισε τη βαλίτσα κατά 2 µέτρα Συνεπώς δηµιουργούµε για όλα αυτά τα ΠΣΡ ξεχωριστά λήµµατα. vii.

Ιδιότητα N1 VP από Ν0 Loc N2

Παρατηρούµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα δεν συµµερίζονται την ιδιότητα αυτή. Για παράδειγµα: Το χαλί ανοίχτηκε από τον Πέτρο πάνω στο διάδροµο VP από Ν0 Loc N2 N1 *Το χαλί παραανοίχτηκε από τον Πέτρο πάνω στο διάδροµο N1 παρα-VP από Ν0 Loc N2 Το χαλί απλώθηκε από τον Πέτρο πάνω στο διάδροµο N1 VΡ από Ν0 Loc N2 *Το χαλί παρααπλώθηκε από τον Πέτρο πάνω στο διάδροµο N1 παρα-VΡ από Ν0 Loc N2 viii.

Ιδιότητες Nhum Loc Nabst, Nmot Loc Ntexte, Nidée Loc Nesprit:

∆ιαπιστώνουµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα- συµµερίζονται µε τα αντίστοιχα απλά µόνο τις ιδιότητες Ν0 pfx-V Nhum Loc Nabst, Ν0 pfx-V Nmot Loc Ntexte και N0 pfx-V Nidée Loc Nesprit: Ο Πέτρος βάζει τον Νόµο πάνω από όλα *Ο Πέτρος παραβάζει τον Νόµο πάνω από όλα αλλά

και

Ο Πέτρος βάζει τη Μαρία σε σκέψεις V Nhum Loc Nabst Ν0 Ο Πέτρος παραβάζει τη Μαρία σε σκέψεις Ν0 παρα-V Nhum Loc Nabst Ο Πέτρος βρήκε το ρολόι στα σκουπίδια *Ο Πέτρος παραβρήκε το ρολόι στα σκουπίδια

αλλά Ο Πέτρος παραβρήκε λάθη στο κείµενο Ν0 παρα-V Nmot Loc Ntexte Ο Πέτρος παραβρήκε ιδέες στο µυαλό του Ν0 παρα-V Nidée Loc Nesprit 5.1.2

Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» µε το πρόθηµα ξε-

Το νεοελληνικό πρόθηµα ξε- (<αρχαιοελληνικό εκ-/εξ) συµµετέχει στο σχηµατισµό 109 ρηµάτων από τα µορφολογικά απλά ρήµατα των τάξεων GLD, GLS, GL, GLH και GLR του

130

λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής 207 . Τα υπόλοιπα απλά ρήµατα δεν δέχονται το πρόθηµα αυτό ούτε στον ενεργητικό ούτε στο µεσοπαθητικό τύπο. Για παράδειγµα: γράφω - ξεγράφω κολλώ - ξεκολλώ κρεµώ - ξεκρεµώ αµολώ - ξαµολώ δένω - ξεδένω αράζω - *ξαράζω στέλνω - *ξεστέλνω κατατάσσοµαι - *ξεκατατάσσοµαι βουτιέµαι - *ξεβουτιέµαι κλπ. 5.1.2.1 Η συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το ξερηµατικών τύπων Υπάρχουν περιπτώσεις που το προθηµατοποιηµένο ρήµα (pfx-V) έχει τη βασική συντακτική δοµή των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» σε αντίθεση µε το απλό ρήµα V, αν και έχουν αντίθετη σηµασία. Τα ακόλουθα παραδείγµατα απεικονίζουν περιπτώσεις όπου τα ρήµατα της βάσης των προθηµατοποιηµένων µε ξε- ρηµάτων ταξινοµούνται σε διαφορετικούς πίνακες ρηµάτων: Ο Πέτρος ξεσκόνισε τη σκόνη από το ράφι

[38GLS]

Το ρήµα ξεσκονίζω έχει βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2, όπου ο εµπρόθεσµος τοπικός προσδιορισµός Loc N2 δηλώνει την «προέλευση». Αντίθετα, το ρήµα της βάσης δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: *Ο Πέτρος σκόνισε τη σκόνη από το ράφι αλλά τη δοµή N0 V N1, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγµα: Η επίστρωση µε χαλίκι σκονίζει τους κατοίκους Πρόκειται για δύο διαφορετικές σηµασίες και τα ρήµατα αυτά εµφανίζονται ως ξεχωριστά λήµµατα σε δύο διαφορετικούς πίνακες. Επίσης, ρήµατα µε παραπλήσια σηµασία δεν συµµερίζονται τις ίδιες συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες. Για παράδειγµα το ρήµα γδέρνω και το προθηµατοποιηµένο ξεγδέρνω (= γδέρνω λίγο) συναντώνται σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος (έγδαρε + ξέγδαρε) τον αγκώνα του αλλά Ο Πέτρος (έγδαρε + *ξέγδαρε) το δέρµα από το ζώο 207

Στην ενότητα 2.3.2 είδαµε σηµασιολογικούς περιορισµούς ως προς τον συνδυασµό του προθήµατος ξε- µε ρήµατα των οποίων η βάση είναι προθηµατοποιηµένη.

131

Σε πολλές περιπτώσεις σχηµατισµού ενός ρήµατος ξε-V από ένα απλό ρήµα V, τα δύο ρήµατα έχουν διαφορετική σηµασία και διαφορετικές συντακτικές δοµές. Το ακόλουθο παράδειγµα απεικονίζει περιπτώσεις όπου το προθηµατοποιηµένο ρήµα εµφανίζεται ως ξεχωριστό λήµµα στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής: το κύµα ξέβρασε µια νεκρή φάλαινα στις ακτές της πολιτείας

[38GLD]

Το ρήµα ξεβράζω έχει βασική συντακτική δοµή Ν0 V N1 Loc N2, όπου ο εµπρόθεσµος τοπικός προσδιορισµός Loc N2, δηλώνει την «κατεύθυνση». Αντίθετα, το ρήµα της βάσης δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: *το κύµα έβρασε µια νεκρή φάλαινα στις ακτές της πολιτείας

αλλά τη δοµή Ν0 V Ν1, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγµα: Ο Πέτρος έβρασε το γάλα

[32R2]

Επίσης, προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε ξε- συναντώνται σε προτάσεις µε διαφορετικές καθοριστικές δοµές. Για παράδειγµα, το ρήµα ξεκαθαρίζω χρησιµοποιείται τόσο σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος ξεκαθάρισε την υπόθεση ξε-V Ν1 Ν0 Ο Πέτρος ξεκαθάρισε τις προθέσεις του Ν0 ξε-V Ν1 Ο Πέτρος ξεκαθάρισε τα χαρτιά Ν0 ξε-V Ν1plur

[32GR2] [32GR2] [38GPL]

όσο και σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος ξεκαθάρισε στη Μαρία ότι θα έρθει Ν0 ξε-V Pcomp σε Ν2

[6G]

Θεωρούµε ότι το απλό ρήµα καθαρίζω του πίνακα GLS δεν συνδέεται συντακτικά και σηµασιολογικά µε τα τρία προαναφερθέντα παράγωγα ρήµατα µε ξε-, αφού έχουµε την πρόταση: Ο Πέτρος καθάρισε το λεκέ από το πουκάµισό του [38GLS] και όχι *Ο Πέτρος ξεκαθάρισε το λεκέ από το πουκάµισό του Στις περιπτώσεις αυτές, τα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα δεν συµµερίζονται τη βασική συντακτική δοµή των µεταβατικών 208 ρηµάτων «µετακίνησης». Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ρήµατα όπως π.χ. τα ξεκόβω, ξανοίγω, ξεγυρίζω, ξεσηκώνω, ξεπετώ, ξαδειάζω, ξεδιαλύω, ξεκινώ, ξεπερνώ, ξεγλιστρώ, ξεπροβάλλω, ξεπατικώνω. Τα ακόλουθα παραδείγµατα απεικονίζουν περιπτώσεις όπου τα παράγωγα ρήµατα ταξινοµούνται σε διαφορετικούς πίνακες:

208

Βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού (2003). 132

Ο Πέτρος έκοψε τα χόρτα από τον κήπο Ο γιατρός έκοψε το δάχτυλο της Μαρίας

[38GLS] [32GCL]

Τα ρήµατα της βάσης κόβω των πινάκων 38GLS και 32GCL έχουν βασική συντακτική δοµή N0 V N1 Loc N2, όπου ο εµπρόθεσµος τοπικός προσδιορισµός Loc N2 δηλώνει την «προέλευση» και Ν0 V N1 από N2 αντίστοιχα. Αντίθετα, το προθηµατοποιηµένο ρήµα δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: *Ο Πέτρος ξέκοψε τα χόρτα από τον κήπο *Ο γιατρός ξέκοψε το δάχτυλο της Μαρίας αλλά τις δοµές Ν0 V PREP Ν1, Ν0 V Pcomp σε Ν2, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: Ο Πέτρος ξέκοψε από τα ναρκωτικά Ν0 pfx-V PREP Ν1 Ο Πέτρος ξέκοψε από τη Μαρία Ν0 pfx-V PREP Ν1 Ο Πέτρος ξέκοψε στη Μαρία ότι θα έρθει pfx-V σε Ν2 Pcomp Ν0 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το απλό ρήµα βγάζω το οποίο συναντάται στον πίνακα 38GLS σε τέσσερις διαφορετικές χρήσεις όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: (1) (2) (3) (4)

Ο Πέτρος (έβγαλε + *ξέβγαλε) το δόντι του Ο Πέτρος (έβγαλε + *ξέβγαλε) τις µπογιές από τον τοίχο Ο Πέτρος (έβγαλε + *ξέβγαλε) νερό από το πηγάδι Ο Πέτρος (έβγαλε + *ξέβγαλε) το πορτοφόλι από την τσέπη του

∆ιαπιστώνουµε ότι κανένα από τα τέσσερα αυτά λήµµατα δεν κατασκευάζει ξε-V µε την ίδια συντακτική δοµή και τις αντίστοιχες χρήσεις αλλά ότι το προθηµατοποιηµένο ρήµα ξεβγάζω έχει την ίδια βασική συντακτική δοµή µε διαφορετική όµως σηµασία: (5)

Ο Πέτρος ξέβγαλε τη σαπουνάδα από τα ρούχα

[38GLS]

Στην περίπτωση αυτή θεωρούµε ότι στο παράδειγµα (5) το ρήµα ξεβγάζω (µε τη σηµασία του ξεπλένω) δεν έχει καµία συντακτική σχέση µε το απλό ρήµα και συνεπώς εµφανίζεται ως ξεχωριστό λήµµα στον πίνακα 38GLS. Ακόµη, το ρήµα βγάζω, το οποίο απαντά στις ακόλουθες προτάσεις:

και

Ο Πέτρος έβγαλε τη Μαρία από τη φυλακή Ν0 V Ν1 Loc N2

[38GLH]

Ο Πέτρος έβγαλε τη Μαρία µέχρι την πόρτα [38GLH] Ν0 V Ν1 Loc N2 σχηµατίζει προθηµατοποιηµένο ρήµα ξεβγάζω µόνο µε τη σηµασία του ‘συνοδεύω κάποιον που φεύγει, ξεπροβοδίζω’ δηλαδή: Ο Πέτρος ξέβγαλε τη Μαρία µέχρι την πόρτα

133

[38GLH]

και όχι: *Ο Πέτρος ξέβγαλε τη Μαρία από τη φυλακή Όσον αφορά τα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα που µελετήσαµε και ταξινοµήσαµε στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» διακρίναµε τρεις κατηγορίες: i.

και

Προθηµατοποιηµένα µε το ξε- ρήµατα που δεν παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές, ως προς τη σύνταξη και τη σηµασία, µε το ρήµα της βάσης: Ο Πέτρος αµόλησε τα σκυλιά µέσα στο δρόµο Ν0 V Ν1 Loc N2 dest

Ο Πέτρος ξαµόλησε τα σκυλιά µέσα στο δρόµο Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 dest Στις περιπτώσεις αυτές, το προθηµατοποιηµένο ξε-V ρήµα αποτελεί µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος. Τα δύο ρήµατα (V και ξε-V) έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες (πχ. παθητική φωνή, ονοµατοποίηση, αντωνυµιοποίηση, κτλ.). ∆ιαπιστώσαµε, ωστόσο, ότι, αν και ορισµένα ρήµατα µε ξε- δεν παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές, τόσο ως προς τη σηµασία µε το ρήµα της βάσης όσο και ως προς τη βασική συντακτική δοµή των δύο ρηµάτων, τα δύο ρήµατα δεν έχουν πάντοτε τις ίδιες µετασχηµατιστικές ιδιότητες. Για παράδειγµα:

αλλά και

Ο Πέτρος σκόρπισε τα φύλλα πάνω στο τραπέζι Ν0 V Ν1 Loc N2 dest

[38GLD]

Ο Πέτρος ξεσκόρπισε τα φύλλα πάνω στο τραπέζι Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 dest

[38GLD]

Τα φύλλα είναι [σκορπισµένα + ?ξεσκορπισµένα] πάνω στο τραπέζι [Ν1 είµαι V:K] Ο Πέτρος προχώρησε σε [σκόρπισµα + *ξεσκόρπισµα] των φύλλων

Στις περιπτώσεις αυτές παρατηρούµε ότι α. η παθητική µετοχή είναι δύσκολα αποδεκτή και β. η ονοµατοποίηση, δηλαδή ο σχηµατισµός ενός κατηγορηµατικού ουσιαστικού που υποστηρίζεται από ένα κατηγορηµατικό ρήµα είναι µη επιτρεπτός. ii. Ρήµατα που δηλώνουν επίταση. Η παραγωγικότητα του ξε- στην κατασκευή παράγωγων ρηµάτων µε τη σηµασία της επίτασης είναι εξαιρετικά µειωµένη. Στις περιπτώσεις αυτές παρατηρούµε ότι η βασική συντακτική δοµή των δύο ρηµάτων είναι η ίδια, ωστόσο, τα δύο ρήµατα δεν έχουν πάντοτε τις ίδιες µετασχηµατιστικές ιδιότητες. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος έλυσε το σχοινί από το δένδρο Ν0 V Ν1 Loc N2 source Ο Πέτρος ξέλυσε το σχοινί από το δένδρο

134

[38GLS]

Ν0

ξε-V

Ν1

Loc N2 source

Το σχοινί είναι (λυµένο + ξελυµένο) αλλά

[Ν1 είµαι V:K]

Ο Πέτρος προχώρησε σε [λύσιµο + *ξελύσιµο] του σχοινιού [ονοµατοποίηση] iii.

Ρήµατα που δηλώνουν την «αντίθετη ενέργεια»209:

Ο Πέτρος έµπηξε το σπαθί στη γή V Ν1 Loc N2 dest Ν0 Ο Πέτρος ξέµπηξε το σπαθί από τη γη Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 source Παρατηρούµε ότι αυτό που αλλάζει είναι η πρόθεση που δηλώνει τον τόπο. Το απλό ρήµα δέχεται προθέσεις που εισάγουν τον τόπο-κατεύθυνση, το προθηµατοποιηµένο µε το ξε- ρήµα συντάσσεται µε προθέσεις που εισάγουν τον τόπο-προέλευση. 5.1.2.2 Το πρόθηµα ξε- ως δηλωτικό της «αντίθετης» ενέργειας Το νεοελληνικό πρόθηµα ξε- είναι ιδιαίτερα παραγωγικό στην κατασκευή ρηµάτων που δηλώνουν την αντίθετη ενέργεια, την αναίρεση της ενέργειας του ρήµατος της βάσης 210 (Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1997, Τριανταφυλλίδης 1997). Πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για ζεύγη ρηµάτων που έχουν, κατά κάποιο τρόπο, αντίθετη σηµασία. Με άλλα λόγια, το ρήµα µε το πρόθηµα ξε- δηλώνει την αντίθετη (ή αντίστροφη) ενέργεια από αυτή που δηλώνει το απλό ρήµα (βλ. Γιαννακοπούλου & Φίστα 2004 και Yannacopoulou 2005). Έτσι, συναντούµε ζεύγη ρηµάτων όπως τα ακόλουθα: αγκιστώνω -> ξαγκιστρώνω δένω -> ξεδένω στρώνω -> ξεστρώνω χώνω -> ξεχώνω παρκάρω -> ξεπαρκάρω θηκαρώνω -> ξεθηκαρώνω κοτσάρω -> ξεκοτσάρω

αµπαριάζω -> ξαµπαριάζω θάβω -> ξεθάβω στήνω -> ξεστήνω κρεµάω -> ξεκρεµάω στοιβάζω -> ξεστοιβάζω κασονιάζω -> ξεκασονιάζω µανταλώνω -> ξεµανταλώνω κλπ.

Στην ενότητα αυτή µελετούµε τις συντακτικές ιδιότητες των ρηµάτων ξε-V που σχηµατίζονται από ένα ρήµα V το οποίο επιτρέπει τον σχηµατισµό ζευγών που δηλώνουν την «αντίθετη» ενέργεια όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: (1)

Ο Πέτρος κρέµασε την κουρτίνα στο παράθυρο Ο Πέτρος ξεκρέµασε την κουρτίνα από το παράθυρο

209

Τα ρήµατα αυτά έχουν ταξινοµηθεί ως ιδιότητα παραγωγής στη στήλη Pfx ξε- / source των πινάκων 38GLD, 38GLH, 38GLR από την Yannacopoulou (2005). 210 Η Ralli (2001) παρατηρεί ότι το ξε- κατασκευάζει την έννοια της αναίρεσης µόνο µε ρήµατα που δηλώνουν τελείωση και όχι κατάσταση, διαδικασία ή επίτευξη. 135

(2)

Ο Πέτρος έθαψε τις λίρες στον κήπο Ο Πέτρος ξέθαψε τις λίρες από τον κήπο

Παρατηρούµε ότι, τόσο το υποκείµενο όσο και τα δύο αντικείµενα των ζευγών (1) και (2) παραµένουν τα ίδια, ενώ αυτό που αλλάζει είναι η πρόθεση που δηλώνει τον τόπο. Το απλό ρήµα δέχεται προθέσεις που εισάγουν τον τόπο-κατεύθυνση (π.χ. σε, µέσα σε κλπ.), το προθηµατοποιηµένο µε το ξε- ρήµα συντάσσεται µε προθέσεις που εισάγουν τον τόποπροέλευση (π.χ. από, µπροστά από, µέσα από κλπ). Σχηµατικά θα µπορούσαµε να απεικονίσουµε τις δοµές που αντιστοιχούν στα ζεύγη (1) και (2) ως εξής: Ν0 V Ν1 Loc N2 dest Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 source όπου Ν1 το αντικείµενο που µετακινείται σε σχέση µε τον τόπο Ν2. Το Ν1 και το Ν2 αντιπροσωπεύουν τους δύο όρους της τοπικής σχέσης η οποία εκφράζεται µε την «απλή» υποστηρικτική φράση N1 είµαι Loc N2. Έτσι, οι προτάσεις: (3) (4)

Η κουρτίνα είναι στο παράθυρο Οι λίρες είναι στο χώµα

απεικονίζουν την τοπική σχέση που υπάρχει ανάµεσα στα µετακινούµενα αντικείµενα (κουρτίνα, λίρες) και τον τόπο (παράθυρο, χώµα) µετά την ολοκλήρωση της ενέργειας («τελική κατάσταση») για τα ρήµατα κρεµώ και θάβω, πριν την έναρξη της ενέργειας («αρχική κατάσταση») για τα ρήµατα ξεκρεµώ και ξεθάβω. Η σχέση ανάµεσα στα συµπληρώµατα Ν1 και Ν2 για τα προθηµατοποιηµένα ρήµατα αποδίδεται µε την άρνηση, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγµατα: Η κουρτίνα δεν είναι στο παράθυρο Οι λίρες δεν είναι στο χώµα Οι προτάσεις (1) και (2) περιγράφουν δύο διαδικασίες που είναι κατά κάποιο τρόπο αντίθετες. Ο Boons (1984: 98) προτείνει την αποσαφήνιση των διαδικασιών αυτών µε τη βοήθεια παραδειγµάτων όπως των ρηµάτων φορτώνω και ξεφορτώνω211: (3) (4)

Ο γερανός φορτώνει τα κιβώτια στο πλοίο Ο γερανός ξεφορτώνει τα κιβώτια από το πλοίο

Στην πρόταση µε το ρήµα φορτώνω, το πλοίο είναι το «τέρµα» των κιβωτίων, στην πρόταση µε το ρήµα ξεφορτώνω είναι η «αφετηρία». Αν βιντεοσκοπούσαµε τις διαδικασίες που περιγράφονται στις προτάσεις (3) και (4) και η µια από τις δύο ταινίες προβαλλόταν κανονικά και η άλλη ανάποδα, οι δύο προβολές θα ήταν παρόµοιες, αν όχι ίδιες (βλ. Boons 1984). Αν όµως βιντεοσκοπούσαµε τις διαδικασίες που περιγράφονται στις προτάσεις (5) και (6) οι δύο ταινίες δεν θα έχουν τίποτε το κοινό σε ό,τι έχει σχέση µε την τεχνική και τις κινήσεις που χρησιµοποιήθηκαν από το ενεργούν υποκείµενο Ν1 για την αντίστροφη ενέργεια (ξεκάρφωµα): 211

Να σηµειώσουµε εδώ ότι η ανάλυση της έννοιας της αντίθετης/αντίστροφης κίνησης είναι παραπλήσια µε αυτήν της Gary-Prieur 1976 για τα ρήµατα (dé-) boiser (δασώνω/ξεδασώνω), (dé-) boutonner (κουµπώνω/ξεκουµπώνω), (dé-) clouer (καρφώνω/ξεκαρφώνω) κλπ. Βλ. επίσης F. Gerhard 1988 για τις σηµασιολογικές οδηγίες του αρνητικού ή στερητικού dé- και για την ελληνική γλώσσα Ευθυµίου 2001.

