Fillet e së drejtës Rendi Juridik Rendi Juridik – pjesë e rendit shoqëror e rregulluar sipas të drejtës . Norma Juridike – rregull e sjelljes së njerzve e sanksionuar nga ana e shtetit . Llojet e Normave Normave Juridike – normat kushtëzuese dhe jokushtëzuese ; normat normat e pergjithshme dhe të veçanta . Elementet e Normave Juridike – Dispozicioni dhe Sanksioni .
Rendi Juridik Përbëhet prej dy elemnteve: Elementi normativ dhe Elemnti faktik Nocioni i normës juridike Norma juridike – rregull rregull e sjelljes sjelljes në shoqëri sanksionuar nga ana e shtetit ka dy karakteristika: Lidhshmëria e saj për subjektin autoritar ( shtetin) Efikasiteti i saj Llojet e normave Normat juridike që u përkasin subjekteve Norma juridike si[pas vlefshmërisë hapësinore ( territoriale) Norma juridike sipas vlefshmërisë kohore Norma juridike sipas përbërjes së tyre ( norma kushtëzuese dhe jokushtëzuese Norma të përgjithshme dhe të vecanta) Fuqia prapavepruese e normës Në parim, rregullat juridike vlejnë për të ardhmen, dmthprej momentit të hyrjes në fuqi Struktura e normës juridike Dispozicioni ( pjesa parësore, përkatësisht rregulla e sjelljes)dhe Sanksioni (shprehet dhuna se cila zbatohet nga organi shtetëror ndaj atyre që nuk sillen sipas dispozicionit të normës Dispozicioni urdhërues, ndalues dhe autorizues Marrëdhëniet juridike Marrëdhëniet juridike janë marrëdhënie shoqërore të rregulluara me norma juridike. Marrëdhëniet juridike krijohen sipas normës së përgjithshme dhe normës së vecantë. Elementet e marrëdhënieve Juridike Të drejtat Detyrimet Subjektët e së drejtës Objekti i së drejtës Subjektët e së drejtës Subjektët e së drejtës janë bartës ba rtës të të drejtave dhe detyrimeve. Subjektë të së drejtës janë personat fizikë dhe personat juridikë 1
Personat fizikë Zotësi juridike Zotësi për të vepruar Zotësia e veprimit mund të jetë e plotë dhe e pjesshme ( 1.faza pa zotësi veprimi; 2.faza e zotësisë së veprimit të pjesshëm 10 deri 16 vjet dhe faza e zotësisë së veprimit 18 vjet) Personat Juridikë Janë krijesa artificiale që njohja nga ana e oranit shtetërorë konsiston në aktin e konstituimit të tyre. ( zotësia juridike-ua njeh shteti me aktin e e rgjistrimit në librat përkatës dhe zotësia e veprimit ushtrohet përmes përfaqësuesit apo drejtorit) Autorizimi Juridik Nënkupton sjelljen e subjektit që është bartës i autorizimit . Subjekti i detyrimit është i detyruar në dy sjellje: Pasive – të mos veprojë kundër sjelljes së subjektit të autorizimit dhe Aktive – në drejtim të veprimit në pajtim me subjektin s ubjektin e autorizimit. Sa lloje të autorizimeve kemi? Llojet e autorizimeve E drejta subjektive ( autorizimi që i takon subjektit të së drejtuës duke u bazuar në normën juridike për të mbrojtur të drejtën e vet.) Kompetenca ( ushtrim i të drejtës nga ana e subjektit të caktuar ne interes