FACULTAD DE MEDICINA CARRERA DE FONOAUDIOLOGÍA
TRASTORNOS Y TERAPIAS DE HABLA
TERCER AÑO DE FONOAUDIOLOGÍA VIÑA DEL MAR, 2002 ÍNDICE
ÍNDICE.......... ÍNDICE............................. ...................................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ..........................................2 .......................2 INTRODUC INTRODUCCIÓN CIÓN................. ..................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................................6 .................6 CONCEPTO CONCEPTO DE HABLA.................. HABLA...................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................................... ......................7 ..7 ASPECTOS DEL HABLA..................... HABLA................................ ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .....................8 ...........8
DESARROLLO DESARROLLO NORMAL NORMAL DEL HABLA........... HABLA.............................. ...................................... ...................................... ...........................................................8 ........................................8 DISEÑO DE PROGRAMA DE EVALUACIÓN DEL.......................................................................................11 PACIENTE PACIENTE CON TRASTORN TRASTORNO O DE HABLA.......... HABLA............................. ...................................... ...................................... ...................................................11 ................................11 OBJETIVOS DE LA EVALUACIÓN .................... ............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... .................................11 ......................11 CONTENIDOS A EVALUAR..................... EVALUAR............................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... .........................12 ..............12 MÉTODOS DE EVALUACIÓN..................... EVALUACIÓN............................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... .....................12 ...........12 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................15 .............................15 FICHA FONOAUDI FONOAUDIOLÓGICA OLÓGICA.............. ............................ ............................ ............................ ............................. ............................. ............................ ...................... ............. ......15 .15
TRASTORN TRASTORNOS OS DEL HABLA.......... HABLA............................. ...................................... ...................................... ...................................... ........................................................... ........................................ 22 PATOLOGÍAS DEL HABLA..................... HABLA............................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .........................22 ...............22
EVALUACIÓN DEL HABLA EN NIÑOS NORMALES.................................................................................24 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................27 .............................27 MODELO DE ANAMNESIS ANAMNESIS FONOAUDI FONOAUDIOLOGÍCA OLOGÍCA............... ............................. ............................ ............................ .......................... ................. .......... ......27 .27
TEST GENERALES DE EVALUACIÓN PARA LOS TRASTORNOS DEL HABLA................................31 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................36 .............................36 TEST DE ARTICULACIÓN A LA REPETICIÓN......................................................................................36
RECUENTO RECUENTO ANÁTOMO ANÁTOMO-FISIO -FISIOLÓGI LÓGICO CO ...................................... ......................................................... ...................................... ............................................ ...........................40 ..40 DE LOS ÓRGANOS OROFACIALES Y ARTICULATORIOS.....................................................................40 EVALUACIÓN DE LOS ÓRGANOS FONOARTICULATORIOS................................................................53 FICHA DE EVALUACIÓN DE ÓRGANOS FONOARTICULATORIOS............ FONOARTICULATORIOS...................... ..................... ..................... ................53 ......53 EVALUACIÓN FONOAUDIOLÓGICA DE ALIMENTACIÓN Y DEGLUCIÓN..................................58 DEGLUCIÓN..................................58 PAUTAS DE EVALUACIÓN PARA ALIMENTACIÓN.................. ALIMENTACIÓN............................ .................... ..................... ..................... ..........................59 ................59
ALTERACIO ALTERACIONES NES DE HABLA.................. HABLA..................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...............................66 ............66 DISLALIA.................. DISLALIA............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ...........................66 ................66 DISARTRIA.................. DISARTRIA............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................................67 ........................67 TRASTORNO FONETICO.................... FONETICO.............................. ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ....................68 .........68 TRASTORNO FONOLÓGICO...................... FONOLÓGICO................................ .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..........................................69 ................................69 TAQUILALIA Y BRADILALIA.................... BRADILALIA.............................. .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ......................69 ...........69 DISGLOSIA.................. DISGLOSIA............................ ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ...................................71 ........................71
DISLALIAS. DISLALIAS.................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... .......................72 ....72
2
TERCER AÑO DE FONOAUDIOLOGÍA VIÑA DEL MAR, 2002 ÍNDICE
ÍNDICE.......... ÍNDICE............................. ...................................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ..........................................2 .......................2 INTRODUC INTRODUCCIÓN CIÓN................. ..................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................................6 .................6 CONCEPTO CONCEPTO DE HABLA.................. HABLA...................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................................... ......................7 ..7 ASPECTOS DEL HABLA..................... HABLA................................ ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .....................8 ...........8