136

(5) (6)

Ο Πέτρος κάρφωσε τον τάκο στο ταβάνι Ο Πέτρος ξεκάρφωσε τον τάκο από το ταβάνι

Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να αγνοήσουµε ορισµένες ιδιαιτερότητες τεχνικής των δύο διαδικασιών (Boons 1984) που περιγράφονται από τα ρήµατα καρφώνω και ξεκαρφώνω τα οποία δεν περιγράφουν διαδικασίες απόλυτα αντίθετες/αντίστροφες. Η «τελική κατάσταση» της διαδικασίας του απλού ρήµατος καρφώνω καθώς και η «αρχική κατάσταση» του προθηµατοποιηµένου ρήµατος ξεκαρφώνω µπορούν επίσης να περιγραφούν µε τη βοήθεια της παθητικής µετοχής του απλού ρήµατος (V:K), δηλαδή: Ο τάκος είναι καρφωµένος στο ταβάνι ενώ η αντίθετη κατάσταση, µε την άρνηση αυτής: Ο τάκος δεν είναι καρφωµένος στο ταβάνι Είδαµε ότι ένας σηµαντικός αριθµός προθηµατοποιηµένων µε ξε- ρηµάτων (79 ρήµατα) σχηµατίζονται µε τη σηµασία της «αντίστροφης/αντίθετης» ενέργειας από τα µεταβατικά ρήµατα τόπου της βάσης. Να σηµειώσουµε εδώ ότι τα ρήµατα των πινάκων 38GLS και 38GL που δέχονται ένα συµπλήρωµα που δηλώνει «προέλευση» δεν παράγουν κανένα προθηµατοποιηµένο µε ξε- ρήµα που δηλώνει «αντίστροφη ενέργεια». Για παράδειγµα: Ο Πέτρος έσβησε το όνοµά του από τον κατάλογο N0 V N1 Loc N2 source *Ο Πέτρος ξέσβησε το όνοµά του στον κατάλογο N0 ξε-V N1 Loc N2 dest Ο Πέτρος κλότσησε τη µπάλα από τη µια άκρη του γηπέδου στην άλλη N0 V N1 Loc N2 source *Ο Πέτρος ξεκλότσησε τη µπάλα από τη µια άκρη του γηπέδου στην άλλη ξε-V N1 Loc N2 dest N0 Τα ρήµατα µε ξε- που δηλώνουν την αντίστροφη ενέργεια έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή µε το ρήµα της βάσης αλλά δεν συµµερίζονται τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες. Καθώς τα ρήµατα της τάξης αυτής δέχονται ένα εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου που δηλώνει κατεύθυνση, τα παράγωγα ρήµατα µε ξε- έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή, αλλά το εµπρόθετο συµπλήρωµα τόπου Loc N2 δηλώνει προέλευση: Ο Πέτρος αγκίστρωσε το γάντζο στον µαντρότοιχο Ν0 V Ν1 Loc N2 dest Ο Πέτρος ξαγκίστρωσε το γάντζο από τον µαντρότοιχο Ν0 ξε-V Ν1 Loc N2 source Επιπλέον, διαπιστώνουµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα δεν συµµερίζονται τις συντακτικές ιδιότητες των αντίστοιχων απλών ρηµάτων. Συγκεκριµένα:

137

i.

Αρχικά, η παθητική µετοχή του προθηµατοποιηµένου ρήµατος είναι συνήθως δύσκολα ή καθόλου γραµµατικά αποδεκτή (Ιδιότητα: Ν1 είµαι ξε-V:K). Για παράδειγµα: Το αυτοκίνητο είναι παρκαρισµένο N1 είµαι V:K *Το αυτοκίνητο είναι ξεπαρκαρισµένο N1 είµαι ξε-V:K

Ωστόσο, η ιδιότητα αυτή είναι αποδεκτή για ορισµένα ρήµατα, όπως φαίνεται στα παραδείγµατα: Η κουρτίνα είναι κρεµασµένη Η κουρτίνα είναι ξεκρεµασµένη Η πετονιά είναι γαντζωµένη Η πετονιά είναι ξεγαντζωµένη Σηµειώνουµε ότι ορισµένες φορές το προθηµατοποιηµένο ρήµα παράγει ένα επίθετο σε -τος σε αντίθεση µε το ρήµα της βάσης. Για παράδειγµα: *Η κουρτίνα είναι κρέµαστη Η κουρτίνα είναι ξεκρέµαστη Στην περίπτωση αυτή, το προθηµατοποιηµένο ρήµα δέχεται την ιδιότητα Ν1 είµαι V-τος την οποία σηµειώνουµε σε ξεχωριστή στήλη. ii. Για ορισµένα ρήµατα, το ουσιαστικό που δηλώνει τον τόπο (Ν2) δεν µπορεί να είναι σε θέση υποκειµένου (Ν0) σε αντίθεση µε το απλό ρήµα της βάσης. Για παράδειγµα, ενώ το ρήµα σφηνώνω στην πρόταση: Ο Πέτρος σφήνωσε το χέρι του στο συρτάρι V Ν1 Loc N2 Ν0 δέχεται την ιδιότητα Ν2 V N1: Το συρτάρι σφήνωσε το χέρι V N1 Ν2 δεν συµβαίνει το ίδιο µε το αντίστοιχο προθηµατοποιηµένο µε ξε- ρήµα: *Το συρτάρι ξεσφήνωσε το χέρι iii. Ρήµατα ξε-V δεν επιτρέπουν την ονοµατοποίηση, δηλαδή τον σχηµατισµό ενός κατηγορηµατικού ουσιαστικού που υποστηρίζεται από ένα υποστηρικτικό ρήµα (Vsup), όπως τα ρήµατα κάνω, προβαίνω σε. Για παράδειγµα, το ρήµα στοιβάζω στην πρόταση: Ο Πέτρος στοίβαξε τα βιβλία του πάνω στο γραφείο δέχεται την «ονοµατοποίηση» (Ιδιότητα: Ν0 Vsup Npréd W):

138

Ο Πέτρος προχώρησε στο στοίβαγµα των βιβλίων του πάνω στο γραφείο N0 Vsup Npréd N1 gén Loc N2 dest ∆εν συµβαίνει, όµως, το ίδιο για το προθηµατοποιηµένο παράγωγο ρήµα: Ο Πέτρος ξεστοίβαξε τα βιβλία του από πάνω από το γραφείο *Ο Πέτρος προχώρησε στο ξεστοίβαγµα των βιβλίων του από πάνω από το γραφείο N0 Vsup ξε-Npréd N1 gén Loc N2 source iv. Ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα δεν σχηµατίζουν µεσοπαθητικό τύπο και συνεπώς δε δέχονται τις ιδιότητες της «παθητικοποίησης» (Ν1 VΡ από N0 Loc N2 και N1 VΡ Loc N2: Ο πάσαλος µπήχτηκε από τον Πέτρο στο χώµα N1 VΡ από Ν0 Loc N2 dest Ο πάσαλος µπήχτηκε στο χώµα N1 VΡ Loc N2 dest *Ο πάσαλος µπήχτηκε από τον Πέτρο στο χώµα N1 ξε-VΡ από Ν0 Loc N2 source *Ο πάσαλος ξεµπήχτηκε από το χώµα Ν1 ξε-VΡ Loc N2 source σε αντίθεση µε: Η σφεντόνα παραχώθηκε στο χώµα N1 VΡ Loc N2 dest Η σφεντόνα ξεπαραχώθηκε από το χώµα Ν1 ξε-VΡ Loc N2 source v.

Ιδιότητες: Nmot Loc Ntexte, Nidée Loc Nesprit

Οι ιδιότητες αυτές (βλ. 4.2.4.2) δηλώνουν µεταφορικές χρήσεις των ρηµάτων που διατηρούν την µεταβατική δοµή «τόπου», αλλά οι επιλογές των Ν1 και Ν2 είναι περιορισµένες. Ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα δεν δέχονται τη δοµή Ν0 ξε-V Νmot Loc Νtexte: Ο Πέτρος σφήνωσε τη λέξη στο κείµενο *Ο Πέτρος ξεσφήνωσε τη λέξη από το κείµενο σε αντίθεση µε τη δοµή Ν0 ξε-V Nidée Loc Nesprit: Ο Πέτρος σφήνωσε την ιδέα στο µυαλό του Ο Πέτρος ξεσφήνωσε την ιδέα από το µυαλό του vi.

Ιδιότητα N0 V N2 µε Ν1

Ρήµατα ξε-V που δηλώνουν την αντίθετη ενέργεια δεν συµµερίζονται την ιδιότητα αυτή, αλλά την ιδιότητα N0 V N2 από Ν1. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος έζεψε τα βόδια στο άροτρο N0 V N1 Loc N2

139

Ο Πέτρος έζεψε το άροτρο µε τα βόδια N0 V N2 µε Ν1 Ο Πέτρος ξέζεψε τα βόδια από το άροτρο N0 ξε-V N1 Loc N2 *Ο Πέτρος ξέζεψε το άροτρο µε τα βόδια αλλά Ο Πέτρος ξέζεψε το άροτρο από τα βόδια ξε-V N2 από Ν1 N0 ∆εδοµένου ότι οι συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες των ρηµάτων µε ξε- που δηλώνουν την αντίστροφη ενέργεια είναι κατά κανόνα διαφορετικές από αυτές των ρηµάτων της βάσης, ταξινοµήσαµε τα ρήµατα αυτά ως ξεχωριστά λήµµατα σε διαφορετικούς πίνακες.

5.1.3

Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» µε το α΄ συνθετικό ξανα-

Με την εφαρµογή του ξανα- στα 931 µορφολογικά απλά ρήµατα διαπιστώνουµε ότι παράγονται 404 προθηµατοποιηµένα ρήµατα από τους πίνακες 38GLD, 38GLS, 38GL, 38GLH, 38GLR των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης». Για παράδειγµα από το ρήµα της βάσης οδηγώ σχηµατίζεται µε την εφαρµογή του ξανα- το ξαναοδηγώ: Οι αστυνοµικοί οδήγησαν τους τροµοκράτες στα κελιά [38GLH] N0 V N1 Loc N2 dest Οι αστυνοµικοί ξαναοδήγησαν τους τροµοκράτες στα κελιά [38GLH] ξανα-V N1 Loc N2 dest N0 Θεωρούµε ότι η παραγωγικότητα του ξανα- είναι ιδιαίτερα υψηλή δεδοµένου ότι το 50% περίπου των ρηµάτων σχηµατίζει σύνθετα ρήµατα τα οποία ταξινοµήσαµε στους πέντε πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων τόπου. Το ξανα- δεν συνδυάζεται µε λόγιες212 ρηµατικές βάσεις (π.χ. *ξαναποκόπτω, *ξαναεγκλείω, *ξαναµετάγω, *ξανακρύπτω,*ξαναποκαθαίρω, *ξαναορύσσω, *ξαναπερικόπτω) καθώς και µε βάσεις που περιέχουν περιέχουν α΄ συνθετικά όπως τα αγουρο-, αργο-, γοργο-, σιγο-, πρωιµο-, οψιµο- κλπ. (βλ. Corbin 1997 και Ράλλη 2005 και για τους περιορισµούς λόγω του µήκους των λέξεων213). Το α΄ συνθετικό ξανα- (µσν. ξανα- < αρχ. εξανα- µε αποβολή του αρχικού άτονου φωνήεντος) εφαρµόζεται σε προσδιοριστικά ρήµατα και τα παράγωγά τους και δηλώνει επανάληψη της έννοιας του β' συνθετικού214: ξαναρχίζω, ξανανοίγω, ξαναβάζω, ξανακολλώ κλπ. (Τριανταφυλλίδης 1997, Μπαµπινιώτης 1998). Κατά τις Καραντζόλα & Γιαννουλοπούλου (2000) το ξανα- εκφράζει τόσο ελεύθερο όσο και σε σύνθεση - τη σηµασία της επανάληψης 215 . Είναι ιδιαίτερα παραγωγικό στη Νέα Ελληνική (βλ. και ενότητα 2.3.3) σε αντίθεση µε την περιορισµένη εµφάνισή του στην πρώιµη νεοελληνική (βλ. Καραντζόλα - Γιαννουλοπούλου 2000). 212

Βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1986. Βάσεις όπως πρωιµοθερίζω, γοργογυρίζω δεν δέχονται την πρόσθεση προθηµάτων. 214 Ορισµένα ρήµατα µε το ξανα- χρησιµοποιούνται µεταφορικά όπως π.χ. ξανακυλώ (=ξαναρρωσταίνω), ξαναπερνώ (=κάνω κάτι για δεύτερη φορά), ξαναφτιάχνω (=αποκαθιστώ τις φιλικές, ερωτικές κλπ. σχέσεις µου µε κάποιον). 215 Τη σηµασία της επανάληψης κατασκευάζουν επίσης και τα προθήµατα επανα-, ανα- και µατα-. Για τη γαλλική γλώσσα παραπέµπουµε τον αναγνώστη στη σηµασιολογική µελέτη του Jalenques 2002. 213

140

Το α΄ συνθετικό ξανα- σε αντίθεση µε τα προθήµατα επανα-, ανα- και µατα- διαθέτει και ελευθερία θέσης και µπορεί να εµφανίζεται µη δεσµευµένο στα δεξιά της ρηµατικής βάσης ως επίρρηµα που προσδιορίζει το ρήµα216: Οι αστυνοµικοί οδήγησαν ξανά ADV τους τροµοκράτες στις φυλακές Το επίρρηµα ξανά µπορεί να αντικατασταθεί µε το επίρρηµα πάλι: Οι αστυνοµικοί οδήγησαν πάλιADV τους τροµοκράτες στις φυλακές Ωστόσο, όταν ο οµιλητής θέλει να δώσει έµφαση217, είναι δυνατή η συνεµφάνιση ενός ξαναV και της επιρρηµατικής φράσης και πάλι: Οι Εγγλέζοι ξαναεξάγουν τις αγελάδες τους και πάλι στην Ευρώπη 5.1.3.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων συνθέτων µε το ξανα- ρηµατικών τύπων Παρατηρούµε ότι ορισµένα ρήµατα διαθέτουν την ίδια βασική συντακτική δοµή αλλά, επειδή έχουν περισσότερες από µια χρήσεις, εµφανίζονται στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων, σε περισσότερα από ένα λήµµατα. Για παράδειγµα, το ρήµα ξεβγάζω απαντά στις ακόλουθες προτάσεις:

και

Το κύµα ξέβγαλε τον Πέτρο στη στεριά Ν0 V Ν1 Loc N2

[38GLD]

Ο Πέτρος ξέβγαλε τις σαπουνάδες από τα ρούχα του V Ν1 Loc N2 Ν0

[38GLS]

∆ιαπιστώνουµε ότι σύνθετο ρήµα ξαναξεβγάζω σχηµατίζεται µόνο µε τη δεύτερη σηµασία του ξεβγάζω, δηλαδή: Ο Πέτρος ξαναξέβγαλε τις σαπουνάδες από τα ρούχα του και όχι: *Το κύµα ξαναξέβγαλε τον Πέτρο στη στεριά Στην περίπτωση αυτή, θεωρούµε πως µόνο το ένα από τα δύο διαφορετικά λήµµατα του ξεβγάζω έχει την ιδιότητα να σχηµατίζει παράγωγες προτάσεις (phrases dérivées) µε το ξανα-. Ορισµένα σύνθετα ρήµατα (ξανα-V) αποτελούν µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος (V). Σ’ αυτή την περίπτωση, τα δύο ρήµατα V και ξανα-V έχουν την ίδια συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες (πχ. παθητική φωνή, ονοµατοποίηση, αντωνυµιοποίηση κτλ.): 216

Βέβαια στην πρόταση: οι Αιγύπτιοι ξαναµετέφεραν τη γνώση πίσω στην Ελλάδα το ξανα- φαίνεται να µην προσδίδει τη σηµασία της επανάληψης αλλά τη σηµασία της επιστροφής και για το λόγο αυτό το ξανα- δεν µπορεί να µπει δεξιά ως επίρρηµα: ?οι Αιγύπτιοι µετέφεραν ξανά τη γνώση πίσω στην Ελλάδα 217 Στο διαδίκτυο συναντήσαµε επίσης τον τύπο ξαναµατακαθαρίζω.

141

Ο Πέτρος εκθέτει τα γλυπτά του στην Εθνική Πινακοθήκη N0 V N1 Loc N2 lieu statique Ο Πέτρος ξαναεκθέτει τα γλυπτά του στην Εθνική Πινακοθήκη N0 ξανα-V N1 Loc N2 lieu statique Τα γλυπτά εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη Ν1 VΡ Loc Ν2 Τα γλυπτά ξαναεκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη ξανα-VΡ Loc Ν2 Ν1 *Τα γλυπτά είναι εκτεθειµένα *Τα γλυπτά είναι ξαναεκτεθειµένα Θα µπορούσαµε να θεωρήσουµε ότι οι προτάσεις µε ρήµα ξανα-V δεν αποτελούν ξεχωριστά λήµµατα στις τάξεις ρηµάτων που έχουµε δηµιουργήσει, επειδή η σχέση µεταξύ του V και του ξανα-V δεν επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στη βασική συντακτική δοµή του απλού ρήµατος. Ωστόσο, διαπιστώνουµε ότι οι συντακτικο-σηµασιολογικές, µετασχηµατιστικές και κατανεµητικές ιδιότητες, που χαρακτηρίζουν το απλό ρήµα δεν είναι πάντοτε καθοριστικές για τα αντίστοιχα σύνθετα ρήµατα: Αρχικά, η παθητική µετοχή του σύνθετου ρήµατος είναι συνήθως δύσκολα ή καθόλου γραµµατικά αποδεκτή (Ιδιότητα: Ν1 είµαι ξανα-V:K). Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (έχασε + ξαναέχασε) τα κλειδιά του στο χωράφι Τα κλειδιά είναι ( χαµένα + *ξαναχαµένα) Ο Πέτρος (θερίζει + ξαναθερίζει) το σιτάρι από το χωράφι Το σιτάρι είναι (θερισµένο + *ξαναθερισµένο) Ο Πέτρος (έγειρε + ξαναέγειρε) τον καθρέφτη προς τα δεξιά Ο καθρέφτης είναι (γερµένος + *ξαναγερµένος) αλλά Ο Πέτρος (κλάδεψε + ξανακλάδεψε) τα χαµηλά κλωνάρια από την ελιά Τα κλωνάρια είναι (κλαδεµένα + ξανακλαδεµένα) Όσον αφορά την ονοµατοποίηση (nominalisation) των σύνθετων µε ξανα- ρηµάτων διακρίναµε τρεις περιπτώσεις: i.

Σύνθετα ρήµατα που σχηµατίζουν σύνθετο κατηγορηµατικό ουσιαστικό (ξαναΝ préd) αλλά δεν δέχονται την ιδιότητα της ονοµατοποίησης: Ο Πέτρος (έβγαλε + ξαναέβγαλε) τα καρφιά από τον τοίχο Ο Πέτρος προχώρησε στο βγάλσιµο των καρφιών

αλλά *Ο Πέτρος προχώρησε στο ξαναβγάλσιµο των καρφιών ii.

Σύνθετα ρήµατα των οποίων το αντίστοιχο απλό µορφολογικά ρήµα επιτρέπει την ονοµατοποίηση µε τα υποστηρικτικά ρήµατα προχωρώ σε, προβαίνω σε δεν συµµερίζονται τη µετασχηµατική ιδιότητα της ονοµατοποίησης: Ο Πέτρος ξανάδειασε τα ρούχα του από τη βαλίτσα

142

Ο Πέτρος προχώρησε στο (άδειασµα + *ξανάδειασµα) των ρούχων από τη βαλίτσα iii.

