BAT-BATEAN, BEHINIK BEHIN ETA BATIK BAT
Beraz, Euskatzaindiak hau erabakitzen du: idatz dadila euskara batuan bat-batean (eta halaber bet-betan), eta ildo beretik batbateko eta bat-batekotasun; orobat, idatz dadila euskara batuan behinik behin eta batik bat .
BAIT baitu
baikara
bainaiz
baihaiz
bailuke
baitzuen
baitabiltza
baitator
baitoaz
baikentozke
baikintuen
bainator
bai bainen nenbilen
baihaiz
baihintzen
bailetorke
bailitzateke
e.a.
AURREALDE EDO AURREKO ALDE…
Erabil daitezela, oraintsu arte egin den bezala, esapide osoak: aurreko alde, atzeko alde, barruko alde, gaineko alde, azpiko alde, goiko alde, beheko alde, kanpoko alde e.a., edota forma atzizkidun jatorrak: aurrealde, atzealde, barrualde, gainalde, azpialde, goialde, behealde, kanpoalde e.a. GUZTIA
Euskaltzaindiak gogorarazi nahi du hau guz(t)ia, bide hartan guz(t)ian, horiekin guz(t)iekin eta kidekoak hobestekoak direla batasunaren izenean. Eta orobat gauza hauek guz(t)iak eta honen kidekoak. Beraz, hau guz(t)ia eta guz(t)i hau esapideen artean, lehena da hobesten dena. Eta berdin 1
gertatzen da bide hartan guz(t)ian / bide guz(t)i hartan, horiekin guz(t)iekin / guz(t)i horiekin eta hauen antzeko bikoteetan. Denetan lehen aldaera da hobestekoa. ENE/ NIRE, NIREKIN...
Hauxe da, hortaz, Euskaltzaindiaren erabakia: ni izenordainaren noren kasuan nire erabil dadila (eta, jakina, niretzat, nirekin), eta orobat ene, maila jasoan bederen; nori kasuan niri erabil dadila. ARRAIN, USAIN, ARTZAIN... Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren Euskaltzaindiaren erabakia: -ain eta -ai -ai aldaerak dituzten hitzetan -ain -ain formak erabil daitezela; hau da, arrain, usain, zain, (eta honen eratorriak diren artzain, atezain, diruzain, itzain, ertzain, gotzain e.a.), dohain, dohain, eta orobat, orain idatz daitezela euskara batuan; baina beste sail batekoa denez gero mahai, mahai , eta ez mahain, mahain , idatz dadila. ZENBAKIEN IDAZKERA
7
ZENBAKIEN IDAZKERAZ
Zenbakiak letraz idazteko orduan eredu desberdinak aurkitzen dira, ez bakarrik euskararen kasuan, baizik beste hizkuntza anitzetan ere. Euskaltzaindiaren ustez, puntu honetaz gomendioren bat proposatzeko orduan bi gauza hartu behar dira kontuan: batetik, idazleen usarioa eta ohitura literatura tradizioan, bai mendebalean bai ekialdean; bestetik, azken urteotan, euskara bera ikastetxe, komunikabide, banketxe eta abarretan baliabide bezala sartu denetik, esparru berri horietan egin den aukera ere. Eta hona zergatik: Euskaltzaindiak, Euskaltzaindiak, jakina denez, beti idazle klasikoen usarioari ematen dio lehentasuna. Alabaina, zenbakien idazkerak, bide bat nahiz bestea aukeratu, ez dirudi euskaraz halako aparteko garrantzirik duen. Ez, behintzat, hitz hau edo bestea hautatzeak izan lezakeenaren adina. Horregatik izan du gogoko azken urteotako usarioa ere. Hezkuntzan, batez ere, erabaki honen premia sentitzen denez, egoki da proposamena egitea. Zenbakien kontua dela eta, zenbait zehaztapen egitea komeni da: 1) Zero eta Zero eta huts , biak erabiltzen dira, nahiz ez diren gauza bera: bost eta huts, huts
2
gertatzen da bide hartan guz(t)ian / bide guz(t)i hartan, horiekin guz(t)iekin / guz(t)i horiekin eta hauen antzeko bikoteetan. Denetan lehen aldaera da hobestekoa. ENE/ NIRE, NIREKIN...
Hauxe da, hortaz, Euskaltzaindiaren erabakia: ni izenordainaren noren kasuan nire erabil dadila (eta, jakina, niretzat, nirekin), eta orobat ene, maila jasoan bederen; nori kasuan niri erabil dadila. ARRAIN, USAIN, ARTZAIN... Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren Euskaltzaindiaren erabakia: -ain eta -ai -ai aldaerak dituzten hitzetan -ain -ain formak erabil daitezela; hau da, arrain, usain, zain, (eta honen eratorriak diren artzain, atezain, diruzain, itzain, ertzain, gotzain e.a.), dohain, dohain, eta orobat, orain idatz daitezela euskara batuan; baina beste sail batekoa denez gero mahai, mahai , eta ez mahain, mahain , idatz dadila. ZENBAKIEN IDAZKERA
7
ZENBAKIEN IDAZKERAZ
Zenbakiak letraz idazteko orduan eredu desberdinak aurkitzen dira, ez bakarrik euskararen kasuan, baizik beste hizkuntza anitzetan ere. Euskaltzaindiaren ustez, puntu honetaz gomendioren bat proposatzeko orduan bi gauza hartu behar dira kontuan: batetik, idazleen usarioa eta ohitura literatura tradizioan, bai mendebalean bai ekialdean; bestetik, azken urteotan, euskara bera ikastetxe, komunikabide, banketxe eta abarretan baliabide bezala sartu denetik, esparru berri horietan egin den aukera ere. Eta hona zergatik: Euskaltzaindiak, Euskaltzaindiak, jakina denez, beti idazle klasikoen usarioari ematen dio lehentasuna. Alabaina, zenbakien idazkerak, bide bat nahiz bestea aukeratu, ez dirudi euskaraz halako aparteko garrantzirik duen. Ez, behintzat, hitz hau edo bestea hautatzeak izan lezakeenaren adina. Horregatik izan du gogoko azken urteotako usarioa ere. Hezkuntzan, batez ere, erabaki honen premia sentitzen denez, egoki da proposamena egitea. Zenbakien kontua dela eta, zenbait zehaztapen egitea komeni da: 1) Zero eta Zero eta huts , biak erabiltzen dira, nahiz ez diren gauza bera: bost eta huts, huts
2
eta huts, zero bider zero berdin zero , e.a. 2) Hiru eta Hiru eta lau zenbakiek lau zenbakiek bi sistema erakusten dituzte deklinatzeko orduan. 3) Bost zenbakiaren Bost zenbakiaren aldaera bortz da, bortz da, Iparraldeko zenbait hizkeratan erabilia. Hala ere, Nafarroa-Beherean parterik handienean eta Zuberoan bost esaten bost esaten da. 4) Hogei zenbakiaren Hogei zenbakiaren eta ehun zenbakiaren ehun zenbakiaren artean dauden zenbakien idazkeraren tradizioa aski nahasia ageri da, ekialdea eta hegoaldea nor bere bidetik ibili baitira. Ekialdean hogei eta zazpi idatzi zazpi idatzi izan da XVIII. mendearen erdialderaino; gero, hogei ta zazpi , hogei-ta zazpi , hogeita zazpi eta zazpi eta hogeitazazpi bezalakoak hogeitazazpi bezalakoak aurki daitezke. Kontura gaitezen, dena dela, hogeitazazpi bezalakoak hogeitazazpi bezalakoak ageri diren arren ez dela hogeitamar bezalakorik hogeitamar bezalakorik idazten, halakoetan beti bereiz jartzen baita: hogeita hamar . Mendebalean hogei eta zazpi eredukoak zazpi eredukoak ere aurkitzen dira. XIX. mendearen erdialderaino hogei ta zazpi zen zazpi zen nagusi eta hori da erabiliena 1950-1970. 1950-1970. urteen artean ere. Tartean hogeita zazpi bezalakoak zazpi bezalakoak ere ikusten dira. Azken urteotan hogeitazazpi da hogeitazazpi da gehien zabaldu dena (cf. Maiztasun hiztegia Maiztasun hiztegia , EGLU , HABE , e.a.). 