Euskalkiak

16

berria

berria asteartea, 2004ko azaroaren 30a berria

EUSKAL HERRIA g Euskara

Gixune Bokale Ahurti

BAIONA

Miarritze Angelu

Bidaxune Lehuntze

Bidarte Getaria Bakio Gorliz Sopela    R

  I

 B

  K

  E

Urduliz

 O

T

 S

Arrangoitze

 M  U

 L  D  E  A  N  G  I  A

Meñaka

Gatika

Lekeitio

Ereño

   U

Turtzioz

Lanestosa

Pasaia

Balmaseda

I  

B  

Ugao

A 

R   R  

Berriz

A  

  D

R   

Abadiño

A    

Otxandio Ubide    R

  A

  M

 A

  I

L

 A

   R

ERDIGUNEA

Ordizia Beasain Idiazabal Segura

Urduña

LeintzGatzaga

 G

O

I

E

R  R

Urdiain N 

D 

A 

Lakuntza Arbizu Arruazu

EtxarriAranatz

 S  A

 R 

A

 I

Uharte Arakil

 N  K  A

 R

A   

U 

Jauntsarats N  

 M

 M  A  T  Z  A  U  L

Arraitz

Larraintzar Iraizotz

O  T

Z

  B

A  T   E 

T   Z  

Muskitz Eritze

Olague  A

U

N

E 

Ziaurritz

 E  T  A  O  D  I

Irurtzun

Lantz

R 

Lizaso

Beuntza

Oskotz

R  

S    T    

Ostitz

Iragi

Eugi

E     

A

Zilbeti Bizkarret- Aurizberri Gerendiain

R     I     B    

Usetxi

A

A    

Erro   E

 R

 R

 O

 I

 B

 A

Z

E

K

O

 S

 A

Ü  A

Ü  R

B

Larraine Santa-Grazi

A

 Z

Garralda

Lintzoain Mezkiritz Lintzoain Mezkiritz

R     

Leranotz Zubiri

 A

Orbaizeta

SORTALDEA

E    

R

A

A

I

T 

Z 

U 

 R

Aribe

Orotz-Betelu

Otsagabia Ezkaroze

Abaurreagaina

Itzaltzu

  E  K   L  D

 O

 N A

 A

  K  IEspartza

Jaurrieta

 A

  E

 F A R

  I

  A    K    N

Izaba

   O      R

Urzainki

 A E  R  G  O  I  E  N

 R A    R

Uztarroze

    R

Erronkari

     E

GASTEIZ Dulantzi

IRUÑEA

Agurain

Bidankoze Garde Agoitz

Burgi

 T

EKIALDEKO NAFARRA

R 

E 

B 

I   Ñ  

Kanpezu

U   

Lizarra

Gares

Bernedo Zangoza Bastida

MENDEBALEKOA

Guardia Tafalla

Sartaldekoazpieuskalkia Sortaldekoazpieuskalkia ia

Viana

Eltziego

Sartaldeetasortaldekoazpieuskalkientartekoeremua Mendebaleko eta erdialdeko euskalkien tarteko hizkerak

Oion Lapuebla de Labarca

PetilladeAragón

Mendavia

Tarteko hizkerak Euskalkienarteko mugakezdira zorrotzaketa zehatzak,eta tarteko zortzihizkera ageri dira.Marrekin adierazidira. Aezkoa etaBurunda dira denetanberezienak: hirueuskalkiren artekolotura egiten dute.

 R

Eltzaburu

Etxaleku

Altsasu

Azpieuskalkiak

L  A

HEGOSARTALDEA B  U  R  U 

- 

F    

Beruete

Errazkin Lekunberri

Ataun

Bakaiku

SARTALDEA

ERDIGUNEA A  

 B  U  R  U  A  S  A

 B  A

Azpirotz

I 

Araia

ZUBEROTARRA

SORTALDEA

Uitzi

Betelu

Zegama

Legutiano

Euskalkiak

Euskalkienbarruan hamalauazpieuskalki daude:bi mendebalean,hiru erdialdekoan,lau nafarrean,hirunafarlapurtarrean,eta nortasunhandikobi ekialdekonafarrean (Zaraitzueta Erronkari ibarretakoak).Oso homogeneoada zuberotarra.