Αν και ορισµένα ξανα-V ρήµατα δεν σχηµατίζουν κατηγορηµατικό ουσιαστικό ξανα-Νpréd (nom prédicatif), επιτρέπουν την ονοµατοποίηση µε το σύνθετο υποστηρικτικό ρήµα (verbe support) ξανακάνω. Για παράδειγµα, η πρόταση µε το ρήµα εκτυπώνω: Ο Πέτρος εκτύπωσε τη φωτογραφία σε χαρτί πολυτελείας

συνδέεται µε «ονοµατοποίηση» (Ν0 Vsup Npréd W) µε την πρόταση: Ο Πέτρος έκανε την εκτύπωση της φωτογραφίας σε χαρτί πολυτελείας Για το σύνθετο ρήµα, όµως, η ονοµατοποίηση είναι αποδεκτή µε το υποστηρικτικό ρήµα ξανακάνω: Ο Πέτρος ξαναεκτύπωσε τη φωτογραφία σε χαρτί πολυτελείας Ο Πέτρος ξαναέκανε την εκτύπωση της φωτογραφίας σε χαρτί πολυτελείας *Ο Πέτρος έκανε την ξαναεκτύπωση της φωτογραφίας σε χαρτί πολυτελείας Να σηµειώσουµε επίσης ότι στη γραµµατική των Holton, Mackrigde, Φιλιππάκη-Warburton (1997) επισηµαίνεται ότι στους τετελεσµένους το ξανα- µπορεί να συνδυάζεται µε το βοηθητικό ρήµα έχω, π.χ. δεν τον ξανείχα δει, ως παραλλαγή του κανονικού δεν τον έχω ξαναδεί. 5.1.4

Μεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» µε το πρόθηµα συν-

Στην ενότητα αυτή µελετούµε τις δυνατότητες παραγωγής των 931 ρηµατικών σηµασιών των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» που µελετήθηκαν από τη Yannacopoulou 2005 µε το πρόθηµα συν-. Όσον αφορά την παραγωγικότητα των ρηµάτων της βάσης παρατηρούµε ότι είναι ιδιαίτερα περιορισµένη. Συγκεκριµένα, παράγονται συνολικά 25 προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα που ταξινοµήσαµε στα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης». 5.1.4.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το συνρηµατικών τύπων Καταρχήν, ορισµένα ρήµατα µε το πρόθηµα συν- δεν ανήκουν στα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» και η σηµασία τους είναι διαφορετική από αυτή των αντίστοιχων απλών. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (γράφει + *συγγράφει) το όνοµά του πάνω στο παγκάκι Ο Πέτρος (έτριψε + *συνέτριψε) τη σκουριά από τα κάγκελα Ο Πέτρος (κόλλησε + *συγκόλλησε) τη µύτη του στο παράθυρο Ο Πέτρος (έστησε + *σύστησε + *συνέστησε) τη σηµαία στο λόφο Όσον αφορά τα προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα τα οποία µελετήσαµε και ταξινοµήσαµε στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων µετακίνησης παρατηρήσαµε ότι:

143

- Ορισµένα ρήµατα διαθέτουν περισσότερες από µια σηµασίες. Αυτό συνεπάγεται ότι συναντώνται σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές βασικές συντακτικές δοµές. Για παράδειγµα, το ρήµα εισάγω απαντά στις ακόλουθες προτάσεις: Ο Πέτρος εισάγει τη δισκέτα στον υπολογιστή [38GLD] V N1 Loc N2 dest N0 Η εταιρεία εισάγει φυσικό αέριο από τη Ρωσία στην Ελλάδα [38GL] N0 V N1 Loc N2 source Loc N3 dest Εισήγαγαν τη Μαρία στο Ψυχιατρείο [38GLH] V Ν1 hum Loc Ν2 dest ∆ιαπιστώσαµε ότι προθηµατοποιηµένο ρήµα συνεισάγω σχηµατίζεται µόνο από το ρήµα που είναι ταξινοµηµένο στον πίνακα 38GL: Η εταιρεία συνεισάγει φυσικό αέριο από τη Ρωσία στην Ελλάδα

[38GL]

και όχι: *Ο Πέτρος συνεισάγει τη δισκέτα στον υπολογιστή *Συνεισήγαγαν τη Μαρία στο Ψυχιατρείο - Ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα δεν σχηµατίζουν παράγωγες προτάσεις από το αντίστοιχο απλό, όπως π.χ. από το κρατώ που είναι ταξινοµηµένο στον πίνακα 38GLD: Ο Πέτρος κράτησε τα δεδοµένα στη µνήµη του υπολογιστή [38GLD] *Ο Πέτρος συγκράτησε τα δεδοµένα στη µνήµη του υπολογιστή αλλά συµµερίζονται µόνο την ιδιότητα Νmot Loc Νesprit των αντίστοιχων απλών ρηµάτων. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος κράτησε αυτή τη φράση στο µυαλό του [38GLD] Ο Πέτρος συγκράτησε αυτή τη φράση στο µυαλό του [38GLD] Αντίθετα, αξίζει να σηµειώσουµε ότι το κρατώ του πίνακα 38GLR σχηµατίζει την παράγωγη πρόταση µε επιτατική σηµασία: Το καρφί κρατάει τον πίνακα στον τοίχο Το καρφί συγκρατεί τον πίνακα στον τοίχο

[38GLR] [38GLR]

- Yπάρχουν περιπτώσεις όπου το προθηµατοποιηµένο ρήµα µε συν- έχει διαφορετική βασική συντακτική δοµή και κατά συνέπεια διαφορετική σηµασία. Για παράδειγµα, το ρήµα πιέζω συναντάται σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος πίεσε το χέρι του στο τραπέζι Ν0 V Ν1 Loc N2

[38GLD]

ενώ το ρήµα συµπιέζω σε προτάσεις, όπως: Ο Πέτρος συµπίεσε τα δεδοµένα στον υπολογιστή Ν0 συν-V Ν1 Loc N2 και όχι *Ο Πέτρος συµπίεσε το χέρι του πάνω στο τραπέζι

144

[38GLR]

- Το προθηµατοποιηµένο ρήµα συδένω δέχεται υποχρεωτικά ένα αντικείµενο που δηλώνει µέρος του σώµατος (Npc) σε θέση αντικειµένου: Ο Πέτρος σύδεσε τα πόδια του αγριµιού στο δένδρο N0 συν-V Npc1 Ngén Loc N2 Η αντικατάσταση του ονοµατικού συνόλου τα πόδια του αγριµιού από το ουσιαστικό αγρίµι θα έδινε τη µη αποδεκτή πρόταση: *Ο Πέτρος σύδεσε το αγρίµι στο δένδρο - Μια κατηγορία ρηµάτων µε το πρόθηµα συν- διαθέτει την ίδια βασική δοµή µε το ρήµα της βάσης και τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες. Περιλαµβάνει ρήµατα όπως τα συµπαρασύρω, συνακολουθώ, συµµαζεύω κλπ. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (παρέσυρε + συµπαρέσυρε) τη Μαρία στο δάπεδο [38GLR] Η Μαρία (παρασύρθηκε + συµπαρασύρθηκε) από τον Πέτρο στο δάπεδο [N1 VP από Ν0 Prép N2] [Παθητικοποίηση] -Υπάρχουν ρήµατα µε το πρόθηµα συν- που διαθέτουν την ίδια βασική δοµή µε το ρήµα της βάσης, αλλά δεν συµµερίζονται τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (εµπλέκει + συνεµπλέκει) τη Μαρία σ΄ αυτή την υπόθεση [38GLH] Η Μαρία (εµπλέκεται + ?συνεµπλέκεται) στην υπόθεση [N1 VP από Ν0 Prép N2] Η Μαρία (εµπλέχθηκε + *συνεµπλέχθηκε) στην υπόθεση από τον Πέτρο [N1 VP Prép N2] Η Μαρία είναι (εµπλεγµένη + *συνεµπλεγµένη) στην υπόθεση - Υπάρχουν ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα στα οποία το πρόθηµα συνεπιβάλλει την παρουσία ενός εµπρόθετου συµπληρώµατος που δηλώνει τη συνοδεία (µε Ν) υποχρεωτικά. Η πρόθεση µε µπορεί επίσης να εναλλάσσεται µε τον σύνδεσµο και. Για παράδειγµα: Σταύρωσαν το Χριστό Συσταύρωσαν το Χριστό µε τους ληστές Συσταύρωσαν το Χριστό και τους ληστές *Συσταύρωσαν το Χριστό Αν και το συµπλήρωµα µε τους ληστές δεν είναι προαιρετικό του ρήµατος, το ρήµα συσταυρώνω δεν το κατατάσσουµε στα συµµετρικά ρήµατα, επειδή οι δοµές αυτού του τύπου παράγονται από τη δοµή Ν0 V N1 Loc N2 του µορφολογικά απλού ρήµατος V. Σηµειώνουµε σε ειδική στήλη την ιδιότητα [συν-, µε Ν]. - Ορισµένος αριθµός ρηµάτων όπως π.χ. τα συνεκθέτω, συµπαρουσιάζω, συγκαλλιεργώ κλπ. έχουν τη δυνατότητα να εµφανιστούν στα ακόλουθα σχήµατα:

145

Νa και Nb συν-V Ν1 Loc N2 Ν0 συν-V Ν1 Loc N2 µε Ν

όπου Νa και Nb: Ν0

Σ’ αυτή την περίπτωση, τα στοιχεία Νa, Nb σε θέση υποκειµένου συµµετέχουν στην πράξη στον ίδιο βαθµό, όπως δείχνει η δυνατότητα παράταξής τους σε θέση υποκειµένου: Ο Πέτρος και ο Νίκος συνεκθέτουν έργα τους στην αίθουσα τέχνης Ναυπλίου = Ο Πέτρος συνεκθέτει τα έργα του µε τον Νίκο στην αίθουσα τέχνης Ναυπλίου 5.2

ΤΑ ΠΣΡ ΜΕ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

Στην ενότητα αυτή εξετάζουµε τις δυνατότητες παραγωγής και σύνθεσης των 540 ρηµατικών χρήσεων των πινάκων 4G, 6G, 9G µε τα προθήµατα παρα-, ξε-, συν- και το α΄ συνθετικό ξανα- και περιγράφουµε τις συντακτικές ιδιότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων που ταξινοµήσαµε στους υπό µελέτη πίνακες. Υπενθυµίζουµε ότι πρόκειται για ρήµατα που µελετήθηκαν από την Kyriacopoulou (2003) και τα οποία δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση σε θέση υποκειµένου ή αντικειµένου. Οι βασικές συντακτικές δοµές των τριών αυτών πινάκων είναι οι ακόλουθες: 4G: Ν0 V N1 6G: Ν0 V N1 9G: Ν0 V N1 σε Ν2 hum 5.2.1

όπου Ν0:= Pcomp όπου Ν1:= Pcomp όπου Ν1:= Pcomp

Προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα- µε συµπληρωµατική πρόταση

Tα ρήµατα που µπορούν να παραχθούν µε την προσθήκη του παρα- και τα οποία δεν περιέχονται στους υπό µελέτη πίνακες ανέρχονται σε 34. Στον ακόλουθο πίνακα απεικονίζεται η κατανοµή των ρηµάτων ανά πίνακα: Αξίζει να σηµειώσουµε ότι, αν και η πλειονότητα των ρηµάτων των δύο πινάκων 4G218 και 9G219 είναι σηµασιολογικά οµοιογενής, δεν είναι δυνατή η αυτόµατη παραγωγή των νέων ληµµάτων µε την προσθήκη του παρα-. Αυτό δεν οφείλεται µόνο στις πολλές σηµασίες του παρα- (βλ. ενότητα 2.3.1) αλλά εξαρτάται και από τα ρήµατα της βάσης220. Για παράδειγµα: φωνάζω -> παραφωνάζω ηρεµώ ->παραηρεµώ ζαλίζω -> παραζαλίζω γρινιάζω -> παραγρινιάζω αλλά βοώ -> *παραβοώ κράζω -> *παρακράζω αληθεύω -> *παραληθεύω εξαντλώ -> *παραεξαντλώ 218

Η πλειονότητα των ρηµάτων αυτών είναι αισθήσεως σηµαντικά και το αντικείµενο έχει το ρόλο του βιώνοντος την αίσθηση που προκαλείται από το υποκείµενο (M. Gross 1975). 219 Στον πίνακα αυτόν έχουν ταξινοµηθεί ρήµατα επικοινωνίας. 220 Οι τρεις αυτοί πίνακες περιλαµβάνουν σηµαντικό αριθµό προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων. 146

ξαναζαλίζω -> *παραξαναζαλίζω καταταλαιπωρώ -> *παρακαταταλαιπωρώ Ορισµένα ρήµατα µε το πρόθηµα παρα- δεν αντιστοιχούν µορφολογικά σε απλό ρηµατικό τύπο της Νέας Ελληνικής όπως π.χ. παραγγέλνω-*αγγέλνω. Ρηµατικές βάσεις επιλέγουν 221 το πρόθηµα κατα- και όχι το παρα- για τη δήλωση της υπερβολής π.χ. αγανακτώ- καταγανακτώ, εξαντλώ-κατεξαντλώ. 5.2.1.1 Η συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το παρα- ρηµατικών τύπων Ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα (παρα-V) συντάσσονται µε µια συµπληρωµατική σε αντίθεση µε το απλό ρήµα V. Το ακόλουθο παράδειγµα απεικονίζει περιπτώσεις όπου το ρήµα της βάσης του προθηµατοποιηµένου µε παρα- ρήµατος ταξινοµείται σε διαφορετικούς πίνακες ρηµάτων: Ο Πέτρος παρέλειψε να κάνει το καθήκον του

[6G]

Το ρήµα παραλείπω έχει βασική συντακτική δοµή N0 V Pcomp ενώ το ρήµα της βάσης δεν έχει την ίδια συντακτική δοµή: *Ο Πέτρος έλειψε να κάνει το καθήκον του αλλά τη δοµή N0 V Prép N1, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγµα: Ο Πέτρος λείπει στο εξωτερικό Πρόκειται ξεκάθαρα για δύο διαφορετικές σηµασίες και τα ρήµατα αυτά εµφανίζονται ως ξεχωριστά λήµµατα σε διαφορετικούς πίνακες. Ορισµένα ρήµατα συντάσσονται µε διαφορετικούς τύπους συµπληρωµατικών προτάσεων όπως π.χ. το ρήµα λέω το οποίο απαντά στις ακόλουθες προτάσεις: (1) (2) (3) (4)

Ο Πέτρος λέει στη Μαρία να σωπάσει V σε N2 Pνα Ν0 Ο Πέτρος λέει στη Μαρία ότι παντρεύτηκε V σε Ν2 Ρότι Ν0 Ο Πέτρος λέει στη Μαρία να πάει σε ένα γιατρό Ν0 V σε N2 Pνα Ο Πέτρος λέει να κάνει ένα ταξίδι

221

[9G] [9G] [9G] [6G]

Να σηµειώσουµε ακόµη ότι ορισµένα ρήµατα επιλέγουν και το επίρρηµα πολυ- για να κατασκευάσουν τη σηµασία του παραπάνω από το κανονικό όπως π.χ. τροµάζω/παρατροµάζω και πολυτροµάζω, φοβάµαι/παραφοβάµαι και πολυφοβάµαι. Σε κείµενα του διαδικτύου βρίσκουµε τα ρήµατα πολυτροµάζω και παραφοβάµαι µε άρνηση (π.χ. ‘Ο Τζορτζ Μπους ο νεώτερος δεν πολυτροµάζει τους τροµοκράτες’, ‘δεν φαίνεται να πολυφοβάται τις κλήσεις της Τροχαίας’).

147

Ν0

V

Pνα

Στο (1) ο οµιλητής µε την Ρνα πρόταση εκφράζει διαταγή, ενώ στο (2) µε την Ρότι πρόταση ο οµιλητής δίνει την πληροφορία ότι παντρεύτηκε. Στο (3) ο οµιλητής προτρέπει τη Μαρία να επισκεφτεί έναν γιατρό, ενώ στο (4) ο οµιλητής σχεδιάζει, προτίθεται να ταξιδέψει. ∆ιαπιστώνουµε ότι µόνο το ρήµα λέω του παραδείγµατος (3) παράγει γραµµατικά αποδεκτή πρόταση µε το πρόθηµα παρα-: Ο Πέτρος παραείπε στη Μαρία να πάει σε ένα γιατρό Ν0 παρα-V σε N2 Pνα - Η σηµασία ορισµένων ρηµάτων µε το παρα- είναι διαφορετική από τη σηµασία των αντίστοιχων µορφολογικά απλών ρηµάτων. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (αγγέλλει + *παραγγέλλει) στη Ρέα ότι θα γιορτάσει τα γενέθλιά του Ο Πέτρος (τείνει + *παρατείνει) να ταυτιστεί µε τη Μαρία Ο Πέτρος (έγραψε + *παρέγραψε) στη Μαρία να έρθει Στις περιπτώσεις αυτές τα προθηµατοποιηµένα µε παρα- ρήµατα δεν ταξινοµούνται στους πίνακές µας (4G, 6G και 9G). - Υπάρχουν προθηµατοποιηµένα ρήµατα τα οποία διαθέτουν την ίδια βασική συντακτική δοµή και την ίδια σηµασία µε το αντίστοιχο µορφολογικά απλό ρήµα: Ο Πέτρος (αµελεί + παραµελεί) να φροντίζει την υγεία του Αξίζει να σηµειώσουµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα έχουν την ίδια συντακτική δοµή µε τα αντίστοιχα µορφολογικά ρήµατα αλλά διαφορετική σηµασία. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος βλέπει ότι η κατάσταση είναι σοβαρή Ο Πέτρος παραβλέπει ότι η κατάσταση είναι σοβαρή - Ορισµένα ρήµατα µε το πρόθηµα παρα- έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικές ιδιότητες: Ο Πέτρος (συνήθιζε + παρασυνήθιζε) να λέει ψέµατα Ο Πέτρος (πίστεψε + παραπίστεψε) ότι η Μαρία θα έρθει Στην περίπτωση αυτή το παρα-V ρήµα αποτελεί µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος και απεικονίζουµε την ιδιότητα αυτή σε ξεχωριστή στήλη ως [παρα-V]. Η συντριπτική πλειονότητα των ρηµάτων που ταξινοµήσαµε στους πίνακές µας αφορά ρήµατα στα οποία το παρα- προσδίδει τη σηµασία της υπερβολής222 όπως π.χ. παραενοχλώ, 222

Να σηµειώσουµε ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα στα οποία το παρα- προσδίδει τη σηµασία της υπερβολής δεν δέχονται συµπληρωµατικές προτάσεις: Ο Πέτρος (κοιτάζει + ?παρακοιτάζει) αν έρχεται η Μαρία Ο Πέτρος (διάλεξε + *παραδιάλεξε) να γίνει γιατρός Επίσης, δεν συµπεριλάβαµε στη µελέτη µας προθηµατοποιηµένα ρήµατα που σχηµατίζονται από αρκετά ρήµατα των πινάκων αυτών που δηλώνουν επιθυµία, αίσθηση, θέληση, γνώση όπως: Μπορεί και παραµπορεί να χρησιµοποιήσει βία 148

παραδιαβάζω, παραπιστεύω, παρασυνηθίζω, παραδείχνω κλπ. Θα εξετάσουµε αν η δοµή N0 παρα-V N1 παρουσιάζει διαφορετικές συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες από τις ιδιότητες του απλού ρήµατος V. Παρατηρούµε ότι στις περιπτώσεις που το προθηµατοποιηµένο µε το παρα- ρήµα δηλώνει υπερβολή, το παραπάνω από το κανονικό, παρατηρούµε ότι η βασική συντακτική δοµή των δύο ρηµάτων είναι η ίδια. Για παράδειγµα: Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ εκνευρίζει τον Πέτρο Pcomp V N1

[4G]

Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ παραεκνευρίζει τον Πέτρο παρα-V N1 Pcomp Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ (εκνευρίζει + παραεκνευρίζει) τον Πέτρο

[4G]

Το πρόθηµα παρα- στις περιπτώσεις αυτές είναι σηµασιολογικά ισοδύναµο µε ένα επίρρηµα όπως πολύ, πάρα πολύ, υπερβολικά. Για παράδειγµα: Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ κουράζει πολύ τον Πέτρο = Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ παρακουράζει τον Πέτρο Ωστόσο, παρατηρούµε ότι οι συντακτικές ιδιότητες των απλών µορφολογικά ρηµάτων και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων δεν είναι πάντοτε οι ίδιες. Συγκεκριµένα πρόκειται για τις ακόλουθες ιδιότητες: i.

Ονοµατοποίηση

Παρατηρούµε ότι για ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το παρα- η ονοµατοποίηση µε τα υποστηρικτικά ρήµατα προκαλώ, φέρνω, έχω δεν είναι αποδεκτή, επειδή δεν παράγονται ουσιαστικά µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένα µε το ρήµα pfx-V-n. Για παράδειγµα: Η Μαρία προκαλείVsupport (εκνευρισµό + *παραεκνευρισµό) στον Πέτρο [ονοµατοποίηση] Η Μαρία φέρνειVsupport (εκνευρισµό +* παραεκνευρισµό) στον Πέτρο [ονοµατοποίηση] Ο Πέτρος έχει Vsupport (εκνευρισµό + *παραεκνευρισµό) [ονοµατοποίηση] Αξίζει να παρατηρήσουµε ότι η πρόταση µε το ρήµα ζαλίζω:

Θέλει και παραθέλει να φύγει Βλέπει και παραβλέπει ότι ο κίνδυνος πλησιάζει Ξέρει και παραξέρει να αποφεύγει τα δύσκολα

149

Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ ζαλίζει τον Πέτρο συνδέεται µε «ονοµατοποίηση» (Ν0 Vsup Npréd W) µε τις προτάσεις: Η Μαρία προκαλεί ζάλη στον Πέτρο Ν0 <προκαλώ>+V-n σε+(Dét) N1 Η Μαρία φέρνει ζάλη στον Πέτρο Ν0 <φέρνω>+V-n σε+(Dét) N1 Ο Πέτρος έχει ζάλη Ν1 <έχω>+V-n ∆εν συµβαίνει, όµως, το ίδιο για το προθηµατοποιηµένο ρήµα παραζαλίζω το οποίο συνδέεται µορφολογικά µε το ουσιαστικό παραζάλη : Το ότι η Μαρία µιλάει πολύ παραζαλίζει τον Πέτρο *Η Μαρία προκαλεί παραζάλη στον Πέτρο *Η Μαρία φέρνει παραζάλη στον Πέτρο *Ο Πέτρος έχει παραζάλη Ωστόσο, ο µετασχηµατισµός της ονοµατοποίησης εφαρµόζεται στα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το υποστηρικτικό ρήµα παραέχω όπως για παράδειγµα: Ο Πέτρος παραέχει εκνευρισµό Ο Πέτρος παραέχει ανησυχία Σηµειώνουµε την ιδιότητα αυτή σε ξεχωριστή στήλη κειµένου µε την µορφή [Ν1 <παραέχω>+V-n]. ii.