DESARROLLO DESARROLLO NORMAL NORMAL DEL HABLA........... HABLA.............................. ...................................... ...................................... ...........................................................8 ........................................8 DISEÑO DE PROGRAMA DE EVALUACIÓN DEL.......................................................................................11 PACIENTE PACIENTE CON TRASTORN TRASTORNO O DE HABLA.......... HABLA............................. ...................................... ...................................... ...................................................11 ................................11 OBJETIVOS DE LA EVALUACIÓN .................... ............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... .................................11 ......................11 CONTENIDOS A EVALUAR..................... EVALUAR............................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... .........................12 ..............12 MÉTODOS DE EVALUACIÓN..................... EVALUACIÓN............................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... .....................12 ...........12 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................15 .............................15 FICHA FONOAUDI FONOAUDIOLÓGICA OLÓGICA.............. ............................ ............................ ............................ ............................. ............................. ............................ ...................... ............. ......15 .15
TRASTORN TRASTORNOS OS DEL HABLA.......... HABLA............................. ...................................... ...................................... ...................................... ........................................................... ........................................ 22 PATOLOGÍAS DEL HABLA..................... HABLA............................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .........................22 ...............22
EVALUACIÓN DEL HABLA EN NIÑOS NORMALES.................................................................................24 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................27 .............................27 MODELO DE ANAMNESIS ANAMNESIS FONOAUDI FONOAUDIOLOGÍCA OLOGÍCA............... ............................. ............................ ............................ .......................... ................. .......... ......27 .27
TEST GENERALES DE EVALUACIÓN PARA LOS TRASTORNOS DEL HABLA................................31 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................36 .............................36 TEST DE ARTICULACIÓN A LA REPETICIÓN......................................................................................36
RECUENTO RECUENTO ANÁTOMO ANÁTOMO-FISIO -FISIOLÓGI LÓGICO CO ...................................... ......................................................... ...................................... ............................................ ...........................40 ..40 DE LOS ÓRGANOS OROFACIALES Y ARTICULATORIOS.....................................................................40 EVALUACIÓN DE LOS ÓRGANOS FONOARTICULATORIOS................................................................53 FICHA DE EVALUACIÓN DE ÓRGANOS FONOARTICULATORIOS............ FONOARTICULATORIOS...................... ..................... ..................... ................53 ......53 EVALUACIÓN FONOAUDIOLÓGICA DE ALIMENTACIÓN Y DEGLUCIÓN..................................58 DEGLUCIÓN..................................58 PAUTAS DE EVALUACIÓN PARA ALIMENTACIÓN.................. ALIMENTACIÓN............................ .................... ..................... ..................... ..........................59 ................59
ALTERACIO ALTERACIONES NES DE HABLA.................. HABLA..................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...............................66 ............66 DISLALIA.................. DISLALIA............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ...........................66 ................66 DISARTRIA.................. DISARTRIA............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................................67 ........................67 TRASTORNO FONETICO.................... FONETICO.............................. ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ....................68 .........68 TRASTORNO FONOLÓGICO...................... FONOLÓGICO................................ .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..........................................69 ................................69 TAQUILALIA Y BRADILALIA.................... BRADILALIA.............................. .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ......................69 ...........69 DISGLOSIA.................. DISGLOSIA............................ ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ...................................71 ........................71
DISLALIAS. DISLALIAS.................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... .......................72 ....72
2
CARACTERÍSTICAS DE LA DISLALIA................... DISLALIA.............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ............................73 .................73 CLASIFICACIÓN DE LAS DISLALIAS.................. DISLALIAS............................. ..................... .................... ..................... ..................... ........................................75 ..............................75 DISLALIA EN EL ADULTO.................... ADULTO............................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ....................................78 ..........................78 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .......................................79 .............................79 CONCEPTOS BÁSICOS DE ARTICULACIÓN.........................................................................................79 DENOMINACIÓN DENOMINACIÓN DE DE LA DISLALIA DISLALIA SEGÚN SEGÚN FONEMA FONEMA AFECTADO........................ AFECTADO...................................... .................... ........... ........81 ...81 CUADRO RESUMEN................................................................................................................................82
TRATAMIENTO DE LOS TRASTORNOS DEL HABLA.........................................................................83 CARACTERÍSTICAS DEL TRATAMIENTO................... TRATAMIENTO.............................. ..................... .................... ..................... ..........................................84 ...............................84 TRATAMIENTO DIRIGIDO A LAS FUNCIONES QUE INCIDEN EN LA EXPRESIÓN.....................85