Leitza Areso Gorriti

 Z  A  I  T Lezaeta A  R

Zaldibia Lazkao

Senpere

   U

Berastegi

Eskoriatza

  A

A

Tolosa

Orendain Baliarrain Gaintza Abaltzisketa Amezketa

Uztaritze

Ahetze

   T

   S

SORTALDEA

Alegia

Legorreta

Burgue-Erreiti

Arrueta Oragarre Martxueta

IPAR-SARTALDEA

Arano

 S  A  L  D  E   L  O

Albiztur

Murgia

Seidira: mendebalekoa, erdialdekoa,nafarra, nafar-lapurtarra, zuberotarraeta ekialdekonafarra. Hilzoriandago azkena.

I 

Andoain

Alkiza   T

Beizama

R

Villabona

Larraul

Ikaztegieta

Legazpi

Aretxabaleta

A K O  E Asteasu

Errezil

SARTALDEA

Oñati

D

E  R

 T

 E

Bidania-Goiatz  O

Urretxu Zumarraga

Arrasate

 O

   I

   E

Bergara

Antzuola

   D

     D

Oleta Amurrio

Azkoitia

      E

Aia

 D  E  A  L  A  L

  A

    A       B

Lasarte-Oria  B

    A

    B      I

I    

Hernani

Orio Aizarnazabal

Zestoa

Azpeitia

Errenteria

ERDIGUNEA

Zarautz

   R

SORTALDEA

T    

Zeanuri

Euskararen egitura 1970-2004 epean

Soraluze   R

Elorrio

R   

Orozko

Eibar

 G  A  L  D  E  A  A  N  U  R

A   

Artziniega

Ermua

Durango

Igorre

Zeberio

Laudio

Iurreta

SARTALDEA A 

Getaria

Zumaia

Bastida

    T

  A

Ziburu

R  

Lezo

DONOSTIA

K  O  

Karrantza

   A

DonibaneLohizune

Hondarribia Hendaia

Ea

Getxo Ispaster Mungia Arrieta  I  A  L  D  E   A  U  R  S  T Ondarroa  U Santurtzi Mutriku Fruiz   B Nabarniz Gizaburuaga Leioa L  E  Portugalete Gernika A Errigoiti Deba -  A  Sestao Erandio R   Gamiz-Fika Morga Derio T   I   Ortuella Barakaldo Sondika B   Mendata Aulesti Muxika A    R  I  E  R  R  I  A  O Trapagaran  X I      T Mendaro BILBO Zamudio Lezama Markina Munitibar Etxebarri Larrabetzu N      Galdakao E       M  E  N  D  E   B   A L  E  Elgoibar Basauri R     Zornotza  R  O B     U Zaratamo I    Zalla A  O    Lemoa Arrigorriaga I    

Sarrikota

Ilharre Aiherra Hazparne Arboti A M  Ozaraine-Erribareita Jatsu I  K   Lekuine U  Haltsu Z   Izturitze E   Larresoro Lüküze Jeztaze AiziritzeDomintxaineKanbo Urruña Lekorne N A Berroeta Biriatu   O Makea F  Garrüze Etxarri   K Azkaine A  Mehaine Zuraide Ezpeleta Donapaleu Irun Itsasu Arüe-Ithorrotze-Olhaibi Sara Bithiriña Luhuso Heleta Armendaritze Uhartehiri L  Lohitzüne Sarrikotapea Ainhoa Oiartzun Iholdi A   Ezpeize Bidarrai Mitikile Bera Irisarri ZugarramurdiUrdazubi T T A R  R  Izura  E P     A Ospitalepea   P Bildoze Landibarre Sohüta  I  R U     A Pagola  Z  I K  Ortzaize  R  T MAULE  B  O     N Larzabale Arrosa SuhuskuneR    Lesaka Garindaine Eskiula Muskildi Barkoxe Etxalar Igantzi Gotaine    A T     Irulegi Donaixti-Ibarre Amaiur Urdiñarbe Baigorri Erratzu  R A AnhauzeAzkarate Donazaharre     T Arantza Altzürükü Arizkun DONIBANEGARAZIR      B  E  R  T  I  Z   A  R  A   T A N  Goizueta A      Z   O Sunbilla Lasa  A  L    R Aloze   I Elizondo Eiheralarre   Lekunberri R      L  E  R  R  E  K   A Oronoz-Mugairi   A    E    A  M  A Banka    B Atharratze N     Ituren Irurita    B      R Altzai A          A Zubieta Doneztebe     B Arnegi Ezterenzubi Lakarri Montori Aldude Ligi     Z Luzaide Saldias A     Almandoz Ezkurra Urepele Eratsun Beintza-Labaien

