VOLUMINA
THEOLOGICA
BIBLIOTEKA CENTRA ZA K O N C I L S K A I S T R A Ž I V A N J A , D O K U M E N T A C I J U I N F O R M A C I J E »KRŠĆANSKA SADAŠNJOST«
SVEZAK X
Glavni urednik M A R I J A N VALKOVIC
Priredio ALDO STARIĆ
EUHARISTIJA U ŽIVOTU CRKVE KROZ P O V I J E S T
I
T o m i s l a v J. Š a g i - B u n i č
EUHARISTIJA U ŽIVOTU CRKVE KROZ POVIJEST I z d a j e se k a o n e d o v r š e n s p i s
KRŠĆANSKA SADAŠNJOST Z A G R E B 1984.
Korektura i stvarno kazalo: ZVONIMIR BONO SAGI Kazalo imena: ZDENKO TOMISLAV TENŠEK Opremio: ALFRED PAL Grafički uredio: ROMAN TURČINOVIĆ
Izdaje: Kršćanska sadašnjost, Zagreb, Marulićev trg 14 Odgovara: Dr Vjekoslav Bajsić, Zagreb, Kaptol 31 ^ j b y Kršćanska sadašnjost Zagreb 1984.
Tisak: NIŠRO Varaždin
R I J E Č IZDAVAČA Ovo j e djelo zamišljeno p r e d više godina. Bilo je p l a n i r a n o k a o izvorni teološko-pastoralni prilog proslavljanju euharistijskih kongre sa u O p ć o j i d o m a ć o j C r k v i , sve p o d v i d o m k o n c i l s k e l i t u r g i j s k e i s v e c r k v e n e o b n o v e . U s r e d t o g p o s l a j e a u t o r a u l i p n j u 1983. z a d e s i l a n e m i l a b o l e s t i o n e m o g u ć i l a g a d a d o v r š i u ž e l j e n u o b l i k u , r o k u i op segu. A u t o r ove stranice s m a t r a tek » p r v o m r u k o m « n a m j e r a v a n e knjige. Izdavač je međutim, kao i brojni autorovi prijatelji, bio uvjerenja da su ove stranice ipak zaslužile d a b u d u u p r a v o sada, u j e k u pripre m a za n a c i o n a l n i euharistijski k o n g r e s , p r e d a n e j a v n o s t i b a š ovakve k a k v e j e s u , k a o n e d o v r š e n ali — v j e r u j e m o — z r e o p r i l o g d u b l j e m upoznavanju i slavljenju euharistije u Crkvi. Izdavač nije, s obzirom n a n a m j e n u i n a r a v knjige, s m a t r a o n u ž n i m ni u p o t p u n j a v a t i b i b l i o g r a f i j u , n i i z v l a č i t i b i l j e š k e iz t e k s t a u p o s e b a n aparat, niti vršiti druge formalne zahvate. R a d i l a k š e g k o r i š t e n j a u v r š t e n a s u k a z a l a i m e n a i s t v a r i , k o j a du gujemo t r u d u dvojice autorove redovničke subraće: oo. Z d e n k u Tomi slavu Tenšeku i Boni Zvonimiru Šagiju. D a j e m o u r u k e čitaocu ovaj n e d o v r š e n i spis s u v j e r e n j e m d a će ga s r a d o š ć u č i t a t i i d a će o n i o v a k a v n a d a h n u t i m n o g i k o n k r e t a n , svježi p a s t o r a l n i k o r a k u n a š i m s l a v l j i m a e u h a r i s t i j e , t o m » v r e l u i vr h u n c u svega k r š ć a n s k o g života«. U Z a g r e b u , 30. s r p n j a
1984. IZDAVAČ
S A D R Ž A J
Riječ izdavača
5
Sadržaj
7
:
Uvod
9
I. E u h a r i s t i j a u životu Crkve u apostolski d o b a II. Euharistija u patrističkom razdoblju
.
.
17 .
.
.
.
.
30
I I I . Pogled u teološka p r o d u b l j i v a n j a e u h a r i s t i j e u o t a č k o d o b a
.
47
IV. K a r o l i n š k a obnova i srednji vijek:
p r o c e s raslojavanja
.
.
73
V. Novi oblici e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i u s r e d n j e m vijeku
.
.
100
VI. Novi s m j e r teološkog razmišljanja o euharistiji
.
.
.
.
133
V I I . S p e k u l a t i v n a rješenja u Teološkoj s u m i sv. T o m e Akvinskog .
141
V I I I . E u h a r i s t i j a i mistično tijelo Kristovo u teologiji sv. Bonaventure
171
IX. (Teološka) P o r u k a b l a g d a n a Tijelova X. Kriza teološkog mišljenja
:
i euharistijska
193 teologija
knjižice
»Nasljeduj Krista« X I . R e f o r m a t o r i zabacuju žrtveni k a r a k t e r e u h a r i s t i j e
217 .
.
.
X I I . T r i d e n t s k i e u h a r i s t i j s k i naglasci X I I I . T r i d e n t s k a teologija m i s e (treba završiti)
257 282 315
XIV. E u h a r i s t i j a u životu i teologiji poslije T r i d e n t a (nije napisano) XV. Putovi obnove (treba napisati) X V I . E u h a r i s t i j a u teologiji S r p s k e pravoslavne Crkve (nije napi sano) S t v a r n o kazalo
355
Kazalo i m e n a
359
UVOD E u h a r i s t i j s k a j e ž r t v a »vrelo i v r h u n a c s v e g a k r š ć a n s k o g živo t a « , k a ž e D r u g i v a t i k a n s k i k o n c i l (1962—1965) u s v o j o j d o g m a t s k o j k o n s t i t u c i j i o C r k v i » L u m e n g e n i t u m « (LG 11,1). N a d r u g o m se m j e s t u u i s t o m d o k u m e n t u t o i s t o i z r a ž a v a o v a k o : » K a d g o d se n a o l t a r u slavi ž r t v a k r i ž a , k o j o m j e » ž r t v o v a n K r i s t n a š a P a s h a « (1 K o r 5,7), o b a v l j a se d j e l o n a š e g a o t k u p l j e n j a . U j e d n o se s a k r a m e n t o m e u h a r i s t i j s k o g k r u h a u p r i z o r u j e i o s t v a r u j e j e d i n s t v o vjer n i k a k o j i t v o r e j e d n o t i j e l o u K r i s t u ( u s p . 1 K o r 10,17). Svi se lju di p o z i v a j u u t o u j e d i n j e n j e s K r i s t o m , k o j i j e s v j e t l o s v i j e t a , o d k o j e g a p r o i z l a z i m o , p o k o j e m u ž i v i m o , k a k o j e m u t e ž i m o « (LG 3). N a d o v e z u j u ć i se n a t e i s k a z e D r u g o g v a t i k a n s k o g k o n c i l a , k a r d i n a l F r a n j o Š e p e r p i š e , d a se e u h a r i s t i j a i stalno
sredstvo
pomoću
kojega
»tu p r o m a t r a k a o
Krist
sam
ostvaruje
sadašnje
—
hic
et
n u n c — u C r k v i b o ž a n s k o d j e l o s p a s e n j a , « p a t v r d i : » C r k v a b e z eu h a r i s t i j e n e b i m o g l a p o s t o j a t i n i t i živjeti«, o b j a š n j a v a j u ć i ko:
»Očevidno, ne
matrati odijeljeno
smijemo
stvarnost
od sveukupnosti
euharistijskog
objavljenih
to
ova
otajstva
pro
i s t i n a . Ali u
sadaš
n j e m r e d u s p a s e n j a C r k v a n e b i m o g l a s a č u v a t i a u t e n t i č n u i cjelo vitu vjeru
k a d ne bi u njoj
bila prisutna
euharistijska
stvarnost.
Crkva n e bi m o g l a s i g u r n o čuvati svu p u n i n u Božje Riječi k a d n e bi živjela u s t a l n u d o d i r u i j e d i n s t v u s K r i s t o m u e u h a r i s t i j i . J o š : d o k je nebeska Crkva ujedinjena
s Kristom u jedinstvu blaženog
n j a i l j u b a v i , o v a z e m a l j s k a p o s j e d u j e i živi K r i s t a n a lan način u euharistijskom d'oggi
e
1965—1966, ci KS,
iVMistero str.
di
otajstvu«
jede«,
6; hrv. prijevod:
br. 1 [Zagreb
1967]
str.
(Kard.
Quaderni Današnji
di
Franjo Cultura,
čovjek
gleda
sakramenta-
Šeper, III 19,
i euharistija,
Vuomo U dine Sves
22). 9
Tim je iskazima izrečeno ono što Crkva o euharistiji
vjeruje.
I m a j u ć i p r e d o č i m a taj s a d r ž a j c r k v e n e e u h a r i s t i j s k e v j e r e , m i ć e m o u ovoj knjizi p o k u š a t i prići euharistijskorn otajstvu s d r u g o g s t a n o v i š t a : n a š e j e p i t a n j e , n a k o j i se n a č i n i u k o j i m o b l i c i m a t a e u h a r i s t i j s k a vjera očitovala u vidljivu i svima d o s t u p n u iskustvu Crkve tijekom njezine dvijetisućljetne povijesti; kakvo je mjesto i značenje euharistija zauzimala u različitim e p o h a m a dosadašnjeg življenja i djelovanja Crkve, k a k o u o d n o s u p r e m a proživljavanju c r k v e n o g i d e n t i t e t a i u n u t r a š n j e k o h e z i j e , t a k o u o d n o s u p r e m a os t a l o m s v i j e t u i p r e m a c r k v e n i m z a d a c i m a u n u t a r č o v j e č a n s t v a i koz mosa. K n j i g a , p r e m a t o m e , n e želi b i t i s i s t e m a t s k i s p e k u l a t i v n i t r a k t a t euharistijske teologije, ni povijest euharistijske teologije u u ž e m smislu, nego prije povijesti euharistijske stvarnosti kao ustanove k o j u C r k v a i m a , s k o j o m živi i o d k o j e živi. U s p e c i f i č n o t e o l o š k u l i t e r a t u r u b e z s u m n j e se m o r a p o s e g n u t i i u o v a k v o j k n j i z i , j e r se s m i s a o i z n a č e n j e o d r e đ e n i h o b l i k a e u h a r i s tijskog življenja u Crkvi m o ž e dokučiti p r v e n s t v e n o kroz iskaze ko j i m a se i z r e k l o o n o š t o j e o n o v r e m e n a g e n e r a c i j a o t i m o b l i c i m a m i s l i l a , ili k o j i s u u t j e c a l i n a r a đ a n j e n o v i h o b l i k a o d n o s n o n a p r e o b l i k o v a n j e n a s l j e đ e n i h . P o s e b i se r a z l i k u j e d a će n a s u p o z o r n o s t i p r e m a t e o l o š k i m i s k a z i m a p r i s u t n a svijest i vjera u u s k u sraslost C r k v e i e u h a r i s t i j e , t j . p i t a n j e o tzv. crkvotvomosti e u h a r i s t i j e , te da ć e m o n o r m a l n o izrazitu p o z o r n o s t m o r a t i posvetiti o n i m teološ k i m t e k s t o v i m a koji su u životu Crkve odigrali veću ulogu i pos tigli v e ć u u t j e c a j n o s t n a v j e r n i k e te p r e m a t o m e n a s t v a r a n j e du h o v n o g m e n t a l i t e t a n a d o l a z e ć i h s t o l j e ć a . T e o l o g i j a će n a s , s t o g a , u o v o j k n j i z i m a n j e z a o k u p l j a t i u k o l i k o se u n j o j o č i t u j e i n d i v i d u a l a n n a p o r pojedinog mislioca, a većma imati pred očima one tekstove i m i s l i e u h a r i s t i j s k e t e o l o g i j e za k o j e t r e b a s m a t r a t i d a s u p o s t a l i s a s t a v n i m d i j e l o m c r k v e n o g ž i v o t a v i š e ili m a n j e o p ć e n i t o u o d r e đ e n a v r e m e n a , b i l o k a o m i s a o n o o d r a ž a v a n j e o n o g a š t o se u C r k v i u vezi s e u h a r i s t i j o m živjelo i d o g a đ a l o o d n o s n o č i n i l o , b i l o k a o m i s a o n a p o d l o g a ili m o t i v a c i j a za j a v l j a n j e i r a z r a s t n o v o g ili d r u k čije n i j a n s i r a n o g p r e ž i v l j a v a n j a euharistije. S m a t r a m o da j e t a k a v p r i s t u p k p r o u č a v a n j u e u h a r i s t i j e u povi jesti Crkve od značajne važnosti, ako dobro uočimo točnost onoga što je k a r d i n a l Š e p e r izrazio o v a k o : »Veoma ispravno teolozi d a n a s i s t i č u d a m j e s n a c r k v e n a z a j e d n i c a , n a p r . ž u p a , s a k u p l j e n a za e u h a ristijsku žrtvu, tvori znak i očitovanje univerzalne Crkve. I što je 10
z a j e d n i c a k o j a se s a k u p l j a n a e u h a r i s t i j s k u c e l e b r a c i j u v e ć a , b o l j e s t r u k t u r i r a n a , t e š t o a k t i v n i j e s u d j e l u j e u s v e m u š t o s a č i n j a v a eu h a r i s t i j s k u r e a l n o s t , t o b o l j e m o ž e svijet z a p a z i t i u n j o j m a n i f e s t a ciju čitave Crkve. Zajednica s a b r a n a n a euharistijski s a s t a n a k ujed n o je znak aktivne p r i s u t n o s t i Božje u s r e d svoga n a r o d a n a zemlji, p o m o ć u kojega Bog oko svoga Sina — u jedinstvu s N j i m — sabire u l j u b a v i s v e č o v j e č a n s t v o « (ID., Quaderni di Cultura, str. 11; Svesci, str. 24). A k o j e e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k n a p o v l a š t e n n a č i n z n a k Bož je prisutnosti n a zemlji, o n d a je sveukupnost oblika i načina k a k o je euharistija p r i s u t n a u životu Crkve i vjernika od odlučujuće važnostin za o n o što Crkva jest i što i m a biti u n u t a r povijesnog ho da čovječanstva. A onda je također veoma važno i korisno proučava ti k a k o se t o o č i t o v a l o u d o s a d a š n j e m c r k v e n o m p o v i j e s n o m h o d u u n u t a r p o v i j e s n o g h o d a č o v j e č a n s t v a k a k o b i se s t e k l i p o t r e b n i uvi di i p r e t p o s t a v k e z a u s p j e š n o o s t v a r e n j e d a n a š n j e g z a d a t k a C r k v e u tom području, a koje je karidnal Šeper zacrtao ovako: »Budući da je euharistija najveće i najsnažnije što Crkva ima, ona m o r a pre gledati ovo svoje najveće blago u vidu današnjeg čovjeka, da od bo g a t s t v a o v o g a m i s t e r i j a j a č e i s t a k n e , i z n e s e , osvježi, v a l o r i z i r a o n o što je danas potrebnije i uspješnije. Bogatstvo ovoga misterija tako je veliko da ga ljudski u m ne može do kraja iscrpsti, a pogotovo je n e m o g u ć e d a svi a s p e k t i t o g b o g a t s t v a z a u z m u j e d n a k o ž i v u vri jednost u srcu čovjeka u svako doba, U različito vrijeme, p r e m a p o t r e b a m a i o k o l n o s t i m a , Crkva je u svojoj p a s t o r a l n o j p r a k s i više i s t i c a l a j e d a n v i d i k , a u d r u g o m č a s u d r u g i . D a n a s j e p o t r e b n o raz m o t r i t i što u ovaj čas t r e b a da zauzme važnije mjesto, s o b z i r o m n a d a n a š n j e l j u d e , n j i h o v u k u l t u r u , n j i h o v e z a h t j e v e « (Quademi di Cul tura, str. 7; Sveci, str. 23). Ako je z a d a t a k s u v r e m e n e Crkve da od bogatsva euharistijskog o t a j s t v a d a n a s »jače i s t a k n e , i z n e s e , o s v j e ž i , v a l o r i z i r a o n o š t o j e d a n a s p o t r e b n i j e i uspješnije«, k a k o u tom t e k s t u izjavljuje kardi n a l Š e p e r , o n d a j e b e z s v a k e s u m n j e p o t r e b n o d a se o z b i l j n o p r o uči k a k o j e p r o c e s sličnog e u h a r i s t i j s k o g p r i l a g o đ i v a n j a t e k a o u do s a d a š n j o j d v o m i l e n i j s k o j c r k v e n o j p o v i j e s t i , p a d a s u v r e m e n a Crk v a m o g n e z r e l i j e u d o v o l j i t i s v o m e d a n a š n j e m z a d a t k u n e g o š t o se t o možda događalo ponekad u koja druga vremena. J e r a k o j e s j e d n e s t r a n e za b o g a t s t v o e u h a r i s t i j s k o g o t a j s t v a i s t i n a d a j e » n e m o g u ć e d a svi a s p e k t i t o g a b o g a t s t v a z a u z m u j e d n a k o živu vrijednost u srcu čovjeka u svako doba«, a s d r u g e s t r a n e opet da je Crkva, uslijed toga, u svojoj p a s t o r a l n o j p r a k s i u j e d n o 11
d o b a više isticala j e d a n vidik, a u d r u g o d o b a drugi, nije o p r a v d a n o n a sve t o g l e d a t i s o s l o n c e m n a n e k i n a i v n i h i s t o r i j s k i o p t i m i z a m , k a o d a j e sve š t o se d o g o d i l o i k a k o se d o g o d i l o b i l o n a j b o l j e i n a j s a v r š e n i j e b a š z a t o š t o se t a k o d o g o d i l o . C r k v a m o r a n a s v o j u p o v i j e s t g l e d a ti t a k o đ e r s o d r e đ e n o m d o z o m k r i t i č n o s t i u D u h u S v e t o m , u s v j e t l u d v i j u za n j u o b a v e z n i h v j e r n o s t i , k o j e s u u s t v a r i z a p r a v o j e d n a t e ista vjernost neodvojivo sastavljena od dviju obaveznih b u d n o s t i : o d b u d n o s t i d a se b o ž a n s k i s p a s e n j s k i d a r e u h a r i s t i j s k o g o t a j s t v a n e o k r n j e n o i cjelovito istinski čuva i p r e n o s i kroz sva stoljeća do č a s a k a d će n a v i d l j i v n a č i n u slavi d o ć i O n a j k o j i s a d a u e u h a r i s tiji m e đ u s v o j n a r o d d o l a z i n a s a k r a m e n t a l a n n a č i n , t e o d b u d n o s t i za u v j e t e i o k o l n o s t i l j u d i s v a k e g e n e r a c i j e i s v a k o g a k u l t u r n o g p r o s t o r a k a k o b i o n i o d i s t i n s k i m o g l i o p t i m a l n o p r i m i t i i b i t i spa senjski zahvaćeni euharistijskim susretom s Kristom i njegovim v a z m e n i m otajstvom prijelaza s ovoga svijeta k Ocu p o trpljenju, smrti i uskrsnuću. J e d i n o s t a k v o m d o z o m k r i t i č n o s t i u D u h u S v e t o m e p r e m a svo j i m p o v i j e s n i m i s k u s t v i m a m o ž e C r k v a iz s v o j e p o v i j e s t i u č i t i i n a u č i t i k a k o d a se s n a đ e u n o v i m s i t u a c i j a m a d a b i š t o z r e l i j e i p l o d o n o s n i j e o d g o v o r i l a s v o m e z a d a t k u d a k a o p o d a š n o o r u đ e B o ž j e čovjekoljubnosti svakoj generaciji p o s r e d u j e da euharistija zaista bu de » k r u h r a z l o m l j e n za život svijeta«. P o l a z e ć i s t o g a n a š e g a s t a n o v i š t a , m o ž e m o , m i s l i m , u vezi s eu haristijom u životu Crkve kroz povijest— doduše veoma shemat s k i , ali i p a k s u t e m e l j e n i m o s l o n c e m u s a m o j s t v a r n o s t i — r a z l i k o vati nekoliko povijesnih razdoblja: apostolsko doba, zatim patrističko razdoblje, p a o n d a čitav srednji vijek počevši od k a r o l i n š k e o b n o v e s v e d o T r i d e n t s k o g k o n c i l a , iza k o j e g a p o n e k i m s p e c i f i č n o s t i m a p o s e b n u p a ž n j u z a v r e đ u j e tzv. » b a r o k n o r a z d o b l j e « , d a se k o n a č n o uoči prilično k o m p l e k s a n fenomen izrastanja procesa koji može biti označen k a o »doba s u v r e m e n e katoličke obnove«. T a k v u shematsku podjelu dosadašnjeg crkvenog povijesnog vremena na razdoblja u o d n o s u p r e m a t o m e k a k o je Crkva pojavno proživlja v a l a e u h a r i s t i j u i m a t ć e m o p r e d o č i m a u o v o j k n j i z i , ali n e s u v i š e kruto. Knjiga, uostalom, n e m a n a k a n e biti usko znanstveno teološ k o d j e l o , s a m o z a t e o l o š k e s t r u č n j a k e . N a s u p r o t , t r e b a l o b i d a se n j o m e m o ž e o k o r i s t i t i što širi k r u g čitateljstva, n a j e z i č n o m p o d r u čju, k a k v o je naše, — s i r o m a š n o t e o l o š k o m l i t e r a t u r o m , n a k o j e m u — n a ž a l o s t — č i t a t e l j u n i s u n a v l a s t i t o m j e z i k u d o s t u p n i , n i svi naj'ključniji t e k s t o v i k a t o l i č k e teološke tradicije. S t o g a želimo u 12
k n j i z i d o n i j e t i š t o više k o n k r e t n i h p o d a t a k a o n a č i n u s l a v l j e n j a eu h a r i s t i j s k o g otajstva kroz vjekove, k a o i što više idejnog b o g a t s t v a o e u h a r i s t i j i iz r a z n i h v r e m e n a , s l u ž e ć i se p r i t o m p o n a j v i š e j e d n o stavnim izlaganjem značajnih i dalekosežnih misli velikih crkvenih ljudi, čak često j e d n o s t a v n i m iznošenjem značajnih tekstova u hr v a t s k o m prijevodu, a ne ulazeći uvijek u p o d r o b n u znanstveno-teol o š k u a n a l i z u . K n j i g a će n a t a j n a č i n , v j e r u j e m o , m o ć i p o s l u ž i t i i t e o l o g u i p r o p o v j e d n i k u i d u h o v n o m m i s l i t e l j u k a o izazov i i n s p i r a c i j a za n j e g o v o o s o b n o v j e r n i č k o r a z m i š l j a n j e o e u h a r i s t i j i , a m o ž d a u p o n e č e m u i u z d r m a t i n e k a njegova u h o d a n a i u k a l u p l j e n a shva ć a n j a za k o j a j e m o ž d a m i s l i o d a p r e d s t a v l j a j u t e m e l j e e u h a r i s t i j skog življenja. Ako želimo o v o m knjigom pružiti m a k a r i n a j s k r o m n i j i d o p r i n o s koji bi m o g a o p r i p o m o ć i n a š o j vjerničkoj sredini za izrast auten tičnog duhovnog mentaliteta sposobnog da nosi i podržava istinsku euharistijsku o b n o v u — a to n a svaki način želimo —, ona m o r a k a k o t a k o o m o g u ć i v a t i p r e t p o s t a v k e z a š t o b r ž e i š č e z a v a n j e iz n a š e v j e r n i č k e s r e d i n e o n o g a š t o L. B o u v e r z g o d n o n a z i v a » k o n z e r v a t i z m o m b e z d u š e « (usp. L. Bouyer. La vie de la liturgie, Cerf, Parts 1960, str. 17), a j e d n a k o t a k o i i z b j e g a v a n j e n a p a s t i ( k o d n a s , d o d u še, m a n j e p r i s u t n e ) d a se p o k u š a v a u v e s t i o d r e đ e n i » a r h e o l o g i z a m « k o j i bi o d b a c i v a o s u v r e m e n u C r k v u i s u v r e m e n i s v i j e t u i m e n e k o g sistematskog p o v r a t k a u neku raniju periodu crkvene povijesti (npr. u s r e d n j i v i j e k ili u d o b a p a t r i s t i č k o ) . T o č n o j e , n a i m e , š t o k a ž e isti L. B o u v e r : »Ako b i z a d r t o o d b i j a n j e C r k v e i s v i j e t a t a k v i h k a k v i da n a s p o s t o j e t r e b a l o b i t i s m a t r a n o n u ž n o m p r e t p o s t a v k o m za s v a k i a u t e n t i č a n liturgijski p r e p o r o d , ta bi činjenica s a m a u sebi zacijelo p r e d s t a v l j a l a n a j a p s o l u t n i j u o s u d u t a k v o g p r e p o r o d a « (Nav. dj. str. 35). f
N o , i m a se d o j a m d a j e k o d n a s m a n j e t a k v e n a p a s t i za e l i t i s t i č k i m b i j e g o m u e u h a r i s t i j s k o - l i t u r g i j s k u a r h e o l o g i j u ; ali se, m i s l i m , n i p o š t o n e m o ž e r e ć i d a n i j e j o š u v i j e k n a p r i l i č n o živ n a č i n — m a k a r s p o r a d i č a n , ali i p a k u t j e c a j a n — p r i s u t n o o n o š t o B o u v e r z o v e » b a r o k n i m m e n t a l i t e t o m « (Nav. dj. str. 17) i » l o j a l i z m o m b a r o k n o g k a t o l i c i z m a « (Nav. dj., str. 24), a š t o o b j a š n j a v a o v a k o : » B a r o k n a j e p e r i o d a b i l a k a t o l i č k a p o i n s t i n k t i v n o m l o j a l i z m u p r e m a C r k v i , ali o n a i p a k nije više bila odistinski k r š ć a n s k a . Umjetnici i ljudi od p e r a t e p e r i o d e , s t r e p e ć i p r e d n e p r i j a t e l j s k i m s i l a m a k o j e s u se razrastale istodobno protiv kršćanstva i protiv organizacije profanog društva, strepeći t a k o đ e r p r e d svojim vlastitim podsvjesnim energi13
j a m a koje su prijetile da eksplodiraju, tražili su utočište u vjernosti p r e m a C r k v i k o j a j e b i l a t o više n a p e t a š t o s u v i š e o s j e ć a l i n j e z i n u u n u t a r n j u s l a b o s t . N a t a j n a č i n n e m a j u ć i n i k a k v o g d u b o k o g ili p o z i t i v n o g n a d a h n u ć a iz s v o j e v l a s t i t e p o d l o g e , s v e d e n o n e k a k o n a p r o ces i n h i b i c i j e , a l i š e n o , s d r u g e s t r a n e , n e o p a g a n i z m o m a t m o s f e r e sebi k o n a t u r a l n o g biblijskog izražavanja, k r š ć a n s t v o j e u b a r o k n o j p e r i o d i m o r a l o b i t i d o v e d e n o d o n e k e v r s t e k o n z e r v a t i z m a b e z du še« (Nav. dj. str. 17). U b a r o k n o j s u se p e r i o d i u vezi s m j e s t o m i u l o g o m e u h a r i s t i j e u životu Crkve konačno utvrdile »promjene po kojima je, pošto je izlaganje Presvetog S a k r a m e n t a uneseno u srce kršćanskog kulta, s a m a m i s a b i v a l a sve v i š e p o d r e đ e n a š t o v a n j u P r i s u t n o s t i , p o t i s k u j u ć i u p o z a d i n u n a j p r i j e z a j e d n i č a r s k i čin v j e r n i k a , a k o n a č n o i s a m s v e ć e n i č k i čin« (Nav. dj., str. 26). U isti m e n t a l i t e t s p a d a s h v a ć a n j e p o k o j e m u se u m i s i p r i j e s v e g a v i d i s r e d s t v o k o j i m se » p r o i z v o d i e u h a r i s t i j s k a p r i s u t n o s t K r i s t o v a te k o j e o m o g u ć u j e k l a n j a n j e Pri s u t n o s t i « (usp. Nav. dj., str. 26). P r e m a t o m e s h v a ć a n j u n e k a k o k a o d a se s a m o p o s e b i r a z u m i j e d a » ž a r i š t e k r š ć a n s k e l i t u r g i j e n i j e t o l i k o ž r t v e n a a k c i j a k o l i k o fi z i č k a p r i s u t n o s t n a š e g a G o s p o d i n a u s v e t o j e u h a r i s t i j i « (Nav. dj., str. 26). B a r o k n a j e p e r i o d a k o n a č n o i z g u b i l a k l j u č z a p r a v o r a z u mijevanje k r š ć a n s k e liturgije, i to t a k o »duboko izgubila da je u svom vidnom polju sačuvala s a m o p r a z n u ljusku liturgije, ljusku koja je toliko viša bivala naizvana okićena i p r e t r p a n a koliko je nu t a r n j a s t v a r n o s t išla k t o m e d a b u d e z a b o r a v l j e n a « Nav. dj., str. 33). M n o g i će n a š č i t a t e l j b e z i k a k v e t e š k o ć e u t i m s h v a ć a n j i m a p r e p o z n a t i n e š t o š t o j e u n a š o j v j e r n i č k o j (i s v e ć e n i č k o j ) s r e d i n i j o š u v i j e k v e o m a ž i v o ; m o ž d a će s e k o j i t a j č i t a t e l j t a k o đ e r i s k r e n o z b u n i t i , o č e m u j e o v d j e r i j e č , j e r ć e o s j e t i t i k a o d a m u h o ć e m o uz d r m a t i n e k e u n j e g o v o j d u š i l i j e p o p o s l a g a n e i s r e đ e n e s t v a r i . Mož d a će p i t a t i , k a k o s a d t o : d a li će u o v o j k n j i z i b i t i g o v o r o e u h a r i s tiji ili o l i t u r g i j i ? M o ž d a i o n i m a u s v i j e s t i l i t u r g i j u s a m o k a o lju sku, časnu i pod poslušnost naređenu, a nutarnji je sadržaj smetnuo s u m a , ili j e b a r n a u č e n d a j e g o v o r o e u h a r i s t i j i s a s v i m n e k a d r u g a stvar od govora o liturgiji. K n j i g a z a i s t a želi p r i p o m o ć i d a s v a k i n j e z i n č i t a t e l j , p o s e b n o či tatelj vjernik, m o g n e s v e u k u p n o s t svih tih pitanja iznova premisliti i d o ć i d o v e ć i h j a s n o ć a o t o m e š t o e u h a r i s t i j a za C r k v u i za k r š ćanski život doista jest, što je u k o m p l e k s u euharistijskog života b i t n i j e i v a ž n i j e , a š t o j e m o ž d a p e r i f e r n i j e ili r e z u l t a t n e k o g d r u g o g 14
prilagođavanja n e k o m d r u g o m v r e m e n u i d r u k č i j e m svijetu, a što d a n a s više n i j e a k t u a l n o ili m o ž d a n e m a više i s t o g o p r a v d a n j a k o j e je i m a l o u o n a d r u g a i d a v n a v r e m e n a . I p a k , k n j i g a n e želi b i t i p r i j e s v e g a n e k a k r i t i k a d a v n i h v r e m e n a . O n a želi p o k a z a t i k a k o s u se i z a š t o n e k i n a g l a s c i u n e k a v r e m e n a p r e m j e š t a l i , k a k o s u se i z a š t o n e k i n o v i o b l i c i r o d i l i , k o j e s u e u h a r i s t i j s k e m i s l i u o d r e đ e n i m v r e m e n i m a i z r e č e n e i p r o p a g i r a n e i ka k a v s u o n e u t j e c a j izvršile n a v r e m e n a k o j a s u s l i j e d i l a . S a m o se p o s e b i r a z u m i j e d a ć e n e k e s t v a r i n a t a j n a č i n , s m j e š t a v a n j e m u nji hov vlastiti povijesni k o n t e k s t , p o n e k a d biti sagledane p o d osvjetlje n j e m n a k o j e m o ž d a n e k i č i t a t e l j n i j e n a v i k n u t . N e š t o će n e m i n o v n o već s a m i m t i m z a k o j e g a č i t a t e l j a b i t i n e k a k o r e l a t i v i z i r a n o , a d r u g o š t o j e m o ž d a s m a t r a o m a n j e v a ž n i m ili č a k n e v a ž n i m n a j e d a n p u t će z a d o b i t i izgled n e č e g a o č e m u j e v r i j e d n o m i s l i t i i š t o b i m o ž d a m o g l o p o s t a t i p l o d n i m i p e r s p e k t i v n i m z a n a š e ili z a b u d u ć e v r i j e m e . A k o b i se t o d o g o d i l o , a u t o r b i se o s o b i t o r a d o v a o , j e r j e ž e l j a d a b i se n a s l i č a n n a č i n p r p o m o g l o s u v r e m e n u v j e r n i č k o m ž i v o t u i tome da predivni dar euharistijskog otajstva bude što spasotvorniji u o v o m n a š e m v r e m e n u i svijetu bila onaj u n u t a r n j i m o v e n s k o j i g a j e t j e r a o d a se u d u b l j u j e u m j e s t o i u l o g u e u h a r i s t i j e u ži votu Crkve u različita dosadašnja razdoblja: svakako od dosadaš n j i h d o b a c r k v e p o v i j e s t i i m a š t o r e ć i , u j e d n o m ili d r u g o m s m i s l u , i ovom našem vremenu.
15
I. E U H A R I S T I J A U ŽIVOTU C R K V E U APOSTOLSKO DOBA Za naše j e shvaćanje, dakako, najvažnije apostolsko doba, koje ide o d I s u s a K r i s t a d o s m r t i posljednjeg a p o s t o l a (kako se to o b i č n o k a ž e ) , j e r o n o u s a s v i m o s o b i t o m s m i s l u i m a normativan značaj za sve k a s n i j e p e r i o d e Crkve d o k r a j a vjekova, p a o n d a i za ovo n a š e vri j e m e : p o o n o m e š t o j e t a d a naučavano, j e r se j a v n a o b j a v a zaklju čila s m r ć u p o s l j e d n j e g a p o s t o l a i poslije a p o s t o l s k o g v r e m e n a n e m o že v i š e b i t i j a v n e o p ć e o b v e z a t n e o b j a v e , ali i p o t o m e š t o s e t a d a u C r k v i radilo j e r s e t a d a d o g o d i l o b i t n o k o n s t i t u i r a n j e i s t r u k t u r i r a n j e C r k v e i C r k v a m o r a o s t a t i apostolska do kraja vremena. I s u s K r i s t j e u s t a n o v i o E u h a r i s t i j u u n u t a r v e č e r e i k a o večeru, to j e s t k a o z a j e d n i č k u g o z b u (convivium) sa svojim učenicima, i n a r e d i o d a s e t o č i n i n j e m u n a s p o m e n (Lk 22,19; 1 K o r 11,24.25). P r e m a t o m e , t o j e o s n o v n a n a m j e n a z a p o j a v n u s t r a n u E u h a r i s t i j e : o n a m o r a u sva k o m v r e m e n u p r u ž a t i t a k o đ e r v i d l j i v i z g l e d v e č e r e k o j a se s l a v i k a o s p o m e n - č i n n a K r i s t a I s u s a ( u s p . J. A. J U N G M A N N , Sulla forma fondamentale della celebrazione della messa u : E r e d i t a l i t u r g i c a e a t t u a l i t a p a s t o r a l e , E d . P a o l i n e , R o m a 1962, s t r . 4 3 3 — 4 3 9 ; A. M . R O G U E T , De repas au sacrifice, L a vie s p i r i t u e l l e , j a n v i e r - f e v r i e r 1981, s t r . 6 3 — 7 7 ) . T o j t b i t n o z a o b r e d n i v i d e u h a r i s t i j s k o g s l a v l j a ; t o m o r a b i t i sa čuvano, bez obzira n a to kakve nove o b r e d n e oblike može euharistijsko proslavljanje možda poprimiti kao rezultat onoga što zovemo prilagođivanje pojedinim e p o h a m a i različitim kulturama. O s t a v i m o s a d a p o s t r a n i p i t a n j e j e li I s u s u s t a n o v i o
Euharistiju
u n u t a r ž i d o v s k e p a s h a l n e v e č e r e ( k a k o b i izlazilo iz s i n o p t i k a : M t 26, 17—19; M k 14,12—16; K k 22,7—16) ili o n t e g o d i n e n i j e
blagovao
vazmenog jaganjca jer je sam — kao pravi mistični Jaganjac
koji 17
o d n o s i g r i j e h s v i j e t a ( u s p . I v 1,29; 19,35—36) — s t u p i o n a m j e s t o starozavjetnog jaganjca, koji je bio s a m o njegova predslika, te bio u b i j e n u p r e d v e č e r j e židovske Pashe, u v r i j e m e k a d su se u h r a m u klali v a z m e n i j a g a n j c i (na č e m u su gradili svoj stav drevni maloazij ski k v a r t o d e c i m a n i , a što se oslanja n a I v a n o v o evanđelje, p o s e b n o n a I v 18,28), p a b i p r e m a t o m e I s u s b i o E u h a r i s t i j u u s t a n o v i o u n u t a r o b i č n e ž i d o v s k e v e č e r e — ali i u t o m s l u č a j u s v a k a k o »u a t m o s feri p a s h a l n e s v e č a n o s t i « s t i m e d a j e I s u s » s v j e s n o h t i o t u k o i n c i d e n c i j u « (P. B E N O I T , Exegese et theologie I, E d . Cerf, P a r i š 1961, s t r . 214; u s p . L. B O U Y E R , Eucharistie — Theologie et spirit a a l i t e d e l a p r i e r e e u c h a r i s t i q u e , E d . D e s c l e e , T o u r n a i 1968, s t r . 101 s s ; P. B E N O I T , nav. dj., s t r . 2 5 5 — 2 6 1 ) , k o j a v e č e r a j e , d a k a k o , i m a l a izrazito religiozni k a r a k t e r (ne m o ž e m o se ovdje u p u š t a t i ni u izlaganje veoma privlačne ingeniozne hipoteze o postojanju dvaju kalendara u o n o v r e m e n o m ž i d o v s t v u , k o j u j e z a u s k l a đ i v a n j e d v i j u t r a d i c i j a iz n i j e l a g. 1957. A N N I E J A U B E R T u d j e l u La date de la Cene). S i g u r n o je, m e đ u t i m , d a j e Isus već k o d s a m o g ustanovljenja naznačio žrtveni k a r a k t e r e u h a r i s t i j s k e večere i s k a z i m a »koje se za v a s pre daje« (o t i j e l u : L k 22,19) i » k o j a s e z a v a s p r o l i j e v a « (o k r v i : L k 22,20; u s p . M t 26,28; M k 14,24). U Uputama apostolskim (tzv. Di đ a c h e ) , k o j e v j e r o j a t n o p o t j e č u iz a p o s t o l s k o g v r e m e n a , e u h a r i s t i j a se i i z r i č i t o o z n a č u j e k a o žrtva (thysia) (14,1). N o ž r t v e n o s t e u h a r i s t i j e j e v e ć m a p r e d m e t vjere, d o k se n j e z i n z n a č a j m e m o r i j a l n e v e č e r e vidi, t j . i s k u s t v e n o d o ž i v l j a v a ( u s p . J. A. J U N G M A N N , nav. dj.). Euharistija je, n a svaki način, već u r a n o apostolsko d o b a imala t a k o đ e r k a r a k t e r pashalne večere: n a j j a č e n a m j e s v j e d o č a n s t v o za to s a m o p i s P o s l j e d n j e v e č e r e k a k o g a d o n o s e s i n o p t i c i (Mt 2 6 , 1 7 — 1 9 ; M k 14,12—17; L k 22,7—16); n i k a d , m e đ u t i m , n i j e k a o d i o t e v e č e r e figuriralo obredno blagovanje pashalnog jaganjca. Isus je pravi Jaga n j a c , k o j i j e ž r t v o v a n k a o » n a š a P a s h a « (1 K o r 5,7; I v 19,36; 1 P t 1,19; O t k 5,6—14); u G o s p o d n j o j v e č e r i , d o k s e j e d e e u h a r i s t i j s k i k r u h i p i j e č a š a , n a v j e š ć u j e se n j e g o v a s m r t , » d o k o n n e d o đ e « (1 K o r 11,26). U L u k i n o m s e o p i s u d o g a đ a j a n a p u t u u E m a u s ( L k 24,25—32) m o ž d a o d r a ž a v a svijest apostolske Crkve o vezanosti i z m e đ u hranje nja zajednice B i b l i j o m i blagovanja G o s p o d n j e večere: »Počevši t a d a od Mojsija i svih p r o r o k a , p r o t u m a č i i m što u svim P i s m i m a i m a o n j e m . . . I d o g o d i se d o k j e s j e d i o s n j i m a z a s t o l o m : u z e v š i kruh izreče blagoslov i razlomivši d a v a š e im. A njihove se oči o t v o r i š e i p r e p o z n a š e g a . . . « (Lk 24,27—28). M e đ u t i m , u p r v o s u v r i j e m e k r š ć a 18
ni n a s t a v l j a l i s u d j e l o v a t i u s i n g o g a l n o m b o g o s l u ž n o m č i t a n j u Z a k o n a i Proroka u subotu, a u Jeruzalemu također u dnevnim jutarnjim i v e č e r n j i m ž r t v a m a u h r a m u ( u s p . Dj 3 , 1 ; 21,26). N o , č i n i s e , d a m o ž da smijemo — b a r hipotetički — naslućivati povezivanje n e k e klice bogoslužja riječi s e u h a r i s t i j o m već u z b i t o m izvještaju o životu najranije jeruzalemske kršćanske zajednice: »Bijahu postojani u nau ku apostolskom, u zajedništvu, u lomljenju k r u h a i molitvama« (Dj 2,42). I z r a z » n a u k a p o s t o l s k i « u p o t r e b l j e n j e z a o z n a č a v a n j e r a d n j e (»naučavanje«), p a se n a t o m m j e s t u iskazuje d a su članovi prvotne zajednice ustrajno sudjelovali n a sastancima gdje su aposto li n a u č a v a l i , a š t o j e b e z s u m n j e b i v a l o s u s k i m o s l a n j a n j e m n a starozavjetnu Bibliju; dosta je vjerojatno da je to bivalo povezivano s » l o m l j e n j e m k r u h a « . S a m o s t a l n o k r š ć a n s k o b o g o s l u ž j e r i j e č i , or g a n i z i r a n o p o u z o r u n a o n o u s i n a g o g i , u k o j e m n a l a z e m j e s t a čita n j a iz B i b l i j e , h o m i l i j a , p j e v a n j e p s a l a m a , h i m a n a i k a n t i k a , t e m o l i tve, razvilo se, n a svaki n a č i n , p a r a l e l n o s o d v a j a n j e m k r š ć a n s k e zajed nice od sinagoge: čitaju se i novozavjetni tekstovi, n p r . poslanice (usp. K o l 4,16; 1 S o l 5,27), i p r i j e n e g o s e p o č e o o b l i k o v a t i n o v o z a v j e t n i k a n o n (sv. k n j i g a ) . N e m o ž e b i t i s u m n j e d a s e j e t o p o v e z i v a l o i s e u h a r i s t i j s k i m b l a g o v a n j e m ( u s p . D j 20, 7 — 1 1 ) . M e đ u t i m , d u g o s e j e u C r k v i z a d r ž a o i o b i č a j d a se o d r ž a v a b o g o s l u ž j e R i j e č i t a k o đ e r odijeljeno o d euharistije, i u v r i j e m e k a d se e u h a r i s t i j s k o slavlje nije n i k a d a obavljalo bez bogoslužja Riječi. D v a se m o m e n t a m o g u j a s n o r a z l i k o v a t i u p r o c e s u k o j i j e u apostolsko doba doveo do konačnog oblikovanja kršćanske euharis tije k a k v a je p r e d a n a p o a p o s t o l s k i m g e n e r a c i j a m a : u p r v o m j e m o m e n t u G o s p o d n j a v e č e r a ( k a k o e u h a r i s t i j u z o v e P a v a o u 1 K o r 11,20) nalazila mjesto u n u t a r obične zajedničke večere i to u prvi čas v j e r o j a t n o t a k o d a se e u h a r i s t i j s k i k r u h l o m i o n a p o č e t k u a č a š a p i l a n a k r a j u v e č e r e , s d v i j e r a z l i č i t e b l a g o s l o v n e m o l i t v e (tzv. berakah), a p o t o m s u s e o b a o b r e d a s t a v i l a n a k r a j z a j e d n i č k e b r a t s k e večere s t i m e d a su se t a d a o b j e blagoslovne m o l i t v e stopile u j e d n u pri č e m u je molitva n a d č a š o m prevladala k a o zajednički okvir (ta se molitva zove »euharistija«; već za molitvu n a d č a š o m n a Posljednjoj v e č e r i u p o t r e b l j a v a s e g l a g o l » e u h a r i s t e i n « — u s p . M t 26,27; M k 14,23; u s p . o t o m , n p r . , L. B O U Y E R u nav. dj.). U t o p r v o v r i j e m e z a o b r e d prevladava ime »lomljenje k r u h a « . U
drugom
momentu:
nastaje odjeljivanje
u
helenističkim
kršćanskim
zajednicama
Gospodnje večere od obične zajedničke
bratske
v e č e r e , iz r a z l o g a k o j i n a m u c i j e l o s t i n i s u p o z n a t i , ali n e k e s a z n a j e m o 19
iz p r v e P o s l a n i c e K o r i n ć a n i m a : p r i j e l u i p i l u n a s t a j a l i s u r a z d o r i n a s a s t a n c i m a i kršila se b r a t s k a ljubav, j e r u m j e s t o d a se b r a t s k i m e đ u s o b n o dijeli š t o j e t k o d o n i o n a te s a s t a n k e , svaki se p r i b l a g o v a n j u p r i h v a ć a o s v o j e v e č e r e »te j e d a n g l a d u j e , a d r u g i s e o p i j a « (1 K o r 1 1 , 2 1 ; u s p . r. 18). B r a t s k e v e č e r e p r i r e đ u j u se i d a l j e ali n i s u v i š e s p o j e n e s b l a g o v a n j e m K r i s t o v a Tijela i Krvi: te se večere p o č i n j u nazivati »agapama«, a u helenističkom svijetu n a s k o r o nisu to više strogo s k u p n e večere za sve članove k r š ć a n s k e zajednice nego p o m a l o p o s t a j u b r a t s k e g o z b e k o j e se p r i r e đ u j u p r v e n s t v e n o z a s i r o m a h e ( u s p . A H A M M A N , Svagdašnji život prvih kršćana, p r e v . A. B a d u r i n a , Z a g r e b 1983, 150s.) Pri k r a j u apostolskog v r e m e n a za G o s p o d n j u večeru p r e v l a d a v a i m e euharistija, p o m o l i t v i k o j a se i z g o v a r a n a d k r u h o m i v i n o m ( u s p . T J . Š A G I - B U N I Ć , Misni kanon kao književna vrsta u : B o g . S m o t r a 3 8 / 1 9 6 8 / , b r . 1, s t r . 8 3 — 1 0 0 ) ; o n a s a d a i m a s t r o g o o b r e d n i z n a čaj j e r više nije p o v e z a n a s b l a g o v a n j e m o b i č n e h r a n e k o j a b i i m a l a s v r h u d a se l j u d i n a s i t e . U m j e s t o n a v e č e o n a se s l a v i u j u t r o ( u z o r u ) i u z i m a se p r i j e s v a k e d r u g e h r a n e ; p o v e z a n a j e s a b o g o s l u ž j e m r i j e č i u k o j e m se č i t a j u s v e t i t e k s t o v i i d a j e p o u k a . U s p o s t a v l j e n j e i tjedni r i t a m euharistijskih s a s t a n a k a kršćanske zajednice: vjernici se s a s t a j u n a e u h a r i s t i j u u p r v i d a n u t j e d n u k o j i d o b i v a i m e dan Gospodnji ( g r č k i : kyriake hemera; l a t i n s k i : dies dominica; k o d Juž n i h S l a v e n a j e k a s n i j e t a j d a n d o b i o i m e nedjelja). Da je taj d a n r a n o i z a b r a n za e u h a r i s t i j s k e s a s t a n k e , s v j e d o č e n a m D j e l a a p o s t o l s k a : »U p r v i d a n t j e d n a , k a d se s a b r a s m o l o m i t i k r u h , P a v a o i m g o v o r a še. . . « (Dj 20,7). T o j e b i l o u T r o a d i , n a P a v l o v u p o s l j e d n j e m putu u J e r u z a l e m ( u s p . J. K O S N E T T E R , Der Tag des Herrn im Neuen Te stament u: Der Tag des H e r r n . Die Heiligung des S o n n t a g s i m W a n d e i d e r Z e i t ( h r g . H . P E I C H L ) , E d . H e r d e r , W i e n 1958, s t r . 3 3 — 5 7 ; K O S N E T T E R d r ž i d a se s v e t k o v a n j e n e d j e l j e o b a v l j a l o s v a k a k o v e ć u p r e d p a v l o v s k o d o b a u judeokršćanskim zajednicama — a to zaklju č u j e p o s e b n o iz t o g a š t o s u , p r e m a s v j e d o č a n s t v u E u z e b i j a , n e d j e l j u slavili i e b i o n i t i k o j i s u z a b a c i v a l i P a v l a nav. dj., s t r . 4 3 — 4 4 ) ; o sla v l j e n j u d a n a G o s p o d n j e g u s p . i A. R E B I Ć , Dan Gospodnji u Novom Zavjetu i u novozavjetno vrijeme, u : B o g . S m o t r a 4 0 (1970) 5 — 1 3 ; A. B E N V I N , Nedjelja kao dan euharistije kroz povijest do danas u : B o g . S m o t r a 40(1970)145s; J. A. J U N G M A N N , La liturgie des premiers siccles jusqua Vepoque de Gregoire le Grand ( E d . Cerf, P a r i š 1962, s t r . 3 7 — 5 1 ; J. G A I L L A R D , Ou est la theologie du dimanche u: La M a i s o n - D i e u 8 3 / 1 9 6 8 / 7 — 3 2 ) . U Uputama apostolskim n a l a z i m o for m a l n u o d r e d b u : »U d a n G o s p o d n j i s a b e r i t e s e z a j e d n o d a l o m i t e 20
k r u h i v r š i t e e u h a r i s t i j u ( d a j t e h v a l u ) , i s p o v i j e d a j u ć i p r e t h o d n o svo je p r e s t u p k e , d a vaša žrtva b u d e čista. A nijedan koji i m a s p o r sa svojim d r u g o m n e k a se n e pojavi n a v a š e m s a s t a n k u d o k se n i s u po m i r i l i d a s e n e o k a l j a v a š a ž r t v a « (Didache 14,1—2). I z t e o d r e d b e s e vidi d a j e za obavljanje euharistije vjernički s a s t a n a k p r e t p o s t a v k a ; a iz s p i s a j e i n a č e j a s n o d a j e z a j e d n i c a b i l a s t r u k t u r i r a n a , t j . d a j e i m a l a o d g o v o r n e v o d i t e l j e , ali se e u h a r i s t i j a s h v a ć a k a o z a j e d n i č k i čin skupljene zajednice, a i euharistijske molitve koje se d o n o s e u t e k s t u (Didache 9—10) s l o ž e n e s u t a k o d a z a h t i j e v a j u a k t i v n o s u d j e lovanje s k u p a . Iz n a r e d b e se vidi t a k o đ e r d a se o d p o j e d i n i h v j e r n i k a t r a ž i u n u t a r n j e , d u h o v n o u k l a p a n j e u s a b r a n u z a j e d n i c u k a k o b i se p o s t i g a o homothymadon (jednodušje) koji s p o m i n j u Djela apostos k a (2,46), i t o k r o z p r e t h o d n o i s p o v i j e d a n j e p r e s t u p a k a ( d a s e postigne mir s Bogom) i prethodno pomirenje s b r a t o m : uspostav ljena i posvjedočena uzajamna b r a t s k a ljubav m e đ u svima na s k u p u ulazi k a o sastavnica u obavljanje čina ukoliko j e žrtveni čin; bez toga j e žrtveni čin — p o t o m tekstu — b a r u opasnosti da b u d e oka l j a n . Iz t o g a j e s h v a ć a n j a p r o i z i š l o u r e đ e n j e , k o j e n a m j e p o s v j e dočeno b a r za p r v o patrističko razdoblje, d a euharistiji u u ž e m smi slu n e m o g u biti nazočni ne s a m o nevjernici i k a t e k u m e n i nego ni j a v n o p r o g l a š e n i g r e š n i c i . U Uputama je zahtjev b r a t s k e ljubavi me đ u vjernicima još čvršće postavljen i sankcioniran, i izvan s a m o g e u h a r i s t i j s k o g s a s t a n k a , u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u : »A s n i j e d n i m k o j i pristrano i bezobzirno postupa protiv drugoga neka nitko ne govori i n e k a n e č u j e o d v a s r i j e č d o k s e n e p r e o b r a t i « (Didache 15,3). Sigurnim treba smatrati da je u apostolsko doba na euharistijs k o m sastanku to stanje konkretno postojeće uzajamne ljubavi me đu s a b r a n i m vjernicima bilo također obredno posvjedočavano obred nim cjelovom k o j i ć e k a s n i j e z a d o b i t i i m e »cjelov m i r a « (osculum pacis) a k o j i s e t a d a n a z i v a »sveti cjelov« ( u s p . , n p r . , 1 K o r 16,20) ili »cjelov l j u b a v i « (1 P t 5,14). I a k o n e m a m o i z r i č i t o g p o v e z i v a n j a t o g a cjelova s euharistijom u apostolskim tekstovima, b r o j n a n a m mjesta daju slutiti d a j e t a k a v cjelov o d n o s n o zagrljaj b i o m e đ u vjernicima u o b i č a j e n o b l i k p o z d r a v l j a n j a k o j i m se i z r a ž a v a v j e r n i č k a j e d n o d u š n o s t ( u s p . , n p r . , R i m 16,16; 1 K o r 16,20; 2 K o r 13,12; F i l 4 , 2 1 ; K o l 4 4 4 _ 1 8 ; 1 S o l 5,26; 2 S o l 3,17; 2 T i m 4 , 1 9 — 2 1 ; T i t 3,15; F i l e m 2 3 ; H e r b 13,24; 1 P t 5,14; Dj 20,37) p a se n j e g o v o p r i s u s t v o n e e u h a ristijskom sastanku upravo nameće. Prvi d a n u t j e d n u i z a b r a n j e za euharistijski s a s t a n a k zbog toga š t o s e n a t a j d a n z b i l o K r i s t o v o u s k r s n u ć e : k r š ć a n i s u se u z o r u (ante lucem) sastajali i n a s a s t a n k u naizmjenično pjevali pjesmu 21
Kristu kao Bogu, kako je pod t o r t u r o m uspio utvrditi rimski prokon zul u Bitiniji Plinije Mlađi o k o god. 111/112. Sv. Ciprijan će s r e d i n o m 3. s t o l j e ć a r e ć i d a » s l a v i m o u s k r s n u ć e G o s p o d i n o v o « (Epist. ad CaeciHum 16,2) a sv. J u s t i n j e s t o l j e ć e p r i j e s a o p ć i o r i m s k o m c a r u d a s e kršćani u nedjelju sastaju zbog toga što je toga dana Bog stvorio svijet i što j e Isus K r i s t istog d a n a u s k r s n u o o d m r t v i h i »ukazao se svojim apostolima i učenicima te ih naučio ono što i v a m a predaje m o d a o g l e d a t e « (ApoL I, 67). N e d j e l j n o j e u k a z a n j e u s k r s l o g K r i s t a zboru učenika, p r e m a tome, p o Justinovu izvještaju bilo za Crkvu njegova v r e m e n a odlučujući m o t i v što se euharistijski s a s t a n a k odr žava u nedjelju. Značajno je svakako da apostolska Crkva, dobivši o d Isusa nalog d a čini o n o što je o n načinio u četvrtak, n e o d a b i r e č e t v r t a k za to d j e l o n e g o se o d l u č u j e z a n e d j e l j u . K l j u č z a t o p i t a n j e p r u ž a n a m Č e t v r t o e v a n đ e l j e g d j e se o p i s o m u k a z a n j a U s k r s l o g a s a k u p l j e n i m u č e n i c i m a »istog d a n a , p r v o g u t j e d n u « (Iv 20,19) k a d j e u s k r s n u o p o o n d a o p e t » n a k o n o s a m d a n a « (Iv 20,26) o č i t o z a c r t a v a t j e d n i r i t a m d o l a s k a Uskrslog n a s a s t a n a k sa svojima. Bez obzira n a s p o r n o pi t a n j e j e li U s k r s l i K r i s t o p e t o v a o p r e d u č e n i c i m a e u h a r i s t i j s k e g e s t e s P o s l j e d n j e v e č e r e ( k a k o j e , č i n i s e , J u s t i n m i s l i o ) , i n z i s t i r a n j e če tvrtog evanđeliste na nedjeljnim ukazanjima sabranim učenicima — posebno ako i m a m o na pameti da on piše Evanđelje veoma kasno i vodeći r a č u n a o d u g o m iskustvu života kršćanske zajednice — bez s u m n j e nije bez određenog praktično-smjerodavnog značenja; u j e d n o n a m daje znati da apostolska Crkva doživljava euharistijski s a s t a n a k k a o s a s t a n a k s K r i s t o m u s k r s l i m n a koji će Uskrsli t r a j n o dolaziti m a k a r ga s a b r a n a zajednica više neće moći vidjeti tjelesnim o č i m a nego s a m o očima vjere. Nije izostavljeno susretanje s K r i s t o m uskrs l i m i izvan s a s t a n a k a zajednice, ali Č e t v r t o evanđelje s u g e r i r a d a Krist n o r m a l n o i redovito dolazi n a sastanak — j e r T o m a , koji nije bio n a p r v o m s a s t a n k u , m o r a čekati novi nedjeljni s a s t a n a k d a sret n e Uskrsloga a o n d a Uskrsli izriče m a k a r i z a m koji p o s t a j e b a z a za s v e k a s n i j e e u h a r i s t i j s k e s a s t a n k e c r k v e n e z a j e d n i c e d o k o n c a vje k o v a : » B l a ž e n i k o j i n e v i d j e š e a v j e r u j u « (Iv 20,29). U l o g a n e d j e l j e u ž i v o t u a p o s t o l s k e C r k v e b i l a j e t o l i k a d a j e sv. Ignacije Antiohijski, na izmaku apostolskog vremena, mogao kršćan s k i s t i l ž i v o t a , n a s u p r o t ž i d o v s k o m , o z n a č i t i k a o nedjelovanje kyriaken
zontes)
n a s u p r o t subotovanju
(sabbatizontes):
l j e v a t i (živjeti p o n e d j e l j i ) j e r j e u n e d j e l j u »i život njemu 22
( t j . K r i s t u ) i smrti
njegovoj...
treba
(kata nedje-
naš osvanuo
po
po tom smo otajstvu primili to
d a vjerujemo, p o n j e m u u s t r a j e m o u p o d n o š e n j u d a se n a đ e m o u č e n i c i I s u s a K r i s t a , j e d i n o g a n a š e g Učitelja« ( I g n a c i j e : Ep. ad Magn 8,1). U j e d n o se iz t o g a t e k s t a v i d i d a se n e d j e l j n o o t a j s t v o u t o v r i j e m e ne uzima usko samo kao uskrsnuće nego uključuje i s m r t Kris tovu k a o j e d i n s t v e n o otajstvo, iako je taj d a n i z a b r a n b a š zbog u s k r s n u ć a k a o š t o se veli u t e k s t u tzv. Bamabine poslanice: »Stoga i s v e t k u j e m o dan osmi u r a d o v a n j u u k o j i j e i I s u s u s t a o o d m r t v i h i u k a z a v š i se u š a o n a n e b e s a « (Barn. 15,9). M a k a r Poslanica Hebrejima posebno ne govori o euharistiji n a izričit n a č i n , n j e z i n i s u t e o l o š k i i z v o d i o I s u s u k a o p r a v o m i v j e č n o m Velikom svećeniku po redu Melkizedekovu izvanredno važni za poima nje euharistije pri kraju apostolskog vremena, p o s e b n o s obzirom n a djelotvornu prisutnost Krista u euharistijskom činu Crkve uklju čujući misterij Kristove s m r t i i u s k r s n u ć a kao j e d n e cjeline. Isus j e k a o p r a v i V e l i k i s v e ć e n i k » b u d u ć i h d o b a r a « ( H e b 9,11) p o s v o j o j ž r t v e n o j s m r t i i u s k r s n u ć u »ne p o k r v i j a r a c a i j u n a c a n e g o p o svo j o j , u š a o j e d n o m z a u v i j e k u S v e t i n j u « ( H e b 9,12), t o j e s t »u s a m o n e b o « ( H e b 9,24) i » z a u v i j e k s j e o z d e s n a B o g u « ( H e b 10,12; u s p . 1,3; 12, 2) » d a se s a d p o j a v l j u j e p r e d l i c e m B o ž j i m z a n a s « ( H e b 9,24). K r i s t , u s k r s n u v š i , » o s t a j e d o v i j e k a « ( H e b 7,24); s t o g a n e m a u s v o m e svećeništvu nasljednika k a o drugi svećenici koje je »smrt priječila d a t r a j n o o s t a n u « ( H e b 7,23) n e g o z a u v i j e k o s t a j e u s v o j o j u l o z i V e l i k o g svećenika p r e d B o g o m : »Zato i m o ž e do k r a j a spašavati one koji po njemu pristupaju k Bogu — u v i j e k živ, d a se z a n j i h z a u z i m a « ( H e b 7,25). U t o m izrazu »pristupanja Bogu po Kristu« treba vidjeti aluziju n a p r o s l a v l j a n j e e u h a r i s t i j e : p o s l a n i c a p o z i v a d a se n e propuštaju v j e r n i č k i sastanci ( H e b 10,25) j e r » i m a m o s l o b o d a n u l a z u S v e t i n j u p o k r v i I s u s o v o j — p u t n o v i živ š t o n a m g a O n o t v o r i k r o z z a v j e s u , to jest svoje tijelo; i m a m o i Velikog svećenika n a d k u ć o m Božjom« ( H e b 10,19—21) a t a k u ć a n i j e n e k a z g r a d a — » n j e g o v a s m o k u ć a mi« ( H e b 3,4) T o se u l a ž e n j e u S v e t i n j u z b i v a p o s u d j e l o v a n j u u e u h a r i s t i j s k o m slavlju za koje se kaže: » . . . v i ste pristupili gori S i o n u i g r a d u B o g a živoga, J e r u z a l e m u n e b e s k o m , n e b r o j e n i m tisuća m a anđela, svečanom skupu, Crkvi p r v o r o đ e n a c a zapisanih u nebu, Bogu, sucu sviju, d u s i m a s a v r š e n i h p r a v e d n i k a i P o s r e d n i k u n o v o g a S a v e z a — I s u s u — i k r v i š k r o p l j e n i č k o j š t o s n a ž n i j e g o v o r i o d Abelove« ( H e b 12,22—24). P o P o s l a n i c i H e b r e j i m a , d a k l e , e u h a r i s t i j s k i j e s a s t a n a k , iako još n a zemlji, u stvari već n e k o udioništvo u n e b e s k o m d o g a đ a n j u : n a n j e m u K r i s t z a j e d n i c i s n e b e s a g o v o r i ( H e b 12,25). 23
Poslanica H e b r e j i m a inzistira da Krist ne ponavlja svoju žrtvu: »To o n u č i n i j e d n o m , p r i n j e v š i s a m o g a sebe« ( H e b 7,27; u s p . 9,25—28; 10,10; 10, 12.14); i p a k e u h a r i s t i j s k o p r o s l a v l j a n j e i m a ž r t veni k a r a k t e r j e r poslanica kaže: » I m a m o žrtvenik s kojega nemaju p r a v o jesti služitelji Š a t o r a . . . Isus, da bi vlastitom krvlju posvetio n a r o d , trpio je izvan vrata. Stoga iziđimo k n j e m u izvan t a b o r a nose ći n j e g o v u m u k u , j e r n e m a m o o v d j e t r a j n a g r a d a n e g o o n a j b u d u ć i tražimo. Po njemu, dakle, neprestano prinosimo Bogu žrtvu hvalbenu, t o j e s t p l o d u s a n a š t o i s p o v i j e d a j u i m e n j e g o v o . D o b r o t v o r n o s t i i za jedništva ne zaboravljajte jer takve su žrtve mile Bogu!« (Heb 13,10—16). Iz o v i h t e o l o š k i h i n d i k a c i j a P o s l a n i c e H e b r e j i m a o s o b i t o j e vidlji vo k a k o j e u v j e r n i č k o j svijesti a p o s t o l s k e Crkve bila p r i s u t n a ključ na povezanost euharistije sa s a m i m p o i m a n j e m što znači biti Crkva: p r o ž i v l j a v a n j e s a m o g k r š ć a n s k o g p o z i v a s r ž n o se z b i v a u z a j e d n i č k o m slavljenju euharistije koje, u stvari, sam proslavljeni Krist sjedeći o desnici Očevoj a k t u a l n o slavi sa s v o j i m a koji su n a svijetu; a i sav se ž i v o t v j e r n i k a — š t o j e t u z g u s n u t o o z n a č e n o k a o » d o b r o t v o r n o s t i z a j e d n i š t v o « (eupoiia kai koinonia) — euharistijski obilježuje kao žrtveni. Eklezijalna središnjost euharistije p o s e b n o j e j o š u a p o s t o l s k o do b a b i l a u v j e r n i č k o j s v i j e s t i živa p o i d e j i novoga saveza, k o j i m se formirao novi Božji n a r o d — Crkva. To je j e d n a od ključnih ideja Poslanice H e b r e j i m a : Isus je »postao j a m a c boljega Saveza« (Heb 7,22), P o s r e d n i k b o l j e g a S a v e z a ( H e b 8,6), P o s r e d n i k n o v o g a S a v e z a ( H e b 9,15; 12,24); I s u s o v a k r v j e » k r v S a v e z a « ( H e b 10,29), » k r v v j e č n o g a S a v e z a « ( H e b 13,20); u d v a m a h a P o s l a n i c a c i t i r a iz Jeremije 31 o » n o v o m S a v e z u « k o j i ć e B o g s v e z a t i s d o m o m I z r a e l o v i m k a d ć e » z a k o n e s v o j e s t a v i t i u d u š u n j i h o v u i u p i s a t i i h u s r c a nji hova. I bit ću Bog njihov, a oni n a r o d m o j . I neće više n i t k o učiti sugrađanina i nitko b r a t a svoga govoreći: 'Spoznaj Gospodina', ta svi ć e m e p o z n a v a t i , m a l o i veliko« ( H e b 8,8—12; 10,16—17); a s o b z i r o m n a u l o g u k r v i u s k l a p a n j u S a v e z a p o z i v a se n a Izlazak 24,6—8 ( H e b 9,20). T e m a novog Saveza j e i n a č e o p ć a n o v o z a v j e t n a t e m a ali j e — k a k o m i s l i J. C O P P E N S (L'Eglise — Nouvelle Alliance de Dieu avec son peuple u : J . G I B L E T e t alii, A u x o r i g i n e s d e T E g l i s e , B r u g e s 1965), s t r . 13—22; u s p . I S T I , L'eucharistie — Sacrement et sacrifice de la nouvelle alliance. Fondement de VEglise, ibid., s t r . 125—158) — n j e z i n p r v o t n i i i z v o r n i Silz im Leben u o k v i r u e u h a r i s t i j e , to j e s t o n a se n a j p r i j e p o j a v l j u j e u P o s l j e d n j o j v e č e r i u I s u s o v i m u s t i m a 24
k o d u s t a n o v l j e n j a e u h a r i s t i j e k a k o s v j e d o č e s v a č e t i r i i z v j e š t a j a . Apo stolska Crkva, p r e m a tome, na svome euharistijskom sastanku proslavljuje svoje konstituiranje u novi Božji n a r o d p o krvi Kristovoj o d n o s n o p o č a š i k o j a j e »novi S a v e z u m o j o j k r v i k o j a s e z a v a s p r o l i j e v a « (Lk 22,20). U v r e m e n u k a d se j o š z b i v a f e n o m e n a l n o s v i m a u o č l j i v p r o c e s n a s t a j a n j a k r š ć a n s t v a iz ž i d o v s k e j e z g r e p r e m a sve ve ć o j u n i v e r z a l n o s t i i s a sve j a s n i j i m o d j e l j i v a n j e m n o v o g a m n o š t v a o d ž i d o v s k e t r a d i c i o n a l n e c j e l i n e , v j e r a d a se u e u h a r i s t i j i p r o s l a v l j u j e sklapanje novoga i vječnoga Saveza imala je — razumljivo — bitan i o d l u č u j u ć i z n a č a j ; k a s n i j e k a d j e p o v e z a n o s t k r š ć a n s t v a s a židov s t v o m p o s t a l a z a k r š ć a n e s a m o p o v i j e s n a u s p o m e n a a n i j e se v i š e n i k a k o iskustveno doživljavala, značaj euharistije k a o proslavljan j a no v o g a S a v e z a o s t a o j e d o d u š e e l e m e n a t e u h a r i s t i j s k e v j e r e ali v i š e n i j e vršio j e d n a k utjecaj n a f o r m i r a n j e eklezijalne svijesti vjernika. U e u h a r i s t i j s k i m m o l i t v a m a Uputa apostolskih vjera u crkvotvorn o s t e u h a r i s t i j e p o s v j e š ć u j e se p o m o ć u e k l e z i j a l n o g s i m b o l i z m a k r u h a : » K a o š t o b i j a š e o v a j r a z l o m l j e n i k r u h (klasma) raspršen po bre govima, i s a b r a n p o s t a d e j e d a n , t a k o n e k a se s a b e r e tvoja C r k v a s k r a j e v a z e m l j e u t v o j e k r a l j e s t v o « (Didache 9,4). Sveti Pavao p o n i r e dublje od s a m o g simbolizma k a d a u prvoj Poslanici Korinćanima ovim riječima upozorava kako euharistija t v o r i C r k v u : » Č a š a b l a g o s l o v n a , k o j u b l a g o s l i v l j a m o , n i j e li z a j e d n i š t v o k r v i K r i s t o v e ? K r u h k o j i l o m i m o n i j e li z a j e d n i š t v o t i j e l a K r i s t o v a ? B u d u ć i j e d a n k r u h — j e d n o s m o t i j e l o m i ( i a k o ) m n o g i : svi n a i m e u z i m a m o d i o o d j e d n o g k r u h a « (1 K o r 10,16—17). P a v a o t u d o d u š e n e m a izričito p r i s u t n e ideje o sabiranju ( k r u h a s bregova i Crkve s četiri vjetra) ali m u k r u h n a svaki n a č i n simbolizira C r k v u p a egzegeti s p r a v o m misle da se k o d e u h a r i s t i j s k e večere t a d a posve ćivao j e d a n j e d i n i k r u h u fizičkom smislu koji se l o m i o n a toliko k o m a d i ć a k o l i k o j e bilo p r i č e s n i k a ( u s p o m e n a n a to se sačuvala n a Z a p a d u u t o l i k o š t o se m a l e h o s t i j e d o d a n a s n a z i v a j u partikule, tj. čestice, dijelovi, iako se p r i p r e m a j u k a o z a s e b n e cjeline). M e đ u t i m , P a v a o p o l a z i o d i z r i č i t e i d e n t i f i k a c i j e k r u h a i t i j e l a K r i s t o v a , p a se za jedništvo i jedinstvo svih vjernika ne obilježava s a m o s i m b o l i z m o m k r u h a n e g o s e u t e m e l j u j e u j e d n o t i K r i s t o v a t i j e l a i k r v i : jedno tijelo u t o m k o n t e k s t u » o z n a č u j e K r i s t o v o t i j e l o , n j e g o v o s t v a r n o i indivi d u a l n o t i j e l o k o j e j e p o s t a l o p r i s u t n o u e u h a r i s t i j i « ( L . C E R F A U X , La theologie de VEglise suivant saint Paul, P a r i š 1984, s t r . 203). t a k o d a j e l o g i k a t o g a t e k s t a s l i j e d e ć a : k r u h k o j i svi b l a g u j e m o j e s t tijelo K r i s t o v o ; t o j e j e d n o t i j e l o (u i n d i v i d u a l n o m k r i s t o l o š k o m s m i 25
s l u ) ; s t o g a svi b i v a m o j e d n o t i j e l o (u e k l e z i o l o š k o m s m i s l u ) k o j e s e n a neki misteriozan način identificira s o n i m Kristovim individualnim tijelom. Za Pavla to nije s a m o n e k a m e t a f o r a k a o d a se polazi o d sličnosti tjelesnog organizma s društvenim o r g a n i z m o m — nije meta f o r a b a r n a o v o m m j e s t u . O v d j e se z a P a v l a d o i s t a r a d i o t o m e d a K r i s t n e k a k o p r e u z m e u sebe sve koji b l a g u j u njegovo tijelo t a k o d a j e riječ s a m o o d a l j n j e m l o g i č k o m izvođenju k a d će o n u Poslanici E f e ž a n i m a r e ć i d a s m o z a j e d n o s K r i s t o m u s k r i š e n i i p o s a đ e n i n a ne b e s i m a u K r i s t u I s u s u (Ef 2,6) ili k a d u d r u g o j P o s l a n i c i K o r i n ć a n i m a veli: »Je li t k o u K r i s t u , n o v j e s t v o r « (2 K o r 5,17). U p o z o r a v a n j e n a j e d a n k r u h u p r v o j P o s l a n i c i K o r i n ć a n i m a o d k o j e g svi v j e r n i c i b l a g u j u i m a s a m o značaj s p o z n a j n o g p o m a g a l a d a se uvidi p r a v a stvarnost n a kojoj Pavao gradi svoje izvode. Odista, n e t r e b a n a m veće j a s n o ć e o t o m e k a k o j e a p o s t o l s k a C r k v a t e o l o š k i s h v a ć a l a u l o g u e u h a r i s t i j e u s a m o m b i v s t v u C r k v e . Me đutim na jedno još treba svakako upozoriti: u tom je shvaćanju sržna p r i č e s t . P a v a o n a c i t i r a n o m m j e s t u p r v e P o s l a n i c e K o r i n ć a n i m a go vori o euharistiji u žrtvenom kontekstu praveći paralele sa žrtvama u Izraelu, s jedne strane, i s žrtvama kod pogana, s druge strane. Ali n a g l a s a k j e n a blagovanju od žrtvovanog jer je i problem koji rješava ležao u t o m e k a k o se vladati p r e m a b l a g o v a n j u m e s a žrtvo v a n o g i d o l i m a (idolothyta). Za apostolsko d o b a slavljenje euharistije k o j e m u bi većina s a m o pribivala a ne bi od euharistije blagovali to je s t v a r k o j a se u o n o m k o n t e k s t u n e d a misliti. U prvo vrijeme, pogotovo dok je euharistija bila povezana s b r a t s k i m a g a p a m a , vjernici su n a s a s t a n k u bili r a s p o r e đ e n i o k o sto la; n e m a m o p o d a t a k a o t o m e za k a s n i j e v r i j e m e k a d se e u h a r i s t i j a o d i j e l i l a o d o b i č n i h z a j e d n i č k i h v e č e r a . P r e m d a se p r i k r a j u a p o s t o l s k o g v r e m e n a v e ć , č i n i s e , g o v o r i o oltaru ( k o d sv. I g n a c i j a A n t i o h i j s k o g ) , i z v o r n i j e g o v o r o stolu (trapeza); t a j se g o v o r n e ć e p o s v e izgu biti ni k r o z a svu k a s n i j u povijest k a d a će riječ oltar p o s t a t i d o m i n a n tna. Za dobivanje
cjelovite
vizije
o eklezijalnom
mjestu
euharistije
u a p o s t o l s k o j C r k v i b i l o b i p o t r e b n o j o š r a z r a d i t i k a k o s e iz e u h a ristijskog k o n t e k s t a razvijaju ideje o kršćanskoj zajednici k a o živom hramu
Božjem
(koji
dolazi na m j e s t o
materijalnog
hrama
lemskog) te u t o m okviru o ž r t v e n o m k a r a k t e r u svega
jeruza
kršćanskog
života, osobito vjernikova trpljenja, p a o n d a u n u t a r svega toga o ulozi D u h a S v e t o g a u e u h a r i s t i j s k o m d o g a đ a j u i n j e g o v i m p o s l j e d i c a m a za 26
s v a k o d n e v n i život vjernika, a ne n a p o s l j e d n j e m m j e s t u i o b i t n o j eshatološkoj perspektivi slavljenja euharistije. No, to m o r a m o ovdje izostaviti. Na tri stvari ipak mislim da treba još upozoriti: prvo je pitanje g o v o r a n a s l a v l j e n j u e u h a r i s t i j s k e v e č e r e . T e m e l j n a n a č e l a z a stil k r š ć a n s k o g m o l j e n j a z a p i s a n a s u u M a t e j e v u e v a n đ e l j u : I s u s o v i uče n i c i n e m o l e o s t e n t a t i v n o n i n a j a v n i m m j e s t i m a (Mt 6,5—6); t o j e n a č e l o d j e l o m i č n o b i l o p o d l o g a d a se e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k , k a k o g a je apostolska Crkva prenijela slijedećim generacijama, ne održava j a v n o ; t o j e s a s t a n a k z a j e d n i c e ali u z a t v o r e n o m p r o s t o r u i b e z p r i s t u p a o n i h k o j i n i s u k r š t e n i . Z a t i m : I s u s o v i u č e n i c i n e g o m i l a j u rije či o p e t u j u ć i r i j e č i b e z s m i s l a ili k o j i m a n e z n a j u s m i s a o (me battalogesete — »ne b l e b e ć i t e « — p r i j e v o d : D u d a - F u č a k ) k a o d a m s l i d a ć e i h B o g u s l i š i t i z b o g m a g i č n e m o ć i r i j e č i ( u s p . M t 6,7); u t o m j e n a p u t k u s a d r ž a n a p o t r e b a da molitveni govor b u d e smislen i da molit e l j k r o z a n j d o i s t a i z r i č e s v o j u m i s a o a d a se n e u z d a u s n a g u s e b i nerazumljivih riječi. U t o m d u h u a p o s t o l s k a Crkva nije n a euharis t i j s k o m s a s t a n k u ostala k o d svog izvornog a r a m e j s k o g jezika nego je u b r z o p o č e l a g o v o r i t i g r č k i i n i j e — r e c i m o iz s t r a h o p o č i t a n j a p r e m a o b r e d n o m I s u s o v u g o v o r u n a P o s l j e d n j o j v e č e r i ili iz s t r a h a d a r i j e č i u prijevodu neće zadržati svoju snagu odnosno ortodoksnost — stvorila nikakvog kultno-jezičnog kanona. Molitva je n a euharistijskom obredu o d k a p i t a l n e v a ž n o s t i ; p o n j o j se n a k r a j u a p o s t o l s k o g v r e m e n a o b r e d k a o c j e l i n a n a z i v a e u h a r i s t i j a , ali a p o s t o l s k a C r k v a n e o s t a v l j a u baštinu daljnjim generacijama neki do kraja izrađen obrazac u t e k s t u a l n o m s m i s l u ; k a o n o r m a za b u d u ć n o s t o s t a v l j e n a j e s a m o književna vrsta t e m o l i t v e , t o j e s t n j e z i n s t r u k t u r a l n i o k v i r (to se m o ž e s m a t r a t i d i j e l o m o n o g a š t o će sv. I r e n e j n a z v a t i » t r a d i t i o a b apostolis«) a precizan oblik te molitve u k o n k r e t n o m slučaju ostaje još dugo prepušten improvizaciji predsjedatelja konkretnog skupa ( s a m o m o r a b i t i u s k l a d u s p r a v o v j e r j e m : Traditio apostolica 9). Te m e l j n i s t a v a p o s t o l s k o g v r e m e n a p r e m a j e z i k u n a k o j e m se i m a s l a v i t i e u h a r i s t i j s k a l i t u r g i j a v i d i se p o s e b n o j a s n o iz p r v e P o s l a n i c e K o r i n ć a n i m a u g l a v i 14. P a v a o t u d o n e k l e p o t i s k u j e z n a č e n j e d a r a g o v o r e n j a s t r a n i m j e z i c i m a (glosolalije) t e i n z i s t i r a n a p o t r e b i d a o n o što se u zajednici govori b u d e svima r a z u m l j i v o : »Jer a k o u d u h u b l a g o s l i v a š (eulogeis), k a k o će nepoznavalac (toga k o n k r e t n o g g o v o r e n j a ) r e ć i ' a m e n ' n a t v o j u z a h v a l n i c u (tei sei eucharistidi)? K a d n e z n a š t o g o v o r i š ? Ti, d o d u š e , l i j e p o z a h v a l j u j e š (eucharisteis) ali se d r u g i n e i z g r a đ u j u . H v a l a B o g u , j a g o v o r i m d r u g i m j e z i c i m a 27
v e ć m a n e g o svi vi. Ali u c r k v i ( t j . n a s a s t a n k u ) v o l i m r e ć i p e t r i j e č i k o j e s a m s m i s l i o (toi noi mou) d a i d r u g e p o u č i m n e g o l i d e s e t t i s u ć a r i j e c i d r u g i m j e z i k o m « (1 K o r 14,16—19). J e z i k l i t u r g i j s k o g s a s t a n k a , p r e m a t o m e , u apostolsko doba jest jezik koji s a b r a n a zajednica r a z u m i j e i koji j o j o m o g u ć u j e da s v a t k o m o l i t v u doživi k a o svoju t e d a svi m o g u r e ć i amen. D r u g o j e p i t a n j e tzv. molitve vjernih. U novozavjetnim teksto vima ne nalazimo jasnog mjesta koje bi zajedničku molitvu takvog k a r a k t e r a i z r i č i t o u k l a p a l o u o k v i r e u h a r i s t i j s k e c e l e b r a c i j e ali i m a m o izričito posvjedočeno da su takva moljenja postojala p a o n d a s m i j e m o s p r i l i č n o s i g u r n o s t i z a k l j u č i v a t i d a se t a k v a m o l i t v a s e u h a r i s t i j o m vezivala već u a p o s t o l s k o d o b a . Klasično je m j e s t o za r a z u m je van je p r a v e naravi te molitve ono u prvoj poslanici Timotej u : » P o t i č e m p r i j e s v e g a d a se o b a v l j a j u p r o š n j e , m o l i t v e , m o l b e n i c e i z a h v a l n i c e za sve ljude, za k r a l j e v e i s v e k o j i s u n a v l a s t i , d a p r o v o d i m o m i r a n i s p o k o j a n ž i v o t u svoj b o g o l j u b n o s t i i o z b i l j n o s t i . To je d o b r o i u g o d n o p r e d Spasiteljem n a š i m B o g o m koji hoće da se svi l j u d i s p a s e i d o đ u d o s p o z n a n j a istine« (1 T i m 2,1—4). V r i j e d n o j e zapaziti »politički« vid te molitve, za svjetovne vlasti k o j e s u u t a j č a s i d o l o p o k l o n i č k e ; t o n a m j e za a p o s t o l s k o d o b a p o s v j e d o č e n o i u p o s l a n i c i p a p e K l e m e n t a K o r i n ć a n i m a {Prima Clementis 60,4—61,1). Treće je povezanost
euharistije
s materijalnom
dobrotvornošću.
I a k o se u a p o s t o l s k o d o b a d o g o d i l o o d j e l j i v a n j e e u h a r i s t i j e d z a j e d ničkog obroka, euharistijski
je s a s t a n a k
ostao
povezan
sa
sabira
n j e m d a r o v a za p o t r e b n e . N e m a m o , doduše, sasvim j a s n o g i izričitog svjedočanstva
u samim
novozavjetnim
spisima. U svakom
slučaju,
P a v a o j e o d r e d i o d a se m i l o s t i n j a s k u p l j a u p r v i d a n u t j e d n u , u nedjelju
(1 K o r
16,1—3): n a t o m j e m j e s t u
tj.
r i j e č p o s e b n o o da
r o v i m a z a k r š ć a n e u J e r u z a l e m u ali se v i d i d a se r a d i s a m o o t o m e da se ta p o s e b n a s v r h a izričito k o n k r e t i i z r a p r i l i k o m nečega što
se
r e d o v i t o č i n i . B r i g a z a u d o v i c e i s i r o t e ( u s p . J a k 1,27) i o p ć e n i t o za siromahe nije
se u a p o s t o l s k o j
Crkvi shvaćala
samo
kao
dužnost
pojedinaca nego i kao dužnost crkvene zajednice kao takve; to
se
vezivalo uz s a m o k r š ć a n s k o bogoslužje
J.
K O S N E T T E R , nav.
dj.,
kao takvo
str. 39—40). K a d apostolski u č e n i k P o l i k a r p ,
biskup u Smirni, piše da udovice moraju žrtvenik«
(Fil. 4,3) š t o
(usp. o t o m e
—po mišljenju
»znati d a su o n e
tumačitelja
(Zahn,
Božji
Harnack,
L e l o n g , C a m e l o t . . . ) — t r e b a s h v a t i t i d a s u u d o v i c e , k o j e žive 28
od
vjerničkih darova, kao oltar na koji se ti d a r o v i s t a v l j a j u p r e d B o g a , o n d a n a s t o j a s n o u p o z o r a v a d a s u se d a r o v i za u d o v i c e n o r m a l n o prinosili u povezanosti sa slavljenjem euharistije. P o u č n o j e , n a p o k o n , za g e n e r a l n u viziju o m j e s t u e u h a r i s t i j e u životu Crkve u apostolsko doba razmišljati o j e d n o m značajnom o d l o m k u iz p o s l a n i c e k o j u j e , p o č e t k o m d r u g o g s t o l j e ć a , sv. I g n a c i j e A n t i o h i j s k i n a p i s a o C r k v i u S m i r n i u p o z o r a v a j u ć i d a se t r e b a č u v a t i h e r e t i k a koji su naučavali da je Isus i m a o s a m o p r i v i d n o tijelo i d a j e s a m o p r i v i d n o t r p i o i p r i v i d n o p r o l i o s v o j u k r v : » N e k a se n i t k o n e n a d i m a z b o g p o l o ž a j a : j e r o n o u č e m u se sve s a s t o j i j e s t vjera i ljubav i n i š t a s e n e m o ž e n a d n j i h s t a v i t i . A r a z m o t r i t e o n e koji drukčije misle o milosti Isusa Krista koja je došla n a nas: k a k o su o n i s u p r o t n i m i s l i B o ž j o j ! Z a l j u b a v i h n i j e b r i g a , n i za u d o v i c u , n i za s i r o t u , n i z a p o t l a č e n a , n i za o n o g a k o j i j e b a č e n u t a m n i c u ili p u š t e n iz z a t v o r a , n i z a g l a d n a ili ž e d n a . D r ž e se d a l e k o o d euharistijskih sastanaka i molitava jer ne ispovijedaju da je euha r i s t i j a t i j e l o n a š e g a S p a s i t e l j a I s u s a K r i s t a k o j e j e t r p j e l o za n a š e g r i j e h e i k o j e j e O t a c u s v o j o j d o b r o t i u s k r i s i o « (Smirn 6,1—7,1).
29
II. EUHARISTIJA
U
PATRISTIČKOM
RAZDOBLJU
B i t i k r š ć a n i n z n a č i slaviti i b l a g o v a t i e u h a r i s t i j u Prvi sustavni opis o b r e d n o g odvijanja euharistijskog slavlja u poa p o s t o l s k o d o b a s a č u v a o n a m s e iz p e r a k r š ć a n s k o g l a i k a J u s t i n a F i l o z o f a , iz v r e m e n a i z m e đ u g o d i n e 148. i g o d i n e 161. O p i s i m a o s o b i to značenje p o t o m e što je iznesen u otvorenom p i s m u r i m s k o m caru A n t o n i n u P i j u (138—161), n a p i s a n o m u o b r a n u k r š ć a n s t v a , a u želji da car b u d e točno informiran što kršćani osebujno zajednički rade, »da s e n e b i č i n i l o , a k o b i h t o p r o p u s t i o , d a p o s t u p a m u n e č e m u n e p o š t e n o u s v o m e i z v j e š ć i v a n j u « (Apologia I, 61). K r š ć a n i se s a s t a j u u » d a n s u n c a « , t j , u n e d j e l j u , j e r j e t o g a d a n a Bog stvorio svijet i j e r j e toga d a n a I s u s K r i s t u s k r s n u o i u k a z a o se s v o j i m a p o s t o l i m a i u č e n i c i m a ; s a s t a j u s e svi, i o n i k o j i s t a n u j u u g r a d u k a o i o n i k o j i s t a n u j u n a s e l u (Apol. I, 67). N a s a s t a n k u se, v e ć p r e m a t o m e k o l i k o i m a v r e m e n a , n a j p r i j e č i t a j u E v a n đ e l j a i sta rozavjetne knjige. Poslije čitanja (koja je čitao lektor) predstojnik (proestos) d r ž i g o v o r , p a r e n e t s k o g k a r a k t e r a ; z a t i m s u s e svi s k u p a , s t o j e ć i , m o l i l i z a s e b e i z a sve l j u d e s v u d a p o s v i j e t u , a p o z a v r š e t k u te zajedničke molitve slijedilo je u z a j a m n o pozdravljanje cjelovom (Apologia I, 65). P o t o m j e s l i j e d i l o d o n o š e n j e d a r o v a , k r u h a i v i n a i v o d e , k o j i s u se p r e d a v a l i p r e d s j e d a t e l j u , a o n j e n a d n j i m a i z g o v a r a o m o l i t v e i z a h v a l n i c e (euchas kai eucharistias), koliko je u njegovoj m o ć i , O c u s v e g a s v i j e t a p o i m e n u S i n a i D u h a S v e t o g a , a n a r o d (laos) j e n a k o n c u u s k l i k n u o »Amen«, židovsku riječ k o j a znači »tako n e k a b u d e « . K a d j e p r e d s j e d a t e l j i z r e k a o z a h v a l n i c u (euharistesantos) i sav n a r o d u s k l i k n u o »Amen«, đ a k o n i su s v a k o m e n a z o č n o m e davali 30
d a u z m e d i o o d euharisHranog (eucharistethentos) kruha i vina i vo de, a p o đ a k o n i m a se s l a l o i o n i m a k o j i n i s u bili n a z o č n i n a s a s t a n k u . Iz o p i s a u p o g l a v l j u 67. j a s n o s e vidi d a se k r o z r e d o v i t e s a s t a n k e zajednice koji su svršavali euharistijom u djelo sprovodilo o n o što j e J u s t i n u p o g l a v l j u 14. o z n a č i o k a o j e d n u o d k a r a k t e r i s t i k a k r š ć a n a : » . . . sada i ono što posjedujemo stavljamo zajedno i dijelimo sa svima koji su u p o t r e b i « . Organizaciono se to ostvarivalo o v a k o : n a e u h a r i s t i j s k i m s a s t a n c i m a »oni k o j i s u i m u ć n i i k o j i h o ć e d a j u p r e m a s v o j o j volji š t o t k o h o ć e ; š t o s e s k u p i , p o h r a n j u j e s e k o d p r e d s t o j nika, a on vodi b r i g u o siročadi i u d o v i c a m a i o o n i m a koji su u ne volji z b o g b o l e s t i ili z b o g d r u g o g u z r o k a , a i o n i m a k o j i s u u t a m n i ci k a o i o g o s t i m a k o j i d o p u t u j u i z v a n a : j e d n o m r i j e č j u , i m a n a brizi sve koji su p o t r e b n i « . Dapače, J u s t i n u t o m k o n t e k s t u j e d n o s t a v n o t v r d i , n a d o v e z u j u ć i se n a i z v j e š t a j o I s u s o v u u s t a n o v l j e n j u e u h a r i s t i j e , d a k r š ć a n i sebi u v i j e k d o z i v a j u u p a m e t o n o š t o j e I s u s n a r e d i o n a P o s l j e d n j o j večeri, »pa a k o s m o i m u ć n i , v o d i m o b r i g u o svima p o t r e b n i m a i uvijek p o m a ž e m o jedni druge; i u svim dava n j i m a kvalimo Stvoritelja svega po njegovu Sinu I s u s u K r i s t u i p o D u h u S v e t o m « (Apologia I, 67). J u s t i n se n e zaustavlja s a m o na izvanjskom opisu onoga što krš ćani čine k a o za sebe k a r a k t e r i s t i č n o , nego p r i o p ć u j e c a r u t a k o đ e r koji je simsao toga činjenja; s a o p ć a v a što k r š ć a n i vjeruju d a se zbiva n a e u h a r i s t i j s k o m s a s t a n k u i n a č e m u se osniva to njihovo vjerova n j e , t j . d a j e t e o l o š k o o b r a z l o ž e n j e e u h a r i s t i j e . T o se n a l a z i u p o g l a v l j u 66. K r u h i p i ć e n a d k o j i m a j e i z r e č e n a z a h v a l n i c a ( e u h a r i s t i j a ) , a k o j i s e i s a m i n a z i v a j u euharistijom, nisu za k r š ć a n e obično jelo i p i l o , n e g o o n i v j e r u j u d a s u to s a d a t i j e l o ( s a r x ) i k r v ( h a i m a ) u t j e l o vljenoga Isusa. Stoga t u h r a n u i n e smiju uzimati drugi ljudi osim kršćana. Tri su uvjeta da b i n e t k o m o g a o blagovati euharistiju: da vjeruje u istinitost kršćanskog učenja, da je kršten, tj. »opran pra n j e m o t p u š t a n j a g r i j e h a i p r e p o r o đ e n j a « , t e d a živi p o p r e d a n j u K r i s t o v u . Z n a č i d a se u J u s t i n o v o v r i j e m e o d p r i č e s t i i s k l j u č u j u g r e š n i c i , ali se p r i č e š ć u j u svi k o j i s u n a e u h a r i s t i j i p r i s u t n i , d a p a č e i odsutni, kojima đakoni pričest nose. Justin navodi Isusove riječi ustanovljenja euharistije s Posljednje večere da objasni caru podri j e t l o t o g a š t o k r š ć a n i č i n e , ali i d a u n a j k r a ć i m p o t e z i m a p r u ž i t e o loško objašnjenje onoga što kršćani u toj stvari vjeruju. »Isto tako kao što je, — po Riječi Božjoj učinjen tijelom, — Isus Krist, naš S p a s i t e l j , i m a o i tijelo i k r v z a n a š e s p a s e n j e , i s t o t a k o i h r a n a — p o d u č e n i s m o — n a d k o j o m se i z g o v o r i m o l i t v e n a r i j e č k o j a p o t j e č e 31
o d n j e g a , a o d k o j e se p r o m j e n o m n a š a k r v i n a š e t i j e l o h r a n i , j e s t i t i j e l o i k r v t o g a t i j e l o m u č i n j e n o g a I s u s a « (Apologia I, 66). Žrtveni k a r a k t e r euharistije izričito naglašava J u s t i n u d r u g o m s p i s u , u Dijalogu s Trifonom, p o z i v a j u ć i se n a p r o r o š t v o M a l a h i j i n o ( M a l 1,10), k o j i j e u n a p r i j e d g o v o r i o »o ž r t v a m a k o j e m i p r i n o s i m o n a s v a k o m m j e s t u m e đ u n a r o d i m a , to jest o k r u h u euharistije i o čaši e u h a r i s t i j e « (DiaL c. Tryph., 41; usp. 117). Ali j e t a i d e j a p r i s u t n a i u s p o m e n u t o m p i s m u caru k a d Justin kaže da svatko p a m e t a n m o r a p r i z n a t i d a »mi n i s m o ateisti, k a d š t u j e m o Stvoritelja svih ovih stva r i , g o v o r e ć i — k a k o s m o p o u č e n i — d a n j e m u n e t r e b a k r v i n i ljevanica ni t a m j a n a , i k a d m u u s v e m u što p r i n o s i m o riječju m o l i t v e i z a h v a l n i c e f e u c h e s kai eucharistias), koliko m o ž e m o , iskazujemo hva l u i z a s v o j e p o s t o j a n j e i z a sve š t o n a m d a j e s n a g u , z a k a k v o ć u svega što postoji i za mijenjanje v r e m e n a , te k a d p o vjeri u njega u p r a v l j a m o m o l b e d a se o p e t n a đ e m o u n e r a s p a d l j i v o s t i : p r i h v a ć a m o n a i m e d a j e j e d i n o njega d o s t o j n o čašćenje a k o se o n o što j e on stvo rio za h r a n u ne uništava v a t r o m nego o b r a ć a n a u p o t r e b u n a m a s a m i m a i p o t r e b n i m a , a njemu puni zahvalnosti u p u ć u j e m o riječju p r i n o s e i h i m n e « (Apol. I, 13). Veliki progoni, p o s e b n o oni opći, n a temelju carskog edikta ( D e c i j e v a g. 249, V a l e r i j a n o v a g. 258), k o j i j e n a r e đ i v a o d a svi m o raju žrtvovati d r ž a v n i m bogovima, m o ž d a su imali neki utjecaj n a to d a u v j e r n i č k o j s v i j e s t i n a g l a š e n i j e m j e s t o z a d o b i j e žrtveni značaj e u h a r i s t i j s k o g č i n a ,ali j e t a k a v r a z v i t a k i m a o i s v o j u u n u t a r c r k v e n u l o g i k u : k a d sv. C i p r i j a n s r e d i n o m I I I . s t o l j e ć a u p i s m u b i s k u p u Cec i l i j u (Epist. 63) i n z i s t i r a d a se e u h a r i s t i j a m o r a s l a v i t i v i n o m , a n e v o d o m , k a k o b i n e k i h t j e l i , o n o e u h a r i s t i j s k o m č i n u k o n s t a n t n o go v o r i k a o o »žrtvi« ( s a c r i f i c i u m ) , a o r g a n i z i r a n j e r a s k o l n i č k e z a j e d n i c e o b i l j e ž u j e k a o » p o s t a v l j a n j e d r u g o g o l t a r a « (De catholicae ecclesiae unitate, 17) t e u p o z o r a v a v j e r n i k e : »Ne m o ž e se u s p o s t a v i t i d r u g i ol t a r ili n a s t a t i n o v o s v e ć e n i š t v o m i m o j e d n o g o l t a r a i j e d n o g svećen i š t v a . S v a k i k o j i d r u g d j e s a b i r e , r a s p r š u j e « (Epist. 43, 5,2). I p a k sastajanje svih v j e r n i k a za e u h a r i s t i j u ostaje u to v r i j e m e za vjerničku svijest b i t n a k o m p o n e n t a ; t a k o su to shvaćale i vlasti, k a k o se m o ž e z a k l j u č i t i iz p o s t u p k a c a r a D i o k l e c i j a n a k a d j e p o n a g o v o r u cezara Galerija k r e n u o da onemogući kršćanstvo. U prvi čas — n a k o n š t o j e v e ć i z m e đ u g. 2 9 9 . i 302. b i o n a r e d i o u d a l j a v a n j e s v i h k r š ć a n a iz c a r s k e v o j s k e — D i o k l e c i j a n j e s m a t r a o z a u n i š t e n j e k r š ć a n s t v a d o s t a t n i m slijedeće: oduzeti i razoriti zgrade gdje kršćani održavaju svoje s a s t a n k e , n a j s t r o ž e zabraniti i o n e m o g u ć i t i s a s t a n k e , zaplije32
n i t i i s p a l i t i k r š ć a n s k e s v e t e k n j i g e , o t p u s t i t i k r š ć a n e iz d r ž a v n i h služ bi i sa dvora, oduzeti k r š ć a n i m a g r a đ a n s k a p r a v a , t j . proglasiti ih p r a v n o » i n f a m n i m a « (to j e n j e g o v p r v i e d i k t o d 24. I I . 303). T e s u se m j e r e u b r z o p o k a z a l e n e d o s t a t n i m a , p a j e i s t e g o d i n e D i o k l e c i j a n iz d a o d r u g i e d i k t p o k o j e m u se l i š a v a j u s l o b o d e i b a c a j u u t a m n i c u svi k l e r i c i . P o t o m j e s l i j e d i o t r e ć i e d i k t , d a se o t p u š t a j u iz z a t v o r a svi k o j i ž r t v u j u d r ž a v n i m b o g o v i m a , a m u k a m a p o d v r g a v a j u o s t a l i . Č e t v r t i m e d i k t o m (g. 304) t r a ž i l o se o d s v e g a g r a d s k o g s t a n o v n i š t v a , s t i m e d a se t o o d n o s i l o p o s e b n o n a k r š ć a n e , d a s v a t k o m o r a ž r t v o v a t i ili d a t i za ž r t v u t e j e s t i o d ž r t v e n o g m e s a i p i t i o d ž r t v e n o g v i n a . U Galiji i Š p a n j o l s k o j s p r o v e o j e K o n s t a n c i j e K l o r s a m o p r v i e d i k t , a iz Afrike (gdje j e v l a d a o M a k s i m i j a n o v s i n M a k s e n c i j e ) ' s a č u v a l o n a m se i z v a n r e d n o s v j e d o č a n s t v o u vezi s o n o v r e m e n i m v j e r n i č k i m s h v a ćanjem uloge euharistijskog s a s t a n k a ,unutar izvještaja o mučeništ v u S a t u r n i n a , D a t i v a i d r u g o v a iz m j e s t a A b i t i n e , k o j i s u bili o p t u ženi da su održavali euharistijski s a s t a n a k u n a t o č z a b r a n i izrečenoj u p r v o m Dioklecijanovom ediktu. P r e d p r o k o n z u l o m A n u l i n o m u Kart a g i (to j e b i l o g. 304) m u č e n i c i s u n a s v a p i t a n j a s l o ž n o o d g o v a r a l i : » K r š ć a n i s m o « . P i s a c i z v j e š t a j a n a v o d i s u č e v u r i j e č m u č e n i k u Fel i k s u : »Ne p i t a m t e j e s i li k r š ć a n i n , n e g o j e s i li o d r ž a v a o s a s t a n a k ( c o l l e c t a m ) ili i m a š n e k a P i s m a « , p a n a d o d a j e svoj k o m e n t a r : » 0 l u d o g li i s m i j e š n o g s u č e v a p i t a n j a ! J e s i li k r š ć a n i n , k a ž e , o t o m š u t i . A d o d a j e : J e s i li b i o n a s a s t a n k u , t o o d g o v o r i . K a o d a b i k r š ć a n i n m o g a o b i t i b e z G o s p o d n j e g a s l a v l j a ( s i n e D o m i n i c o ) , ili b i se G o s p o d n j e slavlje (Dominicum) moglo obavljati (celebrari) bez kršća nina! Zar n e znaš, sotono, da k r š ć a n i n stoji u G o s p o d n j e m slavlju (in D o m i n i c o ) , a G o s p o d n j e s l a v l j e s t o j i u k r š ć a n i n u , t a k o d a j e d n o b e z d r u g o g a n e m o ž e b i t i ? Kad čuješ ime ( t j . k r š ć a n i , o p . Š B ) , razumij sastajanje s Gospodinom ( f r e q u e n t i a m D o m i n i d i s c e ) ; i kad čuješ sastanak ( c o l l e c t a m ) , spoznaj ime ( k r š ć a n i , o p . ŠB)« (Acta Saturnini, Dativi et aliorum, c. 12). Mlakih i n e m a r n i h za euharistijske s a s t a n k e bilo je, razumljivo, m e đ u k r š ć a n i m a i u o n o v r i j e m e . Z b o g t o g a se p o č e t k o m I V . s t o l j e ć a j a v l j a i p r v o c r k v e n o z a k o n o d a v s t v o u vezi s t i m e . O n o j e , m e đ u tim, popustljivije p r e m a selu negoli p r e m a g r a d u j e r se k r š ć a n i
u
t o d o b a p r v e n s t v e n o i n a l a z e u g r a d o v i m a : b r z o će se u t o m s t o l j e ć u riječ pagani
(seljaci)
ustaliti
na latinskom
zapadu
preostale štovatelje bogova. Za daljnji je razvitak to
kao
oznaka
značajno
za jer
o d D i o k l e c i j a n o v a p r e u r e đ e n j a d r ž a v n e u p r a v e ž i v o t s v e v i š e iz g r a d a p r e l a z i n a s e l o . S a b o r u E l v i r i (c. 306) n a r e đ u j e d a se k r š ć a n i n
koji 33
se n a l a z i u g r a d u a t r i n e d j e l j e n i j e d o š a o n a s a s t a n a k m o r a k r o z n e k o v r i j e m e u z d r ž a t i o d p r i m a n j a p r i č e s t i d a m u t o b u d e k a o u k o r (can. 21): n a t a j n a č i n u j e d n o n a l a z i m o s l u č a j e v e d a n e t k o k o j i n i j e s t a v l j e n u s t a n j e pokornika, p r i s u s t v u j e e u h a r i s t i j i , ali se n e p r i č e š ć u j e . U s k l a d u sa s h v a ć a n j e m d a j e sastajanje v j e r n i k a za e u h a r i s t i j s k u c e l e b r a c i j u o s n o v n i o b l i k p r o ž i v l j a v a n j a c r k v e n o s t i n e u z i m a j u se — p o d o b i v a n j u slobode — kao modeli za g r a d n j u bogoslužnih p r o s t o r a h r a m o v i d r ž a v n e religije, nego j a v n e z g r a d e k o j e su služile za sudo v a n j e i z a r a z l i č i t e p o l i t i č k e i d r u g e s k u p o v e ( b a z i l i k e ) , j e r se o d tih p r o s t o r a tražilo da m o g u primiti vjerničko m n o š t v o za obavlja n j e z a j e d n i č k o g e u h a r i s t i j s k o g č i n a , ali i d r u g e z a i n t e r e s i r a n e z a kršćanstvo, koji su smjeli prisustvovati čitanju Biblije i propovijedi. J e r tzv. disciplina arcani, k o j a se u s t a l i l a u I I I . s t o l j e ć u , t r a j e i d a l j e , u n a t o č t o m e š t o j e k r š ć a n s t v o z a d o b i l o p r a v o j a v n o s t i . S l u š a č i , sim patizeri, k a t e k u m e n i i b a r n e k e o d r e đ e n e k a t e g o r i j e p o k o r n i k a (pre m a stupnju njihove »ekskomunikacije«) morali su poslije propovijedi izaći iz b a z i l i k e , n a đ a k o n o v u o b j a v u »ite, m i s s a e s t « ; v r a t a r i s u za tvorili sva vrata, a s a m o p u n o p r a v n i članovi zajednice (»communic a n t e s « ) p r i s t u p i l i s u s k u p n o j molitvi vjernih i s a m o m e u h a r i s t i j s k o m č i n u koji se zaključivao p r i č e š ć u svih p r i s u t n i h p o d o b j e prilike i ko n a č n i m »ite m i s s a e s t « . C j e l o v m i r a , k a o i z v a n j s k o p o s v j e d o č e n j e d a se svi n a z o č n i i s k r e n o m v o l j o m s m a t r a j u z a j e d n i c o m b r a ć e i s e s t a r a i d a n i j e d a n b r a t n e m a n i š t a p r o t i v d r u g o g , o d n o s n o d a svi žele b i t i s a s v i m a u m i r u , p r e t h o d i o j e u s v i m o b r e d n i m v a r i j a n t a m a blagovanju od posvećenih d a r o v a : v e ć i n o m j e cjelov m i r a d a v a n k a o z a k l j u č a k m o l i t v e v j e r n i h , a u R i m u i u S j e v e r n o j Africi z a d o b i o j e m j e s t o p o z a v r š e t k u v e l i k e e u h a r i s t i j s k e m o l i t v e ( a n a f o r e ili k a n o n a ) ; i s t o m G r g u r V e l i k i ( u m r o g. 604.) p o m a k a o j e c j e l o v m i r a u r i m s k o j liturgiji n a p o č e t a k o b r e d a lomljenja k r u h a , da b u d e k a o n e p o s r e d n a p r i p r a v a za blagovanje Tijela i Krvi Kristove. T i j e k o m v r e m e n a , k a k o j e sve više sav svijet p o s t a j a o
kršćanski,
p o č e l o se j a v l j a t i z a t v a r a n j e t a k o đ e r p o u č n o g d i j e l a b o g o s l u ž j a p r e m a n e k r š t e n i m a . D a s e t o s p r i j e č i . Statuta
Ecclesiae
G a l i j i i z m e đ u 4 4 2 . i 506., n a r e đ u j u b i s k u p u d a n e
antiqua, smije
nastala
u
sprečavati
»nikoga d a u đ e u c r k v u i sluša riječ Božju, bilo neznabošca, bilo kri v o v j e r c a , b i l o Židova, s v e d o o t p u š t e n j a k a t e k u m e n a « (usquead catechumenorum)
(can.
missam
16). S d r u g e s t r a n e , p r o c e s k o j i j e v o d i o
k
t o m e d a se život sve više odvija n a s e o s k i m l a t i f u n d i j a m a , a k o j e m u se n i j e m o g l o o d m a h u d o v o l j i t i s t v a r a n j e m s e o s k i h ž u p a , d o n o s i o j e s a s o b o m n e š t o š t o se d o ž i v l j a v a l o k a o r a s p r š i v a n j e k r š ć a n s k e z a j e d 34
n i c e . V i š e se n i j e m o g l o o s t v a r i v a t i o n o š t o j e J u s t i n s a o p ć i o c a r u : d a se u n e d j e l j u n a j e d n o m j e s t o s a s t a j u svi k r š ć a n i , b i l o d a s t a n u j u u g r a d u ili n a s e l u . I m u ć n i j i s u g r a d i l i n a s v o j i m i m a n j i m a o r a t o r i j e i t u s a s v o j i m a o d r ž a v a l i n e d j e l j n u e u h a r i s t i j u . S l u ž b e n a se C r k v a p r i l a g o đ a v a l a t o j p o j a v i , ali j e b a r za k l j u č n e d a n e l i t u r g i j s k e g o d i n e ž e l j e l a o s i g u r a t i p u n o o k u p l j a n j e c r k v e n e z a j e d n i c e n a p r o s l a v i jivan j e e u h a r i s t i j e . S v j e d o č a n s t v o o t o j b r i z i s a č u v a l o n a m se u z a k l j u č c i m a s a b o r a u Agde-u (Galija) iz g. 506. A k o n e t k o želi — k a ž e se u 2 1 . k a n o n u t o g a s a b o r a — t a k o đ e r i z v a n ž u p a , »u k o j i m a se o d r ž a v a z a k o n i t i r e d o v i t s a s t a n a k « , i m a t i o r a t o r i j u p o l j u (in agro), d o p u š t a m u se d a o n d j e , z b o g u m o r a o b i t e l j i , o p r a v d a n o d r ž i m i s e n a o s t a l e s v e č a n e d a n e , ali n a U s k r s , B o ž i ć , B o g o j a v l j e n j e , S p a s o v o , D u h o v e i n a d a n r o đ e n j a sv. I v a n a K r s t i t e l j a , i a k o i m a j o š k o j i d r u g i v e l i k i b l a g d a n , m i s e se s m i j u d r ž a t i s a m o u g r a d o v i m a ili u ž u p a m a (in civitatibus aut in parochiis). S a b o r n a r e đ u j e d a se e k s k o m u n i c i r a j u klerici koji bi n a te d a n e držali mise u o r a t o r i j i m a bez p o s e b n e bis k u p o v e d o z v o l e . S a b o r u O r l e a n s u (10. V I I . 511), s a z v a n n a i n i c i j a t i v u prvog franačkog katoličkog kralja Klodviga, odredio je da nijedan g r a đ a n i n , o s i m z b o g d o k a z a n e b o l e s t i , n e s m i j e s l a v i t i b l a g d a n Us k r s a , B o ž i ć a ili D u h o v a n a s e o s k o m d o b r u (in villa) (can. 25). U t o d o b a d o g a đ a l o se v e ć d a v j e r n i c i o d l a z e s e u h a r i s t i j s k o g sas tanka prije njegova pravoga svršetka; to je vjerojatno bilo povezano s č i n j e n i c o m d a j e v e ć b i l o m n o g o o n i h k o j i se n i s u p r i č e š ć i v a l i . S p o m e n u t i s a b o r u Agde-u (g. 506) p o s e b n o č v r s t o z a p o v i j e d a (speciali o r d i n a t i o n e p r a e c i p i m u s ) d a v j e r n i c i m o r a j u u n e d j e l j u p r i s u s t v o v a t i c i j e l o j m i s i , t a k o d a n a r o d n e s m i j e s a m o v o l j n o izaći p r i j e s v e ć e n i k o v a b l a g o s l o v a : p r e k r š i t e l j e m o r a b i s k u p j a v n o u k o r i t i (can. 47). S a b o r u O r l e a n s u g. 5 1 1 . p o n o v i o j e t u o d r e d b u , p r e c i z i r a j u ć i d a j e r i j e č o s v a k o j m i s i : » C u m a d c e l e b r a n d a s m i s s a s i n Dei n o m i n e convenitur, populus n o n ante discedat, q u a m missae solennitas comp l e a t u r « (can. 26). Za tadašnje p u n o shvaćanje euharistijskog sastanka i njegovu povezanost sa svakodnevnim životom kršćanskih vjernika p o u č n a je t a k o đ e r — m i b i s m o danas rekli pastoralna — o d r e d b a sabora u Agde-u (g. 506) o t o m e k a k o t r e b a p o s t u p a t i s o n i m a k o j i žive u m e đ u s o b n o j m r ž n j i ili u d u g o t r a j n o j s v a đ i t e i h se d u g i m n a s t o j a n j e m nije uspjelo p o m i r i t i : najprije ih m o r a j u g r a d s k i svećenici p r e k o r i t i , p a a k o ne b u d u zbog svojih p o g u b n i h n a k a n a htjeli odlo žiti n e p r i j a t e l j s t v a , o n d a i h t r e b a s a s v i m z a s l u ž e n i m i z o p ć e n j e m is tjerati s c r k v e n o g s a s t a n k a (de ecclesiae c o e t u i u s t i s s i m a e x c o m m u n i 35
c a t i o n e p e l l a n t u r ) (can. 331). T o s e m o ž e s m a t r a t i z n a č a j n i m p o p u š t a n j e m , a k o se u s p o r e d i s a s t a v o m s p o č e t k a I I I . s t o l j e ć a o k a k v o m n a m , n a p r i m j e r , s v j e d o č i T e r t u l i j a n u s v o m e k o m e n t a r u O č e n a š a , ali je to ipak dokaz da j e Crkva još n a p o č e t k u VI. stoljeća posjedovala v e o m a k o n k r e t n u o z b i l j n o s t o b i t n o s t i nove zapovijedi međusobne l j u b a v i k a o k r i t e r i j a p r i p a d n o s t i K r i s t u ( u s p . I v 13, 34—35) i n e o dvojive povezanosti k o n k r e t n e m e đ u s o b n e ljubavi m e đ u k r š ć a n i m a s njihovim proslavljivanjem euharistijskog otajstva. Povlašteno povij esno-teološko mjesto za uočavanje značenja što g a j e p r o s l a v i j iv a n j e G o s p o d n j e v e č e r e k a o ž r t v e n o g s a s t a n k a s K r i s t o m i m a l o u životu o t a č k e Crkve p o svoj prilici i p a k t r e b a vidjeti u d r a m a t i č n o m d o g a đ a j u u M i l a n u g. 390. N a k o n š t o j e c a r T e o d o zije, n a n a g o v o r s v o j i h s a v j e t n i k a , d a o u s o l u n s k o m c i r k u s u p o b i t i , n a p r e v a r u s a z v a n o s t a n o v n i š t v o ( o k o 7000 l j u d i ) , d a o s v e t i u b i j s t v o magistra milit um B o t e r i k a ( k o j e g a s u b i l i u b i l i r a z b j e š n j e l i c i r k u s k i navijači), biskup Ambrozije napisao m u je u svibnju te godine odluč n o p i s m o (PL 16, 1160—1164): »Ne u s u đ u j e m se p r i k a z i v a t i ž r t v u a k o bi ti h t i o p r i s u s t v o v a t i « , t r a ž e ć i o d n j e g a d a č i n i j a v n u p o k o r u : »Čov j e k si, i t e b e z a h v a ć a n a p a s t : p o b i j e d i j e . G r i j e h s e n e s k i d a o s i m su z a m a i p o k o r o m . « O k o o s a m m j e s e c i c a r se n i j e u s u d i o d o ć i u c r k v u n a e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k . T e k z a B o ž i ć g. 390. d o š a o j e c a r u c r k v u : » o d l o ž i o j e s v a k u k r a l j e v s k u o z n a k u k o j o m se s l u ž i o , o p l a k a o j e j a v n o u crkvi svoj g r i j e h . . . u z d i s a n j e m i s u z a m a m o l i o j e o p r o š t e n j e « , k a k o s a z n a j e m o iz p o s m r t n o g g o v o r a š t o m u g a j e A m b r o z i j e o d r ž a o 25. v e l j a č e 395. A m b r o z i j e v ž i v o t o p i s a c P a u l i n s a ž e t o i z v j e š ć u j e d a j e A m b r o z i j e , saznavši za o n o što je učinjeno u S o l u n u , »uskratio c a r u m o g u ć n o s t da u đ e u crkvu: i nije ga s m a t r a o d o s t o j n i m s a s t a n k a C r k v e ili z a j e d n i š t v a s a k r a m e n a t a (coetu Ecclesiae vel sacramentorum communione) p r i j e n e g o š t o n a č i n i j a v n u p o k o r u « (Vita s. Ambrosii, c. 24). K a s n i j a p o v i j e s t č e s t o s h v a ć a t a j d o g a đ a j p r v e n s t v e n o k a o su č e l j a v a n j e d v i j u v l a s t i , c r k v e n e i s v j e t o v n e , u k o j i m a j e c r k v e n a od n i j e l a m o r a l n u p o b j e d u : o p a s n o j e d a se n a t a j n a č i n i z g u b i iz v i d a d u b o k o religiozno značenje događaja. P o t r e b n o je pažljivo pročitati A m b r o z i j e v o s v i b a n j s k o p i s m o T e o d o z i j u d a se u o č i k a k o s e m a l o Ambrozije p o n a š a kao nosilac vlasti, a koliko kao vjernik koji snosi o d g o v o r n o s t za zbiljskost spasenjskih realnosti, i s koliko ljudskog prijateljstva i ljubavi pristupa k Teodoziju kao čovjeku i vjerniku, k o j i j e u j e d n o i c a r , ali p r i j e s v e g a č o v j e k u s v o j s t v u c a r a . T e š k o j e tu naći nešto što bi davalo d o j a m dopisivanja između dviju kancela36
r i j a , ili n o š e n j a i z m e đ u d v i j u v l a s t i , k o j a ć e b i t i j a č a . A k o ć e m o v j e r o v a t i T e o d o r e t u C i r s k o m ( p i s a o o k o 60 g. k a s n i j e ) , n e k i s u se e l e m e n t i sučeljavanja p o d r u č j a crkvene i carske vlasti u t o k u božične euhari s t i j e u M i l a n u g. 390. i p a k p o j a v i l i ( A m b r o z i j e n i j e d o p u s t i o c a r u d a o s t a n e u p r e z b i t e r i j u za v r i j e m e anafore), n o to očito nije bilo u cijelom događaju osnovno. O č i t o , j o š j e b i l o d a l e k o o d t o g a d a se m i s a s h v a t i b i l o k a k o u funkciji sakraliziranja države, kao n e k a svečanost koja i m a svoje n o r m a l n o m j e s t o u o k v i r u kraljevskog c e r e m o n i j a l a : t a k v e će se ten dencije pojaviti u kasnijem razvitku. U Ambrozijevu shvaćanju euha ristijskog s a s t a n k a proslavijivanje j e u s k o vezano uz zajedničko bla govanje, p a j e d n o i drugo zahtijeva određeni stupanj istinski kršćan skog p o n a š a n j a , d a b u d e a u t e n t i č a n čin k r š ć a n s k e zajednice. Car koji je krivac za t a k o strahovit grijeh, nije izgubio svoje k r š t e n j e i nije p r e s t a o b i t i č l a n C r k v e , ali o n m o ž e u C r k v i f i g u r i r a t i s a m o k a o j a v n i okajavatelj javnoga grijeha, i tek kroz takvo okajanje, to jest kroz p o k o r u , zadobiti opet status p u n o p r a v n o g crkvenog zajedništva, to jest pravo da s drugim vjernicima bude zajedničar euharistijskog čina, koji čini Crkva i koji čini Crkvu, a stoga i očituje Crkvu.
P r o c e s r a z d v a j a n j a žrtve o d p r i č e s t i Inače je proces koji je doveo do razdvajanja mise kao žrtve od pričesti u vjerničkoj svijesti, već b i o u Ambrozijevo d o b a ozbiljno p o č e o , ali j e o n i š a o d r u g i m p r a v c e m : p r a v c e m s v o j e v o l j n o g u z d r ž a vanja od pričesti takvih vjernika koji su imali pravo zajedništva, to jest koji su sudjelovali n a euharistijskom sastanku u strogom smislu, ali s u se u s t e z a l i o d p r i m a n j a p r i č e s t i p o n a j p a č e iz p o b o ž n o s t i i s t r a h o p o č i t a n j a , n e osjećajući se d o s t o j n i m a . U I I I . s t o l j e ć u v l a d a l a j e u C r k v i , š t o se t i č e p r i č e s t i , p r a k s a k o j u j e o c r t a o sv. J u s t i n u p r v o j A p o l o g i j i : svi s u se p r i s u t n i n a n e d j e l j n o m euharistijskom sastanku pričešćivali p o d obje prilike, a nosilo se i o d s u t n i m a . P r i č e š ć i v a l a s u se i d j e c a , o n a n a j m a n j a s a m o p o d p r i l i k o m vina. Dapače, i a k o se euharistijski s a s t a n a k o d r ž a v a o s a m o nedjeljom, vjernici su se pričešćivali svaki d a n . Nosili su e u h a r i s t i j u p o d p r i l i k o m k r u h a s v o j i m k u ć a m a , i s a m i s u se k o d k u ć e p r i č e š ć i v a l i » p r i j e s v a k e h r a n e « — k a k o s p o m i n j e T e r t u l i j a n (Ad uxorem 2,4) (Više o t o m e v i d i : T. Š a g i - B u n i ć , Izazov starih, K S , Z a g r e b 1972, s t r . 127—140). B l a g o v a n j e e u h a r i s t i j e k r o z t j e d a n d o ž i v l j a v a l o se k a o 37
najuže povezano s nedjeljnim euharistijskim sastankom: blagovalo se o d n e d j e l j n e ž r t v e . T o j e o s j e ć a n j e b i l o p o j a č a n o t i m e š t o s u vjer n i c i s a m i d o n o s i l i k r u h i v i n o k o j e ć e se u p o t r i j e b i t i z a e u h a r i s t i j s k u žrtvu na sastanku. T i j e k o m IV. stoljeća dogodile su se velike p r o m j e n e u r a z n i m k r a j e v i m a . M o ž d a j e i m o n a š t v o , p o s e b n o p u s t i n j a š t v o , k o d t o g a odig r a l o n e k u u l o g u ; z a t i m d u g o t r a j n a p o s l i j e n i c e j s k a k r i z a (325—381) u n u t a r koje su raskidanja zajedništva m e đ u pojedinim c r k v a m a bila n a d n e v n o m redu, a što je n e m i n o v n o vodilo do raslojavanja vjernič kog mnoštva također u n u t a r pojedinih gradova, do prisiljavanja po j e d i n i h v j e r n i k a i č l a n o v a k l e r a d a p r i m a j u p r i č e s t iz r u k u b i s k u p a koji je imao c a r s k u p o d r š k u , a vjernici su sumnjali u njegovu pravo v j e r n o s t ili j e n a p r o s t o n i s u p r i z n a v a l i ; a i m a n j e r e v n i v j e r n i c i (a tih j e u novoj situaciji, k a d j e k r š ć a n s t v o p o s t a l o s l o b o d n o i sve više k r e t a l o k t o m e d a p o s t a n e službena d r ž a v n a religija, bivalo b r o j č a n o s v e više) n e k a k o s u se n o r m a l n o p o k u š a v a l i sve v i š e d r ž a t i p o s t r a n i o d u n u t r a š n j i h c r k v e n i h s v a đ a za k o j e n i s u i m a l i p r e v e l i k o g i n t e r e s a . S v a k a k o j e činjenica da je u d r u g o j polovici IV. stoljeća p r i m a n j e pričesti r a p i d n o sve više o p a d a l o . A m o ž d a to što j e i s t o v r e m e n o k r š ć a n s t v o p o s t a l o d r ž a v n a religija nije s a m o gola v r e m e n s k a podu d a r n o s t . M o ž d a i m a n e š t o n a t o m e d a s j a č a n j e m d r ž a v n e i j a v n e zaš tite n a d k r š ć a n s t v o m o p a d a o s o b n a zahvaćenost i zauzetost pojedina c a z a o n o iza č e g a s a d a s t o j i d r ž a v a . S m o n a š k o - a s k e t s k e s t r a n e , p o svoj prilici, p o k r e n u t a j e staroza v j e t n a i d e j a d a s e b r a č n i d r u g o v i m o r a j u u z d r ž a v a t i o d b r a č n o g či n a p r i j e n e g o što će sudjelovati u p r i k a z i v a n j u e u h a r i s t i j s k e žrtve. Z a n i m l j i v o j e — k a k o p r o i z l a z i iz J e r o n i m o v a p i s m a P a m a h i j u (Epist. 48, 15) — d a s u s e u t o v r i j e m e (g. 3 9 2 / 3 ) v j e r n i c i u R i m u p o s l i j e b r a č n o g č i n a u z d r ž a v a l i o d o d l a s k a u c r k v u , ali s u se k o d k u ć e p r i češćivali, j e r m o n a h J e r o n i m piše: »Znam da je u R i m u taj običaj d a vjernici uvijek p r i m a j u tijelo Kristovo, što niti k u d i m niti odobra v a m : Unusquisque enim in suo sensu abundet ( R i m 14,5). Ali g o v o r i m s a v j e s t i o n i h k o j i se i s t o g d a n a post coitum p r i č e š ć u j u . . . , z a š t o se n e u s u đ u j u ići k m u č e n i c i m a , z a š t o n e u l a z e u c r k v e ? Z a r j e d r u g i K r i s t u j a v n o s t i , a d r u g i u k u ć i ? Š t o nije d o p u š t e n o u crkvi, nije do p u š t e n o ni k o d kuće. Ništa nije Bogu zatvoreno, k o d Boga i t a m a svijetli. N e k a s v a t k o ispituje s a m sebe, i t a k o p r i s t u p a Tijelu K r i s t o v u . N e d a b i j e d a n d a n , ili d v a d a n a o d l o ž e n e p r i č e s t i , k r š ć a n i n a u č i n i l i s v e t i m , k a o d a b i h o n o š t o d a n a s n e z a s l u ž u j e m , s u t r a ili p r e k o s u t r a z a s l u ž i o , n e g o d a b i h se iz ž a l o s t i š t o n i s a m b i o z a j e d n i č a r T i j e l a 38
K r i s t o v a za m a l o uzdržao od ženina zagrljaja, p a da ljubavi s u p r u g e pretpostavim ljubav Kristovu«. Jeronim navodi prigovor koji m o g u n j e m u postaviti protivnici takve strogosti, obični oženjeni ljudi: »Tvrdo je to, nije podnosivo. Tko od svjetovnjaka može to podnije ti?« Ali o s t a j e k o d s v o g a : » T k o m o ž e p o d n i j e t i , n e k a p o d n e s e ; t k o ne može, to je njegova stvar. Meni je n a brizi da kažem, ne što poje d i n c i m o g u , ili h o ć e , n e g o š t o P i s m o z a p o v i j e d a . « J e r o n i m se t u , d a biblijski o p r a v d a svoj stav, poziva n a s t a r o z a v j e t n a m j e s t a u P r v o j k n j i z i S a m u e l o v o j (1 S a m 2 1 , 4—5) i k n j i z i I z l a s k a (Izl 19,15), t e u t o m s t a r o z a v j e t n o m s v j e t l u t u m a č i j e d n o m j e s t o iz P r v e K o r i n ć a n i m a (1 K o r 7,5) i P r v e P e t r o v e (1 P t r 3,7). T a k v i s u s t a v o v i o p o t r e b i b r a č n e uzdržljivosti prije p r i m a n j a euharistije imali velik utjecaj n a p r i č e s n u p r a k s u t i j e k o m k r š ć a n s k e p o v i j e s t i . T e k j e p a p a sv. P i j o X . u p o č e t k u n a š e g a s t o l j e ć a (g. 1905), d e k r e t o m o č e s t o j p r i č e s t i , a u t o r i t a t i v n i m n a č i n o m z a c r t a o načela za često p r i m a n j e svete pri česti koja o d u z i m a j u vrijednost i snagu sličnim a r g u m e n t i m a kakve j e i z n o s i o sv. J e r o n i m . Iz a n t i o h i j s k e j e u t j e c a j n e s f e r e , č i n i s e , k r e n u o r a z v i t a k , — vje rojatno kao ustuk arijevstvu koje je umanjivalo Kristov božanski z n a č a j , — p o k o j e m u s e e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k r e l a t i v n o b r z o iz Gos p o d n j e večere p r e o b r a z i o u svečani dvorski c e r e m o n i j a l d o č e k a ne beskog Kralja i Suca, što je postalo odlučujuće u kasnijoj bizantskoj liturgiji. Naglašavanje strahopočitanja p r e d K r i s t o m koji u liturgiji dolazi, i čovjekove nedostojnosti d a k n j e m u pristupi, bez s u m n j e je odigralo o d r e đ e n u ulogu u n a s t a j a n j u vjerničke svijesti koja po činje razdvajati liturgiju k a o slavlje p r i n o š e n j a Kristove žrtve, o d s a m o g a vjerničkog b l a g o v a n j a K r i s t o v a Tijela i Krvi o d istoga žrt v e n o g č i n a . V j e r n i c i s u s e sve v i š e u z d r ž a v a l i o d p r i m a n j a p r i č e s t i , ali se č u v a l a s v i j e s t o o b v e z n o s t i p r i č e s t i c e l e b r a n a t a i s l u ž b e n i k a o l t a r a . T o z a k l j u č u j e m o , č i n i se s p r a v o m , iz o d r e d b e k a n o n a 9. iz z b i r k e tzv. » A p o s t o l s k i h k a n o n a « , k o j i s u r e d i g i r a n i n e g d j e o k o g. 380. N o u b r z o se b i t n a b r i g a s v e l a s a m o n a z a h t j e v d a se b a r c e l e b r a n t p r i česti o d e u h a r i s t i j e kojoj p r e d s j e d a , jer: »kakva će to biti ž r t v a kojoj n i j e b i o d i o n i k o m n i s a m ž r t o v a t e l j ?«. p i t a o se s a b o r u T o l e d u g. 681. N a g r č k o m i s t o k u v j e r n i c i s u se u n e k i m k r a j e v i m a v e ć u v r i j e m e sv. A m b r o z i j a ( u m r o g. 397) p r i č e š ć i v a l i s a m o j e d a n p u t u g o d i n i , a t o se v e ć p o č e l o j a v l j a t i i n a z a p a d u , b a r u M i l a n u , j e r A m b r o z i j e veli u s p i s u De sacramentis:
»Ako j e k r u h s v a g d a n j i , z a š t o g a p r i m a š u raz
m a k u od g o d i n e d a n a , k a k o su se, kažu, naučili činiti Grci n a i s t o k u ? 39
P r i m a j s v a k i d a n o n o š t o t r e b a d a ti s v a k i d a n k o r i s t i . Živi t a k o d a budeš vrijedan svaki d a n primiti. Tko ne zaslužuje da p r i m i svaki d a n , t a j n e z a s l u ž u j e n i d a p r i m i p o s l i j e g o d i n u d a n a « (De sacramentis, 5). Sv. B a z i l i j e ( u m r o g. 379) s v j e d o č i d a se u n j e g o v o v r i j e m e u Kapadociji pričest p r i m a l a četiri p u t a n a tjedan: u nedjelju, u srijedu, u p e t a k i u s u b o t u , a i u d r u g e d a n e a k o p a d n e s p o m e n k a k v a sveca; u j e d n o k a z u j e d a »u E g i p t u i svi v j e r n i c i laici u n a j v i š e s l u č a j e v a i m a j u pričest u svojoj kući i pričešćuju sami sebe k a d hoće« (Epist. 93). K o n c i l u Z a r a g o z i u Š p a n j o l s k o j g. 380. o d r e d i o j e u s v o m e 3 . k a n o n u d a b u d e z a u v i j e k i z o p ć e n (anathema sit in perpetuum) onaj za kojega bi se dokazalo da u crkvi p r i m l j e n u euharistiju nije bla g o v a o (acceptam in ecclesia non sumpsisse); a k o n c i l u T o l e d u g. 400. p o n o v i o j e s l i č n u n a r e d b u : »Ako n e t k o o d s v e ć e n i k a p r i m l j e n u e u h a r i s t i j u n e u z m e ( t j . n e b l a g u j e : non sumpserit), i m a se o t j e r a t i k a o s v e t o g r d n i k « (can. 14.) Iz t i h se k a n o n a v i d i d a se p r i č e s t s m a t r a d i j e l o m e u h a r i s t i j s k e ž r t v e ; m o g l o b i se, m e đ u t i m , m i s l i t i d a u Š p a n j o l s k o j u t o d o b a v i š e n e d o p u š t a j u d a se s v e t o t a j s t v o n o s i k u ć i z a s v a k o d n e v n u p r i č e s t . N o z a t o d o b a i m a m o s v j e d o č a n s t v o sv. J e r o n i m a d a se u R i m u i u Š p a n j o l s k o j p r i č e s t p r i m a l a s v a k o d n e v n o (Epist. 71); c i t i r a n e s a b o r s k e o d l u k e n i s u se t i c a l e n o š e n j a e u h a r i s t i j e kućama, nego uzdržavanja od blagovanja euharistije bilo na s a m o m e u h a r i s t i j s k o m s a s t a n k u b i l o o p ć e n i t o : t o se o d n o s i l o n a p r i s c i l i j a n i s tičke utjecaje n a vjernike u Španjolskoj. Povezanost euharistijske žrtve s pričešću bila je u ta v r e m e n a u svijesti vjernika j a č a n a time što su oni donosili n a euharistijski s a s t a n a k k r u h i v i n o (i d r u g e p r i n o s e ) , t a k o d a s u p r i m a l i i b l a g o v a l i o d s v o j i h p o s v e ć e n i h d a r o v a . O d k r u h a k o j i se n i j e u p o t r i j e b i o z a s a m u ž r t v u n a s t a l o j e d i j e l j e n j e tzv. eulogija pri kraju mise, a koje su p r i m a l i i oni koji nisu pristupili pričesti, p a su n a taj način n e k a k o imali osjećaj d a s u bili sudionici žrtve, m a k a r b a r simbolički. U vri j e m e koncila u Elviri, n a p o č t e k u IV. stoljeća, p r i m a n j e pričesti j o š se, č i n i s e , s m a t r a l o u s k o s p o j e n i m s v j e r n i k o v i m p r a v o m d a n j e g o v d a r b u d e p r i m l j e n , j e r s a b o r izjavljuje: »Odlučeno je d a b i s k u p n e s m i j e p r i m i t i d a r a o d o n o g a k o j i se n e p r i č e š ć u j e « (Episcopum placuit ab eo, qui non communicat, munus accipere non debere: can. 28). A n a l o g a n k a n o n iz Statuta Ecclesiae antiqua u V. s t o l j e ć u p o k a z u j e d a s a m o p r i m a n j e pričesti nije više z n a k r a s p o z n a v a n j a p u n o p r a v n o g č l a n a C r k v e , j e r s a d a se i s t a o d r e d b a i z r i č e o v a k o : » P r i n o s i disi d e n a t a (dissidentium fratrum) n e k a se n e p r i m a j u n i u s v e t i š t e n i u r i z n i c u (neque in sacrario neque in gazophylacio)« (can. 49). 40
U Š p a n j o l s k o j se g o d i n e 400. j o š s l u ž b e n o s m a t r a l o d a j e n o r m a l n o d a s v a k i v j e r n i k n a e u h a r i s t i j s k o m s a s t a n k u p r i m i i p r i č e s t , ili a k o n e p r i m a p r i č e s t , d a p r i s t u p i k a n o n s k o j p o k o r i , k a k o se vidi iz 13. k a n o n a s a b o r a u T o l e d u : i p a k se s a b o r m i r i o s a s t a n j e m d a j e b i l o vjernika koji su v e o m a rijetko p r i s t u p a l i n a pričest, j e r taj p o s t u p a k z a h t i j e v a s a m o p r o t i v t a k v i h »koji u h i z e u c r k v u , a o t k r i j e se d a se nikad ne pričešćuju«. T e j e g o d i n e sv. A u g u s t i n u s v o m e p i s m u Jan u a r i j u z a u z e o p o m i r l j i v s t a v p r e m a o n i m a k o j i iz s t r a h o p o č i t a n j a n e p r i m a j u pričest svaki dan, a nisu u t a k o g r e š n o m s t a n j u d a bi ih biskup stavio u red pokornika, m a k a r je po duši bio većma n a strani o n i h k o j i se s t a l n o p r i č e š ć u j u d o k n e b u d u b i s k u p s k i m a u t o r i t e t o m o d s t r a n j e n i d a č i n e p o k o r u , j e r veli: »Ovaj se r a d i i s k a z i v a n j a č a s t i n e u s u đ u j e s v a k i d a n p r i m i t i , a o n a j se r a d i i s k a z i v a n j a č a s t i n e u s u đuje nijedan dan propustiti. Ta h r a n a jedino ne dopušta prezira« (Epist. 54, I, 3). S v a k o d n e v n a p r i č e s t s a d j e v e ć u š i r o k i m s l o j e v i m a v j e r n i k a nez a u s t a v i v o n e s t a j a l a . N e k i će c r k v e n i p i s c i n a s t o j a t i d a t o p a d a n j e za drže b a r na t o m e da vjernici p r i m a j u pričest k a d sudjeluju n a misi, to j e s t s v a k e n e d j e l j e . T a k o p i š e G e n a d i j e M a r s e l j s k i ( u m r o g. 492) d a p r i m a n j e p r i č e s t i s v a k i d a n »niti h v a l i n i t i k u d i « , ali d a p r e p o r u č u j e i p o t i č e , n e k a se v j e r n i c i p r i č e š ć u j u svake nedjelje, pod uvjetom da im srce nije navezano na grijeh; ako nekoga pritištu poslije k r š t e n j a s m r t n i g r i j e s i (mortalia crimina), Genadije ga potiče, neka >/prije j a v n o m p o k o r o m z a d o v o l j i , t e se t a k o p r i d r u ž i p r i č e s t i p o m i r e n s u d o m s v e ć e n i k a « ili p r e u z i m a n j e m p o k o r n i č k o g m o n a š k o g živo t a (Liber ecclesiasticorum dogmatum 22). A c r k v e n e ć e s e v l a s t i u b r z o p o m i r i t i s t i m e d a z a h t i j e v a j u m i n i m u m : »Za s v j e t o v n j a k e k o j i se n e p r i č e s t e n a B o ž i ć , U s k r s i D u h o v e , n e k a se n e v j e r u j e d a s u k a t o lici, i n e k a se n e b r o j e m e đ u k a t o l i k e « — r e ć i ć e g. 506. s a b o r u Agde-u, p o d p r e d s j e d a n j e m C e z a r i j a A r l s k o g , k o j i j e , u o s t a l o m , u s v o j i m p r o p o v i j e d i m a t r a ž i o d a se v j e r n i c i c i j e l u k o r i z m u p r i p r e m a j u za u s k r s n u p r i č e s t , z a h t i j e v a j u ć i o d o ž e n j e n i h v j e r n i k a b r a č n u uzd r ž l j i v o s t k r o z c i j e l u k o r i z m u , k a k o b i n a U s k r s »mundo corde et casto corpore mogli pristupiti Gospodnjem oltaru, p a da svaki od vas zasluži d a njegovo tijelo i k r v p r i m i n a s u d svoje d u š e . . . « (Sermo 10, 5; PL 39, 1760). 4. Iz K a s i j a n o v i h Konferencija, n a p i s a n i h i z m e đ u 420. i 426., a k o j e su izvršile g o l e m utjecaj n a kasniji razvitak d u h o v n o s t i , s a z n a j e m o 41
d a s u se m n o g i i s t o č n i m o n a s i u t o d o b a » p r i č e š ć i v a l i s a m o j e d a n j e d i n i p u t n a g o d i n u « , j e r d a se, p o n j i m a , s m i j e ići n a p r i č e s t » s a m o a k o s m o s v e t i i b e z l j a g e , a n e d a b i s m o p o s t a l i s v e t i i o s l o b o d i l i se svake ljage«. U spisu se n e o d o b r a v a taj stav, j e r j e oholost misliti d a bi itko m o g a o biti i k a d a d o s t o j a n tijela Gospodnjega: »Koliko je bolje p r i m a t i sveta otajstva svake nedjelje, k a o lijek p r o t i v n a š i h slabosti! K euharistiji t r e b a p r i s t u p a t i ponizna srca, sa sviješću i p r i z n a n j e m da n i s m o dostojni takve milosti, a ne sebi ludo umišljati d a s m o j e d a n p u t n a g o d i n u t e m i l o s t i d o s t o j n i « ; s t o g a se »ne s m i j e m o u z d r ž a v a t i o d p r i č e s t i T i j e l a G o s p o d n j e g a z a t o š t o s m o svijesni da s m o grešnici, nego n a p r o t i v m o r a m o željno tražiti pričest da n a đ e m o u n j o j s p a s e n j e d u š e i č i s t o ć u d u h a « (Collationes, 23,21). P r i č e s t j e n a t a j n a č i n p o s t a j a l a sve v i š e s t v a r o s o b n e p o b o ž n o s t i , a b l i j e d i l o j e n j e z i n o e k l e z i j a l n o z n a č e n j e . U R i m u , g d j e se m o ž d a n a j d u l j e č u v a l a p r v o t n a p r a k s a , u v r i j e m e sv. G r g u r a V e l i k o g ( u m r o 604.) n a l a z i o se i u s a m o m o b r e d u o d r a z č i n j e n i č n o g s t a n j a , d a j e n a i m e m n o g o b i l o o n i h k o j i se n i s u p r i č e š ć i v a l i : » T k o n e i d e n a p r i č e s t , n e k a d a d e m j e s t a « (Qui non communicat, det locum), progla š a v a o j e đ a k o n p r i j e p r i č e s t i (Gregor., Dial. 11,23) A u V I I . s u se s t o l j e ć u — k a k o se m o ž e z a k l j u č i t i iz Ordo Romanus I — već bili, č i n i se, p o m i r i l i s t i m e d a o n i k o j i se n e k a n e p r i č e s t i t i n a p u s t e c r k v u č i m se p o č n e d i j e l i t i p r i č e s t , j e r j e đ a k o n prije pričesti obavje š t a v a o p r i s u t n e o m j e s t u i v r e m e n u slijedećeg s k u p a (usp. M. Righetti, Manucde di storia liturgica, I I I , M i l a n o 1949, s t r . 412). Svijest o važnosti b l a g o v a n j a e u h a r i s t i j e za i n d i v i d u a l n o s p a s e n j e o g l e d a se p o s e b n o u b r i z i o k o p r i č e s t i b o l e s n i k a i u m i r u ć i h , k o j a je u otačko d o b a dovodila i do čudnih postupaka. Koncil u Elviri (g. 306) b i o j e d o d u š e z a n e k e k a t e g o r i j e g r e š n i k a (za n e k e v r s t e o t p a d n i k a od vjere, za onoga koji uz čarolije ubije čovjeka, za razne slučajeve preljuba, za podvodništvo kao obrt, za biskupe, prezbitere i đ a k o n e k o j i b i n a č i n i l i p r e l j u b , z a u b i j s t v o d j e t e t a r o đ e n o g iz p r e l j u b a . . . ) n a r e d i o d a se t a k v i m a n e s m i j e d a t i p r i č e s t n i n a s m r t n o m č a s u , ali t a k v a s t r o g o s t n i j e b i l a p r i h v a ć e n a o d c i j e l e C r k v e : N i c e j s k i j e o p ć i s a b o r (g. 325) n a r e d i o d a se »i s a d a o b d r ž a v a d r e v n i i k a n o n s k i z a k o n « , t j . d a se n i k o m e k o j i j e n a s a m r t i , a traži dioništvo n a euharistiji, ne uskrati »konačna i najpotrebnija p o p u t b i n a « (can. 13). U m i r u ć i m a se, u m j e s t o n a r u k u k a o o s t a l i m a , p r i č e s t d a v a l a u u s t a , i t o č a k v i š e p u t a n a d a n , j e r se b i l a u v r i j e ž i l a misao da je osobito važno da vjernik u m r e s Tijelom Kristovim u ustima. T a k o č i t a m o d a j e sv. B a z i l i j e (g. 379) n a d a n s v o j e s m r t i 42
t r i p u t a p r i č e š ć e n i d a j e u m r o s e u h a r i s t i j o m u u s t i m a ; s l i č n o či t a m o za sv. M e l a n i j u ; n j e z i n b i o g r a f G e r o n c i j e ( u m r o g. 485) p i š e da je »kod Rimljana običaj da pričest Gospodnja b u d e u u s t i m a k a d d u š e izlaze«. J a v l j a l a se d a p a č e p o j a v a d a s e p r i č e s t d a j e i č o v j e k u k o j i j e v e ć u m r o . S a b o r u K a r t a g i g. 397. z a b r a n i o j e t a k a v p o s t u p a k : » O d l u č e n o j e d a se e u h a r i s t i j a n e d a j e t j e l e s i m a p r e m i n u l i h ; G o s p o din je n a i m e r e k a o : Uzmite i jedite. A lješine ne m o g u ni uzeti ni j e s t i « (can. 6). I p a k se t a p o j a v a n i j e o d m a h i s k o r i j e n i l a : G r g u r V e l i k i p r i p o v i j e d a , b e z r i j e č i p r i j e k o r a , k a k o j e sv. B e n e d i k t r o d i t e l j i m a o d b j e g l o g d j e č a k a - m o n a h a , k o j i j e u m r o ali g a z e m l j a n i j e htjela primiti, poslao posvećenu hostiju, neka je m e t n u na prsa m r t v o g tijela i t a k o ga p o k o p a j u ; poslije toga ga z e m l j a više nije i z b a c i v a l a (Dial. II, 24). Ta su pretjeravanja polazila od osnovnog zahtjeva koji je p a p a I n o c e n t (g. 416) u p i s m u D e c e n c i j u i z r e k a o o v a k o : » N i t k o n e k a n e o d e s a s v i j e t a b e z p r i č e s t i « (Nemo de saeculo absque communione discedat: Epist. 25,10), a o n o v r e m e n a j e C r k v a t u p o d r a z u m i j e v a l a t a k o đ e r i m a l u djecu: ni ona nisu smjela umrijeti bez pričesti. Paralelno s opadanjem pričesti vjernika rasla je, posebno na zapadu, u ono doba čestoća proslavljanja euharistije, što je, čini se, p r i p o m o g l o t o m e d a se p o m a l o r a s l o j i p o j a m e u h a r i s t i j s k o g sa s t a n k a k a o n o s i o c a e u h a r i s t i j s k o g s l a v l j a , p a d a se m i s a n a i z m a k u p a t r i s t i f i k o g v r e m e n a v e ć d o ž i v l j a v a k a o djelo svećenika, kojemu v j e r n i c i s a m o prisustvuju. O svakodnevnoj euharistijskoj žrtvi govori v e ć p i s m o a f r i č k e s i n o d e iz g. 252. p o s l a n o p a p i K o r n e l i j u : p o i m e n c e s u s p o m e n u t a 42 b i s k u p a , n a č e l u s a sv. C i p r i j a n o m (Epist. 57, m e đ u C i p r i j a n o v i m a ) . O č i t o , t a se s v a k o d n e v n a e u h a r i s t i j a m o g l a , z a r a z l i k u o d n e d j e l j n e , s l a v i t i s a m o u u ž e m k r u g u . Sv. A u g u s t i n j e g. 400. s p o m i n j a o u p i s m u J a n u a r i j u u vezi s e u h a r i s t i j s k o m ž r t v o m » d a se n e g d j e n e p r o p u š t a n i j e d a n d a n b e z p r i k a z i v a n j a ž r t v e , n e g d j e se p r i k a z u j e s a m o s u b o t o m i n e d j e l j o m , n e g d j e s a m o n e d j e l j o m « (Epist. 54). K a d sv. G r g u r V e l i k i u s v o j i m Dijalozima s pohvalom spominje da je Kasije, biskup u Narniju, »običavao s v a k o d n e v n o B o g u p r i n o s i t i ž r t v u « (Dial. IV, 61), iz t o g a n a m b i v a j a s n o d a n a p r i j e l o m u V I i V I I . s t o l j e ć a j o š svi b i s k u p i n i s u t o činili, ali d a s e u j e d n o t o v e ć s m a t r a l o o s o b i t o m d u h o v n o m v r i j e d n o š ć u , i i z r a z o m o s o b n e p o b o ž n o s t i . P r a k s a t a k v i h m i s a , k o j e se n e slave više k a o slavlje c j e l o k u p n e m j e s n e k r š ć a n s k e zajednice, m o ž d a v u č e s v o j e k o r i j e n e iz p r i k a z i v a n j a e u h a r i s t i j s k e ž r t v e z a p r e m i n u l e (u m i s i z a p o k o j n e d o n e d a v n a n i j e b i l o o t p u š t a n j a n a r o d a r i j e č i m a 43
»ite m i s s a e s t « ) , a š t o n a m j e p o s v j e d o č e n o v e ć k o d T e r t u l i j a n a i sv. C i p r i j a n a ( I I I . st.). U I V . s t o l j e ć u v e ć s u r a š i r e n e m i s e z a razli č i t e j a v n e ili p r i v a t n e p o t r e b e , a o n d a n a d o l a z e t a k o đ e r m i s e k a o iskaz osobne pobožnosti, bilo kakve ugledne osobe (tako je Geroncij e , k a p e l a n sv. M e l a n i j e , n a n j e z i n u ž e l j u s v a k i d a n s l u ž i o m i s u ) , bilo s a m o g svećenika. U v r i j e m e sv. B e n e d i k t a j o š n i j e u n j e g o v u s a m o s t a n u p r e d v i đ e n a s v a k o d n e v n a m i s a , ali će p r i k r a j u o t a č k o g r a z d o b l j a v e ć u s a m o s t a n i m a n a z a p a d u biti i više m i s a n a dan, k a o r e z u l t a t u m n o ž a v a n j a b r o j a s v e ć e n i k a u s a m o s t a n s k o j z a j e d n i c i (sv. B e n e d i k t n i j e b i o svećenik). S a m a č i n j e n i c a d a se n a z a p a d u v e ć o d 5. s t o l j e ć a n a m e t n u l o za e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k n o v o i m e misa, k o j e o s t a j e v l a d a j u ć e d o d a n a s , m n o g o govori o k o n k r e t n o j ulozi euharistije u životu Crkve u t a v r e m e n a . L a t i n s k a r i j e č missa j a v l j a se u l a t i n s k o m j e z i k u u I V . s t o l j e ć u , a z n a č i i s t o š t o i dimissio, t o j e s t otpuštanje, raspušta nje ljudi s nekog službenog javnog skupa. U n u t a r euharistijskog s a s t a n k a b i l e s u d v i j e missae: n a j p r i j e s u se, p o s l i j e p r o p o v i j e d i , o t p u š t a l i k a t e k u m e n i i svi d r u g i p r i s u t n i k o j i n i s u b i l i communicantes, t j . k o j i n i s u i m a l i p r a v o d a d a j u p r i n o s e za e u h a r i s t i j s k u ž r t v u , d a sudjeluju u žrtvi i d a p r i m a j u pričest; a z a t i m su se, n a k r a j u , o t p u š t a l i svi v j e r n i c i ; f o r m u l a j e b i l a »ite m i s s a e s t « . U G a l i j i j e , č i n i se, z a v l a d a o o b i č a j d a se t o o t p u š t a n j e v j e r n i k a o b a v i p r i j e l o m l j e n j a k r u h a k a o p r i p r a v e za pričest, s t i m e da su nepričesnici o t i š l i , a o s t a l i m a ( u b r z o v e o m a m a l o m b r o j u ) d i j e l i l a se p r i č e s t ; m e đ u t i m , prije odlaska biskup je svima podijelio blagoslov, kao znak da su sudjelovali n a bogoslužju i da nose sa s o b o m plod svete ž r t v e , i a k o se n i s u o s j e ć a l i d o s t o j n i m a d a p o t p u n o s u d j e l u j u u euharistiji p r i m a j u ć i pravi plod euharistijskog slavlja — svetu pri č e s t . »Biti n a m i s i « p o č e l o j e n a t a j n a č i n z n a č i t i » s u d j e l o v a t i n a e u h a ristijskom sastanku i primiti blagoslov sastanka«, udovoljiti zahtje v i m a svoje c r k v e n e p r i p a d n o s t i , izvršiti svoju nedjeljnu dužnost. T k o n i j e b i o n a misi, t o j e s t t k o j e o t i š a o p r i j e o t p u š t a n j a i n i j e primio celebrantova blagoslova, nije m o g a o smatrati da je ostvario svoje pravo i dužnost člana crkvenog zajedništva, niti da je p o n i o kući, u s v a k o d n e v n i život, milost žrtvenog s a s t a n k a c r k v e n e zajednice s K r i s t o m . O d a t l e j e o n d a u b r z o d o š l o d o t o g a d a se u š i r o k i m slojevima — u s k l a d u sa stilom općenitog pojednostavnjivanja k a k a v odgovara širokim slojevima u svako d o b a — ta riječ n a m e t n e k a o sažeta o z n a k a za cjelinu nedjeljnog euharistijskog čina crkvene 44
zajednice, dakako s o d r e đ e n o m konotacijom obvezatnosti prisustvovanja na euharistijskom sastanku.
nedjeljnog
D v i j e s t v a r i m o ž e m o u o č i t i u t o m p r o c e s u : 1. u p o t r e b a t e r m i n a k o j i z n a č i » r a s p u š t a n j e « za n e d j e l j n u e u h a r i s t i j u p o k a z u j e d a se o n a u t o m č a s u j o š d o ž i v l j a v a k a o s a s t a n a k , z b o r ; i 2. d a j e v e ć j a k o izbilo u p r e d n j i p l a n osjećanje d a j e uloga vjerničkog m n o š t v a na tom sastanku pasivna. U Tertulijanovo je vrijeme bilo takoreći n e m o g u ć e zamisliti da svećenik s a m slavi euharistiju, j e r to m o r a činiti Crkva: » . . . i trojica n e k a z a t e b e b u d u C r k v a « , t j e š i o n v j e r n i k e u vezi s p i t a n j e m k a k o s e m o ž e s l a v i t i e u h a r i s t i j a u v r i j e m e p r o g o n a (De fuga in persecutione, 14). U k a s n o p a t r i s t i č k o d o b a , u V I I . s t o l j e ć u , p r e d v i đ a t ć e Ordo sv. P e t r a k a o n o r m a l n u m o g u ć n o s t d a s v e ć e n i k p r i k a z u j e e u h a r i s t i j s k u ž r t v u i s a s a m i m » j e d n i m p o s l u ž i t e l j e m , ili također sam« (singul u s ) , ali ć e i n z i s t i r a t i d a m o r a i z g o v o r i t i p j e v a n e d i j e l o v e m i s e ( u s p . M. R I G H E T T I , nav. dj., s t r . 112), š t o s u i n a č e r a d i l i d r u g i . Ali s u takve solističke mise uvijek nailazile n a kritiku. N a i s t o k u se n e d j e l j o m s l a v i l a s a m o j e d n a l i t u r g i j a ( t o j e i m e o s t a l o n a g r č k o m i s t o k u d o d a n a s ) . U R i m u se u I V . s t o l j e ć u , o s i m p a p i n s k e m i s e , obavljalo e u h a r i s t i j s k o slavlje u nedjelju u više pod r u č n i h c r k a v a (tituli), a p a p a je od svoje mise slao p o akolitima k o m a d i ć p o s v e ć e n o g k r u h a ( f e r m e n t u m ) u sve t e c r k v e d a g a p r e z b i t e r i - c e l e b r a n t i s p u s t e u k a l e ž k o d Pax Domini, » k a k o se, p o s e b n o t o g a d a n a , n e b i d r ž a l i o d i j e l j e n i m a o d z a j e d n i š t v a s n a m a « (ut se a nostra communione, maxime Ma die, non judicent separatos), kako j e g. 416. p i s a o p a p a I n o c e n t I. b i s k u p u D e c e n c i j u (Epist. 25). P a p a je, p r e m a t o m e , služio glavnu m i s u u R i m u , a p o t i t u l i m a su bile pozne mise: o b i č a j s l a n j a fermentum-a p o k a z u j e k a k o j e bila živa s v i j e s t o k l j u č n o j u l o z i e u h a r i s t i j s k e c e l e b r a c i j e z a c r k v e n o zajed n i š t v o . P a p a L e o n V e l i k i s a v j e t o v a o j e s r e d i n o m V. s t o l j e ć a aleks a n d r i j s k o m b i s k u p u D i o s k o r u , »neka se p r i n o š e n j e žrtve bez oklije v a n j a o p e t u j e « i u A l e k s a n d r i j i , d a se t a k o u s k l a d i p r a k s a d v i j u C r k a v a , i t o d a s e n e b i d i o n a r o d a lišio s v o j e p o b o ž n o s t i n a b l a g d a n s k e dane, »ako zbog čuvanja običaja s a m o jedne mise ne bi m o g l i ž r t v u p r i n i j e t i d r u g i o s i m o n i h k o j i se s k u p e u r a n i d i o d a n a « (Epist. 9,2). A l e k s a n d r i j s k a C r k v a n i j e p r i h v a t i l a t o t r a ž e n j e R i m a ; za n a s j e važno d a n a m to pokazuje da je n a z a p a d u već u to v r i j e m e bilo n o r m a l n o , d a se u nedjelju slave dvije u z a s t o p n e euha r i s t i j e a k o j e t o r a d i v j e r n i k a b i l o p o t r e b n o . S h v a ć a l o se i t a k o d a isti svećenik u p o t r e b i služi d v a i v i š e p u t a m i s u u n e d j e l j u i n a 45
b l a g d a n , ali se u s k o r o t o p o d r a z u m i j e v a l o i z a m i s u u o b i č n e d a n e , bez sudjelovanja s a b r a n e zajednice, p o s e b n o ako su pojedinci tražili n a svoje p o b o ž n e n a k a n e prikazivanje mise. U s p u t s a m o s p o m i n j e m o d a se o d V. s t o l j e ć a u r i m s k o j l i t u r g i j i i z g u b i l a molitva vjernih ( s v a k a k o o d p a p e G e l a z i j a / u m r o g. 4 9 6 / koji je uveo takvu molitvu na početku mise /Kyrie eleison/, a kon k r e t n e su p r o z b e n e n a k a n e našle m j e s t o i za vrijeme velike euha r i s t i j s k e m o l i t v e / k a n o n a / ) , d o k se u d r u g i m l a t i n s k i m obredima ( r a z u m i j e se, i u i s t o č n i m ) č u v a l a i d a l j e .
46
III. POGLED U TEOLOŠKA PRODUBLJIVANJA EUHARISTIJE U OTACKO DOBA O v d j e m o r a m o j o š n e š t o r e ć i i o teologiji stičko razdoblje, b a r na kršćanskom zapadu. I a k o j e tzv. » d i s c i p l i n a a r c a n i «
euharistije kroz patri-
vjerojatno
donekle utjecala
na
k r š ć a n s k e p i s c e p a t r i s t i č k o g r a z d o b l j a d a se s u z d r ž a v a j u o d o p š i r n i jeg ulaženja u javnosti u produbljivanje
mističkog sadržaja
euhari
s t i j s k o g o t a j s t v a , p a se n j i h o v g o v o r p o n e k a d d o i m l j e k a o u
neku
r u k u šifrirani govor, što je tako j a k o uočljivo n a m n o g i m Augustinovim mjestima, ipak nije malo onoga što n a m je u latinskoj literaturi
rečeno
o
euharistiji,
ni
tematski
ni
dubinski.