5) Hogei eta Hogei eta berrogei zenbakien berrogei zenbakien anizkoitzetan Hegoaldean beti ogei erabili ogei erabili izan da; ekialdean hogei , baina hogoi XVII. hogoi XVII. mendeaz geroztik, salbu Zuberoan, non hogei erabiltzen baita egun ere. 6) 60 eta 80 adierazteko hirurogei eta hirurogei eta laurogei ageri laurogei ageri dira forma nagusi bezala. Ekialdean ere hirurogei bezalakoak hirurogei bezalakoak erabili izan dira historian, baina XVIII. mendetik hiruretan hogei ( hogei (hiruetan hogei , berriagoa) eta lauretan hogei ( hogei (lauetan hogei ). ). Kontuan izan, jakina, hogoi horrek hogoi horrek ere sortzen dituen aldaerak. 7) Mila zenbakitik Mila zenbakitik gorakoen artean ere ohiturak ez dira berdinak, eta eta juntagailua juntagailua sartu ala ez: mila ø bortz ehun eta berrogoi eta hamabortza zuan; milla ø bost eun ogei ta bi toneladakoa; milla ø bost eun laurogei ta emeretzigarren emeretzigarren urtean; milla eta ehun gizon; milla eta bederatzireun da ogei ta bostgarren urtian; milla ø sei ehun eta berrogoi eta bigarrenean; milla ø sei eun ogei ta amabigarren urtean; milla ta zazpieun; milla ta zortzi eun , e.a. Beraz, datu hauek guztiak kontuan izanik, hona hemen Euskaltzaindiaren erabakia zenbakien idazkeraz: 0
zero, huts
1
ba t
2
bi
3
hiru
4
l au
5
bost (bortz)
6
sei
7
zazpi
8
zortzi
9
bederatzi
10
hamar
3
11
hamaika
12
hamabi
13
hamahiru
14
hamalau
15
hamabost (hamabortz)
16
hamasei
17
hamazazpi
18
hemezortzi (hamazortzi)
19
hemeretzi
20
hogei
21
hogeita bat
22
hogeita bi
23
hogeita hiru
24
hogeita lau
25
hogeita bost (hogeita bortz)
26
hogeita sei
27
hogeita zazpi
28
hogeita zortzi
29
hogeita bederatzi
30
hogeita hamar
31
hogeita hamaika
32
hogeita hamabi
33
hogeita hamahiru
34
hogeita hamalau
35
hogeita hamabost (hogeita hamabortz)
36
hogeita hamasei
37
hogeita hamazazpi
38
hogeita hemezortzi (hogeita hamazortzi)
39
hogeita hemeretzi
40
berrogei
41
berrogeita bat
42
berrogeita bi
43
berrogeita hiru
44
berrogeita lau
45
berrogeita bost (berrogeita bortz)
46
berrogeita sei
47
berrogeita zazpi
48
berrogeita zortzi
49
berrogeita bederatzi
50
berrogeita hamar
51
berrogeita hamaika
52
berrogeita hamabi
53
berrogeita hamahiru
54
berrogeita hamalau
55
berrogeita hamabost (berrogeita hamabortz)
56
berrogeita hamasei
57
berrogeita hamazazpi
4
58
berrogeita hemezortzi (berrogeita hamazortzi)
59
berrogeita hemeretzi
60
hirurogei (hiruretan hogei)
61
hirurogeita bat (hiruretan hogeita bat)
62
hirurogeita bi (hiruretan hogeita bi)
63
hirurogeita hiru (hiruretan hogeita hiru)
64
hirurogeita lau (hiruretan hogeita lau)
65
hirurogeita bost (hiruretan hogeita bortz)
66
hirurogeita sei (hiruretan hogeita sei)
67
hirurogeita zazpi (hiruretan hogeita zazpi)
68
hirurogeita zortzi (hiruretan hogeita zortzi)
69
hirurogeita bederatzi (hiruretan hogeita bederatzi)
70
hirurogeita hamar (hiruretan hogeita hamar)
71
hirurogeita hamaika (hiruretan hogeita hamaika)
72
hirurogeita hamabi (hiruretan hogeita hamabi)
73
hirurogeita hamahiru (hiruretan hogeita hamahiru)
74
hirurogeita hamalau (hiruretan hogeita hamalau)
75
hirurogeita hamabost (hiruretan hogeita hamabortz)
76
hirurogeita hamasei (hiruretan hogeita hamasei)
77
hirurogeita hamazazpi (hiruretan hogeita hamazazpi)
78
hirurogeita hemezortzi (hiruretan hogeita hemezortzi)
79
hirurogeita hemeretzi (hiruretan hogeita hemeretzi)
80
laurogei (lauretan hogei)
81
laurogeita bat (lauretan hogeita bat)
82
laurogeita bi (lauretan hogeita bi)
83
laurogeita hiru (lauretan hogeita hiru)
84
laurogeita lau (lauretan hogeita lau)
85
laurogeita bost (lauretan hogeita bortz)
86
laurogeita sei (lauretan hogeita sei)
87
laurogeita zazpi (lauretan hogeita zazpi)
88
laurogeita zortzi (lauretan hogeita zortzi)
89
laurogeita bederatzi (lauretan hogeita bederatzi)
90
laurogeita hamar (lauretan hogeita hamar)
91
laurogeita hamaika (lauretan hogeita hamaika)
92
laurogeita hamabi (lauretan hogeita hamabi)
93
laurogeita hamahiru (lauretan hogeita hamahiru)
94
laurogeita hamalau (lauretan hogeita hamalau)
95
laurogeita hamabost (lauretan hogeita hamabortz)
96
laurogeita hamasei (lauretan hogeita hamasei)
97
laurogeita hamazazpi (lauretan hogeita hamazazpi)
98
laurogeita hemezortzi (lauretan hogeita hemezortzi)
99
laurogeita hemeretzi (lauretan hogeita hemeretzi)
100
ehun
101
ehun eta bat
102
ehun eta bi
200
berrehun
300
hirurehun
5
400
laurehun
500
bostehun (bortzehun)
600
seiehun
700
zazpiehun
800
zortziehun
900
bederatziehun
1000
mila
1200
mila eta berrehun
1201
mila berrehun eta bat
1984
mila bederatziehun eta laurogeita lau
1.000.000
milioi bat
10.000.000
hamar milioi
1.000.000.000 mila milioi (miliar bat) Oharrak:
•
Hemezortzi jartzen den leku bakoitzean hamazortzi ere jarri behar da, bigarren • aukera gisan.
•
Ehun eta bat zenbakian ez da beharrezkoa eta hori oso-osorik ahoskatzea eta • mintzairen arabera eta , ta edo da bezala ahoska daiteke.
•
Mila zenbakitik gora eta kenduko da ondoren datozen ehunekoetan ere agertzen • bada: mila eta berrehun , baina mila berrehun eta bi ; mila eta laurehun , baina mila laurehun eta bi .
•
2 zenbakia adierazteko bi jarri den arren, puntu honetaz aurrerago mintzatuko da • Euskaltzaindia, aukera bat baino gehiago baitago euskalkien artean (biga , bida , e.a.). Bestetik, noiz erabil daitezkeen forma hauek ere zehaztu beharra dago.
(Euskaltzaindiak, Bilbon, 1994ko urriaren 28an onartua)
ZENBAKIEN DEKLINABIDEAZ
1) Hiru izena denean, bokalez bukatzen diren gainerako beste edozein sintagma bezala deklinatuko da: hiru, hirua, hiruak (abs); hiruk, hiruak, hiruek (erg), e.a. 2) Izenordain baten funtzioa duenean (alegia, sintagma osoa berak bakarrik osatzen duenean), honelaxe deklinatuko da:
Hiru mugaga plural 6
bea hiru hiruk hiruri hirurik hirutan
a hirurak hirurek hirurei — hiruret an hirutako hiruret ako hirutatik hiruret atik hirutara hiruret ara hiruren hiruren hirurekin hirurek in hirurentz hiruren at tzat hirurez hirurez 3) Hau hiru zenbakiari bakarrik dagokio eta ez hamahiru, hogeita hiru, berrogeita hiru eta gaienerakoei, hauen pluraleko deklinabidea hamahiruak, hogeita hiruak, berrogeita hiruak , e.a. baitira. Adibidea: Atzoko hirurak etorri ziren, baina beste hamahiruak etxean gelditu ziren.
3. Lau zenbakiaren kasuan Euskaltzaindiak hau erabakitzen du:
1) Lau izena denean, bokalez bukatzen diren gainerako beste edozein sintagma bezala deklinatuko da: lau, laua, lauak (abs); lauk, lauak, lauek (erg), e.a.
