Ellhnikos_emfylios_2.pdf

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1946-1949 Τόμος 2

Δεύτερη εκδοοη Ιούλιος 2001

ΒφΑιόραμα <ι β6οc ιc ΑΘΗΝΑ 2001

Μακέτα έξωφύλλου: Μαρία Τσουμαχίδου Γλωσσική 'Επιμέλεια: Γιάννα Κατσιαμπούρα Εικονογραφική

Τεκμηρίωση: Δάφνη Πατρικίου

Ο Copyright Γιώργος Μαργαρίτης Εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ Στουρνάρη 51 104 32 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 5221112 FAX 5221466 e-mail: [email protected]

ISBN set ISBN τόμου 2

960-8087-10-4 960-8087-13-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΥ 2

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Ό πόλεμος ατά χαρακώματα

Κεφάλαιο 29 Ό Γράμμος (Ίούνιος-Αύγουστος 1948) Ή συγκέντρωση δυνάμεων Τά «άπαρτα κάστρα» Ό 'Εθνικός Στρατός Ή στρατηγική καί οί έπιόιώξεις

13 19 27 33 35

Κεφάλαιο 30 Ή έπιχείρηση «Κορωνίς» Ή προετοιμασία Ή κύρια έπίθεση Τάλιαρος Ό περί «κρίσης» λόγος Κλέφτης Στόν Γράμμο Ό Δημοκρατικός Στρατός σέ κρίση Ή έγκατάλειψη του Γράμμου Ό άπολογισμός

43 43 48 55 59 64 76 78 84 88

Κεφάλαιο 31 Μετά τόν Γράμμο Τό τέλος της Μουργκάνας

95 98 5

Γιώργος

Μαργαρίτης

Κεφάλαιο 32 Επιχειρήσεις οτό Βίτοι Η περιοχή Οί έπιχειρήσεις Μάλι Μάδι Ή μάχη της Καστοριάς Ή άναδιοργάνωση των κυβερνητικών Ή κρίση στή II μεραρχία Ή σταθεροποίηση τοϋ μετώπου

103 103 108 113 119 123 125 127

Κεφάλαιο 33 Οί πολιτικές παράμετροι της κρίσης τοϋ Σεπτεμβρίου Ό στρατός καί τό Παλάτι Στό όνομα των «άπλών άνθρώπων» Τό «κίνημα τών άντιστρατήγων» Ό Αλέξανδρος Παπάγος

133 136 141 143 149

Κεφάλαιο 34 'Από τήν Καρδίτσα στή Φλώρινα: οί μεγάλες μάχες του χειμώνα 1948-1949 Οί άντίπαλοι στρατοί Τά χαρακτηριστικά τών έπιχειρήσεων

153 153 158

Κεφάλαιο 35 Καρδίτσα καί Νάουσα Ή μάχη της Καρδίτσας Ή μάχη της Νάουσας Τό κόστος

165 165 175 185

Κεφάλαιο 36 Ή κατάληψη τοϋ Καρπενησίου Οί άντίπαλοι Ή κατάληψη Ό άπολογισμός Ό ελιγμός

191 192 195 199 206

Κεφάλαιο 37 Ή μεγαλύτερη μάχη τοϋ πολέμου: Φλώρινα Οί προετοιμασίες Οί δυνάμεις τών άντυιάλων Ή σύγκρουση 6

213 213 217 229

'Ιστορία τον ελληνικού 'Εμφύλιου Πολέμον

Κεφάλαιο 38 Οί πολεμιστές Ή έξωτερική εικόνα Οί γυναίκες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού Μιά περίκλειστη κοινωνία

235 238 252 255

Κεφάλαιο 39 Οί ρίζες της ήττας: τά πενιχρά έφόδια τού Δημοκρατικού Στρατού Ή οικονομική έπικράτεια τού ΔΣΕ Τά πυρομαχικά Οί άξονες τού έφοόιασμού Οί άποθήκες Ή στήριξη άπό τό έξωτερικό Ό ναρκοπόλεμος

259 260 265 270 272 279 293

Κεφάλαιο 40 Τό τέλος τού Δημοκρατικού Στρατού στήν Πελοπόννησο Ένα νέο είδος πολέμου Οί δυνάμεις των έμπολέμων Ή εξασφάλιση τής σιωπής Ή μέθοδος Ή άντίδραση τού ΔΣΕ' Ή αποτυχία τών διεισδύσεων Λεωνίδιο "Αγιος Βασίλειος Κυνουρίας Ή διάλυση τής 22ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ Οί τραγωδίες τού Ταΰγετου Επίλογος γιά τόν Μοριά

295 295 298 303 304 307 310 314 318 322 327 335

Κεφάλαιο 41 Ή τελική διεκδίκηση τής Νότιας Ελλάδας Νευρούπολη καί "Αγραφα Ή καταστροφή τού άντάρτικου ιππικού Ό ελιγμός πρός τήν Άρτα Ή γέφυρα τοϋ Κοράκου

339 341 347 349 357

Κεφάλαιο 42 Ή τελευταία νίκη τού Δημοκρατικού Στρατού: ή άνακατάληψη τού Γράμμου Σαραντάπορος 7

361 367

Γιώργος

Μαργαρίτης

'Αγώνας φθοράς Κάμενικ καί Πύργος Στράτοανης Νέα άναδιάρθρωση τού 'Εθνικού Στρατού: ΣΗΣΜ

374 376 382

Κεφάλαιο 43 Ό πόλεμος οτά άνατολικά τού Αξιού Ή άντάρτικη τακτική Οί «'Οθωμανοί» έν πολεμώ Μπέλες Χαλκιδική Οί έπιχειρήσεις τού φθινοπώρου 1948 Οί μεγάλες έκκαθαριστικές τού 1949

387 390 392 397 398 406 411

Κεφάλαιο 44 Ό πόλεμος οτά νησιά Σάμος Τό οικονομικό σύστημα τού ΔΣΕ στή Σάμο Τό τέλος τού ΔΣΕ Ή Κρήτη Ανατολική Κρήτη Στά Λευκά "Ορη

423 424 432 436 440 446 447

Κεφάλαιο 45 Ή καταστροφή τού ΚΓΑΝΕ Ή II μεραρχία τού ΔΣΕ στή Ρούμελη Ή έπιχείρηση «Πύραυλος»

453 454 456

Κεφάλαιο 46 Ανάμεσα στήν αυτοπεποίθηση καί τήν άνησυχία 'Η διπλωματική «άναζήτηση» της ειρήνης Ή «ειρήνευση» τής Γιουγκοσλαβίας Τό κλείσιμο τών συνόρων

461 465 470 474

Κεφάλαιο 47 Τό καλοκαίρι τού 1949 Ή κατάσταση τού Δημοκρατικού Στρατού 'Εθνικός Στρατός Τά νέα όπλα Τά σχέδια Ή αιχμή τού δόρατος 8

477 477 490 498 501 507


Κεφάλαιο 48 Οϊ μάχες στόν Γράμμο καί τό Βίτσι Ό άντιπερισπασμός στόν Γράμμο Ή επίθεση στό Βίτσι Ό άπολογισμός Ό Γράμμος Τσάρνο Ή μάχη τών συνόρων

511 511 519 530 534 542 546

Κεφάλαιο 49 Ή υποχώρηση

549

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Παράλληλοι πόλεμοι

Κεφάλαιο 50 Ό 'Οργανισμός 'Ηνωμένων Εθνών

561

Κεφάλαιο 51 Ό κόσμος της Μακρονήσου Ή άξιοπιστία τών στρατευσίμων Ή Μακρόνησος-στρατόπεδο Ή Μακρόνησος ώς «σχολείο»

571 573 575 586

Κεφάλαιο 52

Πρόσφυγες καί «συμμοριόπληκτοι» Μποϋλκες Ή εκτόπιση τών ορεινών πληθυσμών «Συμμοριόπληκτοι»

589 590 593 600

Κεφάλαιο 53 Ό πόλεμος τών παιδιών

605

Κεφάλαιο 54 Οί έρημοι τόποι

615

Κεφάλαιο Επίλογος 55

629

Βιβλιογραφία Συντομογραφίες Ευρετήριο κύριων ονομάτων

641 655 657 9

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο Σ ΣΤΑ Χ Α Ρ Α Κ Ω Μ Α Τ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 29 Ό Γράμμος Ή μάχη της Κόνιτσας, στά τέλη τοϋ 1947, ειχε άποδείξει τη δυνατότητα τσϋ Δημοκρατικού Στρατού νά άναπτύσσει συντονισμένα τή δράση του σέ ολόκληρες περιοχές, σέ γεωγραφικά συγκροτήματα Τότε, μαζί μέ τήν ίκανότητά του αύτή, είχαν φανεί καί οί άδυναμίες του, τά όρια στά όποια άναγκαστικά σταματούσε. Λίγους μήνες άργότερα, τό καλοκαίρι τού 1948, σέ γειτονική περιοχή, στούς ορεινούς όγκους της βόρειας Πίνδου, ό ΔΣΕ κλήθηκε νά άποόείξει ότι διατηρούσε τίς μαχητικές του ικανότητες ή μάλλον ότι τίς ειχε βελτιώσει σέ βαθμό πού θά μπορούσε νά διεξαγάγει μιά τακτική σύγκρουση ένάντια στίς κύριες δυνάμεις τών άντιπάλων του. 'Επρόκειτο γιά άναγκαστική δοκιμασία Αύτή τή φορά οί κυβερνητικές δυνάμεις θά προσπαθούσαν νά καταλάβουν περιοχές πού βρίσκονταν κάτω άπό τόν έλεγχο της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, Θά προσπαθούσαν νά καταστρέψουν τίς ένοπλες δυνάμεις τών άνταρτών, νά καταλύσουν τήν έπικράτειά τους καί νά τούς ύποχρεώσουν σέ φυγή ή σέ άνευ όρων παράδοση. Μέ λίγα λόγια, θά προσπαθούσαν νά πετύχουν τήν άποφασιστική νίκη. Ό Δημοκρατικός Στρατός λοιπόν κλήθηκε νά προασπίσει τό κράτος τού Γράμμου, τή μεγαλύτερη γεωγραφική ένότητα στήν όποία κυριάρχησε σέ ολόκληρη τή διάρκεια τού Εμφύλιου Πολέμου. Οί στόχοι τών άντιμαχομένων, στήν άρχή τού καλοκαιριού τού 1948, όσον άφορούσε τή βόρεια Πίνδο, έντοπίζονται σέ δύο επίπεδα Τό πρώτο ήταν περισσότερο πολιτικό καί άφορούσε τόν έλεγχο τοϋ ορεινού έδάφους καί τών άνθρώπων πού τό κατοικούσαν. 'Από τήν πλευρά τού ΚΚΕ, ό έλεγχος μιας γεωγραφικής περιοχής, ή διατήρηση έλεύθερης καί άσφαλούς ζώνης, σήμαινε νομιμοποίηση της ήδη διακηρυγμένης κρατικής του υπόστασης. Γιά τό άλλο στρατόπεδο έπρόκειτο γιά τό άκριβώς άντίθετο. Ή έξάλειψη τού έλέγχου ένός έθνικού γεωγραφικού χώρου άπό τήν Αριστερά θά άκύρωνε τήν κρατική της ύπόσταση, θά αφαιρούσε τή βάση τών δικαιωμάτων της, τό έδαφος δηλαδή. Αύτή ή έξέλιξη θά συρρίκνωνε τήν άριστερή παράταξη στήν κατάσταση τής άνταρσίας, τής στάσης, τοϋ άθροίσμα13


τος συμμοριών πού δεν στεριώνουν πουθενά, πού καταδιώκονται καί άπλώς καί μόνο δημιουργούν προβλήματα δημόσιας τάξης, στερούμενα πολιτικής προοπτικής. Πού, προπαντός, δέν μπορούν νά έχουν διπλωματικό έρεισμα Πέρα άπό τούς πολιτικούς ύπολογισμούς υπήρχε καί τό τεχνικό ζήτημα, τό αυστηρά στρατιωτικό. "Από τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού ή φθορά καί ή καταπόνηση τού άντίπαλου στρατού άποτελοϋσε ίσως, ή καί θεωρούνταν, τό κλειδί της νίκης. Καθώς ήταν δύσκολο νά καταστραφεί ενας ισχυρότερος στρατιωτικά, πολιτικά καί οικονομικά άντίπαλος, ή μόνη έφικτή τακτική άπέναντί του ήταν τό μεθοδικό ψαλίδισμα τών δυνατοτήτων του, ή διαρκής τριβή πού θά έθετε σέ δοκιμασία τή συνοχή καί τήν πειθαρχία του, όπως καί τήν άξιοπιστία του ώς μηχανισμού, τόσο στόν διπλωματικό χώρο όσο καί στήν κοινωνία, ή όποία προσμετρούσε τίς πραγματικές δυνατότητες τών άντιπάλων. Μέ λίγα λόγια, τό ζητούμενο γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό ήταν ή πρόκληση πολλαπλών κρίσεων έμπιστοσύνης στόν στρατό τών άντιπάλων του, κατά τρόπο ώστε νά υπονομευθεί ή μαχητική του Ικανότητα καί νά μικρύνουν οί τεχνικές, οί υλικές άποστάσεις καί διαφορές. ΤΗταν γενική πεποίθηση ότι ή στρατιωτική κρίση θά είχε άμεσο πολιτικό καί κοινωνικό άντίκτυπο.1

1. Παρά τή δυσαναλογία δυνάμεων, ή ηγεσία του ΚΚΕ καί τό Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στράτου προσέβλεπαν οτήν ανατροπή τών ισορροπιών καί της γενικότερης πολιτικής καί κοινωνικής κατάστασης πού θά μπορούσε νά προκύψει άπό μιά θεαματική άποτυχία τού κυβερνητικού στρατού στό μέτωπο τού Γράμμου. Ή άποτυχία αύτή θά προκαλούσε εξελίξεις στό έοωτερικό μέτωπο τού άντιπάλου. Γιά τήν άκρίβεια, ή άποτυχία τών στρατιωτικών θά συμπαρέσυρε καί τούς πολιτικούς, προκαλώντας μιά κρίση έξουσίας στήν Αθήνα. Αύτή, σέ συνδυασμό μέ τήν οικονομική καί κοινωνική κρίση, θά προκαλούσε τήν «άφύπνιση» τών λαϊκών μαζών στίς πόλεις καί τήν επανένταξη τους στό πολιτικό προσκήνιο, στό πλευρό της Αριστεράς. Ό Ζαχαριάδης διαπίστωνε μέ αισιοδοξία μετά τίς πρώτες έλπιδοφόρες γιά τόν ΔΣΕ συγκρούσεις στόν Γράμμο: «Πολύ πλατειά λαϊκά στρώματα βλέπουν τώρα μέ τά ίδια τους τά μάτια, ότι ό ΔΣΕ άντιμετωπίζει άποτελεσματικά τήν πιό μεγάλη έκστρατεία της άντίδρασης, πού τή χρηματοδοτεί ή Αμερική καί πού τή διευθύνουν άμερικανοαγγλικά "στρατηγικά" μυαλά. Οί δισταγμοί καί οί ταλαντεύσεις στά πλατειά λαϊκά στρώματα ύπερνικιένται. [...] Στήν "Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη φουντώνει καί ξεσπά ενα κύμα μαζικής άντίστασης στό μοναρχοφασισμό καί τήν άμερικανοκρατία, πού έπιταχύνει τόν ρυθμό της άποούνθεσης μέσα στό στρατόπεδο της άντίδρασης» (Ν. Ζαχαριάδης «Μπροστά οέ μιά άποφασιστική καμπή», οτό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 8/1948, Αύγουστος 1948, άνατύπωση 1996, σ. 272). Τήν ίδια στιγμή ή 4η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής τού ΚΚΕ, πού συνήλθε, όπως μέ έμφαση τονιζόταν, στόν Γράμμο, συνέδεε μέ τόν πλέον άμεσο τρόπο τίς στρατιωτικές εξελίξεις στό μέτωπο μέ τήν πολιτική καί κοινωνική κατάσταση στίς πόλεις. Μέ άλλα λόγια, στό πολιτικό πεδίο, ή μάχη τού Γράμμου, 14

Ό

Γράμμος

"Από τή οκοπιά τής 'Αθήνας, τό πρόβλημα ήταν αντίστροφο. Δέν χρειαζόταν νά είναι κανείς ιδιαίτερα προικισμένος άναλυτής των καταστάσεων γιά νά καταλάβει ότι ή άσφαλέστερη μέθοδος γιά τόν νικηφόρο, άπό τήν πλευρά τής 'Αθήνας, τερματισμό τοϋ πολέμου ήταν ή πρόκληση καταστροφικών άπωλειών στόν στρατό των άνταρτών, μέ άλλα λόγια ή εξόντωση καί ή άποδιάρθρωσή του. Όσο υπήρχε ή δυνατότητα μετακίνησης των άνταρτών μέσα από τό έδαφος τών γειτονικών κρατών, ή κατάκτηση έδάφους, αύτή καθ' έαυτή, δέν μπορούσε νά οδηγήσει σέ αποφασιστικό άποτέλεσμα. Ό Δημοκρατικός Στρατός μπορούσε νά μεταφερθεί σέ άλλο σημείο, ίσως λιγότερο σημαντικό ή στρατηγικό, γιά νά συνεχίσει τή δράση του. Θά άπειλοϋσε δέ σταθερά τά άπό τόν 'Εθνικό Στρατό κεκτημένα, καθηλώνοντας, σέ ρόλο φρουρών, μεγάλα τμήματα τής δύναμης τοϋ τελευταίου. Ή όσο τό δυνατόν πληρέστερη καταστροφή τών άντίπαλων δυνάμεων ήταν λοιπόν ή μόνη έπιθυμητή λύση.

Ή βασική παράμετρος τών προαναφερθεισών έπιδιώξεων ήταν ό χρόνος. Γιά τήν πλευρά τών κυβερνητικών ή ταχύτητα τής έπίτευξης τών στρατιωτικών στόχων είχε πολιτική καί στρατιωτική σημασία. Ή πρώτη ήταν προφανής. Ή τυχόν καθυστέρηση τής νικηφόρας, όπως ήλπιζαν, έκβασης τής μάχης θά δημιουργούσε πλήθος έρωτηματικά, μέσα καί προπαντός έξω άπό τή χώρα, γύρω άπό τό είδος τοϋ πολέμου πού διεξαγόταν, τήν έκταση καί τίς συνέπειές του. Θά άναβάθμιζε τήν άντίπαλη πλευρά, καθώς θά άποδείκνυε, περισσότερο άπό καθετί άλλο, οτι αύτή διαθέτει τίς στρατιωτικές, οικονομικές καί κοινωνικές δυνάμεις γιά νά άναμετρηθεΐ μέ έναν καλά έξοπλισμένο καί οργανωμένο στρατό. Ή πλευρά τών ονομαζόμενων «συμμοριτών» θά μπορούσε, παίζοντας μέ τό χρόνο, νά τονίσει, μέσα άπό τίς στρατιωτικές της δυνατότητες, τήν πολιτική της ύπόσταση. Τό γεγονός αύτό δέν ήταν άνευ σημασίας τό καλοκαίρι τού 1948, όταν στόν εύρωπαϊκό χώρο είχαν άνοίξει πολλά νέα κεφάλαια στίς σχέσεις μεταξύ τών συνασπισμών καί στή διαμόρφωση νέων συνθηκών άντυιαράθεσης. Ή ευρωπαϊκή ρευστότητα συνηγορούσε περισσότερο άπό καθετί άλλο τής άνάγκης γρήγορης καί άποφασιστικής ολοκλήρωσης τών έπιχειρήσεων τού Γράμμου. Στόν στρατιωτικό τομέα λοιπόν, τό βασικό κριτήριο γιά τήν επιτυχία τών κυβερνητικών έπιχειρήσεων ήταν ή χρονική τους διάρκεια. Ή κατάληψη τής βόρειας Πίνδου καί τό κλείσιμο τών δρόμων έπικοινωνίας τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άπό βορρά πρός νότο είχαν νόημα άν συνοδεύονταν

στά δύσβατα ορεινά, στόχευε άπό τήν πλευρά τής Αριστεράς στήν πτώση τών τειχών πού τή χώριζαν άπό τίς μεγάλες πόλεις. 15


άπό γενικότερες έπιχειρήοεις, δηλαδή άπό τήν καταστροφή τών άπομονωμένων πλέον ατά νότια δυνάμεών του ή άπό τό γενικό σφράγισμα τών συνόρων. Γιά νά πραγματοποιηθούν οί στόχοι αύτοί έπρεπε νά έξασφαλιστεί τό άπαραίτητο στίς πρόσθετες, μετά τόν Γράμμο, έπιχειρήσεις χρονικό διάστημα πρίν άπό τήν έλευση τού χειμώνα καί της κακοκαιρίας. Ή έλπίδα νά λήξει ό πόλεμος μέσα στό 1948 εξαρτιόταν άπό αύτή τήν προϋπόθεση. Αύτή ή διπλή πίεση όσον άφορα τό ζήτημα τού χρόνου εξηγεί τή σπασμωδικότητα τών ένεργειών καί τίς, άνορθόδοξες πολλές φορές, άντιδράσεις άπέναντι στά συμβαίνοντα. Στό άλλο στρατόπεδο ή σχέση λειτουργούσε άντίστροφα. Τό ιδανικό θά ήταν ή προάσπιση της βόρειας Πίνδου, ή τουλάχιστον ένός τμήματος της, ώς τό χειμώνα. Στήν περίπτωση πού αύτό άποδεικνυόταν άνέφικτο, θά ήταν σημαντικό νά μήν άπομείνει χρόνος στίς κυβερνητικές δυνάμεις γιά πλήρη άξιοποίηση της άρχικής τους έπιτυχίας. Θά μπορούσαν έτσι νά διατηρηθούν ορισμένοι θύλακες, μέ κυριότερους αύτούς της Μουργκάνας ή τής περιοχής τού Βίτσι, άπό τούς όποιους, στή διάρκεια τού χειμώνα, θά μπορούσαν νά ξεκινήσουν νέες επιχειρήσεις καί νά καταβληθεί προσπάθεια γιά τήν άνατροπή τών κεκτημένων τού έχθρού. Ή κάθε μέρα άντίστασης μετρούσε λοιπόν καί ή παράταση τού άγώνα εΐχε τήν ίδια σημασία μέ τήν καταπόνηση καί τή φθορά τού άντιπάλου.

Τό «προπύργιο τοϋ Γράμμου» Οϊ στρατηγικές καί τακτικές έπιδιώξεις τών άντιπάλων θά άναζητούσαν τή δικαίωση καί τήν πραγματοποίησή τους σ' εναν μορφολογικά άγριο χώρο. Στήν ουσία, επρόκειτο γιά τό άθροισμα ορεινών όγκων πού συναποτελούσαν τή βόρεια οροσειρά τής Πίνδου. Πλήθος κορυφές ψηλότερες άπό δύο χιλιάδες μέτρα δέσποζαν στό χώρο, περιβαλλόμενες άπό άμέτρητες άλλες χιλίων ώς δύο χιλιάδες μέτρων. Τρία ορεινά συγκροτήματα άποτελούσαν τόν κορμό αυτής τής έκτασης. Ό Γράμμος φυσικά, στά βόρεια, κατά μήκος τής μεθοριακής γραμμής, μέ ψηλότερη κορυφή στά 2.520 μέτρα, ό Σμόλικας, λίγο νοτιότερα, πρός τήν "Ηπειρο καί τά Ζαγόρια, μέ κορυφή στά 2.537 μέτρα, καί τό Βόιο, στά άνατολικά, πρός τή Δυτική Μακεδονία. Ή γραμμή τού μετώπου άγγιζε έπίσης τίς περιφερειακές οροσειρές, τήν Γκαμήλα πρός τήν "Ηπειρο, τόν "Ορλιακα πρός τή Θεσσαλία καί τό πέρασμα τών Χασίων, τόν Λύγκο, τά βουνά τής Καστοριάς. Επρόκειτο γιά έναν ώκεανό κορυφών πού συνέδεαν δύσβατοι αυχένες, βαθιές χαραδρώσεις κι άπότομα άντερείσματα. Ή έκταση τού χώρου, άνάγλυφου σέ κάθε του λεπτομέρεια, ήταν σαφώς πολλαπλάσια έκείνης πού παρουσίαζε ό επίπεδος χάρτης. Τρεις ποταμοί διέσχιζαν αυτόν τόν άγριο τόπο. OL κοιλάδες πού δημιουργούσαν ήταν ταυτόχρονα καί όδοί πρόσβασης, παρά τίς άπόκρημνες 16

Ό

Γράμμος

πλαγίες πού τίς περιέκλειαν. Στά άνατολικά πήγαζε ό 'Αλιάκμονας, ό όποιος, άφού κυλούοε γιά λίγο πρός τά άνατολικά, κατευθυνόταν μετά νότια, περίπου κατά μήκος τού μετώπου τών έμπολέμων. Ό Σαραντάπορος πήγαζε άπό τή δυτική πλευρά τού Γράμμου καί διέσχιζε κατά πλάτος περίπου όλη τήν έκταση τοϋ προπυργίου, κατευθυνόμενος δυτικά, ώσπου νά ενωθεί μέ τόν Αώο κοντά στήν Κόνιτσα Ό τελευταίος πήγαζε άπό τήν κεντρική Πίνδο, λίγο βορειότερα τοϋ Μετσόβου, καί κατευθυνόταν βορειοδυτικά μέχρι τή μεθοριακή γραμμή. Ή δεξιά του όχθη άποτελούσε επίσης ένα άπό τά μέτωπα τού άγώνα πού θά ξεκινούσε. Ή έκταση τοϋ θύλακα ήταν περίπου 2.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα Θεωρητικά δέν ήταν ιδιαίτερα μεγάλη, όμως ή μορφολογία τοϋ έδάφους άδικούοε τά άριθμητικά δεδομένα. Καμία διαδρομή στό χώρο αύτό δέν ήταν ευθύγραμμη. Ή βλάστηση πρόσθετε επιπλέον προβλήματα στή μετακίνηση τών άνθρώπων καί στήν αίσθηση τοϋ χώρου. Στίς πλαγιές καί τά βαθουλώματα, ή δασοκάλυψη άπό ψηλά άλπικά δένδρα -κυρίως ρόμπολα καί έλατα- ήταν πυκνή καί πρόσθετε στίς άποστάσεις καί στίς δυσκολίες. Φυσικά, μπορούσε νά χρησιμεύσει ταυτόχρονα ώς καταφύγιο, νά κρύψει όσους είχαν λόγους νά κρυφτούν άπό τά μάτια φίλων καί, προπαντός, έχθρών. Εκείνο τόν καιρό ή περιοχή στερεϊτο, περίπου ολοκληρωτικά, οδικού δικτύου. Σέ μερικές περιοχές υπήρχαν καρόδρομοι, όμως οί συνηθέστεροι δίαυλοι έπικοινωνίας δέν ξεπερνούσαν τό έπίπεδο τού μονοπατιού καί τής «ήμιονικής όδού». Μέ πολλές περιστροφές τά μουλάρια κατάφερναν νά διασχίσουν αύτό τό περιβάλλον, έπιτρέποντας στούς χρήστες τους τή μεταφορά όσων καί όποιων ύλικών ήταν ικανά αύτά νά μεταφέρουν. Αύτό, πολύ άπλά, σήμαινε ότι παρ' όλο πού ή συνολική γεωγραφική έκταση ήταν μικρή, τά στρατιωτικά σώματα τά όποια πολεμούσαν έδώ βρίσκονταν πολύ εύκολα καί πολύ γρήγορα μακριά άπό τίς βάσεις τους. Ο έφοδιασμός έπρεπε νά άκολουθεϊ τούς ρυθμούς τών ήμιονηγών καί νά περιορίζεται στίς ποσότητες πού τά καραβάνια τών τελευταίων μπορούσαν νά μεταφέρουν. Καί οί δύο στρατοί άνακάλυπταν διαρκώς αύτή τήν άνασταλτική γιά τίς δυνατότητές τους ιδιομορφία. Στό χώρο ύπήρχαν περίπου έκατόν πενήντα χωριά. Θά μπορούσε νά είναι ενας σημαντικός άριθμός άν είχε σχέση μέ τήν πραγματικότητα, μέ τήν άνθρώπινη παρουσία καί δραστηριότητα. Δέν ήταν καθόλου έτσι. "Ενα μεγάλο ποσοστό άπό αύτά τά χωριά ήταν εποχιακά. Τά κατοικούσαν τά καλοκαίρια οί κτηνοτρόφοι τής περιοχής, Βλάχοι κυρίως, πού άνέβαιναν σέ αύτά τήν άνοιξη άπό τά πεδινά, όπου ξεχειμώνιαζαν. "Ομως, τήν άνοιξη τοϋ 1948 οί κυβερνητικές δυνάμεις κράτησαν τά κοπάδια καί τούς κτηνοτρόφους στά πεδινά, μέ άποτέλεσμα τά περισσότερα άπό αύτά τά χωριά νά μεταβληθούν σέ φαντάσματα 'Εξάλλου ή συνολική έκπτωση τών παραγωγικών δραστηριοτήτων, άπό τόν καιρό τής Κατοχής καί δώθε, οδηγούσε στό ίδιο άποτέλεσμα Παραδοσιακές δραστηριότητες, όπως ή υλοτομία, 17


είχαν περιοριστεί καί οί άσχολούμενοι με αύτές έφυγαν γιά τίς πόλεις, σέ άναζήτηση άλλων τρόπων επιβίωσης. 'Ακόμη, σέ χωριά όπου τά εισοδήματα στηρίζονταν στήν έποχική μετανάστευση, ή ροή έπανόδου ειχε άνακοπεΐ έξαιτίας τής άνασφάλειας καί τών δύσκολων συνθηκών. Ό Δημοκρατικός Στρατός πράγματι κυριαρχούσε σέ 150 χωριά. Αύτό, όμως, δέν σήμαινε ότι στήριζε τήν έξουσία του σέ άνάλογους άνθρώπους. Τά βουνά ήταν μάλλον έρημα έκεϊνο τόν καιρό.2 Η έρημία τών ορεινών σήμαινε άπουσία παραγωγικών δραστηριοτήτων. Τό κυριότερο έπισιτιστικό είδος τής περιοχής, τά κοπάδια, έμειναν στίς πεδιάδες. Ό Δημοκρατικός Στρατός προσπάθησε, στή διάρκεια τής άνοιξης, νά μεταφέρει ζώα στά ορεινά, οργανώνοντας δύσκολες καί αιματηρές έπιχειρήσεις στά χωριά τού κάμπου, ιδιαίτερα πρός τή μεριά τής Δυτικής Μακεδονίας. Ή έπιτυχία μόνο σχετική μπορούσε νά χαρακτηριστεί. 'Από τήν άλλη πλευρά, τά περιβόλια τών χωριών είχαν παραμείνει άκαλλιέργητα καί οί πατάτες καί τά όσπρια υπήρχαν μόνον ώς κατάλοιπα τών προηγούμενων χρόνων. Τό μόνο είδος καλλιέργειας πού έξακολουθούσε νά άποδίδει ήταν τά δένδρα. Αύτό ήταν οπωσδήποτε μιά άνακούφιση γιά τούς πεινασμένους άντάρτες, πλήν όμως δύσκολα μπορούσε νά συντηρηθεί ολόκληρος στρατός μέ κεράσια, γκόρτσα, μήλα καί καρύδια. Ή έρημία, ώστόσο, δέν είχε μόνο έπισιτιστικές έπιπτώσεις. Ό Δημοκρατικός Στρατός χρειαζόταν, γιά νά υλοποιήσει τά σχέδιά του, άφθονο εργατικό δυναμικό. Αύτό δέν υπήρχε. Θά δούμε στά έπόμενα τίς έπιπτώσεις αύτής τής κατάστασης. Τό περιβάλλον πρόσθετε πλήθος άλλα προβλήματα, δευτερεύοντα άπό μία άποψη, πολύ σημαντικά, όμως, γιά τό παιχνίδι τών εύθραυστων ισορροπιών όπου παίζονταν οί τύχες τοϋ πολέμου. Τό ζήτημα τοϋ νερού ήταν ένα άπό αύτά. Νερό φυσικά ύπήρχε στά μέρη αύτά, όχι, όμως, έκει όπου οί άνθρωποι τού 1948 τό χρειάζονταν. Οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ άλλά καί, σέ μικρότερο βαθμό, οί άντίπαλοί τους έργάζονταν καί πολεμούσαν στά μεγάλα υψόμετρα, στίς πλέον δύσβατες περιοχές, ΐ κ ε ί τό νερό άπουσίαζε καί ή μεταφορά του άπό τίς πηγές καί τίς νεροσυρμές, συχνά ένατοντάδες μέτρα χαμηλότερα, δέν ήταν ή πιό άπλή τών ύποθέσεων. Απαιτούσε πολύτιμα μεταγωγικά ζώα, άνθρώπους καί μεγάλα άποθέματα καθημερινού μόχθου.

2. Μέ τήν εξαίρεση μερικών βλαχοχωριών, γιά τά όποια ή κάθοδος στά πεδινά άποτελούσε πιό σύνθετη λύση. Σέ πολλές περιπτώσεις, τήν άνοιξη τοϋ 1948 άνέβηκαν στά χωριά γιά τήν έπίβλεψη τής περιουσίας μόνον ηλικιωμένοι άνθρωποι, πού λίγα μπορούσαν νά προσφέρουν καί δέν κινδύνευαν ούτε άπό έπιστράτευση ούτε άπό τίς άγγαρεϊες. Προφορικές μαρτυρίες πού συνέλεξε ό γράφων στά χωριά τοϋ Σμόλικα καί στά Ζαγόρια στά 1990-1994. Πρβλ.. εκίσης μαρτυρίες μαχητών τού ΔΣΕ, π.χ. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τον ΔΣΕ, 1947-1948, "Αθήνα 1998, τόμος Β', σ. 150 κ.έ. 18

Ό

Γράμμος

Ή συγκέντρωση δυνάμεων. Τά διλήμματα τοΰ Δημοκρατικού Στρατού Ή έπικείμενη μάχη τοΰ Γράμμου είχε γίνει κεντρική καί έμμονη ιδέα τών ηγετών του Δημοκρατικού Στράτου. Ή βαθύτερη λογική τής έπιλογής δεν ήταν άβάσιμη. Πραγματικά ή βόρεια Πίνδος παρουσίαζε τακτικό πλεονέκτημα γιά τόν άντάρτικο στρατό. Ή μορφολογία τού εδάφους περιόριζε ή άκύρωνε τό ρόλο τών πολυδάπανων τεχνικών μέσων τού άντιπάλου, τών τεθωρακισμένων, τού πυροβολικού καί έν μέρει τής αεροπορίας.1 Τόν ύποχρέωνε νά άναμετρηθεΐ στηριζόμενος στίς μονάδες πεζικού, στίς όποιες θεωρούνταν -όχι χωρίς κάποια δόση άλήθειας- ότι ό ΔΣΕ διέθετε τό πλεονέκτημα. Εξάλλου ή δυναμική τού τελευταίου θεωρούνταν ότι μπορούσε νά ένισχυθεϊ άποφασιστικά μέ τή μεθοδική οχύρωση τών άμυντικών γραμμών. Στό κάτω κάτω, τό ζητούμενο δέν ήταν ή τακτική επικράτηση στό πεδίο τής μάχης άλλά ή έπαρκής φθορά τού έπιτιθεμένου, πού θά άνοιγε τό δρόμο στή στρατιωτική καί πολιτική του κρίση. Μέ τή σημασία πού δινόταν στή μάχη αύτή, ήταν φυσικό νά προκύψει έντονος προβληματισμός γιά τήν επιτόπια συγκέντρωση δυνάμεων. Τήν άνοιξη τού 1948 ήταν σαφές ότι οί στόχοι πού είχε θέσει ή 3η Ολομέλεια τής Κεντρικής Επιτροπής τού ΚΚΕ στόν τομέα τής στρατολογίας καί τής δημιουργίας εφεδρειών είχαν άποτύχει ή ήταν εξωπραγματικοί. Ή ουσιαστική άποκοπή άπό τά μεγάλα κέντρα έπιστράτευσης τού ΔΣΕ, τή Θεσσαλία καί τή Ρούμελη, πιστοποιήθηκε μέ τόν πλέον τραγικό τρόπο τό χειμώνα τού 1947-1948, μέ τήν καταστροφή τής φάλαγγας τών νεοεπιστρατευθέντων άοπλων στήν περιοχή τής Δυτικής Μακεδονίας. Οί άπόπειρες στρατολογικής διείσδυσης στό χώρο τής Κεντρικής Μακεδονίας άπέτυχαν καί ή προβλεπόμενη άνάπτυξη στρατηγικής εφεδρείας -μέ βάση τήν 670 μονάδα πού είχε δημιουργηθεί οτόν Γράμμα γι' αύτόν τό σκοπό- δέν πραγματοποιήθηκε. Αύτή ή πολλαπλή άποτυχία τών προηγούμενων μηνών σήμαινε δύο πράγματα: ότι, πρώτον, στόν Γράμμο δέν ήταν δυνατόν νά ύπάρξει ή υπολογιζόμενη ώς κρίσιμη μάζα τών 15-20.000 μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατού καί, δεύτερον, οί δυνάμεις πού θά έδιναν τήν άποφασιστική μάχη στή βόρεια Πίνδο θά έπρεπε νά έξοινονομηθούν άπό τίς ύπό3. Τά τεθωρακισμένα σέ πολύ λίγες περιοχές μπορούσαν νά δράσουν ένώ τό πυροβολικό δύσκολα μπορούσε νά άκολουθήσει τήν προέλαση τών μονάδων πεζικού καθώς, στό μεγαλύτερο τμήμα του, άποτελούνταν άπό πεδινά πυροβόλα. Εν πάση περιπτώσει, ή χρήση αυτών τών όπλων προαπαιτούσε έπίπονη έργασία κατασκευής δρόμων, οί όποιοι θά ήταν εύάλωτοι σέ υπονομευτικές ενέργειες τοΰ ΔΣΕ. Ή άεροπορία έχανε μέρος τής άποτελεσματικότητάς της σ' ένα ορεινό περιβάλλον όπου ηταν δύσκολος ό προσδιορισμός τών στόχων καί ή δασοκάλυψη έμπόδιζε συχνά τήν παρατήρηση καί τήν προσβολή μετακινούμενων στόχων. 19


λοιπές έν ένεργεία μονάδες. Στήν ουσία δηλαδή νά γίνει μιά άνακατανομή τών διαθέσιμων άνθρώπινων καί υλικών πόρων τού ΔΣΕ. Τό σύνολο αυτών τών διαθέσιμων πόρων δέν επέτρεπε τήν ταυτόχρονη κάλυψη όλων τών άναγκών. "Αν καί είχαν περάσει περίπου έννέα μήνες άπό τήν υιοθέτηση τού σχεδίου «Λίμνες», πού προέβλεπε, θυμίζουμε, τόν τριπλασιασμό τών τότε (Σεπτέμβριος 1947) 24.000 μαχητών τού ΔΣΕ, ό άριθμός τών τελευταίων πρακτικά είχε μείνει στάσιμος. Θεαματική αύξηση τού άριθμού τών άνταρτών είχε σημειωθεί μόνο στήν Πελοπόννησο, γιά τούς έκεί ειδικούς λόγους. Ούσιαστικά ή κατανομή έπρεπε νά γίνει άπό τόν βασικό «σκληρό» πυρήνα τών περίπου είκοσι χιλιάδων άνταρτών πού δρούσαν άπό τή Ρούμελη ώς τίς παρυφές τής Κεντρικής Μακεδονίας. Υπήρχαν όρια πού δέν έπρεπε νά ξεπεραστούν. Ή μεταφορά, παραδείγματος χάρη, τού συνόλου τών μάχιμων δυνάμεων τής Νότιας 'Ελλάδας (έκτός άπό τίς δυνάμεις τής Πελοποννήσου φυσικά) στή βόρεια Πίνδο θά άκύρωνε έναν άπό τούς βασικούς στόχους τής προάσπισης τού χώρου τού Γράμμου: τήν άπορρόφηση τού δυναμικού τού έχθρικού στρατού, έτσι ώστε νά μπορέσουν οί δυνάμεις τού ΔΣΕ στίς άλλες περιοχές τής χώρας νά άνασυνταχθούν, νά άνακαταλάβουν όσα είχαν άπωλέσει στίς προηγούμενες έπιχειρήσεις καί νά περάσουν πάλι στήν επίθεση. Τόν Ιούνιο, όταν άρχισαν οί επιχειρήσεις, ή χρυσή τομή δέν είχε βρεθεί άκόμη. Χονδρικά, θά μπορούσαμε νά υπολογίσουμε τό ποσοστό τών δυνάμεων πού διατέθηκαν γιά τήν προάσπιση τών συνοριακών θυλάκων τής βόρειας Πίνδου καί τού Βίτσι σέ κάτι περισσότερο άπό τό μισό τής διαθέσιμης, στόν κεντρικό κορμό τής 'Ελλάδας, δύναμης τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή κατανομή αύτή δέν έλυνε τό πρόβλημα. Οί χώροι πού έπρεπε νά κρατηθούν ήταν δύο, σχεδόν άνεξάρτητοι μεταξύ τους. Τό δίλημμα τής άποστράγγισης τού Βίτσι άπό δυνάμεις πρός όφελος τού Γράμμου τέθηκε μέ τόν πλέον πιεστικό τρόπο. Πολλές συζητήσεις έγιναν σχετικά μ' αύτό. Ή έπιλογή ήταν κάτι παραπάνω άπό δύσκολη, καθώς ό θύλακας τού Βίτσι, τό πλέον σταθερό έδαφος τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, στό όποιο μάλιστα ειχε έγκατασταθεΐ καί ή ίδια άπό τό χειμώνα τού 1947, παρουσίαζε ιδιαίτερο καί πολλαπλό ένδιαφέρον. Ή έγκατάλειψή του ή ή έξασθένησή του σέ ύπέρμετρο βαθμό δέν ήταν δυνατόν νά άντιμετωπιστεί. Σημαντικές λοιπόν δυνάμεις διατέθηκαν γιά τή φύλαξή του. Όσο κι άν αύτό άκούγεται παράξενα, σέ έμάς πού διαθέτουμε μιά ίσως παραπλανητική άντίληψη τού τί είναι ό «άντάρτικος άγώνας», οί δουλείες τού ΔΣΕ σέ καθήκοντα στατικής άμυνας καί φρουράς ήταν, άναλογικά, συγκρίσιμες μέ εκείνες τών άντιπάλων του. 'Αδικείται ή σχετική συζήτηση όταν άναζητά τίς αιτίες αύτής τής δυσκαμψίας στίς άγκυλώσεις καί τίς εμμονές τής πολιτικής γραμμής. Από τή στιγμή πού άρχισε ή πολεμική άναμέτρηση, ό συσχετισμός δυνάμεων, ή πολιτική έμβέλεια κατ' έπέκταση, δέν μπορούσε νά στηριχθεί παρά μόνο στόν έλεγχο έδάφους καί πληθυ20

Ό

Γράμμος

σμών. Ό πόλεμος μετέτρεψε αναγκαστικά τό στρατόπεδο τής 'Αριστεράς σέ κρατική οντότητα καί τήν υποχρέωσε νά λειτουργεί μέ τους όρους καί τίς προϋποθέσεις πού διέπουν κάθε τέτοια οντότητα -WP· Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, οί έπιχειρήσεις τοϋ καλοκαιριού τοϋ 1948 στόν Γράμμο καί τό Βίτσι ήταν, όσον άφορα τήν άπόσταση, οί μεγαλύτερες πού είχε ώς τότε άντιμετωπίσει. Από τήν πλευρά τής έκτασης τού πεδίου τής σύγκρουσης, τοϋ άριθμοϋ μαχητών καί τής διάρκειας, πρόκειται γιά τή μεγαλύτερη μάχη τοϋ πολέμου. Τό ίδιο φαίνεται νά ισχύει καί γιά τίς έκατέρωθεν άπώλειες. 'Υπολογίζεται ότι ό Δημοκρατικός Στρατός παρέταξε στή διάρκεια τών μαχών 10.000 ώς 11.000 μαχητές. Αύτό φυσικά δέν σημαίνει ότι διέθετε ενα τέτοιο έπίπεδο δυνάμεων σέ κάθε δεδομένη στιγμή τών έπιχειρήσεων. Τά διοικητικά σχήματα πού συντόνιζαν αύτές τίς δυνάμεις ήταν ή 670 μονάδα4 καί τό Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας. Ή ύπαρξη δύο ξεχωριστών διοικήσεων γιά τό ίδιο μέτωπο οπωσδήποτε δυσκόλευε τό συντονισμό τών προσπαθειών. "Ας σημειώσουμε ότι καί οί κυβερνητικές δυνάμεις άντιμετώπιζαν παρόμοια διχοτόμηση μέ τήν ύπαρξη τών Α' καί Β' Σωμάτων Στρατού δυτικά καί άνατολικά τής Πίνδου. Αύτή ή διοικητική άναλογία μάς επιτρέπει νά ύποθέσουμε ότι, πέρα άπό πολιτικές ή άλλες σκοπιμότητες, τό ύπόβαθρο μιας τέτοιας διοικητικής δομής στηριζόταν στήν παλαιά στρατιωτική άποψη ότι ό ορεινός όγκος τής Πίνδου χωρίζει μέ άμετάκλητο τρόπο τίς στρατιωτικές δυνάμεις πού ένεργοϋν έκατέρωθεν αύτού. Αύτή τήν άντίληψη τήν ξεπέρασε ό κυβερνητικός στρατός μόλις στίς άρχές τοϋ καλοκαιριού τοϋ 1949. Στήν περίπτωση τοϋ ΔΣΕ, ό γενικός συντονισμός άφηνόταν στό Στρατιωτικό Συμβούλιο (Ζαχαριάδης, Βαφειάδης, Μπαρτζιώ-

4. Ή δημιουργία τής 670 μονάδας οφειλόταν σέ μιά άπό τίς ειδικές άποφάσεις πού περιείχαν τά σχέδια τά όποια διαμόρφωσε ή 3η Ολομέλεια τής ΚΕ τοϋ ΚΚΕ. Σύμφωνα μέ αύτά, ή μονάδα, ενα τεράστιο έμπεδο στή σύλληψη της, θά υποδεχόταν καί θά οργάνωνε σέ μάχιμα σχήματα τούς άναμενόμενους 20.000 νεοεπιστρατευθέντες πού προβλεπόταν. Στόχος της, ή δημιουργία μιας ισχυρής καί άξιόμαχης δύναμης πού θά αποτελούσε τή στρατηγική εφεδρεία του ΔΣΕ καί θά έπέτρεπε τήν άνάληψη τών μεγάλων έπιθετικών έπιχειρήσεων πού περιλάμβανε τό σχέδιο «Λίμνες». Στήν πράξη, ή μονάδα αύτή υποδέχθηκε 3.000 μέ 4.000 μαχητές, τούς όποιους έξόπλισε, εκπαίδευσε καί οργάνωσε, χωρίς, όμως, νά μπορέσει νά δημιουργήσει τά όσα φιλόδοξα προέβλεπαν τά σχέδια. Έχασε λοιπόν τόν στρατηγικό προορισμό της καί μετατράπηκε σέ μιά άνώτερη διοίκηση τακτικού χαρακτήρα, πού άνέλαβε τήν ευθύνη σε συγκεκριμένους τομείς τοϋ μετώπου στόν Γράμμο. 21


τας), ή έπέμβαση τοϋ οποίου θεωρούσαν ότι μπορούσε νά γεφυρώσει τίς τυχόν διαφορές. Στίς παραμονές τής έναρξης τών έπιχειρήσεων, τόν Μάιο τού 1948, ή διάταξη τών δυνάμεων τού ΔΣΕ παρουσιαζόταν σταθερή καί οί περισσότερες μονάδες οχύρωναν ήδη τούς τομείς τους. Τό Δελτίο Πληροφοριών τοϋ Γενικού 'Επιτελείου Στρατού καί άλλες πηγές πληροφοριών5 υπολόγιζαν τίς δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού μέσα καί γύρω άπό τή ζώνη τών έπιχειρήσεων ώς άκολούθως: α) Περιοχή βόρειου Γράμμον (άνατολική πλευρά, βόρειος Γράμμος καί κοιλάδα τού Αλιάκμονα) Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας (διοικητής Β. Γκανάτσιος «Χείμαρρος», ΠΕ Δ. Βλαντάς, έπιτελάρχης Β. Βενετσανόπουλος) Μονάδες: 14η ταξιαρχία (Γεωργιάδης, Βασίλκος, Χαριζόπουλος) μέ δύο ή τρία τάγματα, λόχο αύτοματιστών καί ούλαμό πυροβολικού. Στίς θέσεις Πύργος Κοτύλης, Πόρτα, Παληοκρίμινι, Λάγγα κλπ. 'Εκτιμώμενη δύναμη: 700 μαχητές 16η ταξιαρχία (Ζυγούρας «Παλαιολόγος», Σιδηρόπουλος, Άσούρας) μέ τρία τάγματα καί ούλαμό πυροβολικού σέ Κηπουριό, Δούτσικο. "Εκτιμώμενη δύναμη: 950 μαχητές Ταξιαρχία Δημοκρατικής Νεολαίας (Σουμάδης, Στράτος) με δύο τάγματα (πού συχνά δρούσαν ώς άνεξάρτητα). Στίς θέσεις Πεντάλοφο, Τάλλιαρος κλπ. Εκτιμώμενη δύναμη: 400 μαχητές 105η ταξιαρχία6 (Τουμπουλίδης, Πιτιανούδης, Στυλιανόπουλος) μέ τρία τάγματα σέ Κάντζικο, Λυκορράχη. "Εκτιμώμενη δύναμη: 650 μαχητές 107η ταξιαρχία (Ρούνης Η. «Μπαρμπαλιάς», Πουρνάρας, Βελισσάρης) μέ τρία τάγματα καί ούλαμό πυροβολικού. Βρισκόταν άρχικά στήν περιοχή Νεστορίου καί Καστοριάς καί έντάχθηκε στήν άμυντική περίμετρο, στίς θέσεις Άμμούδα καί Άλεβίτσα. Εκτιμώμενη δύναμη: περίπου 700 μαχητές Υπήρχαν άκόμη μερικές άνεξάρτητες μάχιμες μονάδες, διλοχία σέ περιοχή Όρλιακα καί στό Έπταχώρι. "Εκτιμώμενη δύναμη: 200 μαχητές 5. Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατού/ΑΙ, «Σχέδιον Έπιχειρήσεων "Κορωνίς", 10.5.1948, παράρτημα πρώτο, Γραφείο Α2, Δελτίον Πληροφοριών», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), "Αθήνα 1998, τόμος 8, α 263-268. Ό παρατιθέμενος πίνακας έχει συμπληρωθεί καί διορθωθεί όπου χρειαζόταν άπό στοιχεία πού περιλαμβάνονται σέ μαρτυρίες άξιωματούχων τού ΔΣΕ, ή έκτιμώμενη δύναμη τών μονάδων είναι συνήθως αύτή τού «Δελτίου Πληροφοριών». Πρβλ., έπίσης, Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 363-364. 6. Ή μονάδα προερχόταν άπό τό "Αρχηγείο Δυτικής Μακεδονίας, στό όποιο άνηκε οργανικά, ή θέση όμως πού είχε καταλάβει στήν άμυντική διάταξη τήν έθεσε ύπό τόν έλεγχο τής 670 μονάδας. 22

Ό

Γράμμος

Τό σύνολο τής άριθμητικής δύναμης τών μονάδων τού Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας άνερχόταν στούς 3.600-3.800 μαχητές. Σέ αυτούς θά έπρεπε νά προστεθούν ύπηρεσίες καί συνεργεία 6) Περιοχή Νότιου Γράμμου (κοιλάδα Σαραντάπορου, Σμόλικας κλπ.) 670 μονάδα τού ΔΣΕ (διοικητής Βοντίσιος Γ. «Γούσιας», ΠΕ Λεωνίδας Στρίγκος καί στή συνέχεια Σκοτίδας Ν., έπιτελάρχες διαδοχικά οί Άλιάδης Σ. «Σοφιανός», Ράφτης Κώστας «Νεμέρτσικας», Καλλιανέσης Γ. «Μεσσήνης»), Μονάδες: 102η ταξιαρχία (Γιαννούλης Γ., Μακρυγιάννης Γ., Ντράνας Λ.) μέ τρία τάγματα καί πυροβολαρχία στίς περιοχές Βούρμπιανη, Πυρσόγιαννη, Προφ. Ηλία 'Εκτιμώμενη δύναμη: 1.060 μαχητές 103η ταξιαρχία (Ρόσιος Ά. « Υψηλάντης», Γιαννακόπουλος Στ., Καρτσούνης Γ.) με τρία τάγματα, κινούμενη άρχικά στίς περιοχές άπό τά Ζαγόρια ώς τά Χάσια. Τό τελευταίο δεκαήμερο τού 'Ιουνίου εντάχθηκε στήν άμυντική περίμετρο τού Γράμμου. Εκτιμώμενη δύναμη: 800 μαχητές Σχολή Αξιωματικών Γ.Α., μέ δύναμη περίπου 350 μαχητές. Σέ έφεδρεία σέ Ζέρμα, Πυρσόγιαννη Ανεξάρτητο τάγμα ( Ερμή) στή Μόλιστα, με δύναμη 350 μαχητών Διλοχία σαμποτέρ κλπ. με δύναμη περίπου 250 μαχητών. Τό σύνολο γιά τή δυτική πλευρά τού μετώπου υπολογιζόταν σέ 2.800 μαχητές. Τό άθροισμα τών μάχιμων δυνάμεων τών ΑΔΜ καί 670 μονάδας άνερχόταν έτσι σέ 6.400-6.600 μαχητές. Ή επισκόπηση τών διατιθέμενων άπό τόν ΔΣΕ δυνάμεων στόν Γράμμο οδηγεί σέ ενα πρώτο συμπέρασμα: ή έκταση τής άμυντικής ζώνης δέν επέτρεπε πυκνή κατοχή όλων τών κρίσιμων σημείων. Ή προσπάθεια έξοικονόμησης τού μέγιστου τών δυνάμεων γιά*τήν ένίσχυση τής άμυντικής ζώνης είχε δύο σημαντικές παρενέργειες: ότι, πρώτον, άπέτρεψε τή δημιουργία ισχυρών τακτικών καί στρατηγικών έφεδρειών πού θά μπορούσαν νά άναλάβουν έπιθετικές πρωτοβουλίες σέ μιά δεδομένη στιγμή τών έπιχειρήσεων καί, δεύτερον, περιόρισε τίς έξω άπό τήν περίμετρο δυνάμεις, άκόμη καί τίς ελαφρές, καταδρομικές ή άναγνωριστικές, μέ άποτέλεσμα νά γίνει άνενόχλητα τόσο ή συγκέντρωση τών δυνάμεων τών επιτιθεμένων όσο καί ή μετέπειτα έπιμελητειακή τους στήριξη, ό άνεφοδιασμός τους. Μέ άλλα λόγια, ό άντίπαλος είχε άσφαλή μετόπισθεν, πράγμα πού τού έδινε άρκετή αύτοπεποίθηση ώστε νά μήν κλονιστεί ή άποφασιστικότητά του άπό τίς μετέπειτα έπιτυχίες τής άμυνας.

23


Σημαντικές δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ ήταν άπασχολημένες μέ τήν προάσπιση τών δύο άλλων προπυργίων, άνατολικά καί δυτικά τής περιμέτρου τού Γράμμου. Στήν περιοχή τής Μουργκάνας καί τοΰ Πωγωνίου βρισκόταν τό 'Αρχηγείο 'Ηπείρου μέ τέσσερα τάγματα, δύο άνεξάρτητους λόχους καί μονάδες σαμποτέρ, συνολικής δύναμης περίπου 950 μαχητών. Στήν περιοχή τού Βίτσι βρίσκονταν διάφορες μονάδες τού Γενικού Αρχηγείου, μέ κυριότερη τή 18η ταξιαρχία (Βαγενά), μέ δύναμη 900 ώς 1.000 μαχητών. Οί δυνάμεις τού ΔΣΕ στήν περιοχή άνέρχονταν σέ περίπου 3.000 μαχητές. Τό σύνολο δηλαδή τών δυνάμεων πού ό Εθνικός Στρατός καλούνταν νά άντιμετωπίσει στήν πρώτη φάση τής επιχείρησης ύπολογιζόταν σέ 5.500 ώς 6.000 μαχητές. 'Ο άριθμός, συνυπολογιζομένης καί τής πρός προάσπιση έκτασης, φαίνεται ιδιαίτερα ισχνός. Τό μέτωπο χής άμυνας, εκτός άπό τό τεράστιο μήκος του - περισσότερα άπό έκατό χιλιόμετρα, περνούσε άπό ορεινές περιοχές, άπό πολυτεμαχισμένα γεωφυσικά σύνολα καί, ώς έκ τούτου, άπαιτούσε πυκνότητα κατοχής πού δύσκολα μπορούσαν νά προσφέρουν οί διατιθέμενες δυνάμεις. Χωρίς νά λάβουμε υπόψη τά φυσικά έμπόδια, ή πυκνότητα κατοχής τού μετώπου δέν υπερέβαινε τούς 55 ώς 60 μαχητές γιά κάθε χιλιόμετρο. "Αν υποθέσουμε ότι τό μέτωπο περνούσε κατά 50% άπό άδιάβατες περιοχές καί άπροσπέλαστα φυσικά έμπόδια, πάλι απέμεναν 100-120 μαχητές γιά κάθε βατό χιλιόμετρο. Δέν ήταν ό,τι τό καλύτερο μπορούσε νά επιτευχθεί. Πάντως ή δύναμη πού παρέταξε ό ΔΣΕ στόν Γράμμο δέν έχει άμφισβητηθεΐ ούτε άπό τούς άντιπάλους του. Οί άριθμοί πού δίνει ό Ζαφειρόπουλος γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό δέν διαφέρουν. 'Υπολογίζει ότι στά μέσα 'Ιουνίου στή βόρεια Πίνδο είχαν συγκεντρωθεί οί 14η, 16η, 103η, 105η καί 107η ταξιαρχίες, δηλαδή συνολικά 4.000 μαχητές. Στίς μονάδες αυτές θά πρέπει νά προστεθούν δύο Τάγματα Δημοκρατικής Νεολαίας (μέ δύναμη περίπου 500 μαχητών), οί Σχολές Διμοιριτών καί Ομαδαρχών (δύναμη 350 μαχητές) καί δύο μοίρες ορειβατικού πυροβολικού μέ 16 πυροβόλα* καί 350 μαχητές. Συνολικά, έκτιμούσε τή δύναμη τών άνταρτών σέ 5.200 μαχητές.7 Οί μονάδες τού ΔΣΕ εϊχαν έλαφριά σύνθεση καί ήταν σέ σημαντικό βα-

7. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., ο. 360. Τίς πλέον αισιόδοξες έκτιμήσεις γιά τίς δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ οτόν Γράμμο τίς κάνει ό Δημήτρης Βλαντάς. Υπολογίζει τίς συνολικές δυνάμεις (περιλαμβάνει καί τίς ύπηρεοίες) τοΰ ΑΔΜ σέ 4.640, τής 670 μονάδας σε 5.370 καί τή Σχολή Αξιωματικών ΓΑ οέ 450. Συνολικά δηλαδή 10.460 μαχητές. Προφανώς ήταν καλά τοποθετημένος γιά νά γνωρίζει τίς δυνάμεις του ΔΣΕ, δέν παύει όμως νά δημιουργεί άπορίες μέ τήν προοήλωση στίς τυπικές οργανικές συνθέσεις τών μονάδων πού παραθέτει: όλα τά τάγματα παρουσιάζονται νά έχουν άκριβώς 400 μαχητές τό καθένα καί όλοι οί λόχοι αύστηρά 120 μαχητές. Τό άθροισμα προφανώς προκύπτει άπό τίς οργανικές συνθέσεις τών μονάδων πού άπαριθμεϊ. 24

Ό

Γράμμος

θμό αυτάρκεις. Απουσίαζε δηλαδή τό πλήθος τών υπηρεσιών καί τών βοηθητικών σχηματισμών πού συνόδευαν τούς άντιπάλους τους. Τό πυροβολικό ήταν μικρό σέ μέγεθος καί μπορούσε νά έξασφαλίζει τή μετακίνηση καί τόν άνεφοδιασμό του είτε μέ τίς δικές του δυνάμεις είτε μέ τή συνδρομή τών γύρω μονάδων. Τά βαρέα όπλα, όσα υπήρχαν, ήταν ένσωματωμένα στίς μονάδες πεζικού, κάτω άπό τά ίδια οργανωτικά σχήματα Μερικές φορές, ευκαιριακά συνήθως, όταν αύτό χρειαζόταν, ύπήρχε συγκέντρωση πυρός, βαρέων όπλων, σέ ειδικά γι' αύτό συγκροτημένες ομάδες. Τίποτε όμως τό οργανωτικά σταθερό. Τό μέγεθος τών βασικών μονάδων μάχης τού ΔΣΕ ήταν έξάλλου περιορισμένο. Ή συνηθέστερη άριθμητική δύναμη τού τάγματος, στίς καλές έποχές, ήταν 250 μαχητές, διαρθρωμένοι οέ δύο ή τρεις λόχους. 'Επρόκειτο γιά εύέλικτα τμήματα, σέ μεγάλο βαθμό αύτάρκη - φυσικά όσο αύτό ήταν δυνατό. Ή οργανωτική μέριμνα πάντως άπέβλεπε στό νά μειώνονται οί άνάγκες στήριξης άπό κεντρικούς μηχανισμούς -πού δέν ύπήρχαν έξάλλουκαί νά λειτουργούν οί βασικές μονάδες μέ περιορισμό τών άναγκών τους καί διαρκή αυτοσχεδιασμό. Σέ τακτικό άγώνα, σέ μάχη «έκ παρατάξεως», ή άναμέτρηση τών μονάδων αύτών μέ τόν έχθρό δέν θά ήταν δυνατή άν δέν συνέπραττε τό περιβάλλον. "Αν δηλαδή δέν γινόταν πλήρης έκμετάλλευση τοϋ ορεινού, κατατμημένου καί δύσβατου χώρου στόν όποιο καλούνταν οί μονάδες αύτές νά πολεμήσουν. Χωρίς αύτό τόν παράγοντα, ή άμυντική ικανότητα τοϋ Δημοκρατικού Στρατού παραμένει άκατανόητη. Γεγονός είναι πάντως ότι, παρά τίς έπιμέρους ιδιότητες καί δεξιότητες, θά έλεγε κανείς ότι αύτό τό είδος τού στρατού ήταν άκατάλληλο γιά μάχες έκ παρατάξεως, γιά διατήρηση σταθερών γραμμών καί μετώπου. Οί λόγοι είναι προφανείς. Σέ τέτοιου είδους συγκρούσεις έχει μεγάλη σημασία ή πυκνότητα, τό βάρος τών πυρών, έλαφρών καί βαρέων όπλων. Μόνο μέ αύτό τόν τρόπο είναι δυνατή στή μέν άμυνα ή άπαγόρευση τών κινήσεων καί ή καθήλωση τών έφόδων τού άντιπάλου, στή δέ έπίθεση ή κάλυψη τής έφόδου τών φίλιων δυνάμεων. Οί τακτικές αύτές άπαιτοΰσαν όγκους πυρομαχικών καί, κατ' έπέκταση, ένα έπαρκές καί καλά οργανωμένο σύστημα άνεφοδιασμού τής πρώτης γραμμής. Ό Δημοκρατικός Στρατός δέν είχε καί δέν μπορούσε νά έχει τέτοιο δίκτυο. Θά ήταν καταλυτικό σέ βάρος του στοιχείο αύτό άν δέν τόν βοηθούσε ό χώρος. Στίς δύσβατες αύτές περιοχές, όσο οί επιχειρήσεις μεταφέρονταν πρός τό κέντρο τών οροσειρών, τόσο ό άντίπαλος άντιμετώπιζε τό ίδιο πρόβλημα. Τή δυσκολία δηλαδή τού νά άκολουθήσουν άποτελεσματικά τά δίκτυα άνεφοδιασμού. Αύτό περιόριζε τίς δυνατότητες τού έπιτιθέμενου καί έφερνε τούς δύο άντιπάλους πιό κοντά άπό άποψη διαθέσιμων μέσων καί δυνατοτήτων. Ό πόλεμος στόν Γράμμο, όπως κάθε σύγκρουση σέ σταθερές γραμμές, θά ήταν, στήν ούοία, πόλεμος φθοράς. Εκτός άπό τά δίκτυα μεταφοράς καί άνεφοδιασμού τών μαχόμενων δυνάμεων, θά έπρεπε νά υπάρχουν καί 25


άνάλογες άνθρώπινες έφεόρεϊες. Δηλαδή μιά ροή άντικατάσχασης τών άπωλειών κατά τρόπο ώοτε νά μήν προκαλεί ή συρρίκνωση τών μονάδων φαινόμενα άποδιάρθρωσης καί πτώσης τής μαχητικής ικανότητας. Τό «Δελτίο Πληροφοριών» τοΰ ΓΕΣ τοΰ Μαΐου 1948 έδινε στόν ΔΣΕ αυξημένες δυνατότητες στόν τομέα αύτό, καθώς διαπίστωνε τήν ύπαρξη ιδιαίτερα σημαντικών έφεδρειών -περίπου 21.500 μαχητών- στό έδαφος τών γειτονικών κρατών." Ό άριθμός φαίνεται έξωπραγματικός, έκτός άν υπολογίσουμε σέ αύτόν κάθε είδος πρόσφυγα άπό τήν Ελλάδα στίς γύρω χώρες. Οπωσδήποτε δέ ό ΔΣΕ δέν φάνηκε νά έπωφελεϊται άπό τόσο έντυπωσιακές εφεδρείες στή διάρκεια τών μαχών. Ό συνήθως καλά πληροφορημένος Ζαφειρόπουλος, στίς γενικές έκτιμήσεις πού κάνει γιά τίς ενισχύσεις πού έφθασαν στόν Δημοκρατικό Στρατό κατά τή διάρκεια τών μαχών τού Γράμμου, άναφέρει τήν άφιξη 800 μαχητών άπό τό Μπούλκες καί 300 άπό τό Σούκι.' 'Η άναπλήρωση τών άπωλειών καί ή μικρής κλίμακας ενίσχυση του οφειλόταν σέ μεταφορά δυνάμεων άπό άλλα μέρη τής χώρας, άπό τή Δυτική καί τήν Κεντρική Μακεδονία ή άπό τά νότια, άπό τήν πάντα πρόθυμη νά προσφέρει άνθρώπους οτόν άγώνα Θεσσαλία Ό Ζαφειρόπουλος καταγράφει τίς κατευθύνσεις καί τήν προέλευση τών ένισχύσεων καί οπωσδήποτε φαίνεται νά είναι πιό κοντά στήν πραγματικότητα, άν καί ή άκρίβεια τών ήμερομηνιών μάς ξενίζει. Μετά τήν έναρξη τών έπιχειρήσεων, στίς 21 'Ιουνίου τοΰ 1948, ό Δημοκρατικός Στρατός στόν Γράμμο ενισχύθηκε μέ τίς άκόλουθες δυνάμεις - κυρίως διαμέσου τοΰ διαδρόμου τών Ζαγορίων: στίς 29 Ιουνίου μέ τήν 103η ταξιαρχία άπό τήν περιοχή τών Ζαγορίων στίς 12 Ιουλίου με τήν 123η ταξιαρχία άπό τήν περιοχή τοΰ "Ολύμπου πρός τή ζώνη τής Σαμαρίνας- στίς άρχές Ιουλίου έπίσης έφθασαν δύο τάγματα άπό τό Καϊμακτσαλάν καί τό Βίτσι στίς περιοχές Κοτύλη-Γούπατα (άπέναντι στήν I μεραρχία). Τέλος, όταν άρχισε ό έπικίνδυνος έπιθετικός έλιγμός τής II καί τής Χ 8. Άπό τούς όποιους 9.000 στήν "Αλβανία, 7.000 στή Γιουγκοσλαβία καί 5.500 στή Βουλγαρία. Οί άριθμοί αυτοί φαίνονται έκ πρώτης όψεως δυσανάλογοι σέ σχέση μέ τήν πραγματικότητα, μέ τή διαθεσιμότητα έφεδρειών τού ΔΣΕ στή διάρκεια τών συγκρούσεων τού καλοκαιριού τοΰ 1948. Προφανώς, οί υποτιθέμενες έφεδρεΐες τού ΔΣΕ στήν "Αλβανία καί τή Γιουγκοσλαβία -16.000 μαχητές τρεις ή τέσσερις φορές ή παρατακτή δύναμη του ΔΣΕ στόν Γράμμο!- δέν ύπήρχαν ή τουλάχιστον δέν έμφανίστηκαν στίς μάχες όπου θά μπορούσαν νά κάνουν τή διαφορά. Τό πιθανό λάθος στήν έκτίμηση τών άριθμών οφείλεται, έκτός άπό τούς προφανείς, καί ισχυρούς, λόγους προπαγάνδας, οέ άθροισμα όλων όσοι είχαν καταφύγει καί βρίσκονταν γιά διάφορους λόγους στά όμορα κράτη: τραυματιών τού πολέμου, κατοίκων τών παραμεθόριων χωριών πού έφευγαν μακριά άπό τίς μάχες, οικογένειες άνταρτών, Σλαβομακεδόνες κλπ. Πρβλ. «Δελτίον Πληροφοριών», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, σ. 266-267. 9. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 352. 26

Ό

Γράμμος

μεραρχίας τοϋ Εθνικού Στρατοϋ πρός τό Έπταχώρι-Ταμπούρι, κινήθηκαν πρός τήν περιοχή τής Σαμαρίνας οί άκόλουθες μονάδες τοϋ ΔΣΕ άπό τή Θεσσαλία καί τή Ρούμελη: οί 138η καί 192η ταξιαρχίες τοϋ Αρχηγείου Θεσσαλίας μαζί με τή Σχολή Διμοιριτών τοϋ ίδιου άρχηγείου, δυνάμεις τοϋ ΚΓΑΝΕ με τόν Καραγιώργη, τοϋ Άρχηγείου Θεσσαλίας με τόν Γιώτη (Φλωράκη) καί τοϋ Αρχηγείου Ρούμελης με τόν Διαμαντή. Οί μονάδες αυτές δέν πέρασαν άπό τόν κλοιό τών κυβερνητικών δυνάμεων, έφθασαν στή Σαμαρίνα, άνεφοδιάστηκαν άπό τίς άποθήκες τού ΔΣΕ καί έπέστρεψαν στή Θεσσαλία καί τή Ρούμελη.10

Τά «άπαρτα κάστρα». Ή οχύρωση τοϋ Γράμμου Ή δυσαναλογία τών δυνάμεων καί ή άραιή διάταξη τών ύπερασπιστών τού Γράμμου επέβαλαν τήν άνάγκη κάποιου είδους έξορκισμού τής οπωσδήποτε δυσάρεστης κατάστασης. Οί οχυρώσεις, πού θά καθιστούσαν τό βουνό άπόρθητο, έγιναν μέ τόν τρόπο αύτό υλικός στόχος, πολιτικό σύνθημα καί μεταφυσική προσδοκία ταυτόχρονα. Τό βουνό έπρεπε νά οχυρωθεί μέ επιμέλεια, κάθε πέρασμα, κάθε κορυφή, κάθε στρατηγικό σημείο έπρεπε νά οχυρωθούν, όχι μόνο κατά μήκος τών εκατό καί πλέον χιλιομέτρων τοϋ μετώπου άλλά καί στά ένδότερα, οέ δεύτερη καί τρίτη γραμμή. Στά χαρτιά, στίς κομματικές καί στρατιωτικές άποφάσεις, τό σχέδιο φαινόταν έντυπωσιακό καί οί προσδοκίες πού επενδύονταν πάνω του άκρως δικαιολογημένες. Στό έπίπεδο τής υλοποίησης τών άποφάσεων τά πράγματα ήταν περισσότερο σύνθετα. Εξυπακούεται ότι τά μεγάλα αύτά έργα έπρεπε νά γίνουν άποκλειστικά μέ χειρωνακτική εργασία. Οί άντάρτες δέν διέθεταν χωματουργικά μηχανήματα, μηχανικά εργαλεία, σύγχρονα υλικά οικοδομών. Ή οχύρωση θά έπρεπε νά κατασκευαστεί μέ εργαλεία τοϋ χεριού, κασμάδες, σκαπάνες, λοστούς, φτυάρια. Τά υλικά συνοψίζονταν σέ αύτά πού πρόσφερε ό τόπος: χώμα, πέτρα, ξυλεία. Σκυρόδεμα καί μέταλλο ήταν άγνωστα. Στούς περισσοτέρους ήταν άγνωστο καί αύτό καθ' έαυτό τό άντικείμενο. Δέν υπήρχαν πλήθος μηχανικοί στίς γραμμές τού Δημοκρατικού Στρατού καί οί παλαιοί άξιωματικοί, έκεϊνοι πού είχαν διδαχθεί τίς τεχνικές τής οχύρωσης στίς στρατιωτικές σχολές, ήταν σπάνιοι. Ή έλλιπής γνώση πρόσθετε στά ύπόλοιπα προβλήματα τή σπατάλη προσπαθειών καί κόπου." Ή όλη κατάστα-

10. Στό ίδιο, σ. 361. 11. Στή διάρκεια άκόμη τών μαχών τού Γράμμου ό Νίκος Μπελογιάννης έκανε τίς άκόλουθες παρατηρήσεις γιά τό ζήτημα τών οχυρώσεων: «[...] Ή γερή όχύ27


ση προϊδέαζε γιά σκληρή προσπάθεια καί αμφίβολα άποτελέοματα. Τό κρίσιμο έρωτημα, έκτός άπό τά ύλικά, ήταν ή έξεύρεση έργατικού δυναμικού. Στίς περισσότερες περιοχές τής βόρειας Πίνδου, γιά τούς λόγους πού προαναφέραμε, τά χωριά είτε ήταν έρημα είτε παρέμεναν σέ αύτά, άπλώς γιά προστασία καί περιορισμό τών ζημιών, ήλικιωμένα πρόσωπα άκατάλληλα τόσο γιά στράτευση όσο καί γιά έργασία. Στήν άνατολική πλευρά τών βουνών, πρός τή Δυτική Μακεδονία, ή κατάσταση ήταν κάπως καλύτερη. Έκεΐ συγκροτήθηκαν σώματα χωρικών, τάγματα έργασίας, πού χρησιμοποιήθηκαν έντατικά στά οχυρωματικά έργα Αύτή ή ύποχρεωτική στράτευση δημιούργησε, όπως άναμενόταν, πολλές παρενέργειες. Ό Δημοκρατικός Στρατός, σέ άντίθεση μέ αύτό πού συνέβη στή Μουργκάνα, δέν είχε τίποτε νά προσφέρει ώς άντάλλαγμα στά χωριά τής Πίνδου. Ή έπισιτιστική κατάσταση τών λιγοστών κατοίκων ήταν ήδη έπισφαλής μετά άπό πολλά καί δύσκολα χρόνια πολέμου. Ή συγκέντρωση πλήθους άνταρτών καί προσφύγων στά ορεινά όξυνε μία ήδη έπισφαλή κατάσταση. Οί κάτοικοι, υποχρεωμένοι νά μοιραστούν τά πενιχρά τους έφόδια, πεινούσαν τόσο όσο καί οί μαχητές τού ΔΣΕ. Ό περιορισμός τής κίνησης τών κοπαδιών καί ή άποκοπή τών χωριών άπό τά κέντρα διανομής τής ξένης βοήθειας οπωσδήποτε δέν διευκόλυνε τήν κατάσταση. Ή πίεση ήδη τροφοδοτούσε τό ρεύμα φυγής πρός τά πεδινά καί προκαλούσε άντιδρά-

ρωση: Στόν τομέα αύτόν μέχρι χθές τά τμήματα μας δέν είχαν κάνει σοβαρά βήματα. Ή οχυρωτική είναι ολόκληρη τέχνη καί ή μέχρι χθές παρτιζιάνικη δράση μας στάθηκε έμπόδιο στή δημιουργία μιας σοβαρής παράδοσης. Είναι όμως επίσης γεγονός ότι οί περυσινές μάχες τού Γράμμου, καθώς καί πολλές άλλες τακτικής μορφής πού δώσαμε καί τέλος οί μαχητές τής Μουργκάνας μας έδειξαν άπό καιρό τή σημασία τού προβλήματος τής Οχύρωσης. Τό πρόβλημα τέθηκε έγκαιρα άπό τό Γ.Α. Η έλλειψη όμως πείρας καί παράδοσης, εμπόδισε τά στελέχη μας νά κατανοήσουν πέρα γιά πέρα τή σημασία του, νά τό μελετήσουν καί νά τό λύσουν σωστά σ' όλες τίς περιπτώσεις. Αλλά κι έκεΐ άκόμα πού εγινε σοβαρή σέ ποσότητα προσπάθεια, ή ποιότητά της δέν ήταν πάντοτε άνάλογη. Έτσι αρκετά πολυβολεία βγήκαν άχρηστα γιατί δέν άντεχαν στίς οβίδες, είτε δέν είχαν καθόλου καλό πεδίο βολής. Ή δουλειά σέ πολλές περιπτώσεις, άκόμα καί τώρα τελευταία, άνατέθηκε πρόχειρα σέ άνθρώπους άκατάλληλους ή άνίδεους γιά οργάνωση οχυρωμένης τοποθεσίας. Κοντά σ' αύτό είχαμε πάθει τή γνωστή "κορυφομανία". Φτιάναμε πάντοτε μερικά πολυβολεία στήν κορυφή του ύψωματος καί εφησυχάζαμε, ένώ τό σωστό ηταν τόν έχθρό νά τόν παραλάβεις άπό χαμηλά, άπό καλά οργανωμένες καί κλιμακωμένες σέ βάθος ^ιέχρι τήν κορυφή θέσεις, ώστε όταν φτάσει κι άν φτάσει κοντά στήν κορυφή, ναναι καταεξαντλημένος καί καταματωμένος - δηλαδή πραγματικό ψητό γιά τήν άντεπίθεση πού θά πρεπε αυτήν άκριβώς τή στιγμή ναναι ετοιμη[...]», Ν. Μπελογιάννης, «Μερικά διδάγματα άπό τή μάχη του Γράμμου», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 8/1948, Αύγουστος 1948 (άνατύπωοη 1996), α 287. 28

Ό

Γράμμος

σεις στά μεγάλα βλαχοχώρια Οί πρόσκαιρες ή συνεχείς «άγγαρεΐες» τών κατοίκων, στίς όποιες κατέφευγε ό ΔΣΕ ειδικά γιά τήν έξυπηρέτηση τών μεταφορών του, δέν άντιμετωπίζονταν μέ ευχάριστο τρόπο. Τόν Μάρτιο τοϋ 1948, όταν, μέ τό πέρασμα τοϋ χειμώνα, έντάθηκαν οί οχυρωματικές εργασίες καί στρατεύθηκαν σέ αύτές όλοι όσοι μπορούσαν νά εργαστούν, τό πρόβλημα γνώρισε νέα όξυνση. Τό κύριο βάρος τής κατασκευής τών οχυρωματικών έργων έπεσε στίς πλάτες τών μαχητών τοϋ ΔΣΕ. Οί συνθήκες έργασίας ήταν κάτι παραπάνω άπό σκληρές. "Επρεπε νά σκαφτούν τό χώμα καί ό βράχος οέ μήκος χιλιάδων χιλιομέτρων, νά δημιουργηθούν προστατευμένες βάσεις πυρός, πολυβολεία, χαρακώματα, θέσεις μάχης, παρατηρητήρια, ορύγματα προστασίας, καταφύγια γιά τούς βομβαρδισμούς, ύπόγειες άποθήκες καί δεξαμενές. Ή κυριαρχία τοϋ άντιπάλου οτόν άέρα καί ή άνωτερότητά του όσον άφορούσε πυροβολικό επέβαλλαν ειδικές τεχνικές. Τά χαρακώματα, λόγου χάρη, δέν μπορούσαν νά είναι άνοικτά καί ξεσκέπαστα, γιατί έτσι όχι μόνο δέν θά προστάτευαν άπό τούς παρατεταμένους βομβαρδισμούς άλλά καί θά πρόδιδαν τίς θέσεις, τίς δυνάμεις καί τή διάταξη τοϋ ΔΣΕ στήν άεροπορία. Τά πάντα έπρεπε νά είναι θαμμένα. Τό θάψιμο τών θέσεων μάχης καί τών πολυβολείων ήταν μιά πολύπλοκη ιστορία Καθώς άπουσίαζαν τά μεταλλικά έλάσματα καί τά άπαραίτητα γιά τήν άντιστήριξη ύλικά, οί κατασκευές, είτε μέ ξύλο είτε μέ πέτρα, εμπεριείχαν πλήθος αύτοσχεδιασμούς. Γιά νά δημιουργηθεί ένα χωνευτό πολυβολείο, έπρεπε νά άνοιχθεΐ ένας μεγάλος λάκκος, μέσα στόν όποιο νά μπορούν νά κινηθούν μέ σχετική άνεση δύο ή τρεις μαχητές, μαζί μέ τό πολυβόλο τους, τίς ταινίες του, τίς άνταλλακτικές του κάννες καί τά ψυκτικά του συστήματα. Ό λάκκος δέν μπορούσε νά άνοιχτει οπουδήποτε. "Επρεπε άφ' ένός νά βρίσκεται στό καλύτερο, άπό τήν άποψη τής δραστικότητας τών πυρών, μέρος καί άφ" έτέρου στό καλύτερο άπό τήν πλευρά τής μορφολογίας καί τής σύστασης του εδάφους σημείο. Δέν μπορούσε νά κτισθεί πολυβολείο μέσα σέ άποκλειστικά χωματώδες έδαφος, γιατί τότε οί οβίδες καί οί βόμβες τού έχθροϋ θά μπορούσαν εύκολα νά τό άνασκάψουν καί νά τό διαλύσουν. Τό ιδανικό θά ήταν κάποια κόχη πού νά σκάβεται εύκολα καί ταυτόχρονα νά περιβάλλεται, νά «χωνεύεται» άπό σκληρούς σταθερούς βράχους. Όπως συνήθως συμβαίνει, όμως, τό ιδανικό ήταν μιά μάλλον φανταστική ύπόθεοη. "Οταν εξασφαλιζόταν ό κατάλληλος τόπος καί άνοιγόταν ό άπαραίτητος λάκκος, τό σύνολο έπρεπε νά στηριχθεί καί νά σκεπαστεί. Γιά νά αντέχει ή όροφή στίς βολές τοϋ πυροβολικού καί στίς ρουκέτες τών άεροπλάνων, έπρεπε νά στηρίζεται σέ χονδρούς κορμούς δένδρων πού νά άκουμπούν στέρεα στίς πλευρές τοϋ οχυρού. Αύτό σήμαινε θεόρατους κορμούς δένδρων, μήκους πέντε ώς έφτά μέτρων, μέ διάμετρο τουλάχιστον τριάντα έκατοστά. Οί κορμοί αύτοί έπρεπε νά κοπούν καί νά καθαριστούν στό πλη29


σιέστερο κατάλληλο δάσος καί νά μεταφερθούν, συρόμενοι, ώς τό άνάλογο σημείο. Σπανιότατα τό κατάλληλο δάσος καί τό έργο βρίσκονταν στό ίδιο σημείο. Γιά τήν άκρίβεια, τά όχυρά χτίζονταν στό φρύδι τών αύχένων, στά άντερείσματα καί στίς κορυφές τών βουνών, συνήθως σέ μεγάλο υψόμετρο, έκει όπου δέν έφθανε ή δασοκάλυψη. Γι' αύτό καί οί κορμοί έπρεπε νά σέρνονται στήν άνηφόρα, στή συνήθως άπότομη άνηφόρα, γιά σημαντικές άποστάσεις, μέχρι νά φτάσουν στόν προορισμό τους. Εκεί τούς τοποθετούσαν τόν ένα δίπλα στόν άλλο, στήν όροφή τού οχυρού, καί τούς έδεναν μέ τριχιές ώστε νά μήν φεύγουν άπό τή θέση τους μέ τίς δονήσεις τών έκρήξεων. Κατόπιν, τούς σκέπαζαν προσεκτικά μέ στρώμα άπό πέτρες, ώστε όταν ό τόπος θά τρανταζόταν άπό τίς έκρήξεις νά μήν τρέχει χώμα άνάμεσα στά διάκενα καί τυφλώνει τούς ύπερασπιστές τού οχυρού. Αφού γινόταν κι αύτό, τότε άρχιζε τό στρώσιμο νέας σειράς κορμών. Μερικές φορές, αύτές οί σειρές μπορούσαν νά φτάσουν καί τίς έξι-έφτά, πού πρόσφεραν μέν άξιόλογη προστασία, εξαντλούσαν, όμως, τούς έπιφορτισμένους μέ τήν κατασκευή τους. Οί τελευταίοι έπρεπε μάλιστα νά κρύβουν τή δραστηριότητά τους άπό τήν έχθρική παρατήρηση -στίς προχωρημένες θέσειςή τήν άεροπορία, πράγμα πού τούς άνάγκαζε νά δουλεύουν μέ προφυλάξεις, νά χρησιμοποιούν τεχνάσματα καί νά πραγματοποιούν τίς πλέον κρίσιμες έργασίες κατά τίς νυκτερινές ώρες. Οί θυρίδες βολής άπαιτούσαν προσοχή καί τέχνη. Βρίσκονταν κυρίως στή βάση τοϋ οικοδομήματος, άλλά έπρεπε, παρά τή χαμηλή τους θέση, νά έχουν άριστη ορατότητα καί μεγάλο τόξο βολής. Έπρεπε νά βλέπουν άλλά καί νά μήν φαίνονται. Ή τυχόν πρόωρη άποκάλυψή τους μπορούσε νά προκαλέσει άντίμετρα τού άντιπάλου μέ όπλα εύθυτενοϋς τροχιάς ή άπλό καταιγισμό καπνογόνων στήν περιοχή τους. Τό έδαφος γύρω έπρεπε νά είναι σκληρό καί καθαρό. Ό μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν ή τύφλωση τού οχυρού μέ τήν κάλυψη τών θυρίδων του άπό χώματα, πέτρες καί ξύλα πού άνάδευαν οί εκρήξεις. Τέλος, χωρίς νά' έξαντλούμε τό θέμα, οί θυρίδες θά έπρεπε νά άλληλοκαλύπτονται καί νά ύποστηρίζονται πλευρικά ώστε τό έχθρικό πεζικό νά μήν μπορεί νά πλησιάσει σέ άπόσταση πού θά μπορούσε νά χρησιμοποιήσει εναντίον τους άντιαρματικά ΠΙΑΤ, χειροβομβίδες ή έστω καθηλωτικά πυρά αύτομάτων. "Οταν τό έργο τελείωνε, έπρεπε νά καμουφλαριστεί μέ επιμέλεια ώστε νά μήν μπορούν νά τό επισημάνουν τά άεροπλάνα καί τά παρατηρητήρια τού πυροβολικού. Χρειάζονταν επίσης σκεπασμένα ορύγματα πού νά οδηγούν στίς άποθήκες πυρομαχικών, στά κέντρα διοίκησης καί στίς άλλες θέσεις μάχης. Συνήθως, ή έξάντληση τών κατασκευαστών καί ή πίεση τού χρόνου οδηγούσαν στό νά μήν τηρείται αύτή ή ύποχρέωση, μέ άποτέλεσμα τά όχυρά νά λειτουργούν ώς αύτοτελεΐς μονάδες καί οί δύο ή τρεις ύπερασπιστές τους νά στηρίζονται στό πείσμα καί στήν έφευρετικότητά τους γιά τήν άντιμετώπιση τού έχθρού. Ό συνδυασμός όλων αύτών τών άναγκαίων παραγόντων μπορούσε φυσικά νά πραγ30

Ό

Γράμμος

ματοποιηθεΐ μόνο σέ άπίστευτα ευνοϊκές συγκυρίες. Συνήθως τά όχυρά πολύ άπεϊχαν άπό τό νά είναι τέλεια καί πολλές οχυρωμένες θέσεις χρειάστηκε νά κατασκευαστούν άπό τήν άρχή στή διάρκεια τής μάχης. Ή οχύρωση τό καλοκαίρι Γράμμος, 'Ιούλιος 1948 2-6 'Ιούλη. Ό Λόχος μας πήρε διάταξη άμυνας στή γυμνή πετρώδη κορυφογραμμή, στήν τοποθεσία Πέτρα Κατή. Μας έξήγησαν ότι ή διάταξη πού πήραμε είναι οριστική καί ότι άπ' αύτές τίς θέσεις θά άντιμετωπίσουμε τήν έπίθεση τού άντιπάλου. Τό μέρος έδώ τελείως άνοχύρωτο, όλα έπρεπε ν' άρχίσουν άπ' τήν άρχή. Γι' αύτό άπ' τήν πρώτη στιγμή μπήκε τό καθήκον ν άρχίσει έντατική δουλειά γιά τό άνοιγμα θέσεων γιά πολυβολεία, γιά τά άτομικά όπλα, γιά ορύγματα κλπ. Γιά σκέπαστρα δέν μπορούσε νά γίνει λόγος. [...] Δέν ήταν μονάχα ό τεράστιος όγκος τής δουλειάς, πού έπρεπε ν' άποπερατωθεΐ, είχε άμεσα σχέση καί μέ τίς δυνατότητες, τό χρόνο, τά μέσα πού διαθέταμε (άνεπάρκειά του καί άκατάλληλα έργαλεϊα), άλλά κύριο λόγο μέ τίς δυσκολίες πού δημιουργούσαν οί ιδιομορφίες τοϋ έδάφους σέ καλοκαιρινή περίοδο. Είχαμε νά κάνουμε μ' ένα πετρώδες έδαφος πού ήταν ξερό καί στέρεο σάν πραγματικό μπετόν. 'Εκείνο πού πετυχαίναμε, όταν χτυπούσαμε μέ τόν κασμά νά σκάψουμε, ήταν νά δεχόμαστε σπίθες φωτιάς καί μερικά τρίμματα άπό χώματα καί σκόνη. Στήν ούσία άπ' τή δεύτερη κιόλας μέρα τά χέρια μας βγήκαν έκτός μάχης. Στίς παλάμες δημιουργήθηκαν κάλοι, ξεφλουδίστηκε ή πέτσα. Έτρεχε αίμα, πώς τώρα μέ τέτοια τραύματα στά χέρια νά πιάσεις εργαλεία, κασμά, φκιάρι, νά τά σηκώσεις, νά χτυπήσεις δυνατά γιά νά σκάψεις. Καί άπ' τήν άλλη μεριά, μπορούσε άραγες σέ τέτοιες στιγμές νά σταματήσει τό έργο τής οχύρωσης; Εξαναγκαστήκαμε νά χρησιμοποιούμε γιά τό σκάψιμο τά μικρά σαμποταριστικά ξίφη, λοστούς, σφήνες κλπ. Στό τέλος τής τρίτης μέρας πέρασε ό ταγματάρχης άπ' τήν πρώτη γραμμή νά διαπιστώσει προσωπικά πώς πηγαίνει τό έργο τής οχύρωσης. Παρ' όλο πού έμεΐς άπ' τό πρωί ώς τό βράδυ ξεθεωνόμαστε στή δουλειά χωρίς άνάπαυλα, δέν είχαμε νά παρουσιάσουμε κάποια άποτελέσματα. 'Ανοίχτηκαν μερικές θέσεις πολυβολείων 5060 πόντους βάθος. [...] Γίνανε προτάσεις νά μουσκεύουμε τό χώμα άπ' τό βράδυ καί τήν ήμέρα νά σκάβουμε. "Οσο σωστή κι άν ήταν αύτή ή πρόταση, τόσο άδύνατο ήταν νά πραγματοποιηθεί, γιατί τό ίδιο τό πόσιμο νερό γιά 31


τίς ανάγκες τών μαχητών τό κουβαλούσαν μέ τά ζώα άπό μακρυά, μέσα σέ κιούπια καί γινόταν δυνατό νά διανέμεται μονάχα τό βράδυ μιά φορά τό εικοσιτετράωρο. [...] 7 Ιούλη. Ό Λόχος μας πήρε εντολή ν' άφήσει τό μέρος πού κατείχε καί νά πάρει άλλη διάταξη άμυνας στόν τομέα "Αρματα-Δίστρατο. [...] ό καινούριος τομέας ήταν τελείως άνοχύρωτος."21 Σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία τού Δημοκρατικού Στρατού, ό άριθμός τών οχυρών πού κατασκευάστηκαν στή βόρεια Πίνδο, στό διάστημα άπό 15 Μαρτίου ώς 20 Αυγούστου, άνήλθε σέ 7.400 πολυβολεία καί όπλοπολυβολεΐα, 500 όλμοβολεΐα, 149.500 μέτρα χαρακώματα." Στίς μετά τή μάχη κριτικές, οί επικεφαλής τού ΔΣΕ έκριναν ότι θά μπορούσαν νά γίνουν πολύ περισσότερα. 'Ακόμη κι έτσι, όμως, οί βασικές οχυρές θέσεις ήταν περισσότερες άπό τόν άριθμό τών διαθέσιμων πολεμιστών ένώ, άν υπολογίσουμε τούς υπερασπιστές τού Γράμμου σέ 10.000, άναλογούσαν στόν καθένα τους περισσότερα άπό 15 μέτρα χαρακωμάτων. Φυσικά, πολλά άπό αύτά τά χτίσματα δέν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ. Μερικές άριστα οχυρωμένες θέσεις, όπως ό Άι-Λιάς Ζούπιανης, έγκαταλείφθηκαν άμαχητί γιά στρατηγικούς λόγους, ένώ ενα πολύ μεγάλο ποσοστό έργων άποδείχθηκε άκατάλληλο στίς συνθήκες τής μάχης. Αντίθετα, σέ θέσεις πού μεταφέρθηκε ή μάχη στίς έβδομάδες πού κράτησε συχνά δέν ύπήρχε καμία οχυρωματική προπαρασκευή καί τά πάντα έπρεπε νά φτιαχθούν σέ διάστημα λίγων ήμερών. Οπωσδήποτε, ποτέ στήν πολεμική ιστορία δέν ύπήρξε τέλειο καί άπόρθητο οχυρωματικό σύστημα. Αύτό τό φτωχό πού ό ΔΣΕ κατασκεύασε μέ βασανιστικές διαδικασίες στόν Γράμμο δέν μπορούσε νά είναι ή εξαίρεση στόν κανόνα Γεγονός είναι πάντως, οπούς καί οί δύο πλευρές παραδέχονται, πώς αύτά τά αυτοσχέδια, «πρωτόγονα» όχυρά ταλαιπώρησαν τόν κυβερνητικό στρατό πολύ περισσότερο άπ' ο,τι, παραδείγματος χάρη, είχε ταλαιπωρήσει λίγα χρόνια πρίν τούς Συμμάχους τό πολυδιαφημισμένο «Τείχος τού Ατλαντικού» ή, νωρίτερα άκόμη, τούς Γερμανούς ή πολυέξοδη «Γραμμή Μαζινό». Ή έπική αύτή προσπάθεια τών μαχητών τού ΔΣΕ δέν πήγε τελικά τελείως χαμένη.

12. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ενός αντάρτη τοΰ ΔΣΕ, ό.π, τόμος Β', α 243-245. 13. Βλαντάς Μήτσος, «Ή οχύρωση τού έδάφους, άποφασιστικός συντελεστής στή νίκη», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 9/1948, Σεπτέμβριος 1948 (άνατύπωση 1996), σ. 335. 32

Ό

Γράμμος

Ό Εθνικός Στρατός Οί δυνάμεις τοΰ 'Εθνικού Στρατού ήταν, όσον άφορα τούς άριθμούς καί τή σύνθεση, τελείως διαφορετικού βάρους άπό έκεΐνες τών άντυιάλων του. Περίπου τό σύνολο τού στρατού εκστρατείας τέθηκε ύπό τή διοίκηση τού Β' Σώματος Στρατού. Ό διοικητής τού τελευταίου, άντιστράτηγος Καλογερόπουλος, άνέλαβε νά συντονίσει τή γενική προσπάθεια κατά τρόπο ώστε νά προληφθούν οί καταστάσεις άσυνεννοησίας καί άποσυντονισμού τού προηγούμενου χρόνου. 'Αποστολή του ήταν νά φέρει σέ γρήγορο καί νικηφόρο πέρας τήν έκστρατεία στή βόρεια Πίνδο. Τό Β' Σώμα Στρατού, περιλαμβάνοντας τίς δυνάμεις τού Α' Σώματος, άπέκτησε δομή καί δύναμη στρατιάς γιά νά άνταποκριθεΐ οτούς στόχους του. Είχε στίς διαταγές του έξι μεραρχίες πεζικού: τίς I, II, VIII, IX, Χ καί XVI.14 Διέθετε τόν κύριο όγκο τού διαθέσιμου άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις πυροβολικού, 96 πυροβόλα στό σύνολο, άπό τά όποια 12 βαρέα τών 140 χλστ." Οί μεγάλες μονάδες τού κυβερνητικού στρατού ήταν ιδιαίτερα φορτωμένες μέ υπηρεσίες καί βοηθητικές μονάδες. Είκοσι τέσσερις ύπηρεσίες ή μονάδες όπλων βρίσκονταν σέ άμεση εξάρτηση άπό τό Σώμα Στρατού. Μία τυπική μεραρχία, ή IX παραδείγματος χάρη, διέθετε τίς έξής μονάδες καί ύπηρεσίες: Στρατηγείο, Διοίκηση Πυροβολικού, Διοίκηση Μηχανικού, 704 λόχος μηχανικού, 724 όρχος μηχανικού, 456 τάγμα διαβιβάσεων, 560 λόχος πολυβόλων, 776 λόχος μεικτών μεταφορών, 212 χειρουργείο έκστρατείας, 262 τμήμα υγιεινής έκστρατείας, 669 λόχος άνταλλακτικών, 328 συνεργεΐον έπισκευών, 347 συνεργεΐον έπισκευών συσκευών τηλεπικοινωνιών, 954 λόχος ΕΣΑ, 913 στρατιωτικό ταχυδρομικό γραφείο, όμάδα άσφαλείας. Στίς ύφιστάμενές της ταξιαρχίες, τίς 41η, 42η καί 43η, έκτός άπό τό στρατηγείο τής καθεμίας καί τά τρία τάγματα πεζικού, υπήρχαν άπό ένας λό-

14. Απουσίαζε μόνο ή VII, πού άποτελούσε τή μοναδική μονάδα έκστρατείας τού Γ' Σώματος Στρατού. 15. Τό πυροβολικό ηταν οργανωμένο σέ δύο μοίρες βαρέος πυροβολικού, τέσσερα συντάγματα πεδινού πυροβολικού, πέντε μοίρες ορειβατικού πυροβολικού. Τά πεδινά καί τά ορειβατικά πυροβόλα ήταν βρετανικά τών 3,7 δακτύλων (94 χλστ.) καί μερικές φορές συνοδεύονταν άπό βαρείς όλμους τών 107 χλστ. Πρβλ. Γενικόν Έπιτελείον Στρατοϋ/Α1, «Διαταγή Επιχειρήσεων "Κορωνίς", 10.6.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, σ. 235 κ.έ., ειδικά 238. Επίσης, Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντιαυμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 368 κ.έ. Νά σημειώσουμε ότι κατά τή διάρκεια τών μαχών, προοδευτικά, τά πυρομαχικά τών 94 χλστ. παρουσίασαν έλλείψεις, ώς καί έξάντληση τών άποθεμάτων. Στήν περίπτωση αύτή, κλιμακωτά, τό υλικό τού πυροβολικού άντικαθίστατο μέ πυροβόλα τών 75 χλστ. άμερικανικής κατασκευής. Τά τελευταία ήταν σαφώς πιό εύχρηστα όπλα 33


χος μεικτών μεταφορών καί ένα συνεργείο έλαφρών επισκευών." Σέ άλλες μεγάλες μονάδες υπήρχαν πρόσθετες υπηρεσίες, όπως άνθελονοσιακές μονάδες, έφιππα τμήματα άναγνωρίσεως, κέντρα διαλογής τραυματιών, όρχοι υγειονομικών αυτοκινήτων κλπ. Τό έργο πού πρόσφεραν όλοι αύτοί οί μηχανισμοί ήταν υπηρεσίες πού, σέ άντίθεση μέ δ,τι συνέβαινε μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό, οί βασικές μονάδες κρούσης, τά τάγματα, δέν μπορούσαν νά προσφέρουν στόν έαυτό τους. Υπήρχε δηλαδή μιά σχέση εξάρτησης μεταξύ τών υπηρεσιών καί τών παρατακτών δυνάμεων, πού άπαιτούσε οί δεύτερες νά μήν βρίσκονται μακριά άπό τίς πρώτες. Στήν πράξη, αύτό σήμαινε βαρείς καί δυσκίνητους οργανισμούς, πού κυριολεκτικά υπέφεραν σέ περιοχές οί όποιες στερούνταν οδικού δικτύου. Ή δέ βόρεια Πίνδος δέν διέθετε παρά τούς δρόμους πού τό μηχανικό τού στρατού μπορούσε, καθώς προχωρούσε τό μέτωπο, νά κατασκευάζει.'7 Ή γειτνίαση τών οδικών άξόνων καί ό ρυθμός κατασκευής καί συντήρησης άπό τό μηχανικό πρόχειρων οδεύσεων στό μέτωπο τών συγκρούσεων συνδέονταν άμεσα μέ τή διατήρηση ή μή τής μαχητικής ικανότητας τών μονάδων. Παρ' όλ' αύτά, οί άριθμητικοί συσχετισμοί ήταν καταθλιπτικοί σέ όφελος τού 'Εθνικού Στρατού καί σέ βάρος τών άντιπάλων του. Τό άθροισμα τών παρατακτέων δυνάμεων πεζικού στά έκατό χιλιόμετρα τού μετώπου τής βόρειας Πίνδου άνερχόταν σέ πενήντα έπτά σχεδόν πλήρως στελεχωμένα τάγματα.18 Σέ αυτές τίς μονάδες δέν ύπολογίζονταν οί μονάδες τών ΛΟΚ, τά έφιππα τμήματα άναγνώρισης, οί λόχοι πολυβόλων, οί όλμαρχίες καί οί ύπόλοιποι σχηματισμοί βαρέων όπλων πεζικού, οί δυνάμεις Χωροφυλακής, Εθνοφρουράς, οί ΜΑΔ καί όλες οί μή άμιγώς στρατιωτικές μονάδες. Δέν συμπεριλαμβανόταν έπίσης τό πυροβολικό. Από άριθμητική πλευρά, τό σύνολο αύτών τών δυνάμεων έφθανε τούς 70.000 άνδρες. Στά έπίσημα έγγραφα τών κυβερνητικών δυνάμεων δέν ύπάρχουν άριθμητικά στοιχεία καί έτσι είμαστε ύποχρεωμένοι νά τά συνάγουμε άθροίζοντας τίς οργανικές συνθέσεις τών μονάδων." Μαζί δέ μέ τίς δυνάμεις άσφαλείας καί τούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς τό σύνολο ίσως άγγιζε τούς 90.000 άνδρες. 'Επρόκειτο, χονδρικά, γιά τά τρία τέταρ-

16. «Πίναξ μονάδων Επιχειρήσεως Κορωνίς», σέ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 8, α 260. 17. Δρόμους χωμάτινους καί εύάλωτους στήν κακοκαιρία καί τίς ναρκοθετήσεις τοϋ άντιπάλου. 18. «Πίναξ μονάδων Επιχειρήσεως Κορωνίς», σέ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 8, σ. 259-262. 19. "Ενα μάχιμο τάγμα μπορεί νά έχει 500 ώς 600 άνδρες σέ μάχιμη σύνθεση. Οί μονάδες τών ΛΟΚ λογίζονται ώς άριθμητικά ύποδεέστερες τών κανονικών κλπ. 34

Ό

Γράμμος

τα τοϋ στρατοϋ έκστρατείας. Ή άριθμητική υπεροχή δέ τών δυνάμεων αυτών άπέναντι στήν άντίστοιχη τών άντιπάλων τους κυμαινόταν άπό έννεα ώς δέκα πρός ενα ώς πρός τό σύνολο. Μέ αύτούς τούς υπολογισμούς φαίνεται άκατανόητη ή έπιμονή τών έξιστορούντων τά γεγονότα άπό τήν πλευρά τού 'Εθνικού Στρατού νά έπιμένουν ότι βασικός λόγος τής άναποτελεσματικότητας τής έπίθεσης ήταν ή έλλειψη δυνάμεων.20 Ή άεροπορία πρόσθετε στή χερσαία δύναμη δύο μοίρες διώξεως μέ ΣΠΙΤΦΑΪΡ, μία μοίρα μεταφορών μέ ΝΤΑΚΟΤΑ, καθώς καί μερικά σμήνη άναγνωρίσεως καί άεροσκάφη συνεργασίας μέ τό πυροβολικό. Συνολικά, περίπου 70 άεροπλάνα.

Ή στρατηγική καί οί έπιδιώξεις τών άντιπάλων Ή τακτική μέ τήν όποία ό Δημοκρατικός Στρατός σχεδίαζε νά κερδίσει χρόνο καί νά καταπονήσει τίς δυνάμεις τών έπιτιθεμένων στηριζόταν σέ δύο επίπεδα. Τό πρώτο ήταν ή προσπάθεια «σκλήρυνσης» τών διαδοχικών άμυντικών θέσεων πού θά έκλειναν τό δρόμο πρός τόν Γράμμο, μέ τήν κατασκευή άμυντικών έργων, οχυρώσεων καί ναρκοπεδίων. Στίς δυνατότητες τού ΔΣΕ όσον άφορα τό πεδίο αύτό άναφερθήκαμε άναλυτικά προηγουμένως. 'Επρόκειτο γιά περιορισμένες δυνατότητες. Μέ τά μέσα πού διέθεταν οί άντάρτες δέν μπορούσαν νά οργανώσουν πραγματικά σύνθετες οχυρωμένες γραμμές. Στήν καλύτερη περίπτωση, τά έργα πού έγιναν θά μπορούσαν νά χαρακτηριστούν ταχύσκαπτα έκστρατείας. Τό συνολικό άποτέλεσμα, όμως, πολύ άπεϊχε άπό τό νά άποτελεΐ μιά άναπτυγμένη σέ μέτωπο καί βάθος οχυρή ζώνη. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά ένα άσθενές άθροισμα σημείων στήριξης, σχεδόν άνεξάρτητων τό ένα άπό τό άλλο. Μόνο τό δύσβατο τού έδάφους περιόριζε τίς δυνατότητες διείσδυσης τού επιτιθεμένου μέσα άπό αύτό τό άσθενές πλέγμα. Οί νάρκες κλήθηκαν νά βοηθήσουν τήν κατάσταση καί πραγματικά βελτίωσαν σέ μεγάλο ποσοστό τίς άμυντικές δυνατότητες τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή χρήση τους ήταν εκτεταμένη, σπασμωδική όμως, συνήθως χωρίς σχέδια - τό ίδιο έπικίνδυνη γιά έχθρούς καί φίλους, χωρίς φυσικά νά θυμίζει τίς μεθοδικές ναρκοθετήσεις καί παγιδεύσεις τών άμυντικών γραμμών στή διάρκεια τού τελευταίου παγκόσμιου πολέμου. Μεγάλης έκτασης οργανωμένα ναρκοπέδια δέν υπήρχαν. Τό είδος, όμως, τού έδάφους καί ή κατ' άνάγκην έπιλογή άναγκαστικών δρομολογίων καί διαβάσεων ένίσχυαν τήν άποτελεσματικότητα τού όπλου. Ή τακτική στή χρήση του εύνοούσε τό άπρόβλεπτο. Δηλαδή σποραδικές ναρκοθετήσεις σέ υπεράνω υποψίας

20. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ο.π., σ. 370. 35


σημεία, κατά τρόπο ώστε, άνεξάρτητα άπό τά πραγματικά θύματα καί τίς ζημιές πού ύφίστατο ό άντίπαλος, νά δημιουργείται αίσθηση άνασφάλειας. Ή τελευταία έμπόδιζε τίς τολμηρές πρωτοβουλίες, τίς γρήγορες διεισδύσεις καί τήν έκμετάλλευση τών κενών. Μέ άλλα λόγια, έδινε στούς άμυνομένους αύτό πού κυρίως είχαν άνάγκη: χρόνο. Τό πάγωμα τού ρυθμού τών έπιχειρήσεων έδινε στόν πλέον άδύναμο τών άντιπάλων εύκαιρίες νά άποκαταστήσει τίς άδυναμίες του, νά «διαβάσει» τά σχέδια καί τίς προθέσεις τού εχθρού καί νά χρησιμοποιήσει τίς σπάνιες έφεδρεΐες του μέ τόν πιό άποτελεσματικό τρόπο. "Ισως δέν θά ήταν υπερβολικό νά πούμε ότι οί νάρκες ήταν τό κυριότερο στοιχείο τής προσπάθειας τού ΔΣΕ γιά «σκλήρυνση» τών άμυντικών γραμμών του. Ή δημιουργία διαδοχικών άμυντικών γραμμών ή σημείων άμυνας στά όποια θά καθηλωνόταν -έστω καί γιά μικρό χρονικό διάστημα- ό άντίπαλος σέ συνδυασμό μέ τήν κόπωση πού θα προκαλούσε ή έπαναλαμβανόμενη έπιθετική του άνάπτυξη ήταν τό πρώτο σκέλος τής τακτικής τού Δημοκρατικού Στρατού στίς μεγάλες συγκρούσεις τού Γράμμου. Δέν έπρόκειτο γιά τακτική στατική καί άκαμπτη. Ή μετατροπή αύτής τής άμυνας χώρου σέ άγώνα φθοράς δέν θά ευνοούσε, οπωσδήποτε, τόν άσθενέστερο τών άντιπάλων. Τό κλειδί γιά τήν επιτυχία αύτής τής τακτικής ήταν ό σωστός χρονισμός της, δηλαδή ή έπιλογή τής πλέον κατάλληλης στιγμής γιά διακοπή τού άγώνα, παραχώρηση χώρου καί μεταφορά τής άμυνας σέ όπισθοχωρημένες θέσεις. Τό πρόβλημα ήταν ό προσδιορισμός τού σημείου όπου ό άντίπαλος θά είχε σπαταλήσει τά μέγιστα σέ χρόνο, σέ άπώλειες, σέ κόπωση καί σέ εφόδια, μπροστά στήν άμυντική γραμμή, χωρίς οί προσπάθειες του νά έχουν οδηγήσει άκόμη στήν καθήλωση ή στήν υπερβολική φθορά τών άμυνομένων. Μόλις αύτές οί άναλογίες έφθαναν σέ σημείο άνατροπής, τότε ή στατική άμυνα τού ΔΣΕ παραχωρούσε τή θέση της στόν ελιγμό, δηλαδή στήν εγκατάλειψη τού πεδίου τής μάχης καί στήν άναζήτηση ένός άλλου εύνοϊκού πεδίου άναμέτρησης, όχι άναγκαστικά στό έσωτερικό τής προασπιζόμενης περιοχής. Αύτό τό είδος τής «έλαστικής άμυνας», όπως άπό έκεΐνο τόν καιρό είχε ονομασθεί, άπαιτούσε, γιά νά έχει άποτελεσματικότητα, τή συγκέντρωση όσο τό δυνατόν περισσότερων δυνάμεων άπέναντι στόν εχθρό. Ή τακτική δέν θά μπορούσε νά έχει τήν παραμικρή άποτελεσματικότητα άν άπέναντι στόν έπιτιθέμενο δέν βρίσκονταν παρά ισχνές ομάδες, άποσπάσματα, πού δέν θά μπορούσαν νά άποκρούσουν τίς πρώτες έπιθέσεις κατά τρόπο ώστε νά άναγκάσουν τόν πρώτο νά άναπτύξει τίς δυνάμεις του καί νά προετοιμάσει μεθοδικά τίς έπιχειρήσεις. Καθώς ή περίμετρος τού θύλακα τής βόρειας Πίνδου ξεπερνούσε τά έκατό χιλιόμετρα καί οί έπιθέσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων ξεκινούσαν άπό πολλές κατευθύνσεις ταυτόχρονα,21 ή έξασφάλιση τών άναγκαίων γιά τήν έφαρμογή τής άμυντικής τακτικής δυνάμεων δέν ήταν τό άπλούστερο τών ζητημάτων. 36

Ό

Γράμμος

Γιά τήν έπίλυοη τοΰ προβλήματος, ό Δημοκρατικός Στρατός εκμεταλλεύτηκε με τόν καλύτερο δυνατό τρόπο τά γεωγραφικά πλεονεκτήματα τής άμυντικής του διάταξης. Εκμεταλλεύτηκε δηλαδή τό γεγονός ότι οί δυνάμεις του, περίκλειστες άπό τίς δυνάμεις τού κυβερνητικού στρατού, μπορούσαν νά μετακινούνται σέ έσωτερικές της περιμέτρου γραμμές. Είχαν τήν εύχέρεια νά σπεύδουν στά άπειλούμενα σημεία τοΰ μετώπου διανύοντας σαφώς μικρότερες άποστάσεις άπό τούς άντιπάλους τους. Σέ γενικές γραμμές, μέ βάση τό γεγονός τής τρομερής δυσαναλογίας δυνάμεων, κατάσταση πού έδινε στούς έπιτιθεμένους σαφή υπεροχή σέ κάθε σημείο τού μετώπου, αύτό τό πλεονέκτημα δέν μπορούσε νά οδηγήσει σέ γενική άνατροπή τής κατάστασης. Μπορούσε, όμως, νά δώσει πρόσκαιρες καί ευκαιριακές λύσεις. Ό ΔΣΕ εκμεταλλευόταν κάθε άνάπαυλα τών επιχειρήσεων, κάθε καθήλωση τής προέλασης τών άντιπάλων του, γιά νά μεταφέρει δυνάμεις σέ άλλο σημείο τού μετώπου, βελτιώνοντας έτσι, τοπικά, τίς άναλογίες. Αύτό όχι μόνο τού έπέτρεπε νά δυναμώσει τίς άμυντικές θέσεις του καί νά καθηλώσει μία άπό τίς έχθικές προελάσεις, άλλά, μερικές φορές, τοΰ έδινε τή δυνατότητα νά εξαπολύει άντεπιθέσεις ένάντια σέ καταπονημένο άντίπαλο, νά τοΰ προκαλεί φθορά καί νά τού άποσπά θέσεις πού εΐχαν προηγουμένως κατακτηθεί μέ ύψηλό κόστος. Κατόπιν, ή ίδια διαδικασία μεταφερόταν σέ άλλο σημείο τού μετώπου. Αύτή ή τακτική είχε γίνει άντιληπτή καί είχε έντυπωσιάσει τήν ήγεσία τοΰ 'Εθνικού Στρατού," ή

21. Οί κεντρικοί άξονες τών επιθέσεων ξεκινούσαν τόσο άπό τήν περιοχή τής Κόνιτσας καί τών Ζαγορίων, όσο καί άπό τό Μέτσοβο, τό Νεστόριο, τή Δυτική Μακεδονία 22. «Ό συμμοριτισμός, επειδή δέν διέθετε έφεδρείας έντός τού θύλακος τού Γράμμου, διά νά άνταπεξέλθη εις τάς εκάστοτε δημιουργουμένας δυσμενείς καταστάσεις έπί τού έκτεταμένου περιφερειακού 'άμυντικού συστήματος τού Γράμμου, μετεκίνη κατά εσωτερικός γραμμάς δυνάμεις άπό τού ένός μετώπου εις τό ετερον. Ούτω, διά νά άντιμετωπίση τήν άπειλήν τής ΙΧης Μεραρχίας άπό 21-24 Ιουνίου, ένίσχυσε τό μέτωπο τούτο: διά τής 103ης ταξιαρχίας (2 τάγματα) μετακινηθείσης έκ τής περιοχής Έπταχωρίου, διά τάγματος τής 14ης ταξιαρχίας, μετακινηθέντος έκ τής περιοχής κοιλάδος άνω Αλιάκμονος (Ψωριάρικα), καί διά τής Σχολής Διμοιριτών Κοτύλης μετακινηθείσης έκ τής Κοτύλης-Χρυσής. Από τής 30ής Ιουνίου, ότε πλέον έσταθεροποιήθη τό μέτωπον τών συμμοριτών πρό τής ΙΧης Μεραρχίας, ήρχισε ή μετακίνησις μονάδων πρός άντιμετώπισιν άλλων άπειλουμένων περιοχών. Ούτω, πρός άντιμετώπισιν τής δημιουργηθείσης άπό 5-15 Ιουλίου άπειλής κατά τής τοποθεσίας Βούζιον όρος-Λευκάδα-Γαΰρος-Κούτσουρο έκ τής ένεργείας τής II Μεραρχίας, προσηνατολίσθησαν πρός ταύτην: τάγμα τής 103ης ταξιαρχίας, μετακινηθέν έκ τής περιοχής Στενού-Κάμενικ. Ή 105η ταξιαρχία (2 τάγματα) έκ τής περιοχής Μπολιάνας-Γύφτισσας. Ή 123η ταξιαρχία (2 τάγματα) έκ τής περιοχής Σαμαρίνης. Ή 16η ταξιαρχία συμπτυχθείσα έκ τής περιοχής "Ορ37

Ιστορία τον έλληνιχον

Έμφύλιον

Πολέμον

όποία θέλησε νά εξηγήσει τίς άποτυχίες τών δυνάμεών της μέ τήν τακτική άρτιότητα τών άντιπάλων τους: «Γενικώς ένόμιζον [οί ήγέτες του Δημοκρατικού Στράτου, ο.σ.], στηριζόμενοι επί τών ορεινών περιοχών καί τής άμυντικής οργανώσεως, νά διατηρήσουν εφεδρείας, τάς οποίας διά τών έσωτερικών γραμμών των νά μετακινούν άναλόγως διά τήν άντιμετώπισιν άπειλών εις τούς δύο ζωτικούς χώρους των. Πράγματι, χάρις εις τόν έλιγμόν τών μερικών έφεδρειών των κατά έσωτερικάς γραμμάς καί εις τήν συγκέντρωσιν άπασών τών συμμοριακών δυνάμεων τών ευρισκομένων έκτός Γράμμου, ήδυνήθησαν νά παρατείνουν τήν έπιχείρησιν τού Γράμμου άπό 16ης 'Ιουνίου μέχρι 20ής Αύγουστου, ήτοι έπί 65 ήμέρας».23 Ό Εθνικός Στρατός δέν βρήκε άποτελεσματικό άντίδοτο στό πεδίο τής τακτικής στίς έν λόγω κινήσεις τοϋ ΔΣΕ. Δέν μπόρεσε δηλαδή νά συντονίσει τίς κινήσεις του καί τήν πίεση πού έξασκοϋσε στά διάφορα σημεία τής προέλασής του κατά τρόπο ώστε νά καθιστά επισφαλή τήν άπόσπαση δυνάμεων άπό ενα σημείο τής άμυνας γιά νά ένισχυθεΐ ένα δεύτερο. Ή αιτία γι' αύτό ήταν ίσως ή σπασμωδικότητα τών ένεργειών πού γίνονταν κάτω άπό τήν πίεση τοϋ χρόνου ή τό βάρος τών μονάδων, ή πολυσύνθετη διάρθρωσή τους καί τό πλήθος τών άναγκαίων σέ αύτές ύπηρεσιών πού τίς συνόδευε, όπως προαναφέραμε. Ή έλλειψη εύελιξίας, μέ άλλα λόγια 'Αποφεύγοντας τήν άναφορά στίς ύποκειμενικές, τίς έγγενεϊς άδυναμίες τού 'Εθνικού Στρατού, ό Ζαφειρόπουλος κατέληγε σέ ύπερτίμηση τών ιδιοτήτων τού άντιπάλου καί σέ άπροσδόκητα συμπεράσματα: «'Εκ τής διαρθρώσεως τής Διοικήσεως καί τής κατανομής τών δυνάμεων πρός άμυναν τής περιοχής τού Γράμμου, συνάγεται ότι υπήρχε στρατηγικός νοϋς, όστις κατηύθυνε τάς επιχειρήσεις καί φυσικά ό νοϋς αύτός δέν ήτο ό καπνεργάτης Μάρκος».24 Φυσικά, ή ύπαρξη σοβιετικού έπιτελείου πίσω άπό τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ παρέμεινε έκτοτε άναπόδεικτη υπόθεση... •QtVΕίναι γενικά παραδεκτό ότι τό πρόβλημα διαμόρφωσης καινοτόμων ή σύνθετων τακτικών βαρύνει πάντα τόν άσθενέστερο τών άντιπάλων, έκεϊνον πού επιζητεί τήν έξισορρόπηση τής υλικής του κατωτερότητας μέ άλλους

λιακα όρους, κατόπιν τών ύπερκερωτικών ένεργειών τής Χης Μεραρχίας. Ή Σχολή Διμοιριτών συμπτυχθείσα έκ τής περιοχής Στενού [...]». Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριαχός άγών, öji., σ. 361-362. 23. Στό ίδιο, σ. 363. 24. Στό ίδιο, α 363. 38

Ό

Γράμμος

τρόπους καί μέσα. Ό ισχυρός δέν έχει συνήθως άνάγκη έπεξεργασίας μιας πολύπλοκης τακτικής. Ή άποτελεσματική έκμετάλλευση τών εύνοϊκών συσχετισμών είναι τό κύριο μέλημα του. Ή υπεροχή είναι κακός σύμβουλος γιά τήν έπιλογή τών κατάλληλων κινήσεων στό πεδίο τής σύγκρουσης, καθώς φαίνεται νά άρκεΐ ό έξαναγκασμός τοϋ άντιπάλου σέ σύγκρουση. Μάλλον κάτι τέτοιο συνέβαινε μέ τίς δυνάμεις τοϋ Εθνικού Στρατού στή βόρεια Πίνδο. Σχέδια φυσικά υπήρχαν, όπως θά δούμε στή συνέχεια. Τελικός τους στόχος ήταν, όπως καί άλλού έχουμε άναφέρει, ή έκμηδένιση τών στρατιωτικών δυνάμεων καί δυνατοτήτων τού άντιπάλου καί, φυσικά, ή κατάληψη, καί έξασφάλιση άπό μελλοντικές «άναμολύνσεις», τού γεωγραφικού χώρου." Στό τακτικό έπίπεδο, οί στόχοι αύτοί άναδείκνυαν σχεδόν άμέσως τό ζήτημα τών διεισδύσεων. Τόν τρόπο δηλαδή μέ τόν όποιο θά διασπαστεί ή άντίπαλη άμυντική γραμμή καί, κυρίως, τόν τρόπο μέ τόν όποιο θά γίνει έκμετάλλευση αύτής τής διάσπασης. Βασικά οί έπιλογές ήταν δύο. Είτε ή έπιλογή τολμηρών καί γρήγορων διεισδύσεων βαθιά πίσω άπό τήν άμυντική περίμετρο τοϋ ΔΣΕ, είτε ή μεθοδική κατάκτηση έδάφους, δηλαδή τό άνοιγμα διαδρόμων πάνω στούς όποιους θά μπορούσαν νά κινηθούν, πίσω άπό τίς μονάδες κρούσης, οί έφεδρεΐες καί οί υπόλοιποι στρατιωτικοί σχηματισμοί τών έπιτιθεμένων. Στόν Γράμμο, παρά τή λεκτική άμφιταλάντευση,26 επιλέχθηκε ή δεύτερη τακτική. Ή βασική έξήγηση τοϋ γεγονότος αύτοϋ πρέπει νά βρίσκεται στήν ίδια τή φιλοσοφία συγκρότησης τοϋ 'Εθνικού Στρατού άλλά καί στήν τακτική άντίληψη πού συνόδευε τήν προέλασή του. Στό πρώτο σημείο τά πράγματα είναι πιό καθαρά. Έχουμε ήδη άναφερθεΐ στήν πολύπλευρη έξάρτηση τών μονάδων κρούσης τού στρατού άπό τίς υπηρεσίες καί τούς σχηματισμούς σέ έπίπεδο ταξιαρχίας ή καί μεραρχίας. Μιά βαριά σύνθεση δηλα-

25. Στήν πρώτη κατευθυντήρια διαταγή τό ΓΕΣ, στά μέσα Μαΐου 1948, καθόριζε μέ άκρίβεια τίς προθέσεις τής επιχείρησης: «Ή έξάρθρωσις τής εις τήν περιοχήν τοϋ Γράμμου συμμοριακής εξουσίας διά πλήρους συντριβής καί έξοντώσεως τών έκεΐ συμμοριακών συγκροτημάτων. Ή έγκατάστασις έντός τοϋ άνω χώρου εθνικών δυνάμεων πρός παρεμπόδισιν πάσης έκ νέου άναμολύνσεως ύπό τών συμμοριτών». Πρβλ. ΓΕΣ/Α1, «Σχέδιον Επιχειρήσεων "Κορωνίς", 10.5.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 45, α 251. 26. Τό πρώτο σχέδιο προέβλεπε τή μέ «όρμητικόν ρυθμόν» προέλαση άπό τήν Κόνιτσα πρός τή βόρεια όχθη τοϋ Σαραντάπορου μέ στόχο τή δημιουργία άπειλής ή τήν άποκοπή τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ άπό τή μεθοριακή γραμμή. Ή ιδέα αύτή παρέμεινε ισχυρή σέ όλα τά μετέπειτα σχέδια καί τίς τροποποιήσεις. Στήν οϋσία, όμως, ουδέποτε έφαρμόστηκε, είτε έξαιτίας τών άρχικών άποτυχιών, λ,χ. Άλεβίτσα, είτε, μάλλον, διότι έλάχιστα έπένδυαν σέ αύτή οί τακτικά διευθύνοντες τή μάχη. Στό ίδιο, σ. 252. 39


δή, τελείως άκατάλληλη γιά τολμηρές κινήσεις στό πεδίο τής μάχης. Ή δέ χρήση ειδικών έλαφρών μονάδων ορεινού πολέμου, τών ΛΟΚ λόγου χάρη, άν καί στά χαρτιά ήταν δυνατή, στήν πράξη σκόνταφτε σέ δύο δυσκολίες. Οί διαφορές πού χώριζαν τίς μονάδες τών ΛΟΚ άπό τίς υπόλοιπες ήταν υπερβολικά μεγάλες, τόσο ώστε δύσκολα θά μπορούσαν νά συνδυαστούν σέ ένα καί τό αύτό είδος πολέμου. Στήν πράξη, αύτή ή άπόσταση μπορούσε νά οδηγήσει σέ καταστροφικές καταστάσεις, όπως είχε άποδείξει ή εμπειρία τής Μουργκάνας.27 Οί βαθιές διεισδύσεις τών ΛΟΚ δέν οδηγούσαν παρά στή δημιουργία απομονωμένων θυλάκων στά μετόπισθεν τού εχθρού πού, εξαιτίας τίς αδυναμίας τοΰ τακτικού στρατού νά τούς συνδράμει, μέ δεδομένους τούς άργούς ρυθμούς τού τελευταίου, έπεφταν θύματα τών άντεπιθέσεων τών άνταρτών. Ή δεύτερη δυσκολία ξεπηδούσε άπό τούς ίδιους τούς στόχους τής έπιχείρησης. Οί στόχοι αύτοί, θυμίζουμε, δέν άφορούσαν μόνο τήν άφαίρεση έδάφους άπό τόν άντίπαλο καί τήν κυριαρχία έπί τού πεδίου τής μάχης, άλλά κυρίως έπιζητούσαν τήν παγίδευση καί τήν έξόντωση τών στρατιωτικών του δυνάμεων. Γιά νά γίνει αύτό δέν άρκούσε ή διάσπαση τού άμυντικού μετώπου καί ή προέλαση. Έπρεπε ταυτόχρονα νά ύφαίνεται τό άπαραίτητο γιά τήν παγίδευση τού έχθρού δίχτυ, νά κατασκευάζεται ένας στεγανός κλοιός πού θά καθιστούσε άνέφικτους τούς ελιγμούς καί τή διαφυγή τού άντιπάλου. Αύτό μόνο μέ τή λογική τών διαδρόμων μπορούσε νά έπιτευχθεϊ. Τά μειονεκτήματα αύτής τής τακτικής σχεδόν ισοφάριζαν τά πλεονεκτήματά της. Ή σπατάλη ύπερπολύτιμου χρόνου ήταν τό κεντρικό πρόβλημα. Ή λογική τής δημιουργίας στεγανού σέ πλευρικές πιέσεις διαδρόμου προϋπέθετε τήν εξουδετέρωση όλων τών εχθρικών σημείων άντίστασης πάνω ή γύρω άπό τόν βασικό άξονα τής κίνησης τών έπιτιθεμένων. "Επρεπε νά καταληφθεί κάθε ισχυρό σημείο, κάθε δεσπόζον ύψωμα ή έπικίνδυνη κορυφή. Αύτό εύνοούσε τήν έλαστική άμυνα τού ΔΣΕ, προκαλούσε συνεχή άνάπτυξη σέ μάχη καί τήν εμπλοκή τών δυνάμεων, γεγονός πού τίς καθυστερούσε καί τίς έκτροχίαζε άπό τήν καθ' έαυτό κίνησή τους. Καθώς δέν μπορούσαν νά γίνουν παρακάμψεις, οί φάλαγγες έπρεπε νά στέκονται καί νά άντιμετωπίζουν καί τήν παραμικρή άντίσταση. Στό πολυτεμαχισμένο περιβάλλον τής Πίνδου, αυτές οί διαρκείς καί συχνά αιματηρές στάσεις μπορούσαν νά έξουθενώσουν τόν οποιονδήποτε στρατό. Θά άξιζε τόν κόπο μόνο άν οί κλοιοί έκλειναν καί άπέδιδαν τά άναμενόμενα.

27. Βλ. Α' τόμος τού παρόντος, σ. 408-409. 40

Ό

Γράμμος

Ό γενικός διοικητής τών κυβερνητικών δυνάμεων, ό άντιστράτηγος Καλογερόπουλος, διοικητής τοΰ Β' Σώματος Στρατοΰ, άνελαβε τήν υποχρέωση νά ολοκληρώσει τήν επιχείρηση μέσα σέ τέσσερις έβδομάδες. Τό διάστημα κρινόταν λογικό γιά τή διεκπεραίωση τών δύο φάσεων τοΰ σχεδίου. Στή μέν πρώτη φάση οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ έπρεπε νά έκτοπισθούν άπό τίς οχυρές τους θέσεις ένώ ταυτόχρονα θά άποκόπτονταν οί όδοί διαφυγής τους πρός τήν Αλβανία. Μετά τήν έξόντωση ή έστω τόν ισχυρό κλονισμό τών άνταρτών, ή δεύτερη φάση άπέβλεπε στή μεθοδική έκκαθάριση τοΰ ορεινού όγκου, στήν καταστροφή κάθε είδους έγκαταστάσεων τού ΔΣΕ καί τήν τοποθέτηση ισχυρών φυλακίων καί δυνάμεων τοΰ στρατού κατά μήκος τών συνόρων. Στά μετόπισθεν προβλεπόταν επίσης ή ισχυρή έγκατάσταση δυνάμεων Χωροφυλακής καί παραστρατιωτικών ομάδων γιά πρόληψη τυχόν έπανόδου τών κομμουνιστών.2* Στό τακτικό πεδίο, ή γενική ίδέα προσέβλεπε οτήν εκμετάλλευση τών συσχετισμών καί τής άναλογίας άριθμών καί μέσων. 'Απέναντι στόν βόρειο Γράμμο, στή Δυτική Μακεδονία, παρατάχθηκαν κατά σειρά οί XI, I, II καί Χ μεραρχίες ένώ πιό κάτω, στήν πλευρά τής Ηπείρου, άναπτύχθηκαν οί VIII καί IX μεραρχίες. Ή γενική πεποίθηση ήταν πώς καμία δύναμη δέν θά μπορούσε νά άντισταθεΐ σέ μιά τόσο έντυπωσιακή παράταξη, πώς ή έφ' όλου τού μετώπου πίεση θά άποπροσανατόλιζε τούς διοικητές τού Δημοκρατικού Στρατού καί θά άκύρωνε τόσο τούς έλιγμούς, μέσα ή γύρω άπό τή ζώνη τών επιχειρήσεων, όσο καί τήν άντιμετώπιση τών πιέσεων μέ τή χρήση τών έφεδρειών. Τήν πεποίθηση ότι ό Δημοκρατικός Στρατός δέν θά μπορούσε νά άντέξει οέ μιά έπίμονη καί πολύπλευρη πίεση ένίσχυε καί ή άντίληψη περί τής σύνθεσης καί τής ποιότητας του πού έπικρατούσε στό έπιτελεΐο τοΰ κυβερνητικού στρατοπέδου. Σύμφωνα μέ αύτή, στόν Δημοκρατικό Στρατό ύπήρχε ενας σκληρός πυρήνας άπό φανατικρύς κομμουνιστές ή σλαβόφωνους, ύπολογιζόμενος στό 30% τής συνολικής δύναμης. Τό ύπόλοιπο 70% τής δύναμης τού ΔΣΕ θεωρείτο ότι προερχόταν άπό βίαιη στρατολόγηση καί ότι δέν είχε τήν ίδια προδιάθεση γιά άγώνα. Ή θεωρία μάλιστα έλεγε ότι καί αύτό τό 70% χωριζόταν σέ δύο ποιότητες. Τό 40% ήταν άπό καιρό στρατολογημένοι άντάρτες, οί όποιοι, εξαιτίας τής έκπαίδευσης πού είχαν υποστεί, τού τρόμου πού τούς ένέπνεαν οί κομμουνιστές καί άλλων τέτοιων παραγόντων, θά πολεμούσαν μέ κάποιο τρόπο. Τό άλλο 30% όμως, πού άποτελοΰνταν άπό νεοεπιστρατευθέντες μαχητές, ήταν έτοιμο όχι μόνο νά καταθέσει τά όπλα άλλά καί νά αύτομολήσει μαζικά πρός τίς έθνικές δυ-

28. Πρβλ. έπίσης, Jones Howard, «Α New Kind of War». America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, Oxford University Press, Oxford, New York 1989, σ. 169. 41


νάμεις.29 Υπήρχε έπίσης ή θεωρία ότι ή παρουοία γυναικών σέ μάχιμες θέσεις στό αντίπαλο στρατόπεδο μείωνε τή στρατιωτική του άξία καί πρόδιδε τήν άδυναμία του. Κατά συνέπεια, ή άσκηση πίεσης ήταν δυνατόν νά δρομολογήσει διαλυτικές άντιδράσεις στούς υπερασπιστές τοϋ Γράμμου.

29. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ο.π., σ. 369. 42

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 30 Ή έπιχείρηση «Κορωνίς»: ή προετοιμασία τής επίθεσης τοΰ Έθνικοϋ Στράτου (14-21 Ιουνίου 1948) Ή συγκέντρωση τών δυνάμεων τοΰ Εθνικού Στρατοΰ έγινε μέ τή μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα ώστε νά αιφνιδιάσει τούς άντιπάλους. Γιά τή μετακίνηση τών δυνάμεων πού είχαν πάρει μέρος στήν έπιχείρηση «Χαραυγή», στή Ρούμελη, ή βρίσκονταν σέ άλλες περιοχές τής χώρας χρησιμοποιήθηκαν όλα τά διαθέσιμα μηχανοκίνητα μέσα1 Τόν στρατηγικό αιφνιδιασμό άναμενόταν ότι θά τόν συμπλήρωνε επάξια ό τακτικός άντίστοιχος. Ή έπίθεση τών κυβερνητικών δυνάμεων σχεδιαζόταν νά είναι καταιγιστική, ικανή νά προλάβει τίς έχθρικές άντιδράσεις. Ή διαδικασία τής έπίθεσης καί οί μέθοδοι πού θά χρησιμοποιούσε ό 'Εθνικός Στρατός είχαν γίνει άντικείμενο μελέτης τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής, ή όποία έπένδυσε σημαντικές έλπίδες στή μαζική έπέμβαση τής άεροπορίας καί στή χρήση νέων όπλων. Τό προτεινόμενο σενάριο έδειχνε έντυπωσιακό: «[...] Ή άρχική έπίθεση τήν ήμέρα D [20 Ιουνίου] θά γινόταν μέ τή συνεργασία μιάς μοίρας Spitfires, τά όποια, σέ συνεργασία μέ τό φραγμό πυρός τού πυροβολικού, θά στήριζαν τή προέλαση τοΰ πεζικού. Ενώ τά Harvards θά πραγματοποιούσαν άναγνωριστικές άποστολές καί τά C-47 θά έριχναν τρόφιμα καί ιατρικά έφόδια στίς προελαύνουσες δυνάμεις, τά Spitfires θά σάρωναν τό πεδίο τής μάχης μέ ρουκέτες, βόμβες, τίς οβίδες 1. Ή IX μεραρχία (41η, 42η, 43η ταξιαρχίες) μεταφέρθηκε άπό τήν περιοχή τής Στερεάς μέ πλοία καί αύτοκίνητα, κυρίως διαμέσου τής Πρέβεζας. Ή Χ μεραρχία (35η, 36η, 37η ταξιαρχίες) συγκεντρώθηκε στήν περιοχή τού Μετσόβου κατευθείαν μετά τό τέλος τής δράσης της στή Στερεά Ή I μεραρχία μεταφέρθηκε μέ πλοία άπό τή Στυλίδα στή Θεσσαλονίκη καί άπό έκεΐ μέ αύτοκίνητα στό Νεστόριο-Καστοριά. Βλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγων, 19451949, Αθήναι 1956, σ. 371. 43


τών πυροβόλων τους, πολυβολισμούς καί, γιά πρώτη φορά στόν πόλεμο, βόμβες Ναπάλμ. Μέ τήν προώθηση τών μεραρχιών πρός τίς πλαγιές τών βουνών, τό μηχανικό τού στρατού επιφορτιζόταν νά ανοίξει περάσματα στούς άπόκρημνους όγκους μέ τή χρήση έκρηκτικών, ώστε νά διευκολυνθεί ή κίνηση μεταγωγικών ζώων».2 Τό σενάριο ήταν οπωσδήποτε άντάξιο τού όγκου τών έφοδίων μέ τά όποια ή Μεγάλη Βρετανία καί οί ΗΠΑ είχαν προικίσει τόν 'Εθνικό Στρατό. Οί έπιτελεΐς τους είχαν κάθε λόγο νά άναμένουν άποτελέσματα άνάλογα μέ τό ύψος τής έπένδυσης, καθώς δέ, άπό τή σκοπιά τής «τεχνικής άνάλυσης» (ή τής τεχνοκρατικής άντίληψης, άν προτιμάτε), ή μορφή τής σύγκρουσης θά έπρεπε νά συμβαδίζει μέ τίς έκατέρωθεν έπενδύσεις σέ προσωπικό καί ύλικά. Πραγματικά, άν κανείς ύπολόγιζε τίς άναλογίες τών άντιπάλων σέ άνθρώπους καί ύλικά, τότε ή μορφή τής μάχης θά έπρεπε νά είναι ή προαναφερθείσα Δέν ήταν όμως: έκτός άπό τίς έπενδύσεις, ό τρόπος πού ή έλληνική κοινωνία είχε κατανείμει τά έμπόλεμα στρατόπεδα περιέκλειε οπωσδήποτε καί άλλους παράγοντες. "Αν καί ή εικόνα τής έπίθεσης δέν έπρόκειτο νά είναι τόσο εντυπωσιακή όσο τά άμερικανικά σενάρια έπιθυμούσαν, οί στόχοι καί οί άρχικές φιλοδοξίες της ήταν εντυπωσιακές. Στίς 10 Μαΐου τό Γενικό 'Επιτελείο είχε πρώτο καθορίσει τίς προθέσεις τής έπιχείρησης καί τή χρονική της διάρκεια. Μέ κατώτερο όριο ένέργειας τίς τρεις εβδομάδες καί άνώτερο τίς τέσσερις, τά κυβερνητικά στρατεύματα θά έπρεπε νά ολοκληρώσουν τήν άποστολή τους.' Μετά άπό περίπου έναν μήνα έπεξεργασίας, τό Β' Σώμα Στρατού διαμόρφωσε τό δικό του σχέδιο καί όρισε ήμερομηνία έναρξης τών έπιχειρήσεων τή 16η Ιουνίου.4 Τό πρώτο στάδιο, τό «προκαταρκτικό», προέβλεπε τήν περίσχεση τού ορεινού όγκου τού Γράμμου, ώστε νά μήν μπορούν νά διαφύγουν ή νά έλιχθούν οί άντίπαλοι, καί τήν κατάληψη έπίκαιρων θέσεων έξόρμησης άπό τίς όποιες θά ξεκινούσε ή κυρίως επίθεση. Στή φάση αύτή έπρεπε νά καταληφθούν, μεταξύ άλλων, τά υψώματα Άμμούδα καί 'Αλεβίτσα, κοντά στά άλβανικά σύνορα, στή βόρεια πλευρά τού Γράμμου, ώστε νά ξεκινήσει άπό έκεΐ ή ραγδαία προέλαση κατά μήκος τής μεθοριακής γραμμής.5 Τό έργο ή μάλλον τό πάρεργο αύτό άνέλαβε νά τό ύλοποιήσει ή XV μεραρχία Ή διαδικασία τής άνατροπής τών σχεδίων άρχισε πολύ γρήγορα, κα2. Jones Howard, «Α New Kind of War». America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, Oxford University Press, Oxford, New York 1989, a. 170. 3. ΓΕΣ/Α1, «Σχέδιον Έπιχειρήσεων "Κορωνίς", 10.5.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), 'Αθήνα 1998, τόμος 8, κείμενο 45, σ. 251. 4. Β' Σώμα Στρατοϋ/Al, «Διαταγή Επιχειρήσεων "Κορωνίς", 10 Ιουνίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 44, σ. 235 κ.έ. 5. Στό ίδιο, σ. 237. 44

Ή έπιχείρηση

«Κορωνίς»

θώς σέ πολλές περιπτώσεις οί προσδοκίες τών έπιτελών άποδείχτηκαν άνέφικτες. Ή πιό θεαματική άποτυχία συνέβη στά άνατολικά, στήν πρώτη έπιθετική ενέργεια τοϋ σχεδίου. Ή XV μεραρχία, όπως είδαμε, έπρεπε νά καταλάβει τά υψώματα Άμμούδα καί Άλεβίτσα ώστε νά προετοιμάσει τίς επιθέσεις τών I καί II μεραρχιών καί, δευτερευόντως, νά καλύψει τήν προέλαση άπό τήν πλευρά τοϋ Βίτσι. Ή έπιχείρηση προβλεπόταν άστραπιαία καί έπρεπε νά ολοκληρωθεί μέσα σέ δύο μέρες. Γιά τήν ύποστήριξή της διατέθηκε, έκτός άπό τίς δυνάμεις τής μεραρχίας, σημαντικό ποσοστό τοϋ διαθέσιμου πυροβολικού. Έτσι, τήν έπιχείρηση κάλυπταν 6 μέσα πυροβόλα, 18 πεδινά καί 4 ορειβατικά. Τήν πρώτη ήμέρα τών έπιχειρήσεων, στίς 16 Ιουνίου, οί δυνάμεις τής XV μεραρχίας πέτυχαν τήν κατάληψη σχεδόν όλων τών δευτερευόντων στόχων στά πλευρά τής κύριας προσπάθειας. Δηλαδή, μερικά στρατηγικά υψώματα στά νότια τοϋ 'Αλιάκμονα πού θά προστάτευαν άπό έκείνη τήν πλευρά τήν επίθεση καί θά χρησίμευαν ώς βάσεις πυρός τοϋ πυροβολικού, καθώς καί τής περιοχής Φαλτσάτα, πρός τό Βίτσι, κατά τρόπο ώστε νά έξουδετερωθούν τυχόν άντιδράσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άπό αύτή τήν κατεύθυνση. 'Αντίθετα, στό κέντρο, στή ζώνη τής κύριας προσπάθειας, οί επιθέσεις τής 61ης καί τής 73ης ταξιαρχίας δέν απέφεραν παρά μόνο πενιχρά άποτελέσματα. Οί θέσεις πού καταλήφθηκαν άπό τόν Εθνικό Στρατό στή διάρκεια τής ήμέρας άνακαταλήφθησαν μέ ισχυρές άντεπιθέσεις άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό στή διάρκεια τής νύκτας. Επακολούθησαν πολυήμερες σκληρές μάχες, στή διάρκεια τών όποιων οί κυβερνητικές δυνάμεις κατέλαβαν μόνο περιφερειακές θέσεις καί στηρίγματα. 'Από τίς 19 Ιουνίου, οί εκεί δυνάμεις ένισχύθηκαν καί μέ τήν 51η ταξιαρχία τής I μεραρχίας. Οί τρεις ταξιαρχίες πλέον άνανέωσαν τίς διαδοχικές άκαρπες έφόδους. Στίς 22 'Ιουνίου οί έπιθέσεις διακόπηκαν, καθώς ούτε ό Εθνικός Στρατός μπορούσε πλέον νά άντέξει είτε τίς άπώλειες είτε τή χωρίς άποτέλεσμα χρονοτριβή.6 Οί άπώλειες μπορούσαν εξάλλου νά οδηγήσουν σέ ση-

6. Ή αιμορραγία τής XV μεραρχίας είχε ώς άκολούθως: 16 Ιουνίου: 59 έκτός μάχης (1 νεκρός) 17 Ιουνίου: άγνωστοι 18 Ιουνίου: 36 έκτός μάχης (17 νεκροί) 19 Ιουνίου: 19 έκτός μάχης (όλοι τραυματίες) 20 Ιουνίου: 10 έκτός μάχης (όλοι τραυματίες) 21 Ιουνίου: 22 Ιουνίου: 109 έκτός μάχης (19 νεκροί) 23 'Ιουνίου: 4 έκτός μάχης (2 νεκροί) Συνολικά : 237 έκτός μάχης, άπό τούς όποιους 31 άξιωματικοί (πρβλ. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 518 (επιχειρήσεις) κ,έ.) Στήν πραγματικότητα οί άπώλειες δέν ήταν ούτε καταστροφικές ούτε έξω ά45


μαντικές παρενέργειες: μιά αιματηρή άποτυχία στό προπαρασκευαστικό μέρος τών επιχειρήσεων «Κορωνίς» δέν ήταν ό,τι τό καλύτερο γιά τή συνέχεια 'Επιβαλλόταν λοιπόν ή άλλαγή τακτικής ώστε νά μήν κλονιστεί τό ήθικό τών άνδρών άπό τίς διαδοχικές άποτυχίες. Υπήρχε έπιπλέον ό κίνδυνος τής πλήρους άνατροπής τών στρατηγικών προτεραιοτήτων. "Ενας δευτερεύων στόχος, προπαρασκευαστικός τής κύριας έπιχείρησης, κινδύνευε νά μετατραπεί σέ επίκεντρο τών συγκρούσεων, νά άπορροφήσει τίς δυνάμεις πού ήταν άπαραίτητες γιά τήν εφαρμογή τών εύρύτερων σχεδίων καί νά άνατρέψει τά τελευταία, προκαλώντας πολύτιμη γιά τόν άντίπαλο, τόν ΔΣΕ, καθυστέρηση. Ή μόνη λύση ήταν ή άναπροσαρμογή τών σχεδίων στή νέα πραγματικότητα καί ή προσωρινή έγκατάλειψη τών έκεΐ έπιθέσεων. Όσον άφορα τόν Δημοκρατικό Στρατό, αύτή ή πρώτη έπιτυχία ειχε έπίσης τίς έπιπτώσεις της. Ή καθήλωση μιας έχθρικής δύναμης πού υπερείχε πέντε πρός ένα σέ πολεμιστές καί άκόμη περισσότερο σέ δύναμη πυρός καί τεχνικές δυνατότητες άποδείκνυε στούς έπιτελεϊς τού Δημοκρατικού Στρατού ότι ή μετωπική σύγκρουση στόν Γράμμο, ή προάσπιση δηλαδή, μέ πόλεμο θέσεων, τής έλεύθερης περιοχής πού είχε δημιουργηθεί έκεΐ, ήταν δυνατή καί ειχε βάσιμες έλπίδες επιτυχίας. Τά στοιχεία τής έπιτυχίας άποδόθηκαν στήν καλή οχύρωση, οί δυνατότητες τής όποιας ύπερεκτιμήθηκαν άμέσως μετά άπό αύτές τίς έπιχειρήσεις, καθώς καί ή παλαιά συνταγή, πού ίσχυε άπό τόν καιρό τού Αλβανικού Πολέμου, τής άντεπίθεσης τή στιγμή πού οί επιτιθέμενοι είχαν εξαντλήσει τή δυναμική τής δικής τους έφόδου. Ή εκμετάλλευση τών πλεονεκτημάτων πού πρόσφερε ή νύχτα, ή άπουσία τής άεροπορίας καί ή σέ μεγάλο ποσοστό άκύρωση τής ύπεροχής τού άντιπάλου οέ μέσα πυρός κατέστη έπίσης δόγμα. Ή αισιοδοξία κυριάρχησε καί οί προσδοκίες, στρατιωτικές καί πολιτικές, άπό μιά έπιτυχία στόν Γράμμο ένισχύθηκαν σέ βαθμό έπικίνδυνο, καθώς άπέκρυψαν τίς δομικές άδυναμίες τού ΔΣΕ. Οί δυσκολίες πάντως καί οί καθυστερήσεις πού τίς συνόδευαν δέν ήταν άποκλειστικό προνόμιο μετωπικών άναμετρήοεων τύπου Άλεβίτσας. Στή

πό τίς προβλέψεις τών έπιτελών. Φαίνεται ότι αύτό πού άνησυχοϋσε περισσότερο ήταν ή φθορά, τών άξιωματικών καί ή "άντοχή τών υπερασπιστών απέναντι στίς προσβολές τοϋ πυροβολικού καί τής άεροπορίας. Γιά τή σφοδρότητα τών συγκρούσεων, τών άντιδράσεων δηλαδή τών υπερασπιστών τής Άλεβίτσας, πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός ά/ών, ό.π, σ. 387-388. Οί άφηγήσεις τού συγγραφέα περί άνθελληνικού φανατισμού καί μένους τών Σλαβομακεδόνων προασπιστών τών άχυρων καί περί γενικευμένης πρακτικής «κλειδώματος» τών κομμουνιστών άπ' έξω μέσα στά όχυρά τους αποτελούν θαυμάσιο δείγμα τών φαντασιώσεων πού εκείνη τήν έποχή κυκλοφορούσαν εύρύτατα στόν κυβερνητικό στρατό. 46


«Κορωνίς»

νότια πλευρά, άπό τήν περιοχή τοΰ Μετσόβου, σέ τελείως διαφορετικό είδος μετώπου, ή Χ μεραρχία (με τίς 35η, 36η καί 37η ταξιαρχίες) έπρεπε νά διασχίσει τίς κοιλάδες τοΰ άνω ροΰ τοΰ 'Αώου καί τοΰ Βενέτικου ποταμοΰ ώστε νά άνοίξει τό δρόμο γιά τή βόρεια πλευρά τοΰ Όρλιακα Στήν πράξη, οί δυσκολίες εκδηλώθηκαν άπό τίς πρώτες κινήσεις τής μονάδας αύτής, στίς 14 Ιουνίου. Οί διαδοχικές άντιστάσεις μικρότερων μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού, ή ύπαρξη δασωμένων περιοχών όπου χρειαζόταν ή λήψη στοιχειωδών προστατευτικών μέτρων ώστε νά μήν άποτελέσουν ορμητήρια γιά άντεπιθέσεις στά μετόπισθεν της προέλασης, άλλά καί τό δύσβατο έδαφος, πού δυσκόλευε τήν κίνηση τών βαρέων όπλων καί τών μεταγωγικών, καθυστέρησαν σημαντικά τίς έξελίξεις. Ή μεραρχία ταλαιπωρήθηκε καί κατάφερε νά φθάσει στό στόχο της μόλις στίς 30 Ιουνίου, άντί στίς 20 πού είχε σχεδιαστεί. Επρόκειτο άπλώς γιά προσέγγιση τής περιοχής τής κύριας σύγκρουσης.7 Τέλος, ή έκκαθάριση τής περιοχής τού Ζαγοριοΰ άπό τήν VIII μεραρχία άπέτυχε ολοκληρωτικά8

Ή σύσκεψη στήν Κοζάνη, 22 Ιουνίου 1948 Ή υπερβολικά πρώιμη κρίση στήν έπιθετική έξόρμηση τού κυβερνητικού στρατού άντιμετωπίστηκε μέ μεγάλη άνησυχία άπό τή στρατιωτική καί πολιτική ήγεσία τής 'Αθήνας. Έκφραση αύτής τής άτμόσφαιρας υπήρξε ή μεγάλη σύσκεψη τής στρατιωτικής ήγεσίας, πού έλαβε χώρα στήν Κοζάνη, στίς 22 Ιουνίου. Σέ αύτή προήδρευσε ό άρχηγός ΓΕΣ, άντιστράτηγος Γιατζής, καί μετείχαν ό διοικητής τού Β' Σώματος Στρατού, άντιστράτηγος Καλογερόπουλος, ό Α' υπαρχηγός ΓΕΣ, άντιστράτηγος Κιτριλάκης, ό έπιτελάρχης τοΰ Β' Σ.Σ., συνταγματάρχης Δρίβας, καί οί έπικεφαλής τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής, στρατηγοί Βάν Φλήτ καί Τζέκινς, μέ τόν συνταγματάρχη Μπρίτιχαμ. Τό κλίμα δέν ήταν ιδιαίτερα ευχάριστο, χωρίς όμως νά έκδηλωθοΰν ιδιαίτερες άνησυχίες. Ό άντιστράτηγος Βάν Φλήτ, πού ουσιαστικά κατεύθυνε τή συζήτηση, έδωσε βάρος στίς τεχνικές έλλείψεις τών κυβερνητικών δυνάμεων καί ειδικότερα στό ότι δέν άπέδωσαν τά μέγιστα τψν δυνατοτή7. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεςις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 515-517, καί Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγων, ό.π, σ. 385-386. 8. Οί δυνάμεις τής VIII μεραρχίας, πού είχαν άναλάβει τό έργο αύτό, στράφηκαν πρός τήν περιοχή τού Σουλίου, όπου τμήματα τού ΔΣΕ (Πετρίτης) άνέπτυσσαν έντονη δραστηριότητα Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 516, καί Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγων, ό.π, ο. 373. 47


των τους ή άεροπορία καί τό πυροβολικό. Απέκρουσε τίς προτάσεις τών έκπροσώπων τοϋ Β' Σ.Σ. καί τοϋ ΓΕΣ γιά άμεση άναπροσαρμογή τών σχεδίων καί ζήτησε τή συνέχιση τών προσπαθειών γιά κατάληψη τής Άμμούδας. Επειδή μάλιστα κρίθηκε ότι ή XV μεραρχία είχε καταπονηθεί καί είχε χάσει τή μαχητικότητά της, ή άνανέωση τών προσπαθειών άνατέθηκε στήν I μεραρχία. Ή καθυστέρηση στόν άνατολικό τομέα έπέτρεπε τήν άναζήτηση πρόσθετων στόχων γιά τήν IX μεραρχία, πού είχε ξεκινήσει τίς προσπάθειές της άπό τά δυτικά. Τής άνατέθηκε ή διασφάλιση τής προέλασής της κατά μήκος τής κοιλάδας τοϋ Σαραντάπορου καί, μεταξύ άλλων, ή κατάληψη τού υψώματος Κλέφτης.9 Η σύσκεψη δέν μετέβαλε τίς προτεραιότητες στίς κινήσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων. Ή σημασία της ήταν περισσότερο πολιτική. Ή άμερικανική άποστολή ύπογράμμιζε τό ένδιαφέρον της γιά τίς έπιχειρήσεις τοϋ Γράμμου καί καθιστούσε σαφή τήν άνάμειξή της στήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων. Τά άποτελέσματα έπρεπε νά έρθουν τό ταχύτερο δυνατό, χωρίς νά αύξηθεΐ ή νά διαιωνιστεί τό κόστος τών μέχρι τότε έπενδύσεων. Άπό τήν πλευρά αύτή οί επιχειρήσεις τοϋ Γράμμου έγιναν ένα είδος πειράματος καί άντικείμενο εύρύτερου διεθνούς ένδιαφέροντος.

Ή κύρια έπίθεση. Οί προθέσεις καί οί δυνατότητες (21 ώς 30 Ιουνίου 1948) Τά μεσάνυχτα άνάμεσα στίς 20 καί 21 'Ιουνίου, ό άντιστράτηγος Καλογερόπουλος, διοικητής τού Β' Σώματος Στρατού, πού είχε άναλάβει τή διεύθυνση τών έπιχειρήσεων, έξέδωσε τήν άκόλουθη ήμερήσια διαταγή: «Άπό τόν Γράμμον ξεκίνησαν οί ήρωες τοϋ Αλβανικού έπους. Άπό τόν Γράμμον ξεκινάμε καί μεΐς σήμερα διά νά συντρίψωμεν τόν Σλαβοκομμουνισμόν. Ό Γράμμος θά γίνει ό τάφος ι ο ύ Κομμουνισμού καί στήν ψηλότερη κορυφή άς στήσουμε τήν σημαίαν τής πραγματικής 'Ελευθερίας. Ή 'Ελλάδα ποτέ δέν πεθαίνει».10 Τήν ίδια ώρα, οί δυνάμεις τού 'Εθνικού Στρατού ξεκινούσαν μιά σύνθετη έπιχείρηση, άπό τίς πλέον πολύπλοκες καί φιλόδοξες πού έλληνικός στρατός είχε άναλάβει στή σύντομη ιστορία τοϋ έλληνικοϋ κράτους. Παρά τίς άποτυχίες καί τίς δυσκολίες πού άνέδειξαν οί προπαρασκευαστικές ένέργειες, ή κεντρική ιδέα παρέμεινε ή ίδια: ή πρώτη έπίθεση απέβλεπε στό νά άποκόψει τίς δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στόν

9. ΓΕΣ/Α1, «Πρακτικά συσκέψεως λαβούσης χώραν Κοζάνην παρά τώ ΤΣ/Β' Σ.Σ. τήν 22.6.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 50, σ. 287. 10. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 390. 48


«Κορωνίς»

Γράμμο άπό τά ελληνοαλβανικά σύνορα ή έστω, στή χειρότερη περίπτωση, νά άποτελέσει μιά σοβαρή άπειλή πρός αύτή τήν κατεύθυνση, ώστε νά άναγκάσει τίς μονάδες τών άνταρτών πού βρίσκονταν σέ πιό νότιες περιοχές νά σπεύσουν νά καλύψουν τά νώτα τους. Γιά τήν πραγματοποίηση αύτής τής κίνησης προβλεπόταν μιά διπλή έπιθετική προέλαση άπό τά άνατολικά καί τά δυτικά. Στά μέν άνατολικά, ή I πλέον μεραρχία, μέ σημείο έκκίνησης τήν περιοχή τού Νεστορίου, θά προχωρούσε πίσω άπό τήν τοποθεσία Άμμούδα-Άλεβίτσα στόν άνω ρού τού 'Αλιάκμονα καί θά συνέκλινε κατά μήκος τών συνόρων πρός τήν κορυφή Κιάφα τού Γράμμου. Εκεί θά συναντούσε τήν IX μεραρχία, πού θά έκανε τήν άντίθετη διαδρομή, ξεκινώντας άπό τήν περιοχή τής Κόνιτσας καί άνεβαίνοντας τήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου. "Οταν θά ολοκληρωνόταν αύτή ή κίνηση, οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού θά βρίσκονταν παγιδευμένες σέ έναν τεράστιο κλοιό καί θά άπέμενε μόνο ή μεθοδική έκκαθάριση καί συντριβή τους άπό τό ύπέρτερο σέ κάθε τομέα σύνολο τών κυβερνητικών δυνάμεων. Ή προκαταρκτική άποτυχία τής Χ μεραρχίας μπροστά στήν Άμμουδάρα είχε άμεσο άντίκτυπο οτή μιά πλευρά τής λαβίδας, στήν κίνηση άπό τά άνατολικά. Πραγματικά, ή I μεραρχία χρειάστηκε νά έκβιάσει τίς θέσεις τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή τής Κοτύλης γιά νά δημιουργήσει προσβάσεις στήν κοιλάδα τού 'Αλιάκμονα. Ή διαδρομή αύτή άποδείχθηκε ιδιαίτερα προβληματική, καθώς ή άντίσταση τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν ύπέρτερη κάθε προσδοκίας καί υπολογισμού. Χρειάστηκαν τρεις ήμέρες σκληρών καί αιματηρών συγκρούσεων (26-28 Ιουνίου) γιά νά καταληφθεί ή κορυφή Προφήτης 'Ηλίας, χωρίς ή έπιτυχία αύτή νά άνοίξει διάπλατα τό δρόμο πρός τήν Κοτύλη. Ή έπόμενη κορυφή-στόχος, ή Κολοκύθα, καταλήφθηκε μόλις στίς 10 'Ιουλίου, μετά άπό νέους σκληρούς άγώνες." Στή συνέχεια ή προέλαση ουσιαστικά σταμάτησε καί μετατράπηκε σέ άγώνα φθοράς, μέ συνεχείς επιθέσεις,καί άντεπιθέσεις, αιφνιδιασμούς καί έγχειρήματα Είναι χαρακτηριστικό ότι ό άρχικός στόχος, ή περιοχή τής Κοτύλης, καταλήφθηκε άπό τήν I μεραρχία (πού στό μεταξύ είχε ενισχυθεί μέ μονάδες τής II) μόλις στίς 10 Αυγούστου! Από τήν κυβερνητι-

11. Στή διάρκεια τών καθημερινών προσπαθειών οί άπώλειες ήταν συνεχείς καί περιόριζαν προοδευτικά τή μαχητική διάθεση τής μεραρχίας. 'Ενδεικτικά: 23 Ιουνίου: 4 νεκροί, 40 τραυματίες 24 Ιουνίου: 5 νεκροί, 46 τραυματίες 25 Ιουνίου: 3 νεκροί, 8 τραυματίες 30 Ιουνίου: 12 νεκροί 1 Ιουλίου: 3 νεκροί, 36 τραυματίες 2 Ιουλίου: 10 νεκροί, 43 τραυματίες Πρβλ. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 529-552. 49


κή πλευρά έφθασε νά θεωρείται έπιτυχία όχι ή μή πραγματοποιούμενη προέλαση βάσει τών σχεδίων, άλλά ή άπλή καθήλωση τών μονάδων τού ΔΣΕ πού, όπως θεωρούνταν, θά προκαλούσε τήν άποφασιστική φθορά τους.12 Ή IX μεραρχία στά δυτικά ξεκίνησε τήν έπιθετική της κίνηση στίς 21 "Ιουνίου. Οί τρεις της ταξιαρχίες (41η, 42η καί 43η), ένισχυμένες μέ μονάδες τής VIII μεραρχίας, έπιχείρησαν νά προελάσουν στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου, άριστερά καί δεξιά τού ποταμού. Ή κίνηση έπιδιώχθηκε νά είναι γρήγορη καθώς, οτό ξεκίνημα, τό πρόβλημα πού έτίθετο ήταν νά προλάβουν οί δυνάμεις τής μεραρχίας τό κλείσιμο τών διόδων πρός τήν Αλβανία καί τόν εγκλωβισμό τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή προέλαση συνεχίστηκε τίς τρεις πρώτες μέρες, άν όχι μέ τήν άναμενόμενη ταχύτητα, οπωσδήποτε όμως μέ πολύ σημαντικά άποτελέσματα. Στίς 23 Ιουνίου οί μονάδες της κατέλαβαν τό ισχυρό σημείο Πύργος Στράτσανης καί άγγιξαν τίς οχυρές τοποθεσίες τού Κάμενικ καί τού Κλέφτη (ύψ. 1846). Ή ήγεοία τού Δημοκρατικού Στρατού άνησύχησε άπό τήν προώθηση τής μεραρχίας καί, άπό τή νύχτα τής 23ης πρός 24 'Ιουλίου, άντέδρασε μέ ισχυρές άντεπιθέσεις. Τήν τύχη τής προέλασης έκρινε όμως ή άποτυχία τής I μεραρχίας νά προελάσει καί νά συγκλίνει άπό τά άνατολικά. Τό Β' Σώμα Στρατού άνέκοψε τήν προέλαση τής μεραρχίας καί έπαναπροσανατόλισε τίς δυνάμεις της πρός τά άνατολικά, θέτοντας πλέον νέους στόχους. Τίς έπόμενες ημέρες άρχισαν μέ προοδευτικά αύξανόμενη σφοδρότητα οί συγκρούσεις στίς περιφερειακές θέσης άμυνας τού συγκροτήματος Κλέφτης.13

Ή πρώτη αναπροσαρμογή τών οχεδίων τοΰ Εθνικού Στρατοΰ Τό άναθεωρημένο σχέδιο πού έκπονήθηκε άπό τό ΓΕΣ έφθασε στό Β' Σ.Σ. καί τίς μονάδες στίς 25 Ιουνίου.14 Στή νέα διαταγή έπιχειρήσεων προβλεπόταν ή απομόνωση -περίσχεση- τής τοποθεσίας 'Αμμούδας-'Αλεβίτσας άπό ολόκληρη τή δύναμη τής XV μεραρχίας, ώστε νά έξουδετερωθεΐ ή ά-

12. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος Ό άντισνμμοριαχός άγών, ό.π., σ. 390-394. Ή άφήγηση τοΰ Ζαφειρόπουλου είναι μάλλον -καί πάλι- υπερβολική: ή περιγραφή συνεχών έκτελέσεων στελεχών τού Δημοκρατικού Στρατού πού έχασαν μάχες ή άψιμαχίες ή ή προσφυγή στόν σλαβομακεδονικό φανατισμό γιά νά έξηγηθεΐ ή μαχητικότητα τού Δημοκρατικού Στρατού άνήκουν στό χώρο τών φαντασιώσεων πού προαναφέραμε. Τό 1956 ήταν τρομερά δύσκολο νά έξηγηθεΐ πειστικά ή δυσπραγία τού Εθνικού Στρατού άπέναντι σέ άθλιους συμμορίτες. 13. Στό ίδιο, α 394-395. 14. Διαταγή ΑΠ 4784. Β' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 533. 50


«Κορωνίς»

πειλή πού δημιουργούσε στά πλευρά τών έπιτιθεμένων καί τόν προσανατολισμό τής έπίθεσης τής I μεραρχίας στόν άξονα Νεστόριο-Κοτύλη. Τό κέντρο βάρους τής έπίθεσης θά μεταφερόταν πρός τά νότια. Στόχος θά ήταν ή κυριαρχία τών δυνάμεων τού Εθνικού Στρατού στό κέντρο τής έχθρικής άμυντικής ζώνης. Μιά διπλή προέλαση θά είχε τελικό στόχο τήν κορυφή Ταμπούρι τού Γράμμου. Πρός τό σημείο αύτό θά συνέκλιναν οί έπιθέσεις τών II καί Χ μεραρχιών, άπό τό Πεντάλοφο καί τό Έπταχώρι άφ' ένός, καί τής IX μεραρχίας, άπό τήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου άφ' έτέρου.15 Στό τέλος αυτών τών επιθετικών κινήσεων, όπως πίστευαν στό κυβερνητικό στρατόπεδο, ή άμυντική περίμετρος τού Γράμμου θά είχε έξαρθρωθεϊ, καθώς ό ΔΣΕ θά είχε χάσει τόν έλεγχο τόσο τής κοιλάδας τού Σαραντάπορου όσο καί τής άντίστοιχης τού άνω Αλιάκμονα. Τό σχέδιο αύτό τέθηκε σέ εφαρμογή τό βράδυ τής 25ης Ιουνίου. Γιά τήν έπίτευξη τών στόχων αύτών ή ήγεσία τού Εθνικού Στρατού ζήτησε τή συνδρομή τών Αμερικανών στόν τομέα τής ένίσχυσης τού όγκου πυρός τών επιτιθεμένων. Ή άμερικανική στρατιωτική άποστολή, μετά άπό άρκετές διαβουλεύσεις, ύποσχέθηκε «[...] ότι θά διέθετεν είδικάς βόμβας έμπρηστικάς, αΐτινες θά είχον τήν ικανότητα έντός τής άκτίνος δράσεώς των (όρθογώνιον j80i4Û μέτρων) νά μή δύναται νά ύπάρξη ζωή, διότι θά έξητμίζετο λόγω τής θερμότητος τό ύδωρ τού άνθρωπίνου σώματος καί τών δένδρων».16 'Επρόκειτο φυσικά γιά τίς βόμβες ΝΑΠΑΛΜ πού είχαν τότε άρχίσει νά θεωρούνται πανάκεια καί άπόλυτο όπλο στίς συγκρούσεις έναντίον περιχαρακωμένου πεζικού καί οχυρωματικών έργων. Ή οργάνωση, ή τεχνική προετοιμασία καί ή έκπαίδευση τών χειριστών τής άεροπορίας στή χρήση τών νέων όπλων ξεκίνησε μέ ταχύτατο ρυθμό στίς άρχές 'Ιουνίου τού 1948." Βόμβες ΝΑΠΑΛΜ καί άμερικανικό τεχνικό προσωπικό μεταφέρθηκαν άπό τήν 'Ελευσίνα στήν Κοζάνη λίγο πρίν άπό τήν έναρξη τών έπιχειρήσεων. Στίς 20 'Ιουνίου, ειδικά διασκευασμένα ΣΠΙΤΦΑΪΡ έριξαν τίς πρώτες βόμβες ΝΑΠΑΛΜ στό μέτωπο'τών έπιχειρήσεων. Τά άεροπλάνα τού τύπου αύτού άποδείχθηκαν, όπως άναμενόταν, άκατάλληλα γιά τή συγκεκριμένη δουλειά. Τελικά άπό τόν 'Ιούνιο ώς τόν Δεκέμβριο τού 1948 ή άεροπορία έκανε μόνο δεκατέσσερις ρίψεις βομβών ΝΑΠΑΛΜ, κάτι τό

15. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ôji., σ. 375. 16. Στό ίδιο, ο.π., σ. 375. 17. Εκτός άπό τίς βόμβες ΝΑΠΑΛΜ στάλθηκαν τότε στήν Ελλάδα καί μιά σειρά νέα πυρομαχικά τής άεροπορίας. Οί βόμβες κατά προσωπικού, παραδείγματος χάρη, πού μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν καί άπό άεροπλάνα τύπου ΧΑΡΒΑΡΝΤ, ήταν ιδιαίτερα άποτελεσματικές ενάντια σέ άκάλυπτο πεζικό καί κυριολεκτικά καταστροφικές ενάντια σέ φάλαγγες μεταγωγικών ζώων. Πρβλ. σχετικά μέ τίς προετοιμασίες, Jones Howard, «Α New Kind of War», ό.π., σ. 293, σημείωση 3. 51

'Ιστορία τον ελληνικού

'Εμφύλιου

Πολέμον

έλάχιστο σε σύγκριση με τίς 11.000 ρουκέτες καί τίς 7.000 συμβατικές βόμβες πού ρίχτηκαν στό ίδιο διάστημα.18 Παρά τίς άμερικανικές προσπάθειες, τά προβλήματα τά όποια προκαλούσε ή χρήση τού όπλου αύτού σέ δασωμένες περιοχές άπό μιά άεροπορική δύναμη πού δέν διέθετε ούτε τά κατάλληλα μέσα ούτε τήν τεχνική επάρκεια γιά τέτοιου είδους επιχειρήσεις δέν βρήκαν λύση. Έτσι, οί ρίψεις ΝΑΠΑΛΜ υπήρξαν έλάχιστες, ή γενικευμένη χρήση τους άναβλήθηκε γιά τό 1949 καί στή θέση τους χρησιμοποιήθηκαν, πρός μεγάλη άπογοήτευση τών άξιωματικών τού Εθνικού Στρατού, «άπλαί έμπρηστικαί [βόμβες, σ.σ.] έκ μίγματος πετρελαίου καί βενζίνης άνευ ουδεμίας σοβαρός άποδόσεως»." Ή καθήλωση τών επιθετικών έπιχειρήσεων, πρακτικά άπό τίς 22 'Ιουνίου, λίγο μετά τήν έναρξή τους, άρχισε νά προβληματίζει έντονα "Ελληνες καί ξένους έπιτελεΐς. Οί Αμερικανοί στρατιωτικοί έμειναν κατάπληκτοι καί έπιχείρησαν νά έρμηνεύσουν τήν άποτυχία -γιά τήν όποία είχαν καί αύτοί εύθύνες- μέ τεχνικούς όρους. Έσπευσαν νά κατηγορήσουν τήν ποιότητα τών βρετανικής κατασκευής άρμάτων «Κένταυρος» πού δέν κατάφερναν, «παρά τήν ύποβοήθησή τους άπό άμερικανικά τεχνικά μέσα» όπως σημείωναν, νά άνέβουν τίς πλαγιές τών βουνών καί νά πετύχουν τήν άποφασιστική διείσδυση κατά μήκος τών συνόρων. Ή ερμηνεία αύτή έλάχιστα έξηγούσε στούς συγχρόνους -άλλά καί στούς μεταγενεστέρους- πώς μία έπίθεση σέ μέτωπο περίπου έκατό χιλιομέτρων κρίθηκε άπό τήν άδυναμία έπτά άρμάτων μάχης νά κάνουν τή δουλειά πού τούς ειχε άνατεθεΐ! Τό ίδιο ίσχυε καί γιά τίς άλλες άμερικανικές έξηγήσεις, όπως ή διαπιστωθείσα άδυναμία γενικής χρήσης τών βομβών ΝΑΠΑΛΜ.20 Μετά τή διάψευση τών έλπίδων πού είχαν στηριχθεί σέ τυχόν θαυματουργά όπλα τών 'Αμερικανών, καί άφού οί αιτήσεις τών διοικητών τών μεραρχιών περί άποστολής τμημάτων κομάντος καί άλλων όπλων καί δυνάμεων άπορρίφθηκαν, τό πεζικό άνέλαβε καί πάλι τό βαρύ έργο τής άπώθησης τού έχθρού. Ή μεταβολή τών προσανατολισμών τής έπίθεσης δέν διευκόλυνε κατά πολύ τά πράγματα Ή προέλαση τών κυβερνητικών δυνάμεων έξακολουθούσε νά καρκινοβατεί. «[...] Μετά μικράς τινάς έδαφικάς άρχικώς επιτυχίας, έναντι βαρειών άπωλειών, αί Μεραρχίαι καθηλώθηκαν μέχρι τής 19ης Ιουλίου», παρατηρούσε ό Τσακαλώτος.21 Μπροστά στούς νέους στόχους άρχισαν νά διαμορφώνονται καταστάσεις πού θύμιζαν κάτι άπό Βερντέν τού Α' Παγκόσμιου Πολέμου, σέ μικρογραφία βέβαια. Τό άναπροσαρμοσμένο σχέδιο έγκατέλειπε στήν ούσία τήν άρχική τα-

18. Στό ίδιο, σ. 293. 19. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριαχός άγών, ο.π., α 375. 20. Jones Howard, «Α New Kind of War», ό.π., σ. 170. 21. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, Αθήναι 1970, σ. 23. 52

Ή έπιχείρηση «Κορωνίς»

κτική τών εύρέων ελιγμών, πού θά διασπούσαν σέ κρίσιμα σημεία τήν έχθρική άμυνα καί θά οδηγούσαν μονάδες τού 'Εθνικού Στρατού στά μετόπισθεν τής έχθρικής άμυντικής γραμμής. Στή θέση της υιοθετήθηκε μιά τακτική πού παρέπεμπε περισσότερο στίς πρακτικές τού Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Τήν προπαρασκευή τών έπιθέσεων μέ ισχυρά πυρά πυροβολικού καί άεροπορίας άκολουθούσαν κατά μέτωπο έπιθέσεις τού πεζικού. Οί τελευταίες είτε καθηλώνονταν πολύ γρήγορα μπροστά στά προπαρασκευασμένα πολυβολεία, είτε περνούσαν μακρές περιόδους προσωρινής καθήλωσης μπροστά στά ναρκοπέδια ή, μερικές φορές, στήν ύποψία ύπαρξης ναρκοπεδίων. Οί άπώλειες άκολούθησαν καί αύτές τή λογική τού πολέμου φθοράς. Ένώ ή τακτική αύτή άναμενόταν ότι θά οδηγούσε στή γρήγορη έξάντληση εναν άντίπαλο καθηλωμένο άπό ισχυρότατα μέσα πυρός πού πολύ δύσκολα μπορούσε νά άναπληρώσει τίς άπώλειές του, στήν πράξη οδήγησε τά έπιτιθέμενα τμήματα σέ μιά αιμορραγία πού κλόνιζε άν όχι τή συνοχή, τουλάχιστον τήν πρόθυμη πειθαρχία στίς έντολές τών άνωτέρων καί στά σχέδια μάχης. Άπό τήν πλευρά τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, τήν πεισματική άμυνα τής ήμέρας τή διαδέχονταν οί μικροεπιχειρήσεις τής νύχτας. Πραγματικά, όταν ή άεροπορία έφευγε άπό τό πεδίο τής μάχης μέ τό πέσιμο τής νύχτας, ό Εθνικός Στρατός έχανε τήν πιό βασική πηγή πληροφοριών του καί άδυνατούσε νά παρακολουθήσει τίς κινήσεις καί τίς συγκεντρώσεις τών άντιπάλων του. Τό πυροβολικό έπίσης, καθώς τού έλειπε ή εναέρια παρατήρηση, δέν ήταν σέ θέση νά έμπλέξει παρά μόνο έπισημασμενες, στή διάρκεια τής ήμέρας, θέσεις. Ή υπεροχή τών κυβερνητικών σέ πολεμικό ύλικό καί μέσα άκυρωνόταν έτσι σέ μεγάλο βαθμό καί οί άντίπαλοι καθίσταντο ισοδύναμοι. Αύτή ήταν ή ώρα τών άντεπιθέσεων καί τών έγχειρημάτων γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό. «Αί νυκτερινοί ένέργειαι [...] δι' άντεπιθέσεις τών συμμοριτών, αϊτινες άπετέλεσαν κατά τήν φάσην ταύτην δόγμα καί είχον άρκετάς έπιτυχίας», παρατηρεί ό Ζαφειρόπουλος." Ή δύσκολη αύτή σειρά έπιθέσεων οδήγησε τό τεράστιο δυναμικό τού Εθνικού Στρατού σέ πενιχρά άποτελέσματα καί σέ μικρές έπιτυχίες, πού έλάχιστα άναλογούσαν στούς άρχικούς στόχους. Μερικά υψώματα είχαν καταληφθεί, μέ μεγάλη φθορά δυνάμεων, άλλά οί κύριες γραμμές άντίστασης τού Δημοκρατικού Στρατού δέν είχαν τρωθεί σέ κανένα τους σημείο. Στά δυτικά, ό ΔΣΕ δέσποζε τής γραμμής Αμάραντα-Μπολιάνα-Κλέφτης, στά άνατολικά τής γραμμής Άλεβίτσα, Άμμούδα, Παλιοκρίμινι, Τάλλιαρος, ένώ διατηρούσε τό ισχυρό κέντρο άντίστασης στά νότια, στήν περιοχή τής Σαμαρίνας. Οί ρυθμοί αύξησης τών άπωλειών, σέ συνδυασμό μέ τά ισχνά άποτελέσματα οδήγησαν, γύρω στίς 30 'Ιουνίου, οέ νέα άναπροσαρμογή τών σχεδίων τών έπιτιθεμένων.

22. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π, σ. 377. 53


'Επρόκειτο γιά μιά προσπάθεια έπανένταξης τών έλιγμών καί τών διεισδύσεων στή στρατιωτική τακτική." Ή διαπίστωση ότι τό άνοιγμα τών άμυντικών θέσεων τού Δημοκρατικού Στρατού ξεπερνούσε σέ μήκος τά 40 μέ 50 χιλιόμετρα, σέ συνδυασμό μέ τίς μικρές άριθμητικές του δυνάμεις καθιστούσαν αύτονόητη τήν ύπαρξη κενών στήν άμυντική του διάταξη ή τουλάχιστον άσθενών σημείων όπου θά μπορούσαν νά συγκεντρωθούν οί προσπάθειες τής έπίθεσης.24 Ό κεντρικός στόχος έπιλέχθηκε νά είναι ή διάσπαση τής άμυντικής περιμέτρου τού ΔΣΕ μέ τή συνένωση τών ορμώμενων άπό τήν "Ηπειρο καί τών ορμώμενων άπό τή Δυτική Μακεδονία μονάδων στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου. Προϋπόθεση γιά τήν υλοποίηση αύτής τής κίνησης, πού θά έκοβε στή μέση τίς δυνάμεις τών άμυνομένων, ήταν

23. Στή διαταγή τού Β' Σώματος Στρατού σχετικά μέ τήν άναπροσαρμογή τών κατευθύνσεων καί τών τακτικών τής έπίθεσης άναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τά άκόλουθα: «Ή Έπιχείρησις "Κορωνίς" συνελήφθη καί κατεστρώθη βάσει ορισμένων βασικών προϋποθέσεων. Έκ τούτων μερικαί προϋποθέσεις, ώς έκκαθάρισις Ζαγορίων, προώθησις Χ Μερ. έπί γραμμής Βωβούσα-Περιβόλι-Πολυνέρι, καίτοι μή έκπληρωθεΐσαι, δέν έπέδρασαν άποφασιστικώς έπί τής αλλαγής τοϋ κυρίου ελιγμού τής επιχειρήσεως. Ή μή όμως εισέτι κατάληψις τής τοποθεσίας Άμμούδας, λόγω έχθρικής άντιδράσεως, άποστερεΐ τήν έπιχείρησιν τοϋ ιδιάζοντος χαρακτηρισμού της, ήτοι τής έπιδιώξεως ταχείας συνενώσεως τών άντιθέτως ένεργουσών IX καί I Μερ. καί άπαγορεύσεως τής διαφυγής τών συμμοριτών εις τό Αλβανικόν έδαφος. Ή αιφνιδιαστική, όθεν καί κεραυνοβόλος ενέργεια τών άνω Μερ. δέν είναι πλέον πραγματοποιήσιμος, ώς άρχικώς προεβλέφθη. Αλλά καί ή συνέχισις προσπαθειών πρός κατάληψιν τής τοποθεσίας Άμμούδας, ϊνα έκεϊθεν έξορμήση ή I Μερ. δέν κρίνεται συμφέρουσα, διότι ένώ δέν έξασφαλίζει τήν βασικήν έπιδίωξιν τοϋ ελιγμού τής έπιχειρήσεως, πρόξενος άπωλείας χρόνου καί σοβαρός αιμορραγίας δύναται νά άποβή. Διά τούτο [...] τό Σ.Σ. άναγκάζεται νά προβή είς ώρισμένας άναπροσαρμογάς τοϋ σχεδίου τής έπιχειρήσεως. [...] Βάσει τών ώς άνω γενικών γραμμών [...] οί Διοικηταί τών Μερ. νά προσαρμώσωσι τόν έλιγμόν των καί υπό τό πνεύμα τούτο, νά έπιζητήσωσι τήν θαρραλέαν καί άποφασιστικήν διείσδυσιν έντός τής κοιλάδος τοϋ άνω Σαρανταπόρου. Γνώμων δέον νά είναι ή ταχεία καί άνευ ούδεμίας δεσμεύσεως ή εξαρτήσεως έκ τών γειτονικών μονάδων, προχώρησις. Πρός τούτο δέον νά γίνεται συγκέντρωσις τών μέσων έπί τών κυρίων σημείων άντιστάσεως τοΰ έχθροϋ, διά τήν συγκράτησιν καί συντριβήν αύτών καί έπιζήτησις παρακάμψεως καί ταχείας διεισδύσεως είς τό έσωτερικόν». Πρβλ. Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία 'Αθηνών καί ό συμμοριτοπόλεμος 1945-1949, 'Αθήναι 1966, σ. 214. 24. Ή πυκνότητα τής κατοχής τής άμυντικής περιμέτρου τοϋ Γράμμου δέν ξεπερνούσε τούς 100 ώς 120 μαχητές άνά χιλιόμετρο. Στή φάση αύτή τών συγκρούσεων οί μάχιμες δυνάμεις τού ΔΣΕ στήν περιοχή ήταν 6.000 ώς 7.000 μαχητές. 54


«Κορωνίς»

ή κατάληψη συγκεκριμένων στρατηγικών σημείων, πρός τά όποια θά έπρεπε νά προσανατολιστεί τό σύνολο τών προσπαθειών. Ή λογική τού κέντρου βάρους τής έπίθεσης επανήλθε μέ δευτερεύοντα στόχο τό συγκρότημα Άμμούδα-'Αλεβίτσα καί κύριο τό συγκρότημα Ταμπούρι-Γύφτισσα Πρός τό δεύτερο παρατάχθηκαν οί II καί Χ μεραρχίες τού κυβερνητικού στρατού.

Στή Δυτική Μακεδονία. Τάλιαρος Τό ίδιο διάστημα πού ή IX μεραρχία ταλαιπωρούνταν μπροστά στίς δυτικές προσβάσεις τού Γράμμου στά άνατολικά, μετά τίς άποτυχίες στήν Άλεβίτσα καί τήν Άμμούδα, ό κυβερνητικός στρατός άναζητούσε διαδρομές προσέγγισης στήν καρδιά τής άντίπαλης άμυνας, στόν Γράμμο. Μετά τή διάψευση τών έλπίδων πού είχαν βασιστεί στήν κατάληψη τής Άμμούδας καί τήν προέλαση κατά μήκος τής κοιλάδας τού Αλιάκμονα καί τών συνόρων, ήρθε ή ούσιαστική καθήλωση τής προέλασης τής Χ μεραρχίας πού άνέβαινε άπό τήν κοιλάδα τού Αώου, κατά μήκος τής οροσειράς τής Πίνδου. Τό έργο της φυσικά κάθε άλλο παρά εύκολο ήταν. Σέ ενα ορεινό, δασωμένο καί πολύ δύσκολο περιβάλλον έπρεπε νά έμποδίζει τήν έπικοινωνία τού ΔΣΕ στόν Γράμμο μέ νοτιότερα τμήματά του, νά άποκλείει τίς διαδρομές πρός τά Χάσια, τά Άντιχάσια καί τή Θεσσαλία καί, ταυτόχρονα, νά προχωρεί μεθοδικά πρός τά βόρεια, έκκαθαρίζοντας τήν περιοχή -όπου δρούσαν μικρές μονάδες τού ΔΣΕ καί υπήρχαν έγκατεστημενες ύπηρεσίεςκαί καταστρέφοντας έγκαταστάσεις καί ό,τι μπορούσε νά είναι χρήσιμο στούς άντάρτες. Ή όποια άρχική όρμή τής μεραρχίας άνακόπηκε στό συγκρότημα τού Όρλιακα, δημιουργώντας ένα πρόσθετο άδιέξοδο στήν πρόοδο πρός τόν Γράμμο. Ή άναπροσαρμογή τών σχεδίων πού άποφάσισε τό ΓΕΣ στίς 25 Ιουνίου" περιέλαβε καί τίς διαδρομές προέλασης στήν άνατολική πλευρά τής ορεινής έπικράτειας τού ΔΣΕ. Τό βάρος έκτέλεσης τού άναμορφωμένου έλιγμού άπό τήν πλευρά τής Δυτικής Μακεδονίας έπεσε στή II μεραρχία μέ τή στήριξη καί τή σύμπραξη τής I, όπου χρειαζόταν. Ή νέα κίνηση πού τής άνατέθηκε ονομάστηκε «έλιγμός τού Έπταχωρίου» καί σχεδιαζόταν νά τήν οδηγήσει άπό τό Νεστόριο στήν καρδιά τής έλεγχόμενης άπό τήν Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση περιοχής, στή ζώνη τής κορυφής Ταμπούρι, πίσω άπό τόν ορεινό όγκο τού Βόιου, στήν άνατολική πλευρά τής κοιλάδας τού Σαραντάπορου.26 25. Ή εξακολούθηση δηλαδή τής προσπάθειας άποκοπής τού ΔΣΕ άπό τή μεθοριακή γραμμή, παρά τίς άρχικές άποτυχίες στήν Άμμούδα-Άλεβίτσα 26. Στήν προσαρμοσμένη στά νέα σχέδια τού ΓΕΣ διαταγή τοΰ Β' Σώματος Στρατού πρός τή II μεραρχία καθορίστηκε πρώτο δρομολόγιο: ύψ. 1516-Πόρτα 55


Ό τρόπος τής έπίθεσης οργανώθηκε μέ βάση τά μέχρι τότε διδάγματα. Οί τρεις ταξιαρχίες τής μεραρχίας θέλησαν νά έκμεταλλευθούν στό έπακρο τήν άναγκαστικά άραιή διάταξη τών άμυνομένων στό Βόιο όρος. Προσπάθησαν νά άξιοποιήσουν τά διάκενα πού παρουσίαζε ή έχθρική παράταξη γιά νά πετύχουν πλαγιοκοπήσεις ένώ, μέ τήν έλευθερία κίνησης πού ή διάταξη αύτή έπέτρεπε, πολλαπλασίασαν τά έγχειρήματα καί τούς αιφνιδιασμούς μέ τίς συνεχείς διεισδύσεις μικρών ομάδων. Πολλές άπό αύτές τίς ένέργειες γίνονταν μάλιστα τή νύχτα, κατά μίμηση παρόμοιων τακτικών τού Δημοκρατικού Στρατού. Ό Εθνικός Στρατός άρχιζε νά μαθαίνει έκ νέου τήν τέχνη τού πολέμου, στά σημεία τουλάχιστον πού ή άδυναμία τού άντιπάλου τό έπέτρεπε. Ό όγκος τών έπιτιθεμένων, ή έκταση τού μετώπου καί ή άσθενής άμυντική διάταξη ένός άντιπάλου τού οποίου οί άριθμοί δέν τού έπέτρεπαν νά είναι παντού ισχυρός έκριναν τήν έκβαση τών συγκρούσεων στό Βόιο, περισσότερο ίσως άπ' ό,τι οί νέες τακτικές. Σέ ολόκληρη τήν περιοχή οί δυνάμεις τών άμυνομένων συνοψίζονταν άρχικά σέ ένα τάγμα τής Δημοκρατικής Νεολαίας." Ή περιοχή βρισκόταν στά όρια χωρισμού εύθύνης άνάμεσα στή 14η ταξιαρχία καί τήν Ταξιαρχία Δημοκρατικής Νεολαίας καί παρά τή σημασία της δέν είχαν έξασφαλιστεΐ οί άπαραίτητες γιά τήν άμυνά της δυνάμεις.28 Στίς 4 Ιουλίου, τό μέτωπο τού Δημοκρατικού Στρατού διασπάστηκε μέ τήν κατάληψη ολόκληρης τής περιοχής τού Τάλιαρου. Δημιουργήθηκε ενα ρήγμα πού οί έπιτιθέμενοι μπορούσαν νά τό άξιοποιήσουν πρός κάθε κατεύθυνση. Στό σημείο αύτό, όμως, ό κυβερνητικός στρατός έπεσε θύμα τού ίδιου του τού όγκου καί τής σύνθεσης. Οί περαιτέρω

-Παλιοκριμίνι-Έπταχώρι, καί δεύτερο: Πεντάλοφο-Προφ. Ήλίας-Έπταχώρι. Πρβλ. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 534. Επίσης, Τσιγγούνης 'Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ό.π., σ. 213. 27. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 399. 28. Υπενθυμίζουμε ότι ή κατάρρευση συνέβη μετά τήν τροποποίηση τών σχεδίων καί τήν έπαναδιάταξη τών στόχων τού κυβερνητικού στρατού. Σε τέτοιες συγκυρίες ό ΔΣΕ -όπως καί οποιοσδήποτε στρατός- ηταν εύάλωτος, καθώς δέν μπορούσε νά μαντέψει τίς προθέσεις τού άντιπάλου, πρίν αύτές άρχίσουν νά έφαρμόζονται, καί νά πάρει τά άπαραίτητα μέτρα Η άπώλεια τού συγκροτήματος τού Τάλιαρου, όπως καί κάθε άποτυχία, προκάλεσε τόν καιρό τών μαχών, άλλά καί μεταγενέστερα, άφ' ένός ενα κύμα άναζήτησης «προσωπικών ευθυνών», άφ' ετέρου μιά μυθολογία σχετικά μέ τό «άπόρθητο» τής θέσης. Στή συγκεκριμένη περίπτωση ύπάρχει έντονη φιλολογία γιά τήν ισχύ τού οχυρού Άι-Λιά Ζούπιανης (Πενταλόφου) πού δέσποζε στήν περιοχή καί έγκαταλείφθηκε άπό βιαστική ή λάθος ή προδοτική (γιά ορισμένους) διαταγή τοϋ Βασίλη Γκανάτσιου (Χείμαρρου). Ή εγκατάλειψη αυτού τοϋ σημείου έκρινε, όπως υποστηρίζεται, τήν τύχη όλου τού μετώπου. 56


«Κορωνίς»

κινήσεις ανακόπηκαν γιά νά δοθεί χρόνος γιά τήν οργάνωση τού άνεφοδιασμοϋ καί γιά τό άνοιγμα στρατιωτικού δρόμου, συνέχεια έκείνου πού είχε κατασκευαστεί άπό τό Πεντάλοφο, πρός τό Έπταχώρι.29 Ή κίνηση τής II μεραρχίας επαναλήφθηκε στίς 12 'Ιουλίου! Στόχος ήταν ή ζώνη Κούτσουρο-Λευκάδια, μέ τήν πτώση τής όποιας θά ολοκληρωνόταν ή συνάντηση μέ τίς δυνάμεις τής Χ μεραρχίας πού άνέβαιναν άργά καί έπίμονα άπό τό Μέτσοβο. Στήν περιοχή έφθασαν ενισχύσεις τού Δημοκρατικού Στρατού, ή ταξιαρχία τού 'Υψηλάντη πού άποσύρθηκε άπό τή ζώνη

Παρά τήν έντυπωσιακή περιγραφή τοϋ «φρουρίου» στόν Άι-Λιά πού κάνει ό βασικός θιασώτης αύτής τής θέσης, ό Δημήτρης Βλαντάς (στό Εμφύλιος Πόλεμος, Αθήνα 1981, τόμος 3, σ. 100-103), ό ουδέτερος παρατηρητής δέν μπορεί παρά νά άπορήσει γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο ένας λόχος θέσης τού ΔΣΕ (περίπου 80-100 μαχητές) θά μπορούσε νά στηρίξει ενα άπογυμνωμένο άπό δυνάμεις μέτωπο ή έστω πώς θά μπορούσε νά προασπίσει τή θέση του άπέναντι σέ μία καί δύο κυβερνητικές μεραρχίες. Οί άναλύσεις καί οί εξηγήσεις πού προέρχονται άπό υψηλόβαθμα, τότε καί στή συνέχεια, στελέχη τοϋ ΚΚΕ δείχνουν, όπως τό έχουμε έπισημάνει ήδη, νά ένδιαφέρονται περισσότερο γιά τίς έσωτερικές πολιτικές ισορροπίες τοϋ ΚΚΕ (ό Γκανάτσιος ήταν άνθρωπος τοϋ Βαφειάδη καί ώς έκ τούτου...) παρά γιά τό τί όντως συνέβη ή έστω γιά τήν άπλή λογική. Ή παράθεση τού ήμερολογίου τών κυβερνητικών δυνάμεων μάλλον μάς πείθει ότι, σέ σχέση μέ τούς άριθμούς καί τή δύναμή τους, οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή έκαναν ό,τι μπορούσαν άπέναντι στόν ισχυρό τους άντίπαλο: «2 Ιουλίου [...] III Μεραρχία: Ένεργήσασα έκ Πενταλόφου πρός Τάλιαρον καί ύπερκερωτικώς έκ Β. πρός Προφ. Ηλία έπέτυχεν μέχρι τής 16.00 ώρας τήν κατάληψιν Τάλιαρου [...] μέχρι ύψ. 1436 καί διά τής ύπερκεράσεως τά ύψ. 1671 καί 1678. Ό εχθρός άντέδρασε πεισμόνως. Διμοιρία συμμοριτών έκ Προφ. Ηλία έπιδιώξασα νά προσβάλη τά νώτα καί πλευρά τών τμημάτων ύψ. 1671 άπεδεκατίσθη. [...] 3 Ιουλίου [...] II Μεραρχία: Διά νυκτερινής διενεργείας κατελήφθη ύψ. 1667-ύψ. 1681-ύψ. 1727 καί συνεχίσθη ή προχώρησις άφ' ένός μέν πρός Κρυονέρι έν έπαφή μετά τού έχθρού εις ύψ. 1582, άφ' έτέρου δέ πρός Παληοκριμίνι. [...] Διευρύνθη ό θύλαξ Τάλιαρου διά καταλήψεως ύψ. 1772-ύψ. Κορυφές καί τοϋ ύψ. Μηναριέ κατόπιν σκληρού άγώνος. [...] Συμμορίται εγκατέλειψαν κατά τήν παρελθούσαν νύκτα τόν Προφ. Ηλία». Πρβλ. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 544-545. Από τό πλήθος τών σημείων στά όποια έκδηλώνονταν οί κυβερνητικές έπιθέσεις γίνεται μάλλον προφανές ότι οί λίγοι υπερασπιστές τής περιοχής κυριολεκτικά καταποντίστηκαν μέσα στόν ώκεανό τής έχθρικής προέλασης. Τά υπόλοιπα ενδιαφέρουν μόνο τή φαντασιακή μεταγραφή τών γεγονότων. 29. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÔJI., σ. 399. Στό ημερολόγιο τού Β' Σ.Σ., ατή δράση τής II μεραρχίας άπό τήν 5η Ιουλίου καί τίς 57


τής 'Ηπείρου. Οί συγκρούσεις έγιναν πιό έντονες,30 χωρίς, όμως, καί νά άναχαιτιστούν οί πρόοδοι τών κυβερνητικών δυνάμεων. Στίς 14 'Ιουλίου ή κατάληψη τής περιοχής ολοκληρώθηκε καί ή II μεραρχία άπό κοινού με τή Χ βρέθηκαν άπέναντι στούς κύριους στόχους τους, στή νότια πλευρά τού Γράμμου. Τίς έπόμενες ημέρες τοπικές άποτυχίες, οί άντιδράσεις τού ΔΣΕ καί οί άναμενόμενες διοικητικές άλλαγές καί άναπροσαρμογές έριξαν πάλι αύτές τίς δύο μεγάλες μονάδες σέ κατάσταση άπραξίας.

Τό πρώτο κύμα τής κρίσης Παρά τίς έπιτυχίες στήν κεντρική ζώνη τού μετώπου, τά προβλήματα πού άντιμετώπιζε ή έπιχείρηση «Κορωνίς» γίνονταν ολοένα πιό έμφανή καί πιεστικά. Ό χρόνος περνούσε καί οί άναμενόμενες πρόοδοι δέν έρχονταν. Οί συσσωρευόμενες δυσκολίες, σέ συνδυασμό μέ τήν περικοπή τών έπιζητούμενων στόχων -θυμίζουμε ότι τό άρχικό σχέδιο προέβλεπε τήν παγίδευση καί τήν πλήρη καταστροφή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ- καί μέ τή σταθερή αιμορραγία τών μονάδων προκάλεσαν γενική άθυμία, μιά «κρίση ήθικού» στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Ή άμηχανία καί ή «δημιουργηθείσα βαρεία κρίσις ήθικού»31 έπέβαλαν άλλαγές, νέους άνθρώπους καί νέες ιδέες. Δέν ήταν αύτονόητο ότι καί οί μέν καί οί δέ ήταν δυνατόν νά βρεθούν έκείνη τήν έποχή. «Μετά τήν έπίτευξιν άρχικώς ώρισμένων έδαφικών κερδών», παρατηρούσε ή έκθεση τού Α' Σώματος Στρατού,32 «πραγματοποιηθέντων όμως κατόπιν σφοδρών άγώνων καί σοβαροτάτων ήμετέρων άπωλειών, χωρίς κάν νά έπιτευχθή κατά τούς σκληρούς τούτους άγώνας μία σοβαρά έξάρθρωσις τού όγκου τών συμμοριακών δυνάμεων, κατά τάς άρχάς Ιουλίου άπασαι σχεδόν οί δυνάμεις τού Β' Σ.Σ. είχον καθηλωθεί επικινδύνως πρό τής κυρίας τοποθεσίας άντιοτάσεως τών συμμοριτών καί ούδαμού, δυστυχώς, διεφαίνετο ή πιθανότης διασπάσεως τής κυρίας ταύτης τοποθεσίας καί

έπόμενες μέρες κυριαρχεί ή φράση «Ούδέν άξιόλογον». Πρβλ. Β' Σώμα Στρατοΰ, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 546 κ.έ. 30. Στίς 12 "Ιουλίου ή II μεραρχία είχε άπώλειες 17 νεκρούς (1 άξιωματικός) καί 97 τραυματίες (5 άξιωματικοί). Τήν ίδια μέρα στόν τομέα τής Χ μεραρχίας σκοτώθηκε ό διοικητής τής 35ης κυβερνητικής ταξιαρχίας, ταξίαρχος Παπαναγιώτου. Στό ίδιο, σ. 554. 31. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, ό.π., σ. 23. 32. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων 'Επιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, α 423. 58


«Κορωνίς»

οΰτω ό τεθείς Βασικός σκοπός [υπογραμμισμένο στό κείμενο] τής συντριβής τών συμμοριτών καί τής καταλύσεως τού συμμοριακού κράτους τού Γράμμου δέν παρουσίαζε ελπίδας έπιτυχίας, κυρίως διότι αί άπώλειαι εις Αξιωματικούς καί όπλίτας ήσαν σοβαρώτατοι καί ήρχισε νά χάνεται βαθμιαίως ή πίστις έπί τήν Νίκην». "Αν καί τά έκπορευόμενα άπό τό Α' Σώμα Στρατού -τού οποίου ή διοίκηση, ό στρατηγός Τσακαλώτος, είχε παραγκωνιστεί άρχικά άπό τήν έπιχείρηση «Κορωνίς»- πρέπει νά συνυπολογίζουν τή δυσαρέσκεια καί τήν άνταγωνιστική διάθεση τής ήγεσίας του, οί διαπιστώσεις δέν άπεΐχαν πολύ άπό τήν πραγματικότητα Ή όλη υπόθεση στά μέσα Ιουλίου καρκινοβατούσε έμφανώς. Οί άποτυχίες είχαν συσσωρευτεί τόσο στήν άνατολική πλευρά τών βουνών, Άμμούδα κλπ., όσο καί σε αύτή μπροστά στόν Κλέφτη καί τήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου. Οί πρόοδοι, όμως, τής II καί τής Χ μεραρχίας άπό τά νότια καί νοτιοανατολικά είχαν άφήσει έκθετες τίς κυβερνητικές δυνάμεις πού μάχονταν άπό τήν πλευρά τής Ηπείρου, καθώς ή δική τους καθήλωση έμπόδιζε τήν πραγματοποίηση οποιουδήποτε εύρύτερου έλιγμού.

Ό περί «κρίοης» λόγος θ ά ήταν ίσως χρήσιμες, στό σημείο αύτό, μερικές παρατηρήσεις στόν «περί κρίσης» λόγο. Πραγματικά, μετά τίς πρώτες ήμερες τών μαχών στόν Γράμμο, ιδιαίτερα στήν κυβερνητική πλευρά, άρχισε νά γίνεται διαρκώς λόγος γιά «κρίση» καί γιά δύσκολη κατάσταση τού στρατού. Καθώς μάλιστα οί άναφορές αυτές δέν προέρχονται μόνο άπό προπαγανδιστική φιλολογία τής 'Αριστεράς άλλά έκπορεύονται συχνότερα άπό πλευρές τής κυβερνητικής παράταξης, θά μπορούσε νά έρμηνευτεΐ ή κατάσταση ώς πραγματικά επισφαλής γιά τό στρατόπεδο τού Εθνικού Στρατού, θ ά ήταν φυσικά υπερβολικό νά δεχτούμε κάτι τέτοιο. Οί συσχετισμοί δυνάμεων μεταξύ τών δύο στρατοπέδων δέν κατασκευάζονταν στά πεδία τών μαχών άλλά πίσω άπό αύτά, σέ όλους τούς χώρους όπου υπήρχε καί λειτουργούσε ή ελληνική κοινωνία. Σέ αυτούς τούς χώρους ή κυβερνητική παράταξη, μέ άπόλυτο έλεγχο στίς πόλεις, μέ δεδομένη τήν οικονομική καί πολιτική στήριξη ισχυρών δυνάμεων καί τήν κοινωνική δυναμική πού δημιουργούσε ό πακτωλός τής ξένης βοήθειας, ειχε τήν άπόλυτη υπεροχή. Δέν τέθηκε δηλαδή ζήτημα ευρύτερων άνατροπών καί οί προσδοκίες τής 'Αριστεράς γιά ευρύτερες κοινωνικές καί πολιτικές άνακατατάξεις μέ άφετηρία τίς στρατιωτικές έξελίξεις παρέμειναν στό χώρο τού φανταστικού, τουλάχιστον σέ ό,τι άφορούσε τή δική της υπόθεση. 'Από πού προέρχεται λοιπόν ή ιδέα τής κρίσης; Γιά νά άρχίσουμε άπό τή δευτερεύουσα πλευρά τού ζητήματος, δέν πρέ59


πει νά υποτιμηθεί ή συμμετοχή τοϋ όρου «κρίση» στίς έντονες διαμάχες γύρω άπό τήν έξουσία, πού σοβούσαν έκείνη τήν έποχή στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Οί έξελίξεις πού ξέσπασαν φανερά τό φθινόπωρο ήταν έντονα παρούσες στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων τού Γράμμου. Υπενθυμίζουμε ότι άν καί τό καθεστώς πού έπικρατούσε στήν Αθήνα δέν ήταν ολοκληρωτικό ή δικτατορικό, ή άσκούμενη έξουσία, λόγω τών ειδικών νομοθετικών πλαισίων πού τήν περιέβαλλαν, τής ολόπλευρης σύνδεσής της μέ τόν πλουτοφόρο ξένο παράγοντα καί τής θέσης της στή συσσώρευση καί άνακατανομή άγαθών καί εισοδημάτων, ήταν κάτι περισσότερο άπό ισχυρή. Οί γύρω άπό τίς κεντρικές της θέσεις διαμάχες λοιπόν καί έντονες ήταν καί συχνά «μέχρις έσχάτων». Καθώς ό στρατός ήταν έκ τών πραγμάτων βασικός παράγοντας στή διεκδίκηση αύτών τών κεντρικών θέσεων, τό γενικό κλίμα αύτής τής πολιτικά μεταβατικής έποχής μεταφερόταν αυτούσιο σ' αύτόν καί προκαλούσε εύκολες άλληλοκατηγορίες καί άτμόσφαιρα κρίσης. Πέρα, όμως, άπό αύτή τήν αιτία στήν όποια θά άναφερθούμε άναλυτικότερα, υπήρχαν άλλες σοβαρότερες παράμετροι πού έπηρέαζαν τή συμπεριφορά καί τή μαχητική ικανότητα τών στρατιωτών τής πρώτης γραμμής. Τό καλοκαίρι τού 1948, στήν έξω άπό τή ζώνη τών έπιχειρήσεων 'Ελλάδα, στίς πόλεις, στήν 'Αθήνα καί τή Θεσσαλονίκη, υπήρχε διάχυτη ή ιδέα ότι ό πόλεμος, άν δέν είχε άκόμη λήξει, είχε τουλάχιστον τελεσίδικα κριθεί. Ή έντύπωση αύτή δημιουργήθηκε άπό έναν συνδυασμό παραγόντων πού τήν καθιστούσαν ιδιαίτερα πιστευτή. Ή άφετηρία της βρισκόταν μάλλον στό τέλος τής άβεβαιότητας πού άκολουθούσε τά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, στήν άνησυχία τών άστικών κοινωνικών στρωμάτων άλλά καί τού πληθυσμού τών πόλεων στό σύνολο του γιά τό οικονομικό καθεστώς τό όποιο θά διαδεχόταν τά σχήματα πού μέ τόση έπιτυχία είχαν συνδράμει τό χώρο αύτό άπό τό 1943 καί μετά. Επιβεβαιώθηκε δηλαδή ότι τό καθεστώς τής γενναίας οικονομικής στήριξης, πού εδραιώθηκε τό 1943 μέ τόν 'Ερυθρό Σταυρό καί τίς διεθνείς συμφωνίες, με τήν Έ μ *Ελ καί τήν ΟΥΝΡΑ, θά τό διαδέχονταν τά άμερικανικά κονδύλια καί ή πολύμορφη ένίσχυση τοϋ Σχεδίου Μάρσαλ. Ή έπιβεβαίωση αύτή έγινε άντιληπτή άπό τόν καθένα άπό τήν άνοιξη τού 1948, καί άπό πολλούς, παρά τίς δυσχέρειες, κρίθηκε πιό ικανοποιητική άπό τίς παλαιότερες οικονομικές συμφωνίες. Τό Σχέδιο Μάρσαλ, γενικά ή άμερικανική βοήθεια, τό είδαμε καί άλλού, είχε τό προτέρημα ότι «άνοιγε δουλειές», ότι ένσωμάτωνε εύρύτερα κοινωνικά στρώματα στίς λειτουργίες καί στά οφέλη του καί ότι, έν πάση περιπτώσει, δημιουργούσε ελπίδες άκόμη καί στούς μή άμεσα έπωφελουμένους. Τό δεύτερο στοιχείο ήταν ό ουσιαστικός έξοβελισμός τής πολιτικής δραστηριότητας τής Αριστεράς άπό τίς πόλεις στή διάρκεια τού 1947, έξοβελισμός πού, τό καλοκαίρι τοϋ 1948, ήταν αισθητός άκόμη καί στά μικρότερα άστικά κέντρα. Τό ρεύμα έθελοντών άπό τίς πόλεις πρός τά βουνά είχε στερέψει ολοκληρωτικά. Γιά όσους δηλαδή κατοικούσαν στίς πόλεις ό 60


«Κορωνίς»

πόλεμος είχε κριθεί, τό είχαν δει με τά μάτια τους. Ή πείρα μάλιστα πού είχαν αποκτήσει στίς άμέσως προηγούμενες εποχές τούς έπέτρεπε νά καταλήξουν σέ άκόμη πιό αισιόδοξα, άπό τήν πραγματικότητα τήν ίδια, συμπεράσματα Στή διάρκεια τής κατοχικής 'Αντίστασης, άκόμη καί στίς πιό δύσκολες γιά τήν 'Αριστερά έποχές, ή τελευταία είχε τόν τρόπο νά κάνει αισθητή τήν παρουσία της στίς πόλεις, νά δρά καί νά άναπτύσσεται έκεΐ. Καί όμως, ούτε τότε τό ΕΑΜ είχε καταφέρει νά πλησιάσει τήν έξουσία Σέ πολλούς, τό 1948, φαινόταν άκατανόητο πώς ό Δημοκρατικός Στρατός, άποκλεισμένος στά όρη, τά δάση καί τίς ερημιές, θά μπορούσε νά πραγματοποιήσει αύτό πού τό πανταχού παρόν ΕΑΜ δέν πέτυχε. Δέν είχαν δέ άδικο στίς εκτιμήσεις τους. Γιά τόν κόσμο τών πόλεων, λοιπόν, ό πόλεμος είχε κριθεί καί είχε τελειώσει. Ή κυβερνητική προπαγάνδα, ρητορική, βαριά, άμετρα αισιόδοξη, ένίσχυε αύτό τό πνεύμα. Έχουμε δέ δει καί σέ άλλα σημεία τού παρόντος έργου ότι ό κόσμος τών πόλεων ήταν ή πλειοψηφία τής έλληνικής κοινωνίας. "Οχι μόνο έπειδή οί πόλεις, ήδη πρίν άπό τό 1940, περιέκλειαν υπερβολικά μεγάλο ποσοστό τού πληθυσμού, άλλά καί έπειδή, τό 1948, βρισκόταν συγκεντρωμένο σέ αύτές, έκούσια ή άκούσια, μεγάλο τμήμα τού υπόλοιπου πληθυσμού τής χώρας. Οί στηριγμένες στήν άπό τό έξωτερικό βοήθεια οικονομικές λειτουργίες, ή άσφάλεια καί ή άνωνυμία, ό φόβος τών συμμοριών τής Δεξιάς, έπίσημων ή άνεπίσημων, ή ό ύποχρεωτικός ξεριζωμός τών «συμμοριοπλήκτων» είχαν μεταφέρει κύματα προσφύγων μέσα καί γύρω άπό τούς άστικούς χώρους. Γιά όλους αύτούς ό πόλεμος είχε τελειώσει Γιά όσους πολεμούσαν στό μέτωπο, έπίσης, ή πεποίθηση αύτή δέν ήταν ξένη. Πρώτον, έπειδή προερχόταν άπό τήν κοινωνία στήν όποία πίστευαν καί συνδεόταν μαζί τους ποικιλοτρόπως. Δεύτερον, έπειδή γνώριζαν άπό πρώτο χέρι πού κοιμούνται αύτοί καί πού οί άντίπαλοί τους, μέ τί τρέφονται αύτοί καί μέ τί οί άπέναντι, τί ύπάρχει πίσω άπό αύτούς καί τί πίσω άπό τούς άλλους. Είναι άποκαλυπτικό τό ότι τό 1948 οί αυτόμολοι άπό τόν κυβερνητικό στρατό στούς άντάρτες άλλά καί γενικά οί πράξεις ύπονόμευσης, απείθειας, στάσης κλπ. ήταν μόνο ψήγμα τών άνάλογων περιπτώσεων τού 1946 καί 1947. Όποιες καί νά ήταν οί πεποιθήσεις τών φαντάρων, δίσταζαν νά άφήσουν τό στρατόπεδο τοϋ νικητή γιά έκεΐνο τοϋ νικημένου. Γιά τόν ίδιο λόγο δέν έπιθυμούσαν νά έκτεθοϋν σέ κινδύνους. Τή γενική άπροθυμία γιά έκθεση σέ κινδύνους -κατάσταση πού οδήγησε στήν έκ τών ένόντων σύσταση ούλαμών ή άποσπασμάτων ή κλιμακίων «έπιλέκτων» σέ κάθε σημαντική έπιχείρηση- τήν ένίσχυε άντικειμενικά καί ή ίδια ή ύπεροχή τού κυβερνητικού στρατού σέ μέσα πυρός. Οί στρατιώτες καί οί άξιωματικοί θεωρούσαν συχνά άσκοπο νά έκτίθενται οί ίδιοι σέ κινδύνους όταν ύπήρχε ή άποψη -καί ή προπαγάνδα ένίσχυε αύτή τήν άποψη- ότι τό πυροβολικό καί ή άεροπορία έπαρκούσαν γιά τήν καταστροφή 61


τοϋ αντιπάλου. Άνέβαλαν λοιπόν τίς έφόδους τους μέχρι νά πειστούν ότι δέν άπέμενε τίποτε στήν άπέναντι πλευρά. Ή αύξημένη άναλογία τών άξιωματικών ατούς πίνακες τών άπωλειών οφειλόταν σέ έναν άλλο μηχανισμό. Στήν έπετηρίδα τών άξιωματικών είχαν δημιουργηθεί τήν περίοδο 1941-1945 τεράστια κενά, καθώς δέν υπήρχε μηχανισμός άνανέωσης τού σώματος. Ό στρατός έπίσης ήταν νέος μηχανισμός, καλά προικισμένος καί φιλόδοξος. Δέν ήταν δύσκολο νά κάνει κανείς καριέρα σέ αύτόν, νά κερδίσει, έκτός άπό σειρήτια, άξιόλογη οικονομική καί κοινωνική έπιφάνεια σέ έναν κόσμο όπου δύσκολα ξέφευγε κάποιος άπό τά σύνορα τής μιζέριας. Σημαντικό τμήμα τών άξιωματικών έπιθυμούσε νά «άρπάξει τήν εύκαιρία», νά πάρει παράσημα καί βαθμούς «έπ' άνδραγαθία» καί νά έπωφεληθεϊ άπό τήν κατασκευή τοϋ νέου οικοδομήματος. Η μαχητικότητα πού γεννιόταν άπό αύτή τήν άνάγκη βοηθούσε πολύ τόν στρατό σέ ορισμένες καταστάσεις, κινδύνευε, όμως, νά δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα μέ τήν άνατροπή τών άναγκαίων ισορροπιών. Τό κλειδί γιά τήν άπόδοση τού συστήματος ήταν ή ισορροπία τών άπωλειών. Νά μήν υπερβαίνουν δηλαδή κάποιο λογικό πλαίσιο πού θά έπέτρεπε σέ κάποιον νά διακινδυνεύει έχοντας περισσότερες πιθανότητες νά προαχθεί παρά νά σκοτωθεί ή νά σακατευθεϊ. "Οταν οί πιθανότητες έγερναν πρός τή δεύτερη πλευρά, παρατηρούνταν γενική άπροθυμία καί «πάγωμα» τών φιλόδοξων άξιωματικών, πού άνέβαλαν τήν επένδυση στό μέλλον τους γιά άλλες, πιό σίγουρες μέρες. Κάτι τέτοιο συνέβη στήν έκστρατεία κατά τού Γράμμου, όταν ή άρχική όρμή κυρίως τών νέων άξιωματικών έξανεμίσθηκε έπειτα άπό τίς αύξημένες τους άπώλειες." Τό ΓΕΣ, πού άντιλήφθηκε τήν πορεία τών πραγμάτων, άρχισε νά άπειλεΐ μέ πειθαρχικές κυρώσεις τούς έπιδεικνύοντες δισταγμό άξιωματικούς, δηλαδή μέ τήν καταστροφή τής καριέρας τους. Αύτό έφερε σχετικά άποτελέσματα Ή πτώση τής μαχητικότητας τών άξιωματικών, όπως ήταν φυσικό, είχε συνέπειες σέ όλη τήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων. 33. Ή άριθμητική άνάλυση τών τάσεων παρουσιάζει ενδιαφέρον: τήν πρώτη ημέρα τών έπιχειρήσεων, στίς 16 Ιουνίου, ή XV μεραρχία είχε 59 έκτός μάχης, άπό τούς οποίους 9 άξιωματικοί (ποσοστό 15%). Ή II μεραρχία σέ άπώλειες 17 άνδρών έχασε 2 άξιωματικούς (ποσοστό 12%). Στίς 18 Ιουνίου, ή XV μεραρχία πάλι έχασε 5 άξιωματικούς σέ σύνολο άπωλειών 36 (ποσοστό 14%), στίς 19 δύο στούς 19, στίς 20 τρεις στούς δέκα κλπ. Παρόμοια ηταν ή κατάσταση καί στίς άλλες μονάδες. Στά μέσα Ιουλίου ή συμμετοχή τών άξιωματικών ώς ποσοστό στό σύνολο τών άπωλειών είχε αισθητά μειωθεί: Π.χ. 12 Ιουλίου, II μεραρχία: 6 άξιωματικοί σέ σύνολο 114 άπωλειών (ποσοστό 5,2%), 18 Ιουλίου, I μεραρχία: 7 άξιωματικοί σέ σύνολο άπωλειών 115 (ποσοστό 6,1%) κλπ. Τά στοιχεία άπό τό Β' Σώμα Στρατοΰ, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 497 κ.έ. 62


«Κορωνίς»

Ή σχέση με τήν κοινωνία τών μετόπισθεν, ειδικά έκείνη τών πόλεων, λειτουργούσε άμφίδρομα καί προσέδιδε κοινωνικά καί πολιτικά χαρακτηριστικά στή στρατιωτική κρίση. Είδαμε στά προηγούμενα ότι γιά τούς πολλούς ό πόλεμος στά βουνά ήταν μιά ήδη τελειωμένη υπόθεση. Οί μάχες στόν Γράμμο υπήρξαν μιά οδυνηρή άποκάλυψη, μιά έκπληξη. Οί πόλεις άνακάλυπταν τόν πόλεμο όχι τόσο μέσα άπό τά άκατανόητα πολεμικά άνακοινωθέντα όσο άπό πιό άπτά γεγονότα. Ή άφιξη τών τραυματιών, ό κορεσμός τών νοσοκομείων καί ή παρουσία τους στούς δρόμους έφερε ξανά τήν άγωνία καί τό αίσθημα άβεβαιότητας καί δυσπραγίας. Ή τυχόν στράτευση συγγενών καί φίλων δέν ήταν πλέον μιά ύπόθεση ρουτίνας, όπου ό μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν ή έκτόπιση στό Μακρονήσι. "Ολα πλέον ήταν έπικίνδυνα Δέν ήταν μόνο ό Γράμμος. Ή κοινή γνώμη έμαθε νά δίνει προσοχή σέ ειδήσεις άπό μέρη τής Ελλάδας όπου πρίν τό άντάρτικο ήταν μιά έξωτική «γραφικότητα». Στή Σάμο, τήν Κρήτη καί, προπαντός, τήν Πελοπόννησο, ή άναβαθμισμένη δραστηριότητα τού ΔΣΕ δημιουργούσε πλήθος άπορίες. Κοινωνική άνατροπή δέν συνέβη, γιατί δέν ήταν δυνατόν νά συμβεί. Στίς πόλεις οί κάτοικοι ένιωθαν καί ήξεραν ότι δέν υπήρχε οικονομικό μέλλον έξω άπό τήν άμερικανική βοήθεια καί τίς υπαγορευόμενες άπ" αύτή πολιτικές «άνοικοδόμησης». Γιά τούτο καί ή δυσπραγία καί ή δυσαρέσκεια τών πολλών μεταγράφηκαν σέ πολιτική κρίση, οί περιπλοκότερες σελίδες τής όποιας θά γράφονταν τό φθινόπωρο.

Στήν άλλη πλευρά τά πράγματα δέν ήταν ιδανικά καί εύκολα. Ή πίεση πού δέχονταν οί μαχητές τού ΔΣΕ ήταν άσφυκτική. Πολεμούσαν άντίπαλο ισχυρότερο άπό κάθε άποψη, ένάντια στόν όποιο πολύ λίγοι πίστευαν ότι μπορούσε νά έπιτευχθεΐ σαρωτική νίκη. Οί περισσότεροι κέρδιζαν χρόνο προσμένοντας, όπως μάλλον συνέβαινε καί μέ τήν ήγεσία τους, κάποια άνατροπή στόν διεθνή ορίζοντα ή στό στρατόπεδο τού έχθρού. Στόν Γράμμο, τό καλοκαίρι τού 1948, τό ποσοστό τών βίαια έπιστρατευμένων δέν ήταν άκόμη πολύ υψηλό. Οί περισσότεροι άνηκαν στό χώρο τής 'Αριστεράς, καί μάλιστα τής Αριστεράς τής ύπαίθρου, όπου τό δικαίωμα στή ζωή τούς είχε πρό πολλού άφαιρεθεΐ. Τούς άπέμενε, έτσι πίστευαν καί έτσι ήταν σέ μεγάλο βαθμό, ό άγώνας μέ τό όπλο στό χέρι. Αύτός έξασφάλιζε τουλάχιστον τήν άξιοπρέπεια Σέ καμία περίπτωση δέν ήταν ύπεράνθρωποι. Στίς μάχες έκ παρατάξεως προοδευτικά όλες οί μονάδες τού ΔΣΕ άναγκάστηκαν νά οργανώσουν τμήματα τραυματιοφορέων, ώστε νά μήν απομακρύνονται στά μετόπισθεν μαχητές άξιόμαχοι μέ πρόσχημα τή μεταφορά καί τήν έξασφάλιση τών τραυματιών. "Εμοιαζαν σέ αύτό μέ τούς άλλους άπό άπέναντι. Οί βομβαρ63


δισμοί τούς τρέλαιναν έπίσης. Στά οχυρωμένα υψώματα, ειδικά οτά κλειστά καταφύγια καί πολυβολεία, άρχισε νά έκδηλώνεται μιά άσθένεια πού άργότερα πήρε τή μορφή έπιδημίας. Τήν ονόμασαν «πολεμίτιδα» καί ήταν ένας συνδυασμός ισχυρού τρόμου καί κλειστοφοβίας. "Οσοι τήν πάθαιναν περιέπιπταν σέ μιά κατάσταση άπάθειας καί άδιαφορίας, πού γιά μερικούς υπήρξε μοιραία στό ίδιο τό πεδίο της μάχης.34 Πολλοί δέν συνήλθαν ποτέ καί τέλειωσαν τίς μέρες τους στά άσυλα τών άνατολικών χωρών. Καθώς, όμως, οί περισσότεροι άπό τούς μαχητές τοϋ ΔΣΕ δέν έβλεπαν μπροστά τους καμία άλλη διέξοδο έκτός άπό τή συνέχιση τού άγώνα, οί στρατιωτικές δυσκολίες δέν μεταγράφηκαν σέ «κοινωνική» κρίση. Δέν υπήρξε δηλαδή μιά άνοικτή άντίδραση ή στάση στή βάση τού Δημοκρατικού Στρατού, άν καί περιπτώσεις μεμονωμένων άρνήσεων υπήρξαν πολλές. Αρκετοί καταγόμενοι άπό τή Νότια 'Ελλάδα άντάρτες έφευγαν χωρίς νά ρωτήσουν κανέναν καί πήγαιναν στή Θεσσαλία ή τή Στερεά γιά νά παρουσιαστούν στίς έκεΐ μονάδες τού ΔΣΕ. Ομαδικές, όμως, άπείθειες καί έγκαταλείψεις θέσεων δέν υπήρξαν, τουλάχιστον ώς τή μεγάλη κρίση τού Αύγούστου καί τήν αυτόβουλη υποχώρηση μονάδων τοϋ ΔΣΕ. Ή κρίση, ή δυσαρέσκεια, καί στό έδώ στρατόπεδο έγινε άντικείμενο πολιτικών διεργασιών. Ή ύπόθεση τοϋ Μάρκου Βαφειάδη όφειλε πολλά στίς δυσκολίες τών μαχών τού Γράμμου.

Οί διοικητικές άνακατατάξεις στόν κυβερνητικό στρατό καί ή πτώση τοϋ Κλέφτη Γιά νά διασκεδαστούν ίσιος τά άρνητικά συμπτώματα, γιά νά βρεθεί ή χαμένη δυναμική τής έπίθεσης, στό κυβερνητικό στρατόπεδο άποφάσισαν τή μετατροπή τών διοικητικών ισορροπιών. Τό γενικό στρατιωτικό πρόβλημα έντοπίστηκε στήν περιοχή τής Ηπείρου καί έκεΐ πραγματοποιήθηκε ή τομή. Τό Α' Σώμα Στρατού άνέλαβε τήν εύθύνη τής διεξαγωγής τών έπιχειρήσεων στή δυτική πλευρά τοϋ Γράμμου. Ή άλλαγή άποφασίστηκε στά μέσα 'Ιουλίου καί ή πραγματοποίησή της ολοκληρώθηκε στίς 20 τοϋ ίδιου μήνα. Στίς διαταγές τοϋ σώματος καί τοϋ διοικητή του, άντιστράτηγου Τσακαλώτου, πέρασαν οί IX καί VIII μεραρχίες. Τό πρώτο καθήκον πού τούς άνατέθηκε ήταν ή έκπόρθηση τοϋ Κλέφτη καί τοϋ ορεινού όγκου τού Σμόλικα. Ή πλευρά τής Ηπείρου θεωρούνταν ή πλέον προβληματική τής κυβερνητικής παράταξης καί ή αιτία άποδιδόταν στή διασπορά τών δυνάμεων.

34. Αφήνονταν, λόγου χάρη, άκάλυπτοι στή διάρκεια τών συγκρούσεων. 64


«Κορωνίς»

Σέ σύνολο 31 ταγμάτων" τά έννέα ήταν παρατεταγμένα πρός τή νότια πλευρά τού Γράμμου ένα) τά υπόλοιπα ήταν καθηλωμένα μπροστά στή Μουργκάνα ή περιόριζαν τό Απόσπασμα Σουλίου τού ΔΣΕ. «[...] Ουδέποτε τόσον λίγοι συμμορίται άπησχόλησαν τόσον όγκον εθνικών δυνάμεων», παρατηρούσε ό Τσακαλώτος.34 Ή παρατήρησή του θά είχε περισσότερο νόημα άν συμπεριλάμβανε καί τά προβλήματα πού ή ίδια κατάσταση προκαλούσε στήν άλλη πλευρά. Σύμφωνα μέ τίς εκτιμήσεις τού κυβερνητικού στρατού, στίς 20 'Ιουλίου ό ΔΣΕ ειχε άναπτύξει 500 μαχητές στό χώρο τού Σουλίου (τήν ταξιαρχία Πετρίτη μέ δύο τάγματα), 750 μαχητές στή ζώνη Πωγωνίου-Κασιδιάρη (τάγματα Παπαδημητρίου, Παπαγεωργίου καί Λεπενιώτη) καί 1.000 μαχητές στό θύλακα τής Μουργκάνας ('Αρχηγείο Ηπείρου). Συνολικά δηλαδή στόν εύρύτερο χώρο τής Ηπείρου βρίσκονταν 2.250 μαχητές, ένώ, τήν ίδια στιγμή, γιά τήν προάσπιση τών δυτικών προσβάσεων τοϋ Γράμμου ύπήρχαν μόνο περίπου 1.600 μαχητές." Ή διασπορά δυνάμεων δέν ήταν πρόβλημα τοϋ ένός άπό τούς δύο άντιπάλους. Τό έρώτημα ήταν ποιός θά προλάβαινε πρώτος νά συγκεντρώσει στό κρίσιμο σημείο τίς δυνάμεις αύτές. Σέ αύτό τό ζήτημα ή διοικητική άλλαγή ώφέλησε τόν 'Εθνικό Στρατό. Καθώς οί διοικητικές ζώνες τών έπιχειρήσεων χωρίστηκαν στά δύο, οί κυβερνητικές δυνάμεις στήν "Ηπειρο άπέκτησαν ισότιμη θέση μέ τίς άντίστοιχες στή Δυτική Μακεδονία καί μαζί τό δικαίωμα νά αυτενεργήσουν στήν οργάνωση τής δικής τους έκστρατείας. Οί σημαντικές άλλαγές διοικήσεων καί στελεχών κατώτερων μονάδων, πού άκολούθησαν αύτές τίς άνακατατάξεις κορυφής, πρόσφεραν μιά εντύπωση άλλαγής καί μαζί μιά νέα ένεργητικότητα. Κλειδί τών άλλαγών ήταν ό έπαναπροσανατολισμός τών κυριότερων δυνάμεων τής VIII μεραρχίας πρός τό μέτωπο τοϋ Γράμμου.38 Στήν ούσία έπρόκειτο γιά άντιστροφή τοϋ στρατηγικού πλεονεκτήματος πού διέθετε ό Δημοκρατικός Στρατός οτίς μάχες τής βόρειας Πίνδου. Ό 35. Είκοσι τεσσάρων μεραρχιακών ταγμάτων τών VIII καί IX μεραρχιών, καθώς καί τών άνεξάρτητων ταξιαρχιών 36 καί 71, άλλά καί έφτά ταγμάτων τής Εθνοφρουράς. 36. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, ό.π., σ. 23. 37. Ή 102η ταξιαρχία μέ 480 μαχητές στό Κάμενικ-Στενό, ή 103η ταξιαρχία (Υψηλάντη) σέ Γύφτισσα καί Μπόλιανα μέ 490 μαχητές, ή 105η ταξιαρχία (Τομπουλίδη) στόν Κλέφτη μέ 520 μαχητές καί μία διλοχία στούς Πάδες, "Αρματα με περίπου 120 μαχητές. Πρβλ. Α' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 429. 38. Ή VIII μεραρχία έξακολουθοϋσε νά είναι αληθινό σώμα στρατού όσον άφορα τή σύνθεσή της. Περιλάμβανε τέσσερις ταξιαρχίες (74η, 75η, 76η καί 36η) καί έννέα τάγματα έλαφρού πεζικού, δηλαδή σύνολο 21 ταγμάτων. Σέ κανονικές συνθήκες μία μεραρχία είχε στή δύναμή της έννέα τάγματα πεζικού. 65


πως ό τελευταίος μπορούοε νά κινείται οέ έσωτερικές γραμμές γιά νά μεταφέρει δυνάμεις άπό τό ενα σημείο τοΰ μετώπου στό άλλο, έτσι καί σέ αύτή τήν περίπτωση τό Α' Σώμα προχώρησε στή συγκέντρωση τών δυνάμεων τής VIII μεραρχίας, πού βρίσκονταν διάσπαρτες στά διάφορα σημεία τής 'Ηπείρου πρός τόν Σμόλικα, πρίν μπορέσει ό άντίπαλος νά μεταφέρει τίς δικές του πρός τό ίδιο σημείο. Ή κίνηση αύτή περιέκλειε κάποιους κινδύνους στήν περίπτωση πού ό ΔΣΕ άντιδρούσε στίς περιφερειακές περιοχές. Τό περίσσευμα στήν περίπτωση τών κυβερνητικών δυνάμεων περιόριζε τούς σχετικούς κινδύνους καί δημιουργούσε μιά σχετική αυτοπεποίθηση. Τό σημείο όπου θά συγκεντρώνονταν οί προσπάθειες τής VIII μεραρχίας ήταν ή κορυφή τού Κλέφτη, στόν Σμόλικα Στό σημείο αύτό είχε ήδη καθηλωθεί πρίν άπό πολύ καιρό ή IX μεραρχία Ή τελευταία, μετά τήν άνακοπή τής προέλασής της κατά μήκος τών συνόρων, στίς 23 'Ιουνίου, προσανατολίστηκε πρός νέους, λιγότερο φιλόδοξους στόχους. Οί δύο νέες αποστολές πού τής άνατέθηκαν ήταν ή κατάληψη τών στρατηγικής σημασίας θέσεων, τού Κλέφτη (ύψ. 1846) άρχικά -κλειδί τής κυριαρχίας στόν Σμόλικα- καί τής Γύφτισσας στή συνέχεια. Ή άποστολή αύτή, στό πνεύμα τής γενικής άναθεώρησης τών σχεδίων τής επιχείρησης «Κορωνίς», οδηγούσε τή μεραρχία, όπως καί τίς ενισχύσεις πού πλέον άρχισαν νά ρέουν πρός αύτή, σέ άγώνα στατικό καί αιματηρό. Ό Δημοκρατικός Στρατός είχε στήν περιοχή άρχικά ένα καί άργότερα δύο τάγματα "Αν καί ή κυβερνητική προπαγάνδα παρουσίαζε τότε τό συγκρότημα τοΰ Κλέφτη ώς μιά άριστα οχυρωμένη καί προστατευμένη άπό ναρκοπέδια, παγιδεύσεις καί συρματοπλέγματα ζώνη, ή πραγματικότητα πρέπει νά ήταν λιγότερο έντυπωσιακή. Ό Ζαφειρόπουλος, άναφερόμενος στήν άρχή τών μαχών, παρατηρεί ότι «άπό άπόψεως έχθρού τόσον ή κατοχή ήτο άσθενής, όσον καί ή άμυντική όργάνωσίς του δέν ήτο προσηρμοσμένη εις τό έδαφος καί τό σχέδιον τών πυρών του έπαρουσίαζε διάκενα καί πολλούς νεκρούς χώρους»." Έξαλλου, κάθε φορά πού βρισκόμαστε μπροστά σέ τρομερές καί φοβερές περιγραφές τών οχυρών καί τής άμυντικής οργάνωσης τοΰ Δημοκρατικού Στρατού στόν Γράμμο, θά ήταν καλό νά σκεφτόμαστε τόσο τίς δυνατότητες τοΰ ΔΣΕ σέ τεχνικές καί υλικά, τίς δυνατότητες πρόσβασης καί μεταφορών, όσο καί τό διατιθέμενο έργατικό δυναμικό, τό όποιο κάθε άλλο παρά άπεριόριστο ήταν. Τό μέγιστο πού θά μπορούσε νά άποδώσει μιά τέτοια κατάσταση ήταν πρόχειρα έργα έκστρατείας. Αύτά καί έδωσε, αύτά καί υπήρχαν στή διάρκεια τών συγκρούσεων στόν Γράμμο.

39. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ολ., σ. 398. 66


Οί συγκρούσεις στόν Κλέφτη άπό τήν κυβερνητική σκοπιά. Δραστηριότητα καί απώλειες τών πολιορκητών τοΰ Κλέφτη40 28 Ιουνίου ΙΧη Μεραρχία: Πρός τόν Κλέφτη κατελήφθη τό ύψωμα (Σ. 0497) τού έχθρού συμπτυχθέντος μετά πολλών άπωλειών. 29 'Ιουνίου ΙΧη Μεραρχία: [...] ένήργησε κατά άνωνύμου Κλέφτη μή έπιτυχούσα τήν κατάληψίν του. 30 Ιουνίου ΙΧη Μεραρχία: [...] κατέλαβον τό ύψ. 1264 κατόπιν άγώνος καί συνέχισεν προσπάθειαν πρός Κλέφτη. [...] Άπώλειαι: Ν.Ο. 7, Τ.Α. 4, Τ.Ο. 55.14" 2 'Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: [...] Κυκλωτική ένέργεια άπό Ν. τού Κλέφτη επέτυχε νά άχθη κατόπιν σκληρού άγώνος καί άρσεως ναρκοπεδίου μέχρι (Σ. 068963) έπί τής όδοΰ Κλέφτη-'Ελεύθερον. Άπώλειαι ήμετέρων: Ν.Α. 2, Ν.Ο. 3, Τ.Α. 1, Τ.Ο. 17. 4 Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: 'Εχθρική άντεπίθεσις κατά τάς πρωινάς ώρας κατά τμημάτων μας έπί άνωνύμου Κλέφτη, άνέτρεψεν ταύτα 12 'Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: Είς περιοχήν Κλέφτη κατέλαβε τό άνώνυμον κατόπιν σκληρού άγώνος όπερ διετήρησε παρά σφοόράν άντεπίθεσιν τού έχθρού. 14 Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: 'Επίθεσις τοΰ έχθροΰ άπό 21.30 ώρας μέχρι 02.00 σήμερον κατά ΔΙΣΛΙΤΣΑ άπεκρούσθη. Έπιθετικαί ένέργειαι πρός ΰψ. 1206, ύψ. 1061 καί ύψ. 1364 έσχον μικράν πρόοδον λόγω άντιδράσεως έχθρού. 17 Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: Ενέργεια πρός ΰψ. 1061 δέν έπέτυχε κατάληψίν τούτου. 40. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις "Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 538 κ.έ. Από 26 "Ιουλίου, Α' Σώμα Στρατοΰ, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 422 κ.έ. 41. Ν.Α.: νεκροί άξιωματικοί, Τ.Α.: τραυματίες αξιωματικοί, Ν.Ο.: νεκροί οπλίτες, Τ.Ο.: τραυματίες οπλίτες. 67


19 'Ιουλίου ΙΧη Μεραρχία: Κατά τήν νύκτα τμήματα έπί (Ν.0404) άπέκρουσαν κατόπιν ήρωικής πάλης δύο ίοχυράς έχθρικάς άντεπιθέσεις. [·..] [Άπό 26 'Ιουλίου τήν πολιορκία τού Κλέφτη άνέλαβε τό Α' Σώμα Στρατού, τό όποιο ένίοχυοε τήν έπίθεση μέ μονάδες προερχόμενες άπό τήν VII μεραρχία Ή κατάληψη τής κορυφής Κλέφτης έγινε ό κύριος στόχος τών ένεργειών τού Α' Σώματος Στρατού] 26 'Ιουλίου (I) Βάσει προπαρασκευασθείσης ύπό τής VIII Μερ. έπιχειρήσεως τήν 260650 ώραν'421 ή 75 Ταξιαρχία επετέθη μέ τό 584 Τάγμα έν πρώτω κλιμακίω ύποστηριζομένη μέ τό σύνολον Πυρ/κού, Αεροπορίας, όλμων. (II) Κατόπιν σκληρού 4ώρου άγώνος έπί έδάφους τελείως άποτόμου καί παρεχούσης μόνον ώρισμένας διαβάσεις πρός κίνησιν, ώργανωμένη δέ ισχυρότατα μέ όπλοβολεΐα άνθεκτικώτατα εις βομβαρδισμούς καί πυκνά ναρκοπέδια, τό ύψωμα Κλέφτης κατελήφθη'431 τήν 1055 ώραν. [...] 27 'Ιουλίου [...] Σώμα Στρατού έξέδωκε κάτωθι [...] Διαταγήν του. Πρός 75 Ταξιαρχίαν καί ν ΐ ΐ ΐ η Μεραρχίαν. Γνωρίζω λύσσα συμμοριτών διά Κλέφτην. Δέν ύποτιμώ προσπάθειας γενναίων Πεζικού. Παραμένει γεγονός ότι κατελήφθη. Προσωπικώς άντελήφθην ότι Δ/ταί Ταγμάτων ένεργήσαντες τολμηρώς δέν ένήργησαν συνετώς μή ύποστηρίξαντες έπίθεσιν. [...] Κλέφτην θεωρώ καταληφθέντα ύπό 75 Ταξιαρχίας καί άνέφερον άπόψε «ότι διεξάγεται άγών», διότι δέν πρόκειται νά σταματήση. [...] Άπόψε νυκτερινοί συνεχείς έπιόρομαί καί φραγμοί Αοιπαί ένέργειαι κατά άπόλυτον πρωτοβουλίαν καί κρίσιν σας. Θ. Τσακαλώτος [...] Τήν 1150 ώραν κατόπιν προπαρασκευής Πυροβολικού καί όλμων οί συμμορίται έξαπέλυσαν άντεπίθεσιν ήτις άνέτρεψεν 584 Τάγμα'441 καί ήνάγκασε τούτον συμπτυχθή εις βάσεις έξορμήσεως.

42. Προσδιορισμός ημερομηνίας καί ώρας σύμφωνα μέ τό σύστημα τοϋ ΓΕΣ: οί δύο πρώτοι άριθμοί δίνουν τήν ημερομηνία καί οί τέσσερις πού άκολουθοΰν τήν ώρα 43. Ή ορθότερη έκφραση θά ήταν «σχεδόν κατελήφθη». 68


«Κορωνίς»

[...] Άπώλειαι εκατέρωθεν λίαν σοβαραί. Ή μετά τήν κατάληψιν τοΰ Κλέφτη άπώλεια τούτου δι' άντεπιθέοεως προκάλεσε τάς κατωτέρω Διαταγάς τού Δ/τού τού Σώματος. Α' Σ.Σ. [...] Πρός Ταξίαρχον Κετσέαν Δ/τήν 75 Ταξιαρχίας. Γνωρίζω έπιμονήν σας ώστε νά μήν παρίσταται άνάγκη νά προσθέσω τί. Γνωρίσατε όμως εις Δ/τάς Μονάδων ότι κατάληψις Κλέφτη, βάσει άναφοράς σας άνεκοινώθη πρός όλους ώς χαρμόσυνος. Τοιαύτη άναφορά δέν θά άκυρωθή. Κλέφτης θά άνακαταληφθή οπωσδήποτε άπόψε ύπό οποιασδήποτε προϋποθέσεις έστω καί διά τής λόγχης. Τσακαλώτος 28 'Ιουλίου [...] 583 [Τάγμα] διετέθη 75 Ταξιαρχίαν διά κατά Κλέφτην ένέργειαν. Λόγω ισχυρών άντιδράσεων έχθροΰ έπί Κλέφτη, Σ. Στρατού διέταξε 36 Ταξιαρχίαν συνέχιση κίνησίν της [...] πρός αύχένας Σμόλικα διά προσβολήν Κλέφτη άπό Νότου καί 'Ανατολών. 602 Τάγμα (71 Ταξιαρχία) συγκεντρωθή Κόνιτσαν ένεργήση κατά Κλέφτην άπό Νότου. [...] 1 Αυγούστου [...] Τήν 0430 ώραν τό 583 Τάγμα εξόρμησε αίφνιδιαστικώς καί έχοντας έν πρώτω κλιμακίω έπιλέκτους 'Αξιωματικούς καί όπλίτας του έθεσε πόδα έπί κορυφής Κλέφτη καί έν συνεχεία μέχρι 0630 ώρας κατόπιν άγώνος σώματος πρός σώμα ολοκλήρωσε Κλέφτην, συμμοριτών συμπτυχθέντων εις άνώνυμα άμέσως 'Ανατολικώς Κλέφτη· Έν συνεχεία ώθήθη ταχέως πρός Κλέφτην τό 584 Τάγμα, ένώ χρόνον ή Διλοχία 524 Τάγματος έκινεΐτο πρός βόρεια κράσπεδα Κλέφτη [...] Τό Πυροβολικόν υπεστήριξε λίαν άποτελεσματικώς τά κατά Κλέφτην ένεργούντα τμήματα [...] Ή άεροπορία παρατηρήσεως καί μάχης άπό τής έω εύρίσκετο διαρκώς υπεράνω τού πεδίου τής μάχης

44. Από τήν κορυφή Κλέφτης όπου είχε καθηλωθεί. 69


διά συνεχών άναγνωρίσεων καί προσβολών [...] 5 έξοδοι Χάρβαρντ καί 26 έξοδοι Σπιτφάιρ άποδεικνύουν τήν έξαιρετικήν προσπάθειαν ήν οί έξαίρετοι άεροπόροι μας κατέβαλον κατά τήν σκληράν ταύτην μάχην. [...] Ή κατάληψις τοϋ Κλέφτη [...] κατέδειξε καί είς τους συμμορίτας άλλά καί στά ήμέτερα τμήματα τήν έπιμονήν, αίσιοδοξίαν καί άπόφασιν τοϋ Σώματος όπως έξαρθρώση τήν άμυντικήν διάταξιν τών συμμοριτών καί έξαρθρώση τό Κράτος τοΰ Γράμμου. Αί Μονάδες άντελήφθηκαν πλέον ότι τιθέμενος ύπό τοΰ Σώματος άντικειμενικός σκοπός θά κατελαμβάνετο ύπό οιασδήποτε συνθήκας (έδάφους - έχθρού) καί συνεπώς ήλλαξαν νοοτροπίαν άποκτήσασαι τήν έπιβαλλομένην άποφασιστικότητα καί τό έπιθετικόν πνεύμα [...] Συνολικοί άπώλειαι μαχών Κλέφτη άπό 26 'Ιουλίου μέ 2 Αυγούστου. Ημετέρων Νεκροί Αξιωματικοί 6 Οπλίται 25 Τραυματίαι Αξιωματικοί 12 234 Οπλίται 18 Σύνολον Αξιωματικοί 259 Οπλίται Συμμοριτών1451 171 Νεκροί 6 Συλληφθέντες 44 Παραδοθέντες 287 Τραυματίαι 528 Σύνολον Λάφυρα Πολυβόλα 'Οπλοπολυβόλα Όλμοι

7 15 4

45. Δέν προσδιορίζεται ό τρόπος υπολογισμού καί έξακρίβωσης. Όπως συνήθως συμβαίνει στίς έκτιμήσεις άπωλειών τοϋ άντιπάλου, οί άναλογίες δέν φαίνονται ιδιαίτερα πειστικές. 70


«Κορωνίς»

Οί συγκρούσεις γύρω άπό τόν Κλέφτη κράτησαν περίπου σαράντα μέρες καί διεξήχθησαν σύμφωνα μέ τίς γνωστές συνταγές. 'Επιθέσεις καί έγχειρήματα άπό τόν κυβερνητικό στρατό κατά τή διάρκεια τής ήμέρας, μέ έντονη χρήση τής άεροπορίας καί τού πυροβολικού, καί άντεπιθέσεις ή έγχειρήματα τού Δημοκρατικού Στρατού τή νύχτα Ή άριθμητική άνωτερότητα τοϋ κυβερνητικού στρατού περιοριζόταν άπό τήν άδυναμία γενικής άνάπτυξης τών δυνάμεων σέ τόσο στενούς χώρους, σέ ζώνες προσέγγισης καί έφόδου πού προσδιορίζονταν άπό περάσματα καί στενούς αυχένες. Ακόμη καί ή συγκέντρωση στίς θέσεις έξόρμησης ήταν πολύπλοκη ύπόθεση, καθώς θά έπρεπε νά άποφευχθούν οί μεγάλες πυκνότητες πού θά πρόσφεραν άριστο στόχο στά πυρά τών όλμων. Ή διοίκηση τής 75ης κυβερνητικής ταξιαρχίας άντικαταστάθηκε μετά τίς πρώτες έφόδους, γιατί διέθεσε μόνον ένα τάγμα γιά τήν άρχική έφοδο. Θά μπορούσε νά άναρωτηθεΐ κανείς τί άκριβώς θά πρόσφερε ένα δεύτερο ή τρίτο τάγμα σέ τόσο στενό χώρο: ίσως μόνο τή γρήγορη έναλλαγή γιά συνεχή επανάληψη τών έπιθέσεων άπό ξεκούραστες μονάδες. Τελικά, ό Τσακαλώτος δέχθηκε ότι ιδανικό μέγεθος γιά τή δύναμη πού θά έξαπέλυε τίς έπιθέσεις στήν κορυφή ήταν οί έξι λόχοι (ένάμισι τάγμα). Στό κάτω κάτω ό άντίπαλος είχε τότε πάλι κατώτερες σέ άριθμό καί υποστήριξη δυνάμεις. Τήν περιοχή αύτή τού Σμόλικα τήν προάσπιζε ή 105η ταξιαρχία τού ΔΣΕ (Τομπουλίδη). Σύμφωνα μέ τίς εκτιμήσεις τών Γραφείων Πληροφοριών τού 'Εθνικού Στρατού, στίς 20 'Ιουλίου ή δύναμη τής ταξιαρχίας άνερχόταν σέ 520 μαχητές διαρθρωμένους σέ δύο τάγματα (Παλαιολόγου καί Μακεδόνα) καί δύο άνεξάρτητους λόχους.44 Στήν έπίμαχη κορυφή ειχε έγκατασταθεΐ άρχικά τό τάγμα τού Ηλία Αλευρά καί στή συνέχεια, άπό τά μέσα Ιουλίου, τό τάγμα τού Κ. Παλαιολόγου.47 Ή σύνθεση δέ τών ταγμάτων τού ΔΣΕ ήταν σαφώς μικρότερη τής άντίστοιχης τού κυβερνητικού στρατού (στίς καλές έποχές είχαν τρεις λόχους τών 80-90 μαχητών). Ή άναζήτηση άδύνατων σημείων καί κενών στήν άντίπαλη διάταξη προκαλούσε συνεχείς κρούσεις μέ μικρές μονάδες (άπό διμοιρία ώς διλοχία) στή γύρω ζώνη, πού οί μαχητές τού ΔΣΕ έπρεπε νά άνατρέπουν συνεχώς μέ άντεπιθέσεις. Τό άποκορύφωμα τών κυβερνητικών προσπαθειών -τής IX μεραρχίας

46. Α' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 429. Σύμφωνα μέ τήν ίδια έκθεση (σ. 488), τό τάγμα τού Κ. Παλαιολόγου είχε στήν άρχή τής έπίθεσης τοϋ Α' Σ.Σ., στίς 20 Ιουλίου, 220 μαχητές. 47. Ό περί «φανατισμού τών Σλαβομακεδόνων» λόγος δέν μπορούσε νά έχει έφαρμογή στήν περίπτωση τού Κλέφτη. Ό Κώστας Παλαιολόγος καταγόταν άπό τήν περιοχή τής "Αρτας καί μεγάλο μέρος τοϋ τάγματος του τό άποτελοϋσαν Θεσσαλοί. 71


δηλαδή- έγινε στά μέσα 'Ιουλίου. Μαζικές επιθέσεις οδήγησαν σέ μερικές έπιτυχίες, τήν κατάληψη γειτονικών υψωμάτων καί τήν προσέγγιση τής έπίμαχης κορυφής τού Κλέφτη περίπου στό ενα χιλιόμετρο. Χρειάστηκαν όμως οί ένισχύσεις άπό τίς δυνάμεις τής VIII μεραρχίας καί οί συνολικότερες κινήσεις τών δυνάμεων τής τελευταίας στήν περιοχή τοϋ Σμόλικα γιά νά υπάρξει κάποιο ουσιαστικό άποτέλεσμα Ό Κλέφτης έμεινε τελικά στά χέρια τών δυνάμεων τοϋ Έθνικοϋ Στρατού στίς 2 Αύγούστου 1948. Ή πτώση του σήμαινε τήν άπώλεια τοϋ ορεινού όγκου τού Σμόλικα γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό καί τό κλείσιμο τής όδοϋ έπικοινωνίας τών Ζαγορίων, μόνου σημείου έπαφής μέ τή νοτιότερη 'Ελλάδα 'Εξάλλου, στήν περιοχή τών Ζαγορίων καί τού Σμόλικα, ή πανστρατιά πού ειχε κηρύξει ό Εθνικός Στρατός στήν "Ηπειρο έφερε, ώς τήν 1η Αύγούστου, περίπου 22 κυβερνητικά τάγματα Ή τεράστια αύτή δύναμη συμπλήρωσε ταχύτατα τήν κατάληψη τοϋ ορεινού όγκου τού Σμόλικα καί επέτρεψε στίς διοικούμενες άπό τό Α' Σώμα Στρατού δυνάμεις νά είναι παρούσες στό ραντεβού μέ τίς δυνάμεις τού Β' Σώματος στίς 5 Αύγούστου. Ή άπό κοινού έπίθεση στόν κεντρικό Γράμμο μπορούσε πλέον νά ξεκινήσει, έστω καί μέ μερικές εβδομάδες καθυστέρηση.

ΟΙ μάχες στόν Προφήτη Ηλία καί στό Ταμπούρι Ό νέος στόχος ήταν ή περιοχή τών υψωμάτων Ταμπούρι καί Γύφτισσα, στήν τακτική σημασία τών όποιων προαναφερθήκαμε. Ή έπίθεση άρχισε νωρίς τά ξημερώματα στίς 26 Ιουλίου μέ κοινές ένέργειες τής II καί τής Χ μεραρχίας, μιάς εντυπωσιακής δηλαδή, σέ σύγκριση μέ τό μέγεθος τών στόχων, δύναμης. Οί δυνάμεις τών δύο μεραρχιών πέρασαν τόν ποταμό Μαρδίτσα καί βρέθηκαν άντιμέτωπες μέ ισχυρές άντιστάσεις τού ΔΣΕ στό Γκρίπομαν καί άλλού. Ή Χ μεραρχία'μάλιστα υποχρεώθηκε νά ξαναπεράσει τό ποτάμι πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. Ή άσχημη τροπή τής έπίθεσης έξακολούθησε καί τήν επόμενη ήμέρα «[Γκρίμπομαν, IIa Μεραρχία] Καθ' όλην τήν ήμέραν διεξήχθη λυσσώδης άγών τών τμημάτων άχθέντων εις άπόστασιν 150 μ. άπό τούτου. Περί τήν 1800 ώραν δύο λόχοι τού κλιμακίου έπιθέσεως έμπεσόντες εις ναρκοπέδιον έσχον άπαντας άξιωματικούς των (7) έκτός μάχης καί μέγα άριθμόν οπλιτών. Τό τοιούτον έσχεν έπίδρασιν έπί τών τμημάτων άτινα πιεζόμενα ύπό τού έχθρού καί λόγω τής μεγάλης κακοκαιρίας άναγκάσθησαν νά συμπτυχθώσιν».48 Μετά άπό αύτές

48. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 568. 72


«Κορωνίς»

τίς αποτυχίες οί δύο κυβερνητικές μεραρχίες διέκοψαν προσωρινά τόν άγώνα γιά νά άναδιοργανώσουν τίς δυνάμεις τους. Στίς 29 'Ιουλίου, ό Δημοκρατικός Στρατός ολοκλήρωσε καί τή δική του άναπροσαρμογή δυνάμεων. Στήν έπίμαχη περιοχή, στό Ταμπούρι, έφθασαν σημαντικές δυνάμεις. Στίς δυνάμεις τής 16ης ταξιαρχίας (Παλαιολόγος) καί τής 103ης ταξιαρχίας (Υψηλάντης) προστέθηκαν τμήματα πού μόλις είχαν φθάσει άπό τή Θεσσαλία καί τή Ρούμελη. Τό άποτέλεσμα ήταν σκληρότατες μετωπικές συγκρούσεις στήν περιοχή. Ό κυβερνητικός στρατός, διαρκώς ένισχυόμενος, έξαπέλυσε πλήθος έπιθέσεων ένάντια στά έπίμαχα υψώματα καί ό Δημοκρατικός Στρατός άντιδρούσε μέ σταθερή άμυνα τήν ήμερα καί μέ άντεπιθέσεις τή νύχτα. Οί άπώλειες καί άπό τίς δύο πλευρές ύπήρξαν ιδιαίτερα σοβαρές. Οί πρώτες πρόοδοι έγιναν στίς 30 καί 31 Ιουλίου όταν καταλήφθηκαν τά πρώτα υψώματα τής τοποθεσίας, τό Γκρίμπομαν, ή Φλιάμα καί ό Προφήτης Ηλίας τής Φούρκας, όπου καί υπήρχαν 12 πολυβολεία τού Δημοκρατικού Στρατού. «Ή κατάληψις τού Γκρίμπομαν καί Προφ. Ηλία Φλιάμας έγένετο κατόπιν σκληροτάτου καί άποφασιστικού άγώνος, καθ' όν διενηργήθησαν ύπό τών συμμοριτών ίσχυραί άντεπιθέσεις, αϊτινες ύπήρξαν έπιτυχεϊς πρός στιγμήν, άλλά δι' άντεπιθέσεων αιματηρών κατωρθώθη ή τελική κατάληψις τών υψωμάτων μέ σοβαράς άπωλείας διά τούς συμμορίτας».49 Ή κατάληψη τής πιό ισχυρής τοποθεσίας, τού υψώματος Ταμπούρι, έγινε μετά άπό πέντε ήμερες σκληρών συγκρούσεων. Τό ύψωμα αύτό ήταν σημείο συνάντησης -σύμφωνα μέ τό άναθεωρημένο σχέδιο τού Εθνικού Στρατού- τών VIII καί IX μεραρχιών, πού ξεκινούσαν άπό τήν "Ηπειρο, καί τών II καί Χ μεραρχιών, πού συνέκλιναν άπό τή Δυτική Μακεδονία καί τήν περιοχή τοΰ Μετσόβου. Ή σημασία τής προάσπισής του έχασε, στή διάρκεια τών σκληρών μαχών γιά τήν κατάληψή του, τήν καίρια γιά τή διάταξη τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ σημασία της μετά τήν κατάληψη τοΰ Κλέφτη, στίς 2 Αύγούστου. Ή θέση μάλιστα τών άμυνομένων μπορούσε γρήγορα νά καταστεί έπισφαλής μέ τή συνέχιση τής προέλασης τής IX μεραρχίας πρός τίς προσβάσεις τής κοιλάδας τοΰ Σαραντάπορου. Παρ' όλ' αϋτά, τό πείσμα δέν έλειψε, μέχρι τήν τελευταία στιγμή, στή διεκδίκηση τής έπίμαχης κορυφής. Στή μάχη πήραν μέρος άπό τήν πλευρά τού ΔΣΕ τμήματα προερχόμενα άπό τέσσερις ταξιαρχίες (16η, 103η, 105η καί 138η) μέ δύναμη περίπου δύο χιλιάδων μαχητών. Τήν 1η Αύγούστου, τμήματα τής 22ης ταξιαρ-

49. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 401. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 569-571. Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ό.π., σ. 220-221. 73


χίας τοΰ κυβερνητικοί στρατού κατάφεραν νά άνέβουν στό Ταμπούρι. Οί άντεπιθέσεις τού ΔΣΕ τά άνέτρεψαν, μάλιστα μέ σοβαρές γιά τούς επιτιθεμένους απώλειες/0 Τίς έπόμενες ήμερες τρεις κυβερνητικές ταξιαρχίες (οί 22η, ή 52η καί ή 35η, περισσότεροι άπό 5.000 άνδρες) έξαπέλυαν τή μιά μετά τήν άλλη τίς έπιθέσεις, ύποστηριζόμενες άπό ενα ισχυρό πυροβολικό (43 πυροβόλα) πού είχε άναρριχηθεΐ στήν περιοχή. «Διά τής ίσχυράς ταύτης μάζης Πεζικού καί Πυροβολικού έξετοξεύθη τήν 4ην Αυγούστου άποφασιστική έπίθεσις κατά μέτωπον έκ Προφ. Ηλία καί κατά πλευρόν έκ Ζέκερι, καί καθ' ολην τήν διάρκειαν τής ήμέρας διεξήχθη σκληρός καί αιματηρός άγών εκατέρωθεν. Αί εκατέρωθεν άντεπιθέσεις διεδέχοντο ή μία τήν άλλην καί τά στόμια τών πυροβόλων έξέχυνον χάλυβα έν συνδυασμώ μέ τήν άποτελεσματικωτάτην καί ύπέροχον μέχρις αύτοθυσίας ύποστήριξιν τής Αεροπορίας».51 Οί άντεπιθέσεις καί ό άγώνας οπισθοφυλακών τού Δημοκρατικού Στρατού συνεχίστηκαν καί μετά τήν άπώλεια τού συγκροτήματος. Στίς 5 Αυγούστου, στήν περιοχή τής Γύφτισσας, έπετεύχθη έπιτέλους ή συνένωση τών δυνάμεων τού 'Εθνικού Στρατού πού ξεκίνησαν άπό τήν "Ηπειρο μέ έκεϊνες πού ξεκίνησαν άπό τή Δυτική Μακεδονία. Ή έξέλιξη αύτή έπέτρεψε στήν έπιχείρηση «Κορωνίς» νά μπει στήν τελευταία φάση της, δηλαδή στόν προσανατολισμό τών έπιτιθεμένων πρός τόν κύριο όγκο τού Γράμμου. Υπήρχαν ενδείξεις ότι τό μέτωπο τού Δημοκρατικού Στρατού καταρρέει» Στά άνατολικά, στίς 3 Αύγούστου, ή XV μεραρχία τού κυβερνητικού στρατού πέτυχε έπιτέλους νά καταλάβει, μέ καθυστέρηση 50 ήμερών, τμήμα τού άρχικού της στόχου: τίς βασικές προσβάσεις στίς κορυφές Άμμούδα καί Άλεβίτσα." Τήν ίδια ήμέρα, στήν άλλη άκρη τού μετώπου, στό Κάμενικ τής Κόνιτσας, ή IX μεραρχία πέτυχε καταστροφικό πλήγμα εις βάρος τού λόχου πού υπεράσπιζε τήν κορυφή. Μέ τήν αιφνιδιαστική καί καταιγιστική βολή περίπου 60 σωλήνων όλμων καί πυροβόλων εξάρθρωσε τή δύναμη τών ύπερασπιστών καί κατέλαβε εύκολα to ύψωμα." Γιά τόν Δημοκρατικό

50. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις 'Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Αρχεία, cut., τόμος 8, κείμενο 68, α 571-572. 51. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ÔJI., σ. 402. Γιά τίς ίδιες συγκρούσεις πρβλ., έπίσης, Β' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις Επιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJt., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 574575, καί Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ÔJI., σ. 222-224. 52. Ή δύναμη τής μεραρχίας άντιμετωπίστηκε γιά καιρό άπό δύο τάγματα τού ΔΣΕ, τό τάγμα τού Αχιλλέα στήν "Αμμούδα καί τό άντίστοιχο τού Κόλια στήν Άλεβίτσα. Πρβλ. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 574. 53. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ϋπό συν74


Στρατό ή ήμερα αύτή ήταν άπό τίς πιό μελανές καί δύσκολες τού πολέμου. Στήν άλλη πλευρά συνέβαινε τό άντίθετο. Οί πανηγυρισμοί ήταν έντονοι καί ή αίσθηση πού έπικράτηοε στό κυβερνητικό στρατόπεδο ήταν έκείνη τού θριάμβου. Σπάνιες, όμως, είναι οί περιπτώσεις ένός θριάμβου πού νά άπέχει τόσο άπό τίς άρχικές προθέσεις καί τά άρχικά σχέδια. 'Αντί, μέ μιά άποφασιστική έπιχείρηση-άστραπή, νά μπορέσει ό Εθνικός Στρατός νά περικυκλώσει καί νά συντρίψει τίς δυνάμεις τών άντιπάλων του ώστε νά κλείσει τό κεφάλαιο τής «άνταρσίας», βρέθηκε, σχεδόν δύο μήνες μετά, νά πανηγυρίζει γιά τή διάσπαση τού πρώτου άμυντικού μετώπου τού ΔΣΕ, σέ περιοχές μάλιστα πού βρίσκονταν άκόμη έξω άπό τόν κύριο όγκο τοϋ Γράμμου. Καί αύτό μετά άπό σκληρότατες μάχες καί έκατόμβες θυμάτων.

Ή μάχη της Άμμούδας-'Αλεβίτσας (3 ώς 11 Αυγούστου 1948) Ή τελική φάση τής έπιχείρησης «Κορωνίς» - ή μάλλον ό,τι είχε άπομείνει άπό αύτή μετά άπό τόσες καθυστερήσεις καί άλλαγές- προϋπέθετε τήν κατάληψη τού άνατολικότερου σημείου στήριξης τού ΔΣΕ, τής ζώνης 'Αμμούδας, 'Αλεβίτσας. 'Η προσπάθεια αύτή είχε άνοίξει τήν έπιχείρηση «Κορωνίς» καί ή έκεΐ άποτυχία τών κυβερνητικών δυνάμεων σήμαινε τήν έναρξη τής μακρόχρονης καί αιματηρής μάχης γιά τόν Γράμμο. Στίς 3 Αύγούστου, οί νέες έπιθέσεις στόν τομέα αύτό δημιουργούσαν τήν αίσθηση ότι τά πράγματα ξεκινούσαν καί πάλι άπό τό σημείο όπου είχαν σταματήσει περισσότερο άπό ένάμιση μήνα πρίν. Στήν έπίθεση ρίχθηκε τό σύνολο τών δυνάμεων τής XV μεραρχίας, οί 45η, 61η καί 75η ταξιαρχίες ένισχυμένες άπό πυροβολικό, άεροπορία καί τεθωρακισμένα Τήν έφοδο θά οδηγούσε μία ϊλη άρμάτων μάχης τύπου «Κένταυρος» (πέντε άρματα) καί τρεις ούλαμοί τεθωρακισμένων. Τό μηχανικό μέ πολλούς κόπους είχε καταφέρει νά άνοίξει δρόμο πρός τίς οχυρές θέσεις τών άνταρτών, φέρνοντας στό προσκήνιο τά άκαταμάχητα γιά τίς δυνατότητες τών άνταρτών άρματα μάχης. Ή πρώτη έφοδος, χάρη στήν έντυπωσιακή συγκέντρωση πυρός καί μέσων έφόδου, κατάφερε άπό τήν πρώτη κιόλας μέρα, μετά άπό σκληρό άγώνα, νά φθάσει στήν Άμμούδα Οί άντεπιθέσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού έκαναν άμφίβολη γιά έπτά όλό-

θηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 451. Ή άμυντική γραμμή τοϋ ΔΣΕ στόν δυτικό Γράμμο είχε έξασθενήσει εξαιτίας τής μεταφοράς δυνάμεων νοτιότερα, στίς περιοχές τού Ταμπουριού καί τής Γύφτισσας. 75


κλήρες ήμερες τήν έγκατάσταση έπί τής τοποθεσίας καί χρειάστηκαν νέες ένισχύσεις καί παρεμβάσεις γιά νά έδραιωθεΐ ή θέση τών κυβερνητικών δυνάμεων έκεί. 'Επακολούθησε μεθοδικός σκληρός άγώνας πρός τίς κορυφές τής 'Αλεβίτσας, οί όποιες καί έκπορθήθηκαν μετά άπό διήμερη σκληρή προσπάθεια. Ή 108η ταξιαρχία τού Δημοκρατικού Στρατού συνέχισε νά έξαπολύει διαδοχικές άντεπιθέσεις, άκόμη καί μετά τήν πτώση τών υψωμάτων, έμποδίζοντας τήν άμεση άξιοποίηση τής έπιτυχίας. Τελικά ή 'Αλεβίτσα έμεινε στόν έλεγχο τοϋ κυβερνητικού στρατού στίς 10 Αυγούστου καί έξασφαλίστηκε ή κατοχή της στίς 11. 'Εξαιτίας, όμως, τής έντονης άντίδρασης τού ΔΣΕ, ή ιδέα τής προέλασης κατά μήκος τών συνόρων, βόρεια τής όχθης τοϋ 'Αλιάκμονα, εγκαταλείφθηκε καί οί δυνάμεις τής μεραρχίας στράφηκαν πρός τά δυτικά, πρός τό Ταμπούρι καί τόν "Αγιο Ζαχαρία Ή άρχική ιδέα, ή αποκοπή δηλαδή τών δυνάμεων τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άπό τά σύνορα, άπέδωσε τελικά στή ζώνη αύτή μόνο μικρές έπιτυχίες. Τή νύχτα τής 20ής πρός 21 Αυγούστου, στή διάρκεια τής εκκένωσης τού Γράμμου, καταστράφηκε μικρή μονάδα τού ΔΣΕ, μάλλον τών υπηρεσιών, άν κρίνουμε άπό τόν άριθμό τών υποζυγίων πού τή συνόδευαν, πού ελισσόταν στήν περιοχή τής Άλεβίτσας μέ θύματα 60 νεκρούς καί 26 συλληφθέντες.54

Στόν Γράμμο Ή τελική κατάληψη τού συγκροτήματος Ταμπούρι καί ή βαθιά διείσδυση τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν κοιλάδα τοϋ Σαραντάπορου είχαν άποτέλεσμα τήν άποκοπή τών δυνάμεων ΐόύ ΔΣΕ στόν κύριο Γράμμο άπό τίς άντίστοιχες στήν περιοχή τής Σαμαρίνας. Ή ζώνη όπου κυριαρχούσε ό ΔΣΕ, τό «Κράτος τοϋ Γράμμου» όπως τό ονόμαζαν οί άντίπαλοί του, ειχε δραματικά συρρικνωθεί καί περίπου 150 χωριά καί οικισμοί έπεσαν στά χέρια τοϋ άντιπάλου. Παρά τίς άπώλειες, όμως, ό Δημοκρατικός Στρατός δέν είχε άκόμη ύποστεί καταστροφικό πλήγμα καί οί δυνάμεις του διατηρούσαν τή συνοχή καί τή μαχητική τους άξια. Μετά τίς έξοντωτικές μάχες στό Ταμπούρι, παρατηρούσε ή κυβερνητική πλευρά, οί μονάδες τού ΔΣΕ ύποχώρησαν συγκροτημένες πρός τά βόρεια γιά νά συνεχίσουν άλλοϋ τόν άγώνα." 54. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 407. 55. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 575-576. 76


«Κορωνίς»

Στά τέλη τής πρώτης έβδομάόας τοΰ Αύγούοτου, οί. δυνάμεις τού 'Εθνικοΰ Στρατοΰ βρίσκονταν πάντως στά πρόθυρα τοΰ κύριου ορεινού όγκου τού Γράμμου. Βρίσκονταν έκεΐ παρατεταγμένες οί IX, VIII, Χ, II, I, XV μεραρχίες άπέναντι σέ δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ πού εΐχαν ύποστεϊ σημαντική φθορά. Στίς 6 Αύγούστου, κυβερνητικές ύπηρεσίες πληροφοριών έκτιμοΰσαν τή δύναμη τών μεγάλων μονάδων τοΰ ΔΣΕ στήν περιοχή ώς έξης: 102η ταξιαρχία 340 μαχητές (τάγμα Αυγερινού, 60 μαχητές), 103η ταξιαρχία 680 μαχητές, 105η ταξιαρχία 300 μαχητές, 16η ταξιαρχία 360 μαχητές.56 Ό προσανατολισμός τών έπιθέσεων τού Εθνικού Στρατού πρός τόν κυρίως Γράμμο έγινε πάλι σέ δύο μέτωπα Από τή δυτική πλευρά, οί δυνάμεις τού Α' Σώματος Στρατού, μέ θέσεις έξόρμησης πλέον στήν κοιλάδα τοΰ Σαραντάπορου, θά έπιχειροΰσαν νά πιέσουν τίς άμυντικές γραμμές τού Δημοκρατικού Στρατοΰ καί νά άνοίξουν διόδους πρός τά άνατολικά, έπιδιώκοντας νά διεισδύσουν άνάμεσα οτίς γραμμές άμυνας τοΰ τελευταίου καί τίς διόδους πρός τά σύνορα καί τό άλβανικό έδαφος. Άπό τήν άνατολική πλευρά πάλι, οί δυνάμεις τοΰ Β' Σώματος Στρατού θά έπιχειροΰσαν τήν έκμετάλλευση τών προόδων πού είχαν γίνει τίς προηγούμενες έβδομάδες, μέ στόχο νά κυριαρχήσουν στήν κοιλάδα τού Αλιάκμονα καί άπό έκεΐ νά άπειλήσουν τά μετόπισθεν τών άμυντικών γραμμών τοΰ άντιπάλου. Σέ μιά προσπάθεια νά ενισχυθεί ή μαχητικότητα τοΰ Β' Σώματος, ό διοικητής του, άντιστράτηγος Καλογερόπουλος, στάλθηκε, μετά άπό προσωπική παρέμβαση τού στρατηγού Βάν Φλήτ,57 γιά μακρόχρονη άνάπαυση καί στή θέση του τοποθετήθηκε ό άντιστράτηγος Κιτριλάκης πού, ώς ύπαρχηγός ΓΕΣ, είχε μετάσχει στό σχεδιασμό τής έπιχείρησης τοΰ Γράμμου. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά άπόπειρα επανόδου στήν άρχική ιδέα τών έπιχειρήσεων «Κορωνίς». Δηλαδή στήν έπίδιωξη τής άποκοπής τών δυνάμεων τοΰ Δημοκρατικού Στρατού άπό τά σύνορα μέ τήν Αλβανία καί στόν περιορισμό τους σέ έναν θύλακα όπου, χωρίς άνεφοδιασμό καί δυνατότητες έλιγμών, θά ήταν καταδικασμένες σέ πλήρη έξόντωση.58 'Εξάλλου οί προϋποθέσεις γιά τήν πραγματοποίηση αύτοΰ τοΰ έλιγμού είχαν έξασφαλιστεΐ. Στά άνατολικά, ή οχυρή τοποθεσία Άμμούδας-Άλεβίτσας έξασφαλίστηκε έπιτέλους πλήρως στίς 10 Αύγούστου καί ό δρόμος τής κοιλάδας τού Αλιάκμονα ήταν πλέον διαθέσιμος. Στά δυτικά, ή κατάληψη άπό τήν IX μεραρχία τής οχυρής θέσης «Στενό» πραγματοποιήθηκε στίς 5 Αύγούστου, καί ό δρόμος γιά προώθηση πρός τόν Σταυρό καί τήν Κιάφα ήταν πλέον

56. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 489-490. 57. Jones Howard, «Α New Kind of War», ÖJI., σ. 179. 58. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., ο. 381. 77


άνοικτός. Τό τελευταίο αύτό ύψωμα, ή Κιάφα, θά ήταν καί τό σημείο συνάντησης τών συγκλινουσών δυνάμεων όπου καί θά ολοκληρωνόταν ή περικύκλωση τών δυνάμεων τού άντιπάλου. Οί υπόλοιπες μεραρχίες τού κυβερνητικού στρατού θά άναλάμβαναν τή συμπλήρωση τού κλοιού. Οί II καί Χ μεραρχίες θά έμπόδιζαν τυχόν ελιγμό τών δυνάμεων τού ΔΣΕ πρός τό νότο καί ιδιαίτερα πρός τήν περιοχή τών Χασίων καί τής Θεσσαλίας, ή I μεραρχία θά έκλεινε τά κενά άνάμεσα στίς προηγούμενες δύο μεραρχίες καί στή XV, πού είχε άναλάβει επιθετική άποστολή, καί θά δρούσε βοηθητικά ή έφεδρικά, έτοιμη νά έκμεταλλευτεΐ τίς εύκαιρίες πού θά παρουσιάζονταν. Έκ τών πραγμάτων, ή μεραρχία αύτή κλήθηκε νά μετάσχει ένεργά στίς έπιχειρήσεις γιά τόν έλεγχο τής κοιλάδας τού άνω Αλιάκμονα, πλαισιώνοντας, διευρύνοντας καί ένισχύοντας τίς έπιθέσεις τής XV μεραρχίας.

Ό Δημοκρατικός Στρατός σέ κρίση Οί δυνάμεις τού ΔΣΕ παρέμεναν σέ γενικές γραμμές άξιόμαχες καί συγκροτημένες, χωρίς αύτό νά σημαίνει ότι ή γενική τους κατάσταση ήταν καλή καί ότι ξεπερνούσαν τίς διαδοχικές πιέσεις μέ εύκολο τρόπο. Τό πιό σοβαρό πρόβλημα ήταν ή άταξία πού είχε έπέλθη στήν κατανομή τών δυνάμεων, καθώς οί σκληρές μάχες στό κέντρο τού μετώπου, στόν Κλέφτη, στό Ταμπούρι, τή Γύφτισσα, τό Γκρίμπομαν, είχαν απορροφήσει πρός τά έκεΐ τό σύνολο τών έφεδρειών άλλά καί πολλές δυνάμεις τής πρώτης γραμμής. Ή έξασθένηση ήταν ιδιαίτερα αισθητή στά πλευρά καί σέ αύτή οφείλονταν οί έπιτυχίες τών κυβερνητικών στρατευμάτων στίς άκραϊες ζώνες τού μετώπου, τόσο στά άνατολικά -στήν Άμμούδα-'Αλεβίτσα- όσο καί στά δυτικά - Κάμενικ-Στενό. Γιά νά διορθώθεϊ ή κατάσταση καί νά άναδιαταχθοΰν οί δυνάμεις τού ΔΣΕ χρειαζόταν μιά έστω μικρή πίστωση χρόνου. Αύτή τή φορά, οί κυβερνητικές δυνάμεις δέν έπέτρεψαν αύτή τή μικρή άνάπαυλα. Τούτο τό γεγονός προκάλεσε τή σοβαρότερη κρίση στίς τάξεις τού ΔΣΕ άπό τήν έναρξη τών μαχών στόν Γράμμο. Ό κλονισμός έκδηλώθηκε στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου. Έκεΐ, ή IX μεραρχία τού κυβερνητικού στρατού, μετά τήν αιφνιδιαστική κατάληψη τού Κάμενικ, συνέχισε μέ άμείωτο ρυθμό τήν προέλασή της, επωφελούμενη τής άπουσίας σημαντικών δυνάμεων τού ΔΣΕ στόν τομέα αύτό. Στίς 5 Αυγούστου κατέλαβε τή σημαντική τοποθεσία Στενό, στίς 6 κατέλαβε τή Βούρμπιανη στό έσωτερικό τών άμυντικών θέσεων τών άνταρτών. Στίς 7 βρισκόταν στό Άσημοχώρι καί άρχισε νά άπειλεΐ τή διάβαση τής Μπάτρας, τό κυριότερο σημείο διάβασης κατά μήκος τής έλληνοαλβανικής μεθορίου. Αύτή ή γρήγορη προέλαση κυριολεκτικά άποσάθρωσε τίς μονάδες τού ΔΣΕ 78


«Κορωνίς»

οτήν περιοχή. Γιά πρώτη φορά παρατηρήθηκε μαζική διαρροή τών μαχητών καί έγκατάλειψη θέσεων καί υλικών.5' Ή κάμψη τοϋ ΔΣΕ οτήν κοιλάδα τοϋ Σαραντάπορου (7 Αύγουστου 1948) Μαρτυρία Δημήτρη Κατσή" 'Εκείνο, όμως, πού αύτές τίς στιγμές προκάλεσε σέ όλους μας άπορία, άκόμη καί άπογοήτευση ήταν ένα πρωτοφανές φαινόμενο πού αύτή τή φορά έλαβε χώρα μπροστά στά μάτια μας. Στή διάταξη πού βρισκόμαστε βλέπουμε νά καταφτάνουν άπ' τά κάτω ξεχωριστοί σκόρπιοι άντάρτες, άκόμη καί κατά μικροομαδούλες. Όλοι τους κανονικά οπλισμένοι, νά περνούν μέσα άπό τή διάταξή μας, νά μή σταματούν, νά μή ρωτούν γιά τίποτε, κι όπως ήταν άνοργάνωτοι νά υποχωρούν πρός τά πίσω, πρός τή ΒΑ κατεύθυνση τού Γράμμου. "Ολοι τους προέρχονταν άπό κάποιο τμήμα ή τμήματα τού ΔΣΕ πού είχαν διάταξη μάχης πιό μπροστά ή παραπλεύρως άπό μας καί πρίν άκόμα τούς πλησιάσει ό άντίπαλος καί χωρίς νά προτάξουν έστω καί μία στοιχειώδη άντίσταση έγκατέλειψαν τίς θέσεις τους καί άρχισαν νά υποχωρούν, όπως μποροΰσε ό καθένας. 'Επρόκειτο γιά ένα φαινόμενο πού συγκέντρωνε όλα τά δείγματα τής άνοργανωσιάς, τής άπειθαρχίας, τής άκυβερνησίας, γιά ένα περιστατικό πού γιά όλους μας ήταν άνεξήγητο, άκατανόητο, άπίθανο γιά τά δικά μας δεδομένα. Στήν προσπάθειά μας νά μάθουμε άπ' αύτούς περί τίνος πρόκειται, άπό ποιό τμήμα προέρχονται, όλοι απόφευγαν νά μας δώσουν κάποια συγκεκριμένη άπάντηση, έδειχναν αδιαφορία γιά τά πάντα Τό μόνο πού τούς ενδιέφερε ήταν ή υποχώρηση πρός τά πίσω. Στάθηκε άδύνατο νά βρούμε, νά συναντήσουμε έστω καί κάποιο μικρό διοικητή άνάμεσά τους, ομαδάρχη, διμοιρίτη, λοχαγό, Πολιτικό 'Επίτροπο κλπ. Τέτοιοι ύποχωρούντες μονάχα άπ' τή δική μας διάταξη περάσανε καμιά πενηνταριά. Εκείνο πού κατορθώσαμε νά μάθουμε ήταν ότι αύτοί προέρχονταν άπό τμήματα τής 102ης ταξιαρχίας, ίσως όμως καί άπό τήν 103η ταξιαρχία.

59. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, υπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 454. 60. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ενός αντάρτη τοϋ ΔΣΕ, 1947-1949, Αθήνα 1998, τόμος Β', σ. 316-317. 79


Ή ραγδαία πρόοδος τών δυνάμεων τής IX κυβερνητικής μεραρχίας έγινε δυνατό νά άνακοπεΐ στόν Προφήτη Ηλία 'Οξιάς στίς 9 καί 10 Αυγούστου. Ό ΔΣΕ άποκατέοτησε ενα είδος μετώπου τό όποιο μπορούσε νά συγκρατήσει γιά ένα διάστημα τόν άντίπαλο. Ή καθήλωση τών κυβερνητικών δυνάμεων οφειλόταν ώς έναν βαθμό καί στήν ιδιόμορφη κρίση πού σοβούσε στίς τάξεις τους. Ή IX μεραρχία δέν βρήκε τήν ύποστήριξη πού ζητούσε άπό τίς άλλες μεγάλες μονάδες τού σώματος καί ιδιαίτερα άπό τή Χ μεραρχία" Ή τελευταία, κάτω άπό τίς διαταγές τού υποστράτηγου Βασιλά, βρισκόταν τίς μέρες έκεϊνες σέ μιά κατάσταση πού πλησίαζε τά όρια τής άνταρσίας καί τής λευκής άπεργίας. Μέ πρόσχημα τήν κόπωση, δέν έκτελούσε τίς διαταγές, πράγμα πού προκαλούσε σφοδρότατες συγκρούσεις μεταξύ Τσακαλώτου καί Βασιλά. Οί δύο στρατοί φαίνονταν νά χάνουν τίς έσωτερικές ισορροπίες τους καθώς πλησίαζε πρός τό τέλος της ή άναμέτρηση στόν Γράμμο. Ή κρίση στίς μονάδες τού ΔΣΕ, ιδιαίτερα στήν 102η ταξιαρχία, δέν σταμάτησε έδώ. ΤΗταν πλέον προφανές ότι ορισμένα τμήματα τού ΔΣΕ άδυνατούσαν νά συνεχίσουν τόν άγώνα "Ομως, ή κατάσταση αύτή δέν ήταν γενική. Στίς 12 Αύγούστου, όταν οί μονάδες τής IX μεραρχίας (ή 42η ταξιαρχία) έπιτέθηκαν καί πάλι μέ σφοδρότητα στόν Προφήτη 'Ηλία Οξιάς, συνάντησαν λυσσαλέα άντίσταση. Παρά τόν καταιγισμό πυρός πού δέχθηκαν οί θέσεις τών άμυνομένων, τό ύψωμα καταλήφθηκε, άνακαταλήφθηκε άπό άντεπίθεση τού ΔΣΕ, καί τελικά χρειάστηκε ολοήμερη σύγκρουση γιά νά παραμείνει στόν έλεγχο τών κυβερνητικών δυνάμεων. 'Απέναντι στούς 9 λόχους πού έπιτέθηκαν στό ύψωμα βρισκόταν μιά διλοχία σαμποτέρ τού ΔΣΕ μέ δύναμη περίπου 180 μαχητές.62

Ή διάσπαση τής τελευταίας αμυντικής γραμμής τοϋ ΔΣΕ Ή νέα άνακοπή τής διείσδυσης τών δυνάμεων τού Εθνικού Στρατού κατά μήκος τής συνοριακής γραμμής έπέβαλε τήν κατά μέτωπο έπίθεση ένάντια στίς θέσεις τού Δημοκρατικού Στρατού στόν βόρειο Γράμμο. Τό βάρος αύτής τής μετωπικής έπίθεσης τό άνέλαβαν άρχικά οί μονάδες τού Β' Σώματος Στρατού, οί I καί II μεραρχίες, πού, μετά άπό προσπάθειες, βρίσκονταν στίς άρχές Αύγούστου νότια τού Αλιάκμονα, μέ μέτωπο πρός τίς

61. Είχε ύπαχθεί στίς διαταγές τού Α' Σ.Σ. στίς 7 Αύγούστου. 62. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 66, α 461. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τού ΔΣΕ, ό.π., α 321-333. 80

Λνο>: Ο πριοΟί'ποΐ'ογός Θρμκττοκλής £oqoi''/.t)ç rrrunyrq-fi ιττην Αθήνα μι τ('( από ΓΓΓίΟπ'ΐοηιτη οι' (πηατκιιτιχι'; uov(uVç ιττη Ι'κίοπα li/./.uöu. <1>()ινιίjrtuoii IV4N. (Ilo/.tuiy.ô Movant). Ao'/t io ιτταιποιιτήγον Ai/u. Σώκον). Κύτο: Αξιωματικοί τον I ίΟνικοι'1 Στοατού (πο ύψωμα Τοαονό. ΛύγοίΌτο; IW). (ΙΙα/.ιμικο Μονυη'ο. Αοχιίο νπιηπιχιτήγον Δημ. Σιόχοί').

Λ νιο: 11(<ρΐΛ(«ιΐ] μον<ίΛ(»ν .τιά/οι1 (ττην Κομοτηνή. (ΙΙολιιιικό Μονοί ίο). Κάτιο: Χαρακώματα TOC ΙίΟνικοΓ' Στρατοί' (Γράμμο;:). (ΙΙολι κικό Μονοί ίο).

Αν<ι>: Λημοκοατικό; Χτοατός Ii/j.uiVtc. Ρινικό Αοχηγί-ύι. ΙΛοχιΐα Σύγχρονης Κοινωνικής Ιιττι ιού ι;}. Κ»Τ(ι>: Ai|UOX(_K(TIX()C Στρατό; ΙΟ./.άύαζ. Διακρίνονται Ο Ι Γκόογος Κικίτοας. Γιώργο; Βοντίοιο;. Ιΐι'τοο; Ροήοοος. (Λοχι ία Σνγχοονης Κοινωνικής Ιοτοοΰις).

Λνο>: Δημοκρατικό; Στρατός Η/./.άύας. Ομιλία TOI1 Δημήτρη Β/.αντά. AictxoivΓΤία ;α."τ/.(ΐ>μι'νο; ο ΙΙιτρος Κόκκα/.ης. (Αοχιια Σύγχρονης Κοπ'ονικής Ιατοιιία;). Κάτω: Ο ((ντκΓτοι'αηγο; Τοακα/.ώτος κ(α το ιπιτιν.πο T O P Λ' Σώματος Στράτοι'1. (/Ιολι μιχα Χίοναι ίο).

Λνο>: Ηπιχπρήοπ; TOI1 5% Τάγματο; ΜκζΓ/οΓ' τοί1 I ίΟνικοι'1 Στράτοι'1 οτο ρψιομα Σκίρτοι. Λ Γ ' / Ο Ι Τ Τ Ο ; Ι ' Μ Ν . (ΛΐΐνΟνναη Ιιττοοίιις Στοιιτον). K((T(D: Ιππικό TOI· Δημοκρατικοί'1 Στρατού \:././.άύ(ΐζ. (ΎαΞιαρχια Ιππικοί·. θιαααλι'α: ). (ΙΛΙΙΙΟΙΊ'ΙΙ Αιάοιυαη; Ιατοοιχών Λογ/ίον).

Δημοκρατικός Στρατό;. Σΐ'νοΛιία τραΐ'ματι'α. (ΙΛΙΙΙΟΙ

ΚΙ

Ακκιαχα/ς hnonixtnv Ληχι iti>v).

Αιροδρόμιο Ιωαννίνων | > 4 8 . Φάρτωοη | ' ) 0 | i | V ) V οι αιροοκά((.ο;; Ν Τ Λ Κ Ο Τ Λ . (Σν/Μ>γή Μ. Γ. Τσαγκάρη). Κάτω: Βι ομιο I94S. Av<\>i'ç των MAY (( ωτογραι^ ίζονται γύπα) από τα πτώματα μαχητών TOP ΛΣΗ πι»1 ικτκλκοτηκαν OF μπλόκο. Οι \τκροί t ίναι ο Τάοος ΧριοτοίΗΗ'λάκιι; και Γιώργος Ρωμανόποιν.ο; από τον Αγιο Χριιττόςορο ΜτολκμαίΛα; πον ικτρλριττηκαν ;u άλλους 28. (Λρχιία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας). AVID:

(

AVID: X M I / . I Z U ;

LL)4X.

Δημοκρατικοί' Στράτοι'· ()TT)I:). (ΣινJ.ir/ij Χ. /·.'. Τό/.η).

M ( C / i ] T I ' ; TOI·


κορυφές πού έφραζαν τά περάσματα πρός τά δυτικά καί βόρεια. Ή νέα έπίθεση προγραμματίστηκε νά άρχίσει στίς 11 Αύγούστου. Ή ύπεροχή τών κυβερνητικών δυνάμεων σέ άριθμούς καί μέσα καί ό -σωστός- ύπολογισμός ότι οί άμυνόμενοι, μετά πλέον άπό τόσες έβδομάδες μαχών έκ παρατάξεως, θά είχαν έξαντλήσει τίς έφεδρεϊες καί τίς δυνατότητες άντίδρασής τους έπέτρεψαν τή δημιουργία δύο μετώπων. Ή μέν II μεραρχία, μέ τίς 22η καί 53η ταξιαρχίες της, θά έπιτίθετο κατά μέτωπο πρός τήν Κυψέλη, τήν Κοτύλη καί τά Τρία Σύνορα, ή δέ I μεραρχία (51η, 77η ταξιαρχίες) θά έπιτίθετο παράλληλα, άπό τή νότια πλευρά τής κοιλάδας τού Αλιάκμονα, πρός τίς βορειότερες οχυρές θέσεις. "Οπως κάθε φορά, τής νέας έπίθεσης προηγήθηκε μιά ισχυρή συγκέντρωση μέσων στήν προσπάθεια νά είναι τό άρχικό πλήγμα όσο τό δυνατόν πιό άποφασιστικό. Στίς 11 Αύγούστου, ή I μεραρχία, χρησιμοποιώντας άρματα μάχης καί ισχυρή άεροπορική ύποστήριξη, κατέλαβε, όχι χωρίς σκληρό άγώνα, τή θέση Γούπατα. Τήν ίδια μέρα ή II μεραρχία κατέλαβε τήν Παλιόστρουγκα" Στίς άμέοως έπόμενες ήμέρες, ή άδυναμία παρακολούθησης τής προέλασης άπό τά τεθωρακισμένα καί ή άντίδραση τού Δημοκρατικού Στρατού καθυστέρησε σημαντικά τήν κίνηση τών έπιτιθεμένων καί προκάλεσε διαδοχικές καθηλώσεις. Ή μέν II μεραρχία, άφού κατέλαβε στίς 18 Αύγούστου τό ύψωμα Καραούλι, βρέθηκε στίς 19 καί 20 Αυγούστου, μετά τήν άπόφαση τού Δημοκρατικού Στρατού γιά άπαγκίστρωση άπό τόν Γράμμο, καθηλωμένη στά πρόθυρα τής γραμμής Κοτύλη, Τρία Σύνορα Ή λύση δόθηκε άπό τήν άπό κοινού κίνηση τής I καί τής XV μεραρχίας κατά μήκος τής κοιλάδας τοϋ Αλιάκμονα. Ενώ ή προέλαση κατά μήκος τής κοιλάδας τοϋ 'Αλιάκμονα καρκινοβατούσε, στίς 17 Αύγούστου τό άπειλούμενο άδιέξοδο λύθηκε μέ τήν κατάληψη άπό τήν 51η ταξιαρχία τού ύψώματος Τούχουλι. Οί άντεπιθέσεις τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν σφοδρές, δέν είχαν όμως τήν άπαραίτητη δύναμη γιά νά πετύχουν τήν άνατροπή τής κατάστασης πού, νά θυμίσουμε, έξελισσόταν δυσμενώς καί σέ άλλα σημεία Πολύ γρήγορα, έξάλλου, στήν περιοχή έφθασαν νέες δυνάμεις τών κυβερνητικών μέ στόχο νά άξιοποιήσουν τήν έπιτυχία Ή κίνηση τών ίοχυρών κυβερνητικών δυνάμεων, άπό τίς 18 Αύγούστου, πρός τό Πεύκο καί τόν Μυροβλύτη έθεσε σέ κίνδυνο περικύκλωσης τίς δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού πού έδιναν μάχες στήν περιοχή Κοτύλη-Τρία Σύνορα. Παρά τό γεγονός ότι οί έλιγμοί τών δυνάμεων τού τελευταίου γιά άπαγκίστρωση άπό τόν Γράμμο είχαν ήδη άρχίσει, ή πρόοδος τών κυβερνητικών δυνάμεων δέν ήταν ούτε εύκολη ού-

63. Β' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Γράμμου, "Κορωνίς"», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 8, κείμενο 68, σ. 582 κ.έ. 81


τε αναίμακτη. Ή I μεραρχία, στά γύρω άπό τόν Μυροβλύτη υψώματα, είχε περισσότερους άπό έκατό άνδρες έκτός μάχης μόνο τήν ήμέρα τής 20ής Αυγούστου.64 Στή δυτική πλευρά τού μετώπου τά πράγματα δέν ήταν περισσότερο άπλά. Ή γενική έπίθεση έξαπολύθηκε έδώ τή νύχτα τής 14ης πρός 15 Αύγούστου. Στόν τομέα τής IX μεραρχίας μάλιστα ή έπιθετική κίνηση είχε άπρόσμενη έπιτυχία. Ή 102η ταξιαρχία τοΰ ΔΣΕ, ή ίδια πού είχε σοβαρά κλονιστεί λίγες ήμέρες νωρίτερα, αιφνιδιάστηκε καί διαλύθηκε άπό τή νυχτερινή έπίθεση τής 41ης κυβερνητικής ταξιαρχίας. Ή άνυπαρξία μέτρων έπιφυλακής, ή φυγή τών μαχητών καί ή έγκατάλειψη τοΰ συνόλου τών μεταγωγικών καί υλικών πιστοποίησαν τήν πολύ κακή κατάσταση τής μονάδας πού διαλύθηκε. Έγιναν πολλές συζητήσεις γιά τίς αιτίες αύτής τής κατάρρευσης. Αναφέρθηκαν δίκτυα πρακτόρων τού έχθροΰ, αύτόμολοι άξιωματικοί πού πρόδωσαν στόν έχθρό όλα τά μυστικά τής ταξιαρχίας καί σαμποταριστική δράση άπό τά μέσα συμβιβαστικών καί ήττοπαθών στοιχείων. Φυσικά τό πρόσωπο στό όποιο έπεσαν όλες οί ύποψίες καί κατηγορίες ήταν ό διοικητής τής ταξιαρχίας Γιώργος Γιαννούλης, ή, γιά τήν άκρίβεια, ό πρώην διοικητής.