Παθητική µετοχή

Ο µετασχηµατισµός αυτός ο οποίος απεικονίζεται µε τη µορφή Ν0 V N1 = N1 είναι V:K δεν ισχύει για ορισµένα προθηµατοποιηµένα ρήµατα:

αλλά

Ο Πέτρος είναι (ζαλισµένος + παραζαλισµένος) Ο Πέτρος είναι (αγριεµένος + παραγριεµένος) Ο Πέτρος είναι (κουρασµένος + παρακουρασµένος) [Ν1 είναι ]

Ο Πέτρος είναι (εκνευρισµένος + *παραεκνευρισµένος) [Ν1 είναι ] Η ιδιότητα όµως αυτή ισχύει όταν το πρόθηµα παρα- εφαρµόζεται στο ρήµα είµαι: Ο Πέτρος παραείναι εκνευρισµένος [Ν1 παραείναι ] Για την περιγραφή της ιδιότητας [Ν1 παραείναι ] προσθέσαµε στον πίνακα 4G µια νέα στήλη. iii.

Ιδιότητα [Pcomp]0 είναι

150

Μελετώντας την ιδιότητα [Pcomp]0 είναι διαπιστώνουµε ότι τα προθηµατοποιηµένα µε το παρα- ρήµατα του πίνακα 4G δεν κατασκευάζουν παράγωγα επίθετα και συνεπώς η ιδιότητα αυτή δεν είναι αποδεκτή: Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ είναι (εκνευριστικό + *παραεκνευριστικό) [Pcomp]0 είναι V-τικός αλλά ισχύει όταν το παρα- εφαρµοστεί στο ρήµα είναι: Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ παραείναι εκνευριστικό (για τον Πέτρο) [Pcomp]0 παραείναι V-τικός Η ιδιότητα [Pcomp]0 παραείναι V-τικός απεικονίζεται σε νέα στήλη στο λεξικό-γραµµατική. iv.

Ιδιότητα Ν1 είναι

Κανένα προθηµατοποιηµένο µε το παρα- ρήµα δεν συµµερίζεται την ιδιότητα Ν1 είναι όπως για παράδειγµα: Ο Πέτρος είναι (ανήσυχος + *παρανήσυχος) Ο Πέτρος είναι (ζωηρός +*παραζωηρός) αλλά την ιδιότητα Ν1 παραείναι : Ο Πέτρος παραείναι ανήσυχος Ο Πέτρος παραείναι ζωηρός Εποµένως, στους πίνακές µας προσθέτουµε την ιδιότητα [Ν1 παραείναι ]. ∆ιαπιστώνουµε ότι όταν το πρόθηµα παρα- προσδίδει τη σηµασία της υπερβολής είναι παραγωγικό κυρίως µε ρηµατικές βάσεις, δεδοµένου ότι το πρόθηµα παρα- στην περίπτωση αυτή προέρχεται από το επίρρηµα πάρα (βλ. ενότητα 2.3.1). 5.2.2 Προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε το πρόθηµα ξε∆ιαπιστώνουµε ότι από τα 540 ρήµατα που είναι ταξινοµηµένα στους πίνακες 4G, 6G και 9G µόνο τα 26 δέχονται το πρόθηµα ξε-. Τα υπόλοιπα ρήµατα δεν σχηµατίζουν προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα: ζαλίζω -> ξεζαλίζω κουράζω -> ξεκουράζω λαφρώνω -> ξαλαφρώνω ντροπιάζω -> ξεντροπιάζω τρελαίνω -> ξετρελαίνω αλλά αγανακτώ -> *ξεαγανακτώ βλέπω -> *ξεβλέπω σταµατώ -> *ξεσταµατώ

151

χρωστώ -> *ξεχρωστώ κλπ. Ακόµη, στον πίνακα 9G εντοπίσαµε το ρήµα ξεστοµίζω το οποίο δεν αντιστοιχεί σε µορφολογικά απλό ρηµατικό τύπο (*στοµίζω). 5.2.2.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε ξερηµατικών τύπων Τα προθηµατοποιηµένα µε ξε- ρήµατα που µελετήσαµε παρουσιάζουν ορισµένες ιδιαιτερότητες σε ό,τι αφορά τη βασική συντακτική δοµή και τις συντακτικές ιδιότητές τους σε σχέση µε τα αντίστοιχα µορφολογικά απλά ρήµατα. Καταρχήν, να σηµειώσουµε ότι κανένα ρήµα «επικοινωνίας» µε εµπρόθετο συµπλήρωµα σε + (Dét) Ν2 του πίνακα 9G δεν σχηµατίζει ρήµα ξε-V που δηλώνει την αντίστροφη ενέργεια. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος έγραψε στη Μαρία ότι θα έρθει Ν0 V σε Ν2 Pότι *Ο Πέτρος ξέγραψε στη Μαρία ότι θα έρθει Ο Πέτρος είπε στη Μαρία ότι είναι άρρωστος Ν0 V σε Ν2 Pότι *Ο Πέτρος ξείπε στη Μαρία ότι είναι άρρωστος Ο Πέτρος έµαθε στα παιδιά του να αγαπούν την ειρήνη Ν0 V σε Ν2 Pπως *Ο Πέτρος τους ξέµαθε στα παιδιά του να αγαπούν την ειρήνη Ορισµένα ρήµατα ξε-V έχουν διαφορετική συντακτική δοµή από τα αντίστοιχα απλά ρήµατα µε αποτέλεσµα να τα κατατάσσουµε σε διαφορετικές τάξεις ρηµάτων. Για παράδειγµα το ρήµα διαλέγω συναντάται σε προτάσεις όπως η ακόλουθη: Ο Πέτρος διάλεξε να χωρίσει

[6G]

ενώ το ξεδιαλέγω σε προτάσεις όπως: Ο Πέτρος ξεδιάλεξε µερικά ρούχα

[38GPL]

και όχι *Ο Πέτρος ξεδιάλεξε να χωρίσει Όσον αφορά τα ρήµατα ξε-V που ταξινοµήσαµε στους πίνακες 4G και 6G διακρίναµε τρεις κατηγορίες: i.

ρήµατα που διαθέτουν την ίδια βασική συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες (πχ. παθητική φωνή, ονοµατοποίηση, αντωνυµιοποίηση, κτλ.). Στις περιπτώσεις αυτές, το προθηµατοποιηµένο ρήµα (ξε-V) αποτελεί µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος (V). Για παράδειγµα:

Το ότι η Μαρία βοήθησε (ελάφρωσε + ξελάφρωσε + ξαλάφρωσε) τον Πέτρο

152

Το ότι η Μαρία τσίριζε (αγρίεψε + ξαγρίεψε) τον Πέτρο ii.

ρήµατα που δηλώνουν επίταση και τα οποία έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή µε το ρήµα της βάσης. Ωστόσο, τα δύο ρήµατα δεν έχουν πάντοτε τις ίδιες µετασχηµατιστικές ιδιότητες. Για παράδειγµα:

[Το γεγονός ότι η Μαρία ήρθε] τρέλανε τον Πέτρο [Το γεγονός ότι η Μαρία ήρθε] ξετρέλανε τον Πέτρο Pcomp V N1 Ο Πέτρος είναι (τρελαµένος + ξετρελαµένος) αλλά

[4G] [Ν1 είµαι V:K]

[Το γεγονός ότι η Μαρία ήρθε] προκαλεί [τρέλα + *ξετρέλα] στον Πέτρο [ονοµατοποίηση] iii. ρήµατα που δηλώνουν την αντίθετη/αντίστροφη ενέργεια Η πλειονότητα των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε ξε- που µελετήσαµε και ταξινοµήσαµε στους πίνακες 4G, 6G και 9G αφορά ρήµατα που δηλώνουν την αντίθετη (ή αντίστροφη) ενέργεια από αυτή που δηλώνει το απλό ρήµα. Έτσι, έχουµε ζεύγη ρηµάτων όπως τα ακόλουθα: κουράζω – ξεκουράζω ζαλίζω – ξεζαλίζω ντροπιάζω – ξεντροπιάζω κακιώνω – ξεκακιώνω µαθαίνω – ξεµαθαίνω συνηθίζω – ξεσυνηθίζω κλπ. Για παράδειγµα: (1)

Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ (κουράζει + ξεκουράζει) τον Γιώργο Pcomp ( V + ξε-V ) N1

∆ιαπιστώνουµε ότι τα ρήµατα αυτά έχουν την ίδια βασική συντακτική δοµή µε το αντίστοιχο απλό ρήµα αλλά δεν συµµερίζονται τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές, µετασχηµατιστικές και κατανεµητικές ιδιότητες, που χαρακτηρίζουν κάθε απλό ρήµα. Αρχικά, η παθητική µετοχή του προθηµατοποιηµένου ρήµατος είναι συνήθως δύσκολα ή καθόλου γραµµατικά αποδεκτή (Ιδιότητα: Ν1 είµαι ξε-V:K). Για παράδειγµα: ?Ο Πέτρος είναι ξεκουρασµένος ?Ο Πέτρος είναι ξεντροπιασµένος Παρατηρούµε επίσης ότι ορισµένες φορές το προθηµατοποιηµένο ρήµα παράγει ένα επίθετο σε -ος σε αντίθεση µε το ρήµα της βάσης. Στην περίπτωση αυτή τα δύο ρήµατα δεν έχουν κοινή την ιδιότητα Ν1 <είµαι> V-os όπως για παράδειγµα: *Ο Πέτρος είναι κούραστος Ο Πέτρος είναι ξεκούραστος Ορισµένα ρήµατα ξε-V δεν σχηµατίζουν µεσοπαθητικό τύπο και εποµένως δεν είναι δυνατός

153

ο σχηµατισµός της παθητικής φωνής: Ο Πέτρος λυτρώθηκε που η Μαρία είναι ζωντανή N1 VP Pπου *Ο Πέτρος ξελυτρώθηκε που η Μαρία είναι ζωντανή N1 ξε-VP Pπου σε αντίθεση µε: Ο Πέτρος ζαλίστηκε που η Μαρία µιλάει πολύ Ο Πέτρος ξεζαλίστηκε που η Μαρία σταµάτησε να µιλάει Ορισµένα ρήµατα ξε-V που δεν επιτρέπουν την ονοµατοποίηση µε υποστηρικτικά ρήµατα όπως τα ρήµατα προκαλώ, φέρνω, έχω, κτλ. Για παράδειγµα, για το ζεύγος ζαλίζω / ξεζαλίζω µόνο η ονοµατοποίηση για το απλό ρήµα V είναι αποδεκτή: Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ ζαλίζει τον Πέτρο = Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ (προκαλεί + φέρνει) ζάλη στον Πέτρο Ν0 (προκαλώ + φέρνω) V-n σε+(Dét) N1 Το γεγονός ότι η Μαρία σταµάτησε να µιλάει ξεζάλισε τον Πέτρο = * Το γεγονός ότι η Μαρία µιλάει πολύ (προκαλεί + φέρνει) ξεζάλη στον Πέτρο Ν0 (προκαλώ + φέρνω) ξε-V-n σε+(Dét) N1 Τέλος, παρατηρούµε ότι το πρόθηµα ξε- δεν είναι το µόνο που προσδίδει στα ρήµατα στα οποία εφαρµόζεται τη σηµασία της επίτασης. Η επίταση µπορεί επίσης να εκφραστεί µε το πρόθηµα απο-. Να σηµειώσουµε ότι, στην περίπτωση αυτή, τα προθηµατοποιηµένα ρήµατα απο-V αναλύονται όπως τα ρήµατα ξε-V. Έτσι, συναντούµε ζεύγη ρηµάτων όπως: [Το γεγονός ότι η Μαρία είναι ζωντανή] (ξελύτρωσε + απολύτρωσε) τον Πέτρο [Το γεγονός ότι η Μαρία ήρθε] (ξετρέλανε + αποτρέλανε223) τον Πέτρο 5.2.3

Σύνθετα ρήµατα µε το ξανα-

Το α΄ συνθετικό ξανα- είναι πολύ παραγωγικό στη Νέα Ελληνική. Προσδίδει τη σηµασία της επανάληψης στα ρήµατα στα οποία προσκολλάται. Σηµασιολογικά ισοδυναµεί µε ένα επίρρηµα όπως το ξανά, πάλι, εκ νέου (βλ. 2.3.3 και 5.1.3) όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Ο πρέσβης των ΗΠΑ ξαναπείλησε ότι η Γαλλία θα υποστεί συνέπειες για την αντίθεσή της στον πόλεµο = Ο πρέσβης των ΗΠΑ απείλησε (ξανά + πάλι + εκ νέου) ότι η Γαλλία θα υποστεί συνέπειες για την αντίθεσή της στον πόλεµο

223

Η σηµασία των δύο αυτών ρηµάτων είναι βέβαια διαφορετική. Το ξε- προσδίδει θετική σηµασία ενώ το αποαρνητική. 154

Ο Πέτρος ξαναλέει ότι έχει πάρει πολλή δύναµη από τον κόσµο = Ο Πέτρος λέει (ξανά + πάλι + εκ νέου) ότι έχει πάρει πολλή δύναµη από τον κόσµο Με την προσθήκη του ξανα- στους 540 ρηµατικούς τύπους των πινάκων 4G, 6G και 9G σχηµατίζονται 202 ρήµατα. Τα υπόλοιπα απλά ρήµατα δεν κατασκευάζουν αποδεκτές προτάσεις: Ο Πέτρος γνωρίζει το γεγονός ότι η Μαρία έχει καρκίνο ?*Ο Πέτρος ξαναγνωρίζει το γεγονός ότι η Μαρία έχει καρκίνο Ο Πέτρος έµαθε ότι η Μαρία έφυγε ?*Ο Πέτρος ξαναέµαθε ότι η Μαρία έφυγε Ο Πέτρος θεωρεί ότι η κατάσταση είναι κρίσιµη ?*Ο Πέτρος ξαναθεωρεί ότι η κατάσταση είναι κρίσιµη 5.2.3.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων σύνθετων µε το ξανα- ρηµατικών τύπων Ορισµένα σύνθετα ρήµατα (ξανα-V) έχουν την ίδια συντακτική δοµή και τις ίδιες συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες (πχ. παθητική φωνή, αντωνυµιοποίηση, κτλ.) µε τα αντίστοιχα απλά ρήµατα (V) και συνεπώς αποτελούν µορφολογική ποικιλία του απλού ρήµατος. Πρόκειται για: i.

ρήµατα του πίνακα 6G τα οποία δέχονται µια συµπληρωµατική πρόταση Ρνα: Ο Πέτρος θέλει να δουλέψει N0 V Ρνα Ο Πέτρος ξαναθέλει να δουλέψει N0 ξανα-V Ρνα

ii.

ρήµατα που δέχονται µια ΡναVobl: Ο Πέτρος (άρχισε + ξανάρχισε) να παίζει κιθάρα Ο Πέτρος (ελπίζει + ξαναελπίζει) να πετύχει

iii.

ρήµατα του πίνακα 6G που συντάσσονται µε Ρότι, Ρπως: Ο Πέτρος (απέδειξε + ξαναπέδειξε) ότι µπορεί να τα καταφέρει Ο Πέτρος (απέδειξε + ξαναπέδειξε) πως µπορεί να τα καταφέρει

iv. ρήµατα των πινάκων 4G και 9G τα οποία δεν µπορούν να παραφραστούν µε δοµές που περιέχουν V-n: [Το γεγονός ότι η Μαρία δεν διαβάζει] (προβληµατίζει + ξαναπροβληµατίζει) τον Πέτρο [4G] *[Το γεγονός ότι η Μαρία δεν διαβάζει] (προκαλεί προβληµατισµό + ξαναπροβληµατισµό) στον Πέτρο

155

*[Το γεγονός ότι η Μαρία δεν διαβάζει] ξαναπροβληµατισµό) στον Πέτρο

[ονοµατοποίηση] (φέρνει προβληµατισµό + [ονοµατοποίηση]

*Ο Πέτρος έχει (προβληµατισµό + ξαναπροβληµατισµό) [ονοµατοποίηση] Σ΄ αυτές τις περιπτώσεις, επειδή το ρήµα ξανα-V συµµερίζεται τη βασική συντακτική δοµή και τις µετασχηµατιστικές και κατανεµητικές ιδιότητες του απλού ρήµατος, εισάγουµε στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής την ιδιότητα ξανα-V και σηµειώνουµε (+) στη στήλη αυτή. Ωστόσο, παρατηρούµε ότι για ορισµένα ρήµατα οι συντακτικο-σηµασιολογικές, µετασχηµατιστικές και κατανεµητικές ιδιότητες, που χαρακτηρίζουν το απλό ρήµα δεν είναι πάντοτε καθοριστικές για τα αντίστοιχα σύνθετα ρήµατα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα µη αποδεκτής ιδιότητας για ορισµένα ξανα-V ρήµατα είναι η ιδιότητα Ν1 είµαι ξανα-V:K. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος είναι (αηδιασµένος + *ξαναηδιασµένος) Ο Πέτρος είναι (ανακουφισµένος + *ξανανακουφισµένος) Ο Πέτρος είναι (εκνευρισµένος + *ξαναεκνευρισµένος) Αντίθετα, η ιδιότητα Ν1 είµαι ξανα-V:K φαίνεται να είναι πιο φυσική για µικρό αριθµό ρηµάτων τα οποία σχηµατίζουν αποδεκτή παθητική µετοχή: Ο Πέτρος είναι (ζαλισµένος + ?ξαναζαλισµένος) Ο Πέτρος είναι (ζαβλακωµένος + ?ξαναζαβλακωµένος) Όσον αφορά την ονοµατοποίηση των σύνθετων µε ξανα- ρηµάτων διαπιστώνουµε ότι ορισµένα ξανα-V ρήµατα τα οποία δεν σχηµατίζουν κατηγορηµατικό ουσιαστικό ξανα-Νpréd (nom prédicatif), επιτρέπουν την ονοµατοποίηση µε τα σύνθετα υποστηρικτικά ρήµατα ξαναβγάζω, ξαναπροκαλώ, ξαναφέρνω, ξαναέχω. Παραθέτουµε ένα παράδειγµα για κάθε υποστηρικτικό ρήµα: Η πρεσβεία ξανανήγγειλε ότι η Γαλλία θα υποστεί συνέπειες ξανα-V Pότι N0 Η πρεσβεία ξαναέβγαλε µια αγγελία ότι η Γαλλία θα υποστεί συνέπειες ξανα-Vsup V-n Pότι N0 Το γεγονός ότι η Μαρία έλεγε ψέµατα ξαναεκνεύρισε τον Πέτρο Ρτο ότι ξανα-V N1 Το γεγονός ότι η Μαρία έλεγε ψέµατα ξαναπροκαλεί εκνευρισµό στον Ρτο ότι ξανα-Vsup V-n σε (dét) Πέτρο N1 Το γεγονός ότι η Μαρία έλεγε ψέµατα ξαναφέρνει εκνευρισµό στον V-n σε (dét) Ρτο ότι ξανα-Vsup Πέτρο N1

156

Το γεγονός ότι η Μαρία οδηγούσε απότοµα ξαναζάλισε τον Πέτρο Ρτο ότι ξανα-V N1 Ο Πέτρος ξαναέχει ζάλη N1 ξανα-Vsup V-n Μελετήσαµε, ακόµη, την ιδιότητα [Pcomp]0 είναι και διαπιστώσαµε ότι τα σύνθετα ρήµατα µε το ξανα- δεν κατασκευάζουν παράγωγα επίθετα: Το γεγονός ότι η Μαρία συνεχίζει να µιλάει πολύ είναι (κουραστικό + *ξανακουραστικό) [Pcomp]0 είναι V-τικός αλλά σχηµατίζουν αποδεκτές δοµές όταν το ξανα- εφαρµόζεται στο ρήµα είµαι: Το γεγονός ότι η Μαρία συνεχίζει να µιλάει πολύ ξαναείναι κουραστικό (για τον Πέτρο) [Pcomp]0 ξαναείναι V-τικός Η ιδιότητα [Pcomp]0 ξαναείναι V-τικός απεικονίζεται σε νέα στήλη στο λεξικό-γραµµατική. Τέλος, κανένα ρήµα ξανα-V δεν συµµερίζεται την ιδιότητα Ν1 είναι όπως για παράδειγµα: Ο Πέτρος είναι (ανήσυχος + *ξανανήσυχος) Ο Πέτρος είναι (ζωηρός +*ξαναζωηρός) αλλά την ιδιότητα Ν1 ξαναείναι : Ο Πέτρος ξαναείναι ανήσυχος Ο Πέτρος ξαναείναι ζωηρός Απεικονίζουµε την ιδιότητα αυτή σε νέα στήλη στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής ως [Ν1 ξαναείναι ]. 5.2.4

ΠΡ µε το πρόθηµα συν-

Έχοντας ως βάση τα ρήµατα που ανήκουν στις τάξεις 4G, 6G και 9G, διαπιστώνουµε ότι παράγονται 37 νέα λήµµατα µε το πρόθηµα συν-224. Τα υπόλοιπα ρήµατα δεν σχηµατίζουν προθηµατοποιηµένα ρήµατα ούτε στον ενεργητικό ούτε στον µεσοπαθητικό τύπο. Για παράδειγµα: αναφέρω - συναναφέρω καλύπτω - συγκαλύπτω ταράζω - συνταράζω αγωνιώ - συναγωνιώ αγριεύω - *συναγριεύω 224