otačkoj Ako
s a b e r e m o , m i s l i m da t r e b a reći da u n u t a r svega što je u p a t r i s t i c i r e č e n o u vezi s e u h a r i s t i j o m pripada neosporno
prvo mjesto
temi o ulozi euharistije
po
sve
latinskoj opsežnosti
za o t a j s t v e n u
realnost
C r k v e , i t o t a k o d a sve v i š e - m a n j e k r u ž i o k o t e m e k o j u j e p o s t a v i o sv. P a v a o u P r v o j K o r i n ć a n i m a : » B u d u ć i j e d a n
kruh,
jedno
t i j e l o m i ( i a k o ) m n o g i : svi n a i m e u z i m a m o d i o o d j e d n o g a
smo kruha«
(1 K o r 10, 16—17). Istočna je teološka misao o euharistiji onoga vremena
tematski
m o ž d a b o g a t i j a , ali g l o b a l n a o c j e n a d a u t o j m i s l i p r e v l a d a v a d a n j e n a e u h a r i s t i j s k i m i s t e r i j uklopljen
u misterij
Crkve
gle
vrijedi i
za j e d n u i za d r u g u t e o l o š k u m i s a o , t j . i za i s t o č n u i za z a p a d n u . Pri tom procjenjivanju Kristovu spasenju
t r e b a uzimati u obzir, koliko je otaoka m i s a o o načelno k o m u n i t a r n a , eklezijalna,
daleko od
d i v i d u a l ' i s t i č k o g p r i s t u p a k o j i će se n a m e t n u t i u k a s n i j i m
in-
vremeni47
m a , k a k o g o d m o ž d a n e t k o m o ž e u t e o r e t s k i m o b r a z l a g a n j i m a raonaško-asketskog i d e a l a n a z r i j e v a t i n e k e o d k o r i j e n a za r a z r a s t i n d i v i d u a l i s t i č k e b r i g e s a m o z a o s o b n o s p a s e n j e , p r i č e m u će p o s t a j a t i b l j e đ o m svijest d a spasenje u osnovici znači pridruživanje i pric j e p l j i v a n j e l j u d i K r i s t u k a o zajednice pozvanih, tj. kao Crkve, po D u h u S v e t o m , u a k t i v n o m d o g a đ a j n o m p r o c e s u k o j i se z a v r š a v a u t o m e d a svi — k a o n e b e s k a C r k v a ( » n e b e s k i J e r u z a l e m « ) — p o s t a n u zajedničari slave i blaženstva u neraspadljivosti božanskog života što ga je p o s v o m e p a s h a l n o m misteriju (tj. po muci, s m r t i , u s k r s n u ću i uzašašću) p o s t i g a o K r i s t k a o » p r v o r o đ e n a c od m r t v i h « (Kol 1,18), » p r v o r o đ e n a c m e đ u m n o g o m b r a ć o m « ( R i m 8,29), dapače » p r v o r o đ e n a c s v e g a s t v o r e n j a « (Kol 1,15) i »Glava T i j e l a , C r k v e « ( K o l 1,18). U o t a č k o j j e t e o l o g i j i , o p ć e n i t o g o v o r e ć i , t a v i z i j a j o š b i l a u o s n o v i c i p r o m a t r a n j a s v e g a š t o C r k v a č i n i i š t o j o j se d o g a đ a ; t o j e k a o n e k a m a t r i c a ili s t r u k t u r a l n i o k v i r o d n o s n o s i s t e m , u n u t a r k o j e g a t r e b a s m j e s t i t i v i š e - m a n j e s v e š t o se u o t a č k o v r i j e m e g o v o r i o e u h a r i s t i j i a k o se h o ć e d o h v a t i t i p r a v i d o m e t t o g a g o v o r a , j e r j e e u h a r i s t i j a z a o n o v r e m e n u C r k v u sakramentalno događanje toga spasenjskog procesa, u s m i s l u m o d e r n e f o r m u l e »već d a , j o š n e « , s t r i d i m e n z i j e : s p o m e n č i n s k i m p a r t i c i p i r a n j e m u prošlom, već d o g o đ e n o m č i n u K r i s t o v e s m r t i i u s k r s n u ć a ; sadašnjim proslavlja n j e m koje ostvaruje Krist sa svojom Crkvom p o D u h u Svetome; a k o j e z n a č i n a d a s v e a n t i c i p a c i j u ( p r e d o k u s ) buduće p u n i n e u slavi, kroz s a k r a m e n t a l n e znakove koji proročki to b u d u ć e eshatološko s i g u r n i m j a m s t v o m navješćuju, ali i s t v a r n i m ž i v o t n i m s t a p a n j e m s K r i s t o m omogućuju, j e r čine da su vjernici već s a d a i ovdje »jedno t i j e l o i j e d a n D u h « (Ef 4,4). T r i s u m a t i č n e i d e j e p o m o ć u k o j i h se u o t a o k o j t e o l o g i j i p r o d u b l j u j e m i s t e r i j C r k v e , sve t r i b i b l i j s k o g p o d r i j e t l a , a k o j e n e o d v o j i vo u k l j u č u j u u svoj sadržaj e u h a r i s t i j u . To su: ideja Crkve k a o Zaručnice K r i s t o v e , i d e j a C r k v e k a o ž i v o g a Hrama Božjega koji se g r a d i D u h o m S v e t i m , t e p a v l o v s k a i d e j a C r k v e k a o Tijela K r i s t o v a . T o t r e b a i m a t i n a u m u k o d č i t a n j a m n o g i h t e o l o š k i h i s k a z a iz p a t r i s t i č k o g v r e m e n a u k o j i m a se č e s t o i s p r e p l i ć u e l e m e n t i k o j i s t r u k t u r a l n o p r i p a d a j u t i m t r i m a m a t i č n i m i d e j a m a , t a k o d a se s j e d n e i d e j e s k a č e u d r u g u ( t a k o j e v e ć k o d sv. P a v l a ) , j e r se o n e u z a j a m n o popunjavaju; u g l a v n o m to nije ekspozitivan i sustavan govor, već više aluzivan, p a čitatelj, a k o h o ć e doseći cjelovitu sliku, m o r a z n a t i p o p u n j a v a t i p r a z n i n e n a k o j e ga s t r u k t u r a l n o u p u ć u j u m a t i č n e ideje, a č e m u j e s l u š a t e l j s t v o i č i t a t e l j s t v o o n i h v r e m e n a , č i n i se, b i l o v i č n o . 48
E u h a r i s t i j a — uz krštenje — uvijek ima svoje mjesto u n u t a r takvih r a z m a t r a n j a o C r k v i , b e z o b z i r a j e li i z r i č i t o s p o m e n u t a ili se s a m o p o d r a z u m i j e v a ; n a s v o j n a č i n j e t o n a z n a č i o sv. A u g u s t i n k a d j e u poslanici J a n u a r i j u inzistirao da je Krist n a m e t n u o Crkvi na obdržavanje lako b r e m e , to jest »krštenje posvećeno i m e n o m Trojstva, zajedništvo svoga tijela i krvi, i a k o se š t o d r u g o p r e p o r u č u j e u ka n o n s k i m P i s m i m a « , s t i m e d a k a k o d a se i z u z m e s v e š t o j e i m a l o o b a v e z n u m o ć s a m o za starozavjetni n a r o d Božji, a što je u N o v o m z a v j e t u p r e s t a l o o b v e z i v a t i (Epist. 54,1). Tek p r i m j e r a r a d i , i donekle n a s u m c e , upozorit ć e m o ovdje n a n e k a m j e s t a o t a č k o g govora o euharistiji, iz različitih v r e m e n a i s različitih geografskih položaja. Mimoilazim ono o č e m u se naš čitatelj može infor m i r a t i iz mojega p r v o g sveska Povijesti kršćanske literature (KS, Zagreb 1976), p o m a ž u ć i se i n d i k a c i j a m a u s t v a r n o m kazalu. J e d n a s t a r a p a s h a l n a homilija upozorava vjernike da »oni koji ne do n o s e tijelo p r i p r a v n o da se smiješa s njegovim tijelom«, čine beščašće p r e m a Gospodinu. K r i s t n a m j e dao svoje tijelo, d a b i s m o se, p r i m i j e š a n i n j e m u , primiješali k D u h u Svetom«. »Božanski j e Logos r a d i toga sebe d a o u tijelo i — p o evanđeoskoj izreci — 'postao tijelo', da b i s m o mi, b u d u ć i d a n a m nije bilo m o g u ć e i m a t i dijela n a n j e m u kao Logosu, po stali dionici njegova tijela, čineći da t o m e d u h o v n o m tijelu postaje vlasti t i m n a š e (tijelo) i D u h u (naš) duh, koliko j e to moguće, k a k o b i s m o se našli k a o K r i s t o v e kopije (homoiomata), postavši h r a m o v i Duha, k a k o reče Apostol: Hramovi ste Bolji (1 Kor3,16), i opet: Zar ne znate da su tijela vaša hram svetoga Duha koji je u vama, kojega imate od Boga (1 K o r 6,19). I p o t o m p r i m i j e š a n j u (anamikseos) k D u h u K r i s t o v u (naša) tijela p o s t a j u n e š t o s čime t r e b a p o s t u p a t i 'u posvećenju', to j e s t t a k o d a p o s t u p a m o s n j i m a k a o K r i s t o v i m u d o v i m a . J e r kaže: Zar ne znate da su udovi vaši udovi Kristovi? Zar ću dakle uzeti udove Kristove i uči niti ih udovima bludnice? Nipošto (1 K o r 6,15)« (Hom. 11,18: P. NAUTIN [izd.], Homelies pascales II, Trois homelies dans la tradition d'Origene, Sources chretiennes 36, P a r i š 1953, s t r . 91—93). U t o m z g u s n u t o m euharistijsko-eklezi j a l n o m t e k s t u današnjeg b i h čitatelja p o s e b n o upozorio n a važno m j e s t o koje j e u otajstvu d a n o D u h u Svetome. P o s e b n u pažnju, mislim, zavređuje j e d n o m j e s t o iz Metodija Olimpskog, — značajnog maloazijskog c r k v e n o g pisca iz d r u g e polovice I I I . sto ljeća, — p o t o m e kakvo m j e s t o on dodjeljuje euharistiji u okviru ekleziologije k o j u g r a d i n a ideji Crkve k a o Zaručnice-Majke. Ono se nalazi u t r e ć e m dijalogu njegova djela »Simpozij o djevičanstvu« koje K. Delahave ocjenjuje k a o »tipičan p r o d u k t p o i m a n j a p r v o t n e p a t r i s t i k e o m a t e r i n stvu Crkve« (Ecclesia Mater chez les Pereš de trois premiers siecles, s njem., Cerf, Pariš 1964, str. 121). Metodije tu polazi od poslanice Efež a n i m a 5, 25—37, p o s e b n o od r e d a k a : »Stoga će čovjek ostaviti oca i maj ku da prione uza svoju tenu: dvoje njih bit će jedno tijelo. Otajstvo je to veliko! Ja smjeram na Krista i Crkvu« (Ef 5, 31—32), nalazeći da j e »Apostol i s p r a v n o u s m j e r i o n a K r i s t a to što je rečeno za Adama. T a k o 49
se izvrsno slaže, da j e iz njegovih kostiju i m e s a n a s t a l a Crkva: radi nje je, n a i m e , Logos ostavio Oca koja j e n a nebesima, sišao d a p r i o n e uza s u p r u g u , i u s n i o 'ekstazu' m u k e , svojevoljno u m i r u ć i za nju, 'da sam sebi predvede Crkvu slavnu i bez ljage, čisteći je u kupelji' (Ef 5, 27.26), k a k o bi mogla p r i m i t i d u h o v n o (noetou) i blaženo sjeme koje on s a m zasijava dajući da i z n u t r a odjekne i n i k n e u dubini d u h a ; a Crkva ga (tj. sjeme) p o p u t s u p r u g e p r i m a i oblikuje, da rodi i gaji k r e p o s t . Time se n a pravi način ispunjava t a k o đ e r ono 'rastite i množite se' j e r se ona (tj. Crkva) d a n o m i c e povećava i r a s t e k a veličini i ljepoti i p u n i n i p o združivanju i zajedništvu s Logosom koji i sada još silazi k nama i ulazi u ekstazu kroz spomenčin (svoje) muke (kai e x i s t a m e n o u k a t a ten anam n e s i n tou p a t h o u s ) . J e r ne bi Crkva inače mogla začeti one koji po vje ruju, ni n a n o v o ih roditi 'kupelju preporodenja' (Tit 3,5) k a d n e bi Krist i za njih, ispražnjavajući s a m a sebe da m o g n e biti dohvaćen, k a k o r e k o h , p o rekapitulaciji muke, opet u m i r a o , silazeći s n e b e s a i prianjajući uza svoju s u p r u g u Crkvu, te p r u ž a o svoj b o k da se iz njega u z m e n e k a sila za r a s t svih onih koji se n a nj n a d o g r a đ u j u , onih koji su r o đ e n i kroz k u p e l j , koji p r i m a j u od kostiju i mesa, to j e s t od njegove svetosti i od slave. J e r tko za kosti i meso M u d r o s t i kaže da su to r a z b o r i t o s t i kre post, taj v e o m a i s p r a v n o govori. A b o k j e 'Duh istine' (Iv 15,26), Paraklet; od njega u z i m a j u oni koji bivaju prosvijetljeni (tj. koji se krste) da se k a k o t r e b a p r e p o r o d e za neraspadljivost. A nije m o g u ć e d a n e t k o b u d e d i o n i k o m D u h a Svetoga i da se u b r a j a m e đ u Kristove udove a k o prije i n a d njega ne siđe Logos i n e u s n e u ekstazi (ekstei koimetheis), k a k o bi i on, u s t a j u ć i iz sna zajedno s o n i m koji je za nj usnio, m o g a o , preoblikovan, k a o dionik p r i m i t i p o m l a đ e n j e i č u d e s n u novost Duha. On se n a i m e s p r a v o m može nazivati b o k o m Logosa, Duh istine, sedmerolik, k a k o se izražava p r o r o k (Iz 11, 2s). Od njega u z i m a Bog p o ekstazi Kris tovoj, to j e s t poslije učovječenja i trpljenja, da m u p r i p r a v i 'pomoćnicu': mislim n a d u š e n j e m u p r i s u o b l i k o v a n e i s njime zaručene« (Symposion, III, 8, 70—73; Sources chretiennes 95, str. 106—108; PG 18, 72—73). Spo m e n č i n Kristove m u k e ( a n a m n e s i s t o u p a t h o u s ) koji se u Crkvi zbiva, a koji igra k l j u č n u ulogu u tim Metodijevim razmišljanjima, očito je e u h a r i s t i j s k a celebracija: u n j e m u i sada Božanski Logos silazi k n a m a i ulazi u s m r t n u ekstazu, opet u m i r e , zbiva se rekapitulacija m u k e . Me todije ovdje e u h a r i s t i j s k u celebraciju pojašnjava n u p c i j a l n o , kao m i s t i č n o sjedinjenje K r i s t a i Crkve (izrazom združivanje preveo s a m g r č k u riječ synerxis koja inače i m a značenje ženidbenog zagrljaja) i u j e d n o k a o sa dašnje ostvarivanje n e k a d a š n j e g Kristova s m r t n o g sna n a križu (usp. J. DANIELOU, Bible et liturgie, Cerf, Pariš str. 279—280). Ne k a n i m sad ovdje ulaziti u analizu toga mjesta; s p o m i n j e m s a m o radi lakšeg razumi jevanja da je riječ ekstasis uzeta iz prijevoda S e p t u a g i n t e Post 2,21: »tvrd san« kaže se u n a š e m p r i j e v o d u Biblije S t v a r n o s t i . »Rekapitulacija muke« (anakepalaiosis tou p a t h o u s ) znači z g u s n u t o ili sažeto opetovanje m u k e : Metodije, očito, misli n a otajstveno značenje i otajstvenu s t v a r n o s t m u k e Kristove. U daljnjem tekstu Metodije razmišlja o t o m e k a k o m n o š t v o vjernika, k a o j e d n a o s o b a i tijelo Crkve, o s t v a r u j u pomoćničku ulogu u o d n o s u p r e m a K r i s t u u njegovu djelu spasenja ljudi, t j . k a k o vjernici vrše ulogu Crkve k a o majke: »Za Metodija, djeca Crkve p o s t a j u s a m a 50
Majka Crkva, te t a k o družica Kristova u djelu spasenja, p r e m a mjeri ko liko se 'u p u n o j čistoći i vjeri oslobađaju ludosti tijela'« (K. DELAHAYE, Ecđesia Mater, str. 125). V r i j e d n o j e upozoriti t a k o đ e r n a ulogu što j e u m i s t e r i j u s p o m e n č i n a Kristove m u k e Metodije pridaje D u h u Svetome. P r e đ i m o s a d a u S j e v e r n u Italiju, sto godina kasnije, da č u j e m o mi lanskog b i s k u p a sv. Ambrozija ( u m r o g. 397.), koji j e — k a k o j e pozna to — odigrao u svoje vrijeme ulogu značajnog p o s r e d o v a t e l j a da g r č k a k r š ć a n s k a m i s a o u đ e u s k r o m n i j e m i s a o n e tokove latinskog k r š ć a n s t v a . God. 388. c a r j e Teodozije bio odlučio o š t r o kazniti j e d n o g b i s k u p a zbog spaljivanja židovske sinagoge i n e k e m o n a h e zbog r a z a r a n j a bogomolje gnostika valentinovaca. Ambrozije j e p i s m e n o , pozivajući se u o s t a l o m obilno n a S t a r i Zavjet, od c a r a zatražio da o d l u k u opozove i krivcima o p r o s t i (Epist. 40), a z a t i m j e , k a d j e c a r došao n a misu, održao pro povijed, o kojoj izvješćuje svoju s e s t r u Marcelinu (Epist. 41). N a k o n propovijedi uslijedio j e k r a t a k dijalog s c a r e m , prije s a m e euharistije : Ambrozije j e tražio opoziv odluke, i : »potom, p o š t o sam m a l o p o p o s t a o — piše Ambrozije — velim c a r u : Učini da m o g u siguran prinijeti žrtvu (offerre) za tebe, razriješi m i dušu«; i inzistirao j e , dok m u c a r nije r e k a o p r e d svima : »Age fide mea«, t j . n e k a p r i s t u p i k svetom činu n a t e m e l j u careve vjere i vjernosti, što j e značilo da c a r opoziva n a r e d b u p r o t i v onih p r e s t u p n i k a . Ambrozije zaključuje: »I t a k o sam p r i s t u p i o k oltaru; inače ne b i h bio p r i s t u p i o , d a m i nije dao p u n o obećanje« (Epist. 41,28). Te su okolnosti važne, d a se r a z u m i j e e u h a r i s t i j s k i smisao Ambrozijevih izvoda u samoj propovijedi, koja polazi od epizode u Luk i n u E v a n đ e l j u (Lk 7, 36—50) o ženi grešnici koja je, k a d j e bio n a gozbi k o d farizeja Š i m u n a , I s u s u p r a l a s u z a m a noge, k o s o m ih otirala, cjeliva la i mazala p o m a š ć u . Žena j e za Ambrozija Crkva, k o j a »jedina i m a po ljupce (oscula) k a o zaručnica: p o l j u b a c j e n a i m e k a o zalog svadbe, pre rogativa b r a k a « ; zato farizej Š i m u n nije I s u s u dao poljupca, j e r : »Odakle Židovu poljupci k a d n e vjeruje u Z a r u č n i k a . . . ne zna da j e Zaručnik došao?« (Epist. 41,18). »Nema p o l j u p c a onaj koji n e m a vjere i ljubavi: j e r p o l j u p c e m se u t i s k u j e m o ć ljubavi. Gdje n e m a ljubavi, n e m a vjere, n e m a dragovanja (dilectio), k a k v a t u m o ž e biti slast poljubaca?« (Epist. 41,17). Poljubac, cjelov (osculum), koji Crkva daje Kristu, u t o m j e govoru za Ambrozija proslavljanje e u h a r i s t i j s k o g otajstva, za koje on u taj čas hoće p r i p r a v i t i slušatelje, p o s e b n o cara, j e r nije d o s t a da to b u d e s a m o cjelov u s a n a : »Traži se poljubac, n e u s a n a , nego srca i duha« (Epist. 41,16), j e r j e i J u d a d a o K r i s t u p o l j u b a c (Lk 22,48), ali nije i m a o »ljubavi po ljupca«, nije znao »otajstva poljupca« (osculi s a c r a m e n t u m ) (Epist. 41,16). »Poljubac j e biljeg ljubavi«: Crkva ovim p o l j u p c e m želi ugasiti svoju žeđ za d o l a s k o m Gospodnjim, o n a I s u s a hvali, p r i m i v š i D u h a o n a I s u s a p o l j u p c e m ispovijeda, slušajući evanđelje o n a spoznaje Isusova djela i divi i m se p o b o ž n i m čuvstvom, te p o b o ž n o cjeluje Gospodinove tragove. To razmišljanje Ambrozije zaključuje pozivom: »Cjelujmo dakle Krista poljupcem zajedništva, tj. pričesti ( c o m m u n i o n i s osculo)«, n a d o d a j u ć i , s očitom aluzijom n a tzv. disciplina arcani, ove riječi: »Qui legit intelligat« 51
(usp. Mt 24,15; Mk 13,14), t j . »Tko čita, n e k a razumije«, k a o u p o z o r e n j e da oni koji su u p u ć e n i (initiati) znaju što to znači, dok je d r u g i m a (pro povijedi su prisustvovali i nekršteni!) d o s t a ovoliko. Da j e d o i s t a riječ 0 e u h a r i s t i j s k o m misteriju, vidi se p o s e b n o j o š iz riječi koje Ambrozije n e p o s r e d n o nadovezuje: »Odakle bi Židov i m a o taj p o l j u b a c ? Tko nije vjerovao u njegov dolazak, nije vjerovao ni u muku (nec in p a s s i o n e m credidit). Ta k a k o da vjeruje da j e podnio muku onaj za kojega nije vjerovao da je došao? Nije dakle farizej i m a o poljupca, osim m o ž d a onaj J u d e izdajnika« (Epist. 41,16), koji je m e đ u t i m bio bez ljubavi, p a p r e m a t o m e nije bio pravi poljubac. Kroz simbolički govor o p o l j u p c u što ga Crkva daje K r i s t u , Ambrozije, dakle, govori o e u h a r i s t i j s k o m zajedništvu s K r i s t o m u njegovoj muci, a koje k a o podlogu i m a vjeru i ljubav. Razvivši j o š ideju o p o m a s t i k o j o m Crkva maže noge Isusove (usp. Lk 7,38), Ambrozije prelazi s m i s t e r i j s k o g govora, kojim j e t e m u euha ristije, u stvari, tek naznačio, n a o p š i r n i j u i j a s n i j u životno-djelotvornu p r i m j e n u , k a k o bi o n d a c a r a pozvao da ostvari t u p r i m j e n u . P r i m j e n a se oslanja n a evanđeoski p o d a t a k da j e grešnica u Šimunovoj kući k o s o m otirala, cjelivala i mazala p o m a š ć u Isusove noge; postavlja se p i t a n j e što znači cjelivati i m a z a t i noge? Tko su Isusove noge? »Svi s m o j e d n o Kristovo tijelo, k o j e m u j e glava Bog, a udovi s m o m i . . . Neki su dakle 1 njegove noge . . . « (Epist. 41,10). N a taj način, p o m o ć u ideje o j e d n o m Kristovu tijelu, Crkva se nalazi u d v o s t r u k o j ulozi: kao Zaručnica koja daje poljupce K r i s t u i maže ga p o m a š ć u , i kao ona koja — kao Kristovo tijelo — u svojim članovima te poljupce i to p o m a z a n j e prima. »Ako h r a n i š s i r o m a h e , p e r e š njihove r a n e , i b r i š e š prljavštinu, o b r i s a o si sva kako noge Kristove« (Epist. 41,13). » J e d a n p u t je u m r o Krist, j e d a n p u t je s a h r a n j e n , p a i p a k hoće da se svaki d a n p o m a s t izlijeva na njegove noge. Na koje, dakle noge Kristove izlijevamo p o m a s t ? Noge su Kristove oni o k o j i m a s a m re če: "što učiniste jednome od ovih najmanjih, meni učiniste (Mt 25,40). To su te noge koje r a s h l a đ u j e o n a e v a n đ e o s k a žena, njih o n a svojim s u z a m a n a t a p a : k a d se najnižima o t p u š t a grijeh, p e r e krivnja, d a r u j e o p r o š t e n j e . Te n o g e cjeluje onaj koji ljubi t a k o đ e r one najniže u sve t o m p u k u . Te noge p o m a ž u je p o m a š ć u onaj koji i o n i m a slabašni j i m a podjeljuje m i l o s t svoje blagosti« (Epist. 41, 23). I o b r a ć a se d i r e k t n o Teodoziju: » . . . i stoga, ljubeći tijelo njegovo, to jest Crkvu, daj vode nje govim n o g a m a , daj cjelov njegovim nogama, t a k o da ne s a m o odriješiš one koji su uhvaćeni u grijesima nego i da svojim p o m i r e n j e m (pace) p r i d o n e s e š slozi i p r i p o m o g n e š spokojstvu. Izlij p o m a s t na njegove no ge, da se sva kuća u kojoj Krist sjedi za stolom ispuni tvojom p o m a š ć u , da se svi koji s n j i m e sjede u z r a d u j u tvojim m i r i s i m a , to jest, t a k o po časti one posljednje, da se n a d njihovim o d r e š e n j e m , kao n a d j e d n i m g r e š n i k o m koji čini p o k o r u (Lk 15,7.10), r a d u j u anđeli, vesele apostoli, n a s l a đ u j u p r o r o c i . J e r ne m o g u oči reći ruci: Ne želimo tvojega posla; ili glava n o g a m a : Niste m i p o t r e b n e . Dakle: b u d u ć i da su svi p o t r e b n i zauzmi se za sve tijelo Gospodina Isusa, d a se i On udostoji s n e b a ču vati tvoje kraljevstvo« (Epist. 41,26). K a d j e car udovoljio t o m traženju. Ambrozije je — kaže — osjetio i s a m osobitu milost e u h a r i s t i j s k e žrtve koju j e n a to p r i k a z a o : »božanska p r i s u t n o s t nije izostala« (Epist. 41,28). 1
52
Možda izričita teološka refleksija o euharistiji u životu Crkve u t o m e Ambrozijevu t e k s t u i nije osobito bogata, ali j e n a z n a k a t e m a t i k e o to m e bez s u m n j e prilično o b u h v a t n a , a životni d r a m a t s k i okvir, u kojem je iznesena, daje joj osobitu b o j u i značenje. Ovdje j e korisno, vjerujem, u s p u t upozoriti naše čitateljstvo da j e Josip Marcelić, profesor na Teo logiji u Splitu, izradio n a L a t e r a n s k o m sveučilištu u R i m u (počeo j e r a d i t i n a Kat. bogoslovnom fakultetu u Zagrebu) p r o u k u Ambroz i jeva učenja o Crkvi k a o Zaručnici Kristovoj (I. J. MARCELIĆ, Ecclesia Sponsa apud S. Ambrosium, R o m a 1967 [Corona L a t e r a n e n s i s 10]), u kojoj ova p i t a n j a p o s e b n o o b r a đ u j e n a str. 137—147. Navest ć e m o j o š n e š t o iz Ambrozijeva spisa De sacratnentis, koji sa država p o u k e d a v a n e n o v o k r š t e n i c i m a , p o š t o su u u s k r s n o j noći primili k r š t e n j e , p o t v r d u te p o prvi p u t sudjelovali u euharistiji. »Došao si k o l t a r u — kaže b i s k u p n o v o k r š t e n i k u — zove te Gospodin I s u s , tvoju d u š u ili Crkvu, i veli: Poljubi me poljupcem usta svojih (Pj 1,2) . . . Vidi da si čist od svakog grijeha j e r su zločini izbrisani; stoga te s m a t r a d o s t o j n i m n e b e s k i h otajstava, i stoga te poziva n a n e b e s k u gozbu: Poljubi me poljupcem usta svojih. Susljedno, tvoja d u š a ili ljudskost ili Crkva, videći d a j e očišćena od svih grijeha i d o s t o j n a da može pristu piti K r i s t o v u o l t a r u (a što j e oltar, a k o ne lik tijela Kristova?), vidi č u d e s n a otajstva i veli: Poljubi me poljupcem usta svojih, to jest, n e k a m i K r i s t u t i s n e poljubac. Zašto? J e r grudi su tvoje bolje od vina (Pj 1,2): t j . tvoji osjećaji, tvoja otajstva bolja su od vina. Od onog vina koje, iako donosi slast, donosi veselje, donosi p r i j a t n o s t , ipak je u n j e m u svjetovno veselje, a u tebi j e u g o d n o s t duhovna. Već o n d a dakle S a l o m o n uvodi n a p o p r i š t e svadbu, bilo K r i s t a i Crkve, bilo Duha i tijela i duše. I do daje: Ulje razlito ime je tvoje, zato te ljube djevojke (Pj 1,3). Tko su te djevojke, a k o n e d u š e pojedinaca koje su odložile s t a r o s t ovoga tijela, obnovljene D u h o m Svetim. Povuci me, trčat ćemo za mirisom tvojih po masti (Pj 1,4). Gledaj što kaže! Ne možeš slijediti K r i s t a a k o te on ne povuče. N a p o k o n , d a znaš: Kad budem uzdignut, veli, sve ću privući k sebi (Iv 1 2 , 3 2 ) . . . Došao si, dakle, k oltaru, p r i m i o si tijelo Kristovo . . . Tko je p r i m i o tijelo Kristovo, neće ogladnjeti nikada.« Tu citira Am brozije Ps 23, p a n a riječi p s a l m a : »Tvoj štap i palica tvoja utjeha su meni«, nadovezuje: »Štap j e vlast, palica j e m u k a , to jest, vječno božan stvo Kristovo, ali i tjelesna m u k a : o n o j e stvorilo, ova otkupila«. »Došli ste, takle, k o l t a r u , primili ste milost Kristovu, zadobili ste n e b e s k a otaj stva. R a d u j e se Crkva s o t k u p l j e n j a mnogih, d u h o v n i m se klicanjem ve seli što p r e d n j o m stoji u bijelo o b u č e n a obitelj. I m a š to u Pjesmi n a d p j e s m a m a . Razveseljena zaziva Krista, j e r i m a p r i p r a v n u gozbu koja joj izgleda d o s t o j n a n e b e s k o g gošćenja. Stoga kaže: Neka side brat moj u svoj vrt, i nek ubere plod svojih voćaka (Pj 4,16). Koje su to voćke? Sulio stablo bio si p o s t a o u A d a m u : ali s a d a ste p o milosti Kristovoj u p o k r e t u k a o p l o d o n o s n a stabla! R a d o p r i h v a ć a Gospodin I s u s , n e b e s k o m p a ž n j o m o d g o v a r a svojoj Crkvi: Siđoh u vrt svoj, berem smirnu svoju i balzam svoj, jedem kruh svoj s medom svojim, pijem vino svoje s mli jekom svojim. Jedite, kaže, braćo moja, i opijte se! (Pj 5,1) . . . Kakva j e to b e r b a ? Spoznajte vinograd, p a ćete p r e p o z n a t i i b e r b u . Vinograd sam, kaže, iz Egipta prenio (Ps 80,9), to jest, n a r o d Božji. Vi ste vino53
grad, vi ste b e r b a : k a o vinograd zasađeni, kao b e r b a plod donosite . . . Jedem kruh svoj s medom svojim. Vidiš li da u t o m k r u h u n e m a gorčine, već j e sva slast? Pijem vino svoje s mlijekom svojim. Vidiš li da je to veselje koje nije zagađeno p r l j a v š t i n a m n i k a k v a grijeha? J e r k a d god piješ, p r i m a š o t p u š t e n j e grijeha i opijaš se u Duhu. Stoga i kaže Apo stol: Ne opijajte se vinom... već se napunite Duhom Svetim (Ef 5,18). J e r t k o se opije vinom, kleca i p o s r č e ; a t k o se opije D u h o m , u k o r i j e n j e n je u K r i s t u . I stoga: slavne li opojnosti koja proizvodi d u h o v n u trijez nost!« (De sacr., V, 2—3). Š t e t a b i bila k a d b i s m o u ovom k r a t k o m izletu u p a t r i s t i č k u m i s a o o euharistiji sasvim mimoišli j e d a n značajan glas, otprilike i s t o d o b a n , iz antiohijskog k u l t u r n o g kruga, sa skrajnjeg istoka grčkoga k r š ć a n s t v a , iz g r a d a Mopsuestije n a rijeci P i r a m u u Ciliciji; to više što j e taj glas ču van kroz stoljeća k a o d u h o v n a b a š t i n a sirskoga k r š ć a n s t v a . Teodor, bi s k u p u Mopsuestiji ( u m r o g. 428), govorio j e grčki, ali su njegove kateheze do n a s došle s a m o u s t a r o m s i r s k o m prijevodu: prvi p u t su t i s k o m izdane tek g. 1933. (izdao A. Mingana). Dvije su Teodorove k a t e h e t s k e ho milije (to su Hom. XV. i Hom. XVI. u izdanju: R. TONNEAU i R. DEV R E E S S E , Les Homelies catechetiques de Theodore de Mopsueste, Citta del V a t i c a n o 1949 [Studi e Testi 145], a nalaze se n a str. 460—605: fotot i p s k o izdanje sirskog k o d e k s a ms. Mingana 561 s doslovnim f r a n c u s k i m prijevodom) posvećene t u m a č e n j u e u h a r i s t i j s k e liturgije: one su izgovo r e n e p r e d n o v o k r š t e n i c i m a , k a o t e m e l j n o uvođenje u shvaćanje euharis tijskog otajstva. T e o d o r započinje govor o euharistiji kao govor o specifičnoj hrani k a k v a o d g o v a r a o n i m a koji su se »upravo rodili p o krštenju«, analogno p r e m a h r a n i koja se daje n o v o r o đ e n č e t u koje se rodilo n a n a r a v n i život: »Danas ću se s milošću Božjom dati na to da v a m p r i k a z e m h r a n u koja v a m a odgovara, o kojoj j e p o t r e b n o da znate što ona jest, i da t o č n o n a u č i t e njezinu veličinu« (Hom. XV, 1). »Pošto ste primili istinsko rođe nje p o u s k r s n u ć u , p r i m i t ćete j e d n u d r u g u h r a n u , koja svojom uzvišen o š ć u nadvisuje svaki govor; j a s n o , vi ćete se h r a n i t i o n d a milošću Du ha, p o kojoj ćete o s t a t i n e u m r l i u svome tijelu i neizmjenljavi u svojoj duši. Takve j e n a r a v i h r a n a koja odgovara ovom r o đ e n j u : milost Duha, k o j a o n i m a koji su r o đ e n i p o u s k r s n u ć u daje da nepokolebivo traju, s t i m e d a se u n a p r i j e d njihovo tijelo n e r a s p a d a i da n a njihovu d u š u n e n a d o đ e n i k a k v a p r o m j e n a koja bi j e priklanjala zlu.« (Hom. XV,2). To će se u p u n o j istini dogoditi u svijetu koji ima doći; s a d a se to r o đ e n j e zbilo n a neki n a č i n u slici, sada s m o dobili s a m o p r v i n e i zalog milosti D u h a Svetoga k o j u ć e m o o n d a imati; stoga i h r a n a m o r a biti k a k v a odgovara životu v j e r n i k a ovdje n a zemlji, t j . t a k v a da n a s »kao u slici h r a n i milošću D u h a Svetoga«. »Blaženi Pavao je r e k a o : Svaki put kad jedete ovaj kruh i pijete ovu čašu, vi činite spomen smrti našega Gospodina, dok on ne dođe (1 K o r 11,26). Pokazuje da će n a š Gospodin, dolazeći s neba, učiniti da se pojavi taj oblik b u d u ć e g života i da će izvesti u s k r s n u ć e sviju n a s . B u d u ć i d a ć e m o o n d a u n a p r i j e d biti b e s m r t n i u svojim tijelima i nepromjenljivi u duši, n u ž n o će p r e s t a t i u p o t r e b a 54
simbola i slika (typos); j e r kad b u d e m o u s a m i m s t v a r n o s t i m a , neće n a m biti p o t r e b n i znakovi koji čine da se p r o b u d i sjećanje na ono što se ima dogoditi (Hom. XV, 3). U ovom n a m svijetu dvije stvari daju bivstvovanje: rođenje i h r a n a . Po r o đ e n j u d o b i v a m o bivstvovanje, a h r a n e ć i se d o b i v a m o t r a j a n j e u bivstvovanju, j e r bez h r a n e oni koji su se rodili neizbježivo p r o p a d a j u . U svijetu koji i m a doći, »kad b u d e m o rođeni po u s k r s n u ć u , zadobit ć e m o bivstvovanje, ali ćemo, b u d u ć i b e s m r t n i , i trajati u svome bivstvovanju. O t o m sv. Pavao kaže: Znamo da ako se naša zemaljska kuća raspadne, imamo građevinu koju sagradi Bog, kuću koja nije djelo ruku čovječjih, u nebu, zauvijek (2 K o r 5,1). U ovom svijetu mi sebi p r i b a v l j a m o h r a n u r a d o m svojih r u k u , ali k a d u s k r s n e m o i p o s t a n e m o b e s m r t n i , u nebu, neće n a m više t r e b a t i h r a n a koja se p r i p r a v l j a r a d o m r u k u , o n d a ć e m o živjeti od milosti kao h r a n e . Pavao j e takav način života nazvao kućom koja nije djelo ruku čovječjih, građevinom Božjom (Hom. XV,4). S a d a smo, m e đ u t i m , u k r š t e n j u r o đ e n i p o s r e d s t v o m slika i znakova, pa je po t r e b n o da d o b i v a m o h r a n u koja odgovara t o m stanju slika i znakova. Sva ko živo biće, po u r e đ e n j u samog Stvoritelja, p r i r o d n o p r i m a h r a n u od ti jela onoga živog bića koje ga j e rodilo; stoga je red da »i mi, koji s m o u slici primili b o ž a n s k u milost, p r i m a m o i h r a n u iz o n o s t r a n o s t i , iz istoga vrela odakle n a m je došlo i r o đ e n j e (Hom. XV,5). U s k r s n u ć e se pokazalo p o s m r t i K r i s t a Gospodina. Kao što s m o po s m r t i Kristovoj primili k r s n o rođenje, t a k o i h r a n u p r i m a m o u slici p o s r e d s t v o m njegove s m r t i . Sv. Pavao u 1 K o r 11,26 »pokazuje d a uzeti p r i n o s i biti dionik u otajstvima znači k o m e m o r i r a t i s m r t našega Gospodina, koji n a m pribavlja u s k r s n u će i uživanje b e s m r t n o s t i , j e r s p a d a da mi, koji s m o po s m r t i našega go spodina K r i s t a primili otajstveno rođenje, p r i m i m o po istoj s m r t i otajstvenu h r a n u b e s m r t n o s t i . I m a m o biti h r a n j e n i iz istoga odakle s m o i rođeni, kao što se obično zbiva kod svih živih bića kod njihova r o đ e n j a : p r i r o d n o ih h r a n e oni koji su ih rodili« (Hom. XV, 6). N a r a v znakova i slika m o r a odgovarati ovom s a d a š n j e m s t a n j u našega života. Rođenje se obavlja vodom, p o k r š t e n j u , j e r voda ne s a m o odgo vara nego je i v e o m a n u ž n a u ovom zemaljskom životu, kad se čak ni k r u h ne može načiniti bez vode. »Tako j e o n d a h r a n a koju p r i m a m o , k r u h i vino s vodom, j e r j e to glavno što odgovara ovome životu i što nas drži u životu (Hom. XV,8). Razlog, dakle, k r u h a i čaše j e s t taj »što m i po h r a n i i piću t r a j o m o u o v o m e z e m a l j s k o m životu. Ali je on k r u h nazvao 'tijelom' i čašu 'krv lju', j e r j e m u k a zahvatila tijelo, sami jela ga i dovela do toga da se k r v prolila; od toga dvoga (tijela i krvi), kroza što se zbila m u k a , on j e na činio lik (typos) h r a n e i pića, da očituje t r a j a n život u b e s m r t n o s t i : išče kujući da p r i m i m o taj život, m i u d i o n i š t v u j e m o u t o m otajstvu, j e r vje r u j e m o da p o n j e m u i m a m o č v r s t u n a d u u ono što ima doći« Hom. YV,9). »No, dajući k r u h on nije r e k a o : Ovo je lik (typos) moga tijela, nego: ovo jest moje tijelo. I s t o t a k o o čaši, ne: ovo je lik (tvpos) m o j e krvi, nego: ovo jest moja krv; j e r j e htio da ovo dvoje ( k r u h i čašu), p o š t o p r i m e milost i dolazak D u h a Svetoga, više ne p r o m a t r a m o u njihovoj naravi, nego da ih u z i m a m o kao takve koji j e s u tijelo i krv našega Go55
spodina« (Hom. XV,10). Isusovo tijelo p o svojoj naravi nije bilo b e s m r t n o i nije moglo, p o svojoj vlastitoj naravi, dati d r u g i m a b e s m r t n o s t i koje s a m o nije imalo, nego j e to I s u s o v u tijelu dao Duh Sveti. »Ako p a k j e n a r a v D u h a Oživljavatelja učinila da tijelo našega Gospodina p o s t a n e takve n a r a v i k a k v e prije nije bilo, ni mi, koji s m o primili milost Duha Svetoga p o o t a j s t v e n i m s l i k a m a (typos), ne s m i j e m o u n a p r i j e d ovo što j e stavljeno p r e d n a s gledati kao k r u h i čašu, nego da je to tijelo i krv Krista, u što ih p r e o b r a ć a silazak milosti Duha Svetoga« (Hom. XV,U). U d r u g o m dijelu homilije prelazi T e o d o r n a t e m u euharistije kao žrtve. »Iako u h r a n i i piću mi činimo s p o m e n s m r t i našega Gospodina, i p r e m d a m i s l i m o da su te stvari sjećanje n a njegovu m u k u , budući da j e on r e k a o : Ovo je moje tijelo koje bi za vas slomljeno; i ovo je moja krv koja bi za vas prolivena, j a s n o j e da u liturgiji mi to o b a v l j a m o kao Žrtvu. 'Jer evo djela svećenika novoga Saveza (diatheke): prinositi ovu ž r t v u p o m o ć u koje se očituje u č e m u se sastoji novi Savez.' To je dakle očevidno žrtva, s t i m e d a to nije nešto novo, i da to nije nešto što b i p r i p a d a l o o n o m e koji to obavlja; nego j e to s p o m e n č i n one o d i s t i n s k e žrtve (imolacije). B u d u ć i d a su to znakovi n e b e s k i h stvarnosti što on u slici (typos) obavlja, t r e b a da ta žrtva b u d e i njihova manifestacija; sve ćenik čini n e k e v r s t e sliku (eikon) liturgije koja se zbiva u nebu . . . « (Hom. XV, 15). K r i s t »sada u n e b u izvršuje svećeništvo, ne na zemlji, j e r j e u m r o , u s k r i š e n i uzišao n a n e b o da u s k r i s i i nas i da nas uznese na n e b o ; to j e diatheke što j u je on učinio za one koji će vjerovati u n j , da ih učini d i o n i c i m a u s k r s n u ć a od m r t v i h i uznese na nebo« (Hom. XV, 15). K r i s t »stvarno izvršuje n e k e v r s t e veliko svećeništvo; žrtva k o j u on p r i n o s i Bogu nije n i t k o drugi nego o n s a m , dajući se u s m r t za sve. No on je prvi u s k r s n u o od m r t v i h , u s p e o se n a n e b o i sjeo s desne Bogu da uništi sve n a š e p r o t i v n i k e , kao što kaže blaženi Pavao: On je prinio sa mo jednu vječnu žrtvu za naše grijehe i sjeo Bogu zdesna, i unaprijed čeka da svi njegovi neprijatelji budu podlozeni nogama njegovim; jer je jednim samim prikazanjem doveo zauvijek do savršenstva posvećene (Hebr 10,12—14)... I to j e djelo velikog svećenika: da se najprije on s a m pri bliži Bogu i da se p o t o m p o n j e m u Bogu približi ostalo; s p r a v o m ga na ziva velikim svećenikom, j e r se on t a k v i m s t v a r n o p o k a z a o . Blaženi m u Pavao d a d e to ime j e r se on, prvi, po u s k r s n u ć u od m r t v i h u s p e o na n e b o i sjeo Bogu zdesna, te i n a m a , po sebi, dao blizinu s Bogom i su dioništvo u d o b r i m a . Dakle, veliki svećenik svih nas, po riječi blaženog Pavla, K r i s t n a š G o s p o d i n nije to bio kroz privid i sjenu onoga što je na nebesima ( H e b r 8,5), k a o što j e to bilo u bogoslužju koje se obavljalo p o Zakonu, nego je on službenik samog svetišta i istinskog šatora, što ga je uspostavio Bog, a ne neki čovjek (Hebr 8, 1—2), da bi n a m po t o m e d a o da u p o z n a m o n e b e s k e stvari« (Hom XV,16). Krist se u s p e o na nebo, »i ondje on za n a s obavlja liturgiju, da i nas o n a m o privuče . . . , k a k o j e obećao« (Ibid.). »Budući da mi sad j o š n i s m o u tim n e b e s k i m d o b r i m a , m i sad t r a j e m o po vjeri, do časa k a d ćemo se uspeti u nebo i poći k n a š e m G o s p o d i n u : t a d a to više neće biti gledanje kao u ogledalu i u zagonetci, nego ć e m o gledati licem u lice. Dakle, b u d u ć i da č e k a m o efektivno p r i m a n j e toga p o u s k r s n u ć u , u vrijeme koje j e Bog u t v r d i o , — dok s a d a p o vjeri k o r a č a m o p r e m a p r v i n a m a tih d o b a r a , K r i s t u n a š e m 56
Gospodinu, velikom svećeniku n a š e m u , — i m a m o n a r e đ e n j e da u ovom s a d a š n j e m svijetu o s t v a r u j e m o slike (tvpos) i simbole toga budućega, da b i s m o kao ljudi koji po otajstvenoj 'liturgiji', u slici, ulaze u uživanje n e b e s k i h d o b a r a , imali posjedovanje i o s i g u r a n u n a d u onoga što oče kujemo« (Hom. XV, 18). »Mi vjerujemo da ono isto što je naš Gospodin Krist s t v a r n o izvršio i što će izvršiti kroz otajstva, izvršuju oni koje je milost Božja izabrala za svećenike novog Saveza, silaskom D u h a Sveto ga na njih, za p o t v r đ e n j e i osiguranje 'sinova' otajstva . . . Svi svećenici novoga Saveza p r i k a z u j u istu žrtvu, n e p r e k i d n o na s v a k o m m j e s t u i u svako vrijeme, j e r je j e d i n c a t a t a k o đ e r žrtva koja je bila p r i k a z a n a za nas sve, o n a K r i s t a našega Gospodina, koji j e za nas preuzeo s m r t i pri nošenjem te žrtve kupio za nas savršenstvo« (Hom. XV, 19). »Svi mi, na s v a k o m mjestu, u svako vrijeme i n e p r e k i d n o , obavljamo s p o m e n č i n te iste žrtve, j e r svaki p u t kad jedemo od toga kruha i pijetao iz te čaše, mi vršimo spomen smrti našega Gospodina, sve dok on ne dođe... Pro m a t r a j u ć i svojim očima, po vjeri, ta sjećanja koja se vrše sada, navedeni s m o da opet vidimo k a k o u m i r e , u s k r s a v a i penje se u nebo — sve to što se nekoć dogodilo za nas« (Hom. XV, 20). N a k o n toga općega teološkog uvoda, T e o d o r počinje t u m a č i t i odvijanje o b r e d a . Opširno objašnjava cjelov mira, riječima koje je radi njihove izvanredne j a s n o ć e u vezi s eklezijalnim značenjem euharistije korisno ovdje donijeti: »Svi daju m i r j e d a n d r u g o m e ; tim cjelovom oni izraža vaju neke vrste ispovijest o o n o m j e d i n s t v u i ljubavi koje imaju jedni p r e m a d r u g i m a . Svaki pojedini od nas pruža, n a i m e , znak m i r a svome p r v o m susjedu, k a k o se n a đ e m o : virtualno, svi si mi p r u ž a m o u z a j a m n o znak mira, j e r j e u tom činu s a d r ž a n o ispovijedanje da svi koji s m o postali j e d n o j e d i n c a t o tijelo našega Gospodina K r i s t a m o r a m o u z a j a m n o održavati sklad kakav postoji m e đ u udovima, m o r a m o jedni d r u g e je d n a k o ljubiti, u z a j a m n o se p o d u p i r a t i i p o m a g a t i ; da m o r a m o poslove j e d n i h i d r u g i h cijeniti kao i poslove zajednice, suosjećati jedni s dru gima u žalosti i r a d o v a t i se u z a j a m n o nad d o b r i m a j e d n i drugih. E t o , p o k r š e n j u s m o zadobili novo rođenje, j e d n o i jedincato, budući da s m o p o n j e m u ujedinjeni u j e d i n s t v e n u svezanost naravi. Okupljeni u tu k r s n u svezanost, svi u z i m a m o jednu te istu h r a n u , u kojoj p r i m a m o isto tijelo i krv, k a k o reče blaženi Pavao: Svi primamo od jednoga kruha jer svi jesmo jedan kruh, mi koji smo brojna tijela (1 Kor 10,1.7). Uslijed toga m o r a m o , prije nego što p r i s t u p i m o otajstvima i liturgiji, ispuniti pravilo o d a v a n j u z n a k a mira, čime svi, j e d n i d r u g i m a , d a j e m o javnu izjavu o j e d i n s t v u i ljubavi. Onima koji tvore j e d n o j e d i n s t v e n o c r k v e n o tijelo očito ne bi odgovaralo da drže m r s k i m bilo kojega b r a t a po vjeri, koji je u to j e d n o tijelo ušao po istom rođenju, i o k o j e m u vjerujemo da je i on, j e d n a k o kao i mi, u d samoga Gospodina našega Krista, da se i on h r a n i istom h r a n o m kod d u h o v n o g stola. Zbog toga je sam naš Gospodin r e k a o : Svaki koji se bez razloga srdi na svoga brata, bit će osuosuđen na sudu (Mt 5, 22). P r e m a t o m e , taj čin nije s a m o ispovijest lju bavi nego i n e k a v r s t a podsjeta, n e k a se oslobodimo svakog prljavog neprijateljstva ako zapazimo da bez o p r a v d a n a razloga nosimo u srcu ne k u žalbu p r o t i v nekoga od svoje b r a ć e u vjeri. Naš je Gospodin zapo vjedio da nc smije biti a p s o l u t n o nikakve n e o p r a v d a n e srdžbe. A o n d a je 57
kao lijek za grešnike, na koji god način oni to bili, o d r e d i o slijedeće: Ako nosiš svoj dar k žrtveniku, i tu se sjetiš da tvoj brat ima nešto protiv tebe, ostavi svoj dar tu pred žrtvenikom, idi najprije i pomiri se sa svojim bratom, pa onda dođi i prinesi svoj dar (Mt 5, 23—24). G r e š n i k u naređu je d a se n a svaki način požuri p o m i r i t i s o n i m kojega j e uvrijedio. Da se ne u s u đ u j e p r i n o s i t i d a r prije nego što pruži zadovoljštinu o n o m e koga j e razdražio, već da ga nastoji u m i r i t i k a k o god zna i može. Svi n a i m e — p o m i s n i k u — p r i n o s i m o žrtvu (...) Uvreditelj, dakle, m o r a k a k o najbolje može pružiti zadovoljštinu ono m e koga j e uvrijedio, te se s n j i m e p o m i r i t i . Ako j e onaj k o m e j e nane sena u v r e d a nazočan, n e k a se p o m i r b a zbiljski izvede. Ako nije nazočan, čovjek n e k a u svojoj savjesti odluči da će se s njime na svaki način p o m i r i t i , čim b u d e m o g a o . Tek o n d a n e k a p r i s t u p i da sudjeluje u prino šenju žrtve. Uvrijeđeni pak, sa svoje s t r a n e , m o r a bez oklijevanja pri hvatiti zadovoljštinu od uvreditelja, b u d u ć i da ono što s najvećom hit n j o m m o r a učiniti u v r e d i t e l j , s j e d n a k o m h i t n j o m m o r a p r i h v a t i t i , i uvrijeđeni, to j e s t izagnati iz svoga s r c a sve u v r e d e koje su m u nanesene, imajući n a p a m e t i o n u : Ako vi ne oprostite ljudima njihovih uvreda, neće ni vama oprostiti vaših uvreda Otac vaš koji je na nebesima (Mt 6,15). E t o , znak mira m o r a m o shvaćati i cijeniti kao ispovijest svega toga i podsjet n a sve to. D a k a k o , ako znak m i r a d a j e m o j e d n i d r u g i m a kao blaženi Pavao — »u svetom cjelovit« (usp. Tim 16,16), a ne cjelujemo se s a m o u s t i m a , kao J u d a , u s t r a j u ć i i s t o d o b n o u mržnji i zlobi p r e m a svo joj b r a ć i u vjeri (Hom XV, 39—41). U z a j a m n i m d a v a n j e m z n a k a mira, p r e m a t o m e , po T e o d o r u se »ispo vijeda da s m o odbacili i daleko od n a s otjerali svaku m r ž n j u i gorčinu p r o t i v svoje b r a ć e u vjeri« (Hom. XV, 42), a u j e d n o svi nazočni vjernici u k l j u č n o posvjedočavaju da su svi žrtvovatelji i sudionici u otajstvenom e u h a r i s t i j s k o m činu, svjesni i s p r e m n i u d u h u evanđeoskih zahtjeva, j e r »tim z n a k o m svaki p o j e d i n a c izjavljuje da u v r e d e p r a š t a i o p r o š t e n j e moli« (T. Šagi-Bunić, Od poljupca do stiska ruke, GK br. 2 od 21. 1. 1973, str. 14). Tu h o m i l i j u T e o d o r završava objašnjenjem đ a k o n o v a poklika »Gledajte p r e m a prinošenju!« Đ a k o n t i m e potiče sve nazočne da pažljivo gledaju na oltar, »jer j e to što će se dogoditi, stvar sve zajednice. Žrtva zajednice se prinosi, p r i n o s zajednice se prikazuje: za sve, ne s a m o za nazočne nego t a k o đ e r i za o d s u t n e , p r e m a mjeri koliko su dionici vjere., koliko se b r o j e u Crkvu Božju . . . « (Hom. XV, 44). U d r u g o j homiliji o euharistiji n a s t a v l j a T e o d o r t u m a č i t i o b r e d n o odvijanje, otpočinjući od c e l e b r a n t o v a p o z d r a v a prije anafore, koji je u toj liturgiji bio uzet od sv. Pavla: »Milost Gospodina našega Isusa Kri sta i ljubav Boga Oca i zajedništvo Duha Svetoga sa svima vama« (2 K o r 13,13). Pozvavši se još n a Iv 3,16 T e o d o r upozorava, da Bog nije od n a s n i š t a p r i m i o što bi bilo vrijedno njegove d o b r o h o t n o s t i , nego j e »po svo joj vlastitoj milosti i milosrđu« iskazao p r e m a n a m a ljubav »zaradi ko je j e j e d i n i Sin Božji, Bog Logos, u s h t i o , s a m za spasenje sviju nas, uzeti sebi (jednoga) između nas, da ga uskrisi od m r t v i h ; uznio ga na nebo, sjedinio sa s o b o m i smjestio zdesna Bogu [ n a tom se m j e s t u očituje po z n a t a slabost a n t i o h i j s k i h kristoloških formulacija, op. ŠBJ: sudioništvo 58
u t o m e udijelio j e t a k o đ e r i n a m a , i dao n a m j e još Duha Svetoga; sada p r i m a m o p r v i n e kao k a p a r u , ali ć e m o ga p r i m i t i p o t p u n o kad efektivno p r i m i m o zajedništvo s n j i m e , j e r će naše bijedno tijelo postati slično ti jelu njegovu slavnome (Fil 3,21)« (Hom. XVI,2). Svi stoje u tišini i velikom s t r a h u kao celebrant, i s a m obuzet stra h o m , izgovara anaforu, i to uslijed onoga što se zbiva: » . . . što j e naš Gospodin za sve n a s p r i h v a t i o s m r t , s p o m e n č i n koje će se sad ispuniti u toj žrtvi. K a k o je svećenik u t o m t r e n u t k u opći jezik Crkve, on u toj grandioznoj liturgiji u p o t r e b l j a v a p r i k l a d n e riječi — to su pohvale Bogu! — ispovijedajući da Bogu p r i p a d a j u sve pohvale i sva proslavljanja: svi m u m i sa svoje s t r a n e d u g u j e m o klanjanje i liturgiju, ovu koja je sada spo m e n č i n milosti n a m a učinjene, iskaz o kojoj ostaje neshvatljiv stvore njima!« (Hom. XVI,5). Pjevajući »Svet« kao p o h v a l n u p j e s m u Serafina, mi to »činimo zajedno sa svima nevidljivim m o ć i m a , da t a k o iskažemo svoje čašćenje Bogu: mi i m a m o s n j i m a (tj. anđelima) istu n a k a n u , iznosimo ispovijedanje slično njihovu, j e r je to ono što n a m je d a n o po ekonomiji K r i s t a našeg Go s p o d i n a : da p o s t a n e m o b e s m r t n i i neraspadljivi p a da iskazujemo čast (Bogu) zajedno s nevidljivim m o ć i m a k a d b u d e m o poneseni na oblacima u susret našem Gospodinu, i tako budemo zauvijek s našim Gospodinom (1 Sol 4,17) p o riječi Apostolovoj, j e r o n a ne vara kao ni riječ našega Gospodina koji kaže: Bit će kao anđeli Božji, sinovi Božji, jer sinovi us krsnuća (Lk 20,36)« (Hom. XVI,7). Polazeći od riječi sv. Pavla (Rim 1,4; 8,11) i riječi Isusovih: »Duh je onaj koji oživljuje: tijelo ne koristi ništa« (Iv 6,63), T e o d o r ovako objaš njava ulogu D u h a Svetoga u euharistijskoj celebraciji: »Potrebno je da kle da pontifeks . . . iznese m o l b u Bogu, da se z b u d e dolazak D u h a Sve toga i d a milost d o đ e odanle na p o d n e s e n e k r u h i vino, da se vidi da su to odista tijelo i k r v našega Krista, koje je od naše naravi, bijaše naj prije s m r t n o p o naravi, ali j e po u s k r s n u ć u ono prešlo u n a r a v b e s m r t n u i nepromjenljivu. K a d a dakle pontifeks kaže da su to tijelo i k r v Kri stova, j a s n o objavljuje d a su oni to postali po dolasku Duha Svetoga, i d a su p o n j e m u oni postali b e s m r t n i , — j e r se i tijelo našega Gospodina t a k o j a s n o p o k a z a l o k a d je bilo p o m a z a n o i primilo Duha. Na isti j e način i sada, k a d d o đ e D u h Sveti, to neke v r s t e p o m a z a n j e po nadošloj milosti što ga, mislimo, p r i m a j u k r u h i vino . . . I od toga časa mi vjeru j e m o da su to tijelo i k r v Krista, p o naravi b e s m r t n i , neraspadljivi, netrpljivi i nepromjenljivi, k a k o se dogodilo s tijelom našega Gospodina p o s r e d s t v o m u s k r s n u ć a « (Hom. XVI, 12). »Ali svećenik moli t a k o đ e r da milost D u h a Svetoga siđe n a sve koji su se sabrali, da kao što su p o n o v o m r o đ e n j u savršeni u j e d n o m tijelu, sada b u d u t a k o đ e r u t v r đ e n i k a o u j e d n o m tijelu p o zajedništvu (pričesti) u tijelu našega Gospodina, p a da, u slozi, m i r u i p r i a n j a n j u uz d o b r o , d o đ u do toga da b u d u s a m o j e d a n ; p a d a svi m i , gledajući čista srca p r e m a Bogu, ne p r i m a m o dioništvo u D u h u S v e t o m n a kaznu, kao podijeljeni u svome načinu gleda nja i skloni r a s p r a v a m a , d i s p u t a m a , zavisti, ljubomori, prezirući d o b r o p o n a š a n j e . . . I t a k o ć e m o se ujediniti u zajedništvu u svetim otajstvima, i p o t o m e ć e m o biti povezani sa svojom glavom, K r i s t o m , n a š i m Gospo59
d i n o m , čije s m o m i , v j e r u j e m o , tijelo, i po k o j e m u z a d o b i v a m o zajed ništvo u b o ž a n s k o j naravi« (usp. 2 P t r 1,4) (Hom. XV1,13). U vezi s pričešćivanjem p r i s u t n i h T e o d o r govori: » . . . n a p o k o n b u d e sav k r u h razlomijen, t a k o d a svi koji s m o nazočni m o ž e m o od njega pri miti. Svaki od n a s , p r i m a j u ć i mali zalogaj, p r i m a , vjerujemo, njega (tj. Krista) čitava. Bilo bi n e u m j e s n o da j e žena koja j e bolovala od tečenja krvi, d o t a k n u v š i se o k r a j k a njegove haljine — a to nije bio dio tijela, nego odjeće — p r i m i l a d a r Božji, a mi ne b i s m o vjerovali da u dijeliću tijela p r i m a m o njega čitava, dok kod poljupca, a koji se redovito daje n a usta, to j e s t n a mali dio tijela, mislimo da z a h v a ć a m o čitavo tijelo. Pa i r u k e , koliko p u t a se za njih h v a t a m o i zajedno h o d a m o , p a kroz taj dio (tijela) p o k a z u j e m o svoje sjedinjenje j e d n o g a s drugim« (Hom. XVI, 19). »Vama koji ste u k r š t e n j u rođeni p o milosti i dolasku Duha Svetoga te primili ovo posvećenje, p r i p a d a h r a n a koja j e t o m e slična, k o j u p r i m a t e p o milosti i d o l a s k u D u h a Svetoga, da se učvrsti i da r a s t e posvećenje koje v a m j e dano, da se dosegnu očekivana d o b r a u k o j i m a ć e m o se, u b u d u ć e m svijetu, naći mi koji ć e m o svi biti p o t p u n o m a sveti« (Hom. XVI, 23). U t o m j e , p o Teodoru, smisao poziva: »Sveto svetima!« Na taj su poziv svi odgovorili: »Samo j e d a n svet, Otac, s a m o j e d a n svet, Sin, s a m o j e d a n Sveti Duh!« T e o d o r nastavlja: »Kad j e to učinjeno i li turgija d o v e d e n a k r a j u , 'mi svi ž u r i m o da u z m e m o p r i n e s e n o ' . Od straš noga stola, uzvišenijega od svake riječi, p r i m a m o b e s m r t n u i svetu hra nu. I a k o , ustvari, oni koji b o r a v e kod žrtvenika (thysiasterion) i vrše p r e d s t o j n i š t v o n a d b o ž a n s k o m liturgijom, prilaze k stolu da p r i m e bo ž a n s k u h r a n u , a drugi j e p r i m a j u daleko od njega, ipak zbog toga u s a m o j h r a n i n e m a n i k a k v e razlike, j e r j e d i n c a t i j e k r u h i j e d i n c a t o je tijelo K r i s t a G o s p o d i n a našega u koje j e p r e t v o r e n p o d n e s e n i k r u h , a koji p o s a m o m dolasku D u h a Svetoga dobiva t u p r e t v o r b u , i od kojega svi mi j e d n a k o p r i m a m o , j e r s m o mi svi j e d i n c a t o tijelo K r i s t a Gospodina našega te se svi h r a n i m o od istoga tijela i od iste krvi. J e d n a k o k a o što s m o p o s r e d s t v o m novoga rođenja i po D u h u Svetom svi mi postali j e d n o tijelo Kristovo, t a k o p o j e d n o j h r a n i od svetih otajstava, k o j o m nas hra ni milost D u h a Svetoga, svi m i ulazimo u j e d n o zajedništvo K r i s t a Gospo dina našega. Ta u jednom Duhu svi smo u jedno tijelo kršteni, bilo Ži dovi, bilo Aramejci, bilo robovi, bilo slobodni (1 K o r 12,13); i s d r u g e s t r a n e , svi m i p r i m a m o od j e d n o g a k r u h a ; budući da je jedan kruh, jedno smo tijelo mi (iako) mnogi (1 K o r 10,17). K a d se dakle svi mi h r a n i m o od istoga tijela našega Gospodina, i k a d j e to što p r i m a m o p r e k o te h r a n e zajedništvo s Njime, svi p o s t a j e m o j e d n o j e d i n o tijelo Kristovo: time p r i m a m o zajedništvo i povezanost s Njime kao svojom glavom. Jer: kruh koji lomimo, nije li zajedništvo tijela Kristova? I čaša koju blago slivljamo, nije li zajedništvo krvi našega Gospodina? (1 K o r 10,16). Apo stol uči da p r i m a j u ć i njih mi b i v a m o povezani s tijelom i krvlju našega Gospodina, te t a k o , k a d to p r i m a m o , o s t a j e m o u zajedništvu s Njime, b u d u ć i da s m o m i s a m i tijelo Kristovo, te po t o m zajedništvu mi činimo tješnjim (zajedništvo) koje s m o primili p o novom r o đ e n j u na k r s t u . To j e njegovo vlastito tijelo, što mi p o s t a j e m o , po riječi Apostolovoj koji 60
kaže: Vi ste tijelo Kristovo (1 K o r 12,27), i drugdje: Krist je glava po ko joj se sve tijelo sastavlja, uzglobljttje i raste rastom Božjim (Kol 2,1 ))« (Hom. XVI, 24). »Svima n a m a općenito udijeljen j e taj d a r pričešćivanja od otajstva, j e r n a m j e to svima j e d n a k o p o t r e b n o , b u d u ć i d a vjerujemo da n a m je u n j e m u p r e d l o ž e n a slast vječnoga života. 'Zato svećenik koji vrši službu prvi p r i s t u p a da p r i m i . ' N a taj način postaje očito da p r i n o s p r i k a z a n p o liturgijskom r e d u , (svećenik) p o svećeničkom pravilniku prikazuje za sve; da j e i n j e m u p o t r e b n o da ga p r i m i , k a o i ostalima. Ustanovljeno je k a o jelo i piće, d a se postigne korist, j e r evo što o n kaže: Tko jede moje tijelo i pije moju krv, živjet će zauvijek Iv 6,54). Ne: 'onaj koji vrši služ bu', nego 'onaj koji j e d e ' ; a to se odnosi n a sve j e d n a k o : Prinos je pri k a z a n da ono što j e p o d n e s e n o , po dolasku D u h a Svetoga p o s t a n e tijelo i k r v Krista, p a d a ih svi m i p r i m i m o k a d su to postali, j e r svi mi vje r u j e m o d a n a m j e u u t o m j e l u i u t o m piću d a n o da p r i m i m o život, po riječi n a š e g a Gospodina. Primiti, dakle, p r i p a d a (svima) općenito« (Hom. XVI,25). K r i s t j e »stavio p r e d n a s to dvoje: k r u h i čašu; to je njegovo tijelo i njegova krv, p o k o j i m a b l a g u j e m o h r a n u b e s m r t n o s t i , i po ko j i m a se milost D u h a Svetoga izlijeva u nas i h r a n i nas s ciljem da nas u s p o s t a v i k a o b e s m r t n e i neraspadljive u nadi; p o n j i m a (to jest, po kru h u i čaši), n a n a č i n koji n i t k o n e može izreći, on nas vodi k dioništvu b u d u ć i h d o b a r a . O n d a ć e m o biti h r a n j e n i n a čisti način, bez s a k r a m e n a t a i! znakova, p o milosti D u h a Svetoga, savršeno b e s m r t n i , neraspad ljivi i nepromjenljivi p o naravi« (Hom. XV1,25). (
Možda n e ć e b i t i n a o d m e t izričito upozoriti čitaoca: pričest je za Tcod o r o v u teologiju sastavni dio e u h a r i s t i j s k o g otajstva; e u h a r i s t i j a je za nj hrana; to j e u toj teologiji osnovno. (O ulozi p o j m a »typos« u Teodorovu o b j a š n j a v a n j u e u h a r i s t i j e vidi k o d : J. BETZ, Die E u h a r i s t i e in d e r Zeit d e r griechischen Vaeter, I / l , H e r d e r , F r e i b u r g 1955, str. 227—239). N a k r a j u , donijet ć e m o j o š j e d n o m j e s t o u k o j e m se odražava afrička teologija prve polovice VI. stoljeća, a koje j e za n a š u t e m u o u s k o j pove zanosti Crkve i euharistije v e o m a ilustrativno, p o s e b n o što se u njemu o t k r i v a p o t i c a j n o s t a p a n j e triju m a t i č n i h eklezioloških ideja, Hrama, Za ručnice i Tijela. Pisac j e sv. Fulgencije Ruspijski ( u m r o g. 533), nastav ljač a u g u s t i n o v s k e teologije, a t e k s t j e p o značaju kazuistički j e r odgo v a r a n a p i t a n j e h o ć e li se spasiti čovjek koji j e p r i m i o k r š t e n j e , ali ga i z n e n a d n a s m r t spriječila da p r i m i euharistiju. Fulgencije dokazuje da se t a k a v čovjek m o ž e spasiti i bez efektivnog p r i m a n j a tijela i krvi Go spodnje, ali s a m dokazni p o s t u p a k i z v a n r e d n o m j a s n o ć o m p o k a z u j e nu t a r n j e o t a j s t v e n o j e d i n s t v o Crkve i euharistije. »A n i t k o od vjernika ne t r e b a biti u z n e m i r e n — kaže Fulgencije — zbog onih koji, p r e m d a su p r i zdravoj p a m e t i zakonito k r š t e n i , zbog naglo nadošle s m r t i ne mogu blagovati tijela Gospodnjega i piti krv, zbog toga, mislim, što j e Spasi telj r e k a o : Ako ne jedete tijela Sina čovječjega, i ne pijete krvi njegove, nećete imati života u sebi (Iv 6,53). Svaki koji j e u s t a n j u to p r o m o t r i t i n e s a m o p o o t a j s t v i m a istine nego i p o istini otajstva, o t k r i t će da se to zbiva već u s a m o j kupelji svetoga p r e p o r o đ e n j a . J e r što se događa u s a k r a m e n t u svetoga k r š t e n j a , a k o n e to da oni koji vjeruju postaju udovi G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a , te p o c r k v e n o m j e d i n s t v u pripa61
daju o r g a n i z m u njegova tijela? N j i m a n a i m e veli blaženi Apostol: Vi ste tijelo Kristovo, i, pojedinačno, udovi (1 K o r 12,27). On pokazuje da su oni ne s a m o dionici njegove žrtve nego su i sama sveta žrtva, k a d im za povijeda da sebe ponizno p r i k a z u j u Bogu kao živu žrtvu, govoreći: Zaklinjem vas, dakle, braćo, milosrđem Božjim, da prikazujete svoja tijela kao žrtvu živu, svetu, Bogu ugodnu (Rim 12,1). A to slično uči i sv. P e t a r k a d veli: / vi kao živo kamenje ugrađeno u duhovne domove, u sveto sve ćeništvo, prinoseći duhovne žrtve ugodne Bogu po Isusu Kristu (1 P e t r 2,5). Stoga je blaženi Pavao, p o š t o j e n a j e d n o m m j e s t u r e k a o : Čaša blagoslovna koju blagoslivljamo, nije li zajedništvo krvi Kristove? I kruh koji lomimo, nije li dioništvo tijela Gospodnjega? (1 K o r 10,16), d a po kaže da s m o m i s a m taj pravi k r u h i p r a v o tijelo, o d m a h n a d o d a o : Bu dući da je jedan kruh, jedno smo tijelo mi mnogi, svi koji smo dionici jednoga kruha (1 K o r 10,17). Stoga n a d r u g o m m j e s t u veli: Jedno tijelo i jedan Duh, kao što ste pozvani na jednu nadu svoga poziva (Ef 4,4). 1 opet: Nego istinu čineći u ljubavi, rastimo po svemu u njemu koji je glava, Krist, od kojega sve tijelo, uzglobljeno i sraslo svakom svezom zbrinjavanja, po djelovanju prema mjeri svakog pojedinog uda, raste kao tijelo na samoizgrađivanje u ljubavi (Ef 4,16). Pa, p o t v r đ u j u ć i da s m o mi i tijelo (caro, t j . meso) Gospodnje, veli: Ta nitko nikada ne mrzi svoga tijela, nego ga hrani i njeguje, kao i Krist Crkvu: jer smo udovi njegova tijela, i od kostiju njegovih (Ef 5, 29—30). U vezi s time, b u d u ć i da smo jedan kruh i jedno tijelo mi (iako) mnogi, svaki p o j e d i n a c počinje bivati d i o n i k o m toga j e d n o g a k r u h a t a d a k a d p o č n e bivati u d toga j e d n o g a ti jela, koje se u p o j e d i n i m u d o v i m a već t a d a k a o živa žrtva odistinski Bogu žrtvuje ( i m m o l a t u r ) k a d a se u k r š t e n j u priujedinjuje Kristu-Glavi. J e r o n i m d a r o m r o đ e n j a , kao što p o s t a j e h r a m , t a k o postaje i žrtva. To uči blaženi Apostol k a d kaže: Ne znate U da ste hram Božji, i da Duh Božji stanuje u vama (1 K o r 3,16)? Tko dakle postaje u d tijela Kristova, k a k o ne p r i m a ono što s a m postaje? K a d svakako postaje istinski u d onoga tijela kojega se tijela otajstvo nalazi u žrtvi? On, dakle, postaje p r e p o r o đ e n j e m u svetom k r š t e n j u ono što će p r i m a t i od žrtve n a o l t a r u . Z n a m o da su to n e s u m n j i v o vjerovali i naučavali t a k o đ e r sveti Oci. I bla ženi je Augustin o t o m e održao v e o m a j a s a n govor, p r i k l a d a n za izgradnju i p o d u k u vjernika« (Epist. 12, c. 11, 24: PL 65. 390—391). P o t o m Fulgencije donosi taj Augustinov tekst. (Za sagledavanje Fulgencijeve misli us p o r e d i osobito njegovo djelo Ad Monimum, lib. II, cc. 10—12: PL 65, 188—192). Sv. A u g u s t i n , b i s k u p u H i p o n u ( u m r o g. 430), s i g u r n o j e , g l e d a n o količinski, od svih pisaca latinske p a t r i s t i k e najviše govorio i pisao o euharistijskom otajstvu. On euharistiju p r o m a t r a u sklopu svoga shvaćanja o misteriju Crkve, a Crkva je takoreći neprekidna njegova t e m a : silila g a n a t u t e m u s i t u a c i j a u n j e g o v u b i s k u p s k o m g r a d u , s k o j o m se n i j e m i r i o j e r j e k o d p r e u z i m a n j a b r i g e z a k r š ć a n e u H i p o n u više o d polovice tih k r š ć a n a n a š a o u r a s k o l u : okupljali su se o k o d o n a t i s t i č k o g b i s k u p a P r o k u l e j a n a . Z a r e đ e n za b i s k u p a p o t k r a j g. 395, A u g u s t i n j e t u s v o j u d u ž n o s t u z e o r a d i k a l n o o z b i l j n o , 62
i o d m a h k r e n u o da uspostavi dijalog s Prokulejanorn, a o n d a i s d o n a t i z m o m n a p r o s t o : očito, središnja je tema u t o m e m o r a l a biti t e m a o C r k v i , a u n u t a r n i j e t e m a o jedinstvu Crkve, to p a k j e u nje g o v o j s v i j e s t i u o s n o v i c i b i l a t e m a o ljubavi (caritas) m e đ u o n i m a k o j i se p o z i v a j u n a K r i s t a , n a m o r a l n o - ž i v o t n o m p l a n u , a š t o j e n o r m a l n o vodilo njegov d u h k t o m e da misli o n a d n a r a v n o j realnosti k o j o m C r k v a živi s v o j e j e d i n s t v o u K r i s t u : j e r K r i s t o v a j e l j u b a v o n t i č k o p o l a z i š t e m e đ u k r š ć a n s k e l j u b a v i , k o j a se n e m o ž e s v e s t i samo na m o r a l n u obvezu svakog vjernika, nego tvori autentičan izraz o n o g a čime je k r š ć a n i n (konstituiran k a o k r š ć a n i n u svojoj kršćanskoj egzistenciji. U t o m okviru misli Augustin o euharistiji, b a r p r e t e ž n o ; i o d a t l e se m o ž e i n t u i r a t i š t o o n h o ć e r e ć i k a d , n a primjer, stavlja u u s t a n o v o k r š t e n i k a r e t o r i č k o p i t a n j e : »Što ću j o š sad p r i m i t i a k o k r š t e n j e već i m a m ? « , p a daje z b u n j u j u ć i odgo v o r : » P r i m i t ć e š Crkvu, k o j e n e m a š ( a c c e p t u r u s es e c c l e s i a m , q u a m n o n h a b e s ) ; p r i m i t ćeš jedinstvo, kojega n e m a š ; p r i m i t ćeš m i r ( p a c e m ) , k o j e g a n e m a š « (Sermo Denis VIII,37). S v o j a j e r a z m i š l j a n j a o C r k v i A u g u s t i n g r a d i o s l u ž e ć i se s v i m t r i m a s p o m e n u t i m m a t i č n i m i d e j a m a , t o j e s t i d e j o m Zaručnice, ide j o m Hrama i i d e j o m Tijela. T a k o se o n d a u t j e c a j t i h i d e j a o d r a ž a v a i n a njegovo p r o d u b l j i v a n j e euharistijskog otajstva k a o otajstva ko j i m C r k v a s a m u s e b e i z r a ž a v a i u z b i l j u j e . T a k o se u z i d e j u C r k v e k a o » H r a m a B o ž j e g a « , k o j i s e »od i z a b r a n i h i z m e đ u (sviju) n a r o d a , k a o o d živog k a m e n j a , g r a d i z a N o v i savez«, i k o j i i m a b i t i » m n o g o slavniji od S a l o m o n o v a h r a m a iznova sagrađenog poslije sužanjstva« (De civitate Dei XV111,45), v e z u j e i d e j a C r k v e k a o žrtve k o j a s a m u s e b e p r i k a z u j e p r i k a z u j u ć i K r i s t a u e u h a r i s t i j s k o m o t a j s t v u : »Preslavna i najbolja žrtva (sacrificium) N j e m u j e s m o m i sami, to jest njegov grad-država (civitas); otajstvo toga p r o s l a v l j u j e m o n a š i m pri n o s i m a k o j i s u p o z n a t i v j e r n i c i m a ( a l u z i j a n a disciplina arcani! o p . ŠB), k a o što s m o rdkli u p r e đ a š n j i m knjigama. B o ž a n s k a su n a i m e p r o r o č a n s t v a o g l a s i l a H e b r e j i m a p o P r o r o c i m a ( u s p . M a l 1,11) d a će prestati žrtve što su ih Židovi prinosili k a o sjenu budućega, p a da ć e n a r o d i o d i s t o k a s u n č a n o g a sve d o z a p a d a p r i n o s i t i j e d n u ž r t v u , k a o š t o v i d i m o d a se već zbiva« (De civitate Dei XIX,23). K a d se t u Augustin poziva n a to da j e o t o m već govorio prije, i m a n a u m u k n j i g u X . De civitate Dei, u k o j o j j e n a p i s a o d a j e » ž r t v a k r š ć a n a o v a : mnogi smo jedno tijelo u Kristu. To Crkva ponavlja u otajstvu o l t a r a , p o z n a t o m v j e r n i c i m a , u k o j e m j o j se o č i t u j e d a se u p r i k a z i vanoj stvari i sama prikazuje«, i to kao »sveukupna otkupljena 63
c i v i t a s , t j . z a j e d n o s a d r u š t v o m s v e t i h « ; o n a se » p r i k a z u j e B o g u k a o univerzalna žrtva p o činu onoga Velikog Svećenika koji je u svojoj m u c i p o d obličjem sluge p r i k a z a o s a m a sebe za nas, da b i s m o postali udovi njegovi, k a o n a š e Glave. P o d obličjem sluge, n a i m e , on je sebe p r i k a z a o , i n a p r e s t a n o b i v a p r i k a z i v a n ; « (De civitate Dei X, 6); »po t o m e j e o n i svećenik, isti i prikazivatelj i žrtva. Otajstvo toga je, p o n j e g o v o j volji, s v a k o d n e v n a ž r t v a C r k v e : b u d u ć i d a j e o n a t i j e l o n j e g a k a o g l a v e , n a u č i l a j e d a p o n j e m u p r i k a z u j e s a m u sebe« (De civi tate Dei X, 20). Središnje mjesto u Augustinovim razmišljanjima o otajstvenoj s t v a r n o s t i C r k v e z a u z i m a i p a k i d e j a Tijela: p r o ž i v l j a v a n j e c r k v e n o g j e d i n s t v a n a i z v a n a , n a vidljiv n a č i n , k o j e p o l a z i iz v j e r e a o č i t u j e se u ljubavi (pa stoga i u p o d n o š e n j u loših k r š ć a n a u n u t a r crkvenog j e d i n s t v a iz l j u b a v i , n a v l a s t i t o iz l j u b a v i p r e m a j e d i n s t v u ) , t e m e l j i se n a t o m e š t o j e C r k v a , t a j »Božji n a r o d p o s v i m a n a r o d i m a « ( p o p u l u s Dei p e r o m n e s g e n t e s ) , u s v o j o j i n t i m n o j o t a j s t v e n o j s t v a r n o s t i »tijelo n j e g o v o « (De catechizandis rudibus 3,6). » C r k v a j e n a i m e n j e g o v o t i j e l o , p o u č e n j u a p o s t o l s k o m ( s i c u t a p o s t o l i c a d o c t r i n a com m e n d a t ) , a k o j a s e n a z i v a i n j e g o v o m s u p r u g o m (coniux).« K r i s t s a m t o »svoje t i j e l o , u k o j e m u m n o g o u d o v a o b a v l j a r a z n o l i k e duž n o s t i , č v r s t o v e ž e v e z o m j e d i n s t v a i l j u b a v i k a o zdravljem. A i vježba j e u o v o m v r e m e n u i čisti n e k i m l j e k o v i t i m t e g o b a m a , k a k o b i , iz v u č e n u iz o v o g a v i j e k a , z a v i j e k e s a s o b o m s p o j i o s u p r u g u Crkvu koja neće imati ljage ni nabora ili što slično« (De doctrina christiana I, XVI, 15). Činjenica d a j e Augustin, u svojoj zauzetosti za življeno jedinstvo C r k v e , o t k r i o s r e d i š n j o s t p o i m a n j a C r k v e k a o jednog Tijela z a d u boko utemeljivanje toga naizvana proživljenog jedinstva u ljubavi k a o osnovnog zahtjeva k r š ć a n s k e egzistencije, bila je odlučujuća za oblikovanje njegove misli o ulozi euharistijskog otajstva u otajstvu C r k v e . P o l a z e ć i o d jednoga tijela Kristova, koje Crkva u svojoj ne vidljivoj r e a l n o s t i jeste, i I s u s o v e p o r u k e , v j e r o m p r i m a n e , d a se n a e u h a r i s t i j s k o j v e č e r i njegovo tijelo b l a g u j e , A u g u s t i n s v r a ć a p o z o r n o s t n a vidljiv p r e d m e t b l a g o v a n j a — k r u h , p a razvija o n o što nazi vaju s i m b o l i z m o m k r u h a , i to u funkciji crkvenog jedinstva: jedan kruh k o j i p o s t a j e t i j e l o K r i s t o v o o z n a č u j e jednu Crkvu k o j a n a t a j način, p o s r e d s t v o m k r u h a simbolički predlaže s a m u sebe da, k a d a k r u h b u d e posvećen riječju Božjom, t i m p o s v e ć e n j e m p o s t a n e tijelo Kristovo, a to se u s v a k o m p o j e d i n o m v j e r n i k u uzbiljuje blagova n j e m od p o d n e s e n o g jednog k r u h a koji je posvećenjem p o s t a o Kris64
t o v o t i j e l o , j e r se n a t a j n a č i n , s j e d i n j u j u ć i se p o b l a g o v a n j u s K r i s t o m , s v a k i p r i č e s n i k u j e d n o s j e d i n j u j e s C r k v o m k o j a se p o k r u h u p r i n i j e l a p a j e o t a j s t v e n o već s a d r ž a n a u p r i m a n j u t i j e l a K r i s t o v a pod obličjem kruha. »Obećao s a m v a m a koji ste primili krštenje — govorio je Augustin n o v o k r š t e n i c i m a n e g d j e g. 417. — g o v o r k o j i m ć u izložiti o t a j s t v o stola Gospodnjega, koje i sada gledate, a kojega ste prošle noći postali dionici. M o r a t e znati što ste primili, što ćete u b u d u ć e p r i m a t i , što tre b a d a svaki d a n p r i m a t e . Ovaj k r u h š t o ga vidite n a o l t a r u , posve ćen riječju Božjom, tijelo je K r i s t o v o . P o m o ć u toga je G o s p o d i n K r i s t h t i o p o v j e r i t i s v o j e t i j e l o i k r v , k o j u j e z a n a s p r o l i o n a otp u š t e n j e g r i j e h a . A k o s t e d o b r o p r i m i l i , vi s t e o n o š t o s t e p r i m i l i . J e r k a ž e A p o s t o l : Jedan kruh, jedno tijelo jesmo mi mnogi (1 K o r 10,17). T i m e j e o n r a z l o ž i o o t a j s t v o s t o l a G o s p o d n j e g a : J e d a n k r u h , j e d n o t i j e l o , j e s m o m i m n o g i . S t a v l j a se p r e d v a s , u t o m k r u h u , k a k o m o r a t e l j u b i t i j e d i n s t v o « (Sermo 227). Ili o v o , i z g o v o r e n o g. 4 1 0 : » P o t r e b n o j e d a v a m , n e iz s v o g a s r c a , n i t i iz s v o j e p r e u z e t n o s t i , n i t i iz l j u d s k i h d o k a z i v a n j a , n e g o iz a u t o r i t e t a A p o s t o l o v a , s t a v i m o i u c i j e p i m o u s r c e , š t o j e t o š t o s t e p r i m i l i ili ć e t e p r i m i t i . E v o , s a s l u š a j t e u k r a t k o Apostola, dapače Krista p r e k o Apostola, što kaže o otajstvu G o s p o d n j e g a s t o l a : Budući da je jedan kruh, jedno smo tijelo mi mnogi (1 K o r 10,17), E t o , t o j e sve. B r z o s a m i z g o v o r i o : ali s t a v i t e r i j e č i n a v a g u , n e m o j t e i h b r o j i t i . A k o b r o j i t e r i j e č i , k r a t k o j e ; ali ako važete, veliko je! J e d a n k r u h , kaže. Koliko je god ondje bilo postavljeno kruhova, jedan kruh; koliko je god kruhova bilo danas n a K r i s t o v i m o l t a r i m a p o s v e m u k r u g u z e m a l j s k o m , sve j e t o j e d a n k r u h . N o što to znači: j e d a n k r u h ? Razložio je vrlo k r a t k o : Jedno smo tijelo mi mnogi. T o z n a č i : k r u h — t i j e l o K r i s t o v o , o k o j e m u k a ž e A p o s t o l , g o v o r e ć i C r k v i : A vi ste tijelo Kristovo i udovi (1 K o r 12,27). Š t o p r i m a t e , t o s t e vi, p o m i l o s t i k o j o m s t e o t k u p l j e n i ; p o t p i s u j e t e , k a d o d g o v a r a t e Amen. O v o š t o v i d i t e , t o j e o t a j s t v o j e d i n stva« (Sermo Quelferbyt. VII). Dapače, Augustin u t o m smislu poziva novokrštenike na pričest o v i m r i j e č i m a : »Da se n e b i s t e r a s t a v i l i , blagujte vašu vezu!« (Sermo Denis III). Možda neće biti n a o d m e t za naše čitatelje donijeti ovdje taj Augustinov t e k s t opširnije, p o s e b n o j o š r a d i toga što će se iz njega moći cjelo vitije sagledati njegovo shvaćanje euharistije u o n o m obliku kakav j e on s m a t r a o p o t r e b n i m saopćiti novim k r š ć a n i m a na p r a g u njihova kršćan skog života: » K r i s t . . . Gospodin naš, koji j e prinio trpeći za nas ono što j e kod r o đ e n j a od našega p r i m i o , postavši p r v a k svećenika u vi j e k e , dao je r e d žrtvovanja koji vidite, to j e s t tijela i krvi svoje. Probijeno n a i m e 65
kopljem, njegovo je tijelo ispustilo vodu i krv, kojom je otpustio naše grijehe. I m a j u ć i n a p a m e t i tu milost, radeći oko svojega spasenja (Fil 2,12), j e r je Bog onaj koji radi u v a m a (Fil 2,13), p r i s t u p a j t e sa s t r a h o m i t r e p e t o m k dioništvu ovoga oltara. Ono p r e p o z n a v a j t e u k r u h u što je visjelo n a križu; ono u čaši što j e isteklo iz b o k a (...) P r i m a j t e , dakle, i j e d i t e tijelo Kristovo, vi koji ste i sami u tijelu Kristovu već postali udovi Kristovi; p r i m a j t e i pijte krv Kristovu. Da se ne biste rastavili, blagujte vašu svezu; da se sami sebi ne biste činili b e z v r e d n i m , pijte vašu cijenu. K a o što se to p r e o b r a ć a u vas kad j e d e t e i pijete, tako se i vi p r e o b r a ć a t e u tijelo Kristovo k a d p o s l u š n o i pobožno živite. On je n a i m e , p o š t o se već približavala njegova m u k a , dok je sa svojim učeni c i m a slavio P a s h u , uzeo k r u h , blagoslovio i r e k a o : Ovo je moje tijelo koje će se za vas predati (1 K o r 11,24). Slično je dao blagoslovljenu čašu govoreći: Ovo je moja krv novoga saveza, koja će se za mnoge proliti na otpuštenje grijeha (Mt 26,28). To ste u Evanđelju ili čitali ili čuli, ali niste znali da je ta e u h a r i s t i j a Sin: s a d a , p o š k r o p l j e n i u srcu (Hebr 10,20) u čistoj savjesti, i o p r a n i tijelom u čistoj vodi, p r i s t u p i t e k njemu, i ra svijetlite se, i n e k a se vaša lica n e zacrvene (Ps 33,6). Ako n a i m e d o s t o j n o p r i m a t e ovo što s p a d a n a Novi savez, po č e m u se n a d a t e vječnoj baštini, obdržavajući novu zapovijed da se u z a j a m n o ljubite, i m a t e u sebi život. J e r u z i m a t e ono tijelo o k o j e m u j e s a m Život r e k a o : Kruh koji ću ja da ti, tijelo je moje za život svijeta (Iv 6,52); i opet: Ako netko ne blaguje moga tijela i ne pije moje krvi, neće imati života u sebi (Iv 6,54). I m a j u ć i dakle život u n j e m u , bit ćete s njime u j e d n o m tijelu« (Serino Denis III). Augustin je u t o m sagledavanju eklezijalnosti euharistije kroz simbolizam k r u h a baštinik i nastavljač stare tradicije koja je nazna č e n a , k a k o s m o v i d j e l i , v e ć u Didache, a u latinskoj afričkoj teolo giji z n a č a j n o j u j e v r e d n o v a o sv. C i p r i j a n ; A u g u s t i n j u j e s a m o o b o gatio novim p o j e d i n o s t i m a i p o s e b n o o njoj mislio u funkciji kršćan skog jedinstva. U Didache-u se n a z n a č u j e e s h a t o l o š k a p e r s p e k t i v a s a b i r a n j a C r k ve u vječno Božje k r a l j e s t v o : »Kao što bijaše ovaj razlomljerii k r u h r a s p r š e n p o b r e g o v i m a , i s a b r a n p o s t a d e j e d a n , t a k o n e k a se s a b e r e t v o j a C r k v a s k r a j e v a z e m l j e u t v o j e k r a l j e s t v o « (9,4); i o p e t : »I sab e r i j e o d č e t i r i v j e t r a , p o s v e ć e n u , u s v o j e k r a l j e s t v o k o j e si j o j p r i p r a v i o « (10,5). R a z u m i j e v a n j e p o k o j e m u se t o s a b i r a n j e z b i v a v e ć o v d j e n a z e m l j i , u sadašnje crkveno zajedništvo, nalazimo posvjed o č e n o u A n a f o r i S e r a p i o n a , ( u m r o p o s t 362.) b i s k u p a u T h m u i s u (Egipat): »Kao što je ovaj k r u h bio r a s p r š e n p o b r e g o v i m a i s a b r a n p o s t a o u j e d n o , t a k o s a b e r i s v e t u C r k v u s v o j u iz s v a k o g a n a r o d a i sva'ke z e m l j e , iz svaikoga g r a d a i s e l a i k u ć e , i n a č i n i j e d n u , ž i v u , k a t o l i č k u C r k v u « (A. H A N G G I — I. P A H L , Prex eucharistica, Frib o u r g S u i s s e 1968, s t r . 130, 3). T a j e r e č e n i c a s m j e š t e n a iza k o n s e k r a cije k r u h a , a p r i j e k o n s e k r a c i j e v i n a . I s t a j e m i s a o n a z n a č e n a u R i m 66
s k o m k a n o n u ( u s p . T. Š A G I - B U N I Ć , Misao Božja 2, M a k a r s k a 1962 s t r . 302—311).
liturgije:
Adunare,
Služba
Sv. C i p r i j a n p i s a o j e g. 225. u s v o m e o d g o v o r u k r š ć a n s k o m l a i k u M a g n u u p o k r a j i n i N u m i d i j i o v a k o : »I s a m e ž r t v e G o s p o d n j e r a z j a š njavaju n a m k a k o je č v r s t o m i nedjeljivom ljubavlju m e đ u s o b n o pove zana kršćanska jednodušnost. Kad naime Gospodin kaže da je kruh, s p r e m l j e n od m n o g o s a b r a n i h zrna, njegovo tijelo, on time označuje da je naš n a r o d , kojega je on nosio, s a b r a n u jedrio; i k a d vino, ispreš a n o i s k u p a s l i v e n o iz m n o g o g r o z d o v a i j a g o d i c a , n a z i v a s v o j o m krvlju, isto tako naznačuje da je naše stado spojeno smiješanjem u j e d n o s a b r a n o g m n o š t v a « (Epist. 69.5). U p o s l a n i c i C e c i l i j u , u k o j o j d o k a z u j e d a se e u h a r i s t i j a m o r a s l a v i t i v i n o m , u z p r i m i j e š a n j e v o d e (a n e s a m o m v o d o m ) , C i p r i j a n i z n o s i taj e u h a r i s t i j s k i s i m b o l i z a m s o d r e đ e n i m n i j a n s i r a n j e m ( k o j e j e u vezi s r a z l i k o v a n j e m C r k v e ex gentibus o d C r k v e od Izraela): »Budući d a je K r i s t sve n a s nosio ( n a k r i ž u ) j e r j e n o s i o i n a š e g r i j e h e , v i d i m o d a se p o d v o d o m r a z u m i j e n a r o d , a v i n o m se p o k a z u j e K r i s t o v a k r v . K a d se u č a š i v o d a p r i m j e š a v a v i n u , n a r o d se p r i u j e d i n j u j e K r i s t u , v j e r n i č k i se p u k spaja i povezuje s onim u kojega vjeruje. To spajanje i povezivanje v o d e i v i n a t a k o se s m i j e š a u G o s p o d n j o j č a š i d a se u t o j m j e š a v i n i j e d n o od d r u g o g a ne može odijeliti. Zato ni Crkva, to jest n a r o d koji vjerno u Crkvi stoji i čvrsto ustraje u o n o m e u što je uzvjerovao, ništa n e ć e m o ć i odijeliti o d Krista, da n e bi n e o d v o j i v o m ljubav lju uvijek p r i a n j a o i ostajao. A u posvećivanju Gospodnje čaše ne m o ž e se p r i k a z i v a t i s a m o v o d a , i s t o t a k o k a o š t o se n e m o ž e n i s a m o vino. Ako bi netko prikazao s a m o vino, krv Kristova počinje bivati bez nas. Ako p a k bi bila s a m o voda, počinje bivati p u k bez Krista. K a d se o b o j e s m i j e š a i n e r a z d v o j i v i m s j e d i n j e n j e m ( a d u n a t i o n e confusa) m e đ u s o b n o s p o j i , o n d a se g o t o v i d u h o v n o i n e b e s k o o t a j s t v o . A č a š a G o s p o d n j a n i j e s a m o v o d a ili s a m o v i n o , a k o se o b o j e m e đ u s o b n o ne smiješa j e d n a k o t a k o k a o što ni tijelo G o s p o d n j e ne mo že b i t i s a m o b r a š n o ili s a m o v o d a , a k o n e b u d e o b o j e s j e d i n j e n o i s p o j e n o i n e s v e ž e s e č v r s t o u s a s t a v j e d n o g a k r u h a . A i t i m se o t a j stvom pokazuje naš narod kao ujedinjen; kao što mnogo zrna sabra nih u j e d n o i samljevenih i smiješanih čine j e d a n k r u h , t a k o u Kris tu, koji je nebeski k r u h , z n a j m o da postoji j e d n o tijelo, s k o j i m b r o j s v i h n a s i m a b i t i s v e z a n i u j e d i n j e n « (Epist. 63, 13, 1—5). Otajstveno poistovjećivanje Kristovom,
koje
zajednice vjernika s tijelom i krvlju
se z b i v a u e u h a r i s t i j s k o m
otajstvu,
prema
tome,
n a u č a v a o j e v e ć sv. C i p r i j a n ; v e ć p o C i p r i j a n u u o n o m č a s u k a d p o d 67
obličjem k r u h a i vina postaje Crkvi s t v a r n o p r i s u t n o tijelo i krv Kristova, ujedno biva na neki otajstven način p o d istim obličjem p r i s u t n a i Crkva sjedinjena s K r i s t o m , p a Augustin nije iznio n i k a k v u n o v u m i s a o , nego s a m o d r u g e riječi, k a d je n o v o k r š t e n i c i m a r e k a o d a se o n i n a l a z e n a o l t a r u . N o v o s t k o j u n a l a z i m o k o d Augustina, sastoji se u t o m e što j e on eklezijalni simbolizam k r u h a razradio tako da su u n j e m u našla m j e s t a sva tri s a k r a m e n t a k r š ć a n s k e inicijacije, to jest i k r s t i potvr da, a ne s a m o e u h a r i s t i j a . E v o j e d a n o d t a k v i h t e k s t o v a : » P o r a d i to g a , j e r j e i t r p i o za n a s , p r e d a o n a m j e u t o m o t a j s t v u s v o j e t i j e l o i krv, a to je učinio i nas same. I m i s m o n a i m e postali njegovo tijelo, i p o njegovu m i l o s r đ u m i j e s m o to što p r i m a m o . Sjećate se š t o j e n e k o ć b i o taj s t v o r n a njivi, k a k o g a j e z e m l j a r o d i l a , k i š a h r a nila, do klasa dovela. Z a t i m ga je ljudski r a d skupio n a g u m n o , mla t i o , v i j a o , s p r e m i o (u ž i t n i c u ) , i z n i o , s a m l j e o , p o p r s k a o ( v o d o m ) , i s p e k a o , i t e k o n d a n a p o k o n d o v e o d o k r u h a . S j e ć a t e se i s e b e : n i j e v a s bilo, i stvoreni ste; skupljeni ste n a Gospodnje g u m n o ; r a d o m volova, to jest navjestitelja evanđelja, bili ste m l a ć e n i . K a d ste k a o katek u m e n i bili o s t a v l j e n i d a č e k a t e , t o s t e b i l i č u v a n i u ž i t n i c i . D a l i ste svoja i m e n a ; počeli ste se mljeti p o s t o v i m a i egzorcizmima. Poslije ste došli k vodi i p o p r s k a n i ste: postali ste j e d n o . P r i d o l a s k o m žara D u h a Svetoga bili ste ispečeni, i p o s t a l i ste k r u h G o s p o d n j i . E t o što ste primili. K a o što, dakle, vidite d a je j e d n o to što se zbilo, t a k o b u d i t e j e d n o i vi, l j u b e ć i se ( u z a j a m n o ) , d r ž e ć i j e d n u v j e r u , j e d n u nadu, nedjeljivu ljubav. K a d to p r i m a j u heretici, p r i m a j u svjedočan stvo protiv sebe, b u d u ć i da oni traže dijeljenje, d o k ovaj k r u h nazna čuje jedinstvo. T a k o je i vino bilo u m n o g o jagodica, a s a d a je u jed n o m : j e d n o j e u s l a s t č a š e , ali p o s l i j e s t i s k a n j a u preši-, I vi s t e poslije onih postova, poslije n a p o r a , poslije poniženja i pokajanja, sad već u i m e K r i s t o v o n e k a k o došli d o čaše G o s p o d n j e : i o n d j e ste vi n a s t o l u , o n d j e s t e vi u č a š i . T o s t e z a j e d n o s n a m a : s k u p a s m o t o , s k u p a p i j e m o , j e r s k u p a ž i v i m o « (Sermo Denis VI). Augustin ima u razvijanju toga simbolizma ovdje p r e d očima n o v o k r š t e n i k e , p a t a k o p r o n a l a z i u k l j u č e n j e o n o g a š t o se n j i m a d o g o d i l o : p o m o ć u krsne vode o n i s u p o s t a l i t i j e s t o , š t o z n a č i d a s e n e k a dašnje raspršeno ljudsko zrnje našlo stopljeno u jedno, a sakramen t o m potvrde postali su p o ognju D u h a Svetoga k r u h priugotovljen za o l t a r . E v o j o š j e d n o g m j e s t a : » S t a v l j a se p r e d v a s u t o m k r u h u k a k o m o r a t e ljubiti jedinstvo. Zar je, n a i m e , ovaj k r u h načinjen od j e d n o g z r n a ? N i j e li b i l o m n o š t v o p š e n i č n i h z r n a ? Ali, p r i j e n e g o š t o s u z r n a 68
dospjela do kruha, ona su bila odijeljena jedno od drugoga: spojena s u p o s t a l a p o v o d i , i t o p o s l i j e o d r e đ e n o g m r v l j e n j a . J e r a k o se pšenica ne samelje i n e p o p r s k a v o d o m , n i p o š t o neće zadobiti ovaj o b l i k k o j i se n a z i v a k r u h o m . T a k o s t e i vi n a j p r i j e b i l i n a n e k i n a č i n mljeveni poniznim postovima i otajstvom otklinjanja. N a to je pridošlo krštenje i voda: n a neki ste način p o p r s k a n i , k a k o biste došli do krušnog oblika. No, k r u h a još n e m a ako ne pridođe vatra. Što dakle znači v a t r a ? To je krizma. Jer ulje naše vatre, to je otajstvo D u h a Svetoga. Svratite n a to p o z o r n o s t k a d se čitaju Djela apostol s k a ( . . . ) vidite d a o Pedesetnici i m a doći D u h Sveti. A doći će o v a k o : p o k a z a t će se u v a t r e n i m j e z i c i m a . J e r o n n a d a h n j u j e l j u b a v , p o k o j o j t r e b a d a g o r i m o za B o g a i d a p r e z r e m o svijet; d a n a š e sijeno izgori, a s r c e d a se k a o z l a t o o č i s t i . P r i d o l a z i , d a k l e , D u h S v e t i k a o o g a n j poslije vode: to vas oblikuje u k r u h , koji je tijelo Kristovo. I zato to n a n e k i n a č i n o z n a č u j e j e d i n s t v o « (Sermo 227). Od tih misli, primijenjenih n a nove kršćane, s a m o je j e d a n k o r a k do toga da ih vjernici, k a d je riječ o o n i m a koji su o d a v n a kršćani, p r i m i j e n e i šire, n a svoj s v a k o d n e v n i život, koji j e često k a o m l i n koji melje i k a o p r e š a različitih stiski i tjeskoba; p o o n o m n a č i n u mišlje n j a k a k o j e m i s l i o sv. I g n a c i j e A n t i o h i j s k i k a d j e u s v o j o j p o s l a n i c i R i m l j a n i m a p i s a o : » P š e n i c a s a m B o ž j a i z u b i m e z v i j e r i m e l j u , d a se n a đ e m č i s t i m k r u h o m K r i s t o v i m « ( J g n / R i m 4,1). U o b i č a j i l o se u p o v i j e s t i t e o l o g i j e v i d j e t i u t o m A u g u s t i n o v u e k l e zijalnom produbljivanju euharistijskog otajstva zasebnu teoriju euha r i s t i j e , k o j u n a z i v a j u augustinskim simbolizmom, a k o j o j b i u la t i n s k o j p a t r i s t i c i u z b o k s t a j a l a d r u g a t e o r i j a , tzv. ambrozijevski metabolizam ( u s p . B . N E U N H E U S E R , L'Eucharistie, II, Au Moyen Age et a Vepoque moderne, s n j e m . , Cerf, P a r i š 1966, s t r . 3 2 — 3 3 ) . Sv. A m b r o z i j e j e , n a i m e , g o v o r i o o p r o m j e n i ( m e t a b o l e ) k u h a i v i n a u t i j e l o i k r v K r i s t o v u n a o v a j n a č i n : »Ti m o ž d a v e l i š : o b i č a n j e m o j k r u h (za r a z l i k u o d i z r a e l s k e m a n e , k o j a j e b i l a s n e b a , o p . Š B ) . Ali, t a j k r u h j e k r u h p r i j e o t a j s t v e n i h r i j e č i ; č i m p r i d o đ e p o s v e ć e nje, od k r u h a p o s t a j e tijelo (caro) Kristovo. D o d a j m o dakle n e š t o o t o m e . K a k o m o ž e ovo što je k r u h biti tijelo Kristovo? Posvećenjem (consecratione). A posvećenje, k o j i m se riječima zbiva, čijim govore n j e m ( s e r m o n i b u s ) ? G o s p o d i n a I s u s a . S v e o s t a l o , n a i m e , š t o se g o v o r i p r i j e t o g a , r i j e č i s u s v e ć e n i k a : i s k a z u j u s e p o h v a l e B o g u , m o l i se m o litva za n a r o d , za kraljeve, za ostale; k a d se d o đ e do izvođenja čas n o g otajstva, svećenik više n e u p o t r e b l j a v a svoj govor, nego u p o t r e b ljava Kristov govor. Dakle, govor Kristov gotovi ovo otajstvo. Koji 69
g o v o r K r i s t o v ? O n a j p o k o j e m u j e sve s t v o r e n o . Z a p o v i j e d i G o s p o d , i n a s t a d e n e b o . Zapovijedi Gospod, i n a s t a d e zemlja, Zapovijedi Gos p o d , i n a s t a d o š e m o r a . Z a p o v i j e d i G o s p o d , i r o d i se s v e s t v o r e n j e . Vidiš, dakle, k a k o je djelotvoran govor Kristov! Ako je, dakle, takva m o ć u govoru Gospodina Isusa da je počelo bivati čega nije bilo, koliko je o n d a većma djelotvoran da b u d e ono što je bilo i d a se p r o m i j e n i ( c o m m u t e t u r ) u d r u g o ! N e b a n i j e b i l o , m o r a n i j e b i l o , z e m l j e n i j e b i l o : n o č u j š t o veli D a v i d : On reče i nastadoše, on naloži i stvoreno je (Ps 148,5). D a k l e , d a ti o d g o v o r i m : N i j e b i l o tije lo p r i j e p o s v e ć e n j a , ali p o s l i j e p o s v e ć e n j a , k a ž e m ti, s a d j e t i j e l o K r i s t o v o . O n r e č e i n a s t a d e , o n n a l o ž i i s t v o r e n o j e . I ti si b i o , ali si b i o s t a r o s t v o r e n j e ; p o š t o si p o s v e ć e n , p o č e o si b i t i n o v o s t v o r e n j e . H o ć e š z n a t i , k a k o n o v o s t v o r e n j e ? Svi, k a ž e , u Kristu novo stvorenje (2 K o r 5,17). Shvati, dakle, k a k o govor Kristov obično mijenja svako stvore nje, i k a k o mijenja, k a d hoće, u r e d b e naravi. K a k o ? pitaš. Evo: poč n i m o n a j p r i j e o d p r i m j e r a n j e g o v a r o đ e n j a . O b i č n o se č o v j e k n e r a đ a o s i m o d m u ž a i ž e n e i b r a č n o g č i n a ; ali j e r j e G o s p o d h t i o , j e r j e i z a b r a o t o o t a j s t v o , o d D u h a S v e t o g a i D j e v i c e r o d i o se K r i s t , t o j e s t , P o s r e d n i k B o g a i l j u d i č o v j e k K r i s t I s u s (1 T i m 2,5). V i d i š , d a k l e , d a j e r o đ e n p r o t i v u r e d b e i r e d a ; k a o č o v j e k r o d i o se iz Dje vice.« N a v o d i z a t i m p r i m j e r e k a k o s e m o r e p r e d I z r a e l c i m a r a z d i j e lilo (Izl 14), k a k o se u p u s t i n j i g o r k i i z v o r p r e t v o r i o u s l a t k i (Izl 15) i k a k o j e p r o r o k u E l i z e j u s j e k i r a i s p l i v a l a n a p o v r š i n u J o r d a n a (2 K r 6,6), p a p o s t a v l j a p i t a n j e : »Ne v i d i š li, d a k l e , iz s v e g a t o g a , k o l i k o j e djelotvoran govor nebeski? Ako je bio djelotvoran u zemaljskom v r e l u , a k o j e n e b e s k i g o v o r izveo d j e l o t v o r n o s t u d r u g i m s t v a r i m a , z a r da ne bude djelotvoran u nebeskim otajstvima? N a u č i o si, d a k l e , d a o d k r u h a n a s t a j e t i j e l o K r i s t o v o . I d a se u č a š u u l i j e v a v i n o i v o d a , ali p o s v e ć e n j e m n e b e s k e r i j e č i p o s t a j e
krv.
N o , m o ž d a v e l i š : O b l i č j e k r v i n e v i d i m . Ali p o s t o j i s l i č n o s t : k a o š t o si, naime, preuzeo sličnost smrti (uronjavanjem u vodu, kao neke vrste p a k o p a n j e m , op. ŠB), tako isto piješ sličnost dragocjene krvi: da ne b u d e nikakve ježnje
od krvi, a da ipak cijena
otkupljenja
izvede
djelotvornost. N a u č i o si, e t o , d a j e t o š t o p r i m a š t i j e l o K r i s t o v o . H o ć e š z n a t i d a se p o s v e ć u j e n e b e s k i m r i j e č i m a ? zatim navodi
doslovno
središnji
riječi n a d č a š o m , p a nastavlja: 70
Čuj k o j e s u t o riječi.« dio milanske »Promotri
anafore,
Ambrozije uključujući
sve t o . S v e d o
Uzmite,
bilo tijelo bilo krv, to su riječi evanđelja. Dalje su riječi Kristove: Uzmite i pijte iz ovoga svi; ovo je naime krv moja. R a z m o t r i i p o j e d i n o s t i . Koji dan prije, k a ž e nego će podnijeti muku, u svete ruke svoje uze kruh. P r i j e n e g o š t o će b i t i p o s v e ć e n , t o j e k r u h ; a k a d s u p r i d o š l e r i j e č i K r i s t o v e , t o j e t i j e l o K r i s t o v o . Čuj š t o k a ž e : Uzmite i jedite od ovoga svi, ovo je naime tijelo moje. I : p r i j e K r i s t o v i h r i j e č i , čaša je p u n a vina i vode; čim djeluju Kristove riječi, ondje n a s t a j e (efficitur) K r i s t o v a k r v k o j a j e p u k o t k u p i l a . G l e d a j t e , d a k l e , n a k o l i k e j e n a č i n e K r i s t o v g o v o r m o ć a n d a sve stvari pretvara (universa convertere)! A onda, sam n a m Gospodin Isus daje svjedočanstvo da p r i m a m o njegovo tijelo i krv. Zar smije m o sumnjati u njegovu vjernost i svjedočanstvo? V r a t i se s a d a s a m n o m n a o n o o d a k l e s m o p o č e l i . V e l i k o j e d o d u š e i č a s t i v r i j e d n o , š t o j e J u d e j c i m a s n e b a p a d a l a m a n a , ali r a z u m i j : S t o j e v i š e ? m a n a s n e b a ili t i j e l o K r i s t o v o ? D a k a k o , t i j e l o Kristovo, jer je on tvorac neba. Pa onda: tko je blagovao m a n u , u m i r a o j e . T k o b u d e b l a g o v a o o v o t i j e l o , z a d o b i t će o t p u š t e n j e gri j e h a , i n e ć e u m r i j e t i d o v i j e k a . N e veiiš ti, d a k l e , b a d a v a : Amen. U d u h u v e ć i s p o v i j e d a š d a p r i m a š K r i s t o v o t i j e l o . S v e ć e n i k ti k a ž e : Tije lo Kristovo. Ti veliš Amen, t o j e s t , i s t i n a j e . Š t o i s p o v i j e d a j e z i k , n e k d r ž i srce« [De sacramentis IV, 4—5). A u g u s t i n j e b i o u č e n i k A m b r o z i j e v , t a k o đ e r u t o m e : »I gle š t o se zbiva — kaže on — u svetoj molitvi koju ćete čuti: pridolazi riječ i nastaje tijelo i k r v Kristova. N a i m e , o d u z m i riječ, k r u h je i vino: d o d a j r i j e č , i već j e d r u g o . A t o d r u g o , š t o j e ? T i j e l o K r i s t o v o , i k r v K r i s t o v a « (Sermo
Denis
VI). A u g u s t i n n i j e s v o j e e k l e z i j a l n o p r o d u b
ljivanje e u h a r i s t i j s k o g otajstva ni u s n u m o g a o zamišljati k a o
neku
alternativnu teoriju o n o m e što je o euharistiji naučio od svoga krsti telja Ambrozija, još m a n j e kao neki a n t a g o n i z a m Ambroziju.
Vidjeli
s m o d a j e i z a sv. A m b r o z i j a e u h a r i s t i j s k o o t a j s t v o i m a l o b i t n o eklez i j a l a n z n a č a j . Sv. A u g u s t i n j e s a m o , n a d o v e z u j u ć i se n a sv. C i p r i j a na, d a l j e r a z v i j a o o n u e u h a r i s t i j s k u v j e r u k o j u j e p r i m i o o d sv. Am brozija,
razrađujući
potanje
eklezijalni
simbolizam
jednoga
kruha,
n a š t o g a j e n a d a h n u l o i u č e n j e sv. P a v l a . M o ž e se m o ž d a r e ć i d a j e Augustinov
govor u toj
stvari imao
pretežno
religiozno-pastoralan
značaj, sa željom d a d u h o v n o izgrađuje vjernike, a m a n j e d a odgo vara na intelektualni problem, kako je moguće da k r u h i vino postaje tijelo i k r v K r i s t o v a . R a z l i k a j e u t o m e š t o j e A m b r o z i j e , p o z i v o m n a d r u g a Božja djela u povijesti spasenja, išao zadovoljavati
toj
inte71
l e k t u a l n o j r a d o z n a l o s t i ; ali i t o u o k v i r u n a s t o j a n j a d a p o k a ž e n a d moćnost novozavjetnih otajstava nad starozavjetnim, euharistije nad starozavjetnom manom. T e k k a s n i j e , u k a r o l i n š k o j p e r i o d i , k a d se k r a z m i š l j a n j u o e u h a ristijskom otajstvu počne prilaziti s drukčijeg stanovišta, pretežno iz i n t e l e k t u a l n e r a d o z n a l o s t i , a n e v i š e t o l i k o i s k l j u č i v o iz d u h o v n o - s p a s e n j s k o g i n t e r e s a , p o j a v i t ć e se p o č e c i a n t a g o n i z m a i z m e đ u » a u g u stinskog simbolizma« i »ambrozijanskog metabolizma«.
72
IV. KAROLINŠKA OBNOVA I S R E D N J I RASLOJAVANJA
VIJEK:
PROCES
O d l u k a f r a n a č k o g k r a l j a P i p i n a g. 754. d a se u sve c r k v e n j e g o v a kraljevstva i m a uvesti r i m s k i o b r e d , a k o j u je u život sproveo njegov n a s l j e d n i k K a r l o V e l i k i za s a v t e r i t o r i j v e o m a p o v e ć a n e s v o j e d r ž a v e , i m a l a je goleme posljedice za b u d u ć u ulogu euharistije u životu K a t o l i č k e C r k v e n a z a p a d u : t e se p o s l j e d i c e o s j e ć a j u sve d o d a n a s . I n i s u te p o s l j e d i c e p r v e n s t v e n o n a liniji č i n j e n i c e d a j e n a t a j n a č i n zemaljska država n e k a k o uzela u svoje r u k e b r i g u za proslavljanje e u h a r i s t i j e ( p r e m d a n i taj a s p e k t n e t r e b a n i p o š t o z a n e m a r i t i ! ) , j e r s u se u d a l j n j e m p r o c e s u s t v a r i i p a k t a k o r a z v i j a l e d a se l i t u r g i j a k o n a č n o v r a t i l a o p e t p o d i s k l j u č i v u k o m p e t e n c i j u C r k v e , ali s a d a p o d isključivu kompetenciju Svete Stolice. U stvari, uvođenje rim s k o g o b r e d a u f r a n a č k u d r ž a v u n i j e se z b i l o b e z p r i l a g o đ a v a n j a uklapanjem galikanskih elemenata, a značajan je utjecaj n a karo linšku o b n o v u n a t o m p o d r u č j u izvršila k a s n a š p a n j o l s k a p a t r i s t i k a , n o najznačajnije o d svega je p r o d o r g e r m a n s k o g d u h a u shvaćanje e u h a r i s t i j e n a c j e l o k u p n o m p o d r u č j u z a p a d n o g k r š ć a n s t v a , š t o će se n a m e t n u t i k a d se n a p r i j e l a z u iz X . u X I . s t o l j e ć e p o d p r i t i s k o m otonskih careva i p o d utjecajem klinijevskog pokreta rimski obred u t o m n o v o m r u h u v r a t i u s a m R i m ( u s p . J. A. J U N G M A N N , La lotta contro Varianesimo germanico e la crisi della cultura religiosa nel~ Valto Mcdioevo, u : I D . , Eredita liturgica e attualita pastorale, s njem., E d i z i o n i P a o l i n e , R o m a 1962, s t r , 13—107). P a p a G r g u r V I I . ( u m r o 1085) b i o j e s v j e s t a n g e r m a n s k o g u t j e c a j a k a d j e g o v o r i o o » v r e m e n u o t k a d j e T e u t o n c i m a d a n a u p r a v a n a š e C r k v e « (a tempore quo Teutonicis concessum est regimen nostrae Ecclesiae). Z a p r a v o t r e b a r e ć i d a j e k a r o l i n š k a r e f o r m a n a n e k i n a č i n sis tematizirala zatečeno stanje u duhovnom razvitku kršćanskog zapada 73
t e o d t o g a n e k a k o n a č i n i l a — d a v a n j e m t o m e d r u š t v e n o - j a v n o g uzak o n j e n j a — polazište za daljnji razvitak, kod čega je n o r m a l n o bilo d a ć e se r a z v i j a t i o n o š t o ć e se o s j e ć a t i k a o živo, t o j e s t š t o će o d g o varati d u h o v n i m p o t r e b a m a i sklonostima ljudi u n u t a r uzakonjene s i s t e m a t i z a c i j e , a p a d a t će u p o z a d i n u s v i j e s t i o n o š t o će l j u d i m a b i t i n e d o s t i ž n o i š t o će se d a l j e p r e n o s i t i v i š e - m a n j e t e k k a o z a k o n s k a obveza. N e t o č n o bi bilo reći da teolozi k a r o l i n š k e p e r i o d e nisu mi slili n a p o t r e b u o s l o n c a n a b i b l i j s k e i z v o r e , ali j e v r a ć a n j e n a Bi b l i j u u t o j p e r i o d i p r v e n s t v e n o v r a ć a n j e n a S t a r i z a v j e t , u z izbljeđenje svijesti o p r a v o m povijesno-spasenjskom o d n o s u i z m e đ u Sta rog i Novog zavjeta. Temeljna zaokupljenost onoga v r e m e n a odnosi se n a u r e đ e n j e k r š ć a n s k e d r ž a v e n a z e m l j i , a z a t u s v r h u N o v i z a v j e t n u d i i s u v i š e m a l o . T a k o će za u r e đ i v a n j e j a v n o g b o g o s l u ž j a u srednjovjekovnoj Evropi pretežna n o r m a biti tražena u starozavjet n o m i z r a e l s k o m b o g o s l u ž j u , s t i m e d a k a k o d a se t o t i č e i z v a n j s k i h o b l i k a , d o k se s a m a b i t n o v o z a v j e t n e e u h a r i s t i j e i p a k č u v a . T a p o t r e b a d a se u r e d i sadašnje, d a se o r g a n i z i r a c j e l o k u p a n d r u š t v e n i život u k r š ć a n s k o j državi n a zemlji, p o t i s n u l a j e u poza d i n u eshatološko i buduće: zajedničko udioništvovanje u pashalnom m i s t e r i j u p r i j e l a z a I s u s o v a iz o v o g a s v i j e t a k O c u p o m u c i , s m r t i , uskrsnuću i uzašašću, ustupilo je mjesto individualnom moralizmu k o d č e g a se i n z i s t i r a n a č o v j e k o v u o s o b n o m n a p o r u u i s p u n j a v a n j u zapovijedi i propisa, a zaboravlja ontološki aspekt svetosti kršćan skog vjernika po njegovu uključenju u otajstvo Krista po krštenju, a k o j e se h r a n i i r a s t e p r v e n s t v e n o e u h a r i s t i j s k i m d i o n i š t v o m t i j e l a i k r v i K r i s t o v e . P r o s l a v l j e n i u s k r s n u l i K r i s t n i j e v i š e u s r e d i š t u vjer n i č k e p o b o ž n o s t i , a s t i m u vezi o n d a n i p r a v a s t v a r n o s t C r k v e n i j e više o n a u n e b e s i m a , i n a k r a j u povijesnog d o g a đ a n j a , a ovdje s a m o n a p u t u i u t u đ i n i , n e g o se, k a d se k a ž e r i j e č Crkva, p o č i n j e s v e v i š e m i s l i t i s a m o n a o v u z e m a l j s k u C r k v u , a v j e č n o se s p a s e n j e tije k o m v r e m e n a sve v i š e s h v a ć a i n d i v i d u a l i s t i č k i , k a o s p a s e n j e s v a k o g pojedinca, prvenstveno kroz p o k o r n o s t Crkvi kao organiziranom auto r i t e t u n a z e m l j i . N i j e se d a k a k o n i j e k a l o d a j e C r k v a K r i s t o v o t i j e l o , ali j e t a m i s a o b i v a l a sve m a n j e p r i s u t n a , a p r e v l a d a o j e » z e m a l j s k i i o r g a n i z a c i j s k i a s p e k t C r k v e « ( J U N G M A N N , n a v . d j . s t r . 101), »obli k o v a l a s e u s r e d n j e m v i j e k u j u r i d i č k a s l i k a C r k v e « I D . , nav. dj. s t r . 102). » P o s t e p e n o j e b l i j e d i l a m i s a o o svetom narodu (plebs sancta) koji stoji p r e d B o g o m n a istoj razini sa svećenikom. C r k v u (sad) predstavlja p r v e n s t v e n o crkveni autoritet, kler. Tako je zajedničarski z n a č a j b o g o s l u ž j a , k o j i j e i m a o t o l i k o z n a č e n j e za k r š ć a n s k u a n t i k u , p o g o đ e n u k o r i j e n u « (ID., nav. dj. s t r . 102). 74
Ono što nazivamo »klerikalizacijom« euharistijske liturgije glavna je k a r a k t e r i s t i k a razvitka koji d o d u š e nije počeo k a r o l i n š k o m obno v o m , j e r s u e l e m e n t i — k a k o s m o vidjeli — v e ć bili t u , ali k o j e m u je karolinška obnova udijelila pečat nečega što je na neki način n o r m a l n o i z a k o n i t o . N a j p l a s t i č n i j e se t o o d r a ž a v a u p o s t u p k u d v o r ske teologije Karla Velikoga s r i m s k i m m i s n i m k a n o n o m . K a d su u t e k s t u š t o s u g a d o b i l i iz R i m a , č i t a l i t r a d i c i o n a l n e r i j e č i o » s v i m a k o j i u o k r u g stoje« ( o m n i u m c i r c u m a d s t a n t i u m ) i koji ti prikazuju ( q u i t i b i o f f e r u n t ) o v u h v a l b e n u ž r t v u « , n i s u se m o g l i s t i m e p o m i riti j e r to nije o d g o v a r a l o njihovu iskustvu ni njihovu stavu; nisu se i p a k u s u d i l i s a s v i m u k l o n i t i t e r i j e č i , ali s u t e k s t p o p u n i l i t a k o d a je na prvo mjesto došlo ono što su smatrali da odgovara stvarnoj i s t i n i : »za koje ti prinosimo ( p r o q u i b u s t i b i o f f e r i m u s ) ili k o j i ti p r i n o s e « ; i m a t a k o đ e r k a s n i j i h r u k o p i s a u k o j i m a s u r i j e č i »koji ti p r i n o s e « b i l e s a s v i m u k l o n j e n e , n o t o i p a k mije p r e v l a d a l o (usp. A. J. J U N G M A N N , Missarum sollemnia, I, H e r d e r , W i e n 1948, s t r . 106). M a k a r j e m i s a , p r e m a t o m e , već u k a r o l i n š k o j obnovi shvaćena k a o isključivo djelo klera, k o j e m u vjernici s a m o prisustvuju, ipak se j o š d o s t a d u g o i n z i s t i r a l o n a t o m e d a v j e r n i c i m o r a j u c e l e b r a n t u d a v a t i o d g o v o r e k o j i s u u o b r e d u p r e d v i đ e n i : taj j e o b l i k s u d j e l o v a n j a k o n a č n o v j e r n i c i m a b i o o d u z e t r a z v i t k o m g l a z b e , k a d s u sve š t o j e s p a d a l o u u s t a v j e r n i c i m a p r e u z e l i p j e v a č k i z b o r o v i (ili k o d tzv. č i t a n e m i s e m i n i s t r a n t i ) , a u s e o s k i m j e c r k v a m a l a t i n s k e o d g o v o r e p j e v a o s a m o r g u l j a š ili k a n t o r , b e z s u d j e l o v a n j a p j e v a č k o g z b o r a . T e k s t u a l n a s t r u k t u r a m i s e o s t a j e u b i t i k o m u n i t a r n a , ali j e stvaran razvitak vodio k izbljeđenju komunitarnosti: koncelebracija se p r a k t i č k i i z g u b i l a n e g d j e u X I V . s t o l j e ć u , »uslijed i s p r a z n i h s k o l a s t i č k i h d i s p u t a c i j a « , k a k o m i s l i M . R i g h e t t i (nav. dj., s t r . 107—108), a v e ć u X I I . s t o l j e ć u u v e d e n a j e , »u k o n t r a s t u sa s v o m l i t u r g i j s k o m t r a d i c i j o m , n e l o g i č n a i a n t i l i t u r g i j s k a p r a k s a « (M. R I G H E T T I , nav. dj. 109), k o j u j e o n d a m i s a l P i j a V. u z a k o n i o , d a c e l e b r a n t m o r a t i h o i z g o v o r i t i i sve o n e d i j e l o v e m i s n e l i t u r g i j e k o j e s u u i s t o v r i j e m e č i t a l i ili p j e v a l i d r u g i ; t a k o s u j e d i n o o d g o v o r i o s t a l i i z v a n c e l e b r a n t o v i h u s t i j u , (a k o j e j e u m j e s t o n a r o d a i z g o v a r a o m i n i s t r a n t ili p j e v a o z b o r ) , k a o p o s l j e d n j i r u d i m e n t k o m u n i t a r n e s t r u k t u r e e u h a r i s t i j s k o g slavlja. Latinski
jezik
svakako
je
pridonio
raslojavanju
oblika mise kao čina cjelokupne zajednice
tradicionalnog
i p o t r e b i d a se za
puk
m o r a j u t r a ž i t i n o v i o b l i c i e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i ; p o s e b n o t o vri jedi za g e r m a n s k e
zemlje
gdje
običan
svijet
nije
razumijevao
od 75
m i s e n i o n o m a l o k o l i k o se u l a t i n s k i m z e m l j a m a i p a k m o g l o r a z u mijevati uslijed srodnosti pučkoga govora s latinskim kao jezikom n a o b r a ž e n i h l j u d i . U k a r o l i n š k o j p e r i o d i n a m e t n u l a se u z a p a d n o m k r š ć a n s t v u teza o svetosti triju jezika, n a temelju n a t p i s a n a Isusovu k r i ž u , k o j u j e sv. K o n s t a n t i n - Ć i r i l p o b i j a o k a o h e r e z u t r o j e z i č n i k a . Me s m i j e se, d a k a k o , s m e t n u t i s u m a d a j e č u v a n j e l a t i n s k o g j e z i k a u misi imalo golemu k u l t u r o t v o r n u ulogu na e v r o p s k o m zapadu, bez k o j e bi i s a m o r a đ a n j e p o j m a E v r o p e b i l o t e š k o s h v a t l j i v o , a n a d m o ć a n r a z v i t a k e v r o p s k e civilizacije n e m o g u ć , j e r b i b e z g a j e n j a la tinskog jezika bio onemogućen kulturni kontinuitet kako s antičkom k r š ć a n s k o m k u l t u r o m t a k o i s b a š t i n o m a n t i č k e m e d i t e r a n s k e kul t u r e n a p r o s t o , a s v e b i b i l o m o r a l o p o č i n j a t i t a k o r e ć i i z n o v a , iz početne rascjepkanosti. R a s t a k a n j e te k u l t u r o t v o r n e uloge latinskog jezika počelo je, p a r a d o k s a l n o , od prevelike ljubavi p r e m a l a t i n s k o m , k a d s u h u m a n i s t i p o č e l i p r e z i r a t i kulturno živi l a t i n s k i j e z i k k o j i se organski razvijao s neizbježivim asimiliranjem »barbarskih« eleme n a t a o k o c r k v e n e l a t i n š t i n e , a p u r i s t i č k i se v r a ć a t i n a » k l a s i č n u « latinštinu p r e t k r š ć a n s k o g Rima, p a su t i m e izborili l a t i n s k o m status o d i s l i n s k i mrtvog j e z i k a k o j i se v i š e n e r a z v i j a . Č i n j e n i c a d a se n e d j e l j n i e u h a r i s t i j s k i s a s t a n a k o d r ž a v a o n a la t i n s k o m jeziku utjecala je d a su obični vjernici više-manje izgubili n e p o s r e d a n d o d i r s a S v e t i m P i s m o m , j e r s u se i b i b l i j s k a č i t a n j a u p r v o m dijelu m i s e čitala latinski, p a su n a taj način faktički bila s a m o dio o b r e d a , a nisu bila p r o g l a š a v a n j e riječi Božje s a b r a n o m n a r o d u k o j i n i j e r a z u m i o š t o se č i t a . Ali o d v a j a n j e v j e r n i k a o d e u h a r i s t i j s k o g č i n a n i j e se s a s t o j a l o s a m o u t o m e š t o j e s v e ć e n i k g o v o r i o d r u g i m j e z i k o m ; t o j e već u k a r o l i n š k o v r i j e m e b i l o m n o g o d u b l j e , j e r se u to d o b a u s t a l i l o d a se s r ž e u h a r i s t i j s k e m o l i t v e ( k a n o n ) g o v o r i t i h o , t a k o d a s a b r a n i v j e r n i c i t o n e č u j u , i a k o io n a k o n e b i r a z u m j e l i j e r j e b i l o l a t i n s k i . (O t o m e k a k o j e d o š l o d o t o g a i n a i s t o k u i n a z a p a d u v i d i k o d L. B o u y e r , E u c h a r i s t i e , D e s c l e e , T o u r n a i 1968, s t r . 3 5 3 — 3 6 6 . B o u y e r m i s l i d a j e »le s i l e n c e d u c a n o n « p i t a n j e k o j e s a m o »le m y s t e r e le p l u s o b s c u r p e u t - e t r e d e t o u t e l ' h i s t o i r e d e la l i t u r g i e « : s t r . 353). K a o š t o s u p r i j e n e k r š t e n i b i l i i s k l j u č e n i iz p r o s l a v l j a n j a euharistije u strogom smislu, tako s u s a d a , n a c i j e l o m z a p a d u s v a k a k o o d k a r o l i n š k o g v r e m e n a , svi vjernici postali isključeni od euharistijske molitve koju je inače c e l e b r a n t i z g o v a r a o u i m e sviju, p a bi l j u d s k a l o g i k a z a h t i j e v a l a d a svi n a l j u d s k i n a č i n , t o j e s t n e s a m o t j e l e s n o n e g o i d u h o v n o , b u d u p r i s u t n i u o n o m e š t o se u n j i h o v o i m e i n j i m a n a č e l u i z g o v a r a . 76
R a z v i t a k j e v o d i o i k o d r e đ e n o m t j e l e s n o m u d a l j a v a n j u , j e r se o l t a r p o m i c a o s v e d a l j e o d v j e r n i k a , u d n o a p s i d e , a c e l e b r a n t se — t a k o đ e r iz d r u g i h r a z l o g a — o k r e n u o o d v j e r n i k a , i n j i m a o s t a o o k r e n u t l e đ i m a ; a u m n o g i m se c r k v a m a u v o d i l o i o d j e l j i v a n j e s v e t i š t a o d c r k v e n e l a đ e n e k e v r s t e z i d o m . U t o m se o d r a ž a v a o č i t u t j e c a j S t a r o g Z a v j e t a n a k r š ć a n s k o b o g o s l u ž j e , u z g u b i t a k iz s v i j e s t i o t a č k o g tu m a č e n j a o n o g m j e s t a iz Marka 15,38 d a se » h r a m s k i z a s t o r r a z d e r a o n a d v o j e , o d o z g o r d o d o l j e « ( u s p . M t 27,51; L k 23,45), p a d a s a d a svi vjernici imaju p r i s t u p u svetište k a o »narod svećenički«. Karolinška je obnova ipak htjela da sakupljeni n a r o d duhovno b u d e povezan s č i n o m k o j i z a n j o b a v l j a c e l e b r a n t , ali n e k a k o i z v a n j s k i , j e r j e u m i s u p r e d e u h a r i s t i j s k u m o l i t v u u n e s e n p o z i v v j e r n i c i m a »Molite b r a ć o « ( O r a t e f r a t r e s ) : m i s l i l o se d a v j e r n i c i s a s v o j e s t r a n e s p o n t a n o m o l e — s v a k i za s e b e — d o k c e l e b r a n t s a m , k a o B o ž j i p o u z d a n i k , odijeljeno od njih s Bogom obavlja svetu akciju; obrazac te molitve vjernika unesen je istom kasnije (neki obredi, k a o d o m i n i k a n s k i , n i s u imali o b r a s c a d o najnovijih v r e m e n a ) . Taj j e razvitak išao dotle d a j e d o n e s e n a z a b r a n a d a se k a n o n n e s m i j e p r e v e s t i n a n a r o d n i j e z i k , š t o j e p o n o v i o j o š p a p a P i j o I X . g. 1857. S v i j e s t d a j e C r k v a zajednica vjernika, i da je povlašteno mjesto toga zajedništva nedjeljni euharistijski s a s t a n a k , čuvala se u ta vremena tek kroz naglašavanje obveznosti vjernika da prisustvuju n e d j e l j n o j m i s i , i t o u s v o j o j ž u p n o j c r k v i , tzv. župnoj misi k o j a se s l u ž i l a pro po puh (za n a r o d ) . Z a b r a n j i v a l o se i b i s k u p u d a j a v n u m i s u , t j . m i s u z a n a r o d , n a k o j u se o k u p l j a c r k v e n a z a j e d n i c a k a o takva, slavi u m a n a s t i r s k o j crkvi. Više j e s r e d n j o v j e k o v n i h s i n o d a izricalo oštre sankcije protiv vjernika koji bi nedjeljom zanemari vali ž u p n u m i s a , a z a m j e n j i v a l i j e m i s o m u s a m o s t a n s k o j c r k v i ili u p r i v a t n o m o r a t o r i j u : d a k a k o i p r o t i v s v e ć e n i k a k o j i b i t a k o okupljali vjernike izvan ž u p n e crkve. Ta je p r a k s a počela dolaziti u k r i z u p o j a v o m a k t i v n i h a p o s t o l s k i h r e d o v a , d o m i n i k a n a c a i fra n j e v a c a , u X I I I . s t o l j e ć u , ali j e j o š g. 1487. f r a n j e v a c p a p a S i k s t o I V . t r a ž i o d a ti r e d o v n i c i n e s m i j u » p r o p o v i j e d a t i n a r o d u d a ž u p ljani nisu dužni slušati m i s u u ž u p a m a n a blagdane i nedjelje, jer j e p o p r a v u ( c u m i u r e sit) t a k o d a s u ž u p l j a n i u t e d a n e d u ž n i s l u š a t i m i s u u s v o j o j ž u p n o j c r k v i , o s i m a k o m o ž d a iz č a s n o g raz loga (cum h o n e s t a causa) n e idu u t u crkvu.« I s t o m je p a p a Leon X . g. 1517. l e g a l i z i r a o o n o š t o s e v e ć f a k t i č k i z b i v a l o , d a j u ć i n a zna n j e , d a »svi v j e r n i c i k o j i , n e p r e z i r u ć i v l a s t i t o g ž u p s k o g s v e ć e n i k a , slušaju na nedjelje i blagdane misu u c r k v a m a braće prosjačkih 77
redova, zadovoljavaju crkvenoj zapovijedi o slušanju mise, te da n e u p a d a j u n i u k a k v u l j a g u s m r t n o g a g r i j e h a ili p o d k a z n u . « T r i d e n t s k i se k o n c i l z a d o v o l j i o s m j e r n i c o m , n e k a s v e ć e n i c i »opo m i n j u n a r o d da često dolaze u svoje župe, b a r u nedjelju i n a veće b l a g d a n e « (Decretum de observandis et vitandis in celebratione missarum: COD s t r . 737, r r . 19—20), a p o t o m j e d o m i n i k a n a c p a p a P i o V. g. 1567. » u k i n u o d r e v n o ž u p s k o z a k o n o d a v s t v o i p o s v e t i o p r a v a p r o s j a č k i h r e d o v a « (M. R I G H E T T I , nav. dj. s t r . 111). Pričešćivanje v j e r n i k a još je više o p a d a l o od v r e m e n a k a r o l i n š k e o b n o v e , a š t o j e , u s t v a r i , b i l o p o d u p i r a n o o d sve v e ć e g n a g l a š a v a n j a v j e r n i č k e n e d o s t o j n o s t i i g r e š n o s t i : »Oko X . s t o l j e ć a p o j a v l j u j u se f o r m u l e C o n f i t e o r - a u k o j i m a se i z r i č e s a m o o p t u ž b a o p r i m a n j u s a k r a m e n t a bez p r e t h o d n e ispovijedi. To je očito p o i m a n j e koje j e b i l o p r o m i c a n o u p a s t o r a l u (već) u o n o j e p o h i . N a l a z i m o se v e ć veoma daleko od poimanja prvotnog kršćanstva da je euharistija svagdanji k r u h kršćana i da je kršćanin, kao građanin neba, pozvan d a b l a g u j e n e b e s k i k r u h « (J. A. J U N G M A N N , nav dj., s t r . 100). P r o m i c a l a se d o d u š e p r i č e s t za g l a v n e b l a g d a n e , ali se Č e t v r t i l a t e r a n s k i k o n c i l , p o d p a p o m I n o c e n t o m I I I , g. 1215. k o n a č n o z a d o v o l j i o za h t j e v o m d a s v a k i v j e r n i k »s p o š t o v a n j e m p r i m i s a k r a m e n a t e u h a ristije b a r e m (ad m i n u s ) n a Vazam, osim ako m o ž d a p o savjetu vlasti tog svećenika b u d e zbog n e k o g r a z b o r i t o g razloga (ob a l i q u a m ration a b i l e m c a u s a m ) d r ž a o d a se p r i v r e m e n o ( a d t e m p u s ) i m a o d n j e g o v a p r i m a n j a u z d r ž a v a t i « (Const. 21); z a t a d a n j u d u h o v n u s i t u a c i j u zna č a j n o j e d a o t o m e s a b o r n i j e i z d a o p o s e b n u k o n s t i t u c i j u , n e g o se 0 tome govori u n u t a r konstitucije koja je prvenstveno posvećena zapovijedi da »svaki vjernik«, j e d n o g a i d r u g o g a spola, p o š t o je do šao do godina rasuđivanja, m o r a b a r jedan put na godinu osobno (solus) sve s v o j e g r i j e h e v j e r n o i s p o v j e d i t i v l a s t i t o m s v e ć e n i k u « : s a n k c i j a j e , d a m u se u p r o t i v n o m za ž i v o t a u s k r a t i u l a z u c r k v u , a p o s m r t i k r š ć a n s k i p o g r e b . Iz t o g a j e l a k o p r e t p o s t a v i t i d a j e u to d o b a n a z a p a d u već bilo uvelike p r o š i r e n o shvaćanje d a je za blagovanje euharistije potrebna uporaba razuma i prethodno znanje 1 d u h o v n a p r i p r a v a , p a d a se u k i d a l a p r i č e s t d j e c e ; s a s v i m j e n e s t a l a pričest djece i s t o m u XVI. stoljeću, a p r i s t u p k pričesti p o m a k n u t je o t p r i l i k e u 14. g o d i n u ž i v o t a . S o p a d a n j e m pričesti vjernika usko je vezan razvitak kruha
i vina za euharistijsko
posvećenje.
Isprva
pripremanja
su vjernici
d o n o s i l i k r u h i v i n o k a o s v o j p r i n o s ( o b l a t i o ) ili č a k ž r t v u
sami (sacri-
f i c i u m ) , z a j e d n o s d r u g i m d a r o v i m a ( n p r . u l j e , v o s a k , ali i p t i c e i si.); 78
o d t o g a se za p o s v e ć e n j e i z d v a j a l o t o l i k o k r u h a i v i n a k o l i k o j e t r e b a l o za p r i č e s t . Sv. C i p r i j a n j e u k o r i o b o g a t u k r š ć a n k u u K a r t a g i š t o n i j e d o n o s i l a svoj p r i n o s : » k o j a b e z ž r t v e ( s i n e s a c r i f i c i o ) — kaže on — dolaziš n a G o s p o d n j e slavlje, k o j a u z i m a š dio žrtve što j u j e s i r o m a h p r i n e s a o « (De opere et eleemosina, c. 15). F r a n a č k i s a b o r u M a c o n u g. 585. i n z i s t i r a o j e d a » s v a k e n e d j e l j e m o r a j u o l t a r s k i p r i n o s ( a l t a r i s o b l a t i o ) p r i k a z i v a t i svi m u ž e v i i ž e n e , k a k o k r u h t a k o i vino« (can 4) P r i k a z a n a p r o c e s i j a s p r i n o s i m a v j e r n i k a ( o f e r t o rij), koji u k l j u č u j u t a k o đ e r k r u h i vino, i m a važno m j e s t o i u k a r o l i n š k o j o b n o v i , k a k o p r o i z l a z i iz 44. k a n o n a s a b o r a u M a i n z u p o d K a r l o m V e l i k i m g. 813., i n a s t a v l j a se i t i j e k o m k a s n i j e g r a z v i t k a , ali o d X I . s t o l j e ć a d a l j e sve više p r e d m e t v j e r n i č k o g p r i n o š e n j a p o s t a j e n o v a c , d o k k r u h i v i n o s a d već d o n o s e s a m o k l e r i c i . U o b r e d u c a r s k e k r u n i d b e k o j i p o t j e č e iz X I . / X I I . s t o l j e ć a c a r d o n o s i k p a p i n u p r i j e s t o l j u » k r u h i svijeće i z l a t o , a p o j e d i n a č n o c a r v i n o , c a r i c a v o d u , o d k o j i h i m a t o g a d a n a b i t i ž r t v a « ( u s p . J. A. J U N G M A N N , Missarum sollemnia, I I , W i e n 1948, s t r . 14, b i l j . 61), ali u a n a l o g n o m o b r e d u iz X I I I . s t o l j e ć a ( v e z a n o m u z p a p u I n o c e n t a I I I . ) c a r v e ć p r i n o s i s a m o »zlato, k o l i k o h o ć e « ( a u r u m q u a n t u m s i b i p l a c u e r i t ) . D o n a j n o v i j i h se v r e m e n a o d r ž a l o p r i n o š e n j e k r u h a i v i n a — k a o u s p o m e n a na drevni običaj — s a m o u o b r e d u b i s k u p s k o g posveće nja, u o b r e d u posvećenja opata, i u papinskoj misi kod proglaše n j a s v e t i m . P r i n o š e n j e d a r o v a (ofer), u g l a v n o m u n o v c u , b a r n e k o l i k o p u t a n a g o d i n u , o d r ž a l o se u n e k i m k r a j e v i m a sve d o u X X . s t o l j e ć e , ali j e s a d t o b i l o v e ć i n o m u n e k e p o j e d i n a č n e s v r h e , b e z i k a k v e s v j e s n e ili s t v a r n e veze s e u h a r i s t i j s k o m ž r t v o m . K a o z a n i m l j i v o s t : u j e d n o j j e b a v a r s k o j ž u p i , sve d o g. 1903., n a b l a g d a n sv. M a r t i n a svaki seljak donosio po j e d n u gusku, u posljednje vrijeme kokoš, k o j e s u se p o s l i j e m i s e p r o d a v a l e n a d r a ž b i u k o r i s t c r k v e n e b l a g a j n e ( U s p . J. A. J U N G M A N N , nav. dj., 17, b i l j . 71). I u n a š i m s u k r a j e v i m a p o s t o j a l a slična darivanja, n a p r . pilića, n a t k o l j e n i c a (bunceka, za sv. A n t u n a P u s t i n j a k a ) , , ali b e z o b r e d n o g o b l i k a . T e n d e n c i j a d a se k r u h z a p o s v e ć e n j e n e u z i m a o d o n o g a š t o s u v j e r n i c i d o n o s i l i , n e g o d a se p o s e b n o p r i p r a v l j a , j a v l j a se, m e đ u t i m , v e ć p r i j e k a r o l i n š k e r e f o r m e . T a k o se, n a p r i m j e r , u n e k i m
krajevima
počinje
klerici,
za posvećenje
uzimati
samo
kruh
koji
prinose
a
k r u h l a i k a služi z a e u l o g i j e p o s l i j e m i s e i z a živež k l e r a i p o t r e b n i h . K l j u č n u p o j a v u i p a k p r e d s t a v l j a o d l u č n o n a u č a v a n j e k a r o l i n š k i h te o l o g a d a se z a e u h a r i s t i j u m o r a u p o t r e b l j a v a t i s a m o beskvasni š t o se s r e d i n o m X I . s t o l j e ć a p r i h v a t i l o p o č i t a v o m
kruh,
k r š ć a n s k o m za79
p a d u (i š t o j e t a d a p o s t a l o p r e d m e t o m s p o r a s b i z a n t s k o m C r k v o m ) . U t o v r i j e m e , u o s t a l o m , v e ć se i n a i s t o k u k r u h z a e u h a r i s t i j u p r i pravlja zasebno, odijeljeno od p r o f a n o g p o d r u č j a života; to j e duž nost klerika, a ne smiju ga priređivati žene. S r e d i n o m XI. stoljeća, k a k o narn svjedoči poznati protagonist razlaza s b i z a n t s k o m C r k v o m k a r d i n a l H u m b e r t a S i l v a C a n d i d a ( u m r o g. 1061), j o š s u s e n a za p a d u n a o l t a r u s t a v l j a l e cijele t a n k e o b l a t e , »i o d n j i h se — p i š e o n — p o s l i j e p o s v e ć e n j a , r a z l o m i v š i ih, s n a r o d o m p r i č e š ć u j e m o « (et ex ipsis post consecrationem jractis cum populo communicamus: Adv. Graec. calumnias, 33). B u d u ć i d a se, o s i m u s v e č a n e d a n e , n a r o d n i j e p r i č e š ć i v a o , z a v l a d a o j e u X I I . s t o l j e ć u o b i č a j d a se z a s v e ć e n i k a p r i p r e m i o k r u g l a » h o s t i j a « u o b l i k u v e ć e g a n o v c a (in m o d u m den a r i i ) ; s l i j e d e ć i k o r a k j e b i o d a se t a k v a h o s t i j a u p o t r e b l j a v a i u m i s a m a k a d s u se l j u d i p r i č e š ć i v a l i , s t i m e d a se z a d r u g e p r i č e s n i k e p r i p r e m e i s t o t a k v e o k r u g l e h o s t i j e , s a m o m a n j e g a o b l i k a (usp. J. A. JUNGMANN, nav. dj., str. 43). N a t a j j e n a č i n o b r e d l o m l j e n j a k r u h a ostao k a o čisto simbolička u s p o m e n a i više nije bio povezan s pričešću sabrane crkvene zajednice: sada je celebrant lomio samo s v o j u h o s t i j u i n i j e o d n j e d a v a o d i j e l a v j e r n i c i m a . I a k o se m a l e h o s t i j e z a v j e r n i k e n a s t a v l j a j u n a z i v a t i dijelićima (particuale), pavl o v s k o i a u g u s t i n s k o u t j e c a n j e s i m b o l i c i jednoga kruha z a posvješ ć i v a n j e c r k v e n o g j e d i n s t v a m e đ u v j e r n i c i m a s v a k a k o j e m n o g o iz gubilo n a snazi, a od onoga što je u počecima davalo ime cijelom zbivanju (»lomljenje kruha«) ostalo je tek sasvim blijedo podsjeća nje. I u R i m u su se n e k o v r i j e m e isključivale žene o d p r i p r e m a n j a o b l a t a za e u h a r i s t i j u , a l i se u b r z o u o b i č a j i l o n a č i t a v o m z a p a d u d a se h o s t i j e p r e t e ž n o p r i p r e m a j u u s a m o s t a n i m a , n a r o č i t o u ž e n s k i m samostanima. Ne može biti s u m n j e da je taj proces sakralizacije samog pri p r e m a n j a k r u h a za e u h a r i s t i j u p r i d o n o s i o većem s t r a h o p o š t o v a n j u p r e m a s a k r a m e n t u , ali se n e s m i j e s m e t n u t i s u m a ni naličje: sve veći r a s k o l i z m e đ u K r i s t o v a m i s t e r i j a i r e d o v i t o g ž i v o t a o b i č n i h v j e r n i k a vodio j e g u b l j e n j u svijesti o otajstvenoj povezanosti kršćani na u svemu životu s Kristom u Duhu Svetome, a koju je propovijedao sv. P a v a o . D o k s u se v j e r n i c i p r i č e š ć i v a l i o d l o m l j e n j a p o s v e ć e n o g povezanost pričesti s konkretnom misnom žrtvom od koje m a l i pričest bila j e j a s n a u vjerničkoj svijesti. I e u h a r i s t i j a se p o d p r i l i k o m k r u h a za bolesnike, i s a m o do slijedeće mise, 80
kruha, su pri čuvala a nije
se n o r m a l n o m o g l o dogoditi d a se k o d j e d n e b l a g d a n s k e m i s e n e p o s v e ć u j e t i j e l o K r i s t o v o za v j e r n i k e , n e g o s a m o z a c e l e b r a n t a , a v j e r n i c i d a se p r i č e š ć u j u o d o n o g a š t o j e p o s v e ć e n o k o d n e k e r a n i j e m i s e . K a d s u se s a d a p a r t i k u l e z a v j e r n i č k u p r i č e s t n a s p o m e n u t i način o s a m o s t a l i l e od k r u h a koji se posvećivao k a o n u ž n i sastavni d i o e u h a r i s t i j s k e ž r t v e i k o j i m se p r i č e š ć i v a o s v e ć e n i k , n e k a k o se n a r a v n o n a m e t a l o d a se m a l e p o s v e ć e n e h o s t i j e č u v a j u i d a s e n j i m a vjernici pričešćuju i tijekom nove celebracije, p a i nezavisno od celebracije. Jasno, da je to donosilo sa s o b o m d a vjernici p o č n u doživljavati m i s n u žrtvu kao j e d n u stvarnost, a p r i m a n j e pričesti k a o d r u g u stvarnost. P r v a pojava takvog čuvanja za pričešćivanje k o d nove m i s e (osim i z n i m n o g slučaja za pričešćivanje n a Veliki p e t a k k a d nije bilo mise) zajamčena n a m je u X I . stoljeću u Jeru z a l e m u , o č i t o u vezi s o s o b i t i m o k o l n o s t i m a h o d o č a s n i č k o g m j e s t a , a p r a k t i c i r a l a se m j e s t i m i č n o n a z a p a d u t i j e k o m k a s n o g s r e d n j e g vijeka, ali se i p a k k o d z a r e đ i v a n j a s u b đ a k o n a o d njega tražilo d a pažljivo ocijeni broj pričesnika p a da ne stavlja n a oltar previše k r u h a za k o n s e k r a c i j u , a još u X V I I . stoljeću čuvalo se u svetoh r a n i š t u n o r m a l n o tek nekoliko posvećenih hostija za bolesnike. O b i č a j d a se p r i č e s t v i š e n e d a j e n a r u k u , n e g o u u s t a , k o j i se n a g r č k o m istoku počeo javljati već od IV. stoljeća, m o ž d a j e u G a l i j u p r o d r o v e ć u V I I . s t o l j e ć u , ali o p ć e n i t n i j e p o s t a o p r i j e I X . s t o l j e ć a j e r n a k o r i c a m a S a k r a m e n t a r i j a D r o g o n a iz M e t z a ( u m r o 853) n a l a z i m o j o š p r i k a z a n o p r i m a n j e p r i č e s t i n a r u k u . N o s a b o r u R o u e n u g. 878. n a r e đ u j e c e l e b r a n t u d a » n i j e d n o m l a i k u ili žen s k o j n e s t a v l j a e u h a r i s t i j u n a r u k u , n e g o s a m o u u s t a « . O k o g. 1000. p o s t a l o j e v e ć o p ć e n i t o d a se niži k l e r i c i i l a i c i p r i č e š ć u j u u u s t a , a u X I I I . i X I V . stoljeću javlja se č a k p a r a d o k s a l a n običaj d a se ni poneki celebrant, koji je maločas prije držao posvećenu hostiju u r u k a m a , ne usuđuje pričestiti vlastitom r u k o m , nego hostiju s patene u z i m a j e z i k o m ; n o ta se p r e t j e r i v a n j a i p a k n i s u n a m e t n u l a . M. R i g h e t t i {nav. dj., s t r . 425) m i s l i d a j e s o b i č a j e m p r i m a n j a p r i č e s t i u u s t a najvjerojatnije povezan i običaj d a vjernici više k o d pričesti ne stoje nego kleče, jer je to bilo lakše za davanje pričesti u usta. P r i č e s n a k l u p a p o č i n j e se s p o m i n j a t i u X I . s t o l j e ć u . Pričest p o d prilikom vina počela XII. stoljeću, prvenstveno
se
iz p r a k t i č n i h
vjernicima
razloga. Papa Leon
( u m r o g. 461) z a h t i j e v a o j e d a se i s t j e r a j u oni koji su p o d m a n i h e j s k i m prilikom
kruha, a uklanjali
utjecajem
uskraćivati
u
Veliki
s euharistijskog
skupa
primali pričest samo
se p r i č e s t i p o d p r i l i k o m v i n a , š t o
pod on 81
n a z i v a » s a c r i l e g a s i m u l a t i o « ( S e r m o 42); s v e t o g r đ e m j e n a z v a o i p a p a G e l a z i j e ( u m r o g. 496) p o s t u p a k o n i h k o j i r a s k i d a j u j e d i n s t v o o t a j s t v a (Epist. 37). N o p r i č e s t p o d p r i l i k o m v i n a b i l a j e s k o p č a n a s o d r e đ e n i m n e p r i l i k a m a . G o d . 726. o d g o v o r i o j e p a p a G r g u r I I . sv. Bonifaciju u N j e m a č k u , da nije p r i k l a d n o za vrijeme mise postaviti n a o l t a r d v a ili t r i k a l e ž a k a k o b i se m o g l i p r i č e s t i t i v j e r n i c i . U Ri m u j e b i o o b i č a j d a se k o d p r i č e s t i u l i j e m a l o p o s v e ć e n o g v i n a iz p a p i n a k a l e ž a u k a l e ž e s o b i č n i m v i n o m (calix m i n i s t e r i a l i s ) , a on d a s u đ a k o n i iz t i h k a l e ž a p r i č e š ć i v a l i v j e r n i k e : o p ć e n i t o se s m a t r a l o d a se t a k v i m p r i m i j e š a n j e m ( i m m i x t i o ) k r v i K r i s t o v e o b i č n o m vinu ostvarilo posvećenje (consecratio) svega vina u kaležu. Na g r č k o m i s t o k u p o č e l a se o d V I I I . s t o l j e ć a d i j e l i t i p r i č e s t p o d o b j e p r i l i k e t a k o d a se k o m a d i ć p o s v e ć e n o g k r u h a u m o č i o u p o s v e ć e n o v i n o ; t a j se o b i č a j p o č e o n a z a p a d u u v o d i t i s r e d i n o m X I . s t o l j e ć a , ali s u z n a č a j n i t e o l o z i , p a i sv. T o m a A k v i n s k i ( u m r o g. 1274), za b a c i v a l i t a k v u p r a k s u k a o n e p r i k l a d n u : d a p a č e se i z n o s i l o p r o t i v t a k v e p r a k s e d a j e » K r i s t s a m o J u d i d a o u m o č e n i k r u h « (Ps. dekretal pape Julija; u n e s e n o u Decretum Gratiani). T a k o se taj obi čaj n i j e u s p i o u t v r d i t i n a z a p a d u , o s i m za p r i č e s t b o l e s n i k a . T e o l o gija je, m e đ u t i m , objasnila da je čitav Krist p r i s u t a n i p o d p r i l i k o m k r u h a i p o d prilikom vina (per concomitantiam): to je bilo odluču j u ć e d a se, u v a ž a v a j u ć i t e š k o ć e s k o p č a n e s p r i č e š ć u p o d p r i l i k o m vi n a , u X I I I . s t o l j e ć u b i o v e ć p o m n o g i m c r k v a m a p r o š i r i o o b i č a j d a se vjernicima ne daje pričest p o d p r i l i k o m vina, što su veliki teolozi oprav d a v a l i , k a o n a p r . A l e k s a n d a r H a l e š k i ( u m r o g. 1245), ili sv. T o m a A k v i n s k i , k o j i u Sumi teološkoj u z i m a u o b z i r d a se p r i p r i m a n j u p r e s v e t e k r v i , a k o se n e p a ž l j i v o p r i m a , l a k o m o ž e p r o l i t i , p a k a ž e : »I budući da je poraslo mnoštvo kršćanskog naroda, u n u t a r kojega ima staraca i mladih i malenih, od kojih neki ne posjeduju toliko r a s u đ i v a n j a d a b i u p r i m a n j u o v o g s a k r a m e n t a p o s t u p a l i s duž n o m o p r e z n o š ć u , z a t o se p a m e t n o ( p r o v i d e ) u n e k i m c r k v a m a p r a k t i c i r a d a se n a r o d u n e d a j e d a p r i m a k r v ( u t p o p u l o s a n g u i s s u m e n d u s n o n d e t u r ) , n e g o j e p r i m a s a m o s v e ć e n i k « (S. th. III, q. 80, art. 12). U k i d a n j e k a l e ž a za v j e r n i k e n i j e p o s v u d a p r o š l o b e z
protivljenja,
d a p a č e s u se s t i m u vezi z b i l a v e o m a t r a g i č n a z b i v a n j a . S a b o r Konstanzi, pod carem kaznu izopćenja
Sigismundom, naredio je
u
15. V I . 1415. p o d
d a se k a z n e svi k o j i b i l a i č k i n a r o d ( p o p u l u m
i c u m ) p r i č e š ć i v a l i p o d p r i l i k o m v i n a , ili k o j i b i n a u č a v a l i d a
la-
»treba
n a r o d pričešćivati p o d obje prilike k r u h a i vina«, te d a takve, a k o 82
ustraju u tome, treba suzbijati kao heretike, pozivajući u pomoć, ako treba, i svjetovnu vlast (brachium saeculare), jer » p r e m d a je Krist. . . ovaj časni s a k r a m e n a t svojim a p o s t o l i m a podijelio p o d ob je p r i l i k e k r u h a i v i n a « , i » p r e m d a s u u p r v o t n o j C r k v i o v a j s a k r a m e n a t vjernici primali p o d obje prilike, ipak je poslije s (razlogom u v e d e n o i r a z b o r i t o se p r a k t i c i r a ) d a g a c e l e b r a n t i p r i m a j u p o d o b j e p r i l i k e , a laici s a m o p o d p r i l i k o m k r u h a , b u d u ć i d a se čvrsto vjeruje, i n i p o š t o n e t r e b a s u m n j a t i , da je čitavo Kristovo tijelo i k r v o d i s t a s a d r ž a n o ka'ko p o d p r i l i k o m k r u h a t a k o p o d prilikom v i n a . S t o g a taj o b i č a j , b u d u ć i d a j e r a z b o r i t o u v e d e n o d C r k v e i s v e t i h otaca te v e o m a dugo obdržavan (diutišsime observata), t r e b a s m a t r a t i z a k o n o m ( h a b e n d a e s t p r o lege) k o j i se n e s m i j e z a b a c i v a t i ili b e z crkvenog a u t o r i t e t a p o svojoj v o l j i m i j e n j a t i »(Conciliorum Oecumenicorum Decreta [ = C O D ] , B o l o g n a 1973*, s t r . 4 1 8 — 4 1 9 ) . U h u s i t s k i m r a t o v i m a p o s l i j e t o g a u Č e š k o j z a h t i j e v a n j e »laič kog kaleža« bilo je j e d n a od glavnih p a r o l a p o d k o j o m su ljudi ratovali. U p r e g o v o r i m a što ih j e s Česima vodio koncil u B a s e l u bila j e g.. 1433. p r i č e s t p o d o b j e p r i l i k e o p e t d o z v o l j e n a z a Č e š k u , a l i j e p a p a P i o I I . g. 1462. t o o p o z v a o . N a T r i d e n t s k o m koncilu p i t a n j e »laičkog kaleža« zauzimalo je m n o g o m j e s t a u r a s p r a v a m a o euharistiji za vrijeme d r u g e koncilske p e r i o d e , (1551—1552), k a o i z a v r i j e m e t r e ć e p e r i o d e (1562—1563). R a s p r a v a o t o m z a p o č e l a j e , u s t v a r i , v e ć g. 1547, p r i j e p r e n o š e n j a k o n c i l a u B o l o g n u , ali s u u p r v o j p e r i o d i stigli r a s p r a v l j a t i s a m o teolozi. P r o b l e m je p r e d teologe tada bio postavljen u obliku protivničke t v r d n j e d a j e o b v e z a » b o ž a n s k o g p r a v a (de j u r e d i v i n o ) p o d j e d n o m i d r u g o m prilikom pričešćivati t a k o đ e r narod, p a da stoga griješe oni koji prisiljavaju n a r o d da p r i m a samo jednu priliku« (A. T H E I N E R , Acta genuina SS. Oecumenici Concilii Tridentini tomus I. Z a g r a b i a e 1874, s t r . 406); t e o l o z i s u o p ć e n i t o s m a t r a l i t u tvrdnju h e r e t i č k o m , j e r » C r k v a n e m o ž e z a b l u d i ti u v j e r i i m o r a l u , a Crk va se služi s a m o j e d n o m p r i l i k o m « (J. L a y n e z , A. T H E I N E R , I, 442). Njihov j e glavni a r g u m e n a t da su se vjernici u Crkvi u sva v r e m e n a pričešćivali (također) s a m o p o d p r i l i k o m k r u h a (što je točno), i » p r e m d a j e K r i s t t a j s a k r a m e n a t u s t a n o v i o z a s v u C r k v u , ipask g a n i j e u s t a n o v i o z a sve č l a n o v e cijele C r k v e p o d o b j e p r i l i k e « ( t a k o t e o log V i n c e n t i u s L e o n i n u s , A. T H E I N E R , I, 419), j e r s u zapovijed; » P i j t e iz n j e g a svi« n a p o s l j e d n j o j v e č e r i p r i m i l i samo apostoli. P r i č e s t l a i k a p o d o b j e p r i l i k e n i j e b o ž a n s k o g p r a v a ; d a p a č e j e izne83
seno mišljenje da ni pričest p o d j e d n o m prilikom, to jest p o d pri l i k o m k r u h a , n i j e i u r i s d i v i n i , j e r se l a i c i m a p r i č e s t » n e d u g u j e p o b o ž a n s k o m p r a v u niti pod obje, niti p o d j e d n o m (prilikom), jer je Krist s a m o učenicima rekao: činite, uzmite, pijte, a nije rekao: p r u ž a j t e « (izjava š p a n j o l s k o g t e o l o g a F r a n c i s c a d e T o r o ; A. T H E I N E R , I, 495). U d r u g o j p e r i o d i (g. 1551), k a d j e i z n e s e n a t a p o s l j e d n j a m i s a o , u r a s p r a v a m a j e b i l a p r i s u t n a ž e l j a c a r a K a r l a V, i p o s e b n o b u d u ćeg c a r a i u g a r s k o - h r v a t s k o g k r a l j a F e r d i n a n d a , d a k o n c i l z a N j e m a č k u , Č e š k u , U g a r s k u i a u s t r i j s k e z e m l j e d o p u s t i »laički k a l e ž « , p a s u k o n c i l s k i oci o t o m e z a u z i m a l i s t a v o v e . Z a g r e b a č k i biskup P a v a o G r e g o r i j a n e c , p r v i orator k r a l j a F e r d i n a n d a pro regno Hungariae, »živo s e n a g e n e r a l n o j k o n g r e g a c i j i d n e 2 1 . r u j n a 1551 z a u z e o za d o p u š t a n j e » l a i č k o g k a l e ž a « » N i j e m c i m a , U g r i m a i Č e s i m a , k a d već t o l i k o žele« (A. T H E I N E R , I, 504). M i s l i m d a ć e b i t i k o r i s n o donijeti ovdje sve što j e o t o m p i t a n j u n a T r i d e n t s k o m k o n c i l u r e k a o P a v a o G r e g o r i j a n e c , j e r ć e m o iz i z j a v e z a g r e b a č k o g b i s k u p a m o ć i v i d j e t i k a k o se o t o j z a n a š u t e m u o u l o z i e u h a r i s t i j e u c r k venoj zajednici važnoj stvari u o n o v r i j e m e mislilo n a o v o m na š e m tlu. U vezi s p i t a n j e m o pričesti sub utraque specie b i s k u p Gregorlianec j e najprije izjavio da j e »on držao, da drži, i u b u d u ć e želi držati ono što drži Crkva«. »Ali ipak — nastavio j e — se n j e m u čini, d a j e p r i č e s t p o d obje prilike de jure divino, t a k o đ e r što se tiče laika, j e r ustanovljenje toga s a k r a m e n t a o b u h v a ć a k a k o svećenike t a k o i laike; s a m j e K r i s t jed n a k o u m r o za sve, i svi m o r a j u j e d n a k o biti dionici Kristove m u k e , i j e d n a k o činiti s p o m e n ( m e m o r i a m facere); p o s e b n o što K r i s t kaže: Uzmi te i pijte, i d r u g d j e I pili su iz njega svi. I s t o t a k o k a d veli: krv, koja će se za vas, i za mnoge proliti, a koje riječi nisu u p r a v l j e n e s a m o učenici m a . I s t o t a k o , u nastajajućoj Crkvi (in n a s c e n t i ecclesia) su se pričešći vali dugo v r e m e n a sub utraque, k a o što su činili K o r i n ć a n i . Pa Ivan, gla va šesta: Ako ne budete pili njegove krvi itd., te su riječi r e č e n e svima, ne s a m o učenicima, i to p o d p r i j e t n j o m vječne p r o p a s t i . I Pavao kaže Ko r i n ć a n i m a , n e s a m o svećenicima nego i laicima: Što od Gospodina primih, to vam predadoh, n a i m e pričešćivati p o d o b j i m p r i l i k a m a , k a k o njegove riječi j a s n o svjedoče. Zatim, iz slike žrtve Melkizedekove, koji j e p r i k a z a o k r u h i vino n a sliku K r i s t o v u (in figura Christi). Zatim, što su se n e s a m o Grci nego i Latini n e k o ć pričešćivali s u b u t r a q u e , k a o š t o v i d i m o iz Tripartita historia. A to isto, čini se, slijedi i iz koncila u K o n s t a n z i i Baselu. Ali i p a k j e čitavo tijelo, i čitav K r i s t s a d r ž a n p o d s v a k o m prili k o m . I p r e m d a se čita, da j e K r i s t n e k a d razlomio s a m o k r u h , k a o u E m a u s u , i čita se u Djelima a p o s t o l s k i m , to se p o d r a z u m i j e v a k a o p r o fani stol; a blagovanje k r u h a (uostalom) n e isključuje piće. I p a k zato n e misli d a j e Crkva zabludila, ili d a j e bilo bezbožno o n o što j e koncil u 84
K o n s t a n z i o d r e d i o o toj pričesti sub utraquc. On to po istini t a k o govori, k a k o bi sveti s a b o r mogao d o b r o r a z m o t r i t i i uočiti što t r e b a o d r e d i t i 0 toj pričesti. On o d o b r a v a ono što j e r e k a o t r i d e n t s k i kardinal, da se N i j e m c i m a , U g r i m a i Česima načini u s t u p a k (concedatur), kad već toliko žele. I moglo bi to biti k a o dispenza. I r e k a o j e , da je to njegovo mišlje nje zajedničko s b i s k u p o m Beča, njegovim kolegom. On je to mišljenje d a k a k o iznio k a o n a j p o k o r n i j i sin Crkve, i podlaže se s u d u koncila« (A. THEINER, I, str. 503-504). Z a g r e b a č k i j e b i s k u p G r e g o r i j a n e c u š a o (30. I X . 1551) u k o m i siju k o j a j e i m a l a redigirati k a n o n e o euharistiji, ali u D e k r e t o pre s v e t o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e (COD str. 639—698; DS 1635—1661) n i j e u š l o n i š t a o t o m p i t a n j u , j e r j e k o n c i l i s t o g d a n a 1 1 . X . 1551. i z g l a s a o o d l u k u d a se t e m a o p r i č e s t i p o d o b j i m p r i l i k a m a i o p r i č e s t i d j e c e o d l o ž i (COD str. 701—702) za r a s p r a v u k a d n a sabor d o đ u p r o t e s t a n t i , j e r s e b i l a p o r o d i l a n a d a d a ć e se t o d o g o d i t i . U trećoj je tridentskoj periodi, koja je počela p r v o m general n o m k o n g r e g a c i j o m 15. I. 1562., g l a v n i b o r a c z a d o p u š t a n j e »laič k o g k a l e ž a « za s p o m e n u t e z e m l j e b i o j e J u r a j D r a š k o v i ć , t a d a b i s k u p pečujski (Quinqueecclesiensis), koji je kasnije postao biskup z a g r e b a č k i (1563—1578), k a o orator cara Ferdinanda u svojstvu k r a l j a U g a r s k e . O n j e n a s a b o r s t i g a o u n e d j e l j u 18. s i j e č n j a 1562, 1 p r e m d a j e orator c a r a F e r d i n a n d a za carstvo, kraljevinu Češku i n a d v o j v o d i n u Austriju bio p r a š k i n a d b i s k u p , u više m a h o v a j e n a koncilu nastupio tako kao da je htio dati znati da je on zapravo p r a v i t u m a č m i š l j e n j a i s t a v o v a F e r d i n a n d o v i h (usp. A. THEINER, 690; II, 54; I, 73; II, 277), a k o n c i l s k e j e d e k r e t e p o t p i s a o d v a p u t a : najprije u i m e n a d b i s k u p a ostrogonskog i svih b i s k u p a Ugarske te svega klera, a z a t i m u vlastito i m e k a o »Ego Georgius Drascovicius c r o a t a e p i s e o p u s Q u i n q u e e c c l e s i a r u m « (A. T H E I N E R , I I , 511). Č i m j e p r v i p a p i n l e g a t k a r d i n a l H e r k u l G o n z a g a 6. V I . 1562. p r e d l o ž i o d a se n a d n e v n i r e d s t a v i p i t a n j e o p r i č e s t i p o d j e d n o m ili d v i j e p r i like te o pričesti djece i o m i s n o j žrtvi, b i s k u p Drašković izrazio je s v o j e o d u š e v l j e n j e r i j e č i m a iz k o j i h s e v i d i d a j e n j e m u b i l o n a j važnije postići u v o đ e n j e »laičkog kaleža«. On zahvaljuje l e g a t i m a »u i m e s v e g a k r š ć a n s k o g n a r o d a , š t o ć e s e r a s p r a v l j a t i o t o m č l a n k u , zbog kojega se o d m e t n u o veći dio k r š ć a n s k o g p u k a o d K r i s t o v e v j e r e , n a i m e : o t o m s a k r a m e n t u . N a r o d s e n a i m e — r e k a o j e — od vlači s u p t i l n i m a r g u m e n t i m a i g r d n i m p r i m j e r i m a ; n a i m e , b u d ć i d a ne vide da oni n e bi mogli piti kalež što ga podižu svećenici, dali su se z a v e s t i : p r i k l a d n o j e , k a ž e , d a s e t a k o d o v e d u n a t r a g « (A. T H E I N E R , I I , 6). D r a š k o v i ć j e , p r e m a t o m e , v e l i k u v a ž n o s t u d u h o v n o m 85
životu n a r o d a p r i d a v a o euharistiji, a uskraćivanje »laičkog kaleža« bilo je p o n j e m u , uz loše p r i m j e r e života klera, p o v o d odilaženja u p r o t e s t a n t i z a m ; o d d o p u š t a n j a k a l e ž a n a d a o se t o m e , d a ć e se ( b a r mnogi) vjernici vratiti natrag u katolicizam. Kasnije je on precizirao d a se »pričest p o d obje prilike n e m o l i za h e r e t i k e , koji ne p r i z n a j u a u t o r i t e t a koncila, n e g o za o n e koji su u d r u g i m s t v a r i m a i katolici i p o s l u š n i s i n o v i S v e t e R i m s k e C r k v e . A d a p o s t o j i n a d a d a ć e se ve o m a mnogi heretici na temelju toga dopuštenja vratiti u poslušnost, o s o b i t o š t o m n o g i i s k a z u j u d a se h o ć e k n a m a v r a t i t i a k o s e k a l e ž d o p u s t i « . (A. T H E I N E R , I I , 578). C a r F e r d i n a n d j e u v j e r e n d a ć e se ti n a r o d i » n a t a j n a č i n m o ć i p o v r a t i t i u p o š t i v a n j e k a t o l i č k e reli gije: inače se on boji, d a se ne bi, a k o se n j i m a u s k r a t i t o m a l o k r v i n a š e g a G o s p o d i n a , koji j u je obilno prolio za spasenje sviju, zbog toga poslije prolilo veoma m n o g o ljudske krvi u p o g u b n i m ratovi m a m e đ u k r š ć a n i m a « (A. T H E I N E R , I I , 577). A s m a t r a o j e t a k o đ e r d a će se » u b u d u ć e , a k o se d o p u s t i u p o t r e b a k a l e ž a , s većim š t o v a n j e m p o h a đ a t i s v e t a m i s n a ž r t v a ; a k o p a k se u s k r a t i , t r e b a se b o j a t i s v e g a s u p r o t n o g a « (A. T H E I N E R , I I , 578). D a p a č e je D r a š k o v i ć a ž a r z a t u s t v a r z a v e o d a j e n a v o d n o r e k a o , d a » a k o se k a l e ž u s k r a t i , o v a j k o n c i l n e ć e i m a t i s r e t n o g a r a z v i t k a « (A. T H E I N E R , I I , 584), š t o s u m u m n o g i n a k o n c i l u v e o m a z a m j e r i l i . S m i s a o c a r s k o g t r a ž e n j a — k a k o ga j e D r a š k o v i ć razjasnio — b i o j e zapra v o d a se » d a d e o v l a s t b i s k u p i m a , d a m o g u d a t i ( l a i č k i k a l e ž ) a k o g a p o b o ž n o z a t r a ž e n e k i o d k a t o l i k a , ili a k o t o z a t r a ž e n e k i o d o n i h koji su odstupili o d k a t o l i č k e vjere uz obećanje d a će se vratiti« (A. THEINER, II, 99). C a r j e z a m o l i o z a t o p a p u ( P i j a I V ) , a l i j e p a p a njegovu a m b a s a d o r u u R i m u odgovorio, »da j e t u s t v a r sas v i m p r e p u s t i o s l o b o d n o j o d l u c i k o n c i l a « (A. THEINER, II, 578). O d b i s k u p a iz n a š i h k r a j e v a D r a š k o v i ć a j e u t o j s t v a r i p o t p u n o p o d r ž a o k n i n s k i b i s k u p A n d r i j a D u d i ć (A. THEINER, II, 113) i k r č ki b i s k u p d o m i n i k a n a c Albert D u i m i u s de Gliricis, K o t o r a n i n , koji j e u r a s p r a v i o k a n o n i n a o pričesti pod objim prilikama i o pričes ti djece s a b o r s k e o c e u p o z o r i o d a » n a m l e t a č k o m teritoriju, na Kreti, Cipru, i u drugim istočnim krajevima ima veoma mnogo, b r o j č a n o g o t o v o 500 d o 600 t i s u ć a l j u d i r a z l i č i t i h n a r o d n o s t i , k o j i u pričesti p r i m a j u obje prilike; oni u d r u g i m stvarima s n a m a kato lički i osjećaju i žive; s n j i m a i m a m o z a j e d n o sva p r a v a , g r o b o v e i d r u g e s v e t i n j e . T r e b a se č u v a t i d a s a d n e b u d u i ti obuhvaćeni m e đ u o n i m a koji to oboje traže, a koje je sabor odlučio osuditi a n a t e m o m , j e r b i o d a t l e u s l i j e d i l o d a se o n i o d n a s o t u đ e i d a n a 86
o n i m m j e s t i m a n a s t a n e g o l e m a p o m e t n j a « (A. T H E I N E R , I I , 564); i r e k a o j e , n e k a se u n a c r t u k a n o n a » p r i p a z i n a o n e r i j e č i , da ne postoji nikakva božanska zapovijed, k a d Grci drže s u p r o t n o , budu ći d a p r i č e š ć u j u p o d o b j i m ( p r i l i k a m a ) , d a se n e b i o n i o s u d i l i a n a t e m o m ; p o s e b n o k a d s a m i Grci nisu pozvani« n a ovaj sabor (A. T H E I N E R , I I , 49). S a b o r se o p ć e n i t o n i j e o b a z i r a o n a t a j razlog k r č k o g b i s k u p a , k a k o u p o z o r a v a k a r d i n a l G. P a l e o t t o , k o j i j e t a d a , kao auditor Rimske Rote, radio u kancelariji Tajništva Tridentskog s a b o r a (A. T H E I N E R , I I , 564). U d e b a t i o d a v a n j u d o p u š t e n j a »la i č k o g k a l e ž a « z a z e m l j e za k o j e t o t r a ž i c a r F e r d i n a n d , k r č k i b i s k u p je r e k a o da »traženju p o b o ž n o g i za C r k v u v e o m a zaslužnog cara treba udovoljiti; car tim p u t e m traži sjedinjenje Crkve, budući da u s k r a t a kaleža drži m n o g e duhove u uznemirenosti. T r e b a paziti i n a t o d a , a k o se u s k r a t i , t o n e b u d e z n a č i l o o s u d u Bazelsikog koncila, Pavla III. i Julija I I I , koji su kalež dopustili. Da bi se, d a k l e , z a b l u d j e l i p o v r a t i l i n a ( p r a v i ) p u t , dopuštanje kaleža mora dati koncil, a n e d a se t o p r e p u s t i p a p i , ( k a k o s u p r e d l a g a l i m n o g i biskupi, op. ŠB), k a d je Njegova Svetost (papa) za to sazvala koncil; i n e k a se t a v l a s t d a d e b i s k u p i m a , ali n e k a se p a p i p r i d r ž i m o d e r i r a n j e u v j e t a i s a m e v l a s t i . I n e k a se s n j i m a n e p o s t u p a s a strog o š ć u , n e g o s p o n i z n o š ć u , d a i h s a s v i m n e i z g u b i m o « . K r č k i se b i s k u p o s v r n u o i n a p r i g o v o r e o o p a s n o s t i d a se s v e t a k r v n e p r o l i j e : » Š t o se t i č e o p a s n o s t i k o j a se i z n o s i u vezi s p o d j e l j i v a n j e m k r v i , j e d n a k a v o j u j e i u vezi s t i j e l o m « (A. THEINER, II, 103). O n tu opasnost »svakako smatra malenkošću«; u pravilu kod dominika n a c a , n a p r i m j e r , d o b r o j e p r o v i đ e n o u vezi s o p a s n o š ć u k o d l o m l j e n j a h o s t i j e ; » o s i m t o g a , z n a m o d a se m o ž e u r e d i t i k a l e ž k o j i na z i v a j u ministerijalnim, d a se i z b j e g n u sve s u m n j e , k a k a v d a n a s i m a b r i k s e n s k a C r k v a , a k o j i m se, k a k o k a ž u , s l u ž i l a s t a r i n a « (A. THE INER, II, 582). »A t r e b a r a z m o t r i t i d o b r a k o j a b i p r o i s t e k l a iz t o g a d o p u š t e n j a — z a k l j u č i o j e o n — k a o i zla k o j a b i u s l i j e d i l a iz u s k r a t e : sve b i se t o p r i p i s i v a l o k o n c i l u ; p o s e b n o a k o b i nastao k a k a v r a t , p a bi o n i r a s p a l j e n i r a t o b o r n o š ć u ( b e l l i c o s i s s i m i ) d o š l i da opustoše Italiju i ostala kraljevstva katolika. To on kaže kao čovjek« (A. THEINER, II, 103). Ekumenski
je
problem
spomenuo
i kotorski
Bisanti, t a k o đ e r dominikanac, kad je, odobravajući
biskup
Luka
inače kanone
de o
p r i č e s t i , » o p o m e n u o d a t r e b a r a z m o t r i t i o S r b i m a , k o j i se u n j e g o voj dijecezi s l u ž e o b j i m ( p r i l i k a m a ) « (A. THEINER,
II, 41),
a onda
se u vezi s n a c r t o m k o m p l e t n o g d e k r e t a i z j a s n i o d a » p r i h v a ć a i d o k 87
t r i n u i k a n o n e « , n o u z k l a u z u l u »da t o n e s t a v i u p i t a n j e p r a k s u u n j e g o v o j dijecezi« ( s i n e p r a e j u d i c i o s u a e d i o c e s i s : A. T H E I N E R , I I , 54), ali u d e b a t i o d o p u š t a n j u » l a i č k o g k a l e ž a « n a j p r i j e n i j e p o d r ž a o b i s k u p a D r a š k o v i ć a , n e g o j e p e r d l a g a o d a se c i j e l a s t v a r p r e p u s ti p a p i (A. T H E I N E R , I I , 103); n e š t o k a s n i j e (5. I X . 1562), m e đ u t i m , izjavio j e i p a k , d a » a k o se p o š t u j u p r e d l o ž e n i u v j e t i , p r i h v a ć a da se k a l e ž d o p u s t i « ( p l a c e t , u t c a l i x c o n c e d a t u r : A. T H E I N E R , I I , 113). D r u g i s u d a l m a t i n s k i b i s k u p i u g l a v n o m b i l i z a p r e p u š t a n j e t o g a pi t a n j a p a p i , s n e k i m n i j a n s a m a , ili s u se i z j a s n i l i p r o t i v , k a o z a d a r s k i n a d b i s k u p M u t i u s C a l l i n i , r o d o m iz B r e s c i e . Š i b e n s k i b i s k u p J e r o n i m S a v o r g n i a n o , r o d o m iz Forli-a, i z j a v i o j e n a s j e d n i c i 2. r u j n a , d a se o n s l a ž e s t i m e d a papa, a k o se p r i j e i s p u n e svi i z n e s e n i uv j e t i , p a j o š i o n i š t o ih j e d o d a o z a d a r s k i n a d b i s k u p , » d o p u s t i k a l e ž U g r i m a i Č e s i m a « , n o » š t o se t i č e N j e m a č k e i A u s t r i j e , n e k a se od l u k a o d l o ž i z a n e k o d r u g o v r i j e m e . Š t o se p a k t i č e K o r u š k e i d r u g i h carevih pokrajina, on smatra da treba uskratiti« to dopuštenje A. THEINER, II, 108). O p ć e n i t o j e n a k o n c i l u bilo više b i s k u p a koji su bili skloni d a se l a i č k i k a l e ž d o p u s t i za Č e š k u i U g a r s k u , ali n i k a k o n e z a Nje m a č k u , a j o š m a n j e z a d r u g e c a r s k e z e m l j e (i T r i d e n t j e b i o n a c a r s k o m p o d r u č j u ! ) . Č a n a d s k i b i s k u p j a v n o j e n a s j e d n i c i 5. r u j n a g o v o r i o z a d o p u š t a n j e l a i č k o g k a l e ž a , j e r se h e r e t i c i t i m e s l u ž e d a zavedu katolike, p a se i Crkva m o r a t i m e poslužiti d a ih povrati: » c a r t o s m a t r a k o r i s n i m i p o t r e b n i m , p a s t o g a se t o i t r a ž i « (A. THEINER, II 113). N o , p r i v a t n o j e č a n a d s k i b i s k u p , k a k o p i š e k a r dinal Paleotto, radio protiv Draškovića, odgovarajući biskupe od p r i h v a ć a n j a » l a i č k o g k a l e ž a « (A. THEINER, II, 584). P a p i n s k i l e g a t i , p o s e b n o p r v i , k a r d i n a l G o n z a g a , bili s u skloni d a s e u d o v o l j i c a r e v o j m o l b i . K a r d . G o n z a g a u p o z o r i o j e 22. k o l o voza koncilske oce d a carevu želju t r e b a v e o m a ozbiljno uzeti, jer se bez njega ovaj koncil ne bi u p o ć e bio m o g a o sastati i bez njega n e m o ž e u s p j e t i (A. THEINER, II, 88). A m b a s a d o r f r a n c u s k o g k r a l j a L. d e L a n s a c i z j a v i o j e l e g a t i m a d a p o d r ž a v a t r a ž e n j e c a r a F e r d i n a n d a , š t o s u ovi o d m a h s a o p ć i l i k o n c i l u ; a i p a p a P i o I V , s k o j i m s u l e g a t i u t o j s t v a r i b i l i u p i s m e n o j vezi, »više j e prihvaćao c a r e v o t r a ž e n j e n e g o l i m u se p r o t i v i o , n o j a v n o n i j e h t i o zauzeti s t a v a , p r e m d a g a j e c a r p r i j e više p u t a m o l i o , n e g o j e s t v a r p r e b a c i o n a k o n c i l , o p o m e n u v š i l e g a t e d a se k o d t o g a v o d i r a č u n a o Apo s t o l s k o j stolici« A. THEINER, II, 579). P a i p a k s u se k o n c i l s k i oci u t o j s t v a r i t a k o r a z i š l i , d a — k a k o p i š e k a r d i n a l P a l e o t t o — »u nije88
dnoj drugoj kontroverziji nisu dotle bila iznesena tako r a z r o k a m i š l j e n j a « (A. T H E I N E R , I I , 580).
različita
i
G r k iz C h i o s a , T i m o t e j J u s t i n i a n u s , d o m i n i k a n a c , b i s k u p Calamonensis, iznio je p r e d oce svoje iskustvo: » I m a u m o j o j Crkvi, k o j a leži u G r č k o j , v e o m a m n o g o t a k v i h k o j i p r i č e š ć u j u p o d o b j e p r i l i k e , p a i p a k se n e s j e ć a m d a b i se n e p r e k i d n o k r o z d v a n a e s t go dina, kroz koje s a m stalno bio u crkvi, bilo dogodilo bilo kakvo pro l i j e v a n j e ili s v e t o g r đ e . I s t o t a k o u i s t o j c r k v i i i s t o g a d a n a n e k i uzi m a j u s a m o j e d n u priliku, neki obje prilike, neki pričešćuju u besk v a s n o m k r u h u , neki u k v a s n o m ; p a i p a k n e z n a m d a bi se zbog to ga bila p o r o d i l a i k a k v a p o m e t n j a , nego se sve običava obavljati u n a j v e ć o j l j u b a v i i s u g l a s n o s t i m e đ u n j i m a « (A. T H E I N E R , I I , 582). B i s k u p P a l e r m a n a Siciliji, f r a n j e v a c k o n v e n t u a l a c O c t a v i a n u s P r a econius, r e k a o je da je »uzrok svih dosadašnjih zala bilo uskraći v a n j e « , p a » k a d C r k v a m o ž e t a j o b r e d p r o m i j e n i t i , m n o g i m j e raz lozima dokazivao da kalež t r e b a dopustiti, j e r za d o b r o d u š a Crkva m o r a sve u č i n i t i , p o d u v j e t o m d a j e p r i z n a j u z a m a j k u . T r e b a d a k le (kalež) d o p u s t i t i Č e s i m a i U g r i m a « , a p r o v e d b a s a m e s t v a r i n e k a se p r i d r ž i p a p i « (A. THEINER, II, 99). B i s k u p M o d e n e ( I t a l i j a ) , d o m i n i k a n a c A e g i d i u s F o s c a r a r i u s , želio j e d a se p r e c i z i r a j u n e k e raz l i k e , k o m e će se d a t i »laički k a l e ž « , ali j e n a č e l n o b i o z a t o d a k o n cil to n a č i n i , j e r j e » s t a r i n a u v i j e k s m a t r a l a d a se k a l e ž m o ž e d a t i . I k a d se n a B a z e l s k o m k o n c i l u r a s p r a v l j a l o j e li p r o b i t a č n o d o p u s t i t i . C r k v a j e z a k l j u č i l a d a j e p r o b i t a č n o , k a k o b i se n a t r a g p o z v a l i Česi b u d u ć i d a n i j e b i l o n i k a k v e n a d e d a se Česi i n a č e p o v r a t e k C r k v i : isti j e t a j u z r o k i r a z l o g t j e r a o p a p e P a v l a I I I . i J u l i j a I I I . da to isto d o p u s t e . A b u d u ć i d a je t a m a t e r i j a uvijek bila povezi v a n a s k o n c i l o m ( r e l a t a a d e o n c i l i u m ) , mora to koncil odrediti, a ne natrag vraćati papi. D r u g o , s t v a r t r e b a p r o m o t r i t i n a s l u ć u j u ć i b u d u ć n o s t : a k o se n e d o p u s t i , t r e b a se b o j a t i m n o g o č e g a d r u g o g a , p r i j e s v e g a d a č i t a v a N j e m a č k a o d s t u p i o d C r k v e , a t o b i se o n d a p r i p i s i v a l o k o n c i l u . A t a k o se i d o g o d i l o u s l i j e d u s k r a t e P i j a I I . d a s u Česi sve d o o v o g v r e m e n a o s t a l i o t u đ e n i iz k r i l a C r k v e , propali svi k o j i s u p r e m i n u l i : a d a j e k a l e ž b i o d o p u š t e n , t o se n e b i b i l o d o g o d i l o . A G o s p o d i n k a ž e , d a v i š e voli m i l o s r đ e , n e g o žrtvu« (A. THEINER, II, 104). P o r t u g a l s k i b i s k u p a u g u s t i n a c G a s p a r d e C a s a l (Leiria) je da
»iskustvo uči da z a b r a n a
koncila
u Konstanzi
upozorio
ničemu
nije
koristila, kad je onaj zakon bio uzrokom da su mnoge duše propa le b u d u ć i d a s u u m r l e u r a s k o l u , a v e ć m a j e k o r i s t i l o
dopuštenje 89
k o n c i l a u B a z e l u , za o n o d e s e t l j e ć e k a d sc o b d r ž a v a l o , b u d u ć i d a s u se d u š e k o j e su u o n o v r i j e m e u m r l e spasile. K o r i s n o je, dakle, i p r o b i t a č n o , d a se d o p u s t i š t o se t r a ž i . K t o m e p r i d o l a z i o n o š t o j e Pa v a o z a p o v j e d i o , d a p r i m a m o s l a b e u v j e r i . I p a s t i r iz e v a n đ e l a n i j e i z g u b l j e n u i z a b l u d j e l u o v c u č e k a o d a se s a m a o d s e b e v r a t i , n e g o j u j e t r a ž i o , o s t a v l j a j u ć i 99, i p r o n a đ e n u j e d o n i o n a t r a g n a v l a s t i t i m r a m e n i m a « . P r o v e d b a se m o r a p r i d r ž a t i p a p i , a n e p r e p u s t i t i pojedi n o m b i s k u p u . (A. THEINER, II, 105). Većina je biskupa smatrala da tu stvar treba koncil prepustiti p a p i , b i l o d a s u se i z r a ž a v a l i u p r i l o g k a l e ž a , ili p r o t i v k a l e ž a , ili nisu pobliže odredili svoj stav. Prilično je bilo i t a k v i h koji su se n a j o d l u č n i j e izjašnjavali p r o t i v d a v a n j a »laičkog kaleža«: njihov j e stav najznačajnije iznio isusovački general J a k o v Lainez, španjolske narodnosti, koji je najprije konstatirao, da je »jedan i drugi obred, tj. i pričešćivati p o d j e d n o m prilikom i p o d obje prilike, dozvoljen, p r e m a t o m e d a li se z a d r ž i p o z i t i v n o p r a v o ili p r e s t a n e n j e g o va z a b r a n a . To ne bi bilo grijeh, j e r su apostoli i drugi u pr votnoj Crkvi pričešćivali pod obje prilike, a poslije je prevladao običaj p o d j e d n o m , što je potvrdio sabor u Konstanzu, koji ne može zabluditi. A koji je od tih o b r e d a prikladniji, o t o m e n e m a m o s i g u r n o s t i v j e r e , b u d u ć i d a t a s i g u r n o s t n i j e za s p a s e n j e p o t r e b n a , p a j e j e d a n i d r u g i o b r e d d o p u š t e n (licitus)«. N j e m u se r a z l o z i za z a b r a n u kaleža čine vjerojatnijima (probabiliores), p a nije za ukida nje z a k o n a , j e r ni z a k o n o d a v c i koji d o n o s e ljudske zakone »ne u k i d a j u z a k o n e z a t o š t o ih n e k i n e o b d r ž a v a j u « . A n i j e n i z a d a v a n j e d i s p e n z e : » T a k o đ e r n i j e u p u t n o d a se t a v r a t a o t v o r e i da se d a d e t a k v a d i s p e n z a , j e r će d r u g i t r a ž i t i d r u g o , p a b i se t a k o za k o n i u k i d a l i . O s i m t o g a , a k o b i s e ti l j u d i u p i t a l i , j e s u li spremni p o k o r i t i se C r k v i , p a a k o b i o d g o v o r i l i d a j e s u : z a š t o se o n d a n e pokoravaju sada kad zapovjeda praksu pričešćivanja pod j e d n o m p r i l i k o m ? A k o p a k b i o d g o v o r i l i ne, z n a č i l o b i d a se n e k a j u . I n e t r e b a v j e r o v a t i d a t o o n i t r a ž e iz p o b o ž n o s t i , j e r n i j e t o p o b o ž n o s t k a d s e n e t k o želi o d i j e l i t i o d j e d i n s t v a C r k v e . A v j e r o j a t n i j e j e d a b i oni n a temelju takvog d o p u š t e n j a postali još g o r i . . . « On nije za d o p u š t a n j e l a i č k o g k a l e ž a , j e r b i se t a k o » o t v o r i l a v r a t a i d r u g i m n a cijama koje su mirne, d a i one isto zatraže: zbog toga bi, prije nego se i š t a u č i n i , t r e b a l o z a t r a ž i t i m i š l j e n j e d r u g i h k r a l j e v a i k n e z o v a « (A. THEINER, II, 115). P r e m a t o m e o n s m a t r a , d a se » n i p o š t o n e smije kalež dopustiti (nullo p a c t o calicem c o n c e d e n d u m ) , i ne b i se s m j e l i o s l o n i t i n a s v j e d o č a n s t v o c a r a , k o j i u t o j s t v a r i , k o j a n e 90
s p a d a n a njegovu službu, nije toliko zaštitnik koliko je sin Crkve, n e g o b i se p r v e n s t v e n o t r e b a l a i s p i t a t i m i š l j e n j a b i s k u p a i d u h o v n i h p a s t i r a . I n e m o j m o se b o j a t i , b r a ć o , p a makar izgubili ljudsku z a š t i t u k n e z o v a , j e r će i p a k s a m B o g , o čijoj se m i l o s t i r a d i , o s t a t i uz n a s . Dapače, n e u s t r a š i v o m v j e r o m i m a j m o uvijek na p a m e t i to, da sveta Crkva, utemeljena predragocjenom krvlju njegova Sina, m a k a r se k a d a s v e l a n a m a l i b r o j , n i k a d i p a k n e ć e p r o p a s t i « (A. THEINER, II, 583). K a k o se m o ž e iz s v i h t i h n a v o d a v i d j e t i , n a Tridentskom se koncilu r a s p r a v a o »laičkom kaležu« p r e l a m a l a p r e k o dva p o i m a n j a C r k v e : j e d n i s u k o n c i l s k i oci — n j i h o v j e p r e d s t a v n i k b i s k u p D r a š k o v i ć — p o i m a l i C r k v u p r v e n s t v e n o pastoralno, kojoj je prva i naj važnija krepost ljubav i milosrđe; koja računa s voljom i željom ljudi da joj udovolji koliko je najviše moguće bez krivotvorenja s a m e sebe; koja i m a p r e d očima prvenstveno vječno spasenje što v e ć e g b r o j a v j e r n i k a p a se i n e m o ž e p o m i r i t i s g u b l j e n j e m v j e r n i ka i svođenjem sebe n a mali k o m p a k t a n b r o j ; koja s m a t r a da tre b a prihvatiti rizike s k o p č a n e s time da sva svoja n a d n a r a v n a sreds tva stavi n a raspoloženje l j u d i m a k a k o bi oni u sebi mogli d u h o v n o rasti, m a k a r to nosilo sa s o b o m velike raznolikosti s obzirom na različite geografske prostore, p a i na s a m o m istom p r o s t o r u ; koja p o k u š a v a u t o m c i l j u p r o m i c a t i i o n e v r i j e d n o s t i za k o j e n i j e u n a p r i j e d s i g u r n o d a ć e s v a k a k o d o n i j e t i u s p j e h , n e u z d a j u ć i se s u v i š e u r a z u m s k u p r o r a č u n a t o s t ; d r u g i s u oci — n j i h o v j e n a j j a č i p r e d stavnik isusovački general Lainez — poimali Crkvu prvenstveno autoritarno, kojoj je p r v a i najvažnija krepost poslušnost crkve n o m a u t o r i t e t u ; k o j o j volja i želja v j e r n i k a ne m o ž e ni u č e m u biti m j e r o d a v n a , nego je m j e r o d a v n a s a m o volja autoriteta, koji daka k o m o ž e p o d j e l j i v a t i m i l o s t i , ali s a m o p o d u v j e t o m d a se b e s p o g o v o r n o p r i z n a j e a p s o l u t n o s t o d l u k a njegove volje; kojoj je ideal k o m p a k t n o s t i sređenost i jednoobraznost u pojavnom smislu, po uzoru na zemaljsku državu; koja je stoga s p r e m n a i na otpadanje l j u d i i n a s v o đ e n j e n a m a l i b r o j , ali z a k o n s k i k o m p a k t a n i r a c i o nalno s r e đ e n ; k o j a se n e u p u š t a u rizike koji nisu dovoljno racio n a l n o sigurni d a će donijeti u s p j e h . Carevo traženje »laičkog kaleža« bilo je u k l j u č e n o m e đ u o pričesti
pod
obje
prilike
i o pričesti
djece
pitanja
k a d su o t o m e iznosili
s v o j a m i š l j e n j a t e o l o z i (od 10. d o 2 3 . l i p n j a 1562), k o j i s u se svi slo žili d a c r k v e n i a u t o r i t e t i m a v l a s t d o p u s t i t i l a i č k i k a l e ž , ali
su
v e o m a r a z i š l i o k o n k r e t n o m p i t a n j u d a li t r e b a
carevu
udovoljiti
se
91
t r a ž e n j u (A. T H E I N E R , I I , 3 5 — 3 6 ) ; s a m o j e j e d a n t e o l o g i š a o d o t l e d a j e p r e d l o ž i o , » n e k a se u k i n e z a p o v i j e d k o n c i l a u K o n s t a n z u o z a b r a n i pričesti p o d o b j e prilike i n e k a se svim p a s t i r i m a C r k a v a d o p u s t i da svaki p o j e d i n i m o ž e pričešćivati sebi podložni n a r o d ka k o b u d e s m a t r a o p r o b i t a č n i m « (A. THEINER, II, 36). T o j e b i o španjolski teolog P e t a r Mercatus, svjetovni svećenik, koji je na k o n c i l d o š a o u p r a t n j i b i s k u p a Vich-a ( s u f r a g a n a T a r r a c o n e ) M o y e d e C o n t r e r a s . P a p i n s k i s u l e g a t i t o p i t a n j e i z d v o j i l i iz g e n e r a l n e r a s p r a ve o p r i č e s t i ( k o j a j e p o č e l a 30. l i p n j a 1562) d a s e r a s p r a v e p o s l i j e usvajanja dekreta o pričesti. N a 2 1 . k o n c i l s k o j s j e d n i c i , 16. s r p n j a 1562., p r o g l a š e n j e t a j d e k ret (svečano je čitanje bilo povjereno splitskom n a d b i s k u p u Marku C o r n e l i o , v e n e c i j a n c u ) , u k o j e m se u t v r đ u j e d a n i s u svi v j e r n i c i o b v e z n i »po B o ž j o j z a p o v i j e d i ili ex n e c e s s i t a t e s a l u t i s « p r i m a t i obje p r i l i k e , d a j e C r k v a iz o p r a v d a n i h r a z l o g a u v e l a p r i č e s t p o d j e d n o m p r i l i k o m , i d a se č i t a v K r i s t p r i m a i p o d s a m o m p r i l i k o m k r u h a , t e d a e u h a r i s t i j s k a pričest nije p o t r e b n a djeci p r i j e nego d o đ u d o upo r a b e r a z u m a , a u d o d a t k u j e r e č e n o d a j e p i t a n j e o d o p u š t a n j u »la i č k o g k a l e ž a « k o n c i l z a d r ž a o d a g a i s p i t a i r i j e š i »u d r u g o v r i j e m e « ( a d a l i u d t e m p u s ) , i t o » š t o p r i j e « (COD, str. 726-728). N a u p o r n o i u č e s t a l o i n z i s t i r a n j e b i s k u p a D r a š k o v i ć a (A. T H E I N E R , I I , 577), p r v i j e l e g a t k a r d i n a l G o n z a g a p o k r e n u o t o pitanje p r e d k o n c i l o m d o k j e j o š b i l a u t o k u r a s p r a v a o m i s n o j ž r t v i , u su b o t u 22. k o l o v o z a 1562, a u č e t v r t a k 27. k o l o v o z a o d r ž a o j e b i s k u p D r a š k o v i ć p r e d o č i m a g o v o r o t o m p i t a n j u u s v o j s t v u oratora cara F e r d i n a n d a za U g a r s k u , i drugi dan, 28. kolovoza, počela je k o n c i l s k a r a s p r a v a (A. THEINER, II, 97-115) k o j a j e t r a j a l a d o n e d j e l j e 6. r u j n a . O d 167 k o n c i l s k i h o t a c a — p r e m a p o d a c i m a z a p i s n i č a r a b i s k u p a M a s s a r e l l a (A. THEINER, II, 115) — s a m o s e 29 o t a c a i z j a s n i l o z a D r a š k o v i ć e v p r i j e d l o g , d o k se p r o t i v s v a k o g d o p u š t a n j a »laičkog k a l e ž a « i z j a s n i l o 38 o t a c a , a n j i m a j o š t r e b a p r i b r o j i t i 10 n e g a t i v n i h g l a s o v a k o j i s u i p a k p r e d l a g a l i n e k a se t o o s t a v i p a p i . 14 i h j e m i s l i l o da to p i t a n j e t r e b a odložiti. Onih koji su htjeli n e k a to p a p a rješava, b i l o j e s v e g a 84 ( j e d a n g l a s v e ć i n e ) ; o d t i h s u 31 b i l i z a t o d a p a p a u d o v o l j i c a r e v u t r a ž e n j u o p ć e n i t o , a 19 se i z j a s n i l o n e k a se d o p u š t e n j e o g r a n i č i s a m o n a U g a r s k u i Ć e š k u . A k o se z b r o j e svi p r i s t a š e z a d o p u š t a n j e k a l e ž a , o n d a s u o n i i p a k b i l i u r e l a t i v n o j v e ć i n i : 79, p r e m a 48 d e k l a r i r a n i h p r o t i v n i k a , i 39 n e o d r e đ e n i h . N o b i l o j e j a s n o d a k o n c i l n e m o ž e t a k a v d e k r e t d o n i j e t i , j e r j e za d o n o š e n j e b i l o s a m o 29 o t a c a . 92
U t a k v o j j e s i t u a c i j i b i s k u p D r a š k o v i ć želio n a s v a k i n a č i n p o s t i ć i b a r t o d a k o n c i l d o p u š t e n j e » l a i č k o g k a l e ž a « p r e d a p a p i j a v n i m de k r e t o m , a ne s a m o n a s u k r o m n i način, to jest, n e k i m t e k s t o m koji će b i t i u s v o j e n n a j a v n o j k o n c i l s k o j s j e d n i c i , a n e s a m o n e k o m p o r u k o m s koncilske kongregacije koja neće doći u javnost, k a k o su a e k i p r e d l a g a l i . A m i s l i o j e d a ć e se m o ć i p o s t i ć i i t o d a k o n c i l u t o m t e k s t p r i h v a t i l i d a se p r e d l o ž i s a b o r u (A. THEINER, II, 585): u njeStoga je s a m dao načiniti n a c r t teksta toga dekreta, a legati su taj t e k s a p r i h v a t i l i d a s e p r e d l o ž i s a b o r u (A. THEINER, II, 585): u n j e m u se k a ž e , n e k a p a p a , »služeći se u p o z n a v a n j e m t o g a p i t a n j a k a k v o njegovo blaženstvo b u d e smatralo potrebnim, onim nacijama i naro d i m a z a k o j e n j e g o v a s v e t o s t s p o z n a d a će t o b i t i p r o b i t a č n o i k o r i s n o . ..« p o d i j e l i u p o t r e b u k a l e ž a , i » a k o m u se b u d e č i n i l o p r i l i č n i m p o d i j e l i t i , t a k o đ e r p o želji, savjetu i odobrenju, ovog svetog sabora« ( e t i a m ex v o t o , c o n s i l i o , e t a p p r o b a t i o n e h u j u s s. s y n o d i ) (A. THE INER, II, 585-586; II, 127). N a k o n g r e g a c i j i 15. r u j n a t a j j e t e k s t n a i š a o n a s n a ž n e o t p o r e ; k a d s u se s t a v o v i i z r a č u n a l i — k a k o i z v j e š ć u j e k a r d . P a l e o t t o (A. THEINER, II, 586) — b i l o j e 79 g l a s o v a p r o t i v , a s a m o 69 z a d e k r e t , u z 4 n e j a s n a . D r a š k o v i ć j e b i o u t u č e n i razl j u ć e n : p o s l a o j e b i s k u p a D u d i ć a l e g a t i m a d a p r o t e s t i r a š t o j e ca r e v a ž e l j a n a t a j n a č i n n a p r o s t o p r e z r e n a , i d a s a o p ć i d a se n e ć e p o j a v i t i n a s l i j e d e ć o j s j e d n i c i . K a r d i n a l G o n z a g a , d a se u t o j s i t u a c i j i postigne b a r ono što je moguće, dao je o d m a h načiniti novi tekst u kojemu koncil jednostavno čitavu stvar natrag vraća papi, i sutra d a n (16. r u j n a ) g a j e p r e d l o ž i o k o n c i l u , izloživši o č i m a s i t u a c i j u i u v j e r a v a j u ć i i h d a p a p a »neće t o l o š e p r i m i t i « (A. THEINER, II, 128). N e k i s u b i s k u p i , k a o z a d a r s k i n a d b i s k u p , p r o t e s t i r a l i d a i m c a r t a k o n a n o s i silu, ali j e i p a k d e k r e t u s v o j e n ; 38 j e g l a s o v a i p a k b i l o p r o t i v , m e đ u n j i m a i g l a s i s u s o v a č k o g g e n e r a l a , d o k s u d r u g a če t i r i r e d o v n i č k a g e n e r a l a g l a s o v a l a za d e k r e t , k o j i j e s l i j e d e ć i d a n (17. I X . 1562) p r o g l a š e n n a 22. k o n c i l s k o j s j e d n i c i (COD, str. 741). Kardinal Paleotto, koji je tada radio u koncilskoj kancelariji
kao
r e d a k t o r tekstova, izrazio j e mišljenje, da bi Drašković m o ž d a
bio
u s p i o od koncila dobiti d o p u š t e n j e laičkog kaleža za Češku i Ugar sku, do čega m u je najviše bilo stalo, da je izabrao pravi
trenutak,
to jest d a j e p o č e k a o dolazak F r a n c u z a za k o j e je z n a o d a bi p o d u prli njegovu želju, i d a nije inzistirao n a svim c a r s k i m z e m l j a m a , s k r i v i m r a č u n o m d a će m u k o n c i l d a t i o n o m a n j e
ako bude
tražio
v i š e : t a k v a p o g a đ a n j a m o g u ć a s u i z m e đ u č o v j e k a i č o v j e k a , ali k a d čovjek n e š t o traži od kolektivnog tijela, o n d a m o r a tražiti s a m o o n o 93
š t o f a k t i č k i želi, j e r a k o g a t a k v o t i j e l o j e d a n p u t o d b i j e , v i š e n e p o s t o j i m o g u ć n o s t d a se s t v a r p o p r a v l j a (A. THEINER, II, 587). N a b i s k u p e j e u t j e c a l o i t o š t o iz n j e m a č k i h k r a j e v a n i j e b i l o b i s k u p a n a k o n c i l u ( s a m o d v o j i c a , a 4 s u se d a l i z a s t u p a t i ) , š t o j e D r a š k o v i ć a v e o m a l j u t i l o (usp. A. THEINER, II, 73), a i ti s u se u p i t a n j u k a l e ž a d r ž a l i v e o m a d v o z n a č n o (usp. A. THEINER, II, 584), p a t a k o k o n c i l s k i oci n i s u z n a l i š t o o c a r e v o j želji s t v a r n o m i s l i C r k v a u Njemačkoj. P o z a v r š e t k u T r i d e n t s k o g s a b o r a p a p a P i o I V . u d o v o l j i o j e ca r e v u t r a ž e n j u i g o d i n e 1564. d o p u s t i o »laički k a l e ž « , p o d o d r e đ e n i m u v j e t i m a . N o t o se n i j e u s p j e l o o d r ž a t i : z b o g r a z n i h o k o l n o s t i d o p u š t e n j e j e o p o z v a n o g. 1571. za B a v a r s k u , g, 1584. za A u s t r i j u , a g. 1621. z a Č e š k u i o p ć e n i t o (usp. J. A. JUNGMANN, Missarum sollemnia, II, str. 468). T a k o j e p r i č e s t p o d p r i l i k o m v i n a z a v j e r n i k e n e s t a l a s k a t o l i č k o g z a p a d a sve d o D r u g o g v a t i k a n s k o g koncila (1962—1965). O b i č a j k o j i se u n e k i m k r a j e v i m a , p a i k o d n a s , b i o o d r ž a o sve d o X X . s t o l j e ć a , d a se n a p r i č e s n e d a n e v j e r n i c i m a p o slije p r i č e s t i d a j e p i t i v i n o s v o d o m , i m a o j e s a s v i m d r u g i z n a č a j : ispiranja ustiju poslije p r i m a n j a posvećene hostije. No, moguće je d a su vjernici to n e k a k o osjećali k a o n a d o m j e s t a k za p r i č e s t p o d p r i l i k o m v i n a (usp. JUNGMANN, nav. dj., str. 502s). D a b u d e j a s n o kako nije riječ o pričesti p r e s v e t o m krvlju, to je vino vjernicima pružao ministrant, k a k o je bilo propisano u donedavna važećem R i m s k o m m i s a l u : »A s l u ž i t e l j , d e s n o m r u k o m d r ž e ć i p o s u d u s vi n o m i vodom, a lijevom ubrusić, nešto poslije svećenika pruža im i s p i r a n j e ( a b l u t i o n e m ) , i u b r u s i ć d a o b r i s u u s t a « (Ritus servandus in celebratione missae, X,6). P o z a b a v i l i s m o se m a l o o p š i r n i j e p r o b l e m o m » l a i č k o g k a l e ž a « n a Tridentskom koncilu, ne samo zato što je kod toga igrao važnu ulogu n a š b i s k u p J u r a j Drašković, nego još više zato što je to b i o p o s l j e d n j i t r z a j d a se z a u s t a v i p r o c e s , p o g n a t k a r o l i n š k o m o b n o vom, a koji s m o nazvali »klerikalizacijom« euharistijske liturgije, ali k o j i se v i š e n i j e m o g a o z a u s t a v i t i . » L a i č k i kalež« z a p r a v o j e v i š e b i o simbol ravnopravnosti laika s klerom pred Bogom u euharistijs k o j l i t u r g i j i , k a o b i t n o m o č i t o v a n j u v j e r s k o g ž i v o t a k r š ć a n s k o g na r o d a , n e g o š t o b i se b i l o m i s l i l o d a se p r i č e š ć u p o d p r i l i k o m v i n a p r i m a n e k a osobita milost koja bi vjernicima bila u s k r a ć e n a odu z i m a n j e m k a l e ž a . T o se v e o m a d o b r o v i d i iz r a s p r a v a n a T r i d e n t s k o m k o n c i l u , p o s e b n o iz r a s p r a v l j a n j a o p i t a n j u d a li se p o d o b j e p r i l i k e p r i m a više milosti negoli s a m o p o d j e d n o m prilikom. 94
B i s k u p D r a š k o v i ć j e m i s l i o d a se j e d n a k o m i l o s t i p r i m a i p o d s a m o m j e d n o m prilikom kao i pod obje prilike, pa je zato predla g a o d a se u d e k r e t o p r i č e s t i s t a v e r i j e č i k o j i m a će se j a s n o o s u d i t i s u p r o t n o m i š l j e n j e : »da se p o d j e d n o m n e p r i m a t o l i k o k o l i k o p o d o b j e « (non tantum sumi sub una, quantum sub utraque, anathema sit: A. THEINER, II, 43). N a k o n c i l u j e , m e đ u t i m , b i l o l j u d i k o j i s u bili za u s k r a t u k a l e ž a v j e r n i c i m a , m a k a r s u u i s t o v r i j e m e z a s t u p a l i d a se p r i č e š ć u sub utraque dobiva više milosti nego p r i č e š ć u s a m o pod jednom prilikom. P i t a n j e o m i l o s t i p o k r e n u l i s u teolozi — k a k o p i š e k a r d i n a l Pa l e o t t o (A. THEINER, II, 564), — i v e ć i n a j e t e o l o g a m i s l i l a d a s e j e d n a k a m i l o s t p r i m a i p o d o b j e i p o d j e d n o m p r i l i k o m , »jer se milost ne daje s obzirom na sakramentalne prilike, nego s obzirom n a K r i s t a k o j i se n a l a z i p o d p r i l i k a m a « ; n e k i s u m i s l i l i d a se d o b i v a više a k o čovjek k o d p r i m a n j a d r u g e prilike b u d e bolje r a s p o l o ž e n ( t j . više ex o p e r e o p e r a n t i s ) ; ali i h j e z n a t a n b r o j t v r d i o d a se d o b i v a više m i l o s t i z a t o š t o » s a k r a m e n t i t v o r e o n o š t o o z n a č u j u , a o z n a č i v a n j e b i v a p o z n a k o v i m a , p a se s o b z i r o m n a z n a k o v e d a j e v i š e m i losti« (A. THEINER, II, 36), t j . v i š e d o b i v a t k o p r i m i p o d o b a z n a k a nego onaj tko primi pod jednim. No, u t o m slučaju nastaje pro b l e m : n i j e li C r k v a , z a b r a n i v š i u K o n s t a n z i p r i č e s t p o d p r i l i k o m vi n a , p r e v a r i l a v j e r n i k e za t u m i l o s t ? B i s k u p D r a š k o v i ć j e d u b o k o osjećao p a s t o r a l n u o p a s n o s t toga pitanja, p a je, k a d su već teolozi a k t u a l i z i r a l i t o m i š l j e n j e , s k o j i m se i n a č e o n n i j e s l a g a o j e r j e m i s lio d a se n e d o b i v a v i š e m i l o s t i p o d o b j e p r i l i k e , s m a t r a o d a s a d a koncil m o r a izričito zauzeti stav: zajedno s k a r d i n a l o m Stanislavom Hosiusom, b i s k u p o m W a r m e (Poljska), j e d n i m od papinskih legata, i k n i n s k i m b i s k u p o m Dudićem, »tvrdio je — k a k o izvješćuje kardi n a l P a l e o t t o — d a se o n i b o j e , a k o s a d a s a b o r i z r i č i t o n e u t v r d i d a se s a s v i m n i š t a više m i l o s t i n e d o b i v a o d d v i j u p r i l i k a n e g o o d s a m o j e d n e , d a će se za k r a t k o v r i j e m e d o g o d i t i d a o n e n a c i j e k o j e , i a k o su j o š k a t o l i č k e , s i l n o z a h t i j e v a j u u p o t r e b u k a l e ž a , o d n a s o t p a d n u , iz s a m o g t o g r a z l o g a k a o d a će iz o b j i h p r i l i k a p o s t i ć i n e š t o k o r i s t i , k a o š t o s u m n o g i n a š i t e o l o z i t v r d i l i n a k o n c i l u « (A. THEINER, II, 564). T o n i j e u s p j e l o , j e r k o n c i l n i j e h t i o z a u z e t i s t a v u t e o l o š k o j diskusiji. Z a s t u p n i c i veće tumačili situaciju
milosti
pod
laika kojima
obje prilike n a različite su je uskraćena prilika vina:
zastupali da laicima onu milost koju bi dobili od kaleža š t a v a z a s l u g a iz poslušnosti
k o j o m se p o k o r a v a j u
crkvenoj
načine neki
su
nadomje zabrani 95
k a l e ž a : » p r e m d a t u m i l o s t p o d r u g o j p r i l i c i n e s t j e č u , i p a k i m se d a j e per obedientiam« (franjevac Aloysius de Burgonovo; A. THEI NER, II, 21; ea obetientia supplet gratiarn: portugalski teolog Theutonius: A. THEINER, II, 35; i s t u m i s a o , s n i j a n s o m , i z n i o j e p a p i n s k i t e o l o g Petrus de Soto, d o m i n i k a n a c : A. THEINER, II, 10). P r e m d a je teolog prvog legata kard. Gonzage, d o m i n i k a n a c Angelus C i o s u s , t v r d i o d a se » k r š ć a n i m e đ u s o b n o n e r a z l i k u j u u stvarima p o t r e b n i m a za s p a s e n j e , o s i m s a m o u m i n i s t e r i j u « (A. THEINER, II, 18), d r u g i s u t e o l o z i z a s t u p a l i d a se »laici n e s m i j u i z j e d n a č a v a t i s a s v e ć e n i c i m a « (franjevac Angelus de Petriolo: THEINER, II, 29) š t o se t i č e e u h a r i s t i j s k e m i l o s t i ; »laici p r i m a j u t o l i k u m i l o s t k o l i k a j e n j i m a p o t r e b n a , k a o š t o se s v e ć e n i c i m a d a j e o n o l i k a k o l i k a j e n j i m a d o v o l j n a , p r e m d a j e t a veća« (karmelićanin Laurentius de Asula: THEINER, II, 24); Š p a n j o l a c J. G i l b e r t u s d e N o g u e r a s , b i s k u p u Alife-u ( I t a l i j a ) , z a s t u p a o j e m i š l j e n j e d a s v e ć e n i k k o j i cele b r i r a p r i m a više milosti od laika, j e r svećenici »prikazuju, gotove, m o l e , p r i m a j u « , a laici s a m o p r i m a j u ; a š t o se t i č e l a i k a , n j i m a j e s v e j e d n o , p r i m a j u li p o d j e d n o m ili p o d o b j e p r i l i k e , j e r l a i c i u sva k o m s l u č a j u p r i m a j u j e d n a k u m i l o s t (Theiner, 11,44), m a n j u o d sve ćenika. Teolog Aloysius de B u r g o n o v o , franjevac, t u m a č i o je da je t o s t o g a š t o » s v e ć e n i c i v e ć m a z a s l u ž u j u , b u d u ć i d a o n i g o t o v e (conf i c i a n t ) i i m a j u e k s t e n z i v n o v e ć u v j e r u , iz t o g a š t o o n i v j e r u u žrtvi znakovima i u k r a s i m a (ornamentis) izvršuju (exerceant), p a su t a k o v e ć m a z a s l u ž n i « ( T H E I N E R , I I , 21). N o d r u g i s u t e o l o z i p o k u š a l i t o t o č n i j e i z r a z i t i i t e o l o š k i u t e m e l j i t i : »ovaj s a k r a m e n a t n a d r u k č i j i n a č i n p r i m a j u laici, a n a d r u k č i j i s v e ć e n i c i . L a i c i se p r i č e š ć u j u s a m o p o d v i d o m sakramenta, a, s v e ć e n i c i i p o d v i d o m s a k r a m e n t a i p o d v i d o m žrtve« (franjevac konventualac Balthassar Crispus: THEINER, II, 20); s t o g a t r e b a r a z l i k o v a t i p r i č e s t s v e ć e n i k a koji celebrira, od pričesti onoga koji ne celebrira, bio to svećenik ili l a i k : » s v e ć e n i k k o j i ž r t v u j e ( s a c r i f i c a n s ) p r i m a v e ć u m i l o s t o d onoga koji p r i m a izvan žrtve (extra s a c r i f i c i u m ) . . . Oni koji n e g o t o v e ( n o n c o n f i o i e n t e s ) , b i l o s v e ć e n i c i b i l o laici, p r i m a j u t o l i k o m i l o s t i p o d j e d n o m ( p r i l i k o m ) k o l i k o p o d o b j e , j e r ovi p r i m a j u k a o s a k r a m e n t a o n i k a o ž r t v u i k a o s a k r a m e n t « (franjevac Angelus de Petriolo: THEINER, II, 29). F r a n j e v a c k o n v e n t u a l a c A n t o n i u s P o s i u s d e M o n t e l i č i n o d a o j e t o m e ekleziološku dimenziju: »Budući da svećenik p r i m a i p o d vidom s a k r a m e n t a i p o d vidom žrtve, ima veći p l o d , ali se t a j n e o d n o s i s a m o n a s v e ć e n i k a ( o n n a i m e z a s t u p a C r k v u ) n e g o n a s v u C r k v u « (THEINER, II, 21). Karmelićan Lauren96
t i u s L u c r e t u s iz V e n e c i j e ( k o j i se i n a č e i z j a s n i o u p r i l o g d a v a n j a ka leža) r a z j a s n i o j e p r i č e s n u r a z l i k u i z m e đ u s v e ć e n i k a i l a i k a p o z i v o m na Posljednju večeru, na kojoj su »apostoli predstavljali Crkvu (gesisse p e r s o n a m E c c l e s i a e ) : n j i h j e ( I s u s ) p r i č e s t i o k a o l a i k e i k a o s v e ć e n i k e , n a j p r i j e p o d k r u h o m , k a o l a i k e , z a t i m i h j e u č i n i o sveće nicima i dao im je poslije toga kalež, kao svećenicima.« N o b u d u ć i da Isus nije z a b r a n i o kalež dati i laicima, Crkva je poslije p o n e k a d d o p u š t a l a d a se laici s l u ž e j e d n i m i d r u g i m , k a o š t o sv. P a v a o u P r v o j K o r i n ć a n i m a gl. 11. (THEINER, II, 32). U i s t o m s m j e r u j e f r a n c u s k i d o m i n i k a n a c B e r n a r d i n u s B e r a r d u s f o r m u l i r a o ekleziološ k u m i s a o d a s u »u p o s v e ć e n j u t i j e l a n a v e č e r i b i l i p r e d s t a v l j e n i ( r e p r a e s e n t a b a n t u r ) svi k o j i v j e r u j u u K r i s t a ( c h r i s t i f i d e l e s ) , a u kr vi, o d n o s n o k a l e ž u , s a m o svećenici« (THEINER II, 24), j e r j e I s u s n a P o s l j e d n j o j v e č e r i i z m e đ u p o s v e ć e n j a t i j e l a i p o s v e ć e n j a k r v i na č i n i o i n t e r v a l , d a t a k o » n a m i g n e , d a laici i m a j u p r i m a t i s a m o t i j e l o , a svećenici oboje, gotoveći. J u d a je p r i m i o s a m o k r u h , j e r nije još b i o z a r e đ e n za s v e ć e n i k a , a n i j e č e k a o s v r š e t a k v e č e r e . U č e n i c i s u p r i m i l i k r v ; i o n i , b u d u ć i d a s u bili z a r e đ e n i za s v e ć e n i k e , p r e d s t a v l j a j u K r i s t a , a n a n j i h o v o se m j e s t o u C r k v i p o s t a v l j a j u s v e ć e n i c i , k o j e p a p a n e m o ž e dispenzirati d a gotove s a m o p o d j e d n o m prili k o m « (THEINER, II, 23). N j e m u j e r a z u m l j i v o , z a š t o l j u d i žele p r i m i t i k a l e ž , b u d u ć i d a se »u p o s v e ć i v a n j u k a l e ž a n a l a z i m n o g o t o g a č e g a n e m a u p o s v e ć i v a n j u t i j e l a « , k a d se k a ž e : » č a š a novi zavjet, o d n o s n o novog i vječnog zavjeta, i otajstvo vjere, i prolit će se na otpuštenje grijeha. A o t i j e l u se k a ž e s a m o : koje će se predati za vas; i z a t o n e k i p o b o ž n i t r a ž e kalež« THEINER, II, 23). N o , o n n i j e s k l o n d o p u š t a n j u k a l e ž a , j e r t o n i j e l a i c i m a p o t r e b n o , b u d u ć i d a lai ci n e p r i m a j u n i š t a v i š e p o d d v i j e n e g o l i p o d j e d n o m p r i l i k o m . D a n a v e d e m o s a m o j o š j e d n o v a ž n o suprotno mišljenje koje je i z n i o n a p u l j s k i p r o f e s o r f r a n j e v a c V i n c e n t i u s d e M e s s i n a , k o j i se inače izjasnio za d o p u š t a n j e kaleža »radi j a v n o g d o b r a , p o s e b n o d a se i š č u p a j u h e r e z e « , a n i j e b i o n i s a s v i m n e s k l o n p r i č e š ć i v a n j u d j e c e . O n j e i z j a v i o d a v j e r n i c i n e p r i m a j u »više m i l o s t i p o d o b j e p r i l i k e nego p o d j e d n o m , a t a k o đ e r ni svećenici koji celebriraju, b u d u ć i d a a p o s t o l i n a v e č e r i n i s u ž r t v o v a l i , n e g o s a m o p r i m i l i , a n e m o ž e se r e ć i d a s u o n i t a d a p r i m i l i m a n j e m i l o s t i n e g o š t o s a d a p r i m a j u sve ć e n i c i k o j i c e l e b r i r a j u « . O n j e , m e đ u t i m , i z j a v i o d a j e I s u s n a ve č e r i , k a d j e r e k a o »pijte iz n j e g a svi«, m i s l i o s a m o n a a p o s t o l e , a n e n a o s t a l e v j e r n i k e (THEINER, II, 31—32); što j e z a s t u p a l o i više d r u g i h teologa. 97
To posljednje stanovište, da je Isus samo apostolima naredio da piju, p o k u š a l i su neki teolozi — k a k o izvješćuje k a r d i n a l P a l e o t l o ( T H E I N E R , I I , 570—571) — u p o s l j e d n j i č a s , n e k a k o » n a prepad«, u m j e t i u k o n c i l s k i t e k s t , p o š t o j e b i l o v e ć iz n j e g a i s k l j u č e n o . K o p a r s k i je b i s k u p T h o m a s Stella u posljednjoj diskusiji o popravlje n o m t e k s t u z a t r a ž i o d a se s v a k a k o r e k n e d a se r i j e č i » P i j t e iz n j e g a svi« o d n o s e s a m o n a s v e ć e n i k e , j e r d a »Česi o b i č n o iz t o g a m j e s t a zaključuju da je u p o t r e b a objih prilika j e d n a k o svima zapovijeđen a « ; i p o z v a o se n a z a j e d n i č k o m i š l j e n j e n a u č i t e l j a , p o i m e n c e sv. Tome. Tekst je ipak izglasan p o t r e b n o m većinom. Poslije sjednice neki su teolozi uspjeli p r e d o b i t i legata k a r d i n a l a H o s i u s a i tridents k o g b i s k u p a k a r d i n a l a L. M a d r u t i u s a d a se u v e ć i z g l a s a n i t e k s t u n e s e u m e t a k k o j i m se i z r a ž a v a l a i s t a m i s a o ali k r o z r i j e č i »Ovo č i n i t e n a m o j u u s p o m e n u « ; a ovi s u u v j e r i l i o s t a l e l e g a t e , p a se s u t r a d a n , 16. s r p n j a 1562, t o p o j a v i l o p r e d o č i m a n a s v e č a n o j sjed nici. N e k i su b i s k u p i j o š prije p o č e t k a m i s e ustali p r o t i v toga, a P e t r u s Guerrero, n a d b i s k u p G r a n a d e u Španjolskoj, koji je n a kon cilu uživao veliki ugled, d a o je o d m a h od svoje k u ć e donijeti Teo l o š k u s u m u sv. T o m e , t e j e iz / / / , q. 80, art. 11 d o k a z a o d a p o sv. T o m i n i s u r i j e č i »Ovo č i n i t e n a m o j u u s p o m e n u « u p r a v l j e n e s a m o s v e ć e n i c i m a n e g o i s v i m a v j e r n i c i m a . L e g a t i s u t a d a o d l u č i l i d a se to pitanje odloži, a d e k r e t d a d e na glasanje u obliku u s v o j e n o m dan prije. Niz teologa je, p r e m a t o m e , n a T r i d e n t s k o m koncilu z a s t u p a l o s t a v o dvodjelnoj Crkvi: razlika između klera i laika nije, p o njima, s a m o m i n i s t e r i j a l n a ( p o s l u ž e n j u ) , p a n i s a m o p o t e s t a t i v n a ( p o vla sti), nego z a d i r e m n o g o dublje, u p o d r u č j e milosti i svetosti. P o t o m s h v a ć a n j u n e postoji razina zajedništva svih vjernika s K r i s t o m n a k o j o j b i svi v j e r n i c i , i s v e ć e n i c i i laici, b i l i j e d n a k i p o d o s t o j a n stvu i p o š a n s a m a , ovisno o njihovu o s o b n o m sudjelovanju s mi lošću (kako je to sada utvrdio Drugi vatikanski koncil i k a k o je to s h v a ć a l a o t a č k a s t a r i n a ) , n e g o s u i n a t o m području milosti sveće nici r a d i k a l n o povlašteni, k a o n e k a d r u g a i viša Crkva u n u t a r Crkve, o z n a č e n a kalezem, d o k s u laici u s t r o j s t v e n o n a n i ž e m s t u p n j u milo s t i , C r k v a o z n a č e n a s a m o kruhom. Nije svećenstvo s a m o u službi zajedničke kršćanske svetosti n a k o j u s u svi v j e r n i c i j e d n a k o p o z v a n i (s t i m e d a v e ć a ili m a n j a s v e t o s t ovisi o n e v i d l j i v i m d a r o v i m a D u h a i v j e r n i k o v o j s u r a d n j i s t i m d a r o v i m a ) , n e g o j e s v e t o s t za pravo načelna povlastica svećenstva, svećenstvo je ustrojeni nosilac s v e t o s t i (ne s a m o posredovanja s v e t o s t i b r i g o m o k o s r e d s t a v a sve98
t o s t i , n e g o b a š i s a m e f a k t i č n e s v e t o s t i k o j u d a n a s n a z i v a m o moral nom); laici i n e m o r a j u i m a t i p r i s t u p a k s r e d s t v i m a s v e t o s t i ( p o t o m mišljenju) j e r i m to za njihov u s t r o j s t v e n i položaj i nije p o t r e b n o ; o n i s u , u s t v a r i , svijet (= s v j e t o v n j a c i ) , i n j i h o v a j e n a j v a ž n i j a k r e post poslušnost, tj. pokornost svećenstvu. To je, d a k a k o , bilo daleko od Ciprijanova i Augustinova poima n j a C r k v e ; m o ž d a se u t o m m o ž e v i d j e t i p r o d o r f e u d a l n o g staleškog p o i m a n j a društva u teološko shvaćanje Crkve; a svakako je to bio p o k u š a j i d e o l o š k o g o b r a z l o ž e n j a , p o m o ć u t e o l o š k i h a r g u m e n a t a , ta d a š n j e s o c i o l o š k e s t v a r n o s t i k l e r a k a o j a s n o o d r e đ e n o g staleža unu t a r f e u d a l n o g d r u š t v a , b e z o b z i r a k o l i k o s u ti t e o l o z i b i l i t o g a svi j e s n i : m i s l i l i s u iz s i t u a c i j e u s v o m v r e m e n u , k o j u s u s m a t r a l i s a m o p o sebi razumljivom. Tridentski koncil nije usvojio ta stanovišta: u d e k r e t u o žrtvi mi se ( 1 . I X . 1562) p r i m i j e n j e n e s u r i j e č i »Ovo č i n i t e n a m o j u u s p o m e n u « s a m o u s m i s l u p o z i t i v n e I s u s o v e z a p o v i j e d i a p o s t o l i m a »i n j i h o v i m n a s l j e d n i c i m a u s v e ć e n i š t v u « d a prikazuju, bez ikakvog p r o š i r i v a n j a ( c a p u t 1); a s i m b o l i z a m k a l e ž a i z r i č i t o j e k o n c i l o z n a čio k a o r e p r e z e n t a t i r a n j e » s j e d i n j e n j a vjernog naroda s g l a v o m K r i s t o m « k r o z v o d u k o j a se u l i j e v a u v i n o p r i j e p o s v e ć e n j a ( c a p u t I V ) , š t o z n a č i d a j e r e a f i r m i r a o u č e n j e sv. C i p r i j a n a iz p o s l a n i c e Ceciliju. I p a k su s p o m e n u t a stanovišta ostala kao slobodna stanovišta, a ona i nisu bila d r u g o nego teoretski odrazaj stvarnog stanja u svako d n e v n o m životu tadanje Crkve, do kojeg je došlo dugim razvojem o d k a r o l i n š k i h v r e m e n a ; a t a j se r a z v o j n a s t a v i o . M o ž d a b i se b i l o v r i j e d n o z a m i s l i t i , o d a k l e t o d a se k r i z a o k o »laičkog kaleža« zaoštrila b a š n a t o m g e o g r a f s k o m p r o s t o r u (Ćeška, N j e m a č k a , Ugarska), a nije našla mjesta u Španjolskoj i u d r u g i m l a t i n s k i m z e m l j a m a ? N i j e li n e k u u l o g u p r i t o m i m a o i l a t i n s k i li turgijski jezik? Latinski jezik za Talijane i p a k je n e š t o sasvim d r u g o nego latinski jezik za G e r m a n e i Slavene. Latinski j e jezik osigura v a o o d r e đ e n o l i t u r g i j s k o j e d i n s t v o n a j e d n o m v i š e m n i v o u , ali j e d a l e k o m a n j e o s i g u r a v a o k o n k r e t n o j e d i n s t v o v j e r n o g n a r o d a u sa m o j k o n k r e t n o j e u h a r i s t i j s k o j l i t u r g i j i u n e k o m g r a d u ili s e l u u Č e š k o j ili N j e m a č k o j , n e g o š t o se t a k v o j e d i n s t v o n a r o d a s l i t u r g i j s k i m d o g a đ a n j e m o s j e ć a l o u n e k o r n t a l i j a n s k o m g r a d u ili s e l u , g d j e j e n a r o d l a t i n s k i j e z i k d o ž i v l j a v a o k a o j e d a n a r h a i č a n , i n e k a k o sve čaniji oblik svoga vlastitog jezika, koji svoju m o ć saopćivanja nipo što nije još sasvim izgubio.