Τό ζήτημα τοΰ Γιώργου Γιαννούλη Ό Γιαννούλης, δικηγόρος στό έπάγγελμα, ήταν άπό τά πλέον συζητημένα στελέχη τοΰ ΔΣΕ. Καταγόταν άπό τό Έπταχώρι καί υπήρξε άπό τούς πρώτους άντάρτες καί οργανωτές τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή τού Γράμμου καί τής βόρειας Πίνδου. Οί συγκρούσεις του μέ ήγετικά στελέχη τοΰ ΚΚΕ τόν είχαν θέσει σέ μακρόχρονη δυσμένεια, άπό τήν όποία τόν άνέσυρε ό Ζαχαριάδης γιά νά τού άναθέσει, τόν 'Απρίλιο τού 1948, τή διοίκηση τής 102ης ταξιαρχίας στό πλαίσιο τής δημιουργίας τής 670 μονάδας. 'Ως έπικεφαλής αύτής τής μονάδας πήρε μέρος σέ πολλές έπιχειρήσεις ώς τόν Αύγουστο τοΰ 1948. Άπό τίς άρχές Αύγούστου, ή μονάδα του βρισκόταν σέ άθλια κατάσταση. Ή δύναμή της δέν ξεπερνούσε πλέον τούς 350 μαχητές, τά τάγματα καί οί λόχοι δέν ήταν τίποτε περισσότερο άπό παρέες κλονισμένων βετεράνων, ή άσθένεια τού μετώπου, ή «πολεμίτιδα», έκανε θραύση καί ή απειθαρχία γενικεύτηκε, μέ άποκορύφωμα τή μαζική διαρροή μαχητών στίς 6 καί 7 Αύγούστου. Στή μονάδα αύτή, πού ούσιαστικά πλέον είχε πάψει νά ύφίστα-

64. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 410. 82


ται, άνατέθηκε καί πάλι καίριος τομέας, στή διαδρομή πού οδηγούσε στίς -ψηλές κορυφές τοϋ Γράμμου. Δέν γνωρίζουμε τί ειχε άπομείνει ώς δύναμη στήν ταξιαρχία, οπωσδήποτε όμως ό τίτλος δέν ειχε πλέον καμία σχέση μέ τήν πραγματικότητα 'Επιπλέον, υπήρχε κενό διοίκησης καθώς ό άπό καιρό ύποπτος Γιαννούλης βρισκόταν καί πάλι σέ δυσμένεια μετά τά γεγονότα στή μονάδα του καί έπρόκειτο νά άντικατασταθεΐ άπό τόν Υψηλάντη. Ό άντίπαλος γνώριζε άριστα τήν κατάσταση τής μονάδας μετά άπό τήν αυτομόληση μαχητών τής ταξιαρχίας, μεταξύ τών όποιων καί ένός διοικητή λόχου. Προφανώς ή 102η ταξιαρχία τού ΔΣΕ δέν ειχε καμία δυνατότητα άντιπαράθεσης πρός τήν 41η ταξιαρχία τού κυβερνητικού στρατού. Ό Γιαννούλης συνελήφθη ώς ύπεύθυνος τής συμφοράς άπό άνθρώπους τοϋ Γούσια, στή διάρκεια τής έκκένωσης τοϋ Γράμμου. Ό θάνατος του πρόσθεσε καί άλλες πτυχές στό ζήτημα Ό «αιφνιδιασμός τής Μπάτρας», όπως καταγράφηκε ή διάλυση τής 102ης ταξιαρχίας, θεωρήθηκε μία άπό τίς σημαντικές αιτίες πού χάθηκε ή μάχη τοϋ Γράμμου. Ό Γιαννούλης γιά διαστήματα άναδείχθηκε σέ ιδανικό άποδιοπομπαΐο τράγο. Καί ή συζήτηση, ερήμην της πραγματικότητας καί τής συγκυρίας, στράφηκε μία άκόμη φορά στίς άρετές, τίς άδυναμίες καί τίς ιδιότητες τών άνθρώπων.65

Όποια καί νά ήταν ή εύθύνη τού Γιαννούλη καί ή σημασία τοϋ αιφνιδιασμού στήν Μπάτρα, γεγονός ήταν ότι ό ΔΣΕ βρισκόταν στά τελευταία όρια τής άντοχής του. Τά φαινόμενα «πολεμίτιδας» είχαν πολλαπλασιαστεί,64 οί μονάδες είχαν συρρικνωθεί, τά κενά στό μέτωπο παρέμεναν άνοιχτά καθώς δέν ύπήρχαν έφεδρεϊες νά τά κλείσουν. Μετά τήν άνατροπή τής 102ης ταξιαρχίας, ή προέλαση τού έχθρόύ πρός τήν -ψηλότερη κορυφή τού Γράμμου (ύψ. 2.520) σταμάτησε τήν τελευταία στιγμή μετά τήν ξέφρενη άνάβαση τμημάτων τοϋ ΔΣΕ έκεΐ λίγο πρίν φθάσει ό έχθρός. Ό τελευταίος άπεΐχε μόλις 300 μέτρα όταν οί πρώτοι άντάρτες έφθασαν στήν κορυφή.67

65. Στήν προκειμένη περίπτωση υπήρχε καί τό αίσθημα τοϋ Γιαννούλη γιά τή Βασιλική, μιά άντάρτισοα τού ΔΣΕ τήν όποία επιθυμούσε καί ό διάσημος σέ τέτοια ζητήματα Γούσιας. Γιά τά όρια τής άντοχής τών μαχητών τοϋ ΔΣΕ δέν έγινε πουθενά λόγος... Πρβλ. Παπαΐωάννου 'Αχιλλέας, Γιώργης Γιαννούλης, ή θρυλική μορφή τοϋ Γράμμου, Γλάρος, Αθήνα 1990. 66. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός άντάρτη τοϋ ΔΣΕ, ÖJI., τόμος Β', α 349-350. 67. Στό ίδιο, σ. 341 κ.έ. Επίσης, Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έ83


Τό μέτωπο σταθεροποιήθηκε γιά λίγο, έως ότου βρεθεί μιά λύση γιά τή συνέχιση τού άγώνα άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό.

Ή εγκατάλειψη τοϋ Γράμμου άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό Ή άποχώρηση τού ορεινού συγκροτήματος τού Γράμμου άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό άποφασίστηκε οτίς 18 Αύγούστου. Τό σύνολο τών δυνάμεων θά μεταφερόταν στήν περιοχή τοϋ Βίτσι γιά νά συνεχιστεί άπό έκεϊ ό άγώνας. Τό σχέδιο έφαρμόστηκε άμεσα, μέ άποκορύφωμα τή γενική άπαγκίστρωση τή νύχτα τής 20ής πρός 21 Αύγούστου. Ό ίδιος ό έλιγμός τής έκκένωσης άποτέλεσε, καί άποτελεΐ, ζήτημα συζήτησης. Ή τότε ήγεσία τοϋ Δημοκρατικού Στρατού ισχυρίστηκε ότι ή κίνηση άπό τόν Γράμμο πρός τό Βίτσι έγινε μέσα άπό τό έλληνικό έδαφος, παρά τήν κατοχή τής Άλεβίτσας άπό τόν κυβερνητικό στρατό. Οί άντάρτες έκμεταλλεύθηκαν τό κενό -περίπου δύο χιλιομέτρων- πού ύπήρχε άνάμεσα στίς θέσεις τού τελευταίου στήν Άλεβίτσα καί τά έλληνοαλβανικά σύνορα γιά νά έκκενώσουν πρός τό Βίτσι τόν μεγάλο όγκο τών δυνάμεών τους, περίπου έξι χιλιάδες μαχητές. Ή έκδοχή αύτή δέν έγινε ποτέ άποδεκτή άπό τούς έξιστοροϋντες τά τοϋ Εμφυλίου άπό τήν πλευρά τής Δεξιάς. Ό Ζαφειρόπουλος προβάλλει τήν προσωπική του έμπειρία μάλιστα πρίν δώσει τήν άποψη τής κυβερνητικής πλευράς γιά τό πώς έγινε ό έλιγμός: «Οί έπί τόπου παρακολουθήσαντες τά γεγονότα (άμεσος προσωπική μου άντίληψις εύρισκομένου τήν νύκτα τής 20-21 εις Άμμούδαν), οί γνωρίζοντες τό έδαφος καί οί έχοντες κοινόν νούν δέν είναι δυνατόν νά πιστεύουν, ότι είναι κατορθωτόν εντός μιάς θερινής νυκτός καί εις χρονικόν διάστημα 5-6 ώρών, νά διελθη φάλαγξ κατ' άνδρα 6 χιλιάδων συμμοριτών μετά μεταγωγικών καί τραυματιών εις έδαφος κατεχόμενον καί βαλλόμενο άποτελεσματικώς. Ή πραγματικότης καί ή αλήθεια είναι ότι ό όγκος τών συμμοριτών, όστις διέρρευσεν έκ τής περιοχής Φούσης-Μονόπυλου-Σλημνίτσης κατά τή νύχτα τής 20-21 Αύγούστου ήκολούθησε τό δρομολόγιον Βετεζόδα-Βοζιγράδ-Κομνηνάδες, όπερ άναπτύσσεται έπί τού Αλβανικού εδάφους (δρομολόγιον όπερ κατ' έπανάληψιν έχουν άκολουθήσει τά συμμοριακά τάγματα κατά τάς εκκαθαριστικός έπιχειρήσεις τοϋ Γράμμου-'Απρίλιος-Αύγουστος 1947), καί πρός πρόληψιν έπιρρίψεως εύθυνών έπί τής 'Αλβανικής Κυβερνήσεως διέθεσε δύναμιν περίπου μιάς Ταξιαρχίας (16η Ταξιαρχία καί τμήματα 107ης Ταξιαρχίας έξ 800-1000 άνδρών), ήτις προσέβαλε τά έπί τόπου τμήματα 'Αλε-

πιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 466. 84


«Κορωνίς»

βίτσης καί κατόπιν σοβαρών άπωλειών (60 νεκροί, 75 τραυματίαι, 26 συλληφθέντες) έσκηνοθέτησε τάς βάσεις τοΰ διαφημισθέντος στρατηγικού έλιγμού τής Άλεβίτσης».68 Είναι πολύ δύσκολο νά βεβαιώσει κανείς μέ άκρίβεια τί άκριβώς συνέβη. Προφανώς, ορισμένα τμήματα τών δυνάμεων τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, κυρίως ύπηρεσίες καί προπαντός ό τεράστιος άριθμός τραυματιών καί άσθενών, είτε πέρασαν στήν 'Αλβανία είτε χρησιμοποίησαν τό άλβανικό έδαφος γιά νά προχωρήσουν πρός τό Βίτσι. Τό ίδιο ισχύει γιά τό σημαντικό πλήθος προσφύγων καί άμάχων πού άκολούθησαν τίς δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ. 'Από έκεΐ καί πέρα, ή εμπειρία τοΰ Εμφυλίου είχε άποδείξει σέ πολλές περιπτώσεις ότι διάκενο δύο χιλιομέτρων ήταν πλατιά λεωφόρος γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό. Οί μονάδες του είχαν πολλές φορές περάσει άπό πολύ πιό δύσκολες καί πολύπλοκες καταστάσεις στή διάρκεια τών περίφημων «κλοιών» τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. Ή περιγραφή λοιπόν τών γεγονότων πού έγινε, τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1948 κιόλας, άπό τόν Γιώργο Κατεμή, έπιτελάρχη τού Γενικού Αρχηγείου τού ΔΣΕ, στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός,69 μπορεί νά θεωρηθεί άξιόπιστη. Σύμφωνα μέ αύτή, γιά τήν έπιτυχία τού έλιγμοΰ καταστρώθηκε ενα ιδιαίτερα έπιμελημένο σχέδιο. Οί μονάδες τού Γράμμου οργανώθηκαν σέ τέσσερα συγκροτήματα πού, τήν κρίσιμη στιγμή, τή νύχτα τής 20ής πρός 21 Αύγούστου 1948, έπρεπε νά δράσουν συγκροτημένα πρός άποκλίνουσες κατευθύνσεις. Κατ' άρχάς δύο διλοχίες μέ ένισχυμένο οπλισμό θά κρατούσαν ώς τήν τελευταία στιγμή βασικά υψώματα κατά τρόπο ώστε νά συντηρούν τό περίγραμμα τής μάχης καί νά δίνουν στόν άντίπαλο τήν έντύπωση συνέχισης τού άγώνα μέχρις έσχάτων. Κατόπιν, όταν ή πίεση τού έχθρού θά γινόταν άφόρητη, οί μονάδες αύτές θά περνούσαν στά μετόπισθεν τών έπιτιθεμένων γιά νά έλιχθοΰν στίς περιοχές τής Πίνδου πού είχε πρόσφατα καταλάβει ό άντίπαλος. Ταυτόχρονα, τήν ίδια κρίσιμη νύχτα, ή 14η ταξιαρχία τού ΔΣΕ θά περνούσε πρός τό Σινιάτσικο γιά νά άποπροσανατολίσει άκόμη περισσότερο τόν έχθρό. Οί κινήσεις αύτές θά προκαλούσαν άντιπερισπασμό, θά άποσπούσαν τήν προσοχή τών κυβερνητικών καί θά άνοιγαν τό δρόμο γιά τό Βίτσι. Τό δρόμο αύτόν οί μονάδες τού ΔΣΕ τόν πέρασαν χωρισμένες σέ δύο ομάδες. Ή πρώτη, έπιφορτισμένη μέ τό άνοιγμα καί τήν έξασφάλιση τής διαδρομής, συγκροτήθηκε άπό ιδιαίτερα μαχητικές μονάδες: τή Σχολή Αξιωματικών, τίς 16η καί 103η ταξιαρχίες, πού συνόδευαν μονάδες τοΰ Γενικού Αρχηγείου καί πυροβολικό. 'Αφού συγκεντρώθηκε στήν περιοχή Σλή-

68. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 411. 69. Κατεμής Γιώργος, «Ο ελιγμός τού Βίτσι», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 12/1948, Δεκέμβρης 1948 (άνατύπωση 1996), α 508-510. 85


μνιτσα-Μπέλτσα, οργάνωσε, με τμήματα τής 16ης ταξιαρχίας, αιφνιδιαστική έπίθεση στό φυλάκιο Γκίνοβας (Γιαννοβίσκο). Ό αιφνιδιασμός πέτυχε καί ό λόχος τοΰ κυβερνητικού στρατού πού κρατούσε τήν περιοχή άνατράπηκε με άπώλειες. Άπό τό διάκενο πού δημιουργήθηκε, καί άφού άντιμετωπίστηκαν όλες οί έχθρικές άντεπιθέσεις, ή όμάδα πέρασε πρός τά ορεινά τής ζώνης τού Βίτσι, πορευόμενη κατά μήκος τής μεθοριακής γραμμής. Ή δεύτερη όμάδα, άποτελούμενη κυρίως άπό τήν 107η ταξιαρχία, έπιφορτίστηκε μέ τόν άγώνα οπισθοφυλακών. Σύμφωνα μέ τό σχέδιο, θά κρατούσε τήν περιοχή Ψωριάρικα-Τσάρνο ολόκληρη τή μέρα τής 20ής Αύγούστου, ένώ τήν κρίσιμη νύχτα 20 πρός 21 θά καθήλωνε τίς έχθρικές δυνάμεις στήν Άλεβίτσα μέ επιθέσεις στήν άμυντική τους περίμετρο. Τό σχέδιο ύλοποιήθηκε μέ σχεδόν απόλυτη έπιτυχία, καθώς μάλιστα ή πίεση πρός τίς κυβερνητικές δυνάμεις τής Άλεβίτσας έμπόδισαν κάθε ένέργεια τού 'Εθνικού Στρατού ένάντια στή δίοδο πού ειχε άνοίξει παράλληλα μέ τή μεθόριο. Ή διαδρομή μάλιστα κρίθηκε τόσο άσφαλής πού ή 14η ταξιαρχία παραιτήθηκε άπό τόν άμφίβολης τύχης έλιγμό της πρός τό Σινιάτσικο καί πέρασε καί αύτή στό Βίτσι μέ τόν ίδιο τρόπο, άφού μάλιστα κράτησε άνοικτή τή δίοδο ολόκληρη τήν ήμέρα τής 21ης Αύγούστου.

Τό πέρασμα πρός τό Βίτσι Μαρτυρία Δημήτρη Κατση7* Νύχτα μέ ξαστεριά ή φάλαγγα κινείται κατά μήκος τού άντερείσματος άνάμεσα στό Μονόπυλο καί τά άλβανικά σύνορα Ό λόχος μας πήρε σειρά πίσω άπό τή 16η ταξιαρχία, άρκετά κοντά στήν έμπροστοφυλακή. Τό μοναδικό πού έμεϊς γνωρίζαμε ήταν ότι αύτή τή βραδιά περνάμε στό Βίτσι. "Ολα τά άλλα, πώς καί άπό πού, ήταν άγνωστα Ή έπίθεση κατά τής Γκίνοβας εκδηλώθηκε τήν καθορισμένη ώρα [...] Τήν ίδια ώρα έκδηλώθηκαν καί οί επιθέσεις τών άλλων δύο διλοχιών πού διεξήγαγαν μάχες άντιπερισπασμού στά ΝΑ τής Άλεβίτσας. Τό γεγονός αύτό τράβηξε τήν προσοχή μιας σημαντικής μερίδας τών βαριών όπλων τού άντιπάλου, γεγονός πού διευκόλυνε αργότερα τό πέρασμα τής φάλαγγας άπ' τό ρήγμα Κατά τή διάρκεια τής μάχης ή κίνηση τής φάλαγγας σταμάτησε. Περιμένουμε ειδοποίηση νά πάμε μπροστά Ό χρόνος περνούσε καί

70. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τοϋ ΔΣΕ, ό.π., τόμος Γ', σ. 21-23. 86


τέτοια έντολή δέν έρχεται. Οί ανησυχίες μεγαλώνουν. Στόν ούρανό έκτοξεύονται άσταμάτητα έχθρικές φωτοβολίδες πού μεταβάλλουν τή νύχτα σέ μέρα. Γύρω μας σκάζουν βλήματα Πάνω μας φτάνουν άπό μακριά καί τά πυρά τών έχθρικών πολυβόλων. Οί μαχητές μας, όπως ήταν κατάκοποι άπ' τήν έξάντληση καί τήν άυπνία, άδιαφορούν γιά τά πάντα πού συμβαίνουν γύρω. Τούς πήρε ό ύπνος χωρίς νά καταλάβουν. Τά ροχαλίσματα δίνουν καί παίρνουν... [...] Τελικά ήρθε ή πολυπόθητη έντολή νά ξεκινήσουμε. Τό πέρασμα γίνεται μέ ταχύτητα καί μέ συνοχή άπό έναν στενό διάδρομο πού δέν ήταν τελείως άσφαλής. Βάλλονταν άπό έχθρικά πυρά πολυβόλων άπό μακρινή άπόσταση. Δέν είχε φέξει άκόμα γιά τά καλά όταν τό μεγαλύτερο μέρος τής φάλαγγας ειχε βγει κιόλας στόν ελεύθερο χώρο τής Καλής Βρύσης, τής Διποταμιάς καί τών Κομνηνάδων. Ή άφιξη τών μονάδων τού Γράμμου στίς νέες τους θέσεις δέν έγινε χωρίς κινδύνους καί νέες περιπέτειες. Ή κατάσταση αύτών τών στρατιωτικών τμημάτων έξάλλου ήταν άξιοθρήνητη. Σέ πολλές περιπτώσεις οί μονάδες είχαν άπώλειες 50% ή καί μεγαλύτερες καί ή συνοχή τους οφειλόταν μόνο σέ αύτή τήν ιδιόμορφη διάρθρωση τού ΔΣΕ, γιά τήν όποια έχουμε μιλήσει σέ προηγούμενες σελίδες. Ό έλιγμός πρός τό Βίτσι γιά τούς άπλούς μαχητές σήμαινε άτέλειωτες πορείες μέ γρήγορο ρυθμό πού διακόπτονταν μόνο γιά νά δοθεί κάποια μάχη, γιά νά συγκρατηθεί ή νά άνατραπεΐ ό άντίπαλος. Εξάλλου, οί ήμέρες πού είχαν προηγηθεί πολύ άπεΐχαν άπό τό νά είναι ξεκούραστες. Επί πολλές έβδομάδες, ή καθημερινή ζωή τών άνταρτών συνοψιζόταν στό τρίπτυχο: μάχη, πορεία, σκάψιμο. Ή έξάντληση πλησίαζε τά έσχατα όρια άντοχής τών'άνθρώπων καί αύτή ή τελευταία ύπερπροσπάθεια γιά πολλούς ήταν ή σταγόνα πού ξεχείλιζε τό ποτήρι. Άπό τήν άλλη πλευρά, ή διαπίστωση τής δραστηριότητας τού ΔΣΕ στόν τομέα αύτό προκάλεσε άντιδράσεις. Εΐναι δύσκολο νά διαπιστωθεί άν πραγματικά ύπήρξε έπίγνωση τού τί άκριβώς συνέβαινε, ότι δηλαδή άπό τό σημείο αύτό περνούσαν οί βασικές δυνάμεις τών ύπερασπιστών τού Γράμμου. Οπωσδήποτε, όμως, οί άντιδράσεις τού κυβερνητικού στρατού, οί έπιθέσεις πρός τά σημεΐα-κλειδιά τής τοποθεσίας, χωρίς έστω νά άποτελούν τήν κύρια προσπάθεια τών κυβερνητικών δυνάμεων, προκαλούσαν πολλαπλά προβλήματα καί άπειλούσαν τούς έξαντλημένους μαχητές τού ΔΣΕ μέ συντριβή. Τό ένστικτο τής αύτοσυντήρησης λειτούργησε γιά μία άκόμη φορά καί οί έπιθέσεις τών κυβερνητικών άποκρούστηκαν. Ή έκκένωση τού θύλακα τού Γράμμου ολοκληρώθηκε μέ άνέλπιστα μικρές ζημιές, κάνοντας τήν ήττα νά μοιάζει μέ νίκη. Ό έλιγμός έπέτρεψε στό Γενικό Αρχηγείο 87

Ιστορία τού έλληηκού

Εμφύλιου

Πολέμου

τοϋ ΔΣΕ νά μιλά μέ αισιοδοξία μετά τήν άπώλεια τοϋ Γράμμου καί νά προετοιμάζει μέ άρκετή αυτοπεποίθηση τή νέα μάχη στό Βίτσι. "Οσο γιά τούς πραγματικούς ήρωες αύτοϋ τοϋ τολμήματος, τούς μαχητές τών τμημάτων τού Γράμμου, αύτοί τό μόνο πού ζήτησαν καί τό μόνο πού πήραν ήταν μερικές ήμερες ξεκούραση πρίν ριχτούν καί πάλι στή μάχη. Στόν πρώτο άσφαλή σταθμό ολόκληρα τμήματα, συχνά έκατοντάδες άντάρτες, έπεφταν σέ ύπνο - ή μάλλον σέ ένα είδος λήθαργου- πού κρατούσε ώς καί είκοσι τέσσερις ώρες. Ή έπόμενη φροντίδα ήταν ή εξεύρεση κάποιας πηγής ή νεροσυρμής γιά πλύσιμο καί καθάρισμα σώματος καί ρούχων. Οί περισσότεροι είχαν νά πλυθούν καί νά άλλάξουν έναν ολόκληρο μήνα, ίσως καί περισσότερο, καί οί μορφές τους, μαύρες καί ισχνές άπό τίς κακουχίες καί τήν άπλυσιά, έλάχιστα πλέον θύμιζαν τά παλαιά, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.71

Ό απολογισμός τών μαχών τοϋ Γράμμου Οί μάχες στήν εύρύτερη περιοχή τού Γράμμου σταμάτησαν στίς 22 Αύγούστου 1949. Δεδομένου ότι οί έπιχειρήσεις εΐχαν άρχίσει στά μέσα Ιουνίου, αύτή καί μόνη ή διάρκεια, μεγαλύτερη άπό δύο μήνες, έδινε τό μέτρο τών προσπαθειών καί τό μέγεθος τών άναμετρήσεων. Στό τέλος τής σύγκρουσης, ό Δημοκρατικός Στρατός έγκατέλειψε τήν περιοχή, έχοντας οπωσδήποτε ύποστεΐ μεγάλες καί, προπαντός, δυσαναπλήρωτες άπώλειες κυρίως σέ έμψυχο υλικό. Άπό τήν πλευρά αύτή, ή μάχη τού Γράμμου, τό καλοκαίρι τού 1948, άποτέλεσε μιά καίρια άποτυχία γιά τήν υπόθεση τής αριστερής παράταξης. Σημαντικό ήταν έπίσης τό γεγονός ότι χάθηκε μιά μεγάλη περιοχή σέ ιδιαίτερα στρατηγικό σημείο. "Ενας διάδρομος πρώτα άπ' όλα, μέσα άπό τόν όποιο μπορούσαν νά έπικοινωνούν οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού τής νοτιότερης 'Ελλάδας, τής Θεσσαλίας καί τής Ρούμελης, με τά σύνορα καί τά έκεΐ κέντρα έφοδιασμοϋ. Χάθηκαν έπίσης γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό οί υποδομές πού είχαν δημιουργηθεί στήν περιοχή, οί εγκαταστάσεις, τά έμπεδα, οί άποθήκες. Ταυτόχρονα, χάθηκε ό έλεγχος τών περισσότερων άπό διακόσια χωριών πού είχε στήν έπί τού Γράμμου έπικράτειά της ή Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Τά περισσότερα άπό αύτά ήταν σχεδόν άκατοίκητα καί, στίς μάχιμες συνθήκες πού επικρατούσαν στό βουνό, οί σχέσεις τών κατοίκων τών υπολοίπων -βλάχικων κυρίως- μέ τούς άντάρτες δέν ήταν οί καλύτερες δυνατές. Ή πολιτική σημασία, όμως, τής κατοχής τους ήταν τεράστια. Πιστοποιούσε τήν ύπαρξη μιας «έπικράτειας», μιάς πολιτικής κοινωνίας, ένός κράτους σέ τελευταία

71. Στό ίδιο, α 36, 39-40. 88


«Κορωνίς»

άνάλυση. Ή οικονομική τους λειτουργία έπίσης δέν ήταν άμελητέα. Δέν ήταν μόνο τά σπίτια πού έδιναν στίς μονάδες τοϋ ΔΣΕ τά άπαραίτητα γιά τό χειμώνα καταφύγια Ό έξοπλισμός τους, έστω καί έρήμην τών κατοίκων τους, ήταν ύπόθεση ζωής γιά τούς άντάρτες. Τά μαγειρικά σκεύη, παραδείγματος χάρη, πού βρίσκονταν έκεΐ έπέτρεπαν στίς άντάρτικες μονάδες νά άξιοποιούν τούς έλάχιοτους πόρους διατροφής πού διέθεταν. Μπορεί νά μας φαίνεται άσήμαντο αύτό, νά θυμίσουμε όμως ότι ό κυβερνητικός στρατός είχε σαφείς οδηγίες νά καταστρέφει μεθοδικά κάθε μαγειρικό σκεύος -μέ πλέον καταζητούμενα τά τσουκάλια- πού έπεφτε στά χέρια του. Η εγκατάλειψη αυτών τών χωριών στά χέρια τοϋ άντιπάλου σήμαινε πώς τυχόν έπανεγκατάσταση τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή θά ήταν μία ιδιαίτερα δύσκολη καί πολύπλοκη υπόθεση, Τέλος, κάθε άλλο παρά άσήμαντη ήταν ή άπώλεια τού έστω καί μικρού έργατικοϋ δυναμικού πού τά χωριά μπορούσαν νά έξασφαλίσουν. Αύτές οί τοπικές κοινωνίες δέν θά μπορούσαν φυσικά νά λύσουν τό πρόβλημα τών έφεδρειών, όμως ή συμμετοχή τους στίς εξελίξεις δέν ήταν άσήμαντη. Οί κάτοικοι τους πρόσφεραν τό άπαραίτητο στή διεξαγωγή ένός τέτοιου είδους πολέμου έργατικό δυναμικό, πολύτιμο γιά τίς μεταφορές, τήν περίθαλψη τών άνταρτών καί τήν έκτέλεση τών μεγάλων άμυντικών έργων. Αύτό τό είδος τοϋ πολέμου δέν διεξαγόταν μόνο μέ στρατιώτες. Δέν ήταν νά άπορεϊ λοιπόν κανείς γιά τήν άπόφαση πού πήρε ή διοίκηση τοϋ ΔΣΕ γιά τήν έκκένωση τών χωριών πού βρίσκονταν σχετικά κοντά στή μεθόριο -ιδιαίτερα τά χωριά τού κυρίως Γράμμου- καί τή μεταφορά τών κατοίκων τους στήν 'Αλβανία. 'Από έκεΐ υπήρχε ή ελπίδα ότι θά μπορούσαν νά έπανεγκατασταθούν στόν τόπο τους μόλις άλλαζαν οί τύχες τοϋ πολέμου. Στήν πραγματικότητα οί κάτοικοι έπέστρεψαν πολλά χρόνια μετά, μέ ολότελα διαφορετικό άπό τόν σχεδιαζόμενο τρόπο.72 'Από τήν άλλη πλευρά, τό στρατόπεδο τής Δεξιάς δέν κέρδισε τόν πόλεμο, παρά τή νίκη του. Αντίθετα, στό τέλος αυτών τών πολεμικών έπιχειρήσεων βρισκόταν σέ βαθιά κρίση, όπως άποδείχθηκε λίγο άργότερα. Τό παράδοξο βρισκόταν στό μεγάλο κενό πού χώριζε τίς διακηρύξεις άπό τήν πραγματικότητα. Μετά τίς άποτυχίες τοϋ 1947, γιά δεύτερη φορά ό Εθνικός Στρατός, σέ πανστρατιά, έξόρμηοε γιά τήν καταστροφή τού «συμμοριτισμοϋ», γιά νά θέσει τέλος στήν «άνταρσία». Αύτοί οί «άστυνομικοί» όροι πολύ δύσκολα μπορούσαν νά περιγράψουν έκεΐνο πού συνέβαινε στήν πραγματικότητα. Μέ νωπές άκόμη τίς άποτυχίες τού 1947, ό στρατός βρέθηκε νά πολεμά εναντίον ένός άντιπάλου σκληρού καί άποφασισμένου, πού άμφιοβητούσε μέ άριστη τεχνική τίς όποιες πτυχές τοϋ εδάφους, όλα τά

72. Γκατζογιάννης, Τό χωριό Ζέρμα (Πλαγιά) Κόνιτσας Ηπείρου, Αθήνα 1982. 89


περάσματα καί τίς κορυφές. Σέ σχέση δέ μέ τό 1947 παρουσιαζόταν κατά πολύ ισχυρότερος. Τά αδιέξοδα, οί άλλαγές τών σχεδίων, οί μεταβολές στίς διοικήσεις τών μονάδων, οί ύφέρπουσες κατηγορίες γιά άνικανότητα καί οί υπόγειες διαμάχες δέν βοηθούσαν τό κλίμα Στό τέλος δέ, άνεξάρτητα άπό τόν τρόπο πού αύτό κατέστη δυνατό, ό κύριος όγκος τού Δημοκρατικού Στρατού διέφυγε γιά νά έκδηλώσει, λίγο άργότερα, τήν παρουσία καί τή μαχητική του ικανότητα μέ έντυπωσιακό τρόπο. Τό πρόβλημα δηλαδή τής συντριβής του «κομμουνιστοσυμμοριτισμού», τό ζήτημα τής λήξης τού πολέμου, παρέμενε οέ έκκρεμότητα παρά τίς άπώλειες τού καλοκαιριού. Ή «κρίση ήθικού» δέν ήταν λοιπόν παρά άναμενόμενη στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Στούς δύο αύτούς μήνες οί άπώλειες ήταν σημαντικές έπίσης. Ό 'Εθνικός Στρατός, σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία του, είχε άπώλειες σέ νεκρούς 109 άξιωματικούς καί 1.123 οπλίτες καί σέ τραυματίες 287 άξιωματικούς καί 5.285 οπλίτες. Οί άγνοούμενοι άνήλθαν σέ 9 άξιωματικούς καί 332 οπλίτες, τό σύνολο δέ τών άπωλειών μάχης σέ 6.740 άνδρες." "Αν ύπολογίσουμε ότι οί μάχες στόν Γράμμο κράτησαν 68 ήμέρες, οί άριθμοί αύτοί δίνουν περίπου έκατό άνδρες έκτός μάχης κάθε ήμερα, χωρίς νά ύπολογιστούν οί «μή μάχιμες» άπώλειες, οί άσθενεΐς καί άλλες κατηγορίες. Μέ όλους αύτούς μπορούμε νά θεωρήσουμε ότι ένας λόχος τού κυβερνητικού στρατού τιθόταν έκτός μάχης κάθε ήμέρα τών έπιχειρήσεων! "Αν έπίσης ύπολογίσουμε τήν άρχική δύναμη τού κυβερνητικού στρατού σέ 90.000 άνδρες, τότε οί άπώλειες υπερβαίνουν τό 8% τής άρχικής δύναμης,74 γεγονός πού άν καί δέν είναι καταστροφικό, είναι οπωσδήποτε έπώδυνο, όταν μάλιστα -σύμφωνα μέ τήν προπαγάνδα- άντιμετωπίζεις «συμμορίτες» καί όχι κανονικό, τακτικό στρατό. 'Εξάλλου, οί 6.000 τραυματίες έφθαναν στά μετόπισθεν, στίς πόλεις, στήν Αθήνα καί τή Θεσσαλονίκη ιδιαίτερα, γέμιζαν τά νοσοκομεία καί τούς δρόμους καί άποκάλυπταν τίς ούσιαστικές διαστάσεις τού πολέμου.

73. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÖJI., α 430. Παραδόξως μερικές άριστερές πηγές μειώνουν τόν άριθμό τών κυβερνητικών άπωλειών σέ 63 άξιωματικούς καί 722 οπλίτες νεκρούς, 309 άξιωματικούς καί 4.776 οπλίτες τραυματίες. Μαζί μέ τούς άγνοουμενους καί τίς λοιπές κατηγορίες άπωλειών, οί γενικώς έκτός μάχης ύπολογίζονται σέ 14.000. Πβ. Βότσικας Δήμος, Ή "Ηπειρος ξαναζώνεται τά άρματα 1946-1949: Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, "Αθήνα 1983, σ. 205. 74. Ό Ζαφειρόπουλος, άναφερόμενος στίς μονάδες πρώτης γραμμής - άφαιρώντας δηλαδή τίς υπηρεσίες, υπολογίζει τή φθορά τοΰ κυβερνητικού στρατού σέ 9% έπί του συνόλου γιά τούς άξιωματικούς καί σέ 13% γιά τούς οπλίτες. Πρόκειται γιά σημαντικά ποσοστά Βλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ο άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 430. 90


«Κορωνίς»

Μιά παρατήρηση πού έχει ίσως τήν άξια της γιά τή μορφή τής μάχης στόν Γράμμο είναι ότι οί μάχιμες δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού δέν ύπερέβαιναν σέ καμία στιγμή τούς 6.000 ώς 7.000 παρατακτούς μαχητές, άκόμη καί μέ τούς πλέον γενναιόδωρους ύπολογισμούς. Μαζί μέ τή ροή τών ένισχύσεων άπό τά νότια καί άπό τό έξωτερικό, τό σύνολο πού μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο πήρε μέρος στίς συγκρούσεις τοϋ Γράμμου δέν μπορεί νά υπερέβαινε τούς 10.000 μέ 11.000 μαχητές, άριθμός πού άναγόμενος στήν παρατακτή δύναμη έπίσης μάς δίνει τά ίδια νούμερα Αύτό σήμαινε ότι ή «άποτελεσματικότητα» τών μαχητών τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άγγιζε τό τέλειο άπό πλευράς πρόκλησης άπωλειών στόν άντίπαλο. 'Αναλογούσε σχεδόν μία άπώλεια άπό τήν κυβερνητική πλευρά γιά κάθε έμπλεκόμενο στίς συγκρούσεις. "Αν υποθέσουμε ότι άπό τήν κυβερνητική πλευρά ή παρατακτή δύναμη ήταν περίπου 60.000 στό σύνολο τών 90100.000 άνδρών πού μετείχαν στήν έκστρατεία, τότε, άκόμη κι άν δεχτούμε τήν κυβερνητική έκδοχή γιά τίς άπώλειες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού - περίπου 10.000 έκτός μάχης, ή άπόδοση αύτών είναι μία άπώλεια στόν άντίπαλο γιά κάθε έξι έμπλεκομένους ή μία πρός δέκα άν συγκρίνουμε μέ τό ίδιο μέτρο τά άποτελέσματα Ή διαφορά είναι τεράστια καί οπωσδήποτε δύσκολο νά εξηγηθεί άπό τόν «άνθελληνικό φανατισμό τών Σλαβομακεδόνων».75 Οί άπώλειες τού Δημοκρατικού Στρατού τήν ίδια περίοδο στόν Γράμμο ύπολογίστηκαν άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις σέ 3.128 νεκρούς «καταμετρηθέντας», 590 συλληφθέντες, 1.600 παραδοθέντες καί -μέ ύπολογισμό- 4.500 τραυματίες. Δηλαδή συνολικά σέ 9.800 μαχητές.76 'Υπάρχουν πολλοί λόγοι νά άμφιβάλουμε γι' αύτούς τούς άριθμούς. Ή άπλή λογική άλλά καί ή σύγκριση μέ όλες τίς προηγούμενες ιστορικές καταστάσεις θά ύποστήριζε ότι ποτέ ούδείς στρατός πού έχασε τά 70 ώς 80% τής δύναμής του παρέμεινε άξιόμαχος ή έστω συγκροτημένος. Καί οπωσδήποτε αύτό πού στήν περίπτωση άποδοχής τών προάναφερθέντων άριθμών θά απέμενε άπό τόν ΔΣΕ δέν θά ήταν σέ θέση νά πολεμήσει τόν Σεπτέμβριο μέ επιτυχία στό Βίτσι. Αύτό δέν σημαίνει ότι οί άπώλειες τοϋ ΔΣΕ ήταν μικρές ή άσήμαντες. Ά ν καί δέν άναφέρονται πουθενά συγκεκριμένοι άριθμοί, όλες οί μαρτυρίες τονίζουν τή φοβερή φθορά πού υπέστησαν μονάδες οί όποιες βρέθηκαν στήν πρώτη γραμμή.

75. Στό ίδιο, σ. 414, καί άλλού, όπου τίθενται παρόμοια προβλήματα άπόδοσης τών στρατευμάτων. 76. Στό ίδιο, α 430. 91


Οί απώλειες στόν Γράμμο.

Ή διλοχία σαμποτέρ τοϋ Γενικοϋ 'Αρχηγείου77 "Οταν συγκροτήθηκε ή Διλοχία μας, ή αρχική της δύναμη άποτελούνταν άπό 214 άτομα Μετά τίς άπώλειες πού είχαμε στίς μάχες τού Σμόλικα, ένισχυθήκαμε με άλλους 36 μαχητές. Σύνολο 250 άτομα. Άπ' αύτούς: α) 4 έφυγαν μόνοι τους αύθαίρετα καί πήγαν στά τμήματα τής Νότιας 'Ελλάδας, β) 8 μετατέθηκαν σέ άλλα τμήματα καί γ) ενας πιάστηκε αιχμάλωτος στή μάχη τού 'Ελεύθερου. Σύνολο 13. "Οταν στίς 20 Αύγούστου πήραμε έντολή νά εγκαταλείψουμε τό ύψωμα 2442 είχαμε άπομείνει 59 άτομα Άπ' τά παραπάνω φαίνεται ότι ό άριθμός τών άπωλειών σέ νεκρούς καί τραυματίες έφτανε στά 75%. Αύτό σήμαινε ότι οί 3 άπό τούς 4 βγήκαν έκτός μάχης. Παρόμοια αιμορραγία παρατηρείται καί στό διοικητικό προσωπικό τής Διλοχίας μας. Άπ' τά 18 στελέχη πού κατείχαν διοικητικές θέσεις πάνω άπό διμοιρία έμειναν σώοι 5. Ή μεγαλύτερη έλλειψή μας είναι ότι δέν έχουμε σαφή άντίληψη γιά τόν άριθμό τών τιμημένων νεκρών μας. Απλώς, κατά προσέγγιση μπορούμε νά υποθέσουμε ότι αύτός κυμαινόταν γύρω στά 16-18%.

Χρειάζεται ίσως ένας έπιπλέον σχολιασμός τής σύγκρισης τών άπωλειών τών δύο άντιπάλων στίς μάχες τού Γράμμου. "Ενα σημαντικό ποσοστό τών άπωλειών τού ΔΣΕ οφειλόταν στήν άεροπορία, ένα όπλο πού ό ΔΣΕ δέν διέθετε καί πού δέν μπορούσε νά άντιμετωπίσει. Στή διάρκεια τών μαχών, άν καί οί μαχητές τού ΔΣΕ έπληξαν περίπου είκοσι ΣΠΙΤΦΑΪΡ, κατέρριψαν μόνο ένα άπό αύτά78 Δηλαδή, ή άναμέτρηση τών άνταρτών μέ τήν άεροπορία περιλάμβανε μονόπλευρα πλήγματα Ά ν άφαιρεθούν οί άπώλειες πού υπέστη μέ τόν τρόπο αύτό ό ΔΣΕ, τότε, στήν άναμέτρησή του μέ άντίστοιχες πρός τίς δικές του μονάδες καί όπλα, παρουσίαζε έναν σαφώς βελτιωμένο καί περισσότερο θετικό άπολογισμό φθοράς. Ό ΔΣΕ μάτωνε καί έλιωνε στά βουνά, οί ζημιές, όμως, πού προκαλούσε στούς άντιπάλους του δέν ήταν καθόλου εύκαταφρόνητες. Τέλος, τό είδος τών άπωλειών άπό τίς όποιες υπέφερε ό ΔΣΕ δέν πρόδιδε στρατό σέ άποσύνθεση ούτε στρατό πού λειτουργούσε κάτω άπό πίεση καί καταναγκασμό. Ό άριθμός τών αιχμαλώτων στό σύνολο τών άπω-

77. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τού ΔΣΕ, ό.π., τόμος Β", σ. 406. 78. Jones Howard, «Α New Kind of War», ό.π., σ. 181. 92


«Κορωνίς»

λειών άγγιζε σέ ορισμένες μονάδες σχεδόν ιαπωνικά ποσοστά. Σέ άλλες περιπτώσεις ή σχέση είναι πιό φυσιολογική, χωρίς ποτέ, όμως, νά πλησιάζουμε καταστάσεις συνθηκολόγησης μονάδων, φαινόμενο πού παρατηρήθηκε συχνά σέ περικυκλωμένες μονάδες τού κυβερνητικού στρατού. Τό Α' Σώμα Στρατού, γιά νά μελετήσει τή μαχητικότητα τών άντιπάλων του, ύπολόγισε κατά τάγμα τή σχέση μεταξύ νεκρών καί συλληφθέντων. Ό πίνακας φυσικά περιλαμβάνει μονάδες πού βρέθηκαν άπέναντι στό Α' Σ.Σ. τήν περίοδο άπό 20 'Ιουλίου ώς 20 Αύγούστου. Στούς συλληφθέντες μάλλον περιλαμβάνονται καί οί τραυματίες πού έπεσαν στά χέρια τού κυβερνητικού στρατοΰ. Άπώλειαι Συμμοριτών κατά συμμοριακάς μονάδας79 Νεκροί Συλληφθέντες Τάγμα Μακεδόνος 98 10 19 Αύγερινοϋ Καπλάνη 58 8 Ερμή 5 32 Καραγιώργη 2 10 Αλευρά Μενελάου 5 Διάκου 11 Χρυσοστόμου 15 Γρεβενιώτη 11 Παλαιολόγου 90 5 105η Ταξιαρχία (έπιπλέον) 176 74 102η Ταξιαρχία 110 103η Ταξιαρχία 28 -

-

-

-

—

-

-

-

-

Παραδοθέντες 8 -

14 20 -

2 10 -

2 29 39 18 23 -

Μιά εύλογη αιτία γιά τό μικρό ποσοστό αιχμαλώτων πού άφηνε πίσω του ένας σκληρά δοκιμαζόμενος καί σέ ύποχώρηση στρατός, όπως ήταν ό ΔΣΕ, ήταν ή άβεβαιότητα γιά τή μεταχείριση πού θά ύφίσταντο άπό τούς άντιπάλους του. Ή φήμη ότι ό κυβερνητικός στρατός βασάνιζε καί έκτελούσε τούς αιχμαλώτους του καί ότι οί μαχήτριες τού ΔΣΕ ύφίσταντο κάθε είδους έξευτελισμό όταν έπεφταν στά χέρια τού έχθρού πολύ άπεΐχε άπό τό νά είναι άβάσιμη. Στά ζητήματα αύτά οί «έθνικόφρονες» άξιωματικοί καί φαντάροι, όσο μικρό καί άν ήταν τό ποσοστό τους, είχαν τόν πρώτο λόγο καί έλάχιστοι ήταν έκεΐνοι πού θά μπορούσαν ή θά ήθελαν νά ζητή-

79. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 8, κείμενο 66, σ. 493-494. 93


οουν έξηγήσεις γιά μιά τέτοια συμπεριφορά. 'Οπωσδήποτε, όμως, οί βασικές άπαντήσεις στό ζήτημα πρέπει νά άναζητηθοϋν στό ίδιο κεφάλαιο τής διατήρησης τής συνοχής καί τής μαχητικότητας τοΰ ΔΣΕ στίς πλέον άντίξοες σννθήκες.

'Αρκετοί υπολόγιζαν ότι ή μάχη τοΰ Γράμμου θά έφερνε τό τέλος τοΰ 'Εμφυλίου. Δέν ήταν έτσι. 'Αντί νά αποτελέσουν έπίλογο τής πολεμικής έμπλοκής, οί συγκρούσεις στόν Γράμμο αποτέλεσαν πρόλογο γιά μιά νέα καί σκληρότερη φάση τού πολέμου. Ή χώρα είχε μπροστά της άκόμη έναν χρόνο σκληρού πολέμου. Άπό τήν άποψη αύτή ή τρομερή σύγκρουση δέν έλυσε κανένα πρόβλημα

94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 31 Μετά τόν Γράμμο Μετά τή λήξη τών έπιχειρήσεων οτόν Γράμμο, τά άντίπαλα στρατόπεδα προχώρησαν σέ γρήγορη άνασύνταξη τών δυνάμεών τους καί σέ καθορισμό τών νέων στόχων. Γιά τόν κυβερνητικό στρατό άρχισε ένα άγχώδες παιχνίδι με τό χρόνο. Παρά τίς καθυστερήσεις στόν Γράμμο, έπρεπε, μέσα στό φθινόπωρο τοϋ 1948, πριν άπό τήν έλευση τής χειμερινής περιόδου καί τής κακοκαιρίας, νά ολοκληρωθούν οί βασικοί στόχοι γιά τό 1948. Ό έλεγχος τής μεθοριακής γραμμής καί ή στεγανοποίηση τών συνόρων ήταν ό πρώτος άπό αύτούς. Δύο άκόμη παραμεθόριες «επικράτειες» τοϋ ΔΣΕ, ή Μουργκάνα καί τό Βίτσι, χώριζαν τίς κυβερνητικές δυνάμεις άπό τήν πραγματοποίηση τών σχεδίων τους. Μέ τήν έξουδετέρωσή τους, οί προσπάθειες θά μπορούσαν νά στραφούν πρός τήν έκκαθάριση τής Νότιας 'Ελλάδας. Εκεί, οί θιασώτες τής «άνταρσίας», χωρίς έφόδια άπό τό έξωτερικό, γυμνοί, πεινασμένοι καί άπομονωμένοι στίς στενές τους περιφέρειες, θά ήταν εύκολο θήραμα γιά τόν ισχυρό πλέον 'Εθνικό Στρατό. 'Η σπουδή πού κατέλαβε τούς πάντες γιά τήν επίτευξη τών στόχων πρίν άπό τό χειμώνα μετέθεσε γιά άργότερα τήν άντιμετώπιση όλων τών ζητημάτων πού οί δυσκολίες στόν Γράμμο είχαν άναδείξει. Στήν πολιτική ζωή καί στίς κοινωνικές ζυμώσεις έπικράτησε τό ίδιο πνεύμα άναμονής. 'Εξάλλου, τό τελικό άποτέλεσμα θά έκρινε τήν ποιότητα καί τό βάθος τών άναμετρήσεων. Τό άντίθετο συνέβη στό στρατόπεδο τής Αριστεράς. Ή άπώλεια τοϋ Γράμμου δέν θεωρήθηκε άποτυχία άπό τήν προπαγάνδα καί τά έντυπα τού ΚΚΕ. Ή έγκατάλειψη τών θέσεων παρουσιάστηκε ώς έλιγμός νίκης καί ή φθορά τού έχθροϋ έκτιμήθηκε ώς άνεπανόρθωτη. Τό πνεύμα τής 4ης Ολομέλειας τής ΚΕ τοϋ ΚΚΕ, πού, στίς 29 Ιουλίου, έκτιμούσε ότι «τό τέλος τού μοναρχοφασισμού είναι πιό κοντά άπό κάθε άλλη φορά» δέν διαταράχθηκε, τουλάχιστον δημόσια1 Ιδιωτικά, δηλαδή στό εσωτερικό τής κομ-

1. Πρβλ. Απόφαση τοϋ Πολιτικού Γραφείου τής Κεντρικής Επιτροπής τοϋ ΚΚΕ, 95


ματικής ηγεσίας, ή πεποίθηση γιά τήν αίσια έκβαση τών πραγμάτων σίγουρα δέν ήταν τόσο άπόλυτη. Ή ρήξη άνάμεσα στήν ΚΟΜΙΜΦΟΡΜ καί στήν ήγεσία τών Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών ύπό τόν Τίτο ειχε δημιουργήσει νέες καταστάσεις πού έπλητταν καίρια τόν Δημοκρατικό Στρατό. 'Υπήρχε ίσως σέ πολλά στελέχη ή έλπίδα ότι οτίς νέες ισορροπίες δυνάμεων, τό έλληνικό ένοπλο κίνημα μπορούσε νά άποκτήσει άξία στή διπλωματική καί πολιτική σκακιέρα Αύτό μπορεί νά σήμαινε άποτελεσματική ουστράτευση τής ΚΟΜΙΜΦΟΡΜ στήν υπόθεση τού ΔΣΕ. Πάντως, τό πρώτο όρατό άποτέλεσμα ήταν ή ραγδαία έξελισσόμενη ψυχρότητα στίς σχέσεις τού ΚΚΕ μέ τούς Γιουγκοσλάβους. Δέν ήταν μόνο τό ζήτημα τού έφοδιασμού καί τών φιλόξενων άνοικτών συνόρων πού ζημιωνόταν άπό αύτή τήν έξέλιξη. Τό πλέον σημαντικό προπύργιο τού ΔΣΕ στήν 'Ελλάδα, ή περιοχή τού Βίτσι, είχε ισχυρή παρουσία Σλαβομακεδόνων, ή στάση τών όποιων, μετά τίς έξελίξεις στή Γιουγκοσλαβική Μακεδονία, μπορούσε νά δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα Σέ αύτές τίς νέες δυσμενείς συγκυρίες ή άπώλεια τού Γράμμου άποκτούσε πολλαπλή άρνητική σημασία. Στόν διπλωματικό χώρο πρώτα: ένα κίνημα πού πλησίαζε στό τέλος του, πού έχανε τό κυριότερο έδαφικό του έρεισμα, έλάχιστα μπορούσε νά ένδιαφέρει τή Σοβιετική "Ενωση καί τήν πιθανή νέα πολιτική της στά Βαλκάνια. Στόν καθαρά στρατιωτικό τομέα έπειτα: ή βοήθεια μπορούσε πλέον νά έρθει μέσω Αλβανίας - καί Βουλγαρίας, άλλά αύτό ήταν άδιάφορο γιά τίς έξελίξεις στό κύριο μέτωπο τού πολέμου. Ή 'Αλβανία ήταν ή ίδια άποκομμένη, φτωχή, έξαθλιωμένη καί έντονα άπειλούμενη. Μιά πιθανή προσέγγιση τής Γιουγκοσλαβίας μέ τήν Ελλάδα καί τίς δυτικές δυνάμεις μπορούσε νά έχει ώς βάση συνεννόησης τήν 'Αλβανία, τής όποιας τό διαμελισμό άντιμετώπιζαν καί έλληνικοί καί γιουγκοσλαβικοί κύκλοι. Στίς συνθήκες αύτές οί Αλβανοί είχαν τήν τάση νά είναι ιδιαίτερα έπιφυλακτικοί, περίπου συντηρητικοί, άρνητικοί σέ οποιαδήποτε κίνηση θά μπορούσε νά τούς έμπλέξει στόν έλληνικό 'Εμφύλιο. Ή αισιόδοξη έρμηνεία τών άποτελεσμάτων τής μάχης τού Γράμμου δέν έμπόδισε σημαντικές άλλαγές στήν κορυφή τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Ό Μάρκος Βαφειάδης άπαλλάχθηκε άπό τά καθήκοντά του ώς άρχηγού, χωρίς νά άνακοινωθεΐ έπίσημα ή καθαίρεσή του καί, γιά «λόγους υγείας», στάλθηκε στή Σοβιετική "Ενωση γιά «ξεκούραση». Ή πτώση του εύνόησε άλλους. Στίς 25 Αύγούστου, στή συνεδρίαση τοϋ Πολιτικού Γραφείου τοϋ ΚΚΕ, έκτός τών Ζαχαριάδη, Μπαρτζιώτα, Βλαντά καί Στρίγκου, πήρε μέρος καί ό Γιώργος Βοντίσιος, ό Γούσιας, άν καί δέν ήταν έκλεγμένο μέ-

«Ή εποποιία στή βόρεια Πίνδο. Πολιτικά καί στρατιωτικά συμπεράσματα καί διδάγματα», 25 Αύγούστου 1948, στό ΚΚΕ, Έπίσημα Κείμενα, τόμος 6ος, 19451949, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, σ. 276 κ.έ. 96

Μετά τόν Γράμμο

λος τοΰ οργάνου. Στήν ούσία, τόν θεωρούσαν άπό τότε άντικαταστάτη τοΰ Μάρκου στήν Ιεραρχία τοΰ ΔΣΕ. Ή ίδια συνεδρίαση τοΰ ΠΓ έπικύρωσε τή νέα διάρθρωση τοΰ ΔΣΕ καί μαζί τήν άπόφαση νά συνεχίσει καί, άν ήταν δυνατόν, νά εντείνει τόν ένοπλο άγώνα. Ό άπολογισμός τής κατάστασης τού Δημοκρατικού Στρατοΰ ήταν τό ίδιο αισιόδοξος μέ τήν έκτίμηση γιά τή γενικότερη στρατιωτική καί πολιτική κατάσταση.2 Ό ΔΣΕ στά χαρτιά ήταν πλέον ένας τακτικός στρατός, μέ έντυπωσιακή δύναμη μάλιστα Τήν άνώτατη διοίκησή του τήν άποτελοΰσαν δύο σώματα: τό Γενικό Αρχηγείο, πού διέθετε επιτελείο διαρθρωμένο οέ τρία γραφεία καί ύπηρεσίες, καί τό 'Ανώτατο Πολεμικό Συμβούλιο, όπου προήδρευε ό Νίκος Ζαχαριάδης. Κάτω άπό τήν άμεση εποπτεία καί διοίκηση τών οργάνων αύτών βρίσκονταν οί άκόλουθες μονάδες: Σχολή 'Αξιωματικών Γενικού 'Αρχηγείου (συνταγματάρχης Νίκος Τερζόγλου-Πύραυλος) Ταξιαρχία Σαμποτέρ Γενικού Αρχηγείου (συνταγματάρχης Βρατσάνος) 'Επιλαρχία Ιππικού (ταγματάρχης Νέστορας) Μοίρες Πυροβολικού Καθώς καί ή διοίκηση τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ στή Νότια 'Ελλάδα, τό Κλιμάκιο Γενικού 'Αρχηγείου Νότιας 'Ελλάδας (Υποστράτηγος Κώστας Καραγιώργης) Οί μεγάλες μονάδες τού ΔΣΕ ήταν οί έξής: 1η μεραρχία (Θεσσαλίας) (Χαρίλαος Φλωράκης-Γιώτης) 2η μεραρχία (Ρούμελης) (Γιάννης Άλεξάνδρου-Διαμαντής) 3η μεραρχία (Πελοποννήσου) (Στέφανος Γκιουζέλης) 6η μεραρχία (Κεντρικής Μακεδονίας) (Γιώργος Έρυθριάδης-Πετρής) 7η μεραρχία ('Ανατολικής Μακεδονίας καί Θράκης) (Λασσάνης) 8η μεραρχία ( Ηπείρου) (Κώστας Κολιγιάννης-'Αρβανίτης) 9η μεραρχία (Καστοριάς) (Δημήτρης Παλαιολόγος) 10η μεραρχία (Καστοριάς) ('Αλέκος Ρόσίος-Ύψηλάντης) 11η μεραρχία (Φλώρινας) (Νίκος Θεοχαρόπουλος-Σκοτίδας) 24η ταξιαρχία (Καϊμακτσαλάν) ('Αμύντας) Καθώς καί άνεξάρτητες μονάδες καί σχηματισμοί στήν Κρήτη, τήν 'Ικαρία, τή Σάμο καί άλλα νησιά.' Προφανώς οί άνακοινώσεις, τά μέτρα, οί άναδιαρθρώσεις καί οί διοι-

2. Στό ίδιο, σ. 545-546. 3. Ή «μεγαλομανία» καί ή κατάχρηση τών ονομασιών μεγάλων μονάδων δέν ήταν άποκλειστικότητα τοϋ ΔΣΕ. Γιά τήν άκρίβεια, πρόκειται γιά πάγια πρακτική άντάρτικων ή άνατρεπτικών κινημάτων. Περίπου τήν ίδια έποχή, στόν κινεζικό εμφύλιο πόλεμο πού μαινόταν, ό άριθμός τών εμπλεκόμενων μεραρχιών ήταν άνυπολόγιστος, άν καί καθεμία άπό αύτές άριθμούσε μερικές έκατοντάδες 97


κητικές άλλαγές είχαν έναν σκοπό: τή συνέχιση τοΰ πολέμου. Γιά τήν άκρίβεια, τό ΚΚΕ, άποκομμένο άπό τίς πόλεις καί αποξενωμένο άπό τό πλέον σημαντικό τμήμα τής ελληνικής κοινωνίας, είχε πλέον μόνον ένα μέσο άσκησης πολιτικής, τόν Δημοκρατικό Στρατό. Ά π ό τά ίόια τά πράγματα ήταν υποχρεωμένο, στό όνομα τής ίδιας τής πολιτικής του ύπαρξης, νά έπενόύσει τά πάντα στή συνέχιση τών έπιχειρήσεων, έστω καί άν ή θετική εξέλιξη τών τελευταίων προϋπέθετε ένα θαΰμα Σέ πρώτη σειρά, ή συνέχιση τοΰ πολέμου περνούσε άπό τά δύο συνοριακά προπύργια πού είχαν άπομείνει, τή Μουργκάνα πρώτα, τό Βίτσι μετά. Σέ αύτές τίς δύο περιοχές θά κρίνονταν οί άμεσες τύχες τοΰ πολέμου.

Τό τέλος τής πολιορκίας τής Μουργκάνας (28 Αΰγούστου-16 Σεπτεμβρίου 1948) Ή έπιχείρηση «Ταϋρος» Ή εξάλειψη τοΰ θύλακα τής Μουργκάνας άπασχόλησε τή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατού πρίν άκόμη τελειώσουν οί έπιχειρήσεις στόν Γράμμο. Καθώς ή έπιμήκυνση τών τελευταίων έξαντλούσε τά χρονικά περιθώρια, στό δραστήριο Α' Σώμα Στρατού -όπου ό φιλόδοξος Τσακαλώτος προσπαθούσε νά κερδίσει τό χαμένο έδαφος- άρχισαν πολύ νωρίς οί προετοιμασίες γιά τήν έξάλειψη τού θύλακα. Στίς 14 Αύγούστου, ό Τσακαλώτος έγραφε σέ έπιστολή του στόν άρχηγό ΓΕΣ, άντιστράτηγο Γιαντζή: «Αί προβλέψεις μου είναι ότι πολύ γρήγορα θά πατήσω τήν κορυφογραμμήν Γράμμου. 'Εγώ τότε, πρέπει νά είμαι άμέσως προπαρασκευασμένος γιά τίς επιχειρήσεις καθαρώς Ηπείρου [μέ υπογράμμιση]. "Ηδη έδωσα οδηγίας. Έκάλεσα τόν Μπαλοδήμον,'4' θά γίνουν αναγνωρίσεις, προωθήσεις δρόμων διά νά είμεθα έτοιμοι. Βέβαια θά φροντίσω έγκαίρως νά τής διαθέσω τήν 75 Ταξιαρχίαν άντικαθιστωμένην άπό μίαν τής ΙΧης. Αύτό όμως δέν φθάνει. Γιά νά ξεσηκώσω όλον τόν κόσμον τότε ήθελα νά γνωρίσω τό έξης: Μπορώ νά υπολογίζω έπί τής Χ μέχρι 15 Σεπτεμβρίου; Θά τήν τοποθετήσω

μαχητές. Ή λειτουργικότητα τής πρακτικής ήταν πολλαπλή. "Εδινε, παραδείγματος χάρη, διπλωματική επιφάνεια σέ κινήματα πού δέν διέθεταν ούτε τό έδαφος ούτε τό σταθερά έλεγχόμενο πληθυσμιακό υπόβαθρο πού θά μπορούσε νά νομιμοποιήσει τήν εξουσία τους. Αμφισβητούσε τήν «επίσημη» έξουσία τού άντιπάλου έξορκίζοντάς την μέ άντίθετες δομές εξουσίας. Χρησίμευε, τέλος, ώς ένεση ήθικού, καθώς πιστοποιούσε τή δυνατότητα τού κινήματος νά δημιουργήσει μιά νέα έξουσία 4. Διοικητής τής VIII μεραρχίας, σ.σ. 98


στατικώς στό Μπουραζάνι μέχρι Κατάρας ώστε νά μου άπαλλάξη κάθε μονάδα καί ταγμάτων Εθνοφρουράς άκόμη. Έν τώ μεταξύ θά άναπαύεται ώστε όταν θά πάη στό Γ' Σώμα Στρατού νά μή λέγη ότι είναι κουρασμένη. Δέν πρέπει έπ' ούδενί λόγω ή έπιχείρησις Μουργκάνας ούτε ν' άργήση άλλά καί πρέπει νά έπιτύχη 100% γιά νά μή σκούζη ό Μάρκος έπειτα όπου κάπου έπέτυχε. Σημειώ ότι ή Μουργκάνα είναι βάσις άνεφοδιασμού καί έξορμήσεως (μικρός Γράμμος)».5 Οί μετακινήσεις καί οί άναδιαρθρώσεις τών μονάδων τού Α' Σ.Σ. μέ στόχο τήν έπίθεση στή Μουργκάνα άρχισαν πρίν άκόμη ολοκληρωθούν οί άντίστοιχες στόν Γράμμο, τουλάχιστον όσον άφορούσε τήν VIII μεραρχία. Ό Τσακαλώτος ήθελε έναν «προσωπικό» Γράμμο, όπου τή δόξα δέν θά τή μοιραζόταν μέ κανέναν. Από τήν άλλη πλευρά, δέν υπήρχαν •ψευδαισθήσεις. Όσο καιρό κρατούσαν οί συγκρούσεις στόν Γράμμο, οί μαχητές τού ΔΣΕ στή Μουργκάνα προσπάθησαν νά βοηθήσουν τήν κατάσταση, καθηλώνοντας όσο τό δυνατόν περισσότερα στρατιωτικά τμήματα τού άντιπάλου. Οί επιχειρήσεις άντιπερισπασμού πού οργάνωσαν στό διάστημα τών συγκρούσεων προκάλεσαν άρκετές άνησυχίες στόν κυβερνητικό χώρο, χωρίς όμως νά δημιουργήσουν μείζονα προβλήματα Στήν ούσία, οί μονάδες τού ΔΣΕ στή Μουργκάνα άσκούσαν καθήκοντα φρουράς καί έπρεπε νά διατηρούν τίς βασικές τους δυνάμεις συνεχώς μέσα άπό τήν οχυρωμένη τους περίμετρο. Πολύ λίγα πράγματα μπορούσαν νά κάνουν τά μικρά άποσπάσματα πού δρούσαν γύρω άπό τήν περιχαρακωμένη ζώνη.6 Στή νέα έπίθεση, οί συσχετισμοί ήταν πιό καταλυτικοί άπό ποτέ άλλοτε. Οί έπιτιθέμενοι παρέταξαν δυνάμεις προερχόμενες άπό δύο μεραρχίες, τήν VIII φυσικά, πού ήταν καί ή βασική μονάδα τού Εθνικού Στρατού στό χώρο τής 'Ηπείρου, καί τή Χ. Συνολικά παρατάχθηκαν τέσσερις ταξιαρχίες πεζικού -οί 35η, 74η, 75η, 76η- ένισχυμένες μέ τέσσερα τάγματα Εθνοφρουράς, ιλη ιππικού, περίπου εξήντα πυροβόλα, τεθωρακισμένα καί άεροπορία Ή όλη δύναμη ξεπερνούσε ίσως τούς δέκα χιλιάδες στρατιώτες. Από τήν άλλη πλευρά, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε στήν περιοχή τά γνωστά τέσσερα έλαφρά τάγματα (Παπαδημητρίου, Φωκά, Σκεύη, Καινούργιου) μέ τούς ίδιους τομείς άμυνας. Στήν ούσία, καθένα άπό αύτά τά τάγματα τών 200 μαχητών άντιπαρατασσόταν σέ μία ταξιαρχία τού κυ-

5. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Πεπραγμένων έπιχειρήσεων Γράμμου, ύπό συνθηματικόν "Κορωνίς", άπό 20 "Ιουλίου μέ 22 Αύγούστου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 8, κείμενο 66, σ. 464-465. 6. Πολλές άπό τίς έξωτερικές έπιχειρήσεις συνδέονταν εξάλλου μέ τήν τροφοδοσία του φρουρίου. Ή πιό σημαντική, ή προσβολή τής Μονής Βελλά στίς 30 Ιουνίου, είχε τέτοιο χαρακτήρα. 99


βερνητικού στρατού δύναμης 1.800-2.000 στρατιωτών. Οί οχυρώσεις είχαν βελτιωθεί στούς περισσότερους τομείς, όμως ή έλλειψη τεχνικών δυνατοτήτων -σκυρόδεμα λόγου χάρη- τίς κρατούσε, όπως άλλού, στό έπίπεδο τών έργων έκστρατείας. Οί υπόλοιπες δυνάμεις τοϋ Αρχηγείου Ηπείρου, πού πρόσφατα ειχε μετονομασθεί σέ VIII μεραρχία τοϋ ΔΣΕ, βρίσκονταν στό Σούλι (ένα τάγμα) καί στό Πωγώνι (ένα τάγμα καί λόχος σαμποτέρ). Επικεφαλής τών δυνάμεων τής νέας μεραρχίας ήταν πλέον ό Κώστας Κολιγιάννης, καθώς ό Καλλιανέσης ειχε σταλεί στή βόρεια Πίνδο, στήν 670 μονάδα τοϋ ΔΣΕ. Ή άναλογία τών άντιπάλων δυνάμεων στόν τομέα τής Μουργκάνας ήταν περίπου ένα πρός δέκα, σέ όφελος φυσικά τοϋ Εθνικού Στρατού.7 Ή έπίθεση ξεκίνησε στίς 28 Αύγούστου καί άκολούθησε τήν πεπατημένη. 'Επίμονες χωρίς διακοπή έπιθέσεις, στό κέντρο τής άμυνας, μέ στόχο τήν έξάντληση τών άμυνομένων. Μετά άπό μέρες προσπαθειών καταλήφθηκαν τά υψώματα τού Καστριού καί ό Στάλος, χωρίς, όμως, ή έπίθεση νά πετύχει τίποτε περισσότερο. Ωστόσο, ή έπιμονή αύτή έξάντλησε τίς έφεδρεϊες τών άμυνομένων, μέ άποτέλεσμα οί πλευρικές έπιθέσεις νά γνωρίσουν καλύτερη τύχη. Ή έπίθεση μεταφέρθηκε στά άνατολικά, στήν περιοχή τής Καστάνιανης, όπου οί άεροπορικές άναγνωρίσεις είχαν έπισημάνει κενά καί άδυναμίες στήν άμυνα8 Οί στόχοι, άν καί περιορισμένοι σέ έκταση, έγιναν άντικείμενο διεκδίκησης άπό ολόκληρες ταξιαρχίες. Ή 75η ταξιαρχία άνέλαβε νά καταλάβει τό Μεσοβούνι καί ή 35η τό ύψωμα 1806. Πέτυχε μόνο ή πρώτη, στίς 14 Σεπτεμβρίου, ύποχρεώνοντας σέ άναδιάρθρωση τούς υπερασπιστές τής περιοχής. Τό 1806, ή ψηλότερη κορυφή τού βουνού, κρατήθηκε άπό έναν λόχο καί μία διμοιρία τού ΔΣΕ άπέναντι στήν έπίθεση πολλαπλάσιων δυνάμεων. Οί μικρές, όμως, έπιτυχίες τού άντιπάλου περιόρισαν τόν ήδη στενό χώρο καί ή πίεση πάνω στίς δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άρχισε νά γίνεται καταθλιπτική. "Ηδη, άπό τίς 12 Σεπτεμβρίου, είχε ξεκινήσει ή άναδίπλωση τών άνταρτών. Τήν ίδια μέρα ό πληθυσμός τών χωριών, πού δέχονταν καί αύτά καταιγισμό πυρών, διατάχθηκε νά συμπτυχθεΐ πέρα άπό τά σύνορα, πρός τήν 'Αλβανία. Στίς 16 Σεπτεμβρίου, άμέσως μετά τήν άποτυχία τών άντεπιθέσεων πρός τό Μεσοβούνι, πάρθηκε ή άπόφαση έγκατάλειψης τής Μουργκάνας. "Εγιναν άρκετές συζητήσεις σχετικά με τήν κατεύθυνση αύτοϋ τού ύποχρεωτικοϋ ελιγμού καί τελικά άποφασίστηκε ή έκκένωση τών δυνάμεων νά γίνει πρός τά Ζαγόρια, μέ δρομολόγιο: Αιά,

7. Τσαντίνης Κώστας, Μουργκάνα. Ένας δεύτερος Γράμμος, Πατάκης, Αθήνα 1988, σ. 151. 8. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 473. 100


Λύκο, Ριζό, Γρανιτσοπούλα, Δεσποτικό, Νεγράδες, Ζαγόρια' Ή έξοδος οργανώθηκε γρήγορα καί μέσα σέ μία μέρα, στίς 16 τού μήνα, τά τμήματα συγκεντρώθηκαν προοδευτικά στό χωριό Λιά. «Έκεΐ δόθηκε έντολή νά μήν καούν τό στάρι, ή γαλέτα, τό παξιμάδι καί άλλα τρόφιμα πού άνέρχονταν σέ πολλές δεκάδες χιλιάδες οκάδες, γιά νά μήν υποπτευθεί ό έχθρός ότι ή Μουργκάνα έγκαταλείπεται».10

Ό ελιγμός μέσα άπό τίς ισχυρές δυνάμεις πού πολιορκούσαν τό χώρο ήταν ένα τολμηρό έγχείρημα. Γιά νά πετύχει ή κίνηση, χρειάστηκε σέ μικρό χρονικό διάστημα νά οργανωθούν μιά σειρά κινήσεις άντιπερισπασμού. Ή πιό σημαντική άπό αύτές ήταν ή κίνηση τοϋ τάγματος τού Σουλίου πρός τόν Καλαμά, κίνηση πού οδήγησε τόν Τσακαλώτο, ό όποιος έπόπτευε προσωπικά τίς έξελίξεις, στήν υπόθεση ότι ό έλιγμός θά γίνει πρός τά νότια. Έ στρεψε λοιπόν πρός τόν Καλαμά σημαντικές δυνάμεις, κυρίως ταχυκίνητες μέ τεθωρακισμένα, τών όποιων ή άπουσία διευκόλυνε κατά πολύ τήν κίνηση τού Δημοκρατικού Στρατού. Οί ύπόλοιπες δυνάμεις τοϋ τελευταίου οργανώθηκαν σέ μία φάλαγγα καί τά μεσάνυχτα ξεκίνησαν γιά τόν μακρύ δρόμο πρός τά Ζαγόρια. Επικεφαλής τής φάλαγγας βρισκόταν τό τάγμα τοϋ Σπύρου Σκεύη μαζί μέ τή διοίκηση, μέ άποστολή νά βρίσκει τό δρόμο καί νά άνατρέπει τά τυχόν έμπόδια. Ακολουθούσε ή έπιμελητεία μέ περίπου έκατό μεταγωγικά ζώα, φορτωμένα κυρίως μέ στρατιωτικό υλικό, προστατευόμενη άπό τό τάγμα τού Φωκά. Σέ αύτό τό μεσαίο κλιμάκιο τής φάλαγγας θά κατευθύνονταν οί τραυματίες άπό τίς μάχες πού άναμένονταν σέ αύτή τή δύσκολη έπιχείρηση. Οί τραυματίες άπό τίς μάχες στή Μουργκάνα είχαν, μαζί μέ τούς άμάχους, περάσει στό άλβανικό έδαφος. Τέλος, τή φάλαγγα έκλειναν τά τάγματα τών Βρασίδα καί Παπαδόπουλου, τά όποια, λόγω τών άπωλειών, είχαν συγχωνευθεί σέ ένα. Μέσα στή νύχτα, ή έμπροσθοφυλακή έφθασε στό Τσαρακλιμάνι, όπου βρισκόταν ή έδρα τής 75ης ταξιαρχίας τού κυβερνητικού στρατού. 'Ακολούθησαν συγκρούσεις καί τό τάγμα τού Σπύρου Σκεύη άνέλαβε νά συγκρατήσει τόν έχθρό μέχρι νά περάσει ή ύπόλοιπη φάλαγγα. Ή τελευταία προχώρησε σέ άσφαλέστερες θέσεις γιά νά περάσει τή μέρα τής 17ης Σεπτεμβρίου, ένώ ή άντίσταση τοϋ τάγματος Σκεύη έστρεφε πρός αύτό τίς

9. Βότσικας Δήμος, Ή Ήπειρος ξαναζώνεται τ' άρματα 1946-1949: Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, Αθήνα 1983, σ. 233-234. Τσαντίνης Κώστας, Μουργκάνα, ο. 158-159. 10. Βότσικας Δήμος, Ή Ήπειρος ξαναζώνεται τ' άρματα, ό.π., σ. 234. 101


καταφθάνουσες έχθρικές ένισχύσεις. Τή νύχτα ή κίνηση επαναλήφθηκε μέ νέο σταθμό, στίς 18, τά υψώματα τής Χρυσορράχης. Ή δύναμη τού Σκεύη, μέ λίγα πυρομαχικά καί άρκετούς τραυματίες, άπαγκιστρώθηκε άπό τό Τσαρακλιμάνι καί ένώθηκε καί αύτή μέ τήν ύπόλοιπη φάλαγγα. Στίς 19, στούς Νεγράδες, τό τάγμα Φωκά χρειάστηκε νά άνοίξει τό δρόμο μέ μάχη, άνατρέποντας τά έχθρικά τμήματα πού περίμεναν έκεΐ τήν άφιξη τών άνταρτών. Δύσκολες ώρες πέρασαν τά πλέον δυσκίνητα τμήματα, ή έπιμελητεία καί τό τάγμα τού Σκεύη, πού είχε πολλούς τραυματίες. Τελικά όλοι αύτοί κατάφεραν νά περάσουν άπό τά πεδινά καί έπικίνδυνα μέρη, νά διασχίσουν τό δρόμο Γιάννενα-Κόνιτσα καί νά φθάσουν στήν άσφαλή ζώνη τών Ζαγορίων. Γιά δεύτερη φορά μέσα σέ λίγες μέρες ό ΔΣΕ έχανε μέν «προπύργια» καί έδαφος, διέσωζε όμως τίς δυνάμεις του καί μετέφερε άλλού τόν άγώνα Αύτό δέν ήταν κατ' άνάγκην άρνητικό. Διασκόρπιζε τόν άντίπαλο σέ καθήκοντα έξασφάλισης καί φύλαξης νέων εύφλεκτων σημείων καί ταυτόχρονα τόν υποχρέωνε νά άναπτύξει νέες έπιθετικές πρωτοβουλίες γιά τήν έκπόρθηση τών νέων κέντρων ισχύος τών άντιπάλων του. θ ά είχε σημασία αύτό άν ό ΔΣΕ δέν έχανε, μαζί μέ τά «προπύργιά» του, καί τό έλάχιστο τμήμα τής κοινωνίας μέ τό όποιο ήταν πλέον σέ έπαφή. Οί νέοι τόποι στούς όποιους έλίσσονταν οί άντάρτικες δυνάμεις ήταν πάντοτε πιό έρημοι άπό τούς προηγουμένους. Στρατιωτικά, οί έλιγμοί στό Βίτσι καί στή Μουργκάνα ήταν έξαιρετικά επιτεύγματα Πολιτικά, όμως, δέν σηματοδοτούσαν παρά εναν νέο σταθμό στό δρόμο πρός τήν ήττα Απέμενε πάντως τό Βίτσι, όπου πολύ δύσκολα θά βρισκόταν τόπος γιά τρίτο ελιγμό.

102

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 32

'Επιχειρήσεις ατό Βίτσι (Σεπτέμβριος-Δεκέμδριος 1948) Ή περιοχή τοϋ Βίτσι Τό Βίτσι, δυτικά τής Φλώρινας καί βορειοδυτικά τής Καστοριάς, ήταν μιά ιδιαίτερα ευαίσθητη περιοχή. 'Επρόκειτο, γεωγραφικά, γιά μιά γωνία, ένα τρίγωνο, οί δύο πλευρές τού όποιου στηρίζονταν στή συνοριακή γραμμή. Περιοχή ορεινή, δασοσκεπής σέ μεγάλη έκταση καί κατοικημένη κυρίως άπό σλαβόφωνους πληθυσμούς, άνάμεσα στούς όποιους είχαν έγκατασταθεϊ χωριά προσφύγων, ιδιαίτερα άπό τήν περιοχή τού Πόντου. Οί αύτόχθονες πληθυσμοί αισθάνονταν συγγένεια ή έστω ένδιαφέρον γιά τά δρώμενα στή Γιουγκοσλαβία, όπου, άπό τό 1945, ή μακεδονική έθνότητα είχε επιτέλους άναγνωριστεΐ καί συγκροτηθεί σέ αύτόνομη δημοκρατία στό πλαίσιο τής Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας. Ή περίοδος τής Κατοχής, συνέχεια τής δύσκολης στά ζητήματα αύτά μεταξικής περιόδου, είχε άφυπνίσει πάθη καί έχθρότητες. Ή έντονη βουλγαρική προπαγάνδα -μετά τήν προσάρτηση τής γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στή Βουλγαρία- άλλά καί οί έξελίξεις στόν γιουγκοσλαβικό χώρο είχαν έντονα έπηρεάσει πολλούς άπό τούς δυσαρεστημένους άπό τήν πολιτική τού έλληνικού κράτους σλαβόφωνους. Μετά τήν Κατοχή, ή «λευκή τρομοκρατία» στήν περιοχή αύτή ήταν στενά συνυφασμένη μέ τίς άντιθέσεις μεταξύ τών πολιτισμικών ή καί εθνικών ομάδων. Ή προσπάθειά της νά έπαναφέρει μέ τή βία τά πράγματα σέ προγενέστερες καταστάσεις ή καί νά έκδικηθεί γιά τή στάση τών σλαβόφωνων στά χρόνια τής Κατοχής έφερε τό άντίθετο άποτέλεσμα Ή ένταση, πού ποτέ δέν σταμάτησε, είχε άποτέλεσμα τή γρήγορη έπικράτηση τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή. Χονδρικά, μπορούμε νά ισχυριστούμε ότι άπό τούς τελευταίους μήνες τοϋ 1946 καί στή συνέχεια υπήρξε μιά διαρκής παρουσία καί κυριαρχία τού ΔΣΕ στήν εύρύτερη ζώνη πού περιεκλειε τό βουνό Βίτσι. Ή Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση καί οί ύπηρεσίες τοϋ νεόκοπου κράτους έγκαταστάθηκαν έδώ, στήν περιο103


χή τών Πρεοπών, νωρίς τό 1948, μετά τήν άποτυχία τής Κόνιτσας. Αύτή ή σταθερή καί μακρόχρονη παρουσία είχε άποτέλεσμα τή δημιουργία ένός ιδιόρρυθμου καθεστώτος. Τά μέτρα τού κυβερνητικού στρατού γιά τήν έκκένωση τών χωριών καί τή μετακίνηση τών κατοίκων τους σέ έλεγχόμενες περιοχές δέν πρόλαβαν νά έφαρμοστούν έδώ, μέ άποτέλεσμα πολλά άπό τά χωριά τής περιοχής νά συγκρατήσουν τούς κατοίκους τους σέ όλη τή διάρκεια τού πολέμου. Τά ρεύματα μετακίνησης τών άμάχων ήταν -σέ πολλούς τομείς- πιό πυκνά πρός καί άπό τή γιουγκοσλαβική Μακεδονία παρά πρός τίς έλεγχόμενες άπό τήν κυβερνητική παράταξη πεδιάδες. Ή παρουσία κατοίκων, ή συνέχιση τών παραγωγικών δραστηριοτήτων καί ή ύπαρξη διαθέσιμου γιά τά οχυρωματικά έργα καί τίς λοιπές στρατιωτικές άνάγκες έργατικού δυναμικού μεγάλωναν τίς δυνατότητες τών άνταρτών. "Αλλοι πρόσθετοι παράγοντες δημιουργούσαν πλεονεκτήματα γιά τήν άριστερή παράταξη καί τήν κυριαρχία της. Ή περιοχή ήταν βατή γιά τά τροχοφόρα. Περιλάμβανε τό μεθοριακό πέρασμα τής Κρυσταλλοπηγής καί σημαντικό μήκος τού δρόμου πού οδηγούσε άπό τήν Καστοριά στό άλβανικό έδαφος καί τήν Κορυτσά Άπό τήν άλλη πλευρά, περιλάμβανε τό δρόμο πού άπό τή Φλώρινα οδηγούσε στό Πισοδέρι καί τίς Πρέσπες καί άπό έκεΐ είτε στήν άνω κοιλάδα τού Αλιάκμονα είτε, μέ κακές οδικές συνθέσεις είναι άλήθεια, στή Γιουγκοσλαβία. Ή δυνατότητα χρήσης αυτοκινήτων στή ζώνη αύτή έπέτρεπε νά φθάνει καί νά διανέμεται ή βοήθεια πού δεχόταν άπό τό έξωτερικό ό ΔΣΕ. Τό γεγονός αύτό διαφοροποιούσε πλήρως τίς συνθήκες σέ σχέση μέ ό,τι έπικρατούσε στόν Γράμμο. Οί μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή έμοιαζαν άρκετά μέ τούς άντιπάλους τους όσον άφορούσε τήν εξωτερική έμφάνιση καί τόν άνεφοδιασμό τους. Τίς περισσότερες φορές ήταν χορτάτοι, φορούσαν ομοιόμορφες στρατιωτικές στολές, ήταν γενικά καλοκουρεμένοι, καλοξυρισμένοι καί καθαροί. Στίς σχέσεις μέ τούς άμάχους ή διαφορά φαινόταν άμέσως. Ό Δημοκρατικός Στρατός πίεζε καί έδώ τήν τοπική κοινωνία, τήν έπιστράτευε στά έργα του καί στίς μεταφορές, στρατολογούσε όλους όσοι μπορούσαν νά κρατήσουν όπλο, όμως δέν τήν καταδίκαζε σέ άργό άπό άσιτία θάνατο. Οί μαχητές τού ΔΣΕ είχαν τά δικά τους έφόδια, μερικές φορές μοίραζαν άπό τά περισσεύματα καί στούς άμάχους καί δέν τούς ύποχρέωναν νά μοιραστούν μαζί τους τά ελάχιστα άγαθά πού τούς άπέμεναν. Σέ συνδυασμό μέ τούς δικαιολογημένους φόβους καί τήν καχυποψία τών σλαβόφωνων άπέναντι στό κράτος τής Δεξιάς, ό ΔΣΕ μπορούσε νά νιώθει ότι κινείται σέ μιά δική του περιοχή, όπου ήταν άποδεκτός, άν όχι καί άγαπητός.

Στρατηγικά μιλώντας, στό πλαίσιο τών γενικών στρατιωτικών έξελίξεων 104

Επιχειρήσεις ατό Βίτσι

τοϋ 'Εμφυλίου, τό Βίτσι καί ή ευρύτερη περιοχή του δεν ήταν τό κλειδί τών εξελίξεων. "Αν καί ή περιοχή πρόσφερε άρκετά καταφύγια σε άντάρτικες δυνάμεις, οί τελευταίες δέν μπορούσαν εύκολα νά επικοινωνήσουν μέ τήν ύπόλοιπη ένδοχώρα. Είτε πρός τά νότια είτε πρός τά άνατολικά, οί προσβάσεις περνούσαν άπό πεδινές έκτάσεις πού εύκολα μπορούσε νά άποκλείσει ό άντίπαλος. Δέν υπήρχε έδώ ή ορεινή γεωγραφική συνέχεια πού χαρακτήριζε τή βόρεια Πίνδο. Τυχόν εξάπλωση τής ελεύθερης γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό περιοχής περνούσε, περίπου άναγκαστικά, άπό τόν έλεγχο τών πόλεων τής περιοχής, τής Φλώρινας, τής Καστοριάς ή τού "Αργούς Όρεστικού. Σύνθετη άποστολή, πού ό ΔΣΕ θά τήν αποτολμούσε μόνο όταν οί λοιπές έπιλογές φαίνονταν νά έχουν έξαντληθεϊ. Στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων τού 1948, γιά μεγάλο διάστημα ή περιοχή ήταν δευτερεύον πεδίο άναμέτρησης. Από τήν πλευρά τοϋ Εθνικού Στρατού τό ζητούμενο ήταν ή παρεμπόδιση συνδρομής ή ένίσχυσης τοϋ μετώπου τού Γράμμου άπό τίς δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή ένώ, άπό τήν πλευρά τοϋ τελευταίου, αύτή θεωρούνταν χώρος άντιπερισπασμού, όπου θά έπρεπε νά καθηλωθούν όσο τό δυνατόν περισσότερες δυνάμεις τού άντιπάλου. "Ενα είδος δεύτερης Μουργκάνας δηλαδή. Σέ αύτό τόν πόλεμο καθήλωσης καί παραπλάνησης, στή διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1948, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε πετύχει τήν ύπεροχή στά σημεία. Στόν τομέα τοϋ Βίτσι, όπου είχε τήν εύθύνη τό Β' Σώμα Στρατού, οί άποτυχίες είχαν πάρει, στή διάρκεια τοϋ καλοκαιριού τού 1948, τή μορφή παράδοσης καί προκαλούσαν συνεχείς άντικαταστάσεις στελεχών άπό τίς κατώτερες ώς τίς άνώτερες βαθμίδες τής διοίκησης. Στή διάρκεια τοϋ Αύγούστου τού 1948, καθώς οί έπιχειρήσεις στόν Γράμμο είχαν άρχίσει άργά άλλά μεθοδικά νά έξελίσσονται δυσμενώς γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, ή περιοχή τού Βίτσι άρχισε νά κερδίζει σέ προσοχή καί σημασία ώς χώρος έλιγμού καί άντιπερισπασμού. Στήν περιοχή άρχισαν νά συρρέουν ένισχύσεις άπό τίς'γύρω ζώνες δραστηριότητας τών άνταρτών. Στήν ταξιαρχία τής περιοχής, αύτή τού Βαγενά, πού άποτελούνταν κυρίως άπό σλαβόφωνους καί είχε μικρή δύναμη -περίπου 350 μαχητές- προστέθηκαν ή 18η ταξιαρχία τού Λιάκου μέ 650 μαχητές καί ή 108η ταξιαρχία τού Σοφιανού μέ 750 μαχητές. Οί μονάδες αύτές ενισχύθηκαν μέ στελέχη άπό τό Μποϋλκες καί άπό τό δυναμικό τών τραυματιών πού είχαν άποθεραπευθεΐ οτίς άνατολικές χώρες, ίσως 800 άτομα.1 Δη1. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 444. Τήν κλιμακωτή ένίσχυση τών μονάδων τού ΔΣΕ διαπιστώνει καί ή έκθεση τού ΓΕΣ: Στό Γενικόν Επιτελείον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφεΐον ΑΙ, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 11, σ. 42. 105


μιουργήθηκε με τόν τρόπο αύτό μιά άξιόμαχη δύναμη άναπτυγμένη οέ οργανωμένες θέοεις στίς ορεινές προσβάσεις τής περιοχής, άπό τό Μάλι Μάδι στό νότο ώς τό Πισοδέρι καί τήν Μπέλα Βόδα στό βορρά. Μετά τήν εγκατάλειψη τού Γράμμου άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό, τό Βίτσι άπέκτησε καίρια σημασία γιά τούς έμπολέμους. Άπό τήν πλευρά τών κυβερνητικών ή κατάληψη τής περιοχής θά ολοκλήρωνε τούς στόχους τών έπιχειρήσεων τού 1948, καθώς θά έδινε στόν Εθνικό Στρατό τόν έλεγχο τών κρίσιμων συνοριακών ζωνών άπό τίς όποιες άνεφοδιάζονταν καί όπου κατέφευγαν οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή σφράγιση τών συνόρων θεωρούνταν ότι θά προκαλούσε μή άναστρέψιμα προβλήματα στούς άντάρτες καί ότι θά τελείωνε ούσιαστικά τόν πόλεμο. Στή συνέχεια, ή όλη ύπόθεση τής «άνταρσίας» θά γινόταν καί πάλι ένα θέμα άποκατάστασης τής δημόσιας τάξης, όπου στρατός καί σώματα άσφαλείας θά μπορούσαν μέ άνεση χρόνου νά έξοντώσουν τίς έναπομένουσες εστίες στόν Μοριά, τή Στερεά, τή Θεσσαλία ή τά νησιά. Τό τέλος τού πολέμου ήταν, περισσότερο παρά ποτέ, όρατό. Ή πεποίθηση αύτή περί έπικείμενου τέλους τού πολέμου, δημιούργησε άτμόσφαιρα ευφορίας στίς μονάδες τού 'Εθνικού Στρατού, καθώς καί άνάλογη σπουδή στήν προετοιμασία τών νέων έπιχειρήσεων. Τό ζητούμενο ήταν νά τελειώσουν όλες οί έκκρεμότητες πρίν χαλάσει ό καιρός καί οπωσδήποτε πρίν άπό τό τέλος τού χρόνου. 'Επιδίωξη βαθμοφόρων καί άπλών φαντάρων ήταν «νά κάνουν Χριστούγεννα σπίτι τους». Οί έπιδιωκόμενοι στόχοι πολλαπλασιάστηκαν ώστε νά έξοικονομηθεϊ χρόνος. Τήν ίδια στιγμή πού τό Α' Σώμα Στρατού θά ξεκινούσε τίς έπιχειρήσεις ένάντια στή Μουργκάνα, τό Β' Σώμα Στρατού θά έπρεπε νά έκκαθαρίσει τήν περιοχή τού Βίτσι. Ταυτόχρονα, άλλες μονάδες θά οργάνωναν τόν νεοκαταληφθέντα χώρο τού Γράμμου, σφαγίζοντας μεθοδικά τά σύνορα, ένώ προετοιμάζονταν οί επιχειρήσεις στή Θεσσαλία, τή Στερεά καί τήν Πελοπόννησο. Ανάλογη δραστηριότητα θά έπεδείκνυε καί τό Γ' Σώμα Στρατού στήν Κεντρική καί τήν Ανατολική Μακεδονία καθώς καί τή Θράκη, όπου όμως τά μέτωπα ήταν άρκετά άπόμακρα καί άποτελούσαν ιδιαίτερη ενότητα προσπαθειών.2 Ή διαίρεση τών προσπαθειών, συνοδευόμενη άπό τή διάχυτη πεποίθηση ότι έφθασε τό τέλος τού πολέμου, έμπόδισε τή διοίκηση τού 'Εθνικού Στρατού νά άντιληφθεΐ τούς κινδύνους πού δημιουργούσε ή συγκέντρωση τών άντιπάλων δυνάμεων. Παρά τίς πολύμηνες προσπάθειες στήν περιοχή τού Γράμμου, πού είχαν άποόείξει τίς μαχητικές δυνατότητες τού Δημοκρατικού Στρατού, ό τελευταίος έξακολουθούσε νά άντιμετωπίζεται μέ ύποτιμητική διάθεση, περίπου μέ περιφρόνηση. Στήν προκειμένη περίπτω-

2. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 444. 106


ση, κυριαρχούσε ή πεποίθηση ότι οί άντάρτες είχαν υποστεί συντριπτικές άπώλειες στίς συγκρούσεις στόν Γράμμο καί κατά συνέπεια ήταν πλέον άνίκανοι νά δημιουργήσουν άξιόμαχη δύναμη κρούσης. Ο «θρίαμβος» στόν Γράμμο είχε παρουσιαστεί μέ ιδιαίτερα πανηγυρικούς τρόπους καί ή νικητήρια προπαγάνδα επηρέασε τούς ίδιους τούς κατασκευαστές της. Οί τελευταίοι, στό πλαίσιο τού κλίματος πού είχαν οί ίδιοι διαμορφώσει, άδυνατούσαν νά έκτιμήσουν τό μέγεθος καί τήν ποιότητα τής άναδίπλωσης τού ΔΣΕ στό Βίτσι καθώς καί τίς μαχητικές δυνατότητες πού τού προσέδιδε αύτή ή συγκέντρωση δυνάμεων. Στό Βίτσι, ό Δημοκρατικός Στρατός συγκέντρωσε, ώς τό τέλος τού Αύγούστου τού 1948, τόν κύριο όγκο τών δυνάμεών του πού προέρχονταν άπό τό μέτωπο τού Γράμμου. Επρόκειτο γιά τίς 14η, 16η, 102η, 103η, 105η καί 107η ταξιαρχίες, μέ δύναμη γύρω στούς 2.500-3.000 μαχητές. Οί μονάδες αύτές δέν βρίσκονταν στήν καλύτερη δυνατή κατάσταση μετά άπό πολλές έβδομάδες σκληρών συγκρούσεων στή βόρεια Πίνδο.3 Ό Δημοκρατικός Στρατός όμως, σέ άντίθεση μέ τούς άντιπάλους του, μπορούσε νά άναδιοργανώνεται καί νά ξαναβρίσκει τήν οργανωτική του συνοχή καί τή μαχητικότητά του μέ πολύ γρήγορο ρυθμό. Πολλές παράμετροι ένίοχυαν αύτή του τήν ιδιότητα Οί μονάδες του ήταν μικρές σέ μέγεθος καί περίπου προσωπικές σέ συγκρότηση. Ά π ό πλευράς έφοδιασμού καί ύπηρεσιών λειτουργούσαν περίπου αύτόνομα σέ καιρούς άνάγκης, διαθέτοντας τά δικά τους συστήματα διανομής καί κατανομής τών άπαραίτητων, περιορίζοντας στό έλάχιστο τίς γραφειοκρατικές διαδικασίες καί τίς συνεπακόλουθες καθυστερήσεις. "Οταν χρειαζόταν, λειτουργούσαν ταυτόχρονα καί ώς έμπεδα, χρεώνοντας ώς πρόσθετο καθήκον στούς παλαιούς τήν έκπαίδευση τών νεοστρατολογηθέντων. Σέ περίπτωση άπωλειών ή άτυχημάτων ή ολόπλευρη άνασύσταση τών μονάδων ξεκινούσε άπό τήν ίδια τή βάση, άπό τήν ίδια μικρή μονάδα, άκόμη κι άν αύτή ήταν μεγέθους λόχου. Δέν χρειαζόταν, δηλαδή, παρά μόνο συμπληρωματικά ή επέμβαση τής κεντρικής διοίκησης. 'Οργανωτικά καί άπό πλευράς πειθαρχίας, ή παρουσία κομματικών οργανώσεων πού λειτουργούσαν ώς εφεδρικά συστήματα στή στρατιωτική Ιεραρχία έπέτρεπε τή γρήγορη καί ουσιαστική έφαρμογή τών οδηγιών ή τών διαταγών. Ή συλλογικότητα τών λειτουργιών -έστω οί συνελεύσεις τών

3. Γενικόν 'Επιτελεϊον Στρατού/'Επιτελικόν Γραφείον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βίτσιου. Άπό 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÔJC., τόμος 11, σ. 42. Τά γραφεία πληροφοριών τού κυβερνητικού στρατού έκριναν ότι οί μονάδες αύτές είχαν άνάγκη ξεκούρασης καί ριζικής άναδιοργάνωσης καί ύπολόγιζαν ότι δέν θά μπορούσαν νά άναλάβουν καμία στρατιωτική άποστολή πρίν άπό τήν παρέλευση 10-15 ήμερων. Πρβλ. Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών καί ό σνμμοριτοπόλεμος 1945-1949, Αθήναι 1966, σ. 235. 107


μαχητών καί ή αίσθηση ή ή ψευδαίσθηση ότι οί λύσεις τών προβλημάτων είναι κοινό άντικείμενο άναζήτησης καί δράσης- βοηθούσε τή γρήγορη άποκατάσταση τής συνοχής, άκόμη καί σε περιόδους κρίσης. Ακόμη καί ή καταστολή, δηλαδή τά άνταρτοδικεϊα ήταν πιό άποτελεσματικά, καθώς έπαιρναν τή μορφή συνέλευσης τής μονάδας, όπου ή δημόσια χλεύη ένίσχυε καί έπαύξανε τό φόβο τών ποινών. Πολλές άπό τίς τελευταίες έξαλλου δίνονταν μέ άναστολή, προσφέροντας στόν φταίχτη τήν εύκαιρία τής έξιλέωσης κάτω άπό τό άγρυπνο βλέμμα τής γνωρίζουσας τό ζήτημα μονάδας. Τέλος, οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν έλαφρά εξοπλισμένες, μέ φορητά ώς έπί τό πλείστον όπλα καί μέ πυρομαχικά πού ή μονάδα μπορούσε σέ σημαντικό ποσοστό νά μεταφέρει μαζί της. Ή λειτουργία τών ομαδικών όπλων ώς σημείου άναφοράς καί οργάνωσης τής μονάδας καί ώς συστατικού τής συνοχής της έκδηλωνόταν στήν πιό μικρή κλίμακα, μέ εύεργετικές συνέπειες στόν τομέα τής ευελιξίας καί τής άνασυγκρότησης. Βασικό όπλο τών άνταρτών ήταν τό οπλοπολυβόλο, γύρω άπό τό όποιο διαρθρώνονταν οί ομάδες μάχης καί άναπτυσσόταν τό σχέδιο έμπλοκής ή μάχης. Συχνά, ό χειριστής, ό σκοπευτής τού οπλοπολυβόλου ήταν ό ίδιος ό διμοιρίτης ή κάποιο διοικητικό στέλεχος τού λόχου. Μέ άλλα λόγια, ή οργάνωση πυρών τής μικρής μονάδας ήταν ή άπλούστερη δυνατή καί αύτό έπέτρεπε τήν εύκολη άνασυγκρότηση σέ περίπτωση άπώλειας άνθρώπων ή υλικών ή άκόμη σέ περίπτωση κατάτμησης. Μέ τή σημερινή λογική θά μπορούσαμε νά περιγράψουμε αύτό τό οργανωτικό σχήμα ώς αύτοσυναρμολογούμενο, «modular», κάτι πού έφαρμόζεται πλέον στίς μονάδες ειδικών έπιχειρήσεων καί άνορθόδοξου πολέμου. Τά προαναφερθέντα χαρακτηριστικά βοήθησαν στή διάψευση τών «έπίσημων» προβλέψεων. Μόλις λίγες μέρες μετά τίς έξαντλητικές μάχες στόν Γράμμο καί τήν τρομερή αιμορραγία πού τίς χαρακτήρισε, μικρό διάστημα μετά τόν δύσκολο ελιγμό, τήν έκκένωσή τού Γράμμου καί τή μεταφορά στό Βίτσι, ό κύριος όγκος τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν καί πάλι σέ θέση νά έμπλακεΐ σέ στρατιωτικές έπιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας. Ή διαπίστωση τής άνανεωμένης μαχητικότητας τού ΔΣΕ ήταν γιά τούς άντιπάλους του πηγή μεγάλης απογοήτευσης καί σκεπτικισμού. Πλανιόταν ή έντύπωση πώς άγωνίζονταν ένάντια σέ ένα είδος Λερναίας "Υδρας, χωρίς μάλιστα νά κατέχουν τό μυστικό πού θά οδηγούσε στήν έξόντωσή της.

Οί έπιχειρήσεις τοΰ Εθνικού Στρατού Ό 'Εθνικός Στρατός προσανατόλισε επιθετικά στούς τομείς τής εύθύνης τού Β' Σώματος Στρατού τρεις έμπειροπόλεμες μεραρχίες, άπό έκεΐνες πού είχαν διαδραματίσει βασικό ρόλο στίς έπιχειρήσεις τού Γράμμου τούς προη108

Επιχειρήσεις

ατό

Βίτσι

γούμενους μήνες. 'Επρόκειτο γιά τήν I, τή II καί τή XV μεραρχία Οί μεγάλες αύτές μονάδες είχαν ύποοτεϊ τήν άνάλογη φθορά στίς προηγούμενες έπιχειρήσεις καί είχαν άνανεώσει τίς δυνάμεις τους μέ νεοσυλλέκτους καί νεοτοποθετηθέντες, σέ ένα ποσοστό πού ύπερέβαινε τό 10% τής οργανικής τους δύναμης. Στίς συγκρούσεις τού Γράμμου, ή I μεραρχία είχε άπώλειες 71 άξιωματικούς καί 1.203 οπλίτες, ή II μεραρχία 86 άξιωματικούς καί 1.337 οπλίτες καί ή XV μεραρχία 86 άξιωματικούς καί 1.137 οπλίτες.4 Οί δυνατότητες άφομοίωσης τών νέων στελεχών άποδείχθηκαν πολύ κατώτερες άπό αύτές τού άπέναντι στρατού. Ή ένταξη τών ένισχύσεων προκάλεσε τριβές καί άντιθέσεις σέ πολλές μονάδες, συχνά στό πλαίσιο τού πνεύματος ότι οί «παλαιοί» είχαν έκπληρώσει τήν άποστολή τους καί στούς νέους έπρεπε νά άνατεθεϊ οτιδήποτε ριψοκίνδυνο. Φυσικά ή συνοχή τών μονάδων ύπέφερε άπό αύτές τίς άντιλήψεις.5 Έκτός, όμως, άπό τά προ-

4. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 445. Οί μεραρχίες τοϋ Εθνικού Στρατού εξακολουθούσαν, στίς άρχές τού φθινοπώρου τοϋ 1948, νά έχουν μειωμένη σύνθεση σέ σύγκριση μέ τίς άντίστοιχες μάχιμες μονάδες τής έποχής. Διέθεταν, παραδείγματος χάρη, περίπου τό σύνολο τοΰ πεζικού πού άναλογούσε σέ τέτοιου μεγέθους μονάδες: τρεις ταξιαρχίες πεζικού τών τριών ταγμάτων ή καθεμία, δέν διέθεταν όμως πλήρες μεραρχιακό πυροβολικό, γενικού ή ειδικού (άντιαρματικά, άντιαεροπορικά κλπ.) τύπου, ή πλήρεις ύπηρεσίες. Έτσι ή δύναμή τους ήταν άνάμεσα στούς 7.000 καί τούς 8.000 άνδρες. Ή άπολογιστική έκθεση τοϋ Γενικού Επιτελείου Στρατού γιά τίς έπιχειρήσεις στό Βίτσι έριχνε καί αύττζ κεντρικό βάρος στό ζήτημα τών άπωλειών κατά τίς μάχες τού Γράμμου, πού είχαν, κατά τήν έκτίμηση, περιορίσει τή μαχητική ικανότητα τού Β' Σώματος Στρατού: «(γ) Κατάστασις μονάδων Β' Σ.Σ. I. Ai άπώλειαι τών μονάδων του Β' Σ.Σ. είς Γράμμον άνέρχονται συνολικώς: Αξιωματικοί νεκροί 44 Τραυματίαι 196 Αγνοούμενοι 3 Οπλίται νεκροί 609 Τραυματίαι 3.026 'Αγνοούμενοι 42 Σύνολον 3.920 Αί άνωτέρω σοβαρώταται άπώλειαι έστέρησαν τάς μάχιμους μονάδας τών καλλιτέρων άξιωματικών καί οπλιτών, προερχόμενοι δέ ιδία έκ ναρκών προσωπικού παρουοιασθείσας είς εύρείαν κλίμακαν κατά τάς έπιχειρήσεις ταύτας, είχον σοβαρώς μειώσει τό ήθικόν τών μαχητών». Στό Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατού/ Έπιτελικόν Γραφείον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 11, α 35. 5. Σχετικά μέ τίς δυσκολίες αποκατάστασης τής συνοχής τών μονάδων, ό Τσιγγούνης δίνει τή δική του έρμηνεία: «Οί Αξιωματικοί, οί γνωστοί είς τά τμήματα διά τάς σωματικός καί ψυχικός ίκανότητάς των καί έφ' ων στηρίζεται τό άξιόμαχον τών μονάδων, είχον 109


βλήματα πού δημιουργούσε ή άνανέωση δυνάμεων, ή διασπορά τών δυνάμεων κρούσης προκαλούσε πρόσθετα προβλήματα καί άδυναμίες. Τά έπιτελεΐα άντιμετώπιζαν μέ σπουδή καί βιασύνη τίς νέες έπιχειρήσεις έξαιτίας πολιτικών καί ταυτόχρονα στρατιωτικών πιέσεων. Οί έπιχειρήσεις έπρεπε νά ολοκληρωθούν τό ταχύτερο δυνατό, πρίν άναδιοργανωθούν οί δυνάμεις τού ΔΣΕ πού ύποχώρησαν άπό τόν Γράμμο καί πρίν δημιουργηθούν προβλήματα άπό τήν κακοκαιρία. Ταυτόχρονα, στήν ίδια κατεύθυνση ώθούσε καί ή άνάγκη νά παρουσιαστούν θεαματικά άποτελέσματα στήν 'Αθήνα -καί έξω άπό αύτή- κατά τρόπο ώστε νά ξεπεραστούν οί κακές έντυπώσεις πού δημιούργησε ή ύπέρμετρη παράταση τών έπιχειρήσεων στόν Γράμμο. Ή κατάτμηση τών δυνάμεων τού Β' Σώματος Στρατού άρχισε τήν έπομένη κιόλας τής λήξης τών έπιχειρήσεων τού Γράμμου. Ή 77η ταξιαρχία στάλθηκε ταχύτατα στή Θεσσαλία γιά νά περιορίσει τήν άνάπτυξη τοϋ Δημοκρατικού Στρατού κατά τή διάρκεια τών έπιχειρήσεων στή βόρεια Πίνδο.6 Τμήματα τής I μεραρχίας, οί 51η καί 52η ταξιαρχίες, μαζί μέ τήν 21η ταξιαρχία τής II μεραρχίας παρέμειναν στόν Γράμμο γιά νά συνεχίσουν τίς έρευνες γιά τυχόν άποθήκες ή ύλικά τών άνταρτών καί νά οργανώσουν άμυντικά τό χώρο καί τή γραμμή τών συνόρων. Πρός τό Βίτσι προσανατολίσθηκαν άρχικά όλες οί μονάδες τής XV μεραρχίας (46η, 61η, καί 73η ταξιαρχίες), μαζί μέ τήν 53η ταξιαρχία τής II μεραρχίας, ένώ στή συνέχεια κατέφθασαν πρόσθετες μονάδες, ή 22η καί ή 3η ορεινή ταξιαρχία έπίσης τής II μεραρχίας.7 Σέ σύγκριση μέ τή δύναμη τών άντιπάλων πού θά είχαν

έκλείψει, λόγω άπωλειών, καί ή άπουσία των είχε έπιδράσει έπί τοϋ μαχητικού πνεύματος τών άνδρών. Ή άπομάκρυνσις τών τολμηρών στρατιωτών, λόγω άπωλειών, -δέν παρέμειναν εις τούς λόχους, παρά οί "κοινοί"-, καί αί άφικνούμεναι ένισχύσεις δέν ύπελείποντο τών "κοινών" καί συνεπώς εις τούς λόχους δέν υπήρχε παράδοσις καί ψυχικός σύνδεσμος. Διότι τό προσωπικόν, κατά μεγάλην άναλογίαν ήτο ξένον μεταξύ των». Πρβλ. Τσιγγούνης "Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ό.π., σ. 248. Θά μπορούσαμε νά παρατηρήσουμε ότι σέ αύτή τήν πλευρά υπήρχε τουλάχιστον άντικατάσταση τών άπωλειών. 6. Στίς άρχές Σεπτεμβρίου οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ στά ορεινά τής Θεσσαλίας άποτελοϋσαν υπολογίσιμη δύναμη. Κυβερνητικές πηγές τούς υπολόγιζαν οέ 3.500, άπό τούς όποιους οί 1.200 στά Χάσια-'Αντιχάοια καί 1.200 στή Νευρόπολη"Αγραφα. Ή Θεσσαλία άποτελούσε άκόμη βασική δεξαμενή στρατολόγησης γιά τόν ΔΣΕ. Στό ίδιο, σ. 238. 7. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγων, ÖJI., α 446. Στά τέλη τοϋ Αύγούστου, οί δυνάμεις τού Εθνικού Στρατού άπέναντι στήν ευρύτερη περιοχή τοϋ Βίτσι ήταν οί άκόλουθες: ύπό τή διοίκηση τής XV μεραρχίας: 45η, 61η, 73η, 53η, 33η, 22η, 3η ορεινές ταξιαρχίες πεζικού, δηλαδή 21 110

Επιχειρήσεις στό Βίτσι

νά άντιμετωπίσουν, οί δυνάμεις τοϋ Εθνικού Στρατοϋ στό Βίτσι είχαν οπωσδήποτε τήν άναγκαία, στούς έπιτιθεμένους, άριθμητική υπεροχή. Άπό τήν άλλη πλευρά, σέ συνδυασμό μέ τίς τρέχουσες πεποιθήσεις στό κυβερνητικό στρατόπεδο, ή διατεθείσα δύναμη μπορούσε νά άποδειχθεΐ άνεπαρκής. Πραγματικά, ή πεποίθηση ότι μετά τόν Γράμμο ό πόλεμος είχε τελειώσει καί έκεΐνο πού άπέμενε ήταν ή έκκαθάριση τών υπολειμμάτων τών άνταρτών προϊδέαζε γιά εύκολες έπιχειρήσεις, όπου ή ύπεροχή τών νικητών καί έπιτιθεμένων θά ήταν έμφανής καί προφανής. Μέ αύτό τό πνεύμα οί άναλογίες θά έπρεπε νά είναι πολύ πιό καταλυτικές, ώστε νά άνταποκρίνονται στήν άντίληψη περί διεκπεραίωσης ένός ήδη τελειωμένου έργου. Μέ άλλα λόγια, οί στρατιώτες καί τά στελέχη τού Εθνικού Στρατού ήταν πλήρως άνέτοιμοι νά δεχτούν μιά σύγκρουση πού θά έμοιαζε -ή, πολύ περισσότερο, θά ήταν- μέ κανονική πολεμική έπιχείρηση. Πραγματικά όμως, άπό τίς πρώτες κιόλας κινήσεις, βρέθηκαν άντιμέτωποι μέ μιά τέτοια άπρόσμενη κατάσταση. Απέναντι τους ύπήρχαν συγκροτημένες καί οχυρωμένες μονάδες τοϋ ΔΣΕ πού κάθε άλλο παρά έτοιμες φαίνονταν νά έγκαταλείψουν τόν άγώνα "Ενα πρόσθετο δέ στοιχείο μετέβαλε άπό τήν άρχή τό πνεύμα τών έπιτιθεμένων. Ή μακρόχρονη παρουσία δυνάμεων τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ στήν περιοχή, καθώς καί ή σχετική ευκολία στόν άνεφοδιασμό άπό τά όμορα κράτη, ή ύπαρξη οδικού δικτύου δηλαδή, είχαν επιτρέψει τή δημιουργία σημαντικών άποθεμάτων πυρομαχικών άλλά καί τήν παρουσία βαρύτερων όπλων. Ή χρήση πυροβολικού καί όλμων άπό τούς άντάρτες, σέ μεγαλύτερη άναλογία άπ' ό,τι στόν Γράμμο, καθώς καί ή πυκνότητα τών πυρών δημιούργησαν άμεσες παρενέργειες στό ήθικό τών επιτιθέμενων στρατευμάτων. Γι' αύτά ήταν σάν νά ξανάρχιζε άπρόσμενα ό πόλεμος, μέ νέες μάλιστα προδιαγραφές. Τό σχέδιο ενέργειας τών κυβερνητικών δυνάμεων έγινε άντικείμενο προσεκτικής μελέτης στό υψηλότερο δυνατό επίπεδο. Στίς 24 Αύγούστου στήν Κοζάνη καί στίς 27 στήν Καστοριά, ό άρχηγός τού ΓΕΣ, άντιστράτηγος Γιαντζής, καί ό άντιστράτηγος Βάν Φλήτ, άρχηγός τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής στήν 'Ελλάδα, συνεργάστηκαν μέ τή διοίκηση τοϋ Β' Σ.Σ. -τόν άντιστράτηγο Κιτριλάκη- γιά τήν έκπόνηση τού άποτελεσματι-

τάγματα πεζικού ή τό ισοδύναμο 2 ένισχυμένων μεραρχιών. Πυροβολικό ύπό τή διοίκηση τού Β' Σ.Σ., τά 102 καί 104 συντάγματα πεδινού πυροβολικού (Σ.Π.Π.) μέ 28 πυροβόλα τών 25 λιβρών, ή 151 μοίρα μέσου πυροβολικού (Μ.Μ.Π.) μέ 6 πυροβόλα τών 5,5 δακτύλων, ή 142 μοίρα ορεινού πυροβολικού (Μ.Ο.Π.) μέ 6 ορειβατικά πυροβόλα, σύν δύο πυροβόλα τών 37 χλστ. καί 4 πυροβόλα τών 6 λιβρών. Έπίσης μονάδες τεθωρακισμένων, ίλη άρμάτων καί τέσσερις ούλαμοί άναγνωρίσεως. Στό Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατοϋ/Έπιτελικόν Γραφεΐον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βίτσιου. Άπό 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, α 49 καί 73. 111


κότερου σχεδίου. Ή όλη άνησυχία στηριζόταν στό γεγονός ότι οί κυβερνητικές δυνάμεις βρίσκονταν μπροστά στήν άποφασιστική ευκαιρία νά τερματίσουν νικηφόρα τόν πόλεμο καί, κατά συνέπεια, θά έπρεπε νά περιοριστούν στό έλάχιστο τά λάθη καί οί καθυστερήσεις. Τελικά, τό σχέδιο πού έγκρίθηκε προέβλεπε μιά προπαρασκευαστική κίνηση, στίς κορυφές τού Βίτσι, καί άμέσως μετά, κατά τήν προσφιλή τακτική τών ήγετών τού Εθνικού Στρατού, μιά κίνηση τύπου λαβίδας άπό τά βόρεια, άπό τόν ορεινό όγκο τής Μπέλα Βόδα, καί τά νότια, άπό τήν περιοχή τού Μάλι Μάδι. Ή μέν πρώτη κίνηση, στό κέντρο τής έχθρικής παράταξης, στόχευε στήν καθήλωση τών έχθρικών δυνάμεων, στό διαχωρισμό στήν καλύτερη περίπτωση τών δυνάμεων τού έχθρού σέ βόρειο καί νότιο συγκρότημα καί στήν άπορρόφηση τυχόν έφεδρειών. Γιά τήν έκτέλεση τής κίνησης στάλθηκε ή 53η ταξιαρχία μέ τέσσερα ορειβατικά πυροβόλα. "Οταν ή κίνηση αύτή θά ολοκλήρωνε τούς στόχους της, θά ξεκινούσαν οί έπιθέσεις τής 45ης καί τής 73ης ταξιαρχίας πρός Μάλι Μάδι, ένισχυμένες μέ τέσσερις πεδινές πυροβολαρχίες καί μία πυροβολαρχία μέσων πυροβόλων τών 5,5 δακτύλων (140 χλστ.), καθώς καί οί άντίστοιχες τής 61ης καί τής 33ης ταξιαρχίας, ένισχυμένες μέ τρεις πεδινές καί μία μέσων πυροβόλων πυροβολαρχίες, πρός Μπέλα Βόδα. Οί ύπόλοιπες δυνάμεις, σέ έφεδρεία στήν άρχή τών έπιχειρήσεων, θά ένίσχυαν τά σημεία όπου θά σημειωνόταν ή μεγαλύτερη πρόοδος.8 Οί έπιθέσεις πρός τίς κορυφές τού Βίτσι (στό όρος Βέρνο) ξεκίνησαν ουσιαστικά στίς 26 Αύγούστου. Τό προηγούμενο διάστημα, άπό τίς 21 Αύγούστου, οί μονάδες τής XV μεραρχίας άνάμεσα στόν Γράμμο καί στό Βίτσι είχαν έμπλακει σέ μικροσυγκρούσεις μέ υποχωρούντα άπό τόν Γράμμο τμήματα τού Δημοκρατικού Στρατού, πράγμα πού υποχρέωνε σέ έπίσπευση τών έπιχειρήσεων.' Ή 53η ταξιαρχία, πού είχε άναλάβει τήν πρώτη κρούση μέ μορφή διερευνητική καί μέ στόχους άντιπερισπασμού, έκανε μικρές προόδους μόνο, χωρίς νά καταλάβει καμία άπό τίς σημαντικές άμυντικές θέσεις τού άντιπάλου στόν ορεινό όγκο τού Βέρνου. Οί προσπάθειες πού έγιναν άμέσως στά βόρεια, στή γραμμή Βίτσι-Κούλα-Πλατύ, γιά νά ένισχυθεϊ ή πίεση στόν έχθρό, προσέκρουσαν καί έκεΐ σέ ισχυρές άντιστάσεις καί χρειάστηκε νά διακοπούν. Ή διαπίστωση τών δυνατοτήτων τής έχθρικής άμυνας οδήγησε άφ' ένός στήν άναδιάταξη τών δυνάμεων καί στήν άναμόρφωση τών σχεδίων καί άφ' έτέρου στή μεταφορά πρόσθετων ένισχύσεων πού καθυστέρησαν γιά λίγες μέρες τήν έναρξη τής κύριας έπίθεσης. Τό νέο σχέδιο στόχευε στήν έκκαθάριση τού ορεινού όγκου τού Βίτσι μέ σημαντικές δυνάμεις, τίς 33η, 61η, 53η, 22η καί 3η ορεινή ταξιαρ-

8. Στό ίδιο, σ. 57-58. 9. Στό ίδιο, σ. 61. 112


χίες πού θά έκκινούοαν άπό πολλαπλές κατευθύνσεις. Ως προπαρασκευαστική πλέον κίνηση γιά τήν έκπόρθηση τού Βίτσι, προβλεπόταν ή προέλαση τής 45ης καί τής 73ης ταξιαρχίας πρός τό Μάλι Μάδι καί τή συνοριακή διάβαση τής Κρυσταλλοπηγής.10 Ή έναρξη τής νέας έπίθεσης ορίστηκε γιά τήν 30ή Αύγούστου. Ά π ό τήν άλλη πλευρά, ό Δημοκρατικός Στρατός εκτίμησε ότι ή άρχική άποτυχία τής έπίθεσης τών κυβερνητικών άποδείκνυε γενικότερο «λαχάνιασμα» τών μονάδων τού έχθρικού στρατού. Ή συγκέντρωση σημαντικών δυνάμεων έπέτρεπε τήν εκπόνηση έπιθετικών σχεδίων μέ στόχο νά άποσυντονιστούν οί έπιθετικές προετοιμασίες τών κυβερνητικών. Ό στόχος πού έπιλέχθηκε ήταν ή πόλη τής Φλώρινας καί σημαντικές δυνάμεις μεταφέρθηκαν στήν περιοχή τού Πισοδερίου καί τής Μπέλα Βόδα. Τήν 1η Σεπτεμβρίου βρίσκονταν στήν περιοχή οί 16η, 18 η, 107η ταξιαρχίες τού ΔΣΕ, μονάδες πυροβολικού καί πολλοί άνεξάρτητοι σχηματισμοί. Οί προετοιμασίες είχαν προχωρήσει σέ σημαντικό βαθμό όταν έφθασαν οί ειδήσεις γιά τή βαθμιαία έπιδείνωση τής κατάστασης στό Μάλι Μάδι καί τήν προοδευτική έμπλοκή νέων κυβερνητικών δυνάμεων, πού προκάλεσαν άναστολή τής έπιχείρησης καί μεταφορά τών συγκεντρωμένων μονάδων οτά νότια." Ά π ό τήν άρχή κιόλας, οί έπιχειρήσεις στό Βίτσι άποτέλεσαν τό Βατερλώ τών έπιτελικών σχεδίων καί προθέσεων.

Τό Μάλι Μάδι Τό Μάλι Μάδι είναι ένας άσκεπής, βραχώδης καί άνυδρος ορεινός όγκος πού δημιουργεί πλείστα όσα προβλήματα στόν άμυνόμενο. Ό τελευταίος δύσκολα μπορούσε νά άποκρύψει τίς δυνάμεις του άπό τήν άεροπορία καί τά παρατηρητήρια τού πυροβολικού. Έπιπλέον, σέ αύτούς τούς πέτρινους όγκους, ή δραστικότητα τών πυρών πολλαπλασιαζόταν άπό τά θραύσματα τών λίθων. Σέ μιά τέτοια κατάσταση, ό άντίπαλος πού διέθετε ύπεροχή σέ μέσα πυρός βρισκόταν σέ άπείρως καλύτερη θέση. Ά π ό τήν άλλη πλευρά, όμως, στήν περίπτωση πού οί άμυνόμενοι κατάφερναν νά ξεπεράσουν τήν πίεση, τότε τό πεζικό πού έπιτίθεται μπορούσε νά βρεθεί μέ τή σειρά του σέ δύσκολη κατάσταση έχοντας νά διασχίσει τό ίδιο έπικίνδυνο περιβάλλον. Σέ αύτό τό σκηνικό ξεκίνησαν μιά σειρά μάχες καί συγκρούσεις γύρω άπό τά κύρια υψώματα τής τοποθεσίας, μάχες πού κράτησαν ώς τίς 10 Σεπτεμβρίου, δηλαδή έντεκα ήμερες. Οί άντίπαλοι προοδευτικά ένισχύθη-

10. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., ο. 448. 11. Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τοϋ ΔΣΕ, 1947-1948, Αθήνα 1998, τόμος Γ, σ. 78. 113


καν, κατά τρόπο ώστε, τελικά, αύτό πού θεωρούνταν άπό τά σχέδια τοϋ Εθνικού Στρατοϋ προκαταρκτική ένέργεια νά γίνει τό κεντρικό πεδίο τής άναμέτρησης. Στίς 2 Σεπτεμβρίου, άπό τήν κυβερνητική πλευρά ρίχθηκαν στόν άγώνα στήν περιοχή ή 22η καί 3η ορεινή ταξιαρχία μέ πρόσθετα μέσα καί πυροβολικό. Οί ένισχύσεις αύτές συνοδεύτηκαν άπό άκρως άπειλητικό σημείωμα τού διοικητή τού Β' Σ.Σ., άντιστράτηγου Κιτριλάκη, πρός τούς ύφισταμένους του,12 ένώ τήν ίδια μέρα οί άντιστράτηγοι Γιαντζής καί Βάν Φλήτ έφθασαν έκ νέου στήν Καστοριά γιά νά πιέσουν τίς έξελίξεις. Άπό τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού κατευθύνθηκαν πρός τήν περιοχή οί μονάδες πού προετοίμαζαν τήν έπίθεση στή Φλώρινα καθώς καί όσοι σχηματισμοί προέρχονταν άπό τόν Γράμμο καί ολοκλήρωναν τή στοιχειώδη άνασυγκρότησή τους. Ό πόλεμος πήρε τή συνηθισμένη του μορφή: φραγμοί πυροβολικού, όλμων καί έπιθέσεις τής άεροπορίας σέ τακτά χρονικά διαστήματα καθ' όλη τή διάρκεια τήςήμέρας, κατόπιν έπιθέσεις τοϋ πεζικού πού συνήθως καθηλώνονταν πρίν πλησιάσουν τή γραμμή άμυνας τών άμυνομένων, άναδίπλωση τών έπιτιθεμένων καί νέες προσβολές άπό τό πυροβολικό καί τά άεροπλάνα. Τή νύχτα, μόλις έφευγε ή άεροπορία καί έπαυαν νά βλέπουν τά παρατηρητήρια, ήταν ή σειρά τών άμυνομένων νά προβούν σέ άντεπιθέσεις καί παρενοχλητικές κινήσεις. Στίς 4 Σεπτεμβρίου ή σύγκρουση γύρω άπό τό Μάλι Μάδι είχε έξελιχθεϊ σέ μάχη γενικότερου στρατηγικού ένδιαφέροντος. Τό Β' Σώμα Στρατοϋ «συνεκέντρωσε όλόκληρον τήν προσπάθειάν του πρός κατάληψιν τού όγκου Μάλι Μάδι-Μπούτσι, προικοδοτήσαν ταύτην μέ όσον ήδύνατο περισσοτέρας δυνάμεις καί διαθέσαν εις τάς λοιπάς περιοχάς τού Βίτσι, ώς καί τήν λοιπήν ζώνην ένεργείας του, τάς άπαραιτήτους μόνον δυνάμεις»." Τά άποτέλεσμα μιάς τέτοιας συγκέντρωσης ήταν ή άπορρόφηση τών έφεδρειών, γεγονός πού δημιουργούσε προβλήματα καί οδηγούσε στό αίτημα γενικότερης ένίσχυσης τοϋ σώματος. Τήν ίδια στιγμή, άπό τούς ύπολογιζόμενους 5.500 μαχητές τού ΔΣΕ στήν εύρύτερη περιοχή τού Βίτσι περίπου οί μισοί είχαν καί αύτοί συγκεντρωθεί στήν περιοχή. 12. Διαταγή Α.Α.Π. 1014/1.9.1948 άπό Β' Σ.Σ. πρός 73η ταξιαρχία: «Προχώρησις άπό Βούτσι πρός Ραμπατίνα άδικαιολογήτως βραδυτάτη. Άξιώ έκκαθάρισιν Μάλι Μάδι, Ραμπατίνας, Μπούτσι οπωσδήποτε εντός τής σήμερον. Διατιθέμενα μέσα άπολύτως έπαρκή. Εάν βραδύτης προέρχεται έξ ολιγωρίας ή άτολμίας ηγητόρων άναφέρατε ίνα διατάξω άντικατάστασιν τούτων. Ταύτην τήν στιγμήν διεξάγομεν άγώνα ύπέρ τής φυλής, ή άνοχή συνεπώς ύπέρ τών άτόμων είναι καθ' ολοκληρίαν άπαράδεκτος καί βαρύνει Ταξιαρχίαν. Σ. Κιτριλάκης Αντιστράτηγος». Στό Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφεϊον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Άπό 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 66-67. 13. Στό ίδιο, σ. 72. 114


Στίς 5 Σεπτεμβρίου ό Εθνικός Στρατός κατέλαβε τήν κορυφή Ραμπατίνα καί άπέκρουοε τίς νυκτερινές αντεπιθέσεις τοϋ ΔΣΕ, προκαλώντας του μάλιστα σοβαρές άπώλειες. Ή προσπάθεια όμως νά άξιοποιηθεί ή έπιτυχία καί τό πλεονέκτημα πού δημιουργούσε γιά τούς έπιτιθεμένους άπέτυχε παρά τίς διαρκείς πιέσεις. «Αϊ διαταχθείσαι ώς άνω ένέργειες έκμεταλλεύσεως, έξεδηλώθησαν άλλαι χαλαραί καί άλλαι προσέκρουσαν εις άντιστάσεις σοβαρός».14 Οί δύο στρατηγικές κορυφές, τό Μάλι Μάδι καί τό Μπούτσι, έξακολουθούσαν νά παραμένουν στά χέρια τού Δημοκρατικού Στρατού, γεγονός πού προκάλεσε νέες άναθεωρήσεις τών έκατέρωθεν έπιτελικών σχεδίων. Ή νέα ιδέα ήταν ή συγκέντρωση σημαντικών δυνάμεων σέ έναν καί μοναδικό στόχο, στήν κορυφή Μπούτσι (ύψ. 1715) στήν προκειμένη περίπτωση, ή πτώση τής όποιας θά άνοιγε τό δρόμο πρός τό πέρασμα τής Κρυσταλλοπηγής. Γιά τήν έπιτυχία τού νέου σχεδίου άρχισε μιά προσπάθεια άνασυγκρότησης καί άναδιάταξης τών δυνάμεων έφόδου. Τό ζητούμενο άπό τήν κίνηση αύτή ήταν νά άναλάβουν τό βάρος τής έπίθεσης οί πιό «υγιείς» μονάδες, έκεΐνες δηλαδή στίς όποιες δέν ειχε κυριαρχήσει ή άπογοήτευση καί διέθεταν άκόμη κάποια ίχνη έπιθετικού πνεύματος. Ό κλονισμός μονάδων -στελεχών όσο καί στρατιωτών- είχε άρχίσει νά γίνεται έμφανής οέ πολλές άπό τίς δυνάμεις κρούσης, άκόμη καί σέ μονάδες μέ παράδοση, όπως ή 3η ορεινή ταξιαρχία." Ή διαρκής, όμως, έναλλαγή μονάδων καί ή μετακίνηση ή άντικατάσταση διοικήσεων, σέ συνδυασμό μέ τή σπουδή πού συνόδευε τήν κάθε ένέργεια δέν ήταν ή καλύτερη τακτική γιά τήν έπαναφορά τού «έπιθετικού πνεύματος» στά κυβερνητικά στρατεύματα Οί έπιθέσεις στράφηκαν ένάντια στό Μπούτσι καί συνεχίστηκαν μέ τή γνωστή τακτική τών βομβαρδισμών καί τών διαδοχικών έφόδων. Οί πρόοδοι ήταν παρ' όλ' αύτά μικρές καί περιορίζονταν στήν περίμετρο τής άμυντικής ζώνης τού ΔΣΕ. 'Από τήν πλευρά τοϋ τελευταίου, συγκεντρώθηκαν προοδευτικά σημαντικές δυνάμεις στίς δασωμένες πλαγιές γύρω άπό τό Μάλι Μάδι. Προοδευτικά, καθώς οί κυβερνητικές έπιθέσεις καρκινοβατούσαν, κέρδιζε έδαφος ή ιδέα τής άντεπίθεσης καί τής άνατροπής τοϋ έχθροϋ.

Ή κρίση στό Μάλι Μάδι (9, 11 Σεπτεμβρίου 1948) Στίς 9 Σεπτεμβρίου, ένώ οί σποραδικές συγκρούσεις καί οί βομβαρδισμοί συνεχίζονταν, ή διαρκής μετακίνηση τών μονάδων τού κυβερνητικού στρα-

14. Στό ίδιο, α 77. 15. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 452. 115


τοΰ σέ συνδυασμό μέ τήν έμφανή πλέον άπροθυμία τους νά ξεκινήσουν νέες άποφασιστικές έπιθέσεις οδήγησαν τήν ήγεσία τοΰ Δημοκρατικού Στρατού στήν άντεπίθεση. Στίς τάξεις τού ΔΣΕ τό πέρασμα σέ άντεπίθεση σέ στιγμές πού ό άντίπαλος έδειχνε σημεία κόπωσης, παραίτησης καί ήττοπάθειας ήταν περίπου ένα άπόλυτο δόγμα, ό πλέον ισχυρός κανόνας τακτικής. Θά ήταν λοιπόν άπίθανο νά μήν προσπαθήσουν νά έκμεταλλευτούν οί άμυνόμενοι τήν άμηχανία πού παρατηρούσαν στήν άπέναντι πλευρά. Επιπλέον, μέσα στό πρώτο δεκαήμερο τού Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί ή άνασυγκρότηση τών μονάδων τού ΔΣΕ πού προέρχονταν άπό τόν Γράμμο, με άποτέλεσμα νά δημιουργηθούν στοιχειώδεις εφεδρείες παράλληλα με μιά ισχυρή αιχμή κρούσης. Τή νύχτα λοιπόν άνάμεσα στίς 9 καί τίς 10 Σεπτεμβρίου ό Δημοκρατικός Στρατός πέρασε σέ άντεπίθεση γύρω άπό τά υψώματα στό Μπούτσι. Ή άρχική έπίθεση διεξήχθη μέ περιορισμένες άριθμητικά δυνάμεις. Εκτός άπό τήν 107η ταξιαρχία πού έπιτέθηκε πρός τό Πολυανέμι καί τήν 'Αγία Κυριακή σέ μιά προσπάθεια νά έξουδετερώσει τό πυροβολικό τών κυβερνητικών δυνάμεων - προσπάθεια πού άπέβη άκαρπη καθώς ή ταξιαρχία καθηλώθηκε, οί ύπόλοιπες δυνάμεις πού έπιτέθηκαν άποτελούνταν άπό δύο τάγματα καί δύο διλοχίες. Τά άποτελέσματα τής άντεπίθεσης πρέπει νά εξέπληξαν άκόμη καί τούς πλέον αισιόδοξους έπιτελεϊς τού Δημοκρατικού Στρατού. Στά υψώματα τής Ραμπατίνας, όπου στράφηκε ένα σκέλος τής έπίθεσης, τά 508 καί 509 τάγματα τού Εθνικού Στρατού άρχισαν νά διαλύονται μόλις δέχτηκαν πυρά όλμων καί πολυβόλων. Τά τάγματα αύτά άνήκαν στή δύναμη τής 22ης ταξιαρχίας τού κυβερνητικού στρατού, ή όποία μόλις είχε άντικαταστήσει στό τμήμα αύτό τού μετώπου τήν 73η ταξιαρχία.16 "Επρόκειτο δηλαδή γιά «νέα ξεκούραστη μονάδα», άπό αύτές πού θά άποκαθιστούσαν τό έπιθετικό πνεύμα τού στρατού. «Κατά τήν διάρκειαν τής προσβολής», περιγράφει ό Ζαφειρόπουλος, «παρετηρήθη άδικαιολόγητος διαρροή οπλιτών τού 508 Τάγματος καί άργότερον καί τού 509 Τάγματος, άτινα κατά τήν 11:00 ώραν είχον έγκαταλείψει όλόκληρον τό ύψωμα Ραμπατίνα. Ή διαρροή ήτο άνευ προηγουμένου καί ή κατάρρευσις τής Ραμπατίνας εξελίχθη δίκην πυροτεχνήματος εις έλάχιστον χρονικόν διάστημα άνευ ισχυρός πιέσεως τού έχθρού, όστις συνεχώς άπησχολείτο ύπό τής Άεροπορίας καί τών πυρών όκτώ πυροβόλων πεδινού. [...] Ή διάλυσις τής 22ας Ταξιαρχίας προέκυψεν άπό τήν έξαφάνισιν έκ τής ψυχής τού Διοικητού τής Ταξιαρχίας καί τών Διοικητών τών Ταγμάτων τής άπαιτουμένης θελήσεως διά τήν διεύθυνσιν τής μάχης καί άπό τήν

16. Τσιγγούνης "Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ÖJI., σ. 241. 116


άπροθυμίαν τών τμημάτων νά παραμείνουν είς τάς θέσεις των, ήτις έπιφέρει άνυπακοήν τών στρατευμάτων. Τ Ητο χαρακτηριστική ή ήθική κατάπτωσις κατά τήν άφιξίν των είς τήν περιοχήν Βούτσι τών δύο Διοικητών Ταγμάτων, συνοδευομένων ύπό άτάκτων καί άνευ συνοχής ομάδων έξ άξιωματικών καί οπλιτών (τοϋ ένός ύπό 70 καί τού έτέρου ύπό 120). Ουδεμία άποφασιστικότης υπήρχε είς τά υπολείμματα ταΰτα καί άπαντες κατείχοντο άπό άτολμίαν, διότι, διαταχθείσης ύπό τού έπί τόπου άφιχθέντος Διοικητού τής Μεραρχίας τής άνακαταλήψεως τού μόλις έγκαταλειφθέντος καί μή κατεχομένου ύπό τοϋ έχθρού ύψ. 1.600 διά τήν κάλυψιν τού άριστερού πλευρού τής 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας, ούδεμίαν προθυμίαν έπέδειξαν, άλλ' άπλώς έσημείωσαν μόνον άπλήν κίνηοιν καί άμέσως έπέστρεψαν είς τά ίδια. Ούτω ολόκληρος ή ιεραρχία τής Διοικήσεως τής 22ας Ταξιαρχίας έγένετο ύπαίτιος τής διαλύσεως τών τμημάτων της καί τοϋ καταπλημμυρισμού τής Καστοριάς διά πανικοβλήτων φυγάδων. Καί έπρεπε νά έξέλθουν συνεργεία έκ τών μετόπισθεν τής Καστοριάς, διά νά περισυλλέξουν ράκη άπό άπόψεως ήθικού καί νά λειτουργήσουν στρατοδικεία, μόνον κατά τών οπλιτών, δι' έπιβολήν κυρώσεων πρός παραδειγματισμόν».17 Ή κρίση δέν περιορίστηκε στήν 22η ταξιαρχία. Τήν ίδια νύχτα τμήματα τού ΔΣΕ προσέβαλαν, στό γειτονικό ύψωμα 1228, έναν λόχο τοϋ 591 τάγματος, πού άνήκε, γιά τίς άνάγκες τής έπιχείρησης, στήν 3η ορεινή ταξιαρχία. Ό λόχος διαλύθηκε καί οί περισσότεροι άνδρες του αιχμαλωτίστηκαν. "Από τό κενό πού δημιουργήθηκε πέρασαν πίσω άπό τή διάταξη τών κυβερνητικών στρατευμάτων μικρές δυνάμεις τού ΔΣΕ.18 Ή κίνηση άπειλούσε μέ κύκλωση τίς υπόλοιπες δυνάμεις τής 3ης ορεινής ταξιαρχίας πού πολιορκούσαν τά υψώματα τοϋ Μάλι Μάδι. Στή διάρκεια τής ήμέρας, στίς 10 Σεπτεμβρίου, κυβερνητικές ένισχύσεις περίπου τριών ταγμάτων προσπάθησαν νά περάσουν στήν άντεπίθεση, χωρίς", όμως, νά έπιδείξουν τήν αναγκαία γιά τήν επίτευξη κάποιου θετικού άποτελέσματος άποφασιστικότητα. Τό άποτέλεσμα ήταν ή συνέχιση τής καταστροφικής ροής τών γεγονότων. Τή νύχτα τής 10ης πρός 11 Σεπτεμβρίου οί δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ ενισχύθηκαν μέ τίς μονάδες τής 107ης ταξιαρχίας πού είχε άποτύχει στή δι-

17. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριαχός άγών, ό.π., σ. 452-453. Ή περιγραφή άκολουθοϋσε σέ πολλά σημεία τήν έπίσημη έκθεση τοϋ ΓΕΣ γιά τά γεγονότα, τήν όποία, όμως, ό Ζαφειρόπουλος συμπλήρωσε μέ προσωπικές κρίσεις κατά τών υπεύθυνων άξιωματικών. Βλ. Γενικόν 'Επιτελεϊον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφεϊον ΑΙ, «Έκθεοις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 84-85. 18. Θά ήταν χρήσιμο νά υπενθυμίσουμε ότι τή μεγάλη αύτή άνατροπή τήν προκάλεσαν άρχικά δύο διλοχίες τής 103ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ. 117


κή της άποστολή καθώς καί με άλλες πού άνηκαν στήν 103η ταξιαρχία καί σέ άλλους σχηματισμούς. Ή πίεση στό μέτωπο τών κυβερνητικών δυνάμεων αύξήθηκε, καί τό μεσημέρι τής έπομένης ή 3η ορεινή ταξιαρχία άναγκάστηκε νά συμπτυχθεί. Ή σύμπτυξη σέ νέες θέσεις μετατράπηκε ταχύτατα σέ άτακτη φυγή, καθώς έπικράτησε σέ βαθμοφόρους καί άπλούς στρατιώτες ενας άδικαιολόγητος πανικός. Στήν πραγματικότητα οί δυνάμεις τού ΔΣΕ ήταν τελείως άνεπαρκεις άκόμη καί γιά νά καταδιώξουν άπό κοντά, νά πιέσουν, νά κλείσουν τά διάκενα καί νά έμποδίσουν τή φυγή τών ύποχωρούντων. Ή καταδίωξη γινόταν κυρίως μέ πυρά καί δέν είχε καταστροφικά άποτελέσματ α Παρ' όλ' αύτά ό πανικός κυριάρχησε, τό σύνολο τού οπλισμού καί τών υλικών τών μονάδων έγκαταλείφθηκε καί οί στρατιώτες έφθαναν περίτρομοι ώς τήν Καστοριά." Νέες προσπάθειες άντίδρασης καί άντεπίθεσης τού κυβερνητικού στρατού δέν απέδωσαν τίποτα μέσα στό γενικό κλίμα κρίσης καί παραίτησης πού είχε δημιουργηθεί. Ή γενικότερη καταστροφή άποφεύχθηκε χάρη στήν άδυναμία τού άντιπάλου περισσότερο παρά χάρη στίς υποκειμενικές προσπάθειες άντίδρασης τού Εθνικού Στρατού. Μέ τίς μικρές δυνάμεις πού διέθεταν, έκθετοι καθώς ήταν στίς έπιθέσεις τής άεροπορίας καί μήν μπορώντας νά άντιμετωπίσουν τό έχθρικό πυροβολικό, οί μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν υποχρεωμένοι νά περιορίσουν τή δράση τους σέ νυκτερινούς αιφνιδιασμούς καί έγχειρήματα. 'Επιπροσθέτως, έξαιτίας τής άδυναμίας νά άντιμετωπίσουν τά τεθωρακισμένα τού άντιπάλου, περιόριζαν τήν κίνησή τους άποκλειστικά σέ ορεινές καί δύσβατες περιοχές καί δέν μπορούσαν νά καταδιώξουν τόν έχθρό στά πεδινά. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, δέν θά ήταν υπερβολικό νά ισχυριστούμε ότι τά παθήματα τών κυβερνητικών στρατευμάτων έλάχιστη σχέση είχαν μέ πραγματικές άπειλές ή μέ τή δράση τού άντιπάλου. Ή τελευταία δρούσε μάλλον ώς καταλύτης γιά νά φέρει στήν επιφάνεια τή βαθύτατη κρίση πού διέτρεχε τόν Εθνικό Στρατό, άκριβώς -καί έδώ είναι τό παράδοξο- μετά τίς νικηφόρες, τελικά, έπιχειρήσεις στόν Γράμμο. Τά ξημερώματα τής 12ης Σεπτεμβρίου νέοι αιφνιδιασμοί μικρών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού προκάλεσαν ένα άκόμη κύμα πανικού στόν άντίπαλο. Η διοίκηση τής 22ης ταξιαρχίας αιφνιδιάστηκε, κινδύνεψε νά αιχμαλωτιστεί καί κατέφυγε κακήν κακώς πίσω άπό τόν 'Αλιάκμονα, όπου καί άντικαταστάθηκε καθ' ολοκληρίαν. Στήν περιοχή έφθασαν άνώτατα στελέχη τοΰ Εθνικού Στρατού, ό υποστράτηγος 'Ασημακόπουλος, διοικητής τής XV μεραρχίας, μέ τόν Βρετανό στρατηγό Ντάουν. Οί άντι-

19. Πρβλ καί Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ο.π., σ. 242. 118


καταοτάοεις καί οί καθαιρέσεις διοικητών πήραν τή μορφή χιονοστιβάδας. Είχε ήδη ζητηθεί ή άποστολή, τό ταχύτερο δυνατό, τής Χ μεραρχίας άπό τήν "Ηπειρο ώστε νά κλείσουν τά κενά πού είχαν δημιουργηθεί. Τά τελευταία τά κάλυψε μάλλον ή άδυναμία τού άντιπάλου νά τά έκμεταλλευθεΐ. Ό Δημοκρατικός Στρατός άνακατέλαβε όσα υψώματα είχε χάσει τίς προηγούμενες μέρες καί άπό τό σημείο αύτό προσπάθησε, έκμεταλλευόμενος τήν προοδευτική ένταξη τών προερχόμενων άπό τόν Γράμμο μονάδων, νά οργανώσει μιά πιό άποφασιστική άντεπίθεση. Στό κυβερνητικό στρατόπεδο ή άποκατάσταση τής ήρεμίας καί τής τάξης άπαίτησε μέτρα έκτακτης άνάγκης. Στήν Καστοριά καί στά ένδότερα τής χώρας συγκροτήθηκαν στρατοδικεία καί πολλοί άπό τούς φυγάδες προσήχθησαν σέ αύτά μέ βαρύτατες κατηγορίες. "Εγιναν εκτελέσεις, άποκλειστικά στρατιωτών, ίσως ό συνολικός άριθμός νά έφθασε τά 78 άτομα.20 Κυβερνητικοί παράγοντες, μέ έπικεφαλής τόν πρωθυπουργό Σοφούλη, έσπευσαν στήν Καστοριά, μαζί μέ τήν ήγεσία τού στρατεύματος. Ενισχύσεις μεταφέρθηκαν άπό παντού. Ή κρίση έξορκίστηκε άφού άφησε πίσω της βαθύτατες άνησυχίες, φόβους πού μέ τή σειρά τους δρομολόγησαν σημαντικές πολιτικές άλλαγές στήν 'Αθήνα καί στίς έσωτερικές ισορροπίες τής Δεξιάς. Σέ αύτά, όμως, θά έπανέλθουμε.

Ή μάχη τής Καατοριάς (20 Σεπτεμβρίου 1948) Μετά τήν κρίση πού έκδηλώθηκε στίς μονάδες τού 'Εθνικού Στρατού μπροστά στό Μάλι Μάδι, τό μέτωπο μεταφέρθηκε άρκετά χιλιόμερα πιό πέρα, στίς πρός τά βόρεια ορεινές παρυφές τής Καστοριάς άλλά καί στά υψώματα δυτικά άπό τήν κοίτη τού Αλιάκμονα. Τό μέλλον τών έπιχειρήσεων συνδεόταν άμεσα μέ τήν ικανότητα τών άντιπάλων νά συγκεντρώσουν μέ γρήγορο ρυθμό ένισχύσεις καί έφεδρεΐες στήν άπειλούμενη ζώνη. Οί κυβερνητικές δυνάμεις συγκέντρωσαν στή μέν περιοχή άπό τόν Αλιάκμονα ώς τά άλβανικά σύνορα τίς 45η καί 61η ταξιαρχίες μέ κύρια στηρίγματα τά υψώματα τής Φλατοάτας, τού Πλατύδρομου καί τού Δενδροχωρίου, στή δέ ζώνη βόρεια τής Καστοριάς τίς 73η καί 3η ορεινή ταξιαρχίες. Ώς έφεδρείες κράτησαν τήν 22η ταξιαρχία, πού βρισκόταν σέ άναδιοργάνωση, καί τή νεοαφιχθείσα 35η ταξιαρχία τής Χ μεραρχίας. Συνολικά έπρόκειτο γιά 16 τάγματα, τά όποια έπρεπε νά καλύψουν ένα μέτωπο περίπου τριάντα χιλιομέτρων.21 Πολλές δέ άπό αύτές τίς δυνάμεις δέν βρίσκονταν στίς καλύτερες στιγμές τής μαχητικότητας καί τής άποτελεσματικότητάς τους. 20. Τόν άριθμό αύτό άναφέρει ό Αβέρωφ. Πρβλ. Άβέρωφ-Τοσίτσας Εύάγγελος, Φωτιά καί τσεκούρι, Αθήνα 1974, α 386. 21. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÖJI., α. 462. 119


Άπό τήν άλλη πλευρά, ό Δημοκρατικός Στρατός συγκέντρωσε έσπευσμένα στήν περιοχή μονάδες άπό ολόκληρο τό θύλακα τού Βίτσι. Τό σχέδιο πού υιοθετήθηκε πρόβλεπε βαθιές διεισδύσεις άνάμεσα στά σημεία στήριξης τού έχθρού, κατά τρόπο ώστε τά τελευταία νά βρεθούν έκτεθειμένα άπ' όλες τίς πλευρές, νά άποκοπούν καί κατά τό δυνατόν νά περικυκλωθούν. Οί διεισδύσεις αύτές θά άκολουθούσαν, δυτικά καί άνατολικά, τή ροή τού Αλιάκμονα, δημιουργώντας ισχυρή σφήνα άνάμεσα στίς δυνάμεις τού έχθρού, διχοτομώντας τις στήν καλύτερη περίπτωση. Υπήρχε ή βάσιμη έλπίδα ότι αύτού τού είδους ή προσβολή θά δημιουργούσε σύγχυση καί πανικό στά άσταθή στρατεύματα τού άντιπάλου. Στά υπόλοιπα σημεία οί έπιθέσεις θά είχαν σκοπό τήν καθήλωση τού άντιπάλου καί τόν άποπροσανατολισμό του ώς πρός τό σημείο τής κύριας προσπάθειας. Υπήρχε πρόβλεψη γιά έξουδετέρωση τών πυροβολαρχιών τού Εθνικού Στρατοϋ μέ αιφνιδιαστικές βαθιές διεισδύσεις ειδικών μονάδων ώς τίς θέσεις τών πυροβόλων. Τό σχέδιο, μάλλον τολμηρό σέ σχέση μέ τίς δυνατότητες τών επιτιθεμένων καί τούς συσχετισμούς δυνάμεων καί μέσων πού υπήρχαν τελικά στήν περιοχή, θά τό ύλοποιοϋσαν τέσσερις ταξιαρχίες. Στά μέν δυτικά καί κατά μήκος τής κοιλάδας τού Αλιάκμονα θά κινούνταν ή 16η ταξιαρχία (Αλευρά), ή 107η (Πάνου) καί ή 108η (Σοφιανού). Στά βόρεια τής Καστοριάς, άπό τό Μπίκοβικ τοϋ Βίτσι, θά έκδηλωνόταν ή 14η ταξιαρχία (τού Γεωργιάδη). Μιά πού μιλήσαμε στά προηγούμενα γιά συσχετισμούς, ή άριθμητική άναλογία μεταξύ τών έπιτιθεμένων καί τών άντιπάλων τους πρέπει νά ήταν άπό ένα πρός τρία ώς ένα πρός πέντε εις βάρος τών πρώτων. Οί τέσσερις ταξιαρχίες τών τελευταίων δέν διέθεταν, στήν καλύτερη περίπτωση, περισσότερους άπό 2.000 μέ 2.500 μαχητές ένώ τά 16 τάγματα τών άμυνομένων μαζί μέ τίς μονάδες μηχανικού, τεθωρακισμένων, πυροβολικού, άναγνωρίσεων, υπηρεσιών, Χωροφυλακής, MAY κλπ. δέν μπορούσαν, μέ βάση τίς τρέχουσες συνθέσεις, νά είναι ύποδεέστερες τών 8.000 μέ 9.000 οπλιτών! Αύτά χωρίς νά συνυπολογίσουμε τήν ύπεροχή τών άμυνομένων σέ πυροβολικό καί μέσα πυρός, σέ άεροπορία καί τελικά σέ τεθωρακισμένα πού πρακτικά άπαγόρευαν τήν κάθοδο τών άνταρτών σέ πεδινά έδάφη. Συνήθως μέ τέτοιες άναλογίες δέν γίνεται έπίθεση. Καί όταν, παρά τούς οιωνούς, γίνει, γιά νά πετύχει χρειάζεται τή συνδρομή όλων τών άπρόβλεπτων τυχερών παραγόντων. Χρειάζεται περίπου τήν έπέμβαση τοϋ Θεοϋ, μέ άλλα λόγια."'

22. Ή τόλμη τών σχεδίων πού κατέστρωσε ή ηγεσία τοϋ ΔΣΕ σχετιζόταν μέ τίς γενικότερες πεποιθήσεις καί στρατηγικές της άντιλήψεις. Στήν ούσία, ολες οί έλπίδες νίκης έναποτίθεντο στήν άπό καιρό άναμενόμενη «μεγάλη κρίση» πού θά ξεσπούσε στίς τάξεις τοϋ άντιπάλου εξαιτίας ένός συνδυασμού παραγόντων, στούς οποίους συμπεριλαμβάνονταν ή κόπωση, ή κοινωνική άναταραχή στίς πόλεις καί τά μετόπισθεν, ή αιμορραγία οτά πεδία τών μαχών κλπ. Αναμενόταν 120


Τά ξημερώματα τής 20ής Σεπτεμβρίου, ό Δημοκρατικός Στρατός έξαπέλυοε τίς επιθέσεις του. Οί άρχικές διεισδύσεις οδήγησαν σέ κάποια αποτελέσματα, δηλαδή στήν άφιξη τμημάτων τοΰ Δημοκρατικού Στρατού στά μετόπισθεν τών σημείων στήριξης τού άντιπάλου, σέ βάθος τριών ώς πέντε χιλιομέτρων. Οί αιφνιδιασμοί έναντίον τών θέσεων τού πυροβολικού δηλαδή ένα είδος Δευτέρας Παρουσίας πού θά άποσάθρωνε τόν ισχυρό σέ όφελος τού άδυνάτου. Αυτός ό τρόπος σκέψης δέν ήταν κάτι καινούργιο: ή άναμενόμενη μεγάλη κρίση τοϋ καπιταλισμού είχε ήδη άναθρέψει γενιές κομμουνιστών καί συνέχισε νά θρέφει καί άργότερα. Μέ τήν εύκαιρία, άς σταθούμε λίγο στήν υπόθεση τοϋ Γ. Βροντίσιου ή Γούσια, τοϋ «άρχιστράτηγου» τοϋ ΔΣΕ στίς μάχες αύτές καί άντικαταστάτη τοϋ Μάρκου Βαφειάδη. Η στρατιωτική μόρφωση τού έπικεφαλής τού ΔΣΕ καθώς καί ή γενικότερη άντίληψή του έχουν γίνει σταθερά στόχος πολύπλευρων κριτικών άπό κάθε πλευρά καί πλήθος άποτυχίες άποδόθηκαν στή δική του άνεπάρκεια. Πραγματικά τό μόνο προσόν τοϋ Γούσια ήταν μάλλον ή προσήλωση στό κόμμα καί τήν ηγεσία του κάτω άπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Αύτό{ όμως, δέν σημαίνει ότι ή τοποθέτηση του ήταν παράλογη ή τουλάχιστον ότι ηταν περισσότερο άσυνήθιστη άπ' ό,τι άλλες ενέργειες τοϋ ΚΚΕ τήν ίδια περίοδο. Τό σκεπτικό πρέπει νά ήταν τό άκόλουθο: μετά τή διαπίστωση τών στρατιωτικών άδιεξόδων καί τήν πλήρη άνατροπή τοϋ συσχετισμού δυνάμεων άνάμεσα στούς έμπολέμους, τόν ΔΣΕ έπρεπε νά τόν άναλάβει ένας ηγέτης πού άφ' ένός θά διέθετε ισχυρό βολονταρισμό, έντονη πίστη στό άπίστευτο, άφ' ετέρου θά διέθετε αρκετά υπερβατική -μεταφυσική θά λέγαμε- άντίληψη, ώστε νά άποτολμά τό απόλυτα ριψοκίνδυνο, νά άναζητά τίς περίπου μαγικές λύσεις. Αύτές δηλαδή πού θά προκαλούσε ή πίστη στήν ήθική φθορά τοϋ άντιπάλου. Δέν πρόκειται γιά άσυνήθιστη στήν ιστορία έπιλογή. Οί στρατοί, όταν διαπίστωναν τήν υλική άδυναμία τους, συχνά άναδείκνυαν τέτοιου είδους στρατηγικές καί τούς άντίστοιχους ήγέτες. Νά θυμίσουμε μόνο τίς γερμανικές πολιτικές καί έπιτελικές προσδοκίες στό τέλο^ τοϋ πολέμου 1939-1945... Δέν είναι λοιπόν ό Γούσιας πού έφτιαξε τή θλιβερή κατάσταση τοϋ ΔΣΕ στήν τελευταία φάση τού πολέμου. Μάλλον γιά τό άντίθετο πρόκειται. "Οταν ή τελική ήττα άρχισε νά γίνεται προφανής, ή ίδια ή κατάσταση επέβαλλε έναν Γούσια. Πολύ περισσότερο μάλιστα πού στή διαφαινόμενη ήττα θά μπορούσε νά χρησιμεύσει εύκολα ώς άποδιοπομπαιος τράγος. Αξίζει πάντως νά παραθέσουμε τήν άντίληψη τοΰ Γούσια (καί όχι μόνο, έπιμένουμε) γιά τή μάταιη καί αιματηρά άποτυχημένη έπίθεση στήν Καστοριά, στίς 20 Σεπτέμβρη 1948: «Ό εχθρός βρισκόταν σέ κακά χάλια μετά τήν πανωλεθρία τοϋ Μάλι Μάδι, ιδίως ή 3η ορεινή καί ή 22η ταξιαρχία. Οί άνδρες του σκόρπισαν στά χωράφια καί τά χωριά χωρίς όπλα, γυμνοί. [...] Σέ μας έμπαινε νά μήν τού δώσουμε τό χρόνο τής άνασυγκρότησης, νά τοϋ δώσουμε άλλο ενα γερό κτύπημα». Ή άποτυχία; « Εν τω μεταξύ άπό τά τάνκς άπωθούνται οί δυνάμεις μας πού διείσδυσαν στά νώτα καί έπειδή δέν πήραν τά μέτρα τους γιά τά τάνκς, συμπτύσσονται άκανόνιστα». Φυσικά φταίνε οί διοικητές πού δέν «πήραν μέτρα γιά τά τάνκς» καί έχασαν τόν έλεγχο τών μονάδων τους. (Πρβλ. Βοντίσιος Γιώργος (Γούσιας), «"Αμυνα-'Επίθεοη: Γράμμος, ελιγμός, Βίτσι», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 10/1948, "Οκτώβρης 1948 (άνατύπωση 1996), σ. 381 κ.έ.) 121


άπέτυχαν, καθώς οί τελευταίες προστατεύονταν άπό ισχυρές προφυλακές καί οργανωμένες θέσεις. Ή άποτυχία, όμως, τής έπίθεσης προήλθε άπό δύο σημαντικές άδυναμίες. Ή πρώτη άπό αύτές ήταν ή άδυναμία τών έπιτιθεμένων νά καταβάλουν σημεία στήριξης πού διέθεταν ισχυρές βάσεις πυρός καί κάποιες στοιχειώδεις άμυντικές οργανώσεις στό έδαφος. Ή ίδια δέ ή ιδέα τών διεισδύσεων λειτούργησε άρνητικά ώς πρός τήν έπιζητούμενη άνατροπή τών έχθρικών συγκροτημάτων. Πραγματικά, οί οπλίτες τών τελευταίων, όταν διαπίστωναν τήν περικύκλωση ή όταν αισθάνονταν άπειλή στά μετόπισθεν, δίσταζαν νά διαρρεύσουν ή νά έγκαταλείψουν τίς θέσεις τους πρός μιά άβέβαιη κατάσταση. Ή διαρροή τών μονάδων έχει ώς προϋπόθεση τήν ύπαρξη άσφαλούς διαδρόμου πρός τά μετόπισθεν, στήν ούσία σημαίνει τήν έναρξη μιάς διαδικασίας πού θά περικλείει λιγότερους κινδύνους άπό αύτούς πού υφίσταται κανείς άντιστεκόμενος στή θέση του. Τό δεύτερο πρόβλημα πού έκδηλώθηκε σέ βάρος τών μονάδων πού είχαν πραγματοποιήσει τίς βαθιές διεισδύσεις μέσα άπό χαράδρες καί ιδιαίτερα έκείνων πού είχαν στόχο τους τίς μονάδες πυροβολικού τού άντιπάλου ήταν ή πλήρης άδυναμία τους στήν άντιμετώπιση άντεπιθέσεων πού ύποστηρίζονταν άπό τεθωρακισμένα Τά άρματα μάχης άλλά καί μικρότερα οχήματα άναγνώρισης ή μεταφοράς προσωπικού ήταν άκαταμάχητα όπλα γιά τίς δυνατότητες τών μαχητών τού ΔΣΕ. "Οταν οί μονάδες τού τελευταίου βρέθηκαν σέ σχετικά βατά γιά μηχανοκίνητα μέσα έδάφη, οί συγκρούσεις πήραν καταστροφική γι' αύτές μορφή: πολλές άπώλειες, αποκομμένες καί καθηλωμένες ομάδες καί γενική άδυναμία κίνησης πρός τά μπρός ή πρός τά πίσω. Ή κυβερνητική πλευρά πανηγύρισε τίς άπώλειες τού Δημοκρατικού Στρατού σέ αύτές τίς συγκρούσεις καί ισχυρίστηκε ότι πέρα άπό τήν άπόκρουση τής έπίθεσης, τά γύρω άπό τήν Καστοριά υψώματα έγιναν «νεκροταφεία κομμουνιστών». Σύμφωνα μέ τόν Ζαφειρόπουλο, οί απώλειες τών άνταρτών ήταν 528 νεκροί - έξακριβωμένοι, 47 τραυματίες καί 135 αιχμάλωτοι. Κάνοντας άναγωγή τών άριθμών αυτών καί συνυπολογίζοντας τόν άριθμό τών τραυματιών πού οί έπιτιθέμενοι μετέφεραν στήν περιοχή τους, άνεβάζει τό σύνολο τών άπωλειών σέ χίλιους πεντακόσιους, καί περισσότερους, έκτός μάχης.2' 'Επρόκειτο ίσως γιά τό 60% τής συνολικής δύναμης τών έπιτιθεμένων, γεγονός πού δικαιολογεί κάποιον προβληματισμό ώς πρός τήν άκρίβεια τών καταμετρήσεων. Στό κάτω κάτω ή μάχη διήρκεσε μόνο μερικές ώρες καί, γιά νά φτάσουμε στό ύψος τών άπωλειών πού ό 23. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντιουμμοριακός άγών, ό.π., σ. 465. Τό ΓΕΣ υπολόγισε τούς νεκρούς τού ΔΣΕ σέ 593 καί τούς συλληφθέντες σέ 137. Βλ. Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατού/'Επιτελικόν Γραφεΐον ΑΙ, «'Εκθεσις έπιχειρήσεων Βίτσιου. Από 23 Αυγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 91. 122


Ζαφειρόπουλος προβάλλει, θά πρέπει νά τή φανταστούμε ώς διαδικασία μαζικών έκτελέσεων περισσότερο παρά ώς σύγκρουση. Ή άποτυχία πάντως τού Δημοκρατικού Στρατού τού στέρησε τό δικαίωμα νά έκμεταλλευθεϊ τήν έπιτυχία στό Μάλι Μάδι. Γιά μία άκόμη φορά οί τακτικές δυνατότητές του βρίσκονταν σέ άμφισβήτηση καί άναδεικνυόταν τό βασικό πρόβλημά του: ή άδυναμία του νά συγκεντρώσει τήν κρίσιμη γιά τήν άνατροπή τής κατάστασης μάζα δυνάμεων. Ή έλλειψη έφεδρειών, μέ άλλα λόγια. Ή άνάπαυλα πού προκλήθηκε άπό αύτή τήν άδυναμία έδωσε τόν καιρό στίς κυβερνητικές δυνάμεις γιά δραστική άναδιοργάνωση.

Ή αναδιοργάνωση τών κυβερνητικών δυνάμεων Στίς 23 Σεπτεμβρίου άντικαταστάθηκε ό άντιστράτηγος Κιτριλάκης άπό τόν άντιστράτηγο Παπαγεωργίου, γενικό έπιθεωρητή τού στρατού, στή διοίκηση τού Β' Σώματος Στρατού. Τόν 'Οκτώβριο, μέ καθυστέρηση καί μέ προσεκτικό τρόπο ώστε νά μήν δημιουργηθούν δυσαρέσκειες καί άνταγωνισμοί, ή διοίκηση άνατέθηκε, μέ βάση τήν προηγούμενη έπιτυχημένη συνταγή τής Ηπείρου, στό Α' Σώμα Στρατού, μέ στόχο τήν αποκατάσταση τών ζημιών καί τήν άναδιοργάνωση τού πρός τό Βίτσι μετώπου. Τό τελευταίο είχε αποκατασταθεί μέ τή διάθεση πλέον τριών μεραρχιών: ή Χ μεραρχία άνέλαβε τή ζώνη μπροστά στό Μάλι Μάδι, ή XV μεραρχία τήν περιοχή άπέναντι στό Βίτσι καί τήν εύθύνη κάλυψης τής Καστοριάς, ένώ ή II μεραρχία, ή κυρίως παθούσα, άνέλαβε τήν άμυνα τής Φλώρινας. Πρίν ολοκληρωθούν οί άλλαγές, τό Β' Σώμα Στρατού, κάτω άπό τήν πίεση τοϋ αρχηγού τοϋ έπιτελείου, άντιστράτηγου Γιαντζή, άλλά καί τού άρχηγού τής άμερικανικής άποστολής, άντιστράτηγου Βάν Φλήτ, προσπάθησε νά άποκαταστήσει σέ κάποιο βαθμό τήν άπωλέσθείσα τιμή του έξαπολύοντας στίς 10 Οκτωβρίου ισχυρές έπιθέσεις ένάντια στό Μάλι Μάδι καί τή Βίγλα Ή έλπίδα ήταν πώς ή άνάληψη έπιθετικών πρωτοβουλιών θά μπορούσε -ίσως μέ τή βοήθεια κάποιων μικρών έπιτυχιών- νά ξαναδώσει αύτοπεποίθηση καί μαχητικό πνεύμα στίς μονάδες. "Εγινε τό άντίθετο. Οί κινήσεις αύτές απέδειξαν με τόν πλέον άπόλυτο τρόπο ότι ή κρίση συνεχιζόταν. Παρά τίς έπιπρόσθετες δυνάμεις πού διατέθηκαν,24 οί έπιθέσεις καθηλώθηκαν άλλού σέ 24 ώρες, άλλού σέ κάπως 24. Οί ενισχύσεις ήταν ιδιαίτερα σημαντικές σέ πυροβολικό. Διατέθηκαν τρία συντάγματα πεδινού πυροβολικού, δύο μοίρες μέσου καί τρεις μοίρες ορειβατικού πυροβολικού, καί περισσότερα άπό ογδόντα πυροβόλα μέ πρόβλεψη ημερήσιας κατανάλωσης 130 ώς 300 βλημάτων άνά πυροβόλο. Πρβλ. Γενικόν Έπιτελείον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφεϊον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύ123


μεγαλύτερο διάστημα. Οί πρόοδοι ήταν άπελπιστικά ασήμαντες." Οί έπιθέσεις άπέτυχαν πλήρως, παρά τό γεγονός ότι διεξήχθησαν άπό τή συγκριτικά «υγιέστερη» μονάδα, τή Χ μεραρχία. Ή μεραρχία αύτή άφέθηκε πρακτικά μόνη της καί διέκοψε τόν άγώνα «Λείπει κάθε μαχητική θέλησις», παρατηρεί ό Τσακαλώτος.26 Ή πραγματικότητα ήταν άκόμη πιό σύνθετη. Ή διοίκηση τής Χ μεραρχίας άνησυχούσε λιγότερο γιά τήν πρόοδο τών έπιχειρήσεων καί περισσότερο γιά τή μεταφορά τού περιρρέοντος κλίματος ήττοπάθειας σέ αύτή τήν καινούργια στήν περιοχή μονάδα. «Ή κατάστασις ήτο πράγματι κρίσιμος. Ό Διοικητής τής Χης Μεραρχίας ('Υπ' άριθ. 1167/28-9-48 άναφορά του) τονίζει εις τόν τελευταϊον διοικητήν τοϋ Β' Σώματος Στρατού: " Ό συγχρωτισμός τών μονάδων του μέ μονάδες τής Χνης καί ΙΙας Μεραρχίας είναι έπικίνδυνος". Οί Ταξίαρχοι καί οί Μέραρχοι τών άναφερομένων Μεραρχιών έπιβεβαιώνουσι τήν άναφοράν ταύτην, δηλούντες εις τόν Διοικητήν τού Β' Σώματος ότι τό ήθικόν τών τμημάτων των ήτο χαμηλόν».27 Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, ή συνεργασία μεταξύ τών άλληλοϋποπτευόμενων μονάδων ήταν άδύνατη καί οί επιχειρήσεις ήταν καταδικασμένες σέ έκφυλισμό. Τελικά, σέ μιά ύστατη προσπάθεια νά διασωθεί κάτι άπό τό γόητρο τών κυβερνητικών στρατευμάτων στήν περιοχή, ή ταξιαρχία καταδρομών (δημιουργημένη άπό τίς Α' καί Β' μοίρες καταδρομών), κατάφερε νά άναρριχηθεϊ καί νά καταλάβει μέ νυκτερινή έπιχείρηση τήν κορυφή Βίτσι, πάνω άπό τήν Καστοριά. Ή κατάληψη ολοκληρώθηκε στίς 17 "Οκτωβρίου. Καθώς ήταν μιά μεμονωμένη ενέργεια -οί μονάδες τής XV μεραρχίας έπέδειξαν έντυπωσιακή άπροθυμία νά έκμεταλλευθούν τήν έπιτυχία ή έστω νά άντικαταστήσουν τούς καταδρομείς πού είχαν σοβαρές άπώλειες, περίπου έκατό οπλίτες έκτός μάχης28- δέν είχε καμία άμεση έπίδραση στήν πορεία τών έπιχειρήσεων. Αποτέλεσε, όμως, μιά τονωτική ένεση γιά στρατεύματα τά όποια είχαν χάσει τήν έμπιστοσύνη στόν έαυτό τους.

γούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 105, 109. 25. Ή αναλογία δυνάμεων ήταν παρ' όλ' αύτά καταλυτική ύπέρ τού Εθνικού Στρατού. Ό τελευταίος παρέτασσε 9 ταξιαρχίες πεζικού, 27 τάγματα πεζικού, 14.000 άνδρες πρώτης γραμμής, έκτός άπό τό πυροβολικό, τό μηχανικό, τά τεθωρακισμένα καί τίς υπηρεσίες. Απέναντι του ό ΔΣΕ είχε 17 τάγματα τής γνωστής μειωμένης σύνθεσης καί 14 πυροβόλα, περίπου 3.500 ώς 4.000 μαχητές πρώτης γραμμής. Στό ίδιο, α 115-116, 118-119 κ.ά. 26. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, Αθήναι 1970, σ. 33. 27. Στό ίδιο, σ. 35. 28. Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατού/Έπιτελικόν Γραφεΐον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. "Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 155 ώς 163 κ.ά. 124

Επιχειρήσεις

ατό

Βίτσι

Ή κρίση στή II μεραρχία (22 'Οκτωβρίου 1948) Παρά τίς μικρές έπιτυχίες καί τίς διαρκείς πιέσεις άπ' όλες τίς πλευρές καί τά έπίπεδα γιά συνέχιση τών έπιθετικών προσπαθειών καί τήν επίτευξη έστω μικρών άποτελεσμάτων πού θά δικαιολογούσαν τίς τόσο άναγκαΐες γιά τό κυβερνητικό στρατόπεδο έκεϊνο τόν καιρό ίαχές νίκης, ή κατάσταση δέν έδειχνε σημεία βελτίωσης. Ή έπιτυχία τών ΛΟΚ ίσοφαρίστηκε, στόν άγώνα τών έντυπώσεων, άπό άνάλογες έπιτυχίες τού Δημοκρατικού Στρατού. Σέ νυκτερινή έπίθεση, στίς 15 πρός 16 Οκτωβρίου, τμήματα τού τελευταίου μπήκαν στήν Πτολεμαΐδα, άνέτρεψαν τίς άντιστάσεις τών MAY, κατέλαβαν σημαντικό τμήμα τής πόλης, προμηθεύτηκαν τρόφιμα καί άλλα υλικά καί στρατολόγησαν περίπου 50 άτομα.29 Στίς 22 Οκτωβρίου, τό Γενικό 'Επιτελείο τού Εθνικού Στρατού άποφάσισε νά πάρει πιό δραστικά μέτρα. Τό πρώτο άπό αύτά ήταν τό προοδευτικό πέρασμα τής XV μεραρχίας στά μετόπισθεν, ώστε αύτή νά άναδιοργανωθεΐ καί νά καταστεί άξιόμαχη. Ή μονάδα γιά άρκετές έβδομάδες βρισκόταν σέ μιά κατάσταση λευκής άπεργίας, καί όλα τά κλιμάκιά της, άπό τίς διοικήσεις ώς τίς κατώτερες μονάδες, έδειχναν προκλητική νωχέλεια στήν έκτέλεση διαταγών ή στήν πραγματοποίηση έστω καί άπλών άκίνδυνων άποστολών.30 Τό ίδιο βράδυ όμως, έπιθετικές κινήσεις τού ΔΣΕ στήν περιοχή Μπέλα Βόδα, δυτικά τής Φλώρινας, έναντίον μονάδων τής II μεραρχίας, άπέδειξαν ότι τό πρόβλημα άξιοπιστίας τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν γενικότερο καί δέν περιοριζόταν μόνο οέ μία μεραρχία. Ή έπίθεση ξεκίνησε τά μεσάνυχτα μέ προσβολή τού Σταθμού Διοίκησης τής 3ης ορεινής ταξιαρχίας καί θέσεων πυροβολικού. Λίγο άργότερα ή έπίθεση έκδηλώθηκε καί σέ άλλα σημεία, προκαλώντας γενικό κλονισμό. Μιά σειρά άπό οχυρές θέσεις καταλήφθηκαν άπό τόν ΔΣΕ καί ή 3η ορεινή ταξιαρχία συμπτύχθηκε μέ καταστροφικό τρόπο, παρά τήν έγκαιρη ένίσχυσή της μέ καταδρομείς. Οί άπώλειες έφθασαν τούς 183 έκτός μάχης, άπό τούς όποιους οί 34 άγνοούμενοι."

29. Στό ίδιο, ο. 150-151. 30. Διαταγή ΓΕΣ, «Α.Α.Π. 228940 22.10.1948». Στό ίδιο, α 169-170. 31. 'Αναφορές καί διαταγές II μεραρχίας: «Α.Π. 3798/23.10.1948, Α.Π. 3809/23. 10.1948, Α.Π. 3801 23.10.1948». Στήν Α.Π. 3856 άναφορά τής II μεραρχίας παρουσιαζόταν ή έκταση τής καταστροφής άπό τήν πλευρά τών απολεσθέντων υλικών: «Α.Π. 3856 κατά επιχειρήσεις νυκτός 22/23 τρέχοντος άπωλέσθησαν άπό τμημάτων 502-504 Ταγμάτων, Λόχου 509 Τάγματος καί 570ου Λόχου Πολυβόλων κάτωθι έλεγχόμενον ύλικόν οπλισμού. 1) Τυφέκια 229. 2) Περίστροφα 5. 3) ΤΟΜΣΟΝ 16. 4) ΜΠΡΕΝ 28, κατεστράφησαν έπιπλέον 7. 5) Γεμιστήρες ΜΠΡΕΝ 488. 6) Γεμιστήρες ΤΟΜΣΟΝ 500. 7) Όλμοι 60 χλστ. 19. 8) Πιστόλια σηματοδοσίας 14. 9) Διόπτραι 5. 10) Πυξίδες 4. 11) Όλμοι 81 χλστ. 1. 12) Πο125


Μπροστά στήν κατάσταση πού διαμορφώθηκε, ό διοικητής τοϋ Β' Σώματος Στρατού ζήτησε, στίς 23 Οκτωβρίου, τήν έπίσκεψη τού άρχηγού ΓΕΣ στήν Καστοριά, ώστε νά λάβουν άπό κοινού αποφάσεις γιά τήν άντιμετώπιοη τής κατάστασης. Ή άμηχανία τής ήγεσίας τών κυβερνητικών δυνάμεων σέ ολόκληρο τό μέτωπο τού Βίτσι ήταν πλέον προφανής. Ή άφαίρεση τής διοικήσεως μέ τόν πλέον άκομψο τρόπο άπό τόν υποστράτηγο Παπανικολάου Νικόλαο, διοικητή τής II μεραρχίας, οί άντικαταστάσεις διοικητών καί στελεχών, οί άπειλές καί οί έκκλήσεις στή φιλοτιμία καί τόν πατριωτισμό32 έλάχιστα άποτελέσματα έφερναν. Ή διακοπή τών συγκρούσεων καί τής προέλασης τού ΔΣΕ οφειλόταν μάλλον σέ δική τσυ άδυναμία παρά στήν άποκατάσταση στοιχειώδους συνοχής οτό κυβερνητικό στρατόπεδο. Στό κάτω κάτω, ή κρίση στή II μεραρχία προκλήθηκε άπό επίθεση τριών ή τεσσάρων ταγμάτων τοϋ ΔΣΕ, μέσης δύναμης 200 μέ 250 μαχητών τό καθένα. Τά άποτελέσματα πού επιτεύχθηκαν άπό τήν κίνηση αύτή ήταν σαφώς δυσανάλογα πρός τό πραγματικό μέγεθος τής άπειλής πού άντιπροσώπευαν τέτοιας κλίμακας έπιθέσεις. Άπό τήν άλλη πλευρά, όμως, ήταν άδύνατο σέ τόσο μικρές δυνάμεις νά πετύχουν μιά γενικότερη άνατροπή, καθώς μάλιστα πολύ δύσκολα μπορούσαν νά έλιχθούν σέ βατά έδάφη ή κάτω άπό τό φώς τής ήμέρας καί τά πυρά τής άεροπορίας. Αναγκαστικά, οί έπιχειρήσεις σταμάτησαν. Αύτοϋ τοϋ είδους ή «σταθεροποίηση» δέν ήταν προφανώς τό έπιζητούμενο άπό τήν πλευρά τής ήγεσίας τοΰ 'Εθνικού Στρατού. "Ετσι λοιπόν, στίς 27 Οκτωβρίου, ή τελευταία άποφάσισε νά λάβει άκόμη πιό δραστικά μέτρα. Ολόκληρη ή διοίκηση τού Β' Σώματος Στρατοΰ έκδιώχθηκε (!) άπό τήν περιοχή καί ή ζώνη ευθύνης της άνατέθηκε στή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατού, ύπεύθυνη ώς τότε τοΰ τομέα τής Ηπείρου, ή όποία είχε τουλάχιστον στό ένεργητικό της τήν κατάληψη τής Μουργκάνας. Ή νέα διοίκηση έσπευσε νά άναλάβει τά καθήκοντά της περίπου μέ ένθουσιασμό, οφειλόμενο όχι τόσο οτό έργο πού άναλάμβανε όσο στούς διάχυτους καί έντονους άνταγωνισμούς πού διέτρελυβόλα ΒΙΚΕΡΣ 4 μετά άπάντων εξαρτημάτων καί παρελκομένων τών τριών καταστραφέντων έπί τών θέσεων βολής ύπό έχθρικών πυρών, ύλικά διαβιβάσεων, ώς ειδική άναφορά 455 Τ.Δ. Μέραρχος». Στό ίδιο, α 172-174. Πρβλ. έπίσης Τσιγγούνης Αλέξανδρος, Ή μεταπολεμική IIa Μεραρχία Αθηνών, ό.π., σ. 259. 32. Πρβλ. Διαταγή Β' ΣΣ. πρός τή XV μεραρχία, «Α.Α.Π. 1159/23.10.1948»: «'Υπ' άριθ. Α.Π. 1309/23 13 00 Σήμα 509 Τάγματος [τής διαλυθείσας 3ης ορεινής ταξιαρχίας, σ.σ.] άποτελεϊ στίγμα διά Διοίκησιν, Αξιωματικούς καί όπλίτας Τάγματος. [...] Διατήρησις ΓΚΛΑΒΑΤΑ είναι όχι μόνον ή τιμή τού Τάγματος άλλά ύψιστη Εθνική άνάγκη. [...] Τότε μόνον δέν θά δυνηθή Τάγμα νά έκτελέση άποστολήν του όταν θά τεθούν έκτός μάχης άπαντες τού Τάγματος. [...] "Ηδη ένισχύθη καί διά μοίρας Καταδρομέων [...]». Στό Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφεΐον ΑΙ, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων Βίτσιου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 177. 126


χαν εκείνο τόν καιρό τήν πολιτική καί στρατιωτική ήγεσία τής χώρας καί στήν πρακτική τών άλληλομαχαιρωμάτων καί τής άλληλοϋπονόμευσης πού έπικρατούσε. Πάντως οί δυσκολίες τού έργου παρουσιάστηκαν άπό τήν πρώτη κιόλας στιγμή, μέ σημαδιακό τρόπο μάλιστα. Στίς 29 Οκτωβρίου, τό δικινητήριο αεροπλάνο τού στρατηγού Βάν Φλήτ, πού μετέφερε άπό τά Γιάννενα στή Φλώρινα τή διοίκηση τοϋ Α' Σώματος Στρατοϋ, προσέκρουσε σέ νάρκη στήν προσγείωσή του, οτό άεροδρόμιο τής τελευταίας. Τό άεροπλάνο καταστράφηκε ολοσχερώς, οί περισσότεροι άπό τούς έπιβαίνοντες, όμως, σώθηκαν.'Πέρα άπό τή διαπίστωση ότι τά πράγματα δέν πήγαιναν καλά καί ότι δέν ύπήρχαν πλέον άσφαλείς περιοχές, ή προπαγάνδα έσπευσε νά άναμορφώσει έπί τό θετικότερο τό άτύχημα. Ό άντιστράτηγος Τσακαλώτος δέν παρέλειψε νά έπικαλεσθεί τήν παρέμβαση τής Παναγίας, τής όποιας προστατευόμενος ισχυριζόταν ότι είναι." Καί νά βρει στό γεγονός τής άπρόσμενης σωτηρίας του τήν απόδειξη ότι ό ίδιος ό Θεός καί ή Παναγία σκόπευαν νά άναμειχθούν ένεργά στήν υπόθεση τής σταθεροποίησης τού μετώπου στό Βίτσι.

Ή σταθεροποίηση τοϋ μετώπου (Νοέμβριος 1948) Ή άνάληψη καθηκόντων άπό τή νέα διοίκηση, τό έπιτελεΐο τοϋ Α' Σώματος Στρατού, έγινε τήν 1η Νοεμβρίου καί τό πρώτο μέτρο ήταν ή νέα ενίσχυση τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν περιοχή, μέ τή μεταφορά άπό τήν "Ηπειρο στήν περιοχή τής Φλώρινας-Καστοριάς τής IX μεραρχίας. "Ας σημειωθεί ότι στίς άρχές Νοεμβρίου ύπήρχαν ήδη οτήν περιοχή πέντε μεραρχίες τού κυβερνητικού στρατού (I, II, Χ, XI, XV) καί πλήθος μονάδων ύποστήριξης. Ή άποστολή λοιπόν τής IX μεραρχίας, έκτός τού νά προσθέσει στό συνωστισμό τών δυνάμεων, ήταν ή άνύψωση τοϋ ήθικού τών προϋπαρχουσών μονάδων, εκείνων δηλαδή πού εΐχαν ύποστεϊ τόν κλονισμό τού Σεπτεμβρίου καί τίς «κρίσεις» τού 'Οκτω6ρίου.Μ Στήν ίδια κατεύθυνση κινήθηκε ή άπομάκρυνση τής προηγούμενης διοίκησης. «[...] Δευτέρα ένέργεια ύπήρξε ή άπομάκρυνσις τοϋ έπιτελείου τοϋ Β' Σώματος εις Λάρισαν, δήθεν πρός έκπαίδευσιν, ούσιαστικώς όμως ίνα συνέλθη ψυχικώς καί σωματικώς άπό τόν κάματον έκ τών σκληρών έκεϊ άγώνων καί άποτυχιών», σημείωνε μέ κακεντρέχεια ό Τσακαλώτος.35 Στό μέτωπο πάντως πολλά έπρεπε νά γίνουν άκόμα «Τοιαύτη ήτο ή

33. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, ό.π., α 28-29. 34. Στό ίδιο, σ. 30. 35. Στό ίδιο, α 31. 127


κατάστασις τοϋ ηθικού ώστε παρουσιάζετο τό φαινόμενον τό 509 Τάγμα τής ΙΙης Μεραρχίας κατέχον άμυντικώς θέσιν έπί ύψώμ. ΓΚΛΑΒΑΤΑ, περιοχής ΒΙΤΣΙΟ είχε καί λόχον Ορεινών Καταδρομών, ίνα συγκρατή τό Τάγμα έπί τών θέσεών του, ήρνεϊτο δέ ό Δ/τής τού Τάγματος τήν άπόδοσιν τού λόχου τούτου εις τήν Μοίραν του, διότι, ώς άνέφερε, έάν άπεσύρετο ό Λόχος δέν ήγγυάτο διά τήν παραμονήν τού Τάγματος έπί τής γραμμής μάχης».'6 Υπήρχε δισταγμός άκόμη καί γιά τήν κίνηση σέ περιοχές όπου δέν ύπήρχε άντίπαλος. Στίς 4 Νοεμβρίου ή πυκνότητα τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν περιοχή τής Δυτικής Μακεδονίας είχε γίνει άσφυκτική. "Από τά δυτικά πρός τά άνατολικά καί τά βόρεια είχαν παραταχθεί οί άκόλουθες μονάδες: I μεραρχία (ύποστράτηγος Θωμάς Πεντζόπουλος) σέ "Αργός Όρεστικό, μέ άνάπτυξη στόν βόρειο Γράμμο άπό τήν Άλεβίτσα ώς τό Έπταχώρι. Είχε σέ άνάπτυξη τίς 51η, 52η καί 53η ταξιαρχίες. Χ μεραρχία (ύποστράτηγος Χρ. Γερακίνης) σέ Μεσοποταμιά, μέ άνάπτυξη άπό τά άλβανικά σύνορα (Φλατσάτα) ώς τόν 'Αλιάκμονα. Είχε τίς 35η, 36η καί 37η ταξιαρχίες. XV μεραρχία (ύποστράτηγος Χρ. Γερακίνης) σέ Άπόσκεπο, μέ άνάπτυξη οτά νότια τού Βίτσι, άπό τόν 'Αλιάκμονα ώς τό Μπίκοβικ καί τά Γκλάβατα. Είχε τίς 45η, 61η καί 73η ταξιαρχίες. II μεραρχία (ύποστράτηγος Ν. Παπαδόπουλος) σέ Φλώρινα, μέ άνάπτυξη δυτικά τής Φλώρινας, άπό τά γιουγκοσλαβικά σύνορα ώς τά Κουλκουθούρια. Είχε τίς 3η ορεινή, 21η, 22η καί 33η ταξιαρχίες. IX μεραρχία (ύποστράτηγος Στυλιανός Μανιδάκης) σέ μετακίνηση πρός τήν περιοχή Καστοριάς, όπου έφθαναν ήδη, μεταφερόμενες μέ αύτοκίνητα, οί πρώτες μονάδες της. Είχε τίς 41η, 42η καί 43η ταξιαρχίες. Η Διοίκησις Εθνοφρουράς Δυτικής Μακεδονίας (ΔΕΔΜ) (ταξίαρχος Ηλίας Μπομπορίδης) μέ έδρα τήν Κοζάνη καί άνάπτυξη τών ταγμάτων της οέ όλα τά άστικά ή στρατηγικά κέντρα τής Δυτικής Μακεδονίας. Ή 33η ταξιαρχία τής XI μεραρχίας στήν περιοχή τής Φλώρινας. Οί Α' καί Β' μοίρες ορεινών καταδρομών στήν περιοχή τής Φλώρινας. Επιπλέον, τρία συντάγματα πεδινού πυροβολικού (101, 102 καί 104), δύο μοίρες μέσου πυροβολικού (151, 152), τέσσερις μοίρες ορειβατικού πυροβολικού (142, 143, 144, 145), περισσότερα άπό έκατό πυροβόλα. 'Ακόμη, πέντε λόχοι πολυβόλων, δύο συγκροτήματα άναγνωρίσεως (τεθωρακισμένα) καί μία ίλη άρμάτων «Κένταυρος», έξι λόχοι μηχανικού, τέσσερα τάγματα διαβιβάσεων καί πολυπληθείς ύπηρεσίες.

36. Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατού/Έπιτελικόν Γραφεϊον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 11, σ. 183. 128


Χονδρικά ή όλη δύναμη διέθετε 36 τάγματα πεζικού ή περίπου 25.000 μέ 30.000 άνδρες. Καθώς τό μέτωπο ήταν περιορισμένο καί οί πραγματικοί στόχοι στήν ούσία τρεις (περιοχή Μάλι Μάδι, Κρυσταλλοπηγής, Βίτσι καί περιοχή Μπέλα Βόδα), τότε δικαιολογείται ό χαρακτηρισμός περί συνωστισμού δυνάμεων. Καθώς οί αντίπαλοι ήταν όχι περισσότεροι άπό 5.000 ώς 6.000, τό ερώτημα ήταν άν θά προλάβαινε ό 'Εθνικός Στρατός τήν έκκαθάριση τού Βίτσι πρίν άπό τήν άλλαγή τών καιρικών συνθηκών. Παραδόξως, στίς 10 Νοεμβρίου 1948, καί ένώ συνεχίζονταν οί προετοιμασίες καί οί άναδιατάξεις τών δυνάμεων, ό Δημοκρατικός Στρατός πέρασε, γιά μιά άκόμα φορά, στήν έπίθεση. Ό στόχος ήταν τό ύψωμα Μπίκοβικ, βόρεια τής Καστοριάς." Τό τάγμα τού Εθνικού Στρατού (571) πού βρισκόταν στό ύψωμα άνετράπη καί ύποχώρησε, μέ άποτέλεσμα νά σημάνει νέος συναγερμός στά κυβερνητικά στρατεύματα στήν περιοχή. Τά υψώματα πού καταλήφθηκαν δέχθηκαν έναν πρωτοφανή καταιγισμό πυρών άπό τό πυροβολικό καί τήν άεροπορία καί προετοιμάστηκαν άντεπιθέσεις άπό ισχυρές δυνάμεις. Ό άρχηγός τού ΓΕΣ, ό Γιαντζής, έπενέβη προσωπικά στήν υπόθεση καί ό Τσακαλώτος βιάστηκε νά άναγγείλει τήν άνακατάληψη τού υψώματος όπως άκριβώς ειχε διατάξει: «έντός τής ήμερας». Τελικά τό ύψωμα δέν έπεσε ούτε έκείνη τήν ήμέρα, στίς 11 Νοεμβρίου, ούτε τίς άμέσως έπόμενες, παρά τή δραστήρια έπέμβαση τών μοιρών ορεινών καταδρομών. Χρειάστηκαν πρόσθετες ενισχύσεις καί μαζικές άντεπιθέσεις γιά νά έγκαταλείψει ό Δημοκρατικός Στρατός τό Μπίκοβικ στίς 14 τού μήνα Οί άπώλειες τού Εθνικού Στρατού ήταν σημαντικές, 238 άξιωματικοί καί οπλίτες έκτός μάχης, ισοσκελίστηκαν όμως άπό τήν άνακοίνωση ότι βρήκε τά πτώματα 173 «συμμοριτών», ότι συνέλαβε άλλους 21 καί ότι ύπολόγιζε πώς κατέστρεψε δύο ταξιαρχίες τού άντιπάλου.38 Ή σύγκρουση γύρω άπό τό Μπίκοβικ τής Καστοριάς έπέδρασε στά σχέδια τών δύο άντιπάλων. Ό Δημοκρατικός Στρατός πείστηκε ότι ή έποχή πού προκαλούσε εύκολα καταστάσεις πανικού καί κρίσης στά άντίπαλα στρατεύματα είχε παρέλθει Ή πυκνότητα τών εχθρικών σχηματισμών ήταν τέτοια πού ή κατάρρευση μιας μονάδας μεγέθους τάγματος δέν είχε παρά σχετική σημασία. Κατά συνέπεια, δέν είχε νόημα νά συνεχιστούν οί κρούσεις πάνω στή γραμμή τού μετώπου. Επιβαλλόταν έκ τών πραγμάτων άλλαγή τακτικής, έπιλογή τών βαθιών διεισδύσεων στά μετόπισθεν τού άντιπάλου, τακτική τής όποιας τά αποτελέσματα θά γίνονταν όρατά τόν Δεκέμβριο. 37. Στήν ίδια περιοχή ύπήρχε ομώνυμο ύψωμα Μπίκοβικ κοντά στά σύνορα μέ τήν Αλβανία. 38. Γενικόν 'Επιτελεΐον Στρατοϋ/'Επιτελικόν Γραφείον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Βίτσιου. "Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 11, σ. 205. 129


Άπό τήν πλευρά τών κυβερνητικών, ή ταραχή πού προκάλεσε ή έπίθεση τού ΔΣΕ στό Μπίκοβικ καί οί κόποι πού χρειάστηκαν ώς τήν τελική άνακατάληψη τού υψώματος έπεισαν τό αισιόδοξο Επιτελείο τού Α' Σώματος Στρατού, άλλά καί τό ΓΕΣ καί τήν άμερικανική στρατιωτική αποστολή ότι θά ήταν φρόνιμο νά μήν άναλάβουν μεγάλης έκτασης έπιθετικές έπιχειρήσεις σέ τόσο προχωρημένη εποχή. Υιοθετήθηκε λοιπόν μιά παθητική τακτική στήν περιοχή καί οί στόχοι περιορίστηκαν στήν ξεκούραση καί τήν άνασυγκρότηοη τών μονάδων πού είχαν δώσει δείγματα φθοράς. Πρώτη υποψήφια άνασυγκρότησης ήταν ή XV μεραρχία ένώ άμέσως μετά πήρε σειρά ή II μεραρχία Ό φόβος πού είχαν προκαλέσει οί δυσκολίες κατάληψης ή άνακατάληψης υψωμάτων πάνω στά όποια άμύνονταν μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού οδήγησε στήν άπόφαση νά κρατηθούν τά έλεγχόμενα άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις στρατηγικά ύψώματα άκόμη καί τό χειμώνα. Ή άπόφαση αύτή προκάλεσε, άπό τίς τελευταίες μέρες τού Νοεμβρίου, νέα προβλήματα. Στίς 25 τού μήνα έφθασαν οί πρώτες άναφορές γιά κρυοπαγήματα στούς φαντάρους πού κρατούσαν τίς πιό ψηλές κορυφές. Παρά τά μέτρα πού λήφθηκαν, στίς έπόμενες μέρες πολλαπλασιάστηκαν οί θάνατοι άπό ψύξη. Τά περισσότερα θύματα βρίσκονταν στήν κορυφή τού Βίτσι, σέ ύψόμετρο 2.128 μέτρων." Οί άπώλειες αύτού τού είδους άλλά καί οί χιονοπτώσεις, πού κατέστησαν προοδευτικά άδύνατο τόν άνεφοδιασμό τών τμημάτων, υποχρέωσαν τελικά τίς μονάδες τού Εθνικού Στρατού νά έγκαταλείψουν αύτές τίς δύσκολες θέσεις. Τήν έπόμενη άνοιξη λοιπόν τά πράγματα θά ξανάρχιζαν άπό τήν άρχή. Επείγουσα ήταν έπίσης ή κάλυψη τών κενών πού είχαν δημιουργήσει στίς μονάδες οί άπώλειες τών προηγούμενων μηνών. Οί άπώλειες, χωρίς νά συγκρίνονται μέ τήν αιμορραγία στίς μάχες τού Γράμμου, ήταν παρ' όλ' αύτά σοβαρές. Οί έκτός μάχης άξιωματικοί καί οπλίτες κατά περιόδους είχαν ώς άκολούθως:40 α) 23-30 Αύγούστου β) 1-23 Σεπτεμβρίου γ) 24 Σεπτεμβρίου-28 Οκτωβρίου δ) 29 'Οκτωβρίου-3 Δεκεμβρίου Σύνολο

240 1.335 1.880 649 4.104

( 24 ( 82 ( 47 ( 39 (192

άξιωματικοί) άξιωματικοί) άξιωματικοί) άξιωματικοί) άξιωματικοί)

39. Στό ίδιο, ο. 42. 40. Πίνακας Β, στό ίδιο, σ. 224-231. Στόν πίνακα Γ παρατίθενται οί εκτιμώμενες άπώλειες τοΰ «Συμμοριτών», του Δημοκρατικού Στρατού δηλαδή. Αύτές υπολογίστηκαν σέ 1.721 «καταμετρηθέντες» νεκρούς καί σέ 670 συλληφθέντες καί παραδοθέντες. Χονδρικά ύπολογί130


Ή μορφή τών άπωλειών ήταν ένδεικτική γιά τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής κρίσης. Ξεκινώντας άπό ενα ποσοστό 10% τόν Αύγουστο, τό ποσοστό συμμετοχής τών άξιωματικών στίς άπώλειες έπεσε τό πρώτο εικοσαήμερο τού Σεπτεμβρίου στό 6,1%, γιά νά περιοριστεί στά τέλη τού ίδιου μήνα καί τόν 'Οκτώβριο στό 2,5% (!). Μόνο μετά τήν άνάληψη τής διοίκησης άπό τό Α' Σώμα Στρατού, στίς τελευταίες συγκρούσεις, τό ποσοστό αύτό άνέβηκε καί πάλι στό 6%. Υπήρξε δηλαδή μιά περίοδος πού οί άξιωματικοί δέν έκτίθεντο σέ κινδύνους καί, προφανώς, είχαν ούσιαστικά περιορίσει τίς δραστηριότητες καί τά καθήκοντά τους. Μιά δεύτερη διαπίστωση ήταν ότι, παρά τίς διαδοχικές κρίσεις καί τούς μικροπανικούς πού υπέστη ό "Εθνικός Στρατός, ό ΔΣΕ δέν πέτυχε νά άνατρέψει πρός όφελος του τήν κατάσταση, τό πνεύμα παραίτησης καί άρνησης πού επικρατούσε στούς άντιπάλους του. Ό άριθμός τών οπλιτών πού αύτομόλησαν πρός τόν Δημοκρατικό Στρατό ήταν ιδιαίτερα περιορισμένος, μόλις 13 άτομα σέ όλη τήν περίοδο τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι. Αλλά καί ό άριθμός τών «έξαφανισθέντων», ό όποιος συνήθως περιλαμβάνει τούς αιχμαλώτους στά χέρια τού άντιπάλου ή καί τούς μή διαπιστωθέντες αύτομολήσαντες, δέν άποτελεΐ σημαντικό ποσοστό έπί τού συνόλου τών άπωλειών. Τόν Αύγουστο περιλαμβάνει 4 άτομα, τό πρώτο εικοσαήμερο τού Σεπτεμβρίου, όπότε εκδηλώνεται ή κρίση στό Μάλι Μάδι, 71 οπλίτες (ποσοστό 5,3% στό σύνολο τών άπωλειών), στά τέλη Σεπτεμβρίου καί τόν Οκτώβριο, όταν εκδηλώθηκε ή κρίση στήν 3η ορεινή ταξιαρχία, 37 άτομα (ποσοστό μόλις 3%), ένώ τόν Νοέμβριο, όταν καθηλώθηκε τό μέτωπο καί άρχισε ή δράση περιπόλων, 36 οπλίτες, δηλαδή άνέβηκε ώς ποσοστό στό 5,5%. Προφανέστατα, ή προσχώρηση στόν Δημοκρατικό Στρατό ή ή εύκολη παράδοση σέ αύτόν δέν θεωρούνταν άπό τούς φαντάρους έπιθυμητή ή άξιόπιστη λύση. Εκείνο πού βασικά τούς ένδιέφερε ήταν νά μήν έκτεθούν σέ κινδύνους, νά μήν σκοτωθούν, νά πάνε σπίτια τους. Στίς 3 Δεκεμβρίου ή διοίκηση τού Β' δώματος Στρατού κρίθηκε έπιτέλους «άποθεραπευθείσα» καί άξια νά άναλάβει έκ νέου τή διοίκηση τών μονάδων στή Δυτική Μακεδονία. Τήν ίδια ήμέρα ή IX μεραρχία άρχισε νά μεταφέρεται στήν Πελοπόννησο γιά έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις. Πρός τό ίδιο δρομολόγιο κινήθηκε λίγο άργότερα τό έπιτελεΐο καί ή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατού πού θά άναλάμβανε τήν πραγματοποίηση τής έπιχείρησης «Περιστερά», τής έκκαθάρισης δηλαδή τής Πελοποννήσου. Οί μάχες τού Βίτσι θεωρήθηκε ότι τελείωσαν έκεΐ. Γιά τό 1948 τουλάχιστον.

στηκε ότι σέ κάθε νεκρό στρατιώτη τοϋ Εθνικού Στρατού άντιστοιχοϋσαν 4,5 νεκροί μαχητές τού ΔΣΕ. Ή άναλογία ήταν, σύμφωνα μέ όλες τίς ενδείξεις, υπερβολική. 131

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 33 Οί πολιτικές παράμετροι τής κρίσης τοΰ Σεπτεμβρίου Οί αποτυχίες τοϋ στρατού στό Βίτσι προκάλεσαν γενική άναταραχή στά μετόπισθεν. Ή κυριότερη πηγή άνησυχίας ήταν οί κλονισμοί πού παρατηρήθηκαν σέ μεγάλες μονάδες καί ή μειωμένη, όπως έγινε άντιληπτό, διάθεση τών στρατιωτικών νά πολεμήσουν. Τά γεγονότα στό Μάλι Μάδι έρμηνεύθηκαν ώς έθνική συμφορά καί οί άντιδράσεις πολλές φορές ξεπέρασαν τό μέτρο: «Όμως έπικρατεϊ γενική άνησυχία. Ό Υπουργός Εσωτερικών Ρέντης πού προσέτρεξε μέ τόν γηραιό Σοφούλη [στήν Καστοριά, σ.τ.σ.], ρωτούσε τόν σύνδεσμο άντισυνταγματάρχη Λουτεράκη, "Μήπως θάχουμε πάλιν Μικρασιατικήν καταστροφή;"».1 Ή γενική κατάσταση τής χώρας δέν ήταν ή καλύτερη δυνατή τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1948. Ή αιμορραγία τού καλοκαιριού καί ή διάψευση τών προσδοκιών γιά γρήγορο τερματισμό τού πολέμου είχαν άφήσει εμφανή ίχνη σέ πολλές πτυχές τής κοινωνικής ζωής, όπως καί τής οικονομικής δραστηριότητας τής χώρας. Ή άβεβαιότητα καί ή κρίση έμπιστοσύνης κυριάρχησαν γιά άκόμη μία φορά. Ή βοήθεια άπό τό έξωτερικό δέν είχε καταφέρει νά φέρει τήν ειρήνη, νά πετύχει δηλαδή τόν πρώτο της στόχο. Πολλοί άρχισαν νά άμφιβάλλουν γιά τήν πραγματική της λειτουργία στήν ελληνική κοινωνία. Τά μυθικά ποσά πού ή προπαγάνδα διατυμπάνιζε ότι στέλνονταν στήν 'Ελλάδα κατευθύνονταν στό μέτωπο ή στίς τσέπες τών έπιτηδείων. Ή στρατιωτική χρήση τών υλικών καί τών οικονομικών πόρων τούς είχε καταστήσει έλάχιστα ορατούς στήν καθημερινή ζωή τών άνθρώπων. Σέ πολλούς ή άπό τό έξωτερικό βοήθεια είχε γίνει περισσότερο άντιληπτή ώς πεδίο σκανδάλων, έκεΐ όπου οί έπιτήδειοι ή οί εύρισκόμενοι στίς κατάλληλες θέσεις ήξεραν νά έπωφεληθούν άπό τίς εύκαιρίες πλουτισμού καί άνάδειξης πού αύτή ή κυκλοφορία πόρων δημιουργούσε. Δέν έπρόκειτο μόνο γιά άόριστη υποψία πού κυκλοφορούσε άποκλειστικά άνάμεσα στά λαϊ-

1. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, Αθήναι 1970, σ. 32. 133


κά στρώματα. Αμερικανοί πολιτικοί καί δημοσιογράφοι είχαν άρχίσει νά θέτουν άνοικτά τό έρώτημα μήπως ή άνεξήγητη σέ αύτούς παράταση τοϋ πολέμου γινόταν άπό πρόθεση καί άρα τήν έπιθυμοϋσε ή πολιτική ήγεσία τής χώρας.2 Ή πολεμική κατάσταση καί ό κομμουνιστικός κίνδυνος εξασφάλιζαν τόν πακτωλό τών δολαρίων, χάρη στόν όποιο διαμορφώνονταν κοινωνικές καί πολιτικές καταστάσεις ιδιαίτερα έπωφελεΐς γιά πολλούς. "Αλλοι άπέδιδαν τή δυσκολία τού Εθνικού Στρατοΰ στή γενικότερη κοινωνική καί πολιτική δυσπραγία πού διέτρεχε τή χώρα. Ανάμεσα σέ αύτούς ήταν καί τό ίδιο τό Γενικό 'Επιτελείο Στρατού: «Ή χαώδης είς όλόκληρον τήν χώραν κατάστασις έκ τής δράσεως τών Κ.Σ., ή άφόρητος άνύψωσις τοϋ τιμαρίθμου τής ζωής, ή πολιτική άστάθεια, ή κάθοδος τών κατοίκων πρός τάς πόλεις, αϊ καταστροφαί, έδημιούργησαν άτμόσφαιραν πρωτοφανούς άγωνίας είς τόν Λαόν».3 Πραγματικά, οί περισσότεροι άπό τούς έπιστρατευμένους στρατιώτες, ιδιαίτερα αύτοί άπό τήν έπαρχία, ένιωθαν αύξημένη άμηχανία όσον άφορα τούς στόχους ένός πολέμου πού ξεσπίτωνε τίς οίκογένειές τους, τίς ξερίζωνε άπό τά χωριά τους καί τίς έστελνε νά κατοικούν στίς παρυφές τών πόλεων οέ συνθήκες υποβάθμισης, σέ ένα είδος έξορίας. Πολλές έκατοντάδες χιλιάδες άτομα στή χώρα ζούσαν σέ συνθήκες δύσκολες, σέ τόπους ξένους καί μέ άπασχολήσεις προσωρινές. Τό τέλος τού πολέμου καί ή έπιστροφή στόν τόπο καί τήν έργασία τους ήταν γι' αύτούς μιά έλπίδα άνακούφισης. Ή βασανιστική καί χρονοβόρα προέλαση τού στρατού στόν Γράμμο καί ή ολοκληρωτική άποτυχία του στό Βίτσι προκάλεσαν σκεπτικισμό καί δυσαρέσκεια σέ όσους έπαψαν πλέον νά έλπίζουν στό άμεσο τέλος τού πολέμου. Ή άπογοήτευση, όμως, ξεκινούσε άπό τήν κορυφή. Πρός τό τέλος τών έπιχειρήσεων τοϋ Γράμμου, ό έπικεφαλής τής άμερικανικής άποστολής, άντιστράτηγος Βάν Φλήτ, είχε πειστεί ότι ό πόλεμος πλησιάζει πρός τό τέλος του καί είχε μεταδώσει τήν αισιοδοξία του στά υψηλότερα κλιμάκια τής άμερικανικής κυβέρνησης. Μετά τό τέλος τών έπιχειρήσεων στόν Γράμμο πίστευε ότι σέ περίπου έναν μήνα θά είχαν έξουδετερωθεΐ οί υπόλοιποι παραμεθόριοι θύλακες καί θά σφραγίζονταν άποτελεσματικά τά σύνορα, άφήνοντας τίς έναπομένουσες δυνάμεις τού ΔΣΕ χωρίς έφόδια καί βοήθεια.4 Παρά τίς ύποψίες γιά τήν άκρίβεια τους, υιοθετούσε τίς έκτιμήσεις τού ΓΕΣ γιά τίς άπώλειες τών άνταρτών στόν Γράμμο καί θεωρούσε ότι

2. Jones Howard, «Α New Kind of War». America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, Oxford University Press, Oxford, New York 1989, o. 185. 3. Στό Γενικόν 'Επιτελεϊον Στρατού/'Επιτελικόν Γραφεϊον Al, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων Βιτσίου. Από 23 Αύγούστου μέχρι 3 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 11, ο. 35. 4. Jones Howard, «Α New Kind of War», ÖJI., 182-183. 134

Οί

πολιτικές παράμετροι τής κρίσΐ]ς τοϋ Σεπτεμβρίου

ή εξουδετέρωση τουλάχιστον δέκα χιλιάδων μαχητών τοΰ ΔΣΕ είχε ριζικά μεταβάλει τούς συσχετισμούς καί είχε έκμηδενίσει τίς έπιθετικές δυνατότητες τών κομμουνιστών. Οί έκτιμήσεις αύτές μεταφέρθηκαν στήν Ούάσιγκτον, όπου ήδη είχαν ξεκινήσει οί συζητήσεις γιά τή μείωση τού έλληνικού στρατού σέ μεγέθη πού θά μπορούσε νά άντέξει ή έλληνική οικονομία 5 'Εξάλλου, τό καλοκαίρι τού 1948, ό Ψυχρός Πόλεμος είχε πλέον πάρει τό δρόμο του καί ή κρίση στό Βερολίνο, τό γερμανικό πρόβλημα, υπαγόρευε γενική άναπροσαρμογή τών προτεραιοτήτων τής άμερικανικής πολιτικής στήν Εύρώπη. Τά γεγονότα στό Βίτσι προκάλεσαν έκπληξη καί οργισμένες άντιδράσεις άπό τήν άμερικανική πλευρά. Σέ πολύ λίγο χρόνο, όλα τά σχέδια γιά μείωση τού Εθνικού Στρατού καί γιά περιορισμό τής άμερικανικής έμπλοκής άνατράπηκαν καί τό τέλος τού πολέμου έπαψε νά είναι όρατό. Οί Αμερικανοί έπιτελεις καί πολύ περισσότερο οί πολιτικοί παράγοντες δέν έκρυβαν τήν περιφρόνησή τους γιά τήν πολιτική καί τή στρατιωτική ήγεσία τής χώρας. Ή τελευταία άνταπέδιδε τίς έναντίον της αιτιάσεις κατηγορώντας τούς Αμερικανούς ότι δέν έδιναν στόν στρατό τά μέσα τής έπιτυχίας, κυρίως έμποδίζοντας τήν αύξηση τών ένοπλων δυνάμεων ώς τά έσχατα μεγέθη πού έπέτρεπε ή στρατολογική βάση τής χώρας. Στά μέσα "Οκτωβρίου ό Μάρσαλ έφθασε στήν Αθήνα γιά νά συζητήσει τά αιτήματα τής ελληνικής κυβέρνησης καί νά προσπαθήσει νά έξηγήσει τίς άμερικανικές θέσεις καί άντιλήψεις. Πολιτικοί καί στρατιωτικοί έκπρόσωποι τών ΗΠΑ στήν 'Ελλάδα δήλωναν άνοικτά ότι κυβέρνηση καί στρατός δέν έκαναν τό παραμικρό γιά νά βοηθήσουν τόν έαυτό τους. Τό αίτημα γιά περαιτέρω αύξηση τής άριθμητικής δύναμης τών κυβερνητικών δυνάμεων τούς έξαγρίωνε. Μετά άπό μία εβδομάδα στό Βίτσι ό Βάν Φλήτ δήλωνε ότι τά πάντα είχαν άφεθεί στό πυροβολικό καί τήν άεροπορία καί ότι τό πεζικό προκλητικά άδρανούσε. «'Εκείνο πού έπειγόντως χρειάζεται είναι ένας καλύτερος στρατός», δήλωνε.6 Ή άπογοήτευση έφθασε σέ τέτοιο σημείο ώστε, τόν "Οκτώβριο, ή 'Αμερικανική Πρεσβεία έπεξεργάστηκε σχέδια έκκένωσης τού προσωπικού της, τών περίπου έξακοσίων 'Αμερικανών στρατιωτικών καί τών 6.000 Αμερικανών πολιτών πού βρίσκονταν στήν 'Ελλάδα Μερικά άπό τά στοιχεία ή τίς προετοιμασίες τού σχεδίου διέρρευσαν, έντείνοντας τό κλίμα φόβου καί καχυποψίας.7 Ή σχεδόν δημόσια καί πολύπλευρη έκδήλωση τής άμερικανικής δυσαρέσκειας καί οί έπίσημα καί άνεπίσημα έκφερόμενες άπειλές γιά άπεμπλοκή τών 'Ηνωμένων Πολιτειών άπό τήν έλληνική υπόθεση λειτούργησαν ώς

5. Στό ίδιο, σ. 183. 6. Στό ίδιο, σ. 186. 7. Στό ίδιο, σ. 186 καί 298. 135


καταλύτης προκαλώντας σημαντικές άλλαγές στήν ελληνική πλευρά. Ή ύπόθεση τής έγκατάλειψης ήταν σέ έναν βαθμό αληθινή - μέ τήν έννοια ότι οί έξελίξεις στόν Γράμμο καί τό διαφαινόμενο σφράγισμα τών συνόρων θά έπέτρεπαν στίς ΗΠΑ νά προσανατολίσουν τά κατευθυνόμενα πρός τήν 'Ελλάδα κονδύλια σέ έργα άνασυγκρότησης καί άνάπτυξης. Σύμφωνα μέ τήν έπίσημη άμερικανική θέση, ή οικονομική στήριξη τού πολέμου ένάντια στούς κομμουνιστές δέν ήταν αυτοσκοπός άλλά στόχευε στή διαμόρφωση τών άπαραίτητων προϋποθέσεων γιά τήν έφαρμογή τών σταθεροποιητικών προτάσεων τού Σχεδίου Μάρσαλ. Υπήρξαν φωνές στίς ΗΠΑ πού θεωρούσαν τήν οικονομική καί στρατιωτική στήριξη τής κυβερνητικής παράταξης στήν 'Ελλάδα σπάταλη περιπέτεια χωρίς προοπτική. Στό συμβολικό καί εύρύτερα πολιτικό έπίπεδο όμως, μέ άνοικτές έξελίξεις τόσο στό γερμανικό ζήτημα όσο καί στό έσωτερικό τού κομμουνιστικού συνασπισμού, ή αποχώρηση τών ΗΠΑ άπό τά ελληνικά πράγματα ήταν μιά άπίθανη θεωρία. 'Εκείνο, ώστόσο, πού δέν (ραινόταν άπίθανο ήταν ή θέσπιση χρονικών όρίων στή στήριξη πού άφειδώς παρείχαν οί ΗΠΑ στήν κυβερνητική πλευρά καί ό περιορισμός τών διατιθέμενων κονδυλίων. Τό ύπουργεϊο "Αμυνας τών ΗΠΑ έξέτασε σοβαρά, στόν προϋπολογισμό τοϋ 1950, τή μείωση τών στρατιωτικών δαπανών πού άφορούσαν τήν 'Ελλάδα - άπό τά 451 εκατομμύρια δολάρια πού ύπολόγιζε ή άμερικανική στρατιωτική άποστολή σέ περίπου 200 εκατομμύρια.8 "Ισως ό άπόηχος αύτής τής συζήτησης, πού ό Βάν Φλήτ μετέφερε στήν έλληνική πλευρά, νά προκάλεσε, παρερμηνευόμενος, δυσανάλογες πρός τή σημασία της -πρόκειται γιά μακροπρόθεσμο σχεδιασμό- άντιδράσεις.

Ό στρατός καί τό Παλάτι Ή δυσπραγία πίεζε γιά άλλαγές καί οδηγούσε σέ ριζοσπαστικές άποφάσεις. Στήν 'Ελλάδα τοϋ φθινοπώρου τοϋ 1948, ή σχετική με τίς αιτίες τής άποτυχίας διαμάχη μεταφέρθηκε στίς σχέσεις τών τριών κέντρων έξουσίας πού δρούσαν στήν κυβερνητική πλευρά. Κυβέρνηση, στρατιωτική ήγεσία καί Παλάτι έπρεπε νά έπανακαθορίσουν τίς σχέσεις τους, μοιράζοντας μέ τόν κατάλληλο τρόπο τό μερίδιο τής εύθύνης πού τούς άναλογούσε. Ή πολιτι-

8. Στό ίδιο, σ. 188. Οί φόβοι ήταν τουλάχιστον άβάσιμοι. Τόν Νοέμβριο ή άμερικανική αεροπορία είχε άποφασίσει τήν έγκατάσταση διοίκησής της στήν Ελλάδα μέ σκοπό τή βελτίωση τών άεροδρομίων, τήν προετοιμασία τών άεροσκαφών γιά τή χρήση νέων πυρομαχικών (βόμβες ΝΑΠΑΛΜ καί μεγάλες έκρηκτικές) καί τήν έκπαίδευση τεχνικών καί πληρωμάτων. Επίσης έγκρίθηκε ό εξοπλισμός τοϋ πεζικού μέ νέα όπλα. 136

Οί πολιτικές παράμετροι τής κρίσΐ]ς τοϋ

Σεπτεμβρίου

κή ηγεσία βρέθηκε άπό τήν πρώτη στιγμή στό μάτι τού κυκλώνα. Απέναντι της συνασπίστηκαν οί υπόλοιπες συνιστώσες τής έξουσίας. Στούς πολιτευτές χρεώθηκε τό μεγαλύτερο μέρος τής εύθύνης. Μπροστά στήν καθολική -όπως πολλοί υποστήριζαν- άποτυχία τής πολιτικής ήγεσίας νά τερματίσει τόν πόλεμο καί τήν κρίση, τά δύο συμπορευόμενα ισχυρά κέντρα έξουσίας έσπευσαν νά προτείνουν τόν έαυτό τους ώς έναλλακτικές λύσεις στό διαφαινόμενο άδιέξοδο. Στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων τοϋ καλοκαιριού τού 1948, ό 'Εθνικός Στρατός είχε άναδειχθεΐ σέ προνομιακό συνεργάτη τών 'Αμερικανών. Από τήν άφιξή του στήν 'Ελλάδα, τόν Φεβρουάριο, ό στρατηγός Βάν Φλήτ έκτισε γύρω άπό τίς κυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις ενα σύνθετο οικοδόμημα συνεργασίας καί ελέγχου. Στίς 30 Σεπτεμβρίου 1948 ό άριθμός τών Αμερικανών στρατιωτικών -άξιωματικών στή μεγάλη τους πλειοψηφίαπού πλαισίωναν τίς στρατιωτικές μονάδες έφθασε τούς 450, ξεπερνώντας, τόσο σέ άπόλυτους άριθμούς όσο καί σέ σημασία, όλες τίς ύπόλοιπες άμερικανικές άποστολές -οικονομικού, πολιτικού ή «άνθρωπιστικού» χαρακτήρα- στή χώρα' Οί Αμερικανοί άξιωματικοί βρίσκονταν πλέον παντού, παρεμβαίνοντας στόν στρατιωτικό σχεδιασμό, ύπαγορεύοντας συχνά τή στρατηγική καί τήν τακτική τών κυβερνητικών δυνάμεων καί άσκώντας άσφυκτικό έλεγχο οτίς άποδόσεις τών μονάδων καί τών διοικητών τους. Στό πολιτικό πεδίο ή στρατιωτική άμερικανική παρουσία ένίσχυε τό ρόλο τής στρατιωτικής ήγεσίας. Πολλά άπό τά τρέχοντα ζητήματα, όχι άναγκαστικά καί άποκλειστικά στρατιωτικού χαρακτήρα, έβρισκαν τή λύση τους σέ άπευθείας έπαφές τής ήγεσίας τοϋ Εθνικού Στρατού μέ τούς έπικεφαλής τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής. 'Από τά πράγματα, ή πολιτική ήγεσία ήταν έξω άπό αύτές τίς συζητήσεις. Τό φάσμα δέ τών ύποθέσεων πού προσπερνούσαν, μέ τόν τρόπο αύτό, τίς πολιτικές καί κυβερνητικές δομές δέν έπαυε νά μεγαλώνει, καθώς ό πόλεμος γινόταν ολοένα καί πιό ολοκληρωτικός.10 Στό πρακτικό έπίπεδο, οί Αμερικανοί ιθύνοντες έκριναν ότι ήταν πιό εύκολο νά καθοδηγηθεί ό στρατιωτικός μηχανισμός παρά νά συνετισθεί ό πολυσύνθετος πολιτικός μηχανισμός τής χώρας. Παρά τά στρατιωτικά άδιέξοδα καί τίς άποτυχίες, ή στρατιωτική ήγεσία κέρδισε σέ κύρος άπό τήν κρίση. Ό ρόλος τού Παλατιού άναδείχθηκε έπίσης μέσα σέ αύτή τή διαδικα-

9. Wittner Lawrence, American Intervention in Greece, 1943-1949, Columbia University Press, New York 1982, α 242. 10. Ζητήματα πού αφορούσαν καίρια κοινωνικά ζητήματα, όπως λόγου χάρη τήν έκτόπιση τών ορεινών πληθυσμών καί τή συνεπακόλουθη δημιουργία μηχανισμών υποδοχής καί περίθαλψης, περιλαμβάνονταν στίς άρμοδιότητες αύτής τής άτυπης έξουσίας. 137


σία. Ή «συνταγματική έκτρσπή» -άν έχουν άξια οί όροι αύτοί σέ πολεμικές συνθήκες- πού δημιουργούσε ή ύποκατάσταση τής πολιτικής ήγεσίας τής χώρας άπό τό συνδυασμό στρατιωτικής ήγεσίας καί άμερικανικής άποοτολής δέν άναδεικνυόταν σέ μείζον συνταγματικό θέμα έξαιτίας άκριβώς τής παρουσίας τού Παλατιού. Τό τελευταίο άντιπροσώπευε μιά μορφή έξουσίας πού συνδύαζε -στήν κορυφή μάλιστα- τόσο πολιτικές, όσο καί στρατιωτικές άρμοδιότητες. Ή παρουσία τού βασιλιά, ώς άνώτατου στρατιωτικού ήγέτη, μπορούσε, μέ άλλα λόγια, νά νομιμοποιήσει τίς ύπερβάσεις τών στρατιωτικών καί νά έπεκτείνει τήν έξουσία τους βαθιά μέσα στό πολιτικό πεδίο. Ή βασιλεία γινόταν, στό πλαίσιο αύτό, σημαντικός θεσμικός παράγοντας, τόν όποιο οί πολεμικές συνθήκες άναβάθμιζαν διαρκώς. Ά ν μάλιστα συνυπολογιστεί ό ρόλος τού Παλατιού στόν τομέα τής πρόνοιας -τομέας έξαιρετικά σημαντικός στίς συγκεκριμένες συνθήκες, μέ καίριες οικονομικές καί κοινωνικές λειτουργίες- προκύπτει άβίαστα τό συμπέρασμα γιά τή στρατηγική θέση πού κατείχε ό βασιλικός οίκος στή δομή τών έξουσιών στήν Αθήνα.

Πολλές άπό τίς ερμηνείες πού μπορούσαν νά δοθούν στή στρατιωτική κρίση τού φθινοπώρου τού 1948 ήταν δυνατόν νά στηρίξουν προθέσεις καί σχεδιασμούς οί όποιοι άπέβλεπαν στήν άνατροπή τών ισορροπιών άνάμεσα στήν τριαδική έξουσία τού κυβερνητικού στρατοπέδου. Ή άναζήτηση κοινωνικών καί πολιτικών αιτιών γιά τή στρατιωτική δυσπραγία, όπως τήν είδαμε νά έκφράζεται στίς άμέσως προηγούμενες σελίδες, δέν μπορούσε παρά νά έχει τόν παρονομαστή της στή σχετική με τή συγκέντρωση έξουσιών διαμάχη. Ή στρατιωτική ήγεσία μπορούσε μέ τόν τρόπο αύτό νά μεταφέρει τίς εύθύνες πρός τήν πλευρά τών πολιτικών. Ή τελευταία ήταν σέ ιδιαίτερα άσχημη θέση έκείνη άκριβώς τήν έποχή. Ούσιαστική άπολογία στό κατηγορητήριο πού τής άπηύθυνε ό στρατός δέν μπορούσε νά ύπάρξει. Κάτι τέτοιο θά έθετε σέ άμφιβολία τίς ικανότητες τών στρατιωτικών ήγετών καί τήν άξιοπιστία τού στρατεύματος, πράγμα πού σέ καιρό πολέμου ήταν τουλάχιστο άδιανόητο. Επιπλέον, ή ένεργή παρουσία τών 'Αμερικανών στρατιωτικών καί ή στενή τους συνεργασία μέ τή στρατιωτική ήγεσία ένίσχυαν τό άπυρόβλητο τής τελευταίας. Τυχόν άμφισβήτησή της θά ισοδυναμούσε μέ άνοιχτή έκφραση άποδοκιμασίας τών άμερικανικών έπιλογών, γεγονός έξίσου άδιανόητο. Απέμενε λοιπόν ένας ένοχος, ένας «άποδιοπομπαϊος τράγος»: ή πολιτική ήγεοία τής χώρας."

11. Γιά νά μήν ξεχνάμε τήν περιπλοκότητα τών σχετικών μέ τήν έξουσία έξελίξεων, νά θυμίσουμε ότι ή πολιτική ήγεσία είχε, άπό τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1947, 138

Οί πολιτικές παράμετροι τής κρίσΐ]ς τοϋ Σεπτεμβρίου

Ή αιτία τής στρατιωτικής άναποτελεσματικότητας προσδιορίστηκε λοιπόν στήν πολιτική καχεξία12 Τό κύριο χαρακτηριστικό τής τελευταίας ήταν, σύμφωνα με τό κατηγορητήριο, ή «συμβιβαστική» πολιτική καί ή έλλειψη άποφασιστικότητας - μέ τήν έννοια τής χωρίς περιορισμούς καί όρια καταπολέμησης τού άντιπάλου. Τό λανθάνουσας μορφής συμπέρασμα αύτού τού κατηγορητηρίου δέν μπορούσε νά είναι παρά ή υποβάθμιση τής πολιτικής έξουσίας πρός όφελος τής στρατιωτικής: σέ έναν ολοκληρωτικό πόλεμο ή τελευταία έπρεπε νά έχει διευρυμένες άρμοδιότητες καί άποφασιστικό λόγο σέ κάθε τομέα τής δημόσιας ζωής. Εξυπακούεται πώς ή άμερικανική στρατιωτική παρουσία έδινε στό αίτημα αύτό, έκτός άπό πρόσθετη αίγλη, ένισχυμένη πειστικότητα. Τό νομικό πλαίσιο καί οί πρακτικές τής καταστολής ήταν ένα άπό τά προτιμώμενα πεδία όπου ή πολιτική έξουσία βρισκόταν ύπό κατηγορία. Σύμφωνα μέ τό σχήμα πού ή στρατιωτική ήγεσία πρόβαλλε, τήν ώρα πού ό στρατός έκτελούσε άταλάντευτα τό καθήκον του καί άποδεχόταν τίς οποιεσδήποτε θυσίες, ή πολιτική ήγεσία δέν σκεφτόταν παρά τό συμβιβασμό καί τή συνθηκολόγηση. Αντιμετώπιζε τόν εχθρό καί τίς δυσκολίες μέ δέος καί ήττοπάθεια Οί στρατηγοί ισχυρίζονταν ότι αύτή ή παρελκυστική πολιτική τών κυβερνώντων εύθυνόταν γιά τήν πτώση τής μαχητικότητας τού στρατεύματος καί ώς έκ τούτου γιά τίς άποτυχίες τού φθινοπώρου. 'Οπωσδήποτε, έπρόκειτο γιά έναν άποτελεσματικό έλιγμό. Ή στρατιωτική ήγεσία όχι μόνο άπέφευγε τήν ύποχρέωση νά δώσει έξηγήσεις γιά τήν έντυπωσιακή άνεπάρκεια τών δυνάμεών της στό πεδίο τής μάχης, άλλά, έπιπλέον, χρησιμοποιούσε αύτή άκριβώς τήν άνεπάρκεια γιά νά διευρύνει τίς έξουσίες της.

διαρθρωθεί μέ βάση τίς άμερικανικές έπιθυμίες. Μέ πρωθυπουργό τόν Σοφούλη έναλλάσσονταν κυβερνήσεις «έθνικής ένότητας» ή έστω κυβερνήσεις συνασπισμού πού περιλάμβαναν σχεδόν τό σύνολο τών μή κομμουνιστικών πολιτικών δυνάμεων. Από αύτή τήν άποψη ήταν μάλλον άντιπροσωπευτικές τής λαϊκής εντολής, στό κυβερνητικό στρατόπεδο τουλάχιστον. 12. θέση πού συμμερίστηκαν -μέ γνώση τών συνεπειών της- οί διπλωματικές άποστολές τόσο τών ΗΠΑ όσο καί τής Μεγάλης Βρετανίας, οί όποιες πληροφόρησαν άνάλογα τίς κυβερνήσεις τους. Ό επικεφαλής τής βρετανικής διπλωματικής άποστολής τής χώρας άνέφερε κατηγορηματικά στούς άνωτέρους του ότι ή έλλειψη μαχητικού πνεύματος στόν Εθνικό Στρατό οφειλόταν, άποκλειστικά καί μόνο, στήν έλλειψη εμπιστοσύνης πρός τούς πολιτικούς καί τήν έλληνική κυβέρνηση. Πρβλ. Close David, «The Reconstruction of a Right-Wing State», στό Close David (ed.), The Greek Civil War, 1943-1950. Studies on Polarization, Routledge, London, New York 1993, o. 172-173. 139


Ό στρατός καί ή καταστολή11 Πρακτικόν Οί αντιστράτηγοι Γιαντζής Δ., 'Αρχηγός ΓΕΣ, Καπετανάκης Ν., Γενικός Διευθυντής Υ.Σ., Παπαγεωργίου Γ., Γενικός 'Επιθεωρητής Στρατού, Καλογερόπουλος Π., Διοικητής Β' Σώματος Στρατού, Βίμπλης Μ., Υπαρχηγός ΓΕΣ, Γρηγορόπουλος Θ., Διοικητής Γ' Σώματος Στρατού, Κιτριλάκης Σ., 'Υπαρχηγός ΓΕΣ, καί Τσακαλώτος θ., Διοικητής Α' Σώματος Στρατού, μέλη τού Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου, άποτελούντες τήν ήγεσία τού Στρατεύματος, έκθέτουσι τά κάτωθι έπί τής ληφθείσης άποφάσεως ύπό τοϋ Συντονιστικού Συμβουλίου περί άναβολής τής έκτελέσεως τών ύπό τών 'Εκτάκτων Στρατοδικείων έκδιδομένων καταδικαστικών είς θάνατον άποφάσεων διά ψήφων τεσσάρων κατά μίας ή τριών κατά δύο. 1. Γενικώς ή άναβολή τής έκτελέσεως τών ύπό τών έκτάκτων Στρατοδικείων έκδιδομένων καταδικαστικών είς θάνατον άποφάσεων έστω καί δι' ολίγας ήμέρας, άπηχεϊ δυσμενώς είς τόν μαχόμενον Στρατόν, όστις άξιοι τόν άμεσον κολασμόν παντός όστις έγκληματεϊ κατά τής Πατρίδος καθ' οιονδήποτε τρόπον. 2. Είδικώτερον τό ύπό τού Συντονιστικού Συμβουλίου ληφθέν ώς άνω μέτρον περί άναβολής τής έκτελέσεως τών θανατικών ποινών μέχρις ότου άποφανθή έπ' αυτών τό Συμβούλιον Χαρίτων, έσχε τοιαύτην δυσμενή άπήχησιν είς τόν μαχόμενον Στρατόν, ώστε νά έμφανίση σημεία κλονισμού τού ήθικού του καί κάμψεως τής έμπιστοσύνης του πρός τήν ήγεσίαν τής Χώρας, τοσούτο μάλλον, καθ' όσον τό μέτρον τούτο συνέπεσε νά ληφθή τήν προηγουμένην τής ώρισμένης ήμέρας διά τήν έκτέλεσιν τών καταδικασθέντων είς θάνατον δύο άσυνειδήτων έγκληματιών άνηκόντων είς τήν άνωτέραν τάξιν. 3. Κατόπιν τών άνωτέρω παρακαλούσιν όπως άρθή τό ταχύτερον τό ύπό τού Συντονιστικού Συμβουλίου ληφθέν μέτρον, ώστε άνευ δεσμεύσεως τινός νά έφαρμόζωνται ύπό τών άσκούντων τήν ποινικήν

13. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 10, κείμενο 48, σ. 472. Τό κείμενο άναφέρεται σέ μέτρο κατευνασμού τής κυβέρνησης Σοφούλη, πού προέβλεπε έπαναληπτική κρίση τών θανατικών άποφάσεων σέ περίπτωση μή επίτευξης ομόφωνης δικαστικής άπόφασης. Τό μέτρο δέν ήταν άναγκαστικά μέτρο έπιείκειας, καθώς διεύρυνε τόν άριθμό τών «ύπό ομηρία» μελλοθανάτων, κατηγορία καταδίκων πού βρισκόταν κάτω άπό ιδιαίτερη πίεση καί άπό τήν όποία μπορούσαν νά έκβιαστούν άνταλλάγματα καί συμβιβασμοί. 140


άγωγήν αί διατάξεις τοΰ Γ' Ψηφίσματος, αϊ καθορίζουσαι τόν τρόπον τής έκτελέσεως τών ύπό τών 'Εκτάκτων Στρατοδικείων έκδιδομένων άποφάσεων. 'Εν 'Αθήναις τή (κενό στό κείμενο, ασ.) Δεκεμβρίου 1948 Τ.Υ.

Οί προαναφερθείσες κατηγορίες σέ βάρος τής πολιτικής ήγεσίας θά άκούγονταν παράξενες, ίσως καί υπερβολικές, οέ μιά πιό ήρεμη έποχή. Σέ τελευταία άνάλυση, οί έστω δειλές άπόπειρες έξομάλυνσης τοΰ πολιτικού κλίματος είχαν προφανή τακτικά καί στρατηγικά πλεονεκτήματα Ή τακτική τής τυφλής έξόντωσης τών πολιτικών άντιπάλων δέν εύνοοϋσε ούτε τήν έπάνοδο σέ κάποιο είδος ομαλότητας ούτε τήν έπικράτηση στό πεδίο τής μάχης. Γιά τούς μαχητές τής άλλης πλευράς ή δυνατότητα συνθηκολόγησης, άτομικής ή συλλογικής, άπομακρυνόταν όσο γινόταν ξεκάθαρο ότι ή μόνη στάση άπέναντί τους ήταν ή φυσική έξόντωση.

Στό όνομα τών «όπλων άνθρωπων» Ή στρατιωτική ήγεοία δέν κουραζόταν ποτέ νά τονίζει ότι οί πολιτικές της κινήσεις καί παρεμβάσεις είχαν κριτήριο τήν κοινωνική δικαιοσύνη. Ό πολιτικός κόσμος, σέ διαρκή έπικοινωνία μέ τήν ολιγαρχία τοΰ χρήματος, ήταν ιδιαίτερα εύάλωτος οτή διαφθορά καί στήν έφαρμογή μιάς πολιτικής πού υπολόγιζε πολύ περισσότερο τά συμφέροντα τών ισχυρών άπό τά άντίστοιχα τών άπλών άνθρώπων. Οί παλινωδίες τών πολιτικών οφείλονταν, πάντα κατά τούς στρατιωτικούς, οτό γεγονός ότι ή πολιτική έξουσία ήταν έρμαιο τών βουλήσεων τών ισχυρών τοΰ τόπου. Αύτό δέν συνέβαινε μέ τόν στρατό. Στό όνομα τής έθνικής του άποστολής, ό τελευταίος είχε χρέος καί καθήκον νά κινητοποιήσει τό σύνολο τών 'Ελλήνων - ή έστω όσους έξ αύτών βουλεύοντο ύγιώς- στό όνομα τής άντικομμουνιστικής σταυροφορίας. Ή στράτευση στήν ύπεράσπιοτη τών έθνικών στόχων δέν μπορούσε παρά νά είναι ύπερταξική, νά άφορά όλους, είτε εύπορους είτε φτωχούς. Μιά σειρά έκστρατειών πιστοποίησε αύτές τίς πολιτικές έπιλογές. Τά σχετικά μέ τήν άποφυγή στράτευσης τών γόνων τών εύπορων οικογενειών μέτρα, μέ τήν περικοπή τών δυνατοτήτων «άναβολής λόγω σπουδών» ή «άπουσίας στό έξωτερικό», άν καί, στή συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα, έλάχιοτα άπέδωσαν, δημιούργησαν τήν αίσθηση ότι ή στρατιωτική ήγεσία άντιμετώπιζε τίς κοινωνικές άδικίες μέ μεγαλύτερη εύαισθησία άπ' ο,τι οί πολιτικοί ταγοί τοΰ έθνους. 141


Τό Παλάτι, άπό τήν πλευρά του, ειχε άναγάγει τίς σχέσεις του μέ τόν λαό πού ύπέφερε σέ βασικό στοιχείο τής πολιτικής του. Τό βασιλικό ζεύγος, άπό τόν 'Απρίλιο τού 1947 κιόλας, όταν ό θάνατος τού Γεωργίου άνοιξε τό δρόμο πρός τό θρόνο, ξεδίπλωσε μιά άκατάπαυστη δραστηριότητα στόν τομέα τής πρόνοιας καί τής φιλολαϊκής παρουσίας. Ό Παύλος καί, προπαντός, ή Φρειδερίκη διήνυσαν άτέλειωτες χιλιάδες χιλιόμετρα σπεύδοντας σέ κάθε σημείο όπου ό πόλεμος προκαλούσε άναξιοπαθούντες: στά στρατιωτικά νοσοκομεία, στίς πόλεις πού είχαν δεχθεί έπίθεση, στά στρατόπεδα τών «συμμοριοπλήκτων», στά κέντρα υποδοχής παιδιών, στούς πολυποίκιλους οργανισμούς, πολλούς άπό τούς όποιους ίδρυσαν οί ίδιοι. Ό τίτλος τών «φιλεύσπλαχνων βασιλέων» διεκδικήθηκε μέ πείσμα άπό τούς μονάρχες, όχι χωρίς έπιτυχία άλλωστε. Ή τελευταία έξασφαλίστηκε μέ τήν άμερικανική συναίνεση. Τόν Ιούλιο κιόλας τού 1947, πριν άκόμη εγκατασταθούν πλήρως οί άμερικανικές οικονομικές καί στρατιωτικές άποστολές, ή Φρειδερίκη μπόρεσε, άπό κοινού μέ τίς φιλάνθρωπες κυρίες τής καλής άθηναϊκής κοινωνίας, νά ιδρύσει τόν 'Οργανισμό Βασιλικής Πρόνοιας, πού θά είχε τόν πρώτο λόγο στίς κοινωνικές παρεμβάσεις καί πιό ειδικά σέ όσες άπό αύτές σχετίζονταν άμεσα μέ τόν πόλεμο: τά κέντρα «συμμοριοπλήκτων» καί τίς «παιδουπόλεις» σέ πρώτη προτεραιότητα Προφανώς ό οργανισμός αύτός είχε τόν πρώτο λόγο καί στή διαχείριση τών σχετικών άμερικανικών κονδυλίων καί άναδείχθηκε, ύποσκελίζοντας πιό παραδοσιακούς θεσμούς, όπως, λ.χ. ή έκκλησία, σέ βασικό συνεργάτη τής άμερικανικής πολιτικής σέ αύτό τό πεδίο. Τά μέσα μαζικής ένημέρωσης συμπλήρωσαν καί έπαύξησαν τήν εικόνα τών «φιλεύσπλαχνων βασιλέων». Τό ραδιόφωνο κρατούσε πεισματικά ένήμερους τούς "Ελληνες -τουλάχιστον όσους είχαν πρόσβαση σέ αύτό- σχετικά με τίς βασιλικές φιλάνθρωπες περιοδείες. Πολλές χιλιάδες φωτογραφίες άποτύπωσαν σέ έφημερίδες, περιοδικά ή προπαγανδιστικά φυλλάδια τίς βασιλικές δραστηριότητες καί τίς έκαναν γνωστές σέ παγκόσμια κλίμακα. Τό γεγονός είχε τή σημασία του, ιδιαίτερα στίς Ηνωμένες Πολιτείες όπου οί κύκλοι τής έλληνικής ομογένειας διαδραμάτιζαν ένεργό ρόλο τόσο ώς πρός τήν άκολουθούμενη στήν Ελλάδα άμερικανική πολιτική, όσο καί ώς πρός τή χρηματοδότηση τών πολυάριθμων οργανισμών άρωγής τής πάσχουσας 'Ελλάδας. Ή βασιλική άκτινοβολία άπλοποιούσε τό έργο τής κυβέρνησης τών ΗΠΑ καί στόν πρώτο καί στόν δεύτερο τομέα. Από τήν πλευρά τών ομογενών δέν υπήρξαν σημαντικές άντιδράσεις στήν άκολουθούμενη πολιτική ένώ ταυτόχρονα, δέν δημιουργήθηκαν κινήσεις συμπαράστασης καί άρωγής τής άλλης 'Ελλάδας, έκείνης τού Δημοκρατικού Στρατού. •ΦΡ*

142


Μέσα άπό αύτές τίς διαδρομές τό κοινωνικό σχήμα τής πολιτικής στό κυβερνητικό στρατόπεδο άπέκτησε χαρακτηριστικά γεμάτα πολιτικά νοήματα καί σημασίες. Ό Εθνικός Στρατός καί τό Παλάτι πολεμούσαν άποφασιστικά καί άταλάντευτα τόν έχθρό μακριά άπό τίς ίντριγκες, τήν ήττοπάθεια καί τίς ύστερόβουλες σκέψεις τής πολιτικής ήγεσίας. Οί ίδιοι χώροι έρχονταν έπίσης νά καλύψουν τό κενό τής κοινωνικής άνισότητας καί άδικίας πού βρισκόταν στή βάση τοΰ Εμφυλίου, τό όποιο, σέ σημαντικό ποσοστό, είχαν δημιουργήσει οί άνάλγητοι πολιτικοί. Παλάτι καί στρατός μπορούσαν, μέ τόν τρόπο αύτό, νά προτείνουν μιά διαδικασία συνένωσης τής ελληνικής κοινωνίας πολύ πιό πειστική άπό έκείνη τών πολιτικών ήγετών. Μέ άλλα λόγια, τό πλαίσιο πού οδηγούσε στήν άνακατανομή τών εύθυνών μεταξύ τών πόλων τής έξουσίας είχε ολοκληρωθεί. Ή κρίση τού φθινοπώρου χρησίμευσε άκριβώς ώς καταλύτης. Μέ δεδομένο τόν περιορισμό τού ρόλου τών πολιτικών παραγόντων στή νέα άναδιάρθρωση τών έξουσιών, έμενε άνοικτό ένα πρόβλημα 'Αφορούσε τή «συμφιλίωση» τής στρατιωτικής ήγεσίας μέ τό Παλάτι καί τούς μηχανισμούς του καί πλέον δέν ύπήρχε κανένα εμπόδιο γι' αύτό. Οί τελευταίες μνήμες τού 1935 είχαν, μετά άπό πολλά ταραγμένα χρόνια άγώνα γιά τήν επιβίωση, ολότελα ξεθωριάσει. Ή άντιμετώπιση τής Αριστεράς, άπό τό 1943 καί μετά, καθιστούσε περιττή πολυτέλεια αύτού τού είδους τίς διενέξεις. Τό άντίθετο μάλιστα: ή στρατιωτική ήγεσία δέν μπορούσε νά άπογαλακτισθεϊ άπό τήν πολιτική παρά μόνο έκμεταλλευόμενη τή θέση καί τόν ειδικό θεσμικό ρόλο τού Παλατιού. Ή συγκυρία τού φθινοπώρου τού 1948 άπαγόρευε κάθε σκέψη γιά άλλου είδους μεθοδεύσεις, γιά οτιδήποτε μπορούσε νά μοιάζει μέ πραξικόπημα ή μέ άνατροπή τής ένότητας τού κυβερνητικού στρατοπέδου. Ό δρόμος πρός τίς διευρυμένες έξουσίες περνούσε λοιπόν μέσα άπό τή συνεργασία μέ τόν βασιλικό οίκο. Από έκεΐ έπρεπε νά άναδειχθεΐ ή νέα ήγεσία καί έκεΐ νά διαπιστευθεϊ, άπό έκεΐ νά νομιμοποιηθεί. Τό πρόσωπο-κλειδί στήν έξέλιξη αύτή ήταν ό στρατηγός Παπάγος, ό άρχηγός τού στρατιωτικού οίκου τού βασιλέως καί, όπως καί τό 1936, ή πρόταση τού βασιλιά σέ κάθε παιγνίδι στό όποιο ή έξασφάλιση τών ισορροπιών ήταν λεπτή υπόθεση.

Τό «κίνημα» τών αντιστράτηγων Τόν Δεκέμβριο τού 1948, καθώς είχε σταθεροποιηθεί ή στρατιωτική κατάσταση καί είχαν άρχίσει οί προετοιμασίες γιά τήν έφαρμογή τών νέων σχεδίων - ή έκστρατεία στήν Πελοπόννησο, οί άνώτατοι άξιωματούχοι τού κυβερνητικού στρατού έκριναν ότι είχε φθάσει ή ώρα γιά τήν έπιβολή τών άλλαγών. Τό κλίμα είχε προετοιμαστεί κατάλληλα. Οί κατά τής πολιτικής ήγεσίας κατηγορίες άναπαράγονταν σέ κάθε έπίπεδο άπό τούς μηχανισμούς 143


τοϋ ΙΔΕΑ καί στόν έξωτερικό παρατηρητή έδιναν τήν εντύπωση γενικευμένης άναταραχής, ίσως δέ προετοιμασίας δυναμικών λύσεων.14 Κανείς δέν μιλούσε γιά τή συγκρότηση μιας στρατιωτικής κυβέρνησης, τό αίτημα, όμως, γιά κυβέρνηση άπό μή πολιτικά πρόσωπα υπέκρυπτε άσχημα τήν προοπτική αύτή. Τό τελεσίγραφο τής στρατιωτικής ήγεσίας ήταν προσαρμοσμένο στό πνεύμα τών ήμερών: ύπονοούσε πολύ περισσότερα άπό έκείνα πού έγραφε. Διαπίστωνε έντεχνα δέ ότι ό στρατός ήταν τελείως μόνος στόν άγώνα γιά τή σωτηρία τής φυλής. ΤΗταν προφανές ότι αύτή ή μοναξιά του έπρεπε νά άνταμειφθεΐ μέ μεγαλύτερες έξουσίες. Ή άπέχθεια τών 'Αμερικανών γιά στρατιωτικά πραξικοπήματα, άλλά καί ή δυνατότητα τών διά τού Παλατιού κινήσεων έδινε στόν πραξικοπηματικό λόγο τών στρατηγών χαρακτήρα παραβολής.

Τό υπόμνημα τών αντιστράτηγων Οί κάτωθι υπογεγραμμένοι 'Αντιστράτηγος Γιαντζής 'Αντιστράτηγος Καπετανάκης

'Αρχηγός ΓΕΣ Γενικός Διευθυντής 'Υπουργείου Στρατιωτικών 'Αντιστράτηγος Παπαγεωργίου Γενικός 'Επιθεωρητής Στρατού 'Αντιστράτηγος Καλογερόπουλος Διοικητής Β' Σώματος Στρατού Αντιστράτηγος Γρηγορόπουλος Διοικητής Γ' Σώματος Στρατού Αντιστράτηγος Βιμπλής Β' Υπαρχηγός ΓΕΣ 'Αντιστράτηγος Κιτριλάκης Α' Υπαρχηγός ΓΕΣ 'Αντιστράτηγος Τσακαλώτος Διοικητής Α' Σώματος Στρατού άποτελούντες τήν 'Ανωτάτην Ήγεσίαν καί τά στρατιωτικά μέλη τού Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου, συνελθόντες είς είδικήν σύσκεψιν, έμελετήσαμεν τήν όλη στρατιωτικήν κατάστασιν τής χώρας καί τά μέτρα άντιμετωπίσεως ταύτης, μέ βάσιν τήν κατηγορηματικήν άνακοίνωσιν τού 'Αρχηγού τής 'Αμερικανικής Στρατιωτικής 'Αποστολής Στρατηγού Βάν Φλήτ ένώπιον τού 'Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου κατά τήν συνεδρίασιν τής 8.12.48, καθ' ήν: «Ή πάταξις τής άνταρσίας δέον νά συντελεσθή έντός τοϋ θέρους 1949 διά τής ήδη διατιθεμένης δυνάμεως στρατού έξ 197.000 ανδρών, τής όποιας αύξησις δέν πρέπει νά άναμένηται. Συνέχισις τής

14. Close David, «The Reconstruction of a Right-Wing State», ό.π., σ. 175. 144


βοηθείας μετά τό θέρος 1949 πιθανόν νά μή έγκριθή ύπό τού Κογκρέσου, έν περιπτώσει μή επιτεύξεως τού άνωτέρω σκοπού». 2. Έκ τής όλης άνασκοπήσεως καί μελέτης τής στρατιωτικής καταστάσεως διεπιστώσαμεν τά έξης: α) "Οτι ή έπιβολή τής τάξεως έντός τής ταχθείσης προθεσμίας, έφ' όσον αί συνθήκαι ώς πρός τόν έχθρόν καί αί γενικαί τοιαύται παραμένουσιν αισθητώς αί αύταί πρός τάς σημερινός, δέν είναι πραγματοποιήσιμος διά τών ήδη ύπό τού στρατού μας διατιθεμένων μέσων, παρά τάς καταβαλλομένας καί συνεχισθεισομένας προσπαθείας μεγαλυτέρας άξιοποιήσεως τών μονάδων μας. Συμφώνως πρός τάς έπανειλημμένας εκθέσεις τού ΓΕΣ υποβληθείσας καί είς τήν κυβέρνησιν, ή εύόδωσις τού άγώνος μας άπαιτεϊ ίκανήν αύξησιν τών δυνάμεών μας, ώστε νά καταστή δυνατή έπίτευξις άποφασιστικών άποτελεσμάτων. Κατά τήν έξέλιξιν άλλωστε τών θερινών έπιχειρήσεων ΓράμμουΜουργκάνας-Βίτσι καί άλλων περιοχών, διεπίστωσαν τήν άνεπάρκειαν τών δυνάμεών μας καί αύτοί ούτοι οί 'Αρχηγοί τών Συμμαχικών Στρατιωτικών Αποστολών καί παρεδέχθησαν, ότι έάν δέν πραγματοποιηθή τό κλείσιμο τών συνόρων, δέν είναι δυνατός ό έξαναγκασμός τού συμμοριτισμού είς παραίτησιν τών προσπαθειών του, άφού άφθόνως έκ τών γειτόνων έφοδιάζεται είς πολεμικά μέσα καί πιεζόμενος διά σκληρών μαχών καταφεύγει είς τά όμορα κράτη, ένθα άναδιοργανούται καί οπόθεν έπανεισέρχετοα. β) Έφ' όσον έδηλώθη ότι αύξησις τής δυνάμεως έκ συμμαχικών πόρων δέν πρέπη νά άναμένηται, τό ΕΘΝΟΣ είναι ύποχρεωμένον νά άνατρέξη είς τούς πόρους τής χώρας μας καί έφ' όσον ό άγών είναι υπέρ όλων, δέν πρέπει νά φεισθη ουδεμιάς θυσίας καί πάντες δέον νά εισφέρουν είς τόν άγώνα είς αίμα καί χρήμα. Διά τών πόρων τούτων ή Κυβέρνησις έντός βραχυτέρου χρονικού διαστήματος πρέπει νά έξασφαλίση ού μόνον τήν προμήθειαν ένός κατωτάτου όρίου οπλισμού (50.000 τυφέκια, 5.000 οπλοπολυβόλα, 5.000 αύτόματα, άνάλογα πυρομαχικά) διά τόν έξοπλισμόν τών έθνικοφρόνων πολιτών, άλλά καί διά τήν συντήρησιν μίας δυνάμεως τουλάχιστον 10.000 κληρωτών προσκληθεισομένων έπί πλέον τής έγκεκριμένης δυνάμεως τών 197.000, όπως έκγυμναστούν διά νά άπολυθούν οί παλαιωτέρας κλάσεως άνδρες. Μέ τήν πραγματοποίησιν τού μέτρου τούτου δέν είναι δυνατόν νά δοθή ή ύπόσχεσις, ότι θά λυθή τελικώς τό συμμοριακόν πρόβλημα έντός τού 1949, άλλ' υπάρχουν βεβαιότητες, ότι θά βελτιωθή σημαντικώς ή κατάστασις καί ότι θά δημιουργηθούν εύνοϊκαί συνθήκαι διά τήν τελική λύσιν. 145


'Ιδιαιτέρως τονίζεται, ότι διά τοϋ μέτρου τούτου θά αύξηθη κυρίως τό αίσθημα άσφαλείας τού πληθυσμού τής χώρας, θά έξυψωθή τό ήθικόν τοϋ λαού καί στρατού πολλαπλασιαζόμενης τής δυναμικότητας καί άποδόσεώς του καί θά περιοριστούν αί βίαιαι στρατολογίας αί καταστροφαί καί τό μέγα κύμα τών συμμοριοπλήκτων, θά έλαττωθή καί ή οικονομική έπιβάρυνσις τού Κράτους καί γενικώς τής Εθνικής Οικονομίας, ώστε νά καλυφθούν, άν όχι έν συνόλω, τουλάχιστον έν σημαντικά) μέρει αί δαπάναι διά τήν αίτουμένην αύξησιν τού στρατοΰ. 3. 'Αλλ' ή στρατιωτική κατάστασις δέν πρέπη νά έξετάζηται μονοπλεύρως καί αί ώς άνω διαπιστώσεις διά τήν λύσιν τού στρατιωτικού προβλήματος δέον νά έπεκταθούν καί είς τούς λαϊκούς τομείς τούς στενώς συνδεδεμένους μέ τούτο. Κρίνομεν άναγκαϊον νά τονίσωμεν: α) "Οτι ή πάταξις τής άνταρσίας δέν είναι έργον μόνον τών στρατιωτικών δυνάμεων, άλλ' ολοκλήρου τής κρατικής μηχανής καί ολοκλήρου τού Έθνους, καταλλήλως συνεγειρομένου. Ό κατά τό παρελθόν πλειστάκις έξαγγελθείς έθνικός συναγερμός, ουδέποτε έπραγματοποιήθη. Αί προσπάθειαι καί θυσίαι τών έθνικών ένοπλων δυνάμεων διαβιβρώσκονται ποικιλοτρόπως ύπό τών παντοειδών στοιχείων τού έξωτερικοϋ, τών ευρισκομένων είς αύτά ταύτα τά σπλάχνα τού Κρατικού μηχανισμού, άλλά καί είς τάς διαφόρους συναφείς ήμικρατικάς ύπηρεσίας καί οργανισμούς. Ή κυβερνητική άστάθεια, τά λαμβανόμενα χλιαρά μέτρα διά τήν έφαρμογήν τών κειμένων Νόμων, ή άσυδοσία τοϋ τύπου, οΰ μόνον κλονίζουν τό ήθικόν τοϋ στρατοΰ'καί τού λαού, άλλά καί παρέχουν άνεκτίμητα όπλα προπαγάνδας είς τόν συμμοριτισμόν καί τούς έσωτερικούς καί έξωτερικούς πράκτοράς του. β) "Οτι ή άνισος κατανομή τών βαρών διά τήν διεξαγωγήν τοϋ άγώνος είναι μάλλον έπί πλέον μία τών σοβαρών αιτιών τοϋ κλονισμού τοϋ μαχομένου στρατού. Εξ άλλου ή ευμάρεια μιας μικρός μειοψηφίας λαού, είς τά μεγάλα ιδία άστικά κέντρα, άποτελεΐ πρόκλησιν καί δυσμενέστατα σχόλια, ού μόνον είς τούς έχθρούς τής 'Ελλάδος, έσωτερικούς καί έξωτερικούς, άλλά καί είς αύτά τά φίλια καί σύμμαχα Κράτη. γ) Ή κοινωνική πρόνοια διά τάς οικογενείας όλων τών ύπό τά όπλα καί διά τά θύματα τών συμμοριτών, δέν είναι ή έπιβαλλομένη, ούτε επαρκής καί δέν άνέρχεται είς έν άνεκτόν όριον συντηρήσεως τών οικογενειών τούτων. 146


4. Ή 'Ανωτάτη Στρατιωτική Ήγεσία θεωρεί ύπέρτατον καθήκον της κατά συνέπειαν, νά ύποδείξη έπί πλέον τών καθαρώς στρατιωτικών μέτρων, άτινα έξετέθησαν άνωτέρω, καί τά κάτωθι τοιαύτα: α) Νά ϊσταται παρά τό πλευρόν τών μαχόμενων ένοπλων δυνάμεων μία σταθερά καί άπερίσπαστος Κυβέρνησις, τηρούσα έν συναγερμό) τό Έθνος, λαμβάνουσα άμείλικτα καί σκληρώτατα μέτρα κατά τού παντοειδούς άοπλου συμμοριτισμού, ή καί τών άκουσίως άκόμη, πρός ίκανοποίησιν άτομικών συμφερόντων, συντρεχόντων τό έργον τούτο, κατανέμουσα έπί τού λαού, άναλόγως τής οικονομικής ικανότητος εκάστου, τάς θυσίας καί τά βάρη τού ύπέρ διασώσεως τής φυλής διεξαγομένου άγώνος. β) Νά ληφθούν άμεσα καί άποτελεσματικά μέτρα διά τήν ένίσχυσιν τών οικογενειών τών στρατευσίμων καί τών θυμάτων τών συμμοριτών, ώστε νά καταστή άνεκτόν τό έπίπεδον συντηρήσεώς των. 5. θέτοντες ύπ' όψιν τής Κυβερνήσεως τάς άνωτέρω διαπιστώσεις καί άπόψεις μας, παρακαλούμεν όπως μας έπιτραπή νά διαβεβαιώσωμεν τήν Κυβέρνησιν, ότι ό Στρατός θά συνέχιση μέ τήν αύτήν φλόγα καί πίστιν τούς άγώνας του μέχρι τής τελικής νίκης καί οί ύποφαινόμενοι, ώς άνώτατοι άρχηγοί του, θά πράξωμεν τό πάν διά τήν αύξησιν τής άποδόσεώς του. Τό ΓΕΣ δύναται νά παράσχη όλα τά άπαιτούμενα στοιχεία διά τήν έφαρμογήν τών διά τής παρούσης προτεινομένων εις περίπτωσιν, καθ' ήν ήθελον υίοθετηθή ταύτα Ό παράγων χρόνος είναι πρωταρχικής σημασίας καί δέον νά ληφθή σοβαρώς υπ' όψιν, ότι τό πρός λύσιν τών προτεινομένων μέτρων χρονικόν περιθώριον δέον νά περιορισθή εις τό άναποτρέπτως άναγκαιον. 6) Τέλος δέν άντιπαρερχόμεθα ότι, καίτοι πολλάκις υπό τής Στρατιωτικής Ήγεσίας έτονίσθη εις τάς έκάστοτε Κυβερνήσεις ή ιδιάζουσα μορφή τού διεξαγομένου άγώνος καί αί άπαιτήσεις τούτου, όπως σύσσωμον τό Έθνος εύρίσκηται πάντοτε παρά τό πλευρόν τών μαχομένων δυνάμεων καί νά μήν άφεθούν αύται ούδέ έπί στιγμήν μόναι, μετά μεγάλης συντριβής άναφέρομεν, ότι, παρ' όλας τάς καταβληθείσας υπό τών έκάστοτε κυβερνήσεων προσπαθείας, δέν έδημιουργήθη μέχρι σήμερον μία τοιαύτη άτμόσφαιρα Οί έπαπειλούντες τό "Εθνος κίνδυνοι δέν κατενοήθησαν αισθητώς καί ή σωτηρία μας κυρίως έχει άφεθή εις τήν μέριμναν τών συμμάχων μας καί εις τόν άγώνα μόνον τών ένοπλων δυνάμεων. 147


Ή Ήγεσία τοΰ Στρατού είναι άπολύτως πεπεισμένη, ότι τά άνωτέρω αιτούμενα μέτρα είναι έντός τών δυνατοτήτων τοΰ "Εθνους, έφ' όσον καί τούτο πεισθή καί άποφασίσει νά έξασφαλίση τήν έλευθερίαν του. "Απαντα τά άνωτέρω άναφέρονται πρός^ποβοήθησιν τοΰ έργου τής Κυβερνήσεως. Υποβάλλεται κ. Ύπουργόν Στρατιωτικών

Ή άπάντηση τής στρατιωτικής ήγεσίας στήν κρίση ήταν σαφής. Οί αιτίες της καί οί άφετηρίες όλων τών προβλημάτων πού άντιμετώπιζε ή εθνική παράταξη βρίσκονταν στήν άδυναμία καί τήν άνεπάρκεια τής πολιτικής ήγεσίας. Ή τελευταία, κατά τούς στρατιωτικούς, δέν είχε άντιληφθεΐ τό μέγεθος τοΰ προβλήματος, δέν ήθελε νά πάρει τά μέτρα πού άπαιτούσε ή κρισιμότητα τών καιρών καί συνέβαλε, μέ τόν τρόπο αύτό, στή διαιώνιση τού πολέμου. Εκείνο πού χρειαζόταν ήταν μιά έστω πολιτική έξουσία άλλά μέ στρατιωτική νοοτροπία καί προοπτική. Οί πολιτικοί ή έπρεπε νά στρατιωτικοποιηθοΰν ή νά παραμερίσουν. Γιά τήν πολιτική ήγεσία ό κίνδυνος ήταν προφανής. Τό παιχνίδι βρισκόταν στά χέρια τών στρατιωτικών πλέον. Είτε ή πολιτική ήγεσία θά δεχόταν τά αιτήματα τών άντιστράτηγων -πίσω άπό τά όποια κρυβόταν ένας τρόπος διακυβέρνησης πολύ περισσότερο άπό μία άπλή αύξηση τών ένοπλων δυνάμεων- είτε θά βρισκόταν στήν πολύ δύσκολη θέση νά χρεωθεί τό στρατιωτικό άδιέξοδο. Ή λύση Παπάγου, λύση πού ήδη συζητιόταν σέ στρατιωτικούς, διπλωματικούς καί πολιτικούς κύκλους, προέκυψε ώς περίπου άναγκαστική έπιλογή. Στόν στρατιωτικό τομέα ή τοποθέτηση ένός άρχιστράτηγου άποκλειστικά ύπεύθυνου γιά τήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων καί υπολόγου άπέναντι στίς αιτιάσεις τών 'Αμερικανών φαινόταν ιδανική λύση. Τά ίδια τά στρατιωτικά δεδομένα ώθοΰσαν πρός τά έκεΐ. Ό Θρασύβουλος Τσακαλώτος καί τό έπιτελεΐο του στό Α' Σώμα Στρατού είχε ήδη χρησιμεύσει ώς ένα είδος «πειραματικού άρχιστράτηγου». Μέ τήν άνάθεση σέ αύτόν τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι καί τήν άναγκαστική άπόσυρση τής διοίκησης τού Β' Σώματος δοκιμάζονταν πιό συγκεντρωτικά σχήματα διοίκησης. Τόν Νοέμβριο ή έξουσία τού Επιτελείου τού Α' Σώματος Στρατού καί τού Τσακαλώτου έκτεινόταν άπό τήν "Ηπειρο ώς τήν Κεντρική Μακεδονία καί άπό έκεΐ στή Θεσσαλία καί τή Στερεά 'Ελλάδα. Τό ίδιο κέντρο διοίκησης προετοίμασε καί άνέλαβε τόν έλεγχο τής έπιχείρησης «Περιστερά» στήν Πελοπόννησο άπό τόν Δεκέμβριο- ήταν σαφώς ένα είδος άρχιστρατηγίας. 148

Οί πολιτικές παράμετροι τής κρίσΐ]ς τοϋ

Σεπτεμβρίου

Ό 'Αλέξανδρος Παπάγος Ό Αλέξανδρος Παπάγος καταγράφηκε στήν ιστορία ώς στρατηλάτης, στρατάρχης, άρχιστράτηγος. Πρόκειται γιά τίτλους πολύ σοβαρούς στό πρώτο μισό τού 20ού αιώνα, όταν ή χώρα ζούσε συχνά περιόδους πολέμου. Ό Παπάγος ήταν έξάλλου ό μόνος μή γαλαζοαίματος πού άπέκτησε τούς τίτλους αύτούς, οί όποιοι ώς τότε άποδίδονταν άποκλειστικά στούς βασιλικούς ήγεμόνες. Ό μετέπειτα στρατάρχης γεννήθηκε στίς 9 Δεκεμβρίου 1883 σέ ένα οικογενειακό καί κοινωνικό περιβάλλον πού ύποσχόταν ένα λαμπρό μέλλον. Ό πατέρας του ήταν άξιωματικός, έφθασε υποστράτηγος, μέ μεγάλη θέση (προσωπάρχης) στό ύπουργεΐο Στρατιωτικών. 'Η μητέρα του, Μαρία Αβέρωφ, ήταν άνιψιά τού Γεωργίου 'Αβέρωφ, τού έθνικού εύεργέτη, κόρη τού άδελφού του Δημητρίου, πολιτευτή Εύβοιας. Μεγάλωσε σέ άριστοκρατικό -στά μέτρα τής 'Αθήνας τού τέλους τού 19ου αιώνα- περιβάλλον, γύρω άπό τό Παλάτι ή καί μέσα σέ αύτό. Οί δεσμοί τού νεαρού 'Αλέξανδρου μέ τή βασιλική οικογένεια χτίστηκαν άπό τότε μέ τόν πλέον στέρεο τρόπο. Οί σπουδές του στή Νομική Σχολή ήταν βραχύβιες, καθώς τό περιβάλλον καί ή συγκυρία τόν οδήγησαν πρός τό στρατιωτικό έπάγγελμα Τό 1906, μετά άπό στρατιωτικές σπουδές στήν 'Ελλάδα καί τό έξωτερικό, κατατάχτηκε ώς άνθυπίλαρχος στόν έλληνικό στρατό. Τό 1911, τήν παραμονή τών Βαλκανικών Πολέμων, δημιούργησε οικογένεια Παντρεύτηκε τή Μαρία Καλλίνσκυ, έγγονή τού στρατηγού Βάσσου, παγιώνοντας τή θέση του άνάμεσα στούς έκλεκτούς τής έλληνικής κοινωνίας. Ή γλωσσομάθεια, ή μόρφωσή του άλλά καί οί κοινωνικές του σχέσεις προσανατόλισαν τή στρατιωτική του καριέρα περισσότερο πρός τίς έπιτελικές θέσεις παρά πρός τίς μονάδες έκστρατείας. Οί Βαλκανικοί Πόλεμοι τόν βρήκαν ύπίλαρχο οτό Γενικό Στρατηγείο τού άρχιστράτηγου διαδόχου, καί κατόπιν βασιλέα, Κωνσταντίνου. Υπήρξε μάλιστα ό διαγγελέας τοϋ τελευταίου καί κέρδισε τά πρώτα του παράσημα σέ αύτή τή θέση. Μετά τό τέλος τών πολέμων συνέχισε τή στρατιωτική του έκπαίδευση στό Σχολείο Ανωτέρων Σπουδών πού είχε τότε δημιουργήσει ή γαλλική στρατιωτική άποστολή, ένα είδος -θά λέγαμε σήμερα- Ανώτατης Σχολής Πολέμου. Μετά τό πέρας τών σπουδών του έγινε, τό 1916, έπίλαρχος, έπιτελάρχης τής Ταξιαρχίας Ιππικού. Στό Διχασμό δέν δίστασε ούτε στιγμή όσον άφορά τήν έπιλογή στρατοπέδου. Έμεινε δραστήρια στό πλευρό τής βασιλικής κυβέρνησης τής Αθήνας στίς δύσκολες μέρες τοϋ 1916-1917 καί, όταν έπικράτησε ό Βενιζέλος, άποστρατεύθηκε καί έξορίστηκε στήν "Ιο, τή Θήρα, τή Μήλο καί τήν Κρήτη. Μετά τίς έκλογές τοϋ Νοεμβρίου 1920 καί τήν επάνοδο τού Κωνσταντίνου, άνακλήθηκε καί πάλι στήν ύπηρεσία καί τού δόθηκε άναδρομικά ό βαθμός τού άντισυνταγματάρχη. "Ας σημειωθεί έδώ ότι τίς πε149


ρισσότερες προαγωγές του οτή στρατιωτική Ιεραρχία τίς πήρε «άναδρομικά», μέτά τήν έπαναφορά τής μοναρχίας. Στή νέα κυβέρνηση πού άναδείχθηκε, έκείνη τού Κονδύλη, ό Παπάγος έγινε υπουργός τών Στρατιωτικών. Μόλις τό σχετικό δημοψήφισμα έκρινε τήν παλινόρθωση τής μοναρχίας, ό ίδιος άνέλαβε νά μεταφέρει τό μήνυμα στόν νέο βασιλιά, τόν Γεώργιο Β', καί νά τόν καλέσει νά άναλάβει τό θρόνο του. "Εκτοτε έγινε ό άνθρωπος τής άπόλυτης έμπιστοσύνης τού Παλατιού. Άφού πέρασε άπό τή θέση τού γενικού έπιθεωρητή τού Στρατού καί χρημάτισε καί πάλι ύπουργός Στρατιωτικών, τοποθετήθηκε, τήν 1η Αύγούστου 1936, άρχηγός τού Γενικού Επιτελείου Στρατού. Επρόκειτο γιά τό πλέον άποφασιστικό βήμα καί γιά τόν ίδιο καί γιά τή χώρα Γιά τήν τελευταία, ή ιστορική σημασία τής τοποθέτησης ήταν ότι διαμέσου αύτής ολοκληρώθηκε ή κατανομή τών έξουσιών πού θά στήριζε τή δικτατορία τοΰ Μεταξά καί τού Γεωργίου Β'. Τό Παλάτι, μέ τήν τοποθέτηση τού Παπάγου, κρατούσε τόν πλήρη έλεγχο τού στρατού καί μπορούσε νά έπιτρέψει στόν Μεταξά νά κάνει τό έπόμενο βήμα. Τό βήμα αύτό έγινε στίς 4 Αύγούστου τού 1936. «W Ώς έκπρόσωπος καί τοποτηρητής τού Παλατιού στόν πλέον ευαίσθητο τομέα τής έξουσίας, τόν στρατό, ό Παπάγος κατέστη κατά κάποιο τρόπο άπαραίτητο στοιχείο στίς ισορροπίες τού μεταξικού καθεστώτος. Τό 1940 •ψηφίστηκε ειδικός νόμος πού έπέτρεπε τήν παραμονή του στήν κεφαλή τού έλληνικού στρατού, παρά τήν ύπέρβαση τού χρόνου ύπηρεσίας σέ άνώτατους βαθμούς. Αρχιστράτηγος στίς 28 'Οκτωβρίου 1940, άνέλαβε τή διεξαγωγή τού άπό τόσο καιρό άναμενόμενου πολέμου. Τόν διεξήγαγε ώς έπιτελικός περισσότερο παρά ώς ήγέτης έκστρατείας. 'Ενώ οί μηχανισμοί λειτούργησαν μέ τόν καλύτερο δυνατό τρόπο καί τά πρώτα, άμυντικά, σχέδια άκύρωσαν όλες τίς ιταλικές προθέσεις, ή άμηχανία, ή άδυναμία υπέρβασης καί γρήγορης άναπροσαρμογής τών σχεδίων υπήρξε τό κυριότερο χαρακτηριστικό τής έλληνικής άντεπίθεσης. Αύτό δέν έμπόδισε τόν άρχιοτράτηγο ν' αύξήσει τό κύρος του. Καταγράφηκε ώς νικητής. Σέ τελευταία άνάλυση, ούδείς τού είχε ζητήσει νά συντρίψει τόν στρατό μιάς μεγάλης εύρωπαϊκής δύναμης...

Τίς παραμονές τής γερμανικής έπίθεσης ό Παπάγος διαφώνησε μέ τούς Βρετανούς σχετικά μέ τήν έπιλογή τής γραμμής άμυνας. Αρνήθηκε νά έγκαταλείψει τή γραμμή Μεταξά καί τίς πέρα άπό τόν Άξιό (ή τόν Αλιάκμονα) περιοχές, είτε παραγνωρίζοντας τίς δυνατότητες τού νέου άντιπά150


λου, είτε, τό πιθανότερο, σκεπτόμενος καθεστωτικά, μή θέλοντας δηλαδή νά χρεώσει στόν Γεώργιο μιά εύκολη βουλγαρική προέλαση στίς περιοχές αύτές. Εξάλλου ήταν άμφίβολο άν οί άγγλικές προτάσεις θά οδηγούσαν σέ διαφορετικό άποτέλεσμα Στήν κατάρρευση, πάντως, άρνήθηκε νά άκολουθήσει τόν Γεώργιο στό έξωτερικό καί παραιτήθηκε άπό τό στράτευμα στίς 23 'Απριλίου, γιά νά μήν έμπλακεί στίς διαδικασίες συνθηκολόγησης. Στήν Κατοχή έμεινε σέ κατ' οίκον περιορισμό ώς τό καλοκαίρι τού 1943. Όταν έγιναν έμφανεΐς οί μεγάλες άλλαγές στήν έλληνική κοινωνία, προσπάθησε νά οργανώσει, γιά κάθε ένδεχόμενο, τό σώμα τών άξιωματικών, ιδρύοντας τή «Στρατιωτική Ιεραρχία». Τόν 'Ιούλιο τού 1943 συνελήφθη άπό τούς Γερμανούς καί, μαζί μέ άλλους τέσσερις άντιστράτηγους, έκτοπίστηκε σέ στρατόπεδα συγκέντρωσης τής Γερμανίας. 'Επέστρεψε στήν 'Ελλάδα τόν Μάιο τοϋ 1945. Παρέμεινε έκτός στρατιωτικής υπηρεσίας άν καί, σέ ένδειξη τιμής, τού άπονεμήθηκε, τόν 'Ιούλιο τοϋ 1947, ό βαθμός τού στρατηγού έν άποστρατεία, ό ύψιστος βαθμός πού είχε ώς τότε άποδοθεΐ σέ άξιωματικό. "Ασκησε καθήκοντα μεγάλου αύλάρχη στά άνάκτορα τού Παύλου ώς τόν 'Ιανουάριο τού 1949. 'Από τή θέση αύτή παρακολούθησε στενά, στό πλευρό τοϋ βασιλιά Παύλου, τίς στρατιωτικές έπιχειρήσεις τού Εμφυλίου. Βρέθηκε λοιπόν άπόλυτα ένήμερος καί προετοιμασμένος τόν 'Ιανουάριο τοϋ 1949, όταν -μέ κοινή συναίνεση- έπανήλθε στό στράτευμα καί άνέλαβε τή γενική άρχιστρατηγία τών έλληνικών ένοπλων δυνάμεων, «έν λευκώ», μέ ιδιαίτερα διευρυμένες άρμοδιότητες. Ή άνάδειξή του, έκτός άπό πολιτικός συμβιβασμός, ήταν καί ένα είδος «έξορκισμοϋ» τών δυσκολιών πού ή κρίση τοϋ φθινοπώρου καί οί χειμερινές άντεπιθέσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού είχαν προκαλέσει. Ή συμβολή τού Παπάγου στήν έκβαση τού Εμφυλίου δέν είναι εύκολο νά προσδιοριστεί. Στίς άρχές τοϋ 1949, οί συσχετισμοί δέν άφηναν πλέον καμία άμφιβολία γιά τό τελικό άποτέλεσμα. Ή άνάδειξή του, όμως, μέ τίς έκτακτες έξουσίες πού τή συνόδευσαν, σήμαινε τόν έξοβελισμό τών τυχόν πολιτικών δισταγμών καί τήν προσήλωση στή στρατιωτική λύση. Ή τελευταία έπιτεύχθηκε μέ μεθοδικότητα καί μέ άξιοποίηση τής συντριπτικής άριθμητικής καί υλικής ύπεροχής. Αντίθετα μέ τόν στρατιωτικό τομέα, όπου έπιτεύχθηκαν τά άναμενόμενα, στόν πολιτικό χώρο ή παρουσία τοϋ Παπάγου οδήγησε σέ άνατροπές πού θά άφηναν μακροχρόνια ίχνη στήν πολιτική ζωή τού τόπου. Τό Παλάτι έπέστρεψε διαμέσου τού στρατοϋ στήν ούσιαστική διακυβέρνηση τής χώρας, μέ τρόπο μάλιστα πού κέρδισε τήν έμπιστοσύνη τών 'Αμερικανών παραγόντων οί όποιοι, έκείνη τήν έποχή, ζούσαν τούς ρυθμούς καί τούς φανατισμούς τού Ψυχρού Πολέμου. Γιά τό λόγο αύτό, ό Παπάγος, ό όποιος ονομάστηκε στρατάρχης τόν 'Οκτώβριο τού 1949, παρέμεινε στή διοίκηση τοϋ στρατού μέχρι ό τελευταίος νά έναρμονιστεί μέ τίς προδιαγραφές τοϋ NATO. 151


Μέ τόν Παπάγο ή κυβερνητική παράταξη άπέκτησε τόν ήγέτη της. Άπό αύτή τήν άποψη τό 1949 θά ήταν διαφορετικό άπό τά προηγούμενα χρόνια. Οί έξουσίες είχαν σταθεροποιηθεί στήν Αθήνα Ό συσχετισμός τών δυνάμεων θά έκανε τά υπόλοιπα Πρίν, όμως, άπό αύτό, οί συγκρούσεις θά περνούσαν μιά νέα φάση.

152

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 34 'Από τήν Καρδίτσα ατή Φλώρινα. ΟΙ μεγάλες μάχες τοΰ χειμώνα 1948-1949 Οί αντίπαλοι στρατοί Στά τέλη τοϋ 1948, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε ολοκληρώσει τή διάρθρωσή του σέ μεγάλες ομάδες, μεραρχίες, ταξιαρχίες καί τάγματα, κατ' εικόνα καί ομοίωση σέ έναν βαθμό τής οργάνωσης καί τής διάρθρωσης του άντιπάλου. Διακρινόταν στό σημείο αύτό μιά διπλωματική άνάγκη: νά δείχνει δηλαδή ό στρατός τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης τόσο έπίσημος, τόσο τακτικός, όσο καί ό άντίστοιχος τής κυβέρνησης τής 'Αθήνας. Στήν ούσία οί διαφορές παρέμεναν τεράστιες. Ό Εθνικός Στρατός είχε κάτω άπό τόν έλεγχο του τόν κοινωνικό χώρο, τόν άστικό κατ' άποκλειστικότητα καί σέ πολύ μεγάλο ποσοστό καί τόν άγροτικό. Ειχε ώς στήριγμα πολύ πιό σταθερούς συμμάχους, πλούσιους καί άποφασισμένους νά στρέψουν πακτωλούς έφοδίων καί οικονομικής βοήθειας πρός τό στόχο τής έπίτευξης άποφασιστικής νίκης. Τέλος, μέ βάση όλ' αύτά, ό Εθνικός Στρατός, σέ άντίθεση μέ τόν Δημοκρατικό, είχε πίσω του έναν εκτεταμένο οέ άνάπτυξη, οργανωμένο έστω καί άνισα (λ.χ. ό τομέας τής καταστολής ήταν περισσότερο άναπτυγμένος άπό τόν άντίστοιχο τής κοινωνικής πρόνοιας ή τής παιδείας), άξιόπιστο πλέον, κρατικό μηχανισμό, άξιο νά συνδράμει τήν πολεμική προσπάθεια. Ή συγγένεια τής μορφής καί τής λειτουργίας τών δύο στρατών σταματούσε λοιπόν στίς ονομασίες καί στή διάρθρωση τών μονάδων. Οί ίδιες αύτές δέν μπορούσαν νά συγκριθούν μεταξύ τους. Ή άποκατάσταση τών άπωλειών καί ή άνασύσταση τής έπιχειρησιακής σύνθεσης τών μονάδων τού κυβερνητικού στρατού ήταν μιά διαρκής διαδικασία πού κρατούσε σταθερή τήν οργανική τους δύναμη. Στόν Δημοκρατικό Στρατό, κάτω άπό τόν τίτλο «μεραρχία» ή «ταξιαρχία», μπορούσε νά περιλαμβάνεται κάθε είδους 153


δύναμη: άπό σημαντική, σπανίως, ώς τήν άντίστοιχη τάγματος, γιά νά μήν πούμε διλοχίας ή λόχου. Ή άστάθεια, αύτή πού άποκάλυπτε τή σημασία τής άπουσίας εύρύτερων μηχανισμών κρατικού τύπου πίσω άπό τίς δυνάμεις κρούσης τοϋ ΔΣΕ, ειχε προφανή μειονεκτήματα, άλλά, όσο καί άν αύτό φαίνεται άπρόσμενο, καί πλεονεκτήματα. Τά τελευταία σχετίζονταν μέ τήν οργανωτική ευελιξία τών μονάδων. Ήταν ένα εύτύχημα γιά τή μαχητικότητα τού ΔΣΕ ότι πίσω άπό τίς μεγαλοπρεπείς καί φιλόδοξες ονομασίες τών μονάδων του δέν βρίσκονταν βαριά, πολυάνθρωπα καί δυσκίνητα τμήματα, άλλά μικρές μονάδες πού δέν διέφεραν σημαντικά άπό τίς παλιές διαρθρώσεις σέ άρχηγεΐα καί συγκροτήματα Τά πλεονεκτήματα βρίσκονταν σέ πολλά πεδία "Αλλα προβλήματα έθετε ή σιωπηλή καί άφανής προσέγγιση μικρών -άλλά ταυτόχρονα αύτοδιοικούμενων, μέ δικό τους στελεχικό δυναμικό- μονάδων πρός τούς στόχους, καί άλλα ή άντίστοιχων προδιαγραφών κίνηση μέ βαρείς σχηματισμούς καί συνεπακόλουθη δύσκολη διοίκηση. Τό πρόβλημα τής δύναμης κρούσης, τού κρίσιμου όγκου σέ μαχητές καί βάρος πυρών τή στιγμή τής έπίθεσης μπορούσε νά επιλυθεί πιό εύκολα, μέ τεχνάσματα, καλή έπιλογή καί συντονισμό τών υπαρχόντων όπλων. Ή χρήση τών «Πάντζερφάουστ» άπό μικρή άπόσταση έναντίον θέσεων τού έχθρού έλυνε, σέ πολλές περιπτώσεις, τά σχετικά προβλήματα. Στά τέλη τοϋ 1948 καί στίς άρχές τού 1949, ό Δημοκρατικός Στρατός έξαπέλυσε μιά σειρά άπό έπιθέσεις ένάντια σέ πόλεις τής Κεντρικής καί τής Βόρειας Ελλάδας (Καρδίτσα, Νάουσα, Καρπενήσι, Φλώρινα). Οί έπιθέσεις αύτές ένάντια σέ ισχυρά προασπιζόμενα καί οχυρωμένα άστικά κέντρα προκάλεσαν μερικές άπό τίς πιό μεγάλες μάχες τοϋ πολέμου. Γιά άρκετούς στό σημείο αύτό βρίσκεται ή άποκορύφωση τών έπιχειρήσεων καί τό σημείο καμπής τών τυχών τοϋ πολέμου. Πραγματικά, άν έξαιρέσουμε τά φιλόδοξα άλλά σέ μικρό μέρος ύλοποιήσιμα σχέδια τών άντιπάλων τό διάστημα 1947-1948, στό έπίπεδο τών άναμετρήσεων καί τών άπωλειών οί συγκρούσεις πού έλαβαν χώρα σέ αύτό τό διάστημα ήταν οί μεγαλύτερες καί οί σκληρότερες τού πολέμου. Από τήν πλευρά μάλιστα τοϋ Δημοκρατικού Στρατού μπορούμε νά μιλήσουμε γιά μάχες ώριμότητας. 'Ανεξάρτητα άπό τό τελικό άποτέλεσμα, ή πραγματοποίηση τών έπιθέσεων αύτών κάτω άπό τίς πλέον άντίξοες συνθήκες πιστοποιούσε τή συνοχή καί τήν έπιχειρησιακή άρτιότητα στήν όποία είχε φθάσει ό ΔΣΕ.

Οί δυνάμεις καί ή στρατηγική συγκέντρωση τών άντιπάλων Μετά τό τέλος τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι, οί δύο άντίπαλοι προχώρησαν σέ άπολογισμό τών έπιχειρήσεων τής θερινής περιόδου τοϋ 1948 καί στήν προετοιμασία τών κινήσεών τους γιά τή χειμερινή περίοδο. Γιά τόν Έθνι154

Από τήν Καρδίτσα στή Φλώρινα

κό Στρατό, τό ξεπέρασμα τής κρίσης καί ή αφομοίωση τών νέων ισορροπιών έξουσίας πού αύτή δημιούργησε ήταν μιά προτεραιότητα ή όποία είχε άμεσες έπιπτώσεις στή λειτουργία τού στρατού, στίς τακτικές καί στρατηγικές του έπιλογές. Στήν ούσία επρόκειτο γιά μιά άνάπλαση τής στρατιωτικής διάρθρωσης μέ βάση τίς δυνατότητες καί τήν άξιολόγηση τών μονάδων. Στόχος ήταν ή δημιουργία ένός στρατού πολλαπλών ταχυτήτων, πού θά μπορούσε νά προσαρμοστεί καί νά άνταποκριθεΐ σέ όλο τό φάσμα τών άποστολών πού τού άναλογούσαν. Στήν κορυφή ξεχώριζαν οί μονάδες καταδρομών καί τά σώματα κρούσης πού θά άναλάμβαναν τή μεταφορά τών συγκρούσεων στό έδαφος τοΰ άντιπάλου, άντιγράφοντας σέ πολλά σημεία τίς τακτικές άλλά καί τίς οργανωτικές δομές τοΰ τελευταίου. Άπό κοντά, σέ αύτή τήν κατεύθυνση θά άκολουθοΰσαν οί άξιόπιστες μεγάλες μονάδες τοΰ στρατεύματος, αύτές δηλαδή πού είχαν νά έπιδείξουν έπιτυχίες καί πού δέν είχε αγγίξει ή κρίση τού φθινοπώρου. Στήν πλευρά τών μεγάλων διοικήσεων αύτό ίσχυε γιά τό έπιτελειο καί τή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατοΰ ένώ, άπό τίς μεγάλες μονάδες, αύτός ό ιδιαίτερος ρόλος άνατέθηκε στήν IX μεραρχία. Ή κύρια κρούση τοΰ χειμώνα, ή έκκαθάριση τής Πελοποννήσου, θά ήταν έργο αύτών τών δύο ξεχωριστών τμημάτων τού Εθνικού Στρατού. Ταυτόχρονα, τό μεγάλο πρόβλημα παρέμενε ή αύξηση τών δυνατοτήτων καί τής μαχητικότητας τών μονάδων έκστρατείας τοΰ κυβερνητικού στρατού κατά τρόπο ώστε νά είναι σέ θέση νά άναλάβουν τό βάρος τών έπιχειρήσεων τού 1949. Γιά νά έπιτευχθει αύτός ό στόχος, ό όγκος τών μεγάλων μονάδων παρέμεινε συγκεντρωμένος, διαρθρωμένος σέ διάταξη έκστρατείας καί προσανατολισμένος είτε πρός τούς θύλακες πού βρίσκονταν ύπό τόν έλεγχο τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (τήν περιοχή τοΰ Βίτσι κυρίως), είτε πρός τή μεθοριακή γραμμή. Οί μονάδες πού στέλνονταν σέ πιό ήρεμους τόπους γιά άναδιάρθρωση καί ξεκούραση έπανεντάσσονταν στούς βασικούς σχηματισμούς μόλις ολοκλήρωναν τήν άποκατάσταση τής μαχητικής τους άξιας. Μόλις ό καιρός τό έπέτρεπε, ό όγκος αύτών τών δυνάμεων θά ολοκλήρωνε τήν έκκαθάριση τής βόρειας μεθοριακής γραμμής καί, άφοΰ άσφάλιζε τά σύνορα, θά στρεφόταν μεθοδικά ενάντια οέ νοτιότερους στόχους. Ό παθητικός ρόλος, δηλαδή ό περιορισμός τών δραστηριοτήτων τού Δημοκρατικού Στρατού στίς διάφορες περιοχές τής χώρας καί ή προάσπιση βασικών στόχων, άστικών κέντρων κυρίως, είχε άνατεθεϊ σέ στατικά στρατεύματα δεύτερης σειράς, στίς δυνάμεις τής 'Εθνοφρουράς. Υπήρχε ή έκτίμηση, σωστή σέ μεγάλο ποσοστό όπως άπέδειξαν τά γεγονότα, ότι τρίτης διαλογής στρατεύματα, περιχαρακωμένα σέ βασικούς στόχους καί άστικά κέντρα, έφοδιασμένα μέ βαρύ οπλισμό καί τεθωρακισμένα, καλυπτόμενα άπό τήν άεροπορία καί έχοντας τήν προσδοκία γρήγορης συνδρομής καί 155


ένίσχυοης, μπορούσαν νά άντιμετωπίσουν με έπιτυχία τίς διάσπαρτες δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού. Περίπου σέ ολόκληρη τή χώρα, έκτός φυσικά άπό τά νησιά πού μαζί μέ τήν 'Αθήνα καί τή θεσσαλονίκη άποτελούσαν τήν άσφαλή ένδοχώρα τών κυβερνητικών δυνάμεων, τά άστικά κέντρα, πόλεις καί κωμοπόλεις, οργανώθηκαν άμυντικά μέ φρουρές πού ξεκινούσαν άπό λίγες έκατοντάδες μάχιμους γιά νά φτάσουν, στίς πλέον έπικίνδυνες περιπτώσεις, τούς χίλιους μέ χίλιους πεντακόσιους ύπερασπιστές. Υπολογιζόταν ότι πολύ δύσκολα θά μπορούσε νά συγκεντρώσει ό Δημοκρατικός Στρατός τήν άπαιτούμενη δύναμη κρούσης γιά νά προσβάλει τούς στόχους αύτούς. Έτσι ήταν, μέ τίς εξαιρέσεις τού κανόνα φυσικά

Ό Δημοκρατικός Στρατός: τό πρόβλημα της συγκέντρωσης Γιά τόν ΔΣΕ ό χειμώνας τού 1948-1949 ήταν μιά τελευταία εύκαιρία Τούς προηγούμενους μήνες, παρά τή λυσσαλέα άντίστασή του, είχε δει τόν ύπό τόν έλεγχο του χώρο νά περιορίζεται σημαντικά. Τά προβλήματα στρατολογίας καί άνανέωσης τών δυνάμεών του παρουσιάζονταν πιό πιεστικά άπό ποτέ άλλοτε ένώ τό ζήτημα τού έφοδιασμού, σέ συνδυασμό μέ τίς δυσμενείς διπλωματικές έξελίξεις, πλησίαζε τό άδιέξοδο. Ή παθητική άναμονή δέν είχε τίποτα νά προσφέρει. Οί θέσεις καί οί δυνατότητες τού έχθρού, πού πλέον είχε στά χέρια του όλα τά πλεονεκτήματα, δέν μπορούσαν παρά νά βελτιώνονται μέ τό πέρασμα τού χρόνου. Τό μόνο πού άπέμενε λοιπόν ήταν ή έπίθεση. Ή άπόπειρα νά έκβιαστούν καταστάσεις καί ίσως νά προκύψει μιά άκτίνα έλπίδας πρός κάποιο άποδεκτό άποτέλεσμα. Παρά τή συζήτηση πού κατά καιρούς έχει γίνει γιά τή στρατηγική συγκέντρωση τών δυνάμεων τού ΔΣΕ πού έπέβαλε ό Ζαχαριάδης στήν προσπάθειά του νά μεταβάλει τήν άναμέτρ'ηση σέ τακτική, οί πληροφορίες πού έχουμε μαρτυρούν γιά τό άντίθετο. "Οταν στίς παραμονές τού χειμώνα ό ΔΣΕ άρχισε τήν προετοιμασία του γιά τίς χειμερινές επιχειρήσεις, τό κυριότερο πρόβλημα πού έπρεπε νά άντιμετωπιστεί ήταν ή διασπορά τών δυνάμεών του καί ή άπουσία ισχυρών συγκροτημάτων κρούσης σέ περίπου όλες τίς περιοχές τής δράσης του, έκτός ίσως άπό τό μέτωπο στό Βίτσι. Στά Δελτία τής Διευθύνσεως Πληροφοριών τού Γενικού 'Επιτελείου Στρατού1 άποτυπώνεται τό πρόβλημα τής διασποράς τού Δημοκρατικού

1. Τά δελτία αύτά, οσσ μπορούμε νά τά διασταυρώσουμε με άλλες πηγές, μαρτυρίες, ύπολογισμούς ή, πιό σπάνια, έγγραφα τού Δημοκρατικού Στρατού, παρουσιάζουν μιά σχετική άξιοπιστία. Μερικές φορές περιέχουν άνακρίβειες καί φαντασιώσεις πού μπορούν νά μάς οδηγήσουν -λανθασμένα- στήν άπόρριψη τής 156

Από τήν Καρδίτσα

στή

Φλώρινα

Στρατού άλλά καί τών προσπαθειών πού γίνονταν μετά τήν άπώλεια τού Γράμμου καί τίς μάχες οτό Βίτσι γιά τήν έπίτευξη στοιχειώδους έπιχειρηματικής συγκέντρωσης τών δυνάμεών του. Γιά τή δημιουργία σχηματισμών καί συγκροτημάτων τών όποιων ή άριθμητική δύναμη θά έπέτρεπε τήν άνάληψη έπιθετικών πρωτοβουλιών ένάντια στά οργανωμένα κέντρα τού άντιπάλου, δηλαδή οτίς πόλεις. Αμέσως μετά τή μάχη τού Γράμμου ή συνολική άριθμητική δύναμη τού Δημοκρατικού Στρατού ύπολογιζόταν στούς 21.400 μαχητές. Ά π ό αύτούς περίπου 2.700 δρούσαν στήν Πελοπόννησο καί 1.200 στή Στερεά 'Ελλάδα. Στήν εύρύτερη περιοχή τής Ηπείρου ύπήρχαν περίπου 2.500, μέ βασική συγκέντρωση τούς 1.300 ύπερασπιστές τής Μουργκάνας. Στούς 7.700 άντάρτες πού βρίσκονταν στή ζώνη εύθύνης τού Β' Σώματος Στρατοϋ τών κυβερνητικών, ξεχώριζαν ώς στρατηγικές συγκεντρώσεις οί 4.500 ώς 5.000 τής περιοχής τοϋ Βίτσι καί οί 1.200 τών περιοχών Άγραφα-Κόζιακας. Οί 7.700 άντάρτες τής Θράκης, καθώς καί τής Κεντρικής καί Ανατολικής Μακεδονίας, άπλωμένοι στό χώρο, δέν συγκροτούσαν άξιόλογα, άπό άριθμητική άποψη, συγκροτήματα. Χονδρικά, άπό τούς 21.400 άντάρτες, μόνο οί 7.500 -ποσοστό γύρω στό 35%- άνήκαν σέ μεγάλα, ενιαία συγκροτημένα σύνολα. Σέ στρατηγικές συγκεντρώσεις, μέ άλλα λόγια 2 Ή προσπάθεια συγκέντρωσης τών δυνάμεων σέ κάθε ζώνη δραστηριότητας τοϋ ΔΣΕ γίνεται έμφανής στά στοιχεία γιά τόν 'Οκτώβριο καί τόν αξιοπιστίας τους. Έτσι, στήν «Έκτίμησιν Καταστάσεων Συμμοριτών τής 10ης Νοεμβρίου» (ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 10, σ. 336), υπάρχει ή εκτίμηση ότι ό ΔΣΕ Πελοποννήσου («συμμορίται Πελοποννήσου» φυσικά κατά τό κείμενο) στρατολογούν δυνάμεις στήν Αθήνα καί ότι άνεφοδιάζονται μέ άεροπλάνα. Τό πρώτο ήταν άνακριβές, παρά τίς κάποιες άπόπειρες πού ύπήρξαν σέ παλαιότερες εποχές. Τό δεύτερο άναφέρεται σέ μιά γενική πεποίθηση τής εποχής. "Ισως προπαγανδιστικά, ίσως όμως καί πραγματικά, κυκλοφορούσε ή πεποίθηση ότι άεροπλάνα σέ νυκτερινές πτήσεις τροφοδοτούσαν τούς άντάρτες. Αύτή ή φαντασίωση είχε δύο βάσεις: ή πρώτη ήταν ό χερσαίος άποκλεισμός τοϋ Βερολίνου καί ή άπό άέρος τροφοδοσία του, πού είχε εξάψει τίς σχετικές μέ τήν πανταχού παρουσία τών άεροπλάνων δοξασίες. Ή δεύτερη ήταν ή πραγματική χρήση τοϋ έλληνικοϋ έναέριου χώρου, συχνά πάνω άπό τίς ζώνες τού άντάρτικου, άπό άεροπλάνα μισθωμένα άπό τήν κυβέρνηση τού Ισραήλ καί ισραηλιτικές οργανώσεις γιά μεταφορά εφοδίων στήν εμπόλεμη Παλαιστίνη. Ά ν όμως άφαιρέσουμε αύτά τά στοιχεία, οί πληροφορίες γιά τίς δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού παρουσιάζονται άκριβεϊς καί μέσα στό πλαίσιο αύτού πού υποψιαζόμαστε καί άπό ττζ μελέτη άλλων πηγών. Τά δελτία πού έχουν χρησιμοποιηθεί έδώ είναι τής 10ης Σεπτεμβρίου 1948, τής 10ης Νοεμβρίου καί τής 10ης Δεκεμβρίου. Βρίσκονται στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π, τόμος 10, ο. 318 κ.έ., 336 κ.έ., 346 κ.έ. 2. Διεύθυνσις Πληροφοριών, Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατοϋ, «Δελτίο Πληροφοριών, 10-9-1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 10, σ. 318. 157


Νοέμβριο. Στήν Πελοπόννησο, τόν 'Οκτώβριο οί άριθμοί τών άνταρτών ήταν σχεδόν όμοια κατανεμημένοι στίς διάφορες ορεινές ζώνες τής περιοχής. Τόν Νοέμβριο, όμως, στή Γορτυνία είχαν συγκεντρωθεί 1.850 άπό τούς 3.300 άντάρτες τής χερσονήσου, δημιουργώντας μιά ισχυρή δύναμη κρούσης. Στή Στερεά Ελλάδα, τόν Νοέμβριο, παρά τή μείωση τού συνολικού άριθμού τών άνταρτών -άπό 1.800 σέ 1.700- τό 60% τής συνολικής δύναμης φαίνεται νά συγκεντρώνεται στό βορρά, στήν περιοχή τών νότιων 'Αγράφων, προφανώς γιά νά συμμετάσχει στίς έπιχειρήσεις κατά τών θεσσαλικών πόλεων. Τήν ίδια περίοδο, οί συγκεντρωμένοι στήν περιοχή τών Αγράφων -οροπέδιο Νευρουπόλεως- άντάρτες υπερδιπλασιάζονται - έφθασαν τούς 3.240 τόν Νοέμβριο άπό 1.150 τόν 'Οκτώβριο. Ή μεγαλύτερη στρατηγική συγκέντρωση τού ΔΣΕ παρέμενε έκείνη τού θύλακα στό Βίτσι μέ 5.500 μαχητές. Χονδρικά, τόν 'Οκτώβριο 11.700 άντάρτες άπό σύνολο 25.500 -ποσοστό 46%- βρίσκονταν σέ συγκεντρώσεις μεγαλύτερες τών χιλίων μαχητών. Τόν Νοέμβριο ό άριθμός αύτός περιλάμβανε 15.500 άντάρτες σέ σύνολο 25.000, δηλαδή ποσοστό 62%.' Ή προσπάθεια συγκέντρωσης δυνάμεων φάνηκε στό τέλος τού μήνα νά άποδίδει καρπούς, γεγονός πού σήμαινε ότι οί επιθέσεις τοϋ χειμώνα, ή νέα άντεπίθεση τού Δημοκρατικού Στρατού, μπορούσαν έπιτέλους νά ξεκινήσουν. 'Οπωσδήποτε όμως, καί άξίζει νά σημειωθεί αύτό, ή συγκέντρωση δυνάμεων πού πραγματοποιούσε ό Εθνικός Στρατός, όσον άφορα τίς μονάδες έκοτρατείας καί όχι τά στατικά τμήματα καί τίς φρουρές, ήταν, σέ ποσοστό, σαφώς καλύτερη.