HABILIDAD HABILIDADES ES PREARTICU PREARTICULATOR LATORIAS..... IAS........................ ...................................... ...................................... ...................................... ................................... .......................91 .......91 RESPIRACIÓN.................. RESPIRACIÓN............................. ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ........................................92 .............................92 SUCCIÓN......................................................................................................................................................92 Alimentación Alimentación por succión succión ................................. ................... ............................ ............................ ............................. ............................. ............................ ................... .......... .......... ......94 .94 Succión de entretención.............................................................................................................................94 MASTICACIÓN............................................................................................................................................96 DEGLUCIÓN.................... DEGLUCIÓN.............................. ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..............................97 ....................97 Deglución Fetal.................................... Fetal...................... ............................ ............................. ............................. ............................ ............................ ............................ ......................... ................ .....98 98 Deglución Infantil...................................... Infantil....................... ............................. ............................ ............................ ............................ ............................ ............................. ..........................98 ...........98 Deglución Adulta..................................... Adulta....................... ............................ ............................. ............................. ............................ ............................ ............................ ......................... .............98 ..98 Fase Bucal Bucal ................................ ................. ............................. ............................ ............................ ............................ ............................ ............................. ............................. ........................ .............99 ...99 TEORÍAS DE LA DEGLUCIÓN.................... DEGLUCIÓN.............................. ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ...................101 .........101
EVALUACIÓN DE LAS FUNCIONES PREARTICULATORIAS..............................................................104 ANEXOS.................... ANEXOS.............................. .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ....................................106 .........................106 EVALUACIÓN EVALUACIÓN DE LA ALIMENTACIÓN ALIMENTACIÓN.............. ............................. ............................. ............................ ............................ ............................ ........................ ...........106 .106 EVALUACIÓN EVALUACIÓN DE LAS LAS FUNCIONES FUNCIONES ALIMENTIC ALIMENTICIAS..................... IAS................................... ............................ ...................... .............. ............ ..........108 ....108 EVALUACIÓN EVALUACIÓN MIOFUNCION MIOFUNCIONAL..................... AL................................... ............................ ............................. ............................. ........................ ............... .......... .......... ........112 ...112 EVALUACION EVALUACION FUNCIONAL FUNCIONAL............ ........................... ............................. ............................ ............................ ............................ ............................ ........................... .................114 ....114 ESCALA DE DE DESARROLLO DESARROLLO ALIMENTIC ALIMENTICIO................. IO................................ ............................. ............................ ............................ ............................ ................116 ..116
FISIOPATOL FISIOPATOLOGÍA OGÍA DE LA DEGLUCIÓN DEGLUCIÓN................... ...................................... ...................................... ...................................... ............................................119 .........................119 APLICACIÓN APLICACIÓN DE UN PLAN DE TRATAMIEN TRATAMIENTO....... TO.......................... ...................................... ............................................................121 .........................................121 TERAPIA MIOFUNCIONAL (TM)............... (TM).......................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............................124 ...................124 POSTULADOS QUE LA SUSTENTAN...................... SUSTENTAN................................ ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ................125 .....125 ETAPAS GENERALES DEL TRATAMIENTO DE LAS FPAS................... FPAS............................. .................... ..................... .......................126 ............126
EVALUACION Y DIAGNOSTICO EN PACIENTES SIN DAÑO NEUROLOGICO...............................128 LA DEGLUCIÓN NORMAL Y ATÍPICA.................. ATÍPICA............................ ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ...........................128 .................128 DESARROLLO DESARROLLO DE LA DEGLUCIÓ DEGLUCIÓN.................. N................................ ............................ ............................. ............................. ............................ ..................... ............ .....128 128 CLASIFICACIÓN DE LA DEGLUCIÓN ................................................................................................131 DEGLUCIÓN ATÍPICA.................. ATÍPICA............................ ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................................132 ........................132
TRASTORNOS DE LA ALIMENTACION DESDE UNA PERSPECTIVA CON DAÑO NEUROLOGI NEUROLOGICO.... CO....................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ...............................................134 ............................134 DEGLUCIÓN NORMAL................... NORMAL............................. ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ......................134 ...........134 FASES DEL DEL CICLO DEGLUTORIO DEGLUTORIO MADURO.................... MADURO.................................. ............................ ............................ ..................... ............ .......... .......... ......134 .134 CLASIFICACIÓN DE LA DEGLUCIÓN.................................................................................................135 DEGLUCIÓN ATÍPICA.................. ATÍPICA............................ ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................................136 ........................136 DISFAGIA...................................................................................................................................................137 CAUSAS DE DISFAGIA..........................................................................................................................138 ETAPAS DE DE LA DEGLUCIÓN DEGLUCIÓN EN DISFAGIA................... DISFAGIA................................. ............................ ............................ ......................... ................ ........... ..........139 ....139 SINTOMATOLOGÍA GENERAL DE LA DISFAGIA...............................................................................140
3