99
V. NOVI OBLICI
EUHARISTIJSKE POBOŽNOSTI VIJEKU
U
SREDNJEM
Ako je od k a r o l i n š k i h v r e m e n a sve više blijedila svijest o euhar i s t i j s k o j ž r t v i i v e č e r i k a o zajedničkom činu svega Božjega naroda, p r o t i č e m u j e b o r b a z a »laički kalež« b i l a z a k a š n j e l a r e a k c i j a , t r a g i č n a ali u z a l u d n a , e u h a r i s t i j a j e s v e j e d n o o s t a l a k r o z s v a v r e m e n a s r e d i š n j a s t v a r n o s t C r k v e , n e s a m o u s t v a r i n e g o i u s v i j e s t i . S a m o se ostvarivanje te svijesti s a d a razvijalo n a dva kolosjeka: j e d n o m za k l e r , a d r u g o m za v j e r n i k e o p ć e n i t o . Možda je točno mišljenje da je takvu podvajanju Crkve n a zapadu p r i d o n i o g e r m a n s k i u t j e c a j , j e r »su g e r m a n s k a p l e m e n a b i l a n a v i k n u t a n a v o d e ć u k l a s u k o j a se u z d i g l a i z n a d n a r o d a i k o j a i m a v l a s t d a s v e o d r e đ u j e , a k o j u s a d a t v o r i v i s o k i k l e r « (J. A. J U N G M A N N , Eredita liturgica..., s t r . 101). N o , n a s v a k i s e n a č i n e u h a r i s t i j s k i r a z v i t a k d o g a đ a o n a c r t i t o g a p o d v a j a n j a , ali t a k o đ e r k a o n a j s r ž n i j e s r e d s t v o d u h o v n o g u j e d i n j a v a n j a , s a m o s t i m e d a s e u u l o z i sve ć e n s t v a u e u h a r i s t i j i d o g o d i o z n a t a n p o m a k o d predvoditelj stva p r e m a predstavništvu-zastupništvu: p r i j e j e s v e ć e n i k b i o na čelu k r š ć a n s k e z a j e d n i c e , a s a d o n sve v i š e n a s t u p a umjesto kršćanskog naroda k a o n j e g o v r e p r e z e n t a n t ; p r i j e j e v j e r n i k e u e u h a r i s t i j i predvodio k B o g u , a s a d a i h zastupa p r e d B o g o m ; č a k s e j a v l j a m i s a o d a s e sve ć e n i k p r i č e š ć u j e u m j e s t o v j e r n i k a ( u s p . T. Š A G I - B U N I Ć , Izazov sta rih, s t r . 139); p r i j e j e b i o predmolitelj, a s a d a p o s t a j e s v e v i š e prof esionalni molitelj. Privatne mise. bez sudjelovanja n a r o d a , k a o izraz o s o b n e pobožn o s t i s v e ć e n i k a n a r o č i t o m o n a h a - s v e ć e n i k a , ali i k a o u d o v o l j a v a n j e ž e l j a m a p o j e d i n i h v j e r n i k a d a se n a n j i h o v u n a k a n u p r i k a ž e m i s n a ž r t v a (tzv. v o t i v n e m i s e ) k o j o j s u s a m o o n i p r i s u s t v o v a l i , ili m o ž d a i 100
nisu prisustvovali nego j u je s a m o svećenik za njih prikazivao, bile su u f r a n a č k i m k r a j e v i m a , p o s e b n o u s a m o s t a n i m a , već u V I I . stolje ć u r e d o v i t a p o j a v a . To j e značilo d a je u istoj crkvi, n e s a m o u isti d a n n e g o i u i s t o v r i j e m e , b i v a l o v i š e p r i v a t n i h m i s a , p a se s t o g a u istoj crkvi sagradilo i više o l t a r a , n a s u p r o t r a n i j o j tradiciji d a b u d e s a m o j e d a n o l t a r k a o š t o j e s a m o j e d a n K r i s t ( n a k r š ć a n s k o m is t o k u se t r a d i c i j a j e d n o g o l t a r a u c r k v i č u v a l a i d a l j e ) . I s t r a ž i v a č i pronalaze toj pojavi korijen bilo u r a z m a h a n o m štovanju svetih moći ( r e l i k v i j a ) u o n a v r e m e n a , b i l o u o s o b n o j želji m o n a h a - s v e ć e n i k a k o j i h je u to d o b a već bivalo v e o m a m n o g o u p o j e d i n o m m a n a s t i r u . Svaki j e m a n a s t i r n a s t o j a o da sebi p r i b a v i što više svetačkih moći, za njih je d a v a o izrađivati p o j e d i n a č n e s k u p o c j e n e m o ć n i k e (relikv i j a r e ) , a o n d a i m a n j e o l t a r e z a z n a č a j n e s v e c e , želeći d a s e p r e d nji m a d n e v n o služi misa. R a z u m i j e se d a s a m o s t a n s k a zajednica nije mogla pribivati svim takvim misama. Možda je ipak b a r jednako važna bila želja p o j e d i n i h s a m o s t a n s k i h svećenika, koji k a o m o n a s i n i s u i m a l i n i k a k v i h p a s t o r a l n i h f u n k c i j a , d a o s t v a r u j u s v o j e sveće n i š t v o . E u h a r i s t i j s k a c e l e b r a c i j a n a t a j n a č i n p o s t a j e u v e l i k e specifi čan oblik svećeničke pobožnosti, iako se ni k o d p r i v a t n e celebracije ne gubi svijest da j e m i s a čin Crkve, n a što svećenika u p u ć u j e s a m tekst misnih molitava. S takvim p r o d o r o m subjektivne svećenikove p o b o ž n o s t i u s l a v l j e n j e m i s e p r o d i r u u s t r u k t u r u m i s n o g t e k s t a sve ćenikove privatne molitve, koje on i u svečanoj celebraciji izgovara za sebe i tiho, n e k a k o u s p o r e d o s tijekom zajedničke celebracije kao svoj vlastiti o s o b n i razgovor s B o g o m , p o s e b n o u v r i j e m e d o k se k o d svečane m i s e pjevaju pjevni dijelovi koji i m a j u p o p r a t n i značaj. T a k o s u u v e d e n e m o l i t v e z a p r i k a z a n j e i z a p r i č e s t , k o j e i m a j u ka r a k t e r isključivo svećenikovih molitava: načelo postojanja takvih molitava u n u t a r mise, koje p o svom značaju nisu molitve zajednice, tj. nisu prezidencijalne nego osobne svećenikove, zadržano je i u naj n o v i j o j l i t u r g i j s k o j o b n o v i , j e r se z a n j i h o v o č u v a n j e z a u z e l a P r v a s i n o d a b i s k u p a (g. 1967); s a d s u m o l i t v e n a p r i k a z a n j e , d o d u š e z a d o bile k o m u n i t a r n i oblik jer i m je d o d a n odgovor s a b r a n e zajednice, ali se to očituje s a m o k o d m i s e bez p j e v a n j a . P r o d o r privatne svećenikove pobožnosti u svečanu m i s n u celebraciju bio je osobito j a k od IX. do X I . stoljeća, k a d je svećenik za sebe i z g o v a r a o tzv. apologije
z a v r i j e m e p j e v a n j a Slave
i Svet,
a i z a či
tanja poslanice: u njima je on ponizno ispovijedao svoju grešnost i n e d o s t o j n o s t za sveti čin p r i k a z i v a n j a
ž r t v e k o j i i m a o b a v i t i , i iz
r a ž a v a o s v o j e p o u z d a n j e u B o ž j e m i l o s r đ e : t a k o se n a n e k i n a č i n p r e d 101
B o g o m o p r a v d a o ( o d a t l e i m e apologije) š t o se u s u đ u j e p r i s t u p i t i k p r i k a z i v a n j u , m a k a r j e t a k o n e d o s t o j a n i n i š t a v a n . Tzv. Missa illyrica, k o j u j e g. 1557. o b j e l o d a n i o M a t i j a V l a č i ć ( F l a c i u s I l l y r i c u s ) , m i sleći d a j e t o l i t u r g i j a iz V I I I . s t o l j e ć a , a k o j a u s t v a r i p o t j e č e iz X I . s t o l j e ć a , p r e d s t a v l j a z b i r o d 335 t a k v i h d e v o c i o n a l n i h f o r m u l a k o j e b i s v e ć e n i k t r e b a o i z g o v a r a t i z a v r i j e m e d o k se i z v o d e p j e v n i d i j e l o v i m i s e ( U s p . L. B o u y e r , E u c h a r i s t i e , s t r . 366). I p a k j o š u X I . s t o l j e ć u nalazimo teološko naglašavanje da misu ne prikazuje s a m o svećenik n e g o s a v n a r o d : »U t i m se r i j e č i m a o č i t o p o k a z u j e d a o v u ž r t v u h v a le p r i k a z u j u svi v j e r n i c i — p i š e sv. P e t a r D a m i a n i ( u m r o 1072) — n e s a m o m u ž e v i n e g o i ž e n e , p r e m d a i z g l e d a d a s p e c i j a l n o p r i k a z u j e je dan, svećenik: j e r što ovaj prikazujući B o g u obavlja r u k a m a , to m n o š t v o v j e r n i k a p r e p o r u č u j e p o z o r n o m o d a n o š ć u d u h a « [Opuse. »Dom i n u s v o b i s e u m « , c. 8: u s p . J U N G M A N N , M i s s a r u m s o l l e m n i a , I I , 204). U X I I . s t o l j e ć u a p o l o g i j e s u se p o č e l e p o t i s k i v a t i , o d n o s n o g u b i t i , v j e r o j a t n o s u v o đ e n j e m č e s t e i s p o v i j e d i , k o j a j e p r i j e b i l a r i j e t k a , ali n a r o č i t o t i m e š t o j e s a d c e l e b r a n t p o č e o t i h o i z g o v a r a t i s v e š t o se pjevalo i što su čitali drugi. To, m e đ u t i m , a k o je oduzelo m j e s t o čisto subjektivnim u n o s i m a svećenikove pobožnosti u celebraciju, ujedno je na neki način oduzelo p u n u liturgijsku vrijednost o n o m e š t o s u u c e l e b r a c i j i g o v o r i l i d r u g i i c i j e l u m i s u u č i n i l o j o š v i š e sveće n i k o v i m p o s l o m , a š t o z n a č i i p o j a č a l o s v i j e s t n j e g o v e i s k l j u č i v e od g o v o r n o s t i za sveto djelo. M e đ u t i m , j o š s e u p r v o j p o l o v i c i X I I I . s t o l j e ć a k o d j e d n o g a sv. Franje Asiškoga koji — ako je suditi po ono malo njegovih sačuvanih k r a t k i h spisa — inače euharistiju stavlja na prvo mjesto u svome po imanju pobožnosti, održalo uvjerenje po kojemu je misa prvenstveno zajednička stvar, i p o k o j e m u svakodnevno osobno služenje mise nije z a j e d n o g s v e ć e n i k a v e ć a d u h o v n a v r i j e d n o s t n e g o p r i s u s t v o v a t i za j e d n i č k o j m i s i k o j u služi d r u g i svećenik. U svojoj poslanici »general n o m k a p i t u l u i s v o j b r a ć i « p i s a n o j » p o t k r a j ž i v o t a « (in f i n e d i e r u m s u o r u m ) , u kojoj svoje svećenike (sam nije bio svećenik, nego s a m o đ a k o n ) u s r d n o p o t i č e d a m i s u s l u ž e s n a j v e ć o m p o b o ž n o š ć u , veli i o v o : » O p o m i n j e m z a t o i p o t i č e m u G o s p o d i n u , d a se u m j e s t i m a n a k o j i m a b r a ć a b o r a v e s l a v i samo jedna misa d n e v n o , p o o b l i k u sve t e C r k v e . A k o p a k b u d e u m j e s t u v i š e s v e ć e n i k a n e k a iz l j u b a v i p r e m a m e đ u s o b n o j l j u b a v i (per amore caritatis) jedan bude zadovoljan slušanjem celebracije drugoga svećenika; jer Gospodin Isus Krist i s p u n j a v a i p r i s u t n e i o d s u t n e k o j i s u g a d o s t o j n i « (Opuscula S. P. 102
Francisci, Q u a r a c c h i 1949, s t r . 104; h r v . p r i j e v o d : Spisi svetog Franje, J u k i ć , S a r a j e v o 1974, s t r . 48). O s o b n o s l u ž e n j e m i s e n i j e , p r e m a t o m e , shvaćeno kao nenadomjestivo sredstvo svećenikova osobnog duhov n o g n a p r e t k a , k a o d a b i se iz s a m o g c e l e b r i r a n j a d o b i v a l a d r u k č i j a i v e ć a m i l o s t , n e g o l i iz s u d j e l o v a n j a u m i s i k o j u c e l e b r i r a d r u g i . U T e o l o š k o j s u m i sv. T o m e ( u m r o 1274) r j e š a v a se p i t a n j e , s m i j e li se » s v e ć e n i k k o j i n e m a b r i g u za d u š e « s a s v i m u z d r ž a t i o d »posve ć i v a n j a e u h a r i s t i j e « , p a se o d g o v a r a d a n e s m i j e , n e g o »se č i n i d a j e dužan celebrirati b a r na glavne blagdane, a navlastito u one dane u k o j e se v j e r n i c i o b i č a v a j u p r i č e š ć i v a t i « (S. th. III, g. 82, a. 10). D o b i v a se d o j a m k a o d a j e t e o l o g u o d l u č u j u ć i k r i t e r i j b a š pričest, pa da u d a n e k a d se svi p r i č e š ć u j u s v e ć e n i k m o r a c e l e b r i r a t i k a k o b i se i o n pričestio od svoje celebracije, to jest, sudjelovao u otajstvu n a način kakav njemu odgovara kao svećeniku, budući da on u t o m svojstvu n i j e o b v e z a n s a m o p r e m a n a r o d u n e g o j e »iz p r i m l j e n o g r e d a obligir a n p r e m a B o g u « n a p r i n o š e n j e ž r t v e , a t o z n a č i i »na k o n s e k r a c i j u e u h a r i s t i j e u k o j o j se B o g u p r i k a z u j e ž r t v a « (Nav. mj., ad 1) K o l i k o se m i s a k a o c j e l i n a u t o d o b a vidi k a o i s k l j u č i v o d j e l o s v e ć e n i k o v o , š t o g a o n o b a v l j a z a v j e r n i k e , m o ž e se j a s n o v i d j e t i iz n a č i n a k a k o Teološka suma (III, q. 82, a. 6) r j e š a v a p i t a n j e d a li m i s a l o š e g sve ćenika m a n j e vrijedi od mise dobrog svećenika: »Odgovaram da u m i s i t r e b a p r o m a t r a t i d v o j e : s a m o otajstvo, što je glavno, i molitve k o j e se u m i s i o b a v l j a j u za žive i m r t v e . Š t o se t i č e otajstva, misa dob r o g s v e ć e n i k a n e v r i j e d i v i š e n e g o m i s a l o š e g , j e r se u s v a k o m slu č a j u g o t o v i i s t o o t a j s t v o . Molitva k o j a se o b a v l j a u m i s i m o ž e se ta k o đ e r d v o s t r u k o p r o m a t r a t i : n a j e d a n n a č i n u k o l i k o i m a u č i n a k iz pobožnosti svećenika koji moli, i u t o m pogledu n e m a s u m n j e da je m i s a boljega svećenika više p l o d o n o s n a ; n a drugi način, u k o l i k o s v e ć e n i k u m i s i m o l i t v u i z g o v a r a u i m e č i t a v e C r k v e (in p e r s o n a totius Ecclesiae), k a o njezin službenik; a taj ministerij ostaje i u g r e š n i c i m a . . . S t o g a j e , š t o se t o g a t i č e , p l o d o n o s n a m o l i t v a s v e ć e n i k a g r e š n i k a n e s a m o u m i s i , n e g o i sve n j e g o v e m o l i t v e k o j e o b a v l j a u c r k v e n i m o f i c i j i m a , u k o j i m a o n z a s t u p a C r k v u (gerit p e r s o n a m Ecclesiae); m a k a r njegove privatne molitve nisu plodonosne . . . « Pre m a t o m e » š t o se t i č e m o l i t a v a b o l j e g a s v e ć e n i k a , v i š e j e p l o d o n o s na« m i s a k o j u služi b o l j i s v e ć e n i k . K a d Teološka suma h o ć e d a t i teološko utemeljenje toga zaključka da je u t o m smislu bolja misa b o l j e g a s v e ć e n i k a , o n a se u t j e č e o p ć e m e k l e z i o l o š k o m a r g u m e n t u : »Po m o ć i D u h a S v e t o g a , k o j i p o j e d i n s t v u l j u b a v i u z a j a m n o č i n i zajed n i č k i m a d o b r a u d o v a K r i s t o v i h , z b i v a se d a privatno dobro, koje 103
p o s t o j i u m i s i d o b r o g a s v e ć e n i k a , b i v a p l o d o n o s n o za d r u g e ; a p r i v a t n o zlo j e d n o g a č o v j e k a n e m o ž e d r u g o m e š k o d i t i , o s i m a k o o v a j n a n j n e k a k o p r i s t a n e . . . « (ad 3). S n a g a t o g a a r g u m e n t a , d o d u š e , ne zahvaća drukčije svećenike nego laike vjernike, jer p o t o m prin cipu j e d n a k o biva p l o d o n o s n o za d r u g e i p r i v a t n o d u h o v n o d o b r o k r š ć a n i n a l a i k a ; i p a k t a k v e s t i j a Teološke sume d o b r o o d r a ž a v a si t u a c i j u u s r e d n j o v j e k o v n o j C r k v i k a d se r a z v i l a s t r u k t u r a k o j u m o ž d a m o ž e m o n a z v a t i i n s t i t u c i o n a l i z i r a n o m profesionalnom molitvenom reprezentacijom: o s i m i z r a z i t o p a s t o r a l n o g k l e r a , k o j i j e i s a m za d o b i o n a g l a š e n o r e p r e z e n t a t i v n i k a r a k t e r , s t v o r i l e s u se, u z b r o j n e s a m o s t a n e , g r u p e k l e r i k a m o l i t e l j a ; sve u s v e m u b r o j č a n o z n a č a j a n s l o j l j u d i k o j i u i m e C r k v e i za C r k v u , k a o p r e d s t a v n i c i r a d n o g k r š ćanskog n a r o d a , a d a k a k o i vodećeg sloja (aristokracije) k o j e m u je profesija više-manje ratovanje, nemaju druge brige osim molitve, p r v e n s t v e n o b o ž a n s k o g oficija ( č a s o s l o v a ) , a s v e č a n a j e m i s a t v o r i l a s r e d i š t e t e s v a k o d n e v n e d u ž n o s t i ( u s p . J U N G M A N N , Eredita liturgica... , s t r . 109s). U taj k o n t e k s t ide služenje privatne mise n a n a k a n u pojedinih v j e r n i k a ili p o j e d i n i h o b i t e l j i , š t o j e p o s v o j p r i l i c i i p a k v i š e u t j e c a l o n a razvitak svakodnevne privatne celebracije euharistije negoli s a m a o s o b n a p o b o ž n o s t m o n a h a svećenika. U k a r o l i n š k o d o b a bio j e obi čaj d a j e d a n s v e ć e n i k služi i v i š e m i s a n a d a n d a u d o v o l j i t a k v o j želji v j e r n i k a . W a l a f r i e d S t r a b o ( u m r o 849.) s p o m i n j e z a s v o j e v r i j e m e d a n e k i s v e ć e n i c i s l u ž e m i s u d v a p u t ili t r i p u t , p a i v i š e p u t a n a d a n , p a p o z i v o m n a p a p u L e o n a I I I , koji da j e često služio i s e d a m ili d e v e t m i s a n a d a n , s m a t r a d a j e b o l j e o p e t o v a t i m i s u n e g o l i o d b i t i v j e r n i k e k o j i t o t r a ž e , i a k o j e sv. B o n i f a c i j e ( a p o s t o l N j e m a č k e ) o b i čavao služiti d n e v n o s a m o j e d n u misu. Bečki penitencijal (Poenitent i a l e V i n d o b o n e n s e ) iz i s t o g a s t o l j e ć a s m a t r a d a s v e ć e n i k , a k o j e t o za n j e g a , n e t r e b a n a d a n s l u ž i t i v i š e o d s e d a m m i s a . Ali k a d g a vjernici m o l e , n e k a služi toliko m i s a koliko i m a molitelja, p a m a k a r ih bilo više od dvadeset: »zahvalimo B o g u a k o n a r o d žarče prinosi ž r t v e B o g u « ( U s p . M . R I G H E T T I , nav. dj., s t r . 118). N o , t a j e p o j a v a v e o m a l a k o p r e l a z i l a iz p o b o ž n o s t i u p o h l e p u za v e ć i m d o b i t k o m , p a se v e ć u t o v r i j e m e j a v l j a j u i o š t r i g l a s o v i p r o t i v : s v e ć e n i k b i se m o rao zadovoljiti j e d n o m m i s o m na dan, jer je Krist samo jedan p u t t r p i o i t a k o s p a s i o s v i j e t . H o n o r i j e iz A u t u n a ( u m r o g. 1146.) s m a t r a da svećenik, u pravilu, t r e b a služiti s a m o j e d n u m i s u n a d a n , n o — u d a n o m s l u č a j u — d o p u š t a j u se i d o č e t i r i m i s e ; ali j e v e ć p a p a A l e k s a n d a r I I . (1065—1073) u j e k u k l i n i j e v s k e r e f o r m e (g. 1065) 104
zahtijevao da svećeniku m o r a biti dosta jedna misa na dan, smatra j u ć i d a »neće i z b j e ć i o s u đ e n j u o n a j k o j i b i se p o d u f a o z a n o v a c s l u ž i t i v i š e m i s a j e d n o g a d a n a « (Isto mjesto). Inocent III. (umro 1216.) z a b r a n i o j e s l u ž e n j e v i š e o d j e d n e m i s e n a d a n , o s i m n a B o ž i ć i k a d a »to p r e p o r u č u j e r a z l o g p o t r e b e « (g. 1206.), š t o se i d a l j e tu m a č i l o d o s t a š i r o k o , d o k n i j e B e n e d i k t X I V . ( u m r o 1758.) b i n a c i j u d o p u s t i o s a m o za n e d j e l j e i z a p o v i j e d a n e b l a g d a n e , i t o iz o p ć e c r k v e n o g r a z l o g a , r a d i k o j e g a j e n e k o ć p a p a L e o n I. p r e p o r u č i v a o d r u g u misu u nedjelju patrijarhu aleksandrijskom, tj. da ne bi značajan d i o v j e r n i k a m o r a o taj d a n o s t a t i b e z m i s e (Nav. dj., str. 119). O d X I I I . s t o l j e ć a , a k o se p o t i s k u j e s l u ž e n j e v i š e m i s a n a d a n , naglo raste broj svećenika, ne s a m o eksplozivnim širenjem prosjač kih redova, — prvenstveno franjevaca i dominikanaca koji brzo pos t a j u k l e r i č k i — n e g o i p o j a v o m b r o j n i h altarista, vezanih uz preb e n d e ili t a k o đ e r u p u ć e n i h t a k o r e ć i i s k l j u č i v o n a d a r o v e z a s l u ž e n j e m i s a , b i l o z a p o k o j n i k e b i l o za d r u g e n a k a n e . N a j v e ć i b r o j t i h sve ćenika i m a j u s a m o tu d u ž n o s t d a služe m i s u i m o l e časoslov. O s i m k a t e d r a l n i h k a p t o l a , o s n i v a j u se p o m a n j i m g r a d i ć i m a , p a i s e l i m a , zborovi svećenika (»zborni kaptoli«), a pojedini obrtnički cehovi, i p o g o t o v o b r a t o v š t i n e , hoće imati svoga svećenika, k a o što vlastelin s k i d v o r o v i i m a j u s v o g a k a p e l a n a . K o d n a s j e , n a p r i m j e r , g. 1232. o s n o v a n zborni k a p t o l u Čazmi i u Požegi, a b i s k u p Timotej (1263—1287) p r i d o d a o j e s t o l n o j c r k v i u Z a g r e b u , p o r e d v e ć d u g o p o s t o j e ć e g s t o l n o g k a p t o l a , j o š i p r e b e n d a r s k i z b o r . U j e d n o se o d to ga d o b a javlja teološko utemeljivanje p o t r e b a da svaki svećenik d n e v n o s l u ž i m i s u ; t a k o se u j e d n o m s p i s u k o j i se p r i p i s u j e sv. B o n a - , v e n t u r i ( u m r o 1274), ali k o j i j e n a s t a o d o s t a k a s n i j e , za s v e ć e n i k a k o j i p r o p u š t a d n e v n u c e l e b r a c i j u k a ž e , d a t a k a v » k o l i k o j e d o n j e g a , li šava T r o j s t v o hvale i slave, anđele veselja, g r e š n i k e o p r o š t e n j a . . . « (De praeparatione ad missam, c. 5; u s p . J U N G M A N N , Missarum 50I l e m n i a , I, 283). A n a l o g n a r a z m i š l j a n j a i m a l a s u , o č i t o , s v r h u d a p r o d u b l j u j u d u h o v n o značenje i a p s o l u t n u vrijednost m i s n e celebracije u s r c i m a s v e ć e n i k a k o j i n i s u i m a l i d r u g i h s r e d s t a v a za život, n e g o s u d o s l o v n o živjeli o d o l t a r a , k a k o n e b i p a l i u n a p a s t d a m i s u s m a t r a j u o b i č n i m p o s l o m i g o l i m s r e d s t v o m za ž i v o t , ili z a s t j e c a n j e novaca. U reduciranom
obliku,
sačuva b a r b i t n o , svijest svećenika i vjernika
sa svođenjem o tome
na
ono
da je misna
najmanje,
celebracija
i p a k se č u v a l a k r o z c i j e l o t o v r i j e m e ,
s a m o n a način p r e d s t a v n i š t v a . Bez obzira n a m o ž e b i t n e
da
se
djelo
i
makar
pojedinačne 105
slučajeve, c r k v e n e vlasti i teologija općenito su osuđivali služenje mise u kojoj ne bi aktivno sudjelovao nitko osim samog svećenika c e l e b r a n t a . T e o d u l f iz O r l e a n s a ( u m r o 821) n a g l a s i o j e , n e k a »sve ć e n i k n i p o š t o n e slavi m i s u s a m . . . M o r a b i t i taikvih k o j i g a o k r u ž u j u , k o j e o n i m a p o z d r a v i t i i k o j i m u i m a j u o d g o v a r a t i « (usp. JUNG MANN, Missarum sollemnia, 1,285). U Decretum Gratiani ( I I I , 1, 61) unesen je propis — pripisan papi Soteru — da u svakoj celebraciji m i s e m o r a j u s u d j e l o v a t i b a r t r o j i c a : s a m s v e ć e n i k , i j o š d v o j i c a » k o j i s u n a z o č n i i k o j i m u o d g o v a r a j u « ( U s p . isto mjesto). To je m o ž d a u vezi s n a č e l o m iz r i m s k o g p r a v a d a s u z a j e d n o d r u š t v e n o tijelo p o t r e b n e tri osobe (tres faciunt collegium). Teološki je pre cizniji b i o W a l a f r i e d S t r a b o ( u m r o 849.) k o j i j e » z a k o n i t o m m i s o m « s m a t r a o o n u u kojoj sudjeluju: svećenik-celebrant, onaj koji odgo v a r a ( r e s p o n d e n s ) t e o n a j k o j i p r i n o s i i p r i č e š ć u j e se ( o f f e r e n s a t q u e c o m m u n i c a n s ) . K a s n i j e se u č v r s t i l o p r a v i l o d a se za p r i v a t n u m i s u t r a ž i j e d a n s l u ž i t e l j ( m i n i s t r a n t ) . U n e k a se v r e m e n a n a g l a š a v a l o d a t o t r e b a b i t i k l e r i k , ali j e k o n a č n o p r e v l a d a l o p r i h v a ć a n j e za tu službu laika, i to u g l a v n o m m a l i h dječaka. U n a t o č s t a n o v i t i m k o l e b a n j i m a , m o ž e m o s a s i g u r n o š ć u p r i h v a t i t i s u d M. R i g h e t t i a , d a ti s l u ž i t e l j i » n i s u b i l i p r o m a t r a n i k a o s u p s t i t u t i đ a k o n a i s u b đ a k o n a u s v e č a n o j m i s i , n e g o k a o circumstantes, auditores, d a b i se for m u l a m a d a l o r e a l i s t i č k o z n a č e n j e « (Nav. dj. str. 114; usp. JUNG MANN, nav. dj. 291, bilj. 122). Uloga klera, koji je b r o j č a n o r a s t a o tijekom svega srednjega vijeka tako da je u XV. stoljeću u m n o g i m evropskim gradovima sačinjavao i do 2 0 % stanovništva, ne uzimajući u obzir još i samo s t a n e , nije se d a k a k o iscrpljivala s a m o u služenju p r i v a t n i h m i s a n a n a k a n e vjernika, nego je njegova poglavita d u ž n o s t bila, već o d karolinških vremena, da svakodnevno obavlja službene molitve u i m e s v e C r k v e ( » k a n o n s k e č a s o v e « , b o ž a n s k i oficij u k o r u ) , n a č e l n o u p j e v a n o m obliku, a središte i v r h u n a c tih d n e v n i h m o l i t v a tvo r i l a j e s v e č a n a m i s a ( k o n v e n t u a l ) . R a z u m i j e se d a se t o o b a v l j a l o p o v e l i k i m m a n a s t i r i m a ( k a o »djelo Božje« u s m i s l u b e n e d i k t i n s k e Regule), a o n d a — o d X I I I . stoljeća — i p o još više r a s p r o s t r a n j e n i m m a n j i m s a m o s t a n i m a p r o s j a č k i h r e d o v a , ali j e j o š s l u ž b e n i j i i reprezentativniji 'karakter to imalo po stolnim i z b o r n i m c r k v a m a gdje je to bila b i t n a dužnost kanoničkih i p r e b e n d a r s k i h zborova. Zvonici, koji se od k a r o l i n š k e p e r i o d e g r a d e i uz s t a r e bazilike koje s u p r i j e b i l e b e z n j i h ( k a o n p r . u R a v e n i ) , i k o j i se t i j e k o m s r e d n j e g v i j e k a sve v i š e d i ž u u v i s i n u k a k o b i se m o g l i v i d j e t i iz š t o 106
veće d a l j i n e u o k r u g , a n a r o č i t o z v o n a o k o k o j i h se t a k o đ e r g r a d o v i n a t j e č u k o j i će i m a t i v e ć a , n i s u u s r e d n j e m v i j e k u s a m o izraz želje z a v i z u a l n o m i z v u k o v n o m l j e p o t o m , p a n i s a m o i z r a z tzv. magnificentiae, k r e p o s t i d a se č i n e »velike i u z v i š e n e s t v a r i , s n e k o m p r o s t r a n o m i s j a j n o m p r o p o r c i j o m duha«, v e o m a cijenjene u o n a vre m e n a (usp. S. th. IIIII, q. 128 i q. 134), n e g o j e n j i h o v a s v r h a b i l a t a k o đ e r d a v i d n o i s l u š n o s p a j a j u sav v j e r n i n a r o d n e k o g a k r a j a s molitvenim d o g a đ a n j e m što ga dnevno osiguravaju u c r k v a m a k l e r i c i , k a o j a m s t v o B o ž j e g b l a g o s l o v a za č i t a v k r a j . Z v o n o j e p o z i v a l o v j e r n i k e , k o j i m o g u , d a se s k u p e n a s v e č a n u m i s u ( k o n v e n t u a l ) k o j o j s u m o g l i p r i s u s t v o v a t i , ali i d a se d u h o v n o s j e d i n e s m o l i t v o m p o j e d i n i h k a n o n s k i h č a s o v a u k a n o n i č k o m ili s a m o s t a n s k o m k o r u , k o j o j n i s u m o g l i p r i s u s t v o v a t i ; k a o i d a se o n i k o j i s u o s t a l i n a s v o j i m p o l j i m a ili r a d i o n i c a m a d u h o v n o s j e d i n e s m i s n o m cel e b r a c i j o m u n j e z i n i m v a ž n i m m o m e n t i m a : t a k o se d a v a o z n a k zvo n o m s a z v o n i k a n a Svet i n a Sekvenciju o d n o s n o n a Evanđelje, a z v o n o m se c i j e l o m k r a j u j a v l j a l o i v r i j e m e k a d u k o r u p o č i n j u p o j e d i n i k a n o n s k i č a s o v i . B a r u n e k i m k r a j e v i m a , k a k o n a m svje d o č i p r o p i s s i n o d e u T r i e r u iz g. 1238. ( n a d a n sv. M a t e j a ) , m o r a l i su i klerici svake ž u p e z v o n o m sa zvonika javljati p u k u v r i j e m e s v a k o g k a n o n s k o g č a s a (a p o svoj p r i l i c i i o b a v l j a t i t e č a s o v e u ž u p n o j c r k v i ) ( c a n . 30). S i n o d a u R o u e n u , n e š t o k a s n i j e , z a h t i j e v a od ž u p n i k a da u svojoj župi, a kapelan u svojoj kapeli, obavljaju kanonske časove u propisano vrijeme kroz dan, i da z n a k o m zvona n a to upozoravaju narod. Dakako da je ta zvonjava javljala stanov n i š t v u t a k o đ e r k o j e j e d o b a d a n a , ali j e n j e n a p r v o t n a s v r h a b i l a d u h o v n a : d a se v j e r n i c i m o g u d u h o m p r i d r u ž i t i m o l i t v i k o j u u i m e sve C r k v e o b a v l j a j u s v e ć e n i c i , n a r o č i t o e u h a r i s t i j s k o j ž r t v i . K a k o g o d je »ideja k o j a je bila u osnovici takvog u r e đ e n j a bila l i j e p a « (J. A. J u g m a n n ) za o k v i r e o n o g a — s t r o g o s t a l e š k o g a — d r u š t v a , i k a k o g o d se s a s l u ž b e n e c r k v e n e s t r a n e u g l o b a l u b d j e l o n a d z l o p o r a b a m a k o j e s u se m o g l e u v u ć i u t a k v o k l e r i č k o p r i v i l e giran je na području duhovnog, dakako u okviru tada vladajućih shvaćanja, i p a k su izrasle dvije loše pojave, koje su bile p o g u b n e i za kasniji d r u š t v e n i položaj Crkve i za s a m o u n u t r a š n j e s t a n j e u kršćanstvu. Život svećenstva bio je relativno k o m o t a n i spokojan: » u n e vie d e c h a n o i n e « ( k a n o n i č k i ž i v o t ) , t o j e izraz k o j i m se j o š d a n a s u F r a n c u s k o j (i u Š p a n j o s k o j ) o b i č a v a o z n a č a v a t i u d o b a n i b e z b r i ž a n život« ( J U N G M A N N , Ereditd liturgica . . . , s t r . 109). V o d i lo j e t o k z a v i s t i i n e z a d o v o l j s t v u l a i k a , š t o j e r o d i l o t i m e d a j e p a p a 107
B o n i f a c i j e V I I I . ( u m r o 1303) n a p i s a o semper injestos esse manifestum est neprijateljski p r e m a klericima). Rast značenja u reformacijskoj krizi u XVI.
u j e d n o j b u l i : Clericis ( O č i t o j e d a s u laici te pojave nije b i o od stoljeću.
laicos uvijek malog
D r u g a j e l o š a p o j a v a b i l a u t o m e š t o se u c e l e b r i r a n j e m i s e uv u k l o »bilo k r i v n j o m v r e m e n a , b i l o n e m a r n o š ć u i z l o ć o m l j u d i , m n o g o toga š t o j e t u đ e d o s t o j a n s t v u tolike žrtve« — k a k o k o n s t a t i r a T r i d e n t s k i s a b o r (COD str. 736, rr. 26—28), k o j i j e b i o p r i s i l j e n d a raspravlja o »zloporabama u misi«, te je u p o s e b n o m d e k r e t u odre dio, da »biskupi mjesni ordinariji imaju povesti brigu i da su dužni z a b r a n i t i i u k l o n i t i sve o n o š t o j e u v e l a ili l a k o m o s t , k o j a j e s l u ž b a i d o l i m a , ili n e p o š t i v a n j e , k o j e s e j e d v a m o ž e o d v o j i t i o d b e z b o ž n o s t i , ili p r a z n o v j e r j e , t a j l a ž n i o p o n a š a t e l j p r a v e p o b o ž n o s t i « (COD str. 736, rr. 30—34). P o s e b n e s u se z l o p o r a b e t i c a l e u č i n k a ili p l o d o v a mise kao žrtve, nezavisno od pričesti, o č e m u su neki onovremeni propovjednici — m a k a r ih teologija nije svesrdno p o d u p i r a l a — p o k u š a v a l i uvjeriti n a r o d u nepogrešivu efikasnost m i s e za sve po t r e b e d u š e i tijela, »unoseći u to p r a z n o v j e r n a m n i j e n j a i izvještaje o v e o m a s u m n j i v i m č u d e s i m a « (A. Franz; usp. B. NEUNHEUSER, L'Eucharistie, s njem., Cerf, Pariš 1966, str. 101—102), a zaboravlja jući takoreći sasvim na povijesno-spasenjsku cjelinu euharistijskog otajstva k a k o je o n a bila p r i s u t n a u životu i u teologiji otačke C r k v e . S k l o n o s t s k o l a s t i k e k d i s t i n g v i r a n j u i r a s p o r e đ i v a n j u , s a že l j o m d a se u t v r d e k o n k r e t n e s p o z n a j n e s i g u r n o s t i , s l o ž e n e u z a o k r u ženi sistem, dovela je već u X I I I . stoljeću do n a b r a j a n j a pojedi n a č n i h u č i n a k a što ih m i s a proizvodi za onoga koji joj p o b o ž n o pri s u s t v u j e : u p o č e t k u se g o v o r i l o o č e t i r i p l o d a , a o n d a s u d a l n j a distingviranja i s i s t e m a t i z i r a n j a taj b r o j povećavala, t a k o d a se k o n a č n o g o v o r i l o o d v a n a e s t p l o d o v a , ali s t i m e d a se o d č i s t o d u h o v n i h p l o d o v a sve v i š e n a g l a s a k s t a v l j a o i n a t j e l e s n e , ovoze m a l j s k e plodove. J a s n o da je prije svega riječ o m e t o d i prikazivanja, ali j e i m e t o d a s v e v i š e p o s t a j a l a i s t r o š e n a i z a s t a r j e l a , a n e k i s u t o b o ž n j i p l o d o v i s v a k a k o p r e l a z i l i iz p o d r u č j a k r š ć a n s k e v j e r e n a p o d r u č j e praznovjerja, kao na primjer misao da čovjek kroz ono v r i j e m e d o k s l u š a m i s u n e p o s t a j e s t a r i j i , ili d a č o v j e k o n o g a d a n a k a d j e k o d m i s e v i d i o p o s v e ć e n u h o s t i j u , n e ć e o s l i j e p i t i , n e ć e gla dovati, neće iznenada umrijeti, i slično. Takvog je abuzivnog karaktera nepogrešivo postići željeno
bilo t a k o đ e r
uvjeravanje
d o b r o , bilo za p o k o j n i k a
bilo za
da
će
sebe
u o v o m ž i v o t u , a k o se d a d e o d s l u ž i t i o d r e đ e n b r o j m i s a ( n a p r . 30 108
tzv. » g r e g o r i j a n s k i h m i s a « ) , k o d č e g a j e o n d a za t a k v e m i s e b i v a o p r o p i s a n i o d r e đ e n i b r o j svijeća te o d r e đ e n i iznos milostinje. U j e d n o m j e m i s a l u iz g. 1336. p i s a l o : »Ako se n e t k o n a đ e u n e k o j n u ž d i , p a o d s l u ž i ili d a d e o d s l u ž i t i o v i h t r i d e s e t m i s a , o s l o b o d i t će se b e z o d l a g a n j a « (Usp. J. A. JUNGMANN, Missarum sollemnia, I, str. 164—166). K r i t i č k i s u se g l a s o v i č u l i i p r i j e T r i d e n t s k o g k o n c i l a : n a p r i m j e r , I v a n G e r s o n ( u m r o 1429.) s m a t r a o j e d a p r o p o v j e d nici koji povezuju s m i s o m t a k o p r e t j e r a n a obećanja zavode n a r o d u j u d a i z a m i p r o m i č u p r a z n o v j e r j e (usp. JUNGMANN, nav. dj., str. 167). N a T r i d e n t s k o m k o n c i l u r e k a o j e š p a n j o l s k i t e o l o g J o a n n e s V a l e n t i a , f r a n j e v a c k a p u c i n , d a »izgleda a b u z u s , d a se g o v o r e m i s e sv. G r g u r a : i d a se p o 30 m i s a sv. G r g u r a o s l o b a đ a j e d n a d u š a iz č i s t i l i š t a , i d a se i m a j u g o v o r i t i s t o l i k o s v i j e ć a i a l b i , i d a se i m a j u g o v o r i t i b e z p r e k i d a n j a k r o z 30 d a n a « (A. THEINER, II, str. 70). Opisani je razvitak od karolinške obnove do Tridentskog koncila, k a k o s m o vidjeli, n e s a m o vodio k t o m e d a slavljenje e u h a r i s t i j e u Crkvi p o s t a n e nešto isključivo kleričko — »liturgija klera«, k a k o veli J u n g m a n n (Ereditd liturgica... str. 112) — n e g o j e i p o l a z i o o d t o g a u v j e r e n j a d a j e m i s n a c e l e b r a c i j a i k a o djelo i k a o tekst s a s v i m s t v a r k l e r a , d a j e t o normalno stanje k a d n a r o d s a m o p a s i v n o p r i s u s t v u j e (u n j e g o v o j g a a k t i v n o j u l o z i , u o s t a l o m , n a m i n i m a l a n , simbolički način zastupa ministrant!) i kad misne tekstove, p a čak n i b i b l i j s k a č i t a n j a , n e r a z u m i j e , j e r se g o v o r e n a l a t i n s k o m j e z i k u . I p a k , m a k a r k a k o se t o s t a n j e s h v a ć a l o k a o n o r m a l n o i l e g i t i m n o , f u n d a m e n t a l n a svijest o t o m e d a je euharistijsko otajstvo o n o sržno što Crkva kao osebujna Kristova zajednica na zemlji posjeduje i o d č e g a živi, silila j e C r k v u d a i z n a đ e i r a z v i j a n e k a s r e d s t v a e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i k o j a će z a h v a ć a t i s a v v j e r n i č k i n a r o d , k o j a će o m o g u ć a v a t i d a s e svi v j e r n i c i o s j e ć a j u b a r n e k a k o o s o b n o i a k t i v n o uključenima, ne s a m o pasivnim p r i m a o c i m a usluga što ih za njih gotove svećenici k a o isključivi nosioci b o ž a n s k i h otaj stava i njihovih p l o d o v a n a z e m l j i . T r e b a l o j e d a se, u n e d o s t u p n o s t i s a d r ž a j a s a m i h euharistijskih molitava i uopće misnog teksta, pruži neka p o b u d n a h r a n a v j e r n i k o v i m spoznajnim m o ć i m a , k a o i d a se š t o v i š e p r u ž i č o v j e k o v i m o s j e t n i m m o ć i m a , p o s e b n o očima, k a d j e v e ć u d i o n i š t v o v a n j e u e u h a r i s t i j i p o s r e d s t v o m opipa i okusa u b l a g o v a n j u , o p a d a njem vjerničke pričesti, bilo svedeno n a takvu rijetkost. U t o m smjeru, kao nova h r a n a euharistijske pobožnosti i duhov n o s t i , r a z v i l o s e u t o j p e r i o d i alegorijsko
tumačenje mise, kao
govaranje na p o t r e b u čovjekovih u m s k i h spoznajnih moći, a
od
ujedno 109
se, p o s t u p n o , d a v a o sve veći izvanjski sjaj s a m o j e u h a r i s t i j s k o j cel c b r a c i j i i s v e m u š t o j e s n j o m u vezi, te se p o j a v i l o pokazivanje p o s v e ć e n e h o s t i j e v j e r n i c i m a , p a s v e č a n o izlaganje Presvetog pod prilikom kruha, i konačno, kao najosobitiji i najplodniji oblik euha r i s t i j s k e d u h o v n o s t i , klanjanje Božanskom Otkupitelju pod prilikom k r u h a — sve t o n a r a z v o j n o j c r t i o d g o v a r a n j a n a č o v j e k o v u p o t r e b u da otajstvenu stvarnost zahvati posredstvom osjetnih moći, navlas tito na čovjekovu p o t r e b u da gleda i vidi. U p r v o m slučaju, u bujanju alegorijskog tumačenja, riječ je o p r i m j e n j i v a n j u n a č e l a k o j a s u se, i a k o n i s u b i l a o p ć e n i t o p r i h v a ć e n a , pojavila već u k r š ć a n s k o j starini; a u d r u g o m slučaju, u zadovolja vanju čovjekove p o t r e b e p o s e b n o za gledanjem, istraživači o t k r i v a j u u t j e c a j germanskog duha, što onda znači odgovarajuće prilagođavanje k r š ć a n s t v a d u h o v n o m s v i j e t u g e r m a n s k e k u l t u r e . U v o d i t e l j alegorijskog tumačenja slavljenja euharistije d o b r o n a m j e p o z n a t : b i o j e t o A m a l a r iz M e t z a , u č e n i k A l k u i n o v , k o j i j e o k o g. 8 1 1 . p o s t a o n a d b i s k u p u T r i e r u , a p o t o m j e k a o l e g a t p u t o v a o u C a r i g r a d i u d v a m a h a se n a l a z i o u R i m u . U s t v a r i , A m a l a r n i j e začetnik alegorijskog tumačenja, p a ni njegova primjenjivanja u liturgiji: alegorijsko je tumačenje p r e t k r š ć a n s k o g podrijetla, osobito s u g a gajili s t o i c i , n j e g o v u p r i m j e n u n a s t a r o z a v j e t n u B i b l i j u š i r o k o j e r a z r a d i o ž i d o v s k i filozof iz I. s t o l j e ć a F i l o n iz A l e k s a n d r i j e ( u s p . T. Š A G I - B U N I Ć , Povijest kršćanske literature, I, K S , Z a g r e b 1976, str. 261—263), u k r š ć a n s t v u su alegorijsko t u m a č e n j e Biblije, t a k o đ e r N o v o g Z a v j e t a , r a z v i j a l i u č i t e l j i tzv. A l e k s a n d r i j s k e š k o l e , a n a l a t i n s k o m z a p a d u u d o m a ć i l o se p o s p i s i m a sv. A m b r o z i j a ( u m r o 397), sv. A u g u s t i n a ( u m r o 430), i n a r o č i t o sv. G r g u r a V e l i k o g ( u m r o 604). Prve p r i m j e n e alegorijskog t u m a č e n j a n a euharistijsku liturgiju na lazimo k o d Ps. Dionizija Areopagite (V./VL st.), a z a t i m se t o m m e t o d o m t u m a č e n j a s l u ž e sv. S o f r o n i j e , p a t r i j a r h j e r u z a l e m s k i ( u m r o 638) i sv. M a k s i m I s p o v j e d a l a c ( u m r o 662). Z a n a s j e p o s e b n o z n a č a j a n Sofronije, jer je on začetnik alegorijskog tumačenja mise p r e m a k o j e m u se p o j e d i n i o b r e d i u m i s i o d n o s e n a p o j e d i n o s t i I s u s o v a života, p o s e b n o n a pojedinosti Isusove m u k e i smrti, a to je ono t u m a č e n j e k o j e se u n a š i m k r a j e v i m a z a d r ž a l o u p o j e d i n i m m o l i t v e n i c i m a sve d o n a š i h d a n a . U G a l i j i j e a l e g o r i j s k o t u m a č e n j e m i s e bilo upotrebljavano već u VII. stoljeću, a primjenjivao ga je i Amalarov učitelj Alkuin, glavni teolog n a d v o r u K a r l a Velikog. I p a k je uloga A m a l a r a za uvođenje alegorijske m e t o d e u t u m a čenje liturgije ključna, jer je on prvi svestrano i sistematski izradio 110
a l e g o r i j s k o t u m a č e n j e m i s e s p u n o m a š t e i s m i o n o s t i , i j e r j e iza zvao o t p o r koji je doveo do direktnog sučeljavanja na crkvenoj a u t o r i t a t i v n o j r a z i n i t a k o d a m u j e p r i j e t i l a o s u d a , ali j e t o m e u s p i o i z b j e ć i i n a t a j n a č i n — a k o se s t v a r i g l e d a j u u d u l j o j v r e m e n s k o j p e r s p e k t i v i — u s t v a r i iznio p o b j e d u u prilog p r i h v a ć a n j a te m e t o d e u d a l j n j e m r a z v i t k u t e e p o h e . P o š t o j e A m a l a r g. 8 3 1 . i z r a d i o defi n i t i v n u r e d a k c i j u s v o g a d j e l a » L i b e r officialis« (PL 105, 985—1242), ustao je protiv njega ravnatelj biskupske škole u Lyonu đ a k o n Florus, solidan poznavalac otačke liturgijske tradicije, koji je inače n a p i s a o k r a t a k i s o l i d a n t r a k t a t o t u m a č e n j u m i s e (De Expositione Missae: P L 119, 15—72). A m a l a r j e n a i m e , u p r a v l j a j u ć i n a d b i s k u p i j o m u L y o n u u o d s u t n o s t i n a d b i s k u p a A g o b a r d a (inače svoga pro t i v n i k a in liturgicis) koji je u taj čas bio u s p o r u s c a r e m Ljude vitom P o b o ž n i m jer je p o d u p i r a o careva sina Lotara, iskoristio pri liku i sazvao kler na trodnevno zasjedanje da im čita i objašnjava s v o j u n o v u m e t o d u t u m a č e n j a m i s e : s v e ć e n s t v o se o d u š e v i l o z a n o v o s t . S t o g a s e đ a k o n F l o r u s o b r a t i o s a b o r u u T h i o n v i l l e - u (zimi 835) ( k o j i se i n a č e b a v i o v r a ć a n j e m n a p r i j e s t o l j e c a r a L j u d e v i t a i o s u d o m njegovih protivnika), tražeći da sabor osudi to »nametanje n o v i h r o d o v a s l i k a ili o t a j s t v e n i h z n a č e n j a m i s t e r i j a « j e r C r k v a t r e b a B o g u »čisto i j e d n o s t a v n o « i s k a z i v a t i » r a t i o n a b i l e o b s e q u i u m « , dale k o »od s v a k e p r a z n o v j e r n e i z m i š l j o t i n e , i u k l o n i v š i s v a k u i s p r a z n o s t nebulosi dogmatis«. P o s e b n o se F l o r u s o k o m i o n a n e k e k o n k r e t n e Amalarove interpretacije: tri dijela razlomljene posvećene hostije znače: s t v a r n o Kristovo tijelo, m i s t i č n o tijelo m e đ u živim vjernici m a i mistično tijelo m e đ u p o k o j n i c i m a ; k r u h znači tijelo, a vino d u š u K r i s t o v u ; k a l e ž z n a č i g r o b u k o j i j e p o l o ž e n o t i j e l o K r i s t o v o ; sveć e n i k - c e l e b r a n t j e J o s i p iz A r i m a t e j e , a r h i đ a k o n j e N i k o d e m , đ a k o n i s u a p o s t o l i k o j i s u se d r ž a l i p o s t r a n c e , s u b đ a k o n i s u ž e n e k o j e s u bile k o d groba, itd. S a b o r u Thionville-u nije zauzeo u t o m p i t a n j u n i k a k v a stava, p a se đ a k o n F l o r u s o b r a t i o s i s t o m stvari s a b o r u u Q u i e r z y - u , u r u j n u g. 838. A m a l a r s e n a t o m s a b o r u b r a n i o d a s u n j e g o v a t u m a č e n j a z a m i š l j e n a s a m o za o s o b n u p o b o ž n o s t , i s a b o r se z a d o v o l j i o s a m o o p ć e n i t o m o s u d o m s v e g a š t o n i j e u s k l a d u s t r a dicionalnim n a u k o m Crkve, ne osuđujući izričito A m a l a r a . U stvari, Amalarova
tvrdnja
da je riječ
o tumačenju
o s o b n u u p o t r e b u b i l a j e t o č n a , j e r se a l e g o r i j s k o t u m a č e n j e sasvim
sa stanovišta
vjernika,
mise
»razvija
u k o l i k o o n o više u o p ć e n e pazi
riječi m i s e , k o j e p r i p a d a j u j e d n o m t u đ e m j e z i k u , očima d o s t u p n o obličje mise i n a njezino
nego
izvanjsko
za
radije
odvijanje«
na na (J.
111
A. J U N G M A N N , Missarum sollemnia, I, 110); n e k a n i se u o p ć e a n a l i z i r a t i s a m a m i s a u s e b i ili t v r d i t i d a j e p o j e d i n i d i o m i s n o g o b r e d a n a s t a o b a š s o n i m z n a č e n j e m n a k o j e se u t o m t u m a č e n j u u p o z o r a v a , n e g o se s a m o v j e r n i c i m a želi d a t i s a d r ž a j , n a š t o sve m o g u m i s l i t i za v r i j e m e m i s e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a , k a o i s o b z i r o m n a po j e d i n e p r e d m e t e k o j i se u m i s i u p o t r e b l j a v a j u , t o j e s t n a š t o i h s v e može misa podsjećati, da bi tako — paralelno s odvijanjem misnog o b r e d a — p o b o ž n o obnovili sebi s v e u k u p n o s t biblijskog z n a n j a i posvijestili sebi svoje životne dužnosti k a o krišćani. I a k o j e to tuma čenje mise bilo d a l e k o o d m i s t e r i j s k o g s h v a ć a n j a e u h a r i s t i j e iz p r o v g a k r š ć a n s t v a , i p a k j e o n o čuvalo živu svijest da se u misi proslavljuje spomenčin Kristove muke, smrti i uskrsnuća, samo što j e t o s a d d o b i v a l o s v e v i š e o b l i k i g r o k a z a , p r e d s t a v e , u k o j o j sve ć e n i k (i d r u g i s l u ž i t e l j i o k o o l t a r a ) g l u m e r a z l i č i t e u l o g e . A l e g o r i j s k o je tumačenje mise ujedno polazilo od p r e t p o s t a v k e da m i s a za vjernike predstavlja b i t n o žarište svega njihova vjerskoga života, p a d a u m i s i m o r a j u m o ć i n a ć i sve, n e k r o z č i t a n j a iz S v e t o g P i s m a j e r to nisu razumjeli, nego kroz z g u s n u t o evociranje različitih doga đ a j a i p o r u k a iz S t a r o g i N o v o g Z a v j e t a , a l i s t i m e d a n i j e u v i j e k dovoljno p r i s u t a n u svijesti irenejevski p o j a m p r o g r e s i v n o g r a s t a B o ž j e o b j a v e (Usp. T. ŠAGI-BUNIĆ, Povijest kršćanske literature, I, str. 426—427; 444-446). N e k i t u m a č i m i s e , k a o W a l a f r i e d S t r a b o ( u m r o 849), R a b a n u s M a u r u s ( u m r o 856), sv. A l b e r t V e l i k i ( u m r o 1280), č u v a l i s u j o š t r a d i c i j u z a k o j u se b o r i o F l o r u s , ali j e u b r z o z a s a v d a l j n j i r a z v i t a k m j e r o d a v n a p o s t a l a n o v a m e t o d a A m a l a r o v a , k o j u s u r a z v i j a l i veli k i t e o l o z i , k a o R u p e r t iz D e u t z a ( u m r o 1135), H u g o o d S v . V i k t o r a ( u m r o 1141), p a p a p a I n o c e n t I I I ( u m r o 1216), a n a r o č i t u j e s l a v u steklo djelo »Rationale d i v i n o r u m officiorum«, p r a v a l i t u r g i j s k a en c i k l o p e d i j a u 8 k n j i g a , p i s a n a a l e g o r i j s k o m m e t o d o m , k o j u j e sa s t a v i o V i l i m D u r a n d o ( u m r o 1296), n a j p r i j e p r o f e s o r p r a v a u B o l o g n i , z a t i m auditor generalis u papinskoj Kuriji, a konačno biskup u M e n d e ( F r a n c u s k a ) . T o j e d j e l o p o s t a l o v i š e o d u d ž b e n i k a z a ne koliko stoljeća. K o d A m a l a r a se p o t o j m e t o d i u m i s n o j l i t u r g i j i o b j a š n j a v a »sve i svaka pojedinost, osobe, p a r a m e n t i (misno odijelo), crkveno po suđe, v r e m e n s k e naznake, radnje, i to tako, da sad n a s t u p a j u mo r a l n e o p o m e n e (moralna alegoreza), sad ispunjenja Starog Zavjeta (tipološka alegoreza), sad događaji povijesti spasenja (rememorativna alegoreza), a s a d u k a z i v a n j e n a d o v r š e n j e n a k r a j u v r e m e n a (es112
hatološka ili anagogijska alegoreza)... Prevladavalo je kod Amalar a i p a k r e m e m o r a t i v n o t u m a č e n j e « (JUNGMANN, nav. dj., str. 113), to j e s t p o j e d i n i s u m o m e n t i m i s e t u m a č e n i k a o p o d s j e ć a n j a n a p o jedine m o m e n t e Isusova života, p r e t e ž n o n a p o j e d i n e m o m e n t e Isu sove m u k e , s m r t i i u s k r s n u ć a . Taj je oblik m i s n e alegoreze i zado bio najveću obljubljenost u pučkoj misnoj pobožnosti u kasnija v r e m e n a , u n a t o č m n o g i m n e p r i k l a d n o s t i m a , k a o n a p r i m j e r , d a sve ćenik p o t o m e t u m a č e n j u u misi n a s t u p a sad u ulozi Isusa, sad u u l o z i J u d e , s a d u u l o z i P i l a t a , p a o n d a N i k o d e m a i si. T a j j e o b l i k u p o d r u č j i m a njemačkog jezika, p a o n d a i k o d nas, zadobio novi r a s c v a t u b a r o k n o m r a z d o b l j u , p o s e b n o z a l a g a n j e m b a v a r s k o g fra n j e v c a k a p u c i n a M a r t i n a v o n C o c h e m a . K o d n a s se t o t u m a č e n j e z a d r ž a l o u n e k i m m o l i t v e n i c i m a sve d o n a j n o v i j i h v r e m e n a ; u s p o r e d i n a p r i m j e r m o l i t v e n i k » S e r a f s k o c v i j e ć e « , Z a g r e b 1959, s t r . 2 4 5 — 2 6 0 . T u se, n a p r i m j e r , k a d s v e ć e n i k c j e l i v a o l t a r , m i s l i n a J u d u k a k o p o l j u p c e m i z d a j e I s u s a ( s t r . 246), k a d s v e ć e n i k o t k r i v a ka lež, n a t o k a k o »Židovi s v l a č e I s u s a « ( s t r . 150), k a d s v e ć e n i k p e r e r u k e , n a P i l a t a k a k o p e r e r u k e (str. 252), k a d s v e ć e n i k diže p r e s v e t o T i j e l o , k a k o » k r v n i c i d i ž u r a z a p e t a I s u s a « ( s t r . 254), k a d se s v e ć e n i k p r i č e š ć u j e , n a t o k a k o » I s u s a p o l a ž u u g r o b « ( s t r . 257). Iz i s t i h p r e t p o s t a v k i k o j e s u p o g o d o v a l e p r i h v a ć a n j u a l e g o r i j skog t u m a č e n j a mise izrasle su različite p u č k e m i s n e pobožnosti, a o n d a i d r u g e p u č k e p o b o ž n o s t i koje su često više privlačile vjernike i djelovale n a njih nego i s a m a misa. E u h a r i s t i j s k o je slavlje n e k o ć — u p r v a v r e m e n a — b i l o u j e d n o p u č k a p o b o ž n o s t , ali u k a r o l i n š k o j p e r i o d i t o v i š e n i j e b i l o t a k o : s a d a se p o č e l a o s j e ć a t i p o t r e b a d a v j e r n i c i z a v r i j e m e m i s e n e š t o d r u g o m o l e , p a s u se t a k o t i j e k o m v r e m e n a s t v a r a l e m i s n e m o l i t v e , v i š e ili m a n j e p o v e z a n e s m i s n i m d o g a đ a n j e m , n a m i j e n j e n e v j e r n i c i m a d a ih o n i p r i v a t n o m o l e d o k s v e ć e n i k čini o b r e d n e r a d n j e i i z g o v a r a m i s n e t e k s t o v e . N a t e j e v j e r n i č k e m o l i t v e d a k a k o v e ć i n o m v e o m a u t j e c a l o a l e g o r i j s k o tu m a č e n j e m i s e . P r v i s u se m o l i t v e n i c i p o j a v i l i v e ć u k a r o l i n š k o v r i j e m e , t a d a j o š d o d u š e više s c i l j e m d a s a č u v a j u o s o b n i j i i o s j e ć a j niji m o l i t v e n i f o n d g a l i k a n s k e l i t u r g i j e k o j i j e i z b a č e n iz l i t u r g i j s k e u p o t r e b e u v o đ e n j e m r i m s k o g o b r e d a ( u s p . A. V E R H E U L , Einfuehrung in die Liturgie, Zur Theologie des Gottesdienstes, p r . s nizoz e m . , H e r d e r , F r e i b u r g 1964, s t r . 192—198). Više j e izvanjskih
i pomoćnih
elemenata
euharistijske
celebra-
cije o d k a r o l i n š k o g v r e m e n a p o s t u p n o d o ž i v j e l o o s o b i t o b o g a t , u p r a vo r a s k o š a n r a s c v a t , k a k o b i l j e p o t o m
hranilo
i čarom
privlačilo 113
osjetilnu sferu vjernog čovjeka. N a p r v o m mjestu s p o m i n j e m o bri g u z a r a s k o š l i t u r g i j s k o g r u h a . W a l a f r i e d S t r a b o ( u m r o 849.) z n a o j e j o š d a s u »u p r v a v r e m e n a služili m i s e o b u č e n i u o b i č n u o d j e ć u ( c o m m u n i i n d u m e n t o v e s t i t i ) , k a k o se t v r d i d a n e k i o d i s t o č n j a k a č i n e i d o o v o g a v r e m e n a « ; ali j e u b r z o p r e v l a d a l o m i š l j e n j e d a p o s e b n o m i s n o o d i j e l o p o t j e č e o d S t a r o g Z a v j e t a . P a p a I n o c e n t I. k o r i o j e g. 4 2 8 . n e k e b i s k u p e u Galiji š t o s u za k l e r p o č e l i u v o d i t i d r u k č i j e o d i j e l o ( m o n a š k i p l a š t ) , n a g l a š u j u ć i d a se k l e r o d n a r o d a t r e b a razlikovati » n a u k o m , ne odijelom; n a č i n o m p o n a š a n j a , ne ru h o m ; č i s t o ć o m s r c a , n e n o š n j o m . . . « (Epist. ad episcopos prov. Vienn. et Narbon., c. 2). Iz t o g a v i d i m o d a u R i m u u t o v r i j e m e n i j e p o s t o j a l o p o s e b n o svećeničko odijelo, ni za liturgijsku celebraciju n i z a s v a k o d n e v n i ž i v o t , ali u j e d n o v i d i m o i t o d a se v e ć u Galiji, p o d m o n a š k i m utjecajem, počelo javljati p o s e b n o odijelo, očito jed n o s t a v n i j e o d o s t a l o g g r a đ a n s k o g o d i j e l a , z a s v a k o d n e v n i ž i v o t kle ra. M e đ u t i m , v e ć p r i j e se s m a t r a l o n o r m a l n i m d a s v e ć e n i k z a c e l e b raciju čuva i oblači bolje i čišće odijelo, u m j e s t o o n o g a koje je nosio svaki dan: o t o m i m a m o dosta svjedočanstva. Poseban oblik odijela j a v l j a se u l i t u r g i j i k a o č u v a n j e n a s l i j e đ e n o g o d i j e l a , k a d se u o b i č n o m g r a đ a n s k o m životu potkraj VI. stoljeća pod utjecajem barba r a i z m i j e n i l a m o d a , p a se p o č e l o n o s i t i k r a t k o o d i j e l o ( s a g u m ) . T a k o j e k o n c i l u M a c o n u g. 581 n a r e d i o u s v o m e 5. k a n o n u : »I n e k a se n i j e d a n k l e r i k n e u s u d i o b u ć i sagum ili s v j e t o v n u o d j e ć u ili o b u ć u , o s i m o n u k o j a se p r i s t o j i b o g o š t o v l j u « . Iz j e d n e o d l u k e k o n c i l a u N a r b o n n i iz g. 589., k o j o m se đ a k o n u i l e k t o r u z a b r a n j u j e d a ski n u albu prije svršetka mise, zaključujemo da je on to oblačio p r e k o r e d o v i t o g s v a k o d n e v n o g o d i j e l a (Usp. M. RIGHETTI, nav. dj. I, str. 490—491). K a r o l i n š k a je o b n o v a donijela n a j glavni je razredbe o liturgij s k o m ruhu k o j e u b i t n o m t r a j u j o š i d o d a n a s . U t o se v r i j e m e j a v ljaju i p r a v a raspoređivanja boja liturgijskog odijela p r e m a blagda n i m a i v r e m e n i m a . Broj boja je varirao, i do o s a m različitih boja, a t e k j e I n o c e n t I I I . ( u m r o 1216.) u t v r d i o z a r i m s k i o b r e d p e t b o j a liturgijskog odijela: bijelu, crvenu, zelenu, c r n u i ljubičastu: to je k o n a č n o u z a k o n i o p a p a P i o V. u » R i m s k o m m i s a l u « g o d . 1570. Vjer nicima nije govorila s a m o osebujnost, dostojanstvenost i raznolikost boja liturgijskog odijela; od XI. stoljeća najvidljivije celebrantovo o d i j e l o , k a z u l a ( k o j a j e n a s t a l a iz r i m s k e p e n u l e ) , b i v a sve više iski ć e n a v e z o v i m a , s t a v l j a j u ć i p r e d v j e r n i č k e oči s v e t e l i k o v e , ali i raz114
l i č i t e c v j e t n e i d r u g e m o t i v e , a o d X I I I . s t o l j e ć a t a k o đ e r z l a t o i bi serje, p r a v u r a s k o š umijeća i bogatstva. Od X I I . stoljeća r a s k o š n o se u k r a š a v a t e š k i m parurama h u m e r a l i a l b a , š t o se p o č e l o g u b i t i p o č e t k o m n o v o g v i j e k a k a d se n a a l b a m a sve v i š e j a v l j a j u č i p k e . Sjaju su bogoslužja pridonosila i kađenja t a m j a n o m koja su tek od k a r o l i n š k i h v r e m e n a zadobila svoje p u n o mjesto u svečanoj misnoj liturgiji, uključujući i unošenje lustrativnog značenja tamja n a , t o j e s t n j e g o v e m o ć i d a t j e r a zle d u h o v e ; p r i j e se u r i m s k o j l i t u r giji s a m o i n c e n z i r a o p a p a i e v a n đ e l i s t a r , a š t o j e b i l o c r k v e n o p r i mjenjivanje uloge t a m j a n a n a koju su u r i m s k o j državi i s t o d o b n o i m a l i p r a v o n e k i v i s o k i civilni m a g i s t r a t i ; s t r o g o r e l i g i o z n o u t e m e l j i v a n j e u p o t r e b e t a m j a n a , p o z i v o m n a j p r i j e n a L k 1, 9—19 i a n đ e l a G a b r i j e l a , a o n d a n a O t k r 8,3—5 i a n đ e l a M i h a e l a , n a š l o j e s v o j p o ložaj u m i s i u o v o m r a z d o b l j u . Zanimljiva je povijest koju je od karolinškog vremena na d u d o ž i v i o oltar,
zapa
s r e d i š n j a t o č k a o k o k o j e se u s t a r i n i o k u p l j a
n a C r k v a , t a k o d a j e z a sv. C i p r i j a n a
razbijati
z n a č i l o » p o s t a v l j a t i d r u g i o l t a r « (De cath. j e u p r v o m r a z d o b l j u s a m o jedan,
eccl.
t o j e stol
crkvenu
unitate,
zajednicu
c. 17).
Oltar
(mensa) na kojemu
nije smjelo nalaziti ništa o s i m d a r o v a za e u h a r i s t i j s k u ž r t v u i vina). U karolinško je vrijeme postojanje
mjes
većeg b r o j a
se
(kruha
pokrajnih
o l t a r a u c r k v i — k a k o s m o vidjeli — b i l a v e ć p r i h v a ć e n a s t v a r : je d a n j e k a p i t u l a r iz g. 805. s a m o n a r e đ i v a o d a ih n e s m i j e b i t i p r e više (ut
non
superflua
sint
crkvama ipak prekomjerno
in ecclesia),
ali s u se o n i u
pojedinim
m n o ž i l i , t a k o d a j e sv. K a r l o
ski u XVI. stoljeću p o d u z e o u k l a n j a n j e
Boromej-
svih o l t a r a prislonjenih
uz
s t u p o v e , p r o p o v i j e d a o n i c u , p j e v a l i š t e . K r i ž se p o č i n j e t r a j n o
smješ-
t a v a t i n a o l t a r o d X I s t o l j e ć a ( p r i j e j e s a m o za v r i j e m e m i s e
stajao
k o d o l t a r a p r o c e s i o n a l n i k r i ž k o j i se p o n e g d j e s k i d a o s m o t k e (hasta) i za v r i j e m e m i s e s t a v l j a o n a o l t a r ) , a u i s t o v r i j e m e , s n e š t o okli jevanja, stavljaju kraju
se n a o l t a r i s v j e ć n j a c i
XII. stoljeća
sa svijećama,
u R i m u već bio redovit
I n o c e n t I I I . ( U s p . De sacro
alt.
mysterio,
što je
običaj, kako
II, 21).
svjedoči
N o , za p o b o ž n o s t
p u k a n a j v a ž n i j a j e n o v o s t t o g a r a z d o b l j a b i l a p o j a v a tzv. retabla, velikih zaslona sa s l i k a m a i kipovima, što je i m a l o za d a j e r i j e č oltar
za o b a v l j a n j e
s t a l s v e t i h s l i k a za o b a v l j a n j e
Večere Gospodnje,
tj.
posljedicu
u p r o s j e č n o j vjerničkoj svijesti izmijenila
s a d t o v i š e n i j e stol
pri
značenje:
nego
pobožnosti u počast Kristu,
pjedeBogoro
dici i s v e c i m a . 115
P o č e l o j e t o u I X . s t o l j e ć u , s t i m e d a s u se n a j p r i j e p o č e l i n a ol tar stavljati moćnici (relikvijari) s m o ć i m a svetaca (ranije su svete m o ć i b i l e s a m o s t a v l j a n e u o l t a r s k u m e n z u , ili s u se — j o š r a n i j e — oltari gradili nad grobovima svetih mučenika), što m e đ u t i m nije bilo o d m a h p o s v u d a p r i h v a ć e n o bez o d r e đ e n o g o t p o r a od s t r a n e l j u d i k o j i m a j e n a s r c u b i l a o t a č k a p r e d a j a . T a k o k o d sv. O d o n a ( u m r o 942.), o p a t a u C l u n y - u , č i t a m o d a s u m o ć i sv. V a l p u r g e od m a h prestale činiti čudesa k a d su bile stavljene n a oltar, i d a je d j e v i c a o b j a v i l a d a se n e s m i j u n j e z i n e m o ć i s t a v l j a t i o n a m o »gdje se m o r a c e l e b r i r a t i s a m o v e l i č a n s t v o b o ž a n s k o g m i s t e r i j a « ( u s p . M . R I G H E T T I , nav. dj., I, s t r . 420, b i l j . 58). N o n o v i se o b i č a j v i š e n i j e m o g a o z a u s t a v i t i , n e g o s u se — p o s e b n o u c r k v a m a k o j e n i s u i m a l e m o ć i svetaca koje su htjele slaviti, p o s e b n o svojih p a t r o n a — poče le s t a v l j a t i n a o l t a r s l i k e s v e t i h z a š t i t n i k a - u p č e t k u m a l i h d i m e n z i j a k a k o b i se m o g l e s k i d a t i i z a m j e n j i v a t i d r u g i m a , a o n d a , t i j e k o m v r e m e n a , sve v e ć e , i s v i š e l i k o v a . P r v i t a k v i r e t a b l i , s k r a j a X I . s t o l j e ć a , n i s u n a m se s a č u v a l i ; z n a č a j n o j e z a n a š e p i t a n j e d a s u s l i k a n i r e t a b l i iz r a n e p e r i o d e k r o z n e k o l i k o s t o l j e ć a č e s t o b i l i u o b l i k u t r i p t i h a , t a k o d a se s l i k a za v r i j e m e f u n k c i j e o t v a r a l a , a p o završenoj funkciji zatvarala: očito je imala nadahnjivati vjerničku p o b o ž n o s t z a v r i j e m e m i s e , ali j e s v a k a k o u j e d n o u n o s i l a i e l e m e n a t »pobožne rastresenosti«, odvodeći pozornost od samog euharistij s k o g d o g a đ a n j a n a o l t a r u . O l t a r s k i s u r e t a b l i d o b i v a l i s v e v e ć e di m e n z i j e u d o b a g o t i k e ( X I I . d o X V . st.), a u b a r o k u , k o n a č n o , is p u n j a v a j u već sav zid apside. T a k o se dogodilo o n o što M. R i g h e t t i n a z i v a » p r e o b r t a n j e m l i t u r g i j s k i h v r i j e d n o s t i « - (inversione di valori liturgici): r e t a b l je »postao za vjernike poglavito središte privlačno sti i p o b o ž n o s t i n a š t e t u s t o l a ; t o j e z n a č i l o z b u n j i v a n j e p u č k e p o božnosti, koja je počela manje nego nekoć uvažavati važnost krš ć a n s k o g ž r t v o v a n j a « (Nav. dj., str. 423—424). N a j v a ž n i j i z a o k r e t , a f a k t i č k i i n a j p l o d n i j i , u vezi s a
življenjem
sve C r k v e o d e u h a r i s t i j e i u vezi s e u h a r i s t i j o m k a o s r e d i š t e r
trš
ć a n s k o g ž i v o t a , a k o j i se o č i t o r a z r a s t a o iz p o t r e b e d a v j e r n i c i
svoj
duhovni
život
hrane
euharistijskom
pobožnošću
unatoč
tome
što
više n i s u mogli u p r v o t n o j p o t p u n o s t i a k t i v n o sudjelovati u proslav ljanju
žrtvene večere Isusove, sastoji
prema Presvetom sakramentu v e n s t v e n o u p o b o ž n o m izlaganju vjerničkom
klanjanju,
se u o b l i k o v a n j u
izvan mise i odijeljeno
pobožnosti
od mise, pr
euharistije pod prilikom kruha, i
Božanskom Otkupitelju pod prilikom
kruha.
P o j a v a j e t a n a s t a l a n a s j e v e r u o d Alpi i s a s j e v e r a j e p r o d i r a l a 116
na
jug, u Italiju i Š p a n j o l s k u ; neki p o s e b n o razvijeni njezini oblici nisu n a j u g u n i k a d n i b i l i p r i m l j e n i ; s t o g a se u t e m e l j e n o m o r a m o p r i k l o n i t i m i š l j e n j u o n i h t e o l o g a k o j i ( k a o n j e m a č k i b e n e d i k t i n a c I. H e r w e g e n ) u n a s t a n k u takve euharistijske p o b o ž n o s t i vide odlu č u j u ć i utjecaj germanskog duha, i a k o j e i s t i n a i t o d a j e n a g e r m a n s k o m t l u . k a d s u n e k i o b l i c i t e p o b o ž n o s t i b i l i z a u z e l i p r e t j e r a n e raz mjere, n a s t a o i najžešći o t p o r u p r o t e s t a n t i z m u , koji je ikonoklastički r u š i o t e p o b o ž n o s t i , o d b a c u j u ć i n a ž a l o s t i sve š t o j e u t o j p o božnosti bilo rezultat istinske k r š ć a n s k e intuicije i pravoga duha, a z a h v a l j u j u ć i s v o j i m r u š i l a č k i m z a n o s i m a za o č i š ć e n j e m e u h a r i s t i j e od svih n a n o s a stoljeća i s a m e n a j t r a d i c i o n a l n i j e e l e m e n t e euharis tijskog otajstva k a k o ga je Crkva čuvala od najstarijih v r e m e n a . Možda je pravilnije govoriti, radije negoli o p r o d o r u g e r m a n s k o g d u h a u e u h a r i s t i j s k u p o b o ž n o s t , o legitimnom prilagođavanju Crk ve u t o m p o d r u č j u i z a z o v i m a g e r m a n s k e k u l t u r e , u o n o m s m i s l u k a k o j e l e g i t i m n o s t p r i l a g o đ a v a n j a D r u g i v a t i k a n s k i k o n c i l (1962 — — 1965) p r i z n a o u o d n o s u p r e m a s v i m a l j u d s k i m k u l t u r a m a . U p r v o m tisućljeću, to jest do X I . stoljeća, ne p r o n a l a z i m o u Crkvi t r a g o v a koji bi se mogli ocjenjivati (»traccie apprezzabili«: M. RIGHETTI, nav. dj., III, str. 488) k a o i s k a z i v a n j e p a r t i k u l a r n o g š t o v a n j a e u h a r i s t i j e izvan mise, n e k i m » o b r e d n i m čašćenjem, p a ni n e k o m p a r t i k u l a r n o m p o b o ž n o š ć u « ; t a k v o j e s t a n j e n a g r č k o m is t o k u još i d a n a s , gdje je »kult p r e m a Presvetoj euharistiji extra missam p o s v e n e p o z n a t « (usp. Nav. dj., str. 489). » N a p l a n u religioz nog i liturgijskog života — kaže glasoviti povjesničar »Missarum s o l l e m n i a « i s u s o v a c J. A. J u n g m a n n — m o g u se č a k o d v e o m a dav nih vremena susretati fenomeni o kojima ne može biti sumnje da su g e r m a n s k o g p o d r i j e t l a . M e đ u n j i m a j e l i t e r a r n a v r s t a posljednica (sequentiae), kojih je najpoznatiji i najstariji predstavnik Notker B a l b u l u s iz S t . G a l l e n a ( u m r o 912); z a t i m t e n d e n c i j a d a se l i t u r g i j a p o e t i z i r a , k o j a se o č i t o v a l a n a r a z n i m m j e s t i m a ; i napokon, neki običaji u izvanjskom ceremonijalu, koji v u k u svoje podrijetlo iz s i m b o l i z m a g e r m a n s k o g p r a v a , k a o š t o j e sklapanje ruku kod. mo litve ( o b i č a j m o l i t i s k l o p l j e n i h r u k u b i o j e C r k v i n e p o z n a t p r i j e k a r o l i n š k i h v r e m e n a , p r i j e se m o l i l o r a š i r e n i h r u k u , o p . Š B ) , p r e d a v a n j e i n s t r u m e n a t a k o d z a r e đ i v a n j a , i n e k i o b i č a j i , k a s n i j e nes tali, k o d s k l a p a n j a ž e n i d b e « (J. JUNGMANN, Ereditd liturgica . .., str. 24. G e r m a n s k o g j e p o d r i j e t l a , n a p r i m j e r , o b i č a j d a s e k o d n a s k o d v j e n č a n j a M a g o s i l j u d v a p r s t e n a , d o k j e u r i m s k o m o b r e d u s a m o za r u č n i k p r s t e n o v a o z a r u č n i c u : v i d i : D. K N I E W A L D , Liturgika, Zagreb 117
1937, s t r . 307). Z a e u h a r i s t i j s k u p o b o ž n o s t n a j v a ž n i j a j e , čini se, b i l a živa p o t r e b a s r e d n j o e v r o p s k o g i n o r d i j s k o g č o v j e k a d a k o n k r e t n o — o s j e t i l i m a — z a h v a t i s v e t u s t v a r n o s t , p o s e b n o d a j e vidi i gleda, š t o se u o n o d o b a u g e r m a n s k o m s v i j e t u o d r a z i l o t a k o đ e r u k n j i ž e v nosti vezanoj uz l e g e n d u o S v e t o m Gralu. Odraz d u b o k e ukorijenjen o s t i t e ž e l j e u o n o v r e m e n o j k u l t u r i j a v l j a se u X I I . s t o l j e ć u u učestalim izvještajima čudesnog ukazivanja Božanskog Otkupitelja u p o s v e ć e n o j h o s t i j i , b e z o b z i r a n a t o š t o t o sve n i j e t a d a b i l o p o d v r g a v a n o s t r o g o m k r i t i č k o g i s p i t i v a n j u (usp. J. A. JUNGMANN, Missarum sollemnia, I, str. 152): t o n a m s v a k a k o s v j e d o č i s k o l i k o j e p o b o ž n e želje v j e r n i p u k u t a v r e m e n a gledao s v e t u h o s t i j u i k o l i k o j e b a š vidjeti tijelo Kristovo p o d p r i l i k o m k r u h a bilo u središtu k r š ć a n s k e p o b o ž n o s t i . To, u o s t a l o m , nije bilo vezano s a m o za t r a n s a l p i n s k e k r a j e v e , j e r i » n a j t a l i j a n s k i j i s v e t a c « sv. F r a n j o A s i š k i ( u m r o 1226.) u s v o j o j Oporuci, obrazlažući svoje b e s p r i g o v o r n o štovanje s v e ć e n i k a »koji ž i v u secundum formam svete r i m s k e Crkve«, kaže d a t a k o p o s t u p a z a t o »jer o d s a m o g a p r e v i š n j e g a S i n a B o ž j e g a , n i š t a tjelesno n a o v o m s v i j e t u ne vidim osim presvetoga tijela i krvi nje gove k o j e o n i p r i m a j u i s a m o o n i d r u g i m a p o s l u ž u j u « (Opuscula S. P. Francisci Assisiensis, str. 78). D a se u d o v o l j i t o j želji v j e r n i k a d a v i d e s v e t u h o s t i j u , u v e d e n je p o č e t k o m X I I I . stoljeća običaj da svećenik, izgovorivši riječi p o s v e ć e n j a : »Ovo j e t i j e l o m o j e « , o d m a h p o d i g n e v i s o k o s v e t u h o s t i j u d a j e svi p r i s u t n i v j e r n i c i m o g u d o b r o v i d j e t i . P r i j e se u n e k i m krajevima bilo uobičajilo da svećenik, primajući u r u k e hostiju pri j e p o s v e ć e n j a , o d m a h j e p o d i g n e i z n a d g l a v e , š t o se u o k v i r u a l e g o rijskog t u m a č e n j a m i s e shvaćalo k a o p o d s j e ć a n j e n a p o d i z a n j e Isu s o v a t i j e l a n a k r i ž u , p a j e s t o g a p a r i š k i b i s k u p O d o d e S u l l y (1196 — — 1208) k o r i g i r a o t a j o b i č a j , n a r e đ u j u ć i s v o m e k l e r u , d a »kad u k a n o n u m i s e z a p o č n u : Qui pridie..., držeći hostiju, n e k a je o d m a h n e d i g n u s u v i š e v i s o k o , t a k o d a b i j e svi o d n a r o d a m o g l i vidjeti, već n e k a j e n e k a k o d r ž e p r e d p r s i m a (u t o v r i j e m e s v e ć e n i k j e v e ć s l u ž i o m i s u n a r o d u o k r e n u t l e đ i m a , o p . Š B ) , d o k n e r e k n u : Hoc est corpus meum, i t a d a n e k a j e p o d i g n u d a j e m o g u svi v i d j e t i « (PL 212, 65; usp. RIGHETTI, nav. dj., 327). O b i č a j p o d i z a n j a p o s v e ć e n e h o s t i j e n a g l o se p r o š i r i o p o c i j e l o m z a p a d u , i a k o g a o b r e d p a p i n s k e k a p e l e n i j e p o z n a v a o j o š o k o g. 1290. (usp. J. A. JUNGMANN, Missarum sollemnia, II, 252., b. 34). K a k o se iz s a m i h r i j e č i O d o n o v i h v i d i , s m i s a o p o d i z a n j a n i j e b i o s a m o gledati, n e g o i klanjati se, što se j o š j a č e o č i t u j e iz a n a l o g n o g p r o p i s a j e d n e s i n o d e u L o n d o n u o k o 118
g. 1215., k o j i k a ž e , d a b i se p r i s u t n i (circumstanntes), a k o b i se h o s tija p o d i g l a p r i j e i z g o v o r e n i h r i j e č i »Ovo j e t i j e l o m o j e « , u stvari » k l a n j a l i se p r i j e s t v o r u n e g o S t v o r i t e l j u « (potius creaturam adorarent quam Creatorem). I p a k vidjeti tijelo K r i s t o v o p o d p r i l i k o m k r u h a b i l a j e b i t n a s a s t a v n i c a u v o đ e n j a o b r e d a p o d i z a n j a : t o se v i d i iz č i n j e n i c e d a s e u p o č e t k u n i j e p o d i z a o k a l e ž s p r e s v e t o m k r v l j u k o j a se n i j e m o g l a pokazati; k a d se i p a k , n e k a k o iz p o t r e b e s i m e t r i j e , p o č e l o u v o d i t i i p o d i z a n j e k a l e ž a , već s p o m e n u t i D u r a n d o ( u m r o 1296) o s j e t i o j e p o t r e b u d a u p o z o r i : » P o d i z a n j e k a l e ž a , makar se k r v n e m o ž e v i d j e t i , n i j e s u v i š n o « (M. RIGHETTI, nav. dj., 329). Podizanje kaleža ne spominju još u R i m u tiskani misali u početku X V I . s t o l j e ć a , i a k o j e u p a p i n s k o j k a p e l i već p o s t o j a l o u početku XIV. stoljeća: konačno je podizanje kaleža posve izjednačio s po d i z a n j e m p o s v e ć e n e h o s t i j e Rimski misal p a p e P i j a V. g. 1570. D a se z a d o v o l j i v j e r n i č k a ž e l j a za g l e d a n j e m , n e k i s u s v e ć e n i c i d u g o d r ž a l i s v e t u h o s t i j u u z r a k u , a n e k i s u se s n j o m e i o k r e t a l i o d o l t a r a p r e m a n a r o d u ili s u j e o k r e t a l i d e s n o i l i j e v o ; t o n i s u svi o d o b r a v a l i : t a k o j e d o m i n i k a n s k i p r o p i s iz g. 1259. z a h t i j e v a o da svećenik, »čim h o s t i j a b u d e p o s v e ć e n a . . . s obje r u k e h o s t i j u podig n e t a k o d a j e m o g u v i d j e t i k o j i s t o j e o t r a g a . Ali n e k a se s n j o m e n e okreće (ipsam n o n circumferat) niti je drži dugo podignutu« (Usp. M. RIGHETTI, nav. dj., str. 329). P o d i z a n j e j e u b r z o p o s t a l o s r e d i š n j i d i o m i s e , i n e k a k o j e zas j e n i l o pretvorbu; p o s e b n o j o š š t o se o d m a h u v e l o i z v o n j e n j e za v r i j e m e p o d i z a n j a , p a i s a z v o n i k a , » k a d se p o d i ž e t i j e l o K r i s t o v o « (g. 1203). T o j e p r i s u t n o u p u č k o j v j e r n i č k o j s v i j e s t i u n a š i m k r a j e v i m a i do d a n a s : u s p o r e d i , n a p r i m j e r , podjelu m i s e u već spome n u t o m m o l i t v e n i k u »Serafsko cvijeće«: »II. dio — od p r i k a z a n j a do podizanja (str. 250); » I I I . d i o — o d podizanja d o p r i č e s t i « (str. 254). D a p o d i z a n j e n e m a s a m o z n a č a j pokazivanja posvećene hostije vjer nicima n e g o i p o z i v a n a klanjanje, o b r e d n o j e p o s t a l o o s o b i t o vid ljivo k a d j e m i s a l P i j a V. (1570.) p r o p i s a o d a s v e ć e n i k p o konsekraciji najprije odloži hostiju na k o r p o r a l i p o k l e k o m je adorira, t e i s t u g e s t u p o n o v i p o s l i j e p o d i z a n j a h o s t i j e , d o k b i se u p r i j a š n j a vremena samo duboko naklonio; ipak je bitno bilo pokazivanje, j e r j e r u b r i k a u s a m o m Ordo Missae p o d i z a n j e o p i s i v a l a s a m o rije č i m a : » p o k a ž e n a r o d u « (ostendit populo); u Ritus servandus (op ćenitim u p u t a m a ) bilo je to opisano m a l o šire: »Tada, uspravljajući se k o l i k o p r i k l a d n o m o ž e , p o d i g n e u vis h o s t i j u , i u p r t i h u n j u o č i j u (što čini i k o d p o d i z a n j a kaleža) s m j e r n o je n a r o d u p o k a ž e d a joj 119
se p o k l o n i « (populo reverenter ostendit adorandam: Rit. serv. VIII, 5). I p a k , »svi s u ti č i n i k o j i , p o i z v r š e n o m p o s v e ć e n j u , smjeraju p r e m a adoraciji Sakramenta, od sekundarnog značenja i skreću ž r t v e n i č i n ; o d i s t i n s k i b i t n a t o č k a o s t a j e ž r t v a K r i s t o v a , k o j a se u t o m t r e n u t k u o b a v l j a n a o l t a r u , g d j e O n silazi, n e t o l i k o d a b u d e a d o r i r a n , koliko d a a d o r i r a , s n a m a i za n a s , b o ž a n s k o veličanstvo Oca« (M. RIGHETTI, nav. dj., str. 330). I teolozi su s m a t r a l i da je taj čas gledanja u p o s v e ć e n u h o s t i j u p o s e b n o p r i k l a d a n z a v j e r n i č k e p r i v a t n e m o l i t v e . T a k o j e V i l i m iz A u x e r r e - a u s v o j o j Summa aurea o k o g. 1215. p i s a o d a se »molbe m n o g i h u s l i š a v a j u u s a m o m v i đ e n j u t i j e l a K r i s t o v a « , a B e r t o l d iz Regcnsburga preporučivao je vjernicima da u tom trenutku poseb n o m o l e za o v e t r i s t v a r i : z a o t p u š t e n j e g r i j e h a , z a m i l o s t s k r u š e n o g p r i m a n j a s a k r a m e n t a u z a d n j e m č a s u , za v j e č n u r a d o s t (usp. J. A. JUNGMAN, Missarum sollemnia, II, 260). Č a k s u i n e k i sveće nici u taj čas izgovorili o d r e đ e n e p r i v a t n e molitvice za sebe, ali j e to naišlo n a p o k u d u , j e r svećenik ne smije u k a n o n unositi privat n e m o l i t v e . Ali š t o se t i č e v j e r n i k a , d a se p o m o g n e n j i h o v o j m o l i t v e n o j želji i d a se n j i h o v a m o l i t v a u s m j e r a v a , za n j i h j e u t o d o b a s t v o r e n v e l i k b r o j m a n j i h ili v e ć i h m o l i t a v a , d a se i z g o v a r a j u u ča s u p o d i z a n j a , ili o d m a h p o s l i j e p o d i z a n j a ( p a i p j e v a j u ) , o d k o j i h su najljepše i najsadržajnije ušle kasnije u r e p e r t o a r privatnih mo litava za svetu pričest. S p o m e n i m o neke kraće takve molitve: » Z d r a v o s p a s e s v i j e t a , R i j e č i O č e v a , H o s t i j o i s t i n i t a ! « Ili d v i j e m o l i t v i c e J o h n a P e c k h a m a , n a d b i s k u p a C a n t o r b e r v s k o g ( u m r o 1292): » Z d r a v o , živa h o s t i j o , i s t i n o i živote!« i: » H o s t i j o živa, z d r a v o , v r e l o v j e r e , s l a v o m a j k e ! « Iz p o č e t k a X I I I . s t o l j e ć a z a j a m č e n a n a m j e iz E n g l e s k e v e ć a m o l i t v a (za r e d o v n i c e ) k o j a p o č i n j e o v a k o : » Z d r a v o počelo našega stvorenja, zdravo cijeno našega otkupljenja, zdravo p o p u d b i n o n a š e g a p u t o v a n j a ! « N a j p o z n a t i j a m o l i t v a za p o d i z a n j e (kako je označeno u najstarijim rukopisima), u obliku pjesme, a k o j a se d u g o p r i p i s i v a l a sv. T o m i A k v i n s k o m , j e s t » K l a n j a m ti se smjerno, tajni Bože naš«, koju u prijevodu Milana Pavelića zna s v a k o n a š e d i j e t e . U t a j r o d ide i m o l i t v a » D u š o K r i s t o v a , p o s v e t i me«, sastavljena u p o č e t k u XIV. stoljeća; pa o n d a »Ave verum«, koja u p r i j e v o d u Milana Pavelića glasi: »Zdravo, Tijelo, p o r o đ e n o / K o p l o d tijela Djevinog,/ Ispaćeno, prineseno /Zarad ljudstva čitavog,/ Koje livaš, p r o b o d e n o , / K r v i v o d u s b o k a svog,/ B u d i na m a podijeljeno / U čas b o j a s a m r t n o g ! [izvornik je tu pjesnički 120
m n o g o s n a ž n i j i : Esto nobis praegustatum mortis in examine!]. Isuse s l a t k i , / P r e p u n m i l i n e , / I s u s e , M a r i j i n Sine!« (Crkveni himni, Zag reb 1945, str. 307). Z n a č a j n a j e , r a d i s v o j e t e o l o š k e l i n i j e k o j a je u biti sasvim otačka, a koja je u r a s k o r a k u s faktičnom p r a k s o m u t o d o b a , t a k o đ e r o v a k r a t k a m o l i t v a za p o d i z a n j e : »O s v e t a g o z b o , n a k o j o j se K r i s t b l a g u j e , slavi se s p o m e n m u k e n j e g o v e , d u š a se nap u n j a m i l o š ć u i d a j e n a m s e z a l o g b u d u ć e slave!« U n e k i m našim k r a j e v i m a , p o s e b n o u B o s n i , s a č u v a l a se d o n a š i h d a n a u živoj l i t u r giji t a k v a m o l i t v e n a p j e s m a n a p o d i z a n j e : » Z d r a v o T i j e l o I s u s o v o , n a o l t a r u p o s v e ć e n o ! « , u k o j o j se n i z a n j e m a k l a m a c i j a d o z i v a j u u p a m e t otajstva utjelovljenja i otkupljenja (spominjanjem bitnih točaka »pashalnog misterija«, to jest Isusova prijelaza s ovoga svijeta k Ocu p o m u c i , s m r t i , u s k r s n u ć u i u z a š a š ć u ) , a p o s e b n o se i s t i č e p r i č e s n i k a r a k t e r Isusove p r i s u t n o s t i e euharistiji: »Zdravo Tijelo Isusovo, n a m za h r a n u s v i m a d a n o . Z d r a v o , o d m e d a s l a đ i k r u š e , k o j i h r a n i š vjerne duše«. I a k o se n a t a k a v n a č i n n a s t o j a l o d a se p o b o ž n o s t gledanja pos v e ć e n e h o s t i j e p r a v i l n o u s m j e r a v a , i p a k se n i s u m o g l e izbjeći n e k e a b e r a n t n e p o j a v e k o j e su, n a ž a l o s t , p o j e d i n i p r o p o v j e d n i c i i p o t hranjivali. Bilo je donekle p r i r o d n o da su vjernici, u situaciji k a d je s a k r a m e n t a l n a pričest postala izuzetno rijetka, počeli u pobož n o m gledanju svete hostije kod podizanja nalaziti kao neki nado m j e s t a k za p r i č e s t . V e ć o d k r a j a X I I . s t o l j e ć a n a l a z i m o slučajeve d a se b o l e s n i c i m a k o j i z b o g o p a s n o s t i p o v r a ć a n j a n i s u m o g l i p r i m i t i p r i č e s t , d o n o s i s v e t a h o s t i j a d a j e vide, u u v j e r e n j u d a t a k v o »bla govanje pogledom« može bolesnikovoj duši pribaviti istu milost kao i p r a v o b l a g o v a n j e . T o j e p o s l i j e p o s t a l a više m a n j e o p ć e n i t a p r a k sa, p a i u I t a l i j i , d o k j e p a p a P a v a o V. n i j e g. 1614. u »Rimskom o b r e d n i k u « z a b r a n i o , n a r e đ u j u ć i d a se e u h a r i s t i j a »ne s m i j e n e k o m e d o n o s i t i s a m o z a k l a n j a n j e p o d i z g o v o r o m p o b o ž n o s t i ili b i l o kojim d r u g i m na pokazivanje.« V e o m a j e b i l o p r o š i r e n o m i š l j e n j e d a j e za v j e r n i k a kod mise b i t n o b a š vidjeti hostiju: čak su i za k a d i o n i č a r a bile d a v a n e u p u t e d a p a z i k a k o k o d i n c e n z a c i j e za v r i j e m e p o d i z a n j a n e bi d i m o m o d t a m j a n a z a m a g l i o v j e r n i c i m a P r e s v e t o , a u n e k i m se c r k v a m a za vrijeme mise stavljao pred retabl manji zastor od t a m n e tkanine k a k o b i se b j e l i n a h o s t i j e b o l j e o d r a ž a v a l a , a p a l i l e s u se i p o s e b n e s v i j e ć e k a k o b i u t a m n i m g o t s k i m ci^kvama u t o m č a s u b i l o svjet lije. T a k o se d o g a đ a l o d a s u m n o g i o d m a h p o s l i j e p o d i z a n j a n a p u š tali c r k v u , a m n o g i s u n a z n a k z v o n a n a b r z i n u d o j u r i l i u c r k v u i o d m a h poslije toga odlazili, često žurili u d r u g u c r k v u u g r a d u da 121
i o n d j e vide hostiju. Pothranjivali su takve p o s t u p k e , koji su već graničili s praznovjerjem, propovjednici koji su govorili slično k a o j e d a n e n g l e s k i s v e ć e n i k : » T k o vidi s v e t u h o s t i j u , n e ć e m u t o g a d a n a u z m a n j k a t i h r a n e n i p i ć a , G o s p o d i n će m u o p r o s t i t i p r i s e g e i i s p r a z n e r i j e č i , s a č u v a t će m u v i d i u z d r ž a t i g a o d n e n a d a n e s m r t i « (usp. M. RIGHETTI, nav. dj., III, str. 494—495). D a p a č e se postavljalo p i t a n j e , n e p o č i n j a li t e š k i g r e š n i k , a k o se u s u d i p o g l e d a t i p o s v e ć e n u h o s t i j u , n o v i t e š k i g r i j e h ? B i l o j e t o više r e t o r i č k o p i t a n j e , j e r s u t e o l o z i X I I I . s t o l j e ć a o p ć e n i t o o d g o v a r a l i d a ne počinja; ipak je zanimljivo primjetiti da su p o n e k a d u izricanju ekskomunikacije i i n t e r d i k t a k a ž n j e n i m a izričito zabranjivani pogled n a svetu hostiju (Usp. J. A. JUNGMANN, Missarum sollemnia, I, 153). Mnogi su propovjednici žestoko osuđivali spomenuto vladanje vjernika, što svoju pobožnost jednostrano ograničavaju na gledanje s v e t e h o s t i j e k o d p o d i z a n j a ; u n e k i m p a k se c r k v a m a u v o d i l o i n o v o pokazivanje hostije, n a k r a j u k a n o n a (koje je i m a l o i starije kori j e n e ) , i n a Jaganjče Božji. P r i k r a j u X I V . s t o l j e ć a p o č i n j u se j a v ljati o d r e đ e n i kritički stavovi pojedinih teologa, a od XVI. stoljeća p r o m i j e n i o se, č i n i se, m e n t a l i t e t : v j e r n i c i v i š e n e p o k a z u j u i n t e r e s a z a g l e d a n j e h o s t i j e , p a j e sve d o X X . s t o l j e ć a z a v l a d a o o b i č a j da v j e r n i c i n a p o d i z a n j e , k l e č e ć i , j o š s a g i n j u g l a v u : o s t a l o j e t a k o sa m o k l a n j a n j e , b e z g l e d a n j a . I s t o m j e p a p a P i o X . g. 1907. p o n o v n o p o z v a o n a g l e d a n j e , u d j e l j u j u ć i o p r o s t o n i m a k o j i »s v j e r o m , pob o ž n o š ć u i ljubavlju p o g l e d a j u p r e s v e t u hostiju« i r e k n u : »Gospo dine m o j i Bože moj!« Pojedinačne p r i v a t n e molitve i čisto osobne pobožnosti pred svetim s a k r a m n e t o m izvan mise i nezavisno od pričesti, sigurno su postojale i u davnini, iako n e m a m o o tome dosta jasnih svjedo č a n s t a v a . N o , za p r i v a t n o m o l j e n j e p r e d P r e s v e t i m i z v a n m i s e m n o g o s m o s i g u r n i j i z a p o č e t a k d r u g o g t i s u ć l j e ć a , p o s e b n o za j a v l j a n j e takvog običaja u s a m o s t a n i m a i u kleru, a što je onda nalazilo o d j e k a i m e đ u l a i c i m a . O d l u č u j u ć u j e u l o g u u t o m e , č i n i se, i z v r š i l a t e o l o g i j a , k o j a j e već u I X . s t o l j e ć u t a k o r e ć i s v u s p e k u l a t i v n u p o z o r n o s t s v r a t i l a s a m o n a prisutnost Krista p o d p r i l i k a m a , i onda p r o t i v B e r e n g a r i j a iz T o u r s a ( u m r o 1088) r e a f i m i r a l a stvarnu pri sutnost, a p o s e b n o d o z v a l a u s v i j e s t d a se p o d s v a k o m prilikom p o s l i j e p o s v e ć e n j a n a l a z i čitav živi Krist ( p o s e b n o A n s e l m o iz L a o n a [ u m r o 1117] i V i l i m iz C h a m p e a u x a [ u m r o 1121]), p a d a j e p r e m a t o m e u h o s t i j a m a k o j e se č u v a j u z a b o l e s n i k e p r i s u t n o v j e r n i c i m a ne s a m o tijelo nego i krv i d u š a i b o ž a n s t v o Kristovo. Posvješćenje 122
t e s p o z n a j e k r o z u č e n j e o p r i s u t n o s t i per concomitantiam bez s u m n j e j e već s a m o p o s e b i b i l o p o z i v , d a se v j e r n i c i mole pred K r i s t o m p o d p r i l i k o m k r u h a k a o š t o s u se o d a v n a m o l i l i p r e d m o ć i m a svetaca, p a i s l i k a m a svetaca, p a da p o m a l o sazre svijest da nije b a š s a s v i m l o g i č n o d a se, n a p r i m j e r , p r e d m o ć n i k o m n e k o g s v e c a d r ž i z a p a l j e n o k a n d i l o (što j e v e ć d u g o b i o p r i h v a ć e n o b i č a j ) , a d a se s v e t e č e s t i c e č u v a j u n a r e l a t i v n o n e u g l e d n u m j e s t u ; p a a k o se u s v o j i m p o t r e b a m a o b r a ć a j u B o ž j i m u g o d n i c i m a , k o j i s u i p a k sa m o z a g o v o r n i c i k o d B o g a , k a k o b i se o n d a t r e b a l o t o v e ć m a o b r a ć a t i s a m o m e S i n u B o ž j e m u , k o j i se u d o s t o j a o s t v a r n o b i t i p r i s u t a n n a svijetu? N a razvitak takve euharistijske pobožnosti nedvojbeno je i z v r š i l o obratni utjecaj t a k o đ e r veliko širenje n e o m a n i h e j s k o g pok reta u X I I . i X I I I . stoljeću (katari, p a t a r e n i , albigenzi), koji je pro d i r a o u najšire slojeve stanovništva, a odlučno je zabacivao Kristo vu p r i s u t n o s t u e u h a r i s t i j s k o m k r u h u . To n a m m o ž d a može pružiti d o d a t n o o s v j e t l j e n j e , z a š t o j e sv. F r a n j o A s i š k i ( u m r o 1226) t o l i k o n a g l a š a v a o b r i g u za s a k r a m e n a t tijela Kristova, k a o n a p r i m j e r u o v o m t e k s t u : »A svi o n i k o j i t a k o s l u ž e s v e t i m otajstvima, neka r a z m o t r e u sebi, a p o s e b n o oni koji služe n e p r o m i š l j e n o , k a k o su j a d n i k a l e ž i , k o r p o r a l i i p l a t n a , g d j e se ž r t v u j e t i j e l o i k r v G o s p o dina našega I s u s a Krista. I m n o g i ga ostavljaju na bezvrednim m j e s t i m a i b i j e d n o g a n o s e p o p u t u i n e d o s t o j n o p r i m a j u i b e z ra s u đ i v a n j a d r u g i m a p o s l u ž u j u . . . g d j e se g o d n a đ e p r e s v e t o t i j e l o Gospodina našega Isusa Krista nedozvoljeno smješteno i ostavljeno, n e k a se m a k n e s t o g a m j e s t a i s t a v i i d o s t o j n o p o h r a n i n a s k u p o c j e n o m j e s t o « (De reverentia corporis Domini et de munditia altaris, Opuscula, str. 22—23). P r v i t r a g b u d u ć e g vječnog svjetla pred euharistijom nalazimo u s a m o s t a n u C l u n y g. 1068, k a d o p a t B e r n a r d n a r e đ u j e d a o d m i s e Velikog četvrtka do Velikog p e t k a m o r a pred Presvetim gorjeti svjetiljka. U cistercitskim konstitucijama u X I I . stoljeću nalazimo o d r e d b u da u oratoriju m o r a j u imati svjetiljku koja gori d a n i noć. O k o g. 1200. s r e ć e m o o b i č a j v j e č n o g s v j e t l a u E n g l e s k o j , k a d o p a t E u s t a h i j e d a j e d o n a c i j u za v j e č n o s v j e t l o u L o n d o n u , a o n d a g. 1240. s i n o d a u W o r c e s t e r u n a r e đ u j u d a b a r u i m u ć n i j i m c r k v a m a i n o ć u gori svjetiljka »pred zalogom našega otkupljenja«. N o običaj se n i j e b r z o p r i h v a t i o , ni u N j e m a č k o j , a j o š m a n j e u I t a l i j i . I p a k j e i d e j a b i l a p r i h v a ć e n a , i v i š e se s i n o d a z a l a g a l o d a se u s v i m ž u p n i m c r k v a m a u v e d e v j e č n o s v j e t l o , k a o i d a se n a m a k n u s r e d s t v a za n j e g o v o o d r ž a v a n j e . M e đ u t i m , j o š g. 1539, n i s u sve c r k v e u Rimu 123
imale vječno svjetlo. Vječno svjetlo postalo je općenito tek u X V I I . s t o l j e ć u , p o š t o j e P a v a o V. u n i o t a j p r o p i s g. 1614. u R i m s k i o b r e d nik. Da je p r i v a t n o g m o l j e n j a p r e d P r e s v e t i m bilo prije X I I I . stolje ća, z n a m o n a p r i m j e r iz j e d n o g p i s m a sv. T o m e B e o k e t a iz g. 1166. e n g l e s k o m k r a l j u H e n r i k u I I . u k o j e m u m u s a o p ć a v a d a se često m o l i za n j e g a » p r e d v e l i č a n s t v o m t i j e l a K r i s t o v a « . Z n a m o , d a p a č e , iz ž i v o t a L a n f r a n k a ( u m r o 1089), o p a t a u B e c - u i z a t i m n a d b i s k u p a C a n t o r b e r v s k o g , d a je on d a o nositi Presveto u procesiji n a Cvjetni c u , a v e ć j e sv. U l r i c h ( u m r o 973), b i s k u p u A u g s b u r g u , n a V e l i k i p e t a k u r e đ i v a o tzv. »Sveti g r o b « i u n j , z a j e d n o s k r i ž e m p o h r a n i o svete čestice koje su preostale od pričesti, i o n d a ih n a u s k r s n o j u t r o iznosio u svečanoj procesiji. I p a k je za rascvat p o b o ž n o s t i p r e m a e u h a r i s t i j i izvan mise o d l u č u j u ć e b i l o u v o đ e n j e p o d i z a n j a u m i s i , k o j e se r a p i d n o p r o š i r i l o j e r j e i z v r s n o p o g a đ a l o d u h o v n u p o t r e b u onovremena čovjeka. Druga je ključna točka u tom razvoju uspostava blagdana Tijelova, k o j i se u o s t a l o m r o d i o iz d u h o v n o g m e n t a l i t e t a k o j e m u j e p o d i zanje bilo izraziti p o k a z a t e l j . Tijelovo je nastalo t a k o đ e r n a evrop s k o m s j e v e r u : p r v i g a j e u v e o za s v o j e p o d r u č j e , g o d i n e 1246, R o b e r t d e T h o r o t e , b i s k u p u Liege-u u d a n a š n j o j B e l g i j i , p o t a k n u t p r i v a t n i m v i z i j a m a a u g u s t i n s k e k o l u d r i c e sv. J u l i j a n e (1193—1258) iz j e d n o g m a n a s t i r a k o d Liege-a. D o m i n i k a n a c H u g o d e S. C a r o , k a o k a r d i n a l l e g a t z a F l a n d r i j u , g. 1252., z a l o ž i o s e z a š i r e n j e t o g a b l a g d a n a ; n o o d l u č u j u ć e za p r o š i r e n j e b l a g d a n a b i l o j e t o š t o j e b i v š i a r h i đ a k o n iz Liege-a, J a c q u e s P a n t a l e o n , p o u z d a n i k sv. J u l i j a n e u vezi s n j e z i n i m v i z i j a m a , p o s t a o p a p a U r b a n I V . (1261—1264). O n j e 11. k o l o v o z a 1264. i z d a o b u l u » T r a n s i t u r u s d e h o c m u n d o « k o j o m j e b l a g d a n E u h a r i s t i j e ( k a k o se o n d a n a z i v a o ) p r o t e g n u o n a s v u C r k v u , ali j e u b r z o p o s l i j e t o g a u m r o , p a n i j e i m a o v r e m e n a d a p o s p j e š i iz vođenje svoje o d r e d b e : ipak je b l a g d a n prihvaćen u m n o g i m bisku p i j a m a , p o s e b n o t r a n s a l p i n s k i m . P r v i a v i g n o n s k i p a p a K l e m e n t V. (1305—1314), p r i j e n a d b i s k u p u B o r d e a u x - u ( B e r t r a n d d e G o t ) u F r a n c u s k o j , p o t v r d i o j e g. 1312. t u u r e d b u U r b a n a IV., a n j e g o v n a s l j e d n i k I v a n X X I I . (1316—1334), p r i j e b i s k u p u F r e j u s - u ( J a c q u e s D u e s e ) u F r a n c u s k o j , p r o m u l g i r a o j e g. 1317. t u o d r e d b u s v o g a p r e d š a s n i k a ( C o n s t i t u t i o n e s C l e m e n t i n a e ) , i o n d a se b l a g d a n b r z o p r o š i rio po svemu katoličkom zapadu. N i p a p a U r b a n I V . n i n j e g o v i n a s l j e d n i c i n i s u u vezi s b l a g d a n o m T i j e l o v a g o v o r i l i o procesiji u k o j o j b i se P r e s v e t o n o s i l o p o g r a d u .124
(tzv. » t e o f o r i č k a p r o c e s i j a « ) , ali se t a k v a p r o c e s i j a u v e l a v e ć i z m e đ u g. 1274. i g. 1279. u K o e l n u ( N j e m a č k a ) , u c r k v i sv. G e r e o n a , a u X I V . s t o l j e ć u t a k v a se p r o c e s i j a r a p i d n o p r o š i r i l a p o d r u g i m k r a j e v i m a j e r j e C r k v a o s j e ć a l a d a j e t a p r o c e s i j a »u o v e d a n e u v e d e n a n e k a k o b o ž a n s k i m n a d a h n u ć e m « (his diebus quodammodo divina inspiratione introducta), k a k o se g. 1320. i z r a z i o s a b o r u S e n s u ( F r a n c u s k a ) (usp. M. RIGHETTI, n. dj., II, 250—253), k o j i j e u j e d n o u v e o p o s t n a vigiliju Ti j e l o v a uz 40 d a n a o p r o s t a . U R i m u se t e o f o r i č k a p r o c e s i j a n a T i j e l o v o u v e l a o k o g. 1350. P r v e s u se t i j e l o v s k e p r o c e s i j e o b a v l j a l e t a k o d a se P r e s v e t o n o s i l o u z a t v o r e n o j p o s u d i , ali se već u X I V . s t o l j e ć u izlazi u s u s r e t v j e r n i č k o j i želji z a g l e d a n j e m , p a se j a v l j a n o š e n j e s v e t e h o s t i j e u m o n s t r a n c i ( o s t e n z o r i j u ) p r e d o č i m a s v e g a s v i j e t a , t e se n a t a j n a č i n g u b i p o s l j e d n j i t r a g n e k a d a š n j e disciplinae arcani. U n j e m a č k o m se p r o s toru, s n a s l o n o m na stariju procesiju p r o s n i h dana, uvode četiri po s t a j e s č i t a n j e m č e t i r i j u e v a n đ e l j a , m o l i t v o m i b l a g o s l o v o m n a sve č e t i r i s t r a n e s v i j e t a , za o p ć i n a p r e d a k i p r o t i v s v i h z a l a , n e p o g o d a i p o g i b e l j i , p a se t a k o u t i j e l o v s k u p r o c e s i j u s n a ž n o u k l j u č u j e o p ć i interes političke zajednice, a onda i aktivno sudjelovanje predstav nika g r a đ a n s k o g društva i različitih korporacija, u gradovima poseb n o cehova, što j e udarilo pečat tijelovskoj procesiji za daljnja sto ljeća. U o p ć e j e m o g u ć n o s t a k t i v n o g s u d j e l o v a n j a , k a k v o se n i izda leka nije m o g l o t a d a ostvarivati u misi, učinila da je b l a g d a n Tijelova baš po procesiji postao jedan od najsvečanijih dana u godini. A to je u o n o d o b a , k a d j e j o š v j e r a b i l a živa i k a d se n i j e m o g l o z a m i s l i t i d a bi više ljudi p r o c e s i j u gledalo negoli u njoj sudjelovalo, s i g u r n o ima lo v e l i k u d u h o v n u v r i j e d n o s t , j e r se t a d a j o š p r o c e s i j a s P r e s v e t i m nije mogla doživljavati kao demonstracija protiv nekoga, nego s a m o kao manifestacija ljubavi i privrženosti p r e m a Božanskom Spasite l j u k o j i se u d o s t o j a o s v o j o m p r i s u t n o š ć u p o d e u h a r i s t i j s k i m p r i l i k a m a udijeliti »kršćanskom n a r o d u neprocjenjivo dostojanstvo . . . jer n e m a , i n i k a d nije bilo t a k o velike nacije, koja bi imala bogove t a k o s e b i b l i z e k a o š t o j e n a m a p r i s u t a n B o g n a š « , k a k o se č i t a l o u d r u g o m n o k t u r n u tijelovskog časoslova. Prva pojava euharistijske pokaznice (monstrance) zabilježena je u d a n a š n j e m G d a n s k u (Danzig), u istočno-njemačkoj sredini: z n a m o z a n j u iz ž i v o t a b i . D o r o t e j e P r u s k e ( u m r l a 1394); ali j e p o k a z n i c a p r i k r a j u X I V . s t o l j e ć a u u p o t r e b i v e ć g o t o v o p o s v u d a (M. RIG HETTI, Manuale di storia liturgica, I, Milano 1950 , str. 474). U p r v i č a s se p o n e g d j e z a n o š e n j e s v e t e h o s t i j e u p r o c e s i j i u p o t r e b i o m o ć n i k 2
125
( r e l i k v i j a r ) k o j i j e c r k v a p o s j e d o v a l a , p a se i p o k a z n i c a d u g o nazi v a l a r e l i k vi j a r o m ; a n o s i l e s u se u p r o c e s i j i z a j e d n o s t i j e l o m Gos p o d n j i m i svetačke moći, što je nailazilo n a kritiku, a k o n a č n o je to b i l o z a b r a n j e n o t e k u X V I I I . s t o l j e ć u (usp. M. RIGHETTI, Nav. dj., II, Milano 1955, str. 254). U p r v o v r i j e m e , u d o b a g o t i k e , e u h a r i s t i j s k e s u se p o k a z n i c e i z r a đ i v a l e u g l a v n o m u o b l i k u v i š e u g a o n o g t o r n j i ć a s c i l i n d r i č n i m s t a k l o m u n u t a r k o j e g a se s m j e š t a v a l a s v e t a h o s t i j a , ali s u p o z n a t i i d r u g i o b l i c i , k a o k i p i ć i M a r i j e s D i j e t e t o m I s u s o m ili k i p i ć i K r i s t a , s t i m e d a se s t a k l o s p o s v e ć e n o m h o s t i j o m s m j e š t a v a l o n a g r u d i ili n a č e l o ; a o n d a se p r o š i r i o o b l i k r a ž a r e n o g s u n c a (M. RIGHETTI, nav. dj., I, 474—475). D a n a š n j i o b l i k , d a se h o s t i j a s t a v lja i z m e đ u d v a r a v n a stakalca, p r e v l a d a o je od v r e m e n a r e n e s a n s e . U X V . i X V I . s t o l j e ć u j a v l j a j u se t a k m i č e n j a t k o ć e i m a t i v e ć u i skupocjeniju pokaznicu. U Španjolskoj su poznate r a s k o š n e pokaz n i c e , v i š e i o d t r i m e t r a , a u k a t e d r a l i u G e n o v i i z r a đ e n a j e g. 1553. p o k a z n i c a u o b l i k u kovčega s m n o š t v o m svetih likova, za n o š e n j e k o j e se u p r o c e s i j i t r a ž i l o o s a m s v e ć e n i k a . U N j e m a č k o j s u se v e ć u d r u g o j p o l o v i c i X I V . s t o l j e ć a u v e l e i d r u g e t e o f o r i č k e p r o c e s i j e , o s i m za T i j e l o v o , d a se p o v e ć a n e k a sve č a n o s t , a p o s e b n o d a se u d o v o l j i v j e r n i č k o j želji d a vide tijelo K r i s t o v o , n o t a k o đ e r d a se b l a g o s l o v e p o l j a ili d a se p r o s l a v i p o b j e d a n a d neprijateljem. U N j e m a č k o j i Engleskoj takve su procesije s P r e s v e t i m b i l e č e s t e u d o b a k u g e ili g l a d i ili d r u g i h j a v n i h n e v o l j a ; u F r a n c u s k o j je to bilo rijetko, a u Italiji još rjeđe. U N j e m a č k o j je k a o n o r m u v e ć g. 1372. b i s k u p B r a n d e n b u r g a u v e o t e o f o r i č k u p r o c e siju n a Uskrs, Duhove, Sve svete, Božić, n a d a n Posvećenja crkve, i d a k a k o n a T i j e l o v o . E v o n j e g o v i h r i j e č i : » D o p u š t a m o d a vi ili v a š k a p e l a n . . . m o ž e t e n a šest niže n a v e d e n i h b l a g d a n s k i h d a n a euharis tiju, to jest p o s v e ć e n u hostiju, sat prije svečane procesije staviti u s t a k l e n u p o k a z n i c u , o d n a s b l a g o s l o v l j e n u , t e j e s a š t o v a n j e m izložiti (locare), i da istu pokaznicu s u n u t r a s m j e š t e n o m p o s v e ć e n o m hosti j o m m o ž e t e u p r o c e s i j a m a . . . s v e č a n o i p o b o ž n o n o s i t i , a p o s l i j e sva k e p r o c e s i j e s m j e s t i t i n a o l t a r n a k o j e m u se o n d a i m a s l u ž i t i g l a v n a m i s a , t e o d m a h , č i m se t a m i s a s v r š i , i s t u h o s t i j u iz s t a k l a i z v a d i t i , t e j e , b e z s p o m e n u t e p o k a z n i c e . . . p o h r a n i t i n a m j e s t u g d j e se i n a č e t i j e l o G o s p o d n j e o b i č n o č u v a za b o l e s n i k e « (Usp. M. RIGHETTI, nav. dj., III, str. 503—504). U Italiji je bio dosta raširen običaj da je svećenik, k a d je prijetila o l u j a , izlazio iz c r k v e s P r e s v e t i m u z a t v o r e n o j p i k s i d i , p r a ć e n u ž o m (kleričkom) p r o c e s i j o m , i čineći p i k s i d o m znak križa n a četiri s t r a n e 126
svijeta zaklinjao oluju da ne škodi ljetini: taj j e običaj bio d o s t a kri t i z i r a n , a sv. K a r l o B o r o m e j s k i o s u d i o ga j e u M i l a n u g. 1572. k a o p r a z n o v j e r a n ; p a p a B e n e d i k t X I V , k a d j e j e d a n r i m s k i ž u p n i k b i o ta ko izišao s Presvetim protiv požara, z a b r a n i o je nešto takvo činiti bez p o s e b n e p a p i n s k e d o z v o l e ; p o s l i j e j e o b i č a j n e s t a o (Isto djelo, str. 504—505). Za n a š u t e m u o ulozi euharistije u Crkvi nije bez interesa j e d a n običaj papinskog dvora, uveden negdje u XIV. stoljeću, u vrijeme a v i g n o n s k i h p a p a , d a za v r i j e m e p a p i n i h p u t o v a n j a u p o v o r c i , n e p o s r e d n o p r e d p a p o m n a bijelom konju, k o r a č a drugi bijeli k o n j koji u p o s e b n o izrađenoj kućici nosi Presveto, u prvo vrijeme u zatvore noj piksidi, a kasnije u pokaznici. Bijele konje, godišnje jednoga, bio j e o d g. 1146. d u ž a n p a p i d a v a t i b i s k u p iz B a m b e r g a . Z n a č e n j e t o g a običaja osvjetljuje zapis onovremenog kroničara, protivnika p a p e U r b a n a V I . ( k o j i j e i z a b r a n za p a p u 8. t r a v n j a 1378, ali s u g a z b o g strogog p o s t u p k a protiv kardinalskog luksusa i zbog n a m j e r a v a n e r a d i k a l n e r e f o r m e k a r d i n a l i u s v i b n j u n a p u s t i l i i 2. k o l o v o z a p r o g l a sili n e z a k o n i t i m , j e r d a s u g a i z a b r a l i p o d n a s i l j e m r i m s k o g p u k a ) : »I v i d e ć i r e č e n i u l j e z — p i š e t a j k r o n i č a r z a U r b a n a V I . — d a s u t a k o svi k a r d i n a l i o d s t u p i l i , i z a đ e iz R i m a i d n e 26. l i p n j a j a h a š e k a o k a k v a l u d a , b e z k r i ž a p r e d s o b o m , i bez tijela Kristova, i bez i j e d n o g k a r d i n a l a « . T a j se o b i č a j o d r ž a o d o p a p e B e n e d i k t a X I I I . (1724— 1730), k o j i j e p o s l j e d n j i t a k o p u t o v a o s P r e s v e t i m g. 1729. P i o V I . (1775—1799) p o d N a p o l e o n o m , i P i o I X . (1846—1878) n a b i j e g u u G a e t u p r e d r e p u b l i k a n s k i m v r e n j e m u R i m u iz 1848, n o s i l i s u u t i m tragičnim okolnostima euharistiju sakrivenu na prsima. I z l a g a n j e s v e t e h o s t i j e u p o k a z n i c i za klanjanje n a s t a l o je najvje r o j a t n i j e iz t i j e l o v s k e p r o c e s i j e , k a o š t o s m i j e m o z a k l j u č i v a t i iz n a v e d e n e o d r e d b e b i s k u p a u B r a n d e n b u r g u iz g. 1372. P r v e s p o m e n e izla g a n j a i m a m o v e ć iz p r v e p o l o v i c e X I V . s t o l j e ć a , t a k o iz g o d . 1336. u Mindenu, na n j e m a č k o m sjeveru. N a nesreću, to je uslijed toga od p o č e t k a b i l o p o v e z a n o s i z l a g a n j e m P r e s v e t o g a za v r i j e m e m i s e n a p o k r a j n o m oltaru, što je već očito razbijalo j e d i n s t v o m i s n e žrtve sa s a k r a m e n t o m , ali i n a s a m o m g l a v n o m o l t a r u i s l u ž e n j e m m i s e coram exposito (pred izloženim Svetotajstvom), što je još više zamućiv a l o u v j e r n i č k o j s v i j e s t i a u t e n t i č a n lik e u h a r i s t i j e k a k o g a j e C r k v a p r i m i l a od apostolskih vremena. Tijelovska procesija, naime, nije po č i n j a l a p o z a v r š e n o j m i s i n a k o j o j se p o s v e t i l a h o s t i j a z a p r o c e s i j u , k a k o b i o d g o v a r a l o p r a v o m l i k u m i s e , n e g o se z a v r š a v a l a m i s o m p r e d i z l o ž e n i m P r e s v e t i m u p o k a z n i c i n a o l t a r u . O s i m t o g a š t o s u se u Nje127
m a č k o j v e ć u X I V . s t o l j e ć u p o j a v i l e t e o f o r i č k e p r o c e s i j e s m i s o m corani exposito i n a d r u g e v e l i k e b l a g d a n e ( k a k o s m o vidjeli) i za raz l i č i t e p o t r e b e , u b r z o se p r o š i r i o o b i č a j d a se i s v a k i č e t v r t a k , d o k se na glavnom oltaru pjevala votivna misa o Presvetom Sakramentu, na p o k r a j n o m o l t a r u d r ž i i z l o ž e n o P r e s v e t o u p o k a z n i c i . D a p a č e se p o negdje uvelo d a svećenik za vrijeme mise p r e d izloženim, prije evan đ e l j a , d o k se p j e v a l a s e k v e n c i j a , u z i m a u r u k e p o k a z n i c u , o k r e ć e se k n a r o d u i p o k a z u j e P r e s v e t o , dok: p j e v a č i p j e v a j u : » E c c e p a n i s a n gelorum« (Tako stoji u S t a t u t i m a Bratovštine Presv. Sa'kramenta u D r e s d e n u , iz g. 1382). Ti s u se e u h a r i s t i j s k i o b i č a j i v e o m a b r z o u s t a lili u p o d r u č j i m a n j e m a č k o g u t j e c a j a , ali s u b i l i n e p o z n a t i u Š p a n j o l skoj, a nisu značajnije prodirali ni u Italiju, prije XVI. stoljeća. Službeni je R i m uvijek bio suzdržljiv p r e m a prevelikoj marljivosti u i z l a g a n j u P r e s v e t o g u p o k a z n i c i , d a se n e b i z a t a m n i o p r a v i s m i s a o euharistije k a k o ga je Krist htio, a i teološke kritike protiv raznih pretjeranosti nisu nikad nedostajale. Kardinal Nikola Kuzanski (1401—1464), k a d j e k a o p a p i n s k i l e g a t a latere p o s l i j e g. 1450. o b i l a zio N j e m a č k u , » n a r a z n i m j e m j e s t i m a u s t a o p r o t i v o b i č a j a d a se P r e s v e t o b e z k o p r e n e p r e n a š a u n a j r a z n o v r s n i j e s v r h e i p r i g o d e , za branio je ustanovljavanje novih bratovština Presvetog S a k r a m e n t a i n a g l a s i o d a j e S a k r a m e n a t » u s t a n o v l j e n k a o h r a n a , a n e k a o p r e d m e t iz l a g a n j a « , (7. A. JUNGMANN, Eredita liturgica... str. 119). N a s a b o r u u K o e l n u , k o j i se p o d n j e g o v i m p r e d s j e d a v a n j e m o d r ž a o o d 3 . velja če d o 8. o ž u j k a 1452, n a r e đ e n o j e u 18. k a n o n u d a j e s v e č a n o izlaga nje euharistije d o p u š t e n o s a m o n a b l a g d a n Tijelova, te još s a m o je d a n p u t n a g o d i n u , i to za j a v n u p o t r e b u k o j u će k a o t a k v u p r i z n a t i biskup. Misu p r e d izloženim Svetotajstvom R i m nije n i k a d tolerirao, o s i m za b l a g d a n T i j e l o v a , ali se p o R i m s k o m o b r e d n i k u t i j e l o v s k a procesija ne završava misom, nego samo blagoslovom s Presvetim, a p r o p i s u j e s e d a s v e ć e n i k » n a j p r i j e služi m i s u i n a n j o j p o s v e t i d v i j e h o s t i j e . J e d n o m ć e se p r i č e s t i t i , a d r u g u n e k a m e t n e u p o k a z n i c u , k o j a će se n o s i t i n a p r o c e s i j i , t a k o d a j e k l a n j a o c i m o g u i z v a n a vi d j e t i k r o z s t a k l o ili k r i s t a l , k o j i m p o k a z n i c a m o r a b i t i z a t v o r e n a « (Rubr. 2). K o n g r e g a c i j a k o n c i l a o d r e d i l a j e 17. k o l o v o z a 1630. d a »nije d o p u š t e n o , p a n i r e d o v n i c i m a u n j i h o v i m c r k v a m a , j a v n o izla g a t i n a k l a n j a n j e s a k r a m e n a t p r e s v e t e e u h a r i s t i j e , o s i m iz j a v n o g uz r o k a k o j i i m a b i t i o d o b r e n o d O r d i n a r i j a ; ali s e m o ž e iz p r i v a t n o g uz r o k a , ali p o d u v j e t o m d a se P r e s v e t i S a k r a m e n a t n e v a d i iz s v e t o h r a n i š t a i d a b u d e p o k r i v e n , t a k o d a se s v e t a h o s t i j a n e m o ž e v i d j e t i « . T a k a v j e s t a v u X X . s t o l j e ć u u n e s e n u C r k v e n i z a k o n i k (kan. 1274
§ D. 128
R e s t r i k t i v n e m j e r e , d o n e s e n e n a s a b o r u u K o e l n u g. 1452, n e š t o s u d j e l o v a l e u n j e m a č k o m j e z i č n o m p r o s t o r u , ali n e m n o g o . U t o s u se d o b a , p o č e v š i o d k r a j a X I V . s t o l j e ć a , a t o j e p o n e g d j e t r a j a l o i d o sredine X V I I I . stoljeća, p o N j e m a č k o j , a i d r u g i m krajevima evrop skog sjevera, podizale p o k r a j oltara zgradice za Presveto, u obliku tornja, često veoma visoke i m o n u m e n t a l n e , zapravo kao grandiozne p o k a z n i c e , u k o j i m a se iza r i j e t k e m e t a l n e r e š e t k e č u v a l a s v e t a h o s t i j a u p o k a z n i c i , t a k o d a s u j e svi v j e r n i c i m o g l i v i d j e t i , p o g o t o v o š t o je često bila i rasvijetljena. N a taj j e način u t i m c r k v a m a , z a p r a v o . Presveto bilo stalno izloženo na klanjanje. To je bio k a o neki k o m p r o m i s i z m e đ u želje » t a k o žive i č e s t o p r a z n o v j e r n e u p u č k o j p o b o ž n o s t i « ( k a k o k a ž e M. Righetti, nav. dj., I, str. 459) o n o g a v r e m e n a za p r o m a t r a n j e m s v e t e h o s t i j e i r e s t r i k t i v n i h m j e r a r a z n i h s i n o d a u od n o s u n a j a v n o izlaganje. P o s e b n o j e v a ž a n o b l i k š t o v a n j a e u h a r i s t i j e i z v a n m i s e tzv. » č e t r d e s e t s a t n o k l a n j a n j e « k o j e se p o j a v i l o u p r v o j p o l o v i c i X V I . s t o l j e ć a u S j e v e r n o j I t a l i j i , a k o j e j e k a s n i j e u š l o u R i m s k i o b r e d n i k i, n a p o k o n , u C r k v e n i z a k o n i k (1917). 4 0 - s a t n o k l a n j a n j e i m a s v o j e d a l e k e korijene u prvom kršćanstvu, kad je Crkva s osobitim duhovnim z g u s n u ć e m s v a k e g o d i n e p r o ž i v l j a v a l a v r i j e m e k a d j e »bio o t e t za ručnik«, t o jest vrijeme od Isusove m u k e n a Veliki p e t a k do u s k r s n u ć a u u s k r s n o j u t r o , a š t o s u o n i z a o k r u ž e n o r a č u n a l i d a j e b i l o 40 s a t i ( u s p . Sv. A u g u s t i n , De Trinitate, IV, 6) p a s u t o v r i j e m e p r o v o d i li u n e p r e k i d n o m p o s t u k o j i s u p o č i n j a l i o d v e č e r i V e l i k o g č e t v r t k a (usp. J. A. JUNGMAN, Le devozioni delle Quarantore e dei Sepolcro dei Giovedi Santo, u: Ereditd liturgica... str. 344—366). Uz p o s t s e , r a z u m l j i v o , p o v e z i v a l a m o l i t v a i b d j e n j e , sve t r o j e da k a k o p r e m a snazi i žaru pojedinaca, k a k o n a m za J e r u z a l e m pri kra j u IV. stoljeća svjedoči h o d o č a s n i c a Eterija. Pri k r a j u V I I I . stoljeća z a p i s a o j e j e d a n f r a n a č k i m o n a h d a se o d V e č e r n j e n a V e l i k i p e t a k n e p r i m a n i k a k v a h r a n a o s i m k r u h a i v o d e p o m i j e š a n e s o c t o m , »a k o m e j e G o s p o d d a o snage, u s t r a j u bez h r a n e sve d o V a z m e n o g bdje n j a . A t o se o b d r ž a v a apud religiosus et venerabilis viros.« Z a Z a d a r i m a m o s v j e d o č a n s t v a iz g. 1214., iz g. 1270., p a o p e t iz g. 1380., iz k o j i h s a z n a j e m o d a j e b r a t o v š t i n a tzv. » B i č e v a n i h « ( V e r b e r a t i ) o r g a n i z i rala 40-satno moljenje od Velikog četvrtka, »raspoređeno p o satima i o s o b a m a , s v e d o s u b o t e Gloriae u p o d n e « . N a g e r m a n s k o m s j e v e r u počelo j e u X. stpaljeću d r a m a t i č n o u p o z o r a v a n j e s a h r a n j i v a n j a Isu sa n a Veliki p e t a k u p o s e b n o u r e đ e n simboličan g r o b , te isto t a k o K r i s t o v a u s k r s n u ć a , k o d č e g a se u g r o b s t a v l j a l o u p l a t n o z a m o t a n o 129
r a s p e l o , ali j e v e ć u i s t o m X . s t o l j e ć u sv. U r l i c h ( u m r o 973) u A u g s b u r g u p o l a g a o u g r o b i P r e s v e t o , p a se i t a k a v o b i č a j p r o š i r i o , b i l o d a se s t a v l j a l o i r a s p e l o i P r e s v e t o ili s a m o P r e s v e t o , ali j e t o p r i j e X V . stoljeća bilo ipak v e o m a m a l o p r o š i r e n o . Bilo je, n a i m e , o t p o r a t a k v u o b i č a j u ; i z r a ž e n j e u j e d n o m b r e v i j a r u iz Z u e r i c h a iz g. 1260. o v a k o : » P r o t i v s v a k o g r a z u m a j e s t t o , d a se u n e k i m c r k v a m a u o b i č a j i l o stavljati i zatvarati euharistiju u takav kovčeg koji predstavlja grob. J e r t u e u h a r i s t i j a , k o j a j e p r a v o i živo t i j e l o K r i s t o v o , p r e d s t a v l j a s a m o m r t v o tijelo Kristovo, a to je posve n e d o s t o j n o i a p s u r d n o « (usp. J. A. JUNGMANN, nav. dj., str. 3358). V i š e se r a š i r i o o b i č a j d a se u g r o b s t a v l j a s l i k a , o d n o s n o k i p K r i s t a , ali se u s k r s n u ć e i p a k o b a v l j a l o s P r e s v e t i m , k o j e se u t u s v r h u n a p r i v a t a n n a č i n d o n o s i l o k a g r o b u p r i j e s a m o g o b r e d a u s k r s n u ć a . O d X V I . st. p r o š i r i o se obi č a j , k o j i s u uveli i s u s o v c i g. 1580. u M u e n c h e n u , d a se i z n a d g r o b a iz l a ž e P r e s v e t o u p o k a z n i c i p o k r i v e n o j p r o z i r n i m v e l o m , ali k a o živi p r e d m e t štovanja, a n e k a o p r e d s t a v l j a n j e m r t v o g a tijela. No od p o č e t k a običaja Svetoga groba, to jest od X. stoljeća, orga n i z i r a l o se k o d g r o b a n e p r e k i d n o b d j e n j e i m o l j e n j e , o d n o s n o p j e vanje, danju i noću, u k o j e m u je sudjelovao i narod. Z a n e k e g r a d o v e s j e v e r n e I t a l i j e , k a o za A k v i l e j u , z n a m o s i g u r n o d a s u i m a l i o b i č a j S v e t o g g r o b a , ali z a m n o g e g r a d o v e I t a l i j e zna mo, m a k a r nisu imali plastičnog oblika Svetog groba kao u njemač k i m k r a j e v i m a , n i d r a m a t i č n o g s a h r a n j i v a n j a i u s k r s n u ć a , d a s u go v o r i l i o grobu u vezi s o l t a r o m g d j e s e P r e s v e t o č u v a l o o d m i s e Veli k o g č e t v r t k a d o o b r e d a p r i č e s t i n a V e l i k i p e t a k (tzv. »Misa p r e o s v e ć e n i h d a r o v a « ) . T o j e m o ž d a u vezi s u v j e r e n j e m d a j e I s u s v e ć s e b e n a otajstven način žrtvovao k o d ustanovljavanja euharistije n a Veliki četvrtak, a s v a k a k o se izričito povezivalo s alegorijskim t u m a č e n j e m p o k o j e m u k a l e ž o z n a č u j e g r o b ( t o se n a l a z i l o v e ć k o d A m a l a r a ) , p a se s t o g a i P r e s v e t o o d V e l i k o g č e t v r t k a n a p e t a k č u v a l o u k a l e ž u , a ne u piksidi odnosno kustodiji, kao inače. Stoga J u n g m a n n zaključu je da je nekoć i u tim talijanskim crkvama m o r a o biti običaj, kakav j e z a j a m č e n z a Z a d a r , d a se p o č e v š i o d V e l i k o g č e t v r t k a o r g a n i z i r a l o 40-satno molitveno bdjenje. S v e s u t o p r e t p o s t a v k e iz k o j i h se u X V I . s t o l j e ć u r o d i l a p o b o ž n o s t 4 0 - s a t n o g k l a n j a n j a u u ž e m s m i s l u . P o č e l o j e t o u M i l a n u g. 1527, kad je Gian Antonio Bellotti propovijedao korizmu u crkvi Svetoga g r o b a i n a g o v o r i o v j e r n i k e d a n a i z m j e n c e m o l e n e p r e k i d n o k r o z 40 s a t i p r e d P r e s v e t i m z a o s l o b o đ e n j e o d r a t n i h s t r a h o t a (usp. M. RiGHETTI, nav. dj., III, 501); o n j e p r e p o r u č i o d a se i s t a p o b o ž n o s t p o 130
n a v i j a j o š za D a h o v e , V e l i k u G o s p u i B o ž i ć . D o m i n i k a n a c T o m a N i e t o u s p i o j e d v i j e g o d i n e k a s n i j e d a se 4 0 - s a t n o k l a n j a n j e u v e d e u m i l a n s k u k a t e d r a l u , a i u sve ž u p n e c r k v e u g r a d u . B a r n a b i t B o n o d a C r e m o n a u v e o j e 4 0 - s a t n o k l a n j a n j e u V i c e n z u , ali s a d v e ć sa svečanim izlaganjem Presvetog u pokaznici; a franjevac kapucin Josip P i a n t a n i d a d a F e r m o p r e n i o j e 4 0 - s a t n o k l a n j a n j e p r e d s v e č a n o izlože n i m P r e s v e t i m u p o k a z n i c i iz M i l a n a u P a v i j u , S i e n u , A r e z z o i G u b b i o ; o n j e — a t o j e o s o b i t o v a ž n o — p r o p a g i r a o i d e j u d a se 40->satno k l a n j a n j e , k a d se s v r š i u j e d n o j c r k v i , n a s t a v i o d m a h u d r u g o j , t a k o da to b u d e u o d r e đ e n o m k r a j u n e p r e k i d n o euharistijsko klanjanje. P a p a P a v a o I I I . o d o b r i o j e g. 1539. t u n o v u p o b o ž n o s t , a p a p a K l e m e n t V I I I . u v e o j u j e g. 1592. u s a m R i m , o d l u č i v š i — k a k o k a ž e u k o n s t i t u c i j i Graves et diuturnae — »da službeno u s p o s t a v i m o u o v o m blagoslovenom gradu neprekinut lanac molitve; u tu svrhu ima biti, u raznim crkvama i na određene dane, obavljana pobožna i spasonosna p o b o ž n o s t Č e t r d e s e t s a t n i c e , n a t a k a v n a č i n d a se u s v e s a t e d a n a i n o ć i , k r o z c i j e l u g o d i n u , n e p r e k i d n o diže p r e d B o ž j e p r i j e s t o l j e b l a g i m i r i s m o l i t v e « (Usp. M. RIGHETTI, nav. dj., str. 501—502). Klement V I I I . naznačio je k a o p o s e b n u s v r h u te n o v e p o b o ž n o s t i slogu m e đ u kršćanskim vladarima i mir među narodima, a i božansku zaštitu protiv turske pogibelji. O b i č a j 4 0 - s a t n o g k l a n j a n j a u t o m o b l i k u p r o š i r i o se p o s v i j e t u s a m o p o n e k i m v e ć i m g r a d o v i m a ; v i š e se p r o š i r i o o b i č a j p o j e d i n a č n i h t a k v i h t r o d n e v n i h k l a n j a n j a , ali k o j a se p r e k i d a j u n o ć u , p a t o on d a nije u s t r o g o m smislu 40-satno klanjanje. U n a š i m k r a j e v i m a ima j u p o j e d i n e b i s k u p i j e o r g a n i z i r a n o s v a k o d n e v n o k l a n j a n j e t a k o d a se o b a v l j a k r o z c i j e l u g o d i n u s v a k i d a n u d r u g o j c r k v i , ali t a k o d a s e n o ć u p r e k i d a . D v o j i c a i s u s o v a č k i h m i s i o n a r a u v e l i s u g. 1556. u M a c e r a t i 40-satno klanjanje n a tri posljednja p o k l a d n a dana, u s v r h u p o k o r e i z a d o v o l j š t i n e z a g r i j e h e š t o i h t i h d a n a l j u d i č i n e ; t a j se o b i č a j p o s l i je toga v e o m a proširio p o svijetu. Blagoslov s Presvetim zavladao je u našim krajevima kao najredo vitija j a v n a p o b o ž n o s t p r e m a presvetoj euharistiji izvan mise. Prije uvođenja večernje mise, to je bila redovita nedjeljna i blagdanska v e č e r n j a p o b o ž n o s t . S t a k v i m s u se b l a g o s l o v o m o b a v l j a l e r a z l i č i t e devetnice i trodnevnice, a od kraja XIX. stoljeća još je p o s e b n o p o s t a o čest u v o đ e n j e m svibanjskih pobožnosti, p a o n d a lipanjskih, a negdje 1 listopadskih. Već dugo je nedjeljni blagoslov s Presvetim b i o u s k o s p o j e n s m a r i j a n s k o m p o b o ž n o š ć u , ali s u t o i p a k i z v o r n o r a z l i č i t e p o b o ž n o s t i i r a z l i č i t o g p o s t a n k a . P o b o ž n o s t v e č e r n j e g poz131
d r a v a M a r i j i , k o j a s e r a z v i l a iz s v e č a n o g p j e v a n j a m a r i j a n s k e a n t i f o n e (Zdravo Kraljice i drugih) na svršetku dnevne molitvene službe, v e o m a se p r o š i r i l a v e ć u X I I I . s t o l j e ć u , p o s e b n o u r o m a n s k i m ze mljama. Blagoslivljanje n a r o d a Presvetim s a k r a m e n t o m , p o uzoru k a k o s u se v j e r n i c i v e ć p r i j e b l a g o s l i v l j a l i m o ć i m a s v e t a c a , u v e d e n o j e n a j p r i j e u N j e m a č k o j , k a o d i o t i j e l o v s k e p r o c e s i j e , a o n d a se t o pojavilo i u n j e m a č k i m euharistijskim četvrtcima. Prvi s p o m e n ima m o iz g. 1301. iz b e n e d i k t i n s k e o p a t i j e u H i l d e s h e i m u . U S j e v e r n o j se N j e m a č k o j p o č e l o , n e s a m o k o d m i s e u č e t v r t a k n e g o i n a v e č e r , n a zaključku dnevne molitvene službe, obavljati k r a t k o izlaganje Pre svetoga s davanjem blagoslova; od XVII. stoljeća to je prihvaćeno p o s v u d a (usp. R. BERGER, Kleines liturgisches Woerterbuch, Herder-Buecherei 1969, str. 34).
132
VI. NOVI
SMJER
TEOLOŠKOG
RAZMIŠLJANJA
O
EUHARISTIJI
U p e r i o d i k a r o l i n š k e o b n o v e , r a z u m l j i v o , žive i d a l j e m i s l i o e u h a ristiji naslijeđene prvenstveno o d z a p a d n e otačke baštine,
posebno
j o š k r o z k a s n u š p a n j o l s k u o b r a d u (sv. I z i d o r S e v i l j s k i , u m r o g. 636), ali s e k o d t o g a o s j e ć a prosvjetiteljski
interes, kao što je to uostalom
s l u č a j u p o č e t n o m z a m a h u sva'ke o b n o v e k o j a želi p o k r e n u t i š t o v i š e ljudi, p a j e o n d a n o r m a l n o d a se ideje p o j e d n o s t a v l j u j u
u
zamahu
koji je n u ž n o m a n j e stvaralački, a više posredovateljski. To je ^ o s t a l o m , v e ć b i l o o d l u č u j u ć e i k o d š p a n j o l s k e p a t r i s t i k e n a p r i j e l a z u iz V I . u V I I . s t o l j e ć e , j e d n a k o k a o i k o d sv. G r g u r a V e l i k o g u
Rimu
( u m r o g. 604) ili k o d sv. B e d e Č a s n o g u B r i t a n i j i ( u m r o 735). N o u z a m a h u k a r o l i n š k e o b n o v e j a v l j a se novi
stil
mišljenja
koji
želi r a z u m j e t i i r a s t u m a č i t i š t o s u s t v a r i u s e b i , a n e s a m o š t o s u o n e z a n a s , p o g o t o v o n e s a m o s p r v e n s t v e n i m i n t e r e s o m d a se l j u d i p o t a k n u n a s v e o n o p o č e m u će i m s t v a r i e f e k t i v n o u n j i h o v u o s o b n o m i zajedničkom životu donijeti one plodove za koje su im dane, a što je p r e m o ć n o vladalo u t e o l o š k o m razmišljanju crkvenih otaca. Taj novi s t i l m i š l j e n j a r a s c v a t ć e s e k a o skolastička
teologija
u XII i XIII.
stoljeću i o s t a t će n a k a t o l i č k o m z a p a d u p r e m o ć a n do n a š i h vreme n a . M i s l i m d a se t a j stil t e o l o š k o g r a z m i š l j a n j a v e o m a p r i k l a d n o m o že n a z v a t i s t i l o m intelektualne
radoznalosti,
s time da to n e m a nika
kav obezvređujući prizvuk, j e r j e za čovjeka kao intelektualno
biće
n o r m a l n o d a p i t a šta je šta, i d a t r a ž i n a t o p i t a n j e i n t e l e k t u a l n o za dovoljavajući nazvali
o d g o v o r , p a se s t o g a t a k v a t e o l o š k a m e t o d a k o j u
skolastičkom,
unatoč
znatnom
otporu, nametnula,
su
praćena 133
uostalom stalnim kritičkim upozoravanjima koja je u XV. stoljeću o v a k o z g u s n u t o i z r e k a o T o m a K e m p e n a c : » Š t o ti k o r i s t i d u b o k o o T r o j s t v u r a s p r a v l j a t i a k o n e m a š p o n i z n o s t i p a se n e s v i đ a š T r o j s t v u ? Odista, d u b o k e riječi ne čine čovjeka svetim i p r a v e d n i m , nego krep o s t a n život čini ga B o g u milim. Više želim osjećati s k r u š e n j e nego z n a t i n j e g o v u d e f i n i c i j u ( t j . z n a t i što je skrušenje). Da znaš naizvana s v u B i b l i j u i i s k a z e s v i h filozofa, š t o b i ti sve t o k o r i s t i l o b e z l j u b a v i p r e m a B o g u b e z m i l o s t i ? « (De imitatione Christi, I, 1,7—10). I j o š : »O k a d b i u p o t r i j e b i l i t o l i k o m a r l j i v o s t i d a i š č u p a j u m a n e i z a s i j u kreposti koliko je p o t r o š e n a p o k r e t a n j e pitanja (kvestija), ne bi bilo t o l i k o zla i t o l i k o s m u t n j i u n a r o d u , n i t i b i v l a d a l a t o l i k a r a s p u š t e n o s t u s a m o s t a n i m a ! « (Nav. dj., I, 3, 25). Prva teološka diskusija o euharistiji u t o m n o v o m stilu mišljenja r o d i l a se u s a m o s t a n u C o r b i e , k a d j e n j e g o v o p a t P a s h a z i j e R a d b e r t ( u m r o o k o 860) i z a š a o s k n j i g o m » L i b e r d e C o r p o r e e t S a n g u i n e D o m i n i « (844) u k o j o j j e p o s e b n u b r i g u p o s v e t i o p i t a n j u k a k o se sak r a m e n t a l n o tijelo Kristovo odnosi p r e m a p o v i j e s n o m njegovu tijelu i jasno ustvrdio njihovu istovjetnost: »Odistinski vjeruj i to što se gotovi (conficitur) u riječi Kristovoj p o D u h u S v e t o m d a je njegovo t i j e l o iz Djevice« (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., str. 41). D a n a s t a t v r d n j a z a k a t o l i k e n e p r e d s t a v l j a p r o b l e m , a l i se u o n o v r i j e m e t o o s j e t i l o k a o n o v o s t . R a b a n M a u r o ( u m r o 856), n a d b i s k u p u M a i n z u , n a z v a n k a s n i j e » p r v i m u č i t e l j e m N j e m a č k e « ( p r i m u s p r a e c e p t o r Germaniae), s m a t r a o je takav govor, »nedavno« izrečen, zabludom, a car K a r l o Ćelavi ( u m r o 877) p o s t a v i o j e t e o l o g u R a t r a m n u ( u m r o o k o 868), m o n a h u iz i s t o g s a m o s t a n a C o r b i e , p i t a n j e : » O n o š t o u s t a v j e r n i k a p r i m a j u u c r k v i , t i j e l o i k r v K r i s t o v u , z b i v a li se t o u otajstvu, ili u stvarnosti (in m y s t e r i o f i a t a n in v e r i t a t e ) ? I d a li j e t o o n o t i j e l o k o j e je r o đ e n o od Marije . . . i koje p o u s k r s n u ć u i u z a š a š ć u sjedi o des n i c i O č e v o j ? « (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., str. 42). R a t r a m n o j e n a t o n a p i s a o s v o j u k n j i g u »De C o r p o r e e t S a n g u i n e D o m i n i « , u k o j o j je zauzeo stanovište protiv Pashazija Radberta: poricati da su k r u h i v i n o , p o s l i j e k o n s e k r a c i j e , »tijelo i k r v , n i j e d o p u š t e n o , n e s a m o a k o s e t o k a ž e n e g o i a k o se t o s a m o m i s l i « , ali, b u d u ć i d a se n e m o ž e u t v r d i t i n i n a j m a n j a f i z i č k a p r o m j e n a u k r u h u i v i n u , p r e t v o r b a se n e m o ž e z b i v a t i tjelesno ( c o r p o r a l i t e r ) , n e g o s a m o duhovno (spirit u a l i t e r ) : »Tijelo i k r v s u u s v o m e v i d l j i v u o b l i k u figure, ali p o s v o j o j n e v i d l j i v o j n a r a v i , t o j e s t p o b o ž a n s k o j m o ć i Logosa, t o s u o d i s t i n s k i t i j e l o i k r v K r i s t o v a « (c. 49; usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., 43—44). 134
U toj se d e b a t i p o p r v i p u t j a v l j a r a z l i k o v a n j e i z m e đ u u č e n j a Ambrozijeva i Augustinova. od kojih je prvo na crti pretvorbe, a dru g o n a c r t i s i m b o l i z m a , s t i m e d a se p o j a v i l a p r e t p o s t a v k a o nespojivo sti — k a k o v i d i m o iz p i s m a K a r l a Ć e l a v o g R a t r a m n u — o d n o s n o alt e r n a t i v n o s t i t o g a d v o g a (in m y s t e r i o a n in v e r i t a t e ? ) . P a s h a z i j e R a d bert, u isticanju realne identičnosti e u h a r i s t i j s k o g tijela K r i s t o v a s p o v i j e s n i m , r a z l i k o v a o j e t a k o đ e r j a s n o o n o š t o se n a i z v a n a v i d i i osjetilima z a h v a ć a , o d o n o g a š t o se p o v j e r i intelektualno dohvaća: o n o š t o se n a i z v a n a u k a z u j e ( e x t e r i u s s e n t i t u r ) j e s t figura o n e p r a v e s t v a r n o s t i k o j a se d o h v a ć a m i s a o n i m r a z u m i j e v a n j e m ( i n t e r i u s r e c t e i n t e l l i g i t u r a u t c r e d i t u r ) (usp. F. CAYRE, Patrologie et histoire de la theologie, II, Pariš 1974\ str. 378). O d g o v a r a j u ć i — u Epistula de Corpore et Sanguine Domini ad Frudegardum, — na prigovore, Pashazije R a d b e r t j e , s t o g a z a s t u p i o s p o j i v o s t slike i stvarnosti (figura i veritas), nastojeći da Augustinovu misao uskladi s Ambrozijevom, i uno seći m i s a o d a j e K r i s t i z n a d k a t e g o r i j e p r o s t o r a (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., 45). O b a s u se t e o l o g a , p r e m a t o m e , s l a g a l a u t o m e d a u s a k r a m e n t u t r e b a razlikovati o n o što je vidljivo i osjetilima dohvatljivo od onoga š t o se n a t e m e l j u v j e r e z a h v a ć a m i š l j u , i d a s u t i j e l o i k r v K r i s t o v a p o d o n i m š t o se o d k r u h a i v i n a o s j e t i l i m a z a h v a ć a d o i s t a v j e r n i c i m a p r i s u t n i , k a o i u t o m e d a se t i j e l o K r i s t o v o u s e b i p r i t o m n e m i j e n j a j e r v i š e n e u m i r e ; r a z i l a z i l i s u se u t o m e š t o j e P a s h a z i j e R a d b e r t z a s t u p a o d a s u se s a m i e l e m e n t i ( k r u h i v i n o ) , o s t a j u ć i s i s k u s t v e n e s t r a n e o n a k v i k a k v i s u bili, u s v o j o j p r e k o - i s k u s t v e n o j s t v a r n o s t i p r o mijenili u s t v a r n o s t tijela i krvi, te je t a k o u t v r đ i v a o objektivnost t i j e l a i k r v i K r i s t o v e u e u h a r i s t i j i , a R a t r a m n o se b o j a o d a takvo t u m a č e n j e n e d o v e d e d o tzv. k a f a r n a i z m a i n e s t a v i u p i t a n j e n e s k v a r ljivost proslavljenog tijela Kristova te da ne z a n e m a r i neodvojivost subjektivne strane Kristove prisutnosti, ukoliko naime euharistijska p r i s u t n o s t n e m a s v r h u d a se n j o m e h r a n i č o v j e k o v o t i j e l o u v i d u naravnog procesa hranjenja, nego je to duhovna h r a n a i duhovno piće. U svojim n a p r e z a n j i m a da r a s t u m a č i k a k o j e k r u h p o s t a o tijelo K r i s t o v o , a d a u s t o i s k l j u č i i d e n t i f i k a c i j u s p o v i j e s n i m t i j e l o m iz Ma r i j e , R a t r a m n o j e u s p i o g o v o r i t i s a m o o b o ž a n s k o j moći ( v i r t u s ) u s a k r a m e n t u , što bi kasnija katolička teologija ocijenila kao heretičko; u o n o m su č a s u spisi obojice teologa značili tek naglašavanje različitih vidova euharistijskog otajstva, j e r je za precizniji govor bilo p o t r e b n o razvijenije filozofsko mišljenje kojega u to d o b a n a z a p a d u još nije bilo. I p a k je djelo obojice, u svojoj konfrontaciji. 135
k a o s i s t e m a t s k o - s p e k u l a t i v a n p r i s t u p k m i s t e r i j u imalo z n a č a j a n utje caj n a daljnji teološki razvitak u t o m p o d r u č j u . Ivan S k o t Erigena ( u m r o 877) s t a o j e n a s t r a n u R a t r a m n o v u , a G e r b e r t d ' A u r i l l a c ( u m r o 1003). k o j i , j e g. 999. p o s t a o p a p a S i l v e s t a r I I , u s v o m d j e l u »De C o r p o r e e t S a n g u i n e D o m i n i « , s l i j e d i o j e P a s h a z i j a R a d b e r t a , ali j e p o k u š a o s njime pomiriti R a t r a m n a , smatrajući da ta dvojica donose d o d u š e r a z l i č n a t e o l o š k a o b j a š n j e n j a , ali se u b i t i n e r a z l i k u j u š t o se t i č e s a m o g o t a j s t v a u n j e g o v u d n u (usp. A. FOREST, u FLICHE-MARTIN, Histoire de VEglise, 13, Bloud et Gay 1956, str. 38—39). D i s k u s i j a j e p o n o v n o o ž i v j e l a i v e o m a se z a o š t r i l a s r e d i n o m X I . s t o l j e ć a , k a d j e R a t r a m n o v u m i s a o , p o z i v a j u ć i se p o s e b n o n a S k o t a E r i g e n u , d a l j e r a z v i j a o d i j a l e k t i č a r B e r e n g a r i j e iz T o u r s a ( u m r o 1088), šef k a t e d r a l n e š k o l e u t o m g r a d u , k o j i o p e r i r a s f i l o z o f s k i m p o j m o m supstancija i p r v i u n o s i u r a s p r a v u o e u h a r i s t i j i p o j m o v e forma i materia, subiectum i accidens (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj. str. 49), s m a t r a j u ć i d a se u s v e m u t r e b a u t j e c a t i d i j a l e k t i c i , j e r t o z n a č i » u t j e c a t i se r a z u m u , a t k o se n e u t j e č e r a z u m u , o d r i č e se s v o j e č a s t i , b u d u ć i d a j e p o r a z u m u n a s l i k u B o ž j u s t v o r e n « (De sacra coena 23; usp. Isto djelo, str. 47). N j e g o v o se u č e n j e s a ž i m l j e u t o d a » k r u h posvećen n a altru, čuvajući svoju s u p s t a n c i j u (salva sua s u b s t a n t i a ) , jest tijelo Kristovo, n e gubeći n a i m e što je bio, nego uzimajući što n i j e bio« (usp. A. FOREST, nav. dj., str. 41). B e r e n g a r n e m o ž e za m i s l i t i p r o m j e n u biti k r u h a b e z p r o m j e n e s v i h n j e g o v i h k v a l i t e t a j e r z a n j e g a forma k r u h a (u s m i s l u h i l e m o r f i z m a , t o j e s t s h v a ć a n j a d a su m a t e r i j a l n a bića sastavljena od m a t e r i j e i forme) i nije d r u g o ne go s k u p svih kvaliteta zamjetljivih p o m o ć u osjetila. Stoga u euharis t i j s k o m k r u h u o s t a j u e l e m e n t i k r u h a , i p o s v e ć e n i k r u h m o ž e b i t i sa m o simbol tijela K r i s t o v a s k o j i m je p o posvećenju p o v e z a n a božan s k a moć ( v i r t u s ) K r i s t o v a , s t i m e d a j e B e r e n g a r , č i n i se, n a g i n j a o k u m a n j i v a n j u dinamizma ( s n a ž n o n a g l a š e n o g k o d R a t r a m n a ) d a s e za u s t a v i n a s a m o m simbolizmu. Teško je sa sigurnošću odgovoriti n a p i t a n j e j e li t o b i l a s a m o s l a b o s t n j e g o v a teološkog objašnjavanja uz i s k r e n u vjeru u s t v a r n u p r i s u t n o s t K r i s t o v a t i j e l a u e u h a r i s t i j i , ili j e t u r i j e č i o o d s u t n o s t i s a m e t r a d i c i o n a l n e c r k v e n e v j e r e (usp. F. CAYRE, nav. dj., str. 384—385). N a svaki način, Berengarovi su stavovi naletjeli n a snažan otpor, i nekoliko je pokrajinskih sabora osudilo njegovo učenje, a sabor u R i m u g. 1059. ( k o j i se i n a č e b a v i o o s i g u r a v a n j e m i z b o r a p a p e , d a se isključi utjecaj r i m s k o g plemsvtva i učvrsti ono što d a n a s nazivamo » g r e g o r i j a n s k o m r e f o r m o m « ) p r i m o r a o j e B e r e n g a r a d a p o t p i š e vje136
r o i s p o v i j e s t d a » k r u h i v i n o , k o j i se s t a v l j a n a o l t a r , n i s u p o s l i j e p o svećenja., s a m o o t a j s t v o ( s a c r a m e n t u m ) . n e g o t a k o đ e r p r a v o ( v e r u m ) tijelo i k r v G o s p o d i n a n a š e g a I s u s a K r i s t a , t e d a s e (tijelo) o s j e t i l n o , n e s a m o o t a j s t v e n o , n e g o u s t v a r n o s t i (in v e r i t a t e ) , r u k a m a s v e ć e n i k a p i p a , i l o m i , i z u b i m a v j e r n i k a m r v i « (Dz-Sch 690). P a p a j e t a d a b i o N i k o l a I I . T a j t e k s t , k o j i j e s a s t a v i o k a r d i n a l H u m b e r t d e S i l v a Candida, p o z n a t k a o sastavljač tragične a n a t e m e p r o t i v c a r i g r a d s k o g pa t r i j a r h a M i h a j l a C e r u l a r i j a iz g. 1054. k o j o m se o b i č n o o z n a č u j e p o četak raskola s I s t o č n o m Crkvom, očito je bolovao od neprihvatlji ve g r u b o s t i p r e t j e r a n o g e u h a r i s t i j s k o g r e a l i z m a k o j i j e g r a n i č i o s tzv. k a f a r n a i z m o m , p a m o ž d a i n i j e p r e v i š e č u d n o š t o se B e r e n g a r poslije te abjuracije nije smirio, nego je nastavljao svoju d i s p u t u . Dvadeset g o d i n a kasnije, p o d G r g u r o m VII, n a r i m s k o m koncilu (11. I I . 1079) k o j i se k a o g l a v n o m t e m o m b a v i o s u k o b o m i z m e đ u R u d o l f a Š v a p s k o g i H e n r i k a IV, B e r e n g a r i j e je p o t p i s a o d r u g i t e k s t u k o j e m u n i j e b i l o g o v o r a o p i p a n j u i l o m l j e n j u t i j e l a K r i s t o v a : »Ja B e r e n g a r i j e s r c e m v j e r u j e m i u s t i m a i s p o v i j e d a m d a se k r u h i v i n o , k o j i se stav ljaju n a oltar, po otajstvu svete molitve i riječima našega Otkupitelja supstancijalno p r e t v a r a j u u p r a v o i vlastito i životvorno tijelo i krv ( c a r n e m et s a n g u i n e m ) I s u s a K r i s t a G o s p o d i n a n a š e g a te d a je posli j e posvećenja p r a v o K r i s t o v o tijelo k o j e je r o đ e n o o d Djevice, i koje je p r i k a z a n o za spas svijeta visjelo n a križu, i koje sjedi o desnici O č e v o j , te p r a v a k r v K r i s t o v a k o j a se izlila iz n j e g o v a b o k a , n e s a m o p o znaku i moći o t a j s t v a , n e g o u v l a s t i t o s t i n a r a v i i s t v a r n o s t i s u p s t a n c i j e . Ka'ko j e u o v o m b r e v e u s a d r ž a n o i k a k o s a m p r o č i t a o i k a k o vi r a z u m i j e t e , t a k o v j e r u j e m , i u b u d u ć e n e ć u n a u č a v a t i p r o t i v t e vje r e . T a k o m i p o m o g a o B o g i o v o s v e t o e v a n đ e l j e « (Dz-Sch 700). P a p a j e j o š i z d a o B e r e n g a r i j u p o p r a t n o p i s m o u k o j e m se p r i j e t i i z o p ć e n j e m s v a k o m e t k o b i se u s u d i o v r i j e đ a t i B e r e n g a r i j a , »sina R i m s k e C r k v e « (usp. G. CERAFOGLI, u: P. PALAZZINI (ur.), Dizionario dei Concili, IV, Citta Nuova, Roma 1966, str. 276). Glavni je protivnik Berengarijev bio Lanfrank
( u m r o 1087), o p a t
u Bec-u, a o d g. 1070. n a d b i s k u p C a n t o r b e r y - a , i m e n o v a n n a t u stoli cu od Vilima Osvajača, učitelj
»oca s k o l a s t i k e « sv. A n s e l m a . O n
je
pisao da Berengarije krivo tumači otačke tekstove; no, najvažnije
je
d a j e o n r a z l i k o v a o supstanciju
ne
k r u h a i v i n a , k o j a se o s j e t i l i m a
z a h v a ć a , o d o s j e t i l n o d o h v a t l j i v i h k v a l i t e t a ili s v o j s t a v a k o j e prilikama
( s p e c i e s ) : z e m a l j s k e se s u p s t a n c i j e k r u h a i v i n a
naziva
pretvaraju
»u b i t t i j e l a G o s p o d n j e g a « ( c o n v e r t i in e s s e n t i a m D o m i n i c i C o r p o r i s ) i krvi njegove, a prilike k r u h a i vina ostaju (reservatis ipsarurn r e r u m 137
s p e c i e b u s ) . T o m u j e o m o g u ć i l o d a u e u h a r i s t i j i vidi i znak ili simbol i pravo tijelo Kristovo, i s t o v j e t n o s t i j e l o m I s u s o v i m iz M a r i j e , n a č i n i v š i d i s t i n k c i j u i z m e đ u sacramentum i res sacramenti (stvar sakra m e n t a ) , k o j a će p o s t a t i s l a v n a u k a s n i j o j s k o l a s t i c i . P o L a n f r a n k u se e u h a r i s t i j a s a s t o j i o d d v o g a : o d vidljivih p r i l i k a e u h a r i s t i j s k i h ele m e n a t a ( k r u h a i v i n a ) i o d nevidljivih tijela i k r v i Gospodnje. Prilike k r u h a , k o j e o s t a j u p r i p o s v e ć i v a n j u n e p r o m i j e n j e n e , j e s u z n a k i sak r a m e n a t , a t i j e l o K r i s t o v o j e stvar t o g a sakramenta. Značajno je za L a n f r a n k a t a k o đ e r d a o n g o v o r i o biti ( e s s e n t i a ) t i j e l a K r i s t o v a , t e t i m e p o s t a v l j a p r e t p o s t a v k e d a se o n o š t o se p o k o n s e k r a c i j i d o g a đ a s a k c i d e n t i m a n e p r i p i s u j e s a m o m t i j e l u K r i s t o v u , t o j e s t d a se izbjegnu nepriličnosti o p i p a n j u l o m l j e n j u i m r v l j e n j u tijela, k o j i h n i j e u s p i o i z b j e ć i s a b o r u R i m u g. 1059. P o L a n f r a n k u su, prema tome, supstancija i prilike (akcidenti) dva realiteta, koji u skrajnjoj liniji, o č i t o B o ž j o m m o ć u , m o g u o p s t a t i j e d n o b e z d r u g o g a , bar a k c i d e n t i bez s u p s t a n c i j e , za što m u je B e r e n g a r i j e izričito prigo v o r i o , d a se » v e o m a v a r a « (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj. 50—51). Lanfrank je, n a taj način, n e p o s r e d n o p r i p r e m i o p u t oblikovanju t e o r i j e o transupstancijaciji, iako s a m termin nije izrekao. Drugi važan Berengarijev protivnik, G u i t m o n d d'Aversa, koji j e p i s a o o k o g. 1075, n a č i n i o j e d a l j n j i k o r a k u t o l i k o š t o j e r a z l i k o v a o i z r i č i t o supstanciju K r i s t o v a t i j e l a o d akcidenata, i što je s m a t r a o d a s u s a m o a k c i d e n t i p o d v r g n u t i k v a r e n j u , te š t o j e z a s t u p a o d a s u se p r o m i j e n i l e s a m o supstancije ( s u b s t a n t i a s m u t a r i ) , ali s u ostali okus, boja i drugi osjetni akcidenti, a u j e d n o j e učio d a je »čitava h o s t i j a t a k o t i j e l o K r i s t o v o d a j e u j e d n o i s v a k i p o j e d i n i o d i j e l j e n i dij e l i ć ( p a r t i c u l a s e p a r a t a ) č i t a v o t i j e l o K r i s t o v o « , k a o i t o d a j e u »jed n o te i s t o v r i j e m e n a t i s u ć u m j e s t a j e d n o te i s t o i n e p o d i j e l j e n o K r i s t o v o t i j e l o « ; ali j e i p a k , p r e m d a b i m u ti p r i n c i p i j e l n i u v i d i b i l i m o r a l i s v o o j m l o g i k o m s u g e r i r a t i d a se t i j e l o K r i s t o v o u e u h a r i s t i j i n e može pipati, lomiti i zubima mrviti, ostajao u tom pogledu neodlučan j e r j e i m a o p r e d o č i m a n e s r e t n u f o r m u l a c i j u r i m s k o g s a b o r a iz g. 1059. usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., 52—53). U X I I . s u s t o l j e ć u r a z m i š l j a n j a išla u t o m m j e r u , n a z n a č e n o m o d L a n f r a n k a i G u i t m o n d a : O d o n iz C a m b r a i - a ( u m r o 1113) i A n s e l m o iz L a o n a ( u m r o 1117) f o r m u l i r a l i s u , n a p r i j e l a z u u t o s t o l j e ć e , u č e nje da je čitav Krist p r i s u t a n p o d s v a k o m p r i l i k o m , a ovaj posljed n j i j e r a z r i j e š i o n e p r i l i č n o s t i iz g. 1059. u č e n j e m d a se k r u h »mije n j a u t i j e l o K r i s t o v o , i d a s u p s t a n c i j a k r u h a i v i n a n e o s t a j e , ali (da) t r e b a r a z u m i j e v a t i d a p r i l i k a i p a k o s t a j e , o b l i k n a i m e , b o j a i 138
t e k : n e k e se s t v a r i o n d j e d o g a đ a j u n a r a z i n i p r i l i k a k o j e s u o s t a l e ( s e c u n d u m s p e c i e m r e m a n e n t e m ) : n a i m e t o , š t o se m r v i , š t o se n a j e d n o m j e s t o z a t v a r a i š t o g a m i š e v i g r i z u i š t o se p r e b a c u j e u tr b u h « (Ans. Laon., Epist. 107, in op. S. Ans. Cant., PL 159, 256A). O n j e u j e d n o p r v i z a c r t a o t e m a t i k u za s i s t e m a t s k i s k o l a s t i č k i t r a k tat u 7 točaka koje traktat m o r a obrađivati: ustanovljenje, uzrok ustanovljenja, sakramenat, stvar sakramenta, način posvećivanja, n a č i n p r i m a n j a , d u h o v n o b l a g o v a n j e (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., 54—55). U X I I . se s t o l j e ć u p i š u s u s t a v n i t r a k t a t i o e u h a r i s t i j i k o j i — k a o uostalom i onovremeni traktati o drugim t e m a m a — veliku pažnju p o s v e ć u j u preciziranju p o j m o v a , traženju definicije euharistije k a o s a k r a m e n t a , i o d g o v a r a n j u n a r a z l i č i t e k v e s t i j e k o j e se n a m e ć u ili iz p r i j a š n j i h t e k s t o v a , p r v e n s t v e n o o t a č k i h , ili se m o g u z a m i s l i t i k a o granični slučajevi, k a o što je n a p r i m j e r pitanje što je s tijelom Kristovim a k o posvećenu hostiju pojede kakva životinja. U t o m kon t e k s t u , n a k o n š t o j e H u g o o d sv. V i k t o r a ( u m r o 1140) p i s a o d a se »po r i j e č i m a p o s v e ć e n j a p r a v a s u p s t a n c i j a k r u h a i p r a v a s u p s t a n cija vina p r e t v a r a u p r a v o tijelo i k r v Kristovu, d o k ostaje s a m o p r i l i k a ( s p e c e s ) k r u h a i v i n a , a supstancija prelazi u supstanciju« (De sacramentis christianae fidei II, 9, 8: PL 176, 468B; usp. B. NEUNHEUSER, nav dj. 65), p o j a v l j u j e se n e g d j e o k o 1140—1142. i z r a z transsubstantiatio, koji će u b r z o p o s t a t i u skolastičkoj teolo giji t e h n i č k i t e r m i n z a p r o c e s k o j i se z b i v a s k r u h o m i v i n o m k o d konsekracije. Prvi je taj termin upotrijebio Roland Bandinelli, bu d u ć i p a p a A l e k s a n d a r I I I . ( u m r o 1181), ali n e u s v o m e s u s t a v n o m g o v o r u o e u h a r i s t i j i , n e g o u s p u t n a d r u g o m m j e s t u (Usp. B. NE UNHEUSER, nav. dj. 63—64). P r e m d a g a P e t a r L o m b a r d s k i ( u m r o 1160) n i j e u n i o u s v o j e 'knjige Sentencija, i p a k se i z r a z nametnuo, j e r — k a k o j e p i s a o j e d a n o d p r v i h k o m e n t a t o r a Sentencija P e t a r iz P o i t i e r s - a ( u m r o 1205) — » n i j e d n a se d r u g a r i j e č tako prikladno ( a d e o p r o p r i e ) o v d j e n e u z i m a k a o transsubstantiari, jer je supstan c i j a p r e š l a u s u p s t a n c i j u , d o k s u i s t a s v o j s t v a ( p r o p r i e t a t i b u s ) os t a l a « (usp. Nav. dj. str. 66). S l u ž b e n i s t a t u s u C r k v i z a d o b i o j e iz r a z t i m e š t o j e I V . s a b o r l a t e r a n s k i g. 1215. u d e k r e t u De fide caU holica r e k a o : »A j e d n a j e u n i v e r z a l n a C r k v a v j e r n i k a , i z v a n k o j e se b a š n i t k o n e s p a š a v a , u k o j o j j e isti s v e ć e n i k I s u s K r i s t s a m ž r t v a , čiji s u t i j e l o i k r v u o l t a r s k o m s a k r a m e n t u o d i s t i n s k i s a d r ž a n i p o d prilikom k r u h a i vina, pošto su presućanstveni transsubstantialis) k r u h i t i j e l o , i v i n o u k r v , v l a š ć u b o ž a n s k o m : d a b i s m o za o s t v a r e 139
nje misterija jedinstva m i sami primali od njegova o n o što je on pri m i o o d n a š e g a « (Dz-Sch 802). A v i n j o n s k i p a p a B e n e d i k t . X I I . u tzv. » L i b e l l u s a d A r m e n i o s ' C u m d u d u m ' « k o r i g o d i n e 1341. A r m e n c e š t o »ne g o v o r e d a j e p o i z r e č e n i m r i j e č i m a p o s v e ć e n j a k r u h a i v i n a n a s t a l a transupstancijacija k r u h a i vina u p r a v o tijelo Kristovo i krv, koje je bilo r o đ e n o od Djevice Marije i trpjelo i u s k r s n u l o , nego d r ž e d a j e t a j s a k r a m e n a t p r i l i k a ( e x e m p l a r ) ili s l i č n o s t ili s l i k a (figura) p r a v o g a t i j e l a i k r v i G o s p o d n j e . . . z b o g č e g a o n i o l t a r s k i s a k r a m e n a t n e z o v u t i j e l o m i k r v l j u G o s p o d n j o m , n e g o h o s t i j o m ili ž r t v o m ili p r i č e š ć u « (Dz-Sch 1018). K o n a č n o j e T r i d e n t s k i o p ć i s a b o r g. 1551. k a n o n i z i r a o t e r m i n transupstancijacija osuđivajući svakoga koji bi »nijekao čudesnu o n u i j e d i n c a t u p r e t v o r b u čitave supstancije k r u h a u tijelo i čitave supstancije vina u krv, s time da ostaju samo prilike k r u h a i vina, a k o j u p r e t v o r b u K a t o l i č k a Crkva v e o m a p r i k l a d n o (aptissime) na ziva t r a n s u p s t a n c i j a c i j o m « (can. 2; Dz-Sch 1652). D d k j e t u u k a n o n u (a k a n o n i p r e d s t a v l j a j u u n a j s t r o ž e m s m i s l u p r a v o r i j e k t r i d e n t s k i h o t a c a ) g o v o r o p r e t v a r a n j u supstancije k r u h a i v i n a u tijelo i krv, u g l a v i 4. doktrine, koja je stavljena pred kanone samo kao o b j a š n j e n j e k a n o n a , g o v o r i se — n a liniji s h v a ć a n j a k o j e j e i n a u g u r i r a o L a n f r a n k — o p r e t v o r b i u supstanciju tijela i u supstanciju k r v i : »A b u d u ć i d a j e K r i s t o t k u p i t e l j n a š z a o n o š t o j e p r u ž a o p r i l i k o m k r u h a r e k a o d a j e zaista njegovo tijelo, zato j e uvijek u Crk vi B o ž j o j b i l o u v j e r e n j e , i t o s v e t i o v a j s a b o r s a d a p o n o v n o izjav l j u j e : p o k o n s e k r a c i j i k r u h a i v i n a z b i v a se p r e t v o r b a č i t a v e s u p s t a n c i j e k r u h a u supstanciju tijela Krista Gospodina našega, i č i t a v e s u p s t a n c i j e v i n a u supstanciju njegove krvi. T u j e p r e t v o r b u p r i k l a d n o i u p r a v o m s m i s l u (convenienter et p r o p r i e ) sveta K a t o l i č k a C r k v a n a z v a l a t r a n s u p s t a n c i j a c i j o m « (Dz-Sch 1642).