të të tjrëve ) Llojet e të drejtës subjektive Absolute ( vepron ndaj të gjithëve, psh. E drejta e pronës) Relative ( vepron ndaj një personi të caktuar , të kthejë borxhin) Obligimi juridik Cdo të drejte i përgjigjet detyrimi. Obligimet nahen: obligime juridike të njëanshme; të dyanshme; që barten dhe që nuk mund të barten. Objekti i së drejtës Objekt i së drejtës kosiderohen sendet si s i vlera materiale, marrëdhëniet juridike dhe vlerat jomateriale. Lindja, ndryshimi dhe shuarja e marrëdhënieve juridike Lindja, ndryshimi dhe shuarja e marrëdhënieve marrëdhënieve juridike, bëhet përmes normës juridike. Akti juridik Akti juridik është shprehje e vullnetit , shprehje e arsyjes, i cili përmban normën juridike apo paraqet kushtin për zbatimin e normës juridike. Akte juridike juridike që krijohen normat juridike juridike Akte juridike që krijohen fakte juridike Akti juridik – veprimi psikik dhe fizik i njeriut. Raporti 2
Në procesin e krijimit dhe të realizimit të aktit juridik zhvillohen dy lloje të raportit. Raporti i cili është vetëm shprehej e pajtueshmërisë pa jtueshmërisë ndërmjet ndërmjet anës së brendshme dhe shprehjes së jashtme – materializimit. materializimit. ( dmth kemi k emi harmoni logjike ndërmjet elementeve të aktiti juridik – krjimit dhe zbatimit. Raportii dytë – Kundërthënia ndërmjet anës së brendshme dhe të jashtme ( papajtueshmërinë – krijimi i normës dhe realizimi)
Faktorët Faktorë të natyrës së brendshme: gabimi dhe lajthitja Faktorë të natyrës së jashtme: mashtrimi dhe shtrëngimi Gabimi dhe lajthitja Gabimi – vullneti shprehet nëpërmjet vendimit por gabimi qëndron në shprehjen e jashtme ( psh. Hartuesi i aktgjykimit në vend de të shkruaj se i akuzuari denohet me 3vjet burg, shënon 30 vjet) Lajthitja – paraftyrim i gabuar ndaj gjendjes faktike. Mashtrimi Shtrëngimi Akti juridik Përbëhet prej dy elementeve: Forma e aktit juridik Përmbajtja e aktitjuridik Forma e atkit juridik Elementet që e përcaktojnë formën e aktit juridik janë: Kompetenca Procedura Materializimi Materializimi i aktit juridik Përmbajtja e aktit juridik Aktet me të cilat krijohen normat Akte me të cilat parashihen kushtet k ushtet për zbatimin e normës Burimet e së drejtës Burimet materiale dhe formale Burimet formale Kushtetuta Ligji ( akt i përgjithshëm juridik i cili përmbanë normë të përgjithshme juridike të shkruar dhe të cilin e nxjerrin organet më të larta ligjdhënëse në procedurë tëcaktuar) Kodi Aktet nënligjore ( dekretligji, urdhëresa, rregullorja, statuti) KUSHTETUTA, KUSHTETUTA, LIGJI DHE AKTET NENLIGJORE ( piramida) Aktet juridike që shërbejnë për plotësimin e zbrazëtirave juridike Zakonet Praktika gjyqësore Shkenca juridike Kuptimi i ligjshmërisë 3
Kuptimi i gjerë: pajtueshmërinë e rregullave Kuptimi i ngushtë: jokundërthëniet ndërmjet normave Çka nënkupton parimi i hierarkisë?