Τά χαρακτηριστικά τών έπιχειρήσεων Επρόκειτο γιά έπιχειρήσεις στήν καρδιά τού χειμώνα. Ό τελευταίος ύπολογιζόταν νά είναι ό βασικός σύμμαχ'ος τών μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατού στή ριψοκίνδυνη έπιχείρησή τους. Ό χαμηλός καιρός, οί ομίχλες καί οί χιονοθύελλες κάλυπταν τίς κινήσεις τών μάχιμων τμημάτων, περιόριζαν τήν άπό άέρος άπειλή καί καθιστούσαν δύσκολη τήν κίνηση τών έχθρικών μηχανοκίνητων πού θά έπιχειρούσαν νά άποκόψουν τίς φάλαγγες τών άνταρτών. Περιόριζε έπίσης τίς ένέδρες στά δύσκολα περάσματα, καθώς οί μονάδες τού 'Εθνικού Στρατού στήν κακοκαιρία είχαν τήν τάση νά καταφεύγουν σέ προστατευμένους τόπους. Οί ίδιες, όμως, αύτές σκληρές κλιματικές συνθήκες ήταν έκτός άπό σύμμαχος καί άδυσώπητος έχθρός. Ό Δημοκρατικός Στρατός στή μετακίνησή

3. Διεύθυνσις Πληροφοριών, Γενικόν 'Επιτελείον Στρατού, «Δελτίο Πληροφοριών, 10-12-1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÔJI., τόμος 10, σ. 346. 158


του χρησιμοποιούσε ορεινά καί δύσβατα δρομολόγια, σέ μεγάλο υψόμετρο τίς περισσότερες φορές. Ή έπιβίωση έκεΐ δέν ήταν εύκολη, ή μετακίνηση άκόμη δυσκολότερη. Τήν ήμέρα οί μονάδες έπρεπε νά παραμένουν άθέατες, στή «λούφα», όπου τό άναμμα φωτιάς σπάνια ήταν δυνατό. Τή νύχτα έρχόταν ή ώρα τής πορείας. Οί φάλαγγες έπαιρναν τή μορφή άτέλειωτων κορδονιών άνθρώπων καί ζώων, όπου ό καθένας είχε τή βαριά εύθύνη νά μήν χάσει τόν προπορευόμενο. Μέσα στό σκοτάδι καί τό χιόνι, ή χειρότερη καταστροφή ήταν τό ξέκομμα τής φάλαγγας. Οί μαχητές έβαζαν συνήθως ένα σημάδι οτήν πλάτη τους, σημείο άναφοράς γιά νά άκολουθεΐ ό έπόμενος. Καρφίτσωναν ένα χαρτί ή ένα ύφασμα πού νά ξεχωρίζει όταν τό άσπρο τού χιονιού σκέπαζε τά πάντα. Στά δύσκολα περάσματα, όταν ή ορατότητα έπεφτε στό μηδέν, οί μαχητές έπρεπε νά κρατούν τόν μπροστινό τους άπό τό σακίδιο ή τά ρούχα. Τά παγωμένα νερά τών νεροσυρμών, τών ποταμών καί τών καναλιών ήταν ό χειρότερος άντίπαλος. Καθώς δέν υπήρχε ή παραμικρή δυνατότητα νά χρησιμοποιηθούν γέφυρες ή άλλα μέσα, οί μαχητές έπρεπε νά μπούν μέσα στό νερό ώς τή μέση ή, μερικές φορές, ώς τή μασχάλη. Στήν έξοδο τό κρύο τής νύχτας πάγωνε τά ρούχα, καθιστώντας προβληματική τήν όποια κίνηση. "Ακόμη χειρότερα, όταν τό πέρασμα αύτό γινόταν στή διάρκεια ή άμέσως πρίν άπό τήν έμπλοκή, ό οπλισμός δέν λειτουργούσε. Τό νερό πάγωνε στούς μηχανισμούς τών όπλων καί τά πάντα πάθαιναν έμπλοκή καί άφλογιοτία. Σέ άλλες περιπτώσεις, στά ορεινά καί έπικίνδυνα μονοπάτια, οί νεροσυρμές άλλά καί τό χιόνι τό ίδιο πάγωναν καί δημιουργούσαν πλάκες άπό πάγο, πάνω οτίς όποιες τό περπάτημα ήταν ριψοκίνδυνη ύπόθεση. Τό χειρότερο ήταν γιά τά φορτωμένα μουλάρια "Αν κάποιο άπό αύτά γλιστρούσε κι έπεφτε, τό άνασήκωμά του ήταν μιά πολύ δύσκολη έπιχείρηση. "Αν μάλιστα χρειαζόταν τό ξεφόρτωμα τού ζώου καί τό ξαναδέσιμο τού φορτίου, τότε, έκτός άπό τόν κόπο καί τόν κίνδυνο, προσετίθετο ή καθυστέρηση, πού ήταν άκόμη μεγαλύτερος εχθρός. Ή φάλαγγα δέν μπορούσε νά περιμένει. Γιά νά προλάβουν τέτοιες καταστάσεις, οί άντάρτες, στά δύσκολα σημεία, έστρωναν στόν πάγο τίς κουβέρτες, μερικές φορές τίς χλαίνες τους τίς ίδιες, γιά νά πατήσουν μέ άσφάλεια τά φορτωμένα ζώα 4 Ή κούραση, ώς τά όρια τής άπόλυτης έξάντλησης, συνόδευε πάντα τίς μετακινήσεις τών μεγάλων φαλαγγών τού Δημοκρατικού Στρατού. Στίς άτέλειωτες ώρες τής μετακίνησης, οί προσηλωμένοι στήν πλάτη τού μπροστινού τους μαχητές έπεφταν συχνά σέ κατάσταση λήθαργου, μέσα σέ ωκεανό παραισθήσεων. Πολλοί ισχυρίζονταν ότι κοιμούνταν περπατώντας, έ-

4. Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας. Χρονικό, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1999 (α' έκδοση Αύγουστος 1949), α 21. 159


βλεπαν μάλιοτα καί πολύπλοκα όνειρα Ή άπόοταση άνάμεσα οτά φαινόμενα πού προκαλούσε ή κούραση καί σε έκεϊνα πού προκαλούσε ή ύποθερμία -τό πάγωμα καί ή άρχή τής γενικευμένης ψύξης- ήταν σχετικά μικρή. Μόνο πού ή δεύτερη κατάσταση γρήγορα οδηγούσε στήν πτώση καί άπό κει στό θάνατο. Σέ αύτές τίς καταστάσεις, κανένα πρόβλημα δέν ήταν προσωπικό, ούτε ό θάνατος. Ή πτώση κάποιου σήμαινε καί άποκοπή τής φάλαγγας, άναταραχή σέ ολόκληρη τήν πορεία καί κίνδυνο γιά όλους. Όλοι λοιπόν πρόσεχαν μέσα σ' αύτόν τό χαλασμό γιά τίς έπικίνδυνες ένδείξεις. Κάποιοι βιολογικοί δείκτες έπεσήμαιναν, άκόμη καί στήν κατάσταση τού λήθαργου, οτιδήποτε τό άφύσικο: εναν άσυνήθιστο θόρυβο, τρέκλισμα καί άστάθεια στό περπάτημα τοΰ μπροστινού. Έτσι, ή φάλαγγα, μέσα στό λευκό τού τοπίου καί στό σκοτάδι τής νύχτας, γινόταν ένα συμπαγές σώμα. Προχωρούσε χωρίς (ρώτα μέσα στήν άπόλυτη σιγή, όπου τό μόνο πού άκουγόταν ήταν τό βάδισμα -καλύτερα τό σύρσιμο τών ποδιών, κάθε βήμα ήταν άνιχνευτικό, καθώς κανείς δέν έβλεπε πού πατούσε- καί τό σπάσιμο τών κλαδιών. Μπροστά άνοιγαν δρόμο οί οδηγοί καί μιά όμάδα γερών μαχητών πού άντιμετώπιζαν πρώτοι τίς δυσκολίες τής διαδρομής, έπέλεγαν καί καθάριζαν -στό μέτρο τού δυνατού- τό δρόμο. Ή δουλειά τους ήταν έξαντλητική καί ήταν οί μόνοι πού είχαν δικαίωμα άντικατάστασης μετά άπό λίγες ώρες προσπάθειας. Καί όμως, ό χειμώνας ήταν σύμμαχος. Ή μεγάλη διάρκεια τής νύχτας πρόσφερε περισσότερες ώρες έλεύθερης κίνησης στίς μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού ένώ ή ομίχλη βελτίωνε άκόμη περισσότερο τίς δυνατότητες άπόκρυψης καί αιφνιδιασμού τού άντιπάλου. Οί ένέδρες καί οί παγιδεύσεις τού έχθρού ήταν έπίσης σπανιότερες. Οί τοπικές μονάδες, οί έξοπλισμένοι άγρότες, οί Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου (MAY) σπάνια άφηναν τά χωριά καί τίς πόλεις γιά νά μετάσχουν σέ έπιχειρήσεις καί «παγάνες». Αύτό στερούσε άπό τούς άντιπάλους καλούς γνώστες τής περιοχής καί τού έδάφους. Έτσι, τά διάσελα, τά ορεινά πΓεράσματα, έμεναν έλεύθερα, μέ μόνο έμπόδιο τίς σκληρές καιρικές συνθήκες. Ακόμη καί στίς παρυφές τών πόλεων οί περιπολίες ήταν πιό άραιές καί τά φυλάκια μπορούσαν πολλές φορές νά αιφνιδιαστούν καί νά πιαστούν στόν ύπνο. Τό κρύο άνάγκαζε τίς σκοπιές νά έγκαταλείπουν τίς θέσεις καί τήν έπαγρύπνησή τους καί νά καταφεύγουν στά προφυλαγμένα καί τά ζεστά. Στό κάτω κάτω, γιά τούς στρατιώτες τού κυβερνητικού στρατού ό χρόνος τού πολέμου περνούσε συνήθως μέ τήν άτέλειωτη καί άκαρπη άναμονή. Δέν έρχονταν κάθε βράδυ οί άντάρτες! ΤΗταν δύσκολο μέσα σέ τέτοιες συνθήκες νά κρατά κανείς σέ διαρκή έγρήγορση καί σέ πλήρη συναγερμό έναν ολόκληρο στρατό. Ή αύτοπεποίθηση πού έδιναν τά βαρέα όπλα, τά τεθωρακισμένα καί οί ολοένα καί πιό σύνθετες οχυρώσεις ήταν κακός σύμβουλος γιά τή διατήρηση τής προσοχής. Στό τέλος τών έπίμονων καί βασανιστικών πορειών περίμενε ένας άντί160


παλος ξεκούραστος, σχεδόν πάντοτε ισχυρότερος. Ή άπαραίτητη γιά τόν επιτιθέμενο ύπεροχή σέ άριθμούς καί σέ μέσα, τρία πρός ένα, όπως τή θεωρούν άναγκαία τά στρατιωτικά έγχειρίδια, δέν ήταν δυνατόν νά έπιτευχθεϊ άπό τούς άντάρτες. Οί άριθμοί τών μαχητών πού μπορούσαν νά έξοικονομηθούν καί νά σταλούν σ' αύτές τίς μακρινές νυκτερινές διεισδύσεις δέν ήταν δυνατόν νά ξεπερνούν ορισμένα στενά όρια Ή δέ διάταξή τους στό πεδίο τής μάχης δέν μπορούσε νά είναι συγκεντρωτική, νά προσανατολίζει δηλαδή τόν όγκο τών δυνάμεων πρός τόν κύριο στόχο. Οί βάσεις τού έχθρού, οί έφεδρειες του βρίσκονταν πάντα κοντά καί μπορούσαν μέ ευχέρεια νά μετακινηθούν μέ τά μηχανοκίνητα μέσα τους. Πρίν άρχίσει λοιπόν ή σύγκρουση, οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού έπρεπε νά άπλωθούν στό χώρο, νά καταλάβουν τά έπίκαιρα υψώματα καί νά στήσουν ένέδρες σέ περάσματα, γέφυρες καί κάθε τακτικά έπικίνδυνο σημείο. Κάθε μονάδα πού κατευθυνόταν πρός αύτό τό περίπλοκο δίχτυ πού άπέκλειε, «κλείδωνε» τόν τόπο, άδυνάτιζε άντίστοιχα τήν κύρια αιχμή κρούσης. Ή ιδανική ισορροπία άνάμεσα στίς δύο προτεραιότητες δέν βρέθηκε ποτέ καί ή συνηθέστερη άδυναμία πού οί μετά τή μάχη κριτικές διαπίστωναν όσον άφορα τούς ήγήτορες ήταν ή μή σωστή κατανομή τών δυνάμεων άνάμεσα σέ αύτές. Οπωσδήποτε, ή τυχόν εύρεση μιάς χρυσής τομής στό πρόβλημα σέ κάθε περίσταση θά άγγιζε τά όρια τοϋ θαύματος. Όσον άφορα τά διατιθέμενα μέσα, ή δυσαναλογία τών δυνάμεων γινόταν περισσότερο άπό αισθητή. "Οπως θά περίμενε κανείς, οί όροι προσέγγισης τού Δημοκρατικού Στρατού στούς στόχους του δέν έπέτρεπαν τή μεταφορά σημαντικού άριθμού βαρέων όπλων, πολύ δέ περισσότερο άπεριόριστες ποσότητες πυρομαχικών. Τό άντίθετο ίσχυε γιά τόν άντίπαλο, πού συσσώρευε -ώς τήν υπερβολή- στίς οχυρωμένες ζώνες τών πόλεων βαρέα όπλα καί έπαρκέστατες ποσότητες πυρομαχικών. Στή Νάουσα, μέσα στήν πόλη καί γύρω στά φυλάκια, γιά μιά παρατακτή δύναμη περίπου χιλίων άνδρών υπήρχαν 4 πυροβόλα (μέ 3.000 βλήματα - 7 5 0 γιά κάθε πυροβόλο!), 15-20 όλμοι, 20 πολυβόλα, 110 οπλοπολυβόλα καί περίπου 30 τεθωρακισμένα5 Στό Καρπενήσι γιά χίλιους πεντακόσιους ύπερασπιστές -συμπεριλαμβανομένων τών υπηρεσιών, τών MAY καί τών άλλων ένοπλων, τής Χωροφυλακής κ λ π - ύπήρχαν περίπου 30 όλμοι καί 15 βαριά πολυβόλα.6 Αύτή ή πληθώρα τών μέσων προκαλούσε σημαντικές παρενέργειες. Οί κυ-

5. ΓΕΣ, Διεύθυνσις Α1/4, «Έκθεσις έπί τής επιθέσεως κατά τής Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 77-79. ΔΣΕ, Βλαντάς Δ., Σκοτίδας, υποστράτηγοι ΔΣΕ, «Έκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσσας καί γιά τόν ελιγμό (8-18/1/1949)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 95-96 δυνάμεις κυβερνητικών, σ. 97 λάφυρα σέ ΔΣΕ. 6. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς εποποιίας. Ό ΔΣΕ στή Ρούμελη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, σ. 179, 193. 161

'Ιστορία τού έλληνιχοϋ

Εμφύλιου

Πολέμου

βερνητικές δυνάμεις έπένδυαν υπέρμετρα οτίς σταθερές καί οχυρωμένες βάσεις πυρός καί βάσιζαν τίς ενέργειες τους στά μαζικά πυρά. Μέ τόν τρόπο αύτό ένεργούσαν στατικά καί δέν μπορούσαν νά άπαντήσουν μέ ευελιξία στίς διεισδύσεις καί τίς τυχόν έπιτυχίες τών έπιτιθεμένων. Αύτό δέν σήμαινε ότι οί διεισδύσεις στήν οχυρωμένη περίμετρο τών πόλεων ήταν εύκολη υπόθεση. Μετά άπό πολλούς μήνες συγκρούσεων ή άμυντική προετοιμασία καί οργάνωση βασιζόταν σέ άρκετή πείρα Τά ναρκοπέδια καί τά συρματοπλέγματα έκλειναν όλες τίς επικίνδυνες προσβάσεις ένώ ή τέχνη τών παγιδεύσεων, με σύρμα καί χειροβομβίδες, έκτός άπό τούς κινδύνους καί τίς άπώλειες πού προκαλούσε, έδινε έναν πρώτο συναγερμό στά φυλάκια καί στίς φρουρές. Μέσα στίς πόλεις, οί άνάγκες φύλαξης δέν άκολουθούσαν πάντα ένα ορθολογικό σχέδιο. Διέκρινε κανείς τήν άνάγκη προάσπισης τού κρατικού κύρους, μέ τή φύλαξη τών διοικητικών καί τών δικαστικών κτιρίων καθώς καί τών οικονομικών έφορειών. Ή άνάγκη αύτή άπορροφούσε τίς έφεδρειες τών άμυνομένων άλλά, ταυτόχρονα, έθετε τούς έπιτιθεμένους μέσα σέ έναν λαβύρινθο μέ άναρίθμητους στόχους καί άπειλές. Ή διάρθρωση τής άμυνας μέ τόν τρόπο πού είδαμε στά προηγούμενα προκαλούσε τήν έπιμήκυνση τών επιθετικών έπιχειρήσεων. Ή κατάληψη διαδοχικών κέντρων άντίστασης όχι μόνο άπαιτούσε τόν άναγκαϊο χρόνο γιά τήν αναδιοργάνωση καί άναδιάταξη τών έπιτιθεμένων άπό στόχο σέ στόχο, άλλά συχνά έπέβαλλε καί τροποποιήσεις στήν τακτική άλλά καί σημαντικές προκαταρκτικές έργασίες. Έπειδή συνήθως οί έξωτερικές προσβάσεις βάλλονταν άπό οργανωμένα πυρά, οί μονάδες τού ΔΣΕ έπρεπε νά δημιουργήσουν προσβάσεις έσωτερικές, διαμέσου τών αύλών καί τών άκάλυπτων χώρων τών σπιτιών ή μέ τή διάτρηση τών τοίχων πού χώριζαν τά κτίρια. Ή έπανάληψη τού σεναρίου αύτού μέ τροποποιήσεις καί άναγκαστικές δόσεις αύτοσχεδιασμού καί έφευρετικότητας σέ κάθε σημείο άμυνας μεγάλωνε τόν άναγκαϊο χρόνο καί κατά συνέπεια πολλαπλασίαζε τούς κινδύνους. Ό Δημοκρατικός Στρατός έπρεπε πάντα νά έχει στό νού του τή διαδικασία άπαγκίστρωσης, τόν «ελιγμό» όπως λεγόταν, καθώς οί μηχανοκίνητες δυνατότητες τοϋ άντιπάλου μπορούσαν νά κατασκευάσουν κυκλωτικούς κλοιούς σέ κοντινή ή μακρινή άκτίνα Πραγματικά ή πλέον έπικίνδυνη γιά τόν ΔΣΕ ώρα ήταν έκείνη τής άπαγκίστρωσης. Σέ περίπτωση έπιτυχίας τής έπιχείρησης, οί μονάδες κρούσης έπρεπε άναγκαστικά νά μετατραπούν σέ μονάδες συνοδείας ή καί μεταφορών άκόμη, καθώς έπρεπε νά μεταφερθούν μακριά άπό τό πεδίο τής σύγκρουσης υλικά άλλά καί έπιστρατευμένοι. Οί τελευταίοι, έκτός τοϋ ότι ήταν άσταθεΐς στή συμπεριφορά τους, ιδιαίτερα σέ στιγμές δυσκολιών, ήταν έπιπλέον άμαθοι στίς άτελείωτες πορείες καί τούς κανονισμούς τους καί, ώς έπί τό πλείστον, άκατάλληλα ντυμένοι καί έφοδιασμένοι. 'Ιδιαίτερα τά νεαρά κορίτσια προφανώς δέν διέθεταν στολές εκστρατείας γιά τίς κρίσι162


μες ώρες καί έφευγαν μέ ροϋχα, μέ φορέματα άστικά, τελείως άκατάλληλα γιά τίς περιστάσεις. Σέ αύτές τίς δυσκολίες έπρεπε νά προστεθεί καί μιά σοβαρότερη, δηλαδή ή μεταφορά τών τραυματιών. Τό άποτέλεσμα όλων αύτών ήταν ή μετατροπή τών μονάδων τού ΔΣΕ σέ δυσκίνητα σύνολα, άκριβώς τήν ώρα πού ό άντίπαλος έπιχειρούσε νά άποκόψει τίς άποχωρούσες άπό τό πεδίο τής μάχης δυνάμεις καί ή ικανότητα γρήγορης κίνησης καί έλιγμού ήταν περισσότερο άπό ποτέ άπαραίτητη. Ή μαχητικότητα τών μονάδων μειωνόταν καί άπό τό γεγονός ότι, μετά άπό μία μεγάλη καί παρατεταμένη έπιχείρηση, είχαν σέ μεγάλο βαθμό καταναλώσει τά πυρομαχικά τους, μέ άποτέλεσμα νά μήν είναι συνήθως σέ θέση νά προβούν σέ πολύωρες συγκρούσεις. Τό τελικό άποτέλεσμα ήταν ή άξιοποίηση τής έπιτυχίας νά περιορίζεται σέ μεγάλο ποσοστό, καθώς πλήθαιναν οί άπώλειες, μικρό ή μεγάλο ποσοστό τών έπιστρατευμένων διέρρεε ή έγκαταλειπόταν καί -άνάλογα μέ τήν περίπτωση- ποσότητες ύλικών έπρεπε νά έγκαταλειφθούν. Μάλιστα, σέ περίπτωση άποτυχίας τής κύριας έπίθεσης, τό πρόβλημα γινόταν πιό σύνθετο, καθώς ή πίεση άπό τίς έχθρικές μονάδες πού είχαν δεχθεί τήν επίθεση καί δέν είχαν εξουδετερωθεί ήταν άμεση, πράγμα πού έμπόδιζε άκόμη καί τήν πιό στοιχειώδη άναδιοργάνωση καί τόν προγραμματισμό. Ενώ οί όροι τής έπιτυχίας ήταν τρομερά δύσκολο νά έπιτευχθούν, ή καταστροφή βρισκόταν μόλις ένα βήμα μακριά. Τό πικρό αύτό μάθημα τό πλήρωσε ό Δημοκρατικός Στρατός στή μεγαλύτερη έπιχείρησή του: στή μάχη τής Φλώρινας. Ή διατήρηση τής συνοχής καί τής μαχητικότητας τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού στίς πολυήμερες διεισδύσεις κάτω άπό τίς άντίξοες συνθήκες πού περιγράψαμε προκαλεί έρωτηματικά. Τό χειμώνα τού 1948 -1949, οί άντάρτες μόνο έν μέρει ήταν έθελοντικός στρατός" ένα σημαντικό ποσοστό τους είχε έπιστρατευθει μέ τρόπους πού δέν ήταν πάντα οί καλύτεροι. Σημαντικό ποσοστό, πού έφθοίνε, άνάλογα μέ τίς μονάδες, ώς τό 25 καί τό 30%, ήταν γυναίκες, νεαρά κορίτσια γιά τήν άκρίβεια. Πολλοί άπό τούς άντάρτες κατάγονταν άπό άλλες περιοχές -τό χειμώνα αύτό είχαν συρρεύσει στό Βίτσι καί τόν Γράμμο ένοπλοι ή άοπλοι άπό τή Ρούμελη, τή Θεσσαλία, τήν Κεντρική Μακεδονία, τή Θράκη- καί ελάχιστα γνώριζαν τόν τόπο καί τίς ίδιαιτερότητές του. Ή έκπαίδευση ήταν πρόχειρη, κυρίως θεωρητική, καθώς δέν περίσσευαν ούτε οί έγκαταστάσεις ούτε τά όπλα ούτε τά πυρομαχικά ούτε ό χρόνος. Ή συνοχή καί ή ούσιαστική γνωριμία μέ τήν τέχνη τού πολέμου γινόταν μέσα στίς άτελείωτες πορείες καί στίς έπιχειρήσεις. Καί όμως, στηριγμένος σέ αύτές τίς σαθρές βάσεις, ό ΔΣΕ πραγματοποίησε μερικά άπό τά σημαντικότερά του έπιτεύγματα.

163

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 35 Καρδίτσα καί Νάουοα Ή μάχη της Καρδίτσας (12-13 Δεκεμβρίου 1948) Στό οροπέδιο τής Νευρούπολης καί στόν ορεινό όγκο τών 'Αγράφων βρέθηκαν συγκεντρωμένες, στίς αρχές Δεκεμβρίου τοΰ 1948, σημαντικές δυνάμεις τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Οί πολύμηνες έμπλοκές τών κύριων δυνάμεων τοΰ 'Εθνικού Στρατού στίς συγκρούσεις τού Γράμμου καί τό γεγονός ότι ή περιοχή βρισκόταν στή ζώνη εύθύνης τού Β' Σώματος Στρατού τόν καιρό τής έμπλοκής τού τελευταίου στίς συγκρούσεις τού Βίτσι είχαν δώσει στόν ΔΣΕ τής Θεσσαλίας τόν άπαραίτητο γιά τήν άναδιοργάνωσή του χρόνο. Οί άνεφοδιασμοί του στήν κεντρική Πίνδο τό καλοκαίρι καί οί διεισδύσεις πού πραγματοποίησε διαδοχικά σέ περιοχές τίς όποιες είχε παλαιότερα έγκαταλείψει άπλωσαν τήν έδαφική παρουσία του, μεγάλωσαν τίς δυνατότητες άνεφοδιασμού καί, κατά συνέπεια, τίς τακτικές του δυνατότητες. Στήν περιοχή τής Καρδίτσας συγκεντρώθηκαν δυνάμεις τής I μεραρχίας (τού Γιώτη), διαρθρωμένες στήν 192η ταξιαρχία (μέ τρία τάγματα) καί τήν 138η ταξιαρχία (μέ ένα τάγμα καί μία διλοχία). Στή σύνθεση τής μεραρχίας συμμετείχε άκόμη ή Σχολή 'Αξιωματικών τού ΚΓΑΝΕ. Στά "Αγραφα καί στήν κοιλάδα τού Κλειτσού βρισκόταν άκόμη ή II μεραρχία τού ΔΣΕ (τού Διαμαντή), πού διέθετε τήν 144η ταξιαρχία (μέ τρία τάγματα), τήν 126η καί τήν 172η, μέ ένα τάγμα ή καθεμία. 'Υπήρχε άκόμη ή ταξιαρχία ιππικού μέ δύο έπιλαρχίες πολύ περιορισμένης δύναμης. Οί πηγές τού 'Εθνικού Στρατού έκτιμούσαν τήν άριθμητική δύναμη όλων αύτών τών μονάδων σέ 3.000 μαχητές -έκτίμηση τής Χωροφυλακής- ή σέ 2.250 πεζούς καί 300 έφιππους μαχητές -σύμφωνα μέ τήν έκτίμηση τής Έθνοφρουράςχωρίς όμως οί άριθμοί αύτοί νά μπορούν νά έπιβεβαιωθούν μέ άκρίβεια ούτε νά υποστηριχθούν άπό τούς ύπολογισμούς.1 1. α) Αναφορά Διοικήσεως Χωροφυλακής Καρδίτσης, 14.12.1948, β) Διοίκησις 165

'Ιστορία τού έλληνιχοϋ Εμφύλιου

Πολέμου

'Αντίθετα, οί δυνάμεις τής φρουράς τής πόλεως είναι γνωοτές με ακρίβεια. Εκτός άπό τό στρατηγείο - τ ό Τακτικό Στρατηγείο 'Εθνοφρουράς Καρόίτσης, ΤΣΕΚ- καί τά τμήματα Διαβιβάσεων, υπήρχαν στήν πόλη, τό βράδυ τής 11ης Δεκεμβρίου, οί άκόλουθες δυνάμεις: Ή διοίκηση καί ένας λόχος τοϋ 15 ΕΤΠ (16 άξιωματικοί καί 185 οπλίτες) Οί 1η καί 9η έφιππες ίλες (12 άξιωματικοί καί 200 οπλίτες) Ή διοίκηση καί μία διλοχία τοϋ 612 τάγματος πεζικού τής 77ης ταξιαρχίας (13 άξιωματικοί καί 280 οπλίτες) "Ενας ούλαμός άναγνωρίσεως με τέσσερα τεθωρακισμένα οχήματα (1 άξιωματικός καί 10 οπλίτες) "Ενας ούλαμός τής Δ' πυροβολαρχίας τού 101 συντάγματος πεδινού πυροβολικού μέ δύο πυροβόλα τών 25 λιβρών (2 άξιωματικοί καί 30 οπλίτες) "Ενας ούλαμός όλμων 4,2 (107 χλστ.) μέ δύο όλμους (1 άξιωματικός, 9 οπλίτες) Διοίκηση καί δύναμη Χωροφυλακής (4 άξιωματικοί καί 86 οπλίτες) ΜΕΑ (1 άξιωματικός καί 40 οπλίτες) Γενικό σύνολα 50 άξιωματικοί καί 840 οπλίτες.2 Εκτός άπό τίς δυνάμεις τής φρουράς τής πόλης, ή έπίθεση έναντίον της προκάλεσε, όπως ήταν έπόμενο, γενικό συναγερμό τών δυνάμεων τοϋ 'Εθνικού Στρατού στήν εύρύτερη περιοχή τής Θεσσαλίας. 'Ενισχύσεις κινήθηκαν μέσα στίς πρώτες ώρες τών συγκρούσεων καί όλη τήν έπόμενη ήμέρα άπό τή Λάρισα, τό Τσιότι, τά Τρίκαλα, τό Μουζάκι. Οί δυνάμεις αύτές περιλάμβαναν άρματα μάχης καί τεθωρακισμένα, περίπου ένάμισι πλήρες τάγμα πεζικού καθώς καί έφιππα τμήματα Οί περισσότερες άπό αύτές τίς μονάδες κατάφεραν νά φθάσουν στή,ν πόλη τήν επομένη τής έπίθεσης καί νά πάρουν μέρος στίς μάχες.3 Τό σχέδιο τού Δημοκρατικού Στρατού γιά τήν έπίθεση έναντίον τής πόλης τής Καρδίτσας άκολουθοϋσε τίς βασικές, περίπου άναγκαστικές, άρχές πού προαναφέραμε. Ή προσέγγιση τών θέσεων έξόρμησης άπό τίς δυνάμεις κρούσης έγινε όσο τό δυνατόν πιό άθόρυβα ένώ, ταυτόχρονα, οί μονάδες πού είχαν άναλάβει τήν προστασία τής έπίθεσης άπό τυχόν παρεμβάσεις Εθνοφρουράς Θεσσαλίας, «Συνοπτική Έκθεσις έπί τών γεγονότων Καρδίτσης, 12-13 Δεκεμβρίου 1948, 20 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 11, σ. 368-382. 2. Διοίκησις Εθνοφρουράς Θεσσαλίας, «Συνοπτική Έκθεσις έπί τών γεγονότων Καρδίτσης; 12-13 Δεκεμβρίου 1948, 20 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 373. 3. Στό ίδιο, σ. 374-375. 166

Καρδίτσα

καί

Νάουσα

ένισχύσεων απλώθηκαν στόν κάμπο. Τό ίδιο έπραξαν καί τά τμήματα πού είχαν άναλάβει τήν προστασία τής άποχώρησης τών έπιτιθέμενων δυνάμεων μετά τήν ολοκλήρωση τής έπιχείρησης. 'Επρόκειτο γιά ιδιαίτερα σύνθετες καί περίπλοκες κινήσεις καί τό γεγονός ότι σέ μεγάλο ποσοστό πραγματοποιήθηκαν χωρίς ή φρουρά νά τίς άντιληφθεϊ οφειλόταν όχι μόνο στήν τεχνική καί τίς ικανότητες τών άνταρτών άλλά καί στήν άπροθυμία τών περιπόλων -έφιππων κυρίως- τής φρουράς νά καλύψουν μέ έπάρκεια τό χώρο άνίχνευσης πού τούς είχε άνατεθεϊ. Ή έπίθεση ήταν καί αύτή μιά ιδιαίτερα σύνθετη έπιχείρηση. 'Εκδηλώθηκε άργά τό βράδυ, περίπου στίς δέκα, τής 11ης Δεκεμβρίου. Τά τμήματα κρούσης είχαν πλησιάσει όσο τό δυνατόν περισσότερο τούς στόχους τους, στήν έξωτερική περίμετρο τής πόλης, ένώ όσα προορίζονταν γιά διείσδυση μέσα άπό τήν έξωτερική γραμμή άμυνας καί τά γύρω άπό τήν πόλη φυλάκια είχαν ήδη προσανατολιστεί πρός τά διάκενα τού άμυντικού συστήματος. Τό τελευταίο ήταν οέ σημαντικό βαθμό ένισχυμένο άπό οχυρές θέσεις, συρματοπλέγματα, ναρκοπέδια καί παγιδεύσεις. Τό πρόβλημα ήταν ή έκτασή του. Ή έκταση τής πόλης ήταν σχετικά διογκωμένη έξαιτίας τών καταυλισμών τών «συμμοριοπλήκτων».·1 Ταυτόχρονα, τό σχέδιο άμυνας έπρεπε νά λάβει ειδικά μέτρα προστασίας γιά έργα καί σημεία πού βρίσκονταν στίς παρυφές τής πόλης. 'Εκτός άπό άποθήκες καί κάποια έργοστάσια, τά έργα αύτά περιλάμβαναν τά ύποχρεωτικά σημεία διέλευσης, γέφυρες στά άποστραγγιστικά κανάλια, έργα τής σιδηροδρομικής γραμμής, ευπρόσβλητα σημεία στούς βασικούς οδικούς άξονες κλπ. Συγκρίνοντας τή δύναμη τής φρουράς μέ τήν έκταση τής πρός υπεράσπιση περιμέτρου, μπορούμε νά έκτιμήσουμε τή σημασία τών νεκρών ή έστω τών άδύνατων τομέων τής άμυνας.5 Τομείς πού έπέτρεψαν τή γρήγορη διείσδυση τών μονάδων εφόδου τού Δημοκρατικού Στρατού μέσα στήν πόλη πρίν άκόμη καταρρεύσει τό έξωτερικό σύστημα άμυνας.

4. Σέ λίγο μεταγενέστερη «Έκθεση» τοϋ Εθνικού Στρατοϋ γιά τήν άμυνα τής πόλης τής Καρδίτσας, ή πρός άμυνα περίμετρος τής πόλης υπολογίστηκε σέ περίπου 12 χιλιόμετρα Ή εικόνα δέ τών προαστίων τής πόλης παρουσιαζόταν ώς έξής: «Ή Καρδίτσα άποτελεϊ τό κέντρον συρροής τών συμμοριοπλήκτων τής περιοχής. Περιφερειακώς, εις τά κράσπεδα τής πόλεως, διαμένουν έντός παραπηγμάτων, καλυβών, σκηνών, άνω τών 20.000 άτόμων. Ούτοι άποτελούν μίαν συνεχήν πηγήν πληροφοριοδοτήσεως τών συμμοριτών, διότι καίτοι θύματα τούτων έχουν συνδέσμους μετ' αύτών. Ή έκκαθάρισις τούτων άποτελούσα έργον τής Χωροφυλακής ούδόλως έχει συντελεσθή». «Έκθεσις τών έκ Καρδίτσης εντυπώσεων μου», Αναστάσιος Κοντώσης, ταξίαρχος, πρός Β' Σώμα Στρατού, 3 Φεβρουαρίου 1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ÖJI., τόμος 11, σ. 395. 5. «Σχέδιον Συναγερμού πόλεως Καρδίτσης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 378-379. Εδώ παρατίθενται τά φυλάκια καί οί φρουρές καί άποτυπώνεται τό πρόβλημα τής άμυνας. 167


Τό τελευταίο υπέφερε άπό σημαντικές δουλείες. Στήν ουσία ή άμυνα είχε νά άντιμετωπίσει δύο προβλήματα ταυτόχρονα: τήν εξωτερική έπίθεση άφ' ένός καί τήν προστασία τών κρατικών μηχανισμών καί οργανισμών άπό έσωτερικές ή εξωτερικές άπειλές άφ' έτέρου. Μέ άλλα λόγια, ή φρουρά έπρεπε νά πολυδιασπαστεϊ γιά νά έξασφαλίσει κάθε πραγματικό ή συμβολικό κέντρο έξουσίας - γιά τό κύρος τού κράτους έπρόκειτο. 'Εκτός λοιπόν άπό τά φυλάκια καί τά στρατόπεδα, έπρεπε νά καλυφθούν πλήθος κτίρια μέσα στήν πόλη: ύπήρχε φρουρά στά κρατητήρια, τά όποια μάλιστα ήταν τουλάχιστον τριών ειδών - τού Εθνικού Στρατού, τής Χωροφυλακής, τής 'Εθνοφρουράς. Ύπήρχε φρουρά οτίς γυναικείες φυλακές, στίς ποινικές φυλακές, στίς άποθήκες καυσίμων, στό νοσοκομείο, στό έργοστάσιο ήλεκρικού ρεύματος, στίς άποθήκες τών οργανισμών καί τής ξένης βοήθειας, στά δημόσια κτίρια καί δικαστήρια, στίς στρατιωτικές άποθήκες κλπ. Ή δημόσια δύναμη έπρεπε νά δείχνει παντού ισχυρή, στόχος ό όποιος σέ τελευταία άνάλυση τήν έξαντλούσε. Ή διοίκηση τής φρουράς τής πόλης -τό Τακτικό Στρατηγείο 'Εθνοφρουράς Καρδίτσης, ΤΣΕΚ- προσπάθησε, βάσει τών σχεδίων τής άμυνας, νά άντιμετωπίσει τό πρόβλημα χρησιμοποιώντας εύέλικτες έφεδρεΐες, είτε μονάδες πεζικού μεταφερόμενες μέ αύτοκίνητα άπό τό κέντρο τής πόλης πρός τήν περιφέρεια, είτε τίς έφιππες μονάδες άναγνώρισης, είτε, κυρίως, τά τεθωρακισμένα πού είχε στή διάθεσή της. Στήν έφαρμογή του τό σχέδιο συνάντησε πολλές άντιξοότητες. Από τή μιά πλευρά, ή έξαπόλυση πολλαπλών έπιθέσεων, άπό πολλές μάλιστα κατευθύνσεις, πολλαπλασίασε τά αιτήματα φυλακίων καί φρουρών γιά άποστολή ένισχύσεων καί έμπόδισε τή διοίκηση νά δημιουργήσει μιά ξεκάθαρη εικόνα τής μάχης καί νά ιεραρχήσει τούς κινδύνους καί τίς προτεραιότητες. "Οταν έπιτέλους ξεχώρισαν τά πλέον κρίσιμα σημεία, οί ένισχύσεις πού στάλθηκαν βρέθηκαν μπροστά σέ άπρόσμενους κινδύνους. Οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού πού είχαν διεισδύσει στήν πόλη, είχαν έγκάταστήσει ένέδρες πάνω στά δρομολόγια κίνησης τών ένισχύσεων, μέ άποτέλεσμα οί τελευταίες νά έμπλέκονται σέ συγκρούσεις πολύ πρίν πλησιάσουν τά σημεία τής άποστολής τους. Μέσα σέ διάστημα μίας ώρας όλες οί κινήσεις ένισχύσεων καθηλώθηκαν. Ταυτόχρονα, τό τηλεφωνικό δίκτυο πού συνέδεε όλο αύτό τό διάσπαρτο άμυντικό σύστημα καταστράφηκε καί οί εστίες άντίστασης άπομονώθηκαν καί άφέθηκαν στίς δικές τους δυνάμεις. "Οπως ήταν άναμενόμενο, τό άποτέλεσμα ήταν ή γρήγορη κατάρρευση τών περισσοτέρων άπό τά έξωτερικά φυλάκια. Μέχρι τά ξημερώματα τής 12ης Δεκεμβρίου τό άμυντικό σύστημα τής πόλης είχε έξαρθρωθεί. Ή μάχη δέν κόπασε μέ τήν έλευση τής ήμέρας. Οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού είχαν πλέον έγκατασταθεΐ σέ ισχυρές θέσεις στό έσωτερικό τής πόλης, σέ μέρη όπου ή άεροπορία έλάχιστες ζημιές μπορούσε νά τούς προκαλέσει. Ή τελευταία περιορίστηκε λοιπόν σέ στόχους στίς παρυ168

Καρδίτσα καί Νάουσα

φές τής πόλης ή στήν προσβολή τών δυνάμεων ιππικού τού Δημοκρατικού Στρατού πού συμμετείχαν στόν άποκλεισμό τής Καρδίτσας.6 Οί έξωτερικές ένισχύσεις πρός τούς άμυνομένους κατάφερναν, κάτω άπό τήν κάλυψη τής άεροπορίας, νά φθάσουν ώς τήν πόλη, όπου, όμως, ή χαώδης μορφή τών συγκρούσεων καί ή άδυναμία προσδιορισμού τής πραγματικής κατάστασης τίς περιόριζε στήν άμυνα κάποιου συγκεκριμένου σημείου. Πρίν άκόμη προχωρήσει ή μέρα, οί άμυνόμενοι άρχισαν νά άντιμετωπίζουν προβλήματα άνεφοδιασμού σέ πυρομαχικά. Ή άπομόνωσή τους οέ διάφορα μικρά σημεία στήριξης έκανε άδύνατο τόν άνεφοδιασμό τους. Σέ μιά πόλη μέ σημαντικές στρατιωτικές άποθήκες, οί ύπερασπιστές ύπέφεραν άπό έλλειψη εφοδίων. Οί άδιάκοπες αιτήσεις γιά ρίψεις πυρομαχικών μέ άλεξίπτωτα σέ διάφορα σημεία τής πόλης -στήν κεντρική πλατεία, λόγου χάρη- δέν έγκρίθηκαν άπό τήν άεροπορία, πρός μεγάλη άπογοήτευση τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, πού βεβαίως θά έπαιρνε τή μερίδα τού λέοντος άπό τέτοιου είδους άνεφοδιασμούς.7 Τό βράδυ τής 12ης Δεκεμβρίου άρχισαν νά φθάνουν στήν πόλη πιό ισχυρά τμήματα τοΰ Εθνικού Στρατοΰ άπό τίς γύρω πόλεις τής Θεσσαλίας, καθώς καί βαρέα άρματα μάχης τύπου «Κένταυρος». Τή διοίκηση τής άμυνας άνέλαβε ό στρατός μέ τόν ταξίαρχο Πάλλη, διοικητή τής 77ης ταξιαρχίας, πού έθεσε ύπό τίς διαταγές του τίς μονάδες τής Εθνοφρουράς. Ή κυριότερη, όμως, αιτία γιά τή διακοπή τών έπιχειρήσεων ήταν τά προβλήματα τών έπιτιθεμένων. Ή διαδοχική κατάληψη οχυρωμένων κτιρίων καί χώρων στό κέντρο τής πόλης άπαιτοΰσε ολοένα καί μεγαλύτερες ποσότητες πυρομαχικών ένώ μεγάλωνε τό κόστος τής επιχείρησης σέ άπώλειες. Ά π ό ένα σημείο καί πέρα, μέσα σέ μιά πόλη όπου οί γραμμές τής σύγκρουσης ήταν τόσο άσαφεΐς, ή συγκέντρωση προσπαθειών ή ή έπιτόπια άνακατανομή πυρομαχικών καί λαφύρων γινόταν ολοένα καί πιό έπικίνδυνη. 'Ολόκληρη τήν ήμέρα τής 12ης καί τή νύχτα τής 12ης πρός 13 Δεκεμβρίου, τό βάρος δόθηκε άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό στήν έκμετάλλευση τών μέχρι τότε έπιτυχιών παρά στή συνέχιση τής έκκαθάρισης τών εχθρικών στόχων στό κέντρο τής πόλης. Ή έπιχείρηση αύτή ολοκληρώθηκε μέσα στή νύχτα καί τήν έπομένη άρχισε ή δύσκολη προσπάθεια άπεμπλοκής τών έπιτιθεμένων άπό τήν Καρδίτσα. "Ως τό μεσημέρι, ή πόλη είχε εκκενωθεί, παρά τήν πρόσκαιρη σύγχυση πού προκλήθηκε άπό τόν κακό συ-

6. Στό όποιο καί προκάλεσε σημαντικές άπώλειες, ιδιαίτερα σέ άλογα καί μουλάρια. Μόνο σέ μία προσβολή σκοτώθηκαν έκατό άπό τά τελευταία. Ψημμένος Τάκης, Αντάρτες στά "Αγραφα (1946-1950). Αναμνήσεις ένός αντάρτη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σ. 209. 7. «'Εκθεσις Πεπραγμένων Φρουράς Καρδίτσης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 387. 169


ντονισμό μεταξύ τών μονάδων τής I καί τής II μεραρχίας.8 Παρά τό φώς τής ήμέρας, ή καταδίωξη τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού έγινε περίπου άποκλειστικά άπό τόν άέρα, καθώς οί μονάδες τού 'Εθνικού Στρατού, συμπεριλαμβανομένων καί τών ένισχύσεων πού μόλις είχαν φθάσει, προφασίστηκαν κόπωση καί δέν προθυμοποιήθηκαν νά μετάσχουν σέ έκστρατειες έξω άπό τήν πόλη. Οί άπώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν άρκετά σοβαρές, χωρίς όμως νά μαρτυρούν μιά «μέχρις έσχάτων» άμυνα Ό 'Εθνικός Στρατός είχε 23 νεκρούς (3 άξιωματικοί), 76 τραυματίες (5 άξιωματικοί) καί 35 άγνοουμένους (1 άξιωματικός), δηλαδή ένα σύνολο 134 έκτός μάχης ή ποσοστό 18% τής άρχικής του δύναμης. Στήν περίπτωση πού στίς άπώλειες αύτές περιλαμβάνονται οί άπώλειες τών ένισχύσεων πρός τήν πόλη, πού άποτελούνταν άποκλειστικά άπό μονάδες τού στρατού, τότε τό ποσοστό πρέπει νά ύπολογιστεΐ στό 10 μέ 12%. Ή Χωροφυλακή είχε 4 νεκρούς καί 6 τραυματίες, όλους σέ δευτερεύοντα φυλάκια, καθώς ή κύρια δύναμή της κλείστηκε στό Διοικητήριο καί περιορίστηκε στήν άποστολή μηνυμάτων πρός κάθε κατεύθυνση περί τρομερών άπειλών καί φρικαλέων καταστάσεων στήν πόλη. Οί δυνάμεις τών ΜΕ Α, τέλος, είχαν 15 νεκρούς, 15 τραυματίες καί 13 άγνοουμένους, δηλαδή ποσοστό σχεδόν 100% τής άρχικής τους δύναμης. "Ασχετα μέ τό πώς μπορούμε νά προσδιορίσουμε άκριβέστερα τό μέγεθος τής αιμορραγίας τού σώματος, είναι προφανές ότι αυτές οί δυνάμεις βρέθηκαν σέ ιδιαίτερα έκτεθειμένα σημεία -στά έξωτερικά φυλάκια- καί ότι, στίς κρίσιμες ώρες, πρακτικά άφέθηκαν στήν τύχη τους* Οί πηγές τού ΔΣΕ μιλούν γιά πολλές δεκάδες θύματα άπό τήν πλευρά τους, χωρίς πουθενά νά γίνεται άκριβέστερος προσδιορισμός. 'Επρόκειτο γιά μάχη σαράντα ώρών τουλάχιστον, σέ ιδιαίτερα άντίξοες γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό συνθήκες. Ή πεδιάδα, τά τεθωρακισμένα καί ή άεροπορία, καθώς καί ή κατάληψη οχυρωμένων κέντρων δέν ήταν δυνατόν νά άντιμετωπισθούν χωρίς άπώλειες. Τό κυριότερο, όμως, ήταν οί άπώλειες σέ στελέχη. Ό Τάκης Ψημμένος παραθέτει ονόματα περίπου δέκα στελεχών τοϋ ΚΓΑΝΕ πού σκοτώθηκαν στή σύγκρουση. Οί άπώλειες αύτές άφηναν πίσω τους δυσαναπλήρωτα κενά.

8. Ψημμένος Τάκης, Άντάρτες στά Άγραφα, ÖJI., Ο. 209-210. 9. «Έκθεσις Πεπραγμένων Φρουράς Καρδίτσης κατά τήν τριήμερον μάχην 11, 12, 13, τ.μ.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 11, σ. 389. Από τή μεριά του ό Δημοκρατικός Στρατός προσδιόρισε τίς άπώλειες τών κυβερνητικών σέ 248 νεκρούς, 369 τραυματίες καί σέ 91 αιχμαλώτους, δηλαδή συνολικά σέ 708 έκτός μάχης. Πρβλ. περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 2/1949, Φλεβάρης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 77-78. 170


Ό αντίκτυπος της μάχης της Καρδίτσας Ό Δημοκρατικός Στρατός είχε θέσει μιά σειρά στόχους όταν άποφάσισε τήν έπίθεση έναντίον τής πόλης. Μερικοί άπό τούς στόχους αύτούς ήταν στρατηγικοί. Τό ζητούμενο ήταν ή άνατροπή τής στρατηγικής κατάστασης, όπως αύτή είχε διαμορφωθεί μετά τήν έγκατάλειψη τού Γράμμου καί τής βόρειας Πίνδου άπό τόν ΔΣΕ. 'Υπολογιζόταν ότι ένα σημαντικό χτύπημα στήν Κεντρική 'Ελλάδα θά υποχρέωνε τόν άντίπαλο σέ άναδιάταξη τών δυνάμεών του. Αύτή ή άναδιάταξη δέν μπορούσε παρά νά είναι ή έξασθένηση τών δυνάμεων πού πολιορκούσαν τήν περιοχή τού Βίτσι στό βορρά, όπως καί έκείνων πού απαγόρευαν καί κρατούσαν τήν περιοχή τού Γράμμου. Μέ τήν έξασθένηση αύτή θά γινόταν ίσως έφικτή ή έπανεγκατάσταση τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού στίς ορεινές, παραμεθόριες περιοχές, θά άνοιγαν οί δρόμοι έπικοινωνίας καί ίσως έφοδιασμού τής Πίνδου καί θά γινόταν δυνατή ή συνέχιση τού άγώνα. Τό δεύτερο σημείο ήταν ή άφαίρεση τής πρωτοβουλίας άπό τόν έχθρό κατά τήν περίοδο τών χειμερινών έπιχειρήσεων. Οί κινήσεις πρός τήν Πελοπόννησο είχαν ήδη γίνει προφανείς, όπως καί ή πρόθεση τού κυβερνητικού στρατού νά έπαναλάβει τά σχέδιά του γιά μεθοδική έκκαθάριση τής χώρας άπό τά νότια πρός τά βόρεια Ή πρόκληση προβλημάτων καί ή δημιουργία ατμόσφαιρας κρίσης στήν Κεντρική 'Ελλάδα θεωρούνταν ότι θά περιόριζε άν όχι αύτή καθ' έαυτή τή διεξαγωγή τών έπιχειρήσεων, τουλάχιστον τήν έκτασή τους, τή δύναμη τών εμπλεκόμενων μονάδων καί τή διάρκειά τους. ΤΗταν ένας τρόπος άντίδρασης περίπου άναγκαστικός στήν κατάσταση πού είχε δημιουργηθεί στά τέλη τού 1948. Τό κατά πόσο υλοποιήθηκαν αύτές οί προσδοκίες τού Δημοκρατικού Στρατού δέν είναι εύκολο νά προσδιοριστεί μέ άκρίβεια Μέ τά μέτρα καί τά σταθμά άλλων έποχών, τέτοιου είδους χτυπήματα άπό τήν πλευρά τών άνταρτών, σέ έποχές μάλιστα πού ή κρίση τοϋ φθινοπώρου στό Βίτσι δέν είχε άκόμα ξεχαστεί, θά μπορούσαν ίσως νά έχουν ευρύτερες συνέπειες. "Ηδη τήν έπαύριο τής μάχης τής Καρδίτσας υπήρξε πράγματι μεταφορά τής στρατιωτικής κρίσης στό πολιτικό έπίπεδο, ύπήρξαν κραυγές άπόγνωσης άπό τούς πολιτευτές τής περιοχής, καταγγελίες, ύστερίες καί φοβίες. Στίς πόλεις τής Θεσσαλίας, πολλές οικογένειες σημαντικών εθνικοφρόνων προτίμησαν τήν άσφάλεια τής Αθήνας καί εγκατέλειψαν τά σπίτια τους σέ άναμονή σταθερότερων ήμερών. Ό γενικός παρονομαστής όλων αύτών τών άντιδράσεων ήταν ότι ή Θεσσαλία είχε έγκαταλειφθεϊ στούς «συμμορίτες» καί ότι στρατός καί Χωροφυλακή δέν κάνουν σωστά τή δουλειά τους. Ή σχετική περιγραφή τών πολιτικών άντιδράσεων -τών άντιδράσεων τών πολιτευτών, γιά νά είμαστε άκριβέστεροι- πού έδωσε ό Κώστας Καραγιώργης δέν άπεΐχε πολύ άπό τήν πραγματικότητα10 Τό έρώτημα ήταν ποιες άκριβώς ήταν πλέον, σέ αύτό τό τέλος τού δραματικού 1948, οί έξουσίες 171


τών πολιτευτών καί οί δυνατότητές τους νά έπηρεάσουν ή, άκόμη περισσότερο, νά μεταβάλουν τίς στρατιωτικές έπιλογές καί προτεραιότητες. Στόν τομέα αύτό οί καιροί είχαν ριζικά άλλάξει. Ή συγκυρία ήταν έκείνη τοΰ υπομνήματος τών άντιστρατήγων άλλά καί τών προεργασιών γιά τήν άνάθεση στόν 'Αλέξανδρο Παπάγο τής άρχιστρατηγίας άπό κοινού μέ τίς έκτακτες έξουσίες, πολλές άπό τίς όποιες είχαν πολιτική χροιά Ό τρόπος έκκαθάρισης τής Πελοποννήσου, πού είχε ήδη σχεδιαστεί καί έπιλεγεΐ, είχε σπρώξει στό περιθώριο τίς άντιρρήσεις καί τίς άντιδράσεις τών πολιτευτών τής έκεΐ περιοχής, παρά τίς ιδιαίτερα ισχυρές θέσεις τών τελευταίων στό πολιτικό σκηνικό τής χώρας. Δέν ήταν οί πολιτικές άνησυχίες πού θά άνέτρεπαν τά σχέδια καί τίς προτεραιότητες τοΰ 'Εθνικού Στρατού. Πραγματικά, μετά τό «άτυχές γεγονός» τής Καρδίτσας, δέν παρατηρήθηκε σημαντική ένίσχυση τών κυβερνητικών στρατιωτικών δυνάμεων στήν περιοχή. Τόν 'Ιανουάριο, ή φρουρά τής πόλης είχε ελάχιστα ένισχυθεΐ σέ σχέση μέ τόν Δεκέμβριο." Οπωσδήποτε, καμία μονάδα δέν άφαιρέθηκε άπό τήν έκστρατεία τής Πελοποννήσου καί σέ τίποτα δέν έξασθένησε ή πίεση γύρω άπό τό Βίτσι, όση τουλάχιστον έπέτρεπε ό χειμώνας καί ή κακοκαιρία Ή παρουσία μονάδων τής XV μεραρχίας στήν περιοχή τής Θεσσαλίας οφειλόταν στήν άνάγκη άνασυγκρότησης καί ξεκούρασης τής μονάδας αύτής καί είχε άποφασιστεΐ πρίν άπό τή σύγκρουση τού Δεκεμβρίου. 'Από τήν πλευρά αύτή λοιπόν, τά στρατηγικά αποτελέσματα πού προσδοκούσε ή ήγεσία τού Δημοκρατικού Στρατού άπό τήν έπιτυχία τής Καρδίτσας δέν ύλοποιήθηκαν σέ άξιο λόγου ποσοστό. Απέμεναν τά τακτικά όφέλη. Τά τελευταία κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητα ήταν. Τό ΚΓΑΝΕ, άν καί στή διάρκεια τού καλοκαιριού τοΰ 1948 είχε άποκαταστήσει τίς θέσεις του στούς ορεινούς γεωγραφικούς χώρους τής Ρούμελης καί τής Θεσσαλίας, δέν είχε καταφέρει νά έπιλύσει τά βασικά του προβλήματα Οί χώροι πού άνακατέλαβε ήταν σέ μεγάλο βαθμό άδειοι άπό κατοίκους καί νεκροί όσον άφορούσε παραγωγικές δραστηριότητες. Τό ζήτημα τής στρατολογίας άλλά καί τό άντίστοιχο τού άνεφοδιασμού είχε γίνει μόνιμος πονοκέφαλος. Μετά τή μάχη τού Γράμμου μάλιστα, οί έπικοινωνίες μέ τά βόρεια είχαν γίνει ιδιαίτερα δύσκολες καί τά ισχνά μονοπάτια έφοδίων τής Πίνδου είχαν στερέψει. Ό Καραγιώργης συ-

10. Κώστας Καραγιώργης, «Ή μάχη τής Καρδίτσας», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 2/1949, Φλεβάρης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, "Αθήνα 1996), σ. 77. 11. «Έκθεσις τών έκ Καρδίτσης έντυπώσεών μου», "Αναστάσιος Κοντώσης, ταξίαρχος, πρός Β' Σώμα Στρατού, 3 Φεβρουαρίου 1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ό.π., τόμος II, σ. 395-396. 172


νόψιζε τίς σχετικές εύχές πού συνόδευαν τήν έπίθεση στήν Καρδίτσα μέ τόν άκόλουθο τρόπο: «[...] 5) Μέ τήν στρατολογία ένός σοβαρού άριθμού νέων μαχητών καί μαχητριών γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό θά προωθήσει τή λύση τού προβλήματος τής στρατολογίας έφεδρειών μας. 6) Στήν Καρδίτσα θά μπορούσε νά λυθεί είτε νά προωθηθεί ή λύση τού προβλήματος τού άνεφοδιασμού μας σέ πολεμικό ύλικό, σέ ιματισμό καί ύπόδηση καί σέ ύγειονομικό ύλικό. 7) Στήν Καρδίτσα θά λύναμε ώς ένα σοβαρό σημείο τό χειμωνιάτικο έπισιτιστικό μας πρόβλημα».12 Ή μερική κατάληψη τής πόλης καί ή διατήρηση τών τομέων πού κυριεύθηκαν γιά πολλές ώρες έπέτρεψαν, σέ κάποιο βαθμό, τήν ύλοποίηση τών στόχων. Ή στρατολογία, ύποχρεωτική ή προαιρετική, πήρε μεγάλη έκταση. Ή Χωροφυλακή, σέ μιά πρόχειρη έκτίμησή της τήν έπαύριο τών γεγονότων, προσδιόρισε τόν άριθμό τών «άπαχθέντων» οέ περίπου 500.13 Πολύ δύσκολα μπορεί νά χαρακτηριστεί άξιόπιστη αύτή ή μαρτυρία, μέσα στό γενικό χάος πού έπικρατούσε στήν πόλη τήν έπομένη τής μάχης. Ό ισχυρισμός τού Κώστα Καραγιώργη γιά στρατολόγηση 1.076 νέων άπό τήν πόλη τής Καρδίτσας ήταν προφανώς πιό κοντά στήν πραγματικότητα.14 Ποσοστό περίπου 35% τών νεοεπιστρατευθέντων ήταν κορίτσια Ό Καραγιώργης φυσικά ισχυρίζεται ότι ή στράτευση έγινε σέ έθελοντική βάση καί ότι πολλοί άπό τούς στρατευθέντες προσχώρησαν στόν ΔΣΕ στή διάρκεια τής μάχης, παίρνοντας μάλιστα μέρος σέ αύτή. Μέ τήν κατάσταση τών άριστερών καί τών άριστερών οργανώσεων μέσα στήν πόλη τής Καρδίτσας καί τό πνεύμα πού έπικρατούσε άνάμεσα στούς εκτοπισμένους χωρικούς, μιά τέτοια έκδοχή φαίνεται έλάχιστα πιθανή. Τό χειμώνα έξάλλου, όταν ή άναμέτρηση μέ τίς καιρικές συνθήκες προβάλλει άμεσα άπειλητικά, οί διαθεσιμότητες γιά στράτευση στίς άβέβαιες τύχες τού άντάρτικου δέν πρέπει νά ήταν ιδιαίτερα οξυμένες. Ή στρατολογία ήταν σέ μεγάλο ποσοστό ύποχρεωτική καί οπωσδήποτε στρατεύθηκαν κυρίως αύτοί πού άνακαλύφθηκαν. Τέτοιου είδους στρατολογία άπέδιδε άξιόμαχους μαχητές μόνο στήν περίπτωση πού ύπήρχε χρόνος γιά τήν άφομοίωση τών έπιστρατευμένων στίς μονάδες καί νικηφόρες δραστηριότητες γιά νά δώσουν κάποια προοπτική σέ αύτούς τούς άνθρώπους. Σέ άντίθετη περίπτωση, οί νέοι αύτοί μαχητές τροφοδοτούσαν μέ άριθμούς παραδοθέντων τά άνακοινωθέντα τοϋ Εθνικού Στρατού καί άποτελούσαν μιά άριστη πηγή πληροφοριών γιά τήν κατάσταση καί τίς κινήσεις τών άνταρτών. 12. Κώστας Καραγιώργης, «Ή μάχη τής Καρδίτσας», ÖJI., σ. 77. 13. « Αναφορά Δ.Χ. Καρδίτσης πρός Ύπουργεΐον Δημόσιας Τάξεως, 14.12.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, α 369. 14. Κώστας Καραγιώργης, «Ή μάχη τής Καρδίτσας», ÖJI., σ. 77. 173


"Οσον άφορα τά εφόδια, τό σχετικό κεφάλαιο παραμένει άνοικτό καί άβέβαιο. Ή προαναφερθείσα έκθεση τής Χωροφυλακής έκανε λόγο γιά τετρακόσια λεηλατηθέντα καταστήματα καί σπίτια. Πολλούς μήνες μετά ό άρχιστράτηγος Παπάγος, σέ έγκύκλιό του γιά «Διδάγματα έκ τής προσβολής Καρδίτσης», έκανε έπίσης λόγο γιά τήν έκταση τών ζημιών." Ο Καραγιώργης, στόν άπολογισμό τής μάχης, συμπέρανε σχετικά; «Άπό τήν Καρδίτσα βγήκαν όχι μόνο άρκετά πυρομαχικά πού άναπλήρωσαν έπιτόπου τή φθορά τών δικών μας άλλά πάρθηκαν καί άρκετά όπλα. Άλλά άπό τίς άποθήκες τής Καρδίτσας βγήκαν καί 2.500 άρβυλα καί άφθονος στρατιωτικός ιματισμός καί έκατοντάδες χειμωνιάτικα δέματα τής Φρειδερίκης. Κι έτσι άλλαξε μονομιάς ή όψη τών τμημάτων μας. Δέν θά υπάρχει στά μέσα τού Γενάρη ούτε μιά άπό τίς χιλιάδες μαχήτριές μας χωρίς στρατιωτικό παντελόνι. Πρέπει νά προστεθεί καί ή προμήθεια μας, μέ έξοδα τού μοναρχοφασισμού, μέ ύγειονομικό ύλικό, οδοντιατρείο καί κλιβάνους γιά τά ορεινά χειρουργεία μας. Άπό τήν έπισιτιστική πλευρά έγιναν ορισμένες προμήθειες άπό τίς άποθήκες τού έχθρού, ιδίως σέ ρύζια, μακαρόνια κλπ.».16 Τό θέμα τού άνεφοδιασμού παρέμενε πάντως μιά άνοικτή υπόθεση καί καμία έπιχείρηση τύπου Καρδίτσας δέν μπορούσε νά δώσει ούσιαστικές λύσεις. Μέσα στίς λίγες ώρες τής «εκμετάλλευσης» τής έπιτυχίας, μέ τά ισχνά μεταφορικά μέσα πού διέθετε ό Δημοκρατικός Στρατός -έπιταγμένα κάρα ή μουλάρια στήν καλύτερη περίπτωση- καί κάτω άπό τόν διαρκή φόβο τού «ξημερώματος» πού θά έφερνε τήν άεροπορία στό προσκήνιο, οί ποσότητες πού θά μπορούσαν νά μεταφερθούν πολύ άπεϊχαν άπό τό νά είναι οί άναγκαΐες γιά τήν έπιβίωση - ή τήν άνάπτυξη- τού Δημοκρατικού Στρατού. Οί νεοστρατολογημένοι έπρεπε έξάλλου νά ντυθούν, νά έξοπλιστούν καί νά τραφούν καί άν ύπολογίσουμε ότι ή μάζα τους ισοδυναμούσε περίπου μέ τό 30-40% τής συνολικής δύναμης τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή, καταλαβαίνει κανείς τήν έκταση τού προβλήματος. Τό νά άφήσει κανείς αύτούς τούς νέους άνθρώπους γυμνούς καί νηστικούς στά βουνά θά ήταν τό χειρότερο έμπόδιο στήν προσδοκία τής γρήγορης ένταξής τους. Σέ λιγότερο άπό μία έβδομάδα, στίς 18 Δεκεμβρίου, ό Δημοκρατικός Στρατός προσπάθησε νά έπαναλάβει τήν έπιτυχία τής Καρδίτσας. Ώς στόχος έπιλέχθηκαν οί Σοφάδες, ίσως επειδή ύπήρχαν σέ αύτή τήν κωμόπολη σημαντικές άποθήκες τροφίμων καί άγροτικών προϊόντων, μαζί μέ σημαντικούς καταυλισμούς «συμμοριοπλήκτων», πρόσφορων γιά στρατολόγηση. Ή έπιχείρηση άπέτυχε, μέ μεγάλες μάλιστα άπώλειες γιά τόν ΔΣΕ. Ό στόχος βρισκόταν βαθιά μέσα στήν πεδιάδα πού, σέ αύτή τήν έποχή τοϋ χρό-

15. «Αρχιστράτηγος πρός τούς Διοικητάς Σωμάτων Στρατού, Μεραρχιών κλπ., 31.3.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π, τόμος 11, σ. 384. 16. Κώστας Καραγιώργης, « Η μάχη τής Καρδίτσας», ό.π., σ. 78. 174


νου, ήταν μιά θάλασσα λάσπης ή όποια καθυστερούσε καί εξουθένωνε τά πεζοπόρα τμήματα Ό άντίπαλος εξάλλου είχε σωστά υποθέσει ότι οί άνάγκες του ΔΣΕ θά τόν οδηγούσαν σέ έπιχείρηση κατά τής κωμόπολης αύτής·17 'Επακολούθησε περίοδος άνάπαυλας στήν ευρύτερη περιοχή, καθώς ούτε οί κυβερνητικές δυνάμεις ούτε ό ΔΣΕ ήθελαν νά ξεκινήσουν έπιχειρήσεις έξω άπό τά γενικότερα σχέδιά τους. Ό ΔΣΕ έπωφελήθηκε γιά νά προετοιμάσει τό έπόμενο χτύπημά του στήν περιοχή, τήν έπίθεση στό Καρπενήσι.

Ή μάχη τής Νάουσας (11-15 Ιανουαρίου 1949) Στίς 18 Δεκεμβρίου τού 1949, ή Χ μεραρχία τού Δημοκρατικού Στρατού ξεκίνησε άπό τό Βίτσι γιά νά πραγματοποιήσει έπιθετικό έλιγμό στά νώτα τής έχθρικής παράταξης, στίς περιοχές τού Καϊμακτσαλάν καί τού Βερμίου. Ή σύνθεσή της περιλάμβανε τρεις ταξιαρχίες - τ ή 18η (δανεισμένη άπό τήν XI μεραρχία), τή 14η καί τήν 108η- ένισχυμένες μέ τίς μονάδες χώρου τών περιοχών όπου θά γινόταν ή διείσδυση. Ή όλη δύναμη πλησίαζε τούς 2.500 μαχητές.18 Στόχος τής κίνησης αύτής ήταν ή προσβολή τών κυβερνητικών μονάδων πού προάσπιζαν τά άστικά καί διοικητικά κέντρα τής περιοχής, τήν Έδεσσα, τήν Άρδέα καί τή Νάουσα καί ή κατάληψη μίας ή περισσοτέρων άπό τίς πόλεις αύτές. Τυχόν έπιτυχία θά χαλάρωνε τόν κλοιό γύρω άπό τό Βίτσι καί ίσως δημιουργούσε προβλήματα στίς αναμενόμενες έπιχειρήσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων τήν άνοιξη, μέ τή βελτίωση τού καιρού. Δευτερευόντως, όπως έχουμε ήδη έπισημάνει, ίσως έλυνε προβλήματα στρατολογίας καί άνεφοδιασμού. Ή άρχική προσέγγιση τού χώρου έπιχειρήσεων έγινε σέ τρεις ολονύκτιες πορείες καί άπό τίς 21 τού ίδιου μήνα οί μονάδες αύτές βρέθηκαν σέ θέσεις στό Καϊμακτσαλάν καί τό Βέρμιο. 2τίς 22, χωρίς άνάπαυλα, έξαπέλυσαν συνδυασμένες έπιθέσεις έναντίον τής Έδεσσας, μέ τίς 14η καί 103η ταξιαρχίες, καί τής Νάουσας, μέ τή 18η ταξιαρχία. Οί έπιθέσεις αύτές άποσκοπούσαν στόν αιφνιδιασμό τού άντιπάλου πρίν προλάβει νά οργανώσει τίς δυνάμεις του γιά τήν άντιμετώπιση τής άπειλής. Ή κύρια αιχμή στράφηκε πρός τήν Έδεσσα, όπου όμως ή κόπωση τών μαχητών, σέ συνδυα17. Ψημμένος Τάκης, Αντάρτες στά Άγραφα, ό.π., σ. 211-213. Διοίκησις Εθνοφρουράς Θεσσαλίας (ΔΕΘ), «Έκθεσις έπί τών γεγονότων τών Σοφάδων τής 1920/12 /1948, 23 Δεκεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 398-404. 18. "Εκθεση Δημ. Βλαντά καί Νίκου Σκοτίδα γιά τή μάχη τής Νάουσας καί τόν έλιγμό, 18/1/1949, στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. Μαρτίου 1949, ο. 135. 175


ομό μέ τίς άπρόβλεπτες αντιξοότητες, ειδικά τό πέρασμα τοϋ παγωμένου ρέματος τής Άραπίτσας, οδήγησαν σέ άποτυχία τήν έπιχείρηση. Ή άποκοπή μάλιστα ένός λόχου τών έπιτιθεμένων μέσα στήν πόλη, όπου είχε καταφέρει νά διεισδύσει, λίγο έλειψε νά οδηγήσει σέ καταστροφή. Ή άπαγκίστρωση τελικά έπιτεύχθηκε χωρίς μεγάλες άπώλειες. Στή Νάουσα, παρά τή μικρή αρχική έπιτυχία τών άνταρτών πού κατάφεραν νά εισχωρήσουν στίς παρυφές τής πόλης καί νά πραγματοποιήσουν στρατολόγηση περίπου 70 νέων άνθρώπων, οί έξελίξεις πήραν έπίσης έπικίνδυνη τροπή. Οί κυβερνητικές δυνάμεις καταδίωξαν τή 18η ταξιαρχία στό Βέρμιο καί τήν άνάγκασαν νά υποχωρήσει στό Καϊμακτσαλάν, μέ κάποιες άπώλειες σέ άνθρώπους καί υλικό." Ή έκ τών ύστέρων κριτική τών έπιχειρήσεων αύτών άπό τούς Βλαντά καί Σκοτίδα διαπίστωνε άδυναμίες διοίκησης, έλλειψη σχεδίου, μή έξασφάλιση έφεδρειών, κακή σύνδεση καί συντονισμό μεταξύ τών μονάδων, παρεξηγήσεις κλπ.20 Νομίμως άναρωτιέται κανείς μέσα σέ ποιά χρονικά περιθώρια καί σέ ποιες συνθήκες θά μπορούσαν νά προληφθούν καί νά άποφευχθούν τά προηγούμενα. Αύτές οί πρώτες κρούσεις είχαν ώς μόνη πιθανότητα έπιτυχίας τή σύγχυση καί τήν άποδιάρθρωση τού έχθρού έξαιτίας τού άπόλυτου αιφνιδιασμού του. Άπό τή στιγμή πού αύτό δέν λειτούργησε, οί έπιχειρήσεις είχαν έλάχιστες έλπίδες έπιτυχίας. Παρά τίς άρχικές άποτυχίες καί τήν ολοένα αύξανόμενη πίεση έναντίον τους, οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού δέν άργησαν νά άναλάβουν καί πάλι έπιθετικές πρωτοβουλίες. Τή νύχτα τής 28ης πρός 29 Δεκεμβρίου καί μετά πάλι τή νύχτα τής 30ής πρός 31 Δεκεμβρίου έπιτέθηκαν έναντίον τής Άρδέας. Ό στόχος, ή κατάληψη τής πόλης, δέν έπιτεύχθηκε, οί δυνατότητες, όμως, τών έπιτιθεμένων φάνηκαν γιά άκόμη μία φορά. Μέ ελιγμούς κατάφερναν νά άποφεύγουν τίς κυβερνητικές δυνάμεις πού είχαν άναλάβει τήν παρακολούθηση καί τήν άσκηση πίεσης έναντίον τους καί νά έμφανίζονται, μέ έπιμονή μάλιστα, μπροστά στούς έπιλεγμένους στόχους.21 Παρά τίς τακτικές άδυναμίες, τό συντονισμό καί τή σωστή χρήση τών διατιθέμενων μέσων, τών βαρέων όπλων δηλαδή, πέτυχαν νά πιέσουν τή φρουρά καί νά πετύχουν μάλιστα ρήγματα στήν άμυντική περίμετρο. Γινόταν

19. Γ' Σώμα Στρατού πρός ΓΕΣ, Διεύθυνσις Α1/4, «Έκθεσις έπί τής επιθέσεως κατά τής Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 66-67. 20. "Εκθεση Δη μ Βλαντά καί Νίκου Σκοτίδα γιά τή μάχη τής Νάουσας καί τόν έλιγμό, 8-18/1/1949, ÖJI., σ. 127-128. 21. Γιά τίς κινήσεις τού ΔΣΕ καί τίς άντιδράσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων πρβλ ΓΕΣ/Α1, «"Εκθεσις έπί τής έπιθέσεως κατά Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 6, σ. 75 κ.έ., ιδιαίτερα 76-80. 176


σαφές ότι ή άπόσταση πού χώριζε τήν έπιτυχία άπό τήν άποτυχία ήταν μικρή καί ότι τή διαφορά τήν έκαναν άπόλυτα συγκυριακές καταστάσεις. Οί διαδοχικές αύτές κρούσεις, οί όποιες μάλιστα δέν συνοδεύτηκαν άπό έπίτευξη τών στόχων, θά μπορούσαν νά κλονίσουν τήν άποφασιστικότητα καί τή μαχητικότητα τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή ηγεσία τοϋ Εθνικού Στρατού φαίνεται μάλιστα νά κατέληξε στό ίδιο συμπέρασμα Μέ τήν πεποίθηση ότι ή κάθε άποτυχία συνοδευόταν άπό σοβαρές άπώλειες καί κατανάλωση δυσαναπλήρωτων πυρομαχικών, ίσως θεωρήθηκε ότι ή δυναμική τής διείσδυσης τού Δημοκρατικού Στρατού είχε έξαντληθεΐ." Μάλλον γιά λόγους οικονομίας δυνάμεων καί άποφυγής τής καταπόνησης τών χερσαίων δυνάμεων σέ μιά χειμερινή έπιχείρηση πάνω στό Καϊμακτσαλάν, ή άσκηση πίεσης άνατέθηκε κυρίως στήν άεροπορία άπό τήν 1η ώς τίς 8 'Ιανουαρίου. Δέν ήταν ή πρώτη φορά πού ή ύποτίμηση τών δυνατοτήτων τού ΔΣΕ θά κόστιζε στόν κυβερνητικό στρατό. Τό σούρουπο τής 9ης Ιανουαρίου 1949, οί δυνάμεις τής Χ μεραρχίας τού Δημοκρατικού Στρατού τέθηκαν πάλι σέ κίνηση. Μέ νυκτερινό, όπως συνήθως, δρομολόγιο, πέρασαν άπό τίς παρυφές τής Έδεσσας, άνέτρεψαν τίς άντιστάσεις μονάδων τής 32ης κυβερνητικής ταξιαρχίας καί διεκπεραιώθηκαν στό Βέρμιο. Τό έπόμενο βράδυ καί ένώ οί κυβερνητικές δυνάμεις προσπαθούσαν νά προσανατολιστούν στή νέα κατεύθυνση, ή Έδεσσα δέχθηκε ισχυρή επίθεση άντιπερισπασμού άπό μικρά τοπικά τμήματα τοϋ ΔΣΕ. Ή έπαφή τών κυβερνητικών δυνάμεων μέ τόν κύριο όγκο τών άνταρτών χάθηκε, γεγονός πού πρόσφερε στούς τελευταίους τή μικρή, μά τόσο άπαραίτητη άνάπαυλα γιά νά ξεκουραστούν καί νά οργανώσουν τή νέα τους έπιχείρηση: τήν έκ νέου έπίθεση έναντίον τής Νάουσας." 22. Στό ίδιο, σ. 66-67. Στήν έκθεση διακρίνεται ή πεποίθηση γιά μεγάλες άπώλειες τών άνταρτών στις έπιθέσεις πού έξαπέλυσαν καί υπερεκτίμηση τών προβλημάτων πού τούς δημιουργούσε ή καταδίωξη καί οί προσβολές άπό τήν άεροπορία. Ή πεποίθηση τών έπιτελών τού Εθνικού Στρατού δέν ήταν ολότελα έσφαλμένη. "Οπως παραδέχεται ή έκθεση τών Βλαντά καί Σκοτίδα γιά τή μάχη τής Νάουσας, ύπήρχαν έντονες διχογνωμίες καί δισταγμοί στήν ήγεσία τών τμημάτων πού πραγματοποιούσαν τή διείσδυση, άλλά καί στούς ίδιους τούς μαχητές. Πρβλ. υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «"Εκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, α 94. 23. Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας. Χρονικό, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1999 (α' έκδοση Αύγουστος 1949), σ. 30-33. Ή προσέγγιση τής πόλης έγινε πάλι σέ τρεις ολονύχτιες πορείες. Τήν πρώτη νύχτα ό ΔΣΕ έφθασε στά Λουτρά "Ορμα καί τίς Κερασιές, τή δεύτερη πέρασε στίς παρυφές τής Έδεσσας, συγκρουόμενος μάλιστα μέ κυβερνητικές δυνάμεις, τήν τρίτη έφθασε στίς παρυφές τής πόλεις, όπου καί καλύφθηκε προσεκτικά στίς γύρω χαράδρες. Ή ολοήμερη αύτή «λούφα» κάτω άπό εύνοϊκές συνθήκες -μειωμένη ορατότητα- έδωσε τήν 177


Οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν οχυρώσει τήν πόλη τής Νάουσας σέ βάθος. Δηλαδή, υπήρχαν μονάδες τοποθετημένες γύρω άπό τήν πόλη, ισχυρά όχυρά καί φυλάκια έξω ή στίς παρυφές τής οχυρωμένης περιμέτρου, γραμμή άμυνας, ένισχυμένη άπό παγιδεύσεις, ναρκοπέδια, συρματοπλέγματα γύρω άπό τήν άστική ζώνη καί πολλά ισχυρά οργανωμένα κέντρα άμυνας μέσα σέ αύτή. Ή πόλη ειχε δεχτεί έπιθέσεις πού έμοιαζαν μέ έπιδρομές στό παρελθόν, στήν πρώτη φάση τοϋ 'Εμφυλίου, όμως χωρίς διάρκεια καί σημαντικές έπιπτώσεις. Βρισκόταν σέ έπικίνδυνη ζώνη, χωρίς, ώστόσο, νά θεωρείται ιδιαίτερα έπισφαλής. Μετά άπό τόσες άποτυχίες τοϋ ΔΣΕ μπροστά σέ οχυρωμένες πόλεις καί παρά τά πρόσφατα γεγονότα στήν Καρδίτσα -όπου δέν θίχθηκαν τά ισχυρά κέντρα άντίστασης τών άμυνομένων μέσα στήν πόλη- έλάχιστοι πίστευαν ότι ύπήρχε πραγματικός κίνδυνος. 'Εξάλλου οί δυνάμεις πού προστάτευαν τήν πόλη ήταν σημαντικές. Στή Νάουσα ήταν έγκατεστημένη ή διοίκηση τής 33ης ταξιαρχίας τοϋ 'Εθνικού Στρατού μαζί μέ τίς ύπηρεσίες τής ταξιαρχίας, τό έπιτελεΐο καί τό λόχο διοίκησης. Δύο λόχοι τοϋ 519 τάγματος πεζικού φρουρούσαν έπίκαιρα σημεία μέσα στήν πόλη καί τό σημαντικό έργοστάσιο ύφαντουργίας τού Λαναρά. Τό 44 τάγμα 'Εθνοφρουράς ειχε άναλάβει τό βάρος τής άμυνας καί οί δυνάμεις του ήταν κατανεμημένες σέ φυλάκια στίς προσβάσεις πρός τήν πόλη καί μέσα σέ αύτή. 'Εξαιτίας τής έκρυθμης κατάστασης πού είχε δημιουργηθεί μέ τή διείσδυση τών μονάδων τού ΔΣΕ, οί δυνάμεις τής 'Εθνοφρουράς ένισχύθηκαν μέ έναν λόχο νεοσύλλεκτων άπό τήν περιοχή τών Γιαννιτσών. Στήν πόλη είχαν διατεθεί έπίσης ούλαμός πεδινού πυροβολικού καί ούλαμός τεθωρακισμένων, βάσεις όλμων τών 60, 81 καί 107 χλστ. σέ στρατηγικά σημεία, καθώς καί πολυβόλα Ή τοπική Χωροφυλακή είχε 60 άνδρες, ύπήρχε ένα άπόσπασμα άπό 30 ΜΑΔ καί ισχυρή -στά χαρτιά τουλάχιστον- δύναμη MAY, ένοπλων κατοίκων τής πόλης, μέ περίπου 500 τυφέκια Ό λ ' αύτά μπορούσαν νά συνοψιστούν άριθμητικά σέ μιά δύναμη περίπου χιλίων στρατιωτών, χωρίς νά υπολογίζονται οί ένοπλοι πολίτες τών MAY.24 Οί δυνάμεις αύτές άποτελοϋσαν τμήμα ένός πυκνού δικτύου μονάδων τοϋ κυβερνητικού στρατού πού κάλυπταν τήν εύρύτερη περιφέρεια καί μπορούσαν νά έλπίζουν σέ ταχύτατη άφιξη ένισχύσεων άπό τίς γύρω φρουρές ή άπό τίς έφεδρικές μονάδες τοϋ Γ' Σώματος Στρατού στή Θεσσαλονίκη. 'Η βασική άποστολή τής φρουράς ήταν νά καθυστερήσει τούς έπιτιθεμένους κατά τρόπο ώστε μέ τήν άφιξη τών ένισχύσεων νά βρεθούν οί τελευταίοι σέ δύσκολη θέση.

ευκαιρία γιά ξεκούραση, κατανομή καί οργάνωση τών μονάδων, σχεδιασμό καί αύτοκριτική στίς συνελεύσεις τών μονάδων. 24. ΓΕΣ/Α1, «"Εκθεσις έπί τής έπιθέσεως κατά Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 94. 178


Ό ΔΣΕ έριξε τό σύνολο τών μονάδων πού είχαν πάρει μέρος στή διείσδυση μαζί με τίς τοπικές δυνάμεις. «Τρεις ταξιαρχίες πεζικού, τήν 14η, τήν 18η, τήν 103η, πού είχαν 7 διλοχίες συνολικής δύναμης 2.069. Τρεις λόχοι σαμποτέρ δύναμης 170, μισό ούλαμό ορειβατικό δύναμης 25, ένα λόχο τού Βερμίου, δύναμης 55, σχηματισμοί Χ Μεραρχίας δύναμης 92, σύνολο 2.441. Ά π ό άποψη μέσων. "Ενα ορειβατικό πυροβόλο, 2 άντιαρματικά τών 20 χιλιοστών, 2 άντιαρματικά τών 37 χιλιοστών, 14 ομαδικούς όλμους, 14 πολυβόλα, πάντζερ, τυποποιημένα καί νάρκες, τόν άτομικό οπλισμό τών μαχητών μας, περιορισμένα πυρομαχικά καί στήν πορεία τής μάχης λάφυρα, ένα βαρύ τάνκς καί 2 κάρριερς καί ένα όλμοβόλο μέ 250 βλήματα».25 Οί δυνάμεις αύτές έπρεπε νά κατανεμηθούν σέ δύο άποστολές: στήν έξουδετέρωση τών άμυντικών στηριγμάτων τής πόλης καί τήν κατάληψή της καί στήν παρεμπόδιση τής κίνησης τών ένισχύσεων άπό τίς γύρω φρουρές πρός αύτή. «W· Δύο ισχυρά, οχυρωμένα σημεία στήριξης δέσποζαν στήν άμυντική διάταξη τής πόλης. Στόν θεολόγο φρουρούσε διμοιρία τής 'Εθνοφρουράς ένισχυμένη μέ πολυβόλα καί όλμους. Στόν Προφήτη 'Ηλία ύπήρχε έπίσης διμοιρία 'Εθνοφρουράς. Καί στά δύο σημεία ύπήρχαν θέσεις μάχης καί πολυβολεία άπό σκυρόδεμα, συρματοπλέγματα καί παγιδεύσεις. Τά φυλάκια αύτά έπρεπε νά έξουδετερωθούν στήν άρχή τής έπίθεσης, ώστε νά άνοίξουν οί διαβάσεις πρός τήν πόλη. Ό ΔΣΕ είχε διαμορφώσει τεχνικές γιά άποστολές αύτού τού είδους. Στίς έντεκα τή νύχτα, στίς 11 Ιανουαρίου, ειδικές ομάδες πλησίασαν απαρατήρητες όσο τό δυνατόν πιό κοντά στά οχυρά, μέ σκοπό νά τά πλήξουν μέ άντιαρματικές γροθιές, ένώ ταυτόχρονα μέ «σταυρούς» θά άνοιγαν διόδους μέσα άπό τά συρματοπλέγματα καί τίς παγιδεύσεις.26 Στόν Προφήτη Ηλία ό αιφνιδιασμός δέν πέτυχε. Στόν θεολόγο, όμως, οί είκοσι ένας έπίλεκτοι μαχητές έκτόξευσαν ταυτόχρονα τά άντιαρματικά 25. 'Υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «"Εκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 "Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 96. 26. Υπενθυμίζουμε ότι οί άντιαρματικες γροθιές, ΠΑΝΤΖΕΡΦΑΟΥΣΤ ή ΠΑΝΤΖΕΡ, ήταν γερμανικά άντιαρματικά όπλα, ένα είδος έκτοξευτών πού πετούσαν σέ κοντινές άποστάσεις μιά κεφαλή μέ ύψηλή διατρητική καί έκρηκτική δύναμη. Οί «σταυροί» ήταν αύτοσχέδιες ξύλινες κατασκευές σέ σχήμα σταυρού, τό πάνω μέρος τών όποιων ήταν έπενδεδυμένο μέ έκρηκτικά Λειτουργούσαν όπως οί λεγόμενες «τορπίλες» τού μηχανικού καί μέ τήν έκτόνωση τών άερίων τής έκρηξης κατέστρεφαν τά συρματοπλέγματα ένώ ταυτόχρονα προκαλούσαν καί έκρηξη τών παγιδευμένων χειροβομβίδων ή καί ναρκών. Τήν τεχνική αύτή τήν έμαθε ό ΔΣΕ τό 1948. 179

Ιστορία τον ελληνικού

Έμφνλιον

Πολέμον

τους προκαλώντας καταστροφές καί πανικό στούς ύπερασπιστές τού οχυρού. Μέσα σέ έλάχιστα λεπτά ή θέση έπεσε καί άνοιξε ή είσοδος τής πόλης. Άπό άλλη κατεύθυνση, οί δυνάμεις τού ΔΣΕ πού πλησίασαν τό φυλάκιο Κουκούλι τό βρήκαν έγκαταλειμμένο, έξασφαλίζοντας άπό έκεϊ μιά δεύτερη δίοδο." Ό Προφήτης 'Ηλίας έπεσε άργότερα, μετά άπό μάχη. Ή γρήγορη είσοδος τών τμημάτων έφόδου τού ΔΣΕ στήν πόλη καί τό χτύπημα τών πολυβολείων άπό τά νώτα έξάρθρωσε όλη τήν άμυντική διάταξη τών άμυνομένων. Τά τμήματα τών MAY δέν πρόλαβαν νά συγκροτηθούν σέ σώμα, άν υποθέσουμε ότι είχαν τέτοια διάθεση. Ή Χωροφυλακή κλείστηκε στά κτίριά της, τά στρατηγεία τών διαφόρων μονάδων έπίσης καί ό συντονισμός τής άμυνας άφέθηκε στά τεθωρακισμένα, τά όποια, όμως, χωρίς ισχυρή συνοδεία πεζικού, ήταν εύάλωτα στίς ενέδρες τών τμημάτων τού ΔΣΕ καί στούς άντιαρματικούς έκτοξευτές. "Ως τό μεσημέρι τής έπομένης, 12 Ιανουαρίου, ή άντίσταση είχε περιοριστεί κυρίως σέ δύο σημεία, στό κτίριο τής Ύποδιοίκησης Χωροφυλακής στό κέντρο τής πόλης καί στό στρατηγείο τής 33ης ταξιαρχίας. Κάθε άπόπειρα έξόδου τών πολιορκημένων άπό αύτά κατέληγε σέ συμφορά. Οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ έδειξαν άξιοσημείωτη έφευρετικότητα στή διάρκεια τών οδομαχιών καί τών έπιθέσεων σέ οχυρωμένα κτίρια. Εκτός άπό τήν παλαιά τακτική τού τρυπήματος ένδιάμεσων τοίχων, ώστε νά διεισδύουν μέσα στά κατεχόμενα άπό τόν έχθρό τετράγωνα, χρησιμοποίησαν -πρός μεγάλη έκπληξη φίλων καί έχθρών- τά τεθωρακισμένα πού έπεσαν στά χέρια τους.2* Τήν τρίτη ήμεροι, στίς 13 Ιανουαρίου, τό τελευταίο σημείο άντίστασης, τό στρατηγείο τής ταξιαρχίας, έπεσε στά χέρια τού ΔΣΕ. Όλη ή Νάουσα βρισκόταν πλέον στή δικαιοδοσία του.

Ή τελική έφοδος" Περίπου αάν τόν κόκκινο Οχτώβρη... Ό χειμωνιάτικος ήλιος ξεμύτησε τ' απομεσήμερο άπό τά σκούρα σταχτιά σύννεφα, σάν ή ψιλή βροχή είχε πάψει. Πυκνοί μαύροι καπνοί υψώνονταν πάνω άπό τό τετράγωνο τών έργοστασίων τού Λαναρά. Μιά όμάδα σαμποτέρ, ύστερα άπό ολοήμερες προσπάθειες ένός τάγματος, κατάφερε νά φτάσει σέ ένα κτίριο καί νά βάλει φωτιά. Μά

27. Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας, öji., α 54-55. 28. Επρόκειτο γιά μία άπό τίς έλάχιστες περιπτώσεις στή διάρκεια τού Εμφυλίου πού ό ΔΣΕ χρησιμοποίησε τεθωρακισμένα οχήματα ενάντια στούς άντιπάλους του. 29. Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας, ο.π., σ. 81-82. 180


τά υπόλοιπα κρατούσαν. Πέρασε ή πρώτη μέρα, πέρασε καί όλο τό πρωινό τής δεύτερης, καί άκόμα κρατούσαν. Έκεΐ είχε τήν έδρα του κι ό ταξίαρχος Κατσουρίδης. Έκεΐ ειχε καί τά πιό μεγάλα καί τά πιό πολλά όχυρά. Έκεΐ ήταν σχεδόν όλα τά τάνκς καί τ' αύτοκίνητα Ό λ α είχαν ετοιμαστεί έτσι, γιά νά δώσει ό έχθρός έκεΐ τήν τελευταία μάχη. Οί καμινάδες πού ψήλωσαν καί στοίχειωσαν μέ τόν κλεμμένο άνθρώπινο μόχθο ήταν διαταγή νά φυλαχτούνε μέ κάθε θυσία Τ' άεροπλάνα βομβαρδίζαν άσταμάτητα, άνασχετικά τούς γύρω συνοικισμούς. Σπίτια ξεκόβονταν καί κατέρρεαν κάθε τόσο. 'Ανθρώπινα μυαλά κολλούσαν στά ντουβάρια Στριγκιές κραυγές παιδιών πνίγονταν μες στά έρείπια. Μά άς καίγονταν τά πάντα "Ας χανόταν ή πολιτεία καί οί άνθρωποι μαζί. Τά εργοστάσια νά μέναν γερά. Ή τελευταία τούτη μάχη ήταν τόσο συμβολική. Τά έργοστάσια Λαναρά προσπαθούσαν νά κρατηθούν μέ τόσο πείσμα, μ' όση λύσσα παλεύει νά κρατηθεί στή ζωή ό κόσμος τής άδικίας, πού καταρρέει. Ή μεγάλη έφοδος άρχισε στίς 3 ή ώρα "Οπως ορμούν τά φουρτουνιασμένα κύματα καί καβαλάν τά βράχια, έτσι ξεχύθηκε ό λαϊκός στρατός κείνο τό δειλινό. Τίποτε δέν συγκρατεί τήν όρμή τού μαχητή· Ό έχθρός λυγάει. Ό Κατσουρίδης μέ τό έπιτελεϊο του φεύγει κρυφά Ούτε ό άσυρματιστής του κατάλαβε πότε τούς τόχε σκάσει. Σκυφτός έπάνω σ' ένα χαρτί, έπαιρνε τήν τελευταία διαταγή τής μεραρχίας του, όταν ή πόρτα άνοιξε μ' όρμή κι ή μπούκα ένός στάγερ τόν υποχρέωσε νά σηκώσει τά χέρια Ή διαταγή έμεινε μισογραμμένη, μά ή βραχνή φωνή συνέχισε νά μιλάει στό δέκτη τοΰ άούρματου τηλεφώνου. - Κρατήστε! Κρατήστε άκόμα! "Ερχονται ένισχύσεις! Έρχονται! Κρατήστε! Κρατήστε!... Κάπου κάπου μερικά λιανοντούφεκα καί άραιές κοφτές ριπές άκούγονται άκόμα. Είναι οί ομάδες πού έκκαθαρίζουν τό έδαφος καί φέρνουν τούς τελευταίους αιχμαλώτους. Τ' άεροπλάνα βομβαρδίζουν άσταμάτητα τά γυναικόπαιδα, τούς δρόμους, τίς συνοικίες. Τό κανονίδι μουγκρίζει φοβερά στά γύρω υψώματα Ό έχθρός κάνει τίς τελευταίες προσπάθειες νά μπει στήν πόλη. Μά έκεΐ θά μείνει καρφωμένος κι άπόψε κι αύριο. «W· 181

'Ιστορία τον έλληνικού Έμφύλιον Πολέμον

Πυκνοί καπνοί υψώνονται καί τυλίγουν τίς καμινάδες, όλο έκεΐνο τό τετράγωνο. Καίγονται τά έργοστάσια τοϋ Λαναρά! Ή είδηση τρέχει σάν άστραπή πάνω στην προλεταριακή πόλη. Στά παράθυρα, στίς αυλές, στίς πόρτες, ξεπροβάλλουν κεφάλια πού άγναντεύουν τούς καπνούς. «W· Έν τώ μεταξύ, γύρω άπό τήν πόλη, άπό τό πρωί τής 12ης 'Ιανουαρίου, άρχισαν νά φθάνουν ένισχύσεις. Στά κυβερνητικά έπιτελεϊα καί ιδιαίτερα στή διοίκηση τής άρμόδιας XI μεραρχίας έπικράτησε σύγχυση μέ άρκετά στοιχεία πανικού. Όλες οί γύρω φρουρές ειδοποιήθηκαν νά στείλουν ενισχύσεις στή Νάουσα χωρίς νά γνωρίζουν τήν κατάσταση πού έπικρατοϋσε, τίς άνάγκες πού ύπήρχαν καί χωρίς συντονισμό τών κινήσεων τών διαφόρων μονάδων. Τό άποτέλεσμα ήταν άποκαρδιωτικό. Οί μονάδες -λόχοι, διμοιρίες, ούλαμοί- έφθαναν ή μιά μετά τήν άλλη χωρίς συντονισμό καί έπεφταν στίς ένέδρες τοϋ ΔΣΕ ή σταματούσαν μπροστά στίς καταστροφές ή τίς ναρκοθετήσεις τών δρόμων. "Αν καί οί δυνάμεις πού συγκεντρώθηκαν ήταν σημαντικές,10 δέν κατάφεραν νά δημιουργήσουν μιά ισχυρή αιχμή έπίθεσης, νά συνεργαστούν καί νά έκβιάσουν τήν είσοδο στήν πόλη. Οί άσθενεΐς άπόπειρες πρός αύτή τήν κατεύθυνση άντιμετωπίστηκαν μέ εύκολία άπό τούς μαχητές τού ΔΣΕ. Οί μικρές άπώλειες πού είχαν οί μονάδες τών ένισχύσεων άποδεικνύουν ότι, στίς περισσότερες περιπτώσεις, περιόρισαν τή

30. Οί μονάδες πού στάλθηκαν στή Νάουσα ήταν κατά σειρά οί άκόλουθες: - Λόχος τού 556 Τ.Π. άπό τήν Έδεσσα - Ούλαμός τεθωρακισμένων άπό τή Νέα Χαλκηδόνα - Λόχος τοϋ 556 Τ.Π. άπό τή Βέροια - Ούλαμός πεδινού πυροβολικού άπό τή Βέροια - Διλοχία 556 Τ.Π. άπό τή θεσσαλονίκη - Πυροβολαρχία πεδινού πυροβολικού άπό τή θεσσαλονίκη - Λόχος 519 Τ.Π. άπό τήν Έδεσσα - Διλοχία 517 Τ.Π. άπό τό Μουχαρέμ Χάνι - Λόχος 515 Τ.Π. άπό τήν Έδεσσα - Ούλαμός άρμάτων («Κένταυρος») άπό τή θεσσαλονίκη - Διλοχία 553 Τ.Π. άπό τή θεσσαλονίκη - Διλοχία 558 Τ.Π. άπό τή θεσσαλονίκη - Δύο ούλαμοί τεθωρακισμένων άπό τή θεσσαλονίκη - 591 Τ.Π. άπό τό Β' Σώμα Στρατού - Πυροβολαρχία πεδινού πυροβολικού 182


δράση τους σέ υποστήριξη πυρών, χωρίς νά γνωρίζουν έπακριβώς τήν κατάσταση έμπρός τους καί γύρω τους.51 Εγκατέστησαν Ισχυρή προφυλακή στόν σιδηροδρομικό σταθμό καί θά έλεγε κανείς ότι προετοιμάστηκαν γιά μακρόχρονη τακτική πολιορκία τής πόλης! Στό μεταξύ διάστημα ό ΔΣΕ, παρά τή διαρκή παρενόχληση άπό τούς βομβαρδισμούς τού έχθρού, οργάνωνε τήν «έκμετάλλευση» τής έπιτυχίας του. Τό νέο πρόβλημα ήταν εύχάριστο μεν, άλυτο καί άδιέξοδο δέ. Τά λάφυρα, τά ύλικά πού έπεσαν στά χέρια τών νικητών ήταν τόσα πολλά πού ήταν άδύνατο νά μεταφερθούν όλα σέ άσφαλές μέρος. "Επρεπε νά ύπάρξει σωστή Ιεράρχηση τών περισσότερο άναγκαίων καί νά οργανωθεί έκ τών ένόντων ένα πολύπλοκο καί πολυπρόσωπο σύστημα μεταφορών. «Λάφυρα 4 πεδινά πυροβόλα μέ 3.000 βλήματα, 7 βαριά τάνκς, 21 κάρριερς, 210 φορτηγά αύτοκίνητα καί πέντε τζίπ, 27 μοτοσυκλέτες, 1 όλμοβόλο μέ 250 βλήματα, 5 ομαδικούς όλμους μέ 2.000 βλήματα, 9 καναδέζικους όλμους μέ 3.000 βλήματα, 15 πολυβόλα ΒΙΚΕΡΣ, 110 οπλοπολυβόλα, 550 άτομικά όπλα, 70 ήμιαυτόματα, περίπου 2.000.000 σφαίρες, 15 άμερικάνικους άσυρμάτους, 4 άσυρμάτους No 22, 13 γραφομηχανές, 5 ράδια, 170 χλαίνες, 120 στρατιωτικές στολές, 130 ζεύγη άρβυλα, 135 μουλάρια ειδικού φόρτου, 120 μουλάρια κοινού φόρτου, 2 ήλεκτρογεννήτριες, 33 τηλέφωνα, 3 τηλεφωνικοί πίνακες πολλών διευθύνσεων, 20 μπαταρίες, πολύ υγειονομικό υλικό, πολλά τρόφιμα, ύφάσματα, πού άπό τά τρόφιμα έφαγαν οί μαχητές μας, μοιράσαμε στό λαό καθώς καί ύφάσματα "Ενα τσουβάλι έπιτελικούς χάρτες. Τά άρχεϊα ύποδιοίκησης Χωροφυλακής, άσφάλειας, άστυνομικού τμήματος, 44 τάγματος, 33 ταξιαρχίας, 519 τάγματος»." Συνολικά οί ένισχύσεις πού έφθασαν άπό τό πρωί τής 12ης Ιανουαρίου ώς τίς 14 Ιανουαρίου περιλάμβαναν δύο πλήρη τάγματα πεζικού καί 9 μεμονωμένους λόχους, δηλαδή δύο ώς δυόμισι χιλιάδες άνδρες, πέντε ούλαμούς (10 πυροβόλα) πυροβολικού, άρματα μάχης καί τρεΐς ούλαμούς τεθωρακισμένων. Ή δύναμη ήταν άνώτερη άπ' όλες τίς άπόψεις άπό τή δύναμη τού ΔΣΕ στή Νάουσα πού, ώς τίς 13 Ιανουαρίου τουλάχιστον, ήταν ύποχρεωμένη νά πολεμά σέ δύο μέτωπα καί ταυτόχρονα νά οργανώνει τήν έκμετάλλευση τής έπιτυχίας καί τήν υποχώρηση. Πρβλ. ΓΕΣ/Α1, «Έκθεσις έπί τής έπιθέσεως κατά Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 "Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 81-82. 31. Παρ' όλ' αύτά, ό καταιγισμός πυρών ήταν έξαιρετικός. Στίς 13 Ιανουαρίου, τά πυροβόλα τών κυβερνητικών δυνάμεων έριξαν 1.426 βλήματα (!) ένάντια σέ οτιδήποτε τούς φαινόταν ύποπτος στόχος. Ή εικόνα πού παρουσίαζε ή Νάουσα μετά τήν άνακατάληψή της -εικόνα γιά τήν όποια θεωρήθηκε ύπεύθυνο τό «καταστροφικό μένος τών συμμοριτών»- οφειλόταν σίγουρα σέ μεγάλο βαθμό στήν καταιγίδα πυρών άπό ξηρά καί άέρα Στό ίδιο, σ. 84. 32. Υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «Έκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 97. 183

Ιστορία τον ελληνικού Έμφνλιον Πολέμον

Ή αρχική άντίόραση τών μαχητών τού ΔΣΕ ήταν -άπό ένστικτο θά λέγαμε- ή καταστροφή τών υλικών πού έπεφταν στά χέρια τους. Μέ τόν τρόπο αύτό καταστράφηκαν τά πεδινά πυροβόλα καί πολλά άπό τά δυσκολομεταφερόμενα όπλα, όπως τά πολυβόλα ΒΙΚΕΡΣ. Ή καταστροφική αύτή διάθεση σταμάτησε όταν έπεσαν καί τά τελευταία κέντρα άντίστασης τού έχθρού καί οί άντάρτες βρέθηκαν νά κυριαρχούν άπόλυτα στήν πόλη. Ακόμη καί τότε, στίς δύσκολες συνθήκες, οί μηχανισμοί γιά έκμετάλλευση τής έπιτυχίας άποδείχθηκαν άνεπαρκεΐς. Τό μεγαλύτερο μέρος τών έφοδίων πού πάρθηκαν άπό τήν πόλη φαίνεται ότι συνίστατο σέ ό,τι πήραν οί μαχητές καί οί μικροομάδες στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων. Οί χρόνιες έλλείψεις είχαν μετατρέψει τούς τελευταίους σέ άριστους ιχνηλάτες χρήσιμων ειδών. 'Ελάχιστοι άντάρτες βγήκαν άπό τήν πόλη μέ τά ρούχα, τίς άρβύλες καί τόν άτομικό εξοπλισμό πού είχαν όταν μπήκαν σέ αύτή. Στή διάρκεια τής μάχης ντύθηκαν μέ καινούργια ρούχα, φόρεσαν νέα άρβυλα καί άπέκτησαν πλήθος χρήσιμων ή λιγότερο χρήσιμων ειδών. Οί καπνιστές έφοδιάστηκαν μέ τσιγάρα καί καπνό καί οί άντάρτισσες, συχνά, μέ ξεχασμένα είδη άπαραίτητα στή γυναικεία φιλαρέσκεια Ή νέα εικόνα τους τούς έκανε νά ξεχωρίζουν σαφώς άπό τούς συναγωνιστές τους μέ άποστολή στίς γύρω άπό τήν πόλη θέσεις καί ένέδρες, πού δέν μπόρεσαν νά έπωφεληθοϋν άπό τόν πακτωλό πού ή πόλη πρόσφερε. Ή οργανωμένη, όμως, έπιχείρηση διάσωσης καί μεταφοράς υλικών παρουσίασε πλήθος προβλήματα. Τά διαθέσιμα μουλάρια, λόγου χάρη, έπρεπε νά κατανεμηθούν σέ διάφορα, άντιφατικά μεταξύ τους, καθήκοντα Συνέβη ώστε μουλάρια πού είχαν φορτωθεί υλικά νά χρειαστεί νά έγκαταλείψουν τό φορτίο τους γιά νά. συνδράμουν στή μεταφορά τραυματιών τής μάχης. Γιά τούς τελευταίους δέν ύπήρχε οργανωμένο σύστημα διακομιδής, συγκέντρωσης καί μεταφοράς, καί έτσι κάθε τοπικός διοικητής ζητούσε νά έξασφαλίσει τή μεταφορά τών δικών του συχνά σέ βάρος άλλων προτεραιοτήτων καί άναγκών. Ή άλήθεια είναι ότι τό πρόβλημα δέν είχε προκύψει ξανά στόν ΔΣΕ καί οί μονάδες του βρέθηκαν νά αύτοσχεδιάζουν μπροστά στά προβλήματα πού προκαλούσε ή έπιτυχία."

33. Πολύ εύκολα, όπως γινόταν καί στήν άντίθετη πλευρά, οί εύθύνες γιά τήν άνεπάρκεια τών μηχανισμών μεταφέρθηκαν στά πρόσωπα: «Ή πιό άδύνατη πλευρά στήν έπιχείρηση τής Νάουσας ήταν ή έπιμελητεία στό σύνολο της. Υπήρχαν τόσες καί τέτοιες ποσότητες όπως τροφίμων, ιματισμού κλπ. πού ήταν δυνατό νά φάνε καλά οί μαχητές, νά ντυθούν καί νά πάρουμε μεγάλες ποσότητες. Αντί νά γίνει αύτό τά τμήματα μας δέν τράφηκαν καλά καί έπιστρέψαμε σχεδόν μέ άδειανά χέρια. Οί έπιμελητές καί πρώτα άπ' όλα τής Μεραρχίας έδειξαν πλήρη άνικανότητα. Φυσικά έδώ άναμφισβήτητα φορτώθηκαν καί μέ ποινικές εύθύνες καί τό λόγο τώρα έχει ή στρατιωτική μας δικαιοσύνη». Στό ίδιο, σ. 101. 184


Ή στρατολογία καί οί επιφορτισμένοι μέ αύτό τό καθήκον βρέθηκαν έπίσης μπροστά σέ άντιφατικές καταστάσεις. Ή πόλη είχε χαρακτηριστεί άριστερή καί σέ μεγάλο βαθμό ήταν. Πολλοί άπό τούς κατοίκους της ήταν έργάτες στά διάφορα έργοστάσια, κυρίως ύφαντουργίας, ένώ πολλοί άντάρτες κατάγονταν άπό αύτή. Οί έκεΐ συγκεντρωμένοι κάτοικοι τών ορεινών χωριών είχαν σχεδόν όλοι τους συγγενείς, φίλους ή χωριανούς στόν ΔΣΕ. Οί γενικές συμπάθειες, όμως, σέ καμία περίπτωση δέν σήμαιναν ότι οί νέοι άνθρωποι τής Νάουσας ή τών προσφυγικών οικισμών είχαν τή διάθεση νά στρατευθούν, χειμώνα καιρό, στίς τάξεις τοϋ ΔΣΕ. Ή στρατολόγηση άγοριών καί κοριτσιών έπρεπε νά γίνει υποχρεωτικά. Τό δίλημμα ήταν σοβαρό. 'Υπερβολική βιαιότητα στή στρατολόγηση καί μεθοδικές σκληρές έρευνες στά σπίτια γιά τήν άνακάλυψη όσων δέν ήθελαν νά παρουσιαστούν θά προκαλούσαν σοβαρά ρήγματα στίς σχέσεις τοϋ ΔΣΕ μέ τούς κατοίκους μιάς πόλης πού θεωρούνταν φιλικά διακείμενοι πρός αύτόν. Άπό τήν άλλη, όμως, στρατολογία έπρεπε νά γίνει. Δοκιμάστηκε όλο τό φάσμα τών μεθόδων, άπό τίς πλέον ήπιες ώς τίς πλέον σκληρές. Στρατολογήθηκαν 500 ώς 600 νέοι καί νέες, άριθμός πού άπό τήν ήγεσία τού ΔΣΕ κρίθηκε τελείως άνεπαρκής. Οί ύπεύθυνοι γιά τή στρατολόγηση κατηγορήθηκαν μάλλον άδικα ότι «άντί νά βρούν όλους τούς τρόπους γιά νά ξετρυπώσουν τόν έπιστρατεύσιμο κόσμο, έκαναν τυπικές έπισκέψεις, έπηρεάστηκαν άπό τίς ρεβεράντσες καί τά κεράσματα πού τούς έκαναν οί γυναικοϋλες καί έτσι δέν πήραμε όσους μπορούσαμε νά έπιστρατεύσουμε».14 Τό όλο ζήτημα ήταν φυσικά πολύ πιό σύνθετο καί ή άντιπάθεια πού έδειχναν τά στελέχη τού ΔΣΕ άπέναντι στό καθήκον τοϋ στρατολόγου βρήκε νέα έπιχειρήματα στήν όλη έξέλιξη τών πραγμάτων. Στό κάτω κάτω, ένα σημαντικό ποσοστό άπό έκείνους πού μέ τόσες δυσκολίες καί συμβιβασμούς έπιστρατεύθηκαν σκοτώθηκε άπό τά άεροπλάνα οτό δρόμο τής έπιστροφής πρός τό Βίτσι ή βρήκε ευκαιρία νά λιποτακτήσει μέσα στήν άναταραχή τού «έλιγμοϋ».

Τό κόστος Οί δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ άποχώρησαν άπό τήν πόλη τό σούρουπο τής 14ης Ιανουαρίου. Ή έπίσημη δικαιολογία ήταν ό περιορισμός τών πυρομαχικών κάτω άπό τά όρια άσφαλείας. Παρά τόν πακτωλό τών λαφύρων, ό ΔΣΕ ήταν άδύνατον νά προσαρμόσει τόν οπλισμό καί τήν έπιμελητεία του μέ 34. Στό ίδιο, σ. 100. 192


βάοη τά λάφυρα καί οί μονάδες πού κρατούσαν τίς γύρω άπό τήν πόλη θέσεις πιέζονταν άπό τίς έλλείψεις. Ή άπαγκίστρωση άπό τήν πόλη δέν μπορούσε έξάλλου νά καθυστερήσει περισσότερο. Σημαντικές δυνάμεις τού κυβερνητικού στρατού κατευθύνονταν -όχι μέ Ιδιαίτερη σπουδή είναι αλήθεια— πρός τίς ύποχρεωτικές διαβάσεις γιά τό Βίτσι, άπειλώντας νά παγιδεύσουν τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ στή Νάουσα Τήν έπομένη, στίς 15 Ιανουαρίου, ό Εθνικός Στρατός μπήκε στήν πόλη. Ή εικόνα τής τελευταίας έγινε άμέσως άντικείμενο προπαγανδιστικής έκμετάλλευσης άπό τούς κυβερνητικούς.

Άπό τη Νάονοα "Εντυπο Σήματος35 Άπό Γ' Σ.Σ. πρός ΓΕΣ /Α1-Α2 15.1.49 22:15 [...] Πρώται πληροφορίαι περί Ναούσσης. Έκ τής φρουράς παρουσιάστηκαν μέχρι τής 16ης ώρας 180. Έκ τού Στρατηγείου 33 Ταξιαρχίας δέν παρουσιάσθησαν εισέτι έπιτελάρχης Δόρτας καί εις Ά ξιωματικός. Άνευρέθησαν έντός πόλεως 57 νεκροί. Μεταξύ τούτων πιθανόν καί Στρατιωτικοί. Άνεγνωρίσθησαν 5 νεκροί άξιωματικοί. Κατεστράφησαν ή υπέστησαν σοβαράς ζημίας έργοστάσια πόλεως. Έπυρπολύθησαν ή ύπέστησαν ζημίας ούχί μεγάλας 200 περίπου οίκίαι έκ τών όποιων πλεΐσται οίκίαι στρατιωτικών έγκαταστάσεων. Ομοίως δημόσια καταστήματα Έκ τού άμάχου πληθυσμού έξηκριβώθη μέχρι στιγμής ότι άπουσιάζουν 300 περίπου άτομα τών όποιων περισσότερα νεαράς ήλικίας, μαθήτριαι, πρόσκοποι, οδηγοί κλπ. Μεταξύ έκτελεσθέντων, δήμαρχος, εις δημοτικός σύμβουλος, 2 δημόσιοι ύπάλληλοι [...].

Ό ΔΣΕ έσπευσε περιχαρής νά περιγράψει τίς καταστροφές πού προκάλεσε στήν έχθρική πόλη χρεωνόμενος άθελά του καί τίς άντίστοιχες πού προκάλεσαν οί κυβερνητικοί βομβαρδισμοί. Συμβολικά ήθελε νά δηλώσει, μέσω αύτών, τή δυνατότητά του νά δίνει καίρια χτυπήματα οτό κράτος τής Αθήνας καί στήν πλουτοκρατία πού τό στήριζε.

35. Στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 5β, α 74. 186


Ό ΔΣΕ τιμωρεί...3* Ζημιές: Κάηκαν καί άνατινάχθηκαν οί στρατιωτικές άποθήκες ιματισμού, βενζίνας κλπ. Κάηκαν καί άνατινάχθηκαν όλα τά έργοστάσια, γιατί ήσαν οχυρωμένα, μέ ολα τά έμπορεύματα καί πρώτες ύλες πού υπήρχαν σ' αύτά, σέ τεράστιες ποσότητες. Ρίξαμε 2 άεροπλάνα Κάηκαν καί άνατινάχθηκαν όλα τά οχυρωμένα δημόσια χτήρια καί οχυρωμένα πλουσιόσπιτα π.χ. Δημαρχείο, Ταχυδρομείο, Τηλεγραφειο, 'Επαρχείο, Ειρηνοδικείο, Δημόσιο Ταμείο, Τράπεζα Αθηνών, Εργατικό Κέντρο, Ταμείο 'Ανεργίας, Στρατιωτικά Γραφεία, Διοίκηση Χωροφυλακής, 'Ασφάλεια, Αστυνομικό Τμήμα, Αίθουσα Τιτάνια, Βίλλες Πετρίδη, Χρηστίδη, Λαναρά, Άγγελάκη, Πάζη, Κιλιμουρίδη, Κιτσέλη, Δημοβίκη κλπ. Ανατινάχθηκαν όλες οί γέφυρες τής πόλης στό ποτάμι Άραπίτσα, καθώς καί ή Βερροιώτικη γέφυρα [...] 'Εκτελέσαμε τούς περισσότερους προδότες. Οί χαφιέδες τής άσφάλειας αυτοκτόνησαν. [...] Οί έκτεταμένες καταστροφές καί οί έκτελέσεις έγιναν εύρύτατα γνωστές. Είναι άμφίβολο άν τό μήνυμα πού ήθελε νά δώσει ό ΔΣΕ βρήκε πολλούς άποδέκτες. Ή καταστροφή έργοστασίων μπορούσε νά έρμηνευθεΐ ώς χτύπημα κατά τής πλουτοκρατίας, μπορούσε όμως νά γίνει άντικείμενο άντίθετης προπαγανδιστικής έκμετάλλευσης καθώς, σε έποχές δύσκολες, πολλοί έβρισκαν δουλειά σέ αύτά καί εισόδημα Ή καταστροφή δέ τής παραγωγικής υποδομής τού άντιπάλου δέν ήταν άναγκαστικά ισχυρό όπλο γιά τή νίκη. Ή πολεμική προσπάθεια τού κυβερνητικού στρατοπέδου έλάχιστα στηριζόταν στίς βιομηχανικές καί οικονομικές έπιδόσεις τών 'Ελλήνων κεφαλαιούχων. 'Από τήν άποψη αύτή, πραγματικά, τό μήνυμα τού ΔΣΕ στή Νάουσα πρέπει νά έμεινε χωρίς άποδέκτες. «W Πιό ουσιαστικές ήταν οί άπώλειες πού προκάλεσε ό ΔΣΕ στούς άντιπάλους του. Ποτέ άλλοτε ό 'Εθνικός Στρατός δέν είχε τόσες άπώλειες σέ τόσο μικρό χρονικό διάστημα Οί νικητές υπολόγισαν σέ 1.500 τόν άριθμό

36. Υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «Έκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJt., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 97. 187


τών έκτός μάχης άπό τή φρουρά τής πόλης, άριθμός πού αγγίζει τό 100% τών δυνάμεών τους μέ συνυπολογισμό τών ένοπλων πολιτών τής MAY." Άπό αύτούς σέ 500 ύπολογίστηκαν οί νεκροί καί σέ 700 οί τραυματίες. Στήν πραγματικότητα, πολλοί άπό τούς φαντάρους καί τούς άξιωματικούς, καθώς καί τό μεγαλύτερο μέρος τών MAY κρύφτηκαν σέ σπίτια τής πόλης περιμένοντας τήν αποχώρηση τών άνταρτών. Ό στρατός, άπό τήν πλευρά του, ύπολόγισε τίς άπώλειες τών στρατιωτικών δυνάμεων -δηλαδή χωρίς τή Χωροφυλακή, τήν Ασφάλεια, τά ΜΑΔ καί τά MAY- σέ σαφώς μετριότερα έπίπεδα Μέσα στήν πόλη οί νεκροί στρατιωτικοί ήταν 28 (3 άξιωματικοί), οί τραυματίες 65 (8 άξιωματικοί) καί οί άγνοούμενοι 206 (7 άξιωματικοί). Στήν κατηγορία τών παρουσιασθέντων μετά τήν άνακατάληψη τής πόλης ταξινομήθηκαν 368 στρατιωτικοί (27 άξιωματικοί).38 Ή τελευταία κατηγορία περιλάμβανε τόσο αύτούς πού είχαν κρυφτεί σέ διάφορα σημεία, όσο καί έκείνους πού συνελήφθησαν αιχμάλωτοι άπό τόν ΔΣΕ καί άφέθηκαν έλεύθεροι μετά τήν άναχώρηση τών άνταρτών άπό τήν πόλη. Στό σύνολο πρέπει νά προστεθούν οί άπώλειες χωροφυλάκων (τουλάχιστον 15 άτομα), ΜΑΔ καί MAY.3' Νά σημειωθεί ότι στίς 15 τού μήνα μεταφέρθηκαν στή Βέροια 120 τραυματίες στρατιωτικοί (6 άξιωματικοί), άριθμός πού έρχεται σέ άντίφαση μέ τόν έπίσημο τελικό άριθμό τών τραυματιών.40 Ό π ω ς καί νά έχουν τά πράγματα, είναι γεγονός ότι μιά ισχυρή φρουρά έκμηδενίστηκε σέ μιά έπίθεση πού ήταν κάτι περισσότερο άπό άπλή επιδρομή. Αντίθετα, οί κυβερνητικές δυνάμεις πού έσπευσαν νά ένισχύσουν τήν πολιορκημένη πόλη είχαν πολύ μικρές άπώλειες. Έχασαν, στήν τριήμερη μάχη, συνολικά 8 νεκρούς καί 55 τραυματίες,41 άριθμοί πού οπωσδήποτε δέν πιστοποιούσαν έπίμονες έπιθέσεις πρός άπελευθέρωση τών άναξιοπαθούντων συναδέλφων τους. Άπό τήν άλλη πλευρά τού λόφου, ό ΔΣΕ άνακοίνωσε άπώλειες 58 νεκρών, 174 τραυματιών καί 36 άγνοοΰμένων στή διάρκεια τής μάχης τής Νάουσας, μέσα καί γύρω άπό τήν πόλη. Μαζί μέ 4 λιποτάκτες, οί συνολικές άπώλειες έφθασαν τούς 272 έκτός μάχης, άριθμός πού, μέ βάση τήν εικόνα τής μάχης, πρέπει νά βρίσκεται κοντά οτά πράγματα42

37. Στό ίδιο, ο. 97. 38. ΓΕΣ/Α1, «Έκθεσις έπί τής έπιθέσεως κατά Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 91. 39. Έντυπο σήματος άντισυνταγματάρχη Διαμαντόπουλου πρός ΓΕ/Α2 άπό τή Νάουσα, 15.1.49, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 5α, ο. 73. 40. Στό ίδιο, σ. 73. 41. ΓΕΣ/Α1, «Έκθεσις έπί τής έπιθέσεως κατά Ναούσης παρά τών Κ/Σ άπό 11 έως 16 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, α 92. 188


Ό δρόμος γιά τό Βίτσι Ή έπιστροφή τών μονάδων τοΰ ΔΣΕ στό Βίτσι δέν ήταν ή απλούστερη τών ένεργειών. Περιλάμβανε πέρασμα μέσα άπό πεδινές περιοχές καί μέσα άπό ποτάμια πού, στήν καρδιά τοΰ χειμώνα, κατέβαζαν άφθονα νερά. Πολύ συνοπτικά, γιά όσους μετείχαν σέ αύτό τόν έξαντλητικό ελιγμό, οί άναμνήσεις συνοψίζονταν σέ «άφάνταστη κούραση, δέκα μέρες πορεία καί ύπνος σταλιά».41 Εκτός τών άλλων, οί φάλαγγες έπρεπε νά μεταφέρουν μαζί τους τά λάφυρα άλλά καί 150 τραυματίες, άριθμός πού μεγάλωνε διαρκώς μέσα άπό τίς συνεχείς συγκρούσεις. Παρά τήν κινητοποίηση σημαντικών δυνάμεων άπό τήν κυβερνητική πλευρά, άνάμεσά τους καί ή 77η ταξιαρχία άπό τό Β' Σώμα Στρατού, καί τήν επισφαλή θέση στήν όποία βρέθηκαν άρκετές φορές οί φάλαγγες τοΰ ΔΣΕ, τό κυριότερο βάρος τής καταδίωξης τό έπωμίσθηκε ή άεροπορία. Ό χειμώνας άποδείχθηκε άκόμη μιά φορά πιστός σύμμαχος τών άνταρτών. Παρά τίς ταλαιπωρίες πού προκαλούσε, προστάτευε τίς κινήσεις τους μέ κακοκαιρίες, χαμηλή νέφωση καί μεγάλες νύχτες. Ταυτόχρονα, μέσα στό άφιλόξενο χειμερινό τοπίο περιοριζόταν ό ζήλος τών μονάδων πεζικού τού άντιπάλου, τών μόνων πού μπορούσαν νά πετύχουν καταστροφικά πλήγματα οτίς βαρυφορτωμένες φάλαγγες τών άνταρτών. Ό ελιγμός άπέδειξε έξάλλου τή βελτίωση τών έπιχειρησιακών δυνατοτήτων τοΰ ΔΣΕ. Τό μηχανικό λειτούργησε μέ σχετική έπάρκεια καί πέτυχε νά δημιουργήσει γέφυρες καί περάσματα στούς υδάτινους πόρους.44 Ή άντοχή δέ τών μαχητών τοΰ ΔΣΕ στήν κόπωση, στίς καιρικές άντιξοότητες καί στή διαρκή πίεση έδωσε άκόμη μία φορά πετυχημένες έξετάσεις. Οί φάλαγγες τής Χ μεραρχίας τού ΔΣΕ έφθασαν στό Βίτσι πληρώνοντας έναν πρόσθετο φόρο αίματος, 49 νεκρούς, 111 τραυματίες, 33 άγνοουμένους καί 8 λιποτάκτες.45 Στή διαδρομή χάθηκαν έπίσης άρκετοί άπό τούς νεοεπιστρατευθέντες, άρκετοί αιχμάλωτοι καί τριάντα μουλάρια μέ τά έφόδια πού μετέφεραν. Οί νέες αύτές άπώλειες, πού άνέβασαν τό σύνολο σέ περίπου 450 έκτός μάχης - όσοι ήταν καί οί έπιστρατευθέντες χονδρικά, δέν μείωσαν σέ τίποτα τήν αίσθηση θριάμβου πού άφησε πίσω της ή έπιχείρηση στή Νάουσα.

42. Υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «Έκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 'Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 98. 43. Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας, ÖJI., σ. 104-107. 44. Υποστράτηγοι Βλαντάς καί Σκοτίδας, «Έκθεση γιά τή μάχη τής Νάουσας καί γιά τόν έλιγμό, 28 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, κείμενο 8, σ. 102. 45. Στό ίδιο, α 99. 189

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 36

Ή κατάληψη τοϋ Καρπενησίου (19 Ίανουαρίου-8 Φεβρουαρίου 1949) Ή έπιχείρηση έναντίον τής πόλης τοϋ Καρπενησίου ειχε γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό πολλαπλή σημασία Ή πρώτη έπιδίωξη, γιά πολλούς ή βασική, ήταν ή ίδια ή έπιβίωση τών μαχητών πού κρινόταν άπό τό άποτέλεσμα τής μάχης. Πραγματικά, οί δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ ήταν υποχρεωμένες νά κινούνται σέ έναν ολοένα καί στενότερο χώρο, όπου οί άνθρώπινοι καί πλουτοπαραγωγικοί πόροι είχαν πρό καιρού έκλείψει. Τό μεγαλύτερο τμήμα τού πληθυσμού είχε μεταφερθεί στίς φρουρούμενες πόλεις, τά χωριά ήταν έρημα, τά χωράφια καί τά περιβόλια άκαλλιέργητα, οί άποθήκες κενές, ένώ οί διαδοχικές έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις τού 'Εθνικού Στρατοΰ είχαν περιορίσει καί τήν τελευταία έπισιτιστική έφεδρεία, τά κοπάδια τών αιγοπροβάτων. Πέρα άπό τόν έπισιτισμό, ύπήρχαν καί οξύτερες άνάγκες άνεφοδιασμού τών άνταρτών μέ ρούχα, ύποδήματα, φάρμακα καί άλλα είδη πρώτης άνάγκης. Όλ' αύτά, στήν κατάσταση πού είχε διαμορφωθεί, μπορούσε νά τά βρεί κανείς μόνο στίς πιό σημαντικές πόλεις, στό Καρπενήσι παραδείγματος χάρη. Θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε οτά προηγούμενα τήν άνάγκη στρατολόγησης νέων άνταρτών, τόν πολιτικό άντίκτυπο πού θά είχε ή κατάληψη τής πόλης καί ίσως τήν προσδοκία γιά άνατροπή τών σχεδίων καί τοϋ προγραμματισμού τοϋ άντιπάλου έν όψει τών έπιχειρήσεων τής άνοιξης. "Ενα ισχυρό χτύπημα στή Στερεά 'Ελλάδα θά μείωνε πιθανώς τήν πίεση τού κυβερνητικού στρατού στήν Πελοπόννησο καί ίσως ένίσχυε τίς πιθανότητες έπιβίωσης κάποιου μικρού ή μεγάλου ποσοστού τών μονάδων τοϋ ΔΣΕ πού είχαν έμπλακεΐ έκεΐ σέ πολύ δύσκολο άγώνα. Πολιτικά, έπίσης, ή κατάληψη τού Καρπενησιού ύπολογιζόταν ότι θά έχει διπλά πλεονεκτήματα. "Οσον άφορά τόν έχθρό, θά ύπονόμευε τίς ριζοσπαστικές άλλαγές πού έκεϊνο τόν καιρό ολοκληρώνονταν στήν 'Αθήνα καί θά ύπονόμευε τό κύρος τής νέας κατάστασης πρίν άκόμη αύτή σταθεροποιηθεί. "Οσον άφορά τό 191


στρατόπεδο τοΰ Δημοκρατικού Στράτου, μιά έπιπλέον έπιτυχία τής χειμερινής άντεπίθεσης θά μπορούσε νά τονώσει τό ήθικό καί νά άναπτερώσει τίς έλπίδες, πού βρίσκονταν σε δοκιμασία έξαιτίας τής έπιδείνωσης τών σχέσεων μέ τή Γιουγκοσλαβία καί τών συναρτώμενων έντάσεων στό έσωτερικό τής ήγεσίας τοΰ ΚΚΕ. 'Επιπλέον, τό χειμώνα τοΰ 1948-1949 ή έπιχείρηση στό Καρπενήσι (ραινόταν νά είναι μέσα στίς δυνατότητες τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Ή πόλη ήταν σχετικά άπομονωμένη, στό κέντρο εύρύτερων ορεινών περιοχών, όπου σέ χειμερινή περίοδο δύσκολα θά μπορούσε νά έλιχθεΐ οποιοσδήποτε στρατός. Ή έπιχείρηση στήν Καρδίτσα έξάλλου είχε ένθαρρύνει τήν ήγεσία τού ΔΣΕ στή Ρούμελη καί τά "Αγραφα. Άφού σχεδόν πέτυχε στίς παρυφές τού κάμπου, ύπολόγιζαν ότι θά πετύχαινε πιό εύκολα στό κέντρο τών ορεινών όγκων. Οί διαδρομές πού θά άκολουθούσαν οί ένισχύσεις πρός τή φρουρά τής πόλης ήταν άναγκαστικά δύο, άπό τή Λαμία καί τό Αγρίνιο, καί αύτές περνούσαν μέσα άπό δύσβατες περιοχές καί περάσματα πού θά ήταν εύκολο νά κλειστούν. Αύτό σέ καμία περίπτωση δέν σήμαινε ότι ή έπιχείρηση γιά τήν κατάληψη τής πόλης έπρεπε νά χρονίσει καί νά μεταβληθεί σέ τακτική πολιορκία Οί οχυρώσεις καί ή άμυντική οργάνωση τού Εθνικού Στρατού είχε έπωφεληθεϊ άπό τήν προηγούμενη πείρα ένώ ό έξοπλισμός καί ή άφθονία πυρομαχικών τού έπέτρεπαν μιά ιδιαίτερα ένεργή άντίσταση. Σέ αύτά τά πλεονεκτήματα, ιδιαίτερα στόν τομέα τών πυρομαχικών, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε πολύ περιορισμένες δυνατότητες. "Επρεπε λοιπόν όλα νά γίνουν γρήγορα καί, κατά προτίμηση, αιφνιδιαστικά

Οί αντίπαλοι Ή φρουρά τού Καρπενησιού άποτελούνταν κατ' άρχάς άπό ένα έλαφρύ τάγμα πεζικού, τό 7, καθώς έπίσης άπό ένα συγκρότημα TEA, δύναμης περίπου τριακοσίων άνδρών, καί άπό δύναμη ογδόντα χωροφυλάκων. Στίς παραμονές τής έπίθεσης, καθώς πύκνωναν οί πληροφορίες γιά συγκεντρώσεις τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ, ή ΑΣΔΣΕ (Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Στερεάς Ελλάδος) πήρε μιά σειρά προληπτικών μέτρων, τά κυριότερα άπό τά όποια απέβλεπαν στήν ένίσχυση τής πόλης, πού άποτελούσε τόν προφανή στόχο μιας τυχόν έπιθετικής ένέργειας τού ΔΣΕ. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά μιά μεταφορά δυνάμεων άπό τήν κοιλάδα τού Σπερχειού πρός τό οροπέδιο τού Καρπενησιού. Στάλθηκε έκεΐ τό 5 ελαφρό τάγμα πεζικού καί μονάδες τού Τακτικού Στρατηγείου 'Ελαφρών Ταγμάτων Πεζικού τής Μακρακώμης.1 Μερικές άπό τίς μονάδες αύτές στάλθηκαν νά καταλάβουν στό-

1. Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «Έκθεσις Έπιχειρήσεων Ρούμελης (Άπελευ192

Ή κατάληψΐ] τού Καρπενιριού

χους στήν ευρύτερη περίμετρο τοϋ οροπεδίου καί, κάτι πού ισχύει ιδιαίτερα γιά τήν 181 διλοχία, έξουδετερώθηκαν σέ ένέδρες τών άνταρτών. Στήν άρχή τής μάχης πάντως ή δύναμη τής φρουράς άνερχόταν σέ περίπου χίλιους διακόσιους άνδρες, άναπτυγμένους σέ μιά όχυρή περίμετρο.2 Ή τελευταία συνίστατο σέ ισχυρά σημεία άμυνας, οργανωμένα στά ύψώματα πού βρίσκονται γύρω άπό τήν πόλη: τόν "Αγιο Δημήτριο, τίς Ροβιές, τόν "Αγιο Ταξιάρχη καί τόν Προφήτη 'Ηλία. Στά σημεία αύτά είχαν γίνει μόνιμες ή ήμιμόνιμες οχυρώσεις μέ πολυβολεία, συρματοπλέγματα καί βάσεις όλμων καί τά πυρά τους, διασταυρούμενα, κάλυπταν όλες τίς προσβάσεις πρός τήν πόλη. Στίς εισόδους τής τελευταίας ύπήρχαν επίσης φυλάκια ένώ μέσα σέ αύτή μερικά κτίρια είχαν οργανωθεί άμυντικά. Μέ λίγα λόγια, έπρόκειτο γιά έναν καλά φρουρούμενο στόχο. Τό πλέγμα τής άμυνας θά ήταν πιό άποτελεσματικό άν είχε ληφθεί μέριμνα γιά έξασφάλιση τών δρομολογίων πρόσβασης στήν πόλη, άπό τήν πλευρά τής Λαμίας κυρίως, πού ήταν καί ή πλέον βατή διαδρομή. Ό Δημοκρατικός Στρατός έστρεψε έναντίον τής πόλης μιά έντυπωσιακή στά χαρτιά δύναμη. Τό ΚΓΑΝΕ είχε ήδη συγκεντρώσει τίς δυνάμεις του γιά τήν έπιχείρηση έναντίον τής Καρδίτσας καί είχε τόν καιρό νά τίς άναδιαρθρώσει μετά τή μεγάλη αύτή έπιχείρηση. Στήν περιοχή τών 'Αγράφων καί τού Τυμφρηστού βρίσκονταν δύο μεραρχίες τοϋ ΔΣΕ, ή I (τού Γιώτη-

θέρωσις Καρπενησίου), άπό 1 Φεβρουαρίου 1949 μέ 28 Φεβρουαρίου 1949, Αθήνα, 18 Μαρτίου 1949», ατό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (19441949), Αθήνα 1998, τόμος 12, σ. 467. Πρέπει νά σημειωθεί ότι ή «Έκθεση» γράφτηκε άπό τό επιτελείο τού Α' Σώματος Στρατοΰ, τού στρατηγού Τσακαλώτου, ό όποιος, όπως ήταν φυσικό, έπιθυμούσε νά προσθέσει στόν προσωπικό του θρύλο. Τό γενικό λοιπόν πνεύμα ήταν ότι τό σώμα αύτό συνάντησε μιά κατάσταση όπου τά πάντα είχαν καταρρεύσει, οί δυνάμεις τών κομμουνιστών αλώνιζαν άνενόχλητες έξαιτίας τής άμέλειας τών υπόλοιπων, άπλών στρατιωτικών ηγετών καί ότι, διά θαύματος, τό Α' Σώμα Στρατού πέτυχε νά μετατρέψει τό χάος σέ θρίαμβο, όπως άκριβώς στήν Πελοπόννησο, λίγο καιρό πρίν. Υποψιαζόμαστε ότι ή μέριμνα γιά δόξα καί ύστεροφημία, άμεσα έξαργυρώσιμη τόν καιρό εκείνο, ήταν δυνατόν νά οδηγήσει σέ «βελτιωμένες» έκδοχές τών γεγονότων. Βλ, έπίσης, Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντιουμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, α 549. 2. Στήν ίδια έκτίμηση γιά τή δύναμη τής φρουράς καταλήγουν ό Χαρίλαος Φλωράκης στόν άπολογισμό τής μάχης - « Ή έπιχείρηση Καρπενησιού»- πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 5/1949, Μάης 1949, σ. SOSSOS, καί ό Τάκης Ψημμένος, Αντάρτες στά "Αγραφα (1946-1950). Αναμνήσεις ένός αντάρτη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σ. 216. Άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν τόν άριθμό τών υπερασπιστών τής πόλης σέ 1.500, ίσως άθροίζοντας καί τούς ένοπλους πολίτες ή τά μέλη τών έθνικιστικών οργανώσεων, τά όποια όμως, σέ κάθε περίπτωση, δέν μπορούσαν νά είναι περισσότερα άπό μερικές δεκάδες άτομα. 193


Χαρίλαου Φλωράκη) καί ή II (τοΰ Διαμαντή-Γιάννη Αλεξάνδρου). Ή μεν I, πού θεωρούνταν μονάδα τής Θεσσαλίας, περιλάμβανε τήν 138η ταξιαρχία (τού Ζαχαρία) καί τήν 192η ταξιαρχία (τού Μπαντέκου). Ή II μεραρχία, μονάδα τής Ρούμελης, περιλάμβανε τήν 144η ταξιαρχία (τοΰ Αθανασίου) καί τήν 172η ταξιαρχία (τού Όλυμπίσιου). "Ακόμη, κοντά οτίς μονάδες αύτές υπήρχαν μερικές άνεξάρτητες ομάδες, ή Σχολή "Αξιωματικών τού ΚΓΑΝΕ καθώς καί ή δύναμη καί οί ύπηρεσίες τού άρχηγείου. Τόν γενικό συντονισμό καί τή διοίκηση έπρεπε νά άναλάβει τό έπιτελεΐο τοΰ ΚΓΑΝΕ. Ό έπικεφαλής του όμως, ό Καραγιώργης, άπουσίαζε γιά νά πάρει μέρος στήν 5η Ολομέλεια τής ΚΕ τοΰ ΚΚΕ, μέ άποτέλεσμα νά έχει έκ τών πραγμάτων δημιουργηθεί ένα είδος συλλογικής ήγεσίας καί συντονισμού άνάμεοα στά θεσσαλικά καί τά ρουμελιώτικα τμήματα. Ή άριθμητική δύναμη όλων αύτών τών σχηματισμών ήταν λιγότερο έπιβλητική. Ή κάθε ταξιαρχία ήταν διαρθρωμένη σέ δύο τάγματα μέ περίπου 600 άντάρτες στίς διαταγές της. Ή Σχολή "Αξιωματικών ήταν στήν ούσία ένας ένισχυμένος -γιά τά μέτρα τού ΔΣΕ- λόχος, μέ 130 άντάρτες. Συνολικά, ή δύναμη τών σχηματισμών τού ΔΣΕ μπροστά οτό Καρπενήσι βρισκόταν άνάμεσα στούς 2.800 καί 2.900 μαχητές.' Οπωσδήποτε, έπρόκειτο γιά παλαιές καί δοκιμασμένες μονάδες, πού είχαν ξεπεράσει στό παρελθόν δύσκολες καταστάσεις καί άπίστευτες άντιξοότητες. Στήν περίπτωση τοΰ Καρπενησιοΰ, αύτές οί ιδιότητες ήταν κάτι περισσότερο άπό άπαραίτητες, καθώς, πέρα άπό τόν άντίπαλο, θά έπρεπε νά άντιμετωπισθοΰν δύο δυσεπίλυτα προβλήματα: ό άνεφοδιασμός καί ή συγκέντρωση τών άπαραίτητων γιά τή διεξαγωγή μάχης έφοδίων καί ό χειμώνας στά ορεινά, πού καθιστούσε προβληματικές τίς μετακινήσεις, τόν έφοδιασμό καί, ώς έκ τούτου, τή συγκέντρωση δυνάμεων. Ό Δημοκρατικός Στρατός έπρεπε έκεϊνο τόν καιρό νά κινείται οέ χώρους σχεδόν έρημους καί νά στρατοπεδεύει σέ έρημα καί κατεστραμμένα χωριά ένώ, στίς μετακινήσεις, άπό τό <ρόβο τής άεροπορίας, διανυκτέρευε πολλές φορές σέ δάση, σέ συνθήκες άπερίγραπτα δύσκολες. Τό ζήτημα τοΰ άνεφοδιασμού λύθηκε σχετικά μέ τήν άνέλπιστη άφιξη τής φάλαγγας Τσαπουρνιά στά "Αγραφα. Ή φάλαγγα αύτή περιλάμβανε 300 ώς 400 μεταγωγικά ζώα καί είχε ξεκινήσει άπό τήν περιοχή τοΰ Βίτσι στά τέλη Δεκεμβρίου τού 1948, μέ σκοπό νά άνεφοδιάσει τά τμήματα τής Νότιας 'Ελλάδας. Παρά τό γεγονός ότι ή κίνηση τής δύναμης αύτής έγινε άντιληπτή άπό τόν 'Εθνικό Στρατό, στήν πολυήμερη πορεία της κα3. Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Ρούμελης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 470. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 551. Τό ποσοστό τών γυναικών στίς μονάδες τοϋ ΚΓΑΝΕ ήταν ιδιαίτερα ύψηλό καί έφθανε τό 30 μέ 40%. Πρβλ. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς έποποιίας. Ό ΔΣΕ στή Ρούμελη, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1995, α 175. 194


τά μήκος τής οροσειράς τής Πίνδου, τών Χασίων καί τοϋ Κόζιακα, κατάφερε νά άποφύγει τίς δυνάμεις πού στάλθηκαν έναντίον της έκμεταλλευόμενη τίς καιρικές συνθήκες.4 Οί τελευταίες, άν καί δυσκόλευαν άφάνταστα τήν πορεία πρός τά νότια πάνω άπό διάσελα καί έπικίνδυνες ορεινές διαβάσεις, μείωναν τήν πιθανότητα συνάντησης μέ τόν έχθρό. Οί δυνάμεις τού τελευταίου, παραδείγματος χάρη, ήταν άδύνατον νά κρατήσουν φυλάκια ή ένέδρες γιά μεγάλο χρονικό διάστημα κάτω άπό τέτοιες συνθήκες. Ή άφιξη τής φάλαγγας κατέστησε δυνατή τήν έπιχείρηση στό Καρπενήσι, καθώς στήν Καρδίτσα καί στίς συγκρούσεις πού άκολούθησαν τά διαθέσιμα πυρομαχικά τών μονάδων τού ΚΓΑΝΕ είχαν μειωθεί σέ έπικίνδυνο βαθμό. Τό ζήτημα τών μετακινήσεων παρουσίαζε τίς άρνητικές καί τίς θετικές του όψεις. Άπό τίς θετικές ή σπουδαιότερη ήταν ότι έμπόδιζε τόν άντίπαλο νά άντιδράσει στήν προετοιμαζόμενη έπιχείρηση. Μετά τίς έπιχειρήσεις στίς παρυφές τοϋ θεσσαλικού κάμπου στά τέλη Δεκεμβρίου, ό Εθνικός Στρατός παραιτήθηκε τής καταδίωξης τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ λόγω τής κακοκαιρίας, ένώ, όταν στίς 18 Ιανουαρίου διατάχθηκε ή άνάληψη έπιχειρήσεων άπό τήν 71η κυβερνητική ταξιαρχία στά Άγραφα, μέ σκοπό τήν άνατροπή έκ τών νώτων τής συγκέντρωσης τού ΔΣΕ στό Καρπενήσι, ή ταξιαρχία αύτή δήλωσε άδυναμία νά κινηθεί σέ τόσο δυσμενές, άπό τήν πλευρά τών καιρικών συνθηκών, περιβάλλον.5 Θετικό γιά τόν ΔΣΕ ήταν έπίοης τό γεγονός τής μή έγκατάστασης φυλακίων ή προχωρημένων άμυντικών θέσεων σέ δύσκολα άλλά άπομακρυσμένα άπό τήν πόλη σημεία, όπως οί Ράχες Τυμφρηστού, καθώς ή σύνδεση, ό έφοδιασμός άλλά καί ή έπιβίωση τών φαντάρων στήν ύπαιθρο είχαν κριθεί άβέβαιοι καί έπισφαλεϊς.6 Τήν ίδια στιγμή, οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ διανυκτέρευαν στά δάση καί περνούσαν τά παγωμένα διάσελα σκάβοντας σκαλοπάτια στόν πάγο.

Ή κατάληψη .τής πόλης Οί δυνάμεις τοϋ ΚΓΑΝΕ έξαπλώθηκαν στό χώρο έκμεταλλευόμενες τήν κακοκαιρία καί αιφνιδιάζοντας τούς άντιπάλους τους. Τό γεγονός ότι τά άπομακρυσμένα άπό τήν πόλη φυλάκια είχαν έγκαταλειφθεϊ βοήθησε τήν 144η 4. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., ο. 557. 5. Στό ίδιο, σ. 557. 6. Ή απουσία κάθε είδους επαφής μέ τόν έχθρό κατά τή διάρκεια τής προσέγγισης τού Καρπενησιού καί ή εγκατάλειψη όλων τών δύσκολων σημείων όπου θά μπορούσαν νά στηθούν ένέδρες ή φυλάκια αύξησαν τήν αύτοπεποίθηση τών μαχητών τοϋ ΔΣΕ. Αυτοπεποίθηση πού είχε ένισχυθεί τίς προηγούμενες μέρες άπό τήν πολυήμερη καί άνενόχλητη συνεύρεση χιλιάδων άνταρτών στήν κοιλάδα τού Φουρνά-Κλειτσοϋ. Πρβλ. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιας εποποιίας, ό.π., σ. 176, 178. 195

'Ιστορία τον έλληνικού

Έμφύλιον

Πολέμον

ταξιαρχία νά έγκαταστήσει ενέδρες καί άμυντικές θέσεις στίς Ράχες Τυμφρηστού καί νά άποκάψει τό δρόμο πρός τή Λαμία Στά δυτικά τού Καρπενησιού κάτι άνάλογο έκανε καί ή 192η ταξιαρχία, πού έγκαταστάθηκε στή διαδρομή πρός τό Αγρίνιο, στή θέση Κόκκινο Διάσελο, ύψ. Σουβλερές καί "Αγιος Αθανάσιος. Ο κύριος όγκος τών δυνάμεων τού ΔΣΕ, οί 138η καί 172η ταξιαρχίες πλησίασαν άπό δύσκολες διαδρομές τού Τυμφρηστού, στά βορειοανατολικά τής πόλης. Ή διαδρομή στά μεγάλα υψόμετρα έγινε μέ έξαιρετική δυσκολία, καθώς τά περάσματα ήταν παγωμένα καί άπόκρημνα ένώ ή ομίχλη καθιστούσε τόν προσανατολισμό καί τή διατήρηση τής συνοχής τών μονάδων πολύ δύσκολη υπόθεση. Παρ' όλ' αύτά, ή ριψοκίνδυνη καί έκτοτε θρυλική πορεία τών ανταρτών πρός τό Καρπενήσι επέτρεψε τόν τακτικό αιφνιδιασμό. Ή φρουρά τής πόλης γνώριζε τίς προετοιμασίες καί περίμενε τήν έπίθεση, έκτιμούσε όμως ότι ή έπιχείρηση θά γινόταν μέ πιό συμβατικούς τρόπους καί, έν πάση περιπτώσει, μέ καλύτερες καιρικές συνθήκες. Σέ πολλούς έξακολουθούσε νά είναι άκατανόητο πώς μπορούσαν οί άντάρτες νά μετακινήσουν μεγάλες μονάδες, φορτία έφοδίων καί βαρέα όπλα μέσα σέ τέτοιες συνθήκες.7 Ακόμη καί ή τελική προσέγγιση τών στόχων, στήν άμυντική περίμετρο τής πόλης, έγινε κατά μήκος τής κοίτης τού χειμάρρου Ξεριά, ένισχύοντας τόν αιφνιδιασμό καί έμποδίζοντας τήν έκδήλωση τών ισχυρότερων πυρών τού άντιπάλου σέ μέσες καί μεγάλες άποστάσεις. Αξιοσημείωτο είναι ότι τά τμήματα έφθασαν σέ καλή κατάσταση στίς θέσεις έξόρμησης παρά τίς προαναφερθείσες δυσκολίες. Έκεΐ μάλιστα έγινε μιά τελευταία προετοιμασία καί μοιράστηκε ξηρά τροφή -τριακόσια δράμια ψωμί καί μισή όκά παξιμάδι- στούς μαχητές ώστε νά μήν υπάρξει έντονο πρόβλημα έπισιτισμού στήν περίπτωση πού ή έπιχείρηση τραβούσε σέ μάκρος.8 Ή έπίθεση καθ' εαυτή είχε οργανωθεί μέ έπιμέλεια, μέ στόχο τό ξήλωμα ένός τμήματος τής άντίπαλης άμυντικής διάταξης. Στό τέλος τής διαδρομής κατά μήκος τού Ξεριά, ή Σχολή Αξιωματικών θά στρεφόταν ένάντια στό όχυρό ύψωμα τού Αγίου Δημητρίου πού δέσποζε στά νοτιοανατολικά τής πόλης ένώ ή 192η ταξιαρχία θά χτυπούσε τά κέντρα άμυνας βόρεια τού Ξεριά. Οί έπιθέσεις αύτές θά έξουδετέρωναν τά σημεία στήριξης καί θά έπέτρεπαν τή διείσδυση στήν πόλη καί τήν προώθηση στίς βόρειες παρυφές της, στίς ύπώρειες τών βουνών, γεγονός πού θά τοποθετούσε τούς επιτιθεμένους σέ πλεονεκτική θέση, καθώς οί θέσεις τους θά δέσπο7. Οί επιτιθέμενες δυνάμεις μετέφεραν μαζί τους ενα ορειβατικό πυροβόλο, ένα άντιαρματικά πυροβόλο, τρεις ομαδικούς όλμους, τρία πολυβόλα, άντιαρματικές γροθιές καί πυρομαχικά. Πρβλ. ΔΣΕ, 138η ταξιαρχία, «"Εκθεση γιά τήν Επιχείρηση Καρπενησιού στίς 19 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, α. 116-117. 8. Στό ίδιο, α 118. 196


ζαν τόσο τής πόλης όσο καί τών λοιπών ισχυρών θέσεων τής άμυνας. Διάφορα τεχνάσματα καί έπιμέρους διεισδύσεις θά συμπλήρωναν τήν κύρια προσπάθεια. Ή έπίθεση άρχισε τίς πρώτες νυχτερινές ώρες, οτίς 19 πρός 20 Ιανουαρίου, καί, όπως συνήθως γίνεται σέ τέτοιου είδους έπιχειρήσεις, μόνο συμβουλευτικά άκολούθησε τό άρχικό σχέδιο. Παρατηρήθηκε σύγχυση καί άνάμειξη τών μονάδων άλλά κυρίως κακός προσανατολισμός καί έπισήμανση τών στόχων.9 Έτσι, πολλές άπό τίς έπιθέσεις έπεσαν στό κενό ένώ άλλες στράφηκαν σέ δευτερεύοντα καί μή προβλεπόμενα άπό τό σχέδιο σημεία. Τό άποτέλεσμα αύτής τής σύγχυσης ήταν ότι τό ξημέρωμα τής 20ής Ιανουαρίου βρήκε τούς έπιτιθεμένους καθηλωμένους σέ μικρές άποστάσεις άπό τούς στόχους τους, χωρίς νά έχουν πουθενά ολοκληρώσει μέ έπιτυχία τίς προσπάθειές τους. Τό φώς τής ήμέρας πάντως έδωσε τήν εύκαιρία προσανατολισμού καί άναγνώρισης τών στόχων έτσι ώστε νά μήν έπαναληφθούν όσα συνέβησαν τήν προηγούμενη νύχτα. Ολόκληρη ή ημέρα τής 20ής Ιανουαρίου πέρασε χωρίς ιδιαίτερες ένέργειες τών άντιπάλων, άν εξαιρέσουμε βέβαια τήν άνταλλαγή πυρών καί τίς τοπικές έπιχειρήσεις στά σημεία όπου οί μονάδες τού ΔΣΕ είχαν διεισδύσει στά σπίτια τής πόλης. Άπό τήν πλευρά τών πολιορκημένων οί άντιδράσεις περιορίστηκαν στήν έσωτερική μεταφορά έφεδρειών καί τήν ενίσχυση τών σημείων τής περιμέτρου πού είχαν δεχτεί τήν ισχυρότερη πίεση. 'Ηταν προφανές ότι ή φρουρά περίμενε άπλώς τήν άφιξη ένισχύσεων καί δέν άπέβλεπε σέ δικές της πρωτοβουλίες γιά τήν άπεμπλοκή άπό τήν πολιορκία. Οί ένισχύσεις αύτές, άπό τή Λαμία ή άπό τήν περιοχή τής Καρδίτσας, δέν έδειξαν έντονη διάθεση πρός μετακίνηση καί οί πρώτες προσπάθειες συνδρομής τών πολιορκημένων έγιναν, άπό τήν πλευρά τής Λαμίας, μόλις στίς 21 τού μήνα. Άπό τήν πλευρά τοΰ ΔΣΕ έγιναν μερικές κινήσεις άντιπερισπασμού καί οργανώθηκε καλύτερα ή νυχτερινή έφοδος οτήν πόλη. Οί επιθέσεις ξεκίνησαν πάλι μόλις έπεσε τό σκοτάδι, χωρίς άρχικά νά σημειώσουν άξιες λόγου έπιτυχίες. Στίς βόρειες παρυφές πραγματοποιήθη-

9. Στήν πόλτ) τού Καρπενησίου, οί πολιτικές οργανώσεις καί οί μηχανισμοί τής Αριστεράς είχαν ξηλωθεί πρίν άπό καιρό καί οί πληροφορίες πού ύπήρχαν γιά τήν πόλη, τίς δυνάμεις τοϋ έχθρού καί τά οχυρωματικά έργα ήταν έλλιπεϊς καί προέρχονταν μόνο άπό έξωτερική παρατήρηση ή άπό αιχμαλώτους, στρατιώτες ή πολίτες πού συλλάμβαναν οί μονάδες τών έλεύθερων σκοπευτών τού ΔΣΕ. Παçà τίς προσπάθειες πού καταβλήθηκαν γιά τή σωστή οργάνωση τής έπιχείρησης, ηταν άναμενόμενα τά λάθη τών οδηγών καί τών έπιφορτισμένων μέ τόν σωστό προσανατολισμό τών μονάδων καί τήν έπισήμανση τών στόχων. Πρβλ. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιας εποποιίας, ό.π., σ. 179, καί Ψημμένος Τάκης, Αντάρτες στά Άγραφα, ÖJI., σ. 217. 197


καν μικρές διεισδύσεις μαχητών τού ΔΣΕ σέ σπίτια, πού δέν ήταν όμως αρκετές γιά νά άνατρέψουν τήν άμυντική γραμμή τών ύπερασπιστών. 'Αργά τή νύχτα ομως, μετά τά μεσάνυχτα, ισχυρές δυνάμεις τών πολιορκητών πέτυχαν νά διεισδύσουν στό κέντρο τής πόλης ξεπερνώντας τίς έχθρικές άντιστάσεις καί τούς, άναποτελεσματικούς σέ μικρή άπόσταση, φραγμούς πυρός. Τά ξημερώματα τής 21ης Ιανουαρίου ή άντίσταση τών κυβερνητικών δυνάμεων άρχισε νά έξασθενεϊ, κατάσταση πού πιστοποιούσαν οί πρώτες μαζικές συλλήψεις αιχμαλώτων. Τό σημείο καμπής ήταν ή κατάληψη τής θέσης Ρόβια καί ή παράδοση 55 κυβερνητικών στρατιωτών.10 Μετά άπό αύτό, ή άντίσταση άρχισε νά γίνεται περιστασιακή καί σπασμωδική ένώ πολύ γρήγορα γενικεύτηκε ή διαρροή τών στρατιωτών τής φρουράς κυρίως πρός τόν άμαξιτό δρόμο πού οδηγεί στή Λαμία ή πρός τά δάση, στήν ίδια κατεύθυνση. Ό άγώνας έξελίχθηκε σέ καταδίωξη τών τμημάτων πού έφευγαν έξω άπό τήν πόλη ένώ οί οχυρές θέσεις μέσα καί γύρω άπό αύτή καταλήφθηκαν σχεδόν χωρίς καμία άντίσταση. Από τίς πρώτες πρωινές ώρες τής 21ης 'Ιανουαρίου καί στή διάρκεια ολόκληρης τής μέρας οί κύριες δυνάμεις τού ΔΣΕ άσχολήθηκαν είτε μέ τήν ολοκλήρωση τής κατάληψης τής πόλης, τή συλλογή υλικών καί αιχμαλώτων, είτε μέ τήν καταδίωξη τών φυγάδων. Κοντά στούς στρατιωτικούς έφευγαν καί οί κρατικοί άξιωματούχοι τής πόλης καί όσοι διαισθάνονταν ότι θά άντιμετώπιζαν προβλήματα μέ τή νέα κατάσταση. 'Επρόκειτο γιά ένα σημαντικό πλήθος." Καθώς ή καταδίωξη γινόταν πρός κάθε κατεύθυνση, κυρίως πρός τίς Ράχες καί τό Μεγάλο Χωριό, δημιουργήθηκε ό κίνδυ10. ΔΣΕ, 138 η ταξιαρχία, «Έκθεση γιά τήν Έπιχείρηση Καρπενησιού», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 121. Αντίθετα, σύμφωνα μέ άλλη μαρτυρία πού υιοθετήθηκε άπό τήν έκθεση τής Χωροφυλακής, ή καθοριστική στιγμή τοποθετήθηκε στήν έκδήλωση έπιθέσεων άπό σαμποτέρ τού ΔΣΕ πού είχαν διεισδύσει στήν πόλη. Μετά τήν έπίθεση έναντίον τής περιοχής τοϋ Αναρρωτηρίου, «ό Νομάρχης, καί ό Ταγματάρχης Καραπιπέρης έλαβον τήν κατεύθυνσιν πρός τό όχυρόν "Αγιος Δημήτριος, κείμενο έξωθι τής πόλεως. Τούτους ήκολούθησαν πολλοί στρατιώται καί ίδιώται σχηματίσαντες μεγάλην φάλαγγα. Όλοι οί έν τή πόλει διά φωνών προέτρεπον τούς άλλους νά βαδίσουν πρός τό όχυρό τούτο, διότι εθεωρείτο παρ' όλων ώς άπόρθητο. Όταν ομως έφθασε ή φάλαγξ πλησίον τοϋ οχυρού εβλήθη ύπό τών συμμοριτών, ο'ίτινες είχον καταλάβει τούτο καί διεσκορπίσθη πρός διαφόρους κατευθύνσεις [...] οί άνδρες τής φρουράς χωρίς ήγεοίαν καί οί κάτοικοι πανικόβλητοι έτράπησαν διά διαφόρων διαβάσεων άλλοι πρός Λαμίαν καί άλλοι πρός "Αγρίνιον, πολλοί δέ κατέφυγαν είς τά όρη νομίσαντες ότι εγκαίρως θά κατέφθανον δυνάμεις πρός διάσωσίν των». Πρβλ. Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή, Ανωτέρα Διοίκησις Χωροφυλακής Στερεάς Ελλάδος, πρός τό Άρχηγεϊον Βασιλικής Χωροφυλακής, 11 Φεβρουαρίου 1949, « Εγκληματική δράσις συμμοριτών έν Καρπενησίω», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 7, κείμενο 50. σ. 268. 11. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς εποποιίας, ό.π., σ. 185. 198

Ή χατάλιιψη τον

Κοφπενΐ]σιού

νος τής διασποράς καί άποκοπής τμημάτων τοϋ ΔΣΕ, τή στιγμή πού οί προθέσεις καί οί δυνατότητες τών άντιπάλων άπό τή Λαμία ή τό Αγρίνιο δέν είχαν διαπιστωθεί άκόμη. "Ετσι, λοιπόν, ή καταδίωξη καί οί έρευνες σταμάτησαν καί τή νύχτα τής 21ης πρός 22 Ιανουαρίου οί μονάδες τού ΔΣΕ συγκεντρώθηκαν στήν πόλη. "Εκεί έγκαταστάθηκε φρουραρχείο καί νέες άρχές. Ό Δημοκρατικός Στρατός βρισκόταν στήν άσυνήθιστη γι' αύτόν θέση νά κατέχει μιά πόλη μέ προοπτική διατήρησής της γιά κάποιο χρονικό διάστημα.

Ό άπολογιομός Οί συνολικές άπώλειες τής φρουράς τής πόλης δέν βρέθηκαν σέ έπίσημα έγγραφα τού 'Εθνικού Στρατού. Γιά τόν υπολογισμό τους θά χρειαζόταν φυσικά ένας προσεκτικός άπολογισμός, καθώς ένα μεγάλο μέρος τών ύπερασπιστών σκόρπισαν, μετά τήν πτώση τής πόλης, πρός τίς γύρω περιοχές. Πολλοί άπό τούς στρατιώτες αύτούς περιπλανήθηκαν στά άφιλόξενα καί παγωμένα δάση τής Εύρυτανίας γιά άρκετές μέρες καί δέν ήταν λίγοι εκείνοι πού υπέκυψαν στήν έξάντληση καί τό κρύο. Πολύ καιρό μετά, τόν Φεβρουάριο ώς, σέ ορισμένες περιπτώσεις, καί τόν Μάρτιο, τά κυβερνητικά στρατεύματα πού έπαιρναν μέρος στήν καταδίωξη τών μονάδων τοϋ ΚΓΑΝΕ άνακάλυπταν κρυμμένους άπό τή φρουρά τού Καρπενησιοϋ. Ό θριαμβευτικός άπολογισμός πού δημοσιεύτηκε στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός δέν άσχολεϊται, όπως ήταν ή πάγια τακτική, μέ τίς άπώλειες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Δίνει, όμως, μέ ένθουσιασμό τίς άντίστοιχες τοϋ άντιπάλου. Στό σύνολο τής έπιχείρησης γιά τήν κατάληψη τής πόλης οί κυβερνητικές δυνάμεις έχασαν, σύμφωνα μέ αύτή τήν πηγή, 245 άνδρες σέ νεκρούς καί τραυματίες καθώς καί 550 αιχμαλώτους, άπό τούς όποιους οί 17 άξιωματικοί.12 Μαζί μέ όσους κρυβόμενους άνακαλύφθηκαν τίς επόμενες μέρες -άλλά καί όσους χάθηκαν στίς παγωμένες χαράδρες τών βουνών- ό άριθμός τών έκτός μάχης άπό τή φρουρά τής πόλης πρέπει νά κυμαίνεται γύρω στούς 900 σύμφωνα μέ τίς έν λόγω έκτιμήσεις, δηλαδή τά τρία τέταρτα τής συνολικής δύναμης τής θέσης. Ή άπαρίθμηση τών λαφύρων στήν ίδια πηγή παρουσιάζει έπίσης ένδιαφέρον. Κυριεύθηκαν 27 όλμοι μέ 4.080 βλήματα, 12 βαριά πολυβόλα, 6 άντιαρματικοί έκτοξευτές ΠΙ AT, 700 τυφέκια μέ 1.100.000 σφαίρες, 12 άσύρματοι καί 5 μηχανές φόρτισης συσσωρευτών, ένώ δέν γινόταν καμία άναφορά σέ οπλοπολυβόλα καί άλλου είδους στρατιωτικό ύλικό. Επίσης, άπό

12. «Χρονικό τής δράσης τού Δημοκρατικού Στρατοϋ», άπό 1 ώς 31 Γενάρη 1949, στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 2/1949, Φλεβάρης 1949, α 121. 199


τίς πολιτικές καί στρατιωτικές άποθήκες τής πόλης άφαιρέθηκαν 600.000 οκάδες τρόφιμα καί «άλλα είδη». Στή μεταφορά τους βοήθησε ή έπίταξη 10 αύτοκινήτων καί έκατό μεταγωγικών ζώων πού βρέθηκαν στήν πόλη. Ό άριθμός δέ τών στρατολογηθέντων άνήλθε σέ περίπου τετρακόσιους, άριθμός πού πρέπει νά ύπερκάλυψε -ποσοτικά καί όχι ποιοτικά- τίς άπώλειες τής έπιχείρησης.13 Ή άγορά τής πόλης πρόσφερε έπίσης άξιόλογες ποσότητες έφοδίων, όπως δέρματα καί ύλικά ύποδηματοποιίας γιά παράδειγμα. Τά είδη πού άποκτήθηκαν άπό ιδιώτες άγοράστηκαν καί πληρώθηκαν στίς κανονικές τους τιμές. Στίς πληρωμές αύτές χρησιμοποιήθηκε τό ποσό πού κατασχέθηκε άπό τό ύποκατάστημα τής 'Εθνικής Τράπεζας, περίπου δώδεκα έκατομμύρια δραχμές.14 Γιά νά μήν υπάρξουν μάλιστα προβλήματα σέ βάρος τών υπαλλήλων τής τράπεζας, σέ αύτούς προπληρώθηκαν δύο μισθοί.15 Στόν τομέα τής 138 ης ταξιαρχίας τού Δημοκρατικού Στρατού οί άπώλειες τών κυβερνητικών πού διαπιστώθηκαν καί παρουσιάστηκαν στήν έκθεση τής μονάδας" ήταν 71 νεκροί, 16 τραυματίες καί 213 αιχμάλωτοι. Από τούς τελευταίους, οί τέσσερις ήταν άξιωματικοί. Οί άπώλειες τής ταξιαρχίας άνήλθαν σέ 10 νεκρούς, 66 τραυματίες καί 2 άγνοουμένους.17 Σέ

13. Στό ίδιο, σ. 121. Τονίζεται δέ, όπως ήταν φυσικό, ή κατάρριψη ένός άναγνωριστικοΰ άεροπλάνου καί ό θάνατος τοΰ πιλότου καί τού παρατηρητή, Αμερικανού ταγματάρχη. 14. Ή Χωροφυλακή εκτίμησε ότι τά ποσά πού άπέσπασε ό ΔΣΕ άπό τίς τράπεζες καί τά δημόσια ταμεία τής πόλης ήταν πολλαπλάσια: Εθνική Τράπεζα 1.300.000.000 δρχ., Τράπεζα Αθηνών 38.000.000 δρχ., Αγροτική 4.500.000 δρχ., Τράπεζα Ελλάδος 15.000.000 δρχ., ΤΤΤ 22.000.000 δρχ. κλπ. Τό άπίστευτο αύτό ποσό χρημάτων άποτελεϊ καί τή βάση μυθιστορήματος: « Εκ τούτων 700 περίπου έκατομμύρια διετέθησαν εις Καρπενήσιον εις τήν άγοράν υφασμάτων διαφόρων ποιοτήτων, τά όποια προωθήθηκαν πρός Άλβανίαν διά άγοράν πολεμικού ύλικού» ( Ανωτέρα Διοίκησις Χωροφυλακής Στερεάς Ελλάδος πρός τό Άρχηγείον Βασιλικής Χωροφυλακής, 11 Φεβρουαρίου 1949, « Εγκληματική δράσις συμμοριτών έν Καρπενησίω», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJT., τόμος 7, κείμενο 50, σ. 269). Θά μπορούσαμε νά παρατηρήσουμε ότι έάν υπήρχαν άνοικτοί δρόμοι, έμπορικής ύφής μάλιστα, πρός τήν Αλβανία, οί τύχες τού ΔΣΕ στή Ρούμελη θά ήταν ίσως διαφορετικές! 15. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς έποποιϊας, ό.π., σ. 185. 16. ΔΣΕ, 138η ταξιαρχία, «Έκθεση γιά τήν Έπιχείρηση Καρπενησιού», οτό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 122. 17. Οί άναφερόμενες στήν έκθεση άπώλειες τής ταξιαρχίας οδηγούν στό συμπέρασμα ότι οί συνολικές άπώλειες τοΰ ΔΣΕ στή μάχη τού Καρπενησίου πού άναφέρει ό Άποστολόπουλος, έκατό στίς συγκρούσεις καί πενήντα άπό κρυοπαγήματα, είναι μάλλον κατώτερες τής πραγματικότητας ή άναφέρονται σέ συγκεκριμένη μονάδα (II μεραρχία;). Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς έποποιίας, ό.π., σ. 193. 200

Ή κατάληψΐ] τού

Καρπενιριού

συνολική δύναμη 600 ώς 650 μαχητών, τό ποσοστό τών έκτός μάχης άνερχόταν σέ 10 μέ 12%, καθόλου άμελητέο σέ σχέση μέ τή διάρκεια τής σύγκρουσης. Οί βαθμοφόροι, διμοιρίτες καί πολιτικοί έπίτροποι, είχαν αυξημένο ποσοστό στίς άπώλειες, καθώς δώδεκα τέθηκαν έκτός μάχης. Στή διανομή τών λαφύρων τό μερίδιο τής ταξιαρχίας ήταν άξιοσημείωτο. Τής παραδόθηκαν δύο βαριά πολυβόλα ΒΙΚΕΡΣ μέ 8.000 βλήματα, ένα οπλοπολυβόλο καί 25.000 σφαίρες οπλοπολυβόλου ΜΠΡΕΝ,'8 8 ήμιαυτόματα μέ 350 σφαίρες άνά όπλο, 15 τυφέκια άγγλικά, 150 βλήματα άμερικανικού όλμου καί 48 βλήματα άγγλικού, 150 χειροβομβίδες καθώς καί 195 κουβέρτες, 40 χλαίνες, 48 πουκάμισα, 49 ζευγάρια άρβυλα, 59 ζεύγη κάλτσες, έσώρουχα καί άλλα είδη ιματισμού. Μέ άλλα λόγια, μετά τήν έπιχείρηση, ή 138η ταξιαρχία τού ΔΣΕ ήταν μιά σχετικά καλά έξοπλισμένη μονάδα.

Περισσότερο, όμως, καί άπό τά στρατιωτικά είδη καί τά πυρομαχικά πού έξασφάλισε ή νίκη, ή βραχύχρονη έγκατάσταση τών μονάδων τού ΚΓΑΝΕ στή μικρή πόλη άπέδειξε πόσο σημαντικά ήταν τά πλεονεκτήματα τών άστικών χώρων σέ σχέση μέ τά δάση καί τά λαγκάδια πού ήταν ή συνήθης επικράτεια τών άνταρτών. Δέν ήταν μόνο τό ζήτημα τής στρατολογίας, άν καί αύτή ύπήρξε πολύ σημαντική. Ό άριθμός τών άγνοουμένων πολιτών -ένίοτε καί οπλιτών- πού διαπίστωσε ό Εθνικός Στρατός, όταν άνακατέλαβε τήν πόλη, άνερχόταν σέ περίπου χίλια άτομα. "Ενα σημαντικό ποσοστό αύτών τών «άγνοουμένων», περίπου τετρακόσια άτομα όπως είδαμε, είχαν έπιστρατευθεί άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό. Ή έπιστράτευση έγινε μεθοδικά καί περιέλαβε όλες τίς ήλικίες πού ήταν δυνατόν νά κρατήσουν όπλο, κυρίως νεαρά άτομα, άγόρια καί κορίτσια. Σέ μεγάλο ποσοστό ήταν υποχρεωτική, συνάντησε δέ καί δημιούργησε άντιδράσεις. "Επρόκειτο γιά έπίστρατους πού δέν μπορούσαν νά προσφέρουν άμεσα στήν πολεμική προσπάθεια, καθώς χρειάζονταν σημαντικό χρόνο έκπαίδευσης καί άφομοίω-

18. Τά οπλοπολυβόλα ήταν τό βασικό όπλο τών μονάδων τού ΔΣΕ. Πρίν άπό τήν έπιχείρηση καθεμία άπό τίς τέσσερις ταξιαρχίες πού πήραν μέρος στήν επίθεση διέθετε άπό 40 ώς 50 οπλοπολυβόλα. Δηλαδή ή άναλογία πλησίαζε τό ενα οπλοπολυβόλο κάθε 12 ή 14 μαχητές. Γύρω άπό αύτό τό είδος όπλου άρθρώνονταν τόσο ό οργανωτικός ιστός, ή συνοχή, όσο καί οί τακτικές τού ΔΣΕ. Σέ έναν βαθμό, άνάλογα καί μέ τό είδος τής σύγκρουσης, ή χρήση τού οπλοπολυβόλου έδινε τακτική ύπεροχή άπέναντι στίς μονάδες τού Εθνικού Στρατού. Τό μεγάλο πρόβλημα αύτού τού είδους οπλισμού ήταν βέβαια τά πυρομαχικά. Ήταν ένας άπό τούς λόγους πού ό ΔΣΕ είχε υιοθετήσει τά βρετανικής προέλευσης οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ, έτσι ώστε νά μπορεί νά προμηθευτεί πυρομαχικά άπό τόν άντίπαλο. 201


σης, ένταξης σέ ένα εΐόσς πολέμου πού έλάχιστα γνώριζαν καί στόν όποιο πολύ λίγο έπιθυμούσαν νά μετάσχουν. "Εμείς μάλιστα, έχοντας τό πλεονέκτημα τής γνώσης τών μετέπειτα γεγονότων, άναγνωρίζουμε ότι ούσιαστικά άπό αύτή τή γενική έπιστράτευση τών νέων τού Καρπενησιού έλάχιστα επωφελήθηκε ό ΔΣΕ, καθώς άκολούθησαν καταιγιστικές έξελίξεις. Οπωσδήποτε όμως ό άριθμός τών έπιστρατευθέντων άντιπροσώπευε τό ένα τρίτο τών συνολικών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ καί άποδείκνυε ότι τό λεγόμενο πρόβλημα τών έφεδρειών μπορούσε εύκολα νά βρεί τή λύση του όταν άνοιγαν οί δρόμοι πρός τήν κοινωνία, πρός τίς παραγεμισμένες μέ πρόσφυγες καί «συμμοριόπληκτους» πόλεις. Εξίσου σημαντική ήταν ή συνάντηση τών άνταρτών μέ όσα μιά πόλη μπορούσε νά προσφέρει. Τό παραγωγικό δυναμικό τής τελευταίας χρησιμοποιήθηκε μέ κάθε τρόπο. Τά άρβυλα τών άνταρτών καί ό ιματισμός τους μπόρεσαν γιά πρώτη φορά νά ύποστούν μεγάλης έκτασης έπισκευές καί βελτιώσεις. "Αποκτήθηκαν μεταγωγικά ζώα στά όποια, όπως καί στά λίγα πού είχε ώς τότε ό ΔΣΕ, ταίριαξαν κανονικά σαμάρια, ώστε νά μήν άχρηστεύονται μέ αύτοσχεδιασμούς στό πρώτο φόρτωμα. Ή κανονική διατροφή μέ κάποια ποικιλία καί μέ φαγητό μαγειρεμένο δέν ήταν τό μικρότερο άπό τά άγαθά πού άπόλαυσαν οί άντάρτες στό Καρπενήσι. Τό ίδιο ίσχυε γιά τό πλύσιμο καί τόν καθαρισμό ρούχων καί έξοπλισμών. Ή καθαριότητα ήταν μάστιγα καί καθημερινό βασανιστήριο σ' έναν στρατό πού ζούσε διαρκώς σέ συνθήκες σκληρής έκστρατείας, χωρίς μάλιστα νά διαθέτει τά ύλικά στρατοπέδευσης πού είχαν οί άντίπαλοί του. "Αν καί τό Καρπενήσι ήταν σέ μεγάλο βαθμό καμένο καί κατεστραμμένο άπό τόν καιρό τής Κατοχής, ό ύπνος κάτω άπό έστω πρόχειρη στέγη καί ή ύπαρξη θερμάστρας πρέπει νά ήταν άπροσδόκητα στοιχεία χλιδής γι' αύτούς πού είχαν πρακτικά ξεχάσει τόν συνηθισμένο τρόπο ζωής τών άνθρώπων. Ή πόλη έδειχνε σέ όλα τά σημεία τήν ύπεροχή της καί συνάμα άποκάλυπτε τήν υπεροχή αυτών πού κατείχαν τίς πόλεις καί έκαναν τόν πόλεμο μέσα άπό αύτές.

Ή έπιχείρηση ώς αντιπερισπασμός Στό πεδίο τής στρατηγικής, ένας άπό τούς στόχους τής επιχείρησης στό Καρπενήσι ήταν ό άντιπερισπασμός στίς έπιχειρήσεις τής Πελοποννήσου, όπου άκόμη ή κατάσταση ήταν συγκεχυμένη καί είχαν μεταφερθεί σημαντικές δυνάμεις τού 'Εθνικού Στρατοϋ. Στόν τομέα αύτό, ή έπιχείρηση απέτυχε. Στά μέσα 'Ιανουαρίου είχε ήδη έπιτευχθεϊ τό πρώτο άποφασιστικό πλήγμα στίς δυνάμεις τού ΔΣΕ καί πουθενά δέν διακρίνονταν οί πόροι, οί ένισχύσεις ή έστω ή άνάπαυλα πού θά έπέτρεπε τή διάσωση τών δυνάμεων τής Αριστεράς στόν Μοριά. Οί λόγοι γιά τούς όποιους ό Δημοκρατικός Στρατός δέν μπορούσε νά άντιμετωπίσει καμία μεγάλης έκτασης έπιχείρη202


οη έναντίον του συνδέονταν, όπως περιγράφουμε στό οικείο κεφάλαιο, μέ τήν έν γένει σχέση τών άνταρτών μέ τή συγκεκριμένη κοινωνία καί μέ τήν άπουσία διαδρόμων άνεφοδιασμού πού θά μπορούσαν νά κρατήσουν σέ άξιόμαχη κατάσταση μιά έπαρκή στρατιωτική δύναμη. Μέσα σέ τέτοιες συνθήκες ή πολιτική διαδραμάτισε τόν ίδιο σέ βαρύτητα ρόλο μέ τίς καθ' έαυτό άστυνομικές καί στρατιωτικές έπιχειρήσεις. Κανένας άντιπερισπασμός δέν θά μπορούσε νά προλάβει τήν κατάρρευση τού ΔΣΕ στόν Μοριά - έκτός καί άν έκδηλωνόταν πρίν άπό τή μεταφορά τής IX κυβερνητικής μεραρχίας καί τοϋ έπιτελείου τοϋ Α' Σώματος Στρατού έκεΐ. Ή μεταφορά αύτή θυμίζουμε ότι άρχισε στίς 3 Δεκεμβρίου τοϋ 1948, μετά τή σταθεροποίηση τής κατάστασης στήν περιοχή τοϋ Βίτσι. Τά ίδια προβλήματα άνασυγκρότησης καί κυρίως έφοδιασμοϋ ύπαγόρευσαν τήν ήμερομηνία τής έπιχείρησης έναντίον τοϋ Καρπενησιοϋ, πού δέν θά μπορούσε νά πραγματοποιηθεί πρίν άπό τήν άφιξη έφοδίων άπό τά βόρεια. Πρίν άπό τήν άνασύσταση δηλαδή, όπως είδαμε, τών διαδρόμων έφοδιασμοϋ πρός τή Θεσσαλία καί τή Στερεά μέ άφετηρία πλέον τό Βίτσι καί όχι τόν Γράμμο. Θυμίζουμε δέ ότι ή φάλαγγα μεταφοράς έφοδίων πού έπέτρεψε τήν έπιχείρηση έφθασε στά "Αγραφα μόλις στίς 13 Ιανουαρίου τοϋ 1949. Μετά τήν κατάληψη τής πόλης, άμεσα, γιά τήν κάλυψη τού Αγρινίου καί τής δυτικής Στερεάς, στάλθηκαν άπό τήν Πελοπόννησο δύο μοίρες καταδρομών, οί Α' καί Β'. Στό τρίτο δεκαήμερο τού Ιανουαρίου, στήν 'Αχαΐα, τήν έκκαθάριση τών ύπολειμμάτων τού ΔΣΕ είχαν άναλάβει τά έλαφρά τάγματα πεζικού ('Εθνοφρουρά), ή Χωροφυλακή καί οί ένοπλοι πολίτες. Ή άναχώρηση τών ΛΟΚ καμία έπίπτωση δέν ειχε οτήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων. Όταν τέθηκε τό ζήτημα τής άνακατάληψης τής πόλης καί, ταυτόχρονα, τής διεξαγωγής μιάς μεγάλης έπιχείρησης πού θά έγκλώβιζε τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ, μέ στόχο άν.όχι τήν καταστροφή τους, τουλάχιστον τή μή έκμετάλλευση άπό αύτές τών πλεονεκτημάτων πού άπέκτησαν στό Καρπενήσι, ή πολιτική καί ή στρατιωτική ήγεσία τής 'Αθήνας άνέθεσαν τήν άποστολή στό έπιτελεϊο τού Α' Σώματος Στρατού, στόν άντιστράτηγο Τσακαλώτο καί, ένδεχομένως, στήν ισχυρή μονάδα κρούσης τοϋ σώματος, τήν IX μεραρχία. Ή άποχώρηση όλων αύτών άπό τήν Πελοπόννησο δέν μπορούσε πλέον νά έχει κανένα εύεργετικό άποτέλεσμα γιά τούς έκεΐ μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού.

Οί αντιδράσεις τοϋ Έθνικοϋ Στρατοΰ Σύμφωνα μέ τά προβλεπόμενα άπό τό σχεδιασμό τού Έθνικοϋ Στρατού, ή έπίθεση έναντίον τής πόλης τού Καρπενησιοϋ θά έπρεπε νά άντιμετωπιστεΐ ένεργά, πέρα άπό τή στατική άμυνα τής φρουράς τής πόλης. Ήταν μιά 203


τακτική πού είχε μόλις δοκιμαστεί στήν Πελοπόννησο με θετικά αποτελέσματα, ιδιαίτερα στή σύγκρουση τού Λεωνιδίου καί τόν μετέπειτα αιφνιδιασμό τών άνταρτών στόν "Αγιο Κοσμά. Καθώς ή έπίθεση έναντίον ένός ισχυρού κέντρου άμυνας προϋπέθετε τή συγκέντρωση τών δυνάμεων τών άνταρτών, θεωρούνταν μιά πρώτης τάξεως εύκαιρία γιά τόν έγκλωβισμό καί τήν καταστροφή τους. Οί πρώτες κινήσεις δέν γνώρισαν τήν άναμενόμενη έπιτυχία, κάθε άλλο μάλιστα. Ή 45η ταξιαρχία -τής XV μεραρχίας πού βρισκόταν γιά ξεκούραση καί άνασυγκρότηση στή Θεσσαλία μετά άπό τίς περιπέτειές της στό Βίτσι- προσπάθησε νά κινηθεί άπό τό υψίπεδο τής Νευρούπολης πρός τόν Σμόκοβο, τή Ρεντίνα καί τόν "Αγιο Γεώργιο, μέ σκοπό νά πλαγιοκοπήσει τούς πολιορκητές τού Καρπενησιού. Καθυστέρησε γιά τεχνικούς λόγους τήν άναχώρησή της, συνάντησε σφοδρή κακοκαιρία στήν περιοχή τής Ρεντίνας στίς 24 Ιανουαρίου καί έπέστρεψε μέ δυσκολία στήν Καρδίτσα στίς 27, χωρίς πουθενά νά έχει συναντήσει τόν έχθρό." Οί δυνάμεις τής 72ης ταξιαρχίας, πού ξεκίνησαν άπό τή Λαμία στίς 21 Ιανουαρίου, δέν είχαν καλύτερη τύχη. Ή πορεία τους διακόπηκε λόγω τής άντίστασης τμημάτων τού Δημοκρατικού Στρατού στά πρώτα υψώματα τού Τυμφρηστού. Τό 513 τάγμα πεζικού, πού κινήθηκε άπό τόν "Αγιο Γεώργιο, δέχτηκε ισχυρή πίεση καί ύποχώρησε «έν άταξία».20 Ή πτώση τού Καρπενησιού άλλαξε στό μεταξύ τά δεδομένα καί έπέβαλε τήν προετοιμασία μιάς εύρύτερης έπιχείρησης γιά τήν άνακατάληψη τής πόλης. Τίς ήμέρες πού άκολούθησαν στή Λαμία καί στό Αγρίνιο άρχισαν νά συγκεντρώνονται σημαντικές δυνάμεις τού "Εθνικού Στρατού. Στή Λαμία καί στήν κοιλάδα τού Σπερχειού συγκεντρώθηκε, ύπό τή διοίκηση τής ΑΣΔΣΕ, ολόκληρη ή δύναμη τής XV μεραρχίας, οί 45η, 71η καί 73η ταξιαρχίες μέ τρία τάγματα ή καθεμία. Στήν περιοχή τού 'Αγρινίου συγκεντρώθηκε τό 39 έλαφρό σύνταγμα πεζικού μέ τρία τάγματα, οί δύο μοίρες τών ΛΟΚ πού στάλθηκαν άπό τήν Πελοπόννησο καί τό 581 τάγμα πεζικού. Τό πυροβολικό πού συγκεντρώθηκε περιλάμβανε τήν 142 μοίρα ορειβατικού πυροβολικού, καθώς καί μιά μοίρα καί μιά πυροβολαρχία άπό τά 102 καί 105 συντάγματα πεδινού πυροβολικού.21 Συνολικά οί στρατιωτικές δυνάμεις πλησίαζαν τούς 9.000 άνδρες, στούς όποιους θά έπρεπε νά προστεθούν οί δυνάμεις άσφαλείας καί τά παραστρατιωτικά σώματα Στίς 2 Φεβρουαρίου, ένώ ήδη είχαν άρχίσει οί έπιχειρήσεις, τή διοίκηση τού συ-

19. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., ο. 553. 20. Στό ίδιο. 21. Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «"Εκθεσις "Επιχειρήσεων Ρούμελης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 471. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 554. 204



νόλου τών δυνάμεων άνέλαβε τό έπιτελεΐο τοϋ Α' Σώματος Στρατού με έπικεφαλής τόν άντιστράτηγο Τσακαλώτο." Οί έπιθέσεις ένάντια στίς μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού πού κάλυπταν τίς προσβάσεις πρός τό Καρπενήσι άρχισαν στίς 29 με 30 'Ιανουαρίου. Ό συσχετισμός τών δυνάμεων δέν έπέτρεπε άμφιβολίες ώς πρός τίς δυνατότητες συνεχούς προάσπισης τού χώρου καί τής πόλης, ή ήγεσία όμως τού ΚΓΑΝΕ αποφάσισε νά καθυστερήσει καί νά καταπονήσει όσο τό δυνατόν περισσότερο τόν έχθρό γιά νά οργανώσει καλύτερα τήν άποχώρηση άπό τό Καρπενήσι, νά προετοιμάσει τίς μετέπειτα κινήσεις καί έλιγμούς καί νά περιορίσει, κατά τό δυνατό, τήν ικανότητα τού άντιπάλου νά καταδιώξει τίς μονάδες τού ΔΣΕ. Τό άποτέλεσμα ήταν πολυήμερες συγκρούσεις, ιδιαίτερα άπό τήν πλευρά τής Λαμίας, στίς ύπώρειες τοϋ Τυμφρηστού. Τίς πρώτες ημέρες τής έπίθεσης οί κινήσεις ήταν περισσότερο άναγνωριστικές, καθώς οί διοικητές τών μονάδων τού Εθνικού Στρατού είχαν τήν τάση νά μεγαλοποιούν τίς δυσκολίες πού προκαλούσε τό χιόνι. Ή κατάσταση άλλαξε όταν τή διοίκηση άνέλαβε τό Α' Σώμα Στρατού. Αύτό τό έπιτελεΐο ήταν ό καλύτερος έκφραστής τοϋ έπιθετικού πνεύματος πού κυριαρχούσε πλέον στήν 'Αθήνα, μέ τήν άνάδειξη τού Παπάγου στήν άρχιστρατηγία στίς 21 Ιανουαρίου τού 1949. Τό πρώτο δείγμα ήταν ή ήμερήσια διαταγή πού έξέδωσε ή νέα διοίκηση: «Τά πλήγματα κατά τών συμμοριτών είναι πλέον τελειωτικά [...] Άλλη μιά φορά θά ίδήτε στό Καρπενήσι τό πέρασμα τών Βουλγάρων, θ ά άντλήσωμεν άπό τό Καρπενήσι όλη τήν άγανάκτηση πού θά δίδει τό φτερούγισμα στά πόδια, θ ά τούς κυνηγάμε όπου καί άν πάνε. Στήν Πελοπόννησο έπί 40 μέρες τά τμήματά μας τούς κυνήγησαν καί τούς κυνηγούν χωρίς άνάπαυλα. Τό κυνήγημα αύτό τούς έτσάκισε καί παραδίδονται καθημερινώς. [...] Καθαρίστε όλοι οί Διοικηταί άνευ οίκτου τά μετόπισθεν. Κάθε ύποπτος βοηθείας πρέπει νά έκλειψη. Φροντίστε όλοι οί Διοικητές γιά κάλτσες καί άρβυλα διαρκώς. Δέν πρόκειται νά σταματήσουμε ούτε ήμέρα, ούτε νύκτα [...]»." Στό πρακτικό έπίπεδο ή έν λόγω άποφασιστικότητα έκδηλώθηκε μέ πείσμονες έπιθέσεις καί διαρκή πίεση καί στούς δύο άξονες τής έπίθεσης. Παρ' όλ' αύτά, τά σημαντικά άποτελέσματα άρχισαν νά έρχονται μόνο όταν οί 22. Αντικατέστησε ούσιαστικά τόν διοικητή τής ΑΣΔΣΕ, υποστράτηγο Παυσανία Κατσώτα, καί παραμέρισε τόν διοικητή τής 15ης μεραρχίας, ύποοτράτηγο Χρ. Γερακίνη. Καί οί δύο δέν μπορούσαν νά παρακολουθήσουν τό μάχιμο, χωρίς φραγμούς, πνεύμα πού είχε κυριαρχήσει στό Α' Σώμα Στρατοΰ καί πλέον στήριζε καί ή πολιτική ήγεσία τής Αθήνας. 23. Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «Έκθεαις Έπιχειρήσεων Ρούμελης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 468-469. 205


μονάδες τοϋ ΔΣΕ, φοβούμενες μήν καθηλωθούν οέ μάχη έκ τού συστάδην καί χάσουν τή δυνατότητα τού ελιγμού, άρχισαν νά συμπτύσσονται πρός τό Καρπενήσι καί άπό έκεϊ πρός τίς προσχεδιασμένες διαδρομές διαφυγής.24 Ή διοίκηση τού Α' Σώματος προχώρησε μάλιστα, στίς 6 Φεβρουαρίου, στό χωριό "Αγιος Γεώργιος γιά νά κατευθύνει άπό τήν πρώτη γραμμή τίς προσπάθειες.25 Ή πίεση στίς μονάδες άλλά καί ή άποχώρηση τών βασικών δυνάμεων κάλυψης τής διάβασης άπό τήν πλευρά τών άνταρτών έπέτρεψε, τό μεσημέρι στίς 8 Φεβρουαρίου, στά κυβερνητικά στρατεύματα νά φθάσουν έπιτέλους στό Καρπενήσι. Ή έκεϊ παρουσία τού Δημοκρατικού Στρατού συμπλήρωσε δεκαοκτώ μέρες καί ήταν, άπό άπόσταση, ή μεγαλύτερη περίοδος κυριαρχίας τών άνταρτών σέ κάποιο άστικό κέντρο. Είχε δέ άποδείξει τά πλεονεκτήματα μιας τέτοιας κατάστασης χωρίς νά προλάβει νά άποκαλύψει τά μειονεκτήματά της.

Ό έλιγμός Οί περίπου δέκα μέρες πού μεσολάβησαν άπό τήν έναρξη τών έπιχειρήσεων άνακατάληψης τής πόλης άπό τόν κυβερνητικό στρατό ώς τήν άφιξή του στό Καρπενήσι έδωσαν τήν εύκαιρία στήν ήγεσία τοϋ ΚΓΑΝΕ νά οργανώσει τόσο τήν έκκένωση τών υλικών καί τών νεοεπιστρατευθέντων, όσο καί τούς μετέπειτα έλιγμούς καί κινήσεις τών μάχιμων μονάδων της. 'Επιπλέον, καθώς, παρά τίς παραινέσεις τοϋ Τσακαλώτου, οί δυνάμεις τού 24. Ή άριθμητική υπεροχή τών μονάδων τοϋ Εθνικού Στρατού τούς έδινε τή δυνατότητα νά έναλλάσσουν τίς δυνάμεις τής πρώτης γραμμής, κρατώντας σταθερή τήν πίεση μέ ξεκούραστα κάθε στιγμή στρατεύματα. Ο Δημοκρατικός Στρατός δέν είχε αύτή τή δυνατότητα, μέ άποτέλεσμα, όταν οί έπιχειρήσεις τραβούσαν σέ μάκρος -μάλιστα σέ ιδιαίτερα'δυσμενείς καιρικές συνθήκες- νά έπέρχεται προοδευτικά μεγάλη κόπωση στούς μαχητές. Τό φαινόμενο αύτό παρουσιάστηκε στίς μάχες τού Τυμφρηστού καί, μέ δεδομένη τή δύσκολη μετέπειτα πορεία τής απαγκίστρωσης καί τών έλιγμών, μπορούσε νά άποδειχθεί καταστροφικό. Πρβλ Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς εποποιίας, ό.π., α 191192. 25. Ή διαταγή-παραίνεση τού Τσακαλώτου πρός τή XV μεραρχία καί ειδικά πρός τήν 71η ταξιαρχία πού προσπαθούσαν νά έκβιάσουν τό πέρασμα στίς Ράχες Τυμφρηστού ήταν ή άκόλουθη: «Έγνώρισα καί διαπίστωσα έπί τόπου δυσκολίας σας. Αί μονάδαι είναι άξιέπαινοι διά τό έπιτελεσθέν έργον. Μή λησμονούμε όμως ότι ό έχθρός μέ μηδαμινός δυνάμεις προσπαθεί νά συγκρατήσει ημετέρας ϊνα διαφύγη μετά τού κέρδους τής λείας του. Ζητώ άπό όλους νά έντείνετε εις άπόλυτον τάς προσπάθειάς σας ώστε καί τό Καρπενήσι νά άπαλλαγή τό ταχύτερον καί οί συμμορίται νά πληρώσουν». Στό Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Ρούμελης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, σ. 468-469. 206



Έθνικοϋ Στρατοΰ δέν είχαν απλωθεί οτό χώρο καί δέν είχαν άντίληψη τών πιθανών δρομολογίων υποχώρησης τών άνταρτών, οί κινήσεις τών τελευταίων μποροϋσαν, τουλάχιστον στήν άρχική φάση, νά γίνουν μέ άπόλυτη μυστικότητα. Κανένα δρομολόγιο δέν είχε κλείσει άκόμη. Στά δυτικά ό εχθρός μόλις πλησίαζε τή Βίνιανη ένώ οί δυνάμεις πού έπρεπε νά κινηθούν πρός τό Μεγάλο Χωριό καθυστέρησαν τήν άφιξή τους. Οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού, κατά τήν άποχώρησή τους άπό τό Καρπενήσι, οργανώθηκαν σέ δύο συγκροτήματα. Τό πρώτο θά συνόδευε πρός τά βόρεια, σέ πιό άσφαλή μέρη, πολλά άπό τά ύλικά πού κυριεύθηκαν καθώς καί τό μεγαλύτερο μέρος τών έπιστρατευμένων, πού χρειάζονταν κάποιο χρόνο πρίν άπό τήν ένταξή τους στίς μάχιμες δυνάμεις. Τό συγκρότημα αύτό τό συνόδευε ή 192η ταξιαρχία καί, περιστασιακά, άλλες μονάδες. Τό δεύτερο συγκρότημα θά άποτελούσε τή δύναμη κρούσης πού θά έπιδίωκε νά μεταφέρει τίς έπιχειρήσεις σέ πιό εύνοϊκά έδάφη, έξω άπό τούς κλοιούς πού, όπως άναμενόταν, θά έφτιαχνε ό κυβερνητικός στρατός στήν περιοχή γιά νά παγιδέψει καί νά έξοντώσει τούς άντάρτες. Άνόιλογα μέ τίς περιστάσεις, θά έπιδίωκε διείσδυση στά χωριά τού 'Αγρινίου γιά λόγους στρατολογίας κυρίως άλλά καί γιά νά άνατρέψει τόν κλοιό πού έκλεινε πρός τήν Εύρυτανία. Τό συγκρότημα αύτό τό άποτελούσαν τό έπιτελεΐο τοϋ ΚΓΑΝΕ (Καραγιώργης), τής I καί II μεραρχίας (Γιώτης καί Διαμαντής), οί 138η, 144η, 172η ταξιαρχίες, ένα τάγμα τής 192ης ταξιαρχίας, ή Σχολή Αξιωματικών τού ΚΓΑΝΕ καί μερικές μικρότερες μονάδες. Ή άρχική κίνηση έγινε πρός τά νότια, μέσα άπό τό πέρασμα τού Μεγάλου Χωριού. Από τήν πλευρά τού Εθνικού Στρατού, στίς 9 Φεβρουαρίου έπιτεύχθηκε ή σύνδεση μέ τά τμήματα πού πλησίαζαν άπό τό Αγρίνιο, γεγονός πού διευκόλυνε τό συντονισμό τών κινήσεων καί τό γενικό έργο τής διοίκησης. Γιά περίπου τρεις ήμέρες, όμως, έπικρατούσε πλήρης σύγχυση γιά τήν κίνηση τών δυνάμεων τού άντιπάλου, κάθώς κυριαρχούσε ή άντίληψη ότι ή ύποχώρηση δέν μπορούσε νά γίνει παρά μόνο πρός τά βόρεια, πρός τίς σχετικά άσφαλεΐς γιά τούς άντάρτες περιοχές τών 'Αγράφων. Ή άνατροπή αύτής τής άντίληψης έγινε στίς 10 τοϋ μήνα, όταν ή κύρια φάλαγγα τού ΔΣΕ συνάντησε στήν περιοχή τής Χούνης τμήματα δύο έλαφρών ταγμάτων (τού 9 καί 10) καί συγκρούστηκε μαζί τους. Οί συγκρούσεις έγιναν μέσα σέ ιδιαίτερα δυσμενές άπό τήν πλευρά τών καιρικών συνθηκών περιβάλλον, μέσα σέ χιονοθύελλες καί πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. 'Από τούς περίπου έξήντα άνδρες τοϋ κυβερνητικού στρατοΰ πού τέθηκαν έκτός μάχης στίς δύο πρώτες μέρες τών συγκρούσεων, οί είκοσι ήταν παγόπληκτοι καί κρυοπαγημένοι.26 Οπωσδήποτε, ή άφιξη ένισχύσεων τοϋ "Εθνικού Στρατού, τών

26. Στό ίδιο, σ. 478-479. Από τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού ή κατά207


μονάδων δηλαδή τής 45ης ταξιαρχίας πού κατέρχονταν άργά άπό τίς διαβάσεις τού Μεγάλου Χωριού, μεγάλωνε τήν πίεση καί τελικά ύποχρέωσε τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ νά διακόψουν τίς συγκρούσεις καί νά κινηθούν πρός άλλη κατεύθυνση. Στά έπιτελικά χαρτιά τού Α' Σώματος Στρατού, ή κίνηση τής φάλαγγας τού Δημοκρατικού Στρατού πρός τά Βαρδούσια έκτιμήθηκε ότι ισοδυναμούσε με τήν αύτοπαγίδευση καί τήν καταστροφή του: «οί Κ.Σ. [...] έλπίσαντες πρός στιγμήν εις διαφυγήν, εύρέθησαν καί αύθις περικεκλεισμένοι εις χώρον τελείως άσύμφορον δι' αύτούς κυρίως λόγω έλλείψεως τροφίμων».'7 Πραγματικά, στίς 21-22 Φεβρουαρίου πλήθος στρατιωτικών μονάδων σέ συνεργασία μέ μονάδες τών ΜΕΑ καί παραστρατιωτικούς σχηματισμούς είχαν δημιουργήσει πυκνό πλέγμα γύρω άπό τή φάλαγγα τού ΚΓΑΝΕ καί, θεωρητικά, κατείχαν όλες τίς διαβάσεις καί τά περάσματα πρός οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ή αισιοδοξία έξανεμίσθηκε μέσα σέ λίγες ώρες. Τά ξημερώματα τής 22ας Φεβρουαρίου, δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού έπιτέθηκαν στό 2 έλαφρό τάγμα πεζικού καί σέ μονάδες τών ΜΕΑ, στήν άνω κοιλάδα τού Εύηνου. Τό τάγμα καί οί μονάδες τών ΜΕΑ άνατράπηκαν με άποτέλεσμα νά δημιουργηθεί κενό στή διάταξη τών κυβερνητικών δυνάμεων άλλά καί γενική άτμόσφαιρα κρίσης.28 Γιά τήν άντιμετώπιση τής κατάστασης κινή-

σταση ήταν άνάλσγη. Τό μόνο πλεονέκτημά του ήταν ότι οί χιονοπτώσεις καί ή ομίχλη έμπόδιζαν τήν άεροπορία νά παρενοχλεί καί νά έπισημαίνει τίς κινήσεις του. Στό διάστημα, πάντως, άπό 10 ώς 20 Φεβρουαρίου, στούς πίνακες άπωλειών τού Εθνικού Στρατού (στήν ίδια έκθεση) παρουσιάζονται μόνο έξήντα συλληφθέντες ή παραδοθέντες - χωρίς μάλιστα νά προσδιορίζεται άν είναι μάχιμοι ή άμαχοι, τοπικοί οδηγοί ή ήμιονηγοί κλπ., γεγονός πού καθιστά άμφίβολους τούς ισχυρισμούς τού Α' Σ.Σ. γιά ισχυρή πίεση έπί τών υποχωρούντων άνταρτών καί γιά έξουθένωσή τους στό συγκεκριμένο διάστημα 27. Στό ίδιο, σ. 484. 28. Στά άνακοινωθέντα τού ΔΣΕ ή άνατροπή τών έχθρικών μονάδων στήν περιοχή πήρε διαστάσεις θριάμβου. Οί άπώλειες τών κυβερνητικών ύπολογίστηκαν σέ 64 νεκρούς, 130 τραυματίες καί 5 αιχμαλώτους ένώ τά λάφυρα ήταν σημαντικά καί περιλάμβαναν 210 μεταγωγικά κτήνη. Στήν καταδίωξη καί στίς επόμενες συγκρούσεις στά υψώματα τής Δωρίδας προστέθηκαν άλλοι 126 κυβερνητικοί στρατιώτες έκτός μάχης καί νέα λάφυρα, όπως 70 έπιπλέον μεταγωγικά κτήνη. Πρβλ. «Χρονικό τής δράσης τού Δημοκρατικού Στρατού», άπό 1 ώς 28 Φλεβάρη 1949, οτό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 3/1949, Μάρτης 1949, α 203. Στίς πηγές τού Εθνικού Στρατού άναφέρονται 72 άνδρες έκτός μάχης στίς άρχικές συγκρούσεις (4 άξιωματικοί καί 10 ΜΕΑ) καί 41 έκτός μάχης στίς επόμενες (5 άξιωματικοί). Ή άτμόσφαιρα κρίσης πού δημιουργήθηκε άποτυπώθηκε στήν άναφορά πού υπέβαλε ή ΑΣΔΣΕ στίς 24 Φεβρουαρίου: «Φ7/Τ.Σ/9/24/1830. Μετά πτώσιν Καρπενησίου δύο Σ. Μεραρχίαι άποτελούσαι ίσχυράν δύναμιν κρού208

Ή κατάληψΐ] τού Κ α ρ π ε ν ι ρ ι ο ύ

θηκαν άπό τά βόρεια μεν δυνάμεις τής XV μεραρχίας, άπό τά νότια καί τά άνατολικά δε δυνάμεις τών ΛΟΚ άπό τήν περιοχή τοϋ Λιδωρικιοϋ. Ή κίνηση αύτή δημιούργησε άναταραχή καί κενά πού έσπευσε νά τά έκμεταλλευθεϊ ό Δημοκρατικός Στρατός. Οί δυνάμεις τού τελευταίου διχοτομήθηκαν γιά μία άκόμη φορά, μέ σκοπό νά έπιτείνουν τή σύγχυση τοϋ άντιπάλου. "Ενα τμήμα, δύναμης περίπου ταξιαρχίας, συνέχισε τήν κίνηση πρός τά άνατολικά, στήν ορεινή Δωρίδα, μέ σκοπό νά άπειλήσει ή νά προσβάλει τό Αιδωρίκι, οδηγώντας στά άκρα τόν αιφνιδιασμό καί τίς άνατροπές πού προκάλεσαν οί έπιθέσεις τών άνταρτών στίς 22-24 Φεβρουαρίου. Τό μεγαλύτερο τμήμα τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ κινήθηκε, τή νύχτα τής 25ης πρός 26 Φεβρουαρίου, πρός τά βόρεια, πρός τήν κοιλάδα τοϋ Σπερχειού, όπου, στή θέση τών στρατιωτικών μονάδων τής XV μεραρχίας, υπήρχαν πλέον μόνο έλαφρά τάγματα πεζικού (τό 12, τό 53 καί άργότερα τό 2). Τή μεθεπόμενη νύχτα, στίς 27 πρός 28, ή μεγάλη αύτή φάλαγγα πέρασε τό δρόμο Λαμίας-Καρπενησιοϋ κοντά στή Μακρακώμη, παρά τήν παρουσία περιπολιών τεθωρακισμένων, καί συνέχισε τήν κίνησή της πρός τά Φουρνά καί τά "Αγραφα.29

σεως παρέμειναν όρεινήν Ρούμελην. 'Αντιμετωπιζόμενη αύτη δι' έλιγμών, οϊτινες πολλάκις καθίστανται δύσκολοι. Έλαφρά Τάγματα παρουσίαζον μηδενικός Ικανότητας διά έπίθεσιν καί ελάχιστος διά άμυναν. Πρός άποτελεσματικήν άντιμετώπισιν άμεσος άνάγκη διατεθεί Ταξιαρχία τακτικού Στρατοΰ. Ανάγκη ύπολογίσητε συνεχή καταπόνησιν τμημάτων ύπό δυσμενείς καιρικός συνθήκας καί χιονοθύελλας έπί 35 ήμέρας». Α' Σώμα Στρατού, ΑΙ Γραφείο, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Ρούμελης», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, σ. 485-486. 29. Οί κινήσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού φαντάζουν έντυπωσιακές άπό τακτική άποψη, ύποδειγματικές ώς πρός τήν έξαπάτηση τοϋ άντιπάλου, τήν έπιλογή τοϋ άσθενέστερου κρίκου στούς έχθρικούς .κλοιούς, τή συνεχή εναλλαγή άπό τό σχηματισμό πορείας σέ σχηματισμό μάχης, τό πέρασμα άπό τήν τρύπα τής βελόνας μέσα σέ καιρικές συνθήκες βάναυσες άκόμη καί γιά τούς πιό έξασκημένους καί εφοδιασμένους. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώς πίσω άπό αύτές τίς έντυπωσιακές στό χάρτη κινήσεις βρίσκονταν άσύλληπτο άνθρώπινο πείσμα καί άπίστευτη επιμονή καί άντοχή. Πρόκειται γιά έκατοντάδες άνθρώπους πού κουβαλούν μαζί τους όλο τους τό βιός, ο,τι είναι άπαραίτητο γιά τήν έπιβίωσή τους, ρουχισμό, κουβέρτες, όπλα, πυρομαχικά, τρόφιμα, έργαλεϊα. Τό νά παραμένουν οί φάλαγγες συμπαγείς ήταν ζήτημα έπιβίωσης. 'Η λιποταξία έστω ένός άτομου καί ή σύλληψη ή ή παράδοσή του στόν έχθρό ισοδυναμούσε μέ καταστροφή γιά τό σύνολο: θά φώτιζε έναν άντίπαλο πού κινούνταν στό άπόλυτο σκοτάδι. Αφηγείται ό Άποστολόπουλος: «Τό ξεκίνημα μέ τά ζώα άπ' τήν άφετηρία έγινε φοβερό μαρτύριο, έξαιτίας μιας παγωμένης άνηφοριάς. Σ' αύτά τά λίγα μέτρα έπεσαν χάμω όλα σχεδόν τά λιπόσαρκα μουλάρια μας. Κι άντε νά τά σηκώσεις, νά τά φορτώσεις όσα ξεφορτώθηκαν καί νά ένθαρρύνεις όσα δείλιασαν χωρίς νά βγάλεις φωνή. Έτσι χάθηκε πολύτιμος χρόνος σ' αύτό τό άπίθανο Βατερλώ τών μουλαριών. [...] Βαδίζουμε γιά τόν αύχένα Παλούκι σέ 1.700 μέτρα υψόμετρο. 209


Στήν ήγεσία τσΰ Έθνικσϋ Στρατού ή εικόνα τών κινήσεων τού άντιπάλου άρχισε νά ξεκαθαρίζει μόλις στίς 28, μετά δηλαδή τό πέρασμα άπό τή Μακρακώμη. Μέ όση ταχύτητα έπέτρεπαν τά διαθέσιμα μέσα, οί μονάδες μετακινήθηκαν καί πάλι πρός καταδίωξη ή μάλλον πρός άνακάλυψη τού έχθρού. Οί μοίρες τών ΛΟΚ μεταφέρθηκαν στή Μακρακώμη συμπληρώνοντας μέσα σέ λίγες μέρες τόν δι' αυτοκινήτων γύρο τών ορεινών όγκων τής Ρούμελης (άπό τό 'Αγρίνιο καί τή Χούνη στή Γραβιά, στό Λιδωρίκι καί μετά στή Μακρακώμη).30 Δυνάμεις άπό τή Θεσσαλία προσπάθησαν νά άπο-

Οί δυσκολίες τής πορείας είναι φανταστικές. Τό χιόνι ξεπερνά τό μισό μέτρο. Σέ πολλά σημεία πού κάποια νεροσυρμή τά έχει κουφώσει, άντάρτες καί ζώα βουλιάζουμε ώς τό λαιμό. Ψιθυριστά ρίχνονται οί βρισιές ή τά παρακάλια γιά βοήθεια Καί σηκώνονται στόν άέρα τά μουλάρια είτε τά βουλιαγμένα τ| κι έκεϊνα πού βρίσκονται σέ περάσματα μέ τρανό κίνδυνο αφανισμού. [...] Δύο ωρες βαδίζουμε. [...] Έχουν φτάσει μεσάνυχτα κι άκόμα δέ μεσιάσαμε τήν πορεία μας. Αλίμονο άν μάς προλάβει ή μέρα στά χιονισμένα σπανά! [...] "Εχει ξεσπάσει άγρια χιονοθύελλα. Τό χιόνι μας τυφλώνει, μας πνίγει τήν άνάσα καθώς πέφτει μέ τή χούφτα Χωνόμαστε ώς τό ζουνάρι, χανόμαστε. Πιό κρίσιμη γίνεται, όμως, ή πορεία τών μουλαριών. Αγκομαχούν στήν προσπάθειά τους νά βγούν άπό τίς τρύπες πού βούλιαξαν. "Αλλα ξεφορτώνονται καί θάβονται σαμάρια καί ύλικά. [...] Μας ειδοποιούν νά γυρίσουμε. Κατρακυλούμε άφήνοντας τά γυμνά πρανή τής Οξιάς καί τρυπώνουμε στά έλατα Πέφτουμε μπρούμυτα στίς ρίζες τους, σωρός μουσκεμένο κρέας. Δέν μπορούν όμως κι αύτά νά μας βοηθήσουν. Είναι νοτερό τό χιόνι καί λιώνει. Έτσι, κάθε κλωνάρι, κάθε άγκάθι τών αιωνόβιων δένδρων γίνεται βρυσούλα, συντριβάνι πού τρέχει στίς βρεγμένες μας χλαίνες, στό σβέρκο μας, παντού. Δραματική θά είναι ή νύχτα ώσπου νά ξημερώσει. Τήν έφιαλτική νύχτα διαδέχθηκε μιά κρύα, αντιπαθητική καί βουρκωμένη άπ' τά σύννεφα καί τά νερά μέρα Αντίκρυ μας ό στρατός. Κάλυψη αυστηρή, άκινησία καί νηστεία Ούτε φωτιές, ούτε φαγητό, ούτε μιά μπουκιά ψωμί Πρέπει νά κρατήσουμε. Μέ τήν ψυχή πρέπει νά κρατήσουμε. Σέ λίγο, πάλι ή ντακότα ξεφόρτωσε με τ' άλεξίπτωτα δέματα Δέματα γεμάτα σφαίρες καί χειροβομβίδες μά καί ψωμί καί κονσέρβες καί τσιγάρα καί μαρμελάδες. [...] Μεγάλωσε ή μέρα, πανάθεμά τη, 27 ό Φλεβάρης. Νά χεις τόν άντίπαλο αντίκρυ καί ψηλότερα, πού έχει σημασία, νά είσαι άκίνητος, νά πεινάς καί νά μήν μπορείς νά σαλέψεις. Έτσι φτάνουμε στ' άκραϊα σημεία τού πόνου καί τής άντοχής. Άπό τό δειλινό άρχισαν μέ άκρα σιωπή οί έτοιμασίες. Φόρτωμα τών ζώων, σύνταξη τών τμημάτων, άναφορές. Τρέμει τό καρύδι μας γιά καμιά λιποταξία Ή πορεία θά είναι έξουθενωτική. Οί άποστάσεις πού πρέπει νά περπατήσουμε, γιά όποιον γνωρίζει τό έδαφος, προξενούν φρίκη. Έχουμε καί λέμε: Ξεκίνημα άπό τό λημέρι τής Οξιάς, ύψωμα Παλούκι, οροπέδιο Κυριακοχωριοϋ, πέρασμα τού Γαρδικιώτη καί άνοδος πρός Νικολίτσι, μέ κατάληξη αύχένα τής Γουλινάς. Καί κατακαλόκαιρο άν ηταν μέ φεγγάρι, έφτά ώρες πορείας δέν έφταναν». Στό Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς εποποιίας, ÖJt., σ. 198-199. 30. Ή άποτυχία δημιουργίας φραγμού κατά μήκος τοϋ Σπερχειού καί τού δρό210


κόψουν τούς άντάρτες καί πάλι, χωρίς άποτέλεσμα. Σταθερές καί άναλλοίωτες έμειναν καί οί διαταγές-έκκλήσεις τοϋ Α' Σώματος Στρατού καί τού Τσακαλώτου γιά άκατάπαυστη καταδίωξη τών άνταρτών. Στήν πράξη, μέ έπιχείρημα τίς δυσμενείς καιρικές συνθήκες, οί έπιχειρήσεις σταμάτησαν καί οί μονάδες έπέστρεψαν στίς βάσεις τους γιά νά οργανώσουν μέ περισσότερες δυνάμεις νέες. Στό μεταξύ, μέσα στήν άναταραχή τών ήμερών, μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατοΰ μπήκαν στό ξεχασμένο Αιδωρίκι.

Ο αντίκτυπος Ή κατάληψη τοϋ Καρπενησιοϋ υπήρξε ή τελευταία μεγάλη έπιτυχία τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Καθώς μάλιστα ήρθε μετά τή σχετική έπιτυχία τής Καρδίτσας άλλά καί λίγο μετά τή νίκη στή Νάουσα, μπορεί νά θεωρηθεί τό άποκορύφωμα τής μεγάλης χειμερινής άντεπίθεσης τού ΔΣΕ τόν Δεκέμβριο τοϋ 1948 καί τόν 'Ιανουάριο τοϋ 1949. Ή άντεπίθεση αύτή, πού άκολούθησε τίς άποτυχίες τών κυβερνητικών δυνάμεων στό Βίτσι, κλόνισε σέ σημαντικό βαθμό τήν αυτοπεποίθηση τής πολιτικής καί στρατιωτικής ήγεσίας τής 'Αθήνας καί έπέτρεψε, στό όνομα τής γενικής κρίσης, σημαντικές άλλαγές τόσο στό πολιτικό, όσο καί στό στρατιωτικό πεδίο. Τίς άλλαγές αύτές θά τίς παρακολουθήσουμε σέ ιδιαίτερο κεφάλαιο. "Ας άρκεστούμε έδώ στήν παρατήρηση ότι ή χρήση τών άποτυχιών τού 'Εθνικού Στρατοΰ ώς βάσης γιά τήν προώθηση νέων ιδεολογικών καί πολιτικών σχημάτων, ό άξονας τών όποιων, συνοπτικά, ήταν ή άποδοχή τής ιδέας ένός ολοκληρωτικού πολέμου καί κατά συνέπεια ή έπιβολή μιάς συγκεντρωτικής καί διευρυμένης έξουσίας γιά τή διεξαγωγή του, άπάλυνε ή καί άπόσβεσε τίς έντυπώσεις πού οί διαδοχικές άποτυχίες προκάλεσαν στό «έθνικό» στρατόπεδο. Ή αίσθηση ήταν ότι ή προηγούμενη,στρατιωτική καί πολιτική κατάσταση οδήγησε στίς άποτυχίες καί όχι ή ικανότητα τών άντιπάλων. 'Εκφραστές αύτής τής νέας άντίληψης ήταν στήν κορυφή μέν τού στρατεύματος ό Παπάγος, πού ανέλαβε καθήκοντα στή διάρκεια τής μάχης τού

μου Λαμίας-Καρπενησιοϋ κρίθηκε μέ διαφορά μόλις λίγων ώρών, άποδεικνύοντας, άκόμη μία φορά, πόσο δύσκολες καί έπισφαλεΐς ήταν οί κινήσεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ. Τελικά στήν περιοχή τού περάσματος, στίς έρευνες πού άκολούθησαν, αιχμαλωτίστηκαν πενήντα ώς έκατό άντάρτες, τραυματίες κυρίως ή βραδυπορούντες. Από τούς τελευταίους, οί περισσότεροι άνήκαν στήν κατηγορία εκείνων πού έχασαν τά άρβυλά τους στίς πορείες τών προηγούμενων ήμερών. Ή άντικατάσταση τής άρβύλας μέ πανιά καί κουρέλια δέν έμπόδιζε τήν άχρήστευση τών ποδιών πού, στίς συγκεκριμένες συνθήκες, ισοδυναμούσε μέ θάνατο ή αιχμαλωσία Πρβλ Άποστολόπουλος Βασίλης, Το χρονικό μιάς έποποιίας, ό.π„ σ. 202, 204. 211


Καρπενησίου, στίς 21 Ιανουαρίου, στήν έπιχειρησιακή του δέ έκφραση ό Τσακαλώτος, ώς διοικητής τοΰ Α' Σώματος Στράτου, τοΰ πλέον ριζοσπαστικού έπιτελείου τού 'Εθνικού Στρατού. Ό τελευταίος ξεπέρασε εύκολα τήν άμαύρωση τής φήμης πού είχε άποκτήσει στό Βίτσι καί τήν Πελοπόννησο άπό τήν άποτυχία έγκλωβισμού καί καταστροφής τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ μετά τήν άνακατάληψη τοΰ Καρπενησιού. Πολύ γρήγορα μετέφερε τό πνεύμα τού ολοκληρωτικού έπιθετικού πολέμου στίς έπιχειρήσεις πού οργάνωσε στή Νότια Ελλάδα, περιορίζοντας τίς δυνατότητες τοΰ Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή καί άφαιρώντας του τήν πρωτοβουλία τών κινήσεων ώς τό τέλος τοΰ πολέμου. Όμως τά σημαντικά βήματα γιά τό ξεπέρασμα τής κρίσης στό κυβερνητικό στρατόπεδο καί τήν άκύρωση τών έπιτευγμάτων τού Δημοκρατικού Στρατού κατά τή διάρκεια τής χειμερινής του έπίθεσης δέν έγιναν στή Ρούμελη ή τή Θεσσαλία, δέν είχαν σχέση μέ αύτές. Τό πρώτο βήμα πρός τούς νέους συσχετισμούς έγινε στήν Πελοπόννησο. Πρίν άκόμη μπει ό Μάρτιος έγινε άντιληπτή, άπό όλες τίς πλευρές τών άντιμαχομένων άλλά καί άπό τήν κοινή γνώμη, ή έκταση τής καταστροφής τών άντάρτικων δυνάμεων στήν Πελοπόννησο. Πέρα άπό τήν τακτική σημασία τών έκεΐ έξελίξεων, τή δυνατότητα μεταφοράς άξιόλογων κυβερνητικών δυνάμεων σέ άλλα μέτωπα τού πολέμου, έπρόκειτο γιά τήν πρώτη άπόλυτα έπιτυχή έπιχείρηση έκκαθάρισης μιάς μεγάλης γεωγραφικής περιοχής καί συντριβής τών άντάρτικων δυνάμεων πού βρίσκονταν έκεΐ. Μετά τήν Πελοπόννησο, οί διακηρύξεις άπέκτησαν καί συγκεκριμένο περιεχόμενο. Τό δεύτερο βήμα ήταν ή άποτυχία τού Δημοκρατικού Στρατού μπροστά στή Φλώρινα Μιά άποτυχία αιματηρή καί καταστροφική, πού άκύρωνε συλλήβδην πολλών μηνών προσπάθειες καί έπιτυχίες. "Οταν καταλήφθηκε τό Καρπενήσι, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε άκόμη μαζί του τό άστρο τής έπιτυχίας. Λίγες εβδομάδες μετά, ό ίδιος στρατός έσερνε μαζί του τό άστρο τής συμφοράς. Σέ συνδυασμό δέ μέ τίς γενικότερες πολιτικές καί διπλωματικές έξελίξεις, ό δρόμος πρός τήν τελική ήττα άρχισε νά γίνεται ολοένα καί πιό βραχύς.

212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 37

Ή μεγαλύτερη μάχη τοΰ πολέμου: Φλώρινα Τόν Φεβρουάριο τοϋ 1949, ή πολιτική καί στρατιωτική άναδιοργάνωση τών άντίπαλων στρατοπέδων είχε πρακτικά ολοκληρωθεί. Στήν πλευρά τών κυβερνητικών δυνάμεων τό καθεστώς Παπάγου ήταν πλέον γεγονός καί οί νέες περί έπιτυχίας ιδέες πού έφερνε ήταν έτοιμες νά δοκιμαστούν στήν πράξη. Άπό τήν άλλη πλευρά τού λόφου, ή 5η 'Ολομέλεια τής Κεντρικής 'Επιτροπής τοϋ ΚΚΕ ειχε έξοβελίσει τίς παρεκτροπές πού παρουσίαζε ό Δημοκρατικός Στρατός ύπό τήν ήγεσία τού Μάρκου Βαφειάδη καί άντικατέστησε τήν ήγεσία τών ένοπλων δυνάμεων τής Αριστεράς. Τό άντίπαλο δέος τής κατάστασης Παπάγου ήταν πλέον οί Ζαχαριάδης καί Γούσιας, οί όποιοι καί θά άναλάμβαναν νά άποδείξουν τήν ορθότητα τών μεγάλων άλλαγών πού συνέβησαν άλλά καί τών κατηγοριών πού τίς προετοίμασαν καί τίς δικαιολόγησαν. Ή σύγκρουση μεταξύ τών δύο άνανεωμένων στήν κορυφή παρατάξεων δέν μπορούσε νά βραδύνει, καθώς καί οί δύο ήθελαν νά άποδείξουν πολλά πράγματα μέσα άπό αύτή. Ή έν λόγω προδιάθεση έκδηλώθηκε μέ τόν πλέον δραματικό τρόπο στή Φλώρινα, προκαλώντας τή μεγαλύτερη μετωπική σύγκρουση ολόκληρου τοϋ 'Εμφυλίου.

Οί προετοιμασίες Μετά τήν έπιχείρηση τής Νάουσας καί τήν ολοκλήρωση τοϋ έλιγμού διαφυγής τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού πού πήραν μέρος οτήν έπιτυχημένη έπιχείρηση, στή βόρεια περιοχή τοϋ θύλακα τού Βίτσι βρέθηκαν συγκεντρωμένες οί δυνάμεις δύο μεραρχιών τοϋ ΔΣΕ, τής Χ καί τής XI, μέ συνολική δύναμη περίπου 7.000 μαχητών. Επρόκειτο γιά τή μεγαλύτερη στρατηγική συγκέντρωση δυνάμεων πού είχαν πετύχει οί άντάρτες οέ όλη τή διάρκεια τού Εμφυλίου. Οί δυνάμεις αύτές θά μπορούσαν νά χαρακτηριστούν ιδιαίτερα έμπειρες καί άξιόμαχες, καθώς είχαν συμμετάσχει σχεδόν σέ όλες τίς συγκρούσεις άπό τίς μάχες τού Γράμμου καί με213


τά. Στίς μέχρι τότε συγκρούοεις μέ τόν Εθνικό Στρατό, άπό τίς αρχές τοϋ φθινοπώρου, όταν τό βάρος τών έπιχειρήσεων μεταφέρθηκε στήν περιοχή τού Βίτσι, είχαν σημειώσει άξιόλογες έπιτυχίες, μέ άποτέλεσμα στελέχη καί μαχητές νά διακρίνονται άπό ιδιαίτερη αύτοπεποίθηση. Βοηθούσε σέ αύτό καί ό διατιθέμενος οπλισμός, τό πυροβολικό κυρίως, ό όποιος, άν καί μέ τά μέτρα σύγχρονου τακτικού στρατού θά θεωρούνταν φτωχός, γιά τά μέχρι τότε ισχύοντα στόν ΔΣΕ σήμαινε ριζική άναβάθμιση τής ποιότητας καί τών δυνατοτήτων. Ή μάχη τής Φλώρινας έγινε άντικείμενο έρευνας καί δριμύτατης κριτικής στά μετά τόν Εμφύλιο χρόνια. Στίς έσωτερικές διαμάχες τού Κομμουνιστικού Κόμματος, διάφορες πλευρές χρησιμοποίησαν κατά τό δοκούν τή μάχη αύτή, καί προπαντός τό καταστροφικό της άποτέλεσμα, γιά νά στηρίξουν πολιτικές θέσεις, γιά νά άποδείξουν τήν πλήρη άνικανότητα τής νέας ήγεσίας τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή ήγεσία ήταν νέα, άνέλαβε μόλις στίς 30 Ιανουαρίου, καί οπωσδήποτε κλήθηκε, σέ έλάχιστο χρονικό διάστημα, νά διαχειριστεί μιά έπιχείρηση πού τό μέγεθος της ύπερέβαινε κατά πολύ ό,τι είχε ώς τότε δοκιμάσει καί έπιχειρήσει ό Δημοκρατικός Στρατός. Είναι -καί ήταν καί τότε- μάλλον προφανές ότι ή προσωπικότητα καί οί ικανότητες τού νέου άρχιστράτηγου τού ΔΣΕ, τού άντιστράτηγου Γούσια, ήταν σαφώς ύποδεέστερες τών άντιστοίχων τού προκατόχου του, Μάρκου Βαφειάδη. Είναι, όμως, ταυτόχρονα νόμιμο νά άναρωτηθει κανείς κατά πόσο ή διεξαγωγή καί τό άποτέλεσμα τής μάχης μπορεί νά εξηγηθεί μόνο άπό τήν προσωπικότητα τού άρχιστράτηγου καί τών έπιτελών του. Στό κάτω κάτω, γιά λόγους πού άμέσως μετά θά έξετάσουμε, ή προετοιμασία τής έπιχείρησης καί ό σχεδιασμός της είχαν άρχίσει πολύ καιρό πρίν, καί σέ σημαντικό ποσοστό ολοκληρώθηκαν στή διάρκεια τού 'Ιανουαρίου. Στό έρώτημα κατά πόσο ή έπιχείρηση έναντίον τής Φλώρινας ήταν άναγκαία, ή άπάντηση είναι μάλλον εύκολη. Οί πολιτικές έξελίξεις, ή ρήξη άνάμεσα στή γιουγκοσλαβική ήγεσία καί τή σοβιετική άντίστοιχη, μέ τίς έπιπτώσεις πού είχε καί στό έσωτερικό τού ΚΚΕ άλλά κυρίως με τίς στρατιωτικές της συνέπειες, τουλάχιστον στό έπίπεδο τού έφοδιασμού καί τών «άσφαλών μετόπισθεν», άφαιρούσε άπό τήν ήγεσία τού Δημοκρατικού Στρατού τήν πολυτέλεια τού χρόνου. "Ο,τι ήταν νά γίνει έπρεπε νά γίνει γρήγορα, πρίν φανούν στό σύνολο τους οί έπιπτώσεις τών μεταβολών στίς έξωτερικές ισορροπίες. Αλλά καί αύτός ό παράγοντας νά άπουσίαζε, ή πορεία τού πολέμου έπέβαλε τήν άναζήτηση άποφασιστικών άποτελεσμάτων στό βραχύτερο δυνατό διάστημα Στίς άρχές τοϋ 1949 ήταν πλέον σέ όλους όρατό τό πρόβλημα τού Δημοκρατικού Στρατού. Αποκομμένος άπό τά ισχυρά οικονομικά, δημογραφικά, κοινωνικά κέντρα τής χώρας, έξοβελισμένος στά ολοένα καί πιό φτωχά καί έρημα ορεινά, ό ΔΣΕ βρισκόταν μέσα σέ έναν κλοιό πού θά τόν έφθειρε προοδευτικά καί άμετάκλητα, άκόμη καί άν δέν έξακολουθούσαν οί έναντίον του στρατιωτικές έπιχειρήσεις. Ή κα214

Ή μεγαλύτερη μάχη τοϋ πολέμου: Φλώρινα

τάρρευση στήν Πελοπόννησο έδειχνε πλέον φανερά τήν πορεία τών πραγμάτων. Ή άπραξία δέν ήταν ή καλύτερη άπάντηση στήν κατάσταση πού είχε διαμορφωθεί. Ό Δημοκρατικός Στρατός ήταν λοιπόν άναγκασμένος νά κινηθεί, νά προσπαθήσει έστω καί τήν ύστατη αύτή ώρα νά άνατρέψει τήν πορεία τών πραγμάτων. Στή μεταφορά της στή στρατιωτική πραγματικότητα, ή διαπίστωση αύτή δέν μπορούσε νά σημαίνει παρά τή συνέχιση τής χειμερινής έπίθεσης έναντίον τών κέντρων ισχύος τού άντιπάλου, έναντίον τών πόλεων δηλαδή. Ή συνέχεια αύτή δέν μπορούσε παρά νά συμβεί στίς περιοχές όπου ό ΔΣΕ διέθετε τίς άνάλογες πρός τούτο δυνάμεις, έκεϊ δηλαδή όπου είχε κατορθώσει νά πραγματοποιήσει στρατηγική συγκέντρωση τών μονάδων του άλλά έπίσης έκεϊ όπου εΐχε έξασφαλίσει τόν άνεφοδιασμό τους καί τήν άπαραίτητη, γιά τή συγκρότηση, έκπαίδευση, ξεκούραση καί προετοιμασία, έστω καί βραχύχρονη, ήρεμία Όλ' αύτά τά προαπαιτούμενα συνέβαιναν τόν Φλεβάρη τού 1949 στό θύλακα τού Βίτσι καί μάλλον μόνον έκεϊ. Ή τόσο άναγκαία λοιπόν συνέχιση τής χειμερινής έπίθεσης δέν μπορούσε νά γίνει παρά μόνο στήν περίμετρο τής έπικράτειας τού Βίτσι. Γύρω άπό αύτή τήν περίμετρο οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν έγκαταστήσει ένα πυκνό δίκτυο στρατιωτικών δυνάμεων καί ισχυρά οργανωμένων τοποθεσιών, κατά τρόπο ώστε νά άποφύγουν άτυχήματα ή αιφνιδιασμούς όπως αύτοί πού συνέβησαν στήν ίδια περιοχή τό φθινόπωρο. Τά μέτρα έπαγρύπνησης καί ή πύκνωση τών μονάδων έντάθηκαν μετά τήν κατάληψη τής Νάουσας, στά μετόπισθεν τής πρώτης γραμμής άμυνας τού Εθνικού Στρατού, τόν Δεκέμβριο τού 1948. Οί προετοιμασίες αύτές άπέκλειαν τήν έπανάληψη διεισδύσεων μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού στούς γύρω άπό τό Βίτσι ορεινούς όγκους ώστε νά άναζητηθούν στόχοι μέ άσθενέστερη κάλυψη. Απέμενε ή λύση τής μετωπικής έπίθεσης, πάνω ή κοντά στή γραμμή τοϋ μετώπου. Ή λύση αύτή μπορούσε νά έξειδικευτεΐ σέ τρεις έκδοχές. Ή πρώτη ήταν ή άπόπειρα διείσδυσης πρός τήν περιοχή τής Κοζάνης, ή πραγματοποίηση δηλαδή τοϋ σχεδίου πού δέν μπόρεσε νά έφαρμοστεΐ -έξαιτίας τής έλλειψης έφεδρειών- μετά τήν άνατροπή τών κυβερνητικών δυνάμεων τό φθινόπωρο στό Μάλι Μάδι. Στίς συνθήκες τοϋ Φεβρουαρίου τού 1949 ή κίνηση αύτή κρίθηκε -καί πιθανότατα ήταν- αύτοκτονική. Ή έδαφική έξάπλωση τού υποδεέστερου σέ άριθμούς καί σέ μέσα ΔΣΕ θά δημιουργούσε εύκαιρίες καίριου πλήγματος εις βάρος του. Επιπλέον, μετά τίς έμπειρίες τοϋ φθινοπώρου, οί κυβερνητικές δυνάμεις ήταν ιδιαίτερα ένισχυμένες σέ αύτή τήν κατεύθυνση. Ή δεύτερη έκδοχή ήταν ή πόλη τής Καστοριάς. Ό στόχος αυτός είχε δεχτεί έπιθέσεις στή διάρκεια τών φθινοπωρινών έπιχειρήσεων, μέ άποτέλεσμα νά έχουν έπισημανθεϊ τόσο οί δυσκολίες τής τελικής προσέγγισης -όσον άφορα τόν Δημοκρατικό Στρατό- όσο καί οί άδυναμίες τής άμυνας καί τής οχύρωσης - όσον άφορά τούς άντιπάλους του. Ό στόχος θεωρή215


θηκε ιδιαίτερα δύσκολος καί, άκόμη καί σέ περίπτωση έπιτυχίας, ήταν άμφίβολο έάν τό κόστος τής επιχείρησης -σέ μέσα καί άνθρώπινες άπώλειες- θά ισοσκελιζόταν άπό τά προσδοκώμενα όφέλη. Τελευταίο, καί όχι λιγότερο σημαντικό, ή έπιχείρηση έναντίον τής πόλης αύτής άπαιτούσε μιά άναδιάταξη τών θέσεων τών μεγάλων μονάδων τού ΔΣΕ, ή όποία δύσκολα θά μπορούσε νά παραμείνει κρυφή άπό τήν πυκνή καί μεθοδική εναέρια παρατήρηση. Απέμενε λοιπόν, περίπου ώς άναγκαστικός στόχος, ή πόλη τής Φλώρινας. Ή πόλη τής Φλώρινας ήταν σημαντικό στρατιωτικό καί πολιτικό κέντρο. Ό πληθυσμός της είχε πολλαπλασιαστεί μέ τήν έγκατάσταση στίς παρυφές της πλήθους «συμμοριοπλήκτων», δηλαδή έκτοπισμένων άγροτών άπό τήν ευρύτερη περιφέρεια. Ώς κέντρο στρατιωτικών έπιχειρήσεων διέθετε σημαντικές άποθήκες έφοδίων, στρατιωτικών ή επισιτισμού καί ξένης βοήθειας. Διέθετε άεροδρόμιο καί άπό αύτή ξεκινούσε ένα εύρύ δίκτυο εφοδιασμού, μεταφορών καί διανομών. Πολλές κρατικές υπηρεσίες είχαν έδρα τους τήν πόλη. Η πολιτική της σημασία πολλαπλασιαζόταν άπό τή στρατηγική γεωγραφική θέση της καί άπό τό ρόλο της ώς προπυργίου τών έθνικών δυνάμεων στό στρατιωτικό άλλά καί στό πολιτικό καί κοινωνικό πεδίο. Καμία άπό τίς πόλεις πού είχε προηγουμένως προσβάλει ό ΔΣΕ δέν είχε τό μέγεθος καί τή σημασία τής Φλώρινας τού Φεβρουαρίου 1949. Ή σημασία τής πόλης λειτουργούσε καί θετικά καί άρνητικά. Σέ περίπτωση έπιτυχίας θά ήταν ό τέλειος στόχος. Ανεκτίμητη -γιά τό μέγεθος καί τίς άνάγκες τού Δημοκρατικού Στρατού- πηγή έφοδίων καί έξοπλισμών, θά επέτρεπε ταυτόχρονα τή στρατολόγηση μεγάλων άριθμών νέων μαχητών, τόσων ώστε νά άναπληρώσουν τίς άπώλειες καί νά πυκνώσουν τίς φθίνουσες τάξεις τών άντάρτικων σχηματισμών. Ό πολιτικός άντίκτυπος θά ήταν μέγιστος καί, όπως υπολογιζόταν, θά έπληττε σοβαρά τήν άξιοπιστία τής νέας πολιτικής καί στρατιωτικής κατάστασης στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Σέ περίπτωση μάλιστα πού γινόταν δυνατή ή διατήρηση τής πόλης, τότε θά άνοιγαν σημαντικές προοπτικές γιά τήν έδαφική έξάπλωση τού ΔΣΕ καί τή δημιουργία μιάς νέας έπικράτειας πολύ πιό σημαντικής άπό τήν άντίστοιχη τού Γράμμου τό 1948. Μέ λίγη αισιοδοξία θά μπορούσε νά διακρίνει κανείς τή δυνατότητα ελέγχου τών έπί τής συνοριακής γραμμής ορεινών όγκων, ώς τή Δοϊράνη καί τά έλληνοβουλγαρικά σύνορα Σέ μιά τέτοια περίσταση, οί όποιες εξελίξεις στό ζήτημα τών σχέσεων μέ τή Γιουγκοσλαβία θά είχαν σαφώς μικρότερη έμβέλεια καί σημασία "Ολα αύτά τά αισιόδοξα τά σκίαζε ή παρουσία ισχυρών δυνάμεων τού κυβερνητικού στρατού τόσο στήν πόλη, όσο καί στή γύρω περιοχή. ΤΗταν φυσικό τά πλεονεκτήματα πού έβλεπε ό ΔΣΕ στήν κατάληψη τής πόλης άπό τήν άλλη μεριά νά τά άντιμετωπίζουν ώς καταστροφικές προοπτικές. Φρόντισαν λοιπόν νά προλάβουν τυχόν δεινά μέ τήν ισχυρή οχύρωση τής πόλης, μέ τή δημιουργία ένός άμυντικού πλέγματος σέ βάθος, ένός πλέγ216


ματος πού δέν θά προάσπιζε άπλώς τήν πόλη άλλά πού θά κάλυπτε τίς προσβάσεις σέ αύτή καί ολόκληρη τήν περιοχή. Τό στρατηγείο άλλά καί τό μεγαλύτερο μέρος τής II μεραρχίας είχε άναλάβει τήν εύθύνη γιά τό ισχυρό αύτό άμυντικό σύστημα Φυσικά, ή πυκνή αύτή διάταξη τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν περιοχή μπορούσε νά άντιμετωπιστεΐ μέ αισιόδοξο ή άπαισιόδοξο τρόπο. 'Επικράτηση τού ΔΣΕ στή Φλώρινα θά σήμαινε ταυτόχρονα καί καταστροφή μιας μεγάλης μονάδας τού 'Εθνικού Στρατού, μέ άπρόβλεπτες συνέπειες γιά τίς ισορροπίες καί τό ήθικό τού τελευταίου. 'Αντίθετα, μιά άποτυχία τής έπίθεσης θά άφηνε έκθετες τίς δυνάμεις τών άνταρτών στήν άντίδραση ισχυρότατων δυνάμεων τού άντιπάλου καί θά οδηγούσε στήν καταστροφή. 'Οπωσδήποτε, οτίς παραμονές τής έπίθεσης κανείς δέν ήταν ύποχρεωμένος νά δεχτεί ώς άναγκαστική έξέλιξη τή δεύτερη εκδοχή. Καθώς πολλές φορές ώς τώρα έχει γραφτεί καί ύποστηριχθεΐ ότι ή όλη έπιχείρηση τής Φλώρινας ήταν μιά τυχοδιωκτική, άπό τήν πλευρά τής ήγεσίας τού ΔΣΕ, ένέργεια, θά μπορούσαμε νά παρατηρήσουμε τά άκόλουθα έπιγραμματικά. Πραγματικά, ή έπίθεση έναντίον μιας ισχυρής βάσης τοϋ έχθρού, όπως ήταν ή Φλώρινα, περιέκλειε σοβαρούς καί μεγάλους κινδύνους. Από αύτή τήν άποψη θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί τυχοδιωκτική. Όμως άπό τήν άλλη πλευρά, στήν κατάσταση πού βρισκόταν ό Δημοκρατικός Στρατός τόν Φεβρουάριο τού 1949, μόνο ένα θαύμα θά μπορούσε νά τοϋ δώσει εϊτε τή νίκη είτε τή δυνατότητα κάποιου έντιμου συμβιβασμού. Νομίζω ότι κανένας δέν μπορεί νά άρνηθεΐ ότι ή προσμονή τού θαύματος είναι μιά κατεξοχήν τυχοδιωκτική έπιλογή.

Οί δυνάμεις τών αντιπάλων Ή άνάπτυξη σέ βάθος τής άμυνας τής'πόλης καί ή άνάπτυξη τών δυνάμεων τών υπερασπιστών όχι μόνο στήν οχυρή περίμετρο άλλά καί σέ πολυάριθμα έξωτερικά όχυρά καί στηρίγματα καθιστά δύσκολο τόν άκριβή προσδιορισμό τών δυνάμεων πού δέχτηκαν τό βάρος τής έπίθεσης τού Δημοκρατικού Στρατού. Χονδρικά, οί δυνάμεις τών άμυνομένων μπορούν νά χωριστούν σέ τρεις ένότητες: στίς δυνάμεις πού βρίσκονταν μέσα στήν πόλη ή οτά φυλάκια κατά μήκος τής έξωτερικής περιμέτρου, στίς δυνάμεις πού κατείχαν τά στρατηγικά υψώματα πού δέσποζαν στήν περιοχή καί μπορούσαν νά έλέγξουν τίς προσβάσεις καί στίς δυνάμεις πού, εύρισκόμενες οέ κοντινή άπόσταση καί σέ άποστολή φρουράς ή έφεδρείας, μπορούσαν νά έμπλακούν σέ πολύ μικρό χρονικό διάστημα στίς συγκρούσεις. Μέσα στήν ίδια τήν πόλη είχαν έγκατασταθεΐ δύο σημαντικοί σταθμοί διοίκησης: ή διοίκηση καί τό έπιτελεΐο τής II μεραρχίας (ξενοδοχεία «Βαλκάνια» καί « Εθνικό») καί ή διοίκηση μέ τό έπιτελεΐο τής 3ης ορεινής τα217


ξιαρχίας (ξενοδοχείο «'Ομόνοια»). Τά τρία τάγματα τής 3ης ταξιαρχίας είχαν κατανεμηθεί σέ οργανωμένες θέσεις στό έσωτερικό τής πόλης, στήν έξωτερική περίμετρο άλλά καί στά γύρω υψώματα. 'Αναλυτικά, τό 501 τάγμα είχε άναπτύξει μιά διλοχία στή θέση Τροπαιούχος καί είχε διανείμει τίς ύπόλοιπες δυνάμεις του -κατατμημένες σέ δύναμη διμοιρίας- στά έξωτερικά φυλάκια καί στά υψώματα Γιούπκα καί 1033. Τό 502 τάγμα είχε διανείμει τίς δυνάμεις του σέ κλιμάκια λόχου ή διμοιρίας στό νοσοκομείο τής πόλης, στά φυλάκια τής έξωτερικής περιμέτρου, στό χωριό Κλαδορράχη καί στό ύψ. 1053, όπου βρισκόταν ό κύριος όγκος του. Μέ τή διάταξη αύτή κάλυπτε τή βόρεια πλευρά τής πόλης. Τό 503 τάγμα κρατούσε τήν οχυρωμένη Γεωργική Σχολή ένώ δυνάμεις του είχαν οχυρωθεί στά υψώματα πρός τά δυτικά τής πόλης, στή Μικρή Βίγλα, στή Μπέλα Βόδα (ύψ. 1526), στό Σολίτσιτο (ύψ. 1641), καθώς καί στά δυτικά φυλάκια τής οχυρής περιμέτρου. Ό λόχος ορεινών καταδρομών τής ταξιαρχίας βρισκόταν μέσα στήν πόλη (στρατώνες), όπου έπίσης βρίσκονταν πλήθος άλλες μονάδες: ό λόχος στρατηγείου τής II μεραρχίας, ό 953 λόχος ΕΣ Α, ό 701 λόχος μηχανικού, δύο λόχοι μεταφορών, ό ούλαμός τεθωρακισμένων, καθώς καί οί τοπικές δυνάμεις τών MAY καί TEA πού βρίσκονταν στή διάθεση τής ταξιαρχίας καί τής μεραρχίας. 'Από τούς τελευταίους -ίσως 400 μέ 500 άτομα συνολικά- είχαν στελεχωθεί πολλά φυλάκια μέσα καί γύρω άπό τήν πόλη. Ή Χωροφυλακή είχε δύναμη 175 άνδρών. Τό πυροβολικό είχε δύο πυροβολαρχίες μέσα στήν πόλη, μία τής 151 μοίρας μέσου πυροβολικού καί μία τοϋ 3 συντάγματος πεδινού πυροβολικού. Σέ διάφορα σημεία τής πόλης είχαν στρατωνισθεϊ οί βοηθητικοί σχηματισμοί, τά νοσοκομεία (στό δημοτικό νοσοκομείο τής πόλης καί στό γήπεδο), τά χειρουργεία, ή έπιμελητεία, τά συνεργεία καί οί άλλες ύπηρεσίες.1 Στίς νότιες-νοτιοδυτικές παρυφές τής πόλης, έπίσης μέ μέτωπο πρός τό Βίτσι, είχαν άναπτυχθεϊ οί δυνάμεις τής 21ης ταξιαρχίας. Τό κέντρο διοίκησης τής μονάδας βρισκόταν στήν Παναγιά, στά νότια τής πόλης, καί οί

1. Οί δυνάμεις καί ή διάταξή τους περιγράφονται στά: α) ΔΣΕ, XI μεραρχία, 2ο Γραφείο, Ειδικό Δελτίο Πληροφοριών (άρ. 3), «Γιά τό στόχο Πόλη Φλώρινα, 31.1.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 12, έγγραφο 18, σ. 178 κ.έ. β) ΔΣΕ Γεν. Αρχηγείο, 2ο Γραφείο, Ειδικό Δελτίο Πληροφοριών γιά τήν περιοχή Φλώρινας-'Αμυνταίου, 5.2.1949. Στό ίδιο, έγγραφο 19, α 189 κ.έ. γ) 3η Ταξιαρχία Ρίμινι, «Έκθεσις Επιχειρήσεως Φλωρίνης 11-15.2.1949. 19.2.1949», στό ίδιο, έγγραφο 23, σ. 211 κ.έ. δ) II Μεραρχία/ΑΙ, «Έκθεσις Επιχειρήσεως κατά προσβολήν Φλωρίνης ύπό συμμοριτών. Από νύκταν 11/12-2-49 μέχρι 15-2-49, χ.ή.», στό ίδιο, έγγραφο 24, σ. 218 κ.έ. ε) Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 562. 218

Ή μεγαλύτερη

μάχη τοϋ πολέμου:

Φλώρινα

μονάδες της κατείχαν φυλάκια καί δεοπόζουοες θέσεις στόν γύρω χώρο. Τό 505 τάγμα κατείχε τά υψώματα 1696, 1414, 1218 στά νοτιοδυτικά τής πόλης, καθώς καί τούς μεταξύ τους αύχένες, μέ οργανωμένες θέσεις. Τό 506 τάγμα τά υψώματα Κοκλουθούρια (ύψ. 1894), Λιοτάτο (ύψ. 1626) καί 1596, ένώ τό 504 τάγμα κατείχε θέσεις στό Όστροβο καί στήν Τσούκα Ή άνάπτυξη τής ταξιαρχίας ήταν περίπου μετωπική άν καί ή γραμμή άμυνας ήταν οργανωμένη σέ βάθος. Ή τρίτη ταξιαρχία τής μεραρχίας, ή 22η ταξιαρχία, είχε τό σταθμό διοίκησης στή Σκοπιά, στίς νότιες παρυφές τής Φλώρινας, καί κάλυπτε τίς νότιες προσβάσεις πρός τήν πόλη. "Ενα τάγμα της (τό 509) βρισκόταν στό Αμύνταιο καί ένα άλλο (τό 507) στή Βεύη. Τό 508 τάγμα ήταν έγκατεστημένο σέ υψώματα καί φυλάκια στήν περιοχή τής Ύδρούσας. Ακόμη, στό 'Αμύνταιο βρισκόταν τό 48 τάγμα τής Εθνοφρουράς μέ τίς δυνάμεις του άναπτυγμένες σέ γύρω θέσεις. Στόν τομέα τού πυροβολικού ή ύπόλοιπη δύναμη τού 104 συντάγματος πεδινού πυροβολικού καί τής 142 μοίρας ορειβατικού πυροβολικού βρισκόταν τοποθετημένο οτίς γύρω άπό τήν πόλη προσβάσεις.2 Αθροιστικά καί μέ βάση υπολογισμού τήν οργανική δύναμη τών μονάδων καί τών σχηματισμών, ή άριθμητική δύναμη τών ύπερασπιστών τής πόλης καί τής περιοχής της βρισκόταν άνάμεσα στούς 9.000 μέ 11.000 άνδρες. Ή διάταξή της δέν ήταν περίκλειστη καί έδινε περισσότερο τήν έντύπωση άναπτύγματος μετώπου στραμμένου πρός τίς θέσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στό Πισοδέρι καί στίς διαβάσεις τής Βίγλας. Ή άνάπτυξη αύτή έθετε τακτικά προβλήματα στόν έπιτιθέμενο. Στήν ούσία δέν επρόκειτο γιά κατάληψη πόλης μέ τήν τρέχουσα ώς τότε μέθοδο τού ΔΣΕ: τήν άπομόνωσή της δηλαδή καί τήν κατάληψή της μέ κρούση στό άσθενέστερο σημείο τής άμυντικής περιμέτρου. Ή έπίθεση έδώ θά έμοιαζε περισσότερο μέ διάσπαση οργανωμένου καί ισχυρά προασπιζόμενου μετώπου, στό όποιο ή πόλη δέν ήταν παρά ένα σημαντικό σημείο στήριξης. Τά δελτία πληροφοριών τού Δημοκρατικού Στρατού είχαν επισημάνει στίς παραμονές τής έπίθεσης ότι γύρω άπό τήν πόλη περίπου τριάντα υψώματα είχαν καταληφθεί καί οχυρωθεί άπό τόν άντίπαλο. Οί δυνάμεις πού είχαν έγκατασταθεί σέ αύτά τά σημεία ήταν συνήθως έπιπέδου διμοιρίας, σπανιότερα λόχου. Ή όχύρωσή τους περιλάμβανε συστήματα ναρκοπεδίων, συρματοπλέγματα άπλά ή σύνθετα -στηριγμένα σέ «ποδιές» σέ πολλά έπίπεδα, έργα έκστρατείας άλλά καί πιό βαριές κατασκευές- άπό πέτρα συνήθως. Αποτελούσαν βάσεις πυρός γιά όλμους, πολυβόλα ή οπλοπολυβόλα, διατε-

2. ΔΣΕ, Γεν. Αρχηγείο, 2ο Γραφείο, Ειδικό Δελτίο Πληροφοριών γιά τήν περιοχή Φλώρινας-'Αμυνταίου, 5.2.1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., έγγραφο 19, σ. 189 κ.έ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 562. 219


ταγμένα έτοι ώστε νά έλέγχουν τίς ένδιάμεσες διαβάσεις.3 Ή όλη οργάνωση παρέπεμπε σέ κλασικούς πολέμους, όπου οί άντίπαλοι παρατάσσονται σέ μετωπική διάταξη ό ένας άπέναντι στόν άλλο. Μιά κλασική διάταξη τού είδους αύτού άπαιτεί συνήθως κλασικές μεθόδους γιά τή διάσπασή της. Στό τακτικό επίπεδο, θεωρητικά, πρέπει ό έπιτιθέμενος νά διαλέξει τό πιό άδύνατο, κατά τήν έκτίμησή του, σημείο, νά τό έξασθενήσει άκόμη περισσότερο, μεθοδικά, είτε κατευθύνοντας έκεΐ έναν σημαντικό όγκο πυρός είτε άξιοποιώντας άλλες τακτικές δυνατότητες, τούς άντιπερισπασμούς παραδείγματος χάρη. "Οταν ό άδύνατος αύτός κρίκος τής άλυσίδας κλονιστεί, τότε κατευθύνονται έναντίον του σαφώς υπέρτερες δυνάμεις έπιτιθεμένων γιά νά έκβιάσουν τό ρήγμα στό έχθρικό μέτωπο. Πίσω άπό τό άναμενόμενο αύτό ρήγμα συγκεντρώνονται έφεδρεϊες, ώστε νά άξιοποιήσουν τήν άρχική έπιτυχία, ξηλώνοντας τό υπόλοιπο μέτωπο, διεισδύοντας βαθιά μέσα στήν έχθρική διάταξη ή κυκλώνοντας τίς δυνάμεις τών άμυνομένων, πού δέν προφταίνουν νά έλιχθούν πίσω άπό τή στατική γραμμή άμυνας. Ό λ ' αύτά στήν κλασική λογοτεχνία. Ό λ ' αύτά στήν κλασική λογοτεχνία καί μόνον έκεΐ. Στήν περίπτωση τής Φλώρινας, τό κλασικό μέρος τού έγχειρήματος προσέκρουε στή σκληρή πραγματικότητα πού έπέβαλε ό συσχετισμός τών δυνάμεων τών άντιπάλων. Ό Δημοκρατικός Στρατός θά έπρεπε νά έκβιάσει τή διάσπαση τού έχθρικού μετώπου μέ δυνάμεις σαφώς υποδεέστερες στόν τομέα τού άνθρώπινου δυναμικού καί ολότελα άνεπαρκεΐς στόν τομέα τών διατιθέμενων μέσων. Τίποτε τό κλασικό δέν μπορούσε νά γίνει μέ τέτοιες σχέσεις δυνάμεων. Γνωρίζουμε μέ άκρίβεια τή σύνθεση, τούς άριθμούς καί τή διάταξη τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού πού έπιτέθηκαν στίς 11 Φεβρουαρίου 1949 στή Φλώρινα. Ό 'Εθνικός Στρατός άπέσπασε πολλά στρατιωτικά έγγραφα άπό τούς ήττημένους άντιπάλους του, τά όποια καί δημοσίευσε παλαιότερα ή πρόσφατα. Ταυτόχρονα, ή μάχη άποτέλεσε άντικείμενο διαμάχης, καί άρα δημόσιων συζητήσεών, στό έσωτερικό τού κομμουνιστικού κινήματος τά επόμενα χρόνια Τέλος, δεδομένου ότι έπρόκειτο περί σημαντικής έπιτυχίας, ή κυβερνητική πλευρά δέν είχε λόγο νά μήν μιλήσει έκτενώς γιά τή μάχη καί τά όσα συνέβησαν σέ αύτή. Ό Δημοκρατικός Στρατός έστρεψε λοιπόν πρός τή Φλώρινα τίς άκόλουθες δυνάμεις: τή Χ μεραρχία μέ τίς 14η καί 103η ταξιαρχίες καί έπιπροσθέτως μιά διλοχία σαμποτέρ, λόχο κυνηγών άρμάτων, άντιαεροπορικό ούλαμό καί άντιαρματική πυροβολαρχία" τήν XI μεραρχία μέ τίς 18η καί 107η ταξιαρχίες καί έπιπροσθέτως διλοχία σαμποτέρ, λόχο κυνηγών άρμά-

3. ΔΣΕ, Γεν. "Αρχηγείο, 2ο Γραφείο, Ειδικό Δελτίο Πληροφοριών γιά τήν περιοχή Φλώρινας-'Αμυνταίου, 5.2.1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., έγγραφο 19, σ. 192-193. 220


των, άντιαεροπορικό ούλαμό καί αντιαεροπορική πυροβολαρχία. Στίς άμεσες διαταγές τοϋ Γενικού 'Αρχηγείου, πού ειχε τό γενικό πρόσταγμα τής έπιχείρησης, υπήρχαν ένα τάγμα προερχόμενο άπό τό Αρχηγείο τοϋ Καϊμακτσαλάν, δύο ϊλες ιππικού, ή Σχολή Άξιωματικών τοϋ Γενικού Αρχηγείου, δύο τάγματα τής 108ης ταξιαρχίας πού άνηκε οργανικά στήν IX μεραρχία τού ΔΣΕ, τρεις πυροβολαρχίες καί ένας ούλαμός ορειβατικού πυροβολικού, ένα τάγμα τραυματιοφορέων, ένα τάγμα μεταφορών καί όρχος αύτοκινήτων. Ό οπλισμός ειχε κατανεμηθεί προσεκτικά, ώστε νά ύπάρχουν τέσσερις όλμοι καί τέσσερα πολυβόλα οέ κάθε τάγμα ή διλοχία Συνολικά ύπήρχαν 15 ορειβατικά πυροβόλα τών 75 χλστ., όκτώ άντιαρματικά πυροβόλα (4 τών 37 χλστ. καί 4 τών 20 χλστ.) καί ύπήρχε πρόβλεψη γιά άντιαεροπορική κάλυψη τής έπιχείρησης μέ έξι άντιαεροπορικά πυροβόλα (3 τών 37 χλστ. καί 3 τών 20 χλστ.). Γιά τίς έπικοινωνίες είχαν προβλεφθεί δύο μεγάλοι άσύρματοι (τύπου 19 καί 22), δέκα φορητοί άμερικανικοί άσύρματοι, 50 τηλέφωνα καί 50.000 μέτρα τηλεφωνικών καλωδίων. Θά ύπήρχαν έπίσης δύο ορεινά χειρουργεία/ Οί δυνάμεις αύτές, άν καί ύπερεϊχαν σέ τίτλους,5 υστερούσαν σέ αριθμητική δύναμη καί άπό αύτήν άκόμη τή μονάδα πού έπρεπε νά άνατρέψουν καί νά διαλύσουν, τή II μεραρχία τού κυβερνητικού στρατού. "Ολες οί πηγές συμφωνούν ότι ή συνολική άριθμητική δύναμη τών άνταρτών δέν ύπερέβαινε τούς 7.000 μαχητές. Τά προβλήματά τους, όμως, δέν περιορίζονταν στόν τομέα τών ισορροπιών. Ό χρόνος έργαζόταν έπίσης σέ βάρος τους. Άπό τή στιγμή πού θά ξεκινούσε ή έπιχείρηση, γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό οί έπιτυχίες έπρεπε νά έρθουν άμεσα. Σέ κάθε άλλη περίπτωση ό άντίπαλος μπορούσε νά συγκεντρώσει ισχυρές δυνάμεις καί νά παγιδεύσει τίς έπιτιθέμενες μονάδες σέ άνισο άγώνα τριβής. Ή γειτονική μεγάλη μονάδα τού Εθνικού Στρατού, ή Χ μεραρχία, μπορούσε νά κινητοποιήσει, όπως καί κινητοποίησε ταχύτατα, σημαντικές δυνάμεις πρός τήν πλευρά τού απειλούμενου μετώπου. Ή δέ πίεση τοϋ χρόνου ύπήρξε πάντοτε κακός σύμβουλος γιά οποιαδήποτε στρατιωτική -καί όχι μόνο- ήγεσία. Ό Δημοκρατικός Στρατός έπένδυσε πολλές έλπίδες στόν αιφνιδιασμό πού θά προκαλούσε στόν άντίπαλο ό βαρύτερος τοϋ συνήθους έξοπλισμός του στήν έπιχείρηση τής Φλώρινας. Ή συγκέντρωση πυροβολικού πού έπι-

4. ΔΣΕ, Γενικό Αρχηγείο, άριθ. Ε.Π.Ε. 380, 5.2.1949, Διαταγή (γιά έπιχείρηση κατά τής Φλώρινας), στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 12, έγγραφο 20, σ. 195196. 5. Στά χαρτιά, δυόμισι μεραρχίες τοϋ ΔΣΕ άντιμετώπιζαν μία τού κυβερνητικού στρατοΰ. Τό παιχνίδι μέ τούς τίτλους, τούς βαθμούς καί τούς κατ' όνομα σχηματισμούς συνδεόταν μέ τή διπλωματία καί τό ήθικό τών μαχητών, δέν έπαυε, όμως, νά έχει γενικότερες παρενέργειες πρός τήν πλευρά τής έλλιπούς κατανόησης τής πραγματικότητας. 221


τεύχθηκε -15 ορειβατικά πυροβόλα- μπορεί νά ήταν κατώτερη μιας μοίρας (ισοδύναμο τάγματος στό πυροβολικό) πυροβολικού καί νά θεωρείται ισχνή σέ στρατούς πού είχαν γνωρίσει τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν όμως ό,τι περισσότερο παρέταξε οτόν τομέα αύτό ό ΔΣΕ σέ όλη τή διάρκεια τού Εμφυλίου. Ύπήρχε έπίσης άντιαεροπορικό καί άντιαρματικό πυροβολικό, άν καί, γιά νά είμαστε άκριβέστεροι, θά τό προσδιορίζαμε ώς μεμονωμένα πυροβόλα. Ή παρουσία αύτών τών βαρέων όπλων, παρά τόν περιορισμένο χαρακτήρα της, φαίνεται ότι έπηρέασε τόν τρόπο σκέψης τών ήγετών τού ΔΣΕ. Ύπήρχε ίσιος ή πεποίθηση, έστω καί σέ λανθάνουσα μορφή, ότι ή έμφάνιση τών άνταρτών μέ μορφή καλά έξοπλισμένου στρατού θά λειτουργούσε καταλυτικά στό ήθικό τών στρατιωτών τού άντιπάλου. θεωρούνταν, καί μάλλον αύτό είχε κάποια βάση, ότι ήταν δυνατόν νά άντιστραφεΐ σέ βάρος τού άντιπάλου τό βασικό προπαγανδιστικό του έπιχείρημα: ότι, δηλαδή, άπέναντι στόν ισχυρό καί πλούσιο Εθνικό Στρατό δέν ύπήρχαν παρά συμμορίες κατσαπλιάδων, γυμνών καί πεινασμένων, τών όποιων ή μόνη προοπτική ήταν ή ήττα, ό άφανισμός ή ή άνευ όρων παράδοση. Ή άντιστροφή αύτή τών προπαγανδιστικών έπιχειρημάτων δέν λειτούργησε. Ή οποιαδήποτε έκπληξη, άν ύπήρξε, γιά τόν βαρύτερο τού συνήθους έξοπλιομό τών έπιτιθεμένων, άπορροφήθηκε χωρίς οποιουσδήποτε κραδασμούς άπό τούς ύπερασπιστές τής Φλώρινας. Απέμεινε λοιπόν τό ούσιαστικό, τό τακτικό πρόβλημα τής χρήσης αύτών τών βαρέων όπλων. Ή μάζα τους, ή πυκνότητά τους καί ό όγκος πυρός πού θά μπορούσαν νά έξασφαλίσουν δέν ήταν σέ καμία περίπτωση άποφασιστικής σημασίας. "Ενα ζεύγος καταδιωκτικών ΣΠΙΤΦΑΪΡ μπορούσε σέ ένα πέρασμά του νά έκτοξεύσει μέ μεγαλύτερη άκρίβεια -καθότι άπό ψηλά καί μέ άριστες δυνατότητες παρατήρησης- βάρος πυρομαχικών ίσο μέ αύτό πού μία πυροβολαρχία τού Δημοκρατικού Στρατού θά έστελνε στίς έχθρικές θέσεις σέ πολλές ώρες.6 Αντίθετα, ή παρουσία τους δημιούργησε προβλήματα στήν πλευρά τών έπιτιθεμένων, παγιδεύοντάς τους στήν ψευδαίσθηση τών αύξημένων δυνατοτήτων. Οί τελευταίες δέν άποδείχθηκαν στήν πράξη. Ή παρουσία άντιαρματικών πυροβόλων δέν έμπόδισε τήν έλεύθερη κίνηση τών τεθωρακισμένων τού άντιπάλου καί ή παρουσία άντιαεροπορικών δέν έμπόδισε τήν άεροπορία νά έπιτίθεται όπου έκρινε σκόπιμο. Ή ήγεσία τού ΔΣΕ άνακάλυψε -ίσως άργά- ότι δέν ήταν άρκετή ή παρουσία τών όπλων γιά νά άλλάξει κάπως τά πράγματα. Χρειαζόταν έπιπλέον μιά πολύ πιό μεγάλη ευελιξία, μέσα μεταφοράς δηλαδή, γιά τή μετακίνηση τών όπλων αύτών στό σωστό

6. Υπολογίζεται φορτίο 600-700 χιλιογράμμων γιά κάθε άεροσκάφος καί βλήματα τών 6-7 χιλιογράμμων γιά τά πυροβόλα τών 75 χλστ. 222


μέρος καί, κυρίως, χρειαζόταν έκπαίδευοη τοΰ προσωπικού καί προσεκτικά διατυπωμένη διαδικασία έμπλοκής τών όπλων, ξεκάθαρο τακτικό δόγμα άν προτιμάτε. Ούτε τό ένα ούτε τό άλλο υπήρχαν. Ή έκπαίδευση δέν ήταν κάτι εύκολο στίς συνθήκες πού λειτουργούσε ό Δημοκρατικός Στρατός. Προαπαιτούσε καλή έπιλογή τού προσωπικού, άνεση χρόνου καί μέσων, πυρομαχικά γιά έκπαίδευση μέ άλλα λόγια. Τίποτε άπό αύτά δέν ύπήρχε σέ έπάρκεια. "Οσο γιά τή χρήση στό πεδίο τής μάχης, αύτό άφηνόταν, σύμφωνα μέ όλες τίς ένδείξεις, στήν έφευρετικότητα καί τόν αύτοσχεδιασμό έκείνης τής ώρας. Αλλού τά όπλα αύτά, όταν γινόταν δυνατή ή μετακίνησή τους, χρησιμοποιήθηκαν ώς όπλα εύθυτενούς τροχιάς γιά άμεσες βολές έναντίον τών έχθρικών θέσεων, άλλού γιά άντιαρματικές βολές, άλλού γιά υποκατάσταση τού καθ' έαυτό πυροβολικού. Τό τελευταίο είχε παρόμοια τύχη καί λειτούργησε μέσα σέ κλίμα άμηχανίας ώς πρός τή χρήση του. Σχεδόν σέ όλες τίς περιπτώσεις στή Φλώρινα, όπου χρειάστηκε, τή δημιουργία διαδρόμων στά έχθρικά ναρκοπέδια καί τήν καταστροφή τών συρματοπλεγμάτων τήν άνέλαβαν οί θαυματουργοί «σταυροί» καί όχι τά πυροβόλα Καί όμως, αύτό ήταν τό έλάχιστο πού θά μπορούσαν νά εισφέρουν στήν άποφασιστική έφοδο.

Τό σχέδιο τής έπίθεσης Όπως επισημάναμε στά προηγούμενα, ή διάταξη τού κυβερνητικού στρατού στήν περιοχή τής Φλώρινας δημιουργούσε δυσεπίλυτα τακτικά προβλήματα στόν έπιτιθέμενο. Ή άμυντική γραμμή δέν ήταν έπικεντρωμένη στήν προάσπιση τής Φλώρινας άλλά στή διατήρηση μιας μετωπικής διάταξης, στοιχείο τής οποίας ήταν καί ή ίδια ή πόλη. Γιά τόν έπιτιθέμενο τό πρόβλημα είχε δύο πλευρές, τή διάσπαση τού έχθρικού μετώπου καί τήν προσβολή τής πόλης. Ταυτόχρονα, οί ύποδεέστερες δυνάμεις τών έπιτιθεμένων τούς έπέβαλλαν νά άναζητήσουν τήν άπομόνωση τμήματος τών άντιπάλων δυνάμεων καί τή γρήγορη καταστροφή του. Μέ άλλα λόγια, ύπήρχαν τρεις διαφορετικοί στόχοι πού έπρεπε νά πραγματοποιηθούν ταυτόχρονα. Ή κατάσταση, οπωσδήποτε, δέν ευνοούσε τή συγκέντρωση τών δυνάμεων τής έπίθεσης σέ ένα καί τό αύτό κρίσιμο σημείο. Τό σχέδιο τής έπίθεσης, σχεδόν άναγκαστικά, τριχοτόμησε τούς στόχους. Μία ολόκληρη ταξιαρχία, ή 107η, ένισχυμένη άπό ομάδες πυροβολικού, θά χτυπούσε κατά μέτωπο τίς έχθρικές θέσεις βορειοδυτικά τής Φλώρινας. 'Αφού φρόντιζε γιά τήν άπομόνωση καί ίσως τήν έξουδετέρωση οχυρών θέσεων στά έκεΐ υψώματα (Τρύπια Πέτρα, Μπέλα Βόδα, Μικρή Βίγλα κλπ.), θά συγκέντρωνε τίς προσπάθειές της, μέ δύο ένισχυμένες διλοχίες, πρός τόν άξονα Σολίσιτο (ΰψ. 1641), ύψ. 1033 καί στίς θέσεις πού δέσποζαν τού δημόσιου δρόμου Φλώρινα-σύνορα. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά 223


τή δημιουργία τομής στό άντίπαλο μέτωπο, προσπάθεια πού θά διευκόλυνε τίς διεισδύσεις τών υπόλοιπων ταξιαρχιών πρός τή Φλώρινα Οί διεισδύσεις αύτές θά γίνονταν σέ δύο άξονες. Ό πρώτος στά βόρεια, μέ σημείο εκκίνησης τό Μπούφι, περιλάμβανε τή 18η ταξιαρχία ένισχυμένη μέ στοιχεία πυροβολικού, λόχο κυνηγών άρμάτων καί σαμποτέρ. Ή φάλαγγα θά περνούσε άπό μονοπάτια καί άφύλακτα δρομολόγια, άνάμεσα στά έχθρικά σημεία στήριξης, πού τήν ίδια ώρα θά δέχονταν έπίθεση, καί θά έφθανε βόρεια άπό τήν πόλη, πίσω άπό τή γραμμή τού μετώπου τού Εθνικού Στρατού. Έκεϊ, θά στρεφόταν μέ τή μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα πρός τήν πόλη, θά προσέβαλλε τήν άμυντική της περίμετρο καί θά πραγματοποιούσε διείσδυση στόν κατοικημένο χώρο. Κεντρικοί στόχοι της θά ήταν άφ' ένός τά κέντρα διοίκησης τού άντιπάλου, ειδικά τά άρχηγεϊα τής II μεραρχίας καί τής 3ης ορεινής ταξιαρχίας, καί άφ' έτέρου οί θέσεις τού πυροβολικού πού έπρεπε νά έξουδετερωθούν ή νά αιχμαλωτισθούν καί νά στραφούν ενάντια στούς ύπερασπιστές τής πόλης, μεγαλώνοντας τή σύγχυση. Ό δεύτερος άξονας διείσδυσης θά ξεκινούσε άπό τά δυτικά, άπό τόν Αυχένα Πισοδερίου, καί θά περνούσε άνάμεσα άπό τά ισχυρά σημεία άμυνας τού έχθρού -πού θά δέχονταν έπίσης έπίθεση τήν ίδια ώρα- άκολουθώντας τίς παρυφές τού δημόσιου δρόμου Πισοδερίου-Φλώρινας. θ ά έφθανε στήν πόλη άπό τά άνατολικά, θά άνέτρεπε τίς δυνάμεις τής έξωτερικής άμυντικής περιμέτρου καί θά μετέφερε τόν άγώνα μέσα στήν πόλη, άναλαμβάνοντας τήν κατάληψη τού νοτιότερου τμήματος της. Ή φάλαγγα πού άνέλαβε αύτή τήν άποστολή περιλάμβανε τή 14η ταξιαρχία, διαρθρωμένη σέ τρεϊς διλοχίες πεζικού, διλοχία σαμποτέρ, λόχο κυνηγών άρμάτων καί στοιχεία πυροβολικού, άντιαρματικού καί ορειβατικού. Γιά νά καταστεί έφικτή ή δεύτερη αύτή διείσδυση, χρειαζόταν δεύτερη κίνηση έναντίον τής μετωπικής διάταξης τών άντιπάλων δυνάμεων, άπό τά νοτιοανατολικά αύτή τή φορά. Τό έργο αύτό άνέλαβε ή 103η ταξιαρχία, διαρθρωμένη καί αύτή σέ τρεις διλοχίες, ένισχυμένη μέ ένα έπιπλέον τάγμα καί στοιχεία πυροβολικού. Τό σημείο έκκίνησης τής φάλαγγας θά ήταν ό Αυχένας Πισοδερίου καί μετά άπό μιά άρχική προσέγγιση άπό τόν δημόσιο δρόμο, ή δύναμη θά στρεφόταν πρός τά ύψ. 1215 καί 1414, στόν τομέα άμυνας τής 21ης κυβερνητικής ταξιαρχίας. Τελικός στόχος θά ήταν τό ισχυρά προασπιζόμενο ύψωμα Γκιούπκα (ύψ. 1115). Ή κατάληψή του θά διασπούσε τό έχθρικό μέτωπο άκριβώς στό σημείο συνάντησης τών θέσεων τής 3ης ορεινής ταξιαρχίας μέ τήν 21η ταξιαρχία τού 'Εθνικού Στρατού, γεγονός πού θά οδηγούσε στή διάσπαση τής ένότητας τών ένεργειών τού άντιπάλου καί στή σχετική απομόνωση τής 3ης ταξιαρχίας, ένάντια στήν όποία θά στρεφόταν πλέον τό κύριο πλήγμα Ή άπομόνωση τοϋ πεδίου τής μάχης καί ή καθυστέρηση τών ένισχύσεων πρός τή φρουρά καθώς καί ή γενική παραπλάνηση τοϋ άντιπάλου θά γίνονταν μέ δευτερεύουσες κρούσεις στά νότια τής πόλης. Τμήματα τής IX 224


μεραρχίας τοΰ Δημοκρατικού Στρατού θά άπασχολούσαν τό νότιο σκέλος τού έχθρικού μετώπου στά υψώματα Κουλκουθούρια, Δερβέν, Λιοτάτο. Τό τάγμα τού Αρχηγείου τού Καϊμακτσαλάν θά διέκοπτε τήν έπικοινωνία Άμυνταίου-Φλώρινας. "Ενα τάγμα τής 108ης ταξιαρχίας θά είσέδυε στά νότια, πρός τή Σκοπιά, ώστε νά καλύψει τούς έπιτιθεμένους άπό τυχόν μετακινήσεις τοϋ άντιπάλου πρός τά σημεία έμπλοκής, οί μονάδες ιππικού θά χτυπούσαν θέσεις καί κινήσεις τών άντιπάλων στά πεδινά νότια τής πόλης ένώ άλλες δυνάμεις θά πραγματοποιούσαν καταστροφές, ναρκοθετήσεις καί παγιδεύσεις στήν εύρύτερη περιοχή.7 'Οπωσδήποτε τό σχέδιο θά μπορούσε νά ήταν πιό άπλό, ή άπλότητα όμως, όπως είναι φυσικό, συνοδεύει συνήθως τούς ισχυρούς. "Οσοι ξεκινούν άπό θέση άδυναμίας έπιδιώκοντας τό άπροσδόκητο, ίσως τό θαύμα, έχουν φαίνεται τήν τάση νά δοκιμάζουν τήν τύχη τους οέ πολλά έπίπεδα, ελπίζοντας ότι σέ κάποιο άπό αύτά θά άνατρέψουν τή ροή τών πραγμάτων. Συνήθως, όμως, έκεινο πού πετυχαίνουν είναι ή έξασθένηση τών πιθανοτήτων έπιτυχίας τής δικής τους προσπάθειας. Στήν περίπτωση τής Φλώρινας, μέ ύποδεέστερες τίς δυνάμεις τών έπιτιθεμένων, τό σχέδιο προέβλεπε, ούτε λίγο ούτε πολύ, τή διάσπαση τοϋ έχθρικού μετώπου σέ δύο διαφορετικά σημεία, τήν ταυτόχρονη διείσδυση άπό δύο διαδρόμους πού άπεΐχαν μεταξύ τους έξι ώς όκτώ χιλιόμετρα δύσβατου εδάφους, τήν κατάτμηση τών έχθρικών άντιστάσεων καί τήν άντιμετώπιση ένισχύσεων τοΰ έχθροϋ πού, όπως άναμενόταν, θά άποκτοΰσαν γρήγορα καταθλιπτική ύπεροχή. Στό τέλος αύτών τών πολλαπλών διαδρομών δέν ύπήρχε μόνο ένας στόχος. Καθώς οί άμυντικές γραμμές τοΰ άντιπάλου ήταν διαρθρωμένες σέ βάθος καί διέθεταν πολλαπλά σημεία στήριξης, οί αιχμές τής έπίθεσης ήταν ύποχρεωμένες νά διασπούν ολοένα καί περισσότερο τίς δυνάμεις τους, εξασθενώντας άνάλογα τό έπιθετικό δυναμικό τους. Στούς άξονες κίνησης πού άποσκοπούσαν στή διάσπαση τοΰ άμυντικού μετώπου, έπρεπε, καθώς ή προέλαση συνεχιζόταν, νά άποσπώνται διαδοχικά δυνάμεις γιά τήν έξουδετέρωση τών πλευρικών έχθρικών άντιστάσεων. Ή ίδια ή μορφή τής διείσδυσης ήταν, στίς περιπτώσεις αύτές, έξουθενωτική. Οί έπιτιθέμενοι έπρεπε νά κινούνται σέ κορυφογραμμές, νά άναρριχώνται καί νά μάχονται μπροστά οτίς έχθρικές θέσεις καί κατόπιν, σέ περίπτωση έπιτυχίας, νά κινηθούν

7. Ή διαταγή καί τό σχέδιο τής επιχείρησης έκδόθηκε στίς 5 Φεβρουαρίου 1949 καί έφερε τήν υπογραφή τού άντιστράτηγου -καί άρχιστράτηγου τού Δημοκρατικού Στρατού- Γούσια. Ολόκληρη βρίσκεται στό ΔΣΕ, Γενικό Αρχηγείο, άριθ. Ε.Π.Ε. 380, 5.2.1949, «Διαταγή» (γιά έπιχείρηση κατά τής Φλώρινας), στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12; έγγραφο 20, σ. 195 κ.έ. 8. Στόν βορειότερο άξονα, έκείνον τής 107ης ταξιαρχίας, έπρεπε νά καταληφθεί τό ύψωμα Σολίσιτο, στά 1641 μέτρα ύψόμετρο, κατόπιν ή κίνηση έπρεπε νά στραφεί σέ μιά σειρά υψώματα, οχυρωμένα ή μή, μέ τελικό στόχο τό ύψ. 1033, 225


πρός νέα άναρρίχηση καί νέα έμπλοκή με τόν έχθρό.8 Όλ' αύτά κάτω άπό τήν πίεση τού χρόνου, καθώς δέν έπρεπε νά δοθεί εύκαιρία στίς δεσπόζουσες αύτές θέσεις νά πλήξουν, ειδικά όταν ξημέρωνε, τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ πού θά προχωρούσαν πρός τήν πόλη. Οί τελευταίες, πρίν άκόμη πλησιάσουν τήν άμυντική περίμετρο τής Φλώρινας, έπρεπε νά διασπαστούν καί νά στραφούν πρός διαφορετικά σημεία. Ή 18η ταξιαρχία, λόγου χάρη, έπρεπε, άφού θά διέθετε δυνάμεις γιά τό χτύπημα τών φυλακίων, νά έπιτεθεϊ, ταυτόχρονα, σέ πολλαπλούς στόχους: πρός τά ξενοδοχεία όπου βρίσκονταν οί σταθμοί διοίκησης τών μεγάλων μονάδων τοϋ έχθρού, πρός τούς στρατώνες όπου στάθμευαν ισχυρές δυνάμεις του καί πρός τίς θέσεις τού πυροβολικού ώστε νά έξοντωθεΐ τό έπίφοβο αύτό όπλο. Ή 14η ταξιαρχία έπρεπε νά χτυπήσει ταυτόχρονα τά φυλάκια, τίς θέσεις έχθρικοϋ λόχου, τή νομαρχία, τίς φυλακές, τή διοίκηση τής Χωροφυλακής, τό Φυτώριο, όπου καί οί μονάδες μεταφορών τών κυβερνητικών, καί τή Γεωργική Σχολή.9 Θά ήταν ίσως περιττό νά θυμίσουμε τίς συνθήκες μέσα στίς όποιες θά υλοποιούνταν όλ' αύτά τά αισιόδοξα σενάρια. Τό ξεκίνημα, ή προσέγγιση τών έχθρικών θέσεων καί ή κατανομή τών στόχων θά γίνονταν μέσα στό άπόλυτο σκοτάδι τής νύχτας. Οί θερμοκρασίες, Φλεβάρη μήνα, στήν περιοχή ήταν σαφώς κάτω άπό τό μηδέν καί, έξω άπό τήν πόλη, στά υψώματα ιδιαίτερα, τό χιόνι κάλυπτε τά πάντα. Ή άναγνώριση τών δρομολογίων στό παραμορφωτικό περιβάλλον πού προκαλούσε ό συνδυασμός τής νύχτας μέ τό χιόνι ήταν ήδη μιά πολύ σύνθετη υπόθεση. Αξιόπιστοι οδηγοί καί σύνδεσμοι πού νά γνωρίζουν καλά τόν τόπο καί ιδιαίτερα τίς άλλαγές πού είχε προκαλέσει ό πόλεμος σέ αύτόν δέν ύπήρχαν. Οί πολιτικές οργανώσεις τής περιοχής είχαν πρό πολλού έξαρθρωθεϊ καί οί καταγόμενοι άπό τόν τόπο έλειπαν πολύ καιρό. Ή πορεία χαραζόταν μέ βάση τίς πληροφορίες πού συγκεντρώθηκαν μέ προσεκτική παρατήρηση άπό τά υψώματα τής Βίγλας καί τού Πισοδερίου καί τή μεταφορά τους στό χάρτη. "Ομως τό χιόνι συχνά άλλοίωνε τά σημεία άναφοράς, ένώ έμπόδια, ναρκοπέδια, παγιδεύσεις ή συρματοπλέγματα μπορούσαν νά έχουν κάλλιστα διαφύγει τής προσοχής τών παρατηρητών. Στήν πόλη καί στίς παρυφές της ή κατάσταση ήταν άκόμη χειρότερη. Οί χώροι έγκατάστασης τών προσφύγων, οί στρατωνισμοί μεγάλων σχηματισμών τού στρατού, οί διαρκείς άλλαγές στίς

τρία ώς τέσσερα χιλιόμετρα μακριά. Στόν νοτιότερο άξονα, εκείνον τής 103ης ταξιαρχίας, ταυτόχρονοι στόχοι ήταν τά υψώματα τής Λίπας, στά 1215 μέτρα, καί Γκιούπκα, στά 1115 μέτρα 9. Πρβλ ΔΣΕ, Γενικό Αρχηγείο, άριθ. Ε.Π.Ε. 380, 5.2.1949, «Διαταγή» (γιά έπιχείρηση κατά τής Φλώρινας), στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 20, σ. 196-197. 226


οχυρώσεις είχαν προκαλέσει ριζικές άλλαγές στό τοπίο. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού πού έπιτέθηκαν στήν πόλη είχαν μικρές πιθανότητες νά συναντήσουν τήν έπιτυχία. ΤΗταν άκόμη άμφίβολο άν θά κατάφερναν άπλώς νά συναντήσουν τούς στόχους τους.

Στίς μετέπειτα κριτικές τής μάχης καί άπό τή μιά καί άπό τήν άλλη πλευρά, διαπιστώθηκε ή άνεπάρκεια όλων τών κλιμακίων διοίκησης τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή θέση αύτή τονίστηκε άπό τίς πρώτες κιόλας έκθέσεις τής ήγεσίας τού Δημοκρατικού Στρατού καί υιοθετήθηκε στή συνέχεια άπό τήν άντίπαλη ήγεσία. Οί λόγοι γιά τούς όποιους ή εύθύνη τής άποτυχίας άποδόθηκε στά μέσα καί στά κατώτερα στελέχη τού ΔΣΕ ήταν μάλλον προφανείς. Ή άπόδοση εύθυνών στή νέα ήγεσία τού Δημοκρατικού Στρατού θά είχε καταλυτικές πολιτικές έπιπτώσεις μέσα στό ίδιο τό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ά π ό τήν άλλη πλευρά, ό Εθνικός Στρατός άρπαξε τήν εύκαιρία νά άποδείξει ότι οί άντίπαλοί του ήταν άπλώς κατσαπλιάδες, άνεπίδεκτοι στρατιωτικής έκπαίδευσης καί συμπεριφοράς καί, κατά συνέπεια, ολότελα άνίκανοι νά διεκδικήσουν τή νίκη. Παρ' όλ' αύτά, θά μπορούσαν νά διατυπωθούν κάποια ένδιαφέροντα σχόλια σχετικά μέ αύτά τά προφανούς σκοπιμότητας συμπεράσματα. Σύμφωνα μέ τό πόρισμα τού Γενικού Αρχηγείου τού Δημοκρατικού Στρατού, ή έπιχείρηση στή Φλώρινα έγινε μέ βάση τό καλύτερο δυνατό σχέδιο καί μέ ισχυρότατες δυνατότητες έπιτυχίας, καθώς, «ό έχθρός είχε τά χάλια του, στρατιωτικά καί πολιτικά»10 καί οί δυνατότητες έπιτυχίας στήν άρχή τής έπιχείρησης ήταν κάτι περισσότερο άπό σίγουρες. Ή άποτυχία οφειλόταν άποκλειστικά καί μόνο στή συγκεκριμένη διαχείριση τής έπιχείρησης άπό τά κατώτερα κλιμάκια τής διοίκησης. «Ποιά είναι ή βασική αιτία τής άποτυχίας; 'Η βασική αιτία τής άποτυχίας βρίσκεται στήν έκτέλεση άπό τήν διοίκηση τής έπιχείρησης ώς τά κατώτερα κλιμάκια τών διοικήσεων. Πιό συγκεκριμένα, ή βασική αιτία τής άποτυχίας βρίσκεται στή διεύθυνση τής μάχης»." Στήν έξειδίκευση τού πορίσματος, πέρα άπό τίς αιτιάσεις γιά άπρόβλεπτες δυσκολίες πού ή άναγνώριση δέν είχε έπισημάνει πρίν άπό τήν έπιχείρηση -πώς θά μπορούσε άλλωστε;- καί τή μή σωστή, χρονικά, έμπλοκή τών έφεδρειών, προσδιορίζεται ένα πρόβλημα πού, άσχετα μέ τή χρήση, μπορεί νά μας προσανατολίσει πρός τήν κατανόηση τών συνθηκών τής μάχης καί τής άποτυχίας τού Δημοκρατικού Στρατού.