140
VII. SPEKULATIVNA RJEŠENJA U TEOLOŠKOJ SV. T O M E A K V I N S K O G
SUMI
Teolozi X I I . stoljeća postavljali su i p o k u š a v a l i riješiti m n o g o b r o j n e k v e s t i j e u vezi s o b j e k t i v n o m s t v a r n o š ć u e u h a r i s t i j e , š t o j e p r i k r a j u s t o l j e ć a L o t a r iz S e g n i - a . k a s n i j i p a p a I n o c e n t I I I . ( u m r o 1216), o c i j e n i o k a o n e š t o u č e m u i m a više oštroumnosti nego koristi ( s u b t i l i t e r m a g i s q u a m u t i l i t e r ) . N e k a s u p i t a n j a i p a k v r i j e d n a paž n j e , b i l o d a s u v i š e filozofske n a r a v i , b i l o d a j e n j i h o v i n t e r e s religiozno-teološ'ki. V i š e f i l o z o f s k e n a r a v i j e k v e s t i j a k a k o o s t a j u a k c i d e n ti k r u h a i v i n a b e z s v o j e s u p s t a n c i j e , t o j e s t b e z s u b j e k t a k o j e m u p r i p a d a j u . P i e r r e A b ć l a r d ( u m r o 1142) i z r a ž a v a o s e n e s p r e t n o d a o s t a j u »visjeti u z r a k u « , š t o j e o š t r o n a p a o sv. B e r n a r d ( u m r o 1153). Sv. To m a A k v i n s k i ( u m r o 1274) p o s v e t i o j e p r o b l e m u a k c i d e n a t a k r u h a i v i n a p o s l i j e k o n s e k r a c i j e 8 č l a n a k a 77. k v e s t i j e t r e ć e g d i j e l a s v o j e »Te o l o š k e s u m e « , p o š t o j e v e ć p r i j e fS. th. III, q. 75, a. 5) izložio d a »svi a k c i d e n t i k r u h a i v i n a o s t a j u « k a k o se t o u k a z u j e o s j e t i l i m a , n a v e v ši k a o p r v i r a z l o g t o š t o se » l j u d i g r o z e j e s t i m e s o i p i t i k r v čovje k a . I s t o g a se p r e d n a s s t a v l j a j u t i j e l o i k r v K r i s t o v a d a i h u z i m a m o p o d p r i l i k a m a o n i h stvari k o j i m a se ljudi češće služe, n a i m e k r u h a i vina.« Toma dokazuje da akcidenti k r u h a i vina ne mogu biti u zraku kao na svome subjektu (protiv Abelarda), a ne može im biti subjekt ni s u p s t a n c i j a tijela i krvi K r i s t o v e j e r »supstancija l j u d s k o g tijela ne može ni n a k a k a v način biti zahvaćena t i m akcidentima«, a nije m o g u ć e »ni d a se K r i s t o v o t i j e l o , b u d u ć i d a j e s l a v n o i n e t r p l j i v o , p r o m i j e n i d a bi p r i m i l o t a k v e kvalitete«. »Stoga p r e o s t a j e d a akci denti u t o m s a k r a m e n t u ostaju bez subjekta, a što može biti po b o ž a n s k o j m o ć i : b u d u ć i n a i m e d a u č i n a k v e ć m a ovisi o p r v o m uz141
r o k u nego o d r u g o m uzroku, Bog, koji je prvi uzrok (prima causa) supstancije i akcidenta, može po svojoj beskonačnoj moći uzdržati u b i v s t v o v a n j u (in esse) a k c i d e n t , u n a t o č u k l o n j e n o j s u p s t a n c i j i p o kojoj je bio uzdržavan u bivsvovanju kao p o vlastitom uzroku« (S. th. III, q. 77, a. 1, c). I p o z i v a se n a d j e v i č a n s k o z a č e ć e K r i s t o v o , k a o š t o j e t o č i n i o u vezi s e u h a r i s t i j o m sv. A m b r o z i j e . Ulogu s u b j e k t a drugih akcidenata k r u h a i vina poslije konsekrac i j e v r š i p o T o m i p r v i a k c i d e n t m a t e r i j a l n e s u p s t a n c i j e , rasežna kolikoća ( q u a n t i t a s d i m e n s i v a ) kruha i vina. T o se p r i j e svega tako u k a z u j e i s k u s t v u : o s j e t i l a v i d e d a j e » o n d j e n e k i kvantum obojen i d r u g i m a k c i d e n t i m a z a h v a ć e n , a u t a k v i m se s t v a r i m a o s j e t i l a n e va raju«. Zatim, »rasežna je kolikoća prva rasporedba materije, p a je s t o g a i P l a t o n r e k a o d a s u p r v e r a z l i k e m a t e r i j e veliko i malo. I b u d u ć i d a j e p r v i s u b j e k t m a t e r i j a , s l i j e d i d a se svi d r u g i a k c i d e n t i o d n o s e p r e m a s u b j e k t u p o s r e d s t v o m r a s e ž n e k o l i k o ć e , k a o š t o se i k a ž e d a j e p r v i s u b j e k t b o j e p o v r š i n a , z b o g č e g a s u — 'kaže s e — neki tvrdili da su rasežnosti (dimensiones) supstancije tjelesa. I bu dući da, n a k o n uklonjenog subjekta, akcidenti ostaju p o bivstvovanju ( s e c u n d u m e s s e ) k o j e s u p r i j e i m a l i , s l i j e d i d a svi a k c i d e n t i ostaju oslonjeni na rasežnu kolikoću«. Treći je razlog u t o m e što sama rasežna kolikoća p o sebi ima n e k u individuaciju, p a stoga ona može biti subjekt drugih akcidenata prije nego neki drugi akcident njezin s u b j e k t , j e r a k c i d e n t i , izgubivši svoj subje'kt koji j e b i o p r i n c i p njiho ve i n d i v i d u a c i j e , t r e b a j u p r i n c i p i n d i v i d u a c i j e (S. th. q. 77, a. 2, c). Ostalih šest č l a n a k a te kvestije posvetio j e T o m a Akvinski ob jašnjavanju k a k o akcidenti k r u h a i vina poslije konsekracije, iako s u s a m o a k c i d e n t i b e z s v o j e s u p s t a n c i j e , i m a j u i p a k actum et vim s u p s t a n c i j e , p a i m se d o g a đ a o n o i s t o š t o b i se d o g a đ a l o n j i h o v o j supstanciji: oni m o g u djelovati n a p r e d m e t e izvan sebe i mijenjati ih ( a r t . 3), m o g u se p o k v a r i t i ( a r t . 4), iz n j i h m o ž e n e š t o n a s t a t i , t o j e s t n o v a s u p s t a n c i j a , i a k o s u s a m o a k c i d e n t i ( a r t . 5), o n i č u v a j u n a ravnu hranjivu vrijednost koja je vlastita supstancijama k r u h a i vina ( a r t . 6), a k c i d e n t i k r u h a se l o m e ( a r t . 7), a p o s v e ć e n o m s e v i n u m o že p r i m i j e š a t i t o l i k o d r u g e t d k u ć i n e d a t o v i š e n i s u b r o j e m o n i isti akcidenti koji su ostali bez svoga subjekta k o d konsekracije, pa o n d a v i š e n e o s t a j e k r v K r i s t o v a ( a r t . 8). S v a t a d o g a đ a n j a s a k c i d e n t i m a posvećenog k r u h a i vina oslanja T o m a na to što akcidenti, o s t a v š i b e z s v o j e s u p s t a n c i j e , i m a j u n a d a l j e bitak k o j i j e p r i j e z a n j i h i m a l a n j i h o v a s u p s t a n c i j a (Usp. S. th., III, q. 77, a. 1, ad 4), a za s v a k o b i ć e v r i j e d i d a k a k o se o d n o s i p r e m a bitku ( a d esse) t a k o se o d n o s i i p r e m a djelovanju (ad agere): »Budući dakle d a j e . . . 142
s a k r a m e n t a l n i m p r i l i k a m a b o ž a n s k o m m o ć u d a n o d a o s t a j u u svo m e bitku š t o s u g a i m a l e d o k j e p o s t o j a l a s u p s t a n c i j a k r u h a i v i n a , s l i j e d i d a o s t a j u i u s v o m e d j e l o v a n j u (in s u o agere); p a s t o g a s v a k u a k c i j u k o j u s u m o g l e č i n i t i d o k j e p o s t o j a l a s u p s t a n c i j a k r u h a i vi na, m o g u činiti t a k o đ e r p o š t o je supstancija k r u h a i vina prešla u tijelo i krv Kristovu. Stoga n e m a s u m n j e da m o g u izvoditi p r o m j e n e n a t i j e l i m a i z v a n sebe« (S. th. III, q. 77, a. 3, c). N a j v e ć u t e š k o ć u o s j e ć a T o m a , k a k o o b j a s n i t i d a iz s a m i h a k c i d e n a t a m o ž e n a s t a t i n o v a supstancija, k a o što je p e p e o , a k o se pos v e ć e n i k r u h s p a l i , ili p r a š i n a , a k o se d o t e m j e r e s m r v i (a o n d o d a je, p r e m a o n o v r e m e n i m biološkim znanjima, i crve, ako prilike s t r u n u ) : » t e š k o j e v i d j e t i « , k a ž e o n , k a k o se t o m o ž e dogoditi. » O č e v i d n o j e , n a i m e , d a se iz t i j e l a i k r v i K r i s t o v e , k o j i o n d j e odistinski jesu, ne r a đ a n e š t o (drugo), b u d u ć i d a su neskvarljivi«. Bilo bi lako r a s t u m a č i t i taj f e n o m e n k a d bi u s a k r a m e n t u ostala sups t a n c i j a k r u h a ili v i n a , k a k o s u n e k i h t j e l i , ali j e t o k r i v o t u m a č e n j e . Stoga T o m a zaključuje, da rasežna kolikoća (quantitas dimensiva) i u t o m p o g l e d u n a d o m j e š t a v a m a t e r i j u , p a k a o š t o se r a s e ž n o j kolikoći k r u h a i vina k o d k o n s e k r a c i j e č u d e s n o daje d a b u d e prvi no silac (subjekt) ostalih a k c i d e n a t a , a što je vlastito m a t e r i j i , tako j o j s e d a j e i sve š t o s p a d a n a m a t e r i j u : »i s t o g a sve š t o b i se m o g l o r o d i t i iz m a t e r i j e k r u h a i v i n a , k a d b i t u b i l a , sve se t o m o ž e r o d i t i iz r e č e n e r a s e ž n e k o l i k o ć e k r u h a ili vina« (S. th. III, q. 77, a. 5, c i ad 1). Teološki je najvažnije ono što T o m a Akvinski govori o pokvarljivosti prilika k r u h a i vina, o njihovoj n a r a v n o j h r a n j i v o j vrijed n o s t i , a o s o b i t o o l o m l j e n j u p r i l i k a . Š t o se t i č e p o k v a r i j i v o s t i a k c i d e n a t a k r u h a i vina, T o m a razlikuje, s obzirom da »tijelo i krv Kristova u t o m s a k r a m e n t u dolaze n a mjesto supstancije kruha i v i n a « , d v i j e m o g u ć n o s t i : a k o se u a k c i d e n t i m a d o g o d e t a k v e p r o m j e n e k o j e n e b i z n a č i l e p o k v a r e n j e k r u h a i v i n a , o n d a »zbog t a k v e p r o m j e n e tijelo i k r v Kristova ne p r e s t a j u biti p o d t i m s a k r a m e n t o m « ; ali » a k o n a s t a n e t a k v a p r o m j e n a d a b i se s u p s t a n c i j a k r u h a i vina bila pokvarila, tijelo i k r v K r i s t o v a n e ostaju p o d t i m sakra m e n t o m ; i t o , k a k o s a s t r a n e k v a l i t e t a , k a o k a d se t a k o izmijeni boja, i o k u s , i d r u g e kvalitete k r u h a i vina, da ni n a k a k a v način n e b i m o g l e d o p u š t a t i n a r a v k r u h a ili v i n a : t a k o i s a s t r a n e koli k o ć e , k a o k a d se k r u h p r e t v o r i u p r a š i n u ( p u l v e r i z e t u r ) , ili s e v i n o r a z d i j e l i u t a k o m a j u š n e d i j e l o v e , d a više n e o s t a j u p r i l i k e k r u h a ili vina« (S. th. III, q. 77, a. 4, c): u s v i m t a k v i m s l u č a j e v i m a nestaje p r i s u t n o s t i tijela i k r v i K r i s t o v e . 143
Š t o se tiče n a r a v n e h r a n j i v e m o ć i p r i l i k a k r u h a i v i n a , sv. T o m a s e p o z i v a n a i s k u s t v o , d a b i se »čovjek m o g a o d u g o u z d r ž a v a t i (u životu) a k o bi u z i m a o hostije i posvećeno vino u velikoj količini«. S t o g a se, p o s l i j e k o n s e k r a c i j e , m o ž e n a d v a n a č i n a g o v o r i t i o kruhu u o v o m s a k r a m e n t u : n a j e d a n n a č i n t a k o d a se m i s l i n a » p r i l i k e k r u h a koje zadržavaju ime prijašnje supstancije«, i u tom je smislu r i j e č o t j e l e s n o j h r a n j i v o s t i t o g a k r u h a ; i n a d r u g i n a č i n , d a se naziva »samo tijelo Kristovo; i to je otajstveni k r u h (panis mysticus) k o j i silazi s n e b a « ; t a j k r u h , t j . t i j e l o K r i s t o v o »ne p r e o b r a ć a se u t i j e l o č o v j e k o v o , n e g o o k r e p l j u j e n j e g o v d u h « (S. th. III, q. 77, a. 6, c i ad 1). P i t a n j e o lomljenju posvećenog k r u h a (fractio), k o j i m se T o m a b a v i u s e d m o m č l a n k u 77. k v e s t i j e , živo se p o s t a v i l o u X I . stoljeću i r a š č l a n j i v a l o k r o z č i t a v o X I I . s t o l j e ć e (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj. 61): s a b o r u R i m u g. 1059. — k a k o s m o vidjeli — n a m e t n u o j e B e r e n g a r i j u v j e r o i s p o v i j e s t d a se u s t v a r n o s t i l o m i t i j e l o K r i s t o v o ; n e k i s u a n t i d i j a l e k t i č a r i o s t a j a l i k o d t o g a d a se l o m i s a m o t i j e l o K r i s t o v o . S v . T o m a c i t i r a B e r e n g a r i j e v u i s p o v i j e s t iz g. 1059, i p r o tivnički dokaz donosi u formulaciji: jesti, lomiti i žvakati ide skupa; n o K r i s t o v o s e t i j e l o j e d e , k a k o se veli u I v a n o v u e v a n đ e l j u (6,57); d a k l e se K r s t o v o t i j e l o t a k o đ e r l o m i i ž v a č e (Videtur guod 3). On o d g o v a r a d a s e ne može reći » d a se l o m i s a m o p r a v o K r i s t o v o t i j e l o , i t o prvo, j e r j e n e s k v a r l j i v o i n e t r p e l j i v o , i drugo, j e r j e č i t a v o p o d s v a k i m d i j e l o m . . . , a t o j e p r o t i v n o s m i s l u o n o g a š t o se l o m i « (S. th. III, q, 77, a. 7, c). T v r d n j a d a jesti i lomiti i žvakati idu zajedno, v r i j e d i d o d u š e z a s l u č a j k a d se n e š t o j e d e p o d v l a s t i t o m prilikom (in p r o p r i a s p e c i e ) j e r se o n d a d o i s t a i l o m i i ž v a č e p o d svojom p r i l i k o m , ali se » K r i s t o v o t i j e l o n e j e d e p o d s v o j o m p r i l i k o m , n e g o p o d s a k r a m e n t a l n o m p r i l i k o m « , p a se stoga »samo K r i s t o v o tijelo ne lomi, osim p o s a k r a m e n t a l n o j prilici ( s e c u n d u m speciem sacram e n t a l e m ) . I t a k o treba razumjeti Berengarijevu ispovijest, da se lomljenje i mrvljenje zubima odnosi na sakramentalnu priliku, pod k o j o m d o i s t a j e s t K r i s t o v o t i j e l o « . T a k v o se r j e š e n j e p r i p r a v l j a l o v e ć s r e d i n o m X I I . s t o l j e ć a : A l e k s a n d a r I I I . ( R o l a n d B a n d i n e l l i ) pi s a o j e d a se t i j e l o » l o m i s a k r a m e n t a l n o , a n e e s e n c i j a l n o « , a P e t a r L o m b a r d s k i n a z n a č i o j e u Sentencijama d a se za t o l o m l j e n j e može r e ć i d a se z b i v a , »ne u s u p s t a n c i j i t i j e l a , n e g o s a k r a m e n t a l n o u sa m o m l i k u k r u h a , t o j e s t in specie« (Sent. IV, d. 12, 5: usp. B. NEUN HEUSER, nav dj., 61). 144
N e k i s u t e o l o z i X I I . s t o l j e ć a s m a t r a l i d a se l o m l j e n j e z b i v a s a m o prividno (usp. Summa Sententiarum VI, 8). T o m a s p o m i n j e t o m i š l j e n j e , ali m u se o d l u č n o s u p r o t s t a v l j a , j e r se »u o v o m s a k r a m e n t u i s t i n e osjetila ne varaju u o n o m e š t o s p a d a p o d n j i h o v s u d , a tu s p a d a l o m l j e n j e p o k o j e m u iz j e d n o g a n a s t a j e m n o š t v o « . I s t o se tako ne m o ž e reći — k a k o bi neki htjeli — d a postoji p r a v o l o m l j e n j e , ali b e z s u b j e k t a k o j i se l o m i , j e r o s j e t i l a u t o m s a k r a m e n t u z a p a ž a j u n e k i k v a n t u m , k o j i j e n a j p r i j e j e d a n , a o n d a raz dijeljen n a više k o m a d a . »Stoga p r e o s t a j e , d a lomljenje, k a o i dru gi a k c i d e n t i , i m a k a o s v o j s u b j e k t r a s e ž n u k o l i k o ć u k r u h a « . Sv. T o m a u l o m l j e n j u n e v i d i v i š e p r a k t i č n u s v r h u z a p r i č e š ć i v a n j e vjer n i k a (jer t o g a v i š e u n j e g o v o v r i j e m e u o b r e d u m i s e n i j e b i l o ) , a n i s i m b o l i z a m z a j e d n i š t v a u k o l i k o svi b l a g u j u o d i s t o g a k r u h a , n e g o kao religioznu vrijednost lomljenja naznačuje otajstveno reprezent i r a n j e K r i s t o v e muke: »Kao što su s a k r a m e n t a l n e prilike sakra m e n a t p r a v o g a t i j e l a K r i s t o v a , t a k o j e i o v o l o m l j e n j e p r i l i k a sakra menat Gospodnje muke, k o j a s e z b i l a u p r a v o m K r i s t o v u tijelu« (S. th. III, q. 77, a. 7, c). F i l o z o f s k e j e n a r a v i i p i t a n j e , š t o se z b i v a s a supstancijom kruha i s a supstancijom v i n a k o d k o n s e k r a c i j e . Sv. T o m a n a j p r i j e d o k a z u j e d a supstancija k r u h a i vina ne ostaje poslije konsekracije jer se i n a č e n e m o ž e s p a s i t i i s t i n a p o k o j o j j e u t o m s a k r a m e n t u p r i s u t n o p r a v o tijelo Kristovo: s m a t r a da t a k a v stav t r e b a izbjegavati k a o heretički. T o m a ne zaboravlja augustinski simbolizam p o koje m u se » k r u h i v i n o u z i m a j u u o v o m s a k r a m e n t u u k o l i k o označuju crkveno jedinstvo, n a i m e š t o j e d a n k r u h n a s t a j e iz m n o g o z r n a i j e d n o v i n o iz m n o g o j a g o d i c a ' « , ali s m a t r a d a s u z a v r i j e d n o s t t o g a s i m b o l i z m a d o s t a » p r i l i k e k o j e o s t a j u u t o m s a k r a m e n t u « , j e r se »ratio s u p s t a n c i j e s p o z n a j e p o a k c i d e n t i m a « (S. th. III, q. 75, a. 2). Z a t i m T o m a d o k a z u j e d a se s u p s t a n c i j a k r u h a ili v i n a p o k o n s e k r a ciji n e u n i š t a v a ( n o n a n n i h i l a t u r ) , p o l a z e ć i o d A u g u s t i n o v e r i j e č i d a »Bog nije u z r o k teženja p r e m a n e b i t k u « , nego se čitava s u p s t a n c i j a k r u h a i čitava supstancija vina, to jest i njezina m a t e r i j a i njezina supstancijalna forma, p r e t v a r a u supstanciju tijela o d n o s n o u sup s t a n c i j u k r v i K r i s t o v e (S. th. III, q. 75, a. 3 i a. 6). »Ta p r e t v o r b a nije slična p r i r o d n i m p r e t v o r b a m a , nego je posve n a t p r i r o d n a , s a m o m o ć u B o ž j o m i z v e d e n a . « »Bog j e b e s k o n a č n i č i n ( a c t u s i n f i n i t u s ) . . . p a se n j e g o v a a k c i j a p r o s t i r e n a č i t a v u n a r a v b i ć a . . . m o ž e u č i n i t i . . . p r e t v o r b u č i t a v o g b i ć a , t o j e s t d a se č i t a v a s u p s t a n c i j a j e d n o g a pretvori u čitavu supstanciju drugoga«. Takvo nešto ne može se ;
145
i z v e s t i m o ć u n e k o g k o n a č n o g a g e n s a , ali » m o ć u b e s k o n a č n o g a g e n s a ( k o j i i m a d j e l o v a n j e n a č i t a v o b i ć e ) m o ž e se z b i t i t a k v a p r e t v o r b a , jer je narav bića zajednička jednoj i drugoj formi i jednoj i drugoj materiji, pa začetnik bića može ono što je entiteta u jednoj pretvo r i t i u o n o š t o j e e n t i t e t a u d r u g o j , u k l o n i v š i o n o p o č e m u se o d d r u g e r a z l i k o v a l a « . I t o se b o ž a n s k o m m o ć u o s t v a r u j e u o v o m sak r a m e n t u : č i t a v a se s u p s t a n c i j a k r u h a p r e t v a r a u č i t a v u s u p s t a n c i j u tijela Kristova, i čitava s u p s t a n c i j a vina u čitavu s u p s t a n c i j u krvi Kristove. Stoga ta p r e t v o r b a nije f o r m a l n a nego sups tanci jalna, i n e i d e u v r s t u p r i r o d n o g a g i b a n j a , v e ć se v l a s t i t i m i m e n o m m o ž e n a z v a t i t r a n s u p s t a n c i j a c i j a « (S. th. III, q. 75, a. 4). Š t o se t i č e n a š e spoznaje t o g a z b i v a n j a , sv. T o m a k a ž e : »Da j e u t o m s a k r a m e n t u p r a v o K r i s t o v o tijelo i k r v , n e m o ž e se d o h v a t i t i n i o s j e t i l o m n i i n t e l e k t o m , v e ć s a m o v j e r o m , k o j a se o s l a n j a n a b o ž a n s k i a u t o r i t e t « (S. th. III, q. 75, a. 1, c). N o , v j e r a t u n e i d e protiv osjetila, i n e m a nikakve p r e v a r e osjetila: po vjeri z n a m o ono čega osjetila n e zahvaćaju, to jest, što je sa s u p s t a n c i j o m k r u h a , a s u p s t a n c i j a nije n a d o h v a t u osjetila, o n a j e vlastiti p r e d m e t inte lekta. Sve što je n a d o h v a t u osjetila, to je p o pravoj istini u t o m s a k r a m e n t u ostalo poslije konsekracije; stoga se osjetila ne varaju: »jer t a m o j e s u secundum rei veritatem a k c i d e n t i , o k o j i m a r a s u đ u j u os jetila«. Intelekt, koji polazeći od osjetila zahvaća supstanciju kao p r a v i s v o j s p o z n a j n i p r e d m e t , v a r a o b i se u o v o m s l u č a j u k a d b i se oslanjao na osjetila, jer bi mislio da je tu supstancija k r u h a i vina, no njega od toga čuva vjera, koja m u kazuje da p o d ovim akcidenti m a više nije n j i m a o d g o v a r a j u ć a supstancija, nego s u p s t a n c i j a tijela i k r v i K r i s t o v e (usp. S. th. III, q. 75, a 5, ad 2 et 3). Tominoj pažnji nije izbjegao p r o b l e m da k r u h nije p r i r o d n a s u p s t a n c i j a n e g o umjetna, ( q u o d đ a m artificiale) p a s p o m i n j e miš ljenje nekih p r o t i v n i k a da je sups tanci j a l n a f o r m a k r u h a zapravo a k c i d e n t (S. th. III, q. 75, a. 6, videtur quod 1), iz č e g a b i izlazilo d a k r u h k a o t a k a v n i j e jedna s u p s t a n c i j a , ali o d g o v a r a d a » n i š t a n e s m e t a da n a u m j e t a n način (arte) n a s t a n e nešto čija f o r m a nije akcident, nego supstancijalna forma«, a onda »takvu formu ne pro izvodi umijeće v l a s t i t o m m o ć u , nego m o ć u p r i r o d n i h počela«. N a taj način umijeće pečenja k r u h a »proizvodi sups tanci jalnu f o r m u kru h a m o ć u v a t r e n a k o j o j se p e č e m a t e r i j a s a č i n j e n a iz b r a š n a i v o d e « (S. th. III, q. 75, a. 6, ad 1). Teološki je najvažnija kvestija, raspravljana u X I I . stoljeću, o n a č i n u k a k o je Krist p r i s u t a n u s a k r a m e n t u tijela i krvi. Polazeći 146
o d t e z e P a s h a z i j a R a d b e r t a d a j e t i j e l o K r i s t o v o , s a d r ž a n o p o d iz g l e d o m k r u h a , stvarno istovjetno s povijesnim tijelom K r i s t o v i m ro đ e n i m od Marije, a koje je sada o desnici Očevoj, prihvaćene sad već k a o n e k e v r s t e a k s i o m a , t e o l o z i X I I . s t o l j e ć a , k o j i p o s l i j e B e r e n garijeve p r i m j e n e dijalektike n a taj m i s t e r i j , n i s u više mogli ostati g l u h i n a taj izazov d a se o t a j s t v o p o d v r g n e r a c i o n a l n o m r a z g l a b a n j u , m o r a l i s u t r a ž i t i r a c i o n a l n a r j e š e n j a za r a z l i č i t a p i t a n j a k o j a n a m e ć e ta istovjetnost, jer ona uključuje i očevidne razlike između načina k a k o je Kristovo tijelo bilo p r i s u t n o n a križu i k a k o je s a d a p r i s u t n o n a nebesima s jedne strane i načina k a k o je ono prisutno u euha r i s t i j i s d r u g e s t r a n e , p a j e s t o g a v e ć G u i b e r t d e N o g e n t ( u m r o 1124) u p o t r i j e b i o za nju. — m o ž d a n e b a š n a j s p r e t n i j i — n a z i v nadom jesna istovjetnost ( v i c a r i a i d e n t i t a s ) (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., 60). N i j e se m o g l o o s t a t i s a m o k o d t o g a d a se k a ž e d a t o n a d v i s u j e ljud s k i r a z u m , i d a t o z n a s a m o B o g , k a k o se u p o č e t k u i g o v o r i l o : o p ć i je spekulativni elan toga v r e m e n a gonio teologe n a suptilne odgovore. O g r a n i č i t ć e m o se o v d j e n a o d g o v o r e k o j e d a j e sv. T o m a u Teološkoj sumi, k o j i d a k a k o m n o g o d u g u j u t e o l o š k i m r a z m i š l j a n j i m a X I I . i p r v e p o l o v i c e X I I I . s t o l j e ć a . O s n o v n a j e t e z a sv. T o m e z a tu m a č e n j e p r i s u t n o s t i K r i s t a u euharistiji o n a k o j u su inaugurirali Lanfrank i Guitmonđ: direktno je poslije posvećenja p o d oblikom k r u h a p r i s u t n a s a m o supstancija K r i s t o v a tijela, a p o d o b l i k o m v i n a sup stancija K r i s t o v e k r v i , a n i s u n a taj n a č i n p r i s u t n i a k c i d e n t i K r i s t o v a t i j e l a n i a k c i d e n t i K r i s t o v e k r v i . T o sv. T o m a n a z i v a p r i s u t n o š ć u po sili sakramenta (ex vi s a c r a m e n t i ) (S. th. III, q. 76, a. 1, c). »Pret vorba supstancije kruha direktno završava (terminatur) u supstanciji tijela Kristova; n a taj je način u p r a v o m smislu i d i r e k t n o tijelo Kris t o v o u o v o m s a k r a m e n t u « (S. th. III, q. 76, a. 3, ad 2). » D i m e n z i j e k r u h a ili v i n a n e p r e t v a r a j u se u d i m e n z i j e t i j e l a K r i s t o v a , n e g o s u p s t a n c i j a u s u p s t a n c i j u ; i t a k o j e p o sili s a k r a m e n t a p o d o v i m s a k r a m e n t o m s u p s t a n c i j a K r i s t o v a t i j e l a ili k r v i , a n i s u d i m e n z i j e tijela ili k r v i K r i s t o v e . O d a t l e j e j a s n o d a j e K r i s t o v o t i j e l o u o v o m s a k r a m e n t u na način supstancije, a n e n a n a č i n k o l i k o ć e « (S. th. III, q. 76, a. 1, ad 3). K a d T o m a k a ž e s u p s t a n c i j a tijela, m i s l i n a t i j e l o u s t r o g o m s m i s l u , a n e n a živo t i j e l o : » P r e t v a r a se, d a k l e , f o r m a k r u h a u f o r m u t i j e l a K r i s t o v a u k o l i k o d a j e t j e l e s n i bitak, a n e u k o l i k o d a j e biti o ž i v l j e n o o d r e đ e n o m d u š o m « (S. th. III, q. 75, a. 6, ad2). Direktno, dakle, t j . silom s a k r a m e n t a , nije u euharistiji p r i s u t n a Kri s t o v a d u š a n i n j e g o v o b o ž a n s t v o . Z a z n a č e n j e i z r a z a »na n a č i n s u p stancije«, kojim T o m a operira u svim daljnjim izvođenjima, važno
147
j e o v o m j e s t o : »Cijelost v l a s t i t a s u p s t a n c i j i s a d r ž a n a j e b e z r a z l i k e u m a l o j ili v e l i k o j k o l i k o ć i ; k a o š t o j e c i j e l a n a r a v z r a k a u v e l i k o m ili m a l o m z r a k u , i c i j e l a n a r a v č o v j e k a u v e l i k o m ili m a l o m č o v j e k u . Stoga je cijela s u p s t a n c i j a tijela i krvi Kristove s a d r ž a n a u t o m s a k r a m e n t u poslije konsekracije j e d n a k o kao što je prije konsekra c i j e b i l a o n d j e s a d r ž a n a c i j e l a s u p s t a n c i j a k r u h a i v i n a « (S. th. III, q. 76, a 1, ad 3). Međutim, »svakako je nužno ispovijedati u skladu s katoličkom v j e r o m , d a j e u t o m s a k r a m e n t u čitav Krist« (S. th. III, q. 76, a. 1, c), a ne s a m o s u p s t a n c i j a njegova tijela i krvi: to znači, i njegovo bo žanstvo, i njegova l j u d s k a duša, i akcidenti njegova tijela i krvi. Tu p r i s u t n o s t T o m a t u m a č i p o m o ć u p o j m a naturalis concomitantia. Po n a r a v n o j je k o n k o m i t a n c i j i u t o m s a k r a m e n t u p r i s u t n o »ono što j e realno povezano s onim u č e m u svršava s p o m e n u t a pretvorba. Ako j e n a i m e n e š t o d v o j e r e a l n o p o v e z a n o , g d j e se g o d s t v a r n o n a l a z i j e d n o , n u ž n o j e d a b u d e i d r u g o . J e r se o n o š t o j e r e a l n o p o v e z a n o razl u č u j e s a m o g o l i m d u š e v n i m č i n o m « (S. th. III, q. 76, a. 1, c). » B u d u ć i d a se p r e t v o r b a k r u h a i v i n a n e s v r š a v a ( n o n t e r m i n a t u r ) u b o ž a n s t v o ili u d u š u K r i s t o v u , s l i j e d i d a b o ž a n s t v o ili d u š a K r i s t o v a n i j e u o v o m s a k r a m e n t u p o sili s a k r a m e n t a , n e g o p o s t v a r n o j k o n k o m i t a n c i j i . B u d u ć i n a i m e da b o ž a n s t v o nije sebi uzeto tijelo n i k a d o d l o ž i l o , g d j e se g o d n a l a z i K r i s t o v o t i j e l o , n u ž n o j e d a t u bude i njegovo božanstvo; i stoga je nužno da u t o m s a k r a m e n t u b u d e K r i s t o v o b o ž a n s t v o , p r a t e ć i n j e g o v o tijelo.« U v r i j e m e K r i s t o v e s m r t i , njegova j e »duša bila s t v a r n o odijeljena od tijela . . . I stoga, k a d b i se o v a j s a k r a m e n t b i o s l a v i o u o n o m t r o d n e v l j u s m r t i , n e b i o n d j e b i l o K r i s t o v e d u š e , n i p o sili s a k r a m e n t a n i p o s t v a r n o j k o n k o m i t a c i j i . Ali b u d u ć i d a Krist, uskrsnuvši od mrtvih više ne umire, k a o š t o se k a ž e u R i m 6,9, n j e g o v a j e d u š a u v i j e k s t v a r n o u j e d i n j e n a njegovu tijelu. I stoga j e u o v o m s a k r a m e n t u Kristovo tijelo p r i s u t n o p o sili s a k r a m e n t a , a d u š a K r i s t o v a p o s t v a r n o j k o n k o m i t a n ciji« (S. th. III q. 76, a. 1, c). Čitav je Krist p r i s u t a n p o d s v a k o m prilikom, s a m o n a različit n a č i n : p o d p r i l i k o m k r u h a j e p o sili s a k r a m e n t a s a m o s u p s t a n c i j a t i j e l a ; ali j e r s a d a u s a m o j s t v a r i (in r e i v e r i t a t e ) k r v n i j e r a z d v o j e n a o d t i j e l a , o n a se p o s t v a r n o j k o n k o m i t a n c i j i n a l a z i t a k o đ e r p o d prilikom kruha, jednako kao i božanstvo i ljudska duša Kristova (i a k c i d e n t i t i j e l a ) ; a p o d p r i l i k o m v i n a n a l a z i se s a m o s u p s t a n c i j a k r v i p o sili s a k r a m e n t a , ali p o s t v a r n o j k o n k o m i t a n c i j i t u j e i t i j e l o , k a o š t o j e i b o ž a n s t v o i d u š a (i a k c i d e n t i k r v i ) . D r u k č i j e b i b i l o d a se 148
e u h a r i s t i j a s l a v i l a u v r i j e m e m u k e i s m r t i j e r j e t a d a k r v b i l a odije ljena od tijela u s a m o j stvari, p a bi o n d a i u s a k r a m e n t u tijelo bilo p o d p r i l i k o m k r u h a b e z k r v i , a k r v p o d p r i l i k o m v i n a b e z tijela. K a o o b r a z l o ž e n j e , z a š t o se e u h a r i s t i j s k a p r i s u t n o s t o s t v a r u j e n a d v a na čina, dok je ipak i u j e d n o m i d r u g o m načinu stvarno p r i s u t a n čitav K r i s t , T o m a n a v o d i d a se t i m s a k r a m e n t o m r e p r e z e n t i r a K r i s t o v a m u k a i s m r t u k o j o j j e k r v b i l a o d v o j e n a o d tijela; a k a o m e m o r i j a l m u k e Kristove, s a k r a m e n t m o r a prezentirati baš razdvojen je krvi o d t i j e l a , j e r u p o v i j e s n o j m u c i K r i s t o v o j n i j e b i l o m e đ u s o b n o g od jeljivanja d r u g i h dijelova K r i s t o v a tijela. T o m a n a v o d i i taj razlog š t o o v a j s a k r a m e n t služi v j e r n i c i m a za h r a n u , a t o m e o d g o v a r a d a i m se p r e d s t a v i k a o jelo i piće, t i j e l o k a o j e l o , a k r v k a o p i ć e . K a o t r e ć i r a z l o g T o m a d o n o s i m i s a o sv. A m b r o z i j a d a se »tijelo p r u ž a z a s p a s ( s a l u t e ) t i j e l a , a k r v z a s p a s d u š e « (S. th. III, q. 76, a. 2, c i ad 1—2). K r i s t o v o j e t i j e l o p o d p r i l i k o m k r u h a p r i s u t n o na način supstan cije, j e r n j e g o v a r a s e ž n a k o l i k o ć a ( q u a n t i t a s d i m e n s i v a ) , k a o o s n o v n i a k c i d e n t t i j e l a , n i j e u s a k r a m e n t u p r i s u t n a p o sili s a k r a m e n t a , k a o n i ostali a k c i d e n t i njegova tijela, nego j e čitava r a s e ž n a k a k v o ć a Kris t o v a t i j e l a z a j e d n o s d r u g i m n j e g o v i m a k c i d e n t i m a p r i s u t n a u sak r a m e n t u silom s t v a r n e k o n k o m i tanci je j e r — k a k o je već rečeno — p r e t v o r b a se u t o m s a k r a m e n t u d i r e k t n o d o v r š a v a ( t e r m i n a t u r ) u supstanciju t i j e l a , a n e u n j e g o v e d i m e n z i j e ; t o se, u o s t a l o m , vidi i iz t o g a š t o p o s l i j e k o n s d k r a c i j e o s t a j e r a s e ž n a k o l i k o ć a k r u h a , a s a m o s u p s t a n c i j a k r u h a p r e l a z i u s u p s t a n c i j u t i j e l a (S. th. III, q. 76, a. 4, c). S t o g a j e č i t a v o t i j e l o K r i s t o v o , z a j e d n o s a s v o j i m a k c i d e n t i ma, u salkramentu prisutno samo na način supstancije, onako kako je inače supstancija prisutna u svojim dimenzijama. N i j e , d a k l e , K r i s t o v o tijelo u s a k r a m e n t u p r i s u t n o n a n a č i n dimenzivne prisutnosti, to jest onako kako je rasežna kolikoća nekoga tijela p r i s u t n a u rasežnoj dimenziji p r o s t o r a . Dimenzivnost o kojoj se u o v o m s a k r a m e n t u m o ž e g o v o r i t i k a o o r a s e ž n o j k o l i k o ć i r a s p r o s t r t o j u p r o s t o r u , j e s t s a m o r a s e ž n a k o l i k o ć a k r u h a ( k o j a j e os tala poslije konsekracije), a koja nije akcident tijela Kristova, p a z a t o K r i s t o v o t i j e l o n i j e u t o m s a k r a m e n t u tako veliko ili tako malo, k a o š t o n i j e n i tako' bijelo, n i takvog okusa, n i takve tvrdoće: tijelo je p r i s u t n o s a m o n a način k a k o je supstancija prisutna, a njezin je n a č i n p r i s u t n o s t i da j e »čitava u č i t a v o m i čitava u s v a k o m pojedi n o m d i j e l u « (S. th. III, q. 76, a. 4, ad 1). I b e z o b z i r a n a t o , j e li o n a j k v a n t u m u k o j e m j e s u p s t a n c i j a k a o t a k v a p r i s u t n a , j e d n a cje149
l i n a ili j e r a z d i j e l j e n n a d i j e l o v e , s u p s t a n c i j a j e č i t a v a u č i t a v o m i čitava u s v a k o m dijelu: »Stoga je očito da je čitav Krist p o d svakim dijelom prilika k r u h a , t a k o đ e r dok hostija ostaje čitava, a ne s a m o k a d a se r a z l o m i « (S. th. III, q. 76, a. 3, c); ali d a k a k o s t i m e d a d o k taj k v a n t u m o s t a n e č i t a v r i j e č j e s a m o o j e d n o j p r i s u t n o s t i , j e r » d o k kolikoća ostane actu nepodijeljena, niti je supstancija neke stvari v i š e s t r u k o p r i s u t n a p o d vlastitim d i m e n z i j a m a , niti K r i s t o v o tijelo p o d d i m e n z i j a m a k r u h a « (S. th. III, q. 76, a. 3, ad 1). A k a d se p r i like razlome, j e d n a k o k a o k a d supstancija tijela Kristova postaje p r i s u t n a — k o n s e k r a c i j o m — p o d p r i l i k a m a k r u h a n a r a z l i č i t i m ol t a r i m a , n i j e t o s a d a b r o j e m v i š e s u p s t a n c i j a t i j e l a K r i s t o v a , n i t i se j e d n a s u p s t a n c i j a u m n o ž i l a , j e r »nije z a K r i s t a i s t o hiti p o s e b i i hiti p o d o v i m s a k r a m e n t o m , j e r se t i m e š t o k a ž e m o d a o n jest p o d o v i m s a k r a m e n t o m , o z n a č u j e n e k i a k t i v n i o d n o s (hahitudo) njega p r e m a o v o m e s a k r a m e n t u « (S. th. III, q. 76, a. 6, c). Z n a č a j n u p a ž n j u p o s v e ć u j e sv. T o m a p i t a n j u m j e s n o g o d r e đ e n j a K r i s t o v a tijela u euharistiji, »Očevidno je — kaže on — da Kristovo tijelo ne počinje biti u o v o m s a k r a m e n t u p o m j e s n o m gibanju; po n a j p r i j e j e r bi slijedilo da je p r e s t a l o biti n a n e b u : j e r o n o što se m j e s n o giba n e stiže n a n o v o n a n e k a m j e s t a o s i m a k o n a p u s t i pri j a š n j e ; z a t i m , j e r s v a k o t i j e l o k o j e se m j e s n o g i b a p r o l a z i sve š t o j e p o s r e d i n i , a t o se o v d j e n e m o ž e r e ć i ; t r e ć e , j e r j e n e m o g u ć e d a j e d n o g i b a n j e t i j e l a l o k a l n o g i b a n o g a z a v r š a v a i s t o d o b n o n a razli čitim m j e s t i m a , a i p a k K r i s t o v o tijelo i s t o d o b n o počinje biti p o d o v i m s a k r a m e n t o m n a m n o g o m j e s t a . « (S. th. III, q. 75, a. 2, c). T i j e l o K r i s t o v o — p o T o m i A k v i n s k o m — n i j e u e u h a r i s t i j s k o m sak r a m e n t u k a o u mjestu, n i d e f i n i t i v e , »jer n a t a j n a č i n n e b i b i l o d r u g d j e o s i m n a o v o m o l t a r u g d j e se g o t o v i o v a j s a k r a m e n a t , a i p a k se n a l a z i 1 n a n e b u u s v o j o j v l a s t i t o j p r i l i c i (in p r o p r i a s p e c i e ) , i n a m n o g i m d r u g i m o l t a r i m a p o d p r i l i k o m s a k r a m e n t a « ; a nije tijelo K r i s t o v o u o v o m s a k r a m e n t u k a o u mjestu n i circumscriptive (tj. k a o r a s p o r e đ e n o u p r o s t o r u ) , j e r se o n d j e n e n a l a z i p o p r i m j e r n o s t i v l a s t i t e k o l i k o ć e « (S. th. III, q. 76, a. 5, ad 1). » S v a k o j e t i j e l o s m j e š t e n o u m j e s t u p r e m a n a č i n u r a s e ž n e k o l i k o ć e , u k o l i k o se n a i m e p r i m j e r u j e m j e s t u p r e m a svojoj rasežnoj kolikoći.« Stoga K r i s t o v o tijelo nije u o v o m s a k r a m e n t u k a o u m j e s t u , nego n a n a č i n supstanci j e , j e r se n e p r i m j e r u j e m j e s t u p o s v o j o j v l a s t i t o j r a s e ž n o j k o l i k o ć i koja — kao njegov vlastiti akcident — nije ovdje direktno, nego s a m o p e r c o n c o m i t a n t i a m , to jest p o s r e d s t v o m supstancije tijela Kris tova, p a stoga i s a m a na način supstancije. U s a k r a m e n t u je ostala 150
r a s e ž n a k o l i k o ć a k r u h a , p o k o j o j se s u p s t a n c i j a k r u h a p r i m j e r a v a l a m j e s t u : p o p r e t v o r b i j e s u p s t a n c i j a tijela došla n a m j e s t o s u p s t a n c i j e k r u h a , ali se o n a p r i m j e r a v a m j e s t u p o s r e d s t v o m t u đ i h d i m e n z i j a k o j e n i s u p o s t a l e n j e z i n a k c i d e n t , p a p r e m a t o m e » K r i s t o v o tijelo n i j e u o v o m s a k r a m e n t u p r i s u t n o n a m j e s n i n a č i n « ( l o c a l i t e r ) (S. th. III, q. 76, a. 5, c). I s t i n a j e d a j e biti u mjestu j e d a n od devet akci d e n a t a tjelesne supstancije, a istina je i da su »akcidenti tijela Kris t o v a u o v o m s a k r a m e n t u p r i s u t n i p o r e a l n o j k o n k o m i t a n c i j i«. Ali t o v r i j e d i za o n e a k c i d e n t e t i j e l a K r i s t o v a k o j i s u s a m o m t i j e l u u n u t r a š n j i ( q u a e s u n t ei i n t r i n s e c a ) . Ti se a k c i d e n t i p e r c o n c o m i t a n t i a m n a l a z e u e u h a r i s t i j i . »Ali biti u mjestu jest akcident po odnošenju p r e m a o n o m e što izvana sadrži« (ad e x t r i n s e c u m continens) n e k o tijelo. P r e m a t o m e , p r i s u t n o s t a k c i d e n a t a t i j e l a K r i s t o v a u o v o m sak r a m e n t u ne zahtijeva da bi Krist m o r a o biti u o v o m s a k r a m e n t u k a o u m j e s t u (S. th. III, q. q. 76, a. 5, ad 3). I p a k » m j e s t o g d j e se n a l a z i t i j e l o K r i s t o v o n i j e prazno: n o n i j e i s p u n j e n o u p r a v o m s m i s l u s u p s t a n c i j o m K r i s t o v a t i j e l a , k o j a se o n d j e n e n a l a z i l o c a l i t e r . . . , ne g o j e i s p u n j e n o s a ' k r a m e n t a l n i m p r i l i k a m a « (S. th. III, q. 76, a. 5, ad 2). A k o se K r i s t o v o t i j e l o n e n a l a z i »izvan p o v r š i n e s a k r a m e n t a , i n i j e n a d r u g o m d i j e l u o l t a r a « , t o se n e o d n o s i n a t o š t o b i o n d j e bilo k a o u m j e s t u , bilo definitivno bilo c i r k u m s k r i p t i v n o , nego s a m o n a to »što j e o n d j e počelo biti p o konsekraoiji i p r e t v o r b i k r u h a i v i n a « (S. th. III, q. 76, a. 5, ad 1). Za n a r a v Kristove prisutnosti p o T o m i n u shvaćanju v e o m a je, m i s l i m , i l u s t r a t i v n o n j e g o v o r j e š a v a n j e p i t a n j a : »Može li se t i j e l o Kristovo, k a k o je p r i s u t n o u o v o m s a k r a m e n t u , vidjeti n e k i m očima, b a r p r o s l a v l j e n i m a « ? (S. th. III, q. 76, a. 7). T o m i n j e o d g o v o r od lučno negativan, ukoliko je riječ o očima u p r a v o m smislu, to jest o t j e l e s n i m o č i m a . P r o b l e m se p o T o m i p o s t a v l j a o v a k o : s a d a l j u d s k e oči n e m o g u v i d j e t i t i j e l o K r i s t o v o p r i s u t n o u e u h a r i s t i j i j e r i m s m e t a j u s a k r a m e n t a l n e prilike, to jest akcidenti k r u h a koji su ostali poslije p r e t v o r b e , a koji u n u t r a p r i s u t n o tijelo K r i s t o v o odasvud o b a v i j a j u . Ali p r o s l a v l j e n e oči ( k a o š t o s u s a d a oči M a r i j i n e k o j a j e s p r o s l a v l j e n i m t i j e l o m u n e b e s k o j slavi, o p . ŠB) n e m o g u b i t i n i č i m s p r i j e č e n e d a n e b i v i d j e l e s v a k o t i j e l o k a k o o n o u s t v a r i j e s t ; iz čega bi d a k a k o slijedilo da bi Bog m o g a o p r i g o d n o dati m o ć n e k i m o č i m a č o v j e k a i u o v o m ž i v o t u d a vidi tijelo K r i s t o v o p r i s u t n o p o d p r i l i k a m a k r u h a . N o , ta slika o obavijanju i p r e k r i v a n j u tijela Kris tova p r i l i k a m a k r u h a nipošto nije a d e k v a t n a : Tijelo nije pod pokriva l o m prilika p r i s u t n o d i r e k t n o sa svojim a k c i d e n t i m a koji bi djelovali 151
n a izvanjsko sredstvo osjetilne spoznaje k a k o je to slučaj k o d svakog tijela, n e g o j e d i r e k t n o p r i s u t n a s a m o s u p s t a n c i j a tijela Kristova, a n j e z i n i a k c i d e n t i p e r c o n c o m i t a n t i a m , a t o z n a č i , i o n i na način sup stancije: s u p s t a n c i j a p a k k a o takva nije vidljiva ni za j e d n o tjelesno o k o , n e p o d l i j e ž e n i k a k v o m o s j e t i l u , n e m o ž e se n i k a k o p r e d o d ž b e n o izraziti; s u p s t a n c i j a podliježe s a m o u m u (intelektu), n j u m o ž e spoz n a t i s a m o u m s k a s p o z n a j a , š t o z n a č i , s u p s t a n c i j a se m o ž e s a m o m i s liti, n i k a k o o s j e t i t i . T j e l e s n e oči, d a k l e , m o g u u t o m s a k r a m e n t u v i d j e t i s a m o s a k r a m e n t a l n e p r i l i k e , t j . a k c i d e n t e k r u h a ; s v a k i m svo j i m osjetilom čovjek može zahvatiti samo akcidente kruha; a to znači — rekli b i s m o m i d a n a s — d a i svaki p o k u s , s v a k a fizička i kemijska analiza, može otkriti u t o m s a k r a m e n t u s a m o akcidente k r u h a , n i k a k v o m se i s k u s t v e n o m m e t o d o m n e m o ž e d o s e ć i t i j e l o K r i s t o v o p r i s u t n o u e u h a r i s t i j i , j e r se s u p s t a n c i j a k a o t a k v a n e m o ž e doseći n i k a k v o m iskustvenom m e t o d o m . Tjelesnim o k o m blaženici će gledati p r o s l a v l j e n o K r i s t o v o tijelo u njegovim vlastitim prilika m a , ali n j i h o v e o č i n e m o g u d o b i t i t a k v o s v o j s t v o n i B o ž j o m s n a g o m d a bi vidjele s u p s t a n c i j u k a o supstanciju, p r e m a t o m e d a bi vidjele tijelo Kristovo n a način k a k o je ono p r i s u t n o u euharistiji. Jedino z a K r i s t o v e p r o s l a v l j e n e t j e l e s n e oči m i s l i T o m a , b u d u ć i d a s u o n e i same — na način supstancije — prisutne u euharistiji, da one v i d e s e b e k a o p r i s u t n e p o d s a k r a m e n t o m , ali s a m n a č i n b i v s t v o v a n j a k a k o s u o n e p o d s a k r a m e n t o m , t o n e m o g u v i d j e t i n i K r i s t o v e tje lesne oči, to j e p r e d m e t j e d i n o intelekta. U a n a l o g n o m smislu (per similitudinem) intelekt nazivamo du hovnim okom: t o d u h o v n o o k o m o ž e »vidjeti« K r i s t o v o t i j e l o p r i s u t n o p o d p r i l i k a m a s a k r a m e n t a , ali b u d u ć i d a j e n a č i n b i v s t v o v a n j a Kristova tijela p o d p r i l i k a m a s a k r a m e n t a sasvim n a d n a r a v a n , svojom vlastitom m o ć u m o ž e to vidjeti s a m o božanski intelekt, a p o udion i š t v u n a j a s n o ć i b o ž a n s k o g i n t e l e k t a m o g u t o »vidjeti« u m o v i b l a ženika u g l e d a n j u b o ž a n s k e biti; intelekt čovjeka za v r i j e m e njegova ž i v o t a n a z e m l j i ( h o m i n i s v i a t o r i s ) n e m o ž e »vidjeti« K r i s t o v o t i j e l o p o d p r i l k o m s a k r a m e n t a o s i m s a m o po vjeri. K a o što se K r i s t o v o tijelo p o d s a k r a m e n t o m ne m o ž e vidjeti
tje
l e s n i m o č i m a , t a k o o n o k a o t a k v o n e m o ž e b i t i z a h v a ć e n o n i k a k v i m lo š i m p o s t u p c i m a k o j i m a bi ljudi mogli p o d v r g n u t i ovaj
sakramenat:
t i j e l o j e K r i s t o v o p o d p r i l i k o m k r u h a p r i s u t n o n a netrpeljiv
način,
svako zlostavljanje s a k r a m e n t a m o ž e zahvatiti s a m o prilike, t j . akci d e n t e k r u h a . N a j j a s n i j e t o i z r a ž a v a sv. T o m a k a d o b j a š n j a v a k a k o j e K r i s t o v o tijelo bilo p r i s u t n o p o d s a k r a m e n t o m n a Posljednjoj
152
veče-
n , k a d Isus j o š nije bio p o d n i o m u k u i k a d njegovo tijelo još nije b i l o p r o s l a v l j e n o i n e t r p l j i v o . »Očito j e n a i m e — k a ž e o n — d a j e isto p r a v o tijelo Kristovo bilo koje su t a d a učenici gledali u (njegovoj) vlastitoj prilici, i p r i m a l i u s a k r a m e n t a l n o j prilici. No, ono nije bilo n e t r p l j i v o k a k o s u ga vidjeli u n j e g o v o j v l a s t i t o j p r i l i c i , d a p a č e b i l o j e p r i p r a v n o za t r p l j e n j e . S t o g a n i j e b i l o n e t r p l j i v o n i o n o tijelo k o j e i m se d a v a l o p o d s a k r a m e n t a l n o m p r i l i k o m . I p a k j e p o d sakr a m e n t a l n o m prilikom, ono što je u sebi bilo trpljivo, bilo p r i s u t n o n a netrpljiv način, k a o š t o i o n o š t o j e u s e b i b i l o v i d l j i v o , n a nevidljiv n a č i n . K a o š t o n a i m e v i đ e n j e t r a ž i d o d i r t i j e l a k o j e se vidi s o k o l n i m s r e d s t v o m viđenja, t a k o p a t n j a (passio) traži dodir tijela koje pati, s o n i m što djeluje (nanoseći m u patnju, op. ŠB). A Kris t o v o t i j e l o , u k o l i k o j e p o d s a k r a m e n t o m . . . , n e p r i m j e r u j e se o n o m e š t o j e o k o l o , p o s r e d s t v o m v l a s t i t i h d i m e n z i j a k o j i m a se t i j e l a dodi ruju, nego posredstvom dimenzija prilika k r u h a i vina: stoga ono š t o p r i m a p a t n j u ( p a t i u n t u r ) , i š t o se v i d i , j e s u t e p r i l i k e , a n e s a m o t i j e l o K r i s t o v o « (S. th. III, q. 81, a. 3, c). U s v j e t l u t i h u v i d a sv. To m a f o r m u l i r a r j e š e n j e t e o l o š k e k v e s t i j e , š t o se d o g a đ a s p r i s u t n o š ć u t i j e l a K r i s t o v a u p o s v e ć e n o j h o s t i j i a k o j e s l u č a j n o p o j e d e k a k v a ži v o t i n j a ili b u d e b a č e n a u b l a t o , k o j a se k v e s t i j a m n o g o d i s k u t i r a l a u X I I . s t o l j e ć u , i n a k o j u s u n e k i t e o l o z i o d g o v a r a l i d a , » č i m m i š ili pas dotakne sakramenat, o d m a h ondje prestaje biti prisutno tijelo K r i s t o v o « . Sv. T o m a u č i d a b i se t a k v o r j e š e n j e p r o t i v i l o »istini sa k r a m e n t a « , i n a p i t a n j e o d g o v a r a , d a , » m a k a r b i m i š ili p a s pojeo posvećenu hostiju, supstancija tijela Kristova ne prestaje biti pod prilikama, t a k o dugo dok ostaju one prilike, to jest, dok bi ostala supstancija k r u h a « . On s m a t r a da to ne ide na štetu dostojanstva K r i s t o v a t i j e l a , » p o s e b n o j e r m i š ili p a s n e d o d i r u j u s a m o t i j e l o K r i stovo p o njegovoj vlastitoj prilici, nego tek p o s a k r a m e n t a l n i m pri l i k a m a « (S. th. III, q. 80, a. 3, ad 3). Sv. B o n a v e n t u r a j e , n a s u p r o t , prije toga držao »općenitijim, a s v a k a k o č a s n i j i m i r a z u m n i j i m mišlje n j e m « — p o z i v a j u ć i se n a I n o c e n t a I I I . — d a »tijelo K r i s t o v o n i p o š t o n e silazi u ž e l u d a c m i š a « , j e r t i j e l o K r i s t o v o »nije p o d t i m s a k r a m e n t o m osim ukoliko je (sakramenat) upravijiv na ljudsku upotre bu, to jest za blagovanje; a k a k o m i š glođe, t a k o i čini nepriličnim, te t a k o p r e s t a j e b i t i s a k r a m e n a t , i t i j e l o K r i s t o v o p r e s t a j e o n d j e b i t i , a v r a ć a se s u p s t a n c i j a k r u h a « ; i s t i n a j e , d a j e t i j e l o K r i s t o v o »neo d j e l j i v o u j e d i n j e n o s p r i l i k a m a « , ali d o t l e » d o k o n e i m a j u rationem sacramenti i p r i l i č n e s u za l j u d s k u u p o t r e b u « (Lib. IV. Sent., dist. 13, art. 2, q. 1). K a s n i j e j e p r e v l a d a l o m i š l j e n j e sv. T o m e , p a j e g. 1371. p o nalogu p a p e G r g u r a XI. bilo p o d k a z n o m izopćenja zabranjeno 153
španjolskim teolozima Petru de Bonageta i Ivanu de Latone javno n a u č a v a t i , t e z u d a , » a k o p o s v e ć e n u h o s t i j u i z g r i c k a m i š ili u z m e ži votinja, d o k još t r a j u prilike, p o d n j i m a p r e s t a j e biti tijelo K r i s t o v o i v r a ć a se s u p s t a n c i j a k r u h a « (Dz~Sch 1102). P r o b l e m sakramentalnosti prilika k r u h a u takvu slučaju, na što u p o z o r a v a B o n a v e n t u r a , T o m a n i j e z a n e m a r i o : » I p a k se n e smije r e ć i d a b i n e r a z u m n a ž i v o t i n j a sakramentalno jela tijelo K r i s t o v o per accidens, kao što bi jeo n e t k o tko bi uzeo posvećenu hostiju ne znajući d a j e t a h o s t i j a p o s v e ć e n a « (S. th. III, q. 80, a. 3, ad 3). Sv. T o m a približava t a k v o m slučaju onaj slučaj k a d bi posvećenu hostiju b l a g o v a o n e k i nevjernik: »Ako b i n e v j e r n i k u z e o s a k r a m e n t a l n e p r i like, o n u z i m a p o d s a k r a m e n t o m tijelo Kristovo; p r e m a t o m e , on b l a g u j e K r i s t a s a k r a m e n t a l n o a k o se o n o sakramentalno u z m e k a o oz n a k a r i j e č i s a s t r a n e b l a g o v a n o g a ; ali a k o se u z m e sa s t r a n e o n o g a k o j i b l a g u j e , o n d a u p r a v o m s m i s l u r i j e č i ne blaguje sakramentalno, jer se o n i m š t o p r i m a n e služi k a o s a k r a m e n t o m , n e g o k a o o b i č n i m j e l o m . O s i m m o ž d a a k o b i n e v j e r n i k n a m j e r a v a o p r i m i t i o n o što pruža Crkva, p r e m d a n e b i i m a o p r a v e v j e r e u vezi s d r u g i m č l a n c i m a , ili t a k o đ e r u vezi s o v i m s a k r a m e n t o m « (S. th. III, q. 80, a. 3, ad 2). P r e m d a j e sv. T o m a u Teološkoj sumi s t r o g o m l o g i k o m , p o l a z e ć i o d shvaćanja o vezanosti supstancije i akcidenata, zaokružio objektivnu s t r a n u s t v a r n e p r i s u t n o s t i , učeći da je s u p s t a n c i j a tijela K r i s t o v a pri s u t n a p o d a k c i d e n t i m a k r u h a sve d o t l e d o k b i p o d n j i m a i n a č e b i l a s u p s t a n c i j a k r u h a , a to z n a č i d o č a s a d o k se u č o v j e k o v u t i j e l u »po p r i r o d n o j t o p l i n i n e p r o b a v i « (S. th. III, q. 80, a. 3, c), i p a k iz n j e g o v a s h v a ć a n j a n i j e b i l a o d s u t n a v a ž n o s t t a k o đ e r subjektivne strane, ukoli k o a k c i d e n t i k r u h a n i s u s a m o p r i r o d n i a k c i d e n t i n e g o i m a j u i sakramentalni z n a č a j , t o j e s t v r i j e d n o s t znaka, i t o p o b o ž a n s k o m u s t a n o v l j e n j u , d a k l e , n a d n a r a v n o g k a r a k t e r a , p a u n j i h o v u s t r u k t u r u k a o sak r a m e n t a u l a z i subjektivni m o m e n a t , t o j e s t : d a b i b i l i z a č o v j e k a ta k a v z n a k p r i s u t n o s t i i djelotvornosti K r i s t o v a tijela, p o t r e b n o je da to čovjek shvati v j e r o m prosvijetljenim u m o m bilo da s a m vjeruje ili d a i m a n a k a n u (u s k r a j n j e m s l u č a j u ) p o s t u p a t i s t i m p r e d m e t o m o n a k o k a k o v j e r u j u d r u g i . N a t o j j e liniji sv. B o n a v e n t u r a izrazitije g o v o r i o o č i s t o tjelesnom blagovanju (corporalis m a n d u c a t i o ) pri l i k a za r a z l i k u o d sakramentalnog blagovanja (sacramentalis mandu c a t i o ) , t o j e s t b l a g o v a n j a » s a k r a m e n t a k a o s a k r a m e n t a « , p a j e , čini se b i o s k l o n m i š l j e n j u d a j e s a k r a m e n t a l n a z n a k o v i t o s t odlučujuća t o č k a za t r a j a n j e p r i s u t n o s t i t i j e l a K r i s t o v a p o d p r i l i k a m a : k a d p r i l i k e p r e s t a j u i m a t i k a r a k t e r s a k r a m e n t a l n o g z n a k a , p r e s t a j e p o d nji.154
m a i p r i s u t n o s t o n o g a š t o o n e o z n a č u j u , t o j e s t K r i s t o v a tijela. Na toj je crti bilo B o n a v e n t u r i n o rješavanje p r o b l e m a posvećene hostije k o j u p o j e d e m i š ; a u t o se u k l a p a i č i n j e n i c a d a j e B o n a v e n t u r a — p r e m d a j e i n a č e s m a t r a o » s i g u r n i j i m « m i š l j e n j e »da t i j e l o K r i s t o v o s o n i m p r i l i k a m a silazi u ž e l u d a c i p o d n j i m a o s t a j e t a k o d u g o d o k s u o n e u v l a s t i t u o b l i k u i i m a j u rationem reficiendi« p a d a se »tijelo Gospodnje nalazi u želucu jer su ondje prilike kao hrana«, — ipak d r ž a o d a je »prilično vjerojatno« (satis probabilis) t a k o đ e r mišljenje koje on ovako opisuje: »Pošto je izvršeno uzimanje i blagovanje, bu dući d a je s a k r a m e n a t već postigao s v r h u r a d i koje je bio, prestaje b i t i s a k r a m e n a t . I t o k a ž e H u g o o d sv. V i k t o r a , i t o se čini d a j e b i l o n j e g o v o p r a v o m i š l j e n j e . K a ž e n a i m e o v a k o : ' P o š t o si b l a g o v a o , a k o t r a ž i š t j e l e s n u p r i s u t n o s t K r i s t o v u , u n e b u j e t r a ž i , o n d j e j e o des nici Očevoj'. I to izgleda prilično vjerojatno. J e r d o k je Krist pod o n i m p r i l i k a m a , t r e b a m u se k l a n j a t i ; a l u d b i b i o t k o b i se k l a n j a o K r i s t u u t r b u h u b l a g o v a t e l j a « IV Sent., dist. 13, art. 2, q. 2, resp.). Sv. T o m a j e s m a t r a o d a j e t a k v o b l a g o v a n j e e u h a r i s t i j e k o j e B o n a v e n t u r a n a z i v a č i s t o t j e l e s n i m , n e š t o š t o se d o g a đ a s a m o per accidens, p a stoga n e m a p r a v o da b u d e p r o m a t r a n o k a o j e d a n od oblika bla govanja euharistije; takva su oblika s a m o dva: s a k r a m e n t a l n o i du h o v n o ( s p i r i t u a l i s ) (S. th. III, q. 80, a. 3, ad 3). U o s t a l o m , n i Bona v e n t u r a ne s m a t r a čisto »tjelesno blagovanje« j e d n i m od mogućih b l a g o v a n j a euharistije k o j a s u za n j e g a s a m o d v a : s a k r a m e n t a l n o i duhovno. Za n a š u je t e m u o m j e s t u i ulozi euharistije u Crkvi, ovdje važno s p o m e n u t i k a k o j e sv. T o m a , p o l a z e ć i o d t e s v i j e s t i o v a ž n o s t i s u b j e k t i v n o g e l e m e n t a z a p r i h v a ć a n j e e u h a r i s t i j e k a o sakramenta Kris tova tijela i njezina razlikovanja od običnog p r i r o d n o g predmeta, rješavao pitanje o izlaganju posvećene hostije ljudima n a gledanje. O n o t o m e g o v o r i u k o n t e k s t u teze d a s m r t n o g r i j e š i v j e r n i k koji blaguje euharistiju u s m r t n o m grijehu, odgovarajući protivnicima k o j i h s t a n o v i š t e f o r m u l i r a o v a k o : » K a o š t o se o v a j s a k r a m e n a t o s j e ć a o k u s o m i d o d i r o m , t a k o se o s j e ć a i v i d o m . A k o d a k l e g r e š n i k g r i j e š i t i m e š t o u z i m a o v a j s a k r a m e n a t , č i n i se d a g r i j e š i i k a d g a vidi (videndo), a to očito nije istina, k a d Crkva ovaj s a k r a m e n a t svima p r e d l a ž e n a gledanje i klanjanje. Dakle, grešnik ne griješi time što b l a g u j e o v a j s a k r a m e n a t « (S. th. III, q. 80, a. 4, videtur guod 4). Tom i n o d g o v o r g l a s i : » V i d o m se n e p r i m a s a m o t i j e l o K r i s t o v o , n e g o s a m o n j e g o v sakramenat, j e r vid n e d o p i r e d o s u p s t a n c i j e t i j e l a K r i s t o v a , n e g o s a m o d o s a k r a m e n t a l n i h p r i l i k a . . . Ali o n a j k o j i b l a 155
guje, ne u z i m a s a m o s a k r a m e n t a l n e prilike, nego i s a m o g a Krista k o j i j e p o d n j i m a . S t o g a se g l e d a n j e t i j e l a K r i s t o v a n e s p r e č a v a n i k o m e t k o j e p o s t i g a o s a k r a m e n a t K r i s t a , t o j e s t k r š t e n j e . A nekršteni se ne smiju pripustiti ni gledanju ( a d i n s p e c t i o n e m ) ovoga sakramenta, k a k o j e j a s n o iz D i o n i z i j a . Ali k b l a g o v a n j u n e s m i j u b i t i p r i p u š t e n i , osim s a m o oni koji su s K r i s t o m povezani ne s a m o s a k r a m e n t a l n o n e g o i r e a l n o « (S. th. III, q. 80, a. 4, ad 4). Sv. T o m a j e , p r e m a t o m e , s m a t r a o d a se e u h a r i s t i j a s m i j e i z l a g a t i s a m o o č i m a o n i h k o j i je m o g u g l e d a t i k a o s a k r a m e n a t , a n e s m i j e se s t a v l j a t i p r e d oči o n i h koji će u njoj vidjeti s a m o običan zemaljski p r e d m e t , o d n o s n o koji nisu nikako osposobljeni da je gledaju u njezinu p r a v o m sakrament a l n o m značenju. T o m a j e ovaj tekst p i s a o u N a p u l j u 1272—1273, p o s l j e d n j i h g o d i n a s v o g a ž i v o t a ( u m r o 1274). K a s n i j i r a z v i t a k p r o c e sija s P r e s v e t i m p o g r a d s k i m u l i c a m a k r e n u o je d r u g i m p u t e m , izvan okvira te teologije, iznoseći s a k r a m e n a t tijela K r i s t o v a t a k o đ e r p r e d oči n e v j e r n i k a i n e k r š t e n i h . Teolozi X I I . stoljeća živo su raspravljali što biva s tijelom Kris tovim ako posvećenu hostiju p r i m a grešnik u s m r t n o m grijehu. U u ž a s a v a n j u n a d s v e t o g r đ e m , neki su govorili d a »na s a m d o d i r grešnikovih usana, o d m a h pod sakramentalnim prilikama prestaje biti t i j e l o K r i s t o v o « (S. th. III, q. 80, a. 3, c). H o n o r i j e iz A u t u n - a ( u m r o o k o 1130) u č i o j e , n a p r i m j e r , d a t i j e l o K r i s t o v o u t a k v u slučaju, p r i j e n e g o se n e d o s t o j a n n j i m e p r i č e s t i , » r u k e a n đ e l a o d n e s u n a n e b o « (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., str 62). P e t a r L o m b a r d s k i u n i o j e u Sentencije r a z l i k o v a n j e i z m e đ u b l a g o v a n j a k o j e j e s a m o sakra mentalno i b l a g o v a n j a k o j e j e u j e d n o i duhovno (spiritualno). T o m a Akvinski rješava t o pitanje u svjetlu te distinkcije. »U primanju ovoga s a k r a m e n t a t r e b a p r o m a t r a t i dvoje, naime, s a m s a k r a m e n a t i njegov u č i n a k . . . Savršeni način p r i m a n j a ovog s a k r a m e n t a jest k a d n e t k o t a k o p r i m i ovaj s a k r a m e n a t da u j e d n o p r i m i i njegov učinak« (S. th. III, q. 80, a. 1, c). A k o n e t k o p r i m i s a k r a m e n a t t a k o d a n e primi ujedno učinka, to je sakramentalno blagovanje; i to može i g r e š n i k , a n e s a m o p r a v e d n i k (S. th. III, q. 80, a. 3, c). A d u h o v n o j e blagovanje ono p o k o j e m u »netko p r i m i učinak ovoga s a k r a m e n t a , po k o j e m u se č o v j e k d u h o v n o p o v e z u j e s K r i s t o m p o v j e r i i l j u b a v i « (S. th. III, q. 80, a. 1, c). G r e š n i k u s m r t n o m g r i j e h u p r i m a tijelo K r i s t o v o s a k r a m e n t a l n o , ali t i m e p o č i n j a t e š k i g r i j e h , š t o sv. T o m a o b r a z l a ž e o v a k o : »U o v o m s a k r a m e n t u , k a o i u d r u g i m a , o n o š t o j e sakramenat, znak je onoga što je stvar sakramenta. A dvostruka je stvar ovoga s a k r a m e n t a . . . jedna koja je označena i sadržana, naime 156
s a m K r i s t ; a d r u g a se o z n a č u j e ali n i j e s a d r ž a n a , n a i m e m i s t i č n o K r i stovo tijelo, a to j e d r u š t v o svetih (societas s a n c t o r u m ) . T k o god, d a k l e , p r i m a o v a j s a k r a m e n a t , t i m s a m i m n a z n a č u j e (significat) d a je s K r i s t o m ujedinjen i udovima njegovima pritjelovljen; a to biva p o fides formata (tj. p o vjeri koja djeluje p o ljubavi i s n j o m e je spojena, op. ŠB), ovu p a k n e m a n i t k o sa s m r t n i m grijehom. I stoga j e očito d a svaki koji ovaj s a k r a m e n a t p r i m a sa s m r t n i m grijehom, počinja nešto lažno (falsitatem) u t o m s a k r a m e n t u ; i stoga u p a d a u svetogrđe, kao oskvrnitelj sakramenta, i zbog toga s m r t n o griješi« (S. th. III, q. 80, a. 4, c). I p a k T o m a s m a t r a d a t a j g r i j e h n i j e n a j t e ž i o d s v i h g r i j e h a , p r e m d a j e p o s v o j o j v r s t i teži o d m n o g i h d r u g i h . N a j teži s u g r i j e s i k o j i s e p o č i n j a j u p r o t i v s a m o g a b o ž a n s t v a , z a t i m gri jesi protiv Kristova čovještva, a n a trećem su m j e s t u grijesi protiv s a k r a m e n a t a koji se tiču K r i s t o v a čovještva; t a k a v je taj grijeh koji je »protiv tijela Kristova u prilici sakramenta«. Poslije t o g a s l i j e d e d r u g i g r i j e s i p r o t i v g o l i h s t v o r e n j a . (S. th. III, q. 80, a. 5, c i ad 1). Z a p o s t u p a n j a u C r k v i u vezi s e u h a r i s t i j o m v r i j e d n o j e p r i b i l j e žiti d a s e sv. T o m a u p i t a n j u j e li I s u s n a P o s l j e d n j o j v e č e r i p r i č e s t i o J u d u , p r i k l a n j a m i š l j e n j u sv. A u g u s t i n a i P s . D i o n i z i j a , a p r o t i v sv. Hilarija: Isus je pričestio J u d u iako je znao da je u grijehu. »Budući da je Krist m o r a o biti n a m a primjer pravednosti, nije odgovaralo njegovu učiteljstvu da J u d u kao tajnog grešnika (occultum peccator e m ) bez tužitelja i bez očitog dokaznog postupka odijeli od zajed n i š t v a s d r u g i m a , d a se t i m e ne bi dao primjer prelatima Crkve da oni slično rade, i d a s a m J u d a n e b i iz o g o r č e n j a t o u z e o k a o p r i g o d u za grijeh«. »Kristu j e J u d i n a zloća bila p o z n a t a k a o Bogu, a nije m u bila p o z n a t a n a način k a k o ljudima biva poznata. I stoga Krist nije J u d u odbio od pričesti, da dade primjer, da takve tajne grešnike ne s m i j u o t j e r a t i d r u g i svećenici« (S. th. III, q. 81, a. 2, c i ad 2). Z a e u h a r i s t i j s k i t r a k t a t u Teološkoj sumi, k o j i j e t a k o visoko spekulativan, i n e bježi — mogli b i s m o reći — ni p r e d kojim zakučas tim p i t a n j e m intelektualne radoznalosti, a da ne p o k u š a n a nj dati r a c i o n a l n o obrazložen teološki odgovor, značajno je da je sav taj traktat jedinstveno izgrađen na poimanju euharistije kao sakramenta: n e m a tako reći ni najmanjeg traga onoj kasnijoj tako oštroj podjeli u u d ž b e n i č k o j d o g m a t s k o j t e o l o g i j i n a r a s p r a v u o e u h a r i s t i j i kao žrt vi i n a r a s p r a v u o e u h a r i s t i j i kao sakramentu, na kakvu je podjelu na primjer, naviknuto naše starije svećenstvo p r e m a kod nas m n o g o u p o t r e b l j a v a n o m u d ž b e n i k u A. T a n q u e r e y - a . Z a T o m u , » ž r t v a C r k v e j e j e d a n s a k r a m e n a t k o j i se n a z i v a e u h a r i s t i j a « (S. th. III, q. 65, a. 1, 157
videtur quod 7); »taj s a k r a m e n a t n i j e s a m o s a k r a m e n a t n e g o j e ta k o đ e r ž r t v a . U k o l i k o se n a i m e u o v o m s a k r a m e n t u r e p r e z e n t i r a K r i s t o v a m u k a , k o j o m j e K r i s t sebe prikazao kao žrtvu ( h o s t i a m ) Bogu, k a k o se k a ž e u E f e ž a n i m a 5, i m a v i d ( r a t i o n e m ) ž r t v e ; u k o l i k o pak se u o v o m s a k r a m e n t u p r e d a j e n e v i d l j i v a m i l o s t p o d v i d l j i v o m p r i l i k o m , i m a v i d s a k r a m e n t a « (S. th. III, q. 79, a. 7, c). Z a t o se o v a j s a k r a m e n a t i gotovi p o d dvije prilike, iako je p o d s v a k o m p r i l i k o m č i t a v K r i s t p a b i se m o g l o č i n i t i d a j e d r u g a p r i l i k a s u v i š n a . N i j e su v i š n a , j e r »to i m a v r i j e d n o s t za r e p r e z e n t i r a n i e m u k e K r i s t o v e , u k o j o j j e k r v b i l a za s e b e o d i j e l j e n a o d t i j e l a ; p a se s t o g a i u f o r m i k o n s e k r a c i j e k r v i s p o m i n j e n j e z i n o p r o l i j e v a n j e « (S. th. III, q. 76, a. 2, ad 1). O v a ž r t v a j e » s p o m e n č i n ( m e m o r i a l e ) m u k e G o s p o d n j e « (S. th. III, q. 79, a. 7, ad 2); »u o v o m n a m se s a k r a m e n t u p r e d a j e s p o m e n č i n K r i s t o v e m u k e , n a n a č i n h r a n e « (S. th. III, q 80, a. 10, ad 2); »slav ljenje ovog s a k r a m e n t a . . . n e k a je slika koja reprezentira Kristovu m u k u , a o v a j e i s t i n s k o ž r t v o v a n j e (immolatio). I stoga se slavljenje o v o g a s a k r a m e n t a (celebratio hujus sacramenti) naziva žrtvovanjem K r i s t a (dicitur Christi immolatio)... po ovom sakramentu postajemo d i o n i c i p l o d a m u k e G o s p o d n j e . S t o g a se u n e k o j n e d j e l j n o j s k r o v i t o j m o l i t v i (oratione secreta) k a ž e : ' K a d g o d se slavi s p o m i n j a n j e ove ž r t v e (hujus hostiae commemoratio), i z v r š a v a se d j e l o n a š e g a o t k u p l j e n j a ' . ..« T o m a r a z l i k u j e d v a n a č i n a k a k o se o v a j s a k r a m e n a t m o ž e s h v a t i t i k a o ž r t v o v a n j e ( i m m o l a t i o ) K r i s t a : n a n a č i n obične slike ( i m a g o ) ; n a t a j se n a č i n m o ž e g o v o r i t i d a se K r i s t ž r t v o v a o i u s t a r o z a v j e t n i m figurama; i n a n a č i n reprezentativne slike ( i m a g o q u a e d a m r e p r a e s e n t a t i v a ) : n a taj j e drugi n a č i n »vlastito o v o m e s a k r a m e n t u , da se u n j e g o v u s l a v l j e n j u K r i s t ž r t v u j e « ( C h r i s t u s i m m o l e t u r ) (S. th. III, q. 83, a. 1, c). » K a o š t o k a ž e A m r o z i j e , ' j e d n a j e h o s t i j a ' , k o j u j e n a i m e p r i n i o K r i s t i k o j u m i p r i n o s i m o , 'a n e m n o g e , j e r j e d n o m j e Krist prinesen'. A ova je žrtva (sacrificium) p r i m j e r a k (exemplum) o n e . K a o š t o j e n a i m e o n o š t o se p o s v u d a p r i k a z u j e , j e d n o t i j e l o , a n e m n o g o t j e l e s a , t a k o j e i j e d n a ž r t v a « (S. th. III, q. 83, a. 1, ad 1). T a č i n j e n i c a , d a T o m a n a i m e n e r a s p r a v l j a o d i j e l j e n o o ž r t v i i odijenljeno o sakramentu, svakako je vrijedna pažnje, jer ona od faktične p r a k s e u Crkvi u ono vrijeme, i pokazuje da
odudara
je
Toma
g r a d i o s v o j u e u h a r i s t i j s k u t e o l o g i j u iz t r a d i c i o n a l n i j i h k o r i j e n a , a ni je n a p r o s t o išao za t i m da osmisli f a k t i č n u p r a k s u k o j a j e vladala u n j e g o v o d o b a , k a d se m i s a služi s v a k i d a n , a v j e r n i c i
se
prčešćuju
veoma rijetko. Možda je, m e đ u t i m , — s obzirom na b u d u ć n o s t
—
slabost, što T o m a — ni u n u t a r općeg okvira govora o s a k r a m e n t u — 158
— n i g d j e ex professo n e r a s p r a v l j a o m i s i k a o ž r t v i , »ali se o n i p a k , u n a t o č s v e m u , — k a k o m i s l i n p r . O d o n Casel — t a k o č e s t o i z r a z i o o toj stvari u svojim diskusijama o s a k r a m e n t u euharistije i inače, d a j e m o g u ć e o d a t l e izvući s a v r š e n u i d e j u o n j e g o v u u č e n j u o ž r t v i mise, i ta ideja p o t p u n o odgovara tradicionalnom poimanju sakra m e n t a « (Faites čeci en memoire de moi, s njem., Cerf Pariš 1962, str 158). Z a n a s j e , m e đ u t i m , j o š z n a č a j n i j e t o , k a k o T o m a A k v i n s k i shva ća smisao euharistije kao s a k r a m e n t a u n u t a r u k u p n o s t i svih sakra m e n a t a Crkve. Vidjeli s m o u p o v i j e s n o m dijelu d a od p o č e t k a X I I I . stoljeća sve više u p r v i p l a n e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i p r o d i r e , u m j e s t o p r i č e š ć i v a n j a t i j e l o m i k r v l j u K r i s t o v o m (u t o m se p o g l e d u o p ć i sa b o r I V . l a t e r a n s k i g. 1215. k a o n o r m o m z a d o v o l j i o m i n i m u m o m , p r i č e š ć u za U s k r s ) , javno štovanje euharistijske prisutnosti Kristove pod p r i l i k o m ' k r u h a ( p o d i z a n j e h o s t i j e u v e d e n o j e u P a r i z u g. 1200) i kla njanje p r e d Presvetim, k a o i teoforičke precesije izvan s a k r a l n o g pro s t o r a , p o g r a d u , š t o j e iz s j e v e r n i h n j e m a č k i h k r a j e v a p o č e l o p r o d i rati na latinski jug. Dosadašnja analiza Tomina učenja o euharistiji p o k a z u j e n a m t a k o đ e r d a s u se T o m i n i t e o l o š k i i n t e l e k t u a l n i n a p o r i k r e t a l i p r v e n s t v e n o o k o t o g a d a u t v r d i stvarnu prisutnost čitavoga Krista p o d euharistijskim s a k r a m e n t o m i da je racionalno obrazloži, s l u ž e ć i se s a d v e ć p o m o ć i m a š t o m u i h j e p r u ž a l o n j e g o v o u s v a j a n j e a r i s t o t e l i z m a . I p a k sv. T o m a i u t o m p o g l e d u o s t a j e u o k v i r i m a n a s l i j e đ e n e t r a d i c i j e , n e d a se z a v e s t i n o v i m t e n d e n c i j a m a ( k o j e će i p a k u s k o r o u s v a k o d n e v n o m životu Crkve pobijediti), p a da bi smisao euharistijskog s a k r a m e n t a počeo gledati prvenstveno u prisutnosti K r i s t a u C r k v i za klanjanje, i u o p ć e za štovanje izvan mise; smisao o v o g a s a k r a m e n t a j e s t blagovanje, i stvarna prisutnost Krista pod t i m s a k r a m e n t o m i m a s m i s a o d a se v j e r n i c i p o b l a g o v a n j u s njim samim ujedinjuju: »Žrtve starog z a k o n a sadržavale su o n u pravu ž r t v u K r i s t o v e m u k e s a m o u slici (in f i g u r a ) , p r e m a o n o j H e b r 10,1: 'Budući da Z a k o n ima tek sjenu b u d u ć i h dobara, a ne s a m o obličje z b i l j n o s t i ' . S t o g a j e t r e b a l o d a nešto više i m a ž r t v a n o v o g a zakona, koju je Krist ustanovio, da naime sadrži samoga Krista mučenoga, n e s a m o p o z n a č e n j u ili slici, n e g o i u s a m o j s t v a r n o s t i (in r e i veritate). I stoga je ovaj s a k r a m e n a t , koji s t v a r n o sadrži (realiter contin e t ) s a m o g a K r i s t a , k a o š t o k a ž e D i o n i z i j e , s a v r š e n s t v e n o s t (perfect i v u m ) s v i h d r u g i h s a k r a m e n a t a , u k o j i m a se p a r t i c i p i r a n a K r i s t o v o j m o ć i . Z a t i m , t o j e u s k l a d u s K r i s t o v o m l j u b a v l j u , iz k o j e j e za n a š e spasenje uzeo p r a v o tijelo n a š e n a r a v i . I b u d u ć i d a je p r i j a t e l j s t v u
159
n a j v e ć m a v l a s t i t o z a j e d n o se č a s t i t i ( c o n v i v e r e ) s p r i j a t e l j i m a , k a k o k a ž e Filozof ( t j . A r i s t o t e l , o p . Š B ) , o b e ć a o n a m j e z a n a g r a d u s v o j u t j e l e s n u p r i s u t n o s t , g o v o r e ć i : G d j e ć e b i t i t i j e l o , o n d j e će se s k u p l j a t i i o r l o v i ' . U m e đ u v r e m e n u , i p a k n a s n i j e lišio s v o j e t j e l e s n e p r i s u t n o s ti n i u o v o j t u đ i n i , n e g o n a s p o s t v a r n o s t i ( v e r i t a t e m ) s v o g a t i j e l a i k r v i sa sobom povezuje u o v o m s a k r a m e n t u . Stoga je rekao: 'Tko jede moje tijelo i pije moju krv, ostaje u meni i ja u njemu (Iv 6,57). Stoga je ovaj s a k r a m e n a t z n a k najveće ljubavi i ojačanje n a š e n a d e , p o t a k o u s k o s r o d n i č k o m ( t a m f a m i l i a r i ) povezivanju Krista s nama« (S. th. III, q. 75, a. 1, c). ,
Najjasnije od svega svjedoči n a m o T o m i n u i n t i m n o m uvjerenju d a j e e u h a r i s t i j a sakramenat blagovanja, njegovo učenje da je Isus n a P o s l j e d n j o j v e č e r i n a j p r i j e s a m jeo s v o j e t i j e l o p o d p r i l i k o m k r u h a i pio s v o j u k r v p o d p r i l i k o m v i n a , a o n d a i s t o m d a o u č e n i c i m a d a j e d u i piju. On priznaje da izričito n e m a u e v a n đ e l j i m a » d a b i K r i s t b i o j e o s v o j e t i j e l o ili p i o s v o j u k r v « , p a d a n e k i g o v o r e »da j e K r i s t n a večeri svoje tijelo i k r v p r e d a o svojim učenicima, ali s a m n i j e u z e o « . Ali se T o m a s t i m e n e slaže, »jer j e Krist ono što je ustanovio da drugi obdrzavaju, sam najprije obdrzao« (ipse p r i m i t u s o b s e r v a v i t ) . » S t o g a j e i n a j p r i j e sam uzeo svoje tijelo i krv, i p o s l i j e p r e d a o u č e n i c i m a d a u z m u « . U e v a n đ e l j i m a se č i t a d a j e K r i s t uzeo k r u h i v i n o , ali »se t o n e s m i j e r a z u m j e t i d a j e u z e o s a m o u ruke, k a k o neki govore, nego je uzeo na onaj način kako je drugima dao da uzmu. Prema tome, kad je učenicima rekao: Uzmite i pijte, t o t r e b a s h v a t i t i d a j e i sam uzimajući jeo i pio« (S. th. III, q. 81, a. 1, c i ad 1). K a d a T o m a , d a k l e , s v u s v o j u r a s p r a v u o s a k r a m e n t u euharistije organizira oko shvaćanja toga sakramenta k a o hrane, o d n o s n o jela i pila, o n d a t o n i j e s a m o iz p o t r e b e s i s t e m a , što bi n a i m e bio uvjetovan od tradicije preuzetim p o i m a n j e m , nego j e t o p r o i z l a z i l o i iz n j e g o v e o s o b n e v j e r e , d o t l e d a j e b i o u v j e r e n d a j e K r i s t s a m jeo i pio d a t a k o u t v r d i p r a v i z n a č a j t o g a s a k r a m e n t a . T o m a se p o z i v a n a sv. J e r o n i m a , a m o g a o se i n a sv. I v a n a Zlatoustog i n a n e k e d r u g e c r k v e n e oce. Da n e p o t r e b n o ne dokazujemo što je očito, s p o m e n u t ćemo s a m o to d a sv. T o m a , o b j a š n j a v a j u ć i s i s t e m s k i u k u p n o s t s a k r a m e n t a s a n t r o p o l o š k i m o s l o n c e m n a č o v j e k o v t j e l e s n i ž i v o t s k o j i m čovje kov d u h o v n i život i m a analogije, dodjeljuje euharistiji ulogu k o j u u t j e l e s n o m ž i v o t u i m a h r a n a : » . . . p o h r a n j e n j u , k o j i m se u čovje k u čuva život i snaga: u m j e s t o toga je u d u h o v n o m životu euharisti j a . S t o g a se k a ž e k o d Ivana 6,53: 'Ako n e b u d e t e j e l i t i j e l a S i n a čov160
j e č j e g a , i pili k r v i n j e g o v e , n e ć e t e i m a t i ž i v o t a u sebi'« (S. th. III, q. 65, a. 1 c). U p r i s t u p u k r a s p r a v i o e u h a r i s t i j i k a o t a k v o j T o m a u t v r đ u j e d a j e e u h a r i s t i j a s a k r a m e n a t j e r j e za o d r ž a v a n j e d u h o v n o g ž i v o t a p o t r e b n a » d u h o v n a h r a n a « (S. th. III, q. 73, a 1, c); o n a j e j e d a n s a k r a m e n a t , j e r j e » u p r a v l j e n a za d u h o v n u o k r e p u , k o j a se p r i l a g o đ u j e t j e l e s n o j : a za t j e l e s n u j e o k r e p u p o t r e b n o d v o j e , n a i m e j e l o , k o j e j e s u h a h r a n a , i p i ć e , k o j e j e v l a ž n a h r a n a . S t o g a i za cijelost ovog s a k r a m e n t a idu s k u p a dvije stvari, t j . d u h o v n o jelo i d u h o v n o p i ć e , p r e m a o n o j r j e č i k o d I v 6,55: 'Tijelo j e m o j e j e l o i s t i n s k o , i k r v j e m o j a p i ć e i s t i n s k o ' « (S. th. III, q. 73, a. 2, c). K a d T o m a dokazuje razloži tost k r u h a i vina k a o m a t e r i j e euharistijskog s a k r a m e n t a , o n n a p r v o m j e s t o m e ć e t a j r a z l o g š t o se l j u d i »opće nitije okrepljuju« (communius homines reficiuntur) k r u h o m i vinom: zato se » k r u h i vino . . . u z i m a j u u o v o m s a k r a m e n t u za u p o t r e b u d u h o v n o g b l a g o v a n j a « (S. th. III, q. 74, a 1, c). T a j s t a v T o m i n , d a j e e u h a r i s t i j a n a i m e u o s n o v i c i j e l o i p i ć e za v j e r n i k e , p o s e b n o n a m se j a s n o o t k r i v a u n a č i n u k a k o o n t u m a č i tekstualnu s t r u k t u r u mise, polazeći od osnovnog prigovora, da je » n e p r i k l a d n o u r e đ e n o o n o š t o se o k o o v o g s a k r a m e n t a g o v o r i ( m i s l i se, u c e l e b r a c i j i m i s e , o p . Š B ) , j e r se taj s a k r a m e n a t p o s v e ć u j e riječi m a K r i s t o v i m « , p a s e o n d a »u t o m s a k r a m e n t u n e b i t r e b a l o n i š t a d r u g o g o v o r i t i , o s i m r i j e č i K r i s t o v i h « (S.th. III, q. 83, a 4, videtur quod 1). T o m a o d g o v a r a d a se k o n s e k r a c i j a v r š i s a m o r j e č i m a K r i s t o v i m , ali d a j e » d r u g o p o t r e b n o d o d a t i k a o pripravu naroda koji prima« ( a d p r a e p a r a t i o n e m p o p u l i s u m e n t i s ) e u h a r i s t i j u (S. th. III, q. 83, a. 4, ad 1). T r e b a se p o n o v o p r i s j e t i t i , d a sv. T o m a t o p i š e u č a s u k a d se v e ć v e o m a m a l o l j u d i p r i č e š ć u j e k o d m i s e , p a s t o g a t o više z a v r e đ u j e p a ž n j u njegova u p o r n o s t k o j o m u t o m a r t i k l u svoje Teološke sume o s t a j e v j e r a n s v o j o j t e m e l j n o j i n t u i c i j i , t a k o s u k l a d noj s tradicijom drevne Crkve, da je euharistija s a k r a m e n a t blagova nja t i j e l a i k r v i K r i s t o v e . » B u d u ć i d a j e u t o m s a k r a m e n t u o b u h v a ć e n sav misterij n a š e g a spasenja, — kaže o n — zato se obavlja v e ć o m svečanošću nego d r u g i s a k r a m e n t i « . U m i s n o m t e k s t u vidi T o m a naj p r i j e j e d a n d i o » n e k e p r i p r a v e za d o s t o j n o o b a v l j a n j e « , a s a s t o j i se o d » h v a l e B o g a « ( I n t r o i t ) , » p o d s j e ć a n j a na sadašnju bijedu« (Kyrie), p o d s j e ć a n j a n a »nebesku slavu kojoj težimo poslije sadaš n j e g ž i v o t a i b i j e d e « ( G l o r i a ) i m o l i t v e k o j u » s v e ć e n i k m o l i za narod, da bi bili d o s t o j n i tolikih otajstava«. Z a t i m s l i j e d i » p o d u k a v j e r n o g n a r o d a « ( i n s t r u c t i o fidelis p o p u l i ) , budući
da je
taj
sakramenat
»otajstvo
vjere«:
dispozitivno
se
ta 161
p o d u k a d a j e č i t a n j e m p r o r o č k i m i a p o s t o l s k i m , a » s a v r š e n o se n a r o d p o d u č a v a K r i s t o v i m n a u k o m s a d r ž a n i m u e v a n đ e l j u « : n a t o se » p j e v a simbol vjere, u k o j e m u n a r o d p o k a z u j e da p o vjeri pristaje uz Kristov n a u k « . »Kad je dakle n a r o d tako pripravljen i podučen, pri s t u p a se k celebraciji misterija, koji se i p r i k a z u j e k a o žrtva, i p o s v e ć u j e i p r i m a k a o s a k r a m e n a t . S t o g a se n a j p r i j e o b a v l j a p r i kazanje, zatim konsekracija prinesene materije, n a p o k o n njezino pri m a n j e « . U p r i k a z i v a n j u se o b a v l j a » h v a l a n a r o d a u p j e v a n j u o f e r t o rija k o j i m se označava veselje prikazivatelja, i m o l i t v a svećenika koji m o l i d a p r i n o s n a r o d a b u d e o d B o g a r a d o p r i m l j e n « . Z a t i m se u vezi s k o n s e k r a c i j o m , » k o j a se č i n i n a d n a r a v n o m m o ć u , n a r o d p o t i č e n a p o b o ž n o s t « (Sursum corda). P o t o m T o m a k r a t k o o b j a š n j a v a m i s n i k a n o n , p a o n d a n a s t a v l j a : » Z a t i m se r a d i o p r i m a n j u s a k r a m e n t a : n a j p r i j e se p r i p r a v l j a n a r o d za p r i m a n j e ( p r i m o p r a e p a r a t u r p o p u l u s a d p e r c i p i e n d u m ) , p r v o po zajedničkoj molitvi svega n a r o d a , a t o j e m o l i t v a G o s p o d n j a , u k o j o j m o l i m o d a n a m se d a d e s v a g d a n j i k r u h , a i p r i v a t n o j , k o j u p o s e b n o s v e ć e n i k m o l i za n a r o d , k a d veli: Libera nos, quaesumus, Domine, i t d . D r u g o , n a r o d se p r i p r a v l j a p o z n a k u m i r a (pacem) k o j i se d a j e d o k se g o v o r i : Jaganjče Božji; to j e n a i m e s a k r a m e n a t j e d i n s t v a i m i r a . . . N a k o n toga slijedi p r i m a n j e s a k r a m e n t a , t a k o da najprije p r i m a svećenik, a o n d a daje drugima. — N a k o n c u se č i t a v o s l a v l j e n j e m i s e z a v r š a v a u z a h v a l i ; n a r o d k l i č e o d r a d o s t i z b o g p r i m a n j a o t a j s t v a (to z n a č i p j e v a n j e p o s l i j e pričesti), a svećenik zahvaljuje molitvom, kao što je i Krist, pošto j e s u č e n i c i m a p r o s l a v i o v e č e r u , p j e v a o h i m a n , k a k o se k a ž e u Mat e j u , 26« (S. th., III, q. 83, a. 4, c). Sv. T o m a
spominje
podizanje
posvećene hostije
u misi
odmah
p o s l i j e i z g o v o r e n i h K r i s t o v i h r i j e č i , ali n e u n u t a r r a s p r a v e u o b r a z l a ž e o p r a v d a n o s t a k c i j a k o j e se č i n e u c e l e b r a c i j i t o g a menta sint
(Utrum
convenientia:
ea
quae
in celebratione
S. th. III,
hujus
sacramenti
kojoj sakra aguntur,
q. 83, a.5), š t o z n a č i d a j o š t o n i j e o s j e
ćao dijelom m i s n e celebracije, nego to čini k a d dokazuje da je tijelo Kristovo stvarno prisutno pod prilikom kruhom
izgovore riječi posvećenja,
kruha
odmah
č i m se
prije nego što se riječi
ćenja izgovore n a d vinom: »Odmah p o izrečenim riječima
nad
posve
posvećenja
k r u h a , p o s v e ć e n a s e h o s t i j a p r e d l a ž e n a r o d u n a k l a n j a n j e , a š t o se n e bi činilo k a d o n d j e n e bi bilo tijelo Kristovo, j e r bi s p a d a l o idolopoklonstvo«
C r k v a se » o d m a h p o s l i j e i z g o v a r a n j a
K r i s t o v u tijelu« (S. th. III,
riječi
q. 78, a. 6). I s t o t a k o iz k l a n j a n j a
euha
ristiji u z i m a d o k n a d n i dokaz da u posvećenoj hostiji ne ostaje, 162
u
klanja uz
s t v a r n o p r i s u t n o Kristovo tijelo, još i s u p s t a n c i j a k r u h a : »Treće, bilo bi u s u p r o t n o s t i s č a š ć e n j e m toga s a k r a m e n t a k a d bi o n d j e b i l a n e k a s t v o r e n a s u p s t a n c i j a k o j o j se n e b i m o g l o k l a n j a t i adoratione latriae« (S. th. III, q. 75, a. 2, c). N o , u e u h a r i s t i j s k o j t e o l o g i j i sv. T o m e , k a k o se o n a n a l a z i u Teološkoj sumi, n e m a n i š t a š t o b i s u g e r i r a l o d a j e o n m i s u s h v a ć a o k a o s v e t i č i n p o m o ć u k o j e g a se uspostavlja u Crkvi p r i s u t n o s t tijela Kristova u t o m smislu da bi m u se m o g l o i s k a z i v a t i s t a l n o k l a n j a n j e , a p o g o t o v o n e d a b i t o b i o p r v o t n i i g l a v n i cilj m i s e , k a k o se t o m n o g o k a s n i j e n e k a k o b i l o n a m e t n u l o p r o s j e č n o m v j e r n i č k o m s h v a ć a n j u ; sv. T o m a j e s a v o b u z e t mišlju da Isus postaje stvarno prisutan pod prilikama kruha i vina d a bi se v j e r n i c i m o g l i p o b l a g o v a n j u s n j i m e s j e d i n i t i , j e r : » s v r h a j e o v o g a s a k r a m e n t a u p o t r e b a v j e r n i k a « ( S . th. III, q. 74, a. 2, c). D a p a č e sv. T o m a p r i h v a ć a d j e l o m i č n u v a l j a n o s t m i s l i d a , k a o š t o j e bilo p r o p i s a n o da od vazmenog jaganjca ne smije ništa ostati do u j u t r o , t a k o se n e b i s m j e l e č u v a t i p o s v e ć e n e h o s t i j e z a s u t r a d a n , j e r d a » s t v a r n o s t m o r a o d g o v a r a t i slici« ( f i g u r a e ) , a l i s t i m e d a se s v a k a k o m o r a j u č u v a t i za b o l e s n i k e . K a ž e n a i m e : » S t v a r n o s t u ne č e m u m o r a o d g o v a r a t i slici, j e r se n a i m e n e s m i j e d i o p o s v e ć e n e h o s t i j e o d k o j e se p r i č e š ć u j e s v e ć e n i k i s l u ž b e n i c i ili t a k o đ e r n a r o d , č u v a t i z a s u t r a d a n . S t o g a j e , k a k o s t o j i u De consecr. dist. 2, K l e m e n t I. p a p a (to j e p s . d e k r e t a l , o p . Š B ) o d r e d i o d a se 'tanta holocausta n a o l t a r u p r i n o s e , k o l i k o i m a b i t i d o s t a za n a r o d ; a k o p r e o s t a n u , n e k a se n e č u v a j u z a s u t r a d a n , v e ć n e k a se s a s t r a h o m i t r e p e t o m b r i ž n o š ć u k l e r i k a p o t r o š e ' . Ali, b u d u ć i d a se t a j s a k r a m e n a t i m a p r i m a t i s v a k i d a n , a v a z m e n i se j a g a n j a c n i j e u z i m a o s v a k i d a n , z a t o j e p o t r e b n o d a se d r u g e p o s v e ć e n e h o s t i j e č u v a j u z a b o l e s n i k e . S t o g a se u i s t o j d i s t i n k c i j i č i t a : ' P r e z b i t e r n e k a u v i j e k i m a p r i p r a v n u eu haristiju, da k a d n e t k o oboli, o d m a h ga pričesti, d a n e bi u m r o bez p r i č e s t i ' « (S. th. III, q. 83, a. 5, ad 11). P o s e b a n j e č l a n a k sv. T o m a p o s v e t i o p i t a n j u : s a k r a m e n a t p r i m a t i s v a k i d a n « f S . th. III,
» S m i j e li s e
q. 80, a. 10).
Augustina i Ambrozija, i zna da je praksa u prvotnoj je vladala
velika pobožnost
kršćanske
vjere«, bila
pričešćuju
s v a k i d a n , ali d a s u » p r e m a r a z l i č i t o m
t o m izdavane različite odredbe«, i da je k o n a č n o zakonja,
k a d se o h l a d i l a l j u b a v
mnogih«, Inocent
da
On
navodi
Crkvi, se
stanju
taj »kad
vjernici Crkve
o
»zbog o b i l j a
be
III. naredio
da
se v j e r n i c i p r i č e s t e b a r j e d n o m n a g o d i n u , i t o za U s k r s . N j e g o v a j e m i s a o o v a : A k o se s t v a r g l e d a s a s t r a n e risno je primati
ga svaki
dan, kako
samoga
bi čovjek
sakramenta,
svaki
dan
ko
primio 163
n j e g o v p l o d , j e r »taj j e s a k r a m e n a t d u h o v n a h r a n a , p a k a o š t o se tjelesna h r a n a uzima svaki dan, tako je hvalevrijedno svaki dan p r i m a t i ovaj s a k r a m e n a t , p a zato i G o s p o d i n uči d a t r e b a tražiti: Kruh naš svagdanji daj nam danas!« Ali a k o se s t v a r p r o m a t r a s a s t r a n e p r i m a t e l j a , k o d n j e g a se t r a ž i » d a k o v o m s a k r a m e n t u p r i s t u p a s velikom pobožnošću i poštovanjem«, o n d a je d a k a k o hvale v r i j e d n o d a s v a k i d a n p r i m a o n a j k o j i se s v a k i d a n o s j e ć a z a t o p r i p r a v n i m , ali »jer se m n o g o p u t a u m n o g i m l j u d i m a j a v l j a j u m n o g e z a p r e k e t a k v o j p o b o ž n o s t i , u s l i j e d i n d i s p o z i c i j e t i j e l a ili duše,nije svim ljudima korisno da svaki dan pristupaju k ovom sakra mentu, nego koliko se god p u t a čovjek osjeća n a to p r i p r a v n i m « . Sv. T o m a u s v a j a m i š l j e n j e G e n a d i j a M a r s e l j s k o g iz s p i s a De ecclesiasticis dogmatibus (taj s p i s T o m a t u c i t i r a ) , d a s v a k o d n e v n u p r i č e s t n i t i h v a l i n i t i k u d i , ali d a p r e p o r u č u j e p r i č e s t s v a k e n e d j e l j e . Iako je T o m a Akvinski u općenitom raspoređivanju s a k r a m e n a t a u Teološkoj sumi e u h a r i s t i j u s v r s t a o m e đ u s a k r a m e n t e p o k o j i m a se v j e r n i k u s v o m e d u h o v n o m ž i v o t u u s a v r š a v a » š t o s e t i č e v l a s t i t e o s o b e « ( q u a n t u m a d p e r s o n a m p r o p r i a m ) , z a r a z l i k u o d o n i h sak r a m e n a t a p o k o j i m a se u s a v r š a v a j u »u v i d u sve d r u š t v e n e z a j e d n i c e u k o j o j živi, j e r j e č o v j e k p o n a r a v i d r u š t v e n o živo b i ć e « (a ti s u s a k r a m e n t i , p o n j e m u , s a k r a m e n t r e d a i ž e n i d b a ) (S. th. III, q. 65, a. 1, c), i p a k o n d o s l j e d n o z a d r ž a v a A u g u s t i n o v e k l e z i j a l n i s i m b o l i zam s a k r a m e n t a l n i h prilika k r u h a i vina, ponajviše uvijek navodeći izričito s a m o g a Augustina. M e đ u t i m , n a k o n p o n o v n o g i p o n o v n o g pažljivog čitanja, u čovje k u o s t a j e d o j a m d a j e sv. T o m a t o j m i s l i p o s v e t i o t e k s e k u n d a r n u p o z o r n o s t : n e s a m o d a se o n n i g d j e u s v o m r a s p r a v l j a n j u o euha r i s t i j i u Teološkoj sumi t o m m i š l j u n e b a v i ex professo n e g o se čini d a on o t o m e i nije p o s e b n o p r o d u b l j e n o mislio, nego j e s a m o zadržao u svom sistemu tu misao kao tradicionalno prihvaćenu. Ako u z m e m o k a o o s n o v i c u n j e g o v u m i s a o d a »u t o m s a k r a m e n t u m o ž e m o p r o m a t r a t i t r o j e : n a i m e o n o š t o j e sacramentum tantum, a to je k r u h i v i n o ; o n o š t o j e res et sacramentum, naime pravo Kristovo t i j e l o ; i š t o j e res tantum, n a i m e u č i n k e o v o g s a k r a m e n t a « (S. th III, q. 73, a. 6, c), o n d a m o r a m o r e ć i d a j e sv. T o m a p r v e n s t v e n o d u b o k o m i s l i o s a m o o o n o m e res et sacramentum, to jest o prisutnosti pra voga tijela K r i s t o v a u euharistiji, a daleko je m a n j e zalaganja posve tio d u b o k o m i cjelovitom teološkom razrađivanju s a m e s a k r a m e n talne znakovitosti prilika k r u h a i vina (sacramentum tantum) kao i u č i n c i m a e u h a r i s t i j e (res t a n t u m ) . S i g u r n o j e d a s p e c i f i č n o c r k v o 164
tvorni vid euharistije T o m a uočava s a m o n a razini onoga sacramentum tantum i n a r a z i n i učinka, a n e s l i j e d i A u g u s t i n a d o t l e d a b i C r k v u v i d i o u k l j u č e n u u p r i s u t n o s t i t i j e l a K r i s t o v a (»vi s t e n a olta ru«, govorio j e Augustin n o v o k r š t e n i c i m a ) , j e r izričito kaže: »Dvostru ka je stvar ovoga sakramenta: jedna, koja je označena i sadržana, n a i m e s a m K r i s t ; a druga je označena, a nije sadržana, naime mistič no Kristovo tijelo, a to je društvo svetih« (S. th. III, q. 80, a. 4, c). Takvo nešto, logično, nije moglo ući u s t r u k t u r u njegova strogo p r o v e d e n o g o b r a z l a g a n j a objektivne prisutnosti Krista u t o m sakra m e n t u na način supstancije. E u h a r i s t i j a je za T o m u » s a k r a m e n a t crkvenog jedinstva«, što on t v r d i s o s l o n c e m n a P r v u K o r i ć a n i m a 10,17: »Jedan kruh i jedno smo tijelo mi mnogi, svi koji smo dionici jednog kruha i jedne čaše: odatle je jasno da je euharistija s a k r a m e n a t crkvenog jedinstva« (S. th. III, q. 73, a 2, sed contra est). G l e d a j u ć i u e u h a r i s t i j i t r o s t r u k o z n a č e n j e : prvo u o d n o s u p r e m a p r o š l o m ( u k o l i k o j e s p o m e n I s u s o v e m u k e ) i treće u o d n o s u p r e m a b u d u ć e m ( p r e d o z n a č a v a n j e u ž i v a n j a Boga koje će biti u domovini), T o m a opisuje d r u g o značenje euha r i s t i j e , u o d n o s u n a i m e p r e m a s a d a š n j o j s t v a r i (rei p r a e s e n t i s ) , k a o o z n a č a v a n j e » c r k v e n o g j e d i n s t v a , u k o j e s e l j u d i u k l j u č u j u (aggreg a n t u r ) p o t o m s a k r a m e n t u , i p o t o m e s e n a z i v a communio (zajed n i š t v o , p r i č e s t ) ili synaxis. Veli n a i m e D a m a š č a n i n , d a se z o v e co mmunio jer p o njoj p o s t a j e m o zajedničari s Kristom, i jer udioništvujemo u njegovu tijelu i božanstvu, i j e r p o njoj komuniciramo i ujedinjujemo se međusobno« (S. th. III, q. 73, a. 4 c). E u h a r i s t i j a d a k l e , p o t o m t e k s t u , i označuje c r k v e n o j e d i n s t v o , i izvodi to je d i n s t v o . Š t o se t i č e označavanja, T o m a to s p o m i n j e n a više m j e s t a ; s m a t r a d a s u z a i s t i n i t o s t A u g u s t i n o v e m i s l i o m n o g o z r n j a k o j e se ujedinjuje u j e d a n k r u h i time označuje Crkvu, d o s t a t n e prilike kruh a ( S . th. III, q. 75, a. 2, ad 3); d a p a č e o n k a ž e d a »i ž e n i d b a b a r p o svome značenju dodiruje« euharistiju, »ukoliko označuje povezanost K r i s t a i C r k v e , k o j e se j e d i n s t v o o s l i k a v a ( f i g u r a t u r ) p o s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e « , i a k o n e m a g o v o r a d a b i ž e n i d b a k a o s a k r a m e n a t do segla isto d o s t o j a n s t v o k a o euharistija, j e r »ženidba je u p r a v l j e n a n a opće d o b r o u tjelesnom smislu,«, dok je u s a k r a m e n t u euharistije » s u p s t a n c i j a l n o s a d r ž a n o d u h o v n o o p ć e d o b r o č i t a v e C r k v e « (S. ih. q. 65, a. 3, c i ad 1). S o b z i r o m n a t o d a e u h a r i s t i j a ostvaruje
jedinstvo Crkve, T o m a
z a e u h a r i s t i j u k a ž e d a j e » j e d i n s t v o m i s t i č n o g t i j e l a stvar
(res)
toga
s a k r a m e n t a « (S. th. III, q. 73, a. 3, c), d a j e j e d i n s t v o m i s t i č n o g t i j e l a 165
plod p r i m l j e n o g p r a v o g tijela« (S. th. III, q. 82, a. 9, ad 2); m e đ u a r g u m e n t i m a kojima dokazuje razložitost k r u h a i vina kao materije o v o g a s a k r a m e n t a n a č e t v r t o m m j e s t u n a v o d i : » Š t o se t i č e učinka s obzirom na čitavu Crkvu, k o j a s e k o n s t i t u i r a iz r a z l i č i t i h v j e r n i k a , k a o š t o s e k r u h g o t o v i iz r a z l i č i t i h z r n a i v i n o t e č e iz r a z l i č i t i h groz d o v a ' « (S. th. III, q. 74, a. 1, c). ;
M e đ u t i m , k a d sv. T o m a e x p r o f e s s o r a z r a đ u j e t e m u o u č i n c i m a e u h a r i s t i j e (S. th. III, q. 79, aa. 1-8), o r g a n i z a c i j a g r a đ e j e č i s t o i n d i vidualna; pitanje k a k o euharistija ostvaruje jedinstvo Crkve izričito se n e t e m a t i z i r a , p o s e b n a t e m a kako euharistija čini Crkvu nije n a š l a m j e s t a u b r o j u t e m a k o j e s e k a o t a k v e o b r a đ u j u . O b r a đ u j u se o v e t e m e : e u h a r i s t i j a d o n o s i p r i m a t e l j u m i l o s t (a. 1), u č i n a k e u h a r i s t i j e j e z a d o b i v a n j e v j e č n e s l a v e (a. 2), o d n o s e u h a r i s t i j e p r e m a ot p u š t a n j u s m r t n o g g r i j e h a (a. 3), o t p u š t a n j e o p r o s t i v i h g r i j e h a (a. 4), o t p u š t a n j e k a z n e z a g r i j e h (a. 5), č u v a n j e p r e d b u d u ć i m g r i j e s i m a (a. 6), p r i č e s t k o r i s t i s a m o p r i m a t e l j u , n e d r u g i m a (a. 7), primanje pričesti s aktualnim oprostivim grijehom ne sprečava povećanje habitualne m i l o s t i ili l j u b a v i , ali s p r e č a v a aktualni učinak »okrepljen j a d u h o v n o m s l a š ć u « (a. 8). K a k o se m o ž e v i d j e t i iz s a m o g p o s t a v l j a n j a t e m a , p i t a n j e se u v i j e k p o s t a v l j a u o d n o s u p r e m a s v a k o m p o jedincu osobno. I p a k C r k v a n i j e o d s u t n a iz T o m i n e a r g u m e n t a c i j e u p r i l o g n e k i h rješenja u o k v i r u te t e m a t i k e . T a k o on za p o t v r d u teze d a euharis tija daje p r i m a t e l j u milost, n a č e t v r t o m m j e s t u donosi augustinski d o k a z : » Č e t v r t o , u č i n a k o v o g s a k r a m e n t a p r o m a t r a se iz prilika u k o j i m a se t a j s a k r a m e n a t p r e d a j e . S t o g a A u g u s t i n n a i s t o m m j e s t u kaže:: 'Naš je G o s p o d i n svoje tijelo i krv izručio u o n i m s t v a r i m a k o j e se u n e š t o j e d n o s v o d e iz m n o g i h : j e d n a n a i m e , t j . k r u h , s a s t o j i s e u j e d n o m iz m n o g o z r n a ; d r u g a t j . v i n o , s t j e č e se u j e d n o iz m n o g o j a g o d i c a . ' I s t o g a o n veli n a d r u g o m m j e s t u : 'O s a k r a m e n t a li p o b o ž n o s t i , o z n a k a j e d i n s t v a , o sveze li ljubavi!' I b u d u ć i d a . . . lju bavi n e m o ž e b i t i b e z m i l o s t i . . o č i t o j e d a o v a j s a k r a m e n a t d o n o s i m i l o s t « (S. th. III, q. 79, a. 1, c). T o m a o č i t o p r i h v a ć a a u g u s t i n s k u m i s a o d a j e ljubav o n a k o j a čini u j e d i n j a v a n j e C r k v e {caritas autem est quae facit Ecclesiae unionem, piše učenik Tomin Reginald u Supplementum tertiae partis S. th. q. 19, a. 6, sed contra), i t o se o v d j e n e d o k a z u j e , n e g o se p r e t p o s t a v l j a u o b l i k u k o j i b i se m o g a o izreći o v a k o : p r i l i k e k r u h a i vina s a k r a m e n t a l n o o z n a č u j u c r k v e n o j e d i n s t v o , a c r k v e n o se j e d i n s t v o o s t v a r u j e l j u b a v l j u k o j u i m a j u čla novi Crkve (prema Kristu i — osobito — m e đ u sobom), p a p r e m a 166
t o m e s a k r a m e n t a l n e prilike k r u h a i vina označuju tu ljubav; budući p a k da s a k r a m e n t i ono što označuju t a k o đ e r proizvode, znači da e u h a r i s t i j a p r o i z v o d i k a o svoj s p e c i f i č a n u č i n a k t u l j u b a v u s r c i m a v j e r n i k a k o j i e u h a r i s t i j u p r i m a j u . T o j e z a T o m u p r e t p o s t a v k a ; iz ričito dokazuje ovo: ako euharistija daje u vjernička srca tu ljubav, o n d a nužno daje milost, jer ljubav ne može biti bez milosti. U istom a r t i k u l u on inzistira da nije riječ s a m o o ljubavi k a o kreposti, to j e s t k a o o h a b i t u a l n o j s p o s o b n o s t i ili m o ć i z a a k t i v n u l j u b a v , n e g o d a p r i m a n j e e u h a r i s t i j e p o b u đ u j e t a k o đ e r s a m čin ljubavi: »Grgur kaže: 'Ljubav Božja nije nedjelatna: čini n a i m e velike stvari, a k o j e s t t u ' . I s t o g a se p o o v o m s a k r a m e n t u , k o l i k o j e iz n j e g o v e m o ć i , n e d a j e s a m o habitus m i l o s t i i k r e p o s t i , n e g o se t a k o đ e r p r o b u đ u j e n a čin ( e x c i t a t u r i n a c t u m ) , p o o n o j iz D r u g e K o r i n ć a n i m a 5,14: Ljubav nas Kristova goni« (S. th. III, q. 79, a. 1, ad 2). U k o n t e k s t u s h v a ć a n j a d a j e e u h a r i s t i j a sakramenat jedinstva Crkve, sv. T o m a u i s t o m a r t i k u l u u č i d a » n i t k o n e m a m i l o s t i p r i j e p r i m a n j a o v o g a s a k r a m e n t a , osim na temelju neke zelje za njim (nisi ex a l i q u o v o t o i p s i u s ) , ili o s o b n e , k a o o d r a s l i , ili želje C r k v e , k a o m a l i š a n i « (S. th. III, q. 79, a. 1, c). O n se t u p o z i v a n a s v o j a r a n i j a o b j a š n j e n j a p o k o j i m a j e — b u d u ć i d a j e stvar sakramenta euharistije »jedinstvo mističnog tijela bez kojega n e m o ž e biti spasenja«, i b u d u ći d a j e e u h a r i s t i j a » n e k a k o p o t p u n o s t i d o v r š e n o s t ( c o n s u m m a t i o ) d u h o v n o g života i s v r h a svih s a k r a m e n a t a « — već u k r š t e n j u , a i u p r i m a n j u svih s a k r a m e n a t a , uključena upravijenost čovjeka prema euharistiji, pa onda tko hoće krst, samim tim hoće i euharistiju; a z a d j e c u v r i j e d i s l i j e d e ć e : » . . .po k r š t e n j u se č o v j e k u p r a v l j a p r e m a euharistiji, i stoga Crkva, t i m s a m i m što ih krsti, u p r a v l j a djecu pre m a e u h a r i s t i j i , p a k a o š t o iz v j e r e C r k v e v j e r u j u , t a k o iz n a k a n e C r k v e žele e u h a r i s t i j u , i d o s l j e d n o p r i m a j u s t v a r « e u h a r i s t i j e (S. th. III, q. 73, a 3, c). Crkva je prisutna i u Tominu objašnjenju kako euharistija pribav l j a v j e č n u s l a v u : » O k r e p l j e n j e d u h o v n o m h r a n o m i jedinstvo što ga označuju prilike kruha i vina p o s t o j e d o d u š e u s a d a š n j i c i , ali n e s a v r e š n o : a s a v r š e n o u s t a n j u s l a v e . S t o g a A u g u s t i n k a ž e o o n o j iz Iva n a 6: Tijelo je moje doista jelo: ' J e l o m i p i ć e m l j u d i ž u d e d a n e b u d u gladni ni žedni: odistinski to daje s a m o ovo jelo i piće, koje one koji g a p r i m a j u č i n i b e s m r t n i m a i n e r a s p a d l j i v i m a u društvu svetih, gdje će b i t i m i r , i puno i savršeno jedinstvo'« (S. th., III, q. 79, a. 2, c). liko
D a j e sv. T o m a vjerovao u crkvotvornost euharistije također uko j e e u h a r i s t i j a žrtva, vidi se iz n a č i n a k a k o p o k u š a v a objasniti 167
s m i s a o t e š k o s h v a t l j i v i h r i j e č i iz r i m s k o g k a n o n a : » Z a p o v j e d i d a r u ke svetoga a n đ e l a tvoga p r e n e s u ovo n a tvoj uzvišeni oltar.« T o m a k o n s t a t i r a da tim riječima »svećenik ne moli niti d a b u d u o d n e s e n e u n e b o s a k r a m e n t a l n e prilike, a niti p r a v o Kristovo tijelo koje nije p r e s t a l o b i t i o n d j e , n e g o m o l i t o za mistično tijelo, k o j e se n a i m e u o v o m s a k r a m e n t u označuje«... A u z v i š e n i m se o l t a r o m B o ž j i m n a ziva ili s a m a s l a v n a C r k v a ( E c c l e s i a t r i u m p h a n s ) u k o j u m o l i m o d a b u d e m o p r e n e s e n i , ili s a m B o g p a m o l i m o d a b u d e m o n j e g o v i d i o n i c i (cujus p a r t i c i p a t i o n e m p e t i m u s ) . . . « . Pod anđelom, misli T o m a , mož d a se » p o d r a z u m i j e v a s a m K r i s t , k o j i j e a n đ e o v e l i k o g a s a v j e t a , k o j i svoje m i s t i č n o tijelo povezuje s B o g o m O c e m i sa s l a v n o m Crk v o m . ..« (S. th. III, q. 83, a. 4, ad 9). T o m a p o s t a v l j a p i t a n j e , »da li o v a j s a k r a m e n a t k o r i s t i d r u g i m a , o s i m o n i h k o j i g a p r i m a j u « (S. th. III, q. 79, a. 7). N j e g o v odgovor pokazuje da je pisan na brzinu, da je T o m a i tu o p r o b l e m u mislio n a r a z i n i p o j e d i n c a , d a m u C r k v a d o d u š e n i j e b i l a iz s v i j e s t i o d s u t n a , ali d a p r o b l e m a t i k u n i j e s v e s t r a n o r a z m i s l i o s a s t a n o v i š t a c r k v o t v o r nosti e u h a r i s t i j e , a p o svoj prilici nije t u s t r a n u stvari ni osjetio k a o p r o b l e m . O n r a z l i k u j e p l o d e u h a r i s t i j e u k o l i k o j e žrtva i n j e z i n p l o d u k o l i k o j e sakramenat. Pričesnicima euharistija koristi i kao sakra m e n a t i k a o ž r t v a , »jer se p r i k a z u j e z a sve p r i m a t e l j e « . »Ali d r u g i m a , k o j i n e p r i m a j u ( t j . k o j i se n e p r i č e s t e ) , k o r i s t i n a n a č i n ž r t v e , k o l i k o se p r i k a z u j e za n j i h o v o s p a s e n j e . « P r i č e s t j e d n o g a č o v j e k a , p a n i p r i č e s t m n o g i h l j u d i , n e d o n o s i n i k a k v e k o r i s t i d r g i m a k o j i se n i s u p r i č e s t i l i . T o m a se z a d o v o l j a v a t i m o d g o v o r o m ( k o j i j e u o d r e đ e n o m vi d u s v a k a k o t o č a n ) , i u o p ć e n e p o k u š a v a t r a ž i t i d u b l j e , n e b i li m o ž d a ipak o t k r i o u p r i m a n j u pričesti j e d n o g a b a r neki vid d u h o v n e koristi za d r u g e , ili b a r z a c r k v e n o z a j e d n i š t v o k a o t a k v o ; n j e m u u t a j č a s c r k v o t v o r n o s t e u h a r i s t i j e nije u svijesti k a o n e š t o za tu p r o b l e m a t i k u relevantno. M n o g o k a s n i j e p o j a v i o se u z a p a d n o m k r š ć a n s t v u o b i č a j d a p o b o ž n i v j e r n i c i n a m j e n j u j u s v o j u p r i č e s t za d r u g e , o d n o s n o d a p r i m a j u p r i č e s t n a n e č i j u n a k a n u ( n a p r . n a k a n u p a p e ili b i s k u p a ) : s l o v o T o m i n e e u h a r i s t i j s k e t e o l o g i j e p r i j e se p r o t i v i n e g o l i p o g o d u j e takvu p o b o ž n u o b i č a j u , a s v a k a k o n a m T o m i n i izvodi p o k a z u j u d a t a k v o g o b i č a j a u n j e g o v o v r i j e m e n i j e b i l o ; d a p a č e T o m a u t o m č l a n k u izri č i t o k a ž e d a »nije u o b i č a j u C r k v e d a b i se m n o g i p r i č e š ć i v a l i za spa senje nekoga«. Š t o se t i č e p l o d a e u h a r i s t i j e na način žrtve, sv. T o m a zastupa mišljenje po kojemu je primanje ploda mise kao žrtve suženo s a m o 168
n a članove Crkve: »Kao što m u k a Kristova koristi d o d u š e svima s ob z i r o m n a d o s t a t n o s t , za o t p u š t e n j e krivnje i z a d o b i v a n j e milosti i s l a v e , ali u č i n a k i m a s a m o u o n i m a k o j i se s m u k o m K r i s t o v o m p o vezu p o v j e r i i l j u b a v i , t a k o i o v a ž r t v a , k o j a j e s p o m e n č i n G o s p o d n j e m u k e , i m a u č i n a k s a m o u o n i m a k o j i se s o v i m sakramentom p o v e z u p o v j e r i i l j u b a v i . S t o g a i A u g u s t i n k a ž e u Ad Renatum: 'Tko d a p r i k a z u j e tijelo Kristovo, osim (samo) za one koji su udovi Kris t o v i ? ' S t o g a se n i u k a n o n u m i s e n e m o l i za o n e k o j i s u i z v a n C r k v e . O v i m a p a k ( t j . u d o v i m a C r k v e ) k o r i s t i više ili m a n j e , p r e m a načinu n j i h o v e p o b o ž n o s t i « (S. th. III, q. 79, a. 7, ad 2). Z a n a š u j e t e m u v a ž n o u p o z o r i t i d a sv. T o m a u t o m a r t i k u l u v i d i vjerničku pričest usko povezanom s k o n k r e t n o m misom: svaki prič e s n i k p r i m a p l o d e u h a r i s t i j e i n a n a č i n sakramenta i n a n a č i n žrtve; T o m i s e e v e n t u a l n a k o r i s t e u h a r i s t i j e samo na način sakramenta u p r i č e s n i k u n e postavlja ni kao p r o b l e m . A to nas u p u ć u j e na zaklju č a k d a sv. T o m a n i j e u s v o j e v r i j e m e u s v a k o d n e v n o j p r a k s i Crkve još doživljavao d a bi ljudi primali pričest tako odijeljeno od kon k r e t n e m i s e d a b i m u se t o b i l o n a m e t n u l o k a o z a s e b a n p r o b l e m ; iz r i č i t o n a i m e u č i d a a k o b i se n e t k o u i s t o j m i s i p r i č e s t i o d v a p u t a , t o n e b i b i o veći p l o d s a k r a m e n t a , ali »u v i š e se m i s a u m n o ž a v a p r i k a z i v a n j e ž r t v e , p a se s t o g a u m n o ž a v a u č i n a k ž r t v e i s a k r a m e n t a « (S. th. III, q. 79, a. 7, ad 3). O, o v o z e m a l j s k i m i t j e l e s n i m p l o d o v i m a m i s e ili e u h a r i s t i j e sv. T o m a š u t i ; s a m o u vezi s p l o d o m e u h a r i s t i j e u o d n o s u p r e m a v j e r n i k o v u tijelu T o m a o b j a š n j a v a : » P r e m d a t i j e l o n i j e n e p o s r e d a n s u b j e k t m i l o s t i , i p a k se iz d u š e u č i n a k m i l o s t i p r e l i j e v a n a t i j e l o , d o k s v o j e u d o v e d a j e m o za oružje pravednosti Bogu, k a o š t o se k a ž e u R i m l j a n i m a 6,13, a u b u d u ć n o s t i ć e n a š e tijelo z a d o b i t i n e r a s p a d l j i v o s t i s l a v u d u š e « (S. th. III, q. 79, a. 1, ad 3). Uloga D u h a Svetoga u euharistiji p r i s u t n a je s a m o u navodima o t a č k i h t e k s t o v a , p o s e b n o sv. I v a n a D a m a š č a n i n a ; sv. T o m a n e r a z r a đuje tu temu. Možda je u našim krajevima zgodno čitateljima tako đer predočiti kakav je stav zauzimao T o m a Akvinski u kontroverzn o m p i t a n j u k a k v i m se k r u h o m t r e b a s l u ž i t i u e u h a r i s t i j s k o j celeb r a c i j i , b e s k v a s n i m ili k v a s n i m . »U vezi s m a t e r i j o m o v o g a s a k r a m e n ta — p i š e o n — m o ž e se p r o m a t r a t i d v o j e : š t o j e n u ž n o , i š t o j e p r i k ladno. N u ž n o je d a k r u h b u d e pšenični, kao što je rečeno, bez kojega se s a k r a m e n a t n e o s t v a r u j e . N i j e , m e đ u t i m , za n u ž n o s t s a k r a m e n t a , d a b u d e b e s k v a s n i ili k v a s n i , j e r se m o ž e g o t o v i t i i u j e d n o m i u d r u g o m . N o , p r i k l a d n o je da svaki čuva u celebraciji s a k r a m e n t a ob169
red svoje Crkve. A u toj stvari Crkve imaju različne običaje. Kaže n a i m e bi. Grgur u registru: 'Rimska Crkva prikazuje beskvasni kruh, zbog toga što je G o s p o d i n uzeo tijelo bez ikakvog p o m i j e š a n j a (com m i x t i o n e ) ; ali G r č k e C r k v e p r i k a z u j u k v a s n i k r u h . z b o g t o g a š t o se R i j e č O č e v a o b u k l a u t i j e l o k a o š t o se k v a s a c p r i m i j e š a brašnu/ S t o g a , kao što griješi prezbiter u Crkvi Latina ako celebrira kvasnim kruhom, tako bi griješio prezbiter u Crkvi Grka ako bi celebrirao beskvasnim kuhom, k a o o b a r a t e l j o b r e d a s v o j e C r k v e « (S. th. III, q. 74, a. 4, c). T o m a o s o b n o s m a t r a i p a k l a t i n s k i o b i č a j u t e m e l j e n i j i m jer m i s l i d a se I s u s n a P o s l j e d n j o j v e č e r i s l u ž i o b e s k v a s n i m k r u h o m , ali se č i n i d a j e za T o m u j o š v a ž n i j i r a z l o g u t o m e , š t o j e » k r u h u p r a v o m s m i s l u s a k r a m e n a t tijela K r i s t o v a , većma nego njegova božanst va«, a t i j e l o j e K r i s t o v o » z a č e t o b e z p o k v a r e n j a « M a r i j i n a d j e v i č a n s t va. T o T o m i n o u v j e r e n j e d a j e e u h a r i s t i j a v e ć m a s a k r a m e n a t t i j e l a Kristova negoli njegova božanstva, bilo je valjda odlučujuće da je o t a č k a i d e j a o pobozanstvenju po euharistiji ostala kod Tome prisut n a s a m o u c i t a c i j i iz D a m a š č a n i n a (S. th. III, q. 79, a. 8, sed contra), i d a on u o k v i r u e u h a r i s t i j s k e teologije n e r a z r a đ u j e misli, m a k a r ih inače navodi, koje kruže oko shvaćanja euharistije kao participacije na božanstvu i kao pobožanstvenja. Sv. T o m a u t r a k t a t u o e u h a r i s t i j i u Teološkoj sumi n e r a z r a đ u j e ni široku perspektivu koja bi dosizala kozmičke dimenzije značenja e u h a r i s t i j e , a k o j a j e u X I I . s t o l j e ć u n a š l a m j e s t a n a l a t i n s k o m za p a d u p o s e b n o u m i s l i R u p e r t a iz D e u t z - a ( u m r o 1129) (usp. B. NEUN HEUSER, nav. dj., str. 78-79).
170
VIII. EUHARISTIJA I MISTIČNO TIJELO KRISTOVO U TEOLOGIJI SV. B O N A V E N T U R E Sv. B o n a v e n t u r a ( u m r o 1274) r a s p r a v l j a o j e d o s t a o p š i r n o o eu h a r i s t i j i u s v o m e k o m e n t a r u n a I V . k n j i g u Sentencija Petra Lombards k o g , (distinkcije VIII. — XIII), š t o g a j e n a p i s a o u P a r i z u u g o d i n a m a 1250 — 1252 (usp. B. DISTELBRINK, De ordine shronologico IV Librorum »Commentarii in Sententias S. Bonaventurae, Collectanea Franciscana 41 [1971] 288—314); p o n e k i m a j e t u k n j i g u B o n a v e n t u r a n a p i s a o j o š o k o g. 1248. (usp. F. CAYR£, nav. dj., str. 514); na s v a k i n a č i n p r i j e n e g o š t o j e sv. T o m a p o č e o p i s a t i svoj k o m e n t a r n a S e n t e n c i j e (1252—1256). U vezi s n a š o m t e m o m o e u h a r i s t i j i i C r k v i s m a t r a m k o r i s n i m iz n i j e t i k a k o sv. B o n a v e n t u r a , — o t p o č i n j a j u ć i r a s p r a v u o e u h a r i s t i j i , k a k o m u j e n a m e t a o P e t a r L o m b a r d s k i , o d n j e z i n i h p r e d s l i k a (figu r a ) u S t a r o m z a v j e t u , — i n z i s t i r a n a e t a p a m a povijesti spasenja: u v r e m e n u zakona naravi ( t j . p r i j e M o j s i j e v a z a k o n a ) d a n a j e p r e d s l i k a b u d u ć e k r š ć a n s k e e u h a r i s t i j e u ž r t v i k r u h a i v i n a k o j u j e p r i n i o Melk i z e d e k ( P o s t 14, 18—20); t a j e p r e d s l i k a n a j i z r a ž e n i j a s o b z i r o m na i z v a n j s k i o b r e d e u h a r i s t i j e , š t o j e u s k l a d u s t i m e d a »se z a k o n n a ravi više slaže sa z a k o n o m milosti o d n o s n o evanđelja negoli Mojsij e v z a k o n , b u d u ć i d a e v a n đ e o s k o p r a v o (ius e v a n g e l i c u m ) s a d r ž a v a v i š e iz d i k t a t a n a r a v i n e g o l i iz i n s t i t u c i j e , d o k j e u M o j s i j e v u z a k o n u s u p r o t n o « ; i u t o m se s m i s l u v e r i f i c i r a t v r d n j a sv. A m b r o z i j a d a s u »otajstva k r š ć a n a starija od židovskih«. Z a t i m s u u v r e m e n u Mojsijeva
zakona
kao
predslike
euharistije
d a n i v a z m e n i j a g a n j a c i m a n a u p u s t i n j i ; s v e se o s t a l e p r e d s l i k e svo171
d e n a t e d v i j e : svi se p r i n o s i i ž r t v e m o g u s v e s t i n a v a z m e n o g j a g a n j c a . a s v a j e l a n a m a n u « . (Sv. T o m a j e u Teološkoj sumi j o š p o s e b n o n a g l a s i o žrtvu pomirnicu [ o k a j n i c u : u s p Lev 16] » k o j a j e b i l a naj s v e č a n i j a « , i k o j a j e p o T o m i b i l a p o g l a v i t a p r e d s l i k a e u h a r i s t i j e »što se t i č e K r i s t a t r p e ć e g a k o j i j e s a d r ž a n u t o m s a k r a m e n t u « : S. th. III, q. 73, a. 6, c). V a z m e n i j a g a n j a c j e , p o B o n a v e n t u r i , z a p r a v o o z n a č a vao »Kristovu m u k u koja je korijen i temelj moći svih s a k r a m e n a t a « , ali s u » b l a g o v a n j e i u p o t r e b a o n o g a j a g a n j c a p o g l a v i t o n a z n a č a v a l i o v a j s a k r a m e n a t ( t j . e u h a r i s t i j u ) , j e r se u o v o m s k r a m e n t u o d i s t i n s k i nalazi Krist trpeći« (Christus passus). M a n a je bila izražajnija slika e u h a r i s t i j e š t o se t i č e u č i n k a , j e r j e t o b i l a h r a n a s n e b a » k o j a j e sve j e d n a k o okrepljivala i bila svima zajednička i i m a l a svu sladost«. B o n a v e n t u r a misli da je euharistija o b r e d n o izražajnije bila unapri j e d o d s l i k a n a u zakonu naravi r a d i t o g a š t o j e p i s a n i z a k o n B o g d a o »da se i s p u n i i u č i n i n e p o t r e b n i m k a o š t o s t v a r n o s t č i n i n e p o t r e b n o m s j e n u « ( s i c u t v e r i t a s e v a c u a t u m b r a m ) , p a j e s t o g a K r i s t v e ć m a sve ć e n i k p o r e d u M a l k e z e d e k o v u n e g o A r o n o v u , k a o š t o se p o k a z u j e u u H e b r e j i m a 7,11. U vremenu milosti dana je kao predslika euharistije krv koja je p o t e k l a iz b o k a K r i s t o v a n a k r i ž u (Iv 19, 34): k r v d o d u š e »nije, s t r o g o govoreći, i m a l a značaj slike, j e r j e ondje bila stvarnost; i p a k j e na neki način imala značenje pred-slikavanja, po načinu kako je potekla, j e r j e p o t e k l a iz b o k a umrloga, posebno zbog pridodanoga, naime vode« (Liber IV Sententiarum, dist. VIII, pars 1, art. 1, q. 2-3). Sv. B o n a v e n t u r a n e s a m o p r i h v a ć a a u g u s t i n s k i eklezijalni simbo lizam nego se i svijesno, i prilično opširno, bavi t i m e d a dokaže i ob r a z l o ž i k a k o j e e u h a r i s t i j a sakramenat crkvenog jedinstva, odnosno k a k o ona označuje i ostvaruje Crkvu. Njegovo je polazište mišljenje P e t r a L o m b a r d s k o g , p r e m a k o j e m u u s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e t r e b a ra zlikovati troje: »nešto što j e s a m o s a k r a m e n a t , a to su vidljive prili k e , n e š t o j e s a m o s t v a r , a t o j e Kristovo mistično tijelo, i nešto što j e i s t v a r i s a k r a m e n a t , a to j e p r a v o Kristovo tijelo (corpus Christi v e r u m ) « . Za veće p o j a š n j e n j e te podjele B o n a v e n t u r a se poziva n a H u g u o d sv. V i k t o r a , p r e m a k o j e m u s u s a k r a m e n t a l n e p r i l i k e k r u h a i vina »znak drugoga i trećega«, tj. one označuju i pravo tijelo K r i s t o v o , k o j e j e p o d n j i m a p r i s u t n o , i m i s t i č n o tijelo K r i s t o v o , t j . Crkvu, k a o k o n a č n i u č i n a k s a k r a m e n t a . »Drugo«, t j . p r a v o Kristovo tijelo, po H u g u j e »stvar p r v o g a i znak i u z r o k trećega«, što znači da je, p o d p r i l i k a m a p r i s u t n o , p r a v o Kristovo tijelo o n a stvar k o j u pri like k r u h a i vina p r v o t n o i n e p o s r e d n o označuju k a o ovdje p r i s u t n u , 172
a to p o d p r i l i k a m a s t v a r n o p r i s u t n o fizičko K r i s t o v o tijelo," s a s v o j e strane, dalje označuje kao svoju stvar Crkvu kao mistično Kristovo t i j e l o , ali n e s a m o o z n a č u j e n e g o i k a o uzrok o s t v a r u j e . »Treče« — kaže H u g o — n a i m e m i s t i č n o tijelo Kristovo, Crkva, jest »stvar dru goga i istina prvoga«, t j . u č i n a k koji proizvodi p r a v o tijelo Kristovo p r i s u t n o u s a k r a m e n t u , i k o n a č n a istina o d n o s n o s t v a r n o s t one slike ili s i m b o l a k o j u n a š o j s p o z n a j i p r u ž a j u s a k r a m e n t a l n e p r i l i k e k r u h a i v i n a . (S. Bonav, Lib. IV Sent., dist. VIII, p. 2, a. 2, q. 1). B o n a v e n t u r a p r i h v a ć a t o s h v a ć a n j e p o k o j e m u e u h a r i s t i j a i ozna č u j e i o s t v a r u j e C r k v u , ali j e s v i j e s t a n d a t a k v o s h v a ć a n j e izaziva n e koliko pitanja: on ih ne zaobilazi, nego p o k u š a v a n a njih odgovoriti. Prvo j e pitanje: Ako je euharistija »sakramenat ujedinjavanja m i s t i č n o g t i j e l a K r i s t o v a « , n e b i li o n d a o n a t r e b a l a b i t i u s t a n o v l j e n a već o n d a k a d počinje m i s t i č n o tijelo Kristovo, a o n o »počinje od Abeia«? B o n a v e n t u r a odgovara, da euharistija nije s a m o »znak mis tičnog tijela«, nego j e i z n a k »pravoga tijela Kristova, i to neposrednije«, p a b u d u ć i d a »vlastito tijelo Kristovo« nije p o s t o j a l o od Abela, o n d a nije od Abela p o s t o j a o ni s a k r a m e n a t euharistije; vaj s a k r a m e n a t o d g o v a r a » s a m o zakonu milosti, k a k o z b o g s t v a r i k o j a j e u nje m u s a d r ž a n a , a to j e p r a v o tijelo Kristovo, t a k o zbog njegovoga učin k a , a t o j e s v e z a l j u b a v i , k o j a se t r e b a l a p o j a v i t i o b i l n o u N o v o m Za konu, a u p r i j a š n j i m a (tj. u z a k o n u naravi i u Mojsijevu zakonu, op. Š B ) m o g l a se p o s j e d o v a t i t e k n e s a v r š e n o « (IV Sent. dist. VIII, p. 1, a. 2, q. 1). D r u g i s e n i z p i t a n j a t i č e t o g a k a k o e u h a r i s t i j a označuje Crkvu kao m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o . B o n a v e n t u r a s m a t r a d a se u r i j e č i m a f o r m e k o j o m se i z v r š u j e p o s v e ć e n j e , o d n o s n o p r e t v o r b a k r u h a , veli corpus ( t i j e l o ) , a n e caro ( m e s o ) , r a d i t o g a š t o t a j č i n k a o s v o j t e r m i n ima p r a v o K r i s t o v o t i j e l o kao znak mističnoga, a u ovome postoji raznol i č n o s t u d j e l o v a n j i m a . Corpus (tijelo) j e n a i m e o p ć i n a z i v z a neku h e t e r o g e n u i h o m o g e n u c j e l i n u , a caro ( m e s o ) k a z u j e s a m o n e š t o h o m o g e n o . (IV. Sent., dist. VIII, p. 2, a. 1, q. 1). B o n a v e n t u r a p r e u z i m a a u g u s t i n s k u i d e j u o j e d n o m k r u h u iz v i š e z r n a i j e d n o m v i n u iz v i š e jagodica kao ono osnovno po čemu euharistija označuje Crkvu: » D v o s t r u k a j e stvar ( r e s , t j . o n o š t o se o z n a č u j e i izvodi) t o g a s a k r a m e n t a , n a i m e t i j e l o K r i s t o v o p r a v o i mistično; i budući da su znako vi u s t a n o v l j e n i r a d i i z r a ž a v a n j a s t v a r i k o j u z n a č e , m o r a l i s u b i t i t a k vi k o j i s u p o s v o j o j n a r a v i r o đ e n i d a i z r a ž a v a j u j e d n o i d r u g o . I b u d u ć i d a j e m i s t i č n o t i j e l o n e š t o iz m n o g i h z d r u ž e n i h u j e d n o , e l e m e n ti s u m o r a l i b i t i t a k v i d a iz m n o g i h č i n e j e d n o ; a takav je kruh, jer 7
173
je iz mnogo čistih zrna; takvo je i vino, koje je iz mnogo čistih jago dica: stoga ispravno označuje ujedinjavanje mističnog tijela« (IV Sent,. dist. XI, p. 2, a., q. 1). N o , s o b z i r o m n a t a k v o označivanje, j a v l j a se t e š k o ć a u o d n o s u n a s p o m e n u t i p r o b l e m h o m o g e n o s t i i heterogenosti: prilike k r u h a i vina n e m a j u n a r a v n e sličnosti, k a k o bi t o z a s a k r a m e n a t m o r a l o b i t i , n i s p r a v i m t i j e l o m K r i s t o v i m n i s m i s t i č n i m t i j e l o m K r i s t o v i m : o n e s u n e š t o homogeno, a i pravo i m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o j e s u heterogene cjeline; p r e m a t o m e prilike n e m o g u i m a t i o n o g a z n a č e n j a k o j e i m se p r i p i s u j e ; i t u n i š t a ne p o m a ž e u p o z o r a v a t i d a s u p r i l i k e iz m n o g o z r n j a , b u d u ć i d a z r n j e nije heterogeno, nego u n i f o r m n o (istooblično). B o n a v e n t u r a razrešuje t u t e š k o ć u o v a k o : »Na ono, d a m o r a i m a t i sličnosti, t r e b a reći d a p r i l i k a p r u ž a m o g u ć n o s t u s p o r e đ i v a n j a s o b z i r o m n a m a t e r i j u iz k o j e se s a s t o j i , j e r j e iz z r n j a . . . u t o m v i d u o n a j e iz n a j č i š ć i h m e đ u s o b n o u j e d i n j e n i h z r n a , p a t a k o p o s j e d u j e sličnost s mističnim tije lom koje se sastoji iz vjernika, čistih, svezanih vjerom i ljubavlju. A p r i g o v o r o raznoličnosti djelovanja n e vrijedi, j e r se u j e d i n j u j u k a o međusobno slični ( c o n s i m i l e s ) u j e d i n s t v u v j e r e i l j u b a v i « . A k o se p r i g o v o r tiče toga da prilike u o p ć e n e m o g u biti sastavljene j e r nisu supstancija, o n d a treba odgovoriti da one poslije konsekracije zadr žavaju vlastitosti (idiomata) prijašnje supstancije, p a su stoga prik l a d n i z n a k o v i (Lib. IV Sent., dist. VIII, p. 2, a. 2, q. 1). A k o p a k se u s p o r e d b a pravi s o b z i r o m n a učinak prilika, to jest n a njihovo svoj s t v o d a hrane, o n d a p o s t o j i s l i č n o s t u o d n o s u p r e m a p r a v o m tijelu Kristovu koje je prava h r a n a (Ibid.). Š t o se t i č e vode
k o j a se u l i j e v a u v i n o k o d
mise,
Bonaventura
uči d a v o d a nije n u ž n a , ali j e v e o m a p r i k l a d n a , j e r se t i m e
dobiva
»izražajnije označavanje (mističnog tijela), b u d u ć i d a v o d a
označuje
narod
i po svome povezivanju s vinom označuje jedinstvo
u d o v i m a ; a p o v i n u se označuje ujedinjavanje
udova među
glave
s
sobom.«
I s t i n a j e d a se i s a m i m v i n o m o z n a č u j e u j e d i n j e n j e u d o v a s g l a v o m , » b u d u ć i d a se o z n a č u j e
ujedinjenje
udova među
sobom, pa
onda
d o s l j e d n o i s g l a v o m « , ali t o n i j e p o s a m o m v i n u t a k o i z r a z i t o , p a j e s t o g a p r i k l a d n o d a se u l i j e v a i v o d a ; a š t o se k a ž e d a
je
»bez t e k a i b e z m i r i s a « , t o m o ž e i m a t i i n o v o
značenje,
j e r t i m b a š o n a » o z n a č u j e n a r o d , k o j i j e insipidus
prikladno
(bez m i r i s a i o k u
s a ) , a p o p o v e z i v a n j u s M u d r o š ć u , K r i s t o m , p o s t a j e sapidus mirisav), kao voda a. 1, q. 174
3).
kad
se p r i d a j e
vinu«
(Lib.
voda
IV
Sent.
(tečan i XI,
p.
2,
D r u g i niz p o t e š k o ć a s o b z i r o m n a t o k a k o e u h a r i s t i j a označuje C r k v u t i č u se p i t a n j a , k a k o se m o ž e r e ć i d a j e p r a v o t i j e l o K r i s t o v o , p r i s u t n o u e u h a r i s t i j i , sakramenat mističnog tijela Kristova, t j . da o n o n i j e s a m o označeno p r i l i k a m a (res) n e g o d a i o n o s a m o označuje ( p a d a j e s t o g a i sakramenat), k a o s v o j u stvar ( r e s ) , s v o j e m i s t i č n o t i j e l o , t o j e s t C r k v u . P o t e š k o ć e s u d v i j e : 1. K r i s t o v o p r a v o tijelo, k a k o j e p o d s a k r a m e n t a l n i m p r i l i k a m a , nije dostupno osjetilima, a za s a k r a m e n a t j e b i t n o d a b u d e d o s t u p a n o s j e t i l i m a , j e r j e o n znak; n e d o s t u p n o o s j e t i l i m a n i j e n i k a k a v z n a k , p a p r e m a t o m e n i p r a v o ti jelo K r i s t o v o u euharistiji n e m o ž e i m a t i značaj s a k r a m e n t a za neš t o d r u g o . 2. P r a v o K r i s t o v o t i j e l o o d l i č n i j e j e o d m i s t i č n o g tijela, k a o što j e glava odličnija od svega tijela, p a s a k r a m e n a t nije m o g a o biti t a k o ustanovljen da bi ono što je odličnije bilo postavljeno kao znak onoga što je manje odlično. Bonaventura razrješava obje poteškoće jednim odgovorom: k a d je riječ o p r a v o m tijelu K r i s t o v u u euharistiji, t r e b a u o č a v a t i dva as pekta, ukoliko je naime ono prisutno p o d vidljivim prilikama k r u h a i v i n a i p o s r e d s t v o m p r i l i k a — p o v j e r i — d o s t u p n o l j u d s k i m osje t i l i m a , a p o t o m e j e znak m i s t i č n o g t i j e l a ; i d r u g o u k o l i k o j e p r a v o K r i s t o v o t i j e l o u s e b i , a p o t o m e o n o n i j e z n a k n e g o uzrok m i s t i č n o g tijela, to jest: označuje u k o l i k o j e p o d t u đ i m p r i l i k a m a , a p o s a m o m s e b i o s t v a r u j e (efficit) s v o j e m i s t i č n o t i j e l o (IV Sent. dist. VIII, p. 2, a. q. 1, ad obiecta 3-4). T o j e s t r o g o n a l i n i j i n j e g o v a s p e k u l a t i v nog obrazloženja značenjske i operativne vrijednosti riječi konsek r a c i j e : »Ovo j e t i j e l o m o j e « . T a j e r e č e n i c a j e d i n s t v e n a i d r u k č i j a o d b i l o k o j e d r u g e r e č e n i c e . » D r u g e n a i m e naznačuju istinu odnosno p o s t o j a n j e , a o v a čini o n o š t o o z n a č u j e . S t o g a j e t a r i j e č o p e r a t i v n a , ali n e o p e r a t i v n a n e k i m s u s l j e d n i m d j e l o v a n j e m , n e g o t r e n u t n i m ; i ne proizvodi n e k u n o v u i (dosad) n e p o s t o j e ć u stvar, već je njezin t e r m i n b i ć e actu p o t p u n o i k o j e s e t i m e n e m i j e n j a ; i n a n j j e o n a u s m j e r e n a k a o n a s v o j u č i n a k ( t e r m i n a t u r ) ukoliko je znak drugoga, tj. mističnog tijela Kristova; i t o sve čini s n a g o m n e s t v o r e n e Riječi, p r i d o d a n o m služitelju koji o k o m a t e r i j e ne čini n i š t a . . . B u d u ć i da taj govor, p r e t v o r b e n , i tranzitivan o d n o s n o upravljen n a t r a n s u p s t a n cijaciju, jest operativan, a djelovanje je oko supstancije k r u h a , zato z a m j e n i c a (»ovo«) p o k a z u j e s u p s t a n c i j u k r u h a p o d a k c i d e n t i m a , k o j i s e o č i m a m o g u v i d j e t i , i d o t i č e se o n o š t o se p r e t v a r a — p o s u b j e k t u — k a o o n o u što (se p r e t v a r a ) — p o p r e d i k a t u « (IV Sent., dist. VIII, p. 2, a. 1, q. 1, respondeo). P r e m a tome, istinitost rečenice »ovo j e t i j e l o m o j e « u k l j u č u j e k o n k r e t n e a k c i d e n t e ( p r i l i k e ) , j e r p o 175
n j i m a j e t i j e l o K r i s t o v o »ovo«, p a b u d u ć i d a »ovo« o d i s t a j e s t p r a v o tijelo K r i s t o v o , i s p r a v n o je govoriti d a j e p r a v o tijelo K r i s t o v o u e u h a r i s t i j i znak p o a k c i d e n t i m a p o k o j i m a j e ovo, m a k a r s u t o t u đ i a k c i d e n t i , j e r p r a v o t i j e l o K r i s t o v o i j e s t ovo z a t o d a b u d e »znak drugoga, to jest mističnog tijela Kristova«. Ako je, dakle, riječ o ustanovljavanju, o n d a se t o t i č e v i d l j i v i h p r i l i k a ; u t o m s m i s l u p r a v o K r i s t o v o t i j e l o »jest z n a k , v i d l j i v i s v o j e v o l j n o u s t a n o v l j e n u d r u g o m e , ne u s a m o m sebi; i nije ustanovljeno da označuje u sebi, nego d a o s t v a r u j e (ad efficiendum) u sebi, k a o odlični je, a d a ozna č u j e u k o l i k o j e s a d r ž a n o u d r u g o m e « (IV. Sent., dist. VIII, p. 2, a. 2, q. 1, ad obiecta 3-4). P r e m a t o m e , t o n i š t a n e o d u z i m a o d l i č n o s t i p r a v o g a K r i s t o v a tijela. U t o m p o g l e d u , u k o l i k o se z n a k o v i t o s t p r i l i k a o d n o s i n e p o s r e d n o n a t o d a b u d u u f u n k c i j i sakramentalnosti p r a v o g a tijela Kristo va, t o j e s t u k o l i k o po njihovoj vidljivosti p r a v o K r i s t o v o tijelo i m a m o ć označavanja u o d n o s u p r e m a Crkvi i vjernicima, B o n a v e n t u r a očito misli da p r a v o tijelo u t o m smislu p r e u z i m a i ono značenje p o k o j e m u se p r i l i k e d i r e k t n o o d n o s e n a m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o (tj. u k o l i k o s u s a s t a v l j e n e iz mnogo zrnja i iz mnogo jagodica), ali i p a k n a p r v o m j e s t o u t o m p o g l e d u m e ć e n j i h o v o z n a č e n j e hrane: »Pra v o K r i s t o v o t i j e l o n a l a z i se u o v o m s k r a m e n t u kao hrana, jer je radi toga sakramenat ustanovljen« (IV. Sent. dist. 11, p. 2, a. 1, q. 1). Istina, o n taj značenjski vid h r a n e o b r a đ u j e p r e t e ž n o individualno, u o d n o s u p r e m a p o j e d i n i m b l a g o v a t e l j i m a , ali C r k v a n i j e iz t o g a od s u t n a , j e r se o n a j a s p e k t k a k o p r a v o t i j e l o K r i s t o v o ostvaruje je dinstvo mističnog tijela obrazlaže kroz značenje p r a v o g a tijela Kris tova kao h r a n e . Stoga je p o t r e b n o u k r a t k o upozoriti na Bonavent u r i n u m i s a o o p r a v o m tijelu Kristovu k a o h r a n i . D a se u o č i u k a k v u se m i s a o n u s v i j e t u k r e ć e B o n a v e n t u r i n a s p e kulacija, zanimljivo je zapaziti da on neke značenjske k o m p o n e n t e k r u h a i v i n a , k o j e j e sv. A u g u s t i n p r i m j e n j i v a o n a v j e r n i k e , p r i m j e njuje n a p r a v o K r i s t o v o tijelo. Priznaje da u s a k r a m e n t u m o r a biti o z n a č e n a m u k a Kristova, p a m u k u vidi o z n a č e n u t i m e što j e k r u h ispečen i v i n o d o b i v e n o prešanjem. Augustin je to primjenjivao na postupak kojim su katekumeni osposobljeni da pristupe blagovanju e u h a r i s t i j e : p e č e n j e k r u h a p o s e b n o j e z a A u g u s t i n a o z n a č a v a l o sak r a m e n a t potvrde u k o j e m u su novokrštenici ognjem Duha Svetoga dovedeni do toga da m o g u kao k r u h biti stavljeni na oltar da posa n u tijelo K r i s t o v o . B o n a v e n t u r a , n a prigovor da su k r u h i vino nešto umjetno, a ne prirodno, pa da stoga nisu prikladni da b u d u 176
m a t e r i j a s a k r a m e n t a , odgovara d a n a to »treba reći d a je priklad n o s t o d p r i r o d e , ali u s a v r š e n j e o d l j u d s k o g a r a d a ; t a k o j e i K r i s t o d p o č e t k a i m a o p r i k l a d n o s t d a b u d e h r a n a , ali j e a c t u u č i n j e n h r a n o m pečenjem u vatri muke i prešanjem n a preši kriza; t a k o j e t o u s a m o m z n a k u , to jest u k r u h u i vinu« B o n a v e n t u r a i p a k misli d a se u t o m s a k r a m e n t u » K r i s t n e i z r a ž a v a prvotno kao mučen, nego kao hrana« (Lib. IV Sent. dist. XI, p. 2, a. 1, ad obiecta 4-5). Krist ipak ne može biti vjernicima pružen p o d oblikom bilo k a k v e h r a n e , n e g o s a m o u o b l i k u h r a n e k o j a j e p r i k l a d n a , djelo t v o r n a , z d r a v a i o p ć e n i t a , t j . k o j o m s e s l u ž e svi. T a s v o j s t v a i m a j u pšenični k r u h i vino, jer, p r v o , čovjeku n i k a d n e d o s a d e zbog uče s t a l o s t i , a š t o se n e m o ž e r e ć i o b i l o k o j o j d r u g o j h r a n i ; drugo, k r u h čovjeka jača, a vino čini veselim; treće, oboje j e zdravo; četvrto, to je opća i redovita hrana, posebno m e đ u civiliziranim n a r o d i m a ( i n t e r g e n t e s r a t i o n a b i l i t e r v i v e n t e s ) (Lib. IV Sent. dist. XI, p. 2, a. 1, q. 1, resp.). Z a p o s t i z a v a n j e d u h o v n o g u č i n k a t e h r a ne d o s t a t n o j e d o d u š e njezino u z i m a n j e i s a m o p o d j e d n o m prili k o m budući da je čitav Krist p r i s u t a n p o d s v a k o m prilikom, pa je stoga u t o m smislu s v a k a za sebe cjelovita, ali to nije t a k o a k o s a k r a m e n a t p r o m a t r a m o s obzirom n a označavanje: s a m a za sebe, n i j e d n a n i d r u g a p r i l i k a »ne i z r a ž a v a j u stvar sakramenta«, nego se s t v a r s a k r a m e n t a i z r a ž a v a s a m o u » o b j i m p r i l i k a m a u z e t i m za jedno«. Tri razloga navodi Bonaventura zbog kojih su obje prilike p o t r e b n e za integritet s a k r a m e n t a s o b z i r o m n a njegovo značenje: 1. m o r a z n a č i t i savršeno okrepljenje, jer je Krist h r a n a koja savrše n o okrepljuje, a za to nije d o s t a ni s a m k r u h n i s a m o vino, već j e p o t r e b n o o b o j e ; 2. m o r a o z n a č a v a t i K r i s t o v u muku k r o z o z n a č a vanje m n o g o s t r u k i h s t r a d a n j a njegova tijela i prolijevanje krvi, a to znači odijeljeno označavanje tijela i odijeljeno krvi: s a m o t a k o m o ž e p r i m a t e l j b l a g o v a t i duhovno, to jest prepoznati i biti zahvaćen m u k o m K r i s t o v o m u k o j o j se o č i t u j e n e i z m j e r n a B o ž j a l j u b a v , a u t o m e se d u š a s a v r š e n o o k r e p l j u j e i n a s l a đ u j e ; 3 . m e đ u t i m , »na slađivanje i o k r e p a nije u muci zato što je m u k a , nego zato što je t o naše otkupljenje«: stoga je za označavanje r a d o s t i otkupljenja s v a k a k o p o t r e b n o vino, k o j e p o s v o j i m a k c i d e n t i m a o m o g u ć u j e za s e b n o s a k r a m e n t a l n o z n a č e n j e krvi Kristove, u čemu Bonaventura v i d i o z n a č e n o d a K r i s t n i j e z a n a š e s p a s e n j e izložio t r p l j e n j u s a m o s v o j e t i j e l o n e g o i s v o j u dušu; d u š a K r i s t o v a k a o t a k v a , u s e b i , budući da je duhovna, nije mogla biti stavljena p o d neke materjalne prilike d a bi t a k o d u š a Kristova u sebi, p o m o ć u prilika, ima-
177
l a s a k r a m e n t a l n o z n a č e n j e , ali j e z a t o , d a b u d e o z n a č e n a n j e g o v a d u š a , K r i s t u s t a n o v i o d a se p o s e b n o p o d p r i l i k o m v i n a p o j a v l j u j e n j e g o v a k r v , k o j a se s m a t r a s j e d i š t e m d u š e . S t o g a i p o d t i m v i d i k o m na integritet euharistije s obzirom na značenje spadaju obje prilike. J a s n o d a se B o n a v e n t u r a t u n a š a o d o n e k l e u n e p r i l i c i , b u d u ć i d a se već u njegovo v r i j e m e v j e r n i c i m a u g l a v n o m nije davala pričest p o d p r i l i k o m vina. Stoga on to svoje r a z m a t r a n j e zaključuje ovako: » I a k o j e č i t a v o sadržano u svakoj prilici, ipak p o jednoj od njih n i j e s a v r š e n o označeno. I stoga vjernici p r i m a j u savršen s a k r a m e n a t j e r p r i m a j u z a o s t v a r i v a n j e u č i n k a ; a š t o se t i č e z n a k o v i t o s t i , d o s t a j e d a t o C r k v a č i n i p r e d n j i h o v i m o č i m a (in e o r u m praesentia); i n i j e p o t r e b n o d a s a m i p r i m a j u , z b o g o p a s n o s t i d a se n e p r o l i j e i zbog o p a s n o s t i zablude, j e r p r i p r o s t i ne bi vjerovali da u jed n o j p r i l i c i p r i m a j u č i t a v a K r i s t a « (IV Sent. dist. XI, p. 2, a. 1, q. 2). P o š t o s m o t a k o p o k u š a l i l e t i m i č n o b a c i t i p o g l e d n a t o k a k o sv. B o n a v e n t u r a ugrađuje u svoju euharistijsku teologiju augustinski e k l e z i j a l n i s i m b o l i z a m s o b z i r o m n a p i t a n j e k a k o e u h a r i s t i j a ozna čuje C r k v u , p o t r e b n o j e j o š n e š t o r e ć i o t o m k a k o p o n j e m u p r i m a n j e e u h a r i s t i j e čini ili ostvaruje C r k v u u v j e r n i c i m a . T o j e pi t a n j e — a k o se h o ć e m o p o s l u ž i t i s k o l a s t i č k i m t e h n i č k i m t e r m i n i m a — , k a k o m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o j e s t k o n a č n a stvar o v o g a s a k r a m e n t a . A k o se p o s l u ž i m o A u g u s t i n o v i m k o n k r e t n i m n a č i n o m g o v o ra, o n d a je to pitanje, što točno znači Augustinova tvrdnja novok r š t e n i c i m a : »Vi s t e n a o l t a r u « . K a k o s m o vidjeli, A u g u s t i n s a m nije to gledao s a m o sa s t r a n e s a k r a m e n t a l n o g učinka, nego i — m o ž d a č a k p r v e n s t v e n o — s a značenjske s t r a n e : za A u g u s t i n a s u v j e r n i c i , C r k v a , o z n a č e n i k r u h o m n a o l t a r u i prije konsekracije: o n i s u u k r u h u i v i n u s a m e s e b e ( s a b r a n e , s a m l j e v e n e , i s p e č e n e od nosno isprešane) donijeli na oltar da riječju K r i s t o v o m p o s t a n u Kristovo tijelo; Crkva po Augustinu nije u euharistiji označena s a m o k a o k o n a č n i Učinak što ga taj s a k r a m e n a t proizvodi u vjernicima, n e g o j e o n a v e ć s a d r ž a n a n a n e k i n a č i n , o č i t o b a r u k l j u č n o m že l j o m (voto) d a s a m u s e b e p r e d a K r i s t u i p o K r i s t u O c u n e b e s k o m e , u m a t e r i j i k o j a se z a s a k r a m e n t a l n u ž r t v u p r i n o s i n a o l t a r . D o b i v a se d o j a m d a je u B o n a v e n t u r i n o j r a s p r a v i o euharistiji u k o m e n t a r u n a Sentencije t a m i s a o o d s u t n a : za nj j e m i s t i č n o t i j e l o s a m o k o n a č n a s t v a r s a k r a m e n t a (res t a n t u m ) , o z n a č e n a p o s a k r a m e n t a l n i m p r i l i k a m a s a m o k a o buduće, a n e k a o prethodno i već postojeće i k a o t a k v o v e ć u z n a k o v i m a s a d r ž a n o . J e li n a t a j g u b i t a k s v i j e s t i o p r e t h o d n o j uključenosti vjernika, odnosno Crkve, u celebraciji 178
e u h a r i s t i j e o d l u č u j u ć i u t j e c a j , n e s v j e s t a n d o d u š e ali s t v a r a n , i z v r š i l a t a d a već o d a v n o u s t a l j e n a p r a k s a d a v j e r n i c i v i š e n e d o n o s e svoj k r u h i v i n o d a se p o s t a v e n a o l t a r za p o s v e ć e n j e , n e g o d a se k r u h i v i n o p r i p r a v l j a j u za e u h a r i s t i j u n e z a v i s n o o d v j e r n i č k i h p r i n o s a ? Mislim da je to vrlo v j e r o j a t n o , j e r k a d vjernici više n e d o n o s e s v o j k r u h , k a k o b i se m o g l o d o ž i v l j a v a t i d a d o n o s e s e b e ? C r k v a je u to d o b a već »raskoljena« n a vjernike i n a kler; kler daje pri p r e m i t i k r u h i v i n o , v i š e n i k l e r i c i n e d o n o s e k o l t a r u k a o svoj o s o b n i d a r , — k a k o j e b i l o (vidjeli s m o u p o v i j e s n o m d i j e l u ) u d r u g o j fazi r a z v i t k a u vezi s p r i p r e m a n j e m k r u h a za ž r t v u ; s a d a j e t o p r i p r e m a n j e lišeno već svake o s o b n e k o m p o n e n t e u vidu d o n o š e n j a n a oltar, to je p r i p r e m a n j e sad već institucionalizirano, službeno, s a m o i isključivo za to da posluži za o s t v a r e n j e p r i s u t n o s t i p r a v o g K r i s t o v a t i j e l a , p a s t o g a i n i j e č u d o d a se a u g u s t i n s k a i d e j a o t o m e k a k o se p e č e n j e k r u h a i p r e š a n j e v i n a t i č e n e č e g a š t o se d o g o d i l o vjernicima, Crkvi, u B o n a v e n t u r i n o j teologiji pojavljuje u sasvim p r e r a đ e n u o b l i k u : s a d a p e č e n j e i p r e š a n j e o z n a č u j e n e š t o š t o se d o godilo Kristu. Za B o n a v e n t u r u je, dakle, C r k v a (on radije govori »mistično t i j e l o K r i s t o v o « ) u č i n a k e u h a r i s t i j e ( » s t v a r s a k r a m e n t a « ) k o j i se ostvaruje p r i m a n j e m , tj. b l a g o v a n j e m p r a v o g tijela K r i s t o v a p o d p r i l i k a m a k r u h a (i v i n a ) , š t o z n a č i u vjernicima. Govoreći o plodu euharistije u o n i m a koji je blaguju, B o n a v e n t u r a bez s u m n j e i m a više p r e d o č i m a p i t a n j e k a k o e u h a r i s t i j a čini Crkvu nego što to i m a p r e d o č i m a T o m a A k v i n s k i u Teološkoj sumi, z'ako s e č i n i d a j e i njegov pristup, kao i Tomin, prvenstveno individualan, s a m o s time da je Toma u razrađivanju individualnih plodova euharistije u pojedinim pričesnicima razrađeniji i sustavniji. Ipak, čitatelj ima jasan d o j a m da B o n a v e n t u r a nije t a k o svijesno mislio o toj temi k a o š t o j e s v i j e s n o m i s l i o o t e m i k a k o e u h a r i s t i j a označuje Crkvu, t j . m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o . Č a k se m o r a m o p i t a t i , j e li o n t o u o p ć e j a s n o u o č i o k a o p r o b l e m , ili m u j e g o v o r o t o m p i t a n j u , k o l i k o g a i m a , n a m e t n u l a s a m o p o t r e b a s u s t a v n o s t i , k o j a j e p r o i z l a z i l a iz či njenice da je kao osnovicu raspravljanja prihvatio razlikovanje triju sastavnih dijelova u euharistiji: s a k r a m e n t a l n i h prilika (sacramentum tantum), p r a v o g a t i j e l a K r i s t o v a (res e t s a c r a m e n t u m ) i m i s t i č n o g t i j e l a K r i s t o v a (res). B o n a v e n t u r a to p i t a n j e d o d i r u j e govoreći (dosta o p š i r n o ) o dva n a č i n a blagovanja m e n a (dist.
IX),
euharistije, specifičnoj
teološkoj t e m i o n o g a vre
i k r a ć e o u č i n k o v i t o s t i (De efficacia:
dist.