7
2) Izenordain baten funtzioa duenean (alegia, sintagma berak bakarrik osatzen duenean), honelaxe deklinatuko da:
Lau mugaga bea lau lauk lauri laurik lautan
plural a laurak laurek laurei — lauret an lautako lauret ako lautatik lauret atik lautara lauret ara lauren lauren laurekin laurek in laurentza lauren t tzat laurez laurez 3) Hau lau zenbakiari bakarrik dagokio eta ez hamalau, hogeita lau, berrogeita lau eta gainerakoei, hauen pluraleko deklinabidea hamalauak, hogeitalauak, berrogeitalauak , e.a. baita. 4) Analogiaz sortu diren zazpirak , zortzirak eta horrelakoak bigarren mailan utzi beharko lirateke euskara idatzian, hauek bokalez bukaturiko izenak bezala deklinatzen baitira: seiak , seietan, seietatik , e.a. -ZIO
8
Hortaz, Euskaltzaindiak -zio, -zino, -ziño, -zinoe edo -zione aldaeren artean -zio aldaera (hots, amorrazio, begitazio, debozio, instalazio, integrazio, zibilizazio, administrazio, segizio, barkazio, bezalako formak) hobesten du euskara baturako. ZERNAHI, NORNAHI, NOLANAHI
Beraz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: galdetzaile batez eta nahi partikulaz osaturiko esapideak hitz bakar batean idatz daitezela: zernahi, nornahi, nornahik, nolanahi, noranahi e.a. Aldiz, lehen osagaia n-z, t -z edo k -z bukatzen bada, hitz batean (nonahi, zenbanahi, nondinahi, nonahitik ), edo marratxo baten bidez bereziak (non-nahi, zenbat-nahi, nondik-nahi, non-nahitik ) idatz daitezke. NOR, ZER, ZEIN
Euskaltzaindiak, kontuan harturik forma atzizkidunak (nortzuk, zertzuk, zeintzuk ) literatura tradizio jakin bati lotuak daudela, hau erabakitzen du: nor, zer eta zein formei lehentasuna ematea. Ez ditu, ordea, atzizki pluralgileak dituzten formak inola ere gaitzesten. Orokorki duten izaera markatua aitortzen zaie soil-soilik, eta modu horretan -forma markatu gisa esan nahi da- aurkezten, bai eta onesten ere. Edonola ere, forma hauen deklinabideko paradigmak hauek dira: nortzuk, zertzuk, zeintzuk (abs), nortzuek, zeintzuek, zertzuek (erg), nortzuei, zertzuei, zeintzuei (dat), e.a.
9
BAT- BATZUK
Hortaz, literatura tradizioaren bilakaera hau gogoan harturik, leku-denborazko kasuei dagokienez, forma hauek erabakitzen ditu Euskaltzaindiak euskara baturako (kontuan izan bata, batak eta halakoak beste hitzaren agerraldi mugatu baten eraginpean bakarrik erabiltzeko direla): Mugaga bea
Mugatu a
bat batek bati baten batentza t batekin
bata batak batari bataren bataren tzat batareki n bataz batean
batez batean, baten bateko batera batetik
bateko batera batetik
Eguerdiaz ondoko ordua adierazteko, ordu batean edo ordu batetan erabiltzen da, euskalkien arabera. Puntu hau, orduak oro har adierazteko emango duen gomendioan erabakiko du Euskaltzaindiak.
10
Bat hitzak, plurala, -zu atzizkiaren bitartez egiten du. Dena dela, kasu-atzizkiak hartzean ez dute euskalki guztiek berdin jokatu literatura tradizioan. Lehen arazoa NOR eta NORK kasuei dagokie. Badirudi bereizkuntza hori pluralean egiten duten euskalkietan, batzu- ren kasuan ere, gehien bat bederen, egiten dela. Hortaz, euskara batuak absolutibo eta ergatiboaren arteko bereizte hori gorde beharko luke. Nolanahi ere, kontua da bereizkuntza hori ez dela beti era berean egin: Leizarragak batzu/batzuk erabiltzen zuen, Etxeberri Ziburukoak eta Axularrek batzuk/batzuek , eta gaur egun Iparraldean (ez haatik Zuberoan) erabiltzen dena, batzu/batzuek , ez zen XIX. mendearen bukaera arte finkatu. Bereizketarik egiten ez duten euskalkietan, bizkaieraz batzuk erabili izan da bietarako, eta gipuzkeraz, batzuek . Zertzelada hauek guztiak kontuan izanik, badirudi Axularren-eta sistema hobetsi beharko litzatekeela. Bigarren arazoa gainerako kasuei dagokiena da. Hauetan bada euskalki guztietan batzui, batzuen, batzuetan saileko formak erabiltzeko joera nabarmen bat: salbuespenak gutxi dira, eta batez ere Iparraldeko autore zahar batzuengan, ez guztiengan eta ez kasu guztietan, aurkitzen dira: adibidez, Leizarragak batzuen eta batzuren, biak erabiltzen ditu, bereizkuntzarik gabe, agidanez, baina batzui, inoiz ez batzuri. Hortaz, badirudi formalki mugatu pluralak diren erak hobetsi behar direla euskara baturako.
Hortaz, forma hauek erabakitzen ditu Euskaltzaindiak batzuk-en deklinabideari dagokionez:
batzuk batzuek batzuei batzuen (batzuengan,batzuengana, batzuengandik, batzuen baitan, e.a.) batzuekin batzuez batzuentzat batzuetan batzuetako batzuetara batzuetatik (-tarik)
Batzuak gisako erak, bat -en kasuan ez bezala, aski bakan eta oso idazle gutxitan agertzen dira eta beti beste- ren agerraldi mugatuen eraginpean, noski. Hortaz, badirudi horrelako formak baztergarritzat hartu behar direla euskara batuan.
11
LERROZ ALDATZEAN MARRATXOAK NOLA JARRI
Euskaltzaindiak hitzak silabaka zatitzea gomendatzen du eta ez morfemaka: gizo-nek, txaku-rra, duzu-en. PARTITIBOAREN ERABILERA OKERRA Erabil bedi partitiboa euskaraz, beti erabili izan den gisa, hau da, artikulurik gabe (lagunik, lanik, ahuntzik, e.a.) eta pluralik gabeko komunztadura eginez aditzarekin (dugu, dute, genuen, e.a.).
PARTITIBOA BAIEZKO ESALDIETAN NOIZ ETA NOLA Horrenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: baiezko perpausetan partitiboa erabil badaiteke ere, enfasi mugatuetara bakarrik mugatu behar da, testuinguru berezietara, alegia, tradizioan beti egin izan den gisa. Halakoetan, normalean, izenak sintagma adjektibal bat behar du ondoan.
ZU IZAN EZIK Erabil bedi formula osoa, izan ezik , eta ez ezik bakarrik, eta aurreko sintagmak har beza dagokion kasu marka. Nolanahi ere, ergatiboaren kasuan zilegi da absolutibo kasua erabiltzea. Oharra: Izan ezik horrek ez ditu agortzen, zernahi gisaz, ezik -en beste erabilera batzuk. “ Zuri IZAN EZIK, beste guztiei galdetu diet”
12
EUSKAL ALFABETOA Euskal alfabetoa edo ABC-a hogeita zazpi letrak osatzen dute, ordena honetan jarriak, beren izena ondoan dutelarik:
Letra
Izena
a
a
b
be
c
ze
d
de
e
e
f
efe
g
ge
h
hatxe
i
i
j
jota
k
ka
l
ele
m
eme
n
ene
ñ
eñe
o
o
p
pe
q
ku
r
erre
s
ese
t
te
u
u
v
uve
w
uve bikoitza
x
ixa
y
i grekoa
z
zeta
Letra hauetatik c eta honen aldaera ç (c hautsia), q, v, w eta y, ohiko euskal hitzak idazteko erabiltzen ez diren arren, kanpotar izenak transkribatzeko beharrezkoak direlarik, euskal alfabetoan sartzen dira. Komeni da, beraz, euskal hiztegiak abc honetako letra ordenaren arabera sailkatzea.