10. Γ.Α. τού Δημοκρατικού Στρατού, «Έκθεση γιά τήν μάχη τής Φλώρινας, 27.2.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π. τόμος 12, έγγραφο 26, σ. 251. 11. Υπογραμμισμένα στό κείμενο. Στό ιδιο, σ. 251. 227


«Μέσα σύνδεσης ούσιαστικά δέν είχαμε. Είναι άλήθεια ότι διαθέταμε τά πιό τέλεια μέσα σύνδεσης καί μάλιστα όσα χρειάζονταν. Όμως δέν λειτουργούσαν, γιατί οί διοικήσεις μας δέν νοιώθουν τήν άποφασιστική σημασία πού έχει τό όπλο τών διαβιβάσεων στήν έκβαση μιάς μάχης. "Ετσι ή σύνδεση μεταξύ διεύθυνσης τής έπιχείρησης καί Μεραρχιών, μεταξύ Μεραρχιών καί Ταξιαρχιών ήταν ούσιαστικά άνύπαρκτη, άφού δέν έξασφάλιζε τό βασικό, δηλαδή νά γνωρίζουμε έγκαιρα καί μέ άκρίβεια τήν κάθε φορά τακτική κατάσταση. Ή σύνδεση μεταξύ Ταξιαρχιών-Ταγμάτων ήταν καί τυπικά άνύπαρχτη, παρ' όλο πού είχαν τά τάγματα σύγχρονα μέσα σύνδεσης. Ή έλλειψη τής άπαραίτητης σύνδεσης είχε πολύ μεγάλες συνέπειες. Γιά άλλη μιά φορά διαπιστώθηκε στή μάχη τής Φλώρινας ότι μιά διοίκηση πού δέν έχει άδιάκοπη σύνδεση μέ τά τμήματά της, ούσιαστικά είναι άνύπαρχτη καί τά τμήματά της άκυβέρνητα Ή έλλειψη άδιάκοπης σύνδεσης μέ τά μαχόμενα τμήματά μας, άπό πάνω ώς κάτω, άποτέλεσε σοβαρότατο παράγοντα τής άποτυχίας μας οτή μάχη τής Φλώρινας».12 Οί αιτιάσεις αύτές, όσο κι άν ύποκρύπτουν πολιτικές σκοπιμότητες καί τήν άνάγκη έξεύρεσης άποδιοπομπαίων τράγων μακριά άπό τή νέα διοίκηση τού ΔΣΕ, έξηγούν, σέ κάποιο βαθμό, τί άκριβώς συνέβη. Κατ' άρχήν, οί έπικεφαλής τού Γενικού Αρχηγείου δέν είχαν άδικο όταν ισχυρίζονταν ότι οί έπιτιθέμενες δυνάμεις ήταν, καλύτερα άπό οποιαδήποτε άλλη έπιχείρηση τού Δημοκρατικού Στρατού, έφοδιασμένες μέ μέσα διαβιβάσεων καί τηλεπικοινωνιών. Δηλαδή ύπήρχαν 12 άσύρματοι, άπό τούς όποιους οί δύο ισχυροί, πενήντα τηλέφωνα, τηλεφωνικοί πίνακες καί πενήντα χιλιόμετρα τηλεφωνικό καλώδιο." Τό ζήτημα είναι άν τά διατιθέμενα μέσα ήταν άνάλογα μέ τή μορφή τής όλης έπιχείρησης. Προκαταρκτικά άς σημειώσουμε ότι τό γεωγραφικό άνάπτυγμα τής έπιχείρησης, οί άποστάσεις μεταξύ τών σχηματισμών καί τών μονάδων, οί άθλιες καιρικές συνθήκες καί τό δύσκολο, συχνά άπρόβλεπτο, έδαφος σχεδόν άπαγόρευαν τήν έπικοινωνία μέ συνδέσμους, έφιππους ή πεζοπόρους. Απέμεναν λοιπόν ώς βασικό στοιχείο συντονισμού καί συνοχής τά τεχνικά αύτά μέσα. Ή διασπορά τών μονάδων, ή κατάτμηση καί ό προσανατολισμός τους σέ πολλούς διαφορετικούς στόχους, όπως διαπιστώσαμε, αυξάνονταν προοδευτικά, καθώς οί δυνάμεις αύτές έμπαιναν στή μάχη. Ή ύπαρξη πρόβλεψης γιά διαβιβάσεις καί σύνδεση μεταξύ μονάδων καί διοικήσεων, ίσως έπαρκής στήν άρχή, έξασθενούσε ραγδαία όσο προχωρούσε ή εμπλοκή τών μονάδων. Τό όρατό άποτέλεσμα ήταν, σέ κάποιο σημείο, ή ούσιαστική αυτονόμηση τών κατώτερων μονάδων καί ώς έκ τούτου ή πλήρης τύφλω12. Υπογραμμισμένο στό κείμενο. Στό ίδιο, σ. 253-254. 13. ΔΣΕ, Γενικό "Αρχηγείο, άριθ. Ε.Π.Ε. 380, 5.2.1949, «Διαταγή» (γιά έπιχείρηση κατά τής Φλώρινας), στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 20, σ. 196. 228


ση τών κλιμακίων διοίκησης, πού δέν μπορούσαν πλέον νά γνωρίζουν τί συνέβαινε οτά πολυάριθμα σημεία όπου υπήρχε έπαφή μέ τόν έχθρό. Ή τύφλωση αύτή καθιστούσε άδύνατο τό συντονισμό καί, οπωσδήποτε, τή σωστή χρήση έφεδρειών ή τήν άναπροσαρμογή τών στόχων. Πράγματα πολύ σημαντικά σέ μιά μάχη αύτής τής μορφής. Γιά νά γίνει κατανοητό τό πρόβλημα, άς σταθούμε σέ ένα παράδειγμα. Τό πυροβολικό τών έπιτιθεμένων, έστω αύτά τά δεκαπέντε πυροβόλα τοποθετήθηκαν σέ πλήρη διασπορά μέ πολλούς καί ξεχωριστούς στόχους. Αντιγράφουμε άπό τή «Διαταγή» τών έπιχειρήσεων: «Τό πυροβολικό θά διαθέση άπό ένα ορειβατικό πυροβόλο στίς 14 καί 18 Ταξιαρχίες γιά άμεση βολή μέσα στήν πόλη. Μιά πυροβολαρχία (3 κανόνια) στήν 107 Ταξιαρχία, γιά νά βάλη στό άντέρεισμα 1033 νά κτυπάει καί πρός τήν πόλη καί πρός τόν κάμπο, έναν ούλαμό πρός Τριανταφυλλιά γιά νά κτυπάει πρός Λιουτάτο καί ώς Τροπαιούχο καί στά ύψ. τής "Ανω Ύδρούσας καί κάθε άλλη κοντινή έχθρική κίνηση. Θά τοποθετήση μιά ορειβατική πυροβολαρχία μέ τόν ένα ούλαμό στό 1685 νά κτυπάει τά Κουλκουθούρια καί τόν άλλο ούλαμό στό ΰψος τής μεγάλης Νίγλο γιά νά κτυπάει τόν έχθρό στό Δερβέν 1414 (Καλογερίτσας). [...] Έπίσης τό πυροβολικό θά διαθέση μιά ορειβατική πυροβολαρχία τών τριών κανονιών στόν αυχένα Πισοδερίου πού θά χτυπάει τόν έχθρό στήν Μικρή Βίγλα 1965 Ανώνυμο».14

Ή σύγκρουση Ή επίθεση έναντίον τής Φλώρινας δέν ήταν έκπληξη γιά τόν Εθνικό Στρατό. ΤΗταν άπό καιρό προφανές ότι επρόκειτο γιά άναγκαστική έπιλογή τοΰ άντιπάλου. Τίς μέρες πού προηγήθηκαν τής μάχης, ή II μεραρχία καί τό Β' Σώμα Στρατοΰ προχώρησαν σέ άναδιάταξη τών μονάδων τους, μέ στόχο τήν ένίσχυση τής γραμμής προάσπισης τής πόλης. 'Ιδιαίτερη φροντίδα δόθηκε στήν άμεση κινητοποίηση τών έφεδρειών, τόσο τής II μεραρχίας όσο καί τής γειτονικής Χ, μέ στόχο όχι μόνο τήν άπόκρουση τής έπίθεσης άλλά τήν καθήλωση, τή φθορά καί τήν καταδίωξη τών έπιτιθεμένων." 'Από τά τέλη Ιανουαρίου, οί μονάδες βρίσκονταν οέ κατάσταση αύξημένης έπιφυλακής καί τίς νυχτερινές ώρες άναπτύσσονταν ένέδρες στίς «ύποπτες» κατευθύνσεις. Οί έπιδρομές οτίς γραμμές τού Δημοκρατικού Στρατοΰ γιά τή σύλληψη αιχμαλώτων πιστοποίησαν τίς προπαρασκευαστικές κινήσεις καί προσάρμοσαν τά μέτρα έπιφυλακής καί τίς θέσεις άμυνας.16 14. Στό ίδιο, σ. 198. 15. II μεραρχία, «Έκθεσις Έπιχειρήσεως κατά προσβολήν Φλωρίνης ύπό Συμμοριτών, Από νύκτα 11/12.2.1949 μέχρι 15.2.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, έγγραφο 24, σ. 219-226. 16. Στό ίδιο, σ. 224-226. 229


Ακριβώς αύτό τό πλέγμα ένεδρών καί αυξημένης παρατήρησης μπόρεσε νά έπισημάνει τίς πρώτες κινήσεις τών μονάδων του ΔΣΕ τή νύχτα τής 11ης πρός 12 Φεβρουαρίου. Οί διαδοχικοί συναγερμοί, στήν προσπάθεια τών μονάδων έφόδου τού ΔΣΕ νά πλησιάσουν στίς θέσεις έξόρμησης, κράτησαν περίπου πέντε ώρες. Όλες οί άμυντικές θέσεις είχαν άφθονο χρόνο γιά νά οργανωθούν καί νά προετοιμαστούν ένώ πυροβολικό καί όλμοι πραγματοποίησαν βολές έναντίον τών ύποχρεωτικών διαβάσεων καί «ύποπτων» σημείων πολύ πρίν έκδηλωθεϊ οποιαδήποτε ένέργεια άπό τούς έπιτιθεμένους. Οί προσπάθειες τών τελευταίων έκδηλώθηκαν έπιτέλους στίς τρεις τό πρωί τής 12ης Ιανουαρίου. Εκτός άπό τή δράση τοϋ πυροβολικού, ή πίεση μεταφέρθηκε στίς οχυρωμένες κορυφές, στό ύψ. 1641 καί στό άντίστοιχο τής Αίπας κατ' άρχάς. Περίπου τήν ίδια ώρα, ή διοίκηση τής II μεραρχίας έκρινε ότι ή έπίθεση πού δεχόταν ήταν ή άπό καιρό άναμενόμενη μεγάλη έπιχείρηση καί έθεσε σέ λειτουργία τά σχέδια γιά ένίσχυσή της καί γιά προώθηση έφεδρειών. Μέσα σέ περίπου μία ώρα είχαν κινητοποιηθεί ισχυρές δυνάμεις τοϋ κυβερνητικού στρατοΰ στήν εύρύτερη περιοχή καί άρχισαν τή μετακίνησή τους πρός τή ζώνη τών έπιχειρήσεων.17 Ή ύπαρξη άπρόβλεπτων έμποδίων, ή άπουσία αιφνιδιασμού, τά άμυντικά έργα -ναρκοπέδια, παγιδεύσεις καί συρματοπλέγματα- προκάλεσαν μεγάλα προβλήματα στήν προσπάθεια τών μαχητών τού ΔΣΕ νά πλησιάσουν τούς στόχους τους. Τά σχέδια πυρός τών άμυνομένων μπόρεσαν νά έφαρμοστούν άνενόχλητα, προκαλώντας άπώλειες καί έμποδίζοντας στίς περισσότερες περιπτώσεις τήν άναγκαία γιά τή χρήση τών σταυρών καί τών άντιαρματικών γρόνθων προσέγγιση. "Αν καί στίς περισσότερες περιπτώσεις, μέσα σέ συνθήκες άπίστευτα δύσκολες καί ξεπερνώντας πλήθος έπιμέρους προβλημάτων, οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατοΰ κατάφεραν νά φθάσουν ώς τίς έχθρικές θέσεις, ή κατάληψη τών τελευταίων άποδείχθηκε πολύ δύσκολη ύπόθεοη. Ή άνα'μενόμενη σύγχυση ή ό κλονισμός τού ήθικού πού άναμενόταν νά ξεσπάσει στίς τάξεις τού κυβερνητικού στρατού δέν έκδηλώθηκε. Ό χ ι μόνο ή κατάσταση στόν τελευταίο ήταν προφανώς διαφορετική άπό τήν άντίστοιχη τοϋ 'Οκτωβρίου καί τοϋ Νοεμβρίου άλλά καί ό χρόνος προπαρασκευής πού τοϋ δόθηκε τό πρωί τής 12ης Φεβρουαρίου λειτούργησε εύεργετικά γιά τή μαχητική ικανότητα καί τή διατήρηση τής ψυχραιμίας τών άμυνομένων. Ή ίδια άνεση χρόνου έπέτρεψε τήν οργάνωση καί τήν πραγματοποίηση άντεπιθέσεων στά σημεία όπου οί μαχητές τοϋ Δημοκρατικού Στρατού σημείωναν κάποιες έπιτυχίες. Οί άντεπιθέσεις, είτε άπό τοπικές δυνάμεις είτε άπό τίς έφεδρείες πού έσπευδαν άπό τήν πόλη, άρχισαν μάλιστα σέ

17. Στό ίδιο, σ. 228-229. Μεταξύ άλλων κινητοποιήθηκαν οί μονάδες τών 22ης καί 77ης ταξιαρχιών καθώς καί τεθωρακισμένα καί άρματα μάχης. 230


πολλά σημεία πρίν άπό τό φώς τής ήμέρας, άποκαλύπτοντας τό βαθμό αυτοπεποίθησης τών μονάδων τοΰ 'Εθνικού Στρατού. Οί άντεπιθέσεις αύτές, άν καί δέν απέτρεψαν τήν κατάληψη τού ύψ. 1641 (Σολίσιτο), έπέδρασαν άποφασιστικά στό σταμάτημα τής προέλασης πρός τό ύψ. 1115, παρά τίς άρχικές έπιτυχίες τών έπιτιθεμένων. Κάτι άνάλογο συνέβη στά υψώματα γύρω άπό τή Σκοπιά, στόν τομέα τής 21ης κυβερνητικής ταξιαρχίας.18 Τό ξημέρωμα τής 12ης Φεβρουαρίου ήδη ή έπίθεση καρκινοβατούσε καί άντιμετώπιζε τά πρώτα σοβαρά έμφανή προβλήματα. Παρά τήν προβλεπόμενη έκδήλωση έπιθέσεων σέ πολλά σημεία ταυτόχρονα, πού θά είχε τουλάχιστον ώς έλάχιστο πλεονέκτημα τήν καθήλωση τών μονάδων τού άντιπάλου, κάτι τέτοιο δέν έπιτεύχθηκε, ιδιαίτερα στόν τομέα τής πόλης. Οί πολύ σκληρές συγκρούσεις στό πολύ σημαντικό ύψ. 1033 κρίθηκαν άπό τή δυνατότητα μεταφοράς σέ αύτό σημαντικών ένισχύσεων μέσα άπό τήν πόλη τής Φλώρινας, όπως παραδείγματος χάρη τού λόχου ΛΟΚ τής μεραρχίας. Ή έλεύθερη κίνηση τών έντός τής πόλης μονάδων ήταν μάλιστα τόσο άνετη ώστε έγινε δυνατό νά συγκροτηθούν άποσπάσματα άπό τό πλήθος τών στρατιωτών πού άνήκαν στίς βοηθητικές υπηρεσίες, τά όποια στράφηκαν είτε στήν ένίσχυση θέσεων έκτός τής πόλης, είτε σέ άντεπιθέσεις." Τό μεσημέρι τής 12ης Φεβρουαρίου, περίπου εννέα ώρες μετά τήν έναρξη τής έπίθεσης, άρχισαν νά φθάνουν στή Φλώρινα οί πρώτες ισχυρές φάλαγγες ένισχύσεων, μέ πρώτες μονάδες τής 22ης ταξιαρχίας. Στό σημείο αύτό ή μάχη είχε ήδη κριθεί. Οί άπώλειες τού Δημοκρατικού Στρατού άνέρχονταν ήδη σέ πολλές εκατοντάδες μαχητές καί οί έκκαθαρίσεις πού άρχισαν άπό τή Χωροφυλακή καί τούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς άρχισαν νά άποφέρουν αιχμαλώτους. Τό άπόγευμα, ή άφιξη μονάδων τής 77ης ταξιαρχίας τού κυβερνητικού στρατού κατέστησε καταθλιπτικό τό συσχετισμό δυνάμεων σέ βάρος τών έπιτιθεμένων. Ή ήμέρα είχε έξάλλου έπιτρέψει τόσο τή δράση τής άεροπορίας όσο καί τίς έπιδρομές τών τεθωρακισμένων, άπέναντι στά όποία έλάχιστα είχε νά άντιτάξει ό Δημοκρατικός Στρατός. Τό μόνο σημείο πού έμενε στά χέρια τών άνταρτών ήταν τό ύψ. 1641, τό Σολίσιτο, τό όποιο άποτελούσε, όμως, μόνον έναν κρίκο μιάς άλυσίδας πού πουθενά άλλού δέν έσπασε. Ή παράταση τής μάχης δέν είχε νόημα, ειδικά όταν οί διοικήσεις τών έπιτιθεμένων είχαν πρακτικά χάσει τήν έπαφή μέ τίς περισσότερες άπό τίς μονάδες καί, ώς έκ τούτου, δέν ήταν δυνατή καμία άναπροσαρμογή τών σχεδίων. Παρά τό γεγονός όμως ότι, τό άπόγευμα τής 12ης Φεβρουαρίου, ή οποιαδήποτε προέλαση τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν πλέον άδύνατη καί ότι οί έχθρικές άντεπιθέσεις είχαν άρχίσει νά κλιμακώ-

18. Στό ίδιο, α 230-231. 19. Στό ίδιο, σ. 231. 231


νονται καί νά παίρνουν τή μορφή μεγάλης έπιχείρησης έγκλωβισμοϋ καί καταστροφής τών άνταρτών, δέν υπήρξε τή νύχτα τής 12ης πρός 13 Φεβρουαρίου καμία μεγάλης έκτασης άναδίπλωση τών μονάδων τοϋ ΔΣΕ καί ύποχώρησή τους στίς οργανωμένες άμυντικές θέσεις τους στό Βίτσι. "Ετσι, τό πρωί τής 13ης Φεβρουαρίου, οί δυνάμεις τού 'Εθνικού Στρατού πέρασαν παντού στήν έπίθεση. Στήν τελευταία συμμετείχαν πλέον οί τρεις ταξιαρχίες τής II μεραρχίας (3η, 21η καί 22η), ή 77η ταξιαρχία καί, άπό τό νότο, ολοένα ένισχυόμενες μονάδες τής Χ μεραρχίας. Μέ άλλα λόγια, δεκαπέντε, ίσως καί παραπάνω, χιλιάδες άνδρες. Οί επιθέσεις κλιμακώθηκαν πρός τό χωριό Μπούφι καί πρός τόν Αυχένα Πισοδερίου. Καί στίς δύο πλευρές άρχισε νά άποκαλύπτεται ισχυρή άπειλή όχι μόνο έναντίον τών βάσεων έξόρμησης τού Δημοκρατικού Στρατού άλλά ολόκληρης πλέον τής άμυντικής του διάταξης καί τής άσφάλειας τών διαβάσεων πού οδηγούσαν στήν καρδιά τού θύλακα τοϋ Βίτσι. Καθώς οί ένισχύσεις εξακολουθούσαν νά συρρέουν σέ όλη τή διάρκεια τής ήμέρας, ή άπειλή θά μπορούσε νά εξελιχθεί γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό σέ καταστροφική κατάσταση. Προοδευτικά, όμως, ή άρχική δυναμική τής άντεπίθεσης άρχισε νά έξασθενεΐ καί οί διαδοχικές άναβολές τής έπιθετικής προέλασης τών μονάδων νά πολλαπλασιάζονται. Οί άπώλειες, οί καταστροφές στούς δρόμους καί ό φόβος τών ναρκών καί τών παγίδων πού άφηνε πίσω του ό ΔΣΕ ήταν τά βασικά έπιχειρήματα αύτών τών καθυστερήσεων. Στήν ούσία, όμως, οί παράγοντες πού είχαν δυσκολέψει τήν έπίθεση τού Δημοκρατικού Στρατού συμμαχούσαν τώρα μαζί του, ένάντια στίς κινήσεις τών άντιπάλων του. Τό χιόνι καί τό παγωμένο περιβάλλον δυσκόλευαν τήν άναρρίχηση στίς κορυφές πού δέσποζαν τών περασμάτων. Ή δέ εγκατάλειψη τών οργανωμένων καί προπαρασκευασμένων άμυντικών θέσεων άπό τούς στρατιώτες τοϋ 'Εθνικού Στρατοϋ τούς έβγαζε άπό μιά κατάσταση γιά τήν όποια είχαν άπό καιρό προετοιμαστεί καί τούς έριχνε στήν περιπέτεια μιάς χειμερινής έκστρατείας. Ό δισταγμός καί ή άπροθυμία κυριάρχησαν καί, παρά τίς έπιμέρους έπιτυχίες, προκάλεσαν τήν αναστολή τών έπιχειρήσεων, «πρός διατήρησιν ήθικού διά μελλοντικός έπιχειρήσεις», όπως άνέφερε, στίς 15 Φεβρουαρίου, ό ταξίαρχος διοικητής τής 22ης ταξιαρχίας.20 Στίς 16 Φεβρουαρίου έφθασε οτήν περιοχή ό άρχιστράτηγος Παπάγος, συνοδευόμενος άπό τόν έπικεφαλής τής άμερικανικής άποστολής στρατηγό Βάν Φλήτ καί πολλούς έπιτελείς. Ή έπανάκαμψη τών τμημάτων στίς θέσεις άμυνας καί ή έπιστροφή τών μονάδων πού είχαν σπεύσει πρός ένίσχυση είχε ήδη ξεκινήσει καί έτσι έκεϊνο πού άπέμενε ήταν ό εορτασμός τών έπινίκιων καί ό άπολογισμός τών συγκρούσεων. 'Υπήρχε κάθε λόγος

20. Στό ίδιο, σ. 237. 232

Ή μεγαλύτερη

μάχη τοϋ πολέμου:

Φλώρινα

γιά ένθουοιασμό καί άνταλλαγή συγχαρητηρίων καί φιλοφρονήσεων. Ή μεγάλη νίκη μπορούσε νά συνδυαστεί με τήν άλλαγή ήγεσίας καί πνεύματος, νά νομιμοποιήσει τίς νέες διευρυμένες έξουσίες πού δόθηκαν στόν στρατό. Ό πόλεμος δέν είχε άκόμη τελειώσει. Όλα έδειχναν, όμως, ότι είχε βρεθεί ή συνταγή τής νίκης.

Ό απολογισμός Ή νίκη έχει φυσικά πολλούς πατέρες, θά ήταν όμως ύπερβολικό νά τή χρεώσουμε έκεΐ όπου χρεώθηκε στήν εποχή της. "Αν καί οί κυβερνητικές δυνάμεις οτή Φλώρινα έπέδειξαν ψυχραιμία καί πειθαρχία πού συχνά τούς είχαν λείψει στό παρελθόν, τό γρήγορο καί άποφασιστικό άποτέλεσμα πιστοποιούσε μάλλον τά άδιέξοδα καί τίς συνεπακόλουθες άδυναμίες τού Δημοκρατικού Στρατού. Ό τελευταίος, άν ήθελε νά συνεχίσει τόν πόλεμο, έπρεπε νά έπιτεθει. Νά άποσπάσει δηλαδή άπό τόν άντίπαλο άνθρώπους καί πόρους άναγκαίους γιά τή συνέχιση τού άγώνα. Οί εναλλακτικές λύσεις ήταν μηδαμινές καί οί ριψοκίνδυνες άποφάσεις ήταν πλέον κανόνας. Ό πόλεμος γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό ήταν πλέον μιά ύπόθεση ισορροπίας πάνω άπό τό κενό. Τό κόστος τής άποτυχίας ήταν τρομακτικό. Οί καταμετρήσεις τών άπωλειών τού ΔΣΕ στή μάχη άπό τόν κυβερνητικό στρατό άνέφεραν 702 νεκρούς καί 350 συλληφθέντες ή παραδοθέντες.21 Στόν βασικό τομέα τής μάχης, στίς βόρειες-βορειοδυτικές πλευρές τής πόλης καί οτήν ίδια τήν πόλη, δηλαδή στόν τομέα εύθύνης τής 3ης ορεινής ταξιαρχίας, οί άπώλειες τοϋ ΔΣΕ καταμετρήθηκαν σέ 483 νεκρούς, 294 συλληφθέντες καί 56 τραυματίες, έναντι άπωλειών 21 νεκρών, 77 τραυματιών καί 9 άγνοουμένων άπό τήν κυβερνητική πλευρά.22 Ή II μεραρχίά τού κυβερνητικού στρατού είχε, στό σύνολο της, 40 νεκρούς (οί 4 άξιωματικοί), 234 τραυματίες (οί 17 άξιωματικοί) καί 35 άγνοουμένους (οί 2 άξιωματικοί).2' Σέ αύτούς θά πρέπει νά προστεθούν οί άπώλειες τών άλλων στρατιωτικών σχηματισμών πού πήραν μέρος στή μάχη (οί μονάδες τής Χ μεραρχίας, λ,χ.) καί μάλλον καί οί άπώλειες τών παραστρατιωτικών ομάδων (TEA, MAY) καί τής Χωρο-

21. Στό ίδιο, σ. 239. Ό Ζαφειρόπουλος άναφέρει 700 νεκρούς καί 400 αιχμαλώτους (πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 564). 22. «Έκθεαις Έπιχειρήσεως 11/12-15.2.1949 Φλωρίνης. "Από 3η Ταξιαρχία πρός IIa Μεραρχία, 19.2.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 23. σ. 211 κ.έ. 23. II μεραρχία, «Έκθεσις 'Επιχειρήσεως κατά προσβολήν Φλωρίνης ύπό Συμμοριτών, 'Από νύκτα 11/12.2.1949 μέχρι 15.2.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 24, σ. 219-226. 233


φυλακής. 'Οπωσδήποτε ή δυσαναλογία τών άπωλειών μεταξύ τών άντιμαχομένων ύπήρξε μεγάλη, άν καί φυσιολογική. Σέ κανένα σημείο, έκτός άπό τό ύψωμα Σολίσιτο (1641), δέν καταλήφθηκε σημαντική άμυντική θέση ένώ συχνά, μπροστά στή διαφαινόμενη άποτυχία, οί έπιθέσεις τών μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν σχεδόν αύτοκτονικές. 'Οπωσδήποτε, μέ τήν ύπάρχουσα άναλογία δυνάμεων, οί άπώλειες γιά τόν ΔΣΕ ήταν πολύ βαρύτερες. Αντιπροσώπευαν περισσότερο άπό τό 16% τής άρχικής δύναμης. Γιά τόν 'Εθνικό Στρατό, τή II μεραρχία ιδιαίτερα, τό ποσοστό δέν ξεπέρασε τό 3%. Οί άπώλειες ύλικού ήταν έπίσης δυσαναπλήρωτες γιά τόν ΔΣΕ. Στά χέρια τών νικητών, στόν τομέα τής II μεραρχίας έμεινε ένα άντιαεροπορικό πυροβόλο, 5 όλμοι, 3 πολυβόλα, 90 οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ(!), 135 αύτόματα, 400 τυφέκια, 440 άντιαρματικοί γρόνθοι, πολλά πυρομαχικά καί στρατιωτικά είδη.24 Οί άπώλειες υλικών δέν συγκρίνονταν στίς έπιπτώσεις τους μέ τήν άπώλεια τών δυσαναπλήρωτων μαχητών, συνιστούσαν, όμως, μιά σαφή μείωση τών μαχητικών δυνατοτήτων τού ΔΣΕ. Μέ άλλα λόγια, ή περίοδος τών μεγάλων έπιθετικών έπιχειρήσεων τού τελευταίου ειχε τελειώσει.

24. Στό ίδιο, σ. 239-240. 234

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 38

Οί πολεμιστές "Αρχισε νά φέγγει. Κάτι στραφτάλιζε στούς άντικρινούς λόφους, ήταν οί δροσοσταλίδες τής αύγης. Μπροστά μας δέν βλέπαμε έχθρούς· μόνο τά συρματοπλέγματα μέ τά άδεια κονσερβοκούτια Ό μως, όταν προσέξαμε καλύτερα, διακρίναμε δύο άνθρώπους διπλωμένους πάνω στό συρματόπλεγμα Τά χέρια τους άδύναμα, ριγμένα μπροστά, καί τά παλιοντούφεκά τους πεταμένα στό χώμα Μόνο σποραδικούς πολυβολισμούς άκούγαμε τώρα καί τίποτε άλλο. Φώναξε ό λοχαγός νά σταματήσουν κι οί πολυβολητές, έγινε άπόλυτη ήσυχία. Βγήκε μιά διμοιρία ν' άνιχνεύσει τή γύρω περιοχή. Μέ προσοχή καί μεγάλες προφυλάξεις πήραν τόν κατήφορο καί χάθηκαν σέ λίγο μέσα στούς θάμνους καί τά δένδρα Δέν άκούσαμε πυροβολισμούς, φαίνεται πώς οί άντάρτες είχαν άπομακρυνθεΐ. Ό λοχαγός έδειξε τούς σκοτωμένους στό συρματόπλεγμα καί είπε σ' όσους φαντάρους βρέθηκαν κοντά του νά τούς φέρουν έπάνω. Ήταν δυό κατατρεγμένοι άνθρωποι, ντυμένοι στά κουρέλια, μέ άποσκελετωμένο πρόσωπο, κίτρινο σάν τό φλουρί. "Εξω άπό τό έρειπωμενο άμπέχωνο τοΰ ένός φαίνονταν δύο κόκκινοι λεκέδες, έδειχναν πού είχε χτυπηθεί. Στόν άλλο δέν φαίνονταν αίματα, μόνο ή ώχρα τού θανάτου. Τί αίμα νά χουν αύτοί οί δύο στά χάλια πού βρίσκονταν; Μόνο τά μάτια τους ορθάνοιχτα, κοίταζαν άδιάφορα, ίσα γραμμή, τό άπειρο, μέσα στό όποιο είχαν πιά έγκαταλειφθεϊ. "Εκανε τό σταυρό του ό λοχαγός, τόν μιμηθήκαμε. Είπε: "άς άναπαύονται έν ειρήνη". Ξανακάναμε τό σταυρό μας. Είπε στόν Καπλάνογλου νά φέρει κασμάδες καί φκιάρια νά σκάψουν, νά παραχώσουν αύτούς τούς φουκαράδες. Σέ νεκροταφείο βρισκόμαστε, έτυχε λοιπόν νά τελειώσουν κι αύτοί στό κατάλληλο μέρος. Άκούσαμε φωνές, έτρεξε ένας διμοιρίτης μόνιμος άνθυπασπιστής 235


κι ό επιλοχίας. Φώναξαν καί τό λοχαγό. Πίσω άπ' τό ιερό τής εκκλησιάς σ' ένα μισοσκαμμένο τάφο κείτονταν ό Λεωνίδας Ρούσσος, λοιπός οπλίτης, φοιτητής τής ιατρικής. Φαίνεται πώς ειχε φοβηθεί, είχε λουφάξει έκεϊ, άλλά τόν βρήκε ό άντάρτικος όλμος. Χτυπήθηκε κάπου πίσω άπό τό κεφάλι, τό αίμα είχε πήξει άνάμεσα στά μαλλιά του καί στό πίσω μέρος τού λαιμού. Καθώς τού σφάλιζαν τά μάτια τό πρόσωπο του έδειχνε σίγουρο καί ήσυχασμένο. Δέν είχε τίποτε πιά νά φοβηθεί καί τίποτε ν' άνησυχήσει. Αύτός είχε γλυτώσει μιά καί καλή καί γιά πάντα 1

Στόν Εμφύλιο πήραν μέρος περισσότεροι άπό πεντακόσιες χιλιάδες πολεμιστές. Στόν Δημοκρατικό Στρατό ύπηρέτησαν περίπου έκατό χιλιάδες άτομα, όσο οί υπολογισμοί μας μάς έπιτρέπουν νά έκτιμήσουμε.2 Από αύτούς σκοτώθηκαν οί 25.000, πολλοί αιχμαλωτίσθηκαν, ένώ μερικές δεκάδες χιλιάδες - ό άριθμός 150.000 περιλαμβάνει καί τούς άμάχους- διασώθηκαν έκπατριζόμενοι γιά νά ζήσουν πλέον μακριά άπό τή γενέθλια γή τους. Στόν κυβερνητικό στρατό ύπηρέτησαν -ύπολογίζοντας τίς διαδοχικές έπιστρατεύσεις προπολεμικών καί μεταπολεμικών κλάσεων, όπως καί τίς κάθε λογής κατηγορίες ένοπλων- περισσότερα άπό τετρακόσιες χιλιάδες άτομα. "Αν προσθέσουμε σέ αύτούς τούς έπίσημους πολεμιστές τούς άτυπους άντίστοιχους -ένοπλους τών παραστρατιωτικών σωμάτων, τών «συμμοριών», 1. Κωστίδης Διονύσιος, Ημερολόγιο Εμφυλίου, 1948-1950. Μαρτυρία ένός έπιζήσαντος, Δωδώνη, Αθήνα 1992, α 49-50. Τό έπεισόδιο πού άναφέρει συνέβη στή Ρούμελη, τό καλοκαίρι του 1948. Τό τμήμα τού «Κεραυνού» χτύπησε, σέ νυκτερινό αιφνιδιασμό, λόχο «έλαφρού πεζικού» οχυρωμένο στό Κρίκελλο. Μία άπό τίς πολλές αψιμαχίες του πολέμου. 2. Ή "Αγγελική Λαΐου, στόν δικό της υπολογισμό πού βασίζεται σέ άναθεωρημένες εκτιμήσεις τοϋ ΓΕΣ καί τής άμερικανικής άποστολής, έκτιμά τούς συνολικά στρατευθέντες στόν ΔΣΕ σέ 70.000 μέ 75.000. Ό άριθμός προκύπτει ώς άθροισμα όσων σκοτώθηκαν (περίπου 25.000), όσων αιχμαλωτίστηκαν (περίπου 10.000), όσων παραδόθηκαν (16.000 περίπου) καί όσων πέρασαν στό έξωτερικό, σώοι ή τραυματίες (ποσοστό τών 150.000 άνθρώπων πού πέρασαν στό έξωτερικό στό τέλος τού πολέμου). Βλ. Laiou Angeliki, «Population Movements in the Greek Countryside During the Civil War», στό Baerentzen Lars, Smith Ole, Iatrides John (eds), Studies in the History' of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculamum Press, Copenhagen 1987, α 55-60. Κατά τή γνώμη μας, υπάρχουν κατηγορίες άνθρώπων πού εντάχθηκαν στόν ΔΣΕ οί όποιες δέν περιλαμβάνονται άναγκαστικά σέ αύτές τίς έπιτελικές στατιστικές. Ή λιποταξία καί ή διαρροή τών υποχρεωτικά στρατολογημένων ήταν, παραδείγματος χάρη, πολύ αύξημένη στίς τελευταίες φάσεις τού πολέμου, χωρίς αύτή ή κατηγορία νά καταγράφεται -γιά προφανείς λόγους- μεθοδικά. 0ί άριθμοί πάντως βρίσκονται κοντά. 236

Οί πολεμιστές

τών «δημοσυντήρητων» σχηματισμών καί άλλα παρόμοια- θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε άκόμη μερικές δεκάδες χιλιάδες εύκαιριακούς πολεμιστές. Στίς περιοχές έξάλλου όπου κυριαρχούσε ό 'Εθνικός Στρατός, δημιουργούσε ένα πλέγμα ένοπλων σχεδόν «παλλαϊκό», πού θά έμπόδιζε οποιαδήποτε σκέψη γιά έπανεγκατάσταση άνταρτών στήν περιοχή. Βρισκόμαστε, όμως, πλέον στό χώρο τών TEA καί τού δικού τους μετεμφυλιοπολεμικού κόσμου καί όχι στό χώρο τών πολεμιστών. Από αύτά τά πολύ σημαντικά πλήθη πολεμιστών, ένα σημαντικό τμήμα απέκτησε άμεση πολεμική έμπειρία. Πήρε δηλαδή ένεργά μέρος, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, στίς συγκρούσεις, μετείχε στούς κινδύνους καί στόν μάχιμο τρόπο ζωής, είδε τούς νεκρούς, τίς καταστροφές καί τίς άγριότητες τού πολέμου καί ίσως συνεισέφερε σέ αύτές. Τό ποσοστό τών «ένεργών» -άς τούς ονομάσουμε έτσι- πολεμιστών ήταν, έξυπακούεται, πολύ πιό σημαντικό όσον άφορά τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού παρά τήν κυβερνητική άντίστοιχη. Ελάχιστοι ήταν οί μαχητές τού ΔΣΕ πού δέν πήραν τό «βάφτισμα τού πυρός», ίσως καί νά μήν ύπάρχουν καθόλου. Στό κάτω κάτω ό ένας στούς τέσσερις πέθανε σ' αύτό τόν άδυσώπητο άγώνα. "Ομως, ή άπουσία μετώπου καί σταθερών γραμμών έφερνε τόν πόλεμο παντού καί, ώς έκ τούτου, πολλαπλασίαζε καί στήν κυβερνητική πλευρά τόν άριθμό έκείνων πού έζησαν τήν πολεμική άτμόσφαιρα. Σέ άντίθεση μέ τούς προηγούμενους πολέμους -έκτός ίσως άπό τόν Μικρασιατικό- ή πολεμική έμπειρία δέν άφορούσε μόνο όσους βρίσκονταν στή γραμμή τού μετώπου. Τό μέτωπο ήταν παντού, έξω άπό τίς μεγάλες πόλεις τουλάχιστον. Σέ σχέση μέ τίς πολεμικές περιόδους πού ειχε στό παρελθόν γνωρίσει ή χώρα, τό ποσοστό έκείνων πού γνώρισαν άμεσα καί ένεργά τόν πόλεμο τήν έποχή αύτή ήταν ίσως άπό τά μεγαλύτερα στήν ιστορία τού έλληνικοϋ κράτους. Οί «πανστρατιές» τοϋ άμεσου παρελθόντος ήταν λιγότερο εντυπωσιακές σέ αύτό τό πεδίο. Ή καθολική έπιστράτευση στή διάρκεια τού πολέμου 1940-1941 ξεπέρασε σέ άπόδοση τούς τετρακόσιες χιλιάδες πολεμιστές, άπό αύτούς, όμως, λιγότεροι άπό τριακόσιες χιλιάδες είχαν ένεργό πολεμική έμπειρία Από τή Μικρά 'Ασία πέρασαν λίγο περισσότεροι άπό τριακόσιες χιλιάδες πολεμιστές στίς διαδοχικές φάσεις τού μακρόχρονου πολέμου. Λίγο πρίν, στούς Βαλκανικούς Πολέμους, δέν στρατεύθηκαν παρά 150.000 άτομα, οπωσδήποτε σέ διαφορετικά πληθυσμιακά δεδομένα, πολύ λίγοι, όμως, άπό αύτούς πρόλαβαν νά συμμετάσχουν ένεργά στίς μάχες· Σύμφωνα μέ τίς τεχνικές έκτιμήσεις, σέ πληθυσμό έπτά έκατομμυρίων άνθρώπων, πού διέθετε τότε ή Ελλάδα, ή μέγιστη άπόδοση κάθε στρατεύσιμης ήλικίας, κάθε στρατολογικής κλάσης σύμφωνα μέ τό έπίσημο λεξιλόγιο, ήταν 35.000 στρατεύσιμοι. Καθώς μάλιστα βρισκόμασταν άκόμη σέ έποχές κατά τίς όποιες θέριζε ή ελονοσία, ή φυματίωση καί κάθε λογής χρόνιες άσθένειες, τό ποσοστό τών πραγματικά διαθεσίμων γιά στράτευση 237


μειωνόταν σημαντικά, δέν πλησίαζε ούτε τούς 30.000. Τήν έποχή τού Εμφυλίου, άμέσως μετά άπό τά πολεμικά χρόνια 1940-1945, τά στρατολογικά κενά, ιδιαίτερα στίς προπολεμικές στρατεύσιμες ηλικίες, είχαν αύξηθεί έξαιτίας τής φθοράς πού αύτές ύπέστησαν στούς προηγούμενους πολέμους -νεκροί, άνάπηροι, μή ικανοί γιά νέα στράτευση κ λ π - καί έξαιτίας τής αύξησης τών χρόνιων παθήσεων στήν κατοχική περίοδο, ιδιαίτερα στόν άστικό πληθυσμό, θ ά ήμαστε πιό κοντά στήν πραγματικότητα άν ύπολογίζαμε τήν άπόδοση κάθε στρατολογικής κλάσης σέ είκοσι μέ είκοσι πέντε χιλιάδες στρατευσίμους, κατά μέσο όρο φυσικά. "Αν πάρουμε, όμως, ώς βάση τόν τελευταίο άριθμό, τότε οί πολεμιστές τού Εμφυλίου άντιπροσώπευαν περισσότερο άπό είκοσι κλάσεις στρατευσίμων, δηλαδή μιά καθολική στράτευση τών δυνάμενων νά φέρουν όπλα κατοίκων τής χώρας, τού πολεμικού δυναμικού της δηλαδή. Γεωγραφικά, τό στρατολογικό βάρος ήταν άνισα κατανεμημένο. Στίς πόλεις άντιπροσώπευε μικρότερα ποσοστά άπ' ό,τι στήν ύπαιθρο, άπ' όπου άντλούσε στρατολογικά ό Δημοκρατικός Στρατός καί όπου στό κυβερνητικό στρατόπεδο οί πάντες στρατεύονταν στούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς. Παρ' όλες τίς διαφορές, όμως, ή χώρα ποτέ πρίν δέν είχε άντιμετωπίσει τέτοιο στρατολογικό βάρος. Ποτέ άλλοτε δέν είχε τόσους πολεμιστές. Προκαλεί λοιπόν έντύπωση πόσο αύτή ή γενική έμπειρία τών άνθρώπων τής έποχής είχε γιά πολλά χρόνια έκτοπιστεϊ άπό τή συλλογική μνήμη, πόσο λίγο μιλούσαν οί άνθρωποι γι' αύτή καί πόσο σπάνιες ήταν οί σχετικές δημοσιεύσεις - ζούμε τήν πρώτη άνθηση έκδόσεων προσωπικών μαρτυριών, ήμερολογίων κλπ. πενήντα χρόνια μετά. Τό λιγότερο πού θά μπορούσε νά σκεφτεί κανείς ώς έξήγηση αύτού τού γεγονότος είναι ότι οί εμπειρίες ήταν έπώδυνες καί άπίστευτα τραυματικές.

Ή εξωτερική εικόνα Στίς πρώτες φάσεις τού πολέμου, ίσως ώς τό φθινόπωρο τού 1947, ή έμφάνιση τών άντίπαλων στρατών δέν διέφερε πολύ. Στρατιωτικές στολές, άγγλικές άλλά καί ιταλικές, γερμανικές ή τού παλαιού έλληνικού στρατού, κυκλοφορούσαν σέ σχετική άφθονία καί κάλυπταν τά κενά πού προκαλούσε ή άπουσία άγοράς γιά πολιτικά ένδύματα. Ό Δημοκρατικός Στρατός, όπως καί οί αντίπαλοι του στήν πρώτη φάση τού Εμφυλίου, βρέθηκε στήν άνάγκη νά ντύσει τίς στρατιωτικές του δυνάμεις μέ τά ύπάρχοντα ύλικά. Σέ πολλές μαρτυρίες τού 1946 καί τού 1947 τονίζεται ή δυσκολία τής άναγνώρισης τών πολεμιστών μέ μόνο κριτήριο τή στολή τους. Αύτό δέ πού ήταν δύσκολο γιά τούς έξωτερικούς παρατηρητές ήταν έπίσης έπικίνδυνο γιά τούς κατοίκους τής ύπαίθρου, πού συχνά έπρεπε νά καθορίζουν τή στάση τους μέ βάση τή γρήγορη άναγνώριση τού στρατοπέδου τών 238

Oi πολεμιστές

ενόπλων. Ή διάχυτη έπιφυλακτικότητα στήν επαρχιακή Ελλάδα -ένα χαρακτηριστικό τοΰ Εμφυλίου πού δέν γνώριζε ή Κατοχή- οφειλόταν σέ μεγάλο ποσοστό στήν ένδυματολογική άδυναμία άναγνώρισης τών άντιπάλων. Ή ομοιόμορφη έμφάνιση καί ή εισαγωγή τής έννοιας στολή άπασχόλησε καί τίς δύο στρατιωτικές ήγεσίες. Ό παρονομαστής ήταν ή άνάγκη νά παρουσιαστούν οί δύο άντίπαλες στρατιωτικές δυνάμεις ώς αυθεντικοί φορείς τής έξουσίας καί τού κράτους, μιά δύναμη τάξης, δηλαδή, ή όποία άντιστρατευόταν τό χάος πού έσπερνε ό άντίπαλος. Γιά τόν κυβερνητικό στρατό ή άνάγκη διαφοροποίησής του, έσωτερικά καί εξωτερικά, άπό τίς παρακρατικές ομάδες καί τούς ποικιλώνυμους σχηματισμούς ήταν έξάλλου προϋπόθεση γιά τήν άνάληψη τών έπιθετικών του πρωτοβουλιών. Στά πρώτα στάδια τοΰ πολέμου τουλάχιστον, ό Εθνικός Στρατός είχε κάθε συμφέρον νά παρουσιάσει τόν εαυτό του ώς δύναμη άποκατάστασης τής τάξης, τελείως διαφορετική άπό τήν άποτυχούσα προηγούμενη, άπό έκείνη δηλαδή πού ύφαναν τούς προηγούμενους μήνες ή Εθνοφυλακή, ή Χωροφυλακή καί οί έκπορευόμενες άπό αύτές παρακρατικές τρομοκρατικές ομάδες. Ή στολή ήταν ή πρώτη καί συχνά ή μοναδική μαρτυρία αύτής τής διαφοράς. Σέ άναμονή πάντως τών έκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτικών στολών πού θά έντυναν ομοιόμορφα τούς στρατούς τών άντιπάλων, διαδόθηκαν τά άναγκαια διακριτικά στοιχεία: τό δίκωχο ή ό μπερές, γιά ν αρχίσουμε, μέ τό έκάοτοτε σήμα στό μέτωπο - τό έθνόσημο μέ τό στέμμα γιά τήν κυβερνητική πλευρά, τό μεγάλο δέλτα τής δημοκρατίας γιά τήν άλλη. Ακολούθησαν περιβραχιόνια, υφασμάτινες ή καί χάρτινες λουρίδες στίς έπιχειρήσεις, καί οτιδήποτε άλλο μπορούσαν νά φανταστούν οί έκάοτοτε διοικητές γιά νά ξεχωρίζουν τούς δικούς τους μαχητές άπό έκείνους τοΰ άντιπάλου. "Ως τό 1947 βασική πηγή άνανέωσης τοΰ ιματισμού ήταν ή βρετανική στρατιωτική βοήθεια, τά ύλικά πού έστειλε ή "Εμ-'Ελ, καί, προπαντός, ό ρουχισμός πού περιλαμβανόταν στίς άποστολές τής ΟΥΝΡΑ. Καθώς, όπως εξηγήσαμε στήν άρχή τού παρόντος, τά είδη αύτά έφθαναν στά έπαρχιακά κέντρα καί τά χωριά διαμέσου τής τοπικής έξουσίας, τών παραγόντων καί τών στελεχών τού έθνικοΰ, άντικομμουνιστικού στρατοπέδου, κατέληγαν στά χέρια τών έθνικοφρόνων τής περιφέρειας, κατ' άναλογία, άπ' ό,τι φαίνεται, τών υπηρεσιών πού πρόσφεραν στήν άντικομμουνιστική σταυροφορία. Στίς διανομές, τά ένοπλα μέλη τών «συμμοριών» ή άργότερα οί άνδρες τών MAY κλπ. ήταν οί βασικοί άποδέκτες, συχνά δέ οί άποκλειστικοί. Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, οτή συνέχεια, ό πόλεμος ένάντια σέ αύτά τά ένοπλα παραστρατιωτικά σώματα -έναντι τών όποιων είχε πλήρη υπεροχή- έδινε μιά πρώτης τάξης ευκαιρία γιά τροφοδοσία σέ πολύτιμα είδη, όπλα καί ρουχισμό στή δεύτερη σειρά προτεραιότητας (στήν πρώτη φυσικά πάντα τά τρόφιμα). "Ετσι λοιπόν οί άντίπαλοι είχαν άρχικά τόν ίδιο τροφοδότη, άνεξάρτητα μάλιστα άπό τίς προθέσεις τοΰ τελευταίου. 239


Αργότερα, καθώς πλησίαζε τό 1948 καί μαζί του ή κορύφωση τών πολεμικών άναμετρήσεων, ή έμφάνιση τών άντιπάλων βελτιώθηκε καί ή πολεμική ένδυμασία τους άπέκτησε τήν άπαραίτητη ομοιομορφία Ή άμερικανική βοήθεια ήταν τό στοιχείο πού δημιουργούσε τή διαφορά τής κυβερνητικής πλευράς. Ή άφθονία εφοδιασμού περιέλαβε, όπως ήταν φυσικό, καί τίς στρατιωτικές στολές, οί όποιες στήν κυριολεξία μεταμόρφωσαν τόν Εθνικό Στρατό ώς πρός τήν έξωτερική του εικόνα. Ή άφθονία μάλιστα στήν κορυφή εύνόησε καί τή βάση. Τά παραστρατιωτικά σώματα, όχι μόνο ή Εθνοφρουρά άλλά άκόμη καί οί μονάδες τών ΜΑΔ, λιγότερο τών MAY καί τών συναφών σχηματισμών, ντύθηκαν ομοιόμορφα μέ τίς άχρηστες πλέον γιά τόν στρατό βρετανικές στολές. Ό Δημοκρατικός Στρατός στή μέν συνοριακή ζώνη έπωφελήθηκε καί αύτός ώς έναν βαθμό άπό τή βοήθεια άπό τό έξωτερικό, άπό τά κομμουνιστικά κράτη. Πρός τό τέλος τού πολέμου καί κυρίως στήν περιοχή τού Βίτσι, οί μαχητές του άπέκτησαν άξιοπρεπέστατη έμφάνιση. Στίς άλλες περιοχές όμως, καθώς άντλούσε ύλικά άπό τίς άποθήκες ή τά σπίτια τών άντιπάλων του, έξακολουθούσε νά παραξενεύει μέ τήν έμφάνισή του. Τό κυρίαρχο στοιχείο της ήταν τό βρετανικό, γεγονός πού ένοχλούσε τούς μή άγγλόφιλους άντάρτες. Φαίνεται πώς ύπήρξαν οδηγίες καί διαταγές τού Γενικού Αρχηγείου τοϋ Δημοκρατικού Στρατού γιά όμογενοποίηοη τών στολών βάσει τών προδιαγραφών τής προπολεμικής στολής τού έλληνικοϋ στρατού. Από τή φροντίδα αύτή τό κυριότερο στοιχείο πού άπέμεινε ήταν τό δίκωχο τό όποιο, διακοσμημένο μέ τό δέλτα, έγινε τό σήμα κατατεθέν τής στολής τού Δημοκρατικού Στρατού. Από τό καλοκαίρι τοϋ 1948, στίς έπιχειρήσεις τού Γράμμου, ή μετατροπή τού πολέμου σέ πόλεμο χαρακωμάτων έδωσε άναγκαστική ώθηση στό ζήτημα τής εμφάνισης τών άντιμαχομένων. Τυχόν ύπερβολικές ομοιότητες προκαλούσαν προβλήματα στήν παρατήρηση καί στή συνεπακόλουθη δράση τού πυροβολικού, τής άεροπορίας καί τών όλμων. Παραδόξως, πολύ πρίν παγιωθούν οί έμφανισιακές διαφορές στό έπίπεδο τής στολής καί τής έξάρτυσης, δημιούργησε τή διαφορά ένα έξάρτημα μάχης. Οί πιέσεις τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής, βασισμένες στήν έμπειρία καί τίς άναφορές τών στρατιωτικών γιατρών, έπέβαλαν τήν έκτεταμένη χρήση κράνους στίς κυβερνητικές δυνάμεις. Τό μέτρο ήταν πολύ λογικό σέ συγκρούσεις όπου ό όγκος πυρός διαδραμάτιζε πλέον πρωτεύοντα ρόλο. Ή χρήοη όλμων άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό καί οί άπώλειες πού προκαλούσαν τά θραύσματα τών βλημάτων τους στό βραχώδες περιβάλλον πρόσφερε ισχυρά έπιχειρήματα γιά τή γενίκευση τοϋ μέτρου. Παραδόξως, υπήρξε ισχυρή άντίδραση στήν καθιέρωση τής ύποχρεωτικής χρήσης τού κράνους στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Οί σχετικές πιέσεις έδωσαν πλήρη άποτελέσματα μόνο τό 1949. Στόν Δημοκρατικό Στρατό, όπου ή μεταφορά κάθε πρόσθετου βάρους προκαλούσε ισχυρούς πονοκε240

A\'(D:

Γοργοπόταμος Γράμμου. Η ΓΟ(ιμμη του μετιόπου.

(Αα νβννοη /(παρίας Στρατού).

Κάτο: Πυροβολαρχία του Εθνικού Στρατοϋ οτη Βαοιλπάδα Καστοριάς.

(Λιι νΟνναη Ι<παρίας Στρατού).

AV(D: ΙίπιΟιώηηοη μονάδων του κΐ'|ΐι\>νητικον irrouTOi'' crri] Νάοΐ'οα. i |ii)ov('(yioç Ιι)4ιλ (Σν/Μ>γή M. /'. Γοογχάοη). K ( ( T ( D : H Î T O I Ι'Μ'λ Σχολή Λϊκοματικιόν Ι>νικοι"' Αρχηγποί' τον ΔΣΙί. Λιακοίνιται ο Γ. Κι/ίτπκ;. (Αρχιία Σι'γχρονης Κοινοτικής Ιιποοΰις).

AVID:

l;(lvi/oc Στρατό;. Μιταιμιρά π ι ·ηο| κ t/i κ( όν. ( I lo/.riiixti Moron'ii). Κάτω: Μάχη.

ΙΙΙο/αμικό Xtovon'o).

Ανω: Μι ταγοΓ/ικύ τη; 71 ης Τ α ς ί α ρ / ί α ; τον ΙίΟνικον Στρατού m nom ία. (Ain'Orrai) /(ποριάς Στρατοί'). Κάτω: Νο/.ΐ'βολπ<( TOI1 Δημοκρατικοί'· Στράτοι'· crru \'»|'<όμ(ΐτί( Μάλι ΜάΛι. (Au vOrviri) Ιιπορίαζ Στρατοί').

Δημοκρατική; Στρατό; τη; Ι-λλάΛας. Μονάδα πυροβολικού or κίνηοη. (Αο/ιικ Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας). Κάτο>: Δημοκρατικός Στρατό; της Ελλάδας. Πολι-μοφόδια (λ(^ υρα;). (Αρχι ία Σύ)γρονης Κοινωνικής Ιιπορίας).

AVID:

Λ vi»: K((ï|i((/.T(T((/.((V. Kf ντοική Μακκδονί». Το Ν ο ο ο κ ο μ π ο της 24ης Ταίκίοχίας TOI' Δημοκρατικού Στρατού. (Αργιία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιιπορίας). Κ('<Τ(ο: Δημοκρατικός Στρατός της 1ί/.λάδας. ΙΙολπιοιμίδια (λά(( ι>ρα: ). (.Αυχι ία Σύγχρονης Κοινιυνιχής Ιιπορίιις).

AVID: I ,"Tijoc Τ((

κι ντοκ

K((T(D:

loot'ût iqur/oiv -/(doizidv -'M'Yur/i'C "/.(α rmiiMc. XI'oudc— «((VT((()T(i.t/.i|/.T(nv».

(I-'.Ttuni ia . \mau)0))z Itntxiixun· Aijy_rim\·).

Mt TüCTO I ρκιιμοί'. Ιοιν.ιο; ll)4S. Στρατιωτικοίκαι rtoôiufrvrç. (An/l in X. l·'.. Ιόλη).

AVID: Μαχηττς τοι> Δημοκρατικού Στοατού της Ηλ/.('<ίκ<ς. (Λρχιία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιιττοοιας). Κ('(το>: Δημοκρατικός Στρατό; τη; Ελλάδας. Μονάδα πυροβολικοί*' or κίνηση.

φάλους, ή χρήση αύτοΰ τού προστατευτικού μέσου δέν γενικεύτηκε. Τά πολυβολεία, τά άμπριά καί τά χαρακώματα υποκαθιστούσαν, σέ κάποιο ποσοστό τουλάχιστον, τήν πρακτική χρησιμότητα τοϋ τελευταίου. Μέ τόν τρόπο αύτό, γιά πρώτη φορά, ή έξωτερική έμφάνιση τών άντιπάλων άπέκτησε ένα σταθερό σημείο διαφοροποίησης. Οί «πλούσιοι» τής κυβερνητικής πλευράς είχαν τήν πολυτέλεια τοϋ κράνους. Οί «φτωχοί» τής άντίπερα όχθης ποτέ δέν χάρηκαν αύτή τήν πρόσθετη μικρή έξασφάλιση.

Οί ανάγκες Γιά τούς περισσότερους άπό τούς άντάρτες τού ΔΣΕ ή έμφάνιση έρχόταν δεύτερη. Καθώς ήταν ύποχρεωμένοι νά ζούν στό ύπαιθρο, στά ορεινά, άνεξάρτητα άπό έποχή τού έτους καί καιρικές συνθήκες, τό ζήτημα τής ένδυμασίας άποτελούσε μία πολύ πιό κρίσιμη φροντίδα Φυσικά δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά οργανωμένη έπιμελητεία, γιά σταθερές πηγές έφοδιασμού καί γιά ευχέρεια προσαρμογής τής ένδυμασίας στίς έποχιακές άλλαγές. Οί παρατηρητές, καί οί άντίπαλοι, άπορούσαν γιά τό γεγονός ότι, χειμώνα ή καλοκαίρι, οί μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού προτιμούσαν νά είναι βαριά ντυμένοι μέ μάλλινα, ώς έπί τό πλείστον, ρούχα Ό ρουχισμός έπρεπε πάντα νά είναι σέ θέση νά καλύπτει τήν άνυπαρξία χώρων ένδιαίτησης καί πολλές φορές ασφαλών καταφυγίων. Ούτε οί αυτοσχέδιες καλύβες ούτε τά έρημα χωριά ούτε οί σπηλιές ή τά σκαμμένα στό χώμα καταφύγια άποτελούσαν ιδανικό χώρο προφύλαξης άπό τά καιρικά φαινόμενα. Πολλές φορές, στή διάρκεια έπιχειρήσεων ή σέ περιοχές όπου ήταν δραστήριος ό Εθνικός Στρατός, άκόμη καί τό άναμμα φωτιάς ήταν ύπόθεση δύσκολη καί έπικίνδυνη. Αύτά δέ άς θυμίσουμε ότι γίνονταν στά βουνά, τό χειμώνα. Ή ένδυμαοία ήταν λοιπόν κυρίως προϋπόθεση έπιβίωσης. Μερικά είδη ρούχων ήταν ύπερπολύτιμα. Ή βαριά χλαίνη βρισκόταν στήν πρώτη σειρά τών προτεραιοτήτων. Από τήν έμπειρία τής 'Αλβανίας καί τού κατοχικού άντάρτικου, οί άνθρωποι τής υπαίθρου γνώριζαν ότι αύτό τό είδος μακριού παλτού μπορούσε νά κρατήσει στή ζωή τούς μαχητές άκόμη καί στίς πλέον άντίξοες συνθήκες. Τό δεύτερο καί έξίσου άπαραίτητο ήταν τά άρβυλα ή τά χοντρά βαριά παπούτσια. Τά τελευταία ήταν ιδιαίτερα πολύτιμα, καθώς βρίσκονταν σχεδόν πάντα σέ άνεπαρκεϊς ποσότητες. Οί άτέλειωτες πορείες στά βουνά έφθειραν πολύ γρήγορα κάθε είδους ύπόδημα καί καθιστούσαν τήν άντικατάσταση ή τήν έπισκευή του άληθινή έπιστήμη. Κάθε μικρή μονάδα τού Δημοκρατικού Στρατού είχε άπαραίτητα τόν τσαγκάρη της. Οί πρώτες ύλες γιά τήν κατασκευή παπουτσιών, τό σολοδέρματα, τά σχετικά έργαλεια ή καί τά ίδια τά άρβυλα ήταν, στή διάρκεια τών «έπιμελητειακών έκμεταλλεύσεων», μαζί μέ τά πυρομαχικά, τά πλέον πολύτιμα 241

'Ιστορία τού ελληνικού 'Εμφύλιου Πολέμου

ευρήματα. Πολλές παραδοσιακές μέθοδοι κατασκευής υποδημάτων γνώρισαν καινούργιες δόξες στή διάρκεια τού 'Εμφυλίου. Τά γουρουνοτσάρουχα, γνωστά καί άπό τήν Κατοχή άλλωστε, είδαν τήν παραγωγή τους νά αύξάνεται. Ή μεταφορά τού πολέμου στά μεγάλα υψόμετρα ευνοούσε τή διάδοσή τους σέ βάρος άλλων πιό «σύγχρονων» μορφών υπόδησης. Ή χρήση έλαστικού, λόγου χάρη, γιά τίς σόλες τών παπουτσιών μπορούσε νά άποδειχθεί έπικίνδυνη. Τό έλαστικό προερχόταν άπό λάστιχα αυτοκινήτων, ήταν γερό, άν όμως δέν προστίθεντο καρφιά σέ αύτό, γλιστρούσε έπικίνδυνα στούς ύγρούς βράχους ή στόν πάγο. Γιά τήν κίνηση στό χιόνι χρειαζόταν μεγάλη έφευρετικότητα Προοδευτικά οί άντάρτες -καί οί κυβερνητικοί στρατιώτες σιγά σιγά- έμαθαν νά φτιάχνουν χιονοπέδιλα, άπό κλαδιά έλάτων κυρίως, πού έπέτρεπαν τήν κίνηση στό χιόνι χωρίς τήν κουραστική καί έπώδυνη βύθιση τών ποδιών μέσα σέ αύτό. Οί κάλτσες ήταν έξίσου άπαραίτητες. Στίς πορείες τους οί άντάρτες τσαλαβουτούσαν συχνά μέσα στά νερά ή βρέχονταν άπό τίς βροχές καί τό χιόνι. Σέ αύτές τίς καταστάσεις, ή μή άλλαγή τών βρεγμένων ρούχων, τών καλτσών ιδιαίτερα, μπορούσε νά άποδειχθει μοιραία Οί φλεγμονές, ή ψύξη καί τά κρυοπαγήματα παραμόνευαν καί, στίς συνθήκες τού 'Εμφυλίου, ό κουτσός άντάρτης ήταν κάτι χειρότερο άπό νεκρός. Στήν πρώτη στάση, άκόμη καί τό καλοκαίρι, οί κάλτσες έπρεπε νά άντικαθίστανται άπό στεγνές. Δέν ήταν εύκολο, καθώς ποτέ δέν ύπήρχαν άρκετές. Ό αύτοσχεδιασμός άναλάμβανε καί έδώ τά ύπόλοιπα Τά πόδια δένονταν πρίν μπούν πάλι στήν άρβύλα μέ όποια λουρίδα ύφασμα βρισκόταν πρόχειρη. Τό δέσιμο άπαιτούσε τέχνη. Δέν έπρεπε στό περπάτημα νά μετακινηθούν τά δεσίματα καί νά προκαλέσουν δυσκολία στήν κίνηση. Ή πορεία γινόταν συνήθως νύχτα καί ή φάλαγγα άποτελούσε ένα άδιάσπαστο σύνολο όπου ό καθένας είχε τήν εύθύνη γιά τή σύνδεση μέ τόν μπροστινό του. Τό σπάσιμο τής φάλαγγας συχνά ισοδυναμούσε μέ καταστροφή. Στίς συνθήκες αύτές τό κάθε άτομικό πρόβλημα μετατρεπόταν σέ συλλογικό καί ή άδεξιότητα τού ένός έπληττε άμεσα τό σύνολο. Τά έσώρουχα ήταν μιά άλλη κρίσιμη ύπόθεση. Πρώτα άπ' όλα έπρεπε, όπως οί κάλτσες, νά άλλάζονται συχνά, μετά άπό κάθε βρέξιμο κατά προτίμηση. Ανέφικτη πολυτέλεια τίς περισσότερες φορές. Από τήν άλλη πλευρά, έπρεπε νά διατηρούνται όσο τό δυνατόν πιό καθαρά. Τό τελευταίο δέν είχε σημασία μόνο γιά τίς ψείρες. Ό Δημοκρατικός Στρατός είχε ψείρες, όπως είχαν, ειδικά στήν άρχή τού πολέμου, καί μερικοί άπό τούς άντιπάλους του, στρατιωτικοί καί παραστρατιωτικοί. Ή Τασούλα Βερβενιώτη, άκούραστη έρευνήτρια τής περιόδου, μέσα άπό τό πλήθος τών μαρτυριών πού συνέλεξε, διατύπωσε σέ πρόσφατη συνάντηση τήν άποψη ότι οί μαχητές τού ΔΣΕ είχαν πολύ λιγότερες ψείρες άπ' ό,τι οί ομόλογοι τους τού ΕΛΑΣ. 'Απέδωσε μάλιστα τή διαπίστωση αύτή στό ύψηλό ποσοστό γυναικών πού ύπήρχαν στίς μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού, γεγονός πού 242


είχε ευεργετικές έπιπτώσεις στήν καθαριότητα. "Ισιος νά είναι κι έτσι. Μιά πιό πειστική έξήγηση τοΰ γεγονότος είναι ή διάδοση άποτελεσματικών άντιφθειρικών σκευασμάτων άπό τήν ΟΥΝΡΑ καί τήν άμερικανική βοήθεια Οί μαγικές αύτές σκόνες άπάλλαξαν τούς κυβερνητικούς στρατιώτες άπό αύτό τό μαρτύριο καί μέσω τών λαφύρων - ή τής μαύρης άγοράς- βοήθησαν καί τούς άντιπάλους τους. Ή έπάρκεια καί ή καθαριότητα τών έσωρούχων προφύλασσε άπό πιό σοβαρούς κινδύνους. Καθώς οί άντάρτες περνούσαν τόν περισσότερο χρόνο τους στό ύπαιθρο, σέ σκληρό περιβάλλον, σέ έπίπονες μετακινήσεις ή σέ συνεχείς κοπιαστικές έργασίες -άπό οχύρωση ώς κόψιμο ξύλων γιά τή φωτιά ή τήν κατασκευή καταφυγίων- ή σωματική καθαριότητα μάλλον υπέφερε. Τά έσώρουχα σήκωναν τό μεγαλύτερο βάρος αύτής τής κατάστασης. Πολλές φορές, άπό τή βρόμα καί τόν ιδρώτα έχαναν τίς φυσικές ιδιότητες τών υφασμάτων τους καί προοδευτικά γίνονταν σκληρά καί άκαμπτα Ή έξέλιξη αύτή ήταν άπό δυσάρεστη ώς καταστροφική, καθώς προκαλούσε συγκάματα πού γρήγορα μεταβάλλονταν σέ πληγές. Σ' αύτή τήν κατάσταση οί άντάρτες δέν μπορούσαν νά περπατήσουν ή νά έργαστούν. Στήν ούσία βρίσκονταν έκτός μάχης, μέ όλες τίς συνέπειες πού αύτό μπορούσε νά έχει σ' έναν στρατό όπως ό ΔΣΕ. Ή καθαριότητα ήταν γιά τίς γυναίκες τοΰ Δημοκρατικού Στρατού μιά πιό σύνθετη ύπόθεση. Ό τρόπος ζωής τών άνταρτών στά βουνά δέν διευκόλυνε σέ τίποτα τίς ιδιαίτερες γυναικείες καταστάσεις: τά έσώρουχα έδώ ήταν πιό πολύτιμα. Αντί γιά στηθόδεσμους οί γυναίκες χρησιμοποιούσαν κομμάτια ύφασμα πού έδεναν ή στερεώνονταν στήν πλάτη. Σέ περίπτωση βροχής ή περάσματος κάποιας νεροσυρμής τό ιδιόμορφο αύτό έσώρουχο έπρεπε τό ταχύτερο νά άλλαχθεϊ μέ στεγνό. Ειδεμή παραμόνευε ή έξαιρετικά έπικίνδυνη καί θανατηφόρα ψύξη. Οί αιμορραγίες τής περιόδου άντιμετωπίζονταν έκ τών ένόντων. Ή αναζήτηση κατάλληλων πανιών άνατέθηκε καί αύτή ώς πρόσθετο καθήκον στούς έπιμελητές τών μονάδων ή στούς πολυμήχανους άνθρώπους τών ΚΠ καί τών γιαφκών. "Οπως συνέβαινε καί μέ τά ύπόλοιπα είδη, έτσι καί έδώ οί έξασφαλιζόμενες ποσότητες πολύ άπεϊχαν άπό τό νά ικανοποιούν τίς άμεσες άνάγκες. Προστέθηκε λοιπόν ένα πρόβλημα πού, πέρα άπό τά ζητήματα υγιεινής, στενοχωρούσε καί βασάνιζε τίς γυναίκες τοΰ ΔΣΕ.

Οί χώροι όπου στρατοπέδευε ό Δημοκρατικός Στρατός δέν ήταν συνήθως σταθεροί, άκόμη καί στίς πλέον άσφαλεΐς περιοχές. 'Ελάχιστα τμήματα τοΰ ΔΣΕ έμειναν σέ μόνιμες θέσεις, άκόμη καί όταν τό έπέτρεπε ό άντίπαλος. 'Επρόκειτο κυρίως γιά συνεργεία, ύπηρεσίες καί έμπεδα Τά μάχιμα τμήματα έπρεπε νά μετακινούνται συνεχώς έτσι ώστε νά άποφεύγουν τίς έπι243


χειρήσεις καί τούς αιφνιδιασμούς τοϋ έχθρού καί νά είναι άδύνατον οτόν τελευταίο νά μαντέψει τήν έπόμενη κίνησή τους. Ό κανόνας ήταν λοιπόν οί πρόχειροι καταυλισμοί καί συχνά ή μέ έλάχιστη προετοιμασία διανυκτέρευση ή διημέρευση στό ύπαιθρο. Άνάλογα δέ μέ τήν έποχή τού χρόνου καί τήν άσφάλεια πού πρόσφερε ή περιοχή, έπαιρναν μορφή τά στρατόπεδα τού ΔΣΕ. Οί πιό μόνιμες εγκαταστάσεις ήταν καλά κρυμμένες μέσα στό δάσος ή σέ βραχώδεις έσοχές άόρατες άπό τήν έναέρια παρατήρηση. Στά κρυφά αύτά σημεία κτίζονταν καλύβες μέ τά ύλικά πού πρόσφερε ή φύση. Τό πλέον διαδεδομένο ύλικό ήταν τό πρόχειρα κομμένο ξύλο σέ συνδυασμό μέ κλαριά πού αποτελούσαν τή μόνη μόνωση άπό τό έδαφος καί τήν ύγρασία του καί χρησίμευαν, ώς έκ τούτου, καί γιά στρώμα στήν κατάκλιση. Ή στεγανοποίηση τής στέγης ήταν τό πιό μεγάλο πρόβλημα Πυκνά στρώματα κλαδιών έφερναν μόνο σχετικό άποτέλεσμα Ή έξασφάλιση άπό κάποιο κοντινό χωριό μερικών κυματοειδών τσίγκων, άπό αύτούς πού μοίραζαν στούς πυροπαθεις καί τούς άστέγους ή ΟΥΝΡΑ καί άργότερα ή άμερικανική βοήθεια, ήταν τό πλέον ευπρόσδεκτο τών εύρημάτων. Οί καλύβες πού άποκτούσαν τέτοια στέγη είχαν έξασφαλισμένη τή στεγανότητά τους άκόμη καί στίς πιό άντίξοες καιρικές συνθήκες. Στίς έρημες άπό κατοίκους ορεινές περιοχές, τά έγκαταλελειμμένα χωριά πρόσφεραν ιδανικό καταφύγιο, πού συνοδευόταν, όμως, άπό πολλούς κινδύνους. 'Ο έχθρός μπορούσε νά έπισημάνει πολύ εύκολα τήν παρουσία άνθρώπων μέσα σ' αύτό τό έρημικό πλαίσιο. Οί αιφνιδιασμοί ήταν συχνοί καί οί έπισκέψεις τής άεροπορίας τακτικές καί άπροειδοποίητες. Άκόμη κι όταν βρίσκονταν άντάρτες στό χωριό, αύτό έπρεπε νά διατηρεί τήν έρημική γαλήνη του. Δέν έπρεπε νά φαίνονται άνθρωποι στούς δρόμους, δέν έπρεπε νά καπνίζουν τά τζάκια, νά άπλώνονται ρούχα γιά στέγνωμα ούτε νά άφήνονται άτομικά είδη ή έφόδια σέ κοινή θέα Οί μαχητές τού ΔΣΕ άλλά καί οί άμαχοι πού ζούσαν μαζί τους έπρεπε νά βρίσκονται σέ διαρκή άφάνεια Πολύ συχνά άπέφευγαν τήν έγκατάσταση στά σπίτια τού χωριού καί χρησιμοποιώντας ύλικά άπό αύτά έφτιαχναν κρυψώνες στό δάσος. Αύτή ή άπόπειρα μεταφοράς τού έρημου χωριού σέ προφυλαγμένο καί κρυφό μέρος προκαλούσε μερική ή ολοκληρωτική καταστροφή τών σπιτιών. Πόρτες, παράθυρα, κουφώματα, έπιπλα καί οτιδήποτε χρήσιμο μεταφέρονταν οτίς άσφαλεΐς περιοχές γιά νά ντύσουν τίς πολεμικές κατασκευές τού ΔΣΕ. Ή ξυλεία τών σπιτιών ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη γιά τήν κατασκευή τών άντάρτικων «άμπριών» καί τών υπόγειων άποθηκών ή καταφυγίων. Ό Εθνικός Στρατός γνώριζε τή σημασία αύτών τών υλικών καί πολύ συχνά, κατά τή διάρκεια τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων, τά πυρπολούσε ώστε νά καταστούν άχρηστα στόν άντίπαλο. Έτσι τά έρημα χωριά ερειπώθηκαν καί οί κάτοικοι τους δύσκολα τά άναγνώρισαν όταν έπέστρεψαν έκεΐ πολλούς μήνες άργότερα. 244


Ή διανυκτέρευση ή ή διημέρευση στό ύπαιθρο άπαιτοΰσε φροντίδες καί ιδιαίτερες τεχνικές επιβίωσης. Τίς βροχερές ήμέρες τό σίγουρο καταφύγιο ήταν τά μεγάλα κωνοφόρα, ιδιαίτερα τά έλατα ή τά κέδρα, τών όποιων τό φύλλωμα έσπρωχνε τό νερά πρός τά έξω κρατώντας στεγνό έναν μικρό κύκλο γύρω άπό τή ρίζα. Έκεΐ στριμώχνονταν οί μαχητές τού ΔΣΕ γιά νά περάσουν κάπως στεγνά τή νύχτα ή τή μέρα τους. Αντίσκηνα σπανίως διέθετε ό ΔΣΕ καί αύτά προορίζονταν γιά είόικές χρήσεις. Στήν περισυλλογή τών λαφύρων βρίσκονταν στίς τελευταίες θέσεις τών προτεραιοτήτων. Πολύ δύσκολα μπορούσαν οί άντάρτες νά προσθέσουν στό φορτίο τους ύλικά στρατοπεδίας. Άπό τήν άλλη, τό σχεδόν άδιάβροχο ύφασμά τους ήταν πολύ χρήσιμο στίς ύπόγειες άποθήκες, στό θάψιμο καί τό κρύψιμο εύαίσθητων στήν ύγρασία υλικών - όπλων καί πυρομαχικών κυρίως. Τά λίγα άντίσκηνα πού μάζευαν οί μαχητές άπό τόν έχθρό κατέληγαν συνήθως γρήγορα κάτω άπό τό χώμα. Τίς παγωμένες ήμέρες καί νύχτες, όταν στά μεγάλα υψόμετρα ή θερμοκρασία έπεφτε συχνά κάτω άπό τό μηδέν, ό πρόχειρος καταυλισμός ήταν μιά άπειλητική ύπόθεση. Δέν ήταν λίγοι έκεϊνοι πού άποκοιμήθηκαν σέ τέτοιες συνθήκες, έξουθενωμένοι άπό τίς πορείες, γιά νά μήν ξυπνήσουν ποτέ πιά. Ή πρώτη φροντίδα, στίς συνθήκες αύτές, ήταν ή έξασφάλιση στεγνών ρούχων, καλτσών Ιδιαίτερα, χωρίς τά όποια τό κρυοπάγημα ή ή ψύξη ήταν σχεδόν βέβαιη έξέλιξη. Ή φωτιά γιά τό στέγνωμα ρούχων καί άνθρώπων γινόταν έτσι προϋπόθεση ζωής. Άκόμη καί στήν περίπτωση πού έξασφαλίζονταν τά στοιχειώδη αύτά, ό ύπνος - ό λήθαργος μάλλον, γιά έξουθενωμένους άνθρώπους μιλάμε- ήταν καί πάλι άδυσώπητος έχθρός. Πολλές νύχτες πέρασαν άγρυπνες γιά τούς άντάρτες, σέ μικρούς κύκλους, μέ τήν πλάτη τού ένός νά στηρίζεται στήν πλάτη τοϋ άλλου έτσι ώστε νά διατηρείται ή θερμοκρασία τού σώματος. Στήν έξω πλευρά τοϋ κύκλου συσσωρεύονταν όσα είδη ένδυσης μπορούσαν νά έξοικονομηθούν καί άκόμη κλαδιά, ξερά φύλλα, ο,τι μπορούσε τέλος πάντων νά βρεθεί στόν γύρω χώρο. Τό άναμμα φωτιάς έξαρτιόταν άπό τή θέση τοϋ έχθρού καί τήν πυκνότητα τών άεροπορικών έπιδρομών. Σέ περιοχές όπου ή άεροπορία παρουσιαζόταν έλάχιστα, στή Σάμο καί τήν Κρήτη ή στίς μεθοριακές ζώνες τής Θράκης καί τής Ανατολικής Μακεδονίας, οί φωτιές, άκόμη καί υπαίθριες, έκαιγαν συνεχώς τίς νύχτες, κάνοντας πολύ πιό εύκολη τή ζωή τών άνταρτών. 'Εκεί, όμως, πού άγρυπνοϋσαν τά παρατηρητήρια τοϋ πυροβολικού ή καραδοκούσε ή άεροπορία, οί φωτιές ήταν ιδιαίτερα διακριτικές, «κλέφτικες», ή καί άπουσίαζαν στίς πιό δύσκολες καταστάσεις. 'Εξυπακούεται ότι στούς έλιγμούς καί στή διάρκεια τών έχθρικών έξορμήσεων τό άναμμα φωτιάς ήταν πολύ έπικίνδυνη, συχνά καταστροφική άμέλεια. Συνέβαινε συχνά στίς κινήσεις αύτές νά στρατοπεδεύουν τά τμήματα τοϋ ΔΣΕ σέ άπόσταση άναπνοής άπό τίς έχθρικές θέσεις. 245


Γιά έκείνους πού δέν μπορούσαν νά μετακινηθούν, τούς τραυματίες, τούς κρυοπαγημένους, τούς άρρωστους, ή άναγκαστική διαβίωση σ' ένα μέρος ισοδυναμούσε μέ άτέλειωτο Γολγοθά Ή κατάσταση ήταν καλύτερη στίς σταθερές έπικράτειες τού Δημοκρατικού Στρατού, στίς βόρειες παραμεθόριες περιοχές ή στούς ορεινούς όγκους τής Πίνδου. Έκεϊ ύπήρχαν νοσοκομειακές έγκαταστάσεις, γιατροί, χειρουργεία καί κυρίως ένας σταθερός άνεφοδιασμός σέ τρόφιμα, φάρμακα καί είδη πρώτης άνάγκης γιά τούς άνήμπορους. 'Υπήρχε, όμως, πάντα ό κίνδυνος τής άεροπορίας καί σέ πολλές περιοχές ό κίνδυνος τής ξαφνικής έμφάνισης τού έχθρού. Οί μεγάλες μάχες τού 1948 καί τού 1949 έφερναν στίς πρόχειρες έκεΐνες έγκαταστάσεις χιλιάδες τραυματίες. ΤΗταν έξαιρετικά δύσκολο τό διαθέσιμο ιατρικό προσωπικό μέ τά μέσα πού διέθετε νά άντιμετωπίσει αύτές τίς έξαιρετικές καταστάσεις. 'Επιπλέον, ή κίνηση τόσων άνθρώπων καί ή τυχόν. αιχμαλωσία κάποιων άπό τόν άντίπαλο έκαναν γρήγορα γνωστή τή θέση τών έγκαταστάσεων μέ τίς συνεπακόλουθες τακτικές έπισκέψεις τής άεροπορίας. Ή ύπαρξη ύπόγειων καταφυγίων ή σπηλαίων όπου «χειρουργούσε ό Κόκκαλης» άνάγεται περισσότερο στό χώρο τής φαντασίας παρά στήν πραγματικότητα. Σκεφτείτε τί τεχνικές δυνατότητες χρειάζονται γιά νά λειτουργήσει μιά μονάδα δύο ή τριών χιλιάδων τραυματιών καί άσθενών σέ άντιαεροπορικά καταφύγια! Ή έναπομείνασα λύση ήταν ή μεταφορά τών τραυματιών στό έξωτερικό, στή Γιουγκοσλαβία ή κυρίως -καθώς στήν τελευταία φάση τού πολέμου οί σχέσεις μέ τή χώρα αύτή περνούσαν κρίση- στήν 'Αλβανία καί πολύ λιγότερο στή Βουλγαρία Οί έκεϊ νοσοκομειακές έγκαταστάσεις δέν ήταν φυσικά οί άρτιότερες καί οί καλύτερες δυνατές, ήταν όμως απόλυτα συγκρίσιμες μέ ό,τι είχε γνωρίσει ή έπαρχιακή 'Ελλάδα στόν Μεσοπόλεμο ή στά πολεμικά καί κατοχικά χρόνια πού προηγήθηκαν τού Εμφυλίου. Σέ σύγκριση μάλιστα μέ τίς προδιαγραφές τής ζωής τών μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατοϋ, ή έκεϊ νοσηλεία φάνταζε στά μάτια τους ώς ή πλέον ιδανική πού θά μπορούσε νά ύπάρξει. Εΐναι σχεδόν άνύπαρκτα τά παράπονα καί οί άρνητικές παρατηρήσεις στίς μαρτυρίες τών μαχητών πού νοσηλεύτηκαν στίς χώρες αύτές. Αντίθετα, περισσεύουν τά καλά λόγια, άπό τά όποια τά πλέον σταθερά έπαναλαμβανόμενα άφορούσαν τή συμπεριφορά τοϋ προσωπικού. Οί έποχές ήταν έποχές ένθουσιασμού καί πολλοί έβλεπαν στούς τραυματίες τοϋ έλληνικού πολέμου ήρωες τής παγκόσμιας έπανάστασης. 'Εκεί ύπήρχαν έπίσης γιατροί καί νοσηλευτικό προσωπικό άπό άλλες λαϊκές δημοκρατίες, έθελοντές πού είχαν έρθει άκριβώς γιά νά βοηθήσουν τόν Δημοκρατικό Στρατό. 'Από αύτούς δύο ή τρεις μόνο, ειδικευμένοι χειρουργοί, πέρασαν τά σύνορα γιά νά προσφέρουν τίς υπηρεσίες τους στά χειρουργεία έκστρατείας. Αύτοί ήταν καί οί μόνοι ξένοι έθελο246


ντές πού βρέθηκαν στίς τάξεις τού Δημοκρατικού Στρατού στή διάρκεια τού Εμφυλίου.3 -VS?· Όμως, στίς νοτιότερες περιοχές τής χώρας, έκεΐ όπου τό μέτωπο δέν ήταν σταθερό καί ό έχθρός μπορούσε νά έμφανιστεΐ σέ οποιονδήποτε τόπο οποιαδήποτε στιγμή, ή τύχη τών άνήμπορων μετατρεπόταν εύκολα σέ τραγωδία καί έφιάλτη. Στή διάρκεια τών μετακινήσεων, ή τρέχουσα πρακτική σχετικά μέ τούς τραυματίες ήταν ή άπόκρυψή τους, σέ κάποιο δυσπρόσιτο σημείο, μέ λίγα έφόδια, είτε μόνων, άν ή κατάστασή τους έπέτρεπε τή στοιχειώδη μετακίνηση, είτε μέ τή συντροφιά κάποιου άντάρτη ή συνηθέστερα άντάρτισσας, όταν ή κατάστασή τους δέν έπέτρεπε τήν αύτοεξυπηρέτηση. Ή προοπτική στίς περιπτώσεις αύτές ήταν πάντα αισιόδοξη. Ή όμάδα, άφού ξεπερνούσε τήν πίεση τού έχθρού, θά έπέστρεφε νά τούς βρει καί νά τούς φροντίσει. Στήν πραγματικότητα, ή πρόθεση αύτή έμενε χωρίς άντίκρισμα στίς περισσότερες τών περιπτώσεων. "Οσοι άπέμεναν γεροί είχαν ώς πρώτη προτεραιότητα τή δική τους επιβίωση ώς άτόμων καί ώς στρατιωτικών μονάδων. Στόν τομέα αύτό, οί προτεραιότητες, όσο κι άν ήταν άπάνθρωπες, ήταν άπόλυτες. Ή ζωή καί ό θάνατος αύτών τών έγκαταλελειμμένων άνήκουν στίς πλέον άποτρόπαιες συνθήκες τού Εμφυλίου. Συχνά οί φύλακες άγγελοι τους τούς έγκατέλειπαν, είτε έπειδή έκριναν ότι έπρεπε νά φροντίσουν γιά τή δική τους έπιβίωση είτε γιατί έπεφταν στίς παγίδες τοΰ έχθρού, στήν άπελπισμένη τους προσπάθεια νά εξασφαλίσουν τά πρός τό ζήν γιά τούς προστατευομένους τους ή γιά τούς ίδιους. Στήν περίπτωση πού έπεφταν στά χέρια τού έχθρού ζωντανοί, κάτω άπό τήν πίεση τών εξευτελισμών -γιά κορίτσια έπρόκειτο τίς περισσότερες φορές- καί τών βασανισμών, μαρτυρούσαν τή θέση τών τραυματιών. Οί'τελευταίοι, σέ άθλια κατάσταση, θανατώνονταν πάραυτα. Τό κομμένο τους κεφάλι άρκούσε γιά τήν «άναγνώ-

3. θά ήταν σκόπιμο έδώ νά άναφέρουμε ότι σέ πρόσφατο ιστορικό συνέδριο γιά τήν ιστορία τού έλληνικού Εμφυλίου, συνάδελφος, κατέχουσα στρατηγική γιά τήν ιστορία θέση στό υπουργείο Εξωτερικών τής χώρας, αποκάλυψε τήν παρουσία διεθνούς ταξιαρχίας στήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή έπιστημονική κοινότητα, καί όχι μόνο, περιμένει έκτοτε έπιβεβαίωση τής έν λόγω άποκάλυψης μέ αύξημένη, οπωσδήποτε, άγωνία. Γιά νά έπιστρέψουμε στή σοβαρότητα, θά ήταν καλό νά άναφέρουμε ότι, έκτός άπό τούς προαναφερθέντες χειρουργούς, περίπτωση συμμετοχής «ξένων» στόν πόλεμο τού Δημοκρατικού Στρατού έχουμε στίς ναυτικές άποστολές έφοδίων πρός τόν ΔΣΕ τής Πελοποννήσου. Σ αύτές μετείχαν βαθμοφόροι τού αλβανικού ναυτικού, "Ελληνες τής Χειμάρρας. 247


ριση» πού θά μπορούσε ίσως νά έξασφαλίσει στούς θύτες κάποια άμοιβή έπικήρυξης. Δέν ήταν αύτό τό χειρότερο τέλος. Στίς περιπτώσεις πού ό φύλακας-άγγελος σκοτωνόταν ή έφευγε άπλώς, οί άνήμποροι τραυματίες έμεναν μόνοι, άβοήθητοι καί καταδικασμένοι, προσμένοντας τό τέλος, σαπίζοντας ζωντανοί σιγά σιγά ώσπου νά πεθάνουν άπό τίς μολύνσεις τών τραυμάτων, τήν πείνα ή τή δίψα Τά άγρίμια σκόρπιζαν τίς σάρκες καί τά κόκαλά τους καί οί μετέπειτα οδοιπόροι τών ορεινών είχαν πάντα νά διηγούνται φρικιαστικές ιστορίες γιά άνθρώπινα άπομεινάρια Σέ μιά προσπάθεια καλύτερης οργάνωσης τής περίθαλψης τών τραυματιών καί τών άνήμπορων νά παρακολουθήσουν τίς κινήσεις καί τούς ελιγμούς τών μάχιμων τμημάτων, ό ΔΣΕ, στή Ρούμελη καί τή Θεσσαλία κυρίως, σέ μικρότερη κλίμακα στήν Πελοπόννησο, προσπάθησε νά κατασκευάσει ύπόγειες κρυψώνες μέ τήν ίδια τεχνική πού κατασκεύαζε τίς κρυφές άποθηκες τροφίμων καί ύλικών. 'Επρόκειτο γιά στενές τρύπες, σκαμμένες στό χώμα, στίς πλέον δυσπρόσιτες περιοχές, καμουφλαρισμένες, μέ κρυφή είσοδο τήν όποια θά δυσκολεύονταν νά άνακαλύψουν ό άμύητος ή οί φαντάροι πού έρευνούσαν τό χώρο στίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις. Πραγματικά, ή τέχνη τής άπόκρυψης πρέπει νά έφθασε σέ υψηλές προδιαγραφές, καθώς συχνά στρατιωτικές μονάδες έγκαθίσταντο πάνω ή δίπλα άπό αύτές τίς κρυψώνες χωρίς νά υποψιαστούν τήν παρουσία τους. Στίς κρυψώνες αύτές στοιβάζονταν -στήν κυριολεξία, ό χώρος ποτέ δέν ήταν άρκετός- οί τραυματίες τοΰ ΔΣΕ καί μαζί τους συχνά άμαχοι, μέλη οικογενειών στελεχών τοΰ ΔΣΕ, πολιτικά στελέχη, παιδιά, γέροντες, γυναίκες μέ μωρά Σ' αύτές τίς περιπτώσεις ομαδικού καταφυγίου, τήν έξυπηρέτηση τοϋ συνόλου άναλάμβαναν οί λιγότερο άνήμποροι, έλαφρά τραυματίες συνήθως. Μερικές φορές, στίς πλέον σημαντικές κρυψώνες κρύβονταν μαζί οί νοσοκόμοι τοΰ τμήματος καί ίσως κάποιος γιατρός.4 "Ολοι αύτοί στοιβάζονταν στόν σκοτεινό καί ύγρό χώρο, μαζί μέ τά έφόδια καί τά άποθέματα νερού. Άκόμη καί όταν ό έχθρός ήταν μακριά, τά κάθε είδους απορρίμματα καί οί φυσικές άκαθαρσίες έπρεπε νά μεταφερθούν καί νά έξαφανιστούν στήν κυριολεξία. Οί ιχνηλάτες τοΰ έχθρού είχαν τελειοποιήσει τήν τέχνη νά άνακαλύπτουν τίς κρυψώνες τών άνταρτών άπό τά άνθρώπινα περιττώματα. Στήν περίπτωση πού ό έχθρός ήταν κοντά, τά πάντα έπρεπε νά μείνουν μέσα στό καταφύγιο, μέχρι νά άπομακρυνθεΐ ό κίνδυνος. Καθώς οί τεχνικές τού άντιπάλου βελτιώνονταν, οί δυνάμεις του έμαθαν νά παραμένουν πολλές μέρες στό χώρο, έπενδύοντας στή φυσική έ-

4. Ό όρος γιατρός στόν Δημοκρατικό Στρατό μπορούσε νά σημαίνει πολλά πράγματα. Εξυπακούεται ότι οί φοιτητές τής ιατρικής άναγορεύονταν άμέσως σέ γιατρούς. Παρόμοια καθήκοντα άσκούσαν επαγγελματίες νοσοκόμοι, οδοντίατροι, κτηνίατροι, ένίοτε καί οποιοσδήποτε διέθετε ιατρικές γνώσεις. 248


ξάντληση τών κρυμμένων άνταρτών. Πραγματικά, στούς πολυήμερους έγκλεισμούς μέσα σέ αύτούς τούς ύγρούς τάφους, ή κατάσταση γινόταν ταχύτατα άφόρητη. Τό σκοτάδι, ή υγρασία, ή τρομερή δυσωδία τών περιττωμάτων καί τών κακοφορμισμένων πληγών, τό πύον τών έπιδέσμων, ό έλάχιστος έξαερισμός, προοδευτικά ή δίψα καί ή πείνα μετέβαλλαν τήν κατάσταση σέ κάτι χειρότερο άπό κόλαση.5 Δέν ήταν σπάνιες οί περιπτώσεις ομαδικών αυτοκτονιών σέ τέτοιες καταστάσεις, ιδιαίτερα στίς τελευταίες φάσεις τού πολέμου, όταν είχε σβήσει ή έλπίδα έξωτερικής συνδρομής. Στίς περιπτώσεις κατά τίς όποιες οί έγκλειστοι ύπέμεναν καρτερικά τή μοίρα τους, τό άκόμη χειρότερο πού θά μπορούσε νά συμβεί -καί συχνά συνέ-

5. Πολύ χαρακτηριστική ή σχετική περιγραφή άπό έναν έπιζήσαντα τών καταφυγίων αύτών στή Θεσσαλία: «14 [Μαρτίου 1949], Τά ίδια. Πόνοι φρικτοί. Τό τραύμα αιμορραγεί καί μυρίζει. Φάγαμε άλογίσιο κρέας. Φεύγουμε πρός Κοκκοτούς. [...] Μετά άπό 13ωρη πορεία φτάνουμε σ' ενα καλύβι Ζεσταθήκαμε. Φάγαμε. 15. Φτάσαμε στό δάσος. Ό νοσοκόμος είδε τό καταφύγιο. Ή μέρα πέρασε ήρεμα [...] 17. Τό μεσημέρι άκούστηκαν ριπές. Ό έχθρός βγήκε στούς Κοκκοτούς. Κινηθήκαμε γρήγορα πρός τό καταφύγιο. Ό νοσοκόμος τό χάσε. Τή νύχτα έπιτέλους τό βρήκε. Κατεβήκαμε μέ τριχιά. "Απαίσιο. Σκοτάδι. Μπόχα. Υγρασία Στάλες. Βάθος 15 μ. πλάτος 1,20. Πετρελαιοκάντηλο. Ξενύχτι, πείνα, δίψα, σωστός "ύγρός τάφος". Ό έχθρός κοντά, πάνω άπό τά κεφάλια μας. Τόν άκούμε. Δέν κινούμαστε. Συγκρατούμε καί τόν βήχα άκόμα 18. Ό έχθρός στίς ίδιες θέσεις. Έξω λιακάδα, φώς, ζωή. Μέσα σκοτάδι, ύγρασία, πνιγή. Σέ πιρουνιάζει ή ύγρασία, σέ μουδιάζει ή άκινησία, σέ πνίγει ή μούχλα καί ή μπόχα Εκνευρισμός, δύσπνοια, πόνοι, δίψα, πείνα. 19. Βρέχει. Μαρτύριο. Τά νερά μπαίνουν μέσα 20. Τά ίδια Νηστικοί-βρεμένοι. Εξαντλημένοι 'Απομονωμένοι, έγκαταλειμμένοι. θά πεθάνουμε έτσι; "Οχι. Ποτέ. "Αποφασίζω. Λέω τήν άπόφασή μου στό Σωτήρη. ""Αν δέ φανεί ό γέρος ώς αύριο βράδυ, θά βγούμε, θά συρθούμε στόν καθαρό άέρα, καί άν λάχει θά πεθάνουμε. Νά πεθάνουμε καλλίτερα άντιμέτωποι μέ τόν εχθρό κι όχι μέ σταυρωμένα χέρια στόν τάφο". Μ' ενδοιασμούς συμφωνεί. 22. Έρχεται ό γέρος. Δέ θέλει νά μπει. Πανικόβλητος. Τόν έξαναγκάζω νά κατέβει. Μας λέει ότι έχει επαφή μέ τή διμοιρία άνιχνευτών. Τοϋ δίνω ένα σημείωμα. [...] 23. Βρέχει πολύ. Δέν ήρθαν. 24. Έρχονται. Βγαίνουμε έξω. Σωστά φαντάσματα Ζαλιζόμαστε. Περπατάμε μέ κόπο όλη νύχτα Φτάνουμε σ' ένα καλύβι. "Ανάβουμε φωτιά. Τρώμε λίγο. Συνήλθαμε. "Αξίζουν τά παιδιά. Μούρχεται νά τούς φιλήσω όλους, σά νάδα γιά πρώτη φορά μαχητές». Τό κείμενο προέρχεται άπό άπόσπασμα τοϋ ημερολογίου τοϋ Κυριάκου Τσακίρη, πού δημοσίευσε ή "Ιωάννα Παπαθανασίου στό περιοδικό Ά ντι, τχ. 694695, 17 Σεπτεμβρίου 1999. "Ολόκληρο τό ημερολόγιο βρίσκεται στά ΑΣΚΙ. 249


βαίνε, γιά τραυματίες έτοιμοθανάτους έπρόκειτο- ήταν ό θάνατος κάποιου άπό τούς έγκλειστους. Τότε ή άποσύνθεση τού πεθαμένου ή τών πεθαμένων προσετίθετο στά ύπόλοιπα δεινά Σέ έλάχιστες περιπτώσεις αύτές οί μικροκοινωνίες τών ζωντανών-νεκρών άποφάσιζαν νά παραδοθούν στόν έχθρό. Σέ τελευταία άνάλυση κάτι τέτοιο ισοδυναμούσε μέ αυτοκτονία Οί κυβερνητικοί στρατιώτες καί παραστρατιωτικοί σκότωναν άμέσως τούς τραυματίες, τούς άνήμπορους καί τά γυναικόπαιδα, τών όποιων ή άνάνηψη, ή φύλαξη καί ή μεταφορά μόνο προβλήματα τούς δημιουργούσε. Ή άνακάλυψη αύτών τών κρησφύγετων γινόταν είτε τυχαία είτε άπό προδοσία κάποιου πού έπεσε στά χέρια τών έχθρών καί προσπάθησε νά γλιτώσει τή ζωή του δίνοντας πληροφορίες γιά τούς συντρόφους του. Στίς περιπτώσεις αύτές τό τέλος ήταν ξαφνικό καί άπρόσμενο. Μόλις οί κυβερνητικοί στρατιώτες έβρισκαν τήν είσοδο τής κρυψώνας, έριχναν μέσα χειροβομβίδες καί έμπρηστικά, θάβοντας ζωντανούς καί νεκρούς στόν ύπόγειο τάφο τους. Ή φρίκη αύτών τών ύπόγειων καταφυγίων άπέτρεπε περαιτέρω διερεύνηση τοϋ θέματος άπό τούς διώκτες καί ίσως ήταν μία άπό τίς λίγες φορές πού άκόμη καί ή δίψα γιά τά χρήματα τών επικηρύξεων υποχωρούσε μπροστά στήν άνάγκη νά κλείσει γρήγορα αύτή ή έφιαλτική εικόνα

Τά «καταφύγια» τών τραυματιών* [...] "Οταν έφθασα στήν άκρη τού όχτου άρχισα νά περιεργάζομαι τό μέρος. Ή μυρωδιά καί πάλι γίνεται άνυπόφορη. Σέ άπόσταση 100-150 μέτρα διέκρινα κάτι σάν τρύπα στήν πλαγιασμένη γκρίζα γή. Ψυλλιάστηκα πώς κάτι συμβαίνει έκεϊ. Η άπόσταση δέν είναι μεγάλη, άλλά τό μέρος δύσβατο, πέτρες, κοτρώνες, χαλίκια καί κάπου κάπου βάτα καί κάτι άλλα πού μοιάζανε σάν γομαράγκαθα Στάθηκα καί συλλογιζόμουνα άν πρέπει νά πάω έκεϊ γιά νά δώ. Καί ή άλήθεια είναι πώς ήμουν δίβουλος. Δέν ήθελα νά τό διακινδυνεύσω γιατί ή άπόσταση αύτή ήτανε ολότελα γυμνή καί εύκολα μπορεί νά σέ πάρει κανένα μάτι. Ξαφνικά γύρισε ό άέρας πρός έμενα καί μέ πήρε μία μπόχα άποπνικτική καί άσφυκτική. Φλόμωσα κυριολεκτικά Χωρίς κάν νά σκεφθώ ρίχτηκα γρήγορα πρός τήν κατεύθυνση έκείνη. "Αρχισαν νά κυ-

6. Καρυάς "Αλέκος, Πτυχές μιάς τραγωδίας. Εμφύλιος, Μάης-Όχτώδρης 1949 ατή Νότια Πίνδο, Αθήνα 1988, σ. 138-139. 250


λάνε πέτρες καί νά γίνεται οαματάς. Μέ δυσκολία φτάνω στήν τρύπα, κρατώντας τή μύτη μου γιά ν' άναπνέω όσο γίνεται πιό λίγο. Στάθηκα μπροστά, σκύβω καί προσπαθώ νά διακρίνω τί ύπάρχει στό έσωτερικό. Εύτυχώς ό ήλιος είχε σηκωθεί άρκετά -ψηλά καί οί άχτίνες του πέφτανε κατευθείαν μέσα Φρίκη! 'Ανατρίχιασα καί παραλίγο νά χάσω τίς αισθήσεις μου. Κορμιά κομματιασμένα σέ πλήρη άποσύνθεση. Χέρια κομμένα Κεφάλια σπασμένα. "Ολα άνακατεμένα μέ χώματα καί πέτρες. Μέ σανίδια καί κουρέλια. Μέ μυαλά καί μέ αίματα μαύρα καί πηχτά. Ήταν πιά ολοφάνερο τί διαδραματίστηκε έδώ. 'Επρόκειτο γιά καταφύγιο βαριά τραυματιών ή καί άρρωστων άνταρτών πού δέν μπορούσαν νά μετακινηθούν. Ή πρακτική αύτή τών καταφυγίων έφαρμόστηκε σέ ευρεία κλίμακα στή Νότια 'Ελλάδα, κυρίως στή διάρκεια έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων τού κυβερνητικού στρατού. Παρόμοια καταφύγια ύπήρχαν πολλά σέ καλά επιλεγμένα μέρη, σέ άνύποπτες τοποθεσίες, όπου κάπου κοντά θά βρίσκανε οί τραυματίες ή οί άρρωστοι νερό. Ήταν έφοδιασμένα μέ παξιμάδια, κονσέρβες διάφορες καί κατά τό δυνατόν φάρμακα «θαμμένοι» μέσα στή γή, άκίνητοι τή μέρα γιά νά μή δίνουν στόχο στόν έχθρό, περνούσαν δραματικές μέρες καί νύχτες. Χωρίς γιατρό καί νοσοκόμα, χωρίς πληροφορίες. Μέ τήν άγωνία πάντα τής σύλληψης, άπό τυχαία γεγονότα ή άπό προδοσία Βέβαια, όταν οί έπιχειρήσεις δέν ήταν διαρκείας, ή τά πράγματα ήταν διαφορετικά, τούς έπισκεπτονταν οί ταγμένοι γιά τό σκοπό αύτό άντάρτες, τούς τροφοδοτούσαν καί τούς ενημέρωναν γιά τήν κατάσταση, όπως κάθε φορά διαμορφωνόταν, καθώς καί γιά τίς κινήσεις τού άντιπάλου. Στίς επιχειρήσεις όμως τού 1949 όλη αύτή ή ύπόθεση με τά καταφύγια καί τά κινητά νοσοκομεία έξελίχθηκε σέ πραγματική τραγωδία Μετά τή διάλυση τών τμημάτων καί τίς άξεπέραστες δυσκολίες πού προέκυψαν, μοιραίως όλοι άφέθηκαν στό έλεος τής τύχης. Πολλοί έξοντώθηκαν. [...] "Αλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι καί σύρθηκαν, όσοι έπέζησαν, στίς φυλακές καί τίς έξορίες. 'Ορισμένοι αύτοκτόνησαν, όπως ό Στέφος Μανάκας, τού ιππικού, άπό τά Τρίκαλα, άφού πρώτα σκότωσε τή γυναίκα του, ό θύμιος Μπαζάνης-Βλαχάβας άπό τό χωριό Κουμάδες -τώρα Σταυρός- Καρδίτσας καί πολλοί άλλοι.

251


Οί γυναίκες τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ Τό ποοοστό τών γυναικών οτίς τάξεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ διέφερε άπό περιοχή σέ περιοχή. Σέ άπομονωμένες ζώνες, στή Σάμο, τήν Κρήτη, τήν Πελοπόννησο ή τή Θράκη, τό ποσοστό αύτό ήταν μικρότερο. 'Αντίθετα, στίς κύριες ζώνες τοϋ πολέμου τά ποσοστά τών γυναικών στίς τάξεις τοϋ ΔΣΕ ένισχύονταν γιά νά φτάσουν τό 30% τής σύνθεσης τών μονάδων του σέ πολλές περιπτώσεις. Ή αιτία τής διαφοράς αύτής βρισκόταν μάλλον στό βαθμό λειτουργίας τής ύποχρεωτικής έπιστράτευσης. Εκεί όπου οί συσχετισμοί δέν έπέτρεπαν τήν έπιστράτευση, τό ποσοστό γυναικών ήταν μικρότερο. Ανάμεσα στούς μαχητές τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, ό μέσος όρος ηλικίας τών γυναικών ήταν μικρότερος, σημαντικά μικρότερος πολλές φορές, άπό τόν άντίστοιχο τών άνδρών. "Οσον άφοροϋσε τίς έθελόντριες, οί διαφορές στήν ήλικία άπό τούς άνδρες ομολόγους τους δέν ήταν μεγάλες. Στήν περίπτωση, όμως, τής στρατολόγησης, ή διαφορά ήταν έμφανής. Συνήθως, οί στρατολόγοι τού Δημοκρατικού Στρατού άπέφευγαν νά περιλάβουν παντρεμένες γυναίκες στούς καταλόγους τους, σχεδόν δέ ποτέ μητέρες. Ή στρατολογία άπέδιδε λοιπόν κορίτσια, στή συντριπτική τους πλειοψηφία άνάμεσα δεκαέξι καί είκοσι χρονών. 'Από τήν πλευρά τής μαχητικής άπόδοσης, οί μονάδες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού πού περιλάμβαναν γυναίκες σέ σημαντικό ποσοστό δέν υπολείπονταν τών άλλων σέ μαχητικότητα καί στρατιωτική άξία. Σέ συγκρίσιμες καταστάσεις, όταν έχουμε άναμέτρηση συγκροτημένων τμημάτων μέ στοιχειώδεις Ισορροπίες στά πολεμικά μέσα - στά πυρομαχικά δηλαδή, ή άποτελεσματικότητα7 τού ΔΣΕ άγγιζε συχνά τό τέλειο, χωρίς προφανώς νά επηρεάζεται άπό τήν παρουσία σημαντικού ποσοστού γυναικών στίς τάξεις του. Αύτό ήταν έμφανές ιδιαίτερα στούς άμυντικούς άγώνες. Οί γυναίκες μαχήτριες έντάσσονταν πάρα πολύ εύκολα στό σύνολο, χωρίς νά παρουσιάζονται προβλήματα στόν κυριότερο δείκτη μαχητικής άξιοπιστίας ένός μαχητή, δηλαδή στήν πειθαρχία τών πυρών του. Δέν υπάρχει ή παραμικρή ένδειξη ή μαρτυρία ότι οί γυναίκες άντιδρούσαν μέ ιδιαίτερο τρόπο στίς πιέσεις τοϋ πολέμου ή ότι προσβάλλονταν πιό εύκολα άπό τίς πολεμικές «άσθένειες», τήν «πολεμίτιδα» ή άλλης μορφής καταρρεύσεις πού προκαλούσαν οί βομβαρδισμοί, ή κόπωση καί οί διαρκείς πιέσεις. θ ά ήταν ιδιαίτερα παρακινδυνευμένο νά άξιολογήσουμε τήν ειδική θέ-

7. Ό άμερικανικός όρος «lethality», πού θά μπορούσε νά άποδοθεϊ ώς «δραστικότητα», είναι πιό κοντά σ' αύτό πού θέλουμε νά έκφράσουμε. Πρόκειται γιά τήν ικανότητα ένός στρατιωτικού σώματος νά έπιφέρει πλήγματα στόν άντίπαλο σέ σύγκριση μέ τά πλήγματα πού δέχεται τό ίδιο. 252


ση τών γυναικών μέσα στό στρατιωτικό σύνολο πού άποτελούσε ό Δημοκρατικός Στρατός. Νά κρίνουμε δηλαδή σέ ποιό βαθμό ίσχυε ή ισότητα εύκαιριών μεταξύ μαχητών διαφορετικού φύλου, σέ ποιό σημείο άρχιζαν καί πού σταματούσαν οί τυχόν προκαταλήψεις άπέναντι στό φύλο. Τό πλέον δύσκολο στόν τομέα αύτό ήταν νά προσδιοριστούν τά όσα οφείλονταν στίς άνάγκες τού πολέμου καί όσα μπορούσαν νά άποδοθούν στό χώρο τών προκαταλήψεων. Οί στρατιωτικοί λόγοι είχαν οπωσδήποτε τό μεγαλύτερο βάρος. Οί γυναίκες δέν βρίσκονταν στήν πρώτη γραμμή τών βίαιων έπιθέσεων καί τών έγχειρημάτων, έκεΐ δηλαδή όπου ή σύγκρουση μπορούσε νά έξελιχθεΐ σέ σώμα μέ σώμα άναμέτρηση. Δέν μετείχαν στίς ομάδες τών έλεύθερων σκοπευτών, στά συγκροτήματα τών Κ.Π., στίς «γιάφκες». Σπάνια έκτελούσαν ύπηρεσία «συνδέσμου». Συνήθως δέν χειρίζονταν βαρέα όπλα, άντιαρματικές γροθιές8 κυρίως. Στά οπλοπολυβόλα ήταν συνήθως γεμίστριες καί πολύ σπάνια σκοπευτές. 'Αντίθετα, σέ ύπηρεσίες ρουτίνας, οτίς σκοπιές, παραδείγματος χάρη, άναλάμβαναν συχνά τή μερίδα τού λέοντος. Υπήρχαν γυναίκες βαθμοφόροι, σέ ποσοστό μικρότερο, όμως, άπ' ό,τι τούς άναλογούσε μέ βάση τούς άριθμούς τους στίς μονάδες τού ΔΣΕ. Στίς Σχολές Άξιωματικών καί 'Υπαξιωματικών, τόσο τού Γενικού Αρχηγείου όσο καί τών ύφιστάμενων κλιμακίων, υπήρχαν γυναίκες σέ κάθε σειρά καθώς ύπήρχε ειδική μέριμνα γι' αύτό. Οί θέσεις, όμως, πού καταλάμβαναν στή διοίκηση ήταν, τίς περισσότερες φορές, άναντίστοιχες μέ τό βαθμό τους καί τή στρατιωτική τους έκπαίδευοη. Δέν υπήρχαν γυναίκες στή διοίκηση μονάδας άπό έπίπεδο λόχου καί πάνω. Αύτό παρά τό γεγονός ότι πολλές μαχήτριες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού πήραν τό βαθμό τής λοχαγού. Ακόμη καί στό έπίπεδο τής διμοιρίας ύπήρχε σχετικός δισταγμός γιά τήν άνάθεση διοίκησης σέ γυναίκες άξιωματικούς. Τίς περισσότερες φορές άσκούσαν τά καθήκοντα τού βαθμού τους σέ ειδικές μονάδες καί ύπηρεσίες, σέ μονάδες έμπέδων, σέ σχηματισμούς στρατολογημένων κοριτσιών, σέ μονάδες άσφαλείας άρχηγείων, νοσοκομείων, σέ φάλαγγες άοπλων ή τραυματιών. Σπανίως ό δυϊσμός στή διοίκηση τών μονάδων ήταν μεικτός ώς πρός τό φύλο. Έκεΐ όπου ύπήρχε άνδρας διοικητής, πολιτικός έπίτροπος ήταν άνδρας. "Οπου άσκούσε γυναίκα τή διοίκηση, τή θέση τοϋ πολιτικού έπιτρόπου κατείχε έπίσης γυναίκα.

8. Ως έκ τούτου, ή φωτογραφία πού κοσμεί τό εξώφυλλο τού παρόντος έργου, πού δείχνει μαχήτριες τού ΔΣΕ, βαθμοφόρους έστω, οπλισμένες μέ άντιαρματικές γροθιές, είναι μάλλον «κατασκευασμένη» γιά λόγους προπαγάνδας καί όχι άντιπροσωπευτική (προέρχεται άπό τό Λεύκωμα τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, 1948). 253


Οί μαχήτριες πού ύπηρέτησαν στόν Δημοκρατικό Στρατό δέν είχαν παρ' όλ' αύτά τίποτε τό υπεράνθρωπο. Καθώς στήν πλειοψηφία τους προέρχονταν άπό έπιστράτευση, προσπαθούσαν νά προσαρμοστούν με τόν τρόπο τους σέ αύτή τήν άπρόσμενη περιπέτεια πού έτυχε μπροστά τους. Πολλές λιποτακτούσαν στήν πρώτη εύκαιρία, άνάλογα μέ τίς τύχες τού πολέμου καί τοϋ ΔΣΕ στήν έκάστοτε φάση. Δέν διέφεραν σέ αύτό άπό τούς άνδρες έπιστρατευμένους. Πολύ περισσότερες, όμως, ήταν έκεΐνες πού έντάχθηκαν κανονικά στόν Δημοκρατικό Στρατό καί άκολούθησαν τήν τύχη του μέχρι τήν τελική καταστροφή. Στήν πλειοψηφία τους ήταν άτομα πολύ νεαρής ήλικίας. Φοβούνταν τό σκοτάδι, τή μοναξιά, τά στοιχεία τής φύσης, τούς άντίπαλους στρατιώτες, τό θάνατο. Είχαν στιγμές τρυφερότητας καί άδυναμίας. Δέν άργούσαν, όμως, περισσότερο άπό τούς άνδρες συναδέλφους τους όσον άφορα τήν προσαρμογή στίς νέες συνθήκες. Ή συντροφικότητα, ή άλληλεγγύη, ή ζωή μέσα σ' ένα περιβάλλον νεανικό, συχνά ένθουσιώδες, τίς συνέπαιρναν καί αποτελούσαν τόν κυριότερο δρόμο μύησης στή ζωή τοϋ πολεμιστή. Δέν έλειπαν έξάλλου οί εύχάριστες στιγμές στήν άντάρτικη ζωή. Λίγα πράγματα άρκούσαν γι' αύτό. Μιά άνάπαυλα τού πολέμου, λίγη αίσθηση άσφάλειας, ένας λειτουργικός μηχανισμός τροφοδοσίας άρκούσαν γιά νά άλλάξουν τελείως τό κλίμα Ό Δημοκρατικός Στρατός ήταν ένα σύνολο πολύ νέων άνθρώπων καί μόλις οί συνθήκες τό έπέτρεπαν, ή ζωή άνακτούσε πλήρως τά δικαιώματά της πάνω του. Νά μήν ξεχνάμε ότι αύτές οί γενιές είχαν γνωρίσει τή μέθη τών ήμερών τής 'Αντίστασης καί γνώριζαν νά γλεντούν μιά έπανάσταση πού, πέρα άπό τό γενικότερο πλαίσιο, ύποσχόταν, στούς ίδιους καί στίς μικρές κοινωνίες άπ' όπου προέρχονταν, έναν κόσμο πολύ καλύτερο άπό αύτόν πού είχαν ώς τότε γνωρίσει.

Στίς περισσότερες μαρτυρίες έκείνων πού έπέζησαν άπό τούς τότε άντάρτες, διακρίνονται ίχνη συναισθηματικής φόρτισης, μακρινός άντίλαλος τών ισχυρών συναισθημάτων πού ή ζωή δραστηριοποιούσε. Δύσκολα μπορούμε νά ξεχωρίσουμε τή φόρτιση τής νοσταλγίας γι' αύτό πού γιά πολλούς ύπήρξαν «τά καλύτερά τους χρόνια» -τά πλέον συνταρακτικά- καί νά φανταστούμε τό είδος τών σχέσεων πού άναπτύσσονταν άνάμεσα σέ αύτά τα νεαρά παιδιά. Ό κίνδυνος καί οί κακουχίες καθιστούσαν τά συναισθήματα ισχυρά, προσθέτοντας τή συντροφικότητα στό έρωτικό συναίσθημα Τά αισθήματα δούλευαν βαθιά μέσα στό νού καθώς ό τρόπος ζωής στόν Δημοκρατικό Στρατό σπανίως έπέτρεπε κάτι περισσότερο άπό έσωτερικά αισθήματα Άκόμη καί ή άποκάλυψη τού αισθήματος ήταν δύσκολη - οί καιροί ήταν άφιερωμένοι στόν άγώνα καί τά υπόλοιπα, όσο ισχυρά κι άν ήταν, ήταν παρεξηγήσιμα. Οί άμέτρητοι αύτοί σιωπηλοί, κρυφοί έρωτες γί254


νονταν κατ' άνάγκην ιδανικοί, καθώς κινούνταν στό χώρο τής φαντασίας. Εξάλλου, ό θάνατος διέκοψε πολλές άπό αύτές τίς σχέσεις, καθιστώντας τήν ιδανική τους διάσταση άπόλυτη, άφθαρτη άπό τό χρόνο, τουλάχιστον στό νού όσων έπιβίωσαν καί θυμούνται. 'Οπωσδήποτε οί σχέσεις άνάμεσα στά δύο φύλα δέν κινούνταν πάντα στό χώρο τού ιδανικού στόν Δημοκρατικό Στρατό. Μερικές φορές, έκεΐ όπου ύπήρχε χρόνος καί άσφάλεια, δημιουργήθηκαν περίπλοκες αισθηματικές καταστάσεις, άνταγωνισμοί καί πιθανόν κάποιες σχετικές καταχρήσεις έξουσίας. Στίς μετέπειτα έσωτερικές διαμάχες μεταξύ τών στελεχών τού ήττημένου πλέον Δημοκρατικού Στρατού, πολλές άπό αύτές τίς ιστορίες πήραν πολύ μεγάλες διαστάσεις. Δύσκολα μπορεί κανείς νά προσδιορίσει τί άπ' όσα άκούστηκαν είναι άληθινό καί τί όχι. "Αν, όμως, οί σχετικές «άποκαλύψεις» έχουν τό ίδιο ποσοστό άξιοπιστίας μέ τά άλλα άπίθανα πού έπιστρατεύθηκαν στό θλιβερό άλληλομαχαίρωμα τών ήττημένων στρατηγών, τότε καλό θά είναι νά σταθούμε μέ έπιφύλαξη μπροστά σ' αύτές τίς ιστορίες. Στό κάτω κάτω, ό έλληνικός Εμφύλιος δέν είχε τόν δικό του Χεμινγουαίη γιά νά μάς δείξει τή φυσικότητα καταστάσεων πού ή ήθικολογία τής ήττας -καί οί άνάγκες τής κομματικής διαμάχης- θεώρησε πλήρως άπαξιωτικές.

•
Ή περίκλειστη κοινωνία Ή διάρκεια τού 'Εμφυλίου ήταν άπό τίς μεγαλύτερες πού ή έλληνική κοινωνία είχε ώς τότε γνωρίσει. Τά τρία χρόνια τής πολεμικής κατάστασης, ή έστω τά δύο τής γενικής πανστρατιάς τών άντιπάλων, ήταν κάτι καινο255

Imoçia

τοϋ έλληνικού

Εμφύλιου

Πολέμου

φανές. Καί έδώ ή σύγκριση μάλλον στή Μικρασιατική 'Εκστρατεία παραπέμπει. Σέ μικρή ή μεγάλη έκταση, τά τρία χρόνια καί οί τρεις μήνες τής πολεμικής έμπλοκής στή Μικρά 'Ασία -έστω κι άν ό γενικευμένος πόλεμος μπορούσε καί έκεΐ νά υπολογιστεί σέ λιγότερο άπό δύο χρόνια- ήταν ή μόνη πολεμική περίοδος πού ύπερέβαινε σέ διάρκεια τήν άντίστοιχη τού Εμφυλίου. Γιά τούς πολεμιστές, καί τών δύο πλευρών, ή περίοδος αύτή φαινόταν άτέλειωτη. Γιά νά περάσει ό χρόνος, καί στίς δύο πλευρές άναπτύχθηκαν μηχανισμοί άμυνας. "Ενας τρόπος ζωής, άν προτιμάτε. Τό μεγαλύτερο πρόβλημα σέ αύτό τόν τομέα άντιμετώπιζαν οί μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατοΰ. Στίς περισσότερες τών περιπτώσεων ζούσαν σέ έρμητικά κλειστούς κοινωνικούς χώρους, μακριά άπό τήν κοινωνία άπό τήν όποία προέρχονταν καί μέσα στήν όποία ζούσαν πρίν στρατευθούν.' Άκόμη χειρότερα: σέ πολλές περιπτώσεις αύτός ό κοινωνικός χώρος είχε συνθλίβει, δέν ύπήρχε πλέον. Οί φίλοι, οί γείτονες, οί συγχωριανοί ή οί γνωστοί τους βρίσκονταν πρόσφυγες στίς πόλεις ή στούς καταυλισμούς τών συμμοριοπλήκτων, στήν περίπτωση φυσικά πού δέν κρατούνταν στίς φυλακές ή στή Μακρόνησο. Σ' αύτές τίς περιπτώσεις, μόνο σημείο άναφοράς -κοινωνικής σύνδεσης- άπέμενε ό Δημοκρατικός Στρατός καί ό δικός του μικρός καί δύσκολος κόσμος. Γιά τούς μαχητές τοϋ ΔΣΕ ή έννοια τής άδειας είχε μόνο σχετική σημασία Στή συντριπτική πλειοψηφία τών περιπτώσεων -όπως καί όσο μπορούμε νά τήν έπισημάνουμε μέσα άπό τίς μαρτυρίες- στόν ΔΣΕ ή άδεια απουσίας άπό τή μονάδα δινόταν μόνο καί μόνο γιά νά διευκολυνθεί ή έπίσκεψη τοϋ άδειούχου σέ μιά άλλη μονάδα τού ίδιου στρατού. 'Εκεί όπου ύπηρετούσε ό άδελφός ή ή άδελφή, ό φίλος ή ή φίλη. Γιά πολλούς μήνες καί χρόνια ό έξω κόσμος σταματούσε έκεΐ όπου έφθαναν τά φυλάκια τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Βεβαίως, δέν έλειπαν οί παρενέργειες τής κατάστασης αύτής. Ή καθημερινή ζωή στίς μονάδες τού ΔΣΕ άναπαρήγαγε καί άντικαθιστούσε, σέ πολλές πτυχές, τή ζωή στίς κοινωνίες τών άνθρώπων πού δέν υπήρχαν πλέον. Τά ψήγματα αύτοδιοίκησης, οί γενικές συνελεύσεις τών άνταρτών, έξυπηρετούσαν, άνάμεσα σέ άλλα, καί αύτόν τό στόχο. Οί μαχητές είχαν τήν αίσθηση ή τήν ψευδαίσθηση -σέ πόλεμο βρίσκονταν καί στόν πόλεμο τά περιθώρια αύτόνομης λειτουργίας είναι πολύ στενά- ότι ό στρατιωτικός μικρόκοσμος μέσα στόν όποιο ζούσαν ήταν τό σπίτι τους καί τό

9. "Ας συνυπολογίσουμε έδώ καί τήν πρακτική τών «άποκηρύξεων», όταν δηλαδή ό πατέρας ή κάποιος στενός συγγενής δημοσίευε, μέ δική του πρωτοβουλία ή κάτω άπό πίεση, επιστολές «άποκήρυξης» τοϋ γιού ή τής κόρης του συνήθως στόν τοπικό τύπο. Ή ιδιότητα τοϋ «πατέρα άντάρτη» ήταν άδιανόητη στήν άλλη πλευρά τοϋ λόφου. 256


χωριό τους, ότι είχαν εύθύνη γι' αυτόν καί καθήκοντα-κανόνες μέσα σέ αύτόν. Ή αίσθηση τής ομάδας, ή συλλογικότητα, ένισχυόταν, οί άντιθέσεις έκτονώνονταν καί ή άποκατάσταση τών κοινωνικών σχέσεων έπιτυγχανόταν σέ κάποιο βαθμό. Αύτή ή λειτουργία έπέτρεπε καί τήν άμβλυνση τών σχέσεων άνάμεσα στούς διοικούντες καί στούς διοικουμένους. Σέ πολύ λίγους στρατούς οί διοικούντες ζητούσαν τόσο δύσκολα πράγματα άπό τούς ύφισταμένους τους. Ή άπόσταση άνάμεσα στούς μέν καί τούς δέ θά μεγάλωνε χωρίς άμφιβολία άν δέν τή μίκραιναν οί συλλογικότητες τών συνελεύσεων, τής κοινής ζωής, τής κοινωνικής σχέσης μέ άλλα λόγια •VP* 'Από τήν άλλη πλευρά, οί στρατιώτες τού κυβερνητικού στρατού άνυπομονούσαν γιά τήν «άδεια» πού θά τούς έφερνε μακριά άπό τούς κινδύνους, τίς άγωνίες καί τή φρίκη τού πολέμου. Οί δικές τους οικογένειες, οί δικοί τους φίλοι καί γνωστοί έμεναν στά σπίτια τους, στά χωριά τους ή στίς πόλεις. Είχαν εξάλλου στενή έπαφή μαζί τους μέσω ταχυδρομείου πού έδώ -μέ τήν άπαραίτητη λογοκρισία φυσικά- λειτουργούσε. 'Η άδεια θά τούς έφερνε στίς πόλεις, όπου τό πλήθος τού συγκεντρωμένου κόσμου, οί πρόσφυγες, οί έκτοπισμένοι, οί στρατιώτες καί οί διανομές τής ξένης βοήθειας δημιουργούσαν μιά άτμόσφαιρα ζωντάνιας, μιά συμπυκνωμένη κοινωνική δραστηριότητα. Ή γυναικεία συντροφιά έξάλλου ποτέ δέν θά τούς έλειπε. "Οχι μόνο αύτή πού πλήρωναν γιά νά τήν έχουν, άλλά καί ή άλλη, ή αύθορμήτως ή έστω μέ μικρή ύστεροβουλία προσφερόμενη. Ό καλός κόσμος τών πόλεων τό ένιωθε πιά ότι ή ζωή στήν έπαρχία είχε άλλάξει, ότι τίποτε δέν θά ήταν όπως πρίν καί ότι τό μέλλον τους καί τό μέλλον τών παιδιών τους θά ήταν καλύτερο στίς πρωτεύουσες. Στήν 'Αθήνα κατ' άρχήν, έστω καί στή Θεσσαλονίκη. Αύτή ή αίσθηση προκαλούσε μιά ύπερπροσφορά κοριτσιών μέ διάθεση γάμου μέ άστό πρωτευουσιάνο. "Ολοι οί έγγράμματοι φαντάροι, οί φοιτητές ή έστω οί άπόφοιτοι σχολείου, οί έφεδροι άξιωματικοί προπαντός, άντιμετωπίζονταν ώς καλοδεχούμενοι γαμπροί στίς μικρές έπαρχιακές πόλεις πού σάρωνε ό πόλεμος. Συνέβαινε έδώ ό,τι είχε συμβεί στήν 'Αθήνα καί τή Θεσσαλονίκη στήν 'Απελευθέρωση άλλά καί μετά τή Βάρκιζα Κάθε "Αγγλος τότε θεωρείτο περιζήτητος γαμπρός. Ό νικητής, ό ισχυρός, ή έστω τό τελευταίο γρανάζι τού μηχανισμού του φαντάζει «έπιτυχημένος» στά μάτια μιάς κοινωνίας πού γνώριζε κυρίως νά ύποφέρει. Οί γάμοι νεαρών κοριτσιών μεσοαστικών ή μικροαστικών οικογενειών μέ τόν πρώτο τυχόντα "Αγγλο κατέληγε, τίς περισσότερες φορές, σέ τραγωδία, μακριά, στή σκοτεινή καί ύγρή Αγγλία Τόσο πού ό άγγλικός στρατός δημιούργησε ειδικό γραφείο έπαναπατρισμού γιά τίς κοπέλες πού τόσο άσχημα υπολόγισαν. 'Υποθέτουμε ότι οί γάμοι αύτού τού είδους πού χτίστηκαν στόν 'Εμφύλιο στέριωσαν περισσότερο. Στό κάτω κάτω ή 257


Αθήνα θριάμβευσε πλήρως στόν δικό της πόλεμο καί οί επαρχιακές πόλεις έμειναν νά μαραζώνουν περιμένοντας καλύτερες μέρες.

Ή διαφορά «κοινωνικότητας» άνάμεσα στούς μαχητές τού κυβερνητικού στρατού καί τούς άντιστοίχους τοϋ ΔΣΕ φαντάζει τεράστια Γιά τούς μέν ό κόσμος υπήρχε, γιά τούς δέ όχι. ΤΗταν, γιά τούς τελευταίους, ένα όραμα ό κόσμος, μιά νοητική κατασκευή, όπου τά πάντα θά τά όριζε ή άναμενόμενη νίκη. Στό πολεμικό παρόν, ή μόνη κοινωνία, ή μόνη οικογένεια, ό μόνος έξω κόσμος ήταν ό Δημοκρατικός Στρατός. Στόν τομέα αύτό οί μαχητές τού ΔΣΕ φάνταζαν καί λειτουργούσαν ώς «ταγμένοι», δεμένοι στή ζωή καί στό θάνατο μέ μιά υπόθεση ονειρική, έξω άπό τόν άληθινό κόσμο τοϋ όποιου ήταν απόβλητοι. Οί τοϋ 'Εθνικού Στρατού ήταν οί μόνοι πού διέθεταν τήν πολυτέλεια τής έκτός τοϋ πολέμου ζωής, στίς θετικές καί στίς άρνητικές της έκφράσεις. Τεχνικά μιλώντας, θά συμπεραίναμε ότι οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ δένονταν έτσι άπόλυτα μέ τή λειτουργία καί τίς προοπτικές τού συνόλου, οί τοϋ κυβερνητικού στρατού όχι. Οί πρώτοι γίνονταν εύκολα «έπαγγελματίες» τού πολέμου, οί δεύτεροι δέν μπορούσαν νά γίνουν. "Ισως ή καταπληκτική στρατιωτική άποτελεσματικότητα τού Δημοκρατικού Στρατοϋ νά οφείλεται σέ τούτες τίς Ιδιόμορφες σχέσεις του μέ τήν κοινωνία

258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 39

Οί ρίζες τής ήττας Τά πενιχρά έφόδια τοΰ Δημοκρατικού Στράτου Ό ελληνικός Εμφύλιος, όπως καί κάθε πόλεμος, κρίθηκε στά πεδία τών μαχών. Ή διαμόρφωση τών συσχετισμών όμως, πού έκδηλώθηκαν στίς πολεμικές άναμετρήσεις, έγινε στόν κοινωνικό χώρο, στίς οικονομικές διεργασίες πού λειτούργησαν καί στίς άναταράξεις πού αύτές μέ τή σειρά τους προκάλεσαν στίς κοινωνικές διαθεσιμότητες καί έπιλογές, καθώς καί στίς πολιτικές τους έκφράσεις. Ή Ελλάδα ήταν, τήν έπαύριο τής κατοχικής περιόδου καί τών ταραχών τής Απελευθέρωσης, μιά κατεστραμμένη χώρα Ή διαπίστωση αύτή ίσχυε πρώτιστα γιά τίς βασικές υποδομές καί στή συνέχεια για τόν αγροτικό χώρο. Οί προσπάθειες τών Γερμανών στήν τελευταία περίοδο τής Κατοχής (άπό τό χειμώνα 1943-1944 κι έξής) νά περιορίσουν τίς δυνατότητες καί τήν άνάπτυξη τών άντάρτικων ομάδων καταστρέφοντας τό παραγωγικό δυναμικό πού τίς στήριζε, άλλά καί ή σύγκρουση τού ΕΛΑΣ μέ τά Τάγματα Ασφαλείας έξάντλησαν σέ μεγάλο βαθμό τούς πόρους τής υπαίθρου, με άποτέλεσμα σημαντικά τμήματά της νά μεταβληθούν άπό πλεονασματικά -όσον άφορά τήν παραγωγή έπισιτιστικών άγαθών- σέ έλλειμματικά. Ανάλογα σημαντικές έπιπτώσεις είχε ή μεθοδική καταστροφή έργαλείων καί άποθηκευτικών χώρων πού προκάλεσε, λόγου χάρη, τό φθινόπωρο τού 1944 άνεπάρκεια σπόρων, περιορίζοντας άντίστοιχα τήν άναμενόμενη σοδειά.1

1. Δείκτες άγρστικής καί βιομηχανικής παραγωγής (1939=100) Τομείς 1940 παραγωγής Βιομηχανική παραγωγή 70

1941 30-40

1942 1943 1944 1945 1946 1947 13-25 15-20 259

-

33

54

67


Οί προσπάθειες τών ξένων οργανισμών, ιδιαίτερα τής ΟΥΝΡΑ, πού μετέφεραν στή χώρα μεγάλες ποσότητες άγροτικών έργαλείων, σπόρων καί άγροτικών φαρμάκων, έφεραν όρατά άποτελέσματα στή σοδειά τού 1946. Από τό φθινόπωρο τού ίδιου έτους, σέ πολλές περιοχές τής χώρας οί τάσεις καί πάλι άντιστράφηκαν. Τό 1947, όταν ειχε ήδη κυριαρχήσει ή άνασφάλεια στήν ύπαιθρο καί ή μετακίνηση -εκούσια ή άκούσια- σημαντικών ποσοστών τού άγροτικού πληθυσμού στίς πόλεις, καί τό 1948, πού αύτές οί κινήσεις είχαν ολοκληρωθεί, ήταν χρονιές καταστροφικές γιά τήν παραγωγή τής ύπαίθρου. Μέ λίγα λόγια, ή μαζική έπισιτιστική καί ύλική άρωγή άπό τό έξωτερικό έγινε κρίσιμος παράγοντας γιά τήν έπιβίωση όχι μόνο τών πόλεων άλλά καί έκτεταμένων ζωνών τής έλληνικής έπαρχίας. Έχουμε έπιμείνει, σέ προηγούμενα κεφάλαια, στήν πολιτική λειτουργία αύτής τής κατάστασης καί τό ρόλο της στήν έναρξη τού Εμφυλίου. Αύτό πού θά μάς άπασχολήσει έδώ είναι πώς αύτή ή ίδια κατάσταση άποτέλεσε ουσιαστική παράμετρο γιά τή διαμόρφωση τών συσχετισμών καί τήν έκβαση τοΰ πολέμου.

Ή οικονομική επικράτεια τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ Στή γεωγραφική κατανομή πού έφερε ό Εμφύλιος στά έδάφη τής χώρας, ό Δημοκρατικός Στρατός κληρονόμησε τήν πιό φτωχή πλευρά. Οί ορεινές ζώνες ήταν οί λιγότερο ευνοημένες άπό τίς άνακατατάξεις τού Μεσοπολέμου καί ή σχετική άναβάθμισή τους τήν περίοδο τής Κατοχής δέν ειχε ούτε διάρκεια ούτε σταθερό παραγωγικό άντίκρισμα. Ή τελευταία οικονομική άναλαμπή αύτών τών χώρων, ή βοήθεια πού ή ΟΥΝΡΑ προσανατόλισε πρός τίς ζώνες τών πυροπαθών, πνίγηκε μέσα στίς έντάσεις πού προανάγγειλαν τόν Εμφύλιο. Τό 1946, όταν ό Δημοκρατικός Στρατός άρχισε νά οικοδομεί τίς δυνάμεις του καί τούς'μηχανισμούς στήριξης του, έγινε σαφές ότι κανένα κλασικό μοντέλο δέν άνταποκρινόταν στήν πραγματικότητα. Ό αύτοσχεδιασμός θά έπιχειροΰσε έκτοτε νά έξασφαλίσει τίς έλλείπουοες, γιά τή δημιουργία μιάς οικονομίας πολέμου, προϋποθέσεις. Τό πρώτο στοιχείο πού θά χαρακτήριζε τήν οικονομική βάση τοΰ ΔΣΕ Γεωργία Στάρι Καλαμπόκι Καπνός Πατάτες

73 79 93 120

54 61 21 87

33 70 7 60

35 53 16 48

-

44 43 -

-

86 100 -

Σιτηρά γενικά 46 81 (Πηγή. Freris A.F., The Greek Economy in the Twentieth Century, Croom Helm, London-Sydney 1986, ο. 119) 260

Οί ρίζες τής ήττας

ήταν ή πρακτική αξιοποίησης τοΰ έλάχιστου. Οί άνάγκες, πολιτικές καί στρατιωτικές, έπρεπε νά περιοριστούν στά όρια τού τίποτε καί νά άκροβατούν στά πρόθυρα τής άσφυξίας. Ό ΔΣΕ θά κινούνταν σέ όλη τή διάρκεια τού πολέμου μέσα σέ αύτό τό καθεστώς τού έλάχιστου καί άνάλογη θά ήταν ή πολιτική του: όλα άπέβλεπαν στή μείωση τών άναγκών του ή καί στόν πλήρη έξοβελισμό όσων άπό αύτές δέν κρίνονταν ζωτικές. 'Οπωσδήποτε ό τρόπος μέ τόν όποιο έφαρμόστηκε αύτή ή πολιτική διέφερε άπό περιοχή σέ περιοχή, άνάλογα μέ τίς συνθήκες πού επικρατούσαν. Ή μεγάλη διαφορά κατέληξε νά ύπάρχει άνάμεσα στίς περιοχές πού οί κυβερνητικές δυνάμεις άδειασαν άπό τόν πληθυσμό τους καί σέ έκεΐνες όπου τά χωριά έξακολουθούσαν νά κατοικούνται καί νά παράγουν. Στίς δεύτερες μπορούσε νά υπάρξει συμμετοχή τής κοινωνίας στούς οικονομικούς μηχανισμούς τού ΔΣΕ. Στίς πρώτες, ή συμμετοχή αύτή γινόταν έμμεσα καί άναγκαστικά, καθώς οί δυνάμεις τού ΔΣΕ έπρεπε νά πιέσουν τόν περιβάλλοντα κοινωνικό χώρο, τίς «άσφαλεΐς» περιοχές τών γύρω πεδινών καί μάλιστα μέ τρόπους κατ" άνάγκην βίαιους καί άναγκαστικούς. Στήν περίπτωση αύτή ό «νόμος τού άντάρτη» υποκαθιστούσε τή θεσμική λειτουργία μιάς οικονομίας πολέμου στηριζόμενης, ώς πρός τή νομιμοποίηση τουλάχιστον, σέ περίπου κρατικές δομές, μέ άνάπλαση έκείνων πού ίσχυαν στήν έπικράτεια τών κυβερνητικών. ^ Ό «νόμος τού έλάχιστου», κάτω άπό τή σκέπη τού όποιου ό ΔΣΕ διεξήγαγε τόν πόλεμο του, ήταν μιά άπόλυτη σταθερά πού υπαγόρευε όλα τά στοιχεία τής ταυτότητάς του, άπό τήν έκταση τής άνάπτυξής του ώς τή μαχητική του ικανότητα καί τήν τακτική του. Τήν ίδια στιγμή ή ίδια κατάσταση έπηρέαζε καί τήν τακτική τών άντιπάλων του. Άπό τήν πλευρά τών κυβερνητικών δυνάμεων ή έκτίμηση ότι ή διαρκής έμπλοκή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ σέ συγκρούσεις θά έπέτεινε τό πρόβλημα τού άνεφοδιασμού του καί θά τού προσέδιδε καταστροφικές διαστάσεις ήταν κοινός τόπος.2 Ύπήρχε ή πεποίθηση, άρκετά διαδεδομένη στούς σχεδιασμούς καί τίς άποφάσεις τών στελεχών τού κυβερνητικού στρατού, πεποίθηση παρούσα άκόμη καί στή σκέψη τών άπλών φαντάρων, ότι ό Δημοκρατικός Στρατός πολεμούσε «γιά νά φάει» καί ότι άρκούσε νά περιμένει κανείς οχυρωμένος καί έτοιμος τούς άντάρτες έκεΐ όπου ύπήρχε φαΐ. Στίς πόλεις ιδιαίτερα.

Ή οικονομική λειτουργία τού Δημοκρατικού Στρατού άπαιτούσε χονδρικά δύο είδη προϊόντων. Αύτά πού ή τοπική ή ή παρακείμενη άγροτική δρα2. Shraeder Charles, The Withered Vine. Logistics and the Communist Insurgency in Greece, 1945-1949, Praeger, London, Westport Conn. 1999, α 127. 261


οτηριότητα μπορούσε νά προσφέρει, έστω καί κάτω άπό πίεση, καί άλλα πού έπρεπε νά άναζητηθούν σέ περιοχές έξω άπό τίς ζώνες δραστηριότητας τών άνταρτών. Στή δεύτερη κατηγορία άνήκαν πολύ βασικά έφόδια: τά φάρμακα καί τά ύλικά επίδεσης, τά όπλα καί τά πυρομαχικά, καθώς καί τό σύνολο τών τεχνικών μέσων. Στήν κατηγορία αύτή θά μπορούσαν έπίσης νά περιληφθούν τά είδη ιματισμού καί ύπόδησης. Αντίθετα, οί τοπικές κοινωνίες μπορούσαν, στό βαθμό πού μπορούσαν, νά προμηθεύσουν τρόφιμα ή καί άδρανή ύλικά - οικοδομικά παραδείγματος χάρη. Κι έδώ, όμως, χρειαζόταν ένας διαχωρισμός. Ύπήρχαν είδη πού -τουλάχιστον σέ κανονικές συνθήκες- μπορούσαν νά έξασφαλιστούν άπό τούς τοπικούς πόρους καί άλλα τά όποια, έξαιτίας τής άνάγκης μεταφοράς τους άπό μακριά, βρίσκονταν μόνιμα σέ κατάσταση έλλειψης. Χονδρικά, τό ψωμί, τό κουρκούτι, τό άλεύρι, τά όσπρια, οί πατάτες, τό γάλα, τό τυρί ή τό κρέας μπορούσαν νά βρεθούν στό χώρο δράσης τών άνταρτών. 'Αντίθετα, είδη όπως τό λάδι, ό καπνός καί τά τσιγάρα, ή ζάχαρη, ό καφές καί προπαντός τό άλάτι μόνο μέ μεγάλες δυσκολίες μπορούσαν νά έξασφαλιστούν. Σέ άντίθεση μέ όσα συνέβαιναν στήν 'Ελλάδα τής Κατοχής, στή διάρκεια τού 'Εμφυλίου δέν ύπήρχαν δρόμοι παράλληλου έμπορίου, οικονομία άνταλλαγών καί κίνηση άγαθών.3 Ή βοήθεια άπό τό έξωτερικό είχε άποδειχθεί άπόλυτος έχθρός τών τοπικών οικονομικών κινήσεων καί λειτουργιών. Έτσι, οί πηγές έφοδίων τού ΔΣΕ περιορίζονταν στά ορεινά ή στίς παρυφές τών παραγωγικών πεδιάδων, άπ' όπου, όμως, έπρεπε νά άποσπαστούν μέ κίνδυνο καί άγώνα. Σέ καμία πτυχή της ή οικονομική λειτουργία τοϋ ΔΣΕ δέν ήταν εύκολη υπόθεση.

Τό πρώτο λοιπόν πρόβλημα, τό θεσμικό, ήταν ότι ό ΔΣΕ έπρεπε νά χτίσει τρία διαφορετικά κανάλια άνεφοδιασμού. "Εναν μηχανισμό πού θά τού έξασφάλιζε όσα ή τοπική κοινωνία καί ό χώρος δράσης του μπορούσε νά προσφέρει. "Εναν μηχανισμό γιά τήν προμήθεια τών ύλικών πού ύπήρχαν μέν στή χώρα, βρίσκονταν μακριά, όμως, άπό τούς χώρους δράσης τών άνταρτών, καί έναν τρίτο μηχανισμό πού θά τού έξασφάλιζε τά όσα έπρεπε νά άναζητηθούν στίς άποθήκες τών πόλεων ή κυρίως στό έξωτερικό. Δηλαδή, πολύ μεγάλες έπενδύσεις γιά ένα τόσο φτωχό σύνολο όπως ήταν ό ΔΣΕ.

3. Ή οικονομική κατάσταση στήν ορεινή επαρχιακή Ελλάδα τά χρόνια τής Κατοχής καθώς καί οί πολιτικές καί στρατιωτικές της λειτουργίες περιγράφονται άναλυτικά στό Μαργαρίτης Γιώργος, Από τήν ήττα στήν έξέγερση. 'Ελλάδα 1941-1943, Ό Πολίτης, Αθήνα 1993. 262


Οί στοιχειώδεις ανάγκες Ό «μαθηματικός» -άς μας έπιτραπεΐ ή έκφραση- υπολογισμός τών άναγκών τοϋ Δημοκρατικού Στρατού δίνει τό μέτρο τής άναντιστοιχίας άνάμεσα στά ύπάρχοντα καί στά άπαραίτητα Ή ήμερήσια τροφοδοσία ένός μαχητή τού ΔΣΕ ύπολογίστηκε άπό 'Αμερικανούς ειδικούς σέ ένάμιση μέ δύο κιλά τήν ή μέρα.4 "Αν καί ό υπολογισμός αύτός θά μπορούσε νά φανεί ύπερβολικά αισιόδοξος σέ μερικούς παλαιούς μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατοΰ, ιδιαίτερα σέ όσους πολέμησαν μακριά άπό τή μεθοριακή ζώνη καί τούς ορεινούς όγκους τής Πίνδου, άποτελούσε μόνο μικρό ποσοστό τών άντίστοιχων άναγκών ένός στρατιώτη τού κυβερνητικού στρατού, γιά νά μήν συγκρίνουμε μέ έναν Αμερικανό, λόγου χάρη, στρατιώτη τοϋ Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Καί μέ αύτές τίς προδιαγραφές, όμως, τό πρόβλημα τοϋ εφοδιασμού άποτυπωνόταν μέ μελανά χρώματα Γιά κάθε τάγμα 250 ώς 300 μαχητών τού ΔΣΕ, ό ήμερήσιος άνεφοδιασμός σέ τρόφιμα καί είδη πρώτης άνάγκης έπρεπε νά είναι άπό 300 κιλά τό έλάχιστο ώς 600 κιλά τό κανονικό.5 Τό διάστημα 1947-1949, έλάχιστα κεφαλοχώρια ή έλάχιστες κατοικημένες ορεινές ένότητες μπορούσαν νά έξασφαλίσουν τέτοιο πλεόνασμα. Στήν περίπτωση δέ πού χρειαζόταν νά γίνει συγκέντρωση δυνάμεων γιά κάποια μεγάλη έπιχείρηση, δυνάμεων μεγέθους ταξιαρχίας λόγου χάρη, τρία τάγματα δηλαδή, οί άνάγκες, τριπλασιαζόμενες, ξεπερνούσαν τά μέτρα καί τίς δυνατότητες οποιουδήποτε όρεινοϋ θύλακα, άκόμη καί στίς πλέον παραγωγικές έποχές του. Η δημιουργία ένός δικτύου μεταφορών πού θά μπορούσε νά συγκεντρώνει έφόδια έκεΐ όπου οί στρατιωτικές μονάδες τά είχαν άνάγκη είχε τά δικά της προβλήματα. 'Ακόμη καί άν παραλείψουμε τήν άνασφάλεια καί τήν άπουσία σταθερών σημείων έφοδιασμού καί τή γενική πενία πλεονασμάτων έξω άπό τίς φρουρούμενες άπό τόν 'Εθνικό Στρατό πόλεις, ή ίδια ή συντήρηση πολυάριθμων μεταγωγικών κτηνών πολλαπλασίαζε τίς άνάγκες. Όσο λιτοδίαιτα καί νά ήταν τά ζώα, χρειάζονταν σημαντικές ποσότητες νομής γιά νά παραμένουν σέ παραγωγική δραστηριότητα ή άπλώς έν ζωή.

4. Τρείς μέ τέσσερις λίβρες, στοιχείο πού έπιβεβαιώθηκε στατιστικά καί σέ άλλους πολέμους αύτής τής μορφής, στήν Κορέα, τό Βιετνάμ ή τήν 'Αλγερία Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 128. 5. Οί άμερικανικοί ύπολογισμοί έγιναν μέ βάση τήν κανονική οργανική σύνθεση τού τάγματος τοΰ ΔΣΕ, 432 μαχητές δηλαδή. Μέ βάση τόν άριθμό αύτό ύπολόγισαν ότι οί άνάγκες κάθε τάγματος τού ΔΣΕ έφθαναν τά 900-1.000 κιλά τήν ήμέρα καί οί συνολικές άνάγκες τροφοδοσίας τού ΔΣΕ γιά τόν Φεβρουάριο τού 1949, όταν ή δύναμή του υπολογιζόταν σέ 23.890 μαχητές, σέ περίπου πενήντα τόνους. Στό ίδιο, σ. 128. 263


Οί 'Αμερικανοί, ξεκινώντας άπό τά δικά τους στοιχεία, είχαν συμπεράνει ότι ή ήμερήσια κατανάλωση τών άλογων καί τών μουλαριών έπρεπε νά είναι πέντε κιλά καρπός, έπτά κιλά άχυρο καί τουλάχιστον έξήντα γραμμάρια άλάτι.6 Μέ βάση αύτούς τούς άριθμούς τούς ήταν προφανώς άνεξήγητο πώς έξακολουθούσαν νά υπάρχουν ζωντανά μεταγωγικά στήν άλλη πλευρά τού λόφου. 'Αργότερα, ή έμπειρία στήν Κορέα καί ή δίαιτα τών κτηνών τού κινεζικού στρατού προσάρμοσαν τούς ύπολογισμούς πρός τό μετριότερο, καθώς άποδείχθηκε ότι τά ζώα αύτά μπορούσαν νά παραμείνουν λειτουργικά μέ περίπου έξι κιλά κακής τροφής τήν ήμέρα Ή έλάχιστη δίαιτα τών ζώων, όπως καί ή άντίστοιχη τών άνθρώπων, δέν περιόριζε τούς πονοκεφάλους τών υπευθύνων γιά τήν τροφοδοσία τού Δημοκρατικού Στρατού. Πενήντα άλογα ή μουλάρια7 χρειάζονταν, παρ' όλ' αύτά, τριακόσια κιλά τροφή τήν ήμέρα. Ένας αισιόδοξα ρεαλιστικός ύπολογισμός δείχνει ότι τά ζώα αύτά μπορούσαν, μέ αύτή τήν τροφή, νά μεταφέρουν τέσσερις ώς πέντε τόνους έφόόια σέ άπόσταση 25 χιλιομέτρων τήν ήμέρα.8 Τά χιλιόμετρα αύτά, έξαιτίας τών δαιδαλωδών, λόγω τοϋ δύσβατου έδάφους, δρομολογίων, άντιπροσώπευαν συνήθως μηδαμινή άπόσταση σέ εύθεία γραμμή στό χάρτη. Στήν πράξη, ή μεταφορική ικανότητα τών δικτύων συρρικνωνόταν άκόμη περισσότερο στίς συνθήκες τοϋ πολέμου. Ή παρουσία τής άεροπορίας έπέβαλλε τήν κίνηση μόνο κατά τίς νυκτερινές ώρες, έκτός ίσως άπό περιοχές μέ πολύ πυκνή δασοκάλυψη. Τό καλοκαίρι, οί νύχτες ήταν μικρές καί ή άεροπορία πιό δραστήρια, μέ συνέπεια τόν περιορισμό τών δρομολογίων. Τό χειμώνα, πού τό σκοτάδι καί ή ομίχλη εύνοοϋσαν τήν άπόκρυψη, τά χιόνια, οί πάγοι καί οί λάσπες έκλειναν πολλά περάσματα καί οί διαδρομές άπαιτούσαν ολοένα καί πιό σύνθετες χαράξεις. Τέλος, πολύ λίγα δρομολόγια μπορούσαν νά χαρακτηριστούν άπόλυτα άσφαλή. Τά δρακόντεια μέτρα άσφαλείας ήταν άναγκαστικά σέ κάθε μετακίνηση, γεγονός πού αύξανε τίς καθυστερήσεις καί μείωνε τό άποδιδόμενο έργο. Εξυπακούεται ότι μέσα στίς συνθήκες ζωής και δράσης τού Δημοκρατικού Στρατού οί άριθμοί τών μεταγωγικών ζώων δέν ήταν ποτέ έπαρκεϊς, μόνη πηγή άνανέωσης τών ζώων ήταν ό κυβερνητικός στρατός καί τά φυλασσόμενα χωριά τοϋ κάμπου, ένώ ή φθορά τους ήταν ταχύτα-

6. Στό ίδιο, α 128. 7. Σύμφωνα μέ τό οργανόγραμμα τοϋ ΔΣΕ, κάθε τάγμα κανονικής σύνθεσης, 432 μαχητών δηλαδή, έπρεπε νά διαθέτει 62 άλογα καί μουλάρια γιά τή μεταφορά τής σκευής καί τών βασικών έφοδίων του. Οί άριθμοί αύτοί ήταν συνήθως φανταστικοί τόσο ώς πρός τούς άνθρώπους όσο καί ώς πρός τά ζώα 8. Ό υπολογισμός άφορά ορεινές περιοχές μέ συνεχείς έναλλαγές υψομέτρων. Πρόκειται γιά αισιόδοξη έκτίμηση πού άφορά μή καταπονημένα ζώα καί σχετικά βατά δρομολόγια 264

Οί

ρίζες τής ήττας

τη. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά τήν έγκατάσταση αξιόπιστων καί σημαντικών καναλιών άνεφοδιασμού. Άκόμη καί ή μεταφορά τών άπαραίτητων γιά τή μάχη έφοδίων άπό τίς μονάδες κρούσης προσέκρουε σέ δυσεπίλυτα προβλήματα.

Τά πυρομαχικά Σέ όλη τή διάρκεια τού πολέμου καί σχεδόν σέ κάθε περιοχή όπου δραστηριοποιήθηκαν μονάδες του, τό μεγάλο καί μόνιμα άλυτο πρόβλημα τού Δημοκρατικού Στρατού ύπήρξε ό άνεφοδιασμός του σέ πυρομαχικά. Ή δομή τών μονάδων του καί ή τακτική του, πού πριμοδοτούσε τά αύτόματα όπλα, προκαλούσαν αυξημένη κατανάλωση πυρομαχικών. Στήν ιδανική του σύνθεση, κάθε τάγμα τού ΔΣΕ, δύναμης 432 μαχητών, έπρεπε νά είναι έξοπλισμένο μέ 284 τυφέκια, 97 αύτόματα όπλα, 27 οπλοπολυβόλα, 4 πολυβόλα, 9 άτομικούς καί 2 ομαδικούς όλμους.9 Στό σύνολο αύτό προσετίθεντο, άνάλογα μέ τήν έποχή καί τίς άνάγκες, άντιαρματικά όπλα ή νάρκες καί έκρηκτικά γιά άνατινάξεις. Χονδρικά, μπορούμε νά ύποθέσουμε ότι στά μάχιμα τμήματα τού ΔΣΕ ή άναλογία όπλων υψηλής κατανάλωσης πυρομαχικών καί τών άντίστοιχων χαμηλής κατανάλωσης ήταν ένα πρός δύο. 'Οπλισμός τοΰ 588 τάγματος τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ10 14η ταξιαρχία, Χ μεραρχία τοΰ ΔΣΕ 'Ιούλιος 1948. Μέτωπο Γράμμου Δύναμη: 15 άξιωματικοί, 245 μαχητές Οπλισμός καί χώρα προέλευσης: πιστόλια τυφέκια αύτόματα

9 180 Βρετανία, Γερμανία, 'Ιταλία 58 Βρετανία, ΗΠΑ, Γερμανία, Ιταλία""

9. Shracder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 134. 10. Στό ίδιο. Από άναφορά τοϋ Αμερικανού στρατιωτικού άκολούθου, συνταγματάρχη Χάρβεϋ Σμίθ, πού σχολιάζει έγγραφα τού Δημοκρατικού Στρατοΰ τά όποια βρέθηκαν στό πεδίο τής μάχης. 11. Τύποι: Sten, Steyer, Breda, Tomson κλπ. 265


οπλοπολυβόλα ανταλλακτικές κάννες οπλοπολυβόλων όλμοι άτομικοί όλμοι ομαδικοί χειροβομβίδες άντιαρματικές νάρκες νάρκες προσωπικού αντιαρματικοί έκτοξευτήρες πυρομαχικά μικρών όπλων βλήματα ομαδικών όλμων βλήματα άτομικών όλμων

49 Βρετανία, Γερμανία, Ιταλία"21 8 4 4 392 6 20 47 105.920

Βρετανία, Γερμανία Γερμανία, Ιταλία, Καναδάς Βρετανία, Γερμανία, Πολωνία Γερμανία"" Γερμανία Γερμανία, Βρετανία"4' Βρετανία, Γερμανία, 'Ιταλία, ΗΠΑ 355 Γερμανία, 'Ιταλία, Καναδάς 208 Βρετανία, Γερμανία

Ή άριθμητική συρρίκνωση τών μονάδων τοΰ ΔΣΕ λόγω άπωλειών πύκνωνε τά ποσοστά αύτόματων όπλων στή σύνθεση τών μονάδων. Σέ μικρότερους άριθμούς στή σύνθεση, πριμοδοτούσαν τόν έξοπλισμό μέ αύτόματα όπλα, έτσι ώστε νά διατηρείται ή άποτελεσματικότητα καί νά έξασφαλίζεται γιά τή μονάδα ό άπαραίτητος όγκος πυρός. Εξάλλου κάθε άντάρτης, κυρίως στίς νοτιότερες περιοχές, άπέβλεπε σταθερά στόν έξοπλισμό του μέ πιό άποτελεσματικά όπλα. Σέ έπίπεδο ταξιαρχίας τού ΔΣΕ -μιλώντας πάντα γιά τήν ιδανική σύνθεση, έκείνη πού προβλεπόταν στά χαρτιά καί συνήθως συναντιόταν μόνο σέ αύτά- γιά συνολική δύναμη προσωπικού 1.525 μαχητών διετίθεντο 936 τυφέκια έναντι 392 αύτόματων όπλων, 81 οπλοπολυβόλων καί 18 πολυβόλων - οπλισμός πού συμπληρωνόταν μέ 27 έλαφρούς καί 6 βαρείς όλμους. Ή άναλογία τών αύτόματων ' όπλων στό σύνολο -άτομικών καί ομαδικών- ξεπερνούσε τή σχέση ένα πρός δύο.'5 Ή πολυμορφία τού οπλισμού, τά διαφορετικά διαμετρήματα τών όπλων άνάλογα μέ τή χώρα κατασκευής τους, οί πάγιες δυσκολίες τών μεταφορών καί ή άπουσία σταθερών αποθηκών καί κέντρων άνεφοδιασμού ύφαιναν ένα πυκνό δίκτυ προβλημάτων στόν τομέα αύτό καί συνιστούσαν τήν κυριότερη τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη καί τήν έπιχειρησιακή έτοιμότητα τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού. Στά πρώτα στάδια τού Έμφυ-

12. 13. 14. 15.

Τύποι: Bren, Fiat, Breda καί γερμανικά μυδράλια Τύπου Teller. Τύπου Panzerfaust καί PI AT. Shraeder Charles, The Withered Vine, öji., ο. 134. 266


λίου, κάθε μονάδα τού ΔΣΕ θεωρούσε ότι έχει έπάρκεια πυρομαχικών άν διέθετε 20 ώς 30 σφαίρες γιά κάθε τουφέκι καί 200 ώς 300 βολές γιά κάθε αύτόματο όπλο. Στά τέλη τού 1947, μέ τίς πρώτες πολυήμερες συγκρούσεις μεγάλης κλίμακας, οί προδιαγραφές αύτές άποδείχθηκαν ιδιαίτερα άνεπαρκεϊς. Τό καλοκαίρι τού 1948, όταν ό πόλεμος μεταβλήθηκε σέ άγώνα χαρακωμάτων, τό Γενικό Αρχηγείο τού Δημοκρατικού Στρατού χρειάστηκε νά άναθεωρήσει πλήρως τούς ύπολογισμούς του. Επιχειρησιακό φορτίο πυρομαχικών τάγματος τού Δημοκρατικού Στρατοΰ 1948-1949" Πυρομαχικά Ποσότητα πιστολιού 750 τυφεκίων" 23.450 αύτόματων όπλων 9.100 οπλοπολυβόλων 5.400 πολυβόλων 12.000 ομαδικών όλμων18 144 άτομικών όλμων" 432 άντιαρματικά 31 χειροβομβίδες 270 σύνολο φορτίου πυρομαχικών

Βάρος μονάδας 0,03 χλγρ. 0,04 χλγρ. 0,035 χλγρ. 0,035 χλγρ. 0,170 χλγρ. 4,4 χλγρ. 2 χλγρ. 4,3 χλγρ. ι χλγρ. τάγματος

Συνολικό 22,5 χλγρ. 938 χλγρ. 318 χλγρ. 189 χλγρ. 2.040 χλγρ. 634 χλγρ. 864 χλγρ. 133 χλγρ. 270 χλγρ. 5.410 χλγρ.

Τό φορτίο τών πεντέμισι τόνων πυρομαχικών καθιστούσε ένα τάγμα τού ΔΣΕ άξιόμαχο γιά μιά λογική χρονική περίοδο συγκρούσεων. Θεωρητικά τά τάγματα τοϋ ΔΣΕ πού έφθαναν στά κέντρα άνεφοδιασμού στήν κε-

16. Μέ βάση άμερικανικούς υπολογισμούς στηριζόμενους σέ κυριευθέντα έγγραφα τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Στό ίδιο, α 136. 17. Ή ποικιλία τών τύπων καθιστούσε μείζονα πονοκέφαλο τή σωστή κατανομή τών φυσιγγίων. "Οπως προαναφέραμε, ό ΔΣΕ είχε τυφέκια γερμανικής προέλευσης (διαμετρήματος 7,92 χλστ.), ιταλικής (διαμετρήματος 7,5 ή 6,5 χλστ.), άγγλικής (διαμετρήματος 0,303), άμερικανικής (διαμετρήματος 0,300), όπως καί πιό σπάνια έλληνικό προπολεμικά τυφέκια, βουλγαρικά καί ό,τι άλλο κυκλοφορούσε τότε. 18. Καί έδώ ή ποικιλία ήταν έντυπωσιακή. Υπήρχαν γερμανικοί ή άμερικανικοί τών 81 χλστ. καί βρετανικοί καί άμερικανικοί τών 76 χλστ. 19. Εδώ ύπήρχαν τά πάντα: καναδικοί ή άμερικανικοί όλμοι τών 60 χλστ., γερμανικοί τών 50 χλστ., ιταλικοί τών 45 χλστ. καί μερικά ένδιάμεσα μοντέλα. 267


ντρική ή τή βόρεια Πίνδο έπρεπε νά εφοδιαστούν με αύτά τά πυρομαχικά πρίν ξεκινήσουν καί πάλι γιά έπιχειρήσεις. Ή μετακίνηση τού φορτίου αύτού άπαιτούσε περίπου ογδόντα μεταγωγικά μουλάρια καί αύτό μόνο στήν περίπτωση πού ύπήρχαν ειδικά σάγματα γιά τή σωστή φόρτωση τών ζώων καί, ώς έκ τούτου, πλήρη έκμετάλλευση τής μεταφορικής τους ικανότητας. Μπορούμε νά θεωρήσουμε εξαιρετικά άπίθανη τήν περίπτωση νά διέθετε ό ΔΣΕ αύτά πού χρειαζόταν στό μέρος καί τή στιγμή πού τά χρειαζόταν. Μιά πιό ρεαλιστική άντιμετώπιση τοϋ προβλήματος θά ξεκινούσε άπό τό γεγονός ότι ή μέση δύναμη τών ταγμάτων τού ΔΣΕ ήταν συνήθως ή μισή άπό τήν προβλεπόμενη οργανική τους άντίστοιχη, κάπου άνάμεσα στούς 200 μέ 250 μαχητές. Αύτή ή σύνθεση περιέκοπτε τίς άνάγκες κάθε τάγματος περίπου στό μισό, χωρίς πάλι νά μάς διαφωτίζει γιά τό πώς λειτουργούσε τό σύστημα Καί στήν περίπτωση αύτή άκόμη θά χρειάζονταν σαράντα υποζύγια σέ κάθε τάγμα, χωρίς νά ύπολογιστοΰν οί μεταφορές τοϋ ίδιου τοϋ οπλισμού - πολυβόλων καί όλμων, οί μεταφορές ειδικών όπλων - κυρίως ναρκών καί έκρηκτικών, όπως καί εκείνες τών τροφίμων, τών ύλικών έπικοινωνίας (άσύρματος, τηλέφωνα), τών έργαλείων, τού ιματισμού καί τών ειδών πρώτης άνάγκης - ή χύτρα καί τά βασικά είδη μαγειρικής, όποτε υπήρχαν, άπασχολούσαν έπίσης ζώα Μέ άλλα λόγια, όπως οί άποδεκτές προδιαγραφές οί σχετικές μέ ορεινούς στρατούς έπιβάλλουν, ό ΔΣΕ χρειαζόταν σχεδόν ένα μεταγωγικό ζώο γιά κάθε δύο μαχητές του καί αύτό σέ έπίπεδο μάχιμων μονάδων, χωρίς δηλαδή νά συνυπολογίζονται οί άνάγκες τών υπηρεσιών. Καθώς ποτέ δέν ύπήρχαν τέτοιες άναλογίες, είναι νόμιμο νά άναρωτηθοϋμε μέ ποιό στενό περιθώριο ό ΔΣΕ τροφοδοτούσε τόν πόλεμο του. Ή «μονάδα μάχης», δηλαδή ή ήμερήσια κατανάλωση πυρομαχικών σέ περίοδο ένεργών έπιχειρήσεων-σύμφωνα μέ τή στρατιωτική ορολογία- τών μονάδων τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, ήταν, όπως θά περίμενε κανείς, ιδιαίτερα περιορισμένη. Χονδρικά, οί θεωρητικές προδιαγραφές προσδιόριζαν κατανάλωση έξι σφαιρών άνά όπλο γιά τά τυφέκια, είκοσι γιά τά αύτόματα, πενήντα γιά τά οπλοπολυβόλα καί είκοσι γιά τά πολυβόλα Προβλέπονταν έπίοης βολές είκοσι βλημάτων άνά όπλο γιά τούς ομαδικούς όλμους, πέντε γιά τούς άτομικούς, καθώς καί ή χρήση πέντε άντιαρματικών βλημάτων καί είκοσι χειροβομβίδων.20 Παρά τή μετριοπάθεια τών προβλεπομέ20. Ό ύπολσγισμός έχει γίνει άπό Αμερικανούς έπιτελικούς μέ βάση έγγραφα τού Δημοκρατικού Στρατού. Πρόκειται γιά ιδιαίτερα συμπιεσμένη «μονάδα πυρός», πού έφαρμόζεται σέ συνθήκες παρατεταμένων έπιχειρήσεων χωρίς ιδιαίτερες έξάρσεις καί χωρίς γενική έμπλοκή τών έφεδρειών - έτσι ώστε νά ισορροπούν οί μέσοι όροι. Στήν περίπτωση σοβαρής εμπλοκής οί προτεινόμενοι άριθμοί είναι προφανώς άνεπαρκέστατοι, καθώς ισοδυναμούν μέ λίγα λεπτά μάχης. Πρβλ. Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 136-137. 268


νων, τό βάρος τών πυρομαχικών αυτών έφθανε γιά τό μέν πλήρες τάγμα -τών 432 μαχητών- τά πεντακόσια κιλά καί γιά τό «υπαρκτό», τών 250 μαχητών, τά 250 μέ 300 κιλά Μέ βάση τούς προγενέστερους υπολογισμούς, τό «πλήρες φορτίο» πυρομαχικών ένός τάγματος άρκούσε γιά δέκα μέρες πολύ συγκρατημένου άγώνα Στήν περίπτωση πού τά προηγούμενα υπολογιστούν στή βάση τών μεγάλων μάχιμων συνόλων τά όποια ό Δημοκρατικός Στρατός μπόρεσε νά παρατάξει τό διάστημα 1948-1949, τά έπιχειρησιακά άδιέξοδα τού συστήματος έφοδιασμού προβάλλουν άμείλικτα Στά ισχυρά προπύργια τού Γράμμου ή τού Βίτσι, ή συγκέντρωση μάχιμων δυνάμεων τού έπιπέδου τών πέντε χιλιάδων άτόμων άπαιτούσε ήμερήσια κατανάλωση έξι τόνων, χωρίς σέ αύτή νά ύπολογίζονται οί νάρκες καί τά πυρομαχικά τού πυροβολικού. Στή Νότια Ελλάδα, ή συγκέντρωση μάχιμων δυνάμεων τού έπιπέδου τών δύο χιλιάδων άτόμων προϋπέθετε ήμερήσιο έφοδιασμό σέ πυρομαχικά δυόμισι τόνων, ένώ παρόμοια χρειάζονταν γιά τήν Πελοπόννησο. Ή κατάρρευση τού ΔΣΕ στήν τελευταία δέν χρειάζεται, νομίζουμε, περισσότερες εξηγήσεις. Γιά νά καταλάβουμε τί άντιπροσώπευαν αύτοί οί άριθμοί σέ πρακτικό έπίπεδο, νά σημειώσουμε ότι, μέ όλες τίς προϋποθέσεις πού προαναφέραμε, ή μετακίνηση τών έξι τόνων πυρομαχικών πού ήταν άπαραίτητοι στά μέτωπα τού Γράμμου καί τού Βίτσι χρειάζονταν ένενήντα ώς έκατό μεταγωγικά ζώα Ά ν θεωρήσουμε τήν άπόσταση στήν όποία έπρεπε νά μετακινηθούν αύτά τά ύλικά πενήντα καί παραπάνω χιλιόμετρα, τότε, μέ βάση τή μέση ταχύτητα μετακίνησης στό δύσβατο περιβάλλον, μπορούμε νά θεωρήσουμε ότι ένας πλήρης κύκλος μεταφορών αύτού τού ήμερήσιου έλάχιστου άπαιτούσε πέντε ή εξι μέρες άπασχόλησης τών 90 ή 100 αύτών ζώων. Ό έν λόγω υπολογισμός μάς οδηγεί στό συμπέρασμα ότι μόνο γιά τήν τροφοδοσία τού μετώπου τού Γράμμου ή τοΰ Βίτσι σέ πυρομαχικά χρειαζόταν σταθερή κίνηση 550 ώς 600 ύποζυγίων. 'Αναφερόμαστε σέ ιδανικές συνθήκες, όπου δέν συνυπολογίζονται οί πρόσθετες δυσκολίες τοΰ χειμώνα ή οί μικρές νύχτες τού καλοκαιριού, πού περιόριζαν τίς ώρες μετακίνησης μακριά άπό τόν κίνδυνο τών άεροπλάνων. Γιά τή Νότια 'Ελλάδα, οί σχετικοί άριθμοί πιστοποιούσαν τό άδιέξοδο. Στήν περίπτωση τής Πελοποννήσου αύτό ήταν άπόλυτο. Στήν περίπτωση τής Θεσσαλίας καί τής Στερεάς, μόνο ψήγματα τών άναγκαίων μπορούσαν νά φθάσουν. Οί δυόμισι τόνοι πυρομαχικά μπορούσαν μέν νά φορτωθούν σέ περίπου σαράντα ζώα, τό ταξίδι, όμως, πρός τό νότο κρατούσε πολλαπλάσιες ήμέρες. Ό κανονικός έφοδιασμός τού ΚΓΑΝΕ μέ πυρομαχικά θά άπαιτούσε τή διαρκή κίνηση 600 ώς 700 ύποζυγίων, μέ τήν προϋπόθεση ότι οί δρόμοι θά ήταν άνοιχτοί καί ότι δέν θά ύπήρχε έχθρική δραστηριότητα κατά μήκος τών εύθραυστων δρομολογίων. Καθώς δέ δέν ίσχυε συνήθως καμία άπό αύτές τίς προϋποθέσεις, οί έπιτελείς τού ΔΣΕ θεωρούσαν 269

'Ιστορία τού ελληνικού

'Εμφύλιου

Πολέμου

πιό φυσικό νά μετακινούν τά τάγματα της Νότιας Ελλάδας πρός τόν κεντρικό κορμό τής Πίνδου, νά τά άνεβάζουν ώς τό ύψος τής Βωβούσας τουλάχιστον, στήν κοιλάδα τοϋ 'Αώου, βόρεια τοϋ Μετσόβου, νά τά εξοπλίζουν καί νά τά έφοδιάζουν καί κατόπιν νά έπιστρέφουν στή ζώνη τους, μεταφέροντας όσο τό δυνατόν περισσότερα έφόδια.

Οί άξονες τοϋ έφοδιαομοΰ Οί πεισματικές προσπάθειες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού νά άνοίξει διαδρόμους έφοδιασμοϋ άπό τίς μεθοριακές ορεινές ζώνες πρός τά νότια μας είναι περίπου άγνωστες, μέ έξαίρεση ίσως τίς προσπάθειες άνεφοδιασμού του στήν Πελοπόννησο μέ πλωτά μέσα. Οί κυβερνητικές δυνάμεις φαίνεται νά γνωρίζουν λίγα πράγματα γιά τό ίδιο ζήτημα έπίσης. Οί γραμμές έφοδιασμοϋ τοϋ ΔΣΕ ήταν έξαιρετικά εύθραυστες καί ή μυστικότητα άποτελούσε πρώτη προϋπόθεση γιά τή λειτουργία τους. Δέν ύπήρχαν σταθερά δρομολόγια καί κάθε άποστολή οργανωνόταν μέ βάση τίς πληροφορίες καί τά δεδομένα τής στιγμής. Οί μαρτυρίες είναι άκόμη καί σήμερα φειδωλές γι' αύτού τοϋ είδους τίς έπιχειρήσεις, παρ' όλο πού ήταν καίριας σημασίας γιά τήν πορεία τού πολέμου. Ό συνηθέστερος τρόπος γιά νά γίνει γνωστή ή ύπαρξη καί ή πορεία μιάς έφοδιοπομπής ήταν ή καταστροφή της άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Ή καταστροφή μιάς φάλαγγας περίπου πενήντα μουλαριών, πού συνοδευόταν άπό τμήματα τοϋ ιππικού τού ΔΣΕ στίς 9 Ιανουαρίου 1949, στίς παρυφές τής θεσσαλικής πεδιάδας, αποκάλυψε στό ΓΕΣ καί στούς Αμερικανούς συμβούλους μιά άγνωστη ώς τότε διαδρομή.21 'Ενδεικτική στό ζήτημα αύτό ήταν ή έκθεση τού ΓΕΣ/Α2, τοϋ Γραφείου Πληροφοριών δηλαδή, γιά τίς κινήσεις άνεφοδιασμού τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στή Θεσσαλία καί τή Στερεά μετά τήν πτώση τοϋ Γράμμου, στά τέλη Αύγούστου 1948.22 Υπολογίζοντας σωστά ότι ό ΔΣΕ θά έπιχειρούσε νά δημιουργήσει νέα δρομολόγια άνεφοδιασμού μέ άφετηρία πλέον τό θύλακα τού Βίτσι, ό κυβερνητικός στρατός προσπάθησε νά επισημάνει τίς νέες διαδρομές καί νά τίς καταστρέψει πριν αύτές καταστούν ένεργές. Οί διαδρομές πού έπισήμανε ήταν συνοπτικά οί άκόλουθες:

21. Στό ίδιο, σ. 144. 22. Γενικόν Έπιτελεϊον Στρατοϋ/Α2, «Άνεφοδιαστική κίνησις συμμοριτών έκ τών όμορων κρατών πρός τό εσωτερικό τής Ελλάδος (άπό μάχης τοϋ Γράμμου, 21.8.48 μέχρι σήμερον), 20 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), 'Αθήνα 1998, τόμος 12, κείμενο 11, σ. 124-127. 270


α) 25 Οκτωβρίου: 250 μεταγωγικά ζώα συνοδευόμενα άπό ολόκληρη τή 18η ταξιαρχία τοϋ Βαγενά. Άπό Βίτσι (Μακροχώρι) πρός Χάσια Δρομολόγιο: Μακροχώρι-Μορίκι-Ξηρολίμνη-Μεταμόρφωση-Βούρινο-διάβαση Αλιάκμονα σε Αγάπη καί Πόρο. β) 6 Ιανουαρίου 1949: Δύο λόχοι μεταφορών τού ΔΣΕ (400 μεταγωγικά ζώα) συνοδευόμενοι άπό δύο τάγματα (Τσαπουρνιά-Άγραφιώτη). Άπό Χάσια πρός "Αγραφα Δρομολόγιο: Κρανιά-Τσούρτζα-Μοσχόφυτο-Πετρωτό-Νευρούπολη (με συνοδεία μονάδων τού ΚΓΑΝΕ)." γ) 22 Δεκεμβρίου 1948: Λόχος μεταφορών τού ΔΣΕ (Βράχου) (200 μεταγωγικά ζώα) άπό Χάσια καί "Ολυμπο πρός Ανατολική Θεσσαλία. Προστασία-συνοδεία ταξιαρχία Φεραίου. Δρομολόγιο: "Ολυμπος-διάβαση Πηνειού-Όσσα-Μαυροβούνι-Πήλιο. δ) 17 Νοεμβρίου 1948: 250 μεταγωγικά ζώα συνοδευόμενα άπό ταξιαρχία Φεραίου. Άπό "Ολυμπο πρός Πιερία. Δρομολόγιο: Κάτω "Ολυμπος-Μονή Σπάρμου-Κοκκινοπλός-Πιέρια ε) 18 Δεκεμβρίου 1948: Άπό Βίτσι πρός Καϊμακτσαλάν, 300 μεταγωγικά ζώα συνοδευόμενα άπό ταξιαρχία Βαγενά. Δρομολόγιο: Κάτω Μελά"Ανω Ύδρούσα-Φλάμπουρο-Βύσσιμα-Καϊμακτσαλάν. στ) 6 Δεκεμβρίου 1948: Άπό Γράμμο πρός Σούλι, 100 μεταγωγικά Δρομολόγιο: Ζέρμα-Προφήτης Ήλίας-Ζούζουλη-Σμίξη. Εκεί παρέλαβαν τά τμήματα τής ταξιαρχίας Πετρίτη πού είχαν μετακινηθεί πρός τούτο στήν περιοχή. Σύμφωνα μέ όλες τίς ενδείξεις, τίς πληροφορίες καί τίς έκτιμήσεις τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής -άπό κοινού, έξυπακούεται, μέ τό ΓΕΣ- τά ύποζύγια πού διέθετε ό Δημοκρατικός Στρατός στά τέλη τού 1948 καί στίς άρχές τού 1949 δέν ξεπερνούσαν τά χίλια πεντακόσια24 Μέ βάση αύτό τόν άριθμό μπορούμε νά έκτιμήσουμε τήν έκταση τών προσπαθειών τού Γενικού Αρχηγείου τού ΔΣΕ νά έφοδιάσει τίς δυνάμεις στή Θεσσαλία καί τή Στερεά έκείνη τήν κρίσιμη περίοδο. Οί όποιες έπιτυχίες τού ΔΣΕ στή χειμερινή του άντεπίθεση προήλθαν άπό σκληρές, έπίμονες καί μακρόχρονες προσπάθειες.

23. Ή παρουσία αύτής τής φάλαγγας, όπως καί τό -κατά προσέγγιση- δρομολόγιο της άπασχόλησαν έντονα τίς άμερικανικές ύπηρεσίες στήν 'Ελλάδα καί τήν Ουάσιγκτον. Επρόκειτο γιά τή μεγαλύτερη προσπάθεια πού άνέλαβε ποτέ ό ΔΣΕ γιά νά άνεφοδιάσει τίς δυνάμεις του στή Νότια Ελλάδα έτσι ώστε νά μπορέσουν νά έξαπολύσουν έπιθέσεις άντιπερισπασμού ώστε νά μειωθεί ή πίεση στό Βίτσι, νά προετοιμαστούν τά σχέδια άνακατάλυψης τού Γράμμου καί ν' άνακουφιστεί ό ΔΣΕ στήν Πελοπόννησο. Πρβλ. Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 144. 24. Στό ίδιο, σ. 143. 271


Τό πυροβολικό Τόν τελευταίο χρόνο τοΰ πολέμου, ή γενίκευση τής χρήσης πυροβολικού άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό πρόσθεσε νέα βάρη στό ήδη άνεπαρκέστατο σύστημα έφοδιασμοΰ. Σέ ήμερες μέτριας δραστηριότητας, τό τυπικό πυροβόλο τού ΔΣΕ, τό ορειβατικό ΣΚΟΝΤΑ τών 75 χλστ., χρησιμοποιούσε περίπου 25 βλήματα,25 τών όποιων τό συνολικό βάρος ξεπερνούσε τά διακόσια πενήντα κιλά καί ισοδυναμούσε μέ φορτίο τριών υποζυγίων. Συνυπολογιζομένων καί τών άναγκών μεταφοράς τού ίδιου τοϋ πυροβόλου, αύτές οί άνάγκες δέν έπέτρεπαν παρά τή μεμονωμένη χρήση πυροβόλων, ένα ή δύο συνήθως, σέ άποστάσεις πού άπειχαν πολλών ήμερών πορεία άπό τά σύνορα. Η συγκέντρωση πυροβολικού στό μέτωπο τοΰ Βίτσι άπό τά τέλη τού 1948 δέν έγινε δυνατή παρά μόνο έξαιτίας τής γειτνίασης τών πηγών άνεφοδιασμοΰ καί τής δυνατότητας ύποβοήθησης τού όλου συστήματος άπό μηχανοκίνητες μεταφορές. Υπήρχε πραγματικά στή ζώνη αύτή ένα ικανοποιητικό όδικό δίκτυο, άναβαθμισμένο τήν έποχή τού Έλληνοϊταλικού Πολέμου, πού έπέτρεπε τήν τροφοδοσία τού ιδιαίτερα δαπανηρού σέ πυρομαχικά όπλου. Ή ημερήσια κατανάλωση τών 50-60 πυροβόλων τού ΔΣΕ στήν περιοχή καί τών 60 μέ 70 άντιαεροπορικών καί άντιαρματικών άντιστοίχων ύπολογιζόταν σέ έξι ώς όκτώ τόνους πυρομαχικών, ποσότητα πού διπλασίαζε τίς άντίστοιχες άνάγκες τού πεζικού καί τών λοιπών όπλων.

Οί αποθήκες Ό άνεφοδιασμός τού Δημοκρατικού Στρατοΰ ήταν πολύ κατώτερος τών άναγκών του, νομίζω δέ ότι όσα προαναφέρθηκαν στηρίζουν τή διαπίστωση αύτή μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο. Θά ήταν ύπερβολικό νά ισχυριστούμε ότι μόνο ή θέληση τών μαχητών, έρήμην τών τεχνικών άδιεξόδων, έπέτρεπε τή συνέχιση τοΰ πολέμου. Πόλεμος ύπήρχε καί σέ αύτόν ό Δημοκρατικός Στρατός μετείχε μέ τόν πλέον άποτελεσματικό τρόπο. Ή έξή-

25. Συγκριτικά, γιά νά κατανοήσουμε τή μετριοπάθεια τών υπολογισμών, οί προπολεμικές μονάδες πυρός τού έλληνικού στρατού -πού είχαν οριστεί μέ τά μέτρα τού Α' Παγκόσμιου Πολέμου καί συνήθως ήταν μεταφορά άντίστοιχων ύπολογισμών τού γαλλικού στρατού- ήταν οί έξής: πυροβόλα πεδινά καί ορειβατικά τών 65 καί τών 75 χλστ. 200 πυροβόλα 105 χλστ. 120 πυροβόλα βαρέα τών 120 ή 150 χλστ. 75 πυροβόλα άντιαεροπορικά τών 37 χλστ. 500 πυροβόλα άντιαεροπορικά τών 20 χλστ. 600 272


γηση δέν μπορεί παρά νά στηρίζεται -πέρα άπό τό πείσμα πού σίγουρα έπεδείκνυαν μαχητές καί ήγεσία τού ΔΣΕ- σέ πραγματικά στρατιωτικά, τεχνικά άν προτιμάτε, δεδομένα Πραγματικά, ή ήγεσία τοϋ ΔΣΕ άντιμετώπιζε τήν άνεπάρκεια τών δικτύων άνεφοδιασμού τών στρατευμάτων της έπιμηκύνοντας τό χρόνο μεταξύ τών έπιχειρήσεων καί χρησιμοποιώντας τήν περίοδο τής σχετικής άπραξίας γιά μεθοδική συσσώρευση έφοδίων. Ή τακτική αύτή, πού ή άνάγκη έπέβαλλε, είχε σημαντικά μειονεκτήματα καί άνυπολόγιστες παρενέργειες. Δέσμιος τών άποθεμάτων του, ό Δημοκρατικός Στρατός άδυνατούσε νά συντονίσει τίς ένέργειές του καί νά έκμεταλλευτεΐ τίς εύκαιρίες καί τίς κατάλληλες, άπό πλευράς συσχετισμών, συγκυρίες. Ή περίοδος, λόγου χάρη, τού «σαστίσματος» τών κυβερνητικών δυνάμεων, στή διάρκεια τών διαδοχικών άποτυχιών στό μέτωπο τού Βίτσι τόν Σεπτέμβριο-Νοέμβριο 1948, πέρασε άνεκμετάλλευτη σέ μεγάλο βαθμό, καθώς οί δυνάμεις τού ΔΣΕ στή Νότια 'Ελλάδα, τή Θεσσαλία, τή Στερεά καί τήν Πελοπόννησο βρίσκονταν σέ περίοδο συσσώρευσης τών άπαραίτητων γιά δράση έφοδίων. Οί μεγάλες άντεπιθέσεις τοϋ ΔΣΕ μπόρεσαν νά ξεκινήσουν μόνο τόν Δεκέμβριο, μετά τό ξεπέρασμα τής κρίσης στό κυβερνητικό στρατόπεδο καί άφοϋ, μέ μεγάλη έφευρετικότητα καί κόπους, είχαν άποκατασταθει οί γραμμές άνεφοδιασμού, όχι πλέον μέ άξονα τήν Πίνδο άλλά μέ άφετηρία τό Βίτσι καί νέα δρομολόγια πρός τά νότια.

Εκτός άπό τίς τακτικές καί στρατηγικές δουλείες πού ή υπόθεση τοϋ έφοδιασμού έπέβαλλε στόν Δημοκρατικό Στρατό, ή όλη διαδικασία άποτελούσε μιά γιγαντιαία σπατάλη άνθρώπινων πόρων. Ή υπόθεση τής δημιουργίας άποθεμάτων καταπονούσε, ίσως πολύ περισσότερο άπ' ό,τι οί οχυρώσεις, σωματικά καί πνευματικά, στελέχη καί μαχητές τοϋ ΔΣΕ. Συσσώρευση στρατηγικών άποθεμάτων σέ περιοχές μεικτού έλέγχου ή σέ περιοχές όπου ό άντίπαλος μπορούσε νά έμφανιστεϊ σέ περίοδο έπιχειρήσεων σήμαινε τήν κατασκευή ένός πολύπλοκου συστήματος έγκαταστάσεων καί τήν άνάδειξή πρακτικών καί διαδικασιών, μηχανισμών άν προτιμάτε, πού θά κρατούσαν όλη τήν υποδομή λειτουργική καί άσφαλή. Τό δίκτυο άποθηκών τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άποτελεΐ ίσως ένα άπό τά πλέον συνταρακτικά κεφάλαια τοϋ πολέμου. Ό Δημοκρατικός Στρατός φαίνεται πώς είχε οργανώσει, μέσα στήν έπικράτειά του τής βόρειας Πίνδου καί τοϋ Βίτσι, μιά ειδική υπηρεσία, άρμόδια γιά τή δημιουργία κέντρων έφοδιασμού καί άποθηκών τόσο μέσα στήν «έλεύθερη ζώνη» όσο καί έξω άπό αύτή, στίς περιοχές όπου ύπήρχε δύναμη καί δραστηριότητα τού ΔΣΕ. Δέν γνωρίζουμε πολλά γιά τήν ύπηρεσία καί τούς άνθρώπους της, πού κρατούσαν στά χέρια τους τή μαχητική ικανότητα τοϋ ΔΣΕ. Παρατηρούμε μέ δέος πόσο σύνθετα προβλήματα άντιμε273


τώπιζαν καί δέν μπορούμε παρά νά θαυμάσουμε τήν έφευρετικότητα πού έπιδείκνυαν στήν έπίλυση τών προβλημάτων. "Οταν μιλάμε δέ γιά «υπηρεσία», καλό είναι νά μήν φανταστούμε μιά όμάδα έπιτελικών πού σχεδίαζε δίκτυα καί μηχανισμούς έπί χάρτου. 'Επρόκειτο μάλλον γιά άνθρώπους πού έδιναν έπιτόπου τίς κατάλληλες λύσεις. Ή όμάδα δέ αύτή, οί έμπιστοι τών έμπιστων, είχε τό μικρό της άντίγραφο σέ κάθε γωνιά δραστηριότητας τού ΔΣΕ. 'Εκεί, οί έπιτόπιοι έπιμελητές, άνθρωποι ιδιαίτερα προικισμένοι, καθώς πέρα άπό τό προσωπικό κύρος έπρεπε νά έχουν εύφυΐα, έφευρετικότητα καί τεχνικές γνώσεις, άναλάμβαναν είτε τήν έπιμήκυνση τού δικτύου είτε τή δημιουργία νέου, όπου ή έπαφή μέ τά προπύργια τού ΔΣΕ ήταν, έξαιτίας τών γεωγραφικών συνθηκών, άδύνατη. Στό πλέον απομονωμένο άπό τά μέτωπα τού ΔΣΕ, στή Σάμο, οί ύπεύθυνοι τής έκεΐ έπιμελητείας οργάνωναν ναυτικές άποοτολες στά Δωδεκάνησα, όπου χτένιζαν προσεκτικά τίς έγκαταλελειμμένες ιταλικές στρατιωτικές βάσεις προσπαθώντας νά άνακαλύψουν κάποια χρήσιμα έφόδια καί, προπαντός, πυρομαχικά. •w* Οί δυσκολίες γιά τήν έγκατάσταση καί τήν άξιοποίηση τών κέντρων έφοδιασμού ήταν πολλαπλές. Ή κατασκευή τους άπαιτούσε έργασίες μεγάλης έκτασης πού ήταν δύσκολο νά παραμείνουν κρυφές καί άπαρατήρητες. "Οταν δέν ύπήρχε κάποιος φυσικός χώρος -σπηλιά ή οτιδήποτε παρόμοιο, πού θά έπρεπε, όμως, νά είναι άγνωστος καί νά μήν χρησιμοποιείται άπό βοσκούς ή ξωμάχους- έπρεπε νά σκαφτούν καί νά διαρρυθμιστούν υπόγειες άποθήκες. Αύτό προϋπέθετε βαθύ σκάψιμο, συχνά σέ λασπωμένο ή παγωμένο έδαφος, προσεκτικό διασκορπισμό τών χωμάτων σέ μακρινή άπόσταση, σέ ρυάκι ή ποτάμι άν αύτό ήταν δυνατόν, μεταφορά καί κόψιμο ξυλείας γιά έπίστρωση τών τοιχωμάτων τού λάκκου, πάλι χωρίς νά άφεθούν ίχνη. 'Αφού συμπληρώνονταν όλ' αύτά, έπρεπε νά μεταφερθούν τά τρόφιμα, τά πυρομαχικά ή τά άλλα υλικά, νά συσκευασθούν μέ τόν καλύτερο δυνατό τρόπο ώστε νά μήν τά καταστρέψει ή ύγρασία καί νά ταξινομηθούν στό λάκκο. Τό όλο κατασκεύασμα σκεπαζόταν προσεκτικά μέ ξύλα, θαβόταν στό έδαφος καί καμουφλαριζόταν όσον τό δυνατόν καλύτερα Είναι περιττό νά σημειώσουμε ότι οί περισσότερες άπό αύτές τίς έργασίες έπρεπε νά γίνουν νύχτα καί μέ περιορισμένο άριθμό έμπιστων άνθρώπων, ώστε νά μειωθούν στό έλάχιστο οί πιθανότητες προδοσίας ή διαρροής τοΰ μυστικού. Ή μετέπειτα άξιοποίηση τής άποθήκης αύτής παρέμενε άβέβαιη, καθώς έξαρτιόταν άπό πολλούς παράγοντες. Κατ' άρχήν, οί γνωρίζοντες τό μυστικό όχι μόνο έπρεπε νά τό κρατήσουν έπτασφράγιστο, άλλά καί νά είναι σέ θέση νά τό άξιοποιήσουν στόν κατάλληλο χρόνο. Δηλαδή νά μήν έχουν 274


σκοτωθεί ή συλληφθεί άπό τούς άντιπάλους άλλά καί νά βρίσκονται σέ διαθεσιμότητα, κοντά στό χώρο τής κρυψώνας, τήν έποχή πού τό περιεχόμενο της θά έπρεπε νά άξιοποιηθεί' πολλές θετικές συγκυρίες μαζεμένες. Άκόμη, μήνες μετά τήν άποθήκευση, ήταν περίπου σίγουρο ότι τμήμα τού υλικού πού θάφτηκε θά είχε καταστραφεί άπό τίς καιρικές συνθήκες. Τά ύλικά συσκευασίας, οί τενεκέδες, τά κιούπια, οί νταμιτζάνες γιά τό λάδι, τά άδιάβροχα ύφάσματα (άντίσκηνου), καί δυσεύρετα ήταν καί ή συγκέντρωσή τους σέ μεγάλο άριθμό μπορούσε νά προκαλέσει ύποψίες. Έτσι, συχνά, ξύλινες, σανιδένιες κατασκευές, πού παρείχαν μειωμένη προστασία, προσπαθούσαν νά ύποκαταστήσουν τά δυσεύρετα δοχεία Ή ύπηρεσία άπόκρυψης προσπάθησε νά οργανώσει μεθοδικότερα τό σύστημα σημειώνοντας σέ χάρτες τίς θέσεις τουλάχιστον τών μεγάλων άποθηκών. Ό μεγαλύτερος πονοκέφαλος γιά τήν ίδια ήταν άκριβώς ή έπισήμανση τών χώρων. Τά σημεία προσανατολισμού, τά σημάδια πού θά οδηγούσαν στίς πολύτιμες κρύπτες ήταν συχνά δυσδιάκριτα ένώ, γιά όσους προέρχονταν άπό άλλες περιοχές, τά σημεία άναφοράς καί οί ονομασίες πού χρησιμοποιούσαν οί ντόπιοι δέν ήταν άκριβώς αύτονόητα.26 Πολύ συχνά, ιδιαίτερα όταν ήταν έπείγουσα άνάγκη, χρειαζόταν ή συνδρομή κατοίκων τής περιοχής ή άπλών μαχητών τού ΔΣΕ, γεγονός πού άχρήστευε τήν άποθήκη -καθώς γινόταν γνωστή ή θέση της σέ πολλούς- καί άπαιτούσε έξαρχής διαδικασία άπόκρυψης. Τό όλο σύστημα ήταν μιά συνεχής έπένδυση άγωνίας, προσοχής καί κόπων ένώ συχνά τό άποτέλεσμα άπογοήτευε. Σημαντικό ποσοστό, ίσως πάνω άπό τό μισό, τών άποθηκευμένων μέ τούς προηγούμενους τρόπους ύλικών καί ειδών πρώτης άνάγκης δέν άξιοποιήθηκε ποτέ, άχρηστεύθηκε ή άπλώς ξεχάστηκε καί έμεινε γιά πάντα θαμμένο. Τό σύστημα ήταν σπάταλο. Επιπλέον, ή έφαρμογή του ήταν πολυέξοδη σέ είδη πρώτης άνάγκης. Δέν έπρςκειτο μόνο γιά τήν άπόκτηση τών άναγκαίων τροφίμων, παρά τό γεγονός ότι καί αύτό ήταν δύσκολος στόχος σέ περιοχές όπου λίγοι άνθρωποι είχαν άπομείνει, όπου ή παραγωγική δυνατότητα είχε κατά πολύ μειωθεί καί ή άπουσία μαζικών πολιτικών οργανώσεων έκανε τή δίκαιη κατανομή τών βαρών περίπου άδύνατη ύπόθεση. Τό κύριο βάρος έπεφτε στήν άφαίρεση πάγιων έξοπλισμών πού οί τοπικές κοινωνίες είχαν άπόλυτα άνάγκη. Τά συστήματα άποθήκευσης χρειάζονταν οτιδήποτε μπορούσε νά χρησιμεύσει ώς υλικό συσκευασίας. Αύτό πρακτικά περιλάμβανε όλα τά γυάλινα καί πήλινα δοχεία, τίς νταμιτζάνες, τά πιθάρια - μέχρι τά πλέον ταπεινά μπουκάλια Ή έλλειψη τών έν λόγω ειδών οδηγούσε στή διεύρυνση τού φάσματος τών ζητουμένων. Τά

26. Πρβλ. Ζούνης Νίκος, Αντάρτης τοϋ ΔΣΕ στά βουνά τοϋ Γράμμου, Γιάννενα 1990, σ. 35-40. 275


τσουκάλια, είδος πρώτης άνάγκης γιά τά χωριά, πήραν καί αύτά τό δρόμο γιά τίς υπόγειες άποθήκες, όσα δηλαδή δέν είχαν πρωτύτερα έπιταχθεί γιά τίς άνάγκες -σέ είδη μαγειρείου- τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή όλη διαδικασία απογύμνωνε τά χωριά άπό πολύ χρήσιμο εξοπλισμό καί σέ συνδυασμό μέ τή μεθοδική καταστροφή τέτοιων είδών άπό τά κυβερνητικά στρατεύματα -ώστε νά μήν μπορούν νά τά χρησιμοποιήσουν οί άντάρτες- δημιούργησε περίπλοκες καταστάσεις στούς έναπομένοντες άνθρώπους. Μέ τήν έννοια αύτή ό Δημοκρατικός Στρατός ήταν πολύ πιό βαρύς καί πιεστικός γιά τίς τοπικές οικονομίες άπ' ό,τι ήταν ό ΕΛΑΣ τόν καιρό τής Κατοχής. Ή φυσική άντίδραση τών άγροτών άπέναντι σέ μιά τέτοια έξέλιξη ήταν ή άπόκρυψη τών είδών πού οί άντάρτες ζητούσαν. Ή περιπλοκή αύτή ελάχιστα διευκόλυνε τίς σχέσεις τοϋ ΔΣΕ μέ τίς τοπικές κοινωνίες καί βρισκόταν -μαζί μέ τήν έπιστράτευση- στίς ρίζες τής πολιτικής μεταστροφής χώρων πού, στήν περίοδο τής Αντίστασης, είχαν ένεργά στηρίξει τό ΕΑΜ. Ή περίπτωση τών βλάχικων χωριών τής Πίνδου ήταν ένδεικτική πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Οί «νόμοι τού άντάρτικου», πού έκπορεύονταν άπό τίς ίδιες οικονομικές άνάγκες, δυσκόλευαν άκόμη περισσότερο τήν κατάσταση. Από τά πράγματα, μία άπό τίς κύριες πηγές διατροφής τών μαχητών τού ΔΣΕ ήταν τά κοπάδια τών ζώων. Συγκεντρώνονταν εύκολα είτε άπό έπιτόπιους πόρους καί τίς «εισφορές», είτε, ύπό μορφή προστίμου, άπό χωριά πού είχαν έξοπλιστεϊ ένάντια στούς άντάρτες, άπό τοπικούς παράγοντες τής Δεξιάς ή άπό άνδρες καί στελέχη τών MAY, τήν περιουσία τών όποιων μπορούσε νά κατασχέσει ό Δημοκρατικός Στρατός. 'Η συντήρηση, όμως, αύτών τών κοπαδιών στά ορεινά προκαλούσε πρόσθετες δουλείες στούς άντάρτες. Γιά τό λόγο αύτό, οί τελευταίοι συνήθιζαν νά άναθέτουν τήν έκτροφή καί τή διατήρηση τών ζώων σέ κτηνοτρόφους τών ορεινών, σέ έποχιακούς νομάδες κυρίως πού, λόγω τής δουλειάς καί τών διαρκών μετακινήσεων, δέν είχαν ύποχρεωθεϊ άπό τόν κυβερνητικό στρατό νά κατέβουν στά πεδινά. Αύτοί λοιπόν οί «τσομπάνηδες» άναλάμβαναν νά προσθέσουν στό κοπάδι τους ένα τμήμα άπό τά ζώα τού ΔΣΕ στήν περιοχή καί νά τά έχουν στή διάθεσή του όποτε αύτός τά είχε άνάγκη. Τό σύστημα έφαρμόστηκε σέ μικρότερο βαθμό καί σέ άλλα είδη διατροφής, ειδικά σέ περιοχές όπου τά χωριά δέν είχαν έκκενωθεΐ άπό τούς κυβερνητικούς στρατιώτες. Ή άποτελεσματικότητα τής μεθόδου βασιζόταν, όμως, στή μυστικότητα πού τήν περιέβαλλε. Σέ περίπτωση διαρροής σχετικής πληροφορίας πρός τίς κυβερνητικές δυνάμεις, κινδύνευαν όχι μόνο τά είδη καί τά ζώα τού ΔΣΕ άλλά καί ό χωρικός ή ό κτηνοτρόφος πού συνεργαζόταν μέ τόν τρόπο αύτό μέ τούς άντάρτες. Ή εύαισθησία τοϋ συστήματος -σέ συνδυασμό μέ τίς υπόλοιπες εύαίσθητες λειτουργίες τού οικονομικού συστήματος τού ΔΣΕ: τά κανάλια τής μαύρης άγοράς λόγου χάρη- προκαλούσε ισχυρό ρεϋ276


μα «χαφιεδοφοβίας» σέ όλες τίς ζώνες παρουσίας τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Ή «χαφιεδοφοβία» πού είχε οικονομικές ρίζες λειτουργούσε μέ καινοφανή τρόπο: όχι ότι συχνά δέν συναντιόταν με τήν παραδοσιακή χαφιεδοφοβία τών παλαιών κομμουνιστών, μόνο πού τώρα, στά βουνά, στό πλαίσιο τού 'Εμφυλίου, αύτό τό διαρκές κυνήγι μαγισσών είχε άποκτήσει μιά στέρεη ύλική βάση. Ώς έκ τούτου, ήταν αίσθηση ιδιαίτερα ισχυρή καί προκαλούσε πλήθος παρανοήσεις, υπερβολές, λάθη καί φόβους. 'Αποτελούσε δέ τήν πιό σταθερή αίτια γιά λήψη μέτρων ένάντια σέ άμάχους καί πολλές φορές έφθανε στά όρια τής ύστερίας. Φυσικά, δέν ήταν ό,τι καλύτερο γιά τίς σχέσεις τού ΔΣΕ μέ τόν γύρω άπό αύτόν κοινωνικό χώρο. Κρύπτες καί προβλήματα συντήρησης27 Περιοχή Ηραίου, Ολυμπίας, Μαινάλου. "Ανοιξη 1948 'Ετοίμασα τή δουλειά. "Επρεπε στόν χώρο αύτό νά αποθηκευτούν τριάντα χιλιάδες οκάδες άλεύρια καί παξιμάδι Ό υπεύθυνος τής έπιμελητείας μοΰ έδωσε νούμερα πού ήταν άρκετά "Επρεπε νά αποθηκευτούν πέντε χιλιάδες οκάδες όσπρια Χίλιες οκάδες παστό κρέας καί τέσσερις χιλιάδες οκάδες λάδι. Ή κατανομή θά γίνονταν στά χωριά "Αλβενα, Κωστομέρα, Πάνω Καρυές, Ζάχα, Πυρί-Λώτι, ΡάχεςΧώρες-Κάπελη, Ξεροκαρύταινα-Συριάμ, Μαίναλο. Τέσσερα τηλέφωνα, Πάνω Καρυές, 'Ηραία, Ράχες-Χώρες, "Αλβενα Τέσσερα περάσματα στόν 'Αλφειό καί δύο στόν Λάδωνα Πέντε ομάδες Κ.Π.... Αύτά χονδρικά Στά χαρτιά πολύ ώραΐα. [...] Τά χαρτιά τοΰ έπιμελητή, όπως άποδείχτηκε, έλεγαν πολλά νούμερα, .άλλά τρόφιμα δέν ύπήρχαν. Ούτε μιά όκά άλεύρι δέν ύπήρχε. 'Υπήρχαν 200 οκάδες λάδι καί χίλιες οκάδες όσπρια. [...] Κρίμα τά χαρτιά πού μουτζούρωσα, κρίμα καί οί υπογραφές. Ή γραφειοκρατία μας είχε πλημμυρίσει άπό τρόφιμα καί άποθήκες πού έπρεπε νά άποσυμφορηθούν, στήν πράξη οί άποθήκες έπρεπε νά γεμίσουν. [...] "Εφθασα στήν 'Ηραία Συναντήθηκα μέ τόν ύπεύθυνο τής έπιμελητείας. [...] "Επρεπε νά άρχίσουμε άπό τό μηδέν. Καθήσαμε μαζί καί κάναμε ένα σχέδιο κινητοποίησης τών χωριών καί τών συνεργείων. Μέσα σέ μιά βδομάδα δούλευαν όλα. Ήταν όμως άδύνατο νά φτάσουμε έστω καί στά μισά άπό κείνα πού είχαμε υπολογίσει. [...] Τό

27. Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία. Ή III Μεραρχία τών Νεκρών τον ΑΣ Πελοποννήσου, Αλφειός, 'Αθήνα 1987, σ. 669-672. 277


άλυτο πρόβλημα ήταν τά ύλικά γιά τή συσκευασία Οί έλπίδες μας ήταν στά πιθάρια τών χωρικών καί στά καζάνια Ούτε τό ένα ούτε τό άλλο δεν ύπήρχαν, σε τόσες ποσότητες πού χρειαζόμασταν. Μόλις μόλις συσκευάσαμε διακόσιες οκάδες παξιμάδι καί κείνο κακοψημένο. Μετά άπ' αύτό άποφάσισα όλη ή ποσότητα νά άποθηκευτεί σέ άλεύρι. Τελικά μέσα σέ είκοσι μέρες άποθηκέψαμε χίλιες οκάδες άλεύρι καί χίλιες τριακόσιες οκάδες όσπρια Κρέας παστό δέκα τενεκέδες. Λάδι είχαμε γύρω στίς πεντακόσιες οκάδες. Σκέφτηκα πώς άν γίνονταν οί έκκαθαριστικές τώρα, θά βολευόταν κάπως ή κατάσταση, άν βέβαια κρατούσαν λίγες μέρες. "Αν όμως κρατούσαν πολλές, τότε θά ψοφούσαμε τής πείνας. [...] Τούτη ή δουλειά δέν έμοιαζε με τή μάχη. Σού ξέφευγε κάθε τόσο άπό τόν έλεγχο σου. "Οταν έβαζες τό ένα συνεργείο νά δουλεύει, σταματούσε τό άλλο. [...] Ή δουλειά καρκινοβατούσε. Ή δυσκολία ξεκινούσε άπό τό γεγονός ότι δέν υπήρχε τό σιτάρι, Αύτό ήταν. Τότε τί νά μαζέψεις; Έπρεπε νά τό πάρουμε άπό τό ύστέρημα τού λαού. 'Ακόμη ή διαδικασία τής συλλογής ειχε κι άλλες δυσκολίες, όπως άποθήκες, σακιά, άσφάλεια, συντήρηση. Στά χαρτιά βέβαια έφτιανες άποθήκες ύπόγειες μέ τσιγκόφυλλα καί τά τέτοια, στήν πράξη, όμως, τά ύλικά αύτά ήταν δυσεύρετα Τό ζύμωμα, τό διπλό ψήσιμο, τά πιθάρια γιά νά μείνουν άδιάβροχα τά παξιμάδια, όλα αύτά δέν ύπήρχαν σέ έπαρκή ποσότητα γιατί οί χωρικοί τά ήθελαν γιά τίς δικές τους προμήθειες. "Οσο γιά τήν παρασκευή τού καβουρμά, έδώ κοντά στ' άλλα έλειπε καί ή πείρα. "Οσον φτιάσαμε μούχλιασε καί πήγε σχεδόν χαμένος. Τό μόνο σίγουρο ήταν τό λάδι καί τό σταρένιο άλεύρι. Τό καλαμποκένιο χαλάει, πικρίζει. Τό σταρένιο διατηρείται μήνες κι άς παίρνει υγρασία [...] Καλύτερα λοιπόν τά κοπάδια νά μετακινούνται ζωντανά. "Εριξα σέ κάθε κοπάδι χωρικών καί 10-15 δικά μας. Αύτό χωρίς νά τό μάθει κανείς. [...] Τά μεγάλα ζώα τά έδωσα στούς χωρικούς νά τά χρησιμοποιούν. Δέν ήταν πολλά Καλύτερα νά χάνονταν τά μισά ζωντανά, παρά νά τά σφάζαμε γιά καβουρμά καί νά χάνονται όλα. Τραχανοχιλοπίτες καί όσπρια μαζέψαμε άρκετά, πάνω άπό χίλιες τριακόσιες οκάδες. Τελικά ό μηχανισμός μπήκε μπροστά. Δούλευε άργά άργά στίς άρχές, άλλά σταθερά άνέβαινε καί δούλευε μέρα νύχτα Πολύ μας βοήθησαν οί χωρικοί, ιδιαίτερα οί γυναίκες. Οί φούρνοι κάπνιζαν μέρα νύχτα μέχρι πού διαπίστωσα ότι τό παξιμάδι άν δέν έχει στεγανό περίβλημα μουχλιάζει, γίνεται φουσκί. Τότε πιά σταμάτησαν οί φούρνοι. 278


Τοποθέτησα σχοινιά καί άπό τίς δύο όχθες τοϋ Άλφειοΰ στά περάσματα γιά νά μπορούμε, άν χρειαστεί, νά περάσουμε καί μέ κατεβασιές. Γιά τά τηλέφωνα έλειπαν οί μπαταρίες. Σύρμα είχαμε μπόλικο άπό τό παλιό δίκτυο τών Τ.Τ.Τ. Είχαμε καί καλώδιο άπ' αύτά πού μαζεύαμε όταν χαλάγαμε τό κρατικό δίκτυο. Αύτό όμως ήταν λίγο. Τό δίκτυο τό έφτιαναν μόνο άντάρτες καί τό περνούσαν μέσα άπό άγρια μέρη ή τό ρίχναμε πάνω στό άχρηστο κρατικό. Ό στρατός δέν κατέστρεφε ποτέ τό κρατικό δίκτυο κι άς ήταν νεκρό.

Ή υλική στήριξη οπό τό έξωτερικό Γιά τόν οπλισμό, τά πυρομαχικά καί πολλά άπό τά βιομηχανικά είδη πού ό Δημοκρατικός Στρατός είχε άνάγκη ή μόνη διαθέσιμη πηγή ήταν ό έφοδιασμός άπό τό έξωτερικό. Ή ήγεσία τού ΚΚΕ σωστά είχε έκτιμήσει πώς ό κρίσιμος γιά τή διεξαγωγή τού πολέμου παράγοντας ήταν ή διάθεση τών γειτονικών χωρών, καί τής Σοβιετικής "Ενωσης έξυπακούεται, νά συνδράμουν ύλικά τόν άγώνα τών 'Ελλήνων κομμουνιστών. Στίς πρώτες φάσεις τού πολέμου έγιναν, όπως ήταν εύνόητο, πολλές σχετικές επαφές καί συζητήσεις άνάμεσα σέ ήγετικά στελέχη τού ΚΚΕ καί εκπροσώπους τών κομμουνιστικών κομμάτων τών γειτονικών χωρών, όπως καί τής Σοβιετικής "Ενωσης. Ή γύρω άπό τήν έποχή έκείνη μυθολογία καί οί άνάγκες τής προπαγάνδας, σύγχρονης τών γεγονότων ή μεταγενέστερης, πρόσθεσαν φανταστικές συνεδριάσεις28 καί «διαβολικές» συμφωνίες πού, τό λιγότερο, πρόβλεπαν γενική άναστάτωση τής βαλκανικής χερσονήσου. Μάλλον κανείς δέν ένδιαφερόταν γιά κάτι τέτοιο, όπως έκ τών ύστέρων άποδείχθηκε. Γεγονός παραμένει ότι, όπως κι'άν έξελίχθηκαν οί σχετικές συνεννοήσεις, δύο πράγματα είναι σίγουρα στήν υπόθεση αύτή. Τό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας καί ή ήγεσία τού Δημοκρατικού Στρατοΰ άναζήτησαν έναγωνίως αύτή τή βοήθεια -όπως έξάλλου καί τή διεθνή άναγνώριση- καί τά άδελφά κόμματα τών γειτονικών χωρών, όπως καί τό άντίστοιχο τής Σοβιετικής "Ενωσης, δέν τούς τήν άρνήθηκαν, φυσικά στό πλαίσιο τών διεθνών ισορροπιών καί τών συμφωνιών πού συγκρατούσαν τόν άσταθή μεταπολεμικό κόσμο. Πλαίσιο στενό, πού όμως δέν εύθυνόταν γιά τήν πορεία τών πραγμάτων στόν έλληνικό 'Εμφύλιο. Θά ήταν άνώφελο νά άσχοληθοΰμε μέ τίς ύποθέσεις πού έχουν κατά καιρούς γίνει γύρω άπό τό ζή-

28. Η περίπτωση τής σύσκεψης στό Πετρίτσι, τόν Δεκέμβριο τοϋ 1945(!), είναι τό πλέον ένδεικτικό παράδειγμα τής σχετικής φιλολογίας. 279


τημα τής υλικής στήριξης τοΰ ΔΣΕ άπό τό έξωτερικό. Ή σχετική μυθολογία ένισχύθηκε ή καί δημιουργήθηκε άπό τή σχετική προπαγάνδα τών τότε κυβερνήσεων τής 'Αθήνας, πού στηρίχθηκαν στήν άπό τό έξωτερικό συνδρομή γιά νά στηρίξουν τή διπλωματική θέση τής «εισβολής» πού ή Ελλάδα δεχόταν άπό τά γειτονικά της κράτη. Ή παρέμβαση έξάλλου τού OHE, μέ τή δημιουργία τής UNSCOB, αύτό τό ζήτημα ειχε κύριο άντικείμενο. Νομίζουμε ότι έχει πλέον βάσιμα στηριχθεί, στά προηγούμενα κεφάλαια τούτης τής μελέτης, ή υπόθεση ότι γιά τόν Εμφύλιο, τήν έκταση καί τή διάρκειά του έλάχιστα εύθύνονται οί όποιες παρεμβάσεις τών Βόρειων γειτόνων τής 'Ελλάδας. Χωρίς μάλιστα νά κάνουμε τόν δικηγόρο τού διαβόλου, θά θεωρούσαμε -άς μάς έπιτραπεϊ μιά ύπόθεση- πλήρως δικαιολογημένες τίς άνησυχίες τους μπροστά σέ μιά εύκολη έπικράτηση τοΰ δεξιού στρατοπέδου στήν 'Ελλάδα. Μπροστά στήν εύκολη καί πλήρη υποταγή, σφαγή άν προτιμάτε, τής Αριστεράς καί τοΰ κοινωνικού χώρου πού ή Αντίσταση είχε πολιτικά άναδείξει. Οί περί «Μεγάλης Ελλάδος» διακηρύξεις καί τά άπανωτά αιτήματα τών 'Ελλήνων διπλωματών καί παραγόντων εκείνης τής έποχής γιά «τροποποίηση τών συνόρων» ήταν, θά συμφωνήσετε, άκρως άνησυχητικά γιά τήν πλευρά έκείνων πού θά «έδιναν» γιά τήν έξυπηρέτηση τών φιλοδοξιών τοΰ έλληνικού έθνικισμοΰ. Σέ κάθε περίπτωση, υπάρχουν μερικές διαπιστώσεις πού μπορούμε άκίνδυνα νά κρατήσουμε. Άπό πολύ νωρίς, άπό τό τέλος τοΰ 1946 ίσως, δημιουργήθηκαν κανάλια συνδρομής καί ύλικής ένίσχυσης τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ άπό τό έξωτερικό. Ή έκταση καί ή σημασία αύτών τών καναλιών φαίνεται ότι ήταν εύθέως άνάλογη μέ τίς στρατιωτικές καί πολιτικές προόδους τού ΔΣΕ στή διάρκεια τού Εμφυλίου. Ή δυνατότητα τού τελευταίου νά δημιουργήσει συμπαγή έπικράτεια στίς ορεινές ζώνες τού Γράμμου καί τοΰ Βίτσι αύξησε, ποσοτικά καί ποιοτικά, τήν παρεχόμενη βοήθεια, χωρίς ποτέ νά τήν καταστήσει συγκρίσιμη μέ όσα τό άντίπαλο στρατόπεδο δεχόταν ώς ένίσχυση άπό τά δικά του φιλικά κράτη. Ή άξία τής άπό τό έξωτερικό βοήθειας στόν ΔΣΕ βρισκόταν σέ άμεση συνάρτηση μέ τίς δυνατότητες αξιοποίησης της μέσα στήν 'Ελλάδα, δηλαδή άπό τίς δυνατότητες μεταφοράς της στό έσωτερικό τής χώρας. Άπό αύτή τήν άποψη ό γεωγραφικός χώρος οτόν όποιο ό ΔΣΕ άπλωνε τήν έπικράτειά του ήταν ιδιαίτερα έχθρικός. Καθιστούσε δύσκολη ώς άδύνατη τή μετακίνηση σέ άπόσταση μεγάλων ποσοτήτων έφοδίων καί πρακτικά άπαγόρευε τήν άντίστοιχη μετακίνηση τών πλέον βαρέων άπό αύτά. Ταυτόχρονα, οί ύποδομές τής χώρας πού θά μπορούσαν νά ύποδεχθούν καί νά άξιοποιήσουν αύτή τή βοήθεια βρίσκονταν ολοκληρωτικά οτά χέρια τοΰ άντιπάλου του: λιμάνια, δρόμοι, σιδηροδρομικές γραμμές, άεροδρόμια. Άπό τήν άποψη αύτή, ό Δημοκρατικός Στρατός βρέθηκε μπροστά σ' έναν φαύλο κύκλο: ή στρατιωτική βοήθεια άπό τό έξωτερικό τού ήταν απαραίτητη γιά νά διευρυνθεί ή έπικράτειά του έτσι ώστε νά συμπεριλάβει με280


ρικές άπό τίς άπαραίτητες γιά τήν άφιξη καί τήν άξιοποίηση της βοήθειας υποδομές. Άπό τήν άλλη πλευρά, ή βοήθεια δέν μπορούσε νά έρθει σέ έπαρκεϊς ποσότητες καί νά άξιοποιηθεΐ, έξαιτίας άκριβώς αύτής τής άδυναμίας διεύρυνσης τής ζώνης ύπό τόν έλεγχο τού ΔΣΕ, λόγω τής άπουσίας αύτής τής βοήθειας. Εξάλλου υπήρχαν όρια πού δέν έπρεπε νά ξεπεραστούν. "Ορια πρακτικά -τεχνικά- πρώτα άπ' όλα: μέ τήν πίεση πού δεχόταν τό δίκτυο άνεφοδιασμού τού ΔΣΕ, τυχόν μεγαλύτερες ποσότητες στρατιωτικής βοήθειας, μέ τή μορφή τών βαρέων όπλων λόγου χάρη, θά τίναζαν στόν άέρα αύτές τίς εύθραυστες ύποδομές καί θά καταδίκαζαν σέ παραλυσία όλους τούς μηχανισμούς του. Υπήρχαν έπίσης διπλωματικά όρια, ή σημασία τών όποιων καθίστατο μεγαλύτερη όσο ό εύρωπαϊκός χώρος βυθιζόταν στό κλίμα τού Ψυχρού Πολέμου καί οί βαλκανικές άντιθέσεις έβγαιναν καί πάλι στό φώς. Ή στήριξη καί ό έφοδιασμός τού ΔΣΕ μέ βαρέα οπλικά συστήματα -τεθωρακισμένα ή άεροπλάνα- άπαιτούσε τήν άμεση άνάμειξη τών γειτονικών κρατών ή καί τής Σοβιετικής "Ενωσης.2' Σέ σύγκριση μέ τό κυβερνητικό στρατόπεδο όμως, ή διπλωματική συγκυρία στόν τομέα τής έξωτερικής στήριξης ήταν καταλυτική σέ βάρος τού ΔΣΕ. "Οχι μόνο οί δυνατότητες τών δυτικών δυνάμεων καί μάλιστα τών ΗΠΑ ήταν πολλαπλάσιες άπό τίς άντίστοιχες τών Βαλκάνιων γειτόνων τής Ελλάδας άλλά έπιπλέον οί διπλωματικές δυνατότητες παρέμβασής τους στή χώρα ήταν πολύ πιό άνετες. Ή παρουσία Βρετανών καί Αμερικανών είχε γίνει τμήμα τής μεταπολεμικής νομιμότητας καί ή συνέχιση ή ή διεύρυνσή της δέν προκαλούσε διπλωματικά προβλήματα ή άμφισβητήσεις. Ή Μεγάλη Βρετανία καί οί ΗΠΑ κρατούσαν ύπό τόν άπόλυτο έλεγχο καί τή δικαιοδοσία τους τό σύνολο τών υποδομών τής χώρας καί, χωρίς ιδιαίτερο πρόβλημα, μπορούσαν νά αύξήσουν τή στρατιωτική τους παρουσία σέ αύτή. 'Αντίθετα, ή άνοιχτή άνάμειξη τής Σοβιετικής "Ενωσης στίς ύποθέσεις τής 'Ελλάδας έθετε σέ άμεση άμφισβήτηση όλο τό σύστημα ισορροπιών πού'είχε προκύψει στό τέλος τού πολέμου. Ή δυσκολία στό έπίπεδο αύτό διακρίνεται καί στό γεγονός ότι οί όποιες διεθνείς σχέσεις τού ΔΣΕ καί τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης γίνονταν σέ έπίπεδο κομμουνιστικών κομμάτων καί όχι σέ έπίπεδο κυβερνήσεων.

29. Ή τεχνική ύπσστήριξη μηχανοκινήτων οχημάτων ή άεροπλάνων δέν μπορούσε φυσικά νά γίνει ερήμην ξένων τεχνικών καί ξένων βάσεων. Δέν άρκούσαν οί πιλότοι πού, όντως, ό ΔΣΕ φαίνεται ότι διέθετε, άπό τούς προερχομένους άπό τά δημοκρατικά κινήματα τής Μέσης Ανατολής. 281


Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, ή σύγκριση μεταξύ τής στρατιωτικής βοήθειας πού πήραν οί έμπόλεμοι ήταν καταλυτική σέ βάρος τού Δημοκρατικού Στρατού. Σύμφωνα μέ άμερικανικούς υπολογισμούς, στόν τομέα τών βαρέων όπλων τού στρατού ξηράς οί άναλογίες ήταν οί έξής: Παράδοση βαρέων όπλων άπό τό έξωτερικό στούς αντιμαχόμενους30 ώς τόν 'Ιανουάριο 1949 Όπλο

'Εθνικός Στρατός

"Αρματα μάχης Sherman (ΗΠΑ) Centaur (Μ. Βρετανία) σύνολο

120

Τεθωρακισμένα οχήματα Μ-8 (ΗΠΑ) Greyhound (ΗΠΑ) Scout Cars (Ν. 'Αφρική) Ford Lynx (ΗΠΑ) Bren Carriers (Μ. Βρετανία) σύνολο

2 23 216 261 191 693

Δημοκρατικός Στρατός

66 54

30. Ό υπολογισμός στό Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 137. Οί πληροφορίες πού περιλαμβάνει ό πίνακας παράδοσης υλικού προέρχονται άπό διπλωματικές καί όχι άπό στρατιωτικές πηγές. Δηλαδή άπό τίς υπηρεσίες τής πρεσβείας τών ΗΠΑ στήν Αθήνα καί όχι άπό τίς άντίστοιχες τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής. Καθώς μάλιστα ή έποχή πού συντάσσονται οί άναφορές αύτές (Δεκέμβριος 1948, "Ιανουάριος 1949) είναι έποχή ρευστότητας καί ανακατατάξεων, ύπάρχουν, όπως είναι φυσικό, άνακρίβειες. Η σύγχυση γίνεται άνάμεσα στά είδη οπλισμού πού «τέθηκαν σέ διάθεση» καί σέ όσα πραγματικά άποδόθηκαν στίς μάχιμες μονάδες. Παραδείγματος χάρη, ό Εθνικός Στρατός δέν φαίνεται νά χρησιμοποίησε ποτέ άρματα μάχης τύπου Σέρμαν στίς έπιχειρήσεις. Τά άρματα αύτά, πού εντυπωσίασαν μέ τίς επιδόσεις τους στή μάχη τής "Αθήνας, τόν Δεκέμβριο τού 1944, ήταν ιδιαίτερα βαριά (35 τόνοι) καί άπαιτούσαν πρόσθετες έπενδύσεις στό υλικό ζεύξης ποταμών του μηχανικού. "Αντίθετα, στό πυροβολικό είχε ήδη άποφασιστεϊ ή άντικατάσταση -μετά τήν έξάντληση τών ύπαρχόντων άποθεμάτων πυρομαχικών- τών περισσότερων άπό τά δύσχρηστα βρετανικά πυροβόλα άπό άμερικανικά άντίστοιχα, τά όποια έκτοτε πολλαπλασιάζονταν μέ μεγάλη ταχύτητα (ειδικά τά ορειβατικά τών 75 χλστ.). 282


Πυροβολικό πεδινό καί ορειβατικό πυροβόλα ώς 100 χλστ."31 32 πυροβόλα βαριά/μέσα,32 σύνολο Άντιαρματικά/άντιαεροπορικά άντιαρματικά33 αντιαεροπορικά34

233 124 357

45 15

60

όπλα 82

40 31

Ή προηγούμενη αναλογία στήν παράδοση πολεμικού υλικού άναφερόταν στήν περίοδο ώς τό χειμώνα 1948-1949, έποχή πού ό ΔΣΕ είχε φτάσει στή μέγιστη άπόδοσή του στόν στρατιωτικό τομέα. Τό γεγονός είναι 31. Στήν περίπτωση τοϋ κυβερνητικού στρατού τά πυροβόλα αύτά περιλάμβαναν 175 βρετανικά πυροβόλα (25-pouder), 50 βρετανικά τών 3,7 ιντσών (88 χλστ.) καί 8 άπό τά νέα ορειβατικά πυροβόλα τών 75 χλστ. πού έφθαναν άπό τίς ΗΠΑ. Στήν περίπτωση τοϋ Δημοκρατικού Στρατού τά περισσότερα άπό αύτά τά 45 πυροβόλα ήταν λυόμενα ορειβατικά τών 75 χλστ. τύπου ΣΚΟΝΤΑ, άπό τά άποθέματα τού γερμανικού στρατού. Υπήρχαν, όμως, καί δείγματα άλλων τύπων. 32. Στήν περίπτωση τού κυβερνητικού στρατοΰ τά πυροβόλα αύτά ήταν βρετανικά, 83 τών 6 ιντσών (152 χλστ.) καί 41 τών 5,5 ιντσών (140 χλστ.). Στήν άντίθετη έπρόκειτο γιά γερμανικής προέλευσης τύπους τών 105 χλστ. 33. Στόν ΔΣΕ είχαν σταλεί δύο μεγάλα άντιαρματικά πυροβόλα τών 75 χλστ. πού μπορούσαν, σέ ιδανικές περιπτώσεις, νά προκαλέσουν ζημιές στά άρματα τών τριάντα-τριάντα πέντε τόνων τοϋ κυβερνητικού στρατού. Τά υπόλοιπα ήταν μικρά τών 20 καί 37 χλστ. γερμανικής προέλευσης, δύσχρηστα καί χωρίς συγκεκριμένο άντικείμενο. Ήταν όπλα πού δέν ξόδεψαν τά μέ πολύ κόπο συγκεντρωμένα πυρομαχικά τους στίς μάχες τού καλοκαιριού τοϋ 1949. 34. Στήν κυβερνητική πλευρά στάλθηκαν πυροβόλα τύπου ΜΠΟΦΟΡΣ τών 40 χλστ., τά όποια μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν όχι ένάντια στήν άνύπαρκτη άεροπορία τού ΔΣΕ άλλά γιά άπευθείας βολή ένάντια στίς θυρίδες τών πολυβολείων. 'Αποδείχθηκαν, όμως, άχρηστα καί σέ αύτό τόν τομέα, καθώς έπρόκειτο γιά ογκώδη όπλα τών όποιων ή μετακίνηση στά ορεινά κάθε άλλο παρά άπλή υπόθεση ήταν. Από τήν άλλη πλευρά, τά άντιαεροπορικά τών 20 καί 37 χλστ. δέν έγινε έπίσης δυνατό νά χρησιμοποιηθούν γιά τό σκοπό πού στάλθηκαν, δηλαδή γιά τήν προστασία τών μονάδων τού ΔΣΕ άπό τά άεροπλάνα. Δέν ύπήρχαν ούτε επαρκώς έκπαιδευμένα πληρώματα ούτε άζιόπιοτα σκοπευτικά (ραντάρ κλπ.) ούτε δυνατότητες συχνής μετακίνησης τών όπλων ώστε νά καταλαμβάνουν κατάλληλες θέσεις. Έτσι, λοιπόν, ή μόνη ούσιαστική υπηρεσία πού πρόσφεραν ήταν ή άποσπασματική χρησιμοποίησή τους στίς επιθέσεις γιά άπευθείας βολές ενάντια σέ οχυρωμένες θέσεις τοϋ εχθρού. 283


άπό μόνο του ένδεικτικό, θά μπορούσε, όμως, νά συμπληρωθεί άπό άκόμη μία παρατήρηση. Στίς μεγάλες έπιθέσεις τού ΔΣΕ τό χειμώνα 1948-1949, τό βαρύτερο μέρος τών υλικών τής ξένης πρός αύτόν βοήθειας, τά πυροβόλα, χρησιμοποιήθηκαν σέ κάποια έκταση μόνο σέ μία έπιχείρηση, σέ έκείνη τής Φλώρινας, πού άποτέλεσε καί τή μεγαλύτερη καταστροφή πού ύπέστη ό ΔΣΕ σέ όλη τή διάρκεια τού πολέμου. Αντίθετα, οτίς μεγάλες μάχες τής Καρδίτσας, τής Νάουσας καί τού Καρπενησιού, τό βασικό πού πρόσφερε ή άπό τό έξωτερικό βοήθεια ήταν τά άναγκαϊα πυρομαχικά.

Ή διαμάχη μεταξύ τών Σοβιετικών καί τών Γιουγκοσλάβων τό 1948, οί άλληλοκατηγορίες πού έκτοξεύτηκαν καί οί συζητήσεις πού προκλήθηκαν ήταν μάλλον ό λόγος γιά τόν όποιο κυκλοφόρησαν, κυρίως άπό γιουγκοσλαβική πλευρά, πίνακες μέ τό στρατιωτικό ύλικό πού στάλθηκε στόν Δημοκρατικό Στρατό στή διάρκεια τού Εμφυλίου. Εξαιτίας τού τρόπου μέ τόν όποιο άποκαλύφθηκαν οί πίνακες αύτοί θά πρέπει νά άντιμετωπισθούν μέ έπιφύλαξη, πολύ περισσότερο όταν διακρίνονται προφανείς ύπερβολές, λάθη καί οπωσδήποτε άρκετή προχειρότητα στήν άπαρίθμηση τού υλικού. "Εκθεση (αναφορά) τοΰ υποστράτηγου τοΰ Γιουγκοσλαβικού Στρατοΰ Joran Kapicic πρός τόν υπουργό Εσωτερικών τής Ομοσπονδίας ΑΙ. Ranconic" Υλική βοήθεια πού στάλθηκε στόν Δημοκρατικό Στρατό άπό Γιουγκοσλαβία, Σοβιετική Ένωση, Ρουμανία, Ουγγαρία, άπό τίς 26 Οκτωβρίου 1946 ώς τίς 31 Δεκεμβρίου 1947 α) Άπό τή Γιουγκοσλαβία Πυροβολικό πυροβόλα 75 χλστ. βλήματα πυροβολικού άντιαεροπορικά πυροβόλα36 βλήματα αα πυροβολικού

24 6.193 27 496.815

35. Οί πίνακες μεταφέρονται άπό τό βιβλίο Βασίλης Κόντης, Σπυρίδων Σφέτας (έπιμ), Εμφύλιος πόλεμος. Έγγραφα άπό τά γιουγκοσλαβικά καί βουλγαρικά αρχεία, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999. 36. Στήν π ανατιθέμενη φωτοτυπία τοϋ γιουγκοσλαβικού έγγραφου ή περιγραφή τοϋ όπλου είναι mitrajeza, πού σέ κάθε περίπτωση μεταφράζεται ώς πολυβόλο καί όχι πυροβόλο. 284


'Οπλισμός πεζικού βαριά πολυβόλα37 σφαίρες βαρ. πολυβόλων οπλοπολυβόλα σφαίρες οπλοπολυβόλων αύτόματα όπλα σφαίρες αυτόματων όπλων τυφέκια (γερμανικά) σφαίρες τυφεκίων άντιαρματικοί έκτοξευτές αυτόματα ΗΠΑ (Τζώνμπουλ) σφαίρες για αύτ. ΗΠΑ άντιαρματικά τυφέκια38 σφαίρες γιά άντιαρμ. τυφέκια άντιαρματικές νάρκες νάρκες κατά προσωπικού πιστόλια σφαίρες πιστολιών κιάλια όλμοι τών 81 χλστ. βλήματα όλμου τών 81 χλστ. όλμοι τών 50 χλστ. βλήματα όλμων τών 50 χλστ. γομώσεις (πρόσθετες) γιά όλμους χειροβομβίδες Ύλικά καταστροφών έκρηκτικά τροτύλη βραδυφλεγές φυτίλι καψούλια καλώδια συσκευές ήλεκτρ. αναπτ.39

332 3.841.600 3.427 3.241.788 8.140 2.746.720 31.065 9.704.950 7.434 42 7.112 21 2.477 844 500 2.319 20.780 178 232 11.138 492 39.156 4.000 57.420 29.200 50.000 κιλά 65.225 20.000 μέτρα 50

37 Στό κείμενο άναφέρεται «πυροβόλα», πράγμα τό όποιο προφανώς είναι λανθασμένο. 38. Στό κείμενο άναφέρεται «άντιαρματικά» όπλα. Πιθανότατα πρόκειται γιά τυφέκια άντιαρματικά 39. Πιθανόν πυροδότησης (γιά εκρηκτικά). 285


'Υλικά διαβιβάσεων φορητά τηλέφωνα ασύρματοι

96 40

Εξαρτύσεις, ιματισμός θήκες γιά πιστόλια κουβέρτες πουλόβερ έσώρουχα μπλούζες παντελόνια χλαίνες άρβύλες λαστιχένιες μπότες μπότες στολές

1.495 75 635 8.456 3.625 4.640 1.650 25.801 ζευγάρια 88 ζευγάρια 340 ζευγάρια 550 κομμάτια

'Υλικά τυπογραφείου πολύγραφοι μεμβράνες πολυγράφων βιβλία βιβλία φύλλα χαρτιού χαρτί

19 2.200 5.500 32 σάκοι 102.100 κομμάτια 16.200 κιλά

'Εργαλεία φτυάρια σκαπάνες

100 κομμάτια 24 κομμάτια

Τρόφιμα κονσέρβες παξιμάδια αλάτι καφές σιτάρι βρώμη

11.760 κομμάτια 15.218 κιλά 5.000 κιλά 100 πακέτα 40.000 κιλά 50.000 κιλά

Υγειονομικό υλικό έπίδεσμοι διάφορα

4.720 51 κιβώτια 286


β) Άπό τή Σοβιετική "Ενωση Πυροβολικό άντιαεροπορικά πυροβόλα40 άνταλλακτικά καί έργαλεϊα γιά πυροβ. τών 20 χλστ. άντιαρματικά πυροβόλα άνταλλακτικά γιά άντιαρμ. πυροβ. διόπτρες πυροβολικού βλήματα πυροβόλων 20 χλστ. βλήματα πυροβόλων 37 χλστ. 'Οπλισμός πεζικού τυφέκια αύτόματα όπλα πιστόλια οπλοπολυβόλα όλμοι τών 50 χλστ. όλμοι τών 81 χλστ. όλμοι 120 χλστ. άντιαρματικοί έκτοξευτές φυσίγγια τυφεκίων φυσίγγια πιστολιών βλήματα όλμου 50 χλστ. βλήματα όλμου 81 χλστ. βλήματα όλμου 120 χλστ. χειροβομβίδες γερμανικές χειροβομβίδες ιταλικές

74 197 κομμάτια 156 24 κομμάτια 75 5.000 28.035 15.000 5.000 3.000 3.700

100

200

100

2.000

16.357.500 950.500

20.000 10.000 15.000 40.000 20.000

40. Τά άντιαεροπορικά πυροβόλα τών 20 χλστ. είχαν βάρος περίπου 500 ώς 800 κιλά, άνάλογα μέ τόν τύπο (Flak 30 ή Flak 38). Συνήθως τό σύνολο μεταφερόταν πάνω σέ δύο τροχούς. Τά πλέον σύγχρονα μοντέλα μπορούσαν νά άποσυναρμολογηθούν σέ 27 φορτία γιά ορεινό πόλεμο (συνολικό βάρος -χωρίς τροχούς- περίπου 500 κιλά). Τό άντιαεροπορικά πυροβόλο τών 37 χλστ. ζύγιζε άπό 1.700 κιλά ώς περίπου 2.000 κιλά καί ήταν φυσικά άδύνατο νά άποσυναρμολογηθει γιά ορεινό πόλεμο. Ή μεταφορά του γινόταν πάνω σέ τροχούς -ή σέ αύτοκινούμενη βάση-καί κατά συνέπεια ή χρήση του προϋπέθετε όδικό δίκτυο καί μηχανοκίνητη ρυμούλκηση (U.S. War Department, Handbook on German Military Forces, Louisiana State University Press, Baton Rouge and London 1990 (1st classified edition, 1945), o. 334-336). 287


Υλικά καταστροφών ηλεκτρικοί πυροκροτητές καψούλια φυτίλι δυναμίτης

5.200 30.000 20.000 μέτρα 20.125 κιλά

Υλικά διαβιβάσεων τηλέφωνα μπαταρίες γιά ραδιόφωνα στοιχεία γιά τηλεφωνικές συσκευές άσύρματοι ηλεκτρικοί συσσωρευτές

100 10 200 17 60

Εξαρτύσεις, ιματισμός κιάλια πυξίδες

200 25

διάφορα φορτηγά ΟΠΕΛ μέ έξαρτήματα βάρκες

4 70

Άπό άλλες χώρες τής Ανατολικής Ευρώπης έφθασαν στή Γιουγκοσλαβία γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό τά έξής: Πολωνία: 5 βαγόνια υγειονομικό υλικό καί παπούτσια, 8 άσύρματοι, 14 βαγόνια όπλα καί πυρομαχικά Ουγγαρία: 5 φορτηγά άρβύλες καί υγειονομικό ύλικό Ρουμανία: 2 φορτηγά υγειονομικό ύλικό καί έσώρουχα

"Εκθεση (αναφορά) τοΰ υποστράτηγου τοΰ Γιουγκοσλαβικού Στρατού Joran Kapicic πρός τόν υπουργό Εσωτερικών της 'Ομοσπονδίας ΑΙ. Ranconic Υλική βοήθεια πού στάλθηκε στόν Δημοκρατικό Στρατό άπό τή Γιουγκοσλαβία κατά τή διάρκεια τού 1948 Πυροβολικό άντιαεροπορικά πυροβόλα μέ έξαρτήματα βλήματα πυροβολικού

5 3.741 288


βλήματα αα πυροβόλων τών 20 χλστ. διόπτρες πυροβολικού άποστασιόμετρα Οπλισμός πεζικού άντιαρματικά όπλα (τυφέκια) φυσίγγια άντιαρμ, όπλων άντιαρματικοί έκτοξευτές όλμοι βλήματα γιά όλμους τυφέκια άγγλικά καί γερμανικά οπλοπολυβόλα φυσίγγια τυφεκίων καί οπλοπολυβόλων αύτόματα άγγλικά ΣΤΕΝ αύτόματα όπλα (;) φυσίγγια αύτόματων όπλων χειροβομβίδες

25.000 3 30 101 10.000 500 20 27.715 1.462 1.991 4.125.000 1.704 20.730 800.000 10.000

Υλικά καταστροφών νάρκες έκρηκτικά πυραγωγοί νάρκες έδάφους φυτίλι

20.000 24.500 κιλά 124.127 8.546 30.000 (μέτρα;)

'Εξαρτύσεις, ιματισμός (γιά μαχητές καί αμάχους) χλαίνες 4.445 (σύν 1.940) 1.935 παντελόνια 4.042 έσώρουχα 4.401 ζευγάρια ύποδήματα 7.802 ζευγάρια κάλτσες 4.148 κομμάτια διάφορα γυναικεία είδη 1.544 πουλόβερ 5.028 διάφορα παιδικά είδη 500 κουβέρτες καί ψάθες λινό ύφασμα 7.056 μέτρα μπερέδες 1.085 ζωστήρες 430 τιράντες 382 24 χιτώνες άγγλικές μπότες 29 ζευγάρια 289

'Ιστορία τού ελληνικού 'Εμφύλιου

Πολέμου

Ύλικά διαβιβάσεων άσύρματοι συσσωρευτές

88 30

Διάφορα είδη •ψαλίδια συρματοπλεγμάτων άλογα λιπαντικό όπλων θειάφι γαλαζόπετρα λάδι τσιγάρα Υγειονομικό υλικό πενικιλίνες άντιτετανικοί όροί διάφορα

100 500 490 κιλά 300 κιλά 300 κιλά 100 κιλά 14.040 κουτιά 140.000.000 δισκία 150.000.000 62 κιβώτια

Τρόφιμα παξιμάδια άλεύρι άλάτι σιτάρι μακαρόνια καλαμπόκι

20.004 32.000 5.000 14.000 10.000 285.000

κιλά κιλά κιλά κιλά κιλά κιλά

Ή υπερβολή διακρίνεται με απλούς λογικούς υπολογισμούς. Στήν ιδανική -καί ούδέποτε έπιτευχθείσα- σύνθεση τού τάγματος τού ΔΣΕ, τών 432 μαχητών, προβλεπόταν ή ύπαρξη τεσσάρων πολυβόλων. Αύτό σημαίνει ότι τά 332 πολυβόλα πού παρουσιάζονται νά έχουν δοθεί στόν ΔΣΕ άπό τούς Γιουγκοσλάβους, στό διάστημα ώς τίς 31 Δεκεμβρίου τού 1947, άναλογούσαν σέ 83 πλήρη τάγματα, παρατακτής δύναμης σέ προσωπικό περίπου 36.000 μαχητών, ή άλλιώς σέ 27 πλήρεις ταξιαρχίες ή 9 πλήρεις μεραρχίες. Φυσικά ούδέποτε οί δυνάμεις τού ΔΣΕ πλησίασαν σέ τέτοιο έπίπεδο, οτίς ζώνες μάλιστα όπου μπορούσαν νά μεταφερθούν αύτά τά βαριά πολυβόλα καί τά πυρομαχικά τους. Κάτι άνάλογο παρατηρείται στά οπλοπολυβόλα. Τά 9.118 πού φαίνεται άθροιστικά νά στάλθηκαν στόν ΔΣΕ -άπό τή Γιουγκοσλαβία καί τή Σοβιετική "Ενωση- άναλογούσαν, μέ βάση τήν ύπαρξη 27 στόν οπλισμό τού τάγματος ιδανικής σύνθεσης τού ΔΣΕ, σέ 337 τάγματα(!) ή σέ 113 ταξιαρχίες ή σέ 38 πλήρεις μεραρχίες. Μέ άλλο 290


υπολογισμό, θά μπορούσαμε έπίσης, παίρνοντας στά σοβαρά τούς άριθμούς αύτούς, νά ύποθέσουμε ότι όλοι άνεξαιρέτως οί μαχητές τού ΔΣΕ ήταν χειριστές οπλοπολυβόλων ή πολυβόλων. Ώς γνωστόν, τά όπλα αύτά χρειάζονται δύο: έναν σκοπευτή καί έναν γεμιστή. Στήν περίπτωση αύτή, όμως, μπορούμε βάσιμα νά άναρωτηθοϋμε πού θά βρισκόταν προσωπικό γιά νά έξυπηρετήσει τούς 1.144 όλμους(!)41 πού, κατά τίς ίδιες πηγές, στάλθηκαν στό ίδιο διάστημα στήν Ελλάδα42 Ή ύπερβολή καί ή άνακρίβεια είναι, νομίζουμε, ορατές διά γυμνού οφθαλμού. Ή έκδοχή ότι αύτές οί άπίθανες ποσότητες οπλισμού έπεφταν πάραυτα στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων μάλλον δέν ευσταθεί έπίσης. Τέτοιος όγκος λαφύρων δέν θά περνούσε άπαρατήρητος στά στρατιωτικά άνακοινωθέντα Κανονικά θά έπρεπε νά έντυπωσιάσει καί τίς ελάχιστα φιλικές πρός τήν υπόθεση τού ΔΣΕ έπιτροπές τού OHE. Πέρα από τή σύνδεση τών καταλόγων αύτών μέ τή συνήθη μεγαλοστομία τής προπαγάνδας, διακρίνεται μιά λογική έξήγηση γιά τή μορφή καί τήν ποιότητα τής βοήθειας πού τέθηκε στή διάθεση τού Δημοκρατικού Στρατού. 'Η Γιουγκοσλαβία κυρίως, ή Σοβιετική "Ενωση διαμέσου τής Γιουγκοσλαβίας δευτερευόντως, μέ μικρή συμμετοχή τής Βουλγαρίας καί τής 'Αλβανίας έθεσαν στή διάθεση τού ΔΣΕ σημαντικό άριθμό όπλων προερχόμενων σχεδόν κατ' άποκλειστικότητα είτε άπό τά λάφυρα πού έπεσαν στά χέρια τών χωρών αύτών στή διάρκεια τού πολέμου, γερμανικά καί ιταλικά όπλα, είτε άπό τή βοήθεια πού αύτές πήραν, πάλι κατά τή διάρκεια τού πολέμου, άπό τούς Δυτικούς συμμάχους. Μόνο στόν τελευταίο χρόνο

41. Από τούς όποιους μάλιστα οί 432 ήταν ομαδικοί όλμοι (γερμανικοί) τών 81 χλστ. καί οί 100 γερμανικά άντίγραφα τών σοβιετικών όλμων τών 120 χλστ. Οί πρώτοι, σύμφωνα μέ τά στοιχεία τού αμερικανικού στρατού (U.S. War Department, Handbook on German Military Forces, ÖJI., α 322-325), ζύγιζαν 60 κιλά ένώ οί δεύτεροι 300 κιλά - μεταφέρονταν δέ σέ κιλλίβαντα Δηλαδή ό ΔΣΕ, τίς μεταφορικές ικανότητες τού όποιου μόλις περιγράψαμε, έπρεπε νά μεταφέρει 56 τόνους όλμους, χωρίς τά πυρομαχικά τους μάλιστα! 42. Τήν ίδια στιγμή πολλά περίεργα δέν μπορούν παρά νά προβληματίσουν τόν μελετητή τών έγγράφων. Οί άνισορροπίες στήν κατανομή τών έφοδίων εντυπωσιάζουν. Σέ έναν κατάλογο πού άναφέρεται σέ χιλιάδες βαρέα ή έλαφρά όπλα, ποσότητες πού θά μπορούσαν νά οπλίσουν πολλές μεραρχίες, έμπεριέχονται άσήμαντες ποσότητες σημαντικών, παρ' όλ' αύτά, ειδών. Δίπλα στά σχεδόν 13.000 αύτόματα όπλα τού πρώτου καταλόγου -τεράστια ποσότητα- άναφέρονται, μέ τήν ίδια σοβαρότητα, τά έκατό φτυάρια καί οί 24{!) σκαπάνες. Δίπλα στά 230 πυροβόλα κάθε είδους τού δεύτερου κειμένου, άναφέρονται, έπίσης στά σοβαρά, 25 πυξίδες - εργαλείο πολύ άπαραίτητο σ" έναν πόλεμο. Ενώ δέ υπάρχουν ίχνη άποστολής ζωοτροφών, άπουσιάζει οποιαδήποτε άναφορά σέ είδη σαγής ή έστω ύφασμα γιά κατασκευή τέτοιων ειδών. Εδώ σταματά πλέον κάθε προσπάθεια λογικής άνάλυσης τών κειμένων. 291


τοϋ Εμφυλίου έπεσαν στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων όπλα τοϋ ΔΣΕ μέ μεταπολεμικές ημερομηνίες κατασκευής.43 Ή τακτική αύτή είχε προφανή πλεονεκτήματα. Στό διπλωματικό πεδίο πρώτα δυσκόλευε τήν άμεση σύνδεση τής Γιουγκοσλαβίας καί τής Σοβιετικής "Ενωσης μέ τόν έξοπλισμό τού ΔΣΕ. Απομάκρυνε έπίσης τήν πιθανότητα έμπλοκής Σοβιετικών ή Γιουγκοσλάβων στή συντήρηση ή τήν έξυπηρέτηση αύτών τών έφοδίων. Στόν πρακτικό τομέα διευκόλυνε τήν ομοιογένεια τών όπλων τού ΔΣΕ, καθώς ό τελευταίος μπορούσε νά βρει τά άναγκαΐα γιά τά δυτικά όπλα πολεμοφόδια στίς τάξεις τών έχθρών του, ένώ διέθετε ήδη πολλά όπλα ιταλικής καί γερμανικής προέλευσης.44 Τά μειονεκτήματα συνοψίζονταν στό γεγονός ότι τά όπλα αύτά ήταν παλαιά, μέ άνομοιογενή πυρομαχικά καί άπρόβλεπτες συμπεριφορές στό πεδίο τής μάχης - ή έμπλοκή ήταν μόνιμη μάστιγα γιά τά αύτόματα όπλα τού ΔΣΕ, ένώ οί άριθμοί τους ήταν παραπλανητικοί, καθώς πολλά άπό αύτά ήταν άπλώς άχρηστα ένώ άλλα χρειαζόταν νά διαλυθούν γιά τήν έξασφάλιση άνταλλακτικών γιά τά ύπόλοιπα "Ετσι υποθέτουμε ότι μπορεί νά έξηγηθεΐ ό τεράστιος άριθμός πού παρουσιάζεται στά κείμενα Σέ τελευταία άνάλυση, είναι προφανές ότι τά περισσότερα άπό τά άναφερόμενα στούς καταλόγους όπλα δέν έφθασαν ποτέ στά πεδία τών μαχών τού ελληνικού Εμφυλίου.

Δυστυχώς ό τρόπος πού παρουσιάστηκαν τά στοιχεία αύτά στό βιβλίο τών Κόντη καί Σφέτα (Βασίλης Κόντης, Σπυρίδων Σφέτας (έπιμ.), Εμφύλιος πόλεμος, ÖJI.) έλάχιστα μας έπιτρέπει νά έκτιμήσουμε τί άκριβώς συμβαίνει μέ αύτούς τούς καταλόγους καί σέ ποιό ποσοστό μπορούμε νά τούς πάρουμε στά σοβαρά. Πρβλ. Μαργαρίτης Γιώργος, «Οί παγίδες καί οί παγιδεύσεις σέ πηγές καθ' όλα άξιοσέβαστες: Βασίλης Κόντης, Σπυρίδων Σφέτας (έπιμ.), Εμφύλιος πόλεμος. 'Εγγραφα από τά γιουγκοσλαβικά καί βουλγαρικά αρχεία, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999», βιβλιοκριτική στό περιοδικό Ό Πολίτης, τχ. 72, Ιανουάριος 2000, σ. 49-51. 43. Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 132. 44. Πρόκειται γιά όπλα πού χρησιμοποιούσε ό ΕΛΑΣ στήν Κατοχή. Πολλά άπό αύτά χρησιμοποιήθηκαν άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό, έρχόμενα στά χέρια του μέ σύνθετο τρόπο. Μετά τή Βάρκιζα καί τόν άφοπλισμό τοϋ ΕΛΑΣ, τά όπλα πού παραδόθηκαν χρησίμευσαν γιά τόν έξοπλισμό, έπίσημο ή άνεπίσημο, τών παρακρατικών ομάδων τής Δεξιάς ή τών «έθνικοφρόνων» κατοίκων τών χωριών. Μέ τήν πλήρη έπικράτηση τοϋ ΔΣΕ έπί τών μέν καί τών δέ, πολλά άπό τά όπλα αύτά ξαναγύρισαν στήν κατοχή τής Αριστεράς. Τά περί έκτεταμένων καί άποτελεσματικών άποθηκεύσεων όπλων μετά τή Βάρκιζα, μέ στόχο τήν έπανέναρξη τού πολέμου στήν πρώτη εύκαιρία, πολύ σχετική άξια έχουν. Τά όπλα πού δέν παραδόθηκαν καί κρύφτηκαν τότε, άνακαλύφθηκαν σχεδόν στό σύνολο τους άπό τήν Εθνοφυλακή στή μετά τή Βάρκιζα περίοδο. 292


Ό ναρκοπόλεμος Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, ό μόνος τρόπος νά μειώσει τό χάσμα άνάμεσα στίς δικές του φτωχές δυνατότητες έφοδιασμοΰ καί τίς άντίστοιχες τοΰ άντιπάλου του ήταν ή προσπάθεια έξάρθρωσης ή περιορισμού τών συγκοινωνιακών υποδομών πού επέτρεπαν τήν άπρόσκοπτη άφιξη καί διανομή αύτής τής βοήθειας. Ήταν άδιανόητο φυσικά νά διακόψει τά κανάλια τοΰ άντίπαλου έφοδιασμοΰ στή θάλασσα, στόν άέρα, στά καλά φυλασσόμενα λιμάνια ή τά άεροδρόμια. Προσπάθησε λοιπόν νά προκαλέσει ζημιές τόσο στό τμήμα τοΰ σιδηροδρομικού δικτύου πού λειτουργούσε, όσο καί στό οδικό δίκτυο. Ή μέθοδος πού έπιλέχθηκε ήταν οί νάρκες καί ό ναρκοπόλεμος άποτέλεσε ειδικό κεφάλαιο τοΰ 'Εμφυλίου. Οί νάρκες ήταν, έκείνη τήν έποχή, ένα είδος εύρισκόμενο σέ άφθονία στό έλληνικό περιβάλλον. Τά ναρκοπέδια τοΰ πολέμου έλάχιστα είχαν έκκαθαριστεϊ καί, μέ λίγη τύχη καί πολύ θάρρος, μπορούσε κανείς νά άποκτήσει εύκολα νάρκες. Οί σχετικές τεχνικές είχαν έξάλλου καταστεί «λαϊκές» καί ήταν διάχυτες. Ή μεταπολεμική έλληνική άλιεία στηριζόταν, σχεδόν άποκλειστικά, στή χρήση έκρηκτικών πού οί ψαράδες άποσποΰσαν άπό ναυτικές ή στεριανές νάρκες. Ή οικονομική τους σημασία είχε κάνει τίς νάρκες περιζήτητες, πράγμα πού διαπίστωσε ό ΔΣΕ τής Σάμου όταν θέλησε νά έκμεταλλευτεΐ αύτή τήν πηγή έκρηκτικών. Κάτι άνάλογο συνέβαινε καί στά ορεινά, άν καί σέ πολύ μικρότερη κλίμακα. Πάντως, στίς πρώτες φάσεις τού πολέμου, οί μαχητές τού ΔΣΕ χρησιμοποιούσαν τίς νάρκες ώς βαρύ όπλο έφόδου: άνατίναζαν μέ αύτές όχυρά, κτίρια ή σπίτια μέσα στά όποια βρίσκονταν οχυρωμένοι οί άντίπαλοί τους. Ή έξοικείωση μέ τό όπλο αύτό βοήθησε τήν άνάπτυξη τών σχετικών τεχνικών. Σχεδόν κάθε μονάδα τού ΔΣΕ είχε τούς ειδικούς της, πού μπορούσαν νά σχεδιάσουν καί νά κατασκευάσουν, μέ έλάχιστα, έκτός άπό τήν έκρηκτική ύλη, ύλικά μιά άποτελεσματική νάρκη. Αύτά τά αύτοσχέδια όπλα -ένάντια σέ προσωπικό κυρίως- ήταν μάλιστα πιό άποτελεσματικά, καθώς ή άπουσία μεταλλικών μερών τά καθιστούσε δύσκολα στόν εντοπισμό άπό τούς μαγνητικούς άνιχνευτές τών ναρκαλιέων. Χρειαζόταν έμπειρο μάτι πού νά μπορεί νά παρατηρεί τήν οποιαδήποτε άνωμαλία στό έδαφος, άνωμαλία πού ίσως έκρυβε μιά νάρκη. Στή μάχη τών συγκοινωνιών, όμως, οί νάρκες δέν άπέδωσαν τά άναμενόμενα. Σέ άσφαλτοστρωμένους ή στρωμένους μέ σκυρόδεμα δρόμους, ή τοποθέτησή τους ήταν πρακτικά άδύνατη, καθώς θά άφηνε ίχνη. Τό ίδιο ίσχυε καί γιά τούς καλά πατημένους χωματόδρομους. Επιπλέον, οί παλιές γερμανικές άντιαρματικές νάρκες, πού μπορούσαν νά βλάψουν μηχανοκίνητα οχήματα, ήταν πλέον άνιχνεύσιμες άπό τά μηχανήματα τοΰ 'Εθνικού Στρατού. Ή έπιτυχία έξαρτιόταν έτσι περισσότερο άπό τήν τύχη ή άπό ειδικές συνθήκες: άπό τό λασπώδες έδαφος λόγου χάρη, πού έκρυβε τά ίχνη 293


τής τοποθέτησης καί περιόριζε τό ζήλο τών ναρκαλιευτών. Αύτές οί ιδανικές συγκυρίες όμως, καί οί μικρές έπιτυχίες πού έξασφάλιζαν, δέν μπορούσαν φυσικά νά μειώσουν τίς άποστάσεις καί νά παραλύσουν τό σύστημα μεταφορών καί εφοδιασμού τών κυβερνητικών στρατευμάτων. Στήν καλύτερη περίπτωση άπασχολούσαν προσωπικό καί δημιουργούσαν πρόσθετα προβλήματα στίς σχέσεις τών χωρικών μέ τίς κυβερνητικές δυνάμεις καθώς, μετά άπό κάθε ζημιά πού πάθαιναν άπό νάρκη, οί τελευταίες είχαν τήν τάση νά ύποψιάζονται τό γειτονικό χωριό. Οί κάτοικοι τού τελευταίου, άκόμη κι άν ήταν άπόλυτα άθώοι, όφειλαν νά έπισημάνουν τίς ύποπτες κινήσεις τών σαμποτέρ τού ΔΣΕ καί νά τίς καταγγείλουν στίς κυβερνητικές δυνάμεις. Νάρκες πού εξουδετέρωσε ό 'Εθνικός Στρατός45 Μήνας

'Αντιαρματικές

'Ιούνιος 1948 Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος 1949 Μάιος Ιούνιος

587 915 620 262 302 918 243

Προσωπικού 2.062 1.939 1.430 524 565 522 766

Καταστροφές οχημάτων άπό νάρκες41 Μήνας Στρατιωτικά Δεκέμβριος 1948 Ιανουάριος 1949 Μάιος 1949 Ιούνιος 1949

39 31 30 20

'Οχήματα Πολιτικά Σιδηροδρομικά 14 6 14 3

4 8 6 3

Οπωσδήποτε ή καταστροφή τριάντα ή πενήντα αύτοκινήτων τό μήνα δέν ήταν άπό μόνη της ικανή νά μεταβάλει τή ροή τού πολέμου καί νά μικρύνει τίς αποστάσεις άνάμεσα στά κανάλια άνεφοδιασμού τών άντιπάλων στρατών. 45. Shraeder Charles, The Withered Vine, ό.π., σ. 139. 46. Στό ίδιο, σ. 139. 294

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 40 Τό τέλος τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στήν Πελοπόννησο Στίς 3 Δεκεμβρίου τοϋ 1948 ή διοίκηση τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων στήν Πελοπόννησο άνατέθηκε στό έπιτελεϊο τοϋ Α' Σώματος Στρατοϋ. Ή αποστολή του, στό πλαίσιο τών ευρύτερων έπιθετικών σχεδιασμών τοϋ 'Εθνικού Στρατού γιά τό 1949, συνίστατο στήν πλήρη έκκαθάριση τής Πελοποννήσου άπό τίς δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή έπιχείρηση αύτή άποτελοΰσε τήν κύρια ένέργεια τών κυβερνητικών δυνάμεων γιά τή χειμερινή περίοδο 1948-1949 καί θεωρούνταν προοίμιο, μαζί καί άναγκαία προϋπόθεση, γιά τήν προετοιμασία καί τήν άνάληψη τών μεγάλων έπιθετικών ένεργειών πού θά οδηγούσαν, όπως σχεδιαζόταν, στή συντριβή τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ καί στό τέλος τού πολέμου.' Ή έπιχείρηση έπρεπε νά ολοκληρωθεί μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο μέσα στό χειμώνα.

'Ένα νέο είδος πολέμου Οί έπιχειρήσεις ένάντια στόν Δημοκρατικό Στρατό τής Πελοποννήσου συνέπεσαν μέ τίς εύρύτερες άλλαγές τών πεποιθήσεων, τών πολιτικών ισορροπιών καί τών άντιλήψεων πού έπικρατούσαν στήν 'Αθήνα, άλλαγές πού είχαν άμεσο άντίκτυπο στόν τρόπο διεξαγωγής τοϋ πολέμου, στή φιλοσοφία του άν προτιμάτε. Οί άλλαγές αύτές, πού συνοπτικά ορίζονται ώς «παραγκωνισμός τών πολιτικών» ή ώς σκλήρυνση τής έξουσίας καί ένίσχυση τών πολιτικών καί στρατιωτικών άρμοδιοτήτων τοϋ Παλατιού, μάς άπασχολούν σέ άλλο κεφάλαιο.2 Στό χώρο τού στρατού καί τοϋ πολέμου, τίς παραμονές ή κατά τή διάρκεια τών έπιχειρήσεων στήν Πελοπόννησο, οί 1. ΓΕΣ/Α1, «Σχέδιον 'Ενεργείας κατά τήν χειμερινήν περίοδον 1948-1949, 6.12.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 11, σ. 267. 2. Βλ. κεφάλαιο 33 τού παρόντος 295


άλλαγές άφοροΰν τήν υιοθέτηση ριζοσπαστικών -σέ σχέση μέ τίς προηγούμενες έπιχειρήσεις- πρακτικών καί μεθόδων στή διεξαγωγή τού πολέμου. Τίς μεθόδους αύτές τίς έξέφραζε ή διοίκηση καί τό έπιτελεΐο τού Α' Σώματος Στρατού, ό κύκλος τού άντιστράτηγου Θρασύβουλου Τσακαλώτου, καί άποτέλεσαν τόν άξονα τών άλλαγών στήν κορυφή τού στρατεύματος, άλλαγών πού παγιώθηκαν μέ τήν άνάληψη τής διευρυμένων άρμοδιοτήτων άρχιστρατηγίας άπό τόν στρατηγό 'Αλέξανδρο Παπάγο. Στό σχέδιο γιά τήν έπιχείρηση «Περιστερά», αύτές οί γενικές άλλαγές μεταφέρονταν καί προσαρμόζονταν στό χώρο τής στρατηγικής καί τής τακτικής. Ή κεντρική ιδέα ήταν ή ένσωμάτωση τής πολιτικής στίς στρατιωτικές κινήσεις καί ή πλήρης έμπλοκή τοϋ κοινωνικού χώρου σέ αύτές. 'Επρόκειτο γιά διεύρυνση τής έννοιας τού «στρατιωτικού» στά μέτρα καί στίς άνάγκες τού ολοκληρωτικού πολέμου. Δύο μέτρα έξέφραζαν αύτές τίς νέες έπιλογές. Τό πρώτο άπέβλεπε στή μεθοδική καταστροφή όλων τών έρεισμάτων πού ό Δημοκρατικός Στρατός είχε στήν τοπική κοινωνία καί τό δεύτερο άποσκοποϋσε στή στράτευση, στήν κινητοποίηση, μέ λίγα λόγια στή συμμετοχή στήν άντικομμουνιστική σταυροφορία τοϋ τοπικού άγροτικοϋ πληθυσμού. Στό σχέδιο ένέργειας τής έπιχείρησης «Περιστερά», στό τμήμα τών «Γενικών 'Εντολών» πού άνέλυαν τίς έπιδιώξεις καί τίς τακτικές τής έπιχείρησης, ύπήρχαν ειδικές έντολές πού προσδιόριζαν τή σημασία τής πολιτικής πλευράς τού άγώνα. Τό πέμπτο σημείο (ε), παραδείγματος χάρη, προέβλεπε ότι «ή πλήρης έξόντωσις τής αύτοαμύνης θά άποτελέση τό ΠΙΣΤΕΥΩ τών Διοικητών άπό τών άνωτάτων Διοικήσεων μέχρι τών Διμοιριτών. Τά τμήματα δέν πρέπει νά προχωρούν περαιτέρω άν δέν βεβαιώνονται ότι ούδείς αύτοαμυνίτης παρέμεινε όπισθέν των. Τά γραφεία πληροφοριών άπό τούδε δέον νά συγκεντρώσωσι τάς πληροφορίας των καί νά έχουν πλήρεις καταλόγους».1 Στήν έννοια «αύτοαμυνίτης» μπορούσε νά περιληφθεί οποιοσδήποτε ύποπτος γιά συνεργασία μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό. Ή κατηγορία ήταν άρκετά έπεκτάσιμη καί μπορούσε νά περιλάβει, έκτός άπό τούς πληροφοριοδότες ή τούς τροφοδότες τών άνταρτών, τά μέλη τών οικογενειών τους ή όποιον άπλώς τούς άνοιγε τήν πόρτα του. Αύτή ή ολόπλευρη καταδίωξη άμάχων στόχευε -καί, όπως θά δούμε, πέτυχε- νά δημιουργήσει ένα κλίμα τρόμου καί άνασφάλειας στά χωριά, όπου οί πάντες, όντας έκθετοι στίς βαριές κατηγορίες άπό τή μία καί στά «καρφώματα» τών συγχωριανών άπό τήν άλλη, νά μήν τολμούν καί νά μήν μπορούν, όσο κι άν τό έπιθυμούσαν, νά προσφέρουν τήν οποιαδήποτε ύποστήριξη στά μάχιμα τμήματα τού ΔΣΕ.

3. Α' Σώμα Στρατοϋ/Al, «Σχέδιον 'Επιχειρήσεων "Περιστερά", 14.12.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 11, σ. 291. 296

Τό τέλος τού Δημοκρατικού Στρατού στήν

Πελοπόννησο

Τό άλλο σκέλος τής ίδιας υπόθεσης στόχευε στήν άφύπνιση, στήν κινητοποίηση, στήν «εξέγερση» άν προτιμάτε, τών έθνικοφρόνων πολιτών. «Εις τήν Πελοπόννησον», διαπίστωνε τό ίδιο σχέδιο, «υπάρχουν άνω τών δέκα χιλιάδων όπλων είς χείρας έθνικοφρόνων πολιτών καί ποικίλων εθνικιστικών οργανώσεων. Αποτελούν συνεπώς, χρησιμοποιούμενα, ένα πολύτιμον στοιχεϊον έπιτυχίας. "Ηδη, τά όπλα ταύτα, κατά τό πλείστον, δέν χρησιμοποιούνται καί παραμένουσιν κεκρυμμένα ύπό τών πολιτών. Οί Διοικηταί τών Μονάδων θά ξεσηκώσουν κυριολεκτικώς τόν πληθυσμόν καί θά χρησιμοποιήσουν όλους τούς όπλοφορούντας τόσον διά τάς έξερευνήσεις, όσον καί διά τήν στατικήν άμυναν χωρίων καί συγκοινωνιακών έργων. Ούτοι νά όργανωθώσι κατά τμήματα, νά καταγραφή ό οπλισμός των, νά τοποθετηθούν ικανοί ήγήτορες. Οί Διοικηταί μεγάλων μονάδων νά προτείνουν τούς ικανούς έκ τούτων, ϊνα όνομασθώσιν άξιωματικοί. Οπωσδήποτε ό έξοπλισμός καί ή χρησιμοποίησις τών πολιτών ένοπλων καί άοπλων καί ή έξύψωσις τού ήθικοϋ των δέον νά άποτελέση τήν κυρίαν μέριμναν τών Διοικήσεων».4 Ή ένταξη τών άμάχων στίς πολεμικές έπιχειρήσεις τού σχεδίου «Περιστερά», σέ μιά περίοδο πού παρόμοιες πρωτοβουλίες είχαν διαδοχικά άποτύχει σέ πολλές περιοχές καί σέ πολλές προηγούμενες έπιχειρήσεις, βασιζόταν στήν ιδιομορφία τής Πελοποννήσου άλλά καί στή γενικότερη άλλαγή τών άντιλήψεων στό έπιτελικό έπίπεδο. Δηλαδή είχε γίνει άντιληπτό αύτό πού σέ προηγούμενες σελίδες περιγράψαμε: ότι ό Δημοκρατικός Στρατός στήν Πελοπόννησο δέν στηριζόταν στίς παλιές ισχυρές πολιτικές οργανώσεις πού είχαν συγκροτηθεί στή διάρκεια τής Κατοχής καί τής Αντίστασης. Αύτοί οί μηχανισμοί είχαν μεθοδικά καταστραφεί τήν περίοδο τής λευκής τρομοκρατίας καί έκεΐνοι πού τούς άντικατέστησαν δέν είχαν ούτε τό άνάλογο κοινωνικό βάθος ούτε τό στελεχικό δυναμικό ούτε τήν άξιοπιστία τών παλαιοτέρων. Γιά τήν άκρίβεια, είχαν δημιουργηθεί μέ τρόπο άντίστροφο. Τούς δημιούργησαν οί ένοπλες μονάδες τού ΔΣΕ, ερήμην, σέ κάποιο βαθμό, τών έκάστοτε κοινωνικών συνθηκών καί διεργασιών. Στήν ούσία, οί μηχανισμοί αύτοί ήταν πολιτικοί μόνο κατ' όνομα καί οί λειτουργίες τους ήταν παραπληρωματικές τής ένοπλης δράσης. Ασκούσαν δηλαδή καθήκοντα «ύπηρεσιών» σ' ένα στράτευμα πού δέν είχε άνάλογους μηχανισμούς ένσωματωμένους στίς δυνάμεις του. "Ισως είναι περιττό νά έπισημανθεί πόσο εύθραυστες ήταν αύτές οί πολιτικές βάσεις. Τό έπιτελείο τού Α' Σώματος Στρατού άντιλήφθηκε άμέσως αύτή τήν άδυναμία.

4. Στό ίδιο. Στά επόμενα δίνονται μάλιστα καί παραδείγματα τού πώς μπορούν νά χρησιμοποιηθούν πιό συγκεκριμένα οί χωρικοί: «Αί Διοικήσεις, διά τήν καλλιτέραν έξερεύνησιν ιδία δασωμένων περιοχών, νά χρησιμοποιήσωσι κύνας μετά τών χωρικών ιδιοκτητών των». 297


Άπό τήν άλλη πλευρά, ή παράταξη τών έθνικοφρόνων πολιτών ήταν, γιά πολλούς λόγους, ισχυρή καί έν δυνάμει λειτουργική. Ή παράδοση τών εμφύλιων συρράξεων στήν περιοχή, άπό τήν έποχή τών Ταγμάτων Ασφαλείας άκόμη, οί ιδιαίτερες σχέσεις μέ τήν Αθήνα καί κατά συνέπεια μέ τούς κυβερνητικούς άξιωματούχους καί πολιτευτές, ή περίπου ολοκληρωτική έπικράτηση αύτής τής παράταξης στούς μήνες τής λευκής τρομοκρατίας καί ή πολιτική συρρίκνωση τών άντιπάλων έδιναν ισχυρά έρείσματα στό άντικομμουνιστικό στρατόπεδο. "Αν καί στό στρατιωτικό ή μάλλον στό παραστρατιωτικό έπίπεδο ό χώρος αύτός δέν είχε άντέξει μπροστά στήν άντεπίθεση τής Αριστεράς, οί αιτίες τής συσπείρωσής του ήταν πάντοτε οέ ένέργεια. Ή κυριαρχία δέ τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού σέ πολλίές περιοχές, κατά τή διάρκεια τοϋ 1948, είχε προκαλέσει καί άνησυχίες καί άντιπάθειες καί φανατισμό, έτσι ώστε νά υπάρχει διαθέσιμο δυναμικό οτό όποϊο τό επιτελείο τοΰ Α' Σώματος Στρατού έσπευσε νά έπενδύσει. "Ολ" αύτά δέν θά οδηγούσαν ίσως σέ «πολιτικοποίηση» τών πολεμικών έπιχειρήσεων, άν στό έπίπεδο τής άνώτατης ηγεσίας τού κυβερνητικού στρατού δέν είχαν σημειωθεί σημαντικές μεταβολές άντιλήψεων. Περιληπτικά θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε τίς μεταβολές αύτές στροφή πρός τόν ολοκληρωτικό πόλεμο καί τίς πρακτικές του. Οί ειδικές έξουσίες τοΰ στρατού, πού άργότερα θά παγιώνονταν ώς ειδικές έξουσίες τοΰ άρχιστράτηγου, άκύρωσαν τόν προγενέστερο δυϊσμό στή διεξαγωγή τού πολέμου. Οί πολιτικοί έπαψαν νά έχουν τήν προτεραιότητα στόν καθορισμό τών πολιτικών μέτρων καί οί στρατιωτικοί έπαψαν νά περιορίζονται στό τεχνικό μέρος τών έπιχειρήσεων. Άπό τήν «Περιστερά» -άπό τίς άποτυχίες στό Βίτσι καλύτερα- καί στό έξής ό πόλεμος θά ήταν ενιαίος όσον άφορα τήν πολιτική, τήν κοινωνική καί τήν τεχνική του πλευρά. Οί Αμερικανοί, τό Παλάτι καί ό Παπάγος θά ήταν τά σημεία άναφοράς αύτής τής φιλοσοφίας. Καί ή Πελοπόννησος τό πρώτο πεδίο εφαρμογής της.

Οί δυνάμεις τών έμπολεμων Τίς παραμονές τής έπιχείρησης «Περιστερά» ό Δημοκρατικός Στρατός στήν Πελοπόννησο βρισκόταν θεωρητικά στήν άκμή του. Οί πληροφορίες τού 'Εθνικού Στρατοΰ υπολόγιζαν τίς δυνάμεις του σέ περίπου 3.300 άνθρώπους, άπό τούς οποίους οί 2.800 άνήκαν σέ μάχιμες μονάδες. Ή κατανομή τών δυνάμεων αύτών ύπολογιζόταν ώς έξής:5

5. Στό ίδιο, σ. 280. 298

Τό τέλος τού Δημοκρατικού

Περιοχή 'Ερύμανθος Άροάνεια (Χελμός) Φολόη Λυκουρέσι-Λάδων Βαλτεσινίκο-Κοντοβάζαινα Χρυσοβίτοι Σαραντάπηχο Ταΰγετος Πόρνων Σύνολο

Μάχιμοι 150 90 110 440 520 480 100 760 150 2.800

Στρατού στήν


Έπιμελητεία 30

320 30 90 30 500

Οί πληροφορίες αύτές, πέρα άπό τίς έκτψήσεις γιά τή συνολική δύναμη τών άνταρτών, παρουσίαζαν τό βαθμό συγκέντρωσης σέ κάποια στιγμή τού φθινοπώρου τού 1948. Στό ξεκίνημα τών έπιχειρήσεων ή διάταξη τού ΔΣΕ ήταν σαφώς διαφορετική, καθώς λ,χ. στόν Πάρνωνα βρισκόταν ή κύρια δύναμη τής 55ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ καί όχι μόνο μία διλοχία, όπως έμφανίζεται στόν πίνακα. Η γεωγραφική διάρθρωση τών μεγάλων μονάδων τού ΔΣΕ, ό σκληρός πυρήνας τής συγκρότησής του έδειχνε ένα τόξο πού ξεκινούσε άπό τόν βόρειο Ταΰγετο καί έφθανε ώς τή Γορτυνία καί τό Μαίναλο. Μέ έξαίρεση τόν Πάρνωνα, όπου σέ κανονικές συνθήκες βρίσκονταν έγκατεστημένες σημαντικές δυνάμεις τού ΔΣΕ, μόνον άδύναμη παρουσία υπήρχε στίς ύπόλοιπες περιοχές, στή Μεσσηνία, τήν Κορινθία ή τήν 'Αργολίδα Συνοψίζοντας, τίς παραμονές τής έπίθεσης ό Δημοκρατικός Στρατός μπορούσε νά άντιπαρατάξει περίπου 3.000 μόνιμους μαχητές, τόν σκληρό πυρήνα τής III μεραρχίας τοϋ Γκιουζέλη. Γύρω άπό αύτή τή δύναμη ύπήρχαν άρκετές έκατοντάδες ένοπλοι ή άοπλοι, μέλη τών πολιτικών οργανώσεων, τών υπηρεσιών, τής Πολιτοφυλακής, καθώς καί περίπου χίλιοι έπιστρατευμένοι, άοπλοι άκόμη, στά έμπεδα Οί τελευταίοι είχαν, στή συντριπτική τους πλειοψηφία, έπιστρατευθει βίαια καί σέ συνθήκες κρίσης θά ήταν δύσκολο νά έπιδείξουν τό άπαραίτητο σθένος καί τή μαχητικότητα πού έπρεπε. Κάτι άνάλογο, άν καί σέ μικρότερο βαθμό, ίσχυε καί γιά σημαντικό ποσοστό τών μή ένταγμένων σέ μάχιμες μονάδες τοϋ ΔΣΕ. Όλ' αύτά τά πλήθη αποτελούσαν γιά τόν άντίπαλο πεδίο εύκολων καί γρήγορων έπιτυχιών, άναγκαίων γιά τό ήθικό τών μονάδων του καί γιά τήν προπαγάνδα στούς τοπικούς πληθυσμούς, άλλά καί άριστη πηγή πληροφοριών γιά τά συμβαίνοντα στό στρατόπεδο τών άνταρτών. Γνωρίζουμε μέ πολύ μεγαλύτερη άκρίβεια τίς δυνάμεις τού κυβερνητικού στρατοπέδου, καθώς καί τή διάταξή τους στήν έναρξη τής έπιχείρησης «Περιστερά». Τό έπιτελείο τού Α' Σώματος Στρατού διάρθρωσε τίς 299


διαθέσιμες μονάδες σέ τρία ισχυρά τακτικά συγκροτήματα, ύπό τίς διαταγές τών όποιων τοποθέτησε τό σύνολο τών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων τής Χωροφυλακής καί τών παραστρατιωτικών ομάδων. Τό καθένα άπό αύτά τά σύνολα διατηρούσε τήν ομοιογένεια καί τή σχετική άνεξαρτησία του. Τό πρώτο περιλάμβανε κυρίως τίς μονάδες πού είχαν άφιχθεί στήν Πελοπόννησο ειδικά γιά τήν έπιχείρηση, τήν IX μεραρχία δηλαδή, τό δεύτερο τίς μονάδες καταδρομών καί τό τρίτο τίς παλαιές, μόνιμες μονάδες τού κυβερνητικού στρατού στήν Πελοπόννησο. Οί τελευταίες είχαν ένισχυθεϊ προοδευτικά στή διάρκεια τοϋ 1948 μέ ο,τι ύπήρχε διαθέσιμο. Άνάμεσα στίς ένισχύσεις αύτές βρισκόταν ή μονάδα τών Μακρονησιωτών άξιωματικών, τό ΕΤΑΞ, ένάντια στό όποιο ό ΔΣΕ τού Μοριά σημείωσε τήν τελευταία του έπιτυχία.6 Ή αιχμή τοϋ δόρατος, τό πιό ισχυρό συγκρότημα, είχε άρθρωθεϊ γύρω άπό τήν IX μεραρχία καί ύπό τίς διαταγές τού διοικητή της, υποστράτηγου Μανιδάκη. Τό συγκρότημα αύτό περιλάμβανε τίς τρεις ταξιαρχίες τής μεραρχίας, τίς 41η, 42η καί 43η, τρία έλαφρά τάγματα πεζικού, τά 21, 22 καί 75, τό 5 τάγμα Χωροφυλακής, μία διλοχία τού Α' τάγματος σκαπανέων τής Αμαλιάδας, τήν Γ' μοίρα ορεινών καταδρομών, τό παραστρατιωτικό άπόσπασμα Ζάρα, μία ιλη τεθωρακισμένων τού Α' συντάγματος άναγνωρίσεως, τό 101 σύνταγμα πεδινού πυροβολικού καί τόν 711 λόχο μηχανικού7 Στίς διαταγές τοϋ συγκροτήματος ύπάγονταν όλες οί στατικές δυνάμεις Χωροφυλακής καί ΜΕΑ τής περιοχής. Ή άριθμητική του δύναμη πλησίαζε τούς 9.000 μέ 10.000 στρατιώτες. Ώς άνεξάρτητη δύναμη, στήν πράξη, όμως, σέ στενή συνεργασία μέ τό συγκρότημα τής IX μεραρχίας, θά δρούσαν οί μονάδες ορεινών καταδρομών τού συνταγματάρχη Καλλίνσκη. Ή δύναμη περιλάμβανε τίς Α', Β' καί Γ' μοίρες καταδρομών καί άποτελούσε κατά κάποιο τρόπο τή στρατηγική έφεδρεία καί ταυτόχρονα τήν ειδική δύναμη κρούσης τοϋ σχεδίου τής έπίθεσης. Μπορούσε δηλαδή νά χρησιμοποιηθεί είτε γιά τήν εξάρθρωση τών 6. Στίς 14 Δεκεμβρίου 1948, μετά άπό προηγούμενες συνεννοήσεις μέ έναν έφεδρο ύπολοχαγό (Κώστα Κολλίντζα) πού ύπηρετούσε στό ΕΤΑΞ καί καταγόταν άπό τήν περιοχή, ό ΔΣΕ αιχμαλώτισε δύο φυλάκια τού ΕΤΑΞ έξω άπό τήν Τρίπολη. Προσχώρησαν στόν ΔΣΕ 25 πρώην Μακρονησιώτες σέ μία άπό τίς πλέον μαζικές προσχωρήσεις αύτοϋ τοϋ είδους. "Ας σημειωθεί ότι δυνάμεις τής ίδιας μονάδας, τού ΕΤΑΞ, είχαν προβάλει σχετικά σθεναρή άντίσταση στήν έπιχείρηση τού ΔΣΕ κατά τής Πιάνας, στίς 6 Δεκεμβρίου. Πρβλ. Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία. Ή III Μεραρχία τών Νεκρών τού ΑΣ. Πελοποννήσου, Αλφειός, Αθήνα 1987, τόμος Β', σ. 847-853. Λέφας Γιάννης Α., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου. Δημιουργία, άνάπτυξη, ήττα, Αλφειός, Αθήνα 1998, τόμος Α', σ. 368. 7. Α' Σώμα Στρατοϋ/Al, «Σχέδιον Έπιχειρήσεων "Περιστερά", 14.12.1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 283. 300


Στρατού

στήν


τυχόν άμυντικών θέσεων καί προσπαθειών τών άντιπάλων είτε γιά τήν έκμετάλλευση τής οποιασδήποτε ευκαιρίας θά παρουσιαζόταν ή καί γιά τήν καταδίωξη σέ μιά τελική φάση. Τό δεύτερο καί τό τρίτο συγκρότημα περιλάμβαναν τίς δυνάμεις τής Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Πελοποννήσου, κάτω άπό τίς διαταγές τού υποστράτηγου Πεντζόπουλου. Σέ μεγάλο βαθμό οί δυνάμεις αύτές ήταν στατικές καί περιορισμένων δυνατοτήτων συγκριτικά μέ τίς άντίστοιχες τού πρώτου συγκροτήματος. Τό Τακτικό Συγκρότημα τής Κορινθίας, μέ διοικητή τόν ταξίαρχο Παπαγεωργίου, περιλάμβανε τήν 72η ταξιαρχία, τά 72, 76 καί 77 έλαφρά τάγματα πεζικού, τρεις λόχους ΕΤΑΞ μέ στατικές άποστολές φρουράς, τό Τακτικό Στρατηγείο 'Εθνοφρουράς "Αργούς καί τίς δυνάμεις του, φρουρές κυρίως, τό τάγμα Χωροφυλακής τής Κορίνθου, τήν 2η ίλη τεθωρακισμένων καί τό σύνολο τών δυνάμεων Χωροφυλακής καί ΜΕΑ τής εύρύτερης περιοχής. Ή άριθμητική δύναμη τού συγκροτήματος θά μπορούσε νά ύπολογιστεί σέ 5.000 ώς 6.000 στρατιώτες καί γενικά ένοπλους. Τό τρίτο συγκρότημα, τό Νότιο Συγκρότημα, κάτω άπό τίς διαταγές τού ταξίαρχου Σακελλαρόπουλου, ήταν τό πλέον στατικό καί έτερόκλητο. Περιλάμβανε έπτά έλαφρά τάγματα πεζικού (τά 13, 14, 19, 20, 54, 73, 74), τό 15 τάγμα Χωροφυλακής, τό μηχανοκίνητο τάγμα χωροφυλακής, μερικούς λόχους ΕΤΑΞ, μία πυροβολαρχία τοΰ 105 συνάγματος πυροβολικού, τά Τακτικά Στρατηγεία Εθνοφρουράς τής Σπάρτης καί τής Καλαμάτας μέ τίς δυνάμεις πού διέθεταν, σέ φρουρές κυρίως, τέσσερις ούλαμούς τεθωρακισμένων καί τό σύνολο τών στατικών δυνάμεων Χωροφυλακής καί ΜΕΑ τής περιοχής.8 Ή άριθμητική δύναμη τοΰ συγκροτήματος μπορεί νά ύπολογιστεί σέ περίπου 6.000 ένοπλους. Από τήν πλευρά τής Αριστεράς, οί δυνάμεις τών κυβερνητικών τό χειμώνα τού 1949 στήν Πελοπόννησο είχαν υπερεκτιμηθεί. Ό Γιάννης Λέφας, άθροίζοντας τόν τακτικό στρατό, τή Χωροφυλακή, τά ΛΟΚ καί τά παραστρατιωτικά σώματα, ύπολογίζει τίς δυνάμεις αύτές σέ 50.000 ένοπλους.9 Καταλήγει δέ στό συμπέρασμα ότι ή άναλογία μεταξύ τών άντιπάλων άνερχόταν σέ ένα πρός δεκαπέντε όσον άφορά τό άνθρώπινο δυναμικό καί σέ ένα πρός χίλια όσον άφορά τόν διαθέσιμο έξοπλισμό καί προπαντός τά πυρομαχικά. Σέ παρόμοιες άναλογίες καταλήγουν καί πολλές άλλες μαρτυρίες, κείμενα ή έξιστορήσεις άπό τήν πλευρά τών ήττημένων τής άναμέτρησης. 8. Στό ίδιο, ο. 283-284. Επίσης, Α' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις Επιχειρήσεων Πελοποννήσου. Σχέδιον "Περιστερά". Από 19 Δεκεμβρίου 1948 μέ 29 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 305-306 καί 308. 9. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β", α 8. 301


Ανεξάρτητα άπό τό γεγονός ότι τό βασικό πρόβλημα τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, ή αιτία τής εύκολης ήττας του καί τής ολοκληρωτικής καταστροφής του, δέν ήταν, όπως σε άλλες σελίδες τού παρόντος έργου άναφέρουμε, ζήτημα άποκλειστικά καί μόνο στρατιωτικών συσχετισμών, θά άξιζε ίσως νά σταθούμε λίγο σέ αύτές τίς έκτιμήσεις. Πραγματικά, καί μέ τόν πλέον γενναιόδωρο τρόπο υπολογισμού, γνωρίζοντας τίς μονάδες τού Εθνικού Στρατού καί τών παραστρατιωτικών σχηματισμών πού τόν πλαισίωναν, καθώς καί τό δυναμικό τους, ή άριθμητική τους δύναμη στήν άρχή τών έπιχειρήσεων δέν μπορούσε νά ύπερβαίνει τούς 20.000 μέ 25.000 χιλιάδες άνδρες, άπό τούς όποιους ένα σημαντικό ποσοστό ήταν καθηλωμένο σέ στατικές άποστολές φρουρών καί φυλάξεων. Οί μονάδες κρούσης, εκείνες πού θά άναλάμβαναν τίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις, δέν ξεπερνούσαν, σέ καμία περίπτωση, τούς 15.000 άνδρες. Καί στήν περίπτωση αύτή, οί άναλογίες φυσικά δέν εύνοούσαν τόν Δημοκρατικό Στρατό, πλησίαζαν όμως αύτές πού είχαν ήδη παρουσιαστεί σέ προηγούμενες συγκρούσεις σέ πολλές περιοχές τής χώρας. Ή διαφορά βρίσκεται στήν έκταση καί στήν ποιότητα τής άντίστασης πού προέβαλε ό ΔΣΕ στήν Πελοπόννησο, ή όποια ήταν κατά πολύ υποδεέστερη άντίστοιχων καταστάσεων στήν ύπόλοιπη Ελλάδα. Ή αιτία αύτού, όμως, τού γεγονότος δέν πρέπει νά άναζητηθεί ούτε στούς συσχετισμούς δυνάμεων ούτε στή γενική διάθεση τών άνταρτών τής περιοχής. Καμία ένδειξη πτώσης τού ήθικού, παραίτησης καί παράδοσης στόν έχθρό δέν διακρινόταν στίς γραμμές τών τελευταίων, πράγμα πού έπιβεβαιώθηκε άπό τό γεγονός ότι, σέ έντυπωσιακά υψηλό ποσοστό, προτίμησαν νά πεθάνουν παρά νά συνθηκολογήσουν. Οί αιτίες τής γρήγορης κατάρρευσης πρέπει μάλλον νά άναζητηθούν στήν άδυναμία τού ΔΣΕ νά δώσει συντονισμένες ή άκόμη καί μεμονωμένες μάχες μιάς κάποιας έκτασης καί διάρκειας. Υπεύθυνη ήταν σ' έναν βαθμό ή γεωγραφία τής περιοχής, σ" έναν άλλο, μεγαλύτερο όμως, οί έλλείψεις τού ΔΣΕ στό έπίπεδο τού άνεφοδιασμού σέ πυρομαχικά άλλά καί σέ άλλα άναγκαία είδη. Προοδευτικά δέ, όσο ή άδυναμία του γινόταν έμφανής καί όσο οί όποιοι δεσμοί του μέ τήν τοπική κοινωνία κατέρρεαν, στό πρόβλημα τού άνεφοδιασμού ήρθε νά προστεθεί καί έκεΐνο τών πληροφοριών καί, τέλος, ή ίδια ή άνατροπή άκόμη καί τών άρχικών δυσμενών σέ βάρος του άριθμητικών συσχετισμών. Οί τελευταίοι έγιναν πραγματικά καταθλιπτικοί, ίσως έφθασαν καί τούς 50.000 οί ένοπλοι τής κυβερνητικής παράταξης τότε, τόν Μάρτιο τού 1949, όταν ό Δημοκρατικός Στρατός είχε πλέον έξαρθρωθεί καί τό σχέδιο τού Εθνικού Στρατού γιά κινητοποίηση καί στράτευση τών δεξιών, τών έθνικοφρόνων χωρικών είχε πλέον έφαρμοστεί πλήρως. Τότε, όμως, δέν έτίθετο ζήτημα άναμέτρησης. 'Ετίθετο μόνο ζήτημα καταδίωξης τών έπιζώντων άνταρτών, αιχμαλωσίας ή έξόντωσής τους. Οί μεγάλες άδυναμίες τού Δημοκρατικού Στρατού δέν βρίσκονταν στούς άριθμούς. Οί τελευταίοι μάλιστα, στίς γνωστές συνθήκες τής Πελοποννή302



σου καί μέ τήν προϊστορία τού 'Εμφυλίου στήν περιοχή, μπορούσαν νά χαρακτηριστούν έπιβλητικοί. Τό βασικό του μειονέκτημα ήταν οί ίδιες οί σχέσεις του μέ τήν κοινωνία Πέρα άπό έναν σκληρό -καί περιορισμένο- πυρήνα δραστήριων άριστερών, οί όποιοι πολλές φορές άνήκαν στίς ίδιες οικογένειες άπ' όπου είχαν στρατολογηθεί καί οί άντάρτες, ό ΔΣΕ περιβαλλόταν άπό μιά κοινωνία τής όποιας τά μέλη ήταν στήν καλύτερη περίπτωση ούδέτερα, στή χειρότερη έχθρικά, τά όποια μόνο οί συσχετισμοί δυνάμεων έμπόδιζαν νά έκδηλωθούν.

Ή έξασφάλιση τής σιωπής Τό έπιθετικό πνεύμα πού χαρακτήριζε τό έπιτελεϊο τού Α' Σώματος Στρατού, άλλά καί ή άλλαγή τών σχέσεων πολιτικής καί στρατιωτικής ήγεσίας έκφράστηκε μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο στήν Πελοπόννησο τήν παραμονή τών Χριστουγέννων τού 1949. Μέσα σέ έλάχιστες ώρες, μέ άποκορύφωμα τή νύχτα τής 24ης πρός 25 Δεκεμβρίου, συνελήφθηκαν περίπου 4.500 άτομα άπ' όλα τά σημεία πού βρίσκονταν κάτω άπό τόν έλεγχο τών κυβερνητικών δυνάμεων. «[...] Ή ένέργεια αύτη, προπαρασκευασθείσα λεπτομερέστατα ύπό τού γραφείου έπιχειρήσεων τού Σώματος, έπραγματοποιήθη -αίφνιδιαστικώς καί έν άγνοια τών προϊσταμένων διοικήσεων καί ύπουργείου 'Εσωτερικών τό όποιον έθορυβήθη ότι συλλαμβάνονται Δημοκρατικοί πολίται!- τήν νύκτα 24-25 Δεκεμβρίου, παραμονήν τών Χριστουγέννων, συλληφθέντων έντός τής νυκτός 4.500 συνεργατών οϊτινες καί μετεφέρθησαν τήν έπομένην δι' άρματαγωγών εις Τρίκκερι καί Μακρόνησον».10 Στό στόχο τής διοίκησης τού Α' Σώματος Στρατού βρίσκονταν όλοι άνεξαιρέτως οί άμαχοι πού στήριζαν ή απλώς έβλεπαν μέ συμπάθεια τήν Αριστερά ή τόν ΔΣΕ. Προφανώς οί συλληφθέντες καί έκτοπισθέντες δέν ήταν ούτε μέλη τού ΚΚΕ ούτε «αύτοαμυνίτες» ούτε μέλη οποιασδήποτε άλλης άριστερής οργάνωσης. Ή κατάσταση θά ήταν πιό εύχάριστη γιά τόν ΔΣΕ άν είχε τόσο κόσμο κοντά του στίς πόλεις, στίς κωμοπόλεις καί στά ισχυρά κέντρα τού Μοριά. Ή ύφή, όμως, τής όλης έπιχείρησης παράβλεπε τήν ένεργό άνάμειξη τών πολιτών αύτών καί δέν περίμενε άποδείξεις γιά τήν άνατρεπτική τους δράση. Στήν ούσία, στόχος τής έπιχείρησης ήταν ή τρομοκράτηση όλων όσοι δέν συμμερίζονταν άπόλυτα τήν κυβερνητική πολιτική ή, γιά νά είμαστε άκριβέστεροι, δέν άποδέχονταν τίς μεθόδους ολοκληρωτικού πολέμου πού τό Α' Σώμα Στρατού σκόπευε νά έφαρμόσει στόν Μοριά. Μέ τό χτύπημα τού μεσαίου χώρου, τών ούδετέρων, τών δημοκρατών γενικά, άκόμη καί έκείνων πού είχαν καλές σχέσεις μέ τά κόμματα

10. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, Αθήναι 1970, σ. 37. 303


τού κυβερνητικοί συνασπισμού στήν Αθήνα, ό Τσακαλώτος ήθελε νά προσδιορίσει μέ άκρίβεια τά άντίπαλα στρατόπεδα καί νά βαθύνει τά πολιτικά καί κοινωνικά ρήγματα, έτσι ώστε νά προχωρήσει μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο στήν άντιμετώπιση τού άντάρτικου στόν Μοριά. Γιά τό λόγο αυτόν πολλοί άπό τούς συλληφθέντες είτε ήταν γνωστοί τοπικοί παράγοντες είτε μέλη σημαντικών οικογενειών πού ώς τότε θεωρούνταν άπρόσβλητες άπό τά έκάστοτε κυβερνητικά μέτρα Στόν πρακτικό τομέα ή όλη έπιχείρηση έντυπωσίασε καί πέτυχε τούς στόχους της. Σέ ολόκληρο τόν Μοριά έξαπλώθηκε μιά αίσθηση τρόμου, καθώς καί ή πεποίθηση ότι κάτι ιδιαίτερα σοβαρό συμβαίνει. Παρόιλληλα μέτρα ένίσχυσαν τό κλίμα τού φόβου. Ό Τύπος, οί τοπικές εφημερίδες τέθηκαν ύπό τόν άπόλυτο έλεγχο τών στρατιωτικών άρχών καί ή κυκλοφορία άνθρώπων, ειδήσεων καί άγαθών πέρασε στή δικαιοδοσία καί τόν έξονυχιστικό έλεγχο τών στρατιωτικών. Προκλήθηκε γενικό μούδιασμα καί άνησυχία. Οί πόρτες, πού μέ τόσες δυσκολίες είχαν άνοίξει στόν ΔΣΕ, έκλεισαν καί πάλι. Οί άνθρωποι σκέφτηκαν τήν άσφάλειά τους πρίν άπ' όλα καί τά δίκτυα πού ειχε φτιάξει τό άντάρτικο παρέλυσαν. Ή τύχη όσων είχαν συλληφθεί παρέμενε άγνωστη. Στά τέλη δέ τού 1948, οί πάντες γνώριζαν ότι στά στρατοδικεία κατηγορίες όπως «πληροφοριοδότης» ή «τροφοδότης» τών άνταρτών μπορούσαν εύκολα νά οδηγήσουν στό έκτελεστικό άπόσπασμα Ή τόσο άπαραίτητη μαύρη άγορά σταμάτησε νά λειτουργεί, τό ίδιο καί οί πληροφορίες ή οί έπαφές. Στά χωριά τής ένδιάμεσης ζώνης, οί άνθρωποι τών άνταρτών έγιναν άνεπιθύμητοι καί οί μέχρι τότε γνωστοί τους τούς άγνοούσαν - άν δέν τούς κατέδιδαν στίς άρχές. Ό ΔΣΕ τυφλώθηκε καί έμεινε τελείως μόνος μέσα στό βαρύ κλίμα πού άπλώθηκε στόν Μοριά. Τελευταίο καί όχι άσήμαντο, τό χτύπημα τού ένδιάμεσου χώρου φίμωσε τίς μετριοπαθείς φωνές καί τρομοκράτησε όσους άπό τούς σημαίνοντες θά μπορούσαν νά έχουν άντίρρηση γιά τό λουτρό αίματος πού θά άκολουθούσε. Σέ τελευταία άνάλυση, ή έξόντωση τριών χιλιάδων άνθρώπων ήταν τό ζητούμενο, άνθρώπων πού στό σύνολο τους κατάγονταν άπό τήν περιοχή. 'Η δέ Πελοπόννησος δέν είναι τόσο μεγάλος τόπος... Ή έξασφάλιση τής σιωπής γι' αύτό πού θά γινόταν, ό έξοβελισμός κάθε μετριοπαθούς γνώμης καί ή άπαγόρευση κάθε παρέμβασης θά άφηναν τόν στρατό νά έφαρμόσει τή δική του «τελική λύση». Γιά τό λιγότερο πού θά μπορούσε κανείς νά κατηγορήσει τό έπιτελεϊο τού Α' Σώματος Στρατού θά ήταν ή έλλειψη προνοητικότητας.

Ή μέθοδος Πρίν άκόμη κοπάσει ό άντίκτυπος καί άμβλυθούν οί έντυπώσεις άπό τίς μαζικές συλλήψεις, ξεκίνησαν οί στρατιωτικές έπιχειρήσεις. Ή γενική κα304




τεύθυνση ήταν νά εφαρμοστούν στή συγκεκριμένη περίπτωση όλα τά διδάγματα καί οί έμπειρίες πού τό σώμα είχε άποκτήσει στίς προηγούμενες έπιχειρήσεις τού είδους καί ιδιαίτερα στήν έπιχείρηση «Χαραυγή» στή Στερεά, τήν άνοιξη τού 1948. Ή μεθοδική εκκαθάριση τής χερσονήσου θά γινόταν «βάσει σχεδίου τό όποιον έστηρίζετο εις μίαν διάταξιν τών δυνάμεων κλιμακωμένην εις βάθος 4 κλιμακίων μάχης άπεχόντων άλλήλων περίπου κατά ένα σταθμό πορείας, τό Σώμα Στρατού έκινήθη τήν 27ην Δεκεμβρίου έκ τών περιοχών Πατρών-Αίγίου (ΙΧη Μεραρχία), Κορίνθου (72 Ταξιαρχία) καί Ναυπλίου (άπόσπασμα Ταγμάτων 'Εθνοφρουράς) μέ γενικήν κατεύθυνσιν πρός Πύργον καί Τρίπολιν. Ή κίνησις υπήρξε έκ προθέσεως βραδεία Οί συμμορίται έν τή προσπαθεία των νά έφαρμόσουν τήν προσφιλή καί άποδοτικήν εις αύτούς τακτικήν τής διαφυγής είς τά μετόπισθεν τής διατάξεως, έπαγιδεύοντο είς τά πολλαπλά κλιμάκια μάχης καί έξωντώνοντο έκ τού άσφαλούς, χωρίς νά παρίσταται άνάγκη καταβολής μεγάλων προσπαθειών ύπό τών ήμετέρων τμημάτων»." Ή έξασφάλιση τής άπαραίτητης πυκνότητας τών δυνάμεων πού θά πραγματοποιούσαν τίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις προκάλεσε τή διαίρεση τού σχεδίου «Περιστερά» -όπως ονομάστηκε τό σχέδιο καί ή όλη έπιχείρησησέ δύο φάσεις. Στήν πρώτη στόχος ήταν ή έκκαθάριση τής Βόρειας Πελοποννήσου. Εκεί συγκεντρώθηκαν οί κύριες δυνάμεις τών κυβερνητικών, άνάμεσά τους σχεδόν τό σύνολο τών δυνάμεων τού στρατού (IX μεραρχία καί 72η ταξιαρχία). Κατά τό σχέδιο, οί δυνάμεις τών άνταρτών, πιεζόμενες άπό τά δυτικά -τήν περιοχή τής Πάτρας- καί τά άνατολικά - άπό Αργολίδα καί Κόρινθο, θά άπωθούνταν πρός τήν περιοχή τού Μαινάλου, όπου καί θά έξαπολυόταν έναντίον τους ή άποφασιστική έπίθεση. Σέ έναν δεύτερο χρόνο, ή έκκαθάριση τής χερσονήσου θά ολοκληρωνόταν στούς ορεινούς όγκους τού Πάρνωνα καί τού Ταΰγετου.12

Ή έπιχείρηση άρχισε μέ βραδείς ρυθμούς. Πρώτος της στόχος ήταν ή έκκαθάριση τών σημείων έξόρμησης, τών παραλίων κατά μήκος τοΰ Κορινθιακού Κόλπου, τών πεδινών τής Αχαΐας καί τών προσβάσεων στά βουνά Προοδευτικά καί σχεδόν άνεπαίσθητα αύτό πού ξεκινούσε ώς άστυνομική έπιχείρηση μεταβαλλόταν σέ στρατιωτική. Ή ένταση, ή πίεση καί οί έμπλεκόμενες δυνάμεις άρχισαν σταθερά νά αύξάνονται. Στό τέλος τού πρώτου δεκαημέρου, ώς τήν πρώτη έβδομάδα τού 1949 δηλαδή, τά άπο-

11. Στό ίδιο, α 37. 12. Λέφας Γιάννης Α., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', α 8-9. 305


τελέσματα, οί άπώλειες τού έχθρού, όπως άνακοίνωσε ό 'Εθνικός Στρατός, πιστοποιούσαν αύτή τή βαθμιαία αλλαγή. Οί άντάρτες, «συμμορίτες» κατά τό λεξιλόγιο τού 'Εθνικού Στρατού, είχαν 57 νεκρούς, 57 συλληφθέντες καί 134 παραδοθέντες, ένώ οί χαρακτηριζόμενοι «αύτοαμυνίτες», τά μέλη τών πολιτικών οργανώσεων ή άπλώς οί ύποπτοι είχαν 2 νεκρούς, 443 συλληφθέντες καί 65 παραδοθέντες. Τό σύνολο έδινε 758 άτομα «έξουδετερωθέντα»." Πρίν ό Μοριάς γεμίσει κομμένα κεφάλια, γέμιζαν οί φυλακές καί τά στρατόπεδα κρατουμένους. Ταυτόχρονα, τό τελευταίο δεκαήμερο τού Δεκεμβρίου άρχισε μιά άλλη έπιχείρηση, καθοριστική καί αύτή γιά τήν έκβαση τής σύγκρουσης. Ό ΔΣΕ, γιά νά εμποδίσει τήν κίνηση τών μηχανοκίνητων τού έχθρού στό πυκνό όδικό δίκτυο τής περιοχής, είχε πραγματοποιήσει έκτεταμένες καταστροφές σέ δρόμους καί γέφυρες. Οί ζημιές φυσικά πολύ άπείχαν άπό τό νά είναι άνεπανόρθωτες. Ή έλλειψη έπαρκών ποσοτήτων έκρηκτικών οδηγούσε στήν πραγματοποίηση τών καταστροφών μέ τά χέρια καί μέ τά έργαλεΐα πού βρίσκονταν στά γύρω χωριά. Πολλά οδοφράγματα, παραδείγματος χάρη, άποτελούνταν άπό κορμούς δένδρων ριγμένους στό οδόστρωμα ή άπό πρόκληση κατολισθήσεων σέ δύσκολα μέρη.14 Μέ τά χέρια έπίσης καταστράφηκαν τοίχοι άντιστήριξης καί άλλα τεχνικά έργα Μόνο οί ξύλινες γέφυρες έγινε δυνατό νά καταστραφούν ολοσχερώς μέ φωτιά. Σχεδόν πουθενά δέν μπόρεσαν νά πραγματοποιηθούν ναρκοθετήσεις ή παγιδεύσεις. Στό έργο τής άποκατάστασης τών άμαξιτών δρόμων τού Μοριά ρίχτηκε μιά σημαντική δύναμη. Εκτός άπό τούς δύο λόχους μηχανικού (704 καί 711, μέ δύναμη 300 άνδρών) χρησιμοποιήθηκαν στό έργο αύτό συγκρότημα μηχανικού τής ΑΣΔΠ άλλά καί σκαπανείς, Μακρονηοιώτες ή ύποπτοι άπό τή δύναμη πού ειχε μεταφερθεί στόν Μοριά. Χρησιμοποιήθηκαν έπίσης έξι μεγάλοι προωθητήρες γαιών (μπουλντόζες) καί, όπου χρειάστηκε, πρόσθετα έργατικά χέρια καί οί κάτοικοι τών γύρω χωριών.15 Τό τελικό άποτέλεσμα αύτής τής έντονης κινητοποίησης ήταν έντυπωσιακό. Πρίν τελειώσει ή πρώτη φάση τών έπιχειρήσεων, μέχρι τό τέλος Ιανουαρίου, είχαν άποκατασταθεϊ οί ζημιές σέ όλη τή ζώνη τών έπιχειρήσεων άλλά καί δημιουργήθηκαν νέες προσβάσεις. Περίπου 800 χιλιόμετρα δρόμοι έπισκευάστηκαν ή κατασκευάστηκαν ένώ τοποθετήθηκαν σιδερένιες 13. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Πελοποννήσου. Σχέδιον "Περιστερά". Από 19 Δεκεμβρίου 1948 μέ 29 Ίαναουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 309. 14. Τό μηχανικό τών κυβερνητικών δυνάμεων, πού κλήθηκε νά επισκευάσει τίς ζημιές, μέτρησε περίπου έκατό οδοφράγματα άπό κομμένους κορμούς δένδρων καί άλλα τόσα άπό σκαψίματα ή κατολισθήσεις στό οδόστρωμα Στό ίδιο, σ. 311. 15. Στό ίδιο. 306



γέφυρες συνολικού μήκους 250 μέτρων. Οί προσπάθειες στόν τομέα αύτό συνεχίστηκαν καί μετά τήν άποχώρηση τού 'Εθνικού Στρατού, μέ τήν άνάθεση τής συνέχισης τών έργων στίς κατά τόπους αρχές καί στίς 'Επιθεωρήσεις Δημοσίων Έργων.16 Πολύ σύντομα, τό αύτοκίνητο μπορούσε νά πάει καί στό πλέον άπόμερο χωριό καί μαζί του οί μηχανοκίνητοι τοποτηρητές τής δημόσιας τάξης.