XII,
p. 179
2, a. 1, qq. 1-3). O n p r e u z i m a v e ć v i š e - m a n j e u s t a l j e n o r a z l i k o v a n j e b l a g o v a n j a e u h a r i s t i j e n a sakramentalno i n a duhovno (govori i o č i s t o tjelesnom b l a g o v a n j u , ali o n o n e i d e u i s t i r e d , j e r t o n e b i b i l o blagovanje sakramenta kao sakramenta nego kao obične hrane). Razlika dviju v r s t a b l a g o v a n j a t e o r e t s k i se osniva n a t o m e što u e u h a r i s t i j i p o s t o j e d v i j e s t v a r n o s t i k o j e se o z n a č u j u i o s t v a r u j u : » d v o s t r u k a j e s t v a r ( r e s ) , n a i m e t i j e l o K r i s t o v o pravo i mistično« (Lib. IV Sent. dist. XI, p. 2, a. 1, q. 1). I b u d u ć i d a s u » s a m o d v i j e stvari ovoga sakramenta, a moguće je primiti j e d n u bez druge, s t o g a p o s t o j e d v a r a z l i č i t a n a č i n a « b l a g o v a n j a (IV. Sent. dist. IX, a. 1, q. 1). M o g u ć e j e d a n e t k o b l a g u j u ć i p r i m a s a m o prvu stvar s a k r a m e n t a , t j . p r a v o K r i s t o v o t i j e l o , a n e p r i m i drugu, t j . m i s t i č n o t i j e l o : t a k a v j e b l a g o v a o s a m o s a k r a m e n t a l n o , ali n i j e b l a g o v a o d u h o v n o ( s p i r i t u a l n o ) . U s v a k o m se s a k r a m e n t a l n o m b l a g o v a n j u , to jest k a d n e t k o u z i m a s a k r a m e n a t kao s a k r a m e n a t , a n e s a m o kao običnu h r a n u , bilo da osobno vjeruje u prisutnost pravoga t i j e l a K r i s t o v a p o d p r i l i k a m a ili s a m o i m a n a k a n u č i n i t i o n o š t o čini C r k v a , o d i s t a i s t v a r n o p r i m a p r a v o t i j e l o K r i s t o v o . Ali n i j e svako s a k r a m e n t a l n o blagovanje ujedno i duhovno. Da bi netko d u h o v n o b l a g o v a o , t o j e s t p r i m i o i drugu stvar e u h a r i s t i j e , n a i m e mistično Kristovo tijelo, z a t o n i j e d o s t a d a i m a n a k a n u , p a n i s a m o v j e r u , p o t r e b n a j e i l j u b a v (caritas), jer »duhovno ne blaguje nitko o s i m o n o g a k o j i j e u d K r i s t o v (membrum Christi) i k o j i ostaje u Kristu«, o d n o s n o » d u h o v n o b l a g u j e o n a j k o j i ostaje u jedinstvu K r i s t a i C r k v e š t o g a s a k r a m e n a t o z n a č u j e « (IV Sent. dist. IX, a. 1, q. 1-2). »Ovaj s a k r a m e n a t o s t v a r u j e u č i n a k p o s r e d s t v o m d u h o v nog blagovanja, a d u h o v n o b l a g o v a n j e zbiva se p o s r e d s t v o m ljubavi: d a k l e p r e t p o s t a v l j a l j u b a v , p a p r e m a t o m e , t k o p r i s t u p a b e z lju b a v i , n e n o s i s a s o b o m u č i n k a « (IV Sent. dist. XII, p. 1, a. 1, q. 2). Bonaventura, p r e m a tim mislima koje on prihvaća, uči da euha ristija u primatelju pretpostavlja postojanje faktičkog sjedinjenja s K r i s t o m u Crkvi, o d n o s n o u m i s t i č n o m tijelu Kristovu; k a o i to d a se t o s j e d i n j e n j e , k a k o g a o z n a č u j e e u h a r i s t i j a , o s t v a r u j e p o l j u b a v i (a n i j e d o s t a s a m a v j e r a b e z l j u b a v i ) : e u h a r i s t i j a j e s t sak ramenat sjedinjenja, ali njezin p r a v i i njoj svojstveni u č i n a k nije prvo u j e d i n j a v a n j e ili iznovično ujedinjavanje, nego je njezin »prvi u č i n a k . . . već ujedinjene većma ujedinjavati« (iam unitos magis u n i r e ) (IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q. 3). P r o m a t r a j u ć i p r o b l e m , k a k o e u h a r i s t i j a ostvaruje C r k v u k o j u s a k r a m e n t a l n o označuje, sa m o k r o z blagovanje, B o n a v e n t u r a sebi ni ne postavlja pitanje nije li m o ž d a e u h a r i s t i j a u C r k v i i p a k n a n e k i d r u g i n a č i n o n a t e a n d r i č 180
k a z b i l j a p o k o j o j se u z b i l j a v a i d r ž i u z a z b i l j n o s t i i s a m o p r v o t n o j e d i n s t v o C r k v e s K r i s t o m , t o j e s t i t e m e l j n o sjedinjavati, a ne samo većma ujedinjavati. R a z u m i j e se d a B o n a v e n t u r a p o d d u h o v n o m s t v a r n o š ć u k o j u n a z i v a l j u b a v ( c a r i t a s ) m i s l i i o n o š t o n a z i v a m o posvetnom odnosno habitualnom milošću (grada gratum faciens, kaže on), i da p r e m a tome Crkvu kako je označuje sakramenat euharistije, tj. mistično Kristovo tijelo, sačinjavaju s a m o p r a v e d n i c i (iusti), to jest vjernici k o j i s u u s t a n j u m i l o s t i , p a j e s t o g a t a k v o s j e d i n j e n j e s v a k o g vjer nika s Kristom po milosti i ljubavi pretpostavka da bi on mogao duhovno blagovati euharistiju, to jest da bi kao učinak euharistije m o g a o p o s t i ć i t o d a s e k a o » v e ć ujedinjen još većma ujedini« s K r i s t o m u njegovu m i s t i č n o m tijelu. N e misli B o n a v e n t u r a u toj r a s p r a v i da vjernici u s m r t n o m grijehu nisu članovi vidljive Crkve, j e r i z r i i č t o z a s t u p a d a j e s v e ć e n i k d u ž a n p r i č e s t i t i tajnog grešnika a k o ovaj to traži, m a k a r s a m svećenik z n a d a j e dotični u s m r t n o m grijehu, m e đ u ostalim, zato što takav ima na dobivanje pričesti » p r a v o (ius) p r e d l i c e m C r k v e , pa mu je onda dužan dati njegovo pravo ako traži« (IV Sent. dist. IX, a. 2, q. 4). J a v n o p o z n a t o m g r e š n i k u , m e đ u t i m , s v e ć e n i k n e s m i j e d a t i sv. p r i č e s t i (Isto mjesto). Grešnici ipak »primaju stvar s a k r a m e n t a , to jest p r a v o tijelo Kris tovo, koje j e r o đ e n o od Djevice, k o j e j e visjelo n a križu, k o j e j e o d m r t v i h u s k r s n u l o i n a l a z i s e n a n e b e s i m a « , j e r »u p o s r e d n o j s t v a r i (in re media), a k o j a j e p r a v o K r i s t o v o t i j e l o , n e m a razlike i z m e đ u p r a v e d n i k a i g r e š n i k a (impium), j e r se s a m G o s p o d i n jedni m a i d r u g i m a n u d i s a d a , k a o što se za sve p r i n i o n a križu!« N o , g r e š n i k n e b l a g u j e e u h a r i s t i j e duhovno, i ne može primiti učinka, t o j e s t konačne stvari s a k r a m e n t a (rem ultimam), j e r » š t o se t i č e k o n a č n e ( s t v a r i ) , n a i m e ujedinjavanja u mističnom tijelu, golema j e r a z l i k a , j e r d o b r i o d a t l e p r i m a j u p l o d , zli n e , d a p a č e p r i m a j u š t e t u « (IV Sent. dist. IX, a. 2, q. 1). D r u g i m r i j e č i m a : »u o v o m s e s a k r a m e n t u u o č a v a j u d v i j e s t v a r i : istina s a k r a m e n t a koja stoji u o n o m e š t o j e p r v a s t v a r ; i korist s a k r a m e n t a , k o j a s t o j i u o n o m e š t o j e k o n a č n a s t v a r , a t o j e inkoroporacija odnosno ujedinjenje š t o se t i č e mističnog tijela« (IV Sent., dist. XIII, a. 1, q. 1). G r e š n i k b l a g u j e p r a v o tijelo K r i s t o v o sebi n a o s u d u , n e »što bi samo
tijelo
nanosilo
duši
neku
ljagu,
nego
zato
što
ga
grešnik
p r e z i r e , k a d s e , z n a j u ć i d a j e n e č i s t , z a n e m a r u j e p r i p r a v i t i , p a Gos podina uvodi u tako ružan gostinjac. U t o m postoji grijeh u k o l i k o se nije p r i p r a v i o za p r i m a n j e
tolikog gosta;
propusta,
i grijeh
pre181
žira, j e r — koliko je do njega — nanosi Kristu poruge«. Bonaventu r a s t i m u vezi z a u z i m a s t a v u p i t a n j u , n i j e li g r i j e h a k o g r e š n i k i s a m o gleda e u h a r i s t i j u : »Okus i s k a z u j e n e p o š t i v a n j e n a p r o s t o ; (sto ga) t k o k u š a , g r i j e š i . B u d u ć i d a u opipu ( d o t i c a n j u ) p o s t o j i n e p o š tivanje, p r e m d a ne uvijek i ne toliko, stoga ne griješi toliko i može se d o g o d i t i d a t o č i n i b e z g r i j e h a . B u d u ć i d a u vidu ( g l e d a n j u ) n e m a nepoštivanja, zato n e m a krivnje, osim a k o k a k v a p r i d o d a n a okol n o s t z b o g s v o j e n a k a z n o s t i p r o i z v e d e k r i v n j u « (IV Sent., dist. IX, a. 2. q. 2). Na p i t a n j e , š t o j e s g r e š n i k o m k o j i b l a g u j e e u h a r i s t i j u n e m a j u ć i u svijesti da je u s m r t n o m grijehu, B o n a v e n t u r a odgova r a d a se s v a t k o m o r a za b l a g o v a n j e p r i p r a v i t i , »jer B o g d o l a z i d a s t a n u j e u č o v j e k u « : t k o se n e p r i p r a v i n i k a k o , b l a g u j e n e d o s t o j n o ; t k o se p r i p r a v i d o v o l j n o po istini, b l a g u j e d o s t o j n o ; »a t k o se p r i p r a v i m a n j e d o s t a t n o , t j . v e ć m a po vjerojatnosti negoli p o istini, ne b l a g u j e d o s t o j n o j e r se n i j e p r i p r a v i o d o s t a t n o , (ali) n i t i n e d o s t o j n o j e r se p r i p r a v i o v j e r o j a t n o : takav, makar ne primio milost, ipak ne upada u uvredu«: p r e m a t o m e , o d k r i v n j e g a »ne i s p r i č a v a n e znanje zbog neznanja, nego zbog vjerojatnosti da je u milosti« (IV Sent. dist. IX, a. 2, q. 3). Iz t o g a s v e g a s l i j e d i d a f a k t i č n o s t a n j e s m r t n o g g r i j e h a n u ž n o ne povlači za s o b o m da svaki takav pričesnik s m r t n o griješi: smrt n o g r i j e š i s v a k a k o o n a j k o j i » s p o z n a j e (svoj) g r i j e h i n e k a j e se z a nj i s n j i m e p r i s t u p a : a t o n e m o ž e b i t i b e z p r e z i r a ; d r u k č i j e j e k a d n e zna« (IV Sent. dist. IX, a. 2, q. 3). Ali t i m e j o š n i j e r i j e š e n o p i t a n j e , m o ž e li e u h a r i s t i j a i m a t i s v o j u č i n a k ( t j . i n k o r p o r a c i j u u m i s t i č n o tijelo K r i s t o v o ) u n e k o m g r e š n i k u k o j i j e u s m r t n o m g r i j e h u . B o n a v e n t u r a n a t o p i t a n j e o d g o v a r a : »Ne o g r a n i č a v a m o Božju darežljivost da ne bi u o v o m s a k r a m e n t u mogla proizvesti, i da p o n e k a d ne bi t a k o đ e r proizvodila, otpuštanje svake krivnje; ali p r e m a o p ć e m s u d i š t u (secundum forum commune) i općenitom r a z l o g u r a d i k o j e g a j e s a k r a m e n a t u s t a n o v l j e n t r e b a r e ć i d a j e taj s a k r a m e n a t d a n za hranu onima koji su od tijela Kristova, a svi t a k v i i m a j u l j u b a v (caritatem): p r e m a tome učinak proizvodi samo u pravednicima. A učinak u pravednicima je takav da oslobađa od o p r o s t i v e k r i v n j e i č u v a o d s m r t n e « . I t o d a se u p r i m a n j u t o g a s a k r a m e n t a »ne u k i d a s m r t n a k r i v n j a « , s p a d a n a o d l i č n o s t s a k r a m e n ta: »Tako je odličan (nobilis) s a k r a m e n a t i t a k o odličan k r u h , d a se s m i j e d a t i s a m o s i n o v i m a i v e ć o p r a v d a n i m a ; a k o j i s u t a k v i , nemaju smrtne krivnje. Prema tome, na posebno dostojanstvo toga s a k r a m e n t a s p a d a t o d a n i j e u p r a v l j e n p r o t i v s m r t n e k r i v n j e « (IV 182
Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q.2). U d u b l j e r a z m a t r a n j e t o g a p i t a n j a B o n a v e n t u r a se o v d j e n e u p u š t a ; T o m a A k v i n s k i j e k a s n i j e u Teo loškoj sumi t o p i t a n j e d u b l j e r a z m i š l j a o s d o n e k l e d r u k č i j e g p r i l a z a i p r e d l o ž i o d e t a l j n i j a r j e š e n j a . P r e m a T o m i , » m o ć o v o g a sak r a m e n t a m o ž e se p r o m a t r a t i d v o j a k o : n a j e d a n n a č i n po sebi: i t a k o o v a j s a k r a m e n a t i m a m o ć za o t p u š t a n j e b i l o k o j i h g r i j e h a n a temelju m u k e Kristove koja j e izvor i u z r o k o t p u š t a n j a grijeha«. D r u g o j e , a k o se s t v a r p r o m a t r a u o d n o s u p r e m a o n o m e t k o p r i m a taj s a k r a m e n a t , » p r e m a t o m e d a li u n j e m u p o s t o j i ili n e p o s t o j i z a p r e k a z a p r i m a n j e u č i n k a o v o g a s a k r a m e n t a « . Č o v j e k sa s v i j e š ć u s m r t n o g a grijeha, i s p r i a n j a n j e m uz grijeh, n e može primiti učinak t o g a s a k r a m e n t a z b o g t e z a p r e k e , j e r »se n e m o ž e u j e d i n i t i s K r i s t o m (a t o se z b i v a p o t o m s a k r a m e n t u ) d o k j e v o l j o m v e z a n (est in affectu) uz s m r t n o griješenje«. M e đ u t i m , a k o n e t k o p r i m i sakra m e n a t u s m r t n o m grijehu kojega nije svjestan i uz koji nije voljno v e z a n (cujus conscientiam et affectum non habet), m o ž e d o b i t i ot p u š t a n j e s m r t n o g grijeha: »možda najprije nije bio d o s t a t n o raskaj a n (contritus), ali ć e p r i s t u p a j u ć i p o b o ž n o i s p o š t o v a n j e m z a d o biti p o o v o m s a k r a m e n t u milost ljubavi, k o j a će usavršiti raskajan j e i o t p u s t g r i j e h a « . P o T o m i n u se s h v a ć a n j u s m r t n i g r i j e h , u stva ri, n i k a d n e o p r a š t a bez o d n o s a p r e m a euharistiji j e r j e svako op r a v d a n j e u p r a v l j e n o p r e m a s a k r a m e n t u tijela Gospodnjega, p a stoga u k l j u č u j e ž e l j u (votum) za p r i m a n j e m e u h a r i s t i j e : u t o m s m i s l u m o ć m u k e K r i s t o v e , s a d r ž a n a u e u h a r i s t i j i , p o t o m votumu izvodi svako otpuštanje smrtnoga grijeha, prije samog faktičnog blago v a n j a e u h a r i s t i j e (S. th. III, q. 79, a. 3, c). T e š k o b i se m o g l o s p u n o m s i g u r n o š ć u t v r d i t i d a li b i B o n a v e n t u r i n a r a z m i š l j a n j a , d a ih j e d a l j e v o d i o , b i l a d o v e l a d o i s t o g r e z u l t a t a , a k o u z m e m o u o b z i r d a s u se n j e g o v a r a z m i š l j a n j a u t o m p o g l e d u k r e t a l a od a k t i v n e p r i p r a v l j e n o s t i s u b j e k t a za blagovanje t i j e l a K r i s t o v a , a T o m i n a o d o b j e k t i v n i h m o ć i s a k r a m e n t a k o j a dje luje a k o joj nije postavljena z a p r e k a (iako i T o m a u o v o m slučaju govori o tome da grešnik pristupa »pobožno i s poštovanjem«!). B o n a v e n t u r a n a i m e izričito uči da i p r a v e d n i k m o ž e e u h a r i s t i j u pri m i t i bez ploda, t o j e s t s a m o s a k r a m e n t a l n o ( n e - d u h o v n o ) , u s l u č a j u k a d n i j e a k t i v n o p r i p r a v l j e n : »Ako se iz n e k e o b u m r l o s t i ili iz r a s t r e s e n o s t i nije k a k o t r e b a p r i p r a v i o , ne o d n o s i sa s o b o m n i k a k v u ili t e k m a l j u š n u u č i n k o v i t o s t , m a k a r n e u p a d a u s m r t n u u v r e d u « ; p r e m a t o m e , ni » p r a v e d a n č o v j e k n e b l a g u j e u v i j e k d u h o v n o . . . d u h o v n o b l a g u j e o n d a k a d se g i b a g i b a n j e m v j e r e i l j u b a v i , j e r 1S3
t a d a žvače i pritjelovljuje se; stoga, a k o z a n e m a r u j e , ne dobiva u č i n k a « (IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q. 1). U z i m a j u ć i u o b z i r sve t e B o n a v e n t u r i n e i z v o d e , m i s l i m d a m o ž e m o n j e g o v u m i s a o o t o m e k a k o se e u h a r i s t i j a o d n o s i prema Crkvi, i p o s e b n o k a k o e u h a r i s t i j a čini Crkvu, sažeto izreći o v a k o : euharistija shvaćena n a razini svoje s a k r a m e n t a l n o s t i k a o takve, t o j e s t n a r a z i n i s v o j e g označavanja nevidljivih n a d n a r a v n i h stvarno sti, p r i m j e r e n a je vidljivoj Crkvi, to jest svima koji su u vidljivu jedinstvu Crkve, j e r su n a s p o z n a j n o m p l a n u s a m o oni p o vjeri s p o s o b n i d a e u h a r i s t i j u u z m u , n e k a o o b i č n u h r a n u , n e g o k a o sak r a m e n a t , to jest kao n a d n a r a v n u stvarnost označenu vidljivim pri l i k a m a ; m e đ u t i m , e u h a r i s t i j a s h v a ć e n a n a r a z i n i o n o g a š t o j e nje z i n a k o n a č n a s t v a r n o s t (res nitima), a što Bonaventura označuje k a o mistično tijelo Kristovo, o d g o v a r a s a m o vjernicima koji su s K r i s t o m faktično povezani, n a nevidljiv način, n e s a m o p o vjeri nego i p o ljubavi, to jest koji su u h a b i t u a l n o j milosti, p a j e p r e m a t o m e k o n a č n i učinak s a k r a m e n t a euharistije ta nevidljiva stvar nost Crkve na zemlji; to je ono što euharistija konačno označuje i š t o o n a o s t v a r u j e , ali t a k o d a s a m o p o s t o j a n j e t e s t v a r n o s t i v e ć p r e t p o s t a v l j a , a djeluje d a ta s t v a r n o s t t r a j e i d a b u d e sve d u b l j a i s v e p o t p u n i j a ( t j . d a »već u j e d i n j e n e v e ć m a u j e d i n j u j e « ) . B o n a v e n t u r i n o t u m a č e n j e A u g u s t i n o v e t v r d n j e : »Vi s t e n a o l t a r u « , k o j u o n p r e o b r a ć a u t v r d n j u : »Mi s m o s t v a r o v o g a s a k r a m e n t a « , k r e ć e se u t o m okviru: »Treba reći d a s m o m i stvar ovoga s a k r a m e n t a , n e na p r o s t o , nego ukoliko s m o udovi, o d n o s n o ukoliko s m o ujedinjeni sa s a m o m g l a v o m ; o d a t l e vaj s a k r a m e n a t značuje sjedinjenje K r i s t o v a t i j e l a u u z a j a m n o m o d n o š e n j u u d o v a (per comparationem membrorum ad invicem) i u o d n o s u p r e m a glavi. K a d n a s j e d a k l e sebi ujedi n i o , u č i n i o j e n a s , t o j e s t samo sjedinjenje, s t v a r j u (rem) ovoga s a k r a m e n t a , j e r n a m j e d a o s t v a r s a k r a m e n t a : a t o s j e d i n j e n j e sva k i d a n u n a m a r a s t e i p o s t a j e b o l j e p r e m a t o m e k a k o se p o b o ž n i j e p r i m a s a k r a m e n t « (IV Sent. dist. IX, a. 2, dub. 4). B o n a v e n t u r a u t o j s u v i s l o s t i n e p o s t a v l j a p i t a n j e , n i s u li b a r u n e k o m s m i s l u u d o v i m i s t i č n o g t i j e l a K r i s t o v a i o n i v j e r n i c i k o j i s u actu u s m r t n o m gri jehu, j e r su ipak s K r i s t o m povezani p o vjeri koja nije m o g u ć a bez D u h a Svetoga kojega šalje Krist k a o svoga Duha; kao ni pitanja, n i j e li u e u h a r i s t i j i n a n e k i n a č i n s a d r ž a n i u z r o k s a m e v j e r e , k a o osnovne stvarnosti od koje počinje svako ujedinjavanje ljudi s Kris t o m . B u d u ć i d a j e k o n a č n u s t v a r ( u č i n a k ) e u h a r i s t i j e p r o m a t r a o is k l j u č i v o k a o p l o d b l a g o v a n j a , t a m u se p r o b l e m a t i k a n i j e u s v i j e s t i , čini se, ni pojavila. 184
I p a k vidljiva Crkva i m i s t i č n o tijelo nisu za B o n a v e n t u r u dvije sasvim različite stvari, nego je vidljiva Crkva p o svojoj naravi takva d a je njezino n o r m a l n o stanje, za koje postoji, d a b u d e m i s t i č n o t i j e l o K r i s t o v o : o d a t l e B o n a v e n t u r a , s j e d n e s t r a n e , s m a t r a d a »sve ć e n i k k o j i b i h t i o g o t o v i t i (conficere, u z n a č e n j u posvetiti) sav k r u h n a t r ž n i c i , ne čini ništa« (nihil facit), j e r se » m o ć r i j e č i ( k o n s e k r a c i j e ) p r o t e ž e n a t o l i k u m a t e r i j u za k o l i k u m o ž e s v e ć e n i k z a k l j u č i v a t i d a se m o r a u z e t i , i d a o d g o v a r a , za upotrebu vjernika« (IV. Sent. dist. X, p. 2, a. 1, q. 4); a s d r u g e s t r a n e , d a s v a k i v j e r n i k — k a k o s m o vidjeli — i m a n a č e l n o pravo n a e u h a r i s t i j u p r e d l i c e m v i d l j i v e C r k v e , j e r se, o č i t o , m o r a p r e t p o s t a v i t i d a j e u j e d i n s t v u m i s t i č n o g t i j e l a , d o k se s u p r o t n o j a v n o n e d o k a ž e ; o n m o r a , m e đ u t i m , s a m s e b e is ključiti ako je svjestan s m r t n o g a grijeha, to jest ako je svjestan da n i j e s a d r ž a n u konačnoj stvari s a k r a m e n t a , u j e d i n s t v u m i s t i č n o g ti jela. Ako p a k je javni grešnik, t a k o da je i p r e d licem Crkve vidljivo da nije u o n o m m i s t i č n o m jedinstvu s K r i s t o m koje je k o n a č n a stvar s a k r a m e n t a , o n d a ga od blagovanja m o r a isključiti svećenik k a o djelitelj s a k r a m e n t a . Za stvarni učinak euharistije u pričesniku nije p o Bonaventuri, k a k o s m o v e ć v i d j e l i , d o v o l j n o d a p r i č e s n i k b u d e pravedan, tj. u m i l o s t i p o s v e t n o j , n e g o se t r a ž e subjektivni duhovni čini s a m o g a pričesnika, spoznajnoga i voljnoga značaja, tj. razmišljanje po vjeri i voljno prianjanje uz Krista p o činima ljubavi. »Duhovno j e blago v a n j e razmišljanje ( r e c o g i t a t i o ) hrane, t o j e s t K r i s t o v a t i j e l a z a n a s p r e d a n o g a k a o cijene za o t k u p l j e n j e i k a o h r a n e za okrepljenje. A p r i t j e l o v l j e n j e (incorporatio) se d o s i ž e k a d se o n a j k o j i r a z m i š l j a a k t i v n o m l j u b a v l j u (caritatis amore) p r i v e z u j e u z o n o š t o razmišlja t e s e t a k o p r i t j e l o v l j u j e , i d o k se p r i t j e l o v l j u j e , o n s e o k r e p l j u j e i v e ć m a prisuoblikuje. Da bi n e t k o , dakle, blagovao d u h o v n o , za to se t r a ž i r a z m i š l j a n j e v j e r e i p r i a n j a n j e l j u b a v i . U p r v o m j e ž v a k a n j e , u d r u g o m pritjelovljenje: a to dvoje tvori cjelovitost d u h o v n o g bla g o v a n j a « (IV Sent. dist. IX, a. 1, q. 1). A k o se k a ž e d a j e p r a v o tije l o K r i s t o v o p o d p r i l i k a m a k a o » r a ž a r e n i u g l j e n « ( k a o š t o k a ž e sv. I v a n D a m a š č a n i n ) , i t a d a j e n u ž n o d a se n a š d u h »k n j e m u o b r a t i i u p r a v i « , a k o h o ć e d a g a »taj u g l j e n r a s p l a m s a « (IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q. 1). To je okretanje našega duha p r e m a Kristu u času blagovanja p r i j e , k a k o s m o vidjeli, u činu vjere,
a o n d a u činu ljubavi,
d a ljubav savršenije izriče ujedinjenje m e n t a , o p . Š B ) , i p a k se s v o j s t v o
(a š t o j e p r a v i u č i n a k
blagovanja
naj
jer, »prem
nalazi većma
sakra u
činu 185
v j e r e , j e r o n a j k o j i v j e r u j e zvače d o k razmišlja, a onaj koji ljubi ne p r i t j e l o v l j u j e , n e g o b i v a p r i t j e l o v l j e n « (non incorporat, sed incorporatur: IV Sent. dist. IX, dub. 1). K a d se veli d a t i j e l o K r i s t o v o p o b l a g o v a n j u u l a z i »u n a š a s r c a « , t o »nije t j e l e s n o , n e g o d u h o v n o , o d n o s n o p o v j e r i , k a o š t o se k a ž e u E f e ž a n i m a 3,17. U s l i j e d t o g a se veli d a K r i s t o s t a j e č i t a v u s r c u , j e r k a k o se g o d p r i l i k a r a z l o m i , v j e r n o s r c e v j e r u j e d a t i j e l o K r i s t o v o ostaje čitavo i n e u m a n j e n o , a ne što bi tijelo u s t v a r n o s t i (secundum veritatem) ušlo u dušu« (IV Sent. dist. XII, p. 1, dub. 3). Č o v j e k o v se d u h m o r a p o vjeri a k t i v n o o k r e n u t i p r e m a t a k o u sebi p r i s u t n o m t i j e l u K r i s t o v u k a o p r e m a »živom spomenu (memoriale) muke«. B o n a v e n t u r a razlikuje tri oblika m e m o r i j a l a m u k e Kristove: opis u k n j i z i ili p r i k a z n a slici; t o j e n e k a k o mrtav s p o m e n , o d n o s i se n a vid k o j i z a h v a ć a v i š e i z d a l e k a ; d r u g i j e o b l i k , k a d se ž i v o m r i j e č j u o p i s u j e m u k a K r i s t o v a , d o n e k l e živ i d o n e k l e m r t a v ; o d n o s i s e n a sluh, a o n n e z a h v a ć a t a k o i z d a l e k a ; t r e ć i j e o b l i k s p o m e n a m u k e Kristove u o v o m » s a k r a m e n t u , b u d u ć i da je s a m o tijelo K r i s t o v o o z n a č e n o i s a d r ž a n o u p r i l i c i k r u h a i k r v u p r i l i c i v i n a ; i t o j e živi s p o m e n (memoriale vivum), jer ovdje sam Krist pruža s a m a sebe, n u d e ć i n a m tijelo koje je za n a s bilo u b i j e n o i k r v k o j a je za n a s b i l a p r o l i v e n a ; i t o j e p r u ž e n o okusu k o j i z a h v a ć a iz n a j b l i ž e g a , t a k o d a se s a d v e ć s p o m i n j e m o n j e g o v e m u k e neke vrste iskustvom, ne n a način spekulacije!« Ako naše osjećaje zahvaća m u k a u obliku opisa, a j o š više u obliku ž a r k e propovijedi, »daleko n a s više m o r a rasplamsati i zahvatiti izražena u ovom sakramentu. To bez sumnje i čini, a k o n e t k o i m a d u š e v n o g osjećanja i o b r a t i ga n a ovaj sakra m e n a t . I t o j e o n a j k o j i iz t o g a s a k r a m e n t a d o b i v a u č i n a k : k o j i s e obrati« svom b r i ž n o m p o z o r n o š ć u svoga d u h a Kristu p r i s u t n o m p o d p r i l i k a m a (IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q. 1). V e ć e u j e d i n j a v a n j e s K r i s t o m , k a o v l a s t i t i u č i n a k s a k r a m e n t a , zbi v a se po ljubavi, k o j u čovjek već i m a k a o t r a j n o raspoloženje (habi tus), to jest kao krepost; opisani dodir s tijelom Kristovim kao r a ž a r e n i m u g l j e n o m « ž a r č i m č i n o m i s t e l j u b a v i uže ujedinjuje čovje k a s K r i s t o m , a tijelo Kristovo k a o d o b r a h r a n a čini čovjeka čvršće i d u b l j e ukorijenjenim u i s t o m t r a j n o m r a s p o l o ž e n j u l j u b a v i . »Po t o m e što čini ljubav ž a r č o m , p o m a ž e u n i š t a v a n j u r đ e lakoga grijeha; p o t o m e š t o v e ć m a u č v r š ć u j e p o m a ž e z a i z b j e g a v a n j e s v a k o g zlo d j e l a ; a p o o b o j e m u i m a s n a g u z a p o v e ć a n j e k r e p o s t i , n a r o č i t o lju bavi, k o j a j e sveza, n e s o b z i r o m n a bit, nego s o b z i r o m n a ž a r i u k o r j e n j e n j e . Ž a r se n a i m e i u k o r j e n j e n j e s v a k o d n e v n o s m a n j u j u ; s t o g a 186
j e p o t r e b n o d a s e p o t o j h r a n i p o p r a v i i z g u b l j e n o « (IV Sent. dist. XII p. 2, a. 1, q. 3). B o n a v e n t u r a n i j e u o b r a đ i v a n j u t o g a p i t a n j a o p š i r a n . U j e d i n j a v a n j e v j e r n i k a p o e u h a r i s t i j i među sobom, k a o u d o v a i s t o g a m i s t i č n o g t i j e l a K r i s t o v a , k a o s t v a r ili k a o u č i n a k b l a g o v a n j a , B o n a v e n t u r a s a m o s p o m i n j e (IV Sent. dist. IX, a. 2, dub. 4), ali p o b l i ž e n e r a z r a đ u j e , a u o b r a đ i v a n j e ili z a c r t a v a n j e n e k i h p o s l j e d i c a k o j e b i iz e u h a r i s t i j e s l i j e d i l e za s v a k o d n e v n i ž i v o t m e đ u vjernicima on u toj sistematizaciji euharistijske teologije n i k a k o ne ulazi. A k o i m a m o u v i d u d a j e sv. B o n a v e n t u r a u s v o j u euharistijsku t e o l o g i j u i p a k s p r i l i č n o p a ž n j e u g r a d i o t r a d i c i o n a l n o s h v a ć a n j e la tinske patristike o crkvotvornosti euharistije, važno je još svakako vidjeti k a k o j e on mislio o čestoći p r i m a n j a pričesti. Začudo, dobiva s e d o j a m d a j e B o n a v e n t u r a veći p e s i m i s t u vezi s o p r a v d a n o š ć u česte pričesti u njegovo vrijeme, nego što će d v a d e s e t a k godina k a s n i j e b i t i T o m a A k v i n s k i u s v o j o j Teološkoj sumi. T o j e v j e r o j a t n o o v i s n o o B o n a v e n t u r i n u s h v a ć a n j u u l o g e dostojne priprave za prima n j e p l o d a e u h a r i s t i j e . E v o š t o o n k a ž e o č e s t o j p r i č e s t i : »Ako se d a k l e p i t a , d a li j e n e k o m e k o r i s n o d a se č e s t o p r i č e š ć u j e , t r e b a r e ć i ; a k o s e b e v i d i u s t a n j u p r v o t n e C r k v e ( t j . »ti k r s n o j n e v i n o s t i i g o r e ć i ljubavlju po d a r u Duha Svetoga«, kako je B o n a v e n t u r a to stanje m a l o p r i j e u t e k s t u o p i s a o ! ) , h v a l e j e v r i j e d n o d a se s v a k i d a n p r i č e š ć u j e ; ali a k o se vidi u s t a n j u p o s l j e d n j e C r k v e , n a i m e d a j e h l a d a n i t r o m , v r i j e d n o j e h v a l e d a se p r i č e š ć u j e r i j e t k o ; a k o p a k j e n e k a k o u p o s r e d n o m s t a n j u , m o r a se t a k o i v l a d a t i , p a m o r a p o n e k a d p r e s t a t i , d a se n a u č i p o š t i v a t i , a p o n e k a d p r i s t u p i t i , d a se r a s p l a m s a l j u b a v l j u ; j e r t a k v o m se g o s t u d u g u j e č a s t , d u g u j e i lju b a v ; p a n e k a se o n d a č o v j e k p r i k l o n i v e ć m a o n o j s t r a n i p r e m a k o j o j b u d e v i d i o d a b o l j e n a p r e d u j e : a to čovjek nauči samo iskustvom« (IV Sent dist. XII, p. 2, a. 2, q. 2). I p a k B o n a v e n t u r a n e p r i s t a j e j e d n o s t a v n o uz mišljenje d a bi n a j b o l j a p r a k t i č k a n o r m a bila: rijetko se pričešćivati sakramentalno, a često samo duhovno bez pristupanja s a k r a m e n t a l n o j p r i č e s t i , j e r d a b i t o b i o s i g u r n i j i p u t , b u d u ć i d a se z a s a k r a m e n t a l n u pričest čovjek m o r a d o b r o pripraviti, p a je s time s k o p č a n a o p a s n o s t , a s č i s t o d u h o v n o m p r i č e š ć u n i j e s k o p č a n a ni kakva opasnost. Bonaventura odgovara da duhovna pričest donosi v e ć u k o r i s t kad je spojena sa sakramentalnom nego k a d je s a m a za s e b e : z a t o j e korisnije č e š ć e d u h o v n o p r i m a t i sakramentalnu pri čest, m a k a r m o ž d a i b i l o s i g u r n i j e o n o d r u g o (IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 2, q. 2). 187
Sv. B o n a v e n t u r a , d a k a k o , m n o g o pažnje posvećuje filozof sko-spekulativnoj r a z r a d i p i t a n j a o s t v a r n o j p r i s u t n o s t i i o t r a n s u p s t a n c i j a c i j i što simo mi ovdje mimoišli. Od onoga što je kod n a s p i s a n o o sv. B o n a v e n t u r i , u p o z o r a v a m n a slijedeće: Rufin ŠILIĆ, Christus und die Kirche, Ihr Verhaeltnis nach der Lehre des heligen Bonaventura, B r e s l a u 1938; H a d r i j a n BORAK, prir., Objava i teologija, Zbornik radova kongresa u čast sv. Bonaventure, Zagreb, 9.—11. IX 1974, K r š ć a n s k a sadašnjost, Zagreb 1977. [ B o n a v e n t u r i n a u č e n j a o euharistiji dotiču se: L. MARKEŠIĆ, Nauka sv. Bonaventure o Crkvi, str. 213, 217s; — N. M. ROŠČIĆ, Sakramenti u ži votu Crkve prema sv. Bonaventuri, str. 234—235]. Sv. B o n a v e n t u r a je g. 1257. dovršio j e d a n o s e b u j a n spis koji nosi naslov Breviloquium (Sažetak), u k o j e m j e s u s t a v n o i zbito, p o n e k a d s p r a v o m v i r t u o z n o š ć u u sabijanju b o g a t s t v a sadržaja u m a l o rečenica, donio c j e l o k u p n u katoličku teološku n a u k u svoga v r e m e n a , d a k a k o opečaćenu svojim d u h o v n i m s t a v o m i sa svojim rješenjima u o d r e đ e n i m s p o r n i m p i t a n j i m a . Mislim d a će za n a š e čitateljstvo biti v e o m a k o r i s n o , u s k l a d u s n a m j e n o m ove knjige, a k o ovdje d o n e s e m u p r i j e v o d u čitav tekst koji j e B o n a v e n t u r a u Breviloquiumu posvetio euharistiji. B. Neunh e u s e r kaže za taj t e k s t da j e »na n e s r e ć u t a k o jezgrovit« (nav. dj., 86), ali to i m a i svoju p r e d n o s t , a v j e r u j e m d a će svaki čitatelj koji se uspio p r o b i t i kroz n a š e posljednje analize lako shvatiti sažet govor Bonaventu rili, a i da će se r a d o v a t i što može imati pri ruci t a k o k r a t k u , ali zna lačku i u j e d n o b o g a t u sintezu skolastioke teologije o euharistiji iz s r e d i n e X I I I . stoljeća. Breviloquium nije B o n a v e n t u r a pisao za školu, nego k a o privatni vademecum, ali j e skolastički stil mišljenja u spisu j a s a n . Kao i u cijelom djelu, t a k o i u poglavlju o euharistiji, B o n a v e n t u r a najprije sažeto iznosi što o euharistiji t r e b a držati k a o vjersku istinu (t. 1), a zatim u o s t a l o m t e k s t u (tt. 2-7) donosi obrazloženje (ratio) k a k o t r e b a r a z u m j e t i o n o što j e sadržaj vjere. Evo t e k s t a : »1. O s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e t r e b a držati ovo: u t o m su s a k r a m e n t u pravo Kristovo tijelo i p r a v a krv ne s a m o označeni nego i odistinski s a d r ž a n i p o d d v o s t r u k o m p r i l i k o m , n a i m e k r u h a i vina, k a o p o d j e d n i m , ne d v o s t r u k i m s a k r a m e n t o m ; a to j e poslije svećeničkog posvećenja, koje se zbiva u izgovaranju od Gospodina ustanovljene forme; to jest, n a d k r u h o m : Ovo j e m o j e tijelo; a n a d vinom: Ovo j e čaša m o j e krvi. Tim riječima, k a d ih svećenik izgovori s n a k a n o m da gotovi, t r a n s u p stancijira se j e d a n i drugi e l e m e n a t p o supstanciji u tijelo i k r v I s u s a Krista, dok ostaju osjetilima dohvatljive prilike, od kojih je i u j e d n o j i u drugoj cjelovito s a d r ž a n čitav Krist, ne na način ispunjavanja pro s t o r a (circumscriptibiliter), nego n a način s a k r a m e n t a l n i . U n j i m a n a m se t a k o đ e r predlaže kao h r a n a : t k o j e d o s t o j n o p r i m i , blagujući ne s a m o s a k r a m e n t a l n o , nego p o vjeri i ljubavi t a k o đ e r d u h o v n o , v e ć m a se pritjelovljuje ( i n c o r p o r a t u r ) K r i s t o v u m i s t i č n o m tijelu te se u sebi okrepljuje i čisti; t k o p a k p r i s t u p i n e d o s t o j n o , jede i pije sebi osudu, ne razlikujući p r e s v e t o tijelo Kristovo (1 K o r 11, 29). 2. A obrazloženje (ratio) za razumijevanje toga što s m o rekli jest ovakvo: B u d u ć i da j e n a š e obnoviteljsko počelo, to jest utjelovljena Ri188
ječ, i najdostatni)e p o moći i najmudrije p o smislenosti, p r e d a d e n a m s a k r a m e n t e n a t a k a v način k a k o to zahtijevaju njegova mudrost i dostat nost. On (tj. K r i s t k a o naš obnoviteljski princip) j e najdostatnijU stoga u b o g a t u d a v a n j u lijekova p r o t i v bolesti i d a r o v a milosti nije ustanovio s a m o s a k r a m e n a t koji će nas n a milosno bivstvovanje roditi, kao što je k r s t , i p o š t o s m o se rodili, učiniti da izrastemo te nas učvrstiti, k a o što j e p o t v r d a , nego i t a k a v koji će nas, p o š t o s m o se rodili i izrasli, hraniti, k a o što j e s a k r a m e n a t euharistije; r a d i toga se ta t r i s a k r a m e n t a daju svima koji p r i s t u p a j u k vjeri. Ta je n a š a h r a n a u svome bivstvovanju nezaslužena (gratuitum), a svaki je pojedini vjernik u sebi dosiže n a temelju očuvanja odane po božnosti p r e m a Bogu, ljubavi p r e m a bližnjemu i naslađivanja u n u t a r sa m o g a sebe; a pobožnost p r e m a Bogu izvršava se po p r i n o š e n j u žrtve, ljubav p r e m a bližnjemu po zajedništvu (pričesti) j e d n o g a s a k r a m e n t a , i n u t a r n j a naslada po o k r e p i p o p u t n i n o m (viaticum — h r a n a n a p u t u ) : to j e razlog, zašto je naš obnoviteljski p r i n c i p (tj. Krist, utjelovljena Riječ) taj s a k r a m e n a t euharistije dao da b u d e žrtva za prinošenje, sakramenat za zajedništvo (pričešće) i poputnina za o k r e p u . 3. Naš obnoviteljski princip, m e đ u t i m , nije s a m o najdostatniji nego i najmudriji, i n j e m u odgovara da sve r a d i u r e đ e n o : stoga j e dao i u r e d i o d a m i žrtvu, sakramenat i poputninu, iskazujemo o n a k o k a k o p r i p a d a vremenu objavljene milosti, stanju putovanja i našoj sposobnosti. Prvo: vrijeme objavljene milosti traži d a se više ne prikazuje kakav bilo prinos, nego čist, p r i h v a ć e n i u p u n o ć i ; a n e m a drugoga takvoga, osim onoga koji j e bio p r i n e s e n n a križu, n a i m e Kristova tijela i krvi. To j e razlog zašto u ovom s a k r a m e n t u n u ž n o t r e b a biti, ne s a m o u slici nego i odistinski, s a d r ž a n o tijelo i k r v k a o prinos k a k a v p r i p a d a ovom v r e m e n u . — I s t o t a k o , s vremenom milosti j e u skladu da sakramenat zajedništva i ljubavi n e b u d e n e š t o što zajedništvo i ljubav s a m o ozna čuje nego što i n a nju r a s p l a m s a v a , d a »ostvaruje što prikazuje«; a ono što nas n a j v e ć m a r a s p l a m s a v a n a m e đ u s o b n u ljubav i što n a j v e ć m a uje dinjuje udove, to j e j e d n o t a glave, iz koje p o r a š i r u j u ć o j , ujedinjujućoj i p r e o b r a ž a v a j u ć o j sili ljubavi teče u nas u z a j a m n a ljubav. To j e razlog zašto j e u ovom s a k r a m e n t u s a d r ž a n o p r a v o Kristovo tijelo i n e o k a l j a n o m e s o (corpus et caro immaculata) k a o takvo koje se k n a m a r a š i r u j e i nas u z a j a m n o ujedinjuje te u sebe p r e o b r a ž a v a po p r e ž a r k o j ljubavi, p o kojoj j e sebe n a m a dao, sebe za nas prikazao, sebe n a m a p r e d a o , i s n a m a j e s t sve do s v r š e t k a svijeta. — N a isti način i okrepa (hrana), k a k v a p r i p a d a stanju milosti, j e s t o k r e p a duhovna, opća i spasenjska. O k r e p a d u h a j e riječ života: p r e m a t o m e , d u h o v n a o k r e p a duha u tijelu j e s t utjelovljena Riječ, o d n o s n o tijelo (caro) Riječi, koje je h r a n a opća i spasenjska, j e r m a k a r j e j e d n o , ipak se svi spašavaju p o n j e m u . N e m a , d r u g e duhovne, opće i spasonosne h r a n e , osim samoga p r a v o g a tijela Kristova. To j e razlog zašto j e n u ž n o da o n o b u d e u t o m s a k r a m e n t u odistinski s a d r ž a n o , j e r to zahtijeva savršenstvo žrtve pomiriteljice, sa kramenta sjedinjavatelja, poputnine o k r e p n i c e . A to m o r a biti u vrijeme novoga saveza i objavljene milosti i Kristove istine. 189
4. Opet, stanju putovanja (statui viae) ne p r i p a d a K r i s t a o t v o r e n o vidjeti, zbog p r e k r i v a l a zagonetke i radi zasluge vjere. A ne odgovara ni Kristovo tijelo (carnem) z u b i m a dodirivati, k a k o zbog zgražanja od su rovosti t a k o ni zbog b e s m r t n o s t i s a m o g a tijela: stoga j e bilo nužno da Kristovo tijelo i krv b u d u p r e d a n i p r e k r i v e n i svetim s i m b o l i m a i naličji m a , p r i k l a d n i m a i izražajnima. Za okrepu p a k nije ništa p r i k l a d n i j e od jela k r u h a i pila vina; a ništa nije t a k o đ e r prikladnije za označavanje j e d i n s t v a p r a v o g a i mističnoga tijela Kristova, od k r u h a načinjenog od prečistog zrnja i vina isprešanog iz prečistih jagodica, s a b r a n i h u j e d n o : stoga se taj s a k r a m e n a t m o r a o izručiti p o d tim p r i l i k a m a radije nego p o d (kakvim) d r u g i m a . A b u d u ć i da je Krist m o r a o biti p o d t i m prili k a m a , ne p o p r o m j e n i koja bi n a s t a l a u njemu samome, nego u njima, zato kod izgovaranja s p o m e n u t e d v o s t r u k e riječi k o j o m se ucjepljuje bivstvovanje K r i s t a p o d o n i m p r i l i k a m a , zbiva se p r e t v o r b a supstancije obojega u tijelo i krv, a ostaju s a m o akcidenti kao znakovi koji s a m o tijelo sadrže i u j e d n o izražavaju. — 5. B u d u ć i p a k d a se tijelo Kristovo, blaženo i proslavljeno, ne može razdijeliti n a svoje dijelove, ni odvojiti od duše, niti od višnjeg Božanstva, stoga j e p o d j e d n o m i d r u g o m prili k o m j e d a n Krist i čitav i nerazdijeljen, n a i m e tijelo i d u š a i Bog; i p o t o m e j e u j e d n o m i d r u g o m jedan i j e d n o s t a v a n s a k r a m e n a t , sadržavajući čitava K r i s t a . A b u d u ć i da svaki dio prilike označuje tijelo Kristovo, odatle slijedi, da je, na taj način, čitavo u čitavoj prilici što i u svakom njezinu dijelu, bila ona cijela ili razdijeljena. A to znači da (Kristovo tijelo) nije ondje na način p r o s t o r n e r a s p o r e đ e n o s t i (ut c i r e u m s c r i p t u m ) , kao da z a p r e m a m j e s t o , k a o da ima neki položaj, kao da se može do hvatiti n e k i m tjelesnim i l j u d s k i m osjetilom, nego j e skriveno s v a k o m e osjetilu, da vjera n a đ e m j e s t a i da b u d e zaslužna. Poradi toga t a k o đ e r , da se ne dohvati, ti a k c i d e n t i i m a j u svako djelovanje koje su imali i prije, p r e m d a nisu n a s u b j e k t u , dotle dok u n u t a r sebe sadrže K r i s t o v o tijelo; a to je t a k o dugo dok t r a j u u svojim p r i r o d n i m svojstvima te su p r i k l a d n i za jelo. 6. N a p o k o n , sposobnost naša da s u č i n k o m p r i m i m o K r i s t a nije u tijelu, nego u d u h u , nije u t r b u h u , već u u m u (in mente). A d u h (mens) ne dosiže K r i s t a osim p o spoznaji i ljubavi (amorem), po vjeri i ljubavi (caritatem), t a k o d a vjera prosvjetljuje za razmišljanje, a ljubav raspa ljuje n a p o b o ž n o s t . Stoga je, da bi n e t k o p r i s t u p i o d o s t o j n o , p o t r e b n o da blaguje duhovno: da t a k o p o razmišljanju vjere žvače, po pobožnoj o d a n o s t i ljubavi p r i m a . Time on ne p r e o b l i k u j e K r i s t a u sebe, već radije biva p r e m e t n u t u njegovo m i s t i č n o tijelo. — Zbog toga se j a s n o zaklju čuje, d a t k o p r i s t u p a m l a k o , n e p o b o ž n o i bez rasuđivanja, jede i pije sebi osudu (1 K o r 11, 29), j e r nanosi p o g r d u tolikom s a k r a m e n t u . Zato se savjetuje o n i m a koji se d u h o m ili tijelom osjećaju m a n j e čisti, ili čak nepobožni, da (pričest) odlože, dok ne b u d u k blagovanju istinskog či stog Jaganjca (mogli) p r i s t u p i t i pripravljeni, pobožni i s r a s u đ i v a n j e m . 7. P o r a d i toga je t a k o đ e r zapovjeđeno da se taj s a k r a m e n a t slavi oso b i t o m svečanošću, k a k o s obzirom n a mjesto, t a k o i s o b z i r o m n a vrije me, i s o b z i r o m n a riječi i molitve, i s obzirom na odijela u celebraciji m i s e : k a k o bi i s a m i svećenici koji gotove, k a o i p r i m a t e l j i , zadobili d a r 190
milosti, po k o j e m u t r e b a da se čiste, prosvjetljuju, usavršavaju, okrepljuju, oživljavaju i po p r e k o m j e r n o j ljubavi ž a r k o u samoga Krista pre nose« (Breviloquium, p. VI, c. 9). U toj je zanimljivoj Boaiaventurinoj sintezi t r a d i c i o n a l n o shvaćanje euharistije u m n o g o č e m u lijepo sačuvano: c r k v o t v o r n a vrijednost euha ristije izrazitije je u g r a đ e n a u sustav negoli u njegovu r a s p r a v l j a n j u o euharistiji u k o m e n t a r u n a č e t v r t u knjigu Sentenctja, ali je Bonaventrino inzistiranje na važnosti subjektivne p r i p r a v e za blagovanje euharistije ovdje, b a r naizgled, još više z a o š t r e n o , t a k o da čitatelj koji svoje shva ćanje o euharistiji crpi s a m o iz ovoga t e k s t a m o r a misliti da griješi svaki pričesnik koji nije d o s t a t n o svijesno p r i s u t a n u času blagovanja, bez ob zira što je m o ž d a u milosti, bez svijesti o s m r t n o m grijehu. Možda Bona v e n t u r a nije ovim t e k s t o m mislio ukloniti ono svoje učenje u Sentencijama da n e t k o t a k a v može p r i m i t i e u h a r i s t i j u bez grijeha, m a k a r i bez ploda, ali j e š u t n j a o t o m e svakako p o o š t r a v a l a uvjete za p r i m a n j e pri česti, p a je p o t o m e ovaj t e k s t m o g a o odigrati ulogu u procesu da se p r i m a n j e pričesti još više p r o r i j e d i : p o s e b n o što se B o n a v e n t u r a ovdje sasvim p o m i r u j e s t i m e da se n e t k o n a p r o s t o ne osjeća dovoljno pobož nim, kao d a je takvo stanje n e š t o v e ć m a objektivno nego subjektivno, p a se čini da je za njega n o r m a l n i j e rijetko pričešćivanje nego često. I a k o je to, a k o p r a v o u z m e m o , teško spojivo s osnovnim B o n a v e n t u r i n i m p r o m a t r a n j e m euharistije kao —u osnovici — duhovne hrane k o j o m se čuva i p r o d u b l j u j e duhovni život dobiven n a k r š t e n j u i učvršćen na po tvrdi. Taj n a m B o n a v e n t u r i n t e k s t pokazuje, što je s r e d i n o m X I I I . stoljeća m o g a o j e d a n odličan skolastik, inače osobito zauzet za očuvanje vjernosti tradicionalnoj misli u Crkvi, s m a t r a t i da t r e b a o euharistiji dati u r u k e n a o b r a ž e n i m l j u d i m a svoga v r e m e n a . Nije m o g u ć e previdjeti da se ta teo logija ipak u g l a v n o m o b r a ć a r a z u m u , da želi saopćiti s a m o razumijevanje, mireći se s b i j e d n i m faktičkim s t a n j e m vjerničkog proživljavanja te t a k o ključne s p a s e n j s k e s t v a r n o s t i u Crkvi, — kojoj inače teoretski daje tako sržnu važnost, — i ne tražeći načina k a k o bi se ljudi mijenjali da se vrate n a izvorniju p r a k s u . U stvari, tu se ne traže nove d u b i n e i nove dimenzije b o ž a n s k e s t v a r n o s t i , p o k o j i m a bi teologija bila znanost spasenja za su v r e m e n i k e , nego se s a m o želi s i s t e m a t s k i objasniti i r a z u m u približiti ona p r o b l e m a t i k a koja j e već zadana. D a k a k o , u t o m je B o n a v e n t u r a s a m o j e d a n od skolastika; to j e o p ć a značajka te teologije; s time da se B o n a v e n t u r a p r e d m n o g i m d r u g i m skolasticima inače odlikuje smislom za životnu stra n u teologije. Što se tiče s a d r ž a j n e s t r a n e te B o n a v e n t u r i n e sinteze e u h a r i s t i j s k e teo logije u Breviloquiumu, svatko će d a n a s lako zapaziti da se u njoj d o d u š e nalazi ideja e u h a r i s t i j e kao žrtve, ali da žrtveni k a r a k t e r euharistije nije n a š a o m j e s t a u sažetu izlaganju (t. 1) onoga što o euharistiji t r e b a vje rovati (kao d a m u nije u taj čas to bilo u svijesti kao nešto fundamen talno važno), i da nije u sintezu u g r a d i o ideju o povezanosti pričesti i žrtve u t o m smislu da se blaguje od žrtve. No, ono što d r ž i m najvećim n e d o s t a t k o m te sinteze, uza sve zbito bogatstvo k o n t i n u i t e t a s radicijoin, soji u t o m e , što B o n a v e n t u r a nije osjetio p o t r e b u da b a r n e k a k o u tu
191
sintezu uključi skupljanje Crkve, to j e s t vjernika, na slavljenje e u h a r i s t i j ske žrtvene večere. J a s n o da ta o d s u t n o s t svjedoči o v r e m e n u k a d je taj t e k s t pisan, ali j e činjenica da B o n a v e n t u r a govori (u t. 7) o r a z n i m okol n o s t i m a e u h a r i s t i j s k e celebracije, čak o liturgijskom odijelu, s a m o o skup ljanju v j e r n i k a n a slavlje n e m a riječi, m a k a r se nedjeljno p r i s u s t v o v a n j e misi i u ona v r e m e n a s m a t r a l o k l j u č n i m činom očitovanja p r i p a d n o s t i Crkvi. Ta n a m činjenica i z v a n r e d n o m j a s n o ć o m ilustrira golemu razliku između shvaćanja bilo e u h a r i s t i j e bilo Crkve u X I I I . stoljeću i shvaćanja u d o b a m u č e n i k a , p o s e b n o a k o se sjetimo p r o c e s a p r o t i v m u č e n i k a iz Abitine koji se zbio u K a r t a g i g. 304, a o k o j e m u s m o u ovoj knjizi već govorili.
192
IX. [ T E O L O Š K A ] PORUKA BLAGDANA T I J E L O V A T o m a A k v i n s k i , k o j i se o d l i k o v a o p r o b i j a n j e m n o v i h m i s a o n i h p u t e v a u X I I I . s t o l j e ć u , o s t a v i o n a m j e j e d a n v e o m a k r a t a k t e k s t o eu haristiji koji ne b i s m o smjeli ovdje mimoići, jer n a m pokazuje što j e n a j o d l i č n i j i s k o l a s t i č k i u m n i k s m a t r a o p o t r e b n i m d a n a n e k i na čin p o s t a n e s v o j i n a n a j š i r i h v j e r n i č k i h s l o j e v a , k a o s u k u s z n a n j a o e u h a r i s t i j i . T o j e s e k v e n c i j a za m i s u n a b l a g d a n T i j e l o v a , z a k o j u se d r ž i d a j u j e sv. T o m a s a s t a v i o n a p o z i v p a p e U r b a n a I V , n a j v j e r o j a t n i j e g. 1264. P r e m d a j e t e k s t v e o m a p o z n a t , v j e r u j e m d a će b i t i k o r i s n o d a g a o v d j e d o n e s e m u c i j e l o s t i , u h r v a t s k o m p r i j e v o d u Mi lana Pavelića, j e r on i m a i visoku teološku vrijednost i n e o s p o r n u v a ž n o s t za o d g o j v j e r n i č k e s v i j e s t i n a k r š ć a n s k o m z a p a d u o z n a č e n j u euharistije: on n a neki način predstavlja ono što je visoka teologija najslavnijeg teloškog razdoblja na zapadu saopćila o euharistiji v j e r n i č k o m m n o š t v u . Pavelićev je prijevod sekvencije »Lauda Sion« veoma vjeran izvorniku; u uglatim z a g r a d a m a bilježim razlike koje mogu imati teološku važnost. 1. H v a l i , S i n S p a s i t e l j a , V o đ u svog i Učitelja [pastira] Pjesmama i popijevkom. 2.
Uzdiži g a i z n a d s v e g a [koliko Nećeš preveć hvalit njega Niti k o j o m pohvalom.
3.
Slava evo velika je: Živi k r u h , š t o ž i v o t d a j e , č a s t i t n a m j e o v a j d a n [hodie
možeš],
proponitur:
predlaže
se
danas] 193
4.
K r u h , što bi k o d svetog stola Među dvanaest apostola [braće] Podijeljen i blagovan.
5. P o j m o p u n o m , j a s n o m r i j e č i : N e k a milo klikće, ječi, S r d a c a n a m s k l a d a n glas. 6. B l a g d a n s l a v n i s v e t k u j e m o , Ustanovu spominjemo G o z b e [stola], što je dade Spas. 7. N o v o g K r a l j a s t o l j e o v o , N a n j e m e v o J a n j e n o v o , [nova Pasha novog S t a r o m V a z m u d o đ e k r a j [meće kraj], 8. N e s t a s l i k a t o g a t r e n a , I s p r e d zbilje m i n u sjena, T m i n u progna sunčan sjaj. 9.
Š t o s a m s t v o r i o n o v e č e [na večeri] Krist to isto tvorit reče D o v i j e k a [—] n a s p o m e n s v o j .
10. P o u č e n i k a k o t r e b a [svetom P r i n o s i m o d a r e n e b a [kruh, U žrtvi spasonosnoj. 11.
ustanovom] vino]
N a u k e n a m svete glase: K r u h u t i j e l o p r e t v a r a se [in carnem Vino u k r v Gospodnju.
12. N e s h v a ć a m o , n e g l e d a m o , Al p o j a k o j v j e r i z n a m o , Što van reda biva tu. 13. U d v a l i k a t u s e t a j e Silne stvari, kojima je t e k v a n j š t i n a [znakovi]
razlikom.
14. T i j e l o h r a n a , k r v j e p i ć e , Kristovo je ipak biće Sve p o d s v a k o m prilikom. 15. K a d g a p r i m a š , n i j e d i o , Nije kruška, n e g o cio L j u d i m a se p r e d a j e . 194
transit]
zakona]
16. J e o j e d a n , j e l o t r i s t a , Svaki p r i m a svega Krista, Nit ga jelom nestaje. 17. D o b a r , o p a k b l a g u j u g a , Kob je ipak svakom druga: Ž i v o t ili s m r t n i m r a k [propast]. 18. S m r t j e z l i m a , d o b r i m žice, G l e d a j : isti k r u h i p i ć e , a plod tako nejednak. 19. K a d j e t a j n a r a z l o m l j e n a , Znaj, da čest joj odijeljena Ko cjelina vrijedi njena, Jer u svakoj sav je dar. 20.
Nit se m a n j e što p r i t o m e S t a s il s t a n j e s a k r i t o m e [označenome]: P r i l i k e [znakovi] se s a m o lome, ne t r g a se s a m a stvar.
21.
Anđeoske eto hrane, P u t n i c i se n j o m e h r a n e [postade hrana T o j e k r u h za o d a b r a n e [sinove], N e d a j e se s v i j e t u z l o m .
22.
23.
24.
Davno m u je spominjanje: Izakovo žrtvovanje, Izraelskog Vazma janje, M a n a , h r a n a p u s t i n j o m [dana
putnika]:
[pred-označivanje]
očima].
Dobar Pastir, pravo jelo, S m i l u j n a m se, J a n j e b i j e l o [ — ] , D a j n a m h r a n u , s v o j e t i j e l o [—] B r a n i , vodi s t a d o cijelo [nas] K s t r a n i žica b l a ž e n o g [učini da vidimo živih].
dobrote
u
zemlji
S i l n i B o ž e [ti što sve znaš i možeš], što n a m jesti, N a zemaljskoj daješ cesti: Daj n a m gore s t o b o m sjesti: M e đ u s v e c e [svete građane] ti n a s s m j e s t i u n e b u k o d s t o l a s v o g [kao subaštinike i drugove]. (M. PAVELIĆ,
Crkveni
himni,
Zagreb
2
1945 ,
98—102). 195
I b e z o b z i r a n a p r o b l e m e k o j i s u i z n e s e n i u vezi s p r i p i s i v a n j e m t e p j e s m e sv. T o m i , k a o i u vezi s T o m i n i m a u t o r s t v o m c j e l o k u p n o g oficija za T i j e l o ( u s p . M . R I G H E T T I , Manuale di storia liturgica, II, M i l a n o 1955, s t r . 2 5 5 — 2 5 7 ) , n j e z i n s a d r ž a j z a v r e đ u j e o s o b i t u p a ž n j u p o s v o m e m j e s t u u liturgiji, a k a o izražaj teologije X I I I . stoljeća na mijenjen najširim vjerničkim krugovima, posebno još i po intonaciji, j e r k a k o g o d j e t o p r v e n s t v e n o d i d a k t i č k i t e k s t , i p a k n j e g o v cilj n i j e n a p r o s t o d a s a m o s a o p ć i z n a n j e n e g o i d a p o b u d i o s j e ć a j e i d a iza zove o s o b n e životne odluke. Prvenstveno osjećaje visokog p o š t o v a n j a p r e m a veličini s a k r a m e n t a i iskazivanje z a n o s n e hvale K r i s t u za to u z v i š e n o d o b r o p o n u đ e n o v j e r n i c i m a , ali t a k o đ e r ž e l j u za p r i m a n j e m s a k r a m e n t a , p a o n d a b a r n e k a k o i odluku o primanju, iako nije mo guće ne zapaziti da izričitog poziva u tekstu ipak n e m a : izričito k a o d a s e v j e r n i č k o s r c e p o z i v a d a h v a l i t u j e d i n s t v e n u h r a n u n e k a k o iz d a l e k a , o d n o s n o p r v e n s t v e n o K r i s t a š t o j u j e d a o , ali a u t o r ostaje s v j e s t a n f a k t i č n e c r k v e n e s i t u a c i j e u s v o m e v r e m e n u , p a n e k a k o zas t a j e n a p o l a p u t a , n e u s u đ u j u ć i se i z g o v o r i t i o n o n a š t o b i g a z a p r a v o l o g i k a n j e g o v i h i z v o d a n e k a k o silila. I p a k , u t o m t e k s t u n e m a ideje da bi Krist bio taj s a k r a m e n a t us t a n o v i o d a v j e r n i c i m a o m o g u ć i d a m u se klanjaju; hrvatski prijevod u n o s i t u i d e j u n a n e k i n a č i n u t r e ć u s t r o f u , ali t u j e p r e v o d i l a c o č i t o p o d u t j e c a j e m k a s n i j e g a r a z v i t k a . P i s a c p j e s m e j e , z a f a k t i č n u situ aciju u euharistijskoj pobožnosti u svome vremenu, mogli b i s m o reći k o n z e r v a t i v a n , k a o da n e zapaža n o v i h tendencija koje se javljaju: z a n j j e e u h a r i s t i j a hrana, j e l o i p i ć e , t o j e o s n o v n i o k v i r s v e g a g o v o r a t e p j e s m e , t o j e i p o l a z i š t e i o p ć a p o r u k a . R i j e č j e o stolu ( m e n s a ) u t r i d o b e : o s t o l u P o s l j e d n j e v e č e r e (stroja 4 i 7), o s t o l u s a d a š n j e m u v r e m e n u C r k v e (strofa 6 i 7) i o v j e č n o m s t o l u o k o k o j e g a s K r i s t o m s j e d e »sveti g r a đ a n i « (posljednja strofa). Osnovna t e m a p j e s m e je razložiti p r a v u n a r a v te h r a n e koja je v j e r n i c i m a d a n a z a o v a j ž i v o t , d o k s u s m r t n i c i (mortales: posljednja strofa), k a o »živi k r u h š t o ž i v o t daje« (panis vivus et vitalis: strofa 3). T o s e o s o b i t o m j e z g r o v i t o š ć u i z n o s i u j e d a n a e s t s t r o f a (11—21), p o š t o j e p r e t h o d n o u d v i j e s t r o f e (9—10) z b i t o i z r e k a o m i s n u celebraciju kao ispunjavanje Kristova naloga s Posljednje večere. Ta je h r a n a v j e r n i k a K r i s t o v o tijelo i krv, z a p r a v o s a m čitav Krist, jer p r e l a ž e n j e m k r u h a u tijelo i vina u krv, Kristovo tijelo p o s t a j e n a š e j e l o i K r i s t o v a k r v n a š e p i ć e , ali j e , u s t v a r i , č i t a v K r i s t p o n u đ e n i u liku j e l a i u liku pića: b l a g o v a n j e d o n o s i d o b r i m a život, a zlima je ono na pogubu, jer je to jelo dano samo sinovima Božjim. Ono naj196
sržnije u n u t a r o b j a š n j a v a n j a n a r a v i te h r a n e , s a m a jezgra čitave pjesme uopće, što s a m pjesnik drži najčudesnijim i što kao takvo želi i z n a d s v e g a s a o p ć i t i , t o j e p o r u k a d a se u t o j h r a n i p r i m a čitav Krist (strofe 13—16, 19—20): č i t a v p o d p r i l i k o m k r u h a i č i t a v p o d p r i l i k o m v i n a (14), č i t a v u n a t o č ž v a k a n j u (15), č i t a v se d a j e s v a k o m p r i m a t e l j u o s o b n o , b e z o b z i r a n a n j i h o v b r o j (16), č i t a v o s t a j e u sva k o m dijeliću r a z l o m l j e n e h o s t i j e j e d n a k o k a o i u cijeloj nerazlomljen o j h o s t i j i (19—20). T a k o se u p j e s m i s a ž e t o i z n o s i problematika teoloških r a s p r a v a dvaju stoljeća i saopćuje vjernicima rješenje do s e g n u t o k a o rezultat svih tih r a s p r a v l j a n j a , u obliku tetičkih izjava k o j e p o z i v a j u n a s l a v l j e n j e K r i s t a k a o B o g a k r o z s a m o n j i h o v o is p o v i j e d a n j e . N a taj n a č i n s r e d n j o v j e k o v n a latinska euharistijska teologija p o toj pjesmi u n u t a r liturgije postizava j e d a n od ključnih ciljeva što ih j e teološka m i s a o i m a l a u p a t r i s t i č k o vrijeme, i zbog č e g a se o b l i k o v a l a n e k o ć r i j e č ortodoksija, po kojoj ispravan govor o B o g u i o B o ž j i m t a j n a m a z n a č i slavljenje i hvaljenje Boga. M i s a k a o čin b i t n o j e p r i s u t n a u p j e s m i , a l i o s i m a l u z i j e n a o b r e d l o m l j e n j a h o s t i j e (strofe 19—20), o n a k a o t a k v a n i j e t e m a k o j u p j e s n i k želi r a z l o ž i t i ; o n a j e p r i s u t n a n a n e k i n a č i n s a m o k a o u v o d n a p r e t p o s t a v k a za t e m u o o t a j s t v e n o j n a r a v i e u h a r i s t i j e k a o h r a n e : K r i s t j e r e k a o d a se n a n j e g o v u u s p o m e n u i m a č i n i t i o n o š t o j e o n u č i n i o n a P o s l j e d n j o j v e č e r i (strofa 9), i m i , v j e r n i t o m u s t a n o v l j e n j u , » p o s v e ć u j e m o k r u h i v i n o z a ž r t v u s p a s e n j a « (panem, vinum in salutis consecramus hostiam: strofa 10). Žrtveni značaj mise prisutan je u pjesmi direktno samo kroz tu r i j e č d a s e » k r u h i v i n o p o s v e ć u j u i n s a l u t i s hostiam«, a indirektno t i m e š t o se o e u h a r i s t i j i g o v o r i k a o o » n o v o j P a s h i n o v o g zakona« (strofa 7) i š t o se I z a k o v o ž r t v o v a n j e i v a z m e n i j a g a n j a c i s t i č u k a o n j e z i n e p r e d - s l i k e u S t a r o m z a v j e t u (strofa 22). O d n o s u e u h a r i s t i j e p r e m a s t a r o z a v j e t n o m v r e m e n u d a n o je, m o ž e se reći, značajno m j e s t o , j e r se o t o m g o v o r i u d v a m a h a (strofe 7—8 i strofa 22). K a o s t a r o z a v j e t n a pred-slika j o š se d o n o s i »mana dana očima« (strofa 22), d o k ž r t v a M e l k i s e d e k o v a n i j e n a š l a m j e s t a u s e k v e n c i j i . Osnovno je poimanje odnosa između Novog i Starog zavjeta pavl o v s k o : o n i s e o d n o s e k a o zbilja, stvarnost istina (veritas) prema s v o j o j sjeni (umbra: strofa 8). U s p o r e d i u p o s l a n i c i Kološanima: » N e k a v a s , d a k l e , n i t k o n e s u d i p o j e l u , ili p o p i ć u , p o b l a g d a n i m a , m l a đ a c i m a ili s u b o t a m a . T o j e t e k s j e n a o n o g a š t o d o l a z i , a zbilj n o s t j e s t — t i j e l o K r i s t o v o « (Kol 2, 16—17; prijevod Duda-Fućak. Pavao zapravo, doslovnije, govori o sjeni i o tijelu kojemu su one 197
starozavjetne stvari bile sjena, navješćujući kao sjena dolazak samoga tijela). P j e s n i k s o s o b i t o m e m f a z o m n a g l a š a v a novost euharis t i j e : »novi K r a l j « , » n o v a P a s h a « , »novi z a k o n « , » n o v o s t « k o j a i z g o n i » s t a r o s t « (vetustatem novitas... fugat: strofa 8). I p a k j e t a novost shvaćena samo u odnosu prema starozavjetnom povijesnospasenjsk o m r a z d o b l j u , a n e d o s i ž e s a m o stvaranje svijeta: n e m a ideje po k o j o j b i e u h a r i s t i j a b i l a p r i n c i p novoga stvorenja, ili života po no vom stvorenju, i a k o se g o v o r i o z b i v a n j u » m i m o r e d a s t v a r i « (stro fa 12), š t o j e , m e đ u t i m , t u s t a v l j e n o s a m o s o b z i r o m n a spoznaju, t e i a k o se g o v o r i o »životu« (strofe 3, 12—13) š t o g a d a j e t a h r a n a d o b r i m a : o č i t o j e r i j e č o ž i v o t u d r u g e v r s t e o d t j e l e s n o g ž i v o t a , ali se p j e s n i k n e u p u š t a u d u b l j e p o n i r a n j e u z n a č a j t o g a ž i v o t a , o s i m u k o l i k o p r i k r a j u g o v o r i o »zemlji živih« (strofa 23) za k o j o m vjer nici — k r o z njegova u s t a — čeznu. M o ž d a n a g l a š a v a n j e novosti u t o j p j e s m i i n e m a d u b l j e g z n a č e n j a o d u t j e c a n j a s t i l s k o j igri k o j o m s e žele p o b u d i t i o s j e ć a j i u d i v l j e n j a n a d o t a j s t v o m . K r i s t o v o spasenje označeno je samo izrazom »žrtva spasenja« (strofa 10) i p o č e t n i m n a s l o v l j a n j e m K r i s t a k a o S p a s i t e l j a (strofa 1), t e o z n a č a v a n j e m e u h a r i s t i j e k a o » n o v e P a s h e « (strofa 7). E u h a r i s t i j a n i j e i z r i č i t o n i k a k o p o v e z a n a s I s u s o v o m mukom i smrću. Crkve u t o m t e k s t u n e m a , o s i m u e s h a t o l o š k o m s m i s l u , u pos l j e d n j o j s t r o f i , u k o l i k o se g o v o r i o » s v e t i m g r a đ a n i m a « koji su » s u s t o l n i c i « (commensales) Kristovi, i m e đ u koje vjernici koje sad » o v d j e K r i s t h r a n i (pascis) k a o s m r t n i k e « žele ( o č i t o p o t o j hrani) biti smješteni k a o »subaštinici i drugovi«. U h r v a t s k o m je prijevo d u taj s m i s a o d o n e k l e oslabljen d r u k č i j o m invokacijom, »Silni B o ž e « , p a se t i m e d o n e k l e g u b i s v i j e s t d a se p j e s m a o b r a ć a Kristu (kao što je to u originalu), a o n d a i slika nebeskog stola oko kojega z a j e d n o s K r i s t o m s j e d e s v e t i g r a đ a n i (ni t e r i j e č i n e m a u p r i j e v o d u ) k a o s u s t o l n i c i : s l i k o m o z n a č e n a eklezijalna eshatologija ustupila je u p r i j e v o d u m j e s t o k a s n i j o j individualnoj eshatologiji. Prevodilac je, m e đ u t i m , u n i o n a n e k i n a č i n C r k v u z e m a l j s k u , k o j e u i z v o r n i k u ne m a , i z r a z o m » s t a d o cijelo« u p r e t p o s l j e d n j o j s t r o f i . Međutim, iako sekvencija zaslužuje posebnu pažnju i po svome k a r a k t e r u u o n o v r e m e n o j misnoj liturgiji, a još p o s e b n o po tome š t o j e t o te'kst k o j i o č i t o o d r a ž a v a o n o v r e m e n u t e o l o š k u m i s a o p a se stoga p o z o r n o s t i t a d a š n j i h ljudi više n a m e t a o nego tekstovi koji su j e d n o s t a v n o o d r a z tradicije, i p a k je za cjelovito učenje o euharistiji k a k v o se t a d a p r e d l a g a l o v j e r n i c i m a važan c j e l o k u p a n o b r a z a c m i s e z a T i j e l o v o , a i c j e l o k u p a n t e k s t t i j e l o v s k o g oficija ( č a s o s l o v a ) . Sek198
v e n c i j a » L a u d a S i o n « j e u t o m s m i s l u , m i s a o n a j e z g r a m i s n e cele bracije koja n a najizrazitiji način saopćuje vjernom n a r o d u razloge radi kojih je novi blagdan ustanovljen; njoj analogan tekst unu t a r t i j e l o v s k o g oficija, a k o j i se o b r a ć a k l e r u i s a m o s t a n i m a ( t j . slo j u m o l i t v e n i h p r e d s t a v n i k a n a r o d a , p r e m a s h v a ć a n j u k o j e s m o opi sali u p o v i j e s n o m d i j e l u ) , t v o r e č i t a n j a d r u g o g a n o k t u r n a . O n a s u d o d u š e i s t o m o d r e f o r m e P i j a V. (1566—1572) n a s l o v l j e n a k a o »go v o r sv. T o m e A k v i n s k o g « ( u s p . M. R I G H E T T I , nav. dj. str 256, b. 33), ali n e m o ž e b i t i s p o r a o t o m e d a j e n j i h o v a e u h a r i s t i j s k a n a u k a iz v a đ e n a iz sv. T o m e , b a r n e k i k a r a k t e r i s t i č n i s t a v o v i , k a o n a p r i m j e r d a se osjetila u t o m s a k r a m e n t u ne varaju j e r o s j e t i l i m a p r i p a d a d a » s u d e o a k c i d e n t i m a k o j e o n a s p o z n a j u « (a š t o j e u j e d n o z n a k d a p o z n a t i h i m a n » K l a n j a m ti se s m j e r n o « n e p o t j e č e o d sv. T o m e ! ) . Čitanja drugog n o k t u r n a iznose istu teologiju kao i sekvencija L a u d a S i o n , s a m o v e ć m a t e h n i č k i m r i j e č i m a , j e r se g o v o r i o »supstancijalnoj pretvorbi« i o t o m e da »akcidenti ostaju bez subjekta«, ali j e t a t e o l o g i j a i s a d r ž a j n o b o g a t i j a , n e d o d u š e u s p e k u l a t i v n o m smislu, nego kompletnijim iznošenjem tradicionalnog shvaćanja. T o se p r v e n s t v e n o t i č e e u h a r i s t i j e k a o žrtve: » P r i k a z u j e se u C r k v i za žive i m r t v e , d a s v i m a k o r i s t i š t o j e za s p a s e n j e s v i h u s t a n o v l j e no.« O s n o v n o j e p r o m a t r a n j e i t u p r o m a t r a n j e euharistije kao hrane, i s e m f a z o m se g o v o r i o » s k u p o c i j e n o j i u d i v l j e n j a v r i j e d n o j gozbi ( c o n v i v i u m ) , s p a s o n o s n o j i p u n o j s v a k e s l a d o s t i « ; i nikako se n e n a g l a š a v a r a z l i k a i z m e đ u e u h a r i s t i j e k a o ž r t v e i euharistije k a o b l a g o v a n j a , n e g o se o e u h a r i s t i j i k a o spotnenčinu — n a š t o se p i s a c v r a ć a u tri m a h a — govori n a t a k a v način da obavljanje spom e n č i n a u k l j u č u j e o b o j e , i ž r t v u i b l a g o v a n j e : »Tijelo j e n a i m e svo j e za n a š e p o m i r e n j e n a ž r t v e n i k u križa k a o žrtvu (hostiam) p r i n i o B o g u O c u , 'krv j e s v o j u p r o l i o k a o c i j e n u u j e d n o i k u p e l j , d a se, otkupljeni o d j a d n o g robovanja, očistimo od svih grijeha. A da u n a m a o s t a n e t r a j a n spomen tolikog dobročinstva, ostavio je vjerni c i m a s v o j e t i j e l o z a h r a n u i s v o j u k r v za p i ć e d a ih p r i m a j u p o d p r i l i k a m a k r u h a i vina.« I o p e t : » S l a d o s t o v o g a s a k r a m e n t a n i t k o n e m o ž e d o s t a t n o i z r a z i t i : p o n j e m u se d u h o v n a s l a t k o ć a k u š a n a s v o m e v r e l u , i slavi se spomen one uzvišene ljubavi što ju je Krist p o k a z a o u svojoj muci.« On je, »kad je kanio prijeći s ovoga svijeta k O c u , u s t a n o v i o o v a j s a k r a m e n a t k a o t r a j a n spomenčin svoje mu ke«. Osim u ta dva ključna
teološka teksta tijelovske liturgije,
vremena je teološka spekulacija
još donekle
došla do riječi u
ono tri 199
h i m n a u č a s o s l o v u : » P a n g e l i n g u a « za V e č e r n j u i » V e r b u m supern u m p r o d i e n s « z a H v a l e p r i p i s u j u se sv. T o m i A k v i n s k o m , a za » S a c r i s s o l l e m n i i s « m i s l i se d a p o t j e č e o d p r v o g b i o g r a f a sv. F r a n j e A s i š k o g T o m e C e l a n a . P r e d m e t h i m n a Pange lingua je euharistija k a o hrana: p o š t o j e K r i s t n a P o s l j e d n j o j v e č e r i » p o t p u n o o p s l u ž i o Z a k o n s o b z i r o m n a j e l a z a k o n s k i p r o p i s a n a (cibis i n l e g a l i b u s ) , svo j i m j e r u k a m a s e b e d a o za hranu s k u p i n i o d n j i h d v a n a e s t « ( t u r b a e d u o d e n a e ) ; u P a v e l i ć e v u p r i j e v o d u t o g l a s i : » K a d j e s b r a ć o m veče rao / Spas n a gozbi posljednjoj, / Sav je zakon obdržao / On u hrani v a z m e n o j I I ko hranu t a d j e d a o / S a m a s e b e d r u ž b i svoj« {Crkveni himni, str. 94). T o j e p o r u k a o t r a d i c i o n a l n o m sadržaju vjere. Spekulativna teologija progovora na to kroz pjesnikova u s t a da bi objasnila n a koji je način otajstvena istina te h r a n e d o s t u p n a v j e r n i k o v i m spoznajnim m o ć i m a : o s j e t i l a za t o n i s u d o s t a (sensus deficit); Riječ utjelovljena (Verbum caro), što znači, koju Bog pro govara, p a p o s j e d u j e b o ž a n s k u m o ć n a d s t v o r e n i m b i ć i m a , izgovori la j e s v o j i m t j e l e s n i m u s t i m a r i j e č k o j o m j e p r a v i k r u h u č i n j e n ti j e l o m i vino krvlju; d o s t a je vjerovati toj riječi što j u je izrekla R i j e č (sola fides sufficit); n a taj način čin vjere k o j i m p r i h v a ć a m o t u r i j e č R i j e č i z n a č i nadopunjavanje (supplementum) o n o g a š t o os j e t i l a k a z u j u d o d u š e p o i s t i n i , ali n e p o t p u n o ( d e f e k t n o ) , d o h v a ć a j u ći s a m o z b i l j s k i p o s t o j e ć e p r i l i k e , ali n e d o s t i ž u ć i d o s a m e s t v a r n o s t i (supstancije) k o j u dosižemo v j e r o m u riječ B o ž a n s k e Riječi; stoga t a j s a k r a m e n a t t r e b a č a s t i t i p r a v i m r a z a b i r a n j e m (cernui) koje zna r a z l u č i v a t i o n o š t o z a h v a ć a m o v j e r o m o d o n o g a š t o n a m g o v o r e sa m a osjetila, n a d o m e t u koji je n j i m a primjeren. H i m a n Verbum supernum prodiens saopćuje da je Krist prije nego što j e bio p r e d a n u s m r t »sebe p r e d a o u č e n i c i m a u j e s t v e n o j p o n u d i (ferculo) života; p o d d v o s t r u k o m p r i l i k o m d a o i m je tijelo i krv da tako h r a n i čitava dvosupstancijalnog čovjeka«, odražavajući n a t a j n a č i n m i s a o d a j e »tijelo S p a s i t e l j e v o za s p a s t i j e l a , a k r v za n a š u dušu«, koja je u diskusijama dolazila kao Ambrozijeva (usp. S. th. III, y. 74, a. 1, c), a z a p r a v o p r i p a d a d r u g o m s t a r o m autoru k o j e m u s u u z n a n o s t i d a l i i m e A m b r o s i a s t e r (usp. B. ALTANER — A.STUIBER, Patrologie, Herder, Freiburg 1978, str. 389s); Pavelićev j e p r i j e v o d u n i o t u j a s n o ć u : »U p r i l i c i i h d v o s t r u k o j / O n tije l o m , k r v l j u p o n u d i , / d a tijelu, duši č o v j e č j o j , / K o s v e t a h r a n a p o s l u ž i « (Crkveni himni, str. 97). I n v o k a c i j o m »O s p a s o n o s n a žrtvo ( h o s t i a ) k o j a u l a z u n e b o r a s k r i l j u j e š ! « (strofa 5) označen je žrtveni z n a č a j e u h a r i s t i j e : h r v a t s k i p r i j e v o d »O h o s t i j o s p a s o n o s n a , š t o ot200
v a r a š n a m š i r o m raj« (Crkveni himni, str. 97), z a d r ž a v a n j e m l a t i n s ke riječi »hostija« k o j a p o svojoj u p o r a b i u h r v a t s k o m crkvenom j e z i k u s l a b o u p u ć u j e n a s v o j e i z v o r n o z n a č e n j e dara koji se u žrtvo vanju prinosi, s a s v i m p o t i s k u j e ž r t v e n o z n a č e n j e te i n v o k a c i j e . E u h a r i s t i j a k a o ž r t v a n a j izrazi ti j e j e n a g l a š e n a u h i m n u Tome C e l a n a , k a d se k a ž e d a j e K r i s t » u s t a n o v i o o v u ž r t v u (sacrificium) k o j u j e k a o d u ž n o s t (officium) u s h t i o p o v j e r i t i s a m o p r e z b i t e r i m a k o j i m a t a k o p r i p a d a d a u z i m a j u i d a j u o s t a l i m a « (strofa 5). Taj tekst, onim što točno kazuje, ostaje vjeran otačkoj tradiciji: nije u p o t r e b l j e n a r i j e č prikazivanje (oblatio) nego dužnost obavljanja ( o f f i c i u m ) , p a n a t a j n a č i n n i s u v j e r n i c i i z r i č i t o i s k l j u č e n i iz p r i k a z i v a n j a e u h a r i s t i j s k e ž r t v e , p a n i t i n u ž n o iz c e l e b r a c i j e k a o c j e l i n e , n e g o se m o ž e r a z u m j e t i d a p r e z b i t e r i m a p r i p a d a k a o s p e c i f i č n o d a s a m o oni u celebraciji čine ono što je n a Posljednjoj večeri učinio K r i s t : officium j e n a s v a k i n a č i n p r v e n s t v e n o n e k a dužnost k o j a se n e k o m p o v j e r a v a i k o j u ovaj m o r a v j e r n o i s p u n j a v a t i . I p a k je, n a g l a š a v a n j e m o n o g a »samo p r e z b i t e r i m a « (soliš p r e s b y t e r i s ) , a b e z č e g a b i t r a d i c i o n a l n a v j e r a b i l a s a s v i m d o v o l j n o i z r a ž e n a , u tijelovs k i oficij u n e s e n o n e š t o š t o j e u k o n k r e t n o m v r e m e n u m o r a l o b i t i shvaćeno kao neke vrste kanonizacije faktičnog stanja u svakodnev n o j l i t u r g i j s k o j p r a k s i C r k v e k o j a se ( k a k o s m o v i d j e l i u p o v i j e s n o m dijelu) od p o č e t k a k a r o l i n š k e r e f o r m e sve više učvršćivala n a k r š ć a n s k o m z a p a d u . N a t a j n a č i n t o z n a č i f a k t i č n o teološko prilago đivanje, tijelovskom liturgijom autorizirano, stvarnoj životnoj prak si s v o g a v r e m e n a . H r v a t s k i p r i j e v o d t i h s t i h o v a , n a č i n j e n u X X . s t o l j e ć u , n a j l j e p š i n a m j e s v j e d o k u k a k a v se p r o c e s r a z v i t k a f a k t i čki uklopila ta p o r u k a p j e s m e T o m e Celana: »Žrtvu božanstvenu n a r e d i č i n o m t i m , / Vlast s v e ć e n i c i m a p r e d a d e j e d i n i m , / D a j e pri kazuju h r a n e ć i s e b e n j o m , / Dijeleći narodu kršćanskom« (Crkveni himni, str. 96). U p r e v o d i o č e v o j s v i j e s t i C r k v a j e j a s n o r a s l o j e n a : s j e d n e s t r a n e »narod kršćanski«, a s d r u g e s t r a n e svećenici (koji k a o d a n i s u u n u t a r t o g a n a r o d a ) . Dužnost se s a d a v i d i p r i j e s v e g a k a o vlast, i s v e ć e n i c i j e d i n i prikazuju. J e li T o m a C e l a n o i m a o u s v i j e s t i t a k o » r a s k o l j e n i « p o j a m C r k v e , u k o j e m u k l j u č n o p i t a n j e v i š e n i j e to l i k o t k o i m a dužnost p r e m a o s t a l i m a , n e g o t k o i m a vlast p r i k a z i v a t i i d r u g i m a davati? N a svaki način, Celano nije takvo p o i m a n j e izrekao u poruci svoje p j e s m e koja je dobila visoko mjesto u n o š e n j e m u t e k s t t i j e l o v s k o g oficija. V r i j e d n o j e , m e đ u t i m , j o š u vezi s t o m p o r u k o m usku
vezu
upozoriti
na
između pričesti i žrtve, koja je u njoj izražena: pisac tih 201
s t i h o v a o č i t o j o š g o v o r i iz a u t e n t i č n e o t a č k e t r a d i c i j e , k o j a j e , u o s t a l o m , i z r i č i t o i z r e č e n a u 9. a n t i f o n i u M a t u t i n u t i j e l o v s k o g oficija: »S oltara t v o g a , G o s p o d e , K r i s t a u z i m a m o , u k o j e m u se r a d u j u n a š e s r c e i n a š e tijelo.« T a a n t i f o n a , n a ž a l o s t , n i j e p r e u z e t a u n a j n o v i j i o b n o v l j e n i č a s o s l o v . U t i j e l o v s k o m oficiju, p r e m a t o m e , n i k a k o n i j e p r i s u t n o p o i m a n j e p r i č e s t i k o j a b i se d i j e l i l a v j e r n i c i m a s a s v i m ne zavisno od neke k o n k r e t n e mise. Blagovanje euharistije je ipak osnovna tema također u h i m n u T o m e C e l a n s k o g » S a c r i s s o l l e m n i i s « , s t i m e d a se u o k v i r u t e t e m e odražavaju tadašnje teološke diskusije: »Ispovijedamo da je poslije jaganjca pred-slike, n a k r a j u gozbe, po njegovim r u k a m a d a n o u č e n i c i m a tijelo Gospodnje, t a k o čitavo svima, k a k o čitavo s v a k o m p o j e d i n o m « (Strofa 3). N o , p j e s n i k se n e u p u š t a u i z n o š e n j e p o tankijih rezultata tadašnje teološke spekulacije, nego inzistira na a n t r o p o l o š k o m v i d u e u h a r i s t i j e : »Dao j e krhkima jestvenu ponudu t i j e l a , d a o j e i tužnima čašu krvi, govoreći: Uzmite p o s u d u koju v a m p r e d a j e m : Svi iz n j e p i j t e « (strofa 4); a s v o j e v r s t a n j e v r h u n a c p j e s m e n a n e k i n a č i n s o c i o l o š k i , i z r e č e n u s u č e l j a v a n j u s t a d a n j i m feu d a l n i m d r u š t v o m : »O s t v a r i č u d e s n e : b l a g u j e G o s p o d i n a siromah, rob i priprost čovjek« (humilis). N e mislim reći da b i T o m a Celano bio tu htio iznijeti n e k u r e v o l u c i o n a r n u p o r u k u protiv t a d a š n j e g p o r e t k a , ali j e o č i t o d a s m a t r a č u đ e n j a v r i j e d n i m t o e u h a r i s t i j s k o remećenje ustaljene d r u š t v e n e ljestvice: u strogoj podjeli d r u š t v a n a g o s p o d s k i s l o j ( » z e m a l j s k u g o s p o d u « ) i n a proste l j u d e (pauperes, servos i u o p ć e humiles), o v d j e se d o g a đ a n e š t o n e č u v e n o : o n a j k o j i j e j e d i n i i s t i n s k i gospodin p r e d a j e s e b e s v i m t i m prostim ljudima, č a k da ga blaguju! N e može biti s u m n j e da su pjesnikovi suvreme n i c i t u p o r u k u t a k o i d o ž i v l j a v a l i . I s t a j e m i s a o , ali s a s v i m p r o d u h o v l j e n a , p r i s u t n a d o n e k l e u a n t i f o n i za Magnificat u p r v i m Vesperama:« . . . gladne napunjaš dobrima, a probirljive bogataše otpuštaš prazne«. Uz t e a n a l i z i r a n e t e k s t o v e t i j e l o v s k o g b l a g d a n a , k o j i u v e ć o j ili manjoj mjeri odražavaju primjenu tadašnjeg misaonog stvaralaštva, k l j u č n o m j e s t o p r i p a d a j o š g l a v n o j m i s n o j m o l i t v i ( k o l e k t i ) k o j a se o p e t u j e k a o z a k l j u č n a m o l i t v a u s v i m j e d i n i c a m a oficija, p a n a t a j način ivori k a o n e k u o s n o v n u motivaciju i s v r h u s a m o g a b l a g d a n a ; no njezin je sadržaj većma neka sinteza tradicije, u njoj ne nalazimo n e k i h i d e j a k o j e b i s m o m o g l i s m a t r a t i p r i m j e n o m o n o v r e m e n e teo l o š k e m i s l i . »Bože, ti si nam pod čudesnim sakramentom — k a ž e se u t o j m o l i t v i — ostavio spomen svoje muke: daj nam, molimo da 202
svela otajstva tvojega tijela i krvi iako častimo da neprekidno u sebi osjećamo plod tvoga otkupljenja.« U skladu s izvornom otačk o m tradicijom nije invokacija, jer molitva nije upravljena Bogu O c u k a k o s u t o n e k o ć b i l e m i s n e m o l i t v e u p r a v i l u , ali se o b i č a j d a se m i s n e m o l i t v e t a k o đ e r u p r a v l j a j u i K r i s t u u č v r s t i o već u k a s n o j p a t i i s t i c i , p o s e b n o u Š p a n i j i i Galiji, p a u t o m e n e t r e b a v i d j e t i nek* p l o d s k o l a s t i k e . V i š e j e p o z o r n o s t i v r i j e d n a č i n j e n i c a d a se t u K r i s t o z n a č u j e n a p r o s t o k a o Bog k o j i j e p o d n i o muku, b e z j a s n i j i h o d r e đ e n j a u s a m o j i n v o k a c i j i d a se o b r a ć a m o B o g u S i n u k a o utje lovljenome, p a b i s t a k v o m in v o k a c i j o m b e z s u m n j e b i l i i m a l i p r o b l e m e c r k v e n i o c i u d o b a K a l c e d o n s k o g k o n c i l a (g. 451), j e r b i se b a r m n o g i o d n j i h b i l i b o j a l i d a se n j o m e n e i z r i č e tzv. t e o p a s h i t i z a m ( u č e n j e o trpljivom Bogu); no o tim p r o b l e m i m a ne m o ž e m o ovdje opširnije govoriti. M o l i t v a g l e d a u e u h a r i s t i j i , k o j a j e » č u d e s a n s a k r a m e n a t . . . sve t i h o t a j s t a v a t i j e l a i 'krvi« K r i s t o v e , u b i t i institucionalizirani spomen K r i s t o v e otkupiteljske muke. R i j e č j e o s p o m e n u ( m e m o r i a ) k o j i j e K r i s t s v o j i m a ostavio p o d s a k r a m e n t o m , dakle o nečem objektiv n o m , a n e s a m o o n e k o m s u b j e k t i v n o m v j e r n i č k o m s j e ć a n j u i dozi vanju u p a m e t . P r e d m e t s p o m e n a je točnije određen: to je muka K r i s t o v a . M a k a r smrt n i j e i z r i č i t o i z r e č e n a , m i s l i m d a j e s a s t a v l j a č m o l i t v e i m a o i s m r t n a p a m e t i , t a k o d a j e muka ( p a s s i o ) z a n j ter m i n koji ustvari naznačuje s m r t n u m u k u , to jest m u k u po kojoj je K r i s t u m r o ; p r i p o m i n j e m d a se u o d l o m k u iz P r v e K o r i n ć a n i m a (1 K o r 11,23—29) k o j i j e i z a b r a n z a t i j e l o v s k u m i s u (i k o j i se č i t a od m a h p o s l i j e t e m o l i t v e ) u z e u h a r i s t i j u i z r i č i t o veže smrt Gospodi nova, n e s p o m i n j e se i z r i č i t o m u k a . N i j e j e d n a k o s i g u r n o d a j e s a s t a v l j a č i m a o u s v i j e s t i i uskrsnuće kao predmet toga spomena, d a p a č e j e v j e r o j a t n i j e d a n i j e i m a o , a k o se s j e t i m o s a t i s f a k t o m e t e o r i j e o t k u p l j e n j a k o j u j e i n a u g u r i r a o sv. A n z e l m o ; p o n j o j se ot kupljenje u biti svodi na m u k u . U t o m smislu molitva ipak ostaje n e p o t p u n a s obzirom na otačku tradiciju. S p a s e n j s k a j e v r i j e d n o s t m u k e K r i s t o v e i z r e č e n a i n d i r e k t n o , go v o r o m o p l o d u o t k u p l j e n j a : n a s v a k i n a č i n , m o l i t v a — v i d e ć i u sa kramentu vjernicima objektivno predložen spomen m u k e Kristove — s m a t r a d a je tako vjernicima ponuđena i dostupna sama otkupiteljska snaga m u k e , da oni kroz dostojno učešće u s a k r a m e n t u udionišvvuju u p l o d u otkupljenja. T r a ž i se , d a k a k o , n j i h o v o subjektivno sudjelovanje u objektivno d a n o m s p o m e n u s p a s o t v o r n e m u k e . U č e m u se o n o s a s t o j i ? M o l i t v a 203
t o i z r a ž a v a g l a g o l o m venerari — š t o v a t i , č a s t i t i , k l a n j a t i se. Š t o j e s a s t a v l j a č m o l i t v e h t i o i z r e ć i u p o t r i j e b i v š i taj g l a g o l z a o n o š t o i m a j u u vezi s a s a k r a m e n t o m č i n i t i v j e r n i c i ? S v o d i li t a m o l i t v a v j e r n i č k u a k c i j u , u vezi s a s p o m e n o m š t o i m g a j e K r i s t o s t a v i o n a s v o j u m u k u , n a klanjanje Njemu prisutnome pod prilikom kruha? Razlog zbog kojega t r e b a to pitanje postaviti veoma je ozbiljan, jer se t a m o l i t v a , o d i j e l j e n o o d t i j e l o v s k e m i s e i oficija, u k a s n i j a v r e mena upotrebljavala baš s tom namjenom u pobožnostima euharis tijske adoracije, p o s e b n o na blagoslovima s Presvetim sakramen tom, j e d n a k o k a o što su se s i s t o m s v r h o m u p o t r e b l j a v a l e dvije po s l j e d n j e s t r o f e h i m n e Pange lingua z b o g i s t o g g l a g o l a venerari u p r e t p o s l j e d n j o j s t r o f i . N i j e li n a t a j n a č i n k l j u č n a m o l i t v a tijelov skog b l a g d a n a , u stvari, i n a u g u r i r a l a n e s a m o novi stil p o b o ž n o g o d n o š e n j a p i e m a e u h a r i s t i j i u C r k v i n a z a p a d u (jer j e t a j n o v i stil u vrijeme u s p o s t a v e tijelovskog b l a g d a n a već donekle bio inauguri r a n ! ) n e g o i o n e slabosti k o j e s u se u s k o r o j a v i l e : d a se k l a n j a n j e p r e d P r e s v e t i m p r a k t i č k i s m a t r a l o o s n o v n i m o b l i k o m — d a t a k o ka ž e m o — v j e r n i č k o g p r i s t u p a n j a k e u h a r i s t i j i , k a o d a j e K r i s t t a j sa k r a m e n t u s t a n o v i o p r v o t n o s c i l j e m d a b i m u se v j e r n i c i m o g l i kla njati, i d a j e to s h v a ć a n j e d r a s t i č n o p o t i s n u l o u vjerničkoj svijesti p o i m a n j e e u h a r i s t i j e k a o hrane? Č i n j e n i c a j e d a s e u m o l i t v i i z r i č i t o n e k a z u j e n i žrtveni značaj e u h a r i s t i j e ni blagovanje, p a bi p r e m a t o m e netko p o v r š a n m o g a o pomisliti da sastavljač molitve nije p r v o t n o imao p r e d očima ni m i s u k a o ž r t v u n i p r i č e s t k a o b l a g o v a n j e o d t e ž r t v e , n e g o b a š sa k r a m e n a t in statu esse, t o j e s t t r a j n u p r i s u t n o s t K r i s t a p o p r i l i k a m a k r u h a u k o l i k o se č u v a j u i š t u j u p o z a v r š e n o j m i s i . M e đ u t i m , t a k a v bi tumačitelj toga teksta bio uistinu površan, jer takvo tumačenje n i j e s a m o n e v j e r o j a t n o , n e g o n a s p a ž l j i v a p r o u ' k a u p r a v o sili n a za k l j u č a k d a s a s t a v l j a č m o l i t v e n i j e u o p ć e i m a o u s v i j e s t i t a k v o kla njanje s a k r a m e n t u , koliko god je u k l j u č n o , ni ne misleći n a to, i p a k u s t v r d i o v a l j a n o s t i o p r a v d a n o s t t a k o đ e r t a k v o g š t o v a n j a eu haristije izvan mise. Prije svega, a k o statistike n e š t o vrijede u t a k v i m s t v a r i m a , o n d a t r e b a k o n s t a t i r a t i slijedeće: a k o i z u z m e m o m i s n u sekvenciju, čita n j a d r u g o g n o k t u r n a i t r i h i m n a , z a k o j e s m o v i d j e l i d a i m j e os n o v n a t e m a e u h a r i s t i j a k a o hrana, i d a k a k o m o l i t v u k o j o m s e s a d a bavimo, onda možemo u tijelovskom misnom obrascu zajedno s t e k s t o m oficija n a b r o j i t i s v e g a 65 z a s e b n i h t e k s t u a l n i h j e d i n i c a , uk l j u č u j u ć i p s a l m e , b i b l i j s k a i p a t r i s t i č k a č i t a n j a ; o d t o g a n j i h 40 204
n a g l a š a v a t e m u hrane, s k o j o m nekoliko od njih vezuje i t e m u žrtve, a 13 n j i h p o s v e ć e n o j e t e m i žrtve, d o k n i j e d n a od njih ne iznosi t e m u klanjanja e u h a r i s t i j i . U n a j v i š e m j e s m i s l u , d a k l e , ne v j e r o j a t n o d a b i k l j u č n a m o l i t v a , k o j a p o v e z u j e m i s u i sve p o j e d i n e č a s o v e oficija, s a s v i m i s k o č i l a iz t e g e n e r a l n e l i n i j e n a g l a š a v a j u ći d a j e z a p r a v o b i t n o n e š t o d r u g o o d o n o g a š t o s t a v l j a p r e d oči blagdanski lekst kao cjelina. No, na to nas upućuje i s a m tekst molitve: njegov je ključni s t r u k t u r a l n i p o j a m spomen (memoria), što ga je Krist ostavio kao nešto objektivno svojoj Crkvi, a što nipošto ne m o ž e biti shvaćeno k a o ostavljanje nekog materijalnog p r e d m e t a koji podsjeća n a Kris t o v u m u k u b u d u ć i d a b i se u t a k v u s l u č a j u m o r a l o s h v a t i t i k a o d a j e K r i s t s a m p o s v e t i o k r u h i o s t a v i o g a d a se t r a j n o u C r k v i č u v a k a o p r e d m e t p o d k o j i m j e o n s a m C r k v i p r i s u t a n d a m u se k l a n j a k a o i z v r š i t e l j u s v o g a s p a s e n j a , n e g o se m o ž e s h v a t i t i s a m o u s m i s l u ustanovljenja n e k o g čina š t o ć e g a C r k v a č i n i t i n a u s p o m e n u spas o t v o r n e m u k e , a k o j e m u će o n s a m osiguravati to d a svaki p u t k a d ga Crkva načini odistinski bude, objektivno i stvarno, spominjanje m u k e . Ako izričito nije rečeno d a taj čin Crkve i m a značaj žrtvo v a n j a , s v a k a k o j e r e č e n o d a j e t o j e d a n č i n C r k v e k o j i m se v r š i s p o m e n m u k e ; m i s l i se, d a k l e , n a m i s u k a o č i n C r k v e . Z n a č a j s p o m e n a n a m u k u vidjela je teologija u m i s n o m činu u t o m e što tijelo K r i s t o v o biva p r i s u t n o p o d p r i l i k o m k r u h a , a krv p o d prili k o m v i n a , d a k l e o d i j e l j e n o k a o u f a k t i č n o j K r i s t o v o j s m r t i (nije i z a b r a n d r u g i o b l i k s a k r a m e n t a l n e p r i s u t n o s t i j e r se u č a s u s m r t i nije dogodilo d r u g o razdjeljivanje Kristova tijela!), a označivanje s m r t i v i d i o j e sv. T o m a i u l o m l j e n j u s a k r a m e n t a l n i h p r i l i k a : u o b a s l u č a j a r i j e č j e o n e č e m u š t o se z b i v a u m i s i k a o č i n u , a n e o n e č e m u što se zbiva sa s a k r a m e n t o m poslije mise. O s i m toga, u s a m o j se m o l i t v i g l a g o l venerari v e z u j e u z o t a j s t v a i t i j e l a i krvi, što ne bi imalo nikakva smisla k a d bi sastavljač molitve bio i m a o p r e d o č i m a š t o v a n j e e u h a r i s t i j e i z v a n m i s e , b u d u ć i d a se e u h a r i s t i j a p o d p r i l i k o m v i n a n i j e n i k a d a č u v a l a p o s l i j e m i s e . Izlazi, d a k l e , d a se g l a g o l venerari u svijesti sastavljača m o l i t v e o d n o s i o n a čine v j e r n i k a ( r a z u m i j e se, i s v e ć e n i k a ) u o d n o s u p r e m a m i s i i p r i č e s t i ( k o j a j e — k a k o s m o v i d j e l i — u t e o l o š k o j s v i j e s t i j o š u s k o sveza n a s k o n k r e t n o m m i s o m ) . U p o t r i j e b l j e n a j e r i j e č sakramenat, koja se p r v e n s t v e n o o d n o s i p r e m a euharistiji u k o l i k o su u njoj Kristo v o t i j e l o i k r v p o n u đ e n i p o d z n a k o m j e l a i p i ć a , s t i m e d a se p o d tim t e r m i n o m podrazumijevala i misa kao žrtva, jer — k a k o smo 205
t a k o đ e r vidjeli — o n o v r e m e n a teologija p r o m a t r a i ž r t v u u o k v i r u r a z m a t r a n j a o s a k r a m e n t u : poseban traktat o euharistiji kao žrtvi r a đ a se i s t o m p o s l i j e T r i d e n t s k o g k o n c i l a ( z a v r š i o g. 1562). S a s t a v ljaču je bilo očito važno da u molitvi n e k a k o izrekne važnu t e m u o n o v r e m e n e teologije da k euharistiji treba pristupiti reverenter et devote, p a m u se — j e r j e t r e b a l o s a č u v a t i l a p i d a r a n stil o r a c i j a k a k a v se k r š ć a n s k o m z a p a d u n a m e t n u o p r i h v a ć a n j e m r i m s k e o b r e d n e t r a d i c i j e , — u č i n i l o d a ć e se t o n a j b o l j e izreći g l a g o l o m venerari k o j i sve t o u k l j u č u j e . Plod euharistije je u toj molitvi izrečen n a razini shvaćanja e u h a r i s t i j e k a o hrane j e r se m o l i d a » n e p r e k i d n o u s e b i o s j e ć a m o p l o d t v o j e g a o t k u p l j e n j a « , t j . o s t a j e se n a liniji č u v a n j a , p o m o ć u toga sakramenta, u pojedinim vjernicima onoga ploda otkupljenja k o j i u n j i m a v e ć p o s t o j i , a n e m o l i se, n a p r i m j e r , d a b i n a m s e p o t o m s a k r a m e n t u udijelio plod otkupljenja. Teologija je polazila od n a r a v i hrane u t u m a č e n j u s p e c i f i č n o g p l o d a e u h a r i s t i j e : k a o š t o s e h r a n a d a j e s a m o živima za o d r ž a v a n j e i okrepijivanje života, a n e mrtvima, tako i euharistiju m o g u plodonosno blagovati samo oni k o j i s u duhovno živi, t o j e s t o n i k o j i s u k r š t e n i i n i s u u s m r t n o m e grijehu; blagovanje te h r a n e čuva njihovo življenje u milosti Božjoj j a č a j u ć i u n j i m a l j u b a v i č u v a j u ć i i h o d b u d u ć i h g r i j e h a (usp. S. th. III, q. 79, a. 6). O n o š t o j e u vezi s p l o d o v i m a e u h a r i s t i j e t u f a k t i č k i rečeno, ostaje na individualnom planu, u odnosu na vjernike k a o pojedince; nije d a k a k o isključen crkvotvorni plod u smislu dubljeg u k l j u č i v a n j a p o j e d i n c a u j e d i n s t v o m i s t i č n o g t i j e l a , ali t o t u n i j e izrečeno; o t o m je riječ u drugoj molitvi tijelovske mise, n a što ć e m o se j o š v r a t i t i . O p ć e n i t i j e g l e d a n j e n a p l o d o t v o r n o s t e u h a r i s t i j e , o s i m p r o m a t r a n j a k r o z p r i z m u b l a g o v a n j a , u t o j m o l i t v i , č i n i se, nije našlo mjesta. Za nas danas, mislim, vrijedno je još nešto pažnje posvetiti č i n j e n i c i d a j e s a s t a v l j a č k l j u č n e t i j e l o v s k e m o l i t v e u vezi s u č i n k o m euharistije u p o j e d i n o m vjerniku upotrijebio glagol koji upu ć u j e n a iskustvo: n e m o l i se j e d n o s t a v n o z a t o d a p l o d K r i s t o v a o t k u p l j e n j a u n a m a t r a j n o ostane, k a k o b i s m o m o ž d a mogli očeki v a t i , n e g o j e u z e t g l a g o l osjećati ( s e n t i r e ) , k o j i u o n o v r e m e n o j filo zofiji o z n a č u j e i s k u s t v e n u s p o z n a j u . J e li t o s a m o n a č i n g o v o r a , u t o m s m i s l u d a sastavljač nije k o n i o reći n i š t a više od želje d a se sačuva život milosti, iskustvu čovjekovu n e d o s t u p a n i s a m o vjerom d o h v a t l j i v , a s a m o se p o s l u ž i o j a č o m i ž i v a h n i j o m r i j e č i ? P o s e b i j e t o m o g u ć e ; ali n i j e n e m o g u ć e d a j e s a s t a v l j a č želio s u g e r i r a t i 206
d a se m o l i b a š za p r a v o i s k u s t v e n o d o ž i v l j a v a n j e o t k u p l j e n o s t i , n a t e m e l j u spoznaje p o vjeri, a p o b l a g o v a n j u ovoga s a k r a m e n t a . Isti n a , u m i s n o m se o b r a s c u n e n a l a z i i d e j a o o s j e ć a j i m a k o j i b i se o z n a č a v a l i k a o u č i n a k p r i m a n j a s a k r a m e n t a , ali iz t e k s t a oficija t a m i s a o nije o d s u t n a , na pr. u p r v i m V e s p e r a m a (verzikul i antifona za M a g n i f i c a t ) . P o s e b n o j e u o f i č i j u p r i s u t n a m i s a o d a se p o m o ć u p r i l i k e vina o z n a č u j e r a d o s t k o j u d o n o s i e u h a r i s t i j a : »Dao j e i tužnima č a š u k r v i « , p j e v a T o m a C e l a n o ( s t r o f a 4 ) ; t r i p u t a se o p e t u j e r e č e n i c a iz p s a l m a 104: »I v i n o n e k a razveseljuje s r c e čovječje« (Ps 104,15). Z a b o l j e r a z u m i j e v a n j e k a k o se t o s h v a ć a l o u o n o v r e m e n o j t e o l o g i j i , m o ž e n a m p o s l u ž i t i j e d a n t e k s t sv. B o n a v e n t u r e u k o j e m o n o b j a š n j a v a n a k o j i se n a č i n e u h a r i s t i j s k o b l a g o v a n j e oz načuje k a o savršeno okrepljenje: »Okrepa može biti označena kao savršena: t a k o se k r o z o v o d v o j e ( k r u h i v i n o ) o z n a č u j e s o b z i r o m n a d v o s t r u k i n a č i n , j e r se n e k i o k r e p l j u j u slasno, a neki s većim n a p o r o m : prvo se označuje po krvi i prilici vina, d r u g o p o p r i l i c i k r u h a . Ili s o b z i r o m n a u č i n a k , j e r o j a č a v a , i t o k r o z p r i l i k u k r u h a ; i razveseljuje odnosno naslađuje, i t o k r o z v i n o « ( 7 V Sent. dist. XI, p. 2, a. 1, q. 3). H i m a n »Verbum supernum prodiens« sažetim ocrtavanjem (u č e t v r t o j s t r o f i ) K r i s t o v a s p a s e n j a k a o u s p o s t a v l j a n j a o s o b n e veze B o ž a n s k e riječi s ljudima, naznačuje p e r s p e k t i v u euharistije koja ide p r e k o r a z m a t r a n j a njezinih u č i n a k a u okviru t e m e o h r a n i , i dostiže uspostavljanje m e đ u s o b n i h i n t i m n i h veza s K r i s t o m k a o o s o b o m : » R a đ a j u ć i se ( k a o č o v j e k ) d a o ( n a m ) j e s e b e z a d r u g a , blagujući zajedno za slasno jelo (convescens in edulium), umirući je sebe dao kao cijenu, kraljujući daje (nam) sebe kao nagradu«. U P a v e l i ć e v u p r i j e v o d u t o g l a s i : »Po p o r o d u n a m p o s t a d r u g , / N a š k r u h za č a s n o m t r p e z o m , / N a s m r t i cijena za n a š d u g / I plaća n a m u c a r s t v u s v o m « (Crkveni himni, str. 97). U t i j e l o v s k o j j e m i s i t e m a o s o b n o g p r o n i c a n j a i z m e đ u K r i s t a i s v a k o g p r i m a o c a p o eu haristiji prisutna po središnjem biblijskom čitanju, tj. po čitanju iz e v a n đ e l j a , j e r j e i z a b r a n o m j e s t o iz I v a n a (Iv 6, 56-59) g d j e d o l a z i K r i s t o v a izjava: »Tko blaguje m o j e tijelo i pije m o j u krv, u m e n i o s t a j e i j a u n j e m u « (Iv 6, 56). D a se t o n i j e d o g o d i l o n a s u m c e , n e g o d a j e t o b i l a o d i s t a s v j e s n o i n t e n d i r a n a t e m a , vidi se iz t o g a što su te riječi i s t a k n u t e u alelujskoj aklamaciji prije evanđelja, a p o s e b n o š t o j e za p a t r i s t i č k o č i t a n j e u M a t u t i n u i z a b r a n o m j e s t o iz sv. A u g u s t i n a u k o j e m u o n k o m e n t i r a t e r i j e č i , i t o t a k o d a se p o j a v l j u j e k a o z a s e b n a t e m a : č i t a n j e iz A u g u s t i n a p o d i j e l j e n o j e 207
t a k o d a se n a j p r i j e g o v o r i o C r k v i (lectio V I I ) , z a t i m o t o j t e m i (lectio V I I I ) , a o n d a o t e m i ž i v o t a (lectio I X ) ; a u r e s p o n z o r i j u ne p o s r e d n o p r i j e č i t a n j a o t o j t e m i iz A u g u s t i n a i z v u č e n e s u t e K r i s t o v e r i j e č i , d a se n a n e k i n a č i n s v r a t i p o z o r n o s t p r i s u t n i h n a t e m u o k o j o j će s a d a g o v o r i t i A u g u s t i n , t e se u j e d n o p o t c r t a v a i n t i m n o s t te p o v e z a n o s t i s B o g o m u k r š ć a n s t v u . K o r i s n o j e čuti taj tekst: »Tko blaguje m o j e tijelo i pije m o j u krv, u m e n i ostaje i j a u njemu. Ne postoji druga nacija tako velika da bi imala bogove koji joj dolaze tako blizu kao što je naš Bog p r i s u t a n n a m a (adest n o b i s ) : U m e n i o s t a j e i j a u n j e m u « . N a t o se č i t a , š t o o t o j t e m i g o v o r i sv. A u g u s t i n . I p a k , k a k o s e v i d i , s a s t a v l j a č t i j e l o v s k o g oficija z a d o v o l j a v a se da o toj temi iznese n a u k tradicije; ne osjeća da bi nešto važno m o g a o r e ć i o n s a m , iz n o v i h t e o l o š k i h u v i d a š t o i h j e d o n i j e l o n j e govo vrijeme i što bi u t o m smislu bilo suvremenicima rječitije; k a o d a s u v r e m e n a teologija nije imala o toj temi reći ništa značajno. M e đ u t i m , i o v o š t o se d o n o s i iz A u g u s t i n a o s t a j e u vezi s t o m te m o m v e o m a u s k o : u o p ć e se k a o t a k v o ne r a z r a đ u j e p i t a n j e k a k o b a š p o euharistiji (tj. p o blagovanju Kristova tijela i krvi) ostaje K r i s t u v j e r n i k u i v j e r n i k u K r i s t u , v e ć se n a p r o t i v i n z i s t i r a n a t o m e d a j e biti u Kristu p r e t p o s t a v k a .da n e t k o s m i j e b l a g o v a t i : »Ovo j e , d a k l e , b l a g o v a t i o n o j e l o i p i t i o n o p i ć e : o s t a j a t i u K r i s t u , i njega imati u sebi kao onoga koji ostaje (manentem). I p r e m a t o m e , tko ne ostaje u Kristu, i u k o m e ne ostaje Krist, izvan svake sum nje niti d u h o v n o blaguje njegovo tijelo, niti pije njegovu krv, m a k a r tjelesno i vidljivo z u b i m a stišće s a k r a m e n a t K r i s t o v a tijela i krvi, nego v e ć m a s a k r a m e n a t t a k o velike stvari j e d e i pije sebi n a osudu«. N a taj je način t e m a o strogo osobnoj povezanosti s Kris t o m p o euharistiji u t e k s t u tijelovskog b l a g d a n a d o d u š e izričito na v i j e š t e n a , ali j e n j e z i n a o b r a d a z a h v a ć e n a s a m o s n e g a t i v n e s t r a n e : d a p r e s t r a š i zle, ali n e d a p r o d u b i u v i d d o b r i m a , k a k o b i p o j a s n i jem uvidu njihov osobni odnos s Kristom po euharistiji postajao o s o b n i j i n a r a z i n a m a n j i h o v a svi j e s n o g a ž i v o t a . M i s a o o životu j e d n a j e o d k l j u č n i h m i s l i s v e g a t i j e l o v s k o g tek sta, što je i razumljivo jer shvaćanje euharistije kao h r a n e najneposrednije upućuje n a t e m u života; s a m o ta misao s a m a p o sebi ne u p u ć u j e t a k o j a s n o n a n e p o s r e d n u vezu čovjeka s K r i s t o m kao o s o b e s o s o b o m . M i s a o se n a l a z i u n a v j e š t a j u t e m e u s e k v e n c i j i » L a u d a S i o n « ( s t r o f a 3) i t v o r i n a n e k i n a č i n s u d b o n o s n u t o č k u s a m e p o r u k e : » S m r t j e z l i m a , ž i v o t d o b r i m a « ( s t r o f a 18), a t o j e 208
i p o r u k a e v a n đ e o s k o g č i t a n j a u m i s i , d o k s e u oficiju n e k o l i k o p u t a opetuje, s t i m e d a je ta m i s a o o k v i r n a u h i m n u za L a u d e » V e r b u m s u p e r n u m p r o d i e n s « ( s t r o f a 2 i 6) i o s n o v n a t e m a a n t i f o n e z a Benedictus. H i m a n z o v e e u h a r i s t i j u » j e s t v e n a p o n u d a ži v o t a « (vitae jerculum), ali j e p r o d u b l j i v a n j e t e t e m e o p e t p r e p u š t e n o A u g u s t i n u ; n e i z n o s i se n e k i r e z u l t a t s u v r e m e n e t e o l o g i j e . N o . ni Augustinov p r i s t u p toj temi, u tekstu koji je uklopljen u tijelovski oficij (lectio I X ) , n i j e s p e k u l a t i v n o t e o l o š k i , v e ć s t r o g o egzegetski, t o j e s t A u g u s t i n t u n e o b j a š n j a v a d i r e k t n o život š t o g a p r o i z v o d i e u h a r i s t i j s k o b l a g o v a n j e u v j e r n i c i m a , n e g o h o ć e u t v r d i t i p r a v o zna č e n j e riječi š t o i h j e I s u s r e k a o n a t u t e m u p o i z v j e š t a j u Č e t v r t o g e v a n đ e l j a , ali i t o A u g u s t i n č i n i u s j e n i a r i j e v s k o g k r i v o v j e r j a ( k o j e je naučavalo d a je Sin manji od Oca), to jest s p r v o t n o m b r i g o m d a p o k a ž e k a k o u t i m r i j e č i m a nije i z r e č e n o o n o š t o z a s t u p a j u a r i jevci: n j e m u je ovdje p r e d o č i m a prije svega ortodoksija, to jest u t v r d i t i š t o t e r i j e č i ne znače (a š t o s u h e r e t i c i u n j i m a n a l a z i l i ) , a ne toliko želja d a što točnije i o b u h v a t n i j e istraži i saopći š t o te riječi odistinski znače, što je Krist tim riječima htio o blagovanju svoga tijela i krvi s t v a r n o saopćiti. Te riječi u A u g u s t i n o v u n a v o d u g l a s e : » K a o š t o j e m e n e p o s l a o živi O t a c i j a ž i v i m p o r a d i O c a , i t k o b l a g u j e m e n e , i o n će ž i v j e t i p o r a d i m e n e « . I m a j u ć i p r e d očima p o t r e b u pokazati da u tim riječima nije sadržano da je Sin k a o B o g m a n j i o d O c a , A u g u s t i n i z n o s i d v i j e m o g u ć n o s t i k a k o se m o ž e r a z u m j e t i t a j t e k s t : ili d a t u K r i s t m i s l i n a s e b e k a o č o v j e k a , t o j e s t u s t a n j u s v o j e k e n o z e ( e x i n a n i t i o ) u k o l i k o j e p o volji O č e v o j u z e o o b l i k s l u g e ( u s p . Fil 2, 7-8), ili d a m i s l i n a s v o j u b o ž a n s k u n a r a v u k o l i k o je Sin p r i m i o tu b o ž a n s k u n a r a v o d Oca, a n e Otac o d S i n a , p a o n d a u t o m s m i s l u o n »živi p o r a d i O c a « . U p r v o m s l u č a j u I s u s b i t i m r i j e č i m a u p o z o r a v a o n a t o k a k o iz n j e g o v a p o n i ž e n j a i z v i r e n a š e p o v i š e n j e : »Ja d a k l e p o n i ž e n ž i v i m r a d i O c a ; o n uspravijen ( e r e c t u s ) živi p o r a d i m e n e « , a t o p r o i z v o d i u d i o n i š t v o v a n j e , k o j i m b l a g u j e m e n e « . A k o p a k j e K r i s t m i s l i o u t i m riječi m a n a svoj život p o r a d i Oca p o b o ž a n s k o j n a r a v i , nije t o r e k a o n a » š t e t u (svoje) j e d n a k o s t i « s O c e m , j e r r i j e č i m a : » T k o b l a g u j e m e n e , ž i v j e t će p o r a d i m e n e « n i j e želio o z n a č i t i d a j e »ista n j e g o v a i n a š a jednakost«, nego je ukazao na svoje milosno posredništvo (gratiam mediatoris). N a taj način, tekst tijelovskog b l a g d a n a ostavlja n a s bez ikakvog pozitivnog teološkog odgovora koji bi n a m p o k u š a o v i š e r e ć i o t o m e u č e m u s e z a p r a v o s a s t o j i o n a j život k o j i s e n a v j e š ć u j e k a o p l o d » k r u h a ž i v o t a « . D a j e se s a m o n a s l u t i t i d a b i t o moglo biti n e k o dioništvo n a Kristovu božanstvu koje on i m a od 209
O c a , ali se i n z i s t i r a u t o j s t v a r i s a m o n a n e g a t i v n o m a s p e k t u : n e p o s t a j e m o p o t o m e j e d n a k i s K r i s t o m ; n e r a z r a đ u j e se p o b l i ž e š t o postajemo. N e k i s e s m j e r o v i z a p o b o ž n o r a z m a t r a n j e t o g a p i t a n j a i p a k su geriraju: prije svega općim spekulativnim o k v i r o m u koji T o m a Akvinski smještava svoja objašnjenja euharistije u čitanjima dru goga n o k t u r n a , a koji odaje skrajnju teološku smionost: »Jedinor o đ e n i S i n B o ž j i , želeći d a m i b u d e m o d i o n i c i n j e g o v a b o ž a n s t v a , u z e o j e n a š u n a r a v d a p o s t a v š i č o v j e k o m ljude učini bogovima«. U r e s p o n z o r i j u p r e d č i t a n j e o t o j t e m i iz A u g u s t i n a s u g e r i r a se, č i n i se, d a s e t o d i o n i š t v o u K r i s t o v u ž i v o t u k r e ć e n a r a z i n i u m a : »Nahranio ga je Gospodin k r u h o m života i u m s k o g shvaćanja« (intellectus); a s t i m j e p o svoj prilici p o v e z a n a i t e m a o Mudrosti u prvoj antifoni za Laude: »Mudrost je sagradila sebi d o m , umije š a l a v i n o i p r o s t r l a s t o l « . N o t e m a o M u d r o s t i p o b l i ž e se n e r a z r a đ u j e . N a j p r i s u t n i j a j e i d e j a d a j e t o ž i v o t k o j i t r a j e zauvijek, jer ga daje k r u h koji je s n e b a sišao, p a je p r e m a t o m e i taj život u s t v a r i n e b e s k i , n j e g o v će se r a s c v a t č o v j e k u u d i j e l i t i t e k n a s v r š e t k u z e m a l j s k o g p u t a , »u d o m o v i n i « . H i m a n » V e r b u m s u p e r n u m « n a g l a š a v a d a će to biti život bez ograničenja: »Koji će n a m život b e s k o n a č a n d a r o v a t i u d o m o v i n i « (Qui vitam sine termino nobis donet in patria) ( s t r o f a 6). P o p r i č e s n a m o l i t v a , k o j a o c r t a v a e s h a t o l o s k u d i m e n z i j u euharistije, o d r e đ u j e taj život u vječnosti k a o » v j e č n o u ž i v a n j e b o ž a n s t v a « , a a n t i f o n a z a Magnificat u drugim V e s p e r a m a n a z i v a t o » b u d u ć p m s l a v o m « , d o k se u s e k v e n c i j i » L a u d a S i o n « g o v o r i o gledanju d o b r a »u z e m l j i ž i v i h « , a u h i m n u T o m e C e l a n a o z n a č e n o j e t o k a o »svjetlo u kojem stanuje« »trojedino B o ž a n s t v o « . M o ž e se r e ć i d a p o r u k a t i j e l o v s k o g b l a g d a n a o e u h a ristiji, p o s e b n o p o popričesnoj molitvi tijelovske mise, k a o kona č a n p l o d e u h a r i s t i j e , i to p o s e b n o b l a g o v a n j a e u h a r i s t i j e , o z n a č u j e v j e č n o dioništvo u Kristovu božanstvu. Ta molitva glasi: »Učini, m o l i m o , G o s p o d i n e , d a se i s p u n i m o v j e č n i m u ž i v a n j e m t v o j e g a b o žanstva, koje v r e m e n i t o p r i m a n j e tvoga dragocijenog tijela i krvi p r e d o z n a č u j e « (praefigurat). U m o l i t v i se, d a k l e , b l a g o v a n j e e u h a r i s t i j e s h v a ć a k a o pred-slika k o j a p r o r o č k i navješćuje (očito p o ana l o g i j i , k a k o s u s t a r o z a v j e t n e pred-sli'ke n a v j e š ć i v a l e novozavjetne s t v a r n o s t i ) nebesko dioništvo n a b o ž a n s k o j n a r a v i , a n e i z r i č e se o t a č k a ideja p o kojoj blagovanje e u h a r i s t i j e već u o v o m životu ne k a k o znači pobožanstvenje čovjeka koji je p r i m a . I p a k ideja o n e k o m p o č e t n o m p o b o ž a n s t v e n j u već o v d j e , n i j e iz t i j e l o v s k o g ofi210
ci j a s a s v i m o d s u t n a , a k o i m a m o n a p a m e t i a n t i f o n u z a Magnificat u d r u g i m V e s p e r a m a : »O s v e t a g o z b o , n a k o j o j se K r i s t u z i m a : č a s t i se s p o m e n m u k e n j e g o v e , d u h se i s p u n j a m i l o š ć u , i d a j e n a m se zalog buduće slave«: »zalog« (pignus) svakako znači, ne s a m o pred-sliku nego i neko osiguranje, a veoma je vjerojatno da je to m i š l j e n o z a p r a v o u z n a č e n j u kapare, to j e s t v e ć n e k o g početnog i d j e l o m i č n o g p o s j e d o v a n j a o n o g a š t o će se u v j e č n o s t i z a d o b i t i u p u n o j cjelovitosti. Sastavljač molitve imao je p r e d očima prven s t v e n o uživanje u p u n o j r a z o t k r i v e n o s t i ; n e s a m o p o s j e d o v a n j e dion i š t v a u b o ž a n s k o j n a r a v i u k o l i k o j e d a n o , ali se d o h v a ć a s a m o vjerom kao u zagonetci. P a t r i s t i č k a i d e j a d a se e u h a r i s t i j s k i m b l a g o v a n j e m K r i s t o v a tije la i krvi čovječje tijelo p r i p r a v l j a za b e s m r t n o s t i n e r a s p a d l j i v o s t ( š t o j e p o s e b n o n a g l a š a v a o sv. I r e n e j ; usp. T. ŠAGI-BUNIĆ, Povijest kršćanske literature, str. 464) j a v l j a se u č i t a n j u iz sv. A u g u s t i n a , a n e m a ideje o k o z m i č k o m značenju euharistije. N a p o k o n , ostaje još k l j u č n o p i t a n j e za t e m a t i k u ove knjige: što p o r u č u j e t i j e l o v s k i b l a g d a n k a o c j e l i n a o crkvotvornom značenju euharistije? Izrečeno je to u drugoj misnoj molitvi, n a d darovima, k o j a se n a z i v a l a secreta: »Crkvi svojoj, m o l i m o , G o s p o d i n e , milosti vo u d i j e l i d a r o v e jedinstva i mira, k o j i se p o d p r i n e s e n i m d a r o v i m a mistički naznačuju«. Augustinski je eklezijalni simbolizam, p r e m a t o m e , u š a o k a o p o r u k a s v o j v j e r n i č k o j z a j e d n i c i i u m i s u tijelov skog blagdana u doba najvećeg cvata skolastike, svakako b a r kao odraz vjernosti tradiciji. Zgusnuta formulacija te molitve zahtijevala bi opsežan studij a k o b i s m o htjeli do u tančine odrediti njezino t o č n o značenje u smi slu o d g o v o r a n a p i t a n j a p o m o ć u kojih s m o analizirali t u p r o b l e m a t i k u u e u h a r i s t i j s k o j t e o l o g i j i sv. B o n a v e n t u r e . A m o ž d a se d o j a s n i h o d g o v o r a i n e b i s m o u s p j e l i d o k o p a t i , j e r s a s t a v l j a č m o l i t v e (je li t o b i o T o m a A k v i n s k i ? ) m o ž d a i n i j e želio b i t i u t o m e s t r o g o p r e cizan, nego je s a m o h t i o zgusnuto, upotrebljavajući baštinjene izraze, naznačiti t e m u za k o j u je s m a t r a o da zbog svoje tradicionalnosti n e s m i j e iz p r e z e n t i r a n j a e u h a r i s t i j e , k a d s e u s p o s t a v l j a blagdan euharistije, nipošto izostati, a s a m nije o toj problematici speku lativno do d n a mislio jer je njegova pozornost sva bila zaokupljena p r o b l e m i m a koje je n a m e t a l o njegovo vrijeme, to jest prvenstveno p r o b l e m o m pretvorbe k r u h a i vina u tijelo i krv K r i s t o v u te p i t a n j e m k a k o je čitav Krist prisutan u euharistiji u n a t o č dvjema prilikama, unatoč lomljenju prilika, i k a k o svaki vjernik p r i m a čitavog Krista.
211
M o g u ć e j e d a j e u o č a v a o p a s t o r a l n u vrijednost te t r a d i c i o n a l n e ideje p a j e s m a t r a o d a se u tijelovskoj misi m o r a s v a k a k o t a ideja naći k a o izazov za p o b o ž n u m e d i t a c i j u t a k o đ e r v j e r n i č k o g m n o š tva, d o k se specifična o n o v r e m e n a spekulacija u s r e d o t o č i l a n a to da odgovori n a p r o b l e m e što su ih osjećali intelektualni krugovi. Osnovni j e p r o b l e m te molitve: što se točno misli p o d izrazom »prinesenim darovima« ( o b l a t i s m u n e r i b u s ) . D a li j e t u r i j e č s a m o o k r u h u i vinu ukoliko su prineseni n a oltar da posluže k a o sred s t v o z a o b a v l j a n j e spomenčina u k o j e m u će se s a k r a m e n t a l n o ak tualizirati Kristova žrtva n a križu, n a što bi upućivalo mjesto što ga t a m o l i t v a i m a u n u t a r m i s n o g a s l a v l j a (jer s e o n a m o l i p r i j e v e l i k e e u h a r i s t i j s k e m o l i t v e ) , ili s e a n t i c i p a t i v n o i m a p r e d o č i m a v e ć s a m s a k r a m e n a t poslije konsekracije, tako da uključuje i stvarnu pri s u t n o s t K r i s t o v a tijela i krvi (tj. i o n o što su t a d a n j i teolozi nazi vali sacramentum i o n o š t o s u n a z i v a l i res et sacramentum), n a što b i u p u ć i v a l i i z r a z i prinesenim (oblatis) i — j o š više — mistički naznačuju (mystice designantur)? Ostavljamo to pitanje otvorenim, a u p o z o r a v a m o da je ovdje n a s v a k i n a č i n m i š l j e n a zemaljska i vidljiva Crkva, n e s a m o eshat o l o š k a : t o se v i d i iz i z r a z a k o j i m a s e i s k a z u j e o n o z a š t o s e m o l i . M o l i se za » d a r o v e j e d i n s t v a (unitatis) i mira (pacis)«. Posebno je r j e č i t t a j i z r a z pax ( m i r ) : m o l i t i z a crkveni mir n e m o ž e se n i k a k o s v e s t i s a m o n a t o d a se t u m o l i z a t o d a p o j e d i n i v j e r n i c i , k o j i blaguju euharistiju, po tom blagovanju postignu po ljubavi tješnje sjedinjenje s K r i s t o m u njegovu m i s t i č n o m tijelu n a nevidljiv na č i n , n e g o se t u o č i t o m o l i t a k o đ e r z a izvanjski m i r Crkve i u Crkvi, za i z v a n j s k o j e d i n s t v o i s l o g u C r k v e , u s t v a r i z a p u n o v i d l j i v o za j e d n i š t v o sve C r k v e , u s m i s l u š t o g a j e t a j i z r a z i m a o o d k r š ć a n s k e s t a r i n e , i k o j i se d o n a j n o v i j i h v r e m e n a s a č u v a o , n a p r i m j e r , u n a slovi j i v a n j i m a n e k i h p a p i n s k i h d o k u m e n a t a , k a d s e p a p a o b r a ć a o n i m a k o j i s u »u m i r u i z a j e d n i š t v u s a p o s t o l s k o m s t o l i c o m « (pacem et communionem cum apostolica sede habentibus). Molitva, dakle, k a z u j e d a e u h a r i s t i j a m i s t i č k i o z n a č u j e t a k o đ e r t o i z v a n j s k o i vid ljivo j e d i n s t v o i m i r , z a j e d n i š t v o i s l o ž n o s t C r k v e , p a o s l a n j a j u ć i s e n a taj značaj e u h a r i s t i j e izriče m o l b u d a B o g »svojoj Crkvi udijeli taj d a r j e d i n s t v a i m i r a « . C r k v o t v o r n o s t e u h a r i s t i j e u t a k v o m s m i s l u n a z n a č e n a j e u ofic i j u u t r e ć o j a n t i f o n i M a t u t i n a : » Z a j e d n i š t v o m č a š e , k o j o m se s a m Bog p r i m a , n e krvlju telića, s a b r a o n a s je Gospodin«. Teološko je obrazloženje doneseno u p r v o m čitanju trećega nokturna, ustima
212
sv. A u g u s t i n a . A u g u s t i n , m e đ u t i m , u t o m t e k s t u i m a p r e d o č i m a e s h a t o l o š k u Crkvu, t j . »samu zajednicu svetih, gdje će biti m i r i p u n o i s a v r š e n o j e d i n s t v o « , t u j e i d e j u n a o d r e đ e n n a č i n sv. T o m a uključio u p o s l j e d n j u strofu sekvencije »Lauda Sion«. U t u esha tološku perspektivu nebeske Crkve uklapa Augustin u t o m tekstu ( t o j e iz n j e g o v a 26. t r a k t a t a n a I v a n o v o e v a n đ e l j e ) s v o j e k l e z i j a l n i simbolizam: »Poradi toga je, kao što su to i prije nas shvaćali Božji ljudi, Gospodin n a š Isus Krist povjerio svoje tijelo i k r v u o n i m s t v a r i m a k o j e se iz m n o g i h s a b i r u u n e š t o j e d n o . J e d n o ( t j . k r u h ) se n a i m e p r i u g o t a v l j a k a o jedno iz mnogo zrnja, a d r u g o ( t j . v i n o ) se s l i j e v a u jedno iz mnogih jagodica«. Sve to s k u p a i nije m n o g o , i nije moglo davati ton tijelovskom b l a g d a n u k a o c j e l i n i , n i s t a t i u z b o k g l e d a n j u n a e u h a r i s t i j u s in dividualnog stanovišta koje je u ukupnosti tih tekstova dominantno, u n a t o č t o m e š t o j e s a s t a v l j a č m i s n o g o b r a s c a m o ž d a želio i e k l e z i j a l n o m g l e d a n j u n a e u h a r i s t i j u p r i b a v i t visoko d o s t o j a n s t v o gra d e ć i n a n j e m u j e d n u o d t r i j u m i s n i h m o l i t a v a (s t i m e , m e đ u t i m , d a se t a e k l e z i j a l n a m o l i t v a u m i s i i z g o v a r a l a t i h o ! ) . Č i n j e n i c a j e , i p a k , da je ta ideja u tijelovskom b l a g d a n u sačuvana, naznačena, pred ložena, a što znači da je s m a t r a n a važnom za cjelovito shvaćanje euharistije, u n a t o č tome što je tada vladajući spekulativni interes u teologiji bio u s r e d o t o č e n d r u g d j e . A k o b i s m o željeli i z n i j e t i g l o b a l a n s u d o ž i v o t n o j i s t v a r n o j saopćivalačkoj snazi tijelovskih tekstova k a o cjeline, u v r e m e n u i pro s t o r u n a s t a n k a t e c j e l i n e , o n d a b i o n g l a s i o o t p r i l i k e o v a k o : 1. Pr v e n s t v o u s a o p ć i v a l a č k o j s n a z i p r i p a d a t o m e d a j e č i t a v K r i s t od istinski i stvarno prisutan u t o m s a k r a m e n t u pod prilikama k r u h a i v i n a ( i a k o s a m a r i j e č prisutnost — p r a e s e n t i a — u taj čas još n i j e s r e d i š n j i t e r m i n z a o z n a č a v a n j e t e i s t i n e ) : t o se n e m i s l i koli činski, nego p o snazi koju toj poruci daje njezina suvremenost u o n o m vremenu, pa p r e m a t o m e tvori onaj elemenat novosti samoga b l a g d a n a , k o j a o p r a v d a v a n j e g o v o u s t a n o v l j e n j e . 2. N a d r u g o m j e m j e s t u p o saopćivalačkoj snazi p o r u k a da je euharistija hrana k r š ć a n s k o g v j e r n i k a , u k o j o j o n p r i m a s a m o g a K r i s t a , p o v e z a n o sa s p o m e n č i n o m njegove m u k e i s m r t i koji se u Crkvi p o njegovu u s t a n o v l j e n j u o b a v l j a : k o l i č i n s k i p o r u k a o e u h a r i s t i j i k a o h r a n i da l e k o n a d m a š u j e s v e d r u g e t e m e u n u t a r t i j e l o v s k o g t e k s t a k a o cje l i n e , ali p o s a o p ć i v a l a č k o j s n a z i t a t e m a i p a k d o l a z i n a d r u g o m j e s t o ; o n a bi p o n a r a v i stvari vodila k t o m e d a se vjernici što češće pričeš ćuju, što znači da bi ta t e m a n o r m a l n o bila najutjecajnija za pas213
t o r a l n u p r a k s u , ali j e — z a č u d o — izričito p o b u đ i v a n j e v j e r n i k a u t o m s m j e r u iz t e k s t a t i j e l o v s k o g b l a g d a n a p r a k t i č k i o d s u t n o ; n a s u p r o t , k a o d a j e n a g l a š e n i j e p r i s u t n o p o b u đ i v a n j e straha od nedos tojnog primanja n e g o l i želje z a č e s t i m d o s t o j n i m p r i m a n j e m . N a j v i š e i s k o r i š t a v a n b i b l i j s k i t e k s t n i j e s p o m e n u t i o d l o m a k iz I v a n o v a e v a n đ e l j a k o j i n a g l a š a v a blagovanje, n e g o o d l o m a k iz Prve Kon čanima 11, 23-29, ( č i t a n j e u m i s i ) , o d n o s n o 1 Kor 11, 20-32 ( č i t a n j e p r v o g n o k t u r n a ) : pojedini dijelovi toga pavlovskog t e k s t a d o n o s e se k a o k r a t k a č i t a n j a (tzv. k a p i t u l i ) u s v i m č a s o v i m a oficija. D o b i v a se d o j a m d a j e s a s t a v l j a č , s o b z i r o m n a o n o š t o će se t i m b i b l i j s k i m t e k s t o m u s l a v l j e n j u b l a g d a n a s a o p ć a v a t i , p r v e n s t v e n o v i d i o opo menu protiv nedostojne pričesti, što uostalom i odgovara literar n o j s t r u k t u r i p a v l o v s k o g o d l o m k a . I s t i n a , n a j v i š e se p u t a P a v l o v tekst u p o t r e b l j a v a u funkciji izvješćivanja o ustanovljenju ovoga s a k r a m e n t a n a P o s l j e d n j o j v e č e r i : o d l o m a k 1 Kor 11, 23-24 č i t a se s v e g a šest p u t a , t j . u m i s i , u d r u g o j l e k c i j i M a t u t i n a , u p r v i m i d r u g i m V e s p e r a m a , u L a u d a m a i u T e r c i j i . Ali i o p o m e n a p r o t i v n e d o s t o j n o g p r i m a n j a d o l a z i d o r i j e č i t a k o đ e r šest p u t a : u o f i c i j u u trećoj lekciji M a t u t i n a i u k r a t k o m čitanju N o n e te k a o citacija u o s m o j l e k c i j i M a t u t i n a iz sv. A u g u s t i n a , a u m i s i u č i t a n j u P o s l a n i c e i u P r i č e s n o j p j e s m i , t e u p j e s n i č k o m o b l i k u u 17. i 18. s t r o f i sekvencije »Lauda Sion«. Najznačajnije je d a k a k o to što je sastav l j a č za p o p r a t n o p j e v a n j e d o k se u m i s i d i j e l i p r i č e s t i z v u k a o iz pavlovskog t e k s t a ovaj o d l o m a k : : »Kada god b u d e t e jeli ovaj k r u h i pili čašu, s m r t ćete G o s p o d n j u navješćivati, d o k on n e d o đ e . Stoga, tko god bude jeo kruh ili pio čašu Gospodnju nedostojno, bit će krivac tijela i krvi Gospodnje«. Upozoravanje vjernika na t o m mjes tu n a p o t r e b u d o s t o j n o s t i z a p r i s t u p a n j e k p r i m a n j u e u h a r i s t i j e u s k l a d u j e s n a j s t a r i j o m t r a d i c i j o m : »Tko je svet, n e k a d o đ e ! Ako t k o n i j e , n e k a s e o b r a t i ! « s t a j a l o j e v e ć u Uputama apostolskim ( D i d a c h e , X , 6). I k a d b i s a s t a v l j a č t i j e l o v s k e m i s e b i o n e g d j e j a s n o i z r e k a o p o z i v n a p r i č e s t , ili o p o m e n u o n i m a k o j i p r i č e s t z a n e m a r u j u , n e k a se o b r a t e , ravnoteža bi bila uspostavljena, i a k o b i se m o ž d a o č e k i v a l o d a ć e n a b l a g d a n k o j i s l a v i e u h a r i s t i j u k a o hranu Kris t o v a t i j e l a i k r v i , u času samog blagovanja te h r a n e , radije odjek n u t i p j e s m a u z n e s e n e r a d o s t i i z a h v a l n o s t i . T i j e l o v s k i se b l a g d a n n a taj n a č i n p o m i r u j e s k o n k r e t n i m s t a n j e m d u h o v n o g života u Crkvi, pretpostavlja k a o nesavladivu činjenicu d a je većina vjernika u s m r t n o m grijehu i stoga nedostojna za p r i m a n j e pričesti, p a da je, p r e m a tome, najvažnije nedostojne odvratiti od pričesti: u t o m s m i s l u b l a g d a n s e n e u s m j e r u j e obnoviteljski, kao da bi njegov 214
cilj b i o d a o b r a t i l j u d e p r e m a o n o m e š i o i n a č e p o r u č u j e k a o n a j važniju vrijednost s a k r a m e n t a , k a o središnji smisao što ga je toj svojoj ustanovi utisnuo s a m Krist. 3. T e k n a t r e ć e m m j e s t u , p o s a o p ć i v a l a č k o j s n a z i , n a l a z i še u t e k s t u t i j e l o v s k o g b l a g d a n a p o r u k a o eklezijalnom značenju euha ristije, t o j e s t p o r u k a d a e u h a r i s t i j a o z n a č u j e (i t v o r i ) C r k v u . N e m i s l i m r e ć i d a j e s a s t a v l j a č t e k s t a s a m , p r o m i š l j e n o , želio t o m e d a t i m a n j i z n a č a j , ali j e iz c j e l i n e t e k s t a d o v o l j n o v i d l j i v o d a o n 0 t o m a s p e k t u nije mislio kao o n e k o m a k t u a l n o m p r o b l e m u niti k a o o temi k o j u bi tijelovskim b l a g d a n o m trebalo p o s e b n o pos v i j e s t i t i u o n o v r e m e n o j C r k v i ; o n a se t u j a v l j a k a o t r a d i c i o n a l n a t e m a k o j a s e ne smije izostaviti, jer svakako s p a d a n a cjelovito s h v a ć a n j e e u h a r i s t i j e . N e k a k o k a o d a se t a t e m a priznaje i čuva, d a k s e p r v e d v i j e t e m e p o s e b n o m b r i g o m naglašavaju, i to tako da j e t e m a o e u h a r i s t i j i k a o hrani o s n o v n a o k v i r n a t e m a , k o j a se o s o b i t o m b r i g o m s t a v l j a p r e d oči p r v e n s t v e n o n a n a č i n tvrđenja, a t e m a o p r i s u t n o s t i n a n a č i n objašnjavanja u čemu je jedinstvena uzvišenost specifične stvarnosti te h r a n e : ta je h r a n a odistinski 1 s t v a r n o sam Krist p r i s u t a n i p o n u đ e n p o d p r i l i k a m a k r u h a i v i n a . N a taj j e n a č i n j a s n o d a je za tijelovski b l a g d a n n a j o s n o v n i j e b a š t o š t o se želi n j i m e o b j a s n i t i , te t a k o č v r s t o u s a d i t i u s v i j e s t vjer nika. M o g l o b i s e r e ć i d a j e žrtveni k a r a k t e r e u h a r i s t i j e n e k a k o u t o m tekstu n a istoj razini k a o i eklezijalni značaj euharistije: on je tu p r i s u t a n prvenstveno kao čuvanje tradicije, bez donošenja nekih u v i d a k o j i b i g a o č i t o v a l i k a o n e k u s p o z n a j u d o k o j e j e d o š l a ta d a š n j a C r k v a i k o j u bi k a o t a k v u željela v j e r n i c i m a usaditi u svijest. Ali j e v e l i k a r a z l i k a i z m e đ u ž r t v e n o g z n a č a j a e u h a r i s t i j e i n j e z i n a eklezijalnog značenja u s a m i m objektivnim realnostima u tadaš njoj Crkvi: m i s a je u Crkvi p o s t o j a l a k a o faktična realnost, i vrijed nost mise kao temeljnog čina kojim Crkva iskazuje svoje bogosluž je, nije bila izblijedila u svijesti vjernika, m a k a r teologija nije u ona vremena posvećivala posebnu spekulativnu pažnju objašnjava nju p r a v e naravi mise. A specifično eklezijalno značenje euharistije b i l o j e u s v o m v i d l j i v o m i i s k u s t v e n o m a s p e k t u v e ć p r a k t i č k i go tovo odsutno, jer je misna celebracija bila u XIII. stoljeću — kako s m o vidjeli — već sasvim djelo svećenika, k o j e m u vjernici s a m o prisustvuju, a pričest vjernika n a misi već o d a v n o nije bila izraz p r i p a d a n j a z a j e d n i š t v u C r k v e , n e g o v e ć m a izraz o s o b n e p o b o ž n o s t i : k a o d o k a z d a n e t k o p r i p a d a u c r k v e n u z a j e d n i c u t r a ž i l a se o d 1215. 215
p r i č e s t s a m o z a U s k r s , ali j e i t a p r i č e s t , j e d a n p u t n a g o d i n u , b i l a s h v a ć e n a više k a o p o t r e b a v j e r n i k o v a za njegovo i n d i v i d u a l n o spa senje, a koju m u c r k v e n a vlast, izvršavajući svoju p a s t i r s k u dužnost, n a r e đ u j e k a k o b i m u t i m e p o m o g l a d a iz s v o j e s l a b o s t i n e z a n e m a r i i taj m i n i m u m p r i m a n j a p o t r e b n e h r a n e koja čuva njegov milosni život; n o t a b e n e : s t i m e d a je p o savjetu svećenika i taj m i n i m u m m o g a o biti m i m o i đ e n . Eklezijalni je značaj euharistije, p r e m a to m e , u o n a v r e m e n a b i o v e ć n e š t o š t o se s a m o uči i vjeruje kao tradi cionalna n a u k a , što više n e m a j a s n e iskustvene podloge. I u t a k v u ga obliku čuva tekst tijelovskog blagdana; a to je i suviše blijedo, da bi moglo spriječiti progresivno gubljenje toga vida euharistije iz v j e r n i č k e s v i j e s t i . I p a k , č i n j e n i c a j e , d a s u i t e o l o g i j a X I I I . s t o l j e ć a p o s v o j i m glav n i m predstavnicima, i s a m tijelovski blagdan k a o liturgijski izraz t a d a š n j e teologije, čuvali i iznosili t u t r a d i c i o n a l n u v j e r u u to d a »euharistija čini Crkvu«: razvitak je, m e đ u t i m , u s a m o m životu crk v e n e z a j e d n i c e i š a o d r u k č i j e ; n i j e t e o l o g i j a u s v o j o j z a o k r u ž e n o j sis tematičnosti imala tolik utjecaj na razvitak životne p r a k s e u Crkvi k a k o b i s m o m o g l i i željeli o č e k i v a t i .
216
KRIZA TEOLOŠKOG MIŠLJENJA I EUHARISTIJSKA KNJIŽICE »NASLJEDUJ KRISTA«
TEOLOGIJA
A d r e s a t i k o j i m a se o b r a ć a s k o l a s t i č k a t e o l o g i j a XIII. stoljeća n i s u široki vjernički slojevi nego i n t e l e k t u a l n i k r u g o v i : velike teo l o š k e s i s t e m a t i z a c i j e , o d k o j i h j e n a j s a v r š e n i j a o n a sv. T o m e Akvinskog, k a k o g o d žele biti cjelovite u č u v a n j u t e o l o š k i h ideja naslije đ e n i h od patrističkih vremena, prije svega idu za t i m d a baštinje n o m u č e n j u d a d u z n a n s t v e n o o p r a v d a n j e i obrazloženje, to jest, ba ve se v j e r o v a n i m s a d r ž a j e m (s credibile) u k o l i k o »prelazi u vid i na razinu razumi jeno ga, pomoću razuma« (credibile, prout tamen cre dibile transit in rationem intelligibilis, et hoc per additionem rationis, k a k o k a ž e sv. B o n a v e n t u r a ; / Sent, prooem. q. 1; usp. J. BEUMER, Die theologische Methode, Herder, Freiburg Basel Wien 1972, str. 74—83). T o j e v e ć s a m o p o s e b i — d a s a d i n e i s p i t u j e m o d r u ge r a z l o g e i p o v o d e — u s m j e r a v a l o p o z o r n o s t n o v i h g e n e r a c i j a teo loga p r e m a p r e o c j e n j i v a n j u r a c i o n a l n e , o d n o s n o filozofske p o d l o g e p o n u đ e n i h teoloških sistematizacija, i p r e m a n o v o m i n o v o m pro dubljivanju s a m o onih teoloških t e m a koje su u t o m smislu pred stavljale ključeve sistematizacija, a što je opet pridonosilo zanema rivanju ostalih teoloških t e m a koje su doduše u sistematizacijama n a š l e m j e s t o ali n i s u b i l e k l j u č s i s t e m a n e g o s u b i l e u k l o p l j e n e i čuvane kao b a š t i n a tradicije. N a neki način, kao da su pravi pred m e t n o v i h t e o l o š k i h r a z m i š l j a n j a p o s t a l i s t v o r e n i s i s t e m i , a n e više s a m b a š t i n j e n i s a d r ž a j v j e r e . I t o j e d n a k o v r i j e d i za k r i t i č a r e k a o i z a z a s t u p n i k e i b r a n i t e l j e s t v o r e n i h s i s t e m a t i z a c i j a . K a d se u s k o r o z a o š t r i l o s v r s t a v a n j e t e o l o g a z a tzv. »via m o d e r n a « ( o k a m i s t i ) i »via antiqua(tomisti i skotisti), razlike m e đ u njima u osnovici su speku217
lativno-filozofske naravi. To je krizno vrijeme nosilo u sebi neke pozitivne p r e t p o s t a v k e za kasniji razvitak e v r o p s k e znanosti i kul t u r e , ali o n o b e z s u m n j e p r e d s t a v l j a krizu specifično teološkog mišljenja. To n a osobit n a č i n vrijedi za teologiju o euharistiji. Teolozi XIV. i XV. stoljeća ne p o r i č u d o d u š e tradicionalnu euh a r i s t i j s k u v j e r u , ali o n i n e s a m o š t o n e o t k r i v a j u n e k e n o v e d o m e t e ili s p a š e n j s k e p o r u k e , n e g o se t a k v i m t r a ž e n j e m ili p r o d u b l j i v a n j e m p r a k t i č k i u o p ć e n e bave; sva je njihova pažnja takoreći usre d o t o č e n a s a m o n a »učenje o transupstancijaciji, i u okviru s a m o g t o g u č e n j a , n a p i t a n j a s p e k u l a t i v n e filozofije u vezi o d n o s a s u p s t a n c i j e i k o l i k o ć e « (B. NEUNHEUSER, nav. dj. str. 96). M o g a o b i n e t ko reći d a je n j i h o v a teološka p o z o r n o s t bila u s r e d o t o č e n a n a raz m a t r a n j e K r i s t o v e p r i s u t n o s t i u e u h a r i s t i j i , ali j e d a l e k o t o č n i j e re ći d a s u s e o n i b a v i l i s a m o p r o b l e m o m tumačenja te prisutnosti kako je ono bilo izneseno u prijašnjoj spekulaciji, a ne samom Kristovom prisutnošću; tako da bismo s nešto pojednostavljenog p r e t j e r i v a n j a bili skloni p r i m i j e n i t i n a svu k a s n o s k o l a s t i č k u e u h a r i s tijsku teologiju o n o što E. Iserloh misli o teologiji Vilima Okama ( u m r o o k o 1349), k a d veli: » K a d n u ž d a n e b i b i l a o b v e z i v a l a d a se s t a l n o s p o m i n j e 'tijelo Kristovo', n i j e d n o m čitatelju ili slušatelju n e b i d o l a z i l o u s v i j e s t d a b i se t u m o g l o r a d i t i o n e č e m u š t o g a se tiče n a najosobniji način, to jest o njegovu vlastitom spasenju« (nav. B. NEUNHEUSER, nav. dj., sr. 97). P r v o j e n a p a m e t i t i m t e o l o z i m a dokazna moć u č e n j a o trans u p s t a n c i j a c i j i . V e ć b i . I v a n D u n s S k o t ( u m r o 1308) s m a t r a d a b i b l i j s k i d o k a z z a t r a n s u p s t a n c i j a c i j u n e m a s t r o g e d o k a z n e m o ć i (non cogit), n e g o d a se t o m o r a p r i h v a ć a t i n a t e m e l j u t r a d i c i j e . Vilim O k a m izosi m i š l j e n j e d a b i , š t o se t i č e r a z u m a , a t o d a n i j e ni u s u p rotnosti s a u t o r i t e t o m Biblije, bolje odgovaralo zastupati da supstan c i j a k r u h a ostaje p o s l i j e p o s v e ć e n j a z a j e d n o s t i j e l o m K r i s t o v i m ali se t o m e p r o t i v i o d l u k a C r k v e i s l o ž n o n a u č a v a n j e t e o l o g a , p a s t o g a t r e b a z a s t u p a t i t r a n s u p s t a n c i j a c i j u . O p š i r n i j i j e V i l i m O k a m u svo m e o b j a š n j a v a n j u s a m e n a r a v i t r a n s u p s t a n c i j a c i j e : n e s l a ž e se s u č e n j e m sv. T o m e A k v i n s k o g d a se s u p s t a n c i j a i k o l i k o ć a s t v a r n o razlikuju, ni s time d a K r i s t o v o tijelo n e m o ž e biti n a više mjesta p r i s u t n o n a način mjesne prisutnosti, p a o n d a ni s time da bi s t v a r n a p r i s u t n o s t Kristova tijela i krvi p o d p r i l i k a m a k r u h a i vina b i l a v e z a n a u z t r a j a n j e a k c i d e n a t a u n j i h o v u b i v s t v o v a n j u k a o ak c i d e n a t a k r u h a o d n o s n o vina, nego tijelo Kristovo, b u d u ć i da j e u 218
sakramentu prisutno direktno, a ne samo posredstvom prilika od n o s n o akcidenata, može ostati p r i s u t n o i n a k o n što su prilike uniš t e n e (usp. B. NEUNHEUSER, nav. dj., str. 95—100). Ž r t v e n i k a r a k t e r euharistije, koji j e — k a k o s m o vidjeli — b i o nekako većma usputno prisutan u teološkim razmišljanjima tako đer rascvale skolastike, postaje u ova dva stoljeća gotovo o d s u t a n iz t e o l o š k e s p e k u l a c i j e : p i š u se t r a k t a t i o m i s i , ali se o n i i s c r p l j u j u u a l e g o r i j s k o m t u m a č e n j u o b r e d a , d o k se p r o p o v i j e d a n j e o m i s i ug l a v n o m b a v i n a g l a š a v a n j e m » p l o d o v a m i s e « š t o n i j e b i l o u v i j e k čis to o d p r i m j e s a nečega p r a z n o v j e r n o g , k a k o s m o već vidjeli u povi j e s n o m dijelu. I p a k , iz t o g a r a z d o b l j a i m a m o j e d a n s p i s k o j i se p o s v o j o j p r i h v a ć e n o s t i n a k r š ć a n s k o m z a p a d u i z d v a j a t a k o r e ć i iz s v e u k u p n e os t a l e k r š ć a n s k e l i t e r a r n e p r o d u k c i j e a k o j i o v d j e n e m o ž e m o ni p o š t o m i m o i ć i : to j e m a l o djelce u četiri knjige p o d n a s l o v o m De imitatione Christi (Nasljeduj Krista), od kojega najstarije rukopise p o s j e d u j e m o iz g. 1421. i g. 1424. (usp. F. CAYR£, Patrologie et histoire de la theologie, II, Pariš 1947, str. 702), a n j e g o v i m se a u t o r o m d a n a s o p ć e n i t o s m a t r a T o m a H e m e r k e n (1379—1471), p o z n a t i j i k a o T o m a K e m p e n a c , p o r o d n o m m j e s t u K e m p e n u (blizu Duesseldorfa u N j e m a č k o j ) . T o m a j e b i o s v e ć e n i k i s u b p r i n o r u W i n d e s h e i m u , sreu N j e m a č k o j ) . T o m a j e b i o s v e ć e n i k i s u b p r i n o r u W i n d e s h e i m u , srejedničkog života, o r g a n i z a c i j e k o j a j e k a o d u h o v n i p o k r e t kasnije d o b i l a n a s l o v Devotio moderna, a koju je pokrenuo Geert Groote (1340—1384) iz D e r v e n t e r - a , u p o č e t k u k a o o r g a n i z a c i j u l a i k a m u š k i h i ž e n s k i h k o j i s u živjeli z a j e d n o b e z r e d o v n i č k i h z a v j e t a , n j e g u j u ć i du h o v n i ž i v o t i p o s v e ć u j u ć i se p o s e b n o s t u d i j u Sv. P i s m a , p u č k o m p r o p o vijedanju i n a p o k o n školstvu. Za Groote-ova života kongregacija je i m a l a s a m o j e d n o g s v e ć e n i k a (to j e b i o F . R a d e w i j n s , k o j i j e G r o o te-a n a s l i j e d i o u v o d s t v u t e j e g i b a n j u d a o u č v r š ć e n j e osnivanjem k u ć e r e g u l a r n i h k a n o n i k a u W i n d e s h e i m u g. 1387); s a m G r o o t e je tek p o t k r a j života postao đakon; on je bio veoma kritičan p r e m a tadašnjem kleru, a njegov je pokret u početku naletio na žestoku o p o z i c i j u u r e d o v i m a k l e r a (Usp. F. Vandenbroucke, u : / . Leclercq — F. Vandenbroucke — L. Boyer, Da spiritualite du Moyen Age, Aubier, Pariš 1961, str. 512ss). K o n g r e g a c i j a je u evropskoj d u h o v n o j povijesti stekla slavu po sebne škole duhovnosti kasnog srednjeg vijeka: ta je »devotio mo derna« uživala simpatije s veoma različitih strana. U pribavljanju t i h s i m p a t i j a n i j e b i l a n a j m a n j a u l o g a b a š t e k n j i ž i c e Nasljeduj Kri219
sta, z a k o j u J. H u i z i n g a k a ž e d a j e p o s t a l a » u t j e h a s t o l j e ć a « , j e r j e to » k n j i g a z a u m o r n e s v i j u s t o l j e ć a « , p a »ne p r i p a d a n i k o j e m od r o đ e n o m k u l t u r n o m r a z d o b l j u « (J. Huizinga, Jesen srednjega vijeka, Matica Hrvatska, Zagreb 1964, str. 231—232). Tijekom povijesti k n j i ž i c a se p r i p i s i v a l a i d r u g i m a u t o r i m a ( o s o b i t o k a n c e l a r u p a r i š k o g s v e u č i l i š t a G e r s o n u , u m r o 1429), n o d a n a s j e s i g u r n o d a p o t j e č e od T o m e Kempenca, iako postoji i mišljenje da je n e k u njezinu p r v u j e z g r u n a č i n i o v e ć G. G r o o t e (usp. F. Vandenbroucke, nav. dj. 523; E. Iserloh, La devozione verso la Chiesa nelV »Imitazione di Cristo«, u: J. Danielou — H. Vorgrimler, Sentire Ecclesiam, s njem., v. 1, Edizioni Paoline, Roma 1961, str. 479). N a h r v a t s k i j e j e z i k p r e vedena više p u t a : prvi j e p r i j e v o d načinio već M a r k o Marulić (1450 —1524), a u X I X . s t o l j e ć u k n j i ž i c u j e p r e v e o i F r a n Kurelac (1811—1874). P o s l j e d n j e j e h r v a t s k o i z d a n j e i z a š l o u Z a g r e b u g. 1978. T o j e t r e ć e i z d a n j e p r i j e v o d a š t o g a j e p r i r e d i o k a r d . A. S t e p i n a c . Mi ć e m o o v d j e d j e l o c i t i r a t i p r e m a i z d a n j u l a t i n s k o g i z v o r n i k a š t o g a j e p r i p r e m i o F . B r e h m ( u m r o 1937), a u k o j e m j e t e k s t r a z d i j e ljen n a r e t k e , a n a l o g n o t e k s t u B i b l i j e : De imitatione Christi libri quatt.uor, a u c t o r e ven. T h o m a H e m e r k e n a K e m p i s , editio septima, R a t i s b o n a e 1937. M a r u l i ć j e s v o j p r i j e v o d d o v r š i o 20. V I . 1500. ( u s p . J. D e r o s s i , O j e z i č n i m s p e c i f i č n o s t i m a n o v o o t k r i v e n e M a r u l i ć e v e p r i j e v o d n e ča k a v s k e p r o z e , u : H r v a t s k i d i j a l e k t o l o š k i z b o r n i k , K n j i g a 5, J A Z U , Z a g r e b 1981, s t r . 23.) Četvrtu je knjigu svu posvetio T o m a Kempenac »sakramentu oltara«, p a je za n a š u t e m u o ulozi e u h a r i s t i j e u Crkvi bez s u m n j e veoma važno vidjeti k a k o je o euharistiji mišljeno i pisano u knjizi koja je tako silno utjecala n a kasnije k r š ć a n s k e generacije, i to u doba k a d je spekulativna teologija o euharistiji bila u dekadenciji, i n a k o n što je najveći predstavnik njemačke mističke teologije Johan n e s E c k h a r t ( u m r o 1327) s m a t r a o d a j e s v a k a k o »veće b l a ž e n s t v o d a se B o g u n a m a d u h o v n o r o d i , o d t j e l e s n o g s j e d i n j e n j a s Kris tom«, j e r »tko bi d u h o v n o bio p r a v o s p r e m a n , t a k v o m e bi svako j e l o b i l o s a k r a m e n a t « (F. U E B E R A V E G — M. BAUMGARTNER, Grundriss der Geschichte der Philosophie der patristischen und scholastischen Zeit, Berlin 1915, str. 656), n e p o r i č u ć i , u o s t a l o m , d a je euharistija najveći Božji d a r čovječanstvu. Možda bi, zapravo, s obzirom n a kulturno-historijsko p o d r u č j e iz k o j e g a j e i z r a s l o d j e l o De imitatione Christi k o j e b e z s u m n j e želi n a d a s v e biti u p u t a za život, prije svega ostaloga t r e b a l o k o n s t a t i r a t i 220
p r a k t i č k u o d s u t n o s t iz t o g a t e k s t a n e č e g a š t o b i č o v j e k v j e r o j a t n o trebao u n j e m u svakako očekivati, i što su kasnija stoljeća na para doksalan način u n j e m u prvenstveno pronalazila: njegovanja euha ristijske p o b o ž n o s t i k o j a i m a za središte t r a j n u p r i s u t n o s t K r i s t o v u p o d p r i l i k o m k r u h a izvan mise. Teoforičke procesije i klanjanje P r e s v e t o m s a k r a m e n t u u n j e m a č k i m su k r a j e v i m a u p u n o m r a s c v a t u u v r i j e m e k a d se p o j a v l j u j e K e m p e n č e v o d j e l o , ali o n o k a o d a z a t o u o p ć e n e z n a : t e m a k o j o m se b a v i č e t v r t a k n j i g a K e m p e n č e v a n i j e p o b o ž n o k l a n j a n j e K r i s t u p r i s u t n o m u c r k v i p o d p r i l i k o m k r u h a , ne g o sakramentalna pričest, to jest »pobožno pobuđivanje na svetu p r i č e s t « (Prooemium). Posebno je poglavlje posvećeno baš temi o k o r i s t i čestog p r i m a n j a s v e t e p r i č e s t i (c. 3), i o p š i r n o se g o v o r i o t o m e d a se s v e t a p r i č e s t n e s m i j e o l a k o p r o p u š t a t i (c. 10): K e m p e nac, d o d u š e , p r e u z i m a općeniti stav s k o j i m s m o se već sreli u srednjovjekovnoj teologiji, d a je »vrijedan hvale zbog poštivanja« o n a j k o j i se o d p r i č e s t i » p o n e k a d u z d r ž i r a d i p o n i z n o s t i ili j e r ga s p r e č a v a z a k o n i t r a z l o g « (De imit. IV, 10, 20), a l i se iz t e k s t a j a s n o vidi da je njegovo srce n a drugoj strani, i d a savršenim k r š ć a n i n o m s m a t r a o n o g a k o j i t a k o živi d a b i b i o s p r e m a n p r i č e š ć i v a t i s e sva k o g d a n a (De imit. IV, 10, 19); đ a v l u p r i p i s u j e o d v r a ć a n j e p o b o ž n h v j e r n i k a o d p r i č e s t i (Ibid., 10,2) t i m e » š t o i h č i n i s u v i š e b o j a ž l j i v i m a « (Ibid., 10,4); n e v a l j a k o d t o g a n i p r e t j e r a n a b r i g a o k o p o b o ž n o s t i ( I I b i d . , 10,7), p a t r e b a » o d l o ž i t i t j e s k o b n o s t i s k r u p u l e , j e r s p r e č a v a j u B o ž j u m i l o s t i r a z a r a j u p o b o ž n o s t d u h a « (Ibid., 10,8). Pričest i čitanje Svetog p i s m a dvije su b i t n e p o t r e b e kršćaninova ž i v o t a : »Dvije m i s t v a r i , p r i z n a j e m , t r e b a j u d o k s a m u tamnici o v o g a t i j e l a : h r a n a i s v j e t l o . D a o si, d a k l e , m e n i s l a b o m e s v e t o svo j e t i j e l o z a o k r e p u d u h a i t i j e l a , i s t a v i o si ' r i j e č s v o j u k a o s v j e t i l j k u n o g a m a m o j i m (Ps 119, 105). B e z t o g a d v o g a d o b r o ž i v j e t i n e b i h m o g a o : j e r riječ j e Božja svjetlost duši m o j o j , a tvoj sakramenat k r u h ž i v l j e n j u . M o ž e se t a k o đ e r r e ć i d a s u t o d v a s t o l a . . . p r o s t r t a u riznici svete Crkve. J e d a n stol svetoga oltara, n a k o j e m u se n u d i sveti k r u h , to jest dragocijeno tijelo Kristovo. Drugi je b o ž a n s k o g zakona, u k o j e m u j e s a d r ž a n sveti n a u k , dajući n a o b r a z b u isprav n o j v j e r i i č v r s t o d o v o d e ć i d o n u t r a š n j o s t i z a s t o r a g d j e s t o j i Sveti n j a n a d s v e t i n j a m a . H v a l a ti, G o s p o d i n e I s u s e , s v j e t l o od svjetla v j e č n o g a , z a s t o l ( t r p e z u ) s v e t o g a n a u k a , š t o si n a m g a p r o s t r o p o slugama svojim prorocima i apostolima, i po drugim učiteljima. H v a l a ti, S t v o r i t e l j u i O t k u p i t e l j u l j u d i , k o j i si, d a s v e m u s v i j e t u l j u b a v s v o j u o b j a s n i š , p r i p r a v i o v e l i k u v e č e r u (coenam magnam), 7
221
n a k o j o j si i z n i o n a b l a g o v a n j e , n e j a g a n j c a - p r e d s l i k u , n e g o s v o j e p r e s v e t o t i j e l o i k r v : r a z v e s e l j u j u ć i ( t a k o ) sve v j e r n i k e s v e t i m gošć e n j e m (convivio) i o p i j a j u ć i i h č a š o m s p a š e n j s k o m , u č e m u s u sve s l a s t i r a j a , i g o s t e se s n a m a s v e t i a n đ e l i , s a m o o n i s r e t n i j o m slad o š ć u « (suavitate feliciori) (De imit. IV, 11, 21—29). T a i d e j a o dva stola, k o j a j e t i m e š t o se n a š l a u t a k o p o p u l a r n u djelu sigurno dobila n a značenju, zadobila je sada odlično mjesto u d o g m a t s k o j k o n s t i t u c i j i D r u g o g v a t i k a n s k o g k o n c i l a (1962—1965) o Božanskoj objavi: »Crkva je uvijek poštovala božanska Pisma, kao i s a m o tijelo Gospodnje, j e r — osobito u svetoj liturgiji — nepres t a n o uzima i p r u ž a vjernicima k r u h života i sa stola riječi Božje i s a s t o l a t i j e l a K r i s t o v a « (Dei Verbum 21: usp. Lj. RUPČIĆ, u: A. KRESINA — Lj. RUPČIĆ — A. ŠKRINJAR, Dogmatska konstitucija 0 Božanskoj objavi Dei Verbum, FTI, Zagreb 1981, str. 255—256). O n a j e d o b r o p o s v j e d o č e n a u p a t r i s t i č k o j t r a d i c i j i (usp. E. STAKEMEIER, Die Konzilskonstitution ueber die Goettliche Offenbarung, Paderborn 1966, str. 193—195), p a u s a m o j ideji n e t r e b a gledati n e k u o s o b i t o s t K e m p e n č e v u . Ali a k o u s p o r e d i m o k o n c i l s k i t e k s t s K e m p e n č e v i m , o n d a ne m o ž e m o n e zapaziti da je K e m p e n č e v a per s p e k t i v a n a g l a š e n o osobna; n e t u m a č i o n k a k o se S v e t o p i s m o od nosi p r e m a euharistiji, nego objašnjava k a k o su to dvije bitne potrebe kršćanskog vjernika, da bi m o g a o t a k o proživjeti ovaj ze m a l j s k i ž i v o t k a k o b i p o s t i g a o o n o u č e m u se s a s t o j i n j e g o v o k n a č n i život. I č i n i se d a T o m a K e m p e n a c p r i t o m n i j e i m a o u s v i j e s t i , b a r n e izričito, temeljnu s t r u k t u r u crkvenog nedjeljnog slavljenja euharis t i j e k a k o j e z n a m o , r e c i m o iz J u s t i n a , u k o l i k o n a i m e s a d r ž i posadašnjeno slušanje Svetog p i s m a i blagovanje Kristova tijela i krvi od posadašnjene Kristove žrtvene smrti i uskrsnuća, to jest: T o m a dva stola ne gleda u njihovu o b r e d n o m liturgijskom jedinstvu (k č e m u se n e k a k o p r i k l a n j a n a v e d e n i k o n c i l s k i t e k s t iz Dei Verbum), nego na dva stola gleda individualno i odijeljeno, ukoliko je jedan 1 drugi p o t r e b a n s v a k o m e vjerniku, s t i m e d a se njihovo j e d i n s t v o , odnosno povezanost, gleda u eshatološkoj perspektivi, ukoliko se n a i m e i p o j e d n o m i p o d r u g o m s t o l u u n u t a r t i j e k a z e m a l j s k o g ži v o t a , n a o v o m v r e m e n u p r i m j e r e n n a č i n , v e ć k u š a o n o š t o ć e se n a svršetku uživati n a savršen način kod vječnog nebeskog stola. K l j u č n o se m j e s t o z a K e m p e n č e v o s h v a ć a n j e e u h a r i s t i j e u t o m k o n t e k s t u n a l a z i u i s t o m p o g l a v l j u : »A k a d d o đ e š t o j e s a v r š e n o (1 K o r 13,10), p r e s t a t će u p o r a b a s a k r a m e n a t a , j e r b l a ž e n i u n e b e s k o j 222
slavi n e t r e b a j u l i j e k a s a k r a m e n t a l n o g a : r a d u j u se n a i m e b e s k o n a č n o u n a z o č n o s t i B o g a , l i c e m u lice g l e d a j u ć i s l a v u n j e g o v u ; t e iz j a s n o s t i u j a s n o s t b e z d a n o g B o ž a n s t v a (abyssalis Deitatis) preobraženi k u š a j u R i j e č B o ž j u , t i j e l o m p o s t a l u , k a k o j e b i l a o d p o č e t k a i o s t a j e d o v i j e k a « (De imit. IV, 11, 10—11). U ž i v a n j e K r i s t a , B o ž a n s k o g L o g o s a k o j i j e p o s t a o t i j e l o m , u njegovoj bozanskosti, kako je bio od vijeka i ostaje d o vijeka, to je k o n a č n o i vječno p o s t i g n u ć e č o v j e k o v o ; a s t o g a i u o v o m ž i v o t u v r i j e d i d a j e u K r i s t u »sve š t o m o g u i m o r a m željeti« (De imit. IV, 3, 2). K a d čovjek misli na divotu toga konačnog i vječnog uživanja K r i s t a , » t e š k o se g r s t i m — veli K e m p e n a c — t a k o đ e r n a s v a k u du hovnu utjehu, jer dokle god ne vidim Gospodina moga otvoreno u n j e g o v o j slavi, z a n i š t a d r ž i m s v e š t o u s v i j e t u z a p a ž a m i č u j e m « (De imit. IV, 11, 12). Ali t o n i j e m o g u ć e d o k j e č o v j e k u o v o m s m r t n o m ž i v o t u , j e r n j e g o v e oči n e b i m o g l e p o d n i j e t i k a d b i ugledale K r i s t a »u v l a s t i t o j i b o ž a n s k o j j a s n o ć i « , a »ni č i t a v s v i j e t n e b i o p s t a o u b l j e s k u s l a v e v e l i č a n s t v a « n j e g o v a (De imit. IV, 11, 6). S t o g a u o v o m životu čovjek m o r a p r i h v a t i t i »veliku strpljivost«, j e r su i sveci za ž i v o t a s l a v u K r i s t o v u č e k a l i »u v j e r i i v e l i k o j s t r p l j i v o s t i « (De imit. IV, 11, 15—16), h r a n e ć i se k r o z t o v r i j e m e s d v a s t o l a , sa s t o l a B i b l i j e i s a s t o l a e u h a r i s t i j e : s v e t e k n j i g e , iz k o j i h se c r p i z n a n j e o i s p r a v n o j v j e r i (De imit. IV, 11, 26) i m a m o » k a o u t j e h u i ogle d a l o ž i v l j e n j a « , a i z n a d s v e t i h k n j i g a i p r i m j e r a s v e t a c a i m a m o eu haristiju ( s a n c t i s s i m u m C o r p u s t u u m ) »kao j e d i n s t v e n lijek i uto čište« (De imit. IV, 11, 19) j e r se u t o j » s v e t o j gozbi« f a k t i č n o n a l a z e već »sve s l a s t i r a j a « , i u n j o j se z a j e d n o s n a m a k o j i s m o j o š u ovo m e ž i v o t u » g o s t e s v e t i a n đ e l i « (De imit. IV, 11, 29) i » b l a ž e n i c i u n e b e s k o j slavi« (De imit. IV, 11, 10). B u d u ć i d a n a š e oči u o v o m ž i v o t u n e b i m o g l e p o d n i j e t i g l e d a n j e K r i s t a u n j e g o v o j » v l a s t i t o j i b o ž a n s k o j j a s n o s t i « , o n j e i z i š a o u sus ret našoj n e m o ć i (imbecillitati) te »skriva sebe p o d s a k r a m e n t o m « (De imit. IV, 11, 7), p a m i u o v o m ž i v o t u i m a m o K r i s t a »odistinski p r i s u t n a u s a k r a m e n t u , m a k a r p r i k r i v e n a t u đ o m prilikom« (aliena s p e c i e ) (De imit. IV, 11, 5); o n j e t u p r i s u t a n s v i m a s v o j i m v j e r n i c i m a k o j i m a sebe pruža da ga blaguju i uživaju kao »svakodnevnu u t j e h u « (De imit. IV, 133, 9), o d i s t i n s k i n a š »Deus a b s c o n d i t u s « (Iz 45, 15: De imit. IV, 13, 7). P r e m a t o m e , m i o d i s t i n s k i i m a m o u sak r a m e n t u o n o g a i s t o g a i k l a n j a m o se o n o m e i s t o m e k o j e m u se u ne b u k l a n j a j u a n đ e l i i b l a ž e n i c i , a r a z l i k a j e u t o m e š t o m i t o čini m o »još p r i v r e m e n o u vjeri ( a d h u c i n t e r i m i n fide), a o n i u g l e d a n j u
223
(in s p e c i e ) i b e z p r e k r i v a l a « (De imit. IV, 11, 8). P r e m d a j e K o m p e n č e v a t e r m i n o l o g i j a n e s i g u r n a , p a će o n g o v o r i t i o » u ž i v a n j u B o g a svoga« (De imit. IV, 12, 21) t a k o đ e r n e p o s r e d n o poslije primanja p r i č e s t i , i p a k j e p r a v a n j e g o v a m i s a o u vezi s t i m e i z r e č e n a u saže t o j f o r m u l i p o k o j o j j e uživanje (fruitio) K r i s t a p r i d r ž a n o n e b e s n i c i m a , d o k s e v j e r n i c i m a t i j e k o m o v o g a ž i v o t a (viatoribus, tj. onima koji su još n a p u t u p r e m a nebu) Krist daje s a m o k a o »utjeha«: K r i s t j e , n a i m e , » c o n s o l a t i o v i a t o r u m , et s a n c t o r u m a e t e r n a f r u i t i o « (De i m i t . I V , 1, 50). Krist k a o »vječno uživanje svetaca« shvaćen je k o d K e m p e n c a s a m o u svojoj božanskoj naravi: T o m a doduše kaže da je Logos » p o s t a o tijelo« (De imit. IV, 11,11), ali j e t o s a m o konstatiranje j e d n e p o v i j e s n o s p a s e n j s k e č i n j e n i c e , a s a m o K r i s t o v o tijelo ili covještvo nije n i k a k v a teološka veličina u p o i m a n j u vječnog uživanja, k a o što istodobno ni tri božanske Osobe ni u k a k v o m smislu ne t v o r e o k v i r u n u t a r k o j e g a b i s e s m j e š t a v a l o v j e č n o u ž i v a n j e : reci m o , n e m a nikakvog traga u toj četvrtoj Kempenčevoj knjizi pavlovs k o j i d e j i d a po Kristu u jednome Duhu imamo pristup k Ocu (Ef 2,18). D u h S v e t i s e u t o m t e k s t u j e d v a i s p o m i n j e , t e k k a o n a d a h n i telj D a v i d a k a o s a s t a v l j a č a i p j e v a č a p s a l a m a (De imit. IV, 1, 34), i kao uzročnik radosti kojom je na prisutnost Kristovu reagirao Ivan K r s t i t e l j k o d M a r i j i n a p o h o d a E l i z a b e t i (Lk 1, 40-44). K r i s t u s e nig d j e n e d a j e n a s l o v Sin Božji, a o Bogu Ocu j e d v a i m a r i j e č i , u k o l i k o se v j e r n i k u s t a v l j a p r e d o č i K r i s t o v p r i m j e r p o t p u n a n j e g o v a p r e d a nja Bogu Ocu u času njegove žrtvene smrti n a križu: kao što je K r i s t s v o j e v o l j n o s v e g a s e b e p r i k a z a o Bogu Ocu n a k r i ž u , t a k o m o r a i v j e r n i k s v a k i d a n u m i s i s v e g a s e b e p r i k a z a t i Kristu (De imit. IV, 8). N a s l a b o s t K e m p e n č e v a p o i m a n j a m i s e k a o ž r t v e j o š ć e m o s e v r a t i t i . T o j e v j e r o j a t n o r a z l o g d a s e m i s a o o k r š ć a n i m a k a o sinovi ma Božjima u t o j k n j i z i p o j a v l j u j e t e k u c i t a c i j i iz t i j e l o v s k o g ofici j a ( a n t i f o n e z a M a g n i f i c a t iz p r v i h V e s p e r a : De imit. IV, 13,8), t e d a ideja posinjenja n e m a nikakve uloge u Kempenčevoj euharistijskoj teologiji. D r u g d j e se K e m p e n a c o b r a ć a i Bogu Ocu (De imit. III, c. 5; III, 50), ili » b l a ž e n o m T r o j s t v u « (De imit. III, 40,22), ali s e o v d j e u t r a k tatu o »sakramentu oltara« obraća samo Kristu, s time da je, una t o č t o m e š t o se n a n e k o l i k o m j e s t a i z r i č i t o k a z u j e d a j e o n B o g i čovjek (De imit. IV, 4,7; 2,23; 3,18; 1,41), u v i j e k m i š l j e n K r i s t g o t o v o isključivo kao Bog, t a k o da Kristova ljudska n a r a v u p o j m u sakra mentalne pričesti, kao osnovnoj teološkoj temi toga traktata, ne 224
t v o r i t a k o r e ć i n i k a k v u t e o l o š k u vpHčinu. S a v s e g o v o r — a k o rnailo s t v a r i p o j e d n o s t a v i m o — k r e ć e o k o » s p a s e n j s k e prisutnosti Božan stva« Kristovo, u euharistiji (De imit- IV, 1, 28). K ^ ž e s e t u d a j e »u s a k r a m e n t u o l t a r a p r i s u t a n č i t a v B o g m o j , č o v j e k K r i s t Isus« (De imit. IV, 1,41) i d a »si t i , G o s p o d i n e B o ž e m o j , p r a v i B o g i čov jek, čitav sadržan p o d m a j u š n o m prilikom k r u h a i vina, i p r i m a l a c te b l a g u j e a d $ t e n e t r o š i « (De imit. IV, 2,21); t o j e o č i t o d j e k s k o l a s t i č k i h t e o l o š k i h r a s p r a v a ; $li j e p r i t o m s a s v i m p r e s k o č e n g o v o r o t o m e d a j e b o ž a n s t v o p o d p r i l i k a m a p r i s u t n o per concomitantiam, a d a j e d i r e k t n o , s i l o m p o s v e ć u j u ć i h r i j e č i , p o d p r i l i k o m k r u h a p r i s u t n o s a m o tijelo, a p o d p r i l i k o m vina p r i s u t n a s a m o k r v Kris tova. U k u p n o s t tih teoloških razjašnjavanja T o m u K e m p e n c a u o p ć e ne z a n i m a ; z a n j j e v a ž n o j e d i n o d a j e u s a k r a m e n t u p r i s u t n o b o ž a n s t v o , i d a s e u p r i č e s t i p r i m a s^im B o g . N o T o m a j e z n a č a j n o rje čit ( d a k a k o u o k v i r u s v o g s e n t e n c i o z n o g stila) u p r i d i j e v a n j u K r i s t u b o ž a n s k i h naslova i vlastitosti, odvajajući se u t o m e sasvim o d dre vne tradicije, sadržane u najvažnijim vjeroispov j e d n i m tekstovima, u vezi s tzv. p r i p i s i v a n j i m a (appropriationes) nekih božanskih svojstava i djelovanja jednoj od božanskih osoba radije nego d r u g o j (usp. Stj. BAKŠIĆ, Presveto Trojstvo, Zagreb 1941, str. 369—376). N e s a m o d a o n n a z i v a K r i s t a » G o s p o d B o g m o j « (De imit. IV, 1,9; 2.21; 3,1; 3,18s; 4,23.25...) nego m u se m o ž d a j o š češće obra ć a j e d n o s t a v n o i z r a z o m »Bože m o j «ili »Bože« (usp. De imit. IV, 1,25.39.43; 2,12; 4,11; 9,9s; 11,13; 13,11.14ss; 14,4.6; 17,2). N i j e K r i s t s a m o v j e č n a »Riječ B o ž j a « (De imit. IV, 11,11), »vječ n a I s t i n a « (De imit. IV, 1,1), » S v j e t l o o d s v j e t l a v j e č n o g a « (De imit. IV, 11,27); n i j e r i j e č s a m o — u r a z n o l i k i m v a r i j a n t a m a — o K r i s t u k a o S p a s i t e l j u i O t k u p i t e l j u (De imit. IV, 1,50; 2,1.28; 3,2; 4,11.21. 23.25; 10,24; 11,28; 17,6), n e g o s e o n j e m u g o v o r i k a o o Stvoritelju n e b a i z e m l j e (De imit. IV, 11,34; 2,1), S a z d a t e l j u s v i j e t a (De imit. IV, 1,19.43), » S t v o r i t e l j u i O ž i v l j a v a t e l j u s v i h d u h o v a « (De imit. IV, 3,18), S t v o r i t e l j u l j u d i (De imit. IV, 1,39; 17,6) k o j i j e »rekao, i s v e j e n a s t a l o « (De imit. IV, 2,20); o n j e » S a z d a t e l j z a k o n a i D a v a l a c ž i v o t a « (De imit. IV, 1,21) i »izvor ž i v o t a « (De imit. IV, 2,1); p r i č e s nik p r i s t u p a k n j e m u k a o »bolesnik k Spasitelju, gladan i žedan k Izvoru života, s i r o m a h Kralju neba, sluga Gospodaru, stvorenje S t v o r i t e l j u , o č a j n i k s v o m e n j e ž n o m U t j e š i t e l j u « (Isto mjesto). P i t a n j e utjehe poimanju
i m a n a neki način ključni položaj u
vjernikova
De imitatione
duhovnog
života:
najopširnija
Kempenčevu
(treća)
knjiga
,ima, n a p r i m j e r , n a s l o v : »O n u t a r n j o j u t j e h i « . U z b o r 225
n o j m o l i t v i m i s e z a b l a g d a n D u h o v a t a se utjeha p r i p i s i v a l a D u h u S v e t o m , a u p o z n a t o j »zlatnoj sekvenciji« S t j e p a n a L a n g t o n a , nad b i s k u p a c a n t o r b e r v j s k o g ( u m r o 1228), z a z i v a o se D u h S v e t i : »Tješitelju p r e d o b r i , slatki goste duše, slatko osvježenje« (Consolator optime, dulcis hospes animae, dulce refrigerium). Po Tomi Kempenc u » p o b o ž a n č o v j e k (devotus homo) p o s v u d a n o s i s a s o b o m tješiteIja svoga Isusa, i g o v o r i m u : B u d i u z a m e , G o s p o d i n e I s u s e , n a sva k o m m j e s t u i u s v a k o v r i j e m e « (De imit. III, 16,12), i T o m a s e o v a k o o b r a ć a K r i s t u : » M n o g a si d o b r a u d i j e l i o i j o š i h č e š ć e u d j e l j u j e š u s a k r a m e n t u s v o j i m m i l j e n i c i m a k o j i se p o b o ž n o p r i č e š ć u j u , B o ž e m o j , p r i h v a t i t e l j u d u š e m o j e , p o p r a v i t e l j u s l a b o s t i l j u d s k e , i da r i v a t e l j u sve unutarnje utjehe« (De imit. IV, 4,11). K r i s t j e » n a š e p o s v e ć e n j e i o t k u p l j e n j e , o n j e utjeha putnika i vječno uživanje s v e t a c a « (De imit. IV, 1,50), » l j u b i t e l j č i s t o ć e , d a r i v a t e l j s v a k e sve t o s t i « (De imit. IV, 12,1), »Svet n a d s v i m a s v e t i m a « (De imit. IV, 1,39; 2,13), » z a č e t n i k č i s t o ć e « (De imit. IV, 11,31), v r e l o m i l o s t i i b o ž a n s k o g m i l o s r đ a , d o b r o t e i sve č i s t o ć e « (De imit. IV, 11,31); n j e m u se K e m p e n a c o b r a ć a o v a k o : »Bože m o j , l j u b a v i v j e č n a , s v e d o b r o m o j e , s r e ć o k o j a se n e m o ž e svršiti!« (De imit., IV, 17,2). D a n e m a o n o g i z r i č i t o g m j e s t a u t r e ć o j k n j i z i g d j e se K e m p e n a c o b r a ć a Bogu Ocu riječima: »Blagoslivljam te uvijek i slavim s jednorođen i m S i n o m tvojim i D u h o m Svetim Utješiteljem u vijeke vjekova« (De imit. III, 5,3), t e n e k o l i k o za p o i m a n j e k r š ć a n s k o g ž i v o t a d r u g o t n i h i z j a v a k o j e se o d n o s e n a D u h a S v e t o g a ( u s p . De imit. II, 1,3; III, 10,25; 15,5; 26,7; 27,15; 42,8), a o s o b i t o o n o g s t a v l j a n j a K r i s t u u u s t a k a k o je on n a križu svega sebe svojevoljno p r i k a z a o Bogu Ocu da to posluži vjerniku k a o p r i m j e r što ga on m o r a slijediti u m i s i (De imit. IV, 8,1s), j e d v a b i se iz c i j e l o g a s p i s a De imitatione moglo otkriti da je to napisao n e t k o tko vjeruje u božansko Troj stvo; na svaki način vjera u Boga kao u tri osobe nije igrala veliku u l o g u u d u h o v n o s t i k a k v u p r e d l a ž e Nasljeduj Krista, a to sasvim osobito vrijedi za t r a k t a t o euharistiji. Krist kao čovjek reći s a m o
u
životu: proslavljeno kog važnog
v e o m a je važan u djelu
svojoj
povijesnoj
egzistenciji,
k a o c j e l i n i , a'li u
čovještvo, po u s k r s n u ć u
značenja,
iako
ć e se k o d
IV,
13,11).
naći
slavnim
J a s n o je da nije moguće govoriti o
tako
zemaljskom
i uzašašću, n e m a
Kempenca
» B o g u l a z i k p o b o ž n o j d u š i d a j e p a s e svojim imit.
svome
i iskaz tijelom«
ne da (De
sakramentalnoj
p r i č e s t i — a t o j e o s n o v n a t e m a K e m p e n č e v a u t o j k n j i z i — a d a se n e b i g o v o r i l o o kruhu 226
(i v i n u ) , o hrani,
o tijelu
(i o k r v i ) K r i s t o v o j .
Kruh j e m a l o p r i s u t a n u K e m p e n č e v i m r a z m i š l j a n j i m a : k a d o n go v o r i o » k r u h u a n đ e o s k o m « (De imit. IV, 2,6; 5,2), ili o » p r e s l a t k o m k r u h u k o j i s n e b a silazi« (De imit. IV, 13,8), o č i t o n e m a p r e d o č i m a stvaran sakramentalni znak (materiju sakramenta), nego samo ono označeno ( K r i s t a ) , a r i j e č kruh j e u t i m s l u č a j e v i m a p r e n e s e n i na čin govora. N a s t v a r a n s a k r a m e n t a l n i znak K e m p e n a c sigurno misli s a m o k a d veli d a j e K r i s t »čitav s a d r ž a n p o d m a j u š n o m p r i l i k o m k r u h a i vina« (De imit. IV, 2,21), a v j e r o j a t n o i u k o n t e k s u g o v o r a 0 dva stola k a d veli d a »stol s v e t o g a o l t a r a « i m a »sveti kruh, to j e s t d r a g o c i j e n o K r i s t o v o tijelo« (De imit. IV. 11,25), k a o i u slu č a j u k a d p r i m j e n j u j e r i j e č i iz Lk 24, 35, n a p r i č e š ć i v a n j u » n e k i h p o b o ž n i k a « (devotorum): »Ti n a i m e o d i s t i n s k i p r e p o z n a j u s v o g a G o s p o d i n a 'u l o m l j e n j u k r u h a ' , k o j i h s r c e t a k o s n a ž n o g o r i u n j i m a , o d I s u s a k o j i s n j i m a h o d a « (De imit. IV 14,8). O v a m o t r e b a s t a v i t i 1 K e m p e n č e v i s k a z d a j e K r i s t »svoje t i j e l o i k r v s p r e m i o m e n i z a j e l o i pilo« (De imit. IV, 4,24; usp. 8,7). To n a m već s a m o j a s n o kazuje d a K e m p e n č e v o razmišljanje o e u h a r i s t i j i n i j e p o l a z i l o o d s a k r a m e n t a l n o g znaka, d a j e g o v o r znaka k a o t a k v o g t a k o r e ć i b i o o d s u t a n iz n j e g o v e s v i j e s t i ; d a z a s v o j cilj, t j , za što efikasniju p o b u d u svojih čitatelja d a p r i m a j u pri č e s t , n i j e u i z v a n j s k o j z n a k o v i t o s t i e u h a r i s t i j e v i d i o n i k a k v o g va l j a n o g p o l a z i š t a , p a n i k o r i s n o g p o m a g a l a . D a p a č e , č i n i se d a j e o n n a c r t i z n a k a v i d i o s a m o t e š k o ć e , j e r u p o z o r a v a : »Više d a k l e m o r a š vjerovati svemogućem Bogu u ovom preuzvišenom sakramentu, nego v l a s t i t o m o s j e t i l u ili k a k v u v i d l j i v u znaku« (De imit. IV, 5,6). P r e m a t o m e , k a d K e m p e n a c n a više m j e s t a govori o » p r i m a n j u sakramen ta«, o n d a m u j e t a r i j e č s a m o tehnički termin; govor velikih sko l a s t i k a o » o z n a č a v a j u ć o j « v r i j e d n o s t i p o j m a sakramenat s a s v i m se rasplinuo. Sasvim blizu t o m e je značenjska vrijednost upotrebe i z r a z a gozba ( c o n v i v i u m ) i velika večera ( c o e n a m a g n a ) : ti izrazi n i s u d o d u š e t e h n i č k i t e r m i n i , ali o n i n i s u d r u g o n e g o n e k e v r s t e citacije k r š ć a n s k e t r a d i c i j e ; n i g d j e se n e i s k o r i š t a v a j u z n a č e n j s k e m o g u ć n o s t i što ih te slike n u d e t e o l o š k o m razmišljanju, p o s e b n o baš duhovno-pobudnom. Više m j e s t a u Kempenčevoj euharistijskoj j i hrane,
š t o j e n a liniji n e p o s r e d n e svrhe
Središnje
je mjesto,
može
se r e ć i , i z j a v a
ž i v o t u p o t r e b n o d v o j e : »hrana
r e f l e k s i j i d a n o j e ide sakramentalne
da je čovjeku
i svjetlo« (De imit.
IV,
11,21),
pričesti. u
ovom n a što
se o n d a n a d o v e z u j e g o v o r o d v a s t o l a . N a p o č e t k u K e m p e n a c
zove
euharistiju
hra-
»hranom besmrtnosti«:
»Zapovijedaš... da uzmem
227
n u b e s m r t n o s t i (immortalitatis... filimoniam) ako želim postići v j e č n i ž i v o t i s l a v u « (De imit. IV, 1,7), š t o u p u ć u j e n a t o d a K e m p e n a c n i j e m o ž d a s a s v i m i z g u b i o iz v i d a o t a č k u m i s a o o d j e l o t v o r n u u t j e c a j u e u h a r i s t i j e z a p o s t i g n u ć e t j e l e s n e b e s m r t n o s t i od n o s n o za u s k r s n u ć e u proslavljenu tijelu; n o to n i p o š t o nije sigurno, j e r u s k r s n u ć e tijela s v a k a k o n e s p a d a m e đ u b i t n e p r e o k u p a c i j e nje g o v e d u h o v n o s t i , a r i j e č » b e s m r t n o s t « m o ž e s e o v d j e s h v a t i t i ta kođer s a m o kao izbjegnuće od duhovne smrti, to jest kao očuvanje ž i v o t a milosti; K e m p e n a c je svoju temeljnu brigu svakako jasnije i z r a z i o n a d r u g o m m j e s t u : »Ti si n a i m e s l a t k a okrepa duše: i t k o t e b u d e d o s t o j n o b l a g o v a o , b i t ć e d i o n i k i b a š t i n i k v j e č n e slave« (De imit. IV, 3,11). U k o n t e k s u e u h a r i s t i j e k a o h r a n e K e m p e n a c n a j č e š ć e g o v o r i o okrepi ( r e f e c t i o ) , o s l a n j a j u ć i t o p o s e b n o n a I s u s o v p o z i v k o d M a t e j a : » D o đ i t e k m e n i svi k o j i s t e u m o r n i i o p t e r e ć e n i i j a ć u v a s okrijepiti« (Mt 11,28): K e m p e n a c t o s h v a ć a k a o p o z i v n a s a k r a m e n t a l n u pričest, stavljajući te riječi n a p r v o m j e s t o u n u t a r p e t e v a n đ e o s k i h c i t a t a š t o i h j e s m j e s t i o u proslov raspravljanja o » s a k r a m e n t u o l t a r a « d a b u d u s v e t o p i s a m s k a b a z a z a s v e o s t a l e iz v o d e (u p r v e t r i k n j i g e K e m p e n a c n e p o s t u p a n a s l i č a n n a č i n ! ) . U n u t a r t e k s t a t o se e v a n đ e o s k o m j e s t o c i t i r a j o š p e t p u t a (De imit. IV, 1,8,11.15.56; 4,21). U p o m o ć u z i m a i I s u s o v e r i j e č i : » N e ć u i h o t p u s t i t i g l a d n e njihovoj kući, da n e k l o n u (deficiant) n a p u t u « (Mt 15,32), d a u p u t i n a p o t r e b u č e s t o g p r i m a n j a » n e b e s k e h r a n e « t i j e k o m ž i v o t a , k a o » u t j e h e « i » o k r e p e « (De imit. IV, 3,8-11). I p a k i d e j a o hrani n i j e z n a č a j n i j e p r i v l a č i l a p a ž n j u K e m p e n č e v u , š t o s e o s o b i t o v i d i iz č i n j e n i c e d a t a i d e j a n e d o l a z i u 10. p o g l a v l j u , g d j e bi p o s a m o j n a r a v i s t v a r i b i l a o s o b i t o p r i k l a d n a j e r s e u t o m p o g lavlju vjernik u p o z o r a v a da ne smije olako p r o p u š t a t i svetu pri čest. J a č e j e i s t a k n u t a m i s a o o e u h a r i s t i j i k a o lijeku, p o g l a v l j u d v a p u t a s p o m i n j e (De imit. p o v e z a n a s i d e j o m hrane,
IV,
k o j a se u
10, 2.12);
ona je
ali se n e k a k o bolje u k l a p a u
tom
doduše
Kempenčevo
naglašeno pesimističko gledanje na ljudsku narav kao ranjenu i bo lesnu:
»Sklona
su
naime
osjetila
čovjekova
s v o j e ; i a k o n e p r i t e k n e u p o m o ć božanski
na
lijek,
zlo
od
mladosti
p a d a čovjek
u g o r e stvari. Odvlači d a k l e sveta p r i č e s t o d zla i j a č a u
brzo
dobru.
Ako s a m n a i m e s a d a t a k o često n e m i r a n i m l i t a v k a d se pričeščuj e m ili c e l e b r i r a m , š t o b i b i l o k a d n e b i h p r i m a o lijeka tražio tako velikog pomagala« dobila je žarišno mjesto 228
(De
.y. č a s u
imit. ka4
IV,
3, 13-15).