ORDINALEN ETA NANATZAILEEN IDAZKERA
Laburbilduz, hortaz, Euskaltzaindiaren erabakia:
13
hauxe
da
1) Ordinaletan "garren" ahoskatzen den bakoitzean puntua jar bedi haren ordainean: Atano X.arekin, XX. mendean, 12. mendean. 2) Oso-osorik letraz idazteko orduan arazoak sor ditzaketen ordinalek honela egiten dute: hogeita batgarren, hirurogeita batgarren. Hala bosgarren, hogeita bosgarren, ere, hirurogeita hamabosgarren, e.a. idatziko da. -na 3) Distributiboak, baliatuz osatzen direnean, honela idazten dira: bana, bosna, ehuna, mila bana, zenbana, e.a. Hauen aldaerak ere (borzna) berdin idatziko dira. BENETAKO, OHIKO
Beraz, hau da Euskaltzaindiak erabakitzen duena: idatz dadila euskara batuan benetako (eta ez benetazko). Ohiko/ohizko bikoteari dagokionez, Euskaltzaindiak, inolako aukerarik egin gabe, gogorarazi nahi du ohiko dela tradizioan nagusitzen dena eta Iparraldean gaur bizi den forma bakarra. BETIKO ETA HORREN KIDEAK
Honenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: Idazleen erabilera eta deklinabideko egituratze formala kontuan hartuta, garbi dago betiko dela forma egokia Euskal Herri osoari begira eta aditzondoa + ko forma dela hobetsi beharrekoa. Hortaz, gaurko, biharko... bezalaxe, atzoko, etziko, sekulako, luzaroko eta betiko bezalako formak dira aditzondoentzako hobesten direnak. ARABERA
14
Beraz, euskara baturako erabakitzen den forma bakarra arabera da esapide gisa erabiltzeko.
IRITZI Beraz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: iritzi erabil bedi aditz nahiz izen gisa. ARAZI Beraz hau da arauaren forma berria: 1) Aditz "arazleak" eratzeko, arazi aldaera gomendatzen du Euskaltzaindiak, salbuespen bakarra adierazi delarik. 2) Aurreko aditzari lotua idatziko da beti arazi: harrarazi, erorarazi, iraunarazi, hilarazi, betearazi, galarazi, geldiarazi, ezagutarazi, nabarmenarazi, ihardetsarazi, inarrosarazi. 3) Zenbait aditzen aldaera t -dunak, hots, sortarazi, agertarazi eta kidekoak, sorrarazi, agerrarazi eta kidekoak bezain zilegizkotzat hartzen dira. 4) Arazi-ren aurreko aditza a bokalaz amaitzen baldin bada, a biekin bat egingo da: aldarazi, benedikarazi, jokarazi, koordinarazi, obligarazi, sozializarazi. BA- ETA GABE-REN IDAZKERA Batasuna egina den kasu batzuetan, Euskaltzaindiak araua zein den oroitarazi besterik ez du egiten: 1) Ba- aurrizkia baldintza markatzeko hizkia da kasu batzuetan: Mikel etortzen bada elkarrekin afalduko dugu . 2) Beste batzuetan, ordea, ez: Badator Mikel .
15
Bietan aditzarekin batera idatzi behar da, bereizketarik egin gabe. Hala ere, baldintzazkoa ez denean, hizki horren eta aditzaren artean beste hitz batzuk ere sar daitezke. Orduan, ba bakarrik idatzi behar da: Ba omen dator Mikel. Ba ote dator Mikel? Beraz, salbuespen hori kenduta, ba beti aditzarekin elkarturik idatzi behar da.
HITZ ELKARTUEN OSAERA ETA IDAZKERA Beraz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: 1. Bereiz idatziko dira: — aposizioak (Bidasoa ibaia), — egin, eman, hartu eta eragin aditzekin osatzen diren aditz elkarteak (lo egin), — etxez etxe moduko bikoiztapenak, — egin berri modukoak, — mahai gainean gisako posposizioak, — bigarren osagaia bila, eske edo falta duten elkarteak, — lehen osagaia erdal, euskal, giza eta itsas duten elkarteak, ihartuak ez diren neurrian, — lehen osagaiaren amaierako >a< galtzen denean (biologi azterketa). 2. Marrarekin idatziko dira: — gorri-gorria moduko bikoiztapen indargarriak, — apurka-apurka bezalako bikoiztapenak, — seme-alabak, zuri-gorri modukoak, — barra-barra, plisti-plasta bezalakoak,
16
— Ezkio-Itsaso moduko leku izen elkartuak (bi hizkuntzatan ematen direnean, ordea, ez: Lizarra / Estella). 3. Loturik idatziko dira: — jarleku moduko elkarteak, — aldagaitz bezalako izaera elkarteak, — odolustu moduko izen-elkarte arruntak, — bigarren osagaia -gin, -gile, -zain, -zale, -dun, -gabe edota -gintza, -za(i)ntza duten elkarteak, — bigarren osagaia -aldi, -buru, -gizon, (g)une, -kide -(k)ume, -orde duten izen elkarteak, — lehen osagaia aurre-, azpi- eta -gain duten izen elkarteak, — lauburu moduko elkarteak. 4. Marrarekin edo marra gabe, nahi den bezala: — eguzki lore, eguzki-lore moduko izen elkartu arruntak, — kale garbitzaile, kale-garbitzaile modukoak. (Bi hitzak letra larriz hasten direnean hobe da, hala ere, marra gabe idaztea). 5. Elkarteko lehenbiziko osagaiak >ia< amaiera duenean >a<-rekin nahiz >a< gabe idatz daitezke: biologi azterketa, biologia azterketa. Bestelako >a< itsatsiak ez dira galtzen elkarketa egiten denean, eta hitzak bere osotasunean eman behar dira. Salbuespen dira, dena dela, honako sei hitz hauek: burdina, eliza, hizkuntza, kultura, literatura eta natura. Hitz hauek, hala nahi izanez gero, gal dezakete >a< hori. Idazkerari dagokionez, amaierako >a< galtzen den bakoitzean, bereiz idatziko da hitz elkartua eta >a< gordetzen denean, aukeran 17
izango da bereiz idaztea nahiz marratxoa erabiltzea: kultur etxea, biologi azterketa, kultura(-)etxea, biologia(-)azterketa.
-Z GERO 1. Kasu guztietan -(e)z gero idatz bedi: hori eginez gero, hori egin duzunez gero . 2. Orduekin, eta oro har denbora posposizio gisa, ezkero ere idatz daiteke: hamarrez gero / hamarrak ezkero, zortziez gero / zortziak ezkero, San Ferminez gero / San Ferminak ezkero, atzoz gero / atzo ezkero. 3. Honezkero, horrezkero eta harrezkero aditzondoak, era horretan idatziko dira, horrela erabili baitira euskararen literatura tradizioan, nahiz horrezkero aditzondoaren maiztasuna beste biena baino askoz ere apalagoa den. HORI ETA, HORI EDO ETA HORRELAKOEN IDAZKERA
Horrenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: 1. Egitura hauetan guztietan ageri diren juntagailuak osorik idatziko dira beti: eta, edo. 2. Egitura agerikoa eta antzematen erraza denean, bereiz idatziko da juntagailua — ondoan koma izan edo ez—, bere garaian Euskaltzaindiak erabaki zuen bezala (hori eta, hori edo, hori dela eta).
18
3. Perpaus konplexua denean, ordea, beharrezkoa izan gabe ere, aukeran izango du idazleak juntagailuaren aurrean marratxoa ipintzea, testua ulertzeko lagungarri dela iruditzen bazaio (hori-eta, hori-edo, zer delaeta). ADITZOINEN FORMA
Hau da, honenbestez, Euskaltzaindiaren erabakia, aditzoinen formari dagokiona: 1. Normalean aditzoina eta partizipioa bereizten dira: ikas / ikasi, bil / bildu, sar / sartu. 2. Aditza beste kategoria batetik eratortzen denean eta jatorrizko oinarritik ezertan ere bereizten ez denean, -tu atzizkia ere erabil daiteke aditzoinean: ur / urtu, gizon / gizondu, gorri / gorritu, hobe / hobetu. Kasu hauetan, hortaz, urtu, gizondu eta hobetu aditzoin gisa ere erabil daitezke. 3. Aditzoinen bukaera afrikatua denean, aditzoinak nahitaez atxiki behar du afrikatua: huts dezaket ( hus dezaket), zorrotz dezaket ( zorroz dezaket). 4. Aditzoin bukaerak >i< berezkoa duenean, >i< amaiera atxiki behar da: jaiki hadi ( jaik hadi), jalgi hadi ( jalg hadi) . Ez, ordea, berezkoa ez duenean: ikas ezak, utz dezake, e.a. Itxi salbuespena da, honetan ere atxiki behar baita >i<. Eutsi eta iritzi aditzen kasuan aukera uzten da, bietara. 5. Ondoko kasu hauetan bakarrik onartzen da -t bukaera aditzoinetan: — Aditz eratorria bada eta haren oinarria tduna: laket / laketu. 19
— Literatura tradizioan jokabide bakarra izan badu: ohart, ezagut. — Di bukaerako oinarri batetik eratorria izatea eta forma laburtu gabetik semantikoki bereiz izatea: hant, ert. Besteetan -t gabe: urrun nahiz urrundu (baina ez urrunt), lagun nahiz lagundu (baina ez lagunt), neur, ezkon, e.a.