Ή αντίδραση τοϋ ΔΣΕ Ή άφιξη τής IX μεραρχίας τού κυβερνητικού στρατού στήν Πελοπόννησο αιφνιδίασε τήν έκεϊ ήγεσία τοϋ ΔΣΕ. Οί συγκρούσεις στό Βίτσι, ή προσβολή τής Καρδίτσας καί ή γενικά τεταμένη κατάσταση πού έπικρατούσε στήν Κεντρική καί τή Βόρεια Ελλάδα δέν συνηγορούσαν τής μεταφοράς δυνάμεων πρός τίς νότιες περιοχές τής χώρας. Στήν ύπερβατικά αισιόδοξη άντίληψη τής ήγεσίας τού ΔΣΕ γιά τήν έξέλιξη τού πολέμου, οί διαδοχικές κρίσεις πού είχαν προκληθεί στό κυβερνητικό στρατόπεδο κατά τή διάρκεια τού φθινοπώρου είχαν πάρει διαστάσεις σαφώς μεγαλύτερες τού πραγματικού. Γιά άρκετούς, αύτές ήταν άπόδειξη άν όχι γενικής παρακμής, τουλάχιστον βαθύτατου κλονισμού τών ένοπλων δυνάμεων τοϋ έχθρού. Επιπλέον, ήταν χειμώνας. Οί πάγιες διαπιστώσεις τών έπιτελών τού κυβερνητικού στρατοπέδου ότι ό χειμώνας εύνοει τίς καλά έξοπλισμένες δυνάμεις τους καί όχι τούς γυμνούς άντάρτες είχαν παραμείνει στή σφαίρα τής θεωρίας τά προηγούμενα χρόνια Θά μπορούσε νά συμβεί κάτι παρόμοιο καί τό χειμώνα αύτόν. Σέ κάθε περίπτωση, μέ αιφνιδιασμό ή χωρίς, τά περιθώρια ελιγμών τής ήγεσίας τής III μεραρχίας τού ΔΣΕ ήταν πολύ στενά. Χωρίς γραμμές άνεφοδιασμού, μέ τόν άντίπαλο καλά περιχαρακωμένο σέ ισχυρά κέντρα, δέν ήταν δυνατ.όν νά έκβιαστούν καταστάσεις. Ή έπιστράτευση έκατοντάδων νέων μαχητών τίς παραμονές τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων θά πρέπει νά συνδεθεί περισσότερο μέ τό υπερβατικό πνεύμα πού κυριαρχούσε στόν ΔΣΕ σέ περίπτωση άδιεξόδου παρά μέ συγκεκριμένο στρατηγικό σχέδιο. Φυσικά ύπήρχε πάντα ή προοπτική τού θαύματος: νά φθάσουν δηλαδή σκάφη μέ πλήθος όπλα, πυρομαχικά καί έφόδια, νά έξοπλιστοϋν οί παλαιοί καί νέοι άντάρτες καί νά ξεκινήσουν πρίν άπό τόν άντίπαλο τή μεγάλη τους έξόρμηση γιά τήν κατάληψη τών ισχυρών κέντρων τού Μοριά.... Μέ τό πνεύμα έκείνης τής έποχής τό άναμενόμενο θαύμα δέν θεωρήθηκε άπό τούς ένδιαφερομένους ύπόθεση μεταφυσικής. Τίς παραμονές τών

16. Στό ίδιο. 307


γεγονότων, ή ήγεσία τοϋ ΔΣΕ στόν Μοριά" συναντήθηκε στό Βελημάχι τής 'Αρκαδίας, με άντικείμενο τής συνάντησης τήν ενίσχυση τοϋ ΔΣΕ. Στή σύσκεψη άποφασίστηκε νά ζητηθούν άπό τό Γενικό Αρχηγείο τοϋ ΔΣΕ πυρομαχικά, αύτόματα καί άλλο υλικό, ώστε νά ένισχυθούν οί δυνάμεις καί νά μπορέσουν νά προκαλέσουν άποφασιστικά πλήγματα στόν άντίπαλο πρίν ό τελευταίος ξεκινήσει τήν έπίθεσή του στόν Μοριά. Τό Γενικό Αρχηγείο φαίνεται ότι ύποσχέθηκε τή βοήθεια αύτή καί βάσει αύτών τών συνεννοήσεων έντάθηκε ή έπιστράτευση. Πραγματικά, έγιναν μερικές άνεπιτυχείς προσπάθειες άποστολής έφοδίων άπό τή θάλασσα, χωρίς, όμως, θετικό άποτέλεσμα." Στό ξεκίνημα τών έπιχειρήσεων, τά Χριστούγεννα τοϋ 1948, κανένα θαύμα δέν είχε συμβεί. "Ετσι, ό ΔΣΕ έπρεπε νά άντιμετωπίσει άποκλειστικά μέ τίς δικές του δυνάμεις καί δυνατότητες τήν έπερχόμενη λαίλαπα Ή συγκέντρωση τών κυβερνητικών δυνάμεων στά βόρεια έπέτρεψε στόν ΔΣΕ νά άντιληφθεϊ τίς έχθρικές προθέσεις καί νά διαμορφώσει άνάλογα τίς άντιδράσεις του. Ή ιδέα ήταν ό περιορισμός τών ζημιών στό βορρά καί ή προσπάθεια άντεπίθεσης στό νότο, έτσι ώστε νά άποπροσανατολιστούν οί έχθρικές δυνάμεις καί νά δημιουργηθούν κενά στήν έχθρική διάταξη. Ταυτόχρονα, ή πιεστική άνάγκη έξεύρεσης πυρομαχικών πίεζε πρός τήν κατεύθυνση πραγματοποίησης έπιχειρήσεων έναντίον μικρών τμημάτων τού έχθρού, μέ τήν έλπίδα καταστροφής τους καί άπόσπασης τών όπλων καί πυρομαχικών τους. Μέ λίγα λόγια, τά καθήκοντα καί οί προτεραιότητες τού ΔΣΕ ήταν πολλαπλά καί άντιφατικά μεταξύ τους: ή καταστροφή έχθρικού τμήματος άπαιτούσε συγκέντρωση δυνάμεων ένώ ό περιορισμός τών ζημιών

17. Κλιμάκιο τού Γραφείου Περιοχής Πελοποννήσου τού ΚΚΕ, διευρυμένο μέ ύψηλά στελέχη καί προσωπικότητες. Τά συγκροτούσαν οί: Στέφανος Γκιουζέλης, συνταγματάρχης, διοικητής III μεραρχίας τοϋ ΔΣΕ (καί γραμματέας Γ.Π. Πελοποννήσου τοϋ ΚΚΕ) Βαγγέλης Ρογκάκος, ύποδιοικητής Κώστας Κανελλόπουλος, άντισυνταγματάρχης, διοικητής Σχολής Αξιωματικών ΔΣΕ Πελοποννήσου Κώστας Μπασακίδης, άντισυνταγματάρχης, διοικητής Αρχηγείου ΉλείαςΆχαΐας Γιώργος Κονταλώνης, άντισυνταγματάρχης, άρχηγός τοϋ Επιτελείου τής III μεραρχίας τοϋ ΔΣΕ Λυκούργος Γιαννούκος, μέλος Γ.Π. τού ΚΚΕ Θωμάς Άγγελάκος, πολιτικός έπίτροπος Αρχηγείου Ηλείας-'Αχαΐας Ηλίας Κιαππές, διοικητής Πολιτοφυλακής Πελοποννήσου Νίκος Γκότσης, ύπεύθυνος Δικαστικού III μεραρχίας τού ΔΣΕ Άριστος Καμαρινός, ταγματάρχης τού ΔΣΕ (πηγή: Κριμπάς Γρηγόρης, Πέρδικας, Αθήνα 1997, ο. 340-341) 18. Στό ίδιο, σ. 341. 308




άπαιτούσε διασκορπισμό καί άραίωσή τό\)ς. Ή έπίθεση άντιπερισπασμού άπαιτούσε πυρομαχικά, τή στιγμή πού αύτά ήταν άπαραίτητα γιά τήν καθήλωση τοΰ άντιπάλου καί τήν πραγματοποίηση τών έλιγμών. Τελικά, σέ γενικές γραμμές έκπονήθηκε τό άκόλουθο σχέδιο. Στό νότο ή 55η ταξιαρχία τοΰ ΔΣΕ μέ τίς δυνάμεις τοΰ Ταΰγετου καί τοΰ Πάρνωνα θά πραγματοποιούσε ισχυρή έπίθεση άντιπερισπασμού ένάντια στήν κωμόπολη τοΰ Λεωνιδίου. Στά βόρεια, όπου θά έκδηλωνόταν ή έχθρική πίεση, οί άντιδράσεις θά είχαν δύο σκέλη. Σέ μιά πρώτη φάση τά τμήματα τοΰ ΔΣΕ θά άντέτασσαν σποραδική άμυνα σέ όλο τό πλάτος τής προέλασης τού έχθρού. Στόχος ήταν νά τόν καθυστερήσουν καί νά τόν κουράσουν, καθώς θά τόν άνάγκαζαν νά άναπτύσσει συνεχώς τίς δυνάμεις του γιά μάχη. Ή πιθανή άνάμειξη δέ τών έφεδρειών καί τών δυνάμεων δεύτερου κλιμακίου γιά τό σπάσιμο τών άντιστάσεων θά μίκραινε τό βάθος τής έχθρικής διάταξης καί θά διευκόλυνε τούς έλιγμούς στά νώτα τοΰ μετώπου τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. Οί έλιγμοί αύτοί θά ξεκινούσαν μόλις ή έχθρική προέλαση έφτανε σέ τέτοιο ύψος ώστε νά άφήνει πίσω της σημαντικούς ορεινούς όγκους. Ή γραμμή πού καθόριζε ή κοιλάδα τού Λάδωνα ήταν τό σημείο άπό τό όποιο θά άντιστρεφόταν ή τακτική τού ΔΣΕ καί άπό τήν έλαστική άμυνα θά περνούσε στίς διεισδύσεις πίσω άπό τόν όγκο τών έχθρικών δυνάμεων. "Εάν αύτές οί διεισδύσεις πετύχαιναν, όπως ήλπιζαν οί έπιτελείς τοΰ ΔΣΕ, τότε οί άντάρτες θά μπορούσαν νά χτυπήσουν γραμμές εφοδιασμού καί μικρές φρουρές στά μετόπισθεν τοΰ άντιπάλου, ώστε νά άποκαταστήσουν τά πυρομαχικά τους καί νά έξασφαλίσουν άπαραίτητα έφόδια." «W· Πραγματικά καταβλήθηκαν κάποιες προσπάθειες τής τελευταίας στιγμής γιά διατήρηση τής στρατιωτικής πρωτοβουλίας καί ιδιαίτερα γιά τήν προμήθεια πυρομαχικών καί έφοδίων άπό τόν άντίπαλο. Τήν 1η 'Ιανουαρίου 1949, οί μονάδες γύρω άπό τή διοίκηση τής III μεραρχίας, ό Λόχος Ασφαλείας καί ή Σχολή 'Αξιωματικών προσπάθησαν νά άπομονώσουν καί νά πλήξουν ένα τάγμα τού κυβερνητικού στρατού στά Μαζέικα (Κλειτορία) Κορινθίας. Τό σχέδιο άποδείχθηκε πολύπλοκο καί ριψοκίνδυνο καί δέν έγινε δυνατό νά έφαρμοστεΐ. Μιά άνάλογη έπιχείρηση στόν Πάρνωνα, στό ύψωμα τοΰ 'Αγίου Αθανασίου κοντά στά Τζίτζινα, ένάντια σέ διλοχία τών ΛΟΚ πού είχε έγκατασταθεί έκεΐ, πλησίασε περισσότερο τήν έπιτυχία. Ή

19. Στρατιωτική Δισίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τού Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 60, α. 465. 309


νυχτερινή έπίθεση, τά μεσάνυχτα τής 5ης 'Ιανουαρίου, στηρίχθηκε στόν αιφνιδιασμό καί οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ μπόρεσαν νά πλησιάσουν άρκετά ώστε νά έξαπολύσουν έπίθεση μέ άντιαρματικές γροθιές καί χειροβομβίδες. Ή διλοχία, μετά άπό έξάωρη μάχη, συμπτύχθηκε μέ σοβαρές ζημιές, χωρίς όμως νά καταστραφεί, έξέλιξη πού δέν έλυσε τά πιεστικά προβλήματα τού ΔΣΕ ώς πρός τήν άναζήτηση πυρομαχικών.20

Ή άποτυχία τών διεισδύσεων Τό κλειδί γιά τήν άντιμετώπιση τών έχθρικών κινήσεων ήταν οί διεισδύσεις, δηλαδή τό πέρασμα στά μετόπισθεν τής έχθρικής διάταξης, τοϋ μετώπου τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. Στά σχέδια ή άποστολή δέν φαινόταν άνέφικτη, παρά τούς δυσμενείς παράγοντες πού είχε νά άντιμετωπίσει ό ΔΣΕ. Οί δύο άπό αύτούς, ή έλλειψη πυρομαχικών καί ή συγκέντρωση άμάχων γιά άσφάλεια γύρω άπό τά μάχιμα τμήματα, άποτελοϋσαν ήδη έπαρκεϊς πονοκεφάλους. 'Ο τρίτος, όμως, ήταν ό πλέον άπειλητικός. Ό βαρύς χειμώνας στά ορεινά είχε περιορίσει τά δρομολόγια πού μπορούσε νά άκολουθήσει ό ΔΣΕ καί είχε στενέψει επικίνδυνα τό χώρο ελιγμών του, πού, έτσι κι άλλιώς, στόν μικρό χώρο τής Πελοποννήσου δέν ήταν ποτέ έπαρκής. Οί άντάρτες καί όσοι τούς συνόδευαν δέν μπορούσαν νά χρησιμοποιήσουν στίς κινήσεις τους τά μεγαλύτερα υψόμετρα τών βουνών ή νά καταφύγουν σέ αύτά. Τό ψύχος καί ή κακοκαιρία έκαναν σχεδόν άδύνατη τήν έπιβίωση οέ αύτές τίς ζώνες, άπ' όπου, έπίσης, άπουσίαζαν πλήρως οί πηγές έπισιτισμού. Κατά συνέπεια, οί κινήσεις έπρεπε άναγκαστικά νά γίνουν στά χαμηλά, στίς παρυφές τών κατοικημένων τόπων καί τών οδικών δικτύων, σέ μέρη όπου ό έχθρός μπορούσε νά κινηθεί καί νά άντιληφθεί τούς άντάρτες πολύ πιό εύκολα. 'Επιπλέον, γιά νά λειτουργήσει ή τακτική τής διείσδυσης, έπρεπε ό άντίπαλος νά συμπεριφερθεί όπως στίς παλαιότερες έποχές. Νά απλωθεί δηλαδή στό χώρο καί νά προσπαθήσει νά τόν σαρώσει μεθοδικά, προχωρώντας κατά μέτωπο, έστω καί μέ διαφορετικά κλιμάκια. Δέν έπρόκειτο νά συμβούν έτσι τά πράγματα στόν Μοριά. Στήν ούσία, ή τακτική πού επέλεξε τό Α' Σώμα Στρατού καταργούσε τό μέτωπο τών έπιχειρήσεων. Μέ συνεχείς άναστροφές κατάφερνε νά έχει τούς άντάρτες πάντα μπροστά του καί

20. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', α 13-14. Έπίσης, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτιομός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τού Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 466. 310



πάντα ύπό άπειλή καί καταδίωξη. Επιπλέον, ό κορεσμός τών καταλαμβανόμενων περιοχών μέ μονάδες 'Εθνοφρουράς, Χωροφυλακής καί ένοπλων ιδιωτών καθώς καί τά ειδικά μέτρα πού έπαιρνε καθιστούσαν άσφυκτική τήν κατάσταση γιά τούς άντάρτες.

Στήν ορεινή Κορινθία τό 'Αρχηγείο Άργολιδοκορινθίας τού ΔΣΕ, οί δυνάμεις τού Σταθάκη καί τό τάγμα τού Ηλία Καλαρίτη δέχτηκαν πρώτα τήν πίεση τών κυβερνητικών στρατευμάτων, τής 72ης ταξιαρχίας καί τών ελαφρών ταγμάτων πού τή συνόδευαν. Τό άρχηγεΐο προσπάθησε νά άπαντήσει μέ τή δοκιμασμένη σέ προηγούμενες καταστάσεις τακτική: δηλαδή τή διείσδυση στά μετόπισθεν τού άντιπάλου, τό πέρασμα πίσω άπό τό μέτωπο τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. 'Αρχικά, ή έπιχείρηση έγινε συγκροτημένα, μέ τό σύνολο τών μονάδων καί τών ύπηρεσιών πού τίς πλαισίωναν. Στήν περιοχή τής Στυμφαλίας, καθώς αύξάνονταν οί δυσκολίες, διαλύθηκε ή έπιμελητεία, εγκαταλείφθηκαν τά δυσκίνητα μεταγωγικά της καί οί μετέχοντες στή φάλαγγα μοιράστηκαν όσα έφόδια ήταν δυνατόν νά μεταφέρουν άτομικά. Ή σχετική βελτίωση τής ευελιξίας πού προήλθε άπό αύτή τήν κίνηση έλάχιστα προβλήματα έλυσε. Τό συγκρότημα κινήθηκε γύρω άπό τή Στυμφαλία άντιμετωπίζοντας συνεχώς ένέδρες καί έχθρικά τμήματα ένώ ολοένα καί περισσότερες μονάδες τού 'Εθνικού Στρατοϋ στρέφονταν έναντίον του. Στίς 11 Ιανουαρίου, στήν περιοχή τής Λαύκας, τό άρχηγείο ύποχρεώθηκε σέ σύγκρουση μέ ύπέρτερες έχθρικές δυνάμεις προερχόμενες άπό τήν 72η ταξιαρχία τού κυβερνητικού στρατού, καθώς καί πλήθος άλλων μονάδων. Ή σύγκρουση πού έπακολούθησε πιστοποίησε τήν ισχύ τού Εθνικού Στρατού σέ μονάδες καί σέ διαθέσιμα μέσα καί τήν άντίστοιχη άδυναμία τών άνταρτών νά άντιπαραταχθούν σέ'μάχη έκ παρατάξεως, κυρίως εξαιτίας τής έλλειψης πυρομαχικών. Φυσικό έπακόλουθο, τή νύχτα τής 12ης Ιανουαρίου, μετά τήν άπαγκίστρωση τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού, ήταν ή άπόφαση γιά διαίρεση σέ μικρότερα τμήματα καί μεμονωμένη πλέον προσπάθεια άπεγκλωβισμοΰ καί διαφυγής. Ή πυκνότητα τής έχθρικής παρουσίας οδήγησε σέ άποτυχία καί τή νέα τακτική τής διαίρεσης. Ό κύριος όγκος τού άρχηγείου μέ τόν Σταθάκη συνέχισε νά πέφτει σέ διαδοχικές ένέδρες πού πρόδιδαν τή θέση του, προκαλούσαν άπώλειες καί καθυστέρηση στήν κίνησή του καί τροφοδοτούσαν τόν άντίπαλο μέ αιχμαλώτους - κατ' έπέκταση μέ άκριβεϊς πληροφορίες γιά τήν κίνηση, τήν κατάσταση καί τίς προθέσεις τών άνταρτών. "Ενα άλλο σημαντικό τμήμα τοϋ άρχηγείου, τό τάγμα τοϋ Καλαρίτη, προσβλήθηκε στίς 13 Ιανουαρίου άπό μεγάλες κυβερνητικές δυνάμεις στήν περιοχή τής Στυμφαλίας (στό χωριό Ντούσια) καί διαλύθηκε. Ανάμεσα στούς αιχμαλώτους 311


ήταν καί μία ολόκληρη διμοιρία, γεγονός πού πιστοποιούσε τήν πτώση τού μαχητικού έπιπέδου τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή. Πολύ σύντομα τά προβλήματα τών άνταρτών πολλαπλασιάστηκαν. Ή πυκνότητα τής έχθρικής παρουσίας άπέτρεπε τήν είσοδο στά χωριά γιά τήν προμήθεια τροφίμων καί τή συλλογή πληροφοριών. Κάθε φορά πού έπιχειρήθηκε μιά τέτοια κίνηση, τό άποτέλεσμα ήταν είτε ή αιχμαλωσία τών άνταρτών πού τήν άποτολμούσαν είτε ή πρόκληση μάχης. Ή τελευταία μάλιστα δέν παρουσίαζε δυνατότητες έπιτυχούς έκβασης γιά τούς άντάρτες, καθώς ή παράταξη δυνάμεων περιέκλειε τόν κίνδυνο τής καθήλωσής τους ώς τήν άφιξη έχθρικών ένισχύσεων, μέ συνεπακόλουθο τόν έγκλωβισμό καί τήν καταστροφή τους. Οί έπιχειρήσεις τού είδους αύτού δέν οδηγούσαν λοιπόν παρά στήν πρόκληση περαιτέρω άπωλειών καί τήν κατανάλωση δυσαναπλήρωτων πυρομαχικών. Άπό τήν άλλη πλευρά, ή παραμονή τών άνταρτών έξω άπό τά χωριά σέ συνθήκες χειμώνα καί χωρίς έφόδια ισοδυναμούσε μέ φυσική έξόντωσή τους. Τό άδιέξοδο γινόταν ολοένα καί πιό άπόλυτο. Στίς συνθήκες αύτές, πολύ γρήγορα ή κατάσταση έξελίχθηκε σέ τραγωδία. Οί έναπομείναντες άντάρτες σπρώχθηκαν πρός τά ορεινά, μέσα άπό ολοένα καί πιό δύσβατες περιοχές. "Οσων οί άρβύλες ή τά παπούτσια χαλούσαν ήταν ύποχρεωμένοι νά παραμείνουν πίσω, όπου καί έπεφταν στά χέρια τού στρατού. Πολλοί άπό αύτούς θανατώνονταν έπιτόπου. Άπό τούς ύπολοίπους, ή κύρια όμάδα, ή διοίκηση τού άρχηγείου μέ τόν Σταθάκη, άνέβηκε στά ορεινά τής Ζήρειας χωρίς νά καταφέρει νά άπαγκιστρωθεί άπό τήν καταδίωξη τού στρατού καί τήν παρακολούθηση τής άεροπορίας. Στίς 15 ή 16 τού Ιανουαρίου, οτό Μαύρο Όρος τής Ζήρειας, σέ συνθήκες άφόρητου ψύχους, δεκάδες μαχητές τού ΔΣΕ πάγωσαν μέσα στή νύχτα21 Στή συνέχεια, όσοι άπό τήν όμάδα κατάφεραν νά ξεφύγουν, κάτω άπό άπερίγραπτες συνθήκες, άπό τήν παγίδα τής Ζήρειας, κινήθηκαν πρός τόν Χελμό, ύποθέτοντας ότι κάπου θά έβρισκαν άσφαλές καταφύγιο ή έστω ότι ό έχθρός θά έχανε τελικά τά ίχνη' τους. Ή περιπλάνηση γινόταν στά τυφλά, καθώς τά χωριά βρίσκονταν κάτω άπό τόν άσφυκτικό έλεγχο τού στρατού καί τών παραστρατιωτικών οργανώσεων. Ούτε σύνδεσμοι ούτε Κ.Π. μπορούσαν πλέον νά προσφέρουν τήν παραμικρή βοήθεια. Άπό τήν άλλη, ή καταδίωξη άπό τόν στρατό ήταν πιεστική καί άμείλικτη. Στήν προκειμένη περίπτωση, τό 618 τάγμα τής 72ης ταξιαρχίας αιφνιδίασε έπανειλημμένως σκοπιές καί φυλάκια τών άνταρτών, ένώ μεθοδικά αιχμαλώτιζε κάθε βραδυπορούντα ή άποκομμένο. Ή πορεία πρός τόν Χελμό κατέληξε πορεία πρός τόν Γολγοθά, στρωμένη σέ κάθε της σημείο μέ ολοένα καί πε-

21. Άπό μαρτυρίες πού συγκέντρωσε ό Λέφας, τουλάχιστον 22 άτομα πάγωσαν. Πιθανολογείται ένας μεγαλύτερος άριθμός. Πρβλ. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 17. 312




ρισοότερα κορμιά μαχητών τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ. Τό άρχηγεϊο τοΰ Σταθάκη είχε πάψει νά υπάρχει. Τόν Φεβρουάριο, άποκομμένα τμήματα άνταρτών κρύβονταν οέ διάφορα σημεία τοΰ Χελμοΰ. Ανάλογη τύχη είχαν καί όσες μονάδες βρέθηκαν άποκομμένες σέ όλη τή Βόρεια Πελοπόννησο. Ό λόχος τού Γιάννη Παπά, ή διμοιρία Δημοκρατικής Νεολαίας τού Στέλιου Γλυκοφρύδη καί άλλες μικρότερες ομάδες διαλύθηκαν καί έξοντώθηκαν μέσα στόν Φεβρουάριο, έτσι ώστε στίς άρχές Μαρτίου τίποτε νά μήν άπομένει άπό τίς σημαντικές δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ στή Βόρεια Πελοπόννησο." Ή δυναμική τοΰ τέλους23 ΉΙΧη Μεραρχία άπλωσε τά τμήματά της σ όλα τά χωριά καί σ' όλους τούς οικισμούς. Υποχρέωσε τούς άπομονωμένους κτηνοτρόφους νά έγκαταλείψουν τά στανοτόπια τους καί νά έγκατασταθοΰν στά χωριά μέ τά κοπάδια τους. Όσοι έβγαιναν άπό τά χωριά γιά τά χτήματά τους, άπαγορευόταν νά παίρνουν μαζί τους τρόφιμα Τά καλύβια, τά ξωκλήσια, τ' άγροτόσπιτα τά κάψανε ή τά ξεσκεπάσανε, γιά νά μή βρίσκουν ούτε τρόφιμα ούτε καταφύγιο οί άντάρτες. "Αφησαν μόνο μερικά τσοπανοκάλυβα σ έλεγχόμενα μέρη γιά παγίδες, όπως έγινε μέ τά Κερπινιώτικα Καλύβια, πού διαλύθηκε ό λόχος τοΰ Μπελά. Ή κατάσταση τών άνταρτών ήταν δεινή. Τά χιόνια άπάτητα (Τόσα πολλά ήσαν τά χιόνια, ώστε στίς 25 Μάρτη 1949 στήν Τρίπολη ή παρέλαση έγινε μέ 30 πόντους χιόνι!) Τά τρόφιμα άνύπαρκτα. Οί άντάρτες ήσαν ύποχρεωμένοι νά κινούνται στά ριζοβούνια καί στά κατώμερα Έκεΐ τό κρύο ήταν ήπιότερο καί ύπήρχε έλπίδα νά βρούν κάτι νά ξεγελάσουν τήν πείνα τους. Μιά πείνα συνεχή, βασανιστική καί άβάστακτη, πού τούς είχε μεταβάλει σέ σκιάχτρα. Θλιβεροί καί ρακένδυτοι σέρνανε μέ κόπο τά βήματά τους καί δέν είχαν δύναμη νά κρατήσουν τό ντουφέκι τους... Τά περάσματα έλεγχόμενα. Έπεφταν άπό ένέδρα σέ ένέδρα. Τό ήθικό τους πεσμένο. Οί λιποταξίες συνηθισμένο φαινόμενο. Ό στρατός κάθε μέρα έπαιρνε άπό τούς αύτόμολους, όλο καί πιό πολλές, όλο καί πιό διασταυρωμένες πληροφορίες. Ό άγώνας εκρίθη. Ό κόσμος λύγισε. Τά προσκυνοχάρτια (οί δηλώσεις μετανοίας) οργίαζαν. Τό φαινόμενο νά άναθε'ματίζουν καί νά άρνούνται οί γονείς τά παιδιά τους άπό τίς εφημερίδες δέν ήταν κάτι τό άσυνήθιστο. "Ας ιδούμε ένα δείγμα:

22. Στό ίδιο, τόμος Β', σ. 100, 105 κ.ά. 23. Κριμπάς Γρηγόρης, Πέρδικας, ό.π., σ. 347-348. 313


«Ήδη έπληροφορήθην πλέον έπισήμως ότι ό υιός μου Γεώργιος έχει ένταχθεΐ άπό καιρού είς τάς συμμορίας τών άναρχικών, πού έπιδιώκουν τήν καταστροφήν τής πατρίδος μας καί τήν διάλυσιν τής οικογενείας. Ώς πατέρας άλλά πρό παντός ώς Έλλην αισθάνομαι πόνον διά τό κατάντημα τούτον τού υιού μου καί καλώ τούτον όπως σπεύσει καί παραδοθεί είς τάς νομίμους άρχάς τοΰ κράτους καί ζήσει τοϋ λοιπού νομίμως είς τήν μεγάλην έλληνικήν οίκογένειαν. Παρερχομένης άπράκτου τής προσκλήσεώς μου ταύτης, δηλώ ότι τού λοιπού δέν έπιθυμώ νά έχω τούτον υίόν, άποκηρύσσω τούτον καί άποξενώνω παντός οικογενειακού δικαιώματος. "Ας άκούσει τήν ύοτάτην έκκλησιν τοΰ πατρός του καί άς επανέλθει, άλλως ή κατάρα μου άς τόν διώκει έφ' όσον τά βήματά του σύρει έπί τής γης. Κ. Ί. Τσ., 'Αρβανιτοκερασιά» (εφημερίδα 'Αλήθεια Τριπόλεως)

Ή έπίθεση τοϋ ΔΣΕ στό Λεωνίδιο Ή κατάσταση πού είχε διαμορφωθεί πρός τό τέλος τοΰ Ιανουαρίου, μέσα σέ μόλις λίγες ήμέρες κυβερνητικών έπιχειρήσεων, επέβαλε τήν άνάληψη πρωτοβουλιών πού θά προσπαθούσαν νά άντιστρέψουν τή δυσμενή γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό έξέλιξη τών πραγμάτων. Ήταν ήδη σαφές ότι ή τακτική τών κυβερνητικών δυνάμεων δέν περιοριζόταν σέ άπλό χτένισμα τών έκκαθαριζόμενων περιοχών. Συνεχείς άναστροφές τών μετώπων τών έκκαθαρίσεων άκύρωσαν τήν έννοια τού περάσματος στά μετόπισθεν τοΰ έχθρού. Τέτοια μετόπισθεν δέν ύπήρχαν. Κάτω άπό τά νέα δεδομένα οί κινήσεις άντιπερισπασμοΰ έπρεπε νά είναι δύο είδών. 'Αρχικά έπρεπε νά γίνουν προσπάθειες καθήλωσης τού έχθρού σέ ορισμένα σημεία, έτσι ώστε νά περιοριστεί ή εύχέρεια στήν κίνησή του, νά καθηλωθούν κάπου οί δυνάμεις του γιά νά δοθεί χρόνος ελιγμών στά υπόλοιπα τμήματα τοΰ ΔΣΕ. Τό ζητούμενο ήταν ή προσωρινή άνακούφιση τών σκληρά πιεζόμενων μονάδων τής Βόρειας Πελοποννήσου. Από τήν άλλη πλευρά, άποκτούσε έπείγοντα χαρακτήρα ή πραγματοποίηση ένός σοβαρού πλήγματος κατά τοΰ άντιπάλου σέ άλλες, λιγότερο δοκιμαζόμενες περιοχές, άντιπερισπασμοΰ τόσο σοβαρού ώστε ίσως νά άντιστρέψει τίς προτεραιότητες τοΰ τελευταίου καί νά διακόψει ή νά μετριάσει τήν ένταση τής ορμητικής του έπίθεσης. Στήν πρώτη κατηγορία άνήκει ή μάχη πού έδωσε στά υψώματα τής Κερπινής, στίς 20 Ιανουαρίου 1949, τό τάγμα Καμαρινοΰ. Ή σύγκρουση συνδυάστηκε μέ τό ύποτιθέμενο σάστισμα τών κυβερνητικών άπό τήν πτώ314



ση τσΰ Καρπενησίου, στή Στερεά, τήν προηγούμενη μέρα Στόχος ήταν νά καθηλωθούν γιά κάποιο διάστημα οί μονάδες τού κυβερνητικού στρατού ώστε νά μπορέσουν τμήματα τού Δημοκρατικού Στρατού τής Βόρειας Πελοποννήσου ή καί μεμονωμένοι άντάρτες νά περάσουν σέ πιό άσφαλεϊς περιοχές, είτε στά νότια είτε πίσω άπό τό μέτωπο τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. Ή μάχη στά υψώματα Κερπινής, Δρακοβουνίου, Γλόγοβας καί Θεοκτίστου (Τοπόριστα) κράτησε ολόκληρη ήμέρα, παρά τήν έλλειψη πυρομαχικών άπό τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατοϋ καί τήν έπέμβαση πυροβολικού καί άεροπορίας άπό τήν άπέναντι πλευρά. Κάτω άπό τήν κάλυψη τής κίνησης αύτής, ή διοίκηση τής III μεραρχίας, ή Σχολή 'Αξιωματικών, ό Λόχος Ασφαλείας τού Πανούση καί μονάδες τού Αρχηγείου Αχαΐας καί "Ηλιδας μπόρεσαν νά άπαγκιστρωθοϋν καί νά έλιχθούν πρός άσφαλέστερες περιοχές.24 Ή δεύτερη προσπάθεια άντιπερισπασμού οδήγησε στή μάχη τού Λεωνιδίου. Ή 55η ταξιαρχία τοϋ Πρεκεζέ στόν Πάρνωνα δέν είχε ώς τό τέλος τοϋ Ιανουαρίου έμπλακεϊ σέ συγκρούσεις καί διατηρούσε τίς δυνάμεις της άλώβητες. Ό βομβαρδισμός μέ θριαμβευτικά άνακοινωθέντα άπό τήν πλευρά τού άντιπάλου, πού άφηναν νά έννοηθούν τό μέγεθος τών έπιχειρήσεων στή Βόρεια Πελοπόννησο καί ή πορεία τών ώς τότε έπιχειρήσεων, έσπρωξε τή διοίκηση τής μονάδας στήν άπόφαση νά πραγματοποιήσει μιά κίνηση άντιπερισπασμού πού, σέ περίπτωση έπιτυχίας, θά τής έξασφάλιζε τά άπαραίτητα πυρομαχικά καί έφόδια γιά νά άντισταθεΐ όταν οί έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις θά έφθαναν στήν περιοχή της. Ώς στόχος έπιλέχθηκε τό Λεωνίδιο, παρά τή γειτνίασή του μέ τή θάλασσα καί τούς συνεπαγόμενους γιά τούς άντάρτες κινδύνους. Ή κωμόπολη βρισκόταν μακριά άπό τόν κύριο άξονα τών έπιχειρήσεων καί προσφερόταν ώς σημείο άντιπερισπασμού ένώ έπίσης διέθετε σημαντικές άποθήκες υλικών καί τροφίμων. Οί λεπτομέρειες,τής έπίθεσης καθορίστηκαν σέ σύσκεψη τοϋ συνόλου τών διοικητών τής ταξιαρχίας, ώς τό επίπεδο λόχου, στίς 19 Ιανουαρίου στά Τζίτζινα. Ή άμυνα τοϋ Λεωνιδίου στηριζόταν κυρίως σέ ένα βαριά οχυρωμένο κτίριο, τόν «Μύλο», πού έλεγχε τίς προσβάσεις πρός τήν πόλη. 'Η έξουδετέρωση τού συγκροτήματος άνατέθηκε, κατά τήν πάγια τακτική τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ, στίς καλύτερες ομάδες «έγχειρημάτων», τήν όμάδα τών άνιχνευτών τής ταξιαρχίας καί τήν άντίστοιχη τών έλεύθερων σκοπευτών. Στήν πράξη συγκροτήθηκε ένα ειδικό

24. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 29. Έπίσης, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τοϋ Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 466. 315


σώμα δεκαπέντε βαθμοφόρων (υπολοχαγοί ώς ομαδάρχες), τό όποιο άνέλαβε τή διεκπεραίωση τού κρίσιμου έγχειρήματος. Οί υπόλοιποι έπτά λόχοι τής ταξιαρχίας μοιράστηκαν τίς άλλες άποστολές διείσδυσης, άπομόνωσης τού στόχου, έκμετάλλευσης καί εφεδρείας.25 Ή έπίθεση άρχισε στή μία τό πρωί, στίς 21 Ιανουαρίου. Άνάμεσα στά τεχνάσματα πού χρησιμοποίησαν οί μαχητές τής ταξιαρχίας ήταν καί ή προσέγγιση χωρίς άρβυλα, ώστε νά φθάσουν κοντά στίς έχθρικές θέσεις χωρίς νά γίνουν άντιληπτοί. Παρ' όλες τίς προφυλάξεις ό αιφνιδιασμός απέτυχε. Συνέπεια ήταν ή χωρίς άποτέλεσμα πολιορκία τού «Μύλου» γιά περίπου πέντε ώρες. Τά ξημερώματα, όταν ή άντίσταση τού οχυρού είχε άρχίσει νά κάμπτεται έξαιτίας δύο πετυχημένων βολών άντιαρματικού, ή διοίκηση τής ταξιαρχίας βρέθηκε μπροστά στό δίλημμα νά συνεχίσει ή όχι τόν άγώνα στή διάρκεια τής ήμέρας. Οί άνησυχίες τής διοίκησης βασίζονταν τόσο οτή δυνατότητα μεταφοράς ένισχύσεων τού έχθρού άπό τή θάλασσα, όπου δύο περιπολικά τού ναυτικού έβαλλαν ήδη μέ τά όπλα τους πρός ύποστήριξη τών άμυνομένων, όσο καί, κυρίως, σέ τυχόν κινήσεις τού έχθρού άπό τά δυτικά τού Πάρνωνα, άπό τή Σπάρτη, πού θά μπορούσαν νά θέσουν τούς άντάρτες άνάμεσα σέ δύο πυρά. Ό δισταγμός προκάλεσε μιά μικρή άλλά σημαντική σύγχυση, τά άποτελέσματα τής οποίας φάνηκαν μετά τήν κατάληψη τού δύσκολου οχυρού. Μερικές άπό τίς μονάδες τών πολιορκητών προχώρησαν καί κατέλαβαν τό μεγαλύτερο μέρος τής κωμόπολης, οί ύπερασπιστές τής όποιας κλονίστηκαν μετά τήν πτώση τού «Μύλου», ένώ ή διοίκηση, άλλες μονάδες καί προπαντός τά άποσπάσματα τής έπιμελητείας, πού θά άναλάμβαναν τήν έκμετάλλευση τής έπιτυχίας καί τή λαφυραγώγηση, άποχωρούσαν πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. Τελικός άπολογισμός ήταν ή άποτυχία τής έπιχείρησης. Παρά τήν έπιτυχία καί τή φυγή τών ύπερασπιστών τής κωμόπολης μαζί μέ τίς άρχές πρός τίς παραλίες, οί άντάρτες συγκέντρωσαν έλάχιστα έφόδια, όπλα καί πυρομαχικά. Ό ισολογισμός τών πυρομαχικών πού χρησιμοποιήθηκαν στήν έπίθεση σέ σχέση μέ αύτά πού κυριεύθηκαν ύπήρξε γιά μιά άκόμη φορά βαρύτατα έλλειμματικός. Αύτό πού θά ήταν μιά άπλή διαπίστωση σέ άλλες έποχές, άποτελούσε, στίς συνθήκες τού Ιανουαρίου τού 1949, άληθινή καταστροφή γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό τής περιοχής. Αύτή ή αίσθηση τού άδιεξόδου προκάλεσε -καί προκαλεί ώς σήμερα στίς έξιστορήσεις τών τότε γεγονότων- μιά έντονη διάθεση άναζήτησης άτομικών εύθυνών καί «τυχαίων» παραγόντων πού καθόρισαν τήν έκβαση τής έπιχείρησης αυτής καί γενικότερα σφράγισαν τήν τύχη τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ στόν Μοριά.26

25. Πρβλ. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννι\σου, ό.π., τόμος Β', σ. 30 κ.έ. 26. Στό ίδιο, σ. 34-36. Στό ίδιο, α 64-65, άφήγηση Αρ. Καμαρινοΰ σχετικά μέ 316




Στήν πραγματικότητα, οί αιτίες μάλλον είχαν σχέση μέ τήν εξέλιξη τών συνθηκών τοΰ πολέμου. Οί φόβοι γιά γρήγορη κίνηση τοΰ άντιπάλου στά μετόπισθεν τών έπιτιθεμένων δέν ήταν άνυπόστατοι. 'Ιδιαίτερα οί μονάδες τών ΛΟΚ μπορούσαν άνετα νά κινηθούν σέ ορεινές καί δύσβατες περιοχές μέ ταχύτητα οριακή γιά τά μέτρα έπαγρύπνησης, άξιολόγησης καί μεταφοράς τής σχετικής πληροφορίας πού μπορούσαν νά πάρουν οί άντάρτες. Μέ άλλα λόγια, ή υιοθέτηση άντάρτικων τακτικών άπό τίς μονάδες τού άντιπάλου δημιουργούσε έντονο αίσθημα άνασφάλειας καθώς δέν ύπήρχαν πλέον σίγουρες περιοχές καί άσφαλή μετόπισθεν. Σέ αύτές τίς συνθήκες ή οποιαδήποτε τακτική συγκέντρωση τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού γιά τή διεξαγωγή μιάς έπιχείρησης -όπως αύτή τού Λεωνιδίου- μπορούσε νά άποτελέσει πρώτης τάξεως εύκαιρία γιά τά κυβερνητικά στρατεύματα ώστε νά καθηλώσουν καί νά έγκλωβίσουν τούς άντάρτες. Μέ τόν τρόπο αύτό, ό χρόνος έγινε πρωταρχικός παράγοντας γιά οποιαδήποτε ένέργεια τού ΔΣΕ. "Οποια έπιχείρηση έπρεπε νά διεξαχθεί καί νά ολοκληρωθεί πρίν κινηθούν οί άντίπαλες δυνάμεις καί προκαλέσουν έπικίνδυνες καταστάσεις στά μετόπισθεν. Συνυπολογιζομένων τής μικρής έκτασης τών βουνών τής Πελοποννήσου καί τής ύπαρξης σημαντικού οδικού δικτύου γιά τήν άρχική μετακίνηση τών άντιπάλων δυνάμεων, ή κατάσταση αύτή άφηνε τόσο μικρά χρονικά περιθώρια ώστε ούσιαστικά άχρήστευε τίς έπιχειρησιακές δυνατότητες τών άνταρτών. Οί τελευταίοι, προσπαθώντας νά προλάβουν τό χρόνο, έπένδυσαν τά πάντα στόν παράγοντα τού αιφνιδιασμού ώστε νά πετυχαίνουν τούς στόχους τους στό μικρότερο δυνατό χρονικό διάστημα. Ό αιφνιδιασμός, όμως, προϋποθέτει καί έξαιρετική τύχη, ήταν δέ άντιστρόφως άνάλογος τού μεγέθους τής σχεδιαζόμενης έπιχείρησης. Ή μή έκτόπιση τών πληθυσμών καί ή όμαλή λειτουργία τών χωριών καί τών οικισμών τής περιοχής, ένώ εύνόησε γενικά τήν άνάπτυξη τού ΔΣΕ στόν Μοριά, λειτουργούσε τώρα άντίστροφα, καθώς καθιστούσε άδύνατη τήν κίνηση σημαντικών άντάρτικων σχηματισμών μακριά άπό άδιάκριτα ή καί έχθρικά βλέματα. Σέ αύτούς τούς παράγοντες μάλλον παρά στίς προσωπικές άδυναμίες τών σχεδίων ή τών ήγητόρων θά πρέπει νά άναζητηθούν οί αίτιες τής άναποτελεσματικότητας τού Δημοκρατικού Στρατού αύτή τήν περίοδο.

τά γεγονότα Επίσης, Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία, ό.π., α 856-866. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949» (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τού Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950), στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 471). 317


Ή καταστροφή στόν "Αγιο Βασίλειο Κυνουρίας Δέν χρειάστηκαν παρά μερικές ώρες γιά νά έπιβεβαιωθεΐ τό βάσιμο τών φόβων τής διοίκησης τής 55ης ταξιαρχίας τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ. Μετά τήν έπιχείρηση στό Λεωνίδιο, οί καταπονημένες μονάδες τής ταξιαρχίας είχαν άνάγκη άπό ξεκούραση καί άνασυγκρότηση. Ύπήρχαν τραυματίες καί άρρωστοι, ένώ χρειαζόταν καί διανομή μαγειρεμένου φαγητού. Στόν χιονισμένο Πάρνωνα τοΰ Ιανουαρίου, κάτι τέτοιο μπορούσε νά γίνει μόνο μέσα στά χωριά. Παρά τούς κινδύνους πού μιά τέτοια κίνηση δημιουργούσε, πάρθηκε ή άπόφαση γιά είσοδο τών άνταρτών στά χωριά, μέ όλες τίς προφυλάξεις πού ήταν δυνατόν νά συνοδέψουν μιά τέτοια κίνηση. Στόν "Αγιο Βασίλειο Κυνουρίας, στόν βόρειο Πάρνωνα, κατέφυγε ένα ισχυρό τμήμα τής ταξιαρχίας, τό 1 τάγμα τού Τσουκόπουλου, μαζί μέ βοηθητικούς σχηματισμούς καί ύπηρεσίες. Τό χωριό ήταν ήδη περικυκλωμένο άπό ισχυρές δυνάμεις τών ΛΟΚ,27 όταν, τά μεσάνυχτα τής 21ης πρός 22 Ιανουαρίου, έφθασαν σέ αύτό οί άντάρτες. Ή έγκατάσταση τών φυλακίων καί τών λοιπών μέτρων άσφαλείας φαίνεται ότι δέν έγινε μέ τόν καλύτερο δυνατό τρόπο, έξαιτίας προφανώς τής κόπωσης.28 Φαίνεται μάλιστα ότι οί ένεδρεύοντες άνδρες τών ΛΟΚ κατάφεραν απαρατήρητοι νά ύποκλέψουν ώς καί τά συνθήματα-παρασυνθήματα τών σκοπών. Λίγο πρίν ξημερώσει, άρχισαν οί συγκρούσεις άπό πολλά σημεία ταυτόχρονα, γεγονός πού προκάλεσε σύγχυση στή διοίκηση τοΰ τάγματος καί πανικό στούς άμάχους πού βρίσκονταν στό χωριό. Πράγματι, τίς δύσκολες έκεϊνες ήμέρες, οί άμαχοι τών πολιτικών οργανώσεων, τών ύπηρεσιών καί τής έπιμελητείας είχαν τήν τάση νά καταφεύγουν κοντά στά μάχιμα τμήματα τού ΔΣΕ γιά άσφάλεια Ό "Αγιος Βασίλειος έξάλλου θεωρούνταν «σίγουρο» χωριό, μέ σημαντική παρουσία άριστερών δυνάμεων καί οργανώσεων, ώς έκ τούτου χρησίμευε άπό μόνος του ώς καταφύγιο στίς δύσκολες μέρες. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, ή μάχη έξελίχθηκε γρήγορα σέ μονόλο-

27. Επρόκειτο γιά τίς Γ' (διοικητής, Περ. Παπαθανασίου) καί Δ' (διοικητής Ψαρράκης) μοίρες τών ΛΟΚ, δύναμης περίπου 900 άνδρών. Οί μονάδες αύτές έκτελούσαν έπιδρομή στόν Πάρνωνα όταν ειδοποιήθηκαν γιά τή μάχη στό Λεωνίδιο καί διατάχθηκαν νά άποκόψουν τίς διαδρομές υποχώρησης τών άνταρτών. Στή διαδρομή τους πρός τόν "Αγιο Βασίλειο πήραν όλα τά δυνατά μέτρα άπόκρυψης καί έξουδετέρωσαν μέ τέχνασμα τό τηλεφωνικό δίκτυο πληροφοριών πού είχε εγκαταστήσει ό Δημοκρατικός Στρατός. Πρβλ. σχετικά, Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ÖJI., σ. 39-40. Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία, ÖJI., σ. 868-892, όπου καί σχεδιαγράμματα τής σύγκρουσης. 28. Λέφας Γιάννης Λ., Ο Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ÖJI., Ο. 38-39. 318




γο τών έπιτιθεμένων. Οί δυνάμεις τών άνταρτών προσπάθησαν νά σπάσουν τόν κλοιό άπό πολλά σημεία, μήν καταφέρνοντας νά αποκτήσουν καθαρή εικόνα τής άπειλής καί τής σύγκρουσης. Λίγες τυχερές ομάδες - ό λόχος τού Μπελά ήταν μία άπό αύτές- κατάφεραν νά περάσουν σέ άσφαλεΐς περιοχές πίσω άπό τήν έχθρική διάταξη. Άπό τήν υπόλοιπη δύναμη, τό μεγαλύτερο τμήμα προσπάθησε νά σωθεί μέ άνοργάνωτη φυγή, πού ειχε καταστροφικά άποτελέσματα, καθώς οί διαφεύγοντες έπεφταν στά οργανωμένα καί πυκνά πυρά τοϋ άντιπάλου. Οί άπόπειρες άντίδρασης -φαίνεται πώς ήταν δυνατές, καθώς οί πολιορκητές άρχικά δέν είχαν κλείσει όλες τίς διόδους διαφυγής καί ιδιαίτερα έκεϊνες πρός τά άνατολικά- άκυρώθηκαν μέσα στή γενική σύγχυση. Ή καίρια άδυναμία ήταν ή άνοργάνωτη άντίδραση τού τάγματος πού δέχθηκε τόν αιφνιδιασμό. Μέσα στό ίδιο τό χωριό όπου είσέδυσαν οί έπιτιθέμενοι, ή σύγχυση απέτρεψε οποιαδήποτε οργανωμένη άντίσταση. Μέ τόν τρόπο αύτό, άντί νά καθηλωθούν οί έπιτιθέμενοι καί νά δοθεί χρόνος άντίδρασης στίς έξω άπό τόν κλοιό δυνάμεις -άς μήν λησμονηθεί ότι οί δύο μοίρες τών ΛΟΚ δρούσαν καί αύτές ξεκομμένες άπό τούς ύπόλοιπους σχηματισμούς τού Εθνικού Στρατού, ότι δέν περίμεναν άμεση ένίσχυση άπό πουθενά καί ότι τά πυρομαχικά πού διέθεταν ήταν όσα κουβαλούσαν μαζί τους οί άνδρες- ή σύγκρουση μέσα στό χωριό εξελίχθηκε σέ σφαγή, όπου οί ομάδες τών ΛΟΚ καταδίωκαν τούς διαφεύγοντες ή κρυπτομένους, ένοπλους ή άμάχους, τόν εναν μετά τόν άλλο. Πραγματικά, ή κατάσταση καί τό άληθινό μέγεθος τών έξελίξεων έγιναν άμέσως άντιληπτά άπό τίς έξω άπό τόν κλοιό άντάρτικες δυνάμεις καί άπό τή διοίκηση τής 55ης ταξιαρχίας. Καταστρώθηκε πολύ γρήγορα σχέδιο έγκλωβισμοϋ τών έπιτιθεμένων καί ξεκίνησε ή εφαρμογή του. Μονάδες τού ΔΣΕ κινήθηκαν πρός τά ύποχρεωτικά σημεία διέλευσης τών άποχωρούντων ΛΟΚ, πράγμα πού άνάγκασε τούς τελευταίους νά επισπεύσουν τήν κίνησή τους πρός τό Λεωνίδιο καί τό Άστρος. Έκεϊ κατάφεραν νά φθάσουν χωρίς μεγάλες ζημιές, μεταφέροντας μάλιστα καί έναν σημαντικό άριθμό αιχμαλώτων, περίπου 60 άτομα, ώς άπόδειξη τοϋ θριάμβου, ύλικό γιά προπαγάνδα καί τροφή γιά τά στρατοδικεία29 Ή καταστροφή πού ύπέστη ό Δημοκρατικός Στρατός τής Πελοποννήσου στόν "Αγιο Βασίλειο είχε ιδιαίτερη σημασία. Περισσότερο άπό καθετί άλλο αύτή ή άπομακρυσμένη άπό τό πεδίο τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων καταστροφή πιστοποιούσε τή ριζική άλλαγή τών συσχετισμών καί τών δυνατοτήτων, καθώς καί τό πλήρες άδιέξοδο στό όποιο είχε εισέλθει ό ΔΣΕ. Δέν έπρόκειτο τόσο γιά τήν τρομερή αιμορραγία σέ άντάρτες, στελέχη καί μέλη τών πολιτικών οργανώσεων.30 Τό πρόβλημα ήταν ή άδυναμία

29. Στό ίδιο, α 47-49. 30. Οί νεκροί καί οί αιχμάλωτοι τού ΔΣΕ στή μάχη τοϋ Αγίου Βασιλείου ύπο319


διεξαγωγής πολέμου κάτω άπό τίς συγκεκριμένες συνθήκες έντασης καί άνασφάλειας. Ή καταστροφή τοΰ Αγίου Βασιλείου συνδεόταν άμεσα μέ τήν έπιχείρηση στό Λεωνίδιο καί τή φυσική άνάγκη τών άνταρτών νά καταφύγουν σέ άσφαλή περιοχή γιά νά ξεκουραστούν καί νά άναδιοργανωθούν μετά άπό τούς κόπους καί τίς ζημιές πού αύτή προκάλεσε. Αύτός ό τόσο άπαραίτητος χώρος στήν πράξη άποδείχθηκε ότι δέν ύπήρχε. Αποτέλεσμα αύτής τής κατάστασης ήταν ότι οί μαχητές έπρεπε πλέον νά βρίσκονται σέ συνεχή έπιφυλακή, σέ διαρκή συναγερμό, χωρίς νά διαθέτουν χρόνο γιά άναδιοργάνωση καί ξεκαθάρισμα τών σκέψεών τους. Στίς συνθήκες αύτές ή πτώση τής μαχητικής ικανότητας καί ή διάπραξη λαθών είναι θέμα χρόνου καί συγκυρίας. Τίς άμέσως μετά τή μάχη ήμέρες άρχισε στόν Δημοκρατικό Στρατό ή άναζήτηση εύθυνών γιά τήν καταστροφή. Ή άναζήτηση ένοχων είναι στίς μέρες μας παρούσα στά δημοσιεύματα γιά τήν έποχή. Ό διοικητής τού αίφνιδιασθέντος τάγματος, 'Αλέκος Τσουκόπουλος, καθαιρέθηκε, παραπέμφθηκε σέ στρατοδικείο μαζί μέ τόν πολιτικό έπίτροπο Πάνο Κοντογιάννη, μέ κατηγορίες γιά βαριά άμέλεια, καί τελικά έκτελέστηκε στίς άρχές Φεβρουαρίου." Οί μέρες ήταν άρκετά σκοτεινές καί ή άναζήτηση ένοχων σκίαζε τίς πραγματικές δυσκολίες καί τά άδιέξοδα Στή σχετική μέ τά γεγονότα τής φοβερής νύχτας συζήτηση, οί λέξεις πού σταθερά έπαναλαμβάνονταν ήταν ή κόπωση, ή ύπνηλία καθώς καί ή εικόνα τής παραίτησης καί τής άδιαφορίας γιά τή λήψη μέτρων έπιφυλακής. Είναι δύσκολο νά ξεχωρίσουμε τί οφειλόταν σέ τυχόν ψευδαίσθηση άσφάλειας καί ισχύος καί τί

λογίστηκαν τότε άπό τόν κυβερνητικό τύπο σέ περίπου 200. Ό στρατός καταμέτρησε τίς άπώλειες τών άνταρτών σέ 181 νεκρούς καί 78 συλληφθέντες (Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Πελοποννήσου, Σχέδιον "Περιστερά", Α' άπό 19 Δεκεμβρίου 1948 μέ 29 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, έγγραφο 9, σ. 310). Στούς άριθμούς, όμως, αύτούς δέν γινόταν διάκριση μεταξύ άνταρτών καί πολιτικών στελεχών ή καί άμάχων. Μαρτυρίες καί μεταγενέστεροι ύπολογισμοί κατεβάζουν τόν άριθμό τών άνταρτών πού σκοτώθηκαν σέ 70 ή 80, οί όποιοι, προστιθέμενοι στούς 60 αίχμαλωτισθέντες, δίνουν 130 με 140 άτομα έκτός μάχης, μέ σημαντικό ποσοστό στελεχών άνάμεσά τους. Γιά τά μέτρα τοΰ ΕΛΑΣ καί τής 'Αντίστασης, πρόκειται ήδη γιά πολύ σημαντικό άριθμό. Στόν Μοριά ιδιαίτερα ό ΕΛΑΣ δέν είχε γνωρίσει τέτοιες άπώλειες ούτε στίς μεγαλύτερες συγκρούσεις. Γιά τά μέτρα, όμως, τού Δημοκρατικού Στρατού, τέτοιοι άριθμοί δέν ήταν πρωτοφανείς. Γιά νά μήν άναφερθούμε στά συμβαίνοντα τήν ίδια έκείνη περίοδο στίς έκκαθαριστικες έπιχειρήσεις οτή Βόρεια Πελοπόννησο, μπορούμε νά συγκρίνουμε με τίς άπώλειες στή Δημητσάνα, τόν προηγούμενο Αύγουστο. 31. Πρβλ. Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία, ό.π., τόμος Β' σ. 896 κ.έ. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', ο. 57-62. 320

Τρί.κιλη I('4(λ Tu πτώματα τι ο ν μαχητών της ΙΙΙης Μιραρχία; τοί' Δημοκρατικοί'· Στράτοι'' ικτίΟινται «προς αναγνώριοιν». (Ιίτ/αρι κι Λκίπακιης Itnotjixuiv Λργι ίοιν).

διοίκηση τη; U L I ) ; Μιραρχία; T O C Δημοκρατικοί· Στράτοι'' ιττην Ι1ι/.ο;τόννηοη. Από cVîKt: Κιόστα; Κα\τ/./.ό;τοιν.ο;. Ιίπιτιλάρχη;. Στέφανο; Γκιοΐ'ζε/.η;. Διοικητή;. Βαγγιν.η; Ρονκάκο;. Πολιτικό; ΙΙ.τίτροπο;. Λί|ΐρη. (Ι-.τιιιοι ίιι Αιάαυηιη: Imooixniv Απχιίων). A V I D : 11

Κάτιο: Γράμμο; I'M1). Ανταποκριτές çt'vor τΐ'ποί' στις πι ριοχι'; TOC ΑΣ1:. (Air/l in Σνγχοονης Κοιναητ/.ής Unooinz).

Λνο>: Βαοι/.ιά; Παιν.ος. (ίντκπράτηγο; Τ<ΐ(ΐκ«λ<Γ>το; και Λμρρικανοί ι π π τ λ ne. ΠΙιιλιμιχιι

Μονιη ίο).

Κ(ίτ<ι>: Παρατηρητήριο crro Γράμμο. 1948.

(ΙΙολιμικόΧΙοναιίο).

Λοί'οικιτιιπή;

TOI·

Εθνικοί'· Στικιτοι"' or ϋράοη. (IΙολι/ιικό

Movwio).

Aveu: Στη ικίχη... <Πιιλι ιιιχό

Μαναιίο).

Κάτοι: Στρατιωτικά; (Vvàuii; και χωροφυλακή or ι .τιχπ'οιμτη im] Χαλκιδική. (Αιι ΐ'Οΐ'νοη Ιιποριας Στοιιτοι'·).

Λνιη: Μακρόνησος 1948. H «Λειυφόρος Ψιλοτεχνημάτιον». (Σνλ/jr/ij

Μ. Τ.

Τσαγκάρη).

Κάτι»: Μακρόνησος. Σκαπανείς του Β'Τάγματος φιλοτεχνούν ΠαρΟενιόνα. 1948. (Σν/ΜΓ/ή Μ. Γ. Τσαγκάρη).

AVID:

Γράμμο;

Ανταποκριτές Ξ Ε Ν Ι Ο Ν εφημερίάιυν και ανάμεαά τους ο Πιυλ Ελυάρ φωτογραφίζονται με μαχητές του Δημοκρατικού Στρατοΰ. (Αρχιία Σνγχρονης Κοινωνικής Ιιπορίας). Ι94ιλ

Κάτ<υ: Ιίαρε λαση μονάδων του Εθνικού Στρατού (ττη Νάοιιοα μετά την ανακατάληψη της πόλης. Ψί'βρουάριος 1949. (Σι>/Μ>γή Μ. /'. Τσαγκάρη).

Γράμμος 1949. Επίδειξη λαφύρων σε ανταποκριτε'ς ξε'νων εφημερίδων στις περιοχε'ς του Δημοκρατικού Στρατοΰ. (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας).



οτόν κλονισμό τής μαχητικής διάθεσης." Ό δεύτερος πάντως φαίνεται ότι συνόδεψε άμεσα τή διαπίστωση ότι οί νέες συνθήκες πολέμου δέν οδηγούσαν παρά σέ άδιέξοδα.

Οί τελευταίες απόπειρες αντίδρασης στην επερχόμενη καταστροφή Μέ τό τέλος τοϋ Ιανουαρίου ή θέση τού Δημοκρατικού Στρατού στήν Πελοπόννησο παρουσιαζόταν ήδη άπελπιστική. Ή διοίκηση τής III μεραρχίας σωστά διέγνωσε ότι τό μόνο πού θά μπορούσε νά άντιστρέψει έστω καί προσωρινά τήν κατάσταση ήταν μιά θεαματική έπιτυχία, ένα πλήγμα πού θά έστρεφε άλλοϋ τήν προσοχή τοΰ άντιπάλου καί θά μπορούσε έμπρακτα νά άπαντήσει στήν εικόνα τοΰ πανίσχυρου καί άνίκητου στρατοΰ πού οί κυβερνητικοί παράγοντες προωθούσαν στόν Μοριά. Γιά τό σκοπό αύτό θά ήταν δυνατόν νά χρησιμοποιηθεί ό άξιόμαχος πυρήνας πού συνόδευε τό Γενικό Αρχηγείο στούς ελιγμούς του στήν περιοχή τού Ερύμανθου: δηλαδή ή Σχολή Άξιωματικών καί ό Λόχος Ασφαλείας τής διοίκησης τής μεραρχίας. Ή άξιοπιστία τής δύναμης αύτής έπιβεβαιώθηκε μάλιστα σέ μικροσυγκρούσεις στήν περιοχή, όπου άνατράπηκε ένας λόχος τής IX κυβερνητικής μεραρχίας καί αιχμαλωτίστηκε μία διμοιρία τού τάγματος Κρανιά." Ό στόχος πού έπιλέχθηκε δέν ήταν παρά ή καταστροφή τού Υδροηλεκτρικού Σταθμού στόν Γλαύκο, κοντά στήν Πάτρα, πίσω άπό τό μέτωπο τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων. Γιά τήν πραγματοποίηση τής κίνησης αύτής τόσο κοντά στίς έχθρικές βάσεις έξόρμησης χρειαζόταν μιά στοιχειώδης συνένωση δυνάμεων. Μέ τόν έχθρό σέ πλήρη άνάπτυξη καί μέ γνωστές λίγο πολύ τίς κινήσεις τών άντάρτικων τμημάτων, ή προσπάθεια συγκέντρωσης δυνάμεων άπέτυχε ολοκληρωτικά. Ό λόχος τού Πέτρου Κατσουλιέρη (τού τάγματος Καμαρινού) έπεσε σέ ένέδρα τοΰ. 21 ελαφρού τάγματος τού στρατοΰ καί διαλύθηκε, άπομένοντας μέ είκοσι άπό τούς ογδόντα άντάρτες του.34 Οί δυνάμεις δέ τού Αρχηγείου Αχαΐας, καταδιωκόμενες, δέν μπόρε-

32. Αξίζει νά σημειώσουμε πάντως ότι ό ΔΣΕ στήν περιοχή τοϋ Πάρνωνα έπιβίωσε καί μετά άπό αύτό τό πλήγμα, έστω καί γιά μικρό διάστημα Τό γεγονός δέ ότι, παρά τό άπελπιστικό τής κατάστασης, περίπου ή μισή δύναμη τοϋ κυκλωμένου τάγματος κατάφερε νά ξεφύγει άπό τριπλάσιες δυνάμεις τών ΛΟΚ πού βρίσκονταν σέ πλεονεκτική θέση άποτελεΐ άντεπιχείρημα όσον άφορά τήν άπουσία μαχητικού πνεύματος στίς τάξεις τού ΔΣΕ. Άπό άλλού πήγαζαν τά άδιέξοδα... 33. Λέφας Γιάννης Α., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 68.

34. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τού Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 469. 321


σαν κάν νά πλησιάσουν. Ή έπιχείρηση άντιπερισπασμού ματαιώθηκε καί οί δυνάμεις πού είχαν ήδη συγκεντρωθεί διαιρέθηκαν σέ δύο τμήματα γιά νά κατευθυνθούν πρός τή Γορτυνία Ή μεγαλύτερη όμάδα, περίπου 250 μαχητές, ό κύριος όγκος τής Σχολής Αξιωματικών, κάτω άπό τή διοίκηση τού Κανελλόπουλου, μετά άπό μιά ξέφρενη πορεία πρός τά νότια, κυκλώθηκε, τά ξημερώματα τής 27ης 'Ιανουαρίου, άπό τμήματα τού 21 έλαφρού τάγματος τού κυβερνητικού στρατού. 'Επακολούθησε φονικότατη μάχη, άπό τήν όποια λίγοι μαχητές τοϋ ΔΣΕ βγήκαν άλώβητοι. Σκοτώθηκαν περίπου 80 άντάρτες καί αιχμαλωτίστηκαν 33." "Οσοι άπέμειναν, άφού άνέτρεψαν έχθρικές άντιστάσεις καί κατέστρεψαν δύο τεθωρακισμένα, περιπλανήθηκαν στά δάση τής περιοχής. Τήν επομένη, στίς 28, ό Λόχος 'Ασφαλείας τής μεραρχίας, ό λόχος τού Νίκου Πανούση, έξοντώθηκε καί 45 άπό τούς μαχητές του αιχμαλωτίστηκαν. Στίς 3 Φεβρουαρίου ό Κώστας Κανελλόπουλος, έπικεφαλής ένός έτερόκλητου τμήματος έκατόν είκοσι άνθρώπων -τά ύπολείμματα τής Σχολής 'Αξιωματικών, άοπλοι τών ύπηρεσιών, μεμονωμένοι άντάρτες- πέρασε στήν περιοχή τών Καλαβρύτων. Στό χωριό Βεσίνι ή προσπάθεια άνάπαυσης καί σίτισης άπέτυχε έξαιτίας τής άμεσης έπέμβασης στρατιωτικών δυνάμεων. Ό άπεγκλωβισμός άποδείχθηκε δύσκολος. Στίς στρατιωτικές δυνάμεις πού πλησίαζαν άπό παντού προστέθηκε καί ή άεροπορία. Ό Κώστας Κανελλόπουλος σκοτώθηκε καί μαζί μέ αύτόν σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν οί περισσότεροι άπό τούς άντάρτες. Ή συνοχή τής ομάδας έσπασε καί όσοι διέφυγαν συνέχισαν νά περιπλανιούνται μοναχοί ή σέ μικρές ομάδες, γεγονός πού μετέβαλε πλέον τόν πόλεμο σέ άπλό κυνήγι άγριων ζώων."

Ή διάλυση τής 22ης ταξιαρχίας Ή 22η ταξιαρχία τού Δημοκρατικού Στρατού καί άλλες μονάδες τής περιοχής Αχαΐας καί 'Ηλείας άνέλαβαν, στίς άρχές Ιανουαρίου, τή δύσκολη άποστολή νά άντιμετωπίσουν, καί κατά τό δυνατόν νά καθυστερήσουν, τίς κυβερνητικές δυνάμεις πού ξεκινούσαν τίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις άπό

Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 68.

35. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τοϋ Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 469. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 70. 36. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ό.π., τόμος Β', σ. 84-85. 322




τήν Πάτρα καί τίς πόλεις τής 'Ηλείας πρός τά άνατολικά. Ή καθυστέρηση αύτή θά έδινε τόν άπαραίτητο χρόνο στίς δυνάμεις καί στίς περιοχές πού έλεγχε ό ΔΣΕ, ώστε νά οργανωθούν καλύτερα καί νά προετοιμάσουν τίς κινήσεις άντιπερισπασμού όταν θά είχαν διασαφηνιστεί οί προθέσεις καί οί δυνατότητες τού άντιπάλου. Οί συγκρούσεις ξεκίνησαν άπό τίς πρώτες κιόλας ήμέρες τού 1949 καί, παρά τήν πίεση τών κυβερνητικών δυνάμεων καί τίς άπώλειες πού προκλήθηκαν, οί μονάδες τών άνταρτών δέν υπέστησαν γιά άρκετό διάστημα κάποια σημαντική ήττα. Προοδευτικά, όμως, ή έχθρική δραστηριότητα άρχισε νά έχει άντίκτυπο στίς πολιτικές οργανώσεις τής περιοχής. Ή διάλυση τών τελευταίων προκαλούσε δύο μεγάλα καί ολοένα πιό πιεστικά προβλήματα. Άφ' ένός στερούσε άπό τίς μάχιμες μονάδες πληροφορίες, έφοδιασμό καί περίθαλψη καί άφ' έτέρου δημιουργούσε ενα κύμα προσφύγων, πολιτών καί άοπλων, πού είχε τήν τάση νά προσκολλάται στίς μάχιμες μονάδες περιορίζοντας τήν εύελιξία καί τή μαχητικότητα τών τελευταίων." Ή κατάσταση αύτή οδήγησε στό μοιραίο τέλος. Στίς 4 καί 5 Φεβρουαρίου, σέ διαδοχικές μάχες μέ τό 21 τάγμα έλαφρού πεζικού, ό κύριος όγκος τών μονάδων τού ΔΣΕ στήν περιοχή ύπέστη καταστροφικές άπώλειες.Μ Τό τελικό πλήγμα δόθηκε στίς 9 τού μήνα, όταν τό τελευταίο σημαντικό τμήμα τής ταξιαρχίας -περίπου 150 μαχητές κάτω άπό τή διοίκηση τού Σαρηγιάννη- αιφνιδιάστηκε καί υποχρεώθηκε σέ μάχη ύπό δυσμενείς συνθήκες. Σκοτώθηκαν άλλοι 15 άντάρτες καί έπεσαν στά χέρια τού έχθρού πενήντα. Ή σύγκρουση αύτή σήμανε τό τέλος τής οργανωμένης λειτουργίας τού Δημοκρατικού Στρατού στίς περιοχές τής 'Ολυμπίας, τής Αχαΐας καί τής 'Ηλείας. Ό Σαρηγιάννης, μερικά άλλα στελέχη καί μεμονωμένοι μαχητές κατέφυγαν στά δάση, όπου άρχισε πλέον τό άνθρωποκυνηγητό γιά τήν έξόντωσή τους.

Τό τέλος τής 55ης ταξιαρχίας Στίς 25 "Ιανουαρίου 1949, ή 55η ταξιαρχία τού Πάρνωνα άναδιοργανώθηκε σέ μιά προσπάθεια νά ξεπεραστούν οί συνέπειες τής καταστροφής στόν "Άγιο Βασίλειο. Στίς 30 τού ίδιου μήνα ή ταξιαρχία κινήθηκε πρός τόν Ταΰγετο σέ μιά πιθανή προσπάθεια έλιγμοΰ της πρός άλλους χώρους. 37. Στό ίδιο, σ. 95. 38. Στίς 4 τού Φλεβάρη, κοντά στό χωριό Μαζαράκι, σκοτώθηκαν 46 άντάρτες καί έπεσαν στά χέρια τού έχθρού άλλοι 42. Τήν επομένη προστέθηκαν σέ αύτό τόν κατάλογο νέες βαριές άπώλειες. "Ανάμεσα στούς σκοτωμένους καί συλληφθέντες ύπήρχε μεγάλος άριθμός πολιτικών στελεχών. Στό ίδιο, σ. 95. 323


Κοντά ατήν 'Αράχοβα τραυματίστηκε βαριά ό διοικητής της, ό Θεόδωρος Πρεκεζές, καί χρειάστηκε νά νοσηλευτεί σέ κρύπτη στόν Μαλεβό, όπου καί παρέμεινε περίπου πέντε μήνες. Τή διοίκηση τής μονάδας άνέλαβαν οί Ρογκάκος καί 'Ατζακλής πού, λίγο άργότερα, κλήθηκαν νά άντιμετωπίσουν τή δεύτερη φάση τού σχεδίου «Περιστερά», δηλαδή τήν εξάπλωση τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων στή Νότια Πελοπόννησο. Ή νέα διοίκηση σκέφθηκε μέ τούς παλαιούς τρόπους. Εφόσον δηλαδή άναμενόταν ή μεταφορά τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων στή Νότια Πελοπόννησο, έκρινε ότι τό άσφαλέστερο μέρος γιά τούς άντάρτες ήταν ή βόρεια πλευρά τής χερσονήσου. 'Υπολόγιζε μάλιστα τή συνένωση μέ τίς έκεΐ δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού, άγνοώντας προφανώς τί είχε συμβεί τίς προηγούμενες έβδομάδες. 'Αποφάσισε λοιπόν νά άφήσει περιορισμένες δυνάμεις -έναν ή δύο λόχους- στόν Πάρνωνα καί νά κατευθύνει τίς υπόλοιπες δυνάμεις της πρός τό βορρά: τό τάγμα τού Βρεττάκου πρός τήν Κορινθία καί τίς άλλες μονάδες πρός τό Μαίναλο. Ή κίνηση άρχισε στίς 28 Φεβρουαρίου." 'Η πορεία τών άνταρτών τού Πάρνωνα πρός τό βορρά μετατράπηκε γρήγορα σέ πορεία πρός τόν Γολγοθά. Τό τάγμα τού Βρεττάκου, με τό πέρασμα στό 'Αρτεμίσιο, βρέθηκε νά κινείται σέ μιά έρημο. Τίποτα δέν απέμενε πού νά θυμίζει τήν ύπαρξη καί τή δραστηριότητα τού Δημοκρατικού Στρατού στά μέρη έκεΐνα Σέ όλα τά χωριά υπήρχαν τμήματα στρατοΰ καί Χωροφυλακής ή έξοπλισμένοι χωρικοί καί παραστρατιωτικές μονάδες. Παρά τίς ένδείξεις, τό τάγμα συνέχισε τήν πορεία του ψάχνοντας στά τυφλά γιά τίς άπό καιρό μή υπάρχουσες μονάδες τοΰ Σταθάκη - πού καί ό ίδιος είχε σκοτωθεί στίς 4 Μαρτίου. Ή περιπλάνηση γινόταν ολοένα καί πιό δύσκολη άπό τήν έλλειψη τροφίμων καί τήν προοδευτικά ένισχυόμενη πίεση τού 'Εθνικού Στρατοΰ. Στίς κορυφές τής Ζήρειας, στήν πείνα προστέθηκε τό φοβερό κρύο, μέ έπακόλουθο τά κρυοπαγήματα καί τούς πρώτους θανάτους άπό ψύξη. Ή δραματική περιπλάνηση μεταφέρθηκε άπό τήν ορεινή Κορινθία στόν Χελμό καί τήν Αιγιαλεία, σέ άναζήτηση πάντα κάποιας παρουσίας οργανώσεων ή μονάδων τών άνταρτών. "Οταν όλες οί έλπίδες έκμηδενίστηκαν καί ή πείνα άρχισε νά γίνεται άφόρητη, τό ταλαιπωρημένο τάγμα πήρε τήν άπόφαση νά κινηθεί πρός τό Μαίναλο γιά νά συναντήσει τίς υπόλοιπες μονάδες τοΰ Πάρνωνα Ό στρατιωτικός κλοιός είχε στό μεταξύ περισφίξει τή δύναμη τών άνταρτών καί ή άεροπορία βρισκόταν διαρκώς σέ δράση έναντίον τους. Οί χωρικοί τών γύρω χωριών έπιστρατεύθηκαν άπό τόν Εθνικό Στρατό καί έκλειναν όλα τά περάσματα, άναγκάζοντας σέ διαρκή έπιφυλακή τούς άντάρτες. Στίς 7 καί στίς 9 Μαρτίου, σέ άδιάκοπες συ-

39. Στό ίδιο, σ. 113-114. 324



γκρούσεις, τό τάγμα υπέστη σοβαρές άπώλειες. Μία ολόκληρη διμοιρία αιχμαλωτίστηκε καί έκτελέστηκε άπό τούς πολύμορφους πλέον διώκτες. Τίς ίδιες μέρες, περίπου 25, ίσως καί 40, άντάρτες πέθαναν άπό ψύξη.40 Στήν περιοχή «Διάσελο τού Κυνηγού» συνεχείς ένέδρες καί συγκρούσεις διέλυσαν ό,τι ειχε άπομείνει άπό τή δύναμη τών άνταρτών. Ή παρουσία παραστρατιωτικών καί χωρικών άνάμεσα στούς διώκτες καί ή κακή κατάσταση όσων άνταρτών αιχμαλωτίζονταν προκαλούσαν τήν άμεση έκτέλεση τών τελευταίων. 'Επιπλέον, ό θάνατος τού λοχαγού Πιπίνου άφησε τούς έπιζήσαντες χωρίς οδηγό πού νά γνωρίζει τά μέρη. Μόνο 25 άτομα πέρασαν τή φοβερή διάβαση καί άπό αύτά λίγο άργότερα έφτά πέθαναν άπό τήν πείνα. Γιά όκτώ μέρες δέν είχαν βάλει τίποτε στό στόμα τους.41 Οί ύπόλοιποι σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν στίς 10 καί 11 Μαρτίου. Ό ταγματάρχης Ντίνος Βρεττάκος καί ό άξιωματικός Σαράντος Οίκονομάκος δικάστηκαν συνοπτικά άπό στρατοδικείο καί έκτελέστηκαν πρίν άκόμη προλάβουν νά συνέλθουν άπό τά τραύματα καί τά ίχνη τής άπίστευτης Όδύσσειάς τους.42 Ό λόχος τού Μπελά, μέ δύναμη περίπου190 μαχητών, ήταν άπό τίς πλέον άξιόμαχες μονάδες τού ΔΣΕ στήν Πελοπόννησο. Γιά τό λόγο αύτό τού άνατέθηκε άνεξάρτητη άποστολή. Ό λόχος σχεδιαζόταν νά διεισδύσει μέχρι τόν 'Ερύμανθο γιά άναζήτηση πληροφοριών καί γιά νά περισυλλέξει καί νά προσανατολίσει άποκομμένους άντάρτες ή στελέχη τών πολιτικών οργανώσεων. Οί λεπτομέρειες τής κίνησης τού λόχου είναι μερικές φορές άντιφατικές, καθώς ό Μπελάς έγραψε, πολύ καιρό μετά τά γεγονότα, ένα άξιοπρόσεκτο χρονικό καί μαρτυρία ταυτόχρονα, γιά τήν όποία υπήρξαν, όπως είναι φυσικό, ένστάσεις - ιδιαίτερα σέ όσα άφορούσαν τή δράση τοϋ ίδιου. Γεγονός είναι ότι ό λόχος αύτός κατάφερε νά συναντήσει στήν πορεία του όλους τούς σημαντικούς παράγοντες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού πού άπέμεναν έκεϊνο τόν καιρό στόν Μοριά Τόν Πέρδικα καί τήν όμάδα του, άρχικά, μέ τόν όποίο συμπορεύτηκε ώς τό Μαίναλο. Τό τελευταίο άποδείχθηκε κατεχόμενο άπό πυκνές στρατιωτικές δυνάμεις. Τότε οί ομάδες χωρίστηκαν καί τό συγκρότημα τού Πέρδικα, τό όποιο περιλάμβανε τίς μονάδες πού είχαν άπομείνει άπό τό 'Αρχηγείο Μαινάλου, άφού πέτυχε νά άφοπλίσει τμήματα τών ΜΕΑ, παγιδεύτηκε άπό ισχυρές δυνάμεις στρατοϋ καί άεροπορίας, στήν περιοχή τού χωριού Πράσινο. Επακολούθησε σκληρότατη μάχη στίς 2 καί 3 Μαρτίου, όπου οί άντάρτες άμύνθηκαν λυσσαλέα Πολλοί άπό αύτούς φαίνεται μάλιστα ότι αύτοκτόνησαν γιά νά μήν πέσουν στά χέρια τοϋ έχθροϋ, δίνοντας ομαδικό χαρακτήρα

40. Στό ίδιο, σ. 116-117. 41. Στό ίδιο, σ. 119. 42. Στό ίδιο, σ. 120. 325


οέ μιά πρακτική πού ειχε ώς τότε έπιλεγεΐ άτομικά άπό πολλούς άντάρτες καί άντάρτιοοες τής Πελοποννήσου.43 Άπό τήν άλλη πλευρά, πάντως, ή άγριότητα άπέναντι στούς συλληφθέντες γνώριζε καί αύτή τήν άποκορύφωσή της καί χρειάστηκε νά έφευρεθούν νέοι τρόποι θανάτωσης, όπως ή πυρπόληση τών αιχμαλώτων, γιά νά κορεστοϋν οί διαθέσεις τών άντιπάλων τού ΔΣΕ.44 Όπως καί νά έχει τό πράγμα, σέ τρεις μέρες συγκρούσεων σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν περισσότεροι άπό έκατό άντάρτες καί ή δύναμη τού Πέρδικα διαλύθηκε. Απόμειναν μικρές άποκομμένες ομάδες φυγάδων, μία άπό τίς όποιες συνόδευε τόν τραυματισμένο Πέρδικα. Στό μεταξύ, χωρίς αύτό νά γίνει γνωστό άπό τόν Μπελά ή άπό τή διοίκηση τής III μεραρχίας, τό τάγμα τού Μπουραζάνη, ή τελευταία μονάδα τών άνταρτών τού Πάρνωνα πού προσπαθούσε νά φθάσει στό Μαίναλο, καταστράφηκε σέ διαδοχικές συγκρούσεις στόν Αλφειό άνάμεσα στίς 4 καί τίς 7 Μαρτίου. Απέμειναν καί έδώ μόνο περιπλανώμενοι άντάρτες καί μικροομάδες χωρίς προορισμό.45 Ό λόχος τού Μπελά συνέχισε τή δική του περιπλάνηση. Πέρασε τόν φουσκωμένο Λάδωνα καί προχώρησε πρός τό δάσος τής Κάπελης σέ άναζήτηση τμημάτων τής III μεραρχίας. Τελικά βρήκε τήν ίδια τή διοίκησή της, άποκομμένη καί μέ μικρές δυνάμεις γύρω της, νά κρύβεται στήν περιοχή. Γι αύτούς ή έμφάνιση ένός άνέπαφου καί συγκροτημένου λόχου τοϋ Δημοκρατικού Στρατού ήταν ιδιαίτερα μεγάλη έκπληξη. Ή συνεύρεση αύτή πάντως καί ή συγκέντρωση τής τελευταίας μεγάλης δύναμης τής III μεραρχίας δέν έλυσε κανένα άπό τά προβλήματα, παρ' όλο πού άρχικά έπικράτησε πνεύμα αισιοδοξίας. Είναι άλήθεια ότι οί συγκεντρωθέντες άγνοούσαν τήν τύχη τών ύπόλοιπων τμημάτων τοΰ ΔΣΕ καί υπέθεταν εύλογα πώς αύτή τοϋ λόχου τοΰ Μπελά, τήν έπιβίωσή του δηλαδή, θά μπορούσαν νά έχουν καί άλλες συγκροτημένες μονάδες.46 Όμως ή κατάσταση ήταν αύτή πού ήταν καί όλα τά σχέδια πού έκπονήθηκαν δέν ήταν δυνατόν νά άνατρέψουν τήν κατάσταση. Προκρίθηκε πάντως ή άναζήτηση μονάδων τού ΔΣΕ στή Βόρεια Πελοπόννησο, ίσως έπει-

43. Καί όχι μόνο τής Πελοποννήσου. Ή πρακτική τής αύτοκτονίας άποκλεισμένων άνταρτών τοϋ ΔΣΕ ή στελεχών τών πολιτικών οργανώσεων ήταν ιδιαίτερα έξαπλωμένη πρός τό τέλος τοϋ Εμφυλίου. Ό φόβος γιά τήν τύχη πού τούς περίμενε στά χέρια τών παρακρατικών άλλά καί τών πλέον επίσημων άρχών ήταν σίγουρα μία παράμετρος τοΰ ζητήματος. Ή διάδοση, όμως, τής πρακτικής μας οδηγεί νά έξετάσουμε τό γενικότερο κλίμα -τήν ψυχολογική κατάσταση άν προτιμάτε· μέσα στό όποιο πολεμούσαν οί μαχητές τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. 44. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, ÖJI., τόμος Β', σ. 126, 130-131 κ.έ. 45. Στό ίδιο, σ. 142-143. 46. Στό ίδιο, α 133-134. 326




δή θεωρούνταν ότι οί εκκαθαριστικές έπιχειρήσεις στήν περιοχή αύτή είχαν τελειώσει καί οί έναπομείναντες άντάρτες θά άρχιζαν καί πάλι νά κινούνται. Στίς 14 Μαρτίου, στό Δρακοβούνι, έγινε ή άναπόφευκτη συνάντηση μέ τίς στρατιωτικές δυνάμεις, πού κινήθηκαν άπό παντού εύθύς μόλις έγινε γνωστή ή παρουσία άνταρτών. Στήν άνιση μάχη σκοτώθηκαν 48 άντάρτες καί αιχμαλωτίστηκαν περίπου 30. "Οσοι γλίτωσαν -άνάμεσά τους ό τραυματίας Γκιουζέλης, ό Μπελάς, ό Κονταλώνης- τό κατάφεραν πέφτοντας μέσα στόν πλημμυρισμένο Λάδωνα Μέ τό τέλος πάντως τής μάχης καί τήν καταστροφή τού τελευταίου αύτού σημαντικού συγκροτήματος, τερματίστηκε ή οργανωμένη παρουσία τού Δημοκρατικού Στρατού στόν Μοριά. Φυσικά ύπήρχαν άκόμη συγκροτημένες ομάδες άνταρτών στόν Ταΰγετο, όμως αποκομμένες πλέον καί άπό τήν ίδια τους τή διοίκηση, χωρίς πληροφορίες, σέ χώρο στενό καί άκατάλληλο γιά ελιγμούς, άπλώς περίμεναν τό μοιραίο.

Οί τραγωδίες τοϋ Ταΰγετου Τίς δύο πρώτες έβδομάδες τού Μαρτίου τά περισσότερα στελέχη τού ΔΣΕ τού Μοριά σκοτώθηκαν, αύτοκτόνησαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Στίς 15 Μαρτίου καταστράφηκε σέ μάχη ό λόχος τού Τάκη Γεωργόπουλου, πού ειχε άφεθεϊ στόν Πάρνωνα47 Οί έπιχειρήσεις μεταφέρθηκαν στόν Ταΰγετο. Οί έκεΐ έναπομείναντες άντάρτες είχαν ήδη γνωρίσει άρκετά ώστε νά μήν έχουν ψευδαισθήσεις. Χωρίστηκαν σέ μικρές εύέλικτες ομάδες καί άρχισαν νά έλίσσονται στίς πλαγιές καί τά δάση του. Έτσι άπλώς κέρδιζαν χρόνο, περιμένοντας πάντα τό μοιραίο. Ή τραγωδία πήρε έδώ άσύλληπτες διαστάσεις. Στό βουνό είχαν καταφύγει πολλές οικογένειες άνταρτών, στελέχη τών πολιτικών οργανώσεων, άμαχοι, κόσμος πού είχε έκτεθεί στή σύντομη φάση τής άκμής τού ΔΣΕ στόν Μοριά καί έφθασε έδώ πιστεύοντας ότι ίσως άποφύγει τά όσα συνέβησαν στά βόρεια Ειδικά στόν βόρειο Ταΰγετο ύπήρχε μιά σχετικά καλή οργάνωση τών ύπηρεσιών τού ΔΣΕ, ένώ είχαν οργανωθεί πολλές μυστικές άποθήκες καθώς καί καταφύγια γιά τραυματίες καί άμάχους. Οί τελευταίοι είχαν έποικίσει τίς σπηλιές τής περιοχής καί περίμεναν τήν έξέλιξη τών γεγονότων. Στά τέλη Φεβρουαρίου ό κύριος όγκος τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στήν περιοχή έφυγε γιά τή Βόρεια Πελοπόννησο, σέ μιά άπελπισμένη προσπάθεια νά συναντήσει τίς μονάδες τού ΔΣΕ πού έλίσσονταν έκεΐ, άγνοώντας τό τραγικό τους τέλος. Στόν Ταΰγετο άπέμειναν μικρά άποσπάσματα

47. Στό ίδιο, σ. 162-163. 327


τοΰ ΔΣΕ καί άρκετές έκατοντάδες άμαχοι με έντολή νά κρυφτούν ή νά έλιχθοΰν ώσπου νά περάσει ή μπόρα Ή μπόρα δέν πέρασε. Άπό τίς άρχές Μαρτίου άρχισαν οί μεθοδικές έφοδοι στό βουνό άπό μονάδες τής 'Εθνοφρουράς καί άποσπάσματα τής Χωροφυλακής. Ή τελευταία, όταν έγινε άντιληπτό ότι δέν υπάρχει συγκροτημένη άντίσταση στήν περιοχή, άκολούθησε τήν τακτική πού είχε έφαρμόσει μέ έπιτυχία στά βορειότερα. Οί βαριές μονάδες της διαλύθηκαν καί στή θέση τους συγκροτήθηκαν πολυάριθμα άποσπάσματα 15 ώς 35 άνδρών, πού άρχισαν νά χτενίζουν τόν τόπο.48 Γύρω άπό αύτές τίς εύέλικτες ομάδες δημιουργήθηκαν πλήθος άλλα καταδιωκτικά άποσπάσματα άπό ένοπλους δεξιούς τής περιοχής, πρώην συμμορίτες, νομιμοποιημένους πλέον ώς MAY ή ΜΕΑ, άλλά καί άγρότες πού έξόπλιζαν οί άρχές σέ κάθε χωριό. Ή πανταχού παρουσία τών μονάδων τών έλαφρών ταγμάτων τής 'Εθνοφρουράς έδινε τήν απαραίτητη στήριξη σέ αύτές τίς ομάδες τών κυνηγών κεφαλών, καθώς άναλάμβανε νά εξαλείψει κάθε προσπάθεια -άν ύπήρχε τέτοια- άντίστασης τών καταδιωκομένων. Οί ένοπλοι τών άποσπασμάτων μπορούσαν έτσι νά λειτουργήσουν μέ αύτοπεποίθηση καί μέ έγγυημένη τήν άτιμωρησία Τό σύνολο συγκροτούσε μιά άριθμητικά καταπληκτική δύναμη διωκτών πού συναγωνίζονταν μεταξύ τους, είτε άπό φανατισμό καί ιδεολογία, είτε άπό προσδοκία κάποιου οφέλους άπό τίς έπικηρύξεις τών σημαντικών στελεχών τοΰ ΔΣΕ, είτε, τέλος, στό πλαίσιο τής προσπάθειας απόδειξης έθνικοφροσύνης καί έπανένταξης στόν κόσμο τών νικητών - γιά όσους βαρύνονταν μέ υποψίες. Αρκούσε ή παραμικρή ένδειξη ή ή έλάχιστη πληροφορία γιά νά συγκεντρώσει στά ύποπτα σημεία μεγάλους άριθμούς άπό αύτούς τούς μανιασμένους νικητές. Αλίμονο δέ σέ όσους έπεφταν στά χέρια τους. Ή πειθαρχία αυτών τών τμημάτων ήταν κάτι περισσότερο άπό έλαστική καί δέν εφαρμόζονταν ούτε οί -έτσι καί άλλιώς προβληματικοί στό ζήτημα τής καταστολής- κανόνες πού ίσχυαν στίς στρατιωτικές μονάδες. Ή δίψα γιά αίμα καί θάνατο ήταν άπίστευτη. Σέ αύτές τίς συνθήκες, οί «έκκαθαριστικές» στόν Ταΰγετο, τόν Μάρτιο καί τόν Απρίλιο τού 1949, έγιναν μιά ιστορία άνελέητης σφαγής καί μαρτυρίου.

48. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Πελοποννήσου, Σχέδιον "Περιστερά", άπό 19 Δεκεμβρίου 1948 μέ 29 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΈΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, έγγραφο 9, σ. 312. Άρχικά ή μέθοδος έφαρμόστηκε στήν Αργολίδα, τήν Κορινθία καί τήν Αρκαδία - μέ άριστα άποτελέσματα Ή δυναμική τών άποσπασμάτων πολλαπλασιαζόταν μέ τόν έξοπλισμό χωρικών άπό τά γύρω χωριά 328




Τό τραγικό τέλος της οικογένειας Ξυδέα" Τό 'Αρχηγείο Ταϋγέτου, όπως προέβλεπε τό σχέδιο «Περιστερά», δέχτηκε τελευταίο τά πλήγματα τής IX Μεραρχίας. Οί άντάρτες, διαιρεμένοι σέ μικροομάδες, έλίσσονταν στίς πλαγιές, στίς χαράδρες, στούς λόγγους καί στίς ρεματιές τοϋ Ταϋγέτου. Στίς μετακινήσεις τους συχνά έρχονταν σέ έπαφή μέ ύπέρτερα κυβερνητικά τμήματα καί ύφίσταντο βαριές άπώλειες. Τούς άμάχους, γέρους, γυναίκες, παιδιά, τραυματίες καί άρρώστους τούς έτοποθετοϋσαν σέ άπομονωμένα καλύβια καί άθέατες σπηλιές. Μία όμάδα άπό 12 άτομα, τούς: 'Αναστασία Παν. Κατσάνη 58 έτών, τήν κόρη της Δωροθέα 14 έτών, Σταθούλα, σύζ. Κωνσταντίνου Ξυδέα 35 περίπου έτών, τά άνήλικα παιδιά της 'Αλέξανδρο καί Χρήστο 11 καί 8 άντίστοιχα έτών, Γεώρ. Σιδερέα άπό τά Τσέρια, τραυματία, Κατίνα, θυγ. Γεωρ. Πλιάκα 28 έτών άπό τήν Κερπινή Γορτυνίας, ένα γιατρό ονόματι Κωστάκη, Σοφία Φουντή άπό τό Μπισκίνι 'Ολυμπίας καί 3 άκόμη άγνωστων στοιχείων, ό Κώστας Ξυδέας καί ό διμοιρίτης Δημ. Καστάνης τή μετέφεραν γιά μεγαλύτερη άσφάλεια άπό τό Βελιτσί σέ μιά σπηλιά τής τοποθεσίας «Καρέα» κοντά στό Διλάγκαδο. Τούς άφησαν λίγα τρόφιμα, «τραχανά, χυλοπίτες, λίγα παξιμάδια καί λιγοστό λάδι», πού άρκούσαν μόνο γιά λίγες ήμερες. Στίς 20 'Απριλίου 1949, όλως τυχαία, έπήγε καί έγκαταστάθηκε πάνω άκριβώς άπό τή σπηλιά ένας λόχος τού 9ου ελαφρού συντάγματος Πεζικού, άπ' όπου καθημερινά έκανε έξορμήσεις στή γύρω περιοχή. 'Από αύτή τή στιγμή ή ζωή τής ομάδας έδυσκόλεψε πολύ, γιατί κανένας άπό τούς έγκλειστους δέν ήμποροϋσε νά έξέλθει καί στούς άντάρτες ήταν έντελώς άδύνατο νά τούς προσφέρουν τρόφιμα καί φάρμακα Λόγω τής πείνας καί τών κακουχιών οί βαριά τραυματισμένοι άρχισαν νά πεθαίνουν, ένώ όσοι άπέμειναν ήσαν ζωντανοί νεκροί. "Οταν κάποια μέρα ό λόχος άπομακρύνθηκε γιά νέες έξορμήσεις, ό Δημ. Καστάνης έσπευσε μέ δύναμη άνταρτών νά τούς παράσχει τίς υπηρεσίες του. Μία διμοιρία τήν τοποθέτησε σέ ένα δύσκολο πέρασμα γιά τήν προστασία του άπό αιφνιδιαστική έπίθεση τοϋ άντιπάλου καί μέ 5 άνδρες εισήλθε στή σπηλιά. Τό θέαμα πού άντίκρισε ήταν περισσότερο άπό φρικτό. Οί

49. Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου, O.K., τόμος Β', σ. 189-191. Ό Κώστας Ξυδέας ήταν ό διοικητής τοϋ τάγματος πού άπέμεινε στόν Ταΰγετο. 329


άρρωστοι καί οί τραυματίες είχαν όλοι πεθάνει Τούς έσκέπαζε μόνο λίγο χώμα γιά τήν άποφυγή τής δυσοσμίας. Οί ζωντανοί νεκροί άδυνατούσαν νά στηριχθούν στά πόδια τους. Οί άντάρτες τούς έπήραν στόν ώμο τους καί τούς μετέφεραν λίγα μέτρα έξω άπό τή σπηλιά στόν καθαρό άέρα [...] Τούς πρόσφεραν λίγο στάρι καί μπλουγούρι βρασμένο σέ κονσερβοκούτια Ξαφνικά επέστρεψε ό στρατός. Ή κατάσταση κατέστη έξαιρετικά δύσκολη. Τότε ό Καστάνης βρέθηκε μπροστά στό φοβερό δίλημμα: "Η μέ τή φυγή του νά σώσει τή διμοιρία τών άνταρτών, ή παραμένοντας στή θέση του νά σώσει -καί αύτό άμφίβολο- τούς ετοιμοθάνατους άμάχους. Υποκύπτοντας στά παρακάλια τής μητέρας του: «Έμεΐς έτσι κι άλλιώς θά πεθάνουμε γι' αύτό τρέξε νά σώσεις τή διμοιρία» καί μέ τή σκέψη ότι ίσως ό στρατός τούς εύσπλαχνιστεϊ, άποφάσισε νά άναχωρήσει. Τά παιδάκια τοΰ Ξυδέα έκλαιγαν καί έζητοΰσαν τόν πατέρα τους. Ό Στρατός, όταν στίς 13 Μαΐου 1949 έπέστρεψε στή βάση εξόρμησης καί εύρε τούς ζωντανούς νεκρούς, τούς οδήγησε στή ρεματιά καί τούς έκτέλεσε... Τό κυνήγι κεφαλών Στίς 14 Μαρτίου 1949, στήν περιοχή «Κλαρί» τής Κερπινής καταστράφηκε ή τελευταία «δύναμη έπιχειρήσεων» τοΰ ΔΣΕ στόν Μοριά, ό λόχος τοΰ Μπελά καί οί ομάδες διοίκησης τής III μεραρχίας τού ΔΣΕ. Από αύτή τήν ήμερομηνία καί έπειτα οί μονάδες τοΰ ΔΣΕ δέν θά έπιχειροΰσαν ξανά νά άντιμετωπίσουν ώς ένιαία δύναμη τούς κυβερνητικούς. Οί έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις στήν Πελοπόννησο θεωρήθηκε ότι ολοκληρώθηκαν στίς άρχές Απριλίου 1949. Στό πρώτο δεκαήμερο τού μήνα ή IX μεραρχία συγκέντρωσε τίς δυνάμεις της στίς μεγάλες παραλιακές πόλεις, τήν Καλαμάτα κυρίως, καί, μετά άπό σύντομη άνάπαυση, άναχώρησε μέ τά οπλιταγωγά τοΰ ναυτικού γιά τή Βόρεια 'Ελλάδα. Στό σημείο αύτό ή παρουσία τού ΔΣΕ στήν Πελοπόννησο δέν είχε άκόμη ολοκληρωτικά έκμηδενιστεΐ, κανείς όμως δέν άμφέβαλε γιά τήν τύχη πού περίμενε τούς 500 ώς 600 άντάρτες πού είχαν άπομείνει. Όλόγυρά τους είχε δημιουργηθεί ένας έχθρικός ώκεανός. Στρατιωτικές δυνάμεις, τά έλαφρά τάγματα τής Εθνοφρουράς, ή Χωροφυλακή, τά MAY άλλά καί, κατά περίσταση, όλοι οί κάτοικοι τών χωριών, πού έπιστρατεύονταν μέ ή χωρίς τή θέλησή τους στίς διαδοχικές έπιχειρήσεις πού οργάνωναν διαρκώς οί άποσπασματάρχες, άποτελοΰσαν μιά καταθλιπτική δύναμη άπέναντι στούς άποκαρδιωμένους, άοπλους καί νηστικούς άντάρτες. Στίς 330



περισσότερες περιοχές οί άποθήκες καί τά κρησφύγετα πού ειχε προετοιμάσει ό ΔΣΕ πρίν άπό τά γεγονότα είχαν άνακαλυφθεί, προδομένα άπό αύτόμολους καί παραδοθέντες οί όποιοι έδιναν κάθε είδους πληροφορία προκειμένου νά γλιτώσουν τή ζωή τους. Τά χωριά καί τά κοντινά τους μέρη ήταν άπαγορευμένοι τόποι. Άκόμη καί όσοι τούς προηγούμενους μήνες είχαν δεί μέ συμπάθεια ή είχαν συνεργαστεί μέ τούς άντάρτες, μέχρι καί οί συγγενείς τους, άρνούνταν πλέον τήν παραμικρή βοήθεια Κανείς δέν διακινδύνευε τόσα πολλά γιά μιά χαμένη ύπόθεση. Οί άπελπισμένοι, πού έμπαιναν σέ χωριά γιά νά βρούν τροφή ή ρούχα, έπεφταν στά χέρια τών άντιπάλων τους προδομένοι ή σκοτώνονταν «σάν τό σκυλί στ' άμπέλι». Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, καθημερινά μέ τό φόβο τής ένέδρας καί τό φάσμα τής πείνας, οί περισσότερες άπό τίς ομάδες άνταρτών πού είχαν άπομείνει διασπάστηκαν σέ μικρότερες καί αύτές, μέ τή σειρά τους, σέ άκόμη πιό μικρές, μέχρι πού ή έπιβίωση έγινε πρακτικά μιά άτομική ύπόθεση. 'Εξάλλου, όσοι προσπαθούσαν νά κινηθούν ώς τμήματα έπεφταν, άργά ή γρήγορα, σέ έξοντωτικές ένέδρες καί άφανίζονταν. Τόν 'Ιούλιο είχαν άπομείνει περίπου διακόσιοι μεμονωμένοι άντάρτες.50 "Ενας πρός έναν, όλοι οί έπικεφαλής καί τά στελέχη τού ΔΣΕ στόν Μοριά έξοντώθηκαν μέ τούς πιό μαρτυρικούς τρόπους.51 "Οσο πλησίαζε τό καλοκαίρι πολλαπλασιάζονταν τά μαρτύρια Οί χωρικοί καί οί ένοπλοι βρίσκονταν πλέον παντού καί ήταν τρομερά δύσκολο 50. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, «Κομμουνιστοσυμμοριτισμός Πελοποννήσου, 1946-1949 (βασίζεται έπί τών καταθέσεων τού Κονταλώνη Γεωργίου, Φεβρουάριος 1950)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 60, σ. 477478. 51. "Ενα πρόχειρο άνθολόγιο θανατώσεων ίσως βοηθήσει στήν κατανόηση τοϋ τί άκριβώς συνέβη στήν Πελοπόννησο τίς .τραγικές έκεϊνες μέρες: Χρήστος Καμπέλος άπό τό Λεβίδι Μαντινείας: τόν Μάρτιο συνελήφθη αιχμάλωτος κοντά στό χωριό του. Μεταφέρθηκε σέ αύτό καί λιντσαρίστηκε. Κώστας Μπασακίδης: σκοτώθηκε σέ μάχη τόν Μάρτιο. Δημήτριος Μπουραζάνης, διοικητής τάγματος τού ΔΣΕ: αιχμαλωτίστηκε τόν Μάρτιο καί σκοτώθηκε «όταν άπεπειράθη νά δραπετεύση». Μανώλης Σταθάκης, διοικητής Αρχηγείου Άργολιδοκορινθίας: αύτοκτόνησε τόν Μάρτιο μαζί μέ τήν άδελφή τοϋ Πέρδικα καί άλλους άντάρτες. Γιάννης Σαρρής (Σαρηγιάννης), συνταγματάρχης τού ΔΣΕ: αύτοκτόνησε ή οκοτώθηκε μαζί μέ στελέχη τής 22ης ταξιαρχίας. Γιώργος Άτζακλής, διοικητής 55ης ταξιαρχίας μετά τόν Πρεκεζέ: σκοτώθηκε σέ ένέδρα τόν 'Απρίλιο. Γιώργος Άρετάκης (Σφακιανός), έπιτελεϊο III μεραρχίας: σκοτώθηκε τόν Απρίλιο στό κρησφύγετο του μαζί μέ άλλους τέσσερις άντάρτες μετά άπό μάχη. Κώστας Ξυδέας, έπικεφαλής τών τελευταίων μονάδων τοϋ ΔΣΕ στόν Ταΰγετο: σκοτώθηκε τόν Ιούνιο μαζί μέ έναν άλλο άντάρτη στό κρησφύγετο τους μετά άπό μάχη. 331


νά περάσει απαρατήρητη ή παραμικρή κίνηση. Ή επιβίωση έγινε τέχνη. Τό κάθε λάθος πληρωνόταν μέ θάνατο. Πολλοί πλήρωσαν μέ τή ζωή τους κάποιο λάθος στό κόψιμο καρπού άπό καλλιεργημένο χωράφι, πού έπρεπε νά γίνει σάν άπό ζώο, χωρίς νά μείνουν πουθενά ίχνη άνθρώπινης παρουσίας. Τό πέταμα κουκουτσιών ή φλούδας φρούτων ήταν έπίσης θανάσιμο λάθος. Ή διαχείριση τών περιττωμάτων, ώστε νά μήν γίνει άντιληπτή ή άνθρώπινη παρουσία, ήταν πολύπλοκη τέχνη. Γιά μήνες ολόκληρους δεκάδες άνθρωποι ζούσαν τή ζωή τού άγριμιού άπλώς περιμένοντας τό θάνατο. Καί ή τέχνη τών κυνηγών γνώριζε τή δική της άκμή. Τά μαθήματα φαρμακώματος, στήν περίπτωση πού κάποιος άντάρτης έπαιρνε τρόφιμα άπό δικό του άνθρωπο τόν όποιο οί διωκτικές άρχές είχαν άνακαλύψει πρώτες, άγγιζαν τήν τελειότητα Οί ιχνηλάτες ήταν περιζήτητοι. Οί έπικηρύξεις γιά όσους κρύβονταν άλλά καί τά άνταλλάγματα πού πρόσφεραν οί άρχές σέ όσους τούς άνακάλυπταν ή τούς άποκάλυπταν έκαναν τήν τέχνη αύτή προσοδοφόρο επάγγελμα Οί παγίδες ήταν στήν ήμερήσια διάταξη. Συχνά ενα χωράφι άφηνόταν προκλητικά άθέριστο ώστε νά προκαλέσει τό ένδιαφέρον τών πεινασμένων καί νά τούς ρίξει σέ ένέδρες τών διωκτών τους. "Αλλοτε πάλι, προσαρμοσμένα στό περιβάλλον, άφήνονταν κάποια κονσέρβα ή κάποιο σακίδιο μέ τρόφιμα δηλητηριασμένα Εκεί, όμως, πού ή τέχνη τής καταδίωξης έφτασε στά ύψη ήταν, τό καλοκαίρι τού 1949, τό νερό. Δέν ύπήρχε νεροσυρμή, δεξαμενή, πηγή ή πηγάδι σέ όλο τόν Μοριά πού νά μήν υπηρέτησε τήν ύπόθεση τής έξόντωσης τών τελευταίων άνταρτών τού ΔΣΕ. Ένέδρες, παγιδεύσεις, άχρήστευοη μέ πετρέλαιο όσων σημείων δέν μπορούσαν νά φυλαχτούν, αύστηρή καταστροφή οποιουδήποτε είδους μπορούσε νά χρησιμεύσει γιά αποθήκευση Θεόδωρος Πρεκεζές, διοικητής 55ης ταξιαρχίας: κρυβόταν τραυματισμένος. Τόν Ίσύνισ αιφνιδιάστηκε μαζί μέ άλλους άντάρτες σέ κρησφύγετο καί σκοτώθηκε. "Ανδρέας Γιαλαμάς, "Αρχηγείο Μαινάλου: έκτελέστηκε τραυματισμένος τόν Αύγουστο. Βαγγέλης Ρογκάκος, πολιτικός έπίτροπος III μεραρχίας: σκοτώθηκε τόν Αύγουστο μετά άπό προδοσία Πέρδικας (Δημήτρης Γιαννακούρας): σκοτώθηκε ή αυτοκτόνησε στό κρησφύγετο του τόν Αύγουστο. Στέφανος Γκιουζέλης, διοικητής III μεραρχίας: σκοτώθηκε σέ ένέδρα στίς 31 Αύγούστου 1949. Γιώργος Παπαδόπουλος, πολιτικός έπίτροπος "Αρχηγείου Ταΰγετου: σκοτώθηκε τόν Σεπτέμβριο. Τάκης Γεωργόπουλος, Αρχηγείο Πάρνωνα: σκοτώθηκε τόν Νοέμβριο τού 1949 σέ ένέδρα "Ετεοκλής Δουμουλάκης: βρέθηκε νεκρός τόν Αύγουστο τού 1952. Ό κατάλογος άτελείωτος, θά μπορούσε νά περιέχει μερικές χιλιάδες τραγικές προσωπικές ιστορίες. 332


Στρατού στήν Πελοπόννησο

νερού. Ή δίψα ήταν τό τελικό μαρτύριο όσων κρύβονταν καί πολλοί άπό αύτούς πλήρωσαν με τή ζωή τους τήν προσπάθεια νά ξεδιψάσουν. Μετά τήν ήττα Μαίναλο. Μάιος 1949" 'Αφού λοιπόν είδαμε τήν κατάστασή μας, άποφασίσαμε νά καταστρέψουμε όλα τά γραφτά πού έχουμε στούς χαρτοφύλακες μας. "Ολες τίς άπόρρητες διαταγές καί οτιδήποτε άλλο στοιχείο καί φωτογραφίες. Έκεΐ λοιπόν μπροστά σ' όλους, όλοι μας άρχίσαμε νά καϊμε. Εγώ, ό Γιαλαμάς, ό 'Ετεοκλής δέν άφήσαμε τίποτα Ό Πέρδικας κράτησε δυό τρία γράμματα "Ενα άπ' αύτά ήταν δικό μου. Μ" αύτό τό γράμμα τού άνήγγειλα τό θλιβερό μαντάτο ότι σκοτώθηκε ή άδερφή του Παναγιώτα στή μάχη τής Ζαχάρως. "Ετσι λοιπόν έτοιμαστήκαμε νά πεθάνουμε καί νά μήν άφήσουμε πίσω μας ούτε ενα σημάδι. Ούτε γιά τό ποιοί είμαστε. Μετά καθορίσαμε σάν μοναδικό στόχο νά έπιβιώσουμε. Νά έπιβιώσουμε σάν όμαδούλα όσο μπορούμε πιό πολύ καιρό. Μετά ή κατάσταση θά καθαρίσει, θ ά δούμε τί θά γίνει στό Γράμμο-Βίτσι καί άνάλογα άρμενίζουμε. Ταυτόχρονα θά προσπαθήσουμε νά πάρουμε έπαφή μέ τούς δικούς μας στόν Ταΰγετο καί Πάρνωνα, ίσως μαζί βρούμε μία λύση. Τό βάρος τής καταστροφής ήταν άβάσταχτο, μά είχαμε πολύ πείσμα άκόμα κι άς έβγαινε ή ψυχή μας. Καταλήξαμε σέ αύτό γιατί δέν είχαμε βάσιμες πιθανότητες νά φύγουμε άπό τό Μοριά. Σά δεύτερη λύση αποφασίσαμε νά έρευνήσουμε τήν περίπτωση νά περάσουμε τόν 'Ισθμό ή νά φύγουμε μέ καΐκι άπό τούς Γαργαλιάνους μιά καί ήταν άπό έκεΐ ό μπάρμπα-Παύλος Κούζουνας, ό μοναδικός ναυτικός μας. Ή τ α ν έπαγγελματίας ψαράς. Ή τ α ν ό μόνος πού γνώριζε άπό καΐκια Τόν ρωτήσαμε έτσι μακριά μακριά, καί μάς έδωσε έλπίδες. Μετά άποφασίσαμε τί πρέπει νά κάνουμε γιά νά ζήσει ή όμάδα. Πρώτα πρώτα δέν έπρεπε στό έξής νά δει άχνάρι μας ό έχθρός. Δέν έπρεπε ούτε νά μάς ντουφεκίσει. Ούτε νά ξέρει πού πιθανόν νά βρισκόμαστε. Έπρεπε λοιπόν νά κινούμαστε χωρίς νά κάνουμε έμφανίσεις, σέ μεγάλες άποστάσεις. "Οταν εμφανιζόμασταν στό άνατολικό Μαίναλο, τό πρωί νά είμαστε στό Στεμνιτσιώτικο καί τ' άλλο βράδυ στίς Πάνω Καρυές.

52. Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία, ό.π., σ. 1139-1141. 333


Δέν έπρεπε γιά κανένα λόγο νά δώσουμε άλλο αίμα Δέν έπρεπε γιά τρεις μήνες νά συγκρουστούμε μέ τόν έχθρό. Έπρεπε νά περάσουμε σέ βαριά παρανομία καί πλήρη σχεδόν άφάνεια Έτσι τώρα πιά δέν θά πατούσαμε ούτε σέ δρόμο, ούτε σέ μονοπάτι, δέν θά περνούσαμε άπό περάσματα καί διάσελα θ ά διαλέγαμε άπίθανα δρομολόγια, πού θά καθορίζαμε μέ τή «νοητή γραμμή» όπως έλεγε ό Πέρδικας. θ ά βαδίζαμε στή μέση τής πλαγιάς δηλαδή, ούτε κορφές, ούτε πρόποδες. Δέν θά άφήναμε γιά κανένα λόγο ίχνη, ούτε καί μέσα στά πυκνά δάση άκόμη, ούτε καί στό Μαίναλο. Φωτιά θά άνάβαμε σέ γούπατα καί πριν φύγουμε θά εξαφανίζαμε τά ίχνη μας. θ ά λημεριάζαμε βαθιά στό δάσος ή θά λουφάζαμε σέ άπίθανα μέρη σέ πλήρη άκινησία όλη τή μέρα, σέ μέρη άπόμερα καί άπόκρημνα Έτσι ό έχθρός θά είχε νά κάνει μέ φαντάσματα πού κινούνταν μόνο τή νύχτα χωρίς νά πατάνε στή γή. Δέν υπήρχε άλλος τρόπος νά άντιμετωπίσουμε τίς χιλιάδες ένέδρες καί παγίδες πού έστηνε κάθε βράδυ ό έχθρός. ΤΗταν πραγματικά χιλιάδες γιατί ένας χωροφύλακας καί τρεις χωρικοί έστηναν μιά παγίδα Ό λ α τά περάσματα, όλα τά νερά, σ' όλες τίς άχλαδιές, σ όλα τά περιβόλια κι άπό μιά παγίδα Κάθε νύχτα ξεπερνούσαμε ή άνατρέπαμε πέντε έξι παγίδες. Κι αύτό παρά τήν τακτική πού άκολουθούσαμε γιατί ήμασταν υποχρεωμένοι νά βρούμε κάτι γιά νά φάμε. Άκόμη καί κυψέλες είχαν δηλητηριάσει, όπως έκεΐνες τίς τέσσερις έξω άπό τό χωριό Νεμνίτσα Μαντινείας. Έκεϊ τότε είχαν τρυγήσει τρεις κυψέλες κι είχαν αφήσει τή μιά γεμάτη μέλι άλλά ραντισμένη μ' άρσενικό. Εμείς τήν τρυγήσαμε. Έπειδή όμως ήταν λίγο τό μέλι, είπαμε νά κάνουμε διανομή όταν μπούμε στά έλατα καί νά μή φάει κανείς. Τό ντενεκάκι μέ τό μέλι τό μετέφερε ό Παύλος ό Κούζουνας. Ποιός όμως έχει τό μέλι στό δάκτυλο του καί δέν τό γλείφει κι όταν μάλιστα είναι πεινασμένος; Ό μπάρμπα-Παύλος λοιπόν καθώς βαδίζαμε δοκίμασε λίγο. Αύτό ήταν. "Αρχισαν οί πόνοι κι έμετοί. Τελικά σώθηκε γιατί είχε φάει λίγο. Εμείς όμως είχαμε ξόδι, γιατί άναγκαστήκαμε καί πετάξαμε τίς κηρήθρες, πάνω στίς όποιες όσες μέλισσες είχαν καθήσει, είχαν ψοφήσει άπό τό δηλητήριο. "Ολη μέρα βλέπαμε τίς κηρήθρες καί τρέχανε τά σάλια μας. Κόψαμε πιά καί τίς έπαφές μέ δικούς μας στά χωριά. Αύτό έγινε γιατί πολλές φορές μας κάρφωσαν στόν έχθρό καί μας έστησαν παγίδα, άκόμα καί δηλητήριο μάς έβαλαν στά τρόφιμα πού μάς έδωσαν καί μόνο ή καχυποψία μας μάς έσωσε...

334




Επίλογος γιά τόν Μοριά Ή άνοδος τού ΔΣΕ στόν Μοριά υπήρξε έντυπωσιακή όσον άφορά τό ρυθμό καί τήν εκτασή της. Οί σχεδόν 800 άντάρτες στίς άρχές τοϋ έτους, κατανεμημένοι στά ισχυρά προπύργια τού άντάρτικου, έξελίχθηκαν ώς τόν Δεκέμβριο σέ μιά δύναμη 3.000 μόνιμων άνταρτών, πολλών έπίστρατων, έφεδρικών ή άοπλων, πού είχε κάτω άπό τόν έλεγχο της σχεδόν όλη τήν ύπαιθρο τής περιοχής, άν έξαιρέσουμε τίς πεδινές περιοχές, τίς πόλεις καί τά μεγάλα χωριά. Αξιοσημείωτο ήταν καί τό γεγονός ότι ή άνάπτυξη συνεχίστηκε καί μετά τίς άποτυχίες τοϋ Αύγούστου, τήν καταστροφή τής Δημητσάνας καί τήν ούσιαστική εγκατάλειψη τών μεγάλων έπιχειρήσεων τού ΔΣΕ τό φθινόπωρο έξαιτίας τής κρίσιμης πλέον έλλειψης πυρομαχικών. Νά υπενθυμίσουμε ότι ή πολιτική έπανασυγκρότηση τής Αριστεράς στόν Μοριά, στίς έλεγχόμενες ή ήμιελεγχόμενες ζώνες, καί ή δημιουργία νέων μηχανισμών καί στελεχών ύπήρξε έπίσης έργο τού ΔΣΕ πού, σέ μεγάλο ποσοστό, έκπληρώθηκε αύτή τήν ίδια περίοδο, στή διάρκεια τού 1948. Ή μεταφορά τού ένδιαφέροντος τού ΓΕΣ πρός τά βόρεια, οί μεγάλες έπιχειρήσεις στή Ρούμελη, τόν Γράμμο καί τό Βίτσι στή διάρκεια τού έτους καί ή μεταφορά όλων τών μονάδων έκστρατείας -γιά ένα διάστημα καί τής 72ης ταξιαρχίας, τής βασικής στρατιωτικής μονάδας στόν Μοριά- πρός τά έκεΐ άποτελεΐ μέρος τής έξήγησης τής έντυπωσιακής προόδου τού ΔΣΕ. Πολιτευτές, έφημερίδες, στρατιωτικοί τοϋ κυβερνητικού στρατοπέδου μίλησαν πολλές φορές γιά έγκατάλειψη τοϋ Μοριά τήν περίοδο αύτή. Ή παράθεση τών άριθμών δέν δικαιολογεί άπόλυτα αύτή τήν άποψη. Πρίν άπό τήν άφιξη τών μονάδων τής IX μεραρχίας τόν Δεκέμβριο, οί κυβερνητικές δυνάμεις στήν Πελοπόννησο άποτελούνταν άπό μία ταξιαρχία τοϋ στρατοΰ (τήν 72η, μέ τρία τάγματα), δεκατρία έλαφρά τάγματα πεζικού, τρία τάγματα τής Χωροφυλακής, ένα ολόκληρο σύνταγμα άναγνωρίσεως (τεθωρακισμένα), μονάδες Μακρονησιωτών καί πυροβολικό.55 Τό σύνολο έδινε περίπου είκοσι τάγματα έκτός άπό τίς άλλες μονάδες, δηλαδή τό ισοδύναμο δύο μεραρχιών. Στίς δυνάμεις αύτές θά πρέπει νά προστεθούν οί λεγόμενες άφανεΐς δυνάμεις, όχι μόνο οί μετονομασθεΐσες σέ MAY κλπ. δυνάμεις τών παρακρατικών ένοπλων -άρκετές χιλιάδες ένοπλοι- άλλά καί οί μονάδες έκπαίδευσης τού στρατού, τά μεγάλα ΚΒΕ τής Τρίπολης καί τής Κορίνθου πού γέμιζαν τόν τόπο φαντάρους καί άναλάμβαναν καθήκοντα φρουράς σέ πολλές περιοχές. Αριθμητικά τό σύνολο ξεπερνούσε τούς 20.000 άνδρες, άριθμός πού, άν συνυπολογιστεί ή υπεροχή του σέ πυρο-

53. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεων Πελοποννήσου. Σχέδιον "Περιστερά". Άπό 19 Δεκεμβρίου 1948 μέ 29 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, σ. 305. 335

Ιστορία τον έλληνικού Έμφνλιον

Πολέμου

μαχικά καί έφοδιασμό, ήταν, μαθηματικά τουλάχιστον, σέ θέση νά άντιμετωπίσει τούς κατά δέκα φορές υποδεέστερους άντάρτες. Οί αίτιες τής ραγδαίας άνόδου τού ΔΣΕ μάλλον δέν ήταν θέμα συσχετισμών. Οί κοινωνικές διεργασίες δίνουν ίσως πειστικότερα έπιχειρήματα. Στήν Πελοπόννησο φαίνεται ότι λειτούργησε, μέ τόν πλέον διαφανή τρόπο, ή άτμόσφαιρα δυσπραγίας καί κρίσης έμπιστοσύνης πρός τό κράτος, τόν στρατό καί τήν κυβέρνηση τής Αθήνας, πού διέτρεχε σχεδόν όλη τή χώρα τό 1948. Ή άμερικανική έπέμβαση, μέ τίς πλούσιες παροχές της καί τά ριζοσπαστικά μέτρα της, είχε μέν δημιουργήσει μιά στρατιωτική, οικονομική καί πολιτική κινητικότητα, όμως πολύ άπεϊχε άπό τό νά ικανοποιεί όλο τόν κόσμο. Τά «χρυσά κουτάλια», πού ήταν τό κυρίως άναμενόμενο καί διαφημιζόμενο άπό τήν άμερικανική έπέμβαση, καί τό Σχέδιο Μάρσαλ άποδείχθηκαν έργαλεϊα γιά λίγους. Σέ κάθε περίπτωση, αύτές οί προσδοκίες ήταν σαφώς πιό ορατές στίς πόλεις, στήν 'Αθήνα ιδιαίτερα, πολύ λιγότερο όμως στήν ύπαιθρο. Ή τελευταία είχε λίγο πολύ άφεθει στήν τύχη της, σέ άναμονή τού «τέλους τής άνταρσίας». Ή δυσπραγία είχε άφετηρία της αύτή τή βασική άνισότητα πού έξειδικευόταν άκόμη περισσότερο στή έπαρχιακή Ελλάδα. Τό νέο πλέγμα οικονομικών λειτουργιών εύνοούσε σαφώς περισσότερο τούς έγκατεστημένους στίς έπαρχιακές πόλεις έμπορους, «έπιχειρηματίες» καί κρατικούς ή ήμικρατικούς παράγοντες, παρά τούς άγρότες τών χωριών. Ή οικονομική καί πολιτική διαπλοκή τών πρώτων μέ τούς ένοπλους τής Δεξιάς, τίς οργανώσεις καί τά στελέχη τους -πολύ συχνά επρόκειτο γιά τά ίδια πρόσωπα- δέν γινόταν φυσικά σέ όφελος τους. Στήν Πελοπόννησο, όπου δέν είχαν γίνει συνταρακτικές άνατροπές στίς σχέσεις τών μικρών χώρων μέ τίς περιφερειακές πρωτεύουσες, όπου δηλαδή δέν είχαν έκτοπιστεϊ οί άγροτικοί πληθυσμοί, όπως ειχε γίνει στή Στερεά ή τή Θεσσαλία, ή αίσθηση ενόχλησης γιά τήν πορεία τών πραγμάτων έκφράστηκε μέ διαυγή τρόπο. Ή άγροτική δυσπραγία συνάντησε τή στρατιωτική άποτελεσματικότητα τού ΔΣΕ. Γιά τήν άκρίβεια, τό ένα γεννούσε τό άλλο. Κάθε στρατιωτική έπιτυχία τού ΔΣΕ τόν άναδείκνυε σέ πιθανή έναλλακτική λύση, ή δέ άδυναμία άντίδρασης τών έπίσημων άρχών μπροστά στίς διαδοχικές καταστροφές δημιουργούσε έρωτηματικά άκόμη καί στούς πλέον οξυδερκείς, όσους δηλαδή υποψιάζονταν τούς πραγματικούς συσχετισμούς πού βρίσκονταν πίσω άπό τά γεγονότα. Στό πεδίο αύτό, ή άνοιξη τού 1948 καί οί τότε έπιτυχίες τού ΔΣΕ προετοίμαζαν τήν έκρηξη έμπιστοσύνης πού τόν περιέβαλλε τούς καλοκαιρινούς καί τούς πρώτους φθινοπωρινούς μήνες. Ύπήρχε καί όλο τό κλίμα τής άνεξέλεγκτης κυβερνητικής προπαγάνδας πού υποσχόταν σύντομη πάταξη τής άνταρσίας, έκμηδενισμό τών άνταρτών στόν Γράμμο καί όλα τά συναφή, μόνο καί μόνο γιά νά διαψεύδεται συνεχώς άπό τίς έξελίξεις... Όλ' αύτά καθιστούσαν τόν ΔΣΕ άποδεκτό άπό τήν άγροτική κοινωνία 336




τής Πελοποννήσου, ή τουλάχιστον άπό μεγάλο τμήμα της, στή διάρκεια τοΰ 1948. Ή άποδοχή επέτρεψε νά λειτουργήσουν μηχανισμοί κρατικής ύφής, στούς όποιους μπόρεσε ό ΔΣΕ νά στηρίξει τήν πολιτική καί προπαντός τή στρατιωτική άνάπτυξή του. 'ΦΡ* Φαίνεται ίσιος παράξενο άλλά αύτός ό αέρας τής έπιτυχίας υπονόμευσε τή δυνατότητα τοΰ ΔΣΕ στόν Μοριά νά συνεχίσει τόν πόλεμο* στή σύντομη άκμή του, δηλαδή μετά άπό τήν πολιτική καί άριθμητική του άνάπτυξη τήν άνοιξη καί τό φθινόπωρο τοΰ 1948, έχασε τά άρχικά χαρακτηριστικά του. Αδυνατούσε πλέον νά κινηθεί μέσα σέ έχθρικό περιβάλλον άπ' όπου άπουσίαζαν τά σίγουρα καταφύγια, τά κέντρα πληροφοριών καί έφοδιασμοΰ, οί συγκροτημένες ύπηρεσίες. 'Επισημοποιήθηκε, μπήκε στά χωριά, μετέτρεψε τούς παράνομους μηχανισμούς του σέ ήμικρατικές άρχές, άποκάλυψε τά στελέχη του καί όσους τόν συμπαθούσαν. Μέ λίγα λόγια, έγινε ευάλωτος στήν καταστολή. Τό μέγεθος του πλέον δέν έπέτρεπε στίς μονάδες του νά κινούνται άφανεΐς, μακριά άπό τά μάτια καί τά αύτιά τής γύρω κοινωνίας καί τού έχθρού. Δέν τούς έπέτρεπε νά συντηρούνται μέ τά έλάχιστα τού δάσους καί τών άπόμερων τόπων. Οί άνταρτικές μονάδες βρέθηκαν πλήρως έξαρτημένες άπό τά δίκτυα έφοδιασμοΰ. Τά τελευταία δέ ήταν κάτι παραπάνω άπό εύθραυστα Ό ΔΣΕ τού 1948 κτίστηκε μέ προϋπόθεση τήν ύπαρξη έλεύθερων περιοχών, τήν ύπαρξη κρατικών, πολιτικών καί οικονομικών δομών. Ή καταστροφή του, στίς συνθήκες αύτές, έξαρτιόταν άπό τήν καταστροφή αύτών άκριβώς τών δομών. Οί άντίπαλοί του άπέκτησαν στόχο σταθερό καί μάλιστα ιδιαίτερα έπισφαλή καί εύθραυστο. Τά ύπερβατικά σχέδια τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1948 μάς φαίνονται σήμερα, πού γνωρίζουμε μέ άκρίβεια τους πραγματικούς συσχετισμούς καί τίς εξελίξεις, σχεδόν ματαιόδοξα. Ή μαζική έπιστράτευση, ή προσδοκία άφιξης σημαντικών φορτίων όπλων, ή δημιουργία μεγάλου στρατού, ή έφοδος στίς παραλίες καί τίς μεγάλες πόλεις φαίνονται φαντασιώσεις μιάς ήγεσίας πού είχε μπροστά της μόνο μερικών εβδομάδων ζωή. "Αν τό έξετάσουμε καλύτερα, βλέπουμε ότι αύτά τά ούτοπικά σχέδια ήταν ή μόνη «ρεαλιστική» διέξοδος. "Οπως ειχε διαμορφωθεί ό ΔΣΕ, ή μόνη έλπίδα έπιβίωσής του βρισκόταν στήν ίκανότητά του νά υπερασπιστεί τό κράτος του, τήν έπικράτειά του. Αύτό άπαιτοΰσε ταχύτατη βελτίωση τών συσχετισμών. Αγώνα ταχύτητας μέ τόν άντίπαλο. Ή άφιξη τής IX μεραρχίας τόν Δεκέμβριο εβαλε τέλος στίς προσδοκίες αύτές. Τά ύπόλοιπα ήταν ζήτημα χρόνου. Ή ταχύτητα έπανεγκατάστασης τού κράτους τής Δεξιάς, ή ραγδαία άνασυγκρότηση τών ένοπλων ομάδων καί τών παραστρατιωτικών δυνάμεων έπνιξε, σέ συνδυασμό μέ τήν καταστολή καί τίς μαζικές συλλήψεις, τίς 337


οργανώσεις, τίς βάσεις στίς όποιες στηριζόταν ό ΔΣΕ. Ή έξέλιξη φαίνεται πολύ εύκολη. "Ισως νά οφείλεται σέ κάποιο βαθμό στήν έπιφανειακή καί τήν περιορισμένου χρονικού πλαισίου άνασυγκρότηση τών πολιτικών δυνάμεων τής Αριστεράς στήν Πελοπόννησο. Τά παλαιά καί δοκιμασμένα στελέχη - ό κορμός καί ό σκληρός πυρήνας τών οργανώσεων πού είχαν δημιουργηθεί στά προπολεμικά χρόνια καί στό διάστημα τής Κατοχής- είχαν έξουδετερωθεΐ στά στρατόπεδα συγκέντρωσης, στίς φυλακές ή στήν προσφυγιά τής Αθήνας, άπό τόν καιρό κιόλας τής τρομοκρατίας. Τή θέση τους πήραν νέα στελέχη, συνήθως νεαρής ήλικίας, άποκομμένα σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν προηγούμενη παράδοση καί έμπειρία Ή άντοχή τους σέ πιέσεις δέν είχε δοκιμαστεί ένώ, σέ μεγάλο ποσοστό, ήταν περισσότερο προϊόντα πρόσκαιρου ένθουσιασμού παρά πολύχρονης ιδεολογικής, πολιτικής ή οργανωτικής προετοιμασίας. • w Μά άλλα λόγια, ό Δημοκρατικός Στρατός πλήρωσε, τούς πρώτους μήνες τού 1949, τό άντίτιμο τής ύπερβολικά γρήγορης έπιτυχίας του τό 1948. Ό κύκλος τού 'Εμφυλίου στήν Πελοπόννησο έκλεισε μέ τόν πλέον τραγικό τρόπο. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά σφαγή. Οί άπώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων καί αύτών τών παραστρατιωτικών σωμάτων, δέν πρέπει νά ξεπέρασαν τούς 250 μέ 300 έκτός μάχης σέ όλη τή διάρκεια τών έπιχειρήσεων - ίσως έκατό νεκρούς. Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό οί άριθμοί είναι άπροσδιόριστοι μέσα στό γενικό λουτρό αίματος πού διεξήχθη σέ όλη τήν Πελοπόννησο. Ό άριθμός τών τριών χιλιάδων νεκρών φαίνεται ίσως υπερβολικός, στήν πραγματικότητα, όμως, δέν πρέπει νά ύπολείπεται κατά πολύ. Οί κακουχίες, οί δεκάδες θάνατοι στά χιόνια, οί αυτοκτονίες, οί θάνατοι άπό πείνα, οί «μάχες» πού έξελίσσονταν σέ σφαγές, καθώς ό ΔΣΕ δέν είχε πυρομαχικά νά άπαντήσει, οί έκτελέσεις αιχμαλώτων καί υπόπτων χωρίς διαδικασίες, ή θανάτωση άνταρτισσών πού βιάστηκαν, τέλος, τό κυνήγι κεφαλών πού κράτησε μήνες ήταν ιδιαίτερα θανατηφόρα πεδία Τά τελευταία χρόνια, ένα πρός ένα, τά χωριά πού σήκωσαν τό βάρος αύτής τής σφαγής προσθέτουν στά ήρώα τους τά ονόματα τών θυμάτων τής περιόδου. Σπάνια τό άρχικό μάρμαρο, τό παραδοσιακό μνημείο, μπορεί νά χωρέσει όλα τά θύματα Χρειάζονται συχνά πολλά μά πολλά παραρτήματα..

338

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41

Ή τελική διεκδίκηση τής Νότιας 'Ελλάδας Ή κατάληψη τού Καρπενησίου άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό δέν μπορούσε νά άλλάξει τή ροή τού πολέμου. Στήν Πελοπόννησο, όπως καί στή Φλώρινα, αποδείχθηκε ότι ό κυβερνητικός στρατός μπορούσε νά παραμένει ισχυρός καί άποτελεσματικός, παρά τίς έπιμέρους άποτυχίες του καί τίς όποιες πιέσεις μπορούσε νά άσκήσει ό Δημοκρατικός Στρατός. Παρ' όλ' αύτά, έν όψει τών έπιχειρήσεων τής άνοιξης καί τού καλοκαιριού πού ή νέα στρατιωτική ήγεσία ήθελε νά είναι άποφασιστικές, ή παρουσία τών ισχυρών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ στή Νότια 'Ελλάδα παρέμενε μιά σοβαρή ενόχληση. Γιά τό λόγο αύτόν ή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατού παρέμεινε στήν περιοχή καί μετά τήν άποκατάσταση τών πραγμάτων οτό Καρπενήσι, μέ στόχο νά πετύχει άν όχι τή διάλυση τού ΔΣΕ, τουλάχιστον τή σοβαρή μείωση τών δυνατοτήτων του. Οί έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις πού οργανώθηκαν δέν θά άποσπούσαν δυνάμεις άπό τά κύρια μέτωπα τού πολέμου. Ή ολοκλήρωση τής έκκαθάρισης τής Πελοποννήσου δέν μπορούσε νά διακοπεί, ή φύλαξη τού Γράμμου έπίσης, ένώ στό μέτωπο τού Βίτσι οί κυβερνητικές δυνάμεις έπρεπε νά είναι σέ θέση νά άντιμετωπίσουν κάθε ένδεχόμενο. Ή φύλαξη δέ τών άστικών κέντρων καί τών συγκοινωνιών άλλά καί ή διατήρηση έφεδρειών έξακολουθούσαν νά άπορροφούν σημαντικές δυνάμεις. Τό βάρος λοιπόν τών έπιχειρήσεων στή Θεσσαλία καί τή Στερεά τό άνέλαβαν σέ μεγάλο ποσοστό τά έλαφρά τάγματα πεζικού, τών όποιων ή μαχητικότητα έπρεπε νά τονωθεί. Ή δυνατότητα τοϋ 'Εθνικού Στρατού νά είναι ταυτόχρονα ισχυρός σέ όλα τά μέτωπα θεωρούνταν -καί όχι άδικα- βασικό κλειδί τής νίκης.

Τό προοίμιο καί οί προετοιμασίες Πρίν άκόμη ολοκληρωθούν οί μετά τήν άνακατάληψη τού Καρπενησιοϋ έπιχειρήσεις καί ένώ συνεχιζόταν ό έλιγμός τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στούς ορεινούς όγκους τής Ρούμελης, τό έπιτελείο τού Α' Σώματος Στρα339


τοΰ αποφάσισε νά άνοίξει ενα νέο μέτωπο στήν περιοχή, σέ ολότελα διαφορετική κατεύθυνση, στήν περιοχή τοΰ νότιου 'Ολύμπου. Ή σχετική διαταγή έκδόθηκε στίς 19 Φεβρουαρίου καί ζητούσε τήν ταχύτατη έναρξη έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων μόνο μέ τίς διαθέσιμες στήν περιοχή δυνάμεις. Ή διαταγή, παρ' όλο πού άπευθυνόταν σέ στρατεύματα δεύτερης σειράς, στίς φρουρές τής 'Ελασσόνας καί τοΰ Τυρνάβου, έπέβαλε τήν άλλαγή τής τακτικής καί τών μεθόδων. Οί έπιχειρήσεις έπρεπε νά είναι αιφνιδιαστικές καί ώς έκ τούτου οί προετοιμασίες νά είναι έλάχιστες ένώ οί κινήσεις καί οί προσβολές έπρεπε νά είναι νυκτερινές.1 Ή περιοχή πού έπιλέχθηκε ώς πεδίο δράσης ήταν ό Κάτω Όλυμπος. Οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ πού βρίσκονταν στήν περιοχή, μονάδες χώρου ώς έπί τό πλείστον, μαρτυρούσαν άνάγλυφα τήν κατάσταση τοΰ τελευταίου στό τέλος τοΰ χειμώνα 1948-1949. Οί μονάδες αύτές συνίσταντο άπό άποσπάσματα έλεύθερων σκοπευτών καί μικρές μονάδες άσφαλείας, οί όποιες έπρεπε, μέ τίς ισχνές τους δυνάμεις, νά προασπίζουν τούς έκεΐ μηχανισμούς καί ύπηρεσίες. "Οπως καί πολλές άλλες περιοχές δραστηριότητας τών άνταρτών, ό Κάτω Όλυμπος βρισκόταν σέ μιά κατάσταση άδράνειας. Οί δραστηριότητες τοΰ ΔΣΕ είχαν συρρικνωθεί στό ελάχιστο καί είχαν μοναδικό στόχο τή συντήρηση ύποδομών πού θά μπορούσαν, ίσως σέ καλύτερες μέρες, νά ύποδεχθούν μάχιμα τμήματα. Οί λίγες δεκάδες τών άνταρτών τής περιοχής άνήκαν σέ ύπηρεσίες έφοδιασμοΰ, έπιμελητείας καί άποκρύψεως, σέ μεταγωγικούς σχηματισμούς, σέ κέντρα πληροφοριών καί σέ συνεργεία ποιμένων καί τυροκόμων. "Ενα πολύ μεγάλο ποσοστό ήταν γυναίκες, κατάσταση πού έπικρατοΰσε καί στό μικρό έμπεδο τής περιοχής, δύναμης περίπου 60 μαχητών-μαχητριών κατά πλειοψηφία 2 Οί μόνες μάχιμες δυνάμεις τής εύρύτερης περιοχής, τό τάγμα Κολοβού καί ή ταξιαρχία Φεραίου, βρίσκονταν διαρκώς σέ κίνηση καί ήταν άμφίβολο άν θά τίς συναντούσαν τά κυβερνητικά στρατεύματα Στήν έπιχείρηση πήραν μέρος οί τοπικές δυνάμεις Ελασσόνας καί Τυρνάβου. Αιχμή τού δόρατος ήταν δύο έλαφρά τάγματα πεζικού, τά 28 καί 57. Ή τακτική συνίστατο σέ διείσδυση στήν πρός έκκαθάριση περιοχή μέ νυχτερινές πορείες, έτσι ώστε τό πρωί νά κατέχονται όλα τά περάσματα καί τά σημεία πού δεσπόζουν τής ζώνης. Ακολουθούσε μεθοδική έρευνα γιά άνακάλυψη τυχόν κρυπτομένων άλλά κυρίως γιά τή μεθοδική κατα-

1. Διαταγή Α' Σώματος Στρατού πρός Στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλίας, 13 Φεβρουαρίου 1949. Περιέχεται στό Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις Επιχειρήσεως Κάτω "Ολύμπου, 'Από 19 Φεβρουαρίου μέχρι 27 Φεβρουαρίου 1949», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), "Αθήνα 1998, τόμος 12, έγγραφο 41, σ. 364-365. 2. Στό ίδιο, α 346-347. 340

Ή τελική διεκόίκησί] τής Νότιας

Ελλάδας

στροφή ή συγκέντρωση υλικών χρήσιμων στούς άντάρτες. Στήν ούσία ή έπιχείρηση έξελίχθηκε σέ τεράστιο σαφάρι ήμερων ζώων. Ό Κάτω Όλυμπος έκκενώθηκε μεθοδικά άπό όλα τά κοπάδια πού έβοσκαν στίς πλαγιές του. Τά βοοειδή πού μεταφέρθηκαν σέ έλεγχόμενες άπό τόν 'Εθνικό Στρατό ζώνες ήταν περίπου διακόσια καί τά αιγοπρόβατα 12.000. Ά π ό τά ύπόλοιπα ύλικά τού έχθρού καταστράφηκαν μεθοδικά όλα τά μαγειρικά σκεύη πού βρέθηκαν στό χώρο. Καταστράφηκαν δέρματα σέ έπεξεργασία καί ένα βυρσοδεψείο. 'Οτιδήποτε μπορούσε νά χρησιμεύσει ώς καταφύγιο, καλύβα, άχυρώνας, άποθήκη καταστράφηκε έπίσης. Τό ίδιο καί οί τηλεφωνικές γραμμές καί οποιοδήποτε σύρμα καί καλώδιο.3 Ή περιοχή άσφαλίστηκε, μέ τήν έννοια ότι τυχόν έπανεγκατάσταση μονάδων τού ΔΣΕ θά ειχε νά άντιμετωπίσει τήν άπόλυτη έπισιτιστική έρημο.

Τό οροπέδιο τής Νευρούπολης καί τά "Αγραφα Στήν ορεινή περιοχή τής Καρδίτσας, στό τέλος τοϋ χειμώνα τοϋ 19481949, ό Δημοκρατικός Στρατός έξακολουθούσε νά κατέχει μιά σημαντικής έκτασης περιοχή. "Ομως, ή γεωγραφική διάσταση τής έπικράτειάς του ήταν άντιστρόφως άνάλογη τών πραγματικών δυνατοτήτων του. Οί έκτάσεις έπί τών όποιων κυριαρχούσε ήταν σχεδόν άδειες άπό άνθρώπους, έκτός ίσως άπό μερικές άριστερές οικογένειες πού είχαν καταφέρει, κρυπτόμενες στούς δύσκολους καιρούς, νά παραμένουν σέ αύτόν τόν κατ' έπανάληψη έρευνηθέντα τόπο. Αύτοί οί λίγοι πολίτες άποτελούοαν ολόκληρο τόν κοινωνικό χώρο πού ό ΔΣΕ είχε στή διάθεσή του. Καθώς μάλιστα καί αύτοί οί ελάχιστοι είχαν άποκοπεΐ, έδώ καί καιρό, άπό τίς παραγωγικές δραστηριότητες, τό σύνολο, μάχιμοι καί μή, ήταν πλήρως έξαρτημένοι είτε άπό τά έλάχιστα έφόδια πού μπορούσαν πλέον, νά φθάσουν άπό τά βόρεια είτε άπ' ό,τι μπορούσαν οί ίδιοι νά άποσπάσουν άπό τόν εχθρό. Οί έπιτυχίες τών προηγούμενων μηνών είχαν λύσει σέ κάποιο ποσοστό τά πλέον κρίσιμα προβλήματα. Μέ άλλα λόγια, είχαν έξασφαλίσει τήν έπιβίωση τών άνταρτών γιά μικρό χρονικό διάστημα. Γιά τή συνέχεια, όμως, θά έπρεπε νά βρεθούν τρόποι νά άντιμετωπισθεΐ ή δύσκολη κατάσταση. Ή άπραξία ισοδυναμούσε μέ άργό θάνατο. Ή κατάσταση αύτή ήταν γνωστή στόν 'Εθνικό Στρατό. Ό ορθολογισμός πού έπικρατούσε πλέον στήν ήγεσία του έπέβαλε μάλιστα τήν έκμετάλλευση αύτών τών δυσκολιών, τή διεύρυνσή τους μέχρι τήν πλήρη άσφυξία τών άντιπάλων. Άποτέλεσμα αύτών τών ύπολογισμών ήταν οί έπιχειρήσεις στόν Κάτω "Ολυμπο, τήν οικονομική σημασία τών όποιων παρουσιάσαμε ήδη,

3. Στό ίδιο, σ. 356, 358-359. 341


καί οί άντίστοιχες στό οροπέδιο τής Νευρούπολης, στούς ορεινούς όγκους πού δεσπόζουν τής Καρδίτσας καί τού θεσσαλικού κάμπου. Οί στόχοι τής έπιχείρησης ήταν πολλαπλοί. Ό πλέον διακριτός ήταν ή απομάκρυνση τών δυνάμεων τού ΔΣΕ άπό τίς πόλεις πού πρόσφατα είχαν δεχθεί τίς έπιθέσεις του, άπό τήν Καρδίτσα καί τό Καρπενήσι δηλαδή. Ή έξασφάλιση τής ένδοχώρας μέσα άπό τήν όποία θά μπορούσαν νά οργανωθούν καί νά ξεκινήσουν νέες έπιθετικές πρωτοβουλίες τού ΔΣΕ ήταν ό καλύτερος τρόπος άμυνας τών πόλεων. 'Ιδιαίτερα στίς άρχές τής άνοιξης, όταν ή βελτίωση τών καιρικών συνθηκών καθιστούσε περισσότερο έφικτή τή μόνιμη έγκατάσταση καί φύλαξη τοϋ χώρου. 'Επιπροσθέτως, όμως, οί έπιχειρήσεις σέ αύτούς τούς ορεινούς όγκους υπολογιζόταν ότι θά συνιστούσαν καίριο πλήγμα σέ βάρος τών άνταρτών στόν τομέα τοϋ έπισιτισμού καί τοϋ έφοδιασμοϋ. Τό οροπέδιο τής Νευρούπολης καί ή εύρύτερη περιοχή πού τό περιέκλειε ήταν άπό πολλές πλευρές βασικό κέντρο έφοδιασμοϋ. Ή γειτνίασή του κατ' άρχάς μέ τά πεδινά τής Θεσσαλίας μπορούσε, τήν άνοιξη καί τό καλοκαίρι, νά άνοίξει τό δρόμο σέ κρυφά ή φανερά κανάλια άνεφοδιασμού τών άνταρτών μέ τήν άγροτική παραγωγή. Ή τέχνη τής έπιδρομής, άρκετά έξελιγμένη στίς ταχυκίνητες έφιππες ομάδες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στίς παρυφές τών όρέων, μπορούσε νά οδηγήσει κρίσιμα έφόδια πρός τά ορεινά κρησφύγετα Τό ίδιο μπορούσε νά γίνει μέ πιό ήπιες μεθόδους, τή μαύρη άγορά λόγου χάρη. Ή γεωγραφική διαμόρφωση τής περιοχής, πού άπλωνε τά όρια άνάμεσα στό βουνό καί τήν πεδιάδα τόσο πρός τήν κατεύθυνση τής "Οθρυος όσο καί πρός έκείνη τών Τρικάλων, έκανε πολύ δύσκολη τήν άποτελεσματική στεγανοποίηση τοϋ θεσσαλικού κάμπου. Ταυτόχρονα, τό οροπέδιο ήταν περίπου ένα άναγκαστικό σημείο στή διαδρομή τών έστω λίγων ύλικών άνεφοδιασμού πού έφθαναν ώς έκεϊ άπό τά βόρεια σύνορα Είδαμε προηγουμένως τή σημασία πού είχε γιά τόν ΔΣΕ ή άποκατάσταση τών δρόμων έφοδιασμοϋ άπό τό Βίτσι πρός τά νότια Αποκατάσταση πού έπέτρεψε τήν άνάληψη τών έπιθετικών κινήσεων τοϋ χειμώνα Από τά ορεινά τής Καρδίτσας, τά λίγα αύτά έφόδια μπορούσαν νά προωθηθούν είτε πρός τή Ρούμελη, είτε πρός τήν Όθρυ καί τήν 'Ανατολική Θεσσαλία, είτε πρός τήν Εύρυτανία καί τίς μονάδες τοϋ ΚΓΑΝΕ. Ό έλεγχος τής περιοχής άπό τόν κυβερνητικό στρατό θά άπέκοπτε τίς περισσότερες άπό αύτές τίς δυνατότητες, ένώ στή χειρότερη περίπτωση θά έπέβαλλε τή γενική άναδιάταξη τών έτσι καί άλλιώς εύθραυστων καί προβληματικών δρομολογίων. Τελευταίο, άλλά όχι λιγότερο σημαντικό, ό έλεγχος τής περιοχής ήταν άναγκαία προϋπόθεση γιά τή συνέχιση τών έπιχειρήσεων καί τήν έκκαθάριση τών ορεινών τής Θεσσαλίας καί τής Ρούμελης. Πριν μεταφερθούν καί πάλι οί έπιχειρήσεις στά βόρεια, ό Δημοκρατικός Στρατός στά νότια τής χώρας έπρεπε, άν όχι νά έκμηδενιστεϊ, τουλάχιστον νά περιοριστεί ώστε νά 342


Ελλάδας

μήν μπορεί νά άναλάβει στρατιωτική δράση μεγάλης έμβέλειας. "Ολα αύτά τά σημαντικά γιά τήν έξέλιξη τοϋ πολέμου συνδέονταν μέ τήν επανάληψη τών έπιχειρήσεων στά ορεινά τής Καρδίτσας.

Ή Νευρούπολη Στή ζώνη τοϋ οροπεδίου τής Νευρούπολης, ό Δημοκρατικός Στρατός ειχε έγκαταστήσει ύπηρεσίες, συνεργεία καί μονάδες έφοδιασμού. Διοικητικά, όλες αύτές οί μονάδες μειωμένης μαχητικής άξιας, πού συχνά περιλάμβαναν καί τούς πολίτες, άνηκαν στήν 77η μονάδα χώρου μέ διοικητή τόν Λευτεριά. Τήν άποτελοϋσαν κυρίως μικρές ομάδες, διασκορπισμένες στά έρημα χωριά, τούς οικισμούς καί τά μοναστήρια τής περιοχής καί ώς έκ τούτου, στήν πλειοψηφία τους, δέν μπορούσαν νά χρησιμεύσουν ώς μονάδες κρούσης. Ή τακτική τους άπέβλεπε στήν άπόκρυψη καί τήν άποφυγή τών έχθρικών έπιχειρήσεων, τακτική πού είχε σημασία τόσο γιά τή δική τους επιβίωση, όσο καί γιά τήν προστασία τών άποθηκών καί τών ζωτικής σημασίας έφοδίων πού διαχειρίζονταν. Οί μονάδες κρούσης τής περιοχής ήταν δύο διλοχίες, τοϋ Μανθόπουλου καί τού Βράχου, δύναμης 120 ώς 150 μαχητών ή καθεμία Χονδρικά είχαν καλύτερο έξοπλισμό παρά εφοδιασμό. Κάθε λόχος είχε 9 οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ καί άσύρματο.4 Στήν περιοχή λειτουργούσε καί έμπεδο μέ περίπου 100 άτομα, κορίτσια κυρίως, σύμφωνα μέ τά δεδομένα τής έποχής. Στή γύρω περιοχή ύπήρχαν πιό σημαντικές μονάδες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Ή κυριότερη άπό αύτές ήταν ή ταξιαρχία ιππικού τοϋ Θεσσαλού, συνολικής δύναμης 350 ώς 400 άνταρτών. 'Η καταστροφή αύτής τής μονάδας ήταν ένας άπό τούς βασικούς στόχους τών κυβερνητικών δυνάμεων καί ή τυχόν εύκαιρία παγίδευσής της άποκτούσε άμέσως κάθε προτεραιότητα. Υπήρχε άκόμη ένα τάγμά τής 172ης ταξιαρχίας στά Φουρνά Ευρυτανίας καί μερικές άλλες διάσπαρτες μονάδες. Ή έμπλοκή τους στίς επιχειρήσεις ήταν έπιθυμητή παραλλαγή στούς σχεδιασμούς τοϋ 'Εθνικού Στρατοΰ, καθώς άναμενόταν ότι θά έδινε τήν εύκαιρία γιά τήν καθήλωση καί τή διάλυσή τους. Από τήν πλευρά τών κυβερνητικών δυνάμεων, τό σχεδιασμό, τή διεύθυνση καί τήν εύθύνη τής έπιχείρησης είχε τό έπιτελεΐο καί ή διοίκηση τοΰ Α' Σώματος Στρατού.5 Ή συνταγή, μετά τήν Πελοπόννησο, συνίστατο στήν 4. Α' Σώμα Στρατού, Γραφ. ΑΙ, «"Εκθεσις έπιχειρήσεως ύψιπέδου Νευροπόλεως, Σχέδιο "Άμαζών". Από 24.21949 μέ 1.3.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π„ τόμος 12, έγγραφο 44, σ. 349. 5. Ή σύνθεσή του παρέμενε ή ίδια: διοικητής ό άντιστράτηγος Θρασύβουλος Τσακαλώτος καί έπιτελάρχης ό συνταγματάρχης Γρηγόριος Κετσέας. 343


άνάληψη διοίκηοης τών τοπικών μονάδων μετά άπό μιά σύντομη προσαρμογή τους στό νέο πνεύμα τών έπιχειρήσεων. Ήταν οπωσδήποτε πιό πρακτικό νά μετακινείται διοίκηση καί έπιτελεΐο άντί νά μετακινούνται ολόκληρες μονάδες τού στρατού ξηράς. Ή έπιτυχία τής συνταγής, όπως φάνηκε καί στίς μετά τήν άνακατάληψη τού Καρπενησιού έπιχειρήσεις, έξαρτιόταν φυσικά άπό τήν ταχύτητα προσαρμογής τών τοπικών μονάδων στό νέο πνεύμα. Στή συγκεκριμένη περίπτωση πάντως, οί πιθανότητες ήταν ένισχυμένες, καθώς τό κύριο βάρος τών έπιχειρήσεων θά τό άναλάμβαναν κανονικές στρατιωτικές μονάδες (προερχόμενες άπό τή XV μεραρχία) καί όχι έλαφρά τάγματα πεζικού. Οί μονάδες αύτές ήταν οί 73η καί 61η ταξιαρχίες άπό κοινού μέ τό Β' σύνταγμα ιππικού.6 Ή ύποστήριξη προερχόταν άπό τρεις πυροβολαρχίες πεδινού πυροβολικού, μιά ίλη άρμάτων7 καί μονάδες τεθωρακισμένων. Οί ύπηρεσίες τής Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλίας, πού χρησίμευε καί ώς ένδιάμεσο κλιμάκιο διοίκησης, είχαν φυσικά τεθεί στή διάθεση τών έπιτιθεμένων. Τό σχέδιο προέβλεπε κατάληψη τοΰ ύψιπέδου, άπόφραξη τών διαδρόμων έπικοινωνίας μέ τά πεδινά, έξασφάλιση καί φύλαξη τού χώρου καί, σέ περίπτωση πού αύτό γινόταν δυνατό, άποκοπή καί καταστροφή τών έχθρικών δυνάμεων. Τό σύνταγμα ιππικού, μέ τή βοήθεια τών τοπικών δυνάμεων τής πεδιάδας (τό 4 ελαφρό σύνταγμα πεζικού), θά άπομόνωνε καί θά καταδίωκε τό ιππικό τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Ή δυσαναλογία τών δυνάμεων καί τών μέσων δέν έπέτρεψε τή διεξαγωγή συγκρούσεων. Οί μονάδες χώρου τού ΔΣΕ ελίχθηκαν ή έξαφανίστηκαν, όπως καί τά μικρά μάχιμα τμήματα. Οί άψιμαχίες περιορίστηκαν σέ άνταλλαγή πυροβολισμών. Οί παραδοθέντες ή αίχμαλωτισθέντες άπό τόν στρατό άνήκαν σέ νεοστρατολογημένους κυρίως άπό τό Καρπενήσι, πού βρήκαν εύκαιρία νά περάσουν πάλι στήν πλευρά τών ισχυρών. Ή καταστροφή άποθηκών καί έφοδίων δέν φαίνεται νά άπέδωσε πάρα πολλά καί περιορίστηκε κυρίως στήν καταστροφή χωριάτικων φούρνων. Τό τηλεφωνικό όμως δίκτυο ξηλώθηκε μεθοδικά καί κατασχέθηκαν οτιδήποτε ζώα, μεταγωγικά κτήνη, σκεύη ή έργαλεία βρέθηκαν έκεΐ. Οί ισχυρές δυνάμεις τού Εθνικού Στρατού πού έγκαταστάθηκαν στήν περιοχή μπορούσαν πλέον νά περάσουν στήν κύρια φάση: τήν έπιχείρηση κατά τών Αγράφων.

6. Ή 73η ταξιαρχία είχε τρία άξιόμαχα τάγματα, τά 574, 575 καί 591. Ή 61η είχε δύο τάγματα, τό 117 καί τό 614. 7. Ό διοικητής τής ίλης ήταν ένα πρόσωπο πού έμελλε νά γίνει διάσημο στή μετέπειτα πολιτική ιστορία τής Ελλάδας. Ήταν ό τότε έπίλαρχος Στυλιανός Παττακός. 344


Ελλάδας

Ή προσπάθεια πρός τά "Αγραφα Στόν ορεινό όγκο τών 'Αγράφων βρισκόταν, στίς άρχές Μαρτίου τοϋ 1949, ό κύριος όγκος τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ. Ή άνασυγκρότηση τών μονάδων δέν ήταν αύτονόητη ύπόθεση στούς έρειπωμένους καί έρημους ορεινούς όγκους. Οί έπιτυχίες τών προηγούμενων έβδομάδων πολύ λίγο μπορούσαν νά άνατρέψουν τό σκηνικό. Παρά τά έφόδια πού επέτρεψαν τήν έπιβίωση τών άνταρτών, ή άπώλεια έμπειρων μαχητών δύσκολα μπορούσε νά άναπληρωθεΐ άπό τούς νεοεπιστρατευμένους, ολότελα άμάθητους στίς δυσκολίες καί στούς ρυθμούς τού άντάρτικου πολέμου. Στά έμπεδα κυριαρχούσε ή άμηχανία γιά τό πώς έπρεπε νά διαχειριστούν αύτό τό νέο έμψυχο ύλικό καί κατά πόσο μπορούσαν νά στηριχθούν πάνω του. 'Από κανέναν δέν διέφευγε τό γεγονός ότι πολλοί άπό τούς βιαίως έπιστρατευθέντες άναζητούσαν άπλώς τήν εύκαιρία γιά νά άλλάξουν στρατόπεδο. Στή Νευρούπολη, άνάμεσα στούς παραδοθέντες ή αύτομολήσαντες στόν 'Εθνικό Στρατό βρίσκονταν άκόμη καί πρώην στρατιώτες τοϋ τελευταίου, οί όποιοι είχαν προσχωρήσει στούς άντάρτες όταν αιχμαλωτίστηκαν στό Καρπενήσι. Οί κίνδυνοι γι' αύτούς ήταν μεγάλοι, καθώς μπορούσαν νά παραπεμφθούν στό στρατοδικείο ή έστω νά ύποστοϋν άνακρίσεις καί έξευτελισμούς. Φαίνεται, όμως, ότι ή σύγκριση τών συνθηκών πού επικρατούσαν στό άντάρτικο σέ σχέση μέ αύτές πού είχαν γνωρίσει στή στρατιωτική τους θητεία ύπήρξε καταλυτική γιά τίς άποφάσεις τους. Στήν περιοχή τών 'Αγράφων οί μάχιμες μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατοϋ άνήκαν στήν I καί στή II μεραρχία Ή συνολική τους δύναμη δέν πρέπει νά ξεπερνούσε τούς 1.200 μαχητές.8 Πρός τή μεριά τού θεσσαλικού κάμπου δρούσε ή ταξιαρχία ιππικού τού ΔΣΕ, σέ ιδιαίτερα δύσκολη θέση μετά τήν κατάληψη τού οροπεδίου τής Νευρούπολης άπό τόν 'Εθνικό Στρατό. Ή σύμπτυξη προσφύγων, ύπηρεσιών, συνεργείων, έμπέδων, πολιτικών οργανώσεων καί μεμονωμένων σχηματισμών πρός τή ζώνη τών Αγράφων, σέ γεωγραφικά στενότερο χώρο, έξίσου όμως φτωχό σέ πόρους καί δυνατότητες, δημιουργούσε πλήθος πονοκεφάλους στήν ήγεσία τών άνταρτών. Ή περιγραφή τών άντιπάλων πού έδωσε ό Τσακαλώτος στό σήμα του, στίς 3 Μαρτίου, ήταν άκριβής όσον άφορά σημαντικά τμήματά τους: «Οί λησταί κυνηγημένοι, άποδεκατισμένοι, ξεκουρελιασμένοι, φεύγουν πανικόβλητοι πρός τόν Μέγδοβα. [...] Κυνηγήστε τους μέ τό ίδιο πείσμα καί φανατισμό. [...] Κτυπήστε μέσα στά κρησφύγετά τους καί έξοντώστε τους».9 Παρ' όλ' αύτά οί έπιχειρήσεις δέν θά έμοιαζαν άκριβώς μέ σαφάρι. 8. Α' Σώμα Στρατού, Γραφεΐον ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Αγράφων. Διώξεις I καί II Μεραρχιών. Καταστροφή Θεσσαλού. Από 2.3.1949 μέ 9.3.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, έγγραφο 50, σ. 383. 9. Σήμα Α' Σ.Σ. 3.3.1949. Στό ίδιο, σ. 385. 345


Στίς 3 Μαρτίου, οί δυνάμεις τοϋ Έθνικοϋ Στρατοΰ πού συνέκλιναν πρός τήν περιοχή τού Μέγδοβα καί τών 'Αγράφων ήταν έντυπωσιακές. Στίς δυνάμεις τής Στρατιωτικής Διοικήσεως Θεσσαλίας, πού ξεκινούσαν άπό τή νεοκατακτημένη Νευρούπολη, προσετίθεντο οί άντίστοιχες τής Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Στερεάς Ελλάδος (ΑΣΔΣΕ), πού ξεκινούσαν άπό τή Φθιώτιδα καί τήν Ευρυτανία Συνολικά συγκεντρώθηκαν τέσσερις ταξιαρχίες πεζικού μέ έντεκα τάγματα, δύο μοίρες ΛΟΚ, ιππικό, τεθωρακισμένα καί πυροβολικό, χωρίς νά ξεχάσουμε τήν πανταχού παρούσα άεροπορία. Ή άριθμητική άναλογία μέ τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ πρέπει νά ξεπερνούσε τό ένα πρός όκτώ.10 "Από τήν 1η Μαρτίου οί έπιχειρήσεις έξαπλώθηκαν σέ μιά μεγάλη γεωγραφική έκταση πού ξεκινούσε άπό τήν περιοχή τού Δομοκού καί κατέληγε στήν περιοχή τής Ρεντίνας. Ή κακοκαιρία καθυστέρησε τήν άπό πολλά μέτωπα προέλαση καί σέ πολλές περιπτώσεις καθήλωσε τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Ό άνεφοδιασμός τών τελευταίων άνατέθηκε στήν άεροπορία, έτσι ώστε νά μήν χρειαστεί νά άναδιπλωθούν καί νά εγκαταλείψουν τίς προωθημένες τους θέσεις. Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό τό κόστος αύτής τής άναγκαστικής άνάπαυλας ήταν σαφώς μεγαλύτερο. Ή μετακίνηση καί ό έλιγμός σέ αύτές τίς καιρικές συνθήκες ήταν έξοντωτικές υποθέσεις. Ή γενική προέλαση έπαναλήφθηκε στίς 5 Μαρτίου, μάλλον χωρίς νά έχει τόν άναμενόμενο άπό τίς πολυπληθείς διοικήσεις ενθουσιασμό καί ζωτικότητα. Τά τμήματα παρέμεναν συχνά καθηλωμένα, έπικαλούμενα άλλοτε μέν τήν κακοκαιρία, άλλοτε δέ τή σοβαρή άντίσταση τών άντιπάλων. Ή πρώτη ήταν πραγματικό πρόβλημα Οί μισές άπό τίς -οπωσδήποτε μικρές- απώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων οφείλονταν σέ κρυοπαγήματα. Όμως γιά τούς μαχητές τοϋ Δημοκρατικού Στρατού τό πρόβλημα αύτό ήταν άπείρως μεγαλύτερο. Όσο γιά τίς μάχες, μέσα σέ αύτές τίς καιρικές συνθήκες, μέ δυσκολία μπορούν νά χαρακτηριστούν τέτοιες. Σέ όκτώ μέρες έπιχειρήσεων ό Εθνικός Στρατός είχε μόνο έννέα νεκρούς," άριθμός πού δέν άνταποκρίνεται στή σκληρότητα τών μαχών, όπως τήν παρουσίαζαν οί διοικητές τών κατώτερων κλιμακίων. 10. Στό ίδιο, α. 385-388. Οί κυβερνητικές δυνάμεις πρώτης γραμμής άνέρχονταν σέ περίπου δέκα χιλιάδες άνδρες. Τίς διοικούσαν, έκτός άπό τό ήγεμονικό Α' Σώμα Στρατού, δύο 'Ανώτερες Στρατιωτικές Διοικήσεις (Θεσσαλίας καί Στερεάς), ένα έπιτελεϊο μεραρχίας (τής XV) καί πολλά έπιμέρους διοικητικά κλιμάκια θ ά μπορούσε κανείς νά ονομάσει αύτή τήν έκστρατεία πόλεμο τών άνώτατων καί άνώτερων άξιωματικών: τόν 'Εθνικό Στρατό οδηγούσαν στή μάχη τρεις στρατηγοί (Τσακαλώτος, Κατσώτας, Γερακίνης), ένας ταξίαρχος καί είκοσι ένας (!) συνταγματάρχες καί άντισυνταγματάρχες. Γιά τό τελικό άθροισμα τών μονάδων πρέπει νά προστεθούν καί τά έλαφρά τάγματα πού συνόδευαν σέ δεύτερο κλιμάκιο τόν στρατό, τά όποια δέν προσμετρούνται στίς μονάδες κρούσης. 11. Στό ίδιο, σ. 394. 346


Ελλάδας

Ό Δημοκρατικός Στρατός διέφυγε πρός τόν έσωτερικό όγκο τών Αγράφων. Ή καταδίωξη του πρακτικά σταμάτησε στίς 9 Μαρτίου. Τό ΚΓΑΝΕ έπιβίωσε γιά μία άκόμη φορά, έπιβίωσε όμως φτωχότερο άπό πρίν. Οί κυβερνητικοί υπολόγισαν ότι σκότωσαν 91 «συμμορίτες» καί άνακοίνωσαν τή σύλληψη ή τήν παράδοση άλλων 329. Ό άριθμός τών όπλων-λαφύρων πού έπεσαν στά χέρια τοϋ Εθνικού Στρατού, περίπου 110, μαρτυρεί ότι οί περισσότεροι άπό τούς συλληφθέντες δέν άνήκαν σέ μάχιμα τμήματα άλλά σέ αύτό τό δυσκίνητο πλήθος άμάχων ή κρυπτομένων ή «πολιτικών», πού δύσκολα μπορούσε νά άκολουθήσει τούς μαχητικούς σχηματισμούς στούς έπίπονους έλιγμούς τους. Πολλοί άνηκαν σέ έκείνους πού, μέ τή θέλησή τους ή χωρίς, άκολούθησαν τόν Δημοκρατικό Στρατό άπό τό Καρπενήσι.

Ή καταστροφή τοϋ αντάρτικου ιππικού Ή μεταφορά τών έπιχειρήσεων στό έσωτερικό τών ορεινών όγκων τής Θεσσαλίας καί τής Ρούμελης έφερε τό Ιππικό τού Δημοκρατικού Στρατού, στίς ύπώρειες τής Όθρυος, σέ απομόνωση, ουσιαστικά στά μετόπισθεν τής έχθρικής παράταξης. Ή καταστροφή τού συγκροτήματος θεωρούνταν βασικός στόχος τών κυβερνητικών, καθώς θά διέκοπτε τίς δυνατότητες πρόσβασης καί οικονομικής έκμετάλλευσης τοΰ θεσσαλικού κάμπου άπό τόν ΔΣΕ. Προοδευτικά, άπό τίς τελευταίες ήμέρες τοΰ Φεβρουαρίου, άρχισε νά δημιουργείται, γύρω άπό τίς περιοχές έγκατάστασης καί κίνησης τής ταξιαρχίας ιππικού, ένα πλέγμα δυνάμεων μέ στόχο πρώτα τήν έξακρίβωση τών θέσεών του καί κατόπιν τόν περιορισμό τών κινήσεών του - καί μάλιστα τών άφανών καί αιφνιδιαστικών. Τό ιππικό τοϋ θεσσαλοΰ, ταξιαρχία κατ' όνομα, είχε σημαντική, γιά τά μέτρα τοΰ Δημοκρατικού Στρατού τής έποχής έκείνης, δύναμη. Αποτελείτο άπό περίπου τετρακόσιους μαχητές, οί περισσότεροι άπό τούς όποιους έφιπποι. Ή κατάσταση τών κτηνών μέσα στίς συνθήκες τού χειμώνα 19481949 δέν ήταν ή καλύτερη δυνατή. Οί ζωοτροφές έλειπαν καί ή πυκνή κατοχή τού κάμπου άπό κυβερνητικές μονάδες πολλαπλασίαζε τά προβλήματα. Απέναντι σέ αύτό τό συγκρότημα προσανατολίστηκαν προοδευτικά τό Β' σύνταγμα ιππικού, συγκροτήματα τεθωρακισμένων, τά 24 καί 28 έλαφρά τάγματα πεζικού καί αποσπάσματα ένοπλων παραστρατιωτικών σχηματισμών (ΜΕΑ κυρίως) τού κάμπου, πολύ χρήσιμα στήν παρακολούθηση τών κινήσεων τών άνταρτών.12

12. Στό Παράρτημα Α' (επισυνάπτεται στήν «Έκθεσιν έπιχειρήσεως 'Αγράφων»), καταστροφή Κ.Σ. ταξιαρχίας Θεσσαλού, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 50, σ. 397-399. 347


Ό κλοιός άρχιοε προοδευτικά νά πυκνώνει γύρω άπό τήν ταξιαρχία τού Θεσσαλού άπό τίς 23 Φεβρουαρίου καί μετά. Ή άπειλή πού δημιουργήθηκε υποχρέωσε τό άντάρτικο ιππικό νά κινηθεί καί νά προσπαθήσει μέ ελιγμούς νά άποφύγει τήν άναμέτρηση μέ υπέρτερες έχθρικές δυνάμεις. Ή έλλειψη μιάς άσφαλούς ζώνης, πρός τήν όποία θά μπορούσε νά στραφεί ή δύναμη αύτή, έγινε έμφανής άπό τήν πρώτη στιγμή. Κινούμενη σέ έχθρικό έδαφος, μήν μπορώντας νά άποφύγει τήν παρακολούθηση τών κινήσεων καί τήν άποκάλυψη τών προθέσεών της, ή ταξιαρχία ύποχρεώθηκε άπό τίς πρώτες μέρες τού Μάρτη νά έμπλέκεται σέ περίπου καθημερινούς άγώνες πρός όλες τίς κατευθύνσεις. Ά π ό τήν πρώτη κιόλας στιγμή οί συγκρούσεις μέ τά τεθωρακισμένα αποδείχθηκαν καταστροφικές ένώ ή εύελιξία καί ή ταχύτητα κίνησης τών κυβερνητικών δυνάμεων, μέ τή χρήση αύτοκινήτων σέ σχετικά βατές περιοχές, κατέστησε άδύνατη τή διαφυγή άπό άφύλακτα σημεία. Στίς 6 Μαρτίου, ή προσπάθεια έλιγμού τής ταξιαρχίας μέσα άπό τόν κάμπο πρός τήν περιοχή τών Τρικάλων καί τά Άντιχάσια άπέτυχε. Οί δώδεκα ήμέρες συνεχούς κίνησης καί άγώνα είχαν άρχίσει νά έξαντλούν τήν άντοχή τών μαχητών. Τήν έπομένη, στίς 7 Μαρτίου, έπήλθε ή καταστροφή. Ό κύριος όγκος τών δυνάμεων τού Θεσσαλού παγιδεύτηκε στά χωριά Άλμαντάρ καί Φύλλο άπό ισχυρές μονάδες ιππικού καί τεθωρακισμένων. Ή άναμέτρηση μέσα στόν κάμπο υπήρξε καταστροφική, κυρίως έξαιτίας τών πυρών τών τεθωρακισμένων. Τά ύπολείμματα τής δύναμης κατέφυγαν στίς παρακείμενες έλώδεις έκτάσεις όπου τούς καταδίωξε μέ έπίσης καταστροφικά άποτελέσματα ή άεροπορία Τήν έπομένη, στίς 7, οί διασωθέντες άντάρτες καταδιώχθηκαν άπό άεροπορία, τεθωρακισμένα καί τίς δυνάμεις τών ΜΕΑ τών παρακείμενων χωριών στίς λοφώδεις έκτάσεις άνατολικά τού Ένιππέα. Ή έπιχείρηση είχε πλέον μεταβληθεί οέ έκκαθάριση καί σέ καταδίωξη μεμονωμένων καί κρυπτόμενων άνταρτών. Ή θεσσαλική ταξιαρχία ιππικού τού Δημοκρατικού Στρατού είχε πάψει νά ύπάρχει. Ό κυβερνητικός στρατός άνακοίνωσε τήν καταμέτρηση 123 νεκρών άνταρτών, άνάμεσα στούς όποιους καί οί έπίλαρχοι τού ΔΣΕ Γαζής καί Τζίμας, καθώς καί τή σύλληψη 45 αιχμαλώτων. Τήν έκταση τής καταστροφής μαρτυρούσαν έπίσης τά λάφυρα πού έπεσαν στά χέρια του: 6 οπλοπολυβόλα καί περίπου 150 άτομικά όπλα.13 Ή καταστροφή τού ιππικού τής Θεσσαλίας ήταν τό πιό σοβαρό πλήγμα πού ύπέστη ό ΔΣΕ στή διάρκεια τών μετά τό Καρπενήσι έπιχειρήσεων. Ό χάρτης τού πολέμου άλλαζε σταθερά σέ βάρος του.

13. Στό ίδιο, σ. 402. 348


Ελλάδας

Ό έλιγμός πρός τήν "Αρτα Μέ τήν ολοκλήρωση τών έπιχειρήσεων πού σχεδίασε ή διοίκηση τού Α' Σώματος Στρατού άπό τή Ρούμελη καί τή Θεσσαλία, οί δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ βρέθηκαν περιορισμένες στό χώρο άνάμεσα στόν μέσο ρού τού 'Αχελώου καί στόν 'Αγραφιώτικο ποταμό, στήν καρδιά τών 'Αγράφων. Ή πίεση άπό τά άνατολικά έξακολουθούσε καί ή τυχόν βελτίωση τών καιρικών συνθηκών μπορούσε νά οδηγήσει σέ δύσκολες καταστάσεις. Ή γενική εικόνα καί οί συσσωρευμένοι κίνδυνοι δέν άφηναν περιθώρια γιά μακρόχρονη άπραξία, άνάπαυση καί άνασυγκρότηση. Γιά μία άκόμη φορά ό Δημοκρατικός Στρατός έπρεπε νά τρέξει πρίν άπό τά γεγονότα, νά προλάβει δυσάρεστες εξελίξεις. Ή συνταγή τής άπάντησης είχε δοκιμαστεί άπό καιρό. Οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού, μέ έφαλτήριο τόν κεντρικό ορεινό κορμό τής χώρας, είχαν μάθει νά άξιοποιούν τίς έσωτερικές γραμμές κατά τρόπο ώστε νά έπιλέγουν τό άδύνατο σημείο τής περιφερειακής έχθρικής διάταξης. Στήν περιοχή τής Νότιας 'Ελλάδας αύτό μεταφραζόταν σέ μεταφορά τών έπιχειρήσεων στήν άντίθετη πλευρά τών βουνών κάθε φορά πού ή πίεση τού άντιπάλου μεγάλωνε. Τόν Μάρτιο τοϋ 1949 αύτό ισοδυναμούσε με κίνηση πρός τή Δυτική 'Ελλάδα Ό στόχος πού έπιλέχθηκε ήταν ή περιοχή τής "Αρτας καί τών Τζουμέρκων. Ή κίνηση τών κύριων δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ πρός τά πεδινά τής δυτικής Στερεάς καί τής "Αρτας ξεκίνησε στίς 11 Μαρτίου. Στήν περιοχή τού Αχελώου άφέθηκε ή 172η ταξιαρχία μέ διπλή άποστολή: πρώτον, νά προασπίσει τίς θέσεις, τίς έπιμελητειακές έγκαταστάσεις καί τούς άμάχους στή ζώνη τών Αγράφων, άντιμετωπίζοντας τυχόν πιέσεις άπό τή μεριά τής XV μεραρχίας τοϋ κυβερνητικού στρατού14 καί, δεύτερον, νά καλύψει τήν έπιχείρηση τών ύπόλοιπων δυνάμεων άπό τήν περιοχή τών Τζουμέρκων καί τοϋ Βουλγαρελίου. Ή δύναμη τής ταξιαρχίας δέν επαρκούσε φυσικά γιά τίς άπομακρυσμένες μεταξύ τους άποστολές, στόν Δημοκρατικό Στρατό ό-

14. Ή XV μεραρχία, μετά τίς έπιχειρήσεις τού Φεβρουαρίου καί τών άρχών Μαρτίου, είχε άναδιαρθρωθεϊ καί ενισχυθεί μέ στόχο νά πιέσει, μόλις ό καιρός τό έπέτρεπε, τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ άπό τά άνατολικά. Ή δύναμή της ήταν πλέον έντυπωσιακή, καθώς περιλάμβανε, έκτός άπό τίς τρεις οργανικές της ταξιαρχίες (45η, 61η καί 73η), ολόκληρο τό 5 έλαφρό σύνταγμα πεζικού, ισχυρές δυνάμεις Χωροφυλακής καί ΜΕΑ, πυροβολικό καί πλήθος ειδικών δυνάμεων, λόχο πολυβόλων, μηχανικό, άρματα μάχης καί τεθωρακισμένα, τμήματα ιππικού, μονάδες μεταφορών κλπ. Ο όγκος της, σέ συνδυασμό μέ τίς προωθημένες θέσεις έξόρμησης, τήν καθιστούσε άκρως έπικίνδυνη γιά τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ. Πρβλ XV μεραρχία, «Διαταγή έπιχειρήσεων, 19 Μαρτίου 1949», στό ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 3, α 50. 349


μως ό σχεδιασμός βασιζόταν πλέον στό θαύμα Πρός τά δυτικά κινήθηκαν οί ύπόλοιπες δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ, τής θεσσαλικής μεραρχίας κυρίως, τρεις ταξιαρχίες μέ διάφορες έπιμέρους μονάδες καί μέ πρώτο στόχο τήν πόλη τής "Αρτας. 'Αποστολή, «ή έξόντωση τής έχθρικής δύναμης τοϋ στόχου Άρτα, ή κατάληψη τής πόλης γιά στρατολογική, έπιμελητειακή έκμετάλλευση».15 Τόν καιρό πού έπιλέχθηκε ή πόλη τής "Αρτας ώς στόχος τής έπόμενης έπιχείρησης τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ, τό έγχείρημα δέν μπορούσε νά θεωρηθεί έξωπραγματικό. Από τήν κυβερνητική πλευρά, έκτός άπό τίς μονάδες άσφαλείας καί τούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς, στήν περιοχή ύπήρχε μόνο τό 87 έλαφρό τάγμα πεζικού, τό όποιο έπιπλέον είχε μέρος τής δύναμής του άναπτυγμένο σέ καθήκοντα φρουράς στά Τζουμέρκα Οί καιροί, όμως, είχαν άλλάξει καί τά παλαιά πλεονεκτήματα τών άνταρτών είχαν μεταβληθεί σέ πλεονεκτήματα τού άντιπάλου. Τό πρώτο ήταν ή δυνατότητα άκριβούς πληροφόρησης. Ελάχιστες πλέον άπό τίς κινήσεις τού ΔΣΕ μπορούσαν νά περάσουν άπαρατήρητες. Ό συνδυασμός τών πληροφοριών είχε κατά πολύ βελτιωθεί στήν πλευρά τών κυβερνητικών, άφ' ένός μέ τόν πολλαπλασιασμό τών πηγών πληροφόρησης, άφ' έτέρου μέ τόν γρήγορο καί σωστό συσχετισμό τους. Στήν ολοένα καί μεθοδικότερη άεροπορική παρατήρηση είχαν προστεθεί άξιόπιστα πολιτικά δίκτυα πληροφοριών, έντονη άξιοποίηση τών άσύρματων έκπομπών τών άνταρτών καί πλήρης έκμετάλλευση τών γνώσεων τών συλληφθέντων καί τών αύτόμολων. Οί τελευταίοι είχαν πολλαπλασιαστεί μέ τή γενίκευση τής άνεξέλεγκτης υποχρεωτικής στρατολογίας άπό τούς άντάρτες σέ συνδυασμό μέ τήν έμφανή πλέον κακή τροπή τών πραγμάτων. 'Αντίθετα, οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατοϋ έφθασαν νά κινούνται μέσα στό άπόλυτο σκοτάδι άπό τήν πλευρά τών πληροφοριών. Ή έξαφάνιση κάθε είδους πολιτικής οργάνωσης τής Αριστεράς στίς πόλεις καί σέ μεγάλες περιοχές τής υπαίθρου, ή άσφυκτική πίεση άπό τίς κυβερνητικές αρχές πάνω στόν τοπικό πληθυσμό, οί διαδοχικές συλλήψεις καί έκτοπίσεις οποιουδήποτε κρινόταν άπλώς ύποπτος γιά συμπάθεια πρός τούς άντάρτες, ή καταδίωξη τών κέντρων πληροφοριών (ΚΠ) τοϋ ΔΣΕ, δηλαδή τών μεμονωμένων άγωνιστών πού είχαν άποστολή τήν παρακολούθηση τού έχθρού καί κάτω άπό τήν άπηνή καταδίωξη έφθασαν νά άσχολούνται περισσότερο μέ τήν έπιβίωσή τους παρά μέ τήν άποστολή πού τούς άνατέθηκε, όλ αύτά έκμηδένισαν τή δυνατότητα συλλογής πληροφοριών διαμέ-

15. ΔΣΕ/ΚΓΑΝΕ, «Διαταγή έπιχειρήσεων κατά έχθρικής βάσης Άρτας, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, έγγραφο 54, ο. 434 κ.έ., καί, ΔΣΕ/ΙΙ μεραρχία, «Διαταγή έπιχείρησης κατά έχθρικοϋ στόχου Άρτα, χ.ή.», στό ίδιο, τόμος 13, έγγραφο 2, σ. 46 κ.έ. 350


Ελλάδας

σου τής τοπικής κοινωνίας. 'Επίσης, ή μεθοδική καταστροφή τών τηλεφωνικών γραμμών στίς περιοδικά έλεγχόμενες άπό τούς άντάρτες περιοχές άνάγκαζε τούς τελευταίους νά έπικοινωνούν ολοένα καί περισσότερο μέ συνδέσμους, γεγονός πού αύξανε τό χρόνο διαβίβασης τής πληροφορίας ή τής διαταγής άλλά καί τίς πιθανότητες διαρροής τών μεταφερόμενων μηνυμάτων. Σέ πολλές περιπτώσεις, τήν άνοιξη τοΰ 1949, ή βασική πηγή πληροφοριών τών ήγετών τοΰ Δημοκρατικού Στρατού έφθασε νά είναι ή ύποκλοπή μηνυμάτων πού μεταδίδονταν άσύρματα άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Ή άνακάλυψη αύτής τής άδυναμίας περιόρισε γρήγορα καί αύτή τήν ισχνή πηγή. Τό δεύτερο στοιχείο πού είχε άλλάξει καί πού σέ συνδυασμό μέ τό πρώτο περιόριζε δραματικά τίς δυνατότητες τοΰ Δημοκρατικού Στρατού ήταν ή ταχύτητα μετακίνησης τών μονάδων καί άναδιάταξης τών θέσεων. Από τήν κυβερνητική πλευρά οί μονάδες βελτίωναν συνεχώς τήν κινητικότητά τους τόσο στόν τομέα τών μέσων, μέ τήν έντατική χρήση αύτοκινήτων, όσο καί στόν τομέα τών άντιλήψεων. Ό φόβος τής μετακίνησης καί οί μεθοδικές προετοιμασίες -καί καθυστερήσεις- εξέλιπαν καί οί όποιοι δισταγμοί τής εγκατάλειψης τοΰ οργανωμένου καί περίκλειστου χώρου έγκαταλείφθηκαν. Ή άσφάλεια τών μετακινήσεων αύξήθηκε κατακόρυφα καί συνεισέφερε σέ αύτή τήν άλλαγή άντιλήψεων. Ό πολλαπλασιασμός τών τεθωρακισμένων οχημάτων δυσκόλεψε καί περιόρισε τίς ένέδρες ένώ ή μεθοδική ναρκαλιεία περιόρισε τίς σχετικές άπειλές. Τέλος, ή αίσθηση αύτοπεποίθησης όσον άφορά τήν κυκλοφορία έξω άπό τά οχυρωμένα κέντρα έπέτρεψε τίς νυκτερινές μετακινήσεις, διπλασιάζοντας ούσιαστικά τήν ταχύτητα μεταφοράς τών δυνάμεων τοΰ Εθνικού Στρατοΰ. Αντίθετα, ό Δημοκρατικός Στρατός δέν μπορούσε νά μεταβάλει τούς ρυθμούς του. Τό άντίθετο μάλιστα. Ή άντιγραφή τών παλαιότερων τακτικών του άπό τούς άντιπάλους του - ή νυκτερινή κίνηση, ή έπιδρομή καί ή απρόβλεπτη ένέδρα, ή παγίδευση καί ναρκοθέτηση περασμάτων καί'μονοπατιών- άνάγκασε τίς φάλαγγες τών άνταρτών νά λάβουν αύξημένα μέτρα άσφαλείας, μειώνοντας άντίστοιχα τήν ταχύτητα τής κίνησής τους. Οί άλλαγές αύτές άναδείχθηκαν στήν έπιχείρηση τής "Αρτας καί έκριναν τό άποτέλεσμα της.

Ή μάχη γιά τήν νΑρτα Ή κίνηση τού κύριου όγκου τοΰ ΚΓΑΝΕ άπό τήν περιοχή τού 'Αχελώου πρός τά δυτικά έγινε γρήγορα άντιληπτή άπό τούς άντιπάλους του. Γιά μικρό διάστημα ύπήρξε άβεβαιότητα γιά τόν τελικό στόχο αύτού τοΰ νέου έλιγμοΰ. Στίς 15 Μαρτίου, μόλις ξεκαθάρισε ή κατεύθυνση τής κίνησης, οί κυβερνητικές δυνάμεις στή Δυτική 'Ελλάδα προχώρησαν σέ ταχύτατη άνα351


διάταξη. "Ως τίς 19 Μαρτίου, στίς γύρω άπό τήν "Αρτα περιοχές άναπτύχθηκαν ολόκληρη ή 76η ταξιαρχία, τό 40 έλαφρό σύνταγμα πεζικού καί τό 583 τάγμα, δύναμη έπτά ταγμάτων περίπου τεσσάρων χιλιάδων άνδρών, ύπέρτερη άθροιστικά άπ' όλες τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ. Ταυτόχρονα, στήν περιοχή τής Αμφιλοχίας άναπτύχθηκαν έξι τάγματα τών 6 καί 39 έλαφρών συνταγμάτων πεζικού ένώ, όπως συνέβη στά άνατολικά λίγες έβδομάδες νωρίτερα, έσπευσαν έπιτόπου πολλά έπιτελεια καί διοικήσεις κάτω άπό τίς διαταγές τού Α' Σώματος Στρατού." "Αλλες δυνάμεις έσπευσαν στήν περιοχή τού Βάλτου καί στό Αγρίνιο. Ή γρήγορη συγκέντρωση έπαρκών δυνάμεων επέτρεψε στό επιτελείο τού Α' Σώματος Στρατού νά έπεξεργαστεϊ έπιθετικό σχέδιο γιά τήν άντιμετώπιση τής άπειλής. Οί μονάδες του δηλαδή δέν θά κρατούσαν άμυντική, παθητική στάση, περιμένοντας τίς έπιθέσεις τού Δημοκρατικού Στρατού, άλλά, άντίθετα, θά έπιχειρούσαν τήν περικύκλωση καί τήν καταστροφή τών έπιτιθεμένων. Μόλις κεντρικός στόχος τών άντιπάλων κατέστη ή "Αρτα, τό σχέδιο πήρε τήν τελική του μορφή. Ένώ οί δυνάμεις γύρω άπό τήν πόλη θά καθήλωναν τούς έπιτιθεμένους, οί προερχόμενες άπό τή Στερεά Ελλάδα δυνάμεις θά έπιχειρούσαν, διαμέσου τού Μακρυνόρους, νά φθάσουν στόν 'Αχελώο καί νά άποκάψουν τά περάσματα τού ποταμού, γέφυρες ή πόρους. Τό γεγονός ότι τό ποτάμι αύτή τήν έποχή τού χρόνου ήταν άδιάβατο στή μεγαλύτερη έκτασή του δημιουργούσε μιά πρώτης τάξεως εύκαιρία γιά καταστροφή τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ.17

Ή άνάπτυξη τών μονάδων τού ΚΓΑΝΕ πρός τά σημεία έξόρμησης γενικεύθηκε στίς 18 μέ 19 Μαρτίου. Ή έπιχείρηση έμελλε νά είναι ή τελευταία όπου ό Δημοκρατικός Στρατός στή Νότια Ελλάδα θά παρουσιαζόταν ώς μεγάλη, συγκροτημένη δύναμη, ίκάνή νά διεξαγάγει σύνθετες έπιχειρήσεις. Σέ γενικές γραμμές τό σχέδιο άνταποκρινόταν στίς βασικές άνάγκες μιάς έπίθεσης σέ κατοικημένο χώρο. Περίπου οί μισές δυνάμεις, οί 144η καί 192η ταξιαρχίες, θά χτυπούσαν τήν πόλη, ένώ οί ύπόλοιπες θά κάλυπταν τήν έπιχείρηση άπό βορρά καί νότο. Τμήματα τής 172ης ταξιαρχίας θά κάλυπταν τήν περιοχή Βουλγαρέλι καί τής 138ης τά περάσματα τού 16. Ύπό τίς διαταγές τού έπιτελείου τού Α' Σώματος Στρατού καί τού στρατηγού Τσακαλώτου βρέθηκαν στήν περιοχή οί διοικήσεις τής VIII μεραρχίας καί τής "Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Δυτικής Στερεάς Ελλάδος, ένα πλήθος άνώτερων καί άνώτατων άξιωματικών. Έσπευσε έπίσης καί ή ύποδεέστερη Στρατιωτική Διοίκησις "Αγρινίου. 17. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, 1945-1949, "Αθήναι 1956, σ. 566-567. 352


Ελλάδας

Μακρυνόρους στήν Τούρκα καί τό Καλογεράκι Οί δυνάμεις αυτές, άν καί μέ εντυπωσιακούς τίτλους, πολύ άπεΐχαν άπό τήν καλύτερη δυνατή κατάστασή τους. Ή 138 η ταξιαρχία είχε 600 μαχητές καί 32 οπλοπολυβόλα, ή 192η έπίσης 600 μαχητές καί 59 οπλοπολυβόλα, ή 144η 500 μαχητές καί 42 οπλοπολυβόλα, ένώ τά τμήματα τής 172ης πού πέρασαν τόν 'Αχελώο είχαν 400 μαχητές καί 18 οπλοπολυβόλα. Τό πυροβολικό συνοψιζόταν σέ δύο άντιαρματικά πυροβόλα τών 37 χλστ., τά όποια θά άναλάμβαναν τήν καταστροφή τυχόν οχυρών στήν "Αρτα Οί έφεδρεϊες ήταν ένα άθροισμα έτερόκλητων στοιχείων: ή Σχολή Άξιωματικών μέ περίπου 80-100 μαχητές καί 8 οπλοπολυβόλα, ό Λόχος Μακρονησιωτών μέ 6 οπλοπολυβόλα, ό ούλαμός στελεχών τοϋ ΚΓΑΝΕ μέ 8 οπλοπολυβόλα κλπ."1 Ή δύναμη τής ταξιαρχίας τοϋ ΔΣΕ ήταν πλέον συγκρίσιμη μέ τή δύναμη τάγματος τοϋ κυβερνητικού στρατού. Ή προσπάθεια νά ισοσκελιστεί ή σέ άνθρώπους πενία μέ τήν αύξηση τής δύναμης πυρός, τών οπλοπολυβόλων κυρίως, είχε μόνο σχετική έπιτυχία σέ καιρούς πού τά πυρομαχικά ήταν δυσεύρετα. Άπό ποιοτική πλευρά δέ ή φθορά ήταν έπίσης αισθητή. Γιά νά έξασφαλιστεί ή κρίσιμη μάζα τών περίπου 2.500 μαχητών, στίς 16 Μαρτίου, μόλις ξεκίνησαν οί κινήσεις γιά τήν έκστρατεία στή Δυτική 'Ελλάδα, τά έμπεδα τών Αγράφων διαλύθηκαν καί όλο τό προσωπικό τους -πολλοί άπό τούς στρατευθέντες στό Καρπενήσι- έντάχθηκαν στίς μάχιμες μονάδες. Μέ τόν τρόπο αύτό μεγάλωσε ή προδιάθεση τών μονάδων τού ΔΣΕ γιά διαρροή καί αύτομόληση στόν έχθρό καί, ώς έκ τούτου, αύξήθηκε κατακόρυφα ή δραστηριότητα τών στρατοδικείων. Μαρτυρία Ή κίνηση τής 138ης ταξιαρχίας τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ πρός τόν Βάλτο Αφήγηση Βασίλη Άποστολόπουλου (Τό χρονικό μιάς έποποιίας. Ό ΔΣΕ ατή Ρούμελη, Σύγχρονη 'Εποχή, Αθήνα 1995, σ. 213-214)

18. ΔΣΕ/ΚΓΑΝΕ, «Διαταγή έπιχειρήσεων κατά εχθρικής βάσης "Αρτας, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, έγγραφο 54, σ. 434-435. Στρατιωτική Διοίκησις Αγρινίου πρός ΑΣΔΣΕ, «"Εκθεσις πεπραγμένων κατά τάς έπιχειρήσεις Βάλτου·" Αρτης, άπό 21.3.49 μέχρι 31.3.49, 16 Απριλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρ-

χεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 8, σ. 77. Αντίθετα οί αύξανόμενες δυσκολίες κίνησης μείωναν ολοένα καί περισσότερο τό ποσοστό τών ομαδικών όπλων στίς τάξεις τοϋ ΔΣΕ. Ή 138η ταξιαρχία είχε 4 πολυβόλα καί 3 όλμους, ή 172η ταξιαρχία 3 πολυβόλα καί 2 όλμους κλπ. Πρβλ. ΔΣΕ/ΙΙ μεραρχία, «Διαταγή 'Επιχείρησης κατά έχθρικού στόχου "Αρτα χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 2, σ. 47. 353


Η νύχτα έφθασε στά στενά οροπέδια τής Πρατίνας καί τής Άλίντας πού τό υψόμετρο υπερβαίνει τά 1500 μέτρα Φυσά παγωμένος άέρας πού περονιάζει τά Ιδρωμένα κορμιά Μέ τό πρώτο ρίγος νομίζουμε πώς θά πεθάνουμε. Γι' αύτό όλο προωθούνται τά τμήματα στή δασωμένη περιοχή. Τό δάσος άπόψε, όπως καί τόσες φορές, είναι ό σπιτονοικοκύρης μας, ή μάνα κι ό πατέρας, πού θά δώσει όλη τή στοργή του, γιά νά μήν παγώσουν οί άντάρτες τού ΔΣΕ. Μέ άλλαγμένη τή φυσιογνωμία, όλο καί καταφθάνουν στή στρατοπεδεία τά τμήματα Έχουν ένα τρόμο στά μάτια κι έναν πανικό φυλαγμένο βαθιά στήν ψυχή τους. Καθώς υποδείχνουμε τίς θέσεις, δυό δυό, ή τρεις μαζί, πιάνουν τή ρίζα κάποιου έλατου ή μιας χαμηλής έλατοκορφής καί κουρνιάζουν. Ό έλατος κρατεί τού κορμού του τόν κύκλο ξέχιονο καί στεγνό. "Υστερα, άπ' τό χοντρό γέρικο κορμί τά μακριά κλωνάρια του φορτωμένα χιόνι φτάνουν ώς τή γη καί φτιάχνουν ένα μικρό προφυλαγμένο θάλαμο. Οί πιό άξιοι άναψαν καί φωτιές. Είναι ξαστεριά καί θά τό παγώσει. Εδώ συνάντησα τήν "Αννα, παλιά σπιτονοικοκυρά μου στήν 'Αγία Τριάδα Σέ μιά άναιμική φωτούλα, έλιωνε χιόνι στήν καραβάνα, γιά νά ρίξει μέσα δυό κουταλιές άλεύρι. Μέ τό ζεστό χυλό θά ψυχόπιανε, θά ζεσταινόταν καί θά αύθυποβαλλόταν, γιά ν' άντέξει τή μαύρη νύχτα Είχε κι ένα πουλάκι. Τό βρήκε παγωμένο, τό μάδησε καί τό έβαλε στά κάρβουνα, νά νοστιμέψει τό δείπνο. Μέ κράτησε ή άξια συναγωνίστρια καί μοιράστηκα μαζί της μερικές ζεστές κουταλιές. Ή νυχτερινή σκηνοθεσία είναι μακάβρια, πίνακας σχιζοφρενικού ζωγράφου. Τόσα άγόρια καί κορίτσια, πού γεννήθηκαν γιά μιά καλύτερη ζωή, γιά τη μόρφωση καί τόν έρωτα, τή λάτρα τού σπιτιού καί τή δουλειά στό χωράφι, στό γραφείο καί στή φάμπρικα, Θεέ μου, άπόψε σέ τί φοβερή ποινή τά καταδίκασες! Έχεις συμμαχήσει κι έσύ μέ τούς 'Αμερικανούς καί τήν κυβέρνηση τής 'Αθήνας. Όμως, δέν πρέπει νά πεθάνουμε άπόψε! "Οχι! Δέν άξίζει μιά ομαδική θανάτωση άπ' τά στοιχειά τής φύσης. Μ' αισιόδοξα λόγια, τρέχουμε άπό παρέα σέ παρέα, νά τούς πούμε πώς νά φυλαχτούν αύτή τήν καταραμένη νύχτα. Νά λαγοκοιμούνται, μήν τούς πάρει κανένας γλυκός ύπνος καί πάθουν κρυοπαγήματα Αύριο θά πατήσουμε μαύρη γη καί θά ζεσταθεί τό κόκαλο μας. Βάδιζα, βάδιζα, σάν υπνωτισμένος, όταν στ' αύτιά μου έφτασαν σιγανά κλάματα κι άναφιλητά, παράπονα άγιάτρευτα, γιά τήν πρωτόγνωρη δυσκολία πού άντιμετώπιζαν. Τ Ηταν μιά ομάδα άντάρτισσες στή γραμμή πού ξεχιόνιζαν μέ φτυά354


Ελλάδας

ρια Τό χιόνι πέρναγε τό μέτρο καί στό χώρο τους άνοιγαν δρόμο γιά κάποιο έλατο, νά πιάσουν τή ρίζα του, γιατί άπόψε θά γινόταν τό σπίτι τους. Δέν τίς είδα στό πρόσωπο, γιατί είχε σκοτεινιάσει, κι ήταν βαρύ τό σκοτάδι άπ' τό σιωπηλό έλατόδασος, πού παραξενεμένο κοίταζε τούς μουσαφιραίους του. Οί άντάρτισσες αύτές ήταν όλες στρατολογημένες στό Καρπενήσι τό Γενάρη πού μάς πέρασε κι άπσψε δοκίμαζαν τόν πιό σκληρό χειμώνα τής ζωής τους. Είναι πολύ δύσκολο νά μεταφερθείς στή θέση τους, τότε μόνο θά έκτιμήσεις τήν προσπάθεια τους. Τίς λυπήθηκα καί τούς είπα παρήγορα λόγια Ό χ ι βέβαια γιά νίκες, ιδέες καί άλλου είδους φλυαρίες, μά ζεστά λόγια άνθρώπινα. Νά, μιά βραδιά είναι καί θά περάσει. Κοιμηθείτε πλάτη μέ πλάτη, προσέξτε τά πόδια σας, μήν είναι πολύ βρεγμένα, ν' άλλάξετε κάλτσες ή άνάψτε φωτιά νά στεγνώσετε. Κάτι τέτοια. "Υστερα άρπαξα τό φτυάρι, ξεχιόνισα κι έγώ λίγο, είπα κάποιο άστείο κι άλλαξε λιγάκι ή θλιβερή άτμόσφαιρα Κουβέντα στήν κουβέντα άνακάλυψα καί μιά άντάρτισσα άπ' τό Μαυρίλο, κοντοχωριανή μου. Αφού ή κατάσταση ήρέμησε, προχώρησα Όλος ό κόσμος άγωνιζόταν γιά τή νυχτερινή παραμονή του.

Οί συγκρούσεις άρχισαν στίς 20 μέ 21 Μαρτίου. Οί κινούμενες πρός τήν Άρτα δυνάμεις βρέθηκαν άπρόσμενα μπροστά σέ δυνάμεις κατά πολύ υπέρτερες έκείνων πού είχαν ύπολογίσει. Αντί γιά τμήματα ένός ελαφρού τάγματος, βρέθηκαν νά άντιμετωπίζουν ολόκληρη τή δύναμη τής 76ης καί τής 78ης κυβερνητικής ταξιαρχίας πού ένισχύονταν συνεχώς μέ νέες ξεκούραστες μονάδες. Μέχρι τίς 24 Μαρτίου ή αιχμή τής έπίθεσης τού ΔΣΕ άντιμετώπιζε όκτώ τάγματα πεζικού καί τρία τάγματα ελαφρού πεζικού.iq Επρόκειτο γιά τόν κύριο όγκο τών δυνάμεων τής VIII κυβερνητικής μεραρχίας μαζί μέ τίς τοπικές δυνάμεις. Ή κατάσταση τού ΔΣΕ γινόταν περισσότερο επισφαλής έξαιτίας τού ότι ό άγώνας πρός τό Κομπότι καί τήν Άρτα γινόταν στήν περιοχή τών Τζουμέρκων, περιοχή δεξιών φρονημάτων καί παλαιό προπύργιο τού ΕΔΕΣ. Ή δράση ένοπλων χωρικών, ένταγμένων ή μή στά παραστρατιωτικά σώματα, ήταν έντονη καί δημιουργούσε συνθήκες άνασφάλειας τόσο στήν πρώτη γραμμή όσο καί οτά μετόπισθεν. Μέ-

19. Τά 535, 551, 581, 583, 603, 611, 625, 641 τάγματα πεζικού καί τά 6, 67 καί 87 τάγματα ελαφρού πεζικού. Ε.Σ., 76η Ταξιαρχία, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων Αχελώου, 19 Απριλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 29, σ. 200-201. 355


σα στίς συνθήκες αύτές, στίς 24, ή έπιχείρηση έγκαταλείφθηκε καί οί μονάδες τού ΚΓΑΝΕ γύρισαν πίσω, πρός τίς διαβάσεις τού Αχελώου, στενά καταδιωκόμενες άπό τόν 'Εθνικό Στρατό. Παρόμοια ήταν ή τύχη τής άλλης αιχμής τής κίνησης τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή 138η ταξιαρχία, άφού μέ μεγάλη δυσκολία διέσχισε τά μεγάλα ύψόμετρα στήν περιοχή τοΰ Αχελώου, προωθήθηκε πρός τό Μακρυνόρος καί τόν Βάλτο, στήν περιοχή Τούρκα Καί στήν περιοχή αύτή ή έχθρότητα τού πληθυσμού - ή τουλάχιστον τών ένοπλων πού είχαν παραμείνει γιά φύλαξη στά χωριά- ήταν έντονη, μέ άποτέλεσμα νά πληροφορείται άμεσα ή ήγεσία τών κυβερνητικών δυνάμεων τήν οποιαδήποτε κίνηση τών άνταρτών, άλλά καί νά δημιουργείται κλίμα μεγάλης άνασφάλειας στίς μονάδες.20 Ή ταξιαρχία δέχτηκε τήν έπίθεση ισχυρών κυβερνητικών δυνάμεων πάνω άπό τό Πέτα, άπό τίς 21 Μαρτίου. Τυχόν καταστροφή ή άνατροπή της θά άνοιγε τό δρόμο πρός τά γεφύρια τού Αχελώου καί θά άπειλούσε μέ πλήρη καταστροφή τό σύνολο τών δυνάμεων τού ΚΓΑΝΕ. Προοδευτικά, στίς 22 τοΰ μήνα, τό σύνολο τών δυνάμεων τής Στρατιωτικής Διοίκησης Αγρινίου (ΣΔΑ), τά 6 καί 39 έλαφρά συντάγματα πεζικού. Ή γραμμή μάχης κατέστη άσαφής, καθώς οί άντίπαλοι άνέβαιναν στούς χιονισμένους όγκους τών βουνών τοΰ Βάλτου, στήν 'Αλίντα καί στήν Πράτινα. Στίς 25, οί δυνάμεις τής ΣΔΑ έφθασαν στόν 'Αχελώο καί κατέλαβαν τά γεφύρια τής Τέμπλας καί τού Αύλακιού.21 Ή κατάσταση έγινε άκρως άπειλητική γιά τόν ΔΣΕ, όταν άπό τίς 23 Μαρτίου προστέθηκε στίς κυβερνητικές δυνάμεις ή 71η ταξιαρχία καί άρχισε νά κινείται πρός τήν κοιλάδα τοΰ Αχελώου. Ή τελευταία μονάδα διατέθηκε άπό τήν Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Στερεάς 'Ελλάδος (ΑΣΔΣΕ) καί κινήθηκε άπό τήν περιοχή τής Βίνιανης, στήν Εύρυτανία, πρός τήν άνατολική όχθη τού Αχελώου, βαθιά πίσω άπό τίς θέσεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ. Ή πορεία της δέν συνάντησε πουθενά σημαντικές άντιστάσεις καί οί μόνες καθυστερήσεις προήλθαν άπό τίς δυσκολίες άνεφοδιασμού τών κινούμενων στόν ορεινό χώρο τμημάτων. Ή έπιβίωση τών δυτικά τού Αχελώου τμημάτων τοΰ ΔΣΕ έξαρτιόταν πλέον άπό έναν άγώνα ταχύτητας. Ό 'Αχελώος ήταν άδιάβατος στίς παραμονές

20. «Υπάρχει αύστηρή έντολή νά μήν ξεμοναχιάζονται σέ ψαξίματα στ' άδειανά σπίτια ή τά έξοχικά καλύβια, γιατί υπάρχει κίνδυνος άπό τούς οπλισμένους μάυδες τής περιοχής. [...] Στούς ήπειρώτικους συνοικισμούς πού περνάμε, μας τουφεκάνε άθέατοι καί τσιμπούν κάποιον άντάρτη πού ξεκόπηκε άπό τό τμήμα του. Καί είχαμε άπώλειες σ' αύτόν τόν κλεφτοπόλεμο». Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιας έποποιίας. Ό ΔΣΕ στή Ρούμελη, Σύγχρονη "Εποχή, Αθήνα 1995, α 215, 21. ΑΣΔΣΕ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Αχελώου, Άπό 15 μέχρι 31 Μαρτίου 1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 56, σ. 387-388. 356


Ελλάδας

τής άνοιξης καί τά οπάνια γεφύρια στή διαδρομή του ήταν υποχρεωτικά περάσματα Καθώς οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν πετύχει σημαντικές προόδους στήν περιοχή τού Βάλτου καί είχαν έξασφαλίσει τόν έλεγχο τών γεφυριών, ό όγκος τών δυνάμεων τοϋ ΚΓΑΝΕ στράφηκε πρός πιό βόρεια περάσματα, στήν περιοχή τού χωριού Πηγές, όπου ή γέφυρα τοϋ Κοράκου έξακολουθούσε νά είναι έλεύθερη.

Ή γέφυρα τοϋ Κοράκου Στίς 27 Μαρτίου ή κατάσταση ήταν πλέον συγκεχυμένη. "Οσον άφορά τήν κυβερνητική πλευρά, έξακολουθούσαν νά καταφθάνουν άπό παντού ένισχύσεις καί ξεκούραστα τμήματα πεζικού καί ΛΟΚ. Τά περισσότερα άπό τά περάσματα τού ποταμού είχαν ήδη κλείσει καί φυλάγονταν, συχνά μέ ενέδρες, άπό στρατιωτικά τμήματα. Ή XV μεραρχία άπό τά άνατολικά προωθούσε όσες δυνάμεις μπορούσε πρός τόν Αχελώο, μέ άποτέλεσμα ή ήγεσία τού ΔΣΕ νά μήν γνωρίζει πλέον πού βρίσκεται ό έχθρός καί ποιό δρομολόγιο παρείχε τή μεγαλύτερη άσφάλεια. 'Εξάλλου ή κατάσταση τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άγγιζε τά έσχατα όρια άντοχής. Μετά άπό πολυήμερες πορείες σέ δύσκολο περιβάλλον, συνεχείς μάχες μέ κατά πολύ ισχυρότερες έχθρικές μονάδες, χωρίς πληροφορίες καί άνεφοδιασμό σέ εναν έχθρικό χώρο, έλάχιστες άπό τίς δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ μπορούσαν πλέον νά θεωρηθούν άξιόμαχες. Ή δύναμη τής άπελπισίας ήταν ή βασική κινητήρια πλέον. Πολλοί μαχητές διέρρεαν καί άπό αύτούς οί περισσότεροι παραδίδονταν στόν 'Εθνικό Στρατό ή συλλαμβάνονταν άπό αύτόν. Μέ τόν τρόπο αύτό ή κατάσταση καί οί προθέσεις τών άνταρτών ήταν άπόλυτα γνωστές στούς άντιπάλους του. Μόνο ή συνήθης νωθρότητα στίς κινήσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων, άν καί μικρότερης έκτασης άπ' ό,τι στό πρόσφατο παρελθόν, καθυστερούσε τίς κινήσεις τους. Γιά τά στελέχη τους, ή έλλειψη άνεφοδιασμού έστω μόνον γιά 24 ώρες άποτελούσε μείζονα άντιξοότητα καί άριστο πρόσχημα γιά άναστολή τών έπιχειρήσεων πού είχαν άναλάβει. Στίς 27 Μαρτίου οί κύριες δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ βρίσκονταν στό χωριό Πηγές, στή δυτική πλευρά τού 'Αχελώου, πάνω άπό τίς άπόκρημνες όχθες τού ποταμού. Στό βάθος τής κοιλάδας ύπήρχε τό μοναδικό πέρασμα πού ό στρατός δέν είχε άκόμη καταλάβει, ή γέφυρα τού Κοράκου, κτίσμα μέ ιστορία πολλών αιώνων, άνίκανο πλέον νά υπηρετήσει τό πέρασμα ένός σύγχρονου στρατού, άρκετό όμως γιά νά έξασφαλίσει τή διάσωση τών ταλαιπωρημένων άνταρτών. Στή διάρκεια τής νύχτας υπήρξε ένας μικρός δισταγμός στίς τάξεις τών τελευταίων, καθώς δέν γνώριζαν μέ βεβαιότητα άν κατεχόταν ή όχι τό γεφύρι, άφοϋ ό εχθρικός στρατός έρχόταν πλέον άπό παντού καί καμία έκτίμηση τών θέσεών του δέν μπορούσε νά γίνει. Στήν περίπτωση δέ πού τό γεφύρι φυλασσόταν καί ύπήρχαν ένέδρες ολόγυρα, οί 357


άντάρτες κινδύνευαν νά βρεθούν κυκλωμένοι οτόν οτενό χώρο τής κοιλάδας, μέ τόν έχθρό νά δεσπόζει καί χωρίς καμία διέξοδο διαφυγής. Έτσι τό πέρασμα τού γεφυριού έγινε άναγκαστικά μέ τό φώς τής ήμέρας. Οί άντίπαλοι άνακάλυψαν σχεδόν ταυτόχρονα ότι ό πόρος ήταν άνοικτός. Οί πρώτοι άντάρτες πέρασαν στήν άντίπερα όχθη καί οργάνωσαν κάποιες στοιχειώδεις άμυντικές θέσεις ένώ τό μηχανικό τού ΔΣΕ προετοίμασε τήν άνατίναξή του, ώστε νά μήν έπιτρέψει τή γρήγορη συνένωση τών κυβερνητικών δυνάμεων πού δρούσαν στίς δύο όχθες τού ποταμού. Ταυτόχρονα, ή άεροπορία, άφού έξακρίβωσε τήν κατάσταση, έστρεψε πρός έκεϊνο τό σημείο όλες τίς διαθέσιμες επίγειες καί έναέριες δυνάμεις τών κυβερνητικών. Πολύ γρήγορα ή περιοχή μεταβλήθηκε σέ κόλαση. Πρός τή γέφυρα κινήθηκαν όλες οί μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού, άκόμη καί έκεΐνες πού βρίσκονταν σέ άλλα σημεία τού ποταμού πρός άναζήτηση πόρου. Πρός τήν ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν καί όλες οί κυβερνητικές δυνάμεις, μέ άποτέλεσμα άδιάκοπες συγκρούσεις, μέ άσαφές περίγραμμα, σέ ολόκληρη τήν περιοχή. Ή άεροπορία άνέλαβε νά καταστρέψει τό γεφύρι μέ πολυβολισμούς καί ρουκέτες. Τά ΣΠΙΤΦΑΪΡ πραγματοποίησαν ίσως 150 έξόδους μέ αύτή τήν άποστολή." Βυθίζονταν βαθιά μέσα στήν κοιλάδα, πιό χαμηλά άπό τίς θέσεις τών άνταρτών πού προσπαθούσαν νά τά έμποδίσουν χτυπώντας τα μέ κάθε όπλο, καί προσπαθούσαν νά πλήξουν τή γέφυρα Παρά τό πείσμα πού έπέδειξαν καί τίς άριστες καιρικές συνθήκες, δέν κατάφεραν ώς τό τέλος τής ήμέρας νά πετύχουν τό στόχο τους. Τό γεφύρι συχνά βαλλόταν καί τό πέρασμα άπό αύτό γινόταν τροχάδην. Στρατιώτες καί άντάρτες, άνακατεμένοι, συγκρούονταν σέ πολύ μικρές άποστάσεις. Οί πρώτοι προσπαθούσαν νά κυκλώσουν καί νά άποκόψουν τούς δεύτερους, νά μήν τούς άφήσουν νά πλησιάσουν στό πέρασμα, νά τούς αιχμαλωτίσουν ή νά τούς ρίξουν στό ορμητικό ποτάμι. Οί δεύτεροι, άντίθετα, διεκδικούσαν λυσσασμένα τόν μοναδικό δρόμο πρός τή σωτηρία 'Ολόκληρη τήν ήμέρα τής 28ης Μαρτίου γύρω άπό τό γεφύρι τοϋ Κοράκου έκτυλίχθηκαν μερικές άπό τίς πλέον τραγικές στιγμές ολόκληρου τού Εμφυλίου. Μέχρι τό σούρουπο όλα είχαν τελειώσει. Μόλις βράδιασε, ένώ οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν αγγίξει τό γεφύρι, τό μηχανικό τοϋ ΔΣΕ τό άνατίναξε, δίνοντας τέλος στή σύγκρουση. "Οσοι άπό τούς άντάρτες κατάφεραν νά περάσουν σώθηκαν, μέχρι τήν έπόμενη τραγωδία τουλάχιστον. Οί ύπόλοιποι είτε διασκορπίστηκαν στήν περιοχή κρυπτόμενοι μέχρι νά άνακαλυφθούν άπό τούς παραστρατιωτικούς καί νά γίνουν τά κεφάλια τους άντικείμενο χλεύης καί συναλλαγής, είτε πνίγηκαν προσπαθώντας νά περάσουν τό ποτάμι, είτε έπεσαν στά χέρια τού στρατοϋ γιά νά σταλούν, πολλοί άπό αύτούς, στά στρατοδικεία καί τό έκτελεστικό άπόσπασμα Πολλά άπό τά στελέχη τού ΚΓΑΝΕ είχαν αύτή τήν τύχη. 22. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς εποποιίας, ÖJI., σ. 218. 358


Ελλάδας

Ή 138η ταξιαρχία τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ, καθηλωμένη οτά βουνά τού Βάλτου, δέν μπόρεσε νά περάσει τό γεφύρι. Ή άπόπειρα νά έκβιάσει τό πέρασμα στή γέφυρα 'Αργυρίου άπέτυχε, όπως καί ή προσπάθεια νά περάσει μέσα άπό τό ρεύμα τού ποταμού. Συνέχισε νά κινείται στή δυτική όχθη άποδεκατιζόμενη σέ συνεχείς συγκρούσεις μέ τά κυβερνητικά στρατεύματα. Τή νύχτα τής 28ης πρός 29 Μαρτίου, τά ύπολείμματά της κατάφεραν νά περάσουν μέ σχοινιά, οί άντάρτες δεμένοι σέ ομάδες τών δέκα άτόμων γιά νά μήν τούς παρασύρει τό νερό, μέσα άπό τό ρεύμα τού ποταμού στά νότια, πρός τήν Εύρυτανία, καί κινήθηκαν πρός Βούλπη καί Μοναστηράκι." Στήν πορεία της ή ταξιαρχία υπέστη νέες άπώλειες σέ συγκρούσεις μέ τμήματα τής 71ης ταξιαρχίας καί τοϋ 34 έλαφρού συντάγματος πεζικού. Στό γενικότερο έπίπεδο όμως, οί κυβερνητικές δυνάμεις δέν συνέχισαν τήν καταδίωξη πρός τά άνατολικά καί τά "Αγραφα. Περιορίστηκαν νά κρατήσουν καί νά οργανώσουν τά περάσματα τοϋ Αχελώου. Οί λόγοι γι' αύτό ήταν κυρίως δύο. Ή κόπωση τού προσωπικού, πρώτα, πού κινδύνευε νά πάρει διαστάσεις, σέ άγώνα στά χιονισμένα υψώματα, σέ συνδυασμό μέ τήν έλλειψη τών άπαραίτητων γιά τή μεταφορά τού άνεφοδιασμού καί τών ύλικών σέ δύσβατα ορεινά δρομολόγια κτηνών. Ή άνάγκη, κατόπιν, νά έπιστρέψουν τό ταχύτερο οί μονάδες τής VIII μεραρχίας στήν περιοχή τής Κόνιτσας καί τοϋ Γράμμου, όπου βρισκόταν σέ έξέλιξη ή έπιχείρηση τού Δημοκρατικού Στρατού γιά τήν άνακατάληψη τού χώρου.24

Οπωσδήποτε τά μέχρι τό τέλος τού Μαρτίου άποτελέσματα ήταν άποφασιστικά όσον άφορούσε τό μέλλον τοϋ 'Εμφυλίου στή Νότια 'Ελλάδα Ή καταστροφή στίς όχθες τοϋ Αχελώου ήταν γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό έξίσου έπώδυνη μέ τή συμφορά τής Φλώρινας. Οί άπώλειες ήταν άνάλογες, περίπου χίλιοι άντάρτες έκτός μάχης, άν καί ποιοτικά ήταν σέ αύτή τήν περίπτωση περισσότερο καταστροφικές. Χωρίς νά έχει αυτού τού είδους ή σύγκριση καμία άξιολογική φιλοδοξία -οί καταστροφές στόν πόλεμο δέν άποτιμώνται μόνο σέ άριθμούς- στή Φλώρινα ό Δημοκρατικός Στρατός έχασε τό 15% τής παρατακτής του δύναμης, στίς όχθες τού 'Αχελώου τό 40%. Τό είδος τών άπωλειών διέφερε έπίσης. Στή Φλώρινα, τά δύο τρίτα τών άπωλειών άφοροΰσαν νεκρούς στό πεδίο τής μάχης ένώ, παρά τήν πλήρη άποτυχία τών σχεδίων, ό άριθμός τών συλληφθέντων καί παραδο-

23. ΑΣΔΣΕ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Αχελώου, Από 15 μέχρι 31 Μαρτίου 1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 56, σ. 388. 24. Α' Σώμα Στρατοΰ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων 'Αχελώου άπό 21.3.49 μέχρι 30.3. 49. 2.6.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 72, σ. 464-465. 359


θέντων αποτελούσε μόνο δευτερεύον ποσοστό. Στόν 'Αχελώο, υπήρχαν 651 συλληφθέντες ή παραδοθέντες, έναντι τών περίπου τριακοσίων νεκρών τού Δημοκρατικού Στρατού.25 Ό κύριος όγκος τής 138ης ταξιαρχίας τού ΚΓΑΝΕ αιχμαλωτίστηκε ή παραδόθηκε: 223 άντάρτες αύτής τής μονάδας έπεσαν στά χέρια τών μονάδων τής ΑΣΔΣΕ καί τής Σ.Δ. Αγρινίου.26 Ό άριθμός όσων έπεσαν ζωντανοί στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων πρέπει νά ήταν μάλιστα έλαφρά αύξημένος σέ σχέση μέ τίς έπίσημες στατιστικές. Ή πρακτική τών νικητών οδηγούσε συχνά στήν έπιτόπου έκτέλεση αιχμαλώτων, ιδιαίτερα τραυματιών καί άπλών άνταρτών, όσων δηλαδή τό κεφάλι δέν κόστιζε άκριβά στό παζάρι τών έπικηρύξεων. Στατιστικά, αύτοί οί άτυχοι άντάρτες καταγράφονταν στούς νεκρούς. Οί άπώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν περιορισμένες. Στήν έκθεση τού Α' Σώματος Στρατού καταγράφονται ώς 26 νεκροί (1 άξιωματικός) καί 72 τραυματίες (3 άξιωματικοί).27 Ακόμη καί άν συνυπολογίσουμε τήν πάγια τακτική τής άπόκρυψης άπωλειών μέ τήν άνακοίνωση μόνο έκείνων τού Εθνικού Στρατού καί όχι τών άλλων σωμάτων ή τών παραστρατιωτικών σχηματισμών, τό τελικό άθροισμα δέν πρέπει νά είναι πολύ διαφορετικό. "Οπως στήν Πελοπόννησο καί στή Φλώρινα, έτσι καί έδώ, τό κόστος άντιμετώπισης τού Δημοκρατικού Στρατού είχε μειωθεί εντυπωσιακά καί οί ένδείξεις γιά καίρια μεταβολή τών Ισορροπιών τού πολέμου ήταν πλέον άντιληπτές άπό τόν καθένα Προοδευτικά ή έννοια τού πολέμου δέν θά είχε πλέον νόημα θ ά τήν ύποκαθιστούσε ή άμείλικτη καταδίωξη, ένα είδος κυνηγιού άγριων ζώων άν προτιμάτε.

25. Στό ίδιο, σ. 464. 26. ΑΣΔΣΕ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Αχελώου, Από 15 μέχρι 31 Μαρτίου 1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., Α 389. 27. Α' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Αχελώου, Άπό 21.3.49 μέχρι 30.3.49. 2.6.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., σ. 465. 360

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 42

Ή τελευταία νίκη τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ: ή ανακατάληψη τοΰ Γράμμου Τό μεγαλύτερο μέρος τών κυβερνητικών δυνάμεων πού συνάντησαν μπροστά τους οί δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ στόν Αχελώο προερχόταν άπό τήν VIII κυβερνητική μεραρχία, τή μεγάλη μονάδα τής Ηπείρου πού, ώς έκ τούτου, είχε τήν εύθύνη γιά όλες τίς δυτικά τής Πίνδου περιοχές τής χώρας. Ή μονάδα αύτή, ένισχυμένη μέ πολλούς έπιπλέον τής οργανικής της σύνθεσης σχηματισμούς, είχε άναλάβει καί τήν εύθύνη τής διατήρησης τής περιοχής τού Γράμμου, τουλάχιστον όσον άφορούσε τό δυτικό τμήμα καί τίς προσβάσεις σέ αύτό. Παρά τή δύναμή της ή μονάδα αύτή άντιμετώπιζε, τό 1949, τό ίδιο πρόβλημα πού τήν είχε ταλαιπωρήσει τό 1947 καί τό 1948, τόν καιρό δηλαδή τών έπιχειρήσεων στήν Κόνιτσα ή τή Μουργκάνα Σέ τόσο έκτεταμένο καί δύσβατο χώρο άδυνατούσε νά είναι παντού ισχυρή καί ή τακτική της ισορροπούσε άβέβαια άνάμεσα στήν άμεση προάσπιση τών σημείων, μέ φρουρές καί οχυρές θέσεις, ή στήν έμμεση, μέ στήριξη σέ ταχυκίνητες ισχυρές έφεδρείες. Ή χρυσή τομή μάλλον δέν βρέθηκε ποτέ. Τόν Μάρτιο λοιπόν τού 1949, ή μεταφορά δυνάμεων πρός τή νότια περιοχή τής ζώνης εύθύνης τής μεραρχίας δέν μπορούσε παρά νά έχει έπιπτώσεις στά ύπόλοιπα σημεία. Ό Γράμμος ήταν δέ τό πλέον εύπαθές άπό αύτά. "Από τήν άλλη πλευρά, γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό ήταν επιτακτική άνάγκη ή βελτίωση τών θέσεων πρίν άπό τούς καλοκαιρινούς μήνες. Ό χρόνος μετρούσε άρνητικά καί ή άπραξία ήταν ή χειρότερη δυνατή έπιλογή. Τό άμεσα ζητούμενο ήταν ή διεύρυνση τού γεωγραφικού χώρου. Ή στενή ζώνη πού κατείχε ό ΔΣΕ στήν περιοχή τού Βίτσι δέν έπέτρεπε τήν έπανάληψη τής τακτικής τού καλοκαιριού τού 1948, δηλαδή τής έλαστικής άντίστασης σέ διαδοχικές γραμμές μέ μεταφορά δυνάμεων άπό τό ένα λιγότερο άπειλούμενο σημείο στά άλλα, κατά τρόπο ώστε νά φθείρεται ό άντίπαλος, νά καταπονείται καί νά δημιουργούνται οί προϋποθέσεις γιά -έστω καί μεταφυσικά άναμενόμενη- κρίση στίς τάξεις του. Γιά νά έφαρμοστεί όμως αύτή ή τακτική, έπρεπε νά ύπάρχει στοιχειώδης ένδοχώρα οτήν άμυ361


να, νά υπάρχουν γραμμές μάχης πού νά μπορούν νά έγκαταλειφθούν γιά νά αντικατασταθούν άπό άλλες πιό πίσω. Μέ λίγα λόγια, χρειαζόταν ό Γράμμος καί τό ορεινό σύστημα πού ξεκινούσε άπό αύτόν καί διέτρεχε τή χώρα

Στίς παραμονές της έπίθεσης Ή άποχώρηση τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού άπό τόν Γράμμο, στίς 20 Αύγούστου τού 1948, δέν σήμαινε οριστική έγκατάλειψη τού κρίσιμου αύτού ορεινού όγκου. Πολύ γρήγορα στήν εύρύτερη περιοχή έμφανίστηκαν μικρές ομάδες έλεύθερων σκοπευτών καί μικρά τμήματα Ή πυκνότητα τής κατοχής τού βουνού άπό τόν κυβερνητικό στρατό ήταν μέχρι τό φθινόπωρο σημαντική, ένώ μέ τήν παραμικρή ένδειξη δραστηριότητας ξεκινούσαν μικρές ή μεγάλες έπιχειρήσεις έρευνας καί έκκαθάρισης. Ή έξέλιξη τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι μετέβαλε προοδευτικά αύτή τήν κατάσταση. Στά μέσα Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε μιά σημαντική διείσδυση στόν Γράμμο, ή όποία, μετά άπό μακρόχρονη περιπλάνηση καί πολλές περιπέτειες, κατάφερε νά έδραιωθεί στά δυσπρόσιτα μέρη τού βουνού.1 "Ομως ό άπαραίτητος γιά τήν έγκατάσταση άξιόλογων δυνάμεων χώρος -τής VIII μεραρχίας τού ΔΣΕ τελικά- δημιουργήθηκε στή διάρκεια τοϋ χειμώνα, όταν έκ τών πραγμάτων κατέστη άδύνατη ή συνεχής φύλαξη τών μεγάλων υψομέτρων τοϋ βουνού. Ή διεύρυνση αύτής τής περιορισμένης ζώνης όμως, ή «άνακατάληψη τού Γράμμου», όπως έγινε γνωστή, δέν ήταν έπιχείρηση ούτε εύκολη ούτε χωρίς κινδύνους. 'Απαιτούσε τή διείσδυση σημαντικών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού άπό τήν περιοχή τού Βίτσι, διαμέσου δύσκολων καί εύθραυστων δρομολογίων πού έπιπλέον φυλάσσονταν άπό δυνάμεις τοϋ Εθνικού Στρατού. Απαιτούσε έπίσης τήν κατάληψη, μετά άπό άγώνα, οχυρών καί σημείων στήριξης τοϋ άντιπάλου, οργανωμένων καί προετοιμασμένων γιά τήν άντιμετώπιση τέτοιου ένδεχομένου άπό πολύ καιρό πρίν. Ό κίνδυνος τής καθήλωσης τών μονάδων τοϋ ΔΣΕ μπροστά σέ αύτά τά κέ-

1. Περιγραφή αύτής τής περιπετειώδους πορείας άπό τό Βίτσι στόν Σμόλικα καί άπό έκεϊ στόν Γράμμο ύπάρχει στό όρθρο τού Κώστα Παλαιολόγου, « Από τό Βίτσι στόν Γράμμο. Ή πρώτη διείσδυση», πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 6/1949, Ιούνης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστη, Αθήνα 1996), σ. 399-402. "Ενα άπό τά προβλήματα πού παρουσίαζε ή έπανεγκατάσταση στόν Γράμμο ήταν ή άπομάκρυνση άπό έκεϊ τών κοπαδιών, είτε άπό τούς κατοίκους τών χωριών πού κατέφυγαν στήν Αλβανία, είτε άπό τόν 'Εθνικό Στρατό. Έτσι οί άντάρτες έπρεπε νά μεταφέρουν έκ νέου στήν περιοχή κοπάδια μέ γιδοπρόβατα γιά ν' άντιμετωπίοουν τό ζήτημα τής διατροφής τους. 362

Ή τελευταία νίκη τού Δημοκρατικού

Στρατού

ντρα άντίοτασης με παράλληλη κίνηοη κυβερνητικών δυνάμεων άπ' όλες τίς κατευθύνσεις έναντίον τους δέν ήταν άμελητέος. Ό ΔΣΕ υπήρξε καί έπιβίωσε ώς τό 1949 άκριβώς έπειδή διάλεγε τίς ριψοκίνδυνες διαδρομές. Τό άξίωμα έπρεπε νά έπιβεβαιωθεΐ γιά άλλη μία φορά στήν πράξη. Τό κλειδί γιά τήν έπιτυχία τής έπιχείρησης βρισκόταν στή σωστή έπιλογή τοϋ χρόνου. Οί σκληρές συνθήκες τού χειμώνα στά ορεινά τής περιοχής, σέ υψόμετρα πού ύπερέβαιναν πολλές φορές τά χίλια πεντακόσια ή καί τά δύο χιλιάδες μέτρα, είχαν άναγκάσει τίς κυβερνητικές μονάδες πού είχαν έπιφορτισθεϊ μέ τήν προάσπιση τού βουνού νά περιορίσουν τήν πυκνότητα τής κατοχής τού χώρου, νά συγκεντρωθούν σέ χαμηλότερες ή ευκολότερα προσβάσιμες περιοχές καί νά έγκαταλείψουν τίς πλέον δύσκολες, τίς παγωμένες καί άπρόσιτες. Ό ύπολογισμός δέν ήταν κατ' άνάγκην λανθασμένος. Σέ ζώνες όπου οί καλύτερα έξοπλισμένοι κυβερνητικοί στρατιώτες δέν μπορούσαν νά αντιμετωπίσουν τίς κλιματικές συνθήκες, οί άντάρτες τού ΔΣΕ θά άντιμετώπιζαν τό ίδιο καί μεγαλύτερο πρόβλημα Μέ τόν τρόπο αύτό δημιουργήθηκαν νεκρές ζώνες καί διάκενα τόσο στήν άνατολική όσο καί στή δυτική πλευρά τού Γράμμου. Τό ζητούμενο ήταν ποιός άπό τούς δύο άντιπάλους θά έκμεταλλευόταν πρώτος τήν άλλαγή τών κλιματικών συνθηκών. Τό πέρασμα δηλαδή άπό τή χειμερινή στήν άνοιξιάτικη περίοδο, όταν ή βελτίωση τοϋ καιρού μπορούσε έπιτέλους νά έπιτρέψει τόσο τήν έγκατάσταση δυνάμεων στά ψηλά, όσο καί τή μετακίνηση καί τόν άνεφοδιασμό τους. Τό έγχείρημα τοϋ ΔΣΕ ειχε έλπίδες έπιτυχίας μόνο άν αύτός έκμεταλλευόταν τή μεταβατική άπό τήν πλευρά κλιματικών συνθηκών συγκυρία. Ή συγκυρία έτυχε νά είναι καί στρατηγικά εύνοϊκή. Τό Γενικό Επιτελείο υπολόγιζε ότι ή έπανάληψη τών έπιχειρήσεων στή βόρεια ζώνη θά ξεκινούσε άργότερα, μετά τήν ολοκλήρωση τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων στή Νότια 'Ελλάδα. Μιά σημαντική μονάδα του, ή IX μεραρχία, ήταν άκόμη στήν Πελοπόννησο καί έτοιμαζόταν νά περάσει στή Στερεά 'Ελλάδα γιά τήν καταστροφή τών έκεΐ ύπολειμμάτων τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Οί έπιχειρήσεις τοϋ 'Αχελώου είχαν προσθέσει άκόμη ένα εύνοϊκό γιά τόν ΔΣΕ στοιχείο. Μιά ταξιαρχία τής VIII μεραρχίας, ή 76η, βρισκόταν στήν περιοχή τών Τζουμέρκων καί οί δύο τρεις μέρες πού χρειάζονταν γιά νά έπιστρέψει άπό έκεΐ έδιναν ένα μικρό πλεονέκτημα στούς έπιτιθεμένους. Οπωσδήποτε τά πλεονεκτήματα αύτά ήταν σχετικά καθώς οί έγκατεστημένες στά πέριξ τοϋ Γράμμου κυβερνητικές δυνάμεις κάθε άλλο παρά εύκαταφρόνητες ήταν. 'Η VIII μεραρχία τού Δημοκρατικού Στρατού, μιά μονάδα πού δύσκολα άπό τήν πλευρά προσωπικού καί μέσων δικαιολογούσε τόν τίτλο της, είχε μεθοδικά στό προηγούμενο διάστημα διεισδύσει καί έγκατασταθεϊ στήν άφύλακτη καί έρημη λόγω καιρικών συνθηκών έκταση, στόν κεντρικό κορμό καί στά μεγάλα υψόμετρα τού Γράμμου. Οί μονάδες της είχαν παρα363


ταχθεί σε τόξο γύρω άπό τίς ψηλότερες κορυφές. Ή 137η ταξιαρχία (τού Φωκά) βρισκόταν στά δυτικά, στή ζώνη Ψωριάρικα-Τσάρνο, στό τέλος τής κοιλάδας τού Αλιάκμονα Ή 139η ταξιαρχία (τοΰ Παπαδημητρίου) είχε έγκατασταθεΐ στήν άλλη πλευρά τού βουνού, στό τέλος τής κοιλάδας τού Σαραντάπορου, στή ζώνη Πληκάτι-Λιόκου. Τέλος, πρός τόν Σμόλικα, λίγο νοτιότερα, βρισκόταν ή 157η ταξιαρχία (τοΰ Παλαιολόγου) στή ζώνη Ταμπούρι-Μπουχέτσι.2 Οί μονάδες αύτές δύσκολα θά μπορούσαν νά άνατρέψουν τόν κλοιό πού είχε δημιουργηθεί όλόγυρά τους χωρίς τήν ένίσχυσή τους ή έστω μιά κίνηση πού θά άνέτρεπε τή γενικότερη ισορροπία στήν περιοχή. Ή κίνηση αύτή έγινε τή νύχτα τής 31ης Μαρτίου πρός 1 'Απριλίου τοΰ 1949. Οί οχυρές θέσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν περιοχή τής Άλεβίτσας δέχθηκαν ισχυρή έπίθεση, καθηλώθηκαν καί, άπό τά διάκενα, πέρασε στόν Γράμμο ολόκληρη ή 108η ταξιαρχία τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. 'Από άλλο δρομολόγιο, σέ μιά παράλληλη διείσδυση, πέρασαν τμήματα τής 16ης ταξιαρχίας καί ή Σχολή "Αξιωματικών τοΰ Γενικού Αρχηγείου.' Ό άξονας τής πρώτης διείσδυσης ήταν ή άνω κοιλάδα τού Σαραντάπορου ένώ ή δεύτερη έβλεπε πρός τή Σαμαρίνα, μέ τελικό στόχο, μετά άπό έναν μεγάλο κύκλο, τήν άφιξη στήν περιοχή τού Σμόλικα Ή άφιξη τών δυνάμεων αύτών στόν άνατολικό Γράμμο, στή ζώνη Ψωριάρικα-Βόιο-Τσάρνο, άποτέλεσε μιά πρώτης τάξης άνατροπή τής ισορροπίας, γεγονός πού άντιλήφθηκε τό Γενικό Επιτελείο καί ό Παπάγος στήν Αθήνα μάλλον πρίν τό άντιληφθούν οί τοπικοί διοικητές.4 Γιά τήν άκρί-

2. VIII μεραρχία, στρατηγός, « Ιστορικόν τών τελευταίων μαχών τού Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 13, έγγραφο 16, α 121. Ό διοικητής τής VIII μεραρχίας ήταν ό υποστράτηγος 'Ανδρέας Μπαλοδήμος. Οί μεγάλες μονάδες τής VIII μεραρχίας τού ΔΣΕ μέ δυσκολία δικαιολογούσαν τόν τίτλο τους. Παραδείγματος χάρη, ή δύναμη τής 157ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ (Φωκά) υπολογιζόταν σέ περίπου τριακόσιους μαχητές. Πρβλ. VIII Μεραρχία /Γραφείον ΑΙ, «Συμπληρωματική έκθεσις έπιχειρήσεων Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 40, σ. 301. 3. Στό ίδιο σημείο, θυμίζουμε, στίς 20-21 Αύγούστου 1948, είχε γίνει έπίσης έλιγμός τού ΔΣΕ, οτήν άντίθετη, όμως, κατεύθυνση. Τότε οί μονάδες πού ύπεράσπιζαν τόν Γράμμο πέρασαν άπό τήν περιοχή κατευθυνόμενες στό Βίτσι. Ή ιστορία επαναλήφθηκε παρά τά μέτρα πού είχε πάρει στό μεταξύ ό "Εθνικός Στρατός. 4. Τό άπόγευμα τής 1ης "Απριλίου, ό άρχιστράτηγος Παπάγος έστειλε τό άκόλουθο σήμα πρός τό Β' Σώμα Στρατού (μέ ενδεικτική κοινοποίηση καί στό Α' Σώμα Στρατού): «[...] ΑΠΟΡΡΗΤΟΝ. Διείσδυσις ολοκλήρου Ταξιαρχίας έκ Βίτσι πρός Καστανοχώρια-Βόιον άδικαιολόγητος. Μαρτυρεί μειονεκτικήν διάταξιν καί πλημμελείς ενεργείας έφεδρικών τμημάτων πρώτης καί δεκάτης μεραρχιών. "Εχθρός άνευρίσκει διάκενα γραμμικής διατάξεως. Πληροφορείται άκαμπτον στάθμευσιν έφε364


Στρατού

βεια, τό Β' Σώμα Στρατοΰ, τό όποιο διοικούσε τίς I καί Χ μεραρχίες πού κατείχαν θέσεις άνατολικά τού Γράμμου, άργησε νά έκτιμήσει τούς στόχους καί τόν προσανατολισμό τών κινήσεων τού ΔΣΕ. Ή άρχική έκτίμηση θεωρούσε ότι επρόκειτο γιά μιά νέα άπόπειρα έπιδρομής στίς γύρω άπό τό θύλακα τοΰ Βίτσι ζώνες, μέ πιθανό στόχο τήν περιοχή τοΰ Νεστορίου.5 Οί άρχικοί δισταγμοί, τούς όποιους συμμεριζόταν καί ή κατέχουσα τήν περιοχή I μεραρχία, έμπόδισαν τήν άμεση άντίδραση τοΰ κυβερνητικού στρατοΰ στή διάρκεια τής διείσδυσης, όταν οί φάλαγγες τοΰ ΔΣΕ, σέ κίνηση μέσα άπό άβέβαια δρομολόγια, συνοδεύοντας μάλιστα καί μεγάλες έφοδιοπομπές - 3 0 0 ώς 400 κτηνών- ήταν ιδιαίτερα εύάλωτες. 'Οπωσδήποτε τό ξεκαθάρισμα τών προθέσεων καί οί έπιπτώσεις τής άνατροπής τών ισορροπιών δέν άργησαν νά φανούν. Τήν έπόμενη ήμέρα κιόλας, ό Δημοκρατικός Στρατός έπιτέθηκε στήν κοιλάδα τοΰ Σαραντάπορου.

Ή διείσδυση τού Δημοκρατικού Στρατοΰ πρός τόν Γράμμο Παναγιώτης Ζάρας, άντισυνταγματάρχης πεζικού τοΰ ΔΣΕ, «Ζητήματα ταχτικής τής μάχης τοΰ Δυτικού Γράμμου», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τεύχος 6/1949, 'Ιούνης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 383-384. Στίς 29/3/49 ή 108 ταξιαρχία άπό Παλαιοχώρι μέσον Ζγούρου, Μυροβλύτη, Πευκόφυτο, έφθασε στίς 31/3/49 στό Καμπύτσιο μέ σύντονη πορεία μέσα σέ 80 έκατοστά χιόνι καί άλλοΰ σέ λασπωμένο δρόμο μέ άδύνατα καί λίγα ζώα μεταφέροντας βαρειά όπλα καί βλήματα. Από Καμπύτσιο, μέσα σέ μιά νύχτα, μέσω Άετομηλίτσας, έφθασε τίς πρωινές ώρες στήν Πλυκάτη όπου καί καλύφθηκε. Στόν χώρο αύτό είχαν καλυφθεί καί τά τμήματα τής VIII Μεραρχίας. Μέ βάση τό γενικώτερο σχέδιο τά τμήματα τής 108 Ταξιαρχίας ένεργοΰσαν γιά τήν έξόντωση τών έχθρικών δυνάμεων πού θά κυκλώναμε. Τά τμήματα τής VIII Μεραρχίας θά διείσδυαν άνάμεσα άπό τήν έχθρική διάταξη, θά πιάνανε τόν Πύργο Στράτσανης, Γκόλιο, Κάμε-

δρειών καί έλλειψιν νυχτερινής έπαγρυπνήσεως καί διεισδύει άσφαλώς. Λάβατε ένδεικνυόμενα μέτρα άφυπνίσεως μονάδων καί ενεργητικής στάσεως συμφώνως έπανειλημμένας διαταγάς, άναπροσαρμόσατε διάταξιν μέ βάθος έφεδρειών έν κινήσει. Αναλάβατε δραστηρίως δίωξιν, έξόντωσιν είσδυσάντων συμμοριτών. 'Αναφέρατε ληφθησόμενα μέτρα "Αλφα Σώμα στρέψη προσοχήν έγγυτέρων μονάδων του πρός άντιμετώπισιν ένδεχόμενης εισόδου ζώνην των. Αρχιστράτηγος Ά. Παπάγος». Στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 11, σ. 87. 5. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 569-570. 365


νικ, Στενό καί "Αγιο Χριστόφορο. "Αλλα τμήματα θά κατελάμβαναν τό Ταμπούρι, Γύφτισσα, Πολιάνα καί θά χτυπούσαν νά καταλάβουν τό Κάντσικο. Πάντως όμως άν εξετάσουμε τά δρομολόγια καί τίς συνθήκες πού κινήθηκαν γιά νά μήν γίνουν άντιληπτά, τόν οπλισμό πού μεταφέρανε καί τό άξιόμαχο τών τμημάτων ύστερα άπό τήν πορεία, διαπιστώνει κανένας: α) Τή συστηματική μελέτη καί οργάνωση δρομολογίων κίνησης, β) Τήν άντοχή καί συνοχή τών τμημάτων στήν πορεία γ) Τήν πίστη τους γιά τήν άπελευθέρωση τού Γράμμου. δ) Τήν άφοσίωσή τους στήν έκτέλεση τής στρατιωτικής αποστολής. [...] Στίς έπιχειρήσεις αύτές φαίνεται ή άναμφισβήτητη ικανότητα πού έχει ό Δημοκρατικός στρατός νά διεισδύει (είναι σά αίμα του, στήν άντάρτικη προέλευσή του) μά άκόμη άναδείχνεται τελείως μάστορας τής ένεργητικής πεισματάρικης άμυνας.

Στή ζώνη τής Κόνιτσας καί στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου, ή άπουσία ισχυρών δυνάμεων τής VIII μεραρχίας στά Τζουμέρκα δέν είχε μεταβάλει τούς συσχετισμούς, τουλάχιστον στήν πρώτη γραμμή τού μετώπου. Ό 'Εθνικός Στρατός είχε άναπτύξει στήν περιοχή ιδιαίτερα ισχυρές δυνάμεις, τήν 74η καί τήν 75η ταξιαρχία. Ή 75η ταξιαρχία κρατούσε τήν πρώτη γραμμή τού μετώπου, -ψηλά στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου, στά χαμηλότερα άντερείσματα τοϋ Γράμμου. Οί δυνάμεις της είχαν έγκατασταθεϊ στά -έρημα τά περισσότερα- χωριά τής περιοχής καί είχαν άπό καιρό οργανώσει τίς θέσεις τους. Ή διοίκηση τής ταξιαρχίας βρισκόταν στήν Πυρσόγιαννη μαζί μέ τίς υπηρεσίες, τίς μονάδες άσφαλείας καί έναν λόχο τού 628 τάγματος ώς έφεδρεία. Τό 584 τάγμα βρισκόταν έγκατεστημένο στό Άσημοχώρι καί στά Κανάλια. Τό 582 τάγμα είχε άναπτυχθεϊ στόν Προφήτη Ηλία τής Οξιάς, στό Πάτωμα καί στή' Θεοτόκο. Τό 628 τάγμα τέλος, ένισχυμένο μέ στοιχεία άλλων μονάδων, βρισκόταν στό χωριό Κάντζικο, στό Κούτσουρο καί στήν Πυρσόγιαννη.6 Σέ δεύτερη γραμμή, στήν περιοχή τής Κόνιτσας βρισκόταν ή 74η ταξιαρχία. Ή μισή της δύναμη, τό 627 τάγμα καί μιά διλοχία τού 629 τάγματος, αποτελούσε τήν έφεδρεία τής τοποθεσίας, έτοιμη νά κινηθεί πρός τυχόν άπειλούμενο σημείο. Οί ύπόλοιπες μονάδες της, οί δύο λόχοι τού 629 τάγματος καί τό 16 έλαφρό τάγμα πεζικού, βρίσκονταν σέ θέσεις φύλαξης, σέ οχυρές θέσεις στήν Κόνιτσα, τό Κεράσοβο, τήν κορυφή Κλέφτης στόν Σμόλικα, στή γέφυρα Μπουραζάνι καί τή Γόριτσα. Τόσο στήν πρώ-

6. VIII μεραρχία, στρατηγός, « Ιστορικόν τών τελευταίων μαχών τοϋ Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 16, σ. 120-121. 366


Στρατού

τη γραμμή όοο καί στό βάθος τής κυβερνητικής παράταξης οί θέσεις είχαν οργανωθεί μέ άνεση χρόνου καί μέσων. Είχαν κατασκευαστεί μόνιμα ή ήμιμόνιμα οχυρά, συχνά μέ σκυρόδεμα, είχαν γίνει ναρκοθετήσεις καί παγιδεύσεις, έπισημάνσεις δρομολογίων, είχαν άπλωθεϊ συρματοπλέγματα καί έμπόδια, δίκτυο διαβιβάσεων καί είχαν καθαριστεί οί τομείς βολής. Σέ κάθε περίπτωση, ή δύναμη τών άμυνομένων ήταν τουλάχιστον ισάξια άν όχι ύπέρτερη σέ άριθμούς καί μέσα άπό τήν άντίοτοιχη τών έπιτιθεμένων. Ή έπιχείρηση τού ΚΓΑΝΕ πρός τήν "Αρτα καί τόν 'Αχελώο, άκόμη καί άν ήταν έπιχείρηση άντιπερισπασμού καί όχι άνάγκης, δέν είχε «άδειάσει» τόν Γράμμο, όπως συχνά άναφέρουν οί άφηγήσεις τών γεγονότων άπό τήν κυβερνητική σκοπιά γιά νά έξηγήσουν τήν άποτυχία στόν Σαραντάπορο.

Οί μάχες στόν Σαραντάπορο Οί δυσλειτουργίες στήν κυβερνητική πλευρά εμφανίστηκαν άπό τίς πρώτες ώρες τής σύγκρουσης. Σύμφωνα μέ τό σχέδιο συναγερμού, παραδείγματος χάρη, τό έφεδρικό 627 τάγμα έπρεπε νά καταλάβει τήν κορυφή Ταμπούρι μέ τίς πρώτες ένδείξεις έχθρικής κίνησης. Ή κορυφή δέν είχε μόνιμη φρουρά λόγω τών καιρικών συνθηκών. Ό φόβος αύτών άκριβώς τών συνθηκών οδήγησε τό τάγμα στήν άπόφαση νά διανυκτερεύσει, τή νύχτα τής 1ης πρός 2 Απριλίου, σέ ύπήνεμο μέρος, στά χαμηλά, καί τήν έπομένη νά κινήσει γιά τήν άποστολή του. Τήν έπομένη ό Δημοκρατικός Στρατός είχε ήδη καταλάβει τό ύψωμα, προφανώς φοβούμενος λιγότερο τίς έπιπτώσεις τού παγετού.7 Τό κυβερνητικό τάγμα έπρεπε πλέον νά έπιτεθεί γιά νά καταλάβει τίς θέσεις πού, σύμφωνα μέ τό σχέδιο, έπρεπε νά φυλάγονται. Στίς 2 Απριλίου ή έπίθεση γενικεύθηκε σέ ολόκληρο τό μήκος τής πρώτης γραμμής. Στό βορειότερο τμήμα τής άμυντικής διάταξης, στό χωριό Ά οημοχώρι, στήν καρδιά τού Γράμμου, έγιναν οί σφοδρότερες κρούσεις. Ταυτόχρονα, ισχυρή έπίθεση δεχόταν τό Κάντσικο, στά νότια τού Σαραντάπορου, άποκαλύπτοντας τήν πρόθεση τού ΔΣΕ γιά διπλή διείσδυση στά δεξιά καί άριστερά άπό τόν ποταμό υψώματα. Εξάλλου, αύτό πού συνέβη στό Ταμπούρι έπαναλήφθηκε σέ πολλές άλλες σημαντικές κορυφές. Ή αιφνιδιαστική κίνηση τού Δημοκρατικού Στρατοΰ ή μάλλον ή άργή άντίδραση τών άντιπάλων του τοϋ επέτρεψε νά καταλάβει τίς περισσότερες άπό τίς «έπιτηρούμενες» άλλά μή κατεχόμενες θέσεις: τή Γύφτισσα, τήν Μπόλιανα κλπ. Ή κάμψη σημειώθηκε πρώτα στό Άσημοχώρι. Μετά τίς πρώτες ώρες τών συγκρούσεων ή προωθημένη διλοχία τού 584 τάγματος μαζί μέ τή διοί-

7. Στό ίδιο, σ. 122. 367


κηοή του κλείστηκαν στό χωριό όπου καί περικυκλώθηκαν. Μέχρι τίς «απογευματινές ώρες ή μονάδα είχε πληροίς διαλυθεί, οί φαντάροι σκόρπισαν πρός κάθε κατεύθυνση ένώ ό διοικητής τού τάγματος καί ό ύπασπιστής του αύτοκτόνησαν γιά νά μήν πέσουν στά χέρια τών άνταρτών.' 'Ακολούθησε τό Κάντσικο, στήν άλλη πλευρά τού ποταμού. Τό χωριό καί οί κυβερνητικές δυνάμεις σέ αύτό άπομονώθηκαν ένώ οί προβλεπόμενες ένισχύσεις, τό 593 τάγμα τής I μεραρχίας πού θά έφθανε άπό τά άνατολικά, άπό τό Έπταχώρι, άργησαν χαρακτηριστικά νά πλησιάσουν στό πεδίο τής σύγκρουσης. Στίς 3 'Απριλίου, ή άντίσταση τών κυβερνητικών δυνάμεων κάμφθηκε καί έδώ καί τά ύπολείμματά τους ύποχώρησαν. Μετά τίς πρώτες έπιτυχίες τού Δημοκρατικού Στρατού στίς άκραϊες αιχμές τής έχθρικής άμυνας, οί συγκρούσεις μεταφέρθηκαν δυτικότερα Ή διαμόρφωση τού μετώπου εξαρτιόταν άπό τήν άρχική ταχύτητα κίνησης τών στρατιωτικών τμημάτων τών άντιπάλων ώστε νά καταλάβουν πρώτοι τά «ουδέτερα» έδάφη, τά ύψώματα πού δέν κατέχονταν άπό κανέναν στήν άρχή τής έπιχείρησης. «ΤΗτο άγών δρόμου, άγών προκαταλήψεως σημείων μέχρις ου στερεωθή ή κατάστασις διά νά έλθη είτα ή σειρά τών συντονισμένων καί μεθοδικών ένεργειών», παρατηρούσε ό διοικητής τής VIII μεραρχίας τού Εθνικού Στρατού.' Ό Δημοκρατικός Στρατός άποδείχθηκε πολύ πιό άποτελεσματικός σέ αύτή τή φάση. Στά βόρεια τού Σαραντάπορου, άπό τίς 2 Απριλίου κιόλας, μονάδες του είχαν προλάβει νά έγκατασταθούν σέ δύο ιδιαίτερα στρατηγικά υψώματα, στό Κάμενικ καί στόν Πύργο Στράτσιανης (ύψ. 1395). Ή κατοχή τών σημείων αύτών έκλεινε ουσιαστικά τήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου καθώς καί τό δρόμο άπό τήν Κόνιτσα στήν Πυρσόγιαννη. Γιά τό λόγο αύτόν, στά άνακοινωθέντα τού ΔΣΕ γινόταν λόγος γιά κύκλωση τής 75ης ταξιαρχίας τού κυβερνητικού στρατού, τής όποιας τό στρατηγείο καί οί κύριες δυνάμεις βρίσκονταν άκόμη στήν περιοχή τής Πυρσόγιαννης. Ή VIII μεραρχία τού Εθνικού Στρατού άπέδωσε τόν αιφνιδιασμό σέ αύτή τή στρατηγική θέση στή μεταφορά τών άνταρτών άπό τό άλβανικό έδαφος καί τήν άπρόσμενη έξόρμησή τους άπό έκεΐ σέ περιοχές πίσω άπό τίς πρώτες γραμμές άμυνας τού κυβερνητικού στρατού.10 Τό άλλοθι τού άλβανικού έδάφους είχε χρησιμοποιηθεί σέ πολλές περιπτώσεις γιά νά έξηγήσει άποτυχίες καί παραλείψεις τών κυβερνητικών, άρκετές δέ φορές, άντίστροφα, χρησιμοποιήθηκε καί ώς άλλοθι γιά άποτυχίες τού ΔΣΕ. Σχεδόν στό σύνολο τών περιπτώσεων στίς όποιες άναφέρθηκε, δέν φαίνεται νά υπάρχει ίχνος άλήθειας, έκτός άν πρόκειται γιά περιστασιακές μικροπαρα-

8. Στό ίδιο, σ. 123. 9. Στό ίδιο, σ. 127. 10. Στό ίδιο, σ. 127. 368


Στρατού

βιάσεις τής μεθοριακής γραμμής. Στή συγκεκριμένη περίπτωση τό δρομολόγιο καί ή τακτική διείσδυσης τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ είχαν, γιά προφανείς διπλωματικούς λόγους, άνακοινωθεΐ λίγο μετά τά γεγονότα καί, καθώς διέσχιζαν ούσιαστικά άφύλακτες περιοχές, δέν ύπάρχει κανείς λόγος νά τίς άμφισβητήσουμε." Ή άντίδραση τού 'Εθνικού Στρατοΰ ήταν μέν άμεση, όχι όμως στό βαθμό πού θά τής έπέτρεπε νά προλάβει τίς έξελίξεις. Τό μεσημέρι τής 2ας Απριλίου τό 583 τάγμα τής 76ης ταξιαρχίας, πού μόλις είχε φτάσει μέ αύτοκίνητα άπό τήν περιοχή τοΰ 'Αχελώου, ρίχτηκε σέ μιά απελπισμένη άντεπίθεση καί άνακατέλαβε άρκετά σημεία χαμηλά στήν κοιλάδα τοΰ Σαραντάπορου. Ή προθυμία αύτής τής μονάδας δέν βρήκε όμως μιμητές. Τό 581 τάγμα, πού θά έπρεπε νά μπει άμέσως μετά στόν άγώνα, παρακολούθησε άπρακτο τίς έξελίξεις, καθώς άνέφερε κόπωση τών άνδρών του άπό τίς έπιχειρήσεις στόν 'Αχελώο καί τήν έσπευσμένη μεταφορά.12 Τό τελικό άποτέλεσμα ήταν ή καθήλωση τοϋ 583 καί ή πρόκληση σέ αύτό ιδιαίτερα σοβαρών άπωλειών. Ή δράση του πάντως επέτρεψε τήν κίνηση ένισχύσεων πρός τήν Πυρσόγιαννη καί τήν άνακούφιση τής 75ης ταξιαρχίας, πού είχε άπειληθεί μέ πλήρη καταστροφή. Παρόμοιες ήταν οί έξελίξεις καί στή νότια πλευρά τοϋ ποταμού. Ή αιφνιδιαστική κίνηση τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ τόν οδήγησε στήν εύκολη κατάληψη υψωμάτων καί θέσεων πού οί κυβερνητικές δυνάμεις προγραμμάτιζαν νά καταλάβουν μετά τήν έναρξη τών έπιχειρήσεων. Στό Ταμπούρι, όπου, όπως είδαμε, ή άναβλητικότητα τοΰ Εθνικού Στρατού έπέτρεψε τήν

11. Σπύρος Παπαδημητρίου, «Ή μάχη τού Αγίου Χριστόφορου Πυρσόγιαννης», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 6/1949, Ιούνης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 398-389, καί Αχιλλέας Προύτσαλης, «Ή μάχη τοϋ Πύργου Στράτσιανης», στό ίδιο τεύχος, σ. 391. Η άποστολή τών ισχνών δυνάμεων τής VIII μεραρχίας τοϋ ΔΣΕ, καθώς καί τών ένισχύσεων τής 108ης ταξιαρχίας ήταν νά κινηθούν γρήγορα καί νά καταλάβουν τά ύψώματα πού δέν κατείχε ό κυβερνητικός στρατός, ώστε κατόπιν, μέ τίς ενισχύσεις πού θά έφθαναν άπό τό Βίτσι, νά δημιουργηθεί ένα άμυντικό πλέγμα περίπου στήν έξοδο τής κοιλάδας τοϋ Σαραντάπορου. Περιγράφει ό Παπαδημητρίου: « Αποστολή τής Μεραρχίας: 1) Νά κινηθεί τή νύχτα μεταξύ τής 1ης καί 2ης του Απρίλη καί νά καταλάβει πρίν ξημερώσει, μέ τίς λίγες δυνάμεις πού διέθετε τότε, τά παρακάτω σημεία: 1) Τόν Πύργο Στράτσιανης, 2) τόν Άη Χριστόφορο Πυρσόγιαννης, 3) τόν ύψοδείκτη 1615, 4) τό Κάμενικ, 5) τό Γκόλιο, 6) τό Στενό, 7) τό Ταμπούρι. Τά παραπάνω σημεία δέν κατέχοντο άπό τόν έχθρό. Ή Μεραρχία ήταν βέβαιη γι' αύτό, γιατί είχε συγκεκριμένες πληροφορίες άπ' τή διμοιρία άνιχνευτών καί τήν όμάδα στελεχών πού άναγνώρισαν τόν παραπάνω τομέα τήν προηγούμενη μέρα». 12. VIII μεραρχία, στρατηγός, « Ιστορικόν τών τελευταίων μαχών τού Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 16, σ. 127. 369


εγκατάσταση τών άνταρτών, άρχισαν, στίς 3 Απριλίου, αιματηρές προσπάθειες γιά τήν άνακατάληψή του. Ή κορυφή έπεσε καί πάλι στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων τίς άπογευματινές ώρες, ό Δημοκρατικός Στρατός όμως κατάφερε νά κρατήσει θέσεις στά γύρω υψόμετρα καί νά συντηρήσει σκληρούς άγώνες τίς έπόμενες μέρες στά ύψ. Γύφτισσα, 1700, 1526 καί 1642. Οί ισχνές δυνάμεις τών άνταρτών κατάφεραν νά κρατήσουν γιά πολλές ήμέρες άνοιχτό καί ρευστό τό μέτωπο στήν περιοχή, παρά τήν άδιάκοπη ροή ένισχύσεων άπό τήν κυβερνητική πλευρά Οί τελευταίες, έκτός άπό τίς μονάδες τής VIII μεραρχίας τού 'Εθνικού Στρατού, περιλάμβαναν καί σημαντικές μονάδες -ολόκληρη τήν 77η ταξιαρχία- πού έφθασαν άπό τήν άνατολική πλευρά, ξεκινώντας άπό τήν περιοχή τού Πενταλόφου.13 •otvΉ κίνηση πρός τόν Γράμμο ή μάλλον, γιά νά είμαστε πιό άκριβεϊς, ή έπίθεση κατά μήκος τού ποταμού Σαραντάπορου ήταν, τόσο στό χάρτη όσο καί στήν πραγματική έφαρμογή, μιά άπό τίς πλέον πετυχημένες κινήσεις τού ΔΣΕ σέ όλη τή διάρκεια τού Εμφυλίου. Μέ υποδειγματικό τρόπο ό τελευταίος έκμεταλλεύθηκε τή χρονική συγκυρία άλλά καί τόν τρόπο οργάνωσης τών άντιπάλων του. Μέ ύποδειγματικό έπίσης τρόπο έκτέλεσε τά προβλεπόμενα άπό τά σχέδια Οί μεγάλες μετακινήσεις, συχνά σέ ξέσκεπα καί χιονισμένα μέρη όπου δύσκολα κρύβονται τά ίχνη, γιά άρκετές μέρες πρίν άπό τήν έπίθεση παρέμειναν άγνωστες στόν έχθρό καί δέν προκάλεσαν τήν έπιφυλακή του. Τό ίδιο ίσχυσε καί γιά τίς τολμηρές διεισδύσεις στίς βάσεις έξόρμησης καί στίς μή φυλασσόμενες κορυφές. Σημαντικές μονάδες τού κυβερνητικού στρατοϋ βρέθηκαν σχεδόν κυκλωμένες πρίν άκόμη κατανοήσουν τί άκριβώς συνέβαινε. Στή συνέχεια, ή ήγεσία τών κυβερνητικών έξαναγκάστηκε σέ σπασμωδικές καί άσυντόνιστες κινήσεις, οί όποιες έκ τών πραγμάτων περιέκλειαν μεγάλους κινδύνους γιά όσους χρειάστηκε νά τίς έκτελέσουν. Ή φθορά τού 583 τάγματος τοϋ 'Εθνικού Στρατού ήταν μόνο ή άρχή μιάς σειράς άσυντόνιστων, έλάχιστα άποτελεσματικών καί πολυδάπανων σέ αίμα κινήσεων, πού όμως κρίθηκαν άναγκαϊες έξαιτίας τής περιρρέουσας άτμόσφαιρας κρίσης πού επικρατούσε. Ή άνάμειξη τών μονάδων καί οί άνοργάνωτες έπιθέσεις ύπό τό κράτος ενός άνεξήγητου πανικού μείωσαν τήν άποτελεσματικότητα στό ελάχιστο καί αύξησαν κατακόρυφα τίς απώλειες. Μόνο στό τελευταίο δεκαήμερο τοϋ 'Απριλίου φάνηκε νά ήρεμεΐ ή ήγεσία τού κυβερνητικού στρατού καί νά οργανώνει πιό μεθοδικά τίς κινήσεις της.

13. Στό ίδιο, σ. 125-126. Επίσης, Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 575, 576. 370


Στρατού

Ό πανικός αύτός θά μπορούσε νά είναι δικαιολογημένος. Ό έλιγμός στόν δυτικό Γράμμο στό σχέδιο καί στήν έκτέλεση πέτυχε νά δημιουργήσει άτμόσφαιρα κρίσης στίς κυβερνητικές δυνάμεις. Μιά ολόκληρη ταξιαρχία βρέθηκε περίπου κυκλωμένη, τό μέτωπο διασπάστηκε σέ πολλά σημεία, σημαντικές μονάδες, διλοχίες ή τάγματα άφέθηκαν στήν τύχη τους καί διαλύθηκαν, οί σχεδιασμένες άπό καιρό κινήσεις άντιπερισπασμού καί άντιμετώπισης τής κατάστασης όχι μόνο δέν λειτούργησαν άλλά καί πολλές φορές έθεσαν σέ μεγάλο κίνδυνο τίς μονάδες πού άνέλαβαν τήν έκτέλεσή τους. Ή θέση τής 77ης ταξιαρχίας, πού έφθασε στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου άπό τά άνατολικά, θά μπορούσε πολύ εύκολα νά γίνει άπελπιστική. "Ολα αύτά θά ήταν πολύ σοβαρά άν ό Δημοκρατικός Στρατός βρισκόταν σέ διαφορετική κατάσταση, άν στηριζόταν σέ βάσεις καί δυνάμεις πού θά μπορούσαν νά τόν οδηγήσουν στή νίκη. Τίποτε, όμως, δέν ίσχυε άπό αύτά. Ό Δημοκρατικός Στρατός τόν 'Απρίλιο τού 1949 μπορούσε νά πετύχει ένα έγχείρημα, νά αιφνιδιάσει, νά τρομάξει ή νά τραντάξει τόν άντίπαλό του. Δέν μπορούσε ώστόσο νά τόν νικήσει. Στά άρνητικά σημεία τής μάχης ό Δημήτρης Βλαντάς, ύποστράτηγος τότε τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, έπεσήμαινε τό έξής παράδοξο. Ένώ οί μονάδες τού ΔΣΕ άνέτρεψαν τόσες άντιστάσεις τού έχθρού, κατέλαβαν τόσες οχυρές θέσεις του, διέλυσαν σημαντικά τμήματά του, ό άριθμός τών αιχμαλώτων πού συγκεντρώθηκε ήταν πάρα πολύ μικρός.14 Ό Βλαντάς, όπως συνήθιζε τότε ή ήγεσία τοϋ ΔΣΕ, έξήγησε τό φαινόμενο μέ βάση τήν υποκειμενική δεξιότητα - ή μάλλον άδεξιότητα- τών κατώτερων στελεχών: άφηναν τόν έχθρό νά ξεφύγει, είτε διότι «δέν μερίμνησαν» γιά τήν άπόφραξη τών δρομολογίων σύμπτυξης είτε «άπό έπαρση», καθώς προτιμούσαν νά τόν διαλύουν παρά νά τόν αιχμαλωτίζουν! Δύσκολα γίνονται πιστευτά όλ' αύτά Τήν άπάντηση τού τί άκριβώς συνέβαινε μπορούμε ίσως νά τή διακρίνουμε σέ μιά άπό τίς πρώτες έκτιμήσεις τού Παπάγου. Στίς 14 Απριλίου, άφοϋ έχει συγκεντρώσει τίς άναφορές άπό τό πεδίο τής μάχης πού έπικεντρώνονταν συνήθως στίς λυσσαλέες έπιθέσεις πού δέχτηκαν άπό τήν 14. Μήτσος Βλαντάς, «Ό έλιγμός στό Γράμμο», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 6/1949, Ιούνης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 371. Νά σημειώσουμε ότι οί διαπιστώσεις τοϋ συγκεκριμένου κειμένου έρχονταν οέ άντίφαση μέ τά έπίσημα άνακοινωθέντα τοϋ ΔΣΕ. Σύμφωνα μέ τά τελευταία, οί άπώλειες τού Εθνικού Στρατού στίς 12 πρώτες μέρες τών συγκρούσεων (1 ώς 12 Απριλίου) ήταν 2.137 νεκροί, 4.986 τραυματίες καί 1.084 αιχμάλωτοι («Χρονικό τής δράσης τού Δημοκρατικού Στρατού», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 5/1949, Μάης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 353). Οί άριθμοί προφανώς έλάχιστη σχέση μέ τήν πραγματικότητα είχαν, άς μήν ξεχνάμε όμως ότι πρόκειται γιά τήν πρώτη μεγάλη έπιτυχία τού ΔΣΕ μετά άπό τόσες καί τόσες καταστροφές, άπό τή Φλώρινα καί μετά. Ό ένθουσιασμός ήταν λοιπόν άναμενόμενος, όπως καί οί υπερβολές. 371


'Αλβανία, οτήν άποκατάσταση τοΰ μετώπου καί τή συντριβή τών έπιτιθεμένων, ό άρχιστράτηγος ζητεί τήν έπιβολή κυρώσεων στους έμπλεκομένους, συνοψίζοντας τί συνέβη ώς άκολούθως: «2. Είς τόν Γράμμον καί έναντι τοΰ Α' Σώματος Στρατού ή δράσασα (ύπάρχουσα καί είσελθούσα) ΚΣ δύναμις, άπό 1 Απριλίου μέχρι σήμερον, έν συνόλω δέν ύπερβαίνει τούς 3.300. Έναντι τούτων συνεκεντρώθησαν, έκτός τών 9 Ταγμάτων τής VIII Μεραρχίας, 2 Τάγματα τής 45ης Ταξιαρχίας, 6 Τάγματα έκ τού Β' Σώματος Στρατοΰ, 2 Μοΐραι Ορεινών Καταδρομών, λοιπά μέσα υποστηρίξεως είς πυροβολικόν καί διετέθη ή ύποστήριξις τού συνόλου τής 'Αεροπορίας. Επί πλέον είς τήν περιοχήν Ηπείρου συνεκεντρώθησαν δύο Ταξιαρχίαι (έφεδρεϊαι 'Αρχιστρατήγου) διά τήν έξασφάλισιν διά τής παρουσίας των τών μετόπισθεν τής ζώνης τής Μεραρχίας καί τήν άπρόσκοπτον ύπό ταύτης διεύθυνσιν τοΰ άγώνος Γράμμου. "Ητοι συνεκεντρώθησαν δυνάμεις άσυγκρίτου υπεροχής, διά τών όποιων ήτο δυνατή, όχι μόνον ή πραγματοποιηθείσα άνακοπή τής έπεκτατικής προσπαθείας τού έχθρού, άλλά καί ή σύντομος άποκατάστασις τής καταστάσεως Γράμμου, άνευ σημαντικών άπωλειών καί φθοράς δυνάμεων καί χωρίς νά παρέχηται είς τόν έχθρόν ή εύχέρεια νά έπιζητήση πρωτοβουλίαν άλλαχού καί νά είσάγη είς Γράμμον άνέτως δι' αύτής ταύτης τής τοποθεσίας μας στρατολογουμένους έκ τών μετόπισθεν».15 Οί προπαρατιθέμενες μεγάλες μονάδες τοΰ Εθνικού Στρατού άντιπροσώπευαν δύναμη περίπου δεκαπέντε χιλιάδων άνδρών, χωρίς νά ύπολογίζονται οί μή μάχιμες ύπηρεσίες καί οί μή καθαρά στρατιωτικοί μηχανισμοί. 'Ανατρέποντας γιά μιά άκόμη φορά τίς άναλογίες, ό Δημοκρατικός Στρατός βρέθηκε στήν έπίθεση μέ δυνάμεις πού άντιπροσώπευαν τό ένα πέμπτο τής δύναμης τών άμυνομένων όσον άφορά τό προσωπικό καί φυσικά άκόμη πιό φτωχές ώς πρός τίς δυνατότητες σέ οπλισμό. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες ή μόνη έφικτή τακτική ήταν έκείνη τού έγχειρήματος. Δηλαδή ή έπίτευξη τοπικών πλεονεκτημάτων στή βάση τού αιφνιδιασμού καί ή κατά τό δυνατόν συντήρησή τους μέ άρκετή ευελιξία, ώστε ή φθορά καί ή κόπωση τού έχθρού νά είναι σαφώς μεγαλύτερη τών άντίστοιχων άνταρτικών σχηματισμών. Επρόκειτο γιά ριψοκίνδυνη καί δύσκολη τακτική, ή όποία μάλιστα στερείτο τής ύπαρξης έφεδρειών, ώστε νά καλύπτει μέ αύτές τυχόν επιμέρους λάθη καί άποτυχίες. "Ολη ή δύναμη καί όλη ή προσοχή έπρεπε νά δοθεί στίς μονάδες κρούσης, στήν πρώτη γραμμή, έκεΐ όπου κρι-

15. ΓΕΣ/άρχιστράτηγσς, «Πρός Διοικητήν Α' Σώματος Στρατού, Κυρώσεις έπί παραλείψεων άγώνα Γράμμου, 14.4.1949». Τό σήμα άποτελεί άπάντηση στήν έκθεση τών γεγονότων τής μάχης τού Γράμμου πού ύπέβαλε πρός τό ΓΕΣ τό Α' Σώμα Στρατού. Βλ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 41, σ. 309. 372


Στρατού

νόταν ή έπιτυχία ή ή καταστροφή τών έπιτιθεμένων. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες οί δευτερεύουσες άποστολές, ή σύλληψη αιχμαλώτων λόγου χάρη, ήταν περιττή πολυτέλεια, καθώς θά άπορροφούσε δυνάμεις πού πιεστικά χρειάζονταν στή γραμμή τής μάχης. Στό κάτω κάτω, όσοι περίσσευαν, όποτε περίσσευαν, ήταν πιό συμφέρον νά άσχοληθούν μέ τήν περισυλλογή υλικών καί έφοδίων ώστε νά λύσουν τό άθεράπευτο ζήτημα τοΰ άνεφοδιασμού."' Ό Ζαφειρόπουλος διέκρινε τό άδιέξοδο έπίσης. 'Αφού διαπίστωνε τό πόσο έπισφαλεΐς ήταν γιά τόν έπιτιθέμενο τέτοιας έκτασης έλιγμοί μέ τόσο μικρές δυνάμεις -καθώς οί τελευταίες ήταν έκτεθειμένες σέ κύκλωση ή φθοροποιό καθήλωση- έκρινε ότι τόσο ή σύλληψη τοϋ σχεδίου όσο καί ή έκτέλεσή του έγιναν μέ άρτιο τρόπο. Ή αιτία τής μή ολοκλήρωσης τών στόχων οφειλόταν στήν έλλειψη έφεδρειών, δηλαδή τών στοιχειωδώς απαραίτητων δυνάμεων πού άπαιτούνται γιά τήν εκμετάλλευση τής έπιτυχίας. Αύτές δέν ύπήρχαν, μέ άποτέλεσμα, όπως ό ίδιος διαπιστώνει, τή διάσωση τουλάχιστον δύο ταξιαρχιών τού κυβερνητικού στρατού, τής 75ης καί τής 77ης, πού ορισμένες στιγμές βρέθηκαν στά όρια τής ολοκληρωτικής καταστροφής.17 Ό Βλαντάς είχε δίκιο όταν διαπίστωνε ότι δέν ήταν δυνατόν νά νικήσεις έναν άντίπαλο στρατό όταν πετυχαίνεις μέν τή διάσπαση τών γραμμών του καί τή διάλυση τών μονάδων του, δέν αιχμαλωτίζεις όμως τούς στρατιώτες του, πού, έστω καί περιπετειωδώς περιπλανώμενοι, καταφέρνουν νά τόν συναντήσουν έκ νέου καί νά έπανενταχθοϋν στίς τάξεις του. Δέν έχει, όμως, καθόλου δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι τό πρόβλημα έντοπιζόταν στήν προσωπική ικανότητα ή διάθεση τών κατώτερων διοικητών. Πολύ πιό άπλά, τίποτε περισσότερο δέν μπορούσε νά γίνει μέ τή δεδομένη άναλογία δυνάμεων. Γιά τούς λόγους αύτούς είναι έλάχιστα άνακριβές νά ισχυριστούμε ότι, παρά τίς έντυπωσιακές ,έπιτυχίες του, ό Δημοκρατικός Στρατός, τόν Απρίλιο τοϋ 1949, δέν μπορούσε νά νικήσει.

16. Στά άνακοινωθέντα τού ΔΣΕ, τά λάφυρα άπαριθμούνται μέ άκρίβεια καί σέ περίοπτη θέση, καθώς θεωρείται ότι έχουν σημασία ίση ή καί σπουδαιότερη άπό τήν έξόντωση τοϋ έχθρού. Δέν πρόκειται μόνο γιά τά πολεμικά ύλικά, άλλά καί γιά τά πλέον στοιχειώδη. Μετά τούς πρώτους αιφνιδιασμούς στόν Γράμμο, ό ΔΣΕ άνακοίνωσε ότι κυρίευσε, μεταξύ άλλων, 1.690.000 σφαίρες, 600 μεταγωγικά, 186.000 οκάδες άλεύρι, 23.000 οκάδες φασόλια, 14.000 κονσέρβες, 800 οκάδες λάδι, 400 οκάδες λίπος, 3.800 κουτιά μαρμελάδα, 600 οκάδες τυρί, 1.200 οκάδες μακαρόνια κλπ. Πρβλ. «Χρονικό τής δράσης τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 5/1949, Μάης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 352. 17. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 571-572. 373


Ό αγώνας φθοράς Μετά τήν πρώτη έκπληξη καί τή στοιχειώδη άποκατάσταση τής συνοχής τών μονάδων καί τής γραμμής τοϋ μετώπου, οί κυβερνητικές δυνάμεις πέρασαν σέ γενική άντεπίθεση, σέ όλα τά σημεία, προσπαθώντας νά άνακαταλάβουν όσα έχασαν τίς πρώτες μέρες τής έπίθεσης. Οί σπασμωδικές προσπάθειες στόχευαν περισσότερο στήν άπόσειση τυχόν ευθυνών τών άνώτερων ή κατώτερων στελεχών παρά στήν έπίτευξη ουσιαστικού άποτελέσματος. Τό πνεύμα Παπάγου, πού έπικρατούσε πλέον στήν 'Αθήνα, έλάχιστα άνεχόταν τίς άποτυχίες - καί μάλιστα έκεΐνες πού προήλθαν άπό έσφαλμένες έκτιμήσεις καί ένέργειες. Ό φόβος τής μετέπειτα άναζήτησης εύθυνών έδειχνε νά έχει κυριεύσει τίς διοικήσεις τών έμπλεκόμενων μονάδων. Πολύ γρήγορα άποδείχθηκε καί πάλι ότι οί σχεδιαζόμενες καί έκτελούμενες μέ φοβία κινήσεις δέν οδηγούσαν στίς καλύτερες έπιλογές καί σέ ούσιαστικά άποτελέσματα "Από τήν πρώτη κιόλας μέρα τών συγκρούσεων, άρχισαν νά φθάνουν ένισχύσεις άπ' όλες τίς κατευθύνσεις πρός τήν περιοχή τού Γράμμου, στά δυτικά καί στά άνατολικά. Συνήθως, οί δυνατότητες έφοδιασμοϋ, μεταφοράς καί οργάνωσης τών μετακινήσεων έπέτρεπαν τήν άφιξη τού ένός τάγματος μετά τό άλλο. Ή δύναμη τού κάθε τάγματος δέν ήταν άμελητέα, ιδιαίτερα άν συγκριθεί μέ τίς δυνατότητες τής άλλης πλευράς. Εκείνη τήν έποχή τά μάχιμα τάγματα τού 'Εθνικού Στρατού ποτέ δέν έπεφταν κάτω άπό τούς πεντακόσιους άνδρες, ένώ ή συνήθης δύναμή τους ήταν γύρω στούς έξακόσιους. Τέτοια έπίπεδα άριθμητικής δύναμης ήταν άνάλογα μέ τή δύναμη τών πιό άδύναμων ταξιαρχιών τού ΔΣΕ -όπως στήν παρούσα κατάσταση, οί τρεις ταξιαρχίες τής VIII μεραρχίας τού ΔΣΕ- ή έστω άντιπροσώπευαν περισσότερο άπό τή μισή άριθμητική δύναμη τών πλέον ισχυρών άπό τίς ταξιαρχίες τού άντιπάλου. Οί δέ ταξιαρχίες τού τελευταίου δέν ήταν καί πολλές.18 Τί συνέβαινε λοιπόν καί αύτές οί ισχυρές μονάδες δέν μπόρεσαν νά άποκαταστήσουν τήν τάξη τού ισχυρού; Στίς 2 Απριλίου άπό τά Ιωάννινα άναχώρησε γιά τό μέτωπο τό 583 τάγμα καί άπό τό Βουλγαρέλι άρχιζε τήν κίνησή του πρός τά βόρεια τό 581 τάγμα. Στίς 3 Απριλίου άναχώρησε άπό τό Βουλγαρέλι γιά τό μέτωπο τό 625 τάγμα μαζί με τό στρατηγείο τής 76ης ταξιαρχίας. Λίγο άργότερα άκολούθησε τό ίδιο δρομολόγιο τό 611 τάγμα. Τήν έπομένη άρχισε ή άφιξη, κλιμακωτά, τών ταγμάτων τής 45ης ταξιαρχίας. «Κλιμακωμένη όθεν ή κίνησις εκάστου τάγματος άπό τό άλλο κατά μίαν ήμέραν ή κατά

18. Υπενθυμίζουμε ότι στήν περιοχή τοϋ Σαραντάπορου, άπό τήν πλευρά τοϋ ΔΣΕ, έπαιρναν μέρος μία ισχυρή ταξιαρχία, ή 108η, καί οί τρεις ισχνές άντίστοιχες τής VIII μεραρχίας. 374


Στρατού

μίαν νύκτα Επομένως, κατά τό αύτό χρονικόν διάστημα καί ή άφιξίς των είς τό πεδίον τής μάχης. Ό π ω ς άφικνούντο τά τάγματα έτσι έρρίπτοντο καί είς τόν άγώνα διότι ή κατάστασις δέν έπαιρνε άναβολή, όχι 48ώρου καί πλέον πού θά άπαιτούσε ή συγκέντρωσις τής 76ης Ταξιαρχίας, άλλ' ούτε ώρας»." Αύτό πού συνέβαινε ήταν λοιπόν τό έξής: ή έντύπωση ότι τά πάντα απειλούνται ή καταρρέουν οδηγούσε τούς έπιτόπου ήγέτες τού Εθνικού Στρατού νά κατευθύνουν άμεσα, έκεΐ όπου τά πράγματα τούς φαίνονταν πιό κρίσιμα καί έπικίνδυνα, τίς ένισχύσεις πού κατέφθαναν σέ διαστήματα δώδεκα ή είκοσι τεσσάρων ώρών. Ή πρακτική αύτή είχε διπλό άρνητικό άποτέλεσμα Ή καταλυτική υπεροχή πού θά είχαν οί κατά πολύ άνώτερες ένισχύσεις τού άντιπάλου άκυρωνόταν άπό τόν πολυτεμαχισμό τών δυνάμεών τους καί τή διασπορά τους χωρίς σχέδιο πρός τίς ζώνες τών πραγματικών ή φανταστικών κινδύνων. Ό πολυτεμαχισμός αύτός είχε έπιπλέον συνέπεια τήν άνάμειξη μονάδων πού άνήκαν ιεραρχικά σέ διαφορετικά συγκροτήματα Τό γεγονός αύτό περιίπλεκε τά κανάλια έπικοινωνίας καί άκύρωνε τήν ενιαία άσκηση τής διοίκησης. "Ολοι έπαιρναν διαταγές άπό όλους καί συνήθως δέν τίς έφάρμοζαν, περιμένοντας τήν έπικύρωση ή τήν έπαφή μέ τή διοίκηση πού στίς διαταγές της θεωρητικά άνήκαν. Ή γενική εικόνα πρέπει νά ήταν άποκαρόιωτική. "Ολοι έφτιαχναν αναφορές έναντίον τών ύφισταμένων καί άπολσγητικά κείμενα έναντι τών προϊσταμένων. Ή εξάρθρωση τού συστήματος διοίκησης προκαλούσε σκηνές υστερίας στά στελέχη, καταστάσεις πού τίς πλήρωναν συχνά οί ύφιστάμενοι. Ή λόγω άσυνεννοησίας εγκατάλειψη τού ύψώματος 1642 καί τό άνοιγμα γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό τών διόδων πρός τόν Σμόλικα καί τίς νότια τού Σαραντάπορου θέσεις προκάλεσαν τραγικές καταστάσεις στήν 77η ταξιαρχία τού κυβερνητικού στρατοΰ. Ό διοικητής της «έφόνευσε ιδιοχείρως» δύο στρατιώτες ένώ έστειλε μέ βαρύτατες κατηγορίες στό στρατοδικείο άλλους όκτώ.20 Μάλλον αύτά τά θύματα τής όργής τού ταξίαρχου σέ τίποτα δέν ευθύνονταν γιά τήν καταπληκτική σύγχυση τών καταστάσεων καί τών πνευμάτων. Ή τελευταία, όχι όμως ή πιό άσήμαντη, πλευρά αύτής τής κατάστασης ήταν ή τρομερή φθορά τών τμημάτων πού ρίχνονταν στή μάχη κάτω άπό τό κράτος τού πανικού. Άπό τίς 2 ώς τίς 27 Απριλίου οί κυβερνητικές μονάδες πού πήραν μέρος στίς συγκρούσεις στόν τομέα τής VIII μεραρχίας, δηλαδή στή δυτική πλευρά τού Γράμμου, είχαν άπώλειες 166 νεκρούς (άπό τούς όποιους οί 12 άξιωματικοί), 984 τραυματίες (άπό τούς όποιους οί 66

19. VIII μεραρχία, στρατηγός, « Ιστορικόν τών τελευταίων μαχών τοΰ Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 16, σ. 128. 20. Στό ίδιο, σ. 130. 375


άξιωματικοί) καί 201 άγνοουμένους (άπό τούς όποιους 10 άξιωματικοί).21 Στό σύνολο, οί άξιωματικοί άντιπροσώπευαν τό 6,5 % τών συνολικών άπωλειών (88 στούς 1.351), ποσοστό λίγο μεγαλύτερο άπό τούς άντίστοιχους μέσους όρους τού Εθνικού Στρατού στόν 'Εμφύλιο καί γενικά άνώτερο άπ'" ό,τι σέ παρόμοιες επιχειρήσεις.22 Οί άπώλειες άντιπροσώπευαν περισσότερο άπό 10% τής άρχικής παρατακτής δύναμης τής VIII μεραρχίας καί τών μονάδων πού έσπευσαν νά τήν ένισχύσουν. Κάθε άλλο δέ παρά άσήμαντες ήταν σέ μιά δύσκολη γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό συγκυρία Ως τελικό άποτέλεσμα, όμως, πολύ απείχαν άπό τό νά είναι άποφασιστικές. Όπως προαναφέραμε, ένας στρατός πού δέν μπορεί νά αιχμαλωτίσει μεγάλα τμήματα τού άντιπάλου είναι άδύνατον νά πετύχει καίρια άποτελέσματα. Φυσικά άν υιοθετούσαμε τίς έκτιμήσεις καί τίς άνακοινώσεις τών δύο πλευρών γιά τίς άπώλειες πού προκάλεσαν στόν άντίπαλο, τότε όχι μόνο θά βρισκόμαστε μπροστά στά ζητούμενα άποφασιστικά άποτελέσματα άλλά καί ό πόλεμος θά είχε άναγκαστικά τελειώσει, καθώς ούδείς θά άπέμενε γιά νά τόν συνεχίσει. "Ενα πρόχειρο άθροισμα τών άπωλειών τών κυβερνητικών δυνάμεων όπως παρουσιάζονταν στά άνακοινωθέντα τού ΔΣΕ έδινε περίπου 12.500 στρατιώτες έκτός μάχης" Από τήν άλλη πλευρά, οί ύπολογισμοί τής VIII μεραρχίας τού 'Εθνικού Στρατού γιά τίς άπώλειες τών άνταρτών έφθασαν περίπου τούς 2.000 μόνο στό δικό της μέτωπο.24

Οί μάχες ατό Κάμενικ καί τόν Πύργο Στράτσιανης Οί σκληρότερες συγκρούσεις τών άναμετρήσεων στήν κοιλάδα τού Σαραντάπορου έγιναν στά υψώματα πού δεσπόζουν τής βόρειας όχθης τού ποταμού, στόν Πύργο Στράτσιανης, στό Κάμενικ καί στόν "Αγιο Χριστόφορο Πυρσόγιαννης. Ή διάρκεια καί ή σκληρότητα τών μαχών έντυπωσίασαν στήν έποχή τής διεξαγωγής τους καί έξακολουθούν νά έντυπωσιάζουν, μέ

21. VIII μεραρχία/Γραφεϊον ΑΙ, «Συμπληρωματική έκθεσις έπιχειρήσεων Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 40, σ. 307. 22. Οί άξιωματικοί υπέφεραν ιδιαίτερα άπό τίς ένέδρες, τίς παγιδεύσεις ή τίς ναρκοθετήσεις τών δρόμων. 'Οχι μόνο άποτελούσαν προτιμώμενο στόχο άλλά ήταν καί περισσότερο έκθετοι σέ τέτοιου είδους έπιθέσεις, καθώς οί μετακινήσεις τους ήταν σαφώς πολλαπλάσιες τών άντίστοιχων τών μή βαθμοφόρων. 23. «Χρονικό τής δράσης τού Δημοκρατικού Στρατοϋ», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 5/1949, Μάης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστη, Αθήνα 1996), σ. 352-354. 24. VIII μεραρχία/Γραφεϊον ΑΙ, «Συμπληρωματική έκθεσις έπιχειρήσεων Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 40, σ. 306. 376


Στρατού

άλλο τρόπο, καί σήμερα. Οί συγκρούσεις ξεκίνησαν άπό τίς 2 Απριλίου καί κόπασαν μόνο πρός τά τέλη τού μήνα. Στό διάστημα αύτό άπασχολούσαν τά άνακοινωθέντα τών άντιπάλων, τίς έφημερίδες καί τά πρακτορεία ειδήσεων. Ή γενική πεποίθηση ήταν ότι στά σημεία αύτά είχαν έμπλακει πολύ ισχυρές δυνάμεις καί τών δύο άντιπάλων καί ότι έκεΐ κρινόταν τό μέλλον τοϋ πολέμου. Στήν πραγματικότητα τό σενάριο ήταν λιγότερο συναρπαστικό. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά τήν έπανάληψη τακτικών καί γεγονότων πού είχαν ξανασυμβεί στά προηγούμενα χρόνια τοϋ πολέμου. Ό Δημοκρατικός Στρατός μέ μικρές δυνάμεις είχε έγκατασταθεΐ σέ περιοχές φυσικά οχυρές καί, όπως είχε ήδη άποδειχθεί στήν περίπτωση τής Μουργκάνας ή στίς μάχες τοϋ 1948 στόν Γράμμο, ή έκτόπισή του άπό έκεΐ ήταν τρομερά δύσκολη ύπόθεση. Ή άμφισβητούμενη περιοχή έμοιαζε έπίσης μορφολογικά μέ τίς προηγούμενες. Ή βόρεια πλευρά τής κοιλάδας τοϋ Σαραντάπορου έλεγχόταν άπό μιά σειρά στρατηγικές κορυφές, σημεΐα-κλειδιά πού πάνω τους μπορούσε νά στηριχθεί ένα άμυντικό σύστημα. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά μιά στενή ζώνη, άπόκρημνη καί δασωμένη, κατά μήκος τών συνόρων, μέ βάθος πού κυμαινόταν άπό τέσσερα ώς όκτώ χιλιόμετρα. Δέν περιέκλειε χωριά, πληθυσμούς, πόρους ή συγκοινωνιακά δίκτυα Ή υπεράσπιση ή ή κατάληψή της αφορούσε μόνο τό κύρος τών έμπλεκομένων. Οί γραμμές τοϋ μετώπου γνώρισαν μιά σχετική σταθεροποίηση στίς 18 Απριλίου. Στίς 17 τού ίδιου μήνα, ή Β' μοίρα ορεινών καταδρομών κατέλαβε τό ύψωμα 1642 καί τό χωριό Κάντζικο, άναγκάζοντας τόν ΔΣΕ νά έγκαταλείψει τό προγεφύρωμα πού διατηρούσε στά νότια τού ποταμού. Τήν έπομένη ή άντεπίθεση τού Δημοκρατικού Στρατού ένάντια στό προγεφύρωμα πού είχε καταφέρει νά διατηρήσει ή 75η ταξιαρχία τοϋ κυβερνητικού στρατοΰ στή βόρεια όχθη τοΰ Σαραντάπορου25 άπέτυχε, οδηγώντας τίς συγκρούσεις σέ ύφεση. Γιά τούς άντιπάλους ήταν μιά εύκαιρία νά οργανώσουν τίς δυνάμεις τους καί νά σχεδιάσουν τά επόμενα χτυπήματά τους. Οί κυβερνητικοί, πού διέθεταν πλέον τήν πρωτοβουλία τών κινήσεων μέ τίς συντριπτικά άνώτερες δυνάμεις πού είχαν συγκεντρώσει, άποφάοισαν νά στρέψουν τίς προσπάθειες τους πρός τά υψώματα τοϋ Πύργου Στράτσανης (ύψ. 1395) καί Κάμενικ, στήν είσοδο τής κοιλάδας τού Σαραντάπορου. Ή έπιχείρηση σχεδιάστηκε προσεκτικά καί πήρε τό κωδικό όνομα «Νυχτερίς». Ό έλεγχος τών υψωμάτων αύτών άπελευθέρωνε τίς έπικοινωνίες πρός τό έσωτερικό τής κοιλάδας καί τόν κεντρικό ορεινό όγκο τοϋ Γράμμου. Ή στρατηγική τους θέση είχε προκαλέσει άσύντακτες άλλά έπίμονες έπιθέσεις τοϋ 'Εθνικού Στρατού έναντίον τους στίς ήμερες τής κρίσης. Τό άποτέλε-

25. Στήν περιοχή Θεοτόκου καί Προφήτη Ηλία Οξιάς τής Πυρσόγιαννης. 377


σμα δέν ήταν τό έπιθυμητό, διότι άν καί ό Δημοκρατικός Στρατός άποσύρθηκε άπό τίς υπώρειες τών υψωμάτων, εξακολουθούσε νά κρατά σταθερά τίς κορυφές. Φυσικά όταν άναφερόμαστε στούς ύπερασπιστές τής ζώνης αύτής, θά ήταν καλό νά προσδιορίσουμε τί έννοούμε, καθώς έπρόκειτο γιά ιδιαίτερα ισχνές δυνάμεις, κουρασμένες έπιπλέον άπό τήν πρώτη φάση τών συγκρούσεων. Στήν περιοχή τοϋ Πύργου Στράτσιανης βρισκόταν ή ταξιαρχία Φωκά, ή 157η ταξιαρχία τής VIII μεραρχίας τού Δημοκρατικού Στρατού. Ύπό τή σκέπη όλων αύτών τών τίτλων βρίσκονταν όλα κι όλα περίπου διακόσια ώς διακόσια πενήντα άτομα! Ό άριθμός μπορεί νά φαίνεται εξωπραγματικά μικρός, πρόκειται όμως γιά μία άπό τίς έξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις πού συμφωνούν σέ αύτόν οί πηγές καί τών δύο πλευρών: καί οί έκθέσεις τού κυβερνητικού στρατού καί τά άνακοινωθέντα τών άνταρτών.26 "Ομως ή συμφωνία τών πηγών τελείωνε έδώ. Στή συνέχεια, γιά νά ερμηνευθεί ή άποτελεσματικότητα τής άμυνας άπέναντι στίς πολυήμερες λυσσαλέες έπιθέσεις, ή μέν κυβερνητική πλευρά άφήνει νά έννοηθεΐ ότι σέ κρίσιμες στιγμές τών μαχών άναμειγνύονταν σέ αύτές άλβανικά στρατεύματα, μιά εκδοχή πού πουθενά δέν ύποστηρίζεται ούτε μέ στοιχεία ούτε μέ πείσμα καί υποβαθμίζεται γρήγορα σέ ύπόθεση. Άπό τήν άλλη πλευρά, ό ΔΣΕ έκθειάζει τόν τρόπο μέ τόν όποιο άξιοποιήθηκαν τά λάφυρα τών πρώτων νικηφόρων συγκρούσεων. Πραγματικά οί λίγοι μαχητές τής 157ης ταξιαρχίας ήταν γερά έφοδιασμένοι μέ αύτόματα όπλα, λάφυρα αύτά, όπως καί τά πυρομαχικά τους, άπό τίς πρώτες ήμέρες τοϋ Απρίλη. Τό ισχνό τάγμα Λάμπρου είχε 18 οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ καί 20 αυτόματα, όλα άγγλικοϋ τύπου. Ό λόχος μηχανημάτων είχε έξι πολυβόλα καί τρεις όλμους.27 Τό σχέδιο μέ τήν κωδική ονομασία «Νυχτερίς» προσανατόλισε ένάντια στούς ύπερασπιστές τού Πύργου καί τού Κάμενικ τίς έξής μονάδες τού Εθνικού Στρατού: τήν I ταξιαρχία ΛΟΚ μέ τίς Α' καί Β' μοίρες ορεινών κα-

26. Πρβλ VIII μεραρχία/Γραφεϊον ΑΙ, «Συμπληρωματική έκθεσις έπιχειρήσεων Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 40, σ. 291 καί 301. Στήν έκθεση άναλύονται μάλιστα οί δυνάμεις τού ΔΣΕ: τάγμα Λάμπρου μέ 100 μαχητές, ό λόχος μηχανημάτων Γκιουλακάκη μέ 30 μαχητές, ή διοίκηση τής ταξιαρχίας μέ 20 μαχητές, ό λόχος Αχιλλέα μέ 45 μαχητές καί ίσως ένας λόχος τής IX μεραρχίας τοϋ ΔΣΕ μέ 50 μαχητές. Στό άρθρο τοϋ Βαγγέλη Παπαδόπουλου (Φωκά), τού διοικητή αύτής τής κατ' όνομα ταξιαρχίας, πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 6/1949, Ιούνης 1949 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996), σ. 380, άναφέρεται ρητά: «Γενικά όλη ή δύναμη πού πήρε μέρος στόν Πύργο, άπ' τήν άρχή μέχρι τέλους, δέν ήταν περισσότεροι άπό 200». 27. VIII μεραρχία/Γραφεϊον ΑΙ, «Συμπληρωματική έκθεσις έπιχειρήσεων Γράμμου, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 13, έγγραφο 40, σ. 301. 378


Στρατού

ταδρομών, τήν 74η ταξιαρχία μέ τά 627 καί 629 τάγματα πεζικού, τήν 76η ταξιαρχία μέ τά 581, 583 καί 625 τάγματα πεζικοί καί τό μεγαλύτερο μέρος άπό τά 101 καί 105 συντάγματα πεδινού πυροβολικού. Στήν έφεδρεία ή σέ δευτερεύουσες άποστολές γύρω άπό τό στόχο διατέθηκαν άκόμη τμήματα τής 75ης ταξιαρχίας, μία διλοχία τής 45ης ταξιαρχίας καί μία μοίρα ορειβατικού πυροβολικού. Ή άεροπορία ήταν συνεχώς παρούσα στό πεδίο τής μάχης.28 Τό σύνολο, άριθμητικά, δέν ήταν σέ καμία περίπτωση μικρότερο τών τεσσάρων χιλιάδων άνδρών. Ή άναλογία ήταν ένα πρός είκοσι... Ό Εθνικός Στρατός, τόν Απρίλιο τού 1949, είχε κατά πολύ βελτιώσει τίς τακτικές του. Τό πιό σημαντικό πού άντέγραψε άπό τούς άντιπάλους του ήταν ή άξιοποίηση τής νύχτας. "Ολες οί μετακινήσεις, όλες οί έπιθέσεις καί οί αιφνιδιασμοί γίνονταν πλέον τίς νυχτερινές ώρες. Τά μέσα μάλιστα πού διέθετε ό στρατός αύτός έκαναν άκόμη πιό άποτελεσματική τή νέα τακτική του. Τήν ήμέρα άναλάμβανε τόν έχθρό ή άεροπορία καί τό πυροβολικό. Τόν ταλαιπωρούσε, δέν τόν άφηνε νά οργανωθεί καί νά ήσυχάσει. Τή νύχτα έρχόταν ή ώρα τής μάχης καί ή έκτίμηση ήταν ότι μετά άπό δύο ή τρία εικοσιτετράωρα σέ αύτούς τούς ρυθμούς ό άντίπαλος θά ήταν τόσο εξουθενωμένος ώστε θά ύπέκυπτε χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια Αλλά καί στίς τακτικές τής έμπλοκής ύπήρξε άντιγραφή τών μεθόδων τού άντιπάλου. Στίς έφόδους, παραδείγματος χάρη, οί στρατιώτες χρησιμοποιούσαν πλέον άντιαρματικούς έκτοξευτές ΠΙΑΤ, μιμούμενοι τήν άποτελεσματικότατη χρησιμοποίηση τών ΠΑΝΤΖΕΡΦΑΟΥΣΤ άπό τούς άντάρτες. Χρησιμοποιήθηκαν άκόμη κάθε είδους τεχνάσματα, παραπλανήσεις, άντιπερισπασμοί. Τίποτε δέν άφέθηκε στήν τύχη. Μέ όλες αύτές τίς μεθόδους άρχισε, στίς 23 "Απριλίου, ή έπιχείρηση «Νυχτερίς», ή μεγάλη έφοδος πρός τόν Πύργο καί τό Κάμενικ.