Kempenac
i kad ne bih Ideja
lijeka
želi s a ž e t o
izreći
o n o š t o j e t e o l o g i j a n a z i v a l a učincima e u h a r i s t i j e : »Taj j e n a i m e p r e u z v i š e n i i p r e d o s t o j n i s a k r a m e n a t s p a s (salus = z d r a v l j e ) d u š e i t i j e l a , l i j e k (medicina) s v a k e d u h o v n e m a l a k s a l o s t i (languoris): u n j e m u se m o j e m a n e liječe, s t r a s t i o b u z d a v a j u , n a p a s t i p o b j e đ u j u ili s m a n j u j u , v e ć a m i l o s t u l i j e v a , p o č e t n a k r e p o s t u v e ć a v a ; u č v r š ćuje vjera, ufanje ojačava, a ljubav r a s p l a m s a v a i raširuje« (De imit. IV, 4,10). S t o g a se K e m p e n a c , u n e k e v r s t e n a c r t u m o l i t v e neposredno prije pričesti, obraća Kristu riječima u kojima suvereno v l a d a i d e j a e u h a r i s t i j e k a o lijeka: » 0 p r e s l a t k i i p r e l j u b l j e n i Gos p o d i n e , k o j e g a s a d a ž e l i m p o b o ž n o p r i m i t i , ti z n a š s l a b o ć u (infirmitatem) m o j u i n u ž d u k o j u t r p i m ; u k o l i k i m z l i m a i m a n a m a le žim; k a k o s a m često otežao, n a p a s t o v a n , s m u ć e n i okaljan. Po lijek (pro remedio) k t e b i d o l a z i m ; z a u t j e h u i o l a k š a n j e t e m o l i m « (De imit. IV, 16,1-2). U t o m k o n t e k s t u i p o j m o v i utjeha i olakšanje o č i t o s p a d a j u u o k v i r lijeka, b a r u š i r e m s m i s l u . Ako h o ć e m o dohvatiti ono što K e m p e n a c — također s obzirom na euharistiju kao h r a n u — smatra bitnim, m o r a m o postaviti pitanje, š t o j e p o n j e m u predmet t e h r a n e , t o j e s t , š t o se u e u h a r i s t i j i blaguje? Očito je, da bi o euharistiji k a o h r a n i teško bilo govoriti n a t a k a v n a č i n d a u o p ć e n e b u d e r i j e č i o tijelu K r i s t o v u ; s t o g a j e p o s v e r a z u m l j i v o d a K e m p e n a c g o v o r i o primanju tijela Kristova (De imit. IV, 1,37; 2,9; 3,12; usp. 3,5), o t o m e d a j e K r i s t d a o s v o j e t i j e l o i k r v z a hranu i piće (De imit. IV, 4,24; usp. 8,7), z a b l a g o v a n j e (De imit. IV, 11,28; usp. 13,11); t e d a o n n a s » s i r o m a h e i p r o g n a n i k e k r i j e p i s v o j i m d r a g o c i j e n i i t i t i j e l o m i k r v l j u « (De imit. IV, 1,56). Ali t o j e s a m o c i t i r a n j e t r a d i c i j e ; n i j e t o orio š t o p r v e n s t v e n o z a o k u p l j a T o m u K e m p e n c a . T a j e h r a n a sam Krist, on sam se t u blaguje: t o j e o n o š t o K e m p e n a c želi u t u v i t i u s v i j e s t s v o j i h č i t a t e l j a : K r i s t j e z a h r a n u d a o samoga sebe (De imit. IV, 2,18); n a t o j se g o z b i »ne p r u ž a n a b l a g o v a n j e d r u g o j e l o , n e g o ti, j e d i n i l j u b l j e n i « (De imit. IV, 11,1; usp. 2,16), »jer si ti j e d i n i m o j e j e l o i pilo, m o j a l j u b a v i m o j a r a d o s t , slast m o j a i sve d o b r o moje« (De imit. IV, 16,9); »ti, B o ž e n a š , p r i s u t a n si s v i m a s v o j i m v j e r n i c i m a , k o j i m a se daješ da te jedu i u ž i v a j u , z a s v a k o d n e v n u utjehu i d a i m s r c e u z d i ž e š k n e b u « (De imit. IV, 13,9); »ti G o s p o d i n e B o ž e m o j , p r a v i B o g i p r a v i č o v j e k , . . . b i v a š b l a g o v a n (De imit. IV, 2,21), j e r »ti si s l a s n a o k r e p a d u š e ; i t k o b u d e t e b e d o s t o j n o b l a g o v a o , b i t ć e d i o n i k i b a š t i n i k v j e č n e slave« (De imit. IV, 3,11). K e m p e n č e v j e p r i s t u p d r u k č i j i n e g o p r i s t u p sv. T o m e po kojemu je
»kruh u pravom
smislu
sakramenat
tijela
Akvinskog Kristova 229
. . , većma negoli njegova božanstva« (S. th. III, q. 74, a. 4 c; usp. S. th. III, q. 76, a. 1). Z a K e m p e n c a j e p r v o t n o b a š t o d a j e e u h a r i s t i j a s a k r a m e n a t božanstva Kristova, odnosno naprosto božanstva ( u k o l i k o se o v d j e š u t i o b o ž a n s k i m o s o b a m a , a K r i s t se p r o m a t r a n a p r o s t o k a o B o g ) , ali s t i m e d a s e z n a k o v i t a v r i j e d n o s t v i d l j i v e r e a l n o s t i s a k r a m e n t a ili n e v i d i ili b a r n e u z i m a u o b z i r . K e m p e n c a z a n i m a s a m o o n o š t o se z b i v a u p r i č e s t i i z m e đ u duše i K r i s t a k a o Boga, s v e b i d r u g o o n p r e s k o č i o k a d b i se m o g l o ; b u d u ć i d a s e iz g o v o r a k o j i m se l j u d i p o b u đ u j u n a s a k r a m e n t a l n u p r i č e s t n e m o ž e i z o s t a v i t i g o v o r o sakramentu i o tijelu ( K r i s t o v u ) , K e m p e n a c m o r a u p o t r e b l j a v a t i t e i z r a z e , ali o n i n i s u s a d r ž a j n j e g o v e p o r u k e . Osobito je značajno u tom pogledu kako Kempenac upotrebljava g l a g o l e primiti (uzeti) i pristupiti, k o j i s u — u z g l a d o l pričestiti se ( c o m m u n i c a r i ) — t r a d i c i j s k i k l j u č n i g l a g o l i u vezi s a s a k r a m e n t a l n o m pričešću. G l a g o l uzeti ( s u m e r e ) u p o t r e b l j a v a K e m p e n a c r i j e t k o , u z i m a » ž i v o t v o r n i s a k r a m e n a t « (De imit. IV, 4,20; 7,1; usp. 1,32.37), a l i »u s a k r a m e n t u « u z i m a i s a m » n e v i d l j i v i s a z d a t e l j s v i j e t a B o g « imit. IV, 1,43), d a p a č e se g o v o r i i o uzimanju Krista (De imit. 1,49) n a p r o s t o .
se se (De IV,
M n o g o se č e š ć e u p o t r e b l j a v a g l a g o l primati (suscipere). P r i m a se » s a k r a m e n a t tijela« K r i s t o v a (De imit. IV, 7,27), »tvoj s a k r a m e n a t « (De imit. IV, 6,5), t j . » B o g a m o j e g a « (De imit. IV, 6,3; usp. upotrebu sličnog glagola u: De imit. IV, 1,56; 3,16; 15,14); č e š ć e j e g o v o r o p r i m a n j u tijela K r i s t o v a : t i j e l a Isusova (De imit. IV, 2,9; 3,12), t i j e l a Otkupiteljeva (De imit. IV, 10,24); t i j e l a » l j u b l j e n o g Gospodina Boga t v o j e g a « ( a c c i p e c o r p u s d i l e c t i D o m i n i Dei t u i : De imit. IV, 12,9), t i j e l a Božjega (De imit. IV, 14,6),: n o n a j č e š ć e se g o v o r i o p r i m a n j u Krista, o d n o s n o Gospodina ili Gospodina Boga: m j e s t a b r o j č a n o d o s e ž u d o 14. T o j e u š l o u n a s l o v p r v o g p o g l a v l j a : »S k o l i k i m p o š t o v a n j e m v a l j a primiti Krista« (De imit. IV, 1, iti.); i o p e t u n a s l o v p r e t p o s l j e d n j e g p o g l a v l j a : »O ž a r k o j l j u b a v i i živoj želji primiti Krista« (De imit. IV, 17, tit.). G o v o r o primanju Krista k r e ć e se n a d v i j e r a z i n e : n a v i š e se m j e s t a v i d i d a p i s a c m i s l i n a fizičko primanje s a k r a m e n t a za koje želi n a g l a s i t i d a j e t o , u s t v a r i , p r i m a n j e K r i s t a , p a s t o g a t a j v i d l j i v s a k r a m e n t a l n i č i n t a k o i i m e n u j e ; n a k a k v i h p e t m j e s t a j a s n o se vidi d a je riječ o p r i m a n j u K r i s t a s a m o g a u duši pričesnikovoj, u o s o b n o m nevidljivom susretu duše s Kristom, gdje riječ primiti više n e označuje vidljivu tjelesnu r a d n j u , nego čisto d u š e v n u rad230
riju k o j a r e z u l t i r a iz t j e l e s n e , s t i m e d a se t j e l e s n a d o d u š e p r e t p o s t a v l j a , ali se o n j o j više n e g o v o r i . I m a i t a k v i h m j e s t a k o j a m o ž e m o n a z v a t i prijelaznima; t u se ili j a s n o n e v i d i n a š t o p i s a c d i r e k t n o m i s l i k a d g o v o r i o p r i m a n j u K r i s t a , ili se t i m i z r a z o m d o d u š e o z n a č u j e s a k r a m e n t a l n a r a d n j a , ali s t i m e d a se p o z o r n o s t nekako o d m a h prebacuje na ono unutarnje primanje Krista u duši. Izvanjsku sakramentalnu radnju ima Kempenac pred očima kad se p i t a : »A z a r d a se j a , gnjili s t v o r , u s u d i m t a k o l a k o p r i m i t i t e b e , S a z d a t e l j a z a k o n a i d a v a o c a ž i v o t a « (De imit. IV, 1,21); ili k a d u t v r đ u j e : »A o v d j e u s a k r a m e n t u o l t a r a s a v si p r i s u t a n , B o ž e m o j , čovjek Krist Isus; i tu čovjek p r i m a obilat plod vječnog spasenja s v a k i p u t k a d te primi d o s t o j n o i p o b o ž n o « ( q u o t i e s c u m q u e f u e r i s d i g n e a c d e v o te s u s c e p t u s : De imit. IV, 1,41); k a o i u m o l i t v e n o j i n v o k a c i j i : »O p r e s l a t k i i p r e l j u b l j e n i G o s p o d i n e , k o j e g a s a d a p o p o ž n o ž e l i m p r i m i t i « (De imit. IV, 16,1). P o m i c a n j e p r e m a p r i m a n j u k a o s u s r e t u d u š e s K r i s t o m m o ž e se u o č i t i , n a p r i m j e r , u o v o m t e k s t u : »Ali š t o ć u m i s l i t i u o v o j p r i česti , u p r i s t u p a n j u G o s p o d i n u m o j e m u , kojega ne m o g u k a k o t r e b a š t o v a t i , a i p a k g a ž e l i m p o b o ž n o p r i m i t i ? « (De imit. IV, 2,10); j o š je vidljivije u ovim riječima: »Želim te s a d a p o b o ž n o i s pošto v a n j e m p r i m i t i , ž e l i m t e uvesti u svoj dom ...« (De imit. IV, 3,4); ili u o v i m a : »Ti d a k l e h o ć e š d a t e p r i m i m i d a se s t o b o m u l j u b a v i sjedinim« (De imit. IV, 4, 8). K e m p e n a c je u svom elementu ipak kad govori o primanju Krista u duši, preskačući na neki način samo materijalno primanje s a k r a m e n t a ( d a k a k o n e p o r i č u ć i t o p r i m a n j e ) . »O s r e t n a li d u h a ( m e n s ) i b l a ž e n e li d u š e ( a n i m a ) — k l i č e o n — k o j a z a s l u ž u j e p o b o ž n o p r i m i t i t e b e , G o s p o d i n a B o g a s v o g a , i u p r i m a n j u t e b e is p u n i t i se d u h o v n o m r a d o š ć u ! O k a k o v e l i k o g G o s p o d i n a p r i m a ! K a k o ljubljena uvodi gosta! K a k o u g o d n a dobiva (recipit) druga! K a k o v j e r n a p r i h v a ć a p r i j a t e l j a ! K a k o k r a s n a i p l e m n e i t a g r l i za ručnika, ljubavi vrijedna ispred svih ljubljenih i iznad svega po željnog!« (De imit. IV, 3,19-20). T o j e d o i s t a » p r v o t n a u t j e h a v j e r n e d u š e « d o k j e u s m r t n o m t i j e l u (De imit. IV, 3,17), j e r n e p r i m a u g o s t e a n đ e l a n e g o » G o s p o d a r a a n đ e l a « (De imit. IV, 1,28). P o s e b n u b o j u t o d o b i v a , k a d se K e m p e n a c u t j e č e u s p o r e d b i s n a č i n o m k a k o je Marija primila Boga kod navještenja: »Gospodine Bože m o j , stvoritelju m o j i otkupitelju m o j , želim te danas primiti s onakvim čuvstvom, poštovanjem, hvalom i čašću, s o n a k v o m zahvalnošću, dostojanstvom i ljubavlju, s o n a k v o m vjerom, ufanjem i čistoćom. 231
kao što t e j e p r i m i l a i ž e l j e l a p r e s v e t a m a j k a t v o j a s l a v n a D j e v i c a Marija k a d je anđelu, koji joj j e donio r a d o s n u vijest o otajstvu u t j e l o v l j e n j a , p o n i z r i o i p o b o ž n o o d g o v o r i l a : ' E v o s l u ž b e n i c e Gos podnje, n e k a m i b u d e p o t v o j o j r i j e č i ' (Lk 1,38)« (De imit. IV, 17, 6-7). A n a l o g n o postiipat K e m p ^ n a t c kald se služi g l a g o l o m pristupiti ( a c c e d e r e ) . P r i s t u p i se k » s v e t o m p'ričesnorri s t o l u « , š t o se m o ž e č i n i t i » m l i t a v o i H l a d n o « (De imit. IV, 14,3), a t r e b a l o b i kalo š t o s u č i n i l i » n e k i p o b o ž n i c i « , p r i s t u p a t i »k t v o m e s a k r a m e n t u , G o s p o d i n e , s n a j v e ć o m p o b o ž n o š ć u i ž u d n j o m « (De imit. IV, 14,2), »dos t o j n o i p o b o ž n o « (De imit. IV, 4,1) i s a » s m j e r n i m p o š t o v a n j e m « (De imit. IV, 18,15), n e Upuštajući se u r a d o z n a l o i b e s k o r i s n o ispi t i v a n j e . N o t o j e , u s t v a r i , p r i s t u p a n j e Gospodinu, jer: »Odistinski v j e r u j e m d a si ti p r i s u t a n o v d j e u s a k r a m e n t u , B o g i č o v j e k « (De imit. IV, 4,7; usp. 1,7; 1,10). Ali r j e č i t K e m p e n a c p o s t a j e k a d n e k a k o z a b o r a v i n a m a t e r i j a l n o p r i s t u p a n j e i k a d se njegovat m i s a o u s t r e m i s a m o n a s u s r e t d u š e s K r i s t o m : » P o u z d a v a j u ć i se u d o b r o t u t v o j u i v e l i k o m i l o s r đ e t v o j e , G o s p o d i n e , pristupam b o l e s t a n k špaisitelju, g l a d a n i ž e d a n v r e l u ž i v o t a , u b o g K r a l j u n e b a , s l u g a G o s p o d a r u , stvo r e n j e S t v o r i t e l j u , u c v i l j e n k s v o m e n j e ž n o m u t j e š i t e l j i i « (De imit. IV, 2,1); T a j s u s r e t d i i š e s B o g o m j o š j e i z r a z i t i j e n a g l a š e n k a d se d o g a đ a j p r o m a t r a s a straine K r i s t a , p a se g o v o r i o n j e g o v u dolasku. »Ako h o ć e š d a dođem ( v e n i a m ) k t e b i i d a ostanem (maneaim) k d d tebe, i z m e t i s t a r i k v a s a c , o č i s t i s t a n s r c a s v o j e g a . . . Svaiki n a d m e koji ljubi, p r i p r e m a svome voljenom ljubitelju najbolje i najljepše m j e s t o , j e r se u t o m e p r e p o z n a j e ž e l j a o n o g a k o j i p r i m a v o l j e n o g a . . . Ti t r e b a š m e n e , n e t r e b a m ja. t e b e . I n e dolatžiš ti dat mčne p o s v e t i š , n e g o j a dolazim d a t e b e p o s v e t i m i p o b o l j š a m . Ti d o l a z i š da se od m e n e p o s v e t i š i da se m e n i p r i i i j e d i n i š « (De imit. IV, 12, 4.6.13-15). N a m i s a o o dolasku K r i s t o v u u d u š t i naldovežilje se g o v o r o n j e g o v u nastanjenju »u n a m a « po sakraLmeritu (De imit. IV, 2,22; usp. 1,14-24; 3,4), p o s e b n o u »srcu« (De imit. IV, 12,2; 12,16; 11,31); specifično teološko pitanje o stvarnoj prisutnosti Krista p o d pri l i k a m a t a k o d u g o dok one i m a j u z n a č a j h r a n e , tj. dok se ne pokvatr e , u K e m p e n č e v o j s v i j e s t i ne p o s t o j i ; to on j e d n o s t a t v n o p r e s k a č e i u s r e d o t o č u j e se s a m o na d u h o v n o t v r đ e n j e : » O n d a ć e m i r e c i : A k o ti h o ć e š biti sa mnom, ja h o ć u biti s t o b o m . A ja ć u mu od g o v o r i t i : U d o s t o j se, G o s p o d e , o s t a t i sa mnom, ja h o ć u s v e s e l j e m biti s t o b o m « (De imit. IV, 13,16). 232
U t o m se k o n t e k s t u m o ž e u p o z o r i t i d a K e m p e n a c n e k a k o u o č a v a k o r e l a t i v n i z n a č a j p o j m a prisutnosti: n e z a d o v o l j a v a se n a g l a š a v a n j e m o b j e k t i v n e p r i s u t n o s t i K r i s t a u s a k r a m e n t u (De imit. IV, 11,5; usp. 14,7), n e g o g a v i š e o b u z i m a m i s a o o p r i s u t n o s t i B o ž a n s t v a u n e p o s r e d n o m d o t i c a n j u s d u š o m , k o j i se o s t v a r u j e pričešću: tj. ma n j e se b a v i p r i s u t n o š ć u K r i s t a u s a k r a m e n t u p r i j e p r i č e s t i , a v i š e p r i s u t n o š ć u u duši koja nastaje p r i m a n j e m s a k r a m e n t a , k a d čovjek » p r i m i u g o s t e G o s p o d a r a a n đ e l a « (De imit. IV, 1,28): »Okrijepi g l a d n o g a p r o s j a k a svoga, — moli o n — zapali s t u d e n m o j u o g n j e m ljubavi svoje, rasvijetli sljepoću m o j u j a s n o š ć u svoje prisutnosti« (De imit. IV, 16,6); i o p e t : » K a m o s r e ć e k a d b i m e K r i s t s v o j o m prisutnošću posve zapalio, sagorio i u sebe promijenio; da posta nem s t o b o m jedan duh, po milosti nutarnjeg sjedinjenja, rastop l j e n o d ž a r k e l j u b a v i « (De imit. IV, 16,10). N o j e d n a k o j e v a ž n o , za K e m p e n c a , d a p r i s u t n o s t b u d e — d a t a k o k a ž e m o — o b o s t r a n a , to j e s t d a i p r i č e s n i k b u d e s a s v o j e s t r a n e prisutan, d a se u č i n i p r i s u t n i m K r i s t u k o j e g a j e p r i m i o u g o s t e : o n g o r k o žali š t o n e m a d a r s u z a r a d o s n i c a , j e r m u se čini d a b i t o b i o p r a v i o d g o v o r n a K r i s t o v u p r i s u t n o s t k a d se » p o b o ž n a d u š a g o s t i s t o b o m n a t v o j o j g o z b i « : »I m e n i b i b i l a s l a d o s t u tvojoj prisutnosti l i j e v a t i s u z e iz intimnog čuvstva, i s p o b o ž n o m M a g d a l e n o m s u z a m a tvoje noge na t a p a t i . Ali g d j e j e t a k v a p o b o ž n o s t ? G d j e j e o b i l n o i z l i j e v a n j e sve t i h suza« (De imit. IV, 11, 1-3; usp. 11,4). N a s v a k i n a č i n , v j e r n i k k o j i se p r i č e š ć u j e t r e b a d a c i j e l i m s r c e m s e b e u č i n i p r i s u t n i m K r i s tu k o j i g a j e p o č a s t i o s v o j o m p r i s u t n o š ć u ; K e m p e n a c t o i z r i č e p o m o ć u s i n t a g m e meipsum praesentare, g d j e se u g l a g o l u praesentare o s j e ć a j o š s r o d n o s t s i z r a z o m praesentia (prisutnost): kao što je M a r i j a željela (đesidčravit) Krista kod navještenja, i kao što je I v a n K r s t i t e l j in praesentia Krista kod Marijina posjeta Elizabeti zaigrao od radosti i k a s n i j e se »radovao zbog glasa zaručnikova« (Iv 3,29), » t a k o i j a — veli K e m p e n a c — ž u d i m d a se r a s p a l i m v e l i k i m i s v e t i m ž e l j a m a i d a s e b e s a m o g a iz s v e g a s r c a t e b i uči n i m p r i s u t n i m « (et t i b i ex t o t o ć o r d e m e i p s u m p r a e s e n t a r e : I)e imit. IV, 17,10). P r i j e v o d j e m o ž d a r o g o b a t a n , ali j e v a ž n o d a i s k a z u j e točan smisad. Z a K e m p e n č e v s p i s , k o j i i m a za cilj p o b u d i t i i p o m o ć i za s a v r š e n i j u
pričest,
možda
je
i normalno
da
šuti
o
čitatelje
teološkom
p i t a n j u d o b i v a li n e k i d u h o v n i p l o d onaij k o j i k o d p r i č e s t i n i j e d o d u š e u s m r t n o m g r i j e h u , ali j e d u h o v n o o d s u t a n , n a k o j e j e pitširije sv. T o m a A k v i n s k i o d g o v o r i o p o z i t i v n o (usp.
S. th. III,
q. 79, a. 8), 233
a sv. B o n a v e n t u r a n e g a t i v n o (usp. IV Sent. dist. XII, p. 2, a. 1, q. 1). Š t o j e o t o m e t o č n o m i s l i o K e m p e n a c , m i s l i m d a se iz t e k s t a n e d a sa s v o m s i g u r n o š ć u i z v u ć i , ali j e v i š e n e g o o č i t o d a j e n j e g o v a os n o v n a b r i g a b i l a p r o b u d i t i p o t r e b u osobne priprave p r i č e s n i k a za susret s K r i s t o m u pričesti, i razraditi oblik toga doživljavanja u pričesnikovoj subjektivnosti, to jest upozoriti n a ono p o č e m u pri m a l a c p o s t a j e p r i s u t a n K r i s t u , o d n o s n o u č e m u se d v i j e p r i s u t n o s t i susreću i stapaju. Najosnovnije je ovo dvoje: p o t p u n a usredotoče n o s t m i s l i n a K r i s t a t a k o d a se k o d t o g a n e m i s l i n i n a k a k v o stvorenje, i a k t u a l n a živa želja za K r i s t o m . » . . . U tvojoj spasenjskoj p r i s u t n o s t i B o ž a n s t v a n e bi smjela p a d a t i n a u m n i k a k v a ne dolična misao, niti zaokupljati ikakvo stvorenje, jer ne k a n i m pri m i t i u g o s t e a n đ e l a n e g o G o s p o d a r a a n đ e l a « (De imit. IV, 1,28), a eto: »rijetko s a m posve s a b r a n (totus collectus); skrajnje rijetko ( r a r i s s i m e ) č i s t o d s v a k e r a s t r e s e n o s t i « (De imit. IV, 1,27). Sto se t i č e želje z a K r i s t o m , K e m p e n a c s m a t r a d a j e i d e a l n a o n d a k a d j e č o v j e k i iskustveno o s j e ć a , p a se » s j e ć a n e k i h p o b o ž n i k a « ( d e v o t o r u m aliquorum) koji su s takvim nabujalim čuvstima pristupali K r i s t u (De imit. IV, 14, 2-8), ali z n a d a n i s a v r š e n a s a b r a n o s t n i t a k v a i s k u s t v e n o doživljavana ž u d n j a za K r i s t o m nisu čovjeku m o guće k a o rezultat njegovih vlastitih n a p o r a , već da su o n e p o s e b a n d a r B o ž j i , p a s t o g a s t a v l j a K r i s t u u u s t a o v a k v u u p u t u : »Učini k o l i k o m o ž e š , i č i n i t o p o m n o , n e iz o b i č a j a , n e iz n u ž d e , n e g o s a s t r a h o m i p o š t o v a n j e m i ž e l j o m p r i m i t i j e l o l j u b l j e n o g a B o g a svo g a k o j i se u d o s t o j a o d o ć i k t e b i . J a s a m o n a j k o j i s a m t e p o z v a o ; ja s a m zapovjedio da to b u d e ; j a ću n a d o m j e s t i t i što tebi nedos t a j e ; d o đ i i p r i m i m e . K a d ti u d i j e l i m m i l o s t p o b o ž n o s t i , z a h v a l j u j B o g u s v o m e ; n e š t o si d o s t o j a n , n e g o š t o s a m ti s e s m i l o v a o . A k o j e n e m a š , n e g o se osjećaš više s u h i m , p r i o n i uz m o l i t v u , uzdiši i k u c a j : d o k n e z a s l u ž i š p r i m i t i m r v i c u ili k a p l j i c u s p a s o n o s n e m i l o s ti« (De imit. IV, 12,9-12). U t o m s m i s l u K e m p e n a c o n d a ž e l j u z a p r i m a n j e m Krista f o r m u l i r a tako da u s a m u a k t u a l n u vjernikovu želju b u d e , k a o p r e d m e t k o j i se želi, u k l j u č e n a t a i s k u s t v e n a k o m p o n e n t a k o j u s u i m a l i sveci i p o b o ž n i c i , ali n e k a o č u v s t v e n a u t j e h a , — j e r p r a v i p o b o ž n i k »ne g l e d a n a v l a s t i t u p o b o ž n o s t i u t j e h u , n e g o i z n a d sve p o b o ž n o s t i i u t j e h e n a s l a v u i č a s t B o ž j u « (De imit. IV, 15,14) — n e g o p r v e n s t v e n o p o o n o m u n u t r a š n j e m č e g a s u v a n j s k i o s j e ć a j i bili izražaj: » 0 Bože m o j . . . ž u d i m te primiti s najživljom željom i naj dostojnijim p o š t o v a n j e m koje je ikada ikoji svetac imao i oćutjeti m o g a o . I p r e m d a s a m n e d o s t o j a n i m a t i sve o n e o s j e ć a j e p o b o ž n o s t i , i p a k ti t a k o n u d i m s v u ž e l j u s v o g a s r c a k a o d a j a s a m i m a m s v e 234
o n e p r e m i l e r a s p l a m s a l e želje« (De imit. IV, 17, 2-3); n a t a j n a č i n , m a k a r č o v j e k k o d p r i č e s t i »ne g o r i t o l i k o m ž e l j o m « k a k v o m s u gorjeli p o s e b n i pobožnici (speciales devoti), ipak, p o milosti Božjoj, i m a »želju z a t o m v e l i k o m r a s p ' l a m s a l o m ž e l j o m « , (De imit. IV, 14,13). I p a k j e , b a r p o n e k a d , č o v j e k u p o t r e b n o d a u p r i č e s t i i s k u s tveno osjeti »bar m a l o od s r d a č n o g čuvstva ljubavi« p r e m a Kristu, d a njegova »vjera v e ć m a ojača, ufanje u d o b r o t i tvojoj p o r a s t e , i l j u b a v , j e d n o m s a v r š e n o z a p a l j e n a (i) i s k u s i v š i n e b e s k u m a n u , n i k a d n e o s l a b i « (De imit. IV, 14,10-11). K a d se s v e s u m i r a , a k t i v n a u l o g a č o v j e k o v e s u b j e k t i v n o s t i u p r i č e s n o m s u s r e t u s K r i s t o m B o g o m o d g o l e m e j e v a ž n o s t i ; o n a se s a s t o j i u u k l a n j a n j u iz v l a s t i t e s v i j e s t i s v i h d r u g i h m i s l i i p r i v e z a n o s t i s t i m e d a se m i s l i s a m o n a K r i s t a i d a se s a m o n j e g a želi, ali i s t i m e d a se u t o m o s o b n o m n a p o r u b a r p o n e k a d t a k o đ e r is kustveno d o ž i v i r a d o s t ž e l j e z a K r i s t o m n a č u v s t v e n o m p l a n u ; tjeles ni iskaz tog osjećajnog i s k u s t v a K e m p e n a c vidi najizrazitije doseg n u t i m u lijevanju suza (usp. De imit. IV, 14,5; 11,2-4). T a k v o d a k l e iskustvo ima veoma veliku ulogu u euharistijskom shvaćanju T o m e Kempenca, iako on jasno konstatira da ga gotovo redovito primalac pričesti ne doživljava, već da j e n a neki način to iskustvo n e š t o i z n i m n o ; ali k a k o g o d b i l o i z n i m n o , za K e m p e n c a o n o z n a č i izvan r e d n o poželjan domet, to je ono što on naziva »milošću pobožnosti« (usp. De imit. IV, 15) i u č e m u se p r v e n s t v e n o s a s t o j i utjeha (consolatio) što je k r š ć a n s k o m vjerniku daje euharistija, iako K e m p e n a c — k a k o s m o v i d j e l i — u p o z o r a v a d a p r a v i p o b o ž n i k i p a k m o r a iz n a d sve p o b o ž n o s t i i u t j e h e s t a v l j a t i s l a v u i č a s t B o ž j u (De imit. IV, 15,14), p a č a k p o s t a v l j a k a o p r a k t i č n u n o r m u d a č o v j e k t r e b a »slu ž i t i v i š e k o r i s t i d r u g i h n e g o v l a s t i t o j p o b o ž n o s t i ili č u v s t v u « (De mit. IV, 10,29). »Savršeno sjedinjenje duše s Bogom«: tako K e m p e n a c formulira o n o š t o j e cilj p r i č e s t i (De imit. IV, 13,15), t o j e o n o š t o t r e b a p o s t i ći i k č e m u n j e g o v t r a k t a t o » s a k r a m e n t u o l t a r a « želi č i t a t e l j a u p u t i t i . D a k a k o d a j e p r v a p r e t p o s t a v k a za p o s t i g n u ć e t o g a s j e d i n j e n j a , k a o i z a » s p a s o n o s n o p r i m a n j e s a k r a m e n t a « n a p r o s t o (De imit. IV, 6,5), o s o b n o o č i š ć e n j e o d g r i j e h a : » M a r l j i v o i s p i t a j s v o j u s a v j e s t : i koliko možeš, istinskim r a s k a j a n j e m i p o n i z n o m ispovijedi očisti je i r a z j a s n i , t a k o d a n e m a š ili n e z n a š n i š t a t e š k o š t o b i t e g r i z l o ili s p r e č a v a l o s l o b o d n o p r i s t u p a n j e . I m a j o d v r a t n o s t p r e m a s v i m svo j i m g r i j e s i m a o p ć e n i t o , a z a s v a k o d n e v n e p r e s t u p k e žali i u z d i š i j o š p o s e b i c e « (De imit. IV, 7,2). N o p o t r e b n o j e d a p r i č e s n i k o t k i n e ta235
k o đ e r s v o j e s r c e »od s v i h s t v o r e n i h s t v a r i « (De imit. IV, 13,2), d a » i s k l j u č i s a v s v i j e t « , s t o j e ć i » k a o o s a m l j e n v r a b a c n a k r o v u « (De imit. IV 12,5). T o i s k l j u č i v a n j e s v e g a s t v o r e n o g a za K e m p e n c a j e t a k o đ e r bitno, j e r u s t r u k t u r i njegove misli nije riječ s a m o o odbacivanju svake neuredne navezanosti n a stvorenja, neg o odbacivanju stvorenja napro s t o , o o t k i d a n j u s a m o g a s e b e o d s v e g a s t v o r e n o g a , j e r j e sve s t v o r e n o z a p r e k a za d u h o v n i u z l e t k o j i m č o v j e k m o ž e d o ć i d o s j e d i n j e n j a s B o g o m ; »Valja se izdići n a d s v a k o s t v o r e n j e , i s a m o g a s e b e p o t p u n o na p u s t i t i , s t a j a t i u u z n o s u d u h a i v i d j e t i d a ti, stvoritelju svega nemaš, ništa slično sa stvorenjima. I ako netko ne bude odriješen od svih stvorenja, neće se moći slobodno baviti božanskim« (De imit. III, 31,5—6). K e m p e n č e v o d u h o v n o razmišljanje n e k r e ć e se u okviru » b i n o m a Bog i stvorenje, kojemu je Isus Krist, Bogočovjek, k r u n a i rekapitulacija, i u koju je stoga uključen otkupljeni čovjek: nego u n u t a r b i n o m a Bog i duša, k o j e m u se s v i j e t s t a v l j a n a s u p r o t k a o n e k a treća realnost« (E. Iserloh, La devozione verso la Chiesa nelV »Imitazione di Cristo«, u: J. Danielou i H. Vorgrimler, Sentire Ecclesiam, vol. 1, s njem., Roma 1964, str. 493). t
U toj suvislosti dolazi K e m p e n a c do važnosti svojevrsne samoće: »Tko će mi dati, G o s p o d e , da nađem tebe s a m a (Pj 8,1) i d a ti ot v o r i m s v e s r c e s v o j e ; d a t e u ž i v a m k a k o želi d u š a m o j a , i da me nitko više ne prezire (Pj 8,1), n i t i m e i k o j e s t v o r e n j e p o k r e ć e ili m e se t i č e , n e g o d a s a m o ti g o v o r i š m e n i i j a t e b i , k a o š t o o b i č n o g o v o r i l j u b l j e n i l j u b l j e n o m e i p r i j a t e l j se č a s t i s p r i j a t e l j e m ? T o m o l i m , to želim; d a se sav s s t o b o m s j e d i n i m i srce svoje o d svih s t v o r e n i h s t v a r i o t k i n e m « (De imit. IV, 13,1—2). T o n a g l a š a v a n j e p o t r e b e n a ći se s B o g o m k a o sam sa samim očito n e m a n e k o g d o s l o v n o g zna č e n j a u vezi s o b r e d n i m o b l i k o m p r i m a n j a p r i č e s t i , n e g o se t i m ri j e č i m a h o ć e n a g l a s i t i s a m o s t r o g a osobnost susreta pričesnika s Kri s t o m B o g o m u s a m o ć i koja j e čisto duhovna, a znači psihološku i v r i j e d n o s n u isključivost u p r a v l j e n o s t i svijesti n a Boga; ali z a r n a m v e ć s a m a m o g u ć n o s t d a K e m p e n a c p o d t a k v i m v i d n i m k u t o m for mulira ono što s m a t r a najvišim i najdubljim u pričesti, ne pokazuje k a k o j e t o d u b o k o r a z l i č i t o o d komunitarnog shvaćanja euharistije u p r v i m v r e m e n i m a Crkve? A da i ne govorimo koliko takva kon cepcija u odnosu između Boga i stvorenja naprosto briše mogućnost da se misli o k o z m i č k i m d i m e n z i j a m a euharistije! U t o m s m i s l u re č e n i c a d a e u h a r i s t i j s k o o t a j s t v o » č u v a č i t a v svijet« ( m u n d u m c o n s e r v a t u n i v e r s u m : De imit. IV, 1,51) d a j e d o j a m k a o d a j e z a l u t a l a u ovu knjigu. 236
Za o b i l j e ž a v a n j e Loga s j e d i n j e n j a s K r i s t o m K e m p e n a c p r i b j e g a v a t a k o đ e r i z r a z i m a k o j i g o v o r e o rastapanju ili apsorbiranju u B o g u : » . . . m o l i m d a m i d a d e š z a t o p o s e b n u m i l o s t , d a se s a v u t e b i rastopim (in t e l i q u e f i a m ) i l j u b a v l j u i s t o p i m « ( I ) £ imit. IV, 4,9); »ah. G o s p o d e B o ž e , k a d ć u b i t i s t o b o m s a v u j e d i n j e n i upijen (absorp t u s ) , p o t p u n o m a n a s e b e zatforavivši ( m e i q u e t o t a l i t e r o b l i t u s ) ? Ti u meni, i j a u tebi: daj da t a k o zajedno o s t a n e m o ujedinjeni« (in u n u m ) (De imit. IV, 13,3—4). N o , ti s u i z r a z i s a m o h i p e r b o l e , k a k o se t o m o ž e j a s n o v i d j e t i v e ć iz s a m o g p o s l j e d n j e g c i t a t a , u k o j e m u se i z r a z absorptus p o j a š n j a v a i z r a z o m oblitus, tako da biti apsorbi ran o d B o g a z n a č i z a p r a v o misliti isključivo $amo na fioga, z a b o r a vivši n a s e b e , n e m a j u ć i v i š e s e b e u s v i j e s t i k a o svojp r e f e r e n t n o s r e dište. Sjedinjenje ostaje s a m o na psihološkom i m o r a l n o m planu, ne z a k o r a č u j e u K e m p e n č e v o j svijesti n a ontološki plan. Ne s a m o d a s e n e m i s l i n i n a k a k v o r a s p l i n j a v a n j e č o v j e k a u B o g u ili n a p r e o b r a ž a v a n j e o d n o s n o p r e t v o r b u u B o g a u s m i s l u g. 1329. o s u đ e n e E c k h a r t o v e r e č e n i c e : »Mi s e p o s v e p r e o b r a ž a v a m o u B o g a i p r e t v a r a m o se u njega, n a sličan n a č i n k a k o se u s a k r a m e n t u k r u h pretva r a u t i j e l o K r i s t o v o , t a k o se j a p r e t v a r a m u n j e g a , j e r o n č i n i d a j a b u d e m n j e g o v o jedno, n e slično« (Denz. 960); n e g o t u n i j e n i g o v o r 0 s j e d i n j e n j u s B o g o m u k o j e m b i B o g č i n i o »da j a b u d e m n j e g o v o slično« ( d a se p o s l u ž i m o E c k h a r t o v o m f r a z o m ) n a o n t o l o š k o m p l a n u : K e m p e n a c n e g o v o r i o pohozamtvenju po euharistiji (kao što je t o g o v o r i l a p o s e b n o i s t o č n a o t a č k a t r a d i c i j a ) . N a j v i š e š t o se m o ž e re ći u t o m s m j e r u m o ž d a se s a s t o j i u t o m e d a t o s j e d i n j e n j e s B o g o m p o p r i č e s t i č o v j e k a p o t p u n o produltovljuje, oslobađajući ga od za i n t e r e s i r a n o s t i z a b i l o š t o t j e l e s n o i o v o s v j e t s k o , a š t o K e m p e n a c iz r i č e u o b l i k u ž e l j e : »da postanem s tobom jedan duh«. E v o k a k o t o i z g l e d a u k o n t e k s t u : » O k r e n i m i s v e zemaljsko u gorčinu; sve t e š k o 1 suprotno u strpljenje;
sve n i ž e i stvoreno
u p r e z i r i z a b o r a v . Us
p r a v i s r c e m o j e k s e b i u n e b o : n e m o j d o p u s t i t i d a t u m a r a m po
zem
lji. Ti j e d i n i b u d i m o j a s l a s t v e ć o d s a d a p a d o v i j e k a : j e r si ti j e d i n o m o j e jelo i piće, m o j a ljubav i m o j a r a d o s t , m o j a sladost i sve m o j e d o b r o . K a m o s r e ć e k a d b i m e s v o j o m p r i s u t n o š ć u p o s v e z a p a l i o , sag o r i o i u s e b e p r o m i j e n i o ; da postanem
s tobom
jedan
duh,
p o mi
l o s t i n u t a r n j e g s j e d i n j e n j a , r a s t o p l j e n o d ž a r k e l j u b a v i « (De imit. 16, 7—10).
G o v o r i se o promjeni
u B o g a (et i n t e t r a n s m u t e s ) , a l i t o
n e t r e b a u z e t i b u k v a l n o , j e r s e iz c i j e l o s t i t o g a K e m p e n a c t u promjenu
odlomka
vidi
g l e d a g o t o v o i s k l j u č i v o p o d v i d o m iz
a n e r a z m i š l j a p o d v i d o m u što;
JV,
promjena je u duhovnom
da čega,
odvajanju 237
o d s v e g a t j e l e s n o g i s v j e t s k o g , d o p r e d B o g a , i z a s t a j e se u t r a j n o s t i č i n a i o s j e ć a n j a k o j a se o d n o s e i s k l j u č i v o n a B o g a , ali se n e p r o m a t r a o n o š t o j e B o g u s e b i , p a d a b i se t v r d i l o k a k o č o v j e k n a b i l o koji način p o s t a j e nosilac nečega što je Bog u sebi; istina, K e m p e n a c n e i s k l j u č u j e n e š t o t a k v o , k a k o se v i d i iz r e t o r i č k o g pitanja: »Kakvo č u d o a k o bih od tebe čitav p l a n u o i u sebi s a m o m n e s t a o k a d si ti o g a n j k o j i u v i j e k b u k t i i n i k a d n e m a l a k š e « (De imit. IV', 16,12), ili: » T k o s t o j e ć i u z j a k i o g a n j n e p r i m a o d a t l e m a l o žara?« (De imit. IV, 4,17). T a s l i k a o b o ž a n s t v u k a o o g n j u , n a s l i j e đ e n a u e u h a r i s t i j s k o m k o n t e k s t u iz g r č k e o t a č k e t r a d i c i j e , b e z s u m n j e u svo j o j i z v o r n o j n a m j e n i s u g e r i r a d i o n i š t v o n a b o ž a n s k o j n a r a v i , ali se n e k a k o č i n i d a K e m p e n a c , s l u ž e ć i se t o m s l i k o m , i p a k n i j e m i s l i o n a to da čovjek u svojoj naravi postaje p o t o m e d i o n i k o m nekog s v o j s t v a b o ž a n s k e n a r a v i , j e r o t o m e m i s l i p r v e n s t v e n o a r a z i n i ne k o g kratkotrajnog čuvstvenog iskustva (tj. onoga što on inače zove milošću pobožnosti i š t o s h v a ć a k a o utjehu pričesti), pa inzistira da B o g devote communicantibus č e s t o d a j e t a k v o iskustvo, jer »sami p o s e b i hladni, t v r d i i n e p o b o ž n i « , p o s t a j u p o p r i č e s t i »gorući, vat reni i pobožni« (De imit. IV, 4, 11—15), p a o n d a o v a k o f o r m u l i r a du h o v n u u p u t u za p r i s t u p k p r i č e s t i : »I a k o j o š n e m o g u b i t i s a v n e b e s k i i t a k o v a t r e n k a o b e r u b i n i i s e r a f i n i , k u š a t ć u se i p a k t u đ i t i o k o p o b o ž n o s t i i p r i p r a v i t i s v o j e s r c e , d a steknem bar plamičak bo žanskog požara p o n i z n i m u z i m a n j e m ž i v o t v o r n o g s a k r a m e n t a « (De imit. IV, 4,20). N a s v a k i n a č i n , a k o K e m p e n a c t a j v i d s j e d i n j e n j a s K r i s t o m Bogom n a r a z i n i d i o n i š t v a u b o ž a n s k o j n a r a v i n e i s k l j u č u j e , on ga u svojoj d u h o v n o j obradi euharistije ni ne razrađuje. Č o v j e k u s j e d i n j e n j u n e n e s t a j e , j e r j e s r e d i š n j i K e m p e n č e v is k a z o t o m s j e d i n j e n j u i p a k su-odnosan: »Ti u m e n i , i j a u t e b i « (De imit. IV, 13,4); t e se r i j e č i n a l a z e u k o n t e k s t u g d j e j e i z r e č e n a i m i sao o » a p s o r b i r a n j u « . O s n o v n a je veza j e d i n s t v a u z a j a m n a volja: » T a d a će k l i c a t i s v a n u t r i n a m o j a , k a d b u d e s a v r š e n o s B o g o m uje d i n j e n a d u š a m o j a . O n d a će m i r e ć i : A k o ti hoćeš b i t i s a m n o m , ja hoću b i t i s t o b o m . A j a ć u m u o d g o v o r i t i : U d o s t o j se, G o s p o d e , os t a t i s a m n o m , ja hoću s v e s e l j e m b i t i s t o b o m . T o j e s v a m o j a že l j a : d a m o j e s r c e b u d e s j e d i n j e n o s t o b o m « (De imit. IV, 13, 15—17). K e m p e n a c j a s n o g o v o r i d a j e t o milost, k o j u B o g d a j e , ali z a t o n i š t a m a n j e n e i n z i s t i r a n a s j e d i n j e n j u k a o čovjekovu činu, č i n u čovje kove ljubavi p r e m a K r i s t u : »Hoćeš, dakle, da te p r i m i m : d a s a m a s e b e t e b i u l j u b a v i p r i u j e d i n i m « ( m e i p s u m t i b i in c a r i t a t e u n i a m : (De imit. IV, 4,8; usp. 4,9; 16,10). 238
T a j se č o v j e k o v č i n o z n a č u j e k a o davanje samoga sebe Kristu: »Ja s a m taj k o m e m o r a š s v e g a s e b e dati, t a k o d a ne živiš više u sebi, nego u meni, b e z i k a k v e b r i g e « (De imit. IV, 12,23), očito bez b r i g e za i š t a d r u g o o s i m B o g a . T o » d a v a n j e « i z r i č e K e m p e n a c i ter m i n o m offerre, u z e t i m s p o d r u č j a s a k r i f i k a l n o g r j e č n i k a , sa zna č e n j e m prikazivanja, prinošenja, t a k o da davanje s a m o g a sebe Kris tu u pričesnom sjedinjenju ima također karakter žrtvenog prinoše nja samoga sebe: »Zatim s p u n i m prepuštanjem (resignatione) i cjelovitom voljom prinesi s a m a sebe u čast m o g a imena n a žrtveni k u svoga srca kao sveudiljnu žrtvu paljenicu: to jest, vjernički meni p o v j e r a v a j u ć i s v o j e t i j e l o i d u š u « (De imit. IV, 7,26). J e d n o o d ž a r i š t a č i t a v o g K e m p e n č e v a t r a k t a t a o e u h a r i s t i j i n a l a z i se u glavi o s m o j , konstituiranoj kao poruci Krista vjerniku, gdje Krist svoje prikazi v a n j e i d a v a n j e s t a v l j a v j e r n i k u za p r i m j e r : » E v o , j a s a m s v e g a s e b e p r i k a z a o O c u za t e b e ; d a o s a m t a k o đ e r sve s v o j e t i j e l o i k r v z a h r a n u , d a b u d e m s a v t v o j i d a ti o s t a n e š m o j . . . p r i k a ž i se m e n i . . . Š t o v i š e o d t e b e t r a ž i m , n e g o d a se t r u d i š s e b e u c i j e l o s t i prepustiti m e n i ? « (De imit. IV, 8,7.6.3). N o p r i t o m K e m p e n a c n e s t a v l j a n a g l a sak na čovjekova trpljenja, odricanja, teškoće, kako bismo možda o č e k i v a l i s o b z i r o m d a se g o v o r i o p r i k a z i v a n j u s e b e u žrtvenom s m i s l u , a d a k a k o j o š m a n j e n a n e k e m a t e r i j a l n e d a r o v e k o j e b i čov jek kao svoje žrtvene p o k l o n e dao Kristu, nego inzistira n a prikazi vanju, davanju, prepuštanju b a š sama sebe k a o t a k v o g : Š t o g o d d a j e š o s i m t e b e s a m o g a , n i š t a n e m a r i m , j e r n e t r a ž i m t v o g a d a r a , ne g o t e b e « (De imit. IV, 8,4). T o m o r a b i t i drage volje ( v o l u n t a r i e ) , i m o r a u k l j u č i v a t i p r e d a v a n j e s v i h č o v j e k o v i h snaga i čuvstvenih že lja ( c u m o m n i b u s v i r i b u s e t a f f e c t i b u s t u i s : (De imit. IV, 8,2), t a k o d a č o v j e k v i š e n i p o č e m u »ne s t o j i u s e b i « , n e g o se s v e g a i s a s v i m prepustio u ruke Božje (usp. De imit. 9,12; 15,11), J e r : »Ako se za ustaviš u s a m o m e sebi, i ne prineseš sebe svojevoljno (sponte) u m o j u volju, to nije p u n o prinošenje, i n e ć e biti cjelovito ujedinjenje m e đ u n a m a . Stoga svim tvojim djelima m o r a p r e t h o d i t i svojevolj n o ( s p o n t a n e a ) p r e d a n j e s a m o g a s e b e u r u k e Božje« (De imit. IV, 8,8—9). N i š t a č o v j e k n e s m i j e s e b i p r i d r ž a t i , n e g o s e b e i sve s v o j e s v o j e v o l j n o i o d s r c a r a d o B o g u » ž r t v o v a t i « ( i m m o l a r e : De imit. IV, 17,5). T o j e t e m e l j n o za s j e d i n j e n j e s B o g o m o k o j e m u g o v o r i K e m p e n a c : » O d m a h n a i m e , č i m s e b e B o g u iz c i j e l a s r c a p r e d a š , i n e t r a ž i š o v o ili o n o p o s v o m i z b o r u ( p r o t u o l i b i t u ) ili volji, n e g o s e b e c j e l c a t o u n j e g a s t a v i š , n a ć i ć e š se u j e d i n j e n i m i s m i r e n i m , j e r n i š t a n e ć e b i t i t a k o u g o d n a m i r i s a n i t a k o p r i v l a č n o k a o o n o š t o se s v i đ a b o ž a n s k o j volji« (De imit. IV, 15,8).
239
Iako K e m p e n a c na j e d n o m mjestu govori p predan j u samoga s e b e B o g u »za v j e č n o g s l u g u « (in s e r v u m s e m p i t e r n u m : (De imit. IV, 9,3), i p a k p o s v e š u t i o t o m e u č e m u b i č o v j e k t r e b a o ili m o g a o B o g u p o s l u ž i t i , a š t o b i p r o i z l a z i l o iz j e d i n s t v a s K r i s t o m B o g o m , p o s t i g n u t o g n a t e m e l j u p o s v e m a š n j e g p r e d a n j a s e b e i s v o j i h sila i ž e l j a K r i s t u u p r i č e s t i . T a k a v j e aktivni vid euharistijskog sjedinjenja s K r i s t o m , p o k o j e m u č o v j e k živi u K r i s t u i Krist živi (i djeluje?) u čovjeku, s a s v i m o d s u t a n iz K e m p e n č e v e s v i j e s t i , ili b a r iz K e m p e n čeva pisanja o euharistiji, odno§no o p r i m a n j u euharistije (pričesti). Najbolje izražava K e m p e n č e v u m i s a o u t o m pogledu glagol resignare — prepustiti; »Evo, p o v j e r a v a m se t v o m e m i l o s r đ u : prepuštam se tvojim rukama« (De imit. IV, 9,12); o n o »bez i k a k v e b r i g e ( a b s q u e o m n i s o l l i c i t u d i n e : De imit. IV, 12,23) z a i s t a b a r k o n o t i r a s t v a r n u d u h o v n u pasivnost, n e s a m o n e p r i s u t n o s t brige za zemaljs ke stvari nego i o d s u t n o s t brige za Božje stvari ukoliko bi to bilo n e š t o š t o t r e b a načiniti, z a š t o b i se t r e b a l o z a l o ž i t i , š t o b i trebalo p o d u z e t i , ili m a k a r n a p r o s t o — k a o v e ć j a s n o i p o z n a t o — p u n i m u l a g a n j e m svojih sila činiti, k a o što bi, n a p r i m j e r , bila k a r i t a t i v n a b r i g a za s v e k o j i s u u n e v o l j i i k o j i t r p e . T a j u t o m s m i s l u a k t i v n i a s p e k t e v a n đ e o s k e p o r u k e o d s u t a n j e v i š e m a n j e iz c i j e l o g spisa Nasljeduj Krista (usp. E. Iserloh, nav. dj. 498—500), ali t u o d s u t n o s t p o s e b n o o s j e ć a m o č i t a j u ć i o v o š t o j e n a p i s a n o o » s a k r a m e n t u ol tara«, ovdje nas ta odsutnost posebno razočarava. Sjedinjenje s K r i s t o m po euharistiji u t o m tekstu očito znači, da j e č o v j e k t a k o s j e d i n i o s v o j u v o l j u s v o l j o m B o ž j o m d a želi s a m o o n o š t o B o g h o ć e , ali j e g e n e r a l n i d o j a m d a s e t o s v o d i n a č i s t u pa sivnost: ktjeti što Bog hoće n e k a k o b i p r e t p o s t a v l j a l o p o t r e b u d a se b r i ž n o o t k r i v a š t o j e t o š t o B o g h o ć e , i b u d n u s p r e m n o s t d a s vo l j o m k r e n e m o u o s t v a r i v a n j e o n o g a š t o B o g h o ć e . Ali t a k v e p e r s p e k t i v e u t o m t e k s t u n e m a . T e k se m o ž e v i d j e t i d a t r e b a b i t i s p r e m a n p o d n i j e t i s v e š t o B o g šalje, s a s p o k o j n o m s v i j e š ć u d a j e to nužno i korisno; teško je otkriti da bi Bog ikada od čovjeka išta htio, osim to da čovjek ni na šta drugo ne misli i n e m a interesa ni za š t o d r u g o o s i m s a m o z a B o g a . N a t a j j e n a č i n Nasljeduj Krista p o s t a l a k n j i g a i z r a z i t e i n d i v i d u alne p o b o ž n o s t i , knjiga n a g l a š e n a — k a k o bi se to d a n a s r e k l o — » r e l i g i o z n e v e r t i k a l e « , ali k o j a t a k o p r o m i č e t a k o đ e r o d r e đ e n i d u hovni individualizam; a budući da je njezin ideal postići povučeni individualni m i r u n u t a r n j e m p r e d a n j u »svome Bogu«, s p r a v o m se m o ž e o n j o j r e ć i d a j e t o » k n j i g a z a u m o r n e s v i h s t o l j e ć a « (J. H u i z i n -
g<0240
Slabost je tako opisanog pričesnog sjedinjenja s Kristom, osim t o g a , š t o se t a k o s h v a ć e n o s j e d i n j e n j e s B o g o m m o ž e p o s t i ć i i b e z p r i č e s t i (usp. De imit. IV, 15,8), b a r b e z s a k r a m e n t a l n e , a s a s a m o m d u h o v n o m , t o j e s t s a m o m željom p r i m i t i pričest. »Svaki p o b o ž n i k ( d e v o t u s ) — p i š e K e m p e n a c — m o ž e spasonosno i bez zabrane svaki d a n i svaki sat pristupiti duhovnoj Kristovnoj p r i č e s t i . . . Koliko pu ta n a i m e p o b o ž n o dozove sebi u p a m e t otajstvo utjelovljenja Kris t o v a i m u k u , t e se r a s p l a m s a u l j u b a v i p r e m a n j e m u , t o l i k o p u t a s e m i s t i č k i p r i č e š ć u j e i n e v i d l j i v o o k r e p l j u j e « (De imit. IV, 10, 23.25). K e m p e n a c p i š e d a se »mora u o d r e đ e n e d a n e i u o d r e đ e n o v r i j e m e sakramentalno primiti t i j e l o s v o g a O t k u p i t e l j a « (De imit. IV, 10,24); i sigurno je da smatra baš sakramentalnu pričest veoma važnom kad n j o j p o s v e ć u j e č i t a v t r a k t a t . I p a k , k a d se s v e d o b r o r a z m i s l i , u n a t o č o p ć e n i t o j a s n o v i d l j i v o j želji d a č i t a t e l j e s n a ž n o p o b u d i n a često pobožno primanje sakramentalne pričesti, u k u p n a motivacija za s a k r a m e n t a l n u p r i č e s t o s t a j e s l a b a š n a ; i t o u g l a v n o m iz o v i h t r i j u r a z l o g a : 1. t e o l o š k a r a z r a d a s a m e s a k r a m e n t a l n e p r i č e s t i p o d v i d o m s a k r a m e n t a l n o s t i m r š a v a j e i o s k u d n a ; sve je u s r e d o t o č e n o n a t a k v o o p i s i v a n j e u č i n k a p r i č e s t i d a i z a đ e d a se o n o š t o se p o s t i ž e p r i č e š ć u može postići i bez pričesti: naime, duhovno sjedinjenje s K r i s t o m B o g o m ; 2. p r e d n o s t s a k r a m e n t a l n e p r i č e s t i p r e d č i s t o duhovnom s v e d e n a j e , u k o n a č n i c i , — k a k o s e v i d i iz n e t o m c i t i r a n o g p a s u s a , — s a m o n a čisto pozivitan z a h t j e v (debet-mora), jer je Krist to tako ustanovio, p a se o n d a i s p u n j a v a n j e m toga K r i s t o v a zahtjeva iskazuje » h v a l a i č a s t « B o g u (De imit. IV, 10,24); n o p o s e b n o s e n e r a z r a đ u j e ni ta t e m a , k a k o p r i m a n j e pričesti znači B o ž j u »hvalu i čast«; 3. z a h t j e v i k o j i se u t o m t e k s t u s t a v l j a j u n a p r i č e s n i k a t a k o s u v e l i k i d a s u — u s k r a j n j p j liniji — k a d r i č o v j e k a v i š e z a s t r a š i t i i o d v r a t i t i o d č e s t e p r i č e s t i n e g o l i za n j u o d u š e v i t i , u n a t o č i z r i č i t o i z r a ž e n o j p r o t i v n o j n a k a n i , d a se » s v e t a p r i č e s t n e s m i j e o l a k o p r o p u š t a t i « ( t o je naslov desetog poglavlja!). Cjelovit j e d o j a m d a K e m p e n a c više i m a p r e d o č i m a u v j e t e z a dobru
p r i č e s t n e g o l i r a z l o g e i m o t i v e z a čestu
razraditi
pričest. Isti
na, o n nigdje n e citira riječi o p o m e n e p r o t i v nevrijedne pričesti, da tko njega
blaguje
tijelo
Kristovo
nedostojno,
bit
će krivac
tijela
Gospod
( u s p . 1 K o r 11,27—29), k o j e s u z n a č a j n o p r i s u t n e u t e k s t u ti
j e l o v s k o g b l a g d a n a . Ali, z a r n a s t a č i n j e n i c a n e u p o z o r a v a n a t o d a t r e b a p r e c i z n i j e i s p i t a t i , za k o g a j e z a p r a v o k n j i ž i c a Nasljeduj
Krista
n a p i s a n a , t j . t k o s u n j e z i n i p r a v i a d r e s a t i ? N i j e li m o ž d a T o m a K e m p e n a c i m a o p r e d o č i m a s a m o takve za koje je s m a t r a o d a ih j e ne241
p o t r e b n o o d v r a ć a t i o d t o g a d a n e b i p r i m a l i p r i č e s t u s m r t n o m gri j e h u , a k o j i m a j e p o t r e b n o u k a z a t i n a n a č i n k a k o će s a k r a m e n t a l n u p r i č e s t u g r a d i t i u s v o j d u h o v n i p u t , i k a k o će iz n j e c r p s t i n a j v e ć u m o g u ć u k o r i s t za svoj d u h o v n i život? A s t i m e d a u o p ć e nije i m a o n a p a m e t i o b r a ć a t i se s v e m u v j e r n i č k o m m n o š t v u s v o g a v r e m e n a ? N i j e li m o ž d a Nasljeđu] Krista z a p r a v o s a m o k n j i g a za o d r e đ e n u , n a z o v i m o j e t a k o , o n o v r e m e n u d u h o v n u elitu? U n e k o j se m j e r i s v a k a k o m o ž e m o složiti s m i š l j e n j e m F. Vand e r i b r o u c k e - a d a s e k o d a u t o r a Nasljeduj Krista » o s j e ć a b r i g a d a se d u h o v n i ž i v o t u č i n i p r i s t u p a č n i m s v i m a « (J. Leclercq — F. Vandenbroucke — L. Bouyer, La spiritualite du Moyen Age, Aubier, Pariš 1961, str. 523), p o s e b n o p o o d v a j a n j u d u h o v n o g i d e a l a o d i n t e l e k t u a l i z m a . T o v r i j e d i i z a K e m p e n č e v g o v o r o e u h a r i s t i j i : » V j e r a se o d tebe traži i iskren život: ne visoko razumijevanje ni d u b i n a Božjih m i s t e r i j a . . . B o g k o r a č a s j e d n o s t a v n i m a , o t k r i v a se p o n i z n i m a , d a j e razumijevanje malenima, otvara smisao čistim d u š a m a , a skriva mi l o s t r a d o z n a l c i m a i o h o l i c a m a « (De imit. IV, 18,7.18). I p a k t o j o š n e z n a č i d a se K e m p e n a c o b r a ć a u k u p n o m v j e r n i č k o m m n o š t v u . B e z s u m n j e , e u h a r i s t i j a j e u s t a n o v l j e n a z a sve vjernike i svi s u p o z v a n i , j e r si »ti, B o ž e n a š , p r i s u t a n svima svojim vjernicima, koji m a s e d a j e š d a t e j e d u i u ž i v a j u , z a s v a k o d n e v n u u t j e h u i d a i m sr ce uzdižeš k n e b u . Koji je n a i m e drugi n a r o d t a k o slavan k a o što j e p u k k r š ć a n s k i ? « (De imit. IV, 13,9—10). Krist, »Stvoritelj i Otkupi telj ljudi«, »priredio j e veliku večeru« n a kojoj j e iznio »na blago vanje svoje p r e s v e t o tijelo i krv«, d a »objasni svoju ljubav svemu svijetu« i d a sve vjernike razveseljuje svetim g o š ć e n j e m i opija spas e n j s k o m č a š o m « (De imit. IV, 11,28—29), i s v e ć e n i k p r i k a z u j e »pri n o s d r a g o c j e n o g tijela« K r i s t o v a »u p r i s u t n o s t i a n đ e l a k o j i n e v i d l j i v o a s i s t i r a j u « , d a b u d e n a s p a s e n j e z a n j e g a s a m o g a i »za sav narod« K r i s t o v (De imit. IV, 9,4), p a p o z i v a »sve n e b e s k e duhove i sve vjernike« Kristove da zajedno s njim Kristu »iskazuju zahvalnost i h v a l u « ( g r a t i a s e t l a u d e s : De imit. IV, 17,13) M e đ u t i m , » m n o g i se t a k o m a l o b r i n u z a o v o s p a š e n j s k o o t a j s t v o « (De imit. IV, 1,51) u s l i j e d » s l j e p o ć e i t v r d o ć e s r c a l j u d s k o g a « (De imit. IV, 1,52) da to » t r e b a v e o m a žaliti« (De imit. IV, 1,51). P o l a z e ć i o d č i n j e n i c e d a j e sav izraelski n a r o d u S t a r o m zavjetu iskazivao veliku pobožnost »pred k o v č e g o m zavjeta«, K e m p e n a c zaključuje d a bi daleko veće » p o š t o v a n j e i p o b o ž n o s t m o r a o s a d a sav kršćanski puk i m a t i u p r i s u t n o s t i s a k r a m e n t a : u u z i m a n j u p r e u z v i š e n o g t i j e l a K r i s t o v a « (De imit. IV, 1,37). Ali t o n i j e t a k o . K e m p e n a c , z a č u d o , n e z a p a ž a o b l i k e 242
p u č k e pobožnosti p r e m a euharistiji koji su u njegovo vrijeme posto j a l i u vezi s a š t o v a n j e m s a k r a m e n t a t i j e l a K r i s t o v a i z v a n m i s e , i ništa o t o m izričito ne govori, p r e m d a bi u p o z o r a v a n j e n a pobož nost izraelskog n a r o d a pred kovčegom zavjetnim bila izvrsna prilika za o c j e n j i v a n j e i e v e n t u a l n o p r o d u b l j i v a n j e t a k v e i z v a n m i s n e p o b o ž nosti p r e m a euharistiji. Kao vladajuću pučku pobožnost K e m p e n a c o v d j e v i d i hodočašća n a m j e s t a g d j e se p o š t u j u relikvije svetaca, suprotstavljajući tome euharistijsku celebraciju, a naročito pričest. K e m p e n a c je općenito m a l o cijenio d u h o v n u vrijednost hodočašća: »Oni k o j i m n o g o i d u n a h o d a č a š ć a , r i j e t k o se p o s v e ć u j u « (De imit. I, 23,25). O v d j e , k a d g o v o r i o e u h a r i s t i j i , želi i s t a k n u t i k u d i k a m o v e ć u vrijednost euharistije od hodočašća k relikvijama svetaca, pokazati d u b o k u n e l o g i č n o s t č i n j e n i c e d a se l j u d i t o l i k o o d u š e v l j a v a j u z a ta kva hodočašća, a z a n e m a r u j u euharistiju. »Trče m n o g i — kaže on — n a r a z n a m j e s t a d a p o h o d e r e l i k v i j e s v e t a c a i d i v e se k a d č u j u n j i h o ve p o d v i g e , p a s u oči n a g o l e m i m g r a đ e v i n a m a h r a m o v a , i c j e l i v a j u u svilu i zlato z a m o t a n e u svete kosti njihove. A evo, ovdje k o d m e n e n a o l t a r u p r i s u t a n si ti, B o ž e m o j , S v e t a c n a d s v e c i m a , S t v o r i t e l j l j u d i i G o s p o d a r a n đ e l a ! Č e s t o se u želji z a g l e d a n j e m t a k v i h s t v a r i radi o ljudskoj radoznalosti i novosti neviđenoga, a neznatan se p l o d p o b o l j š a n j a nosi k o d p o v r a t k a , n a r o č i t o k a d se t a k o o l a k o trč k a r a b e z i s t i n s k e s k r u š e n o s t i . A o v d j e u s a k r a m e n t u o l t a r a s a v si p r i s u t a n ti, B o ž e m o j , č o v j e k K r i s t I s u s : o v d j e s e i p r i m a o b i l a t p l o d vječnoga spasenja svaki p u t k a d te čovjek dostojno i pobožno pri m i . Ali k o v o m e n e v u č e n i k a k v a l a k o u m n o s t n i r a d o z n a l o s t n i sjet i l n o s t , v e ć č v r s t a v j e r a , o d a n a n a d a i i s k r e n a l j u b a v ! « (De imit. IV, 138—42). A k o d o d a m o d a K e m p e n a c , o s i m s l j e p o ć e i t v r d o ć e l j u d s k o g a sr ca, d o n o s i j o š j e d a n r a z l o g n e m a r a z a e u h a r i s t i j u , n j e z i n u nevnost i laku pristupačnost,
svakod-
a koji je izrazito psihološke
naravi,
o n d a j e t o o t p r i l i k e sve č i m e o n d o d i r u j e o n o v r e m e n o s t a n j e
euha
r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i š i r o k o g v j e r n i č k o g m n o š t v a . K a d b i se e u h a r i s tija — misli on — slavila s a m o n a j e d n o m m j e s t u i s a m o od j e d n o g svećenika, ljudi bi o d a s v u d krlili n a to m j e s t o
»da vide
slavljenje
b o ž a n s k i h otajstava«. A sad; eto m n o g o svećenika, i K r i s t se prika z u j e n a m n o g o m j e s t a ; d a se o č i t u j e v e ć a m i l o s t i l j u b a v B o ž j a p r e m a čovjeku, sveta se pričest n u d i š i r o m p o svijetu;
ta
svakodnev-
n o s t n e o p a z i c e v o d i u n e m a r i t u p o s t , j e r s u l j u d i s l i j e p i ! (usp. imit.
IV, 1,52—55).
De
N o , o n t o k o n s t a t i r a i žali, ali n e p o d u z i m a n i š
ta u raspravi o »sakramentu oltara« što bi imalo k a r a k t e r
euharis-
243
tijskog obraćanja n a opće-vjerničkoj razini: njegov govor nije tako s t r u k t u r i r a n d a b i s e v i d j e l o d a p r v e n s t v e n o želi m i j e n j a t i t o s t a n j e , h v a t a j u ć i se u k o š t a c s » n e m a r o m m n o g i h « z a e u h a r i s t i j u , n i u t o m s m i s l u d a b i ž e l i o p o s t i ć i d a svi v j e r n i c i š t o č e š ć e p r i s t u p a j u s a k r a m e n t a l n o j p r i č e s t i , ali n i t i t a k o d a b i s e b a v i o e u h a r i s t i j s k o m p o božnošću vjerničkog m n o š t v a u općenitom smislu. K e m p e n a c se, m o r a m o reći, p r a k t i č k i m i r i s f a k t i č k i m s t a n j e m d a s e veoma mnogi n e p r i č e š ć u j u ili r i j e t k o p r i č e š ć u j u ; i t e m n o g e o n p u š t a p o s t r a n i ; o t k r i v a d a i p a k p o s t o j e i » i s t i n s k i v j e r n i c i « (veri fideles), »pobožnici« (devoti), koji se p r i č e š ć u j u s velikim d u h o v n i m p l o d o m , te o n svoj t e k s t piše o n i m a koji žele ući u r e d t a k v i h pobožnika (devota), da pokaže k a k o središnje mjesto u t o m p o b o ž n o m ž i v o t u i m a s v e t a p r i č e s t . T o š t o » S a z d a t e l j s v i j e t a Bog« u s a k r a m e n t u » n u d i n a u z i m a n j e s a m o g a s e b e « , k a k o g o d n a d i l a z i s v a k i u m , »to na poseban način privlači srca pobožnika (devotorum) i potpiruje žudnju.« » S a m i n a i m e istinski vjernici tvoji, koji sav svoj život sta v l j a j u u r a s p o l o ž e n j e z a p o p r a v a k , č e s t o p r i m a j u iz o v o g p r e d o s t o j nog s a k r a m e n t a veliku milost pobožnosti i ljubav p r e m a kreposti« (De imit. IV, 43—45). Ti p o b o ž n i c i p r i m a j u u p r i č e s t i , d a k a k o , o n o š t o se r e d o v i t o u t o m s a k r a m e n t u d a j e , a š t o K e m p e n a c i z r i č e d o nekle nesigurnom terminologijom s obzirom n a rezultate skolastičke t e o l o š k e s p e k u l a c i j e , k a k o s m o i h v i d j e l i k o d sv. T o m e A k v i n s k o g i k o d sv. B o n a v e n t u r e : »U t o m se s a k r a m e n t u d a j e duhovna milost; o b n a v l j a se ( r e p a r a t u r ) u d u š i izgubljena krepost (ili m o ž d a snaga —• v i r t u s ? ) ; v r a ć a s e g r i j e h o m i z n a k a ž e n a ljepota« (De imit. IV, 1,47). Ali j e z a K e m p e n c a o d o s o b i t e v a ž n o s t i iskustveni m o m e n a t k a o spe c i f i k u m p o b o ž n i k a : » T o l i k a j e p o n e k a d t a m i l o s t d a iz p u n o ć e udijeljene pobožnosti ( d e v o t i o n i s ) n e s a m o d u h n e g o i s a m o t i j e l o os jeća d a s u m u d a n e v e ć e s n a g e « (De imit. IV, 1,48). A k o p r i p o m e n e m o d a se u i s t o m k o n t e k s t u z a K r i s t a u e u h a r i s t i j i k a ž e d a j e utjeha onih koji su n a putu« (consolatio viatorum), onda vidimo da je K e m p e n a c već u p r v o m poglavlju dosta j a s n o naznačio a d r e s a t e ko j i m a g o v o r i , t j . o n e k o j i ž e l e b i t i p r a v i devoti, i u p o z o r i o n a t r i glav n e t e m e k o j e g a u vezi s p r i č e š ć u p r v e n s t v e n o z a n i m a j u : p o s t i z a v a n j e » m i l o s t i p o b o ž n o s t i « (gratia devotionis), i s k u s t v e n i o d n o s n o čuvstveni a s p e k t t e p o b o ž n o s t i , a u č e m u s e s a s t o j i utjeha (consolatio) p o b o ž n o g čovjeka n a zemlji: sve se to postiže pričešću. U trećem p o g l a v l j u j a v l j a s e t e m a s j e d i n j e n j a s K r i s t o m (De imit. IV, 3,5). Takav govor o euharistiji koji pušta po strani vjerničko
mnoš-
vo, a o b r a ć a se s a m o p o b o ž n i c i m a (devotis), m o ž e d a k a k o u opće244
n i t o m s m i s l u d a v a t i d o j a m n e k o g u z g a j a n j a elitizma, ali K e m p e n a c n e m a elitističkih n a m j e r a a k o se p o d t i m misli n a uzgajanje m e n t a liteta o d v a j a n j a i uzdizanja n e k e s k u p i n e k o j a se osjeća n a d m o ć n o m i karizmatičkom, jedinom ispravnom i isključivom nositeljicom pra vih v r i j e d n o s t i . N j e g o v i devoti u o v o m t e k s t u n e m a j u ničega insti tucionalnog ni organizacionog, što je — uostalom — m o ž d a vezano i s time što n e m a j u ništa akcionog: pobožnici Kempenčevi, b a r uko l i k o i m se o b r a ć a o v a j t e k s t o e u h a r i s t i j i , n e m a j u n i š t a činiti n i u Crkvi ni u svijetu, k a k o s m o već vidjeli. Pobožnici su u t o m t e k s t u s h v a ć e n i k a o pojedinci: m o ž e se reći d a j e s v a t k o p o z v a n d a b u d e t a k a v » i s t i n s k i v j e r n i k « , ali s e K e m p e n a c n e b a v i t i m e d a d o k a ž e d a bi t a k v i m o r a l i b i t i b a š svi k o j i s e s m a t r a j u k r š ć a n i m a , v e ć s e o b r a ć a o n i m a k o j i t o žele b i t i , d a i h u p u t i u e u h a r i s t i j s k i ž i v o t . P o k u š a t ć e m o p o k a z a t i k a k o je K e m p e n a c u osnovici organizirao svoj tekst p r e m a t o m e cilju. P o č i n j e s p i t a n j e m š t o t r e b a misliti k o d p r i č e s t i o n a j k o j i želi pobožno ( d e v o t e ) p r i m i t i G o s p o d i n a (De imit. IV, 2,10): s e b e p o n i zivati uviđajući svoju nevrijednost, a uzvisivati b e s k r a j n u d o b r o t u B o ž j u (De imit. IV, 2,11) i p a ž l j i v i m o d v a g i v a n j e m v e l i č i n e o t a j s t v a u v i j e k n a n o v o d i s p o n i r a t i s v o j d u h (De imit. IV, 2,27). Z a t i m , ž i v o željeti p r i č e s t (usp. De imit. IV, 3,2), k a o s j e d i n j e n j e s v o g a s r c a s K r i s t o m (De imit. IV, 3,5), š t o u k l j u č u j e č e s t o p r i s t u p a n j e (De imit. IV, 3,8) t j . d a se v j e r n i k » č e s t i m m o l i t v a m a , i s p o v i j e d i m a i s v e t i m p r i m a n j i m a tijela« K r i s t o v a » o b n a v l j a , čisti i z a p a l j u j e « (De imit. IV, 3,12), j e r j e t o » g l a v n a u t j e h a v j e r n e d u š e « n a z e m l j i d a » č e š ć e . . . p o b o ž n i m d u h o m p r i m a s v o g a l j u b l j e n o g a « (De imit. VI, 3,17), t e j e zaista sretna ona d u š a koja zasluži p r i m i t i Gospodina Boga svoga pobožno ( d e v o t e ) i k o d t o g a s e i s p u n i t i » d u h o v n o m radošću« (De imit. IV, 3,19). P o t o m s e o c r t a v a j u d o b r a k o j a d o b i v a pobožan prič e s n i k : B o g t a k v o g a pretječe potičući njegovo srce i rasvjetljujući m u oči z a o t a j s t v o (De imit. IV, 4,1—3), z a t i m m u u s a m o m s a k r a m e n t u d a j e »lijek z a s v a k u d u h o v n u s l a b o s t « (De imit. IV, 4,10); da p a č e m n o g i koji p o b o ž n o p r i m e pričest » n a đ u se p r o m i j e n j e n i n a b o l j e « (De imit. IV, 4,13), t a k o d a » p o s e b i h l a d n i , t v r d i i nepobožni« ( i n d e v o t i ) , p o s t a j u p o K r i s t u » g o r u ć i , v a t r e n i i pobožni« ( d e v o t i : De imit. IV, 4,15). S t o g a p o b o ž n i k , m a k a r n e o s j e ć a p o b o ž n o s t i , t r e b a inzistirati na pobožnosti (devotioni insistere) da dobije b a r kapljicu ili p l a m i č a k (De imit. IV, 4,19—20); i m o r a m o l i t i d a č e s t i m p r i m a n j e m o t a j s t v a p o r a s t e č u v s t v o n j e g o v e p o b o ž n o s t i « (De imit. IV, 4,25). 245
Za »spasonosno p r i m a n j e sakramenta« m o r a pričesnik »pobožno i s p o š t o v a n j e m p r i p r a v i t i s v o j e srce« z a K r i s t a (De imit. IV, 6,5): i s p i t a t i p o t a n k o s v o j u s a v j e s t (De imit. IV, 7,2—24), r a s k a j a n o se i s p o v j e d i t i i n a č i n i t i » č v r s t u o d l u k u d a ć e s t a l n o p o p r a v l j a t i s v o j ži v o t i n a p r e d o v a t i n a b o l j e « (De imit. IV, 7,25); p o t o m » p u n i m p r e p u š t a n j e m i c j e l o v i t o m v o l j o m « p r i k a z a t i s e b e » n a o l t a r u s v o g a sr c a za v j e č n u ž r t v u p a l j e n i c u « (De imit. IV, 7,26), j e r a k o h o ć e b i t i K r i s t o v u č e n i k , m o r a p r i k a z a t i K r i s t u s a m o g a s e b e »sa s v i m s v o j i m č u v s t v i m a « ( a f f e c t i b u s : De imit. IV, 8,12). Pobožnik n e smije olako p r o p u š t a t i svetu pričest, što »neprija t e l j « , t j . đ a v a o , želi n a r o č i t o p o s t i ć i b a š k o d o n i h p o j i s u pobožni (De imit. IV, 10, 2—6); p o s e b n o n e s m i j e t o l i k o b i t i z a b r i n u t j e li d o s t a p o b o ž a n , d a b i z b o g t o g a i z o s t a v i o p r i č e s t (De imit. IV, 10,7); n e k a se r a d i j e p o u z d a u savjet m u d r i h , j e r »tjeskobnost i skrupuli« r a z a r a j u » d e v o t i o n e m m e n t i s « (De imit. IV, 10,8). Z a p r a v o , » n e z n a t n a j e l j u b a v i nemoćna pobožnost« ( d e b i l i s d e v o t i o ) o n i h k o j i l a k o za n e m a r u j u s v e t u p r i č e s t (De imit. IV, 10,18). A k o p a k j e zakonito s p r i j e č e n o d s a k r a m e n t a l n e p r i č e s t i , svaki pobožnik (quilibet devotus) m o ž e se svaki d a n i svaki sat d u h o v n o pričešćivati j e r uvijek i m a » d o b r u v o l j u i p o b o ž n u n a k a n u « p r i m i t i p r i č e s t (De imit. IV, 10, 22—23). P o b o ž n o j d u š i j e slast g o s t i t i se s K r i s t o m (De imit. IV, 11,1), ali takve pobožnosti, združene s p u n i m osjećajem slasti, n e m a u o v o m ž i v o t u (De imit. IV, 11,3), m a k a r i m a m o K r i s t a o d i s t i n s k i p r i s u t n a u s a k r a m e n t u : on je t u p o d t u đ o m prilikom, a ne u svojoj vlastitoj b o ž a n s k o j jasnosti, k a o što će biti u n e b u ; t o t a k o m o r a biti, j e r s a d oči n e b i p o d n i j e l e g l e d a n j e K r i s t a u b o ž a n s k o j j a s n o s t i (De imit. IV, 11, 5—11); s t o g a t r e b a b i t i s t r p l j i v k a o š t o s u b i l i s t r p l j i v i i sveci u o v o m ž i v o t u (De imit. IV, 11 15—18). Z a u t j e h u i u t o č i š t e i m a m o d v a s t o l a (De imit. IV, 11, 19—28), v j e r u j u ć i d a s u u s v e t o j g o z b i »sve s l a s t i r a j a « (De imit. IV, 11,30), d a n e v e ć o v d j e n a r a d o s t vjernika, m a k a r n e n a isti n a č i n k a o u n e b u . Stoga p o b o ž n i k u pri p r a v i z a p r i m a n j e K r i s t a m o r a i s k l j u č i t i s a v s v i j e t , (De imit. IV, 12,4—5), b r i ž n o » u č i n i t i k o l i k o j e d o n j e g a « (De i m i t . I V , 12,9); a k o n e m a milosti pobožnosti, nego se osjeća suh, n e k a i n z i s t e n t n o »mo li, u z d i š e , k u c a « , d o k n e d o b i j e m r v i c u ili k a p l j i c u , a l i s a s v i j e š ć u da ako m u Bog d a d e »milost pobožnosti«, to je o n d a s a m o Božje s m i l o v a n j e , a n e n j e g o v a z a s l u g a ; (De imit. IV, 12,11—12); važno je, m e đ u t i m , n e s a m o p r i p r a v l j a t i se z a p o b o ž n o s t p r i j e p r i č e s t i n e g o i b r i ž n o s e b e d r ž a t i u t o j p o b o ž n o s t i p o s l i j e p r i č e s t i (De imit. IV, 246
12,17—20), p o s e b n o se č u v a t i b r b l j a n j a (a m u l t i l o q u i o ) : » o s t a n i u t a j n o s t i i u ž i v a j B o g a svoga« (De imit. IV, 12,21). N a d a s v e m o r a p o b o ž n a d u š a u p r i č e s t i č u v s t v e n o ž e l j e t i s j e d i n j e n j e s K r i s t o m (De imit. IV, 13, naslov), sa sviješću da ništa p o d n e b o m nije t a k o Bo g u m i l o k a o pobožna duša (De imit. IV, 13,11), p a j e t a k o s v a ž e l j a pravog pobožnika da njegovo srce b u d e ujedinjeno s K r i s t o m Bo g o m (De imit. IV, 13,17). B i l o j e t a k v i h p r a v i h p o b o ž n i k a i i m a ih, i t o m n o g o , k o j i se »zbog p r e v e l i k e želje z a p r i č e š ć u i z b o g o s j e t i l n e l j u b a v i s r c a n i s u m o g l i s u z d r ž a t i o d p l a č a « (De imit. IV, 14,2. 5—8). Č o v j e k j e z b u n j e n i m o r a se s t i d j e t i š t o j e o d n j e g a č e s t o » d a l e k o t a k v o č u v s t v o i p o b o ž n o s t , t a k o ž e s t o k a l j u b a v i ž a r « (De imit. IV, 14,9), ali z a t o m o r a m o l i t i d a m u se I s u s s m i l u j e p a d a m u » b a r p o n e k a d d a d e u s v e t o j p r i č e s t i osjećati b a r malo srdačnog čuvstva l j u b a v i p r e m a sebi« (De imit. IV, 14,10). M e đ u t i m , i a k o »ne g o r i takvom željom tako osebujnih pobožnika (tam specialium devotorum t u o r u m ) , o n m o ž e p o m i l o s t i B o ž j o j i m a t i »želju za t o m veli k o m r a s p l a m s a l o m ž e l j o m « k a k v u s u i m a l i o n i ; m o r a m o l i t i i želje ti d a i s a m p o s t a n e » d i o n i k o m s v i h t a k v i h ž a r k i h l j u b i t e l j a « K r i s t o v i h i d a » b u d e p r i b r o j e n n j i h o v u s v e t o m d r u š t v u « (De imit. IV, 14,13). T r i s u p o g l a v l j a (15—17), k o j a z a o k r u ž u j u r a s p r a v u o e u h a r i s tiji, p o s e b n o p o s v e ć e n a » m i l o s t i p o b o ž n o s t i « ( d e v o t i o n i s g r a t i a ) , »da r u pobožnosti« (devotionis m u n u s ) , k a o n e č e m u što se i s k u s t v e n o osjeća, a što j e značajno za p r a v e pobožnike, i što K e m p e n a c ipak s m a t r a v a ž n i m za pričest, m a k a r j e već j a s n o u t v r d i o da čovjek to n e m o ž e p o s t i ć i s v o j i m s i l a m a : k a k o se i m a v l a d a t i k o d p r i s t u p a n j a k p r i č e s t i d a b i m u B o g t u milost pobožnosti udijelio? Tekst je k o n s t r u i r a n u d v a d i j e l a : n a j p r i j e K r i s t d a j e u p u t u o t o m e (c. 15), a o n d a se d o n o s i f o r m u l a r m o l i t v e n o g o d g o v o r a p r e m a t o j u p u t i (cc. 16—17). Č o v j e k m o r a u p o r n o i ž e l j n o m o l i t i z a t u » m i l o s t p o b o ž n o sti« (De imit. IV, 15,1); a k o u s e b i o s j e ć a t e k m a l o , ili n e o s j e ć a n i š t a p o b o ž n o s t i , m o r a se p o n i z i t i , ali n e o č a j a v a t i n i t i se n e u r e d n o ž a l o s t i t i (De imit. IV, 15,2), n e g o s n a d o m i p o n i z n o m s t r p l j i v o š ć u i š č e k i v a t i » m i l o s t p o b o ž n o s t i « (De imit. IV, 15,5), j e r B o g č e s t o d a j e za k r a t a k č a s o n o š t o j e d u g o u s k r a ć i v a o (De imit. IV, 15,3). N a j v a ž n i j e j e d a se č o v j e k o d r e k n e s v a k e l j u b a v i p r e m a b i l o k o j o j s t v o r e n o j s t v a r i , j e r B o g d a j e b l a g o s l o v k a d n a đ e p r a z n e p o s u d e (De imit. IV, 15,8—10), i d a se s v i m s r c e m p r e d a B o g u (De imit. IV, 15,8) o d n o s n o u m r e s a m o m s e b i per contemptum (De imit. IV, 15,11). A k o takav i ne dobije iskustvenu »milost pobožnosti«, on će u p r i m a n j u 247
e u h a r i s t i j e zaslužiti »veliku m i l o s t b o ž a n s k o g sjedinjenja«, j e r j e s l a v u i č a s t B o ž j u s t a v i o i z n a d o s o b n e p o b o ž n o s t i i u t j e h e (De imit. IV, 15,14). U m o l i t v e n o m o d g o v o r u p r i č e s n i k n a j p r i j e m o l i d a m u K r i s t »već o d s a d a j e d i n i b u d e s l a s t s v e d o v i j e k a « (De imit. IV, 16,9), d a n e d o p u s t i d a o d e g l a d a n i s u h ; » u č i n i s a m n o m k a o š t o si č e š ć e d i v n o č i n i o s a s v o j i m s v e c i m a « (De imit. IV, 16,11). Z a t i m iz j a v l j u j e d a želi K r i s t a p r i m i t i » n a j ž a r č o m ž e l j o m k a k v u j e i k a d i m a o ili o s j e ć a o i k o j i s v e t a c « (De imit. IV, 17,2), p a k a d n i j e d o s t o j a n s t v a r n o i m a t i »sve o n e o s j e ć a j e p o b o ž n o s t i « , o n p r i k a z u j e že l j u s v o g a s r c a k a o d a »on s a m i m a sve o n e r a s p l a m s a l e želje« (De imit. IV, 17,3), p a p r i k a z u j e » k l i c a n j a s v i h p o b o ž n i h s r d a c a , ž a r k a č u v s t v a , d u h o v n a u z n e s e n j a , n a d n a r a v n a r & s v j e t l j e n j a i n e b e s k a vi đ e n j a « (De imit. IV, 17,11). Želi d a svi t a k v i n a đ u k o d B o g a m i l o s t i m i l o s r đ e , »i k a d d o s e g n u ž e l j e n u p o b o ž n o s t i u ž i v a t e l j s k o s j e d i n j e n j e (fruibili u n i o n e ) , p a k a d d o b r o u t j e š e n i i č u d e s n o o k r i j e p l j e n i o d u o d s v e t o g n e b e s k o g s t o l a , n e k a s e u d o s t o j e s j e t i t i m e n e si r o m a h a « (De imit, IV, 18,16). Na kraju, u obliku nekog korolarija, K e m p e n a c upozorava po b o ž n i k a , n e k a s e č u v a »od r a d o z n a l o g i b e s k o r i s n o g i s p i t i v a n j a « d u b i n a o v o g a s a k r a m e n t a (De imit. IV, 18,1), j e r s u » m n o g i i z g u b i l i p o b o ž n o s t k a d s u h t j e l i i s p i t i v a t i p r e v i s o k e s t v a r i « (De imit. IV, 18,6). To je osnovna s t r u k t u r a teksta koji ima p r e d očima pobožnike. Unutar toga općenitog temeljnog okvira i usmjerenja nalazimo uklo p l j e n j e d a n s l o j t e k s t a k o j i j e u p r a v l j e n d r u g i m a d r e s a t i m a : sve ćenicima. I a k o j e d i o t e k s t a k o j i n e p o s r e d n o g o v o r i s v e ć e n i c i m a oči to p r i m j e n l j i v i n a p o b o ž n i k e o p ć e n i t o , p a se vidi d a K e m p e n a c t a m j e s t a t a k o i shvaća, i p a k i m a n e k i h dijelova koji se isključivo tiču s v e ć e n i k a : t o j e p o s e b n o č i t a v o p e t o p o g l a v l j e i p o s l j e d n j i d i o 11. p o g l a v l j a (30—37). V e l i k a j e r a z l i k a u s a m o j n a r a v i g o v o r a i z m e đ u tih dijelova koji se o b r a ć a j u isključivo svećenicima, i ostalog teksta k o j i se o b r a ć a o p ć e n i t o p o b o ž n i c i m a . Doik j e K e m p e n č e v g o v o r o p ć e n i t o p o s v o j o j n a r a v i poziv i poticaj, ovi s p e c i f i č n o s v e ć e n i č k i di j e l o v i u k a z u j u se k a o j a s n o f i k s i r a n j e zahtjeva i izlaganje obaveza k o j e n a s v e ć e n i c i m a leže. D o k se d r u g i p o b o ž n i c i i z d v a j a j u u K e m p e n č e v o j m i s l i iz v j e r n i č k o g m n o š t v a p o ž u d n j i i p o p o s t i g n u ć u »mi l o s t i p o b o ž n o s t i « , s v e ć e n i c i s u i z d v o j e n i institucionalno i oni bi po K e m p e n č e v u shvaćanju već k a o takvi m o r a l i biti u j e d n o pobožnici: to oni d u g u j u odličju svoga d o s t o j a n s t v a j e r i m j e d a n o »što nije d a n o a n đ e l i m a « (De imit. IV, 5,4). 248
»Jedini n a i m e svećenici, p r a v i l n o u Crkvi zarađeni, i m a j u vlast ( p o t e s t a t e m ) c e l e b r i r a t i i p o s v e ć i v a t i t i j e l o K r i s t o v o « . (De imit. IV, 5,4). K e m p e n a c p r e c i z i r a t u v l a s t k a o služenje: »Svećenik je doduše s l u ž i t e l j B o ž j i ( m i n i s t e r Dei), j e r r a b i B o ž j u r i j e č , p o z a p o v i j e d i i u s t a n o v i B o ž j o j : a g l a v n i autor i n e v i d l j i v i operator je t u Bog, ko j e m u j e p o d l o ž n o s v e š t o zaželi i p o k o r a v a se s v e š t o z a p o v i j e d i « (De i m i t . I V , 5,5). S m a t r a j u ć i d a s v e ć e n i k i m a p o t o m e p o s e b n o ve l i k o dostojanstvo ( m a g n a d i g n i t a s : De imit. IV, 5,3), K e m p e n a c izri č i t o s v e ć e n i k a izdvaja iz o b i č n o g v j e r n i č k o g m n o š t v a , š t o i n a č e n a t a k a v n a č i n n e č i n i o p ć e n i t o z a p o b o ž n i k e ( d e v o t e ) k o j i m a se o b r a ć a n j e g o v t e k s t k a o c j e l i n a . S v e ć e n i k — r e k l i b i s m o — m o r a b i t i eli tan, n a t o g a o b v e z u j e n j e g o v a i n s t i t u c i o n a l n o s t : » N j e g o v o d r u g o v a n j e ( c o n v e r s a t i o ) n e s m i j e b i t i v e z a n o n a p u č k e i opće puteve ljudi (non c u m p o p u l a r i b u s et c o m m u n i b u s h o m i n u m viis); o n m o r a d r u g o v a t i s a n đ e l i m a n a n e b u ili s a s a v r š e n i m m u ž e v i m a n a z e m l j i « (De imit. IV, 5,12). I p a k K e m p e n a c n e zove svećenika općenito »drugim K r i s t o m « , t a k o d a b i se t o o d n o s i l o i n a s v e ć e n i k a u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , k a o š t o ć e s e t o u o b i č a j i t i u k a t o l i c i z m u k a s n i j e (a š t o D r u g i vati k a n s k i k o n c i l n e ć e h t j e t i u n i j e t i u d e k r e t Presbyterorum ordinis: u s p . T. Šagi-Bunić, Svećenik kome da služi, KS, Zagreb 1970, str. 331s; ali će g a p o k o n c i l s k i d o k u m e n a t Ratio fundamentalis o d 6. I 1970. v r a t i t i k a o s r e d i š n j u i d e j u z a d u h o v n u f o r m a c i j u b u d u ć i h s v e ć e n i k a , (t. 44). Z a K e m p e n c a s v e ć e n i k Christi vices gerit, t j . o b a v lja n a m j e s n i č k u u l o g u K r i s t a , k a d n a s t u p a u liturgijskoj funkciji sacris vestibus indutus: De imit. IV, 5,13). Ali o n s t a v l j a n a s v e ć e n i k a velike zahtjeve, k a k o s obzirom n a svakodnevni njegov život ,tako s obzirom n a s a m u euharistiju; m o ž d a nije bezrazložno u t o m e nazrijevati odjek kritičkog stava p r e m a životu ondašnjeg svećenstva što g a j e devotio moderna g a j i l a o d s v o g a p o k r e t a č a G. G r o o t e - a , a š t o j e i z a z v a l o d a j e G r o o t e - o v a s m r t g. 1384. »bila p o m a l o p o s v u d a p r i m l j e n a s v e l i k o m r a d o š ć u « , k a k o se i z r a ž a v a F . V a n d e n b r o u c k e (nav. dj. str. 516). »Nisi o l a k š a o s v o g a t e r e t a — k a ž e K e m p e n a c s v e ć e n i k u — n e g o si s a d s v e z a n t j e š n j i m v e z o m d i s c i p l i n e : o b v e z a n si n a veće sa vršenstvo svetosti. Svećenik m o r a biti urešen svim krepostima, i p r u ž a t i d r u g i m a p r i m j e r č e s t i t a ž i v o t a « (De imit. IV, 5,10—11). Min u c i o z a n ispit savjesti, koji se osobito o p š i r n o b a v i v e n t i l i r a n j e m s v a k o d n e v n i h m a n a , s t r a s t i i s k l o n o s t i (De imit. IV, 7, 5-—24), i a k o se p o s a m o j n a r a v i s t v a r i t i č e s v i h p o b o ž n i k a , k o n s t r u i r a n j e t a k o 249
d a se p r v o t n o t i č e s v e ć e n i k a . P o K e m p e n c u j a s n o izlazi d a s u sveće n i c i s t r o g o o b v e z n i d a se s v r s t a j u m e đ u o n e k o j e o n z o v e p o b o ž nicima (devoti). O s o b i t o s u z n a č a j n i K e m p e n č e v i z a h t j e v i š t o i h s t a v l j a n a sveće n i k e p o s e b n o s o b z i r o m n a e u h a r i s t i j u , a u k o j i m a se o č i t u j e n j e gova usiljena pobožnost s osloncem na dekadentnu nominalističku t e o l o g i j u g d j e j e i z g u b l j e n a s a k r a m e n t a l n a u l o g a prilika, odnosno a k c i d e n a t a , k a k o i h j e j o š j a s n o n a g l a š a v a l a v i s o k a s k o l a s t i k a . Sve ć e n i k o v e oči m o r a j u b i t i j e d n o s t a v n e i s t i d l j i v e , j e r » o b i č a v a j u gle dati tijelo Kristovo« (De imit. IV, 11,33). R u k e »čiste i u n e b o uz d i g n u t e « , j e r » o b i č a v a j u pipati Stvoritelja neba i zemlje« (De imit. IV, 11,34. I p a k g l a v n i r a z l o g o b v e z a n o s t i s v e ć e n i k a n a s v e t o s t K e m p e n a c s t a v l j a u č e s t o ć u c e l e b r i r a n j a i p r i m a n j a e u h a r i s t i j e (usp. De imit. IV, 11,31—32). S h v a ć a n j e e u h a r i s t i j e k a o žrtve n i j e d o d u š e iz K e m p e n č e v a tek s t a o d s u t n o , ali t e o l o š k a s l a b o s t o n i h m j e s t a g d j e s e t a m i s a o b i l o kako spominje pokazuje ne samo da on o t o m e nije teloški mislio n e g o i d a z a n j e g o v u k o n c e p c i j u u l o g e e u h a r i s t i j e u d u h o v n o m ži v o t u k r š ć a n i n a t o i n i j e b i l o n a r o č i t o v a ž n o ; p o s e b n o m u j e iz svi jesti bila o d s u t n a p r a v a povezanost euharistijske celebracije s Kris t o v o m ž r t v o m n a križu. Celebracija m u j e važna, ali m o ž d a n e b i bio daleko od istine onaj tko bi s m a t r a o da j e celebracija K e m p e n c u važna prvenstveno samo po tome što ona omogućuje individualnu s a k r a m e n t a l n u p r i č e s t i s j e d i n j e n j e d u š e s B o g o m p o p r i č e s t i . Cele b r a c i j a j e s t v a r s v e ć e n i k a , n i g d j e se n e p o j a v l j u j e v j e r n i č k a z a j e d n i c a , t e k se s a m o s p o m i n j e p o j e d i n a c k o j i » s l u š a m i s u « (De imit. IV, 2,28). N i g d j e s e n e g o v o r i o v j e r n i č k o m o k u p l j a n j u n a e u h a r i s t i j s k u celebraciju: liturgija je posve odsutna. J a s n o , n e m o ž e se o d s v a k o g s p i s a k o j i se b a v i n e k o m e u h a r i s t i j s k o m t e m o m očekivati k o m p l e t n a n a u k a o euharistiji: to bi bilo n e r e a l n o i sitničavo. K e m p e n a c se bavi s a k r a m e n t a l n o m pričešću, p a bi m o g a o n e t k o reći da j e sitničavo cijediti njegove sentenciozne izričaje, koji već p o svojoj literarnoj vrsti nisu n a r o č i t o p r i k l a d n i za s i s t e m a t s k o i i s c r p n o izlaganje n e k o g n a u k a , p a p r i g o v a r a t i što nije kompletan u obradi žrtvenog karaktera euharistije. Međutim, K e m p e n a c n e k e t e m e k o j e se t o g a tiču s p o m i n j e , č a k b i se m o g l o r e ć i d a se n j i m a z n a č a j n o k o r i s t i , n a n a č i n k o j i z b u n j u j e — u n a j m a n j u r u k u — s v o j o m p o v r š n o š ć u . K e m p e n a c k o n s t a t i r a d a se ce lebracija presvetog s a k r a m e n t a ne zbiva na j e d n o m nego na m n o g o m j e s t a , t j . d a se » K r i s t p r i k a z u j e n a m n o g o m j e s t a « (De imit. IV, 250
1,55), i d a j e t o » i s t i n s k a ž r t v a K r i s t o v a t i j e l a , k o j a j e i s p u n j e n j e s v i h s t a r o z a v j e t n i h ž r t a v a « (usp. De imit. IV, 1,30). K e m p e n a c d o t i č e i t e m u memorijala k a d moli da bi »radosne i čiste savjesti m o g a o č e š ć e celebrirati t v o j a o t a j s t v a i p r i m i t i (ih) n a s v o j e v j e č n o s p a s e n j e , a k o j a si o d r e d i o i u s t a n o v i o p o g l a v i t o n a s v o j u č a s t i vječni spomen« ( m e m o r i a l e p e r e n n e : De imit. IV, 2,23), i k a d veli s v o j o j d u š i : » J e r k o l i k o g o d p u t a s e p o n o v o b a v i š (recolis) o v i m o t a j s t v o m i p r i m a š K r i s t o v o t i j e l o , t o l i k o p u t a č i n i š (agis) d j e l o s v o g a o t k u p l j e n j a i p o s t a j e š (efficeris) d i o n i k o m s v i h z a s l u g a K r i s t o v i h « (De imit. IV, 2,25), M e đ u t i m , o d m a h p a d a u n e k i p s i h o l o g i z a m : č o v j e k m o r a uvijek n o v o m pozornošću tako misliti o otajstvu spasenja, da m u , k a d » c e l e b r i r a ili s l u š a m i s u « , t o i z g l e d a t a k o n o v o , »kao da b i t o g a i s t o g a d a n a K r i s t , silazeći u k r i l o D j e v i c e , i s t o m p r v i p u t ( p r i m u m ) p o s t a o č o v j e k , ili viseći n a k r i ž u z a s p a s e n j e l j u d i t r p i o i u m r o « (De imit. IV, 2,28). T a k o j e n a g l a s a k s t a v l j e n u s u b j e k t i v n i m a š t o v i t z a m i š l j a j (kao da — a c si), a z n a č e n j e m e m o r i j a l a k a o objektivnog uprisutnjenja (re-praesentatio!) spasenjske m u k e i smr t i K r i s t o v e u e u h a r i s t i j s k o j c e l e b r a c i j i , š t o t r e b a vjerom prihvatiti, m a k a r s n a g a m a š t e k o d t o g a b i l a i s l a b a , t o j e t u k o d K e m p e n c a ta k o reći izgubljeno. T a psihologizacija p o j m a m e m o r i j a l a j o š j e više naglašena kad ga Kempenac upotrebljava kao duhovnu vrijednost o d i j e l j e n u o d s a k r a m e n t a l n e c e l e b r a c i j e , p a veli d a se v j e r n i k »to l i k o p u t a m i s t i č k i p r i č e š ć u j e i -nevidljivo o k r e p l j u j e k o l i k o p u t a s e p o b o ž n o sjeća (recolit) otajstva K r i s t o v a utjelovljenja i m u k e te se u ž i ž e l j u b a v l j u p r e m a n j e m u « (De imit. IV, 10,25). M e m o r i j a l j e ovdje čisto subjektivni čin p o j e d i n o g vjernika, n e vidi se d a b i Kempenac bio odista uočavao jedinstvenost euharistijskog memo rijala kao čina zajednice, po k o j e m u Kristov spasenjski čin postaje u č i n u C r k v e o b j e k t i v n o p r i s u t a n i d j e l o t v o r a n , i š t o p o j e d i n i vjer nik z a h v a ć a č i n o m vjere, n e m o ž e to n a d o m j e s t i t i sam za sebe, indi vidualno, svojim čisto osobnim d u h o v n i m činom. Za K e m p e n c a
euharistijsku
IV, 5,9; 6,5; 7,27);
žrtvu
prikazuje
svećenik
(De
imit.
nigdje on n e kaže d a to čini Crkva, a što j e za
n j e g o v u e u h a r i s t i j s k u t e o l o g i j u j o š v a ž n i j e , n i g d j e n e veli d a
euha
r i s t i j s k u ž r t v u p r i k a z u j e K r i s t , ili d a u t o m č i n u K r i s t p r i k a z u j e sebe. N a s u p r o t , p o K e m p e n c u
se e u h a r i s t i j s k a
žrtva prikazuje
m o m e K r i s t u : » P r i m i m e n e s o v i m s v e t i m p r i k a z a n j e m tvojega gocjenoga
tijela
koje
danas
tebi
prikazujem
u prisutnosti
nevidljivo asistirajućih, da b u d e na spasenje meni i svemu p u k u « (De imit.
sam sa dra
anđela, tvojemu
IV, 9,4). K a k o g o d t a k a v n a č i n g o v o r a n e m o r a bi251
ti l i š e n s m i s l a , o n p o s t a j e k o m p l i c i r a n i j i a k o s e p o v e ž e s o n i m š t o K e m p e n a c stavlja u usta Kristu u p r e t h o d n o m poglavlju: Kao što je K r i s t s v e g a s e b e d r a g o v o l j n o p r i k a z a o Bogu Ocu n a k r i ž u , t a k o t r e b a s v e ć e n i k (i v j e r n i k ? ) s v a k o g d a n a u misi s v e g a s e b e p r i k a z a t i Kristu (De imit. IV, 8,1—2). N e d o b i v a li s e d o j a m d a j e K e m p e n a c m i s l i o d a se ž r t v a k r i ž a r a z l i k u j e o d m i s n e ž r t v e , j e r j e o n u Krist p r i k a z a o Ocu, a ovu svećenik p r i k a z u j e K r i s t u ? N a svaki na čin, t a k v o a p s t r a h i r a n j e o d K r i s t a proslavljenog čovjeka — velikog s v e ć e n i k a k o j i j e u š a o u s a m o n e b o i o s t a j e k a o v j e č n i s v e ć e n i k za govornik ljudi k o d Oca, — a inzistiranje s a m o n a njegovoj božan s k o j n a r a v i , o t i š l o j e v e o m a d a l e k o o d vizije z a c r t a n e u p o s l a n i c i Hebrejima, p a time i gotovo onemogućilo autentično teološko po jašnjenje žrtvenog karaktera euharistije. K a o što se K e m p e n a c n e bavi p u č k o m p o b o ž n o š ć u p r e m a euha r i s t i j i i z v a n m i s e , t a k o se u s t v a r i n e b a v i n i o n i m n a č i n o m v j e r n i č ke pobožnosti p r e m a samoj misi kakav su u njegovo vrijeme pre težno njegovali pučki propovjednici. Bitna j e njegova ideja, vezana uz m i s u , d a p o b o ž a n č o v j e k m o r a u m i s i s v e g a s e b e p r i k a z a t i K r i s t u ; s o b z i r o m n a o n o v r e m e n u k l j u č n u p r o p o v j e d n i č k u t e m u o »plo d o v i m a mise« u K e m p e n č e v u t e k s t u nalazimo s a m o j e d n u sažetu tvrdnju, koja inače stilski sasvim o d u d a r a od ostalog teksta p a se d o i m l j e k a o d a j e o v a m o z a l u t a l a ili k a o d a j e k a s n i j e u v e ć n a p i s a n i t e k s t u n e s e n a , t o l i k o d a se » i z b j e g n u p r i g o v o r i « o d s t r a n e e v e n tualnih p r o t i v n i k a toga novoga stila pobožnosti. Ta t v r d n j a glasi: » K a d s v e ć e n i k c e l e b r i r a , B o g a č a s t i , a n đ e l e veseli, Crkvu izgrađuje, živima p o m a ž e , p r e m i n u l i m a daje s p o k o j , a sebe čini d i o n i k o m svih d o b a r a « (De imit. IV, 5,49). To j e jedino mjesto spominje
crkvotvornost
u Kempenčevu euharistije:
spisu gdje
»Quando
se b a r
sacerdos
nekako
celebrat...
Ecclesiam aedificat«. Neizrecivo malo, škrto, nejasno. Teško bi bilo o t k r i t i i m a li u t o j f r a z i b i l o k a k v o m i s a o n o n a d o v e z i v a n j e n a A u g u s t i n a , sv. B o n a v e n t u r a , sv. T o m u A k v i n s k o g a . K e m p e n a c tu misao n i k a k o ne razlaže, p a
da bismo
mogli
steći bilo
u v i d u t o j e li o n o t o j t v r d n j i i š t a r a z m i š l j a o , ili j e s a m o p o t r e b u d a se r a d i c j e l o v i t o s t i , u s m i s l u t r a d i c i j e , n e k a k o
sv.
nigdje kakav osjetio
spomene
i Crkva ( p r e m d a je sva njegova m i s a o bila obuzeta s a m o
pojedinci
ma), p a je o n d a upotrijebio frazu koja je bila dovoljno
generalna
usputno
spominjanje
C r k v e u t e k s t u k o j i se s t o l i k i m p o b o ž n i m ž a r o m b a v i
da
sakramental-
252
ne
bude
rizična.
Na
svaki
način,
takvo
n o m pričešću, nije moglo svojim čitateljima prenijeti t a k o reći ni t r u n k a onakvog crkvotvornog osjećanja euharistije kakvo je nekoć p r o p o v i j e d a o sv. A u g u s t i n . Imajući pred očima opće žalosno stanje u zapadnom kršćanstvu u o n a v r e m e n a , povjesničari u p o z o r a v a j u d a su t a d a »pobožne oso be mogle to v e ć m a biti zahvaćene osjećajem n e l a g o d n o s t i p r e m a vidljivoj Crkvi i osjećati se p r e d i s p o n i r a n i m a p r e m a s p i r i t u a l i z m u što j e h i j e r a r h i j s k a Crkva više gubila n a p o v j e r e n j u u k r š ć a n s k o m p u k u zbog n e d o s t o j n a života n e k i h njezinih p r e d s t a v n i k a i zbog bi rokracije i fiskalizma koji su u njoj d o m i n i r a l i . . . Kao o b r a n a pro tiv o p a s n o s t i d a s e ž i v a v j e r a u g u š i i z v a n j s k i m o b d r ž a v a n j i m a ; p r o tiv a u t o r i t e t a p r e l a t a k o j i j e p o s t a j a o s v e v i š e d r u š t v e n i a s v e m a nje religiozni: protiv p r e m o ć i b i r o k r a c i j e . . . opozicija je često bila u p o r n a i jetka. K a d je, zatim, za trajanja zapadnog raskola, Crkva p o s t a l a p r a k t i č k i n e v i d l j i v a , u t o m s m i s l u d a č a k n i sveci n i s u z n a l i koji j e zakoniti p a p a , čovjek se n a š a o p o p r v i p u t u najbližoj na pasti da potraži utočište u svojoj vlastitoj nutarnjoj pobožnosti i d a v i š e n e g o v o r i o C r k v i . N e š t o t a k v o m o g l o se d o g o d i t i t o l a k š e u k o l i k o j e p o b o ž n o s t k a s n o g s r e d n j e g v i j e k a p o k a z i v a l a s n a ž n e ind i v i d u a l i s t i č k e c r t e « (E. Iserloh, nav. dj. str. 477—478). N e m a sum n j e d a j e t o m o g l o n a ć i o d j e k a u s a s t a v l j a n j u t e k s t a k n j i ž i c e Na sljeduj Krista: T o m a K e m p e n a c se r o d i o o k o g. 1380. i n j e g o v a s e d u h o v n a formacija odvijala u j e k u zapadnog raskola, koji j e zapo č e o g. 1378. a z a v r š i o g. 1417. k a d j e s a b o r u K o n s t a n z u i z a b r a o p a p u M a r t i n a V, ali se p r o t u p a p a B e n e d i k t X I I I . ( P i e t r o d e L u n a ) n i j e p o k o r i o d o s v o j e s m r t i g. 1424. N a j s t a r i j i r u k o p i s Nasljeduj Krista s a č u v a o n a m s e — k a k o s m o r e k l i — iz g. 1421. I p a k , a k o Nasljeduj Krista n e m a eklezijalne dimenzije u svome ocrtu euharistijske pobožnosti, važno je upozoriti da K e m p e n a c nije euharistiju ni n a kakav način stavio u službu polemičkih obračuna vanja m e đ u suprotnim strujama u tadašnjem kršćanstvu. Od njega je daleko svako sektaško upotrebljavanje euharistije. U n a t o č nagla š e n o m individualizmu euharistijske pobožnosti, euharistija za Kem p e n c a o s t a j e sakramenat ljubavi, ne s a m o n a razini odnosa poje dinca s K r i s t o m Bogom nego i n a razini m e đ u s o b n i h odnosa m e đ u l j u d i m a . K a k o g o d j e iz n j e g o v e p r i č e s n e p o b o ž n o s t i o d s u t n a d i m e n z i j a a k t i v n e l j u b a v i p r e m a l j u d i m a k o j a b i se s h v a ć a l a k a o z a h t j e v k o j i s l i j e d i iz p r i č e s n o g s j e d i n j e n j a s K r i s t o m , s a m a e u h a r i s t i j s k a celebracija znači n e s a m o d u h o v n o uključivanje u svoj vlastiti po b o ž a n p r i s t u p k B o g u želja p o b o ž n i k a , p o t r e b a r o đ a k a , prijatelja 253
i d o b r o č i n i t e l j a (De imit. IV, 9,16), t e s v i h k o j i s u se p r e p o r u č i l i (De imit. IV, 19, 17—18), n e g o j o š p o s e b n o p r i k a z i v a n j e » m o l i t a v a i ž r t a v a « z a s v e k o j i s u č o v j e k a u č e m u p o v r i j e d i l i ili m u k a k v o zlo n a n i j e l i (De imit. IV, 9,19), ili k o j e j e o n i k a d a r a ž a l o s t i o ili i m b i l o k a k o b i o t e ž a k , s v j e s n o ili n e s v j e s n o (De imit. IV, 9,20), i t o s m o l b o m , »da nam svima jednako ( p a r i t e r ) oprostiš naše grijehe i među sobne uvrede« (De imit. IV, 9,21). K e m p e n a c j e , u n a t o č i n d i v i d u a l n o m u s m j e r e n j u , j o š uvijek sačuvao svijest p r v o t n e Crkve d a se k euharistiji smije pristupiti s a m o uz p r e t h o d n o pomirenje, uklonivši b a r u srcu m r ž n j u i razdor, i ne noseći u sebi neprijateljstva ni p r e m a k o m e ( u s p . D e i m i t . I V , 10,9—10), n e g o m o l e ć i o p r o š t e n j e z a sve. Bratska ljubav j e za njega osnovica p r i č e s n e p o b o ž n o s t i : i a k o taj vid teološki d u b l j e n e r a z r a đ u j e , i p a k f o r m u l i r a ovu m o l i t v u : » U k l o n i , G o s p o d i n e , iz n a š i h s r d a c a s v a k o s u m n j i č e n j e , z l o v o l j u , srdžbu, p r e p i r a n j e : sve što m o ž e povrijediti ljubav, u m a n j i t i b r a t s k u l j u b a v « (De imit. IV, 9,22). K e m p e n a c d o d u š e u p o z o r a v a n a raz liku između vjernika, tj. pobožnika, koji »spoznaju čudesnu i sakri venu m i l o s t s a k r a m e n t a « , i »nevjernika i onih koji služe grijesima« te k o j i t u m i l o s t »ne m o g u i s k u s i t i « (De imit. IV, 1,46), ali u n j e g o v u p o imanju euharistijske pobožnosti još n e m a traga u'kasnije vrijeme nas t a l o j (i v e o m a p r o š i r e n o j ) i d e j i d a b i p o b o ž n i c i tješili Krista zbog g r i j e h a i u v r e d a o s t a l i h , ili d a b i p o b o ž n i c i s v o j o m p o b o ž n o š ć u da vali K r i s t u z a d o v o l j š t i n u z a grijehe drugih l j u d i ili s v i j e t a . Kempenac m n o g o g o v o r i — k a k o s m o vidjeli — o p o t r e b i utjehe i p r u ž a n j u u t j e h e , ali u t j e h u u v i j e k p r u ž a K r i s t č o v j e k u , j e r s a m o č o v j e k t r e b a u t j e h e n e Krist kojega K e m p e n a c u t o m tekstu gleda samo u njegovu b o ž a n s k o m d o s t o j a n s t v u . U vezi s p o n a š a n j e m p o b o ž n i k a , k a d p r i s t u p a k e u h a ristiji, n a s p r a m grešnicima značajno je ono mjesto gdje K e m p e n a c t u m a č i d u ž n o s t i s v e ć e n i k a k a d a » o b u č e n s v e t i m r u h o m , Christi vices gerit«: s v e ć e n i k i m a n a k a z u l i k r i ž s p r i j e d a , d a se s t a l n o s j e ć a K r i s tove m u k e , d a se t r u d i h o d a t i K r i s t o v i m s t o p a m a , d a o p l a k u j e svoje vlastite grijehe, straga, n a l e đ i m a , i m a križ, »da bilo k a k v e suprotivš t i n e , o d d r u g i h n a n e s e n e , r a d i B o g a b l a g o p o d n e s e « , » d a iz sućuti oplakuje i ono što su drugi počinili, i da znade da j e postavljen da p o s r e d u j e i z m e đ u B o g a i g r e š n i k a « (De imit. IV, 5, 13—17). Sućut (compassio) nije ovdje shvaćena k a o osjećaj sažaljenja n a d K r i s t o m , a protiv grešnika koji K r i s t a vrijeđaju, već k a o osjećaj sažaljenja nad grešnicima, iz k o j e g a p r o i z l a z i m o l b a d a s e K r i s t i njemu i nji ma s m i l u j e . Č o v j e k m o ž e o s t a t i z a č u đ e n n a d t i m e k o l i k o s e K e m p e nac upinje da, n e u m o r n i m p o n a v l j a n j e m iste teme, utvrdi da j e čovjek p r e d B o g o m ništavan, nedostojan, Bogu beskoristan; to daje 254
d o j a m k a o d a se o n o v r e m e n i č o v j e k t e š k o m i r i o s a s v o j i m p o l o ž a j e m č o v j e k a , s t i m d a om n e b i B o g u n e š t o v r i j e d i o ; ali K e m p e n a c nigdje ne zakoračuje u takvom smjeru da bi euharistijsku pobož n o s t n a z n a č i v a o k a o s r e d s t v o k o j i m b i se n j e g o v i p o b o ž n i c i u č i n i l i K r i s t u k o r i s n i m a protiv drugih ljudi, g r e š n i k a i n e m a r n i k a , o d č e g a neće biti i m u n a kasnija katolička euharistijska pobožnost, do naj n o v i j i h v r e m e n a . T a k v a se n o v a p e r s p e k t i v a e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o sti p o č i n j e u k o r i jenjavati tek s u v o đ e n j e m e k s p i j a t i v n i h klečanja p r e d P r e s v e t i m u X V I . s t o l j e ć u , k a d se p o b o ž n i v j e r n i c i s a k u p l j a j u d a s v o j i m k l a n j a n j e m z a d o v o l j a v a j u K r i s t o v u b o ž a n s k o m veli č a n s t v u za u v r e d e koje m u svojim g r i j e s i m a n a n o s e d r u g i ljudi, k o d č e g a se n e m a u v i j e k u v i d u t r a ž e n j e m i l o s t i K r i s t o v e z a t e d r u g e k a o s v o j u b r a ć u , d a b i se i o n i o b r a t i l i K r i s t u i p o s t a l i d i o n i c i m a utjehe koju daje Krist u pričesti. P o s v e t i l i s m o , e t o , p r i l i č n o m j e s t a e u h a r i s t i j s k o m s h v a ć a n j u jed n o g d j e l a k o j e j e o b u z e t o i n d i v i d u a l n o m p o b o ž n o š ć u i iz k o j e g a j e — sve u s v e m u — Crkva t a k o reći o d s u t n a . M o g a o bi n e t k o pitati č e m u t o l i k a b r i g a o k o t o g a s p i s a , u k n j i z i k o j a se b a v i p i t a n j e m uloge euharistije u Crkvi. Međutim, u ovom slučaju nije s a m o riječ 0 j e d n o m s p i s u i s k r e n e i ž a r k e p o b o ž n o s t i n a s t a l o m u j e d n o m raz doblju krize teološkog mišljenja, te koje stoga može poslužiti kao upozorenje da iskreno pobožna pojednostavnjivanja koja ne mare za solidnu teologiju n i k a d n i s u bez o p a s n o s t i , j e r se n a k o n c u ipak d o g o d i d a p o d l e g n u n e k o j p l i t k o j t e o l o g i j i , k a o š t o se t o — sve u s v e m u — u p r i l i č n o j m j e r i d o g o d i l o s k n j i ž i c o m Nasljeduj Krista, k o j a j e u m n o g o č e m u p o d l e g l a n o m i n a l i s t i č k o j t e o l o g i j i (usp. E. Iserloh, nav. dj., str. 492ss), u z a s v e i s k r e n o n a s t o j a n j e d a p r o m i č e 1 p r o d u b l j u j e b i t n u t r a d i c i o n a l n u v r i j e d n o s t e u h a r i s t i j e : pričest. ž e m o se s l o ž i t i s a s t a v o m š t o g a j e E . I s e r l o h i z r e k a o o v a k o : duj
Krista
n e b i se s m j e l a b e z d a l j n j e g a d a v a t i u r u k e s v i m a , p r e d
stavljajući j e j e d n o s t a v n o k a o izraz katoličke pobožnosti« str.
502).
Krista
Mo Naslje
(nav.
Ali t o n e p r i j e č i d a s e n e s l o ž i m o i s t i m e d a
dj.
Nasljeduj
»sažimlje u sebi glavne tendencije d u h o v n o s t i u prvoj polovi
ci X V . s t o l j e ć a « (F. Vandenbroucke, s u m a d a Nasljeduj
Krista
nav.
dj.
524),
ili d a
smetnemo
n i p o š t o n e m o ž e biti s m a t r a n a s a m o dje
l o m religiozne literature XV. stoljeća, nego da je to djelo koje k a o suvremeno
štivo
osjećala sva kasnija stoljeća zapadnog
kršćan
s t v a d o n a š i h v r e m e n a , k o j e m u se č a k , s v e d o d a n a s , p r i d a j e j e d n o s t n o r m a t i v n o g s i m b o l a « (E. Iserloh,
nav.
dj.
su
»vri
480).
255
N a s v a k i n a č i n , k n j i ž i c a Nasljeđu] Krista, uza sve svoje d o b r e strane, ne može biti uzeta kao valjan dokaz protiv općenitog suda o p o l o ž a j u e u h a r i s t i j e u o n o v r e m e n o j s v i j e s t i C r k v e ina z a p a d u k a k o g a j e — p o n e š t o d r a s t i č n i m i z r a z i m a — f o r m u l i r a o L o u i s B o u y e r : »U t o m stadiju, kako god je tradicionalna euharistija još uvijek prisut na, m o ž e m o reći da su j e o d r e đ e n a euharistijska d u h o v n o s t o d n o s n o t e o l o g i j a , l i š e n e o z b i l j n i h k o r i j e n a u t r a d i c i j i , b i l e s a h r a n i l e i go t o v o p o s v e u g u š i l e p o d s v o j i m p a r a z i t s k i m i z r a s l i n a m a « (L. B o u y e r , E u c h a r i s t i e , s t r . 366).
256
XI. REFORMATORI
ZABACUJU
ŽRTVENI
KARAKTER
EUHARISTIJE
I s t e g o d i n e 1384. k a d j e u m r o p o k r e t a č g i b a n j a devotio G. G r o o t e , u m r o j e u E n g l e s k o j John
Wyclif,
moderna
osoba koju ovdje
ne
m o ž e m o m i m o i ć i : p o s t a v š i g. 1375. k a p e l a n e n g l e s k o g k r a l j a
Rikar-
d a I I . ( » p e c u l i a r i s r e g i s c l e r i c u s « ) , » s t a v i o se n a č e l o r e f o r m e
Crkve
k o j u s u svi u p o r n o t r a ž i l i j o š o d k o n c i l a u V i e n n i (1311—1312)« Callovini, Editrice,
u: P. Palazzini, Roma
1965,
Dizionario
str.
345),
gleskoj p u č k e propovjednike,
dei
Concili,
II,
Cittd
(C.
Nuova
šaljući n a vlastitu inicijativu p o En »siromašne svećenike«
koje je
narod
n a z v a o » l o l a r d i m a « ; p o č e l o se s a ž e s t o k o m k r i t i k o m k l e r a i r e d o v n i k a z b o g n j i h o v a n e d o s t o j n a ž i v o t a i b o g a t s t v a , s t i m e d a j e Wyclif smatrao da treba ukloniti samu instituciju redovništva, a kleru
je
poricao pravo posjedovanja, što je naišlo na prilično odobravanje
u
narodu, a podršku
k o d v l a d a r a . B i b l i j u j e Wyclif
n o m k n j i g o m t a k o đ e r za ovovremeno
društveno
smatrao
uređenje,
temelj
k a o i za
filozofiju, j e r d a j e »u S v e t o m P i s m u s a d r ž a n s a v z a k o n , s v a filo zofija, s v a l o g i k a i s v a e t i k a « , p a j e s t o g a p o d u z e o p r e v o đ e n j e B i b lije n a e n g l e s k i j e z i k d a b i o n a k a o
»Kristov zakon«
(lex
bila d o s t u p n a svima, poričući ujedno autoritet crkvenog kao jamca Wyclifove
za dohvaćanje teologije
Bd 2, Guetersloh
kod: 1968,
Crkve
nekadašnjeg
Crkve,
KS,
Zagreb
autentičnog
A. Adam, str.
141—146).
donatizma 1970),
(usp.
smisla
Lehrbuch
Biblije de
učiteljstva
(usp.
Šagi-Bunić,
prikaz
Dogmengeschichte,
Vraćajući se n a etički T.
Christi)
Krštenje
Wyclif j e p o r e k a o v a l j a n o s t
pojam izvan
sakramental-
nih čina svećenika u s m r t n o m grijehu, a zlom papi svaku vlast n a d vjernicima j e r je n e d o s t o j a n p a p a , p o n j e m u , »diabolus et antichri257
s t u s « . K a d j e g. 1378. n a s t a o z a p a d n i r a s k o l , Wyclif j e n a p a o i s a m u instituciju papinstva: »Rimska je Crkva synagoga satanae« (usp. Denz. 1187). Wyclif n i j e , p r e m a t o m e , o k u p l j a o s a m o p o b o ž n e l j u d e , k a o š t o j e t o č i n i l a devotio moderna, nego je p r o m i c a o načela koja su revo lucionarno prijetila ne samo crkvenom nego i društvenom poretku. G o d i n e 1381. Wyclif j e s p i s o m Tractatus de Eucharistia j a v n o uklju čio u o k v i r s v o j i h r e v o l u c i o n a r n i h s t a v o v a p i t a n j e e u h a r i s t i j e : p o r e kao je kao » p r o t u r a z u m n u , idolopoklonsiku i nebiblijsku« n a u k u o t r a n s u p s t a n c i j a c i j i , i tvrdio da u E v a n đ e l j u n e m a t e m e l j a za t v r đ e n j e d a j e K r i s t n a r e d i o m i s u . U s v o m e se s h v a ć a n j u o euharistiji Wyclif u g l a v n o m v r a t i o n a s h v a ć a n j e B e r e n g a r i j e v o . K a d j e i s t e g. 1381. d o š l o d o p o b u n e s e l j a k a p a j e Wyclif i z g u b i o p o d r š k u m o ć n i h , o s u đ e n e s u 24 W y c l i f o v e t e z e n a s a b o r u u L o n d o n u ( 1 7 — 2 1 . s v i b n j a 1382), n a k o j e m u j e s u d j e l o v a l o 8 b i s k u p a i 37 t e o l o g a i p r a v n i k a : 10 j e t e z a p r o g l a š e n o h e r e t i č k i m , a m e đ u n j i m a s u n a p r v o m j e s t o stavljene teze o euharistiji. Wyclifova su učenja u s k o r o postala v e o m a utjecajna u Češkoj, g d j e se n a n j i m a i n s p i r i r a o p r o f e s o r p r a š k o g s v e u č i l i š t a i s t r a s t v e n i p r o p o v j e d n i k n a č e š k o m j e z i k u J a n H u s (1369—1415) k o j i j e g. 1402. p o s t a o r e k t o r s v e u č i l i š t a : o s o b i t o m u s e d o p a l a W y d i f o v a m i s a o o B i b l i j i k a o o lex C h r i s t i , ali n i j e p r i h v a ć a o W y c l i f o v s t a v o e u h a r i s t i j i , i a k o m u se i t o p r i p i s i v a l o (usp. B. Neunheuser, nav. dj., sir. 104; A. Adam, nav. dj. str. 147—148). Utjecaj Wyclifa u Češkoj t u m a č i se k u l t u r n i m d o d i r i m a i z m e đ u Engleske i Češke, p o s e b n o š t o j e e n g l e s k a k r a l j i c a ( k o j a j e z a š t i ć i v a l a W y c l i f a ) b i l a iz Č e š k e : H u s o v p r i j a t e l j l a i k J e r o n i m P r a š k i , magister artium, bio je oxfords k i đ a k . Z a j e d n i č k o j e W y c l i f u i H u s u b i l o z a n i m a n j e z a d u b l j i vjer s k i ž i v o t v j e r n i č k o g m n o š t v a , a s t i m e u vezi i n a c i o n a l n i m o m e n a t : obojica su uvidjeli važnost n a r o d n o g jezika za vjersku obnovu, koja je m e đ u t i m o d m a h zadobila i socijalne dimenzije. M e đ u H u s o v i m p r i j a t e l j i m a u Č e š k o j p o k r e n u t o j e » b r z o p i t a n j e laičkog kaleža, to jest podjeljivanja pričesti laicima također p o d prilikom vina, što j e v e ć b i l o iz p r a k s e s a s v i m n e s t a l o , m a d a n i j e b i l o u k i n u t o n i k a k vim o p ć i m a u t o r i t a t i v n i m a k t o m crkvene vlasti. H u s s a m nije u po četku n a t o m e inzistirao k a o n a n e č e m u f u n d a m e n t a l n o m za ostva r e n j e i d e a l a Kristova zakona u o n o v r e m e n o m s v i j e t u k a k o g a j e o n , p o d utjecajem Wyclifa, vidio u Bibliji. Njegov j e stav u p o č e t k u b i o d a bi p r i č e s t p o d p r i l i k o m vina t r e b a l o d o p u s t i t i o n i m a koji t o žele iz pobožnosti, n o p o t k r a j ž i v o t a j e , č i n i se, i p a k s a s v i m p r e š a o k 258
m i š l j e n j u s v o j i h p r i s t a š a d a se u t o j s t v a r i m o r a s l i j e d i t i K r i s t o v p r i m j e r i d a v a t i p r i č e s t p o d o b j e p r i l i k e (usp. B. Neunheuser, nav. dj. str. 104). K a d je pizanski p a p a Ivan X X I I I . sazvao koncil u Konstanzu (1414 — 1418). k o j i j e t r e b a o d o v e s t i d o u k i n u ć a z a p a d n o g r a s k o l a i p r o v e s t i r e f o r m u C r k v e »in c a p i t e e t i n m e m b r i s « , o n j e o d m a h n a početku stavio koncilu u zadatak pitanja »nekih zabluda za koje se kaže d a već n e k o v r i j e m e b u j a j u u n e k i m k r a j e v i m a , a p o s e b n o o n i h z a k o j e v e l e d a p o t j e č u o d n e k o g I v a n a z v a n o g Wicleff« (COD, str. 406, rr. 9-11), a H u s a , k o j i j e n a s a b o r d o š a o n o s e ć i salvum conductum cara Sigismunda, dao j e staviti u zatvor još prije dru g e s a b o r s k e s j e d n i c e . S a b o r j e n a V I I I . s j e d n i c i (4. V. 1415) o s u d i o W y c l i f o v e č l a n k e , o d k o j i h se 5 p r v i h t i č u e u h a r i s t i j e (Denz. 1151 — 1155), a n a X I I I . s j e d n i c i (15. V I 1415) i z d a o j e d e k r e t k o j i m j e osudio i zabranio p o n o v n o uvođenje pričesti p o d obje pri l i k e (Denz. 1198 — 1200). K a d s u n a X V . s j e d n i c i (6. V I I . 1415) o s u đ e n e f o r m u l a c i j e i z v a đ e n e iz H u s o v i h s p i s a , i s a m H u s ( k o j i j e istoga d a n a spaljen k a o h e r e t i k ) , u t i m se f o r m u l a c i j a m a nije govo r i l o n i š t a o e u h a r i s t i j i (usp. Denz. 1201 — 1230). N a k o n c i l u i z a b r a n i p a p a M a r t i n V., s k o j i m p r a k t i č k i p r e s t a j e z a p a d n i r a s k o l , iz d a o j e 2 2 . v e l j a č e 1418. b u l u » I n t e r c u n c t a s « , u p r a v l j e n u s v i m a h i j e r a r s i m a i inkvizitorima, k o j a j e n a n e k i n a č i n za n a š u t e m u teo l o š k i n a j v a ž n i j a , j e r se u n j o j f o r m u l i r a j u p i t a n j a o e u h a r i s t i j i k o j a se i m a j u postaviti s v a k o m e o n o m e koji j e sumnjiv d a pristaje uz viklifizam i husitizam. T a k v a su p i t a n j a četiri: j e d n o se tiče prič e š ć i v a n j a l a i č k i h o s o b a p o d s a m o m p r i l i k o m k r u h a (18; Denz. 1258), j e d n o v a l j a n o s t i p o s v e ć e n j a k o j e č i n i g r e š a n s v e ć e n i k (malus sacerdos: 22; Denz. 1262); n a j v a ž n i j a s u , m e đ u t i m , o v a d v a p i t a n j a : » 1 6 . . . d a li v j e r u j e , d a p o s l i j e s v e ć e n i k o v a p o s v e ć e n j a u o l t a r s k o m s a k r a m e n t u nije p o d pokrivalom (sub velamento) k r u h a i vina ma terijalni k r u h i m a t e r i j a l n o vino, nego p o s v e m u isti K r i s t koji j e t r p e ć i b i o n a k r i ž u i s j e d i o d e s n i c i O č e v o j . 17. I s t o t a k o , d a li vjeruje i tvrdi, da je, n a k o n po svećeniku obavljenog posvećenja, p o d s a m o m prilikom kruha, i m i m o prilike vina, p r a v o Kristovo tijelo (caro) i k r v i d u š a i božanstvo i čitav Krist, i to a p s o l u t n o i s t o t i j e l o i p o d s v a k o m o d o n i h p r i l i k a p o j e d i n a č n o « (Denz. 1256 — — 1257). Iz t e f o r m u l a c i j e M a r t i n a V. v i d i s e d a j e p a p a o b i č n e tj. n e š k o l o v a n e v j e r n i k e h t i o p o š t e d j e t i o d s t r u č n o g t e o l o š k o g rječ n i k a : i z o s t a v l j e n e s u r i j e č i supstancija i akcidenti k o j e su bile klju čne u Wyclifovim osuđenim artikulima, p a je umjesto pitanja o 259
t o m e d a p o s l i j e k o n s e k r a c i j e o s t a j e »supstancija materijalnog kru h a « i »supstancija m a t e r i j a l n o g v i n a « , š t o j e t v r d i o Wyclif u s u p r o t s k o l a s t i c i X I I I . s t o l j e ć a (Denz. 1151), o v d j e g o v o r o p i t a n j u d a li o s t a j e n a p r o s t o » m a t e r i j a l n i kruh« i » m a t e r i j a l n o vino«, a s a s v i m j e iz p a p i n e f o r m u l a c i j e i z o s t a v l j e n o p i t a n j e d a o s t a j u akcidenti, za k o j e j e Wyclif t v r d i o d a »ne o s t a j u bez subjekta u sakramentu« (Denz* 1152), SL š t o z n a č i d a j e s a b o r , o s u đ u j u ć i W y c l i f o v u t e z u d a a k c i d e n t i n e o s t a j u b e z s u b j e k t a , u s t v a r i t v r d i o d a akcidenti ostaju bez subjekta. Prešućujući sasvim to pitanje što od k r u h a i vina u s a k r a m e n t u o s t a j e , p a p a M a r t i n V. o č i t o n i j e k a n i o p o r i c a t i t v r đ e n j e s a b o r a d a akcidenti kruha i vina ostaju p o s l i j e k o n s e k r a c i j e bez subjekta; t o se v i d i iz 1 1 . p a p i n o g p i t a n j a , u k o j e m u se z a h t i j e v a da »posebno naobraženi« (specialiter litteratus) osumnjičenik m o r a i s k a z a t i d a vjeruje d a j e s u d k o n c i l a u K o n s t a n z u n a d 45 W y c l i f o v i h i 30 H u s o v i h a r t i k u l a » i s t i n i t i k a t o l i č k i « ( s e n t e n t i a m v e r a m e t c a t h o l i c a m ) (Denz. 1251). R a z l o g r a d i k o j e g a j e p a p a n a č i n i o f o r m u l a c i j e b e z f i l o z o f s k i h t e r m i n a supstancija i akcidenti, p r e m a tome, stoji isključivo u razlikovanju između n a o b r a ž e n i h i nenaobraženih: na o b r a ž e n i se s v a k a k o m o r a j u i z j a s n i t i i k r o z s t r u č a n t e o l o š k i g o v o r o supstanciji i akcidentima, a za n e n a o b r a ž e n e j e b i t n o d a pozitiv n o i s p o v j e d e v j e r u u e u h a r i s t i j u , b e z p o t r e b e d a se o p t e r e ć u j u zna čenjem tih učenih pojmova. Ipak, j e r su n a taj n a č i n u prvi p l a n vjerničke svijesti naglašeno stavljene s a m o n e k e točke euharistijske vjere, a neke su faktički ostale prešućene, korisno je, za razumijevanje daljnjega razvitka, to s e b i o v d j e d o z v a t i u s v i j e s t . K o n s t a t i r a n o j e d a »Wyclif n i j e r a z m i š l j a o k a o s p e k u l a t i v n i t e o l o g , n e g o k a o r e f o r m a t o r « (F. Wandenbroucke, nav. dj. str. 618) ( š t o d a k a k o v r i j e d i i z a H u s a ) ; z a d o k u m e n t e u č i t e l j s t v a , s a b o r s k e ili p a p i n s k e ili b i s k u p s k e , k o j i s e s u p r o t stavljaju n e k o m k r i v o m učenju, bilo je n o r m a l n o da b u d u više m a n j e s t r o g o reaktivni, t j . d a se o g r a n i č e n a u t v r đ i v a n j e s a m o i isključivo o n o g a što j e bilo p o r e č e n o . K a d se to sve u z m e u obzir onda je jasno da su posljedice tih događaja za shvaćanje euharistije u širokim slojevima vjernika, a i svećenika, morale biti daleko veće od onih koje su uslijedile poslije istupanja i osude Berengarija u X I . stoljeću. Ono j e t a d a ostalo više m a n j e u k r u g u teologa, a s a d a se t o t i c a l o š i r i h s l o j e v a , s v a k a k o u Č e š k o j i E n g l e s k o j , a l i i u d r u g i m krajevima, j e r j e p i t a n j e euharistije s p l e t o m tih doga đaja oko Wyclifa i H u s a ušlo n a neki način u okvir t e m a crkvene r e f o r m e in capite et in membris za k o j o m se vapilo još od p o č e t k a 260
XIV. stoljeća, a koje je, de facto, bilo n a d n e v n o m r e d u već n a D r u g o m l i o n s k o m s a b o r u g. 1274. (usp. T. Sagi-Bunić, Sveti Bona ventura i problem kršćanskog jedinstva na Drugom lionskom crkve nom saboru g. 1274., u: H. Borak [ur.], Objava i teologija, KS, Zagreb 1977, str. 298-299). Vidjeli s m o k a k o j e r a z v i t a k teologije t a m o o d k a r o l i n š k i h vre m e n a praktički vodio p r e m a sužavanju shvaćanja euharistijskog misterija n a pozornost n a stvarnu prisutnost Krista, uz faktično — m a k a r nehotično — potiskivanje ostalih aspekata u drugi plan; vidjeli s m o k a k o se to isto razvijalo j o š j a č e n a p l a n u p r a k t i č n e po božnosti širokih vjerničkih slojeva; s a d a j e taj razvitak zadobio j o š i z r a z i t p e č a t kriterija pravovjernosti. S t i m e d a j e kriza povje renja u teološko razmišljanje, o kojoj t a k o rječito svjedoči d u b o k o p o b o ž n a knjižica T o m e K e m p e n c a , nagrizla taj kriterij, t a k o d a se p o m o ć r a z u m a , o k o k o j e s e t o l i k o t r u d i o sv. T o m a A k v i n s k i , o v d j e t a k o reći p o s v e z a n e m a r i l a , a crkveni se a u t o r i t e t ograničio n a to d a zahtijeva j e d n o s t a v n o i golo prihvaćanje, bez obzira n a proble m e k o j e č o v j e k u r a z u m n a m e ć e , h t i o t o o n ili n e h t i o . P o g l e d a j m o k a k o j e t o p r i s u t n o u f o r m u l a c i j a m a M a r t i n a V. N o r m a l n o j e , k a k o s m o rekli, d a te formulacije zahtijevaju pozi t i v n o p r i h v a ć a n j e o n o g a š t o j e Wyolif p o r i c a o . P a p a t o s v o d i n a ovo dvoje: p o t p u n a istovjetnost K r i s t a povijesnog i proslavljenog s K r i s t o m u e u h a r i s t i j i ( t o j e p r o t i v 3. W y c l i f o v o g a r t i k u l a : Denz* 1153); o n o š t o v j e r n i c i n a o l t a r u p o s l i j e k o n s e k r a c i j e v i d e k a o k r u h i vino, to nije više k r u h i vino, nego taj isti Krist. P r i s j e t i m o se: teološka je r a s p r a v a u karolinško d o b a započela oko ovog proble m a : j e li K r i s t o v o tijelo k o j e j e p r i s u t n o u e u h a r i s t i j i i d e n t i č n o s K r i s t o v i m tijelom k o j e j e r o đ e n o iz M a r i j e , v i s j e l o n a k r i ž u i s a d a se n a l a z i u n e b e s k o j s l a v i . Z a t i m s e u d r u g o j p a p i n o j f o r m u l a c i j i ( b r . 17) — n e v i š e t o l i k o s o b z i r o m n a W y c l i f a , k o l i k o s o b z i r o m na eventualnu zabludu onih koji zahtijevaju kao nužnu također p r i č e s t p o d p r i l i k o m v i n a , — d a j e i p o d s a m o m prilikom kruha, bez obzira n a priliku vina, »vera c a r o Christi et sanguis et a n i m a et deitas et t o t u s Christus« (pravo tijelo — m e s o — Kristovo i k r v i duša i božanstvo i čitav Krist). Važno j e uočiti ono čega n e m a : u ovoj je drugoj formulaciji prešućeno d a je p o d prilikom k r u h a silom posvetnih riječi p r i s u t n o s a m o K r i s t o v o tijelo ( c o r p u s ili c a r o ) , a k r v i d u š a i b o ž a n s t v o s a m o per concomitantiam budući da je K r i s t s a d a ziv, p a t i j e l o n e m o ž e f a k t i č k i b i t i b e z s v o j e k r v i i s v o j e duše, niti odijeljeno od svoje božanske naravi. U prvoj formulaciji
261
p r e š u ć e n o j e s a s v i m p i t a n j e d a li j e n e š t o o d k r u h a i v i n a o s t a l o poslije konsekracije, i što je to što j e ostalo. Vidjeli s m o d a j e s a b o r (pa o n d a i p a p a ) protiv Wyclifa faktički s m a t r a o da su ostali a k c i d e n t i b e z s v o g a s u b j e k t a ; t e r m i n akcidenti nije unesen zbog s v o g a u č e n o g p o d r i j e t l a ; a l i j e s a s v i m m i m o i đ e n o d a se t a i s t a s t v a r o n d a r e k n e n e k a k o d r u g a č i j e . R i j e č velamentum (pokrivalo) ni izdaleka nije izlazila u s u s r e t l j u d s k o m r a z u m u o n a k o k a k o j e u A k v i n č e v o j t e o l o g i j i izlazilo r a z u m u u s u s r e t u č e n j e d a a k c i d e n t i s t v a r n o ostaju poslije konsekracije, d a se s a m o oni dotiču, m r v e , l o m e , Sv. T o m i j e b i l o v e o m a v a ž n o u t v r d i t i d a se osjetila u euhari stiji ne varaju (to je, k a k o s m o vidjeli, bilo u n e s e n o i u tijelovski oficij!), a m o ž e li s e t o z a k l j u č i t i iz o v e f o r m u l a c i j e M a r t i n a V ? Ili b i se, n a p r o t i v , p r i j e t r e b a l o z a k l j u č i t i d a se o s j e t i l a v a r a j u , i d a j e t o goli privid š t o se p o s l i j e k o n s e k r a c i j e č i n i d a s u s v a o s j e t i l i m a dostupna svojstva k r u h a i vina ostala? Ne mislim, dakako, t v r d i t i d a b i M a r t i n V. b i o t a k o m i s l i o , ali o v d j e n i j e r i j e č o t o m e š t o j e p a p a m i s l i o , n e g o š t o j e m o g a o m i s l i t i o n a j p r o s j e č a n vjer nik k o j e m u su ta pitanja postavljali, a koji nije bio dublje u p u ć e n u teologiju; i što je j e d a n pobožan vjernik m o g a o s m a t r a t i da je pobožnije o tome držati. Zanimljivo j e j o š p r i p o m e n u t i d a j e Wyclif p o r i c a o e v a n đ e o s k o u t e m e l j e n j e m i s e (Denz. 1155), a d a M a r t i n V. u t i m p i t a n j i m a n i š t a ne govori o misi, osim tek indirektno, ukoliko traži vjerovanje da i z a o s v e ć e n i k »gotovi« (vere conficiat: Denz. 1262), ali š t o j e u k l o p ljeno u govor i o d r u g i m s a k r a m e n t i m a , p a j e n a taj način to većma pitanje o značenju svećeničkog r e d a negoli o misi. T e f o r m u l a c i j e M a r t i n a V, o e u h a r i s t i j i , k o j e s u n a m i j e n j e n e j e d n o s t a v n i m v j e r n i c i m a , i z n o s e , p r e m a t o m e , u z a š i l j e n o m o b l i k u vje ru Crkve u stvarnu prisutnost Kristovu u euharistiji onako kako j u je razvitak dogme u z a p a d n o m kršćanstvu do toga vremena dostigao s o č i t i m p r a k t i č k i m p o j e d n o s t a v l j i v a n j e m , k o j e i m a z a cilj d a se p o m o ć u š t o k r a ć i h f o r m u l a c i j a s u z b i j e h e r e t i č k o p o r i c a n j e k o j e se p o č e l o širiti, ali bez m n o g i h t r a d i c i o n a l n i h e l e m e n a t a k o j i s u bili k a d r i o m o g u ć i t i d a se t a vjera l a k š e p r i h v a t i , a koji su — k a k o se čini — s t v a r n o mogli n a ć i m j e s t a u t i m f o r m u l a c i j a m a . Nije n a š e d a s u d i m o j e li p a p a b i o d u ž a n t o č i n i t i , a d a l e k o b i n a s o d v e l o a k o b i s m o h t j e l i u p o t a n k o s t i i s t r a ž i t i k o j i s u sve č i m b e n i c i u t j e cali u t a d a š n j o j s i t u a c i j i n a k o n c i l u u K o s t a n z i d a s u s e u b u l i » I n t e r c u n c t a s « n a š l e b a š t a k v e f o r m u l a c i j e . Z a n a š u j e t e m u važ n o u t v r d i t i činjenično stanje; a o n o je očit o d r a z t a d a š n j e krize 262
teološkog mišljenja, kao i općeg teškog stanja u tadašnjoj Crkvi, k a d j e zahtjev za sveopćom r e f o r m o m bio na svačijim u s t i m a , a s t r a h o d z a s t r a n j e n j a m i s l i o se r a z r i j e š i t i t a k o r e ć i s a m o m j e r a m a vlasti i prisile. Wyclif j e , p o v i j e s n o g o v o r e ć i , u m n o g o č e m u n a v i j e s t i o M a r t i n a L u t e r a , k o j i s e r o d i o s t o g o d i n a p o s l i j e n j e g o v e s m r t i (g. 1483): W y c l i f o v i s t a v o v i » s p a d a j u m e đ u p r e t p o s t a v k e b e z k o j i h se L u t e r o v t e o l o š k i s t a v n e d a m i s l i t i « (A. Adam, nav. dj. str. 144-145), i a k o j e L u t e r o v o p o l a z i š t e b i t n o d u b l j e , š t o P a u l T i l l i c h o z n a č u j e k a o »na č e l o j e d n o g n o v o g o d n o s a p r e m a B o g u « (P. Tillich, Storia dei pensiero cristiano, s amer., Ubaldini Editore, Roma 1969, str. 199), te razliku i z m e đ u Wyclifa i Lutera, o d n o s n o reformacije, sažimlje u t o š t o j e R i j e č B o ž j a (Biblija) k o d W y c l i f a »riječ zakona, a nije još r i j e č oproštenja« (Isto djelo, str. 202), k a o š t o j e t o k o d L u t e r a i u reformaciji. Problem euharistije zauzima u početnom protestan t i z m u t a k o v a ž n o m j e s t o d a j e sv. B o b e r t B e l a r m i n (1542 — 1621) želeći o t k r i t i k o j a b i m e đ u s v i m r a z l i k a m a i z m e đ u k a t o l i k a i p r o t e s t a n a t a bila o n a o s n o v n a razlika, izrazio mišljenje d a je to razlika u n a č i n u p o i m a n j a e u h a r i s t i j e (usp. Y. Congar, Chretiens en dialogue, Cerf, Pariš 1964, str. 444). T o n e ć e b i t i s a s v i m t o č n o , j e r — k a k o misli Tillich — »iako je L u t e r n a p a o misu, o n a nije bila oslonac n j e g o v e k r i t i k e « (nav. dj., str. 223) p r o t i v p o s t o j e ć e C r k v e , n e g o j e to bio s a k r a m e n t pokore: polazište odakle je Luter k r e n u o k a d je g. 1517. p r i b i o s v o j i h 95 teza n a v r a t a c r k v e u W i t t e n b e r g u s v a k a k o j e b i l o p i t a n j e z l o p o r a b a u vezi s o p r o s t i m a , a t o j e u s k o v e z a n o uz p o i m a n j e s a k r a m e n t a p o k o r e i o p r o š t e n j a grijeha ( E u h a r i s t i j a se u t i m t e z a m a n e n a l a z i ) . O v d j e n e m o ž e m o p o b l i ž e u l a z i t i u Le p r o b l e m e ; p o s e b n o m o r a m o ostaviti p o strani pitanje koje je osno v n a teološka razlika između protestantizma i katolicizma (obično se n a g l a š a v a r a z l i k a u p o i m a n j u p o j m a č o v j e k o v a opravdanja p r e d B o g o m ) , a j o š više p i t a n j e k o j a j e p o s l j e d n j a t e o l o š k a p r e d p o s t a v k a iz k o j e s v e o s t a l o s l i j e d i a d a s a m a n i j e m o r a l a b i t i j a s n o u s v i j e s t i l j u d i m a u o n a v r e m e n a (A. M o e h l e r j e s m a t r a o d a j e t o razlika u shvaćanju Kristova utjelovljenja). Za naše je čitateljstvo mislim, ovdje i sada, važno upozoriti religiozne
pretpostavke
i nastanka i održanja protestantske
na
reforme,
j e r se d u g o t r a j n a a p o l o g e t s k a m e t o d a u g o v o r e n j u o p r o t e s t a n t i z m u m e đ u katolicima, n a žalost, nije žacala tolikog ocrnjivanja m n o g o j k a t o l i č k o j s v i j e s t i uz r i j e č protestantizam primisao na suprotstavljanje
d a se u
o d m a h javlja pri-
s v e m u š t o j e p o b o ž n o ; n a č i s t o ovoze263
maljske, p a čak i niske p o b u d e . Da b u d e m o kratki, m o ž d a je najbolje n a v e s t i z n a m e n i t e r i j e č i sv. K l e m e n t a D v o r ž a k a - H o f b a u e r a ( 1 7 5 1 — — 1 8 2 0 ) , k o j e g a j e s v e c e m p o g l a s i o g. 1909. sv. P i j o X . ( k t r a t a k ži v o t o p i s sv. K l e m e n t a vidi k o d : A. Blazović, Sveci u crikvenom ljetu, II, Beč 1970, str. 78—82). E v o t i h r i j e č i : » O t k a d s a m j a k a o p a p i n s ki p o s l a n i k m o g a o u P o l j s k o j u s p o r e đ i v a t i r e l i g i o z n o s t a n j e k a t o l i k a i u N j e m a č k o j ono p r o t e s t a n a t a , postalo mi je izvjesno da je o t p a d o d C r k v e u s l i j e d i o z a t o š t o s u N i j e m c i osjećali i osjećaju potrebu da budu pobožni (weil d i e D e u t s c h e n d a s B e d u e r f n i s s h a t t e n u n d hab e n , f r o m m z u s e i n ) . N i j e se r e f o r m a c i j a p r o š i r i l a i o d r ž a l a p o h e r e t i c i m a i filozofima, nego p o l j u d i m a koji su s t v a r n o čeznuli za j e d n o m r e l i g i j o m za s r c e (die w i r k l i c h n a c h e i n e r R e l i g i o n f u e r d a s Herz verlangten). Ja sam to u R i m u rekao papi i kardinalima, ali m i nisu vjerovali i čvrsto ostaju k o d toga da je reformaciju proiz v e l o n e p r i j a t e l j s t v o p r o t i v religije« ( n a v o d i m p r e m a : Y. Congar, nav. dj. str. 442, bilj. 12). D a n a s j e t o m i š l j e n j e » a p o s t o l a V a r š a v e i B e č a « , k a k o n e k i n a z i v a j u sv. K l e m e n t a H o f b a u e r a , v e ć o d a v n o p r i h v a ć e n o u R i m s k o j k u r i j i , p a j e v r i j e m e d a se o n o p o s v i j e s t i i k o d n a s . T o j e g l o b a l a n s u d o r e f o r m a c i j i o p ć e n i t o , ali j e m o d e r n o e k u m e n s k o gi b a n j e d o n i j e l o s a s o b o m i t o d a se već k r o z više d e c e n i j a s v i š e o b j e k t i v n e n e p r i s t r a n o s t i i p r a v i č n o s t i i s t r a ž u j u i p o b u d e s a m i h za četnika reformacije, počevši od Lutera. N e s m i j u se d a k a k o n i p o š t o p o t c i j e n i t i n i p o l i t i č k i , n a c i o n a l n i i socijalni m o m e n t i koji su odigrali ulogu u n a s t a n k u i učvršćivanju p r o t e s t a n t s k e r e f o r m a c i j e , ali b i o b j a š n j a v a n j e u s p j e h a r e f o r m a c i j e iz s a m i h t i h č i m b e n i k a , b e z u z i m a n j a u o b z i r d u b o k e r e l i g i o z n e p o t r e b e š i r o k i h v j e r n i č k i h s l o j e v a k o j i m a j e r e f o r m a c i j a n a svoj n a č i n izišla u s u s r e t , b i l o p o t p u n o p r o m a š e n o . S u z d r ž a v a j u ć i se o v d j e o d m o r a l n e i d r u š t v e n o p o l i t i č k e ocjene stava što ga je L u t e r zauzeo p r e m a p o b u n j e n i m seljacima, dakle p r e m a n e p o s r e d n i m posljedica m a svoga p o t h v a t a n a socijalnom području, m o r a m o reći da b a š to š t o se r e f o r m a c i j a m o g l a u č v r s t i t i u n a t o č s o c i j a l n i m p o t r e s i m a k o j e je izazvala i u n a t o č L u t e r o v a izričitog s u p r o t s t a v l j a n j a socijalnim p e r s p e k t i v a m a svoga p o k r e t a (što su t a k o m n o g i shvatili k a o izdajs tvo!), n a svoj n a č i n u k a z u j e n a p o s t o j a n j e d u b o k e religiozne gladi kojoj je reformacija pružila duboko prihvatljivu hranu, unatoč svemu. Može n e t k o reći da je L u t e r p o k a z a o više snalažljivosti u po l i t i č k o j p r o c j e n i t r e n u t k a o d W y c l i f a : ni W y d i f n i j e p o svoj p r i l i c i a k t i v n o p o m a g a o s e l j a č k u p o b u n u g. 1381, ali se o n u z d r ž a o o d to g a d a se j a s n o s v r s t a p r o t i v n j e i d a j e o s u d i (usp. B. Rasel [ = i?.M264
ssell], I sto rij a zapadne filozofije, s engl, Kosmos, Beograd 1962, str. 470), d o k se L u t e r n a j o š t r i j e s u p r o t s t a v i o s e l j a č k o m r a t u župnika T h o m a s a M u e n z e r a (1524—1525) i p o z v a o k n e z o v e p r o t i v » p l j a č k a š k i h i u b o j n i č k i h s e l j a č k i h h o r d a « , a već j e p r i j e 1521. b i o u p u t i o iz v V a r t b u r g a o p o m e n u » s v i m a k r š ć a n i m a . . . d a se k l o n e u s t a n k a i p o b u n e « (usp. L. Gottschalk i dr., u: Historija čovječanstva, IVI2, Nap rijed, Zagreb 1974, str. 13—15). N o n i k a k a v p o l i t i č k i oportunizam n e b i m o g a o o s i g u r a t i r e f o r m a c i j i u s p j e h d a n i j e o d g o v a r a l a n a ne ke d u b o k e religiozne zahtjeve. L u t e r j e n a svoj n a č i n p r e m o s t i o j a z i z m e đ u k l e r a i l a i k a , ne k a k o i z m e đ u n a o b r a ž e n i h ( l i t t e r a t i ) i n e n a o b r a ž e n i h , a o s o b i t o iz m e đ u l a t i n s k o s t i i n i j e m š t i n e . D r u g i m se r i j e č i m a t o m o ž e r e ć i d a j e š i r o k i m s l o j e v i m a v j e r n i k a o t v o r i o p r i s t u p k s r e d s t v i m a religioz ne n a o b r a z b e i duhovnog života. Biblija je n a n j e m a č k o m jeziku b i l a t i s k a n a u t S r a s b u r g u već g. 1466. P r i j e L u t e r o v e B i b l i j e t i s k a n a j e B i b l i j a n a v i s o k o m n j e m a č k o m ( h o c h d e u t s c h ) č a k 14 p u t a (usp. P. II. Vogel, u: J. Schildenberger et alii, Die Bibel in Beutschland, Kath. Bibehverk, Stuttgart 1965, str. 251—256). I p a k se n e m o ž e r e ć i d a n e m a n i š t a n a t o m e a k o se m i s l i d a j e L u t e r dao Bibliju nje mačkom narodu. Njegov je p r i j e v o d N o v o g a zavjeta izišao u r u j n u 1522, ali j e v e ć u p r o s i n c u i s t e g o d i n e m o r a l o izaći d r u g o i z d a n j e . Cijela j e B i b l i j a izišla g. 1534. T l o j e u N j e m a č k o j b i l o p r i p r a v n o , k a k o p o k a z u j u t o l i k a r a n i j a i z d a n j a (za i l u s t r a c i j u se m o ž e s p o m e n u t i d a j e u I t a l i j i p r i j e g. 1500. p o s t o j a l o s a m o j e d n o t a l i j a n s k o i z d a n j e B i b l i j e [ g . 1471. u V e n e c i j i ] , a u F r a n c u s k o j n i j e d n o n a f r a n c u s k o m ! ) , ali j e i s t o m L u t e r d a o z a m a h a č i t a n j u B i b l i j e . A s t i m e j e o d m a h išlo, š t o j e m o ž d a j o š v a ž n i j e , t o d a j e L u t e r sve b o g o s l u ž j e stavio n a n j e m a č k i jezik. S o b z i r o m n a n a š u t e m u u ovoj knjizi, imajući u vidu euharistijski razvitak što s m o ga opisali, m i katolici mogli bismo — s nešto ljubavi p r e m a p a r a d o k s a l n i m formulacija m a — r e ć i o v a k o : L u t e r j e svima vjernicima otvorio pristup k ol taru, ali je na žalost ukinuo oltar. Riječ je o Luterovoj euharistijskoj teologiji: ona je d a k a k o odlu č u j u ć e o v i s n a o t a d a n j e m k r i z n o m s t a n j u t e o l o š k o g m i š l j e n j a u ve zi s e u h a r i s t i j o m , u t o m s m i s l u d a j e n j e g o v o u č e n j e o e u h a r i s t i j i više m a n j e s a m o reaktivno. O n reagira n a o n e t e m e i n a o n e s t a v o v e k o j i s u u n j e g o v o v r i j e m e u vezi s e u h a r i s t i j o m v l a d a l i u c r k v e n o j svijesti n a k r š ć a n s k o m zapadu, i p r e m d a inzistira n a p o v r a t k u k N o v o m z a v j e t u , n j e g o v i m č i t a n j e m N o v o g a z a v j e t a u vezi s e u h a r i s tijom d o m i n i r a o s i r o m a š e n a , mogli b i s m o m o ž d a reći ideologizira265
n a , t e o l o g i j a s k o j o m se s u s r e o u s v o j e v r i j e m e , a k o j a g a z b o g svo j i h p r a k t i č n i h p o s l j e d i c a za r e l i g i o z n i ž i v o t v j e r n i k a l j u t i , p a m u B i b l i j a p o s t a j e u t o m p o g l e d u s a m o o r u ž j e za k r i t i k u s u v r e m e n i h s t a v o v a , a n e u s p i j e v a se p r o b i t i d o s v i j e s t i o p o t r e b i d a B i b l i j u č i t a iz n j e s a m e i o t k r i j e n j e z i n u c j e l o v i t u p o r u k u o e u h a r i s t i j i , a p o g o t o v o d a v o d i r a č u n a o u k u p n o s t i s v e g a š t o j e u e u h a r i s t i j i vi d j e l a p r v o t n a C r k v a (a t o j e z a p r a v o n a č e l o m » S c r i p t u r a sola« b i l o o b e z v r i j e đ e n o ! ) . T a k a v L u t e r o v p o s t u p a k n i j e d a k a k o z a o n o vrije m e n i k a k v o č u d o , ali j e č i n j e n i c a . T r e b a l o j e , u s t v a r i , d a p r o t e č e m n o g o v r e m e n a p a d a se t e k u n o v i j e d o b a (a č e m u s u p r i d o n i j e l i ne m a l o t a k o đ e r sljedbenici reformacije) otkrije ispravna m e t o d a za i s t i n s k u t e o l o š k u o b n o v u , a k o j u je u n a j o p ć e n i t i j i m c r t a m a za postupanje u katoličkim teološkim školama propisao Drugi vatikan s k i k o n c i l (1962—1965) u s v o m e d e k r e t u Optatam totius, posebno u s v o m e b r o j u 16. O v d j e j e n a m j e s t u d a p o n o v i m o r i j e č i k o j i m a v e o m a u v a ž e n ka tolički teolog Louis B o u y e r sažimlje svoj s u d o položaju e u h a r i s t i j e u s v i j e s t i o n o v r e m e n e C r k v e : »U t o m s t a d i j u , k a k o g o d j e t r a d i c i o n a l n a euharistija još uvijek p r i s u t n a , m o ž e m o reći, da su j e odre đ e n a euharistijska d u h o v n o s t o d n o s n o teologija, lišene ozbiljnih ko rijena u tradiciji, bile sahranile i gotovo posve ugušile p o d svojim p a r a z i t s k i m i z r a s l i n a m a « (L. Bouyer, Eucharistie, str. 366). B u d u ć i da je Luter, i p r o t e s t a n t s k a reforma općenito, polazila od toga kon k r e t n o g s t a n j a u o n o v r e m e n o j C r k v i , d o g o d i l o se o n o š t o B o u y e r o z n a č u j e k a o » l ' e c h e c f o n d a m e n t a l « ( o s n o v n i n e u s p j e h ili p o r a z ) L u t e r o v u r e f o r m i e u h a r i s t i j e (Nav. dj. str. 373), d a j e , n a i m e , p r o testantska reformacija od ukupnosti onoga po čemu je euharistija t a d a b i l a p r i s u t n a u C r k v i , » u m j e s t o o n o g a p r v o t n o g a i b i t n o g a , za d r ž a l a o n o š t o j e b i l o n a j s e k u n d a r n i j e i n a j r e c e n t n i j e « Nav. dj. str. 370). L u t e r je temelje svoje euharistijske pobožnosti stekao u sredini g d j e j e v l a d a l a devotio moderna, jer je kao četrnaestogodišnjak kroz g o d i n u d a n a bio u školi »Braće zajedničkog života« u M a g d e b u r g u (usp. A. Adam, nav. dj., str. 183). Z n a n j e o e u h a r i s t i j i c r p i o j e p r v e n s t v e n o iz Tumačenja misnog kanona ( C a n o n i s m i s s a e e x p o s i t i o ) »po s l j e d n j e g s k o l a s t i k a « G a b r i j e l a B i e l a ( u m r o 1495), k o j i j e s j e d n e s t r a n e bio d u b o k o prožet d u h o m iste »moderne pobožnosti« j e r je i s a m n e g d j e o d g. 1468. p r i p a d a o k o n g r e g a c i j i » B r a ć e z a j e d n i č k o g ž i v o t a « . G a b r i e l B i e l n i j e d o d u š e b i o n e p o s r e d a n u č i t e l j L u t e r o v , ne go j e L u t e r u E r f u r t u slušao njegova u č e n i k a B a r t o l o m e j a Arnoldi 266
v o n U s i n g e n , ali j e L u t e r č i t a o B i e l o v u Epositio »s d u b o k i m u z b u đ e n j e m , i z n a o j u j e g o t o v o d o s l o v c e n a p a m e t « (A. Adam, nav. dj. str. 157). U B i e l o v u se d j e l u — k a k o m i s l i B . N e u n h e u s e r — » m o ž e k o n s t a t i r a t i p o s t o j a n j e s o l i d n o g t e m e l j a e u h a r i s t i j s k e vjere« (Nav, dj. str. 107), ali u j e d n o t r e b a p r i z n a t i — k a k o se i z r a ž a v a L. B o u y e r — d a se t u » m o g u n a ć i t e k s a m o t r a g o v i p r v o t n o g z n a č e n j a e u h a r i s t i j e , k a o z a h v a l j i v a n j a za mirabilia Dei, ili a n a m n e z e , k a o s a k r a m e n t a l n e p r i s u t n o s t i o t k u p i t e l j s k o g o t a j s t v a « (L. Bouyer, nav. dj., str. 369). L u t e r j e u e u h a r i s t i j i v i d i o d v i j e n a n e k i n a č i n n e z a v i s n e stvari: s t v a r n u p r i s u t n o s t K r i s t a p o d obličjem k r u h a i vina, te m i s u kao žrtvu. S obzirom n a prvo poduzeo je da euharistijsku celebrac i j u r e f o r m i r a t a k o d a o p e t p r i č e s t v j e r n i k a b u d e d i o s v a k e cele b r a c i j e , a š t o se t i č e d r u g o g a , t o j e s t ž r t v e , o d l u č i o j e d a j e sas v i m o d s t r a n i k a o z l o p o r a b u k o j a n e m a m j e s t a u a u t e n t i č n o m (krš ćanstvu. Ipak, postoji određeni razvitak u Luterovim stavovima. Uz e u h a r i s t i j u j e , č i n i se, v e z a n L u t e r o v d o ž i v l j a j n u t a r n j e g i s k u s tva u k o j e m je on »otkrio pravednost Božju«, što j e bilo polazište za sve ostalo; t e o r e t s k i je on taj novi p u t o t k r i v a o k a o p r o f e s o r držeći u g o d i n a m a 1513—1515. t u m a č e n j e psalama, te u g. 1515—1516. t u m a č e n j e p o s l a n i c e B i m l j a n i m a , ali j e u z t e o r e t s k u s p o z n a j u o d l u č u j u ć e b i l o nutarnje iskustvo, koje je — kako smo v i d j e l i iz Nasljeduj Krista — devotio moderna stavljala na visoko m j e s t o u d u h o v n o m ž i v o t u . T o j e i s k u s t v o L u t e r d o ž i v i o , č i n i se, u vezi i p r i g o d o m t i j e l o v s k e p r o c e s i j e u E i s l e b e n u 7. l i p n j a 1515. (usp. A. Adam, nav. mj. str. 213—216). U g o d i n a m a 1518—1519. L u t e r j e j o š z a s t u p a o » t r a d i c i o n a l n e s t a v o v e « (B. Neunheuser, nav. dj. 110) 0 e u h a r i s t i j i , p o s e b n o u » G o v o r u o p r e d o s t o j n o m s a k r a m e n t u sve t o g a p r a v o g a t i j e l a K r i s t o v a i o b r a t o v š t i n a m a « (1519). O n j o š t a d a ne n a p a d a transupstancijaciju, a dopušta također da nije nužno da n a r o d p r i m a p r i č e s t p o d p r i l i k o m v i n a , j e r se s v e ć e n i c i p r i č e š ć u j u »za n a r o d « s v a k i d a n p o d o b j e p r i l i k e , i » d o s t a j e d a n a r o d s v a k i d a n t o želi t e d a p o n e k a d p r i m a j e d n u p r i l i k u , p r e m a t o m e k a k o k r š ć a n s k a C r k v a n a r e đ u j e i d o p u š t a « (usp. B. Neunheuser, nav. dj. str. 110). M e đ u t i m , L u t e r j e u t i m s v o j i m t e k s t o v i m a b i o u č i n i o va ž a n k o r a ' k k o j i b i b i o m o g a o z n a č i t i u s m j e r e n j e p r e m a z d r a v o j re formi euharistije: nadovezao je svoje t u m a č e n j e n a latinsku patrist i č k u t r a d i c i j u , p o i m e n c e n a sv. A u g u s t i n a , č i j i m se i n a č e Enarrationes in Psalmos o b i l n o služio k a d j e 1513—1515. t u m a č i o p s a l m e , 1 sasvim je na patristički način euharistiju p r o m a t r a o
prvenstveno
k a o čin C r k v e , t o j e s t s a m u c e l e b r a c i j u z a j e d n o s p r i č e š ć u k a o n e š t o 267
jedno. S a k r a m e n t je za njega otajstvo jedinstva vjernika s K r i s t o m i z a j e d n i š t v a m e đ u s o b o m (usp. A. Adam, nav. dj., str. 2339—240; n a l a z i m o t u »obnovljeni izraz a u g u s t i n s k e koncepcije p r e m a kojoj je Krist u euharistiji p r i s u t a n sa svim svojim m i s t i č n i m tijelom, d a n a s u n j i n k o r p o r i r a i d a u č i n i d a o d s a d ž i v i m o ž i v o t o m k o j i ni j e d r u g o n e g o r a s c v a t n j e g o v a s p a s e n j s k o g o t a j s t v a u n a m a « (L. Bouyer, nav. dj., str. 371). Ali v e ć s l i j e d e ć e g o d i n e 1520. L u t e r j e n a č i n i o n o v i k o r a k k o j i m je faktički raskrstio, ne samo s abuzusima tadanje Crkve (kako je mislio) nego i sa s a m i m A u g u s t i n o m : žestoko je n a p a o s h v a ć a n j e mise kao žrtve. To je učinio u »Govoru o n o v o m Zavjetu, to jest o s v e t o j m i s i » , i u s p i s u »De c a p t i v i t a t e B a b i l o n i c a « z a k o j i A l f r e d A d a m misli d a m u m e đ u L u t e r o v i m teološkim spisima t r e b a do d i j e l i t i » n a j v i š i r a n g « (Nav. dj. 243). L u t e r se t u o b a r a n a z l o u p o t r e b e k o j e se u C r k v i č i n e u vezi s m i s o m : n a j t e ž a j e t a š t o se p o s v u d a r a š i r i l o m i š l j e n j e k o j e u m i s i v i d i » n e k o d o b r o djelo i žrtvu«. A n e ž r t v u j e m o m i K r i s t a u m i s i , n e g o m o r a m o ž r t v o v a t i » s a m e se b e i sve š t o i m a m o , s m a r l j i v o m m o l i t v o m « . A t o z n a č i , b u d u ć i d a s a m e s e b e ž r t v u j u svi v j e r n i c i , d a s u »svi k r š ć a n s k i m u ž e v i sveće n i c i , s v e k r š ć a n s k e ž e n e s v e ć e n i c e , b e z o b z i r a j e li n e t k o m l a d ili s t a r , g o s p o d a r ili s l u g a , g o s p o đ a ili s l u š k i n j a , n a o b r a ž e n č o v j e k ili laik« (usp. A. Adam, nav. dj. str. 241). L u t e r j e , p r e m a t o m e , p o r e kao objektivnu prisutnost Kristove žrtvene smrti i njezinog prikazi v a n j a u s p o m e n č i n u ( a n a m n e z i ) K r i s t o v u k o j i se o b a v l j a u e u h a ristijskoj celebraciji, a prihvatio je s a m o subjektivno vjerničko pri kazivanje s a m i h sebe, što znači da je s p o m e n i č n u ostalo kod L u t e r a s a m o č i s t o s u b j e k t i v n o z n a č e n j e s v j e s n o g sjećanja na Krista. Takvo je subjektivno p o i m a n j e spomenčina bilo, n a žalost, značajno pri sutno u onovremenoj pobožnosti, kao što smo mogli nazrijeti također iz a n a l i z e Nasljeduj Krista. Prihvaćajući takvo dekadentno poima nje e u h a r i s t i j s k o g m e m o r i j a l a , L u t e r j e z a p r a v o s e b i z a t v o r i o p u t p r e m a mogućnostima adekvatne euharistijske obnove, do koje bi m o ž d a bilo moglo dovesti i s a m o ispravno vraćanje na Augustina; d a k a k o , k a d u d n u L u t e r o v a razmišljanja ne bi bilo već d o m i n i r a l o n j e g o v o j e d n o s t r a n o s h v a ć a n j e opravdanja, a kojemu je opet na d n u , č i n i se, i p a k L u t e r o v o p o i m a n j e K r i s t o v a u t j e l o v l j e n j a , p a d o sljedno i antropologije, slično o n o m e koje s m o sreli u Nasljeduj Krista: L u t e r a , u s t v a r i , u s v e m u n j e g o v u t e o l o š k o m s i s t e m u , p a on d a i u e u h a r i s t i j i , m a l o z a n i m a K r i s t čovjek, a s a m o ga z a n i m a Bog (usp. Y. Congar, Regards et reflexions sur la christologie de 268
Luther, u: Chretiens en dialogue, Pariš 1946, str. 453—489). Slijede ći u p o r n o s v o j u viziju, L u t e r j e m o g a o s a m o z a n i j e k a t i s v a k i s a t i s faktorni značaj mise. I p a k Luter nije o d m a h svoje teoretske stavove sproveo u prak s u : o n j e j o š d o g. 1522. z a d r ž a o s l u ž e n j e p r i v a t n e m i s e (usp. A. Adam, nav. dj. str. 240). T e j e g o d i n e , m e đ u t i m , n a p i s a o ž e s t o k p a m flet »o z l o p o r a b a m a m i s e « , g d j e j e p o s e b n o j o š u s t a o p r o t i v p r i v a t n e m i s e , i s o s l o n c e m n a Prvu Petrovu poslanicu 3,18, t e n a p o s l a n i c u Hebrejima 10,14, u s t v r d i o d a s h v a ć a n j e m i s e k a o ž r t v e s t o j i u s u k o b u s jedincatošću Kristove žrtve na krizu, p a n a taj n a č i n znači heretičko umanjivanje i obezvređivanje Kristove žrtve; to je p o s t a l o t e m e l j n o n a č e l o p r o t e s t a n t i z m a p r o t i v t r a d i c i o n a l n o g shva ćanja mise kao žrtve. Od toga v r e m e n a Luter je do kraja života u s t r a j a o u b o r b i pro tiv m i s e . K a d j e u s v i b n j u g. 1529. o b j a v i o svoj »Mali k a t e k i z a m « , n i j e u n j s t a v i o n i k a k v e p o l e m i č k e i z j a v e o m i s i u t o m s m i s l u ; sa stavljajući svoje artikule za s a s t a n a k u S c h m a l k a l d e n u (održan u v e l j a č i g. 1537), g d j e s u se t r e b a l i u s k l a d i t i s t a v o v i o t o m e , š t o će r e f o r m a t o r i z a h t i j e v a t i k a o a p s o l u t n i p r e d u v j e t u vezi s o p ć i m sa b o r o m što ga je p a p a Pavao I I I . bio navijestio za svibanj te godine ( i m a o se s a s t a t i u M a n t o v i ) , a o č e m u ć e se m o ć i r a s p r a v l j a t i , Lu ter je odbacivanje i osudu tradicionalne mise stavio m e đ u četiri točke od kojih ne može biti odstupanja; ostale su točke bile: Luterovo učenje o o p r a v d a n j u p o vjeri u Isusa K r i s t a bez djela zakona; u k i d a n j e s v i h o p a t i j a i s a m o s t a n a o s i m o n i h k o j i se b a v e o d g o j e m ; o d b a c i v a n j e d a b i P a p a b i o » j u r e d i v i n o « ili iz r i j e č i B o ž j e g l a v a s v e g a k r š ć a n s t v a , j e r t o p r i p a d a s a m o j e d n o m e , k o j i se z o v e I s u s Krist«. Š t o se t i č e s a m e m i s e , L u t e r u t o m t e k s t u i z r a ž a v a m i š l j e n j e d a će »ta t o č k a ( č l a n a k ) o m i s i s v a k a k o b i t i n a k o n c i l u ( o d l u č u j u ć a ) : jer kad bi bilo m o g u ć e da n a m oni p o p u s t e u svim d r u g i m točka m a , ipak n a m u ovoj točki ne m o g u popustiti, kao što je Campegio ( p a p i n k a r d i n a l l e g a t g. 1530., o p . Š B ) r e k a o u A u g s b u r g u , d a se o n spreman prije dati rastrgati na komadiće nego dopustiti da ode misa. Tako ću i ja, s p o m o ć u Božjom, prije dati da m e pretvore u p e p e o n e g o š t o ć u d o p u s t i t i d a n e k i sluga mise ( M e s s e k n e c h t ) s a s v o j i m d j e l o m ( t j . m i s o m , o p . Š B ) , p a b i l o o n o d o b r o ili zlo, b u d e j e d n a k ili viši o d m o j e g a G o s p o d a i S p a s i t e l j a I s u s a K r i s t a . D o b r o to oni osjećaju: Ako p a d n e misa, p a d a i papinstvo. Prije nego što o n i d o p u s t e d a se t o d o g o d i , p o u b i j a t ć e n a s sve, a k o s a m o b u d u 269
m o g l i « (citiram prema: B. Muelhaupt, Lutherische Bekenntnisse, u: H. Steubing, Bekenntnisse der Kirche, Bekenntnistexte aus zwanzig Jahrhunderten, Brockhaus, Wuppertal 1977 , str. 95). 2
U A u g s b u r š k o j v j e r o i s p o v i j e s t i ( C o n f e s s i o A u g u s t a n a ) o d 2 5 . lip n j a 1530. k o j u j e s a s t a v i o L u t e r o v u č e n i k i n a j b l i ž i s u r a d n i k P h i l i p p M e l a n c h t h o n (1497—1560), g o v o r o m i s i n i j e t a k o d i r e k t n o n e g a t i van: još nije u svijesti t r a d i c i o n a l n a c r k v e n a m i s a t a k o j a s n o odije l j e n a o d e u h a r i s t i j s k e c e l e b r a c i j e u p r o t e s t a n t s k i m r e d o v i m a . T u se n a j p r i j e o d b a c u j e k a o n e o p r a v d a n a o p t u ž b a d a bi p r o t e s t a n t i bili u k i n u l i m i s u . N a p r o t i v , » o č e v i d n o j e . . . d a se m i s a k o d n a s d r ž i s v e ć o m p o b o ž n o š ć u i ozbiljnošću nego k o d p r o t i v n i k a . J e d n a k o se ljudi marljivije i češće p o d u č a v a j u o svetom s a k r a m e n t u , u koju je s v r h u u s t a n o v l j e n i k a k o se t r e b a n j i m e s l u ž i t i , d a s e n a i m e p r e plašene savjesti time utješe, a p o t o m e je p u k privučen k pričesti i m i s i . P r i t o m s e d a j e t a k o đ e r p o u k a p r o t i v d r u g i h n e i s p r a v n i h uče n j a o s a k r a m e n t u . J e d n a k o se n i u j a v n i m m i s n i m c e r e m o n i j a m a ni je dogodila n i k a k v a z n a č a j n a p r o m j e n a , o s i m što se n a n e k i m mje s t i m a , u z l a t i n s k e p j e s m e , p j e v a j u n j e m a č k e p j e s m e , d a b i se p u k t i m e p o d u č a v a o i vježbao; u g l a v n o m sve c e r e m o n i j e i m a j u služiti n a r o č i t o t o m e d a iz n j i h puk; u č i o n o š t o t r e b a z n a t i o K r i s t u « (Isto djelo, str. 52). U k i n u t e s u s a m o o n e d r u g e m i s e k o j e s u s e p o zlo p o r a b i d r ž a l e p o r e d ž u p n e m i s e , p a se p r a v i l a t r g o v i n a m i s a m a , a što su osuđivali »učeni i pobožni ljudi prije ovoga v r e m e n a « . N a b l a g d a n e , a i i n a č e k a d i m a p r i č e s n i k a , d r ž i se k o d n j i h m i s a i p r i č e š ć u j u se o n i k o j i t o žele, j e r j e t o p r a v i s m i s a o m i s e , a n i j e o n a ž r t v a »za d r u g e , žive ili m r t v e , d a b i i m s k i d a l a g r i j e h e « ( m i s l i s e , d a k a k o , n a odsutne!). Misa nije žrtva za istočni i za d r u g e grijehe, j e r j e t a k v a ž r t v a s a m o j e d n a : K r i s t o v a s m r t n a k r i ž u , k a o š t o se t o v i d i iz m n o g i h m j e s t a S v e t o g P i s m a , n a p r i m j e r iz H e b r 9,26. S v e t i j e s a k r a m e n a t u s t a n o v l j e n d a se p o n j e m u p r o b u đ u j e n a š a v j e r a i tješi n a š a savjest, jer vjernici kroz s a k r a m e n t razumijevaju d a im je Krist obećao milost i oprost grijeha. Očita je zloporaba smatrati m i s u d o b r i m d j e l o m k o j i m b i se p o s t i z a v a l a m i l o s t j e r m i — k a k o u č i sv. P a v a o — d o b i v a m o o d B o g a m i l o s t p o v j e r i , a n e p o d j e l i m a . P o s e b n o se Confessio Augustana obara na učenje nekih da je Krist svojom s m r ć u zadovoljio s a m o za istočni grijeh, a da j e m i s u usta n o v i o k a o ž r t v u z a o s t a l e g r i j e h e (Usp. Nav. dj. str. 52—54). I p a k , v a ž n o j e s p o m e n u t i , d a se t o n a l a z i u d r u g o m d i j e l u burške
vjeroispovijesti
tori ukidaju; 270
g d j e j e g o v o r o z l o p o r a b a m a š t o ih
u p r v o m dijelu, koji sadržava vjeroispovijest
Augs-
reforma u
užem
s m i s l u , n i j e u p o t r i j e b l j e n t e r m i n misa, n e g o se g o v o r i o » s v e t o j ve čeri« (t. 10): »O večeri Gospodnjoj n a u č a v a se d a j e u v e č e r i (Abendm a h l ) p r a v o t i j e l o i k r v K r i s t o v o o d i s t i n s k i p o d o b l i č j e m k r u h a i vi n a p r i s u t n o i d a se o n d j e dijeli i p r i m a . S t o g a se i z a b a c u j e s u p r o t n o n a u č a v a n j e « (Nav. dj. str. 42—43). S u p r o t n o n a u č a v a n j e , u o v o m s l u č a j u , j e s t n a u č a v a n j e Zvvinglijevo, k o j i j e u s t v a r i n i j e k a o s t v a r nu prisutnost. S t v a r n u p r i s u t n o s t Kristova tijela i krvi u euharistiji z a s t u p a o j e L u t e r u s t r a j n o k r o z cio ž i v o t , i u t o m e se p o s e b n o o d l u č n o razi š a o s U l r i c h o m Z w i n g l i j e m n a s u s r e t u u M a r b u r g u g. 1529. S t i m e , m e đ u t i m , d a j e g. 1520. i z r i č i t o z a b a c i o s k o l a s t i č k o u č e n j e o t r a n supstancijaciji i zatim pokušao dati novo spekulativno objašnjenje s osloncem n a svoje vlastito shvaćanje stare kristološke n a u k e o u z a j a m n o m pridavanju vlastitosti (communicatio idiomatum) bo žanske i čovječje naravi u Kristu. V i d j e l i s m o v e ć d a j e b i . I v a n D u n s S k o t s m a t r a o d a se t r a n s u p s t a n c i j a c i j a n e d a s i g u r n o d o k a z a t i iz B i b l i j e n e g o d a s e t o m o r a prihvaćati na temelju tradicije, i d a je Vilim O k a m mislio da transupstancijaciju treba zastupati zbog odluke Crkve i složnog naučav a n j a . t e o l o g a , ali d a b i r a z u m u b o l j e o d g o v a r a l o z a s t u p a t i d a s u p stancije k r u h a i vina ostaju poslije posvećenja zajedno s tijelom i krvlju K r i s t o v o m , te da to n e bi bilo u s u p r o t n o s t i s a u t o r i t e t o m Bibli j e . L u t e r se u De captivitate Babilonica izričito poziva n a k a r d i n a l a P e t r a d'Ailly-a (1350—1420), j e d n u o d k l j u č n i h o s o b a s a b o r a u K o n s t a n z u , k o j i j e g. 1389. b i o k a n c e l a r p a r i š k o g s v e u č i l i š t a , a k o j i j e u svome k o m e n t a r u n a IV. knjigu Sentencija P e t r a L o m b a r d a n a p i s a o da je » . . . mnogo vjerojatnije, i d a b i se p o s t a v l j a l o m a n j e s u v i š n i h č u d e s a , k a d b i se z a s t u p a l o d a s u n a o l t a r u p r a v i k r u h i p r a v o vino, a ne s a m o akcidenti, kad Crkva ne bi bila odredila suprotno« (si in a l t a r i v e r u s p a n i s v e r u m q u e v i n u m , n o n a u t e m s o l a a c c i d e n t i a e s s e a s t r u e r e n t u r , n i s i e c c l e s i a d e t e r m i n a s s e t c o n t r a r i u m ) (usp. B. Neunheuser, nav. dj. str. 112, bilj. 1) L u t e r j e , d a k l e , s v j e s n o s t a o na stanovište koje je nominalistička teologija XIV. i XV. stoljeća s m a t r a l a »razumnijim«, te je d o g m u o transupstancijaciji proglasio j e d n o m od triju »babilonskih zasužnjenosti« pod koje je crkvena vlast sputala s a k r a m e n a t euharistije; ostale dvije »zasužnjenosti« s a s t o j e se u p r e t v a r a n j u e u h a r i s t i j e , k a o z n a k a s l o b o d n e m i l o s t i z a sve ( k a k o j e h t i o K r i s t ) , u zakonski propis, n a r e đ e n j e m d a se vjer nici g o d i š n j e j e d a n p u t p r i č e š ć u j u i z a b r a n o m p r i č e s t i p o d o b l i č j e m v i n a za v j e r n i k e ; t e u p r e t v a r a n j u m i s e u dobro djelo i žrtvu z a d r u 271
ge, o s i m za p r i m a t e l j e , žive i m r t v e . O d b a c u j u ć i t r a n s u p s t a n c i j a c i j u , L u t e r j e n a g l a š a v a o o d l u č u j u ć u v a ž n o s t vjere u p r i m j e n i o v o g s a k r a m e n t a , ali p r i s u t n o s t K r i s t o v a t i j e l a i k r v i n i p o š t o n i j e s v o d i o n a golu p r i s u t n o s t u subjektivnoj vjeri primatelja, nego j e p r i s u t n o s t s h v a ć a o k a o n e š t o objektivno dato; n e u n o s e v j e r n i c i s v o j o m v j e r o m K r i s t a u s a k r a m e n a t ( k a k o j e izlazilo p o Z w i n g l i j e v u s h v a ć a n j u ) , n e g o se p r i s u t n o s t z b i v a p o K r i s t o v o j r i j e č i , i n i j e o g r a n i č e n a n a s a m o p r i m a n j e s a k r a m e n t a : subjektivnom vjerom (koju Luter, uos talom, nije shvaćao kao nešto čisto subjektivno, nego kao prisutnost Krista u n a m a ) vjernici primjenjuju objektivnu prisutnost Krista na s e b e (usp. A. Adam, nav. dj. 243—244; B. Neunheuser, nav. dj. 112). T o se v i d i , p o n a j p r i j e , iz n a č i n a k a k o j e L u t e r z a s t u p a o d a i n e vjernici blaguju tijelo Kristovo ( m a n d u c a t i o i m p i o r u m ) , i zatim, iz n a č i n a k a k o j e r e f o r m i r a o o b r e d m i s e . Najprije nešto o ovom drugom. Prvih godina, Luter nije o d m a h p o d u z e o m i j e n j a n j e m i s n o g o b r e d a , a p o s v e m a š n j e m u k i d a n j u la tinskog jezika u misi, osim za biblijska čitanja i za pjevanja, L u t e r n i j e b i o s k l o n n i k a s n i j e , b o j e ć i se — k a k o m i s l i L. B o u y e r — »da j e d n a liturgija posve n a n j e m a č k o m ne postane vrelom religioznog p r o v i n c i j a l i z m a i o d s j e č e n o s t i o d t r a d i c i j e u n i v e r z a l n e C r k v e « (L. Bouyer, nav. dj, str. 375—376). K a d ga je situacija n a g n a l a n a to d a zahvati u s a m o b r e d (dok se L u t e r poslije o s u d e n a s a b o r u u W o r m s u g. 1521. s k r i v a o u W a r t b u r g u i p r e v o d i o e v a n đ e l j a , n j e g o v j e k o l e g a A. C a r l s t a d t — s k o j i m se L u t e r k a s n i j e r a z i š a o — p r i s i l i o , n a p r i m j e r , g r a d s k o vijeće u W i t t e n b e r g u »da p r i h v a t i p r v e p r a k t i č k e m j e r e r e f o r m e — r e v i z i j u b o g o s l u ž j a , p r i č e s t u o b a o b l i k a (vi n o m i k r u h o m ) i o d b a c i v a n j e n e ž e n s t v a p r o p i s a n a z a s v e ć e n i k e « : L. Gottschalk, Historija čovječanstva, IV/1, Zagreb 1974, str. 16), Lu t e r j e n a j p r i j e g. 1523. n a č i n i o n o v i o b l i k c e l e b r a c i j e n a l a t i n s k o m j e z i k u : t o j e n j e g o v a Formula Missae, z a k o j u j e k a s n i j e , k a d j e g. 1525. s a s t a v i o n o v i f o r m u l a r n a n j e m a č k o m j e z i k u — Deutsche Messe — i z r i č i t o ž e l i o d a b i o s t a l a t r a j n o u u p o t r e b i b a r u š k o l a m a i n a s v e u č i l i š t i m a (usp. L. Bouyer, nav. mjesto). Formula Missae, kao p r e r a d a t r a d i c i o n a l n o g t e k s t a r i m s k e mise, s a m o je ufitiljila — uklonivši m n o g e t r a d i c i o n a l n e e l e m e n t e koje su u o n o v r e m e n o j euharistijskoj p o b o ž n o s t i bili izgubili svoje značenje — n a g l a š a v a n j e stvar ne prisutnosti Kristove, posebno svojevrsnim potcrtavanjem podi zanja h o s t i j e i k a l e ž a , t a k o d a B o u y e r n a p o m i n j e d a se m o ž e r e ć i d a j e L u t e r »sveo m i s u n a ' P o z d r a v P r e s v e t o m S a k r a m e n t u ' ( S a l u t d u Saint-Sacrament, tj. n a ono što m i d a n a s zovemo »Blagoslov 272
s Presvetim«) j e d n o stoljeće prije nego što su s a m i katolici iznašli t u c e r e m o n i j u « (L. Bouyer, nav. dj. str. 374. bilj. 14), j e r j e v j e r n i c i m a d a v a o z n a t i d a m i s u »ne t r e b a v i š e p o v e z i v a t i s a ž r t v o m , n e g o samo s klanjanjem prisutnosti«. L u t e r j e , d a k a k o , k o d t o g a b i o v o đ e n s v o j o m p o l e m i k o m , ali j o š više u s t r a j a v a n j e m u n a s l i j e đ e n i m s r e d n j o v j e k o v n i m k o n c e p c i j a m a i p r a k s i , o d č e g a se n i j e u s p i o o s l o b o d i t i . »Bez s u m n j e , — p i š e L. B o u y e r — o n j e v e ć o n d a o p s j e d n u t f i k s n o m i d e j o m : o d s t r a n i t i sva k u i z l i k u z a z a s t r a n j e n j a u p o i m a n j u m i s n e ž r t v e k o j a s u i š l a k to m e d a o d m i s e n a č i n e ž r t v u r a z l i č i t u o d o n e n a k r i ž u , i k o j u b i čo v j e k m o g a o p r i k a z i v a t i z a n o v e s v r h e . Ali o n u t o m c i l j u n e ć e vidje ti d r u g e m o g u ć n o s t i o s i m p r o t j e r i v a n j a s v a k e i d e j e o p r i s u t n o s t i K r i s t o v e ž r t v e u m i s i , p a s t o g a u t o m e d a iz m i s n o g k a n o n a i z r e ž e sve š t o izražava t u ideju. Čineći to, m e đ u t i m , o n neće učiniti d r u g o nego slijediti logiku s r e d n j o v j e k o v n e l a t i n s k e ideje d a su za euhar i s t i j s k u k o n s e k r a c i j u b i t n e s a m o r i j e č i u s t a n o v l j e n j a , i z o l i r a n e iz s v o g a t r a d i c i o n a l n o g k o n t e k s t a . I o n će, d o s l j e d n o , b e z d a l j n j e g otpora popustiti pobožnosti usredotočenoj na pokazivanje i klanjanje p o s v e ć e n o j h o s t i j i « (L. Bouyer, nav. dj. str. 372). U Formuli Missae L u t e r z a d r ž a v a p o č e t a k e u h a r i s t i j s k e m o l i t v e (i n a t a j j e n a č i n t u p r i s u t n a t r a d i c i o n a l n a i d e j a e u h a r i s t i j e k a o »da v a n j a h v a l e « ) (usp. T. Šagi-Bunić, Misni kanon kao književna vrsta, Bogoslovska smotra 38 (1968) 83-100), t i m e š t o p r e u z i m a p o č e t a k r i m s k o g p r e d s l o v l j a , ali s a m o d o r i j e č i »Po K r i s t u G o s p o d i n u n a š e m u « . N a t e r i j e č i o d m a h n a d o v e z u j e iz R i m s k o g k a n o n a »Qui p r i d i e q u a m p a t e r t u r « (Dan p r i j e nego će p o d n i j e t i m u k u ) i izvještaj o ustanovljenju. T e k t a d a slijedi a n đ e o s k i h i m a n »Sanctus« (Svet), što j e očito sra č u n a t o n a p o z d r a v l j a n j e p r i s u t n o g K r i s t a kao Boga; za vrijeme p j e v a n j a Benedictusa v r š i se p o d i z a n j e : s v e ć e n i k p o d i ž e z a j e d n o h o s t i j u i k a l e ž . O d m a h s e p r e l a z i n a Očenaš, zatim n a Mir Gospod nji, a p o t o m s v e ć e n i k g l a s n o m o l i u p l u r a l u d r u g u iz p r e t p r i č e s n i h molitava r i m s k e mise »Gospodine Isuse Kriste« (ostala je i u sadaš n j o j r e f o r m i r a n o j m i s i ) , a o n d a se dijeli p r i č e s t i p j e v a » J a g a n j č e Božji«. Pričesna antifona, k a o i u srednjovjekovnoj p r a k s i , ne p r a t i pričest, nego slijedi poslije toga, a za zaključak L u t e r n e u z i m a poprič e s n u m o l i t v u iz p r a s t a r e r i m s k e t r a d i c i j e , n e g o u j e d n o s t a p a d v i j e privatne svećenikove molitve (Quod ore sumpsimus, i Corpus tuum) k o j e n e p o t j e č u iz k r š ć a n s k e s t a r i n e , n e g o s u p r o i z v o d s r e d n j o v j e k o v n e p o b o ž n o s t i . T a j m i s n i o b r e d , p r e m a t o m e , » n i p o š t o n i j e re f o r m a c i j a s r e d n j o v j e k o v n e p r a k s e , a k o se p o d t i m želi r a z u m j e t i 273
p o v / a t a k n a e u h a r i s t i j u O t a c a i N o v o g a z a v j e t a . T o j e , d a l e k o više, p o s l j e d n j e i z o b l i č e n j e t o g a t i p a , k o j e j e d o v e l o d o t o g a d a se sve svede na klanjanje stvarnoj prisutnosti, posvećenoj s a m i m riječima u s t a n o v l j e n j a , p r e d p r i č e s t u k o j o j o p r o š t e n j e g r i j e h a a p s o r b i r a sve druge perspektive ujedinjenja vjernika s razapetim Spasiteljem«. (L. Bouyer, nav. dj. str. 374—375). U toj suvislosti o n d a i p o č e t n o »davanje hvale« zadobiva s m i s a o zahvaljivanja s a m o za o p r o š t e n j e grijeha. Povratak k prvotnoj euharistiji ostaje, p r e m a tome, samo u reintegraciji pričesti vjernika u misnu celebraciju, koju je Luter f a k t i č k i s p r o v e o i k o j a se u l u t e r o v s k i m z a j e d n i c a m a z a d r ž a l a i p o slije. U s v o j o j Deutsche Messe g. 1525. L u t e r j e o d s t u p i o j o š d a l j e o d otačke tradicije jer je sasvim uklonio predslovlje, tj. euharistiju k a o »davanje hvale«, a n a to m j e s t o nije stavio n i k a k a v molitveni t e k s t , n e g o ekshortaciju vjernicima n a k o j u se n a d o v e z u j u K r i s t o v e r i j e č i n a d k r u h o m i n a d č a š o m , a p r i č e s t se dijeli o d m a h , i t o h o s tija n a č e l n o o d m a h poslije riječi n a d k r u h o m , a kalež poslije riječi n a d v i n o m . I p a k j e s v i j e s t o s t v a r n o j p r i s u t n o s t i z a d r ž a n a , j e r se z a v r i j e m e d i j e l j e n j a p r i č e s t i p j e v a Sanctus (i Agnus Dei), a L u t e r i t u u p o z o r a v a n a p r i k l a d n o s t podizanja s p j e v a n j e m p o z d r a v n o g »Svet, svet, svet, G o s p o d i n B o g S a b a o t « . L u t e r je i p a k taj o b r e d m i s e s m a t r a o s a m o prelaznim, n a m i j e n j e n i m slabo p o d u č e n i m vjernici m a , a s r e ć a j e d a se u v e ć i n i l u t e r a n s k i h C r k a v a o p ć e n i t o z a d r ž a l o p r e v o đ e n j e i p r i l a g o đ a v a n j e Formule Missae, često sa stanovitim v e ć i m p r i b l i ž a v a n j e m t r a d i c i o n a l n i m o b l i c i m a (usp. L. Bouyer, nav. dj, 375—377). U d r u g i m r e f o r m a t o r s k i m k r u g o v i m a , k o j i s u bili p o d v e ć i m u t j e c a j i m a r a d i k a l i z m a Z w i n g l i j a i o n i h k o j e j e L u t e r n a z i v a o »za n e s e n j a c i m a « (die S e h v v a r m g e i s t e r ) , t r a d i c i o n a l n i s u se e l e m e n t i eu h a r i s t i j e j o š d a l e k o više izgubili, s t i m e d a je p r o b l e m p r i s u t n o s t i K r i s t o v e b i o j o š i s k l j u č i v o u s r e d i š t u p a ž n j e , ali u z j a s n o o d s t u p a n j e o d v j e r e u s t v a r n u p r i s u t n o s t p o d o b l i č j e m k r u h a i v i n a , n e sa m o u katoličkom nego i u luterovskom smislu. Budući da je po Zwingilijevu shvaćanju Krist p r i s u t a n s a m o u subjektivnoj vjeri v j e r n i k a , l o g i č n o j e b i l o d a će c e l e b r a c i j a V e č e r e i z g u b i t i o b l i k m o l i t v e ( d a će, p r e m a t o m e , p r e s t a t i b i t i euharistija u izvornom smislu, tj. »davanje hvale«), a postati ekshortacija vjernika (tj. j e d n a vrsta propovijedi), j e r će joj o s n o v n a s v r h a biti p o b u d i t i vjeru p r i s u t n i h . N a j d a l j e j e u t o m s m j e r u o t i š a o zvvinglijevac G u l l a u m e F a r e l tvo r a c r e f o r m a t o r s k o g o b r e d a V e č e r e u Ž e n e v i , n a k o j i će n a d o v e z a t i 274
s v o j u r e f o r m u J e a n C a l v i n (1509—1564). F a r e l o v j e o b r e d s a d r ž a vao, »nakon početne ekshortacije, formulu ispovijedanja gri jeha, Očenaš, apostolski simbol, drugu ekshortaciju koja je uvodila u riječi ustanovljenja, t r e ć u e k s h o r t a c i j u , dijeljenje pričesti, napo kon četvrtu i posljednju ekshortaciju prije blagoslova i otpuštanja« (L. Bouyer, nav. dj. 381). T a k o j e u c e l e b r a c i j i t a k o r e ć i p o t p u n o m a z a v l a d a o didaktizam; ne s a m o da n e m a više e u h a r i s t i j s k e mo l i t v e , n e g o n e m a p r a k t i č k i n i k a k v e m o l i t v e : B o g u se u t o j c e l e b r a c i ji j o š s a m o i s p o v i j e d a j u g r i j e s i , sve se d r u g o g o v o r i l j u d i m a . Cal v i n će p o k u š a t i t o m e o b r e d u v r a t i t i n e k e t r a d i c i o n a l n i j e o b l i k e , ali u b i t i n e ć e u s p j e t i m n o g o i z m i j e n i t i t u e u h a r s t i j u »bez e u h a r i s t i j e « . L u t e r je z a d r ž a o nedjeljnu celebraciju euharistije, i to će naslije d i t i c r k v e n e z a j e d n i c e k o j e s u se f o r m i r a l e p o d n j e g o v i m u t j e c a j e m . Z w i n g l i će p r e d v i d j e t i s v o j u » e u h a r i s t i j s k u l i t u r g i j u b e z e u h a r i s t i j e « za č e t i r i p u t a u g o d i n i : n a B o ž i ć , U s k r s , D u h o v e i j e d a n p u t u j e s e n (L. Bouyer, nav. dj. 380—381). C a l v i n j e želio d a b i se V e č e r a s l a v i l a s v a k e n e d j e l j e , n a k o n s l u ž b e r i j e č i ( b i b l i j s k i h č i t a n j a i m o l i t a v a ) , ali njegovo nastojanje nije urodilo p l o d o m : n i k a d nije došlo do toga d a b i se Cal v i n o v a V e č e r a o b a v l j a l a m n o g o više p u t a n e g o o n a Z w i n g l i j e v a (usp. L. Bouyer, nav. dj. str. 382). Možda je Luter u p o č e t k u mislio — u stilu koji je naglašavala devotio moderna — d a j e za k r š ć a n i n a d o s t a č v r s t o v j e r o v a t i d a j e Krist odistinski p r i s u t a n p o d obličjem k r u h a i vina, a da su speku l a t i v n a t e o l o š k a o b j a š n j a v a n j a b e s k o r i s n a i p o g i b e l j n a (usp. De imit. IV, 18), p a j e n j e g o v o z a b a c i v a n j e t r a n s u p s t a n c i j a c i j e d j e l o m i č n o iz viralo i odatle što je, — p o t a k n u t uostalom i mišljenjima okamističk i h t e o l o g a , — s m a t r a o d a se e u h a r i s t i j s k a v j e r a t i m u č e n j e m n e p o t r e b n o , i b e z i k a k v e k o r i s t i za v j e r u v j e r n i k a z a t v a r a u k r u g o v e u č e n i h r a s p r a v l j a č a : t o m e u p r i l o g g o v o r i o b i n a č i n k a k o se o n i z r a z i o u s v o j i m Schmalkaldskim člancima (g. 1537) k a d j e r e k a o d a u vezi s a t r a n s u p s t a n c i j a c i j o m »mi b a š n i š t a n e d r ž i m o d o mudrolijskih sofis terija« ( s p i t z f i n d i g e n S o p h i s t e r e i ) , k a d s a m sv. P a v a o j a s n o k a ž e : »Kruh k o j i l o m i m o « (1 K o r 10,16), i »jede o d kruha« (1 K o r 11,28); i kad je, s j e d n a k i m prezirom p r e m a spekulaciji, u istom članku upo z o r i o : » I n a m a n i j e p o t r e b n a visoka umješnost (hohe Kunst) koja n a s u č i d a se p o d s v a k o m p o j e d i n o m p r i l i k o m n a l a z i t o l i k o k o l i k o i p o d o b a d v i j e , k a o š t o n a s u č e sofisti i k o n c i l u K o n s t a n z u . J e r k a d b i baš i bilo istina da je p o d j e d n o m (prilikom) isto toliko koliko p o d o b a d v j e m a , svejedno ipak j e d n a prilika nije čitava n a r e d b a i ustano v a k a k o j u j e K r i s t u s t a n o v i o i z a p o v j e d i o « (III, 6: H. Steubing. 275
Bekenntnisse der Kirche, str. 108—109). A t o m e u p r i l o g g o v o r i l o b i i t o š t o j e L u t e r i s v o j e v l a s t i t o s p e k u l a t i v n o o b j a š n j e n j e , č i n i se, s m a t r a o drugotnim, i nije mislio da bi ono m o r a l o imati obvezatni k a r a k t e r z a v j e r n i k e (usp. A. Adam, nav. dj. str. 246—248). I p a k g a j e r a z v i t a k d o g a đ a j a , p o s e b n o o d g. 1525. d a l j e , p r i s i l i o d a s e b o r i z a o č u v a n j e v j e r e u s t v a r n u p r i s u t n o s t K r i s t o v u p o d ele m e n t i m a (in, m i t u n d u n t e r « — k a k o s e o n i z r a ž a v a o — t j . u k r u h u i v i n u , zajedno s k r u h o m i v i n o m , i pod k r u h o m i v i n o m ) , i t o n e s a m o p o z i v a n j e m n a K r i s t o v o u s t a n o v l j a v a n j e n e g o i p o k u š a v a n j e m d a spe kulativnim n a č i n o m pruži racionalno obrazloženje te vjere. Luterovi s u k l j u č n i s p i s i u t o m p o g l e d u : Das diese Worte Christi »das ist mein Leib« noch jest stehen, wider die Schwarmgeister (Da o v e r i j e č i K r i s t o v e »ovo j e t i j e l o m o j e « j o š č v r s t o s t o j e , p r o t i v z a n e s e n j a k a ) , iz go d i n e 1527; i Vom Abendmahl Christi Bekenntnis (O K r i s t o v o j v e č e r i , v j e r o i s p o v i j e s t ) , iz g. 1528: t o j e j e d n o o d n a j o p š i r n i z i h L u t e r o v i h djela. Stavljajući Luterovo spekulativno objašnjenje euharistijske pri s u t n o s t i u p o r e d o s t r a n s u p s t a n c i j o m , o b i č n o s e o n o o z n a č u j e k a o £mpanacija, i z r a z o m k o j i j e n a č i n j e n p o m o d e l u r i j e č i inkarnacija, jer se u L u t e r o v u t u m a č e n j u K r i s t o v e p r i s u t n o s t i u e u h a r i s t i j s k o m k r u h u vidi n e k a a n a l o g i j a s c r k v e n i m t u m a č e n j e m d o g m e o u t j e l o v l j e n j u S i n a B o ž j e g a ; ili s e o z n a č u j e k a o konsupstancijacija, misleći p r i t o m pr venstveno na to što po Luteru ostaju zajedno i supstancija k r u h a i s u p s t a n c i j a tijela K r i s t o v a . Ovaj d r u g i izraz nije n a r o č i t o p r i k l a d a n , j e r se o n k r e ć e č i s t o n a p o l e m i č k o j r a z i n i i n e želi r e ć i n i š t a d r u g o osim golog suprotstavljanja transupstancijaciji, p a u t o m smislu i ne z n a č i n i k a k v o s p e k u l a t i v n o o b j a š n j e n j e s t v a r n e p r i s u t n o s t i , n e g o sa m o golo poricanje transupstancijacije. Ako n a i m e n e t k o s a m o tvrdi d a se s u p s t a n c i j a k r u h a n i j e p r e t v o r i l a u s u p s t a n c i j u t i j e l a K r i s tova, nego da je ostala i poslije posvetriih riječi, t i m e nije n i š t a objas n i o z a š t o se m o ž e r e ć i d a v j e r n i c i k o d p r i č e s t i j e d u t i j e l o K r i s t o v o . O s i m toga, a k o se i m a p r e d o č i m a k r š ć a n s k a t e o l o š k a tradicija, o n d a i z r a z k o n s u p s t a n c i j a c i j a p o d s j e ć a n a consubstantialis (homoousiosj s a b o r a u N i c e j i (g. 325), g d j e se h t j e l o r e ć i d a S i n B o ž j i i m a o d v i j e k a istu supstanciju s B o g o m Ocem, p a je o n d a t u riječ o sasvim drukči joj perspektivi o d ove k a d se h o ć e r a s t u m a č i t i s t v a r n a p r i s u t n o s t Krista u euharistiji. I z r a z impanacija j e prikladniji, j e r se euharistija doista m o r a p r o m a t r a t i — o p ć e n i t o govoreći — u p e r s p e k t i v i i n k a r n a c i j e , j e r se ta p e r s p e k t i v a j a v l j a l a u o t a č k o d o b a ( n a p r . k o d T e o d o r e t a C i r s k o g , u m r o o k o g. 4 6 6 ) , i j e r s e L u t e r d o i s t a u t j e č e k r i s t o l o g i j i u t r a ž e n j u t
276
svojih objašnjenja realne prisutnosti. Ipak, Luter nije metafizičar, pa k a d g o v o r i m o o n j e g o v o j t e o r i j i e u h a r i s t i j s k e p r i s u t n o s t i K r i s t o v e k a o o impanaciji, /cao d a b i s m o t o m o g l i s t a v i t i u z b o k r e c i m o t r a n s u p s t a n c i j a c i j i sv. T o m e , o n d a j e t o s a m o v e o m a p r i b l i ž n o . U d j e l u O Kristovoj večeri (1528), g d j e j e L u t e r p o j m o v n o d o r a dio svoje objašnjenje stvarne prisutnosti, on p o s e b n o polazi od stava U l r i c h a Z w i n g l i j a (1483—1531) p o k o j e m u s e K r i s t o v o u s k r s n u l o ti jelo localiter nalazi u n e b u , p a se n e m o ž e nalaziti u e u h a r i s t i j s k o m k r u h u , a s a m o se K r i s t o v o b o ž a n s t v o nalazi p o s v u d a ; euharistijski k r u h j e s a m o s i m b o l K r i s t o v a t i j e l a , a b l a g o v a t i K r i s t a n e m o ž e zna čiti d r u g o n e g o v j e r o m p r i h v a ć a t i n j e g o v u r i j e č , p a j e p r e m a t o m e Krist n a euharistijskoj večeri faktički p r i s u t a n s a m o u subjektivnoj v j e r i v j e r n i k a ; u s t v a r i v j e r n i c i d o n o s e p r i s u t n o s t K r i s t a n a K r i s t o v u ve čeru, a ne da bi Krist bio njima u k r u h u ponuđen. Slavljenjem Kristo ve večere vjernici, p o Zwingiliju, z a p r a v o svjedoče i p o k a z u j u d a ima j u Krista, a ne da bi po blagovanju večere primali Krista. Luter je, stoga, d a u t v r d i svoje stanovište d a j e K r i s t o v o tijelo s t v a r n o prisut n o i vjernicima p o n u đ e n o u k r u h u , u s t v r d i o d a je Kristovo tijelo p o uskrsnuću i proslavi u nebesima zadobilo božansko svojstvo svudašnjosti ( u b i q u i t a s ) , j e r j e l j u d s k a K r i s t o v a n a r a v p r o s l a v o m z a d o b i l a dioništvo n a božanskoj naravi. Krist je, dakle, tjelesno sada u n e b u o d e s n i c i O č e v o j , ali s u n j e g o v o t i j e l o i k r v u i s t i m a h i n a s v i m mjestima zajedno s njegovim božanstvom i po njegovu božanstvu, koje je d a k a k o posvudašnje k a o božanstvo. Ta posvudašnjost Kris t o v a t i j e l a v j e r n i c i m a i p a k b i v a d o s t u p n a s a m o s i l o m K r i s t o v i h rije či u k r u h u i v i n u n a d k o j i m a j e K r i s t o v a r i j e č i z g o v o r e n a , d a k a k o zato što je to Krist tako ustanovio. Da b i d o k a z a o istinitost te teze d a p r o s l a v l j e n o K r i s t o v o tijelo i m a t o b o ž a n s k o s v o j s t v o ubikviteta, L u t e r se poziva n a j e d n o pogla v l j e t r a d i c i o n a l n e k r i s t o l o g i j e : n a n a u k u o communicatio idiomatum, to jest n a n a u k d a se K r i s t u B o g u s m i j u pridijevati svojstva njegove ljudske naravi, i Kristu čovjeku svojstva njegove božanske naravi. ( U s p . A. A d a m , n a v . d j . 244—245) N o t o j e p o z i v a n j e n a communica tio idiomatum v i š e b i l o , č i n i s e , o d r a z o d r e đ e n o g o b l i k a L u t e r o v e kasnosrednjovjekovne pobožnosti, negoli točnog razumijevanja drevnog u č e n j a o communicatio idiomatum i solidnog poznavanja postkalced o n s k e k r i s t o l o g i j e u o p ć e . P i t a n j e u communicatio idiomatum prven s t v e n o j e logičko p i t a n j e , p i t a n j e govora o K r i s t u , a n i j e r i j e č o t o m e da bi b o ž a n s k a i ljudska n a r a v u K r i s t u zadobivale svojstva jed na druge u samoj stvarnosti, jer k a k o bi to i moglo biti da Kristova 277
božanska narav ima sada neko čisto ljudsko svojstvo, kao npr, da je K r i s t o v a b o ž a n s k a n a r a v m a t e r i j a l n a ? Protiv takvog je s h v a ć a n j a Kalc e d o n s k i s a b o r (g. 451) u t v r d i o nepomiješanost n a r a v i u K r i s t u (inc o n f u s e ) i o č u v a n j e » v l a s t i t o s t i j e d n e i d r u g e n a r a v i « (Denz. 302), a t o n e v r i j e d i s a m o z a K r i s t a u n j e g o v u p o v i j e s n o m ž i v o t u n e g o i za K r i s t a u slavi. Communicatio idiomatum z n a č i s a m o t o d a se K r i s t u — b u d u ć i d a je on i u svojoj b o ž a n s k o j i u svojoj čovječjoj naravi jedan te isti s u b j e k t , j e d n a t e i s t a b o ž a n s k a o s o b a — i m e n o v a n o m k o n k r e t n i m t e r m i n o m koji m u p r i p a d a po jednoj naravi smije kao predikat pripisati k o n k r e t n o izraženo svojstvo koje m u p r i p a d a po d r u g o j n a r a v i ; n p r . s m i j e se r e ć i : »Bog j e u m r o n a k r i ž u « t o j e s t o n a j k o j i j e B o g p o b o ž a n s k o j n a r a v i u m r o j e p o s v o j o j l j u d s k o j na r a v i ; ili: » I s u s iz N a z a r e t a j e s t s v e m o g u ć « , t o j e s t o n a j i s t i k o j i j e p o s v o j o j č o v j e č j o j n a r a v i iz N a z a r e t a j e s t u j e d n o s v e m o g u ć p o svo j o j b o ž a n s k o j n a r a v i . Ali se t i m e n i n a j m a n j e n e m i s l i r e ć i d a j e b o ž a n s k a n a r a v p o s e b i s m r t n a ili d a j e b i l a s m r t n a , k a o n i t i t o d a j e K r i s t o v a č o v j e č j a n a r a v p o s e b i s v e m o g u ć a ili d a j e z a d o b i l a t o b o žansko svojstvo svemogućnosti. Tradicionalna teologija doista uči da je Kristova ljudska narav pobožanstvena, da je p o proslavljen j u zadobila najveću moguću par t i c i p a c i j u n a b o ž a n s k o j n a r a v i , ali j e t o d r u g o p i t a n j e o d p i t a n j a o communicatio idiomatum, i o n o i m a s v o j e m e đ e , u v j e r i C r k v e da je Krist i sada čovjek, p a d a se n j e g o v o č o v j e š t v o n i j e r a s t o p i l o u b o ž a n s t v u . P r e m a t o m e se n e m o ž e r e ć i d a b i K r i s t o v o p r o s l a v l j e n o tije lo b i l o z a d o b i l o n e k a t a k v a b o ž a n s k a s v o j s t v a k o j a b i m u o d u z e l a n j e g o v u n a r a v l j u d s k o g t i j e l a , t a k o d a K r i s t s a d a v i š e n e b i b i o čov jek. Za t v r đ e n j e d a K r i s t o v o tijelo s a d a p o s j e d u j e p o s v u d a š n j o s t ( u b i k v i t e t ) , p r e m a t o m e , n e v r i j e d i p o z i v a t i se n a communicatio idio matum, nego bi t r e b a l o dokazati da to svojstvo posvudašnjosti nije nespojivo s b i t n i m z n a č a j k a m a l j u d s k e n a r a v i i da o n o s p a d a u pre r o g a t i v e k o j e b i K r i s t č o v j e k m o r a o i m a t i k a o S p a s i t e l j i G l a v a spaenog čovječanstva. Iz n a u k a o communicatio idiomatum slijedi, m e đ u t i m , to da Krist, koji j e posvudašnji k a o Bog, p o svojoj božanskoj naravi, b u d u ć i da je neodvojivo uzeo ljudsku narav, p o s v u d a ujedno jest i čovjek, ma k a r n i j e p o s v u d a kao čovjek, jer njegova ljudska narav n e m a toga b o ž a n s k o g svojstva p o s v u d a š n j o s t i . N o m o ž d a je za L u t e r a to bilo i d o s t a za n j e g o v o s h v a ć a n j e e u h a r i s t i j e , i z r a s l o iz o n o v r e m e n e k r i z n e t e o l o g i j e i j e d n o s t r a n e p o b o ž n o s t i s k a k v o m s m o se s u s r e l i u N a s l j e duj Krista, a u kojoj je za shvaćanje euharistije faktički važno s a m o 278
p o v r a t a k n a e u h a r i s t i j u O t a c a i N e k o g a z a v j e t a . T o j e , d a l e k o više, otajstva n i k a k v a teološka veličina. N a taj način o n d a i nije p i t a n j e k a k o j e p o d o b l i č j e m k r u h a s t v a r n o p r i s u t n o tijelo K r i s t o v o , m a k a r se p o i n e r c i j i u p o t r e b l j a v a t r a d i c i o n a l n i r j e č n i k o p r i s u t n o s t i t i j e l a , n e g o se s v e s v o d i n a t o k a k o j e p r i s u t n o božanstvo, z a k o j e se i n a č e n e p o r i č e d a j e p o v e z a n o u j e d n o j o s o b i s t i j e l o m , ali se e u h a r i s t i j a zapravo ne p r o m a t r a kroz p r i s u t n o s t tijela i krvi, nego s a m o kroz prisutnost božanstva. K a d se L u t e r u j e s e n g. 1529. u M a r b u r g u s a s t a o s a Z w i n g l i j e m , on j e n a p o č e t k u razgovora n a p i s a o k r e d o m n a p i s a ć e m stolu riječi: »Ovo j e s t t i j e l o m o j e « . N j e g o v j e s t a v b i o n a liniji k a t o l i č k e t r a d i c i j e : t u i z j a v u I s u s o v u t r e b a s h v a ć a t i doslovno, a n e u p r e n e s e n o m zna č e n j u , k a k o j e h t i o Zvvingli k o j i j e r i j e č jest p r e t v o r i o u r i j e č znači. Za L u t e r a je ta izjava Isusova b i t n o različita, n a p r i m j e r , od Isusove i z j a v e : » J a s a m t r s , vi loze« (Iv 15,5). O n a n i j e s a m o p o d u k a , n e g o poruka. Razgovori nisu doveli do slaganja u toj točki; u t e k s t u koji j e r e d i g i r a n k a o r e z u l t a t r a z g o v o r a , i k o j i s u p o t p i s a l i svi s u d i o n i c i , n a k o n š t o j e u p e t t o č a k a i z n e s e n o o n o u č e m u j e u vezi s e u h a r i s t i j o m p o s t i g n u t a sloga, izričito je rečeno da nije p o s t i g n u t a sloga o t o m e » d a li se p r a v o t i j e l o i k r v K r i s t o v a tjelesno nalaze u k r u h u i vinu« Zwingli je p o p u s t i o u t o l i k o što je p r i h v a t i o d a je s m i s a o sakra m e n t a u t o m e d a slabe savjesti potiče na vjeru po Duhu Svetome, dok p o njegovu vlastitom mišljenju euharistija nije bila drugo nego s t a r o k r š ć a n s k a agapa, t o j e s t p o s v j e d o č e n j e z a j e d n i c e d a j e v e ć p r i m i l a m i l o s t , a n e s r e d s t v o k o j e b i objektivno bilo nosilac i podjelivatelj m i l o s t i (Usp. A. Adam, nav. dj. 248—250). I s t e j e g o d i n e u s v i b n j u L u t e r b i o i z d a o »Mali k a t e k i z a m « z a n a j šire slojeve u k o j e m u je » s a k r a m e n a t oltara« ovako definirao:
»To
je p r a v o tijelo i krv našega G o s p o d i n a I s u s a Krista, koje je
sam
K r i s t u s p o s t a v i o p o d k r u h i v i n o n a m a k r š ć a n i m a za j e l o i p i l o « . Sa m o jedenje i pijenje, m e đ u t i m , nije dosta, nego treba vjerovati riječi:
»Predano i proliveno za vas na oproštenje
grijeha«.