Για τη µορφολογία και τις σηµασίες που προσδίδει το συν- στα ρήµατα στα οποία εφαρµόζεται παραπέµπουµε τον αναγνώστη στις ενότητες 2.3.4 και 3.8. 157

θεραπεύω - *συνθεραπεύω χρωστάω - *συγχρωστάω παρατηρούµαι - *συµπαρατηρούµαι κλπ. 5.2.4.1 Συντακτική δοµή των απλών και των αντίστοιχων προθηµατοποιηµένων µε το συνρηµατικών τύπων Όσον αφορά την παραγωγή προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε συν- παρατηρούµε ότι: Η σηµασία ορισµένων προθηµατοποιηµένων ρηµάτων είναι διαφορετική από τη σηµασία των αντίστοιχων ρηµάτων της βάσης. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (έγραψε + *συνέγραψε) στη Μαρία ότι θα έρθει Ο Πέτρος (απάντησε + *συναπάντησε) στη Μαρία ότι δεν θα πάει στη γιορτή Η εταιρεία (τείνει + *συντείνει) να ικανοποιεί τις ανάγκες των εργαζοµένων Η κοπέλα (µαρτύρησε +*συµµαρτύρησε) ότι δουλεύει χωρίς ένσηµα Ο Πέτρος (κρίνει + *συγκρίνει) ότι η κατάσταση είναι σοβαρή Το ότι η Μαρία µιλάει άσχηµα (εκθέτει + *συνεκθέτει) τον Πέτρο Από την εξέταση των συντακτικών ιδιοτήτων των 37 ρηµάτων µε το πρόθηµα συν- τα οποία ταξινοµήσαµε στους υπό µελέτη πίνακες διαπιστώνουµε ότι: -

Ορισµένα ρήµατα στα οποία το πρόθηµα συν- προσδίδει τη σηµασία της επίτασης διαθέτουν την ίδια βασική δοµή µε το ρήµα της βάσης και τις ίδιες συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες. Για παράδειγµα: Ο Πέτρος (κάλυψε + συγκάλυψε) τη Μαρία Η Μαρία είναι (καλυµµένη + συγκαλυµµένη + συγκεκαλυµµένη) [Ν1 είναι V:K] Η Μαρία ταράζει τον Πέτρο Η Μαρία συνταράζει τον Πέτρο Ο Πέτρος είναι (ταραγµένος + συνταραγµένος) [Ν1 είναι V:K]

Εντούτοις, ορισµένα ρήµατα διαθέτουν την ίδια βασική δοµή µε το ρήµα της βάσης αλλά δεν συµµερίζονται τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες: Το γεγονός ότι η Μαρία είναι δυστυχισµένη (θλίβει + συνθλίβει)τον Πέτρο Ο Πέτρος είναι (θλιµµένος + *συντεθλιµµένος) -

Ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα διαθέτουν την ίδια βασική συντακτική δοµή µε το ρήµα της βάσης και τις ίδιες συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες. Για παράδειγµα: Το Εφετείο εξετάζει το ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο V Pότι Ν0 ∆ικαστήριο

158

Το Εφετείο συνεξετάζει το ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο Ν0 συν-V Pότι ∆ικαστήριο Το ότι τρεις Ρεπουµπλικάνοι έχουν προσφύγει στο ∆ικαστήριο (εξετάζεται + συνεξετάζεται) από το Εφετείο [Το (γεγονός) Pότι VP (από Dét N0)] Η κυβέρνηση υπέγραψε να αρχίσει η διαβόητη πρώτη φάση των επιχειρήσεων V Pνα Ν0 Η κυβέρνηση συνυπέγραψε να αρχίσει η διαβόητη πρώτη φάση των συν-V Pνα Ν0 επιχειρήσεων Οι συµβαλλόµενοι οµολόγησαν ότι η πώληση είναι εικονική Ν0 V Pότι Οι συµβαλλόµενοι συνοµολόγησαν ότι η πώληση είναι εικονική Ν0 συν-V Pότι Ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε συν- ρήµατα δέχονται στη βασική συντακτική δοµή τους ένα εµπρόθετο συµπλήρωµα (µε Ν1) όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγµατα: Η κυβέρνηση συναποφασίζει µε τους προέδρους να διαµορφώσουν τις τιµές των Ν0 συν-V µε Ν1 Pνα προϊόντων Όλος ο ελληνικός λαός συναγωνιά µε τον κυπριακό λαό Ν0 συν-V µε Ν1 Στην περίπτωση αυτή σηµειώνουµε σε ειδική στήλη την ιδιότητα [συν-, µε Ν1]. -

Υπάρχουν ρήµατα όπως π.χ. τα συνδηλώνω, συναποφασίζω, συναποδεικνύω, συνεκφωνώ, συναποκλείω κλπ. τα οποία έχουν τη δυνατότητα να εµφανιστούν στα ακόλουθα σχήµατα: όπου Na, Νb: Ν0

Na και Νb συν-V Ν1 Για παράδειγµα:

Ο Πέτρος και ο Νίκος συνδήλωσαν ότι η απόφαση αυτή δεν είναι δίκαιη Na και Νb συν-V Ρότι Ο Πέτρος και ο Νίκος συναποφάσισαν να φύγουν Na και Νb συν-V Ρνα Σηµειώνουµε την ιδιότητα [Na και Νb] σε ειδική στήλη αριστερά από τη γραµµή που περιέχει το ληµµατικό τύπο. Παρατηρήσαµε ακόµη ότι ορισµένα προθηµατοποιηµένα µε συν-, αν και σχηµατίζουν ένα ουσιαστικό µορφολογικά και σηµασιολογικά συνδεδεµένο µε το ρήµα (V-n), δεν

159

συµµερίζονται το µετασχηµατισµό N0 βγάζει DétV-n Pότι σε αντίθεση µε τα αντίστοιχα απλά ρήµατα. Για παράδειγµα Η Ελευθεροτυπία έβγαλε το δηµοσίευµα ότι ο Υπουργός Ναυτιλίας εµπλέκεται στο N0 βγάζει DétV-n Pότι θέµα *Η Ελευθεροτυπία έβγαλε το συνδηµοσίευµα ότι ο Υπουργός Ναυτιλίας εµπλέκεται στο θέµα 5.2.5


Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάσαµε τις χαρακτηριστικές συντακτικο-σηµασιολογικές ιδιότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων. Όσον αφορά την αναπαράσταση των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων εισάγουµε την ιδιότητα παρα-V, ξε-V, ξανα-V και συν-V όταν το απλό ρήµα V δέχεται τα προθήµατα αυτά και το α΄ συνθετικό ξανα- χωρίς καµία αλλαγή στη συντακτική του συµπεριφορά. Στις περιπτώσεις που οι συντακτικοσηµασιολογικές ιδιότητες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων διαφέρουν από αυτές των απλών ρηµάτων εισάγουµε τα τελευταία στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής της ΝΕ ως ξεχωριστά λήµµατα. Συνολικά µελετήσαµε και ταξινοµήσαµε 670 ρηµατικές χρήσεις στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης» και 299 νέα λήµµατα στους πίνακες 4G, 6G και 9G. Καθώς στόχος µας είναι η γρήγορη και αποτελεσµατική εφαρµογή των δεδοµένων αυτών σε συστήµατα αυτόµατης ανάλυσης κειµένων, θα εκθέσουµε, στο επόµενο κεφάλαιο, τον τρόπο µετατροπής των γλωσσικών δεδοµένων σε µεταβιβαστές (transducteurs) ώστε να εφαρµοστούν σε κείµενα.

160

6

ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ∆Ε∆ΟΜΕΝΩΝ

Η αυτόµατη επεξεργασία φυσικών γλωσσών (traitement automatique des langues naturelles) επιτυγχάνεται κυρίως µε δύο µεθόδους. Η πρώτη µέθοδος στηρίζεται στην ανάπτυξη στατιστικών συστηµάτων, ενώ η δεύτερη βασίζεται σε γλωσσικά δεδοµένα και απαιτεί την εξαντλητική περιγραφή τους. Τα τελευταία χρόνια, ερευνητικές οµάδες επιχειρούν το συνδυασµό των δύο µεθόδων. Η µέθοδος που εφαρµόσαµε στην παρούσα έρευνα ανήκει στα συστήµατα που χρησιµοποιούν τη συστηµατική και εξαντλητική περιγραφή γλωσσικών δεδοµένων, επειδή πιστεύουµε ότι µόνο µε τον τρόπο αυτό αποφεύγουµε την πιθανότητα λαθών και τη µη αναγνώριση των λιγότερο συχνών περιπτώσεων. Για το λόγο αυτό, ακολουθώντας το φορµαλισµό του λεξικού-γραµµατικής που πρότεινε ο M. Gross (1975), κατασκευάζουµε βάσεις γλωσσικών δεδοµένων µεγάλου µεγέθους υπό µορφή µορφολογικών ηλεκτρονικών λεξικών, συντακτικών λεξικών και παραµετροποιηµένων πεπερασµένων αυτόµατων. H µέθοδός µας, αν και είναι επίπονη και χρονοβόρα, δίνει λεπτοµερή και ακριβή αποτελέσµατα. Καθώς στόχος της έρευνάς µας είναι η αυτόµατη ανάλυση κειµένων, στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζουµε τον τρόπο που επιλέξαµε να µετατρέψουµε ηµιαυτόµατα τους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής σε µεταβιβαστές225 ώστε να µπορέσουν να εφαρµοστούν σε κείµενα. Για την εφαρµογή των πινάκων στην αυτόµατη ανάλυση κειµένων χρησιµοποιήσαµε τους µηχανισµούς που πρότεινε ο Paumier (2003), του οποίου η έρευνα στηρίζεται σε προηγούµενες έρευνες των Roche (1993,1997), Senellart (1999) και Silberztein (1993). Για κάθε πίνακα του λεξικού-γραµµατικής χρειαζόµαστε: - ένα παραµετροποιηµένο πεπερασµένο αυτόµατο, το οποίο περιγράφει τις ιδιότητες που περιγράφονται στον πίνακα και - ένα υπολογιστικό εργαλείο που συνδέει τις ιδιότητες της κάθε καταχώρισης του πίνακα και τις διαδροµές του αντίστοιχου παραµετροποιηµένου πεπερασµένου αυτόµατου που δηµιουργεί ένα µεταβιβαστή, ο οποίος αναπαριστά πληθώρα συντακτικών δοµών. Για την µετατροπή των πινάκων µας χρησιµοποιήσαµε τα εργαλεία που περιλαµβάνονται στο περιβάλλον του αυτόµατου αναλυτή κειµένων Unitex226 (Paumier 2003). 6.1

Πίνακες του λεξικού-γραµµατικής

Υπενθυµίζουµε ότι το λεξικό-γραµµατική έχει τη µορφή πινάκων όπου κάθε γραµµή περιγράφει µια απλή πρόταση ή µια σηµασία κατά τη λεξικογραφική παράδοση. Έτσι, στις γραµµές εµφανίζονται τα κατηγορήµατα (στην περίπτωσή µας τα ρήµατα), ενώ στις στήλες αναγράφονται οι συντακτικο-σηµασιολογικές τους ιδιότητες. Ακολουθεί ένα απόσπασµα του πίνακα 9G:

225 226

Οι µεταβιβαστές αναφέρονται στη βιβλιογραφία και ως µετατροπείς. Το λογισµικό είναι διαθέσιµο στον ιστοχώρο: http://www-igm.univ-mlv.fr/~unitex. 161

Σχήµα 1: Απόσπασµα του πίνακα 9G Κάθε κελί της µήτρας περιλαµβάνει είτε κείµενο, π.χ. «συνεκφωνώ» είτε τα σύµβολα « + » ή « - ». Το σύµβολο « + » δηλώνει ότι η συγκεκριµένη ιδιότητα είναι αποδεκτή, ενώ το σύµβολο « - » δηλώνει ότι η ιδιότητα δεν είναι αποδεκτή. 6.2

Παραµετροποιηµένα πεπερασµένα αυτόµατα

Τα παραµετροποιηµένα πεπερασµένα αυτόµατα (graphes paramétrés) χρησιµοποιούνται για την επεξεργασία των συντακτικο-σηµασιολογικών ιδιοτήτων που περιγράφονται σε έναν πίνακα. Πρόκειται για αυτόµατα πεπερασµένων καταστάσεων ή καλύτερα για αναδροµικά δίκτυα µεταβάσεων (réseaux récursifs de transitions (RTN)) των οποίων οι µεταβάσεις µπορούν να περιγραφούν µε λεξιλογικά στοιχεία, µε αναφορές σε σύνολα λεξιλογικών στοιχείων, τα οποία βρίσκονται σε ένα ηλεκτρονικό µορφολογικό λεξικό ή µε αναφορές σε εγκιβωτισµένα πεπερασµένα αυτόµατα (sous-graphes)227. Με τα πεπερασµένα αυτόµατα είναι δυνατή µόνο η αναγνώριση των φραστικών ακολουθιών µέσα σε ένα σώµα κειµένου. Ένα αυτόµατο πεπερασµένων καταστάσεων αναπαριστά, στην είσοδο, φραστικές ακολουθίες χωρίς να παράγει πληροφορίες στην έξοδο. Ο φορµαλισµός των πεπερασµένων αυτοµάτων επιτρέπει στο χρήστη να διαβάζει, να τροποποιεί και να επεξεργάζεται τις γραµµατικές του εύκολα και µε απλό τρόπο. Επιπλέον, οι

227

Βλ. Silberzstein 1993. 162

γραµµατικές που κατασκευάζονται µπορούν να εφαρµόζονται απευθείας σε σώµατα κειµένων κι έτσι µπορεί ο εκάστοτε χρήστης να ελέγξει την ποιότητά τους ενώ τις κατασκευάζει. Συγκεκριµένα, πρόκειται για πεπερασµένα αυτόµατα στα οποία εµφανίζονται παράµετροι ή µεταβλητές που εισάγονται µε το σύµβολο « @ » και παραπέµπουν σε στήλες (δηλαδή σε ιδιότητες) ενός πίνακα του λεξικού-γραµµατικής. Για παράδειγµα, @A παραπέµπει στην πρώτη στήλη του πίνακα, @B στη δεύτερη στήλη κλπ. Η τιµή αυτής της µεταβλητής εξαρτάται απόλυτα από το περιγραφόµενο λήµµα. Έτσι, αν το κελί περιέχει το σύµβολο « + », η διαδροµή ισχύει, ενώ συµβαίνει το αντίθετο αν το κελί περιέχει το σύµβολο « – ». Τα παραµετροποιηµένα πεπερασµένα αυτόµατα µπορούν να περιέχουν αναφορές σε κελιά. Αν το κελί περιέχει «κείµενο», η µεταβλητή αυτή αντικαθίσταται µε το «κείµενο». Ακολουθεί ένα απόσπασµα του παραµετροποιηµένου πεπερασµένου αυτόµατου που αντιστοιχεί στις ιδιότητες του πίνακα 9G:

Σχήµα 2: Παραµετροποιηµένο πεπερασµένο αυτόµατο 9G Σε ένα παραµετροποιηµένο πεπερασµένο αυτόµατο µπορούµε να εισαγάγουµε µεταβιβαστές (transducteurs). Ένας µεταβιβαστής πεπερασµένων καταστάσεων είναι ένα αυτόµατο που αναπαριστά στην είσοδο ακολουθίες και παράγει στην έξοδο νέες πληροφορίες (µορφολογικές, συντακτικo-σηµασιολογικές) σχετικές µε τις συγκεκριµένες ακολουθίες. Επιπλέον, ένα παραµετροποιηµένο πεπερασµένο αυτόµατο περιλαµβάνει εγκιβωτισµένα αυτόµατα πεπερασµένων καταστάσεων. Ακολουθεί ένα εγκιβωτισµένο πεπερασµένο αυτόµατο του προαναφερθέντος παραµετροποιηµένου πεπερασµένου αυτόµατου:

163

Σχήµα 3: Εγκιβωτισµένο πεπερασµένο αυτόµατο N0hum 6.3

Μετατροπή των πινάκων σε γραµµατικές

Η εφαρµογή µας, λοιπόν, συνίσταται στο να µετατρέψουµε αυτόµατα τους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής που κατασκευάσαµε σε παραµετροποιηµένα αυτόµατα. Το τελικό αποτέλεσµα θα είναι η δηµιουργία ενός αυτόµατου που περιγράφει κάθε γραµµή των πινάκων. Το σύνολο των παραγόµενων πεπερασµένων αυτόµατων θα αποτελέσει τη γραµµατική αναγνώρισης των περιγραφόµενων ιδιοτήτων στις στήλες των πινάκων. Οι Paumier (2001, 2003) και Kyriacopoulou (2003) παρατηρούν ότι η αυτόµατη µετατροπή των πινάκων σε γραµµατικές παρουσιάζει ορισµένα µειονεκτήµατα. Συγκεκριµένα: i.

ii.

∆ηµιουργούνται σηµαντικά προβλήµατα συντήρησης των γραµµατικών, δεδοµένου ότι πολλές κοινές ιδιότητες θα έπρεπε να µεταφέρονται ξεχωριστά για κάθε πίνακα. Αυτό σηµαίνει ότι η ίδια ιδιότητα δεν είναι κωδικοποιηµένη στην ίδια στήλη για όλους τους πίνακες. Εποµένως, η παραµικρή τροποποίηση θα πρέπει να µεταβιβάζεται σε όλους τους σχετικούς πίνακες, πράγµα το οποίο αυξάνει τον κίνδυνο λαθών και τον όγκο της δουλειάς. Ορισµένες ιδιότητες που εµφανίζονται στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν στην αυτόµατη ανάλυση. Πρόκειται για ιδιότητες που φέρουν σηµασιολογικά χαρακτηριστικά όπως, για παράδειγµα, οι ιδιότητες N1=:apparition, Ν0=:humain, κλπ. Οι ιδιότητες αυτές χρησιµοποιούνται για τη σωστή περιγραφή των κατηγορηµάτων, αλλά στην παρούσα φάση δεν είναι επεξεργάσιµες από τον υπολογιστή. Η δηµιουργία ειδικών καταλόγων που περιέχουν ουσιαστικά «ανθρώπινα» όπως π.χ. πρόεδρος, καθηγητής, θυρωρός κλπ. αποδεικνύεται ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρηµα. Για την επίλυση του προβλήµατος αυτού η δηµιουργία των τάξεων αντικειµένων (classes d’objets) που πραγµατοποιήθηκαν από τον Gaston Gross (1994) θα µπορούσε να αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιµη.

164

6.3.1

Ο γενικός πίνακας (super-table) και τα γενικά πεπερασµένα (super-graphes)

Ο Paumier (2003) προτείνει ως λύση στο πρόβληµα συντήρησης των γραµµατικών την προσθήκη των γενικών παραµετροποιηµένων αυτόµατων (graphes paramétrés génériques) στο υπάρχον µοντέλο. Έτσι, αντί να δηµιουργήσουµε ένα παραµετροποιηµένο αυτόµατο που περιγράφει τις ιδιότητες ενός συγκεκριµένου πίνακα του λεξικού-γραµµατικής, κατασκευάζουµε αφενός ένα γενικό παραµετροποιηµένο αυτόµατο και αφετέρου ένα γενικό πίνακα (super-table) που περιέχει σε στήλες όλες τις πιθανές ιδιότητες. Η βασική ιδέα είναι η παραγωγή των πεπερασµένων αυτόµατων του κάθε πίνακα από ένα µόνο γενικό αυτόµατο (graphe générique), το οποίο απεικονίζει όλες τις πιθανές ιδιότητες. Τα αυτόµατα που παράγονται µε τον τρόπο αυτό χρησιµεύουν για την παραγωγή των αυτόµατων κάθε λήµµατος του πίνακα (génération automatique). Εποµένως, το µοντέλο αυτό περιλαµβάνει: 1. τα γενικά παραµετροποιηµένα αυτόµατα (super-graphes) 2. τα παραµετροποιηµένα αυτόµατα που περιγράφουν τις ιδιότητες ενός πίνακα 3. τα αυτόµατα των ληµµάτων και 2 τύπους πινάκων: 1. ένα γενικό πίνακα (super-table) 2. τους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα του γενικού πίνακα της ελληνικής γλώσσας, ο οποίος περιλαµβάνει τις ιδιότητες που εµφανίζονται στους πέντε πίνακες των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων «µετακίνησης» (βλ. Yannacopoulou 2005). Τα κελιά στις άλλες στήλες περιέχουν το σύµβολο « @ » και ένα γράµµα, για παράδειγµα « @F ». Αυτό δηλώνει ότι µια συγκεκριµένη ιδιότητα έχει κωδικοποιηθεί στη στήλη F του συγκεκριµένου πίνακα του λεξικού-γραµµατικής. Η ίδια ιδιότητα σε διαφορετικό πίνακα µπορεί να έχει κωδικοποιηθεί σε διαφορετική στήλη.