DIPTONGOZ BUKATZEN DIREN IZENEN DEKLINABIDEA
Beraz, hauxe da Euskaltzaindiaren erabakia: diptongoz bukatzen diren hitzak, orohar, bokalez amaitzen diren gainerako izen guztiak bezala deklinatuko dira. Alde batera utzirik lau zenbatzaileak, beste arrazoi batzuengatik, sortzen dituen arazoak, salbuespen bakarra gau hitza da, ondoko hiru kasu hauetan: gauez, gaueko, gauean. Monosilaboak izanik instrumentalean doazenak ere salbuespentzat hartzen dira (deiez). EKARTZEA MEREZI DU
Hau guztia kontuan hartuta, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: merezi izan/ukan aditzaren osagarria aditz izen bat denean (joatea, ikustea, egitea) erabil bedi absolutiboa, eta ez ergatiboa, horrela erabiltzen baitu herriak bere eguneroko hizkeran eta horrela erabili izan baita euskararen tradizioan ere: Joatea merezi du. * Joateak merezi du. Ikastea merezi du. * Ikasteak merezi du.
20
ONGI ETORRI!
Hau da, hortaz, Euskaltzaindiaren erabakia: agurra egitean-eta Ongi etorri! esan bedi, ez ongi etorria! edo ongi etorriak!, hauxe baita euskararen tradizioa.
HIRU KILOKO HAURRA, LAU HANKAKO MAHAIA Hau da, hortaz, Euskaltzaindiaren erabakia: buru argiko neska, adineko pertsona, hiru hankako mahaia, bost orriko txostena, lau laguneko taldea, ondo egin beharreko lana, neurri txikiko oineta-koak, fede apurreko jendea, e.a. bezalako sintagmetan, alegia no-lako galderari erantzuten diotenean, -ko hobesten da. Horregatik, tradizioak erakusten duen bezala, eta idazle gehienek segitu duten bidetik, -ko atzizki forma da hobesten dena, eta ez -tak o. Oinarrian zenbatzaileren bat ageri denean eta adina, prezioa, neu-rria, pisua, ... adierazten duten izenlagunak osatzen direnean ere, -ko da hobesten dena. Idatz bedi, hortaz, bi urteko umea, bost li-berako egunkaria, hiru kilometroko bidea, hamar metroko garaiera, hiru asteko egonaldia, e.a. Baina -ta- atzizkia erabili beharrekoa izan daiteke zenbaitetan. Adibidez, nongo galderari erantzuten zaionean: hiru etxetako haurrak etorri zaizkit; hiru etxeetako hau-rrak etorri zaizkit; *hiru etxeko haurrak etorri zaizkit, e.a. Zenbai-tetan -ko/-tako bikoteaz baliatzea ezinbestekoa izan dezakegu be-reizketak egiteko: zazpi urteko ardoa (botilan dagoen ardoak zazpi urte ditu), zazpi urtetako ardoa (ardoa zazpi urtetan, ez zortzitan bildua izan da) eta zazpi urteetako ardoa (aldez aurretik ezagutzen ditugun zazpi urte diferenteetan zehar bilduriko ardoa. Azkeneko zazpi urteetan, esaterako). Honek erakusten digu batzuetan -tako beharrezko dela, baina ez urte hauetan erakutsi izan den bezain sarri.
ORDUAK NOLA ESAN
Horrenbestez, hau da Euskaltzaindiaren erabakia orduen idazkerari buruzkoa: 1. Orduak honela ematen dira: ordu bata, ordu biak, hirurak, laurak, bostak, seiak, zazpiak, e.a. Ordu hitzaren ordez oren ere erabil daiteke: oren bata, bi orenak / biak, hirurak, e.a. Eta honela deklinatu: ordu batean, bietan / ordu bietan / bi orenetan, hiruretan, e.a.
21
2. Erdia honela adierazten da: ordu bat eta erdiak, ordu bi eta erdiak, hiru eta erdiak, bost eta erdiak, ordu bat eta erdietan, ordu bi eta erdietan, hiru eta erdietan, bost eta erdietan, e.a. Gauza bera oren hitzarekin. 3. Laurdena honela adierazten da: ordu bat eta laurdenak, oren / ordu bata eta laurden, ordu bi eta laurdenak, oren / ordu biak eta laurden, hirurak eta laurden, hiru eta laurdenak, hirurak eta laurdenetan, hiru eta laurdenetan, bostak laurden gutxi(ago), e.a. 4. Minutuak: hamarrak hamar gutxi, hamarrak hamar gutxiago, hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan, seiak eta bostean, laurak eta hogeian, hirurak eta hemezortzian, e.a. 5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, e.a. Deklinatzen direnean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, e.a. Irakurtzeko orduan hobe da, hala ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan, e.a. Erabilera formaletan ontzat ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean, e.a. 6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko: arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik gaueko 12ak arte, e.a. DATA NOLA ADIERAZI
Data adierazteko orduan, hortaz, forma hauek erabil bitez: 22
•
•
•
• Durango(n), 1995eko martxoaren 7a(n), aukeran utziz inesiboaren marka. • 1995/03/07; 1995-03-27; 1995/III/07; 1995-III-27; 1993-11-23ko bilera agiriak dioenez... • Urtarrilak 20 bezalakoak ere erabil gaur, daitezke, baina aposizioan: urtarrilak 20 bezalakoetan (beraz, otsailak 20 egin zuten bilera ez da zuzena).
ZENBAIT ADITZEN ERREGIMENA
Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia ondoko aditz hauen erregimenaz: • gonbidatu aditzak NOR-NORK eskatzen du: "Mikel gonbidatu dute" • iguriki aditzak NOR-NORK eskatzen du: "Ez dute bertzerik igurikitzen" • itxoin eta itxaron aditzek NORK-NORI eskatzen dute objektua dutenean: "Mireni itxoin zioten eguerdiraino". Eta objekturik gabe daudenean NOR-NORK behar dute: "Egongelan itxoin dute goiz osoan" • deitu eta lagundu bietara erabil daitezke: "Mikeli deitu diogu", "Mikel deitu dugu"; "Mikeli lagundu diote", "Mikel lagundu dute". TOPIKO(A) BIHURTU
Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: perpaus baten barnean bi nor-sintagma agertzen direnean, eta horietako bat bestearen predikatu osagarria denean, bihurtu aditzak mugagabean eskatzen du predikatu osagarri hori: ura ardo bihurtu zuten. Hala ere, sintagma izen soil batek osatu beharrean beste ingurukariz janzten denean, izenondoak, izenlagunak, adjektibo 23
konparatiboak, perpaus erlatiboak, e.a. erabiliz, orduan artikulua eskatzen du askotan. Kasua, berriz, beti absolutiboa erabiliko da: emakumerik ederrena bihurtu zen. EGITEKO ASMOZ
Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: erabil bitez egiteko asmoz, joateko asmoz, eztabaidatzeko asmoz, e.a., tradizioa duten egiturez baliatuz, eta ez joan asmoz, egin asmoz, eztabaidatu asmoz. LEHENAGO ETORRIKLO ZEN; LEHENAGO ASMATUKO ZUEN
Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia: Hau jakin (izan) banu, etorriko nintzatekeen; berehala esango niokeen, etab. nahiz hau jakin (izan) banu, etorriko nintzen; berehala esango nion, etab. biak, ontzat ematen dira. ARAZI ADITZAREN ERREGIMENA
Hau da, horrenbestez, Euskaltzaindiaren erabakia arazi aditz arazlearen erregimenaz: 1. Arazi -ren subjektua beti ergatiboan doa: Koldok etorrarazi du Mikel . 2. Oin aditzaren objektua beti absolutiboan: Sagarrak salarazi ditugu. 3. Oin aditza iragankorra denean, subjektua datiboan darama: Niri liburua irakurrarazi zidaten. 4. Oin aditzaren subjektua absolutiboan doanean, absolutiboan ageri da perpaus kausatiboan ere: Mikel jarrarazi dute. 5. Oin aditzaren subjektua ergatiboa baldin bada eta agerian objekturik ez badu, bi egoera bereizi behar dira:
24
a) Objektua ezabatua edo aditzari atxikia duten aditzekin datiboa eskatzen du subjektuak: Mikeli janarazi diote; Mikeli irri eginarazi diote. b) Sekula objekturik hartzen ez duten aditz deponenteekin, aditzaren izaera semantikoa kontuan hartu behar da. Aditzak subjektu biziduna eskatzen duenean, datiboan ageri da (Inori ez diogu pairarazi behar), baina subjektua bizigabea bada, absolutiboa (Ura irakinarazi dute).