»Te
riječi, uz tjelesno jelo i pilo, glavni sastavni dio s a k r a m e n t a . «
u su
Tko
v j e r u j e t i m r i j e č i m a , taj p r i m a o n o š t o o n e k a z u j u : o p r o š t e n j e grije h a . S a k r a m e n a t se m o ž e p r i m i t i d o s t o j n o i n e d o s t o j n o . Post i tjelesna p r i p r a v a i m a s v o j u v r i j e d n o s t , ali p r a v o j e d o s t o j a n s a m o o n a j i m a vjeru
»koji
u t e r i j e č i : P r e d a n o i p r o l i v e n o z a v a s n a o p r o š t e n j e grije
ha.« T k o t i m r i j e č i m a n e v j e r u j e ili u n j i h s u m n j a , t a k a v j e n e d o s t o j a n (VI; H. Steubing,
nav. dj. str.
88—89). 279
U Schmalkadskim člancima (1537) L u t e r j e j a č e n a g l a s i o o b j e k t i v n u p r i s u t n o s t i s t i č u ć i d a t i j e l o i k r v K r i s t o v u p r i m a j u t a k o đ e r zli k r š ć a n i : »O s a k r a m e n t u o l t a r a m i d r ž i m o d a s u k r u h i v i n o n a Ve č e r i o d i s t i n s k o t i j e l o i k r v K r i s t o v a , t e d a se n j i m a s l u ž e i p r i m a j u i h n e s a m o p o b o ž n i n e g o i zli k r š ć a n i « (111,6: H. Steubing, nav. dj. 108). Iz t o g a c i t a t a v i d i m o d a j e L u t e r m o g a o g o v o r i t i t a k o đ e r d a » k r u h jest t i j e l o K r i s t o v o « , a n e s a m o d a se »tijelo K r i s t o v o n a l a z i u, sa i pod k r u h o m « . U d j e l u O Kristovoj večeri g. 1528. r e k a o j e č a k i o v o : » T k o z u b i m a ili j e z i k o m g n j e č i t a j k r u h , t a j z u b i m a ili j e z i k o m g n j e č i t i j e l o K r i s t o v o « (usp. A. Adam, nav. dj. 245). T o j e m o ž d a n e k i o d j e k p o j e d n o s t a v n j i v a n j a u t a d a š n j o j teologiji i p o b o ž n o s t i , ali j e L u t e r za t a k a v n a č i n govora, d a ga poveže sa svojim s h v a ć a n j e m d a sup stancije k r u h a i vina ostaju zajedno s tijelom i krvlju Kristovom, b i o s t v o r i o i o d r e đ e n o t e o r e t s k o o b j a š n j e n j e . U t e k a o se r e t o r i č k o j f i g u r i sinegdohi, t j . k n j i ž e v n o m p o s t u p k u u k o j e m se o n e k o j cjelini g o v o r i t a k o d a s e i m e n u j e s a m o n j e z i n d i o ( n a p r . k a ž e s e glava, a h o ć e s e r e ć i čovjek) ili o b r n u t o . T a k o s e u vezi s e u h a r i s t i j o m k a ž e kruh, a m i s l i s e s a k r a m e n t a l n a c j e l i n a , t j . » k r u h k o j i j e s K r i s t o v i m t i j e l o m p o s t a o j e d n o ( j e d i n c a t o ) s a k r a m e n t a l n o b i ć e i j e d n a (jedin c a t a ) s t v a r « (usp. A. Adam, nav. dj., str. 245). Calvin je svoje shvaćanje euharistije izgradio i z m e đ u Zwinglija i L u t e r a : želio j e postići veću v j e r n o s t tradiciji o d o n e k o j u j e n a š a o k a o p l o d z v i n g l i j a n i z m a , ali s e n i j e m o g a o s l o ž i t i s L u t e r o v o m t e o r i j o m ubikvizma. Za njega je Kristovo tijelo, k a o i za Zwinglija, s a m o n a n e b l u , ali e u h a r i s t i j a n i j e s a m o goli z n a k o n o g a š t o v e ć p o s t o j i u d u š a m a v j e r n i k a n e g o j e u j e d n o i moć ( v i r t u s ) k o j a v j e r n i k e d i ž e k nebu, d a k a k o ako s a k r a m e n a t p r i m a j u s vjerom, i inkorporira ih u p r o s l a v l j e n o g K r i s t a (usp. L. Bouyer, nav. dj. str. 381; A. Adam, nav. dj., 353—354; B. Neunheuser, nav. dj. 114—115). Z a t o se o njegovu s t a v u i g o v o r i k a o o u č e n j u o virtualnoj prisutnosti Krista u euha ristiji. U vjeroispovijesti francuskih hugenota, sastavljenoj n a njiho v o j n a c i o n a l n o j s i n o d i u P a r i z u g. 1559. (26.—29. V.), k o j u j e n a c i o n a l n a s i n o d a u L a R o c h e l l e g. 1571. p r o g l a s i l a a u t e n t i č n i m t e k s t o m p a s e u s l i j e d t o g a n a z i v a i V j e r o i s p o v i j e š ć u iz L a R o c h e l l e ( p o z n a t a j e k a o Confessio Gallicana), a za k o j u j e s a m Calvin b i o n a p i s a o i p o s l a o o s n o v n i n a c r t , g o v o r i s e o e u h a r i s t i j i o v a k o : »Mi i s p o v i j e d a m o , da je sveta večera, koja je drugi sakramenat, n a m a svjedočan stvo jedinstva što ga i m a m o s I s u s o m Kristom, budući da on nije s a m o j e d n o m za n a s u m r o i bio u s k r i š e n nego n a s on t a k o đ e r odis tinski pase i hrani svojim tijelom i svojom krvlju, da b i s m o s njime 280
bili j e d n o i d a b i s m o primili dioništvo u njegovu životu. I a k o je on u n e b u d o k n e d o đ e suditi s v e m u svijetu, m i ipak j e d n a k o vjerujemo da nas on p o otajstvenoj i neshvatljivoj moći svoga Duha h r a n i i o ž i v l j a v a s u p s t a n c i j o m s v o g a t i j e l a i k r v i . Ali m i o t o m e d r ž i m o d a se t o z b i v a n a d u h o v a n n a č i n , n e š t o b i s m o n a m j e s t o d j e l o t v o r n o s t i i istine stavljali s a m o umišljaj i razmišljanje, nego što to otajstvo u svojoj uzvišenosti prekoračuje m j e r u našega uvida i sav red prirode. U k r a t k o , b u d u ć i d a j e t o n e š t o n e b e s k o , m o ž e se z a h v a t i t i s a m o vje rom. Mi vjerujemo, k a k o s m o rekli, d a n a m Bog, j e d n a k o u večeri k a o i u k r š t e n j u , odistinski i d j e l o t v o r n o daje o n o što o n u n j i m a odslikava. I stoga m i sa znakovima povezujemo istinsko posjedovanje i u ž i v a n j e o n o g a š t o n a m j e o n d j e p o n u đ e n o . P r e m a t o m e , svi o n i k o j i k svetom stolu Kristovu donose čistu vjeru kao posudu, odistinski p r i m a j u ono što znakovi posvjedočuju, to jest, d a tijelo i k r v I s u s a K r i s t a n i š t a m a n j e ne služe za jelo i piće duši nego što k r u h i vino t i j e l u . S t o g a m i d r ž i m o . . . d a n a m k r u h i v i n o k o j i n a m se n a v e č e r i d a j u odistinski služe za d u h o v n u h r a n u , u k o l i k o n a m oni n e k a k o d r ž e p r e d o č i m a d a n a m tijelo I s u s a K r i s t a služi k a o n a š e jelo i nje gova krv k a o naše piće. I mi o d b a c u j e m o zanesenjačke sakramentarce koji neće prihvatiti takve znakove i znamenja, u n a t o č t o m e što n a š G o s p o d i n I s u s K r i s t p r o g l a š a v a : 'Ovo j e m o j e t i j e l o ' i »Ova j e č a š a m o j a k r v « (tt. 36—38: J. F. G. Goeters, u: H. Steubing, Bekenntnisse der Kirche, str. 132—133).
281
XII. TRIDENTSKI
EUHARISTIJSKI
NAGLASCI
U p r v i m r e a k c i j a m a š t o s u ih p r o t i v L u t e r o v a s t a v a o e u h a r i s t i j i t e o l o z i iznijeli u N j e m a č k o j p o č e v š i v e ć o d g. 1520., k a d j e i s t u p i o Thomas Murner svojom »kršćanskom i bratskom ekshortacijom«, u p r v o m je p l a n u r a s p r a v a o misi. Pitanje o stvarnoj prisutnosti stupi lo j e u d r u g i p l a n ; L u t e r o v i s t u p p r o t i v m i s e k a o ž r t v e p o t a k n u o j e katoličke teologe da posvete svoju pažnju toj d o t a d a zanemarenoj t e m i usp. B. Neunheuser, nav. dj. str. 115—120). Osnovno je bilo, d a k a k o , odgovoriti na Luterovu tvrdnju da misa znači obezvređiva nje jedincatosti Kristove žrtve na križu. J e d n o od najpoznatijih ime n a m e đ u t e o l o š k i m p r o t i v n i c i m a L u t e r o v i m b i o j e J. E c k (1486—1543). P o E c k u m i s a c r p i s v u s v o j u v r i j e d n o s t iz K r i s t o v e ž r t v e n a k r i ž u , p a p r e m a t o m e ne znači nikakvo umanjivanje žrtve na križu, nego s a m o primjenjivanje njezinih učinaka na nas, a u tu je svrhu misa po t r e b n a . M i s a j e k a o ž r t v a i s t o v j e t n a s a ž r t v o m n a k r i ž u j e r se i u m i s i ž r t v u j e isti K r i s t k o j i se ž r t v o v a o n a k r i ž u , p a j e p r e m a t o m e isto o n o š t o se ž r t v u j e ; u m i s i , m e đ u t i m , n i j e n o v o k r v n o ž r t v o v a n j e K r i s t a ( i m m o l a t i o ) n e g o j e r i j e č o ž r t v o v a n j u n a n a č i n p o d s j e ć a n j a (recordatio) i p o n a z o č e n j a (repraesentatio). S a m čin žrtvovanja je u misi drugi od onoga na križu: ondje je žrtvovatelj bio s a m Krist, a ovdje, u misi, čin žrtvovatelj a izvodi sadašnji svećenik, s t i m e d a o n to čhli u i m e C r k v e (in p e r s o n a E c c l e s i a e ) p a j e p r e m a t o m e C r k v a g l a v n i prikazivatelj (principalis offerens) mise k a o žrtve. B u d u ć i da je k o d m i s e drugi žrtveni čin i drugi svećenik-žrtvovatelj, p o E ć k u d a k a k o izlazi d a j e v r i j e d n o s t m i s e n e i z m j e r n o m a n j a o d v r i j e d n o s t i K r i s t o v e Ž r t v e n a k r i ž u . N a j v e ć a s l a b o s t t e i n t e r p r e t a c i j e leži u o d s u t n o s t i svi jesti o ulozi s a d a živoga K r i s t a u ž r t v e n o m a k t u Crkve u misi, odnos n o svijesti o b i t n o m m i s t e r i j s k o m j e d i n s t v u zemaljske Crkve s pros282
l a v l j e n i m K r i s t o m , š t o se t r a d i c i o n a l n o i z r a ž a v a v j e r o m d a j e C r k v a (mistično) tijelo Kristovo. N e š t o je dublje mislio K a s p a r Schatzgeyer (1463—1527) k o j i j e i s t a k a o d a m i s a n i j e u s p o m e n a n a s m r t K r i s t o v u na križu samo na način psihološkog podsjećanja, po razmatranju (per m e d i t a t i o n e m ) , nego je to p r a v a reaktualizacija (per repraesent a t i o n e m s o l l e m n e m q u a s i i a m p r a e s e n t e m ) (usp. B. Neunheuser, nav. dj. 118). Z n a č a j n o j e za t o v r i j e m e t a k o đ e r r a z m i š l j a n j e d o m i n i k a n c a T o m e d e V i o , p o z n a t i j e g a k a o k a r d i n a l a K a j e t a n a (1468—1534), j e d n o g od p o m n o g o č e m u ključnih teologa tomističke škole, koji je poznat p o svom relativno pomirljivom stavu p r e m a Luteru s kojim se s a s t a o u l i s t o p a d u 1518., k a d j e o d s v i b n j a 1518, d o r u j n a 1519. b o r a v i o u N j e m a č k o j kao kardinal-legat p a p e Leona X. On j e d o d u š e j o š g. 1520. u s v o m e v e l i k o m k o m e n t a r u n a T e o l o š k u s u m u sv. T o m e A k v i n s k o g a ( k o j i j e i n a č e s t e k a o g o l e m u g l e d k a d g a j e p a p a sv. P i o V. g. 1570. p r i d r u ž i o i z d a n j u T e o l o š k e s u m e a u n e s e n j e i u tzv. »Editio leonina« p o d L e o n o m X I I I . u X I X . stoljeću), p r e š a o p r e k o onoga č l a n k a Sume g d j e sv. T o m a g o v o r i o m i s i k a o ž r t v i (S. th. III, q. 83, a. 1: Utrum in hoc sacramento Christus immoletur), a zastupao je i m i š l j e n j e d a se »iz e v a n đ e l j a n e v i d i n e š t o coactivum d a b i se m o r a le u p r a v o m s m i s l u (proprie) r a z u m j e t i riječi« K r i s t o v e ovo je moje tijelo, š t o j e P i o V. — m e đ u o s t a l i m — d a o i z b r i s a t i iz i z d a n j a g. 1570 (usp. F. Cayre, nav. dj. str. 737). Ali j e k a r d i n a l K a j e t a n , n a k o n š t o g a j e p a p a H a d r i j a n V I . u g. 1523—1534 p o n o v n o b i o p o s l a o k a o s v o g a l e g a t a u n j e m a č k e k r a j e v e , p o s t a o d a l e k o j a č e p o z o r a n n a ta d a n j e p r o b l e m e e u h a r i s t i j e u s v o m e d i j e l u »O z a b l u d a m a k o j e se j a v l j a j u u s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e « (De erroribus contingentibus in Eucharistiae sacramento) iz g. 1525, p o s e b n o n a p r o b l e m e p o v e z a n o s t i m i s e s a ž r t v o m k r i ž a ; a g. 1531. n a p i s a o j e i p o s e b a n t r a k t a t o ž r t v i m i s e p r o t i v l u t e r o v a c a (De Missae sacrificio et ritu, adversus Lutheranos). K a j e t a n j e n a g l a s i o d a j e p r a v i ž r t v o v a t e l j u m i s i s a m K r i s t , a k o n k r e t a n s v e ć e n i k k o j i služi m i s u n i j e d r u g o n e g o s a m o p o s l u ž i t e l j i o r u đ e K r i s t o v o . N o n i K r i s t se u m i s i n e ž r t v u j e i z n o v a , n e g o p o s t a j e u m i s i p r i s u t a n u o b l i k u p r i k a z a n e ž r t v e (immolatitio modo), i u t o m se o b l i k u p r e z e n t i r a p r e d n e b e s k i m O c e m , d a k a k o k a o i s a d a živ u s l a v i O č e v o j , z a n a s l j u d e , t e se n a t a j n a č i n p o m i s i n a m a p r i m j e n j u j u p l o d o v i n j e g o v e m u k e (usp. B. Neunheuser, nav. dj. str. 119—120). K a d se s a s v i h s t r a n a t r a ž e n i i p r i ž e l j k i v a n i o p ć i c r k v e n i
sabor,
»za i s t r e b l j e n j e h e r e z a , z a m i r i j e d i n s t v o C r k v e , z a r e f o r m u k l e r a i k r š ć a n s k o g p u k a « (Dekret
o započinjanju
koncila,
COD 660, rr.
4—6), 283
k o n a č n o s t a s a o u T r i d e n t u 13. p r o s i n c a 1545. Usp. H. Jedin, Crkveni sabori, s njem., KS Zagreb 1980, str. 100—130) p r e d l o ž i o j e t r i d e n t s k i b i s k u p k a r d i n a l M a d r u z z o d a se n a j p r i j e r a s p r a v l j a o r e f o r m i Crkve, a ne o teologiji; »Budući da je iskvarenost (corrupti mores) crkvenih ljudi d a l a p r i g o d u l u t e r o v c i m a da izmisle lažna učenja, a k o se u k l o n i u z r o k , l a k š e ć e se u k l o n i t i u č i n a k ; a d o d a o j e d a b i n a j b o l j e b i l o a k o b i s m o prijateljski i b r a t s k i p i s m e n o pozvali i s a m e p r o t e s t a n t e da i o n i d o đ u n a k o n c i l p a d a s e i o n i p u s t e r e f o r m i r a t i « (Theiner, I, 40). Pozivanje p r o t e s t a n a t a bilo je od svih odbačeno, k a k o je zapisao u s v o m e d n e v n i k u z a p i s n i č a r k o n c i l a b i s k u p M a s s a r e l l i (Theiner, I, 41, u bilješci), a u p i t a n j u š t o ć e se p r v o s t a v i t i n a d n e v n i r e d n a s t a l a j e ž u s t r a d e b a t a , j e r s u m n o g i — p o z i v a j u ć i se n a o b i č a j e s t a r i h k o n c i l a — t r a ž i l i d a s e n a j p r i j e o s u d e h e r e z e , a t e k o n d a d a se r a s p r a v l j a o c r k v e n o j r e f o r m i . K o n a č n o se p r i h v a t i o k o m p r o m i s : d a se r a s p r a v l j a p a r a l e l n o o d o g m i i o r e f o r m i , t a k o d a b i se n a s v a k o j svečanoj sjednici m o g l a proglasiti p o dva dekreta, j e d a n o vjeri a d r u g i o p o n a š a j u (Theiner, I, 42). T a k o j e p o č e l a d o k t r i n a r n a r a s p r a va o Bibliji i tradiciji, a p r a t i l a j u je disciplinska r a s p r a v a o zloupo t r e b a m a u vezi s B i b l i j o m . Confessio augustana je vjerojatno bila odlučujuća da je koncil k a o d r u g u d o k t r i n a r n u t e m u s t a v i o n a d n e v n i r e d n a u k o i s t o č n o m gri j e h u , o k o j o j s u t e o l o z i (tzv. t h e o l o g i m i n o r e s ) p o č e l i r a s p r a v l j a t i 24. s v i b n j a 1546., t e d a se p o t o m , p o š t o j e k o n c i l n a V. s v e č a n o j s j e d n i c i 17. l i p n j a 1546. u s v o j i o Dekret o grijehu, uzela n a red glavna protes t a n t s k a t e m a o opravdanju ( d e i u s t i f i c a t i o n e ) o k o j o j s e r a s p r a v a vo d i l a k r o z č i t a v u t u g o d i n u , s v e d o 13. s i j e č n j a 1547., k a d j e n a V I . sve čanoj sjednici k o n a č n o usvojen koncilski dekret o toj temi. 17. s i j e č n j a 1547. p o č e l i s u t e o l o z i i z n o s i t i s v o j a s t r u č n a m i š l j e n j a o sakramentima o p ć e n i t o t e o krstu i potvrdi, a 3 1 . s i j e č n j a 1547. n a j a vio j e kardinal-legat Cervino d a će teolozi, p o š t o su završili svoj dio p o s l a o p r v o j t e m i , o d m a h n a s t a v i t i u p o p o d n e v n i m s j e d n i c a m a iz nositi mišljenja o d r u g i m s a k r a m e n t i m a , i to najprije o sakramentu euharistije, »da i s k o r i s t i m o ovo v r i j e m e d o k i m a m o teologe«, j e r da ć e t e o l o z i u b r z o o t i ć i (THEINER, I, 405—406). Tako je euharistija došla na dnevni red Tridentskog koncila r a s p r a v o m teologa k o j a je p o č e l a 3 . v e l j a č e 1547. i t r a j a l a d o 19. v e l j a č e (u j u t a r n j i m s j e d n i c a m a ) , a o n d a j e n a g e n e r a l n o j k o n g r e g a c i j i 7. o ž u j k a 1547. r e z u l t a t t e o l o š k e d i s k u s i j e p r e d l o ž e n k o n c i l s k i m o č i m a , p a se j e d o 9. o ž u j k a vodila o euharistiji i koncilska rasprava u strogom smislu, a onda j e n a s v e č a n o j s j e d n i c i 11. o ž u j k a 1547. d o n e s e n a o d l u k a d a se k o n c i l 284
iz T r i d e n t a (s c a r s k o g p o d r u č j a ) p r e n o s i u B o l o g n u ( n a p o d r u č j e Pa p i n s k e d r ž a v e ) , z b o g e p i d e m i j e p j e g a v c a u T r i d e n t u (COD 690). P o već usvojenoj m e t o d i diskusija j e počela t a k o d a su teolozi iznosili s v o j a m i š l j e n j a u vezi s 10 t o č a k a ( a r t i k u l a ) u k o j i m a s u b i l i s a ž e t o i z n e s e n i s t a v o v i r e f o r m a t o r a (izričito su spomenuti Zwingli, Oecolampadius, Luter i Confessio Augustana: THEINER, I, 406). Z a n i m l j i v o j e d a u t o j t e m a t i c i , p r e d l o ž e n o j z a d i s k u s i j u g. 1547., n e m a ništa o misi, t o j e s t o euharistiji kao žrtvi, u n a t o č t o m e š t o s u L u t e r o v i n a p a d i p r v e n s t v e n o išli p r o t i v m i s e k a o ž r t v e i š t o j e u ka toličkim reakcijama protiv Lutera dominirala t e m a mise kao žrtve. S v i h d e s e t t o č a k a t i č e se s a m o p r i z n a v a n j a s t v a r n e p r i s u t n o s t i K r i s tova tijela i krvi u euharistiji, ispravnog t u m a č e n j a te prisutnosti, primanja pričesti, s time da pri t o m dominira pitanje pričesti pod objim prilikama, te klanjanja Kristu u euharistiji. Teolog cara Karla V. n a k o n c i l u , š p a n j o l s k i f r a n j e v a c A n d r e a s d e V e g a ( u m r o 1560), s k o t i s t , z a t r a ž i o j e u s v o m i n t e r v e n t u 15. v e l j a č e d a se o s u d i j o š se d a m daljnjih točaka, m e đ u kojima je n a prvo mjesto stavio osudu t v r d n j e » d a e u h a r i s t i j a n i j e ž r t v a « (quod eucharistia non sit sacrificium: THEINERJ, 438). K a d j e 7. o ž u j k a 1547. p r e d l o ž e n k o n c i l s k i m o č i m a r e z u l t a t t e o l o š k e diskusije, izašlo j e d a teolozi t r a ž e d a se, o s i m t o č a k a k o j e s u i m b i l e p r e d l o ž e n e n a m i š l j e n j e , o s u d i j o š 11 n o v i h t o č a k a : m e đ u t i m a j e n a t r e ć e m m j e s t u b i o V e g i n z a h t j e v d a s e osu d i t e z a d a » e u h a r i s t i j a n i j e prava žrtva« (Eucharistiam non esse verum sacrificium: THEINER, I, 467). M e đ u t i m j e n a i s t o j g e n e r a l n o j k o n g e r g a c i j i 7. o ž u j k a k a r d i n a l C e r v i n o , j e d a n o d s l u ž b e n i h p r e d s j e d n i k a s a b o r a , p r e d l o ž i o d a se p i t a n j e o žrtvi m i s e s a s v i m odvoji o d o v e r a s p r a v e o e u h a r i s t i j i , p a d a s e o m i s i g o v o r i t e k p o š t o se s v r š i r a s p r a v a o svim s a k r a m e n t i m a ; taj intervent k a r d i n a l a Cervina, me đ u t i m , n i j e z a b i l j e ž e n u k o n c i l s k i m z a p i s n i c i m a ; z a n j z n a m o s a m o iz p r i v a t n i h z a b i l j e š k i S e v e r o l i - j a i M a s s a r e l l i - j a (usp. B. Neunheuser, nav. dj., str. 120). U k o n c i l s k o j r a s p r a v i k o j a j e p o s l i j e t o g a u s l i j e d i l a u Tridentu, n i j e d a n b i s k u p nije izričito naglasio da bi trebalo izričito govoriti o euharistiji kao žrtvi: znatan broj onih koji su kroz ta dva d a n a iznijeli svoja mišljenja, izražavajući tek o p ć e n i t o p r i a n j a n j e uz mišljenje teologa, m o ž d a su n a takav općenit način podrazumijevali d a b i u k a n o n i m a k o j i ć e se o e u h a r i s t i j i i z r a d i t i b i l o d o b r o t a k n u t i i p i t a n j e e u h a r i s t i j e k a o ž r t v e , ali n e k u k l j u č n u v a ž n o s t t o m e p i t a n j u očito nisu pridavali. K a d j e p a p a J u l i j e I I I . v r a t i o k o n c i l n a t r a g u T r i d e n t (u p r o s i n c u 1550.), p a k a d j e k o n c i l f a k t i č k i z a p o č e o s r a d o m 1. r u j n a 1551., o d l u 285
č e n o j e d a se r a s p r a v a o s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e p o č n e i z n o v a , t a k o d a n a j p r i j e o č l a n c i m a » u z e t i m iz k n j i g a h e r e t i k a « o p e t g o v o r e teo lozi j e r j e » s a m k o n c i l b i o s u s p e n d i r a n o k o č e t i r i g o d i n e « , i j e r j e » s v a k a k o m a l o o d o n i h p r e l a t a i t e o l o g a k o j i s u u o n o v r i j e m e bili n a k o n c i l u s a d a p r i s u t n i h u T r i d e n t u « , p a d a »oni k o j i će g o v o r i t i o t a k o v a ž n o j s t v a r i n e i z n o s e svoj s u d a d a se p r i j e n e u p o z n a ( c a u s a n o n c o g n i t a ) i m a r l j i v o n e i s p i t a p r e d m e t « (THEINER, I, 489—490). A i z n e s e n j e i t a j r a z l o g , š t o u o n o v r i j e m e n i j e n a k o n c i l u b i l o go t o v o n i j e d n o g N i j e m c a , p a n i k a t o l i k a , »a r i j e č j e p o g l a v i t o o nji h o v o j s t v a r i « , a s a d a j e p r i s u t n i h v i š e n j i h iz i s t e n a c i j e , p o s e b n o d v a k n e z a - i z b o r n i k a . I s a d a s u ti » a r t i k u l i « bili p r e d l o ž e n i u 10 t o č a k a , k a o i g. 1547., ali j e s a d a u n j i h b i l o u g r a đ e n o p e t o d o n i h 11 p r i j e d l o g a za k o j e s u t e o l o z i g. 1547. željeli d a se o s u d e p o v r h t a d a p r e d l o ž e n i h 10 t o č a k a . M e đ u t i m , misa kao žrtva n i j e n i s a d a n a š l a m j e s t a u o k v i r u o v i h n o v i h 10 t o č a k a . U s a ž e t k u m i š l j e n j a t e o l o g a , p r e d a n o m k o n c i l s k i m o č i m a 17. r u j n a , o s t a l o se t e m a t s k i u o k v i r i m a s p o m e n u t i h 10 t o č a k a , (THEINER, I, 501—502); u koncilskoj raspravi koja je onda uslijedila n a d b i s k u p S a s s a r i - j a ( T u r r i t a n u s ) p o ž e l i o j e j o š 2 1 . r u j n a 1551. d a se » r e č e n e š t o o ž r t v i e u h a r i s t i j e « Placeret item dići aliquid de sacrificio eucharistiae: THEINER, I 504), ali p r e m d a j e taj n a d b i s k u p ( z a j e d n o s o n i m a iz M a i n z a , Z a g r e b a , B i t o n t a , B a d a j o z a , G u a d i x a , A s t o r g e i M o dene) bio u komisiji koja je načinila nacrt koncilskih k a n o n a , ipak e u h a r i s t i j a k a o ž r t v a n i j e n i k a k o u š l a u taj n a c r t k a k o j e p r e d l o ž e n k o n c i l u n a r a s p r a v u 6. l i s t o p a d a 1551. f
Iako je istina da su reformatori, općenito govoreći, nametnuli T r i d e n t s k o m k o n c i l u t e m e o e u h a r i s t i j i , i p a k n a m j e iz s v e g a o v o g a j a s n o d a za p o t p u n o o d j e l j i v a n j e g o v o r a o e u h a r i s t i j s k o j p r i s u t n o s t i K r i s t o v o j o d g o v o r a o m i s i k a o ž r t v i , u č e m u se d a n a s o p ć e n i t o v i d i najveća slabost t r i d e n t s k e e u h a r i s t i j s k e teologije, ne snose odgovor nost p r o t e s t a n t s k i reformatori. Najveća većina tridentskih otaca nije osjećala važnost toga pitanja; to je bio samo odraz tadašnje euharis tijske p r a k s e u z a p a d n o m k r š ć a n s t v u k a o i tadašnjeg s t a n j a u teolo giji, o č e m u s m o v e ć d o s t a r e k l i u o v o j knjizi. N a i s t o j g e n e r a l n o j k o n g r e g a c i j i 6. l i s t o p a d a 1551. s a o p ć i o j e k a r d i n a l - l e g a t C r e s c e n z i o s a b o r u d a s u p r o t e s t a n t i z a t r a ž i l i salvum conductum d a b i m o g l i d o ć i i b i t i s a s l u š a n i n a k o n c i l u , k a o i t o d a se o d l u k a o d v i j e t o č k e u vezi s e u h a r i s t i j o m k o j e se t i č u p r i č e s t i p o d o b j i m p r i l i k a m a o d l o ž i d o n j i h o v a d o l a s k a . S j e d n i c a n a k o j o j b i se o d l u č i l o o t e d v i j e t o č k e o d r ž a l a b i se, r e k a o j e o n , 2 5 . s i j e č n j a 1552., 286
n a b l a g d a n o b r a ć e n j a sv. P a v l a , a u j e d n o j e n a v i j e s t i o d a b i se n a i s t o j t o j s j e d n i c i » r a d i l o i o ž r t v i m i s e « (Theiner, I, 521). N a X I I I . s j e d n i c i , 11. l i s t o p a d a 1551, k a d j e s v e č a n o u s v o j e n Dekret o presve tom sakramentu euharistije, i z d a n j e u j e d n o p o s e b a n d e k r e t k o j i m se č e t i r i t o č k e o p r i č e s t i p o d o b j e p r i l i k e i o p r i č e s t i d j e c e o d l a ž u z a 25. s i j e č n j a 1552., s t i m e d a se p r o t e s t a n t i m a d a j e salvus conductus; u j e d n o se u t o m t e k s t u i z j a v l j u j e d a j e k o n c i l o d l u č i o d a se n a i s t o j sjednici 25. siječnja »radi o žrtvi mise zbog velike povezanosti j e d n e i d r u g e s t v a r i « (COD 701—702). N a t a j se n a č i n u k a z a l a ( k a d g l e d a m o s d a n a š n j e g s t a n o v i š t a ) m o g u ć n o s t d a će k o n c i l m o ž d a j a č e p o v e z a t i m i s u i p r i č e s t , b a r t e k s t u a l n o : ali se t a k o d o g o d i l o i t o d a se k o n c i l ski d e k r e t o s a k r a m e n t u euharistije u kasnijoj teologiji doživljavao p r v e n s t v e n o k a o d e k r e t o stvarnoj prisutnosti i o dužnosti klanjanja Presvetome, što d o d u š e nije bilo sasvim o p r a v d a n o (kako ć e m o još v i d j e t i ) , ali j e i z d v a j a n j e s p o m e n u t i h p r o b l e m a o k o p r i č e s t i s v a k a k o tome pripomoglo. P o s l i j e t o g a se n a j p r i j e d r ž a l a r a s p r a v a o s a k r a m e n t u p o k o r e i o b o l e s n i č k o m p o m a z a n j u ( o d 20. l i s t o p a d a d o 2 5 . s t u d e n o g 1551., k a d j e d e k r e t u s v o j e n n a X I V . s j e d n i c i ) , a d a n p r i j e , t o j e s t 24. s t u d e n o g 1551., p r e d l o ž i o j e k a r d i n a l - l e g a t C r e s c e n z i o s a b o r u , d a se n a slijede ć o j s j e d n i c i , p r e d v i đ e n o j — k a k o s m o r e k l i — z a 2 5 . s i j e č n j a 1552., z a j e d n o s već o d l u č e n o m t e m o m o m i s n o j ž r t v i g o v o r i o s a k r a m e n t u sv. reda, š t o s u svi p r i h v a t i l i , p a j e t a k o i o d l u č e n o (THEINER, I, 600). P o š t o s u t e o l o z i iznijeli s v o j a m i š l j e n j a i s t o d o b n o o a r t i k u l i m a o m i s i i o sv. r e d u ( o d 7. d o . 29. p r o s i n c a 1551), t r i d e n t s k i j e k a r d i nal Madruzzo o d m a h na početku koncilske rasprave o tim pitanjima (7. s i j e č n j a 1552.) p r e d l o ž i o d a p a č e d a se n a u k a o sv. r e d u m e t n e is p r e d n a u k e o m i s i , »jer s v e ć e n i š t v o i d e p r i j e ž r t v e « (THEINER, I, 636), a z a g r e b a č k i j e b i s k u p G r e g o r i j a n e c t a j p r i j e d l o g o b j e r u č k e p o d r ž a o (THEINER, I, 637). T o j e , d a k a k o , o d g o v a r a l o t a d a n j o j p r a k si u C r k v i , a i t e o l o š k o m s h v a ć a n j u , ali d a se t o d o g o d i l o , o d v o j e n o s t vjernika od misne celebracije i shvaćanje da je misa samo nešto s v e ć e n i č k o , bili b i d o b i l i d a l e k o s e ž n u z n a k o v i t u p o t v r d u T r i d e n t s k o g k o n c i l a . N a d b i s k u p iz Cagliari-a u s p r o t i v i o se t o m e d a se n a č i n i s p o m e n u t a i n v e r z i j a (THEINER, I, 638). T e k s t o v i s u v e ć b i l i r e d i g i r a n i z a p o s l j e d n j u d i s k u s i j u i p r e d a n i k o n c i l s k i m o č i m a (THEINER, I, 650) k a d j e 2 3 . s i j e č n j a b i l o o d l u č e n o , n a t r a ž e n j e a m b a s a d o r a s a s k o g k n e z a M o r i t z a , d a se o d u s t a n e o d n j i h o v a o b j a v l j i v a n j a n a s v e č a n o j s j e d n i c i 2 5 . s i j e č n j a t e d a se n j e m a č k i m p r o t e s t a n t i m a d a d e š i r i sal vus conductus (THEINER, I, 648), š t o j e o n d a 25. s i j e č n j a i u č i n j e n o 287
(COD 718—721). O d 19 o ž u j k a p r e s t a o j e s v a k i r a d k o n c i l a , a 28. t r a v n j a 1552. k o n c i l j e za d v i j e g o d i n e s u s p e n d i r a o s v o j e n a s t a v l j a n j e (COD 721—722) jer je Moritz Saski, p o d u p r t od francuskog kralja H e n r i k a I I . , u r a t u p r o t i v c a r a K a r l a V. p o s t i z a v a o u s p j e h e , t a k o d a j e p r i j e t i l a o p a s n o s t d a se s v o j s k o m p o j a v i i u T r i d e n t u (THEINER, I, 654 i 660). B i s k u p i s u p o s l i j e t o g a n a p u s t i l i T r i d e n t . K o n c i l s e u s p i o p o n o v o o t v o r i t i t e k d e s e t g o d i n a k a s n i j e , 18. siječ n j a 1562. (COD 722—723.) P i t a n j e o p r i č e s t i p o d o b j e p r i l i k e i o p r i č e s t i d j e c e p o č e l i s u t e o l o z i o b r a đ i v a t i 10. l i p n j a 1562. t e j e k o n c i l n a X X I . s j e d n i c i 16. s r p n j a 1562. u s v o j i o d e k r e t o t o m p i t a n j u (COD 726—728). Teološka diskusija o žrtvi mise počela je 21. srpnja; neki s u oci htjeli d a se j e d n o s t a v n o p r e u z m u u daljnji p o s t u p a k tekstovi i z r a đ e n i g. 1552, b e z n o v e t e o l o š k e d i s k u s i j e , a l i j e n j i m a o d g o v o r e n o d a j e g. 1552. b i l o n a k o n c i l u s a m o 70 o t a c a , a s a d a i h i m a 180, o d k o j i h s u s a m o t r i ili č e t i r i o d o n i h o d p r i j e 10 g o d i n a , p a j e t e o l o š k a d i s k u s i j a p o t r e b n a , a o n i ć e s e n e k o ć p r i p r e m l j e n i t e k s t o v i d a t i oči m a u r u k e (Usp. THEINER, II, 59—60). D e k r e t o m i s i u s v o j e n j e i p r o g l a š e n n a s v e č a n o j s j e d n i c i 17. r u j n a 1562. (COD 732—736). N a taj se n a č i n dogodilo d a j e Tridentski koncil izdao o euharisti j i t r i r a z l i č i t a d e k r e t a , r a z d i j e l i o s a d r ž a j e u h a r i s t i j s k e v j e r e n a t r i te me, i time inspirirao kasniju teologiju o euharistiji d a tako u tri ma h a i odijeljeno o euharistiji misli (teološki su udžbenici imali poseb n a p o g l a v l j a o stvarnoj prisutnosti, o žrtvi i o sakramentu), a što je opet imalo golem utjecaj n a daljnji razvitak euharistijske pobožno sti. I s t o m se u najnovije v r i j e m e p o k u š a l a službeno vratiti u svijest s v i h k a t o l i k a n u ž n o s t d a se e u h a r i s t i j s k i m i s t e r i j p r o m a t r a u cjelosnom jedinstvu, s t i m e d a s e p o l a z i š t e n a l a z i u slavljenju mise. T o j e učinjeno i n s t r u k c i j o m Sv. kongregacije o b r e d a » E u c h a r i s t i c u m myst e r i u m « , o b j e l o d a n j e n o m n a b l a g d a n T i j e l o v a 2 5 . s v i b n j a 1967. ( N a hrvatskom jeziku objelodanjeno pod naslovom »Uputa o štovanju e u h a r i s t i j s k o g m i s t e r i j a « , Z a g r e b 1967 [ D o k u m e n t i 5 ] , s o p š i r n i m k o m e n t a r o m : T. Š a g i - B u n i ć , D u h i t e m e l j n e l i n i j e u p u t e » E u h a r i s t i j ski m i s t e r i j , str. 45—58; d o k u m e n t j e p o n o v n o izdan n a h r v a t s k o m jeziku). N o , k a k o to v r a ć a n j e u svijest ide s p o r o , to svatko m o ž e lako vidjeti. I a k o T r i d e n t s k i s a b o r n i j e u vezi s e u h a r i s t i j o m ž e l i o d o n i j e t i n i š t a novo, nego samo protiv protestanata osigurati čuvanje onoga što je Crkva primila i kao tradicionalno nosila, uklanjajući ujedno očite z l o u p o t r e b e ( z a t o j e n a X X I I . s j e d n i c i d o n e s e n i d e k r e t »o o n o m e čega se t r e b a držati i što t r e b a izbjegavati u m i s n o j celebraciji«: 288
COD 736—737), i p a k se s p l e t o m o k o l n o s t i , e t o , d o g o d i l o i t o d a j e već s a m o m p o d j e l o m t e o l o š k e g r a đ e u t r i d e k r e t a s v o j i m a u t o r i t e t o m n e k a k o p o t v r d i o smjerove razvitka pobožnosti i teologije koji su već bili n a d j e l u , i u n e k i m t o č k a m a p r u ž i o p o v o d a n o v i m s l a b o s t i m a . N e m i s l i m r e ć i d a s u k o n c i l s k i oci s v j e s n o t o h t j e l i , ali j e s a m a č i n j e n i c a d a su u o n o j o b r a m b e n o j s i t u a c i j i k o n c i l s k i d o k u m e n t i p o s t a l i o b r a m b e n a n o r m a p r o t i v p r o t e s t a n t i z m a , v o d i l a k t o m e d a se u ž i v o t u i u m i s l i C r k v e n a đ e u p r v o m p l a n u o n o š t o j e k o n c i l izri č i t o u t v r d i o , a v i š e m a n j e i z g u b i iz s v i j e s t i o n o š t o j e m i m o i š a o . J o š v i š e : u p o l e m i č k o j k l i m i k o j a j e s l i j e d i l a , k a d j e p r i j e s v e g a b i l o važ n o j a s n o se r a z g r a n i č i t i o d p r o t e s t a n t i z m a , i z v r š i o j e s v o j u u l o g u i proces simplifikacije koji je uvijek u sličnoj klimi p r i s u t a n , jer je ljudima u takvoj situaciji — da i m i p o j e d n o s t a v n i m o — p o t r e b n a z a s t a v a o k o k o j e će se o k u p l j a t i , a m a n j e i m a j u v r e m e n a i u k u s a z a u r o n j a v a n j e u b o g a t e stvarnosti. Uslijed toga su iskazi T r i d e n t s k o g koncila zadobivali u svijesti k a t o l i k a još zaoštrenije n a g l a s k e nego što ih je s a m tekst d o k u m e n a t a donosio. T o m e je p o s e b n o još pogo d o v a l a č i n j e n i c a š t o s u j a v n o s t i bili d a n i s a m o d e k r e t i , a z a p i s n i c i o k o n c i l s k i m r a s p r a v a m a d r ž a l i s u se u t a j n o s t i , j e r se m i s l i l o d a b i poznavanje toka diskusija i mišljenja koja su u diskusiji izrečena moglo s a m o smetati djelotvornosti dekreta, otupljivati oštricu ono g a š t o j e k o n a č n o z a k l j u č e n o . ( S a s v i m se d r u k č i j e , n a p r i m j e r , p o stupilo sada s Drugim vatikanskim koncilom, od kojega su zapisnici već u cijelosti objelodanjeni!). T a k o j e n a s t a l o o n o š t o n a z i v a j u tridentinsko ukrućivanje; t i č e se d a k a k o T r i d e n t s k o g k o n c i l a k a o c j e l i n e , ali i n j e g o v e e u h a r i s t i j s k e t e o l o g i j e . T e o l o z i p o s e b n o u p o z o r a v a j u n a o d v a j a n j e p o j m a žrtve o d p o j m a sakramenta, što je p o t r i d e n t s k o j katoličkoj teologiji d u g o vre m e n a vrijedilo kao neki princip, i što je paraliziralo traženje jedne p o t p u n i j e i cjelovitije teološke sinteze o misteriju euharistije (usp. B. Neunheuser, nav. dj., str. 123 i 129). J e d n a k o t r e b a r e ć i d a j e Tridentski koncil na neki način kanonizirao jedno dekadentno poima n j e l i t u r g i j e , i o m o g u ć i o d a se e u h a r i s t i j s k a t e o l o g i j a g r a d i t a k o r e ć i sasvim nezavisno od liturgije o k o j o j će k r o z n e k o l i k o s t o l j e ć a p r e vladati shvaćanje kao o rubricistici, to jest kao o nizu p r a v n i h pro p i s a , p a ć e se k a s n i j e l i t u r g i k a , k a o z n a n o s t o l i t u r g i j i , j a v i t i k a o dio k a n o n s k o g prava. N o m o ž d a j e , u s t v a r i , n a j t e ž e p o s l j e d i c e i m a l o j e d n o s t r a n o shva ć a n j e t r i d e n t s k i h d e k r e t a o e u h a r i s t i j i u vezi s p r i č e š ć i v a n j e m
vjer
n i k a . B a r u k o l i k o s t v a r i p r o m a t r a m o p o d v i d o m k o j i m se b a v i o v a 289
knjiga: ulogom i m j e s t o m euharistije u životu Crkve. Tridentski je k o n c i l i m a o z a cilj k a t o l i č k u r e f o r m u , z a k o j o m se v a p i l o k r o z dva s t o l j e ć a . Č i n j e n i c a j e . m e đ u t i m , d a se r e f o r m a s o b z i r o m n a e u h a r i s t i j u s v e l a , u z v i š e m a n j e n a č e l n o o s u đ i v a n j e z l o p o r a b a u vezi s m i som, na učvršćivanje faktičkog stanja u tadašnjoj Crkvi: da bi treba lo k o r j e n i t o reformirati euharistijski život vjernika, u smislu poduzi m a n j a n e č e g a d a se p r i č e s t i v j e r n i k a p o k u š a v r a t i t i n j e z i n a u l o g a k o j u j e i m a l a u p r v o t n o j i o t a č k o j C r k v i , n a t o se n i j e u T r i d e n t u p o m i š l j a l o , ili s e b a r n i j e n i š t a p l a n i r a l o . K o n c i l se p o m i r i o s p o s t o j e ćim s t a n j e m . N e da bi koncilski d o k u m e n t i u toj stvari zauzimali u biti drugačiji stav o d o n o g a koji su zastupali već veliki teolozi X I I I . s t o l j e ć a , sv. T o m a A k v i n s k i i sv. B o n a v e n t u r a , j e r se u Dekretu o presvetom sakramentu euharistije o d 1 1 . X . 1551. p o z i v a j u v j e r n i c i d a otajstva tijela i krvi Kristove »vjeruju i časte t a k v o m stalnošću i č v r s t o ć o m vjere, t a k v o m o d a n o š ć u duše, t a k v o m p o b o ž n o š ć u i što vanjem, d a bi taj n a s u š n i k r u h ( p a n e m illum s u p e r s u b s t a n t i a l e m ) m o g l i često primati, p a d a i m on b u d e odistinski život duše, i t r a j n o zdravlje d u h a , te da okrijepljeni njegovom s n a g o m m o g u s ovoga pu t o v a n j a p o b i j e d n o j t u đ i n i s t i ć i u n e b e s k u d o m o v i n u , k a k o b i t a j an đeoski k r u h , koji sad jedu p o d svetim prekrivalima. blagovali bez i k a k v a p r e k r i v a l a « (caput VII: COD 697, rr. 11—17). I p a k se i t u , k a o i i n a č e u d e k r e t u , i n z i s t i r a p r i j e s v e g a n a p o t r e b i š t o v e ć e pripra ve z a p r i č e s t , a n i g d j e n e m a n a g l a š a v a n j a potrebe i koristi pričesti, u s l i č n o m o b l i k u , n a p r i m j e r , k a k o j e t o u č i n i o p a p a sv. P i o X . u svome dekretu o svakodnevnoj pričesti »Sacra Tridentina Synodus« o d 20. p r o s i n c a 1905. (usp. Denz. 3375—3383). O s u đ u j e se s a m o u ka n o n u 9. s v a k i o n a j k o j i b i p o r i c a o d a s u svi o d r a s l i v j e r n i c i d u ž n i sva ke godine p r i m i t i pričest »bar za Uskrs . . . p r e m a zapovijedi svete m a j k e C r k v e « (Denz. 1659; COD 698). Č i n j e n i c a d a j e d e k r e t o d 16. s r p n j a 1562, b i o p r a k t i č k i s a m o n e g a t i v a n , p r o g l a š u j u ć i d a n i j e p o t r e b n a pričest p o d p r i l i k o m vina, i ne inzistirajući u j e d n o n a čestoj p r i č e s t i p o d p r i l i k o m k r u h a , — a t a j j e de'kret n e k a k o u svije s t i l j u d i z a d o b i o u l o g u dekreta o pričesti (de e u c h a r i s t i a e u s u ) — mogla je s a m o poduprijeti stavove onih u Crkvi koji su zaoštravali zahtjeve u vezi s p r i p r a v o m v j e r n i k a za p r i m a n j e pričesti i s m a t r a l i n o r m a l n i m d a se vjernici p r i č e š ć u j u što rjeđe. I s t o d a k a k o t r e b a r e ć i s o b z i r o m n a k a n o n 4. i s t o g a d e k r e t a k o j i j e i z r e k a o a n a t e m u s v a k o m e o n o m e koji bi tvrdio d a j e djeci p o t r e b n a e u h a r i s t i j s k a pri č e s t p r i j e n e g o d o đ u d o u p o r a b e r a z u m a (COD 727); t o se p i t a n j e i n i j e n a l a z i l o u p r v o t n i m č l a n c i m a , i z v a đ e n i m iz s p i s a r e f o r m a t o r a , i s t a v l j e n i m a n a d i s k u s i j u g. 1547 (usp. THEINER, I, 406), n e g o j e 290
u š l o u r a s p r a v u iz p r i j e d l o g a s p o m e n u t o g t e o l o g a V e g e (usp. THEI NER, I, 438); t a j j e k a n o n p o s t a o p o l a z i š t e z a s t a v o v e o n i h t e o l o g a i p a s t o r a l i s t a koji su kasnije pričest djece odlagali u zrelije godine i tražili što veće p r e t h o d n o znanje. U n a j m a n j u r u k u m o ž e m o reći da je Tridentski koncil u područ ju pričešćivanja vjernika samo omogućio i na neki način odobrio d a l j n j e k r e t a n j e p r e m a o p a d a n j u k o j e j e već b i l o s t v a r n o s t , a nije d o n i o ničega što b i se smjelo okrstiti i s t i n s k o m r e f o r m o m . M o ž e li se s m a t r a t i d a u o p ć e i m a n e š t o n o v o u vezi s e u h a r i s t i j o m u C r k v i š t o j e p r o i z a š l o iz T r i d e n t i n u m a ? P o s e b n o , š t o se t i č e e u h a ristijske pobožnosti? Mislim da može, iako pri t o m treba imati na p a m e t i p o t r e b u z d r a v o g r a s u đ i v a n j a . S a s t o j i se t a n o v o s t u prem ještanju težišta e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i s m i s e i p r i č e s t i n a štovanje trajne prisutnosti K r i s t o v e p o d p r i l i k o m k r u h a izvan mise. Prvo mjesto u euharistijskoj pobožnosti poslije T r i d e n t i n u m a , a s oslanja njem na Tridentinum, zadobiva osobno, pa i skupno, klanjanje i mo l j e n j e p r e d P r e s v e t i m s a k r a m e n t o m i z v a n m i s e (ne s a m o i z l o ž e n i m ) , s t i m e d a će m n o g i , u n a t o č T r i d e n t i n u m u , biti skloni shvaćati misu p r v e n s t v e n o k a o č i n k o j i m se p o s t i z a v a t o d a K r i s t p o s t a n e stvarno prisutan u crkvi pod prilikom kruha, vjernicima na klanjanje i mo litvu. To p o s t a j e specifičnost katolicizma. Poznati p r o t e s t a n t s k i teo log P a u l Tillich o c r t a o j e to o v a k o : » . . . k a d ulazite u j e d n u p r a z n u k a t o l i č k u c r k v u , vi u l a z i t e u s v e t u a t m o s f e r u . N e u l a z i t e u z g r a d u k o j a se u p o t r e b l j a v a s v a k e n e d j e l j e , i p o k o j i p u t k r o z t j e d a n , v e ć u z g r a d u g d j e j e s a m B o g p r i s u t a n d v a d e s e t i č e t i r i s a t a n a d a n , u sancta sanctorum, n a oltaru, u tabernakulu. To određuje svu atmosferu k o j a v l a d a u takvoj crkvi. Bog j e uvijek tu, n a o l t a r u . Ako i m a veo m a ograničen utjecaj n a ljude pokušaj nekih protestantskih crkava d a o s t a n u k r o z d a n o t v o r e n e za m o l i t v u i m e d i t a c i j u , r a z l o g j e , vje r u j e m , što se u n j i m a n i š t a ne događa. Ako p a k ulazite u k a t o l i č k u c r k v u , t u se n e š t o d o g o d i l o , o d č e g a s u u č i n c i j o š o v d j e — p r i s u t n o s t B o g a s a m o g a , t i j e l a K r i s t o v a n a o l t a r u « (P. Tillich, Storia dei pensiero cristiano, str. 210). Nije to Tridentski koncil s a m od sebe uveo; ukazali s m o već u o v o j k n j i z i ( u p o g l a v l j u »Novi o b l i c i e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i « ) , n a primjer, n a podizanje posebnih zgradica za Presveto p o r e d oltara u N j e m a č k o j i u d r u g i m s j e v e r n i m k r a j e v i m a E v r o p e , čak se n e m o ž e r e ć i d a j e T r i d e n t i n u m t a k v o p r e u s m j e r e n j e i z r i č i t o o d o b r i o ; ali s u l j u d i p o s l i j e k o n c i l a t o f a k t i č k i čitali u n j e g o v u d e k r e t u o e u h a r i s t i j i o d 1 1 . l i s t o p a d a 1551., p o s e b n o k a d s u t a j d e k r e t č i t a l i s o b r a m b e 291
n o m željom da što jače u p r a k t i č k o m životu utvrde one euharistijske a s p e k t e p o k o j i m a će j a s n i j e o č i t o v a t i r a z g r a n i č e n j e s p r o t e s t a n tima. Ipak je p o t r e b n o pobliže pogledati koja je bila točna misao kon cila u d e k r e t u o e u h a r i s t i j i o d 1551. U s p u t s a m o s p o m i n j e m d a s teo l o š k o - e p i s t e m o l o š k o g v i d i k a i m a j u veći z n a č a j n j e g o v i h 11 k a n o n a , u kojima su o s u đ e n a k r i v a učenja, negoli o s a m poglavlja doktrine, m e t n u t e p r e d k a n o n e d a se k a t o l i č k o u č e n j e o e u h a r i s t i j i t a k o đ e r p o z i t i v n o i z r a z i , j e r se k o n c i l s k a d e b a t a v o d i l a p r v e n s t v e n o o k a n o nima, a doktrina je sastavljena pri završetku debate o k a n o n i m a i o d o b r e n a n a koncilu po k r a t k o m p o s t u p k u . I p a k j e za n a š e pitanje t o od m a n j e v a ž n o s t i , j e r a k o h o ć e m o z n a t i š t o j e k o n c i l u t a j č a s želio v j e r n i c i m a učiteljski saopćiti, o n d a su n a m j e d n a k o važni i d o k t r i n a i k a n o n i . N a f o r m u l i r a n j e k a n o n a k o n c i l se o s j e ć a o n a g n a t i m p o j a v o m krivih učenja; u t o m je n o r m a l n o bio reaktivan; d o k t r i n a p a k p o k a z u j e d a k o n c i l n i j e želio b i t i g o l o r e a k t i v a n , i u k a zuje n a m na ono što je oKncil s m a t r a o da s v a k a k o t r e b a vjernici ma, povrh samih osuda, kao važno i nezaobilazno saopćiti. M i s l i m d a će z a n a š e g č i t a t e l j a b i t i o d g o l e m e k o r i s t i najprije cjelovit tekst d e k r e t a u h r v a t s k o m prijevodu:
donijeti
»Dekret o p r e s v e t o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e . Sveti e k u m e n s k i i opći s a b o r T r i d e n t s k i , u D u h u S v e t o m z a k o n i t o s a b r a n p o d p r e d s j e d a n j e m istih legata i n u n c i j a svete Apostolske stolice, iako se — ne bez vodstva i r a v n a n j a D u h a Svetoga — sastao u tu svrhu da izloži istinit i d r e v a n n a u k o vjeri i s a k r a m e n t i m a te da donese lijek svim h e r e z a m a i d r u g i m p r e t e š k i m n e z g o d a m a koje s a d a žestoko uznemi ruju Crkvu Božju te je m n o g o s t r u k o i r a z n o v r s n o r a s k i d a j u , već je t a m o od p o č e t k a osobito ( p r a e s e r t i m ) želio da s k o r i j e n o m iščupa kukolj kletih zabluda i r a z d o r a što ih j e neprijatelj čovjek u ovim n a š i m n e s r e t n i m v r e m e n i m a posijao (usp. Mt, 13, 24-30) u vjerski n a u k , u p o t r e b u i čašćenje euharistije, koju j e inače naš Spasitelj u svojoj Crkvi ostavio k a o simbol onoga j e d i n s t v a i ljubavi k o j i m a je h t i o da svi k r š ć a n i b u d u m e đ u s o b n o združeni i svezani. Stoga isti sveti sabor, iznoseći onaj zdrav i nepokva r e n n a u k o ovom č a s n o m i b o ž a n s k o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e koji j e Katolička Crkva — p o d u č e n a od s a m o g a I s u s a K r i s t a našega Gospodina i od njegovih apostola te u p u ć e n a od D u h a Svetoga koji j e d a n o m i c e na vodi n a svu istinu (usp. Iv 14,26; 16,13; Lk 12,12) — uvijek održala i koji će sačuvati do s v r š e t k a svijeta, z a b r a n j u j e svima k r š ć a n s k i m vjernicima da se o d s a d a ne u s u d e o presvetoj euharistiji vjerovati, n a u č a v a t i ili pro povijedati d r u k č i j e osim k a k o je r a s t u m a č e n o i definirano u o v o m de kretu. 292
Glava I. O stvarnoj p r i s u t n o s t i Gospodina presvetom sakramentu euharistije
našega
Isusa
Krista
u
P o n a j p r i j e n a u č a v a sveti sabor, te j a s n o i j e d n o s t a v n o ispovijeda, da j e u b l a g o t v o r n o m s a k r a m e n t u svete euharistije poslije posvećenja k r u h a i vina p o d p r i l i k o m onih osjetilnih stvari odistinski, s t v a r n o i supstancijalno s a d r ž a n Gospodin naš I s u s Krist, p r a v i Bog i čovjek. Nije n a i m e u »međusobnom s u k o b u to d a isti n a š Spasitelj p o n a r a v n o m n a č i n u po stojanja uvijek sjedi o desnici Očevoj u nebesima, a d a ipak j e d n a k o b u d e n a m a svojom s u p s t a n c i j o m s a k r a m e n t a l n o p r i s u t a n n a m n o g i m dru gim m j e s t i m a j e d n i m n a č i n o m p o s t o j a n j a za koji — iako ga riječima n e m o ž e m o izraziti — vjerom rasvjetljenim r a z m i š l j a n j e m ipak m o ž e m o poj miti da je Bogu m o g u ć (usp. Mt 19,26; Lk 18,27) te to m o r a m o najstalnije vjerovati. T a k o su n a i m e svi naši veliki muževi, koliko ih j e god bilo u p r a v o j Kristovoj Crkvi, a koji su govorili o o v o m p r e s v e t o m s a k r a m e n t u , najjasnije ispovijedali: d a j e taj t a k o č u d e s a n s a k r a m e n a t ustanovio n a š Otkupitelj na posljednjoj večeri k a d j e poslije blagoslova k r u h a i vina razgovjetnim i očitim riječima posvjedočio da im on p r u ž a svoje vlastito tijelo i svoju krv. B u d u ć i d a te riječi, s p o m e n u t e od svetih evanđelista (usp. Mt 26,26-28; Mk 14,22-24; Lk 22,19-20) i poslije o p e t o v a n e od božan stvenog Pavla (usp. 1 Kor 11, 24-25), n a m e ć u ono p r a v o i veoma j a s n o značenje u k o j e m u su ih razumijevali Oci, zaista je s r a m o t n o nevaljalstvo k a d ih neki svadljivi i n a o p a k i ljudi izvrću u izmišljene i slikovite t r o p e , k o j i m a se istinskost tijela i krvi Kristove poriče, a protiv sveopćeg shva ćanja Crkve, koja k a o stup i tvrđa istine (1 Tim 3,15) odbija k a o s o t o n s k e te izmišljotine što su i h bezbožni ljudi izumili, a uvijek h a r n a s r c a i m a n a p a m e t i i p r i p o z n a j e to p r e o d l i č n o d o b r o č i n s t v o Kristovo. Glava I I . Razlog ustanovljenja ovoga presvetog
sakramenta
N a š j e Spasitelj, dakle, k a d j e k a n i o otići s ovog svijeta k Ocu, usta novio taj s a k r a m e n a t , u k o j e m u j e b o g a t s t v o svoje b o ž a n s k e ljubavi pre m a l j u d i m a t a k o r e ć i izlio, čineći spomen čudesnih djela svojih (Ps 110,4), te j e zapovjedio d a m i u njegovu u z i m a n j u č a s t i m o njegov s p o m e n (usp. Lk 22,19; 1 Kor 11,24) i d a navješćujemo njegovu smrt, dok on ne dođe (1 Kor 11,26) da sudi svijetu. H t i o je p a k da se ovaj s a k r a m e n a t u z i m a k a o d u h o v n o jelo duša, k o j i m n e k a bi se hranili i okrepljivali oni koji žive životom onoga koji reče: / onaj koji blaguje mene, živjet će poradi mene (Iv 6,57); i k a o u s t u k k o j i m t r e b a d a se o s l o b a đ a m o od svakodnev nih krivica i u n a p r i j e d č u v a m o od s m r t n i h grijeha. Htio je, osim toga, d a to b u d e zalog n a š e b u d u ć e slave i sveudilj ne sreće, d a p a č e simbol ono ga j e d i n c a t o g a tijela k o j e m u j e on s a m glava (usp. 1 Kor 11,3; Ef 5,23), i s k o j i m j e h t i o d a m i b u d e m o k a o udovi čvrsto svezani naj tješnjom ve z o m vjere, ufanja i ljubavi, p a d a svi isto govorimo i da m e đ u n a m a ne b u d e r a z d o r a (usp. 1 Kor 1,10). Glava I I I . Uzvišenost p r e s v e t e e u h a r i s t i j e n a d ostalim
sakramentima
S k u p n o j e d o d u š e presvetoj euharistiji i ostalim s a k r a m e n t i m a to da j e simbol svete stvari i vidljiv lik nevidljive milosti (usp. Aug., De civ. Dei
293
X,5, c. 32 D. II de cons.); no u njoj se kao uzvišeno i j e d i n s t v e n o otkriva to, da ostali s a k r a m e n t i imaju m o ć posvećivanja istom t a d a k a d se n e t k o n j i m a služi, a u euharistiji se nalazi sam začetnik svetosti prije u p o t r e b e . Još nisu, n a i m e , apostoli bili primili e u h a r i s t i j u iz r u k e Gospodinove (usp. Mt 26,26; Mk 14,22; Lk 22,19), k a d je on ipak s t v a r n o (vere) tvrdio d a j e to što p r u ž a njegovo tijelo; i uvijek j e u Crkvi Božjoj p o s t o j a l a ova vjera, da p o d p r i l i k o m k r u h a i vina o d m a h po posvećenju opstoji p r a v o tijelo našega Gospodina i p r a v a njegova krv zajedno s njegovom d u š o m i bo žanstvom, ali tijelo pod p r i l i k o m k r u h a i krv p o d p r i l i k o m vina p o sili riječi, isto p a k tijelo p o d p r i l i k o m vina i krv pod p r i l i k o m k r u h a te d u š a p o d j e d n o m i d r u g o m p r i l i k o m silom one n a r a v n e povezanosti i konkomitacije k o j o m su m e đ u s o b o m sjedinjeni (usp. cc. 58,71 i 78 D. II de cons.) dijelovi K r i s t a Gospodina koji je već od m r t v i h u s k r s n u o da više n e u m r e (usp. Rim 6,9); b o ž a n s t v o opet zbog čudesnog onog njegova hipos t a t s k o g sjedinjenja s d u š o m i tijelom. Zbog toga je najčišća istina da j e p o d s v a k o m p o j e d i n o m prilikom (usp. c. 35 D. II de cons.) s a d r ž a n o u p r a vo toliko koliko p o d o b a d v j e m a . Sav n a i m e i čitav Krist opstoji p o d pri likom k r u h a i p o d svakim dijelom te iste prilike, sav isto t a k o p o d pri likom vina i p o d njezinim dijelovima. Glava IV. O t r a n s u p s t a n c i j a c i j i A b u d u ć i da je Krist Otkupitelj naš za ono što je p r u ž a o p o d p r i l i k o m k r u h a (usp. Lk 22,19; Iv 6,48-59; 1 Kor 11,24) r e k a o da j e zaista njegovo tijelo, zato j e uvijek u Crkvi Božjoj bilo uvjerenje, i to sveti ovaj s a b o r sada p o n o v n o izjavljuje: p o k o n s e k r a c i j i k r u h a i vina zbiva se p r e t v o r b a čitave s u p s t a n c i j e k r u h a u s u p s t a n c i j u tijela K r i s t a Gospodina našega (usp. Ambros., De sacr. IV, 4-5), i čitave supstancije vina u s u p s t a n c i j u njegove krvi. Tu je p r e t v o r b u p r i k l a d n o i u p r a v o m smislu (convenienter et p r o p r i e ) sveta Katolička Crkva nazvala t r a n s u p s t a n c i j a c i j o m . Glava V. O štovanju i čašćenju koje se ima iskazivati ovom p r e s v e t o m sakramentu N e m a , stoga, n i k a k v a m j e s t a za s u m n j u , da ne bi svi k r š ć a n s k i vjer nici u štovanju o v o m e p r e s v e t o m s a k r a m e n t u , p r e m a običaju koji j e uvi j e k bio p r i h v a ć e n u Katoličkoj Crkvi, iskazivali kult latriae koji se duguje p r a v o m Bogu. Nije n a i m e zato m a n j e vrijedan klanjanja što ga je K r i s t Gospodin ustanovio za p r i m a n j e . V j e r u j e m o n a i m e da je u n j e m u p r i s u t a n o n a j isti Bog za kojega j e vječni Otac, uvodeći ga u svijet, r e k a o : / neka se njemu poklone svi anđeli Božji (Hebr 1,6; usp. Ps 96,7), k o j e m u su se p a d n u v š i ničice poklonili m u d r a c i (usp. Mt 2JI), k o j e m u su se, n a p o k o n , p o svjedočanstvu Pisma, u Galileji poklonili apostoli (usp. Mt 28,17; Lk 24,52). Sveti sabor, o s i m toga, izjavljuje d a j e p o b o ž n o i v e o m a religiozno bio u v e d e n u Crkvu Božju taj običaj da se svake godine o d r e đ e n i m poseb n i m b l a g d a n o m slavi ovaj uzvišeni i časni s a k r a m e n a t j e d i n s t v e n i m čašćen j e m i svečanošću (usp. bulu Urbana IV, Transiturus de hoc mundo, danu g. 1262), te da se s p o š t o v a n j e m i p o č a s t i m a u p r o c e s i j a m a okolo nosi p o putovima i javnim mjestima. Veoma je naime pravično da postoje neki u t v r đ e n i p o s e b n i dani, k a d a svi k r š ć a n i n e k i m osobitim r i j e t k i m zna294
m e n o v a n j e m svjedoče o svojim zahvalnim i h a r n i m srcima p r e m a zajed n i č k o m Gospodinu i Otkupitelju za t a k o neizrecivo i zaista b o ž a n s k o do b r o č i n s t v o , k o j i m se čini p r i s u t n o m p o b j e d a njegove s m r t i i slavođobiće. I t a k o b a š t r e b a p o b j e d n i č k a istina slaviti trijumf n a d lažju i herezom, da njezini protivnici, stavljeni da gledaju tolik sjaj i toliko veselje sve u k u p n e Crkve, ili da se oslabljeni i slomljeni istope, ili da se postiđeni i smeteni jednoć opamete. Glava VI. O čuvanju svete euharistije i o nošenju bolesnicima Običaj da se sveta euharistija čuva u s a k r a r i j u t a k o je drevan, da ga je priznavalo već stoljeće Nicejskog koncila (usp. Conc. Nic, c. 13). A no šenje, opet, s a m e svete euharistije bolesnicima, te njezino brižno čuvanje u c r k v a m a za tu u p o t r e b u , osim što je u najvišoj mjeri pravično i raz ložito, nalazimo tada u m n o g i m koncilima kao zapovjeđeno (usp. Ancvr., c. 5; Agath., c. 15; Lat. IV, c. 20), i obdržavalo se po p r a s t a r o m običaju Katoličke Crkve. Stoga ovaj sveti s a b o r u t v r đ u j e da se taj s p a s o n o s a n i p o t r e b a n običaj svakako ima zadržati. Glava V I I . O p r i p r a v i koja se m o r a obaviti da bi. n e t k o d o s t o j n o pri mio svetu e u h a r i s t i j u Ako se ne pristoji da itko k ikojim svetim funkcijama p r i s t u p i osim sveto, zacijelo što većma k r š ć a n s k i čovjek uviđa svetost i b o ž a n s k o s t toga n e b e s k o g a s a k r a m e n t a , to se on brižljivi je m o r a čuvati, da ne p r i s t u p i k njegovu p r i m a n j u bez velikog poštovanja i svetosti, osobito k a d kod Apo stola č i t a m o one riječi p u n e s t r a h a : Tko jede i pije nedostojno, osudu sebi jede i pije jer ne razlikuje tijela. Gospodnjega (1 Kor 11,29). Stoga o n o m e koji se hoće pričestiti t r e b a dozvati u svijest njegovu zapovijed: Neka čovjek ispita sam sebe (1 Kor 11,28). Crkveni p a k običaj daje znati d a je p o t r e b n o takvo ispitivanje da k svetoj euharistiji ne smije n i t k o tko je sebi svjestan s m r t n o g a grijeha p r i s t u p i t i bez p r e t h o d n e s a k r a m e n talne ispovijedi koliko god m u se činilo da se savršeno kaje (contritus). Ovaj j e sveti s a b o r odlučio da se toga m o r a j u zauvijek držati svi kršćani, p a i oni svećenici koji se n a đ u u prilici da po dužnosti m o r a j u celebri rati, osim a k o im ne nedostaje raspoloživi ispovjednik (copia confessons). Ako p a k bi svećenik u hitnoj p o t r e b i c e l e b r i r a o bez p r e t h o d n e ispovijedi, n e k a se što prije ispovjedi. Glava V I I I . 0 u p o t r e b i ovog čudesnog s a k r a m e n t a A što se tiče u p o t r e b e , ispravno su i m u d r o naši oci razlikovali tri načina p r i m a n j a ovoga svetoga s a k r a m e n t a . Naučavali su, n a i m e , da ga neki uzimaju s a m o s a k r a m e n t a l n o , k a o grešnici; drugi s a m o duhovno, to j e s t oni koji, j e d u ć i taj p o n u đ e n i nebeski k r u h u želji, živom vjerom, po ljubavi djelotvornom (Gal 5,6), osjećaju njegov plod i korist; treći opet s a k r a m e n t a l n o i d u h o v n o u isti m a h , a to su oni koji se p r i j e t a k o is p i t a j u i o p r e m e te k t o m e b o ž a n s k o m stolu p r i s t u p a j u odjeveni u svad b e n o r u h o (usp. Mt 22,11-14). U s a k r a m e n t a l n o m p a k je u z i m a n j u uvijek 295
u Crkvi Božjoj bio običaj da laici p r i m a j u pričest od svećenika, a sve ćenici koji celebriraju da sami sebe pričešćuju. Taj običaj s p r a v o m t r e b a zadržati kao t a k a v koji vuče podrijetlo od a p o s t o l s k e p r e d a j e . A ovaj sveti sabor, n a p o k o n , očinskim čuvstvom o p o m i n j e , potiče, moli i zaklinje premilosrdnom utrobom Boga našega (Lk 1,78) sve koji se b r o j e m e đ u k r š ć a n e , d a se svi i svaki pojedini već j e d n o m n a p o k o n slože i usuglase u ovom z n a k u jedinstva, u ovoj svezi ljubavi, u ovom s i m b o l u sloge, te da imajući na p a m e t i toliko veličanstvo i t a k o izuzetnu ljubav I s u s a K r i s t a Gospodina našega, koji j e p r e m i l u svoju d u š u dao kao cije n u našega spasenja, a tijelo svoje n a m a za jelo (usp. Iv 6, 48-59), ova sveta otajstva njegova tijela i krvi vjeruju i časte t a k v o m stalnošću i čvrsto ć o m vjere, t a k v o m o d a n o š ć u duše, t a k v o m p o b o ž n o š ć u i š t o v a n j e m , da bi taj n a s u š n i k r u h (usp. Mt 6,11) mogli često p r i m a t i , p a da im on b u d e odistinski život duše, i t r a j n o zdravlje d u h a , te da okrijepljeni njegovom s n a g o m m o g u s ovoga p u t o v a n j a po bijednoj tuđini stići u n e b e s k u do movinu, k a k o bi ovaj a n đ e o s k i k r u h (usp. Ps 77,25), koji s a d j e d u p o d svetim p r e k r i v a l i m a , blagovali bez ikakva prekrivala. B u d u ć i p a k da nije d o s t a reći istinu ako se ujedno ne r a z o t k r i j u i ne o d b a c e zablude, svidjelo se svetom s a b o r u p r i d o d a t i slijedeće k a n o n e , k a k o bi svi, pripoznavši već katolički n a u k , t a k o đ e r razumjeli kojih se h e r e z a m o r a j u čuvati i kloniti. K a n o n i o svetom s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e 1. Ako n e t k o p o r e k n e , da j e u p r e s v e t o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e odi stinski, s t v a r n o i sups tanci j a l n o s a d r ž a n o tijelo i krv Gospodina našega I s u s a K r i s t a zajedno s d u š o m i b o ž a n s t v o m , p r e m a t o m e čitav Krist, a r e k n e d a j e (Krist) u n j e m u s a m o k a o u z n a k u o d n o s n o slici ili p o snazi, n e k a je izopćen. 2. Ako n e t k o r e k n e , da u svetom s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e s u p s t a n c i j a k r u h a i vina ostaje zajedno s tijelom i krvlju Gospodina našega I s u s a Krista, i zaniječe č u d e s n u o n u i j e d i n c a t u p r e t v o r b u čitave s u p s t a n c i j e k r u h a u tijelo i čitave s u p s t a n c i j e vina u krv, s t i m e da ostaju s a m o prilike k r u h a i vina, a koju p r e t v o r b u Katolička Crkva v e o m a p r i k l a d n o naziva t r a n s u p s t a n c i j a c i j o m , n e k a je izopćen. 3. Ako n e t k o p o r e k n e , da j e u č a s n o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e s a d r ž a n čitav Krist p o d s v a k o m p o j e d i n o m p r i l i k o m i p o d p o j e d i n a č n i m dijelovi m a svake prilike k a d se načini rastavljanje, n e k a je izopćen. 4. i krv samo tijelo koje
Ako n e t k o r e k n e , da u č u d e s n o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e nije tijelo G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a n a k o n obavljene k o n s e k r a c i j e , nego u u p o t r e b i , dok se uzima, a ne p r i j e o d n o s n o poslije, te da p r a v o Gospodnje ne ostaje u posvećenim h o s t i j a m a o d n o s n o p a r t i k u l a m a se čuvaju o d n o s n o p r e o s t a j u poslije pričesti, n e k a je izopćen.
5. Ako n e t k o r e k n e , bilo d a j e poglaviti plod p r e s v e t e e u h a r i s t i j e ot p u š t a n j e grijeha, bilo d a iz nje ne proizlaze drugi učinci, n e k a je izopćen. 6. Ako n e t k o r e k n e , d a se Kristu, j e d i n o r o đ e n o i n Sinu Božjem, u sve t o m s a k r a m e n t u e u h a r i s t i j e n e m a iskazivati klanjanje k u l t a latriae, tako đ e r izvanjskog, p a d a se stoga n e m a ni štovati p o s e b n i m b l a g d a n s k i m 296
slavljem, ni u p r o c e s i j a m a svečano okolo nositi p r e m a hvalevrijednom i sveopćem o b r e d u i običaju svete Crkve, o d n o s n o javno izlagati p u k u na klanjanje, p a da su njegovi klanjatelji idolopoklonici, neka je izopćen. 7. Ako n e t k o r e k n e , da nije d o p u š t e n o svetu e u h a r i s t i j u čuvati u sak r a r i j u , već d a se nužno o d m a h poslije posvećenja m o r a razdijeliti na zočnima, ili da nije d o p u š t e n o da se s p o č a s t i m a nosi bolesnicima, n e k a j e izopćen. 8. Ako n e t k o r e k n e , da se Krist p r u ž e n u euharistiji blaguje s a m o du h o v n o , a ne t a k o đ e r s a k r a m e n t a l n o i stvarno, neka je izopćen. 9. Ako n e t k o p o r e k n e , da su svi i svaki pojedini k r š ć a n s k i vjernik j e d n o g i drugog spola, p o š t o su došli u godine rasuđivanja, obvezani da se svake godine b a r e m za Uskrs pričeste p r e m a zapovijedi svete m a j k e Crkve, n e k a j e izopćen. 10. Ako n e t k o rekne, da svećeniku-celebrantu nije d o p u š t e n o da s a m sebe pričesti, n e k a j e izopćen. 11. Ako n e t k o r e k n e , da je d o s t a t n a p r i p r a v a za uzimanje s a k r a m e n t a svete e u h a r i s t i j e s a m a vjera, n e k a je izopćen. A da se tolik s a k r a m e n a t ne bi uzeo n e d o s t o j n o , te stoga n a s m r t i osudu, isti sveti s a b o r o d r e đ u j e i izjavljuje, da oni koje opterećuje svijest o s m r t n o m grijehu, p a i koliko god s m a t r a l i za sebe da su savršeno r a s k a j a n i (contritos), ukoliko imaju raspoloživog ispovjednika (habita copia conjessons), nužno m o r a j u pret h o d n o obaviti s a k r a m e n t a l n u ispovijed. Ukoliko p a k bi se n e t k o u s u d i o s u p r o t n o naučavati, propovijedati ili tvrdoglavo tvrdili, o d n o s n o t a k o đ e r z a s t u p a t i u javnoj r a s p r a v i , n e k a s a m i m t i m (eo ipso) b u d e izopćen (COD 693-698). Nije p o t r e b n o dva p u t a pročitati tekst toga Tridentskog dekreta p a da o t k r i j e m o p a r a d o k s : onoga što s m o nazvali »premještanjem težišta e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i s m i s e i p r i č e s t i n a š t o v a n j e t r a j n e p r i s u t n o s t i p o d p r i l i k o m k r u h a izvan mise« u t o m tekstu uopće nema! Pet j e g l a v n i h t e m a k o j i m a se b a v i t a j d e k r e t : s t v a r n a p r i s u t n o s t Krista u euharistiji, pričest, klanjanje Kristu u euharistiji, čuvanje posvećenih hostija poslije mise, euharistija kao simbol jedinstva Crkve. Prve četiri n a m e t n u l i su reformatori, i o njima je koncil m o r a o iznijeti precizno učenje j e r je to zahtijevala situacija; p e t u t e m u — o euharistiji kao simbolu Crkve — unio je koncil kao nešto š t o se p r e t p o s t a v l j a k a o n e o s p o r n o i p r i h v a ć e n o : s t o g a se o t o j t e m i n e g o v o r i u k a n o n i m a , ali se n j o m e z a p o č i n j e i z a k l j u č u j e d o k t r i n a stavljena ispred k a n o n a da b u d e kao organski prikaz onoga što Crkva o euharistiji vjeruje. K o r i s n o j e j o š u o č i t i d a s u p r v a i p e t a t e m a (o s t v a r n o j p r i s u t nosti i euharistiji k a o simbolu Crkve) t e o r e t s k e naravi, a ostale tri 297
( p r i č e s t , k l a n j a n j a i č u v a n j a ) t i č u se n e č e g a š t o se u C r k v i čini, p a u t o m s m i s l u i m a j u e m i n e n t n u p r a k t i č n u važnost za život i p o s t u p k e u Crkvi. Očito je da cijelim d e k r e t o m d o m i n i r a teoretska t e m a o stvarnoj prisutnosti, koja utvrđuje što o euharistiji treba vjerovati, ali p r e d s t a v l j a d a k a k o i o s n o v i c u z a p r a k t i č n e p o s t u p k e u vezi s eu haristijom koje koncil zahtijeva. Š t o se t i č e p r a k t i č n i h p o s t u p a k a , t o j e s t o n o g a š t o se u C r k v i u vezi s e u h a r i s t i j o m čini, T r i d e n t s k i j e k o n c i l u t o m d e k r e t u d o n i o s a m o j e d n u zapovijed k o j a bi se m o ž d a u n e k o j m j e r i u o d r e đ e n o m s m i s l u m o g l a s m a t r a t i n o v o š ć u : o b a v e z a o j e n a s a k r a m e n t a l n u is p o v i j e d p r i j e p r i č e s t i s v a k o g a t k o j e sebi svjestan s m r t n o g a grije h a , b e z o b z i r a n a n j e g o v o e v e n t u a l n o s a v r š e n o p o k a j a n j e (gl. VII. i kan. 11; usp. L. Braeckmans, Confession et communion au Moyen Age et au concile de Trente, Duculot, Gembloux 1971). N a t o ć e m o se p i t a n j e j o š v r a t i t i . U s v e m u d r u g o m e k o n c i l se z a u s t a v i o n a t o m e da obrani i zaštiti protiv r e f o r m a t o r a dotadašnju p r a k s u Crkve. G o v o r o čuvanju e u h a r i s t i j e u d e k r e t u (gl. VI. i kan. 7) ostaje t a k o đ e r u g r a n i c a m a p r a d r e v n e t r a d i c i j e : e u h a r i s t i j a se č u v a za bo lesnike, i t o u sakrariju; n e m a s p o m e n a d a b i se e u h a r i s t i j a č u v a l a u tabernakulu ili na oltaru s p r v o t n o m s v r h o m d a n a t a j n a č i n B o g b u d e stalno p r i s u t a n u c r k v a m a za klanjanje i molitvu. T a k o j e ta t e m a o č u v a n j u e u h a r i s t i j e (i o n o š e n j u b o l e s n i c i m a ) u d e k r e t u d o n e s e n a u o d n o s u p r e m a pričesti, a n e u o d n o s u p r e m a t o m e d a se č u v a n j e m euharistije osigura s t v a r n a p r i s u t n o s t K r i s t a u crkvi za e u h a r i s t i j s k u p o b o ž n o s t i z v a n m i s e . T o se v i d i t a k o đ e r iz t o g a k a k o se T r i d e n t s k i k o n c i l u d e k r e t u p o z i v a n a 13. k a n o n k o n c i l a u Niceji g. 325, k a d v e l i : » O b i č a j d a se s v e t a e u h a r i s t i j a č u v a u s a k r a r i j u t a k o j e drevan, d a ga je priznavalo već stoljeće Nicejskog koncila« (gl. VI). T a j n i c e j s k i k a n o n , n a i m e , i z r i č i t o n e g o v o r i o č u v a n j u eue u h a r i s t i j e , n e g o o t o m e d a se umirućima ne smije uskratiti pričest: »A u vezi s o n i m a k o j i s u n a o d l a s k u (iz ž i v o t a ) č u v a t ć e se i s a d a onaj d r e v a n i k a n o n s k i zakon, da a k o n e t k o odlazi, ne smije biti l i š e n p o s l j e d n j e i n a j p o t r e b n i j e p o p u d b i n e . A k o p a k se, p o š t o je bio od optužbe riješen i zadobio zajedništvo i dioništvo na prinosu, o p e t n a đ e č v r s t o m e đ u ž i v i m a , n e k a b u d e m e đ u o n i m a k o j i s u za jedničari s m o u molitvi. A i općenito, svakome bez obzira, koji je na odlasku i traži da b u d e dionik euharistije, biskup m o r a razložno d a t i o d p r i n o s a « (conc. Nic. c. 13). O č u v a n j u e u h a r i s t i j e j e t u r i j e č sa m o u k l j u č e n a u k o l i k o j e p o t r e b n o e u h a r i s t i j u imati u t a k v i m sluča j e v i m a k a d se m o r a p r u ž i t i o n i m a k o j i m a p r i j e t i s m r t . P r e m a t o m e 298
se m o ž e r e ć i d a j e t e m a o č u v a n j u e u h a r i s t i j e u t r i d e n t s k o m retu zapravo dio teme o pričesti.
dek
T e m a o klanjanju i s t o n i j e u d e k r e t u i z n e s e n a t a k o d a b i se ti m e i n a u g u r i r a o n o v i stil e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i k a o n e š t o o s n o v n o i r e d o v i t o , n a s p r a m p r i č e s t i . K o n c i l s e z a d o v o l j a v a o b r a n o m ti j e l o v s k o g b l a g d a n a i p r o c e s i j e (gl. V. i kan. 6), s o s l o n c e m n a is pravnost načela da Kristu, stvarno prisutnom pod prilikom kruha, p r i p a d a b o ž a n s k o š t o v a n j e . G o v o r i se o izlaganju Presvetoga vjerni c i m a n a k l a n j a n j e , ali l o g i č k i z a k l j u č a k d a j e K r i s t u e u h a r i s t i j i uvi jek, d a n i noć, u crkvi p r i s u t a n za klanjanje s v o m e n a r o d u , bez ob z i r a j e li P r e s v e t o i z l o ž e n o ili z a t v o r e n o , i z r i č i t o n i j e i z v e d e n . U s a m o j p r a k s i C r k v e u t o d o b a e u h a r i s t i j a se p o n e g d j e čuva j o š u v i j e k u s a k r i s t i j i , p o n e g d j e u p o s e b n o j n i š i u z i d u p o k r a j olta r a ( n a e v a n đ e o s k o j s t r a n i ; t o se č e s t o n a z i v a l o sacrarium), poneg dje u s p o m e n u t i m e u h a r i s t i j s k i m kućicama, a ponegdje u p o s e b n o m ( p o k r e t n o m ) kovčežiću n a s a m o m oltaru, o d n o s n o češće o b j e š e n o m i z n a d o l t a r a , s t i m e d a j e b i o i z r a đ e n u o b l i k u g o l u b i c e (Usp. M. Righetti, nav. dj. I, str. 455—460; R. Berger, nav. dj. str. 428—429). T e n d e n c i j a d a se e u h a r i s t i j a z a b o l e s n i k e č u v a n a s a m o m o l t a r u bi la j e već o d a v n a z a c r t a n a u t e k s t u koji nazivaju »Admonitio synod a l i s « , a i m a o j e v e l i k u g l e d v e ć u X . s t o l j e ć u ; p o t o m t e k s t u n a ol t a r u nije smjelo stajati ništa o s i m svetačkih relikvija, knjige evan đ e l j a »i p i k s i d e s t i j e l o m G o s p o d n j i m z a p o p u d b i n u b o l e s n i c i m a « (et puyxis cum Corpore Domini ad viaticum infirmis: usp. M. Righe tti, nav. dj. I, str. 420). N o t a j o b i č a j j o š n i j e b i o p o s t a o o p ć e n i t u vrijeme Tridentskog koncila. Međutim, nešto prije Tridentskog kon c i l a p o č i n j e iz V e r o n e u I t a l i j i p r a v i p o k r e t d a s e g r a d e s v e t o h r a ništa n a s a m o m oltaru kao fiksan i trajan dio oltara, i to u pravilu n a g l a v n o m o l t a r u , d a se t a k o Presveto smjesti u središte c r k v e n o g p r o s t o r a , »kao srce u grudima« (usp. M. Righeti, nav. dj. str. 426s). Začetnik je toga n o v o g a stila v e r o n s k i b i s k u p M a t t e o Giberti (biskup o v a o 1524—1543), k o j i j e s a g r a d i o u s v o j o j k a t e d r a l i n o v i g l a v n i oltar i usred njega smjestio čvrsti euharistijski tabernakul te podu z e o a k c i j u d a s e i s t o n a č i n i u s v i m ž u p n i m c r k v a m a n j e g o v e dije c e z e . P a p a P a v a o I V . (1555—1559) z a u z e o s e o d l u č n o z a t u s t v a r , a sv. K a r l o B o r o m e j s k i , k o j i j e d o š a o z a n a d b i s k u p a u M i l a n o g. 1560., p r e u z e o j e t u n o v o s t , p r e n i o P r e s v e t o iz s a k r i s t i j e g d j e s e p r i j e ču valo, i postao odlučujući promicatelj novoga običaja, j e d n a k o kao š t o j e u j e d n o b i o b e z o d v l a č a n i o d l u č a n s p r o v o d i t e l j t r i d e n t s k i h reformskih dekreta. 299
Novi je oblik e u h a r i s t i j s k e pobožnosti, p r e m a t o m e , već lebdio u z r a k u ; n i j e č u d o d a s u se u k o n c i l s k o m d e k r e t u č i t a l i d a l j n j i i z v o d i za ž i v o t n u p r a k s u k o j i u s a m o m t e k s t u i z r i č i t o n i s u b i l i r e č e n i . K o n c i l j e u s a m o m d e k r e t u o d 11. X . 1551. u b i t i konzervativan, t a k o đ e r u o d r e đ i v a n j u o d n o s a i z m e đ u klanjanja e u h a r i s t i j i i prima nja e u h a r i s t i j e o d n o s n o pričesti. Ključna je u t o m pogledu rečenica: »Nije n a i m e z a t o m a n j e v r i j e d a n k l a n j a n j a š t o g a j e K r i s t G o s p o d i n u s t a n o v i o z a p r i m a n j e « (Neque enim ideo minus est adorandum, quod fuerit a Christo domino, ut sumatur, institutiim: gl. V). Prvot na, s v r h a r a d i k o j e j e K r i s t e u h a r i s t i j u u s t a n o v i o , p r e m a t o m e , n i j e klanjanje, nego pričest. Po koncilskom shvaćanju, dakle, klanjanje i moljenje p r e d Presvetim ne može doći n a prvo mjesto: n a p r v o m m j e s t u je pričešćivanje. O c r t a v a n j u te p r v o t n e svrhe p o s e b n o je p o s v e ć e n a glava I I . u d o k t r i n i , gdje se K r i s t o v a n a k a n a i volja s ko j o m j e e u h a r i s t i j u u s t a n o v i o d e f i n i r a k a o »primanje e u h a r i s t i j e kao duhovne hrane«. S t v a r n a p r i s u t n o s t Krista p o d prilikama, kao do m i n a n t n a t e m a d e k r e t a , r a z r a đ u j e se i u č v r š ć u j e u f u n k c i j i p r i č e s t i : da b u d e j a s n o d a se K r i s t u pričesti n e p r i m a s a m o n a neki čisto d u h o v a n n a č i n , n e g o » s a k r a m e n t a l n o i stvarno« (kanon 8. i gl. VIII). U d e k r e t u se n i g d j e n e veli d a b i K r i s t b i o u s t a n o v i o e u h a r i s t i j u u t u s v r h u d a b i m u se v j e r n i c i m o g l i k a o s t v a r n o p r i s u t n o m e u s v o j o j sredini klanjati: on je euharistiju ustanovio za p r i m a n j e . Klanjanje p r o i z l a z i iz l o g i k e s a m e s t v a r i , j e r j e K r i s t u e u h a r i s t i j i s t v a r n o p r i sutan, a on je Bog: Crkva, dakle, ne m o ž e k n j e m u drukčije prila ziti n e g o p o k l o n s t v e n o , k a o k B o g u , a d a o n a j o š p o s e b n o v j e r n i k e poziva n a k l a n j a n j e i slavljenje K r i s t a u euharistiji t a k o đ e r izvan s a m o g p r i m a n j a p r i č e s t i , t o p r o i z l a z i iz n j e z i n e ž e l j e i p o t r e b e d a se pokaže zahvalnom i oduševljenom nad tolikim darom u kojem Krist s a m a s e b e n j o j d a j e . P o t e k s t u d e k r e t a n e m o ž e se K r i s t o v o j želji i svr si r a d i k o j e j e o v a j s a k r a m e n a t u s t a n o v i o u d o v o l j i t i s a m i m k l a n j a n j e m , v e ć s a m o p r i m a n j e m ; ali j e k l a n j a n j e o p r a v d a n o i nužno; neispravno je i skandalozno odbacivati klanjanje, p r e m d a ono ne može nadomjestiti pričesti. M e đ u t i m , k a k o s m o već konstatirali, najveća je slabost d e k r e t a š t o se n e p o d u z i m a u n j e m u n i š t a k a k o b i se t a p r a v a s v r h a e u h a ristije, radi koje j u je Krist ustanovio, postizavala u većoj mjeri, k a k o b i o d g o v a r a l o o n i m d o b r o č i n s t v i m a š t o i h d e k r e t z g u s n u t o iz riče u glavi I I . d o k t r i n e . U z m i m o s a m o o n o , d a je e u h a r i s t i j a »ustuk k o j i m t r e b a d a se o s l o b a đ a m o o d svakodnevnih krivica i unaprijed čuvamo od smrtnih grijeha«: t v r d i t i t a k v u svakodnevnost u l o g e eu h a r i s t i j e u ž i v o t u v j e r n i k a , a m i r i t i se s f a k t i č n i m s t a n j e m d a se 300
v j e r n i c i t a k o r e ć i p r a k t i č k i n e p r i č e š ć u j u , z a d o v o l j i t i se s a m o p r a v n i m m i n i m a l i z m o m k o j i p o n o v n o n a g l a š a v a s t r o g u o b v e z a t n o s t sa m o u s k r s n e p r i č e s t i (kanon 9) t o j e z a i s t a z n a t n a n e s k l a d n o s t ! O n a m o ž e p o v i j e s n o b i t i r a z u m l j i v a , ali d o k a z u j e d a j e t r i d e n t s k a r e f o r m a ostala g l u h a za o n u vrijednost u Crkvi k o j a bi z a p r a v o , p o s a m o m o n o m š t o j e u e u h a r i s t i j s k o m d e k r e t u i s p o v j e đ e n o , t r e b a l a b i t i jez gra prave i duboke reforme. y
R e f o r m n i z a m a h k o j i j e i p a k p r o i z i š a o iz T r i d e n t s k o g koncila k a o c j e l i n e n i j e i p a k m o g a o ići b e z u l o g e e u h a r i s t i j e . N a t a j j e n a č i n tridentska reforma, odustajući od reformskog zahvata k o j e m u bi u središtu bila pričest, logički m o r a l a p o z o r n o s t usredotočiti n a onaj v i d e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i za -koji s u p r e t p o s t a v k e u k o n c i l s k o m dekretu utvrđene i koji je bio moguć: štovanje euharistijske prisutk o j e j e T r i d e n t s k i k o n c i l s a m o j o š j a č e n a g l a s i o m i r e ć i se s m i š l j e p r e d P r e s v e t i m n e t r a ž e s e o n i p r e d u v j e t i k o j i se t r a ž e z a p r i č e s t , a k o j e j e T r i d e n t s k i k o n c i l s a m o j o š j a č e n a g l a s i o m i r e ć i se s m i š l j e n j e m d a ć e m a l o b i t i o n i h k o j i će i h m o ć i ili h t j e t i č e š ć e i s p u n j a v a ti; m o l i t i se p r e d P r e s v e t i m m o g u i g r e š n i c i . L o g i č n o j e b i l o d a izatridentska iskrena obnova duhovnog života krene p u t e m štovanja euharistijske p r i s u t n o s t i Kristove u crkvi, što p o sebi ne bi bilo m o r a l o v o d i t i k d a l j n j e m u d a l j a v a n j u v j e r n i k a o d p r i č e s t i , ali se faktički dogodilo d a je p r i m a n j e pričesti j o š više o p a d a l o u vreme n i m a k o j a su slijedila. P r e m d a euharistijsko klanjanje nije u s a m o m tekstu
tridentskog
dekreta naglašeno na uštrb pričesti, ipak tema o klanjanju u dekre t u s t r š i p o j e d n o j d r u g o j i d e j i k o j a se t u m o ž d a p o p r v i p u t p o j a v i la u j e d n o m a u t o r i t a t i v n o m c r k v e n o m d o k u m e n t u :
»I t a k o b a š t r e
b a — k a ž e s e u d o k t r i n i , g l a v a V. — p o b j e d n i č k a i s t i n a s l a v i t i t r i j u m f n a d lažju i herezom, da njezini protivnici, stavljeni da
gledaju
t o l i k s j a j i t o l i k o v e s e l j e s v e u k u p n e C r k v e , ili d a se o s l a b l j e n i i slo m l j e n i i s t o p e , ili d a s e p o s t i đ e n i i s m e t e n i j e d n o ć o p a m e t e . «
Nije
tim riječima proglašena n i k a k v a dogma, to je t a k o u s p u t kao
neko
p r i ž e l j k i v a n j e — n i p o š t o n e k a o i z l a g a n j e t r a d i c i o n a l n e c r k v e n e eu h a r i s t i j s k e v j e r e ! — d o d a n o o n o m e š t o se k a z u j e o t i j e l o v s k o m b l a g d a n u i o t e o f o r i č k i m p r o c e s i j a m a , ali j e t a k o n a s v a k i n a č i n u n e s e n a u svijest Crkve ideja o t o m e d a se euharistija m o ž e k a o demonstracija
protiv
upotrijebiti
n e p r i j a t e l j a i p r o t i v n i k a . A k o se
sjetimo
da je u otačkoj Crkvi za euharistiju vrijedilo pravilo tajne
(discipli
n a arcani), i d a se e u h a r i s t i j a slavila s a m o u k r u g u vjernika,
onda 301
ovakvo prilagođavanje borbenim situacijama novih vremena nije beznačajno.
nipošto
S u o č a v a j u ć i se s a s t a v o m p r o t e s t a n t s k i h r e f o r m a t o r a d a j e z a p r i m a n j e pričesti dovoljna vjera, T r i d e n t i n u m je u euharistijskom d e k r e t u n a č i n i o u vezi s p r e d u v j e t i m a za p r i m a n j e p r i č e s t i k o r a k dalje, n a koji ga nisu nagnali stavovi reformatora, k a d j e odredio d a se s m r t n i g r e š n i k m o r a p r i j e p r i č e s t i s a k r a m e n t a l n o i s p o v j e d i t i , a n i j e m u n i p o š t o d o s t a s a v r š e n o p o k a j a n j e ( c o n t r i t i o ) (gl. VII. i kan. 11). T a k o j e s a b o r s k i m a u t o r i t e t o m p r i č e s t n a j u ž e p o v e z a n a s i s p o v j e đ u , p a s e u s l i j e d e ć i m s t o l j e ć i m a sve d o n a j n o v i j i h v r e m e n a u p r o s j e č n o j v j e r n i č k o j s v i j e s t i ispovijed i pričest uzimaju kao jedna nerazdvojna cjelina. Do p r e d koje desetljeće jedva je koji običan vjernik s m a t r a o da pričest p o sebi nije n u ž n o vezana za ispovijed, p a d a se p o b o ž a n v j e r n i k č e š ć e p r i č e š ć u j e , a k s a k r a m e n t u p o k o r e pristupa kad je u s m r t n o m grijehu. Ni u ovom slučaju n e m a takvog povezivanja u s a m o m t e k s t u d e k r e t a , k a k o o n glasi, j e r se u dekre tu p r e t h o d n a ispovijed zahtijeva samo u slučaju s m r t n o g a grijeha; ali j e o d l u č u j u ć a b i l a s t v a r n a s i t u a c i j a u C r k v i u k o j u se d e k r e t u k l o p i o i iz k o j e j e č i t a n . V j e r n i c i s u r i j e t k o p r i s t u p a l i k p r i č e s t i , p a se t a k o u č v r s t i l a o p ć a p r e t p o s t a v k a d a s u redovito u smrtnom gri jehu, a o n d a se n o r m a l n o m o r a j u p r i j e s v a k e p r i č e s t i i s p o v j e d i t i , k a k o je to uzakonjeno u t r i d e n t s k o m euharistijskom dekretu. Iz s v e g a š t o j e r e č e n o u o v o j k n j i z i č i t a t e l j u j e d o v o l j n o j a s n o d a se u v i j e k s m a t r a l o u C r k v i d a n i t k o n e s m i j e u s m r t n o m g r i j e h u , prianjajući uza svoj grijeh, a n e m a j u ć i one ljubavi Božje k o j a je »razlivena u s r c i m a n a š i m p o D u h u S v e t o m koji n a m je dan« (Rim 5,5), j e s t i t i j e l o K r i s t o v o i p i t i k r v n j e g o v u , j e r t k o j e d e i p i j e n e d o s t o j n o , »bit će k r i v a c t i j e l a i k r v i G o s p o d n j e « (1 K o r 11,27), p a s t o g a s v a k i m o r a p r i j e i s p i t a t i s a m s e b e (1 K o r 11,28). T o z n a č i — g o v o r e ći t e o l o š k i m r j e č n i k o m — d a se k p r i č e s t i n e s m i j e p r i s t u p i t i b e z milosti posvećujuće. Luter je toliko naglašavao vjeru da su ga shvatili kao da je vjera dosta, p a je stoga to sabor osudio. J e d n a k o j e t r a d i c i o n a l n a vjera Crkve da j e za o p r a š t a n j e s m r t n i h g r i j e h a u k o j e v j e r n i k p a d n e poslije k r š t e n j a , K r i s t u s t a n o v i o sak r a m e n a t p o k o r e o d n o s n o ispovijedi. Ispovijed su reformatori tako đer stavili u pitanje, p a je T r i d e n t s k i koncil o s a k r a m e n t u p o k o r e i z d a o p o s e b a n d e k r e t n a X I V . s j e d n i c i 2 5 . X I . 1551. (COD 7 0 3 — 7 1 3 ) . U t e o l o g i j i j e v e ć d u g o b i l o r a š č i š ć e n o d a se o p r o š t e n j e t e š k o g g r i j e h a dobiva o n i m č a s o m k a d grešnik načini čin savršenog k o k a j a n j a (contritio), to jest pokajanja s kojim je spojena savršena ljubav pre302
m a Bogu, i m a j u ć i u j e d n o volju (votum) d a će svoj grijeh p o d v r ć i s a k r a m e n t a l n o j ispovijedi. P r e m a tome, vjernik koji je sebi svjestan da je načinio s m r t n i grijeh, o n i m č a s o m k a d načini čin savršenog p o k a j a n j a z a d o b i v a milost p o s v e ć u j u ć u , p a više nije u s m r t n o m grijehu nego u milosti. Osuđujući reformatorski stav po k o j e m u bi za p r i s t u p k pričesti dovoljna bila s a m a vjera, T r i d e n t i n u m j e već samim tim potvrdio tradicionalno uvjerenje da je nužno također s t a n j e m i l o s t i p o s v e ć u j u ć e . S p e c i f i č n o j e p i t a n j e , m o ž e li k a d a n e t k o p r i s t u p i t i k pričesti sa s a m o m sviješću da se nalazi u s t a n j u milosti B o ž j e j e r se za s v o j e s m r t n e g r i j e h e s a v r š e n o p o k a j a o , a p r i j e n e g o što je te svoje grijehe p o d v r g a o s a k r a m e n t a l n o j ispovijedi i dobio sakramentalno odrešenje. O t o m su pitanju postojala m e đ u katolič kim teolozima oprečna mišljenja: T r i d e n t i n u m je u dekretu o euha ristiji o d r e d i o d a za p r i s t u p k pričesti nije d o s t a stanje milosti n a t e m e l j u s a m o g savršenog p o k a j a n j a , nego d a se traži o d r e š e n j e od s m r t n i h grajeha u s a k r a m e n t a l n o j ispovijedi. To se p i t a n j e počelo n a izričit n a č i n j a s n i j e javljati X I I I . s t o l j e ć a (Preciznu kmans,
Conjession
Trente,
Gembloux
prouku
te problematike
et communion 1971),
u s v o m e k a n o n u Omnis
au Moyen
vidi Age
sredinom
kod:
L.
Braec-
et au concile
de
n a k o n š t o j e I V . l a t e r a n s k i k o n c i l (g. 1215) utriusque
( c a n . 2 1 : COD 245) n a o d r e đ e n n a
č i n p o v e z a o i s p o v i j e d i p r i č e s t , n a r e đ u j u ć i d a se s v a k i v j e r n i k
mora
godišnje j e d a n p u t ispovjediti i b a r e m za Uskrs pričestiti. Sv. Albert V e l i k i , p i š u ć i u g o d i n a m a 1245—1248. o e u h a r i s t i j i , u vezi s t e m o m »Kakav m o r a biti primatelj«
ovako je zacrtao to pitanje:
iznosi prigovor, d a savršeno r a s k a j a n
(contritus)
nema
grijeha već i p r i j e ispovijedi, p a je t a k o d o s t o j a n d a
»Ako s e smrtnoga
primi
tijelo
K r i s t o v o , o d g o v a r a m d a n e k i ( q u i d a m ) t o d o p u š t a j u . Ali b u d u ć i Augustin kaže da onaj koji p r i s t u p a k tijelu Kristovu
mora
ojačati d o b r o m savješću, m i s m a t r a m o , zajedno s Učiteljem
da
sebe Hugom
o d sv. V i k t o r a , d a m u j e , p r i j e n e g o š t o ć e p r i s t u p i t i , p o t r e b n o sve ćenikovo odrešenje, zbog toga što ovaj s a k r a m e n a t , utječući n a na čin h r a n e , i m a značaj ujedinjavanja
m i s t i č n o g tijela, to jest
Crkve.
T a p a k h r a n a p o u t v r đ e n o m r e d u ( o r d i n a t e ) silazi u C r k v u p o v l a s t i ključeva, i to j e u r e đ e n j e (ordinatio) B o g u milo, p a je stoga p o t r e b n o d a o n a j k o j i p r i m a t i j e l o K r i s t o v o b u d e p o v e z a n (i) s B o g o m i s C r k v o m p o vlasti ključeva; u p r o t i v n o m slučaju p r i m a t e l j će s m r t n o s a g r i j e š i t i « (Opera usp.
L. Braeckmans,
omnia, nav.
izd. dj.
Aschendorff, str.
t. 26, Muenster,
str.
65;
46). 303
P o A l b e r t o v u s u p r i z n a n j u , d a k l e , u o n o v r i j e m e p o s t o j a l i u Crk vi quidam koji su d o p u š t a l i pričest sa s a v r š e n i m p o k a j a n j e m ; on s a m č v r s t o z a s t u p a n u ž n o s t p r e t h o d n e i s p o v i j e d i . T o će p o s l i j e nje g a z a s t u p a t i , u g l a v n o m , svi v e l i k i s k o l a s t i č k i t e o l o z i (sv. B o n a v e n t u r a , sv. T o m a A k v i n s k i , b i . I v a n D u n s S k o t i d r . ) . N e ć e b i t i t o u č e n j e j e d n a k o i z r i č i t o p r i s u t n o u s p i s i m a k a n o n i s t a : v j e r o j a t n o u s l i j e d to ga što o t o m nije bilo ništa pozitivno u t v r đ e n o u crkvenim zakono d a v n i m t e k s t o v i m a / A l b e r t d o n o s i i g l a v n i d o k a z k o j i će p r i h v a t i t i ostali skolastici, a koji i m a eklezijalni z n a č a j : za p r i č e s t nije d o s t a s a m o n u t a r n j e p o m i r e n j e s B o g o m , k o j e č o v j e k d o i s t a p o s t i ž e savr š e n i m p o k a j a n j e m , n e g o j e p o t r e b n o i i z v a n j s k o pomirenje s Crk vom, a t o s e p o s t i ž e s a k r a m e n t a l n o m i s p o v i j e d i i o d r e š e n j e m . U b r z o će se j a v i t i i d r u g i r a z l o g — t u c i o r i s t i č k o g z n a č a j a : i s p o v i j e d j e p r i j e p r i č e s t i n u ž n a j e r n i t k o n e m o ž e b i t i p o s v e s i g u r a n d a j e n j e g o v o ka janje doista savršeno. Albert zastupa također da s m r t n o griješi koji p r i m a pričest sa s a m i m savršenim pokajanjem: može se reći d a su skolastici u globalu i to prihvatili; znamo, međutim, da je domini k a n a c P e t r u s d e P a l u d e , j e r u z a l e m s k i p a t r i j a r h ( u m r o g. 1342), pi sao d a t a k a v »ipak ne griješi s m r t n o « , jer, p o š t o se s a v r š e n o p o k a j a o , »s B o g o m j e v e ć p o v e z a n « (Deo iam coniuctus est: vidi kod L. Braeckmans, nav. dj., str. 56, bilj. 73). To je, p r e m a t o m e , od sredine X I I I . stoljeća postalo opće mišlje nje (sententia c o m m u n i s ) teologa; razlike su se očitovale s a m o u t o m e k a k o su široke mogućnosti autori dopuštali za izuzetke od tog općeg pravila, to jest u k o j i m su slučajevima dopuštali da n e t k o smije sa s a m i m savršenim pokajanjem, a bez p r e t h o d n e ispovijedi, p r i s t u p i t i k p r i č e s t i . U s t v a r i , t o se p i t a n j e o š t r o o s j e ć a l o v i š e - m a n j e s a m o s obzirom n a svećenike, p o s e b n o za d u h o v n e pastire, koji su p o službi m o r a l i služiti m i s u , a što se tiče običnih v j e r n i k a koji su se p r i č e š ć i v a l i t e k g o d i š n j e j e d a n p u t ili s a m o n e k o l i k o p u t a , p r e t h o d n a j e ispovijed prije svake pričesti već u to d o b a p o s t a l a n e k e vrste običajni zakon (consuetudo). I p a k su autori, imajući d a k a k o prvenstveno p r e d očima svećenike, u g l a v n o m govorili općenito. Već t a d a s e u o b i č a j i o t e h n i č k i t e r m i n copia confessoris, koji je značio raspoloživu p r i s u t n o s t m o g u ć e g ispovjednika k o j e m u bi t a k a v greš n i k m o g a o p r i s t u p i t i u č a s u k a d g a o k o l n o s t i g o n e d a s l u ž i m i s u ili d a p r i s t u p i p r i č e s t i , a o s j e ć a se u s m r t n o m g r i j e h u . I z r a z j e u v i j e k u sebi sadržavao o d r e đ e n u rastezljivost. Najšire m o g u ć n o s t i u t o m p o g l e d u z a s t u p a o j e u č e n i k sv. B o n a v e n t u r e R i k a r d M i d d l e t o w n ( d e M e d i a v i l l a , u m r o o k o 1307/1308) k o j i j e n a p i t a n j e d a li j e grešnile 304
dužan odmah poći na ispovijed ako ima pri ruci svećenika, odgovo rio, da mora u slučaju kad se hoće pričesti ti ili služiti misu, »osim ako možda uskoro očekuje drugoga (svećenika) kojemu bi se mo gao pobožnije i sigurnije ispovjediti; onome koji bi tako čekao, ko liko ja znam, po nikakvom pravu nije zabranjeno da se pričešćuje ako je odistinski raskajan« (In quartum Sententiarum, Lyon 1527, f. 114 v, b.: vidi
kod:
L. Braeckmans,
nav.
dj. str.
44—45).
To
je
mišljenje Rikarda de Mediavilla zastupao početkom XVI. stoljeća (u svom komentaru na Sentencije Petra Lombarda izdanom g. 1516. u Louvainu) papa Hadrijan VI. (1522—1523), dopuštajući da se netko može pričešćivati sa samim savršenim pokajanjem dok čeka dolazak iskusnijeg ispovjednika (usp. L. Braeckmans, nav. dj. str. 62—63). Pitanjem se u vrijeme početaka protestantske reformacije opšir no bavio kardinal Kajetan, posebno u svome komentaru na Teološ ku sumu sv. Tome (završenom g. 1522.) i u spisu Summula de Peccatis (g. 1523.). On je zastupao da se ne može okriviti za smrtni grijeh takav koji bi sa sviješću smrtnoga grijeha, a savršeno raska jan, odlagao ispovijed, makar bi imao dobru priliku (commoditas) za ispovijed, te ipak primao pričest »jer je potrebno da se s drugim pričešćuje ili je potrebno da služi misu«, iako se čini da bi griješio prilično teško (valde graviter) uslijed toga što bi »k sakramentu crkvenog jedinstva pristupao bez crkvenog pomirenja (sine ecclesiastica reconciliatione), bez opravdane isprike« (Summula de Peccatis, Lyon 1529; usp. L. Braeckmans, nav. dj. str. 97). Kard. Kejetan je smatrao da protivno mišljenje nema oslonca ni u pozitivnom ni u naravnom ni u božanskom pravu, a posebno nema vrijednosti razlog po kojemu bi prethodna ispovijed bila nužna kako bi službenik Crkve koji dijeli pričest mogao suditi o dispoziciji onoga koji pris tupa k pričesti: dosta je da o tome može suditi Gospodar tih istih službenika, a budući da je raskajani grešnik stvarno živi član Crk ve, Bog ga smatra dostatno čistim da pristupi k pričesti (usp. L . Braeckmans, nav. dj. str. 95—96). Kajetanovo mišljenje prihvaćao je inkvizitor Bartolomej Fumo (umro g. g. 1551.), a u istom je smjeru naučavao i profesor teologije u Alcala Henares (Španjolska) Ivan Medina (umro 1546), koji je posebno inzistirao da čovjek koji se savršeno kaje za grijehe posjeduje moralnu sigurnost da je dos tojan milosti (Usp. Nav. dj. str. 99—101). Protiv Kajetana oštro je ustao Ambrosius Catharinus (njegovo je djelo Annotationes in Commentaria Caietani izišlo g. 1535), »veliki propagator teoloških novosti, ali intolerantan prema inovacijama 305
d r u g i h « (P. M a n d o n n e t ) , k o j i j e s u d j e l o v a o n a T r i d e n t s k o m k o n c i l u u p r v e d v i j e p e r i o d e ( u m r o g. 1553); z a t i m — u s v o j i m p r e d a v a n j i m a u S a l a m a n k i g. 1548. — M e l c h i o r C a n o ( u m r o 1560). t e o l o g c a r a K a r l a V. u T r i d e n t u g. 1551.; a g. 1525. p o j a v i l a s e p r v a m o n o g r a fija p o s v e ć e n a t o m e p i t a n j u »De n e c e s s i t a t e c o n f e s s i o n i s a n t e sac r a m c o m m u n i o n e m « (O n u ž n o s t i i s p o v i j e d i p r i j e s v e t e p r i č e s t i ) , koju je protiv kardinala Kajetana napisao Bartolomej Spina (umro g. 1547), magister Sacri Palatii p o d p a p o m P a v l o m III, s a z i v a t e l j e m T r i d e n t s k o g koncila. S p i n a z a s t u p a d a j e obveza s a k r a m e n t a l n e is povijedi prije pričesti »naravnog, božanskog i ljudskog prava«, pa da je s m r t n i grijeh primiti pričest bez p r e t h o d n e ispovijedi; važno j e d a o n t o d o k a z u j e n a t e m e l j u dugotrajnog običaja u Crkvi z a k o j i n e z n a m o k a d j e i k a k o je počeo, p a p r e m a t o m e s m i j e m o zaklju čiti d a j e a p o s t o l s k o g p o d r i j e t l a . O n m e đ u o s t a l i m a r g u m e n t i r a i time što župnici ne p u š t a j u nikoga k uskrsnoj pričesti bez p r e t h o d n e ispovijedi. N o Spina je relativno širok u t u m a č e n j u okolnosti koje ispričavaju o d tog z a k o n a , i a k o se n e slaže s R i k a r d o m de Mediavilla d a b i n e t k o m o g a o ići n a p r i č e s t b e z i s p o v i j e d i k a k o b i se k a s nije m o g a o ispovjediti s većom pobožnošću. Po Spini od p r e t h o d n e ispovijedi ispričavaju ova dva uvjeta, u k o l i k o s e n a đ u z a j e d n o : n e d o s t a t a k copiae confessoris i hitna po t r e b a (nacessitas urgens). N e t k o n e m a copiam confessoris — p o Spi n i — a k o n e m a f i z i č k o g p r i s t u p a d o n e k o g s v e ć e n i k a , ali i a k o t a j s v e ć e n i k n e m a i s p o v j e d n e o v l a s t i ili n e z n a j e z i k a ili a k o » p o s u d u poštena čovjeka opravdano s u m n j a m o da nema dovoljno znanja, r a z b o r i t o s t i , ili d a i m a n e d o s t a t n u v j e r n o s t . . . N i s m o n a i m e d u ž n i s v o j e t a j n e p o v j e r a v a t i mente captis aut quasi, n i n e v j e r n i m « (usp. L. Braeckmans, nav. dj. str. 105, bilj. 10). A hitna potreba je onda k a d se n e t k o s m a t r a o b v e z n i m n a c e l e b r a c i j u ili n a p r i č e s t z b o g duž n o s t i ili d a i z b j e g n e z n a t n u š t e t u , p o s e b n o z a s v o j d o b a r g l a s (maxime in fama), a š t o b i u s l i j e d i l o k a d n e b i c e l e b r i r a o ili s e p r i č e s t i o (usp. Nav. dj. str. 104—105). To je pitanje, p r e m a tome, bilo u Crkvi u predvečerje Tridentskog koncila veoma p r i s u t n o i nezavisno od p r o t e s t a n t s k e reforme. N a T r i d e n t s k o m se koncilu to pitanje n e pojavljuje u a r t i k u l i m a o e u h a r i s t i j i k o j i s u b i l i d a n i n a t e o l o š k u d i s k u s i j u 3 . v e l j a č e 1547. (usp. THEINER, I, 406). P r v i j e p i t a n j e p o k r e n u o v e ć s p o m e n u t i š p a n j o l s k i t e o l o g A n d r i j a V e g a (15. II. 1547) (THEINER, I, 438), p a se m e đ u č l a n c i m a k o j e s u t e o l o z i d o d a t n o p r e d l a g a l i z a o s u d u 6. o ž u j k a , n a š a o i č l a n a k : »Da se z a p r i m a n j e e u h a r i s t i j e n e t r a ž i i s p o 306
v i j e d s m r t n o g a g r i j e h a , n i o d o n o g a k o j i i m a copiam sacerdotis« (THEINER, I, 467). P o p r e n o š e n j u k o n c i l a u B o l o g n u n a š l o se t o p i t a n j e 26. s r p n j a 1547. u t e m a t i c i d a n o j n a d i s k u s i j u u p e r s p e k t i v i d o n o š e n j a d i s c i p l i n s k o g d e k r e t a o zloupotrebama s a k r a m e n t a eu h a r i s t i j e , i to u o v o m o b l i k u : »Neka se t a k o đ e r o p o m e n u laici, da se, k a d h o ć e p r i s t u p i t i k s v e t o j e u h a r i s t i j i , p r i p r a v l j a j u k r o z n e k o liko d a n a prije, postovima, m o l i t v a m a i milostinjama, ispovijedajući svoje grijehe, i n e k a čine p o k o r u , t a k o đ e r n e k a se k r o z n e k o l i k o d a n a u z d r ž a v a j u o d b r a č n o g č i n a « (vidi: L. Braeckmans, nav. dj. str. 138). I s p o v i j e d m e đ u t i m n i j e i z r i č i t o s p o m e n u t a u p r i j e d l o g u k a n o n a k o j i j e d a n n a d i s k u s i j u u B o l o g n i 24. l i s t o p a d a 1547, a k o j i v r i j e d i o v d j e n a v e s t i r a d i p o z i t i v n o g t o n a u vezi s č e s t o m p r i č e š ć u : »Da b i s k u p i i s v e ć e n i c i - d u š o b r i ž n i c i n e p r e s t a j u n j i h o v o j d u h o v n o j brizi p o d l o ž a n p u k često o p o m i n j a t i i u p u ć i v a t i , k o l i k a se m i l o s t daje u p r i m a n j u ovog čudesnog s a k r a m e n t a euharistije, i n e k a radi t o g a ( l j u d e ) p o t i č u d a g a često primaju, ipak uz dužnu prethodnu pripravu. A oni koji ga zanemare primiti b a r n a presveti d a n uskrs nuća Gospodnjega, neka znadu da im ne pomaže nikakva isprika da n e b i u p a l i u k a z n e k o n s t i t u c i j e , p r o g l a š e n e n a s v e t o m v e l i k o m sa b o r u L a t e r a n s k o m , k o j a p o č i n j e Omnis utriusque sexus.« P o s l i j e sa b o r s k e d i s k u s i j e o t o m t e k s t u z a k l j u č e n o j e d a s e n a m j e s t u »gdje je riječ o pripravi, d o d a nešto o ispovijedi«, i u t o m j e smislu ko m i s i j a p r e l a t a k a n o n i s t a d o r a d i l a t e k s t t o g a k a n o n a 8. s t u d e n o g 1547. Ali s e t o m e k o n a č n o m t e k s t u z a m e o s v a k i t r a g , i T r i d e n t s k i k o n c i l n i j e d o n i o n i k a k v o g r e f o r m s k o g d e k r e t a o z l u p o t r e b a m a sa k r a m e n t a e u h a r i s t i j e (usp. L. Braeckmans, nav. dj., str. 139—140; usp. str. 194, bilj. 15). Tema
n u ž n o s t i ispovijedi p r i j e pričesti pojavila se, m e đ u t i m , opet
u d r u g o j p e r i o d i k o n c i l a u T r i d e n t u g. 1551., ali s a d a u n u t a r tičkih artikula« predloženih na teološku diskusiju
»here
1. r u j n a , i t o
o v o m o b l i k u : »Da j e s a m a v j e r a d o s t a t n a p r i p r a v a z a p r i m a n j e haristije, i da za to ispovijed
nije nužna, nego
učenima«
I, 489).
(art.
24 t e o l o g a ;
u
X.:
THEINER,
izvještaju
o rezultatu
slobodna,
U diskusiji
teološke
osobito
su uzela
diskusije,
u eu
riječ
predanom
k o n c i l s k i m o č i m a 17. r u j n a , s a ž e t o se k a ž e , d a j e p i t a n j e o n u ž n o s t i p r e t h o d n e i s p o v i j e d i o s t a l o sub
dubitatione,
»jer s u n e k i r e k l i ,
da
ispovijed nije n u ž n a za d o s t o j n o p r i m a n j e euharistije, m a k a r posto ji raspoloživi ispovjednik (habita copia confessoris), u slučaju sti
o
smrtnom
grijehu,
nego
da
je
dostatno
savršeno
svije
pokajanje
( c o n t r i t i o ) s a ž e l j o m d a se i s p o v i j e d o b a v i u s v o j e v r i j e m e . I
stoga 307
t a j d i o n e m a b i t i o s u đ e n . A d r u g i su r e k l i , d a j e i s p o v i j e d n a p r o s t o nužna, p a p r e m a t o m e taj dio treba osuditi kao heretički. Treći su opet tvrdili, da taj dio t r e b a osuditi k a o zabludu, skandalozno mi šljenje i k a o takvo koje vodi k očevidnoj p r o p a s t i d u š a (kako doka z u j u s v a k o d n e v n i p r i m j e r i ) « (THEINER, I, 502; usp. L. Braeckmans, nav. dj., str. 148—149). N a j v i š e s e t e o l o g a (11) i z j a s n i l o z a t a j t r e ć i stav, to jest d a se mišljenje, d a j e za pričest d o s t a savršeno pokaja nje bez nužnosti p r e t h o d n e ispovijedi, ne osudi k a o heretieko, nego n e k o m m a n j o m ili i n d i r e k t n o m o s u d o m ; a 9 j e t e o l o g a t r a ž i l o d a s e t o m i š l j e n j e o s u d i k a o h e r e z a ( m e đ u n j i m a su b i l a o b a p a p i n s k a t e o l o g a , i s u s o v c i J . L a y n e z i A. S a l m e r o n , a l i o n i n i s u o t o m p i t a nju p o s e b n o govorili, već se s a m o zadovoljili o p ć e n i t o m izjavom). Carski teolog Cano, već s p o m e n u t i protivnik Kajetanov, r e k a o j e (9. r u j n a ) d a t o m i š l j e n j e t r e b a o s u d i t i ( j e r p r o t i v n o i m a m o iz p r e d a j e C r k v e ) , ali n e k a o h e r e t i č k o , j e r b i s e » i n a č e o s u d i l i svi s p o m e n u t i u č i t e l j i [ k a r d i n a l K a j e t a n , p a p a H a d r i j a n V I , J o h n F i s h e r , Pet r u s d e P a l u d e , R i k a r d d e M e d i a v i l l a , T e o f i l a k t , sv. I v a n Z l a t o u s t i i P a n o r m i t a n u s ] također kao heretici«: oblik osude Cano prepušta saboru. Među braniteljima Kajetanova mišljenja istakao se španjol s k i t e o l o g F r a n c i s c o d e T o r o , k o j i j e (10. I X ) — m e đ u o s t a l i m — r e kao: »Budući da netko može biti u milosti i m i m o ispovijedi, a tko bi nju i m a o d o s t o j n o b i p r i s t u p i o , slijedi d a nije n u ž n o p r e t h o d n o obaviti ispovijed. Nevažno j e reći d a j e (ispovijed) n u ž n a zato što č o v j e k n e z n a d a i m a s a v r š e n o p o k a j a n j e . T o n a i m e , d a z n a ili n e z n a , n e o d u z i m a d o s t o j n o s t , i n i j e n u ž n o z n a t i d a li i m a m m i l o s t , j e r ni poslije ispovijedi ne z n a m da s a m postigao milost. I pori čemo da s m o obvezani ono što je bolje. Jer inače b i s m o bili obve z a n i n a s a v j e t e , a k o bd o n o š t o j e b o l j e o b v e z a l o p o d o b v e z o m ili k a z n o m grijeha . . . Zbog toga se m e n i čini, a p s o l u t n o govoreći, da p r e t h o d n a ispovijed nije nužna, j e r bolje ispovjediti se, n e čini se da to upućuje n a obvezu p o d s m r t n i grijeh«. I p a k j e i taj teolog sma t r a o d a b i s a b o r t r e b a o n e š t o z a p o v j e d i t i »čega b i s e n a r o d B o ž j i m o r a o u toj stvari držati«, i to zato što postoji opasnost d a ljudi ne s h v a t e d o b r o š t o j e t o contritio, pa bi neki mogli olako vjerovati da j e , m i m o i s p o v i j e d i , z a d o s t o j n u p r i č e s t d o v o l j n o b i l o k a k v o žalje n j e g r i j e h a ( q u a m c u m q u e p e c c a t o r u m d i s p l i c e n t i a m ) (L. Braeckmans, nav. dj. str. 209—210). Petrus Frago, španjolski teolog, p r e m d a j e s m a t r a o d a je mišlje nje o p r i s t u p a n j u k pričesti bez p r e t h o d n e ispovijedi »puno opasno sti i sablazni«, p r e d l a g a o j e , n e k a s a b o r , r a d i j e nego n e k u 308
zapovijed
o nužnosti ispovijedi, donese spasonosnu ekshortaciju o brižnoj pri pravi vjernika za pričest, koja će imati veliko značenje zbog sabor skog autoriteta (usp. L. Braeckmans, nav. dj., str. 211). Donošenje takve adhortacije, »da oni koji kane pristupiti k sakramentu svete euharistije veoma brižno prokušaju sami sebe. ne samo savršenim pokajanjem za grijehe nego i pristupanjem k sakramentalnoj ispo vijedi«, predlagao je biskup Segorbe (Španjolska) (L. Braeckmans, nav. dj. 218) u toku stroge koncilske rasprave, koja je počela 21. ruj na, i u kojoj su koncilski oci istupali veoma umjereno, ponekad s da leko više nijanse nego što su istupali neki teolozi (usp. L. Braeckmans, nav. dj.
152).
Samo su dvojica općenito govorila o herezi (nadbiskup Beča i bis kup iz San Marca), a zagrebački je biskup Pavao Gregorijanec dao ovaj votum: »Sudim da članak (sc. X., u kojem se zastupala također dostatnost same vjere!) treba osuditi kao pogibeljan, kao skandalo zan i koji daje loš primjer u Crkvi Božjoj, te koji miriše na herezu (sapientem haeresim). I želio bih da se definira da se ni u kojem slučaju euharistija ne smije uzeti prije nego što onaj koji kani uzeti prokuša sebe sudom Crkve« (L. Braeckmans, nav. dj., str. 216). Neki su predlagali da se donese dekret o obvezatnosti prethodne ispovijedi kao priprave za pričest, koji će obvezivati ubuduće, slično kao što je IV. lateranski donio nekoć dekret »Omnis utriusque« o obavezi godišnje ispovijedi i uskrsne pričesti; to je praktički značilo, neka se ne donosi nikakav teoretski sud o učenju Kajetanovu (pregled stavo va koncilskih otaca vidi kod L. Braeckmans, str. 156—157). Četvorica su predlagala da se o tome pitanju ne raspravlja u vezi s euharisti jom, nego — recimo — kad bude riječ o sakramentu pokore. Tako je nadbiskup iz Sassari-ja (Turritanus) na generalnoj kongregaciji 21. rujna rekao, da se taj tzv. »Kajetanov slučaj« utrpava ovamo bez opravdanosti (impertinenter), »jer nije u smjeru heretika ni hereti čki, nego je to jedno moguće mnijenje (opinabilis), makar pogibelj no, pa stoga nije red da se broji s hereticima«. Uostalom, neka oci imaju na pameti, »da smo se mi sastali zato da osudimo samo here ze, a ne da načinimo kraj svim disputacijama pravovjernih skolasti ka«. Ako pak se već mora nešto o tome raspraviti, onda »se čini, da raspravu treba odložiti za sakramenat pokore, ili kad se bude ras pravljalo o zloporabama djelitelja (ministrorum) ovoga sakramenta, jer to u stvari i jest zloporaba djelitelja«, tj. svećenika (L. Braeck mans,
nv. dj.
217).
309
Kajetanovo je mišljenje direktno zastupao nadbiskup barski i srpski p r i m a s Ivan B r u n o Ulcinjanin, koji je n a kongregaciji 21. ruj n a r e k a o d a s e s l a ž e , d a se, » š t o s e t i č e n u ž n o s t i i s p o v i j e d i , d e t e r m i n i r a d a j e o n a n u ž n a b a r e m u želji ( s a l t e m i n v o t o ) , a l i n i p o š t o a p s o l u t n o « (L. Braeckmans, nav. dj., str. 218). U i s t o m j e s m j e r u i š a o int e r v e n t š t o g a j e 26. r u j n a i z n i o M a r t i n P e r e z d e A y a l a , b i s k u p G u a dix-a, k o j i j e r e k a o d a j e i z n e s e n i s t a v o i s p o v i j e d i » s k a n d a l o z a n , ali n e h e r e t i č k i . A u g u s t i n n a i m e , d o k u č i k a k o se n e t k o m o r a p r i p r a v i t i za to p r i m a n j e , n e s p o m i n j e ispovijedi. A d a ispovijed nije n u ž n a pri j e p r i m a n j a e u h a r i s t i j e , t o u č i J e r o n i m i n M a t t h a u m i M a g i s t e r sent e n t i a r u m [ P e t a r L o m b a r d s k i ] in VI, N a i m e , d o s t a t n o r a s k a j a n (contritus) jest već u milosti Božjoj, i Bogu pritjelovljen, j e r je p o s t a o sin, d a k l e i b a š t i n i k vječne slave. Ako je, dakle, d o s t o j a n d a vidi Kris ta u vječnoj slavi, i njega uživa, m n o g o v e ć m a j e d o s t o j a n d a u z i m a K r i s t o v o t i j e l o . A k o p a k b i n e t k o b i o u j a v n o m g r i j e h u , o n d a b i sva k a k o b i o d u ž a n d a t a j g r i j e h p r i j e i s p o v i j e d i , d a se n j e g o v o p o m i r e nje raspozna također javno. Isto tako, kad netko ne bi bio dostatno r a s k a j a n (sufficienter contritus); a inače s a m a ispovijed nije nužna. Č l a n a k , j e i p a k , k a o i s a m o m i j e n j e , s a b l a ž n j i v o « (THEINER, I, 513). N a taj je način b i s k u p Guardix-a odgovorio, b a r djelomično, tako đ e r n a s p o m e n u t i eklezijalni argumenat za n u ž n o s t p r e t h o d n e pri česti, koji su f o r m u l i r a l i veliki skolastici, a koji su ponovili teolozi u T r i d e n t u : n a i m e , da se s a v r š e n o m p o k a j a n j u grešnik p o m i r u j e s a m o s B o g o m , ali j e p o t r e b n a t a k o đ e r s a k r a m e n t a l n a ispovijed i sakra m e n t a l n o o d r e š e n j e o v l a š t e n o g s l u ž b e n i k a C r k v e , j e r se p r i j e p r i č e s t i m o r a pomiriti i s Crkvom. Taj a r g u m e n t vrijedi k a d je riječ o n e k o m j a v n o m g r e š n i k u ili o j a v n o m g r i j e h u , k o j i j e p o z n a t v j e r n i č k o j zaj e d i n i c i te izaziva z g r a ž a n j e ili s a b l a z a n , j e r j e o č i t o n e m o g u ć e d a b i n e t k o m o g a o bez javnog p o m i r e n j a sa zajednicom i uklanjanja opće sablazni p r i s t u p i t i k z a j e d n i č k o m b l a g o v a n j u euharistije, to jest bi ti pri-česnik stola Gospodnjega što ga p o Kristovu ovlaštenju i d a r u p r o s t i r e Crkva o n i m a koji su zajedničari tijela Kristova. U T r i d e n t u se »većina a r g u m e n a t a , n a v o đ e n i h u prilog ispovijedi, ticala j a v n i h g r i j e h a ili z l o č i n a č k i h d j e l a k o j a s u b i l a p o z n a t a z a j e d n i c i v j e r n i k a , k a o š t o j e o t p a d v j e r n i k a u v r i j e m e C i p r i j a n o v o , ili n e č o v j e č n a o k r u t n o s t u s l u č a j u T e o d o z i j e v u « (L. Braeckmans, nav. dj. str. 145). Kolika je snaga eklezijalnog a r g u m e n t a za p r e t h o d n u pričest
u
s l u č a j u k a d n i j e r i j e č o j a v n i m i c i j e l o j C r k v i p o z n a t i m g r i j e s i m a ili zločinima, nego o n e k o m s u k r o m n o m teškom grijehu čovjekovu
koji
n i j e i z a z v a o j a v n e s a b l a z n i , t o se p i t a n j e u T r i d e n t u n i j e d u b l j e r a š 310
č i š ć a v a l o , j e r se n a k o n z a v r š e n e r a s p r a v e , da articidis (30. r u j n a 1.551.) v i d j e l o d a se n e k i s t r o g o t e o r e t s k i s u d o K a j e t a n o v u s t a v u n e ć e m o ći d o n i j e t i : k a r d i n a H e g a t C r e s c e n z i o k o n s t a t i r a o j e , d a s u se »oci o i s p o v i j e d i razišli: v e ć i n a i p a k d r ž i d a j e i s p o v i j e d n u ž n a , ali d a se s u p r o t n o mišljenje n e m a osuditi kao heretičko.« Komisiji, koja j e bila o d r e đ e n a da formulira k a n o n e o euharistiji, povjereno je da u t o m smislu sastavi k a n o n i o toj stvari. P r v i n a c r t k a n o n a , p r e d l o ž e n k o n c i l u 3 . l i s t o p a d a 1551, d o n o s i o j e o t o m p i t a n j u o v u f o r m u l a c i j u : »A d a se o v a j s a k r a m e n a t n a d s a k r a m e n t i m a ne bi p r i m a o n e d o s t o j n o p a stoga ža s m r t i osudu, o d r e đ u j e i i z j a v l j u j e ( s t a t u i t a c d e e l a r a t ) isti s v e t i s a b o r d a o n i koje o p t e r e ć u j e svijest s m r t n o g grijeha n u ž n o m o r a j u p r e t h o d n o o b a v i t i s a k r a m e n t a l n u i s p o v i j e d . A k o p a k b i se n e t k o u s u d i o n a u č a v a t i / p r o p o v i j e d a t i ili t v r d o g l a v o t v r d i t i o d n o s n o j a v n o d i s p u t i r a t i su p r o t n o , n e k a t i m s a m i m b u d e i z o p ć e n « (THEINER, I, 520). Iz dis k u s i j e o k a n o n i m a , k o j a se n a k o n c i l u v o d i l a 6. i 7. l i s t o p a d a , p a on d a p o n o v o 8. l i s t o p a d a , i o p e t 9. l i s t o p a d a , p r o i z i š l e s u n a d o p u n e i p r e i n a k e , p o s e b n o u vezi s i z r i č i t i m s p o m i n j a n j e m s a v r š e n o g p o k a j a n j a i » r a s p o l o ž i v o s t i i s p o v j e d n i k a « , t a k o dat j e k o n a č n o u s v o j e n i 1 1 . l i s t o p a d a 1551. p r o g l a š e n o v a j t e k s t : »Kanon 11. [ . . . J A d a se t o l i k s a k r a m e n a t n e bi u z i m a o n e d o s t o j n o , te stoga n a s m r t i o s u d u , isti sveti s a b o r o d r e đ u j e i izjavljuje, da oni koje o p t e r e ć u j e svijest o s m r t n o m grijehu, p a i koliko god s m a t r a l i za sebe d a su. s a v r š e n o raskajani, ukoliko imaju raspoloživog ispovjednika, nužno m o r a j u p r e t h o d n o o b a v i t i s a k r a m e n t a l n u i s p o v i j e d . U k o l i k o p a k b i se n e t k o u s u d i o s u p r o t n o n a u č a v a t i , p r o p o v i j e d a t i ili t v r d o g l a v o t v r d i t i , o d n đ s n o t a k o đ e r z a s t u p a t i u javnoj raspravi, n e k a je s a m i m tim izopćen« (COD 698.). T a j t e k s t , k a k o se v i d i , n e želi r a z r j e š i t i n i k a k v e t e o r e t s k e r a s p r a v e niti izreći osude, nego je njegova p r v o t n a n a k a n a n a m e t n u t i i u t v r d i t i b u d u ć u p r a k s u : slično kao što je n e k o ć IV. lateranski koncil n a r e d i o d a se u b u d u ć e s v a k i v j e r n i k m o r a j e d a n p u t n a g o d i n u i s p o v j e d i t i i z a U s k r s p r i č e s t i t i , t a k o j e s a d a T r i d e n t s k i k o n c i l n a r e d i o , d a se n i t k o — bez obzira n a teoretsku r a s p r a v u o samoj stvari — tko j e u s m r t n o m grijehu ne smije u b u d u ć e prije pričesti zadovoljiti savrše n i m p o k a j a n j e m , nego da m o r a obaviti s a k r a m e n t a l n u ispovijed. To j e u s v a k o m slučaju odluka i zapovijed ovoga sabora, dakle crkvena z a p o v i j e d k o j a veže sve v j e r n i k e , b e z o b z i r a n a t o j e li t a o b v e z a m o žda t a k o đ e r b o ž a n s k o g p r a v a k a o što j e z a s t u p a l o više teologa i bis k u p a n a k o n c i l u , ili n i j e b o ž a n s k o g p r a v a k a o š t o s u z a s t u p a l i d r u g i . 311
Zabranjeno je pod kaznom izopćenja javno nastupati protiv toga; zato su i spomenute javne rasprave: »da se ne bi puk sablažnjavao« — kako je 6. listopada rastumačio član redakcione komisije Cornelio Musso, biskup Bitonta, — »jer privatno nije zabranjeno« (L. Braeck mans, nav. dj. 171). Ipak, koncil nije kanio reći da on ovdje stvara neki sasvim novi propis, neku odluku koja ne bi imala nikakve pret hodne povijesti: zato se u tekstu nisu zadovoljili samo izrazom »određu je« (statuit), što bi bilo dosta za uvođenje neke sasvim nove crkvene uredbe i zapovijedi, nego su dodali i riječ »izjavljuje« (declarat), da ipak nekako bude uključena stvarnost o kojoj se to izjavljuje, to jest, ona viševjekovna praksa na koju su se pozivali zastupnici prethodne ispovijedi, i načelni stavovi velikih teologa od XIII.stoljeća dalje, koji su o eventualnom pristupanju k pričesti sa samim savršenim po kajanjem govorili samo kao o manje ili više brojnim iznimnim slu čajevima. Četiri su biskupa htjela da se declarat metne na prvo mje sto (usp. L. Braeckmans, nav. dj. str. 173) da bi se tako više inzistiralo na doktrinalnom prihvaćanju prošloga, ali to nije prihvaćeno. Na taj način smijemo taj tekst shvatiti kao — koncilskim autoritetom — utvrđivanje jedne prakse, a ne kao proglašavanje jedne doktrine. Na svaki način, time nije osuđeno Kajetanovo mišljenje u teoretskom smislu, premda je zabranjeno da se ono propovijeda kao nešto što bi se smjelo u praksi slijediti. U doktrini, koja je diskutirana na koncilskoj generalnoj kongre gaciji 10. listopada i koju čitamo u proglašenom tekstu dekreta, po svećena je tome pitanju glava VII, koja donosi jednu bitnu precizaciju u odnosu na sadržaj kontroverzije o toj stvari na koncilu i ra nije, a koje nema u tekstu kanona. Pojedini su zastupnici teze o nuž nosti prethodne ispovijedi čvrsto zastupali da je ta obveza božanskog prava, to jest da je to Božja zapovijed. Prvenstveno su to oslanjali na rečenicu sv. Pavla: Probet autem seipsum homo (1 Kor 11,28), tumačeći riječ probet (neka prokuša, ispita, provjeri) tako da ona ne znači samo čovjekovo unutarnje ispitivanje ili provjeravanje sa ma sebe, nego da nužno implicira provjeravanje pomoću drugoga, to jest pomoću ispovjednika. Koncil citira u gl. VII. tu riječ sv. Pavla, da je treba dozvati u pamet onome tko se kani pričestiti, ali ne tvrdi da ona sama sobom kazuje zapovijed o prethodnoj ispovijedi, nego veli da ecclesiastica consuetudo declarat« (crkveni običaj daje znati, izjavljuje), (ne da te riječi znače da je obavezna prethodna ispovijed, nego) da je za pričest potrebna takva probatio koja uključuje pret hodnu ispovijed. Koncil se, dakle, odlučio da kao sigurno unese sa312
m o c r k v e n i običaj; t o z n a č i , d a k o n c i l n e t v r d i d a b i i z a n u ž n o s t i p r e t h o d n e ispovijedi s t a j a o n e k i Božji z a k o n , ali ni n e k i pozitivni c r k v e n i z a k o n , n e g o s a m o o b i č a j , t o j e s t o b i č a j n i z a k o n (lex ex consuetudine). Pa i ta izjava o »crkvenom običaju« d o n e s e n a j e v e o m a u m j e r e n o : ne k a ž e se d a b i t o b i o stalan o b i č a j C r k v e , n i iz apostolskih vremena, n i d a j e t o consuetudo antiqua ( d r e v a n o b i č a j ) . S m i j e m o li iz t o g a zaključiti da je Tridentski koncil n a taj način htio reći d a obaveza i s p o v i j e d i p r e d p r i m a n j e p r i č e s t i n i p o š t o n i j e iuris divini ili d a n e p o t j e č e iz n a j s t a r i j i h v r e m e n a ? M i s l i m d a b i t a k a v z a k l j u č a k b i o m e t o d o l o š k i n e i s p r a v a n . N e v i d i m z a š t o b i se m o r a l o m i s l i t i d a j e T r i d e n t božansko pravo i crkveni običaj m o r a o u z i m a t i a l t e r n a t i v n o . U d e k r e t j e s t a v l j e n o s a m o o n o u č e m u s u s e svi m o g l i složiti d a j e si g u r n o , d a j e n a i m e t o f a k t i č n o c r k v e n i o b i č a j , a d r u g o j e sve o s t a l o i dalje otvoreno teološkoj diskusiji. Izvan svake je sumnje, međutim, da bi sasvim krivo i neispravno t u m a č i o T r i d e n t s k i e u h a r i s t i j s k i d e k r e t o n a j t u m a č i t e l j k o j i b i tvr dio da je Trident proglasio da je ispovijed prije pričesti obaveza b o ž a n s k o g p r a v a , ili d a j e d e f i n i r a o kao dogmu u č e n j e d a b i n e d o s tojno p r i m i o svetu pričest onaj tko bi pristupio sa s a m i m savršenim p o k a j a n j e m , i m a j u ć i ž e l j u ( v o t u m ) d a će se i s p o v i j e d i t i u p r i k l a d n o vrijeme. Zanimljivo je, d a u d e k r e t u nije izričito rečeno, k a k a v grijeh čini onaj koji bi u n a t o č koncilskoj odluci pristupio n a pričest sa s a m i m s a v r š e n i m p o k a j a n j e m ; kazna izopćenja p r e d v i đ e n a je s a m o za ono g a k o j i b i j a v n i m n a u č a v a n j e m n a s t u p a o p r o t i v o d l u k e . Ali j e t e š k o z a m i s l i v o d a s e p r e k r š a j o d l u k e j e d n o g a o p ć e g a k o n c i l a u t a k o važ n o j s t v a r i n e b i s m a t r a o t e š k i m p r e k r š a j e m (usp. L. Braeckmans, nav. dj. str. 196), k a o š t o j e n e k o ć z a o v a j s l u č a j m i s l i o P e t r u s d e Palude. Važno je, n a p o k o n , i p a k upozoriti i naglasiti, d a se u d e k r e t u jas n o govori s a m o o nužnosti p r e t h o d n e ispovijedi u slučaju s m r t n o g a grijeha a ne o t o m e da ispovijed m o r a prethoditi svakoj pričesti. U p r a k s i j e takvo shvaćanje ipak bilo već značajno p r i s u t n o , b a r za vjernike, j e r se n a to pozivao S p i n a . Za ilustraciju s p o m e n i m o s a m o o d r e d b u p r o v i n c i j a l n e s i n o d e u K o e l n u iz g. 1536, d a n a p r i č e s t »ne smije p r i p u s t i t i n i t k o osim o n o g a čiju j e savjest ž u p n i k . . . p o ispo v i j e d i i s p i t a o . . . « (usp. L. Braeckmans, nav. dj. 90); ili o d r e d b u p r i p r e m l j e n e r e f o r m n e k o n s t i t u c i j e s i n o d e u S a l z b u r g u g. 1537: »I s v a k a k o n e k a n a u č a v a j u d a se n e s m i j u s u z t e z a t i o d i s p o v i j e d i . . . p o g l a v i t o u v r i j e m e o d r e đ e n o o d C r k v e i p r i j e p r i č e s t i . . . B u d u ć i d a za 313
njezino dostojno p r i m a n j e ne može biti dostatna nikakva ljudska p r i p r a v a , n e k a n e o d b i j a j u u z d r ž a v a t i se o d t o g a s a k r a m e n t a d o k s e n e p r i p r a v e t a k o da obave dvije ispovijedi, s t i m e da vrijeme od jed n e d o d r u g e p o t r o š e č i n e ć i p o k o r u « (Ibid.). I s t i n a , t a k o n s t i t u c i j a n i j e n i k a d a b i l a p r o m u l g i r a n a , ali č i n j e n i c a d a se u o p ć e m o g a o t a k a v tekst sastaviti s n a k a n o m da postane opći zakon u n e k o m kraju, jas n o svjedoči o d u h u koji je u to vrijeme ondje vladao.
314
XIII. TRIDENTSKA TEOLOGIJA
MISE
Da b i s m o dobili k a k a v t a k a v cjelovit uvid u t r i d e n t s k u euharistijsku teologiju, p o t r e b n o je još baciti pogleda n a sadržaj koncilskog d e k r e t a o m i s i k o j i j e p r o g l a š e n j e d a n a e s t g o d i n a k a s n i j e , 17. r u j n a 1562. D o n i j e t ć e m o n a j p r i j e cijeli d e k r e t u h r v a t s k o m p r i j e v o d u : Nauk
i kanoni
o presvetoj
žrtvi
mise
Sveti e k u m e n s k i i opći s a b o r Tridentski, u D u h u Svetom zakonito s a b r a n , p o d p r e d s j e d a n j e m istih legata Apostolske stolice, — da bi se u svetoj Katoličkoj Crkvi, stara, a p s o l u t n a i u svakom pogledu savršena vjera i n a u k a o velikom s a k r a m e n t u euharistije zadržala, zablude i he reze suzbile, a o n a s e u svojoj čistoći sačuvala — p o u č e n rasvjetljenjem D u h a Svetoga, u vezi s e u h a r i s t i j o m ukoliko je p r a v a i j e d i n s t v e n a žrtva, naučava, izjavljuje i odlučuje da se v j e r n o m p u k u ima propovijedati ovo š t o slijedi. Glava
I.
B u d u ć i da u p r e đ a š n j e m Zavjetu (kako svjedoči Pavao) (Hebr. 7,11.19) zbog nemoći levitskog svećeništva nije bilo savršenstva, t r e b a l o je (po o d r e d b i Boga Oca milosrdnosti) da u s t a n e drugi svećenik p o r e d u Mel kisedekovu, Gospodin n a š I s u s Krist, d a m o g n e usavršiti i do p o t p u n o s t i dovesti sve koji i m a j u biti posvećeni. On dakle, Bog i Gospodin naš, iako j e išao d a (usp. Hebr 7,27; 9,12.28) s a m a sebe, kroza s m r t p r i n e s e j e d a n p u t Bogu ocu n a žrtveniku križa te ondje izradi vječno otkupljenje, ipak, b u d u ć i d a se njegovo svećeništvo nije imalo s m r ć u ugasiti, n a po sljednjoj večeri, o n e noći k a d j e bio p r e d a n (usp. 1 Kor 11,23), — d a ljub ljenoj svojoj zaručnici Crkvi ostavi vidljivu ž r t v u (kako zahtijeva n a r a v ljudi) p o kojoj će se o n a krvna, što se imala ostvariti j e d a n p u t na križu, u p r i s u t n j a v a t i ( r e p r a e s e n t a r e t u r ) i do s v r š e t k a vijeka k a o njegova 315
u s p o m e n a t r a j n o ostajati, d a bi se t a k o njezina s p a s e n j s k a m o ć pri mjenjivala za o t p u š t a n j e o n i h grijeha što ih s v a k o d n e v n o p o e i n j a m o — izjavljujući da j e zauvijek postavljen za svećenika p o r e d u Melkizedekovu (usp. Ps 109,4; Hebr 5,6 i dr.), p r i k a z a Bogu Ocu svoje tijelo i k r v p o d p r i l i k a m a k r u h a i vina te pod s i m b o l i m a istih stvari p r e d a n a uzi m a n j e a p o s t o l i m a (koje j e t a d a postavio za svećenike Novoga zavjeta) te n j i m a i njihovim n a s l j e d n i c i m a u svećeništvu zapovjedi da p r i k a z u j u , ovim riječima: Ovo činite na moju uspomenu (Lk 22,19; 1 Kor 11.24; itd., k a o što je Katolička Crkva uvijek shvaćala i naučavala. Proslavivši n a i m e s t a r u Pashu, koju je m n o š t v o sinova Izraelovih žrtvovalo n a s p o m e n iz laska iz Egipta, ustanovi novu P a s h u : s a m a sebe, da ga Crkva p o sve ćenicima žrtvuje ( i m m o l a n d u m ) p o d vidljivim z n a k o v i m a u s p o m e n nje gova prijelaska s ovoga svijeta k Ocu, k a d nas je p o izlijevanju svoje krvi o t k u p i o i oteo iz vlasti t a m e te p r e n i o u svoje kraljevstvo (Usp. Kol 1,3). I to j e u p r a v o onaj čisti p r i n o s , što ga nikakva n e d o s t o j n o s t ili zloća prinositelja n e m o ž e okaljati, za koji p r o r e č e Gospod p o Malahiji (usp. Mal 1,11) da se njegovu i m e n u , koje će biti veliko m e đ u n a r o d i m a , i m a n a s v a k o m m j e s t u prinositi k a o čist (prinos); a n a nj s a s v i m j a s n o podsjeća apostol Pavao pišući K o r i n ć a n i m a , k a d veli (usp. 1 Kor 10,21) da ne m o g u oni koji su se okaljali s u d i o n i š t v o m stola d e m o n a p o s t a t i sudionici stola Gospodnjega, p o d r a z u m i j e v a j u ć i pod stolom u o b a slučaja oltar. Ovo je, n a p o k o n , o n a (žrtva), koja se po raznoliku nalikovanju žr tava u v r i j e m e naravi i zakona uobličavala; o b u h v a ć a n a i m e sve o n o do b r o š t o su ga one označavale, k a o dovršenje i u s a v r š e n j e svih njih. Glava
II.
I b u d u ć i da se u ovoj b o ž a n s k o j žrtvi koja se izvršuje u misi nalazi i n c k r v n o žrtvuje isti onaj K r i s t koji j e j e d a n p u t s a m a sebe k r v n o pri kazao na ž r t v e n i k u križa, sveti s a b o r n a u č a v a da j e ova žrtva o d i s t i n s k i p r o p i c i j a t o r n a , te d a se po njoj zbiva to da, a k o k Bogu p r i s t u p i m o s i s k r e n i m s r c e m i i s p r a v n o m vjerom, sa s t r a h o m i p o š t o v a n j e m , raskajani i u p o k o r i , postizavamo milosrđe i nalazimo milost za pomoć u pra vi čas (Hebr. 4,16). J e r Gospod ublažen ovim p r i n o s o m , dajući milost i d a r p o k o r e , o t p u š t a t a k o đ e r goleme zločine i grijehe. J e d n a j e n a i m e i ista žrtva (hostia), isti s a d a p r i k a z u j e p o služiteljstvu svećenika koji j e t a d a s a m a sebe p r i k a z a o na križu, različit je s a m o način prikazivanja. Baš se od onoga prikazivanja (tj. krvnog) obilno p r i m a j u plodovi p o ovom n e k r v n o m : d a l e k o od toga d a bi ovo n a bilo koji način u k i d a l o ono. Stoga se, p o a p o s t o l s k o j predaji, i s p r a v n o p r i k a z u j e ne s a m o za grijehe, kazne, zadovoljštine i d r u g e p o t r e b e živih v j e r n i k a nego i za one koji su u K r i s t u p r e m i n u l i , a j o š se nisu posve očistili. Glava
III.
I p r e m d a Crkva običava p o n e k a d n e k e mise celebrirati u čast i n a s p o m e n svetaca, ipak n e uči da se žrtva prikazuje njima, nego Bogu je d i n o m e koji je njih o k r u n i o . Stoga ni svećenik ne običava reći: 'Prino sim ti žrtvu, P e t r e i Pavle' (usp. August., Contra Faustum XX,21), nego, zahvaljujući Bogu za njihovu p o b j e d u , zaziva njihovu zaštitu, da se oni 316
udostoje za nas posredovati (Iz molitve Suscipe sancta Glava
na nebesima Trinitas).
kojih
spomen
činimo
na
zemlji
IV.
A b u d u ć i d a odgovara d a se svete stvari sveto obavljaju, a ova je žrtva najsvetija od svega, da bi se o n a prinosila i p r i m a l a d o s t o j n o i s p o š t o v a n j e m , K a t o l i č k a j e Crkva p r i j e m n o g o v r e m e n a ustanovila sveti k a n o n (usp. Ambros., De sacram. IV, 6, i dr.; c. 6 X. III 41), t a k o čist od svake zablude da u n j e m u n e m a ničega što n e bi najvećma nadajalo n e k o m svetošću i p o b o ž n o š ć u te d u h prikazivatelja podizalo p r e m a Bo gu. Sastoji, se on, n a i m e , k a k o iz s a m i h riječi Gospodinovih, t a k o iz a p o s t o l s k i h p r e d a j a i t a k o đ e r iz p o b o ž n i h u s t a n o v a svetih pontifeksa. Glava
V.
B u d u ć i p a k da j e n a r a v ljudi takva da se n e može lako uzdići k raz m a t r a n j u b o ž a n s k i h stvari bez izvanjskih p o m a g a l a , radi toga je pobožna m a j k a Crkva ustanovila n e k e o b r e d e : da se n a i m e n e š t o u misi izgovara p o t i h o , a n e š t o glasnije; primijenila j e isto t a k o n e k e c e r e m o n i j e , k a o š t o su mistički blagoslovi, svjetla, mirisava kađenja, r u h o i d r u g e m n o g e stvari toga r o d a , iz a p o s t o l s k e discipline i p r e d a j e , da bi se t i m e k a k o upozoravalo n a veličanstvo tolike žrtve, t a k o d u h vjernika, p o m o ć u tih vidljivih religioznih i p o b o ž n i h znakova, p o b u đ i v a o n a p r o m a t r a n j e višnjih stvari koje se k r i j u u toj žrtvi. Glava
VI.
Želio bi d a k a k o sveti s a b o r da se u svakoj pojedinoj misi nazočni vjernici p r i č e s t e ne s a m o d u h o v n o m željom nego i s a k r a m e n t a l n i r n pri m a n j e m euharistije, k a k o bi za njih iz ove p r e s v e t e žrtve proizišao obilniji plod; p a ipak, a k o se to uvijek ne događa, zbog toga ne o s u đ u j e k a o p r i v a t n e i n e d o p u š t e n e one m i s e u k o j i m a se s a m o svećenik sakra m e n t a l n o pričešćuje, n e g o ih o d o b r a v a , p a p r e m a t o m e i p r e p o r u č u j e , b u d u ć i d a se i takve m i s e s v a k a k o m o r a j u s m a t r a t i odistinski o p ć i m a ( c o m m u n e s ) , dijelom što se u n j i m a p u k d u h o v n o pričešćuje, a dijelom š t o ih javni crkveni službenik ne celebrira s a m o za sebe, nego za sve vjernike koji p r i p a d a j u tijelu Kristovu. Glava
VII.
Opominje, zatim, sveti s a b o r d a j e o d Crkve svećenicima zapovjeđeno d a u vino koje se i m a p r i k a z a t i u kaležu p r i m i j e š a j u vodu (usp. conc. Carthag. III [397], c. 24, et conc. Bracar. II [572], c. 55, ex. orient. syn. exc, cc. 4-5 et 1 D. II de cons.), k a k o zato što se vjeruje da j e t a k o na činio Krist Gospodin, t a k o i zato što j e iz njegova b o k a v o d a izišla za j e d n o s krvlju (usp. Iv 19,34), a to se otajstvo t i m p r i m i j e š a n j e m ob navlja. A b u d u ć i d a se u Otkrivenju blaženoga Ivana (usp. Otkr 17,15) n a r o d i nazivaju v o d a m a , u p r i z o r u j e se t i m e ujedinjenje s a m o g vjernog n a r o d a s K r i s t o m glavom.
317
Glava
VIII.
I a k o m i s a s a d r ž a v a veliku p o d u k u za vjerni puk, ipak se očima nije činilo u p u t n i m da se m i s a bez razlike proslavljuje p u č k i m jezikom. Po r a d i toga — dok p o s v u d a ostaje n a snazi drevan o b r e d svake pojedine Crkve o d o b r e n od svete R i m s k e Crkve, m a j k e i učiteljice svih Crkava, — d a ovce K r i s t o v e ne bi ostale gladne te da mališani ne bi tražili k r u h a a nikoga n e bi bilo tko bi i m ga lomio (usp. Tuž 4,4), nalaže sveti s a b o r p a s t i r i m a i s v a k o m p o j e d i n o m koji vode b r i g u za duše, da često u n u t a r misnoga slavlja, s a m i ili p o d r u g i m a , razlože nešto od onoga što se u misi čita, te da, m e đ u ostalim, o b j a s n e neko otajstvo ove p r e s v e t e žrtve, n a r o č i t o u nedjeljne i b l a g d a n s k e d a n e . Glava
IX.
B u d u ć i p a k da su u ovo v r i j e m e protiv te s t a r e vjere, koja se temelji na svetom evanđelju, a p o s t o l s k i m p r e d a j a m a i n a u k u svetih otaca, po sijane m n o g e zablude, te m n o g i svašta naučavaju i raspravljaju, sveti je sabor, n a k o n m n o g o ozbiljnih i zrelih r a s p r a v a o tim s t v a r i m a , j e d n o d u š n i m suglasjem svih o t a c a odlučio da p o m o ć u ovdje p r i d o d a n i h ka n o n a osudi i iz svete Crkve izbaci o n o što se protivi ovoj prečistoj vjeri i svetom n a u k u . Kanoni
o presvetoj
žrtvi
mise
1. Ako n e t k o r e k n e , da se u misi ne prikazuje Bogu o d i s t i n s k a i p r a v a žrtva, ili d a prikazivati ne znači d r u g o nego da se Krist n a m a daje za blagovanje, n e k a je izopćen. 2. Ako n e t k o r e k n e , da o n i m riječima: To činite na moju uspomenu (1 Kor 11,25) K r i s t nije apostole postavio za svećenike, ili da nije n a r e d i o da oni i drugi svećenici p r i k a z u j u njegovo tijelo i krv, n e k a je izopćen. 3. Ako n e t k o r e k n e , d a je žrtva mise s a m o h v a l b e n a i zahvalna, ili da je golo s p o m i n j a n j e žrtve izvršene na križu, a da nije p r o p i c i j a t o r n a ; ili d a koristi s a m o p r i m a t e l j u , p a da se ne smije prikazivati za žive i pre minule, za grijehe, kazne, zadovoljštine i d r u g e p o t r e b e , n e k a je izopćen. 4. Ako n e t k o r e k n e , da se ž r t v o m mise nanosi hula presvetoj Kri stovoj žrtvi izvršenoj n a križu, ili da se o n a po ovoj ukida, n e k a j e izopćen. 5. Ako n e t k o r e k n e , d a je krivotvorina k a d se mise služe u čast sve t a c a i za postizavanje njihova zagovora kod Boga u o n o m s m i s l u k a k o to p o d r a z u m i j e v a Crkva, n e k a j e izopćen. 6. Ako n e t k o r e k n e , d a m i s n i k a n o n sadrži zablude, p a da se stoga m o r a u k i n u t i , n e k a je izopćen. 7. Ako n e t k o r e k n e , da ceremonije, r u h o i vanjski znakovi k o j i m a se Katolička Crkva služi u m i s n o m slavlju većma r a z d r a ž u j u n a bezbožnost nego što služe pobožnosti, n e k a j e izopćen. 8. Ako n e t k o r e k n e , d a su n e d o p u š t e n e m i s e u k o j i m a se s a m o sveće nik s a k r a m e n t a l n o pričešćuje, p a d a ih stoga t r e b a u k i n u t i , n e k a je izopćen. 318
9. Ako n e t k o r e k n e , da t r e b a osuditi o b r e d R i m s k e se dio k a n o n a i riječi posvećenja izgovaraju tiho; ili slaviti s a m o n a p u č k o m jeziku; ili d a se voda n e m a koje se i m a u kaležu prikazati, j e r da bi to bilo protiv ustanovio, n e k a j e izopćen (COD 732-736).
Crkve p o k o j e m u da se misa m o r a miješati s vinom onoga što j e Krist
U n e k o m se s m i s l u m o ž e m o složiti s B . N e u n h e u s e r o m d a j e objav l j i v a n j e t o g a d e k r e t a »po m n o g o č e m u b i o v r h u n a c k o n c i l s k o g n a u č a v a n j a o e u h a r i s t i j i « (nav. dj. str. 125), p o g o t o v o a k o i m a m o n a p a m e t i d a j e T r i d e n t s k i koncil u toj stvari b i o prisiljen »upustiti se n a teren koji je velikim dijelom bio nov, te dublje prodrijeti u dogmu« (Ibid.). T e o l o š k o j e r a z m i š l j a n j e o m i s i b i l o b l i j e d o i s i r o m a š n o , k a ko s m o vidjeli, već m e đ u velikim skolasticima, a p a l o j e bilo j o š dublje u vrijeme k a d su reformatori ustremili svoje n a p a d e b a š n a s h v a ć a n j e m i s e k a o ž r t v e . U vezi s n a s l j e đ e n o m v j e r o m C r k v e d a s e u misi doista p r i k a z u j e žrtva, t r i d e n t s k i su oci raspolagali s daleko m a n j e o p ć e n i t o u s v o j e n i h t e o l o š k i h s t a v o v a n e g o š t o j e t o b i o slu čaj s o p ć e n i t i m u č e n j e m o euharistiji u k o j e m j e d o m i n i r a l a n a u k a 0 stvarnoj prisutnosti i o transupstancijaciji. A u crkvenoj je praksi m i s a bila, k a k o s m o već vidjeli u ovoj knjizi, v i š e s t r u k o d e k o m p o n i rana, ukoliko j e želimo p r o m a t r a t i k a o živu stvarnost u Crkvi k a k v a je m i s a bila u otačko doba. R e f o r m a t o r i su udarili p o toj crkvenoj p r a k s i u vezi s m i s o m , ali t a k o d a s u r u š i l i i o n o š t o j e C r k v a s m a t r a l a s v o j o m b i t n o m v j e r o m . D a s e o b r a n e ti o s n o v n i v j e r s k i s a d r ž a j i , teolozi su u taj čas daleko više brige nego što su to radili skolastici, p o s v e t i l i tzv. pozitivnoj teologiji, to jest posizanju u prošlost d a se p o k a ž e d a s e s a d a š n j a v j e r a C r k v e u vezi s m i s o m n a l a z i v e ć u B i b l i j i 1 u tradiciji p r v i h stoljeća. Teološka spekulacija, k a k o j e i n o r m a l n o , n a š l a j e u t a j č a s d a l e k o m a n j e m j e s t a : t o se iz r a s p r a v a o m i s i u T r i d e n t u v e o m a j a s n o vidi. M e đ u t i m , p r a v a povijesna z n a n j a o euharistiji p r v i h stoljeća k a o cjelini bila su i p a k v e o m a n e d o s t a t n a . Ono što j e k o n a č n o usvojeno j a s n o pokazuje, »koliko j e koncilu bilo stalo
da
z a š t i t i i s a č u v a p r e d a j u , ali u i s t i m a h t a k o đ e r k a k o b i m u z a p o t p u n o ispunjenje te zadaće bilo trebalo povijesno poznavanje različitih tradicija, a posebno onih najstarijih, koje je postalo dostupno istom m n o g o kasnije« eucharisticher
(.H.—7.