Bermeo

 A

Mundaka

Erango

Milafranga

   R

Plentzia

Akamarre

Beskoitze

Arbona

   A    R

Bardoze

Urketa

 R  I A  L D  E   R  R I  E  A  A   T  U  A  T U

Basusarri

Lodosa

ERDIALDEKOA Sartaldekoazpieuskalkia Erdigunekoazpieuskalkia

San Adrian

   A

Sartaldeetaerdigunekoazpieuskalkientartekohizkerak      E

Sortaldeko azpieuskalkia (erdialdekoaren eta nafarraren tarteko eremua)      D

       R

NAFARRA

      A

Ipar-sartaldekoazpieuskalkia

      B

Hego-sartaldeko ko azpieuskalkia

© KOLDO ZUAZO

Erdigunekoazpieuskalkia

© EUSKAL EDITOREA E. M. Martin Ugalde Kultur Parkea ea z/g 20140,Andoain

Sortaldekoazpieuskalkia ia Burunda (mendebalekoaren, erdialdekoaren eta nafarraren tarteko hiz kera) Corella

Baztan (nafarraren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera)

GRAFIKOAK

Andoni Elordui, Joxean Apeztegia

Aezkoa (nafarraren, ekialdeko nafarraren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera)

LEGE GORDAILUA

Tutera

SS-1327/04

LEHEN EDIZIOA, 2004 Fitero

NAFAR-LAPURTARRA

ESKALA 0

2

4

6

8

10

12

14

16 km

Sartaldekoazpieuskalkia ia Cascante

Erdigunekoazpieuskalkia Sortaldekoazpieuskalkia Sartaldeetaerdigunekoazpieuskalkientartekohizkerak

Cortes

Kostatarra (erdialdekoaren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera) Amikuze (nafar-lapurtarraren eta zuberotarraren tarteko hizkera)

Koldo Zuazoren euskalkien mapa argitaratu du BERRIAk  Bonapartek 1870. urte inguruan egindako euskalkien mapa zen orain arteko bakarra AGURTZANE SOLABERRIETA - DONOSTIA

Koldo Zuazo hizkuntzalariak  osatu duen euskalkien mapa berria argitaratu du B ERRIA egunkariak. Louis Lucien Bonapartek   XIX. mende erdialdean egindako mapa zen orain arte euskalkien ikerketarako zegoen oinarri nagusia. Ordutik ikerketa eta ekarpen interesgarriak izan dira, baina gehienak lokalak eta ez dute Euskal Herri osoa izan aztergai. Zuazok Bonaparteren sailkapena eta mapa osoa egokitu ditu. Koldo Zuazo 15 urte daramatza euskalkiak aztertzen. Atzo maparen aurkezpenean azaldu zuenez, hasieran ez zuen buruan mapa egitea eta gauzak aldatzea. Baina lanean hasi zenean Bonaparteren sailkapenak gaur egunerako ez zuela balio konturatu zen. Horregatik, beste mapa bat osatzea erabaki zuen. Horrek, ordea, ez du esan nahi Zuazoren mapak Bonparterena baz-