Ή τελευταία φάση τών μαχών οτόν Πύργο τής Στράτσιανης Άπό τήν «Αναφορά» τοΰ ύποστράτηγου Ανδρέα Μπαλοδήμου, διοικητή τής VIII μεραρχίας τοΰ κυβερνητικού στρατού29 Τήν 24/4 έγένετο παραπλανητική ένέργεια άπό περιοχής προγεφυρώματος κατά περιοχής Πυρσόγιαννης. Άπό τάς μεσονυκτικάς ώρας τήν 24-25/4/49 άρχεται κίνησις τμημάτων διά τήν έπιχείρησιν ΝΥΚΤΕΡΙΣ.

28. Στό ίδιο, σ. 296. 29. Στό ίδιο, σ. 302-304. 379


Τήν έω τά τμήματά μας προσέκρουσαν έπί ισχυρών οργανωμένων έχθρικών άντιστάσεων έπί ύψ. 1615-ϋψ. 1133 Β. Πύργου. Καθ' όλην τήν ήμέραν διεξήχθη άγών πείσμων καί σκληρός μέ άπωλείας έκατέρωθεν. Αντικειμενικοί σκοποί δέν όλοκληρώθησαν πλήν τού ύψ. 1133 Β. τού Πύργου. Ή διάταξις τών τμημάτων τήν έσπέραν τής 25/4 ήτο ή κάτωθι: Τ.Σ. Ταξιαρχίας άμέσως Νοτίως 1615. 627 Τάγμα, Β. ύψ. 1615, 700 μέτρα, τού 1615 κατεχομένου ισχυρώς ύπό έχθρού. 629 Τάγμα, Ν. ύψ. 1615. Β' Μ.Ο.Κ., 'Αγ. Ίωάννην, 100 μέτρα Ν.Δ. Ίσωμάτων καθηλωθείσα άπό αύχένα Δ. Ίσωμάτων. A' Μ.Ο.Κ., Ν.Δ. Πύργου, καθηλωθείσα άπό Πύργον καί ύψ. 1172. 583 Τάγμα, 100 μέτρα Ν.Α. ύψ. 1395. 625 Τάγμα, 200 μέτρα Α. ύψ. 1133. Διλοχία τού 573 Τάγματος εις Φίλιππα, έφεδρεία τής Μεραρχίας. Στρατηγός Διοικητής Μεραρχίας πρό τής έω ευρίσκεται εις προκεχωρημένον παρατηρητήριον τού Προφ. 'Ηλία Κρυονερίου Βρανίστας άπ' όπου διευθύνει προσωπικώς τόν άγώνα. Τήν 11:00 ώραν άφικνούνται εις τό παρατηρητήριον καί οί Στρατηγοί, Διοικητής Α' Σώματος Στρατού, Αντιστράτηγος Τσακαλώτος καί ό Γενικός Επιθεωρητής Στρατού, 'Αντιστράτηγος Βεντήρης. Νύξ 25-26/4/49 Ίσχυραί έχθρικαί άντεπιθέσεις έκτοξεύονται κατά τμημάτων Β. τού ύψ. 1615 μέ άποτέλεσμα τήν άναγκαστικήν σύμπτυξιν τού Λόχου 627 Τάγματος άπό Δασωμένου Αύγού περί τήν 04:00 ώραν. Ομοίως άντεπιθέσεις κατά A' Μ.Ο.Κ. καί τμημάτων ύψ. 1133. Τά τμήματά μας κρατούν τάς θέσεις των προξενούντες σοβαράς άπωλείας εις τόν άντεπιτιθέμενον έχθρόν. 'Απώλειαι Ημετέρων σοβαραί. 26/4/49 Από πρωίας άρχεται ένέργεια διά τήν κατάληψιν τοϋ ύψ. 1615. Άγών μέ έναλλασσομένας φάσεις. Τελικώς δέν όλοκληρούται ή κατάληψις 1615 τών ήμετέρων άπεχόντων μόνο 30 μέτρα έκ τών ισχυρώς οργανωμένων πολυβολείων τού έχθρού. Τμήματα Β' M.O.K, τήν έω εύρέθησαν εις Ίσώματα διεισδύσαντα κατά τήν διάρκειαν τής νυκτός. Σκληρός άγών συνεχίζεται περί τήν κορυφήν τού Πύργου, μέχρις εσπερινός ώρας κατάληψις Πύργου δέν όλοκληρούται, έχθρός άνθίσταται. Νύξ 26-27/4/49 Αντεπιθέσεις συνεχείς τού έχθρού κατά τών Ήμετέρων τμημάτων άποκρούονται μέ σοβαράς άπωλείας διά τούτον. 380

Ή τελευταία

νίκη τού Δημοκρατικού

Στρατού

Τάς απογευματινός ώρας ό Στρατηγός λαμβάνει τήν άπόφαοιν νά ένεργηθή έπίθεοις κατά Πύργου ύποστηριζομένη άπό όλόκληρον τό πυροβολικόν καί άεροπορίαν. [...] Κατόπιν τής [...] διαταγής τής Μεραρχίας τά τμήματα κατά τήν διάρκεια τής νυκτός καί μέχρι τής ώρας τής έξορμήσεως (10:00) διεισδύουν καί προπαρασκευάζουν βάσεις πυρός καί έξορμήσεως. Ή διάταξις τών τμημάτων πρό τής έξορμήσεως ήτο ή άκόλουθος: Είς Ί σώματα, Β' Μ.Ο.Κ.-Α' Μ.Ο.Κ., Α. ύψ. 1172. 583 Τ.Π., Ν.Α. ύψ. 1395, περί τά 100 μέτρα 581-625 Τάγματα, Α. Πύργου, περί τά 300 μέτρα. [...] 27-4-49 Άπό 08:30 ώραν μέχρι 10:00 ήρξατο ισχυρά προπαρασκευή Πυροβολικού έπί Πύργου καί προσβολή ύπό μαχητικής άεροπορίας. Τήν 10:00 τά τμήματα έξορμούν. "Αρχεται άγών σκληρός τού έχθρού διεκδικούντος σπιθαμήν πρός σπιθαμήν τό έδαφος. Τά τμήματά μας προσεγγίζουν τήν κορυφήν τού Πύργου. [...] Τά τμήματα τήν 14:30 ώραν περίπου ολοκληρώνουν κατάληψίν Πύργου. Ή σκληρότης τής μάχης τοϋ Πύργου ήτο πρωτοφανής. Δύναται νά χαρακτηρισθή ή σκληροτέρα μάχη τών μέχρι τούδε διεξαχθησών ύπό τής Μεραρχίας. Συγχρόνως έγένετο ένέργεια καί ύπό τής 74 Ταξιαρχίας διά τήν κατάληψίν τού 1615 πλήν άνευ άποτελέσματος. [...] Οί μάχες κόπασαν στήν περιοχή μετά τήν κατάληψη καί τού ύψ. 1615 άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Οί έκθέσεις μιλούν γιά νέες αιματηρές συγκρούσεις γύρω άπό τό ύψωμα καί γιά σοβαρές άπώλειες καί στά δύο στρατόπεδα. Εύλογα μπορεί κανείς νά άναρωτηθεΐ τί άπέμενε άπό τούς διακόσιους ύπερασπιστές τών κορυφών γιά νά ματώνουν άκόμη.10 Οπωσδήποτε ή έξάντληση καί τών δύο στρατοπέδων ήταν οτά τέλη Απριλίου 30. Δέν βρέθηκαν στοιχεία γιά τίς συνολικές άπώλειες τών δυνάμεων πού πήραν μέρος στήν τελική φάση τών μαχών μπροστά στόν Πύργο Στράτσιανης. Ή I ταξιαρχία καταδρομών, πού σήκωσε τό κύριο βάρος τών έπιθέσεων κατά τοϋ Πύργου, είχε, τίς ήμέρες αύτές, άπώλειες 22 νεκρούς (οί 2 άξιωματικοί) καί 68 τραυματίες (οί 5 άξιωματικοί). Ή ίδια άναφέρει ότι καταμέτρησε ώς άπώλειες τού άντιπάλου 28 νεκρούς ένώ συνέλαβε καί 4 αιχμαλώτους. Πρβλ. I ταξιαρχία καταδρομών, «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Νυκτερίς", 5.5.49», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, έγγραφο 52, σ. 366. 381


έμφανής. Άπό τίς 28, προοδευτικά, οί ουγκρούοεις κόπασαν καί ή γραμμή του μετώπου σταθεροποιήθηκε.

Ή νέα αναδιάρθρωση τοΰ Έθνικοΰ Στρατοΰ. ΔΑΚΕΣ καί ΣΗΔΜ Οί έπιχειρήσεις τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ στόν δυτικό Γράμμο, άν καί γνώρισαν άπρόσμενη έπιτυχία, δέν κατάφεραν νά ανατρέψουν ή νά διαταράξουν τόν προγραμματισμό τοΰ Παπάγου ούτε τά βασικά σχέδια τού Γενικού 'Επιτελείου. Κεντρικός στόχος παρέμεινε ή έκκαθάριση τής Νότιας Ελλάδας, τής Πελοποννήσου - πού είχε ήδη ολοκληρωθεί, τής Στερεάς καί τής Θεσσαλίας. Στίς περιοχές αύτές, μόλις διαπιστωνόταν ή άδυναμία τού ΔΣΕ νά άναλάβει καί νά διεξαγάγει μεγάλες επιχειρήσεις, προσβολή πόλεων καί έπανεγκατάσταση σέ σημαντικούς ορεινούς όγκους, οί στρατιωτικές μονάδες θά παρέδιδαν τήν εύθύνη στή Χωροφυλακή, στά έλαφρά τάγματα καί τίς παραστρατιωτικές οργανώσεις, πού θά άσφάλιζαν τό χώρο καί θά άναλάμβαναν τήν καταδίωξη τών μικρών πλέον συγκροτημάτων τών άνταρτών. Μιά τέτοια κατάσταση θά έπέτρεπε τή συγκέντρωση τοΰ συνόλου τών μονάδων έκστρατείας στίς βόρειες περιοχές, άπέναντι άπό τά προπύργια τού Δημοκρατικού Στρατού στό Βίτσι καί τόν Γράμμο. Ό Παπάγος καί τό Γενικό 'Επιτελείο πίστευαν ότι ή βαθμιαία ολοκλήρωση τών έπιχειρήσεων στό νότο καί ή άντικατάσταση τών μονάδων έκστρατείας άπό στατικά στρατεύματα, έλαφρά τάγματα τής Εθνοφρουράς, Χωροφυλακή ή ένοπλους ιδιώτες, θά δημιουργούσε προοδευτικά μιά ισχυρή έφεδρεία, διαθέσιμη στά κύρια μέτωπα τοΰ πολέμου. Στά σχέδια, έβλεπαν ώς φορέα αύτής τής ισχυρής δύναμης κρούσης τό Α' Σώμα Στρατοΰ, τοΰ όποιου ή διοίκηση θεωρούνταν ή πιό κοντινή στίς τακτικές άντιλήψεις τών Αμερικανών καί τού Παπάγου. Αύτή ή κεντρική δύναμη κρούσης άπέκτησε καί όνομα, όχι ιδιαίτερα εύηχο. 'Η ονομασία ΔΑΚΕΣ συνόψιζε τήν έπιθυμητή ιδιότητα τού Α' Σ.Σ.: Δυνάμεις Αναζητήσεως Κρούσεως 'Εξοντώσεως Συμμοριτών! Ή δύναμη θά περιλάμβανε όλες τίς μονάδες έκστρατείας πού είχαν έμπλακεΐ σέ έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις στή Νότια καί τή Δυτική Ελλάδα καί βαθμιαία θά άπελευθερώνονταν μέ τήν όλοκλήρωσή τους." Καθώς οί έπιχειρήσεις θά 31. Άρχιστράτηγος/ΓΕΣ/Α1, «Σχέδια Έπιχειρήσεων διά τήν έαρινή περίοδον 1949 (συνθηματικόν "Πύραυλος"), 23 Φεβρουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 17, σ. 131 κ.έ. Στίς ΔΑΚΕΣ θά μετείχαν οί VIII, IX καί XV μεραρχίες πού έκκαθάριζαν άντίστοιχα τήν Ήπειρο, τήν Πελοπόννησο καί τή Στερεά, οί 71η, 72η καί 77η ανεξάρτητες ταξιαρχίες, δύο μοίρες καταδρομών καί όλα τά άναλογούντα μέσα ύποοτηρίξεως. 382


Στρατού

πλησίαζαν στά βόρεια, τό σώμα αύτό θά γινόταν ή αιχμή τού δόρατος γιά τήν τελική έφοδο στόν Γράμμο καί τό Βίτσι. Στήν ούσία τό σχήμα λειτούργησε ώς συντονιστικό όργανο στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων «Πύραυλος» στήν περιοχή τής Στερεάς Ελλάδας, τής Θεσσαλίας καί τής 'Ηπείρου, γιά νά έξαφανιστεί στή συνέχεια. Οί έπιθέσεις τού ΔΣΕ στήν περιοχή τού Γράμμου περιέπλεξαν τίς άρμοδιότητες. Τά γεγονότα δέν έξελίσσονταν γραμμικά καί ό ΔΣΕ δέν περίμενε άπρακτος τήν ολοκλήρωση τών έπιχειρήσεων στό νότο. Μέχρις ότου έπιτευχθούν οί στόχοι τής έαρινής έπίθεσης τών κυβερνητικών δυνάμεων, έκεΐνο πού ένδιέφερε στό βορρά ήταν ή διατήρηση τών θέσεων, ή άπόκρουση τής οποιασδήποτε άπόπειρας τοϋ ΔΣΕ νά βαθύνει τήν έπικράτειά του, νά έξαπλωθεϊ πρός τά νότια κατά μήκος τής Πίνδου ή, έστω, νά πετύχει κάποια τοπική νίκη μέ πολιτικό καί υλικό κόστος γιά τήν κυβερνητική παράταξη. Ό έλιγμός πρός τόν δυτικό Γράμμο καί οί μάχες τοϋ Απριλίου είχαν άποόείξει ότι ό ΔΣΕ παρέμενε άξιόμαχος καί επικίνδυνος. Γιά τήν πρόληψη νέων περιπετειών έπρεπε νά ληφθούν έπιπλέον μέτρα. "Οπως συνέβαινε καί σέ άνάλογες περιπτώσεις στό παρελθόν, τό πρώτο άπό αύτά ήταν άκόμη μία διοικητική άναδιάρθρωση. Καθώς τό έπιτελείο τού Α' Σώματος Στρατού ειχε άπλώσει τή ζώνη εύθύνης του περίπου σέ όλο τό μήκος τού κεντρικού κορμού τής 'Ελλάδας, κρίθηκε ότι άδυνατοϋσε πλέον νά άντιδρά μέ έτοιμότητα σέ περιοχές έξω καί μακριά άπό τά σημεία όπου συγκέντρωνε έκάστοτε τήν προσοχή του. Οί μονάδες λοιπόν πού τοϋ άνηκαν οργανικά άλλά βρίσκονταν τοποθετημένες γύρω άπό τούς θύλακες τού ΔΣΕ στή Βόρεια Ελλάδα άποφασίστηκε νά φύγουν άπό τήν άρμοδιότητά του καί νά ένταχθούν σέ νέο οργανωτικό σχήμα. Τό σχήμα αύτό ιδρύθηκε στίς 12 Μαΐου 1949 μέ διαταγή τού άρχιστράτηγου Παπάγου. Επρόκειτο γιά τή συγκρότηση ένός προσωρινού διοικητικού σχήματος μέ τήν έπωνυμία ΣΗΔΜ: Στρατηγεΐον Ηπείρου, Δυτικής Μακεδονίας. Ή διοίκησή του, προφανώς γιά νά μήν αισθανθούν μειωμένοι οί διοικητές τών σωμάτων στρατοΰ - τοϋ Α' καί τού Β' πού τό νέο σώμα ύποκαθιστοϋσε, άνατέθηκε σέ άνώτατο έπίπεδο, στόν γενικό έπιθεωρητή Στρατοΰ, άντιστράτηγο Βεντήρη.32 Ύπό τίς διαταγές του τέθηκαν οί δυνάμεις τοϋ Β' Σώματος Στρατοΰ, πού ήταν διαρθρωμένες γύρω άπό τό Βίτσι, σέ ολόκληρη τή Δυτική Μακεδονία, καθώς καί ή VIII μεραρχία, πού είχε τήν εύθύνη γιά τό χώρο τής Ηπείρου. Ό πίνακας συγκρότησης καί σύνθεσης τής τελευταίας μονάδας, πού έπισυναπτόταν στή διαταγή, μάς δίνει

32. Χωρίς αύτό νά σημαίνει άποκατάσταση τού κύρους τού έν λόγω άντιστράτηγου, πού άπό άρχηγός ΓΕΣ βρέθηκε διοικητής στρατιάς καί μετά γενικός έπιθεωρητής πρίν άναλάβει τό ΣΗΔΜ, πού στήν ούσία ήταν διευρυμένο σώμα στρατού. 383


μιά καθαρή εικόνα τοϋ μεγέθους αύτής τής μεγάλης μονάδας πού άντιμετώπιζε ό Δημοκρατικός Στρατός στόν δυτικό Γράμμο άλλά καί τής πολυπλοκότητας καί τού βάρους πού είχε άποκτήσει ό κυβερνητικός στρατός. Ή μεραρχία αύτή περιλάμβανε τότε τέσσερις πλήρεις ταξιαρχίες πεζικού στήν κανονική της σύνθεση (τίς 74η, 75η, 76η καί 77η) καί δύο άποσπασμένες σέ αύτήν άπό τή γενική έφεδρεία τού άρχιστράτηγου (τήν 43η καί τήν 1η ταξιαρχία καταδρομών). Συμπλήρωνε τό πεζικό της μέ δύο έλαφρά συντάγματα, τών τριών ταγμάτων τό καθένα (τά 15 καί 24)." Συνολικά ή μονάδα περιλάμβανε είκοσι ένα τάγματα πεζικού καί δύο μοίρες καταδρομών, πού άντιστοιχούσαν σέ παρατακτή δύναμη περίπου δεκατριών χιλιάδων άνδρών. "Αν άναλογιστούμε ότι ή κανονική σύνθεση μιάς μεραρχίας πεζικού τοϋ Εθνικού Στρατού περιλάμβανε μόλις έννέα τάγματα πεζικού, μπορούμε νά άντιληφθούμε τόν όγκο τής μονάδας καί ταυτόχρονα τίς μεταβολές καί τίς άνισορροπίες πού είχε προκαλέσει ή τολμηρή διείσδυση λίγων έκατοντάδων άνταρτών στόν Γράμμο τίς πρώτες μέρες τοϋ Απριλίου! Στά υπόλοιπα όπλα ή διαθέσιμη δύναμη ήταν έπίσης εντυπωσιακή. "Ιλη άρμάτων μάχης, σύνταγμα τεθωρακισμένων (άναγνώρισης), περίπου δέκα πυροβολαρχίες ορεινού, πεδινού καί μέσου πυροβολικού, μηχανικό καί διαβιβάσεις. Οί ύπηρεσίες καί τά διάφορα σώματα ήταν διαρθρωμένα σέ περίπου πενήντα διαφορετικές μονάδες! Ή μεραρχία αύτή ήταν ένα άληθινό σώμα στρατού ίσως τών τριάντα χιλιάδων άνδρών συνολικά, πού κάλυπτε όλη τή δυτικά τής Πίνδου Ελλάδα. Οπωσδήποτε, ή οποιαδήποτε σύγκριση μέ τίς δυνάμεις πού βρίσκονταν στήν άλλη πλευρά τού λόφου μόνο άπορίες μπορούσε νά δημιουργήσει. "Ας θυμίσουμε ότι σκοπός τής VIII μεραρχίας τού 'Εθνικού Στρατοϋ, όπως καί τής νέας διοίκησης, τοϋ ΣΗΔΜ, στό σύνολο της, ήταν άπλώς καί μόνο ή συντήρηση μιάς κατάστασης, ένός μετώπου, μέχρι νά φθάσουν ...πρόσθετες δυνάμεις άπό τά νότια

Παρ' όλ' αύτά, οί έλάχιστοι τής άλλης πλευράς δέν είχαν άκόμη πεϊ τήν τελευταία τους λέξη. Στίς 30 Μαΐου τοϋ 1949 δυνάμεις τού ΔΣΕ επιτέθηκαν ένάντια σέ μιά κυβερνητική διλοχία οχυρωμένη στή θέση Πατώματα τού Γράμμου. Οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ χρησιμοποίησαν μέ ιδιαίτερα έπιδέξιο

33. Αρχιστράτηγος Ά. Παπάγος, Διαταγή, «Προσωρινή Συγκρότησις Διοικήσεως, 12-5-49», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, έγγραφο 51, ο. 358 κ.έ. Στίς προηγούμενες μονάδες πεζικού θά έπρεπε νά συνυπολογιστούν καί οί μονάδες άσφαλείας τής 84ης Στρατιωτικής Περιοχής, οί μονάδες Χωροφυλακής καί φυσικά οί πολύμορφοι παραστρατιωτικοί σχηματισμοί. 384


Στρατού

τρόπο τό οπλοστάσιο τους, χρησιμοποίησαν σταυρούς γιά τά συρματοπλέγματα καί τίς νάρκες καί ορειβατικό πυροβόλο γιά άμεση βολή στά εχθρικά όχυρά. Ή δύναμη τοϋ Εθνικού Στρατού άντιστάθηκε γιά μερικές ώρες, όμως τελικά κατέρρευσε. Ή καθυστέρηση τής άφιξης ένισχύσεων μόνο άπάθεια μπορούσε νά χαρακτηριστεί. Οί κυβερνητικές δυνάμεις έξακολουθοϋσαν νά έχουν τήν παθολογία τους. Ή νίκη χαιρετίστηκε δεόντως άπό τόν ΔΣΕ καί μερικοί πίστεψαν πρόσκαιρα στήν επανάληψη τής προέλασης πρός τήν "Ηπειρο. Δέν ήταν τίποτε. 'Επρόκειτο έξάλλου γιά τήν τελευταία έπιτυχία τού ΔΣΕ στό καθοριστικό μέτωπο τοϋ Γράμμου.14

34. ΣΗΛΜ πρός VIII μεραρχία, «Πάτωμα Γράμμου (Παρατηρήσεις)», στό ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, κείμενο 65, σ. 423. Παλαιολόγος Μήτσος, «Ή μάχη στό Πάτωμα» στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 6, Ιούλης 1949 (ανατύπωση Ριζοσπάστης, 1996), σ. 463. Στό «Χρονικό τής δράσης τού ΔΣΕ τοϋ Μαΐου 1949», στό ίδιο περιοδικό (τχ. 6, Ιούνης 1949) καταγράφηκαν μάλιστα καταπληκτικές άπώλειες τοϋ έχθροϋ: 271 νεκροί, 441 τραυματίες, 177 αιχμάλωτοι... Ή ύπερβολή είναι συνήθως τέκνο τής άδυναμίας. 385

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 43

Ό πόλεμος στά ανατολικά τοΰ 'Αξιού Τό δεύτερο μέτωπο Ή έναρξη τοΰ Εμφυλίου βρήκε στήν πέρα άπό τόν Άξιό ζώνη τούς άντιπάλους άμήχανους ώς πρός τήν τακτική πού έπρεπε νά υιοθετηθεί. Οί γεωγραφικές καί κοινωνικές προδιαγραφές τής περιοχής δημιουργούσαν πολλά έρωτηματικά. Οί πρώτες έπέβαλλαν τή διεξαγωγή τών έπιχειρήσεων σέ έναν σχετικά στενό χώρο, χωρίς ένδοχώρα καί χωρίς δυνατότητες μεγάλων συγκεντρώσεων καί έλιγμών. 'Αρνητικά στοιχεία υπήρχαν καί γιά τούς δύο άντιπάλους. Οί μέν κυβερνητικές δυνάμεις βρίσκονταν έκτεθειμένες άπέναντι στήν άτέλειωτη καί παντού γειτονική πρός τίς θέσεις τους ορεινή μεθόριο. Τά ισχυρά τους κέντρα δέν κινδύνευαν συνήθως, καθώς ό ίδιος στενός χώρος έμπόδιζε τόν άντίπαλο νά μεταφέρει δυνάμεις άπό γειτονικές περιοχές καί νά πραγματοποιήσει στρατηγικές συγκεντρώσεις άπειλώντας σημαντικούς στόχους. Δηλαδή ό Δημοκρατικός Στρατός άδυνατούσε, μέσα σέ αύτό τό γεωγραφικό περιβάλλον, νά έφαρμόσει τήν τακτική άξιοποίησης τών έσωτερικών γραμμών πού άποτελούσε κλειδί τών έπιτυχιών του στή Δυτική Ελλάδα. Αντίθετα, όμως, τό συγκοινωνιακό δίκτυο καί τά μικρά άνίσχυρα κέντρα τής κυβερνητικής εξουσίας ήταν ιδιαίτερα εύάλωτα σέ αύτή τή διαμόρφωση τού έδάφους. Γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, άντίστοιχα, τό μεγάλο πρόβλημα, έκτός άπό τήν έλλειψη βάθους, ήταν ή γειτνίαση μέ τή θάλασσα. Μέ άπόλυτο έλεγχο στήν τελευταία, ό άντίπαλος κυριαρχούσε στίς παραλιακές ζώνες καί γινόταν άπρόβλεπτα έπικίνδυνος κοντά τους. Οί έλιγμοί καί οί έπιχειρήσεις έπρεπε λοιπόν νά κρατούν άποστάσεις άσφαλείας άπό τίς παραλιακές θέσεις καί νά άποφεύγουν περιπλανήσεις κοντά σέ αύτές. Ή πιό έπικίνδυνη ζώνη γιά τούς άντάρτες ήταν αύτή άνάμεσα στούς κεντρικούς συγκοινωνιακούς άξονες -τό όδικό δίκτυο καί τή σιδηροδρομική γραμμή- καί τήν παραλία. Θά μπορούσε κανείς νά ισχυριστεί ότι μέσα στή γενική ρευστό387


τητα τής περιοχής τό άναπτυγμένο άπό τά άνατολικά πρός τά δυτικά συγκοινωνιακό δίκτυο άποτελούσε ένα είδος διαχωριστικής γραμμής. Βόρειά του υπερείχε τό βουνό καί οί άντάρτες. Νότια υπερείχε ή θάλασσα καί οί κυβερνητικές δυνάμεις. Δέν ήταν παράδοξο πού οί προσπάθειες τών άντιμαχομένων συγκεντρώθηκαν γύρω άπό αύτούς τούς σημαντικούς τακτικά συγκοινωνιακούς άξονες. Οί γεωγραφικές συνθήκες λοιπόν έπέβαλλαν στήν περιοχή ένα ιδιαίτερο είδος πολέμου, άναντίστοιχο ώς πρός τή μορφή καί τίς έπιδιώξεις μέ άνάλογες συγκρούσεις στήν ύπόλοιπη έπικράτεια Τό σύνολο τοϋ χώρου τής άναμέτρησης έδώ ήταν μιά φαρδιά ένδιάμεση ζώνη, όπου κανείς άπό τούς άντιμαχομένους δέν μπορούσε νά άπολαύσει τά άγαθά τής άπόλυτης κυριαρχίας καί τής συνεπακόλουθης άσφάλειας. Ό πόλεμος στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη ήταν ό πόλεμος τοϋ άπρόβλεπτου. "Αν καί άπουσίαζαν οί συγκρούσεις μεγάλης έκτασης, οί σημαντικές μάχες, τό αίσθημα τού διαρκούς κινδύνου ήταν παρόν καί στούς δύο άντιπάλους, Ιδιαίτερα, όμως, στούς καταδικασμένους σέ καθήκοντα φρουράς στρατιώτες τού 'Εθνικού Στρατοΰ.

Ή εμφάνιση τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ Οί πληροφορίες γιά τόν τρόπο έμφάνισης τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή τής 'Ανατολικής Μακεδονίας καί τής Θράκης δέν είναι πολλές. Σέ σχέση μέ άλλες περιοχές, είναι πολύ φτωχές οί δημοσιευμένες μαρτυρίες καί άναμνήσεις άπό τήν περίοδο έκείνη. Τό ειδικό κλίμα πού έπικρατούσε στήν περιοχή τήν έπαύριο τής Κατοχής καί ή γειτνίαση μέ τά σύνορα ουντελούσε ώστε νά μήν υπάρχουν έδώ ομάδες διωκομένων συγκρίσιμες, τουλάχιστον σέ έκταση, μέ τίς άντίστοιχες στήν Κεντρική ή τή Νότια 'Ελλάδα. Αντίθετα, ή περιοχή έκπροσωπούνταν άπό σημαντικό άριθμό άτόμων στό προσφυγικό στρατόπεδο τού Μπούλκες, στή Βοϊβοδίνα τής Γιουγκοσλαβίας. Τά στελέχη αύτού πού θά γινόταν άργότερα ό Δημοκρατικός Στρατός τής περιοχής διέθεταν μιά τριπλή προϊστορία 'Επρόκειτο κατ' άρχάς γιά παλαιούς μαχητές τού 81 συντάγματος τού ΕΛΑΣ, στόν "Εβρο, μιά μονάδα ιδιαίτερα έπιτυχημένη, πού γνώρισε ξεχωριστή άνάπτυξη τό 1944. Πολλά άπό τά στελέχη τής μονάδας αύτής πέρασαν, στήν περίοδο τού διωγμού, στό έξωτερικό, στό Μπούλκες, άπό όπου άρχισαν νά έπανέρχονται στό δεύτερο μισό τού 1946. Μιά άλλη πηγή μελλοντικών μαχητών τού ΔΣΕ ήταν οί έπαναπατρισθέντες άπό τά βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης τής Μέσης Ανατολής. Όπως συνέβη σέ μεγαλύτερο βαθμό στή Σάμο, έτοι καί έδώ, ή γειτνίαση μέ τά σύνορα τής Τουρκίας έπέτρεψε, στή διάρκεια τής Κατοχής, σέ πολλούς νέους, άπό τό Νομό "Εβρου ιδιαίτερα, νά μετα388

Ό πόλεμος στά άνατολικά τού

Αξιού

βοΰν οτήν Παλαιστίνη καί τήν Αίγυπτο καί νά ενταχθούν οτίς έκεϊ έλληνικές δυνάμεις. Μετά τίς ταραχές πού διέλυσαν αύτές τίς μονάδες τόν Απρίλιο τού 1944, πολλοί άπό αύτούς τούς εθελοντές, όσοι είχαν μετάσχει στήν έξέγερση καί έδειξαν άντιβασιλικά φρονήματα, βρέθηκαν σέ βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, σέ έλάχιστα εύχάριστες συνθήκες. 'Απελευθερώθηκαν καί επέστρεψαν στήν 'Ελλάδα μετά τή Συμφωνία τής Βάρκιζας, στήν πιό άκατάλληλη άπό πλευράς διώξεων καί πιέσεων έποχή. Καθώς ήταν σαφέστατα κακοχαρακτηρισμένοι, βρέθηκαν πάλι ύπό διωγμό άπό τήν πρώτη στιγμή πού έπέστρεψαν στή γενέθλια γή τους. Αποτελούσαν δέ ένα έκρηκτικό δυναμικό, καθώς μάλιστα ή άντιπάθειά τους γιά τούς Βρετανούς βρισκόταν στό μέγιστο δυνατό σημείο. Μιά τρίτη πηγή στρατολογίας γιά τό ύπό δημιουργία άντάρτικο βρισκόταν στά δυτικά, έκεϊ όπου δρούσαν οί ένοπλοι τού Τσαούς Άντών (Φωστερίδης) καί τών καπεταναίων του.1 Ή δράση αύτών τών ένοπλων παραστρατιωτικών μετά τή Βάρκιζα δέν στρεφόταν μόνο ένάντια σέ καθετί άριστερό - ή κατά φαντασίαν άριστερό. Οί διώξεις πού έξαπέλυαν στό όνομα τής έθνικής καθαρότητας αύτοί οί πολλές φορές τουρκόφωνοι πρόσφυγες άπό τόν Πόντο συμπαρέσυραν στό διάβα τους καί καθετί πού τούς φαινόταν έθνικά ύποπτο, άλλες προσφυγικές μειονότητες ή ντόπιους σλαβόφωνους μεταξύ άλλων. Οί τελευταίοι έβρισκαν συνήθως τή σωτηρία τους μέ τό πέρασμα τών συνόρων, οί πρώτοι όμως ήταν καταδικασμένοι νά άναζητήσουν άλλους τρόπους γιά νά σωθούν. Ανάλογα χαρακτηριστικά είχε καί ή άφιξη τής 'Εθνοφυλακής, μετά τή Βάρκιζα Ή καταστολή στρεφόταν ένάντια σέ οτιδήποτε «μή έθνικό». Στήν περιοχή, ή κατηγορία αύτή περιλάμβανε, έκτός τών άριστερών, καί όλο τό μωσαϊκό τών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κατοίκων. Πολλές περιοχές θεωρήθηκαν εύθύς έξαρχής «ύποπτες έθνικά» καί ή άπέναντι τους συμπεριφορά ύπήρξε άνάλογη. Τόν Αύγουστο τού .1946, λόγου χάρη, ό διοικητής τής 36ης ταξιαρχίας τού Εθνικού Στρατού είχε καταλήξει στό συμπέρασμα ότι τά χωριά τού όρους Πάικου, Καστανερή, Κάρπη, Λειβάδια, κατοικούνταν άπό κατοίκους «μή συμπαθώς διακειμένων πρός τήν Έλληνικήν ύπόθεσιν».2 Ή έπάνοδος τών παλαιών στελεχών τού ΕΛΑΣ άπό τό Μπούλκες βρήκε

1. Ό Αντώνιος Φωστε^ίδης ή Τσαούς Άντών, επικεφαλής οπλαρχηγών προσφύγων άπό τόν Πόντο, ειχε έντονη παρουσία στήν περιοχή άπό τά κατοχικά χρόνια κιόλας. Ό τρόπος συγκρότησης, ή λειτουργία καί ή συμπεριφορά τών ένοπλων του άποτελούν πειστικότατο παράδειγμα τού πόσο κοντά βρισκόταν χρονικά -καί πολιτισμικά- ή δεκαετία τοϋ '40 μέ τίς προηγούμενες έθνικές περιπέτειες τών άρχών τής δεκαετίας τοϋ '20. 2. 6η ταξιαρχία (ταξίαρχος Ιωάννου Χρ.) πρός Χ μεραρχία, «"Εκθεσις έκκαθαριστικής έπιχειρήσεως Πάϊκου, 8 Αύγούστου 1946», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 2, κείμενο 85, σ. 353. 389


λοιπόν άρκετά πρόσφορο έδαφος γιά τή δημιουργία τών πρώτων άντάρτικων ομάδων. Στά τέλη τού 1946 υπήρχε ήδη ισχυρή παρουσία άνταρτών στά ορεινά τοΰ Νομοϋ "Εβρου άλλά καί στήν ορεινή ζώνη βόρεια τής Ξάνθης, ώς τά σύνορα Στήν πρώτη περιοχή τό ΓΕΣ ύπολόγιζε τόν άριθμό τών άνταρτών σέ 800 ώς 1.000 καί στή δεύτερη σέ περίπου τριακόσιους.3 Δυτικότερα, ύπήρχε ένα σημαντικό κενό στήν παρουσία τού ΔΣΕ. Σημαντικές δυνάμεις άνταρτών βρίσκονταν μόνο δυτικά τού Στρυμώνα, στά όρη Κερδύλλια, Μπέλες, Κρούσια. Ή δύναμή τους ύπολογιζόταν σέ 900 ώς 1.000 άντάρτες, στούς όποιους μπορούσαν νά προστεθούν οί διακόσιοι άντάρτες τής Χαλκιδικής.4 ^

Ή αντάρτικη τακτική Στίς συνθήκες πού έπικρατούσαν στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη, τό μόνο είδος πολέμου πού ήταν δυνατό ήταν ό πόλεμος φθοράς. 'Ανεξάρτητα άπό τό σχεδιασμό καί τίς πολιτικές άνάγκες καί προοπτικές τών άντιπάλων, τού Δημοκρατικού Στρατού ιδιαίτερα, οί γεωγραφικές συνθήκες ύπαγόρευαν έδώ πολύ συγκεκριμένες μορφές άγώνα. Διαδοχικές κρούσεις, μέ άναγκαστικά μικρές δυνάμεις, στόχευαν στή διασπορά καί τήν καταπόνηση τών δυνάμεων τού Εθνικού Στρατοΰ, στή δημιουργία μιάς ζώνης διπλής παρουσίας καί έξουσίας στά βόρεια τού συγκοινωνιακού δικτύου καί

3. ΓΕΣ/Διεύθυνσις Πληροφοριών, «Έκθεσις έπί τής συμμοριακής δραστηριότητος κατά τό δεύτερον δεκαπενθήμερον μηνός Ιανουαρίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 3, κείμενο 43, Α 263-264. 4. Στό ίόιο, σ. 264. Τό φθινόπωρο τού J 946 ή αύξηση τοϋ άριθμοϋ τών άνταρτών τού ΔΣΕ στήν περιοχή τής Θράκης ίσως εύνοήθηκε καί άπό τή θετική γι' αύτούς στροφή τής Βουλγαρίας. Ή τελευταία, ξεπερνώντας τίς έπιφυλάξεις καί τούς δισταγμούς της άπέναντι σέ ενίσχυση τής Γιουγκοσλαβίας μέσα άπό τίς εξελίξεις στήν Ελλάδα - μέ τυχόν εξελίξεις στό Μακεδονικό πού θά εύνοοϋσαν τή Γιουγκοσλαβία, φάνηκε διατεθειμένη νά στηρίξει πιό ένεργά τόν Δημοκρατικό Στρατό. Ή αιτία γι' αύτό ίσως βρισκόταν στήν τότε συζήτηση περί τών έλληνοβουλγαρικών συνόρων, ένσψει τής υπογραφής συνθηκών ειρήνης. 'Η έλληνική κυβέρνηση πίεζε γιά τροποποιήσεις τών συνόρων σέ βάρος τής Βουλγαρίας καί ή τελευταία είχε κάθε λόγο νά εξασθενήσει τή θέση τών κυβερνητικών δυνάμεων στή γείτονα χώρα Τόν Νοέμβριο άναφορά τού Γ' Σώματος Στρατού (άντιστράτηγος Βεντήρης) πρός τό ΓΕΣ έδινε παραπλήσιους άριθμούς καί περιλάμβανε πολλές παρατηρήσεις γιά τή συγκρότηση τών άνταρτών. Στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη ύπολόγιζε τούς μαχητές τοϋ ΔΣΕ σέ χίλιους, άπό τούς οποίους ό κύριος όγκος, 700 περίπου, βρισκόταν στό Νομό "Εβρου. Σχετικά μέ τίς προσπάθειες συγκρότησης τών άντάρτικων μονάδων, παρατηρούσε, μεταξύ άλλων, τά άκόλουθα: 390

Ό πόλεμος στά άνατολικά τού Αξιού

στήν προοδευτική έξουδετέρωση τοΰ τελευταίου, στήν έξάρθρωσή του, έτσι ώστε νά δημιουργούνται άλυτα πολιτικά καί οικονομικά προβλήματα στήν κυβερνητική πλευρά. Σέ κάθε περίπτωση, μέ δεδομένη τήν κυριαρχία στίς παραλιακές πόλεις, ή εξάρθρωση τών κυβερνητικών συγκοινωνιακών δικτύων δέν μπορούσε νά πάρει άποφασιστικές διαστάσεις, νά οδηγήσει σέ κατάρρευση τήν κυβερνητική έξουσία. Περιοριζόταν λοιπόν σέ μιά άναμέτρηση φθοράς, σέ προσπάθεια καθήλωσης όσο τό δυνατόν ισχυρότερων δυνάμεων τού άντιπάλου σέ αύτό τό άπόμακρο, ώς πρός τίς περιοχές τών άποφασιστικών συγκρούσεων, μέτωπο. "Ηδη στό ξεκίνημα τών πολεμικών έπιχειρήσεων, τό φθινόπωρο καί τό χειμώνα τού 1946, ή τακτική αύτή ήταν διακριτή μέ εύχέρεια. «Ή τακτική [...] [τών] συμμοριτών [...] συνίσταται είς έπιδρομάς κατά εύπαθών σημείων μέ σκοπόν τήν διαρπαγήν έφοδίων, τάς καταστροφάς χρησίμων έργων καί τήν τήρηση έν συναγερμώ καί νευρική καταστάσει τών τμημάτων», παρατηρούσε τόν Δεκέμβριο τού 1946 άξιωματικός τού Εθνικού

«[...] Καταβάλλεται σημαντική προσπάθεια έφοδιασμοΰ διά τηλεφωνικών συσκευών τάς όποιας λεηλατούν τελευταίως έκ τών σιδηροδρομικών σταθμών καί τών κοινοτήτων, έκτός τών όσων διήρπασαν κατά τάς έπιχειρήσεις εναντίον τών Στρατιωτικών τμημάτων. [...] 4. Ιματισμός Ή Ούνρρα, αί διαρπαγαί καί τελευταίως αί έπιχειρήσεις έναντίον Στρατιωτικών τμημάτων, έχουσι προωθήσει σημαντικώς διά τούς συμμορίτας, τό ζήτημα του έξωτερικού ιματισμού. Υστερούν πολύ είς λινοστολήν. "Απαντες σχεδόν είναι φθειρίοντες προχωρημένου βαθμού. 5. Στρωμνή "Απαντες σχεδόν έχουσι έφοδιαστεϊ δι" ένός κλινοσκεπάσματος, πολλοί δέ καί άνά δύο. Λόγω όμως τής καιρικής καταστάσεως καί ιδία τών μεγάλων ύψομετρων είς ά συνήθως διαμένουν, τό πρόβλημα δέν έχει έπιλυθεϊ. Ριγοΰντες τήν νύκτα, άναγκάζονται ν άγρυπνοΰν πλησίον πυρών καί νά κοιμούνται τήν ήμέραν οσάκις δέν άπασχολώνται είς έπιχειρήσεις. 6. Στέγη "Εχουσι κατασκευάσει προχείρους καλύβας έκ κλάδων μέ έπίστρωσιν χώματος. Εν τούτοις ό άριθμός τών καλυβών είναι μικρός καί συνηθέστατα αύται καταστρέφονται ύπό τών έπιχειρούντων τμημάτων. Σπανιώτατα διανυκτερεύουσι είς κατωκημένους τόπους. [...] 7. Διατροφή "Εχουσι δημιουργήσει σοβαρά άποθέματα ένώ συνεχίζουσι τάς διαρπαγάς. Χωρίς νά δύναται νά λεχθή ότι διαιτώνται άνέτως, έν τούτοις δέν πεινώσιν. Δημιουργία πολλών ποιμνίων ώστε άπό άπόψεως κρέατος νά έχουσιν ύπερεπάρκειαν [...]». Γ' Σώμα Στρατού (άντιστράτηγος Βεντήρης) πρός ΓΕΣ, θεσσαλονίκη, 27 Νοεμβρίου 1946, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 2, κείμενο 130, Α 509-510. 391


Στρατού 5 Τό πιό ένόιαφέρον σημείο τής έκθεσης τοϋ διορατικού αύτού λοχαγού ήταν ότι πρότεινε τήν υιοθέτηση «άντάρτικης» στήν ουσία τακτικής καί γιά τά κυβερνητικά στρατεύματα. Μέ δεδομένη τήν, άναπτυγμένη σέ μήκος, άβαθή γραμμή άμυνας, τή διαρκή δυνατότητα τού ΔΣΕ γιά αιφνιδιαστικές καί άπρόσμενες ένέργειες, ό λοχαγός πρότεινε τή δημιουργία ισχυρών σημείων στήριξης -βάσεων- μέ τήν κινητοποίηση καί τόν έξοπλισμό τών κατοίκων καί τήν εφαρμογή εύέλικτης έπιθετικής τακτικής άπό αύτές: «3) Έκ τών βάσεων νά έπιζητηθή πρώτον άναγνώρισις λεπτομερής τού πέριξ εδάφους καί συλλογή θετικών πληροφοριών διά μικρών εύκίνητων περιπόλων. 4) Νά έκτελώνται έπειτα καλώς προπαρασκευασμένοι έπιδρομαί κατά τών καταφυγίων τών συμμοριτών διά εύκινήτων τμημάτων».' Μέ βάση τή -μή έξακριβωμένων διαστάσεων ή διαύγειας καί ίσως ύποτιθέμενη- διαμάχη πού έκδηλώθηκε στά ήγετικά στελέχη τοϋ ΔΣΕ άνάμεοα στούς οπαδούς τής άντάρτικης τακτικής καί σέ έκείνους -τούς περί τόν Ζαχαριάδη- πού πίεζαν πρός τή μετατροπή τών άναμετρήσεων σέ τακτικό πόλεμο, ή περίπτωση τής 'Ανατολικής Μακεδονίας καί τής Θράκης θά μπορούσε νά άποτελέσει όδηγό μαζί καί παράδειγμα Στήν περιοχή αύτή ή άντάρτικη τακτική ήταν ή μόνη έφικτή καί, ώς έκ τούτου, εφαρμόστηκε κατ' άποκλειστικότητα Εφαρμόστηκε μάλιστα σέ εναν χώρο όπου ή γειτνίαση τών συνόρων έδινε μερικά πρόσθετα πλεονεκτήματα στούς άντάρτες, όχι τόσο σημαντικά, όπως θά έξετάσουμε στή συνέχεια Τό καθεστώς ρευστότητας πού προκαλούσε ή άνολοκλήρωτη «ένοποίηση» τών πληθυσμών τής περιοχής, έθνικά, έθνολογικά, πολιτιστικά, οικονομικά καί όπως άλλιώς μπορούσε νά τό δει κανείς, έπέτρεπε «διπλωματικούς» ελιγμούς, άν καί, ταυτόχρονα, ύπέκρυπτε σημαντικούς κινδύνους. Ή ένταση πάντως ήταν δεδομένη καί, σέ μερικές ζώνες, ή κατάσταση σχεδόν έκρηκτική. Μαζί μέ τή φυσική μορφολογία τής περιοχής, συμπληρώνονταν οπωσδήποτε όλες οί βασικές προϋποθέσεις γιά τήν έφαρμογή τυπικής άντάρτικης τακτικής- αύτή καί εφαρμόστηκε.

Οί «'Οθωμανοί» έν πολεμώ Ή VII μεραρχία ήταν μονάδα χαμηλής προτεραιότητας γιά τόν "Εθνικό Στρατό. Ό ρόλος της ήταν περισσότερο άνασταλτικός, στατικός. Ή άπο5. Λοχαγός Σισμανίδης πρός VII μεραρχία, «Συνοπτική έκθεσις έπί τών εκκαθαριστικών έπιχειρήσεων περιοχής Σουφλίου, 22 Δεκεμβρίου 1946», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 3, κείμενο 7, σ. 78 κ.έ. 6. Στό ίδιο, σ. 79. 392

Ό πόλεμος στά άνατολικά

τού

Αξιού

στολή της συνίστατο μάλλον στόν περιορισμό τής δραστηριότητας τών άνταρτών στήν περιοχή τής Θράκης καί τής 'Ανατολικής Μακεδονίας, τόν περιορισμό τών ζημιών, μέχρι νά κριθεί ό πόλεμος στά κυριότερα μέτωπα Τά προβλήματα στή συγκρότησή της υπήρξαν έμφανή άπό τήν πρώτη κιόλας στιγμή, τό 1946. Ό χώρος άπό τόν όποιο άντλούσε τό άνθρώπινο δυναμικό της πολύ άπεϊχε άπό τό νά έχει έξασφαλίσει μιά στοιχειώδη ομοιογένεια. Νά θυμίσουμε ότι οί περιοχές αύτές άνήκαν ούσιαστικά στήν ελληνική έπικράτεια άπό τό 1923, ότι στό μεσοδιάστημα, ώς τό 1925-1926 ειδικά, υπήρξαν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στήν περιοχή - άφιξη προσφύγων άπό τήν πέρα άπό τόν "Εβρο Θράκη, τήν Προποντίδα, τή Μικρά Ασία καί ταυτόχρονη άναχώρηση πολλών μουσουλμάνων ή σλαβόφωνων κατοίκων. Από τό 1941 ώς τό 1944 ή περιοχή βρέθηκε ύπό βουλγαρική κατοχή. Ή τελευταία είχε προκαλέσει σημαντικές άλλαγές στή σύνθεση τών πληθυσμών καθώς δημιούργησε ένα προσφυγικό κύμα ίσως 150.000 άτόμων, στήν πλειοψηφία τους Ελλήνων πού κατάγονταν άπό τίς άλλες έλληνικές περιοχές καί τήν Παλαιά Ελλάδα,7 άνατρέποντας τίς ισορροπίες πού ειχε δημιουργήσει ό Μεσοπόλεμος. Στούς πρόσφυγες περιλαμβάνονταν οί δημόσιοι ύπάλληλοι τού έλληνικού κράτους καί τά πλέον έπιφανή στελέχη τών τοπικών ελληνικών κοινωνιών. Οί περισσότεροι δέν είχαν γυρίσει στίς περιοχές τής Θράκης στή δύσκολη συγκυρία τού 1945-1946. Οί στρατεύσιμοι τών προπολεμικών κλάσεων, μέ τούς όποιους πρωτοσυγκροτήθηκε ή "Εθνοφυλακή καί στή συνέχεια ό Εθνικός Στρατός, άπουσίαζαν συνήθως άπό τήν περιοχή, μέ άποτέλεσμα οί μονάδες νά έπιζητούν στρατευσίμους άπό τήν ύπόλοιπη 'Ελλάδα, πού όμως προορίζονταν γιά άλλες προτεραιότητες. "Οταν, άργότερα, κλήθηκε στά όπλα ή κλάση τού 1945, ή πολυμορφία τών πληθυσμών τής περιοχής έγινε άμέσως αισθητή. Τό ποσοστό τών οπλιτών πού δέν ένέπνεαν έμπιστοσύνη ήταν μεγάλο στά κέντρα βασικής έκπαίδευσης καί τίς μονάδες, καθώς, έκτός άπό τούς κομμουνιστές, έπρεπε νά άντιμετωπίστεί ή πολιτιστική, γλωσσική ή θρησκευτική άνομοιογένεια Μεγάλο ποσοστό τών στρατευσίμων ήταν άγράμματοι. Άλλο σημαντικό ποσοστό ήταν «'Οθωμανοί», προέρχονταν δηλαδή άπό τήν τουρκική μειονότητα τής Θράκης. Ή κατάσταση τής τελευταίας είχε μεταβληθεί στή διάρκεια τής Κατοχής. Προπολεμικά, μετά άπό μιά περίοδο άβεβαιότητας, καθώς οί έντάσεις μεταξύ τών βαλκανικών κρατών έξακολουθούσαν, ή διπλωματική σταθερο-

7. Ό γράφων διαπίστωσε στίς έπιτόπου άναζητήσει^ του στήν ορεινή περιοχή τής Ηπείρου ότι ό άριθμός όσων στόν Μεσοπόλεμο είχαν μεταναστεύσει άπό τά χωριά τής Κόνιτσας καί τής Πίνδου στή Θράκη σέ άναζήτηση εργασίας ήταν σημαντικός. Τό σύνολο αύτών τών έσωτερικών μεταναστών έπεστρεψε στά χωριά του τό 1941, στή βουλγαρική κατοχή. 393


ποίηση τών άρχών τής δεκαετίας τοϋ 1930, ιδιαίτερα ή ελληνοτουρκική προσέγγιση τοϋ 1930, βελτίωσε κατά πολύ τήν κατάσταση τής μειονότητας. Οί έλληνικές κυβερνήσεις ήταν ιδιαίτερα διακριτικές άπέναντι της, γεγονός πού έρχόταν σέ άντίθεση μέ τόν τρόπο πού άντιμετωπίζονταν οί άλλες μειονότητες, ειδικά έκείνη τών σλαβοφώνων. Ή περίοδος τού πολέμου καί τής βουλγαρικής κατοχής άνέτρεψε αύτές τίς ισορροπίες. Τό έλληνικό στοιχείο, έστω καί πρόσκαιρα, βρέθηκε ύπό διωγμό, ένώ ή βουλγαρική διακυβέρνηση άνακάτεψε τά πάντα στήν προσπάθειά της νά γυρίσει τό χρόνο στήν πρίν άπό τό 1919 περίοδο. Ή άναταραχή έθεσε σέ κίνδυνο τή μουσουλμανική μειονότητα στό σύνολο της. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες, ή άνακάλυψη τής Τουρκίας ώς «προστάτιδας δύναμης» ήρθε σχεδόν φυσιολογικά. Ή γειτονική χώρα, τής όποιας ή ούδετερότητα ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη γιά τόν "Αξονα, είχε τόν τρόπο νά παρέμβει ύπέρ τών ομοθρήσκων της, οί όποιοι μάλιστα, κάτω άπό τήν έκλειψη τού έλληνικού κράτους, αισθάνονταν περισσότερο ομοεθνείς μέ τούς πέρα άπό τόν "Εβρο. "Οταν τό ελληνικό κράτος άποκατέστησε τήν κυριαρχία του στήν περιοχή, ή μουσουλμανική κοινότητα, μάλλον τό τουρκικό τμήμα της,8 δέν αισθανόταν ιδιαίτερα πρόθυμη νά προασπίσει μιά έξουσία άπό τήν όποία πρόσφατα ειχε άποξενωθεΐ. Ό Εμφύλιος δέν άφορούσε τή μειονότητα, δέν τήν ένδιέφερε. Ή ύπαρξη μιάς γειτονικής δύναμης πρόθυμης νά τή στηρίξει καί νά τή συνδράμει τήν καθιστούσε άπρόσβλητη άπό τίς έξελίξεις. Τό 1946 έλάχιστοι, καί στήν ύπόλοιπη Ελλάδα, ένιωθαν ένθουσιασμό στήν ιδέα ότι θά στρατευθούν γιά νά πάρουν μέρος σ' έναν έμφύλιο πόλεμο. Στούς μουσουλμάνους τής Θράκης ή άνάλογη διάθεση ήταν, γιά τούς λόγους πού προαναφέραμε, άπόλυτα μηδενική. Τόν Δεκέμβριο τού 1946, ό ύποστράτηγος Άσημακόπουλος, διοικητής τής VII μεραρχίας, έξηγούσε τή μέτρια κατάσταση τής μονάδας του καί τή διαδοχή άτυχημάτων στίς πρώτες συγκρούσεις μέ τούς άντάρτες βάσει τής προβληματικής σύνθεσής της. Ή μονάδα ήταν φτωχή σέ στελέχη, άξιωματικούς καί υπαξιωματικούς, ειχε μεγάλο άριθμό άναξιόπιστων οπλιτών καί μεγάλα ποσοστά μειονοτικών. Στούς νεοσυλλέκτους τής κλάσης τού 1945 τής περιοχής δέν υπήρχαν πρακτικά έγγράμματοι ώστε νά άναλάβουν καθήκοντα ύπαξιωματικών. Άπό τούς τελευταίους, σέ προβλεπόμενη σύνθεση

8. Σέ άντιδιαστολή μέ τό σλαβόφωνο τμήμα τής μουσουλμανικής μειονότητας, τό όποιο ήταν μέν έξίσου άπρόθυμο νά μετάσχει στά τοϋ έλληνικού 'Εμφυλίου, προσέβλεπε όμως περισσότερο στή βουλγαρική πλευρά καί πρός τούς έκεϊ έθνολογικά, γλωσσικά καί θρησκευτικά συγγενείς του πληθυσμούς. Τό πέρασμα τών συνόρων πρέπει νά ήταν τρέχουσα πρακτική γιά τούς κατοίκους τών Πομακοχωρίων, χωρίς, όμως, νά γνωρίζουμε πολλά γιά τίς περί ελληνικού Εμφυλίου άντιλήψεις καί τίς συνακόλουθες συμπεριφορές τους. 394


τού

Αξιού

1179 έλειπαν οί 771.' Οί « Οθωμανοί» ήταν τό μεγάλο πρόβλημα. Οί σχεδόν χίλιοι οπλίτες πού προέρχονταν άπό τή μειονότητα χαρακτηρίζονταν «άχρηστοι καί έπιβλαβεΐς», «δι' άνταρτικόν άγώνα καί πιθανότατα γιά οιονδήποτε άγώνα».10 Προφανέστατα οί οπλίτες αύτής τής κατηγορίας βρίσκονταν σέ διαρκή άπεργία. 'Εκτός άπό τά πραγματικά προβλήματα πού ή έπιστράτευση τοϋ πολύμορφου άνθρώπινου δυναμικοΰ τής περιοχής προκαλούσε στίς στρατιωτικές δυνάμεις, ή όλη κατάσταση άποτελοϋσε γιά πολύ καιρό βασικό άλλοθι γιά τά διαδοχικά άτυχήματα οτά όποια ύπέπιπταν οί κυβερνητικές δυνάμεις." Στήν άπέναντι όχθη, στήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού, ή παρουσία τοϋ μουσουλμανικού στοιχείου, τουρκικής ή σλαβόφωνης προέλευσης, άλλά καί τών άλλων μειονοτικών συνόλων έπίσης περιέπλεκε τά πράγματα. Ή παρουσία, λόγου χάρη, συμπαγών μειονοτικών ένοτήτων στά ορεινά έκμηδένιζε τή σημασία τής κυριαρχίας τού ΔΣΕ στίς ζώνες αύτές. Τά χωριά αύτά, τών Πομάκων παραδείγματος χάρη, όχι μόνο δέν προσφέρονταν γιά στρατολογία νέων άνταρτών άλλά καί άπαιτοϋσαν διαρκή προσοχή στίς συναλλαγές καί στίς σχέσεις μαζί τους. Μέ άλλα λόγια, έπρεπε νά γίνει σεβαστή ή ούδετερότητά τους. Ή κατάσταση καθίστατο άκόμη πιό περίπλοκη έξαιτίας τής τακτικής πού έφάρμοζαν οί κυβερνητικές δυνάμεις. Στίς περιοχές μέ έντονη παρουσία μειονοτικού στοιχείου έκκένωναν μεθοδικά τά χωριά πού κατοικούνταν άπό έλληνικό στοιχείο, μετέφεραν τόν πληθυσμό τους στίς πόλεις καί ύποχρέωναν τόν Δημοκρατικό Στρατό νά κινείται σέ άποκλειστικά μειονοτικές ζώνες.12 Είναι κρίμα πού γνωρίζουμε έλάχιστα γι' αύτή τήν πολύ ειδική κατάσταση.

Ή πολεμική εμπλοκή Ή προσαρμογή στήν πολεμική πραγματικότητα χρειάστηκε καί έδώ μιά περίοδο μαθητείας. Οί πρώτες πολεμικές έμπλοκές ήταν μάλλον άπογοητευτικές άπό πλευράς επιδόσεων τών άντιπάλων, ιδιαίτερα άπό τήν πλευρά τών κυβερνητικών δυνάμεων. Στίς 15 καί 16 Ιανουαρίου τού 1947, σημα9. VII μεραρχία (ύποστράτηγος Άσημακόπουλος) πρός τό Γ' Σώμα Στρατού, « Ατυχή επεισόδια Μεραρχίας είς άγώνα κατά άνταρτών, 26 Δεκεμβρίου 1946», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 3, κείμενο 8, σ. 84. 10. Στό ίδιο, σ. 84. 11. Πρβλ. «Κατάσταση 555ου Τάγματος Πεζικού. Γ' Σώμα Στρατού ( Αντιστράτηγος Βεντήρης) πρός VII μεραρχία, 29 Οκτωβρίου 1946», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, O.K., τόμος 2, κείμενο 115, α 454. 12. Κατεμής Γ., «Μελέτη έπιχείρησης Κομοτηνής, 12 Νοεμβρίου 1947», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 7, Ιούλιος 1948 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, 1996), σ. 240. 395


ντικές δυνάμεις τής 26ης ταξιαρχίας τοΰ Έθνικοΰ Στρατού κινητοποιήθηκαν γιά νά άντιμετωπίσουν επιδρομή μικρών ομάδων άνταρτών ένάντια στά χωριά "Ιασμος καί Πολύανθο, βόρεια τής Κομοτηνής. 'Η έπιχείρηση άπέδειξε τή φτωχή κατάσταση στήν όποία βρίσκονταν οί μονάδες τού Γ' Σώματος Στρατού. Μέσα σέ γενική σύγχυση, εύκολο πανικό καί άλυσιδωτούς αύτοσχεδιασμούς τών μονάδων, προκλήθηκαν άπώλειες, μερικές ίσως άπό φίλια πυρά. Ή έπιχείρηση άπέδειξε ότι ή έκμάθηση τού πολέμου είχε άκόμη πολλά στάδια νά διανύσει στήν περιοχή.15 Στό μεγαλύτερο διάστημα τού 1947, ή προσοχή τού Γ' Σώματος Στρατοΰ ήταν έξάλλου προσανατολισμένη στή δυτικά τοΰ Αξιού περιοχή. Τόν Απρίλιο, μεγάλη έπιχείρηση μέ τήν κωδική ονομασία «Φίλιππος» στόχευε στήν άποκοπή καί καταστροφή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στό Βέρμιο, έτσι ώστε νά παρεμποδιστεί ή έπικοινωνία καί ή μεταφορά έφοδίων πρός τή Θεσσαλία καί τήν Κεντρική Ελλάδα Στήν έπιχείρηση πήραν μέρος έπτά τάγματα καί έννέα ΛΟΚ, ένισχυμένοι μέ πυροβολικό καί μονάδες τής Χωροφυλακής -πού άνέλαβαν νά άντικαταστήσουν τίς στρατιωτικές μονάδες στά καθήκοντα φρουράς- καί ένοπλων ιδιωτών.14 Τήν ίδια έποχή, ή Χ μεραρχία άνέλαβε έπιθετικές κινήσεις ένάντια στίς θέσεις τού ΔΣΕ στά Κρούσια, μέ έντονη χρησιμοποίηση μονάδων Χωροφυλακής (κυνηγών).15 Οί έπιχειρήσεις αύτές δέν έφεραν τά καταλυτικά άποτελέσματα πού περίμεναν οί οργανωτές τους, καθώς οί τελευταίοι αισθάνονταν ιδιαίτερα άνήσυχοι έξαιτίας τής άπογύμνωσης άπό στρατιωτικές μονάδες τών πολυάριθμων μικρών ή μεγαλύτερων άστικών κέντρων γιά τίς άνάγκες τών έπιχειρήσεων ή τήν άνάθεση καθηκόντων φρουράς σέ άμφίβολης ποιότητας σχηματισμούς ώστε νά έξασφαλιστοΰν οί δυνάμεις κρούσης. Μέ τόν τρόπο αύτό τυχόν έλιγμός τών δυνάμεων τού ΔΣΕ έξω άπό τούς κλοιούς τών έπιχειρήσεων μπορούσε νά δημιουργήσει κινδύνους καί άπειλές πίσω άπό τή διάταξη τών κυβερνητικών δυνάμεων. Τό άποτέλεσμα ήταν διστακτικές καί φοβισμένες κινήσεις καί βιασύνη στίς ένέργειες, έτσι ώστε νά έπιστρέψουν οί στρατιωτικές δυνάμεις στίς βάσεις τους τό ταχύτερο.16

13. 26η ταξιαρχία (ταξίαρχος Ιωάννου), «Έκθεσις έπί τών έπιχειρήσεων 15 Ιανουαρίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 3, κείμενο 39, σ. 221 κ.έ. 14. Γ' Σώμα Στρατού πρός Χ, XI μεραρχίες κλπ., « Επιχειρήσεις "Φίλιππος", 15 Απριλίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 4, κείμενο 34, σ. 280 κ.έ. 15. Χ μεραρχία πρός 36η, 37η ταξιαρχίες κλπ., «Έπιχείρησις "Θερμαϊκός"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 4, κείμενο 36, σ. 290 κ.έ. 16. Γ' 2&μα Στρατού πρός 1η Στρατιά, «Διάταξις Μονάδων. Έφεδρεϊαι, 15 Απριλίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 4, κείμενο 35, σ. 286 κ.έ. 396


τού

Αξιού

Οί συγκρούσεις στό Μπέλες. 'Απρίλιος-Μάιος 1947 Τό βράδυ τής 15ης πρός 16 Απριλίου, οτήν παραμεθόριο πρός τή Βουλγαρία ζώνη, στήν περιοχή τοϋ "Αγκιστρου, μικρή δύναμη τού ΔΣΕ άνέτρεψε διμοιρία τού κυβερνητικού στρατού καί φυλάκιο, αιχμαλωτίζοντας 12 στρατιώτες καί κυριεύοντας τόν οπλισμό τους. Επακολούθησαν άψιμαχίες πολύ κοντά ή μερικές φορές μέσα στό βουλγαρικό έδαφος, τό όποιο φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν καί οί δύο άντίπαλοι, έστω καί οριακά17 Στίς 21 'Απριλίου ισχυρό άπόσπασμα τής 37ης ταξιαρχίας, πού μετείχε στίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις τών Κρουσίων, δέχθηκε έπίθεση καί άνατράπηκε στό Μπέλες, κοντά στή μεθοριακή γραμμή, μέ άπώλεια 31 άνδρών έκτός μάχης. Στίς 2 Μαΐου ή κατάσταση κοντά στή μεθοριακή γραμμή ήρθε στήν πρώτη γραμμή τής έπικαιρότητας. Οί δυνάμεις τού ΔΣΕ στό Μπέλες, περίπου 4 λόχοι, ένισχυμένες καί άπό λίγες δεκάδες άντάρτες πού άπέφυγαν τούς κυβερνητικούς κλοιούς στίς έπιχειρήσεις τών Κρουσίων, προσέβαλαν καί κατέλαβαν τό παραμεθόριο χωριό Καστανούσα, άνατολικά τής Δοϊράνης. Οί άπώλειες τών MAY καί τών έθνικοφρόνων τού χωριού ήταν περίπου 20 νεκροί, ένώ τό χωριό λεηλατήθηκε καί τά σπίτια τών ένοπλων δεξιών πυρπολήθηκαν. Οί στρατιωτικές δυνάμεις πού κάλυπταν τό χωριό άποδείχθηκαν άνέτοιμες καί άνεπαρκεΐς.18 Ή υπόθεση πήρε έκταση στόν τύπο, όπως καί πολλές άλλες πού άφορούσαν προσβολές κοντά στή μεθόριο. Οί σχετικές αφηγήσεις στήριζαν τήν ύπόθεση ότι ή όλη άναταραχή ήταν κυρίως άποτέλεσμα έξωτερικού έχθρού καί εισβολής στό ελληνικό έδαφος. 'Αντίθετα, ή έπιδρομή μικρών ομάδων τού 3 τάγματος Πιερίων Δημοκρατικού Στρατού οέ συνοικίες τής Βέροιας, τή νύχτα τής 8 ης πρός 9 Μαΐου, διαφημίστηκε πολύ λιγότερο. Ή μή άντίδραση τής φρουράς τής πόλης άπασχόλησε παρ' όλ' αύτά τό Γ' Σώμα Στρατού καί αύξησε τίς άνησυχίες γιά τήν πορεία τού πολέμου.'4

17. Γ' Σώμα Στρατού πρός 1η Στρατιά, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Λίπας, 6 Μαΐου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 4, κείμενο 64, σ. 492-503. 18. ΓΕΣ/ΔΕΠΙΧ, «"Εκθεσις έπεισοδίων Μπέλλες, χ.χ.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 4, κείμενο 58, σ. 474-475. "Επίσης, Χ μεραρχία πρός Γ' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις έπί τών γεγονότων Καστανούσης, 6 Μαΐου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., συλλογή κειμένων 63, σ. 489 κ.έ. 19. XI μεραρχία πρός Γ' Σώμα Στρατού, «Συμβάντα Βερροίας, 11 Μαΐου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 4, κείμενο 71, σ. 531. 397


Χαλκιδική: ή κατάσταση τοϋ ΔΣΕ τόν 'Ιούλιο τού 1947 Στά μέσα Ιουλίου τοϋ 19.47, στή Μονή 'Ιβήρων, στό "Αγιο "Ορος, παρουσιάστηκε ό έφεδρος λοχαγός 'Ελευθέριος Κουφαδάκης, πού μόλις ειχε λιποτακτήσει άπό τίς δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ στή Χαλκιδική. Ό έφεδρος λοχαγός υπηρετούσε προηγουμένως στόν κυβερνητικό στρατό καί φυλακίστηκε μέ τήν κατηγορία τής κομμουνιστικής δραστηριότητας.20 Δραπέτευσε στή Θεσσαλονίκη καί παρουσιάστηκε στόν Δημοκρατικό Στρατό, όπου καί υπηρέτησε γιά διάστημα λίγων μηνών. Μετά τήν παράδοσή του στή Χωροφυλακή, δέχθηκε, γιά μάλλον προφανείς λόγους, νά συνεργαστεί σέ όλα τά έπίπεδα, προσφέροντας, πρώτα άπ' όλα, λεπτομερείς άναφορές γιά όσα καί όσους γνώρισε στό πέρασμά του άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό. Σύμφωνα μέ τήν έκθεση πού προέκυψε άπό τίς άποκαλύψεις τού αύτομόλου, τό 'Αρχηγείο Χαλκιδικής τού ΔΣΕ διέθετε, τόν 'Ιούλιο τού 1947, δύναμη περίπου 210 μαχητών. ΤΗταν διαρθρωμένο σέ διοίκηση καί μηχανισμούς, σέ ένα τάγμα (τού έφεδρου άνθυπολοχαγού Παπαγεωργίου) μέ δύο συγκροτήματα τών 55 καί 35 μαχητών άντίστοιχα καί σέ μία διλοχία (τοϋ Άμπελά) πού τήν άποτελούσε μόνο ένα συγκρότημα μέ 70 μαχητές. Στή διοίκηση τοϋ άρχηγείου, πέρα άπό τόν διοικητή, τόν υποδιοικητή καί τόν πολιτικό έπίτροπο, υπήρχε ένα μικρό έπιτελεϊο «ύπευθύνων» πού φρόντιζε γιά τίς βασικές άνάγκες τού σχηματισμού. Τό άποτελούσαν έπιμελητές τροφοδοσίας, άσυρματιστής, ύπεύθυνοι τύπου καί οπλισμού καθώς καί μιά μικρή ιατρική όμάδα μέ έναν γιατρό καί τρεις νοσοκόμους. Βασικό ρόλο στή λειτουργία τού σχηματισμού είχαν οί πέντε σύνδεσμοι πού άναλάμβαναν τή σύνδεση τών μονάδων μεταξύ τους. Ή άποστολή τους δέν ήταν εύκολη, καθώς τά τμήματα δέν διέθεταν χώρους μόνιμης έγκατάστασης άλλά μετακινούνταν συνεχώς, ώστε νά μήν μπορεί ό άντίπαλος νά τά έντοπίσει καί νά οργανώσει τόν έγκλωβι'σμό τους. "Επρεπε λοιπόν νά γνωρί-

20. Ή ιστορία τών άποσκιρτήσεων τού έν λόγω έφεδρου άξιωματικοϋ ήταν οπωσδήποτε πλούσια σέ έπεισόδια. 'Υπηρετούσε στόν στρατό τής Μέσης Ανατολής, πήρε μέρος στά κινήματα τού 1944, δήλωσε μεταμέλεια καί έπανεντάχθηκε στόν στρατό. Ή μή συμμετοχή του στά Δεκεμβριανά -κατά τή διάρκεια τών όποιων τό 8 τάγμα, όπου ύπηρετοϋσε, έπαναστάτησε καί πάλι στή Μέση "Ανατολή καί διαλύθηκε- επισημοποίησε τήν έπανένταξή του. Τοποθετήθηκε σέ συνοριακό φυλάκιο, όπου, όμως, ή πλημμελής έκτέλεση τής ύπηρεσίας του καί πιθανόν ή όποια μικρή άριστερή του δραστηριότητα τόν οδήγησε μέ κατηγορίες στίς στρατιωτικές φυλακές. "Από έκεϊ βρέθηκε μέσω θεσσαλονίκης στόν Δημοκρατικό Στρατό καί πάλι πίσω. « Εξέταση παραδοθέντος συμμορίτου λοχαγού Κουφαδάκη, 28 Αύγούστου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 6, συλλογή κειμένων 2, σ. 50-52. 398


τού

Αξιού

ζουν άριστα τήν περιοχή καί τούς άνθρώπους πού άποτελούσαν τό άντάρτικο, έτσι ώστε νά τούς έντοπίζουν έκεΐ όπου ό έχθρός άδυνατούσε νά τό κάνει. Τά πιό σημαντικά στελέχη τού μικρού άρχηγείου φαίνεται ότι ήταν, τήν έποχή αύτή, οί «στρατολόγοι». 'Επρόκειτο γιά έπτά-όκτώ στελέχη άπό χωριά τής περιοχής, οί όποιοι κρατούσαν τά νήματα πού συνέδεαν τόν Δημοκρατικό Στρατό μέ τή γύρω άγροτική κοινωνία Κατάγονταν άπό χωριά τής περιοχής καί, σέ άντίθεση μέ τά στρατιωτικά στελέχη ή τούς πολιτικούς έπιτρόπους, τά όνόματά τους ήταν γνωστά σέ όλους - κατ' έπέκταση καί στόν λιποτάκτη άνθυπολοχαγό. Προφανώς δέν ήταν δυνατόν νά κρυφτούν σ' έναν χώρο όπου όλοι τούς γνώριζαν καί όπου έμφανίζονταν δημόσια σέ κάθε εύκαιρία. 'Εκτελούσαν συχνά χρέη Κ.Π. καί έτίθεντο έπικεφαλής τών «γιαφκών». Στήν ούσία άποτελούσαν ύποκατάστατα ή έστω ύπολείμματα τών άνύπαρκτων πλέον πολιτικών οργανώσεων. Αποτελούσαν δέ συνάμα τόν «κρατικό μηχανισμό» στόν όποιο άρθρωνόταν ό ΔΣΕ τής Χαλκιδικής. "Αν καί ή κρατική μηχανή πού στήριζε τόν ΔΣΕ ήταν τόσο ισχνή, ή έδαφική του έπικράτεια ήταν άκόμη πιό εύθραυστη. Ή ζώνη δράσης του, σέ όλη της τήν έκταση, ήταν έλάχιστα άσφαλής γιά τούς μαχητές του. Μόνιμες έγκαταστάσεις, λημέρια όπου οί άντάρτες θά μπορούσαν νά οργανώσουν τή ζωή τους γιά πολλές ήμέρες, δέν ύπήρχαν. Ή διανυκτέρευση γινόταν στό ύπαιθρο, σέ διαφορετικό κάθε φορά μέρος. Τά μέτρα άσφαλείας καί έπαγρύπνησης ήταν δρακόντεια Στίς ήμερήσιες μετακινήσεις, έκτός άπό ισχυρές προφυλακές, πλαγιοφυλακές καί οπισθοφυλακές, οί μαχητές τού ΔΣΕ βάδιζαν άραιωμένοι, σέ άποστάσεις ώς καί τριάντα μέτρα μεταξύ τους, φοβούμενοι τίς ένέδρες τού άντιπάλου. Τή νύχτα, καθώς ό κίνδυνος διάσπασης τής φάλαγγας ήταν μεγαλύτερος, οί άποστάσεις μίκραιναν, παρέμεναν όμως τά μέτρα γιά έξαφάνιση τών ιχνών καί γιά τήν παραπλάνηση τών τυχόν διωκτών τους. Τά μόνα σταθερά στό χώρο σημεία άναφοράς τής έπικράτειας τοϋ ΔΣΕ ήταν οί «γιάφκες». "Αν θέλαμε νά τίς περιγράψουμε περιφραστικά, θά λέγαμε ότι ήταν κρυψώνες στελεχωμένες μέ λίγα έμπειρα στελέχη ή μαχητές. Στήν περιοχή τής Χαλκιδικής, οί «γιάφκες» αύτές -όσες τουλάχιστον γνώριζε ό λιποτάκτης άνθυπολοχαγός- ήταν έξι.21 Ή καθεμία άποτελούνταν συνήθως άπό τρεις άνθρώπους, έπιφορτισμένους μέ δύσκολα καί πολύπλοκα καθήκοντα. 'Ηταν, κατά κάποιο τρόπο, οί ύπόγειες «άρχές» τής έπικράτειας. Παρακολουθούσαν τίς κινήσεις τοϋ έχθρού, συνέλεγαν καί διέδι-

21. Άνδραμερίου, Πετροκεράσων, Μαραθούσης, Ρέτσανης, Ταξιάρχου, Όρμηλίας. « Εξέταση παραδοθέντος συμμορίτου λοχαγού Κουφαδάκη, 28 Αύγούστου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 6, συλλογή κειμένων 2, σ. 55. 399


δαν πληροφορίες. Γνώριζαν τήν κίνηοη τών τμημάτων τοΰ ΔΣΕ καί τίς θέσεις πού βρίσκονταν. 'Υποδέχονταν καί καθοδηγούσαν τούς συνδέσμους, κρατώντας έτσι τή συνοχή τού άρχηγείου. Παρακολουθούσαν, ύποδέχονταν καί έξέταζαν τούς νεοεισερχομένους στή ζώνη. Κρατούσαν τήν έπαφή μέ άλλες περιοχές καί τμήματα Μάζευαν έφόδια ή έπισήμαιναν τίς δυνατότητες τροφοδοσίας. Σέ περίπτωση άτυχήματος, περισυνέλεγαν τούς άποκομμένους άντάρτες καί βοηθούσαν στήν άνασυγκρότηση τών τμημάτων. Φρόντιζαν γιά τήν τροφοδοσία, τήν άσφάλιση καί τή μεταφορά τών τραυματιών άλλά καί τών άμάχων, όσων κατέφευγαν στήν έπικράτεια τού ΔΣΕ. Μέ λίγα λόγια, έκαναν όλα όσα θά έκανε μιά πολιτική διοίκηση καί ίσιος λίγο περισσότερα Τό ολιγάριθμο τού προσωπικού τους οφειλόταν σέ μέτρα πρόληψης καί άσφαλείας. Γνώριζαν πολλές καίριες πληροφορίες οί όποιες ήταν τόσο περισσότερο άσφαλεΐς όσο λιγότεροι τίς ήξεραν. Μέ λίγα λόγια, έδεναν τόν ΔΣΕ μέ τό χώρο, άποτελούσαν τίς σταθερές του καί τά σημεία προσανατολισμού καί άναφοράς του. Ό εφοδιασμός μέ τρόφιμα άλλά καί μέ όπλα καί πυρομαχικά ήταν, μαζί μέ τά διαρκή μέτρα άσφαλείας, ό μεγαλύτερος πονοκέφαλος γιά τό άρχηγείο. Στό πρώτο ζήτημα τό πρόβλημα προέκυψε κυρίως όταν οί κυβερνητικές δυνάμεις έκτόπισαν τόν πληθυσμό τών ορεινών χωριών τής περιοχής.22 Οί δυνάμεις τού άρχηγείου βρέθηκαν νά κινούνται σέ ένα άδειο άπό άνθρώπους πεδίο, μέσα σέ κλοιό ισχυρά φυλασσόμενων άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις οικισμών. Ή είσοδος στούς τελευταίους προϋπέθετε σκληρή μάχη, γιά τή διεξαγωγή τής όποιας έλειπαν τόσο οί καθ' έαυτό δυνάμεις όσο καί τά πυρομαχικά Ή προμήθεια όπλων καί πυρομαχικών ήταν, στίς συνθήκες αύτές, μιά ριψοκίνδυνη υπόθεση. Τό πολεμικό ύλικό έπρεπε νά μεταφερθεί άπό τήν περιοχή τού Μπέλες μέσα άπό έπισφαλεΐς διαδρομές. Γιά τή μεταφορά τών ύλικών οργανωνόταν, σέ τακτά χρονικά διαστήματα, ολόκληρη έπιχείρηση, στήν όποία έπαιρνε μέρος σημαντικό ποσοστό τής δύναμης τού άρχηγείου. Σύμφωνα μέ τήν κατάθεση τού άνθυπολοχαγού, άπό τόν Φεβρουάριο ώς τόν 'Ιούνιο τού 1947 τό άρχηγεϊο οργάνωσε τίς έξής άποστολές μέ τά άκόλουθα άποτελέσματα: Φεβρουάριος: άποστολή 40 μαχητών τού ΔΣΕ στά Κερδύλλια μέ έπικεφαλής τόν Φλωριά, πολιτικό έπίτροπο τού τάγματος Παπαγεωργίου. Μεταφορά: 3 βαριά πολυβόλα καί φυσίγγια ιταλικών καί γερμανικών όπλων. 22. «Τό μέτρο τής μεταφοράς ορισμένων ορεινών χωριών ήτο σοβαρότατον πλήγμα διά τήν έπιμελητείαν τών συμμοριτών. Νύν μεγάλη έλλειψις τροφής είναι τό χαρακτηριστικόν τών τμημάτων Χαλκιδικής. Ή έλλειψις αύτη είναι αιτία τής πτώσεως τού ήθικού καί τής μειώσεως τής μαχητικότητας». Στό ίδιο, σ. 58. 400


Μάρτιος: άποστολή 20 μαχητών με έπικεφαλής έπιμελητή τού αρχηγείου. Παράδοση δύο φορτωμάτων δυναμίτιδας" καί παραλαβή πυρομαχικών γιά ιταλικά καί γερμανικά όπλα. Μάιος: δύο άποστολές. Ή πρώτη μέ τόν ίδιο τόν διοικητή τού τάγματος, τόν Παπαγεωργίου, καί πενήντα μαχητές, πού παρέλαβαν δέκα οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ μέ 3.000 φυσίγγια, δέκα αύτόματα ΣΤΕΝ μέ 2.000 φυσίγγια, πενήντα βλήματα ιταλικού όλμου καί πενήντα χειροβομβίδες ΜΙΑΣ. Ή δεύτερη μέ τόν ίδιο τόν λιποτακτήσαντα στή συνέχεια άνθυπολοχαγό καί 36 μαχητές, πού παρέλαβαν δώδεκα οπλοπολυβόλα ΜΠΡΕΝ μέ 40 γεμιστήρες καί 3.000 φυσίγγια, δέκα αύτόματα ΣΤΕΝ μέ 22 γεμιστήρες καί 1.300 φυσίγγια, καθώς καί 100 χειροβομβίδες.24 Τό είδος, ή συχνότητα καί ή ποσότητα τού άνεφοδιασμού σέ όπλα καί πυρομαχικά έκριναν σέ μεγάλο βαθμό τή μαχητικότητα καί τή συμπεριφορά τών δυνάμεων τού άρχηγείου. "Αν καί ή άφιξη άρκετών αύτόματων όπλων -πολυβόλα, 22 οπλοπολυβόλα, σχεδόν ένα κάθε δέκα μαχητές τού άρχηγείου, κλπ - δημιουργούσε μιά σημαντική ισχύ πυρός, τά διαθέσιμα πυρομαχικά άπέτρεπαν κάθε αισιοδοξία. Ή μεταφορά 270 φυσιγγίων κατά οπλοπολυβόλο στίς έν λόγω άποστολές, σέ διάστημα μάλιστα πέντε ολόκληρων μηνών, άποκάλυπτε τήν έκταση τού προβλήματος. 'Αρκεί νά παρατηρήσουμε ότι αύτή ή ποσότητα πυρομαχικών έπέτρεπε βολή περίπου τριάντα ώς σαράντα δευτερολέπτων στό καθένα άπό τά χρησιμότατα αύτά όπλα. Μέ τόσο μικρό, όμως, δικαίωμα χρήσης, τά όπλα ταλαιπωρούσαν στήν ούσία αύτούς πού τά μετέφεραν μόνο γιά τήν περίσταση πολύ έκτακτης άνάγκης. Ούτε λόγος δέν μπορούσε νά γίνει γιά έντονη χρήση τους καί ουσιαστική έκμετάλλευση τών δυνατοτήτων τους. Οί παρατηρήσεις τού άνθυπολοχαγού, ιδιαίτερα συνεργάσιμου στήν προσπάθειά του νά έλαφρύνει λίγο τό βάρος τών κατηγοριών πού τόν απειλούσαν, έκλειναν μέ μιά σειρά υποδείξεις πού άργότερα πήραν πολύ στά σοβαρά οί έπιτελεϊς τού 'Εθνικού Στρατού. Ή πρώτη άφορούσε τή δράση τών κυβερνητικών στρατευμάτων τίς νυκτερινές ώρες ένώ ή δεύτερη τήν καταστροφή ή τήν ένεδρευτική έπιτήρηση τών πηγών πόσιμου νερού, ιδιαίτερα τήν καλοκαιρινή περίοδο. Αύτά τά δύο σημεία θά άποδεικνύονταν άργότερα άποφασιστικής σημασίας, ειδικά στίς περιοχές όπου ό Δημοκρατικός Στρατός άδυνατούσε νά προβάλει στατική άμυνα καί βρισκόταν υποχρεωμένος νά περιπλανιέται, προσμένοντας τήν κατάλληλη εύκαιρία ή, όπως στήν περίπτωση τής Χαλκιδικής, έλπίζοντας μόνο στήν καθήλωση καί τήν άπασχόληση τών έχθρικών δυνάμεων.

23. Προφανώς άπό τά μεταλλεία τής Χαλκιδικής. 24. « Εξέταση παραδοθέντος συμμορίτου λοχαγού Κουφαδάκη, 28 Αύγούστου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 6, συλλογή κειμένων 2, σ. 57-58. 401


Ή ανάπτυξη τών δυνάμεων τοϋ Δημοκρατικού Στρατού Οί έπιχειρήσεις τών κυβερνητικών δυνάμεων, τό καλοκαίρι τού 1947, υπήρξαν μεγάλες σέ έκταση -ιδιαίτερα στόν ορεινό χώρο τού Έβρου- χωρίς, όμως, νά οδηγήσουν σέ αποφασιστικά άποτελέσματα 'Αντίθετα, τήν ίδια περίοδο ό Δημοκρατικός Στρατός φαίνεται ότι σταθεροποίησε τίς θέσεις του καί ένίσχυσε σημαντικά τίς δυνάμεις του. Τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1947 ή έξέλιξη τής κατάστασης στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη προκάλεσε άνησυχίες στό κυβερνητικό στρατόπεδο. Τό καλοκαίρι τού χρόνου αύτού, πρίν άπό τήν 3η 'Ολομέλεια τής Κεντρικής Επιτροπής τοϋ ΚΚΕ καί τό σχέδιο «Λίμνες», διακρίνεται ή πρόθεση τής ήγεσίας τού Δημοκρατικού Στρατού νά διευρύνει τό μέτωπο, τά σημεία άντιπαράθεσης μέ τόν άντίπαλο άκριβέστερα, πρός τά άκρα, στά δυτικά καί τά άνατολικά τού κρίσιμου χώρου τής Πίνδου καί τής Δυτικής Μακεδονίας. Χωρίς, άπ' όσο σήμερα γνωρίζουμε, νά έχει μέ σαφήνεια άποτυπωθεΐ σέ συγκεκριμένη άπόφαση,25 ή στρατηγική αύτή διακρινόταν στό τέλος τού καλοκαιριού τού 1947. Προφανής της στόχος ήταν τό άπλωμα τών δυνάμεων τοϋ άντιπάλου, ή καθήλωση σημαντικών δυνάμεών του σέ άπόμακρες περιοχές, έτσι ώστε νά δημιουργηθούν ρωγμές στή διάταξή τους στίς στρατηγικά κρίσιμες ζώνες. Καρπός αύτής τής στρατηγικής στά μέν δυτικά ήταν ή έπίμονη πίεση πρός τήν περιοχή τής Ηπείρου μέ άποκορύφωμα τόν έλιγμό καί τήν έγκατάσταση στή Μουργκάνα- στά δέ άνατολικά, στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη, ή ίδια στρατηγική οδήγησε στήν άριθμητική άνάπτυξη τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στήν περιοχή. Ή ένίσχυση τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ στίς άνατολικά τοϋ 'Αξιού περιοχές έγινε άντικείμενο ειδικής έξέτασης σέ μία άπό τίς συσκέψεις στόν Βόλο, έδρα τής 1ης Στρατιάς, τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1947. Στή σύσκεψη αύτή, όπου, όπως καί στίς άλλες άντίστοιχες, προήδρευε ό βασιλιάς Παύλος καί έπαιρνε μέρος, ώς στρατιωτικός σύμβουλος του, ό στρατηγός Παπάγος,26 έξετάστηκαν οί κίνδυνοι πού δημιουργούσε ή ένίσχυση τοϋ ΔΣΕ στήν

25. Υπενθυμίζουμε ότι έλάχιστα στοιχεία έχουμε άκόμη όσον άφορά τίς τρέχουσες άποφάσεις τής πολιτικής καί στρατιωτικής ήγεσίας τοϋ ΚΚΕ στή διάρκεια τού Εμφυλίου. Ακόμη περισσότερο, ή άπουσία πρακτικών τών συνεδριάσεων καί τών συσκέψεων μας έμποδίζει νά γνωρίσουμε τίς άπόψεις πού άναπτύχθηκαν καί τόν τρόπο εκπόνησης τών σχεδίων καί τοϋ σχεδιασμού τών προθέσεων. 26. 1η Στρατιά, «Σύσκεψις εις Γ' Σώμα Στρατού, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJi., τόμος 6, κείμενο 24, σ. 180-181. Στή σύσκεψη μετείχαν, έκτός άπό τόν Παύλο καί τόν Παπάγο, ό άντιστράτηγος Γιαντζής, ό ύποστράτηγος Παπαγεωργίου, ό στρατηγός Ρώουλινς καί σημαντικός άριθμός άνώτατων καί άνώτερων άξιωματικών, διευθυντών γραφείων ή διοικητών, Ελλήνων καί "Αγγλων. 402


τού

Αξιού

περιοχή. Ή ένίοχυοη αύτή ειχε δημιουργήσει νέους συσχετισμούς δυνάμεων. Στή ζώνη τής VII μεραρχίας τού κυβερνητικού στρατού," ή δύναμη τού ΔΣΕ, άπό περίπου χίλιους μαχητές τόν Μάιο τού 1947, ύπολογιζόταν ότι έφθασε στούς 3.200 τόν Σεπτέμβριο. Ή ένίσχυση φαίνεται πώς γινόταν μέ τήν είσοδο στελεχών ή καί άπλών μαχητών άπό τούς έκπατρισμένους στό Μπούλκες μαχητές τού ΕΛΑΣ άλλά καί μέ τήν έντατική έπιτόπια στρατολογία Επιπροσθέτως, παρατηρήθηκε καί βελτίωση τών τεχνικών τών μονάδων τού ΔΣΕ, ιδιαίτερα στόν τομέα τών καταστροφών, μέ ένταση τών ναρκοθετήσεων καί βελτίωση τής τεχνικής τών ύπονομεύσεων καί τών σαμποτάζ. Έπίσης ή απόκρυψη τών έγκαταστάσεων καί τών κινήσεων είχε βελτιωθεί. Τό Γ' Σώμα Στρατού ζήτησε είκοσι έπιπρόσθετα τάγματα πεζικού γιά νά άντιμετωπίσει τήν κατάσταση, έκκαθαρίζοντας κατ' άρχάς τίς νότιες περιοχές καί προχωρώντας σέ μεθοδικές επιχειρήσεις μεγάλης έκτασης άπό τά δυτικά πρός τά άνατολικά. Τό αίτημα φυσικά ήταν δύσκολο νά ικανοποιηθεί στίς ύπάρχουσες συνθήκες. Γιά τό λόγο αύτό ό Βρετανός στρατηγός Ρώουλινς μετέφερε τή συζήτηση στήν ένίσχυση τού Γ' Σώματος Στρατού μέ μέσα καί ύλικά. Τό κεφάλαιο αύτό ήταν σαφώς πιό αισιόδοξο, καθώς διακρινόταν πλέον ή άμερικανική ύλική βοήθεια. 'Εξάλλου, όπως ύπογράμμισε ό επικεφαλής τής βρετανικής στρατιωτικής άποστολής, τυχόν έξυπηρέτηση τών αιτημάτων γιά πρόσθετες στρατιωτικές δυνάμεις θά ανέβαζε, άθροιστικά, τήν άριθμητική δύναμη τοϋ Εθνικού Στρατού στούς 392.000 άνδρες, δύναμη ύπερτριπλάσια τής ύπάρχουσας, ή συγκρότηση τής όποιας θά άπαιτούσε δυόμισι χρόνια28 Αντίθετα, στό κεφάλαιο τών διατιθέμενων μέσων, άξιόπιστη υπόσχεση γιά άμεση βελτίωση καί ένίσχυση μπορούσε νά δοθεί άμέσως. 'Ορειβατικό πυροβολικό, πολυβόλα καί όλμοι κατεύθαναν οσονούπω. Στό μεγάλο κεφάλαιο τών μεταφορικών μέσων, τά προερχόμενα άπό τήν 'Αγγλία καί τήν Αμερική μουλάρια θά έλυναν τό πρόβλημα τών ορεινών μεταφορών.29 Οί οδικές άντίστοιχες θά βελτιώνονταν μέ τήν άφιξη άμερικανικών φορτηγών

27. Θράκη καί Ανατολική Μακεδονία. 28. 1η Στρατιά, «Σύσκεψις είς Γ' Σώμα Στρατού, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 6, κείμενο 24, α 185. 29. Τό Σώμα Στρατού χρειαζόταν, όπως προέβλεπε ή οργανική του σύνθεση, 7.661 ήμιόνους. Ειχε άποκτήσει 2.300 άπό έπίταξη καί περίπου 3.400 άπό τή μέχρι τότε βοήθεια άπό τό έξωτερικό. Προβλεπόταν ή συμπλήρωση τού άριθμού μέ 1.000 άμερικανικά μουλάρια καί 650 βρετανικά. Οί Βρετανοί πάντως δέν παρέλειψαν νά τονίσουν καί πάλι τίς οικονομικές θυσίες πού έκαναν ύπέρ τής κυβερνητικής παράταξης, υπογραμμίζοντας ότι κάθε ήμίονος κόστιζε 110 λίρες. Πρβλ. 1η Στρατιά, «Σύσκεψις είς Γ' Σώμα Στρατοΰ, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 6, κείμενο 24, σ. 184. 403


τών 2,5 τόνων, 78 οέ κάθε μεραρχία Τέλος, άγγλικοί καί προπαντός άμερικανικοί ασύρματοι θά έδιναν άξιοσημείωτη δυνατότητα έπικοινωνιών, άφού προβλέπονταν πλέον έξι γιά κάθε τάγμα.

Χειμερινές έπιχειρήοεις 1947-1948 Οί προαναφερθείσες συσκέψεις δέν έμπόδισαν νέες στρατιωτικές έπιτυχίες τού ΔΣΕ στή Νέα Ζίχνη καί στά Πορρόια. Πρός τό τέλος τού 1947, ό Δημοκρατικός Στρατός είχε σταθεροποιήσει τίς θέσεις του στήν Άνατολική Μακεδονία καί τή Θράκη καί ή δύναμη τού άρχηγείου ύπολογιζόταν σέ δύο χιλιάδες μαχητές. Ή κατάσταση στή Δυτική 'Ελλάδα καί ή άναδιοργάνωση τών κυβερνητικών δυνάμεων είχε έπιτρέψει τήν πρόσκαιρη βελτίωση τών συσχετισμών. Οί δυνάμεις τού 'Εθνικού Στρατοΰ στήν περιοχή είχαν περιοριστεί σέ δύο ταξιαρχίες (έπτά τάγματα, 4.000 άνδρες) πού συμπληρώνονταν άπό 1.500 χωροφύλακες καί 4.500 μέλη MAY καί ΜΑΔ.30 Τό άρχηγεΐο τοΰ ΔΣΕ άποφάσισε νά έκμεταλλευτεϊ τήν εύκαιρία, συγκέντρωσε όσες περισσότερες δυνάμεις μπορούσε (σχεδόν 1.500 μαχητές προερχόμενους άπό τόν "Εβρο, τήν Ξάνθη καί τήν Κομοτηνή) καί οργάνωσε έπίθεση στήν Κομοτηνή, όπου οί κυβερνητικές άρχές είχαν συγκεντρώσει πολλές χιλιάδες κατοίκους τών έλληνικών χωριών τής περιοχής. Ή ήγεσία τοΰ ΔΣΕ πίστευε ότι ή έπιτυχία τοΰ έγχειρήματος θά έπέτρεπε μαζική στρατολογία, άνεφοδιασμό καί ίσως, άκόμη περισσότερο, ευνοϊκή άνατροπή τού συσχετισμού δυνάμεων. "Αν καί οί δυνάμεις τών επιτιθεμένων ήταν μικρότερες άπό τίς άντίστοιχες τών οχυρωμένων υπερασπιστών,11 στόν ΔΣΕ πίστευαν ότι ή χρήση τών άντιαρματικών έκτοξευτών ΠΑΝΤΖΕΡΦΑΟΥΣΤ θά προκαλούσε τακτικό αιφνιδιασμό. Ή έπίθεση άπέτυχε, ίσως άπό άνεπάρκεια τής διοίκησής της πού ώς τότε είχε έλάχιστη πείρα άπό τέτοιου είδους συνδυασμένες έπιχειρήσεις, οί όποιες, έπιπλέον, απαιτούσαν υψηλές τακτικές δεξιότητες γιά τήν έξουδετέρωση, λόγου χάρη, πολυβολείων ή τεθωρακισμένων. Παρ' όλ' αύτά, αύτή ή ισχυρή κρούση άνέτρεψε τά μέχρι τότε δεδομένα καί μετέτρεψε τή σύγκρουση σε έκεινες τίς παρυφές τής ελληνικής έπικράτειας σέ τακτική άναμέτρηση.

30. Κατεμής Γ., «Μελέτη έπιχείρησης Κομοτηνής, 12 Νοεμβρίου 1947», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 7, Ιούλιος 1948 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, 1996), σ. 240. 31. Ο ΔΣΕ παρέταξε τά 315, 641, 654 καί 868 τάγματα δύναμης 200 ώς 300 μαχητών τό καθένα Σέ αύτά προστέθηκαν οί δυνάμεις τού Άρχηγείου Ξάνθης. Σύνολο περίπου 1.450 μαχητές. Στό ίδιο, σ. 241. 404


"Αμεσο έπακόλουθο ήταν ή σημαντική ενίσχυση τών κυβερνητικών δυνάμεων. Στά τέλη Νοεμβρίου τού 1947 οί τελευταίες ένισχύθηκαν σημαντικά στή Θράκη μέ τήν προσθήκη έξι ταγμάτων 'Εθνοφρουράς. Τά νέα τμήματα, μαζί μέ τίς δυνάμεις του Έθνικοϋ Στρατοΰ, τής Χωροφυλακής, τών MAY, τών ΜΑΔ καί τών ειδικών μονάδων γιά τήν προστασία τών συγκοινωνιών άποτελοϋσαν, ειδικά στή ζώνη τής VII μεραρχίας, ένα πολύ ισχυρό σώμα, τού όποιου ή δύναμη -όπως άκριβώς συνέβαινε καί στή δυτική πλευρά τής χώρας, στήν Ήπειρο, μέ τήν VIII μεραρχία- ύπερέβαινε κατά πολύ τά προβλεπόμενα άπό τήν οργανική του σύνθεση. Οί νέες αύτές δυνατότητες τού κυβερνητικού στρατοπέδου σέ συνδυασμό μέ τή χειμερινή περίοδο, πού δυσκόλευε τίς μετακινήσεις στά μεγάλα υψόμετρα, οδήγησαν στήν οργάνωση σημαντικών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων μέ στόχο τήν έξάρθρωση τών συγκροτημένων τμημάτων τού Δημοκρατικού Στρατού καί τήν καταστροφή τής όποιας υποδομής τους. Στήν έπιχείρηση « Αλέξανδρος», τόν Δεκέμβριο τού 1947, πήραν μέρος έξι τάγματα πεζικού, τέσσερα τάγματα 'Εθνοφρουράς, όλες οί δυνάμεις τής Χωροφυλακής καί τών παραστρατιωτικών οργανώσεων τής περιοχής, μαζί μέ πυροβολικά, τεθωρακισμένα καί μηχανικό.32 Ή έκστρατεία δέν ειχε τίποτε νά ζηλέψει, τουλάχιστον σέ άριθμούς, άπό τίς άντίστοιχες τής Δυτικής Ελλάδας. 'Οπωσδήποτε, όμως, τά άποτελέσματα τής κινητοποίησης πολύ άπεΐχαν άπό τήν άναμενόμενη άποφασιστική επικράτηση καί τήν ειρήνευση στήν περιοχή." Ή δημιουργία, ώστόσο, ένός παράλληλου μέ τόν στρατό έκστρατείας μηχανισμού, όπως άποτυπώθηκε μέ τή δημιουργία τής «Διοικήσεως Εθνοφρουράς Θράκης», πύκνωσε τό δίκτυο άσφαλείας τών κυβερνητικών δυνάμεων, περιορίζοντας άντίστοιχα τίς δυνατότητες τού Δημοκρατικού Στρατού.34

32. Γ' Σώμα Στρατού (ύποστράτηγος Γ. Παπαγεωργίου), «Σχέδιον Έπιχειρήσεων " Αλέξανδρος", 28 Νοεμβρίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 6, κείμενο 75, σ. 410 κ.έ. 33. Ή έπιχείρηση διακόπηκε άναγκαστικά στίς 30 Δεκεμβρίου έξαιτίας τοϋ συνδυασμού τών κακών καιρικών συνθηκών μέ τήν ολοένα καί μαχητικότερη άντίδραση τών δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατοΰ. Οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν 7 νεκρούς, 32 τραυματίες καί έναν άγνοούμενο, ένώ καταστράφηκε καί ένα άεροπλάνο ΣΠΙΤΦΑΪΡ. Ό άριθμός τών πασχόντων άπό κρυοπαγήματα -51 άνδρες- καί τών άρρώστων -άπό ψύξη- προκάλεσε κρίση. Πρβλ. VII μεραρχία, «Έκθεσις Επιχειρήσεως " Αλέξανδρος", 13 Ιανουαρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 6, κείμενο 24, σ. 146 κ.έ. 34. ΓΕΣ/Α 3, «Συγκρότησις Διοικήσεως 'Εθνοφρουράς Θράκης, 4 Δεκεμβρίου 1947», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 6, κείμενο 84, α 430-431. Ή διοίκηση αύτή εΐχε δύναμη δύο ταξιαρχιών, καθώς περιλάμβανε έξι τάγματα εγκατεστημένα στήν Ξάνθη, τήν Κομοτηνή, τίς Σάππες, τό Σουφλί, τό Διδυμότειχο καί τήν 'Ορεστιάδα. 405

'Ιστορία τού ελληνικού 'Εμφύλιου

Πολέμου

Ό άπολογισμός οτό τέλος τής περιόδου έπιβεβαίωσε τή στασιμότητα. Ά π ό τή μιά πλευρά τό Γ' Σώμα Στρατοϋ πανηγύρισε τίς τρομερές άπώλειες πού έπέφερε στόν άντίπαλο: 1.335 μαχητές έκτός μάχης τόν 'Ιανουάριο καί 1.210 τόν Φεβρουάριο τοϋ 1948, σύμφωνα μέ τούς ύπολογισμούς τοϋ Σώματος φυσικά. Ά π ό τήν άλλη, ή δύναμη τού Δημοκρατικού Στρατού στή συγκεκριμένη ζώνη μάλλον αύξηση παρουσίασε ένώ παρατηρήθηκαν άλλες δυσμενείς έξελίξεις, όπως λόγου χάρη ή προσβολή μέ πυροβολικό τής σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Άλεξανδρούπολης."

Οί επιχειρήσεις τοϋ φθινοπώρου 1948 Τήν έπαύριο τής ολοκλήρωσης τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων στόν Γράμμο, στά τέλη τού καλοκαιριού τοϋ 1948, τό ένδιαφέρον τών έμπολέμων στράφηκε, έκτός άπό τό Βίτσι, καί πρός τήν περιοχή τής Ανατολικής Μακεδονίας καί τής Θράκης. Ά π ό τήν πλευρά τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, ή διάψευση τών προσδοκιών γιά ισχυρά χτυπήματα άντιπερισπασμού τήν έποχή πού μαινόταν ή μάχη στόν Γράμμο προκάλεσε αύστηροϋ ύφους ειδική άπόφαση τού Πολιτικού Γραφείου τής Κεντρικής Επιτροπής τοϋ ΚΚΕ. Άνάμεσα στά άλλα, ή άπόφαση ζητούσε άμεσα μέτρα, τήν οργάνωση τής VII μεραρχίας τού ΔΣΕ στήν περιοχή, τή στρατολόγηση πέντε χιλιάδων νέων μαχητών καί τήν κατακόρυφη αύξηση τής μαχητικότητας τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ.36 Στήν άλλη πλευρά τοϋ λόφου έπίσης έπιθυμούσαν περισσότερα Στό πλαίσιο τών έπιχειρήσεων τής τελικής -όπως πίστευαν στό Γενικό 'Επιτελείο Στρατού μετά τήν ολοκλήρωση τής κατάληψης τοϋ Γράμμου- φάσης τού πολέμου, τό Γ' Σώμα Στρατού άνέλαβε τήν άποστολή έκκαθάρισης καί έξασφάλισης τών κυριότερων προπυργίων τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στήν Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη. Οί έπιχειρήσεις καθυστέρησαν καθώς δόθηκε προτεραιότητα σέ άντίστοιχες κινήσεις στά ορεινά τής Κεντρικής Μακεδονίας. Στίς 23 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε ή έπιχείρηση «Κούλα» στά ορεινά, βόρεια τής Δράμας, μέ στόχο τήν καταστροφή τών οργανωμένων θέσεων καί

35. «Σύσκεψις στό Γ' Σώμα Στρατού τήν 6η Μαρτίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 7, κείμενο 83, σ. 540 κ.έ. Στή σύσκεψη πήραν μέρος ό στρατηγός Βάν Φλήτ καί τό έπιτελεϊο τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής. 36. Άπόφαση τοϋ Πολιτικού Γραφείου τής Κεντρικής Επιτροπής τού ΚΚΕ γιά τήν κατάσταση στό Αρχηγείο Ανατολικής Μακεδονίας-θράκης, 3 Σεπτεμβρίου 1948, στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 10, Οκτώβριος 1948 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, 1996), σ. 406-407. 406


τού

Αξιού

τών έγκαταστάσεων τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ ώς τή γραμμή τών συνόρων. Οί θέσεις αύτές ήταν κυρίως ορμητήρια ομάδων σαμποτέρ, καθώς καί χώρος συγκέντρωσης άμάχων, άριστερών οικογενειών πού κατέφευγαν έκεΐ κυνηγημένες άπό τά χωριά τοΰ κάμπου. Ή δύναμη τών άνταρτών καί τών προσφύγων ύπολογιζόταν σέ περίπου 1.900, άπό τούς όποιους 500 ήταν οί άμαχοι. Ύπήρχαν πρόχειρα οργανωμένες θέσεις καί άρκετές άποθήκες τροφίμων καί πολεμικού ύλικοΰ. Πρός τήν περιοχή κινήθηκαν σημαντικές κυβερνητικές δυνάμεις πού περιλάμβαναν τρία τάγματα πεζικού, δυνάμεις πυροβολικού καί τεθωρακισμένων, μονάδες Χωροφυλακής καί 'Εθνοφρουράς, άνάμεσά τους ή περίφημη μονάδα τών ένοπλων τοΰ Φωστερίδη (Τσαούς Άντών) πού, γιά τήν περίσταση, είχε ονομασθεί λόχος χωροφυλάκων άνευ θητείας. Ή έπιχείρηση έφερε μέν τίς κυβερνητικές δυνάμεις στήν οροθετική γραμμή, δέν κατάφερε, όμως, νά καταστρέψει τίς δυνάμεις τών άνταρτών πού έλίχθηκαν πρός άλλες περιοχές ή -οί άμαχοι κυρίως- φαίνεται πώς πέρασαν στό βουλγαρικό έδαφος. Ό Εθνικός Στρατός ειχε 67 άνδρες έκτός μάχης, άπό τούς οποίους οί 49 άπό νάρκες, εξαιτίας τών ναρκοπεδίων πού άντιμετώπισε. Ή έκτίμηση τών ζημιών πού προκλήθηκαν στόν άντίπαλο ήταν μάλλον ύπερβολική -περίπου 180 έκτός μάχης- δεδομένου ότι δέν ύπήρξαν έκτεταμένες συγκρούσεις. Τά λάφυρα πού περισυνελέγηοαν άφοροΰσαν κυρίως νάρκες κατά οχημάτων καί προσωπικού, καθώς καί μικρές ποσότητες πυρομαχικών. Τό άνακοινωθέν τών κυβερνητικών δυνάμεων έκανε πάντως λόγο γιά τήν άνεύρεση τοΰ πολυτελούς(Ι) σταθμού διοίκησης τοΰ Λασσάνη πού, κατά τούς συντάκτες τών άναφορών, περιλάμβανε συγκρότημα πολυτελώς έπιπλωμένων οικημάτων καί πίστα χορού! "Οπως καί νά χε τό πράγμα, ή πλούσια περιγραφή τής κυριευθείσας «πρωτεύουσας» τού άντιπάλου βελτίωνε τήν εικόνα τής μάλλον άποτυχημένης έπιχείρησης."

Στίς άρχές "Οκτωβρίου 1948, ή στρατιωτική κατάσταση παρουσιαζόταν στάσιμη στήν άνατολικά τού 'Αξιού περιοχή. Σύμφωνα μέ τούς ύπολογιομούς τοϋ Γ' Σώματος Στρατού,38 οί δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατοΰ οτήν περιοχή είχαν κατανεμηθεί ώς άκολούθως: 37. Γ' Σώμα Στρατοΰ πρός ΓΕΣ/Α1 (κοινοποίηση "Αμερικανική καί Βρετανική Στρατιωτικές Αποστολές), «"Εκθεσις έπιχειρήσεως "Κούλα", 26 Σεπτεμβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 10, κείμενο 6, σ. 51-54. 38. Γ' Σώμα Στρατού, «Γενική έκτίμησις στρατιωτικής καταστάσεως περιοχής Γ' Σώματος Στρατού, 2 Οκτωβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 10, κείμενο 14, σ. 139 κ.έ. Πάντως οί έκτιμήσεις αύτές διαφέρουν κατά πολύ 407


Θράκη Περιοχή "Εβρου 'Ορεινά Κομοτηνής, Ξάνθης

800 1.100

Ζώνη Νέστον-Στρνμώνα Τσάλ Ντάγ 'Ορεινά Δράμας Παγγαίο 'Αλή Μπουτούς κλπ. Μενοίκιο

50 1.100 100 270 100

Ζώνη Στρυμώνα-'Αξιού Μπέλες Κορώνα Κρούσια Κερδύλλια Χαλκιδική

700 280 120 530 220

'Απέναντι στίς δυνάμεις αυτές ό 'Εθνικός Στρατός είχε παρατάξει, κυρίως σέ στατικές άποστολές, τίς άκόλουθες δυνάμεις:39 а) VII μεραρχία πεζικού "Εβρος

1,5 τάγμα πεζικού 6 τάγματα εθνοφρουράς 1,5 τάγμα πεζικού 1 τάγμα εθνοφρουράς 3 τάγματα πεζικού 1 τάγμα έθνοφρουράς

Ξάνθη-Κομοτηνή Δράμα, Νευροκόπι, Παγγαίο б) Διοίκησις Έθνοφρουράς Κεντρικής Μπέλες (ΤΣΕ) ' Σέρρες, Νέα Ζίχνη, Σιδηρόκαστρο, Νιγρίτα Λαγκαδάς (ΤΣΕ) Πολύγυρος (ΤΣΕ)

Μακεδονίας (ΔΕΚΜ) 1 τάγμα πεζικού 4 τάγματα έθνοφρουράς 2 τάγματα έθνοφρουράς 3 τάγματα έθνοφρουράς

άπό τίς άντίστσιχες τού πάντα καλά πληροφορημένου Ζαφειρόπουλου, οί όποιες, είναι άλήθεια, άναφέρονται σέ μεταγενέστερο (κατά δύο μήνες) διάστημα. Ό Ζαφειρόπουλος γιά τόν Δεκέμβριο του 1948 άνεβάζει τή δύναμη τού ΔΣΕ σέ 900 μαχητές γιά τήν περιοχή άπό τόν "Εβρο ώς τήν Κομοτηνή, σέ 1.100 γιά τήν περιοχή τών Σερρών καί σέ 400 γιά τό Μπέλες. Πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, "Αθήναι 1956, σ. 637. 39. Στό ίδιο, σ. 143-144. 408


γ) 31η ταξιαρχία Μπέλες Ζώνη ώς 'Αξιό

τού

Αξιού

2 τάγματα πεζικού 1 τάγμα πεζικού 2 τάγματα εθνοφρουράς

Στίς προηγούμενες μονάδες προσετίθεντο τό 622 τάγμα άσφαλείας συγκοινωνιών, πού φρουρούσε τή σιδηροδρομική γραμμή ώς τήν 'Αλεξανδρούπολη, ένα σύνταγμα άναγνωρίσεως (τεθωρακισμένα), δύο συντάγματα πεδινού πυροβολικού καί μία μοίρα ορειβατικού πυροβολικού, καθώς καί οί δυνάμεις Χωροφυλακής καί οί παραστρατιωτικοί μηχανισμοί. Αθροιστικά, οί κυβερνητικές δυνάμεις περιλάμβαναν 30 τάγματα πού ισοδυναμούσαν μέ δύναμη πεζικού τουλάχιστον τριών μεραρχιών. Παρ' όλ' αύτά, ή διοίκηση τού Γ' Σώματος Στρατού έκρινε τή δύναμη αύτή τελείως άνεπαρκή, δήλωνε άδυναμία έστω νά διαφυλάξει τά κεκτημένα καί ζητούσε σημαντική ένίσχυση σέ μέσα καί δυνάμεις.40 Ή άποψη αύτή, άν ήταν γνωστή, θά χαροποιούσε ιδιαίτερα τήν ήγεσία τού Δημοκρατικού Στρατού πού θεωρούσε ότι ή κύρια άποστολή τών μονάδων του στά άνατολικά ήταν ή καθήλωση όσο τό δυνατόν μεγαλύτερων δυνάμεων τού κυβερνητικού στρατού. Τήν ίδια άκριβώς στιγμή πού κατετίθετο ή προαναφερθείσα έκθεση, ή πετυχημένη έπίθεση τού Δημοκρατικού Στρατού στόν Σωχό πρόσθετε έπιχειρήματα στό αίτημα περί ένίσχυσης τών κυβερνητικών δυνάμεων.41 Τήν ίδια περίοδο νέα πολυήμερη έπιχείρηση γιά τήν έκκαθάριση τής Χαλκιδικής δέν οδήγησε καί πάλι σέ άποφασιστικά άποτελέσματα, παρά τή σύλληψη περίπου έκατό άνταρτών ή μάλλον «υπόπτων». 'Αντίθετα, οί άπώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων άνήλθαν σέ 91 άνδρες, άπό τούς όποιους 6 άξιωματικοί.42

Ή μορφή τών έπιχειρήσεων στήν 'Ανατολική Μακεδονία καί τή Θράκη Στό διάστημα Ίανουαρίου-Νοεμβρίου 1948, τό Γ' Σώμα Στρατού έκτίμησε ότι προκάλεσε στούς άντιπάλους του άπώλειες 4.300 ώς 5.000 νεκρών καί 1.900 ώς 2.900 τραυματιών. Στό ίδιο διάστημα συνέλαβε περίπου 40. Στό ίδιο, σ. 144-146. 41. Ή έπιχείρηση πέτυχε κυρίως ώς πρός τή συλλογή λαφύρων. Ό ΔΣΕ κυρίευσε δύο όλμους, πέντε οπλοπολυβόλα καί σημαντικά ύλικά. Πρβλ. Τακτικό Συγκρότημα Εθνοφρουράς Λαγκαδά, «Έκθεσις έπί τής προσβολής Σωχού, 2 Οκτωβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 10, κείμενο 15, α 151 κ.έ. 42. Γ' Σώμα Στρατού πρός ΓΕΣ, «Έκθεση έπιχειρήσεως Χαλκιδικής, 31 Οκτωβρίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJt., τόμος 10, κείμενο 34, σ. 283-288. 409


1.200 ένοπλους καί 630 άοπλους, ένώ παραδόθηκαν στίς μονάδες του 3.261 ένοπλοι καί 2.028 άοπλοι.43 Συνοπτικά δηλαδή, μέσα στούς έντεκα μήνες τού 1948 ό ΔΣΕ στήν περιοχή έχασε δεκατρείς χιλιάδες άπό τούς άνθρώπους του. Προφανέστατα, μέ βάση τούς προηγούμενους άριθμούς, ό Εμφύλιος θά έπρεπε νά ειχε τερματιστεί στήν περιοχή λόγω ολοκληρωτικής έξαφάνισης τού ένός άπό τούς άντιπάλους. Ή έξήγηση στό παράλογο πού έμφάνιζε ή έκθεση ήταν ότι τά κενά δημιουργήθηκαν άπό τή «βίαιη στρατολόγηση» νέων μαχητών πού άπέδωσε τό ίδιο διάστημα 7.148(!) νεοσυλλέκτους. Αύτοί άπό κοινού μέ τίς «άφανεΐς» ροές ένισχύσεων -άπό τό έξωτερικό λόγου χάρη- διατήρησαν τή δύναμη τού ΔΣΕ στήν περιοχή στούς 6.500 μαχητές...44 Ή άξιοπιστία τών άριθμών αύτών μάλλον περιορίζεται στίς κατηγορίες τών συλληφθέντων καί τών παραδοθέντων, έκεΐ δηλαδή όπου έμενε στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων «υπαρκτό σώμα» πού μπορούσε νά άποόείξει τά ισχυριζόμενα. Χωρίς νά παραγνωρίζεται τό γεγονός ότι πολλές άπό τίς συμπεριλαμβανόμενες στίς κατηγορίες αύτές περιπτώσεις άφορούσαν σίγουρα άμάχους, «υπόπτους» κλπ., άτομα δηλαδή πού δέν είχαν άμεση σχέση μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό, οί άριθμοί οπωσδήποτε πιστοποιούσαν μιά διαρροή μαχητών άπό τίς μονάδες τού ΔΣΕ. Ή διαρροή αύτή θά μπορούσε νά άποδοθεΐ στόν τρόπο στρατολόγησης άλλά καί στήν ίδια τή μορφή τού πολέμου, δηλαδή στήν έλλειψη μαζικών καί οργανωμένων μονάδων πού θά έπέτρεπαν τή γρήγορη άφομοίωση τών στρατολογημένων. Άπό τήν άλλη πλευρά, οί άπώλειες τών δυνάμεων τού Γ' Σώματος Στρατού τήν ίδια περίοδο στόν ίδιο έδαφικό χώρο παρουσιάζουν ένδιαφέρον. Οί άπώλειες αύτές περιλάμβαναν, έκτός άπό τούς άξιωματικούς καί άνδρες τού στρατού, τίς δυνάμεις τών MAY καί τών ΜΑΔ ένώ δέν περιλάμβαναν τίς άπώλειες τής Χωροφυλακής.45 Μήνας Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος

Νέκροί 42 28 73 57 84 107

Τραυματίες 165 78 206 213 221 266

Σύνολο 207 106 279 270 05 373

43. Γ' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις δράσεως Γ' Σώματος Στρατού κατά τό έτος 1948, 7 Ιανουαρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 11, συλλογή κειμένων 30, σ. 485. 44. Στό ίδιο, σ. 485. 45. Στό ίδιο, σ. 486. 410

Ό πόλεμος οτά άνατολικά τού

Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος

97 104 133 88 108

330 348 488 190 295

427 452 621 278 403

Σύνολο

921

2.800

3.721

Αξιού

Οί αίτιες πρόκλησης τών έν λόγω άπωλειών ήταν ένόεικτικές γιά τό είδος τού πολέμου σέ αύτές τίς άνατολικές περιοχές. Περίπου τό μισό τού συνόλου οφειλόταν σέ νάρκες. Ά π ό τούς 921 νεκρούς, οί 423 σκοτώθηκαν άπό νάρκες καί οί 498 σέ συγκρούσεις. Ά π ό τούς 2.800 τραυματισμούς, οί 1.308 οφείλονταν σέ νάρκες καί οί 1.492 σέ συμπλοκές.46 Ό πόλεμος έδώ ήταν άρμοδιότητα τών σαμποτέρ καί τών υπονομευτών τού μηχανικού, γεγονός πού τόν μετέτρεπε σέ τυπικό δείγμα πολέμου φθοράς. Αντάρτικου άγώνα, άν προτιμάτε.

ΟΙ μεγάλες έκκαθαριστικες έπιχειρήσεις τοΰ 1949 Ή άλλαγή στό πνεύμα δράσης τών κυβερνητικών δυνάμεων -όπως καί οί καρποί τών προσπαθειών τής άμερικανικής άποστολής- φάνηκαν στίς άρχές τού 1949 καί στήν άνατολικά τού Αξιού περιοχή. Ή κεντρική ιδέα ήταν ή ίδια πού οδήγησε τήν επιτυχημένη έπιχείρηση «Περιστερά» στήν Πελοπόννησο, περίπου τήν ίδια έποχή. Ό Δημοκρατικός Στρατός έπρεπε νά ήττηθεϊ καί νά καταστραφεί στίς περιφέρειες ώστε νά γίνει δυνατό, τό καλοκαίρι τού 1949, τό άποφασιστικό χτύπημα στά προπύργια τού Γράμμου καί τού Βίτσι. Οί τακτικές ήταν όμοιες έπίσης. Μεγάλη συγκέντρωση δυνάμεων καί, κυρίως, έπιμονή στά χτυπήματα μέχρι τήν έξουθένωση τής μαχητικής ικανότητας τού άντιπάλου. Πρώτος στόχος ορίστηκε ή περιοχή τών Κερδυλλίων καί οί έκεΐ δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού. Τόν Φεβρουάριο, μιά πρώτη έπιχείρηση, μέ τήν ονομασία «Άχιλλεύς», στράφηκε έναντίον τών δυνάμεων τής 20ής ταξιαρχίας τού Δημοκρατικού Στρατού. Μέ κόστος περίπου σαράντα νεκρούς καί τραυματίες τά τακτικά συγκροτήματα Έθνοφρουράς Σερρών καί Λαγκαδά κατέστρεψαν 17 πολυβολεία, 2 μεγάλες καί 112 μικρές καλύβες ή στέγαστρα άπό τσίγκο, κυρίευσαν 310 αιγοπρόβατα καί συνέλαβαν 44 «ύποπτους».47 Ή 20ή ταξιαρχία τού ΔΣΕ πέρασε στή Χαλκιδική καί έπα-

46. Στό ίδιο, σ. 486. 47. Δ.Ε. Σερρών/ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Άχιλλεύς", 6-10 Φεβρουαρίου 1949», 411


νήλθε, λίγες μέρες άργότερα, γιά ν' άποκαταστήσει τίς ζημιές. Τό Γ' Σώμα Στρατοΰ οργάνωσε νέα μεγαλύτερη έπιχείρηση τό πρώτο δεκαήμερο τοϋ Μαρτίου.48 'Η έπιχείρηση «Ποσειδών» έγινε μέ δύναμη πού ύπερέβαινε, ώς πρός τό πεζικό, τήν οργανική δύναμη μεραρχίας, περιλάμβανε τεθωρακισμένα, μονάδες ίππικοΰ, πυροβολικό, ισχυρά παραστρατιωτικά σώματα (ΜΑΔ καί MAY) καί ειχε τή συνδρομή τής άεροπορίας καί τοΰ ναυτικού. Μέ άπώλειες σχεδόν έβδομήντα άνδρών γιά τίς κυβερνητικές δυνάμεις οί οργανωτές τής έπιχείρησης θεώρησαν ότι εξόντωσαν σχεδόν ολοκληρωτικά τήν 20ή ταξιαρχία τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, προκαλώντας της άπώλειες 808 μαχητών, άπό τούς οποίους οί μισοί συλληφθέντες ή παραδοθέντες. Παρά τήν ύπερβολή πού είναι λογικό νά ύπάρχει στίς θριαμβευτικές έκθέσεις τών στελεχών τού κυβερνητικού στρατού, φαίνεται ότι στήν περιοχή συνέβη κάτι παρόμοιο μέ αύτό πού τήν ίδια περίοδο συνέβαινε στήν Πελοπόννησο. Οί δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ βρέθηκαν άναγκασμένες νά περιπλανιούνται σέ μιά περιοχή όπου οί άποθήκες τους, τά έφόδια, τά δίκτυα πληροφοριών καί οί όποιες έπαφές μέ τήν τοπική κοινωνία είχαν καταστραφεί. Ταυτόχρονα, έκδηλώθηκε μεταστροφή τών διαθέσεων τών γύρω πληθυσμών, καθώς τά ένοπλα παραστρατιωτικά σώματα έπέδειξαν άσυνήθιστο ζήλο. Γινόταν σαφές ότι τά όρια άντοχής τών κοινωνιών μέσα στίς όποιες δρούσε ό ΔΣΕ πλησίαζαν έπικίνδυνα τά όρια άντοχής τους.4' Μέ τήν καταστροφή στά Κερδύλλια, ή έδαφική συνέχεια τών θέσεων τοΰ ΔΣΕ στήν περιοχή Κορώνα-Κρούσια-Βερτίσκος-Κερδύλλια-Χαλκιδική δέχτηκε ισχυρό πλήγμα καί οί γραμμές άνεφοδιασμοΰ άπό τά σύνορα μέ τή Βουλγαρία έξαρθρώθηκαν. Μακροπρόθεσμα, αύτό τό στρατηγικό άποτέλεσμα ήταν τό πιό σημαντικό.

στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 12, κείμενο 31, σ. 303 κ.έ. Έπίσης, Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ÖJI., σ. 645-646. 48. Γ' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Κερδυλλίων-Κρουσίων "Ποσειδών", 1-12 Μαρτίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 12, συλλογή κειμένων 51, σ. 405 κ.έ. 49. «Έπί 11 ήμέρας ή 20ή συμμοριακή Ταξιαρχία έδέχετο άλλεπάλληλα κτυπήματα καί άπώλεσε τό 90% τής δυνάμεώς της. Έκ τών 1.200 άνδρών της μόνον 150 άνδρες έν άθλία καταστάσει κατώρθωσαν καθ' ομάδας νά διαφύγουν διά Κρουσίων είς Κορώναν. Τό Σώμα Στρατού μετά τήν έκκαθάρισιν τών Κερδυλλίων έγκατέστησεν έκεΐ έν Τάγμα, έπανεπάτρισε 13.000 συμμοριοπλήκτους, έξώπλισε 1.200 χωρικούς, άπαλλάξαν οριστικώς πλέον τήν περιοχή άπό τό κομμουνιστικόν άγος», γράφει ό Ζαφειρόπουλος (Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 644). 412


Ή καταστροφή τοϋ ΔΣΕ Χαλκιδικής Στίς 19 πρός 20 Μαρτίου 1949 ή έπιόρομή τοϋ τάγματος Άμπελά τής ταξιαρχίας Παπαγεωργίου στή χερσόνησο τής Σιθωνίας στή Χαλκιδική γιά στρατολογία καί άνεφοόιασμό προκάλεσε τήν κινητοποίηση σημαντικών δυνάμεων τοϋ κυβερνητικού στρατού. Παρά τήν κινητοποίηση καί τό γεωγραφικό μειονέκτημα πού παρουσίαζε ό στενός χώρος, τό τμήμα τού ΔΣΕ κατάφερε νά ξεφύγει άπό τόν κλοιό. Αύτή ή έπιτυχία τού ΔΣΕ προβλημάτισε τό Γ' Σώμα Στρατού, πού διέταξε τήν άμεση άνάληψη έπιχειρήσεων σέ ολόκληρη τή ζώνη τής Χαλκιδικής. Οί έπιχειρήσεις ξεκίνησαν στίς 23 Μαρτίου καί κράτησαν ώς τίς 7 Απριλίου. Οί δυνάμεις τού ΔΣΕ, περίπου τριακόσιοι μαχητές, δέν μπόρεσαν νά άντιτάξουν σταθερή άντίσταση, καθώς οί συσχετισμοί ήταν συντριπτικοί σέ βάρος τους καί είχαν πρό πολλού έξαντλήσει τά πυρομαχικά τους.50 Οί περισσότερες μονάδες του διασκορπίστηκαν. Άκόμη καί άν οί άριθμοί πού έδωσε ό κυβερνητικός στρατός - 7 3 νεκροί καί 129 συλληφθέντες- πρέπει νά άντιμετωπιστοϋν μέ σκεπτικισμό, ή νέα καταστροφή τών έγκαταστάσεων καί τών έλάχιστων άποθεμάτων ύπονόμευσε τή δυνατότητα τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή νά συγκεντρώνει δυνάμεις καί νά οργανώνει σημαντικές έπιχειρήσεις. Παρέμεινε ό στόχος τής έπιβίωσης καί τής συντήρησης πού έξυπηρετήθηκε μέ τέτοιο τρόπο ώστε ή έκεϊ παρουσία άνταρτών συνεχίστηκε άρκετό διάστημα μετά τήν έπίσημη λήξη τού πολέμου.

Ή 132η ταξιαρχία τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ. Νέο Πετρίτσι Ή 132η ταξιαρχία τοϋ ΔΣΕ συγκροτήθηκε τόν Οκτώβριο τού 1948 άπό τίς δυνάμεις πού βρίσκονταν στήν περιοχή τών Σερρών μέ βάση τό όρος "Αγκιστρο. Στά τέλη τής άνοιξης τοϋ 1949 ή μονάδα είχε περίπου 1.300 μαχητές καί, παρά τόν στενό χώρο καί τήν άδυναμία έλιγμών, άποτελούσε μιά σημαντική άπειλή γιά τίς κυβερνητικές θέσεις στήν περιοχή. Έναντίον της, τόν Μάιο, οργανώθηκε μεγάλης έκτασης έπιχείρηση άπό τό Γ' Σώμα Στρατού μέ τή συμμετοχή δύο ταξιαρχιών πεζικού (26ης καί 27ης), τής II ταξιαρχίας καταδρομών, πρόσθετων μονάδων πεζικού, μονάδων Εθνοφρουράς καί ισχυρών δυνάμεων πυροβολικού καί τεθωρακισμένων." Ή έπιχεί-

50. Στρατιωτική Διοίκησις Κεντρικής Μακεδονίας πρός Γ' Σώμα Στρατοϋ, « Επιχειρήσεις Χαλκιδικής, 19 Απριλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, κείμενο 27, σ. 186 κ.έ. 51. Τήν έπιχείρηση διέταξε ό ίδιος ό Παπάγος γιά νά μειωθούν οί άπειλές στά άνατολικά καί νά άπελευθερωθοϋν δυνάμεις έν όψει τών άποφασιστικών έπιχει413


ρηση, πού πήρε τήν κωδική ονομασία «"Αρης», άπέβλεπε στήν άποκοπή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ άπό τά βουλγαρικά σύνορα, τόν έγκλωβισμό καί τήν πλήρη έξόντωοή τους. Τό προσφιλές σχέδιο τής λαβίδας εφαρμόστηκε καί έδώ μέ ευλάβεια" Ή προετοιμασία τής έπιχείρησης είχε σχεδόν ολοκληρωθεί όταν άποδείχθηκε ότι ή 132η ταξιαρχία τού Δημοκρατικού Στρατού δέν ήταν στήν περιοχή όπου προγραμματιζόταν ό έγκλωβισμός της. Αντίθετα, ή μονάδα αύτή έκανε άλλού αισθητή τήν παρουσία της. Τά ξημερώματα τής 5ης Μαΐου, οί μονάδες της, άπό κοινού μέ τίς τοπικές μονάδες τού Δημοκρατικού Στρατού στό Μπέλες, πού είχαν ώς ορμητήριο τά παλαιά όχυρά τής γραμμής Μεταξά, έπιτέθηκαν στό Νέο Πετρίτσι. Τό χωριό κατείχε στρατηγικά σημαντική θέση, καθώς άπεΐχε μόλις τρία χιλιόμετρα άπό τή σιδηροδρομική γραμμή. Έκτός άπό τούς κατοίκους του, ήταν κέντρο ύποδοχής «συμμοριοπλήκτων» άπό τά γύρω χωριά καί ό συνολικός πληθυσμός του έφθανε τούς πολλές χιλιάδες κατοίκους. Ή έπίθεση γνώρισε άπόλυτη έπιτυχία Οί ένοπλοι κάτοικοι τού χωριού (ΜΕΑ) δέν άντέταξαν καμία άντίσταση καί οί γειτονικές στρατιωτικές δυνάμεις περιορίστηκαν στή διαφύλαξη τών δικών τους θέσεων. Τό χωριό έπεσε στά χέρια τού ΔΣΕ πού προχώρησε άμεσα στήν «έπιμελητειακή έκμετάλλευση» τής έπιτυχίας. Μετέφερε στίς βάσεις του 20 ύποζύγια, 50 βοοειδή, 100 αιγοπρόβατα, 2.500 οκάδες άλευρα καί άλλα είδη άπό τίς άποθήκες τής ξένης βοήθειας - τής ΟΥΝΡΑ, όπως έξακολουθούσαν νά ονομάζονται." 'Οργανώθηκε έπίσης μαζική έπιστράτευση τών κατοίκων. Περίπου έκατό κάτοικοι τού χωριού άκολούθησαν έθελοντικά ή ύποχρεωτικά τούς άντάρτες, άνάμεοά τους 34 ένοπλοι τών ΜΕΑ καί 13 γυναίκες.54 Μικρός άριθμός οπλιτών τής έκεΐ στρατιωτικής φρουράς φαίνεται ότι έπίσης άκολούθησε τούς άντάρτες. Συνολικά οί άπώλειες τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν σοβαρές γιά μιά μάχη πού, σέ τελευταία άνάλυση, είχε διάρκεια λίγο μεγαλύτερη τής μίας ώρας. Ό 'Εθνικός Στρατός έχασε 75 άνδρες, οί ΜΕΑ άλλους δέκα ένώ σκοτώθηκαν καί πέντε ιδιώτες.55 Ή κίνηση ίσχυρό-

ρήσεων στά κύρια μέτωπα τοϋ Εμφυλίου. Πρβλ. άρχιστράτηγος πρός Γ' Σώμα Στρατού, «Έπιχείρησις 'Αγκίστρου, 26 Απριλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, κείμενο 35, σ. 245-246. 52. Γ' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως ""Αρης", 7-9 Μαΐου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, κείμενο 33, α 220 κ.έ. 53. Γ' Σώμα Στρατοΰ, «Έκθεσις έπί τής προσβολής τού Νέου Πετριτσίου, 7 Μαΐου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, κείμενο 43, σ. 317. 54. Στό ίδιο, σ. 317. 55. Ό Δημοκρατικός Στρατός άνακοίνωσε ότι προκάλεσε στούς άντιπάλους του άπώλειες 355 νεκρών, 484 τραυματιών, 33 αιχμαλώτων καί ότι κυρίευσε πολλά ύλικά. Φυσικά οί άριθμοί αύτοί είναι αμφίβολοι. Αντίθετα, ό ΔΣΕ παραδέχθηκε τήν άπώλεια 325 μαχητών του (νεκροί, τραυματίες καί άγνοούμενοι), κενά πού 414


τατων κυβερνητικών ένισχύσεων άπό τίς γύρω περιοχές πρόλαβε μόνο νά διαπιστώσει τήν έκταση τής καταστροφής. Ή άεροπορία, πού έφθασε μόλις ξημέρωσε, άντιμετώπισε οργανωμένη άντιαεροπορική άμυνα άπό τά γύρω ορεινά καί άπέφυγε νά έμπλακεϊ σέ ριψοκίνδυνη παρενόχληση τών επιτιθεμένων.54 Ό Δημοκρατικός Στρατός άποκατέστησε στήν περιοχή σημαντικό μέρος τής άξιοπιστίας του. Ό άντιπερισπασμός τής 132ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ πέτυχε μέ τόν καλύτερο τρόπο τούς στόχους του. Ή έπιχείρηση «Άρης» τών κυβερνητικών δυνάμεων ούσιαστικά διχοτομήθηκε, καθώς πολλές μονάδες στάλθηκαν στήν περιοχή τού Μπέλες γιά νά καταδιώξουν τούς έπιτιθεμένους. Έκεΐ καθηλώθηκαν μπροστά στίς θέσεις τού ΔΣΕ πού έκμεταλλεύονταν άριστα τίς οχυρώσεις τής γραμμής Μεταξά.57 Στό Άγκιστρο, τόν κύριο στόχο τών έπιχειρήσεων «Άρης», οί πλέον άνευ σημασίας κινήσεις έγιναν υποτονικά μέ στόχο μόνο τήν υλική ύποδομή τού ΔΣΕ. Οί μικρές σποραδικές άντιστάσεις καί ό φόβος των ναρκών καθυστέρησαν έπαρκώς τούς έπιτιθεμένους, έτσι ώστε οί λίγοι άμυνόμενοι νά μπορούν νά έλιχθούν πρός οποιαδήποτε κατεύθυνση μέ άσφάλεια Οί άριθμοί πού δόθηκαν μετά τό πέρας τής έπιχείρησης «Άρης» φανέρωναν τήν άποτυχία τών στόχων της. Στούς άντιπάλους καταμετρήθηκαν 16 νεκροί καί 32 συλληφθέντες, άριθμοί απογοητευτικοί σέ σχέση μέ τό εύρος τής έπιχείρησης. Ή άνακάλυψη μερικών άποθηκών όπλων καί άλλων ύλικών μετρίασε κάπως τήν άπογοήτευση, χωρίς, όμως, νά σημαίνει τίποτε τό σημαντικό. Ό ΔΣΕ παρέμενε ισχυρός στήν περιοχή τών Σερρών. Τήν ίδια έποχή ή πολυήμερη μάχη πού έδωσε ό ΔΣΕ στούς Μεταξάδες τού "Εβρου, όπου κυκλώθηκε τμήμα τού 'Εθνικού Στρατού μαζί μέ πολλές έκατοντάδες χωρικούς, κατοίκους τού χωριού καί προερχομένους άπό τήν έκκένωση τών χωριών τής γύρω περιοχής,58 άπέδωσε πολύ λιγότερα Παρά τήν πολιορκία καί τόν περιορισμό τών θέσεων τών υπερασπιστών, ό άριθμός τών μαχητών τού ΔΣΕ άπεΐχε άπό τόν άπαραίτητο γιά τή διεξαγω-

οί 80 νεοεπιστρατευμένοι δέν μπορούσαν νά άναπληρώσουν. Πρβλ. « Επιχείρηση Ν. Πετριτσίου-Έκστρατεία έχθρού στό Ανατολικό Μπέλες (5-12 Μάη 1949)», έκθεση VI μεραρχίας τού ΔΣΕ, στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 7, Ιούλιος 1949 (άνατύπωαη Ριζοαπάστης, 1996), α 476-480. 56. Γιά τίς συνθήκες τής μάχης πρβλ, έπίσης, Γ' Σώμα Στρατού, «Έκθεαις έπί τής προσβολής Ν. Πετρίτσι ύπό Κ.Σ.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 13, κείμενο 44, σ. 318 κ.έ., Διοίκησις Έθνοφρουράς Σερρών, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Νέου Πετριτσίου», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, κείμενο 45, α 338 κ.έ. 57. Κέντρα άμυνας τού ΔΣΕ ήταν κυρίως τά όχυρά Ίστίμπεη καί Άρπαλούκι, γνωστά άπό τίς συγκρούσεις κατά τή γερμανική εισβολή τόν Απρίλιο τού 1941. 58. Γ' Σώμα Στρατού πρός ΓΕΣ, «Έκθεσις έπιχειρήσεως Μεταξάδων, 27 Ιουνίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, öjt., τόμος 15, κείμενο 15, α 305 κ.έ. 415


γη μιάς πολυήμερης σύγκρουσης σέ άνοιχτό πεδίο ένάντια σέ έναν διαρκώς ένισχυόμενο έχθρό. 'Η έπιχείρηση εγκαταλείφθηκε χωρίς νά πετύχει τούς στόχους της.

'Ογκραντίνα Ή συγκέντρωση σημαντικών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή τοϋ Μπέλες επέτρεψε τήν πραγματοποίηση ισχυρών κρούσεων στά άδύνατα σημεία τής έχθρικής παράταξης. Στίς παραμονές τών άποφασιστικών συγκρούσεων στά δυτικά, τέτοιες κρούσεις άποκτούσαν καίρια στρατηγική σημασία, καθώς τυχόν έπιτυχία τους μπορούσε νά προκαλέσει άνησυχίες στό άντίπαλο στρατόπεδο καί νά προκαλέσει τή μεταφορά στήν περιοχή δυνάμεων πού χρειάζονταν στά πλέον κρίσιμα μέτωπα τού πολέμου. Ή έπίθεση στίς θέσεις τοϋ κυβερνητικού στρατού στήν 'Ογκραντίνα τοϋ Μπέλες είχε αύτή τή σημαντική διάσταση. Αύτή ή όχυρή θέση παρουσίαζε τακτικά πλεονεκτήματα, καθώς, άν καί μέρος τού γύρω άπό τό Μπέλες μετώπου, ήταν σχετικά άπόμακρη. Οί δυνάμεις πού τήν ύπεράσπιζαν δέν ήταν άμελητέες, άφοϋ περιλάμβαναν έναν λόχο πού κατείχε οργανωμένες θέσεις μέ πολυβολεία καί συρματοπλέγματα." Τή νύχτα τής 18ης πρός 19 Ιουνίου μιά διλοχία τού Δημοκρατικού Στρατού (Άνανίας) έπιτέθηκε αιφνιδιαστικά στό οχυρό, άνατίναξε τά συρματοπλέγματα καί, μέσα σέ περίπου μία ώρα, έξουδετέρωσε τή φρουρά, ξεπέρασε τά παγιδευμένα σημεία καί κατέλαβε τό όχυρό. Ή φρουρά ειχε άπώλειες 11 νεκρών καί 9 τραυματιών ένώ αιχμαλωτίστηκαν 44 οπλίτες.60 Ή άνακατάληψη τού οχυρού προκάλεσε πολυήμερες συγκρούσεις καί άρκετές νέες άπώλειες. Παρ' όλ' αύτά, τό ΓΕΣ καί ό άρχιστράτηγος έκριναν ότι τό «άτύχημα» οφειλόταν σέ παραλείψεις καί άμέλεια τών στρατιωτικών διοικητών καί ότι, ώς έκ τούτου, οί έκεϊ δυνάμεις τού Εθνικού Στρατού ήταν έπαρκείς καί κανένας πανικός ή ένίσχυση δέν θά ήταν δικαιολογημένοι. "Ενα χτύπημα αύτών τών διαστάσεων, παρά τήν άπόλυτη έπιτυχία του, δέν μπορούσε ν' άνατρέψει τίς γενικές προτεραιότητες.

59. Άρχηγός ΓΕΣ πρός Άρχιστράτηγον, «'Εξέτασις δι' άτύχημα 'Ογκραντένας, 27 Ιουνίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, κείμενο 12, σ. 247 κ.έ. 60. Γ' Σώμα Στρατού πρός ΓΕΣ, «"Εκθεσις προσβολής Σ. Στηρίγματος Όγκραντίνας, 1 Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJT., τόμος 15, κείμενο 11, σ. 245. Επίσης στό «Χρονικό Δράσης τού ΔΣΕ», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τχ. 7, Ιούλιος 1948 (άνατύπωση Ριζοσπάστης, 1996), σ. 240. 416


Αύγουστος 1949: τό δεύτερο μέτωπο Τόν Ιούλιο, τό ένδιαφέρον τού Γ' Σώματος Στρατού έπικεντρώθηκε στίς έπιχειρήσεις δυτικά τοΰ 'Αξιού, στό Καϊμακτσαλάν καί τό Βέρμιο. Οί έκεΐ έπιχειρήσεις ολοκληρώθηκαν γρήγορα καί μέ έπιτυχία, χωρίς μάλλον νά εύθύνονται οί Γιουγκοσλάβοι γι' αύτό.61 Οί μικρές δυνάμεις τού ΔΣΕ στίς περιοχές αύτές άφηναν σημαντικά κενά στήν άμυντική διάταξη πού ό άντίπαλος, μέ τήν πείρα πού είχε άποκτήσει πλέον, έσπευδε νά έκμεταλλευτεΐ. Στίς άρχές Αύγούστου, τά μετόπισθεν τών κυβερνητικών δυνάμεων πού πολιορκούσαν τό Βίτσι είχαν πλέον πλήρως έξασφαλιστεΐ καί τό Γ' Σώμα Στρατού συγκέντρωσε τίς δυνάμεις καί τήν προσοχή του άνατολικά τού Αξιού. Ό προβληματισμός τών κυβερνητικών έπιτελείων άναφερόταν σέ τυχόν δυνατότητα τοΰ ΔΣΕ νά δημιουργήσει δεύτερο μέτωπο στήν περιοχή κατά τή διάρκεια τών άποφασιστικών συγκρούσεων στά δυτικά. Στίς άρχές Αύγούστου τοΰ 1949 τό Γ' Σώμα Στρατοΰ οργάνωσε τίς δυνάμεις του μέ στόχο νά προλάβει μιά τέτοια προοπτική. Ειχε πλέον στίς τάξεις του μόνο μία μεραρχία, τήν VII, περιλάμβανε, όμως, ισχυρές μονάδες «δεύτερης σειράς»: τή Στρατιωτική Διοίκηση Κεντρικής Μακεδονίας, τή Στρατιωτική Διοίκηση Θράκης καί τήν 87η Στρατιωτική Περιοχή. Ό καθένας άπό τούς μεγάλους αύτούς σχηματισμούς είχε -ώς πρός τούς άριθμούς πεζικού τουλάχιστον- δύναμη ύπέρτερη τής μεραρχίας. Βάση αύτών τών διοικήσεων ήταν δέκα έλαφρά συντάγματα πεζικού (πρώην 'Εθνοφρουράς) πού περιλάμβαναν συνολικά τριάντα τάγματα. Ή VII μεραρχία πρόσθετε στίς δυνάμεις αύτές τρεις ταξιαρχίες μέ συνολικά έννέα τάγματα πεζικού. Στό σύνολο αύτό προσετίθεντο κάθε είδους μονάδες όπλων (πυροβολικό, τεθωρακισμένα, άναγνωρίσεις, διαβιβάσεις, μηχανικό κλπ.) άλλά καί ύπηρεσίες." Συνολικά, ή παρατακτή δύναμη ξεπερνούσε -σύμφωνα μέ τίς οργανικές συνθέσεις- τούς 25.000 άνδρες ^αί ή συνολική άγγιζε ίσως τούς

61. Ή γρήγορη κατάρρευση τών άμυντικών θέσεων τού ΔΣΕ στό Καϊμακτσαλάν προκάλεσε τή σχετική με τό «πισώπλατο χτύπημα» φιλολογία. Σύμφωνα μέ αύτή τήν έκδοχή, ή έπιτυχία τών κυβερνητικών δυνάμεων έκεΐ οφειλόταν στή σύμπραξη τών Γιουγκοσλάβων πού έπέτρεπαν τή χρήση τού γιουγκοσλαβικού εδάφους άπό τίς δυνάμεις τού 'Εθνικού Στρατού. Ή έκδοχή αύτή έχει ύποστηριχθεϊ καί αναιρέθηκε μέ σθένος. Οί ύπάρχοντες συσχετισμοί δυνάμεων μάλλον πείθουν ότι δέν ηταν άπαραίτητη μιά τέτοια κίνηση γιά τήν κατάρρευση τών άσύνδετων μεταξύ τους θέσεων τού ΔΣΕ στό Καϊμακτσαλάν. Πάντως, ό άντίκτυπος τοΰ γεγονότος οδήγησε στό κλείσιμο τών γιουγκοσλαβικών συνόρων στίς 9 Ιουλίου 1949. 62. 'Αρχηγεϊον Στρατοϋ/Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, «Πίναξ διαρθρώσεως μονάδων 'Εθνικού Στρατού τήν 1 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 11, σ. 131. 417


40.000 με 45.000. Ά ν δέ προστεθούν στίς δυνάμεις αύτές οί υπόλοιποι σχηματισμοί ένοπλων, ή Χωροφυλακή, τά ΜΑΔ, οί MAY, ΜΕΑ κλπ., τότε τό σύνολο ήταν κάτι περισσότερο άπό άξιοσέβαστο. Απέναντι στίς δυνάμεις αύτές ό Δημοκρατικός Στρατός ειχε άναπτύξει κατά πολύ ύποδεέστερες δυνάμεις. Στόν τομέα τοϋ Μπέλες, ό πιό ισχυρός τών οργανωμένων θυλάκων τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή, οί 20ή (ο,τι άπέμενε) καί 132η ταξιαρχίες περιλάμβαναν ίσως 1.200 μέ 1.300 μαχητές. Στά ορεινά τού "Εβρου ύπήρχαν 600 ώς 800 μαχητές ένώ διάσπαρτοι σέ άλλες περιοχές βρίσκονταν άκόμη λίγες έκατοντάδες. Τό σύνολο δέν ύπερέβαινε τούς 2.500 καί άντιπροσώπευε σχεδόν τό 15% τής συνολικής δύναμης τού Δημοκρατικού Στρατού τήν ίδια έποχή. Άπό αύτή τήν άποψη, ή δράση τού ΔΣΕ στίς άνατολικά τοϋ Αξιού περιοχές καθήλωνε άναλογικά μεγαλύτερο ποσοστό δυνάμεων τού άντιπάλου. Ή έκτίμηση αύτή θά είχε σημασία άν τά διατιθέμενα μέσα καί τά ποιοτικά χαρακτηριστικά τών άντιπάλων ήταν άνάλογα Μεγάλο μέρος τών κυβερνητικών δυνάμεων στήν περιοχή άνήκε στά στρατεύματα β' σειράς, τίς έλαφρές μονάδες δηλαδή, πού προορίζονταν γιά στατικές άποστολές καί έλάχιστη άξία θά είχαν στά μέτωπα τοϋ Βίτσι καί τοϋ Γράμμου. Άπό αύτή τή σκοπιά, ό ΔΣΕ καθήλωνε σαφώς μεγαλύτερο μέρος τού άξιόμαχου δυναμικοϋ του άπ' ό,τι οί άντίπαλοι του. Παρά τίς έπιτυχίες του δέ, δέν κατάφερε νά άνατρέψει αύτή τήν κατάσταση καί νά ύποχρεώσει τόν 'Εθνικό Στρατό νά μεταφέρει στήν περιοχή πιό άξιόμαχα τμήματα καί μονάδες, άφαιρώντας τις άπό τίς περιοχές τής άποφασιστικής σύγκρουσης. Στίς άρχές τού κρίσιμου μήνα παρατηρήθηκε συγκέντρωση δυνάμεων τού Δημοκρατικού Στρατού στήν περιοχή τού Μπέλες. Στό Γ' Σώμα Στρατού δημιουργήθηκε ή έντύπωση ότι οί προετοιμασίες άπέβλεπαν στήν έκδήλωση έπιθέσεων άντιπερισπασμοϋ, άνάλογα μέ τήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων στόν Γράμμο καί τό Βίτσι. Οπωσδήποτε, ή δημιουργία ένός ισχυρού θύλακα μακριά άπό τά άποφασιστίκά πεδία έπιχειρήσεων δημιουργούσε κάποιες πρόσθετες δυνατότητες στήν ήγεσία τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Γιά τό λόγο αύτό ή ήγεσία τοϋ Εθνικού Στρατού ένίσχυσε τίς έκεΐ δυνάμεις της καί έκπόνησε μιά σειρά σχέδια γιά τήν άντιμετώπιση κάθε άπροόπτου." Προοδευτικά, καθώς οί έπιχειρήσεις στόν Γράμμο καί τό Βίτσι έξελίσ63. Πρβλ. VII μεραρχία πρός 26η ταξιαρχία, «Σχέδιο "Σφήνα", 7 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 5, σ. 56 κ.έ. VII μεραρχία πρός μονάδες περιοχής της, «Σχέδιον ένεργείας έν περιπτώσει ισχυρών άντιπερισπαστικών ένεργειών τών Συμμοριτών, "Φίλιππος", 8 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 6, σ. 58 κ.έ. VII μεραρχία πρός 26η, 27η ταξιαρχίες, « Επιχειρήσεις " Αρπάγη", 15 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 10, σ. 75 κ.έ. κλπ. 418


σονταν θετικά γιά τήν κυβερνητική παράταξη, ή κατάστρωση άλλεπάλληλων σχεδίων έδωσε τή θέση της σέ πιό τολμηρές πρωτοβουλίες. Στά μέσα Αυγούστου, βόρεια τής Ξάνθης, στήν περιοχή τού Λυκοδρομίου, οί κυβερνητικές δυνάμεις προσπάθησαν νά άπωθήσουν τίς μονάδες τού ΔΣΕ ώστε νά μήν άπειλούν τή σιδηροδρομική γραμμή καί τόν παράλληλο πρός αύτή δρόμο. Ή έπιχείρηση κόστισε στόν 'Εθνικό Στρατό τριάντα νεκρούς, τραυματίες καί άγνοουμένους, χωρίς νά έπιτευχθούν άξιοσημείωτα άποτελέσματα Μ Περίπου τήν ίδια έποχή ή πίεση πού άσκούσαν ισχυρές κυβερνητικές δυνάμεις στήν περιοχή τού Μπέλες άνάγκασε, μετά άπό σχετικά μικρής έκτασης συγκρούσεις, τίς δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού, περίπου χίλιους μαχητές, νά περάσουν τή μεθόριο καί νά καταφύγουν στή Βουλγαρία65 Ή κατάσταση άλλαξε ριζικά καί οί δυνάμεις τού ΔΣΕ στήν περιοχή έπαψαν νά κατέχουν σταθερές θέσεις καί συμπαγείς γεωγραφικούς χώρους.

Οί τελικές έκκαθαρίοεις Μετά τήν ολοκλήρωση τής κατάληψης τού Βίτσι καί τού Γράμμου, υπήρχαν στό κυβερνητικό στρατόπεδο σημαντικές διαθέσιμες δυνάμεις, ικανές πλέον μέ τόν όγκο τους νά πετύχουν ριζική έκκαθάριση τών περιοχών δραστηριότητας τών άνταρτών. Στίς 29 Αύγούστου κιόλας, τό Γενικό 'Επιτελείο άποφάσισε τή μεταφορά στήν περιοχή τής Ανατολικής Μακεδονίας καί τής Θράκης σημαντικών ένισχύσεων, τής II μεραρχίας καί τής έμπειρης 72ης ταξιαρχίας. Οί δυνάμεις αύτές θά άναλάμβαναν τή μεθοδική έκκαθάριση τών υπολειμμάτων τού ΔΣΕ στήν περιοχή, περίπου 1.500 μαχητών διασκορπισμένων σέ μικρά συγκροτήματα σέ πολλές περιοχές.66 Ταυτόχρονα, θά χρησίμευαν ώς γενικές έφεδρείες, στήν περίπτωση πού ό ΔΣΕ θά έπιχειρούσε νά μεταφέρει ένισχύσεις άπό τίς μονάδες του πού κατέφυγαν στήν 'Αλβανία πρός τούς θύλακες τής περιοχής. Ή τελευταία πιθανότητα άπασχόλησε τά έπιτελεϊα τών κυβερνητικών μεγάλων μονάδων παρά τό γεγονός ότι τό διπλωματικό καί στρατιωτικό τοπίο τήν καθιστούσε έλάχιστα πιθανή.

64. 41σ 'Ελαφρό Σύνταγμα Πεζικού, «Έκθεσις έπιχειρήσεων Λυκοδρομίου, 20 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 12, σ. 82 κ.έ. 65. Γ' Σώμα Στρατού, «"Εκθεσις δραστηριότητος Γ' Σ.Σ. κατά τό τρίμηνον Ίούλιος-Σεπτέμβριος 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 16, κείμενο 51, σ. 301. VII μεραρχία, «Περιληπτική "Εκθεσις έπιχειρήσεων Μπέλλες, 19 Δεκεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 53, σ. 315 κ.έ. 66. Τό πλέον σημαντικό άπό τά συγκροτήματα τοΰ ΔΣΕ βρισκόταν βόρεια τής Ξάνθης μέ δύναμη περίπου 500 μαχητών. Πρβλ Γ' Σώμα Στρατού, «Σχέδιον ένεργείας διά τήν φθινοπωρινήν περίοδον, 6 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 24, σ. 131 κ.έ. 419


Μέ τήν άφιξη τών νέων δυνάμεων, στή διάρκεια τού Σεπτεμβρίου, οργανώθηκαν σειρά έπιχειρήσεις. Στίς περισσότερες άπό αύτές ό στόχος ήταν σκόρπιες γιάφκες τού ΔΣΕ, κρυμμένες έγκαταστάσεις καί ολιγάριθμες ομάδες Κ.Π. ή πολιτικών έπιτρόπων πού προσπαθούσαν νά κρατήσουν τά λίγα οργανωτικά νήματα τής περιοχής καί νά διευκολύνουν τυχόν άφιξη μάχιμων τμημάτων. Ό 'Εθνικός Στρατός χαρακτήρισε τίς έπιχειρήσεις αύτές «κυνήγημα», όρος πού άντικατόπτριζε τήν πραγματικότητα Στήν ορεινή ζώνη τών Κρουσίων, παραδείγματος χάρη, ένάντια σέ περίπου έκατό άνθρώπους τών μηχανισμών τού Δημοκρατικού Στρατού παρατάχθηκαν, στό πλαίσιο τής έπιχείρησης «Κρούσια», τρία τάγματα, ένα σύνταγμα Ιππικού, τεθωρακισμένα καί πολυπληθείς ΜΕΑ άπό τά γύρω χωριά!67 Προφανώς δέν έπρόκειτο για στρατιωτική έπιχείρηση. Στά βόρεια τής Ξάνθης, ένάντια στίς μικρές δυνάμεις πού διέθετε άκόμη ή VII μεραρχία τοϋ Δημοκρατικού Στρατού,68 κινήθηκαν οί δυνάμεις τής 27ης ταξιαρχίας, τοϋ 26 έλαφροϋ συντάγματος πεζικού μαζί μέ τούς τοπικούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς καί μονάδες βαρέων όπλων. 'Η περιοχή καταλήφθηκε άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις, καθώς τά τμήματα τού ΔΣΕ άπέφυγαν τή σύγκρουση καί εισήλθαν στό βουλγαρικό έδαφος. Τόν Νοέμβριο, ένάντια στούς διαιρεμένους σέ μικροομάδες μαχητές τού ΔΣΕ στή Χαλκιδική -τά Γραφεία Πληροφοριών τούς ύπολόγιζαν σέ 65 μάχιμους καί άλλους τόσους άμαχους- στάλθηκε ολόκληρη ή 3η ορεινή ταξιαρχία, άπό κοινού φυσικά μέ τίς έπιτόπιες κυβερνητικές δυνάμεις.69 Ή καταδίωξη πήρε καί έδώ τή μορφή κυνηγιού άγριων ζώων καθώς ή άναζήτηση τών κρησφύγετων τών έλάχιστων πλέον άνταρτών γινόταν μέ όλες τίς τεχνικές τών ιχνηλατών καί κρατούσε πολλές ήμέρες, ώστε οί κρυπτόμενοι νά άναγκαστοϋν νά μετακινηθούν πρός έξασφάλιση τροφής. Πρός τό τέλος τού φθινοπώρου, στίς κυβερνητικές δυνάμεις πού δρούσαν άνατολικά τού Αξιού προστέθηκε ή IX μεραρχία Ή πυκνότητα τής παρουσίας τών διωκτικών δυνάμεων έγινε άσφυκτική καί ή κατάσταση τών μικρών ομάδων τοϋ ΔΣΕ ξεπέρασε τά έσχατα όρια τής άπελπισίας. Στά τέλη τού 1949 ό άριθμός τών τελευταίων ειχε μειωθεί στό έλάχιστο: 60

67. VII μεραρχία, «'Επιχείρησις "Κρούσια", 7 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÔJI., τόμος 16, κείμενο 26, α 143 κ.έ. 68. Ή μονάδα αύτή διέθετε άκόμη τόν Σεπτέμβριο τή δύναμη άρχηγείου καί τίς ύπηρεσίες μέ έκατό μαχητές, ένα πυροβόλο μέ 35 πυροβολητές, έναν λόχο θέσεων μέ 60 μαχητές, τό 350 τάγμα μέ 120 μαχητές καί τό 560 τάγμα μέ άλλους τόσους, καθώς καί διμοιρία καταστροφών. Η συνολική της δύναμη κυμαινόταν άπό 450 ώς 500 μαχητές. Πρβλ. VII μεραρχία, «Έπιχείρησις "Λαβή", 8 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 27, σ. 149 κ.έ. 69. Γ' Σώμα Στρατού, «Έκθεσις καταστάσεως Χαλκιδικής, 3 Νοεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 16, κείμενο 49, σ. 265. 420


άντάρτες στή Χαλκιδική, 70 στά Κερδύλλια, 50 στά Κρούσια καί 10 στό "Αγκιστρο.70 Μάλιστα ή περιοχή τής Χαλκιδικής έγινε γνωστή στό κυβερνητικό στρατόπεδο ώς τό «καρκίνωμα» τής Χαλκιδικής. «W Ή παρουσία άνταρτών στή ζώνη συνεχίστηκε, σέ διαρκώς φθίνοντες άριθμούς, τό 1950. Ειδικές αποστολές έμπιστων στελεχών τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ πέρασαν άρκετές φορές τά σύνορα γιά νά βροΰν καί νά διασώσουν τίς μικρές αύτές ομάδες. Άπό αύτούς πού δέν μπόρεσαν νά περάσουν τά σύνορα οί περισσότεροι σκοτώθηκαν ή πέθαναν άπό τίς κακουχίες. Λιγότεροι ήρθαν σέ συμφωνία μέ τίς άρχές, παραδόθηκαν καί άκολούθησαν τήν τύχη τών άλλων έγκλειστων. Ό πόλεμος έσβησε καί έδώ προοδευτικά άφού ειχε πρό πολλού μεταβληθεί σέ έξοντωτικό σαφάρι.

70. Γ' Σώμα Στρατοί, «Παρατηρήσεις έπί έκθέσεως Πας μεραρχίας, 31 Δεκεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 16, κείμενο 57, σ. 352. Απέναντι τους παρατάσσονταν 2 μεραρχίες πεζικού μέ 14 τάγματα, μία άνεξάρτητη ταξιαρχία μέ 2 τάγματα, έπτά έλαφρά τάγματα πεζικού, ένα τάγμα Εθνοφρουράς καί οί συνηθισμένες παραστρατιωτικές μονάδες. Ή έπικήρυξη μάλιστα μέ σημαντικά ποσά τών περισσότερων άπό τά εναπομείναντα στελέχη τού ΔΣΕ πρόσθετε στίς διωκτικές δυνάμεις άρκετούς «κυνηγούς κεφαλών». 421

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 44

Ό πόλεμος ατά νησιά Γιά τή νησιωτική 'Ελλάδα ό 'Εμφύλιος ήταν, στίς περισσότερες τών περιπτώσεων, μιά μακρινή διαμάχη. Ό Δημοκρατικός Στρατός είχε έλάχιστες ναυτικές δυνατότητες, πολύ μικρότερες άπό τίς άντίστοιχες τού ΕΛΑΣ στή διάρκεια τής Κατοχής. Ή κυβερνητική ύπεροπλία στή θάλασσα, όπως καί στόν άέρα, ήταν απόλυτη. 'Επιπλέον, ή σχεδόν ολοκληρωτική στίς περισσότερες περιπτώσεις κατάρρευση τών άκτοπλοϊκών συγκοινωνιών οδήγησε τίς μικρές νησιωτικές κοινότητες σέ καθεστώς άπομόνωσης καί, όσον άφορα τόν επισιτιστικό τομέα, σέ πλήρη έξάρτηση άπό τήν κυβερνητικά έλεγχόμενη διανομή τής ξένης βοήθειας. Στίς περισσότερες περιπτώσεις τό πλέγμα αύτών τών δεδομένων ύπήρξε άπόλυτο καί έλάχιστες δυνατότητες άφηνε σέ ύπερπόντιες πρωτοβουλίες τής 'Αριστεράς καί τού Δημοκρατικού Στρατού. Ωστόσο, σέ μιά σειρά νησιά σημαντικού μεγέθους καί έπαρκούς παραγωγικής ικανότητας ή σέ άλλα μέ τά όποια οί έπικοινωνίες μέ τήν απέναντι στεριά ήταν εύκολότερες δημιουργήθηκαν οί προϋποθέσεις γιά άντάρτικη δραστηριότητα ή έστω γιά τά προεόρτιά της, τήν παρουσία ένοπλων ή άοπλων ομάδων καταδιωκομένων στά ορεινά. Τέτοιες περιπτώσεις ύπήρξαν αρκετές, ή Εύβοια φυσικά, ή Μυτιλήνη, ή Θάσος, ή Κρήτη καί ειδικά ή Σάμος στό Αιγαίο, ή Κεφαλλονιά καί προπαντός ή Λευκάδα στό 'Ιόνιο. Τελικά, οί ισορροπίες έπέτρεψαν τή μετατροπή αύτών τών προϋποθέσεων σέ έμφύλια σύρραξη μόνο σέ λίγα νησιά, στή Σάμο, τήν Κρήτη καί τήν Εύβοια άπό τή μιά πλευρά, στή Λευκάδα άπό τήν άλλη. Οπωσδήποτε, έκτός ίσως άπό τήν περίπτωση τής Σάμου, οί νησιωτικές έμφύλιες έμπλοκές ύπήρξαν σχετικά μικρών διαστάσεων καί ό κυριότερος τρόπος συμμετοχής στόν πόλεμο υπήρξε ό παραδοσιακός καί γνωστός καί άπό τούς προηγούμενους πολέμους. Οί στρατεύσιμοι έφυγαν γιά νά πολεμήσουν -πάντα μέ τή μεριά τού κυβερνητικού στρατού- στά διάφορα μέτωπα τοϋ 'Εμφυλίου. Συχνά, καθώς αύτοί ένέπνεαν περισσότερη έμπιστοσύνη άπό άλλους, βρέθηκαν στήν πρώτη γραμμή καί ύπέστησαν σημαντική φθορά. Γιά 423


τίς κοινωνίες πάντως τής καταγωγής τους, τά παιδιά τους έλειπαν ο' έναν πόλεμο πού έλάχιστα απειλούσε τή δική τους συνοχή καί γαλήνη. Σάμος Ή κατάσταση στή Σάμο συνιστούσε Ιδιομορφία. Στή διάρκεια τής Κατοχής στό νησί είχε άναπτυχθεΐ ισχυρό έαμικό κίνημα Οί παραδόσεις, άπό τόν καιρό τής αύτονομίας άκόμη, επέτρεπαν άναφορές ένώ ή ιταλική κατοχή συνδύαζε κραυγαλέες άδυναμίες καί έλλείψεις μέ μεγαλόστομες διακηρύξεις καί προθέσεις ένσωμάτωσης τού νησιού στά γειτονικά Δωδεκάνησα, προκαλούσε έντάσεις καί έπέτρεπε τήν καλλιέργειά τους. Κατά τή συνθηκολόγηση τής 'Ιταλίας, τόν Σεπτέμβριο τού 1943, ή Σάμος έζησε μιά σύντομη περίοδο ελευθερίας, στήν όποία μάλιστα οί 'Ιταλοί πρώην κατακτητές συνεργάστηκαν μέ τό ΕΑΜ καί τούς συμμάχους. Τό άποτέλεσμα αύτής τής ιδιόμορφης κατάστασης ήταν μεγάλο τμήμα τού ιταλικού οπλισμού νά διασκορπιστεί στό νησί, ιδιαίτερα στά ορεινά χωριά του. "Οταν οί Γερμανοί κατέλαβαν τό νησί, σημαντικό ποσοστό τών δραστήριων μελών καί οπαδών τού ΕΑΜ έφυγε μέ τίς συμμαχικές δυνάμεις στή Μέση 'Ανατολή, όπου καί έντάχθηκε στίς έλληνικές δυνάμεις.1 "Οπως ήταν άναμενόμενο, πολλοί άπό αύτούς πήραν μέρος στίς κινητοποιήσεις τού 'Απριλίου τού 1944 καί κατόπιν βρέθηκαν στά βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μετά άπό αύτή τή δραματική εμπειρία, ή έπιστροφή τους οτή Σάμο έγινε στή διάρκεια τού 1945, μετά τή Βάρκιζα Οί άρχές ύπολόγισαν σέ 4.500 άτομα όσους έπέστρεψαν μέ αύτές τίς έμπειρίες.2 Στή σχετικά μικρή

1. Σύμφωνα μέ άλλες έκτιμήσεις, ίσως διογκωμένες, ό άριθμός όσων έγκατέλειψαν τό διάστημα 1941-1943 τό νησί πλησίαζε ίσως τούς δεκαπέντε χιλιάδες. Περίπου 7.000 έφυγαν στό διάστημα τής ιταλικής κατοχής καί οί ύπόλοιποι αποχώρησαν μαζί μέ τά βρετανικά στρατεύματα τόν Νοέμβριο τού 1943. Άπό αύτούς, τό μεγαλύτερο ποσοστό ήταν άμαχοι, οικογένειες πού είχαν ύπερβολικά έκτεθεΐ στίς λίγες μέρες έλευθερίας τού νησιού ή πού έστω άναζητούσαν καλύτερη ζωή. Οί μεγάλοι άριθμοί τους έκαναν τούς Σαμιώτες νά λειτουργούν ώς ενιαίος κοινωνικός χώρος στή Μέση Ανατολή. Γιά τούτο καί οί έκεΐ εξελίξεις έλάχιστους άφησαν άνεπηρέαστους. "Ετσι, ή στροφή πρός τήν Αριστερά πήρε καθολικό χαρακτήρα Πρβλ Γιάννης Ζαφείρης (έπιμ.), Ό αγώνας τοϋ Δημοκρατικού Στρατού στή Σάμο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, α 13-14. 2. Αρχηγείο Βασιλικής Χωροφυλακής, «Πρακτικά συσκέψεως Αρχών νήσου Σάμου, 15 Ιουνίου 1946» μέ θέμα τήν κατάσταση στό νησί, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου, 1944-1949, Αθήνα 1998, τόμος 2, κείμενο 75, σ. 310-312. Στή σύσκεψη μετείχαν ό νομάρχης, ό εισαγγελέας, ό διοικητής τής Χωροφυλακής καί ό διοικητής τής διλοχίας τού στρατού καί τελικά ζητήθηκε άπό τήν Αθήνα ή άποστολή ένισχύσεων. 424

Ό πόλεμος στά νησιά

κοινωνία τοϋ νησιοϋ, τή σχεδόν άπομονωμένη άπό τήν υπόλοιπη χώρα,3 ή άφιξη τόσων οπαδών τής Αριστεράς, τούς οποίους μάλιστα είχαν δέσει κοινοί άγώνες καί περιπέτειες, άποτέλεσε μιας πρώτης τάξεως άνατροπή. Οί άρχές, τό έπίσημο κράτος, βρέθηκαν περίπου πολιορκημένες. Οί προσπάθειες σύλληψης καί έκτόπισης τών πλέον έπιφανών στελεχών τής Αριστεράς στό νησί είχαν μικρά άποτελέσματα, οδήγησαν, όμως, πολλούς άπό τούς καταζητουμένους στά βουνά, όπου άρχισαν νά δροϋν όπως οί διωκόμενοι στίς υπόλοιπες περιοχές τής χώρας. Τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1945 οργανώθηκαν σύνθετες επιχειρήσεις στή Σάμο ένάντια σέ ομάδες διωκομένων: ύπολογίζονταν σέ 60-70 έγκατεστημένοι κυρίως στόν Φτεριά, στόν Προφήτη 'Ηλία. Εναντίον τους χρησιμοποιήθηκε τό 20 τάγμα Χωροφυλακής, διμοιρία κυνηγών καί άλλες δυνάμεις.4 Οί μεθοδικές άπόπειρες πολιτικής καί -στήν άνάγκη- στρατιωτικής άνακατάληψης τού νησιού άπό τή Δεξιά ξεκίνησαν μετά τίς έκλογές, τήν άνοιξη τού 1946. Οί πιέσεις έντάθηκαν καί μαζί τους καί οί άντιδράσεις. Παλαιοί έλασίτες καί «συρματάδες»5 συγκρότησαν ομάδες αύτοάμυνας, οί όποιες, μακριά άπό τό κέντρο καί ώς έκ τούτου άναγκασμένες νά αύτοσχεδιάζουν, γίνονταν άρκετές φορές έπικίνδυνες γιά τούς διώκτες τοϋ άριστεροϋ στοιχείου. Οί προσπάθειες τοϋ νομάρχη Κούσουλα, στόν όποιο ανέθεσε ή κυβέρνηση τών Λαϊκών τήν «ομαλοποίηση» τού νησιού, άπλώς έφεραν πιό κοντά τή σύρραξη. ΌΚούσουλας μέ κύριο όπλο τή διανομή τών έφοδίων τής έξωτερικής βοήθειας,6 οργάνωσε ένα παραστρατιωτικό σώμα περίπου 1.500 ένοπλων, στό όποιο μετείχαν άπό άπόστρατοι άξιωματικοί ώς φτωχοί άγρότες, άπό έκείνους πού οί διανομές μπορούσαν εύκολα νά έπηρεάσουν. Μερικοί άπό τούς ένοπλους παλαιά άνήκαν στόν ΕΛΑΣ, όπως ό Ελευθέριος Μπέτσος, ό πιό δραστήριος άπό τούς ηγέτες τής έν λόγω έκστρατευτρικής δύναμης. Ή παρουσία αύτών τών άνεπίσημων έκπροσώπων τής «νομιμότητας» -μέ πρακτικές έλάχιστα νόμιμες έπιπλέον- άποτέλεσε τό έναυσμα γιά τή γενίκευση τών συγκρούσεων. Ό πόλεμος ένάντια στούς «Σλάβους» τού νησιού κηρύχθηκε έπίσημα στίς 25 Μαρτίου 1947 άπό τόν ίδιο τόν νομάρχη. Ακολούθησαν συλλήψεις, δολοφονίες, βασανιστήρια καί διωγμοί. Μέ λίγα λόγια, τό γενικό κλίμα τής τρομοκρατίας μεταφέρθηκε καί οτό νησί.

3. Υπήρχε άκτοπλοϊκή σύνδεση μέ τόν Πειραιά μόνο κάθε Δευτέρα καί αύτή δέν στερεϊτο περιπετειών. 4. 20 τάγμα Χωροφυλακής, διαταγή, «'Επιχείρησις "Φτεριά", 5 Σεπτεμβρίου 1945», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ό.π., τόμος 2, κείμενο 39, σ. 198 κ.έ. 5. Οί έχοντες γνωρίσει τά «σύρματα», δηλαδή τά βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στή Μέση Ανατολή. 6. Γιάννης Ζαφείρης (έπιμ.), Ό άγώνας τοϋ Δημοκρατικού Στρατού ατή Σάμο, ôji., σ. 24. 425


Τόν Ιούνιο τού 1947 ή άφιξη στό νησί τού Γιάννη Σαλά,7 γνωστού στελέχους τού ΚΚΕ, έδωσε στήν τοπική ήγεσία τής Αριστεράς πρόσθετες δυνατότητες ελιγμών. Περίπου τήν ίδια έποχή είχαν άρχίσει νά γίνονται αισθητά τά άποτελέσματα τής πίεσης πού άσκούσε ή κυβερνητική πλευρά. Ό συνδυασμός τρομοκρατικών μεθόδων μέ τήν πολιτική τών υλικών παροχών καί τών διανομών τής ξένης βοήθειας ειχε αισθητά περιορίσει τήν κοινωνική βάση τής 'Αριστεράς καί είχε προκαλέσει έντονες παρενέργειες στίς ύπάρχουσες πολιτικές οργανώσεις. Ή ένταξη τών τελευταίων στό 'Αγροτικό Κόμμα 'Ελλάδας ερμηνεύτηκε άπό ένα ποσοστό στελεχών ώς άποδέσμευση άπό τήν πολιτική τού ΚΚΕ καί ώς εύκαιρία γιά άναζήτηση τοπικών συμφωνιών μέ τόν άντίπαλο. Ό π ω ς καί σέ άλλες περιοχές τής χώρας, έτσι καί έδώ ό σκληρός πυρήνας τής 'Αριστεράς βρέθηκε υποχρεωμένος νά δράσει πρίν τόν οδηγήσουν οί έξελίξεις στό περιθώριο, τήν άπομόνωση καί τελικά τήν εύκολη έξόντωση. Ή όξυνση τών κυβερνητικών πιέσεων καί ταυτόχρονα τών άνακατατάξεων στό άριστερό στρατόπεδο τού νησιού κορυφώθηκε κατά τή διάρκεια τού τριμήνου Άπρίλιος-Ίούνιος 1947. 'Υπήρξαν, σύμφωνα μέ μαρτυρίες, έσωτερικές συγκρούσεις στίς οργανώσεις τής Αυτοάμυνας πού, τουλάχιστον σέ μία περίπτωση, έφθασαν ώς τήν ένοπλη σύρραξη.8 Γιά τά δεδηλωμένα στελέχη τής Αριστεράς οί έπιλογές έγιναν άναγκαστικές. Ό συμβιβασμός μέ τόν άντίπαλο ήταν μία άπό αύτές, μέ ουσιαστικό όμως, πέρα άπό τό ήθικό, κόστος. Ή τακτική τοϋ τοπικού κυβερνητικού έκπροσώπου, νομάρχη Κούσουλα, ήθελε ώστε ή ύποταγή τών άριστερών νά πιστοποιείται μέ συγκεκριμένα μέτρα έναντίον τών πρώην συντρόφων τους. Ή άναχώρηση γιά τήν 'Αθήνα καί τόν Πειραιά ήταν μιά άλλη δυνατότητα πού άρκετοί άκολούθησαν. Γιά όσους άπέμεναν, δέν ύπήρχε παρά ό δρόμος τής παρανομίας καί τοϋ βουνού. Οί ομάδες τών διωκομένων πού κρύβονταν στά δύο ορεινά συγκροτήματα τού νησιού, τόν Καρβούνη καί τόν Κέρκη, γνώρισαν, σέ πολύ λίγο χρόνο, μιά έντονη άριθμητική άνάπτυξη. Τά υπόλοιπα τά προκάλεσε ή πείνα. Ό αύξημένος άριθμός τών άριστερών στά βουνά σέ συνδυασμό μέ τήν αύξημένη παρουσία τών δυνάμεων τών MAY στά χωριά απείλησαν άμεσα τούς πρώτους μέ θάνατο άπό άσιτία Ή μόνη προφανής διέξοδος ήταν ή μαχητική διεκδίκηση τών απαραιτήτων γιά τήν έπιβίωση. Στά μέσα τού 'Ιουλίου, ή συγκρότηση τού Δημοκρατικού Στρατού στό νησί ήταν πλέον

7. Ό Γιάννης Σαλάς ήταν άπό τούς ιδρυτές καί τούς ήγέτες τής ΑΣΟ ( Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση) στή Μέση Ανατολή στή διάρκεια τοϋ Πολέμου. 8. Γιάννης Ζαφείρης (έπιμ.), Ό άγώνας τον Δημοκρατικού Στρατού στή Σάμο, όπ., σ. 40. 426


γεγονός. Πολύ γρήγορα ή δύναμή του έφθασε τούς έκατό άντάρτες οργανωμένους στρατιωτικά σέ τέσσερις διμοιρίες: μία στόν Κέρκη, τρεις στόν Καρβούνη.* Πρώτος άναγκαστικός στόχος, ή δημιουργία καί ή προάσπιση ένός «ζωτικού χώρου», δηλαδή μιας έλεύθερης καί σχετικά άσφαλούς περιοχής πού θά μπορούσε νά στηρίξει τά σώματα τών άνταρτών. Στήν πρακτική αύτό σήμαινε είσοδο στά χωριά, μεθοδικό άφοπλισμό τών MAY καί έξουδετέρωση τών στελεχών τους καί τής Χωροφυλακής. Ό πόλεμος ξεκίνησε καί στή Σάμο στήν τακτική του διάσταση πλέον.

Πολύ γρήγορα, τόν Αύγουστο κιόλας, τά άντίπαλα στρατόπεδα είχαν άποκτήσει τίς ζώνες κυριαρχίας τους καί ό πόλεμος τά μέτωπά του. Στόν Δημοκρατικό Στρατό δέν έλειπαν -έξαιτίας τής προϊστορίας του- τά στρατιωτικά στελέχη. Διοικητής του έγινε ό Γιάννης Μαλαγάρης, ταγματάρχης, άπότακτος τού 1935. Πολλά στελέχη προέρχονταν είτε άπό τόν παλαιό ΕΛΑΣ είτε άπό τόν στρατό τής Μέσης 'Ανατολής καί είχαν σημαντική πολεμική εμπειρία Οί κυβερνητικές δυνάμεις ήταν λιγότερο προικισμένες στόν τομέα τών πολεμικών δεξιοτήτων. Οί συνέπειες τής διαφοράς αύτής φάνηκαν στήν «έκστρατεία» τών κυβερνητικών δυνάμεων στόν Καρβούνη, στά τέλη Αύγούστου τοϋ 1947. Ή κωμικοτραγική αύτή «έκστρατεία»10 καθηλώθηκε στούς Γκιναίους καί άνατράπηκε άπό υποδεέστερες δυνάμεις τού ΔΣΕ, πού έχασαν όμως, άπό σοβαρό τραυματισμό, τόν άρχηγό τους, τόν ταγματάρχη Μαλαγάρη. Ό τελευταίος, άνάπηρος πλέον, περιορίστηκε σέ ρόλο «Θεωρητικού» άρχηγοϋ τού ΔΣΕ. 'Ακολούθησαν Θεαματικές πρόοδοι τοϋ ΔΣΕ, μέ αιχμαλωσία τών κυβερνητικών φρουρών σέ χωριά γύρω άπό τόν Καρβούνη καί περιορισμό τής ζώνης κυριαρχίας τών MAY καί τής Χωροφυλακής. Ή στρατολόγηση στίς παραστρατιωτικές δυνάμεις αποδείχθηκε πώς πέρα άπό τά ύλικά της όφέλη -τήν προτεραιότητα άν όχι τήν άποκλειστικότητα στίς διανομές- μπορεί νά κρύβει καί κινδύνους. Ή συναίνεση στίς σχετικές παροτρύνσεις τών άρχών μειώθηκε κατακόρυφα ένώ ή πα9. Στό ίδιο, σ. 193. 10. Στήν έξέλιξη τής έπιχείρησης κινητοποιήθηκαν μαθητές σχολείων πού μεταφέρθηκαν στό πεδίο τής σύγκρουσης άφ' ένός γιά νά παρακολουθήσουν τόν κολασμό τών «άναρχικών», άφ' έτέρου γιά νά τούς καταραστούν. Στό ίδιο, σ. 5556. Ή διαταγή τής έπιχείρησης, μέ ύπογραφή τού διοικητή τού 20 τάγματος Χωροφυλακής, μοίραρχο Καστανάκη, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÔJI., τόμος 5, κείμενο 87, σ. 557-561. Σέ αύτή, οί δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ ύπολογίζονταν σέ 180 μαχητές μέ ένα πολυβόλο, τρία οπλοπολυβόλα καί 12 αύτόματα Οί κυβερνητικές δυνάμεις, έκτός άπό τό τάγμα τής Χωροφυλακής, περιλάμβαναν λόχο κυνηγών (χωροφυλάκων άνευ θητείας), λόχο πεζικού, καθώς καί λόχους καί διμοιρίες τών MAY. 427


ράδοοη τών όπλων στούς μαχητές τού ΔΣΕ έγινε, σέ πολλά χωριά, τρέχουσα πρακτική. Ή έπανάληψη τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων τών κυβερνητικών δυνάμεων τόν Σεπτέμβριο είχε άπρόσμενη εξέλιξη. Καθώς οί δυνάμεις τού στρατού, τής Χωροφυλακής καί τών MAY βρίσκονταν άναπτυγμένες στά ορεινά, οί δυνάμεις τού ΔΣΕ έλίχθηκαν, στίς 16 πρός 17 τού μήνα, μέσα άπό τήν πρωτεύουσα τού νησιού, τό Καρλόβασι, κερδίζοντας τίς πολιτικές καί τίς στρατιωτικές έντυπώσεις. «W· Ή άνοδος τού Θεμιστοκλή Σοφούλη στήν πρωθυπουργία έφερε τό ζήτημα τής Σάμου στό πολιτικό προσκήνιο τού 'Εμφυλίου. 'Ο νέος πρωθυπουργός ήταν πολιτευτής τού νησιού, άνήκε ιστορικά στήν τοπική πολιτική ήγεσία καί άντλούσε άπό αύτό τήν πολιτική ισχύ πού τού έπέτρεπε διαρκή παρουσία στό πολιτικό προσκήνιο τής χώρας. Ή κατάσταση πού είχε δημιουργηθεί ήταν καί γι' αύτόν άβολη. Ό ίδιος έξάλλου, στή διάρκεια τής παραμονής του στήν άντιπολίτευση, είχε πολλές φορές καταγγείλει τίς πρακτικές τού νομάρχη Κούσουλα, εκλεκτού τού πρωθυπουργού τών Λαϊκών, Τσαλδάρη. Τό άποτέλεσμα ήταν ή μοναδική στά χρονικά τού 'Εμφυλίου άπόπειρα άναζήτησης ειρηνικής διευθέτησης άπό τά δύο στρατόπεδα Ίσως μέ έντολή τού πρωθυπουργού ό άνιψιός του, βουλευτής Εμμανουήλ Σοφούλης, άνέλαβε νά διαπραγματευθεί μέ τήν ήγεσία τού ΔΣΕ στό νησί. Στά τέλη Σεπτεμβρίου άποφασίστηκε έκεχειρία καί άρχισαν διαπραγματεύσεις. Οί διαπραγματεύσεις στόν Μαραθόκαμπο δέν δικαιολογούσαν τό θόρυβο πού τίς περιέβαλλε. 'Ακούστηκαν έξωπραγματικές προτάσεις, όπως ή περί διευκόλυνσης τής μετανάστευσης στήν Αύστραλία τών 4.500 άριστερών οικογενειών τοΰ νησιού. 'Οπωσδήποτε, μέσα στό γενικό πλαίσιο τοΰ Εμφυλίου, οί δυνατότητες έξεύρεσης κάποιας τοπικής λύσης ήταν ιδιαίτερα περιορισμένες. Ή ύπόθεση ξεσήκωσε άμέσως θύελλα άντιδράσεων. Ή ήγεσία τού κυβερνητικού στρατού καί οί Αμερικανοί άναλογίζονταν μέ άποτροπιασμό τίς έπιπτώσεις πού έστω ή άναγγελία τών διαπραγματεύσεων αύτών θά είχε έπί τών πολιτικών καί στρατιωτικών στόχων. Γιά τόν πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη, ή ύπόθεση τής Σάμου έξακολούθησε νά είναι ιδιαίτερα ένοχλητική, καθώς, άπό τή μία πλευρά, δεχόταν κατηγορίες ότι έμπόδιζε έκστρατείες μεγάλης έκτασης ένάντια στόν Δημοκρατικό Στρατό τού νησιού, άπό τήν άλλη τυχόν άνάληψη σημαντικών στρατιωτικών έπιχειρήσεων έμπεριεϊχε τόν κίνδυνο τού γενικού αιματοκυλίσματος τής Σάμου, μέ προφανείς δυσμενείς επιπτώσεις γιά τόν πολιτευτή-προστάτη τού νησιού. Μετά τό ναυάγιο τών διαπραγματεύσεων καί τό τέλος τής άνακωχής ό πόλεμος ξανάρχισε στό νησί. Τό φθινόπωρο τού 1947 ό ΔΣΕ οργανώθηκε σέ πέντε συγκροτήματα καί δημιούργησε σημαντική ύποδομή σέ βάσεις, κα428


ταφύγια καί έπιμελώς κρυμμένες άποθήκες υλικών. Δημιουργήθηκαν συνεργεία καί στοιχειώδη έμπεδα γιά τήν υποδοχή τών νέων σέ ήλικία έθελοντών. Συγκεντρώθηκαν προσεκτικά κάθε είδους κατάλοιπα πολεμικοί ΰλικοΰ άπό τήν ιταλική καί τή γερμανική κατοχή, ιδιαίτερα νάρκες καί πεταμένα βλήματα όλμων. Έν τώ μεταξύ, οί διαπραγματεύσεις μέ τούς κυβερνητικούς έκπροσώπους είχαν άπρόσμενες παρενέργειες. 'Ο Δημοκρατικός Στρατός κέρδισε σέ κύρος, καθώς άναδείχθηκε σέ ισότιμο συνομιλητή τής κυβέρνησης τής 'Αθήνας. Ή ροή έθελοντών αύξήθηκε ένώ, άπό τήν άλλη πλευρά, οί στρατιωτικές δυνάμεις στό νησί ένισχύθηκαν. Τόν 'Οκτώβριο, τό μέτωπο τοϋ πολέμου έγινε καί πάλι θερμό. Τά πολιτικά προβλήματα τού Σοφούλη οδήγησαν στήν άπόφαση γιά άνάληψη εύρείας έκτασης στρατιωτικών έπιχειρήσεων ένάντια στίς δυνάμεις τού ΔΣΕ οτό νησί. Οί έπιχειρήσεις σχεδιάστηκε νά ξεκινήσουν τό τελευταίο δεκαήμερο τοϋ Δεκεμβρίου 1947, όταν οί άντάρτες, έξαιτίας τού χειμώνα, θά είχαν μικρότερες δυνατότητες έλιγμών καί συντήρησης. Τίς έπιχειρήσεις άνέλαβε ό Εθνικός Στρατός μέ διοικητή τόν συνταγματάρχη Κανάκη. Δυνάμεις τού ναυτικού καί τής άεροπορίας πήραν μέρος σέ αύτές. Οί δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, ύποχρεωμένες νά έλίσσονται σέ περιορισμένο γεωγραφικό χώρο, πού περιοριζόταν άκόμη περισσότερο άπό τήν άνάγκη νά άποφεύγονται τά σημεία πού βάλλονταν άπό τή θάλασσα, ύπέστησαν σημαντικές άπώλειες καί διασώθηκαν μέ διαρκείς ελιγμούς άνάμεσα στά δύο βουνά τοΰ νησιού, τόν Κέρκη καί τόν Καρβούνη. Τό πολιτικό νόημα τών συγκρούσεων αύτών, ή προσπάθεια νά ξεχαστούν οί διαπραγματεύσεις τού φθινοπώρου, προκάλεσε κλίμα άγριότητας. Οί αιχμάλωτοι άντάρτες έκτελοϋνταν έπιτόπου ένώ στά χωριά δολοφονήθηκαν ή κακοποιήθηκαν συγγενείς καί οικογένειες άνταρτών. 'Αποκορύφωμα τών άγριοτήτων ήταν ή έκτέλεση έντεκα αιχμαλώτων μαχητών τοϋ ΔΣΕ στήν Παθακιά, στίς 22 Δεκεμβρίου." Από τήν πλευρά του ό ΔΣΕ έκτέλεσε δύο ή τρεις ονομαστούς παρακρατικούς πού έπεσαν στά χέρια του.

Οί μεγάλες έπιχειρήσεις τών κυβερνητικών κόπασαν στά μέσα Ιανουαρίου. Παρά τήν αιμορραγία πού ύπέστη, ό Δημοκρατικός Στρατός διατηρούσε τίς δυνάμεις καί τή μαχητικότητά του. Οί πολυήμερες συγκρούσεις, όμως, είχαν έξαντλήσει σέ έπικίνδυνο βαθμό τά έφόδιά του, τά τρόφιμα σέ πρώτη προτεραιότητα άλλά καί τά είδη ύπόδησης, πού είχαν φθαρεί άπό τίς άδιάκοπες μετακινήσεις. Ή άναπλήρωσή τους ήταν προϋπόθεση έπιβίωσης. Ή έπίλυση τού προβλήματος άπαιτούσε τολμηρές ενέργειες. Στίς 20 μέ 21 Ιανουαρίου, δυνάμεις τού Δημοκρατικού Στρατού έπιτέθηκαν στόν όρμο 11. Στό ίδιο, σ. 107. 429

Ιστορία τού έλληνιχού

Εμφύλιου

Πολέμου

τού Καρλοβασίου όπου βρίσκονταν βιοτεχνίες, άποθήκες, κατάστημα τράπεζας καί άλλες έγκαταστάσεις. Ή έπιχείρηση ειχε άπρόσμενη έπιτυχία Πολλά φορτία μέ τρόφιμα, δέρματα καί άλλα είδη πρώτης άνάγκης μεταφέρθηκαν σέ άσφαλεϊς περιοχές ένώ στό τοπικό υποκατάστημα τής Εθνικής Τράπεζας βρέθηκαν καί κατασχέθηκαν 360 εκατομμύρια δραχμές. Ό ΔΣΕ θά ήταν πλέον σέ θέση νά πληρώνει τίς ύπηρεσίες καί τά άγαθά πού χρειαζόταν. Ή έπιτυχία οδήγησε σέ επανάληψη τής έπιχείρησης δύο νύχτες άργότερα Αύτή τή φορά άπομονώθηκε άλλο τμήμα τού Καρλοβασίου καί μεταφέρθηκαν στό βουνό όσα τρόφιμα καί άγαθά βρέθηκαν στά μπακάλικα τού οικισμού. Ή άνεση μέ τήν οποία ό ΔΣΕ έλυνε τά προβλήματα άνεφοδιασμού του μόλις λίγο καιρό μετά τίς τρομερές έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις έναντίον του έπεισε πολλούς, έκεΐνο τόν καιρό καί άργότερα, γιά τή συνεργασία παραγόντων τής κρατικής μηχανής με τούς άντάρτες. Ή άνασφάλεια γενικεύτηκε στίς σημαντικές οικογένειες τών «έθνικοφρόνων» τού νησιού, μερικοί έφυγαν γιά τήν 'Αθήνα ένώ τά αιτήματα γιά άποφασιστική έκστρατεία πολλαπλασιάστηκαν. Μόνο οί στρατιωτικές διαθεσιμότητες άπέτρεπαν αύτό τό σενάριο. Οί συγκρούσεις έξακολούθησαν τόν ύπόλοιπο χειμώνα καί τήν άνοιξη τού 1948. 'Η άναμέτρηση μέ τό χρόνο, όπως ένιωθαν τόν άγώνα τά στελέχη τού ΔΣΕ στό νησί, ένίσχυε τήν έπιθετικότητα τών σχεδίων τους καί τήν έφευρετικότητά τους. Γιά νά παραλύσουν, παραδείγματος χάρη, έστω καί γιά λίγο, τίς κυβερνητικές δυνάμεις, τμήματα σαμποτέρ τοϋ ΔΣΕ πυρπόλησαν πολλές δεκάδες τόνους καύσιμα στό Βαθύ. Ή ένέργεια, θεαματική στήν έκτέλεσή της, βάθυνε τίς άνησυχίες καί τό κλίμα πολέμου. Τήν ίδια περίοδο οί προετοιμασίες τών κυβερνητικών δυνάμεων εντάθηκαν. Στό νησί έπιστρατεύθηκαν τέσσερις ηλικίες. 'Από τούς νεοεπιστρατευθέντες ένα τμήμα συγκρότησε τό 96 τάγμα 'Εθνοφρουράς, ένα άλλο τμήμα στάλθηκε στή Μακρόνησο γιά «άνάνηψη» ένώ περίπου είκοσι νέοι δέν παρουσιάστηκαν καί προτίμησαν τό δρόμο γιά τό βουνό.12 Παρά τίς σημαντικές έπιτυχίες του, ό ΔΣΕ στήν άπομονωμένη Σάμο δέν έπειθε γιά τό νικηφόρο μέλλον του καί πολλοί τόν έβλεπαν ώς στρατό μελλοθανάτων. Στίς 6 Ιουνίου 1948, όταν άρχισαν οί νέες μεγάλες έπιχειρήσεις τού Εθνικού Στρατού έναντίον τών άνταρτών, άρκετοί πίστεψαν ότι ή τελευταία ώρα είχε φτάσει. Τό χαρακτηριστικό τών νέων έπιχειρήσεων ήταν ή συμμετοχή τών άντιτορπιλικών τοϋ στόλου πού βομβάρδιζαν έπίμονα τίς πραγματικές ή ύποθετικές θέσεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Οί έντυπωσιακοί βομβαρδισμοί έλάχιστες ζημιές προκάλεσαν στούς υπερασπιστές τών ορεινών προσβάσεων, όμως, τά προερχόμενα άπό κακή συνεννόηση λάθη οδήγησαν στό βομβαρδισμό κυβερνητικών τμημάτων μέ πολλά θύματα. Τό

12. Στό ίδιο, σ. 134-135. 430


άντιτορπιλικό «Κρήτη», υπεύθυνο γιά ένα τέτοιο λάθος, μέ πολλά θύματα, χρειάστηκε νά άποσυρθεϊ. Στή θέση τών πλοίων έφθασε πεδινό πυροβολικό. Οί δυνάμεις τού ΔΣΕ κράτησαν, στίς οργανωμένες τους θέσεις, γιά δώδεκα ήμέρες τό μέτωπο στόν Καρβούνη. Κατόπιν, σύμφωνα μέ τήν παλαιά συνταγή, έλίχθηκαν στόν Κέρκη καί, όταν ό άντίπαλος συγκέντρωσε έκεϊ τίς δυνάμεις του καί έτοιμάστηκε γιά έφοδο, πέρασαν καί πάλι πρός τίς περιοχές τού Καρβούνη. Στήν προσπάθειά τους νά έξουδετερώσουν τά πυρά τών άνταρτών οί κυβερνητικοί χρησιμοποίησαν ώς άσπίδες άμάχους, μέλη άριστερών οικογενειών ή συγγενείς τών άνταρτών. Πολλοί σκοτώθηκαν σ' αύτές τίς άπάνθρωπες παρατάξεις. Ή άγριότητα κέρδιζε έδαφος καθώς οί έπιχειρήσεις τραβούσαν σέ μάκρος, χωρίς, παρά τήν έκατέρωθεν αιμορραγία, νά διαφαίνεται κάποια διέξοδος. "Οταν οί κυβερνητικοί έπικρατούσαν στά ορεινά, οί μαχητές τοϋ ΔΣΕ κατέβαιναν πρός τή θάλασσα καί τά πεδινά, όταν τούς καταδίωκαν κι έκεϊ έπέστρεφαν στά ορεινά τους λημέρια. "Οπως καί στήν Πελοπόννησο, οργανώθηκαν κι έδώ, χωρίς έπιτυχία, απόπειρες ομαδικής δηλητηρίασης τών μαχητών τού ΔΣΕ. Στήν πλευρά τών κυβερνητικών άξιωματούχων δημιουργήθηκε ή έντύπωση ότι ή μακρόχρονη πίεση πού άσκήθηκε στόν Δημοκρατικό Στρατό τοϋ νησιού άπό τά τέλη τής άνοιξης τού 1948, καθώς καί ή διαρκής αιμορραγία του θά είχαν άποσαθρώσει τίς δυνάμεις του. Στίς άναφορές γινόταν λόγος γιά συντριπτικά πλήγματα έναντίον τών άνταρτών, γιά έξόντωση ή σύλληψη τού ένός τρίτου τής δύναμής τους καί έξαναγκασμό τών υπόλοιπων -150 μέ 200 όπως τούς ύπολόγιζαν- σέ κατάτμηση τών δυνάμεών τους, διαρκή φυγή, απραξία καί έξάντληση. Ή έγκατάσταση δυνάμεων τής Εθνοφρουράς καί τής Χωροφυλακής σέ καίριες στρατηγικές θέσεις, έτσι ώστε νά έμποδίζουν τήν έπανασυγκρότηση τών μονάδων τού ΔΣΕ, θά έδινε, όπως άναμενόταν, τό τελικό χτύπημα." Τόν Σεπτέμβριο τό ΓΕΣ ύπολόγιζε τούς άντάρτες τής Σάμου σέ περίπου 140 έναντι 20 στή Μυτιλήνη καί 40 στήν Κρήτη τήν ίδια έποχή.14

Ή Ικαρία Ή κοντινή 'Ικαρία παρουσίαζε ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό τής Σάμου. Τόπος έξορίας, αύτό τό μικρό καί ορεινό νησί μπορούσε νά ένισχύσει τούς άντάρτες τής Σάμου μέ άξιόλογο άνθρώπινο δυνα13. Στρατιωτική Διοίκησις Σάμου (άντισυνταγματάρχης Κανάκης Κωνσταντίνος), «Διαταγή έπιχειρήσεων ύπ' άριθ. 7, 21 Ιουνίου 1948», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 9, κείμενο 13, α 131-135. 14. ΓΕΣ/Διεύθυνσις Πληροφοριών, «Δελτίον Πληροφοριών (μέχρι 10 Σεπτεμβρίου 1948)», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 10, κείμενο 38, α 319. 431


μικό άπό τά έκεΐ έκτοπισμένα άριστερά στελέχη. Οί μηχανισμοί έπικοινωνίας άνάμεσα στά δύο νησιά έγιναν, άπό τήν πρώτη στιγμή, άντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας άπό τούς έγκατεστημένους στόν Κέρκη άντάρτες. Ό ναυτικός άποκλεισμός τών νησιών άποτελούσε τό πρώτο πρόβλημα στή σύνδεσή τους, ή μεταφορά όλων τών πλωτών μέσων σέ έλεγχόμενα άπό τίς κυβερνητικές άρχές σημεία άποτελούσε τό δεύτερο καί μεγαλύτερο. Παρ' όλ' αύτά, ή «ύπόγεια» έπαφή μεταξύ τών νησιών άποκαταστάθηκε στά τέλη τού 1947 καί άρχισε ή μεταφορά άνθρώπων καί ύλικών άπό τό ένα στό άλλο. Άπό στρατολογική πλευρά, οί προσδοκίες γιά μαζική προσχώρηση μαχητών καί στελεχών άπό τόν πληθυσμό τών έξορίστων δέν έπαληθεύτηκαν. Πέρα άπό τίς πρακτικές δυσκολίες, ή διάθεση τών έξορίστων νά μετατραπούν σέ άντάρτες σέ τόπο ξένο καί άπομονωμένο δέν πρέπει νά ήταν ιδιαίτερα ένθουσιώδης. Άπό τούς 25 ώς 30 έθελοντές πού πέρασαν άπό τήν 'Ικαρία στή Σάμο, στά τέλη τού 1948 καί στίς άρχές τού 1949, γιά νά ενταχθούν στίς μονάδες τοΰ ΔΣΕ, οί περισσότεροι ήταν ντόπιοι, κυρίως άνυπότακτοι νέοι πού βρέθηκαν στήν άνάγκη νά διαλέξουν άνάμεσα στή στράτευση στόν κυβερνητικό στρατό ή τήν προσχώρηση στόν ΔΣΕ. Δεκατρείς άπό αύτούς σκοτώθηκαν στή Σάμο.15 Άπό τήν πλευρά του ό ΔΣΕ τής Σάμου έστειλε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, δεκαπέντε έκατομμύρια, γιά τή συντήρηση τών οργανώσεων τοΰ ΚΚΕ στήν 'Ικαρία, τόσο στούς έξόριστους όσο καί στίς ομάδες τών διωκομένων. Ή έπικοινωνία μεταξύ τών δύο νησιών, άπό τήν πλευρά τοΰ ΔΣΕ βέβαια, λειτούργησε μέχρι τόν Απρίλιο τοΰ 1949, όπότε, έν όψει τών προετοιμασιών τών κυβερνητικών γιά ολόπλευρη εκστρατεία έναντίον τοΰ ΔΣΕ τού νησιού, ό ναυτικός αποκλεισμός καί ό έλεγχος τών παραλίων έγιναν πολύ πιό άποτελεσματικοί. Στό ίδιο τό νησί τής Ικαρίας συγκροτήθηκαν ομάδες καταδιωκομένων, έξορίστων καί προπαντός «άνυπότακτων», οί όποιες, άν καί πολλές φορές τούς άποδόθηκε ό τίτλος τού Δημοκρατικού Στρατού, φρόντιζαν κυρίως γιά τήν έπιβίωσή τους. Στόν τομέα αύτό τά κατάφεραν μάλλον καλά. Πολλά χρόνια μετά τό τέλος τού 'Εμφυλίου, τό 1955, όσοι άπό αύτούς είχαν ώς τότε άντισταθεϊ στόν πειρασμό τής συμφωνίας, τής παράδοσης καί τού συμβιβασμού, έφυγαν μέ πλεούμενο καί πέρασαν στίς άνατολικές χώρες. Τό οικονομικό σύστημα τοΰ ΔΣΕ ατή Σάμο Άπό τή συγκρότηση καί τήν άρχή τής μάχιμης δράσης του μέχρι τήν άνοιξη τού 1949, ποτέ οί έλλείψεις σέ τρόφιμα καί βασικά υλικά δέν άπείλησαν τόν ΔΣΕ τής Σάμου. Οί άριθμοί τών μαχητών του δέν ήταν ύπερ15. Γιάννης Ζαφείρης (έπιμ.), Ό αγώνας τού Δημοκρατικού Στρατού στή Σάμο, ο.π., σ. 189-190. 432

Ιίΐ'ίίγγι λί» Κλάδοι· (Μαρία)· Γραμματέας περιοχής Κρήτης του ΚΚΗ τ κλος 1948 - αρχές 1949.

AVID:

Κίίκαν.κιμό; ΐ'κτυπιομίΛ'ΩΝ χωρικών («Σΐ'μιιοριόπ/.ηκτων»). (ΙΙυλιμικά

Κάτω: C) II. k((VK/./.o;Tor/.oc. Υπουργός Στρατιωτικών. (Σνλλογή Μ. Τ.

Movorio).

Τσαγκάρη).

Λπό το |)ΐ|)λι'ο Ο Λντιυνμμοοιακός

Λγο'η· τον Λημ. Γ. 7.((((πρόπουλοΐ'.

^

ί>

\

,κλτερικΉ

ΑΝΘΡΑκι A

Δ

S /' ΠΗΝ ΐ i0iUL««**f /

ΚΛΛΑΙΊΛΚ/ν \ / V.. J w . %

. M t t ^ . ^ l W * * ' * ' ****

•M

ι- i 'Χ Ι

I \ • ν

-V

, ΨΑΡί,ΑΛΑ ^"AJfnAkAl^ J '' \ Χ -

, . .

„ „ » · « · . ·

..

Π Ο Ρ Ε . 1 Λ

Α Ο Π Λ Ο Ν Ί

ΐΜπείΑ ϊ ν η Ρ ο ν Μ 1 eoti M & ΕΧΘΡΟ; I> .... ΠίΛΗΡΟ^^Ο'-Πΐ!;

F.;

Γ " i *

Λ^'Τ·Υ'Γ^

,

Α

Λ

'·

^ s

1

Λ

Α

?

.

Γ Ν

Λ

ν !

*' Γ.. " ' Χν *"

<, AIΜ Α Κ Α ΙΊΟΟΟ-ΟΟΓί

Η «πορεία το>ν αόπλων». Φεβρουάριο;-Μ«ρτιος 1948 (από το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, Μάιος 1948).

Στοατόπΐ'δο συγκέντρωση:: Βκτπαλυνί/η;. «Παιν.ο; Mr/.ac». 1947. (ΣινΜ>γή Ν. Ι.. Ιόλη).

Ανω: Σπχσόπκίκ) (Τΐ'γχ.Γλτροκιη; γυναικών ιττο Tor/toi. Κάτω:

(Αρχι ία Σι'γχοονης Κοινωνικής Ιιποοίας). πυγκιλτροκτης γυναικών Χι'οΐ', I94
XTOUTÔTUIV)

AVID:

θ π ι ο α λ ο ν ί κ η 1(W«S. To Κάτοι:

IÙJUVO; ΓΚ(

|>C(CH/.LXCÎ

την

ζ η ' 7 0 ; υιιν.ι'.ιπ'πιι τρκί'ΐκίτιΊ Ç. (Σνλλογή Χ. !.. Ίαλιμ.

«
Στο((τκι')τη». 1()4K. ίΣΐ'Μογή Χ. Ι'.. Ί'ό/.η).

Γιάννενα 1949. Χωρικοί τιον χιοριών που εκκενώθηκαν, σε καταυλισμό «συμμοριόπληκτων». (Συλλογή Ν. Ε. Τόλη).


βολικοί, τά ορεινά χωριά εξακολουθούσαν νά παράγουν ένώ ή πρόσβαση στά πεδινά καί παραλιακά κάθε άλλο παρά άπαγορευμένη ήταν. 'Υπήρχε έξάλλου ή άσφαλιστική δικλίδα τών κοπαδιών πού βοσκούσαν στήν περιοχή. Ό φόβος τών εκκαθαριστικών έπιχειρήσεων - ό άντίπαλος μπορούσε κάθε στιγμή νά μεταφέρει στό νησί σημαντικές δυνάμεις- οδηγούσε στήν άποθήκευση αποθεμάτων, όσο τό δυνατόν περισσότερων, πολλές φορές καί άτομικά άπό κάθε άντάρτη. Οί «δύσκολες ώρες» ήταν έδώ, περισσότερο άπό οπουδήποτε άλλού, άναμενόμενες. Ό οικονομικός μηχανισμός τοϋ ΔΣΕ είχε «κρατικά» χαρακτηριστικά «ληστρικά» τά θεωρούσαν οί άντίπαλοί του. Οργανώθηκε ένα ύποτυπώδες φορολογικό σύστημα πού διαχειριζόταν τίς «εισφορές» καί τίς κυρίως σέ είδος ένισχύσεις πού συγκέντρωναν οί οργανώσεις. Οί «εισφορές» σέ πολλές περιπτώσεις έπαιρναν τή μορφή πολύ οργανωμένης φορολογίας μέ καταγραφή τής παραγωγής τών χωριών σέ λάδι, όσπρια ή σιτηρά. Τό σύστημα φαίνεται ότι λειτούργησε ώς καί τό 1949. Τό φορολογικό σύστημα τού ΔΣΕ, στίς προθέσεις τουλάχιστον, άπέβλεπε στήν άναλογική έπιβάρυνση τών κατοίκων άνάλογα μέ τήν περιουσία τους: ό κατάλογος τών πλουσίων τού νησιού -άγροτών, βιομηχάνων, έμπορων- άποτελοϋσε τή χρυσή έφεδρεία τοΰ συστήματος. Ό ΔΣΕ κατάφερε νά δημιουργήσει δίκτυο συγκέντρωσης εισφορών σέ χρήμα άπό τήν οικονομικά άρχουσα τάξη τοΰ νησιοΰ, σύστημα πού, σύμφωνα μέ τίς ένδείξεις, κανείς άπό τούς τελευταίους δέν άπέφυγε. Τά «διοικητικά μέτρα» ένίσχυαν τά οικονομικά διαθέσιμα τού ΔΣΕ. Ή κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων τών πλέον ονομαστών άντιπάλων του, ζώων κυρίως, άποτελοϋσε χρήσιμο συμπλήρωμα τών άποθεμάτων. Τά «βιομηχανικά» είδη, όμως, άπαιτοϋσαν τίς δικές τους οικονομικές ύποδομές: ρούχα, ύποδήματα, φάρμακα, ύλικά στρατοπεδίας, καπνός δύσκολα μπορούσαν νά εξασφαλιστούν σέ έπαρκεϊς ποσότητες μέσα άπό τίς τρέχουσες διαδικασίες. Σέ μερικές περιπτώσεις μάλιστα, ή άπλή άπόκτηση τών είδών αύτών δέν άρκοϋσε, καθώς χρειαζόταν ή περαιτέρω έπεξεργασία τους. Χρειάστηκε λοιπόν νά δημιουργηθούν εργαστήρια καί έγκαταστάσεις, γεγονός πού πρόσθεσε νέες άνάγκες, ένώ τά ζητούμενα πολλαπλασιάστηκαν, καθώς προστέθηκαν σέ αύτά μερικά είδη έργαλείων. Ή κατάσχεση τοΰ ποσοΰ τών 360 έκατομμυρίων δραχμών άπό τό ύποκατάστημα τής 'Εθνικής Τράπεζας στό Καρλόβασι, στίς 8 'Ιανουαρίου 1948, έδωσε νέες διαστάσεις στήν οικονομική βάση τού ΔΣΕ. Τό ποσό άντιπροσώπευε περίπου δύο χιλιάδες χρυσές λίρες καί ή πρώτη του συνέπεια ήταν ή θεαματική βελτίωση τών σχέσεων τού ΔΣΕ μέ τήν τοπική κοινωνία. Ό Δημοκρατικός Στρατός έγινε καλοπληρωτής τών ειδών πού άποσποΰσε άπό τήν τοπική κοινωνία, γεγονός πού άμβλυνε τή σχετική δυσαρέσκεια καί δημιούργησε, περισσότερο άπό καθετί άλλο, τήν αίσθηση ότι ό χώρος του ήταν οργανωμένος καί «κρατικής» ύφής ή καί άκόμα καλύτερα 433

Ιστορία τοϋ έλληνικού Εμφύλιου

Πολέμου

Οί επενδύσεις Τό 'Αρχηγείο, πού συνεδρίασε γιά τό θέμα τής διάθεσης τών έκατομμυρίων τής χρηματαποστολής, άποφάσισε νά ...έπενδύσει τά μισά χρήματα σέ λάδια Βρέθηκαν λοιπόν οί κατάλληλοι άνθρωποι κι ανέλαβαν αύτή τή δουλιά γιά λογαριασμό τοΰ ΔΣ. Τούς παραδίδονταν τά χρήματα κι αύτοί άγόραζαν λάδι μέ τήν τρέχουσα τιμή (4.5005.000 δρχ. ή όκά), τό άποθήκευαν στά πιθάρια τους καί χρεώνονταν όχι μέ χρήματα, άλλά μέ τό λάδι πού άγόρασαν. 'Αργότερα, όταν τό 'Αντάρτικο χρειάζονταν χρήματα, ειδοποιούσε τόν έπενδυτή κι έκεΐνος πουλούσε όλο τό μέρος τοΰ λαδιοΰ μέ τίς τρέχουσες άνώτερες πιά τιμές... Έτσι τά χρήματα ήταν άσφαλισμένα Κάτι περισσότερο: άπόδιναν κέρδη μέ τή διαφορά τιμής άπό τή μέρα τής άγοράς ώς τή μέρα τής πούλησης."

"Ενα τμήμα τής σέ δραχμές περιουσίας τοΰ ΔΣΕ τής Σάμου μετατράπηκε, γιά ώρες άνάγκης, σέ άπόθεμα χρυσού. Μέ τήν εύχέρεια κινήσεων πού είχε άποκτήσει ό ΔΣΕ στό Καρλόβαοι, μετέτρεψε, μέσω τοπικού λογιστή, είκοσι έκατομμύρια δραχμές σέ 89 χρυσές λίρες. Τό άπόθεμα αύτό φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο τό καλοκαίρι τού 1949, όταν ή κυβερνητική έκστρατεία πήρε μεγάλες διαστάσεις καί οί οικονομικοί μηχανισμοί τοΰ άντάρτικου κατέρρευσαν κάτω άπό τήν πολύπλευρη πίεση. Στίς δύσκολες αύτές έποχές φάνηκε καί ή σημασία τών κρυφών άποθηκών, μέχρι τουλάχιστον νά τίς άνακαλύψουν οί μεθοδικές προσπάθειες τών κυβερνητικών δυνάμεων. Τό πιό εύκολα διατηρήσιμο είδος σέ αύτές τίς ύπόγειες άποθήκες ήταν τό λάδι πού, θαμμένο σέ βαρέλια, πιθάρια ή φιάλες, παρέμενε γιά καιρό άναλλοίωτο.

Ναυτικές αποστολές Τό άλυτο πρόβλημα ήταν ή έξασφάλιση όπλων καί πυρομαχικών. Οί δυνατότητες πού πρόσφερε τό ίδιο τό νησί τής Σάμου γρήγορα εξαντλήθηκαν. Τό νησί έρευνήθηκε μεθοδικά καί άξιοποιήθηκε κάθε είδος όπλου πού παρέμενε έκεΐ άπό τόν καιρό τής Κατοχής. Τά εύρήματα ήταν φυσικά συνήθως οέ κακή κατάσταση καί χρειαζόταν μεγάλη έφευρετικότητα γιά νά

3.Στό ίδιο, σ. 206-207. 434


αξιοποιηθούν. "Εγινε έπίσης προσεκτική άναζήτηση τών ειδών πού ό πληθυσμός είχε πάρει καί έκρυψε κατά τήν κατάρρευση τής Ιταλίας, όπως ίσχυε ιδιαίτερα γιά τούς κτηνοτρόφους καί τούς ψαράδες τού νησιού. 'Αγοράστηκαν έπίσης όπλα καί πυρομαχικά άπό τόν άντίπαλο, άπό τίς MAY κυρίως, οπωσδήποτε σέ μικρή κλίμακα Καθίστατο, όμως, σαφές ότι τό πρόβλημα δέν μπορούσε νά λυθεί ικανοποιητικά στό ίδιο τό νησί. Ή ιδέα λοιπόν γιά ναυτικές άποστολές πρός άναζήτηση όπλων κέρδισε έδαφος. Οί ναυτικές άποστολές ξεκίνησαν τό φθινόπωρο τού 1948. 'Από τά Δωδεκάνησα, τό νησί πού ειχε τίς μεγαλύτερες ιταλικές στρατιωτικές βάσεις καί όπου άναμενόταν ότι θά βρίσκονταν ξεχασμένα είδη οπλισμού ήταν ή μακρινή Λέρος. Οί άποστολές θά έπρεπε λοιπόν νά διανύσουν τήν άπόσταση κλιμακωτά, γεγονός πού άπαιτούσε τήν έγκατάσταση κάποιας βάσης στήν Πάτμο. 'Από έκεϊ έφευγαν άποστολές πρός τή Λέρο, προσπαθώντας νά συνδεθούν μέ γνωστούς άριστερούς άνθρώπους γιά νά συγκεντρώσουν ή νά άγοράσουν πολεμικό ύλικό. Οί έπιχειρήσεις αύτές κάθε άλλο παρά άκίνδυνες ήταν. Οί διώξεις τών άριστερών είχαν έπεκταθεϊ καί σέ αύτά τά νησιά, παρ' όλο πού ή έλληνική κρατική παρουσία ήταν πρόσφατη. Πολεμικά πλοία καί καταδιωκτικά σάρωναν τόν θαλάσσιο χώρο ένώ ή περιπλάνηση άγνώστων μέσα στό άγνωστο δέν μπορούσε νά μείνει γιά πολύ κρυφή στίς άρχές. Σέ μερικές περιπτώσεις μάλιστα, ή δίψα τού Δημοκρατικού Στρατού τής Σάμου γιά πυρομαχικά, σέ συνδυασμό μέ τό γεγονός ότι διέθετε χρήματα γιά τό σκοπό αύτό προσέλκυσαν άπατεώνες, ένάντια στούς όποιους χρειάστηκε νά παρθούν τά πιό σκληρά μέτρα Χονδρικά, οί ναυτικές άποστολές, έκτός άπό κάποια άναστάτωση πού προκάλεσαν στόν άντίπαλο, δέν φαίνεται νά άπέδωσαν πολλά πράγματα Πιό σίγουρος παρέμενε ό «δρόμος τού έμπορίου». Δηλαδή, ή οργάνωση δικτύων μαύρης άγοράς γιά άγορά ειδών απαραίτητων στόν ΔΣΕ άπό πρόσωπα «ύπεράνω ύποψίας», δεξιά στήν πλειοψηφία τους, πού συμφωνούσαν νά έργαστούν γιά τούς άντάρτες έναντι κέρδους ή άμοιβής γιά τίς υπηρεσίες καί τά άγαθά πού πρόσφεραν. Τό σύστημα, όπως στήν Πελοπόννησο, πρέπει νά λειτούργησε καί έδώ. Ή έκτασή του φάνηκε στήν κατάρρευση τού Δημοκρατικού Στρατού, τό 1949, όταν άρκετοί «υπεράνω υποψίας» κάτοικοι τού νησιού βρέθηκαν κρατούμενοι μέ τήν κατηγορία τού τροφοδότη τών άνταρτών. 'Οπωσδήποτε, όλα τά προαναφερθέντα συστήματα δέν μπορούσαν παρά νά καλύψουν μόνο μέρος τών άναγκών τού ΔΣ τής Σάμου. Ό τελευταίος έπρεπε νά στηρίξει μιά κοινωνία μερικών έκατοντάδων άνθρώπων, χωρίς νά υπολογίσουμε τίς πρόσθετες άνάγκες πού δημιουργούσε ό πόλεμος. Αύτή άκριβώς ή πολεμική κατάσταση έπέτρεπε τή χρήση πιό ριζοσπαστικών μέσων γιά τήν τροφοδοσία τού ΔΣΕ. Ή έπίταξη καί ή κατάσχεση ήταν δύο άπό τίς μεθόδους πού καθιερώθηκαν γιά τήν κάλυψη τών άναγκών, 435


μέθοδοι πού, όπως ήταν φυσικό, είχαν σημαντικές κοινωνικές παρενέργειες. Οί πρακτικές αύτές έπιβάρυναν τίς πόλεις ή τά μεγαλύτερα χωριά, έκεΐ όπου άκριβώς λειτουργούσε, ώς σύστημα στήριξης, ή διανομή τής ξένης βοήθειας καί τό δελτίο. Ή άντίθεση άνάμεσα στό κυβερνητικό στρατόπεδο πού μοίραζε άγαθά, έστω καί άνισα καί μέ προτίμηση στούς «δικούς του» ή σέ όσους έδειχναν προθυμία νά άλλάξουν στρατόπεδο, καί οέ έκεΐνο τών άνταρτών, πού «άρπαζαν» καί «λεηλατούσαν», πρόβαλλε ισχυρή στούς χώρους αύτούς. "Οπως ήταν άναμενόμενο, οί πλέον δυσαρεστημένοι άπό τίς πρακτικές τοϋ ΔΣΕ ήταν όσοι συνεισέφεραν σέ αύτές. Μικρέμποροι τών χωριών, μπακάληδες, καπνοπώλες, βιοτέχνες - οί βυρσοδέψες ιδιαίτερα, άλευρέμποροι καί λαδέμποροι τών πόλεων ή οί πλουσιότεροι πού έπρεπε νά πληρώνουν τήν ειδική «εισφορά» τού ΔΣΕ αισθάνονταν ιδιαίτερα έχθρικά. Άπό αύτούς έκπορεύονταν τά άτελείωτα ύπομνήματα πρός τίς άρχές, πού κατηγορούσαν στρατό, κυβέρνηση καί πολιτικές άρχές γιά άδιαφορία ώς πρός τήν «πάταξη τής άνταρσίας» καί γιά έγκατάλειψή τους στήν τύχη τους. Τά ύπομνήματα αύτά χρησιμοποιήθηκαν έντατικά τόσο μέσα στή Βουλή όσο καί στίς στήλες τού τύπου γιά πολιτικούς ή μικροπολιτικούς λόγους. Αρκετοί δέ άπό τούς οικονομικούς παράγοντες τοϋ νησιού κατέφυγαν στήν Αθήνα όπου καί οί άμεσες μαρτυρίες τους καί οί πιέσεις πού άσκούσαν ήταν πρώτης τάξης ύλικό γιά τόν πολιτικό διάλογο. "Ας μήν ξεχνάμε ότι ή Σάμος προσφερόταν ιδιαίτερα γιά πίεση πρός τόν πολιτευτή τού νησιού καί πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη.

Τό τέλος τοϋ ΔΣΕ στή Σάμο Στίς άρχές τού 1949 γινόταν άντιληπτό ότι οί συσχετισμοί δυνάμεων έγερναν καταθλιπτικά πρός τήν πλευρά τού 'Εθνικού Στρατού καί πώς ό τρόπος πού ό τελευταίος ένεργούσε άλλαζε πρός τό έπιθετικότερο. Ή τελευταία μεγάλη έπιχείρηση τού Δημοκρατικού Στρατού έγινε στό πλαίσιο άκριβώς τών προετοιμασιών γιά άντιμετώπιση τών νέων καταστάσεων πού τό 1949 προανήγγελλε. Τίς νυχτερινές ώρες τής 17ης πρός 18 Φεβρουαρίου 1949 τά τμήματα τού Δημοκρατικού Στρατού κατέλαβαν τμήμα τού Καρλοβασίου καί λεηλάτησαν μεθοδικά τίς άποθήκες γιά νά προμηθευτούν τά άπαραίτητα γιά τή συνέχιση τού πολέμου είδη - καί ειδικά πρώτες ύλες γιά υποδήματα

436


'Απόσπασμα κατηγορητηρίου τοΰ εισαγγελέα Σάμου, Ευάγγελου Μπέη Βαθύ Σάμου, 7 'Ιουνίου 1951" [...] α) Έν "Ορμω Ν. Καρλοβάσου τήν 17ην πρός 18ην Φεβρουαρίου 1949 καί πρότερον, θέλοντες ν' άποοπάσωσι έν μέρος έκ τοϋ όλου τής Επικρατείας ϊνα εύκολύνωσι τά πρός τούτο τό τέλος τείνοντα σχέδια, συνώμοσαν ή διήγειραν στάσιν ή συνεννοήθησαν μέ ξένους, κατήρτισαν ένοπλους ομάδας ή έλαβον μετοχήν είς τοιαύτας προδοτικές ενώσεις. β) Κατά τόν αύτόν ώς άνω τόπον καί χρόνον διά σωματικής βίας κατά προσώπων, ή δι' άπειλών ήνωμένων μέ έπικείμενον κίνδυνον σώματος καί ζωής, άφήρεσαν παρ' ετέρων ξένα κινητά πράγματα ώς κατωτέρω, ή εξανάγκασαν είς παράδοσιν τούτων ϊνα ίδιοποιηθώσιν αύτά παρανόμως. 1) Τοΰ Κωνσταντίνου Νικολάου, άφήρεσαν 200 οκάδες σολοδερματα, 150 πόδια σεβρά άδιάβροχα καί καστόρ ώς καί μίαν γραφομηχανήν ΟΛΙΒΕΡ άξίας έν συνόλω 15.000.000 δραχμών. 2) Τοΰ Ζαφειρίου Παριανοΰ, άφήρεσαν 867 οκάδες σολοδέρματα καί 200 οκάδες βακέτα άξίας 32.000.000 δραχμών. 3) Τοΰ 'Ιωάννου Πατσιμά, 40 οκάδες σολοδέρματα, άξίας 800.000 δραχμών. 4) Τοΰ Γεωργίου Παπανικολάου, 32 οκάδες σολοδέρματα, 7 οκάδες βακέτα καί δύο ζεύγη ύποδήματα άξίας 1.000.000 δραχμών. 5) Τοΰ Σπυρίδωνος Χουβαρδά άφήρεσαν 100 όκάδας σολοδέρματα καί 160 όκάδας βακέτα, άξίας 9.000.000 δραχμών. 6) Τοΰ 'Ηλία Κατσούρη, παντοπώλου, άφήρεσαν διάφορα είδη αξίας 1.580.000 δραχμών. 7) Τού Κλεάνθη Βαρελά, διάφορα είδη έκ τοΰ καταστήματος του, μίαν γραφομηχανήν ΟΛΙΒΕΡ καί 225 χιλιόγραμμα βενζίνης, άξίας 34.000.000 δραχμών. 8) Τού Στυλιανού Ρούκουνα, διάφορα τρόφιμα καί 22 δοχεία βενζίνης, άξίας 8.000.000 δραχμών καί 9) Τού Έμμ. Ζαχαρίου, διάφορα είδη καί ψιλικά άξίας 200.000 δρχ. γ) Κατά τόν αύτόν ώς άνω τόπον καί χρόνον έφερον πολεμικά όπλα άνευ άδειας τής άρμοδίας Αρχής. [...] Έν Λιμ. Βαθέος Σάμου, τή 7 'Ιουνίου 1951 17. Δημοσιεύθηκε στό βιβλίο Γιάννης Ζαφείρης (έπιμ.), Ό άγώνας τού Δημοκρατικού Στρατού στή Σάμο, ό.π., σ. 326-329. 437

Ιστορία τοϋ έλληνικού Εμφύλιου

Πολέμου

Τόν Μάρτιο έφθασαν στό νησί μέ πλοία τοϋ πολεμικού ναυτικού ισχυρές κυβερνητικές δυνάμεις, μέ πυρήνα τρία τάγματα ΕΤΑΞ (Ειδικά Τάγματα Αξιωματικών). Οί μονάδες αύτές, πού τίς είδαμε νά δρούν καί στήν Πελοπόννησο, είχαν συγκροτηθεί κυρίως άπό έφεδρους άξιωματικούς άριστερών φρονημάτων ή πού είχαν προηγούμενα υπηρετήσει στόν ΕΛΑΣ καί «άναμορφώθηκαν» στή Μακρόνησο. "Οπως καί στίς άλλες περιοχές τής δράσης τους, οί μονάδες αύτές στέλνονταν σέ δευτερεύοντα καί άπομονωμένα μέτωπα τού πολέμου, όπου τυχόν δισταγμοί τους ήταν εύκολο νά άντιμετωπιστούν καί κάθε δυνατότητα διαφυγής ήταν περιορισμένη. Παρά τήν έλλειψη έμπιστοσύνης, οί μονάδες αύτές σέ τίποτα δέν διέφεραν άπό τίς ύπόλοιπες τού κυβερνητικού στρατού. Στή Σάμο ούτε ένας άπό τούς περίπου χίλιους πρώην έλασίτες πού υπηρετούσαν στά ΕΤΑΞ δέν προσχώρησε στίς γραμμές τού ΔΣΕ στή διάρκεια τής οκτάμηνης έμπλοκής τους.1" Ή δέ συμπεριφορά τους πρός τούς άντιπάλους ήταν τό ίδιο άπρόβλεπτη μέ έκείνη τών ύπόλοιπων στρατιωτών τού Εθνικού Στρατού. Κυμαινόταν άπό σκληρότητα πού έφθανε ώς τίς αύθαίρετες καί συνοπτικές έκτελέσεις αιχμαλώτων μέχρι τήν παρέμβαση έναντίον τών ΜΑΥδων πού ήθελαν νά έκφράσουν τήν όργή τους πάνω στούς άοπλους συλληφθέντες. Τά υπόλοιπα ήταν άπλή απομίμηση όσων είχαν συμβεί στήν Πελοπόννησο καί στίς άλλες περιοχές όπου δρούσε άπομονωμένος ό Δημοκρατικός Στρατός. Στό νησί έγιναν εκτεταμένες συλλήψεις «προληπτικών», ύποπτων γιά στήριξη τού ΔΣΕ ή γιά κάθε είδους συνεργασία μαζί του. Περίπου δύο χιλιάδες άτομα στάλθηκαν στήν κυρίως Ελλάδα, στίς φυλακές καί κυρίως τή Μακρόνησο. Τά οικονομικά δίκτυα τοϋ ΔΣΕ δέχτηκαν ισχυρό πλήγμα άπό αύτές τίς κινήσεις. Τά περιθώρια άντίδρασης τών άνταρτών άπέναντι στίς πολλαπλάσιες έχθρικές δυνάμεις άποδείχθηκαν ιδιαίτερα στενά. Οί ιδέες γιά μαζική έπιστράτευση, πού θά ισοσκέλιζε κάπως τήν άριθμητική διαφορά τών άντιπάλων, δοκιμάστηκαν καί έδώ, χωρίς, όμως, έπιτυχία. Ή άπελευθέρωση τών κρατουμένων -κυρίως γυναικών- κρίθηκε ριψοκίνδυνη, ή έπιστράτευση άπρόθυμων χωρικών έλάχιστα άπέδωσε καί ή μεταφορά λίγων άνταρτών άπό τήν 'Ικαρία δέν έλυσε τό πρόβλημα Ή έλλειψη πυρομαχικών ήταν καί έδώ ένας βραχνάς πού υπονόμευε μεσοπρόθεσμα κάθε μαχητική δυνατότητα τοϋ ΔΣΕ. Παρ' όλ' αύτά, οί έπιχειρήσεις, μέ τή μορφή έπίμονων, σκληρών, διαδοχικών συγκρούσεων, μέ άπώλειες έκατέρωθεν, άρχισαν τόν Μάρτιο καί συνεχίστηκαν άδιάκοπα ώς τόν Μάιο. Παρά τό ότι ή συνεχής παρουσία κυβερνητικών δυνάμεων στά βουνά τής Σάμου διέλυσε τήν έπιμελητεία τοϋ ΔΣΕ -μέ τήν άνακάλυψη καί τήν καταστροφή τών άποθεμάτων του- ή κα-

3.Στό ίδιο, σ. 206-207. 438


τάσταση κρίθηκε άρκετά κρίσιμη άπό τήν κυβερνητική πλευρά, ώστε νά προκαλέσει επίσκεψη τής άνώτατης στρατιωτικής ήγεσίας στό νησί. Άπό κοινού μέ τούς τοπικούς διοικητές ό άρχιστράτηγος Παπάγος καί ό στρατηγός Βάν Φλήτ άποφάσισαν, ώς πρόσθετο μέτρο, τήν έκκένωση όλων τών ορεινών χωριών άπό τούς κατοίκους τους. Στίς 21 Μαΐου, οί κάτοικοι περίπου είκοσι χωριών μεταφέρθηκαν στά άστικά κέντρα ή σέ ισχυρά φρουρούμενους άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις χώρους. Ή κίνηση αύτή άπέκοψε τόν Δημοκρατικό Στρατό άπό κάθε κοινωνικό χώρο, εξάρθρωσε τά τελευταία δίκτυα άνεφοδιασμού του καί άνοιξε τό κεφάλαιο τού τέλους. Παρ' όλ' αύτά, ή τελική έξόντωση τών μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατοΰ άποδείχθηκε δύσκολη ύπόθεση. *Αν καί σέ στενό χώρο, χωρίς πυρομαχικά καί, προοδευτικά, χωρίς άρβύλες, τρόφιμα ή καί νερό, οί άντάρτες, χωρισμένοι σέ ολοένα καί πιό μικρές ομάδες, συνέχισαν νά έλίσσονται πρός κάθε κατεύθυνση καί νά χτυπούν όταν τούς δινόταν εύκαιρία Φυσικά ή πυκνότητα τής έχθρικής παρουσίας δέν άφηνε πολλά περιθώρια Εκτός άπό τή δύναμη περίπου τριών ταξιαρχιών, οί κυβερνητικοί εξόπλισαν όλους τούς χωρικούς καί, όπως καί στήν Πελοπόννησο, τούς χρησιμοποίησαν γιά νά καλύψουν κάθε σπιθαμή χώρου. Ή άσφυξία δέν άργησε νά εκδηλωθεί σέ ο,τι άπέμενε άπό τόν ΔΣΕ. Μία μία, οί ομάδες παγιδεύονταν άπό τόν άντίπαλο καί έξοντώνονταν. Στή διάρκεια τοϋ 'Ιουλίου, ή άρχική μάχιμη δύναμη τοϋ ΔΣΕ, περισσότεροι άπό τριακόσιοι μαχητές, είχε συρρικνωθεί σέ λίγες δεκάδες άνθρώπους. Στά τέλη Ιουλίου ή κατάσταση έγινε άπελπιστική. Ό Γιάννης Μαλαγάρης καί πολλά άλλα στελέχη τού Δημοκρατικού Στρατού αύτοκτόνησαν γιά νά μήν πέσουν ζωντανοί στά χέρια τοϋ έχθροϋ. Οί επιδείξεις κακοποιημένων πτωμάτων άνταρτών ή ή έκθεση σέ κοινή θέα κεφαλών δημιούργησαν έφιαλτικό κλίμα στίς πόλεις τοϋ νησιού. Τόν Αύγουστο πλέον ό πόλεμος μεταβλήθηκε σέ κυνήγι. Πολλοί, τραυματίες κυρίως, σκοτώθηκαν σέ άμπριά, σέ υπόγεια καταφύγια γιά τραυματίες καί σέ κρυψώνες. Μερικοί αύτοκτόνησαν, άλλοι παραδόθηκαν ή συνελήφθηκαν. Στίς 26 Αύγούστου παραδόθηκε στόν Κέρκη ή τελευταία συγκροτημένη μονάδα τοϋ ΔΣΕ. Στίς 15 Οκτωβρίου 1949 τό βασιλικό ζεύγος έπισκέφθηκε τή Σάμο γιά νά έορταστοϋν έπίσημα τά έπινίκια. Τρεις μέρες μετά συνελήφθησαν οί δύο τελευταίοι άντάρτες. Ό Γιάννης Σαλάς, ό πολιτικός έπίτροπος τού ΔΣΕ Σάμου μέ έντονη δράση άπό τή Μέση Ανατολή καί τήν ΑΣΟ, καί ό Σαράντος Καρούτσος, φοιτητής τής ιατρικής καί γιατρός τού ΔΣΕ. Ή μονάδα τού ΕΤΑΞ πού τούς συνέλαβε τούς έκτέλεσε καί έστειλε τά πτώματά τους γιά τή συνηθισμένη διαπόμπευση στό Βαθύ. Άπό έναν κατάλογο 197 νεκρών τού Δημοκρατικού Στρατού Σάμου πού παραθέτει ό Γιάννης Ζαφείρης, όκτώ αύτοκτόνησαν, 42 έκτελέστηκαν έπιτόπου χωρίς δίκη (τραυματίες κυρίως), 21 δικάστηκαν, καταδικάστηκαν 439


σέ θάνατο καί εκτελέστηκαν, τρεις πέθαναν στή Μακρόνησο καί δύο πέθαναν άπό άρρώστιες. Έκτός άπό μερικούς άγνοουμένους, οί ύπόλοιποι σκοτώθηκαν στίς συγκρούσεις."

Ή Κρήτη Ή κατάσταση στήν Κρήτη δέν έμοιαζε μέ τήν άντίστοιχη στήν ύπόλοιπη Ελλάδα Ή περίοδος τής Κατοχής ειχε κληροδοτήσει ειδικές καταστάσεις στό νησί καί οί μετέπειτα εξελίξεις καθορίστηκαν σέ κάποιο βαθμό άπό αύτές. Έπιπλέον, ή ιδιαιτερότητα τών κοινωνικών σχέσεων, ή ρευστότητα τής τοπικής κοινωνίας, οί ύπόγειες διαμάχες άνάμεσα στούς κατοίκους τών ορεινών, κτηνοτρόφων κυρίως, καί στούς άντίστοιχους τών πόλεων ή τών παραγωγικών πεδινών δημιουργούσαν ένα πλαίσιο πού καθιστούσε τό νησί ιδιαίτερο χώρο, άναντίστοιχο σέ πολλά μέ τήν ύπόλοιπη Ελλάδα Ό Εμφύλιος ειχε λοιπόν έδώ τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στή διάρκεια τής Κατοχής, ό στενός γεωγραφικός χώρος τού νησιού, τά φτωχά σέ πολλές περιοχές παραγωγικά του δεδομένα, ή σχετικά πυκνή παρουσία γερμανικών στρατευμάτων καί οί δραστηριότητες τών βρετανικών άποστολών είχαν περιορίσει τίς στρατιωτικές καί κοινωνικές διαστάσεις τών άντιστασιακών οργανώσεων, ιδιαίτερα όσων άπό αύτές δέν διέθεταν τήν εύνοια καί τήν ύλική ύποστήριξη τού συμμαχικού παράγοντα.20 Τό καλοκαίρι τοϋ 1944, ή άπελευθέρωση τοϋ νησιού έμεινε ήμιτελής, καθώς οί Γερμανοί έκκένωσαν μέν τό μεγαλύτερο μέρος τού νησιού, κράτησαν δέ μέ τίς άποκλεισμένες δυνάμεις τους μιά ζώνη δυτικά τού Άποκόρωνα, πού περιλάμβανε τό 'Ακρωτήρι καί τήν πόλη τών Χανίων. Ή πολιορκία τών έγκλειστων σέ αύτή τή στενή ζώνη Γερμανών21 κράτησε περίπου όκτώ μήνες καί δημιούργησε ένα ιδιόμορφο πολεμικό μέτωπο. Καθώς, τίς ταραγμένες έκεΐνες ήμέρες, άπό τόν Σεπτέμβριο τού 1944 καί μετά, ούτε ή έλληνική κυβέρνηση ούτε οί Βρετανοί είχαν διαθέσιμες δυνάμεις γιά ν' άναλάβουν τόν άποκλεισμό καί τήν πολιορκία τού γερμανικού θύλακα,

19. Στό ίδιο, σ. 309-319. 20. Πιό άναλυτικά γιά τά όρια τών ένοπλων άντιστασιακών πρωτοβουλιών στήν Κρήτη τόν καιρό τής Κατοχής, πρβλ. Μαργαρίτης Γιώργος, «Ή οικονομία τών άνταλλαγών στήν Κρήτη τόν καιρό τής γερμανικής κατοχής, 1941-1945», εισήγηση στό Ζ' Κρητολογικό Συνέδριο, Ρέθυμνο 1991. Δημοσιεύτηκε στά Πρακτικά τού Συμποσίου, Ρέθυμνο 1995, τόμος ΓΙ, σ. 241-252. 21. Ή φρουρά τών Χανίων, έκτός άπό μερικές γερμανικές μονάδες, περιλάμβανε κυρίως Ιταλούς φασίστες πού είχαν προτιμήσει νά συνδέσουν τήν τύχη τους μέ τούς Γερμανούς τό 1943. 440


τό καθήκον αϋτό τό άνέλαβαν οί αντιστασιακές οργανώσεις, κυρίως τό ΕΑΜ καί ό ΕΛΑΣ. Ή κατάσταση αύτή οδήγησε στήν άριθμητική άνάπτυξη τών στρατιωτικών μονάδων τους καί στήν αύξηση τής πολιτικής τους άκτινοβολίας, προκάλεσε δέ ισχυρούς πονοκεφάλους στούς Βρετανούς καί στό άντιεαμικό στρατόπεδο τού νησιού. Ή άνησυχία προερχόταν κυρίως άπό τό γεγονός ότι τυχόν κατάρρευση τής γερμανικής φρουράς μπορούσε νά λύσει τό κυριότερο πρόβλημα τού ΕΛΑΣ στό νησί, τήν άπόκτηση δηλαδή όπλων, βαρέων όπλων καί πυρομαχικών. Οί άνησυχίες αύτές έντάθηκαν στή διάρκεια τών Δεκεμβριανών στήν 'Αθήνα καί προκάλεσαν έπιθέσεις έναντίον τών οργανώσεων καί τών παραγόντων τής Αριστεράς μακριά άπό τή ζώνη τού μετώπου. Τά πιό σοβαρά έπεισόδια έκδηλώθηκαν στήν περιοχή τού Ρεθύμνου καί στό χωριό Κοξαρέ, όπου σκοτώθηκαν στελέχη καί μέλη άριστερών άντιστασιακών οργανώσεων. Οί έπισφαλεΐς ισορροπίες έμπόδισαν τή μετατροπή αύτών τών συγκρούσεων σέ γενικό έμφύλιο. Ό ΕΛΑΣ παρέμεινε έδώ ένοπλος παρά τή Συμφωνία τής Βάρκιζας, μέ φθίνουσα, όμως, τήν έπιρροή του μετά τήν ήττα τού άριστερού κινήματος στήν 'Αθήνα Γιά νά άποφευχθεΐ πάντως ή οποιαδήποτε έκμετάλλευση τής κατάστασης άπό τήν 'Αριστερά, ή γερμανική φρουρά παρέμεινε ένοπλη καί μετά τή συνθηκολόγηση τής Γερμανίας, στίς 8 Μαΐου 1945, μέχρι τό καλοκαίρι, όπότε μπόρεσε νά πραγματοποιηθεί ή όμαλή μεταβίβαση έξουσιών.

Τούς μήνες πού άκολούθησαν ή κατάσταση στό νησί έξακολούθησε νά είναι τεταμένη. Ή μακρόχρονη άπουσία κάθε άρχής καί έξουσίας καί τό κύμα τών άντεκδικήσεων πού άκολούθησε τήν κατοχική περίοδο δημιούργησαν μιά περίοδο άνασφάλειας καί έντασης, ιδιαίτερα στήν ύπαιθρο. Πολλοί ένοπλοι τριγύριζαν στά βουνά, είτε γιά νά έξασφαλιστούν άπό άντεκδικήσεις, είτε γιά νά έπωφεληθούν άπό τή γενική άνασφάλεια πού έπικρατούσε, ώς συμμορίες πού έπιδίδονταν στή ζωοκλοπή. Στή γενική αύτή άναταραχή πολλοί έβλεπαν τά προεόρτια μιάς έπανάστασης. Είναι, όμως, πολύ άμφίβολο άν ή προοπτική αύτή είχε κάποιο νόημα γιά τούς ένοπλους τής ύπαίθρου.

-VS?·

441


Διοίκησις Χωροφυλακής Λασηθίου12 'Απόρρητος Προσωπική "Αγιος Νικόλαος τή 2 'Ιουνίου 1945 Πρός τήν Στρατιωτικήν Διοίκησιν Κρήτης Γραφεΐον III Ήράκλειον Περί τών συγκροτηθεισών ενόπλων άνταρτικών συμμοριών είς τήν περιφέρειάν μου Λαμβάνω τήν τιμήν έν συνεχεία τής ταυταρίθμου /52β άπό 305-45 όμοιας μου έν σχέσει με τό έν περιλήψει άντικείμενον, νά υποβάλλω προσηρτημένως άντίγραφον τής ύπ' άριθ. 16/175/276 άπό 30 -5-45 αναφοράς τής Y. Χ. Μεραμβέλλου, έξ ής προκύπτει ότι ό άριθμός τών είς τάς όρεινάς περιοχάς Καθαρού, Μαλλών, Λασηθίου, Σύμης-Βιάννου καί πέριξ δρώντων ένοπλων συμμοριτών ηυξησε σημαντικώς καί ήρχισε νά άναφύεται σοβαρώτατον πρόβλημα έκ τής ύπάρξεως τοιούτων ένοπλων κακοποιών καί άναρχικών, ο'ίτινες ώς γνωστόν, ένα καί μόνον σκοπόν έπιδιώκουσι. Τήν όημιουργίαν ταραχών καί σφαγών καί έν ταυτώ τήν άνατροπήν τής σημερινής Κυβερνητικής έξουσίας καί τήν κατάληψιν ταύτης ύπό τούτων. "Αλλαι άνεπιβεβαίωτοι εισέτι πληροφορίαι τής ύπηρεσίας μου, φέρουν ώς πιθανήν τήν ύπαρξιν, μεταξύ τών έν λόγω συμμοριών άσυρμάτου τόν όποιον χρησιμοποιούν καί συνεννοούνται μέ άλλας άναρχικάς ομάδας. Ή αύτή δέ πληροφορία προσθέτει ότι, τών έν τή περιφερεία μου ύπαρχουσών ώς άνω ένοπλων άνταρτικών συμμοριών ήγούνται Βούλγαροι Άξ/κοί άφιχθέντες έπί τούτω, φέρονται δέ ώς ευρισκόμενοι μεταξύ αύτών καί Ρώσσοι στρατιώται. Κατόπιν τών άνωτέρω έπαναλαμβάνομεν ότι είναι άπόλυτος άνάγκη νά άποσταλεϊ άμέσως ισχυρά Στρατιωτική δύναμις, ήτις κατανεμομένη καταλλήλως καί βάσει στρατηγικού σχεδίου νά κυκλώση άπάσας τάς όρεινάς περιοχάς είς τάς όποιας ευρίσκονται οί κακοποιοί, διά τήν σύλληψιν καί άφοπλισμόν των, καθ' όσον ή ύπάρχου-

22. Ύποδιοίκησις Χωροφυλακής Μεραμβέλλου πρός τήν Διοίκησιν Χωροφυλακής Λασηθίου, «Περί έμφανίσεως ένοπλων κακοποιών, 30 Μαΐου 1945», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 1, κείμενο 187, σ. 593. 442


σα έν τώ Νομώ Στρατιωτική καί 'Αστυνομική όύναμις είναι έντελώς άνεπαρκής ίνα προβεί είς μίαν τοιαύτην ένέργειαν. Ή άνενόχλητος παραμονή ένοπλων κακοποιών είς τήν περιφέρειαν απειλεί έπικινδύνως όχι μόνον τήν άποψιν τής δημοσίας τάξεως καί άσφαλείας, άλλά καί αυτήν ταύτην τήν κρατικήν ίσχύν καί ύπόστασιν. Ό προσωρινός Διοικητής τής Διοικήσεως 'Εμμ. Οίκονομάκης Μοίραρχος Ή κατάσταση παρέμεινε τεταμένη στό άμέσως έπόμενο διάστημα. Τό κενό έξουσίας πού εΐχαν κληροδοτήσει οί προηγούμενες καταστάσεις δέν ήταν εύκολο νά καλυφθεί ούτε άπό τίς άρχές ούτε άπό τίς υπάρχουσες πολιτικές καί κοινωνικές δυνάμεις στό νησί. Στό πλαίσιο τών γενικών πολιτικών έξελίξεων, οί τελευταίες έπρεπε νά ύφάνουν τά νήματα τών σχέσεών τους μέ τους ισχυρούς τοπικούς παράγοντες πού, καθώς εΐχαν έπωφεληθεΐ άπό τήν προηγούμενη ρευστότητα, εΐχαν ένισχύσει σημαντικά τή θέση τους καί ίσως τίς στρατιωτικές τους δυνατότητες. Ή οικονομική δυσπραγία τού κυρίως άγροτικού χώρου πρόσθετε στά δεινά. Οί έντάσεις πού δημιουργήθηκαν άφορούσαν περισσότερο τίς ίδιες τίς τοπικές ισορροπίες καί τήν άποκατάσταση ένός στοιχειώδους πλαισίου κανόνων συμβίωσης, παρά γενικότερη άνατρεπτική, επαναστατική διάθεση. Ό άγροτικός κόσμος, στηριγμένος σέ έμπορευματοποιήσιμα προϊόντα, ήθελε μέν άγορές καί καλές τιμές γιά τό λάδι καί τίς σταφίδες του, πολύ δύσκολα, όμως, άπέβλεπε στή σύγκρουση μέ τούς έλέγχοντες τό έμπόριο, τίς άγορές καί τούς δρόμους τής θάλασσας, τήν κυβερνητική παράταξη δηλαδή, άπό τούς όποιους έπιπλέον πρόσμενε έπισιτιστική καί ύλική στήριξη σέ αύτά τά δύσκολα χρόνια. Οί μέν παράγοντες τοϋ νησιού, ό Μπαντουβάς ήταν ίσως τό καλύτερο παράδειγμα, έβλεπαν τίς δυνατότητες πού τούς πρόσφερε ή τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα τής Αθήνας γιά νά κεφαλαιοποιήσουν τά όσα κέρδισαν στούς ταραγμένους καιρούς καί νά «έπισημοποιηθούν» άκόμη καί σέ έθνική κλίμακα. Ό δίαυλος τού βενιζελισμοΰ, μέ τά πολλά παρακλάδια του, μπορούσε άριστα νά έξυπηρετήσει αύτές τίς προοπτικές τους. Τό καλύτερο άπό τά άνταλλάγματα πού μπορούσαν νά κατατεθούν στίς διαπραγματεύσεις μέ τήν έξουσία ήταν ή έξουδετέρωση τών κομμουνιστών στό νησί καί ή συνδρομή τής έξουδετέρωσης τών κομμουνιστών στήν ύπόλοιπη χώρα Τό Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας στήν Κρήτη βρέθηκε μπροστά σχεδόν στήν ίδια άδυναμία πού βρέθηκαν καί οί έπίσημες άρχές. Ανακάλυψε ότι πολύ δύσκολα μπορούσε νά ύφάνει ένα δίκτυο οργανωτικής καί πολι443


τικής παρέμβασης ικανό νά συντονίσει μέ στοιχειώδη άποτελεσματικότητα αιτήματα, προθέσεις καί κινήσεις τών άλληλοσυγκρουόμενων ομάδων καί συμφερόντων. Νά σχεδιάσει, μέ λίγα λόγια, μιά συνθετική πολιτική παρέμβαση πού θά μπορούσε νά προσπεράσει τή ρευστότητα στό νησί. Τό άντίθετο συνέβη. "Ισως πουθενά άλλού στή χώρα ή προσπάθεια τής ήγεσίας τού ΚΚΕ νά διαρθρώσει μέ νέο τρόπο τήν οργανωτική της παρέμβαση, δημιουργώντας τό Αγροτικό Κόμμα, δέν είχε τόσο δυσμενείς έπιπτώσεις όσο στήν Κρήτη. Ή έξοδος άπό τίς αύστηρότερες οργανωτικές δομές τού Κομμουνιστικού Κόμματος έδωσε τήν εύκαιρία σέ πολλούς, κυρίως τοπικούς παράγοντες, νά αυτονομηθούν καί νά έντάξουν τά νέα οργανωτικά σχήματα στήν υπηρεσία άν όχι μιάς προσωπικής πολιτικής, σέ κάτι πού έμοιαζε πολύ μέ αύτό. "Οπως είδαμε νά συμβαίνει καί στή Σάμο μέ τά στελέχη καί τούς παράγοντες τής Αύτοάμυνας, έτσι καί στήν Κρήτη οί ιδιαίτερες καταστάσεις πού προκύπτουν σέ μιά περίκλειστη κοινωνία ένθαρρύνουν τούς στενούς, τοπικούς υπολογισμούς καί οδηγούν εύκολα σέ προσωπικές έπιλογές. Σέ έναν νησιωτικό χώρο, όπου ή θάλασσα είναι εχθρική, ενθαρρύνονται, όπως είναι φυσικό, οί προσεκτικές, «συντηρητικές» θά τό έλεγαν πολλοί, θέσεις. Οί συνέπειες αύτής τής πολυδιάσπασης φάνηκαν μέ δραματικό τρόπο όταν κορυφώθηκε ό Εμφύλιος στό νησί. Ή ίδια ή ήγεσία τού ΚΚΕ στό νησί άντιμετώπιζε μέ ιδιαίτερο σκεπτικισμό τίς έξελίξεις καί πολλές φορές κατηγορήθηκε ότι παρενέβη πυροσβεστικά στά γεγονότα. Δέν είμαστε σέ θέση νά γνωρίζουμε τίς σκέψεις καί τίς θέσεις άνθρώπων, οί περισσότεροι άπό τούς όποιους σκοτώθηκαν στά μετέπειτα γεγονότα, χωρίς νά άφήσουν στοιχειώδες γραπτό υλικό στό όποιο θά μπορούσαμε νά στηρίξουμε τίς έκτιμήσεις μας. Οί μαρτυρίες άπό τρίτα πρόσωπα, συχνά έχθρικά πρός τήν τότε ήγεσία, μάς προβληματίζουν περισσότερο παρά μάς διαφωτίζουν γιά τά διατρέξαντα. Μικρή άξία έχει γιά τόν ιστορικό μιά έξήγηση τών συμβάντων πού χρησιμοποιεί ώς έπιχείρημα τό φόβο τών άνθρώπων, τών'στελεχών, ή τήν «ήλιθιότητά» τους. Αντίθετα, παρά τά κενά, ή παρατήρηση τής γενικής κατάστασης στό νησί ίσως μάς έπιτρέπει κάποιες έκτιμήσεις. Περισσότερο άπ' ο,τι σέ άλλες περιοχές τής χώρας, ή τοπική ήγεσία τού Κομμουνιστικού Κόμματος 'Ελλάδας φαίνεται ότι άπέφυγε τήν όξυνση καί οτιδήποτε οδηγούσε στήν προοπτική τής ένοπλης σύγκρουσης. Ή όποια νηφάλια έκτίμηση τής κατάστασης μάλλον στό ίδιο συμπέρασμα θά κατέληγε. Πέρα άπό τό άρνητικό δεδομένο τού νησιωτικού άποκλεισμού, ή ένταση καί ή πολυδιάσπαση συμφερόντων πού διέτρεχε τό νησί έκρυβε ίσως περισσότερους κινδύνους παρά θετικά σημεία γιά ένα ένοπλο, άνατρεπτικό κίνημα. Οί πολυάριθμοι φυγόδικοι, ληστές ή φυγάδες άπό τόν κόσμο τών άντεκδικήσεων, στούς όποιους πολύ γρήγορα προστέθηκαν οί άνυπότακτοι τών έπιστρατεύσεων, ήταν ένας ρευστός χώρος, άπέναντι στόν όποϊο οί βενιζελικοί πολιτευτές είχαν σαφώς περισσότερα περιθώρια έλιγ444


μών άπ' ο,τι τά στελέχη τού κομμουνιστικού κόμματος. Τό δέ συνδικαλιστικό κίνημα τών άγροτικών ενώσεων καί τών έργατικών κέντρων ειχε άκριβώς τά ίδια χαρακτηριστικά πού συναντήσαμε στίς υπόλοιπες πόλεις τής χώρας. Στήν ούσία διεκδικούσε κομμάτι τής πίτας, τής ξένης βοήθειας δηλαδή, καί όχι τήν κατάργηση τής πίτας αύτής καθ' εαυτής. 'Η πολιτισμική ιδιομορφία τού νησιού ήταν έπίσης άνασταλτικός παράγοντας στήν έπιλογή τοϋ δρόμου τής ένοπλης άναμετρησης. Ή περίοδος τής Κατοχής ειχε ήδη δώσει τό σχετικό δίδαγμα Σημαντικό τμήμα τής γενικής άναταραχής στό νησί έκεινο τόν καιρό οφειλόταν άκριβώς στήν προέκταση τών τοπικών ή οικογενειακών διαφορών πού οί δύσκολοι καιροί είχαν προκαλέσει. Πάνω σέ αύτό τό πλήθος τών μικρών οικογενειακών πολέμων δύσκολα θά μπορούσε νά στηριχθεί μιά έμφύλια άναμετρηση χωρίς νά προκαλέσει άκόμη μεγαλύτερη άποσάθρωση τών κοινωνικών ιστών καί, ώς έκ τούτου, τών πιθανών στηριγμάτων μιάς νέας έξουσίας. Πολλοί άπό τούς κυβερνητικούς παράγοντες στό νησί είχαν καταλήξει σέ παρόμοιες έκτιμήσεις, γεγονός πού οδήγησε, σέ όλη τή διάρκεια τού 1946 καί μέρος τού 1947, σέ ένα είδος έκεχειρίας, σέ συνετή συμπεριφορά έκατέρωθεν καί σέ άμοιβαία άναγνώριση τών έπιτρεπτών όρίων. Ή έμφύλια σύρραξη, πού παρ' όλ' αύτά άκολούθησε, πιστοποίησε ότι οί φόβοι αύτοί κάθε άλλο παρά άβάσιμοι ήταν.

Ή έμπλοκή Ή άτμόσφαιρα τής «ειρηνικής συνύπαρξης», μέ τόν τρόπο έστω πού αύτή κρατούσε στήν Κρήτη, άρχισε νά άλλάζει ραγδαία άπό τίς άρχές τοϋ 1947. Ή γενίκευση τοϋ πολέμου στίς ύπόλοιπες περιοχές τής χώρας καί οί πιέσεις πού τό γεγονός προκαλούσε ήταν οί κύριες αιτίες γιά τήν άντιστροφή τής κατάστασης. Στό κυβερνητικό στρατόπεδο ή άνάγκη έπιστράτευσης νέων κλάσεων οπλιτών, άπό τίς πλέον άξιόπιστες άπό πλευράς φρονημάτων περιοχές, παρουσιάστηκε μέ πιεστικό τρόπο. Ή Κρήτη -όπως καί τά ύπόλοιπα νησιά- προσφερόταν γιά έπιστράτευση οπλιτών μέ αύτές τίς προδιαγραφές. Ανεξάρτητα άπό τά πολιτικά φρονήματα τών έπιστρατευομένων, τό γεγονός ότι μεταφέρονταν μακριά άπό τό νησί τους εξασφάλιζε σέ μεγάλο ποσοστό τήν άξιοπιστία τους. Τυχόν λιποταξία ή αύτομόληση στόν άντίπαλο, έκτός άπό τίς ύπόλοιπες έπιπτώσεις, τούς άπέκοπτε τελεσίδικα άπό τόν τόπο καταγωγής καί τούς δικούς τους άνθρώπους. Δέν θά είχαν έξάλλου καί πολλές έπιλογές στά άγνωστα γι αύτούς μέρη. "Οπως ήταν φυσικό, ό στρατός γινόταν γι' αύτούς μοναδικό σημείο στήριξης καί άναφοράς, ικανό νά έπισκιάσει τυχόν ιδεολογικές ή πολιτικές τους άντιρρήσεις. Ή μετατροπή τής πολυάνθρωπης Κρήτης σέ στρατολογική δεξαμενή τοϋ κυβερνητικού στρατοπέδου προϋπέθετε τήν έπιβολή άποκλειστικά τών δι445


κών του κανόνων στήν κοινωνία τοΰ νησιοΰ. Τό ζητούμενο ήταν νά προληφθεί ή δημιουργία ένοπλων πυρήνων στά ορεινά, θυλάκων έξω άπό τόν έλεγχο τών άρχών, όπου θά μπορούσαν, έκτός τών άλλων, νά άναζητήσουν καταφύγιο όσοι δέν έπιθυμούσαν τή στράτευσή τους -ισοδύναμη μέ ομηρία- στά μακρινά μέτωπα τού 'Εμφυλίου. Γιά τόν άποτελεσματικό έλεγχο τού νησιού κρίθηκαν έπαρκεΐς οί έγχώριες δυνάμεις. Εκτός άπό τίς δυνάμεις τής Χωροφυλακής στά Χανιά καί στό Ηράκλειο άρχισε ή δημιουργία ένοπλων σωμάτων «κυνηγών», «χωροφυλάκων άνευ θητείας», κάτω άπό τίς διαταγές γνωστών τοπικών «οπλαρχηγών», τού Γύπαρη στά Χανιά καί τού Μπαντουβά στό Ηράκλειο. Τήν ίδια έποχή γενικεύθηκε ό έξοπλισμός ομάδων χωρικών, οτό πλαίσιο τών MAY, γιά συνδρομή στήν έπικείμενη έκστρατεία. Οί συλλήψεις έπιφανών στελεχών τής Αριστεράς στό Ηράκλειο καί κυρίους οτά Χανιά διέκοψε τήν περίοδο τής «ειρηνικής συνύπαρξης» στό νησί. Ή πίεση πρός τίς οργανώσεις τής Αριστεράς προοδευτικά αύξήθηκε καί οδήγησε στόν περιορισμό τών δραστηριοτήτων τους ή καί στήν έξάρθρωσή τους, όπως συνέβη καί στήν ύπόλοιπη Ελλάδα. Τό ζήτημα τής ένοπλης άπάντησης έπιβλήθηκε μέσα στίς συνθήκες στήν τοπική ήγεσία τοϋ νησιού ίσως σέ συνδυασμό μέ σχετικές έντολές άπό τήν 'Αθήνα Ή γενίκευση τού Εμφυλίου επέβαλε τήν άνάγκη νά παρεμποδιστούν οί προσπάθειες τών κυβερνητικών νά στρατολογήσουν άνενόχλητα στρατιώτες άπό τήν Κρήτη.

Στήν άνατολική Κρήτη Ή οργάνωση τών ομάδων τών διωκόμενων άριστερών στά βουνά τής Κρήτης καί ή έξοδος στελεχών καί μαχητών άπό τά άστικά κέντρα φαίνεται ότι έγινε μέ πολλούς δισταγμούς καί δύσκολο συντονισμό. Σέ άντίθεση μέ τήν ύπόλοιπη χώρα, στά βουνά τής Κρήτης υπήρχε ένας σημαντικός αριθμός ένοπλων, κινούμενων στά όρια τής νομιμότητας ή τών οικογενειακών άντιθέσεων, σέ άμεση σύνδεση μέ τό δίκτυο τών κτηνοτρόφων στίς περιοχές αύτές, γεγονός πού δέν άφηνε κενό χώρο γιά τίς νεοδημιουργημένες ομάδες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Ό τελευταίος ούτε τή δύναμη είχε ούτε έχέγγυα πρόσφερε ώστε νά πετύχει τήν προσέλκυση αύτών τών φυγάδων στίς γραμμές του. 'Αντίθετα, οί άρχές καί οί οπλαρχηγοί πού ύπηρετούσαν τήν ύπόθεσή τους έβρισκαν πολύ μεγαλύτερο πεδίο ελιγμών άπέναντι σέ αύτούς τούς ένοπλους. Μέ άλλα λόγια, ό νεοδημιουργημένος τήν άνοιξη τοϋ 1947 Δημοκρατικός Στρατός δέν μπόρεσε νά έλέγξει τόν ζωτικό του ορεινό χώρο. Τό πρώτο θύμα αύτής τής ιδιάζουσας κατάστασης ύπήρξαν οί ομάδες τοΰ ΔΣΕ στήν άνατολική καί στήν κεντρική Κρήτη, στή Δίκτυ καί τόν Ψηλορείτη. Ή δημιουργία τους, τόν Μάρτιο καί τόν 'Απρίλιο, είχε ευνοηθεί 446


άπό δύο γεγονότα: άπό τήν προσχώρηση άρκετών στρατιωτών τού λόχου σκαπανέων τού κυβερνητικού στρατού πού βρισκόταν στό Λασίθι καί άπό τήν άφιξη άπό τήν 'Αθήνα τού Γιάννη Ποδιά, παλαιού άντιστασιακού οπλαρχηγού, έμπειρου καί μέ σημαντικό κύρος. Σέ πολύ σύντομο, όμως, διάστημα, τό θετικό ξεκίνημα άνατράπηκε, καθώς οί δυνάμεις αύτές χρειάστηκε νά έμπλακούν σέ άτέλειωτες συγκρούσεις, ένάντια σέ κάθε είδους δυνάμεις, σέ χώρο πού τούς ήταν έλάχιστα φιλικός. Τό συγκρότημα τού Ποδιά δέν μπόρεσε νά σταθεροποιήσει τήν παρουσία του σέ κάποια περιοχή καί άναγκάστηκε νά έλίσσεται μαχόμενο στή Δίκτυ καί στόν Ψηλορείτη γιά πολλές έβδομάδες. Ή έλευση τού καλοκαιριού πολλαπλασίασε τά προβλήματα, καθώς μεγάλες ζώνες τών βουνών τής Κρήτης είναι τελείως άνυδρες. Ή κίνηση τού συγκροτήματος έγινε προβλέψιμη, καθώς ήταν ύποχρεωμένη νά έπισκέπτεται τά λίγα σημεία όπου μπορούσε νά βρει νερό. Τό τέλος τής ομάδας, ή μάλλον ό,τι είχε άπομείνει άπό αύτή, περίπου 55 μαχητές, ήρθε ώς άναμενόμενο άποτέλεσμα, μετά άπό διαδοχικές συγκρούσεις, στίς 1 καί 2 'Ιουλίου 1947, στίς νότιες παρυφές τού Ψηλορείτη, στή διάρκεια μιάς προσπάθειας τής ομάδας νά περάσει πρός τόν Κέδρο καί τίς Μέλαμπες. Ό κλοιός πού είχε δημιουργηθεί άπό χωροφύλακες, πολυάριθμους ένοπλους χωρικούς τών MAY άπό τά γύρω χωριά καί ομάδες ένοπλων τής ΕΟΡ" καί τού Μανώλη Μπαντουβά δέν έγινε δυνατόν ν' άνατραπεΐ, ή όμάδα διαλύθηκε καί όσα άπό τά μέλη της δέν σκοτώθηκαν, έκτελέστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, κρύφτηκαν στήν περιοχή τών Μελάμπων γιά νά περάσουν άργότερα στά Λευκά "Ορη. Ό Γιάννης Ποδιάς σκοτώθηκε στίς συμπλοκές καί τό κομμένο κεφάλι μαζί μέ τό χαρακτηριστικά τραυματισμένο χέρι του μεταφέρθηκαν στά γύρω χωριά καί στό 'Ηράκλειο, ώς τρόπαια νίκης, μέσα σέ πανηγυρική άτμόσφαιρα.24

Σ τ η δυτική Κρήτη Πολλοί λόγοι συνέβαλαν ώστε ό ΔΣΕ στήν περιοχή τών Χανίων νά έχει σχετικά καλύτερη τύχη άπό τόν όμόλογό του στήν άνατολική Κρήτη. Τά Λευκά "Ορη προσφέρονταν περισσσότερο γιά τέτοιου είδους έγχειρήματα, ό τοπικός οπλαρχηγός τών κυβερνητικών δυνάμεων, ό Γύπαρης, δέν διέθε-

23. Εθνική Οργάνωση Ρεθύμνου. Οργάνωση δεξιών παραγόντων τοϋ Ρεθύμνου πού είχε, στή διάρκεια τής μάχης τής Αθήνας, τόν Ιανουάριο τού 1945, προκαλέσει τά αιματηρά έπειοόδια στήν Κοξαρέ, τίς Μέλαμπες καί τό Ρέθυμνο. 24. Ή καταστροφή τού ΔΣΕ τής άνατολικής Κρήτης περιγράφεται στό Χριστοφοράκης Μιχάλης, Εθνική 'Αντίσταση καί δημοκρατικοί αγώνες στήν Κρήτη, Σύγχρονη Εποχή, 'Αθήνα 1984, σ. 159-170. 447


τε κοινωνική επιρροή άνάλογη με τοΰ Μπαντουβά καί κυρίως ή μακρόχρονη πολιορκία τών Γερμανών στά Χανιά, ώς τό καλοκαίρι τοΰ 1945, είχε δημιουργήσει σαφώς καλύτερη στρατιωτική παράδοση στούς άριστερούς τής περιοχής. Αύτό δέν σημαίνει ότι δέν ύπήρχαν κι έδώ προβλήματα ανάλογα μέ έκεΐνα τής άνατολικής πλευράς τού νησιού. Άκόμη καί στό ισχυρό προπύργιο του, τά Λευκά Όρη, ό ΔΣΕ δέν ήταν ούτε ό μοναδικός ένοικος τού βουνού ούτε ό άδιαφιλονίκητος ιδιοκτήτης του. Αύτή ή ειδική κατάσταση ύπονόμευσε άπό τήν άρχή τήν άποτελεσματικότητα τών ομάδων τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Στήν έπίθεση ένάντια στό Σταθμό Χωροφυλακής τής Γεωργιούπολης, τόν Μάιο, άπέτυχε μέ άπώλειες, καθώς δέν είχαν καθόλου έκτιμηθεϊ οί άντιδράσεις τών ένοπλων χωρικών (MAY). Στήν Κίσσαμο τήν ίδια εποχή, οί έπιδρομές ένάντια στό χωριό Καμηλιανά καί ή άρπαγή κοπαδιών δημιούργησε κλίμα άντεκδικήσεων, προσθέτοντας καί τούτο τό πρόβλημα στά υπόλοιπα πού άντιμετώπιζε ό ΔΣΕ στό νησί. Στό Σέλινο, ή άδυναμία κατανόησης τών ειδικών συνθηκών οδήγησε στή γρήγορη έξόντωση τού έκεΐ συγκροτήματος άπό περίπου δεκαπέντε μαχητές. Παρά τίς δυσκολίες όμως, τό καλοκαίρι τοΰ 1947 ό Δημοκρατικός Στρατός κάθε άλλο παρά άπαρατήρητος πέρασε. Τόν 'Ιούνιο, οί άντάρτες χτύπησαν τό άεροδρόμιο τού Μάλεμε, τό κυρίευσαν, άπήγαγαν τή φρουρά, περίπου έκατό σμηνίτες, καί λεηλάτησαν μεθοδικά τή βάση. Δώδεκα μάλιστα άπό τούς αιχμαλώτους προσχώρησαν στόν ΔΣΕ. Λίγο άργότερα, στίς 4 καί 5 Ιουλίου 1947, δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ, περίπου 130 μαχητές, χτύπησαν στά πρόθυρα τής πόλης τών Χανίων- έπιτέθηκαν καί κατέλαβαν τό μεγάλο μηχανουργείο καί βάση έπισκευής αύτοκινήτων πού είχαν δημιουργήσει οί Γερμανοί στή Χρυσοπηγή τών Χανίων. Πέρα άπό τήν αιχμαλωσία τής φρουράς, πολλά λάφυρα φορτώθηκαν σέ αύτοκίνητα καί μεταφέρθηκαν πρός τό βουνό. Ή πυρπόληση τών έγκαταστάσεων ύπήρξε θεαματική, καθώς πήραν φωτιά οί βενζίνες, τά λάδια καί τά έλαστικά. Τό όρατό άπό άπόσταση θέαμα είχε σημαντικό άντίκτυπο, προκάλεσε δέ άνησυχίες καί γενική κινητοποίηση τών κυβερνητικών δυνάμεων. Ή μόνη ισχυρή στρατιωτική μονάδα στό νησί, τό Κέντρο Βασικής 'Εκπαιδεύσεως (ΚΒΕ) τοΰ Ηρακλείου, μεταφέρθηκε στήν περιοχή, χωρίς οί πολυάριθμοι λόχοι του -όπου ή διαφορά μαχητικότητας άνάμεσα στούς έκπαιδευτές καί στούς έκπαιδευομένους ήταν καταστροφικά έμφανής- νά καταφέρουν τίποτε σημαντικό. Αντίθετα, ή καθήλωση τόσων στρατιωτικών δυνάμεων άπό τούς άντάρτες τόσο στή Δρακώνα όσο καί στό Θέρισσο άνέβασε σημαντικά τό κύρος τού ΔΣΕ καί άποθάρρυνε τίς πρωτοβουλίες έναντίον του. Ή εύνοϊκή συγκυρία αύξησε γρήγορα τόν άριθμό τών άνταρτών σέ περίπου τριακόσιους, καθώς συγκεντρώθηκαν έκεΐ καί όσοι έπέζησαν άπό τήν άνατολική Κρήτη. Ή ραγδαία αύτή άνάπτυξη, όμως, φανέρωσε ταυτόχρονα 448


το έπισιτιστικό αδιέξοδο.25 Ή άγροτική παραγωγή στήν Κρήτη, έξαιτίας καί τών καιρικών συνθηκών τοϋ 1947, δεν ειχε φτάσει άκόμη τό προπολεμικό της έπίπεδο καί, έκτός άπό τή Μεσσαρά, όλες οί περιοχές τοϋ νησιού είχαν άνάγκη τής έξωτερικής συνδρομής. Τό πρόβλημα οξύνθηκε έκεϊνο τόν καιρό καθώς, όπως προαναφέρθηκε, ό «ήμινόμιμος» πληθυσμός τών ορεινών είχε αύξηθεΐ καί προοδευτικά προσετίθεντο σέ αύτόν καί οί «άνυπότακτοι», όσοι δηλαδή δέν παρουσιάζονταν στά στρατολογικά γραφεία τών κυβερνητικών άρνούμενοι νά πολεμήσουν στή Βόρεια Ελλάδα Οί παρενέργειες τής έλλειψης τροφίμων ήταν σημαντικές. Ή πίεση στά ορεινά χωριά καί σέ έκεϊνα στούς πρόποδες τών βουνών έγινε άκόμη πιό έντονη, όπως καί στά κοπάδια τών κτηνοτρόφων. Οί δυσαρέσκειες μάλιστα μπορούσαν εύκολα νά μετατραπούν, σέ τούτο τό μεσογειακό νησί, σέ άντεκδικήσεις. Κάθε άρπαγή ζώων ή κοπαδιού εύκολα μπορούσε νά πυκνώσει τούς έκστρατεύοντες ένάντια στούς άντάρτες. Ή σχετική δέ προστασία πού οί τελευταίοι μπορούσαν νά έξασφαλίσουν οτούς χωρικούς απέναντι στούς πιό άρπακτικούς ένοικους τών ίδιων βουνών, ληστές, φυγόδικους καί ζωοκλέφτες, προκαλούσε νέα προβλήματα. Οί συσχετισμοί έλάχιστα έπέτρεπαν τήν κήρυξη γενικευμένου πολέμου άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό ένάντια οτούς ένοπλους ορεινούς γείτονές του. Τό έπισιτιστικό άδιέξοδο ήταν μάλλον ή βασική αιτία γιά τήν καθήλωση τής άριθμητικής δύναμης τών άνταρτών τών Λευκών 'Ορέων τήν κρίσιμη έκείνη περίοδο, καθώς καί γιά τήν προετοιμασία τού σκηνικοϋ τοϋ τέλους. Παραδόξως, οί παρενέργειες αύτής τής κατάστασης οδήγησαν, αρχικά, σέ βραχύβια έπίλυση τοϋ ζητήματος, έν όψει μάλιστα καί τής έλευσης τοϋ χειμώνα. Στό χωριό Λάκκοι, στήν καρδιά τών Λευκών 'Ορέων, αύτές οί οικονομικές πιέσεις μάλλον - ά ν καί ή πρός τά έξω έκφρασή τους πήρε τή μορφή οικογενειακών ή προσωπικών προστριβών- οδήγησαν στή μεταστροφή τού κλίματος. Στό χωριό έπανεγκαταστάθηκε σταθμός Χωροφυλακής καί οργανώθηκε τμήμα τών MAY. Ή κίνηση θεωρήθηκε έχθρική άπό τόν ΔΣΕ, καθώς μάλιστα συνοδεύτηκε άπό μερικούς έκατέρωθεν φόνους. Ή νέα κατάσταση έπέτρεψε τή χωρίς πολλές τύψεις κατάσχεση τοϋ πατατόσπορου καί τών πατατών πού οί Λακκιώτες είχαν στό οροπέδιο τοϋ Ομαλού -περίπου 70.000 οκάδες- καί τή διατροφή μέ αύτό τών άνταρτών τή χειμερινή περίοδο."'6 Ή λύση πού βρέθηκε ήταν φυσικά συγκυριακή καί δέν δημιουργούσε μηχανισμούς καί πηγές έφοδιασμού πού θά έλυναν γιά μακρύ χρονικό διάστημα τό πρόβλημα τοϋ έφοδιασμού. Σέ άντίθεση μέ όσα συνέβησαν σέ έξί-

25. Μανούσακας Γιάννης, Εμφύλιος. Στή σκιά τής 'Ακροναυπλίας, Δωδώνη, 'Αθήνα 1986, σ. 293. 26. Στό ίδιο, σ. 336. 449


σου απομονωμένες περιοχές, όπως ή Σάμος, οτή δυτική Κρήτη έλάχιστες προσπάθειες έγιναν γιά νά δημιουργηθούν δίκτυα εφοδιασμού ή νά έξασφαλιστούν οί προϋποθέσεις γιά κάτι τέτοιο: τά χρήματα πρίν άπ' όλα. Οί έπιπτώσεις ήταν άμεσες. Ή ύλική άδυναμία καί τά έπισιτιστικά άδιέξοδα οδήγησαν σέ πλήρη άποτυχία κάθε προσπάθεια στρατιωτικοποίησης τοϋ άντάρτικου. Πολλές ομάδες τοϋ ΔΣΕ παρέμειναν σχεδόν αύτόνομες προβαίνοντας σέ αύθόρμητες ένέργειες καί ολισθαίνοντας συχνά στήν προσωπική άντεκδίκηση, σέ πολιτικά καταστροφικούς φόνους καί έκτελέσεις. Σ' αύτό τό κλίμα, ό Δημοκρατικός Στρατός, παρά τήν άριθμητική του άνάπτυξη, δέν μπόρεσε νά σταθεροποιήσει τίς δυνάμεις του καί νά άποκτήσει υπεροχή πάνω στούς υπόλοιπους ένοικους τών βουνών. Δέν άπέκτησε ποτέ έκείνη τήν ύλική άνωτερότητα πού θά τόν καθιστούσε ισχυρότερο άπό τίς ομάδες τών φυγόδικων ή τών άνυπότακτων. Ή άναγκαστική συγκατοίκηση άποδείχθηκε πολλές φορές -καταστροφική. Καθώς ό άντίπαλος άντλούσε πληροφορίες καί συνεργασίες κατά βούληση στόν ορεινό χώρο, μπορούσε νά αιφνιδιάζει τούς άντάρτες καί νά τούς έπιβάλλει συχνά τούς δικούς του κανόνες στήν άναμέτρηση. Πουθενά άλλοϋ οί άντάρτες τού Δημοκρατικού στρατού δέν έπεφταν μέ τόση συχνότητα στίς ένέδρες τού άντιπάλου όσο στήν Κρήτη. Ό φόρος αίματος ήταν ιδιαίτερα βαρύς. Άπό τίς άρχές τής άνοιξης δέ, όταν οί πατάτες τοϋ Ομαλού έπαψαν νά άποδίδουν, ή άρπαγή ζώων ή καί κοπαδιών άπό τά γύρω βοσκοτόπια γενικεύθηκε, δημιουργώντας σοβαρές έχθρότητες κατά τών άνταρτών. Ή διαπίστωση τών άδιεξόδων καί οί έντάσεις πού προκαλούσε ή κατάσταση δημιούργησαν ένα σταθερό ρεύμα διαρροών στίς τάξεις τών μαχητών -καί τών στελεχών- συχνά σέ άναζήτηση προσωπικών λύσεων. Ό άντίπαλος προσάρμοσε τήν τακτική του οέ αύτή τήν κατάσταση. Τά «Μέτρα είρηνεύσεως τής νήσου Κρήτης», πού άποφάσισε ή κυβέρνηση Σοφούλη τό φθινόπωρο τοϋ 1947, έδι.ναν τήν εύκαιρία σχεδόν έντιμης παράδοσης. Άρκετοί χρησιμοποίησαν αύτή τή διέξοδο. "Αλλοι ξεκίνησαν προσωπικούς δρόμους πού τούς έφεραν στίς πόλεις, στήν Αθήνα, ή τούς πιό νέους οτίς τάξεις τού κυβερνητικού στρατού.

Στό μεταξύ, οτό κυβερνητικό στρατόπεδο προετοίμαζαν τό τελικό χτύπημα ένάντια οτόν Δημοκρατικό Στρατό τοϋ νησιού. Τόν Νοέμβριο δημιουργήθηκε τοπική Εθνοφρουρά στά Χανιά, ή όποία, παρά τήν περιφρόνηση μέ τήν όποία έγινε δεκτή, κατάφερε νά περιορίσει τό άντάρτικο στόν 'Ομαλό καί τή Σαμαριά, άποκόπτοντας τίς διαδρομές πρός τό Σέλινο.27 Τόν Απρίλιο τοϋ 1948, ό νέος διοικητής Χωροφυλακής στήν περιοχή, ό Βαρ27. Μέ τήν έγκατάσταση φυλακίων στόν Σέμπρωνα. 450


δουλάκης, ξεκίνησε, με άποτελεσματικότητα, μιά πολιτική προσεταιρισμού τών «έν όπλοις» ορεινών συγκατοίκων τών άνταρτών, δηλαδή τών φυγόδικων, άνυπότακτων, λιποτακτών. Μέ επιδέξια χρήση τής άμνηστείας κατάφερε νά κατεβάσει τούς περισσοτέρους στίς πόλεις καί στά χωριά καί νά μετατρέψει ένα ποσοστό τους σέ άμεσους συνεργάτες του. Οί γνώσεις καί ή τεχνική τών νέων συμμάχων τών κυβερνητικών δυνάμεων φάνηκε γρήγορα άπό τίς έπιδρομές πού μπόρεσε νά πραγματοποιήσει ή Χωροφυλακή στήν καρδιά τής έπικράτειας τού ΔΣΕ, βαθιά μέσα στό φαράγγι τής Σαμαριάς. Ή τελική έπίθεση έγινε στίς 4-5 Ιουνίου 1948. Κυβερνητικές δυνάμεις, μεγάλο ποσοστό τών οποίων συνιστούσαν ή Χωροφυλακή καί οί MAY, χτύπησαν τό φαράγγι τής Σαμαριάς τόσο άπό τήν πλευρά τού 'Ομαλού όσο καί άπό τήν πλευρά τής θάλασσας, άπό τήν Αγία Ρουμέλη, όπου έφθασαν μέ πολεμικά πλοία. Ή άντίσταση πού πρόβαλαν τά άποκαρδιωμένα φυλάκια τού Δημοκρατικού Στρατού ήταν άδύνατον νά άποτρέψει τήν είσοδο τών δυνάμεων αύτών στό φαράγγι. Στή γενική σύγχυση πού έπακολούθησε σκοτώθηκαν πολλοί άντάρτες ένώ τό κυριότερο τμήμα τους ύποχώρησε μαχόμενο πρός τήν πλευρά τού Σελίνου, άπό δύσβατο πέρασμα. Παρά τή διάσωση τού μεγαλύτερου τμήματος τής δύναμης τού ΔΣΕ, ήταν σαφές ότι ή άπώλεια τού σταθερού στηρίγματος στά Λευκά Όρη άλλαζε ριζικά τίς συνθήκες. Ή δίψα πού συνόδεψε τούς διασωθέντες στήν περιπλάνησή τους ύπενθύμιζε τίς νέες συνθήκες.2* Ή λύση βρέθηκε στό διαχωρισμό τών άνταρτών σέ μικρότερα συγκροτήματα καί στό διασκορπισμό σέ πολλές κατευθύνσεις. Πολλοί γύρισαν στά χωριά τους. Μερικοί παραδόθηκαν. "Αλλοι έπιδόθηκαν σέ κλεφτοπόλεμο, μέ στόχο νά άπασχολούν όσο τό δυνατόν περισσότερες δυνάμεις τού έχθρού. Ή τακτική αύτή ειχε κάποια έπιτυχία, σέ καμία περίπτωση όμως δέν μπορούσε νά άλλάξει τήν πορεία τών γεγονότων ούτε καί νά καθηλώσει στήν Κρήτη κυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις. 'Εξάλλου, ή αιμορραγία τών άνταρτών συνεχιζόταν. Τόν 'Οκτώβριο τού 1948 σκοτώθηκαν σέ ενέδρα ό Τοιτήλος, γραμματέας τού ΚΚΕ στήν Κρήτη, καί ό Μακριδάκης. Τόν Νοέμβριο ύπήρχαν 34 άντάρτες στά Λευκά Όρη.29 Αργότερα σκοτώ-

28. Ή κατάσταση στά ορεινά χωριά κάθε άλλο παρά καλή ήταν. Οί πολύμορφες πιέσεις καί οί έντάσεις προκαλούσαν -έμμεσα- τραγικά φαινόμενα Είναι ένδεικτικό καί χαρακτηριστικό ότι σχεδόν τήν ίδια έποχή πού οί κυβερνητικοί κατέλυσαν τήν έπικράτεια τού ΔΣΕ στή Σαμαριά, ξέσπασε σέ γειτονικό χωριό, στήν Άράδαινα τών Σφακιών, μιά τρομερή ιστορία οικογενειακών άντεκδικήσεων γιά άσήμαντη άφορμή - οπωσδήποτε όχι πολιτική. Ή βεντέτα αύτή σήμανε τό τέλος τού χωριού, οί κάτοικοι του όποιου σκόρπισαν στούς πέντε άνέμους. 29. Από άφήγηση Μανουσέλη στό Γιάννης Μανούσακας, Εμφύλιος. Στή σκιά τής Ακροναυπλία, ό.π., σ. 419. 451


θηκε ή Ευαγγελία Κλάδου καί ή δράση τών άνταρτών περιορίστηκε στή μέριμνα γιά τήν επιβίωση τους. Έγιναν μάλιστα κάποιες άπόπειρες γιά διαφυγή μέ πλεούμενο στό έξωτερικό. Προοδευτικά οί συγκρούσεις περιορίστηκαν καί σταμάτησαν, χωρίς αύτό νά σημαίνει ότι δέν έμεναν πιά άντάρτες στά βουνά Περισσότερο άπό δέκα χρόνια άργότερα, ή οργάνωση τού ΚΚΕ στά Χανιά έξακολουθούσε νά έχει έπαφή καί νά στηρίζει τούς κρυπτόμενους πρώην άντάρτες τού ΔΣΕ. Τό 1961, μπροστά στά πολιτικά προβλήματα πού δημιουργούσε ή «υπόθαλψη παρανόμων» καί άρα ή διατήρηση κρυφών μηχανισμών τού ΚΚΕ, δύο πρώην άντάρτες, πού λειτουργούσαν άκόμη ώς ένα είδος «έπιτρόπων πόλεων», ό Νίκος καί ή Άργυρώ Κοκοβλή, άναχώρησαν περιπετειωδώς γιά τίς άνατολικές χώρες. Ό έπίλογος γράφηκε τό 1974, μετά τήν πτώση τής δικτατορίας, όταν δύο πρώην άντάρτες, πού κρύβονταν στόν Ψηλορείτη άπό τόν καιρό τού Εμφυλίου, έγκατέλειψαν τά κρησφύγετά τους καί παρουσιάστηκαν έπιτέλους στόν τόσο διαφορετικό πλέον κόσμο. Ά ν καί τό πέρασμα τού Εμφυλίου άπό τήν Κρήτη δέν πήρε έκταση άνάλογη έκείνης στή Σάμο ή σέ πολλές περιοχές τής υπόλοιπης Ελλάδας, τά κληροδοτήματά του στή μετέπειτα ιστορία τού νησιού δέν φαίνεται νά είναι άμελητέα. Δύσκολα θά μπορούσε κανείς νά μιλήσει μέ βεβαιότητα γιά καταστάσεις πού τόσο λίγο έχουν μελετηθεί. Καθώς, όμως, ή άντικομμουνιστική έκστρατεία στηρίχθηκε σέ έσωτερικές δυνάμεις, οί τοπικοί παράγοντες πού μετείχαν σέ αύτή βρέθηκαν ιδιαίτερα ένισχυμένοι. Πολιτικά καί κυρίως κοινωνικά αύτή ή έξέλιξη έδειχνε καταλυτικά παρούσα πολύ καιρό μετά. Άπό τήν άλλη, γιά τούς πολλούς, ό Εμφύλιος παρέμεινε μιά σκοτεινή έποχή πού έλάχιστα πρόσθεσε στήν κατασκευή θρύλων. Λίγοι μιλούν γι' αύτόν στό νησί. Καί όμως στά μνημεία τών πεσόντων συναντά κανείς πολλά ονόματα Κρητικών πού σκοτώθηκαν στά χρόνια 1947-1950 πολεμώντας γιά τόν κυβερνητικό στρατό 'καί τή Χωροφυλακή στά πιό άπίθανα σημεία τής έλληνικής έπικράτειας. Ή Λευκάδα καί ή Εύβοια γνώρισαν τούς δικούς τους έμφυλίους. Στήν πρώτη ειδικά, λιγότερο στή δεύτερη, τά κληροδοτήματα τής Κατοχής, ή κοινωνική ρήξη καί ό ώκεανός παθών πού ή τελευταία άφησε πίσω της, άπό κοινού μέ όλους τούς παρονομαστές πού είδαμε νά κινούν τίς έμφύλιες συρράξεις, λειτούργησαν καί έδώ μέ τόν πλέον βίαιο τρόπο. Ή γειτνίαση μέ τή στεριά, όμως, καί ή σχετικά δυνατή έπικοινωνία μέ αύτή έμπόδισε τίς εξελίξεις νά πάρουν μορφές καθαρά «νησιωτικές», νά λειτουργήσουν δηλαδή σέ περίκλειστο περιβάλλον, όπως έγινε στή Σάμο καί τήν Κρήτη. Ό Εμφύλιος σέ αύτά τά νησιά ήταν περισσότερο πόλεμος στίς παρυφές τών κύριων μετώπων παρά ένδεικτική έσωτερική ρήξη νησιωτικών κοινωνιών. Αύτή ή διαπίστωση σέ τίποτε δέν μειώνει τήν έκταση τών γεγονότων καί τό βάρος τής έμφύλιας άναμέτρησης στίς έντόπιες κοινωνίες. 452

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 45

Ή καταστροφή τοϋ ΚΓΑΝΕ Καθώς προχωρούσε τό 1949, ή πίεση τών κυβερνητικών δυνάμεων αύξανόταν σέ όλα τά μέτωπα τοϋ Εμφυλίου. Ούτε οί συγκρούσεις στίς προσβάσεις τού Γράμμου ούτε ό άνταρτοπόλεμος στίς υπόλοιπες περιοχές τής χώρας φαινόταν νά έπηρεάζουν ούσιαστικά τήν έξέλιξη τών σχεδίων τοϋ κυβερνητικού στρατού. Οί έπιτυχίες στήν Πελοπόννησο έπέτρεψαν τήν ύλοποίηση τού βασικού στόχου: τήν προοδευτική συγκέντρωση τών μεγάλων μονάδων έκστρατείας τού Έθνικοϋ Στρατού ένάντια σέ στόχους ολοένα καί πλησιέστερους πρός τόν τελικό σκοπό. Δηλαδή τή μεγάλη έπίθεση ένάντια στά προπύργια τού ΔΣΕ στόν Γράμμο καί τό Βίτσι. Μετά τήν καταστροφή τοϋ ΔΣΕ στήν Πελοπόννησο ήρθε ή σειρά τής Στερεάς Ελλάδας. Ή έπιχείρηση έντάχθηκε στό γενικότερο σχέδιο «Πύραυλος», πού περιλάμβανε τίς έαρινές έπιχειρήσεις τού κυβερνητικού στρατού. Σέ άντίθεση μέ τίς άντίστοιχες πρωτοβουλίες τοϋ 1948 καί τοϋ 1947, οί προετοιμασίες ήταν τώρα μεθοδικότερες, χωρίς νά ύπάρχει ή πίεση τού χρόνου. Οί μονάδες τής ΔΑΚΕΣ έπρεπε νά άνασυγκροτηθούν έπειτα άπό τίς προηγούμενες έπιχειρήσεις καί νά έκπαιδευτούν -όπως ήταν πλέον ή πρακτική- στίς νέες μεθόδους καί στά νέα όπλα. Ή IX μεραρχία, παραδείγματος χάρη, έφυγε μέν άπό τήν Πελοπόννησο στίς άρχές Απριλίου, άφησε όμως μεγάλο μέρος τού οπλισμού της -τά άγγλικής προέλευσης όπλα- στή διάθεση τών έλαφρών ταγμάτων καί τών παραστρατιωτικών ομάδων. 'Η ίδια έπανεξοπλίστηκε, κατά τήν άφιξη της στή νέα ζώνη τών έπιχειρήσεων, μέ νέο άμερικανικό οπλισμό, όπως ήταν πλέον τό ζητούμενο γιά όλες τίς μονάδες κρούσης τού Έθνικοϋ Στρατού. Ούσιαστικά δέν θά ήταν διαθέσιμη πρίν άπό τό τέλος τοϋ 'Απριλίου. Τό κριτήριο δέν ήταν ή γρήγορη ολοκλήρωση τών έπιχειρήσεων ώστε νά άνοίξει, όπως τά προηγούμενα καλοκαίρια, τό μέτωπο στόν Γράμμο καί στό Βίτσι. Ό έχθρός μπορούσε νά περιμένει. Μετά τίς ζημιές στόν Βάλτο καί τόν 'Αχελώο ή κατάσταση τού ΔΣΕ μπορούσε νά θεωρηθεί μή άναστρέψιμη. Ύπήρχε μεγάλος σκεπτικισμός άν μποροϋσε νά άναλάβει έπιθε453


τικές επιχειρήσεις καί άν θά μπορούοε νά δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα οτίς κυβερνητικές δυνάμεις. Ή άπάντηση δέν άργησε νά δοθεί. Ό ΔΣΕ, όπως έκανε κάθε φορά πού ή κατάσταση παρουσιαζόταν άπελπιστική, διάλεξε τή λύση τής ύπέρβασης. Τέλη Μαρτίου άποφασίστηκε νά επιστρέψει ή II μεραρχία τοΰ Διαμαντή στή Στερεά καί νά απλωθεί στό χώρο, οέ μιά προσπάθεια νά έπανακτήσει τίς χαμένες θέσεις. Ή κίνηση άρχισε στίς 2 Απριλίου, προλαβαίνοντας τίς προετοιμασίες τών κυβερνητικών. Ούσιαστικά, ή έπιχείρηση «Πύραυλος» άρχισε πρίν άπό τήν ώρα της.