Schulz,
Ueberlieferung,
Oekumenische
Paderborn
Glaubenseinheit
1976, str.
aus
78).
N a k o n c i l u s u b i l i s v j e s n i t o g a s t a n j a , š t o se o č i t o v a l o o s o b i t o u d o s t a o š t r o j r a s p r a v i g. 1562. u vezi s doktrinom
k o j a b i se
stavila
p r e d k a n o n e o misi, n a o n a k a v način k a k o j e to već bilo prije učinje-
319
no u p r o m u l g i r a n i m d o k t r i n a r n i m d e k r e t i m a . N e k i su oci — kako izvješćuje k a r d i n a l P a l e o t t o — mislili d a j e najbolje izostaviti bilo k a k v o d o n o š e n j e nauka i o s t a t i k o d g o l i h o s u d a h e r e t i č k i h s t a v o v a u kanonima: t a k o j e n a d b i s k u p R o s s a n e n s i s G. B . C a s t a g n a , kasniji p a p a U r b a n V I I . (1590), s m a t r a o d a p o p r i m j e r u »mudrih sudaca« koji ne obrazlažu svoje presude, t r e b a donijeti s a m o kanone; obrazlo ženja i o n a k o n e bi h e r e t i c i m a koristila j e r n e p r i z n a j u tradicije, a ka t o l i c i m a n i s u p o t r e b n a »jer svi z n a j u d a j e s v e t o v e ć p r i j e b i l o sa d r ž a n o u m i s i i k a n o n u k o j i m s e m i s l u ž i m o « (THEINER, II, 572). Drugi su mislili d a bi trebalo dodati k r a t k o razjašnjenje bez obrazlo ženja; većina se i p a k zalagala d a se načini j a s a n i solidan tekst n a u k a o misi kao žrtvi, oslonjen n a valjane razloge i autoritete, j e r »sabor n e m a s a m o ulogu suca nego i učitelja, a osobito ljubaznog roditelja, koji t r e b a da b u d e s p r e m a n odgovoriti svakome tko traži obrazlože n j e ; n j e g o v a b i u l o g a t r e b a l a b i t i d a r a d i j e s r c a h e r e t i k a s k l o n i lju b a v l j u i r a z l o z i m a n e g o d a i h » i s t r i j e b i « m a č e m (THEINER, II, 573). » Z a d a t a k s a b o r a — r e k a o j e j e d a n b i s k u p — i m a b i t i n e s a m o d a de finira dogme nego i da poduči vjerni puk, a p o s e b n o one koji i m a j u dužnost da poučavaju neobrazovane ljude, to jest (duhovne) pastire, p r o p o v j e d n i k e i d r u g e s l i č n e , d a t i m e b u d u o p o m e n u t i , š t o t r e b a vje r o v a t i i d r u g i m a i z n o s i t i « (THEINER, II, 572). J a s n a j e i solidna d o k t r i n a o t o j s t v a r i p o t r e b n a p o s e b n o z a t o » š t o j e t o nov i težak predmet, i nije bio još obrađivan na drugim koncilima, a pokreću ga m n o g e h e r e t i č k e s l j e d b e « (THEINER, II, 572). N o , j a s n u j e i solidnu d o k t r i n u o m i s n o j žrtvi bilo lakše željeti nego ostvariti: u d i s k u s i j a m a se pokazalo d a i m a v e o m a m n o g o to č a k a u k o j i m a teolozi i koncilski oci n i s u m o g l i doći d o z a j e d n i č k o g stava, p a j e bilo logično d a se d o s t a p i t a n j a ostavi o t v o r e n i m a , po u s v o j e n o m n a č e l u d a se koncil sastao d a suzbije k r i v a u č e n j a here tika, a ne da razriješi skolastičke disputacije. N a taj j e n a č i n Triden t i n u m bio prisiljen d a se u d e k r e t u o m i s i zadovolji iznošenjem n a u k a , koji j e doduše, — s m i j e m o reći — predstavljao ono najbolje što se u k o n k r e t n o j situaciji d a l o učiniti, ali koji j e i p a k s a d r ž a j n o b i o prilič n o s k r o m a n , p a i n e p o t p u n , te je stoga bio sasvim n a m j e s t u prigo v o r š t o g a j e n a d i s k u s i j i 7. r u j n a 1562. i z n i o i s u s o v a č k i g e n e r a l Layn e z : n i j e m u s e s v i d j e l a r i j e č »apsolutna« u u v o d n o m dijelu dekreta, j e r m u s e t o č i n i l o » s u v i š e š i r o k i m o b e ć a n j e m « (nimis larga promissio: THEINER, II, 119) s o b z i r o m n a o n o š t o s e f a k t i č n o u d e k r e t u donosi, j e r je bio svjestan stvarnih granica iznesenog učenja o žrtvi m i s e ; r i j e č apsolutna ipak j e u dekretu ostala. 320
A k o p r o m a t r a m o T r i d e n t s k i k o n c i l k a o k o n c i l katoličke reforme, o n d a m o r a m o reći da u t r i d e n t s k o m učenju o žrtvi mise i m a m a l o š t o r e f o r m s k o g a , p a i u n a t o č t o m e š t o j e n a i s t o j s j e d n i c i 17. r u j n a 1562. d o n e s e n p o s e b a n Dekret o onome čega se treba držati i što tre ba izbjegavati u misnoj celebraciji (COD 736—737). T a j s e d e k r e t b a vi u k l a n j a n j e m z l o u p o t r e b a k o j e s u s e u v u k l e u s l u ž e n j e m i s e , a k o j e svodi n a tri točke: n a lakomost (avaritia), nepoštivanje (irreverentia) i praznovjerje (superstitio). Koncil nalaže b i s k u p i m a da te zloporabe u k l o n e . P o d n a s l o v lakomosti s v r s t a v a o p ć e n i t o s v e š t o i m a i z g l e d tr g o v a n j a m i s a m a ; p o d n a s l o v o m nepoštovanja zabranjuje misu u pri v a t n o j k u ć i i u o p ć e i z v a n p o s v e ć e n o g c r k v e n o g p r o s t o r a , t r a ž i d a se iz g l a z b e u c r k v i u k l o n i sve » l a s c i v n o i n e č i s t o « , z a h t i j e v a d a se iz c r k a v a i z b a c e »sve s v j e t o v n e a k c i j e , i s p r a z n i i p r o f a n i r a z g o v o r i , šet a n j a , b u k e , v i k e , d a k u ć a B o ž j a u i s t i n u b u d e i m a l a izgled k u ć e m o l i t v e , i d a se t o b u d e m o g l o o n j o j r e ć i « . U d e k r e t u se t r a ž i d a m i s i n e smije prisustvovati n i t k o »javno i n o t o r n o ozloglašen« (publice e t n o t o r i e c r i m i n o s u s ) : u n a c r t u d e k r e t a (10. r u j n a ) t r a ž i l o se o d b i s k u p a d a o d m i s e i s k l j u č e j a v n e k o n k u b i n a r c e i o č i t e l i h v a r e , k a o ne d o s t o j n e »gledanja takve svete službe«, a k o bi njihovo prisustvo bilo n a s a b l a z a n d r u g i m a (THEINER, II, 122), a k o p a r s k i j e b i s k u p S t e l l a t r a ž i o d a se o d m i s e i s k l j u č e i j a v n e p r o s t i t u t k e (THEINER, II, 123), n o to nije ušlo u konačni tekst dekreta. Od nazočnih n a misi u dekre t u se t r a ž i i z j a v a d a s u p r i s u t n i d u h o m i p o b o ž n i m s r c e m , a n e s a m o tijelom; p u k se o p o m i n j e d a često dolazi u svoju ž u p n u crkvu, b a r u nedjelje i n a veće blagdane. D a se u s l u ž e n j u m i s e n e o s t a v i n i k a k v o m j e s t o praznovjerju, d e k r e t u se z a b r a n j u j e
celebracija izvan o d r e đ e n o g v r e m e n a
horis) i unošenje u misu ikakvih obreda,, ceremonija
ili
u
(debitis molitava
o s i m o d o b r e n i h ; p o s e b n o se z a b r a n j u j u tzv. » g r e g o r i j a n s k e m i s e « : »A o d r e đ e n b r o j n e k i h m i s a i svijeća, koji je v e ć m a iznašašće p r a z n o vjernog
kulta
negoli istinskog bogoštovanja,
neka
(biskupi)
posve
u k l o n e iz c r k a v a , a n a r o d n e k a p o d u č e , u č e m u s t o j i i o d a k l e p r v e n stveno proizlazi t a k o dragocjen i nebeski plod ove (COD 737, rr. 15—18).
presvete
žrtve«
B i l o j e u p l a n u d a se z a b r a n e tzv. » s u h e m i s e «
( m i s s a e s i c c a e ) , u k o j i m a se o b a v l j a o m i s n i o b r e d b e z k o n s e k r a c i j e i p r i č e s t i ; n o t o m e se u s p r o t i v i l o v i š e b i s k u p a , m e đ u k o j i m a i D r a š k o v i ć , j e r » d a se g o v o r e iz p o b o ž n o s t i « (THEINER, p o s e b n o d a s u p o t r e b n e n a b r o d o v i m a (THEINER
Juraj
II, 125),
a
II, 122), p a t o o n
da nije ušlo u d e k r e t . 321
T a j j e d i s c i p l i n s k i d e k r e t , d a k l e , o s l o n j e n n a s h v a ć a n j e d a j e slav ljenje mise s a m o stvar svećenika; faktično stanje u tadašnjoj Crkvi p r i h v a ć a se k a o s a m o - p o - s e b i - j a s n o , a ni n e s l u t i se d a b i t o s t a n j e moglo biti rezultat jednog određenog razvoja koji bi i s a m t r e b a o b i t i p o d v r g n u t k r i t i c i s a ž e l j o m d a se p r e v l a d a j u s l a b o s t i sa m o g a r a z v o j a . A k o se p o s l u ž i m o o n o m p a r a d o k s a l n o m r e č e n i c o m , d a j e » L u t e r s v i m a v j e r n i c i m a o t v o r i o p r i s t u p k o l t a r u , ali j e n a ž a l o s t u k i n u o oltar«, o n d a za T r i d e n t i n u m u t o m k o n t e k s t u t r e b a reći, da je s a v b i o u b r i z i d a s a č u v a č a s t i v r i j e d n o s t o l t a r a , ali u p o ć e n i j e n i n a s l u t i o u t e m e l j n o s t p o t r e b e d a se v j e r n i c i m a o t v o r i p r i s t u p k o l t a r u . A k o u a n a l i z i d o k t r i n a l n o g d e k r e t a o ž r t v i m i s e p o đ e m o o d činje nice da su t e m a t i k u koncilu n a m e t n u l i reformatori, o n d a tu t e m a t i k u m o r a m o p o n a j p r i j e p o d i j e l i t i n a d v i j e v r s t e t e m a : j e d n e se t e m e od nose n a m i s u k a o celebraciju u Crkvi, a druge na teološko shvaćanje te celebracije o d n o s n o n a sadržaj vjere o toj celebraciji. S o b z i r o m n a p r v i s k u p t e m a T r i d e n t i n u m se z a d o v o l j a v a g o l i m o d b a c i v a n j e m r e f o r m a t o r s k i h s t a v o v a i o b r a n o m p o s t o j e ć e c e l e b r a c i j s k e p r a k s e : da v a n j e u v i d a i r a z l o g a z a k o j e se z a l a g a l a k o n c i l s k a v e ć i n a , t i č e se sa m o o n o g a š t o se o m i s i v j e r u j e . Š t o se t i č e s a m e c e l e b r a c i j e , n a j v a ž n i j e j e b i l o o n o š t o se o d n o s i l o n a m i s n i t e k s t , p r v e n s t v e n o n a s a m m i s n i k a n o n . P r o t e s t a n t s k i s u re f o r m a t o r i , k a k o s m o v i d j e l i , o d r i m s k o g m i s n o g k a n o n a z a d r ž a l i ug l a v n o m s a m o K r i s t o v e r i j e č i s P o s l j e d n j e v e č e r e (riječi u s t a n o v l j e n j a ) , a o s t a l i t e k s t z a b a c i v a l i ; k o n c i l j e o d b a c i o r e f o r m a t o r s k u k r i t i k u ka n o n a , o s u d i o o n e k o j i b i t v r d i l i d a u n j e m u i m a z a b l u d a ( k a n o n 6), i tako je koncilskim a u t o r i t e t o m utvrđeno njegovo nepromjenljivo vanje u misi rimskog obreda, a da pravi karakter toga
teksta
ču kao
e u h a r i s t i j s k e m o l i t v e — u o p ć e k a o n e š t o c i j e l o — n i j e u o č e n k a k o se v i d i iz o n o g a š t o se o R i m s k o m k a n o n u i z n o s i u glavi I V . d o k t r i n e . I a k o je takav p o s t u p a k Tridenta bio čisto o b r a m b e n , s
obuhvatnije
povijesne perspektive m o r a m o ga ocijeniti kao pozitivan, jer je omo gućio očuvanje autentične euharistijske molitvene tradicije ( m a k a r u o b l i k u » z a l e đ e n o s t i « ) , š t o se n e b i b i l o d o g o d i l o d a s u oci
iz
oskudnog povijesnog znanja poduzeli usavršavanje misnog
svoga kanona:
v e ć s p o m e n u t i p o s t u p c i r e f o r m a t o r a u vezi s e u h a r i s t i j s k o m
molit
v o m pokazuju k a k o su smioni zahvati u naslijeđeni tekst opasni bez odgovarajućih znanja o izvornoj vrijednosti i smislu toga teksta T. Šagi-Bunić, 83400). 322
Misni
kanon
kao književna
vrsta,
Bog. smotra,
(usp.
38/1968/
U istom duhu čuvanja naslijeđenog pokrenuto je u Tridentu r e f o r m i r a n j e r i m s k o g m i s a l a . J e d n a j e k o m i s i j a r a d i l a n a t o m e , ali nije uspjela stvar privesti kraju, p a je sabor na posljednjoj svojoj s j e d n i c i 4. p r o s i n c a 1563. o d l u č i o d a se sve š t o j e n a č i n j e n o preda P a p i , p a d a se p o n j e g o v u s u d u i n j e g o v i m a u t o r i t e t o m d o v r š i i p r o g l a s i (COD 797). Sv. P i o V. i z d a o j e o n d a (14. s r p n j a 1570.) m i s a l n a k o j i j e o b v e z a o sve C r k v e , i z u z i m a j u ć i o n e k o j e s u i m a l e d u ž e d o 200 g o d i n a s v o j e o b r e d n e p o s e b n o s t i , ali s t i m e d a se f a v o r i z i r a d a i t a k v e Crkve prihvate novi misal koji je »pregledan i ispravljen« s ciljem da b u d e »vraćen na negdašnju n o r m u i obred svetih otaca«. Tako je s p r o v e d e n a p o s l j e d n j a u n i f i k a c i j a m i s n o g t e k s t a i o b r e d a ; t o j e da k a k o z n a č i l o o d r e đ e n o z a l e đ i v a n j e e u h a r i s t i j s k e l i t u r g i j e , g u b i t a k ne kih bogatstava, načelno sužavanje mogućnosti stvaralaštva i afirmira n j e s t a n o v i t o g l i t u r g i j s k o g i m o b i l i z m a , ali j e u j e d n o onemogućilo samovoljne i neznalačke zahvate u autentičnu zapadnu liturgijsku t r a d i c i j u : d a se d r e v n a b a š t i n a s a č u v a n e o k r n j e n a za b o l j e d a n e k a d se s t e k n u d o v o l j n a z n a n j a za p r i s t u p k i s p r a v n o j r e f o r m i e u h a r i s tijske liturgije koja u ona v r e m e n a nije bila moguća. R e f o r m a t o r i s u t a k o đ e r n a m e t n u l i t e m u saopćivosti misnog teksta, s m a t r a j u ć i d a v j e r n i c i m o r a j u r a z u m j e t i š t o se u m i s i g o v o r i ; t o m e s u se z a h t j e v u u t a d a š n j o j m i s n o j c e l e b r a c i j i i s p r e č a v a l e d v i j e stva r i : š t o se m i s n i k a n o n , a n a r o č i t o r i j e č i p o s v e ć e n j a , i z g o v a r a o t i h o , i š t o se s a v m i s n i t e k s t i z g o v a r a o s a m o l a t i n s k i . T e s u t e m e u a r t i k u l i m a 19. s r p n j a 1562. k o n c i l u p r e z e n t i r a n e u o v o m o b l i k u : »VIII. Mora li se osuditi obred Rimske Crkve po kojem se riječi posveće nja izgovaraju tajno i potiho ( s e c r e t o et s u b m i s s a v o ć e ) ? IX. Da li se misa mora celebrirati samo na pučkom jeziku koji trebaju svi razumjeti? (THEINER II, 58). K o n c i l j e u o b a p i t a n j a u z e o u z a š t i t u postojeću crkvenu praksu i naprosto osudio stavove reformatora (kanon 9; usp. gl. V. i VIII.). Š t o se t i č e i z g o v a r a n j a k a n o n a p o t i h o , k a o o b r a z l o ž e n j e n a v e d e no je s a m o općenito, da su ljudskoj naravi p o t r e b n a n e k a izvanjska p o m a g a l a d a b i se l a k š e u z d i g l a p r e m a r a z m a t r a n j u b o ž a n s k i h stva ri (gl. V), p a se n a t a j n a č i n t o s m j e š t a v a u o k v i r p s i h o l o g i j e : t o j e , u s t v a r i , e l e m e n a t d r a m a t i z a c i j e m i s e k a o c e l e b r a c i j e , d a se p r i p o m o g n e v e ć e m doživljavanju p r i s u t n i k a . Teoloških razloga za t a k a v p o s t u p a k n e m a . Bili s u u k o n c i l s k o j r a s p r a v i i z n e s e n i i r a z l o z i t a k ve n a r a v i , ali n i s u u š l i u k o n a č n i d e k r e t . T a k o j e J o h a n n G r o p p e r ( u m r o 1559), z n a č a j a n n j e m a č k i t e o l o g t o g a r a z d o b l j a , 14. p r o s i n c a 1551. u vezi s t o m t e m o m r e k a o : »A d a s u se n e k o ć r i j e č i p o s v e ć e n j a 323
i z g o v a r a l e g l a s n o , i j e z i k o m k o j i s u svi p r i s u t n i r a z u m j e l i , t o j e isti n i t o za ono v r i j e m e k a d j e u misi sudjelovao s a m o sveti p u k (plebs s a n c t a ) ; s a d a p a k , k a d s u p r i s u t n i svi, p a i n e d i s c i p l i n i r a n i , izgova r a j u se t a j n o , j e r s u o n i n e d o s t o j n i d a č u j u o n e r i j e č i ; p o r a d i t o g a j e o d r e đ e n o d a se c e l e b r i r a l a t i n s k i m j e z i k o m : d a n e b i s v e t e s t v a r i p a l e u b e s c j e n j e i d a se n e p o s i j e b i s e r j e p r e d s v i n j e . . .« (THEINER, I, 618). Š p a n j o l s k i f r a n j e v a c k o n v e n t u a l a c M a r c u s A n t o n i u s d e L u g o d o k a z i v a o j e 1. k o l o v o z a 1562. d a se r i j e č i k o n s e k r a c i j e m o r a j u iz g o v a r a t i tiho, j e r »Krist, k a d j e govorio tajne stvari (arcana), govo rio je to s apostolima, a s n a r o d o m nije govorio tako tajne stvari. P e t a r n a i m e u Dj 10 s v j e d o č i d a u s k r s n u ć e n i j e h t i o o č i t o v a t i osim p r e d o d r e đ e n i m svjedocima; a tako je načinio i m n o g e druge stvari. Jer je Krist na drugi način postupao s p u k o m i narodom, na drugi n a č i n s a p o s t o l i m a . Stoga, k a d je Krist riječi k o n s e k r a c i j e rekao s a m o a p o s t o l i m a i s v e ć e n i c i m a , n e s m i j u se o t k r i v a t i n a r o d u . K a d je Krist svojim apostolima htio otkriti svoju m u k u , uzeo ih je n a s t r a n u « (THEINER, II, 71). K o n c i l i p a k n i j e u s v o j i o t a k v i h o b r a z loženja. S v i š e j e n i j a n s i r a n j a T r i d e n t i n u m p o s t u p i o u vezi s t e m o m o puč kom jeziku u m i s i . V i š e j e b i s k u p a i t e o l o g a s m a t r a l o d a se t e z a 0 p u č k o m jeziku u misi ne može osuditi bez točnijeg razlikovanja, 1 d a se m o r a n e š t o p r e d v i d j e t i z a v j e r n i k e . C a r s k i t e o l o g Joannes A r z e r e k a o j e g. 1551. (10. X I I . ) , k a d s u a r t i k u l i o m i s i p r v i p u t sta v l j e n i n a t e o l o š k u d i s k u s i j u , d a se t a j p r o t e s t a n t s k i s t a v o p u č k o m j e z i k u u m i s i m o ž e o s u d i t i » s a m o š t o se t i č e l a t i n s k e C r k v e « . »Nai m e i Grci celebriraju n a svom jeziku, isto čine i Etiopljani i Moskovljani, kao što latinska Crkva celebrira latinskim jezikom, koji su n e k o ć svi r a z u m i j e v a l i « , p a s t o g a t o »ne m o ž e b i i t o p ć e n i t o o s u đ e n o « . »Uvijek s u n a i m e k o d s v i h n a r o d a m i s e b i l e c e l e b r i r a n e n j i h o v i m v l a s t i t i m j e z i k o m . S a d a p a k n i j e u p u t n o d a se c e l e b r i r a n a p u č k o m j e z i k u ; t o i p a k n i j e z a b r a n j e n o « (THEINER, I, 611). Š p a n j o l s k i d o m i n i k a n a c B a r t o l o m e j M i r a n d a s m a t r a o j e d a se » k a n o n m o r a u v i j e k g o v o r i t i l a t i n s k i m j e z i k o m i s k r o v i t o « , ali d a se t a j a r t i k u l o c e l e b r a c i j i m i s e n a p u č k o m j e z i k u n e s m i j e o s u d i t i k a o d r u g i ar t i k u l i ; i o s t a l o š t o s e u m i s i č i t a l a t i n s k i , m o r a se v j e r n i c i m a u p r o p o v i j e d i r a z j a š n j a v a t i (THEINER, I, 633); a p r o k u r a t o r k a r d i n a l a iz A u g s b u r g a M a r t i n Olaveus u p o z o r i o j e koncilske oce, »neka izdaju z a k o n d a u s v e č a n i m m i s a m a uvijek n e t k o m o r a iznijeti prijevod e v a n đ e l j a i č i t a n j a n a p u č k o m j e z i k u , d a b i s m o se m o g l i o d u p r i j e t i p r o t i v n i c i m a koji toliko u r g i r a j u d a se m i s e celebriraju n a p u č k o m j e z i k u k a k o b i n a r o d r a z u m i o « (THEINER, I, 617). 324
Zagrebački b i s k u p Pavao Gregorijanec izjasnio se 7. siječnja 1552. p r o t i v o p ć e n i t e o s u d e a r t i k u l a o p u č k o m j e z i k u , »jer se na m n o g i m m j e s t i m a , k a o š t o j e t o i u n j e g o v o j dijecezi, m i s e s l u ž e n a n j i h o v u jeziku, za koji k a ž u d a je od bi. J e r o n i m a « ; o s i m toga je p r e d l o ž i o d a se u r e d i d a c e l e b r a n t m o r a p u č k i m j e z i k o m r a z j a s n i t i o n o š t o g o v o r i l a t i n s k i (THEINER, I, 637). S v j e d o č a n s t v o h r v a t s k o g glagoljskog bogoslužja u prilog p u č k o g jezika u misi bilo je, p r e m a tome, zahvaljujući zagrebačkom biskupu, izneseno na Tridentskom k o n c i l u g. 1552. N a d b i s k u p iz P a l e r m a , m e đ u t i m , u s p r o t i v i o se t a d a d o n o š e n j u o d l u k e d a se e v a n đ e l j e u m i s a m a n a v j e š ć u j e u p r i j e v o d u n a p u č k i j e z i k (THEINER, I, 638). Z a n i m l j i v o j e s p o m e n u t i d a se u o k v i r u t e o l o š k e r a s p r a v e o m i s i n a T r i d e n t s k o m k o n c i l u , d e s e t g o d i n a k a s n i j e (1562.), p o j a v i l a p r o tiv u p o t r e b e p u č k o g j e z i k a u m i s i t a ' k o đ e r s t a r a m i s a o s k o j o m se u I X s t o l j e ć u m o r a o b o r i t i s l a v e n s k i a p o s t o l sv. K o n s t a n t i n - Ć i r i l i k o j u j e o n o z n a č i o k a o h e r e z u » t r o j e z i č n i k a « (Žitje Konstantinovo, XV-XVI). I z n i o j u j e ( 2 1 . V I I . 1562.) Š p a n j o l s k i t e o l o g F r a n c i s c o d e S a n c t i s , k o j i j e r e k a o d a se » m i s a n e s m i j e c e l e b r i r a t i p u č k i m jezi k o m , n e g o ili l a t i n s k i m , ili g r č k i m , ili h e b r e j s k i m , t r i j e z i k a u n a t p i s u n a k r i ž u , p o m o ć u k o j i h se i m a l o š i r i t i B o ž j e e v a n đ e l j e . I k o d o b r a ć a n j a F r a n c u s k e i N j e m a č k e p r i j e t i s u ć u g o d i n a m i s a se s l u ž i l a la t i n s k i m j e z i k o m , i d a se b i s e r j e n e d a j e s v i n j a m a , d a se t a j n e B o ž j e n e objavljuju svjetini p a da b u d u p r e d m e t izrugivanja; a što se tiče P r v e K o r i n ć a n i m a 14, š t o n a v o d e h e r e t i c i [i sv. Ćiril se p o z i v a o n a t o m j e s t o sv. P a v l a , o p . Š B ] , d a j e n u ž n o d a p r i s u t n i u c r k v i č u j u š t o se g o v o r i itd., o d g o v o r i o j e (taj t e o l o g ) d a P a v a o t o s h v a ć a o o n o m e k o j i p r o p o v i j e d a r i j e č B o ž j u , ili š t o j e t a k a v o b i č a j b i o u o n o v r i j e m e k a d s u svi b i l i k a o r e d o v n i c i i p o b o ž n i c i , p a n i j e b i l o o p a s nosti od nepoštivanja, kao što bi bilo sada k a d je ljubav ohladnjela.« I p a k j e i t a j t e o l o g s m a t r a o d a » p a p a m o ž e u r e d i t i suprotno, k a k o m u se u č i n i u p u t n i m « (THEINER, II, 71). U n a c r t u d o k t r i n e o m i s i k o j a j e p r e d a n a o č i m a 6. k o l o v o z a 1562. o t o m se p i t a n j u g o v o r i l o o v a k o : » T a k o đ e r l a t i n s k i j e z i k , ko j i m se s l u ž e m i s e u z a p a d n o j C r k v i , u n a j v i š e m s t u p n j u odgovara ( m a x i m e c o n g r u i t ) ; j e r o n j e z a j e d n i č k i u v i š e n a c i j a , a čini se d a n e m a s u m n j e d a b i se b o ž a n s k a otaj'stva č a s t i l a s m a n j e p o š t o v a n j a k a d b i se m i s e o b a v l j a l e p u č k i m i d i o m o m s v a k o g n a r o d a . B i l o b i t a k o đ e r v e o m a o p a s n o , d a se u m n o g i m p r i j e v o d i m a n e r o d e razli čite zablude koje bi učinile da otajstva naše vjere, koja su jedno stavna, daju d o j a m kao da su različita. N o b u d u ć i da u misi ima 325
n e š t o š t o b i svi t r e b a l i r a z u m j e t i , k a o š t o s u č i t a n j a i evanđelja, n e k a d u š o b r i ž n i c i t o n a r o d u r a z j a s n e , b a r n a n e d j e l j e i d r u g e blag d a n s k e d a n e , k a o š t o se t o u o b i č a j i l o u s v i m o n i m c r k v a m a u koji m a n j i h o v i p a s t i r i n e z a p u š t a j u s v o j u d u ž n o s t « (THEINER, II, 75). U d i s k u s i j i o t o m t e k s t u p o k a z a l o se d a više b i s k u p a n i j e b i l o z a d o v o l j n o r a z l o z i m a k o j i s u i z n e s e n i za u p o r a b u l a t i n s k o g j e z i k a ; t a k o j e k r č k i b i s k u p A l b e r t D u i m i u s d e Gliricis i z j a v i o , d a » r a z l o g z a š t o m i s u t r e b a s l u ž i t i l a t i n s k i m j e z i k o m n e i z g l e d a d o b a r ; i n e s m i j u se osuditi koji služe p u č k i m jezikom; u crkvi svetog g r o b a u Jeruzale m u s l u ž e m i s u n a s v a k o m j e z i k u k o j i j e p o d n e b o m « (THEINER, II, 82). B i s k u p iz N i m e s - a ( F r a n c u s k a ) m i s l i o j e d a p i t a n j e p u č k o g jezi k a ne bi valjalo osuditi p o d a n a t e m u , nego bi radije t r e b a l o izraziti, » d a se m i s a i m a s l u ž i t i s a m o l a t i n s k i m j e z i k o m , p o s e b n o u I t a l i j i , F r a n c u s k o j , Š p a n j o l s k o j « (THEINER, II, 91). U definitivnom tekstu dekreta izostavljeno je navođenje bilo kak v i h r a z l o g a u p r i l o g l a t i n s k o m j e z i k u (vidi gl. V I I ) : u o p ć e se l a t i n s k i jezik izričito ne spominje, nego je koncilsko stanovište f o r m u l i r a n o t a k o d a — š t o se t i č e l i t u r g i j s k o g j e z i k a u m i s i — i m a o s t a t i n a s n a zi o n a j j e z i k k o j i j e u p o j e d i n i m c r k v a m a d o s a d b i o n a s n a z i u z o d o b r e n j e R i m s k e Crkve, što d a k a k o za latinski z a p a d znači latin s k i j e z i k , ali i d r u g e t r a d i c i o n a l n o u s v o j e n e j e z i k e , k a o n p r . s t a r o slavenski u n a š i m krajevima. Koncil nije osudio u p o t r e b u p u č k o g j e z i k a u m i s i , n e g o j e o s u d i o (u k a n o n u 9) s a m o n a u č a v a n j e u i s k l j u č i v o j n u ž n o s t i p u č k o g j e z i k a (usp. P. Wiiminger, Langues vivantes et liturgie, Cerf, Pariš 1961, str. 30—32). D r u g i m r a j e č i m a : T r i d e n t i n u m j e u t o j s t v a r i p o s t u p i o konzervativno, čuvajući dotadašnju p r a k s u , j e r o b a v e z a u v o đ e n j a p u č k o g j e z i k a k o j a b i s l i j e d i l a iz sa m e n a r a v i s t v a r i n e s t o j i , a u v o đ e n j e p u č k o g j e z i k a iz p a s t o r a l n i h r a z l o g a n i j e se u k o n k r e t n o j s i t u a c i j i o č i m a č i n i l o u p u t n i m ( n o n t a m e n expedire v i s u m est patribus). K o n c i l i p a k p r i z n a j e v a ž n o s t p a s t o r a l n i h r a z l o g a za p u č k i j e z i k u m i s i , j e r » m i s a s a d r ž a v a v e l i k u p o u k u z a v j e r n i p u k « , p a s t o g a zac r t a v a n a č i n k a k o b i se p a s t o r a l n i ciljevi i m a l i p o s t i ć i m i m o u v o đ e n j a p u č k o g j e z i k a : n a l a ž e (mandat) često komentiranje na puč k o m j e z i k u u n u t a r s a m e m i s e , i t o o n o g a š t o se u m i s i č i t a k a o i s a m i h o t a j s t a v a m i s n e ž r t v e . N i j e se, p r e m a t o m e , T r i d e n t s k i k o n c i l o g r a ničio s a m o n a evanđelje i čitanje, k a k o su neki predlagali, nego je n a l o ž i o i d r u g a k o m e n t i r a n j a t i j e k o m m i s n o g o b r e d a , ali j e t o sve bilo s j e d n e s t r a n e i suviše n e o d r e đ e n o , a s druge s t r a n e v e o m a teško sprovedivo, p a j e t a k o ostalo p r a k t i č k i bez posljedica za daljnju po vijest m i s e . 326
Zanimljivo je pripomenuti da Tridentinum ne uočava molitvenu i zajedničarsku važnost pučkog jezika u misi. nego samo didaktičku ( » m i s a s a d r ž a v a v e l i k u p o d u k u za v j e r n i p u k « , gl. V I I . ) , p a p r e m a t o m e n a r a z i n i s a o p ć a v a n j a s a d r ž a j a k o j i se v j e r o m p r i m a ; to j e n o r m a l n a koncesija o n o m e što su naglašavali r e f o r m a t o r i , u času k a d se v i a f a c t i b i l a i z g u b i l a s v i j e s t o m i s i k a o o k o m u n i t a r n o m či n u k o n k r e t n e Crkve, a p r e v l a d a l a je svijest o misi k a o činu koji o b a v l j a j u s v e ć e n i c i u i m e v j e r n i k a i za v j e r n i k e . U b i t i j e i s t o di d a k t i č k o o b r a z l o ž e n j e d o n e s e n o i u p r i l o g t r a d i c i o n a l n i h m i s n i h ce r e m o n i j a u gl. V., k o j e T r i d e n t i n u m z a š t i ć u j e p r o t i v r e f o r m a t o r a u k a n o n u 7. T e m u o privatnoj misi n a m e t n u l i s u r e f o r m a t o r i t a k o đ e r p r v e n s t v e n o k a o o s p o r a v a n j e c r k v e n e p r a k s e . R i j e č j e b i l a , u s t v a r i , o to m e š t o se v j e r n i c i k o d m i s e r e d o v i t o n i s u p r i č e š ć i v a l i , o s i m s a m o r i j e t k o ; v e ć i n o m se p r i č e š ć i v a o s a m o s v e ć e n i k c e l e b r a n t . L u t e r j e s m a t r a o da pričest p r i s u t n i h vjernika ide u okvir slavljenja Gospod n j e v e č e r e : m i s a o j e , k a k o s m o vidjeli, o č i t o b i l a i s p r a v n a u n a č e l u , i o d g o v a r a l a j e p r a k s i p r v o t n e C r k v e . Ali se r e f o r m a t o r i n i s u z a u s tavili n a t o m e d a se z a l o ž e za r e f o r m i r a n j e p r a k s e i d a t r a ž e m e t o d e i n a č i n e k a k o b i se p o s t i g l o t o d a se v j e r n i c i v r a t e k p u n o m s u d j e lovanju u misnoj celebraciji ne dirajući u bitne sadržaje tradicional ne vjere o autentičnoj naravi i vrijednosti mise. U svome radikaliz m u o n i s u s v a k u m i s u u k o j o j se p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k p r o g l a sili n e č i m p r i v a t n i m , p a p r e m a t o m e i n e d o p u š t e n i m . T e r m i n »pri vatna misa« n a T r i d e n t s k o m koncilu, p r e m a tome, ne znači ono što d a n a s m i s l i m o k a d k a ž e m o »privatna misa«, nego znači svaku misu k o d k o j e se p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k , t j . t a k o đ e r t a k v u n e d j e l j n u ž u p n u m i s u k o d k o j e j e p r i s u t n o v j e r n i č k o m n o š t v o , ali se n e p r i češćuje (što je o n d a bila takoreći redovita pojava). Zato je Trident s k i k o n c i l p r a k t i č k i z a b a c i o n a z i v » p r i v a t n a m i s a « i izjavio u d e k r e t u d a s u sve m i s e z a j e d n i č k e o d n o s n o o p ć e (communes) (gl. V I ) . T e m a se p r e d k o n c i l o m g. 1551. p o j a v i l a u o v o m o b l i k u : »Privat n e m i s e , t j . t a k v e u k o j i m a se p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k , a d r u g i n e , n i s u p o s t o j a l e p r i j e G r g u r a V e l i k o g , i o n e s u n e d o p u š t e n e p a ih treba ukinuti; one su u s u k o b u s Kristovom n a k a n o m ; predstavlja j u više izopćenost negoli zajedništvo k a k v o je Krist ustanovio« ( p r e s e n t a r e m a g i s e x c o m m u n i c a t i o n e m q u a m c o m m u n i o n e m a Chris t o i n s t i t u t a m : a r t . V I I ; Theiner I, 602—603). N a k o n t e o l o š k e dis k u s i j e o t o j t e m i s a o p ć e n o j e k o n c i l s k i m o č i m a 4. s i j e č n j a 1552. d a je n e k i o d t e o l o g a u p o z o r i o d a j e p o t r e b n o i m a t i n a p a m e t i d a t o p o s l j e d n j e , n a i m e d a b i t a k v a m i s a u k o j o j se p r i č e š ć u j e s a m o 327
svećenik značila d a su vjernici ustvari izopćeni, luterovci ne tvrde. O s i m t o g a , u t e o l o š k o j j e d i s k u s i j i b i l a i z r a ž e n a želja, n e k a k o n c i l osudi t a k o đ e r t v r d n j u d a nije d o p u š t e n o »privatno služiti m i s u r a d i p o b o ž n o s t i « ( p r i v a t i m m i s s a m c e l e b r a r e o b d e v o t i o n e m ) : t u se p o javljuje privatna misa u o n o m smislu kako je mi danas shvaćamo. N e t k o j e o d t e o l o g a i z n i o i p r i j e d l o g , n e k a se »na t o m m j e s t u « o s u di t a k o đ e r t v r d n j a d a se »u j e d n o j c r k v i u j e d n o m d a n u s m i j e slu žiti ( s a m o ) j e d n a m i s a , i t o j a v n a « ( I n V I I a r t . : Theiner I, 636). Us p u t s e m o ž e s p o m e n u t i d a j e j e d a n n j e m a č k i b i s k u p 6. l i s t o p a d a 1551. (u d i s k u s i j i o d e k r e t u o e u h a r i s t i j i ) t r a ž i o d a se n a g l a s i d a se nisu dužni pričestiti o n i k o j i p r i s u s t v u j u m i s i Theiner I, 523. K o n c i l se, m e đ u t i m , n i j e o s v r t a o n a t e želje i p r i m j e d b e ; u na c r t u k a n o n a o t o j t e m i , p r e d a n o m o č i m a 18. s i j e č n j a 1552., b i l o j e p r e d v i đ e n o d a se o s u d i a r t i k u l k a k o j e bio p r e d l o ž e n n a diskusiju: »Ako n e t k o k a ž e d a s u p r i v a t n e m i s e (u k o j i m a se, n a i m e , p r i č e š ć u j e s a m o svećenik, a drugi ne, a koje su postojale u Crkvi dugo prije G r g u r a V e l i k o g ) n e d o p u š t e n e , p a d a i h t r e b a u k i n u t i , i d a s u u su k o b u s K r i s t o v o m u s t a n o v o m ; ili d a o n e u p r i z o r u j u v e ć m a i z o p ć e n o s t n e g o l i z a j e d n i š t v o k a k o g a j e K r i s t u s t a n o v i o , n e k a j e izop ćen« ( k a n o n I X : Theiner I, 646). U n a c r t u d o k t r i n e k o j i j e b i o d a n n a k o n c i l s k u d i s k u s i j u d e s e t g o d i n a k a s n i j e (6. k o l o v o z a 1562.) b i l o j e u glavi I V . p r e d v i đ e n o d a se t o m e k a n o n u d a d e z a j a v n o s t o v o o b r a z l o ž e n j e : » N a d a l j e , m i s e u k o j i m a se n e p r i č e š ć u j e n i t k o o s i m s v e ć e n i k a k o j i i h s l u ž e , n e o p r a v d a n o se o s u đ u j u k a o d a s u p r i v a t n e . N a i m e , b u d u ć i d a se s v a k a m i s a služi z a c i j e l u K r i s t o v u C r k v u i o d j a v n o g s l u ž b e n i k a (a p u b l i c o m i n i s t r o ) , z a c i j e l o j e ( o n a ) zajed n i č k a ž r t v a ( c o m m u n e s a c r i f i c i u m ) , i n e m o ž e se n a z i v a t i p r i v a t n o m . A j o š se m a n j e m o ž e r e ć i d a o n a i m a izgled i z o p ć e n j a ( f a c i e m excommunicationis), k a d oni koji joj prisustvuju bivaju od svećenika koji žrtvuje pozdravljeni, p r i m a j u cjelov m i r a i blagoslov, a m o g u također, a k o hoće, postati dionici pričesti. A da običaj takvih misa n i j e i z m i s l i o v e l i k i G r g u r p r v i , d o k a z u j u s t a r i j i o t a č k i s p i s i , j e r se iz n j i h j a s n o v i d i d a j e u o n o v r i j e m e b i o o b i č a j d a se č e s t o s l u ž e m i s e u k o j i m a s e v j e r n i c i n i s u p r i č e š ć i v a l i « (Theiner II, 76). M e đ u t i m j e v e ć 19. s r p n j a
1562. a r t i k u l b i o p r e d l o ž e n n a
siju u s k r a ć e n o m obliku, kao pitanje: t a k v e u k o j i m a se p r i č e š ć u j e
s a m o svećenik, a drugi ne, nedopuš
t e n e i t r e b a i h u k i n u t i ? « ( a r t . V: Theiner, od
6. k o l o v o z a
disku
»Da li s u p r i v a t n e m i s e , t j .
1562. i z o s t a v l j e n
je
izraz
II, 58). U n a c r t u »privatne«:
»Ako
kanona netko
r e k n e d a s u m i s e u k o j i m a se p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k , a d r u g i n e , 328
n e d o p u š t e n e i d a ih t r e b a u k i n u t i , n e k a j e i z o p ć e n « ( k a n o n V I : Thei ner II, 76). U n o v o j r e d a k c i j i o d 7. r u j n a i z o s t a v l j e n j e i z r a z »a d r u gi ne« i u n e s e n a j e u z r o č n a v e z a i z m e đ u » n e d o p u š t e n o s t i « i » u k i d a n j a « : »Ako n e t k o r e k n e d a s u n e d o p u š t e n e m i s e u k o j i m a se s a m o svećenik pričešćuje p a da ih stoga (ideoque) t r e b a u k i n u t i , n e k a je i z o p ć e n « ( k a n o n V I I I : Theiner 11,118). U k o n a č n i t e k s t t o g a k a n o n a , k a k o ga je koncil usvojio, unesena je još s a m o precizacija »sakra mentalno p r i č e š ć u j e « , d a b i se t a k o u k l j u č n o s u g e r i r a l o d a b i se v j e r n i c i k o d m i s e t r e b a l i b a r duhovno pričestiti, to jest »duhovnom ž e l j o m « ( s p i r i t u a l i a f f e c t u ) , k a k o se k o n c i l i z r a ž a v a u gl. V I , d o k trine k o j a je k o n a č n o usvojena te je ušla u definitivni dekret. Uno š e n j e i z r a z a » s a k r a m e n t a l n o « p r e d l o ž i o j e 26. k o l o v o z a 1562. č a n a d s k i b i s k u p d o m i n i k a n a c J. C o l o s v a r i n u s ( T h e i n e r I I , 94). D a se u o č i p r a v a m i s a o T r i d e n t i n u m a o t o j t e m i , o d k a p i t a l n e j e v a ž n o s t i u s p o r e d i t i o b r a z l o ž e n j e u glavi V I . d o k t r i n e u k o n a č n o m t e k s t u s g o r e n a v e d e n i m o b r a z l o ž e n j e m u n a c r t u d o k t r i n e o d 6. k o l o v o z a 1562. R a z l i k a j e g o l e m a . N e v a ž n o j e , m i s l i m , š t o j e u k o n a č n o m obrazloženju izostavljen povijesni dokaz pozivom n a predgrgur o v s k e o t a č k e s p i s e ; a n e k e p o s e b n e v a ž n o s t i n e m a n i t o š t o j e izos tavljen govor o prigovoru da m i s a bez vjerničke pričesti daje sliku i z o p ć e n o s t i v j e r n i k a , i a k o j e z a c i j e l o z a n i m l j i v o k a k v o se z n a č e n j e za svjedočanstvo crkvenog zajedništva u p r v o m n a c r t u naje cjelovu mira u m i s i , k o j i se k a s n i j e u p o t r i d e n t i n s k o v r i j e m e , b i o i z g u b i o iz m i s e . N a j v a ž n i j a j e d u b o k a r a z l i k a u i m p o s t a c i j i , k o j a j e u p r v o m n a c r t u b i l a č i s t o r e a k t i v n a i o b r a n a š k a , a u u s v o j e n o m j e tek s t u t a k v a d a se iz n j e vidi d a T r i d e n t i n u m u o č a v a i p r i z n a j e v r i j e d n o s t r e f o r m a t o r s k o g s t a v a š t o se t i č e s a m e c e l e b r a c i j e , ali n e p r i z naje njihovih teoretskih izvoda o vrijednosti i k a r a k t e r u mise bez v j e r n i č k e p r i č e s t i . D o k se u p r v o m n a c r t u o p r i č e s t i s u d j e l o v a t e l j a n a m i s i r e k l o t e k t o l i k o d a se » m o g u p r i č e s t i t i a k o h o ć e « , u k o n a č n o m j e t e k s t u r e č e n o d a b i k o n c i l t o želio d a bi se svi pričešćivali, pa je time uključno naznačeno da koncil priznaje da bi to bilo ono p r a v o , d a j e t o b a r i d e a l k o j e m u b i t r e b a l o t e ž i t i , ali d a i p a k t r e b a b i t i r e a l i s t i č a n , p a k a d se, e t o , »to u v i j e k n e d o g a đ a « , n e t r e b a go niti m a k n a konac, ne treba tražiti ono što je praktički nemoguće. Koncil se, p r e m a t o m e , m i r i s f a k t i č n i m d u h o v n i m s t a n j e m u ono v r e m e n o j C r k v i , ali n e p r o p u š t a n a z n a č i t i š t o b i b i l o b o l j e i š t o b i savršnije odgovaralo naravi misne celebracije, pa tako m a k a r kroz izražavanje svoje želje z a c r t a v a a u t e n t i č a n stav d r e v n e o t a č k e Crkve p r e m a euharistiji. I ne p r o p u š t a također unijeti j e d a n novi element, 329
k o j i j e b i o s a s v i m o d s u t a n iz p r v o g a n a c r t a , d a b i se v j e r n i c i k o d s v a k e m i s e t r e b a l i b a r duhovno pričestiti. To je tu izneseno kao n e š t o š t o se n e k a k o s a m o p o s e b i r a z u m i j e , j e r se i n z i s t i r a n a želji k o n c i l a d a n a z o č n i n a m i s i n e b i o s t a l i s a m o k o d p r i č e s t i u želji ne go d a bi p r i m a l i i s a k r a m e n t a l n u pričest. T r i d e n t s k i koncil n a taj n a č i n p o k a z u j e da je v j e r n i č k a pričest i n t e g r a l a n dio m i s n e celeb r a c i j e , p a k a d n e m o ž e u v i j e k b i t i n a s t v a r a n s a k r a m e n t a l n i na čin, t r e b a l i b i se v j e r n i c i b a r p r i č e š ć i v a t i u želji, j e r n i j e d o s t a d a s u n a m i s i s a m o p o b o ž n o p r i s u t n i n e g o b i t r e b a l o d a b u d u d i o n i c i žrt v o v a n o g t i j e l a i k r v i G o s p o d n j e m a k a r s a m o n a t a k a v d u h o v n i na čin. T o se v i d i j o š o s o b i t o iz r a s p o r e d a i d e j a u k o n a č n o m t e k s t u , z a r a z l i k u o d p r v o g n a c r t a . D a n i j e d n a m i s a n i j e p r i v a t n a n e g o j e sva k a o p ć a ili z a j e d n i č k a , t o p r v i n a c r t d o k a z u j e a r g u m e n t o m k o j i d o n e k l e z v u č i j u r i d i č k i : » s v a k a se m i s a služi za c i j e l u C r k v u , i služi j e j a v n i s l u ž b e n i k « ; s a m o se d o d a j e d a se n a z o č n i c i , a k o h o ć e , m o g u i p r i č e s t i t i . U u s v o j e n o m j e t e k s t u n a p r v o m m j e s t u d o k a z iz činje nice d u h o v n e pričesti vjernika: zajedničke su, a n e p r i v a t n e , i one m i s e u k o j i m a se s a k r a m e n t a l n o p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k , j e r se » p u k « ( p o p u l u s ) u n j i m a p r i č e š ć u j e d u h o v n o . J u r i d i č k i d o k a z , iz to g a š t o s e m i s a p r i k a z u j e za c i j e l u C r k v u i š t o j e p r i k a z u j e » j a v n i s l u ž b e n i k « , s t a v l j e n j e n a d r u g o m j e s t o , ali u n o v o j f o r m u l a c i j i k o j a j e t e o l o š k i d a l e k o r a z r a đ e n i j a , d u b l j a i p u n i j a , z a d o b i v š i j a s a n zaj e d n i č a r s k i ( k o m u n i t a r n i ) i m i s t i č k o - n a d n a r a v n i z n a č a j : ni t a k v e m i s e n i s u p r i v a t n e n e g o o p ć e i z a j e d n i č k e , j e r »ih j a v n i c r k v e n i služ b e n i k n e c e l e b r i r a s a m o za s e b e , n e g o za sve v j e r n i k e k o j i p r i p a d a j u t i j e l u K r i s t o v u « (gl. V I ) . U k r a t k o : T r i d e n t s k i k o n c i l d r ž i d a j e n o r m a l n o d a se v j e r n i c i n a m i s i p r i č e š ć u j u ; t o b i b i l o i d e a l n o ; ali se n e s m i j e t o f o r s i r a t i d o t l e d a b i se o b e z v r e đ i v a l e , k a o n e š t o p r i v a t n o , o n e m i s e u koj'ima se t o n e d o g a đ a , n e g o se p r i č e š ć u j e s a m o s v e ć e n i k ; i p a k i u t a k v i m se m i s a m a v j e r n i c i n e o g r a n i č a v a j u s a m o n a n a z o č n o s t k o d p r i k a z i v a n j a ž r t v e , n e g o se t r u d e d a b a r d u h o v n o ( ž e l j o m ) b u d u d i o n i c i ž r t v e n o g stola. P r e m a t o m e nije bilo u s k l a d u ni sa slovom, a j o š m a n j e s d u h o m T r i d e n t s k o g k o n c i l a , k a d se u k a s n i j a v r e m e n a u n e k i m k r a j e v i m a b i o u v r i j e ž i o o b i č a j d a se v j e r n i c i u n u t a r m i s e u o p ć e n e p r i č e š ć u j u , n e g o s a m o i z v a n m i s e : t a k o se p o n e g d j e i u X X . s t o l j e ć u , n a k o n š t o se v e ć b i l a p o č e l a r a z m a h i v a t i o b n o v a sv. Pija X. o čestoj pričesti, pričest dijelila n e p o s r e d n o prije m i s e (što je bio pravi liturgijski nonsens) i neposredno poslije mise. To je 330
s a m o bio plod jednoga razvitka koji je kretao m i m o Tridentskog k o n c i l a , a k o j e m u k o n c i l n i j e u s p i o p o s t a v i t i u s p j e š n u b r a n u ; nje gove su formulacije u toj stvari, uostalom, iako točne i u skladu s n a j s t a r i j o m t r a d i c i j o m , i p a k b i l e , k a k o s m o v i d j e l i , u n e k o l i k o blije de i slabašne; pogotovo što je općenito kazuistički m i n i m a l i z a m k a s n i j e g r a z d o b l j a u z i m a o u o b z i r t a k o r e ć i s a m o š t u r i 8. k a n o n iz k o n c i l s k o g d e k r e t a , a s l a b o se o b a z i r a o n a g l a v u V I . d o k t r i n e . Reformatorski n a p a d a j ne služenje mise u čast svecima Triden t i n u m j e o d b a c i o n a č i s t o r e a k t i v a n n a č i n ( k a n o n 5), n e u l a z e ć i u teološko utemeljenje opravdanosti toga običaja, osim što je naglasio d a C r k v a t o n e s h v a ć a k a o d a b i se ž r t v a p r i k a z i v a l a s v e c u : ž r t v a se p r i k a z u j e s a m o B o g u j e d i n o m e (gl. I I I ) . S p e c i f i č n o teološke teme, t o j e s t k o j e se t i č u o n o g a š t o se o m i si v j e r u j e , š t o s u i h k o n c i l u n a m e t n u l i r e f o r m a t o r i , i m a l e s u u a r t i k u l i m a , p r e d l o ž e n i m a n a d i s k u s i j u 5. p r o s i n c a 1551., o v a j o b l i k : »I. — Da m i s a nije žrtva, ni p r i n o s za grijehe, nego s a m o u s p o m e n a (commemoratio) žrtve načinjene n a križu; oci je u p r e n e s e n o m značenju nazivaju ž r t v o m , ali uistinu i u p r a v o m smislu ona to nije, nego s a m o t e s t a m e n t i obećanje o t p u š t e n j a grijeha. I I . — Da m i s a ne proizlazi iz evanđelja, i da je nije Krist ustanovio, n e g o j e i z n a š a š ć e l j u d i ; i d a o n a n i j e d o b r o d j e l o ili z a s l u ž n o d j e l o (meritum); dapače, da se u njoj počinja očito i m n o g o s t r u k o iđolopoklonstvo. I I I . — Da se n a n o s i h u l a (blasphemia) presvetoj žrtvi Kristovoj na križu a k o n e t k o vjeruje da svećenici u misi Božjega Sina iznova prinose Ocu; da to da se Krist otajstveno (mystiče) za nas žrtvuje i prinosi ne znači d r u g o nego d a se on n a m a daje na blagovanje. I da Krist onim riječima: Ovo činite na moju uspomenu, nije naredio da apostoli prika zuju njegovo tijelo i k r v u misnoj žrtvi. V. — Da m i s a ni živima ni m r t v i m a ne koristi kao žrtva; i da je bezb o ž n o namjenjivati je za grijehe, za zadovoljštine i za d r u g e p o t r e b e , VI. — Kao što se n i t k o n e pričešćuje za drugoga ili ne o đ r e š u j e za drugoga, t a k o ne može svećenik ni u misi prinositi žrtvu za drugoga« (THEINER I, 602). Na
teološkoj
diskusiji
o tim artikulima
1551. b i l a s u
iznesena
mišljenja da n e bi trebalo j e d n o s t a v n o osuditi o n o da je m i s a testam e n a t ( a r t . I) i d a n i j e z a s l u ž n o d j e l o ( a r t . I I ) , k a o n i o n o o » p r e n e s e n o m z n a č e n j u « ( a r t . I ) , ili d a j e m i s a i z n a š a š ć e l j u d i ( a r t . I I ) , j e r sve t o m o ž e i m a t i i d o b a r s m i s a o (THEINER,
I, 636).
T a k o se d o
g o d i l o d a s u t e t e m e t i j e k o m k o n c i l s k o g r a d a n a p u š t e n e , p a se k o n a č n i d e k r e t o m i s i o n j i m a n e i z r a ž a v a . N j i h n e m a u a r t i k u l i m a ka ko
s u bili p r e d l o ž e n i n a t e o l o š k u d i s k u s i j u 19. V I I . 1562. (THEINER
II, 331
58), i a k o se o n a f o r m u l a c i j a o » p r e n e s e n o m z n a č e n j u « j o š p o j a v l j u j e u n a c r t u k a n o n a 6. V I I I . 1562. ( k a n o n 1), a g o v o r o m i s i k a o d o b r o m i z a s l u ž n o m djelu nalazio se u n a c r t u d o k t r i n e k o j a j e d a n a i s t o g d a n a (6. V I I I . 1562.) n a d i s k u s i j u z a j e d n o s t i m n a c r t o m k a n o n a . K o r i s n o j e , m i s l i m o , d o n i j e t i t a j t e k s t iz n a c r t a d o k t r i n e , d a s e vidi k a k o se p l a n i r a o o d g o v o r n a L u t e r o v n a p a d n a m i s u k a o » d o b r o i z a s l u ž n o d j e l o « , i a k o j e t o iz k o n a č n o g t e k s t a i z o s t a v l j e n o p a t a k o n i j e z a d o b i l o k o n c i l s k i a u t o r i t e t . » S t o g a n e k a se n i t k o n e u s u d i p o ricati da m i s a . . jest d o b r o djelo; o n a je n a i m e djelo s a m o g a Kris ta, k o j i j e i s t o d o b n o p r i n o s i t e l j i p r i n e s e n i , i p a k p o s l u ž e n j u sveće nika, koji d o k d o s t o j n o žrtvuju, zacijelo izvode djelo B o g u milo, p a s t o g a i z a s l u ž n o « (cap. I: THEINER II, 74). T r e b a l o j e k o d g o v o r a o m i s i k a o z a s l u ž n o m d j e l u v o d i t i r a č u n a — k a k o j e u s i j e č a n j s k o j di s k u s i j i g. 1552. b i o u p o z o r i o n j e m a č k i b i s k u p J u l i u s P f u l g ( N a u m b u r g e n s i s ) — k o l i k o j e u t o m e i s t i n e , »jer j e K r i s t j e d n o m n a k r i ž u z a s l u ž i o z a sve vi j e k e « (THEINER I, 644), p a se o m i s i k a o z a s l u ž n o m d j e l u m o g l o g o v o r i t i s a m o u k o l i k o j e t o z a s l u ž n o d j e l o svećenika-celebranta o s o b n o , a to j e o n d a izvan perspektive govora o misi k a o ž r t v i k o j a i m a s v o j u ž r t v e n u v r i j e d n o s t iz ž r t v o v a n j a K r i s t o v a , a n e s v e ć e n i k o v a ; i n a č e se u p a d a l o b a š u o n o š t o j e L u t e r p r i g o v a r a o , k a o d a s v e ć e n i k (a n e K r i s t ) p o m i s i k a o s v o m e d o b r o m i z a s l u ž n o m d j e l u s p a š a v a . S t o g a j e b i l o n o r m a l n o i n u ž n o d a se t a t e m a n e p o s t a v l j a t a k o p o l e m i č k i , ili d a se j e d n o s t a v n o i z o s t a v i , š t o j e k o n a č n o i načinjeno. U a r t i k u l i m a g. 1562. d o n e s e n a j e , m e đ u t i m , u o b l i k u p i t a n j a j e d n a n o v a t e o l o š k a t e m a , k o j e n i j e b i l o g. 1551.: »Je li m i s a samo žrtva hvale i zahvaljivanja ( g r a t i a r u m a c t i o n i s ) , ili t a k o đ e r ž r t v a p o m i r b e n a ( s a c r i f i c i u m p r o p i t a t o r i u m ) , k a k o za žive t a k o i z a p o k o j n e « (art. XIII: THEINER II, 58). N o v o s t j e p r v i d i o t o g a p i t a n j a , j e r se d r u g i d i o , u s t v a r i , v e ć n a l a z i o u I. i V. a r t i k u l u , s a m o d j e l o m i č n o d r u g i m riječima. T a k o se T r i d e n t s k i k o n c i l , s o b z i r o m n a o n o š t o C r k v a o m i s i vjeruje, k o n a č n o , osjetio nezaobilazno sučeljenim — u smislu da o t o m e s v a k a k o m o r a izreći svoj p r a v o r i j e k — s p r o t i v n i č k i m stavovi m a k o j i se m o g u i z r e ć i o v a k o : »Misa n i j e ž r t v a u p r a v o m s m i s l u , u k o j o j b i se K r i s t p r i n o s i o : v j e r o v a t i n e š t o t a k v o , z n a č i l o b i h u l i t i n a j e d i n c a t u K r i s t o v u ž r t v u n a k r i ž u , i t i m e b i se z a p r a v o u k i d a l a vri j e d n o s t ž r t v e n a k r i ž u . O n i m r i j e č i m a »ovo č i n i t e n a m o j u u s p o m e n u « K r i s t n i j e n a r e d i o a p o s t o l i m a d a prinose njegovo tijelo i krv ( p a p r e m a t o m e , n i j e u s t a n o v i o m i s u k a o ž r t v u ) . M i s a se (u n a j b o 332
ljem slučaju) može shvatiti s a m o kao žrtva hvale i zahvaljivanja, to jest kao molitveno iskazivanje hvale i zahvale Bogu; sa žrtvom na k r i ž u i m a s a m o t u vezu d a j e g o l o s p o m i n j a n j e o n e ž r t v e , t o j e s t čis t o p s i h o l o š k o p o d s j e ć a n j e n a ž r t v u n a k r i ž u . A k o s e k a ž e d a se K r i s t u m i s i p r i k a z u j e , t o n e z n a č i n i š t a d r u g o n e g o s a m o d a se p o c e l e b r a ciji K r i s t d a j e v j e r n i c i m a d a ga m o g u b l a g o v a t i . M i s n a c e l e b r a c i j a , p r e m a t o m e , n e m a d r u g e v r i j e d n o s t i z a v j e r n i k e o s i m o n e k o j a se stječe p r i m a n j e m pričesti, a to o n d a znači da od mise m o g u imati k o r i s t i s a m o o n i k o j i se p r i č e s t e ; d r u g i , k o j i n e p r i m a j u p r i č e s t i , b i lo živi, a p o g o t o v o m r t v i , n e m o g u i m a t i o d m i s e n i k a k v e k o r i s t i , p a se s t o g a i n e s m i j e m i s a p r i k a z i v a t i z a d r u g e , k a d t o n i š t a n e z n a č i o s i m z a v a r a v a n j a l j u d i . M i s a k a o t a k v a n e m a n i k a k a v p o m i r b e n i zna čaj, kao što ga je imala Kristova žrtva na križu, p a je stoga govor o t o m e d a b i se o n a p r i k a z i v a l a z a g r i j e h e l j u d i , u s t v a r i s v e t o g r d a n go vor.« T o s v e j e k o n c i l u k a n o n i m a (1—4) o s u d i o p o d a n a t e m u , k a o s u p r o t n o p r a v o j vjeri, a što znači, da je proglasio istinitim ono što je kontradiktno tim tvrdnjama. Bitno nov u m e t a k u odnosu prema protivničkim stavovima koje j e k o n c i l s m a t r a o d a i h t r e b a o s u d i t i n a l a z i se s a m o u d r u g o m k a n o n u , u k o l i k o se p o d a n a t e m u o s u đ u j u o n i k o j i p o r i č u d a j e K r i s t rije č i m a »ovo č i n i t e n a m o j u u s p o m e n u « apostole postavio za svećeni ke«. T a s e t e m a n i j e n a l a z i l a m e đ u p r o t i v n i č k i m a r t i l k u l i m a o ž r t v i mise, p a o njoj n i s u raspravljali ni teolozi ni s a b o r s k i oci; o n a se p r e d k o n c i l o m p o j a v i l a u r e v i d i r a n o m n a c r t u k a n o n a d n e 7. r u j n a 1562., š t o j e o n d a i z a z v a l o ž e s t o k u o p o r b u g r u p e o t a c a , m e đ u k o j i m a s u se i s t i c a l i n a d b i s k u p iz G r a n a d e P e t r u s G u e r r e r o , n a d b i s k u p iz B r a g e (Portugal) B a r t h o l o m a e u s de M a r t y r i b u s (dominikanac) i bis k u p iz S e g o v i j e M a r t i n P e r e z d e A y a l a . N a d b i s k u p G u e r r e r o u p o z o r i o j e n a s j e d n i c i 7. r u j n a d a N i k o l a C a b a s i l l a t v r d i d a s e t o d o g o d i l o n a D u h o v e , a i s t o m i s l i i sv. G e r m a n , a D u n s S k o t d a j e t o b i l o n a d a n u s k r s n u ć a , p r e m a I v 20; m n o g i b i se n a u č i t e l j i t o m a n a t e m o m o s u d i l i , a t o n i j e n u ž n o ; o s i m t o g a , » D u h S v e t i n i j e p r i s u t a n k a d se h o ć e o d l u č i t i n e š t o š t o n i j e n u ž n o « (Theiner II, 119). O n j e s m a t r a o d a t o p i t a n j e , k a d j e K r i s t u s t a n o v i o s v e ć e n i k e , s p a d a u d e k r e t o sv. r e d u ; n e k a se o s t a v i z a t u r a s p r a v u . V e l i k a j e v e ć i n a i p a k p r i h v a t i l a k a k o j e b i l o p r e d l o ž e n o ; ali j e G u e r r e r o d a n p r i j e s v e č a n e s j e d n i c e n a n o v o p o t e g a o t o p i t a n j e n a v o d e ć i veći b r o j o t a c a k o j i s u z a s t u p a l i da je Krist apostolima dao svećeničku vlast poslije u s k r s n u ć a kad im j e r e k a o : » P r i m i t e D u h a S v e t o g a . . . « (Iv 20,22—23), i d a t o i z g l e d a 333
i s t i n i t i j e . T a d a j e n a k o n c i l u n a s t a l a d r a m a t i č n a g u ž v a , j e r g o l e m a ve ć i n a n i j e h t j e l a d o p u s t i t i d a se s t a v l j a u p i t a n j e n e š t o š t o j e v e ć iz g l a s a n o ; p o s r e d o v a o j e l e g a t k a r d i n a l H o s i u s : o n i m r i j e č i m a n a ve č e r i K r i s t j e a p o s t o l i m a d a o v l a s t n a d s v o j i m pravim tijelom, a po u s k r s n u ć u u Iv 20, 2 2 — 2 3 , d a o i m j e v l a s t n a d s v o j i m mističnim tije lom, t j . C r k v o m (THEINER II, 129), p a u t o m s m i s l u t r e b a r a z u m j e ti t e o c e n a k o j e s e p o z i v a G u e r r e r o . T a j j e k a n o n o n d a d a n i z n o v a n a glasanje, i zaključeno je većinom glasova da u m e t a k ostaje. Šest je b i s k u p a i p a k i s u t r a d a n , n a s v e č a n o j s j e d n i c i 17. r u j n a 1562., k a d j e dekret o misi proglašen, pismeno glasovalo protiv toga kanona: osim Guerrera, bila su to još tri španjolska biskupa, j e d a n Talijan, i naš b i s k u p k r č k i G l i r i č i ć ( d e Gliricis) k o j i j e u s v o m e v o t u m u n a p i s a o : »Non placet k a n o n o z a r e đ e n j u a p o s t o l a o n i m r i j e č i m a : Ovo činite itd., k a k o z b o g t o g a š t o o s u đ u j e m n o g e s v e t e o c e , n a i m e : D i o n i z i j a Areopagitu, p a p u Aleksandra, Ivana Krizostoma, Maksima, Augustina, bi. T o m u i d r u g e što ih je n a v e o n a d b i s k u p G r a n a d e ; a t a k o đ e r i zbog t o g a š t o o v d j e n i j e m j e s t o z a o d l u k u o t o j s t v a r i , n e g o se t o m o r a o d l o ž i t i z a s l i j e d e ć u s j e d n i c u n a k o j o j ć e se b r a đ i v a t i o s a k r a m e n t u r e d a , t e se u m e đ u v r e m e n u m o r a s t v a r i s p i t a t i , a n e o d r e d i t i o v a k o b e z d i s k u s i j e « (THEINER II, 131). B i s k u p iz S e g o v i j e M a r t i n P e r e z d e A y a l a , k o j i j e 17. k o l o v o z a 1562. b i o z a t r a ž i o n e k a se iz t e k s t a k a n o n a i z b r i š e s t a v d a s e m i s a p r i k a z u j e »i za d r u g e p o t r e b e « (THEINER II, 82), a o n d a 7. r u j n a t a j z a h t j e v p o n o v i o j e r d a ž r t v a m i s e »nije b i l a z a t o u s t a n o v l j e n a « (THEINER II, 119), g l a s o v a o j e n a k o n a č n o j s v e č a n o j s j e d n i c i 17. r u j n a 1562. t a k o đ e r p r o t i v t e t o č k e u k a n o n u 3 . i z n o s e ć i u p i s m e n o m v o t u m u o v e r a z l o g e : » P r v o , j e r se n e m o ž e d o k a z a t i P i s m o m , n i t r a d i c i j o m k o j a b i b i l a z a k o n i t a ( l e g i t i m a ) t r a d i c i j a , a n i t i iz o t a c a ; d r u go, j e r se n e čini d a bi K r i s t bio sebe n a križu p r i k a z a o za sve p o t r e b e k o j e se m o g u d o g o d i t i ; t r e ć e , j e r (to) p r u ž a b l i ž n j u p r i g o d u i o t v a r a p r i s t u p praznovjericama (superstitionibus: THEINER II, 130) T a j j e b i s k u p , k a k o se iz t o g a n j e g o v a u p o r n o g u s t r a j a n j a v i d i , p o s e b n o bio zabrinut n a d teoretskim z l o u p o t r e b a m a o n o v r e m e n o g propovjed n i č k o g g o v o r a (i f a k t i č n e p r a k s e , k o j u j e t a j g o v o r o d r ž a v a o ) o tzv. »plodovima mise« (usp. o t o m u n a š e m poglavlju »Novi oblici euha ristijske pobožnosti«). U vezi s t i m k a n o n o m 3. u k o j e m u s e p o d a n a t e m o m o s u đ u j e s t a v onih koji kažu d a m i s a »koristi s a m o primatelju«, važno j e upozoriti, d a j e u a r t i k u l u n a k o j i se t i m r i j e č i m a o d g o v a r a , g o d i n e 1551. b i l o r e č e n o o v a k o : » K a o š t o se nitko ne pričešćuje za drugoga ili n e o d r e šuje za d r u g o g a , t a k o n e m o ž e svećenik ni u m i s i p r i n o s i t i ž r t v u za 334
d r u g o g a « (THEINER I, 602). R e d a k t o r i t o g a a r t i k u l a o č i t o s u go d i n e 1551. p r e t p o s t a v l j a l i , z a j e d n o s r e f o r m a t o r i m a , d a p r i č e s t n e m o ž e b i t i p r i m l j e n a za d r u g o g a , k a o š t o j e t o m i s l i o i sv. T o m a Ak vinski. I u d i s k u s i j a m a 1551/52. više njih j e z a s t u p a l o , razlikujući euharistiju kao s a k r a m e n a t od euharistije kao žrtve, to tradicionalno stanovište da euharistija kao s a k r a m e n a t (tj. p o p r i m a n j u pričesti) k o r i s t i s a m o p r i m a t e l j u ; ali se u t o v r i j e m e n a k o n c i l u j a v i l o i d r u g o m i š l j e n j e , d a i p r i m a n j e p r i č e s t i m o ž e k o r i s t i t i d r u g i m a z a k o j e se pričest primi, m a k a r je sami nisu primili. Tako je, n a primjer, već s p o m i n j a n i n j e m a č k i t e o l o g G r o p p e r 14. p r o s i n c a 1551. r e k a o o v a k o : »I m i s a j e j e d i n c a t a ž r t v a , k a o š t o j e j e d a n s a k r a m e n a t : i s t o s u , i j e d n a t e i s t a s t v a r ; p o r a d i t o g a k a o š t o se e u h a r i s t i j a k a o ž r t v a p r i k a z u j e z a d r u g e , t a k o se k a o s a k r a m e n a t m o ž e za d r u g e p r i m i t i « THEI NER I, 619). Z b o g t o g a j e o n d a u f o r m u l a c i j i a r t i k u l a g. 1562. izostav l j e n a k o n s t a t a c i j a d a se » n i t k o n e p r i č e š ć u j e z a d r u g o g a « , p a se u n o v o j f o r m u l a c i j i g o v o r i s a m o o m i s i k a o ž r t v i : »Da li ž r t v a , k o j a se z b i v a u m i s i , k o r i s t i s a m o p r i m a t e l j u , a n e m o ž e se p r i k a z i v a t i z a d r u g e . . . « (THEINER II, 58). N a t a j se n a č i n T r i d e n t s k i k o n c i l k o n a č n o n i j e i z j a s n i o o t o m e , m o ž e li se p r i č e s t p r i m a t i z a d r u g e , ili n e m o ž e ; t o j e o s t a l o o t v o r e n o , k a o quaestio disputata m e đ u katolicima. Kasnije se u p r a k s i p r o š i r i o o b i č a j d a se p r i č e s t n a m j e n j u j e za d r u g e ; p o s e b n o u n a j n o v i j i m v r e m e n i m a , o t k a k o se o p e t p o č e l a p r o m i c a t i p r a k s a č e s t e p r i č e s t i . No, izražavanje stanovišta da svećenik-celebrant p r i m a pričest umjesto v j e r n i k a , i za v j e r n i k e , m o ž e se n a ć i v e ć i u s r e d n j e m v i j e k u , k a k o s m o u p o z o r i l i u p o g l a v l j u »Novi o b l i c i e u h a r i s t i j s k e p o b o ž n o s t i « ( u s p . J. A. J U N G M A N N , M i s s a r u m s o l l e m n i a , I I , 4 4 3 ; T. Š a g i - B u n i ć , I z a z o v s t a r i h , s t r . 139). P r o p i c i j a t o r n i z n a č a j m i s e , t o j e s t v j e r o v a n j e d a se p r i k a z i v a njem m i s n e žrtve može Bogu dati zadovoljština za grijehe, bila je t e m a k o j a j e m n o g o z a o k u p l j a l a t r i d e n t s k e o c e , p o s e b n o b a š iz r a z l o g a k o j i s u s e d u b o k o t i c a l i t a d a n j e c r k v e n e p r a k s e , a k o j u s u refo r m a t o r i ugrožavali: vjernici su r e d o v i t o tražili d a se za njihove grije h e ili za g r i j e h e n j i h o v i h p o k o j n i k a s l u ž e m i s e , i t o j e b i l a n o r m a l n a p o j a v a c r k v e n o g života. Taj j e p r a k t i č n o - p a s t o r a l n i interes bio odlu čujući za p r i s t u p koncilskih o t a c a t o m e p i t a n j u : d o m i n i r a l o j e indi vidualno p r o m a t r a n j e , a propicijatornost mise u o d n o s u p r e m a kon k r e t n o j p u t n i č k o j C r k v i o p ć e n i t o j e d v a se p o j a v i l o k a o t e m a , a d a n e govorimo o e v e n t u a l n o m p r o p i c i j a t o m o m značaju mise za svaku k o n k r e t n u g e n e r a c i j u č o v j e č a n s t v a . U n i v e r z a l n u p r o p i c i j a t o r n u vri335
j e d n o s t m i s e k a o ž r t v e , u k o l i k o se p o m i s i p r o p i c i j a t o r n a v r i j e d n o s t k r i ž a p r i m j e n j u j e n a C r k v u u s v a k o m v r e m e n s k o m č a s u , i m a o j e u svi j e s t i , n a p r i m j e r , t e o l o g M a r t i n O l a v e u s , k o j i j e g. 1551. u T r i d e n t u za s t u p a o k a r d i n a l a iz A u g s b u r g a : t a j j e t e o l o g , i z i s t i r a j u ć i n a t o m e d a s u » p l o d i s v r h a « e u h a r i s t i j s k e ž r t v e »isti s o n o m k r i ž a , d a n a i m e n a sebe p r i m j e n i m o u č i n k e one (žrtve), t a k o da koristi ne s a m o za k a z n e i o p r o s t i v e krivnje n e g o i za s m r t n e « , u j e d n o t v r d i o d a od m i s n e ž r t v e ovisi d j e l o t v o r n o d o b i v a n j e p l o d o v a ž r t v e n a k r i ž u k o j e se zbiva p o s a k r a m e n t i m a : »Svu m o ć i p a k t r e b a p r i p i s a t i žrtvi m i s e : n j e z i n u č i n a k p o s t i ž e m o p o s r e d s t v o m s a k r a m e n a t a « ( T H E I N E R I, 6 1 6 — 6 1 7 ) . I p a k n i o n n e r a z v i j a p o b l i ž e t u m i s a o , n e g o se p r v e n s t v e n o b a v i p i t a n j e m k a k o se p r o p i c i j a t o r n a v r i j e d n o s t m i s e p r i m j e n j u j e p o j e d i n c i m a , i k o j i m s v e p o j e d i n c i m a . O n s m a t r a d a se p o s a k r a m e n t u p r i m j e n j u j e s a m o p r i m a t e l j u , ali p o ž r t v i se n e p r i m j e n j u j e s a m o o n o m e t k o ž r t v u p r i n o s i n e g o i o n o m e za k o g a se p r i n o s i . T o j e s l i č n o k a o i u s l u č a j u m o l i t v e , p r e m d a se ž r t v a r a z l i k u j e o d m o l i t v e : »U m o l i t v a m a o d B o g a p r o s i m o d a p o s v o m e S i n u n a m a ili n j i m a o p r o s t i ; a p o ž r t v i prikazujemo Bogu Ocu samoga njegova Sina, kojega m u pokazujemo k a d t r a ž i m o d a n a m p o n j e m u b u d e o p r o š t e n o « (THEI NER I, 617). Ali b e z n u t a r n j e p o z i t i v n e r a s p o l o ž e n o s t i č o v j e k o v e B o g n e o p r a š t a g r i j e h e , n i p o s a k r a m e n t i m a n i p o m i s n o j ž r t v i : »Sine bo> no motu m i s a se n i k a k o n e p r i m j e n j u j e : n a i m e opus operatum, to j e s t u č i n k o v i t o s t s a m o g a s a k r a m e n t a i ž r t v e n a m a se n e p r i m j e n j u j e o s i m u k o l i k o s m o r a s p o l o ž e n i ; u p r o t i v n o m s l u č a j u opus operatum ništa ne proizvodi. I p a k s n a g o m ove žrtve m o ž e m o izmoliti d r u g i m a , t a k o đ e r takvima koji dosad nisu dobro raspoloženi, p r v u milost« ( T H E I N E R I, 617). P r e m a t o m e , č i n i se, O l a v e u s s m a t r a d a e u h a r i s t i j s k a ž r t v a bar može i m a t i p r o p i c i j a t o r n i z n a č a j t a k o đ e r u t o m s m i s l u d a se p o n j o j p o s t i g n e i z a n e v j e r n i k a m i l o s t k o j a ć e g a d o v e s t i do krštenja. P a p i n s k i teolog isusovac J a k o v Laynez mislio je, m e đ u t i m , d a se m i s a m o ž e p r i m j e n j i v a t i s a m o z a g r i j e h e v j e r n i k a , t o j e s t za g r i j e h e k o j e l j u d i n a č i n e p o s l i j e k r š t e n j a ; i m i s a o p r a š t a s v e o p r o s t i v e (la k e ) g r i j e h e o n o g a v j e r n i k a z a k o j e g a se n a m j e n j u j e , p o s a m o j n j e govoj pobožnosti, bez drugog s a k r a m e n t a ; a s m r t n e grijehe opra š t a p o s r e d s t v o m s a k r a m e n t a p o k o r e ( u s p . T H E I N E R I, 605 u s p . T H E I N E R I I , 96). M e l k i o r C a n o , t e o l o g c a r a K a r l a V., s a s v i m j e razdvojio misu kao žrtvu od sakramenta; i misna žrtva, po njemu, i m a p r o p i c i j a t o r n i z n a č a j »za g r i j e h e živih i m r t v i h « , ali n e k a o za dovoljština za k r i v n j u (culpa), nego s a m o k a o z a d o v o l j š t i n a za op336
r a š t a n j e k a z n e (poena): »Stoga m i za k r i v n j u n e m a m o n i k a k v e žrtve, nego s a k r a m e n t e , k a o krst, p o k o r u itd. a S m o je p r i n o s križa bila ž r t v a za g r i j e h e : i t a j se p r i n o s k r i ž a p r i m j e n j u j e p o s a k r a m e n t i m a . Ž r t v a d a k l e k o j a se u c r k v i p r i k a z u j e n a o l t a r u , j e s t za o t p u š t a n j e k a z n i « ( T H E I N E R I, 608—609). V e ć i n a j e i p a k s t a j a l a n a liniji k o j u j e z a s t u p a o L a y n e z , d a m i s a k a o ž r t v a i m a p r o p i c i j a t o r n i z n a č a j i z a s m r t n e g r i j e h e , ali p o s r e d n o , p o s a k r a m e n t u p o k o r e , p r i b a v l j a j u ć i g r e š n i k u z a k o j e g a se p r i n o s i , m i l o s t o b r a ć e n j a . M n o g i s u i n z i s t i r a l i d a se t o z b i v a n a i m p e t r a t i v a n n a č i n , to j e s t d a se p r i n o š e n j e m ž r t v e t a j u č i n a k o d B o g a m o ž e i z m o l i ti. »A u n i š t a v a g r i j e h e u p r a v o m s m i s l u i o d i s t i n s k i . . . i p a k i h n e u n i š t a v a n e p o s r e d n o . . . izmoljuje se n a i m e ljubav, a p o ljubavi po kajanje, a po pokajanju otpuštenje grijeha«, objašnjavao je Cesar F e r r a n t i u s , z a s t u p n i k b i s k u p a iz S e s s a A u r u n c a ( I t a l i j a ) . A u g u s t i n s k i general S e r i p a n d o , i n e k o l i k o drugih, z a s t u p a l i su, n a s u p r o t Laynezu, d a se m i s a m o ž e p r i k a z i v a t i n e s a m o z a v j e r n i k e n e g o i z a s v e d r u g e , d a k l e i za o n e koji n i s u članovi Crkve; to j e n a liniji s h v a ć a n j a za koje s m o citirali teologa M a r t i n a Olaveus-a. S e r i p a n d o , koji j e kas n i j e p o s t a o k a r d i n a l i g. 1562. b i o j e d a n o d p a p i n s k i h l e g a t a k o j i s u p r e d s j e d a l i k o n c i l u , r e k a o j e (13. I . 1552.) d a m i s a k a o ž r t v a »ot p u š t a lake grijehe, s a t i s f a k t o r n a je za kazne, a i m p e t r a t o r n a za smrt n e k r i v n j e i g r i j e h e ; a p r i k a z i v a t i se m o ž e n e s a m o z a v j e r n i k e n e g o i z a sve d r u g e « ( T H E I N E R I, 645). U n a c r t u d o k t r i n e d a n o m n a d i s k u s i j u 6. k o l o v o z a 1562. b i l i s u u t a j k o n t e k s t u n e s e n i n e k i p s i h o l o š k o - d o ž i v l j a j n i m o m e n t i : » T i m se n a i m e p r i n o š e n j e m p o n a j p r i j e o s t v a r u j e to d a se svaki d a n obnavlja s p o m e n G o s p o d n j e m u k e i p r e g o l e m e o n e l j u b a v i k o j o m n a s j e vječ n i O t a c l j u b i o . Z a t i m , d a se u n a š i m d u š a m a u v e ć a v a d a r b o ž a n s k e milosti, i n a p o k o n , da sigurno vjerujemo da n a m je p r e d a n zalog bu d u ć e i v j e č n e s l a v e (to j e p r i m j e n a p o z n a t e t i j e l o v s k e a n t i f o n e , o p . Š B ) . O d a t l e b i v a d a v j e r n i c i , k a d v i d e k a k o se v j e č n o m O c u p r i n o s i i ž r t v u j e jedini njegov Sin za k o j e g a je posvjedočio d a m u j e omilio, r a z u m i j e v a j u d a su već sigurna i p o t v r đ e n a sva o b e ć a n j a k o j a su ima l a b i t i i s p u n j e n a p o K r i s t o v o j s m r t i . S p o z n a j u , n a i m e , d a i m j e za j e d n o s K r i s t o m od istog Oca u j e d n o sve d a r o v a n o : p o d u č e n i t o m spoznajom i p o t p o m o g n u t i d o b r o č i n s t v o m ove žrtve, bivaju nošeni p r e m a d o b r u i z a n j e g o v o i z v r š a v a n j e t a k o o j a č a n i t e se u z d a j u d a se m o g u o d u p i r a t i ž a l c i m a i s o t o n e i g r i j e h a , k a d i m a j u u s v i j e s t i d a j e za n j i h p r i n e s e n o n a j k o j i j e r a z o r i o v l a s t s o t o n e i g r i j e h a . A m e đ u d r u g i m p l o d o v i m a o v e p r e o d l i č n e ž r t v e n a l a z i se i t a j d a — b u 337
d u ć i d a se u n j o j ž r t v u j e O n a j k o j i j e p o m i r e n j e i p o m i r i l i š t c ( p r o p i t i a t i o e t p r o p i t i a t o r i u m ) za n a š e g r i j e h e . — o n a m o ž e p r o b u d i t i bol n a d g o l e m i m zlodjelima te n a p o k o n pribaviti otpuštenje. Crkva j e n a i m e u v i j e k v j e r o v a l a i n a u č a v a l a d a se t o m ž r t v o m t a k o o t p u š t a j u s m r t n i p r e s t u p c i d a se n j o m e n e u k i d a s a k r a m e n a t p o k o r e , n e g o r a d i j e p o t v r đ u j e . A z a t a j p l o d ( š t o se t i č e o t p u š t a n j a k a z n i ) n a u č a v a s v e t i s a b o r n a t e m e l j u t r a j n e i s t a l n e p r e d a j e C r k v e , k o j a i m a obi č a j p r i k a z i v a t i t u ž r t v u i z a m r t v e , d a o n d o s i ž e i o n e z a k o j e se z n a d a s u iz o v o g a ž i v o t a o t i š l i s a z n a m e n j e m v j e r e , ali s u i p a k d u ž n i zadovoljiti za grijehe, — b u d u ć i d a je j e d n o Kristovo tijelo, i j e d n a C r k v a , i m r t v i h i ž i v i h v j e r n i k a . N e k a se, d a k l e , n i t k o n e u s u d i u m a n j i v a t i t u p r e s v e t u i v e o m a p l o d o n o s n u ž r t v u , v e ć n e k a r a d i j e svi n a s t o j e k a k o b i se, p o s t a v š i B o g u m i l i , r a d o v a l i š t o ili m o g u p r i m i t i ili s u v e ć p r i m i l i t e g o l e m e i j e d i n s t v e n e p l o d o v e s e b i n a s p a s e n j e « ( T H E I N E R I I , 75). Taj je tekst bio n a koncilu p o d v r g n u t znatnoj kritici. T a k o je na primjer n a d b i s k u p Brage dominikanac Bartolomej de Martyribus p r i g o v o r i o ( 1 1 . V I I I . 1562.) d a n e v a l j a g o v o r i t i o s p o m e n u k a o p l o d u m i s n e ž r t v e , j e r j e s p o m e n ( m e m o r i a ) » u z r o k p l o d a « ; a n i j e m u se s v i đ a o n i g o v o r o d r u g o m p l o d u , »jer n i j e s i g u r n o d a se u o n o m e z a k o g a se p r i n o s i , u v e ć a v a m i l o s t ex o p e r e o p e r a t o [ t j . s a m i m t i m či n o m š t o j e m i s a z a n j p r i n e s e n a ] , n e g o n a n a č i n u s l i š a n j a ( p e r imp e t r a t i o n e m ) « . S t o g a j e o n p r e d l a g a o d a s e t o f o r m u l i r a o v a k o : »Za tim, vrijednošću ove žrtve uspijevamo izmoliti od nebeskog Oca po m o ć d a se u o n i m a z a k o j e se p r i n o s i , a n e n a l a z e se u m i l o s t i , p o s r e d s t v o m gibanja [njihove] s l o b o d n e volje ( m e d i a n t e m o t u liberi arbitrii), p o v e ć a v a d a r b o ž a n s k e milosti. A ondje gdje se kaže pomire nje za grijehe ( p r o p i t i a t i o p r o p e c c a t i s ) , n e k a se r e č e : k o r i s t i t a ž r t v a također vjernicima koji su u s m r t n o m grijehu, jer, budući da je ona p o m i r e n j e z a n a š e g r i j e h e , n j e z i n i m p r i k a z i v a n j e m i z m o l j u j e m o (Imp e t r a m u s ) m i l o s t o b r a ć e n j a i i s t i n s k e p o k o r e « (THEINER II, 78). K o n a č n o s u , u d e f i n i t i v n o m t e k s t u d e k r e t a o m i s i , s a s v i m izos t a v l j e n i doživljajaii m o m e n t i k o j e b i m i s n a ž r t v a i z a z i v a l a u d u š a m a v j e r n i k a , a j e d n a k o s e n i š t a n e g o v o r i n i o t o m e m o ž e li se m i s n a žrtva namijenjivati za one koji nisu članovi Crkve. Koncil je u dekre tu samo načelno ustvrdio vjeru da misna žrtva ima propicijatornu v r i j e d n o s t ( k a n o n 3 . i gl. I I ) , n a g l a š a v a j u ć i d a n a m j e n j i v a n j e m i s n e ž r t v e z a v j e r n i k e žive i m r t v e C r k v a i m a iz apostolske p r e d a j e , za r a z l i k u o d i z j a v e u p r i j a š n j e m n a c r t u d o k t r i n e g d j e se g o v o r i l o s a m o o » t r a j n o j i s t a l n o j p r e d a j i C r k v e « . U d e f i n i t i v n o m se d e k r e t u za 338
p o s t i z a v a n j e p l o d o v a m i s e k a o ž r t v e i n z i s t i r a n a p r e d u v j e t i m a su bjektivne raspoloživosti vjernika, to jest da u misi t r e b a k Bogu pri s t u p i t i »s i s k r e n i m s r c e m i i s p r a v n o m v j e r o m , s a s t r a h o m i p o š t o v a n j e m , r a s k a j a n i i u p o k o r i « , d a b i se p o s t i g l o » m i l o s r đ e i m i l o s t z a p o m o ć u p r a v i čas« (gl. I I . ) , a u vezi s o t p u š t a n j e m t e š k i h g r i j e h a k a ž e se d a B o g » u b l a ž e n o v i m p r i n o s o m « d a j e » m i l o s t i d a r p o k o r e « , te t a k o — p o s r e d n o — o t p u š t a g r i j e h e . M i m o i đ e n o j e d a se t e h n i č k i m t e o l o š k i m r j e č n i k o m p r e c i z i r a z b i v a li se t o ex opere operato ili impetratorie, u č e m u s u se k o n c i l s k i oci r a z i l a z i l i . Iz k o n a č n o g d e k r e t a n i j e s a s v i m o d s u t n a m i s a o d a s e s v a k a m i s a p r i k a z u j e za sve vjernike, a n e s a m o za n e k e k o j i m a se p o s e b n o na m j e n j u j e , ali t o n i j e r e č e n o u k o n t d k s t u g o v o r a o p l o d o v i m a m i s n e žrtve, nego u glavi VI., k a d j e riječ o t o m e da n i j e d n a m i s a nije pri v a t n a , m a k a r se k o d n j e p r i č e š ć u j e s a m o c e l e b r a n t , j e r o n m i s u »ne c e l e b r i r a s a m o za s e b e , n e g o z a sve v j e r n i k e k o j i p r i p a d a j u t i j e l u K r i s t o v u « . M a k a r se t u n e k a ž e d a s v e ć e n i k prikazuje ili prinosi mi s u za s v e v j e r n i k e , n e g o se u p o t r e b l j a v a i z r a z celebrira k o j i se n e p o sredno odnosi n a izvanjsko o b r e d n o obavljanje, ipak t r e b a reći da je t u b i l a p r i s u t n a s v i j e s t o žrtvenom k a r a k t e r u m i s e j e r se m a l o prije t o g a g o v o r i l o o » o b i l n i j e m p l o d u o v e p r e s v e t e žrtve« k o j i b i v j e r n i c i p r i m i l i k a d b i se k o d s v a k e m i s e t a k o đ e r p r i č e š ć i v a l i . N o , t r e b a p r i z n a t i , d a se iz t o g a m j e s t a i s t o d o b n o m o r a z a k l j u č i t i d a s a s t a v l j a č i m a d e k r e t a ta t e m a o u n i v e r z a l n o j v r i j e d n o s t i s v a k e m i s n e ž r t v e z a s v e članove Crkve kao takve nije bila nešto p r v o t n o i naročito važno u njihovoj svijesti, k a d t o m e nisu dali izrazitije i naglašenije m j e s t o . Misao da bi euharistijska žrtva bila t a k o središnja u Crkvi da p o njoj žrtva križa postaje djelotvorno p r i s u t n a u životu i djelu Crkve tako da i svi s a k r a m e n t i k o j e C r k v a dijeli d o b i v a j u m o ć o d o t k u p i t e l j s k e ž r t v e n a k r i ž u p o s r e d s t v o m m i s n e ž r t v e , t a j e m i s a o o d s u t n a iz t r i dentskog d e k r e t a o misi, iako nije izričito zanijekana, p a je spojiva s o n i m š t o se g o v o r i u glavi I. d o k t r i n e . D o d u š e , k a d s e k a o s v r h a u s t a n o v l j e n j a e u h a r i s t i j s k e žrtve n a v o d i d a je to zato d a bi se spa s e n j s k a m o ć žrtve n a križu »primjenjivala za o t p u š t e n j e o n i h grijeha š t o i h s v a k o d n e v n o p o č i n j a m o « (gl. I.), d o b i v a se d o j a m d a T r i d e n t i n u m t o m t v r d n j o m sužava d j e l o t v o r n o s t e u h a r i s t i j s k e žrtve isklju č u j u ć i g r i j e h e k o j i se o p r a š t a j u n a k r š t e n j u , a l i t o z n a č i s a m o d a s u s a s t a v l j a č i s a m o t o l i k o i m a l i u s v i j e s t i , n i p o š t o d a s u h t j e l i n e š t o tvr diti n a ekskluzivan način. Ž r t v e n i k a r a k t e r m i s e , t o j e s t d a se »u misi p r i k a z u j e B o g u o d i s t i n s k a i p r a v a ž r t v a « k a k o j e u d e k r e t u r e č e n o n a ž e l j u b i s k u p a iz F e l t r e ( u m j e s t o d a » m i s a j e s t ž r t v a « : T H E I N E R I, 639), k o n c i l j e k a o 339
v j e r s k u i s t i n u d e f i n i r a o u k a n o n u 1., o s u đ u j u ć i n a a n a t e m u o n e k o j i bi to poricali. U koncilskim je r a s p r a v a m a bilo dosta govora o pojmu žrtve, d a se r a s t u m a č i k a k o se t a j p o j a m o s t v a r u j e u m i s i ; t a j e b r i ga b i l a p r i s u t n a i u n a c r t u d o k t r i n e o d 6. k o l o v o z a 1562. k a d j e re čeno da »žrtvu o d r e đ u j u blagoslov, posvećenje i prinošenje izvanjskih stvari p o svećeniku« ( r e r u m e x t e r n a r u m p e r sacerdotem benedictio, c o n s e c r a t i o e t o b l a t i o : gl. I.: T H E I N E R I I , 74); u k o n a č n o m se tek s t u d e k r e t a ni n a k a k a v n a č i n ne o b j a š n j a v a što j e žrtva, n e g o se u g l a v i I. d o k t r i n e s a m o o b r a z l a ž e v j e r a u ž r t v e n i z n a č a j m i s e m e t o d o m većma pozitivne teologije. Osnovni dokaz da je m i s a žrtva Tridenti n u m v i d i u t o m e d a j e K r i s t n a P o s l j e d n j o j v e č e r i r i j e č i m a : Ovo či nite na moju uspomenu, z a p o v j e d i o a p o s t o l i m a »i n j i h o v i m n a s l j e d n i c i m a u svećeništvu« d a p r i k a z u j u njegovo tijelo i krv; n e d a b i te riječi s a m e p o sebi u svojoj doslovnosti j a s n o kazivale n a r e d b u pri kazivanja (stoga i koncil m e ć e n a p r v o m j e s t o »uzimanje« tijela i kr vi, j e r j e t o iz s a m i h r i j e č i j a s n o ! ) , n e g o t o s l i j e d i iz t r a j n e c r k v e n e p r e d a j e u shvaćanju tih riječi: »kao što je Katolička Crkva uvijek shvaćala i naučavala«. Poricanje toga t u m a č e n j a tih Kristovih riječi k o n c i l j e p o d a n a t e m o m o s u d i o u k a n o n u 2. Š p a n j o l s k i b i s k u p F r a n c i s c o B l a n c o i z j a s n i o se 22. k o l o v o z a 1562. p r o t i v t o g a d a s e d o n o s i k a n o n o t o m e k a k o t r e b a t u m a č i t i t o b i b l i j s k o m j e s t o , »jer t o n e b i b i l o u s t i l u k o n c i l a ; d o s t a j e , d a se t o k a ž e u d o k t r i n i « ( T H E I N E R I I , 87); » o b i č a j j e n a k o n c i l i m a d a s e n a s v j e t l o i z n e s e i d e f i n i r a i s t i n i tost stvari o k o j i m a j e riječ, a n e d a se p o d k a z n o m a n a t e m e inter p r e t i r a j u b i b l i j s k a m j e s t a ili r i j e č i d r u g i h s v e t i h « ( T H E I N E R I I , 576). T r i d e n t i n u m je, m e đ u t i m , s m a t r a o da je to evanđeosko u p o r i š t e za vjeru u žrtveni značaj euharistijske celebracije tako važno da je p o d a n a t e m u u t v r d i o da se o n o i m a shvaćati t a k o d a u k l j u č u j e I s u s o v nalog p r i k a z i v a n j a njegova tijela i krvi u Crkvi kroz vjekove, p a j e n a taj n a č i n o d s t u p i o o d t r a d i c i o n a l n o g koncilskog stila donoseći jednu egzegetsku odluku. U s a m o m t o m 2. k a n o n u k o n c i l i m a , č i n i s e , p r v o t n o p r e d o č i m a stav r e f o r m a t o r a
d a » m i s a n i j e iz e v a n đ e l j a i d a n i j e
ustanovljena
o d K r i s t a « ( a r t . I I iz g. 1 5 5 1 : T H E I N E R I , 602), m a k a r s e o g r a n i č u j e n a r i j e č i : »Ovo č i n i t e . . . « ( t o s e g. 1551. n a l a z i l o u a r t . I I I . : T H E I N E R I, 602). P r e m d a j e b i o s v j e s t a n d a d o k a z o K r i s t o v u
ustanov
l j e n j u iz t i h r i j e č i n i j e s t r o g o s k r i p t u r i s t i č k i , n e g o iz t r a d i c i j e , s m a t r a o j e da je za t a d a š n j u c r k v e n u situaciju b i t n o d a se m i s n a žrtva j a s n o i izričito poveže s o d r e đ e n i m č i n o m i riječju Kristovom, a d a
nije
dosta s a m o općenito ustvrditi tradiciju kao dovoljnu osnovicu za tu 340
vjeru Crkve, k a k o j e inače bilo sklono više b i s k u p a . T a k o je, n a pri m j e r , g r č k i n a d b i s k u p iz N a x o s a d o m i n i k a n a c A n t . I u s t i n i a n u s , k r i t i z i r a j u ć i n a c r t d o k t r i n e o d 6. k o l o v o z a 1562., s m a t r a o d a s e p o l a z i o d s l a b a š n i h r a z l o g a (ex c a u s i s d e b i l i b u s ) » k a d n a v o d i m o o n a t r i a u t o r i teta, Melkizedeka, Malahiju i evanđelje, d o k to radije i m a m o p o tra diciji« ( T H E I N E R I I , 77). S m i j e m o li z a k l j u č i t i d a s u p a s t o r a l n i raz lozi b i l i o d l u č u j u ć i d a s e n e o s t a n e s a m o k o d o p ć e n i t o g p o z i v a n j a n a t r a d i c i j u , n e g o d a s e b a š k r e n e u e g z e g e z u , i d a se t r a d i c i j a u z m e n e s a m o k a o b a z a vjere da j e m i s a ž r t v a k o j a potječe od K r i s t a i evan đ e l j a n e g o i k a o k r i t e r i j z a e g z e g e z u o d r e đ e n i h b i b l i j s k i h r i j e č i ? Za cijelo j e t r e b a l o voditi r a č u n a o utjecaju što ga j e n a vjernike vršio b i b l i j s k i p r i n c i p r e f o r m a t o r a : n i j e s e m o g l o o s t a t i — i m a j u ć i u vi du k o n k r e t n e generacije vjernika kojima je trebalo govoriti — samo kod principa o pravorijeku ekumenskih koncila o tome što je prava v j e r a C r k v e , n e g o se o s j e ć a l a p o t r e b a š t o v e ć e g p o v r a t k a n a B i b l i j u i utemeljivanja sadašnje crkvene vjere u Bibliji. S toga stanovišta, mislim, treba p r o m a t r a t i strukturu dokaznog p o s t u p k a z a ž r t v e n i k a r a k t e r m i s e u g l a v i I. d e f i n i t i v n o g d e k r e t a . Taj je dokazni p o s t u p a k , mogli b i s m o reći, v e ć m a povijesnospasenjs k i n e g o l i s k o l a s t i č k o - < s i s t e m a t s k i . . Iz s k o l a s t i č k o - s i s t e m a t s k o g p r i s t u p a , u s m i s l u a r g u m e n t a c i j e iz tzv. » t e o l o š k i h r a z l o g a « (ex r a t i o n e theologica), unesena j e u tu glavu doktrine s a m o j e d n a zagrada: » k a k o z a h t i j e v a n a r a v l j u d i « ; n a i m e , d a iz s a m e l j u d s k e n a r a v i s l i j e d i p o t r e b a vidljive žrtve u čovjekovu religioznom životu, p a stoga i krš ć a n s k a religija m o r a imati n e k u vidljivu žrtvu, a onda, a k o j e tako, ta je žrtva očito u misi, jer u životu Crkve n e m a ničega drugoga što b i s e m o g l o o z n a č i t i k a o r e l i g i o z n i ž r t v e n i a k t z a j e d n i c e , a m i s a se tradicionalno de facto shvaća kao žrtva. P r e m a tome, k a d misa ne bi b i l a ž r t v a , k r š ć a n s k a r e l i g i j a n e b i i m a l a ž r t v e , d o k , m e đ u t i m , svi n a r o d i i m a j u žrtve, p a bi o n d a k r š ć a n s k a religija u o d n o s u n a tu po t r e b u ljudi bila nesavršeni j a od svih d r u g i h religija. T a k v a j e argu m e n t a c i j a iz p o v i j e s n o r e l i g i j s k e f e n o m e n o l o g i j e i filozofije b i l a z n a č a j n o p r i s u t n a u k o n c i l s k i m r a s p r a v a m a , a k a s n i j e j e z a u z i m a l a ve liko m j e s t o u k a t o l i č k o m a p o l o g e t s k o m p r i s t u p u u naviještanju o mi si k a o ž r t v i . Zanimljivo je i to da koncil u t o m d o k a z n o m p o s t u p k u ne daje p r e d n o s t o n o m e m j e s t u iz P r v e K o r i n ć a n i m a 10,21, g d j e s e e u h a r i s tijski stol stavlja u paralelu sa stolom d e m o n a , t j . s blagovanjem od p o g a n s k i h ž r t a v a , p a b i s e iz t o g a m j e s t a i m a o n e p o s r e d a n n o v o z a vjetni biblijski dokaz za žrtveni k a r a k t e r mise. Istina, n a koncilu n i s u 341
svi b i l i u v j e r e n i u d o k a z n u s n a g u t o g a m j e s t a , j e r d a b i P a v l o v a n a k a n a stajala t a k o đ e r »kad m i s a ne bi bila žrtva«, b u d u ć i d a on govo ri o jelu, a n e o p r i n o š e n j u (talijanski b i s k u p T h o m . Casellus, domi n i k a n a c : T H E I N E R I I , 80; u s p . m i š l j e n j e p o r t u g a l s k o g t e o l o g a d o m i n i k a n c a F r a n c i s c a F e r r e r i u s - a : T H E I N E R I I , 65). N o t o n i j e b i o r a z l o g , j e r d o k t r i n a i p a k z a s t u p a d o k a z n u m o ć t i h r i j e č i , ali i m n e d a j e p o v l a š t e n o m j e s t o , k a k o b i se t o b i l o d o g o d i l o k a d b i d o k a z n i p o s t u p a k bio organiziran p o načelima sistematske teologije, nego polazeći od smještavanja mise kao žrtve u povijest spasenja donosi t o p r i k r a j u g l a v e I., p r i j e p o v i j e s n o s p a s e n j s k o g z a k l j u č k a o t o m e k a k o se m i s a o d n o s i o p ć e n i t o p r e m a ž r t v a m a o k o j i m a n a s i z v j e š ć u j e biblijska povijest. Tri su starozavjetne teme koje doktrina uzima da obrazloži euharistijsku žrtvu: Melkizedek, izraelska pasha i proroštvo Malahijino o »čistoj žrtvi« k o j a se »na s v a k o m m j e s t u « p r i n o s i I m e n u B o ž j e m u (A4al 1,11). N a n a č i n d o k a z a iz p r o r o č a n s t v a u p o t r e b l j a v a , u s t v a r i , s a m o M a l a h i j u , t u m a č e ć i k v a l i f i k a t i v »čista« t i m e š t o e u h a r i s t i j s k u ž r t v u » n i k a k v a n e d o s t o j n o s t ili z l o ć a p r i n o s i t e l j a n e m o ž e o k a l j a t i « , t j . t i m e š t o m i s a k a o ž r t v a i m a v r i j e d n o s t o d K r i s t a , a n e o d sveće nika celebranta, p a nedostojan svećenik ne smanjuje njezinu žrtvenu v r i j e d n o s t . T e m e o Melkizedeiku i o i z r a e l s k o j p a s h i i z n e s e n e s u e k s pozitivno, s t i m e d a se u g o v o r u o Melkizedeku mimoilazi izričito spo m i n j a n j e n j e g o v a č i n a s » k r u h o m i v i n o m « ( P o s t 14,18) t e se n e zau z i m a i z r i č i t i s t a v j e li t a j č i n i m a o z n a č a j ž r t v e , š t o s u u t o k u k o n c i l s k i h r a s p r a v a n e k i o s p o r a v a l i . T e m a o M e l k i z e d e k u n e u z i m a s e di r e k t n o iz k n j i g e P o s t a n k a , n e g o iz p o s l a n i c e H e b r e j i m a , i t o u k o l i k o poslanica H e b r e j i m a svoje kristološke izvode na t e m u Mclkizedeka n a d o v e z u j e n a p s a l a m 110: »Do v i j e k a ti si s v e ć e n i k p o r e d u M e l k i z e d e k o v u « (Ps 110,4). N a taj način o s n o v n o biblijsko u p o r i š t e za izlaganje k a k v o m j e s t o p r i p a d a euharistijskoj žrtvi u n u t a r povijesti spasenja, T r i d e n t i n u m v a d i iz p o s l a n i c e H e b r e j i m a , u s u p r o t s t a v l j a n j u K r i s t o v a s v e ć e n i š t v a »po r e d u M e l k i z e d e k o v u « s t a r o z a v j e t n o m l e v i t s k o m s v e ć e n i š t v i i k o j e n i j e m o g l o d o n i j e t i s a v r š e n s t v a . I p a k , d o k p o s l a n i c a H e b r e j i m a — go voreći o svećeništvu p o r e d u Melkizedekovu — izričito ne spominje » k r u h i v i n o « , T r i d e n t i n u m k a r a k t e r i s t i č n o s t s v e ć e n i š t v a , i a k o t o iz r i č i t o n e t v r d i , p o r e d u M e l k i z e d e k o v u vidi b a š u k r u h u i v i n u , a t r a j n o s t toga K r i s t o v a svećeništva gleda u t o m e što se u Crkvi t r a j n o pri kazuje K r i s t o v a ž r t v a p o m o ć u tih s i m b o l a k r u h a i vina, k a k o se vidi iz k o n c i l s k i h r i j e č i : » b u d u ć i d a se n j e g o v o s v e ć e n i š t v o n i j e i m a l o s m r 342
ć u u g a s i t i « . P o s l a n i c a H e b r e j i m a , k r i s t o l o š ' k i o r i j e n t i r a n a , vidi vječ nost Kristova svećeništva u t o m e što je Krist u s k r s n u o p a je vječno živ: »K t o m u , m n o g o j e b i l o s v e ć e n i k a , j e r i h j e s m r t p r i j e č i l a t r a j n o ostati. A on, j e r ostaje dovijeka, i m a n e p r o l a z n o svećendštvo. Z a t o i m o ž e d o k r a j a s p a š a v a t i o n e k o j i p o n j e m u p r i s t u p a j u k B o g u — uvi j e k živ, d a se za n j i h z a u z i m a « ( H e b r 7, 2 3 — 2 5 ) . D a j e t r i d e n t s k i de k r e t n e k a k o ( t a k o reći) s m e t n u o s u m a t u a r g u m e n t a c i j u p o s l a n i c e Hebrejima, pa vječnost Kristova svećeništva po redu Melkizeldekovu o s l o n i o n a t r a j n o p r i k a z i v a n j e K r i s t a u e u h a r i s t i j s k o j žrtvi n a z e m l j i , t o n i j e z r o i z l a z i l o s a m o iz k o n k r e t n e p o t r e b e d a se o s i g u r a m i s a , n e g o i iz t o g a , m i s l i m , š t o j e i p a k s p e c i f i č n o s t s v e ć e n i š t v a p o r e d u Melkized e k o v u g l e d a o u o d n o s u n a s i m b o l e k r u h a i v i n a (čega, r e k o s m o , ne m a u p o s l a n i c i H e b r e j i m a ) (u r a s p r a v a m a j e b i l o i o t o m e r i j e č i ) , a t o o n d a n e m a m j e s t a u n e b e s k o j slavi, n e g o se K r i s t o v o s v e ć e n i š t v o p o m o ć u simbola k r u h a i vina može obavljati — i može imati smisla — s a m o n a zemlji. S t e m o m M e l k i z e d e k a n e k a k o j e u svezi p i t a n j e o k o j e m u se u Tridentu u okviru rasprava o misi kao žrtvi m o ž d a najviše rasprav l j a l o : j e li I s u s n a p o s l j e d n j o j v e č e r i p r i k a z a o B o g u O c u žrtvu s v o g a t i j e l a i k r v i , ili j e K r i s t p r i n i o ž r t v u s a m o n a k r i ž u , a e u h a r i s t i j a p o s l j e d n j e v e č e r e n i j e i m a l a k a r a k t e r ž r t v e ? Svi s u se s l a g a l i d a e u h a ristija k o j u slavi Crkva, to jest misa, i m a k a r a k t e r žrtve zbog svoje p o v e z a n o s t i s a ž r t v o m n a k r i ž u ( u s p . 1 K o r 11,26). Ali j e b i l o v i š e k o n c i l s k i h o t a c a i t e o l o g a k o j i s u s m a t r a l i d a b i se s h v a ć a n j e d a j e Krist prinio žrtvu n a posljednjoj večeri protivilo učenju poslanice H e b r e j i m a p o k o j e m u j e K r i s t » p r i n i o j e d n u j e d i n c a t u ž r t v u za gri j e h e « ( H e b r 10,12) te d a b i č o v j e č a n s t v o k a d b i K r i s t o v a e u h a r i s t i j a n a posljednjoj večeri bila žrtva, bilo zapravo otkupljeno n a posljed njoj večeri, p a žrtve n a križu ne bi bilo trebalo, o d n o s n o , Kristova bi m u k a i s m r t bila uzaludna. S druge strane, Isus je na posljednjoj večeri n a r e d i o d a se n a njegovu u s p o m e n u čini o n o što j e o n učinio, p a a k o njegov čin n a večeri nije bio žrtveni čin, k a k o je o n d a m i s a žrtva, k a d je misa upravo ispunjavanje toga Kristova naloga? Zbog t o g a j e v e ć i n a i n z i s t i r a l a d a se m o r a u d e k r e t u i z r i č i t o r e ć i d a j e Krist n a posljednjoj večeri prinio p r a v u žrtvu. Osim toga, ako ono na večeri nije bila žrtva, a k o d a k l e K r i s t n a večeri nije n a č i n i o svećenič ki č i n , p o č e m u j e o n o n d a s v e ć e n i k p o r e d u M e l k i z e d e k o v u ? N e k i su čak govorili da je Kristova žrtva na križu, jer je bila s prolijeva n j e m krvi, više bila p o r e d u Aronovu negoli p o r e d u Melkizedekovu k o j i j e p r i n i o k r u h i v i n o . N a t o s u d r u g i o d g o v a r a l i d a t r e b a razli k o v a t i s v e ć e n i š t v o p o redu ( M e l k i z e d e k o v u ili A r o n o v u ) o d s v e ć e n i š 343
t v a po obredu ( M e l k i z e d e k o v u ili A r o n o v u ) , i d a p o s l a n i c a H e b r e j i m a n e k a ž e d a j e K r i s t s v e ć e n i k po obredu, nego po redu Melkizede kovu. T o se p i t a n j e r a s p r a v l j a l o g. 1551/1552., ali j e b i l o m i m o i đ e n o u n a c r t u d o k t r i n e o d 6. V I I I . 1562., p a j e t o i z o s t a v l j a n j e t o l i k o u z b u d i l o o c e — ka'ko p i š e k a r d i n a l P a l e o t t o k o j i j e t a d a b i o s l u ž b e n i k o n c i l s k i doctor legum i r e d a k t o r t e k s t o v a — » d a s u s e p o s v e p r e d a l i r a s p r a v l j a n j u o t o m p i t a n j u , t a k o d a j e č e s t o i z g l e d a l o , k a k o s u ola k o u z i m a l i n a z n a n j e o s t a l o š t o se n a l a z i l o u d o k t r i n i , a o k o o v o g a j e d n o g a su se p o j e d i n c i t a k o trudili, što b i r a d i j e bilo t r e b a l o izostaviti k a d se n i j e n a l a z i l o u d o k t r i n i « ( T H E I N E R I I , 573). Mislim d a će za našeg m i s a o n o g čitaoca biti od velike koristi pri kazati ovdje m a l o pobliže tu d e b a t u p r e m a t o m e k a k o j u je sažeo k a r d i n a l P a l e o t t o ( T H E I N E R I I , 573—575), s o b z i r o m n a n e k e z a n i m ljive i d e j e k o j e s u u n j o j i z n e s e n e . P a l e o t t o j e u o č i o č e t i r i r a z l i č i t a s t a v a k o n c i l s k i h o t a c a u t o m p i t a n j u . Prvi j e stav o n i h k o j i s u z a s t u pali da je Krist n a posljednjoj večeri prinio žrtvu. Pitanje je pokre n u o i s u s o v a c A l f o n s o S a l m e r o n u t e o l o š k o j d e b a t i 2 1 . s r p n j a 1562. O n j e i z n i o b r o j n e auctoritates grčkih i latinskih svetih otaca, a i druge razloge, za stav da je Isus n a večeri žrtvovao; o n d a je sačinio o t o m spis koji je d a o m n o g i m a čitati p r i j e nego su se počela tražiti mišljen j a koncilskih otaca, p a j e tako to mišljenje našlo b r o j n e zastupnike. Z a n j se i z j a s n i o t r i d e n t s k i k a r d i n a l M a d r u z z o , a n a d b i s k u p O t r a n t a Pietro Ant. de Capua tvrdio j e da n e m a nijednog grčkog ni latinskog a u t o r a k o j i b i se t o m e p r o t i v i o . B i s k u p Cavensis senior ( I o a n . T h o m . d e S. F e l i c i o ) z a s t u p a o j e d a t o s l i j e d i t a k o đ e r iz m s i n o g k a n o n a , a n a v l a s t i t o iz r i j e č i : Ovo činite, j e r s e r i j e č ovo n e s m i j e p o v e z i v a t i s k o n s e k r a c i j o m ni s p r i m a n j e m , nego s a m o sa žrtvenim prinošenjem. Litterensis j e , p o z i v a j u ć i se n a sv. T o m u A k v i n s k o g , r e k a o d a s e ž r t v a t v o r i i p r i k a z u j e i s t i m r i j e č i m a k o j i m a se z b i v a i o k n s e k r a c i j a , i d a s e s v e d o v r š a v a u k o n a č n o m i z g o v a r a n j u o n i h r i j e č i , Ovo je tijelo moje; i b u d u ć i d a j e K r i s t t i m r i j e č i m a k o n s e k r i r a o , z n a č i d a j e t a d a i s a m a sebe p r i k a z i v a o . Za p a r i š k o g j e b i s k u p a D u Bellay-a to p i t a n j e žrtve n a večeri bilo temelj n a š e religije; on bi o sebi s u m n j a o d a je heretik k a d bi drukčije mislio, nego da je Krist na večeri žrtvovao, j e r j e ta ž r t v a bila p o č e t a k i u v o d u o n u ž r t v u koja se z a t i m zbila n a križu; obje tvore j e d n u cjelinu, jer j e d n a je početak, a d r u g a k o n a c i dovršenje. Augustinac G a s p a r de Casale, b i s k u p g r a d a Leiria (Portu g a l ) , k o j i j e s v o j i n t e r v e n t n a s t a v l j a o d r u g i d a n , p r v o g j e d a n a (19. k o l o v o z a : v i d i u z a p i s n i k u M a s a r r e l a , T H E I N E R I I , 84; P a l e o t t o re344
cl^tornT
°
g l
d
a
n
)
u
J
> > k a d
mi n e W ' f KrisTzan T, n niš)' „n,?o / . 8 1
CKTUn
P
d
a
i
m
Sa ?rtt
a
r o
m
e
o
n
Č
n
b
^f
I
i
t
o
r
b
i
e
i c i
P
l
d a j e K r i s t n a v e č e r i p r i n i o propi° P r o p i c i j a t o r n o ž r t v o v a o K r i s t , ni J ° r n o ž r t v o v a t i [ u m i s i , o p . ŠB-L k a d j e ° J' « ^ o , r e k a v š i : Ovo či P t v u z a h v a l j i v a n j a (gratiarum a c t i o z
P °
+
v
a
o
b i
a t
n
i
0
m
0
r
0
a
i
n
i
Č I n i I i
n
o
0
n
š
t
0
e
o
n
t e m e I
u
K
r
u
ž r
a
i
s
t
o
m
a
l
a
v
a
J' ustanovljenja, jer Kristova ustanovljenja. » De Casale se L n h ^ !7U k a z i v a o d a je euharistija n a večeri repreioš n i t T ° ' °J d o g o d i t i , m a k a r se Sri° < ™ > s p a š a v a l i u vjeri tava k ' ^ ' n k o v i t o s t o n i h ( n j i h o v i h ) žr7 r t v a i™ v°- ? P J ' " Krista koji je več d o š a o ; naša ziiva i m a učinkovitost u snazi prijašnje Kristove žrtve«. D r u g o g d a n a P° ° da objasni, polazeći od toga d a j e s a v Kristov SZ , ° P . i jedinstvenost i različnost Kristove kaže d " - Kad poslanica Hebrejima (Hebr H ) l l P zasvagda usavršio posvećene« stvari t ° P ° J P J odnosi na jedincatost prinesene : ° samoga Krista kao žrtvovanoga. U t o m s m i s l u se Kris-
iZlZ
u
c
l
T
n
o
k
m
o
v
u
i
t
o
s
g
0
d
i
I
l
a
1
rrrZuT
6
W
C
O
e
t
r
J
l
J
i
U
s
a
d
r
t
0
m
s
a
v
S
0
V
U
e
V
n
i
j
C
e
a
m
k
s
b
o
i
u
a
u
s
l
a
s
e
e
i
o c i
n a i
u č i
v
e
t r u d i
Z
V
m
S
> > J
1
St
i z
1
kU
d
t
e
i
K
s
b l
s
1
n
K
S
t
n
d
r
a
i
>
a
s
>
t
j
s
o
o
e
d
S e
t
v
n
t
v
e
o
ž
i
r
a
r
t
n
v
e
m
r
0
i
n
a
n
o
n a
k r i ž
s
o
r i
m
e
t
ova žrtva stavln j aa V6Čeri u o p r e1ŽrtVa k u s an as k v ri m i ž užbr itlvea m a S t a r o g a z a v j e t a ; u
»J
rTHETMPP^r 8 4 )
t
tom
&DNA
S
i
J
C
m
t
0
g
a
m
u
k
te i s t a žrtva«
a
.ti ' ° ' Kristova nije bila izvedena u r e n u t k u , n e g o u v r e m e n u , p a p o s t o j e » o d r e đ e n i s t u p n j e v i : 1je re- 4 'L ' ° P ; 3 . u s l u ž e n j u ( m i n i s t e r i o ) večed V J ' ° ° Polijevanju krvi, i tako sve d o u s k r s n u ć a . S t o g a v e č e r a i s p r a v n o n a l a z i s v o j e m j e s t o rdanrteTt-\ka° ( T H E I N E R I I , 5 7 3 ) . I s t o g a j e t o bio he l i J i k o n t i n u i r a n i žrtveni čin p r i n o š e n j a s a m o g a s e b e z a grijej u " , pa je, p r e m a tome, »jedna hostija (tj. p r e d m e t Žrtvovanja) k
2
D
d
1ZU
k
k
a
a
d
J £
n
P
0
liivo^T HPT N o t k u n l e n ^ b£l li
E
vSt S večera
d
e n J e R
° °
J
(
6
0
b i
d
b
Z
i
n
W
a
t
8 4 )
S t V a r
i
p
e
o
t
d
a
n
r
a
n
a
;
5
a
d
u
d i 0 < <
i
' e n
u
l m a I a
r
o t k u p i t e l j s k i
0
)
1
V
^
S
o
b
o
n a
z
i
r
o
6 m
Č
e n
r
i a
večeri,
k a r a k t e r
1
n
a
k
r
i
ž
u
1
o b
e
6
n
e
d
j
e
' oj' J ° " P o g o v o r da b i u tom slučaju De Casale j e o d g o v o r i o d a je
u t o l i f c o
.^..^
Q
i s t o j
vo j i p r i n o š e n j a s a m o g a s e b e , o d n o s n o o i s t o m k o n t i n u i r a n o m
činu
p n n o s e n j a , j e r se n e m o ž e o d i j e l i t i č i n p r i n o š e n j a s e b e n a v e č e r i o d u n a p r i n o š e n j a s e b e na
k r i ž u . S v i n a u č i t e l j i d r ž e da
ž i v a o n a s e o t k u p l j e n j e o d p r v o g č a s a z a č e ć a , ali niSU Zbog tocra , „ . ; s „ ; . • c
je K r i s t
zaslu
»njegov ž i v o t i s m r t "J"-5" *•>• v
8 t o a s u v i š n i « ; o n j e »u s v e m u s v o m e ž i v o t u z a s l u ž i v a o i za b
dovoljavao
2
a
n a š e g r i j e h e « ( T H E I N E R I I , 84), n o » k a o Š t o s e (te)
p r i j a š n j e zasluge K r i s t o v e p o m u č i l u k r i ž a n e u k i d a j u
nego
radije 345
uvećavaju, t a k o je Krist m o g a o i n a večeri sebe prikazati i poslije na križu žrtvu dovršiti, jer kao što je u d r u g i m (činima) zaslužujući živio, t a k o j e u o v o m e ( n a k r i ž u ) z a s l u ž u j u ć i u m r o « ( T H E I N E R I I , 574). N a k r i ž u j e z a s l u g a p r o i z l a z i l a iz » d r u g o g r o d a d j e l a , j e r j e položio svoj život«; ž r t v a n a večeri bila je to r a d i žrtve n a križu k o j u je i m a o načiniti, a nisu takve bile ekspijatorne žrtve Starog Zavjeta; s t o g a j e a p s u r d n o a k o b i n e t k o iz t o g a š t o s t a r o z a v j e t n e ž r t v e n i s u d a v a l e m i l o s t i ex o p e r e o p e r a t o z a k l j u č i v a o d a to n i j e č i n i l a n i e u h a ristijska žrtva n a večeri zato što je bila prije m u k e . Krist je prije svoje m u k e o p r a š t a o grijehe, kao npr. uzetome i Magdaleni, da po kaže da i m a vlast p r i m j e n j i v a t i zasluge svoje b u d u ć e m u k e (THEI N E R II, 84—85). Biskup Campagne, dominikanac Marko Laureus, nadodao je da s u ž r t v e S t a r o g z a v j e t a i m a l e e k s p i j a t i v n u m o ć s a m o z a k r i v n j u i kaz n u k o j e se n a z i v a j u p o z i t i v i m a , ali n e za p r i v a t i v n e , t j . n e z a k a z n u o s u đ e n j a ; K r i s t o v a je žrtva na večiri bila odličnija od svih onih prijaš n j i h , p r e m a t o m e j e b i l a s a v r š e n a e k s p i j a t i v n a ž r t v a , za sve k r i v n j e i k a z n e , pozitivaie i p r i v a t n e ( T H E I N E R I I , 86). I s a v K r i s t o v ž i v o t , p r e m d a se u n j e m u r a z l i k u j u r a z l i č i t i č i n i , m i u e u h a r i s t i j i s l a v i m o k a o j e d i n c a t o n j e g o v o d j e l o za n a š e o t k u p l j e n j e ( T H E I N E R I I , 574). Francisco Blanco, b i s k u p Orense-a (Španjolska), inzistirao je tako đ e r n a t o m e d a se »sav K r i s t o v ž i v o t , o d p o č e t k a z a č e ć a , s m a t r a j e d n i m činom, koji je uvijek koristio, uvijek bio zaslužan, uvijek otkupit e l j s k i ( T H E I N E R I I , 574), a s l i č n o i b i s k u p O s t u n i - j a ( I t a l i j a ) B o v i o . G e n e r a l f r a n j e v a c a o p s e r v a n a t a , Š p a n j o l a c F r a n c i s c o Z a m o r a , re k a o j e u p r i l o g te teze, »da s u svi s a k r a m e n t i p r i m i l i s v o j u s n a g u iz krvi Kristova b o k a , a t a d a Krist nije bio u stanju zasluživanja [jer j e v e ć b i o m r t a v , o p . Š B ] , n e g o j e sve i z v i r a l o iz p r e t h o d n e n j e g o v e v o l j e k o j o m se p o d v r g a o t r p l j e n j u « ( T H E I N E R I I , 574). Z a t a j p r v i s t a v založili s u se i g e n e r a l i f r a n j e v a c a k o n v e n t u a l a c a i a u g u s t i n a c a ( T H E I N E R I I , 95), a o s o b i t o g e n e r a l i s u s o v a c a J a k o v L a y n e z ( T H E I N E R I I , 9 5 — 9 6 ) , k o j i j e t a k o đ e r t v r d i o »da s u K r i s t o v i č i n i u v i j e k k o r i s t i l i , i a k o se p o n a j v i š e o b i č a v a sve p r i p i s a t i s a m o m k r i ž u , k a o s k r a j n j e m činu u k o j e m u je iskazao najveću ljubav« ( T H E I N E R II, 574). Drugi je stav, o v o m e s u p r o t a n , p r v i izložio G u e r r e r o , n a d b i s k u p Granade, koji je —zapravo — tada rekao da »mu nije stalo do toga h o ć e li se s t a v i t i ili se n e ć e s t a v i t i d a j e K r i s t n a v e č e r i s a m o g a se b e p r i n i o « , ali d a » i p a k t r e b a i m a t i u v i d u d a s u P a v a o i P e t a r r e k l i d a j e K r i s t s e b e p r i k a z a o j e d a n p u t « ( T h e i n e r I I , 77; P a l e o t t o s t a v l j a 346
G u e r r e r a n a č e l o t e s t r u j e : T H E I N E R I I , 574). N a d b i s k u p B r a g e (Por t u g a l ) d o m i n i k a n a c De M a r t y r i b u s , r e k a o j e d a » ž r t v a n a v e č e r i n i j e bila e k s p i j a t o r n a nego s a m o zahvalna (eucharisticum), jer bi inače slijedilo da j e Krist nas o t k u p i o prije križa«. Sve n a v o đ e n e autorite te t u m a č i o j e o n u t o m s m i s l u d a o n i , k a d k a ž u d a j e K r i s t n a veče ri žrtvovao, shvaćaju to s a m o o hvalbenoj i zahvalnoj žrtvi; s njim se složio n a d b i s k u p L a n c i a n a , ( I t a l i j a ) , d o m i n i k a n a c L e o n a r d u s Mar i n u s , a o s o b i t o se u z a s t u p a n j u toga stava i s t a k a o k r č k i b i s k u p do m i n i k a n a c G l i r i č i ć ( T H E I N E R I I , 574), k o j i j e t v r d i o d a u m i s n o m k a n o n u n e m a n i k a k v o g s p o m e n a Kristove ekspijacije n a večeri niti j e C r k v a t o i k a d a u č i l a ; p o z v a o se i n a sv. T o m u ( S . t h . I I I , q. 46, a. 9 i q. 7 3 , a. 5), i p o s e b n o n a g r č k o g a u t o r a O e c u m e n i u s - a . U n e k o m se š i r e m s m i s l u , p o G l i r i č i ć u , m o ž e g o v o r i t i o t o m e d a j e K r i s t p r i n o s i o s e b e u s v i m č i n i m a s v o g a ž i v o t a , ali e k s p i j a t i v n i č i n z a n a š e g r i j e h e n i j e n a č i n i o p r i j e k r i ž a . P r e m a t o m e se K r i s t o v č i n n a v e č e r i ne može nazvati p r a v o m žrtvom. »Naša je misa s p o m e n prinošenja n a križu, a n e prinošenja n a večeri; n a večeri Krist nije bio m r t a v , a u m i s i se č i n i s p o m e n i s m r t i K r i s t o v e . « » N a v e č e r i n e b i K r i s t b i o m o g a o zapovjediti o n o što bi on učinio (ako bi t a d a žrtvovao, op. Š B ) , j e r b i t a d a b i o p r i k a z a o t r p l j i v o t i j e l o , a m i p r i k a z u j e m o net r p l j i v o , s l a v n o K r i s t o v o t i j e l o . K r i s t t a k o đ e r n e b i b i o (u t o m slu čaju) n a s p o m e n m u k e koja tada još nije bila izvršena, a m i prinosi m o n a s p o m e n prošle muke.« Krist, p r e m a tome, nije n a večeri pri k a z a o n i d i s p o z i t i v n u n i p r e p a r a t o r n u ž r t v u ( T H E I N E R I I , 82), k a k o neki hoće. D o m i n i k a n a c Foscarari, b i s k u p Modene, z a s t u p a o je t a k o đ e r mišlje n j e d a j e e k s p i j a t i v n u v r i j e d n o s t za g r i j e h e i m a l a s a m o K r i s t o v a s m r t n a k r i ž u , j e r j e » b o ž a n s k a p r a v d a o d r e d i l a d a se s m r t o t k u p i s m r ć u « , i a k o b i p o s e b i i j e d n a k a p K r i s t o v e k r v i m o g l a s p a s i t i sav svijet. S t o g a nije toliko p i t a n j e o žrtvi, koliko o o b l i k u žrtve, n a i m e d a za grijehe »uslijedi s a m a s m r t i prolijevanje krvi«. N a večeri j e K r i s t p r i n i o ž r t v u z a h v a l n i c u , a n e ž r t v u z a g r i j e h e . Ž r t v a z a h v a l n i c a (sacrif i c u m e u c h a r i s t i c u m ) s m a t r a l a se, u o s t a l o m , m n o g o o d l i č n i j o m o d os talih žrtava, b u d u ć i da j e sva upravljena n a klanjanje i p r o s l a v u Bo g a , k a o ž r t v a p a l j e n i c a ( T H E I N E R I I , 574). S t o g a o t o m p i t a n j u n e t r e b a n i š t a s p o m i n j a t i u d o k t r i n i b e z v e l i k e d i s k u s i j e , k a o š t o s u uči nili apostoli k a d je, k a k o piše L u k a u Djelima a p o s t o l s k i m , n a k o n d u g e r a s p r e (Dj 15,7) b i l o z a k l j u č e n o d a se p r i h v a t e n e ž i d o v i ( T H E I N E R I I , 83). O t k u p l j e n j e se z b i l o p o z a d o v o l j š t i n i , a n a v e č e r i K r i s t n i j e n i k a k o z a d o v o l j i o O c u . A k o se u d o k t r i n i r e k n e d a j e K r i s t 347
n a večeri prinio žrtvu, o n d a t r e b a r a s t u m a č i t i da to nije učinio propicijatorno (Ibid.). Biskup Nikozije na Cipru (Andreas Mocenious) s m a t r a o je da su s v a K r i s t o v a d j e l a b i l a p r o p i c i j a t o r n a , p a o n d a i ž r t v a n a v e č e r i , ali d a j e p r a v o p i t a n j e o v o : d a li j e ž r t v a n a v e č e r i i m a l a e k s p i j a t i v a n z n a č a j z a sve n a š e g r i j e h e ; n a t o p i t a n j e t r e b a o d g o v o r i t i , d a t a k v o značenje treba pripisati jedino križu i smrti n a križu. Sav Stari i No vi z a v j e t n a v j e š ć u j e d a n a š e s p a s e n j e ovisi o k r i ž u K r i s t o v u . P r i j e toga nije j o š bila stečena p o b j e d a , m a k a r je već bilo zauzeto m n o g o gradova. K a d bi neki apostol bio u m r o prije Kristove smrti, zacijelo ne bi bio o d m a h uzišao u nebo, k a d Krist još nije bio sišao u p a k a o ( a d i n f e r o s ) ( T H E I N E R I I , 574). Treći stav j e ž e l i o n a n e k i n a č i n s p o j i t i t a d v a s u p r o t n a s t a v a : N e k a se u d o k t r i n i r e č e d a j e K r i s t n a v e č e r i s e b e p r i k a z a o , a l i n e p r o p i c i j a t o r n o . B u d u ć i d a se, n a i m e , t o n e m o ž e s a s i g u r n o š ć u i z v u ć i iz n i j e d n o g a m j e s t a Sv, p i s m a , n e m o ž e se d o n i j e t i k a n o n p o d a n a t e m o m . T r e b a l o b i d a t o p r i j e p a ž l j i v o p r o d i s k u t i r a j u theologi minores, p a b i se t e k o n d a m o g l o s a n k c i o n i r a t i o n o š t o se b u d e v i d j e l o d a je i s t i n i t i j e . M n o g o j e o t a c a t o i z n o s i l o k a o s i g u r n i j i p o s t u p a k , p a s u o n d a uz njih p r i s t a l i i n e k i o d o n i h koji su p r i j e z a s t u p a l i s p o m e n u t a mišljenja. Paleotto o v a m o u b r a j a b i s k u p e talijanskih g r a d o v a Lanciano (Leonardus Marinus), Chioggia (dominik. J a c Naclantus), Mod e n a (dominik. Foscarari), T e a n o (dominik. Hier. de Nichisola), Senigallia (Urb. Vigerius d e R u v e r e ) , T r o p e a ( P o m p e i u s P i c c o l o m i n e u s ) ; španjolskih g r a d o v a Segovia (Mart. Perez de Ayala), O r e n s e (Francis c o B l a n c o ) , A l m e r i a (Ant. C o r r i o n e r o ) , p o r t u g a l s k o g g r a d a C o i m b r a (dominikanac Jo. Xuarez), te b i s k u p a pečujskog J u r j a Draškovića ( T H E I N E R I I , 575). Četvrtim stavom naziva Paleotto raznolika mišljenja onih biskupa k o j i m a j e b i l o z a j e d n i č k o t o d a s u p o m o ć u r a z n i h d i s t i n k c i j a željeli pomiriti oba suprotstavljena stava. T a k o j e n a p r i m j e r talijanski bis k u p d o m i n i k a n a c T h o m a s Casellus (Cavensis iunior) z a s t u p a o d a je »žrtva večere bila p r o p i c i j a t o r n a s a m o u t o l i k o u k o l i k o j e n a m a otvo r i l a p r i s t u p d a se o n a k r v a v a n a k r i ž u s k r e n e n a n a s ; a ž r t v a n a k r i ž u b i l a j e p r o p i c i j a t o r n a z a s a v svijet« ( T H E I N E R I I , 575). K o p a r ski je b i s k u p , d o m i n i k a n a c T h o m a s Stella, z a s t u p a o d a j e žrtva n a večeri koristila za grijehe S t a r o g a zavjeta, a žrtva križa za grijehe N o v o g a z a v j e t a ; t o j e t o l i k o r a z l j u t i l o k r č k o g b i s k u p a G l i r i č i ć a (ta kođer dominikanca) da je rekao da bi to mišljenje trebalo osuditi p o s e b n i m k a n o n o m p o d a n a t e m o m ( T H E I N E R I I , 575). 348
Biskup Juraj Drašković zauzeo je ovakav stav: Krist je sebe na posljednjoj večeri doista prikazao; o t o m e n i t k o ne s u m n j a , pa stoga to t r e b a u d e k r e t u tvrditi kao sigurno. O moći i učinkovitosti žrtve n a v e č e r i p o s t o j e p r o t i v n a m i š l j e n j a ; n i o n n i j e s i g u r a n d a li j e t o bi la e k s p i j a t o r n a ž r t v a . Z a t o s e t o u d e k r e t u n e m o ž e t v r d i t i k a o si g u r n o . Ali a k o K r i s t i n e b i b i o n a v e č e r i p r i n i o ž r t v u , n a m a j e sva kako zapovjedio da prinosimo, pa naša misa jest prava žrtva, tako đer ekspijatorna. M a k a r Krist n a večeri m o ž d a nije prikazao žrtvu s istim p l o d o m , sa ž r t v o m koju i m a m o m i prinositi povezao j e svu p u n i n u d a r a s v o j e m i l o s t i , j e r j e r e k a o : O v o č i n i t e n a moju uspo menu. U d e k r e t u t r e b a d a k l e s t a j a t i d a j e » K r i s t n a v e č e r i s e b e p r i k a z a o , ali n e k a s e n e d o d a e k s p i j a t o r n o « ( T H E I N E R I I , 89; u s p . T H E I N E R I I , 575). D r a š k o v i ć j e , p r e m a t o m e , r a z l i k o v a o o b r e d p r i k a z i v a n j a , k o j i j e K r i s t u s t a n o v i o r i j e č i m a »ovo č i n i t e « , i s m i s a o i vrijednost o b r e d a : to j e K r i s t o d r e d i o riječima »na m o j u u s p o m e n u « , to jest ne s a m o kao u s p o m e n u onoga čina n a večeri, nego kao uspo m e n u n a ukupno Kristovo djelo, a t o z n a č i s v a k a k o i i z n a d s v e g a n a n j e g o v u s m r t n a k r i ž u , u k o j o j se s t j e č e s v e K r i s t o v o s p a s i t e l j s k o djelo. U konačni tekst doktrine, koji je usvojen i proglašen n a svečanoj s j e d n i c i 17. r u j n a 1562., t o j e p i t a n j e f o r m u l i r a n o u s k l a d u s p r i j e d l o g o m J u r j a Draškovića: »prikaza B o g u Ocu svoje tijelo i krv p o d p r i l i k a m a k r u h a i v i n a « (gl. L ) ; i z r i č i t o n i j e r e č e n o d a j e t o b i l o e k s p i jatorno. N a d b i s k u p G u e r r e r o iz G r a n a d e i b i s k u p G l i r i č i ć iz K r k a n i s u se složili s t o m f o r m u l a c i j o m t e s u , g l a s u j u ć i p r o t i v d e k r e t a n a s a m o j svečanoj sjednici, obojica to naveli m e đ u razlozima svoga protivlje n j a . E v o p i s m e n o g o b r a z l o ž e n j a G l i r i č i ć e v a : »Non placet rečenica u d o k t r i n i k o j o m se k a z u j e d a j e K r i s t n a v e č e r i p r i n i o ( ž r t v u ) : k a k o iz r a z l o g a š t o u z n a č e n j u s k o j i m j e ,čini s e , d o n e s e n a n i j e u s k l a d u s onim što kaže apostol, tako i zbog toga što nije d o d a n o objašnje nje k a k v a j e to bila v r s t a žrtve: uslijed toga izgleda p r e v a r n o i ne d o s t o j n o . S t o g a , ili t r e b a d o d a t i o b j a š n j e n j e , ili t o u k l o n i t i « ( T H E I N E R I I , 131). Gliričić se, p r e m a t o m e , nije slagao s D r a š k o v i ć e v i m p r i j e d l o g o m d a se u d e k r e t u K r i s t o v u č i n u n a v e č e r i s a m o o p ć e n i t o p r i p i š e z n a čaj žrtve, a d a se ostavi o t v o r e n i m p i t a n j e o k a k v o j j e vrsti žrtve r i j e č ; s m a t r a o j e d a će t a k a v n e o d r e đ e n i n a č i n g o v o r a i m a t i z a p o sljedicu da b u d u ć i čitatelji dekreta u n j e m u vide usvojen prvi stav n a i m e da j e euharistija n a večeri bila p r o p i c i j a t o r n a žrtva za grijehe 349
s v i j e t a ; s t o g a j e t r a ž i o d a se d o d a o g r a d a o d t a k v o g s h v a ć a n j a . Gliričić se, k a k o p o k a z u j e k a s n i j a p o v i j e s t , u t o j s v o j o j o c j e n i n i j e p r e vario. P r e m d a je Tridentinum, k a k o pokazuje rasprava, de faeto o s t a v i o o t v o r e n i m p i t a n j e o t o č n o j v r i j e d n o s t i K r i s t o v e ž r t v e n a ve čeri, kasnija je katolička teologija u g l a v n o m u d e k r e t u vidjela konc i l s k i m a u t o r i t e t o m u t v r đ e n o s h v a ć a n j e d a j e K r i s t o v a ž r t v a n a ve čeri bila p r o p i c i j a t o r n a u j e d n a k o m smislu k a o što je p r o p i c i j a t o r n a ž r t v a u m i s i , t o j e s t d a j e T r i d e n t i n u m u t o j s t v a r i u s v o j i o g o r e opi sani prvi stav. Koncil nije u toj stvari donio k a n o n a p o d a n a t e m o m : nije, dakle, osudio k a o h e r e z u stav Guerrera, Gliričića i drugih. U kasnijoj j e j e u d ž b e n i č k o j t e o l o g i j i i p a k u g l a v n o m z a v l a d a l o m i š l j e n j e d a j e Tri d e n t i n u m žrtveni k a r a k t e r Kristove euharistije n a večeri definirao k a o d o g m u ( u s p . n a p r i m j e r : J. A. d e A l d a m a , u : S a c r a e T h e o l o g i a e S u m m a , I V , BAC, M a t r i t i 1962 , 229). I p a k se č i n i d a j e t o č n o s h v a ćao n a k a n e koncila u t o m pogledu biskup Modene Foscarari k a d je r e k a o d a b i se m o g l o i z j a v i t i d a p o s t o j i r a z l i k a i z m e đ u o n o g a š t o se n a l a z i u d o k t r i n i , i o n o g a š t o se n a l a z i u k a n o n i m a , t a k o d a se r e č e ; t k o b u d e s h v a ć a o s u p r o t n o o v o j d o k t r i n i , n e p r o m i š l j e n j e i sablažljiv« ( t e m e r a r i u s a c s c a n d a l o s u s e s t ) ( T H E I N E R I I , 83). 4
U odnosu euharistijske žrtve p r e m a izraelskoj pashi bilo je m a n j e r i j e č i u k o n c i l s k i m r a s p r a v a m a . U n a c r t u d o k t r i n e o d 6. kolovoza 1562. b i l a j e t a t e m a p r i s u t n a t e k n e k a k o a l u z i v n o , u k o n s t a t a c i j i d a j e u ž r t v i m i s e » s a d r ž a n s a m O n a j k o j i j e n e o k a l j a n i J a g a n j a c « (gl. I : T H E I N E R I I , 74), š t o s e n e p o s r e d n o n a d o v e z u j e n a P r v u Petrovu 1,19, p o v e z a n o s I v 19,36, a p o s r e d n o n a Izl 12,5. N o u n o v i nacrt d o k t r i n e , p r e d l o ž e n s a b o r s k i m o o i m a 5. r u j n a 1562., u n e s e n j e v e ć i o d l o m a k o toj temi, koji j e uz m a l u n a d o p u n u o s t a o u k o n a č n o m p r i h v a ć e n o m t e k s t u : »Po s v r š e n o j n a i m e s t a r o j P a s h i , k o j u j e m n o š t v o s i n o v a I z r a e l o v i h ž r t v o v a l o n a s p o m e n i z l a s k a iz E g i p t a , u s t a n o vi n o v u P a s h u : n a i m e s a m a s e b e d a g a C r k v a p o s v e ć e n i c i m a ž r t v u j e u s p o m e n njegova prijelaska s ovoga svijeta k Ocu, k a d n a s j e p o i z l i j e v a n j u s v o j e k r v i o t k u p i o i o t e o iz v l a s t i t a m e t e p r e n i o u s v o j e k r a l j e v s t v o « (gl. I : T H E I N E R I I , 117). U k o n a č n o m j e t e k s t u u m e t n u t a s a m o precizacija da Crkva p o svećenicima to žrtvovanje čini »pod vidljivim znakovima« (sub signis visibilibus); izmijenjen je u j e d n o p r v i g l a g o l : u m j e s t o consumato, što je moglo biti višeznačno, u n e s e n j e s a s v i m t e h n i č k i t e r m i n celebrato, koji se o d n o s i s a m o n a slavljenje izraelskog blagdana, bez drugih implikacija. Očito, koncil nije t e m u o o d n o s u mise i p a s h a l n o g misterija osjećao k a o g o r u ć u 350
u odnosu na stavove reformatora; ipak ona nije mogla biti sasvim i z o s t a v l j e n a k a d se c u h a r i s t i j s k a ž r t v a h t j e l a s m j e s t i t i u o k v i r e p o vijesti spasenja. Ako i m a m o n a p a m e t i mjesto što ga v a z m e n o m otajstvu (pashaln o m misteriju) u liturgiji dodjeljuje Drugi vatikanski koncil, n a m e ć e n a m se p o t r e b a d a m a l o p o b l i ž e p o g l e d a m o t o š t o j e r e č e n o u vezi s p a s h o m u t r i d e n t s k o m d e k r e t u o m i s i . O k v i r n i p r i s t u p k t e m i j e sin o p t i č k i , t j . s t a v l j a j u se u o d n o s i z r a e l s k a p a s h a l n a v e č e r a i n o v a Kristova euharistijska večera koju Krist ustanovljuje da dođe na m j e s t o i z r a e l s k e p a s h a l n e v e č e r e , kako j e t o p o s t a v l j e n o u s i n o p t i č k i m e v a n đ e l j i m a ( u s p . R. C A N T A L A M E S S A , La P a s q u a d e l l a n o s t r a salvezza, M a r i e t t i , 1971, s t r . 7 5 — 7 7 ) . O s n o v n o s v o j s t v o j e d n e i d r u g e v e č e r e , p o k o j e m u se s t a v l j a j u u p a r a l e l i z a m , s a s t o j i se u t o m e š t o j e d n a i d r u g a i m a j u z n a č a j spomena (memoria). Sadržaj spomena i z r a e l s k e p a s h e o z n a č e n j e k a o »izlazak iz E g i p t a « , a u o d r e đ i v a n j u sadržaja spomena koji Crkva obavlja po Kristovu ustanovljenju T r i d e n t i n u m se n a d a h n j u j e n a ivanovskoj tradiciji: to j e s p o m e n K r i s t o v a Prelaska s ovog svijeta k Ocu, p r e m a i s k a z u k o j i m Č e t v r t i e v a n đ e l i s t o t v a r a svoj i z v j e š t a j o p o s l j e d n j o j v e č e r i : » B i j a š e p r e d b l a g d a n P a s h e . Z n a j u ć i d a j e d o š a o n j e g o v č a s d a p r i j e đ e s o v o g svi j e t a k O c u , I s u s . . . « (Iv 13,1). Sv. A u g u s t i n b i o j e , č i n i se, p r v i k o j i je n a k r š ć a n s k u p a s h u p r i m i j e n i o te Ivanove riječi (tako misli R. C a n t a l a m e s s a , n a v . d j . s t r . 78, b . 9; 187—191). U d r u g o j poslanici J a n u a r i j u ( E p i s t . 55, 1,2) A u g u s t i n c i t i r a t e I v a n o v e r i j e č i u p o t v r d u d a r i j e č pasha z n a č i transitus (prijelaz), a u p o r i š t e nalazi u t o m e što ih j e e v a n đ e l i s t i z r e k a o » g o v o r e ć i o G o s p o d i n u , k a d j e s a svojim učenicima kanio proslaviti p a s h u na kojoj im je predao otajstvenu večeru«; a u t u m a č e n j u I v a n o v a E v a n đ e l j a govori o v a k o : »Sada se, dakle, o n a p r o r o č k a slika u i s t i n u ispunila, k a d se K r i s t vodi k a o ja n j e n a z a k l a n j e (Iz 53,7). P o š t o s u n j e g o v o m k r v l j u n a m a z a n i n a š i d o v r a t c i , t o j e s t p o š t o s u n j e g o v i m z n a k o m k r i ž a o z n a č e n a n a š a če la, m i se o s l o b a đ a m o o d p o g u b l j e n j a o v o g a s v i j e t a , k a o iz s u ž a n j s t v a ili u n i š t e n j a e g i p a t s k o g (Izl 12,23), t e o s t v a r u j e m o s p a s o n o s n i prijelaz: k a d o d đ a v l a p r e l a z i m o K r i s t u , i iz o v o g a n e s i g u r n o g svi jeta u njegovo kraljevstvo koje ima najučvršćeniji temelj . . . Evo p a s h e , e v o p r i j e l a z a ! O d a k l e , i k a m o ? Iz o v o g a s v i j e t a k O c u . N a d a u d o v i m a d a n a j e u glavi, d a će j e , k a d o n a p r i j e đ e , b e z d v o j b e slijediti« ( T r a c t . in J o a n . 55,1). T r i d e n t i n u m b a š t i n i t u a u g u s t i n s k u egzegezu I v a n o v a
teksta
p r i j e l a z u K r i s t o v u s o v o g s v i j e t a k O c u , ali j e n j e g o v a n a k a n a
o
druga
351
o d o n e k o j u i m a A u g u s t i n u p o s l a n i c i J a n u a r i j u ( u s p . T. Š a g i - B u n i ć , I z a z o v s t a r i h , K S , Z a g r e b 1972, s t r . 183—198), j e r A u g u s t i n o b j a š n j a v a k r š ć a n s k i b l a g d a n P a s h e ( V a z m a , U s k r s a ) k o j i se slavi j e d a n p u t n a godinu, a T r i d e n t i n u m vidi k r š ć a n s k u p a s h u u svakoj misi, nemajući neposredne prvotne n a k a n e govoriti o izraelskoj pashi u E g i p t u p r i j e i z l a s k a iz E g i p t a n i o K r i s t o v o j ž r t v i n a k r i ž u k a o o is p u n j e n j u one starozavjetne p r o r o č k e slike v a z m e n o g J a g a n j c a u Egiptu, nego govori o izraelskom o b r e d n o m obavljanju kao institu ciji i o k r š ć a n s k o j m i s i k a o i n s t i t u c i j i k o j a j e d o š l a n a m j e s t o izra elske institucije, s time d a sasvim šuti o p r o b l e m u čestoće kršćans ke mise n a s u p r o t godišnjoj jednokratnosti izraelske pashalne večere. S t a v l j a j u ć i u p a r a l e l u i z r a e l s k i izlazak (exitus) i K r i s t o v prelazak (transitus) Tridentinum je normalno, da paralelizam b u d e potpun, m o r a o o z n a č i t i e l e m e n t e našeg izlaska p o K r i s t o v u p r e l a s k u , n a aug u s t i n s k o j liniji, i a k o nije to učinio j e d n a k o m eklezijalnom j a s n o ć o m k a k v a j e živjela u Augustinovoj misli: K r i s t j e u s v o m e prelas k u k O c u » p o i z l i j e v a n j u s v o j e k r v i n a s o t k u p i o i o t e o iz v l a s t i t a m e te p r e n i o u svoje kraljevstvo«, k a o što su p o prvoj p a s h i Izraelci bili o s l o b o đ e n i iz E g i p t a . E k l e z i j a l n i a s p e k t t o g a o s l o b o đ e n j a n i j e u t r i d e n t s k o m d e k r e t u d o s t a izričit; k a o d a j e T r i d e n t u m i m a o u svijesti više^manje s a m o individualni a s p e k t . P a s h a l n i je J a g a n j a c , makar nije izrečena s a m a riječ, u t o m e t e k s t u ipak p r i s u t a n p o specifično ž r t v e n o m i z r a z u immolabat k o j i m se o z n a č u j e o b r e d n a a k c i j a » m n o š t v a s i n o v a I z r a e l o v i h « , a š t o z n a č i d a T r i d e n t u m n i j e i m a o p r e d oči m a samo pashalnu večeru nego i h r a m s k o žrtvovanje jaganjca koje je p r e t h o d i l o p a s h a l n o j večeri u obiteljskom krugu. Isti je izraz upo trebi j e n za čin Crkve u misi: o n a i m a žrtvovati ( i m m o l a n d u m ) Kris ta p o d vidljivim znakovima; i to je nova Pasha: s a m Krist koji se žrtvuje p o d z n a k o v i m a . N a taj je način tridentski govor o pashaln o m značaju euharistije, u konačnici, govor o misi kao pashalnoj žrtvi, a ne govor o misi kao apshalnoj večeri. A stoga je razumljivo d a j e u t o m k o n t e k s t u iz t r i d e n t s k o g d e k r e t a o d s u t a n n i z p a s h a l n i h z n a č a j k i k r š ć a n s k e e u h a r i s t i j e (usp. A. Rebić, Pasha i pashalna veče ra kao pralik euharistije, Bog. smotra 45/1975/ str. 19—29; E. Galbiati, Veucaristia nella Bibbia, Jaca Book, Milano 1969, str. 20—40; 107—112). N o b e z o b z i r a n a t o , svaikako t r e b a s m a t r a t i z n a č a j n i m i važnim što je Tridentinum mislio da u dekretu o misi svakako treba govoriti, m a k a r i n a t a k o sažet način, o p a s h a l n o m k a r a k t e r u euha r i s t i j e ; k a k o g o d n i j e m o g u ć e n e v i d j e t i s l a b o s t t o g a t e k s t a k a d suzuje n o v u P a s h u n a »svećenike«, n a s u p r o t » m n o š t v u sinova Izaelo352
vih«, i p a k j e važno da b a r načelno inzistira n a povezanosti mise sa s t a r o z a v j e t n o m P a s h o m i š t o se u s m i s l u z d r a v e egzegeze m o r a r e ć i da ono što izričito ne spominje t i m s a m i m nipošto ne zabacuje. N e k i s u b i s k u p i , s l i j e d e ć i m i š l j e n j e M a r t i n a P e r e z a d e A y a l a (bis k u p a S e g o v i j e ) , s m a t r a l i d a j e p r e t j e r a n o i n a š t e t u j e d i n s t v e n e vri j e d n o s t i K r i s t o v e ž r t v e n a k r i ž u a k o se u m i s i g l e d a i s p u n j e n j e s v e g a š t o s u p r e d o z n a č a v a l e ž r t v e o k o j i m a se g o v o r i u s t a r o z a v j e t n o j Bi b l i j i ( u s p . T h e i n e r I I , 119), a š t o j e i p a k , u n a t o č n j i h o v u p r o t i v l j e n j u , u s v o j e n o u d e f i n i t i v n o m t e k s t u d e k r e t a u i z j a v i : »Ovo j e , n a p o k o n , o n a ( ž r t v a ) , k o j a se p o r a z n o l i k u n a l i k o v a n j u ž r t a v a u v r i j e m e n a r a v i i z a k o n a uobličavala; o b u h v a ć a n a i m e sve o n o d o b r o što su g a o n e o z n a č a v a l e , k a o d o v r š e n j e i u s a v r š a v a n j e s v i h n j i h « (gl. I ) . Perez de Ayala u s t r a j a o j e u k r i t i č k o m stavu p r e m a toj koncilskoj izjavi i n a s a m o j s v e č a n o j s j e d n i c i 17. r u j n a 1562. k a d j e p i s m e n o iz j a v i o : » I s t o t a k o , non placet, o n o š t o se veli u d o k t r i n i d a s e p o o v o j s v e t o j h o s t i j i o l t a r a i n e k r v n o j ž r t v i u s a v r š a v a j u i d o v r š a v a j u (perfici et c o n s u m a r i ) s v e ž r t v e n a r a v i i z a k o n a ( n a t u r a e e t legis); i z a t o š t o o d u z i m a m n o g o k r v a v o j ž r t v i n a k r i ž u , u k o j o j j e sve o z n a č e n o (omne q u o d figuratur) bilo kompletirano, a s o d n o s o m n a koju je ova č a s n a o l t a r s k a ž r t v a s p o m e n s k g značaja ( r e m e m o r a t i v u m est) i od koje jedine i m a svoju m o ć ; i zato što ne postoji Pismo, ni zako n i t a p r e d a j a , k o j a b i t o t v r d i l a « ( T h e i n e r I I , 130—131). T a se k r i t i č k a b o j a z a n ipak ticala, mislim, s a m o oblika formulacije, a ne samo ga sadržaja d e k r e t a sa svim k o n t e k s t o m , jer s a b o r očito nije mislio dati euharistijskoj žrtvi veću povijesnospasenjsku vrijednost nego ž r t v i n a k r i ž u : m o ž e se r e ć i d a j e s a b o r s k a v e ć i n a s m a t r a l a d a je p r e t j e r a n s t r a h o d t a k v e f o r m u l a c i j e , k a o d a b i se n j o m e umanji v a l a v r i j e d n o s t ž r t v e n a k r i ž u u s l i j e d t o g a š t o se u m i s i g l e d a p o v i j e s n o s p a s e n j s k o ispunjenje i rekapitulacija svih onih spasenjskih v r i j e d n o s t i š t o s u i h n a v j e š ć i v a l e r a z n o v r s n e ž r t v e iz o n i h r a z d o b l j a koja su prethodila vremenu Crkve.
353
STVARNO KAZALO Agape 20 alegorijsko
tumačenje
mise
109
a m e n 28 30 68 ambrozijanski
m e t a b o l i z a m 66
a p o l o g i j e 101 a u g u s t i n s k i s i m b o l i z a m 145 172 abusus,
vidi:
zloporaba
— eklezijalna s r e d i š n j o s t eu haristije 24 — proslavijuje svoje k o n s t i t u iranje u novi Božji n a r o d 25 — tvori Crkvu (crkvotvornost) 25 167 211 — s i m b o l i z a m kruha 25 — h r a n a , z a r u č n i c a , tijelo 61 64 — k o d sv. T o m e A k v i n s k o g 164 — kod
B l a e g o s l o v n a m o l i t v a , vidi: uharistijska molitva
e-
sv. B o n a v c n t u r e
173
— k a k o o z n a č u j e c r k v u 175
B l a g o s l o v s P r e s v e t i m 131 132 blagovanje
(euharistijsko)
— o d ž r t v e n o g 26 — uvjeti za b l a g o v a n j e tin) 31
g r o b , vidi:
Sveti
18 19 30 162
čuvanje
Presvetog
81 163 298
Deutsche
grob
Messe
devocionalne
272
formule
devotio moderna 267 275
Cjelov
— m i r a 57 celebrant,
vidi:
svećenik
Crkva —
euharistija
— k l a n j a n j e 159 — premještanje težišta s mise n a š t o v a n j e trajne prisut n o s t i i z v a n m i s e 291
266 Farelov o b r e d 275
devoti 245
d o b r o t v o r n o s t (materijalna) — s a b i r a n j e darova 28 — briga za s i r o m a h e 28 29 31 jedni
druge
31
D u h S v e t i 56 59 69 169 — o b r e d n i (sveti) 21 — izraz v j e r n i č k e j e d n o d u š n o sti 21 34 — k a o z a k l j u č a k m o l i t v e vjer n i h 34 — kao neposredna priprava p r i č e s t i 34 — K r i s t o v 51 — o t a j s t v o p o l j u p c a 51 54 — z a j e d n i š t v a 51 52
euharistijska pobožnost — izlaganje 116 — k l a n j a n j e 116 — g l e d a n j e 118 — usmjeravanje pobožnosti g l e d a n j a 121 — p r i v a t n o m o l j e n j e p r e d Pre s v e t i m 122 — utjecaj na e u h a r i s t i j s k u po b o ž n o s t 123 — j a v n o š t o v a n j e K r i s t o v e pri s u t n o s t i 159
e u l o g i j e 40
102
219 245
d i s c i p l i n a arcani 34 47 51 125 301
— pomažemo
19 31 76
Euharistijski sakramenat u Breviloqniumu sv. Bonav e n t u r e 188-191
(Jus
— o d n e d j e l j n e žrtve 38 — s a k r a m e n t a l n o , t j e l e s n o , du h o v n o 154 177 180 — š t o k a d g r e š n i k b l a g u j e 156 181 — t k o s m i j e blagovati 182 — n a č e l n o p r a v o v j e r n i k a 185 — uvjeti s t v a r n o g u č i n k a 185 — t e m a tjelov. liturgije 202 Božji
Čitanja
euharisti jska m o l i t v a 273 322 323
»Dušo K r i s t o v a . . .«
120
E l i t i z a m 245 E u h a r i s t i j a k a o slavlje — p o r i j e k l o i m e n a 20 28 — o b r e d n i z n a č a j 20 — prvi o p i s i o b r e d a 30 58 — t e o l o š k o o b r a z l o ž e n j e 31 — č e s t o ć a slavlja 43 — u v i š e p o d r u č n i h c r k a v a 45 -— v i š e u z a s t o p n i h 45 — p r e o b r a z b a u d v o s t r u k i ce r e m o n i j a l 39
fides f o r m a t a Formula
157
missae
272
Govor — na euharistijskom 27
sastanku
— dar g o v o r e n j a 27 — p r e d s t o j n i k o v 30 gozba, vidi:
večera
gregorijanske
mise
10 321
H r a n a (hraniti se) — B i b l i j o m i G o s p o d n j o m ve č e r o m 18 — za tek r o đ e n e u k r š t e n j u 54 — od
jednog
kruha
60
— »blagujte v a š u vezu« 65 — d u h o v n a jela i p i ć a 161 174 176 300
355
— okrepa
duše
Ministrant
228
— savršeno okrepljenje Individualizam 224 intencije
u
(misne)
177
pobožnosti 104
ispovijed i pričest — povezivanje u svijesti -314
302-
— p r e t h o d n a i s p o v i j e d 303 310 — s a v r š e n o p o k a j a n j e 305 izlaganje P r e s v e t o g — n a s t a n a k 110 — za v r i j e m e m i s e 121 128 — za k l a n j a n j e 127 — r e s t r i k t i v n e m j e r e 128 — k o m e s e s m i j e izlagati 155 — t r i d e n t i n s k o u č e n j e 299 Jezik (liturgijski) 265 324 326 — »trojezičnici«
28
875
258
325
Kađenje tamjenom
115 121
kanon, vidi: euharistijska m o litva »Klanjam
Ti s e
smjerno«
120
K l a n j a n j e (adoracija) — n a s t a n a k 110 — o b r a z l o ž e n j e sv. T o m e — t r i d e n t . 287 299 — četrdesetdnevno
129 131
klečanja (ekspijatorna) Koncelebracija
163
255
»Nasljednji 217-256
— javljanje riječi 44 — unutar euharistijskog lja dvije m i s e 44 — »biti na misi« 44 — raspuštanje sastanka = sa 45
Nedjeljni slav
mi
— klerikalizacija m i s e 75 — kao o s o b n a p o b o ž n o s t sve ć e n i k a 101 — u m n a ž a n j e m i s a 101 — samo jedna dnevno (sv. F r a n j o A.) 102 — o s o b n o s l u ž e n j e 103 — d n e v n o svaki s v e ć e n i k 105 — c o r a m e x p o s i t o 128 — Luterova b o r b a protiv m i s e 270 Misni obred — uvođenje rimskog obreda u f r a n a č k u državu 73 — uređivanje javnog bogosluž j a 74 — klerikalizacija 75 — prodor privatne pobožnosti s v e ć e n i k a u m i s n u celebraciju 101 — s v e ć e n i k sve t i h o izgovara š t o drugi č i t a j u ili p j e v a j u 102 — o p i s o b r e d a (sv. T o m a ) 162 — razlika o d p r o t e s t a n s k e eu h a r i s t i j s k e c e l e b r a c i j e 270 — Luterov oblik celebracije 272
— p o s e b n o s e p r i p r e m a 79 — b e s k v a s n i 79 — Tomino obrazloženje besk v a s n o g 170 — l o m l j e n j e 80 — za v j e r n i k e p o s e b n e partik u l e 80 — Tomino objašnjenje pokvarljivosti 143 Laički kalež, vidi: p r i č e s t prilikom vina
pod
»Lauda Sion« 193 lijek ( p r i k a z i v a n j e 228
euh.
Krista« sastanak
(analiza) (nedjelja)
— prvi d a n u t j e d n u 20 — slavimo uskrsnuće Gospo d i n o v o 22 — tjedni ritam sastanka s G o s p o d i n o m 22 — n e d j e l j n a celebracija 38 222 275
O b l a t n e 80 Oltar — prvi g o v o r o oltaru 26 — n e m o ž e s e postaviti drugi oltar 32 — u d n u a p s i d e 77 — u m n a ž a n j e oltara 101 115 — križ na o l t a r u 115 — p o j a v a r e t a b l a 115 — relikvije i s l i k e na o l t a r u 116 — »Luter u k i n u o oltar« — Trident i vrijednost ra 322
265 olta
Orate fratres 77
P a r t i c u l a 80 pashalni
misterij
351
pokazivanje (posvećene je) 110 118
hosti
p o k a z n i c a 125 M i s s a illvrica 102
p o d i z a n j e 118 272
75
Kruh i vino — s i m b o l i z a m k r u h a i v i n a 25 63 — o b a v e z n a m a t e r i j a 32 — d o n o s i l i v j e r n i c i 40 — d i j e l j e n j e p o s l i j e m i s e 40 — l o m l j e n j e (obred) 40 — e k l e z i j a l n i s i m b o l i z a m 68 — k r u h i vatra 69 — a u g u s t i n s k i s i m b o l i z a m 69 — ambrozijanski metabolizam 69
356
106
misa
Misal 323 Misterij (euharistijski) — u k l o p l j e n u m i s t e r i j Crkve 47 — j e d i n s t v o Crkve i e u h a r i s tije 61 — u sklopu otajstva Crkve (Augustin) 62 M i s t i č n o tijelo K r i s t o v o — k a k o o z n a č u j e 172 — k a k o o s t v a r u j e 178 — i n k o r p o r a c i j a 181 Molitva — na e u h a r i s t i j s k o m s a s t a n k u 27 — p r i v a t n o p o d m i s o m sve ć e n i k a 101 — u č i n a k m o l i t v e u m i s i 103 — t i h e m i s n e m o l i t v e vjer n i k a 113 Molitva v j e r n i h — u p o č e t k u 28 — gubi se u R i m u
kao) M o l i t v e n i k 113
46
— s r e d i š n j i d i o m i s e 119 — č a s p r i k l a d a n za v j e r n i č k e m o l i t v e 120 — o d l u č u j u ć e za rascvat e u haristijske pobožnosti iz v a n m i s e 124 poljubac,
vidi:
pomirenje — ispovijedati s t u p k e 21
cjelov
prethodno
pre-
— s b r a t o m 21 — z a v a đ e n i h 35 57 58 254 — pomirenje grijeha u misi 338 posljednica povijest
(sequentia)
117
spasenja
— e t a p e 171 — t i p o s , s i m b o l i , p r e d s l i k e 57 171 342 pričest — s r ž n a z a s h v a ć a n j e apostol s k e c r k v e 26 — svi s e p r i č e š ć u j u i n o s i s e o n i m a k o j i n i s u n a z o č n i 31 — svakodnevno i kod kuće 40 163 187
— kroz tjedan p o v e z a n o s ne d j e l j n i m s a s t a n k o m , o d ne djeljne žrtve 38 — t k o s e n e p r i č e š ć u j e nje gov se dar n e p r i m a 40 — svaki n o r m a l n o p r i m a pri č e s t ili j e p o k o r n i k 41 — razdvajanje m i s e k a o žrtve o d p r i č e s t i 37 — izvan m i s e 81 — p o d k o n k r e t n o m m i s o m 169 — b o l e s n i c i i u m i r u ć i 42 — t r i d e n t i n s k i dekret o pri česti 290 p r i č e s t ( u s t e z a n j e v j e r n i k a od) — p o č e t a k 37 — m o n a š k a - a s k e t s k a 38 — starozavjetni razlog za bra č n e d r u g o v e 38 — »tko n e i d e na p r i č e s t ne ka d a d e mjesta« 32 — o p a d a j o š v i š e 78 244 301 — u o d n o s u na p r e t h o d n u is p o v i j e d 303 p r i č e s t (obaveza) — c e l e b r a n t 39 328 — samo jednom godišnje — u s k r s n a p r i č e s t 303
39
na r u k u 81 vina
— u s k r a ć u j e s e v j e r n i c i m a 81 — b o r b a za »laički kalež« 82-95 258 267 272 — pitanje
veće
milosti
— milost
pobožnosti
p r i č e s t za d r u g o g a
247 168 334
p r i n o s darova 29 — p r i k a z n a p r o c e s i j a 79 — uz k r u h i v i n o drugi rovi 79
— naturalis c o n c o m i t a n t i a 148 — ne na način dimenzivne p r i s u t n o s t i 149 — m j e s n o o d r e đ e n j e 150 277 — n e t r p l j i v o tijelo 152 — formulacije Martina V 261 — Wyclifovi stavovi 257-263 — Luterovi stavovi 267 271 276 — virtualna prisutnost (Ca^ vin) 280 — Trident 287 privatne
mise
— v o t i v n e 100 — na n a k a n u p o j e d i n i h vjer nika 104 — g d j e se p r i č e š ć u j e samo s v e ć e n i k 269 327 p r o c e s i j e (teoforične) — tijelovske
pučka
125 301
126 127 301
pobožnost
— m i s n e m o l i t v e 113 — p r e o b r t a n j e liturgijskih vri jednosti 116
da
učenje
284
51 56 112 337
stol — u prvo o k o 26
vrijeme
vjernici
— prilaze s t o l u 60 — o t a j s t v o G o s p o d n j e g stola 65 — gubi z n a č e n j e oltara 115 — dva stola 221 s v e ć e n i k (celebrant) — o d p r e d v o d i t e l j s t v a k za s t u p n i š t v u 100 — osobno
služenje
mise
103
— kada o b a v e z a n 103 — s v e t ili l o š s v e ć e n i k s o b z i r o m na v r i j e d n o s t m i s e 103 258 — koji s a m o s l u ž e m i s u
105
— d n e v n e c e l e b r a c i j e 105 — ne s m i j e s a s v i m s a m ce lebrirati 106 — uloga klera s v e d e n a na m i s u i b o ž a n s k i oficij 106 — »kanonički« život 107 — Christi v i c e s gerit 249 — Trident 333 342 sudjelovanje nje)
vjernika
(opada
Rclikvijar
suha
misa
sveti
(Božji) g r o b
— kanon 101
116 114 254
se govori
Sastanak — s G o s p o d i n o m 22 — vjernički 23 — n e b e s k o d o g a đ a n j e 23 — završavaju e u h a r i s t i j o m 31 — o p i s s a s t a n k a u »dan sun ca« 30 — karakteristika k r š ć a n a 31 — kad č u j e š s a s t a n a k , s p o znaj i m e kršćani 33 — o s n o v n i o b l i k proživljavanja c r k v e n o s t i 34 — p o v e z a n sa svakodnevnim ž i v o t o m 35 sakramenat
(euharistijski)
— traži se definicija 139 — kako j e Krist p r i s u t a n u tom s a k r a m e n t u 146 — s a k r a m e n t a l n o s t prilika 154 176 — sakramentalno blagovanje 154 160 161 — žrtva c r k v e jedan s a k r a m e nat 157 164 ' — crkvenog
jedinstva
172
— Luterova
definicija
279
Tamjan
t i h o 76
321
svetohranište
— Tomino
141
spomen-čin
— b l a g o v a n j e p o g l e d o m 121 — vidjeti - p r e m a praznovjer j u 121
120
p r i s u t n o s t (stvarna) Kristova tijela i krvi 69-71 — odnos sakrament. tijela prema povijesnom tijelu K r i s t o v u 134 — razlikovanje Augustinova i A m b r o z i j e v a u č e n j a 135 — Berengarijevi stavovi 136 258 učenje
— tridentsko
— odgovaraju 75 — r a z v i t k o m glazbe t o se e u b i 75 — z b o g jezika gubi s e kon takt sa S v e t i m P i s m o m 76
— p o b o ž n o s t gledanja
r u h o (liturgijsko)
95
— s t a v o d v o d j e l n o j crkvi 98 pričest kao osobna pobožnost 221-234 — a k t i v n a uloga č o v j e k o v e su bjektivnosti u pričesnom s u s r e t u 235 — dolazak Krista u d u š u 232 — s a m sa s a m i m 236 — r a s t a p a n j e u B o g u 237 — ti u m e n i ja u tebi 238 — p r i p r e m a »pobožnika« 246
146
— ad m o d u m s u b s t a n t i a e 147 — čitav pod s v a k o m p r i l i k o m 148
— druge
p r i č e š ć i v a n j e (obred) 60 — od lomljenja posvećenog k r u h a 80
pričest pod prilikom
— kako j e Krist prisutan
vidi:
124 129 130
(tabernakul)
299
kađenje
Tijelovo — uspostava
124
— t e o l o š k a p r o u k a 193 — analiza liturgijskih teksto va 193-210 — p o r u k a b l a g d a n a o crkvotvornom značenju euharis tije 211 — s a o p ć i v a l a č k a snacra t e k s t o va 213 transsubstantiatio — p o j a v a izraza 139 — kanonizacija t e r m i n a — s m i s a o 141-146 — kasnije diskusije 276 tridentsko ukrućivanje
140
259
271
289
T r i d e n t s k i dekreti — D e k r e t o p r e s v e t o m sakra m e n t u e u h a r i s t i j e 292-296 — Kanoni o svetom sakramen tu e u h a r i s t i j e 296-297 — N a u k i kanoni i p r e s v e t o j žrtvi m i s e 315-319
357
Učinci (plodovi) euharistije 166 — na n a č i n žrtve 168 — n a n a č i n s a k r a m e n t a 168 — o v o z e m a l j s k i (tjelesni) 169 — p o b o ž a n s t v e n j e n j e 170 — p o s r e d s t v o m d u h o v n o g bla g o v a n j e 180
— blijedi svijest da j e za j e d n i č k i č i n svega n a r o d a B o ž j e g a 100 — k a s n i j a p o i m a n j a 271 274 v j e č n o svjetlo 123 voda — z n a č e n j e u l i j e v a n j a 174 317
— eklezijalni 180 — što kad grešnik blaguje 156 181 182 — k a d a o t p u š t a n j e k r i v n j e 182 183 — za s t v a r n i u č i n a k š t o s e traži 185 — veće ujedinjenje s Kristom 186
Z a j e d n i š t v o (zajednica) — dobrotvornost i zajedništvo 24
Večera — K r i s t o v a 17 — unutar 18
pashalne
— karakter p a s h a l n e
ili
obično
18
— u n u t a r o b i č n e z a j e d n i č k e 19 — odvajanje s k e 19
358
od
obične
brat
— p o hrani 60
109 321 želji »vidjeti nepoštivanje, 321
vre
znak 50 176 227 zvonici — z v o n a
106
— znak
zvonom
107
žrtveni
karakter
mise
— žrtvenost
18 29
— Jaganjac
17 171
— Krist
— j e d n o d u š n o s t 67 — poistovjećivanje zajednice s t i j e l o m i krvlju K r i s t o v o m 67 — gubi s e k o m u n i t a r n o shva ć a n j e e u h a r i s t i j e 236 »Zdravo Tijelo . . .« 120 zloporabe u misi (abusus) — u o d n o s u n a u č i n k e 108 — o d r e đ e n b r o j (na pr. 30) 109 321 — broj svijeća — kvantum u hostiju« 121 — lakomost, praznovjerje
— m i s a izvan o d r e đ e n o g m e n a 321
jednom
— hvalbena — jedincata — sv.
Toma
(žrtva)
24
24 343 56
57
158
— z a b a c i v a n j e ž r t v e n o g karak tera 257-281 — T r i d e n t 285 339 341 — T r i d e n t s k i n a u k i kanoni o p r e s v e t o j žrtvi m i s e 315-319 — propicijatorni
značaj
335
— prema izraelskoj pashi župna
misa
77 270 321
350
KAZALO IMENA A b e l a r d P „ 141 A d a m A.. 257/8 266/8 272 276/ 7 279/80 A g o b a r d o , n a d b . Lyona, 111 Ai!Iy P. d e , 271 Albert V., sv., 112 303/4 A l d a m a J. A. de, 350 A l e k s a n d a r I I , p a p a , 104 A l e k s a n d a r I I I , p a p a , 139 144 A l e k s a n d a r H a l e š k i , 82 A l k u i n , 110 Altaner B . , 200 Amalar iz Metza, 110/12 A m b r o s i u s C a t h a r i n u s , 305 A m b r o z i j e , sv., 37 39 51/52 71 110 135 142 158 163 171 294 317 A n s e l m o iz Laona, 122 138 A n s e l m o , sv., 137 203 A n t o n i n P i o , car, 30 A n u l i n , k o n z u l , 33 A r i s t o t e l , 160 Arnoldi, 266 Arze J., 324 Asula L. d e , 96 A u g u s t i n , sv., 41 43 49 62 66 68 71 99 110 135 145 157 163/7 176 178 184 207/10 213/ 14 252 267/8 310 334 351/2 Ayala M. P. d e , 310 348 353
B e r n a r d , o p a t , s v . , 123 141 B e r g e r R., 132 299 B e r t r a n d d e Got, 124 B e t z J., 61 B e u m e r J., 217 Biel G., 266 B i s c o n t i L. d e , 87 B l a n c o F., 346 348 B l a z o v i ć A., 264 B o n a g e t P. de, 154 B o n a v e n t u r a , sv., 154/5 171/83 185 187/92 211 217 252 290 304 B o n i f a c i j e V I I I , p a p a , 108 B o n i f a c i j e , sv., 82 104 B o n o B . da C r e m o n a , 131 B o r a k H . , 188 B o t e r i k , 36 B o u y e r L., 18/19 76 102 219 242 256 266/8 272/5 280 B o v i o , b i s k u p Ostuni-ja, 346 Braeckmans L., 298 303/10 312/13 B r e h m F., 220 B u r g o n o v o A. d e , 96
B a l b u l u s N . , 117 B a n d i n e i l i R., 139 144 B a u m g a r t n e r M., 220 B a z i l i j e , s v . , 40 42 B e d a Časni, s v . , 133 B c l a r m i n R., sv., 263 B e l l a y D u , 344 B e l l o t t i G. A., 130 B e n e d i k t X I I , p a p a , 140 B e n e d i k t X I I I , p a p a , 127 253 B e n e d i k t X I V , p a p a 105 127 B e n e d i k t , s v . , 43/4 B c n o i t P., 18 B e n v i n A., 20
Cabasilla N . , 333 Callovini C , 257 Calvin J., 275 C a m e l o t P. T., 28 Cano M., 306 308 336 C a n t a l a m e s s a R., 351 Capua P. A. de, 344 Carlstadt A., 272 Casale G. d e , 344/5 Casellus T h . , 348 Casel O., 159 Castagna G. B . , 320 Cayre F., 135 219 283 Celano, vidi: T o m a Celano Cerafogli G., 137 171 Cerfaux L., 25 Cerularije M., 137 Cezarije Arlski, 41 Ciosus A., 96
B e r e n g a r i j iz T o u r s a , 144
Ciprijan, sv., 99 115 310
122 137
32 43/4
66
C o c h e m M. v o n , 113 C o l o s v a r i n u s J., 329 Congar Y., 263/4 268 Contreras M. d e , 92 Cornelio M., 92 Corrionero A., 348 C o p p e n s J., 24 C r e s c e n z i o , k a r d . , 287 D a n i e l o u J., 50 220 236 Dativ, sv., 33 D e c i j e , car, 32 Dclahaye K., 49 51 D e r o s s i J., 220 D e v r e e s s e R., 54 D i o k l e c i j a n , car, 32/3 Dionizije Areopagit, 334 D i o s k o r , 45 D i s t e l b r i n k B., 171 D o r o t e j a P r u s k a , bi., 125 D r a š k o v i ć J., b i s k u p , 85 91/2 94/5 321 348/9 D u d a B . , 197 D u d i ć A., b i s k u p , 86 93 95 D u e s e J., 124 D u n s S c o t I., b i . , 218 271 304 333 D u r a n d o V., 112 E c k J., 282 E c k h a r t J., 220 E r i u g e n a S c o t I., 136 Eterija, 129 Farel G., 274 F e l i c i o J. T h . d e S., 344 F c l i k s , m u č e n i k , sv., 33 F e r d i n a n d , car, 85 88 F e r r a n t i u s C , 337 F i l o n A l e k s a n d r i j s k i , 110 F i s c h e r J., 308 F l o r u s , đ a k o n , 111/12 F o r e s t A., 136
79
F o s c a r a r i u s Ae., 89 347/8 350 F r a n j o A s i š k i , sv., 102 118 123 200 Franz A., 108
359
Fučak J., 197 F u l g e n c i j e R u s p i j s k i , 61 F u m o B . , 305 Gailladrd J., 20 Galbiati E . , 352 Galerije, c e z a r , 32 G e n a d i j e M a r s e l j s k i , 41 164 Gcrbert d'Aurillac, 136 G e r e o n , sv., 125 G e r o n c i j e , 43/4 G e r s o n I., 109 Giberti M . 299 Giblet J., 24 Gliričić A. D. d e , b i s k u p , 86 326 334 347/50 G o c t e r s T. F. G., 281 Gonzaga H., 85 G o t t s c h a l k L., 265 272 Gregorijanec P., b i s k u p , 85 309 325 Grgur I I , papa, 82 Grgur V I I , p a p a , 73 137 Grgur X I , 153 Grgur Veliki, p a p a , 34 43 109 111 133 170 328 Groote G., 219/20 249 257 G r o p p e r J., 323 335 G u e r r e r o P., 98 333/4 346 349/ 50 G u i t m o n d d'Aversa, 138 147 f
H a d r i j a n V I , p a p a , 305 308 H a m m a n A., 20 H a e n g g i A., 66 H e m e r k e n T h . , vidi: Toma Kempenac H e n r i k I I , k r a l j , 124 H e n r i k IV, 137 Hervvegen I . , 117 H i l a r i j e , s v . , 157 H o f b a u e r K., s v . , 264 H o n o r i j e iz A u t u n a , 104 156 H o s i u s S., 95 98 334 H u g o d e S. Caro, 124 Hugo od sv. Viktora, 172 303 H u i z i n g a J., 220 Humbert de Silva 137
112 139
Candida,
H u s J., 258/60 I g n a c i j e A n t i o h i j s k i , sv., 26 I n o c e n t I, p a p a , 45 114 Inocent III, 114 141 163
papa,
J a n u a r i j e , 41 43 J a u b c r t A., 18 J e d i n H . , 284 J e r o n i m Praški, 258 J e r o n i m , sv., 38 39 310 325 J o s i p iz A r i m a t e j e , 111 Julijana, sv., 124 Julije I I I , p a p a , 82 87 89 285 J u n g m a n n J. A., 17 18 20 73/5 78/80 94 100 102 104/7 109 112/13 117/18 122 128 129/30 335 J u s t i n , filozof, sv., 37 222 J u s t i n i a n u s T., 89
30 31
35
K a j e t a n , k a r d . , 283 305/6 308 K e m p e n a c , vidi: T o m a K e m penac Karlo B o r o m c j s k i , 115 127 299 K a r l o ć e l a v i , 134/5 Karlo V, car, 285 K a r l o Veliki, 75 110 K a s i j a n , 41 K l e m e n t I, p a p a , 163 K l e m e n t V, p a p a , 124 K l e m e n t V I I I , p a p a , 131 Knievvald D., 117 K o n s t a n c i j e Klor, car, 33 Konstantin-Ćiril, sv., 76 325 K o r n e l i j e , papa, 43 K o s n e t t e r J., 20 28 K r e s i n a A., 222 K u r e l a c F., 220 Lanfrank, o p a t , 124 137/38 140 147 Lansac L. d e , 88 L a t o n e I. d e , 154 L a u r e u s M., 346 Lavnez J., 83 90 91 308 320 336/37 346 L e c l e r c q J., 219 242 L e l o n g A., 28 Leon I, p a p a , 105 Leon I I I , p a p a , 104 L e o n X, p a p a , 283 L e o n X I I I , p a p a , 283 Leon V e l i k i , 45 81 Lotar iz Segni-a, 141 L u c r c t u s L., 97 Lugo M. A. d e , 324 Luna P. d e , 253 Luter M., 263/80 282/83 285 322 327 332
105
112
Ljudevit, car, 111
I s e r l o c h E . , 218 220 236 255 I v a n K r s t i t e l j , sv., 35
253
M a d r u t u s L., 98 M a d r u z z o , k a r d . , 287 344 M a k s e n c i j e , s i n cara Maksim i j a n a , 33 M a k s i m i j a n , car, 33 M a k s i m l s p o v j e đ a l a c , 110 334 Malahija, p r o r o k , 32 342
Ivan D a m a š č a n i n , 185
165
169/70
Ivan Zlatousti, s v . , 308 334 I z i d o r S e v i l j s k i , s v . , 133
360
M a n d o n n e t P., 306 Marcelić I. J., 53 Marcelina, s e s t r a svL Ambro zija, 51 M a r i n u s L., 347/48 M a r k e š i ć L., 188 Massarella, b i s k u p , 284 344 Martin V, p a p a , 253 259/62 Marulić M., 220 Martyribus B . d e , 333 338 347 M a u r o R., 112 134 M e d i n a I., 305 M e l a n c h t o n Ph., 270 Mclanija, sv., 43/4 M e r c a t u s P., 92 M e s s i n a V. d e , 97 M e l o d i j e O l i m p s k i , 49 51 xMiddletown R., 304 Miranda B., 347/48 M o c e n i c u s A., 348 Moritz S a s k i , 288 M o e h l e r A., 263 M u e l h a u p t B . , 270 M u e n z e r Th.., 265 M u r n e r T h . , 282 M u s s o C , 312 N a c l a n t u s J., 348 N a u t i n P., 49 N e u n h e u s e r B . , 69 108 134/6 138/9 144 147 156 170 180 2181/19 259 267 272 280 282 319 N i c h i s o l a H . de, 348 N i k o l a I I , p a p a , 137 N i k o l a K u z a n s k i , 128 N o g e n t G. d e , 147 N o g u e r a s J. G. d e , 96 Odo d e S u l l v , 118 O d o n iz Cambrai-a, 138 O d o n , sv., 116 Okan V., 218 271 Olaveus M., 324 337 Pahl I., 66 P a l e o t t o G., 87 88 93 95 98 320 344 Palazzini P., 137 257 P a l u d e P. de, 308 313 P a n t a l e o n J., 124 P a u l i n , biograf sv. A m b r o z i j a , 36 Pavao I I I , p a p a , 87 89 131 269 306 Pavao IV, p a p a , 299 Pavao V, p a p a , 124 Pavelić M., 193 195 Petar D a m i a n i , sv., 102 Pcichl H . , 20 Petar iz Poitiers-a, 139 Petar Lombardski, 139 144 171/2 271 305 310 Petriolo A. d e , 96
Pflug J., 332 P i a n t a n i d a da F e r m o J., 131 P i c c o l o m i n e u s P., 348 Pio I I , p a p a , 89 P i o IV, p a p a , 88 P i o V, papa, 75 114 283 323 Pio X , p a p a , 122 330 P l a t o n , 142 P r a e c o n i u s O., 89 Prokulejan, donatistički bis k u p , 62 P s e u d o Dionizije Areopagita, 110 157 R a d b e r t P., 134 135 136 147 R a d e \ v i j u s F., 219 R a t r a m n o , 134 136 R e b i ć A., 20 352 R e g i n a l d , 166 R i s h e t t i M . 42 45 75 78 104 106 114 116/19 122 125/26 129/31 196 299 R i k a r d de Mediavilla, 305/6 308 R i k a r d I I , k r a l j , 257 R o b e r t d e T h o r o t e , 124 R o g u e t A. M., 17 R o š č i ć N . M-, 188 R u d o l f S v a p s k i , 137 R u p č i ć L j . , 222 R u p e r t iz D e u t z a , 112 170 R u s s e l l B . , 264 R u v e r e M. V. de, 348 S a l m e r o n A., 308 344 S a t u r n i n , sv., 33 S c h a t z g e y c r K., 283 (
S c h i l d e n b e r g e r J., 265 S c h u l z H. J., 319 S e r a p i o n , b i s k u p , 66 S c r i p a n d o , 337 S i g i s m u n d , car, 82 S i l v e s t a r I I , papa, 136 S o f r o n i j e , sv., 110 S o t e r , p a p a , 106 S o t o P. d e , 96 S p i n a B . , 306 S t a k e m e i e r E . , 222 Stella Th., 98 348 S t c p i n a c A., kard., 220 S t e u b i n g H., 270 275 279/81 S t r a b o VV., 104 106 112 114 S t u i b e r A., 200 Š a a i - B u n i ć T., 20 37 58 67 100 110 112 211 249 257 261 273 288 322 335 352 š i l i ć R., 188 S k r i n j a r A., 222 T a n q u e r e y A., 157 T e o d o r M o p s u e t i j s k i , 54 T e o d o r e t Cirski, 37 276 T e o d o z i j e , car, 36 51 52 Tcodulf iz Orleansa, 106 Teofilakt, 308 Te rtu lij an 36 37 44 45 T h e i n e r A., 83 84 86/8 90 92'6 97 109 284/291 306/8 310 311 320/29 331/42 344/50 353 T h c u t o n i u s , t e o l o g , 96 Tillich P „ 263 291. Timotej, biskup zagrebački, 105
T o m a Akvinski, sv., 82 98 103 141/7 149/60 162/9 172 179 183 187 193 196 199 200 205 211 217 218 252 261 277 283 304 334 335 344 347 T o m a B e c k e t , sv., 124 T o m a Celano, 200 201 210 T o m a K e m p e n a c , 134 219/56 T o n n e a u R., 54 T o r o F. de, 308 Ulcinjanin I. B . , U e b e n v e g F., 220 U l r i c h , sv., 124 Urban IV, papa, Urban V I , p a p a , Urban VII, papa,
310
124 294 127 320
Valentia J., 109 Valerijan, car, 32 V a l p u r g a , sv., 116 Vandenbroucke F., 219 220 236 242 249 260 Vega A. de, 285 306 V c r h e u l A., 113 V i l i m iz C h a m p e a u x a , 122 V i l i m Osvajač, 137 V i n c e n t i u s L e o n i n u s , 83 Vlačić-IIirik M.. 102 Vogel P. H . , 265 Wyclif J., 257/64 VVinninger P., 326 X u a r e z J o . , 348 Zahn T., 28 Z a m o r a F., 346 Zwingli U., 271 274 227 279
361