CLASIFICACIÓN DE LA DISFAGIA......................................................................................................141 MÉTODOS ALTERNATIVOS DE ALIMENTACIÓN................. ALIMENTACIÓN............................ ..................... ..................... ..................... ..................... ..................143 .......143 CLASIFICACIÓN DE LOS TRASTORNOS DE LA ALIMENTACIÓN.................. ALIMENTACIÓN............................ ..................... .....................146 ..........146 EVALUACIÓN DE LA DEGLUCIÓN................... DEGLUCIÓN.............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ...............................150 ....................150 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .....................................154 ...........................154 FORMULARIO FORMULARIO DE EVALUACI EVALUACIÓN ÓN ORAL – MOTORA......................... MOTORA....................................... ............................ ........................... .................. ........154 ...154
PLAN DE TERAPIA ESPECÍFICO DE LA DEGLUCIÓN EN PACIENTES CON BASE NEUROLÓGI NEUROLÓGICA.. CA..................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................................160 .............................160 DISFAGIA...................................................................................................................................................160
CONCEPTO CONCEPTOS S DE FLUIDEZ, FLUIDEZ, RITMO RITMO Y PROSODIA PROSODIA.................. ..................................... ....................................... .......................................... ..........................168 ....168 FLUIDEZ.....................................................................................................................................................168 RITMO.........................................................................................................................................................169 PROSODIA.................... PROSODIA.............................. .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..........................................171 ................................171
MÉTODOS DE EVALUACIÓN Y DIAGNÓSTICO DE FLUIDEZ, RITMO Y PROSODIA..................174 EVALUACIÓN DEL RITMO Y LA FLUIDEZ................... FLUIDEZ............................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................174 .......174 EVALUACIÓN DE LA PROSODIA................... PROSODIA.............................. ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..............176 ....176
DISFLUENCI DISFLUENCIAS.......... AS............................. ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ...................................... .........................................177 ......................177 TAQUILALIA.................. TAQUILALIA............................ ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............................178 ...................178 BRADILALIA................... BRADILALIA.............................. ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ............................178 ..................178
TARTAMUDE TARTAMUDEZ................ Z................................... ...................................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ....................................180 .................180 TARTAMUDEZ.................... TARTAMUDEZ.............................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ........................181 ..............181 FARFULLEO.................... FARFULLEO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......................................190 ............................190
TRATAMIENTO DE LA TARTAMUDEZ Y FARFULLEO........................................................................194 TRATAMIENTO DE LA TARTAMUDEZ EN EL NIÑO................... NIÑO............................. ..................... ..................... ..............................194 ....................194 TRATAMIENTO TRATAMIENTO DE LA TARTAM TARTAMUDEZ UDEZ FISIOLÓGICA......................... FISIOLÓGICA....................................... ............................ ............................ ...................194 .....194 TRATAMIENTO DE TARTAMUDEZ PATOLÓGICA ............................................................................195 TRATAMIENTO DE LA TARTAMUDEZ EN EL ADULTO.................... ADULTO............................... ..................... ..................... .........................197 ..............197 TRATAMIENTO DEL FARFULLEO.................... FARFULLEO............................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .....................200 ...........200 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .....................................203 ...........................203 ENCUESTA ENCUESTA PARA LAS LAS MADRES................... MADRES................................. ............................ ............................ ............................. ............................. .......................... ................. .....203 203 ENCUESTA ENCUESTA PARA LOS LOS NIÑOS.............. NIÑOS............................. ............................. ............................ ............................ ............................ ....................... ............... ............ ..........204 ....204
PLAN DE TERAPIAS TERAPIAS PARA FISURADO FISURADOS.............. S.................................. ....................................... ...................................... ................................................205 .............................205 TRATAMIENTO INTEGRAL DE FISURADOS.................... FISURADOS.............................. ..................... ..................... .................... ..................... .........................207 ..............207
TRASTORN TRASTORNOS OS MOTORES MOTORES ORALES......... ORALES............................ ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... .........................210 ......210 TRASTORNO DEL MECANISMO DEL D EL LENGUAJE CENTRAL.................... CENTRAL.............................. .................... ..................... ..................211 .......211 AGNOSIA............. AGNOSIA........................... ............................ ............................. ............................. ............................ ............................ ............................ ............................. ..................... ........... .......... ......211 .211 APRAXIA................. APRAXIA............................... ............................ ............................ ............................ ............................. ............................. ............................ ............................ ......................... ...............215 ....215 TRASTORNOS CONSTRUCTIVOS.........................................................................................................218 APRAXIA APRAXIA DEL HABLA................... HABLA................................. ............................ ............................ ............................ ............................. ............................. .................... ........... .......... ........219 ...219 DISPRAXIA.................. DISPRAXIA............................. ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ................................223 ......................223 ALEXIA.......................................................................................................................................................226 AGRAFIA....................................................................................................................................................228