Ή II μεραρχία οτή Ρούμελη Ή διείσδυση τής II μεραρχίας στή Ρούμελη θεωρήθηκε άπό τήν προπαγάνδα τού ΔΣΕ σημαντικό γεγονός. Καί στήν άλλη πλευρά, όμως, δημοσιογραφικά, έκανε έντύπωση. Τό όνομα τοΰ άρχηγού της, τού τρομερού Διαμαντή, άποτελοϋσε σύμβολο γιά έχθρούς καί φίλους. Στήν πραγματικότητα ή διείσδυση αύτή δύσκολα μπορούσε νά χαρακτηριστεί στρατιωτική έπιχείρηση, μέ τήν έννοια ότι οί στόχοι καί οί κατευθύνσεις της ήταν περίπου άπροσδιόριστοι. Ήταν περισσότερο μιά κίνηση πολιτική μέ στόχο τόν έντυπωσιασμό καί τήν αποκόμιση κάποιων άβέβαιων πολιτικών ή διπλωματικών οφελών. Άπό τή στρατιωτική πλευρά δύσκολα μπορούσε νά έπιτευχθεί άκόμη καί ό άντιπερισπασμός. Ό άντίπαλος πλέον είχε δύο στρατούς, έκεινον τής έκστρατείας καί τόν στατικό, πού φύλαγε τόν χώρο καί όλα όσα βρίσκονταν μέσα σέ αύτόν. Ό τελευταίος, τά έλαφρά τάγματα, ή Χωροφυλακή, οί ΜΑΔ, MAY, ΜΕΑ κλπ., ήταν ύπεραρκετός γιά νά άντιμετωπίσει τούς λίγες εκατοντάδες ρακένδυτους καί πεινασμένους άντάρτες πού θά ξανάρχονταν στή Ρούμελη. Ή II μεραρχία τού ΔΣΕ είχε άκόμη τή διοικητική διάρθρωση τοϋ καιρού τής άκμής. Περιλάμβανε τήν 144η ταξιαρχία (τού Πυθαγόρα) καί τήν 172η ταξιαρχία, τίς 66 καί 88 μονάδες χώρου -αύτές ήταν οί μικρές δυνάμεις πού είχαν μείνει στόν Παρνασσό καί τήν Γκιώνα- καί τίς μονάδες τού άρχηγείου. Όλοι αύτοί οί εντυπωσιακοί τίτλοι συγκροτούσαν ένα σώμα πολύ κουρασμένων άνθρώπων, πού στίς 3 Απριλίου περιλάμβανε ίσιος έπτακόσιους μαχητές. Οί άπώλειες άλλά καί ή συνεχής διαρροή άνταρτών πού «δέν μπορούσαν άλλο» μείωσαν, μέχρι τό τέλος Απριλίου καί τήν έναρξη τών μεγάλων έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων τού Εθνικού Στρατού, τόν άριθμό αύτό σέ περίπου τριακόσιους μαχητές.1 Αριθμητικά, τό σύνολο τής 1. Ματζώρος Γεώργιος, Ό Καπετάν Διαμαντής (Γιάννης Κομνά 'Αλεξάνδρου). Ό Σταυραετός τής Ρούμελης, Αθήνα 1994, α 215. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιας εποποιίας. Ό ΔΣΕ στή Ρούμελη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, α 243. 454

Ή καταστροφή τού

ΚΓΑΝΕ

«άπειλής» ισοδυναμούσε μέ ένα τάγμα ή μέ μία διλοχία τοϋ κυβερνητικού στρατού. Καί άπό τάγματα καί διλοχίες ό τελευταίος ειχε άφθονα

Ή «μεραρχία» τοϋ Διαμαντή άναχώρησε αμέσως μετά τήν τραγική μάχη στό γεφύρι τοϋ Κοράκου, σέ μιά προσπάθεια νά προλάβει τήν έγκατάσταση φραγμάτων άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις στό δρόμο γιά τή Ρούμελη. Δέν πρόλαβε. Οί δυνάμεις τών τελευταίων ήταν πλέον τόσο ισχυρές πού μπορούσαν νά είναι δυνατές παντού ταυτόχρονα. Τό πέρασμα έγινε μέ τόν γνωστό καί άπό άλλοτε στόν Δημοκρατικό Στρατό τρόπο. Μέ τήν πραγματοποίηση τού άπίστευτου. Τό μόνο πέρασμα πού οί δυνάμεις τού Εθνικού Στρατού δέν φύλαγαν ήταν τά Καγκέλια τού Βελουχιού, σέ υψόμετρο 1.800 μέτρων. Τό παγωμένο χιόνι καί τό άπόκρημνο τής περιοχής έκανε άπίστευτο τό πέρασμα άνθρώπων καί οπωσδήποτε άδύνατη τή φύλαξή του. Άπό έκεϊ πέρασαν οί άντάρτες. Πέρασαν γιά τό πουθενά. Τίποτα δέν υπήρχε στά μέρη πού πήγαιναν. Ούτε οργανώσεις ούτε τρόφιμα ούτε άνθρωποι. Μόνο στρατός πού έστηνε ένέδρες όπου μπορούσε καί γνώριζε άριστα τήν κατάσταση τών έχθρών του, πληροφορημένος άπό τούς άντάρτες πού έγκατέλειπαν. Ή μόνη ελπίδα έπιβίωσης ήταν ή συνεχής μετακίνηση. 'Ενάντια σέ αύτούς τούς έλάχιστους, ξυπόλυτους, νηστικούς καί ρακένδυτους άντάρτες κινητοποιήθηκαν έντυπωσιακές δυνάμεις, άπό τίς πρώτες κιόλας μέρες τοϋ Απριλίου. "Αλλοτε όκτώ, άλλοτε δώδεκα ελαφρά τάγματα πεζικού, πέντε ώς έπτά χιλιάδες στρατιώτες βρίσκονταν συνεχώς γύρω άπό τούς άντάρτες, τοποθετημένοι στά ύψώματα, στά περάσματα, στά στρατηγικά σημεία, κινούμενοι ταχύτατα πρός κάθε σημείο όπου είχε άναφερθεί κίνηση ή παρουσία άνταρτών. Ή έπιβίωση τών δυνάμεων τοϋ Διαμαντή φαινόταν ήδη άπίστευτη μέσα σέ αύτές τίς συνθήκες. Άκόμη πιό άπίστευτα όμως συνέβαιναν. Στίς 14 Απριλίου μία διλοχία τού ΔΣΕ μαζί μέ δυνάμεις άπό τήν 88 μονάδα χώρου (σύνολο 150 ώς 200 μαχητές) άνέτρεψαν τό 2 έλαφρό τάγμα πεζικού καί σχεδόν τό διέλυσαν. Στίς 18 Απριλίου, τμήματα τού ΔΣΕ μπήκαν στό Λιδωρίκι άφοϋ άπομόνωσαν τή φρουρά 'Εκτός άπό τόν άνεφοδιασμό τους σέ ρουχισμό, τρόφιμα καί ύπερπολύτιμα παπούτσια, αιχμαλώτισαν καί έναν ταξίαρχο, τόν στρατιωτικό διοικητή Λιβαδειάς, πού βρισκόταν στήν κωμόπολη γιά έπιθεώρηση.2

2. Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς έποποιίας, ό.π., σ. 230. 455


Ή έπιχείρηση «Πύραυλος» στή Ρούμελη Στίς 23 Απριλίου οί έπιχειρήοεις τών τοπικών διοικήσεων τοΰ κυβερνητικού στρατοΰ διακόπηκαν πρόσκαιρα ώστε νά πάρουν οί μονάδες τίς θέσεις τους έν όψει τής μεγάλης έκκαθαριστικής έξόρμησης, πού έφερε γενικά τήν ονομασία «Πύραυλος» καί ειδικά γιά τήν περίπτωση τής Ρούμελης καί τών Αγράφων τήν πιό έκφραστική ονομασία «Κυνηγός». Ή έπιχείρηση στόχευε στήν έκκαθάριση τού συνόλου τών περιοχών τής Νότιας Ελλάδας ώς τό δρόμο τού Μετσόβου. Σέ αύτή μετείχαν τό σύνολο τών δυνάμεων ΔΑΚΕΣ, δηλαδή τό έπιτελεϊο τοΰ Α' Σώματος Στρατοΰ μέ τόν άντιστράτηγο Τσακαλώτο, καί όλες οί μεγάλες μονάδες πού βρίσκονταν στήν περιοχή. 'Επικεφαλής τους ήταν ή IX μεραρχία, πού έπέστρεφε νικηφόρα άπό τήν Πελοπόννησο. Υπήρχαν άκόμη οί XV καί VIII μεραρχίες - άπό τήν τελευταία τά προσανατολισμένα πρός τά Τζουμέρκα τμήματα, ή 72η ταξιαρχία - έπίσης μέ νωπές τίς δάφνες άπό τήν Πελοπόννησο, ή 77η ταξιαρχία, δύο μοίρες καταδρομών, συγκροτημένες σέ ταξιαρχία άργότερα, καί ένα μεγάλο πλήθος ελαφρών συνταγμάτων πεζικού ή καί άνεξάρτητων ταγμάτων. Σέ αύτές προστίθεντο οί στατικές ή παραστρατιωτικές δυνάμεις καί ή Χωροφυλακή τών μεγάλων διοικήσεων τής περιοχής, τής 'Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοικήσεως Στερεάς Ελλάδος, τής άντίστοιχης τής Θεσσαλίας καί τού Αγρινίου. Υπήρχαν έπίσης σημαντικές δυνάμεις πυροβολικού, τοΰ όποιου, όμως, τόν προορισμό ούδείς γνώριζε: ή δυσαναλογία δυνάμεων καί ή κατάσταση τών μονάδων τού ΔΣΕ καθιστούσαν μάλλον άπίθανη τήν έκδοχή τής έκ παρατάξεως άναμέτρησης καί τό πυροβολικό έλάχιστα μπορούσε νά συνεισφέρει στόν πόλεμο κινήσεων πού θά άκολουθούσε. Τό σύνολο συμπληρωνόταν άπό τά άπαραίτητα τεθωρακισμένα.3 Ή συνολική δύναμη ξεπερνούσε τούς 40.000 στρατό καί μέ τίς γνωστές άπό τόν Μοριά

3. Στό ίδιο, σ. 243. Άρχιστράτηγος/ΓΕΣ/Α1 πρός Α' Σ.Σ., 26.3.49, «Επιχειρήσεις "Πύραυλος"», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 13, κείμενο 19, σ. 143. Α' Σώμα Στρατοΰ, «Σχέδιον Επιχειρήσεων "Πύραυλος", 15 Απριλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ό.π., τόμος 13, κείμενο 20, σ. 147. Ό Ζαφειρόπουλος (Ό άντιουμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956), στή σ. 589, δίνει μιά σαφέστερη περιγραφή τών κυβερνητικών δυνάμεων: α) Γιά τή Ρούμελη: Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Στερεάς Ελλάδος μέ 71η, 72η ταξιαρχίες, Β' ταξιαρχία καταδρομών, τά 6, 34, 39, 42 έλαφρά συντάγματα πεζικού, τό Β' σύνταγμα ιππικού. β) Γιά τήν περιοχή Καρπενησιού-Λογγίστας: 43η ταξιαρχία τής IX μεραρχίας, γ) Γιά τά "Αγραφα: τό ύπόλοιπο τής IX μεραρχίας καί όλη ή δύναμη τής XV μεραρχίας. δ) Γιά τήν "Οθρυ: τό 4 έλαφρό σύνταγμα πεζικού καί άργότερα οί καταδρομείς καί τό ιππικό. 456


ΚΓΑΝΕ

μεθόδους τής επιστράτευσης τών άγροτών μπορούσε νά τήν αύξήσει άπεριόριστα. Σέ κάθε περίπτωση ό συσχετισμός δυνάμεων άπαγόρευε οποιαδήποτε σκέψη γιά άμφίρροπη άναμέτρηση.4 Ή όλη ύπόθεση θά έμοιαζε μέ κυνήγι. 'Από τίς δυνάμεις αύτές μία ταξιαρχία, ή 71η, καί δύο έλαφρά συντάγματα πεζικού άνέλαβαν τήν καταδίωξη τής II μεραρχίας τού Διαμαντή. Ή τελευταία μπορεί πλέον σέ τίποτα νά μή θύμιζε μεραρχία, τρεφόταν όμως άπό τόν ίδιο της τό θρύλο, καθώς καί έκεΐνο τόν μεγαλύτερο τού αρχηγού της. Σχεδόν δύο μήνες κράτησε ή καταδίωξη τών τελευταίων άνταρτών τής Ρούμελης. "Ενα πρός ένα τά τμήματα τού ΔΣΕ καί τά στελέχη του έπεφταν σέ ένέδρες καί εξοντώνονταν.5 Τελικά, στίς 21 'Ιουνίου τού 1949 σκοτώθηκε ό ίδιος ό Διαμαντής κοντά στό χωριό Μάρμαρα. Ό θάνατος του έπισφράγισε μέ τόν πιό δραματικό τρόπο τό τέλος τοϋ δεύτερου άντάρτικου στή Ρούμελη. Τά ύπόλοιπα, ή έξόντωση τών μενονωμένων πλέον μαχητών τοϋ ΔΣΕ, ήταν ύπόθεση χρόνου.

Βορειότερα, στόν ορεινό όγκο τών 'Αγράφων καί τοϋ Κόζιακα, ό χώρος έλιγμών ήταν εύρύτερος καί οί δυνατότητες έπιβίωσης τού ΔΣΕ σαφώς με-

ε) Γιά τήν Ανατολική Θεσσαλία: οί δυνάμεις τής Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλίας καί τό Α' σύνταγμα άναγνωρίσεως (τεθωρακισμένα). 4. Ό Ζαφειρόπουλος (στό ίδιο, σ. 589) έκτιμοϋσε τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ ώς έξης: α) Ρούμελη: Στρατηγείο II μεραρχίας ΔΣΕ μέ 144η ταξιαρχία (400 άντάρτες) β) Βαρδούσια: 172η ταξιαρχία ΔΣΕ (150 άντάρτες) γ) Παναιτωλικό: 66 μονάδα χώρου (80 άντάρτες) δ) Οίτη-Παρνασσός: 88 μονάδα χώρου (120 άντάρτες) ε) "Οθρυς: 22 μονάδα χώρου καί Πολιτοφυλακή (150 άντάρτες) στ) Φουρνά-Ρεντίνα: 55 μονάδα χώρου (40 άντάρτες) Τό σύνολο τών άνταρτών στήν περιοχή κατά τόν καλά πληροφορημένο Ζαφειρόπουλο ήταν περίπου 1.000 καί, όπως παρατηρούσε ό ίδιος, άντιστοιχούσαν 12 στρατιώτες σέ κάθε άντάρτη. Στά "Αγραφα ύπήρχαν ή διοίκηση τοϋ ΚΓΑΝΕ, ή διοίκηση τής I μεραρχίας καί ή 138η ταξιαρχία (300 άντάρτες). Στή γύρω περιοχή ύπήρχαν άκόμη ή 192η ταξιαρχία (100 άντάρτες), ή μονάδα ιππικού τού Γκατζώρα (250 άντάρτες), οί 15, 22 καί 55 μονάδες χώρου μέ συνολική δύναμη 420 άνταρτών. Μέ λίγα λόγια, τίποτα πού νά δικαιολογεί μιά τεράστια εκστρατεία. 5. Γιά τήν ούσιαστική καταστροφή τής 144ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ τά ξημερώματα τής 13ης Μαΐου 1949 ύπάρχει συνταρακτική περιγραφή στό Άποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιάς έποποιίας, ό.π., σ. 246-248. Γιά τήν καταστροφή τής 88 μονάδας χώρου στά τέλη Μαΐου, περιγραφή στό Ματζώρος Γεώργιος, Ο Καπετάν Διαμαντής, ό.π., σ. 209-214. 457


γαλύτερες. Οί κυβερνητικές δυνάμεις κινήθηκαν άπ' όλες τίς κατευθύνσεις, άναζητώντας καί πιέζοντας τίς ισχνές μονάδες τοΰ ΔΣΕ καί τίς υποδομές τους. Τά λίγα τρόφιμα καί μεταγωγικά έπεσαν στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων ένώ ή πυκνότητα τών τελευταίων άπέτρεπε τή λειτουργία οποιουδήποτε δικτύου έφοδιασμοΰ ή πληροφοριών τοΰ ΔΣΕ.' Τραυματίες, τά νοσοκομεία τών άνταρτών καί κρυπτόμενοι άμαχοι ήταν κυρίως τά θύματα τών IX καί XV μεραρχιών καί τών υπόλοιπων μονάδων πού σάρωσαν όλη τήν περιοχή άνάμεσα στό Καρπενήσι καί στό Μέτσοβο. Οί συσχετισμοί δέν έπέτρεπαν πλέον καμία σκέψη γιά άντίσταση ή έστω γιά έφαρμογή σχεδίου άντίδρασης άπό τήν πλευρά τοΰ ΔΣΕ. Οί χιμαιρικές διαταγές γιά έπίθεση άντιπερισπασμοΰ στόν Βόλο μάλλον δέν πάρθηκαν σοβαρά άπό κανέναν.7 Στίς 12 Μαΐου ή διοίκηση καί οί σχηματισμοί τοΰ ΚΓΑΝΕ άποφασίστηκε νά περάσουν βόρεια τοΰ δρόμου τοΰ Μετσόβου καί νά ένωθοΰν μέ τόν ΔΣΕ στό Βίτσι. Μετά άπό πολλές περιπέτειες καί άπώλειες τό κατάφεραν στά τέλη τού μήνα Ό κύριος όγκος τής I μεραρχίας -οί όροι πλέον ήταν άπόλυτα σχετικοί- βγήκε άπό τήν έπικίνδυνη ζώνη καί έλίχθηκε πρός τήν περιοχή τής Όθρυος καί τής Ξυνιάδας, όπου ένώθηκε μέ τίς δυνάμεις πού άπέμεναν άπό τήν ταξιαρχία ιππικού καί τίς έκεΐ μονάδες χώρου. Στήν περιοχή αύτή καταδιώχθηκαν άπό τή Β' ταξιαρχία καταδρομών, τό 4 έλαφρό σύνταγμα ιππικού καί τά τεθωρακισμένα τοΰ 1 συντάγματος άναγνωρίσεως. Τελικά οί κυβερνητικές δυνάμεις κατάφεραν νά έξαναγκάσουν σέ μάχη τούς κουρασμένους μαχητές τής 192ης ταξιαρχίας καί τής ταξιαρχίας ιππικού οτή Μεγάλη Λάκκα καί τό Καλαμάκι. Έκεΐ, στίς 16 καί 17 Μαΐου, ό ΔΣΕ τής Θεσσαλίας υπέστη τήν τελευταία του καταστροφή. Κατά τόν στρατό σκοτώθηκαν 84 άντάρτες καί άλλοι 164 παραδόθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν.8 Οί δυνάμεις τού ΚΓΑΝΕ ούσιαστικά είχαν πάψει νά υφίστανται Οί έλιγμοί ολοένα καί μικρότερων ομάδων συνεχίστηκαν σχεδόν πρός όλες τίς κατευθύνσεις. Οί σκέψεις γιά άνασύσταση τών διαλυμένων μονάδων άπό έλάχιστους γίνονταν πλέον. Ή άναμονή, ή έπιβίωση άλλά καί ή φυγή πρός

6. Τάκης Ψημμένος, Αντάρτες στά Άγραφα (1946-1950). Αναμνήσεις ένός αντάρτη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, α 267. 7. Στό ίδιο, σ. 267. 8. ΓΕΣ/Διευθύνσεις Έπιχειρήσεων-Πληροφοριών, «Εβδομαδιαία Έκθεσις έπί τών έπιχειρήσεων, 16-23 Μαΐου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 13, κείμενο 61, σ. 401. "Από τίξ 5 ώς τίς 22 Μαΐου ή έπιχείρηση «Πύραυλος» στή Στερεά καί τή Θεσσαλία ειχε προκαλέσει τό θάνατο 21 στρατιωτικών καί τόν τραυματισμό 83 άλλων. Άπό τήν άλλη πλευρά, οί έκτιμήσεις γιά τίς άπώλειες τοϋ ΔΣΕ ήταν 319 νεκροί, 443 συλληφθέντες, 210 παραδοθέντες, δηλαδή ένα σύνολο 972, στούς όποιους προστίθεντο 115 «αύτοαμυνίτες» (στό ίδιο, σ. 402). 458


ΚΓΑΝΕ

τό Βίτσι κυριαρχούσαν στίς σκέψεις τών στελεχών. Ή γενική άπραξία, μέ άλλα λόγια. Λούφα' «Λούφα»! Νά ή λέξη πού άπό δώ καί πέρα θά τή συναντούμε συχνά. [...] Είναι ή λέξη πού ήμέτεροι καί άντίπαλοι τή χρησιμοποιούσαμε συχνά έκεινες τίς μέρες τού καλοκαιριού τοϋ 1949, ίσως περισσότερο άπ' οποιαδήποτε άλλη περίοδο τοϋ άντάρτικου. [...] Τό 1946, στό ξεκίνημα τού άντάρτικου, λέγοντας «λούφα» έννοούσαμε κάλυψη αύστηρή, πάρσιμο μέτρων (έξαφάνιση ιχνών, άκινησία κλπ.) ώστε νά μήν άντιληφθεϊ έχθρικό μάτι -άκόμα καί οποιοδήποτε μάτι χωρικού- τό άντάρτικο τμήμα ή ίχνη του. Ή κάλυψη αύτή κρατούσε, συνήθως, λίγες ώρες ή, τό πολύ, μιά μέρα, καί ύστερα τό άντάρτικο τμήμα έφευγε γιά τήν άποστολή του: χτύπημα κάποιου στόχου τού άντιπάλου. Στήν περίπτωση αύτή, λέγοντας «λούφα» έννοούσαμε κάλυψη μέ θετικό γνώρισμα Αργότερα, όταν ό ΔΣΕ άναπτύχθηκε καί ύπήρχαν μεγάλες μονάδες, ή λέξη αύτή έξαλείφθηκε άπό τό άντάρτικο λεξιλόγιο. "Οταν γινόταν λόγος γιά στήσιμο ένέδρας ή γιά συγκέντρωση σέ κάποιο σημείο όπου θά γινόταν έξόρμηση γιά κατάληψη στόχου τού άντιπάλου, τότε μιλούσαμε γιά «χώρο κάλυψης» τού τμήματος ή τών τμημάτων τού ΔΣΕ πού είχαν πάρει σχετική άποστολή γιά έπιθετική ένέργεια Τώρα, όμως, τό καλοκαίρι τοϋ 1949, ή λέξη «λούφα» προφέρεται πολύ συχνά άπ' όλους μας κι έχει τήν έννοια τής αύστηρής κάλυψης, έκφράζει τήν προσπάθεια πού γινόταν ώστε ό άντίπαλος νά μήν μπορεί νά βρει ίχνη καλυμμένου άντάρτικου τμήματος. Καί καθώς ή πείνα καί ή έξάντληση έχουν πιά καταβάλει καί τ'ούς πιό ισχυρούς οργανισμούς, καί τό όλο ζήτημα τής έπιβίωσης έχει κυριαρχήσει σχεδόν παντού, έμποδίζοντας κάθε άλλη σκέψη καί ένέργεια, γιά νά βρεθεί άμεση διέξοδος, παρουσιάζεται σέ τμήματα ή τάση τής συνεχούς «λούφας», δηλαδή τό προσωρινό, άναγκαστικό μέτρο κάλυψης γίνεται αύτοσκοπός, όπότε έπιδρά άρνητικά σ' όσα τμήματα τήν έφάρμοζαν έτσι. *

Πέρασε ή πρώτη μέρα άπό τή διάλυση τής 138 ταξιαρχίας καί ήρθε τό πολυπόθητο σούρουπο. Πέρασε μιά μέρα πού έκεϊ, στή «λούφα»,

9. Τάκης Ψημμένος, Αντάρτες στά "Αγραφα, ό.π., σ. 286-288. 459


μας φάνηκε άτελείωτη. Καί τώρα πού ήρθε ή στιγμή νά κινηθούμε, διαπιστώνουμε ότι τά πόδια άρνούνται νά υπακούσουν. Κινούμαστε με δυσκολία, ή άφόρητη πείνα καί τό μούδιασμα άπό τήν ολοήμερη άκινησία επιδρούν σε μεγάλο βαθμό στήν πορεία μας. Πρέπει, όμως, παρ' όλες τίς δυσκολίες στήν κίνησή μας, νά πάρουμε τό γρηγορότερο έπαφή μέ τήν 15 μονάδα καί ύστερα άπ' αύτό νά γίνουν προσπάθειες γιά τήν έξασφάλιση τροφίμων καί σέ συνέχεια γιά τή συγκέντρωση τών ξεκομμένων καί άνασυγκρότηση. Είναι, όμως, άγνωστο πότε θά γίνει ή συνάντηση αύτή. Ή μικρή μας φάλαγγα προχωρεί, σχεδόν ψηλαφιστά, μέσα στό οροπέδιο τής Νευρούπολης κι αύτό μάς δίνει κουράγιο γιατί, πρός τό παρόν, δέν μπαίνουμε σέ άνηφορικό δρόμο, στό ίσιωμα, έστω καί μέ τό ζόρι, τά πόδια κάπως κινούνται. Κάθε μισή, σχεδόν, ώρα, άναγκαζόμαστε νά κάνουμε στάση γιά ξεκούραση. Έτσι, αύτή ή πορεία, πού σ' άλλη περίπτωση μπορούσε νά γίνει μέσα σέ δυό τρεις ώρες, τώρα χρειάστηκε νά γίνει στή διάρκεια ολόκληρης νύχτας. Τό πρωί φτάσαμε κοντά στό χωριό Τιτάι, βγήκαμε παρατηρητήριο καί όλοι οί άλλοι περάσαμε σέ αύστηρή «λούφα», σέ μιά καλυμμένη με πυκνά δένδρα ρεματιά Ξανά αύστηρή άκινησία, ένώ ή πείνα έκανε θραύση. Τό άπόγευμα, κάποιος «άνακάλυψε» μιά μοναχική κερασιά πιό κάτω. Τά λιγοστά πράσινα άγουρα κεράσια ήταν ή μόνη τροφή τή μέρα αύτή. 'Οργανώνεται άποστολή άπό δύο ομάδες, στήν όποία παίρνουν μέρος συναγωνιστές πού γιά τήν ώρα βρίσκονται σέ καλύτερη κατάσταση, καί, μόλις νυχτώνει, ξεκινάει γιά τόν κάμπο, γιά έξασφάλιση τροφίμων. Οί ύπόλοιποι παραμένουμε στό ίδιο μέρος, ώσπου νά γυρίσει ή άποστολή, έλπίζοντας ότι κάτι θά φέρει γιά νά προλάβει τήν άσχημη κατάσταση. "Οταν ξημέρωσε πιά, κατάπληκτοι, βλέπουμε τούς συναγωνιστές μας τών δύο ομάδων, σ' αύτούς πού στηρίξαμε τόσες έλπίδες, νά έπιστρέφουν, σέρνοντας μέ δυσκολία τά πόδια τους καί, φυσικά, μέ τά σακίδιά τους έντελώς άδεια. Απ' τήν έξάντληση, δέν μπόρεσαν νά συνεχίσουν τήν πορεία τους, ούτε μέχρι τά ριζά, καί, προαισθανόμενοι χειροτέρευση τής κατάστασής τους, άποφάσισαν νά έπιστρέψουν άπραγοι. Πέρασε άκόμα μία μέρα μέ τρομερή πείνα καί άκινησία. Από τό Τιτάι, τή νύχτα μετακινούμαστε σ' ένα έξοχικό οικισμό κοντά στό χωριό Καταφύγι. Τά ξημερώματα, μέ δυσκολία «άνακαλύπτουμε» μερικές σκαμνιές καί άγριομηλιές. Τά μισοφουσκωμένα μούρα καί τά άγουρα ξινόμηλα, ένώ στήν άρχή μάς δημιουργούν τήν ψευδαίσθηση πώς ξεγελάσαμε τήν πείνα, λίγο άργότερα μάς προξενούν πολλές στομαχικές καί άλλες διαταραχές.

460

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 46 'Ανάμεσα στήν αυτοπεποίθηση καί τήν ανησυχία Τό καλοκαίρι τοΰ 1949 ή έκκαθάριση τής Νότιας 'Ελλάδας είχε πρακτικά ολοκληρωθεί. Ολόκληρος ό στρατός έκστρατείας ήταν πλέον διαθέσιμος γιά τήν έπίθεση έναντίον τών στενών ζωνών στά βόρεια όπου κυριαρχούσε ό Δημοκρατικός Στρατός. Οί κυβερνητικές δυνάμεις βρίσκονταν σέ καλύτερη κατάσταση άπό κάθε άλλη φορά. Έπανεξοπλισμένες μέ άμερικανικό οπλισμό, μέ συμπληρωμένα τά κενά στίς τάξεις τους καί μέ σχεδόν όλες τίς αιτήσεις γιά νέα όπλα ύλοποιημένες, έντατικά έκπαιδευμένες καί προετοιμασμένες γιά τό είδος τού πολέμου πού θά άντιμετώπιζαν, βρίσκονταν, θά έλεγε κανείς, σέ πλήρη έτοιμότητα γιά νά δώσουν τέλος στόν πόλεμο. Σέ συνδυασμό μέ τήν κατάσταση τών άντιπάλων τους, γνωστή στά γραφεία πληροφοριών καί έπιχειρήσεων, έπικρατούσε, τουλάχιστον στό έπίπεδο τής ήγεσίας, ένας άνεμος αισιοδοξίας. Ή αισιοδοξία δέν σήμαινε βεβαιότητα. Καί άλλοτε ό κυβερνητικός στρατός ήταν σίγουρος γιά τή νίκη καί αύτή, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, τού ξέφυγε. Ά ν καί κανείς δέν άνησυχούσε γιά τό τελικό άποτέλεσμα τής άναμέτρησης, ή πιθανότητα νά χρονίσουν οί έπιχειρήσεις ή νά καταφέρει ό ΔΣΕ, ίσως μέ κάποιον άπό τούς γνωστούς έλιγμούς του, νά μεταφέρει τόν πόλεμο άλλού προκαλούσε έφιάλτες στούς έπιτελείς, "Ελληνες ή Αμερικανούς. Ή παράταση τού πολέμου καί τό 1950 δέν ήταν τό καλύτερο πού μπορούσε νά περιμένει ή διπλωματία τών δυτικών δυνάμεων ή ή έλληνική κυβέρνηση. Πολύ περισσότερο όταν οί εξελίξεις στό διεθνές έπίπεδο έδειχναν νά έπιταχύνονται, όταν στά Βαλκάνια οί πολιτικοί έλιγμοί τού Τίτο προκαλούσαν ρευστότητα καί κινητικότητα ένώ, στήν Εύρώπη άλλά καί άλλού, οί έντάσεις τού Ψυχρού Πολέμου μπορούσαν, σέ κάθε στιγμή, νά μεταβάλουν τό σκηνικό. Τό κλίμα τής άβεβαιότητας καί τής άνησυχίας τό τροφοδοτούσε καί τό πολιτικό σκηνικό τής Αθήνας. Ή είσοδος τού Παλατιού καί τού Παπάγου στήν κεντρική πολιτική καί στρατιωτική σκηνή μπορούσε νά συντηρηθεί ή, άκόμη περισσότερο, νά ένισχυθεί μέσα σέ άτμόσφαιρα άνησυχίας καί έκτα461


κτης άνάγκης. Οί πιό άπίστευτες φήμες έτρεφαν αύτό τό σκηνικό. Πολλοί πίστευαν ότι παρά τή διακηρυγμένη -καί πραγματική- έπιτυχία τής έπιχείρησης «Περιστερά», οί άντάρτες τής Πελοποννήσου παραμένουν άλώβητοι, κρυμμένοι στά βουνά άλλά καί στίς πόλεις, έτοιμοι νά ξαναρχίσουν τόν άγώνα τους μόλις οί τακτικές συνθήκες τό έπιτρέψουν. Οί Αμερικανοί δημοσιογράφοι μετέδιδαν πρόθυμα αύτή τήν άβεβαιότητα στίς ΗΠΑ, ένισχύοντας τίς έκεΐ πιέσεις γιά μεγαλύτερη άνάμειξη τών 'Ηνωμένων Πολιτειών στήν έλληνική ύπόθεση. Ανάμειξη πού, στό πολιτικό πεδίο, ένίσχυε τή θέση τοΰ Παπάγου καί τοΰ Παλατιού, κάνοντας άξιόπιστα τά αιτήματα τού τελευταίου γιά άκόμη μεγαλύτερη αύξηση τών εξουσιών τού στρατού.1 Πέρα άπό τίς πολιτικές προσδοκίες τών μοναρχικών κύκλων τής Αθήνας, ύπήρχαν πιό πρακτικοί λόγοι πού συνηγορούσαν τής καλλιέργειας κλίματος κρίσης καί άβεβαιότητας. Ή οικονομική βοήθεια -μέ στρατιωτικό παρονομαστή- πού δεχόταν ή κυβέρνηση τής Αθήνας καί ό στρατός άπό τίς ΗΠΑ θά έρρεε πιό εύκολα καί μέ λιγότερα έμπόόια καί περιορισμούς άν προοριζόταν γιά τή σωτηρία ένός καθεστώτος σέ κρίση, πού κινδύνευε σέ κάθε στιγμή νά υποκύψει στίς έπιθέσεις τών κομμουνιστών. Οί «βαλκανικές προοπτικές» τών κυβερνητικών καί στρατιωτικών κύκλων τής 'Αθήνας ήταν ένας τρίτος παράγοντας πού βοηθούσε στήν καλλιέργεια κλίματος άνησυχίας κατά τή διάρκεια τοΰ 1949. Μετά τή διακοπή τών καναλιών μεταφοράς έφοδίων στόν ΔΣΕ άπό τή Γιουγκοσλαβία, ή κύρια πηγή έφοδιασμού τού τελευταίου περνούσε μέσα άπό τήν 'Αλβανία. Παρά τίς ένδείξεις, ή κυβέρνηση τής Αθήνας έκρινε - ή μάλλον ζήτησε άπό τόν άμερικανικό παράγοντα νά κρίνει- ότι ή διαμέσου τής Αλβανίας σοβιετική στρατιωτική βοήθεια πρός τόν ΔΣΕ έχει έπεκταθεϊ καί μεταβλήθηκε ποιοτικά. Τό κύριο έπιχείρημα πρός αύτή τήν κατεύθυνση ήταν ή ένίσχυ-

1. Πρβλ. Joncs Howard, «Α New Kind of War». America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, Oxford University Press, Oxford, New York 1989, o. 194. Οί πιέσεις τού βασιλιά Παύλου, μέσα άπό τήν καλλιέργεια κλίματος άβεβαιότητας, άπέβλεπαν στήν έγκαθίδρυση μιας κάποιας δικτατορίας. Ό ίδιος, θυμίζουμε, ειχε παρουσιάσει στούς Αμερικανούς διπλωμάτες μιά σειρά διαδικαστικές εκδοχές γιά τό πώς μπορούσε νά γίνει αύτό μέσω τού στρατού καί τής διεύρυνσης τών ήδη αύξημένων άρμοδιοτήτων τού άρχιστράτηγου Παπάγου, ώς τή δικτατορία. Οί προτάσεις αύτές, πού πρωτοδιατυπώθηκαν τό χειμώνα, έπανέρχονταν επίσημα ή άνεπίσημα κάθε φορά πού ή πολεμική προσπάθεια έδειχνε νά σκαλώνει. Γιά τούς Αμερικανούς, μιά τέτοια έξέλιξη θά άφαιρούσε έπιχειρήματα άπό τήν όλη λογική τοϋ Δόγματος Τρούμαν περί προστασίας τής δημοκρατίας καί τών πολιτικών ελευθεριών, ένώ θά πρόσθετε έπιχειρήματα στήν προπαγάνδα τού κομμουνιστικού στρατοπέδου. Δέν φαίνεται, ώστόσο, νά εξέτασαν τήν περίπτωση σοβαρά άν καί συμμερίζονταν τίς πραγματικές ή πλασματικές άνησυχίες τοϋ Παλατιού γιά τήν πιθανή έξέλιξη τού πολέμου. 462

Ανάμεσα στήν αύτσπεπσίθΐ]ση και τήν ανησυχία

ση τοΰ πυροβολικού τού Δημοκρατικού Στρατού οτό μέτωπο τού Βίτσι. Ή προοπτική έμπλοκής τής Αλβανίας στόν έλληνικό Εμφύλιο καί ή άνοιχτή σύγκρουση τών 'Αμερικανών μαζί της παρέμενε λανθάνουσα ή καί ξεκάθαρη έπιδίωξη τών κυβερνήσεων τής 'Αθήνας σέ όλη τή διάρκεια τού Εμφυλίου. Τό ζήτημα έπανήλθε τήν άνοιξη τού 1949 μέ τήν άπευθείας ένοχοποίηση τής 'Αλβανίας γιά τίς έπιτυχίες τού ΔΣΕ στήν έαρινή μάχη στόν Γράμμο. Βρισκόταν δέ στό προσκήνιο τίς παραμονές τών άποφασιστικών έπιθέσεων στόν Γράμμο καί τό Βίτσι, στίς οποίες ή μαχητική έπίδοση τού ΔΣΕ θεωρούνταν ότι θά είναι σέ άπευθείας συνάρτηση μέ τό βαθμό άνάμειξης τών Αλβανών στήν ύπόθεση τής υπεράσπισης τών ισχυρών προπυργίων τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. "Οσο μεγαλύτερη στρατιωτική άπειλή παρουσίαζε ό ένδεχόμενος συνδυασμός ΔΣΕ, Αλβανών καί σοβιετικής βοήθειας, τόσο, όπως πίστευαν στήν 'Αθήνα, αύξάνονταν οί πιθανότητες έμπλοκής τής Αλβανίας στή σύρραξη καί, διαμέσου αύτής, τής εισβολής καί κατοχής τού νότιου τμήματος τής χώρας άπό τίς έλληνικές κυβερνητικές δυνάμεις.2

Μέσα στήν 'Ελλάδα, αύτές οί τεχνητές πηγές άνησυχίας καί έντασης συναντούσαν μιά πραγματικά σκοτεινή διάθεση τών άνθρώπων. Στήν έλληνική κοινή γνώμη, ιδιαίτερα στό χώρο τών μεγάλων πόλεων άλλά καί τών μεγαλύτερων τμημάτων τής υπαίθρου, δέν ύπήρχε πλέον άμφιβολία ώς πρός τόν τελικό νικητή τής πολεμικής άναμέτρησης. Ή στασιμότητα, όμως, τών πολεμικών έπιχειρήσεων καί ή χρόνια άδυναμία τού ισχυρότατου πλέον κυβερνητικού στρατού νά πετύχει τήν αποφασιστική νίκη καί νά δώσει τέλος στόν πόλεμο προκαλούσε ένα δυσάρεστο κλίμα καί ένίσχυε τή γενική άπαισιοδοξία "Ως τίς άρχές τού καλοκαιριού, οί έστω μεμονωμένες έπιτυχίες τών άνταρτών, στόν Γράμμο ή στή Θράκη, δέν βοηθούσαν στήν άποκατάσταση ένός κλίματος έμπιστοσύνης. Ή περίπτωση νά εξελιχθεί ή έμφύλια άναμέτρηση σέ μιά χρόνια αιμορραγία, τής όποιας ή σύνδεση μέ τίς συνολικές εξελίξεις στό μέτωπο τού Ψυχρού Πολέμου μπορούσε, σέ κάθε στιγμή, νά μεταβάλει τίς διαστάσεις, άντιμετωπιζόταν ώς ίσως ή χειρότερη έκδοχή. Εξάλλου, λόγω τής άνάπτυξης πού είχε πάρει ό κυβερνητικός στρατός, ό όποιος, άπό κοινού μέ τίς έλαφρές μονάδες καί τίς δυνάμεις άσφαλείας, ξεπερνούσε πλέον τούς τριακόσιες χιλιάδες άνδρες - τό μέγεθος τού στρατού τής Αλβανίας τό 1940, οί περισσότερες οικογένειες είχαν δικούς τους άνθρώπους στό μέτωπο ή στά μετόπισθεν. Οί άπώλειες δέν ήταν πλέον σο-

2. Στό ίδιο, σ. 204-205. 463


βαρές καί οί κατάλογοι τών φονευθέντων καί τών τραυματιών είχαν παρουσιάσει σαφή ύφεση μετά τίς συγκρούσεις τού 'Απριλίου. "Ολοι, όμως, θυμούνταν τίς εκατόμβες πού είχαν προκαλέσει οί έπιχειρήσεις στόν Γράμμο καί τό Βίτσι τό 1948 καί είχαν πολλούς λόγους νά πιστεύουν ότι κάτι τέτοιο θά έπαναλαμβανόταν όταν θά άρχιζαν οί νέες έκστρατεϊες στό βορρά τό 1949. Ή άνησυχία ήταν καί στό χώρο αύτό διάχυτη. Μιά πρόσθετη πηγή άνησυχίας άθροίστηκε στίς ύπόλοιπες άπό τό φθινόπωρο τού 1948 καί μετά, ιδιαίτερα στή διάρκεια τών μαχών στόν Γράμμο τήν άνοιξη. Τό γεγονός ότι τά μέτωπα πλέον ήταν σταθερά έπέτρεπε στόν Δημοκρατικό Στρατό νά κρατά τούς αιχμαλώτους πού συλλάμβανε. Προοδευτικά, ό άριθμός τών τελευταίων αυξήθηκε καί έφθασε τούς άρκετές έκατοντάδες στρατιώτες καί άξιωματικούς. Πολλοί άπό αύτούς χρησιμοποιήθηκαν σέ βοηθητικές έργασίες στήν έπικράτεια τής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. "Αλλοι μεταφέρθηκαν σέ στρατόπεδα τών γειτονικών κρατών, κυρίως τής Αλβανίας. Ή τύχη τους ήταν πρακτικά άγνωστη στίς οίκογένειές τους γιά πολύ καιρό. Μάλιστα ή άπουσία πληροφόρησης ένίσχυε τούς άριθμούς τους, καθώς υπήρχε ή τάση νά θεωρούν οί οικείοι τού κάθε άγνοούμενου στρατιώτη ή άξιωματικού ότι ό άνθρωπος τους μπορεί νά είναι αιχμάλωτος στά βουνά ή στά ξένα Άπό καιρό σέ καιρό ό ραδιοσταθμός τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης άφηνε νά διαρρεύσουν μερικά ονόματα αιχμαλώτων, είτε γιά νά έπιδείξει τό μέγεθος τών έπιτυχιών του, είτε γιά νά προβάλει τίς δηλώσεις άποκήρυξης τού κράτους τής Αθήνας πού άρκετοί άπό αύτούς έκαναν. Τό γεγονός μεγάλωνε τήν άγωνία όσων δέν γνώριζαν τήν τύχη τών δικών τους. Οί κινήσεις τους, οί παραστάσεις στούς διεθνείς οργανισμούς, ή πολλαπλά έκφρασμένη άγωνία τους πρόσθεταν στό άγχώδες κλίμα τών ήμερών. Παράλληλα μέ τήν προηγούμενη ύπήρχε ή άνησυχία τών γονιών πού οί τύχες τού πολέμου χώρισαν άπό τά παιδιά τους ή τών συγγενών κατοίκων ορεινών χωριών τού βορρά οί όποιοι είχαν μεταφερθεί στίς άνατολικές χώρες. Ή άναζήτηση παιδιών άπό τούς γονείς τους, τουλάχιστον στή μία κατεύθυνση - οί γονείς πού βρέθηκαν στήν άλλη πλευρά τού λόφου ένώ τά παιδιά τους βρέθηκαν στίς «παιδουπόλεις» τής Πρόνοιας δέν είχαν φυσικά τήν πολυτέλεια τής άναζήτησης, έπέτεινε τό κλίμα θλίψης. Ή περί «παιδομαζώματος» προπαγάνδα δέν έκρυβε αύτές τίς θλιβερές καταστάσεις, παραγνωρίζοντας τό γεγονός ότι πολλοί γονείς μετά βίας γνώριζαν τήν τύχη τών δικών τους παιδιών πού φιλοξενούνταν στά ειδικά στρατόπεδα άπό τήν ίδια πλευρά τού μετώπου.

Τελευταία μά όχι έσχατη πηγή δυσπραγίας ήταν ό τεράστιος σέ άριθμό όγκος τών προσφύγων καί τών συμμοριοπλήκτων. Μερικοί άπό αύτούς ζού464

Ανάμεσα στήν αυτοπεποίθηση καί τήν άνησυχία σαν σέ «προσωρινές» καί συνήθως άθλιες συνθήκες άπό τό 1947. Γνώριζαν ότι σι περιουσίες τους, τά σπίτια τους στά χωριά καταστρέφονταν όσο ό καιρός περνούσε καί οί έπιχειρήσεις συνεχίζονταν. Γνώριζαν άκόμη ότι ό παραγωγικός τους χώρος, μετά άπό ενα, δύο ή τρία χρόνια έγκατάλειψης, είχε άπαξιωθεϊ καί ότι οποιαδήποτε προσπάθεια έπανάληψης τής παλαιάς ζωής τους θά ήταν δύσκολη ώς καί άδύνατη, σέ κάθε περίπτωση πολύ πιό φτωχή. "Αν καί ήξεραν ότι πολύ δύσκολα θά γύριζαν πίσω, στήν προηγούμενη κατάσταση καί ύπόστασή τους, άγνοούσαν ολότελα ποιό θά μπορούσε νά είναι τό αύριο. Απλώς περίμεναν, στοιβαγμένοι στά τενεκεδένια παραπήγματά τους καί τρεφόμενοι μέ τήν ξένη βοήθεια, βλέποντας κάθε μέρα πού περνούσε ολοένα καί πιό σκοτεινό τό μέλλον. -WP· Ό παρονομαστής όλης αύτής τής δυσπραγίας δέν ήταν μιά μαχητική διάθεση, όπως τό ΚΚΕ έξακολουθούσε νά ελπίζει. Κόντευαν νά κλείσουν δέκα χρόνια «έκτακτων συνθηκών», μέσα στά όποια ή έλληνική κοινωνία είχε γνωρίσει όλα τά χρώματα τής βίας. Ή πολιτική διάθεση έκλινε μάλλον πρός τήν παραίτηση καί τήν παθητική άντιμετώπιση τών καταστάσεων. Διακρινόταν, στά κοινωνικά έκεϊνα στρώματα πού είχαν πετύχει νά έξομαλύνουν κάπως τήν καθημερινότητά τους, μιά έντυπωσιακή δίψα γιά ζωή. Δέν είχαν άκόμη φύγει οί τελευταίοι άντάρτες άπό τήν Πάρνηθα καί τό βουνό άρχισε νά δέχεται «έκδρομεϊς» άπό τά μεσαία καί μικροαστικά στρώματα τής Αθήνας. Γιά τούς πολλούς ό πόλεμος ήταν πλέον άφύσικος, ένοχλητικός, εχθρικός. Ακόμη καί γιά τούς προερχομένους άπό τήν 'Αριστερά, άπό τό μεγάλο ρεύμα τής Αντίστασης, οί αιτίες καί τά έπιχειρήματα τού πολέμου είχαν καταστεί δυσνόητα καί, σέ κάθε περίπτωση, άνενεργά. Καί όμως, τό καλοκαίρι τού 1949 οί άντάρτες ήταν άκόμη στήν Εύβοια

Ή διπλωματική «άναζήτηση» τής ειρήνης Δέν ήταν τό έχθρικό άπέναντι στόν πόλεμο κλίμα καί ή γενική δυσπραγία τής έλληνικής κοινωνίας πού προκάλεσαν τίς τελευταίες άναζητήσεις ειρηνικής διεξόδου άπό τόν 'Εμφύλιο. Οί πρωτοβουλίες μάλλον ξεκίνησαν άπό τήν άλλη πλευρά. Στίς 20 'Απριλίου ό Μιλτιάδης Πορφυρογένης, ύπουργός Δικαιοσύνης στήν Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, διατύπωσε προτάσεις ειρήνευσης. Ό βασικός τους άξονας ήταν ή μεσολάβηση τών 'Ηνωμένων 'Εθνών, ή κατάπαυση τού πυρός, ή γενική άμνηστία καί ή διενέργεια νέων έκλογών, στήν προετοιμασία τών όποιων θά μετείχαν καί έκπρό465

Ιστορία τοϋ έλληνικού

Εμφύλιου

Πολέμου

σωποι τοϋ ΔΣΕ.1 Τό διάβημα καθ' έαυτό δέν ειχε ιδιαίτερο βάρος. Ή ύπόληψη τής κυβέρνησης τών βουνών ήταν άνύπαρκτη στούς έχθρούς καί ιδιαίτερα περιορισμένη στούς φίλους της. Στήν περίπτωση αύτή, όμως, τό κείμενο τής πρότασης μεταφέρθηκε άτυπα στόν OHE άπό τόν Άντρέι Γκρομίκο, Σοβιετικό άντιπρόσωπο στή Γενική Συνέλευση τού οργανισμού καί ταυτόχρονα ύφυπουργό Εξωτερικών τής Σοβιετικής Ένωσης, κατά τρόπο ώστε ή πρόταση νά παρουσιαστεί σχεδόν ώς πρόταση τής Σοβιετικής "Ενωσης πρός τόν διεθνή οργανισμό. Τό κύρος της φυσικά αύξήθηκε κατακόρυφα. Άπό μόνο του, όμως, τό κύρος αύτό δέν άρκούσε γιά νά καταστήσει τήν πρόταση λειτουργική. Όλοι γνώριζαν ότι ή Σοβιετική "Ενωση ήταν έξωτερικός καί δευτερεύων παράγοντας στίς έλληνικές υποθέσεις, παρά τήν περιορισμένη καί προσεκτική ύλική βοήθεια πού έδινε οτόν ΔΣΕ. Όλοι έπίσης γνώριζαν ότι στήν εύρωπαϊκή ισορροπία, άπό τό 1948 καί μετά, οί σοβιετικές θέσεις είχαν ύποστεΐ σημαντικές άπώλειες. Ό άποκλεισμός τοϋ Βερολίνου δέν είχε άποδώσει καί τό γερμανικό ζήτημα θά λυνόταν σύμφωνα μέ τά συμφέροντα τής Δύσης. Στά Βαλκάνια, ή άπόσχιση τοϋ Τίτο είχε άνατρέψει τίς ισορροπίες καί είχε δημιουργήσει νέες δυνατότητες γιά τούς Δυτικούς. Ήταν προφανές ότι τή Μόσχα τήν ενδιέφερε μάλλον τό πάγωμα τών έξελίξεων μέχρι νά μπορέσει νά άποκαταστήσει τίς θέσεις της πιέζοντας άλλού ή ρίχνοντας νέα χαρτιά στό τραπέζι. Ή άναμενόμενη δοκιμή άτομικής βόμβας καί ή άναγγελία, μέ τόν τρόπο αύτό, τής εισόδου τής ΕΣΣΔ στόν κύκλο τών πυρηνικών δυνάμεων ήταν, οπωσδήποτε, σημαντικό χαρτί. Γιά τούς Αμερικανούς καί τούς Βρετανούς, οί άτυπες προτάσεις ειρήνευσης παρουσίαζαν περισσότερο διερευνητικό παρά πραγματικό ένδιαφέρον. Ή κατάσταση στά Βαλκάνια άλλαζε μετά τήν άνεξαρτητοποίηση τής Γιουγκοσλαβίας άπό τή σοβιετική έπιρροή καί οί μεγάλες δυτικές δυνάμεις παρακολουθούσαν στενά τίς τυχόν' άντιδράσεις τής Σοβιετικής "Ενωσης άπέναντι σέ αύτή τήν έξέλιξη. Ό φόβος γιά τυχόν άμεση εμπλοκή άμερικανικών δυνάμεων στά Βαλκάνια ή στήν Έλλάδία ήταν ή μόνη ούσιαστική πηγή άνησυχίας. Ή άνεπιθύμητη αύτή έξέλιξη μπορούσε νά συμβεί είτε μέ μιά πιό σθεναρή στήριξη τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης άπό τούς Σοβιετικούς, είτε μέ κάποια δυναμική έπέμβαση τών Σοβιετικών στή Γιουγκοσλαβία. Καί στό ένα καί οτό άλλο σενάριο, οί κύριες άνησυχίες προέρχονταν άπό τυχόν χρήση τοϋ Μακεδονικοϋ άπό τούς Σοβιετικούς, είτε γιά νά δώσουν στήν ΠΔΚ μιά ένδοχώρα καί μαζί σημαντική βάση στρατολογίας, είτε -στό όνομα μιάς ένιαίας Μακεδονίας- γιά νά άποσπάσουν τήν περιοχή αύτή άπό τήν τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία, θέτοντας τόν Τίτο μπροστά σέ άξεπέραστα προβλήματα. Άπό αύτή τή σκοπιά, οί μεταβολές 3. Στό ίδιο, σ. 206-207. 466

Ανάμεσα στήν αυτοπεποίθηση

καί τήν ανησυχία

τής πολιτικής τοΰ ΚΚΕ άπέναντι στό Μακεδονικό άποκτούσαν κάποιο, έπικίνδυνο γιά τούς Δυτικούς, νόημα. Τό Μακεδονικό μπορούσε νά γίνει ή πύλη μέσα άπό τήν όποία ό ελληνικός Εμφύλιος θά μπορούσε νά διεθνοποιηθεί καί νά μετατραπεί σέ βαλκανική κρίση. Άπό τήν άλλη πλευρά, λίγα πράγματα μπορούσαν νά γίνουν στή βάση τών σοβιετικών προτάσεων. Ή έποπτεία τών δυνάμεων στήν πολιτική ζωή τής Ελλάδας, στίς εκλογές πιό συγκεκριμένα, έδινε στή Σοβιετική "Ενωση μία άνεπιθύμητα σημαντική θέση στά έλληνικά πράγματα, θέση πού ώς τότε δέν είχε. Τό αίτημα δέ γιά διακοπή τής έξωτερικής βοήθειας πρός τίς άντιμαχόμενες παρατάξεις στήν 'Ελλάδα καί γιά άπόσυρση όλων τών ξένων στρατευμάτων θά έθιγε σαφώς περισσότερο τήν κυβερνητική πλευρά παρά τούς κομμουνιστές. Τά μόνα ξένα στρατεύματα στήν Ελλάδα ήταν βρετανικά ένώ τυχόν διακοπή τής άμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας καί άναχώρηση τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής ήταν βέβαιο ότι θά δημιουργούσε μείζονα προβλήματα στίς κυβερνητικές δυνάμεις. Τό περιθώριο γιά τήν υιοθέτηση τών σοβιετικών προτάσεων ήταν λοιπόν μηδαμινό. Εκείνο πού άπέμενε ήταν ή άντίκρουση τής σοβιετικής προπαγάνδας άλλά καί τής προβολής πού έδινε ό Δημοκρατικός Στρατός στίς προτάσεις ειρήνης. Πραγματικά, οί τελευταίες δέν κρατήθηκαν κρυφές. Πέρα άπό τήν ιδιαίτερα γρήγορη διαρροή τους στόν Τύπο, στίς 20 Μαΐου, τό έπίσημο σοβιετικό πρακτορείο ειδήσεων ΤΑΣΣ μετέδωσε μέ λεπτομέρειες τά τών ειρηνευτικών πρωτοβουλιών.4 'Εξάλλου ό ίδιος ό Γκρομίκο είχε σπεύσει νά ενημερώσει τή διπλωματική άποστολή τής ελληνικής κυβέρνησης στίς ΗΠΑ γιά τά σχετικά μέ τίς προτάσεις ειρήνευσης πού είχε καταθέσει. Ή ένημέρωση αύτή προκάλεσε μεγάλη άναταραχή στούς κυβερνητικούς κύκλους τής Αθήνας, οί όποιοι, μέ τήν καχυποψία πού τούς διέκρινε σέ τέτοιου είδους ζητήματα, πίστεψαν ότι γίνονται έρήμην τους μυστικές διαβουλεύσεις σχετικά μέ τό έλληνικό ζήτημα Χρειάστηκαν μεγάλες προσπάθειες γιά νά ήρεμήσουν οί δύο πόλοι τής έξουσίας στήν Αθήνα. Οί έξηγήσεις τών Αμερικανών καί τών Βρετανών άξιωματούχων έπεισαν τελικά τόν πρωθυπουργό Σοφούλη, πού έξέφρασε δημόσια τήν άνακούφιση καί τήν ευγνωμοσύνη του γιά τή στάση τών συμμάχων. Ό πολιτικός σύμβουλος τού Παλατιού, ό Παναγιώτης Πιπινέλης, πού είχε έπίσης μεταφέρει τή μεγάλη άνησυχία τού τελευταίου γι' αύτές τίς διπλωματικές έξελίξεις, πείστηκε έπιτέλους καί αύτός γιά τίς προθέσεις τών Βρετανών καί τών ΗΠΑ.5 Τό ένδιαφέρον στράφηκε καί πάλι στό πεδίο τής στρατιωτικής άναμέτρησης, όπου όλοι έλπιζαν ότι θά έκλεινε τό θέμα τής κομμουνιστικής άπειλής μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο.

4. Στό ίδιο, σ. 211. 5. Στό ίδιο, σ. 212. 467

'Ιστορία τού έλληνικού Εμφύλιου Πολέμου

Ό στρατός καί τό πνεΰμα τής ειρήνης Απέμειναν σι ανησυχίες τής ήγεσίας τού στρατεύματος γιά τήν έπίδραση πού θά μπορούσε νά έχει ή συζήτηση περί ειρήνευσης στό ήθικό τών στρατιωτών. Οί άνησυχίες αύτές όέν ήταν άβάσιμες. Πέρα άπό τίς μονάδες τού στρατού έκστρατείας, πού ήταν καλύτερα στελεχωμένες καί στίς όποιες ή συνεχής δραστηριότητα δέν άφηνε τόν άπαραίτητο χρόνο γιά συζητήσεις καί άμφισβητήσεις, υπήρχε ή μεγάλη μάζα τών στατικών δυνάμεων, τής Εθνοφρουράς καί τών έλαφρών ταγμάτων. Οί στατικές άποστολές τών τελευταίων, τά καθήκοντα φρουράς, έκρυβαν πολλά μειονεκτήματα. Σέ πολλές περιπτώσεις, οί μονάδες είχαν άμεση έπαφή μέ τήν τοπική κοινωνία καί ήταν άνοιχτές στή γενική διάθεση τής τελευταίας. Ή άποστολή τους, έπιπλέον, ήταν δυσδιάκριτη. Στίς περισσότερες τών περιπτώσεων, τό κύριο χαρακτηριστικό τής καθημερινής ζωής τους ήταν ή άπραξία, συνοδευόμενη μάλιστα καί άπό τό κλίμα καχυποψίας καί άνησυχίας πού βρίσκει χώρο άνάπτυξης έκεϊ όπου ό έχθρός είναι δυσδιάκριτος καί όπου τά άκριβή καθήκοντα τών φαντάρων δέν είναι διαυγή. Σέ σημαντικό ποσοστό, στίς μονάδες στατικών άποστολών έξακολουθούσαν νά ύπηρετούν στρατιώτες προπολεμικών κλάσεων, τών όποιων ή προδιάθεση γιά μαχητικές περιπέτειες ήταν εξαιρετικά μειωμένη, όπως έχουμε δεϊ ήδη σέ άρκετές περιπτώσεις. Οί φαντάροι αύτοί είχαν κάθε λόγο νά αισθάνονται τόν έαυτό τους έγκλειστο σέ μιά κατάσταση πού, όσο περνούσε ό καιρός, έδειχνε άδιέξοδη. Ή αίσθηση τοϋ άδιεξόδου ήταν ιδιαίτερα έμφανής στίς μονάδες τού Γ' Σώματος Στρατού, πού κάλυπταν τίς περιοχές άνατολικά τής μακεδονικής πεδιάδας. Ή γειτνίαση μέ τά σύνορα καί τό μικρό βάθος τής περιοχής είχε μεταβάλει έδώ τήν άναμέτρηση σέ πόλεμο έγχειρημάτων, σέ μιά άδιάκοπη σειρά μικροεπιθέσεων, σαμποτάζ, έ,νεδρών καί ναρκοθετήσεων, πού έφθειραν τίς κυβερνητικές δυνάμεις καί δημιουργούσαν διαρκή αίσθηση άνασφάλειας καί άπειλής. Στό τέλος τής άνοιξης τού 1949, καθώς ό ΔΣΕ προσπαθούσε νά καθηλώσει όσο τό δυνατόν περισσότερες δυνάμεις τού άντιπάλου μακριά άπό τό κύριο πεδίο τής άναμέτρησης, αύξησε τή δραστηριότητά του στήν περιοχή. Γιά τούς στρατιώτες τοϋ Εθνικού Στρατού, ή πύκνωση τών έπιχειρήσεων δέν ήταν ό,τι τό καλύτερο. Οπωσδήποτε δέν έβλεπαν μπροστά τους τήν κάμψη τού έχθρού καί τή σύντομη έπίτευξη τής πολυπόθητης ειρήνης.

468

Ανάμεσα στή\· αυτοπεποίθηση


Ή ειρήνευση Διαταγή Γ' Σώμα Στρατού'61 πρός XI, VII Μεραρχίες, 31η Ταξιαρχία, Σ.Δ. Κεντρικής Μακεδονίας, Δ.Ε. Σερρών, Σ Α Θράκης θέμα: Κομμουνιστική προπαγάνδα είρηνεύσεως 1. Κατ' αύτάς είς τόν τύπον καί άπό ραδιοφώνου άνακοινούνται έπανειλημμένως πληροφορίαι καί άπόψεις έπί κομμουνιστικών, δήθεν συμφιλιωτικών καί ειρηνευτικών προτάσεων. Τάς πληροφορίας ταύτας φροντίζουν νά διασπείρουν οί ίδιοι ΚΣ, μέ τήν διακρίνουσαν αύτούς διαστρεβλωτικήν προπαγανδιστικήν ικανότητα 2. Είναι προφανές ότι ή όλη προσπάθεια τών ΚΣ άποβλέπει είς τόν κλονισμόν τού ήθικού τού 'Ελληνικού Λαού, ώς καί τήν διάβρωσιν τού έπιθετικού πνεύματος τού Στρατού. 3. Είναι έπίσης γνωστόν ότι ό ΚΣ ύπό οιανδήποτε μορφήν καί άν έμφανίζεται δέν πρόκειτε νά παύση τό άνατρεπτικόν καί προδοτικόν έργον του άν δέν έξουδετερωθή πλήρως καί άν δέν ύποταγή είς τάς νομίμους άρχάς τού Κράτους άνωδρων [sic]. Ή ύποταγή δέ τοϋ ΚΣ δέν έπιτυγχάνεται διά συμβιβασμών ή κατευνασμών άλλά διά τής ισχύος τών ένοπλων δυνάμεων, αί όποϊαι τότε καί μόνον θά θεωρήσουν τό έργον των λήξαν, όταν ό Σλαβοκίνητος Κ. συμμοριτισμός καταθέση άνευ όρων τά όπλα τά όποια ήγειρε κατά τής πατρίδος, οί δέ έγκληματίαι άρχηγοί καί καθοδηγηταί του δώσουν λόγον τών πράξεών των. Ύπό τό ώς άνω πνεύμα, οί διοικήταί τών κ. Μονάδων νά άναπτύξωσιν εύρέως τό θέμα τούτο είς τάς Μονάδας των καί νά έπιβλέψωοιν ώστε ούδ' έπί στιγμήν νά χαλαρωθή ή πίστις τοϋ Στρατού πρός τόν διεξαγόμενον άγώνα, νά μή δίδεται δέ προσοχή, ούτε καί πίστις έν τάς διαδόσεις αύτάς. Ιδιαιτέρως νά τονισθή ότι έφ' όσον συνεχίζονται αί άλλεπάλληλοι έπιτυχίαι τοϋ Στρατού, τόσον ταχύτερον θά πεισθούν οί ΚΣ ότι δέν υπάρχει δι' αύτούς διέξοδος καί σωτηρία, άπό τήν άνευ όρων παράδοσιν. Τότε καί μόνον, αί έθνικαί δυνάμεις θά έχουν έκπληρώσει τό ιερόν έργον των καί θά άποθέσωσι τά τιμημένα όπλα των. 6. Γ' Σώμα Στρατού πρός XI, VII μεραρχία 31 ταξιαρχία, «Διαταγή, 29 Μαΐου 1949», οτό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 13, σ. 433-434. 469


4. Παραλλήλως επιβάλλεται όπως, διά τών οικείων γραφείων, γίνη εύρυτάτη διαφώτισις τοϋ λαοΰ δι' όλων τών είς τήν διάθεσίν των μέσων (ήτοι ομιλιών, συζητήσεων, ραδιοφωνικών έκπομπών, προκηρύξεων, ορθογραφίας [προφανώς: άρθρογραφίας, σ.α], έπιγραφών κλπ.) καί νά άναφερθή είς τό Σ.Σ. ή γενομένη έργασία 'Επισυνάπτεται διάγραμμα όπερ δέον νά άκολουθηθή έναντι τής ΚΣ προπαγάνδας είρηνεύσεως. 'Αντιστράτηγος Γρηγορόπουλος θ.

Ή «ειρήνευση» τής Γιουγκοσλαβίας Ή στάση τής Γιουγκοσλαβίας άπέναντι στόν Δημοκρατικό Στρατό καί στόν άγώνα του μετά άπό τή διακοπή τών σχέσεών της μέ τόν ύπόλοιπο συνασπισμό τών κομμουνιστικών κρατών έχει ώς τώρα γίνει άντικείμενο πολλών συζητήσεων, κυρίως στό πλαίσιο τού Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας καί τής ελληνικής 'Αριστεράς. Στίς σχετικές συζητήσεις πλανάται ή θεωρία τού «πισώπλατου χτυπήματος»,7 δηλαδή τής άπρόσμενης έγκατάλειψης τοϋ ΔΣΕ, όσον άφορούσε τόσο τή βοήθεια καί τήν παροχή τών άπαραίτητων γιά τή συνέχιση τοϋ άγώνα έφοδίων, όσο καί, στίς παραμονές τής ήττας, τό κλείσιμο τών συνόρων. "Αν καί ή θέση αύτή γνώρισε πολλές άναπροσαρμογές καί περιπέτειες, άποτελεϊ έπίσημη ή άνεπίσημη «σταθερά» στίς έξηγήσεις τής ήττας τού ΔΣΕ.8 "Οσο κι άν σήμερα φαίνεται ύπερβολικό νά άποδίδεται ή έκβαση τοϋ Εμφυλίου στίς τύχες τών σχέσεων στό έσωτερικό τού κομμουνιστικού στρατοπέδου, ή ρήξη άνάμεσα στήν Κομινφόρμ καί τόν Τίτο έπηρέασε σέ κά-

7. Ή έκφραση διατυπώθηκε έπίσημα στήν 6η Ολομέλεια τής ΚΕ τού ΚΚΕ, τόν Οκτώβριο τοΰ 1949, όταν προσδιορίζονταν οί αιτίες τής ήττας. Ανεπίσημα κυκλοφορούσε εύρύτατα άπό τόν Ιούλιο, μέ βάση ύποψίες τής ήγεσίας τοΰ ΔΣΕ ότι οί κυβερνητικές δυνάμεις πού διενεργούσαν έπιχειρήσεις έναντίον τους συνεργάζονταν μέ Γιουγκοσλάβους άξιωματικούς καί χρησιμοποιούσαν μάλιστα τό γιουγκοσλαβικό έδαφος στίς έναντίον τοϋ ΔΣΕ έπιχειρήσεις τους. 8. Οί πηγές τής Δεξιάς δέν είχαν καμία άντίρρηση νά άποδεχθοϋν τή θέση τού «πισώπλατου χτυπήματος», τουλάχιστον στή δική τους λογική. Στήν επικρατούσα στό χώρο αύτό αντίληψη, ό ΔΣΕ ήταν άν όχι ένα άπευθείας δημιούργημα, οπωσδήποτε ένας άπόλυτα έξαρτημένος άπό τήν έξωτερική στήριξη μηχανισμός. "Ετσι λοιπόν ήταν άπόλυτα φυσικό νά καταρρεύσει όταν δημιουργήθηκαν προβλήματα στήν άπό τό έξωτερικό στήριξή του (πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριαχός άγών, Αθήναι 1956, α 657 κ.έ. 470

Ανάμεσαστή\·αυτοπεποίθηση


ποιο μή άποφασιστικό βαθμό τήν πορεία τοΰ πολέμου. Ίσως όχι μέ τόν τρόπο πού πιστεύουμε. Δέν ύπήρξε αύστηρά προσδιορισμένη τομή στή ρήξη τών σχέσεων τού ΚΚΕ μέ τή Γιουγκοσλαβία. Άπό τίς 28 Ιουνίου τού 1948, όταν ή ρήξη μεταξύ τών Σοβιετικών καί τής Γιουγκοσλαβίας επισημοποιήθηκε, σέ ολόκληρο τό χρόνο πού άκολούθησε, οί σχέσεις τού ΔΣΕ με τούς Γιουγκοσλάβους γνώριζαν μιά σταδιακή χειροτέρευση, τά στάδια όμως δύσκολα μπορούν νά συνδεθούν άπευθείας μέ τίς έξελίξεις πού αφορούν τή μαχητικότητα τού ΔΣΕ καί γενικά τίς τύχες τού πολέμου. "Ως τόν Ιούλιο τοΰ 1949, οί μεγάλες καταστροφές τοΰ ΔΣΕ συνέβησαν στή Νότια 'Ελλάδα, έκεΐ όπου ή έκβαση τών συγκρούσεων ήταν ολοκληρωτικά άνεξάρτητη άπό τή ροή τής βοήθειας άπό τή Γιουγκοσλαβία ή άπό τή γενικότερη θέση τής τελευταίας. Στούς τελευταίους μήνες δέ τής άναμέτρησης, δέν ήταν οπωσδήποτε τό ζήτημα τοΰ έφοδιασμοΰ πού εύθυνόταν γιά τίς ήττες τού ΔΣΕ. Τό άντίθετο μάλιστα Ποτέ πρίν οί δυνάμεις τοΰ ΔΣΕ δέν ήταν καλύτερα έφοδιασμένες άπ' ό,τι στόν Γράμμο καί τό Βίτσι τό καλοκαίρι τοΰ 1949. Άλλού πρέπει νά άναζητηθούν οί έπιπτώσεις τής κρίσης. Σέ δύο ζητήματα κυρίως θά πρέπει νά άναζητηθούν οί έπιδράσεις τής κρίσης στήν πορεία τού έλληνικού Εμφυλίου. Τό πρώτο είναι, χωρίς άμφιβολία, τό πολιτικό καί, γιά νά είμαστε άκριβέστεροι, τό προπαγανδιστικό. Περιγράψαμε προηγουμένως τό κλίμα πού έπικρατούσε σέ εύρύτατα στρώματα τής ελληνικής κοινωνίας σέ σχέση μέ τόν συνεχιζόμενο πόλεμο. Ή κόπωση άπό τήν άτελείωτη αιμορραγία άλλά καί άπό τήν οικονομική δυσπραγία, πού πολλοί, όπως ήταν φυσικό, συνέδεαν μέ τή συνέχιση τών έπιχειρήσεων, οδηγούσε στήν ύποστήριξη, ένεργητική ή παθητική, τής πλευράς έκείνης πού, σύμφωνα μέ τίς ένδείξεις, είχε τίς περισσότερες έλπίδες νά κερδίσει στά πεδία τών μαχών. Είχε ιδιαίτερη σημασία στίς συνθήκες αύτές ποιός άπό τούς άντιμαχομένους παρουσιαζόταν ώς πιθανότερος νικητής καί, έπίσης, μέ ποιόν τρόπο θά πραγματοποιούσε αύτή του τή νίκη. Τό δεύτερο σημείο έχει τή σημασία του. Στήν περίπτωση πού ό πολύς κόσμος θεωρούσε μέν πιθανό νικητή τήν κυβερνητική παράταξη μέ τούς ισχυρούς της συμμάχους, έβλεπε δέ ότι ή νίκη αύτή, τή στιγμή πού ό άντίπαλος διαθέτει καί αύτός ισχυρά έρείσματα στό έσωτερικό καί, κυρίως, στό έξωτερικό, δέν θά είναι ούτε εύκολη ούτε σύντομη, τότε οί συνδεόμενες μέ μιά τρίτη λύση προτάσεις θά είχαν κάποια έλπίδα κοινωνικής άποδοχής. "Οταν τό ΚΚΕ μέ τή βοήθεια καί τή μεσολάβηση τής Σοβιετικής "Ενωσης προχώρησε σέ προτάσεις γιά ειρήνευση τής χώρας, υπολόγιζε, όπως είναι φυσικό, στή λειτουργικότητα πού οί προτάσεις αύτές μπορούσαν νά έχουν σέ μιά κουρασμένη άπό τόν πόλεμο κοινωνία. Πιθανώς καί νά είχαν, σέ ένα διαφορετικό κλίμα "Αν δηλαδή δέν ήταν πρόδηλες οί ρωγμές στόν έξωτερικό συνασπισμό πού στήριζε τόν άγώνα τού ΔΣΕ καί πού, σέ ένα ποσοστό, τόν συντηρούσε. Ή γιουγκοσλαβική έμπλοκή, όμως, είχε ήδη ά471

'Ιστορία τού έλληνικού

Εμφύλιου Πολέμου

φαιρέσει τή δυναμική αύτών τών ειρηνευτικών προτάσεων. Θεωρήθηκαν προσπάθειες άπομάκρυνσης τής ορατής λύσης, τής στρατιωτικής ήττας τοϋ ΔΣΕ, καί τίποτε περισσότερο. Ό πολύς κόσμος, πού ζούσε στήν πλευρά τής κυβερνητικής έξουσίας καί ήταν ώς έκ τούτου άνοιχτός στήν προπαγάνδα της, δέν θεώρησε ότι τό έπιθυμητό τέλος τοϋ πολέμου βρίσκεται στή διαπραγμάτευση. Πιό πολλά ύποσχόταν ή στρατιωτική λύση. Τά προαναφερθέντα, άν καί υποθετικά, δίνουν τήν κεντρική διάσταση στή σοβιετογιουγκοσλαβική κρίση, όσον άφορά φυσικά τή στάση τής ελληνικής κοινωνίας άπέναντι στόν πόλεμο: άφαιρούσαν άξιοπιστία καί φερεγγυότητα άπό τό στρατόπεδο τής Αριστεράς καί τήν πρόσθεταν σέ έκεΐνο τών άντιπάλων της. Σέ έναν πόλεμο, αύτές οί μεταφορές έχουν τήν ιδιαίτερη σημασία τους. "Ομως τό μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν ή μεταφορά τής έμπλοκής σέ ένα ζήτημα πού είχε ώς τότε πολλές φορές άπασχολήσει τήν έλληνική κοινή γνώμη άλλά καί τό ΚΚΕ, δηλαδή στό Μακεδονικό. Τό ζήτημα ήταν σύνθετο, ιδιαίτερα στίς συνθήκες τού 1949. Οί περιοχές τής Δυτικής Μακεδονίας, στίς όποιες στηριζόταν ή έπικράτεια τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, είχαν, σέ σημαντικό ποσοστό, σλαβομακεδονικό στοιχείο. Επιπλέον, άπό τήν άρχή τής ταραγμένης δεκαετίας τού 1940, άλλά καί άπό παλαιότερες έποχές, στή Γιουγκοσλαβική Μακεδονία βρίσκονταν άξιόλογοι άριθμοί Σλαβομακεδόνων προσφύγων, οί όποιοι είχαν έγκαταλείψει τά χωριά τους εξαιτίας τών πολύμορφων πιέσεων πού άντιμετώπιζαν άπό τίς ελληνικές άρχές, άπό τό 1913 καί μετά. Μετά τήν άπώλεια τής οροσειράς τής Πίνδου άπό τόν ΔΣΕ, στά τέλη τού καλοκαιριού τού 1948, καί τίς συνεπακόλουθες δυσκολίες πού δημιουργήθηκαν στήν έπικοινωνία μέ τή Νότια Ελλάδα, οί περιοχές τών Σλαβομακεδόνων ένίσχυσαν τή σημασία τους γιά τή συνέχιση τού άγώνα τής 'Αριστεράς. Γιά τήν άκρίβεια, ό χώρος αύτός, σέ συνδυασμό μέ τό χώρο τών προσφύγων άπό έλληνικά έδάφη, παρέμεινε μία άπό τίς λίγες πηγές στρατολόγησης μαχητών γιά τόν ΔΣΕ ή έστω μία άπό τίς λίγες θέσεις άπ' όπου μπορούσε ό ΔΣΕ νά έλπίζει σέ άντληση νεοσυλλέκτων. Ακριβώς, όμως, σέ αύτή τή συγκυρία ξέσπασε ή κρίση στίς σχέσεις μέ τή Γιουγκοσλαβία, ή όποία πολύ γρήγορα άντικατοπτρίστηκε στό χώρο τών Σλαβομακεδόνων. Επρόκειτο ούσιαστικά γιά τήν έκκίνηση ένός άγώνα δρόμου. Τό ΚΚΕ έπρεπε νά προλάβει νά προσεταιριστεί τόσο τίς οργανωμένες δυνάμεις τής σλαβομακεδονικής μειονότητας, τή ΝΟΦ, ή έστω τά πλέον σημαντικά τμήματά της, πρίν τό ρήγμα μέ τούς Γιουγκοσλάβους δημιουργήσει άδιέξοδα. Ή όλη υπόθεση περιπλεκόταν άπό τό γεγονός ότι τό Μακεδονικό άποτελούσε τήν ίδια έποχή μοχλό πίεσης ή έστω άνταγωνισμού τής Βουλγαρίας, στό πλαίσιο τών φιλοσοβιετικών έπιλογών τής τελευταίας, μέ τή Γιουγκοσλαβία καί ώς έκ τούτου εστία άπειλής ή κινδύνου γι' αύτή. Ή κυβέρνηση τοϋ Βελιγραδίου δέν ήταν σέ καμιά περίπτωση διατεθειμένη νά χάσει τόν 472



έλεγχο τών σλαβομακεδονικών οργανώσεων καί τήν άνάπτυξη σέ αυτές φιλοσοβιετικών τάσεων οποιασδήποτε μορφής. Ή ρήξη μέ τίς προσπάθειες τού ΚΚΕ στό ζήτημα αύτό -όσο κι άν τό τελευταίο πάσχιζε περισσότερο γιά τήν έξασφάλιση τών δικών του στρατολογικών έρεισμάτων καί δέν έπιδίωκε άναγκαστικά τήν πρόκληση άποσχιστικών τάσεων στή Γιουγκοσλαβική 'Ομοσπονδία- ήταν άναπόφευκτη. Στά τέλη Ιανουαρίου τού 1949, στήν 5η 'Ολομέλεια τής ΚΕ έγινε μιά απελπισμένη προσπάθεια άπό τήν πλευρά τοϋ ΚΚΕ νά δώσει έπαρκεΐς λόγους στήν ήγεσία τής σλαβομακεδονικής μειονότητας ώστε ή τελευταία νά προτιμήσει τή σύμπλευση μέ τόν ΔΣΕ παρά τή γιουγκοσλαβική προστασία Σέ τυχόν νίκη τής Αριστεράς ό «μακεδονικός λαός θά βρεί τήν πλήρη έθνική άποκατάστασή του, έτσι όπως τό θέλει ό ίδιος», έλεγε ή άπόφαση.9 Τό πλεονέκτημα τής θέσης αύτής τού ΚΚΕ ήταν ότι κάλυπτε τίς περιοχές πού βρίσκονταν μέσα στήν έλληνική έπικράτεια, σέ άντίθεση με τή γιουγκοσλαβική πρόταση πού ύποσχόταν προστασία μόνο μέσα άπό τήν προσφυγιά, στήν άλλη πλευρά τών συνόρων. Τό μειονέκτημα τής πρότασης ήταν ότι, γιά νά γίνουν όλα αύτά, έπρεπε πρώτα νά κερδηθεΐ ό πόλεμος.10 Μπορούμε οπωσδήποτε νά υποθέσουμε ότι αύτή ή μεταβολή τών θέσεων τού ΚΚΕ σχετικά μέ τό Μακεδονικό συντελέστηκε κάτω άπό τό βάρος τής κρίσης πού είχε ξεσπάσει στίς σχέσεις με τούς Γιουγκοσλάβους κομμουνιστές. Οί επιπτώσεις τής κίνησης αύτής στά ένδότερα τής έλληνικής κοινωνίας δέν μπορούν νά χαρακτηριστούν καταλυτικές ώς πρός τόν Εμφύλιο. Φυσικά ή δεξιά προπαγάνδα μετέτρεψε σέ λάβαρο τή νέα θέση τού ΚΚΕ, πού θεωρήθηκε άπόδειξη τών σχεδίων του γιά παράδοση τμήματος τής έλληνικής έπικράτειας στούς Σλάβους. Κατά πάσα πιθανότητα, όμως, οί έθνικές αύτές κορόνες έλάχιστους έπεισαν ώς πρός τήν έπιλογή

9. ΚΚΕ, Έπίσημα Κείμενα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, τόμος 6, σ. 337. 10. Ιδιαίτερα σέ άμερικανικές πηγές πού παρακολουθούσαν μέ άνησυχία τήν πιθανότητα νά ξεσπάσουν γενικότερες προστριβές στά Βαλκάνια μέ άξονα τό Μακεδονικό, αύτή ή κίνηση τού ΚΚΕ θεωρήθηκε κατ' άρχήν έπιτυχημένη όσον άφορούσε τή στρατολόγηση οπαδών. Αναφέρεται μάλιστα ότι ό ΔΣΕ πέτυχε νά στρατολογήσει Σλαβομακεδόνες άπό τήν Αλβανία τή Βουλγαρία ή τήν Τουρκία (!). Ή δύναμη τών Σλαβομακεδόνων στόν ΔΣΕ ύπολογίστηκε τήν άνοιξη στούς 14.000, άποτελώντας τόν σκληρό πυρήνα τοϋ ΔΣΕ καί πρακτικά όλες του τίς δυνάμεις. (Πρβλ. Jones Howard, «Α New Kind of War». America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, Oxford University Press, Oxford. New York 1989, α 200.) Από καμία άλλη πηγή -πίνακες άπωλειών του ΔΣΕ, πίνακες στελεχών τού ΔΣΕ, μαρτυρίες, έκτιμήσεις τού στρατού- δέν προκύπτουν τέτοιες καταστάσεις καί ή γέννησή τους πρέπει νά άποδοθεί στίς φοβίες τών Αμερικανών γιά τυχόν διεθνείς περιπλοκές τής υπόθεσης. Δυστυχώς σύγχρονοι "Ελληνες ιστορικοί στηρίζονται σέ τέτοιου είδους πληροφορίες γιά νά κατασκευάσουν θεωρίες... 473



στρατοπέδου οτόν 'Εμφύλιο. Πρώτον, διότι είχαν άπομείνει ελάχιστοι γιά νά πειστούν. Ή έλληνική κοινωνία είχε ήδη κάνει τίς επιλογές της. Τά στρατοδικεία καί οί κατήγοροι άπέκτησαν νέα έπιχειρήματα, δέν ήταν όμως αύτά πού, καί πρίν καί μετά άπό τίς νέες άποφάσεις, ύπαγόρευαν τίς θανατικές καταδίκες. Στίς μεταπολεμικές περιόδους, ώς καί τό 1974, οί άριστεροί θά έπρεπε νά άπαντούν καί στά «περί έκχωρήσεως τής Μακεδονίας», έτσι κι άλλιώς όμως, μέσα στά τόσα γιά τά όποία ήταν πολιτικά υπόδικοι σ' έκείνους τούς καιρούς έκτακτης άνάγκης, δέν ήταν τό Μακεδονικό πού έκανε τή διαφορά.

Τό κλείσιμο τών συνόρων Από τόν 'Απρίλιο τοϋ 1949 ήταν κοινό μυστικό ότι ή κυβέρνηση τοϋ Βελιγραδίου βρισκόταν σέ διαπραγματεύσεις μέ τούς 'Αμερικανούς καί τούς "Αγγλους. Παρά τίς διαψεύσεις, είχε έπίσης γίνει γνωστό ότι είχαν ήδη πραγματοποιηθεί άναγνωριστικές έπαφές μέ τήν κυβέρνηση τής Αθήνας. Ό έλληνικός 'Εμφύλιος καί ή παρεχόμενη στούς άντάρτες βοήθεια άπό τή γιουγκοσλαβική πλευρά ήταν οπωσδήποτε θέματα πρός διαπραγμάτευση σέ αύτές τίς συζητήσεις. Οί 'Αμερικανοί πίεζαν διακριτικά πρός τήν κατεύθυνση τής πλήρους διακοπής κάθε είδους ύποστήριξης πρός τούς άντάρτες. Ή διακριτικότητα καί οί άργές, προσεκτικές κινήσεις χαρακτήριζαν αύτές τίς έξελίξεις. Κανένα άπό τά ένδιαφερόμενα μέρη δέν ήθελε νά προκαλέσει νέες ρήξεις στά Βαλκάνια Οί Ηνωμένες Πολιτείες, παρά τήν επιθυμία τους νά τελειώσει τό ταχύτερο ό 'Εμφύλιος στήν 'Ελλάδα, θεωρούσαν πάντοτε κεντρική έπιδίωξη τής βαλκανικής τους πολιτικής τή μή έμπλοκή άμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων στήν περιοχή. Τούς ένδιέφερε λοιπόν νά μήν προκληθεί ή Σοβιετική "Ενωση πέρα άπό ορισμένα όρια καί νά μήν άνατραπούν θεαματικά οί ισορροπίες. Ή άνησυχία γιά τίς σοβιετικές άντιδράσεις δέν έλειπαν καί άπό τή γιουγκοσλαβική πλευρά. Ή τελευταία άνησυχούσε έπίσης γιά τίς παρενέργειες πού μπορούσαν νά έχουν οί πολιτικές καί διπλωματικές μεταβολές στά Σκόπια καί στίς περιοχές τών Σλαβομακεδόνων. Οί ιθύνοντες τοϋ Βελιγραδίου δέν θά επιθυμούσαν νά χαρίσουν τούς Σλαβομακεδόνες έθνικιστές στούς εχθρούς τους. Στίς άρχές τού καλοκαιριού τοΰ 1949 οί γιουγκοσλαβικές άνησυχίες είχαν άμβλυνθεϊ. Ή άπειλή σοβιετικής εισβολής φαινόταν πλέον άπόμακρη. Στά Σκόπια είχε παγιωθεί ή έγκατάσταση μιάς φιλικής πρός τό Βελιγράδι σλαβομακεδονικής ήγεσίας. Στήν άλλη πλευρά, ή έμπιστοσύνη τών Αμερικανών στή γρήγορη έπίλυση τού έλληνικού προβλήματος άπό τίς κυβερνητικές έλληνικές δυνάμεις είχε άποκατασταθεΐ έπίσης. Οί εξελίξεις καθώς καί τό πλησίασμα τών άποφασιστικών μαχών στόν Γράμμο καί στό Βίτσι έπέτρεψαν τήν έπιτάχυνση τών έξελίξεων. Ή γιουγκοσλαβική βοήθεια πρός 474



τόν ΔΣΕ σχεδόν εκμηδενίστηκε καί τά σύνορα τέθηκαν κάτω άπό αύστηρή έπιτήρηση. Ή Γιουγκοσλαβία έπαψε ούσιαστικά νά συγκαταλέγεται άνάμεσα στούς συμμάχους τού ΔΣΕ. Ή έκρηξη στίς σχέσεις ήρθε άπό τήν πλευρά τού ΚΚΕ. Στή διάρκεια τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων, στίς άρχές 'Ιουλίου, στήν παραμεθόρια περιοχή τού Καϊμακτσαλάν, οί δυνάμεις τού ΔΣΕ κατήγγειλαν τή συνεργασία άξιωματικών τού 'Εθνικού Στρατού μέ Γιουγκοσλάβους ομολόγους τους καθώς καί τή χρησιμοποίηση γιουγκοσλαβικού έδάφους γιά τήν ολοκλήρωση τών κυκλωτικών κινήσεων κατά μήκος τών συνόρων. 'Επρόκειτο γιά τό «πισώπλατο χτύπημα» μέ σάρκα, όστά καί άποδείξεις. Τό έπεισόδιο, άν υπήρξε έπεισόδιο, ήταν μικρής, τοπικής σημασίας καί προφανώς έλάχιστα έπηρέασε τήν έκβαση τών έπιχειρήσεων στό Καϊμακτσαλάν. Ή ήγεσία τού ΚΚΕ βρήκε, όμως, σέ αύτό τήν εύκαιρία πού ζητούσε γιά νά καταγγείλει τή γιουγκοσλαβική ήγεσία. Τό ζήτημα έγινε μείζον, ή σημασία τού Καϊμακτσαλάν ώς κόμβου έπικοινωνίας μέ τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ στήν Κεντρική καί Ανατολική Μακεδονία υπερτονίστηκε καί άφέθηκε νά έννοηθεϊ ότι έκεΐ έντοπιζόταν ή καμπή τού πολέμου." Στίς 11 'Ιουλίου, άπό τήν Πόλα τής Ίστριας12 όπου βρισκόταν, ό Τίτο άνακοίνωσε τήν άπόφαση γιά τό κλείσιμο τών έλληνογιουγκοσλαβικών συνόρων. Πρακτικά αύτό δέν σήμαινε τίποτα, καθώς άπό πολλούς μήνες τό γιουγκοσλαβικό έδαφος ήταν σχετικά άφιλόξενο γιά τούς μαχητές τού ΔΣΕ καί ή ροή κάθε μορφής έφοδίων είχε σταματήσει. Ή άπόφαση, όμως, πολιτικά ισοδυναμούσε μέ δημόσια άποκήρυξη τού άγώνα τού Δημοκρατικού Στρατοΰ καί τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Πέρα άπό τίς ύλικές συνέπειες, οί πολιτικές καί προπαγανδιστικές είχαν τό δικό τους ιδιαίτερο βάρος.

11. Ή άνάδειξη τού «πισώπλατου χτυπήματος» ώς άποφασιστικού παράγοντα ένάντια στόν ΔΣΕ καταγγέλθηκε άπό τά έντυπα τοΰ ΔΣΕ καί τό ραδιοσταθμό « Ελεύθερη Ελλάδα» σχεδόν άμέσως. Ή έπίσημη καταγγελία τής ύπόθεσης έγινε μέ τόν πιό έπίσημο τρόπο άπό τόν ίδιο τόν Νίκο Ζαχαριάδη σέ κύριο άρθρο του μέ τίτλο «Τό στιλέτο τού Τίτο χτυπά πισώπλατα τή Λαϊκοδημοκρατική Ελλάδα», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, στό τεύχος τοΰ Αύγούστου 1949 (πρβλ. άνατύπωση Ριζοσπάστης, 1995, σ. 525 κ.έ.). "Εκτοτε ή έκτίμηση αύτή έπαναλήφθηκε στά μετά τόν πόλεμο κομματικά όργανα 12. Ο τόπος τής άνακοίνωσης είχε τή σημασία του. Ή περιοχή τής "Ιστριας ήταν πρίν άπό τόν πόλεμο ιταλική καί οί άμφισβητήσεις γιά τήν τύχη της δέν είχαν κοπάσει άκόμα. Η άνακοίνωση άπό έκεΐ τή^ μεταβολής τής στάσης τής Γιουγκοσλαβίας άπέναντι στόν έλληνικό Εμφύλιο ειχε τή συμβολική σημασία ότι πρωτεύουν τά συμφέροντα τής Γιουγκοσλαβίας καί ότι αύτή δέν επιθυμεί νέες άνατροπές στήν περιοχή. Ή όλη σκηνοθεσία άποσκοπούσε μάλλον νά προλάβει εσωτερικές άντιρρήσεις. 475

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 47

Τό καλοκαίρι τοϋ 1949 Ό Εμφύλιος οτήν 'Ελλάδα ειχε ξεκινήσει καί ειχε έπεκταθεΐ ώς σύγκρουση άνταρτών ένάντια σέ τακτικές δυνάμεις. Έμελλε νά τελειώσει -ή, καλύτερα, νά κριθεί- σέ μιά τακτική άναμέτρηση. Ό άνταρτοπόλεμος είχε καταφέρει νά οδηγήσει τήν πολεμική σύγκρουση σέ μακρόχρονη άναμέτρηση φθοράς καί άντοχής τών άντιπάλων. Τώρα πού καί τά δύο αύτά άγγιζαν τά όριά τους, ιδιαίτερα όσον άφορούσε τό στρατόπεδο τών άδυνάτων, ή τελική φάση τού πολέμου έμελλε νά κριθεί σέ έναν πόλεμο οχυρών, χαρακωμάτων καί κλασικών εφόδων. Σ' έναν κλασικό πόλεμο, δηλαδή.

Ή κατάσταση τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ τό καλοκαίρι τού 1949 Οί γενικές έκτιμήσεις γιά τίς δυνάμεις τού ΔΣΕ τίς παραμονές τής λήξης τού Εμφυλίου συμπίπτουν σταθερά στά βασικά σημεία. Τό πρώτο άπό αύτά ήταν ή διαπίστωση ότι ό ΔΣ£ ήταν μιά δύναμη χωρίς καμία δυνατότητα άνανέωοης πλέον. Οί δυνάμεις του ήταν δεδομένες, οί μόνες δυνατότητες ένίσχυσης ή άντικατάστασης τών άπωλειών βρίσκονταν στήν άποθεραπεία τραυματιών νοσηλευομένων στά νοσοκομεία τής Αλβανίας καί τής Βουλγαρίας, ένώ ή πλέον άξιόλογη στρατολογική έπιτυχία ήταν ή άφιξη καί ή ένταξη στίς δυνάμεις του 150 ναυτεργατών, μελών τής ΟΕΝΟ, πού έφθασαν στό Βίτσι στίς 20 Ιουνίου.' Τό δεύτερο ήταν ή άναγκαστική πλέον συγκέντρωση τού συνόλου τών δυνάμεών του κατά μήκος τών συνόρων, όπου καί μπορούσαν νά άποτελέσουν, έστω σέ τοπική κλίμακα, άξιόμαχα τμήματα Στίς ύπόλοιπες περιοχές τής χώρας σέ καμία περίπτω-

1. Β' Σώμα Στρατοϋ, Γραφείον Α2, «Δελτίον πληροφοριών. Πληροφορίαι μέχρι 31 Ιουλίου 1949, 3-8-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου (19441949), Αθήνα 1998, τόμος 15, σ. 35-51. 477

'Ιστορία τού έλληνικού Εμφύλιου

Πολέμου

ση ό Δημοκρατικός Στρατός δέν μπορούσε νά άναλάβει συγκροτημένες στρατιωτικές έπιχειρήσεις, έστω καί σέ περιορισμένη κλίμακα. Οί άριθμητικές του δυνατότητες ύπολογίζονταν ώς άκολούθως: Πελοπόννησος Στερεά/Θεσσαλία Κ. Μακεδονία/Θράκη "Ηπειρος Δ. Μακεδονία Γράμμος Βίτσι

180 (κρυπτόμενοι) 1.200 (σέ μικρά τμήματα) 3.000 100-150 450 4.700 7.700-'

Κατά κάποιο τρόπο ή τόσο έπιθυμητή καί προσδοκώμενη στρατηγική συγκέντρωση τού Δημοκρατικού Στρατού είχε πλέον έπιτευχθεΐ. Μάλλον δέν ήταν, όμως, αύτός ό άναμενόμενος τρόπος καί ή καλύτερη δυνατή διαδικασία Ό Δημοκρατικός Στρατός ήταν πλέον συγκεντρωμένος σέ δύο μέτωπα πού δέν έπικοινωνοΰσαν μεταξύ τους, τών οποίων ή ένδοχώρα άνερχόταν σέ μόλις λίγα χιλιόμετρα καί τά μόνα πραγματικά μετόπισθεν ήταν οί γειτονικές χώρες, πού ή διαθεσιμότητα καί ή προθυμία τους είχαν περιοριστεί κατά πολύ. Ή δέ κοινωνία βρισκόταν πλέον μακριά, βαθιά στά μετόπισθεν τών έχθρικών γραμμών, καί ή έπαφή μαζί της δέν ήταν δυνατόν νά γίνει ούτε κάν μέ τόν τρόπο τών έπιθέσεων-άστραπή τού τελευταίου χειμώνα "Αν συνυπολογιστεί καί ή ούσιαστική άναλογία δυνάμεων στίς γραμμές τού μετώπου, τότε ό καθένας μπορούσε νά άντιληφθεϊ ότι ό πόλεμος δέν μπορούσε νά συνεχιστεί. Στρατολογία άπό τόν ΔΣΕ τό 19493 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος

1.567 877 663 δ.ά. 518 135 139 δ.ά.

2. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, σ. 595. 3. Από τούς μηνιαίους άπολογισμούς, «Ή δράση τού ΔΣΕ», στό περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τεύχη Ιανουαρίου-Αύγούστου 1949. 478

Τό καλοκαίρι τού 1949

Ή ήγεσία τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ προφανώς αντιλαμβανόταν τήν κατάσταση. Τό κύμα βολονταρισμοϋ πού περιέβαλλε πλέον κάθε της έκτίμηση, διαταγή, υπολογισμό ή άνακοίνωση είχε περισσότερο ψυχολογικό καί προπαγανδιστικό προορισμό παρά ούσιαστική σχέση μέ τήν πραγματικότητα. Τό μόνο πού άπέμενε ήταν νά κερδηθεί χρόνος, νά συντηρηθεί μιά κατάσταση μέ τήν έλπίδα κάποιων άπροσδιόριστων έξελίξεων στόν έλληνικό ή στόν διεθνή χώρο, πού ίσως θά μπορούσαν άν όχι νά ανατρέψουν τά δεδομένα, τουλάχιστον νά άνοίξουν τό δρόμο σέ διαπραγματεύσεις καί συμβιβασμό. Φυσικά γιά νά έπιτευχθεϊ τό πρώτο - ή καθυστέρηση τής τελικής ήττας κάτω άπό τόσο δυσμενείς συνθήκες- έπρεπε νά άγνοηθεϊ πλήρως τό δεύτερο: κανείς δέν μιλούσε γιά συμβιβασμό στό στρατόπεδο τού Δημοκρατικού Στρατού. Ή έννοια ήταν περισσότερο ξένη τό καλοκαίρι τού 1949 άπ' ό,τι σέ πιό αισιόδοξες καταστάσεις στό παρελθόν. Παρ' όλ' αύτά, ό σκληρός πυρήνας τού Δημοκρατικού Στρατού έξακολουθούσε νά άποτελεΐ μιά συμπαγή καί ισχυρά πειθαρχημένη στρατιωτική δύναμη. Σέ σχέση μέ τό παρελθόν μάλιστα, τά χαρακτηριστικά του παρουσίαζαν άξιόλογες μεταβολές. "Ας δούμε άπό κοντά τί συνέβαινε:

Ό Δημοκρατικός Στρατός ατά τέλη Ίουλίον 1949 Διάταξη μάχης4 Α. Βίτσι Γενικό 'Αρχηγείο ΔΣΕ (δύναμη 350 μαχητές) Πεζικό Χ μεραρχία ΔΣΕ 14η ταξιαρχία πεζικού

102 ταξιαρχία πεζικού

(συνολική δύναμη περ. 1.080 μαχητές) διοίκηση (80 μαχητές) 580 τάγμα (260 μαχητές) 601 τάγμα (220 μαχητές) 589 τάγμα (240 μαχητές) τάγμα θέσεως (Βίγλα, 200 μαχητές) (συνολική δύναμη περ. 500 μαχητές) διοίκηση (50 μαχητές)

4. α) ΣΗΔΜ/Α2, «Έκτίμησις καταστάσεως Κ.Σ. περιοχών Βιτσίου-Γράμμου, μέχρι 17 Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, συλλογή έγγράφων 6, σ. 78-80. β) Β' Σώμα Στρατού/Α2, «Δελτίον πληροφοριών, μέχρι 31 Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, συλλογή έγγραφων 10, σ. 105 κ,έ. 479

Ιστορία τού έλ).ηνικού Εμφύλιου

Πολέμου

1 τάγμα (200 μαχητές) 2 τάγμα (250 μαχητές) XI μεραρχία ΔΣΕ 18η ταξιαρχία πεζικού

103η ταξιαρχία πεζικού

Ανεξάρτητες μονάδες 105η ταξιαρχία πεζικού

Σχολή Άξιωματικών Γενικού Αρχηγείου

διοίκηση (100 μαχητές) (συνολική δύναμη περ. 1100 μαχ.) διοίκηση (80 μαχητές) 425 τάγμα (180 μαχητές) 426 τάγμα (230 μαχητές) 427 τάγμα (250 μαχητές) διλοχία Τζαβέλα (110 μαχητές) 315 τάγμα θέσεως (220 μαχητές) (συνολική δύναμη περ. 900 μαχητές) διοίκηση (100 μαχητές) 1 τάγμα (200 μαχητές) 2 τάγμα (200 μαχητές) 3 τάγμα (220 μαχητές) δύο λόχοι θέσεως (140 μαχητές) λόχος κυνηγών άρμάτων (40 μαχητές) (συνολική δύναμη περ. 640 μαχητές) διοίκηση (60 μαχητές) 551 τάγμα (140 μαχητές) 552 τάγμα (240 μαχητές) 553 τάγμα (200 μαχητές) (συνολική δύναμη περ. 500 μαχητές) διοίκηση (60 μαχητές) 1 τάγμα (150 μαχητές) 2 τάγμα (150 μαχητές) 3 τάγμα (150 μαχητές)5

Σχολή Πυροβολικού Γενικού Αρχηγείου Δύναμη 100 μαχητές δύο λόχοι κυνηγών άρμάτων λόχος ΕΠΟΝ Συνολική δύναμη: 5.000 μαχητές Πυροβολικό 25 μεικτή μοίρα πυροβολικού 5. Κάθε τάγμα τής σχολής άποτελούνταν άπό δύο λόχους καί διμοιρία μηχανημάτων. 480


34 40 65 67

μεικτή μεικτή μεικτή μεικτή

μοίρα μοίρα μοίρα μοίρα

πυροβολικού πυροβολικού πυροβολικού πυροβολικού4

'Εξοπλισμός πυροβολικού 6 πεδινά πυροβόλα 105 χλστ. 6 πεδινά πυροβόλα 75 χλστ. 4 ορειβατικά πυροβόλα 105 χλστ. 28 ορειβατικά πυροβόλα 75 χλστ. 4 άντιαρματικά πυροβόλα 75 χλστ. 20-25 άντιαρματικά/άντιαεροπορικά πυροβόλα 37 χλστ. 20-25 άντιαρματικά/άντιαεροπορικά πυροβόλα 20 χλστ. ήία μοίρα όλμοβόλων τών 120 χλστ.7 Σύνολο πυροβόλων: περίπου 95-100 Σύνολο πυροβολητών 1.600 Ύπηρεσίες (ύπό τίς άμεσες διαταγές τού Γενικού τάγμα μηχανικού

'Αρχηγείου)

(100 μαχητές)8

6. Ή σύνθεση κάθε μοίρας σέ προσωπικό καί ύλικά ήταν όχι μόνο άνόμοια άλλά καί διαρκώς μεταβαλλόμενη. Ή άπαρίθμηση τών μοιρών έχει μόνο ενδεικτική σημασία άλλά καί άποκαλύπτει τήν προσπάθεια τής ήγεσίας τού ΔΣΕ νά παρουσιάσει εικόνα οργανωμένου καί άρτια εξοπλισμένου στρατοΰ. 7. Τά πυροβόλα άνήκαν σέ διάφορους τύπους καί έργοστάσια κατασκευής. Μετά τή ρήξη μέ τή Γιουγκοσλαβία, τό ύλικό τού Δημοκρατικού Στρατού, τουλάχιστον όσον άφορούσε τά βαρέα όπλα, γνώρισε μιά σχετική διαφοροποίηση, καθώς άρχισαν νά έρχονται όπλα άπό άποθέματα καί έργοστάσια τής Κεντρικής Ευρώπης. Τά πεδινά καί ορειβατικά πυροβόλα τών 75 καί 105 χλστ. ήταν συνήθως ΣΚΟΝΤΑ (Τσεχοσλοβακίας) καί ΚΡΟΥΠ (Γερμανίας). Τά άντιαρματικά καί άντιαεροπορικά εξακολουθούσαν νά είναι κυρίως γερμανικής προέλευσης (λάφυρα τού πολέμου). Στόν Δημοκρατικό Στρατό δέν παραδόθηκαν, μέχρι καί αύτή τήν τελευταία φάση τών έπιχειρήσεων, τελευταία μοντέλα σοβιετικών όπλων, όπως ρουκετοβόλα ή τά πολύ άποτελεσματικά πυροβόλα τών 122 καί 130 χλστ. Αντίθετα, άπό τόν κυβερνητικό στρατό κυριεύθηκαν λίγα άντιαρματικά πυροβόλα τών 25 χλστ., μάλλον σοβιετικής προέλευσης. 8. Λειτουργούσε καί ώς έφεδρεία προσωπικού, γιά τήν αναπλήρωση τών έκάστοτε άπωλειών, ένώ πρίν άκόμη ξεκινήσουν οί έπιχειρήσεις ενσωματώθηκε πλήρως στήν 102η ταξιαρχία. 481


Πολέμου

964η διεύθυνση μεταφορών

διοίκηση (30 μαχητές) τάγμα μεταφορών (210 μαχη-

τές)' Σχολές καί έμπεδα Γ. Άρχηγείου (προσωπικό περίπου 200) Γενικό Νοσοκομείο Γ. Άρχηγείου (προσωπικό 60, νοσηλευόμενοι περ. 200) Συνεργεία, διάφορες ύπηρεσίες

(προσωπικό περ. 300)

Συνολική δύναμη ΔΣΕ στό Βίτσι

Β. Γράμμος

πεζικό : 5.000 πυροβολικό : 1.600 ύπηρεσίες/έμπεδα : 1.400 Σύνολο : 8.000

Πεζικό IX μεραρχία ΔΣΕ διοίκηση (100 μαχητές) 16η ταξιαρχία πεζικού διοίκηση (50 μαχητές) 1 τάγμα (220 μαχητές) 2 τάγμα (150 μαχητές) 3 τάγμα (220 μαχητές) τάγμα θέσεως (Αρένα) (300 μαχητές) τάγμα μηχανικού (Κατσάκου) (180 μαχητές) 108η ταξιαρχία πεζικού διοίκηση 725 τάγμα (200 μαχητές) (λοιπή σύνθεση άγνωστη) 9. Τό τάγμα μεταφορών τού ΓΑ περιλάμβανε δύο λόχους ήμιονηγών, έναν λόχο ΐππήλατων κάρων καί έναν όρχο αύτοκινήτων μέ περίπου 70 αύτοκίνητα κάθε μεγέθους. Τό σώμα αύτό, παρά τόν μικρό άριθμό προσωπικού πού διέθετε, ήταν ούσιαστικά ή μόνη δύναμη μεταφορών τοϋ ΔΣΕ στήν περιοχή τοϋ Βίτσι (καί στό σύνολο, καθώς ό θύλακας τοϋ Γράμμου δέν διέθετε βατούς γιά τροχοφόρα δρόμους, ένώ καί οί άποστάσεις ήταν μικρότερες). Προφανώς ή δύναμη αύτή δέν μπορούσε νά εξασφαλίσει παρά μόνο ένα τμήμα τού έφοδιασμού καί ήταν άδύνατον νά άνταποκριθεΐ σέ γενικότερα καθήκοντα τακτικών ή στρατηγικών μεταφορών. "Ετσι, τό βαρύ πολεμικό ύλικό πού είχε συσσωρευτεί στό μέτωπο τοϋ Βίτσι παρέμενε στατικό. 482


75η ταξιαρχία πεζικού 107η ταξιαρχία πεζικού έξι ανεξάρτητοι λόχοι θέσεων όιλοχία (Τάκη) (120 μαχητές) ένας λόχος κυνηγών άρμάτων Τμήματα Μπαντέκου-Φεραίου (250-300 μαχητών) Συνολική δύναμη: 4.000 μαχητές Πυροβολικό 1950 μονάδα πυροβολικού 3 μεικτή μοίρα πυροβολικού 5 μεικτή μοίρα πυροβολικού 9 μεικτή μοίρα πυροβολικού Ύλικό πυροβολικού 12-15 ορειβατικά πυροβόλα 75 χλστ. 14-18 άντιαρματικά/άντιαεροπορικά πυροβόλα τών 20 ή 37 χλστ. 4-6 όλμοβόλα 120 χλστ. Σύνολο πυροβόλων: 30 ώς 40 Σύνολο πυροβολητών: περ. 400 Συνολική δύναμη ΔΣΕ σέ Γράμμο πεζικό: 4.000 πυροβολικό 400 ύπηρεσίες/έμπεδα 600 σύνολο : 5.000 Δύναμη ΔΣΕ σέ Βίτσι καί Γράμμο πεζικό: 9.000 πυροβολικό : 2.000 ύπηρεσίες/έμπεδα : 2.000 σύνολο : 13.000 Πυροβόλα

: 130-140 περίπου

483


Εμφύλιου

Πολέμου

Τό πυροβολικό τοϋ ΔΣΕ Ή διαφορά σέ σχέση μέ τό παρελθόν ήταν τό βάρος τού πυροβολικού στή συνολική σύνθεση. Ό ΔΣΕ, τίς παραμονές τής τελευταίας του άναμέτρησης, είχε άποβάλει σχεδόν τό σύνολο τών προηγούμενων χαρακτηριστικών του. Παγιδευμένος κατά μήκος τής μεθορίου, δέν ήταν πλέον ένας ευέλικτος στρατός μέ χαρακτηριστικά άντάρτικης δύναμης. Ειχε παραταχθεί μετωπικά καί στατικά, χωρίς νά είναι σέ θέση νά πραγματοποιήσει κανέναν έλιγμό, ίσως μόνο τοπικές άντεπιθέσεις μέ ένα ή δύο τρία τάγματα Αύτή ή κατάσταση δέν φαίνεται νά ήταν άπόρροια στρατηγικών ή τακτικών έπιλογών τής ήγεσίας τού Δημοκρατικού Στρατού - ά ν καί έχει γίνει πολύς λόγος γι' αύτό- άλλά λογική συνέπεια τής κατάστασης πού ειχε διαμορφωθεί. Ή πυκνότητα τής έχθρικής παρουσίας, τόσο κατά μήκος τής γραμμής τού μετώπου όσο καί στά ένδότερα, δέν έπέτρεπε πλέον τήν πραγματοποίηση μεγάλης κλίμακας έλιγμών άλλά ούτε καί τή διείσδυση σέ βάθος πρός τίς περιοχές συνήθους δράσεως τών άνταρτών. Ούτε ή οροσειρά τής Πίνδου, στό μεγαλύτερο τμήμα της πλέον, ούτε τά ορεινά τής Θεσσαλίας ή τής Ρούμελης ήταν χώροι φιλικοί, όπου θά μπορούσε νά σταθεί μιά αξιόλογη άντάρτικη δύναμη. 'Εκείνο λοιπόν πού έμενε ήταν ή ύπεράσπιση -γραμμικά καί στατικά- αύτού πού ειχε άπομείνει: τών θυλάκων στόν Γράμμο καί στό Βίτσι. Μέ βάση λοιπόν αύτή τή συγκεκριμένη άποστολή τού 'Ιουλίου-Αύγούστου 1949 μορφοποιήθηκε ό ΔΣΕ τούς καλοκαιρινούς μήνες τού 1949. Ή σημασία δόθηκε στή βελτίωση τού όγκου πυρός πού θά μπορούσαν οί άμυνόμενοι νά άντιτάξουν σέ τυχόν έπίθεση, στήν προσπάθεια νά τήν καταστήσουν άσύμφορη άπό πλευράς άπωλειών, ή έστω νά σπάσουν τήν όρμή της καί νά τή μετατρέψουν σέ μακρόχρονο άγώνα φθοράς. Γιά τήν έξυπηρέτηση αύτού τού στόχου μεταφέρθηκαν στή γραμμή τού μετώπου όσο τό δυνατόν περισσότερα βαρέα δπλα, πυροβόλα καί ομαδικά όπλα πεζικού. Ή μεταφορά ήταν τής πλέον «φθηνής» έκδοχής. Τά περισσότερα άπό αύτά τά όπλα χρησιμοποιήθηκαν ώς στατικές βάσεις πυρός καί έγκλωβίστηκαν στά όχυρώματά τους ή τίς θέσεις τους, χωρίς νά έχουν δυνατότητα μετακίνησης.10 Ή πρακτική αύτή έξοικονομούσε προσωπικό - πού θά ήταν άπαραιτήτως πολλαπλάσιο άν προβλεπόταν λύσιμο, φόρτωμα καί μετακίνηση όπλων καί πυρομαχικών, άφαιρούσε όμως κάθε έλαστικότητα άπό τήν άμυντική τακτική. Ή τυχόν διάσπαση τής πρώτης γραμμής θά άφαιρούσε άπό τούς άμυνομένους τά κυριότερα μέσα πυρός τους καί θά περιόριζε στό έλάχιστο τή δυνατότητα συνέχισης τού άγώνα άπό δεύτερη

10. Β' Σώμα Στρατοϋ/Α2, «Δελτίον πληροφοριών, μέχρι 31 Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, συλλογή έγγράφων 10, σ. 107. 484

Τό καλοκαίρι τον

1949

καί τρίτη γραμμή άμυνας. Ή διαπίστωση αύτή, όμως, ήταν κυρίως φιλολογική στήν προκειμένη περίπτωση, καθώς τό περιορισμένο ώς άνύπαρκτο βάθος τού μετώπου καθιστούσε ολότελα άφηρημένη τή συζήτηση περί μεταφοράς τής άμυνας στό έσωτερικό τού προασπιζόμενου χώρου. Γεγονός είναι ότι οί πυροβολητές έγιναν γιά πρώτη -καί τελευταίαφορά ή βάση τής δύναμης τού Δημοκρατικού Στρατού καί ή αιχμή τών δυνατοτήτων του. Άπό κοινού δέ μέ τούς υπόλοιπους χειριστές βαρέων όπλων, άποτέλεσαν τήν ύστατη έλπίδα γιά άνατροπή τής πορείας τού πολέμου ή, έστω, γιά άναβολή τοϋ άναμενόμενου τέλους του. Ή σημασία τών βαρέων όπλων στήν ύστατη στρατιωτική προσπάθεια τοΰ Δημοκρατικού Στρατού δέν ήταν άποκλειστικά καί μόνο άπόρροια τής στρατηγικής καί τακτικής του κατάστασης, τοϋ περιορισμού του δηλαδή σέ μιά στενή ζώνη έδάφους χωρίς μετόπισθεν καί άπαραίτητη γιά έλιγμούς καί ελαστική άμυνα ένδοχώρα, άλλά σχετιζόταν μέ τήν ποιότητα τών μαχητών του. Ή κατάσταση τών τελευταίων πολύ άπείχε άπό τήν έπιθυμητή. Στίς μονάδες τοΰ ΔΣΕ τό καλοκαίρι τοΰ 1949 τό ποσοστό τών γυναικών κυμαινόταν άπό 25 ώς καί 40% άνάλογα μέ τό είδος καί τήν άποστολή τής μονάδας. Ή ίδια ή ήγεσία τού ΔΣΕ δέν ήξερε πώς άκριβώς νά άντιμετωπίσει αύτή τήν ιδιαιτερότητα. Τό σίγουρο είναι πώς, καί γι' αύτή, οί γυναίκες ήταν δεύτερης σειράς πολεμιστές. Σέ έναν κατάλογο περίπου διακοσίων στελεχών τοΰ ΔΣΕ στήν περιοχή τού Βίτσι-Γράμμου (διοικητές καί πολιτικοί έπίτροποι λόχων, ειδικών μονάδων ή κέντρων έφοδιασμού καί πληροφοριών στά πέριξ, υπεύθυνοι συνεργείων κλπ.) ύπάρχουν τά ονόματα μίας ή πιθανώς δύο γυναικών." Βρισκόμαστε δέ σέ μιά έποχή πού πολλές άπό τίς μαχήτριες τοΰ ΔΣΕ είχαν πλέον μακρόχρονη ύπηρεσία στίς τάξεις του καί φυσιολογικά θά έπρεπε νά άναδειχθούν, όπως καί οί άνδρες συνάδελφοι τους. Ή περίοπτη θέση τών γυναικών στόν ΔΣΕ, τουλάχιστον σέ αύτή τήν τελευταία «βαριά» έκδοχή ταυ, φαίνεται ότι περιορίστηκε μόνο στά έπίσημα κείμενα, γεμάτα σχετικές παραινέσεις, καί στίς φωτογραφίσεις ή κινηματογραφήσεις γιά τά ξένα πρακτορεία ειδήσεων καί τήν προπαγάνδα. Πέρα άπ' αύτό, οί γυναίκες άποτελούσαν σημαντικό ποσοστό τής «βάσης» τοΰ στρατεύματος, μέ ίσο μερίδιο στόν κίνδυνο καί στό θάνατο, όμως μέ τελείως άνιση προοπτική άνόδου σέ διοικητικές ή τιμητικές θέσεις. Φυσικά στό σημείο αύτό θά πρέπει νά συνυπολογιστεί καί τό γεγονός ότι τό ποσοστό τών βιαίως έπιστρατευθέντων κοριτσιών ήταν σαφώς μεγαλύτερο τού άντίστοιχου τών άνδρών καί τών νέων. Πράγμα πού βάραινε οέ μεγάλη μερίδα τών γυναικών τοΰ ΔΣΕ, χωρίς, όμως, αύτό νά άνατρέπει τή γενική εικόνα τής δυσπιστίας. Πέρα άπό τήν ιδιόμορφη γυναικεία παρουσία, τά προβλήματα τής σύν-

11. Στό ίδιο, σ. 109-122. 485


Εμφύλιου

Πολέμου

θέσης τοΰ ΔΣΕ δεν σταματούσαν έδώ. Σημαντικό ποσοστό του άποτελεϊτο άπό έφηβους, άγόρια καί κορίτσια, ηλικίας μικρότερης τών 18 έτών. Τό ποσοστό υπολογίστηκε άπό τίς υπηρεσίες πληροφοριών τοΰ κυβερνητικού στρατοΰ στό 20% τής συνολικής δύναμης.12 Σέ συνδυασμό μέ τό προηγούμενο ποσοστό, οί άνήλικοι άποτελούσαν μείζον πρόβλημα τής ποιοτικής σύνθεσης τών μονάδων πού προάσπιζαν τόν Γράμμο καί τό Βίτσι. Ή έννοια τού «άνταρτόπουλου», έπίσης παρούσα στήν προπαγάνδα - ώς άπόδειξη τής παλλαϊκότητας τού ξεσηκωμού καί όχι ώς μαρτυρία τών δυσκολιών στρατολόγησης πού συναντούσε ό ΔΣΕ, άν καί διαφημίστηκε άρκετά, πολύ λίγο καθησύχαζε τούς έπιτελεΐς τοΰ Γενικού Άρχηγείου. Οί έφηβοι, ειδικά όσοι άπό αύτούς είχαν στρατολογηθεί βίαια άπό τά χωριά τους, παρουσίαζαν μειωμένη άντοχή στίς δυσκολίες τής μάχης, ιδιαίτερα στούς βομβαρδισμούς καί στίς πολύ συχνές άποκοπές άτόμων ή μικροομάδων κατά τή διάρκεια τών συγκρούσεων. Δέν ήταν μόνο αύτά τά προβλήματα συγκρότησης, συνοχής καί ποιότητας πού άντιμετώπιζε ό Δημοκρατικός Στρατός. Σημαντικό μέρος τών στρατευσίμων του προερχόταν άπό τά χωριά τής Δυτικής Μακεδονίας, γύρω άπό τό θύλακα τοΰ Βίτσι, ήταν Σλαβομακεδόνες καί οπαδοί τής ΝΟΦ. Ή ρήξη μέ τόν Τίτο είχε δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στίς τάξεις τους, καθώς μάλιστα πολλοί συγγενείς καί συγχωριανοί τους είχαν καταφύγει στήν περιοχή τής Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, άπ' όπου καί διέδιδαν διαφορετικές έκδοχές τών πραγμάτων σχετικά μέ τήν έν λόγω ρήξη. Σέ τελευταία άνάλυση, οί μειονοτικοί τών περιοχών αύτών είχαν κάθε λόγο νά αισθάνονται πιό άσφαλεϊς ύπό τήν προστασία τής Γιουγκοσλαβίας παρά άπό έκείνη πού μπορούσε νά τούς προσφέρει ό Δημοκρατικός Στρατός ή ή άπόμακρη καί πρόσφατα ήττημένη Βουλγαρία. "Αν καί δέν ύπήρχε περίπτωση νά αύτομολήσουν πρός τήν πλευρά τού Εθνικού Στρατοΰ, οί στρατολογημένοι αύτής τής κατηγορίας μπορούσαν σέ κάθε στιγμή νά καταφύγουν στή Γιουγκοσλαβία, άποφεύγοντας καί τόν πόλεμο καί τήν επικίνδυνη συνέχεια μέ τήν πλευρά τών άδύναμων καί μετέπειτα ήττημένων. Γιά νά ολοκληρώσουμε τίς περί ποιότητας παρατηρήσεις, δέν θά ήταν περιττό νά συμπληρώσουμε ότι έπίσης σημαντικό ποσοστό τών μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατοΰ στόν Γράμμο καί τό Βίτσι προερχόταν άπό τραυματισμό καί άνάρρωση σέ νοσοκομεία τοΰ εξωτερικού. Πολλοί άπό αύτούς τούς μαχητές θεωρούσαν ότι είχαν ήδη κάνει τό χρέος τους πρός τήν ύπόθεση τής δημοκρατίας καί τού λαού τους καί -καθώς συχνά είχαν δει τόν Χάρο μέ τά μάτια τους- πολύ φυσικά θεωρούσαν ότι δέν όφειλαν νά έκτίθενται σέ ύπερβολικούς κινδύνους. Σέ αύτούς νά προσθέσουμε καί 12. ΣΗΔΜ/Α2, «Έκτίμησις καταστάσεως Κ.Σ. περιοχών Βιτσίου-Γράμμου, μέχρι 17 Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, συλλογή έγγράφων 6, σ. 82. 486


αιχμαλώτους άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις, οί όποιοι, τόν καιρό τής αιχμαλωσίας τους, είχαν κρίνει σώφρον ή συμβατό μέ τή μύχια ιδεολογία τους νά ένταχθούν στίς γραμμές τού άντίπαλου στρατού. Ή σύγκριση άνάμεσα στίς δύο καταστάσεις πού γνώρισαν έκανε πολλούς άπό αύτούς νά μετανιώσουν γιά τήν έπιλογή τους, άφού άφησαν τό στρατόπεδο τού ισχυρού, καί πιθανού νικητή, γιά νά ένταχθούν στό πολύ δύσκολο στρατόπεδο τού άδύνατου καί, πιθανότατα, τελικά νικημένου. Σημαντικός άριθμός μαχητών αύτής τής κατηγορίας έξέταζε τό ένδεχόμενο νέας άλλαγής στρατοπέδου, πράγμα πού άνησυχούσε σοβαρά τούς ήγέτες τοϋ ΔΣΕ. Οπωσδήποτε ύπήρχε μιά άξιόλογη ροή αύτομόλων πρός τήν άλλη πλευρά, γεγονός πού προδίδεται καί άπό τήν άναβαθμισμένη, σέ σχέση μέ τό παρελθόν, άκρίβεια τών πληροφοριών τού 'Εθνικού Στρατού γιά τίς θέσεις, τά μέσα καί τήν κατάσταση τών άντιπάλων του. Περισσότερες άπό τίς μισές μονάδες τοϋ ΔΣΕ βρίσκονταν σέ ιδιαίτερα φτωχή, άπό τήν πλευρά τής ποιότητας, κατάσταση. Ή 102η ταξιαρχία, λόγου χάρη, πού βρισκόταν σέ φάση άναδιοργάνωοης, άποτελούνταν στίς άρχές Ιουλίου άπό 500 μαχητές. Ά π ό αύτούς οί 150 ήταν πρώην αιχμάλωτοι οπλίτες τού κυβερνητικού στρατού, πού είχαν ένταχθεΐ στόν ΔΣΕ μέ άμφίβολες ώς πρός τή διακρίβωση τής άξιοπιστίας τών προθέσεων διαδικασίες. Άπό τούς ύπόλοιπους, 125 ήταν γυναίκες, συχνά πολύ νεαρής ήλικίας, σέ σημαντικό ποσοστό στρατευμένες παρά τή θέλησή τους. Οί ύπόλοιποι περίπου 225 μαχητές ήταν ένα κράμα άπό άποθεραπευθέντες τραυματίες καί προσωπικό τών ύπηρεσιών πού μετατέθηκε σέ μάχιμες θέσεις γιά νά καλυφθούν τά κενά. Ή μεγάλη αύτή μονάδα -μεγάλη κατ' εύφημισμόν, ή δύναμή της ήταν ύποδεέστερη έκείνης ένός κυβερνητικού τάγματος- θεωρούνταν ιδιαίτερα προβληματική." Τό μεγάλο καί δυσεπίλυτο πρόβλημα ποιότητας τής σύνθεσης τών μάχιμων τμημάτων τού Δημοκρατικού Στρςιτοϋ στόν Γράμμο καί τό Βίτσι ήταν ένας έπιπλέον σημαντικός παράγοντας πού υπαγόρευε τή στατική, κατά παράταξη τακτική. 'Εκείνο τό όποιο ειχε χάσει ό ΔΣΕ σέ συνοχή καί μαχητικότητα μπορούσε νά τό άναπληρώσει μέ τήν οργάνωση τών άμυντικών του θέσεων καί τή στήριξη άπό ισχυρά μέσα πυρός. Ένας μέτριος στρατός μπορεί πάντα νά γίνει υπολογίσιμος όταν τού άνατεθούν καθήκοντα άνάλογα μέ τίς δυνατότητές του. Ή δέ άμυντική διάταξη πάντοτε εύνοεΐ αύτού τοϋ είδους τίς προθέσεις. Πραγματικά, αύτή ή τελευταία, βαθιά πληγωμένη, μορφή τού ΔΣΕ μπορούσε, καλύτερα άπό οτιδήποτε άλλο, νά περιμένει στωικά τήν έφοδο τοϋ άντιπάλου. Μοναδικό πλεονέκτημα, ό φόβος πού θά προκαλούσαν τά πυρά της, καθώς καί ή όσο τό δυνατόν κα-

ί 3. Β' Σώμα Στρατού/Α2, «Δελτίον πληροφοριών, μέχρι 31 'Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, συλλογή έγγράφων 10, σ. 123. 487


Πολέμου

λύτερη άμυντική της οργάνωση. Αύτά τά δύο κρατούσαν πλέον όχι μόνο τόν έλάχιστο ζωτικό χώρο τού ΔΣΕ άλλά καί τήν ίδια του τή συνοχή καί ύπόσταση. Ή διατήρηση τού άξιόμαχου τού ΔΣΕ στηριζόταν, στήν ούσία, σέ τρεις άξονες. Ό πρώτος ήταν τό σώμα τών στελεχών, ιδιαίτερα έκείνων στίς μεσαίες καί τίς κατώτερες βαθμίδες. Σώμα ομοιογενές καί βαθύτατα πειθαρχημένο, δεχόταν άγόγγυστα οποιαδήποτε άποστολή χωρίς τόν παραμικρό δισταγμό. Στό σώμα αύτό οφείλεται πιθανότατα η, διατή&ηρη, τηζ, ογετικη^ συνοχής τού ΔΣΕ κατά τή διάρκεια τών συγκρούσεων στόν Γράμμο, όταν πολλές άπό τίς μονάδες είχαν πλέον ύποστει άπώλειες 50 ή καί 60% τής άρχικής τους δύναμης. Σέ τελευταία άνάλυση, τό μέγεθος τών μονάδων τού ΔΣΕ έλάχιστη σχέση είχε μέ τίς ονομασίες τους. 'Επρόκειτο γιά πολύ μικρές ομάδες, τό τάγμα είχε γύρω στούς διακόσιους μαχητές καί οί λόχοι περιορίζονταν συνήθως περίπου στούς 50. Τό μέγεθος αύτό έπέτρεπε μιά πυκνή πλαισίωση πού βελτίωνε αισθητά καί ό θεσμός τού πολιτικού επιτρόπου.14 Ό δεύτερος άξονας ήταν ή πυκνή δόμηση τού άνθρώπινου δυναμικού γύρω άπό ισχυρές βάσεις πυρός, ισχυρές τόσο άπό τήν πλευρά όγκου καί βάρους πυρομαχικών πού μπορούσαν νά στείλουν πρός τόν άντίπαλο, όσο καί άπό τήν πλευρά σωστής τοποθέτησης στό χώρο.15 Ή μεθοδική όχύρω-

14. Σέ ένα τάγμα μέσου μεγέθους, 200 ώς 240 μαχητών, διαρθρωμένο σέ τρεις λόχους καί αύτοί, μέ τή σειρά τους, σέ τρεις διμοιρίες, ό άριθμός τών στελεχών, διοικητών, λοχαγών, έπιτρόπων, διμοιριτών έφθανε τούς 25 μέ 30, δηλαδή ποσοστό περίπου 12%. Σέ αύτά τά στελέχη έπρεπε νά προστεθούν οί σκοπευτές τών πολυβόλων/οπλοπολυβόλων καί οί χειριστές τών άντιαρματικών έκτοξευτών, συνήθως πρόσωπα έμπιστοσύνης καί μαχητικής άξιας. Ή ύπόλοιπη δύναμη χρησίμευε κυρίως ώς τροφοδότες, γεμιστές.καί άντικαταστάτες σέ τυχόν άπώλεια τών πρώτων. Ή οργάνωση δηλαδή ήταν συμπαγής καί πυκνά δομημένη. Αντίθετα, σέ ένα κυβερνητικό τάγμα τών τεσσάρων λόχων, σέ συνολική δύναμη περίπου 600 άνδρών άντιστοιχούσαν περίπου 22 στελέχη, διοικητές καί διμοιρίτες, ποσοστό περίπου 4-5%. 15. Θά ήταν σκόπιμο, γιά άρση τυχόν παρεξηγήσεων, νά τοποθετήσουμε στήν πραγματική τους διάοταση τά δεδομένα. Οί φραγμοί πυρός πού στήριζαν τή διάταξη τού ΔΣΕ στό Βίτσι δέν είχαν τίποτε κοινό μέ καταστάσεις Α' ή Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Οί Αμερικανοί στρατιωτικοί άναλυτές υπολόγιζαν ότι στή διάρκεια τών συγκρούσεων, κάθε πυροβόλο τών 105 χλστ. τού ΔΣΕ κατανάλωνε 45 οβίδες τήν ήμέρα, κάθε ορειβατικό πυροβόλο τών 75 χλστ. 25 οβίδες τήν ήμέρα, κάθε όλμος τών 120 χλστ. 20 βλήματα τήν ήμέρα κλπ. (Πρβλ. Shrader Charles, The Withered Vine. Logistics and the Communist Insurgency in Greece, 1945-1949, Praeger, London 1999, α 138.) Πρόκειται φυσικά γιά μέσους όρους καί πρέπει νά συνυπολογιστεί τό γεγονός ότι μόνο τμήμα τού πυροβολικού άνοιγε πυρά. Θυμίζουμε ότι οί θέσεις τών περισσότερων πυροβόλων ήταν στατικές καί δύσκολα μπορούσαν νά μεταφερθούν έξω άπό τόν τομέα τους. 488


ση ένίσχυε τήν παράμετρο αύτή. Στή διάρκεια τής κίνησης, τών έλιγμών καί τών έπιθέσεων, στήν ευέλικτη έκδοχή τοΰ ΔΣΕ, τό ρόλο αύτό -όπως έχουμε δει- τόν άναλάμβανε τό οπλοπολυβόλο, γύρω άπό τό όποιο στηνόταν ή συνοχή καί ή μαχητικότητα τών μικρών ομάδων. Στή στατική έκδοχή τοΰ 'Ιουλίου 1949, ό ρόλος αύτός άνατέθηκε στά πυροβόλα καί στά πολυβολεία. Ό π ω ς θά δοΰμε, ή άναβάθμιση αύτή δέν άπέδωσε, γιά πολλούς λόγους, τά άναμενόμενα. Ό τρίτος καί τελευταίος άξονας ήταν ή ύπαρξη επίλεκτων μονάδων, καλύτερα στελεχωμένων καί πιό βαριά έξοπλιομένων -μέ μεγαλύτερη ομοιογένεια οπλισμού καί διαθεσιμότητα πυρομαχικών- άπό τόν μέσο όρο. Οί μονάδες αύτές έσπευδαν στό κρίσιμο σημείο τής σύγκρουσης, είτε γιά νά δώσουν τό τελικό χτύπημα σέ έναν άντίπαλο πού ειχε ήδη κλονιστεί άπό προηγούμενα πλήγματα, είτε γιά νά άντεπιτεθούν καί νά αποτρέψουν τόν κλονισμό τών φίλιων δυνάμεων. Στήν περίπτωση τοΰ Γράμμου καί τοΰ Βίτσι οί μονάδες αύτές είχαν σαφώς περιοριστεί. *Αν καί ύπήρχαν διαφορές στήν ποιότητα καί τή μαχητική ικανότητα τών διαφόρων ταξιαρχιών, στήν πράξη μόνο ή Σχολή Αξιωματικών τού Γενικού 'Αρχηγείου ξεχώριζε άπό τόν μέσο όρο τόσο ώστε νά άναλάβει τό ρόλο τής στρατηγικής έφεδρείας. Ό κυβερνητικός στρατός, γιά νά κερδίσει αύτή τήν τελευταία μάχη, θά έπρεπε νά άνατρέψει έναν ή περισσότερους άπό τούς έν λόγω παράγοντες. 'Οπωσδήποτε κανείς δέν μπορεί νά κατηγορήσει τήν ήγεσία του ότι δέν άντιλήφθηκε τό πρόβλημα καί δέν πήρε όλα τά μέτρα γιά τήν έπίλυσή του.

Γιά νά έχουμε μιά εικόνα τής κατάστασης-θά πρέπει μάλλον νά διπλασιάσουμε τήν κατά πυροβόλο ήμερήσια κατανάλωση πυρομαχικών στούς θερμούς τομείς τού μετώπου γιά νά φθάσουμε σέ συμπεράσματα Τό πρώτο καί αύτονόητο είναι ότι δέν μιλάμε γιά καταιγισμούς πυρών. Τά πυροβόλα τών 105 ήταν μόνο 15 καί εκείνα τών 75 περίπου 45. Μιά πυροβολαρχία τών τεσσάρων πυροβόλων, λόγου χάρη, έριχνε 360 βλήματα τών 105 χλστ. τήν ημέρα στούς στόχους της. Γιά πυρά άπαγόρευσης καί άνάσχεσης είναι λίγο. Πρόκειται, συγκριτικά, γιά δέκα τόνους έκρηκτικών, τό ισοδύναμο δηλαδή τοΰ φορτίου 7 ώς 9 άεροσκαφών ΣΠΙΤΦΑΪΡ. Από τήν άλλη πλευρά, όμως, πρόκειται γιά φορτίο διακοσίων καί πάνω μουλαριών, πράγμα πού σημαίνει ότι ό ρυθμός δέν μπορούσε νά συντηρηθεί γιά δεύτερη μέρα... Ηταν άδύνατον νά υπάρχουν μεγάλες άποθήκες πυρομαχικών δίπλα σέ κάθε θέση πυροβολικού ένώ οί μεταφορές γιά άνεφοδιασμό ήταν σχεδόν άδύνατες κάτω άπό έχθρικό ούρανό καί μέ τεράστιες ελλείψεις σέ μεταφορικά κτήνη καί οχήματα Τό πυροβολικό ήταν λοιπόν περισσότερο μιά άπειλή παρά πραγματικά καθοριστικός στίς μάχες παράγοντας. 489


Εμφύλιου

Πολέμου

Οί δυνάμεις τοΰ Έθνικοΰ Στρατοΰ Τήν παραμονή τής έναρξης τής έπιχείρησης «Πυρσός», ό 'Εθνικός Στρατός βρέθηκε στό άπόγειο τής δύναμής του, όσον άφορα όλη τήν περίοδο τοΰ 'Εμφυλίου. Πολλοί λόγοι συνέβαλαν σέ αύτό, έσωτερικοί ή έξωτερικοί. Οί τελευταίοι ήταν καί οί πλέον έμφανεϊς. Οί 'Αμερικανοί είχαν πλέον πειστεί γιά τίς δεξιότητες τής νέας έλληνικής στρατιωτικής ήγεσίας πού δημιουργήθηκε μέ τήν άρχιστρατηγία τού Παπάγου καί είχαν άντιληφθεΐ ότι μιά πλήρης στρατιωτική έπικράτηση έπί τού άντιπάλου ήταν πλέον άμεσα έφικτή. Οί νέες σχέσεις έμπιστοσύνης πού άναπτύχθηκαν επέτρεψαν τήν άπελευθέρωση νέων τύπων πολεμικών όπλων καί νέων ποσοτήτων έφοδίων, πού θά έπέτρεπαν τήν άνετη καί χωρίς μεγάλο κόστος σέ άνθρώπινες άπώλειες έπικράτηση έπί ένός άντιπάλου πού είχε πλέον φθάσει σέ οριακό σημείο άπό τήν πλευρά τής άντοχής καί σέ Ιδανικό γιά τόν άντίπαλο σημείο άπό τήν πλευρά τής τακτικής καί στρατηγικής άνάπτυξης. Τά νέα όπλα -άπό τά όποια τά πιό γνωστά ήταν τά βομβαρδιστικά ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ καί οί βόμβες ΝΑΠΑΛΜ- άναβάθμισαν πλήρως τήν άποτελεσματικότητα τού 'Εθνικού Στρατοΰ στό πεδίο τής μάχης. Οί νέες δέ ποσότητες έφοδίων έπέτρεψαν τήν άριθμητική αύξησή του, όχι τόσο μέ τόν πολλαπλασιασμό τών μονάδων έκοτρατείας -οί ύπάρχουσες ήταν πλέον έπαρκεις μέ δεδομένο τό μέγεθος τοΰ άντιπάλου- άλλά κυρίως μέ τόν γενικό έξοπλισμό τών μετόπισθεν καί μέ τήν άναβάθμιση τοΰ έπιφορτισμένου μέ τή διατήρηση τής έσωτερικής τάξης στρατού, τών σωμάτων άσφαλείας καί τών παραστρατιωτικών μηχανισμών. Οί μονάδες έκστρατείας τό καλοκαίρι τοΰ 1949 ήταν άπόλυτα έλεύθερες νά προσηλωθούν στούς στόχους τους, καθώς δέν είχαν πλέον ούτε στό έλάχιστο καθήκοντα φρουράς ή άποστολές έσωτερικής τάξης (έκτός ίσως άπό τίς μονάδες τού Γ' Σώματος Στρατοΰ, πού δρούσαν σέ περιοχές όπου τά όρια μεταξύ τών άποστολών ήταν δυσδιάκριτα). Ό στρατός έκστρατείας μπορούσε πλέον νά διεξαγάγει τίς έπιχειρήσεις του ώς νά πολεμούσε έξωτερικό καί όχι έσωτερικό εχθρό. Δέν ήταν, όμως, ό έξωτερικός παράγοντας ή μόνη αιτία αύτής τής άνεσης πού διέκρινε πλέον τό κυβερνητικό στρατόπεδο. Στό έσωτερικό τής χώρας, στό κοινωνικό έπίπεδο, προοδευτικά είχαν γίνει βαθύτατες άλλαγές. Ή έλληνική κοινωνία, περίπου στό σύνολο της, είχε πλέον άποδεχτει τή νίκη τών κυβερνητικών δυνάμεων, είχε υποταχθεί σέ αύτή τήν προοπτική. Αύτό στήν πράξη μεταφραζόταν σέ πολλαπλασιασμό, ώς καί κυριαρχία, τών πρακτικών, τών προσωπικών στρατηγικών άποδέσμευσης άπό τήν παράταξη τών ήττημένων. Γιά τή μεγάλη μάζα τών άριστερών, γιά τά μέλη αύτού τού τεράστιου κοινωνικού καί πολιτικού κινήματος πού γεννήθηκε στά χρόνια τής Κατοχής, τό ζητούμενο ήταν πλέον ή έπανένταξη στήν κοινωνία, ή συνέχεια τής ζωής, έστω καί κάτω άπό τούς δυσμενείς όρους πού έπιφυλάσσονταν στόν νικημένο καί στόν ύποπτο. Ή άλλαγή αύτή στόν τρό490


πο σκέψης, αύτό τό μαζικό κίνημα παραίτησης, δέν μπορούσε παρά νά έχει άμεσες έπιπτώσεις στίς στρατιωτικές τύχες τού πολέμου. Πουθενά πλέον στή χώρα ή διάθεση στήριξης τού Δημοκρατικού Στρατού δέν ήταν αισθητή, τά στελέχη, οί κρυπτόμενοι, οί μεμονωμένοι μαχητές καί τά μικρά τμήματα τών άποκομμένων διαπίστωναν αύτή τήν κατάσταση καθημερινά, καθώς έβλεπαν τά στηρίγματά τους νά χάνονται ένα πρός ένα. Τό πνεύμα δέν ήταν πλέον αύτό τού 1946 ή τού 1947, όταν άπό τό τίποτα μπορούσε νά φτιαχτεί καί νά στηριχθεί άντάρτικη όμάδα. Τώρα ήταν τό άντίθετο. Οί πληροφοριοδότες τών δυνάμεων άσφαλείας είχαν γίνει πλέον τόσοι πολλοί πού περισσότερο ένοχλούσαν παρά βοηθούσαν. Τ Ηταν άπίθανο γιά έναν κρυπτόμενο νά παραμείνει άγνωστος στίς άρχές άπαξ καί έμφανιζόταν δημόσια. Οί καιροί είχαν τελεσίδικα άλλάξει. Ή στρατιωτική σημασία αύτών τών έξελίξεων ήταν ότι πλέον οί κυβερνητικές δυνάμεις δέν άντιμετώπιζαν άπειλες στά μετόπισθεν, δέν άντιμετώπιζαν κινδύνους άντιπερισπασμών ή άναβίωσης τών άντάρτικων μονάδων στίς μακριά άπό τά σύνορα περιοχές. Άκόμη καί στίς περιοχές όπου οί δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού διατηρούσαν τή συνοχή τους, σέ μερικές άπό τίς παρυφές τής Θεσσαλίας, λόγου χάρη, ή άνάπτυξη καί ή συντήρησή τους ήταν άδύνατη χωρίς τήν προσφυγή στήν υποχρεωτική στρατολόγηση. Καί γιά τήν τελευταία έλειπαν οί άπαραίτητες δυνάμεις. Τό άντίθετο συνέβαινε στίς τάξεις τών κυβερνητικών δυνάμεων. Ή στράτευση σέ αύτές, τών νέων ήλικιών μάλιστα, δέν άντιμετώπιζε μείζονα προβλήματα άρνησης γιά ιδεολογικούς λόγους ένώ είχε άκόμη λιγότερα προβλήματα πειθαρχίας. Αύτόμολοι έξακολουθούσαν νά υπάρχουν καί πρός τήν κατεύθυνση τοϋ ΔΣΕ, όπως ύπήρχαν καί πρός τήν άντίθετη. Οί άριθμοί, όμως, ήταν σαφώς φθίνοντες. Οί άριστεροί οπλίτες σκέφτονταν καί αύτοί τό δικό τους μέλλον καθώς καί έκεϊνο τών οικογενειών τους, σέ μιά χώρα όπου όλοι γνώριζαν τόν τελικό νικητή τής άναμέ.τρησης καί τούς όρους πού αύτός θά επέβαλλε στούς νικημένους. Ή έμπιστοσύνη στούς οπλίτες, άκόμη καί σέ έκείνους τών φυλακίων τής πρώτης γραμμής, ήταν μιά πρώτης τάξεως άλλαγή σέ σχέση μέ τίς συνθήκες τοϋ παρελθόντος. Άκόμη περισσότερο, καθώς ό πολύς κόσμος είχε πλέον πάρει τίς άποφάσεις του, ή έπιθυμία γιά γρήγορο τερματισμό τοϋ πολέμου είχε έπανεύρει τή δυναμική της. Οί φαντάροι τού κυβερνητικού στρατού μπορούσαν πλέον βάσιμα νά πιστεύουν ότι βρίσκονται μπροστά στήν τελευταία μάχη, μετά τήν όποια θά πάνε στά σπίτια τους. Ή πορεία τοϋ πολέμου άπό τήν άνοιξη καί μετά ήταν πλέον γνωστή σέ όλους καί πιστευτή άπ' όλους. Δέν έτίθετο πλέον ζήτημα μειωμένης άπόδοσης, βολών καί πυροβολισμών ψηλά, πάνω άπό τίς γραμμές τού έχθρού. Τό θέμα ήταν νά τελειώσει ό πόλεμος, νά νικηθεί ό έχθρός, νά φύγει, νά αιχμαλωτιστεί καί νά πάνε οί στρατιώτες σπίτια τους. 'Εξάλλου ή αμερικανική βοήθεια είχε άρχίσει νά γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στά μετόπισθεν, έδινε εύκαιρίες άποκατάστασης, ά491


Πολέμου

νοιγε δουλείες καί πολλοί, οί περισσότεροι, έπιθυμούσαν νά τίς προλάβουν. Ποτέ στό παρελθόν ή έπιθυμία τής νίκης δέν ήταν τόσο διάχυτη στίς γραμμές του κυβερνητικού στρατοϋ. Αύτή τήν έπιθυμία θά μπορούσαν νά τήν κλονίσουν μόνο οί βαριές άπώλειες ή τυχόν έπανάληψη τής βασανιστικής προόδου στόν Γράμμο τοϋ 1948. ΤΗταν θέμα τοϋ Γενικού Επιτελείου νά διαγνώσει καί νά προλάβει τόν κίνδυνο. Οπωσδήποτε συνυπολόγισε αύτή τήν παράμετρο στό σχεδιασμό καί τήν έξέλιξη τών έπιχειρήσεων.

Μιά αξιόμαχη στρατιά Τό βάρος τής έπίθεσης ένάντια στόν Γράμμο καί τό Βίτσι έπεσε, όπως ήταν φυσικό, στό Στρατηγείο Ήπείρου-Δυτικής Μακεδονίας (ΣΗΔΜ). Τό στρατηγείο αύτό ήταν στήν ούσία μιά πλήρης στρατιά (άν καί μέ λιγότερο σταθερούς καί μόνιμους δεσμούς) πού συντόνιζε τίς κινήσεις τών κύριων δυνάμεων τού στρατοϋ έκστρατείας.

Μονάδες καί διάρθρωση τοϋ 'Εθνικού Στρατοϋ τίς παραμονές τής μάχης στόν Γράμμο-Βίτσι" Α. ΣΗΔΜ Α' Σώμα Στρατού στρατηγείο I μεραρχία στρατηγείο 51η ταξιαρχία (592, 615, 620 Τ.Π.) 52η ταξιαρχία (594, 595, 596 Τ.Π.) 53η ταξιαρχία (593, 601, 603 Τ.Π.) 520 λόχος πολυβόλων 145 μοίρα όρ. πυροβολικού 495 τάγμα διαβιβάσεων 718 λόχος μηχανικού υπηρεσίες κλπ.

16. «Όργάνωσις Στρατοϋ. Πίναξ διαρθρώσεως μονάδων τού Εθνικού Στρατού τήν 1η Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, έγγραφο 11, α 127-132. 492


VIII μεραρχία στρατηγείο 74η ταξιαρχία (627, 628, 629 Τ.Π.) 75η ταξιαρχία (582, 583, 584 Τ.Π.) 76η ταξιαρχία (581,611, 625 Τ.Π.) 530 λόχος πολυβόλων 141 μοίρα όρ. πυροβολικού 492 τάγμα διαβιβάσεων 714 λόχος μηχανικού υπηρεσίες κλπ. 77 άνεξάρτητος ταξιαρχία (616, 617, 618 Τ.Π.) 8, 15, 24 έλαφρά συντάγματα πεζικού 80, 87 τάγματα 'Εθνοφρουράς 101, 102 συντάγματα πεδ. πυροβολικού 9 σύνταγμα άναγνωρίσεως 488 τάγμα διαβιβάσεων 711 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. Β' Σώμα Στρατού στρατηγείο II μεραρχία στρατηγείο 3η ταξιαρχία (501, 502, 503 Τ.Π.) 21η ταξιαρχία (504, 505, 506 Τ.Π.) 22η ταξιαρχία-(507, 508, 509 Τ.Π.) 570 λόχος πολυβόλων 148 μοίρα όρ. πυροβολικού 496 τάγμα διαβιβάσεων 701 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. IX μεραρχία στρατηγείο 41η ταξιαρχία (521, 522, 523 Τ.Π.) 42η ταξιαρχία (524, 525, 526 Τ.Π.) 43η ταξιαρχία (527, 528, 529 Τ.Π.) 560 λόχος πολυβόλων 144 μοίρα όρ. πυροβολικού 497 τάγμα διαβιβάσεων 493


704 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. Χ μεραρχία στρατηγείο 35η ταξιαρχία (561, 562, 563 Τ.Π.) 36η ταξιαρχία (564, 565, 566 Τ.Π.) 37η ταξιαρχία (567, 568, 569 Τ.Π.) 540 λόχος πολυβόλων 143 μοίρα όρ. πυροβολικού 493 τάγμα διαβιβάσεων 716 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. XI μεραρχία στρατηγείο 31η ταξιαρχία (511, 512, 513 Τ.Π.) 32η ταξιαρχία (514, 515, 516 Τ.Π.) 33η ταξιαρχία (517, 518, 519 Τ.Π.) 510 λόχος πολυβόλων 146 μοίρα όρ. πυροβολικού 498 τάγμα διαβιβάσεων 707 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. III μεραρχία καταδρομών στρατηγείο 1η ταξιαρχία καταδρομών (Α', Β' μοϊραι καταδρομών) 2η ταξιαρχία καταδρομών (Γ', Δ', Ε' μοϊραι καταδρομών) 480 τάγμα διαβιβάσεων 12 έλαφρό σύνταγμα πεζικού 14, 31, 32, 83, 84, 88 τάγματα 'Εθνοφρουράς 102, 104, 107 συντάγματα πεδινού πυροβολικού 151, 152, 153 μοϊραι μέσου πυροβολικού 2 σύνταγμα άναγνωρίσεως 11 ίλη άρμάτων 489 τάγμα διαβιβάσεων 715 λόχος μηχανικού 621 τάγμα άσφαλείας γραμμών συγκοινωνιών ύπηρεσίες κλπ. 494


Μονάδες ύπό τίς διαταγές τού άρχιστράτηγου (Έφεδρεϊαι Αρχιστρατήγου) XV μεραρχία στρατηγείο 45η ταξιαρχία (571, 572, 573 Τ.Π.) 61η ταξιαρχία (517, 614, 619 Τ.Π.) 73η ταξιαρχία (574, 575, 591 Τ.Π.) 580 λόχος πολυβόλων 142 μοίρα όρ. πυροβολικού 494 τάγμα διαβιβάσεων 713 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. ΣΤ' μοίρα καταδρομών Β. Λοιπές Μονάδες τού 'Εθνικού Στρατόν Γ' Σώμα Στρατού

(Κεν.-'Ανατ. Μακεδονία, Θράκη) στρατηγείο

VII μεραρχία στρατηγείο 25η ταξιαρχία (551, 552, 553 Τ.Π.) 26η ταξιαρχία (554, 555, 556 Τ.Π.) 27η ταξιαρχία (557, 558, 559 Τ.Π.) 590 λόχος πολυβόλων 491 τάγμα διαβιβάσεων 717 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. Στρατιωτική Διοίκησις Κεντρικής Μακεδονίας (ΣΔΚΜ) Στρατιωτική Διοίκησις Θράκης 87η Στρατιωτική Περιοχή 16, 19, 26, 29, 30, 31, 41, 50, 59, 81 έλαφρά συντάγματα πεζικού 108 σύνταγμα πεδινού πυροβολικού 146 μοίρα ορειβατικού πυροβολικού 490 τάγμα διαβιβάσεων 712 λόχος μηχανικού ύπηρεσίες κλπ. 495


Εμφύλιου

Πολέμου

Στρατηγείον Κεντρικής 'Ελλάδος (ΣΚΕ) Στρατηγείο 71η ταξιαρχία (602, 613, 630 Τ.Π.) Β' σύνταγμα ιππικού 11 σύνταγμα άναγνωρίσεως 485 τάγμα διαβιβάσεων 'Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Στερεάς 'Ελλάδος (ΑΣΔΣΕ) 486 τάγμα διαβιβάσεων 631 τάγμα άσφαλείας γραμμών συγκοινωνιών Στρατιωτική Διοίκησις Εύβοιας (ΣΔΕ) 69 έλαφρύ τάγμα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Λιβαδειάς 3, 6 έλαφρά συντάγματα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Ρούμελης (ΣΔΡ) 4, 34, 42 έλαφρά συντάγματα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις 'Αγρινίου (ΣΔΑ) 39 έλαφρύ σύνταγμα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Θεσσαλίας 2, 5, 27 έλαφρά συντάγματα πεζικού 79 έλαφρύ τάγμα πεζικού 83η Στρατιωτική Περιοχή 29 έλαφρύ τάγμα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Λιμένος Βόλου Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Άττικής-Νήσων (ΑΣΔΑΝ) Στρατηγείο Στρατιωτική Διοίκησις 'Αττικής (ΣΔΑ) 78 έλαφρύ τάγμα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Σάμου (ΣΔΣ) 96 έλα<ρρύ τάγμα πεζικού Στρατιωτική Διοίκησις Κρήτης (ΣΔΚ) 23 έλαφρύ τάγμα πεζικού 482 τάγμα διαβιβάσεων Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου (ΑΣΔΠ) στρατηγείο 11 έλαφρύ τάγμα πεζικού 485 τάγμα διαβιβάσεων 719 λόχος μηχανικού 496


Άπό τά μέσα 'Ιουνίου ή προσοχή τής πολιτικής καί τής στρατιωτικής ήγεσίας τής Αθήνας στράφηκε πρός τό μέτωπο τοΰ Βίτσι καί τοΰ Γράμμου. Οί δυνάμεις πού άρχισαν νά συγκεντρώνονται έκεΐ ήταν οπωσδήποτε έντυπωσιακές καί οί συσχετισμοί πού έπιτεύχθηκαν περισσότερο άπό ικανοποιητικοί, ό έφιάλτης, όμως, μιάς επανάληψης τών περιπετειών τοΰ 1948, στόν Γράμμο άρχικά καί στό Βίτσι στή συνέχεια, έξακολουθοΰσε νά άπασχολεϊ σοβαρά τούς ύπευθύνους τής προετοιμασίας τών έπιχειρήσεων. Ή μέριμνα γιά άρτια οργάνωση τών έπιχειρήσεων προκάλεσε καί τή σχετική καθυστέρηση. Οί έπιχειρήσεις, τουλάχιστον οτήν τελική τους φάση, θά ξεκινούσαν τόν Αύγουστο, δηλαδή πρός τό τέλος τής θερινής περιόδου, έτσι ώστε νά δοθεί χρόνος γιά τίς άπαραίτητες προετοιμασίες. Οί τελευταίες συνίσταντο στήν ξεκούραση τών μονάδων πού είχαν πάρει μέρος στίς προηγούμενες έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις, στήν άνασυγκρότησή τους, όπου χρειαζόταν, στή μεθοδική έκπαίδευση τών στελεχών καί τών άνδρών στίς συγκεκριμένες συνθήκες τοΰ άγώνα κοντά στή μεθόριο, στόν έπανεξοπλιομό καί στήν έπαρκή έκπαίδευση στά νέα όπλα, καθώς καί στήν τεχνική προετοιμασία. Ή τελευταία συνίστατο κυρίως στή βελτίωση τών δικτύων έφοδιασμοΰ, τηλεπικοινωνιών καί διαβιβάσεων καί στή διάνοιξη δρόμων πρός τήν πρώτη γραμμή καί τούς σχεδιαζόμενους άξονες τής έπίθεσης, έτσι ώστε νά άξιοποιηθεϊ στόν μέγιστο βαθμό ή άνωτερότητα σέ μηχανοκίνητα μέσα. Αριθμητικά, ή συγκέντρωση δυνάμεων ήταν έντυπωσιακή. Τό ΣΗΔΜ διέθετε έπτά πλήρεις μεραρχίες (μαζί μέ τήν έφεδρεία τοΰ άρχιστράτηγου), μία μεραρχία καταδρομών καί άρκετές άνεξάρτητες μονάδες. Τό πεζικό άποτελοΰνταν άπό 69 τάγματα πεζικού, 6 μοίρες ορεινών καταδρομών, 12 έλαφρά τάγματα πεζικού, 8 τάγματα Εθνοφρουράς, δηλαδή συνολικά περισσότερα άπό 95 τάγματα! Ή δύναμη τών ταγμάτων αύτών σέ προσωπικό ξεπερνούσε τούς 57.000 άνδρες. Τό πυροβολικό πρόσθετε στήν έν λόγω δύναμη τρεϊς μοίρες μέσου πυροβολικού, πέντε συντάγματα πεδινού πυροβολικού καί έπτά μοίρες ορειβατικού πυροβολικού. Τό σύνολο πλησίαζε τά περίπου 240 πυροβόλα, χωρίς νά ύπολογίζονται τά άντιαρματικά καί τά άντιαεροπορικά πού χρησιμοποιήθηκαν έναντίον τών οχυρών θέσεων τών άμυνομένων. Τά τεθωρακισμένα περιλάμβαναν δύο συντάγματα άναγνωρίσεως καί μία ίλη άρμάτων μάχης. Όσον άφορά τίς μή μάχιμες μονάδες, είχε δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στίς διαβιβάσεις, έτσι ώστε ό συντονισμός τών ένεργειών τών έπιτιθεμένων νά είναι κατά τό δυνατόν άψογος ένώ οί έντολές, πληροφορίες καί διαταγές νά μεταφέρονται άμεσα καί νά μήν υπάρχουν καθυστερήσεις στήν εκμετάλλευση τών εύκαιριών πού θά παρουσιάζονταν. Ό συντονισμός μέ τήν άεροπορία άποτέλεσε έπίσης σημείο ιδιαίτερης προσοχής. Τό μηχανικό κλήθηκε νά καθαρίσει έμπόδια καί συρματοπλέγματα -όπου ύπήρχαν- άλλά κυρίως νά εξουδετερώσει τίς νάρκες ή τά ναρκοπέδια καί νά προχωρήσει 497


Πολέμου

στήν κατασκευή δρόμων γιά τήν ταχύτερη διείσδυση τών τεθωρακισμένων στίς έχθρικές γραμμές. Πλήθος ύπηρεσίες, συνεργεία καί βοηθητικές μονάδες θά κρατούσαν τόν στρατό έφόδου σέ καλή κατάσταση πρίν καί κατά τή διάρκεια τής έπιχείρησης. Είχαν προετοιμαστεί άρκετά χειρουργεία έκστρατείας καί είχε προβλεφθεί σημαντικός άριθμός τραυματιοφορέων, ώστε οί στρατιώτες τών μονάδων έφόδου νά μήν άπασχολούνται μέ μεταφορές τραυματιών ή οτιδήποτε ξένο πρός τήν άποστολή τους. Ό συνολικός άριθμός τών άνδρών πού βρίσκονταν στή διάθεση τού ΣΗΔΜ πιθανότατα άγγιζε τούς 200.000. Ό άριθμός έδινε μιά άναλογία περίπου είκοσι πρός έναν σέ σχέση μέ τόν άντίπαλο. Τ ά νέα όπλα Ή προετοιμασία γιά μιά νέου τύπου άναμέτρηση ένάντια σέ έναν τακτικά οργανωμένο καί στατικά παρατεταγμένο άντίπαλο δημιούργησε τήν άνάγκη γιά νέα βαρύτερα καί πιό έξειδικευμένα όπλα Στόν τομέα αύτό οί μεγάλες πρόοδοι έγιναν στήν άεροπορία καί ό στρατός ξηράς, όμως, δέν έμεινε άδιάφορος στίς άλλαγές. Άπό τό 1948 κυρίως ό πακτωλός τής άμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας είχε έφοδιάσει σημαντικά τμήματα τού στρατού μέ άμερικανικό οπλισμό, προετοιμάζοντας τό έδαφος γιά εισαγωγή πιό έξειδικευμένων όπλων στίς μονάδες. Τό κύριο πρόβλημα εστιαζόταν πλέον στήν άνατροπή οχυρωμένων θέσεων καί κυρίως στήν καταστροφή τών πολυβολείων πού μέ τόση τακτική μαεστρία είχε χρησιμοποιήσει ό Δημοκρατικός Στρατός στίς προηγούμενες συγκρούσεις. Δύο όπλα νεότατου τύπου ήρθαν νά δώσουν άπάντηση στό πρόβλημα αύτό. Τό πρώτο ήταν οί έκτοξευτές άντιαρματικών ρουκετών, γνωστοί ώς ΜΠΑΖΟΥΚΑ, πού άντικατέστησαν τούς έκτοξευτές τύπου ΠΙΑΤ στόν Εθνικό Στρατό. Τά νέα συστήματα μπορούσαν νά πλήξουν τό στόχο μέ μεγαλύτερη άκρίβεια καί άποτελεσματικότητα άπό σαφώς μεγαλύτερες άποστάσεις. Τό μειονέκτημά τους ήταν ότι οί τεχνικές χρησιμοποίησής τους δέν ήταν πάντα οί άπλούστερες. Τό όπλο περιέκλειε κινδύνους καί γιά τούς ίδιους τούς χειριστές του, κυρίως έξαιτίας τών άερίων τής έκτόξευσης τού βλήματος πού έπρεπε νά έχουν σημαντικό πεδίο έκτόνωσης. Ή σκόπευση μέ τό βαρύ καί άβολο αύτό όπλο δέν ήταν έπίσης εύκολη διαδικασία Γιά τούς λόγους αύτούς τό όπλο δέν δόθηκε στίς μονάδες πεζικού άλλά δημιουργήθηκαν ειδικά άποσπάσματα γιά τή χρήση του, μικρές ομάδες μέ άξιωματικό έπικεφαλής. Παρά τίς έπιτυχίες του, τό όπλο δέν έγινε ποτέ δημοφιλές στίς μονάδες τού πεζικού. Αντίθετα, ένα παραπλήσιας άποστολής νέο όπλο κέρδισε άμέσως τήν έμπιστοσύνη τών χειριστών του καί τών φαντάρων. 'Επρόκειτο γιά τό άντιαρματικά πυροβόλο «άνευ οπισθοδρομήσεως» τών 75 χλστ. Τό όπλο αύτό, 498


πρόδρομος τών σημερινών ΠΑΟ, μπορούσε νά πλήξει με σχετική άκρίβεια στόχους άπό απόσταση 1.500 ή 1.800 μέτρων. Αύτό πρακτικά σήμαινε ότι μπορούσε νά πλήξει άπό μεγάλες άποστάσεις πολυβολεία, χωρίς νά έκθέσει τούς χειριστές του οτά φονικά πυρά τού άντιπάλου. Χωρίς νά είναι ογκώδες, όπως τά συμβατικά άντιαεροπορικά καί άντιαρματικά πυροβόλα, έδινε βολή εύθυτενούς τροχιάς, καλύπτοντας έτσι μέ τόν καλύτερο τρόπο τήν έφοδο ή τήν κίνηση τού πεζικού. Στίς τελευταίες μάχες τοϋ πολέμου τό όπλο αύτό έδινε σημαντικά στοιχεία τακτικής ύπεροχής στίς κυβερνητικές δυνάμεις. Γιά τήν άξιοποίησή του στίς έπιχειρήσεις οργανώθηκε μιά ειδική μονάδα, ή μονάδα 500, πού άνέλαβε τή χρήση τού πυροβόλου στό σχέδιο «Πυρσός». Ή όμογενοποίηση τοϋ οπλισμού τών κυβερνητικών δυνάμεων περιόρισε τούς πονοκεφάλους τών άρμόδιων γιά τόν άνεφοδιασμό άξιωματικών. Ό οπλισμός τού πεζικού, έκτός άπό ορισμένα όπλα, είχε πλέον γίνει άμερικανικός, ένώ ό άγγλικός άντίστοιχος είχε δοθεί στίς μονάδες τής 'Εθνοφρουράς ή στά στατικά σώματα Τό πυροβολικό έπίσης είχε άποκτήσει άμερικανικά ύλικά, κυρίως ορειβατικά πυροβόλα τών 75 χλστ. Εξάλλου οί περισσότεροι τύποι τών δυσκίνητων βρετανικών πυροβόλων είχαν άποσυρθεΐ έξαιτίας τής άδυναμίας νά βρεθούν τά άσυνήθιστα βρετανικά πυρομαχικά.

Στίς νέες δυνατότητες τού στρατού συνέβαλαν καί άλλου τύπου μηχανήματα, πού μετέβαλαν τίς συνθήκες διεξαγωγής τού πολέμου. Παραδείγματος χάρη, τά νέα έργαλεΐα τού μηχανικού δημιούργησαν νέες καταστάσεις. Οί «προωθητήρες» μεγάλης ιπποδύναμης, οί μπουλντόζες κοινώς, πολλαπλασίασαν τήν ταχύτητα κατασκευής δρόμων καί προσβάσεων. Τά άρματα μάχης μπορούσαν, χάρη στίς νέες δυνατότητες, νά άνεβαίνουν άκόμη καί στίς κορυφές καί στά άντερείσματα τών βουνών, βοηθώντας μέ τά πυρά τους τήν έξάρθρωση τών πολυβολείων. Οί κοίτες τών ποταμών -τό καλοκαίρι ήταν ξερές ή δέν είχαν πολύ νερό- μεταβλήθηκαν πολύ εύκολα σέ λεωφόρους, άπό τίς όποιες τό πυροβολικό μπορούσε νά προωθεί τίς θέσεις του βαθιά μέσα στούς ορεινούς όγκους. Οπωσδήποτε τά δεδομένα δέν έμοιαζαν σέ τίποτε μέ τά άντίστοιχα τοϋ 1948 καί ό ΔΣΕ έλάχιστα είχε νά άντιτάξει σέ αύτό τό νέο είδος πολέμου.

Ή άεροπορία Στίς άρχές Αύγούστου, ή άεροπορία συγκέντρωσε στά γύρω άπό τίς περιοχές τού Γράμμου καί τού Βίτσι άεροδρόμια σχεδόν τό σύνολο τών άξιόμαχων άεροπλάνων της. Ή δύναμή της άποτελοϋνταν άπό τρεις μοίρες διώ499


Εμφύλιου

Πολέμου

ξεως μέ 54 άεροσκάφη τύπου ΣΠΙΤΦΑΪΡ XVI,17 τρία σμήνη άναγνωρίσεως μέ 12 άεροσκάφη τύπου ΧΑΡΒΑΡΝΤ, μία μοίρα μεταφορών μέ 11 άεροσκάφη τύπου ΝΤΑΚΟΤΑ, ένα σμήνος συνεργασίας πυροβολικού μέ 10 άεροπλάνα παλαιού τύπου καί ένα σμήνος βομβαρδισμού μέ 3 άεροσκάφη τύπου ΝΤΑΚΟΤΑ. Τό άπό καιρό άναμενόμενο νέο όπλο τής άεροπορίας, τά άμερικανικής κατασκευής βομβαρδιστικά κάθετης έφόρμησης τύπου ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ18 βρίσκονταν άκόμα στή φάση έκπαίδευσης τών πληρωμάτων τους, άέρος καί έδάφους, καί τέθηκαν στή διάθεση τής άεροπορίας στίς 15 Αύγούστου, πολύ άργά γιά νά προλάβουν νά συμμετάσχουν στίς έπιχειρήσεις στό θύλακα τού Βίτσι. Αντίθετα, 24 άπό αύτά τά πολύ άποτελεσματικά άεροπλάνα βρίσκονταν στή διάθεση τού στρατοϋ γιά τίς έπιχειρήσεις έναντίον τού Γράμμου. Μεγάλες πρόοδοι είχαν γίνει όσον άφορά τά πυρομαχικά τών άεροσκαφών. Οί ρουκέτες, τά πυροβόλα καί τά πολυβόλα έπαψαν νά είναι τά μοναδικά όπλα στή διάθεση τής άεροπορίας. 'Ιδιαίτερα δύο τύποι πυρομαχικών σφράγισαν αύτές τίς τελευταίες συγκρούσεις τοϋ Εμφυλίου. Ό πρώτος ήταν οί βόμβες μεγάλης έκρηκτικής ισχύος τών 227 καί 454 κιλών (500 καί 1000 λιβρών). Ή καταστροφική δύναμη ιδιαίτερα τών δεύτερων δέν είχε τίποτε τό συγκρίσιμο μέ όσα είχαν γνωρίσει οί έμπόλεμοι μέχρι τότε. Οί κρατήρες πού άνοιγαν μπορούσαν νά άνατρέψουν ή νά θάψουν κάτω άπό τά χώματα οποιοδήποτε όχυρό. Τό κύριο πρόβλημα ήταν ή σωστή σκόπευση, καθώς τά ΣΠΙΤΦΑΪΡ ή τά ΝΤΑΚΟΤΑ δέν ήταν έξειδικευμένα άεροσκάφη βομβαρδισμού. Ή άφιξη τών ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ μείωσε στό έλάχιστο αύτή τήν άδυναμία καί οί συγκεντρωτικοί βομβαρδισμοί πού πραγματοποιήθηκαν μέ αύτά είχαν πραγματικά καταλυτικά άποτελέσματα Τό δεύτερο, ίσως πιό διάσημο, όπλο ήταν οί έμπρηστικές βόμβες ΝΑΠΑΛΜ. Ή συζήτηση γιά τή χρήση τους είχε ξεκινήσει πολύ καιρό πρίν.

17. Τά ΣΠΙΤΦΑΪΡ XVI άντικατέστησαν προοδευτικά τούς προηγούμενους τύπους τού ίδιου άεροπλάνου, τόν τύπο IX. Τά άεροπλάνα τού τύπου αύτού έλάχιστα κοινά είχαν μέ τούς προγόνους τους τοϋ 1940 καί τής Μάχης τής Αγγλίας. Είχαν πλέον πολύ ισχυρούς κινητήρες τών 1.700 ϊππων, θωράκιση καί δυνατότητα μεταφοράς σημαντικού πολεμικού φορτίου, ρουκέτες, βόμβες κατά προσωπικού, έκρηκτικές βόμβες καί, μετά άπό προσαρμογές πού έγιναν μέ φροντίδα τής άμερικανικής άποστολής, βόμβες ΝΑΠΑΛΜ. 18. Αύτό τό βομβαρδιστικό όπλο τών άεροπλανοφόρων καί τού σώματος τών πεζοναυτών ήταν ένα άπό τά πλέον διαδεδομένα άεροπλάνα τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου, καθώς κατασκευάστηκε σέ 7.000 κομμάτια Ισχυρής κατασκευής καί θωράκισης, διθέσιο, βάρους περίπου έπτά τόνων μέ φορτίο, ειχε έναν πολύ ισχυρό κινητήρα 1.900 ίππων καί μπορούσε νά μεταφέρει καί νά ρίξει μέ άκρίβεια ιδιαίτερα καταστροφικά πυρομαχικά. Συνηθέστερο όπλο του, οί βόμβες τών 227 κιλών, άν καί μπορούσε νά μεταφέρει βαρύτερες, τών 454 κιλών, ή καί κάθε άλλο είδος πυρομαχικών. 500


Στίς έπιχειρήσεις μάλιστα τοΰ 1948 είχαν χρησιμοποιηθεί πειραματικά σέ μία-δύο περιπτώσεις. Πολλές άντιρρήσεις είχαν έκφραστεϊ ιδιαίτερα άπό τούς πιλότους τών ΣΠΙΤΦΑΪΡ άλλά καί άπό τούς "Ελληνες έπιτελεΐς τής άεροπορίας. Οί πρώτοι είχαν ένδοιασμούς γιά τή φόρτωση ένός τόσο καταστροφικού καί εύαίσθητου όπλου στά άεροπλάνα τους καί άνησυχοΰσαν γιά τά άποτελέσματα τών τρομερών έκρήξεων όσον άφοροΰσε τήν άσφάλεια τών ίδιων τους τών άεροσκαφών, καθώς έριχναν άπό χαμηλό ύψος. Οί δεύτεροι άνησυχούσαν γιά τούς κινδύνους πού θά είχε ή χρήση αύτοΰ τού άπόλυτου όπλου σέ δασωμένες έκτάσεις καλοκαιρινούς μήνες - οί πυρκαγιές, επεσήμαιναν, μπορούσαν νά είναι τό ίδιο έπικίνδυνες καί γιά τούς έπιτιθεμενους. Γιά μεγάλο διάστημα είχε προκύψει ένας συμβιβασμός μέ τή χρήση άπό τήν άεροπορία έμπρηστικών βομβών μικρότερης καταστροφικής δύναμης, γεγονός, όμως, πού ένοχλούσε τούς έπιτελεΐς τοΰ στρατού ξηράς. Οί δισταγμοί τής άεροπορίας ξεπεράστηκαν τίς παραμονές τής σύγκρουσης στό Βίτσι καί τόν Γράμμο, καθώς μάλιστα τά ΣΠΙΤΦΑΪΡ απέκτησαν βελτιωμένους καί άσφαλέστερους φορείς τών νέων όπλων. Ή χρήση τους δέ περιορίστηκε στά άσκεπή ορεινά, δηλαδή στίς κορυφές πέρα άπό τό υψομετρικό όριο τής δασοκάλυψης. Μαζί μέ τίς βόμβες ύψηλής έκρηκτικής ισχύος, οί ΝΑΠΑΛΜ άλλαξαν ολοκληρωτικά τούς όρους τής άναμέτρησης.

Τό πραγματικό, όμως, πλεονέκτημα τών άεροσκαφών ήταν ή μικρή άπόσταση πού χώριζε τό πεδίο τών έπιχειρήσεων άπό τά άεροδρόμια καί τίς βάσεις άνεφοδιασμού. Ή μικρή διάρκεια πτήσης, τής τάξης τών δέκα λεπτών, αύξανε τό χρόνο παραμονής τών άεροσκαφών πάνω άπό τό πεδίο τής μάχης, έτσι ώστε νά δίνεται ή έντύπωση τής συνεχούς παρουσίας καί τής άμεσης συνδρομής. Έτσι, ή μικρή άεροπορική δύναμη τών έκατό μαχητικών πολλαπλασίαζε τή δύναμη καί τήν άποτελεσματικότητά της.

Τά σχέδια Στό τέλος τών έπιχειρήσεων πού έπρεπε νά προηγηθούν τού «Πυρσός», οί έπιτελεΐς τοΰ Εθνικού Στρατοΰ θεωρούσαν ότι ή γενική κατάσταση έπρεπε νά είναι ή άκόλουθη. Τό Α' Σώμα Στρατοΰ, ή μάλλον τό έπιτελεΐο του καί ένα τμήμα τών δυνάμεών του θά είχαν ολοκληρώσει τήν έπιχείρηση «Πύραυλος», δηλαδή τήν εμπέδωση τής τάξης στήν Κεντρική Ελλάδα, ώς καί τίς παρυφές τής βόρειας ζώνης, όπου έπρόκειτο νά διεξαχθούν οί άποφασιστικές έπιχειρήσεις. Ή άλλη μεγάλη διοίκηση, τό ΣΗΔΜ, θά έπρεπε στό μεταξύ νά άποκλείσει τή διαρροή μονάδων τού έχθρού πρός τή βόρεια ζώνη καί νά προετοιμάσει τή γραμμή εξόρμησης διασφαλίζοντας, μεταξύ 501


άλλων, τήν πλήρη έκδίωξη τών άνταρτών άπό τούς ορεινούς όγκους πού γειτνίαζαν με τή μελλοντική ζώνη επιχειρήσεων - δηλαδή τά Χάσια, τά Άντιχάσια, τήν περιοχή τών Ζαγορίων, τό Καϊμακτσαλάν καί τό Βέρμιο. Τέλος, τοπικές διοικήσεις καί έλαφρά τάγματα πεζικού θά έπρεπε νά έγκατασταθούν στίς γύρω περιοχές, έτσι ώστε ό κλοιός νά άποκτήσει τό απαραίτητο γιά τήν άποφυγή έκπλήξεων βάθος." Μιά τέτοια διάταξη θά έμπόδιζε τυχόν έκπλήξεις, δηλαδή έλιγμούς πρός τά μετόπισθεν τής κυβερνητικής παράταξης, όπως έκείνους πού είχαν συμβεί στό παρελθόν. Μέ τίς προϋποθέσεις αύτές θά μπορούσε νά ξεκινήσει ή τελική φάση τών έπιχειρήσεων, ή όποία θά έφερε τό κωδικό όνομα «Πυρσός». Ή έπιχείρηση θά ξεκινούσε όταν σχεδόν τό σύνολο τοϋ στρατοΰ έκστρατείας θά βρισκόταν στή διάθεση τού άρχιστράτηγου, δηλαδή μετά τήν πλήρη ολοκλήρωση όλων τών προπαρασκευαστικών κινήσεων καί δράσεων. Ή αναμενόμενη συγκέντρωση δυνάμεων θά δημιουργούσε έναν καταλυτικό, ύπέρ τών έπιτιθεμένων, συσχετισμό δυνάμεων, έπάρκεια άνθρώπινων καί ύλικών μέσων πού θά έπέτρεπε τήν άνετη έφαρμογή τών σχεδίων, τήν ταυτόχρονη κίνηση πρός πολλαπλούς στόχους καί τήν καθήλωση τού έχθρού σέ κάθε τομέα τού μετώπου, κατά τρόπο ώστε νά μήν μπορεί ό τελευταίος νά έκμεταλλευθεΐ τό πλεονέκτημα τών έσωτερικών γραμμών καί νά μεταφέρει δυνάμεις καί έφεδρεϊες άπό τά άδρανή σημεία τού μετώπου πρός τά περισσότερο άπειλούμενα. Ή έπάρκεια δυνάμεων θά έπέτρεπε έπίσης τήν έφαρμογή ένός διπλού συστήματος διοίκησης. 'Εκτός άπό τίς τακτικές διοικήσεις, σημαντικό μέρος τών έφεδρειών καί τών μονάδων β' κλιμακίου θά μπορούσε νά υπαχθεί οτίς άμεσες διαταγές τοϋ άρχιστράτηγου, ό όποιος μέ τόν τρόπο αύτό θά μπορούσε νά έχει άμεση έποπτεία τών έξελίξεων καί νά παρεμβαίνει ούσιαστικά καί χωρίς καθυστέρηση στίς έπιχειρήσεις. Ή καχυποψία άκόμη βάραινε τίς σχέσεις τών άνώτατων διοικητών τού Εθνικού Στρατού. Οί διαμάχες καί οί άνταγωνισμοί μεταξύ τών διοικητών μεγάλων μονάδων -άκόμη καί σωμάτων στρατού- είχαν προκαλέσει οτό παρελθόν προβλήματα συντονισμού καί συγχρονισμού τών ένεργειών. Ή άποτροπή παρόμοιων προβλημάτων στήν ύπέρτατη έπιθετική προσπάθεια τοΰ Εθνικού Στρατού έπρεπε νά προληφθεί. Άλλωστε, υπήρχαν όλες οί προϋποθέσεις γι' αύτό. Τό κύρος τής κεντρικής διοίκησης, τοϋ άρχιστράτηγου καί τού Γενικού Επιτελείου Στρατού είχε πλήρως άναβαθμιστεί στό προηγούμενο έξάμηνο καί οί άποστάσεις άνάμεσα στίς βαθμίδες άσκησης τής διοίκησης εΐχαν σαφώς μεγαλώσει. Ή άπειλή κυρώσεων ήταν πλέον πιστευτή καί ή άμεση έποπτεία καί στήριξη τής άμερικανικής στρατιωτικής άποστολής ένίσχυε τήν όλη εικόνα. Τήν τελική μάχη, έστω κι άν τή σχεδίασε ό Βεντήρης, θά

19. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισνμμοριακός άγών, ό.π., σ. 595. 502


τήν καθοδηγούσε ό άρχιστράτηγος καί ο,τι αύτός, πολιτικά, άντιπροσώπευε. Γιά τό λόγο αύτόν, πέρα άπό τή γενική καί άμεση έποπτεία, μία ολόκληρη μεραρχία, ή XV, τέθηκε ύπό τίς άμεσες διαταγές του.

Στίς άρχές Αύγούστου ή στρατηγική συγκέντρωση τών μονάδων κοντά στούς χώρους πού πρόβλεπαν τά σχέδια ειχε ολοκληρωθεί. Τό σύνολο τών μονάδων πού θά συμμετείχαν στίς έπιχειρήσεις ολοκλήρωσε, στό πρώτο δεκαήμερο τού μήνα, μιά σειρά έκπαιδευτικών άσκήσεων σέ θέματα συντονισμού, ταχύτητας καί κυρίως άγώνα ένάντια οέ οχυρωμένες γραμμές. Ένώ ή ήμερομηνία έναρξης τών έπιχειρήσεων μπορούσε νά περιμένει, προοδευτικά έγινε σέ όλους κατανοητό ότι άπό τήν έναρξη τής έπίθεσης καί μετά ό ρυθμός έπρεπε νά είναι ό ταχύτερος δυνατός, ώστε νά προληφθεί κάθε τυχόν άντίδραση τού άντιπάλου. Ή στρατηγική σύλληψη τού σχεδίου τής τελικής έπίθεσης ήθελε νά έκμεταλλευτεϊ στό μέγιστο δυνατό τή σημαντική άτέλεια τής έχθρικής παράταξης. Τό γεγονός δηλαδή ότι οί έτσι καί άλλιώς ισχνές δυνάμεις τού ΔΣΕ έπρεπε νά κρατούν δύο διαφορετικά μέτωπα, στόν Γράμμο καί στό Βίτσι, τά όποια, άν καί άπειχαν λίγο στό χάρτη, δέν έπικοινωνούσαν μεταξύ τους μέ τή μεγαλύτερη εύκολία, κάθε άλλο μάλιστα. Ή μεταφορά δυνάμεων άπό τό ένα συγκρότημα στό άλλο μπορούσε νά γίνει είτε διαμέσου κινήσεων υψηλού κινδύνου σχεδόν μέσα άπό τίς γραμμές τού άντιπάλου, είτε διαμέσου χρονοβόρων διαδικασιών άπό τό άλβανικό έδαφος.20 Σέ καμία περίπτωση δέν έπρόκειτο γιά κίνηση σέ έσωτερικές γραμμές, πού τόσο είχε άποδώσει στίς μάχες τού Γράμμου τό 1948. Ό πρώτος στόχος λοιπόν τών σχεδίων τού Εθνικού Στρατού ήταν νά κρατήσει καθηλωμένες τίς δυνάμεις τού ενός θύλακα τήν ώρα πού θά ξεκινούσε ή άποφασιστική έπίθεση στόν άλλο. Τό ΣΗΔΜ είχε ύπολογίσει ότι ή μεγαλύτερη δύναμη πού θά μπορούσε νά κινηθεί άπό τόν ένα θύλακα στόν άλλο στή διάρκεια τών συγκρούσεων δέν μπορούσε νά ύπερβεϊ τίς μία ή δύο ταξιαρχίες, καί αυτές μέ τήν προϋπόθεση ότι θά είχαν τόν άναγκαϊο

20. Ή Αλβανία, ολοένα καί πιό προσεκτική ή καί διαστακτική στό διπλωματικό πεδίο, δέν έπέτρεπε τήν άνεξέλεγκτη κίνηση ένοπλων τμημάτων μέσα άπό τό έδαφος της. Οί μονάδες τού ΔΣΕ πού εισέρχονταν στό έδαφος της έπρεπε πρώτα νά αφοπλιστούν καί κατόπιν, ξεχωριστά τό προσωπικό άπό τά όπλα, νά μεταφερθούν στό σημείο έπαναπροώθησης στό έλληνικό έδαφος. Ό έπανεξοπλισμός τών μονάδων γινόταν περίπου πάνω στή μεθοριακή γραμμή, κατά τρόπο ώστε οί Αλβανοί διπλωμάτες νά μπορούν νά ισχυριστούν ότι δέν ύπάρχουν στό έδαφος τής χώρας τους συγκροτημένες μονάδες τοϋ ΔΣΕ. 503


Εμφύλιου

Πολέμου

γιά τή μετακίνησή τους χρόνο.21 "Αν καί ή δύναμη αύτή δέν θεωρούνταν άποφαοιστική γιά τήν πορεία τών έπιχειρήσεων, μπορούσε νά δημιουργήσει τοπικά προβλήματα καί νά προκαλέσει κρίσιμες καθυστερήσεις. ΤΗταν λοιπόν άναγκαία ή οργάνωση τών έπιχειρήσεων έτσι ώστε νά προληφθεί αύτή ή πιθανότητα. Στή σειρά τών προτεραιοτήτων, πρωτεύουσα θέση κατείχε ή έκπόρθηση τού θύλακα τοϋ Βίτσι. Στήν περιοχή αύτή βρίσκονταν συγκεντρωμένες οί κύριες δυνάμεις τού ΔΣΕ ένώ ή ένδοχώρα παρουσίαζε σχετικά μεγαλύτερο βάθος. Έδώ βρίσκονταν έπίσης οί πολιτικές άρχές τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, τό μεγαλύτερο τμήμα τού οπλισμού καί οί πλέον σημαντικές άποθήκες. Ή εξάρθρωση αύτού τοϋ θύλακα θά στερούσε άπό τόν ΔΣΕ σημαντικά πολιτικά, στρατιωτικά καί ύλικά ερείσματα, πού θά ήταν ιδιαίτερα δύσκολο νά έπανασυσταθούν στή στενή καί άφιλόξενη ζώνη τού Γράμμου. Στό γενικότερο πολιτικό ή προπαγανδιστικό έπίπεδο μάλιστα, τό Βίτσι είχε άρχίσει νά ταυτίζεται μέ τήν έννοια τού Δημοκρατικού Στρατού, θεωρούνταν πλέον προπύργιο καί βάση του. Τόν Αύγουστο τού 1949 κόντευε νά συμπληρωθεί ένας χρόνος άπό τίς άτυχες γιά τίς κυβερνητικές δυνάμεις μάχες πού είχαν κάνει εύρύτερα γνωστή τή δυναμική τού ΔΣΕ στήν περιοχή αύτή. Στούς μήνες πού πέρασαν, ή κατοχή τής περιοχής άπό τούς άντάρτες ύπήρξε σταθερή καί συνεχής, χωρίς νά κλονιστεί ή έγκατάστασή τους άπό τή μεγάλης έκτασης άποτυχία στή Φλώρινα, τόν Φεβρουάριο τού 1949. Τό Βίτσι είχε λοιπόν καί έντονα συμβολικό χαρακτήρα. Ταυτόχρονα μέ τήν κύρια προσπάθεια στό Βίτσι, έτσι ώστε νά τή διευκολύνει στερώντας άπό τόν άντίπαλο ένισχύσεις, έπρεπε νά έκδηλωθει ισχυρή πίεση ένάντια στό θύλακα τού Γράμμου. Οί δυνάμεις γι' αύτό δέν έλειπαν. Ή συγκέντρωση μάλιστα αύτών τών παραπλανητικών επιθετικών προσπαθειών στά πλευρά τού θύλακα, κοντά στούς άξονες συγκοινωνιών καί στίς βατές κοιλάδες, θά έδινε συγκριτικό πλεονέκτημα στούς ένεργούντες τόν άντιπερισπασμό καί ίσως δημιουργούσε στόν άντίπαλο τήν αίσθηση τής ισοδύναμης έπίθεσης, δηλαδή τής έφόδου τών κυβερνητικών δυνάμεων ταυτόχρονα, σέ όλο τό μήκος τού μετώπου. Μιά τέτοια αίσθηση θά δυσκόλευε οπωσδήποτε τόν έγκαιρο προσανατολισμό τών έφεδρειών καί τή συγκέντρωση δυνάμεων στό σωστό σημείο. Μετά τό τέλος τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι, καί άφού ή άναμενόμενη έπιτυχία θά είχε, χωρίς κίνδυνο έκπλήξεων, έδραιωθεϊ, τότε τό σύνολο πλέον τών δυνάμεων τού Εθνικού Στρατού θά στρεφόταν έναντίον τού Γράμμου. Στή φάση αύτή άναμενόταν εύκολη κατάρρευση τού ΔΣΕ, καθώς στή στενή ορεινή ζώνη πού κα-

21. ΣΗΔΜ/Α1, «Διαταγή Επιχειρήσεων "Πυρσός", 16.8.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, O.K., τόμος 14, κείμενο 6, σ. 68. 504


τεΐχε άπουοίαζαν καί οί δυνάμεις καί ή οργανωμένη άπό πολύ καιρό γραμμή άμυνας καί ό βαρύς όπλιομός καί, τό κυριότερο, τό άπαιτούμενο γιά τήν πραγματοποίηση ελιγμών βάθος. "Ετσι, ή προσπάθεια τών δυνάμεων τού ΣΗΔΜ θά στρεφόταν περισσότερο στήν αιχμαλωσία ή καταστροφή τών δυνάμεων τού άντιπάλου παρά στή θεωρούμενη ώς άναπόφευκτη έξάρθρωση τού άμυντικού του συστήματος. Στόν τομέα τών στρατηγικών προτεραιοτήτων στήν πρώτη σειρά βρισκόταν ή έξάλειψη τών έχθρικών θυλάκων καί ό άπόλυτος έλεγχος τής μεθοριακής γραμμής. Σέ δεύτερη σειρά έρχόταν ή κατά τό δυνατό μεγαλύτερη καταστροφή ή φθορά τών έχθρικών δυνάμεων. Γιά νά έπιτευχθεΐ αύτός ό δεύτερος στόχος θά έπρεπε νά έγκλωβιστούν μεγάλες έχθρικές δυνάμεις καί νά μήν τούς δοθεί ή δυνατότητα νά διαφύγουν είτε πρός τό άλβανικό έδαφος, είτε, κατά τήν προσφιλή τακτική τους, πρός τά μετόπισθεν τής κυβερνητικής παράταξης. Ή δεύτερη έκδοχή, άν καί τή θεωρούσαν πολύ πιθανή στά έπιτελεϊα τού 'Εθνικού Στρατού, πολύ δύσκολα μπορούσε νά πραγματοποιηθεί μέσα στή συγκυρία τού τέλους τοΰ καλοκαιριού 1949. Είδαμε στά προηγούμενα ότι στά χαρακτηριστικά τού ΔΣΕ, όπως αύτός είχε παραταχθεί γιά τήν τελευταία του μεγάλη μάχη, δέν περιλαμβάνονταν οί δεξιότητες πού τοΰ έπέτρεπαν παρόμοιες ένέργειες στό παρελθόν. Τά μετόπισθεν τού έχθρού έξάλλου ήταν πλέον ζώνη υψηλού κινδύνου. Ή παρεμπόδιση τής διαφυγής πρός τήν 'Αλβανία ήταν μιά άλλη, πιό σύνθετη Ιστορία Στά πίσω άπό τό θύλακα τοΰ Βίτσι έλληνοαλβανικά σύνορα κατέληγε μιά σημαντική όδική άρτηρία, ό άξονας πρός τήν Κορυτσά, πού συναντούσε τά σύνορα στήν Κρυσταλλοπηγή, καθώς έπίσης καί πολλές δευτερεύουσες ήμιονικές όδοί. Σέ άντίθεση μέ αύτό πού συνέβαινε στόν Γράμμο, έδώ τά σύνορα ήταν προσιτά άπό διάφορες πλευρές. Στά σχέδια τών κυβερνητικών, άν καί υπήρχε ή προσδοκία ότι ό αιφνιδιασμός καί ή ταχύτητα κίνησης τών έπιτιθεμένων θά οδηγούσε στήν άποκοπή σημαντικών δυνάμεων τοΰ έχθρού καί πιθανώς στήν κύκλωση καί τήν αίχμαλώτισή τους, ή ιδέα μιάς γενικότερης κύκλωσης πρίν άπό τή μεθοριακή γραμμή άντιμετωπίσθηκε ώς ύπέρμετρα αισιόδοξη έξέλιξη. Ή κίνηση τών έπιτιθεμένων πρός τόν άξονα Ίεροπηγή-Κρυσταλλοπηγή παρέμεινε μέν στά σχέδια ώς δευτερεύουσα κίνηση, άποσκοπούσε όμως μάλλον στήν παρεμπόδιση μεταφοράς τών έφοδίων καί τών βαρέων όπλων παρά στήν καθ' έαυτό παγίδευση μονάδων τού ΔΣΕ. Ή ελπίδα καταστροφής μεγάλων τμημάτων τού άντιπάλου έναποτέθηκε, έκτός άπό τή φθορά πού θά προκαλούσε ή καθήλωση καί ό όγκος πυρός ιδιαίτερα τής άεροπορίας, στήν τελική σύγκρουση οτόν Γράμμο.

Τό ζήτημα τού είδους τής άποφασιστικής έπίθεοης ένάντια στό Βίτσι άπα505


Εμφύλιου

Πολέμου

σχόλησε έπίοης τούς έπιτελεΐς τού ΣΗΔΜ καί ιδιαίτερα τόν διοικητή του, άντιοτράτηγο Βεντήρη. Οί έπιλογές, στίς διάφορες παραλλαγές τους, ήταν δύο βασικά Είτε θά γινόταν έκμετάλλευση τής συντριπτικής άριθμητικής άνωτερότητας μέ ταυτόχρονες επιθέσεις σέ όλο τό μήκος τού μετώπου -μέ στόχο τή φθορά τού έχθρού, τήν απορρόφηση τών έφεδρειών του καί τήν άποκάλυψη τών αδύνατων σημείων τής διάταξής του- είτε θά έπικεντρώνονταν οί προσπάθειες σέ ένα κρίσιμο σημείο μέ στόχο τή διάσπαση τού μετώπου καί τή διείσδυση στά μετόπισθεν τής άμυντικής διάταξης. 'Επιλέχθηκε, χωρίς ταλαντεύσεις, ή δεύτερη έκδοχή. Ή έκδοχή αύτή περιέκλειε ίσιος μεγαλύτερους κινδύνους, στήν περίπτωση πού άποτύγχαναν οί πρώτες κρούσεις καί ή διάσπαση τού μετώπου, είχε όμως άναμφίβολα πλεονεκτήματα. Τό πιθανότερο είναι ότι αύτή τήν έπιλογή υπαγόρευσε ή πολύ καλή πληροφόρηση γιά τή συγκρότηση, τή διάταξη καί τά χαρακτηριστικά τού Δημοκρατικού Στρατού. Είδαμε στά προηγούμενα ότι, έκ τών πραγμάτων, ή διάταξη τής άμυνας τού ΔΣΕ ήταν άπόλυτα γραμμική, μέ συγκέντρωση περίπου τού συνόλου τών δυνάμεων, τών οχυρωματικών έργων καί τών βαρέων όπλων σέ μιά πρώτη γραμμή άμυνας, χωρίς μάλιστα νά είναι δυνατοί είτε ή οργάνωση δεύτερης γραμμής άνάσχεσης είτε ό έλιγμός πρός τά πίσω καί ή έλαστική άμυνα Σέ μιά τέτοια κατάσταση τόν νικητή θά έκρινε ή πρώτη κρούση, ή μετωπική άναμέτρηση στήν πρώτη σειρά τών οχυρωματικών έργων. 'Εκεί, ή τυχόν άποτυχία τής έπίθεσης θά άφηνε άλώβητο τό σύνολο τής άμυντικής διάταξης, ή έπιτυχία της, όμως, θά άποδιάρθρωνε τό σύνολο τού μετώπου καί θά άχρήστευε τίς άμυντικές θέσεις σέ όλο τό μήκος τής παράταξης. Ό Βεντήρης άποφάσισε νά επενδύσει σέ αύτό τό σχέδιο πιστεύοντας ότι ό αιφνιδιασμός, ή συγκέντρωση συντριπτικά ανώτερων δυνάμεων στό σημείο καί ό άντίκτυπος πού θά είχε ή χρήση τών νέων όπλων θά έκριναν σύντομα τήν έκβαση τής σύγκρουσης καί θά προκαλούσαν τό πολυπόθητο ρήγμα Τά στοιχεία πού ήταν άπαραίτητα γιά τήν έπιτυχία αύτού τού σχεδίου έπρεπε νά κατασκευαστούν μέ προσοχή. Ό αιφνιδιασμός ήταν πρώτα άπ' όλα άπαραίτητος. Τό σημείο τής άποφασιστικής άναμέτρησης έπρεπε νά κρατηθεί κρυφό ώς τήν τελευταία στιγμή, παρά τήν έκταση τών προετοιμασιών πού θά έπρεπε νά γίνουν. Στό σημείο αύτό οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν δύο πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα Ή άριθμητική τους άνωτερότητα τούς έπέτρεπε τήν έκ τού άσφαλούς χρήση τής τακτικής τών άντιπερισπασμών μέ τή διενέργεια κινήσεων καί εικονικών ένεργειών καί έπιθέσεων σέ όλο τό μήκος τού μετώπου. Επιπροσθέτως, ένώ οί κυβερνητικοί έπιτελείς διέθεταν τό πλεονέκτημα τής έναέριας παρατήρησης, πλεονέκτημα σημαντικό τούς καλοκαιρινούς μήνες όπου οί καιρικές συνθήκες σπάνια ήταν άπαγορευτικές ένώ ή διάρκεια τής ήμέρας ήταν άρκετά μεγάλη, οί άντίπαλοί τους δέν διέθεταν παρόμοια εύχέρεια Τό γεγονός μά506


λίστα ότι ή ροή τών αυτομόλων ή τών άμαχων πρός τήν πλευρά τοϋ ΔΣΕ ειχε περίπου έκμηδενιστεΐ, ή ήγεσία τών άμυνομένων ήταν καταδικασμένη νά στηρίζεται στίς πληροφορίες πού συνέλεγε μέ τήν έπίγεια παρατήρηση. Ή τελευταία, σέ ένα έδαφος μέ σημαντικό άνάγλυφο, μπορούσε νά δώσει πολύ περιορισμένα άποτελέσματα. Ή παραπλάνηση μπορούσε στίς συνθήκες αύτές νά είναι τόσο στρατηγική όσο καί τακτική. Ή έπιλογή άνάμεσα στό Βίτσι καί τόν Γράμμο ώς στόχων τής κύριας προσπάθειας ήταν άδιευκρίνιστη, άπ' ό,τι φαίνεται, γιά τήν ήγεσία τοϋ ΔΣΕ ώς τήν παραμονή τής έναρξης τών έπιχειρήσεων. Ή παραπλανητική πίεση πρός τόν Γράμμο ένίσχυε τήν άποψη ότι οί κυβερνητικοί θά επιχειρούσαν επανάληψη τού σεναρίου τοϋ 1948 πού ήθελε πρώτα τήν κατάληψη καί έξασφάλιση τού Γράμμου καί κατόπιν ένέργειες πρός τό Βίτσι. Τό 1949 ό Γράμμος ήταν τό πιό άδύνατο άμυντικά μέτωπο καί ύπήρχαν βάσιμοι λόγοι νά πιστεύει κανείς ότι οί έπιτιθέμενοι θά προτιμούσαν τόν πιό εύκολο δρόμο πρός τήν έπιτυχία, διστάζοντας μπροστά στήν ισχύ τών άμυντικών θέσεων στό Βίτσι. Στό τακτικό πεδίο πάλι οί άμυνόμενοι έπρεπε νά παραπλανηθούν όσον άφορά τόσο τό είδος τής έπίθεσης πού θά στρεφόταν έναντίον τους, όσο καί τό σημείο όπου οί έπιτιθέμενοι θά έπικέντρωναν τίς προσπάθειες τους. Ό συντονισμός τών παραπλανητικών ένεργειών χρειαζόταν καί στό σημείο αύτό, έτσι ώστε νά άποπροσανατολιστοϋν οί έφεδρεϊες. Εκείνο πού σέ κάθε περίπτωση έπρεπε νά άποκρυβεΐ ήταν ή πρόθεση τών έπιτιθεμένων νά πετύχουν διάσπαση τής άμυντικής γραμμής καί βαθιά διείσδυση στά μετόπισθεν ώστε νά άχρηστεύσουν τήν άμυντική ισχύ τής τοποθεσίας Βίτσι. Σέ αύτόν τό στόχο ύποτάχθηκαν πλήθος παραπλανητικές κινήσεις, μεγάλης ή μικρής κλίμακας, τίς παραμονές τής σύγκρουσης.

Ή αιχμή τοϋ δόρατος Τό Β' Σώμα τοϋ Έθνικοϋ Στρατού, ύπό τή διοίκηση τού ύποστράτηγου Στυλιανού Μανιδάκη, άνέλαβε τήν έξειδίκευση τοϋ γενικού σχεδίου γιά τήν περιοχή τού Βίτσι. Από τήν πλευρά τών δυνάμεων, τό σώμα αύτό κατείχε τή μερίδα τοϋ λέοντος, καθώς θά άναλάμβανε νά φέρει σέ πέρας τήν κύρια άποστολή. Ό προσανατολισμός τοϋ έμπειρου Α' Σώματος καί τοϋ ονομαστού έπιτελείου τοϋ άντιστράτηγου Τσακαλώτου πρός τόν Γράμμο, άνεξάρτητα άπό τούς λόγους πού έγινε, άποτέλεσε μέρος τής γενικότερης παραπλάνησης τού έχθρού. Γιά τήν πραγματοποίηση τής άποστολής του τό σώμα διέθετε μιά δύναμη άπό τέσσερις μεραρχίες (II, IX, Χ, XI) καθώς καί μία μεραρχία καταδρομών (τήν III), πού συγκροτήθηκε άπό τίς υπάρχουσες δύο ταξιαρχίες τών ΛΟΚ. Ή τελευταία θά άναλάμβανε τήν πλέον κρίσιμη καί άποφασιστική άποστολή. 507


Τό σχέδιο πρόβλεπε τή διάσπαση τοϋ άμυντικού μετώπου στήν περιοχή Μπαρό καί Λέσιτς, βόρεια τής Καστοριάς, περίπου στό κέντρο τής έχθρικής άμυντικής διάταξης." Τή διάσπαση αύτή θά πραγματοποιούσαν δύο παράλληλες έπιθετικές κινήσεις, μέ σημεία έξόρμησης τά Κουλκουθούρια καί τό Μπίκοβικ καί σημείο τομής τών άξόνων τους τό Λέσιτς. Τή διάσπαση θά άκολουθοϋσε βαθιά διείσδυση μέσα στήν άντίπαλη ένδοχώρα, μέ κύρια μέν κατεύθυνση πρός τήν Κρυσταλλοπηγή καί τήν Ίεροπηγή, έχοντας στόχο τήν άποκοπή τής όδού έπικοινωνίας μέ τά άλβανικά σύνορα, μέ δευτερεύουσα δέ πρός τό Λαιμό τής Πρέσπας καί στόχο τήν άποκοπή τών άνατολικά τών Πρεσπών μονάδων τού ΔΣΕ άπό τά άλβανικά σύνορα Άπό τήν ταχύτητα τής κίνησης τών έπιτιθεμένων θά κρινόταν τό μέγεθος τής έπιτυχίας τοϋ σχεδίου. 'Εξυπακούεται ότι στό σχέδιο προβλέπονταν έπιθετικές ένέργειες περίπου στό σύνολο τού μετώπου στό Βίτσι, έτσι ώστε νά λειτουργήσει ή παραπλάνηση τού άντιπάλου μέχρι τήν τελευταία στιγμή. Ή ίδια ή διάσπαση τών έχθρικών γραμμών θά γινόταν μέ σύνθετο τρόπο. Στήν κεντρική της ιδέα συνυπήρχαν δύο άντιφατικές μέθοδοι έπίθεσης. Ό πρώτος στηριζόταν σέ κλασικό σενάριο έφόδου καί προέβλεπε τή συγκέντρωση ισχυρών μέσων πυρός, πυροβολικού καί άεροπορίας, ένάντια σέ στενό τομέα τού έχθρικού μετώπου, έτσι ώστε νά μειωθεί ή δυνατότητα άντίστασής του καί νά καταληφθούν θέσεις-κλειδιά τής άμυνας. Τήν προσπάθεια κατάληψης αύτών τών στρατηγικών σημείων θά τήν άναλάμβανε τήν πρώτη ήμέρα τής έπίθεσης ή II μεραρχία, ύποστηριζόμενη άπό τό σύνολο τού πυροβολικού καί τής άεροπορίας καί ένισχυμένη μέ τό σύνολο τών άρμάτων μάχης πού διέθετε τό Β' Σ.Σ. Θά άκολουθούσε, ώς μονάδα στήριξης καί έκμετάλλευσης τυχόν επιτυχιών, ολόκληρη ή XI μεραρχία Νά σημειώσουμε ότι καθεμία άπό αύτές τίς μονάδες, μέ τίς τρεις πλήρεις ταξιαρχίες πού διέθεταν, είχε δύναμη τουλάχιστον ίση μέ τό σύνολο τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στόν τομέα τού Βίτσι. Παρά τή βιαιότητά της, ή προαναφερθείσα ένέργεια δέν θά ήταν ή κύρια. Ή άποφασιστική κίνηση θά ξεκινούσε τό βράδυ τής πρώτης ήμέρας τών έπιχειρήσεων, μόλις έπεφτε τό σκοτάδι. Στό σημείο αύτό, ένώ, όπως έλπιζαν οί σχεδιαστές τής έπίθεσης, οί δυνάμεις τού άντιπάλου θά βρίσκονταν σέ δύσκολη κατάσταση, έχοντας χάσει κρίσιμες θέσεις καί έχοντας καταπονηθεί άπό τήν ολοήμερη μάχη καί τόν όγκο τού πυρός τών έπιτιθεμένων, θά ξεκινούσε ή τολμηρή νυχτερινή διείσδυση τής III μεραρχίας καταδρομών μέ τίς πέντε μοίρες ΛΟΚ πού είχε στή διάθεσή της. Ή διείσδυση αύτή θά ήταν μιά περίπου άνεξάρτητη ένέργεια, πού δέν θά λάμβανε υπόψη τίς προόδους τών γύρω δυνάμεων καί θά συντονιζόταν μαζί τους

22. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Διαταγή Επιχειρήσεων "Πυρσός", 4 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 12, σ. 134. 508


μόνο ώς πρός τήν ύποχρέωση τών τελευταίων νά είναι άμεσα έτοιμες νά συνδράμουν ή νά έκμεταλλευθούν αύτή τή νυχτερινή κίνηση. « Υπάρχουν υποχρεωτικώς κενά είς τήν έχθρική διάταξιν», υποστήριζε ή διαταγή τοΰ Β' Σώματος Στρατοΰ, θέλοντας νά μεταδώσει τή φιλοσοφία τής έπιλεγμένης τακτικής. «Ή διείσδυσις άρα είναι πάντοτε δυνατή καί πρέπει νά θεωρηθή ώς θεμελιώδης κανών ένεργείας»." Καί στή συνέχεια άνέφερε σχετικά μέ τήν ειδική άποστολή τών μονάδων καταδρομών: « Ό ρόλος τών μονάδων τής ΙΙΙης Μεραρχίας συνίσταται είς άποφασιστικήν καί άνεξάρτητον διείσδυσιν έντός τών θέσεων καί είς τά νώτα τού έχθρού ίνα ούτω έπέλθη ταχεία σύγχυσις καί έξάρθρωσις του έχθροϋ. Τό πεζικόν δέν θά πρέπει νά άναμένη τό πάν άπό τάς μονάδας τής ΙΙΙης Μεραρχίας καί τήν πλήρη διάνοιξιν τής όδοΰ είς τούτο. 'Οφείλει, έκμεταλλευόμενον καί τό έπιτυγχανόμενον άποτέλεσμα ύπό τών μονάδων ΙΙΙης Μεραρχίας νά ένεργή δραστηρίως καί άποφασιστικώς κατά πάσης φωλεάς άντιστάσεως καί νά έρχεται έγκαίρως είς βοήθειαν τοΰ έργου τών ειδικών τούτων μονάδων».24 Ή έφοδος έναντίον τών θέσεων άμυνας τού ΔΣΕ θά ύποστηριζόταν άπό σχεδόν τό σύνολο τοΰ πυροβολικού πού βρισκόταν στήν περιοχή τού Β' Σώματος Στρατού, τό σύνολο τής άεροπορίας καί τά διαθέσιμα τεθωρακισμένα καί άρματα μάχης. "Οσον άφορά τό πυροβολικό, προετοιμάστηκε καί πραγματοποιήθηκε μιά σημαντική συγκέντρωση μέσων. Στή ζώνη έφόδου, γιά τήν υποστήριξη είτε τής II μεραρχίας είτε τής μεραρχίας καταδρομών είτε τής XI μεραρχίας, συγκεντρώθηκαν 17 πυροβολαρχίες μέσου, πεδινού καί ορειβατικού πυροβολικού, δηλαδή περίπου 70 πυροβόλα.25 Σέ συνδυασμό μέ τίς προωθήσεις τών άρμάτων καί τίς άεροπορικές έπιθέσεις, θεωρούνταν ότι ό όγκος πυρός θά ήταν άρκετός γιά νά εξαρθρώσει τήν άντίπαλη παράταξη.

23. Στό ίδιο, σ. 151. 24. Στό ίδιο, σ. 151-152. 25. Οί πυροβολαρχίες άνήκαν στά 101 καί 104 συντάγματα πεδινού πυροβολικού, τήν 153 μοίρα μέσου πυροβολικού καί τίς 142, 146 καί 148 μοίρες ορειβατικού πυροβολικού. Γιά τή συγκέντρωσή τους πρβλ. II μεραρχία, «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", 31 Αύγούστου 1949, Παράρτημα Α, Διάταξις Μονάδων», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 26, σ. 302. 509

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 48

Οί μάχες στόν Γράμμο καί τό Βίτσι Επίθεση αντιπερισπασμού στόν Γράμμο από τό Α' Σώμα Στρατού Στίς 2 Αύγούστου, ή έπιχείρηση «Πυρσός» ξεκίνησε στόν βόρειο Γράμμο. Οί δυνάμεις τού Α' Σώματος Στρατού -καί πιό ειδικά ή I μεραρχία- θά άναλάμβαναν νά εξαπολύσουν ισχυρές έπιθέσεις ένάντια στίς θέσεις τού ΔΣΕ στόν Γράμμο, έτοι ώστε νά δημιουργηθεί μέ τόν πλέον πειστικό τρόπο ή εντύπωση ότι ή κατάληψη του βρισκόταν στήν πρώτη σειρά τών προτεραιοτήτων τών κυβερνητικών δυνάμεων. Πέρα άπό τήν παραπλάνηση τής άντίπαλης ήγεσίας σχετικά μέ τίς προθέσεις, στόχος αύτών τών έπιθέσεων ήταν καί ή καθήλωση τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στόν βόρειο Γράμμο, έτσι ώστε νά μήν μπορέσουν νά συνδράμουν τίς δυνάμεις τού Βίτσι στήν κύρια φάση τών έπιχειρήσεων. Γιά τό λόγο αύτό οί κύριες έπιθέσεις στράφηκαν κατά τών κοντινότερων πρός τό Βίτσι περιοχών, οτίς άνατολικά τού Αλιάκμονα καί τής άνω κοιλάδας τού Σαραντάπορου ζώνες. Αύτή ή προπαρασκευαστική φάση τών έπιχειρήσεων ονομάστηκε «Πυρσός Α » καί προγραμματίστηκε νά ξεκινήσει στίς 2 Αύγούστου. Στήν περιοχή τού άνατολικού καί βόρειου Γράμμου βρισκόταν άπό τήν πλευρά τοϋ Δημοκρατικού Στρατού ή 16η ταξιαρχία (τού Παπαδημητρίου), μέρος τής IX μεραρχίας (τοϋ Παλαιολόγου). Τά τρία τάγματά της, ένισχυμένα μέ άκόμη δύο άνεξάρτητα τάγματα, βρίσκονταν σέ άμυντικές θέσεις στά υψώματα Τσάγκος-Καραούλι-Ταμπούρι καί Ψωριάρικα. Ή συνολική δύναμή τους άνερχόταν οέ 1.300 μέ 1.400 μαχητές. Οί εφεδρείες πού μπορούσαν νά διατεθούν γιά ύποστήριξη τού μετώπου άνέρχονταν σέ περίπου 350 μαχητές, πού άνηκαν σέ τρεις λόχους καί ένα τάγμα μηχανικού.1 Ή

1. Ή περιγραφή τών δυνάμεων τοΰ ΔΣΕ στόν Γράμμο σέ πολλές άναφορές, έκθέσεις, διαταγές τού Εθνικού Στρατού. Ειδικά σέ Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Έκθε511


Πολέμου

γραμμή άμυνας ύποστηριζόταν άπό ενα τμήμα ίσως τών 16 ορειβατικών πυροβόλων πού διέθετε ό ΔΣΕ στόν Γράμμο. Οί θέσεις δέν ήταν ιδιαίτερα καλά οργανωμένες έξαιτίας έλλειψης χρόνου καί μέσων. Ύπήρχαν πολυβολεία, σκεπασμένα μέ 3 ώς 6 σειρές κορμών δένδρων, καί χαρακώματα ή άτομικές θέσεις μάχης γιά τό πεζικό, συνήθως μικρού βάθους, άνάλογα καί μέ τό είδος τού έδάφους. Πυκνά ναρκοπέδια δέν ύπήρχαν καί σχεδόν άπουσίαζε τό συρματόπλεγμα. Έναντίον αύτών τών δυνάμεων προσανατολίστηκε ό όγκος τής I μεραρχίας τού κυβερνητικού στρατού, μέ στόχο τήν κατάληψη τών υψωμάτων πού δεσπόζουν στήν περιοχή κοντά στή μεθόριο, μέ πρώτο στή σειρά τό ύψ. 1425. Παράλληλα μέ τήν κίνηση τής I μεραρχίας, ή VIII μεραρχία τού κυβερνητικού στρατού θά πίεζε τίς θέσεις τού ΔΣΕ στόν δυτικό Γράμμο, στά ίδια σημεία πού ύπήρξαν θέατρο άγριων συγκρούσεων τόν περασμένο 'Απρίλιο. Ή VIII μεραρχία ήταν, όπως είδαμε προηγουμένως, μιά ιδιαίτερα ισχυρή μονάδα, ή όποία, ενισχυμένη μέ τρία συντάγματα έλαφρού πεζικού, είχε δύναμη τουλάχιστον διπλάσια τής προβλεπόμενης άπό τήν κανονική οργανική της σύνθεση. Γιά τό λόγο αύτόν, άλλά καί μέ βάση τήν έκτίμηση ότι οί κυβερνητικοί θά έπιζητούσαν νά άποκαταστήσουν έδαφικές άπώλειες πού είχαν υποστεί στήν περιοχή τήν άνοιξη, είχαν παραταχθεί απέναντι της οί κύριες δυνάμεις τού ΔΣΕ στόν Γράμμο. Οί δυνάμεις αύτές άνήκαν στήν VIII μεραρχία τού ΔΣΕ (τού Φωκά) καί περιλάμβαναν τήν 107η ταξιαρχία (τού Βελισσάρη) μέ τρία τάγματα καί συνολική δύναμη 700 μαχητών - τ ό 30% γυναίκες- καθώς καί μιά σειρά άπό άνεξάρτητα τάγματα, λόχους, μονάδες θέσεων καί συγκροτήματα, συνολικής δύναμης άλλων περίπου 1.000 μαχητών. Ή 108 η ταξιαρχία τού ΔΣΕ (τού Ζάρα), μέ τρία τάγματα (648, 585 καί 725) καί περίπου 700 μαχητές, άποτελούσε τή στρατηγική έφεδρεία τής άμυντικής διάταξης τού Γράμμου καί ήταν προσανατολισμένη πρός τό δυτικό μέτωπο. Τή σύνθεση τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ στόν Γράμμο συμπλήρωναν ύπηρεσίες, συνεργεία, νοσοκομεία καί μονάδες μεταφορών, συνολικής δύναμης περίπου 700 μαχητών. Έναντίον αύτών τών δυνάμεων ξεκίνησε ή έπιχείρηση «Πυρσός».

Οί έφοδοι τών κυβερνητικών δυνάμεων πήραν ή καθεμία ένα ιδιαίτερο συνθηματικό όνομα Ή πρώτη έπίθεση, στά άνατολικά, ένάντια στό ύψωμα 1425 ονομάστηκε «Χαλκός». Σύμφωνα μέ τήν τακτική πού είχε υίοθετη-

σις έπιχειρήσεων "Πυρσός" άπό 2-30 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα 1998, τόμος 14, κείμενο 35, σ. 414415. 512

AVID:

Ο/ΐ'ριόιτι ι;

TOC

Δημοκρατικοί'1 Στράτοι'' οτον Γράμμο. Ai'voiunoc 1949. ίΣιν^.ογη ΛΥ. /'.

laayxiuji/).

Kc'tTO): Λιροοκάιμι βομΙΙαρΛιομοι'' ΧΗΛΝΤΛΙΜΙΊ'. 1949. (Ilo/.riay.ii Μονοί ίο).

Λι ροιι·/(((| ο ; βομβαρδισμοί'· ΧΚΛΝΤΛΙΜ·Ί\ 1 9 4 9 . ( 1 Ιολιιακό Movmio). Κάτω: Νάουσα. Φεβρουάριο; 1949. Ί ο κ α τ π π ρ α μ μ ι ν ο εσωτερικό TOC ιργοιπασίου εριουργία; Λαναρά μετά τη μάχη. (Σν/ά.ογή Μ. /'. Το(ΐγκάρη). AVID:

Άνιη: Οι ιπρατηγοί Βρντήρη;, Μπαλοήήμο;, Ζαΐμη; [ie Αμερικανό ιττρατηγό ιττη ζο>νη T(I)V ΓΓΤΓ/πρήπκον. 194S. (ΙΙί)λιιιικό Movtm'o). Κάτιο: Έκρηξη εμπρηιττική; |ΐόμ|ΐα; ΝΛΠΛΛΜ ιττι; ()ροπ;του Δημοκρατικοί' Στρατοί'. t Πολεμικό Μονοείο).

Λ vn<(/umi'v(I>v ιττυ μι'τοιπο. (ΙΙο/.ι κιχό Movario). Κάτω: Οχΐ'ρι ;

ΟΗΙΠ;

τοί' ΙνΟνικοι'1 Στράτοι1. (ΙΙολιμικό

Movan'o).

Ανω: Κΐ'|5ιρνητικοί ιπρατιοπτ; οτι; κορΐ'(( κ; τοί' Γράμμοιν 1948. (IΙολιμικιί

Movant)).

Κάτω: Γράμμο; 1948. Στρατηγοί ΤσακαλοΥτο;. Ζαΐμη;. Ιατρίδη; και INITI'Àri;.
Ανόι Ητπχπρήοπς ιπην κοιλάδα τον Σαραντάπορο!'. (Αιι ιΌνΐ'ση Ιιπορίας Κάτικ: Ύψωμα Τοαρνό. Βομ|ίαρί)ιομός. (ΑιιύΟννση Ιστορίας

Στρατού).

Στρατού).

Λίιωματικοι και μαχητΓς T O P Λόχοι' Λθ(| αλι ίας τοί' Λρχηγιιοί' τη; 1 Ιης Μιριιρχύις τοί' Δημοκρατικοί' Στράτοι'1 Iv./.('uV<; οτο ΚαοΓΓίνήοι. I ι)4'λ (ΙΛΚΙΟΙ ΚΙ Αιάαωαης Ιιποαικων /Ιρχιίων). 1 K((T(I>: 11 οημαύι της 1(>ης Ταξιαρχίας τοι> Δημοκρατικοί· Στράτοι' /.('«( ΐ'ρο οτα χι ρια 1 αξιωματικών τοί' κΐ'|ίι ρνητικοΓ' οτρατοι' και της Λμιρικανικής Στρατιωτικής Λποοτο/.ής. Τοακα/.ώτος. Βαν Ψλητ κ.ά. (I-.r/uona Λκ'ωωσης 1<πι>ριχών ΛρχιΊων).

AVID:

Οί μάχες στόν Γράμμο καί τό Βίτσι

θεϊ στίς έπιχειρήσεις τοΰ καλοκαιριού τοΰ 1949, ή έπίθεση ξεκίνησε μέ καταιγισμό πυρών έναντίον τών έχθρικών θέσεων. Γιά τό σκοπό αύτό έπιστρατεύθηκαν έννέα πυροβολαρχίες μέ 36 πυροβόλα πεδινού καί ορειβατικού πυροβολικού καί τό σύνολο τής άεροπορίας. Τό άποτέλεσμα ύπήρξε θεαματικό, άν καί όχι άπόλυτα άποτελεσματικό. Ή άεροπορία είχε έντατικά έκπαιδευτεϊ, πρίν άπό τήν έναρξη τών έπιχειρήσεων, σέ νέες μεθόδους συνεργασίας μέ τό πεζικό καί τό πυροβολικό. Στήν περιοχή Δρέπανο τής Κοζάνης είχε πρός τούτο δημιουργηθεί ειδικό πεδίο άσκήσεων καί δοκιμών, ώστε νά ύπάρξει έξοικείωση μέ τά νέα όπλα καί νά διαμορφωθούν οί πλέον κατάλληλες τακτικές γιά τή χρήση τους.2 Τά συμπεράσματα αυτών τών δοκιμών έφαρμόστηκαν πρώτα στό ύψωμα 1425. Ή κεντρική ιδέα ήταν ή στενή συνεργασία τής άεροπορικής προσβολής μέ τό πυροβολικό καί ή διάρθρωσή της σέ τρία στάδια Στό πρώτο, ένας άριθμός μαχητικών θά προσέβαλλε τό στόχο με βόμβες υψηλής έκρηκτικής ισχύος τών 500 ή τών 250 λιβρών (δηλαδή βάρους περίπου 227 ή 113 κιλών). Ό στόχος, ή περιορισμένη έκταση ένός υψώματος δηλαδή, θά δεχόταν μέ τόν τρόπο αύτό 15 ώς 30 ισχυρές βόμβες, πού θά άνακάτευαν τό έδαφος καί θά δημιουργούσαν τεράστιους κρατήρες, μέ άποτέλεσμα ή νά γκρέμιζαν τά πολυβολεία καί τίς θέσεις μάχης τών ύπερασπιστών, ή νά έφραζαν, μέ τούς μεγάλους όγκους χωμάτων πού θά μετακινούσαν οί έκρήξεις, τίς θυρίδες βολής, εύρισκόμενες έκ τών πραγμάτων πολύ κοντά στήν έπιφάνεια τού έδάφους. Στή συνέχεια, πάνω άπό αύτό τό ήδη χαώδες τοπίο, θά πετούσαν άλλα μαχητικά έξοπλισμενα μέ ρουκέτες. Σέ διαδοχικές πτήσεις θά προσπαθούσαν νά καταστρέψουν τά σημεία πού φαίνονταν άκόμη άθικτα καθώς καί τίς έπιφανειακές θέσεις μάχης τού πεζικού, χαρακώματα, ορύγματα, τυχόν συρματοπλέγματα κλπ. Ταυτόχρονα, άεροπλάνα συνεργασίας θά πετούσαν συνεχώς πάνω άπό τό πεδίο, δίνοντας σαφείς οδηγίες στό πυροβολικό γιά καταστροφή ειδικών στόχων καί γιά τή βελτίωση τής άκρίβειας τών πυρών του. Στό τελευταίο στάδιο, όταν πλέον θά είχε διαπιστωθεί ή σέ σημαντικό ποσοστό έξασθένηση τών άμυντικών θέσεων τού έχθρού, θά έπενέβαιναν καί πάλι τά μαχητικά μέ τό νέο όπλο, στό όποιο οί έπιτελείς τού κυβερνητικού στρατού στήριζαν πολλές έλπίδες. Στό ήδη ταλαιπωρημένο ύψωμα καί πάνω στούς άκόμη πιό ταλαιπωρημένους ύπερασπιστές του θά ρίχνονταν έμπρηστικές βόμβες ΝΑΠΑΛΜ. Κατά τούς ύπολογισμούς, οί βόμβες αύτές θά έκαιγαν όσους ύπερασπιστές κρατούσαν άκόμη τή θέση τους στήν έπιφάνεια τού έδάφους ένώ ύπήρχαν βάσιμες έλπίδες ότι θά θανάτωναν άπό άσφυξία τούς έγκλειστους σέ πολυβολεία ή καταφύγια, καθώς ή

2. ΣΗΔΜ/ΑΕΑ, «Έκθεσις έπί τής άεροπορικής δράσεως κατά τήν έπιχείρησιν "Πυρσός", 18.8.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, öjt., τόμος 14, κείμενο 27, σ. 313. 513


Εμφύλιου

Πολέμου

έντονη καύση τών έμπρηστικών ύλών τών βομβών αύτών άπορροφούσε τό οξυγόνο τής άτμόσφαιρας. Σύμφωνα με τή συγκεκριμένη τακτική, στή θεωρία τουλάχιστον, οί έφοδοι ένάντια στά έχθρικά όχυρά ήταν δυνατόν νά κερδηθούν μόνο μέ τήν άεροπορία καί τό πυροβολικό, περιορίζοντας τό ρόλο τού πεζικού σέ βοηθητικό καί, τό κυριότερο, περιορίζοντας στό έλάχιστο τίς άπώλειές του. Γιά τό λόγο αύτόν στίς προπαρασκευαστικές ενέργειες τού «Πυρσού Α'», άπό τίς 2 ώς τίς 9 Αύγούστου, ή άεροπορία δέν έκανε οικονομία μέσων καί προσπαθειών. Μέσα σέ μία έβόομάδα τά μαχητικά ΣΠΙΤΦΑΪΡ πραγματοποίησαν 313 έξόδους μάχης, τά ΧΑΡΒΑΡΤ 33 έξόδους καί τά ΝΤΑΚΟΤΑ σέ ρόλο βομβαρδιστικών 38 έξόδους. Στό ίδιο διάστημα ρίχτηκαν 72 βόμβες τών 227 κιλών, 374 βόμβες τών 113 κιλών, 14 βόμβες τών 10 κιλών, 938 ρουκέτες καί 176 έμπρηστικές βόμβες ΝΑΠΑΛΜ.3 "Ολοι περίμεναν θεαματικά άποτελέσματα άπό αύτό τόν κατακλυσμό, άποτελέσματα πού θά δημιουργούσαν πιό αισιόδοξες σκέψεις έν όψει τής κύριας έπίθεσης στό Βίτσι. Στήν πράξη οί έπιθέσεις έξελίχθηκαν μέ πολύ πιό κλασικό τρόπο. Τό πρωί τής 2ας Αύγούστου τό 603 τάγμα πεζικού τής 53ης ταξιαρχίας τής I μεραρχίας τού Εθνικού Στρατού έξόρμησε κατά τού ύψώματος 1425, ύποστηριζόμενο άπ' όσες δυνάμεις πεζικού χωρούσαν στόν στενό τόπο καί άπ' όλα τά προβλεπόμενα άπό τό σχέδιο πυρά υποστήριξης. Μόλις τό τάγμα έφθασε κοντά στό ύψωμα, ή άεροπορία άνέλαβε νά δημιουργήσει τό άπόλυτο κενό πάνω στό τελευταίο. 'Επιτέθηκαν κατά σειρά 6 ΣΠΙΤΦΑΪΡ μέ βόμβες τών 113 κιλών, άκολούθησαν άλλα 10 μέ ρουκέτες καί πολυβολισμούς καί τέλος, λίγο πρίν άπό τήν τελική έξόρμηση, άλλα 6 μαχητικά έριξαν ΝΑΠΑΛΜ, πυρπολώντας τό ύψωμα άπό άκρου είς άκρον. Μετά άπό όλ' αύτά καί πρίν καλά καλά σβήσουν οί φωτιές, τό πεζικό δοκίμασε νά έξορμήσει. Παραδόξως, τελείως άπρόσμενα κατά τά σχέδια, οί ύπερασπιστές ήταν άκόμη στίς θέσεις τους, έστω καί ταλαιπωρημένοι άπό τά προηγηθέντα, καί άπέκρουσαν τίς επιθέσεις τών κυβερνητικών. Ή τελική έφοδος χρειάστηκε νά άναβληθεί καί ή άεροπορία, μέ 4 νέα μαχητικά, νά ξαναρχίσει τήν εργασία ισοπέδωσης. Μετά άπό όλ αύτά τό πεζικό κινήθηκε έκ νέου καί εισχώρησε στήν οχυρωμένη ζώνη τών υπερασπιστών. Χρειάστηκε έκεΐ περίπου δυόμισι ώρες σκληρού έκ τού συστάδην άγώνα γιά νά ύποχρεώσει τούς ύπερασπιστές νά έγκαταλείψουν τό ύψωμα. Οί τελευταίοι άπέδειξαν μάλιστα πώς δέν είχαν πτοηθεί άπό τά προηγηθέντα. Εξακολούθησαν νά διεκδικούν μέ άντεπιθέσεις τό ύψωμα καί καθήλωσαν τούς νικητές στό χώρο του, έμποδίζοντας κάθε έκμετάλλευση τής έπιτυχίας.4 3. Στό ίδιο, σ. 312-313. 4. Στό ίδιο, σ. 313. Καί γιά τήν ίδια τήν έπιχείρηση, σέ Α' Σώμα Στρατού/ ΑΙ, «Έκθεοις έπιχειρήσεων "Πυρσός" άπό 2-30 Αύγούστου 1949», οτό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 417. 514


'Οπωσδήποτε ή κατάληψη τοϋ υψώματος Χελώνα (1425) μέσα σέ λίγες ώρες ήταν μιά σημαντική έπιτυχία τών κυβερνητικών δυνάμεων. Οί δυσκολίες, όμως, πού ειχε ή έπιχείρηση, παρά τήν έπίτευξη τού αιφνιδιασμού καί τής συγκέντρωσης έντυπωσιακών δυνάμεων ένάντια στόν άντίπαλο, καθώς καί οί άπώλειες τών έπιτιθεμένων, πού άνήλθαν σέ έξι άξιωματικούς (ένας σκοτώθηκε) καί έκατό οπλίτες (15 νεκροί) έκτός μάχης, προκάλεσαν εύλογες άνησυχίες. Τήν έποχή έκείνη, καί μεταγενέστερα, οί δυσκολίες στή μάχη τοϋ 1425 άποδόθηκαν στήν έπέμβαση άλβανικών στρατιωτικών δυνάμεων πού πλαγιοκόπησαν τά έπιτιθέμενα τμήματα.' Αρκετά χρόνια άργότερα ό τότε διοικητής τοϋ Α' Σ.Σ., άντιστράτηγος Θρασύβουλος Τσακαλώτος, έδωσε μιά πιό καθαρή έξήγηση γιά τό πώς άκριβώς έπήλθε ή έμπλοκή μέ τίς άλβανικές μονάδες τών συνόρων: «Ή έπίθεσις προπαρασκευασθείσα έπιμελώς καί ύποστηριχθείσα ύπό τού συνόλου τοϋ πυροβολικού, έξεδηλώθη τήν πρωίαν τής 2ας Αύγούστου ύπό 603 Τάγματος τής I Μεραρχίας ύπό τόν ταγματάρχην Ζαλαχώρην 'Απόστολον καί περί τήν 10.00 ώραν τό ύψωμα κατελήφθη, άφού κατά τήν διάρκειαν τής νυκτός, πρός άποφυγήν τών ναρκοπεδίων λόχος τοϋ τάγματος τούτου, μέσω τοϋ άλβανικού εδάφους, προσέβαλεν έκ τών νώτων τούς άμυνομένους συμμορίτας καί τούς άνάγκασε νά συμπτυχθοϋν άτάκτως. Ό ύποδιοικητής τού τάγματος, ταγματάρχης Χριστιάς έφονεύθη έντός τού άλβανικού έδάφους ύπό άλβανικών πυρών καθώς καί δέκα όπλίται».6 Οί έπιχειρήσεις στήν περιοχή έπαναλήφθηκαν στίς 5 Αύγούστου, αύτή τή φορά μέ τήν κωδική ονομασία «"Αργυρος» καί περίπου μέ τό ίδιο σενάριο. Τό πυροβολικό συγκέντρωσε περίπου 40 πυροβόλα στήν περιοχή καί ή άεροπορία ήταν έτοιμη νά έφαρμόσει τίς νέες τακτικές της. Οί στόχοι ήταν στή μέν πρώτη φάση τό ύψωμα Ταμπούρι, άπό τίς δυνάμεις τών 51ης καί 52ης ταξιαρχιών, στή δέ δεύτερη γιά τίς δυνάμεις τής 51ης ταξιαρχίας τοϋ κυβερνητικού στρατού τό ύψωμα Τσάρνο ένώ γιά τίς άντίστοιχες τής 52ης ταξιαρχίας ό σταθμός Χωροφυλακής. Νωρίς τό πρωί τής 5ης Αύγούστου καταιγισμός πυρών πυροβολικού καί άεροπορίας έπληξε τόν πρώτο άντικειμενικό σκοπό τής έπίθεσης, τό ύψωμα Ταμπούρι. Τά πυρά τού πυροβολικού, οί διαδοχικές άεροπορικές έπιθέσεις άλλά καί ή δυνατότητα άνάπτυξης τών δυνάμεων τών δύο ταξιαρχιών γιά τήν προσβολή τού υψώματος άπό πολλές κατευθύνσεις ταυτόχρονα οδήγησαν μέσα σέ λίγες ώρες τούς έπιτιθεμένους μέσα στήν άμυντική περίμετρο τών άμυνομένων. Έκεϊ, χρειάστηκε αιματηρότατος άγώνας γιά νά μείνει έπιτέλους, τίς πρώτες άπογευματινές ώρες, τό ύψωμα στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων. Αύτή ή δεύτερη έπιχείρηση πιστοποίησε τήν άποτυχία τών νέων μεθό-

5. Στό ίδιο, σ. 417. 6. Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, Αθήναι 1970, σ. 50. 515


δων. Ή καταιγιστική συγκέντρωση πυρών, άν καί έφερνε άποτελέσματα προκαλώντας τήν άποδιάρθρωση τών άμυντικών θέσεων τοΰ άντιπάλου, πολύ άπεϊχε άπό τό νά περιορίσει τίς άπώλειες τών έπιτιθεμένων καί νά καταστήσει τυπική ύπόθεση τήν έφοδο τού πεζικού. Πραγματικά, στό Ταμπούρι, μέσα σέ λίγες ώρες, οί άπώλειες τών έπιτιθεμένων ήταν βαρύτατες. Τέθηκαν έκτός μάχης έκατόν τριάντα έφτά άνδρες τού κυβερνητικού στρατού, άπό τούς όποιους οί εννέα άξιωματικοί (τέσσερις νεκροί). Κύρια αίτια τών κυβερνητικών άπωλειών έγιναν προοδευτικά οί φραγμοί πυρών όλμων πού στρέφονταν ένάντια στίς συγκεντρωμένες δυνάμεις τών έπιτιθεμένων τόσο στίς θέσεις έξόρμησης, πρίν άπό τήν έπίθεση, όσο καί άμέσως μετά τήν έπιτυχία τους, τήν κατάληψη δηλαδή τού διεκδικούμενου χώρου, τότε πού οί έπιτιθέμενες δυνάμεις καί συγκεντρωμένες ήταν καί άπροετοίμαστες στό νά άντιμετωπίσουν πυκνά πυρά Προοδευτικά οί άπώλειες άπό πυρά όλμων άνήλθαν στό 50% τών συνολικών άπωλειών τών κυβερνητικών δυνάμεων.7 Σέ μεγάλο, όμως, έλάττωμα τών νέων τακτικών άναδείχθηκε ή έλλειψη ευελιξίας τους. Ό καλά προετοιμασμένος αιφνιδιαστικός καί βίαιος καταιγισμός πυρών έφερε άποτελέσματα όσον άφορα τόν πρώτο στόχο τής έπίθεσης, έκεΐ δηλαδή όπου ύπήρχε χρόνος προετοιμασίας καί οργάνωσης τού χτυπήματος. Στή συνέχεια, ό έπαναπροσανατολισμός τής τακτικής αυτής στούς έπόμενους στόχους άποδεικνυόταν ιδιαίτερα προβληματική ύπόθεση. Τό πυροβολικό έπρεπε νά μετακινηθεί σέ νέες θέσεις βολής, πράγμα καθόλου άπλό σέ δύσβατες περιοχές. Ή άεροπορία έπρεπε νά έπισημάνει τούς νέους στόχους καί νά οργανώσει έκ νέου τή συνεργασία της μέ τίς έπίγειες μονάδες. Οί τελευταίες είχαν διασπαρεί άπό τίς προηγούμενες προσπάθειες, γεγονός πού περιέπλεκε τά πράγματα Σέ τελευταία άνάλυση, ή έπανάληψη τού συστήματος άπαιτούσε χρόνο πού οί εξελίξεις, έν ώρα δράσης, έλάχιστα παρείχαν. Ή όλη διαδικασία κολλούσε λοιπόν στήν πιό κρίσιμη φάση της: σέ έκείνη τής έκμετάλλευσης τών άρχικών έπιτυχιών. "Οπως καί στό ύψωμα 1425 λίγες μέρες νωρίτερα, έτσι καί στό Ταμπούρι ή άρχική έπιτυχία δέν είχε συνέχεια. Οί προσπάθειες ολοκλήρωσης τής έπιχείρησης συνεχίστηκαν καί στίς 6 Αύγούστου καί τίς έπόμενες ήμερες. Ή I μεραρχία μάλιστα κατέβαλε κάθε προσπάθεια γιά τό σκοπό αύτό. Ό ύποδιοικητής τής μεραρχίας έφθασε στό Ταμπούρι όπου καί οργάνωσε συγκρότημα μέ όλες τίς διαθέσιμες δυνάμεις γιά νά προωθήσει τήν έπίθε-

7. Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός" άπό 2-30 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 418-419 καί 453-454. Έπίσης, ΣΗΔΜ/ΑΕΑ, «Έκθεσις έπί τής άεροπορικής δράσεως κατά τήν έπιχείρησιν "Πυρσός", 18.8.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, oji., τόμος 14, κείμενο Π, ο. 313-314. 516


ση. Ό διοικητής τής 51ης ταξιαρχίας καθαιρέθηκε στό πεδίο τής μάχης γιά άνικανότητα, καθώς δέν κατάφερε νά πετύχει τούς στόχους πού τοϋ είχαν άνατεθεϊ. Τά γύρω άπό τό Τσάρνο άντερείσματα έγιναν θέατρο σκληρών άγώνων γιά τρεις μέρες, μέ πολλά θύματα καί άπό τίς δύο πλευρές. Οί έπιτιθέμενοι κατάφεραν μάλιστα νά φθάσουν ώς τήν οχυρωμένη περίμετρο τού ύψώματος, χωρίς, όμως, νά μπορέσουν νά κρατηθούν σέ αύτή. Τελικά, στίς 8 Αύγούστου, έν όψει τής άποχώρησης τής άεροπορίας γιά προετοιμασία τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι, ή έπίθεση διακόπηκε καί οί κυβερνητικές δυνάμεις περιορίστηκαν στήν έξασφάλιση τών μέχρι τότε κερδών. Ή έπιχείρηση «Άργυρος» κόστισε στόν 'Εθνικό Στρατό συνολικά 546 άνδρες έκτός μάχης άπό τίς 5 ώς τίς 8 Αύγούστου. Από αύτούς οί 36 ήταν άξιωματικοί (8 νεκροί). 'Επρόκειτο σχεδόν γιά δύναμη τάγματος καί ό βαρύς φόρος αίματος προβλημάτισε έντονα τούς έπιτελεϊς τών κυβερνητικών δυνάμεων. Άπό τήν πλευρά τους ύπολόγισαν τίς άπώλειες τού ΔΣΕ στήν ίδια έπιχείρηση σέ περισσότερους άπό 600 μαχητές, άριθμός μάλλον ύπερβολικός γιά τίς υπάρχουσες στήν περιοχή δυνάμεις τών άνταρτών. Τό μόνο βέβαιο ήταν ό άριθμός τών πενήντα συλληφθέντων ή παραδοθέντων.8

Οί έπιχειρήσεις στόν δυτικό Γράμμο Στή δυτική πλευρά τοϋ Γράμμου, ή VIII μεραρχία τοΰ κυβερνητικού στρατού άνέλαβε καί αύτή μέ τή σειρά της έπιχειρήσεις ένάντια στίς άπέναντι άμυντικές θέσεις τοΰ ΔΣΕ άπό τίς 3 Αύγούστου. Σέ αύτές πήραν μέρος οί τρεις ταξιαρχίες τής μεραρχίας. Οί δύο άπό αύτές, ή 75η καί ή 76η, έπιτέθηκαν κατά μήκος τής κοιλάδας τοΰ Σαραντάπορου, στίς άπέναντι θέσεις τοΰ ΔΣΕ άπό τή Ζέρμα ώς τήν Πυρσόγιαννη. Οί έπιθέσεις αύτές δέν άπέβλεπαν στήν κατάληψη συγκεκριμένων στόχων άλλά στήν καθήλωση τών άντίπαλων δυνάμεων. Στήν άκρη τής διάταξης, μπροστά στό Κάμενικ, ή 74η ταξιαρχία θά έξαπέλυε τήν κύρια έπίθεση μέ στόχο τήν κατάληψη τών στρατηγικών θέσεων τοΰ υψώματος 1806 καί τοΰ προφήτη 'Ηλία Κάμενικ. Ή ταξιαρχία άνέθεσε τήν άποστολή σέ ένα ειδικό συγκρότημα πού τό άποτέλεσαν τό 627 τάγμα πεζικού, μία ειδική όμάδα χειριστών ΜΠΑΖΟΥΚΑ μέ άξιωματικό έπικεφαλής καί άπόσπασμα μηχανικού. Τό συγκρότημα θά είχε τήν ύποστήριξη ένός συντάγματος πεδινού πυροβολικού, μιάς πυροβολαρχίας μέσου πυροβολικού καί ομάδων όλμων.' Ή έπίθεση ξεκίνησε τίς

8. Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός" άπό 2-30 Αύγούστου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 420-421. 9. Στό ίδιο, σ. 421. 517


Εμφύλιου

Πολέμου

νυχτερινές ώρες τής 2ας πρός 3 Αυγούστου, μέ τήν προώθηση τών μονάδων κοντά στίς θέσεις έξόρμησης κάτω άπό τό ύψ. 1806 καί τήν άνατροπή φυλακίων τού ΔΣΕ. Ό τελευταίος ειχε οχυρώσει στήν περιοχή τίς μονάδες τού 539 τάγματος (Σουμάδη), περίπου 200 μαχητές. Ή έπιχείρηση πήρε άπρόσμενη τροπή μόλις άρχισε ή κύρια φάση της. Πραγματικά, στίς 11 τό πρωί τής 3ης Αύγούστου τό πυροβολικό καί οί όλμοι τών κυβερνητικών δυνάμεων άρχισαν νά ρίχνουν ισχυρά πυρά προπαρασκευής, διάρκειας μισής ώρας, μέ σκοπό νά διευκολύνουν τήν έφοδο τού 1 λόχου τού 627 τάγματος στήν κορυφή. Πρίν άκόμη ξεκινήσει ή έφοδος, όμως, συνέβη τό άπροσδόκητο. Στόν 3 λόχο τού τάγματος, πού είχε άναπτυχθεΐ κατά μήκος τής γραμμής έφόδου γιά νά τήν καλύψει μέ τά πυρά του, έκδηλώθηκε ρεύμα πανικού. Τρεις άξιωματικοί (άνθυπολοχαγοί) τού λόχου έγκατέλειψαν τίς θέσεις τους, στράφηκαν πρός τά πίσω καί προκάλεσαν γενικό ρεύμα φυγής, συμπαρασύροντας καί τό λόχο πού προοριζόταν γιά τήν έφοδο. Οί λόχοι πρακτικά διαλύθηκαν καί χρειάστηκε ή έπέμβαση τής άεροπορίας, γιά νά προλάβει άντίδραση τού έχθρού, καί τής ταξιαρχίας, πού τοποθέτησε ταγματάρχες έπικεφαλής τών λόχων καί έστειλε άριθμό άξιωματικών γιά άμεση άνασυγκρότησή τους. Οί έπιθέσεις έπαναλήφθηκαν τό άπόγευμα, χωρίς άποτέλεσμα όμως. Ή αιτία τής κρίσης παρέμεινε άδιευκρίνιστη, άπό τούς τρεις άξιωματικούς οί δύο αύτομόλησαν στό άλβανικό έδαφος ένώ ό τρίτος έξαφανίστηκε. Τά άνώτερα κλιμάκια περιορίστηκαν νά μιλήσουν γιά προδοσία, χωρίς νά διευκρινίζουν άν ύπήρχε στό λόχο αύτό κάποιο είδος οργάνωσης ή δικτύου.10 Μετά άπ' αύτά τά γεγονότα, ή τύχη τής έπίθεσης πέρασε σέ δεύτερη μοίρα Πάντως, μετά άπό μερικές μέρες άκαρπων προσπαθειών, τή νύχτα τής 8ης πρός 9 Αύγούστου, τό 583 τάγμα, ύπό τή διοίκηση τού αντισυνταγματάρχη Κουμανάκου, κατέλαβε μέ αιφνιδιαστική ένέργεια τό ύψωμα 1806, ύλοποιώντας τόν πρώτο στόχο τής έπιχείρησης. Ή δράση πάντως σταμάτησε στό σημείο αύτό, καθώς τό ένδιαφέρον στράφηκε πρός τήν περιοχή τοϋ Βίτσι. Γεγονός είναι πώς, παρά τούς προβληματισμούς πού προκάλεσε ή έξέλιξη, καθώς σημαντικές προσπάθειες άπέφεραν μόνο μικρές τοπικές έπιτυχίες, ή πρώτη αύτή φάση τών έπιχειρήσεων «Πυρσός» προβλημάτισε έντονα τήν ήγεσία τοϋ ΔΣΕ ώς πρός τίς πραγματικές προθέσεις τού άντιπάλου καί ίσως καθήλωσε έκεϊ δυνάμεις χρήσιμες στή μάχη γιά τό Βίτσι, άν ύποθέσουμε ότι είχε τή δυνατότητα άραίωσης τών θέσεών του στόν

10. Στό ίδιο, σ. 422. Τά ονόματα τών άνθυπολοχαγών, όπως έμφανίζονται στήν έκθεση, ήταν Τρουλινός Εμμανουήλ, Σκούρας Δημήτριος καί Στέργιου Κ. Πρβλ έπίσης, VIII μεραρχία (ύποστράτηγος Μπαλοδήμος), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", 9.8.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 14, σ. 172174. 518


Γράμμο ή τή δυνατότητα έγκαιρης καί εύκολης μεταφοράς τών δυνάμεων αύτών στό θέατρο μαχών τού Βίτσι.

Ή έπίθεση στό Βίτσι Ή έναρξη τής κύριας φάσης τών έπιχειρήσεων ορίστηκε γιά τίς 10 Αύγούστου. Ή φάση αύτή πήρε τήν ειδική κωδική ονομασία «Πυρσός Β ». Ή σχετική έπιτυχία τών παραπλανητικών έγχειρημάτων στόν Γράμμο είχε μειώσει τήν αύτοπεποίθηση τών έπιτελών τού κυβερνητικού στρατοΰ, χωρίς, όμως, νά τίθεται τό παραμικρό θέμα άναβολής τής έπιχείρησης ή άναπροσαρμογής τών σχεδίων. Τά πάντα έπρεπε μέ οποιοδήποτε κόστος νά τελειώσουν πρίν άπό τό φθινόπωρο. Τή σειρά τών έπιχειρήσεων έπρεπε, σύμφωνα μέ τό σχέδιο, νά άνοίξει ή II μεραρχία Οί δυνάμεις της, υποστηριζόμενες άπό τό σύνολο τού πυροβολικού καί τής άεροπορίας καί ένισχυμένες μέ άρματα μάχης, έπρεπε νά διασπάσουν τίς θέσεις τού ΔΣΕ στά υψώματα Πολενάτα καί 1685, έτοι ώστε νά δημιουργήσουν τίς προϋποθέσεις γιά τή βαθιά διείσδυση τών δυνάμεων καταδρομών καί τήν έπίθεση τών άλλων μονάδων. Ή μεραρχία είχε προετοιμαστεί μέ έπιμέλεια γιά τήν άποστολή της. Τά μέν στελέχη είχαν άσκηθεί πάνω σέ προπλάσματα σχετικά μέ τήν τοπογραφία τής περιοχής καί τίς άκριβεϊς κινήσεις τών μονάδων τους, ένώ τό πεζικό άσκήθηκε σέ ειδικό πεδίο πού είχε διαμορφωθεί όπως οί έχθρικές θέσεις." Ή διοίκηση τής μεραρχίας άνέθεσε τήν κύρια έπίθεση στήν 22η ταξιαρχία καί τά τεθωρακισμένα καί χρησιμοποίησε τίς δύο άλλες μεγάλες μονάδες της, τήν 3η καί τήν 21η ταξιαρχία, γιά κινήσεις κάλυψης καί άντιπερισπασμοΰ. Τά ξημερώματα τής 10ης Αύγούστου τό σχέδιο άρχισε νά έφαρμόζεται μέ τή γνωστή, άπό τίς προηγούμενες έπιχειρήσεις στόν Γράμμο, μέθοδο. Τό πυροβολικό άρχισε μεθοδικό βομβαρδισμό τών έχθρικών θέσεων. Λίγο άργότερα τό έργο συνέχισε ή άεροπορία, μέ τήν πιό μεθοδική καί καταστροφική έπίθεση πού είχε ώς τότε έκτελέσει στό πλαίσιο τοϋ 'Εμφυλίου άλλά καί σέ ολόκληρη τήν ιστορία της. Μόλις ξημέρωσε, τό πρώτο κύμα βομβαρδισμού, μέ 32 άεροσκάφη ΣΠΙΤΦΑΪΡ καί 2 ΝΤΑΚΟΤΑ, έριξε στά διεκδικούμενα υψώματα βόμβες μεγάλου βάρους, 227 καί 113 κιλών, μέ σκοπό νά άνατρέψει τά οχυρωματικά έργα καί νά καταστρέψει ή νά τυφλώσει τά πολυβολεία.12 Ή πολύωρη προπαρασκευή καί οί βομβαρδισμοί

11. ΙΙη μεραρχία (ύποστράτηγος Παπαδόπουλος Νικόλαος), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 26, α 273. 12. Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 139. 519


συνεχίστηκαν περίπου ώς τίς δέκα τό πρωί, όπότε νέο κύμα άεροπορικών έπιθέσεων, μέ 16 ΣΠΙΤΦΑΪΡ έξοπλισμένα μέ έμπρηστικές βόμβες ΝΑΠΑΛΜ καί 16 εξοπλισμένα με ρουκέτες, άνέλαβε νά δώσει τό τελικό χτύπημα στίς έχθρικές θέσεις πρίν εξορμήσει τό πεζικό. Πραγματικά οί θέσεις τού Δημοκρατικού Στρατού στά υψώματα 1685 καί Πολενάτα καλύφθηκαν ολοκληρωτικά άπό φλόγες ένώ στό καταστροφικό έργο προστέθηκαν καί άρματα μάχης (Κένταυροι) πού στό μεταξύ, μέ τή βοήθεια τού μηχανικού, είχαν άναρριχηθεΐ σέ άπόσταση βολής άπό τά έχθρικά πολυβολεία" Μέχρι τό σημείο αύτό τά πάντα πήγαιναν σύμφωνα μέ τό σχέδιο. Ό όγκος πυρός πού είχαν δεχθεί οί έχθρικές θέσεις, ή εύκολη κατάληψη προχωρημένων θέσεων καί παρατηρητηρίων καί ή έγκαιρη άφιξη τών μονάδων στίς θέσεις έξόρμησης προμήνυαν γρήγορη έπιτυχία τής έπιχείρησης, παρά τίς έπιμέρους δυσλειτουργίες πού παρουσιάστηκαν στή συνεννόηση τών έπίγειων παρατηρητών μέ τήν άεροπορία Σέ τελευταία άνάλυση, οί δυνάμεις πού υπεράσπιζαν τά υψώματα δέν ήταν ιδιαίτερα ισχυρές. Τόν τομέα στό σύνολο του κατείχε τό 427 τάγμα τής 18ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ, μέ δύναμη περίπου 250 μαχητών.14 Οί λόχοι τού τάγματος ήταν κατανεμημένοι στά διάφορα υψώματα, κυρίως μέ τέσσερα σημεία στήριξης (τρεις κορυφές Πολενάτα καί ύψ. 1685). Εφεδρεία τού ΔΣΕ στήν περιοχή ήταν ή διλοχία τού Γαρέφη, δύναμης περίπου 110 μαχητών. Παρά τήν ύπαρξη άμυντικών έργων, πολυβολείων, συρματοπλεγμάτων, ορυγμάτων καί ναρκοπεδίων, ή όλη δύναμη τών άμυνομένων μάλλον ισχνή μπορεί νά χαρακτηριστεί σέ σύγκριση μέ τά μέσα τών άντιπάλων της. Τήν άρχική ευφορία στό κυβερνητικό στρατόπεδο ήρθαν νά καταστρέψουν οί άναφορές τών άξιωματικών καί τών έπιτελών τής 22ης ταξιαρχίας πού, μόλις λίγα λεπτά πρίν άπό τήν τελική έξόρμηση, άνακάλυψαν ότι τά τρία τέταρτα τών έχθρικών πολυβολείων παρέμεναν άνέπαφα, παρά τόν καταιγισμό πυρών πού είχαν δεχτεί. Ζήτησαν λοιπόν άναβολή τής έφόδου γιά μία ώρα καί έπανάληψη τών βομβαρδισμών. 'Επακολούθησε γενική σύγχυση, καθώς τά άεροπλάνα πού θά παρείχαν ύποστήριξη βρίσκονταν ήδη στόν άέρα Ή έπίθεση τελικά πραγματοποιήθηκε μέ μικρή καθυστέρηση, χωρίς, όμως, νά πετύχει τούς στόχους της, παρά τίς άπώλειες τών έπιτιθεμένων. Στό ύψωμα 1685, άντίθετα, ή προσέγγιση τών άρμάτων μάχης έγειρε άποφασιστικά τήν έκβαση τής μάχης πρός τήν πλευρά τών έπιτιθεμένων καί τό ύψωμα έπεσε στά χέρια τών κυβερνητικών. Οί άπώλειες, οφειλόμενες κυρίως στά πυρά τών όλμων τού ΔΣΕ, ήταν καί έδώ σημαντικές.

13. II μεραρχία (ύποστράτηγος Παπαδόπουλος Νικόλαος), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 14, κείμενο 26, α 281. 14. Β' Σώμα Στρατού/Α2, «Δελτίον Πληροφοριών, 31 "Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ /ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 10, σ. 113. 520


Ή καθυστέρηση τής κατάληψης τών υψωμάτων τής Πολενάτα κλόνιζε τό χρονοδιάγραμμα τής έπίθεσης στό σύνολο της καί έθετε σέ κίνδυνο τήν προέλαση τών δυνάμεων πού είχαν άναλάβει τή διείσδυση μέσα στίς έχθρικές γραμμές, τής μεραρχίας καταδρομών καί τής XI μεραρχίας. Ή διαπίστωση αύτή οδήγησε σέ άγωνιώδεις καί σπασμωδικές προσπάθειες τούς έπιτιθεμένους. Τό μηχανικό, κάτω άπό τά πυρά τού πυροβολικού καί τών όλμων, προσπάθησε νά άνοίξει δρόμο γιά τά άρματα μάχης πρός τό ύψωμα Πολενάτα I. Οί άπώλειες έκεϊ ήταν μεγάλες καί μεταξύ τών νεκρών περιλαμβανόταν καί ό διοικητής τού μηχανικού τής II μεραρχίας, συνταγματάρχης Σ. Ζησιμόπουλος. Στό ίδιο σημείο κατευθύνθηκαν τά νέα όπλα πού είχε προσφάτως αποκτήσει ό κυβερνητικός στρατός: τά νέα ΜΠΑΖΟΥΚΑ καί κυρίως τά άντιαρματικά πυροβόλα «άνευ οπισθοδρομήσεως» τών 75 χλστ., πού μπορούσαν νά πετύχουν τίς θυρίδες τών πολυβολείων άπό μεγάλη άπόσταση - πάνω άπό χίλια μέτρα Τά τελευταία αύτά όπλα άποδείχθηκαν τά πλέον άποτελεσματικά τού νέου οπλοστασίου. Οί προσπάθειες καρποφόρησαν έν μέρει άργά τό απόγευμα, όταν καταλήφθηκε ή πρώτη άπό τίς τρεις κορυφές τού συγκροτήματος Πολενάτα Παρά τίς προσπάθειες, όμως, ό Δημοκρατικός Στρατός έξακολούθησε νά κρατά τίς θέσεις του στά ύπόλοιπα σημεία στήριξης. Οί άπώλειες τών έπιτιθεμένων στόν τομέα αύτό τήν ήμέρα τής 10ης Αύγούστου άνήλθαν σέ 204 έκτός μάχης, άπό τούς όποιους οί 16 άξιωματικοί.15

Ή αεροπορική δραστηριότητα τήν πρώτη ήμέρα τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι (10 Αύγούστου 1949)" Στόχοι: υψώματα Πολενάτα καί 1685 α) Έξοδοι άεροσκαφών-άποστολές Επιθετικές Τακτικές Βομβαρδισμοί ΝΤΑΚΟΤΑ Παρατήρηση πυροβολικού Σύνολο εξόδων

130 9 14 11 164

15. II μεραρχία (ύποστράτηγος Παπαδόπουλος Νικόλαος), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 26, σ. 284285. 16. Ανωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία ό.π., τόμος 15, κείμενο 5, α 140. 521



6) Πυρομαχικά Βόμβες 227 κιλών Βόμβες 113 κιλών Βόμβες 10 κιλών Βόμβες ΝΑΠΑΛΜ Ρουκέτες 'Οβίδες 20 χλστ. Βλήματα 12,7 χλστ, Βλήματα 7,7 χλστ.

14 243 56 44 26 3.350 7.350 1.200

Ή διάρρηξη τοΰ μετώπου Ή έκβαση τής όλης έπιχείρησης κρίθηκε, σύμφωνα μέ πολλές έκτιμήσεις, τή νύχτα τής 10ης πρός 11 Αύγούστου. Τό δίλημμα τής διοίκησης τοϋ Β' Σώματος Στρατού καί τών άνώτερων κλιμακίων τοΰ Εθνικού Στρατού ήταν, οτό τέλος τής πρώτης ήμέρας τών έπιχειρήσεων, κατά πόσο μποροΰσαν νά περάσουν στή δεύτερη φάση τής έπιχείρησης τή στιγμή πού ή πρώτη δέν είχε ολοκληρωθεί μέσα στό χρόνο πού προέβλεπαν τά σχέδια. Οί κίνδυνοι πού τά τμήματα τής νυχτερινής έφόδου θά διέτρεχαν άπό τή συνεχιζόμενη παρουσία δυνάμεων τού ΔΣΕ στό συγκρότημα Πολενάτα δέν ήταν φυσικά θανάσιμοι, ούτε οί στιγμές τής άπόφασης τόσο κρίσιμες όσο τίς περιέγραψαν άργότερα17 Τά τμήματα τού ΔΣΕ στήν Πολενάτα εΐχαν δεχθεί ισχυρές πιέσεις όλη τήν προηγούμενη ήμέρα, εΐχαν περιοριστεί σέ τμήμα μόνο τής άμυντικής τους ζώνης καί δέν ήταν οπωσδήποτε σέ θέση νά δημιουργήσουν μείζονα προβλήματα στίς διεισδύσεις, άκόμη κι άν αύτές γίνονταν σέ εύπρόσβλητες κοιλάδες - όπως ή κοιλάδα τοΰ Μελά. Οί άπειλές ίσως θά εΐχαν νόημα έάν τό Γενικό Αρχηγείο τοΰ ΔΣΕ άποφάσιζε νά έμπλέζει στήν περιοχή τό σύνολο τών έφεδρειών πού διέθετε καί νά έξαπολύσει μεγάλης κλίμακας άντεπιθέσεις έκείνη τήν ίδια νύχτα. Αύτό δέν έγινε, πιθανότατα όχι έπειδή ό Θεός τής Ελλάδας τύφλωσε τούς έχθρούς της, όπως ό Ζαφειρόπουλος αφήνει νά έννοηθεϊ, άλλά γιά άπλούς λόγους στρατιωτικής λογικής. Ό ΔΣΕ πολεμούσε μέ φοβερό μειονέκτημα δυνάμεων καί δεχόταν πιέσεις άπό πολλές κατευθύνσεις. Οί έφεδρεϊες του ήταν μικρές καί τυχόν έμπλοκή τους θά στερούσε τή διοίκηση άπό οποιαδήποτε δυνατότητα παρέμβασης σέ άλλη κρίσιμη κατάσταση. Τή νύχτα τής 10ης πρός 11 Αύγούστου, ή κατάσταση άκόμη δέν ήταν κρίσιμη. Τό σχεδόν άνε-

17. Πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, 1945-1949, Αθήναι 1956, ο. 610-611. 522


ξάρτητο άμυντικό συγκρότημα τής Πολενάτα κρατούσε καί οί επιτιθέμενοι δέν είχαν πετύχει πουθενά ούσιαστική καί άπειλητική γιά τή γραμμή μάχης πρόοδο. Σ' αύτές τίς συνθήκες ούδείς έμπλέκει τίς μοναδικές του έφεδρεϊες. Ή ήγεσία τού ΣΗΛΜ καί τού Β' Σώματος Στρατού άποφάσισε λοιπόν ότι δέν συνέτρεχαν λόγοι γιά άναβολή τών προγραμματισμένων γιά τή νύχτα έκείνη ένεργειών. Οί πέντε μοίρες τής III μεραρχίας καταδρομών, συνοδευόμενες, όσο αύτό ήταν δυνατόν, άπό σχηματισμούς άρμάτων μάχης καί τεθωρακισμένων, ξεκίνησαν τήν κίνησή τους μέσα άπό τίς κοιλάδες Χάλαρα καί Μελά γιά νά βρεθούν στό κέντρο τής άμυντικής διάταξης τού ΔΣΕ, άνάμεσα στα ισχυρά σημεία Μπαρό, Λέσιτς καί Τσούκα, νά άνατρέψουν τίς άντιστάσεις καί νά καταλάβουν ή νά περικυκλώσουν τά άμυντικό συγκροτήματα, έτσι ώστε νά προετοιμάσουν τό έδαφος γιά τίς δυνάμεις τής Χ καί τής XI μεραρχίας πού θά άκολουθούσαν. Μέσα στήν ίδια νύχτα τέθηκαν σέ κίνηση οί τρεις ταξιαρχίες (35η, 36η καί 37η) τής Χ μεραρχίας καί δύο (31η καί 33η) τής XI μεραρχίας, ώστε νά πλησιάσουν όσο τό δυνατόν περισσότερο τούς στόχους τους, τό Ρότο, τό Μπαρό, τήν Τσούκα καί τό Λέσιτς.18 Αντιμέτωπες μέ αύτή τήν πολλαπλή διείσδυση τών κυβερνητικών στρατευμάτων βρέθηκαν οί δυνάμεις τού ΔΣΕ τοΰ συγκροτήματος Λέσιτς. Τίς άποτελοΰσαν τμήματα τής 18ης καί τής 102ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ, πού, όπως συνήθως, κατείχαν οργανωμένες θέσεις στά πιό ισχυρά σημεία τοΰ μετώπου. Στό Ρότο βρισκόταν ό 1 λόχος τού 425 τάγματος τής 18ης ταξιαρχίας, στό Μπαρό ένας λόχος τού 315 τάγματος θέσης, στήν Τσούκα ένας λόχος τής 102ης ταξιαρχίας καί στό Λέσιτς ή διοίκηση τής ίδιας ταξιαρχίας μέ τό 1 τάγμα της. Τό διατιθέμενο στήν περιοχή πυροβολικό ύπολογιζόταν σέ 6 πεδινά καί 6 ορειβατικά πυροβόλα" Νά σημειώσουμε ότι πίσω άπό τούς τίτλους τών μονάδων βρίσκονταν τάγματα τών 200 ώς 250 μαχητών καί λόχοι τών 50 ώς 70 άτόμων. Στή σύνθεση καί τήν ποιότητα αύτών τών μονάδων έχουμε προαναφερθεί. 'Επιπλέον, ένα τμήμα τους 18. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ (ύποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 .ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 33, ο. 378-279. 19. Ή καταγραφή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ στήν περιοχή στηρίζεται σέ πληροφορίες, έκτιμήσεις καί στοιχεία τών κυβερνητικών δυνάμεων. Γιά τήν περιοχή Λέσιτς, πρβλ. Β' Σώμα Στρατού/Α2, «Δελτίον Πληροφοριών, 31 'Ιουλίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 10, σ. 111-113. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ (υποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 33, σ. 371. Β' Σώμα Στρατού/Α2 (άντισυνταγματάρχης Ά. Βλάχος), «Ένέργειαι Κ/ Συμ/κών δυνάμεων Βίτσι κατά έπιχείρησιν "Πυρσός", 4.9.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 25, σ. 255 κ.έ. 523


κινήθηκε, στή διάρκεια τής 10ης Αύγούστου, πρός τά υψώματα Πολενάτα γιά νά συνδράμει τίς έκεΐ δοκιμαζόμενες μονάδες τού ΔΣΕ. 'Υποχώρησε χωρίς νά εμπλακεί σέ μάχη καί έπέστρεψε στίς θέσεις του. Ή κίνηση αύτή, όμως, προκάλεσε άναταραχή καί κόπωση στίς μονάδες. Οί νυχτερινές διεισδύσεις τών δυνάμεων καταδρομών καί τού πεζικού τών κυβερνητικών δυνάμεων έγιναν μέ έξαιρετική έπιτυχία. Τά ξημερώματα καί κατά τή διάρκεια τής έπόμενης ήμέρας, 11 Αύγούστου, καταλήφθηκαν μετά άπό σύντομες σκληρές συγκρούσεις σημαντικά σημεία στήριξης τού άμυντικού συστήματος. Τά ύψώματα Ρότο, Μπαρό καί Μόρο έπεσαν στά χέρια τών κυβερνητικών καί οί δυνάμεις πού τά υπεράσπιζαν σχεδόν έκμηδενίστηκαν. Οί πρώτες σταθερές άντιστάσεις ήρθαν μπροστά στά ύψώματα Τσούκα καί Αέσιτς, θέσεις-κλειδιά γιά τή σταθερότητα όλου τού μετώπου. Τά σενάρια τής προηγούμενης ήμέρας ήρθαν καί πάλι στό προσκήνιο, μέ τήν άεροπορία νά έπιτίθεται σέ διαδοχικά κύματα μέ βόμβες, ρουκέτες, ΝΑΠΑΛΜ καί πολυβόλα έναντίον τών έπίμαχων ύψωμάτων. Οί άντεπιθέσεις τών έφεδρικών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού, τμημάτων τής 105ης ταξιαρχίας καί τής Σχολής 'Αξιωματικών τού Γενικού Αρχηγείου, δέν έφεραν κανένα θετικό γι' αύτόν άποτέλεσμα, καθώς οί μονάδες πεζικού τής 10ης καί τής 11ης κυβερνητικής μεραρχίας είχαν άκολουθήσει άπό πολύ κοντά τίς δυνάμεις καταδρομών καί ή πυκνότητα τών έπιτιθεμένων δέν άφηνε περιθώρια γιά έκμετάλλευση. Τυχόν πλευρικές ένέργειες άπό τά κατεχόμενα άκόμη άπό τόν ΔΣΕ ύψώματα Πολενάτα δέν έγιναν έπίσης δυνατές, καθώς, άπό τίς πρώτες κιόλας πρωινές ώρες, ή II μεραρχία έπανέλαβε τίς έπιθέσεις της ένάντια στό συγκρότημα. Στή διάρκεια μάλιστα τής ήμέρας - 1 1 Αύγούστου- έγινε δυνατή ή άφιξη άρμάτων μάχης στήν περιοχή, μέ άποτέλεσμα τό συγκρότημα Πολενάτα νά έγκαταλειφθεί άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό άργά τό άπόγευμα.20 Αποτέλεσμα τής πολύπλευρης πίεσης καί τών ισχυρών προσβολών τής άεροπορίας καί τού πυροβολικού ήταν ή κατάληψη τής Τσούκας. Οί δυνάμεις τής 102ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ, ένισχυμένες μέ τμήματα τής Σχολής 'Αξιωματικών, συνέχισαν νά άμύνονται στό Λέσιτς ολόκληρη τήν ήμέρα καί τή νύχτα πρός 12 Αύγούστου, παρά τήν προφανή πλέον άδυναμία συγκρατήσεως τού μετώπου στήν περιοχή, έξαιτίας τής γενικής προόδου πού πραγματοποιούσαν οί δυνάμεις τριών μεραρχιών τού κυβερνητικού στρατού. Ή άντίσταση αύτή καθήλωσε σημαντικές δυνάμεις τοϋ άντιπάλου, κυ-

20. Β' Σώμα Στρατοϋ/Al (ύποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 33, σ. 381, καί II μεραρχία (ύποστράτηγος Παπαδόπουλος Νικόλαος), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός", χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 26, σ. 287. 524


ρίως δέ σημαντικά τμήματα τής III μεραρχίας καταδρομών, γεγονός πού έμπόδισε τή γρήγορη κίνηση τών τελευταίων πρός τή δίοδο τής Κρυσταλλοπηγής ή τίς Πρέσπες καί τήν αποκοπή ή αιχμαλωσία τμημάτων τού ΔΣΕ.

Ή προσπάθεια αιχμαλωσίας τών μονάδων τοΰ ΔΣΕ Τίς νυχτερινές ώρες μεταξύ 11ης καί 12ης Αυγούστου οί δυνάμεις τοϋ Δημοκρατικού Στρατού άρχισαν νά άποσύρονται άπό τήν πρώτη γραμμή μάχης, έγκαταλείποντας στίς περισσότερες τών περιπτώσεων τό βαρύ ύλικό τους. Στόχος τους ήταν ή διεκπεραίωση στή δυτική όχθη τού Αλιάκμονα καί στίς κορυφογραμμές κατά μήκος τών συνόρων, όπου θά μπορούσαν είτε νά προβάλουν μία ύστατη άντίσταση είτε νά προετοιμάσουν τήν έκκένωση τής περιοχής καί τή μεταφορά τών δυνάμεών τους στόν Γράμμο. Γιά τίς κυβερνητικές δυνάμεις ή κίνηση αύτή έφερνε στό προσκήνιο τόν δεύτερο καί έξίσου σημαντικό στόχο τοϋ σχεδίου «Πυρσός», τήν καταστροφή τών δυνάμεων τού ΔΣΕ έτσι ώστε νά μήν μπορούν νά συνεχίσουν τόν άγώνα άπό άλλη περιοχή. Δύο είδών φυσικά έμπόδια μπορούσαν νά σταθούν σύμμαχος τών κυβερνητικών στήν προσπάθεια άποκοπής καί αιχμαλωσίας τών άντιπάλων δυνάμεων. Στά βόρεια οί Πρέσπες δημιουργούσαν ένα υδάτινο έμπόδιο πού διακοπτόταν μόνο άπό ένα στενό πέρασμα άνάμεσα στή Μικρή καί τή Μεγάλη Πρέσπα, τό πέρασμα τοϋ Λαιμού. Στά νότια σημαντικοί ορεινοί όγκοι έφραζαν τό δρόμο πρός τά σύνορα καί οί μεταφορές μπορούσαν νά γίνουν μόνο άπό τή διάβαση καί τό δρόμο τής Κρυσταλλοπηγής. Αύτά τά δύο σημεία άποτέλεσαν πλέον τό στόχο τών κυβερνητικών δυνάμεων μετά τή διάσπαση τού μετώπου. Ή προσπάθεια παράλυσης τών μεταφορών καί μετακινήσεων στή ζώνη τού ΔΣΕ είχε άναληφθεΐ ώς τότε άπό τήν άεροπορία. Φυσικά, τό έργο τής τελευταίας δέν μπορούσε νά οδηγήσει σέ παράλυση ολόκληρο τό σύστημα, ή ήγεσία τού Εθνικού Στρατού όμως υπολόγιζε ότι ή άεροπορία θά μπορούσε, μέ τή δράση της καί μέ τή χρήση νέων τεχνικών καί τεχνασμάτων, νά καταστήσει προβληματικές τίς μετακινήσεις καί νά έπιβάλει ρυθμούς τόσο άργούς, ώστε οί έπιτιθέμενες χερσαίες δυνάμεις νά έχουν τόν καιρό νά προλάβουν καί νά αποκόψουν τίς μετακινούμενες μονάδες τού ΔΣΕ. Στό πλαίσιο αύτού τού στόχου, πρίν άκόμη έκδηλωθεΐ ή όλη έπιχείρηση, έγιναν ιδιαίτερες προσπάθειες καταστροφής τών αύτοκινήτων καί έξόντωσης τών μεταγωγικών ζώων τού ΔΣΕ. Τό βράδυ τής 11ης Αύγούστου, όταν πλέον έγινε σαφές ότι τό μέτωπο θά άνατρεπόταν, ή άεροπορία άνέλαβε ειδική δράση γιά τήν καθήλωση τών άναγκαστικά μετακινούμενων μονάδων τών άντιπάλων. Ώς πρώτο στοιχείο τής όλης έπιχείρησης καθυστέρησης ήρθε ή παρα525


Εμφύλιου

Πολέμου

πλάνηση καί ή δημιουργία πρόσθετων προβλημάτων καί άνησυχιών στό Γενικό Αρχηγείο τών άνταρτών. Τό σούρουπο, άεροσκάφη ΝΤΑΚΟΤΑ, συνοδευόμενα άπό μαχητικά πού βομβάρδιζαν καί πολυβολοϋσαν τά πέριξ, έριξαν περίπου έξήντα άνδρείκελα πού παρίσταναν άλεξιπτωτιστές κοντά στό χωριό Σφήκα. Τήν ίδια ώρα άλλα άεροσκάφη ΝΤΑΚΟΤΑ έριξαν κατά μήκος τών διαβάσεων τής Κρυσταλλοπηγής καί τού Λαιμού πολλές βόμβες τών 113 κιλών, έφοδιασμένες μέ μηχανισμούς έπιβράδυνσης τής έκρηξης διάρκειας άπό πέντε λεπτών ώς 12 ώρών. Μέ τόν τρόπο αύτό οί συνεχείς διαδοχικές έκρήξεις θά προκαλούσαν διαρκή προβλήματα καί κλίμα άνασφάλειας κατά μήκος τών διαδρομών. Ταυτόχρονα, άλλα άεροπλάνα έσπερναν τίς βατές γιά τά οχήματα όδούς μέ καρφοβελόνες, γιά νά προσθέσουν καί άλλα προβλήματα στόν Δημοκρατικό Στρατό.21 Οί προσπάθειες τής άεροπορίας άπλώς προετοίμαζαν τό έδαφος γιά τήν άπόπειρα περικύκλωσης μονάδων τού ΔΣΕ άπό τίς χερσαίες δυνάμεις τών έπιτιθεμένων. 'Αμέσως μετά τή διάσπαση τοϋ μετώπου, τό σύνολο τών κυβερνητικών δυνάμεων, μέ αιχμές τίς δυνάμεις καταδρομών καί τά τεθωρακισμένα, έπρεπε νά κατευθυνθούν πρός τά δύο κρίσιμα περάσματα, τής Κρυσταλλοπηγής καί τοϋ Λαιμού. Μόλις διαπιστώθηκε ή διάσπαση τοϋ μετώπου, τήν ίδια νύχτα πού ό ΔΣΕ περνούσε δυτικά τού 'Αλιάκμονα, άρχισε άπό τό νότο τήν κίνησή της ή IX μεραρχία τοϋ κυβερνητικού στρατού. Ή άποστολή της ήταν νά κινηθεί στίς κορυφογραμμές, κατά μήκος τών έλληνοαλβανικών συνόρων, καί νά άποκόψει όλες τίς διόδους, ώς καί τή σημαντικότερη τής Κρυσταλλοπηγής. Ή κίνηση τής μεραρχίας ύπολογιζόταν ότι θά αιφνιδίαζε τόν έχθρό, καθώς ό τελευταίος θά ειχε προσανατολίσει τίς δυνάμεις του πρός έπίθεση άπό τά άνατολικά. Ή κίνηση ξεκίνησε μέ αίσιους οιωνούς, καθώς μάλιστα διατέθηκαν γιά τήν ύποστήριξή της άρκετές πυροβολαρχίες πεδινού καί ορειβατικού πυροβολικού. Πολύ γρήγορα, όμως, οί δυνάμεις τής μεραρχίας καθηλώθηκαν πρίν φθάσουν στόν πρώτο τους άντικειμενικό σκοπό - τ ό ορόσημο Σμαρδέσι- άπό τά πυρά τού πυροβολικού τού ΔΣΕ καί τήν άντίσταση τών τμημάτων πού προάσπιζαν τό Μάλι Μάδι.22 Τό πρωί τής 12ης Αύγούστου οί δυνάμεις τού ΔΣΕ πού κατείχαν τό Λέσιτς καί πολλά όχυρά σημεία άνατολικά τού Αλιάκμονα υποχώρησαν, γεγονός πού ολοκλήρωσε τήν κατάρρευση τής άμυντικής περιμέτρου καί τό άνοιγμα τής άνω κοιλάδας τοϋ Αλιάκμονα καί τής περιοχής τών Πρεσπών.

21. Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας, «"Εκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 142. 22. Β' Σώμα Στρατοϋ/ΑΙ (υποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις επιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 33, σ. 385-386. 526


Τρεις μεραρχίες τοϋ κυβερνητικού στρατοΰ, οί Χ, XI καί III καταδρομών, ίσως τέσσερις άν υπολογίσουμε καί τή II, μπορούσαν πλέον νά περάσουν στήν τελική φάση τής έπιχείρησης, δηλαδή στήν άποκοπή τής υποχώρησης τών μονάδων τού ΔΣΕ πρός τήν 'Αλβανία. Παρ' όλ' αύτά, οί πρόοδοι πρός τά δύο περάσματα ύπήρξαν άπρόσμενα άργές. 'Ολόκληρη τήν ήμέρα τής 12ης Αύγούστου οί δυνάμεις τών τριών μεραρχιών, παρά τήν υποστήριξη τής άεροπορίας," δέν κατάφεραν νά παρακολουθήσουν τίς ύποχωρούσες μονάδες τού ΔΣΕ καί νά περάσουν δυτικά τού Αλιάκμονα Αντίθετα, οτίς λίγες τοπικές έπιτυχίες πού είχαν, άνατράπηκαν συχνά άπό άντεπιθέσεις τών άνταρτών.24 Οί αιτίες αύτής τής κρίσιμης καθυστέρησης θά μπορούσαν νά άποδοθούν στήν κόπωση τών προηγούμενων ήμερών καθώς καί οτή σχετική αποδιοργάνωση πού άναπόφευκτα προκάλεσαν έπιχειρήσεις δύο ήμερών. Τό γεγονός, όμως, ότι οί άπώλειες δέν ήταν ιδιαίτερα σοβαρές ένώ ή πλειοψηφία τών μονάδων (ταγμάτων) δέν είχε έμπλακεΐ άκόμη σέ συγκρούσεις νομιμοποιεί καί άλλης κατηγορίας ύποθέσεις. Ή προέλαση στό έσωτερικό τής έχθρικής διάταξης έγινε μέσα άπό δύσβατα δρομολόγια, καθώς οί έλάχιστες οδικές προσβάσεις ήταν κατεστραμμένες. Στίς συνθήκες αύτές τά μηχανοκίνητα, τά άρματα μάχης καί τά τεθωρακισμένα δέν μπόρεσαν νά άκολουθήσουν, όπως συνέβη καί μέ τό μεγαλύτερο μέρος τού πυροβολικού, ιδιαίτερα πεδινού καί μέσου. Τό ορειβατικό πυροβολικό, όπου μπορούσε νά άκολουθήσει, ύπέφερε άπό τίς δυσκολίες άνεφοδιασμού μέ πυρομαχικά. Οί μονάδες τού πεζικού, πού είχαν συνηθίσει τήν ισχυρή υποστήριξη αύτών τών μέσων τίς πρώτες ήμέρες τής έπίθεσης, περιόρισαν τήν ένεργητικότητά τους άναμένοντας τήν άποκατάσταση τών εύνοϊκών συνθηκών τής πρώτης ήμέρας.25

23. Τήν ήμέρα αύτή, 12 Αύγούστου, ή άεροπορία πραγματοποίησε 102 έξόδους μάχης καί έριξε τίς έξής ποσότητες πυρομαχικών: 10 βόμβες τών 250 κιλών, 68 τών 125 κιλών καί 608 τών 10 κιλών (κατά προσωπικού), 150 ρουκέτες, 5.160 βλήματα τών 20 χλστ. καί 8.650 βλήματα μικρότερου διαμετρήματος. Τό είδος τών πυρομαχικών μαρτυρεί ότι όλη ή άεροπορική δραστηριότητα στράφηκε στήν παρεμπόδιση τών κινήσεων τοϋ ΔΣΕ καί τήν καταστολή τού πυροβολικού του. Πρβλ. Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 144. 24. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ (ύποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 14, κείμενο 33, α. 386. 25. Πρβλ. Τσακαλώτος Θ., Γράμμος, ο.π., σ. 53. Ό Ζαφειρόπουλος, άντίθετα, στηριγμένος στίς κριτικές πού άκολούθησαν μετά τή μάχη, θεωρεί οτι ή καθυστέρηση αύτή οφείλεται στίς παλινδρομήσεις τής διοίκησης τού Β' Σώματος Στρατοΰ πού προέκρινε τήν πρόωρη έκδήλωση τής κυκλωτικής κίνησης τής IX μεραρχίας, έπενδύοντας μάλιστα σέ αύτή πρόσθετες δυνάμεις σέ βάρος τής κύ527


Εμφύλιου

Πολέμου

Οί αδυναμίες τοΰ κυβερνητικού στρατού δέν σήμαιναν, σέ καμία περίπτωση, ότι ή κατάσταση στήν άλλη πλευρά τού λόφου ήταν καλύτερη. Ή αιμορραγία τών μονάδων τού ΔΣΕ ήταν μεγάλη καί ή διαρκής πίεση πού άσκούσε ή άντίπαλη άεροπορία σέ κάθε είδους μετακίνηση ή άπλώς κίνηση σέ ένα τόσο στενό πλέον πεδίο μάχης ήταν άφόρητη. Οί ύποχρεωτικές διαβάσεις, όπως ό Λαιμός τής Πρέσπας, είχαν άρχίσει νά μοιάζουν μέ τόπους καταστροφής άπό τίς συνεχείς άεροπορικές έπιδρομές. Ή δυνατότητα τού άντιπάλου νά έμφανίζει νέες, ξεκούραστες μονάδες σέ κάθε τομέα τού μετώπου έξουθένωνε τούς άμυνόμενους. "Ενα πολύ μεγάλο ποσοστό τού πυροβολικού, τών πυρομαχικών καί τών βαρέων όπλων άφέθηκε, έξαιτίας τής άδυναμίας μετακίνησης πού προπεριγράψαμε, στίς έγκαταλειφθεΐσες θέσεις, μέ άποτέλεσμα νά άδυνατίσει ή ύποστήριξη πού δέχονταν τά τμήματα τού πεζικού. Τέλος, οί θέσεις δυτικά τού Αλιάκμονα δέν είχαν οχυρώσεις ισάξιες έκείνων πού εγκαταλείφθηκαν, ούτε είχε μεθοδικά προετοιμαστεί ή άμυνα σέ αύτές. "Ολ' αύτά καθιστούσαν σχεδόν άδύνατη τήν μακρόχρονη άντίσταση στίς νέες θέσεις. Νωρίς τά ξημερώματα, στίς 13 Αύγούστου, μετά άπό νυχτερινή έπίθεση, μονάδες καταδρομέων τής III μεραρχίας μαζί μέ τμήματα τής IX μεραρχίας κατέλαβαν τήν περιοχή Μισοδάγιστα, δυτικά τού 'Αλιάκμονα Γιά μία άκόμη φορά οί κυβερνητικές μονάδες δέν μπόρεσαν νά έκμεταλλευτούν τήν έπιτυχία τους καί νά πετύχουν εύρύτερο πλήγμα κατά τού ΔΣΕ. Οί άπόπειρες περαιτέρω προέλασης καί κίνησης πρός τίς διαβάσεις τών συνόρων άπέτυχαν, καθώς όλες οί προσπάθειες καθηλώθηκαν άπό τήν άντίσταση τών άμυνομένων. Ή άεροπορία άνέλαβε καί πάλι μόνη της τό έργο τής καθήλωσης καί τής καταστροφής τών άντίπαλων δυνάμεων, τουλάχιστον μέχρι οί προσπάθειες τού μηχανικού νά άποδώσουν ώστε νά κινηθούν τά τεθωρακισμένα Τήν ήμέρα τής 13ης Αύγούστου τά άεροπλάνα έριξαν άλλες 96 βόμβες τών 113 κιλών, 514 τών 10 κιλών, 12 ΝΑΠΑΛΜ, 197 ρουκέτες καί περίπου 14.000 οβίδες καί βλήματα άπό τά πυροβόλα καί πολυβόλα τους.26 Οί προσπάθειες τής IX μεραρχίας νά καταλάβει τό Σμάρδεσι, στά πλευρά τού Μάλι Μάδι, καί νά άνοίξει τό δρόμο πρός τή διάβαση τής Κρυσταλλοπηγής άπέτυχαν καί πάλι, μέ μεγάλες μάλιστα άπώ-

ριας προσπάθειας. Ή σύγχυση πού έπακολούθησε οδήγησε καί στήν άποτυχία τής κίνησης τής IX μεραρχίας καί στήν πρόσκαιρη διακοπή τής κύριας προσπάθειας. Πρβλ Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντισυμμοριακός άγών, ό.π., σ. 622 κ.έ. Γεγονός πάντως είναι ότι ύπήρχε γενική τάση στίς διοικήσεις τού κυβερνητικού στρατού νά μήν έκτίθενται σέ ριψοκίνδυνες ενέργειες καί νά περιμένουν τήν έπέμβαση τών ισχυρών. 26. Ανωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 15, κείμενο 5, α 145. 528


λείες. Οί μικρές πρόοδοι πού πραγματοποιήθηκαν άνατράπηκαν άπό τίς άντεπιθέσεις τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ." Ή άντίσταση τοΰ τελευταίου περνούσε, όμως, τίς τελευταίες της ώρες. Τό νέο μέτωπο δέν μπορούσε νά κρατηθεί καί ήταν σίγουρο ότι τά κυβερνητικά στρατεύματα θά έπαναλάμβαναν τίς έπιθέσεις τους μέ πιό άποτελεσματικό τρόπο. Άπό τό μεσημέρι τής 13ης Αύγούστου άρχισε τό πέρασμα τών μονάδων στήν Αλβανία. Στή διάρκεια τής νύχτας τής 13ης πρός 14, ή άποχώρηση γενικεύθηκε, κυρίως στή βόρεια πλευρά, όπου τό μεγαλύτερο μέρος τών δυνάμεων τοϋ ΔΣΕ άπό τίς περιοχές τού ορεινού συγκροτήματος Βαρνούς καί τής Βίγλας πέρασε άπό τό πέρασμα τοϋ Λαιμού, άνάμεσα στίς δύο Πρέσπες, στήν περιοχή τού Πυξού. Στά νότια, εκκενώθηκε τό Μάλι Μάδι -έκτός άπό δυνάμεις έπιφορτιομένες μέ άποστολή παραπλάνησης καί καθυστέρησης τού έχθρού- καί άποχώρησαν οί δυνάμεις πού κάλυπταν τόν άνω ρού τού Αλιάκμονα, καλυπτόμενες άπό δυνάμεις τής Σχολής Άξιωματικών καί τής 105ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ.28 Ή διαδικασία τής υποχώρησης τοΰ ΔΣΕ μέσα στό άλβανικό έδαφος είχε προβλεφθεί άπό τά έπιτελεία τοΰ κυβερνητικού στρατοΰ καί τά σχέδια τών έπιχειρήσεων εΐχαν έκπονηθεϊ μέ στόχο τήν πρόληψη αύτής τής κίνησης, τήν περικύκλωση, τήν άποκοπή καί τήν καταστροφή όσο τό δυνατόν περισσότερων μονάδων τών άμυνομένων. Τά δρομολόγια τής υποχώρησης ήταν δεδομένα καί έλάχιστες έκπλήξεις μπορούσαν πλέον νά άναμένονται. Παρ' όλ' αύτά, οί άδράνειες στίς 12 καί 13 Αύγούστου, μετά τήν άρχική διάσπαση τοΰ μετώπου, δέν έπέτρεψαν τήν ολοκλήρωση τών σχεδίων. Οί διαδοχικές διαταγές τοΰ άρχιστράτηγου, τοΰ ΣΗΔΜ ή τοΰ Β' Σώματος Στρατοΰ, πού έπιχείρησαν νά κατευθύνουν έγκαιρα τίς δυνάμεις τους πρός τήν Κρυσταλλοπηγή καί τόν Λαιμό, δέν έφεραν κανένα άποτέλεσμα. Οί μονάδες τού κυβερνητικού στρατοΰ έφθασαν στούς άντικειμενικούς τους στόχους μόνον όταν οί έργασίες τού μηχανικού έπέτρεψαν τήν πρός τά έκεΐ κίνηση τών τεθωρακισμένων, στή διάρκεια τής 14ης Αύγούστου. ΤΗταν όμως άργά, καθώς ό έχθρός είχε διαφύγει. Απέμενε μία τελευταία έκκρεμότητα. Πίσω άπό τίς Πρέσπες καί τόν στενό μεταξύ τους ισθμό τού Λαιμού, βρισκόταν μιά στενή λωρίδα ελληνικού έδάφους, ή χερσόνησος τοΰ Πυξού, πού έξακολουθούσε νά παραμένει ύπό τόν έλεγχο τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ. Ή τελική αύτή έκκρεμότητα είχε προβλεφθεί άπό τά σχέδια τής έπίθεσης ένώ είχε προετοιμαστεί άποβατική έπιχείρηση, μέ άπόσπασμα πλωτών μέσων τού μηχανικού, ώστε νά

27. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ (ύποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «"Εκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Άπό 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 33, α 386-387. 28. Στό ίδιο, α 386-388. 529


Εμφύλιου

Πολέμου

εξαρθρωθεί ή προβλεπόμενη άντίατααη. Μέχρι νά έτοιμαστεϊ, όμως, αύτή ή έπιχείρηση καί δεδομένης τής καθυστέρησης τών χερσαίων δυνάμεων νά πλησιάσουν τή διάβαση, ή άεροπορία άνέλαβε νά διορθώσει τά πράγματα. Κατά τή διάρκεια τής 14ης Αύγούστου, ολόκληρη ή δύναμή της συγκέντρωσε τίς έπιθέσεις της στή στενή ζώνη τού Λαιμού καί στήν πίσω άπό αύτή περιοχή.29 Οί καταστροφές πού προκλήθηκαν ήταν έκτεταμένες καί ίσως αύτή ή άπό άέρος πίεση νά ήταν ή αιτία πού ένα τμήμα τών οπισθοφυλακών τού ΔΣΕ δέν μπόρεσε έγκαιρα νά περάσει τόν ισθμό, αποκλείστηκε στά βόρεια καί τελικά άναγκάστηκε νά διαφύγει πρός τή Γιουγκοσλαβία Τό πρωί τής 15ης Αύγούστου άρχισε ή μετωπική έπίθεση πρός τό πέρασμα τού Λαιμού άπό μονάδες τής 32ης ταξιαρχίας τής XI μεραρχίας μέ τήν ύποστήριξη πυροβολικού, άεροπορίας καί άρμάτων μάχης. Τό πέρασμα δέν ήταν εύκολο καί μόνο άργά τό άπόγευμα δημιουργήθηκε ένα άρκετά σημαντικό προγεφύρωμα, καθώς μερικές δυνάμεις έφθασαν σχεδόν ώς τή μεθοριακή γραμμή.30 Τίς νυχτερινές ώρες πρός τή 16η Αύγούστου, μονάδες καταδρομών πραγματοποίησαν τήν πρό πολλού προετοιμασμένη άπόβαση στή δυτική πλευρά τής Μικρής Πρέσπας, στήν περιοχή 'Αγκαθωτό. Διασκόρπισαν τίς έκεϊ ισχνές δυνάμεις καί άνοιξαν τό δρόμο γιά τήν κατάληψη αύτού τού τελευταίου σημείου παρουσίας τού ΔΣΕ στό Βίτσι. Στίς 16, οί τελευταίες μονάδες τού ΔΣΕ στήν περιοχή πέρασαν τά σύνορα πρός τήν Αλβανία. Πίσω έμειναν μόνο μικρές ομάδες σαμποτέρ γιά πραγματοποίηση μικροπολέμου καί συγκέντρωση πληροφοριών. Ό πόλεμος μπορούσε πλέον νά μεταφερθεί στόν Γράμμο.