tertuko duenik edo Bonaparteren mapa okerra zenik. «Bonaparteren mapa XIX. mende erdiko euskararen egoera erakusten du. Eta hori ezin da aldatu, ezin da baztertu. Gaur, bihar edo etzi norbaitek garai hartan euskara non egiten zen jakin nahi badu, han agertzen da euskararen mugak zeintzuk ziren; han agertzen da, kolore argi edo ilunaren arabera, non zegoen euskara osasuntsu eta non zegoen transmisioa etenda. Horiek jakin nahi baditugu,ezinbesteanbetiBonaparteren mapara jo behar dugu», azaldu zuen. Gaur egun Bonaparteren mapa aldatzeko premia bazegoela dio Koldo Zuazok. Haren ustez, bi dira arrazoi nagusiak. Alde batetik, ordutik hona euskalkien eremua gutxitu egin da, batez ere Nafarroan: «Nafarroako eremu zabal samarrean euskalkia galdu egin da. Euskara, ordea, zabaldu egin da: Cortesen, Fite-

ron eta Corellan, besteak beste, euskaldunak topatuko ditugu». Bestetik, egilearen ustez, ikastolen bidez euskara irakaskuntzan sartzeak eta euskara batuaren sorrerak euskara batzea ekarri du eta horrek euskalkietan eragin du.

Sei euskalki, ez zortzi  Arrazoi horiek direla direla eta, eta, ZuazoZuazoren arabera, gaur egun sei euskalki daude, zortzi gabe: mendebaldekoa, erdialdekoa, nafarra, nafar-lapurtarra, zuberotarra eta ekialdeko nafarra. Azken hori hilzorian dagoela dio Zuazok.

«Gaur egun Erronkarin ez dago euskara autoktonoa egiten duen inor; duela 13 urte hil zen azkena. Eta aldamenean dagoen Zaraitzu ibarrean, bakarra geratzen da». Zuazok euskalki batzuen izenak aldatu ditu: bizkaierari mendebaldekoa deitu dio, eta gipuzkerari, erdialdekoa. Besteak Bonapartek deitu bezala utzi ditu. «Buruan beti zatiketa administratiboak ditugu. Haatik, euskalkien banaketa eta banaketa administratiboa ez datoz bat. Bizkaia Bizkaia da, eta Bizkaiko euskarari, Gipuzkoa eta Arabako alderdi batzuetan egiten denez,

EUSKALKIAK 

SALMENTA

Bonapartek 1870ean zortzi euskalki bereizi zituen; Zuazok egun sei daudela dio

Durangoko azokan izango da salgai, 6 eurotan; gero, 8 euro balioko ditu

bizkaitarra deitu beharrean, mendebaldeko euskara deitu diot. Halaber, esaterako, Arabako Araitz ibarrean ere Gipuzkoako euskara hitz egiten da. Beraz, ez dut egokia ikusi horri gipuzkera deitzea; erdialdekoa deitu diot», azaldu zuen. Halaber, Bonaparteren mapan euskalkien barruan 25 azpieuskalki agertzen baziren ere, Zuazok14 bereizi ditu: bi mendebaldean, mendebaldean, hiru erdialdekoan, lau nafarrean, hiru nafar-lapurtarrean eta nortasun handiko bi ekialdeko nafarrean (Zaraitzu eta Erronkari ibarretakoak). Zuberotarra oso homogenenoa dela dio egileak. Euskalki bakoitzak bere kolorea du mapan, eta azpieuskalkiak bere euskalkiak duen kolorearen tonalitatearekin azaltzen dira. Joxean Apeztegia B ERRIA ko ko infografistak egin du grafikoa. «Ulertzeko erraza izatea eta Koldok mapan azaldu nahi zituen xehetasunak ondo azaltzea izan dira nire helburu nagusiak. Eta horretarako kolorea erabili dugu», azaldu zuen atzo Azpeztegiak aurkezpenan. 1870. urte ingurutik —Bonaparteren garaitik— euskalkiek  izan duten bilakaera azaldu zuen Koldo Zuazok. Euskalkiak  nola aldatu diren ikusteko adibide garbiena Nafarroa dela dio. «Nafarroako iparraldeko ibar