DISARTRIA.. DISARTRIA..................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ......................................228 ...................228 LESIONES DE LA NEURONA MOTORA SUPERIOR................... SUPERIOR............................. ..................... ..................... ..................... .........................231 ..............231 LESIONES DE LA MOTONEURONA INFERIOR................... INFERIOR............................. ..................... ..................... .................... ................................233 ......................233 LESIONES MIXTAS.................. MIXTAS............................ ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... .......................................236 .............................236
4
LESIONES DEL CEREBELO Y DEL TRACTO CEREBELOSO..................... CEREBELOSO............................... ..................... ..................... ..................238 ........238 OTRAS DISARTRIAS MIXTAS CON LESIONES DIVERSAS.................... DIVERSAS............................... ..................... .................... .....................240 ...........240 LESIONES EN SISTEMA EXTRAPIRAMIDAL.......... EXTRAPIRAMIDAL.................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..............243 ....243
EVALUACIÓN DE LAS DISARTRIAS............................................................................................................250 EVALUACIÓN DE LA DISARTRIA EN NIÑOS CON P.C......................... P.C................................... ...........................................254 .................................254 EXAMEN NEUROLÓGICO SELECTIVO PARA LAS PATOLOGÍAS DEL HABLA Y EL LENGUAJE ..................... ............................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........................................257 ..............................257 ANEXO.................... ANEXO............................... ..................... ..................... ..................... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... .....................................261 ...........................261 PROTOCOLO PROTOCOLO DE EVALUACIÓN EVALUACIÓN............. ............................ ............................. ............................ ............................ ............................ ...................... ............. .......... .........261 ....261
TRATAMIENTO TRATAMIENTO DE LAS DISARTRIAS DISARTRIAS................. .................................... ...................................... ...................................... ................................................. ..............................262 262 CONCLUSI CONCLUSIONES ONES................... ...................................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... ..............................267 ...........267 BIBLIOGRA BIBLIOGRAFÍA...... FÍA......................... ...................................... ....................................... ....................................... ...................................... ...................................... .............................................277 ..........................277
5
INTRODUCCIÓN
Hoy en día, una de las herramientas que permite al ser humano expresar sus pensamientos, plantear sus necesidades y manifestar estados diferentes de ánimo es el habla. Por esta razón, es de suma importancia que todas las personas tengan una noción acerca de las características de su desarrollo, patología y tratamiento. En consecuencia, en el presente trabajo
se desarrollarán los temas
abordados en las cátedras de Trastornos y Terapias del Habla de la Carrera de Fonoaudiología. Dichos contenidos han sido complementados con el respectivo material bibliográfico, el que incluye información de páginas Web y otros documentos relacionados con la materia. En cuanto a la estructuración de la información, en primer lugar, se expondrá lo referente al desarrollo, métodos de evaluación y las características anátomo-funcionales que se presentan en el niño normal. Así pues, se dará mayor cabida a las funciones pre-articulatorias, que son la base de la normal evolución de los órganos fonoarticulatorios (OFA), indispensables para una adecuada producción del habla. Luego, se describirán una serie de Trastornos Específicos del Habla, con sus respectivos conceptos, evaluación diagnóstica
y
características propias del cuadro. Se complementará lo anterior, presentando al término de cada tema su respectivo tratamiento. En definitiva, este compendio reúne la información necesaria para, aclarar dudas, asociar síntomas a alguna patología, orientar un adecuado tratamiento, consultar bibliografía y así ahondar más en los temas propuestos. Asimismo, es una gran ayuda para profesores, padres, alumnos y profesionales de la salud interesados en el desarrollo del habla.
6
CONCEPTO DE HABLA (afianzamiento del concepto de habla) Profesora: María Fernanda Agudelo Fecha: 15 de Marzo del 2002 Habla es el acto motor de expresar el lenguaje en forma oral. Resulta de un conjunto de movimientos producidos por la contracción secuenciada y coordinada de los sistemas Respiratorio, Articulatorio, Fonatorio y de Resonancia. A su vez, éstos son controlados por el SNC, específicamente, por las cortezas motoras e influenciados por el sistema extrapiramidal y cerebelo. Todo lo anterior, se traduce en una modificación y dosificación de la corriente aérea mediante un mecanismo modular específico, generando una serie de sonidos que tienen por objetivo estructurarse para transmitir el pensamiento. Con el motivo de dar más claridad a la influencia de algunas estructuras cerebrales en la producción del habla y a las posibles repercusiones en la misma por lesiones de variada magnitud e índole, a continuación se intenta explicar su participación. 1)
Cerebelo: ejerce una influencia muy importante en la función de otros sistemas motores involucrados en el mecanismo de producción del habla. Actúa en la sinergia de movimientos alternados rápidos y en la coordinación muscular fina, por lo tanto, contribuye a proporcionar el control motor preciso y especialmente rápido que se necesita en la producción del habla.
2) Sistema extrapiramidal: este sistema motor, subconsciente e involuntario, está comprendido por una vía de activación indirecta que, a diferencia de otras estructuras extrapiramidales (ganglios basales) y el cerebelo, dirigen sus impulsos hacia algunos núcleos de los nervios craneales y a las motoneuronas inferiores. Como resultado, su principal función es el control motor, regulando los reflejos y manteniendo la postura y tonicidad. Así, en el habla, se produce la inhibición
de algunas interferencias en la movilidad de músculos para
mantener una adecuada velocidad, intensidad y dirección del movimiento. 7
Por otro lado, la producción normal del habla debe presentar ciertas características que se relacionan con la información que se entrega, la intención comunicativa del sujeto y la eficacia de la producción.
ASPECTOS DEL HABLA •
Fluidez: cantidad de palabras asociadas dentro de un tiempo determinado en un discurso dado.
•
Ritmo: es una secuencia ordenada de pulsos que presenta dos componentes: tiempo de articulación y tiempo de pausa.