Σχήµα 4: Απόσπασµα του γενικού πίνακα (super table) Σ’ αυτόν τον πίνακα, η στήλη Α περιέχει τα ονόµατα των πινάκων του λεξικού γραµµατικής, το σύµβολο @% αντικαθίσταται κατά την παραγωγή των αυτόµατων του κάθε λήµµατος µε τον αριθµό που αντιστοιχεί στη γραµµή του δεδοµένου λήµµατος. Η µελέτη των ρηµάτων που δέχονται συµπληρωµατική πρόταση δεν έχει ολοκληρωθεί. Για το λόγο αυτό δεν είναι δυνατόν να δηµιουργήσουµε ένα γενικό πεπερασµένο αυτόµατο (super graphe). Αντίθετα, για τα µεταβατικά ρήµατα «µετακίνησης» των οποίων η µελέτη έχει ολοκληρωθεί 165

κατασκευάζουµε ένα γενικό πίνακα που περιέχει όλες τις ιδιότητες και το αντίστοιχο γενικό πεπερασµένο αυτόµατο (super graphe). 6.3.2

Τα γενικά αυτόµατα (graphes paramétrés génériques) των ορισµάτων

Τα γενικά πεπερασµένα αυτόµατα χρησιµεύουν στην αναγνώριση των ονοµατικών συνόλων (GN) που εµφανίζονται: -

σε θέση υποκειµένου (Ν0), σε θέση αντικειµένου (Ν1), σε θέση εµπρόθετου συµπληρώµατος (Ν2, Ν3).

Παραθέτουµε το γενικό παραµετροποιηµένο αυτόµατο του ονοµατικού συνόλου που εµφανίζεται σε θέση υποκειµένου:

Σχήµα 5: Γενικό παραµετροποιηµένο αυτόµατο του GN0 Σ’ αυτό το αυτόµατο, οι παράµετροι «@C», «@D» και «@E» παραπέµπουν στους αριθµούς των στηλών του γενικού πίνακα. Το @C, για παράδειγµα, δηλώνει την ιδιότητα Ν0=:Νhum, η οποία εµφανίζεται στην τρίτη στήλη του γενικού πίνακα, το @D στην τέταρτη στήλη, κλπ. Στα εγκιβωτισµένα παραµετροποιηµένα αυτόµατα Ν0hum, N0dest, N0source (βλ. Yannacopoulou 2005) περιγράφουµε το ότι η κεφαλή ενός ονοµατικού συνόλου σε θέση υποκειµένου είναι υποχρεωτικά στην ονοµαστική (βλ. σχήµα 5). Ανάλογη περιγραφή ακολουθείται για τους περιορισµούς που αφορούν την πτώση της κεφαλής ενός ονοµατικού συνόλου σε θέση αντικειµένου (συνήθως σε αιτιατική) και σε θέση εµπρόθετου συµπληρώµατος (συνήθως σε αιτιατική, αλλά και σε γενική). 6.4 6.4.1

Επεξεργασία των κειµένων Εφαρµογή των µορφολογικών λεξικών

Η συντακτική ανάλυση των φυσικών γλωσσών µε τη χρήση γλωσσικών δεδοµένων προϋποθέτει τη µορφολογική ανάλυση. Οι γραµµατικές που περιγράφουν τη συντακτική συµπεριφορά των κατηγορηµάτων δεν µπορούν να εφαρµοστούν σε κείµενα στα οποία δεν έχουν αποδοθεί τα γραµµατικά χαρακτηριστικά όλων των λέξεων. Κάθε λέξη που δεν αναγνωρίζεται στο µορφολογικό επίπεδο είναι δυνατόν να δηµιουργήσει προβλήµατα στη

166

συντακτική ανάλυση. Για το λόγο αυτό, είναι πολύ σηµαντικό το µορφολογικό λεξικό που χρησιµοποιούµε να διασφαλίζει µια ευρεία λεξιλογική κάλυψη. Θα αναφερθούµε εν συντοµία στο µορφολογικό ηλεκτρονικό της Νέας Ελληνικής που παρουσιάσαµε αναλυτικά στο κεφάλαιο 1.2. 6.4.1.1 Το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr) Υπενθυµίζουµε ότι το ηλεκτρονικό λεξικό της Νέας Ελληνικής (DelaGr) κατασκευάστηκε σύµφωνα µε το φορµαλισµό του DELA της γαλλικής γλώσσας και αποτελείται από δύο µεγάλες ενότητες: το λεξικό των απλών λέξεων και το λεξικό των σύνθετων λέξεων. Στο µορφολογικό λεξικό των απλών λέξεων (DELAS), οι λέξεις καταχωρίζονται στον ληµµατικό τύπο, σε αλφαβητική σειρά και ακολουθούνται από τον κωδικό κλίσης που αντιπροσωπεύει τη γραµµατική κατηγορία και το κλιτικό παράδειγµα για τα ρήµατα και τη γραµµατική κατηγορία και την κλιτική τάξη για τα απλά ουσιαστικά και τα επίθετα. Με τη βοήθεια του προγράµµατος αυτόµατης κλίσης (βλ. 3.4) παράγονται αυτόµατα όλοι οι κλιτοί τύποι. Στη σηµερινή του µορφή το λεξικό των κλιτών τύπων περιλαµβάνει 2.200.000 ρηµατικούς τύπους. Το σύνολο των κλιτών αυτών τύπων το εφαρµόζουµε για τη µορφολογική ανάλυση των κειµένων της Νέας Ελληνικής. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα του λεξικού των απλών λέξεων (DELAS): ξέθαψα,ξεθάβω.V:J1s ξέθαψες,ξεθάβω.V:J2s ξέθαψε,ξεθάβω.V:J3s ξεθάψαµε,ξεθάβω.V:J1p:Z1p ξεθάψατε,ξεθάβω.V:J2p ξέθαψαν,ξεθάβω.V:J3p ξεθάψανε,ξεθάβω.V:J3p Ο κλιτός τύπος θα συνδεθεί µελλοντικά µε συντακτικο-σηµασιολογικές πληροφορίες. Για παράδειγµα στο λήµµα ξέθαψε,ξεθάβω.V:J3s θα προστεθεί ο κωδικός « +38GLS » που θα αναφέρεται στον πίνακα του λεξικού-γραµµατικής στον οποίο είναι ταξινοµηµένο το ρήµα ξεθάβω228. 6.4.2

Οι σύνθετοι χρόνοι

Στη Νέα Ελληνική υπάρχουν 5 σύνθετοι χρόνοι (µόριο + απλός ρηµατικός τύπος) και 7 σύνθετοι χρόνοι (βοηθητικό ρήµα + απλός ρηµατικός τύπος). Για παράδειγµα: αγόραζα θα αγοράσω έχω αγοράσει θα έχω αγοράσει θα είχα αγοράσει

Παρατατικός (Ι1s) Συνοπτικός µέλλοντας (F1s) Παρακείµενος (Q1s) Τετελεσµένος µέλλοντας (L1s) Τετελεσµένη υποθετική229 (1s)

Το πρόγραµµα αυτόµατης παραγωγής των κλιτών ρηµατικών τύπων (βλ. Kyriacopoulou 1990, 2003) δεν προβλέπει την παραγωγή των κλιτών τύπων των σύνθετων χρόνων, επειδή το 228 229

Οι συντακτικές πληροφορίες αυτού του τύπου δεν έχουν ακόµα ενσωµατωθεί στο ηλεκτρονικό λεξικό. Βλ. D. Holton, P. Mackridge, Ε. Φιλιππάκη-Warburton (1997: 140). 167

πρόβληµα της αναγνώρισης των βοηθητικών ρηµάτων είναι συντακτικής φύσης και η συντακτική ανάλυση δεν έχει ολοκληρωθεί. Η Kyriacopoulou (2003) προτείνει την επίλυση του προβλήµατος της παραγωγής των σύνθετων χρόνων µε τη χρήση πεπερασµένων αυτοµάτων τα οποία θα συµπληρωθούν µετά την ολοκλήρωση της συντακτικής ανάλυσης230. Το ακόλουθο πεπερασµένο αυτόµατο (σχήµα 6) των βοηθητικών ρηµάτων:

Σχήµα 6 αναγνωρίζει σύνθετους ρηµατικούς τύπους όπως: Εµείς είχαµε, για πρώτη φορά, ακολουθήσει Το είχα κατά βάθος καταλάβει Το πεπερασµένο αυτόµατο του µέλλοντα (σχήµα 7):

Σχήµα 7 αναγνωρίζει προτάσεις όπως: Θα το πετύχουµε ∆εν θα το πω Θα της το ζητήσουµε Η Yannacopoulou (2005) προτείνει µια πιο ολοκληρωµένη µορφή για την αναγνώριση των σύνθετων ρηµατικών τύπων και εποµένως για την απλοποίηση της κατασκευής των γενικών πεπερασµένων αυτόµατων. Με τη βοήθεια ενός προγράµµατος που υλοποιήθηκε από τον M. Constant (2003), εντοπίζονται στα προς ανάλυση κείµενα οι σύνθετοι ρηµατικοί τύποι και εισάγονται στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό. Η ληµµατοποίηση πραγµατοποιείται µε τη βοήθεια µεταβιβαστών και των µορφολογικών λεξικών των απλών λέξεων.

230

Βλ. Kyriacopoulou 2002 για την αναπαράσταση των σύνθετων λέξεων. 168

Σχήµα 8: Απόσπασµα του πεπερασµένου αυτόµατου ληµµατοποίησης των σύνθετων ρηµατικών τύπων Οι µεταβιβαστές του πεπερασµένου αυτόµατου του σχήµατος 8 (για παράδειγµα ο µεταβιβαστής «,$V.V:X») αποδίδουν το λήµµα (1ο πρόσωπο του ενεστώτα) που αντιστοιχεί σε κάθε αναγνωρισµένο ρηµατικό τύπο καθώς και τις µορφολογικές πληροφορίες ενός σύνθετου ρηµατικού τύπου (που σηµειώνονται προσωρινά µε το σύµβολο « :X »).

Σχήµα 9: Απόσπασµα του ηλεκτρονικού λεξικού των σύνθετων ρηµατικών τύπων Παράλληλα, έχουν κατασκευαστεί τυποποιηµένες γραµµατικές που αφορούν τις λεξικές αµφισηµίες231, τις παροιµίες, τις συντοµογραφίες, τις χρονικές εκφράσεις των ηµεροµηνιών 231

Οι λεξικές αµφισηµίες επιλύονται µε το ELAG που είναι ενσωµατωµένο στο Unitex (cf. Blanc, Ioannidou, 169

και το αριθµητικό σύστηµα. Οι γραµµατικές αυτές µπορούν να εφαρµοστούν ως λεξικά κατά τη µορφολογική ανάλυση ενός κειµένου. Μετά από την εφαρµογή των µορφολογικών λεξικών και την απόδοση των µορφολογικών πληροφοριών στις λέξεις του κειµένου µπορούµε να εφαρµόσουµε στο επεξεργασµένο κείµενο τις τοπικές γραµµατικές των ρηµατικών δοµών που κατασκευάσαµε. 6.4.3

Αποτελέσµατα

Εφαρµόσαµε τις γραµµατικές µας σε σώµατα κειµένων και αξιολογήσαµε τα αποτελέσµατα. Αν και τα γλωσσικά δεδοµένα του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής είναι περιορισµένης έκτασης, τα αποτελέσµατα είναι αρκετά ικανοποιητικά. Τα προβλήµατα που παρουσιάζονται στην αυτόµατη ανάλυση κειµένων οφείλονται: i. στη µη πλήρη περιγραφή του ονοµατικού συνόλου (GN). Η συστηµατική περιγραφή των άρθρων, των αναφορικών προτάσεων, των επιθετικών συνόλων, των εµπρόθετων συµπληρωµάτων που συνδέονται µε τα ονοµατικά σύνολα θα βελτιώσει την ποιότητα των αποτελεσµάτων. ii. στη µη πληρότητα των ηλεκτρονικών λεξικών. Οι λέξεις που δεν αναγνωρίζονται µορφολογικά εµποδίζουν την εφαρµογή των γραµµατικών µας για τη συντακτική ανάλυση. iii. Στη µελέτη της απλής πρότασης στον καταφατικό τύπο, στον ενεστώτα ή στον αόριστο. Ωστόσο, ο φορµαλισµός των πεπερασµένων αυτοµάτων (RTN) που υιοθετήθηκε για την ανάλυση των φυσικών γλωσσών αποδεικνύεται ενίοτε, παρά την σχετική ευκολία εφαρµογής του, ιδιαίτερα δύσκολος για την απεικόνιση ορισµένων γραµµατικών φαινοµένων, όπως η συµφωνία ενός άρθρου και ενός ουσιαστικού µέσα σε ένα ονοµατικό σύνολο. Για το λόγο αυτό η ερευνητική οµάδα232 του LADL εµπλουτίζει τις γραµµατικές αυτές µε γραµµατικές ενοποίησης (grammaires d’unification) που περιέχουν δοµές χαρακτηριστικών υπό µορφή αναδροµικών δικτύων µεταβάσεων. Τα δίκτυα αυτά θέτουν περιοριστικούς κανόνες ώστε µε τη βοήθεια κατάλληλων εξισώσεων να επιτυγχάνεται: -

η τυποποίηση και η επίλυση ορισµένων συντακτικών προβληµάτων όπως για παράδειγµα η συµφωνία άρθρου και ουσιαστικού, η συµφωνία ρήµατος και υποκειµένου, κλπ. Ο υπολογισµός των γραµµατικών σχέσεων των συντακτικών ορισµάτων που αναγνωρίζονται κατά την ανάλυση.

Επιπλέον, προστέθηκε στα υπάρχοντα λογισµικά ένα έξυπνο σύστηµα (système de ponderation) το οποίο, βασισµένο σε γλωσσικές και εµπειρικές παρατηρήσεις, ευνοεί την επιλογή της κατάλληλης ανάλυσης.

Voskaki 2005). Βλ. επίσης Anastassiadis-Symeonidis & al. 2000, Θηλυκός 2000. 232 Βλ. Blanc, Constant & Sastre, 2005. 170

6.4.4


Στόχος του κεφαλαίου αυτού ήταν να παρουσιάσουµε τον τρόπο µε τον οποίο οι πίνακες του λεξικού-γραµµατικής µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την αυτόµατη ανάλυση κειµένων. Τα αποτελέσµατα είναι ενθαρρυντικά, αν και οι γραµµατικές µας δεν είναι πλήρεις. Η συντακτική ανάλυση, όπως προαναφέραµε, εξαρτάται από τη µορφολογική. Για τη µετατροπή των πινάκων µας χρησιµοποιήσαµε τα εργαλεία που περιλαµβάνονται στο περιβάλλον του αυτόµατου αναλυτή κειµένων Unitex 233 . Για τη βελτίωση της αυτόµατης ανάλυσης των φυσικών γλωσσών, η οµάδα Υπολογιστικής Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου της Marne-la-Vallée επεξεργάζεται και αναπτύσσει παράλληλα και άλλα υπολογιστικά εργαλεία. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα συµφραστικού πίνακα αποτελεσµάτων µετά την εφαρµογή του παραµετροποιηµένου αυτόµατου του πίνακα 9G:

S} Όλοι συνοµολόγησαν ότι έχουν γίνει σηµαντικά βήµατα{Όλοι συνοµολόγησαν ότι έχουν γίνει σηµαντικά βήµατα,συνοµολογώ.9} {S} ∆εν ήταν λίγοι αυτοί που ξεστόµισαν ότι θα πρέπει και η Ελλάδα να δώσει κάτι για να πάρει την υποστήριξη της χώρας τους στο θέµα της Κύπρου και της ένταξης της Τουρκίας{∆εν ήταν λίγοι αυτοί που ξεστόµισαν ότι θα πρέπει και η Ελλάδα να δώσει κάτι για να πάρει την υποστήριξη της χώρας τους στο θέµα της Κύπρου και της ένταξης της Τουρκίας,ξεστοµίζω.9} {S}∆εν παρέλειψε να αναφέρει ότι ο Υπουργός δεν βοήθησε καθόλου την κατάσταση{∆εν παρέλειψε να αναφέρει ότι ο Υπουργός δεν βοήθησε καθόλου την κατάσταση,αναφέρω.9} {S} Επανέλαβε ότι η κυβέρνηση ήταν το θύµα της υπόθεσης{ Επανέλαβε ότι η κυβέρνηση ήταν το θύµα της υπόθεσης,επαναλαµβάνω.9} {S} Ο κ. Κακλαµάνης ανακοίνωσε ότι σήµερα υπεγράφη η σύµβαση για την προµήθεια του φαρµάκου που αντιµετωπίζει το πρόβληµα και ξαναπρόσθεσε πως υπάρχει ειδικό κεφάλαιο στο σχέδιο εκτάκτων αναγκών Περσέας{Ο κ. Κακλαµάνης ανακοίνωσε ότι σήµερα υπεγράφη η σύµβαση για την προµήθεια του φαρµάκου που αντιµετωπίζει το πρόβληµα και ξαναπρόσθεσε πως 233

Το λογισµικό είναι διαθέσιµο στην ιστοσελίδα: http://www-igm.univ-mlv.fr/~unitex.

171

υπάρχει ειδικό κεφάλαιο στο σχέδιο εκτάκτων αναγκών Περσέας,ανακοινώνω.9} {S} Ο κ. Κακλαµάνης ανακοίνωσε ότι σήµερα υπεγράφη η σύµβαση για την προµήθεια του φαρµάκου που αντιµετωπίζει το πρόβληµα και ξαναπρόσθεσε πως υπάρχει ειδικό κεφάλαιο στο σχέδιο εκτάκτων αναγκών Περσέας{Κακλαµάνης ανακοίνωσε ότι σήµερα υπεγράφη η σύµβαση για την προµήθεια του φαρµάκου που αντιµετωπίζει το πρόβληµα και ξαναπρόσθεσε πως υπάρχει ειδικό κεφάλαιο στο σχέδιο εκτάκτων αναγκών Περσέας,ξαναπροσθέτω.9} {S}Ο Ιακώβου υπενθύµισε ότι είναι φίλοι από παλιά{Ο Ιακώβου υπενθύµισε ότι είναι φίλοι από παλιά,υπενθυµίζω.9} {S} Ο µπάρµαν τον βλέπει και του ξαναλέει πως δεν µπορεί να τον εξυπηρετήσει{Ο µπάρµαν τον βλέπει και του ξαναλέει πως δεν µπορεί να τον εξυπηρετήσει,ξαναλέω.9} {S}Ο πλανητάρχης ξαναοµολόγησε ότι είχε ανάρµοστη σχέση µε τη Μόνικα Λεβίνσκι{Ο πλανητάρχης ξαναοµολόγησε ότι είχε ανάρµοστη σχέση µε τη Μόνικα Λεβίνσκι,ξαναοµολογώ.9} {S}Οι Πρόεδροι τµηµάτων ξαναεξήγησαν ότι ένα καλό µεταπτυχιακό πρόγραµµα αδυνατεί να καλύψει τα έξοδα και τις ανάγκες{Οι Πρόεδροι τµηµάτων ξαναεξήγησαν ότι ένα καλό µεταπτυχιακό πρόγραµµα αδυνατεί να καλύψει τα έξοδα και τις ανάγκες,ξαναεξηγώ.9} {S} Οι εργαζόµενοι ξαναϋπέγραψαν ότι δεν έχουν περαιτέρω οικονοµικές διεκδικήσεις από την εταιρεία{Οι εργαζόµενοι ξαναϋπέγραψαν ότι δεν έχουν περαιτέρω οικονοµικές διεκδικήσεις από την εταιρεία,ξαναϋπογράφω.9} {S} Οι σοσιαλιστές ξαναπέδειξαν ότι µπορούν να υπερακοντίσουν τους αστούς σε αυτά τα διαλεκτικά γυµνάσµατα{Οι σοσιαλιστές ξαναπέδειξαν ότι µπορούν να υπερακοντίσουν τους αστούς σε αυτά τα διαλεκτικά γυµνάσµατα,ξαναποδεικνύω.9}

172

{S}Οι τελευταίες φωτιές µας ξαναθύµισαν ότι υπάρχει και το δάσος{Οι τελευταίες φωτιές µας ξαναθύµισαν ότι υπάρχει και το δάσος,ξαναθυµίζω.9} {S} Στους στρατιώτες παρήγγειλε να γευµατίσουν ελαφρά γιατί επρόκειτο να δειπνήσουν στον Άδη{Στους στρατιώτες παρήγγειλε να γευµατίσουν ελαφρά γιατί επρόκειτο να δειπνήσουν στον Άδη,παραγγέλλω.9} {S} Συνοµολόγησαν ακόµη ότι πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια ώστε να εµπεδωθεί η πεποίθηση ότι ο κόσµος είναι ασφαλής όταν µεταβαίνει για να παρακολουθήσει ποδοσφαιρικούς αγώνες{ Συνοµολόγησαν ότι πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια ώστε να εµπεδωθεί η πεποίθηση ότι ο κόσµος είναι ασφαλής όταν µεταβαίνει για να παρακολουθήσει ποδοσφαιρικούς αγώνες,συνοµολογώ.9} {S} Επίσης, δήλωσε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει τις προσπάθειες των Ηνωµένων Εθνών όσον αφορά την πρόληψη των συγκρούσεων{ δήλωσε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει τις προσπάθειες των Ηνωµένων Εθνών όσον αφορά την πρόληψη των συγκρούσεων,δηλώνω.9} {S} Σε άλλο σηµείο της οµιλίας του, ο πρόεδρος της Νέας ∆ηµοκρατίας ξαναϋποστήριξε ότι δεν έχει σηµασία τι ψηφίζουν οι πολίτες{ο πρόεδρος της Νέας ∆ηµοκρατίας ξαναϋποστήριξε ότι δεν έχει σηµασία τι ψηφίζουν οι πολίτες,ξαναϋποστηρίζω.9}