-ARI (-LARI) ATZIZKIAZ
Hau guztia kontuan izanik, hauxe erabakitzen du Euskaltzaindiak: 1. Erabil bedi -ari forma, -a bokalaz amaitzen diren izen oinarriei eransteko, batez ere bi silabatik gorakoak direnean. Beraz, gramatikari edo politikari erabil bitez batasunerako (eta ez gramatikalari edo politikalari ). -ia amaierako izenekin, -ialari hobesten da: historialari, zientzialari . 2. Era berean, erants bekio -ari atzizkia izenari, eta -le edo -tzaile atzizkiak, berriz, aditzei. Hortaz, hezle, hezitzaile edo ikertzaile dira batasunerako formak, hezi eta iker(tu) aditzak baitira. Aditz batek adiera bat baino gehiago izan dezakeenean, zilegi izan daiteke adiera batean -le edo -tzaile eranstea, eta -ari beste adieran: idazle / idazkari, zuzentzaile / zuzendari .
25
-ARI / -ARIO
Orain arte esanak gogoan izanik, honako arau hau ematen du Euskaltzaindiak: Erdal -ario/-aire atzizkiez osatutako izenizenondoak -ario forman, eta ez -ari forman, mailega bitez: — izenen artean notario, komisario, unibertsitario, funtzionario, kortsario, mertzenario, etab. (salbuespenik balego, hiztegi batuan zehaztuko dira salbuespen hauek bere garaian); — izenondoetan, (talde) parlamentario, (sistema) planetario, (jokabide) sekatario, etab. Baina ahal dela, maileguz hartutako erdal izenondoen ordez, hobe euskal egituraren araberako ordainak erabiltzea: talde parlamentario esan beharrean, parlamentu(ko) talde, edo sistema planetario esan beharrean, planeta-sistema edo planeta sistema esatea egoakiagoa da. Gauza bera aldizkari unibertsitario-ren kasuan ere, egokiagoa baita unibertsitate(ko) aldizkari erabiltzea.
EUSKAL HERRIALDEEN, HERRITARREN ETA EUSKALKIEN IZENAK
Hortaz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia probintzien, herritarren eta euskalkien izenez:
Herrialdea
Herritarra
Euskalkia
Araba
arabar
Arabako euskara
Bizkaia
bizkaitar
bizkaiera
Gipuzkoa
gipuzkoar
gipuzkera
giputz
26
Lapurdi
lapurtar
lapurtera
Nafarroa (Garaia) (Hegoaldeko) nafar (goi) nafarrera Nafarroa Garaiko
(goi-) nafarrera
Nafarroa Beherea (Iparraldeko) nafar (behe) nafarrera Baxenabarre
Nafarroa Behereko (behe-) nafarrera baxenabartar
Zuberoa
zuberotar
zuberera
-GO ATZIZKIA ETA IZEN MULTZOKARIAK
1. Euskaraz askotan ez dago izen multzokariaren beharrik, nahikoa da plurala erabiltzea: ikastetxe honetako irakasle eta ikasleak, herri bateko biztanleak, hizkuntza bateko hiztunak , etab. 2. Hala ere, izen multzokaria beharrezkoa denean, -eria atzizkia erabil bedi: langileria, gazteria, biztanleria edo bezeria. 3. -go atzizkia erabil bedi: - ofizioa, lanbidea adierazteko: artzaingoa, zurgingoa, etab. tasuna adierazteko: euskaldungoa, ahaidegoa, etab.
27
EUSKARA BATUAREN AHOSKERA ZAINDUA
ARAUAK Bokalak I.
Idatzi bezala ahoskatu: [a, e, i, o, u]; sei bokaleko sistema duten Iparraldeko euskaretan ren ahoskera biak onartzen dira ([u] eta [ü]) hala eskatzen duten hitzetan eta baita ere euskalkiaren erabilera zainduan.
Bokal bilkurak II. Bokalak bokalen ondoan daudenean ere idatzi bezala ahoskatuko dira hizkera maila zainduetan: etxea etxea, geroago geroago, mendia mendia, burua burua. Gainera aintzat hartu behar da:
II.a. idazten direnen bestelako ahoskerak egoki eta zuzen direla gainerako hizkera mailetan (hala nola: etxia, etxie; geruago, telefonua eta kidekoak).
II.b. idazten direnen bestelako ahoskerak egoki eta zuzen direla gainerako hizkera mailetan (hala nola, zerbait tartekatuz: mendiya, mendixa, mendiza; buruba eta kidekoak edo, bigarren bokala aldatuz edo kenduz: mendie, mendi; burue, buru eta kidekoak).
III.1. Bokal bi elkarren segidan daudenean, lehenengoa edo bada, bokal bilkura bi silabatan ahoskatuko da (hala nola: abi.an, sozi.ala, zi.ur). Dena den, badira hitz batzuetan
ui diptongoak. III.2. Bokal bilkura hauek silaba bakarrean (diptongoan) ahoskatzen dituzten Ekialde eta Iparraldeko euskalkietako hiztunengan hizkera zaindutzat hartuko da ahoskera hori.
IV. Bokal biren artean idazten denean, ahoskatzen ez den euskalkietako hiztunek ere bokal bakoitza silaba batean ahoskatzera joko dute hizkera maila zainduan (hala nola: za.harra; na.hi du; bi.hurturik; a.hula; be.hi).
28
Kontsonanteak V. Idatzi bezala ahoskatuko dira hizkera maila zainduan Beraz:
1. eta bokalen aurrean beste bokalen aurrean bezalaxe ahoskatu behar da ahoskera zainduan behintzat (hala nola geologia). Azken orduko maileguetan, salbuespenak banan-bana markatuko dira. Esaterako, dagoeneko onartua dugun gin (edaria).
2. eta Hizkera zainduenetarako pare hauek bereiztea hobetsiko da. Bestalde euskaraz beti (eta areago hizkera zainduetan) zistukaria da eta gaitzetsi egin behar da gaztelaniazko ahoskera hortzartekoa (gaztelerazko zapato hitzaren lehen kontsonantea, alegia). Beraz, eskizofrenia hitzaren lehen eta hirugarren kontsonanteak zistukariak dira (bata apikaria eta bestea bizkarkaria); halaber soziologia hitzaren lehena eta bigarrena.
3. bokalartean gertatzen direnean, hurrenkera honetan handiagotzen den oparotasunaz desager edo alda daitezke hizketa arduragabean (hala nola: ari naiz ai naiz, horiek (h)oiek, egon eon, edan ean, eran, etab.). Ahoskera horiek erabat egoki eta bidezko dira gainerako hizkera mailetan, baina hizkera zainduan bokalarteko kontsonanteak ahoskatu egin behar dira.
4. euskaraz beti (eta areago hizkera zainduetan) hortzobikari dira eta gaitzetsi egin behar da frantsesezko ahoskera ubularra (frantsesezko rue hitzaren lehen kontsonantea, alegia).
VI. Letra hau hostuna den Iparraldeko euskalkietako hiztunek idatzi bezala ahoskatuko dute hizkera zainduan. Letra hoskabea den Hegoaldeko euskalkietako hiztunen ahoskera zainduan ere ez da ahoskatuko. Letra horren mututasunaren salbuespen bakarra Hegoaldekoen ahoskeran zihoan, zihoazen bezalakoetan gertatzen da, hor [x] belarraz ahoskatzen delarik (gaztelaniazko jamón hitzaren lehen kontsonanteaz, alegia). az esanak berdin balio du ahoskeretarako: erabat egoki da ebakera hasperenduna halakoa duten Iparraldeko euskalkietako hiztunengan (hala nola eperra epherra eta kidekoak).
VII. letra bilkura hauek <(i)ll> eta <(i)ñ> (hala nola: mila milla edo mailua mallua, bina biña edo baino baño) ahoskatzen diren euskalkietako hiztunengan bustikuntza hori ahoskera zainduan ere egoki da (ahoskera zaindua —milla— da eta ez — miya—). Bustikuntza hori ez duten euskalkietako hiztunengan, noski, bustidurarik gabea izango da ahoskera zaindua ere (hala nola: mila mila edo mailua mailua, bina bina edo baino baino).
VIII. letraren euskarazko ahoskera oinarrizkoa da eta hori da hizkera zaindurako hobesten den ahoskera oro har. Halaz ere eta beraz:
VIII.1. hitz hasieran ahoskatuko da (hala nola jateko yateko, jokalariak yokalariak). Badira [x] belarraz ere ahoska daitezkeen hitzak. Hitz horietako batzuk hizkera maila zainduetan gertakortasun urrikoak dira, beste batzuk (Heg. marka daramatenak) Hegoaldean erabiltzen dira (hala nola jertse, jipoi, jira).