•
Articulación: conjunto de movimientos de los órganos articuladores (esencialmente velo del paladar, faringe, lengua y labios) que modifican la forma de las cavidades de resonancia
determinando constricciones con
diversa localización. Así, el sonido fundamental laríngeo puede ser diferenciado en fonemas. •
Prosodia: significado emocional y semántico del habla debido a variaciones en el tono, acento o ritmo.
DESARROLLO NORMAL DEL HABLA El habla se desarrolla de la interacción entre el potencial innato del ser humano y la retroalimentación auditivo-visual,
cuyos estímulos provienen
del entorno afectivo más próximo en edades tempranas. Más específicamente, la articulación se desarrolla paralela a la evolución y maduración de los órganos fonoarticulatorios, por lo cual va íntimamente ligada a la persistencia de hábitos, alimentación y estado general de dichos órganos.
8
DESARROLLO FONÉTICO (orden de aparición de los fonemas) Existen muchas maneras de explicar el orden de adquisición de los fonemas. Una de las más utilizadas es la basada en la complejidad de la articulación propia de cada fonema que considera punto articulatorio (disposición de OFA), modo (forma en que es expulsado el aire desde la cavidad oral) y la acción de las cuerdas (sonora, áfona). Un ejemplo claro de esto es el siguiente: uno de los primeros fonemas en adquirirse es /m/ debido a su carácter bilabial que no requiere una dificultad articulatoria mayor, no así el fonema /r/ cuyo modo vibrante implica mayor fuerza de la lengua y por lo tanto aparece después. Sin embargo, en la práctica, la clasificación más utilizada es la relacionada con el tiempo de adquisición que considera los periodos críticos en la incorporación de los distintos sonidos del habla y que, más específicamente, se refiere al momento en el cual la mayoría de la población adquiere una habilidad. Debido a lo cómodo y rápido de su aplicación, esta clasificación es preferida por padres y profesionales ya que la pueden utilizar para comparar las características de un niño con parámetros de normalidad relativo. A continuación se presenta un cuadro resumen que muestra el momento de aparición de los fonemas según edades estimadas como normales.
Edad de Fonema Posición dentro de la palabra adquisición 2 años /p/ Inicial /t/ Inicial e intervocálica /k/ Inicial e intervocálica /b/ Inicial e intervocálica /g/ Inicial /s/ Inicial y final /ch/ Inicial /m/ Inicial e intervocálica /n/ Inicial e intervocálica /l/ Intervocálica y final /a/ Inicial
Ejemplo pato taza, ate casa, queso boca, nube gato sal, peras Chile mano, amo nido, ana pelo, azul azul 9
2 años 6 meses
3 años
3 años 6 meses 4 años
5 años
/i/ /o/ /u/ /ua/ /ñ/ /p/ /d/ /s/ /f/ /x/ /ch/ /y/ /l/ /e/ /ue/ /bl/ /ng/ /d/ /g/ /x/ /sk/ /ls/ /ie/ /r/ /ei/ /pl/ /kl/ /fl/ /tr/ /br/ /kr/ /gr/ /rt/ /mbr/ /str/ /r/ /rr/ /au/
Inicial Inicial Inicial Intervocalica Intervocalica Inicial Intervocalica Inicial e intervocálica Intervocálica Intervocálica Inicial Inicial Inicial Inicial Intervocalica Intervocalica Inicial Final Inicial e intervocálica -
iglú olla uno agua niño sopa dona oso f oca, caf é ca ja hacha yate limón elote juego blanco chango rueda lago jabón casco bolsa miel per a peine pluma clavo flor tr en br isa cr in gr ande carta sombr ero estr ella comer Rojo, carr o jaula
10
DISEÑO DE PROGRAMA DE EVALUACIÓN DEL PACIENTE CON TRASTORNO DE HABLA Profesor: Patricio Valdebenito Fecha: 05 de Semtiembre del 2002 Para abordar la evaluación de un trastorno de habla, es necesario, en primer lugar, determinar los objetivos, los contenidos a tratar y el método que se utilizará para evaluar a un menor.
OBJETIVOS DE LA EVALUACIÓN Los objetivos de la evaluación son: - Verificar si el sujeto presenta alteración de lenguaje o habla;
11
- Conocer el funcionamiento lingüístico del menor, determinando si su rendimiento es esperado para su edad o si presenta características diferentes a los patrones normales; - Conocer los avances de un sujeto que ha sido sometido a terapia; - Determinar los objetivos terapéuticos; - Seleccionar los procedimientos terapéuticos, determinando la situación y las condiciones en que el niño puede rendir mejor, qué parece motivarlo y qué lo refuerza, qué estímulos y formas de presentación son las más adecuadas, cuál tipo de respuesta se requiere del niño de acuerdo a sus capacidades.