173

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Αντικείµενο της παρούσας έρευνας ήταν η συστηµατική κατασκευή του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ρηµάτων (ΠΣΡ) της Νέας Ελληνικής (DelaGr) καθώς επίσης και η συντακτικο-σηµασιολογική περιγραφή των ΠΣΡ που σχηµατίζονται από ορισµένες κατηγορίες ρηµάτων του λεξικού-γραµµατικής. Η περιγραφή αυτή, που δεν έχει γίνει συστηµατικά για καµία άλλη γλώσσα λόγω της πολυπλοκότητάς της, είναι συγχρόνως λεπτοµερής, συστηµατική και τυποποιηµένη και έχει ως απώτερο στόχο την αυτόµατη ανάλυση κειµένων της Νέας Ελληνικής µε τη χρήση γλωσσικών δεδοµένων. Για την κατασκευή του µορφολογικού ηλεκτρονικού λεξικού των ΠΣΡ βασιστήκαµε κυρίως στο µορφολογικό ηλεκτρονικό λεξικό που εκπονήθηκε από την Τ. Kyriacopoulou (1990), στο Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη και στην αυτόµατη παραγωγή τού C. Martineau. ∆ιερευνήσαµε την παραγωγικότητα των προθηµάτων παρα-, ξε-, συν- και του α΄ συνθετικού ξανα- µε τα απλά ρήµατα, επειδή τα προθήµατα και τα α΄ συνθετικά δεν συνδυάζονται µε όλα τα απλά ρήµατα και εποµένως η αυτόµατη παραγωγή των ΠΡΣ δεν είναι δυνατή. Για την µορφολογική κωδικοποίηση ακολουθήσαµε το φορµαλισµό του συστήµατος Dela που πρότειναν η B. Courtois (1990) και ο Μ. Silberzstein (1993) για τη γαλλική γλώσσα. Στην έρευνα αυτή παρουσιάσαµε πρωτότυπες µεθόδους για την κατασκευή του λεξικού των ληµµατικών τύπων των ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής και την αυτόµατη παραγωγή των κλιτών τύπων τους. Επιβεβαιώσαµε την εγκυρότητα των µεθόδων µας εφαρµόζοντας τα λεξικά µας σε σώµατα κειµένων. Το λεξικό των ληµµατικών τύπων (DelaGR) των ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής που κατασκευάσαµε περιέχει 9.500 προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα και το λεξικό των κλιτών τύπων (DelafGR) 360.000 κλιτούς ρηµατικούς τύπους. Το λεξικό µας αν και είναι ιδιαίτερα εξαντλητικό, δεν µπορεί να αναγνωρίσει όλα τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα δεδοµένου, ότι η έρευνά µας περιορίζεται στα προθήµατα παρα-, ξε-, συν-, και το α΄ συνθετικό ξανα-. Αυτό που θα πρέπει να υπογραµµίσουµε είναι ότι η παρούσα έρευνα διαθέτει µια «εργαλειακή» χρησιµότητα. Η δηµιουργία του αρχείου των κλιτικών παραδειγµάτων πιστεύουµε ότι θα αποτελέσει πολύτιµο εργαλείο για την επέκταση και ολοκλήρωση της µορφολογικής περιγραφής των υπόλοιπων ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής. Στο συντακτικό επίπεδο, από γλωσσολογικής άποψης, υιοθετήσαµε το µεθοδολογικό πλαίσιο του λεξικού-γραµµατικής (Gross 1975, BGL 1976) και βασιστήκαµε στις έρευνες των Kyriacopoulou (2003) και Yannacopoulou (2005). Για την αυτόµατη επεξεργασία των γλωσσικών δεδοµένων υιοθετήσαµε το θεωρητικό και µεθοδολογικό πλαίσιο των Ε. Roche (1993, 1997), J. Senellart (1999), M. Silberztein (1993, 1999) και S. Paumier (2003). Μελετήσαµε συντακτικο-σηµασιολογικά τις ιδιαιτερότητες των ρηµάτων µε τα προθήµατα παρα-, ξε-, συν- και το α΄ συνθετικό ξανα- που σχηµατίζονται από τους πίνακες 4G, 6G, 9G, 38GLD, 38GLS, 38GLH, 38GL και 38GLR του λεξικού-γραµµατικής της Νέας Ελληνικής. Ταξινοµήσαµε 299 ΠΣΡ στους πίνακες 4G, 6G και 9G και 670 ΠΣΡ στους πίνακες των µεταβατικών ρηµάτων «µετακίνησης», επειδή, όπως είδαµε, τα προθηµατοποιηµένα και σύνθετα ρήµατα διαφέρουν συχνά συντακτικά και σηµασιολογικά από τα ρήµατα της βάσης. Περιγράψαµε, επίσης, συστηµατικά και µε σαφή τρόπο την αναπαράστασή τους στους προαναφερθέντες πίνακες.

174

Η µορφολογική και συντακτικο-σηµασιολογική ανάλυση δίνει ενθαρρυντικά αποτελέσµατα. Σκοπεύουµε να µελετήσουµε µελλοντικά τα ΠΣΡ που σχηµατίζονται µε τα υπόλοιπα προθήµατα και α΄ συνθετικά και ιδιαίτερα τον τρόπο αναπαράστασης των ρηµάτων τα οποία δεν αναλύονται σε ρήµα + επίρρηµα (V + Adv) όπως για παράδειγµα: στραβοκαταπίνω=> καταπίνω στραβά (V + Adv) αλλά κουτσοπίνω => *πίνω κουτσά συχνοβρέχει=> βρέχει συχνά αλλά ψιλοβρέχει=> *βρέχει ψιλά Τα γλωσσικά δεδοµένα µας, µορφολογικά και συντακτικά, είναι σηµαντικά ως προς το µέγεθος και την ποιότητά τους και µπορούν να χρησιµοποιηθούν από προγράµµατα πληροφορικής για την αυτόµατη επεξεργασία κειµένων χάρη στην τυποποίησή τους. Οι έρευνες που διεξάγονται στα εργαστήρια του δικτύου RELEX απέδειξαν ότι η αναλυτική και συστηµατική καταγραφή γλωσσικών δεδοµένων διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στα συστήµατα αυτόµατης επεξεργασίας των φυσικών γλωσσών. Όσον αφορά τις ενδεχόµενες εφαρµογές του µορφολογικού και συντακτικού ηλεκτρονικού λεξικού µας προφανής είναι η συµβολή του σε ποικίλα συστήµατα αυτόµατης ανάλυσης της Νέας Ελληνικής όπως αυτόµατου ορθογραφικού ελέγχου, στην εξαγωγή πληροφοριών, στην εξαγωγή λέξεωνκλειδιών κλπ. Το µορφολογικό και συντακτικό λεξικό των ΠΣΡ µπορεί επίσης να αποτελέσει ένα είδος «εγχειριδίου» για τη διδασκαλία και την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας ως µητρικής και ξένης/δεύτερης. Το λεξικό των προθηµατοποιηµένων και σύνθετων ληµµατικών τύπων µπορεί να συµπληρώσει το ρηµατικό κλιτικό σύστηµα της Νέας Ελληνικής, του οποίου η περιγραφή στις γραµµατικές παρουσιάζει κάποιες ελλείψεις λόγω της πολυπλοκότητας του. Επίσης, τα παραδείγµατα που συνοδεύουν τις 939 ρηµατικές σηµασίες των ΠΣΡ που ταξινοµήσαµε στους πίνακες του λεξικού-γραµµατικής δίνουν τη δυνατότητα αφενός στον διδάσκοντα να εξηγήσει συντακτικά φαινόµενα που αφορούν τις αλλαγές που επιφέρουν ενίοτε τα προθήµατα και τα α΄ συνθετικά στα ρήµατα της βάσης και αφετέρου στον µαθητή να ανατρέξει και να επιβεβαιώσει τη συντακτική δοµή µιας πρότασης καθώς και να εξοικειωθεί µε τις διαφορετικές σηµασίες ενός προθηµατοποιηµένου ρήµατος. Ελπίζουµε ότι οι µέθοδοι αυτόµατης αναπαράστασης των ΠΣΡ που προτείναµε στο µορφολογικό και στο συντακτικό επίπεδο θα αποτελέσουν το αντικείµενο µιας µελλοντικής µελέτης για την ολοκλήρωση του µορφολογικού και συντακτικο-σηµασιολογικού µέρους της γραµµατικής των ΠΣΡ της Νέας Ελληνικής.

175

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (1986). Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, A. Π. Θ., Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (1992). “Η νεοελληνική παραγωγή κατά το µοντέλο της D. Corbin”. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 13ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 505526. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (1996). «Η νεοελληνική σύνθεση», στο: Κατσιµαλή Γ., Φ. Α. Καβουκόπουλος (επιµ.), Ζητήµατα νεοελληνικής γλώσσας. ∆ιδακτική προσέγγιση, Τοµέας Γλωσσολογίας, Τµήµα Φιλολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο, σσ. 97-120. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. & Α. Φλιάτουρας. (2004). «Το λόγιο και το λαϊκό στη Νέα Ελληνική: ορισµός και ταξινόµηση». Ηλεκτρονική ∆ιακίνηση Πρακτικών του 6ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης (Ρέθυµνο, 18-21/9/2003). Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (1978). «Ψυχοσυστηµατική της µετοχής στην Κοινή Νεοελληνική». Φιλόλογος 13, σσ. 311-319. Βασιλάκη, Σ. (1988). «Η µορφολογία της παθητικής φωνής στα νέα ελληνικά». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 9ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 185-204. Βελούδης, Γ. & Ε. Φιλιππάκη-Warburton. (1983). «Η υποτακτική στα Νέα Ελληνικά». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 4ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 151-168. Βελούδης, Γ. (1990). «O µεταγλωσσικός χαρακτήρας του παρακειµένου: Παρακείµενος Β’». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 11ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης:195-214. Βογιατζή, Σ. (2002). Ένα σύστηµα ανάλυσης κειµένων της Νέας Ελληνικής: σηµασιολογική και συντακτική περιγραφή των επιρρηµάτων. Η περίπτωση του απλού επιρρήµατος. Αδηµοσίευτη διπλωµατική εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ / Φιλοσοφική σχολή / Τµήµα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας / Σπουδαστήριο της ∆ιδακτικής των Ζωντανών Γλωσσών. Γιαννακοπούλου, A. & Ε. Φίστα. (2005). «Συντακτικο-σηµασιολογική ανάλυση των προθηµατοποιηµένων ρηµάτων µε ξε- και µέθοδοι αναπαράστασής τους». Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά της 25ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 132-143. Γιαννουλοπούλου, Γ. (2003). «Μορφήµατα στα όρια ανάµεσα στην παραγωγή και τη σύνθεση: η περίπτωση των 'θεο-', 'ψιλο-' και '-φέρνω'», 6ο ∆ιεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης (Ρέθυµνο, 18-21/9/2003).

176

Γιαννουλοπούλου, Γ. (2001). «Σηµασιολογικά στοιχεία της νεοελληνικής σύνθεσης» Αγγουράκη Γ., Α. Αρβανίτη, ∆. Γούτσος, J. Davy, Μ. Καρυολαίµου, Α. ΠαναγιώτουΤριανταφυλλοπούλου, Α. Παπαπαύλου, Π. Παύλου, Α. Ρούσσου (επιµ.), Greek Linguistics 1999. 4ο ∆ιεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, (Λευκωσία, 17-19/9/1999). Ευθυµίου, A. (2001). «Το νεοελληνικό πρόθηµα ξε-: οι έννοιες της αποµάκρυνσης και της αλλαγής κατάστασης». Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 21ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 202-213. Ευθυµίου, A. (2002). «Προθήµατα ή α΄ συνθετικά που δηλώνουν επίταση στη Ν.Ε». Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 23ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 519-528. Ευθυµίου, A. (2002). «Σηµασιολογικές παρατηρήσεις για τα Ν.Ε. προθήµατα ξε-, εκ- και απο-». Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 22ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 199209. Θεοφανοπούλου-Κοντού, ∆. (1999). «∆οµές της ΝΕ µε προοπτική του δέκτη και η κατανοµή –ω/ -µαι: Τα αντιµεταβιβαστικά και παθητικά». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 146-157. Θεοφανοπούλου-Κοντού, ∆. (1995). «Σύνθετες προθέσεις της Νέας Ελληνικής: µια προβληµατική κατηγορία». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 15ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 233-244. Θεοφανοπούλου-Κοντού, ∆. (2003). «Τα ρήµατα κίνησης της Νέας Ελληνικής και η µεταβιβαστική τους χρήση». Στο Σύγχρονες Τάσεις στην Ελληνική Γλωσσολογία: Μελέτες αφιερωµένες στην Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton (επιµ. ∆. Θεοφανοπούλου-Κοντού, Χ. Λασκαράτου, Μ. Σηφιανού, Μ. Γεωργιαφέντης, Β. Σπυρόπουλος). Αθήνα: Πατάκη, 237-255. Θηλυκός, Ι. (2000). Ένα σύστηµα ανάλυσης κειµένων της Νέας Ελληνικής. Αναπαράσταση και εξάλειψη αµφισηµιών. ∆ιπλωµατική εργασία. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Θωµαδάκη, Ε. (2004). «Παρατηρήσεις για τη µετακίνηση του τόνου στην κλίση και την παραγωγή». Πρακτικά του 6ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (18-21/9/2003) Ρέθυµνο. Πανεπιστήµιο Κρήτης. Ιορδανίδου, A. (1993). «Τα ρήµατα σε ‘-άω'/'-ώ’ (β΄ φάση έρευνας): γραµµατική νόρµα και γλωσσική παραγωγή». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 370-383. Ιορδανίδου, Α. (2004). Τα ρήµατα της Νέας Ελληνικής. Eκδόσεις Πατάκη, Αθήνα.

177

Καζαντζή, ∆., Κωστενιάν, Ν., Λοϊζίδου, Θ. Παυλίδου, Π. Ρίζου, Α. Ταµπάνογλου, Π. (2003). «Προβλήµατα στην αυτόµατη κλίση απλών και σύνθετων ονοµάτων». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 23ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 848-859. Καζαντζή, ∆. (2003). «Ένα σύστηµα αυτόµατης ανάλυσης κειµένων της νέας ελληνικής: µέθοδοι αυτόµατης αναγνώρισης επιθέτων». Αδηµοσίευτη διπλωµατική εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ / Φιλοσοφική σχολή / Τµήµα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας / Σπουδαστήριο της ∆ιδακτικής των Ζωντανών Γλωσσών. Kακριδή-Ferrari, M. & ∆. Xειλά-Mαρκοπούλου. (1996). «H γλωσσική ποικιλία και η διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας». Στο H νέα ελληνική ως ξένη γλώσσα. Aθήνα: Ίδρυµα Γουλανδρή-Xορν, σελ. 26-28. Καραντζόλα, Ε. & Γ. Γιαννουλοπούλου. (2001). «Σηµασιολογικά στοιχεία για τη σύνθεση και την παραγωγή στην πρώιµη νεοελληνική β' επιθηµατοποίηση». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 21ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 193-202. Κλαίρης, Χ., Μπαµπινιώτης, Γ. (1999). Γραµµατική της Νέας Ελληνικής. ∆οµολειτουργικήΕπικοινωνιακή: Τόµος B΄. Το ρήµα. Η οργάνωση του µηνύµατος. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Κλαίρης, Χ., Μπαµπινιώτης Γ. (2005). Γραµµατική της Νέας Ελληνικής. ∆οµολειτουργικήΕπικοινωνιακή. Aθήνα. Ελληνικά Γράµµατα. Κοροσίδου-Καρρά, Ε. (2003). Τα Ροµανικά (Ιταλικά-Γαλλικά) δάνεια στο σύγχρονο ιδίωµα της Ζακύνθου. ∆ιδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη. Λεµπέση, Π. (2001). «Άνευ λεξικού αυτόµατη υπολογιστική µορφοσυντακτική ανάλυση και ληµµατοποίηση του ρηµατικού συνόλου της νέας ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 21ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 383-394. Mαλικούτη-Drachman, A. (1996). «Oι Προσωδιακές ∆οµές Προθηµάτων και Σύνθετων». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 16ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 92–104. Μανωλέσου Ι. & Νιφαδόπουλος Χ. (1999). «Η ρηµατική αύξηση στα µεσαιωνικά ελληνικά: Μια πρώτη προσέγγιση µε βάση τα σύνθετα ρήµατα». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 20ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 303-314 Μαυρόπουλος, Α. (2002). Ένα σύστηµα αυτόµατης ανάλυσης κειµένων της νέας ελληνικής: µέθοδοι αναπαράστασης των κυρίων ονοµάτων. Αδηµοσίευτη διπλωµατική εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ / Φιλοσοφική σχολή / Τµήµα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας / Σπουδαστήριο της ∆ιδακτικής των Ζωντανών Γλωσσών. Μαυρόπουλος, Α., & Σ. Μπακούρα. (2002). «Ηλεκτρονικό λεξικό της νέας ελληνικής: Αναπαράσταση των κυρίων ονοµάτων και ουσιαστικών και επιθέτων που δηλώνουν

178

εθνικότητα». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 23ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 872880. Νενοπούλου, Τ. (2006). Εκφώνηση Γλωσσικές διεργασίες και µετάφραση. University Studio Press. Νενοπούλου, Τ. (1999). «Τα συµπληρωµατικά ότι/πως». Στο Μόζερ (επιµ.) Ελληνική Γλωσσολογία, Πρακτικά του Γ΄ ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την Ελληνική Γλώσσα, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα:187-195. Ορφανός, Γ. (2000). Υπολογιστική Μορφοσυντακτική ανάλυση της Νέας Ελληνικής. ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστηµίου Πατρών. Πουλοπούλου, Μ. (2002). Από τις τοπικές στις µη τοπικές σχέσεις : η περίπτωση των παρά, αντί, εκτός/έξω. ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, A. Π. Θ., Θεσσαλονίκη. Ράλλη-Χατζηπαναγιώτη, Α. (1984). «Μορφολογία του ελληνικού ρήµατος και θεωρία του λεξικού: µερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 4ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 61-80. Ράλλη, Α. (1986). «Κλίση και παραγωγή». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 7ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 29-48. Ράλλη, A. (1989). «Τα ρηµατικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 9ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 205-221. Ράλλη, Α. (1992). «Η θεωρία των χαρακτηριστικών και η δοµή των κλιτών λέξεων της νέας ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 13ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 193212. Ράλλη, Α. (1993). «Προσφυµατοποίηση στον τοµέα της λεξικής µορφολογίας». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 222-237. Ράλλη, Α. (1996). «Σχέσεις σύνθεσης και προσφυµατοποίησης: η περίπτωση των θεµατικών ρόλων στα ρηµατικά σύνθετα». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 16ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 136-147. Ράλλη, Α. (2005). Μορφολογία. Πατάκης. Ράλλη, Α. & Γαλιώτου, Ε. (2002). «Υπολογιστική επεξεργασία των συνθέτων της νέας ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 22ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 135146.

179

Κ. Σγάρµπας, Ν. Φακωτάκης, Γ. Κοκκινάκης. (1999). «Μορφολογική Περιγραφή της Νέας Ελληνικής µε το Μοντέλο ∆ύο Επιπέδων». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 19ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 419-433. Σετάτος, M. (1984). «Παρατηρήσεις στα Ρηµατικά Επίθετα σε -µενος και -τος της Κοινής Νεοελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 5ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 73– 87. Σετάτος, M. (1995). «Οι προθέσεις της Κοινής Νεοελληνικής (ΚΝΕ)». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 15ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 857-891. Σκλαβούνου, Ε. (1998). «Ηλεκτρονικό Μορφολογικό Λεξικό Επιθέτων και Ουσιαστικών της Νέας Ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 19ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 461-474. Σκλαβούνου, Ε. (1999). «Τα επίθετα της Νέας Ελληνικής σε –µένος». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 499-510. Τζάρτζανος, Α. (1946). Γραµµατική της Νέας Ελληνικής Γλώσσης (της απλής καθαρευούσης). Αθήνα. Τριανταφυλλίδης, Μ. (1998). Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Τριανταφυλλίδης, Μ. (1991). Νεοελληνική Γραµµατική, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης [Ανατύπωση της έκδοσης του ΟΕ∆Β (1941)]. Τριαντοπούλου, Θ., Χ. Τσαλίδης & ∆. Χριστοδουλάκης (1992). «Interlex: µια context free προσέγγιση για τη µορφολογική περιγραφή της Ν. Ελληνικής». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 13ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 213-230. Φιλιππάκη-Warburton, Ε. (1992). Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία, Νεφέλη, Αθήνα. Φίστα, Ε. (2003). «∆ιαφοροποίηση έντυπων και ηλεκτρονικών λεξικών: το πρόθηµα 'παρα-' στην κατασκευή ρηµάτων». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 23ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 912-916. Φωτοπούλου, A. (2002). «∆ίπτωτα ρήµατα ‘συναλλαγής’ (datifs) της Νέας Ελληνικής: ο ρόλος της γενικής». 5ο ∆ιεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας. Σορβόννη, Παρίσι: L’Harmattan, σσ. 199-202. Χριστίδης, Α.-Φ. (1982). «Πρόσθετες παρατηρήσεις στις συµπληρωµατικές προτάσεις της νέας ελληνικής», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 3ης ετήσιας συνάντησης

180

του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 47-72. Χριστίδης, Α.-Φ. (1983). «Παρατηρήσεις στη σύνταξη των αισθήσεως σηµαντικών στα Ν. Ελληνικά», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 4ης συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 114-125.