Parimi i hierarkisë Pajtueshmëri midis normave të ulëta me ato me fuqi më të lartë juridike. Kur ekziston kjo pajtueshmëri kemi parimin e ligjshmërisë, në të kundërtën kemi paligjshmëri. Kuptimi i ligjshmërisë Pajtueshmëria e akteve më të ulëta me aktet më të larta shrehet në dy parime: Parimi i kushtetutshmërisë dhe Parimi i lighshmërisë Pajtueshmëria e akteve qëndron në anën formale dhe përmbajtësore. Lighshmëria formale qëndron në pajtushmërinë e normave sipas autorizimit(kompetencës) autorizimit(kompetencës) , procedurës dhe materializimit. materializimit. Fuqia juridike e aktit Fuqia juridike e aktit drejtëoërdrejtë varet nga pozita që ka organi në bazë të parimit të organizimit hierarkik. Fuqia juridike nenkupton masën e ndikimit të veprimit të një akti juridik në aktet tjera më tëulëta juridike. Mjetet Juridike Mekanizimi i kontrollit të akteve juridike që vërtetohet ligjshmëria ose kundërlishshmëria (parimit i dyshkallshmërisë), Hulumtimi i paligjshmërisë bëhet për aktet e veçanta juridike ndërsa për aktet e përgjitshme juridike bëhet hulumtimi lidhur mepajtueshmërinë e aktit të përgjithshëm me kushtetutën. Nga kush mund të inicohet inicohet procedura përkontrollin e ligjshmërisë ligjshmërisë së aktit? Iniciativa e qytetarit ( kur supozon se akti në fjalë cënon interesat e tij Iniciativa e organit shtetëror ( kur cënohet interesi publik). Deklaratat e vullnetit me të cilat kërkohet prej organeve përkatëse që të shqyrtojnë ligjshmërinë e akteve juridike i quajmë mjete juridike. Si ndahen mjetet juridike? Mjetet juridike Mjetet juridike të rregullta dhe Mjetet juridike të jashtëzakonshme Mjetet e rregullta juridike - ankesa Ankesa si rregull ka karakter devolutiv dhe suspenziv. Karakteri suspenziv ( shtyen ekzekutimin e vendimit derisa vendimi tjetër i nxjerrë t’I dorëzohet palës) Efekti devolutiv ( të vendosë organi të cilit i drejtohet ankesa. Dmth organi i shkallës së dytë.Nëse ankesa përmbush kushtet formale, organi i shkallës së dytë i qaset vendosjes së lëndës me c’rast mund të refuzojë,anulojë vendimin, t’a ndryshojë pjesërisht) 4
Refuzimi i ankesës – kur vendimi i shkallës së parë është i rregullt dhe i bazuar në ligj. Anulimi i vendimit – organi i shkallës së dytë vendos kur gjenë se cështja do të duhej të vendosej ndryshe nga ajo që është vendosur vendosur nga organi i shkallës shkallës së parë. Ndryshimi i vendimit – në favor të palës me kusht që të mos shkilet e drejta e personit tjetër.
Mjetet e jashtëzakonshme Përsëritja e procedurës Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë Anulimi dhe prishja e vendimit lidhur me mbikëqyrjen ( e ka nxjerrë organi inkompetent) Prishja dhe ndryshimi i vendimit të formës së prerë me pëlqimin ose kërkesën e palës(respektimi i ligjit material Prishja e jashtëzakonshme e venimit ( interesi i përgjithsëm) • • •
•
•
Sanksionet ndaj kundërligjshmërisë Sanksionet restitutive ( largimin, anulimin e shkeljes, kthimi në gjendjen e mëparshme) Sanksionet retributive ( dënimin ndaj kryesve dhe subjekteve që të mos shkaktojnë shkelje në të ardhmen). a rdhmen). Plotfuqishmëria Të plotëfuqishmemund tëjenë vetëm aktet e ligjshme juridike. Akti juridik e arrinë plotfuqishmërinë në kohën kur përfundon procedura lidhur me vëretimin e ligjshmërisë së aktit. Përmbarimi (Ekzekutimi) Përmbarimi paraqet fazën e fundit në procedurën e njohjes dhe zbatimit