CONTENIDOS A EVALUAR - Percepción del habla - Comprensión del lenguaje - Expresión en cuanto a lo fonético, fonológico, semántico, morfosintáctico y pragmático. Es importante valorar lo que hace el menor, a través de muestras espontáneas, juegos, diálogos, comidas, etc., y lo que es capaz de hacer , a través de situaciones que provoquen distintas construcciones, como repetición de palabras, oraciones, etc. Así también, es importante que la evaluación de los fonemas se realice en sílabas aisladas y también en contexto, pues a veces las dificultades aparecen cuando el fonema se encuentra dentro de una palabra.
MÉTODOS DE EVALUACIÓN
12
Una vez determinados los objetivos y seleccionados los contenidos de la evaluación, se debe decidir cuál será el procedimiento evaluativo a seguir. La literatura describe cuatro categorías básicas de procedimientos de evaluación: 1.- Test o pruebas Consiste en la aplicación de instrumentos altamente estructurados, que tienen la característica de poseer una norma. ésta permite comparar el rendimiento del niño evaluado. En esta categoría se incluyen los test estandarizados que han sido aplicados a un gran número de niños, y las pruebas experimentales, no estandarizadas, aplicadas a muestras representativas de alguna población en particular. Las desventajas de estas pruebas, se refieren a que informan sobre un aspecto limitado del lenguaje, es decir, sólo aquello que el test se propone medir. A su vez, tampoco son factible s de utilizar en niños muy pequeños o con trastornos muy severos. 2.- Muestras de lenguaje Evalúan la producción lingüística del niño, y nos permite obtener una visión más amplia de su desempeño. Para su aplicación, se debe determinar en qué situación comunicativa se va a obtener dicha muestra, poseer algún medio que nos permita registrarla y posteriormente transcribirla, para finalmente analizar la información rescatada. A su vez, es importante considerar el tamaño de la muestra, pues si es pequeña no reflejará el desempeño real del niño. 3.- Escalas de desarrollo
13
Se utiliza en niños más pequeños, por lo general, menores de tres años, y su objetivo fundamental es determinar el nivel evolutivo del desarrollo del menor. La forma de obtener la información puede ser según dos modalidades. En la primera, son los padres quienes dan la información, y en la segunda, es el niño quien realiza determinadas tareas solicitadas en algunas escalas (por ejemplo, Escala REEL). 4.- Observación de la conducta Este procedimiento es fundamental en toda evaluación. Se puede llevar a cabo en situaciones controladas, o en contextos naturales. Ahora bien, cualquier situación es buena para observar, así, cuanto mayores sean los momentos observados, más seguro se estará de los datos obtenidos, y por ende, mayor conocimiento sobre el desempeño comunicativo del menor. El procedimiento a usar dependerá del nivel evolutivo, del por qué se está evaluando, y de la disponibilidad de tiempo para realizar la evaluación. Además, dependerá de las características generales del niño, como edad, nivel de atención y comprensión. Así también, el procedimiento estará influenciado por el contexto, es decir, lugar, hora situación y por el examinador. Lo recomendable es utilizar distintos procedimientos, ya que la mayoría de las veces, estos no son excluyentes, sino más bien complementarios. Con respecto a la evaluación fonoaudiológica de la articulación, es necesario aplicar una pauta de evaluación que aspectos tales como nivel de audición, respiración (tipo, modo, coordinación fonorespiratoria), estado de las estructuras orofaciales, praxias bucolinguofaciales, fonemas en palabras de distinta cuantía y complejidad y oraciones. Además, debe incluirse la observación de lenguaje espontáneo, a través de la narración de una secuencia ilustrada de acciones o pedirle que relate un cuento.
14
Es importante considerar una evaluación que abarque en forma completa los aspectos del lenguaje, pues muchas veces, sólo se evidencias problemas expresivos cuando el fonema se encuentra dentro de contextos de palabras y oraciones. Así también, se recomienda comenzar una aproximación al menor administrándole en primera instancia, un test con láminas (Gardner expresivo), que promueva lenguaje expresivo, para de esta manera determinar si existen problemas articulatorios que merezcan una evaluación con una prueba específica para habla.