181

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anastassiadis-Symeonidis, A., T. Kyriacopoulou, E. Sklavounou, I. Thilikos, R. Voskaki. (2000). «A system for analysing texts in modern greek: representing and solving ambiguities», Proceedings of Comlex 2000, Workshop on Computational Lexicography and Multimedia Dictionaries. Patras. Apothéloz, D. (2002). La construction du lexique français. Principes de morphologie dérivationnelle. Ophrys. Blampain, D. (1997). «La dérivation en mémoire». Ves Journées scientifiques, Tunis 25-27 Septembre 1997. Blanc, O., K. Ioannidou, R. Voskaki. (2005). «Automatic elimination of lexical ambiguities in Modern Greek: presentation of the Elag system». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 25ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 89-100. Blanc, O., M. Constant, J. Sastre. (2005). «Les ressources lexicales du LADL: leur utilisation dans un contexte d’analyse syntaxique». Journée ATALA du 12 mars 2005 sur www.atala.org. Boons, J-P. (1971). « Métaphore et baisse de la redondance ». Langue Française 11, Paris: Larousse, pp. 15-16. Boons, J-P. (1974). «Acceptabilité, interprétation et connaissance du monde à propos du verbe planter». Actes du Colloque Franco-Allemand de Grammaire Transformationnelle, II. Etudes de Sémantique et autres, Christian Rohrer et Nicolas Ruwet (eds), Max Niemeyer Verlag: Tübingen, pp. 11-39. Boons, J-P. (1985). «Préliminaires à la classification des verbes locatifs: les compléments de lieu, leurs critères, leurs valeurs aspectuelles». Lingvisticæ Investigationes 9: 2, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, pp. 195-267. Boons, J-P., A. Guillet & C. Leclère. [BGL]. (1976a). La structure des phrases simples: constructions intransitives. Genève: Librairie Droz. Boons, J-P., A. Guillet & C. Leclère. (1976b). La structure des phrases simples en français : classes de constructions transitives. Rapport de Recherches n° 6, LADL, Université de Paris 7, Université de Paris-Vincennes. Boons, J-Ρ. (1984). «Sceller un piton dans le mur, desceller un piton du mur: Pour une syntaxe de la préfixation négative». Langue Française 62, Paris: Larousse, pp. 95-128. Boons, J-P. 1987. « La notion sémantique de déplacement dans une classification syntaxique des verbes locatifs ». Langue Française 76, L’expression du mouvement, Paris :Larousse, pp. 5-40. Chomsky, N. (1957). Syntactic structures. The Hague: Mouton. Clemenceau, D. (1992). «Enrichissement et structuration des dictionnaires électroniques».

182

Langue Française 96, Paris: Larousse, pp. 6-19. Clemenceau, D. (1993). Structuration du Lexique et reconnaissance des mots dérivés. Thèse de Doctorat, Paris 7, Université de Marne-la-Vallée. Constant, M. & Α. Yannacopoulou. (2002). «Le dictionnaire électronique du grec moderne: Conception et développement d'outils pour son enrichissement et sa validation». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 23ης ετήσιας συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης: 783-791. Constant, M. (2003). Grammaires locales pour l’analyse automatique de textes : méthodes de construction et outils de gestion. Thèse de doctorat, Université de Marne-la-Vallée. Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique. T.1 (pp.1-512) & t.2 (513-937), 2e éd. 1991. Tübingen. Corbin, D. (1991). «Introduction: la formation des mots, structures et interprétations», Lexique 10, pp. 7-30. Courtois, B. (1990). «Un système de dictionnaires électroniques pour les mots simples du français», Langue Française 87, Paris: Larousse, pp. 11-22. Courtois, B. (1994). «Marques Lexicales, Syntaxiques, Sémantiques dans le DELAS V08E». Courtois, B. & Μ. Silberztein. (1989). «Les dictionnaires électroniques DELAS et DELAC». Linguistica Communicatio, Vol 1:1, pp. 41-47 et Vol 1:2, pp. 64-80. Courtois, B. & Μ. Silberztein. (1990). «Les dictionnaires électroniques du français». Langue Française 87, Paris: Larousse, pp. 3-4. Dal, G. & F. Namer. (2000). «Génération et analyse automatiques de ressources lexicales construites utilisables en recherche d’informations». T.A.L., 2000. Daladier, A. (1978). Problèmes d'analyse d'un type de nominalisation en français et de certains groupes nominaux complexes. Thèse de troisième cycle, Université Paris 7. Danlos, L. (1986). Génération automatique de textes en langues naturelles, Paris: Masson. Derveroudi, R. & S. Vassilaki. (1999). «Préfixes d’intensité en grec moderne: para-, kata-, poly- et olo-». Les Opérations de Détermination: Quantification/Qualification, Paris: Orphys, pp. 149-167. Dubois, J. (1994). Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage. Larousse. Dugas, A. (1990). «La création lexicale et les dictionnaires électroniques». Langue Française 87, Paris: Larousse, pp. 23-29. Dugas, A. (1992). «Le préfixe auto- ». Langue Française 96, Paris: Larousse, pp. 20-29. Dugas, A. & B. Courtois. (1988). «Les verbes en auto-». Septième colloque européen sur le

183

lexique et la grammaire des langues romanes. La Croix-en Touraine ; 20-24 sept. 1988. Philippaki-Warburton, E. & al. (2001). «On the status of ‘clitics’ and their ‘doubles’ in Greek». 5ο ∆ιεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας. Σορβόννη 13-15 Σεπτεµβρίου 2001. Fillmore, C. J. (1968). «The Case For Case», in Universals in Linguistic Theory, E. Bach and R. Harms (eds). New York, Holt, Rinehart, and Winston, pp. 1-90. Fotopoulou, A. (1989). «Etude comparative des extensions aspectuelles des verbes supports en français et en grec». Mémoires du CERIL n° 4, Paris : Université Paris 7. Fotopoulou, A. (1993). Une classification des phrases à compléments figés du grec moderne. Etude morphosyntaxique des phrases figées. Thèse de doctorat, Université Paris 8 – SaintDenis. Gary-Prieur, M-N. (1976). «Déboiser et déboutonner: Remarques sur la construction du sens des verbes dérivés par dé- ». Grammaire transformationnelle: syntaxe et lexique, Publications de l’Université de Lille III (PUL), pp. 95-137. Gerhard, F. (1998). «Le préfixe dé-, dés-: Privation ou inversion? Le cas des verbes préfixés dont la base réfère à une partie d'un tout». Orbis Linguarum Vol. 9, Strasbourg. Giry-Schneider, J. (1978). Les nominalisations en français. L'opérateur faire dans le lexique. Genève: Droz. Giry-Schneider, J. (1987). Les prédicats nominaux en français. Les phrases simples à verbe support. Genève: Droz. Gross, G. (1999). «Elaboration d’un dictionnaire électronique. Réflexions sur le traitement automatique des langues». Bulletin de la Société de linguistique de Paris XCIV: 113-138. Gross, G. (1994). «Classes d’objets et description des verbes». Langages 115, Paris: Larousse, pp. 15-30. Gross, G. (1995). «A propos de la notion d’humain». Lingvisticae Investigationes Supplementa 17, Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, pp. 71-80. Gross, M. (1975). Méthodes en syntaxe, Hermann, Paris. Gross, M. (1982). « Une classification des phrases ‘figées’ du français ». Revue Québécoise de Linguistique 11:2, Montréal : UQAM, p. 151-185. Gross, M. (1986). Grammaire transformationnelle du nom: Syntaxe du nom, Cantilène, Paris. Gross, M. (1988). «Les limites de la phrase figée». Langages 90, pp. 7-22. Gross, M. (1988). «Methods and tactics in the construction of a Lexicon-Grammar», Linguistics in the Morning Calm 2. Selected papers from SICOL 1986, Seoul: Hanshin, pp. 177-197. In Selected papers on Lexicon-Grammar, Vol. 2, Paris: Mouton.

184

Gross, M. (1989). «La construction des dictionnaires électroniques». Ann. Télécommun. 44, 1-2, pp. 4-19. Gross, M. (1981). « Les bases empiriques de la notion de prédicat sémantique ». Langages 63, Paris : Larousse, p. 7-52. Gross, M. (1997). «Synonymie, morphologie dérivationnelle et transformations». Langages 128, pp. 72–90. Gross, M. (1990). «Sur la notion harrissienne de transformation et son application au français». Langages 99, Paris: Larousse, pp. 39-56. Gross, M. (1995). «Quelques considérations sur les marques sémantiques d’un dictionnaire électronique». Lexiques-grammaires comparés et traitements automatiques, Montréal: UCAM, pp. 9-29. Gross, M. (1997). «The Construction of local Grammars», in Roche E. & Y. Schabes (eds.) Finite-State Language Processing, MIT Press, Cambridge, pp. 329-354. Guillet, A. (1979). «Morphology and Syntax: some examples of interaction». In SMIL, Journal of Linguistic Calculus 1-2, Stockholm: Skriptor, pp.105-121. Guillet, A. (1986). «Représentation des distributions dans un lexique-grammaire». Langue Française 69, Paris: Larousse, pp. 85-107. Guillet, A. & C. Leclère. [GL].(1992). La structure des phrases simples en français 2: les constructions transitives locatives. Genève: Droz GL9. Guillet, A. (1993). «Syntaxe et sémantique de la phrase simple». L’Information grammaticale 59, pp. 19-31. Harris, Z. S. (1951). Methods In Structural Linquistics. Chicago: The University of Chicago Press. Harris, Z. S. (1964). «The Elementary Transformations». T.D.A.P., Université de Pennsylvanie. Επανατύπωση στο Papers in Structural and Transformationl Linguistics, Reidel, Dordrecht, 1970. Harris, Z. S. (1968). Mathematical Structures of Language. New York: Wiley. Harris, Z. S. (1976). Notes du cours de syntaxe, Seuil, Paris. Holton, D., P. Mackridge & E. Φιλιππάκη-Warburton. (1997). Greek Grammar: A Comprehensive Grammar of the Modern Language, Routledge, Λονδίνο [ελλ. µτφ. Β. Σπυρόπουλου (2000). Γραµµατική της ελληνικής γλώσσας, Πατάκης, Αθήνα]. Iacobini, C. (2000). I prefissi dell’italiano, in A. Mioni, P. Benincà, L. Vanelli (a c. di) Fonologia e Morfologia dell’ italiano e dei dialetti di Italia, Roma, Bulzoni, pp. 369-399. Jalenques, P. (2002). «Etude sémantique du préfixe re- en français contemporain: à propos de

185

plusieurs débats actuels en morphologie dérivationnelle». Langue française 133, pp. 74-90. Joseph. B.D. & I. Philippaki-Warburton. (1987). Modern Greek, London: Croom Helm. Kyriacopoulou, T. (1989). «Lexique-Grammaire du Grec: classification générale des verbes (à partir de 2 000 entrées) ». Mémoire du CERIL 4, Séminaires de linguistique grecque 19871988, Université Paris VII, UFR d’Informatique. Kyriacopoulou, T. (1990). «Les dictionnaires électroniques: Morphologie et syntaxe. Le cas du grec moderne», Proceedings AILA 1990, Chalcidique,Vol 2. Kyriacopoulou, T. (1990). Les dictionnaires électroniques : la flexion verbale en grec moderne. Thèse de doctorat, Université Paris 8 – Saint-Denis. Kyriacopoulou, T., S. Mrabti & A. Yannacopoulou. (2002). «Le dictionnaire électronique des noms composés en grec moderne». Lingvisticae Investigationes 25: 1, Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, pp. 7-28. Kyriacopoulou, T. & V. Sfetsiou. (2002). «Les constructions nominales à verbe support en grec moderne». Linguistic Insights 5, Stefania Nuccorini (ed.), Peter Lang: 163-181. Kyriacopoulou, T. (2002). « Un système d’analyse de textes en grec moderne : représentation des mots composés ». Recherches en linguistique grecque, Actes du 5ème colloque international de linguistique grecque, Sorbonne, Vol. II, Paris: L’Harmattan, pp. 51-54. Kyriacopoulou, T. & Yannacopoulou, A. (2003). « Vers la constitution du lexique-grammaire des verbes en grec moderne ». Lingvisticæ Investigationes 26: 2, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, pp. 215-234. Kyriacopoulou, T. (2005) L’αnalyse automatique des textes écrits: le cas du grec moderne, University Studio Press. Θεσσαλονίκη. Laskaratou, C. & I. Philippaki-Warburton. (1984). «Lexical versus transformational passives in Modern Greek». Glossologia 2-3, pp. 99-109. Leclère, C. (1990). «Organisation du lexique-grammaire des verbes français». Langue Française 87, Paris: Larousse, pp. 112-122. Leclère, C. (1999). «Une approche syntaxique de la synonymie». Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 25, Vol. II, Louvain-la-Neuve, pp. 77-94. Leclère, C. & C. Subirats-Rüggeberg. (1991). «A Bibliography of Studies on LexiconGrammar», Lingvisticæ Investigationes 15: 2, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, pp. 345-409. Leclère, C. (2002). «Emplois verbaux, distributions, métaphores». Langue Française 134, Paris: Larousse, pp. 78-89. Leclère, C. (2005). «The lexicon-grammar of French verbs: a syntactic database», Linguistic Informatics - State of the Art and the Future, Kawaguchi Y. et alii (éds.), Tokyo University of

186

Foreign Studies, UBLI 1, Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, pp. 29-45. Maurel, D., Β. Leduc & Β. Courtois. (1995). «Vers la constitution d’un dictionnaire électronique des noms propres». Lingvisticae Investigationes, 19: 2, John Benjamins, Amsterdam, pp. 355-368. Maurel D., & Ο. Piton. (1998). «Un dictionnaire de noms propres pour INTEX : les noms propres géographiques». In C. Fairon (ed.), Analyse lexicale et syntaxique: le système INTEX, Lingvisticae Investigationes, John Benjamins, Amsterdam, pp. 279-289. Mitterand, H. (1963). Les mots français, P.U.F. Monteleone, M. (2003). Lexicographie et dictionnaires électroniques: des usages linguistiques aux bases de données lexicales. Thèse de doctorat, Université de Marne la Vallée. Montermini, F. (2002). Le système préfixal en italien contemporain. Thèse de doctorat, Université de Paris X – Nanterre / Università di Bologna. Montermini, F. (2005). La questione della capacità categorizzatrice dei prefissi. Uno studio su anti- inalcune lingue europee, in Grandi N. (ed), Morfologia e dintorni. Studi di linguistica tipologica e acquisizionale, Milano, Franco Angeli, 86-104. Moustaki, A. (1995). Les expressions figées είµαι/être Prép C W en grec moderne, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Παν/µιο Paris VIII, Septentrion, Παρίσι. Namer, F. (1999). Le traitement automatique des mots dérivés: le cas des noms et adjectifs en -et(te). Τoulouse 1999. Pantazara, A-V. (2003). Syntaxe dérivationnelle du grec moderne : les constructions verbales à un complément prépositionnel et les constructions nominales et adjectivales prédicatives associées. Thèse de doctorat, Université Paris 8 - Saint-Denis. Paumier, S. (2002). Manuel d’utilisation d’Unitex, http://www-igm.univ-mlv.fr/~unitex/. Paumier, S. 2003. De la reconnaissance de formes linguistiques à l'analyse syntaxique. Thèse de doctorat, Université de Marne-la-Vallée. Peperkamp, S. (1995). Prosodic constraints in the derivational morphology of Italian. Dans: G. Booij & J. van Marle (ed.) Yearbook of Morphology. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers: 207-244 Philippaki-Warburton, I. & V. Spyropoulos. (1999). «On the Boundaries of Inflection and Syntax: Greek Pronominal Clitics and Particles». Yearbook of Morphology 1998, pp. 45–72. Ralli-Hadjipanayiotis, A. (1987). Eléments de morphologie du grec moderne: La structure du verbe, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Université de Montréal, Μόντρεαλ. Ralli, A. (2001). «Preverbs in Greek: the case of ksana-, kse-, para-». Paper presented at the Workshop on Preverbs, Nijmegen, January 19-20, 2001.

187

Rey-Debove, J. (1971). "Etude linguistique et sémiotique des dictionnaires français contemporains", La Hague-Paris, Mouton. Rivero, M. L. (1992). «Adverb Incorporation and syntax of Adverds in Modern greek». Linguistics and Philosophy 15, pp. 289-331. Roche, E. (1993). Analyse syntaxique transformationnelle du français par transducteurs et lexique-grammaire. Thèse de doctorat, Université Paris 7. Roche, E. (1997). «Parsing with Finite-State Transducers», In Finite-State Language Processing, E. Roche Y. Schabes (éds.), Cambridge, Mass./London, MIT Press, p. 241-281. Senellart, J. (1999). «Reconnaissance automatique des entrées du lexique-grammaire des phrases figées». In B. Lamiroy (eds.), Le lexique-grammaire, Travaux de linguistique 37, Bruxelles: Duculot, pp. 109-121. Silberztein, M. (1989). Dictionnaires électroniques et reconnaissance lexicale automatique. Thèse de doctorat, Université Paris 7. Silberztein, M., (1990). «Le dictionnaire électronique des mots composés». Langue Française, 87 : 71-83. Silberztein, M. (1993). Dictionnaires électroniques et analyse automatique de textes, Le système INTEX, Masson, Παρίσι. Silberztein, M. (1999). INTEX and the processing of natural languages, Tutorial Notes, http://www.nyu.edu/pages/linguistics/intex. Silberztein, M. (2000). Manuel INTEX, http://www.nyu.edu/pages/linguistics/intex. Simeonidou-Christidou, A. (1982). Lexies préfixées par [kse] : Problèmes de sens. Folia Neohellenika 4:190-203. Smirniotopoulos, J. & B. Joseph. (1995). «‘Adverb-Incorporation’ in Modern Greek». Greek Linguistics. Proceedings of the 2nd International Conference on Greek Linguistics, ed. by G. Drachman, A. Malikouti-Drachman, C. Klidi & J. Fykias, 117–128. Graz: Neugebauer Verlag. Tzevelekou, M. (1995). Catégorisation et aspect. Le système aspectuel du grec moderne. Thèse de doctorat, Université Paris 7. Vandeloise, C. (1986). L’espace en français: sémantique des prépositions spatiales, Paris, Le Seuil. Vandeloise, C. (1988). «Les usages spatiaux statiques de la préposition à». Cahiers de Lexicologie, 53(2), pp. 119-148. Vandeloise, C. (1995). «De la matière à l’espace: la préposition dans». Cahiers de Grammaire 20, pp. 123-145.

188

Vassilaki, S. (1987). La constitution des relations réfléchies et le passif; étude des verbes en – µαι du grec moderne. Thèse de doctorat, Université de Paris 7. Voyatzi, S. (2006). Description morpho-syntaxique et sémantique des adverbes figés de phrase en vue d’un système d’analyse automatique des textes grecs. Thèse de doctorat, Université de Marne-la-Vallée. Yannacopoulou, A. (2005). Le lexique-grammaire des verbes du grec moderne. Les constructions transitives locatives standard. Thèse de doctorat, Université de Marne-LaVallée, Paris. ΛΕΞΙΚΑ Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (2002). Αντίστροφο λεξικό της Νέας Ελληνικής. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Ανδριώτης, Ν. (1983). Ετυµολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Κριαράς, Ε. (1995). Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής ∆ηµοτικής Γλώσσας, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Liddell, H.G., R. Scott. (2001). Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης [µτφ υπό Ξενοφώντος Π. Μόσχου], Αθήνα: Ι. Σιδέρης, [τρίτη έκδοση]. Μπαµπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα. Επιστήµη & Ζωή: Πολυλεξικό της Ελληνικής Γλώσσας (1983). 5τ., Θεσσαλονίκη, Εκδ. Χατζηϊακώβου Α.Ε. Τεγόπουλος - Φυτράκης (1997). Μείζον Ελληνικό Λεξικό. Aθήνα: Aρµονία. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ Laboratoire d’Automatique Documentaire et Linguistique (LADL): http://ladl.univ-mlv.fr/index.html. Institut d’électronique et d’informatique Gaspard-Monge: http://www-igm.univ-mlv.fr/ Université Paris XIII, Laboratoire de Linguistique Informatique: http://www-lli.univ-paris13.fr/ Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου: http://linginfo.frl.auth.gr

189

Ηλεκτρονικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής: www.komvos.edu.gr Online dictionaries of the Centre of Greek Language (Dictionary of Common Modern Greek, Reverse Index of Modern Greek, a.o.) Institute for Language and Speech Processing (ILSP) Hellenic National Corpus of ILSP (HNC) The database of the athenian newspaper Ta Néa The database of the athenian newspaper To Víma The database of the athenian newspaper Eleftherotipía

190

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 4G ΠΙΝΑΚΑΣ 6G ΠΙΝΑΚΑΣ 9G ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLD ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLS ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLH ΠΙΝΑΚΑΣ 38GL ΠΙΝΑΚΑΣ 38GLR ΑΝΤΙΣΤOΙΧΑ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΑΥΤΟΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜEΝΩΝ – ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Fista_didaktoriko

Recommend Documents

{S}Η στάθµη ξεπέρασε µισό µέτρο το όριο επιφυλακής

{S}Το επιτόκιο θα ξεπερνά τον πληθωρισµό κατά 0,5% ή 1%

{S}ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ

{S}ΕΛΕ αφού σε περίπτωση νίκης ο Ολυµπιακός θα ξεφύγει έξι βαθµούς από τον αιώνιο αντίπαλο.

{S}Σχεδιάστηκε ως χώρος πρασίνου, παραµένει γκρίζος και µίζερος και όλοι πιστεύουν σε κάτ ον δρόµο

{S}Φρένο στις πρόωρες συνταξιοδοτήσεις