tw së drejtës. Zbatimi i së Drejtës Dy mënyra : Vullnetar Me anë të dhunës Procesi izbatimit të normës Juridike Faza e njohjes së normës juridike Faza e interpretimit të normës Juridike Faza e kualifikimit të rastit konkret Faza e realizimit të normës Fazat Faza e Pare - e njohjes konsiston në njohjen e tekstit autentik aspektin k ohor , dhe hapsinor . Faza e Dyte – e zbatimit të normës konsiston në përmbajtjen dhe porosinë e ligjvënësit, qfar sjellje duhet parashikuar dhe cfarw efekti duhet arrihet me normën . Faza e Tretë – konsiston analizës relevante të rastit konkret dhe përpjekjet për të gjetur normën juridike e cila do të zgjidhte rastin konkret në mënyrën e drejtë . Faza e Katërt – e zbatimit të normës konsiston në sjelljen e subjekteve sipas porosisë që bartë norma . 5
Provat Juridike Provat Juridike – paraqesin mjetet me anë të të cilave vërtetohen fakte relevante për të drejtën me rastin e ndriqimit dhe zgjidhjen e një situate konkrete . Provat e Drejtëpërdrejta Drejtëpërdrejta Provat të Tërthorta Supozimet dhe Fiksionet Egzistojnë fakte juridike që konsiderohen të sakta donëse nuk janë të vërtetuara dhe quhen Supozime Juridike . Supozime të rëzueshme dhe Supozime të parëzueshme Fiksionet – paraqesin rethanat të cilat paramendohen apo paraftyrohen se egzistojnë fakte të caktuara edhe pse në realitet nuk egzistojnë . Vlefshmëria hapsinore dhe kohore e Normave Juridike E Drejta si tërësi e normave Juridike vlenë në teritorin e një shteti , këtu gjenë zbatim parimi i teritorialitetit . Vlefshmëria kohore – 1. Momenti kur norma hyn në fuqi . 2 . Momenti kur norma pushon së egzistuari . Fuqia prapavepruese e Normave Juridike Fuqia prapavepruese – kupton kur normës i njihet vlefshmëria kohore para krijimit të normës . Fuqia prapavepruese i jepet normës vetëm në rastet e jashtëzakonshkme . E Drejta Pozitive E Drejta Pozitive – është e drejtë që zbatohet në jetën e përditshme , përkatësisht e drejta e aplikueshme apo e drejta në fuqi . Interpretimi i së drejtës Me anë të interpretimit bëhet sqarimi i së drejtës, përkatësisht kuptimi i drejtë i normës juridike, vetë porosia e ligjvënëseit lidhur me ate se cfarë ka dashur të arrijë duke e hartuar normën juridike në relacion të rregullimit të raporteve juridike në shoqëri. Interpretuesit e së drejtës Subjektët shtetërorë ( interpretimi i organeve ligjvënëse, interpretimi interpretimi i organeve administrative dhe organeve gjyqësore) Personat fizikë dhe Shkenca juridike Interpretimi i organeve ligjvënëse Fushëveprimi i organeve ligjvënëse konsiston në krijimin e normave juridike dhe në rste të caktuara të bëjnë interpretimin e tyre. Interpretimi i ushtruar nga vetë ligjëvënësi në të drejtën emërohet si interpretim autoentik. Cili është kuptimi i interpretimit që ushtrohet nga ana a na e organeve administrative? Interpretimi që ushtrohet nga ana e organeve administrative 6
Organet e administratës në ushtrimin e pushtetit, krahas veprimtarisë së përditshme merren edhe me interpretimin e normave juridike. interpretimet interpretimet që i bëjnë organet e administratës kanë forcë detyruese për palët, por vetëm në rastin konkret, ndërsa në rastet tjera nuk vlejnë. Palët kanë mundësi të atakojnë apo të deklarojnë pakënaqësinë e tyre dhe mund t’I drejtohen organit gjyqësor dhe quhet kontest gjyqësor- administrativ. Cka është kuptimi i organeve gjyqësore?