29
VIII.2. hitz barruan gertatzen denean, izango litzateke ahoskera zainduena. Hala ere, gaurko egoera kontuan izanik, Hegoaldeko [x] belarra (gazt. jamón) eta Iparraldeko <ζ> sabaiaurrekoa ere (fr. jambon) onartzen dira hizkera zainduan garaje, ijito bezalako hitzetan.
IX.1. Ahoskera sabaikaria du lehengo euskal hitzetan: xagu, xoxo, Xabier. IX.2. Maileguetan bokalartekoa ahoskatzea hobesten da hizkera zainduan (hala nola: sexua seksua, taxian taksian, faxez faksez). Hitz amaieran oso gutxitan agertzen da eta hitz bereziak dira. Horietan ere [ks] ahoskera egin daiteke.
Kontsonante bilkurak X. Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren ondoren ondorengo kontsonantea (aditz formen hasieran agertuko dena) ahoskabe ebaki behar da (hala nola ez da: ezta). Ez adberbioaren ondorengo kontsonanteak ere ahoskabe ebakitzea hobesten da (hala nola: ez gara: ezkara; ez bada: ezpada). Hortik kanpo ere eta ahoskeran biltzen diren guztietan ahoskabetzea onargarria da hizkera maila zainduan ere.
XI. Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren azkeneko kontsonantea eta ondorengo (aditz formen hasieran agertuko dena) batera ebaki behar dira afrikatua osatuz (hala nola: ez zara: etzara; ez zetozela: etzetozela; ez zenion: etzenion; ez zuen: etzuen).
XII. eta Letra bilkura horietako zistukaria () afrikatu () egin ohi da euskaraz (hala nola unibertsitate, Frantzia, faltsua). Hitz mugan ere ordezkatze hori egiten den euskaretan afrikatzea onartzen da ahoskera zainduan (hala nola esan zuen: esantzuen; eman zion: emantzion).
XIII. Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren ondoren kontsonantez hasitako aditz formak agertzen direnean, euskara batzuetan ez da ahoskatzen. Ahoskera zaindutzat hartuko da horrelakoetan ahoskatzea eta baita ez ahoskatzea ere (alegia, ez naiz: eznaiz edo enaiz; ez luke: ezluke edo eluke; ez haiz: ezaiz edo ehaiz).
30
1 Adibideetan hitzen forma ortografikoa letra etzanean agertzen dena da: jateko yateko. Bigarren formak ahoskera adierazten du. Batuaren ortografian ez dauden ikur batzuk erabili behar izan dira ahoskera islatzeko: <ζ>: sabaiaurreko ahostuna (Lekeitioko ogi ζa azken kontsonante hori); : letraren ahoskera sabaikaria adierazteko gardentasunaren izenean eta askotan egiten den -[x] belarrarekiko loturaren haustea grafikoki nabarmentzeko; [x] igurzkari belarra da (gazt. jamón hitzaren lehen kontsonantea). 2 Arauaren zenbaki erromatarraren ondoan zenbaki arabiarrak ematen dira, ulerterraztasunagatik araua zatitu denean (esate baterako, III. eta III.a). 3 Arauaren zenbakiari letrak gehitu zaizkio, ulerterraztasunagatik araua zatitu denean (II.a eta II.b).
(Euskaltzaindiak, Donostian, 1998ko ekainaren 26an onartua)
KOMUNZTADURA APOSIZIOETAN (*) 1. Aposizioa izen sintagmaren barneko izenen artean egiten denean ez da komunztadura arazorik sortzen, hondarkia ez baita sintagma osoaren azken buruan baizik ageri: • Unibertsitateko Errektoreorde Edurne Mendiluzek aurkeztu du txostena. • Edurne Mendiluze Unibertsitateko Errektoreordeari aurkeztu diote txostena. Horrelakoetan, bistan da, lehen izenak ez darama mugatzailerik: • Unibertsitateko Errektoreorde(*a) Edurne Mendiluz ek aurkeztu du txostena. • Zure lagun(*a) Dublinen bizi denari sari bat eman diote. Mugatzailea izenaren beraren osagai egina duten izen bereziek, ordea –Antso Azkarra edo Pernando Amezketarra bezalakoek, alegia–, gorde egiten dute hura aposizioan ere: • Antso Azkarra errege ausar tari (*Antso Azkar errege ausartari). • Pernando Amezketarra bertsolari ezagunaren ibilerak (*Pernando Amezketar bertsolari ezagunaren ibilerak). 2. Izen sintagma osoak aposatzen direnean, berriz, komunztadura egitea da ohikoena, hondarkia sintagma aposatuetan ere ipiniz: • Nire lagun Ferminek, piano jotzaile trebeak, kontzertu asko eman ditu aurten. • Fermin Garro irakaslear i, lizentziadun berri denar i, eman diote lanpostu hori. • Zure lagunarekin, Unibertsitateko irakaslearekin, mintzatu naiz gaur. Komunztadurarik gabeko aposizioak lekukotasun urriagoa du tradizioan, batez ere perpaus barruan kokatua dagoenak, eta, hortaz, ez da gomendatzekoa: • ??Nire lagun Ferminek, piano jotzaile trebea, kontzertu asko eman ditu aurten. • ??Fermin Garro irakaslear i, lizentziadun berri dena, eman diote lanpostu hori. • ??Zure lagunarekin, Unibertsitateko irakaslea, mintzatu naiz gaur. Zenbaitetan, perpausaren joskeratik aparteko eranskin edo tarteki aske gisa ematen da bigarren sintagma eta ez sintagma aposatu gisa. Areago gertatzen da etenak, tartekiak eta horrelakoak maiz sa-mar dituen euskara mintzatuan, jardun egituratuagoa izan ohi duen idatzian baino. Horrelakoetan, jaki-na, benetako aposiziorik ez dagoenez, ez da komunztadura egiten. Errazago onartzen dira horrelakoak, tarteki izaera argia denean: • Gure herriko alkateak –musikazale amorratua ber a– begi onez ikusi du kontzertu gela berria egiteko proiektua. • Haren etxean –aski zabal a, ene ustez– erraz kabituko gara denok. • Datorren larunbatean –hilak zortzi– hasiko da ehiza garaia.
31
IRAUPENA ETA MAIZTASUNAADIERAZTEN DUTEN SINTAGMAZENBATZAILEDUNETAN MUGATU SINGULARRA NOIZ ERABILDAITEKEEN Horrenbestez, euskal literatur tradizioa eta ahozko euskararen erabilera kontuan hartuz, hau da Euskaltzaindiaren erabakia iraupena eta maiztasuna adierazteko zenbatzailedun sintagmen erabileraz: 1. IRAUPENAADIERAZTEKO — Absolutiboaz eta instrumentalaz gainera inesiboa erabiltzen da maiz iraupena adierazteko sin-tagmetan. — Inesiboko sintagma hauei dagokienez, mugagabea erabiltzea zilegi izanagatik, mugatu singu-larra erabiltzea hobesten da honako kasu honetan: zenbatzailedun sintagma horrek adierazten duen den-bora etengabeko unitate bakar gisa hartzen denean, hots, inesiboaren bidez prozesu edo gertaera baten iraupena adierazten denean. Adibidez, Hiru astean asko hazi da haurra. Hiru urtean ikasi du euskara. Lau urtean lan egin du Afrikan. Hauetan denetan iraupena adierazten da. Iraupenik adierazten ez denean, noski, mugagabeak ohiko lekua izango du. Hiru urteko iraupena adierazi beharrean hiru urte desberdinetan gertatu den zerbait adierazi nahi bada, mugagabea beharko da: Lau urtetan antolatu dute tanborrada. 2. MAIZTASUNAADIERAZTEKO — Maiztasuna adierazteko ereduen artean, mugagabeko erabilerekin batera, hots: Lau urtez behin elkartzen dira senitartekoak. Lau urtetarik behin elkartzen dira senitartekoak. Lau urtetarik lau urtetara elkartzen dira senitartekoak. Lau urterik behin elkartzen dira senitartekoak. — Formaz mugatu singularra dena ere aukeran dugu: Lau urtetik behin elkartzen dira senitartekoak. Lau urtetik lau urtera elkartzen dira senitartekoak. — Inesiboaren kasuan, berriz, forma mugatua da erabili behar dena honelakoetan: Lau urtean behin elkartzen dira senitartekoak. — Maiztasuna adierazteko egituren artean, [izena + -ero] gisako esamoldea onartzekoa da: {Astero, hilero, ordulaurdenero...} etortzen da. Baina bada hedatuxea den egitura bat, gaitzestekoa dena: -ERO atzizkiaren bidez osatua den *[zenbatzailea + izena + -ero] sintagma: *Bi urtero egiten dute bilera batzordekoek. *Hamabost egunero etortzen zait bisitan.