ANEXO FICHA FONOAUDIOLÓGICA 1.- ANTECEDENTES PERSONALES Nombre:_______________________________________________________ Fecha de Nacimiento:_________________ Fecha Examen: ______________ Edad: ______________ Domicilio: ____________________________________________ Curso: _______________________ Escuela____________________________ Escolaridad: _________________________________ Motivo de consulta: __________________________________________________________________
15
__________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Antecedentes clínicos: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Procedencia: _______________________________________________ Examinador: ________________________________________________
2.- FUNCIONES PREARTICULATORIAS Succión:
normal – alterada
Deglución:
normal – atípica
Masticación:
normal – alterada
Soplo:
normal – insuficiente
Respiración: •
Tipo: Costal superior – Costodiafragmática – Abdominal – Mixta
•
Modo: Nasal – Bucal
•
Coordinación fono-respiratoria
3.- AUDICIÓN a) Voz cuchicheada
16
b) Voz hablada c) Voz gritada
4.- ÓRGANOS DE LA ARTICULACIÓN Labios: Superior:__________________________Inferior________________________ Fuerza labial: Normal ______________________ Débil ___________________ PRAXIAS LABIALES: Normal
Insuficiente
Nulo
Apertura labial: _____________________________________ ______________ Cierre labial: _____________________________________________________ Fruncimiento labial: _______________________________________________ Vibración labial: __________________________________________________ Retracción labial: _________________________________________________
Lengua: Tamaño: ________________________________________________________ Fuerza: _________________________________________________________ Forma__________________________________________________________ Frenillo: Funcional: _________________No Funcional:___________________ PRAXIAS LINGUALES Propulsión Lingual:________________________________________________ Colocar lengua arriba: _____________________________________________ Colocar lengua abajo:______________________________________________ Colocar lengua en comisuras: _______________________________________ Llevar lengua a Derecha e izquierda rápido:____________________________ Vibración de lengua alta: ___________________________________________
Paladar:
17
Óseo: __________________________________________________________ Velo del Paladar: _________________________________________________ Úvula: __________________________________________________________
Mordida: Amígdalas: Observaciones: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____________________
5.- VOZ Timbre:
Normal
Disfónico
Nasal
Intensidad:
Normal
Débil
Fuerte
Altura Tonal:
Normal
Aguda
Grave
6.- RITMO Normal
Bradilalia
Taquilalia
Tartamudez
7.- HABLA: Articulación de palabras B C CH D F G J L LL M N Ñ P R RR S T BALA CASA CHALECO
CEBOLLA PAQUETE CUCHILLO
HABA SACO LECHE 18
DEDO FOTO GATO JOVEN LANA LLAVE MAMÁ NUBE ÑATO PELOTA REMOLINO SAPO TOMATE
CADENA TELÉFONO LAGUNA TIJERAS PALETA GALLINA CAMISA ANILLO MUÑECA CEPILLO MARIPOSA SERRUCHO ASIENTO TETERA
NIDO JIRAFA JUGO HIJO PALO POLLO CAMA MANO MOÑO TAPA LORO PERRO MESA PATO
Dífonos Consonánticos BL BR CL CR DR FL FR GL GR PL PR TL TR BLANCO MICRO FRESCO PLÁTANO TRAMPA
LIBRO MADRE GLOBO PREMIO
CLAVO FLACO NEGRO ATLAS
Sílabas trabadas B C D F G J L M N P R S T SUBMARINO DIFTERIA BALDE ÓPTICA ASTUTO
INYECCIÓN IGNORANTE CAMPANA MARTILLO ROBOT
PARED RELOJ ANDA CANASTA
Dífonos vocálicos AI IA OI IO IE EI AU UA UE EU UI IU UO NAIPE VIOLÍN AUTO EUROPA CUOTA
PIANO TIENE CUANDO LUISA
BOINA PEINETA SUEÑO CIUDAD
Palabras polisilábicas
19
PANADERO CRISANTEMOS ESPLENDOROSO BIBLIOTECA TRIGONOMETRÍA
MANIPULADORA CARICATURA REFRIGERADOR INSIGNIFICANTE ESTUPEFACIENTE
Oraciones La señora lava___________________________________________________ Yo como pan ____________________________________________________ Juan tiene una camisa azul_________________________________________ Claudia usa zuecos rojos___________________________________________ Hugo fue a comprar a la ferretería____________________________________ Los niños cantan y juegan a la ronda tomados de la mano_________________ ____________________________________
Relato Espontáneo __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________________
20
8.- LENGUAJE EXPRESIVO __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________________
9.- LENGUAJE COMPRENSIVO __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________________
10.- CONCLUSIONES __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________________
11.- INDICACIONES __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________
____________________ EVALUADOR 21
TRASTORNOS DEL HABLA Profesor : Patricio Valdebenito Fecha : 13 de Agosto de 2002. Las alteraciones del habla son parte de los trastornos de comunicación que afectan, específicamente, la producción de los fonemas y, por lo tanto, la estructura de la palabra. Ahora bien, en la clínica siempre se verá involucrado alguno de los aspectos del habla nombrados con anterioridad.
PATOLOGÍAS DEL HABLA •
Dislalia o falla articulatoria : alteración de la articulación del habla que afecta la emisión de uno
más fonemas en forma sistemática y permanente,
independiente del lugar que ocupa en la palabra.
•
Alteraciones de las funciones prearticulatorias - Succión - Alimentación - Masticación - Deglución
•
Trastornos motores del habla -
Disartria: afección al sistema articulatorio del habla debido a lesiones en el hemisferio derecho.
- Anartria: incapacidad motora por daño en el hemisferio derecho (Broca). - Apraxia: trastorno de los movimientos adquiridos como resultado del
deterioro en la organización motora. En cuanto al habla, se refiere a una disminución de la capacidad para realizar voluntariamente los movimientos adecuados para la articulación.
22