Interpretimi i organeve gjyqësore Interpretimi i organeve gjyqësore është përfundimtar dhe obligues për palët dhe subjektët që iu dedikohet. Organet gjyqësore interpretimin e ushtrojnë si veprimtari kryesore, kryesore, në mënyrë profesionale, të paanshme, paa nshme, duke u bazuar ba zuar në autorizimet ligjore dhe në bazë të bindjes së lirë lidhur me rastin konkret. Cka kuptojmë me interpretim shkencor? Procedura e interpretimit Norma të jetë pjesë përbërëse e sistemit juridik Domethënia gjuhësore Domethënia e drejtë e normës Interpretimet Interpretimi Gjuhësor Interpretimi Logjik Interpretimi Sistematik Interpretimi Historik Interpretimi Qëllimor Interpretimi gjuhësor Të gjitha normat juridike shprehen me anë të gjuhës ( fjalët, fjalitë, shenjat e pikësimit). Interpretimi gjuhësor ka për qëllim të zbulojë dhe vërtetojë domethënien domethënien e drejtë gjuhësore të normës juridike. Paqartësitë e normës juridike në aspektin gjuhësor mund të jenë si rezultat i pakuptueshmërisë dhe pacaktueshmërisë në normës juridike Interpretimi Logjik Caktimi i domethënies së drejtë të normës juridike me anë a në të logjikës në domethënien e fituar kryesisht k ryesisht me interpretim gjuhësor. Nëpërmjet logjikës merret qëndrimi se a mund të merren si të sakta domethëniet e fituara me llojet tjera të interpretimit ( kontrolli i saktësisë së domethënies) dhe nga norma nxirret më tepër se sa tregon domethënia e saj gjuhësore( gjetja e domethënieve të reja) Analogjia Kur kemi dy raste, njëri ëshëtë i rrefulluar me normë juridike dhe rastin tjetër të ngjajshëm por që nuk është rregulluar me normë juridike, mund t’a zgjidhim përmes analogjisë. Analogjia ligjore – zbatimi i domethënies e cila fitohet me interpretimin e një norme që mund të plotësojë zbraztirën juridike përmes ngjashmërisë së rasteve dhe Analogjia juridike – zbatimi i domethënies e cila gjendet me interpretimin e parimeve të përgjithshme juridike. 7
Interpretimi sistematik Interpretimi sistematik vërteton domethënien e drejtë të normës juridike duke e vënë në lidhshmëri me normat tjera brenda sistemit juridik. Normat sipas përmbajtjes zënë pozita të caktuara në sistemin juridik dhe mund të ushtrojnë ndikim në caktimin e kuptimit të normave tjera që kanë ka në pozitë më të ulët në hierarkinë e normave juridike. Interpretimi Historik Cdo normë dhe akt juridik ka hisorinë e vet të krijimit dhe të zhvillimit. Hulumtimi i arsyes së krijimit të një norme juridike Me arsyeshmërinë e krijimit të normës kuptojmë të gjitha ato rrethana shoqërore të cilat kanë shërbyer si nxitje për krijimin e normës, paraprojekti, procesverbalet e komisioneve, grupet punuese që kanë draftuar, mendimet e ekspertëve, dhe procedura e nxjerrjes duke respektuar autoritetin e organit ligjvënës. Interpretimi qëllimor Ky lloj interpretimi ka për detyrë të vërtetojë qëllimin e normës dhe të caktojë domethënien e cila më së miri i përgjigjet qëllimit të normës. Sistemi i së drejtës Sistemimi i normave nënkupton sisiteminin e normave sipas fushave që rregullojnë. Elementet: institucionet juridike Degët juridike Lëmenjtë juridikë E drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme E drejta materiale dhe e drejta formale E drejta publike dhe e drejta private Institucionet juridike Paraqet tërësinë harmonike të rregullave juridike me të cilat rregullohet një proces dhe marrëdhëniet e njejta shoqërore. Psh. Në të drejtën familjare kemi institucionin e familjes, martesës. Degët juridike është pjesë përbërëse e sistemit juridik. Paraqet tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë llojin e njejtë të marrëdhënieve shoqërore sipas parimeve të njejta. Lëmenjtë juridik Tërësi e normave juridike që rregullojnë fushat të caktuara caktua ra në marrëdhënieve shoqërore në bazë të parimeve të njejta. E drejta ndërkombëtare – tërësi e normave juridike që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet shteteve si subjektë të së drejtë ndërkombëtare. E drejta e brendshme përfshinë tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhënieet brenda shtetit. E drejta materiale – bëjnë pjesë ntë gjitha normat juridike të cilat rregullojnë të drejtat dhe detyrimet e subjektëve të së drejtës, ndërsa pjesa tjetër e normave 8
juridike që përcaktojnë të drejtat dhe obligimet e subjektëve të së drejtës, paraqesin të drejtën formale. E drejta publike – shteti paraqitet si palë dhe njëkohësisht bartës i pushtetit, ndërsa e drejtë private kur në marrëdhënie juridike shtetit paraqitet në cilësinë e subjektit privat, dmth bartës i ndonjë interesi pronësor apo të drejte.
9