32
—Hamabostero, ordea, onartzekoa hamabosterik behin-en parean.
da,
hamabostean
behin
nahiz
IZEN SINTAGMEN ARTEKO JUNTADURA DELA ETA Izen sintagmen arteko juntadura dela eta, tradizioko erabilerak kontuan harturik, Euskaltzaindiak ARAU hauek ematen ditu euskara baturako: 1. Kasu-marka bera dakarten sintagmak beti junta daitezke: Bilboko jokalariek eta Bermeoko arraunlariek batzarra egin dute Zuri, niri eta beste askori gertatu zaigu Zure etxeaz eta gure lanbide berriaz mintzatu dira Baionatik, Bilbotik eta Gasteiztik omen datoz ikasle horiek. 2. Hau da erabili behar den juntabidea, pertsona izenordainak elkartzen direnean: Zuk eta guk egingo dugu (eta ez *zu eta guk egingo dugu) Niri, zuri eta beste lagunei gertatu zaigu (eta ez *ni, zu eta beste lagunei gertatu zaigu)
Gutaz eta zuetaz mintzo dira (eta ez *gu eta zuetaz mintzo dir a).
BEHAR IZAN ADITZAREN JOKABIDEAADITZ
IRAGANGAITZEKIN
Honenbestez, ondokoa da Euskaltzaindiaren gomendioa: 1. Behar izan aditza aditz laguntzaile iragankor gisa jokatuko da, ondoan agertzen den aditz osagarria edozein motatakoa delarik, iragangaitza denean ere bai: a) Lan egin behar dugu b) Liburua ekarri behar zenidan c) Etxera joan behar dut • d u-aditza + behar ====> [aditza] + behar + d u-saileko aditz laguntzailea • d a-aditza + behar ====> [aditza] + behar + d u-saileko aditz laguntzailea 2. Halere, lehen puntuan esana ez da beteko behar izan aditza, datibodun aditz iragangaitz batekin agertzen denean. Orduan izan laguntzailearen zaio-saileko formak erabiliko dira beti: a) Bihar mintzatu beharko natzaizu gai horretaz b) Azkenerako gauza guztiak ahaztu behar zaizkizu • zai o-aditza + behar ====> [aditza] + behar + zai o-saileko aditz laguntzailea 3. Bestalde, zenbait euskalkitan, Iparraldekoetan batez ere, behar izan aditzak izan laguntzailea har dezake aditz iragangaitzekin: a) Joan behar naiz b) Ez zara ikaratu behar Jokabide hau ere ez da gaitzesten: a-aditza + behar ====> [aditza] + behar + d a-saileko aditz • d laguntzailea.
NAHI / GURA IZAN ADITZEN JOKABIDEAADITZ
33
IRAGANGAITZEKIN
Honenbestez honakoa da Euskaltzaindiaren gomendioa: 1. Nahi izan / gura izan aditzak (nahiago izan /gurago izan aditzak ere bai) aditz laguntzaile iragankorrarekin erabiliko dira, ondoan agertzen den partizipio burutua edozein motatakoa delarik, baita iragangaitza denean ere: a) Barre egin gura zuen b) Egia esan nahi diogu d) Ez du isildu gura e) Bihar etorri nahi du • d u-aditza + nahi / gura ===> [aditza] + nahi / gura + d u-saileko aditz laguntzailea • d a-aditza + nahi / gura ===> [aditza] + nahi / gura + d u-saileko aditz laguntzailea Gomendio orokor horrek baditu hedadura desberdineko bi sal buespen, nahi izan aditzari dagozkionak: A. Nahi izan aditz iragangaitz batekin agertzen den kasuetan datiboarekiko komunztadura enple-gatu behar bada, zaio-saileko jokabidea erabiliko da beti: a) Garrantzi handiko gai batez mintzatu nahi natzaizu b) Lagunak ere ikustera etorri nahi zitzaizkidan • zai o-aditza + nahi ====> [aditza] + nahi + zai o-saileko aditz laguntzailea B. Ipar ekialdeko euskalkietan aditz iragangaitzekin da laguntzailea ere erabiltzen da zenbaitetan: a) Joan nahi zara b) Orain zurekin mintzatu nahi naiz Erabilera hau ere ez da gaitzesten: a-aditza + • d laguntzailea
nahi
====>
[aditza]
+
nahi
+
a-saileko d
aditz
ZEHARGALDERA OROKORRETAKO ADITZ-ATZIZKIA: –(E)N ETA –(E)NETZ
1. Zehargaldera guztietan bezala, zehargaldera orokorretan ere aditzak –(e)n forma hartzen du, eta aski da atzizki hura, zehargaldera ongi osatzeko, nahiz harekin batean ea edo ote bezalako beste zenbait indargarri ere erabil daitekeen: a) Ez dakit zuzen mintzatu naizen b) Galdetzera noa ea norbait azaldu den 2. Halere, zehargaldera orokorreko aditzari atzizki indargarria erantsi nahi bazaio, anbiguitaterik sortzen ez duen –(e)netz atzizkia erabiltzea gomendatzen du Euskaltzaindiak euskara baturako: a) Begira iezaiozu ongi ea gaitzik ageri duenetz b) Askotan banago gizon horrek besterik ikusten ote duenetz c) Ez dakit ikusi dugunetz
–eLAKO ETA –eN ATZIZKIAK IZENAK GOBERNATURIKO PERPAUS OSAGARRIETAN
34
ARAUA Hortaz, literatur tradizioaren lekukotasuna ikusita, hau da Euskaltzaindiaren erabakia izenak go bernatzen dituen perpaus osagarri jokatuetan erabili beharreko atzizkiez: • Aitzakia, albiste, berri, damu, esperantza, froga, hitz, iritzi, irudipen, itxaropen, itxura, kezka, konfiantza, kontu, marka, promesa, seinale, sentimendu, susmo, uste, zantzu, zurrumurr u... eta horrela-ko izenek gobernatzen dituzten perpaus osagarrietan –eLAKO eta –eN atzizkiak erabiliko dira euskara batuan: • Ekonomia gaizki doalako berriak ez gintuzke harritu behar • Ameriketara joan zen, han hobeto biziko zelako ustean • Nork zabaldu du Maite eta Koldo banatu direlako zurrumurrua? • Euskara Afrikatik datorrelako hipotesiak indarra galdu du azken urteotan • Berriro elkar ikusiko dugulako esperantza ez dut galdu • Maite gaituztelako seinale da egin diguten harrera beroa • Berriro elkar ikusiko dugun esperantza ez dut galdu • Maite gaituzten seinale da egin diguten harrera beroa. • Baina euskara batuan ez da egoki perpaus osagarriotan –eLAREN, –eNEKO edo –eNAREN atzizkiak erabiltzea, ez baitute literatur tradizioan aski den adinako l ekukotasunik. Beraz, gisa honeta-ko perpausek ez dute lekurik euskara batuan: • *Ekonomia gaizki doalaren berriak ez gintuzke harritu behar • *Ameriketara joan zen, han hobeto biziko zeneko ustean • *Maite gaituztenaren seinale da egin diguten harrera beroa.
Euskal Herria izena Araua Gauzak horrela direlarik, eta 2003ko uztailaren 18an Euskaltzaindiak, Donostian onarturiko adierazpenean oinarriturik, honako Araua plazaratzen du: 1. Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi Euskal Herria izena. 2. Idazkerari dagokionez, bi hitzetan eta biak letra larriz. 3. Gogoratu behar da bukaerako –a hori artikulua dela. Hortaz, erabil bedi: Euskal Herria, Euskal Herrian, Euskal Herriaren..., baina Euskal Herriko, Euskal Herritik, Euskal Herrira. Beraz, gaizki daude *Euskal Herriako, *Euskal Herriatik, *Euskal Herrin edo *Euskal Herriren bezalakoak.
35
Era berean, izen honek bere azken –a galtzen du ondoan beste determinatzaileren bat edo adjektibo bat daramanean. Adibidez: Euskal Herri maitea, Euskal Herri osoan, gure Euskal Herri hau, zein Euskal Herri litzateke?... Hortaz, ez daude ongi *Euskal Herria maitea, *Euskal Herria osoan. *gure Euskal Herria hau eta *zein Euskal Herria litzateke?
36