Ό απολογισμός Οί συγκρούσεις στό Βίτσι κράτησαν σχεδόν μία εβδομάδα 'Από στρατηγική καί πολιτική πλευρά, ή έπιτυχία τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν άποφασιστική. Ή περιοχή ήταν τό πιό συμπαγές προγεφύρωμα τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, τής όποιας ή πολύμηνη κυριαρχία είχε δημιουργήσει καθεστώς. Ή άδυναμία τού 'Εθνικού Στρατού νά πετύχει άπο29. Τήν ήμέρα αύτή τά άεροσκάφη πραγματοποίησαν 115 έξόδους καί έριξαν 10 βόμβες τών 250 κιλών, 76 τών 125 κιλών, 658 τών 10 κιλών, 12 ΝΑΠΑΛΜ, 188 ρουκέτες καί περίπου 20.000 βλήματα πυροβόλων καί πολυβόλων. Πρβλ. Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, δ.π., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 147. 30. Β' Σώμα Στρατού/ΑΙ (ύποστράτηγος Σ. Μανιδάκης), «Έκθεσις έπιχειρήσεως "Πυρσός". Από 10.8.1949 ώς 15.8.1949, χ.ή.», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 33, σ. 389-390. 530


φασιστική νίκη στή ζώνη τοΰ Βίτσι τό φθινόπωρο τού 1948 καί ή κρίση πού προκλήθηκε άπό αύτή είχαν τονώσει τήν προπαγανδιστική καί διπλωματική άξία τού χώρου. Παρά τίς επιτυχίες στήν ύπόλοιπη 'Ελλάδα, ή κατάσταση στό Βίτσι δημιουργούσε τήν εντύπωση ότι τίποτε δεν είχε τελειώσει, όσο τουλάχιστον παρέμενε αύτή ή καίρια έκκρεμότητα. Ή κατάλυση αύτής τής έντύπωσης μέσα σέ μία έβδομάδα έπεισε καί τούς πλέον δύσπιστους ότι ό πόλεμος είχε τελειώσει. 'Αποκάλυψε δέ τίς πραγματικές διαστάσεις τού προβλήματος. "Οτι δηλαδή οί σχετικά μέ τό τέλος τού Εμφυλίου άμφιβολίες άνήκαν περισσότερο οτό χώρο τών έντυπώσεων παρά στόν άντίστοιχο τών πραγματικών δεδομένων. "Οσο καί άν δημόσια δέν μπορούσαν νά τό παραδεχθούν, οί ήγέτες τού ΔΣΕ είχαν δεχτεί τήν προοπτική τής ήττας. Τόσο οτά σχέδια όσο καί στίς άντιδράσεις τους στή διάρκεια τών μαχών στό Βίτσι δέν ύπήρχε ή παραμικρή δόση αισιοδοξίας. Οί τολμηροί έλιγμοί στά μετόπισθεν τού έχθρού, μέ τούς όποιους μετέτρεψαν τίς ήττες τού 1947 καί τού 1948 σέ λαμπρές έπιτυχίες, ούτε κάν έξετάστηκαν στίς συνθήκες τού Αύγούστου 1949. Οί άντικειμενικοί λόγοι πού άναφέραμε στήν άρχή τούτου τού κεφαλαίου τό άπαγόρευαν. Σέ κάθε περίπτωση, όμως, έπρόκειτο γιά παραδοχή τού άδιεξόδου. Τό κόστος αύτών τών έπτά ήμερών ήταν βαρύ σέ άνθρώπινες ζωές καί πόνο. Τό Β' Σώμα Στρατού τών κυβερνητικών είχε, όπως άνακοίνωσε, 265 νεκρούς - άπό τούς όποιους οί 22 άξιωματικοί, 1377 τραυματίες -άπό τούς όποιους 94 άξιωματικοί- καί 9 άγνοούμενους οπλίτες: δηλαδή, ένα σύνολο 1.651 άνδρών έκτός μάχης.31 Άπό τίς μονάδες τού σώματος, έκείνη πού περισσότερο ματώθηκε ήταν, παραδόξως, αύτή πού συμμετείχε λιγότερο στή μάχη: ή IX μεραρχία. Ή μονάδα αύτή είχε 68 νεκρούς καί 381 τραυματίες στήν άκαρπη προσπάθειά της νά καταλάβει τό Σμάρδεσι, στίς πλευρές τού Μάλι Μάδι Πολύ σημαντικές έπίσης άπώλειες, συγκριτικά μέ τήν άρχική άριθμητική τους δύναμη, είχαν οί μονάδες καταδρομών, ή III μεραρχία, μέ 60 νεκρούς καί 292 τραυματίες, τό 15 μέ 20% τής μάχιμης δύναμής της. Άπό τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατού, τό ζήτημα τών άπωλειών ήταν καί πάλι ό μεγάλος άγνωστος. Οί κυβερνητικές πηγές έκτίμησαν τίς άπώλειες τών άμυνομένων τουλάχιστον σέ 3.000 έκτός μάχης, άπό τούς όποιους περίπου 1.200 νεκροί. 'Οπωσδήποτε, άπό τούς άριθμούς πού παρατίθενται γιά νά δικαιολογήσουν αύτή τήν έκτίμηση ό πλέον άξιόπιστος είναι ό άριθμός τών 637 συλληφθέντων καί παραδοθέντων, πού έν πάση περιπτώσει μπορούσαν νά καταμετρηθούν." Ό άριθμός αύτός άντιπροσώπευε σχεδόν τό 10% τής δύναμης τών άμυνομένων, γεγονός πού πιστοποιούσε

31. Στό ίδιο, σ. 393. 32. Στό ίδιο, σ. 393. 531


Εμφύλιου

Πολέμου

τήν άδυναμία τών κυβερνητικών μονάδων νά πετύχουν τήν περικύκλωση καί τήν καταστροφή τών άντιπάλων τους. Άπό τήν άλλη, δέν μπορούμε νά γνωρίζουμε σέ τί ποσοστό αύτός ό άριθμός περιλάμβανε μή μάχιμους, στελέχη τών πολιτικών μηχανισμών, οικογένειες άνταρτών ή καί κατοίκους χωριών τής περιοχής, πολλά άπό τά όποια, ώς σλαβόφωνα, θεωρούνταν έκ τών πραγμάτων ύποπτα καί έχθρικά. Οί αιτίες τών τραυματισμών ίσως θά μπορούσαν νά μάς διαφωτίσουν περισσότερο γιά τή μορφή τής μάχης. Άπό τήν πλευρά τών κυβερνητικών δυνάμεων ή κυριότερη αιτία τραυματισμού ήταν κατά σειρά τά πυρά τών έχθρικών όλμων καί τά πυρά τού πυροβολικού. Τά πρώτα μάλιστα εύθύνονταν γιά περίπου 50% τών συνολικών άπωλειών. Τά τραύματα άπό άλλες αιτίες, πυρά αύτόματων όπλων, όπλων πεζικού, χειροβομβίδες, νάρκες ή άντιαρματικά βλήματα, άκολουθούσαν σέ άπόσταση, δηλαδή σέ πολύ μικρότερη συχνότητα Τό γεγονός αύτό μαρτυρεί τή φιλοσοφία τής άμυνας. Ή μικρή διαθεσιμότητα άνθρώπινου δυναμικού -τόσο άπό τήν πλευρά τού άριθμού όσο καί άπό τήν πλευρά τής ποιότητας- περιόρισε τήν τακτική τών άντεπιθέσεων στόν Δημοκρατικό Στρατό καί τήν άντικατέστησε μέ τήν άρχή τής άλληλοκάλυψης τών υψωμάτων. Δηλαδή οί θέσεις άμυνας είχαν οργανωθεί μέ τέτοιο τρόπο ώστε τά πυρά καθεμίας -ιδιαίτερα τά πυρά τών όλμων- νά καλύπτουν τίς γειτονικές. Ή οργάνωση αύτή είχε τό πλεονέκτημα νά προκαλεί φθορά στούς έπιτιθεμένους όχι μόνο στή φάση τής έφόδου, καθώς συγκεντρώνονταν πρό τοϋ άπειλούμενου υψώματος φραγμοί πυρός προερχόμενοι άπό διαφορετικές κατευθύνσεις, άλλά ιδιαίτερα μετά τήν έπιτυχία τους. Οί δυνάμεις πού καταλάμβαναν μιά θέση, ένα ύψωμα, βάλλονταν άπό τίς γύρω θέσεις έτσι ώστε νά είναι άναγκασμένες νά καλυφθούν καί νά προστατευθούν, άρα νά μήν μπορούν νά οργανώσουν τίς περαιτέρω κινήσεις τους. Έτσι ή έπιτυχία τους παρέμενε τοπική, ή σημασία της περιοριζόταν καί δινόταν ή ευκαιρία στούς άμυνομένους νά διορθώσουν τήν κατάσταση καί νά κερδίσουν χρόνο γιά τήν άναδιοργάνωση τής άμυνάς τους. Άπό τήν πλευρά τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ, έχει πολλές φορές λεχθεί ότι στή διάρκεια αύτών τών έπιχειρήσεων ή κύρια αιτία άπωλειών καί φθοράς ήταν ή δράση τής άεροπορίας. Πολύ δύσκολα μπορεί νά διαπιστωθεί κάτι τέτοιο. 'Οπωσδήποτε, στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι ή άεροπορία βρισκόταν συνεχώς στό πεδίο τής μάχης, όλη τήν ήμέρα καί ένίοτε καί τίς νυχτερινές ώρες, καί άνέλαβε κάθε είδους άποστολή, προσπαθώντας μάλιστα νά άποκαταστήσει τά προβλήματα πού δημιουργούσαν οί καθυστερήσεις στήν κίνηση τών χερσαίων δυνάμεων. Πραγματοποίησε περίπου έπτακόσιες έξόδους -μάχης, βομβαρδισμού, άναγνωρίσεων καί συνεργασίας- καί έριξε μιά άπίστευτη ποσότητα πυρομαχικών ένάντια στίς δυνάμεις τού ΔΣΕ." Οί έκτιμήσεις σχετικά μέ τήν άποτελεσματικότητα τής δραστηριότητας αυτής δέν είναι, όμως, όλες σύμφωνες. 532


Οί καταστροφικές δυνατότητες τών άεροπορικών έπεμβάσεων ήταν οπωσδήποτε μεγάλες στήν περίπτωση πού συναντούσαν τόν άντίπαλο σέ άνοικτό πεδίο, σέ μετακίνηση, στή διάρκεια τής ήμέρας. Οί μεταφορές τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, είτε με αύτοκίνητα είτε μέ έφοδιοπομπές μεταγωγικών ζώων, ύπέφεραν τά πάνδεινα άπό τήν άεροπορία καί τό δυναμικό τους περιορίστηκε στό έλάχιστο. Τό ίδιο πρέπει νά συνέβη καί με τίς μονάδες τού ΔΣΕ πού ύποχωρούσαν, κυρίως πρός τήν πλευρά τού Λαιμού τών Πρεσπών. Οί άναφορές καί οί έκτιμήσεις γιά τήν τύχη μονάδων πού δέχθηκαν άεροπορική έπίθεση κατά τή διάρκεια τής κίνησής τους σέ αύτή τήν περιοχή δέν πρέπει νά άπέχουν πάρα πολύ άπό τήν πραγματικότητα όταν άναφέρουν φθορές ώς καί 80% τής δύναμης τών μονάδων.*4 Άπό τήν άλλη πλευρά, ή άποτελεσματικότητα τού άεροπορικού όπλου έκμηδενιζόταν άπό τό σκοτάδι τής νύχτας ένώ ή έπίδρασή του στίς οχυρές θέσεις άφήνει πολλά έρωτηματικά. Μετά άπό πολύ σφοδρούς βομβαρδισμούς οί διοικητές τών φίλιων μονάδων πεζικού άνέφεραν ότι ή δυνατότητα τού άντιπάλου είχε ύποστει κάποιο κλονισμό, χωρίς όμως νά χάσει σέ σημαντικό ποσοστό τήν άποτελεσματικότητά της. Ή άεροπορία παραδέχθηκε ότι γιά τήν καταστροφή τών πολυβολείων καί τών καλά χτισμένων άμυντικών θέσεων χρειαζόταν άμεση βολή έπ' αύτών. Αύτό ήταν πολύ δύσκολο, ιδιαίτερα γιά τά ογκώδη άεροσκάφη τύπου ΝΤΑΚΟΤΑ, πού μετέφεραν μέν μεγάλο βάρος ισχυρών βομβών τών 227 κιλών, είχαν δέ άλυτα προβλήματα όσον άφορα τήν άκριβή σκόπευση, καθώς ό τύπος τού άεροσκάφους αύτού προοριζόταν γιά μεταφορές καί όχι γιά βομβαρδισμούς. "Έτσι, παρά τό έντυπωσιακό γιά τούς παρατηρητές άποτέλεσμα τών βομβαρδισμών, τά καίρια πλήγματα δέν ήταν πολλά καί άποφασιστικά. Κάτι παρόμοιο συνέβαινε καί μέ τίς βόμβες ΝΑΠΑΛΜ. Γεγονός πάντως είναι ότι ή άεροπορία, ένώ έξασθένησε σημαντικά τή δυνατότητα άντίστασης τών μονάδων τού ΔΣΕ, δέν πέτυχε νά τίς παγιδέ33. Ανωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 139 κ.έ. Αθροιστικά τά πυρομαχικά πού χρησιμοποίησε ή άεροπορία μπορούν νά ύπολογιστούν ώς άκολούθως: Βόμβες 250 κιλών : 34 Βόμβες 125 κιλών : 530 Βόμβες 10 κιλών κατά προσωπικού : 1.900 Βόμβες ΝΑΠΑΛΜ : 70 Ρουκέτες : 620 Οβίδες τών 20 χλστ. : 26.000 Βλήματα πολυβόλων 12,7 καί 7,7 χλστ. : 43.000 34. Παραδείγματος χάρη, στήν έκθεση τού Β' Σ.Σ. άναφέρεται τέτοιο ποσοστό άπωλειών γιά μονάδες τού 580 τάγματος τού ΔΣΕ πού χτυπήθηκε άπό τήν άεροπορία οτόν Λαιμό Πρεοπών τό πρωί τής 14ης Αύγούστου. 533


Εμφύλιου

Πολέμου

ψει ή νά τίς καταστρέψει. Οί αιχμάλωτοι καί παραδοθέντες δέν ήταν τελικά τόσοι πολλοί όσο ή γνώση τοΰ αδιεξόδου καί ή αίσθηση τής ήττας θά μπορούσαν νά προκαλέσουν. Παρά τήν προβληματική σύνθεσή του καί τίς μηδενικές προοπτικές του, ό ΔΣΕ παρέμενε συγκροτημένη στρατιωτική δύναμη.

Ό Γράμμος Τό βράδυ τής 16ης Αύγούστου, ή μόνη σοβαρή έκκρεμότητα γιά τή λήξη του Εμφυλίου ήταν οί οχυρωμένες στήν περιοχή τοϋ Γράμμου δυνάμεις τού ΔΣΕ. Παρά τήν παρουσία άνταρτών σέ πολλές άκόμη περιοχές τής χώρας, ή άνάκτηση άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις τοϋ έλέγχου στή μεθοριακή γραμμή μέ τήν Αλβανία θά έκανε, έτσι όπως είχαν διαμορφωθεί οί συνθήκες, άδύνατη τή συνέχιση τοϋ πολέμου. Στήν περιοχή τοϋ Γράμμου ό Δημοκρατικός Στρατός ειχε δώσει, τό καλοκαίρι τού 1948, έναν μακρόχρονο άγώνα ένάντια στό σύνολο τού στρατού έκστρατείας τών κυβερνητικών. Ή φθορά καί ή κόπωση πού ειχε τότε προκαλέσει στούς έπιτιθεμένους ίσως άποτέλεσε τήν κυριότερη αιτία γιά τήν κρίση πού έκδηλώθηκε στόν 'Εθνικό Στρατό άλλά καί οτά πολιτικά πράγματα τής Αθήνας τό φθινόπωρο τού προηγούμενου έτους. Οί άναλογίες πάντως έλάχιστα προχωρούσαν πέρα άπό αύτές τίς ιστορικές διαπιστώσεις. Ή κατάσταση τό 1949 ήταν τελείως διαφορετική άπό τήν άντίστοιχη τού 1948 σχεδόν σέ όλους τούς τομείς. Τό Βίτσι δέν ύπήρχε πλέον γιά τόν ΔΣΕ, όπως δέν υπήρχε καί ή ενδοχώρα τοϋ άγώνα του, οί δυνάμεις τής Νότιας Ελλάδας καί τής Πελοποννήσου, πού έδειχναν ιδιαίτερα ικανές νά προκαλέσουν μείζονα προβλήματα στόν άντίπαλο. Στόν ίδιο τό θύλακα τού Γράμμου τό βάθος τής παράταξης τού ΔΣΕ σέ τίποτε δέν θύμιζε άνάλογες καταστάσεις τοϋ 1948. Ό χώρος ήταν ιδιαίτερα περιορισμένος, συχνά σέ άπόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων άπό τά σύνορα, καί δέν άφηνε κανένα περιθώριο γιά τήν έπανάληψη τών τακτικών τής έλαστικής άμυνας πού τόσα πολλά είχαν άποδώσει έναν χρόνο πρίν. Τέλος, ή κατοχή τοϋ Γράμμου δέν ήταν συνεχής καί μακρόχρονη. Σέ πολλές περιοχές οί δυνάμεις τού ΔΣΕ έγκαταστάθηκαν έκ νέου στό χώρο τό φθινόπωρο καί τό χειμώνα τοϋ 1948, άλλού πάλι έφθασαν μόλις τήν άνοιξη. Αύτό σήμαινε ότι ή οργάνωση τών άμυντικών θέσεων καί ή δημιουργία τών απαραίτητων γιά τόν δύσκολο άγώνα ύποδομών δέν είχε τόν άναγκαίο γιά τήν όλοκλήρωσή της χρόνο καί ότι οί θέσεις ήταν πολύ πιό άδύναμες άπό αύτές πού ό Εθνικός Στρατός άντιμετώπισε στό Βίτσι.

534


Ό Δημοκρατικός Στρατός στόν Γράμμο Ό θύλακας πού κατείχε ό Δημοκρατικός Στρατός στόν Γράμμο ήταν ιδιαίτερα περιορισμένος, ή δέ έξωτερική γραμμή άμυνας είχε ήδη ύποστεΐ, στήν άνατολική καί τή δυτική πλευρά της, πρόσθετη συρρίκνωση άπό τίς παραπλανητικές έπιχειρήσεις, στίς άρχές Αύγούστου 1949. Τό μέτωπο ξεκινούσε άπό τά άλβανικά σύνορα στό ύψωμα Κόντρα Πολίγκα καί στά δυτικά τού 1425 (πού είχε καταλάβει ό κυβερνητικός στρατός στίς άρχές τού μήνα) ύψώματα Από τό σημείο αύτό ό θύλακας άποκτούσε βάθος πρός τά νότια, στηρίζοντας τήν άμυνά του διαδοχικά στίς θέσεις Ψωριάρικα, Ότόριτσε, Τσάρνο, Ανθρωπάκος καί Τσάγκος Καραούλι. Στή συνέχεια ή γραμμή στρεφόταν πρός τά δυτικά, άκολουθώντας χονδρικά τά ύψώματα στή δεξιά όχθη τού Σαραντάπορου περίπου ώς τήν περιοχή τής Πυρσόγιαννης. Άπό έκεΐ συνέχιζε στά ύψώματα Μετσοράβιανη, Ζυγός, Προφήτης Ηλίας καί Κάμενικ. Τά Κάμενικ καί Γκόλιο άποτελούσαν τά δυτικά προπύργια τής παράταξης. Τό συνολικό μήκος τοϋ μετώπου, πού περνούσε άπό δύσβατες ώς καί συχνά άπρόσιτες περιοχές, ήταν περίπου πενήντα χιλιόμετρα ένώ τά νώτα τού θύλακα στηρίζονταν στή μεθόριο πού, άπό τό Κάμενικ ώς τό Κόντρα Πολίγκα, είχαν μήκος περίπου σαράντα πέντε χιλιόμετρα. Πίσω άπό τό μέτωπο αύτό δέσποζαν οί ψηλότερες κορυφές τού Γράμμου, πού άποτελούσαν καί τίς πραγματικά ισχυρές θέσεις τής άμυντικής διάταξης. Οί κυριότερες άπό αύτές ήταν ή Κιάφα (ύψ. 2398), τό Σκίρτση (ύψ. 2442), ό Γράμμος (κορυφή, ύψ. 2520), ή 'Επάνω Αρένα (ύψ. 2192), κλπ. Ή περιοχή, όπως μαρτυρούν τά υψόμετρα, ήταν έντονα ορεινή, μέ άπόκρημνες πλαγιές καί δύσκολες προσβάσεις, δασωμένη σέ μεγάλο τμήμα της καί άπό πολλές πλευρές μή προσπελάσιμη. Ή μορφολογία άπλοποιούσε ώς έναν βαθμό τό έργο τής άμυνας, άπό τήν άλλη, όμως, σκόρπιζε τίς ισχνές δυνάμεις τών άμυνομένων σέ πολλά σημεία πού, παρά τό έλάχιστο τών άποστάσεων στό χάρτη, δύσκολα έπικοινωνούσαν μεταξύ τους. Θεωρητικά, πεζοπόρα τμήματα καί μεταγωγικά ζώα μπορούσαν νά περάσουν τήν πρός τήν Αλβανία μεθόριο άπό άρκετά σημεία, άπό κορυφογραμμές, αύχένες βουνών καί διάσελα. Όμως οί πιό βατές διαβάσεις ήταν λίγες: ή Πόρτα Οσμάν, τό Πτέτσιο, ή Μπάρα, τό Καραούλι. Ή προάσπιση τών θέσεων αύτών έξασφάλιζε τούς άμυνομένους άπό τυχόν άποκοπή καί περικύκλωσή τους. Τό μηχανικό τού Δημοκρατικού Στρατού είχε κατασκευάσει σέ αύτό τό ορεινό χάος έναν καί μόνο άμαξιτό δρόμο, πού οδηγούσε άπό τά σύνορα στήν περιοχή τού βουνού Μπάταρος, έφθανε στό χωριό Γράμμος καί άπό έκεΐ προχωρούσε κάμποσο διάστημα πρός τήν Κιάφα. Ό δρόμος αύτός έπέτρεπε τόν άνεφοδιασμό καί τή μεταφορά βαρέων όπλων. Τόν Γράμμο άνέλαβε νά ύπερασπίσει κλιμάκιο τού Γενικού Άρχηγείου τού ΔΣΕ μέ διοικητές τούς Γούσια καί Μπαρτζώτα. Οί δυνάμεις πού διέ535


Πολέμου

θεταν άνηκαν οργανικά οέ δύο συγκροτήματα τά όποια έφεραν τόν τίτλο τών μεραρχιών, άν καί ή δύναμή τους τά διαφοροποιούσε κατά πολύ άπό μιά τέτοιου μεγέθους μονάδα Ή VIII μεραρχία είχε συγκεντρώσει τίς δυνάμεις της στά δυτικά καί ή IX στά άνατολικά. Κορμός τών δυνάμεων τής πρώτης (τού Φωκά) ήταν οί δυνάμεις τής 107ης καί τής 159ης ταξιαρχίας τού ΔΣΕ ή μάλλον ό,τι είχε άπομείνει άπό αύτές. 'Οργανωτικά ή μεραρχία είχε διαρθρωθεί σέ τρία τάγματα, δύναμης 200 μαχητών τό καθένα, καθώς καί σέ ένα τάγμα θέσης, έπίσης τών 200 μαχητών. Σέ αύτές τίς δυνάμεις προστίθεντο δύο λόχοι θέσης μέ 120 μαχητές συνολικά καί οί δυνάμεις τής ταξιαρχίας τοϋ Πετρίτη (159ης), δύναμης περίπου 150 μαχητών, πού είχαν περάσει στόν Γράμμο. Συνολικά, ή VIII μεραρχία τού ΔΣΕ μπορούσε νά παρατάξει περίπου 1100 μαχητές. Στήν περιοχή της ύπήρχαν έπίσης πεντακόσια άτομα πού δέν άνήκαν σέ μάχιμες μονάδες, μέλη πολιτικών οργανώσεων, ύπηρεσιών καί συνεργείων. Σέ καλύτερη κατάσταση άπό τήν πλευρά τής στελέχωσης καί τών δυνατοτήτων βρισκόταν ή IX μεραρχία τοϋ ΔΣΕ, τοποθετημένη στά άνατολικά καί βόρεια τοϋ Γράμμου. Υπό τή διοίκηση τοϋ έμπειρου Παλαιολόγου, περιλάμβανε τέσσερις ταξιαρχίες μειωμένης δύναμης. Οί μονάδες της, έξαιτίας τής έλλειψης έφεδρειών καί τής μεταφοράς τού ένδιαφέροντος στό Βίτσι, δέν είχαν συμπληρώσει τά κενά πού είχαν προκαλέσει οί μάχες στίς άρχές τού μήνα Ή 16η ταξιαρχία, παραδείγματος χάρη, είχε συνολικά, στά τρία της τάγματα, περίπου 400 μαχητές καί συμπλήρωνε τήν άπαραίτητη γιά τήν προάσπιση τών Οέσεών της δύναμη μέ τή Σχολή 'Ομαδαρχών (80 μαχητές) καί τόν άνεξάρτητο λόχο Μπότσαρη (60 μαχητές). Ή 107η ταξιαρχία, πού κατηγορούνταν άπό τίς κυβερνητικές πηγές ώς μονάδα τής ΝΟΦ - άν καί οί ίδιες πηγές δέχονταν ότι τό ποσοστό τών Σλαβομακεδόνων στίς τάξεις της δέν ξεπερνούσε τό 25%, βρισκόταν σέ σχετικά καλύτερη κατάσταση, καθώς τά τρία της τάγματα (538, 539 καί 588) είχαν άπό 220 μαχητές τό καθένα ένώ περιλάμβανε καί δύο λόχους θέσεων, συνολικής δύναμης 90 μαχητών. Ή 108 η ταξιαρχία είχε έπίσης τρία τάγματα (585, 648 καί 725) μέ δύναμη περίπου 200 μαχητές τό καθένα Περιλάμβανε έπίσης ένα τάγμα θέσης καί μία διλοχία, πού άνέβαζαν τή συνολική της δύναμη σέ περίπου 960 μαχητές. Τίς μεγάλες μονάδες τής IX μεραρχίας έκλεινε ή 12η ταξιαρχία, μονάδα ύπό άνασυγκρότηοη, πού διέθετε περίπου 500 μαχητές. Στίς προαναφερθείσες δυνάμεις προστίθεντο ένα τάγμα μηχανικού, ένα τάγμα μεταφορών, πυροβολικό, ύπηρεσίες καί άλλες μικρότερες μονάδες, πού άνέβαζαν τή δύναμη τής μεραρχίας στούς 3350 μαχητές." Οί δυνάμεις αύτές

35. Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ (αντιστράτηγος Θρ. Τσακαλώτος), «"Εκθεσις επιχειρήσεων "Πυρσός", άπό 2 ώς 30 Αύγούστου 1949, 14-9-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 536


άποτελοϋνταν, άς μήν τό ξεχνάμε αύτό, άπό γυναίκες (20-30% άνάλογα με τή μονάδα), άπό άνηλίκους καί άπό άποθεραπευθέντες (πολύ ουχνά οέ άνάρρωση) τραυματίες. Μετά τή λήξη τών μαχών στό Βίτσι καί τή σύμπτυξη τού έκεΐ Δημοκρατικού Στρατού στήν 'Αλβανία, μεταφέρθηκαν στό μέτωπο τού Γράμμου μερικές άπό τίς πλέον άξιόμαχες καί συγκροτημένες μονάδες τού μετώπου. Ή πιό συγκροτημένη άπό αυτές ήταν ή 103η ταξιαρχία, πού κατείχε θέσεις οτήν περιοχή τής Κρυσταλλοπηγής στό Βίτσι καί υποχώρησε χωρίς νά υποστεί μεγάλη φθορά.36 Ή μονάδα αύτή, συνολικής δύναμης 900 μαχητών πρίν άπό τίς μάχες στό Βίτσι, άφού παρέμεινε άφοπλισμένη γιά τέσσερις μέρες στό άλβανικό έδαφος, μεταφέρθηκε οτίς 18-19 Αυγούστου στόν Γράμμο, όπου έπανεξοπλίστηκε, άναδιοργανώθηκε καί τής άνατέθηκαν τομείς. Τό I τάγμα τοποθετήθηκε στό Φλάμπουρο ύπό τίς διαταγές τής IX μεραρχίας καί τά II καί III στά Ψωριάρικα καί στό Παπούλι, ύπό τίς διαταγές τής 108ης ταξιαρχίας." Οί υπόλοιπες δυνάμεις πού μεταφέρθηκαν στόν Γράμμο άνήκαν σέ μικρότερα σύνολα καί συνήθως δέν άποτελούσαν συγκροτημένες μονάδες. Παραδείγματος χάρη, άπό τήν 105η ταξιαρχία τού ΔΣΕ, πού ώς έφεδρεία τού Γενικού Αρχηγείου ένεπλάκη σέ αιματηρές άντεπιθέσεις στόν τομέα τού Λέσιτς, στό Βίτσι, συγκεντρώθηκαν 300 μαχητές, οί όποιοι μεταφέρθηκαν στόν Γράμμο περισσότερο ώς άτομα παρά ώς συγκροτημένο τμήμα38 Ή μάζα τών μεταφερθέντων μέ τόν τρόπο αύτό στόν Γράμμο, δύο ώς δυόμισι χιλιάδες άτομα, άνήκαν στίς ύπηρεσίες, στούς πυροβολητές (πού είχαν άφήοει τά πυροβόλα τους στό Βίτσι) καί στά βοηθητικά σώματα Πέρα άπό τό γεγονός ότι έπρόκειτο γιά άτομα περιορισμένης μαχητικής άξίας, ή έλλειψη χρόνου γιά τήν άναδιοργάνωση, τήν προετοιμασία καί τήν ένταξή τους στίς νέες τους μονάδες καί οτά νέα τους καθήκοντα δημιούργησε άναταραχή, πού δέν έπέτρεψε τήν έστω καί περιορισμένη άξιοποίησή τους. Ή άριθμητική αύξηση τών υπερασπιστών τού Γράμμου σέ 7.000 ώς 8.000 μαχητές ήταν οέ μεγάλο βαθμό παραπλανητική ώς πρός τίς πραγματικές δυνατότητες μάχης. Τά διατιθέμενα μέσα παρέμειναν ούσιαστικά ίδια μέ έκείνα πού χρησι-

Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 425-426. Επίσης, πρβλ. Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Ό άντιουμμοριακός άγών, öjt., α 627-628. 36. Οί έκτιμήσεις τών κυβερνητικών έπιτελών έδιναν ποσοστό φθοράς 20% γιά τή μονάδα αύτή μέ κάποια διάθεση υπερβολής. Πρβλ. Β' Σώμα Στρατού/Α2 (άντισυνταγματάρχης Αρ. Βλάχος), «Ένέργειαι Κ/Σ δυνάμεων είς Βίτσι κατά τήν έπιχείρησιν "Πυρσός", 4-9-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 25, σ. 257-258. 37. Στό ίδιο, σ. 258. 38. Στό ίδιο, σ. 259. 537


Εμφύλιου

Πολέμου

μοποιήθηκαν στίς συγκρούσεις τών άρχών τού μήνα: τρεις μεικτές μοίρες πυροβολικού μέ 10 ώς 15 ορειβατικά πυροβόλα, άλλα τόσα άντιαεροπορικά καί άντιαρματικά καί μερικοί μεγάλοι όλμοι τών 120 χλστ. τύπου ΜΓΙΡΑΝΤ (Πολωνίας). Τό ισχυρό πυροβολικό τού ΔΣΕ είχε άφεθεί πίσω στό Βίτσι καί ούτε καιρός ύπήρχε ούτε μέσα γιά νά ξαναφτιαχτεί κάτι άνάλογο.

Οί κυβερνητικές δυνάμεις Όπως στόν τομέα τού Βίτσι άρμόόια διοίκηση γιά τήν εξέλιξη τών έπιχειρήσεων ύπήρξε τό Β' Σώμα Στρατοΰ, στόν τομέα τού Γράμμου τή διοίκηση άνέλαβε τό Α' Σώμα Στρατοΰ τού στρατηγού Τσακαλώτου. Συντονιστικό όργανο τής έπιχείρησης ήταν φυσικά τό Στρατηγείο Ήπείρου-Δυτικής Μακεδονίας τοΰ στρατηγού Βεντήρη ένώ τό σύνολο τών σχεδίων καί τών ένεργειών παρακολουθούσε τό Γενικό 'Επιτελείο Στρατοΰ καί ό στρατηγός Παπάγος. Προοδευτικά, μετά τίς 16 Αύγούστου, πέρασαν στή δικαιοδοσία τού Α' Σώματος οί IX καί XV μεραρχίες πεζικού, ή III μεραρχία καταδρομών, τό σύνολο τού πυροβολικού τού ΣΗΔΜ3' καί τό μεγαλύτερο μέρος τών άρμάτων μάχης καί τών τεθωρακισμένων.40 Οί δυνάμεις αύτές προστέθηκαν στίς δύο ήδη ύπάρχουσες μεγάλες μονάδες τού Α' Σ.Σ., τήν I καί τήν VIII μεραρχία, καί στό συγκρότημα Έπταχωρίου, τό όποιο μέ τήν 77η ταξιαρχία καί τό 8 ελαφρό σύνταγμα πεζικού έφραζε τό δρόμο πρός τά νοτιότερα τής Πίνδου. "Αλλες δυνάμεις, τά 15, 24 καί 40 συντάγματα έλαφροΰ πεζικοΰ, είχαν άναλάβει νά φρουρούν τά πιθανά δρομολόγια πρός τά νότια ή πρός τήν "Ηπειρο, κατά τρόπο ώστε νά άποτραπεΐ τυχόν ελιγμός τοΰ ΔΣΕ πρός άλλη περιοχή τής χώρας. Πόντιος, οί δυνάμεις αύτές, στίς 13 Αύγούστου, άπέτυχαν νά άναχαιτίσουν τή 39. Επρόκειτο γιά τίς έξής μονάδες: 101, 102, 104, 105 καί 107 συντάγματα πεδινού πυροβολικού 151, 152, 153 μοίρες μέσου πυροβολικού 141, 142, 143, 144 καί 145 μοίρες ορειβατικού πυροβολικού καί τέλος ή 500 μονάδα Α/Τ πυροβολικού, ή όποια χειριζόταν τά νέα πυροβόλα τών 75 χλστ. «άνευ οπισθοδρομήσεως». Στό Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ (άντιστράτηγος θρ. Τσακαλώτος), «"Εκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", άπό 2 ώς 30 Αύγούστου 1949, 14-9-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 427. 40. Επρόκειτο γιά: 9 σύνταγμα άναγνωρίσεως ίλη άρμάτων 2 συντάγματος άναγνωρίσεως καί 2 ίλη άρμάτων μάχης. Στό ίδιο, σ. 427. 538


διείσδυση τών δυνάμεων του Γιώτη (Χαρίλαου Φλωράκη) -περίπου 500 μαχητές, υπολείμματα τής I μεραρχίας τοϋ ΔΣΕ- πρός τή Θεσσαλία. Τό καινούργιο όπλο πού οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν νά παρουσιάσουν στή μάχη τού Γράμμου άνήκε στήν άεροπορία Από τίς 15 Αύγούστου, είχαν τεθεί σέ κατάσταση έπιχειρησιακής έτοιμότητας 24 βομβαρδιστικά βύθισης ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ, άμερικανικής προέλευσης. Ή διαφορά τους άπό τά μέχρι τότε άεροπλάνα τής πολεμικής άεροπορίας συνίστατο στό ότι ήταν έξειδικευμένα βομβαρδιστικά, πράγμα πού σήμαινε πώς μπορούσαν νά μεταφέρουν μεγάλο φορτίο ισχυρών βομβών (τών 227 κιλών) καί νά τίς ρίξουν στούς στόχους μέ άκρίβεια πού ξεπερνούσε κατά πολύ οτιδήποτε μπορούσαν νά πετύχουν τά ΝΤΑΚΟΤΑ ή τά ΣΠΙΤΦΑΪΡ. Ή έμφάνιση τού νέου όπλου θά ήταν πραγματικά καταλυτική.

Ή έπίθεση Τό σχέδιο πού καταστρώθηκε άπό τήν πλευρά τών έπιτιθεμένων προέβλεπε έπίθεση άπό τή βόρεια πλευρά τού τριγωνικού θύλακα, δηλαδή στήν πλευρά πού ήταν πλησιέστερη πρός τό Βίτσι. Ή έπιλογή αύτή δέν έγινε μόνο γιά λογιστικούς λόγους: ότι δηλαδή ή γειτνίαση μέ τήν περιοχή τών πρόσφατων έπιχειρήσεων θά μείωνε τό χρόνο καί τόν κόπο πού χρειάζονταν γιά τή μετακίνηση τών μονάδων. Τυχόν έπιτυχία στό σημείο αύτό, όπου ό κατεχόμενος άπό τόν Δημοκρατικό Στρατό θύλακας εισχωρούσε σημαντικά στήν ορεινή ένδοχώρα τής Πίνδου, καί προέλαση κατά μήκος τών ελληνοαλβανικών συνόρων θά άπειλοϋσε μέ περικύκλωση -πού στήν καλύτερη περίπτωση θά πραγματοποιούσε- σημαντικές δυνάμεις τού άντιπάλου. Η ιδέα τής καταστροφής τών δυνάμεων τού ΔΣΕ θεωρούνταν ή καλύτερη μέθοδος πρόληψης τυχόν άναζωπύρωσης τών έπιχειρήσεων ή άποφυγής μελλοντικών διπλωματικών ή κοινωνικών ζητημάτων. Βασικός στόχος λοιπόν τέθηκε ή κατάληψη τής κεντρικής κορυφογραμμής τοϋ βουνού, πού δεσπόζει τής μεθοριακής γραμμής καί τών έπ' αύτής διαβάσεων. Ταυτόχρονα, δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στήν πρόληψη τυχόν διαφυγής καί έλιγμού τών άμυνομένων πρός τό νότο. Μέ τόν τρόπο αύτό θά δημιουργούνταν μιά ισχυρή λαβίδα, μέσα στήν όποια, μέ λίγη τύχη, θά μπορούσε νά παγιδευτεί ό Δημοκρατικός Στρατός. Ή τακτική τής έπίθεσης είχε διδαχθεί πολλά άπό τίς έπιτυχημένες συνταγές τοϋ Βίτσι. Κεντρική ιδέα ήταν ό τακτικός αιφνιδιασμός τού άντιπάλου. Είχε δίαπιστωθεί ότι οί γραμμές άμυνας τού ΔΣΕ άφηναν σημαντικά κενά μεταξύ τών σημείων στήριξης. Σέ τελευταία άνάλυση, έπρόκειτο γιά ένα μέτωπο άναπτύγματος πενήντα χιλιομέτρων πού οί καταπονημένοι μαχητές τού άντιπάλου, πέντε μέ έξι χιλιάδες συνολικά, άδυνατούσαν νά τό φυλάξουν σέ κάθε πτυχή του. Τά κενά δημιουργούσαν εύκαιρίες τίς ό539


ποίες ό άρχιστράτηγος άλλά καί οί κατώτερες διοικήσεις είχαν επιτέλους αποφασίσει νά έκμεταλλευθούν. Ή έπίθεση θά άρχιζε λοιπόν μέ μιά άπροειδοποίητη, αιφνιδιαστική νυχτερινή ενέργεια, πού θά άποσκοπούσε νά οδηγήσει στά πλευρά καί στά μετόπισθεν τών σημείων στήριξης τού ΔΣΕ ισχυρές μονάδες τών κυβερνητικών στρατευμάτων. Μιά τέτοια κατάσταση θά διευκόλυνε τή μαζική έπίθεση πού θά άκολουθούσε τήν έπόμενη ήμέρα καί θά οδηγούσε, σέ συνδυασμό μέ τό βάρος τών πυρών πού προβλεπόταν καταιγιστικό, σέ γρήγορη έξάρθρωση τής πρώτης γραμμής άντίστασης, έτσι ώστε νά πραγματοποιηθούν έγκαιρα οί κυκλωτικοί ελιγμοί. Τίς άρχικές διεισδύσεις καί τίς μαζικές έπιθέσεις τής πρώτης ήμέρας θά έκτελούσαν οί δυνάμεις τριών μεραρχιών. Οί δύο άπό αύτές ήταν ιδιαίτερα έμπειρες μονάδες, ίσως οί καλύτερες πού διέθετε ό κυβερνητικός στρατός έκείνη τήν έποχή. Μονάδες τής I καί τής IX μεραρχίας θά πραγματοποιούσαν τίς νυχτερινές διεισδύσεις μέ στόχο ύψώματα καί σημεία πίσω άπό τίς έχθρικές γραμμές. Μαζί τους, θά έρχονταν οί δυνάμεις τής XV μεραρχίας πού δέν είχε χρειαστεί νά πολεμήσει στό Βίτσι, όπου παρέμεινε στά μετόπισθεν ώς έφεδρεία τού άρχιστράτηγου. 'Αμέσως μετά τήν έξάρθρωση ή τήν έξουδετέρωση τής πρώτης γραμμής άμυνας, θά εισέρχονταν στόν άγώνα οί δυνάμεις τής III μεραρχίας καταδρομών. Οί μοίρες τών ΛΟΚ θά προσπαθούσαν νά καταλάβουν τίς ψηλές κορυφές τού Γράμμου πρίν οργανωθεί άντίσταση. Οί ύπόλοιπες δυνάμεις θά έσπευδαν μέ όλη τους τήν όρμή νά κλείσουν τίς διαβάσεις πρός τήν 'Αλβανία. Παράλληλα, στά δυτικά ή VIII μεραρχία μέ έπιθέσεις θά καθήλωνε τόν έχθρό ώστε νά μήν μπορέσει νά έξοικονομήσει άπό άλλού δυνάμεις γιά άντεπιθέσεις ένώ τό άπόσπασμα 'Επταχωρίου, δηλαδή ή 77η ταξιαρχία, θά έκλεινε όλες τίς διαβάσεις πρός τόν κορμό τής Πίνδου. Ή άεροπορία θά άναλάμβανε σημαντικό ρόλο στήν όλη έπιχείρηση. Τό σύνολο τών δυνάμεών της, συμπεριλαμβανομένων καί τών νέων άεροσκαφών, άναπτύχθηκε στά άεροδρόμια Κοζάνης, Λαρίσης καί 'Ιωαννίνων, τά όποία, έκτός άπό τή γειτνίαση μέ τά πεδία τών έπιχειρήσεων, διέθεταν καί τό πλεονέκτημα τής τεχνικής καί λογιστικής ύποδομής, έτσι ώστε νά περιορίζεται σημαντικά ό χρόνος άνεφοδιασμού καί προετοιμασίας τών άεροσκαφών γιά νέες επιχειρήσεις.·" Μετά τή λήξη τών έπιχειρήσεων στό Βίτσι, καί μέ αύξανόμενη ένταση καθώς πλησίαζε ή ήμερομηνία τών νέων συ41. Ή δύναμη πού χρησιμοποιήθηκε στήν έπιχείρηση «Πυρσός Γ » ήταν: α) Αεροδρόμιο Κοζάνης Δύο μοίρες μαχητικών ΣΠΙΤΦΑΪΡ (μοντ. 16) - περίπου 50 άεροσκάφη "Ενα σμήνος καταδιωκτικών ΣΠΙΤΦΑΪΡ (μοντ. 9) "Ενα ομήνος βομβαρδισμού μέ ΝΤΑΚΟΤΑ - 4 άεροσκάφη Σμήνος άναγνωρίσεως (ΧΑΡΒΑΡΤ), όμάδα φωτογραφικών άεροσκαφών κλπ. β) Αεροδρόμιο Λαρίσης 540


γκρούσεων, οί άεροπορικές δυνάμεις άνέλαβαν τό έργο τής παρενόχλησης τών άμυνομένων καί ταυτόχρονα τής έξοικε ίωσης με τό περιβάλον. Περίπου 60 τόνοι πυρομαχικά ρίχθηκαν στίς θέσεις τοΰ Δημοκρατικού Στρατού, ένώ καταγραφόταν κάθε μετακίνηση, συγκέντρωση ή μεταφορά έφοδίων, τουλάχιστον όσες φορές γίνονταν μέ τό φώς τής ήμέρας.42 «VP· Ημέρα τής έφόδου ορίστηκε ή 25η Αύγούστου. Ή κίνηση τών μονάδων καί ή έναρξη τών διεισδύσεων άρχισε τίς πρώτες νυχτερινές ώρες τής προηγουμένης, 24ης Αύγούστου. Πολύ γρήγορα, σέ έκτεταμένο μέτωπο καί σέ πολλές διαφορετικές εστίες ταυτόχρονα άρχισαν σκληρές συγκρούσεις. Κατά μήκος τών συνόρων, οί δυνάμεις τής IX μεραρχίας, μέ μειωμένη ύποστήριξη πυροβολικού καί άεροπορίας, πέτυχαν σημαντικές προόδους κατά τή διάρκεια τής νύχτας, μέ συνέπεια τίς πρώτες πρωινές ώρες νά βρίσκονται πολύ κοντά στούς στόχους τους. Μέ τό πρώτο φώς, δυνάμεις τής 42ης ταξιαρχίας κατέλαβαν τό ύψωμα Κόντρα Πολίγκα καί λίγο άργότερα δυνάμεις τής 43ης ταξιαρχίας τό ύψωμα Ψωριάρικα. Ή προέλαση, έστω καί μέ έπιβραδυνόμενο ρυθμό, συνεχίστηκε όλη τήν ήμέρα τής 25ης καί τό σούρουπο οί κυβερνητικές δυνάμεις δέσποζαν σέ πολλά υψώματα κατά μήκος τών συνόρων. Σχεδόν ταυτόχρονα, στήν ίδια, τήν άνατολική πλευρά τού μετώπου, στό νότιο τμήμα του, ή XV μεραρχία κινήθηκε στή δύσβατη περιοχή, στήν άνω κοιλάδα τού Σαραντάπορου. Μέσα στή νύχτα άνέτρεψε τίς ισχνές προφυλακές τού Δημοκρατικού Στρατού, άλλά, παρά τήν έπιτυχία τών άρχικών διεισδύσεων, βρέθηκε καθηλωμένη άπό έναν συνδυασμό παραγόντων πού περιλάμβαναν τήν πεισματώδη άντίσταση καί τίς άντεπιθέσεις, τίς ναρκοθετήσεις καί τίς παγιδεύσεις τών λίγων ύποχρεωτικών διαβάσεων τής περιοχής καθώς καί τήν άδυναμία τού άνεφοδιασμού νά άκολουθήσει σέ αύτές τίς συνθήκες. Οί άπώλειες τών έπιτιθεμένων ήταν σοβαρές, λίγοι άπό τούς άντικειμενικούς στόχους καταλήφθηκαν τή νύχτα ή κατά τή διάρκεια τής 25ης Αύγούστου καί σέ πολλές περιπτώσεις, στούς τομείς τής 45ης καί

Μοίρα βομβαρδισμού ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ -24 άεροσκάφη Σμήνος μεταφορών ΝΤΑΚΟΤΑ - 4 άεροσκάφη κλπ. γ) Αεροδρόμιο Ιωαννίνων Σμήνος μαχητικών ΣΠΙΤΦΑΪΡ - 6 άεροσκάφη δ) Αεροδρόμια Σέδες, "Αργούς Όρεστικού, Ελευσίνας κλπ. Αεροσκάφη μεταφορών, άναγνωρίσεως κλπ. Πρβλ. Ανωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «"ΕκΘεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 152. 42. Στό ίδιο, α 153. 541


τής 61ης ταξιαρχίας, οί έπιτιθέμενοι υποχρεώθηκαν οέ τοπικές συμπτύξεις. Οί άμυνόμενες στήν περιοχή δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ άνήκαν σέ σημαντικό ποσοστό στή 14η ταξιαρχία (Τομπολίδη), πού ειχε ύποστεΐ σημαντική φθορά κατά τή διάρκεια τής ύποχώρησής της άπό τό Βίτσι, μέσα άπό τό πέρασμα τοϋ Λαιμού Πρεσπών. 'Η άκαρπη καί αιματηρή προσπάθεια ένάντια σέ στόχους μέ άμφίβολη σημασία οδήγησε τή διοίκηση τοϋ Α' Σ.Σ. στήν άπόφαση νά περιορίσει τή δράση τής μεραρχίας σέ άπλή πίεση καί νά μεταφέρει τή μία ταξιαρχία της, τήν 61η, σέ άλλη, περισσότερα υποσχόμενη άποστολή.43

Τ ό Τοάρνο Τό κυριότερο τμήμα τοϋ μετώπου βρισκόταν μπροστά στήν I μεραρχία Στήν άπέναντι άμυντική διάταξη τού ΔΣΕ δέσποζε τό ύψωμα Τσάρνο, τό όποιο οί ίδιες κυβερνητικές δυνάμεις είχαν άποτύχει νά καταλάβουν στίς άρχές Αύγούστου. Τό ύψωμα άποτελοϋσε τό κλειδί τής όλης άμυντικής τοποθεσίας καί είχε οργανωθεί άνάλογα Πολυβολεία, νάρκες καί παγιδεύσεις στίς προσβάσεις, ορύγματα γιά τό πεζικό, συρματοπλέγματα σέ ορισμένες ζώνες καί γενικά όλο τό οπλοστάσιο τοϋ ΔΣΕ είχε ταχθεί στήν ύπεράσπιση τού σημείου αύτοϋ. Τήν άμυνα ένίσχυαν μέ τά πυρά τους τά περισσότερα άπό τά πυροβόλα πού διέθετε ό ΔΣΕ στόν Γράμμο, καθώς καί σημαντικός άριθμός όλμων. Ενάντια σέ αύτόν τό στόχο, τό Α' Σ.Σ. καί ή I μεραρχία άποφάσισαν νά εφαρμόσουν μεθόδους άνάλογες μέ έκεΐνες πού δοκιμάστηκαν στό Βίτσι. Μετά τήν κατάληψη επίκαιρων θέσεων τών έπιτιθέμενων μονάδων, τής 52ης ταξιαρχίας ειδικότερα, γύρω άπό τό ύψωμα κατά τή διάρκεια τής νύχτας, μόλις ξημέρωσε άρχισε ένας καταιγισμός βομβαρδισμών άπό τό σύνολο τού πυροβολικού πού βρισκόταν στήν άνατολική πλευρά τού Γράμμου καί φυσικά τήν άεροπορία Ή τελευταία μάλιστα μπορούσε νά δοκιμάσει έκεΐ τά τελευταία της άποκτήματα Οί βομβαρδισμοί στό Τσάρνο ξεκίνησαν τήν προηγούμενη ήμέρα τής έναντίον του έπίθεσης, στίς 24 Αύγούστου. Ξεκίνησαν μάλιστα μέ τόν πλέον έντυπωσιακό τρόπο. Δεκαοκτώ άπό τά καινούργια άεροπλάνα τής άεροπορίας, τά ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ, έριξαν βόμβες τών 227 κιλών, μέ άκρίβεια άγνωστη ώς τότε, οτό ύψωμα Τά άποτελέσματα, όπως τά περιέγραψαν οί παρατηρητές καί όπως τά κατέγραψαν τήν επόμενη ήμέρα όσοι έπισκέφθη-

43. Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ (άντιστράτηγος θρ. Τσακαλώτος), «Έκθεσις επιχειρήσεων "Πυρσός", άπό 2 ώς 30 Αύγούστου 1949, 14-9-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, α 434-435. 542


καν τό ύψωμα, ήταν περισσότερο άπό έντυπωσιακά. Οί εικόνες τής καταστροφής καί οί νέες δυνατότητες τής άεροπορίας έγιναν θέμα τών προπαγανδιστικών έπικαίρων καί προκάλεσαν μεγάλο ένθουσιασμό στούς έπιτελΐϊς. Μέ τέτοιο όπλο ό έχθρός δέν μπορούσε νά έχει καμία έλπίδα: «Ή έμφάνισις τών άεροπλάνων καθέτου έφορμήσεως εις τόν άγώνα, συνετέλεσε τά μέγιστα εις τήν πτώσιν τού ήθικού τών Κ.Σ.», άνέφερε ό διοικητής τής I μεραρχίας, ταξίαρχος Θεμιστοκλής Κετσέας. «Τά άποτελέσματα, τά ύλικά, τών ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ, ήσαν τρομακτικά, δημιουργούντα κρατήρας 8-10 μέτρων διαμέτρου καί 3-4 μέτρων βάθους, καταστρέφοντα πάν πολυβολείον. Αί βόμβαι αύτών, τών 500 κιλών, είναι τό καταστρεπτικώτατον μέσον κατά πολυβολείων καί τούτο πρέπει νά είναι εις γνώσιν τής Ανωτάτης τού Στρατού Διοικήσεως».44 Ή δράση τών ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ* Από: ΔΑ Υ/Α Πρός: ΑΔΑ/ΚΖ, ΑΕΑ/ΣΗΔΜ

290725

Σύνδεσμοι ΓΕΣ παρά τώ Τ.Σ./Α' Σ.Σ. έγνώρισαν ήμϊν τά κάτωθι: α) Αί ριφθεΐσαι βόμβαι 500 λιβ. έπί ΤΣΑΡΝΟ έσχον ώς άποτέλεσμα νά άλλάξη μορφήν ή κορυφή τού ύψοδείκτη, νά έξουδετερωθώσιν τά σοβαρότερα πολυβολεία καί νά κονιορτοποιήσωσι άριθμόν πολυβολείων μή έξακριβωμένων λόγω τής άλλαγής τού εδάφους, β) "Ανοιξαν κρατήρια 3x3. γ) Πολλαί ΝΑΠΑΛΜ κατέπεσαν έπί τών πολυβολείων καί είχον κατακαύσει τήν περιοχήν. δ) Εύρέθησαν 158 νεκροί ΚΣ καί συνεχώς έξευρίσκονται καί έτεροι ύπό τά πολυβολεία ε) Ελήφθησαν φωτογραφίαι τούτων καί παρεκλήθη νά σταλώσιν καί ύμίν. στ) Συμπέρασμα τούτου ότι τό ΤΣΑΡΝΟ κατελήφθη χάρις εις τήν έγκαιρον έπέμβασιν τών HELLDRIVERS [sic].

44. Από I μεραρχία, «Έκθεσις πεπραγμένων έπί τής επιχειρήσεως Πυρσός Γ', τής πτώσεως τού Γράμμου, Ιη Μεραρχία άριθ. Φ. 90/15 Ια, ΣΤΓ 919.6. 9.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, α 48. 45. Τό κείμενο παρατίθεται μέ τήν άρχική του σύνταξη καί ορθογραφία Συνοδεύει ώς παράρτημα τήν έκθεση τοϋ ΣΗΔΜ/ΑΕΑ, «"Εκθεσις τής άεροπορικής δράσεως κατά τήν έπιχείρησιν "Πυρσός Γ'", 2.9.1949», πού βρίσκεται στό ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Αρχεία, ο.π., τόμος 15, κείμενο 36, σ. 473-474. 543


ζ) Ή άκρίβεια τών βομβών είναι πρωτοφανής, η) Τά άνωτέρω είναι όιασταύρωσις πληροφοριών καί έκ καταθέσεων αιχμαλώτων.

Παρά τόν ένθουσιασμό καί τήν ευφορία άπό τήν έντυπωσιακή είσοδο τών νέων όπλων στόν άγώνα ένάντια στούς κομμουνιστές, τό Τσάρνο δέν είχε πέσει άκόμη. Τό σφυροκόπημα τών ύπερασπιστών του χρειάστηκε νά ξαναρχίσει τήν έπόμενη ήμέρα Οί νέοι βομβαρδισμοί άρχισαν στίς έξι τό πρωί τής 15ης Αύγούστου. Τό πυροβολικό έβαλλε συνεχώς ένώ ή άεροπορία έκτελούσε τίς επιθέσεις της σέ διαδοχικά κύματα: 05:05-06:20 ΝΤΑΚΟΤΑ με βόμβες 113 κιλών 06:15-06:20 12 ΣΠΙΤΦΑΪΡ μέ ρουκέτες 06:30-06:45 12 ΣΠΙΤΦΑΪΡ μέ βόμβες ΝΑΠΑΛΜ 06:45-08:00 12 ΣΠΙΤΦΑΪΡ μέ ρουκέτες καί πολυβόλα γιά κάλυψη πρώτης έφόδου.44 Παρά τήν κόλαση πού δημιούργησαν στίς θέσεις τών άμυνομένων οί βομβαρδισμοί καί ιδιαίτερα οί πυρκαγιές πού προκάλεσαν οί βόμβες ΝΑΠΑΛΜ, οί διαδοχικές έπιθέσεις τού πεζικού τής 52ης ταξιαρχίας, πού άκολούθησαν εύθύς άμέσως, δέν έφεραν κανένα άποτέλεσμα Μέ σοβαρές άπώλειες, οί έπιτιθέμενοι κατάφεραν νά καταλάβουν ορισμένες εξωτερικές θέσεις τής άμυντικής περιμέτρου καί νά καθηλωθούν έκεΐ. Ή κατάσταση έπέβαλλε τή διακοπή τών άδιάκοπων έπιθέσεων τού πεζικού καί τόν νέο βομβαρδισμό τού υψώματος, γιά περίπου μία ώρα Δεκαοκτώ ΣΠΙΤΦΑΪΡ έριξαν καί πάλι ρουκέτες καί βόμβες ΝΑΠΑΛΜ στό ύψωμα ένώ άλλα τέσσερα κάλυψαν άπό κοντά τίς νέες απόπειρες τού πεζικού. Τελικά χρειάστηκαν νέοι σκληροί άγώνες τού πεζικού, διάρκειας περίπου δύο ώρών, ώστε νά καταληφθεί έπιτέλους τό ύψωμα τό μεσημέρι τής 15ης Αύγούστου. Υπερασπιστές καί έπιτιθέμενοι είχαν σοβαρότατες άπώλειες στή μάχη αύτή.

46. Ανωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", 10 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ., τόμος 15, κείμενο 5, σ. 153-154. ΣΗΔΜ/Άνωτέρα Διοίκησις Άεροπορίας, «Έκθεσις έπί τής άεροπορικής δράσεως κατά τήν έπιχείρησιν "Πυρσός Γ'", 2.9.1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ÔJI., τόμος 14, κείμενο 36, σ. 463-464. 544


Τό Παπούλι καί ή έξάρθρωση τοϋ μετώπου τοϋ Γράμμου Μετά τήν κατάληψη τού Τσάρνο, στή διάρκεια τής ήμέρας τής 25ης Αύγούστου δέν ύπήρξαν άλλες σημαντικές έπιτυχίες γιά τά κυβερνητικά στρατεύματα στήν άνατολική πλευρά τού μετώπου τού Γράμμου. Ό έπόμενος σημαντικός στόχος τής I μεραρχίας, ή θέση Παπούλι, δέν έγινε δυνατόν νά καταληφθεί αύτή τήν ήμέρα, άν καί βαλλόταν περίπου όλο τό άπόγευμα άπό άεροπλάνα ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ καί ΣΠΙΤΦΑΪΡ μέ μεγάλες βόμβες καί ΝΑΠΑΑΜ. Τό βάρος μεταφέρθηκε στήν προετοιμασία τών δύο ταξιαρχιών (78η καί 79η) τής III μεραρχίας καταδρομών γιά άνάληψη έπιθετικών κινήσεων μέ άφετηρία τίς θέσεις πού μόλις είχαν καταληφθεί. Στίς άλλες πλευρές τού μετώπου τού Γράμμου, οί κυβερνητικές δυνάμεις δέν παρέμεναν άδρανεΐς. Ή 77η ταξιαρχία άπό τήν πλευρά τής Πίνδου προώθησε τίς δυνάμεις της στίς όχθες τού Σαραντάπορου, όπου καί συγκρούστηκε μέ τίς δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ. Δυτικότερα, οί ταξιαρχίες τής VIII μεραρχίας άρχισαν γιά μία άκόμη φορά τίς έπιθέσεις τους σέ ζώνες καί ύψώματα πού έτειναν νά γίνουν θρύλος: στό Κάμενικ, στόν Προφήτη 'Ηλία Πυρσόγιαννης, στή Ζέρμα. Παρά τή δυσαναλογία δυνάμεων, οί έπιθέσεις αύτές είτε καθηλώθηκαν μετά άπό μικρές προόδους, είτε άνατράπηκαν άπό άντεπιθέσεις τών ύπερασπιστών. Ή συνέχεια θά κρινόταν άπό τίς εξελίξεις στά άνατολικά.

Τή νύχτα τής 25ης πρός 26 Αύγούστου, οί δυνάμεις τής III μεραρχίας καταδρομών άρχισαν τίς διεισδύσεις τους άπό τήν κοιλάδα τού Αλιάκμονα, άναζητώντας διάκενα στήν έχθρική παράταξη. Ή πρόωρη έμπλοκή τους σέ συγκρούσεις μέ τμήματα τοϋ ΔΣΕ έμπόδισε . τήν άφιξη σέ ζώνες πίσω άπό τήν άμυντική διάταξη. Τό πρωί τής 26ης, οί δυνάμεις καταδρομών βρέθηκαν άνάμεικτες μέ δυνάμεις τής I μεραρχίας μπροστά στίς ισχυρές θέσεις τοϋ άντιπάλου. Ή κυριότερη άπό αύτές ήταν τό Παπούλι, στήν ύπεράσπιση τού οποίου είχε στραφεί ή προσοχή τών ηγετών τού Δημοκρατικού Στρατού μετά τήν άπώλεια τού Τσάρνο. Έναντίον τους στράφηκαν οί προσπάθειες τής άεροπορίας, πού έπιτέθηκε με ρουκέτες καί βόμβες ΝΑΠΑΑΜ. Ή θέση καταλήφθηκε άργά τό μεσημέρι άπό μεικτές δυνάμεις πεζικού καί καταδρομών, μετά άπό σκληρές έπιθέσεις άπό διαφορετικές κατευθύνσεις.47 Ή πτώση καί αύτής τής ισχυρής θέσης, πρός τήν όποία είχαν κατευθυνθεί οί

47. Α' Σώμα Στρατού/ΑΙ (άντιστράτηγος Θρ. Τσακαλώτος), «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός", άπό 2 ώς 30 Αύγούστου 1949, 14-9-1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 437-438. 545


Εμφύλιου

Πολέμου

έφεδρεϊες τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ, άρχισε νά δημιουργεί σοβαρά προβλήματα σταθερότητας σέ ολόκληρη τή γραμμή άμυνας. Τά διάκενα μεταξύ τών σημείων στήριξης εΐχαν άρχίσει νά αύξάνονται έπικίνδυνα, έφεδρείες γιά τήν άπόφραξή τους δέν υπήρχαν καί ή γενική πίεση πού δέχονταν οί μονάδες τοϋ ΔΣΕ δέν έπέτρεπε τή μεταφορά δυνάμεων άπό τό ένα μέτωπο στό άλλο. Τό άπόγευμα ή πρόοδος τών κυβερνητικών δυνάμεων συνεχίστηκε. Μέ συνεχή ύποστήριξη τής άεροπορίας ή IX μεραρχία στό βορρά έφθασε στό Ρόμπολο Δάσος, ή I μεραρχία καί οί μονάδες καταδρομών κατέλαβαν τό Τσάγκος Καραούλι. Ή σημασία αύτών τών προωθήσεων άκύρωνε τίς φτωχές έπιδόσεις τών υπόλοιπων μονάδων, τής VIII καί τής XV μεραρχίας, πού έξακολουθούσαν, παρά τό πείσμα τους, νά άποτυγχάνουν μπροστά στούς δικούς τους άντικειμενικούς στόχους. ΤΗταν κοινός τόπος, όμως, ότι ή άπόδοση τού πεζικού τοΰ Εθνικού Στρατού έπεφτε κατακόρυφα χωρίς τή μαζική ύποστήριξη τής άεροπορίας. Ή παρουσία τής τελευταίας είχε γίνει τρόπος πολέμου.

Ή μάχη τών συνόρων "Αν στίς 26 ή άμυντική διάταξη τού Δημοκρατικού Στρατού στόν Γράμμο είχε άρχίοει νά κλονίζεται, τήν επομένη, στίς 27, κατέρρευσε. Ή κατάρρευση ήταν περισσότερο «τεχνική» καί δέν οφειλόταν σέ άποδιάρθρωση, κάτω άπό τίς πολύπλευρες πιέσεις, τών άμυνομένων. Τό άντίθετο μάλιστα, τήν ήμέρα αύτή στίς περισσότερες τών θέσεων ό ΔΣΕ κράτησε καί καθήλωσε τόν άντίπαλο. Ή I μεραρχία άπέτυχε στόν Κόζιακα, οί καταδρομείς τής III καθηλώθηκαν οέ σκληρές μάχες στό Φλάμπουρο, οί VIII καί XV μεραρχίες καί ή 77η ταξιαρχία έξακολουθούσαν νά αιμορραγούν χωρίς νά πετυχαίνουν τίποτε τό συγκεκριμένο. Ή κρίση προκλήθηκε οτό βορρά, πάνω στά έλληνοαλβανικά σύνορα. Ή IX μεραρχία είχε άρχίσει άθόρυβα, χωρίς νά συναντήσει ιδιαίτερα σκληρή άντίσταση, νά προωθεί τίς δυνάμεις της άπό άνατολικά πρός τά δυτικά, κατά μήκος τών αύχένων τής μεθοριακής γραμμής. Τό πρωί τής 27ης, ή 41η ταξιαρχία της άρχισε τίς έπιθέσεις ένάντια στήν τοποθεσία Πόρτα 'Οσμάν. Ή προοπτική τής ταχείας προέλασης κατά μήκος τής μεθοριακής γραμμής, πού θά οδηγούσε στίς ψηλές κορυφές τοΰ Γράμμου καί θά απόκοβε τούς άντιπάλους άπό τήν 'Αλβανία, πάντα γοήτευε τούς επιτελείς όλων τών κλιμακίων τοΰ 'Εθνικού Στρατοΰ. Στήν κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί διάγνωσαν βάσιμες έλπίδες ύλοποίησης τού τολμηρού τους σχεδίου. Αποφασίστηκε λοιπόν ή πλήρης ύποστήριξη τής έπίθεσης στήν Πόρτα Οσμάν, μέ όσο πυροβολικό μπορούσε νά μεταφερθεί έκεΐ καί μέ τό σύνολο τής άεροπορίας.48 546


Ή τελευταία πραγματοποίησε μία άκόμη μαζική έπέμβαση. Σχηματισμοί μαχητικών ΣΠΙΤΦΑΪΡ, άνά τέσσερα άεροσκάφη, βρίσκονταν κάθε στιγμή πάνω άπό τό πεδίο τής μάχης, παρέχοντας άμεση υποστήριξη στό πεζικό. Τό έργο τοΰ τελευταίου ήταν έδώ τόσο δύσκολο όσο σέ άλλες ζώνες τοΰ μετώπου. Στήν ουσία δέν υπήρχαν οργανωμένες θέσεις άμυνας στήν περιοχή ένώ οί μονάδες τοΰ ΔΣΕ, πού προσπαθούσαν νά άνακάψουν τήν κατά μήκος τών συνόρων προέλαση, ήταν δεύτερης σειράς πού έφθαναν δρομαϊες άπό διάφορες άλλες κατευθύνσεις γιά νά άνακάψουν τήν προέλαση τών κυβερνητικών. 'Εξάλλου οί συσχετισμοί ήταν καταλυτικοί. Πίσω άπό τήν 41η ταξιαρχία άκολουθούσε ή 61η καί οί 3.000 στρατιώτες πού μπορούσαν νά παρατάξουν αύτές σέ τίποτα δέν μπορούσαν νά συγκριθούν μέ τίς λίγες δεκάδες τών άνταρτών πού προσπαθούσαν νά έλέγξουν τήν πλημμυρίδα Τέλος, ή κίνηση τών μαχητών τοΰ ΔΣΕ γινόταν όλο καί δυσκολότερη. Στά μεγάλα υψόμετρα όπου προοδευτικά μεταφερόταν ό άγώνας δέν υπήρχε δασοκάλυψη καί ή άεροπορία μπορούσε νά παρατηρήσει ή νά πολυβολήσει κατά βούληση κάθε ύποπτη κίνηση.

48. Στό ίδιο, ο. 438-440. 547

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 49

Ή υποχώρηση Οί κινήσεις σύμπτυξης τών μονάδων τού Δημοκρατικού Στρατού πρός τήν Αλβανία άρχισαν πρίν άκόμη πέσει τό στρατηγικό πέρασμα Πόρτα Οσμάν. Τό άπόγευμα τής 27ης Αύγούστου, όταν ολοκληρώθηκε ή κατάληψη τής περιοχής άπό τίς κυβερνητικές δυνάμεις, ή άποχώρηση τών άμυνομένων μέ γενική κατεύθυνση τήν 'Αλβανία γενικεύτηκε. Δέν ύπήρξε άνάπαυλα. Οί έπιτιθέμενοι στράφηκαν άμεσα πρός τό Γκούπελ, τή Σάκκουλη καί τό ύψ. 2461. Στίς περισσότερες περιπτώσεις οί έπιθετικές κινήσεις συναντούσαν μπροστά τους τό κενό. Οί άμυνόμενοι είχαν ήδη έγκαταλείψει τίς θέσεις τους. Μόλις ή ύποχώρηση τού ΔΣΕ άρχισε νά γίνεται άντιληπτή, στή διάρκεια τής νύχτας τής 27ης πρός 28 Αύγούστου, διατάχθηκε ή άμεση κινητοποίηση καί προέλαση τού συνόλου τών μονάδων τοϋ κυβερνητικού στρατού. Οί καταλήψεις ύψωμάτων πού ήταν άπρόσιτα τίς προηγούμενες μέρες διαδέχονταν ή μία τήν άλλη καί ό θύλακας τοϋ Γράμμου άρχισε νά συρρικνώνεται ραγδαία Οί μάχες περιορίστηκαν σέ ένταση καί σέ γεωγραφική έκταση. Οί συγκρούσεις μεταφέρθηκαν στά δυτικά, μέ στόχο όχι πλέον τή συγκράτηση τών έπιτιθεμένων καί τή δημιουργία νέας άμυντικής γραμμής, άλλά τήν προάσπιση τών συνοριακών διαβάσεων καί τήν κάλυψη τών ύποχωρούντων τμημάτων. Ή πίεση τών κυβερνητικών στρατευμάτων γινόταν ολοένα καί πιό αισθητή καθώς συνέκλιναν οί δυνάμεις τους. Στίς 28 ή I μεραρχία έφθασε στήν Κιάφα, ή IX στή διάβαση Κούκουλη καί ή III στόν Σκίρτση. Δυτικότερα, ή VIII μεραρχία τού κυβερνητικού στρατοϋ άντιμετώπιζε ισχυρές άντιστάσεις στό Κάμενικ.1 Στή διάρκεια τής έπόμενης μέρας, 29 Αύγούστου, ολοκληρώθηκε ή κατάληψη τών σημαντικότερων κορυφών τού Γράμμου. Τά τμήματα τοϋ Δημοκρατικοϋ Στρατού προάσπισαν τήν τελευ1. Α' Σώμα Στρατοϋ (άντιστράτηγος Τσακαλώτος), «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός Γ"', 14 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), 'Αθήνα 1998, τόμος 14, κείμενο 35, σ. 443. 549


ταία συνοριακή διάβαση πού ειχε μείνει άνοικτή, τή διάβαση τής Μπάρας, ώς τίς πρώτες άπογευματινές ώρες, έπιτρέποντας τό πέρασμα σέ μονάδες ή μεμονωμένους μαχητές πού είχαν καθυστερήσει.2 Στίς 30 Αύγούστου, νωρίς τό πρωί, οί έπιχειρήσεις σταμάτησαν μπροστά οτό μέτωπο τής VIII μεραρχίας τού Εθνικού Στρατού, πού έξακολουθοϋσε νά πολιορκεί τά τελευταία προπύργια τοϋ ΔΣΕ, τό Κάμενικ καί τό Γκόλιο. Οί υπερασπιστές τους τά έγκατέλειψαν καί πέρασαν στό άλβανικό έδαφος, όταν ολοκληρώθηκε ή έκκένωση τών ύπόλοιπων τμημάτων τού ΔΣΕ άνατολικότερα. Τό πέρασμα μεμονωμένων μαχητών ή ξεκομμένων μονάδων συνεχίστηκε τίς έπόμενες ήμέρες. 'Αντίσταση πλέον δέν υπήρχε καί τά καθήκοντα τών κυβερνητικών δυνάμεων περιορίστηκαν στήν έγκατάσταση φυλακίων κατά μήκος τής μεθοριακής γραμμής, στήν περισυλλογή λαφύρων καί στή μεθοδική έρευνα τού έδάφους πού μόλις είχε καταληφθεί. Ό πόλεμος τών χαρακωμάτων είχε τελειώσει τελεσίδικα.

Ή συντεταγμένη υποχώρηση Παρά τή γρήγορη κατάρρευση τών άμυντικών γραμμών τού Δημοκρατικού Στρατού οτή διάρκεια τών έπιχειρήσεων «Πυρσός Γ'», δηλαδή στήν τελική έπίθεση τών κυβερνητικών δυνάμεων πρός τόν Γράμμο, ή προέλασή τους κάθε άλλο παρά άναίμακτη ήταν. Οί μεγάλες κυβερνητικές μονάδες πού βρέθηκαν στήν πρώτη γραμμή τών έπιχειρήσεων υπέστησαν σημαντική αιμορραγία. Ή I μεραρχία, παραδείγματος χάρη, μέσα σέ μόλις πέντε μέρες έπιχειρήσεων -24 ώς 29 Αύγούστου- είχε νεκρούς δύο άξιωματικούς καί 48 οπλίτες, ένώ τραυματίες 31 άξιωματικούς καί 327 οπλίτες.3 Ή III μεραρχία καταδρομών, ή όποία, όπως έχουμε προαναφέρει, περιλάμβανε σχεδόν τό σύνολο τών τμημάτων καταδρομών καί χρησιμοποιήθηκε ώς βασικό σώμα κρούσης, είχε, στό ίδιο διάστημα, 35 νεκρούς (οί τέσσερις άξιωματικοί) καί 166 τραυματίες (οί έννέα άξιωματικοί).4 Τό σύνολο τών άπωλειών τοϋ Α' Σώματος Στρατού στή διάρκεια τής ολιγοήμερης μάχης δέν ήταν άσήμαντο. Οί άπώλειες τών άξιωματικών ήταν

2. Στό ίδιο, σ. 443. 3. Τό ένα τρίτο τών τραυματιών -12 άξιωματικοί καί 97 οπλίτες- είχαν μόνο έλαφρά τραύματα καί ηταν «έπανακτήσιμοι» μέσα σέ 10-15 ήμέρες. Από I μεραρχία, «Έκθεσις πεπραγμένων έπί τής έπιχειρήσεως Πυρσός Γ', τής πτώσεως τού Γράμμου», I μεραρχία άριθ. Φ. 90/15 Ια, ΣΤΓ 919.6.9.1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, σ. 49. 4. «Έκθεσις έπιχειρήσεως Γράμμου, III μεραρχία (Διοίκησις Δυνάμεων Καταδρομών)» ΓΕΣ/Α1 ΔΔΚ/25506/ 16/99/Α1, 9.9.1949, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, όπ„ τόμος 15, σ. 52-61. 550

Ή υποχώρηση

15 νεκροί καί 107 τραυματίες ένώ τών οπλιτών άνήλθαν οέ 228 νεκρούς, 1.345 τραυματίες καί 11 άγνοουμένους. Τό σύνολο έφθανε τούς 1.706 έκτός μάχης, δηλαδή στούς 340 γιά κάθε μέρα έπιχειρήσεων.5 Ή τελευταία μάχη κάθε άλλο παρά εύκολη θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί. Οί άπώλειες τής άλλης πλευράς ύπολογίστηκαν άπό τούς έπιτιθεμένους σέ 922 νεκρούς, 765 συλληφθέντες καί μόλις 179 παραδοθέντες.6 Ανεξάρτητα άπό τήν άξιοπιστία τών συγκεκριμένων έκτιμήσεων, έντύπωση προκαλεί ό σχετικά μικρός άριθμός τών μαχητών τού ΔΣΕ πού παραδόθηκαν ή έπεσαν ζωντανοί στά χέρια τών άντιπάλων τους. Τό μεγαλύτερο ποσοστό τών συλληφθέντων ήταν είτε τραυματίες είτε πολιτικό προσωπικό καί άμαχοι πού δέν μπόρεσαν νά άκολουθήσουν τά πολύ πιό εύέλικτα στρατιωτικά τμήματα. 'Οπωσδήποτε ή ιδέα τών έπιτελών τής κυβερνητικής πλευράς γιά έγκλωβισμό σημαντικών τμημάτων τού ΔΣΕ φαίνεται ότι άπέτυχε ολοκληρωτικά. Τό είδος τών άπωλειών προσέθετε τή δική του μαρτυρία γιά τήν ένταση καί τά χαρακτηριστικά τών συγκρούσεων. Τά τραύματα τών 2.366 άξιωματικών καί οπλιτών τού Α' Σώματος Στρατού πού περιέθαλψε ή υγειονομική ύπηρεσία τόν Αύγουστο τού 1949 -1.452 τραυματίες στόν «Πυρσό Γ'» καί οί ύπόλοιποι στό διάστημα ώς τίς 25 τού ίδιου μήνα - προήλθαν άπό τίς άκόλουθες αίτιες (συγκριτικά παρατίθενται καί οί άντίστοιχες αιτίες τών τραυματισμών πού σημειώθηκαν στή διάρκεια τής έπίθεσης τού ΔΣΕ οτήν ίδια περιοχή τόν 'Απρίλιο τοϋ 1949):7

Τραύματα Τραύματα Τραύματα Τραύματα Τραύματα Τραύματα

Νότιος Γράμμος, 'Απρίλιος 1949 βολίδος τυφεκίου : 31 % όλμου : 50 % πυροβολικού : 7 % νάρκης : 2 % χειροβομβίδος : 4 % άντιαρματικοϋ γρόνθου : 5 %

Γράμμος, Αύγουστος 1949 12,1 % 51,9 % 12 % 16 % 6% 2,5 %

Εκτός άπό τίς διαφορές πού προκύπτουν άνάμεσα στίς δύο περιόδους καί οφείλονται στό γεγονός ότι στήν πρώτη, τού Απριλίου, οί κυβερνητι5. Α' Σώμα Στρατού (άντιστράτηγος Τσακαλώτος), «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός Γ'", 14 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, 'Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 459-460. 6. Στό ίδιο, σ. 460. 7. Τά στοιχεία άπό Α' Σώμα Στρατού, Γραφείον Β6, «Έκθεσις περί τών πεπραγμένων τής Υγειονομικής Υπηρεσίας Α' Σώματος Στρατού κατά τάς έπιχειρήσεις "Πυρσός" καί "Πυρσός Γ'" μετά κριτικής», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 15, α 110-111. 551


Εμφύλιου

Πολέμου

κές δυνάμεις δέχθηκαν έπίθεση άπό τόν ΔΣΕ ένώ οτή δεύτερη, τού Αύγούστου, έκεϊνες ήταν οί έπιτιθέμενες - διαφορές πού φαίνονται κυρίως στά θύματα τών ναρκοπεδίων καί στούς τραυματισμούς άπό σφαίρες τυφεκίου, είναι δυνατόν νά διατυπωθούν μερικές πρόσθετες παρατηρήσεις. Τό ποσοστό τών τραυματισμών άπό πυρά πυροβόλων καί όλμων οφείλεται όχι μόνο στήν καλή οργάνωση τών πυρών, άλλά καί στή σωστή έκτέλεσή τους στή διάρκεια τής μάχης* δηλαδή στήν πιστή έφαρμογή τών σχεδίων άμυνας, παρά τήν πίεση πού δέχονταν οί άμυνόμενοι άπό τήν άεροπορική κυριαρχία τού έχθρού -μέ τόν αιφνιδιασμό πού είχε προκαλέσει ή έμφάνιση τών ΧΕΛΝΤΑΪΒΕΡΣ καί ή χρήση βομβών ΝΑΠΑΛΜ- καί άπό τά υπέρτερα πυρά πυροβολικού τού τελευταίου. Γιά νά έπιτευχθεϊ τέτοιο άποτέλεσμα, μπορούμε οπωσδήποτε νά ύποθέσουμε ότι άπουσίαζε ό πανικός καί ή διάθεση έγκατάλειψης τού άγώνα ένώ μάλλον περίσσευε τό πείσμα. Ή πρόκληση τέτοιας έκτασης άπωλειών στούς επιτιθεμένους, σέ συνδυασμό μέ τή συγκροτημένη υποχώρηση τών μονάδων τού ΔΣΕ καί τόν μικρό άριθμό παραδοθέντων υπογραμμίζουν τό γεγονός ότι ή τελευταία μάχη τού ΔΣΕ δέν πιστοποίησε τήν καταστροφή του. Πιστοποίησε μόνο τήν άδυναμία συνέχισης τού πολέμου μέ τέτοιο συσχετισμό δυνάμεων.

Ό άριθμός καί τό είδος τών λαφύρων όμως, πού παρουσίασε ό Εθνικός Στρατός, έδειξαν ότι, παρά τή σκληρή άντίσταση, δέν ύπήρχε προοπτική συνέχισης τών έπιχειρήσεων άπό τήν πλευρά τού ΔΣΕ στήν περίπτωση πού κατέρρεε τό μέτωπο. Σέ άποθήκες ή στίς θέσεις άμυνας έγκαταλείφθηκαν σχεδόν όλα τά βαρέα όπλα τών άμυνομένων, πολλά πυρομαχικά, καθώς έπίσης καί πολλά αύτόματα όπλα. ΤΗταν προφανές ότι δέν ύπήρξε ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τή διάσωση τών υλικών - χωρίς πάντως νά παραγνωρίζουμε καί τίς δυσκολίες πού θά είχε μιά τέτοια άπόπειρα Τά λάφυρα πού έπεσαν στά χέρια τών κυβερνητικών δυνάμεων ήταν δυσανάλογα τόσο τής άποφασιστικότητας τών τελικών άναμετρήσεων όσο καί τών άπωλειών τού Δημοκρατικού Στρατού.8 Ή ιδέα συντεταγμένης ένοπλης εισόδου στήν Αλβανία μέ στόχο τή μαχητική έπιστροφή σέ άλλο σημείο τής μεθο-

8. Τά λάφυρα πού άνακοίνωσε ότι κυρίευσε τό Α' Σώμα Στρατού ήταν: 17 ορειβατικά πυροβόλα 15 άντιαεροπορικά καί 8 άντιαρματικά πυροβόλα 221 όλμοι (10 βαρείς τών 120 χλστ.) 670 πολυβόλα καί οπλοπολυβόλα 57 αύτόματα 2.598 τυφέκια 4 άντιαρματικά ΠΙΑΤ 552


ρίου φαίνεται ότι άπασχόλησε έλάχιστα τήν ήγεσία τού ΔΣΕ ή τήν άντίστσιχη τοϋ ΚΚΕ. Προφανείς διπλωματικοί λόγοι, όπως ή δύσκολη θέση στήν όποία θά βρισκόταν σέ μιά τέτοια περίπτωση ή άπομονωμένη πλέον 'Αλβανία, έμπόδισαν τήν έξέταση αύτής τής έκδοχής. Πραγματικά, οί άλβανικές στρατιωτικές καί πολιτικές άρχές μερίμνησαν άμέσως γιά τόν άφοπλισμό τών εισερχόμενων στή χώρα μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατού καί γιά τόν περιορισμό τών κινήσεών τους. 'Ηταν σαφές ότι, μετά τή στροφή τής Γιουγκοσλαβίας, οί καιροί είχαν άλλάξει καί οί άνησυχίες τής άλβανικής κυβέρνησης έπικάλυπταν κάθε άλλη σκέψη καί προοπτική. Ή ίδια μάλιστα έθεσε άμεσα ζήτημα άπομάκρυνοης τών μαχητών τού ΔΣΕ καθώς καί όλων τών προσφύγων άμάχων άπό τή χώρα, μέ μόνη έξαίρεση τούς τραυματίες άλλά καί τούς αιχμαλώτους, πρώην στρατιώτες τοϋ κυβερνητικού στρατού, τούς όποιους ουδείς ήθελε. Λίγο καιρό μετά άρχισε ή έπιχείρηση μεταφοράς τών πρώην πλέον μαχητών τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ. Κύριος προορισμός ήταν ή Τασκένδη, στό μακρινό Ουζμπεκιστάν, στή Σοβιετική "Ενωση. Φορτηγά πλοία παρέλαβαν τό άνθρώπινο φορτίο τους άπό τά λιμάνια τής Αλβανίας καί ξεκίνησαν γιά ένα μακρύ θαλάσσιο ταξίδι πού περνούσε γύρω άπό τίς έλληνικές άκτές. Γιά πολλούς, πού θά τέλειωναν τή ζωή τους στή μακρόχρονη άναγκαστική ξενιτιά, αύτή ήταν ή τελευταία τους έπαφή μέ τόν έλληνικό χώρο. Οί άλλοι, οί πιό τυχεροί, θά ξαναγύριζαν στήν Ελλάδα πολλά χρόνια άργότερα, οί περισσότεροι στά τέλη τής δεκαετίας τοϋ '70. Μιά τρίτη κατηγορία, πολυπληθής σέ αύτό τό τελευταίο τμήμα τού Δημοκρατικού Στρατού, οί Σλαβομακεδόνες, συνεχίζουν ώς σήμερα νά ζούν στήν ξενιτιά, άνεπιθύμητοι καί άπό τίς κυβερνήσεις τής μεταπολίτευσης άκόμη. Πάντως, κανείς άπ' όλους αύτούς δέν είχε τήν εύκαιρία νά δει γιά τελευταία φορά τήν 'Ελλάδα. Τό ταξίδι γινόταν κάτω άπό πολύ δύσκολες συνθήκες καί μέ δρακόντεια μέτρα άσφαλείας. Οί πιθανές άντιδράσεις τών έλληνικών άρχών ήταν άδιευκρίνιστες, όπως έπίσης καί οί άντιδράσεις τών άμερικανικών ή βρετανικών στόλων. Γιά τό λόγο αύτό, οί μεταφερόμενοι βρίσκονταν κρυμμένοι στά άμπάρια τών πλοίων, σέ πολύ δύσκολες καταστάσεις, μή γνωρίζοντας τή θέση τού πλοίου, τούς κινδύνους ή έστω τόν προορισμό τού ταξιδιού. Τό πέρασμα άπό τά στενά τοϋ Βοσπόρου παρου-

Έπίσης πολλοί τόνοι πυρομαχικών καί άλλων έφοδίων αποθηκευμένων στήν περιοχή. Συγκριτικά στίς έπιθέσεις αντιπερισπασμού τού ίδιου σώματος στίς άρχές Αύγούστου τού 1949 είχαν κυριευθεί μόνο 3 άντιαεροπορικά πυροβόλα, 8 πολυβόλα, 35 οπλοπολυβόλα, 3 όλμοι καί 33 τυφέκια. Πρβλ. Α' Σώμα Στρατού (άντιστράτηγος Τσακαλώτος), «Έκθεσις έπιχειρήσεων "Πυρσός Γ'", 14 Σεπτεμβρίου 1949», στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ό.π., τόμος 14, κείμενο 35, σ. 460. 553


σίαζε τίς ίόιες δυσκολίες καί μόνο πρός τό τέλος τοΰ ταξιδιού μπορούσε να μειωθεί ή ένταση πάνω στά πλοία της προσφυγιάς. Στά λιμάνια όπου τά πλοία τελικά κατέπλεαν, νέες έκπλήξεις περίμεναν τούς ηττημένους πολεμιστές. Ειδικές αμαξοστοιχίες τούς οδηγούσαν σέ ένα άτελείωτο ταξίδι μέσα άπό πρωτόγνωρα γι' αύτούς τοπία Τίποτε τό κοινό έδώ μέ τά άπόκρημνα βουνά στά όποια ζούσαν καί πολεμούσαν τά προηγούμενα χρόνια 'Ατέλειωτες στέππες καί έρημοι διαδέχονταν μονότονα ή μία τήν άλλη, μέχρι τή μακρινή Τασκένδη, στήν Κεντρική Ασία, τήν ύπαρξη τής όποιας άγνοούσαν ώς τότε οί νέοι της ύποχρεωτικοί κάτοικοι. Εκεί, στήν περιτριγυρισμένη άπό μπαμπακοχώραφα πόλη, έγκαταστάθηκαν όλοι αύτοί, μερικές δεκάδες χιλιάδες άτομα, γιά νά περάσουν πολλά χρόνια άπό τή ζωή τους. Μέ τόν τρόπο αύτό εντάχθηκε ή Τασκένδη στή σύγχρονη έλληνική ιστορία.

Ό πόλεμος τελείωσε Γιά μερικές έβδομάδες μετά τήν άναμετρηση στό Βίτσι καί τόν Γράμμο, ή συνέχιση τών έξελίξεων παρέμεινε άβέβαιη. *Αν καί άπό τήν πλευρά τού ΚΚΕ κανείς δέν μιλούσε γιά εύτυχή κατάληξη τών έπιχειρήσεων καί κανείς δέν άναφερόταν άνοικτά οτίς προοπτικές συνέχισης τού πολέμου. Οί πρώτες άνακοινώσεις τού ραδιοφωνικού σταθμού τής Ελεύθερης Ελλάδας άφηναν σαφώς νά έννοηθεΐ ότι οί δυνάμεις τοϋ ΔΣΕ παρέμεναν άλώβητες, «μέ τό όπλο παρά πόδα», πάντα έτοιμες νά συνεχίσουν τόν άγώνα ένάντια στήν κυβέρνηση τής 'Αθήνας, τό μοναρχοφασισμό καί τούς ιμπεριαλιστές πού τοϋ είχαν δώσει τή νίκη. Καθώς οί άντιδράσεις τών γειτονικών χωρών, τής Αλβανίας καί τής Βουλγαρίας, δέν ήταν γνωστές καί σέ πολλές περιοχές συνεχίζονταν, έστω σέ μικρή κλίμακα, οί συγκρούσεις, γεννήθηκαν πολλές άνησυχίες γιά τή συνέχεια τών γεγονότων. Ή οχύρωση τού Γράμμου καί τοΰ Βίτσι άπό τόν Εθνικό Στρατό καί ή διάνοιξη δρόμων πρός τά έκεΐ συνεχίστηκαν μέ αμείωτο ρυθμό ώστε νά προληφθεί τυχόν νέα διείσδυση τό φθινόπωρο ή τό χειμώνα. Είδαμε στό σχετικό κεφάλαιο ότι μεταφέρθηκαν καί δυνάμεις στή Θράκη γιά νά προληφθεί καί έκεΐ ή έγκατάσταση νέου μετώπου. Ή άβεβαιότητα καί ή συνεπακόλουθη ένταση κράτησαν όλο τόν Σεπτέμβριο καί μόλις τόν 'Οκτώβριο έγινε πλέον άντιληπτό ότι ό πόλεμος είχε τελεσίδικα τελειώσει.

Ή άπώλεια, μέσα σέ λίγες μέρες, καί τών δύο ισχυρών έρεισμάτων τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ, στό Βίτσι καί τόν Γράμμο, άλλαζε όλη τή μορφή τού 554


πολέμου, έκανε αδύνατη τή συνέχισή του, γιά νά είμαστε πιό άκριβεΐς. Πολλοί παράγοντες συνηγορούσαν αύτής τής κατεύθυνσης. Οί καθαρά τεχνικοί λόγοι ήταν άμείλικτοι. Δέν ύπήρχε πλέον σταθερή καί άσφαλής είσοδος στό έλληνικό έδαφος άπό τήν πλευρά τής Αλβανίας, τής μόνης περιοχής άπ' όπου τά έφόδια θά μπορούσαν νά μεταφερθούν πρός τόν κύριο ορεινό κορμό τής 'Ελλάδας. Αύτό σήμαινε ότι οί μονάδες τού ΔΣΕ πού έξακολουθούσαν νά δρούν στόν κορμό τής Πίνδου ή στά βουνά τής Θεσσαλίας βρίσκονταν πλέον άποκομμένες, ύποχρεωμένες νά στηριχθούν, γιά τόν άνεφοδιασμό τους, μόνο στίς δικές τους δυνάμεις, δηλαδή στή δυνατότητα νά άποσπάσουν τά άναγκαία άπό τόν άντίπαλο. Μιά τέτοια δυνατότητα ήταν άνέφικτη τό 1949. Οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν πλέον έδραιωθεΐ ισχυρά καί διέθεταν άνεξάντλητες έφεδρεϊες, καθώς δέν ήταν ύποχρεωμένες νά συντηρούν μιά ένεργό γραμμή μετώπου πού άπορροφούσε τό σύνολο τών δυνάμεων πρώτης γραμμής. Ταυτόχρονα, ή βεβαιότητα τής ήττας είχε μεταστρέψει τίς διαθέσεις τών τοπικών πληθυσμών, στίς παρυφές τών βουνών, καθιστώντας τις έχθρικές πρός τόν ΔΣΕ. Πάρα πολλοί πλέον, άκόμη καί στίς τάξεις τής 'Αριστεράς ή καί τών άνταρτών πού άπέμεναν, δέν έβλεπαν τό λόγο γιά τή συνέχιση τής άναταρραχής καί τή συσσώρευση νέων θυμάτων καί καταστροφών. Ακολουθούσαν οί διπλωματικοί λόγοι. Ό Δημοκρατικός Στρατός, ή κύρια δύναμη κρούσης του γιά τήν άκρίβεια, είχε άποσυρθεϊ συγκροτημένα στό έδαφος τής γειτονικής 'Αλβανίας. Τυχόν έπανεμφάνισή του σέ άλλες ζώνες -στήν περιοχή τής Θράκης, παραδείγματος χάρη, όπως φοβήθηκε πρός στιγμήν τό ΓΕΣ- θά προκαλούσε μείζονα διπλωματικά προβλήματα. Σύμφωνα μέ τό διεθνές δίκαιο, τά στρατιωτικά τμήματα πού κατέφευγαν σέ ξένο έδαφος έπρεπε νά άφοπλιστούν καί νά μήν έμπλακούν έκ νέου σέ έπιχειρήσεις, ορμώμενα πλέον άπό τό έξωτερικό. Σέ μιά τέτοια περίπτωση, ή φιλοξενούσα χώρα θά βρισκόταν διεθνώς ύπόλογη, πράγμα τό όποιο ελάχιστα έπιθυμούσαν τόσο ή 'Αλβανία όσο καί ή Βουλγαρία. Αύτά φυσικά στήν περίπτωση πού θά ήταν τεχνικά έφικτή ή μεταφορά συγκροτημένων τμημάτων τού ΔΣΕ άπό τή μία χώρα στήν άλλη -έκτός γιουγκοσλαβικού έδάφους- ή πού θά έκδηλωνόταν τέτοιου είδους έπιθυμία άπό τούς άποθαρρυμένους καί άφάνταστα κουρασμένους μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού. Τήν 1η Σεπτεμβρίου 1949 όλοι γνώριζαν ότι ό πόλεμος είχε τελειώσει. 'Εκείνο πού άπέμενε ήταν οί διαχειριστικές έκκρεμότητες. Έπρεπε νά βρεθεί τρόπος νά ύποχωρήσουν στό έξωτερικό οί συγκροτημένες μονάδες, οί ομάδες ή οί μεμονωμένοι μαχητές πού παρέμεναν διασκορπισμένοι στά βουνά, άπό τήν Πίνδο ώς τή Ρούμελη. Δέν ήταν ή πιό εύκολη έπιχείρηση. Οί συνδέσεις καί τά κανάλια έπικοινωνίας είχαν διακοπεί στά ορεινά κυριαρχούσαν ένώ ή καχυποψία καί ό φόβος. Οί τεχνικές τού άντιπάλου είχαν βελτιωθεί, στηριγμένες πλέον οτή βεβαιότητα τής νίκης καί ώς έκ τούτου 555


οτίς αυξημένες προσφορές συνεργασίας άπό τούς τοπικούς πληθυσμούς ή καί άπό πρώην άντάρτες πού επιζητούσαν τήν έπανένταξή τους στό στρατόπεδο τών νικητών διαμέσου τής στενής συνεργασίας μαζί τους.

Πίσω στίς πόλεις Στίς 9 Οκτωβρίου, ή 6η Ολομέλεια τής Κεντρικής 'Επιτροπής τού ΚΚΕ, πού συνήλθε, παρουσία 19 μελών της, στήν Αλβανία, έθεσε καί έπίσημα τέλος, άπό τήν πλευρά τού ΚΚΕ τουλάχιστον, στή στρατιωτική προσπάθεια «I. Ή φετινή μας άναμέτρηση μέ τό μοναρχοφασισμό στό Βίτσι-Γράμμο στάθηκε μιά άπό τίς σκληρώτερες μάχες. Παρά τό γεγονός ότι οί μαχητές, οί μαχήτριες καί τά στελέχη τού στρατού μας πολέμησαν καλά στή μεγάλη αύτή σύγκρουση ένάντια στόν έχθρό, πού είχε τεράστια ύπεροχή, τελικά νικηθήκαμε. Ή ήττα μας στή μάχη τού Βίτσι-Γράμμου τόν Αύγουστο τού 1949 σημειώνει μιά άλλαγή στήν κατάσταση. Αύτό έπιβάλλει μία άλλαγή καί στήν πολιτική μας γραμμή. Ή τακτική τής συνέχισης οπωσδήποτε τού ένοπλου άγώνα, πού έκφράζει ένα μικροαστικό πνεύμα άπελπισίας καί έλλειψη προοπτικής, θά 'δινε τή δυνατότητα στόν άντίπαλο νά καταφέρει συντριπτικό χτύπημα έναντίον τών άγωνιστών καί στελεχών τού λαϊκού έπαναστατικού κινήματος. Σωστά ένεργώντας τό ΠΓ τής ΚΕ τού ΚΚΕ, άκολούθησε τήν τακτική τής ύποχώρησης, πράγμα πού έμπόδισε τό μοναρχοφασισμό νά πετύχει τή στρατηγική έπιδίωξή του, τήν έκμηδένιση τής κύριας δύναμης τού ΚΚΕ στό Βίτσι- Γράμμο».9 Ή ύποχώρηση; ή παραδοχή τής ήττας καί ή άνάδειξη σέ πρώτη σειρά προτεραιότητας τών προσπαθειών διάσωσης τόσο τών άγωνιστών, όσο καί τών πολιτικών μηχανισμών τού ΚΚΕ άκολουθούσαν τίς δυσμενείς στρατιωτικές έξελίξεις. "Αν καί ώς γενική άρχή ή προοπτική αύτή ήταν ή μόνη δυνατή, ή έφαρμογή της κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν. Τό πρώτο πρόβλημα έντοπιζόταν στό γεγονός ότι μερικές χιλιάδες μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού, συγκροτημένοι σέ μικρές ομάδες ή άπλώς κρυπτόμενοι, έξακολουθούσαν νά βρίσκονται στό έλληνικό έδαφος. Ή παράδοσή τους στόν έχθρό έλάχιστες έγγυήσεις παρείχε γιά τή ζωή τους ή έστω τήν έλευθερία τους. Σέ κάθε περίπτωση, έπαφές καί διαπραγματεύσεις μέ τούς νικητές γιά ένα ζήτημα σάν κι αύτό δέν ήταν δυνατόν νά γίνουν. Μιά τέτοια έξέ-

9. Άπόφαση τής 6ης Ολομέλειας τής ΚΕ τού ΚΚΕ, 9 Οκτωβρίου 1949, «Ή νέα κατάσταση καί τά καθήκοντά μας», στό ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, τόμος 7, κείμενο 813, σ. 13. 556


λιξη θά άκύρωνε τό κύρος καί τήν έστω λανθάνουσα άκτινοβολία τού Δημοκρατικού Στρατοϋ, πού, παρά τήν ήττα του, άφηνε έντονα αισθήματα θαυμασμού ή φόβου, άνάλσγα με τήν πλευρά άπό τήν όποία τό έβλεπε κανείς. Ό προβληματισμός γινόταν άκόμη μεγαλύτερος, καθώς ή ήγεσία τού ΚΚΕ δέν έπιθυμούσε ούτε στό έλάχιστο νά χρεωθεί κατηγορίες γιά έγκατάλειψη τών άγωνιστών πού έμειναν πίσω. Άπό αύτή τήν περίπλοκη κατάσταση γεννιόταν, τουλάχιστον γιά τό πρώτο διάστημα, μιά άντιφατική πολιτική. Ό πόλεμος, ώς έπιλογή καί ώς πρακτική, ειχε σταματήσει, όμως στά ορεινά τής χώρας θά παρέμεναν ένοπλες ομάδες πού κατά καιρούς θά ένισχύονταν μάλιστα άπό τό έξωτερικό. Ό στόχος καί ή άποστολή τους θά ήταν ή διάσωση τών μαχητών τοϋ ΔΣΕ πού είχαν άποκλειστεϊ στίς περιοχές δράσης τους: δηλαδή ή διατήρηση μερικών δρομολογίων πρός τά βόρεια, πρός τήν Αλβανία ειδικότερα. Αύτού τού είδους οί έπιχειρήσεις έπρεπε νά γίνουν κατά τό δυνατόν έρήμην τοϋ άντιπάλου, χωρίς έμπλοκή μέ τίς δυνάμεις του καί χωρίς στρατιωτικές έπιχειρήσεις. Μέ τόν τρόπο αύτό, όπως ήλπιζαν στό ΚΚΕ, δέν θά δινόταν άλλοθι καί εύκαιρία στό άντίπαλο νά συνεχίσει τήν άγρια καταστολή κατά τών άριστερών, τίς κακοποιήσεις καί τίς πολύμορφες θανατώσεις, έπίσημες ή άνεπίσημες. Προφανώς αύτή ή ειδική έπιχείρηση έκρυβε μεγάλα προβλήματα, κινδύνους καί άντιφάσεις. Δέν διέφερε σέ τούτο άπό τίς ύπόλοιπες άναγκαστικές άποφάσεις πού ή Αριστερά χρειάστηκε νά πάρει στά δύσκολα χρόνια τοϋ 'Εμφυλίου. «Μέ βάση τήν καινούρια κατάσταση πού δημιουργείται, μπροστά στό Κόμμα προβάλλουνε τ' άκόλουθα βασικά καθήκοντα α) Νά σταματήσει σήμερα τόν ένοπλο άγώνα άφήνοντας μόνο μικρά παρτιζάνικα τμήματα, σάν μέσο πίεσης γιά όσο τό δυνατό περισσότερο έκδημοκρατισμό τής πολιτικής ζωής τού τόπου [...] καί σά μορφή άμυνας έναντίον τοϋ δολοφονικού οργίου τών κρατικών καί παρακρατικών οργάνων τού μοναρχοφασισμοϋ. β) Νά μεταφέρει τό κέντρο βάρους τής δουλειάς του στήν οργάνωση καί καθοδήγηση τών οικονομικών καί πολιτικών άγώνων όλων τών στρωμάτων τού εργαζόμενου Λαού, στήν πρώτη γραμμή τής έργατικής τάξης καί τών υπαλλήλων, τών ξεσπιτωμένων άγροτών, τών εκατοντάδων χιλιάδων τραυματιών, άναπήρων καί θυμάτων πολέμου, τών γυναικών καί τής νεολαίας».10 Γιά νά πετύχουν τά προηγούμενα τό ΚΚΕ έπρεπε νά ξαναμπεί στίς πόλεις. Ούτε καί αύτό ήταν μιά εύκολη άποστολή. Μόνο σέ λίγες άπό τίς

10. Στό ίδιο, σ. 16. 557

Ιστορία τού έλληνικού Εμφύλιου

Πολέμου

πόλεις τής χώρας έξακολουθούσαν νά υπάρχουν μηχανισμοί τοΰ ΚΚΕ, σέ βαθιά παρανομία, μετά άπό τρία χρόνια πολέμου καί άγριας καταστολής. Τό πλέγμα έλέγχου καί καταστολής πού ειχε δημιουργήσει τό στρατόπεδο τών νικητών ήταν άσφυκτικό. Ή κατάσταση διατήρησης, γιά λίγο καιρό καί έστω σέ μικρή κλίμακα, τής φυσιογνωμίας τοϋ άντάρτικου έλάχιστα βοηθοΰσε στή δημιουργία νόμιμων δυνατοτήτων ή στήν άμβλυνση τών διώξεων. Παρ' όλ' αύτά, ή νέα έπιχείρηση έπρεπε νά ξεκινήσει άμέσως. Ή έπάνοδος στίς πόλεις έπιλέχθηκε νά γίνει μέ τόν δύσκολο τρόπο, ίσως γιατί δέν διακρινόταν κανένας εύκολότερος. Θά έπιδιωκόταν ή είσοδος στελεχών άπό τό έξωτερικό, ένα είδος «έπιτρόπων πόλεων», προερχόμενων πλέον άπό πολύ μακριά. Σκοπός τους θά ήταν ή συντήρηση ή ή δημιουργία παράνομων κομματικών μηχανισμών, άπό κοινοΰ μέ τήν έκμετάλλευση καί άνάπτυξη τής κάθε δυνατότητας νόμιμης παρουσίας. Θά χρειαζόταν φυσικά πρώτα νά άνακαλύψουν τά ψήγματα κομμουνιστικής οργάνωσης σ' αύτές τίς ολοένα καί πιό άγνωστες στά ξενιτεμένα στελέχη πόλεις. Πρός τό παρόν, πάντως, ό δρόμος αύτός άπαιτούσε νέες δραματικές προσπάθειες. «Χωρίς άναβολή τό Κόμμα πρέπει νά προετοιμάσει καί νά στείλει στίς μεγάλες πόλεις ολόκληρη σειρά κομματικά στελέχη, γιά τό δυνάμωμα καί τήν άναδιοργάνωση τών τοπικών Κομματικών οργανώσεων καί γιά τήν έξασφάλιση τής έφαρμογής τής καινούριας γραμμής. Μέσα στίς συνθήκες πού δημιούργησε ό μοναρχοφασισμός στίς πόλεις, ή έπιτυχία τής άποστολής τών στελεχών αύτών θά έξαρτηθεΐ κατά πολύ άπό τήν ειδική τεχνική τους κατάρτιση, άπό τήν τήρηση τών συνωμοτικών κανόνων καί τήν ίκανότητά τους νά καταπολεμήσουν άποτελεσματικά τό χαφιεδιομό καί τήν προβοκάτσια»." Μέ άλλα λόγια έπρόκειτο -όπως σωστά τό ύποπτευόταν ή άπόφαση τής 6ης Ολομέλειας- γιά άποστολέ£ αύτοκτονίας. Ή νέα ειρηνική έποχή δέν θά διέφερε γιά πολλούς άπό τήν πολεμική άντίστοιχη. Όσον άφορούσε τούς κινδύνους καί τήν πείσμονα προσπάθεια τουλάχιστον.

11. Στό ίδιο, ο. 18. 558

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ Π Ο Λ Ε Μ Ο Ι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 50

Ό πρώτος πόλεμος τοϋ 'Οργανισμοί 'Ηνωμένων 'Εθνών Δέν θά ισχυριζόμασταν ότι ή έπίόραση τοϋ έλληνικοϋ 'Εμφυλίου στή διεθνή διπλωματία καί στή διαμόρφωση τών ισορροπιών καί τών θεσμών πού προέκυψαν τήν έπαύριο τοϋ Β' Παγκόσμου Πολέμου ήταν καταλυτική. Πολλές εστίες έντασης είχαν ήδη δημιουργηθεί στόν μόλις έξερχόμενο άπό τήν καταστροφική πολεμική θεομηνία πλανήτη. Ή ρευστότητα τών έπιζητούμενων εϊιρωπα'ίκών ισορροπιών, ή άναταραχή στίς άποικιακές αυτοκρατορίες, ή άνάζωπύρωση τοϋ έμφύλιου πολέμου στήν Κίνα, οί ταραχές στήν Παλαιστίνη, πού έξελίχθηκαν γρήγορα σέ άνοικτό πόλεμο, ήταν θέματα πού άκύρωναν έπαρκώς τήν προτεινόμενη ειρηνική συμβίωση τοϋ μεταπολεμικού κόσμου. Στό πλαίσιο αύτής τής άναταραχής, τό έλληνικό ζήτημα ήταν μία έπιπλέον ψηφίδα. Ψηφίδα μέ ειδική σημασία όμως, όπως λίγοι θά μπορούσαν νά τό άμφισβητήσουν. Ή 'Ελλάδα είναι εύρωπαϊκό έδαφος, επιπροσθέτως δέ βαλκανικό. Στόν 20ό αιώνα, τά Βαλκάνια δέν ήταν ποτέ ήσυχη περιοχή καί οί δίνες πού σχηματίζονταν έκεΐ είχαν άποόείξει ότι μπορούν νά συμπαρασύρουν τήν Εύρώπη ολόκληρη ή καί κράτη πέρα άπό αύτή. Ή έλληνική περιπλοκή ίσως θύμισε σέ μερικούς, άνομολόγητα έστω, τό προηγούμενο τοϋ Σεράγεβο, τό 1914. Αρκεί νά διέκρινε πίσω άπό τά άντιμαχόμενα στρατόπεδα τούς μεγάλους συνασπισμούς πού βρίσκονταν στό στάδιο τής μορφοποίησης. Σέ κάθε περίπτωση, ή έλληνική περίπτωση άποτελούσε πρώτης κατηγορίας κριτήριο γιά τή μεταπολεμική τύχη τής Εύρώπης. Σέ όσους παρατηρούσαν άπ' έξω άπό τά έλληνικό σύνορα, στήν κοινή γνώμη πού δέν γνώριζε τήν ειδική οικονομική καί κοινωνική συγκυρία πού διήγε ή χώρα, τά δρώμενα θύμιζαν καταστάσεις τοϋ Μεσοπολέμου: κομμουνιστικές άπεργίες καί ένοπλες έξεγέρσεις στίς πόλεις, έμφύλιοι πόλεμοι καί σκληρή άναμέτρηση γύρω άπό τήν πολιτική εξουσία καί τίς συνεπακόλουθες κοινωνικές ισορροπίες καί σχέσεις. Ή έλληνική σύγκρουση φαινόταν πολύ πιό ιδεολογική καί, ώς έκ τούτου, μέρος μιάς άντιπαράθεσης πού μπορούσε νά γενι561


Εμφύλιου

Πολέμου

κευθεΐ οέ κάθε κατεύθυνση. Γιά αρκετό καιρό ύπήρχε ένας έρπων παραλληλισμός μέ καταστάσεις τού 'Ισπανικού Εμφυλίου. Μερικά στοιχεία καθιστούσαν πιό άπειλητική τήν προοπτική αύτή. Τό κομμουνιστικό στρατόπεδο δέν ήταν πλέον έκεΐνο τού 1935-1936, στά όρια τής άπομόνωσης, καθώς ολόγυρα ύπήρχε ένας έχθρικός πλανήτης καί μέ τήν άπειλή τού ναζισμού νά γίνεται κάθε μήνα πιό εύδιάκριτη. Μετά τόν πόλεμο ή Σοβιετική "Ενωση ήταν ισότιμος έταϊρος στά εύρωπαϊκά θέματα, ένώ είχε γίνει άποδεκτή ώς διαχειριστής μεγάλου τμήματος τής ήπείρου. Από τήν άλλη πλευρά, όμως, οί άποστάσεις άπό τό 1936 έδειχναν έξαιρετικά μεγάλες. Στήν ταπεινωμένη καί κατεστραμμένη Εύρώπη, ελάχιστοι προσέβλεπαν πλέον στή συνέχιση τών βίαιων άναμετρήσεων, έστω καί γιά τούς πλέον θεμιτούς καί άπελευθερωτικούς σκοπούς. Ή ίδια ή Μόσχα κάθε άλλο παρά δυσαρεστημένη ήταν μέ τό νέο status quo τής ήπείρου, πού έφερνε τήν παρουσία καί τά συμφέροντά της ώς τήν καρδιά τοΰ εύρωπαϊκοΰ κόσμου. Πρώτη προτεραιότητα ήταν ή διατήρηση τών κεκτημένων, άποστολή έλάχιστα αύτονόητη στή ρευστή μεταπολεμική πραγματικότητα Σέ τελευταία άνάλυση, ό πραγματικός νικητής τοΰ πολέμου βρισκόταν πέρα άπό τόν 'Ατλαντικό. Οί ΗΠΑ έπωμίστηκαν έλάχιστο άπό τό άνθρώπινο καί ύλικό κόστος τού πολέμου, έπωφελήθηκαν, όμως, υπέρμετρα άπό τήν έκβασή του. Κυριάρχησαν μέ τον πιό άπόλυτο τρόπο στούς δύο μεγάλους ώκεανούς καί πρόβαλαν τήν ισχύ τους στίς άπέναντι όχθες, θησαυροφυλάκιο καί μαζί σιτοβολώνας τού κόσμου, μπορούσαν νά ρυθμίζουν τίς έξελίξεις χωρίς νά χρειαστεί νά προσφύγουν στό ειδικό οπλοστάσιο πού τούς κληροδότησε ό πόλεμος: στά άτομικά όπλα. Σέ αύτό τό διεθνές πλαίσιο, παρά τούς συνειρμούς, ό έλληνικός Εμφύλιος παρέμεινε μεμονωμένη περίπτωση. Οί λίγες μεταπολεμικές έστίες έμφυλίου, στά Βαλκάνια κυρίως, έσβησαν γρήγορα τήν έπαύριο τοΰ πολέμου. Παρά τήν έκταση πού είχε πάρει ή κομμουνιστικής ιδεολογίας καί προοπτικής άντιφασιστική άντίσταση στήν Εύρώπη, πουθενά, στή δυτική πλευρά τής ήπείρου, οί κοινωνικές καί πολιτικές άντιθέσεις δέν οδήγησαν σέ έμφύλια σύρραξη. Τό κοινωνικό καί πολιτικό κλίμα έλάχιστα θύμιζε τή δεκαετία τού 1930. "Ενας έμφύλιος πόλεμος, έστω στίς παρυφές τής Εύρώπης, περισσότερο ένοχλοΰσε παρά ένθουσίαζε τήν κοινή γνώμη - άκόμη καί τήν άριστερή. Παρά τά διεθνή του συμφραζόμενα, ό έλληνικός Έμφύλιος υπήρξε ένας μοναχικός πόλεμος. Ή κατάσταση αύτή εύνοοΰσε, όπως ήταν άναμενόμενο, τό στρατόπεδο τών ισχυρών, τών κυβερνητικών. Τό τελευταίο, χωρίς ιδιαίτερη πίεση άπό τό έξωτερικό, μπόρεσε νά άξιοποιήσει πλήρως τό οπλοστάσιο καί τίς οικονομικές του δυνατότητες, άνασύροντας μάλιστα πρακτικές πού θά έλεγε κανείς ότι τά μέλη τής μεγάλης άντιφασιστικής συμμαχίας είχαν λίγα χρόνια πρίν καταδικάσει.

562

Ό πρώτος πόλεμος τού OHE

Ό 'Οργανισμός Ηνωμένων 'Εθνών βρέθηκε αντιμέτωπος μέ τό έλληνικό πρόβλημα άπό πολύ νωρίς, χωρίς μάλιστα νά έπιθυμεϊ κάτι τέτοιο. Γιά έναν νέο οργανισμό πού άναζητούσε άκόμη έσωτερικές ισορροπίες, άξιοπιστία καί προσδιορισμό τών άρμοδιοτήτων του, ή ένασχόληση μέ έναν έμφύλιο πόλεμο δέν ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε νά τού τύχει. Πρίν άπό τήν πολιτική άνάμειξη τοϋ Οργανισμού, οί άξιωματούχοι του γνώριζαν τήν έλληνική ύπόθεση μόνο μέ τή μορφή τοϋ πίθου τών Δαναΐδων. Πολλοί στόν OHE άπορούσαν τί γίνονταν οί τεράστιες ποσότητες έφοδίων καί ύλικών πού άποβίβαζε ή ΟΥΝΡΑ στά ελληνικά λιμάνια. Ή άνησυχία γιά τίς τυχόν επιπτώσεις πού θά είχε ή διακοπή τής οικονομικής στήριξης τής 'Ελλάδας συνοδευόταν άπό τόν προβληματισμό κατά πόσο ήταν δυνατόν νά αναλάβουν έπ' άόριστον οί μηχανισμοί τού OHE τήν ύλική στήριξη καί τή συντήρηση μιάς εύρωπαϊκής χώρας. Στό τέλος, όμως, τοϋ 1946, ό Οργανισμός βρέθηκε μπροστά σέ άλλης τάξης προβλήματα. Στίς 3 Δεκεμβρίου 1946, ή ελληνική κυβέρνηση προσέφυγε στόν OHE γιά νά καταγγείλει τήν άνάμειξη τών όμορων κρατών στή σύρραξη πού έξελισσόταν στήν 'Ελλάδα. Ή άνάμειξη αύτή συνίστατο στήν ύλική, οργανωτική καί πολιτική στήριξη πού παρείχαν οί κυβερνήσεις τής Αλβανίας, τής Γιουγκοσλαβίας καί τής Βουλγαρίας στούς "Ελληνες άντάρτες. Τό θέμα έξετάστηκε άμέσως στό Συμβούλιο Ασφαλείας τού OHE, όπου καί άποφασίστηκε ή δημιουργία έπιτροπής γιά τή διερεύνηση τών καταγγελιών. Ή Επιτροπή 'Ερεύνης γιά τή διερεύνηση τών συνοριακών έπεισοδίων στήν έλληνική μεθόριο1 δημιουργήθηκε τότε καί δραστηριοποιήθηκε γιά σύντομο χρονικό διάστημα στίς άρχές τού 1947. Μετά άπό έπισκέψεις στίς ένδιαφερόμενες πρωτεύουσες καί πολλές συνεδριάσεις, ή Επιτροπή κατέληξε σέ άνοικτή διαφωνία μεταξύ τών μελών της. Οί έκπρόσωποι όκτώ άπό τίς χώρες τού Συμβουλίου 'Ασφαλείας πού μετείχαν στήν έπιτροπή έκριναν ότι κυρίως ή Γιουγκοσλαβία καί δευτερευόντως ή 'Αλβανία καί ή Βουλγαρία ένίσχυαν τόν Δημοκρατικό Στρατό καί ώς έκ τούτου είχαν εύθύνη γιά τήν κατάσταση πού έπικρατούσε στήν 'Ελλάδα Οί Γάλλοι έκπρόσωποι άπείχαν ένώ Πολωνοί καί Σοβιετικοί άντιπρόσωποι έκριναν ότι ό άποκλειστικός ύπεύθυνος γιά τήν κατάσταση ήταν ή ελληνική κυβέρνηση καί τό κλίμα διωγμού κατά τών δημοκρατών πού είχε δημιουργήσει. Ή διαφορά στίς έκτιμήσεις οδήγησε σέ άντεγκλήσεις διαρκείας καί σέ μεγάλη οξύτητα Γρήγορα έγινε σαφές ότι τό Συμβούλιο Ασφαλείας δέν ήταν δυνατόν νά καταλήξει σέ τίποτε περισσότερο καί ότι ή συνέχιση τής διαμάχης έδινε άπλώς τόν τόνο στίς ολοένα καί διευρυνόμενες άποστάσεις άνάμεσα στούς πρώην συμμάχους στόν άγώνα κατά τού "Αξονα Ή δυνατότητα τής μειοψηφίας τού Συμβουλίου νά έμποδίσει τή λήψη συγκεκριμέ-

1. Commission of Investigation Concerning Greek Frontier Incidents. 563


Εμφύλιου

Πολέμου

νων μέτρων καθιστούσε άγονη τή συνέχιση τής άντιπαράθεσης. Στίς 15 Σεπτεμβρίου 1947 τό έλληνικό ζήτημα διαγράφηκε άπό τήν ήμερήσια διάταξη τοΰ Συμβουλίου Ασφαλείας. Ή διαγραφή δέν σήμαινε ότι έπαψε νά άπασχολεΐ τόν OHE. Καθώς περνούσε ό καιρός, οί διαφορές τών άντιλήψεων μεταξύ τών ΗΠΑ καί τών Σοβιετικών προσδιορίζονταν καί ή διαμάχη στό πλαίσιο τοΰ OHE άποκτούσε πολιτικό χαρακτήρα Ή ταπείνωση τών κομμουνιστών στόν 'Οργανισμό θά μπορούσε νά είναι μιά πρώτη νίκη στή διαφαινόμενη σκληρή άντιπαράθεση. Σέ πρώτο έπίπεδο θά ξεκαθάριζε τό ζήτημα τών σχέσεων καί τών ισορροπιών μέσα στόν ίδιο τόν 'Οργανισμό καί θά οδηγούσε σέ ξεκάθαρη διαμόρφωση τής ταυτότητάς του. Στίς 21 Οκτωβρίου τό έλληνικό ζήτημα άπασχόλησε τή Γενική Συνέλευση τοΰ 'Οργανισμού 'Ηνωμένων 'Εθνών, όπου οί Ηνωμένες Πολιτείες πίστευαν ότι θά πετύχαιναν πιό συγκεκριμένα άποτελέσματα. Πραγματικά, μέ ψήφους 40 ύπέρ, 6 κατά καί 11 άποχές, ή Γενική Συνέλευση άποφάσισε τή δημιουργία ένός μόνιμου μηχανισμού έλέγχου τής κατάστασης στά Βαλκάνια, μηχανισμού πού θά διερευνούσε σέ ποιό βαθμό τά κράτη παρενέβαιναν σέ έσωτερικές ύποθέσεις τών γειτόνων τους. Ή άντίδραση τής Σοβιετικής "Ενωσης στήν έξέλιξη αύτή δέν μπορούσε νά είναι έπί τής ούσίας. Ή σοβιετική άντιπροσωπεία δέν άνέδειξε σέ μείζον ζήτημα τήν προφανή άνάμειξη τής Μεγάλης Βρετανίας καί τών 'Ηνωμένων Πολιτειών στά ελληνικά πράγματα. Ύπήρχαν όρια πού έπέβαλλαν οί τότε συσχετισμοί τών δυνάμεων, ένώ ή άμφιαβήτηση τοϋ δικαιώματος «κηδεμονίας» πού διεκδικούσαν οί μεγάλες δυνάμεις μπορούσε νά άνοίξει τούς άσκούς τοϋ Αιόλου σέ Δύση καί 'Ανατολή. Ώς έκ τούτου, ή επικράτηση τών Δυτικών υπήρξε άπόλυτη. Ή 'Επιτροπή πού δημιουργήθηκε είχε βαλκανικές άρμοδιότητες. 'Ονομάστηκε Ειδική 'Επιτροπή τών 'Ηνωμένων 'Εθνών γιά τά Βαλκάνια2 καί λειτούργησε ώς τόν Δεκέμβριο τού 1951. Ό ρόλος πού τής άνατέθηκε ήταν ένημερωτικός -γιά τήν έκεΐ κατάσταση- καί διαμεσολαβητικός, στήν περίπτωση πού κάποιο άπό τά ένδιαφερόμενα κράτη ζητούσε τίς ύπηρεσίες της. Στήν πράξη τό μόνο βαλκανικό κράτος πού ένδιαφερόταν γιά τήν 'Επιτροπή ήταν ή 'Ελλάδα, ή κυβέρνηση τής Αθήνας γιά νά είμαστε άκριβέστεροι, καί αύτή μέ ιδιαίτερο τρόπο. Πολλοί "Ελληνες πολιτικοί καί άκόμη περισσότεροι δημοσιογράφοι έβλεπαν θετικά μέν τήν καχύποπτη παρακολούθηση τών ένεργειών τών γειτονικών κρατών άπό τόν 'Οργανισμό, άντιμετώπιζαν όμως έχθρικά τή γενικότερη άνάμειξη τού OHE στά βαλκανικά ζητήματα Κατά τή γνώμη τους, αύτή ή γενική παρέμβαση έξυπηρετούσε τούς έχθρούς τής χώρας, τούς ίδιους πού, κατά τήν επικρατούσα προπαγάνδα καί άντίληψη τών έθνικιστικών κύκλων τής Αθήνας, εύθύνονταν γιά 2. United Nations Special Committee on the Balkans (UNSCOB). 564


τήν «άνταροία» καί τήν «επίθεση» πού δεχόταν ή 'Ελλάδα 'Εκείνο πού ένοχλούσε ιδιαίτερα ήταν ότι ή παρουσία τής 'Επιτροπής άποτελούσε σημαντικό έμπόδιο στίς δημόσια έκφραζόμενες άπόψεις γιά «έπανεξέταση» τού καθεστώτος τών συνόρων, σέ όφελος τής 'Ελλάδας φυσικά Παρά τό γεγονός ότι οί κυβερνητικές δυνάμεις είχαν έμπλακεΐ στόν δύσκολο άγώνα μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό, ή ιδέα γιά «ιστορική εύκαιρία» καί γιά πραγμάτωση τής «Μεγάλης 'Ελλάδας» εξακολουθούσε νά πλανιέται ισχυρή στήν 'Αθήνα Κύκλοι τής τελευταίας έπιθυμούσαν τή χρησιμοποίηση τού Διεθνούς Οργανισμού πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Ή ένοχοποίηση, βάσει διεθνούς μαρτυρίας, τών γειτόνων τής Ελλάδας πίστευαν ότι μπορούσε νά δημιουργήσει τίς «ιστορικές εύκαιρίες» πού περίμενε ή χώρα Φυσικά οί προσδοκίες τους άποδείχθηκαν άνεδαφικές. Οί ανησυχίες τών πλέον έθνικιστικών καί άντικομμουνιστικών κύκλων τής 'Αθήνας σέ σχέση μέ τό ρόλο αύτής τής 'Επιτροπής δέν ήταν τελείως άβάοιμες. Ή παρουσία της καί ή δραστηριότητά της στό έλληνικό έδαφος έθετε ούσιαστικά ύπό κηδεμονία τήν έξωτερική, άκριβέστερα τή βαλκανική πολιτική τής χώρας. "Οσοι πίστευαν ότι στό όνομα τής άντικομμουνιστικής σταυροφορίας μπορούσαν νά πραγματοποιήσουν τό όραμα τής «Μεγάλης 'Ελλάδος» σέ βάρος τών κομμουνιστών γειτόνων τους, έβλεπαν νά ορθώνεται μπροστά στίς έπιδιώξεις τους ένας ισχυρός μηχανισμός έλέγχου, έπενδεδυμένος μάλιστα μέ διεθνές κύρος, πού έμπόδιζε κάθε απόπειρα ύλοποίησης τών σχεδίων τους. Ή έχθρικότατη άντιμετώπιση τής Επιτροπής άπό τήν πλειοψηφία τών έλληνικών εφημερίδων έξέφραζε αύτή τή δυσαρέσκεια. Οί Ηνωμένες Πολιτείες πάντως μέ τό μέτρο αύτό δήλωναν έμμεσα ότι δέν έπιθυμούσαν κανενός είδους έμπλοκή τους στίς έπιδιώξεις καί τά χιμαιρικά σχέδια τών έθνικιστών τής Αθήνας.3 Ή 'Επιτροπή είχε συγκροτηθεί στήν κορυφή άπό έντεκα μέλη, δηλαδή άπό έναν έκπρόσωπο καθενός άπό τά κράτη-μέλη πού μετείχαν στό Συμβούλιο Ασφαλείας τού OHE.'' Ή Σοβιετική "Ενωση καί ή Πολωνία διαφώνησαν μέ τή δημιουργία της καί ώς έκ τούτου δέν έπαιρναν μέρος σέ αύτή. Τά ύπόλοιπα μέλη άσκούσαν έποπτεία στά έπιτόπου κλιμάκια τής UNSCOB στήν 'Ελλάδα. Ή συγκρότηση τών κλιμακίων αύτών ειχε ιδιαίτερη σημασία. Παρά τίς ειδικές προσπάθειες πού καταβλήθηκαν, ή συντριπτική πλειοψηφία τού προσωπικού τής UNSCOB ήταν βρετανικής καί άμερικανικής

3. Nachmani Amikan, International Intervention in the Greek Civil War. The United Nations Special Committee on the Balkans, 1947-1952, Praeger, London, New York 1990, ov 37. 4. Τά κράτη αύτά ήταν: ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία Γαλλία Κίνα, Αύστραλία, Βραζιλία, Μεξικό, Πακιστάν, 'Ολλανδία, Σοβιετική "Ενωση καί Πολωνία. 565


Εμφύλιου

Πολέμου

προέλευσης. Τό ύλικό τών ομάδων παρατηρητών ήταν άμερικανικό έπίσης.5 Τά έξοδα πληρώνονταν άπό τίς ΗΠΑ, οί όποιες τά άφαιρούσαν άπό τή συνδρομή τους στόν OHE, καί δέν ήταν άσήμαντα Οί 18 ειδικοί άπεσταλμένοι, οί 24 παρατηρητές καί τό άποτελούμενο άπό "Ελληνες, σέ κάποιο ποσοστό, προσωπικό υποστήριξης έκατό άτόμων κόστιζαν 800.000 δολάρια ετησίως στόν προϋπολογισμό τού OHE.6 Τό ποσό κάθε άλλο παρά άσήμαντο ήταν. Ή στελέχωση τών κλιμακίων παρατηρητών έγινε άπό άξιωματικούς πού στήν πλειοψηφία τους είχαν σαφέστατα άντικομμουνιστικές προδιαθέσεις. Οί άναφορές τους ήταν έξαιρετικά μονόπλευρες καί, καθώς παρατηρούσαν άποκλειστικά άπό τήν έλληνική πλευρά'καί έργάζονταν σέ στενή σύνδεση μέ τίς έλληνικές κυβερνητικές, πολιτικές καί στρατιωτικές άρχές, είχαν τήν τάση νά θεωρούν πραγματικές τίς όποιες φαντασιώσεις τούς μετέδιδαν οί συνεργάτες τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αύτής τής εύπιστίας μπορούν νά θεωρηθούν οί διαπιστώσεις τής ομάδας παρατηρητών πού έφθασε στήν Κόνιτσα, λίγο μετά τή μάχη, γιά νά διαπιστώσει τήν ένεργό άνάμειξη τής 'Αλβανίας στά γεγονότα. Οί άξιωματικοί τής UNSCOB, συνοδευόμενοι άπό "Ελληνες άξιωματικούς-συνδέσμους, διαπίστωσαν, άφού μάλιστα συνέλεξαν καί τή μαρτυρία τής βασίλισσας Φρειδερίκης πού είχε σπεύσει καί αύτή στήν περιοχή, ότι ή ένεργός άλβανική άνάμειξη στή μάχη άποδεικνυόταν πέρα άπό κάθε άμφιβολία άπό τά εύρήματα Μεταξύ τών έπιχειρημάτων πού στήριξαν τή διαπίστωση αύτή ήταν καί τό γεγονός ότι σέ μερικούς τάφους μαχητών τού ΔΣΕ πού άνοίχθηκαν, βρέθηκαν κόκκινα φέσια, άδιάψευστη άπόδειξη γιά τήν άλβανική προέλευση αύτών τών άτυχων μαχητών!7 Λίγο άργότερα, τήν άνοιξη τού 1948, οί παρατηρητές τής UNSCOB αποδέχθηκαν πλήρως τή θέση τών κυβερνητικών παραγόντων τής Αθήνας περί τής κατασκευής άεροδρομίου στήν περιοχή τών Πρεσπών, άπό κοινού μέ 'Αλβανούς καί Γιουγκοσλάβους, όπου θά έγκαθίστατο ή άεροπορία τού Δημοκρατικού Στρατού. Πολύ σοβαρές έφημερίδες στήν Εύρώπη καί στίς ΗΠΑ πείστηκαν άπό αύτή τήν άναφορά, μέχρις ότου, άρκετό καιρό άργότερα, ή πληροφορία άποδείχθηκε τελείως άβάσιμη." Στόν τομέα αύτό οί παρατηρητές τής UNSCOB συναγωνίστηκαν έπάξια τούς πλέον εύφάνταστους δημοσιογράφους τής Αθήνας. Παράλληλα, ή προοδευτική έγκατάσταση τού κλί-

5. Περιλάμβανε οχήματα, συστήματα τηλεπικοινωνιών καί παρατήρησης καί δεκαεφτά άεροπλάνα άναγνώρισης καί μεταφορών, φυσικά μέ άμερικανικά πληρώματα 6. Nachmani Amikan, International Intervention in the Greek Civil War, ÖJI., σ. 139. 7. Ward Michael, Greek Assignments. SOE I943-UNSCOB 1948, Lycabettus Press, Athens 1992, σ. 273-274. 8. Nachmani Amikan, International Intervention in the Greek Civil War, δ.π, σ. 39. 566


ματος Ψυχροί Πολέμου έδινε στίς περισσότερο ή λιγότερο έντυπωσιακές διαπιστώσεις τής 'Επιτροπής διαστάσεις πού ξεπερνούσαν τά ελληνικά σύνορα καί τό ειδικό περί τών έλληνικών ζητημάτων ένδιαφέρον. Ή περίπτωση τής UNSCOB παρουσιάζει γενικότερο ένδιαφέρον. Πρόκειται γιά τήν πρώτη οργανωμένη παρέμβαση τού OHE σέ μιά πολεμική σύγκρουση. Μιά σύγκρουση έμφύλια μάλιστα, μέ όλα τά γενικότερα χαρακτηριστικά πού χαρακτήριζαν τίς έμφύλιες συγκρούσεις στά μέσα τού 20ού αιώνα. Φορτισμένη μέ ιδεολογικά καί κοινωνικά στοιχεία πού ξεπερνούσαν τό έθνικό πλαίσιο, γιά νά συναντηθούν μέ τή γενικότερη κατάσταση τού εύρωπαϊκού χώρου: δηλαδή τήν πολιτική διχοτόμηση τής ήπείρου καί τήν προοδευτικά διαγραφόμενη άτμόσφαιρα τού Ψυχρού Πολέμου. Ή έπέμβαση τού OHE, άν καί, όπως προαναφέραμε, έλυνε προβλήματα τής άμερικανικής πολιτικής, μέ τήν κηδεμονία πού έπέβαλλε στήν έξωτερική πολιτική τής κυβέρνησης τής 'Αθήνας δημιουργούσε ταυτόχρονα πολλά έρωτηματικά. Οί σχετικές μέ αύτή αποφάσεις είχαν έξάλλου τό βάρος τής νομολογίας γιά τόν νέο διεθνή οργανισμό. Τό βασικό πρόβλημα ήταν ότι ή έπέμβαση ούσιαστικά άφορούσε μιά έσωτερική διαμάχη, μιά έμφύλια σύγκρουση. Οί καταστατικές άρχές τοϋ Οργανισμού έλάχιστα προέβλεπαν μιά τέτοια κατάσταση, δηλαδή τήν έπέμβαση τού OHE στό πλευρό τοϋ ένός έκ τών δύο στρατοπέδων μιάς έσωτερικής, έμφύλιας σύγκρουσης. Γιά νά λειτουργήσουν λοιπόν μέσα σέ πλαίσιο νομιμότητας τά έντεταλμένα όργανα, «τά μάτια καί τά αύτιά τού 'Ελεύθερου Κόσμου», όπως παρουσιάστηκαν, τό έσωτερικό πρόβλημα έπρεπε νά μεταγραφεί σέ όρους διεθνούς έμπλοκής καί νά δικαιολογηθεί ώς έξωθεν άπειλή ή εισβολή. Ή ίδια δηλαδή ή άνάγκη γιά νομιμοποίηση τής UNSCOB έμπεριεΐχε καί τό πόρισμα τών έρευνών της. Τό ίδιο πού είχε προκαταλάβει ή ελληνική κυβέρνηση κατηγορώντας τούς γείτονές της γιά ένεργό στήριξη τών άνταρτών καί γιά έπέμβαση, ώς έκ τούτον, στά έσωτερικά τής χώρας. Στήν άντίπερα όχθη, ή διολίσθηση τού Οργανισμού 'Ηνωμένων 'Εθνών σέ πρακτικές πού πρώτιστα έξυπηρετούσαν άμερικανικές πολιτικές καί συμφέροντα δέν πέρασε άπαρατήρητη. Ή ρήξη ήταν φυσικά άδύνατη, γιά πολλούς άπό τούς λόγους πού προαναφέραμε καί ό συσχετισμός δυνάμεων ύπαγόρευε. Ή έκκρεμότητα τοϋ γερμανικού ζητήματος, τό καθεστώς πού θά έπιβαλλόταν τελικά στήν ήττημένη Γερμανία, έπέβαλλε τήν ύπομονή καί τήν άνοχή τών μεταλλάξεων πού συνέβαιναν μέσα στόν διεθνή οργανισμό. Ή πολιτική άδυναμία, οτό πλαίσιο τοϋ OHE, μπορούσε, όπως πίστευαν στήν 'Ανατολή, νά άμβλυθεΐ μέ τή χρησιμοποίηση τοϋ Οργανισμού ώς βήματος προπαγάνδας καί καταγγελίας τών πολιτικών τών άντιπάλων τους. Ή Σοβιετική "Ενωση καί τά κράτη τού ύπό τήν ήγεσία της συνασπισμού άκολούθησαν καί στό έλληνικό ζήτημα τή μόνη όδό πού έμενε άνοικτή γι' αύτούς στό πλαίσιο τού Οργανισμού. "Ανέχονταν τά πολιτικά μέτρα τού 'Οργανισμού, παρά τόν μονομερή χαρακτήρα τους, καί, ταυτόχρονα, ρητό567

Ιστορία τοϋ έλληνικού

Εμφύλιου

Πολέμου

ρευαν, καταγγέλλοντας, άπό τό έπίσημο βήμα τοϋ OHE, τίς άντιδημοκρατικές μεθοδεύσεις τού 'Ελεύθερου Κόσμου. Ή 'Ελλάδα πρόσφερε άφθονο ύλικό ο αύτή τήν κατεύθυνση. Ή σκληρή γλώσσα κάλυπτε τήν πολιτική άδυναμία καί ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο νά τήν πάρει κανείς στά σοβαρά. Ίσως νά έπηρέασε ή διπλή αύτή άψη τών πραγμάτων μερικές έκτιμήσεις τής ήγεσίας τού ΚΚΕ, άν αύτό ειχε κάποια σημασία 'Οπωσδήποτε βοηθούσε στή δημιουργία τής •ψευδαίσθησης ότι ό ΔΣΕ δέν ήταν τελικά τόσο μόνος όσο έδειχνε ή πραγματικότητα Ακόμη καί στήν κυβερνητική πλευρά τής 'Ελλάδας ύπήρξαν μερικές άνησυχίες γιά τό πού μπορούσαν νά οδηγήσουν οί σκληρές φραστικές έπιθέσεις τών έκπροσώπων τών άνατολικών κρατών. Ούδείς μπορούσε τότε νά είναι βέβαιος γιά τόν στενό ορίζοντα τών καταγγελιών. Παρά τήν περιορισμένη έμβέλειά της, ή τακτική αύτή άνησύχησε τούς ιθύνοντες τού OHE καί προκάλεσε μικρής έκτασης διορθωτικά μέτρα. Τό κύριο άντεπιχείρημα, άπό τήν πλευρά τών 'Ανατολικών, στή θέση ότι ή ούσία τοϋ έλληνικού προβλήματος βρισκόταν στήν έξωτερική άνάμειξη έπικεντρωνόταν στήν έκταση τής καταστολής πού έφάρμοζαν οί κυβερνητικές άρχές σέ κάθε γωνιά τής 'Ελλάδας. "Ολα τά κράτη τής 'Ανατολικής Εύρώπης καί τό μεγαλύτερο μέρος τού τύπου καί τής κοινής γνώμης τής Δυτικής χαρακτήριζαν τά συμβαίνοντα «βασιλεία τοϋ τρόμου». Στήν έλάχιστα άπειλούμενη 'Αθήνα τού Ιουλίου τοΰ 1947, μέσα σέ μία ήμέρα, στίς 9 Ιουλίου, συνελήφθηκαν καί στάλθηκαν στούς τόπους έξορίας 8.000 άτομα' Πολύ δύσκολα μπορούσε κανείς νά υποθέσει ότι όλοι αύτοί ήταν πιθανοί πράκτορες γειτονικών πρός τήν Ελλάδα χωρών πού έπιβουλεύονταν τήν έδαφική της άκεραιότητα Ή έκταση τών θανατικών ποινών πού τά δικαστήρια -πολιτικά ή στρατιωτικά- έπέβαλλαν καί ό συνοπτικός τρόπος πού αύτές οί καταδίκες οδηγούσαν στό έκτελεστικό άπόσπασμα άποτελούσαν ένα άλλο πεδίο προβληματισμού γιά τούς άπεσταλμένους τού OHE στήν 'Ελλάδα Ή «βιομηχανία τών έκτελέσεων» ήταν κεντρικό θέμα τών διεθνών διαμαρτυριών γιά τά συμβαίνοντα. Τό έρώτημα πού προέκυπτε ήταν κατά πόσο οί τοπικοί έκπρόσωποι τοΰ Οργανισμού 'Ηνωμένων 'Εθνών μπορούσαν νά μείνουν άδιάφοροι σέ αύτές τίς διαμαρτυρίες. Σέ μιά τέτοια περίπτωση, ή άποστολή τους μπορούσε νά κατηγορηθεί γιά προκλητική μονομέρεια όσον άφορά τίς διαγνώσεις τών αίτιων τού έλληνικού προβλήματος. Ή μάχη τών άριθμών ήρθε νά προλάβει ένα τέτοιο συμπέρασμα Κατά τήν ελληνική κυβέρνηση, τό φαινόμενο δέν ήταν παρά περιθωριακό. Οί καταδίκες σέ θάνατο καί οί έκτελέσεις μπορούσαν νά τοποθετηθούν στήν τρέχουσα πρακτική γιά τήν καταστολή τοΰ έγκλήματος. Πρίν ξεκινήσει ό πό-

9. Στό ίδιο, σ. 95. 568


λεμος, σύμφωνα μέ τά κυβερνητικά στοιχεία, μόνο 264 καταδικασθέντες γιά ιδιαιτέρως ειδεχθή εγκλήματα είχαν έκτελεστεϊ, παρά τό γεγονός ότι στό ίδιο διάστημα οί θανατικές καταδίκες ήταν 2.961. Μέχρι τόν Μάιο τού 1948, στή διάρκεια τοϋ άνοικτού πλέον πολέμου, προστέθηκαν στούς έκτελεσμένους 1.288 άτομα. Οί κυβερνητικές πηγές έβρισκαν φυσικό αυτόν τόν άριθμό καί τόνιζαν ότι οί άντίπαλοι τους κατά κανόνα εκτελούσαν τούς άξιωματικούς τού κυβερνητικού στρατού πού έπεφταν οτά χέρια τους.10 Άπό τήν άλλη πλευρά, τά στοιχεία πού έπικαλούνταν οί χώρες τού άνατολικού συνασπισμού έκαναν λόγο γιά 5.322 καταδίκες σέ θάνατο άπό τόν Ιούλιο τού 1946 ώς τόν 'Οκτώβριο τοϋ 1949, άπό τίς όποιες έκτελέστηκαν 3.038." Οί άριθμοί αύτοί, πού δέν περιλάμβαναν τίς χωρίς έπίσημη δίκη έκτελέσεις, δύσκολα μπορούσαν νά άμφισβητηθούν. Οί άπεσταλμένοι τοϋ OHE προσπάθησαν νά άμβλύνουν τίς έντυπώσεις καί τίς έναντίον τους κατηγορίες παρεμβαίνοντας μέ έμμεσο τρόπο στά συμβαίνοντα. Μετά άπό διαβουλεύσεις, κατέληξαν σέ συμφωνία μέ τήν έλληνική κυβέρνηση ότι ή τελευταία δέν θά προχωρούσε στήν έκτέλεση θανατικής καταδίκης στήν περίπτωση πού ό καταδικασμένος είχε νά προσφέρει στήν έπιτροπή έρευνας τοϋ OHE ούσιαστικά στοιχεία Μέ τόν τρόπο αύτό ή έπιτροπή άποκτοϋσε κάποιο έλεγχο στή ροή τών έκτελέσεων. Οί έλληνικές άρχές, πιεζόμενες άπό τούς στρατιωτικούς, ξεπέρασαν αύτό τόν σκόπελο «άποόεικνύοντας» ότι ή συντριπτική πλειοψηφία τών υποψηφίων γιά έκτέλεση ήταν άξεστοι χωρικοί, πού σέ τίποτα δέν θά μπορούσαν νά βοηθήσουν τίς έρευνες τού OHE.12 θεώρησαν δέ ότι οί μεμονωμένες παρεμβάσεις άξιωματούχων τού OHE στό ζήτημα τών έκτελέσεων ήταν «παρέμβαση στά έσωτερικά τής Ελλάδας» καί ώς έκ τούτου άπαράδεκτες. Πάντως, ή όλη συζήτηση χρησίμευσε ώς άλλοθι στίς κατηγορίες ότι ό OHE έκανε στραβά μάτια στήν κυβερνητική καταστολή ένώ οί έναντίον του κατηγορίες άπό τήν πλευρά τής έλληνικής κυβέρνησης τοϋ έδωσαν ένα, έστω καί μικρό, πιστοποιητικό ούδετερότητας.

Οί δραστηριότητες τής UNSCOB γνώρισαν μιά νέα περίοδο έντασης στούς μήνες πού άκολούθησαν τή στρατιωτική ήττα τοϋ Δημοκρατικού Στρατοΰ στό Βίτσι καί τόν Γράμμο. Πέρα άπό κάθε άμφιβολία πλέον, τά δρομολόγια τών ένοπλων ή μή ομάδων, καθώς καί τών μεμονωμένων στελεχών τοϋ ΚΚΕ πού έρχονταν στήν Ελλάδα, ξεκινούσαν άπό τή συνοριακή ζώνη. Οί

10. Στό ίδιο, σ. 96. 11. Στό ίδιο, σ. 96. 12. Στό ίδιο, σ. 97. 569


στόχοι τους δέν ήταν ή αναζωπύρωση τού 'Εμφυλίου άλλά μάλλον ή διόρθωση μερικών άπό τίς έπιπτώσεις τής ήττας. Ή ύποβοήθηση παγιδευμένων καί άπομονωμένων τμημάτων τού ΔΣΕ ή ξεκομμένων άνταρτών γιά τό πέρασμά τους στίς άνατολικές χώρες καί ή άποκατάσταση έπαφών μέ τά απομεινάρια τών κομματικών οργανώσεων, έτσι ώστε, σέ συνθήκες βαθιάς παρανομίας, νά δημιουργηθεί ένας στοιχειώδης μηχανισμός τού ΚΚΕ στήν Ελλάδα Ή ένταση δέν οφειλόταν τόσο στό φόρτο έργασίας καί στίς διαστάσεις αύτών τών νέων τακτικών τής 'Αριστεράς. Ό Ψυχρός Πόλεμος έπαιρνε νέες διαστάσεις, καθώς γενικευόταν ή άναμέτρηση στά άσιατικά μέτωπα Ό τελευταίος ρόλος τής UNSCOB ήταν προπαγανδιστικός. Νά άποδείξει δηλαδή τήν άναγκαιότητα τής παρέμβασης τού Ελεύθερου Κόσμου, μέσα άπό τούς μηχανισμούς τού OHE κατά προτίμηση, έκεΐ όπου ή κομμουνιστική άπειλή έκδηλωνόταν. Ό πόλεμος στήν Κορέα συνέβαλε τά μέγιστα στήν προπαγανδιστική άναβάθμιση τού ρόλου τών παρατηρητών τού OHE στήν 'Ελλάδα καί τά Βαλκάνια Στήν ούσία άνοιξε τό δρόμο γιά μεθόδευση καί γενίκευση αύτής τής στρατηγικής: δηλαδή τής χρησιμοποίησης τού OHE ώς έργαλείου στόν άντικομμουνιστικό άγώνα καί ώς νομιμοποιητικού σώματος γιά τήν έμμεση ή άμεση παρέμβαση τών 'Ηνωμένων Πολιτειών στά δρώμενα σέ κάθε γωνιά τού κόσμου. Αύτή ή στρατηγική λειτούργησε άπρόσκοπτα γιά άρκετά χρόνια, μέχρι τουλάχιστον τήν ύπόθεση τού Κογκό καί τήν είσοδο στόν OHE τών νέων κρατών πού άπόκτησαν τήν άνεξαρτησία τους με τήν κατάρρευση τού εύρωπαϊκού αποικιακού συστήματος. Φαίνεται δέ πώς ήταν άρκετά έπιτυχημένη, γεγονός πού άποδεικνύεται καί άπό τή σημερινή της -μετά τό 1989- έπάνοδο στό προσκήνιο. Ή βαλκανική άποστολή τής UNSCOB στό ukavovo το\5 i"kkri(NVAo\> £μψϊ>Κίο\> οwïfcàXfc χανρνα οτή μορφοποίηση καί στήν πρακτική χρήση αύτού τού έργαλείου.13

13. Ή UNSCOB συνέχισε τίς έργασίες της, σέ ολοένα καί μικρότερη κλίμακα, ώς τόν Ιανουάριο τού 1952. 570

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 51

Ό κόσμος τής Μακρονήσου Άπό τίς πολλές πτυχές τού 'Εμφυλίου, έκείνη πού γιά πολλά χρόνια κυριάρχησε στά δημοσιεύματα καί τίς ένασχολήσεις μέ τήν περίοδο ήταν ή περίπτωση τής Μακρονήσου. Στήν πρίν άπό τό 1974 ή μάλλον τό 1967 περίοδο, όσα συνέβησαν σέ αύτό τό άγονο νησί έφθασαν στό σημείο σχεδόν νά μονοπωλούν τίς άναφορές στά σκοτεινά χρόνια 1946-1949. Πολλοί λόγοι συνηγόρησαν αύτού τού γεγονότος, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο εμφανείς. Στούς πρώτους μπορούμε νά συμπεριλάβουμε τό συμβολικό νόημα τών άναφορών στόν τόπο έξορίας καί μαρτυρίου, καθώς καί τήν πολιτική τους λειτουργικότητα Τό κράτος έκτακτης άνάγκης, πού άκολούθησε τόν 'Εμφύλιο, έστρεφε ένάντια στήν Αριστερά ενα οπλοστάσιο νομικών, διοικητικών, ιδεολογικών καί κατασταλτικών μέτρων, πού θύμιζαν έντονα, φυσικά στήν κοινωνική διάσταση πλέον, τή φιλοσοφία καί τίς πρακτικές τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου. Ή άνάνηψη τών παρασυρθέντων σέ άνθελληνικές καί άντεθνικές άτραπούς καί ή ιατρικής ύφής θεωρία περί άναγκαίου γύψου καί άναγκαστικής θεραπείας τού κομμουνιστικού άποστήματος άποτέλεσαν λάβαρα τής μετά τόν πόλεμο έποχής, άπό τήν πλευρά τών νικητών φυσικά, μέ σταθερή παρουσία άκόμη καί στά φιλελεύθερα διαλείμματα τής περιόδου μέχρι τό 1974. Τό άρχικό έργαστήριο αύτών τών πρακτικών, τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου, μπορούσε νά περιγράψει, καλύτερα άπό κάθε άλλο παράδειγμα, τή μορφή τών ειδικών συνθηκών πού έπικρατούσαν στή χώρα. 'Επιπλέον, γιά τούς άριστερούς τής περιόδου μετά τό 1950, ή Μακρόνησος ήταν ή προσωπική τους ιστορία Πρόκειται γιά τήν Αριστερά τών πόλεων, όπως τήν ονομάσαμε συμβατικά στόν πρώτο τόμο έτούτου τού πονήματος, δηλαδή γιά τό μεγάλο τμήμα τών άριστερών πού δέν πήρε μέρος στόν Εμφύλιο, πού έμεινε ή κατέφυγε στίς μεγάλες πόλεις, όπου σέ κάποιο ποσοστό άφομοιώθηκε στή νέα κατάσταση ή, σέ κάποιο άλλο, άντιστάθηκε σέ αύτή. Οπωσδήποτε, ώς Αριστερά δέν έπαψε νά ύπάρχει καί νά άναπαράγεται, καθώς τό σύστημα τής άνάπλασης τής μετά τόν 'Εμφύ571


Εμφύλιου

Πολέμου

λιο Ελλάδας, στηριγμένο στήν ξένη κηδεμονία καί στούς στενούς κύκλους γύρω άπό αύτή, συνέχισε νά παράγει κοινωνική άδικία καί δυσαρέσκεια. Σέ κάθε περίπτωση, έπρόκειτο γιά τούς άριστερούς πού έπέζησαν. Πού δέν σκοτώθηκαν στά βουνά καί δέν βρέθηκαν στή μακρινή Τασκένδη. Ή υπόμνηση τής Μακρονήσου ειχε καί πολιτική χροιά. Βοηθούσε νά ξεχαστεί ό Εμφύλιος, ή νομική βάση καί ή άφετηρία τοϋ έναντίον τής 'Αριστεράς οπλοστασίου. Περιόριζε τή μνήμη τής περιόδου στό μαρτύριο, τόν έγκλεισμό, τόν άποκλεισμό καί τή συνεπακόλουθη άδικία Εξυπηρετούσε μέ τόν καλύτερο τρόπο τήν πολιτική έκστρατεία τής ΕΔΑ γιά άρση τών συνεπειών τοϋ Εμφυλίου καί πλήρη έκδημοκρατισμό τής χώρας. Ταυτόχρονα, μπορούσε νά έκθέσει τήν ιδεολογία καί τήν πρακτική τής άπέναντι πλευράς. Δέν ήταν οί πλέον φανατικοί τής Δεξιάς έκεΐνοι πού είδαν στό στρατόπεδο τής Μακρονήσου τήν ιδανική μέθοδο γιά άποκάθαρση τής χώρας άπό τό «μίασμα τού κομμουνισμού» καί τήν άπειλή κοινωνικής άστάθειας. Οί περί «Νέου Παρθενώνα» διακηρύξεις χαρακτήριζαν έναν τρόπο σκέψης τού όποιου οί άντιδημοκρατικοί παρονομαστές δέν χρειάζονταν πολλά γιά νά άποδειχθούν. Στόν περί προδοσίας λόγο τής Δεξιάς, μπορούσε, σέ μιά κοινωνία σκληρά ταξική, όπως ήταν ή 'Ελλάδα τού '50 καί τού '60, άριστα νά άπαντήσει ό περί καταστολής, βασανισμού καί έγκλεισμοϋ άντίστοιχος. Σέ έποχές μάλιστα πού οί πρακτικές αύτές έξακολουθούσαν, σέ μικρότερη κλίμακα, νά άποτελούν σταθερά τής κρατικής μηχανής. Ή Μακρόνησος έγινε ένα σύμβολο πού δέν έκπροσωπούσε μόνο τά όσα συνέβησαν τήν έποχή τού 'Εμφυλίου.

Αύτή ή έντονα πολιτική, ιδεολογική καί συναισθηματική φόρτιση, πού συνόδεψε τή μνήμη τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου, δυσκόλεψε καί δυσκολεύει τήν προσπάθεια νά κατανοήσουμε τή λειτουργία της στό πλαίσιο τού Εμφυλίου καί νά προσδιορίσουμε τίς πραγματικές διαστάσεις της καί λειτουργίες. Ή πλέον αύτονόητη έκδοχή, νά ύποθέσουμε δηλαδή ότι τό στρατόπεδο δημιουργήθηκε μέ βάση τίς πραγματικές άνάγκες τοϋ πολέμου καί όχι ώς άφηρημένο πείραμα πολιτικής καταστολής καί ιδεολογικής ποδηγέτησης, δύσκολα άκόμη βρίσκει τό δρόμο της πρός τή γενική παραδοχή καί τόν πρός τά έκεΐ προσανατολισμό τής έρευνας. Καί όμως, γιά στρατόπεδο πρόκειται. Τά ύπόλοιπα άκολούθησαν. Όπως θά περίμενε κανείς, κάτω άπό αύτή τήν πολλαπλή πίεση, πολλές παράμετροι τής ιστορίας τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου εξακολουθούν νά παραμένουν άσαφεΐς. Πρώτα άπ' όλα τά στοιχειώδη παραμένουν άγνωστα: πόσοι δηλαδή γνώρισαν τή «φιλοξενία» αύτοϋ τού θεσμού καί τά ουνεπακόλουθά της. Οί προτεινόμενοι άριθμοί κυμαίνονται άπό τούς τριάντα χιλιάδες ώς τούς εκατό καί περισσοτέρους. 'Οπωσδήποτε, παρά τήν έ572

Ό κόσμος· τής Μακρονήσου

ντσνη ενασχόληση με τήν πλευρά αύτή τού 'Εμφυλίου, πολλά πράγματα περιμένουν άκόμη νά διευκρινιστούν.

Τό πρόβλημα: ή αξιοπιστία τών στρατευσίμων Τό φθινόπωρο τού 1946, ή γενίκευση τών πολεμικών έπιχειρήσεων καί ό πολλαπλασιασμός τών μετώπων τού Εμφυλίου έφερε μέ πιεστικό τρόπο στό προσκήνιο τά προβλήματα συγκρότησης τών κυβερνητικών στρατιωτικών δυνάμεων. Είχε γίνει πλέον σέ όλους σαφές ότι ό πόλεμος, στή μεγάλη κλίμακά του πλέον, δέν μπορούσε νά διεξαχθεί καί νά κερδηθεΐ ούτε άπό αύτοσχέδιους παραστρατιωτικούς σχηματισμούς ούτε άπό τά σώματα άσφαλείας, έστω καί άν πολλαπλασιάζονταν ό άριθμός καί τό δυναμικό τους. Ή στρατιωτική παράδοση τής 'Αριστεράς άποδεικνυόταν καθημερινά σαφώς άποτελεσματικότερη άπό τούς δεκάδες χιλιάδες άσυντόνιστους καί αύτοσχέδιους ένοπλους πού έπιχειρούσαν -μέ άνορθόδοξες μεθόδους- νά τήν ύποτάξουν. Τό συμπέρασμα έρχόταν άπό μόνο του. Μόνο στρατιωτικές δυνάμεις μπορούσαν νά άνταποκριθούν στίς άνάγκες ένός πραγματικού πολέμου. Στρατιωτικές δυνάμεις πού δέν θά περιορίζονταν στό στενό καί άπόλυτα έλεγχόμενο πλαίσιο ένός «πραιτωριανού» καθεστωτικού σώματος, όπως κατέληξε νά είναι ό προερχόμενος άπό τή Μέση 'Ανατολή στρατός μετά τήν κρίση τού Απριλίου 1944 καί τίς έκκαθαρίσεις τού καλοκαιριού, άλλά πού θά κατόρθωναν νά στρατεύσουν, νά στελεχώσουν, νά έκπαιδεύσουν καί νά οδηγήσουν στή μάχη τούς άπλούς πολίτες. 'Εκείνους πού θά άπέδιδαν οί έπιστρατεύσεις καί οί «κλήσεις ήλικιών ύπό τά όπλα». Τό πρόβλημα τής πολιτικής άξιοπιστίας τών έπιστράτων συνόδευε άπό μόνο του αύτές τίς έπιλογές. Τό πολιτικό βάρος καί ή κοινωνική έμβέλεια τής Αριστεράς δέν ήταν άμελητέα καί ή μαζική έπιστράτευση πολιτών ύπήρχε κίνδυνος νά οδηγήσει σέ έκπλήξεις καί μή έπιθυμητά άποτελέσματα Οί ένδείξεις γιά τήν ύπαρξη ένός τέτοιου κινδύνου ύπήρχαν. Χωρίς ποτέ νά οδηγηθούν τά πράγματα σέ μιά γενική έξέγερση ή σέ γεγονότα τύπου Μέσης Ανατολής, πλήθος παραδείγματα, συνήθως στά κατώτερα καί άπομονωμένα κλιμάκια τού στρατεύματος, άποδείκνυαν είτε τήν άπροθυμία τών έπιστρατευμένων νά πολεμήσουν, είτε τά αισθήματα άλληλεγγύης πού έτρεφαν γιά τόν έχθρό. Ιδιαίτερα οί «παλαιές» ήλικίες, οί στρατεύσιμοι τών προπολεμικών κλάσεων, άντιμετωπίζονταν μέ μεγάλο σκεπτικισμό άπό τούς άμεσους διοικητές τους καί άπό τήν ήγεσία τού στρατεύματος. Οί σχετικές άναφορές καί διαμαρτυρίες άποτελούσαν περίπου σταθερά σέ όλες τίς στρατιωτικές έκθέσεις τής περιόδου καί χρησίμευαν ώς άπόλυτο άλλοθι γιά τήν άναποτελεσματικότητα τού στρατού στίς πρώτες έπιχειρήσεις του ένάντια στόν ΔΣΕ. Ή προοπτική τής έπιστράτευσης μεταπολεμικών ήλικιών δέν καθησύχα573


Εμφύλιου

Πολέμου

ζε τήν ήγεσία τού στρατεύματος. Οί ήλικίες αύτές, είκοσι ένός χρονών τό 1945 ή 1946 ή 1947, ήταν άκριβώς αύτές πού είχαν ζήσει τά έφηβικά τους χρόνια στήν Κατοχή, μέ τίς περιπέτειες καί τούς ένθουσιασμούς της. Πολλές χιλιάδες άπό αύτούς τούς υποψήφιους φαντάρους είχαν γνωρίσει ή ήταν μέλη τής ΕΠΟΝ. 'Υπήρχε βάσιμη καί διάχυτη καχυποψία γιά τή συμπεριφορά τους σέ έναν πόλεμο πού, σέ πολλές περιπτώσεις, στρεφόταν ένάντια στόν έφηβικό τους κόσμο, στίς νεανικές έμπειρίες τους. Ή άντιφατική καί οπωσδήποτε νεφελώδης πολιτική τού ΚΚΕ στό ζήτημα τής κατάταξης στόν στρατό τών οργανωμένων μελών καί τών οπαδών του έλάχιστα καθησύχαζε τή στρατιωτική ήγεσία. Τό φάντασμα τού 'Απριλίου τού 1944 ή τής εύκολης διάλυσης τών πρώτων έπιστρατευμένων πρίν άπό τά Δεκεμβριανά τμημάτων τής 'Εθνοφυλακής, πρίν καλά καλά ξεσπάσουν τά γεγονότα, πλανιόταν άμείλικτο στήν άνήσυχη φαντασία τών έντεταλμένων τή συγκρότηση άξιόπιστων στρατιωτικών δυνάμεων παραγόντων. Ή έπιστράτευση μεταπολεμικών ήλικιών ειχε, όμως, ένα μεγάλο πλεονέκτημα γιά τήν κυβερνητική πλευρά. Σέ άντίθεση μέ τούς άνήκοντες σέ προπολεμικές κλάσεις, οί νεότεροι δέν είχαν ύποστεϊ στρατιωτική έκπαίδευση. Ενώ οί «παλαιοί» πολεμιστές κατευθύνονταν άμεσα στίς μάχιμες στρατιωτικές μονάδες, οί νεότεροι έπρεπε νά περάσουν άπό τά κέντρα βασικής έκπαίδευσης, όπου υπήρχε ό άπαραίτητος χρόνος γιά νά διαπιστωθεί ή πολιτική τους άξιοπιστία καί νά δοκιμαστεί, άκίνδυνα, ή μαχητική τους διάθεση. Αύτή ή άναγκαστική φάση μπορούσε νά άξιοποιηθεϊ, καθώς μάλιστα, τούς μήνες μετά τή Βάρκιζα, ό κατασταλτικός μηχανισμός τού ελληνικού κράτους είχε πετύχει άξιόλογη πρόοδο στόν τομέα τής οργάνωσης καί τής συλλογής πληροφοριών. 'Υπήρχαν έξάλλου τεχνικές πού έπέτρεπαν τήν έξακρίβωση τών προθέσεων. Ό έξαναγκασμός τών νεοσύλλεκτων σέ κάθε είδους προσβλητική έκόήλωση κατά τών «έχθρων τού Έθνους» μπορούοε νά οδηγήσει είτε στήν άποκάλυψη των φρονημάτων, είτε στήν άπαξίωση τών έν λόγω «έχθρών» μέσα άπό τή δημόσια διαπόμπευσή τους άπό τόν «ύποπτο». Άπό τήν έποχή τού Μεταξά οί τεχνικές αύτές άνήκαν στήν πλέον άξιόπιστη «τεχνογνωσία» τής κρατικής μηχανής. Σέ κάθε περίπτωση, οί «ύποπτων φρονημάτων» νεοσύλλεκτοι δέν έπρεπε νά σταλούν στίς μάχιμες μονάδες. Στίς τελευταίες έπρεπε νά έπικρατεί πλήρης έμπιστοσύνη μεταξύ διοικητών, στελεχών καί έφεδρων οπλιτών, ώστε αμφιβολίες καί φόβοι γιά τή στάση τών υφισταμένων νά μήν αμβλύνουν τή μαχητικότητα καί τήν άποφασιστικότητα τών πρώτων. Τό πρόβλημα πού δημιουργούσε ή έπιλογή αύτή άφορούσε τήν τύχη τών «ύποπτων» οπλιτών. Ή άρχική ιδέα, τό 1946 καί τούς πρώτους μήνες τού 1947, ήταν νά μήν στρατεύονται καί νά άπολύονται άπό τό στράτευμα άτομα αύτών τών άμφίβολων κατηγοριών. Δέν ήταν καλή ιδέα Ή δυνατότητα άποφυγής τής στράτευσης, σέ δύσκολους καιρούς μάλιστα, οδηγούσε πολλούς στήν άπόφαση νά παραγνωρίσουν τίς μετέπειτα δυσμενείς έπιπτώσεις τού 574

Ό κόσμος τής

Μακρονήσου

χαρακτηρισμού τους καί νά δηλώνουν με άπρόομενη εύκολία τίς άριστερές τους πεποιθήσεις. Τό συμπληρωματικό μέτρο γιά άποστολή τών «υπόπτων» σέ ειδικές μονάδες τού μηχανικού, σέ «τάγματα σκαπανέων», έπίσης δέν έλυνε τό πρόβλημα. Αύτές οί μονάδες βρίσκονταν μέσα στό στράτευμα, μπορούσαν νά τό επηρεάσουν, ένώ ή συμπεριφορά τους πρός τούς άντιπάλους υπήρξε, στίς λίγες φορές πού ήρθαν σέ έπαφή μαζί τους, έξοργιστικά φιλική, ώς καί καταστροφική. Αρκετοί πέρασαν στίς γραμμές τού έχθρού. Ή άναζήτηση λύσης στό πρόβλημα παρέμενε λοιπόν στήν πρώτη σειρά τών προτεραιοτήτων. Ή ιδέα τής δημιουργίας ένός ειδικού στρατοπέδου ή χώρου συγκέντρωσης όπου θά έκτοπίζονταν οί στρατεύσιμοι αύτών τών κατηγοριών ήρθε μέ όρμή στό προσκήνιο. Δέν ήταν οί Βρετανοί πού θά έφερναν άντίρρηση σέ κάτι τέτοιο. Τή σχετική πρακτική τήν είχαν χρησιμοποιήσει οί ίδιοι τόν Μάιο τού 1944, μετά τήν έξέγερση τών έλληνικών στρατευμάτων στή Μέση Ανατολή. Περισσότεροι άπό τούς μισούς άνδρες τών έλληνικών μονάδων κλείστηκαν σέ στρατόπεδα συγκέντρωσης, σέ ιδιαίτερα άσχημες συνθήκες. Τά στρατόπεδα αύτά, στήν έρημο συνήθως, μέ σχεδόν άνύπαρκτες έγκαταστάσεις καί άθλιες συνθήκες ζωής, άποτέλεσαν πρότυπο γιά τήν έλληνική έμφυλιοπολεμική πραγματικότητα. Στή χώρα δέν έλειπαν οί άνυδρες καί άφιλόξενες νησίδες όπου οί άνεπιθύμητοι καί άσφαλισμένοι θά ήταν -ώς πρός τυχόν παρορμήσεις τους γιά δημιουργία προβλημάτων στήν κυβέρνηση καί τή δεξιά παράταξη- καί θά είχαν όλο τόν καιρό καί όλους τούς λόγους νά μετανοήσουν καί νά έπανεξετάσουν τόσο τίς πολιτικές πεποιθήσεις τους, όσο καί τόν γενικότερο προσανατολισμό τής ζωής τους. Τό χειμώνα τού 1946-1947, πρίν άκόμη οί Βρετανοί παραδώσουν τή σκυτάλη στούς Αμερικανούς, ή ιδέα γιά τή δημιουργία ένός «ειδικού» κέντρου νεοσύλλεκτων είχε ώριμάσει. Ή ύλοποίησή του καθυστέρησε έξαιτίας δύο προβλημάτων: πρώτον, τής κάλυψης τού κόστους πού θά άπαιτούσε μιά έγκατάσταση αύτού τού μεγέθους καί, δεύτερον, τών τυχόν παρενεργειών πού θά είχε ή δημιουργία ένός στρατοπέδου συγκέντρωσης -καί βασανισμού- στή μεταπολεμική εύρωπαϊκή κοινή γνώμη πού, εύλογα, συνέδεε αύτές τίς πρακτικές μέ τίς ναζιστικές άντίστοιχες.

Ή Μακρόνησος ώς στρατόπεδο Τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου συγκροτήθηκε περίπου στά μέσα τού 1947. Ή πρώτη προϋπόθεση γιά τή δημιουργία του, ή έξασφάλιση τών άπαραίτητων οικονομικών πόρων, πληρώθηκε τήν ίδια έποχή μέ τά κονδύλια πού άποδέσμευσαν οί ΗΠΑ στό πλαίσιο τού Δόγματος Τρούμαν. Μάλιστα ή χρηματοδότηση αύτού πού θά γινόταν ένα «κέντρο εθνικής άνάνηψης» 575


Εμφύλιου

Πολέμου

-ένα πειθαρχικό κέντρο δηλαδή- δέν δημιούργησε κανένα πολιτικό πρόβλημα. Ή στρατιωτική ύφή τού εγχειρήματος επέτρεψε τή χρησιμοποίηση στρατιωτικών κονδυλίων, χωρίς τά ερωτηματικά πού θά προκαλούσε ή τυχόν ξεχωριστή χρηματοδότηση ένός κατασταλτικού μηχανισμού. Παρά τή στρατιωτική της φυσιογνωμία, όμως, ή Μακρόνησος ήταν, όπως, όλοι τό καταλάβαιναν, στήν Ουάσιγκτον ή τήν Αθήνα, μέρος τής «τριλογίας» πού θά πρόσθετε πολιτικά καί κοινωνικά ριζοσπαστικά μέτρα στήν πολεμική προσπάθεια. Νά θυμίσουμε ότι τά άλλα δύο έγχειρήματα αύτής τής τριπλής έκστρατείας ήταν, τήν ίδια έποχή, ή μαζική μετακίνηση-έκτόπιση τών ορεινών πληθυσμών καί οί μηχανισμοί τής Πρόνοιας, μέ έπίκεντρο τά παιδιά. Οί διπλωματικές καί προπαγανδιστικές προϋποθέσεις τού έγχειρήματος άπασχόλησαν ίσιος περισσότερο τούς Αμερικανούς έπιτελεΐς. Ή συγκυρία, στόν έθνικό καί τόν διεθνή χώρο, προκαλούσε άρκετά προβλήματα στή συγκρότηση ένός στρατοπέδου συγκέντρωσης, κολασμού καί, σέ μερικές περιπτώσεις, έξόντωσης τών άντιφρονούντων - στό πλαίσιο μάλιστα ένός σκληρού, άνελέητου έμφύλιου πολέμου. Οί νικήτριες δυνάμεις, οί σύμμαχοι, καί μαζί τους ό κόσμος ολόκληρος, εΐχαν μόλις πρόσφατα νικήσει τό φασισμό καί τό ναζισμό καί είχαν καταδικάσει τίς μεθόδους τους. Τό μόνο κατάλοιπο τού μεσοπολεμικού φασισμού, ή 'Ισπανία τοϋ Φράνκο, δεχόταν έντονες πιέσεις άπ' όλες τίς πλευρές γιά τέτοιου είδους ζητήματα. Από τήν άλλη πλευρά, όμως, τό 1947, τό συμμαχικό στρατόπεδο δέν είχε τή δυναμική τού 1943 ή τού 1945. Τά ρήγματα άνάμεσα σέ Ανατολή καί Δύση ήταν ήδη έμφανή καί τά ψήγματα τοΰ Ψυχρού Πολέμου παρουσιάζονταν σέ κάθε εύκαιρία. Οπωσδήποτε, ήταν άκόμη δύσκολο νά διακηρύξει κανείς τήν προσήλωσή του στήν τακτική τοΰ άποκλεισμοΰ καί τής έκτόπισης, τήν πίστη του στή λογική τών στρατοπέδων. Στόν δυτικό κόσμο μάλιστα κέρδιζε θέσεις τό σχήμα τοΰ 'Ελεύθερου Κόσμου οέ άντιδιαστολή μέ τή βίαιη, άντιδημοκρατική, βλέπε τυραννική, Ανατολή. Δέν ήταν λοιπόν θεμιτό νά διακηρύξει κανείς τήν ίδρυση στρατοπέδου εκτόπισης πολιτικών άντιπάλων σέ μιά χώρα πού παρουσιαζόταν ώς προπύργιο τών «έλεύθερων λαών» άπέναντι στόν -όπως τό έλεγαν τότε- έρυθρό ολοκληρωτισμό. Τό έλληνικό πρόβλημα άποτελοϋσε έκεΐνο τόν καιρό διεθνές ζήτημα. Απασχολούσε, όπως είδαμε, τόν OHE καί βρισκόταν σέ περίοπτη θέση στίς άντιπαραθέσεις πού προοδευτικά μορφοποιούσαν τά στρατόπεδα τού Ψυχρού Πολέμου. Τά διεθνή πρακτορεία ειδήσεων είχαν στραμμένο τό ένδιαφέρον τους σέ μιά ύπόθεση στήν όποία πειραματικά άναπτύσονταν οί όροι τής νέας άναμέτρησης. Τό τί σκεφτόταν λοιπόν ό κόσμος ολόκληρος, τί έπραττε καί τί μπορούσε νά δεχτεί έχει μεγάλη σημασία. Μπορούμε βάσιμα νά άμφιβάλλουμε γιά τό ώς ποϋ έφθαναν οί έλευθερίες τής έλληνικής κυβέρνησης στόν προγραμματισμό καί τήν ύλοποίηση τέτοιων θεσμών. Καί έννοούμε τόσο στόν πρακτικό, όσο καί στόν ιδεολογικό χώρο. 'Υπήρχαν πλήθος προσχήματα πού έπρεπε νά τηρηθούν καί οί ιδεολογικές παράμε576

AVID:

Ιούλιος 1949. Εκτοπισμένοι χορικοί («Συμμοριόπληκτοι»), οτον Δομοκό. (Σν/Λογή Ν. Κ. Τ όλη).

Κάτιη: Α(ίμΐ(ί 1949. Ο καταυλισμός το>ν ρκτοπισμρ'νιον χοιρικιόν («Συμμοριόπληκτοι»). (Σν/Jjr/ij Ν. Ii. Ύόλη).

11 π'υοΛος της «I Imftiuo/.n»;». «Αγιο; ΛΟανάοιο;». 194S. (Σν'/Ιογή V. /·.'. Ί'ιίλη).

Av(p): Μακρόνησος. Λ ' Τ ά γ μ α Σκαπανειον: Αγγαρεία μαγειρείων. (Λοχιΰι Σύγχρονης Κοινωνικής Ιιπορίας). Κάτω: Οι «ΙΙροληπτικοί» Κρατούμενοι πολίτες από τις μαζικές «προληπτικές συλλήψεις ιττην Πελοπόννησο τις παραμονές της επιχείρηοης «Ιίερκττερά». Στρατιωτικε'ς Φυλακές ΛΟηνιόν. (Αρχι ίο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιοτορίιις).

Ιωάννινα 1(;4ι). Καταοκιΐ'ή .ταοαπηγμάτοιν γκ( τη <πτγαοη κατοίκων ttrrti τα χωριά noc r/κινώθηκαν. (Σν/Μ>γή Ν. /·.'. Ίυλη).

KO Ρ 5 Ν Ι Ι ,

^ΚΑΣΤΟΡΙΑ

ΜΑΧΗ ΓΡΑΜΜΟΥ 1948

Τβτορων ιΓράμμος ^ • Κorùifo. Ncânoiiç

'Επταχώριον ^1)111""' ΠεντάΑορον \OVT61UOV

,ονπβα

K r

2140

Knn\pvpyit>

*

' ι

T1

m

^ Κορυδαϋό ç

Από το βιβλίο Ο Αντκηψμοριακός Αγών του Δημ. Γ. Ζαφειρόπουλου.

Από το βιβλίο Ο Αντισνμμσριαχσς

Αγών του Δημ. Γ. Ζαφπρόττουλον.

Λνιυ: Λΐ'γοί'οτος I'M1). Ο |5αοιλιάς Παύλος tniOtcoyi ί λάΐ( ΐ'οα (πολΐ'|ΐόλα ÜHAl'NTAO/.l·: •/(α οπλοπολυβόλα ΜΙΙΙΊ'Ν). (Σΐ'λ/.ογή Μ. Τ. Τσαγκάρη). Κάτω: Πλοία τοι· πολεμικοί' ναυτικού τ ο ν 111 ΙΑ irrov Πποαιά. Μάιος Ι'ΜΚ. (Σν'/Ιογή Μ. Τ. Τσαγκάρη).

Από το βιβλίο Ο Αντκηηψοριακός

Αγών του Δημ. Γ. Ζαψειρόπουλου.

Ό κόσμος τής Μακρονήσου

τροι, έντονα αναμεμειγμένες μέ τίς άνάγκες προπαγάνδας τοΰ δυτικού κόσμου, έπρεπε προσεκτικά νά προσδιοριστούν. Τά γερμανικά στρατόπεδα έξόντωσης, μέ τούς φούρνους τών κρεματορίων, δέν είχαν τήν έποχή έκείνη έντυπωσιάσει τόν δυτικό κόσμο τόσο όσο τόν άνατολικό. Γιά τόν πρώτο, ή Δίκη τής Νυρεμβέργης, πού προσδιόριζε τούς έκτροχιασμούς τής πρόσφατης ιστορίας στή σχεδόν προσωπική εύθύνη παθολογικών, έγκληματικών καί έστω ψυχικά άρρωστων προσώπων, έκλεινε μάλλον εύκολα τό κεφάλαιο τού ναζισμού, μετατρέποντάς το σέ δικονομική ύπόθεση. Εξάλλου, οί άποικιακοί πόλεμοι, πού είχαν ξεσπάσει ή προετοιμάζονταν νά ξεσπάσουν σέ παγκόσμια κλίμακα, δέν άφηναν περιθώρια ούτε γιά ρητή καταδίκη τών βίαιων μεθόδων καταστολής, ούτε γιά ήθική έκστρατεία κατά τών χιτλερικών μεθόδων έγκλεισμοΰ καί έξόντωσης. Πολλά εύρωπαϊκά κράτη ήταν έτοιμα νά προσφύγουν σέ παραπλήσιες μεθόδους γιά νά πειθαρχήσουν τούς ύπό τήν κηδεμονία τους λαούς τού πλανήτη. Μέ λίγα λόγια, άν καί δέν ύπήρχε στόν «έλεύθερο κόσμο» ούσιαστική άντίρρηση γιά τή δημιουργία στρατοπέδου έκτόπισης τού είδους καί τοΰ μεγέθους τής Μακρονήσου, τά βήματα γιά τήν κατασκευή του έπρεπε νά είναι προσεκτικά καί ή ιδεολογική του κάλυψη νά είναι ισχυρή καί στενά έξαρτημένη άπό τή συγκυρία Γιά νά άντιμετωπισθοϋν τά προβλήματα τής συγκυρίας πού έκθέσαμε, τό στρατόπεδο έγκλεισμοΰ τής Μακρονήσου ξεκίνησε ώς στρατιωτική μονάδα, ώς στρατόπεδο τοΰ Ελληνικού 'Εθνικού Στρατού. Τά «τάγματα σκαπανέων», πού είχαν συγκροτηθεί σέ διάφορες περιοχές τής χώρας, μονάδες άσταθεΐς καί άβέβαιες, καθώς, στήν άρχή τής εμφύλιας σύγκρουσης, πολλοί άπό τούς στρατευμένους σέ αύτά είχαν αυτομολήσει άτομικά ή ομαδικά στίς γραμμές τοΰ έχθρού, πήραν τό δρόμο γιά τό νέο στρατόπεδο. Ή μεταφορά τους στό ξερονήσι τής Μακρονήσου, ή άπομόνωσή τους, έξασφάλιζε αύτούς τούς ύποπτους φαντάρους άπό οποιοδήποτε πειρασμό καί έδινε χρόνο γιά τήν προσεκτική καί μεθοδευμένη ένταξή τους στό κυβερνητικό στράτευμα. Από αύτή τήν πλευρά, ή πρακτική παρέπεμπε περισσότερο στίς μονάδες 999 τής Βέρμαχτ λόγου χάρη -όπως καί στίς άντίστοιχες τών άλλων στρατών- παρά στό "Αουσβιτς καί στό Νταχάου. Οργανωτικά, μέ τή συγκρότηση τού στρατοπέδου, μεταφέρθηκαν σέ αύτό ή συγκροτήθηκαν έκεϊ στρατιωτικές μονάδες ή έστω «ύπηρεσίες». Ή έγκατάσταση τών Στρατιωτικών Φυλακών 'Αθηνών (ΣΦΑ) ήταν ένα παράδειγμα γιά τίς δεύτερες. Στίς πρώτες άνήκαν τά τρία Ειδικά Τάγματα 'Οπλιτών (ΕΤΟ) καί οί μονάδες, τά «κέντρα», ύποδοχής άξιωματικών - έφεδρων κυρίως. Οί διοικητές καί τά στελέχη προέρχονταν άπό τά στελέχη τοΰ στρατοΰ καί δέν ύπήρχαν ειδικές μονάδες φρουράς. Ή φύλαξη τών έκτοπισμένων -χωρίς φυσικά νά χρησιμοποιείται τέτοιος όρος- γινόταν μέσα στίς ίδιες τίς μονάδες, άπό λίγους άξιόπιστους άξιωματικούς, ύπαξιωματικούς ή οπλίτες, πού γρήγορα συμπληρώνονταν μέ «άνανήψαντες», οί 577

'Ιστορία τοΰ έλληνικού 'Εμφύλιου Πολέμου

όποιοι, άκριβώς γιά νά πιστοποιήσουν τήν άξιοπιστία τής στροφής πού έκαναν, έπρεπε νά δοκιμαστούν σέ βάρος τών λιγότερο συνεργάσιμων συναδέλφων τους. Δέν ύπήρχε φρουρά, ύπήρχε μόνο ή περίφημη 'Αστυνομία Μονάδος (AM). Στό στρατόπεδο, καί άναφερόμαστε πάντα στήν πρώτη, τήν καθαρά στρατιωτική του μορφή, έκτός άπό τούς κρατουμένους τών ΣΦΑ, οί ύπόλοιποι μετέβαιναν μέ φύλλα πορείας, ώς νά έπρόκειτο γιά τυπικά στρατιωτική μετάθεση. Στίς περισσότερες περιπτώσεις δέν συλλαμβάνονταν όσοι έπρεπε νά μεταφερθούν έκεΐ. Οί μονάδες άπό τίς όποιες προέρχονταν σχεδόν όλοι οί άφικνούμενοι στό νησί ήταν τά κέντρα βασικής έκπαιδεύσεως. Σέ αύτά γινόταν ή έπιλογή, είτε μέ βάση τίς πληροφορίες πού ή Χωροφυλακή ή ή 'Αστυνομία έστελνε στίς στρατιωτικές άρχές - άφού τίς συγκέντρωνε μέ έπιτόπια έρευνα, είτε χάρη στήν καταγγελία κάποιου πληροφοριοδότη, είτε, τέλος, μέ τή μέθοδο τής άπευθείας άνάκρισης. Κομβικό σημείο στήν τελευταία ήταν ή διάθεση τού κρινομένου νά ύπογράψει κάθε είδους καί μορφής δηλώσεις νομιμοφροσύνης: άπό άπλή άποδοχή τού καθεστώτος καί δήλωση πίστης ιδιαίτερα στή βασιλική πτυχή του, ώς τή «μετά βδελυγμίας» αποκήρυξη τών προδοτών, σλαβικής ή κομμουνιστικής ή δημοκρατικής χροιάς. Ή άποδοχή μέρους τών προηγουμένων άπό όποιον «ύποπτο» άριστερών πεποιθήσεων δέν τόν γλίτωνε άναγκαοτικά άπό τή συνέχεια. Έπρεπε νά περάσει δοκιμασία, έπαναλαμβάνοντας δημόσια τή «μεταμέλεια» καί τίς «έθνικές» προθέσεις του. Σέ περίπτωση άμφιβολίας ή Μακρόνησος άναλάμβανε νά ξεδιαλύνει τά υπόλοιπα

Ή έπίσημη προπαγάνδα δέν παρέλειπε νά τονίζει σέ κάθε εύκαιρία τή στρατιωτική ύφή τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου καί τή λειτουργία του ώς έμπεδου -κέντρου έκπαίδευσης ή έστω προετοιμασίας- γιά τίς μάχιμες μονάδες τού έθνικού στρατού. Οί παρελάσεις τών «άνανηψάντων» ή έστω τών έλεγχθέντων Μακρονησιωτών, πού έφευγαν γιά τίς μάχιμες μονάδες τής πρώτης γραμμής, άπασχόλησαν ώς γεγονός καί ώς θέαμα άρκετές φορές τούς Αθηναίους, πράγμα πού δέν έγινε - ή έλάχιστα έγινε σέ τέτοια κλίμακα, όσο τουλάχιστον γνωρίζω προσωπικά- μέ τίς άλλες μονάδες, έκεϊνες τών κανονικώς έπιστρατευθέντων, πού άναχωρούσαν σιωπηλά γιά τή ζώνη τών έπιχειρήσεων. 'Επιπλέον, γιά νά άντικρούσει τίς κατηγορίες τής δημοκρατικής κοινής γνώμης στό έξωτερικό σχετικά μέ τή λειτουργία τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου, ή έπίσημη κυβερνητική άπάντηση έπέμενε στόν στρατιωτικό χαρακτήρα τής όλης ύπόθεσης καί στήν ένταξη τού στρατοπέδου στή συνολική προετοιμασία τοϋ Ελληνικού Στρατού ένάντια στόν συμμοριτισμό καί τήν καθοδηγούμενη άπό τά διεθνή κομμουνιστικά κέντρα εισβολή. 578

Ό κόομος τής

Μαχρονήοου

Ό τονισμός τοΰ στρατιωτικού χαρακτήρα τοΰ στρατοπέδου έξυπηρετοϋσε καί μιά άλλη πτυχή τής μή σύνδεσης μέ τό παρελθόν, πού άφοροΰσε καταστάσεις καί παραλληλισμούς τής έλληνικής πολιτικής ζωής. Πολλοί λόγοι άπαγόρευαν τήν προσομοίωση τού μεταπολεμικού καθεστώτος τής Αθήνας μέ τό άμέσως προπολεμικό, τή μεταξική δικτατορία Ή τελευταία είχε άναγάγει τή διά τής έκτόπισης καταστολή περίπου σέ έθνικό θεσμό, ή άνάμνηση, όμως, τών πρακτικών της ήταν έλάχιστα έπιθυμητή σέ ένα καθεστώς κοινοβουλευτικού πλαισίου, τού οποίου οί παράγοντες άνήκαν μάλιστα στό χώρο τών πολιτικών πού ή δικτατορία τού Μεταξά είχε παραμερίσει. Ή Μακρόνησος άνήκε στόν στρατό ένώ ή μεταξική 'Ακροναυπλία, λόγου χάρη, σέ πολιτικούς θεσμούς καταστολής, στά υπουργεία 'Εσωτερικών καί Δημόσιας Τάξης. Ή ύπαρξη πιό πολιτικών μονάδων έκτοπισμένων στό νησί, οί Στρατιωτικές Φυλακές 'Αθηνών ή τό Δ ' Τάγμα (Στρατόπεδο Πολιτικών Έξορίστων) πού τό τροφοδοτούσε μέ κρατουμένους ή Χωροφυλακή, έπιβεβαίωνε αύτό τόν κανόνα, καθώς καί αύτές λειτουργούσαν μέ στρατιωτικά κριτήρια καί ονομασίες, άκόμη καί όταν μεγάλωνε ό άριθμός τών πολιτών τους, τών μή στρατιωτικών δηλαδή.

Από τόν Μάρτιο τού 1949, σέ μία άπό τίς πρώτες σημαντικές άναπροσαρμογές τής λειτουργίας τού στρατοπέδου, άρχισε ή μεταφορά ύπσψήφιων φαντάρων. Δέν στέλνονταν δηλαδή μόνο ήδη ύπηρετούντες, άπό τά κέντρα βασικής έκπαιδεύσεως ή τίς μονάδες, άλλά νέοι σέ στρατεύσιμη ήλικία, πού πλησίαζε ή κλήση τους στόν στρατό καί, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, βρίσκονταν στά χέρια τών άρχών. Αύτό περιλάμβανε ήδη έξορίστους καί κρατουμένους, άλλά καί «προληπτικά» συλλαμβανομένους κατά τό πρότυπο πού έφαρμόστηκε μαζικά τόν Δεκέμβριο τού 1948 στήν Πελοπόννησο. Ή διαδικασία αύτή άποτελούσε τή γέφυρα γιά τό μετέπειτα άνοιγμα τού στρατοπέδου στόν πολιτικό, μή στρατιωτικό χώρο. Σέ τελευταία άνάλυση, ή άνοδος τού Παπάγου στήν άρχιστρατηγία καί οί πρόσθετες έξουσίες πού δόθηκαν στίς ένοπλες δυνάμεις έν όψει τής τελικής άναμέτρησης μέ τόν ΔΣΕ καθιστούσαν πλέον δυσδιάκριτα τά όρια άνάμεσα στίς στρατιωτικές καί τίς πολιτικές άρμοδιότητες τού στρατεύματος. Τό γεγονός άνοιξε, όπως άναμενόταν, νέες προοπτικές γιά τή Μακρόνησο. Ή στρατιωτική διάρθρωση τού στρατοπέδου -τών στρατοπέδων πλέον αύτή τήν έποχή- διαρκεί χονδρικά ώς τό τέλος τού 1948. Κατά τή διάρκεια τού 1949 παρατηρείται μιά προοδευτική άλλαγή τών προδιαγραφών καί τής παρουσίας τού στρατοπέδου, μιά πολιτικοποίηση ή μιά ίδεολογικοποίηση τού θεσμού. Ή άλλαγή σηματοδοτείται άπό τήν ίδρυση τών ΕΤΟΕΣΑΙ (Ειδικά Τάγματα Όπλιτών-Είδικά Σχολεία 'Αναμορφώσεως Ιδιωτών). Οί νέες αύτές μονάδες προέκυψαν μετά τόν Μάρτιο τού 1949 άπό 579


τή μετονομασία τών ώς τότε ΕΤΟ (Ειδικών Ταγμάτων 'Οπλιτών), πού με τή σειρά τους υπήρξαν μετεξελίξεις τών άρχικών ταγμάτων σκαπανέων. Ή συγκρότηση τών νέου τύπου μονάδων έπέτρεπε τήν άποστολή καί τήν ένταξη σέ αύτές ιδιωτών, πολιτών, κάθε είδους ύποπτων έκτός άπό στρατευσίμους. 'Επρόκειτο δηλαδή γιά μονάδες έκτόπισης σαφώς πολιτικού χαρακτήρα, πού κρατούσαν όμως -γιά τούς λόγους πού προαναφέραμε ήταν πάντα ισχυροί, παρά τήν παγίωση τού ψυχροπολεμικού κλίματος μετά καί τήν κρίση στό Βερολίνο- τήν άμεση σχέση μέ τή στρατιωτική οργάνωση. Τά ειδικά αύτά «σχολεΐα»(!) άναπτύχθηκαν στή διάρκεια τού 1949, ένώ τελείωναν οί τελευταίες μεγάλες στρατιωτικές έπιχειρήσεις τού 'Εμφυλίου ή μετά άπό αύτές. Τόν 'Ιανουάριο τού 1950, ή ίδρυση τού Α' ΕΤΟ-ΕΣΑΓ (Ειδικού Τάγματος Όπλιτών-Είδικόν Σχολεΐον 'Αναμορφώσεως Γυναικών) ολοκλήρωσε τή μετατροπή τού στρατοπέδου σέ κέντρο πολιτικής-ίδεολογικής «άναμόρφωσης», μέ περιορισμένες στρατιωτικές λειτουργίες πλέον. Ή θεσμική κατοχύρωση τών νέων λειτουργιών ήλθε μέ τόν πλέον έπίσημο τρόπο, στή βάση τού Γ' ψηφίσματος τής Δ' 'Αναθεωρητικής Βουλής, τόν 'Οκτώβριο τού 1949, «Περί μέτρων έθνικής άναμορφώσεως». "Ηδη, όμως, βρισκόμαστε στίς μετά τόν 'Εμφύλιο έποχές καί στό ειδικό καθεστώς πού έπιβλήθηκε στή χώρα ώς τή μεταπολίτευση τού 1974.

Ή Μακρόνησος ώς στρατόπεδο καί ώς «σχολείο» Ή καταγραφή άναμνήσεων καί μαρτυριών άπό τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου άποτελει ένα άπό τά πλέον γόνιμα σχετικά κεφάλαια τής έποχής τού Εμφυλίου. Παρ' όλ' αύτά, πέρα άπό τό άναμφίβολο γεγονός ότι ή ζωή τών έγκλειστων κάθε άλλο παρά εύχάριστη ήταν, πέρα άπό τίς μεθόδους βασανιστηρίων, τίς κακουχίες, τίς στοματικές καί ψυχικές κακοποιήσεις, πολλές φορές τούς θανάτους, πολλές πτυχές τής λειτουργίας του μάς διαφεύγουν ολότελα. Στοιχειώδεις στατιστικές καί ούσιαστικές έκτιμήσεις σταματούν άναγκαστικά μπροστά στήν άπουσία συγκεκριμένων στοιχείων γιά τούς άριθμούς καί τά χαρακτηριστικά όσων πέρασαν άπό έκεϊ. Οί παλαιότερες δέ καί οί πρόσφατες ένασχολήσεις μέ τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου θεωρούν τήν ιστορία του ένα ενιαίο σύνολο, μέ σταθερούς προσανατολισμούς καί στόχους, καί δέν ξεχωρίζουν, όσο θά έπρεπε, τίς δύο περιόδους τής λειτουργίας του. Τή στρατιωτική δηλαδή, έκείνη πού λειτούργησε στό πλαίσιο τού Εμφυλίου, όσο ό τελευταίος δέν ειχε κριθεί καί στά βουνά μαίνονταν οί έπιχειρήσεις, καί τήν πολιτική, τήν «ειρηνική». Εκείνη πού συνέχισε μετά τήν ήττα τού Δημοκρατικού Στρατού καί πού, στίς άρχές τής δεκαετίας τού 1950, μέ μορφοποιημένα πλέον τά χαρακτηριστικά τού Ψυχρού Πολέμου, πειραματιζόταν γιά τίς σχέσεις καταστολής καί πολιτικής, «άναμορφώνοντας» τούς πολιτικούς άντιπάλους. 580

Ό κόσμος τής

Μακρονήσου

"Ας μήν ξεχνάμε ότι ή ώς τώρα έναοχόληοη με τήν ιστορία τοΰ στρατοπέδου τής Μακρονήσου ήταν στενά συνδεδεμένη μέ τήν τρέχουσα πολιτική συγκυρία καί ιδιαίτερα μέ τίς ιδεολογικές άνάγκες τής μεταπολιτευτικής περιόδου. Σύμφωνα μέ αύτές, ή περιοδολόγηση τής λειτουργίας τοΰ στρατοπέδου έλάχιστα έχει νά προσφέρει, καθώς τό περιβάλλον τήν υπόθεση σχήμα στηρίχθηκε στόν άναχρονισμό καί στήν άναζήτηση γενικών άποδείξεων.1 'Αναχρονισμό άπό τή μία, μέ τήν έννοια ότι τό στρατόπεδο ταυτίστηκε ή παρομοιάστηκε μέ άντίστοιχους θεσμούς καί πρακτικές τοΰ μεταξικού καθεστώτος, τού φασισμού καί τού ναζισμού. Γενικές άποδείξεις άπό τήν άλλη, σχετιζόμενες μέ τήν ποιότητα τού κράτους τών νικητών τού Εμφυλίου, αύτοΰ τής άντιδημοκρατικής, ένίοτε παρακρατικής Δεξιάς, πού ποτέ δέν δίστασε νά καταφύγει στίς πλέον άποτρόπαιες μεθόδους γιά νά συντρίψει τούς έχθρούς της. Πλανάται έπίσης ή σύγκριση τού στρατοπέδου μέ τά στρατόπεδα συγκέντρωσης τής χούντας. Ό κυρίαρχος λοιπόν θρύλος τής Μακρονήσου, αύτόν πού χρησιμοποίησε ή κοινοβουλευτικών προσανατολισμών μετεμφυλιοπολεμική Αριστερά, άναφέρεται κυρίως στή Μακρόνησο-σχολείο άναμόρφωσης σέ βάρος τής Μακρονήσου-στρατοπέδου, έμπεδου τοΰ 'Εθνικού Στρατού. 'Από τή δεύτερη περίοδο -πού ειδικά ένδιαφέρει τή θέση τοΰ στρατοπέδου στόν Έμφύλιομετέχουν επιλεκτικά στό μείγμα στοιχείων μνήμης πού συνθέτουν έναν θρύλο οί έξάρσεις τής καταστολής. Ή ένοπλη έπίθεση, λόγου χάρη, πού δέχθηκαν οί οπλίτες τοϋ 1 τάγματος (Α' ΕΤΟ), τόν Φλεβάρη τοΰ 1948, μέ πρόσχημα τήν έκδήλωση δήθεν «στάσης». Ή έπίθεση προκάλεσε πολλούς νεκρούς καί περισσότερους τραυματίες. 'Ανάλογη ήταν ή διαρκής άναφορά στά θύματα πού προκαλούσε ή καταστολή, οί περιπτώσεις βασανισμών, οί ξυλοδαρμοί, οί έξευτελισμοί, τά καψόνια καί ή βασανιστική έλλειψη τοϋ πόσιμου νερού. Τό στοιχείο πού κυρίως έξοβελίζεται άπό τίς καταγραφές τής περιόδου 1947-1949 είναι ή άποτελεσματικότητα τού στρατοπέδου ώς κέντρου προετοιμασίας τών νεοσυλλέκτων τού 'Εθνικού Στρατού κατά τή διάρκεια τοΰ

1. Ή περιοδολόγηση, μέ τήν έννοια τοΰ προσεκτικού διαχωρισμού τών χαρακτηριστικών τής πρώτης «στρατιωτικής» λειτουργίας τοϋ στρατοπέδου, έγινε δυσκολότερη έξαιτίας πρόσθετων στοιχείων: ύπήρχε, λόγου χάρη, καλύτερη «ιδεολογική», πολιτική γνώση τής τελευταίας περιόδου, καθώς αύτή στηρίχθηκε σέ πιό συγκροτημένη «εθνική» ιδεολογία, ή όποία καί παρακολούθησε τήν πολιτική ζωή τού μετεμφυλιακοϋ κράτους γιά πολύ καιρό, ώστε καί τρέχουσα νά γίνει καί λειτουργικός άντίπαλος τής Αριστεράς. Επιπλέον, ή δημοκρατική κινητοποίηση τής Αριστεράς ένάντια στό κολαστήριο τής Μακρονήσου άναπτύχθηκε μετά τό τέλος τοϋ Εμφυλίου, ένάντια στήν τελευταία μορφή τού στρατοπέδου. Όλ' αύτά μείωσαν, όπως είναι φυσικό, τήν ένασχόληση μέ τήν άρχική λειτουργία τής Μακρονήσου. 581


Εμφυλίου, τότε πού ή έκβαση τών γεγονότων δέν είχε κριθεί άκόμη. Μέ τόν όρο «προετοιμασία» έννοούμε τόσο τό «ξεκαθάρισμα», τήν πιστοποίηση τής νομιμοφροσύνης τών στρατευμένων, τήν άπομόνωση τών άμετανοήτων - σχετικά μικρά ποσοστά έπί τού συνόλου, όσο καί τήν ύποταγή τών άμφιταλαντευομένων, μέσα άπό τήν έπίδειξη τών δυνατοτήτων τού έθνικού κράτους: τήν απόδειξη τών κατασταλτικών του δυνατοτήτων καί τών συναφών παρονομαστών σκληρότητας καί άποφασιστικότητας - μαζί πάνε αύτά. Πολλά άπό τά στελέχη τού Δημοκρατικού Στρατού άναφέρουν στίς μαρτυρίες τους ότι «ή Δεξιά μάς κέρδισε μέ τά δικά μας παιδιά, μέ τούς έπονίτες τής Κατοχής καί τής "Αντίστασης». Ή διαπίστωση αύτή οφείλει πολλά στή λειτουργία καί τήν άποτελεσματικότητα τού στρατοπέδου, άμεση ή έμμεση. Οί νεαροί νεοσύλλεκτοι τού 1947 γνώριζαν τή Μακρόνησο τόσο ώς πραγματικό προορισμό όσο καί ώς ύπαρκτή, έστω άόριστη, άπειλή. Οί φήμες γιά όσα συνέβαιναν έκεΐ, γιά τίς τεχνικές άναμόρφωσης καί κολασμού, οδηγούσαν άρκετούς στήν έπανεξέταση τών έπιλογών τους, στόν περιορισμό τών τυχόν πολιτικών ή άλλων άντιρρήσεών τους γιά συμμετοχή στόν πόλεμο μέ τήν πλευρά τού κυβερνητικού στρατού. Ό ρόλος τού στρατοπέδου ώς «φόβητρου» δέν ήταν λιγότερο ούσιαστικός άπό τήν πραγματική του ύπόσταση καί λειτουργία Ή Μακρόνησος πάντως ύποδεχόταν όλους τούς στρατευσίμους γιά τούς όποιους υπήρχαν βάσιμες ή άβάσιμες υποψίες γιά άριστερά φρονήματα, δραστηριότητα στό πλαίσιο άριστερών οργανώσεων ή, έστω, πιθανότητες γιά τέτοιου είδους ολισθήματα λόγω οικογενειακού ιστορικού. Στήν πρώτη φάση τής άριθμητικής καί ποιοτικής άνάπτυξης τού στρατεύματος μέ βάση τούς νεοσυλλέκτους, αύτή ή διαδικασία τής έκκαθάρισης ήταν άπό τίς πλέον ούσιαστικές. Οί μάχιμες μονάδες τού Έθνικού Στρατού ήταν άκόμη ύπερβολικά άσταθεϊς ώστε νά μπορούν νά άναλάβουν ταυτόχρονα καί τή διεξαγωγή έπιχειρήσεων καί τήν ένταξη τών νεοσυλλέκτων στό έθνικό στρατόπεδο. Επιπλέον, ή μορφή τού πολέμου προκαλούσε τήν κατάτμηση τών μονάδων σέ φυλάκια, άποσπάσματα καί μικρές ομάδες, όπου ή άμφιβολία ώς πρός τή νομιμοφροσύνη τών στρατευσίμων μπορούσε νά προκαλέσει πάμπολλα προβλήματα Ή λειτουργία λοιπόν τής Μακρονήσου ώς κέντρου πιστοποίησης τής νομιμοφροσύνης τών στρατευσίμων είχε άποφασιστική σημασία γιά τή διεξαγωγή τού πολέμου.

"Οσον άφορα τήν ίδια τή λειτουργία τού στρατοπέδου καί τήν άποτελεσματικότητα τών τεχνικών πού χρησιμοποιήθηκαν, πολλά έρωτήματα περιμένουν άκόμη άπαντήσεις. Βασικά στατιστικά μεγέθη πρώτα άπ' όλα περιμένουν έπιβεβαίωση. Σύμφωνα μέ τούς διαθέσιμους άριθμούς καί τίς άπο582


σπασματικές πληροφορίες πού μπορούμε νά συλλέξουμε άπό τίς μαρτυρίες όσων έζησαν έκεΐ, φαίνεται ότι ή έπιτυχία τής μεθόδου τής «διά τοϋ καθαρτηρίου έπιβεβαίωσης» λειτούργησε άποτελεσματικά. Γιά τήν άκρίβεια, λειτούργησε τόσο καλά πού μπορούμε νά ύποθέσουμε ότι δέν εύθυνόταν μόνο ή Μακρόνησος -καί ό τρόμος πού ένέπνεε- γι' αύτό.2 Ή μεγάλη πλειοψηφία τών έκτοπισμένων φαντάρων ύπέγραφε «δήλωση μετανοίας καί άποκήρυξης τοϋ κομμουνισμού» μέ σχετική ευκολία, χωρίς νά χρειαστεί ή νά προλάβει νά άσκηθεΐ ιδιαίτερη πίεση. Οί σταθερές τών δηλώσεων αύτών, ή άποκήρυξη τού κομμουνισμού καί ή καταγγελία τών κομμουνιστών ώς προδοτών καί οργάνων ξένων δυνάμεων μέ στόχο τήν άπόσπαση τμημάτων τής έλληνικής έπικράτειας - μέ έπικεφαλής τή Μακεδονία καί τή Θράκη, ή μετάνοια γιά τήν όποια άριστερή δραστηριότητα, ή προβολή τού αιτήματος γιά όπλα καί γιά άποστολή στό μέτωπο, έκεΐ όπου κινδύνευε ή πατρίδα, άποτελούσαν κρίκους μιάς διαδικασίας πού τελείωνε μέ τήν πανηγυρική άναχώρηση τών φαντάρων γιά τό μέτωπο.3 Ή τελευταία, πανηγυρικού πάντα χαρακτήρα, δέν ήταν σπάνια ούτε άσυνήθιστη τελετή. Οί πρώτες συγκροτημένες καί πανηγυρικές άναχωρήσεις Μακρονησιωτών γιά τό μέτωπο έγιναν τόν Νοέμβριο τού 1947 κιόλας: περίπου 800 άνδρες. "Ως τό χειμώνα τού 1948-1949, δηλαδή όταν άρχισε ή μαζική έκτόπιση στό νησί τών «προληπτικών», τών προληπτικώς συλληφθέντων στή διάρκεια τών έκκαθαριστικών έπιχειρήσεων τού στρατού, οί άποστολές πρός τήν πρώτη γραμμή συνεχίστηκαν μέ άμείωτο ρυθμό. Οί τελικοί άρι-

2. Ή έπιτυχία τοϋ στρατοπέδου όσον άφορά τήν λειτουργία του ώς έμπέδου τοϋ Εθνικού Στρατοΰ είναι γενικά παραδεκτή: «Τό άναμορφωτήριο τής Μακρονήσου θριαμβεύει καί άρχίζει νά στέλνει τάγματα άνανηψάντων φαντάρων καί εφέδρων άξιωματικών νά πολεμήσουν κατά τοϋ ΔΣΕ», Φλούντζης "Αντώνης, Στό κολαστήριο τής Μακρονήσου, Φιλιππότης, Αθήνα 1984, α 35. 3. Σχετικά μέ τήν έπίσημη γραμμή τοϋ ΚΚΕ ώς πρός τίς «δηλώσεις», ύπάρχουν μερικά ζητήματα πού θά έπρεπε νά συζητηθούν. Στίς 8 Οκτωβρίου 1947, δημοσιεύθηκε στόν Ριζοσπάστη ή σχετική μέ τούς «δηλωσίες» απόφαση τής 3ης Ολομέλειας τής Κεντρικής 'Επιτροπής τοϋ ΚΚΕ (12-15 Σεπτέμβρη 1947). Ή άπόφαση άναφερόταν φυσικά στούς «δηλωσίες» τής μεταξικής περιόδου καί τής Κατοχής, μέσα όμως στή συγκυρία -ή Μακρόνησος έκλεινε τό πρώτο καλοκαίρι τής λειτουργίας της καί ή μαζική άπόσπαση δηλώσεων άπό τούς έγκλειστους δέν μπορεί παρά νά ήταν γνωστή στήν ήγεσία τοϋ ΚΚΕ- ή σημασία της, ώς οδηγού έπί τοϋ πρακτέου, ήταν προφανής. Χονδρικά, τό ΚΚΕ, χωρίς νά πάψει νά καταδικάζει τήν ύπογραφή δήλωσης, άνοιγε διαδικασίες κομματικής άποκατάστασης τών «δηλωσιών» καί δεχόταν ότι ή μετέπειτα πορεία τοϋ άγωνιστή μπορούσε νά θεωρηθεί στοιχείο άναίρεσης τής ζημιάς πού ή δήλωση προκαλούσε. Τό κείμενο τής άπόφασης βρίσκεται στό ΚΚΕ, Έπίσημα Κείμενα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, τόμος 6, σ. 248. 583


θμοί δέν μπορούν νά προσδιοριστούν μέ άκρίβεια "Ισως σέ αύτά τά πεδία ή δυνατότητα πρόσβασης τών έρευνητών σέ άρχειακά ύλικά τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου νά μπορέσει νά μας διαφωτίσει καλύτερα. Τόν Μάιο, όμως, τού 1948, σέ 16.000 έκτοπισμένους φαντάρους στή Μακρόνησο, οί 15.000 είχαν ήδη πλήρως ύπογράψει δηλώσεις μετανοίας, οί όποιες, σέ ποσοστό 80%, θεωρήθηκαν ειλικρινείς. Μέ άλλα λόγια, 12.000 νέοι ήταν διαθέσιμοι γιά τό μέτωπο.4 "Ισως άξίζει έδώ νά ύπενθυμίσουμε τά μεγέθη στά όποία άναφερόμαστε. 'Εκείνη τήν έποχή ό στρατός -μέ τή στενή έννοια, χωρίς δηλαδή τίς μονάδες άσφαλείας, τή Χωροφυλακή, τίς MAY κλπ - γιά τόν όποιο προορίζονταν οί άνανήψαντες τής Μακρονήσου δέν ύπερέβαινε τούς 120.000 άνδρες. Αύτή ή άριθμητική σύγκριση μάς έπιτρέπει νά ύπολογίσουμε τή σημασία τής Μακρονήσου ώς έμπέδου τού 'Εθνικού Στρατού.5 Ή έπιτυχία τού στρατοπέδου τής Μακρονήσου σέ αύτό τό ρόλο, τής τροφοδοσίας τών κυβερνητικών δυνάμεων μέ φαντάρους σταθεροποιημένων 4. Φλούντζης Αντώνης, Στό κολαστήριο τής Μακρονήσου, ό.π., σ. 47. Έπίσης στό ίδιο, σ. 50, γιά τό Γ' τάγμα Τό τάγμα Ιδρύθηκε στίς 14 Ιουνίου 1947. "Ως τό τέλος τού καλοκαιριού πέρασαν άπό αύτό 5.000 φαντάροι, άπό τούς οποίους μόνο 50 δέν υπέγραψαν δήλωση. Τόν Νοέμβριο 800 άναχώρησαν γιά τό μέτωπο ένώ οί μή ύπογράψαντες άπό τούς άρχικούς ήταν 14 στό τέλος τού χρόνου. Παρόμοιες έκτιμήσεις-ένδείξεις ύπάρχουν σέ όλα τά δημοσιεύματα γιά τή Μακρόνησο. Τόν Απρίλιο τού 1948, μετά άπό μιά δημόσια διαπόμπευση -οί 650 έφεδροι άξιωματικοί τού Γ' Κέντρου Παρουσίας Αξιωματικών (Γ" ΚΠΑ) οδηγήθηκαν στόν χώρο τοϋ Γ' τάγματος όπου καί άποδοκιμάστηκαν ή καί έξυβρίστηκαν ώς «προδότες», «Βούλγαροι» κλπ. άπό φαντάρους πού ήδη είχαν ύπογράψει δηλώσεις- οί 520 υπέγραψαν τήν έπιζητούμενη δήλωση. Νά τονιστεί ότι τό σώμα αύτό άποτελείτο άπό έφεδρους άξιωματικούς, άπόφοιτους άνώτατων σχολών, μεγάλης ήλικίας, 30 μέ 45 χρονών, έπιστήμονες, επαγγελματίες, πολεμιστές τής Αλβανίας καί στελέχη τής Αριστεράς καί τοϋ άντιστασιακοϋ κινήματος. Πρβλ. Άβδούλος Σταύρος, Τό φαινόμενο Μακρόνησος. Ένα πρωτόγνωρο έγκληματικό πείραμα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998, σ. 61-66. 5. Τά έρωτηματικά γύρω άπό τόν άριθμό τών άνθρώπων πού πέρασαν άπό τή Μακρόνησο εξακολουθούν νά παραμένουν. Ό Δημήτριος Ζαφειρόπουλος, στό βιβλίο του Ό άντισυμμοριακός άγών, 1945-1449, Αθήναι 1956, σ. 212, συνόψισε ώς έξής τούς άριθμούς τών στρατευσίμων πού πέρασαν άπό τή Μακρόνησο: έφεδροι άξιωματικοί 1.100 («άπεδόθησαν εις τόν στρατόν 800, παρέμειναν εις τήν Μακρόνησον ώς διοικηταί λόχων καί διμοιριών 200, ύπέστησαν έκπτωσιν τοϋ βαθμού 100 ώς άμετανόητοι κομμουνισταί»), οπλίτες 27.770 («άπεδόθησαν εις τόν στρατόν 15.400, άπελύθησαν 6.600, παρέμειναν άμετανόητοι 300»). Παραβλέποντας τό γεγονός ότι όσον άφορά τούς οπλίτες έχουμε ένα κενό περίπου 5.500 άνθρώπων, τών όποιων ή έξέλιξη δέν άναφέρεται, δέν προσδιορίζεται σέ ποιές κατηγορίες άνήκουν οί έφεδροι αύτού Μάλλον πρόκειται μόνο γιά τούς νεοσυλλέκτους καί όχι γιά τίς ύπόλοιπες κατηγορίες (λχ. όσοι παραδόθηκαν στόν στρατό μέσω τού Δ' τάγματος Χωροφυλακής κλπ.). 584


πολιτικών φρονημάτων, δέν πρέπει νά οφειλόταν, όπως τό υπαινίχθηκα καί προηγουμένως, μόνο στίς κατασταλτικές, τρομοκρατικές έστω, μεθόδους πού έφαρμόζονταν έκεΐ, όσο «έπιστημονικές» ή εφιαλτικές καί άν ήταν. Τό ποσοστό τών δηλωσιών καί ή μέση διάρκεια τής άρνησης υπογραφής δήλωσης -όπου φυσικά υπήρξε αύτή ή άρνηση- δέν είναι μεγέθη συγκρίσιμα μέ άλλα άντίστοιχα, τής μεταξικής περιόδου λόγου χάρη. Οί δηλώσεις δέν ήταν ούτε ήπιες ούτε άδιάφορου χαρακτήρα. Γιά άνθρώπους μέ ιστορία καί εμπειρία, τά στερεότυπα τών δηλώσεων, όσα ύποχρεωτικά περιλαμβάνονταν σέ αύτές, ήταν κάτι περισσότερο άπό έξευτελιστικά. Ή δημοσιοποίηση δέ τών δηλώσεων στούς τόπους καταγωγής, συναναστροφής καί έργασίας τών άνθρώπων αύτών ήταν τρέχουσα πρακτική.6 Μάς προβληματίζει λοιπόν ή μικρή άντίσταση στήν πίεση. Άπό τίς εξηγήσεις πού μοιάζουν ίσως περισσότερο πιθανές θά κρατούσαμε τήν άνομοιογένεια τών άποστελλομένων στό στρατόπεδο καί τή δυσκολία εξεύρεσης έρεισμάτων γιά συγκροτημένη, συλλογική δράση. 'Εντυπωσιάζει ή άδυναμία τών οργανώσεων τού ΚΚΕ στό μακρονησιώτικο περιβάλλον. "Ελάχιστα ψήγματα οργανωμένης καί κεντρικά διευθυνόμενης άντίδρασης συναντάμε στό στρατιωτικό στρατόπεδο Μακρονήσου, άκόμη λιγότερα ίχνη καθοδήγησης καί συγκροτημένης άριστερής πολιτικής παρουσίας.7 Ή κατάσταση τών «έκτός τών τειχών» οργανώσεων δέν ήταν βέβαια ή καλύτερη δυνατή, τό ίδιο, όμως, είχε συμβεί καί στά μεταξικά χρόνια Τό γεγονός ότι οί έγκλειστοι τής Μακρονήσου ήταν στρατιωτικοί, ώς πρός τήν έπίσημη ίδιότητά τους, έχει οπωσδήποτε τή σημασία του. Σέ καιρό πολέμου, ή παράνομη οργάνωση σέ στρατιωτική μονάδα ένέχει σαφέστατους κινδύνους καί γιά πολλούς μιά τέτοια προοπτική έξυπηρετούσε μόνο τόν άντίπαλο, καθώς, ώς προβοκάτσια, μπορούσε νά τού επιτρέψει τή λήψη έξοντωτικών μέτρων. Ό φόβος τής άμεσης έκτέλεσης, μέ τήν άνακάλυψη μιάς τέτοιας δραστηριότητας, ήταν οπωσδήποτε μία άπό τίς αιτίες αύτής τής οργανωτικής άπουσίας. "Ας θυμηθούμε, όμως, ότι πρόκειται γιά γενιές άνθρώπων έντονα έξοικειωμένων μέ τήν ιδέα τής θυσίας γιά τήν προάσπιση ιδανικών

6. Γιά τή μεθοδική «άξιοποίηση» τής κάθε δήλωσης πρός όλες τίς κατευθύνσεις είναι χαρακτηριστικά τά όσα γράφει ό Λεφτέρης Ραφτόπουλος, Τό μήκος τής νύχτας. Μακρόνησος '48-'50, Καστανιώτης, Αθήνα 1995, σ. 66 κ,έ. 7. Άπό τήν προσωπική του εμπειρία στό Δ' τάγμα Χωροφυλακής -πού περιλάμβανε συλληφθέντες πολίτες καί διέθετε κατά συνέπεια μεγαλύτερη πυκνότητα αριστερών στελεχών άπ' ό,τι οί μονάδες νεοσύλλεκτων- ό Φλούντζης γράφει (ο.π., σ. 105): «Ή κομματική μας σύνδεση ήταν χαλαρή κι άκόμα χαλαρότερη ηταν ή διαφώτιση. Όχι μόνο δέν γινόταν καμιά υπεύθυνη άνακοίνωση γιά τήν κατάσταση έξω στήν χώρα, άλλά δέν μάς κατατόπιζαν καί γιά τό τί άκριβώς γινόταν μέ αύτούς πού βρίσκονταν στά χέρια τοϋ στρατού στά Α', Β', Γ' τάγματα καί στίς ΣΦΑ». 585


ή έστω με τόν ίδιο τό θάνατο. Σε έπίσης δύσκολες έποχές, άπό τήν πλευρά χαφιεδοκρατίας, ή άκόμη δυσκολότερες, άπό τήν πλευρά κοινωνικής άποδοχής, στή μεταξική περίοδο, τό κύριο χαρακτηριστικό καί τού πιό μικρού θύλακα έκτοπισμένων ήταν ή αύστηρή, συνωμοτική καί λειτουργική οργάνωση τών μελών του. Στή Μακρόνησο δέν διακρίνεται κάτι άνάλογο. Παρά τήν ύπαρξη συλλογικών δραστηριοτήτων -πολιτιστικών έκδηλώσεων, λόγου χάρη- ή κομματική καθοδήγηση, ή κομμουνιστική οργάνωση πού θά μπορούσε μέ διάρκεια νά συντονίζει καί νά άντιδρά, δέν υπήρξε καί ή άντίσταση έμφανιζόταν άτομική, προσωπική, άρα άναποτελεσματική. Άπό τήν πλευρά τών νικητών τού 'Εμφυλίου, δύσκολα κρυβόταν -τότε άλλά καί σέ πιό ύστερες έποχές- ό ένθουσιασμός γιά τήν έπιτυχία καί τήν άπόδοση τού έγχειρήματος. Δέν είχαν άδικο: ώς πρός τήν έκβαση τού Εμφυλίου, ή λειτουργία τής Μακρονήσου, στό διάστημα άπό τό καλοκαίρι τού 1947 ώς τά τέλη τού 1948, έλυσε πολλά προβλήματα τών κυβερνητικών. Αύτός ό χώρος έκτόπισης όχι μόνο άπέτρεψε τούς στρατευσίμους άπό τόν πειρασμό νά έπιλέξουν τόν Δημοκρατικό Στρατό ώς χώρο στράτευσης, άλλά καί υπήρξε σημαντικός τροφοδότης του 'Εθνικού Στρατού σέ προσωπικό.

Ή Μακρόνησος ώς «σχολείο» Ακριβώς αύτή ή έκταση τής έπιτυχίας οδήγησε στήν άπόφαση συνέχισης τής λειτουργίας τού στρατοπέδου καί μετά τή λήξη τού 'Εμφυλίου, μέ άλλη μορφή, ώς «σχολείου» άναμόρφωσης πλέον, απευθυνόμενου κυρίως σέ υπόπτους ή άμετανόητους πολίτες. Ή διεθνής κατακραυγή γιά τό στρατόπεδο ήταν έντονη τό 1949-1950 καί ή άπόφαση γιά συνέχιση τής λειτουργίας καί διεύρυνσης τών άρμοδιοτήτων του δέν θά μπορούσε νά ληφθεί χωρίς τή διαπιστωμένη άποτελεσματικότητά του. Εξάλλου, οί πολίτες πού στάλθηκαν έκεΐ δέν ήταν άκριβώς πολίτες. Επρόκειτο -άρχής γενομένης άπό τούς «προληπτικούς» τής έκστρατείας στήν Πελοπόννησο- γιά συλληφθέντες άπό τόν στρατό, υπόπτους γιά ενεργό συμμετοχή στίς δομές τοΰ άντιπάλου στρατοπέδου, στή στήριξη τοΰ Δημοκρατικού Στρατού. Αύτή ή δραστηριότητά τους μπορούσε νά θεωρηθεί στρατιωτική καί τό πρόβλημα πού δημιουργούσαν έπιχειρησιακό. Ό στρατός δηλαδή ήταν άρμόδιος γιά τήν έξάρθρωση καί τόν κολασμό τους. Μόνο άργότερα, όταν ό πόλεμος είχε πλέον κριθεί, γενικεύθηκε ή παρουσία καθαρά πολιτικών κρατουμένων στό νησί, στό πλαίσιο μιάς άναδιάρθρωσης, έπί τό οικονομικότερο, τής πολιτικής έκτόπισης καί έγκλεισμοΰ. Άπό τό φθινόπωρο τού 1949 καί έπειτα, ή λειτουργία τοΰ στρατοπέδου έπαψε νά είναι κυρίως στρατιωτική. Τότε, όμως, στρατιωτικό πρόβλημα πλέον δέν ύπήρχε. 586


Θά ήταν, παρ" όλ' αύτά, λάθος νά καταλήξει κανείς στό συμπέρασμα ότι ή Μακρόνησος έκρινε τόν 'Εμφύλιο, έστω κι άν άπάντησε στό πραγματικά σημαντικό πρόβλημα τής στρατολόγησης άξιόπιστων οπλιτών σέ μιά περίοδο συγκρότησης καί άστάθειας τών κυβερνητικών δυνάμεων. Κατά κάποιο τρόπο έγινε τό άντίστροφο. Ή Μακρόνησος δημιουργήθηκε στό πλαίσιο μιας γενικής άλλαγής συσχετισμών καί δυνατοτήτων πού σηματοδότησε ή άμερικανική παρέμβαση. Γιά νά ύπάρξει πρώτα άπ' όλα Μακρόνησος έπρεπε νά ύπάρξουν μηχανισμοί πού θά έπωμίζονταν τό κόστος τού έγχειρήματος.8 Κόστος σημαντικό, καθώς, γιά τήν κατάσταση τής Ελλάδας, ήταν πολυτέλεια ή ύπαρξη, έκτός τοϋ Δημοκρατικού Στρατού, ούσιαστικά τριών κυβερνητικών στρατών άπέναντί του: τού στρατού τών παρακρατικών, τής Χωροφυλακής καί τής τοπικής άσφάλειας, τού τακτικού στρατού καί ένός στρατού «ύπό άνάνηψη». Γιά νά ύπάρξει Μακρόνησος έπρεπε νά προηγηθούν άλλου τύπου προϋποθέσεις. Ή ύπόθεση τοϋ στρατιωτικού στρατοπέδου τής Μακρονήσου υπήρξε δηλαδή τμήμα καί ένδειξη μιάς εύρύτερης άνατροπής τών συσχετισμών, ένας άπό τούς άξονες τής κυβερνητικής άντεπίθεσης κατά τών άνταρτών τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Μέ βάση τή συσσώρευση τών μέσων καί τοϋ μεγέθους τών έμπλεκόμενων δυνάμεων, ή έπιτυχία τού έγχειρήματος ήταν μάλλον έξασφαλισμένη. Πολλοί άπό τούς φαντάρους πού στέλνονταν στή Μακρόνησο ήξεραν ήδη ότι ό Δημοκρατικός Στρατός βρισκόταν πολύ μακριά καί ότι μόνοι τους, προσωπικά πλέον, έπρεπε νά βρούν τρόπους ένταξης στόν κόσμο τών νικητών. "Εστω καί άν, σέ πολλές περιπτώσεις, αύτό προϋπέθετε τόν αύτοεξευτελισμό, τήν άπάρνηση τής προσωπικής ιστορίας καί ταυτότητας, τή χωρίς όρια καί όρους ύποταγή στούς μηχανισμούς τού νέου κράτους. Κάτω άπό αύτές τίς προϋποθέσεις τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου ήταν, πέρα άπό καθετί άλλο, ένα άπέραντο νεκροταφείο άξιοπρέπειας. Άπό αύτά πού κάθε πόλεμος δημιουργεί σέ βάρος τών νικημένων.

8. Δυστυχώς, άπό τίς μέχρι τώρα προσιτές άρχειακές πηγές, ούτε αύτό τό κόστος δέν μπορούμε να έκτιμήσουμε μέ άκρίβεια Περιοριζόμαστε σέ άπ' έξω παρατηρήσεις καί λογικούς συνειρμούς. Τό άνοιγμα τού άρχείου τής Μακρονήσου -όπως καί πολλών άλλων άρχείων πού διαχειρίζεται τό ύπουργεΐο 'Εθνικής "Αμυνας- έξακολουθεϊ νά βρίσκεται στά έπιζητούμενα 587

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 52

Πρόσφυγες καί «συμμοριόπληκτοι» Οί μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών ήταν τό κύριο χαρακτηριστικό τού ελληνικού 'Εμφυλίου. Τό γεγονός αύτό δέν ήταν μιά άπρόσμενη εξέλιξη. Σέ αύτό τό είδος τής σύγκρουσης, ό έλεγχος καί ή κατάκτηση έδαφών είχαν μικρή σημασία 'Εκείνο πού μετρούσε ήταν ό έλεγχος πάνω στούς άνθρώπους, ή κατάκτηση όσο τό δυνατόν μεγαλύτερων κομματιών τής έλληνικής κοινωνίας. Ή προσφυγοποίηση, ή εκτόπιση καί ό έγκλεισμός μεγάλων άνθρώπινων ενοτήτων ήταν ή συνεπακόλουθη τακτική. Ή «τεχνογνωσία» σέ αύτά τά ζητήματα ήταν έξάλλου γνωστή, τόσο στούς ήγετικούς κύκλους τής κοινωνίας, όσο καί οτά άπλά μέλη της. Μέ ύπόβαθρο τίς εθνικές ή τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις, μόλις τριάντα χρόνια πρίν άπό τά γεγονότα τού 'Εμφυλίου, ή χώρα έζησε τίς μεγαλύτερες ύποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμών πού είχε ώς τότε άναλογικά γνωρίσει ό σύγχρονος δυτικός -εύρωπαϊκός- κόσμος. Πλησίασαν τότε τά δύο εκατομμύρια άτομα οί πληθυσμοί πού έφυγαν ή ήρθαν στόν έλληνικό χώρο, οί περισσότεροι στή βάση πολιτικών προθέσεων καί διπλωματικών συμφωνιών. Σέ μιά χώρα μεταναστών, ή μετακίνηση σέ άλλους τόπους, είτε ώς άποτέλεσμα φυγής είτε ώς άποτέλεσμα έκτόπισης, δέν ήταν κάτι άγνωστο καί άσυνήθιστο. Στίς παρυφές τών πόλεων, σχεδόν όλων τών πόλεων, ύπήρχαν ήδη προσφυγικές συνοικίες, καταυλισμοί ή παραγκουπόλεις κάθε μορφής καί κάθε βαθμού καί ποιότητας έγκατάστασης. Ή πρόσθεση νέων καταυλισμών, γύρω άπό τούς παγιωμένους παλαιότερους, έλάχιστη έκπληξη μπορούσε νά προκαλέσει. Οί τεχνικές ήταν γνωστές καί, τουλάχιστον στήν κυβερνητική πλευρά, όπως καί τό 1922-1925, έρχόταν άρωγός καί ή άπό τό έξωτερικό βοήθεια Ή μαζική μετακίνηση άνθρώπων ήταν μιά έκδοχή, μιά στρατηγική πού γνώριζαν τόσο οί ήγεσίες, όσο καί οί άπλοί άνθρωποι. Ή κατοχική περίοδος μάλιστα είχε ένισχύσει τό φαινόμενο. Πολλές δεκάδες, έκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι είχαν, στή διάρκειά της, έγκαταλείψει τά σπίτια τους σέ άναζήτηση άσφαλέστερου ή καλύτερου τρόπου ζωής. 589


Μόλις τό 1941, περισσότερα άπό έκατό χιλιάδες άτομα, πρόσφυγες, έποικοι, στελέχη τοϋ έλληνικοϋ κρατικού μηχανισμού ή έπιφανή πρόσωπα,χρειάστηκε νά έγκαταλείψουν τή ζώνη τής βουλγαρικής κατοχής, στή Θράκη καί τήν Άνατολική Μακεδονία, καί νά σκορπιστούν, σέ πολύ δύσκολες συνθήκες, στήν ύπόλοιπη χώρα Αργότερα, σέ αύτούς προστέθηκαν οί «βομβόπληκτοι», οί «πυροπαθεϊς» τών κατεστραμμένων χωριών, οί φυγόδικοι ή οί διωκόμενοι άπό τίς άρχές Κατοχής ή τήν Αντίσταση, οί άποροι οί όποιοι προσέβλεπαν στό δελτίο διανομής τροφίμων τών πόλεων πού έδινε δικαίωμα στήν ξένη βοήθεια Ή άναχώρηση πρός τό άγνωστο σέ άναζήτηση άσφάλειας ή καλύτερης τύχης ειχε γίνει, γιά πολλούς, τρόπος ζωής.

Στή μετά τή Συμφωνία τής Βάρκιζας περίοδο, ή μετακίνηση άνθρώπων δέν σταμάτησε. Πολιτικοί καί οικονομικοί λόγοι τήν καθιστούσαν άναγκαστική προοπτική. Ή μετάβαση άπό τήν κατεστραμμένη ύπαιθρο πρός τίς πόλεις, όπου έρρεε ό πακτωλός τής ΟΥΝΡΑ καί τών λοιπών οργανισμών, ήταν μιά λύση στό άδιέξοδο, πολύ περισσότερο όταν τά προηγούμενα κύματα μετανάστευσης πρός τίς πόλεις είχαν ήδη δημιουργήσει σέ αύτές έναν συγγενικό ή φιλικό θύλακα Στήν άναζήτηση τρόπου έπιβίωσης ήρθαν, μέ τήν έξάπλωοη τής τρομοκρατίας καί τών διώξεων, νά προστεθούν οί λόγοι άσφάλειας. Δεκάδες, ίσως έκατοντάδες χιλιάδες άτομα, κυρίως άριστεροί στή φάση αύτή, έσπευσαν πρός τίς πόλεις όπου ή άνωνυμία μπορούσε νά τούς έξασφαλίσει άπέναντι στήν άνεξέλεγκτη δράση τών παρακρατικών συμμοριών στήν ύπαιθρο. Άργότερα, όταν οί διωκόμενοι τών βουνών πέρασαν σέ δράση καί ή άνασφάλεια άρχισε νά γίνεται αισθητή καί άπό τήν πλευρά τών «έθνικοφρόνων» πολιτών, νέο κύμα προσφυγιάς στράφηκε πρός τίς πόλεις. Πρίν καλά καλά ξεκινήσει ό Εμφύλιος, άπροσδιόριστα μεγάλοι άριθμοί άνθρώπων είχαν μετακινηθεί ήδη μακριά άπό τίς έστίες τους καί είχαν έγκατασταθεΐ μέ πρόχειρο ή μόνιμο τρόπο στίς άστικές ζώνες τής χώρας· έπρόκειτο, ώστόσο, γιά μερικές έκατοντάδες χιλιάδες.

Τό Μπούλκες Άκόμη καί ή ύπερορία στό έξωτερικό ήταν μιά συζητήσιμη έκδοχή. Ή πρακτική αύτή δέν άφοροϋσε μόνο τίς πλούσιες οικογένειες τής Αθήνας ή τής Θεσσαλονίκης, τούς «Κολωνακιώτες» ειδικά, κατά τήν έκφραση τών καιρών, πού προτιμούσαν νά παρατηρούν άπό μακριά τίς έξελίξεις καί κυρίως νά διασφαλίζουν τά στρατεύσιμης ήλικίας παιδιά τους άπό τυχόν πολεμικές περιπέτειες. Τό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας έξασφάλισε άπό πολύ νωρίς στό έξωτερικό ένα κέντρο ύποδοχής γιά τά στελέχη του, καθώς καί 590

Πρόσφυγες καί «συμμοριόπλ ηκτοι»

έκεΐνα τοΰ ΕΑΜ καί κυρίως τοΰ ΕΛΑΣ, πού είχαν ύπερβολικά εκτεθεί οτήν περίοδο τής Κατοχής ή τών Δεκεμβριανών καί θεωρούσαν έπισφαλή τήν έπιστροφή στά χωριά τους. Τό Μπούλκες, τό όποιο απασχόλησε άπό ποικίλες πλευρές έκτοτε τή σχετική μέ τόν 'Εμφύλιο φιλολογία, ήταν ένα χωριό στήν περιοχή τής Βοϊβοδίνας, στήν Κεντρική Γιουγκοσλαβία Στό Μποΰλκες πρίν άπό τόν πόλεμο κατοικούσαν Γερμανοί, μέλη τής γερμανικής μειονότητας τής χώρας. "Οταν έφθασαν έκεΐ οί πρώτοι πρόσφυγες άπό τήν 'Ελλάδα, οί τελευταίες γυναίκες καί τά παιδιά πού είχαν άπομείνει άπό τήν προηγούμενη κατάσταση μεταφέρονταν βιαστικά, άφήνοντας τά πάντα πίσω τους, καί έπαιρναν τόν μακρύ δρόμο τής προσφυγιάς πρός τή Γερμανία. Στά σπίτια τους έγκαταστάθηκαν οί "Ελληνες πρόσφυγες. Οί πρώτοι πρόσφυγες πού έγκαταστάθηκαν στό πλούσιο άγροτικό χωριό, πρός τό καλοκαίρι τού 1945,' έζησαν έποχές άφθονίας.2 Ή μοίρα τους, παρ' όλ' αύτά, ήταν άπό τήν άρχή άδιευκρίνιστη, καθώς δύσκολα μπορούσε νά τούς περιλάβει ή «ομαλοποίηση» στήν 'Ελλάδα Τό άντίθετο μάλιστα Οί ειδήσεις γιά τίς έξελίξεις έλάχιστη αισιοδοξία έπέτρεπαν. 'Οργάνωσαν λοιπόν τή ζωή τους μέ προοπτική μακρόχρονης διαμονής στόν τόπο. Ή οργάνωση αύτή υπήρξε πηγή τών πρώτων ειδικών σχολίων γιά τό «κοινόβιο» τού Μπούλκες. Όπως ήταν φυσικό, τό ιδιοκτησιακό καθεστώς τών σπιτιών, τών χωραφιών καί τών έργαλείων ήταν άδιευκρίνιστο ώς πολύπλοκο. Ούσιαστικά τά πάντα άνήκαν στήν κυβέρνηση τής Γιουγκοσλαβίας, είχαν, όμως, έκχωρηθεί στούς "Ελληνες πρόσφυγες. Καθώς οί τελευταίοι δέν είχαν, ώς σύνολο, νομική ύπόσταση ούτε ειδικά συλλογικά όργανα, ή ύπάρχουσα περιουσία άνατέθηκε στό μηχανισμό τού ΚΚΕ, ό όποιος έπρεπε γρήγορα νά οργανωθεί καί νά προλάβει καταχρήσεις ή άδικίες. Ή όλη έπιχείρηση ήταν σύνθετη καί προκάλεσε άρκετές δυσαρέσκειες. Γιά πολλούς, καθώς ή ήμερομηνία έπιστροφής στήν πατρίδα παρέμενε άμφίβολη καί άόριοτη, είχε σημασία ή άνετη έγκατάσταση στόν νέο τόπο καί ή άπόκτηση όσο τό δυνατόν περισσότερων περιουσιακών στοιχείων. 'Εξάλλου, μεγάλο ποσοστό τών νεοαφιχθέντων δέν ήταν μέλη τού ΚΚΕ καί ή λειτουργία ένός ύπόγειου καί διαχειριζόμενου άπό λίγους μηχανισμού, πού άποφάσιζε γιά τά δικά τους συμφέροντα, τούς ήταν ένοχλητική. Ανάμεσα στά χιλιάδες άτομα πού άναζήτησαν άσφάλεια καί καλύτερη τύχη στό 1. Στό προηγούμενο διάστημα οί πρόσφυγες -μερικές χιλιάδες άτομα, πολλές χιλιάδες άτομα άν συνυπολογίσουμε καί τούς Σλαβομακεδόνες- ζούσαν σέ κέντρα υποδοχής κυρίως στίς πόλεις τής Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Πρβλ Σιαπέρας Κώστας, Μυστικοί δρόμοι τού Δημοκρατικού Στρατού. Άπό τή Βάρκιζα στό Μπούλκες, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα 1990, σ. 33 κ.έ. 2. Μεταξύ τών άλλων παρέλαβαν, έτοιμη πρός θερισμό καί άξιοποίηση, τή σοδειά έκείνου τού χρόνου. 591


έξωτερικό, πολλοί ήταν άπλοί χωρικοί οί όποιοι έφυγαν γιά νά γλιτώσουν τούς χωρίς διάκριση ξυλοδαρμούς τών παραστρατιωτικών συμμοριών ή τής Εθνοφυλακής καί τής Χωροφυλακής, πού άναζητούσαν κομμουνιστές καί κρυμμένα όπλα ή πού άπλώς λήστευαν, χρησιμοποιώντας τά προηγούμενα ώς πρόσχημα, τόν κόσμο. Ό έλεγχος τών οικονομικών φιλοδοξιών αύτών τών άνθρώπων στό πλούσιο περιβάλλον τής Βοϊβοδίνας δέν ήταν άπλή ύπόθεση. Πολύ περισσότερο πού ή έκεΐ τοπική κοινωνία ήταν άποσαθρωμένη άπό τόν πόλεμο, ή διαθεσιμότητα γυναικών πού είχαν χάσει τούς δικούς τους στόν πόλεμο ήταν μεγάλη καί ό καθένας έβλεπε μεγάλες εύκαιρίες γιά ένα νέο ξεκίνημα, μακριά άπό τήν κόλαση τής Ελλάδας.

Ή έντονη προπαγάνδα τής κυβερνητικής πλευράς γιά τά «σημεία καί τέρατα» πού συνέβαιναν στό Μπούλκες δέν άφησε άνεκμετάλλευτες αύτές τίς ειδικές καταστάσεις. Ή οργάνωση τών προσφύγων σέ πολιτικές οργανώσεις κάτω άπό τή μέριμνα τοϋ ΚΚΕ, καθώς καί ή δημιουργία άναγκαίων ύπηρεσιών -μεταξύ τών όποιων καί ύπηρεσιών άσφαλείας (ΥΤΟ: Υπηρεσία Τάξης 'Ομάδας)- καταγγέλθηκαν ώς προσπάθεια τών κομμουνιστών νά ποδηγετήσουν τήν κατάσταση καί νά δημιουργήσουν ένα κλίμα αύστηρού έλέγχου καί τρομοκρατίας. Στήν πράξη, ή θέση τών στελεχών τοϋ ΚΚΕ καί τής ήγεσίας τού κόμματος ήταν άρκετά λεπτή στήν όλη ύπόθεση. Καθώς ήταν τοποτηρητές μιάς περιουσίας πού δέν τούς άνηκε, έπρεπε νά προλαμβάνουν κάθε ιδιοποίηση, καταστροφή ή κατάχρηση. Αύτό δημιουργούσε έντονες δυσαρέσκειες, οί όποιες είχαν άμεσο άντίκτυπο στόν διπλωματικό χώρο. Οί δυσαρεστημένοι, πού θεωρούσαν τό ΚΚΕ ύπαίτιο γιά τή μή έκμετάλλευση τών δυνατοτήτων πού τούς πρόσφερε ή έκεΐ έγκατάσταση, μπορούσαν -όπως καί τό έκαναν- νά μεταφέρουν τήν όργή τους είτε πρός τήν έλληνική κυβέρνηση καί τά προπαγανδιστικά της κανάλια, είτε πρός τούς διεθνείς οργανισμούς, πού άργότερα έφθασαν ώς έκεΐ διερευνώντας τίς καταγγελίες τής Αθήνας γιά τά συμβαίνοντα. Μιά τέτοια έξέλιξη θά ήταν καταστροφική γιά τίς σχέσεις τοϋ ΚΚΕ μέ τούς Γιουγκοσλάβους, καθώς μπορούσε νά δημιουργήσει οξύτατα διπλωματικά προβλήματα στούς τελευταίους. Ή κατάσταση πού έπικράτησε στό Μποϋλκες καταγγέλθηκε πολύ εύκολα οτή συνέχεια ώς «σταλινική διαστροφή». Θά ήταν έκτός τόπου νά ύποστηρίξουμε ότι κάτω άπό τήν πολλαπλή πίεση δέν ύπήρξαν άκρότητες καί δέν δημιουργήθηκαν θλιβερές καταστάσεις. "Οπως γίνεται συνήθως, όμως, ή εύκολη προσφυγή σέ χαρακτηρισμούς έμποδίζει τήν κατανόηση τού προβλήματος. Η όλη ύπόθεση τοϋ Μποϋλκες ήταν εύθραυστη καί έκρηκτικά έπικίνδυνη, καθώς μπορούσε νά δημιουργήσει μείζονα διπλωματικά προβλήματα. "Οταν άρχισε ό Εμφύλιος, όπως ήταν φυσικό, ό Δημοκρατικός Στρα592


τός στρατολογούσε στελέχη καί μαχητές άπό αύτό τόν προσφυγικό χώρο. Ή άνάγκη γιά διακριτικότητα αυξήθηκε κατακόρυφα Δέν ήταν δυνατόν νά έκληφθεϊ τό Μπούλκες ώς έμπεδο ή κέντρο στρατολογίας καί τροφοδοσίας τού ΔΣΕ, καθώς αύτό θά πιστοποιούσε τήν άμεση άνάμειξη τής γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης στόν πόλεμο. Τά μέτρα άοφαλείας αύξήθηκαν, καθώς καί οί άντιθέσεις καί οί καχυποψίες. Ή «χαφιεδοφοβία» καί τό κυνήγι μαγισσών πήρε διαστάσεις, δικαιολογημένες καί ταυτόχρονα άδικαιολόγητες. Ή ελληνική διπλωματική άποστολή στή Γιουγκοσλαβία έβρισκε πάντα πρώην τροφίμους τού Μπούλκες πρόθυμους νά καταγγείλουν ό,τι θά τούς έπέτρεπε νά πάρουν τήν ποθητή βίζα γιά έπιστροφή στήν Ελλάδα Καί γιά άλλαγή στρατοπέδου φυσικά. "Ετσι τό Μπούλκες καταγράφηκε ώς σκοτεινή σελίδα στήν ιστορία τής έλληνικής 'Αριστεράς. Μπορούμε νά ύποθέσουμε ότι ήταν μιά άκόμη θλιβερή ιστορία προσφυγιάς καί ξεριζώματος, μέ όλα τά συνεπακόλουθα πού έχει μιά τέτοια.

Ή εκτόπιση τών ορεινών πληθυσμών Τό γενικό κλίμα τής μετακίνησης καί μετεγκατάστασης άνθρώπων στή διάρκεια τής περιόδου τής τρομοκρατίας καί στίς πρώτες «άναγνωριστικές» φάσεις τού 'Εμφυλίου, ώς τήν άνοιξη τοϋ 1947, ίσως γέννησε τήν ιδέα οργανωμένης πλέον χρησιμοποίησης αύτής τής πρακτικής, μέ στόχο τήν έξυπηρέτηση τών στρατιωτικών άναγκών πού δημιουργούσε ό πόλεμος. Τά στρατιωτικά στελέχη τής κυβερνητικής πλευράς είχαν διαπιστώσει ότι ή άνάπτυξη τών ομάδων τών διωκομένων σέ στρατιωτικές μονάδες τοϋ Δημοκρατικού Στρατού γινόταν δυνατή μέσα άπό τήν έπαφή τους μέ τόν κοινωνικό χώρο. Δηλαδή μέ τήν είσοδο στά χωριά, τήν όργάνωσή τους, τήν έγκατάσταση μηχανισμών τροφοδοσίας καί στρατολογίας σέ αύτά. Τό ζητούμενο ήταν πλέον ή άποκοπή τών μονάδων τού άντίπαλου στρατού άπό τόν κοινωνικό χώρο τους. Πολύ σωστά έκτιμοϋσαν ότι στήν περίπτωση πού ή έπικράτεια τοϋ ΔΣΕ άπέμενε έρημος τόπος, χωρίς κατοίκους καί πολίτες, τότε ή καταστροφή της γινόταν εύκολη καί φθηνή υπόθεση. Ή μετακίνηση τών πληθυσμών, όμως, προσέκρουε σέ δύο ζητήματα Τό πρώτο ήταν τό κόστος τής όλης έπιχείρησης. 'Η πρόσθεση μεγάλων άριθμών άναγκαστικών προσφύγων στίς παρυφές τών πόλεων, άποκλειστικά έξαρτημένων γιά τήν έπιβίωσή τους άπό τήν κυβερνητική στήριξη, άπαιτοϋσε ένα σημαντικό κόστος πού κανένας έγχώριος πόρος δέν μπορούσε νά καλύψει. Από τήν πλευρά δέ τών διεθνών οργανισμών, ύπήρχε γιά πολύ καιρό άπροθυμία νά προστεθούν νέα βάρη στά ήδη έξω άπό κάθε λογική κατευθυνόμενα πρός τήν Ελλάδα άγαθά. Ή ΟΥΝΡΑ, άν καί χρηματοδοτούμενη κατά 70% άπό τήν άμερικανική κυβέρνηση, δέν μπορούσε καί 593


δέν επιθυμούσε νά παρακολουθήσει μιά τέτοια έξέλιξη. Στόν τομέα αύτό οί σχετικές έξελίξεις έπρεπε νά περιμένουν τίς άλλαγές τού συστήματος χρηματοδότησης τών κυβερνητικών προσπαθειών πού ή άμερικανική παρέμβαση θά προκαλούσε. Άπό τήν άλλη πλευρά, έπρεπε νά δημιουργηθούν άλλου τύπου προϋποθέσεις πρίν άπό τήν πλήρη υιοθέτηση τής ριζοσπαστικής πρακτικής τών έκτοπίσεων. Οί χώροι υποδοχής έπρεπε νά είναι άπόλυτα άσφαλεΐς άπό πολιτική καί στρατιωτική άποψη. Προϋπόθεση ήταν, πρώτον, ή πλήρης εξάρθρωση τών πολιτικών οργανώσεων τής Αριστεράς στίς πόλεις, ώστε νά μήν μπορούν νά έκμεταλλευθούν τήν πιθανή δυσαρέσκεια πού θά γεννούσε τό μέτρο, καί, δεύτερον, ή παγίωση ισχυρών μηχανισμών άσφαλείας στήν κυβερνητική πλευρά. Ή πλήρης έκκαθάριση τού στρατού καί τών δημόσιων ύπηρεσιών δηλαδή.

Τό μέτρο άρχισε νά έφαρμόζεται δειλά καί τμηματικά ήδη άπό τό χειμώνα τού 1946-1947. Στήν άρχή ειχε πολύ περιορισμένους στόχους, πού κυρίως άπέβλεπαν στόν έλεγχο τής μετακίνησης τών νομάδων κτηνοτρόφων, εκείνων πού μετακινούσαν διαρκώς τά κοπάδια τους σέ άναζήτηση βοσκοτόπων γιά κάθε έποχή τοΰ έτους. Τήν άνοιξη, ή έπιστροφή τών κτηνοτρόφων στά ορεινά καί ή έπιστροφή τών κατοίκων στά χωριά, σέ έκεΐνα πού δέν κατοικούνταν τό χειμώνα, συνέπεσε μέ τήν εύδαιμονία πού δημιούργησε ή άναγγελία ισχυρής οικονομικής ένίσχυσης τής χώρας άπό τά κονδύλια τοΰ Δόγματος Τρούμαν. Ή έπιστροφή τών κατοίκων στά ορεινά άπό τίς περιοχές ξεχειμωνιάσματος παρεμποδίστηκε σέ πολλές περιπτώσεις, όπως καί ή έπιστροφή τών κοπαδιών στά βοσκοτόπια, ειδικά στίς περιοχές όπου ό προγραμματισμός τού στρατοΰ προέβλεπε έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις. Άπό έκεΐ ώς τήν έκκένωση τών «ύποπτων» χωριών, ή άπόσταση ήταν μικρή.

Ή τακτική τών έκτοπίσεων τμημάτων τοΰ πληθυσμού εμφανίστηκε σχεδόν τήν ίδια περίοδο πού ξεκίνησαν οί στρατιωτικές έπιχειρήσεις, τό φθινόπωρο τού 1946. Τό 1947, στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων «Τέρμινους», ή πρακτική φαίνεται ότι άναβαθμίστηκε σέ τακτικό στρατιωτικό στόχο, καθώς γενικεύτηκε στήν Κεντρική καί τή Βόρεια 'Ελλάδα Ή δημιουργία χώρου κενού άπό άνθρώπους στόν κεντρικό ορεινό κορμό τής 'Ελλάδας άποτέλεσε στόχο τών έπιχειρήσεων καί πραγματοποιήθηκε μέ τόν πλέον άπόλυτο τρόπο στά χωριά τοΰ Κόζιακα καί τών Χασίων καί Άντιχασίων. Τό καλοκαίρι τού 1947, πολλές μικρές ή μεγάλες πόλεις στίς παρυφές τών ό594


ρεινών περιοχών είχαν ήόη αΰξήοει δυσανάλογα τόν πληθυσμό τους καί είχαν άποκτήσει γύρω άπό τόν πολεοδομικό τους ιστό έναν δακτύλιο άπό πρόσφυγες καί άναγκαστικά έκτοπισθεντες άπό τά χωριά τους. Ή Κόνιτσα, λόγου χάρη, είδε τόν πληθυσμό της νά διπλασιάζεται μόλις σέ λίγες έβδομάδες, τά Γρεβενά «φιλοξενούσαν» ήδη 11.000 πρόσφυγες καί έκτοπισμένους, στόν Νομό Καστοριάς δέκα χιλιάδες πρόσφυγες καί έκτοπισμένοι είχαν έγκατασταθεϊ γύρω άπό τήν Καστοριά, τό "Αργός Όρεστικό καί τό Νεστόριο.3 Είναι πολύ δύσκολο νά διακρίνουμε στούς άριθμούς αύτούς τό ποσοστό τών έκπατρισμένων πού έφυγαν μέ δική τους πρωτοβουλία, γιά νά άποφύγουν τούς κινδύνους τού πολέμου, άλλά καί τούς οικονομικούς πρόσφυγες, όσους δηλαδή κατέφυγαν στά άστικά κέντρα έξαιτίας τής άδυναμίας έξασφάλισης τών άπαραίτητων πρός τό ζήν στούς τόπους κατοικίας τους. "Ας μήν ξεχνάμε έπίσης ότι οί άριθμοί αύτοί προσετίθεντο στούς παλαιότερους, τών άριστερών πού έγκατέλειψαν μαζικά τήν ύπαιθρο τήν περίοδο τής δεξιάς τρομοκρατίας. Οί τελευταίοι, ίσως μερικές έκατοντάδες χιλιάδες άτομα, καταγράφηκαν μόνο έν μέρει στίς στατιστικές τών οργανισμών πρόνοιας καί τών άρχών, καθώς, στήν πλειοψηφία τους, έπιθυμούσαν νά περνούν κατά τό δυνατόν άπαρατήρητοι στόν νέο τόπο κατοικίας τους. 'Οπωσδήποτε όμως, πέρα άπό κάθε άμφιβολία, στόν τελικό άριθμό τών 706.000 έκπατρισμένων πού δέχθηκε ώς επίσημο ή έλληνική κυβέρνηση (άνοιξη τού 1949) τό συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό οφειλόταν στίς ύποχρεωτικές έκκενώσεις τών πληθυσμών τών ύποπτων περιοχών άπό τίς στρατιωτικές δυνάμεις.4 Τό τελευταίο μπορεί εύκολα νά διαπιστωθεί άπό τή συνάφεια πού φαίνεται νά ύπάρχει άνάμεσα στίς μεγάλες έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις τού Έθνικού Στρατού καί τήν άπότομη αύξηση τού άριθμού τών εκπατρισμένων. Στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων «Τέρμινους» στή Στερεά καί τή Θεσσαλία, τήν άνοιξη τού 1947, ό έπίσημος άριθμός τών έκπατρισμένων γνώρισε, παραδείγματος χάρη, θεαματική αύξηση: άπό 34.000 άτομα τόν Φεβρουάριο τού 1947 έφθασαν τούς 121.000 τόν 'Ιούνιο τού ίδιου χρόνου.3 Τό χειμώνα τού 1947-1948, όταν οί πολεμικές έξελίξεις ριζοσπαστικοποιήθηκαν μέ τή δημιουργία τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, τή μάχη τής Κόνιτσας, τή Μουργκάνα καί τήν είσοδο τής Ηπείρου στή διαμάχη, οί έκτοπίσεις πληθυσμών πήραν διαστάσεις πραγματικής κοσμογο-

3. Laiou Angeliki, «Population Movements in the Greek countryside during the Civil War», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, α 75-76. 4. Στό ίδιο, α 76-77. 5. Στό ίδιο, πίνακας II, 4, α 73. 595


νίας: τόν Δεκέμβριο τοϋ 1947 ό άριθμός τών έκπατρισθέντων έφθαοαν τούς 430.000, ένώ τόν Μάρτιο τού 1948 τούς 517.000 ή 600.000 (άνάλογα μέ τόν τρόπο ύπολογισμοϋ καί τήν πηγή τής πληροφορίας).6 Στήν αιχμή του, ό άριθμός τών «συμμοριοπλήκτων» κατά τήν έπίσημη κυβερνητική ορολογία κυμάνθηκε άνάμεσα στούς 700.000 καί στούς 850.000. Αξίζει νά προσδιοριστεί ότι πρόκειται γιά τίς αιχμές τού συστήματος καί όχι γιά τό σύνολο τών άνθρώπων πού, έστω καί πρόσκαιρα, ύπέστησαν τό μέτρο. Πραγματικά, σέ πολλές περιπτώσεις ό έκπατρισμός ειχε πρόσκαιρο χαρακτήρα, δηλαδή μέχρι τήν ολοκλήρωση στρατιωτικών έπιχειρήσεων ή τό χαρακτηρισμό τής ζώνης ώς άσφαλούς.

Σήμερα πλέον, ή άνάμειξη τοϋ κυβερνητικού στρατού στήν έπιχείρηση τής μαζικής έκκένωσης τών ορεινών ή «ύποπτων» χωριών έλάχιστες άμφιβολίες δημιουργεί, παρά τή διάθεση ύποβάθμισης τοϋ μέτρου έκείνη τήν έποχή ή στίς μεταγενέστερες άναφορές σέ αύτό. Ή Αγγελική Λαΐου, στή σχετική μελέτη της πού χρησιμοποιεί άμερικανικές πηγές, διαπίστωσε ότι οί τελευταίες κάνουν λόγο γιά μέτρα έκκένωσης χωριών άπό τόν στρατό ή γιά αιτήματα στρατιωτικών πρός αύτή τήν κατεύθυνση κυρίως τό φθινόπωρο τοϋ 1947.7 Τόν 'Οκτώβριο τοϋ ίδιου χρόνου ό έπικεφαλής τής ΑΜΑΓΚ, Γκρίσγουωλντ, διαπίστωνε ότι ώς έκείνη τήν περίοδο ό 'Εθνικός Στρατός ειχε προχωρήσει στήν άπομάκρυνση άπό τά χωριά τους καί στή μεταφορά τους σέ άσφαλέστερες περιοχές περίπου 300.000 άτόμων άπό τήν Κεντρική καί τή Βόρεια 'Ελλάδα.8 Τήν ίδια έποχή έγιναν πολλές συζητήσεις άνάμεσα στίς πολιτικές καί στρατιωτικές άρχές καί τήν άμερικανική άποστολή σχετικά μέ τούς πραγματικούς άριθμούς τών άνθρώπων πού είχαν μετακινηθεί. Ή συζήτηση άφορούσε τόσο τό κόστος, όσο καί τίς τυχόν πολιτικές ή κοινωνικές παρενέργειες πού ή γενίκευση τής πρακτικής αύτής μπορούσε νά έχει. Οί στρατιωτικοί είχαν τήν τάση νά υποβαθμίζουν τή σημασία τών μετακινήσεων πληθυσμών, καθώς γι' αύτούς ήταν λύση εύκολίας, άπόλυτο όπλο στήν έκστρατεία τους έναντίον τών άνταρτών, τό όποιο, όπως ήταν φυσικό, δέν έπιθυμούσαν νά τό δούν νά περιορίζεται άπό πολιτικούς ή οικονομικούς προβληματισμούς καί άντιρρήσεις. Χρησιμοποιούσαν, γιά τό λόγο αύτό, πολύ προσεκτική διάλεκτο στίς σχετικές άναφορές τους καί προσπαθούσαν νά μεταφέρουν τή συζήτηση μακριά άπό τό έπίμαχο -άλλά πολύ χρήσιμο σέ αύτούς- μέτρο. 6. Στό ίδιο, πίνακας II, 4, σ. 73. 7. Στό ίδιο, σ. 64-65 8. Στό ίδιο, σ. 65-66. 596


Γενικόν Έπιτελείον Στρατοϋ' θέμα: περιορισμός έκχενώσεως χωρίων Πρός: 1η Στρατιάν, Α', Β', Γ' Σ.Σ. 'Αθήναι τή 14η Νοεμβρίου 1947 ΑΙ/ΓΕΣ 1. Διά τού ύπ' άριθ. 6976/Φ. 4009/1 τηλεγραφήματος πρός τήν 1η Στρατιάν καί τό Α' Σώμα Στρατοϋ έσημειώθη ή 'Εθνική άνάγκη όπως περιορισθή τελείως ή έκκένακκς χωρίων διά λόγους έπιχειρήσεων καί άσφαλείας. 2. 'Επιπροσθέτως έτονίσθη ή άπόλυτος άνάγκη όπως, σύν τή προοδευτική άποκαταστάσει τής τάξεως εις τάς περιοχάς τών έκκενωθέντων ήδη χωρίων, έπιδιωχθή παντί σθένει ή έπανεγκατάστασις τών προσφύγων χωρικών εις τά χωρία των. 3. Ύπέρ πάντα άλλον οί Διοικηταί Μεγάλων καί μικρών Μονάδων άντιλαμβάνεσθε τό άπόλυτον τής επιδιώξεως ταύτης. Αί πόλεις ύπερπληρώθησαν καί αί άπαιτήσεις πρός έγκατάστασιν καί διαβίωσιν τών προσφύγων δημιουργούσι τεράστια οικονομικά καί κοινωνικά προβλήματα, αί δέ άπαιτούμεναι δαπάναι νά άποτελέσωσι θέμα οιασδήποτε βοηθείας άφού καί τοϋ προϋπολογισμού ή ύπόθεσις άπαιτεϊ τόσον έξονυχιστικήν μελέτην πρός άποφυγήν συμφορών διά τής μειώσεως τής τιμής τής δραχμής. 4. Ή άπουσία έξ άλλου καί ή νέκρωσις τόσων έργατικών χειρών είναι άλλο μέγα πλήγμα κατά τής Εθνικής οικονομίας, όπερ όχι μόνον πρέπει ν' άνασταλή ώς προελέχθη άλλά καί νά άντιστραφεΐ ώς τάχιστα 5. Ή σκέψις αύτή πρέπει νά κατανοηθή ού μόνον ύπό τών Διοικητών, ού μόνον ύπό τών 'Αξιωματικών παντός βαθμού, άλλά καί ύπό αύτών τών ένδιαφερομένων προσφύγων, οϊτινες άσφαλώς ύπέρ πάντα άλλον άντιλαμβάνονται καί χρονικώς τήν ταχυτέραν άπαίτησιν έπιστροφής όταν συγκομιδή ή σπορά άπαιτοϋσι τήν παρουσίαν των. 6. 'Επιθυμώ αί σκέψεις αύται νά γίνωσι κτήμα καί κίνητρον άπά-

9. ΓΕΣ/Α1 πρός 1η Στρατιά, Α', Β\ Γ' Σώματα Στρατού, 14 Νοεμβρίου 1947, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία 'Εμφυλίου Πολέμου, 1944-1949, 'Αθήνα 1998, τόμος 6, κείμενο 67, σ. 387-388. 597


ντων καί νά άποτελέση τρόπον τινά σύνθημα ένός έκάστου διά τήν περιοχήν του καί πίστις ότι ούτω ένεργούντες μειώνωμεν ή έξουδετερώνωμεν τήν καταστροφήν. 7. Οί κομμουνισταί έθεσαν ώς έντολήν τήν άπαθλίωσιν καί τή συμφοράν. Δι' ήμάς έστω ώς έντολή «ή συσπείρωσις καί ή άγκίστρωσις είς τόν χώρον τής ζωής: χωρία -άγρούς- ή έπιστροφή είς τούτους όσον οίον τε τάχιστα παντός άπουσιάζοντος. 'Αντιστράτηγος Γιαντζής Τ.Υ. Ή άπάντηση τής 1ης Στρατιάς ( Αντιστράτηγος Βεντήρης) στήν έκκληση αύτή ήταν εύθέως άπολογητική καί, όσον άφορά τήν παρούσα έρευνα, χαρακτηριστική. Γιά τή στρατιά τέτοιο πρόβλημα δέν ύπήρχε, καθώς μέ δική της πρωτοβουλία εΐχαν έκκενωθεΐ άπό τούς κατοίκους τους μόνο λίγες περιοχές, γιά τήν άκρίβεια τά ορεινά χωριά τής Οίτης, τής Γκιώνας, τών Βαρδουσίων καί τών 'Αγράφων. Ό άντιστράτηγος Βεντήρης άντέστρεφε τό πρόβλημα καί τήν έξήγηση τής έρήμωσης τών χωριών, άποδίδοντας ευθύνες στήν κρατική πολιτική πρόνοιας άλλά καί στούς ίδιους τούς άγρότες (!). β. Ή συρροή είς τά άστικά κέντρα προσφύγων οφείλεται κυρίως είς τήν αύθόρμητον έγκατάλειψιν ύπ' αύτών τούτων τών χωρικών τών άνταρτοκρατσυμένων περιοχών είς τάς όποιας ή διαβίωσις δέν ήτο δυνατή ύπό τόν έλεγχο τών συμμοριτών. Δέν πρέπει άλλως τε νά παροραθη ότι μείζον μέρος τών έγκαταλειψάντων τά χωρία κατοίκων δέν ήθέλησε νά μετάσχη τών κινδύνων τοϋ Στρατοΰ καί νά ύπερασπίση τήν έλευθερίαν του, έθεώρησε δέ πλέον σκόπιμον νά έπιζητήση τήν είρηνικήν γαλήνην άφού μάλιστα καί τό Κράτος είναι πρόθυμον είς περίθαλψιν. "Αλλως τε αύτοί ούτοι κατά τόν παρελθόντα χειμώνα, ότε μείζον μέρος τής χώρας ήτο ύπό τόν έλεγχον τών συμμοριτών, παρέμενον είς τά χωρία των. "Ηδη όπότε έξεκαθαρίσθη μείζον μέρος τής χώρας συγκροτούνται Τάγματα 'Εθνοφρουρών, δέν είναι έπιτετραμμένον νά παραμένωσι είς τά άστικά κέντρα έπαιτούντες τήν άρωγήν τοϋ Κράτους. Ό κίνδυνος έμφωλεύει καί είς τάς Μητροπόλεις καί δέν θά παύση εύκολα νά ύφίσταται. γ. Πρέπει νά τεθώσι ύπ' όψιν τής Κυβερνήσεως τά άνωτέρω ελατήρια έκκενώσεως τών χωριών ώστε νά μή δημιουργείται πλάνη ότι ή έκκένωσις οφείλεται είς διαταγάς τών στρατιωτικών άρχών.10 598

Πρόσφυγες

καί «συμμοριόπλ ηκτοι»

Τό υπουργείο Πρόνοιας, τόν Νοέμβριο τοΰ 1947, υπολόγιζε ήδη τούς ξεριζωμένους σέ περίπου 350.000, ένώ ή άμερικανική άποστολή, μέσα άπό τίς άντιφατικές πληροφορίες πού έπαιρνε άπό τίς ελληνικές άρχές, κατέληξε στήν έκτίμηση πού ύπολόγιζε περί τά 400.000 άτομα, άπό τά όποια 58 ώς 66% είχαν έκτοπιστεΐ μέ τή βία." Ό άριθμός αύτός άνησύχησε σοβαρά τούς Αμερικανούς ιθύνοντες. Ή συσσώρευση τόσων άνθρώπων γύρω άπό τά άστικά κέντρα μπορούσε νά δημιουργήσει περιοχές έντονης δυσαρέσκειας. Ταυτόχρονα, ή ίδια πρακτική απειλούσε μέ κατάρρευση όλο τό σύστημα τής άμερικανικής οικονομικής βοήθειας, τουλάχιστον μέ τόν τρόπο πού τό άντιμετώπιζαν οί Αμερικανοί. Ή δημιουργία προσφυγικού προβλήματος διαιώνιζε τήν άνάγκη παροχής μεγάλης βοήθειας σέ είδη πρώτης άνάγκης καί άμεσης κατανάλωσης, έμποδίζοντας τήν έφαρμογή κάθε άναπτυξιακής πολιτικής. Παρά τίς προαναφερθείσες άνησυχίες, πού έπιβεβαιώνονταν καθημερινά στήν πράξη, οί δυσκολίες πού άντιμετώπιζαν οί κυβερνητικές δυνάμεις στόν έναντίον τών άνταρτών πόλεμο συνηγορούσε τού νά γίνει άποδεκτός ό παραγωγικός χαρακτήρας τών κονδυλίων πού διετίθεντο γιά τή στήριξη τών μαζικών έκτοπίσεων τοΰ ορεινού πληθυσμού: φαινόταν ότι τό όπλο αύτό μάλλον ήταν άπό τά άποτελεσματικότερα πού ό Εθνικός Στρατός μπορούσε νά χρησιμοποιήσει. Γιά τό λόγο αύτό φαίνεται ότι πολύ γρήγορα ξεπεράστηκε ή άρχική δυσπιστία τών "Αμερικανών άξιωματούχων καί έγινε άποδεκτή ή άνάληψη άπό τίς ΗΠΑ τών τεράστιων έξόδων πού άπαιτούσε ή όλη έπιχείρηση. Τό 1948, τό φαινόμενο πήρε τεράστιες διαστάσεις.12 Ή ίδια ή έλληνική κυβέρνηση, όπως είδαμε, υπολόγισε τόν τελικό άριθμό τών έκτοπισμένων άπό τά χωριά άγροτών σέ περισσότερους άπό 706.000. Ή αιχμή τοΰ μέτρου διέφερε χρονικά άπό περιοχή σέ περιοχή, μάλλον άνάλογα μέ τήν πορεία τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων. Στή Μακεδονία ή αιχμή φαίνεται νά τοποθετείται στίς άρχές τοΰ 1949 με περίπου 250.000 έκτοπισμένους. Στή Θράκη τόν Μάιο τοΰ 1949 μέ 62.000. Στήν "Ηπειρο τήν ίδια έποχή μέ 113.000. Στήν Κεντρική 'Ελλάδα (Θεσσαλία καί Στερεά) τήν άνοιξη τού 1949 μέ 250.000. Στήν Πελοπόννησο μέ

10. 1η Στρατιά (άντιστράτηγος Βεντήρης) πρός Ύπουργόν Στρατιωτικών, 18 Νοεμβρίου 1947, στό ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία, ÖJI., τόμος 6, κείμενο 71, σ. 402. 11. Laiou Angeliki, «Population Movements in the Greek countryside during the Civil War», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, ό.π., 66. 12. Στό ίδιο, σ. 68. 599

'Ιστορία τοΰ έλληνικού 'Εμφύλιου

Πολέμου

18.000 καί στά νησιά με σχεδόν 8.000 τόν 'Ιούλιο τοϋ 1949, όταν προφανώς έκκενώθηκαν τά ορεινά χωριά τής Σάμου.13 Οί άριθμοί αύτοί άφορούν τούς εκτοπισμένους σέ μιά ειδική χρονική στιγμή, σύμφωνα μέ τίς καταστάσεις τοϋ ύπουργείου Προνοίας καί τών άλλων οργανισμών άρωγής. Σέ περίπτωση πού υπολογιστούν οί μικρής διάρκειας έκκενώσεις περιοχών καί χωριών, σύμφωνα μέ τίς ειδικές άνάγκες τών έπιχειρήσεων, μπορούμε νά ύποθέσουμε ότι ό άριθμός τών άτόμων πού μετακινήθηκαν μέ τόν τρόπο αύτό ξεπέρασε τό ένα έκατομμύριο. Μπορούμε έπίσης νά συμπεράνουμε ότι σημαντικό ποσοστό άπό τούς έκτοπισμένους, πολλές έκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, έζησε κάτω άπό αύτό τό καθεστώς γιά ένα ή δύο χρόνια.

«Συμμοριόπληκτοι». Ό κόσμος τών παραγκουπόλεων Οί πιό τυχεροί πρόσφυγες στέγαζαν τίς οικογένειες τους σέ στρατώνες, σέ άνεμοδαρμένα καταφύγια ή σέ κάμαρες πού τίς μοιράζονταν με τούς κατοίκους τών πόλεων. "Αλλοι κατάφεραν νά βολευτούν κάπως σέ έγκαταλελειμμενες αποθήκες, σέ έπιταγμενα σχολεία, σέ άλλα δημόσια κτίρια ή σέ άντίσκηνα Πεντακόσια άτομα είχαν στοιβαχτεί σέ ένα σχολείο μέ εξι αίθουσες. Κουβέρτες χρησίμευαν γιά χωρίσματα άνάμεσα στίς οικογένειες. Όλοι κοιμούνταν στό πάτωμα Οί λιγότερο τυχερές οικογένειες χειμώνα-καλοκαίρι ζούσαν κάτω άπό τά μικρά γεφύρια τών αύλακιών γιά τήν αποχέτευση τών νερών τής βροχής, κάτω άπό γέφυρες ή μέσα σέ τρύπες που έσκαβαν στά χωράφια14

Γιά τίς συνθήκες ζωής αύτών τών χιλιάδων άνθρώπων, οί μαρτυρίες πού έχουμε δέν είναι πολλές. Πρόκειται γιά τή ζοφερή πλευρά τού πολέμου, έκείνη πού μένει τελευταία στίς μνήμες καί στήν ιστορική έρευνα, άν ποτέ άπασχολήσει τή μία ή τήν άλλη. Μερικές «έκ τών άνωθεν» μαρτυρίες καί οί φωτογραφίες άπό τήν έποχή δείχνουν τήν έξαθλίωση αύτών τών άνθρώπων. Σέ αύτοσχέδιους οικισμούς, προφυλαγμένοι άπό ξύλα, τενεκέδες, τσίγκους, χαρτί ή πανιά, μακριά άπό τίς περιουσίες καί τίς έργασίες τους, χωρίς φώς, άποχέτευση ή τό άπαραίτητο νερό, περίμεναν τή λήξη ένός πολέμου πού όλο τελείωνε καί όλο στό ίδιο σημείο βρισκόταν. 13. Στό ίδιο, ο. 74, πίνακας II, 5 καί σ. 77. 14. Τό Σχέδιον Μάρσαλ στήν 'Ελλάδα. Ό πλήρης απολογισμός τής βοήθειας τοϋ Σχεδίου Μάρσαλ πρός τήν 'Ελλάδα, Ιούλιος 1948-Ιανουάριος 1952, Αθήνα χ.χ., σ. 18. 600


Ή οικονομική έκμετάλλευση τών άνθρώπων αύτών άποτελεΐ ένα ολόκληρο κεφάλαιο πού περισσότερο ύπσψιαζόμαστε παρά γνωρίζουμε θετικά τήν τεράστια εκτασή του. Μέσα άπό τόν «Λογαριασμό Δραχμών Άνοικοδομήσεως»15 στρατευόταν άπό τούς καταυλισμούς αύτούς φθηνό έργατικό δυναμικό, τό όποιο χρησιμοποιούνταν είτε σε στρατιωτικού ένδιαφέροντος έργα (δρόμοι, άεροδρόμια, λιμάνια, στρατόπεδα κλπ.) είτε σέ έργα άνοικοδόμησης, στή διάθεση τής τοπικής αυτοδιοίκησης ή, κυρίως, τοπικών έργολάβων. Οί τελευταίοι έβλεπαν έδώ μιά λαμπρή εύκαιρία πλουτισμού: άποκτούσαν έργατική δύναμη δωρεάν, άφού πληρώνονταν άπό τό κράτος. Καθώς συχνά οί πρώτες ύλες γιά τά έργα ή τά άναγκαΐα εργαλεία καί μηχανήματα προσφέρονταν μέ εύνοϊκότατους οικονομικούς όρους άπό τό Σχέδιο Μάρσαλ, τά κέρδη σέ αύτού τού είδους τή δραστηριότητα ήταν κάτι παραπάνω άπό έξασφαλισμένα Τό μόνο πού έβαζαν οί νεόκοποι αύτοί κεφαλαιούχοι τής μετεμφυλιοπολεμικής 'Ελλάδας ήταν -άμφίβολο καί αύτόή τεχνογνωσία ή κυρίως ή σχέση «έμπιστοσύνης» πρός τή νέα κατάσταση. Ή έργασία τών «συμμοριοπλήκτων» έφτιαχνε μέ τόν δικό της κόπο τή νέα άρχουσα τάξη τής χώρας, τουλάχιστον στήν τοπική έκδοχή της. Δέν ήταν ή πλέον άσήμαντη παρενέργεια τού 'Εμφυλίου αύτή.

Ή έπανεγκατάσταση Σέ έκείνους τούς καιρούς, ή έπανεγκατάσταση τών άνθρώπων αύτών στίς έστίες τους καί στά χωριά τους παρουσιάστηκε άπό τήν παράταξη τών νικητών ώς έπος καί άθλος. Τό έγχείρημα δέν σηματοδοτούσε -κατά τήν έπίσημη προπαγάνδα- μόνο τό οριστικό τέλος τού πολέμου. Σηματοδοτούσε καί τήν υπόσχεση γιά καλύτερες μέρες πού ή νέα κατάσταση ύποσχόταν, τήν ευημερία πού τόσες φορές είχαν εύαγγελιστεϊ στό κυβερνητικό στρατόπεδο στήν περίοδο τοϋ πολέμου, γιά τήν έπίτευξη τής όποιας μόνο έμπόδιο ήταν οί κομμουνιστές καί ή άνταρσία τους.

Ή πορεία τού πολέμου άλλαξε στίς άρχές τοϋ 1949. [...] Περίπου 18.000 πρόσφυγες γύρισαν πάλι στά σπίτια τους τό καλοκαίρι τοϋ 1949. [...] Τήν έπόμενη άνοιξη άρχισε μιά έπική προσπάθεια, πού ώς τώρα δέν έγινε ή έξιστόρησις πού τής άξίζει. Μιά μετακίνησις πληθυσμών άπό τίς λίγες πού παρουσιάστηκαν ώς τώρα Επτακόσιες χιλιάδες άτομα ξαναγυρίσανε στή γη τους. "Ολοι οί πόροι τού έθνους κινητοποιήθηκαν γιά νά μπορέσουν 15. Πρβλ. τόμος Α' τού παρόντος, κεφάλαιο 22. 601


αύτοί οί άνθρωποι νά επανέλθουν στά χωριά τους. Τά 'Ελληνικά 'Υπουργεία συνηγωνίζοντο μεταξύ των γιά νά προσφέρουν τή βοήθειά των. Ό στρατός προμήθευσε φορτηγά αύτοκίνητα, τό ναυτικό διέθεσε τά άποβατικά του σκάφη γιά τόν έπαναπατρισμό ολόκληρων παραθαλάσσιων χωριών [...]. [...] Συνεχίστηκε ή καθημερινή παροχή ψωμιού με τό δελτίο. Κάθε έπανερχόμενος πρόσφυξ έπαιρνε 60.000 δραχμές έπί δύο μήνες, οικογενειακό έπίδομα 200.000 δραχμές άν ή οίκογένειά του άπετελεϊτο άπό τρία ή λιγώτερα πρόσωπα καί 300.000 δραχμές άν άπετελεΐτο άπό περισσότερα Αύτά τά ποσά, βέβαια, φαίνονται άσήμαντα, άλλά είναι τά μόνα πού μπορούσε νά διαθέση τό 'Ελληνικό κράτος έχοντας μπροστά του ένα τέτοιο τεράστιο πρόβλημα [...].16 "Η παρακάτω: Θά έδίδετο στούς χωρικούς στήν έλάχιστη άναγκαία ποσότητα οικοδομικό ύλικό -ξυλεία, τσιμέντο, άσβεστης- λίγα μετρητά χρήματα καί άπό έκεΐ καί πέρα μόνοι τους έπρεπε νά τά βγάλουν πέρα [...] Στά περισσότερα έλληνικά χωριά μόνον ό μαραγκός καί ό κτίστης ξέρουν τήν οικοδομική τέχνη. Ή 'Αμερικανική 'Αποστολή είχε οργανώσει στίς προσφυγικές κατασκηνώσεις τεχνικά μαθήματα καί οί πρόσφυγες, κατά τήν μακρόχρονη περίοδο τής άνεργίας τους έμαθαν αύτές τίς τέχνες. [...] Τά άποτελέσματα ύπερέβησαν τούς πιό αισιόδοξους υπολογισμούς τών 'Ελληνικών καί τών 'Αμερικανικών άρμοδίων υπηρεσιών. Ό χειμώνας τού 1951 βρήκε τούς χωρικούς προστατευμένους κάτω άπό κάποιου είδους στέγη. [...] Υπήρχαν πολλές έλλείψεις. Αλλά σχεδόν κανείς πρόσφυξ δέν γύρισε στά «κέντρα προσφύγων». [...] Μέ ούσιαστική οικονομική ένίσχυση άπό τά κονδύλια τής 'Αμερικανικής Βοηθείας, έχουν κτιστή, στήν περίοδο έφαρμογής τού Δόγματος Τρούμαν, 15.090 κατοικίες σέ 300 χωριά. Στά πρώτα χρόνια λειτουργίας τού Σχεδίου Μάρσαλλ χτίστηκαν ή έπισκευάστηκαν κατοικίες γιά 24.000 οικογένειες άκόμα, μέ μέσο όρο δαπάνης 660 δολλάρια γιά κάθε κατοικία Σέ πολλά μέρη τής 'Ελλάδος κτίστηκαν «πυρήνες σπιτιών», δηλ. κατοικίες μέ ένάμισυ δωμάτιο κατά μέσον όρο, πού μπορούν νά έπεκταθούν άργότερα Μέχρι τό 1952 είχαν τελειώσει πάνω άπό 33.000 άπό αύτές τίς κατοικίες καί σχεδόν 12.000 ήταν άκόμη ύπό κατα16. Τό Σχέδιον Μάροαλ στήν Ελλάδα, ό.π., σ. 19-20. 602


σκευήν. Έπί πλέον, περίπου 134.000 κατεστραμμένες κατοικίες στήν ύπαιθρο χώρα έπισκευάστηκαν καί άλλες 26.000 έπισκευάζονται άκόμη. Στίς πόλεις συμπληρώθηκαν περίπου 2.000 κατοικίες καί 372 άκόμη βρίσκονται ύπό κατασκευή καί έπισκευάσθηκαν 20.000 κατεστραμμένα σπίτια, ένώ συνεχίζονται άκόμα οί έπισκευές σέ 6.000 άλλα17

Στήν πραγματικότητα, ή έκταση τών ζημιών καί οί καταλυτικές άλλαγές πού είχε επιφέρει ό πόλεμος έλάχιοτες έλπίδες έπιτυχίας άφηναν στό εγχείρημα τής έπανεγκατάστασης. Ή χώρα ποτέ δέν θά μπορούσε νά ξαναβρεί τά προπολεμικά χαρακτηριστικά της, ή ύπαιθρος δύσκολα μπορούσε νά σταθεί στά πόδια της. Μιά πρώτη ένδειξη ήταν οί άριθμοί τής άπογραφής τού 1951 σέ σύγκριση μέ τήν άντίστοιχη τού 1940. Χωρίς νά υπολογίσουμε τά χωριά πού καταστράφηκαν καί τών όποιων μηδενίστηκε -κυριολεκτικά- ό άριθμός τών κατοίκων, σέ πολλά άλλα, ειδικά στίς βόρειες καί κεντρικές περιοχές τής χώρας, ό άριθμός τών κατοίκων ύπέστη πραγματική καθίζηση.18 Όμως καί όσοι γύρισαν στά χωριά τους λίγα πράγματα εΐχαν πλέον νά κάνουν. Μάλλον δέν είναι άνεξάρτητο μέ τά συμβάντα τού Εμφυλίου τό γεγονός ότι άπό αύτά τά ίδια χωριά ξεκίνησε, λίγο άργότερα, τό ρεύμα μετανάστευσης πρός τή Γερμανία καί ή νέα πληθυσμιακή αιμορραγία καί άνακατανομή πού προκάλεσε. Ό επίλογος τού Εμφυλίου γράφτηκε κάπου έδώ.

17. Στό ίδιο, σ. 21-22. 18. Πρβλ. Laiou Angeliki, «Population Movements in the Greek countryside during the Civil War», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, ό.π., σ. 79-81. Πίνακας σύγκρισης πληθυσμού έπιλεγμένων χωριών. 603

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 53

Ό πόλεμος τών παιδιών Στίς άρχές του 1948, ό πόλεμος μεταφέρθηκε οέ άσυνήθιστα γιά τίς ώς τότε πολεμικές συγκρούσεις πεδία άναμέτρησης. Στίς 27 Φεβρουαρίου ή έλληνική κυβέρνηση κατέθεσε έπίσημη διαμαρτυρία πρός τόν 'Οργανισμό 'Ηνωμένων 'Εθνών σχετικά μέ τήν «άρπαγή παιδιών» άπό τούς κομμουνιστές. Ή έπιχείρηση αύτή, πού, σύμφωνα μέ τήν έλληνική διαμαρτυρία, έχαιρε τής υποστήριξης άλλά καί τής άνοιχτής συνεργασίας τών γειτονικών τής 'Ελλάδας κρατών, άπέβλεπε σέ στόχους ριζοσπαστικούς καί άπόλυτους. Τό σχέδιο άπέβλεπε όχι μόνο στήν τρομοκράτηση τών πληθυσμών τής έλληνικής έπαρχίας άλλά άποτελούσε τό πρώτο βήμα τής έπιχείρησης άλλοίωσης τών έθνικών χαρακτηριστικών τής χώρας. Αύτό θά έπιτυγχανόταν μέ δύο παράλληλους τρόπους. Μέ τήν κομμουνιστική καί άντεθνική διαπαιδαγώγηση τών άρπαγμένων παιδιών, ώστε άργότερα νά άποτελέσουν στρατιές «γενιτσάρων» ένάντια στήν πατρίδα τους άλλά καί ένάντια στούς λαούς τού 'Ελεύθερου Κόσμου, καί μέ τήν καταστροφή τής φυλής καί τών χαρακτηριστικών της, στήν όποία άποσκοπούσε ή γενίκευση τού μέτρου. Ή περιγραφή προσδιόριζε ένα καταχθόνιο σχέδιο, άντάξιο τών σκοτεινότερων περιόδων τής άνθρώπινης Ιστορίας άλλά καί άπευθείας προερχόμενο, θά έλεγε κανείς, άπό τίς πλέον δαιμονικές φαντασιώσεις τής άνθρωπότητας. Ό Ελεύθερος Κόσμος ήταν μάλλον ώριμος νά δεχτεί αύτές τίς πολύ σκοτεινές έκδοχές. Τό κλίμα τού Ψυχρού Πολέμου ειχε πλέον κάνει αισθητή τήν παρουσία του καί οί προπαγανδιστικοί μηχανισμοί, άπειροι άκόμη, ήταν πρόθυμοι νά στηρίξουν κάθε κατηγορία πού θά στρεφόταν ένάντια στόν άπέναντι κόσμο. Ή ιδέα τής σταυροφορίας ύπέρ τών παιδιών τής Ελλάδας φάνηκε στήν άρχή ότι ειχε όλα τά άπαραίτητα στοιχεία γιά νά γίνει λάβαρο τού άντικομμουνιστικού άγώνα άπό τόν δυτικό κόσμο συνολικά. Ή ύπόθεση τών παιδιών άπασχόλησε τά όργανα τοϋ OHE καί κατέστη άντικείμενο ειδικής έρευνας, πού άνατέθηκε στήν άποστολή τοϋ οργανισμού στήν Ελλάδα, τή γνωστή UNSCOB. Παρ' όλ' αύτά, τό ζήτημα δέν πήρε άσυνήθιστες διαστάσεις καί οπωσδήποτε δέν έγινε λάβαρο μιάς γενικότερης 605


άντικομμουνιστικής έκστρατείας. Τόν Νοέμβριο τοϋ ίδιου έτους ή έκθεση τής UNSCOB σχετικά μέ τό ζήτημα ήταν σχεδόν μετριοπαθής. Ή έπιτροπή διαπίστωσε τήν άπογραφή τών παιδιών μέχρι 14 έτών στά χωριά πού βρίσκονταν κάτω άπό τόν έλεγχο τού Δημοκρατικού Στρατοϋ, διαπίστωσε τήν οργάνωση άποστολών μέ παιδιά καί συνοδούς -άπό τόν γυναικείο πληθυσμό τοϋ ίδιου χωριού μερικές φορές- πρός τίς γειτονικές χώρες, χωρίς, όμως, νά μπορέσει νά προσδιορίσει ούτε τήν έκταση τού μέτρου ούτε, τό κυριότερο, νά άπαντήσει στό κρίσιμο έρώτημα: άν δηλαδή ό έκπατρισμός αύτός γινόταν μέ τή συναίνεση τών γονέων ή όχι. Προσδιόρισε έπίσης γεωγραφικά τίς περιοχές όπου γενικεύθηκε τό μέτρο: ή "Ηπειρος, κυρίως ή Δυτική Μακεδονία καί οί άνατολικότερες περιοχές τής ελληνικής Θράκης.1 Ή σχετικά γρήγορη άναδίπλωση τής δυτικής διπλωματικής στάσης καθώς καί τών μέσων ένημερωοης σχετικά μέ τό θέμα έρχόταν σέ άντίθεση μέ τίς διαστάσεις καί τή σημασία πού έδωσε σέ αύτό ή Αθήνα Άπό τόν Μάρτιο τοϋ 1948, κυβερνητικοί παράγοντες, μέ έπικεφαλής τόν άντιπρόεδρο τής κυβέρνησης, ύπουργό 'Εξωτερικών καί πρώην πρωθυπουργό Τσαλδάρη, χρησιμοποίησαν τήν πλέον σκληρή καί άπόλυτη γλώσσα γιά νά καταγγείλουν τό «παιδομάζωμα». Σύσσωμος ό άθηναϊκός τύπος πρόσθεσε τίς δικές του οργισμένες άντιδράσεις σέ αύτό τό κομμουνιστικό «έγκλημα» πού -έλάχιστες άμφιβολίες έδειχναν οί καταγγέλλοντες γι' αύτό- ήταν ή πρώτη φάση ένός εύρύτερου σχεδίου, τό όποιο άποσκοπούσε στόν άφελληνισμό καί τόν συνεπακόλουθο έκσλαβισμό τής χώρας καί άποτελοΰσε τυπικό παράδειγμα «γενοκτονίας». Πολύ γρήγορα τό ζήτημα τοϋ «παιδομαζώματος» έγινε κεντρικό θέμα τής προπαγάνδας τής Δεξιάς καί βασική άπόδειξη τών καταχθόνιων σχεδίων πού έξυφαίνονταν ένάντια στήν 'Ελλάδα καί τόν ελληνισμό. Ά ν καί άργότερα δέν έπιβεβαιώθηκε ή έναντίον τών κομμουνιστών κατηγορία, ότι δηλαδή μέ αύτά τά άρπαγμένα παιδιά απέβλεπαν στή δημιουργία ένός «γενιτσαρικού» σώματος πού σταθερά θά άντιστρατευόταν τόν έλληνισμό, ή σχετική φιλολογία παρέμεινε έξαιρετικά ένεργός στά χρόνια πού άκολούθησαν. Αποδείχθηκε μάλιστα ιδιαίτερα στέρεη καί μακρόβια, καθώς, μεταγραμμένη στό νομικό έπίπεδο, έμπόδισε -σέ μερικές περιπτώσεις έμποδίζει άκόμα- τήν παλιννόστηση αύτών τών υποθετικών «γενιτσάρων». Ή άντοχή τοϋ σχήματος, πέρα άπό τήν άπόδειξη τοϋ βάρους καί τής λειτουργικότητας τών ιδεολογημάτων στή σύγχρονη ελληνική κοινωνία,2 μπορεί νά άποτελέσει άφετηρία προβληματισμού γιά τό τί πραγματικά συνέβη στά χρόνια τοϋ Εμφυλίου όσον άφορά τόν «πόλεμο τών παιδιών». 1. Baerentzen Lars, «The "Paidomazoma" and the Queen's Camps», στό Baerentzen L., Iatrides J., Smith O. (eds). Studies in the History of the Greek Civil War, 19451949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, α 135-136. 606

Ό πόλεμος τών παιδιών

Πολύ λίγα καταχθόνια σχέδια στήν ιστορία διαφημίζονται άπό έκείνους πού τά διαμορφώνουν καί τά έφαρμόζουν. Στόν κανόνα αύτό τό ζήτημα τής «άρπαγής παιδιών» στόν έλληνικό 'Εμφύλιο πρέπει νά άποτελεί τήν άπόλυτη εξαίρεση. Άπό τόν Φεβρουάριο τοϋ 1948, στίς περιοχές όπου κυριαρχούσε ό Δημοκρατικός Στρατός είχαν δημόσια ξεκινήσει οί προεργασίες γιά τό μέτρο. Τόν Μάρτιο, τό ραδιόφωνο καί ό τύπος τής Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης άνέδειξαν τό μέτρο τής άπομάκρυνσης τών παιδιών άπό τίς έμπόλεμες ζώνες σέ κύριο θέμα Ώς λόγοι πού έπέβαλλαν τήν έφαρμογή αύτού τού σχεδίου προβλήθηκαν κυρίως οί άκόλουθοι: Ή καταστροφή τής υπαίθρου καί τά συνεπακόλουθα επισιτιστικά προβλήματα καθιστούσαν πολύ δύσκολη τή διατροφή τών παιδιών, καθώς καί τήν ειδική περίθαλψη καί φροντίδα πού είχαν άνάγκη. Ή γειτνίαση μέ τό μέτωπο καί ή άνάγκη μαζικής έπιστράτευσης τοϋ πληθυσμού δημιουργούσε κινδύνους καί διασπούσε τίς οικογένειες, άφήνοντας συχνά τά παιδιά στήν τύχη τους. Ή γενίκευση τών άεροπορικών βομβαρδισμών καί ή μαζική χρήση τού πυροβολικού ένίσχυε αύτούς τούς κινδύνους. Τελευταίο καί όχι πιό άσήμαντο έπιχείρημα ήταν ότι ή έκστρατεία τής βασίλισσας Φρειδερίκης γιά τή συγκέντρωση τών παιδιών τών παραμεθόριων καί «ύποπτων» περιοχών σέ έλεγχόμενα κέντρα είχε άρχίσει νά παίρνει άπειλητικές διαστάσεις. Ή Αριστερά, άν καί δέν χρησιμοποίησε τόν όρο «παιδομάζωμα», κάτι τέτοιο έννοοϋσε. Ή δραστηριότητα τής Φρειδερίκης άποσκοπούσε στή δημιουργία «γενιτσάρων» πού θά στρέφονταν ένάντια στούς γονείς τους καί τόν λαό, άποσκοπούσε στήν οργάνωση «χιτλερικής νεολαίας», όργάνω-

2. Σέ τελευταία άνάλυση, τό «παιδομάζωμα» τών οθωμανικών χρόνων ήταν μιά παλαιά πρακτική, καθώς καταργήθηκε πρίν τελειώσει ό 17ος αιώνας, ή όποία έξυπηρετοϋσε ειδικές, «καθεστωτικές» θά λέγαμε, άνάγκες τών σουλτάνων: τήν άπόκτηση ένός προσωπικού στρατού πού δέν θά μπορούσε -ώς προερχόμενος άπό άτομα πού γεννήθηκαν μή μουσουλμάνοι- νά διεκδικήσει πραξικοπηματικά τό θρόνο. Δέν είναι σίγουρο ότι ή στρατολόγηση παιδιών καλών οικογενειών γιά τή σωματοφυλακή τού σουλτάνου καί τό πιό έκλεκτό στρατιωτικό τμήμα τής αύτοκρατορίας έβρισκε πάντα άντίθετους τούς γονείς τους. Όσο κι άν αύτό μπορεί νά φανεί παράξενο σέ έμποτισμένους μέ «έθνική» ιδεολογία χώρους, ή θρησκευτική πίστη καί προσήλωση μάλλον δέν ήταν ή κινητήρια δύναμη τών οθωμανικών κοινωνιών. 'Οπωσδήποτε, όμως, ή πρακτική τού οθωμανικού «παιδομαζώματος» άφοροϋσε κυρίως τίς σλαβικές περιοχές τών Βαλκανίων, τίς βόρειες, καί έλάχιστα άπασχόλησε τόν κατεξοχήν έλληνικό χώρο. Όλ' αύτά δέν σημαίνουν ότι οί έθνικοί μύθοι, όσο άναντίστοιχοι μέ τήν πραγματικότητα κι άν είναι, δέν άποτελούν πολύ σημαντικό στοιχείο τών έξελίξεων. Ή χρήση τού όρου «παιδομάζωμα» στόν 'Εμφύλιο άποτελεί τήν καλύτερη άπόδειξη γι' αύτό. 607


ση στήν όποια, όπως υπενθυμιζόταν, ή νΰν βασίλισσα είχε διαπρέψει στά νεανικά της χρόνια. 'Ανακοίνωση τοΰ υπουργείου Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης3 Γιά νά σωθούν άπό τή λύσσα τών τά παιδάκια

μοναρχοφααιατών

Λαϊκές καί άλλες οργανώσεις πρόνοιας καί προστασίας τοΰ παιόιοΰ τής 'Ελεύθερης 'Ελλάδας, καθώς καί χιλιάδες γονείς καί κηδεμόνες, άπευθύνθηκαν πρό καιρού μέ έκκλήσεις στίς φιλανθρωπικές οργανώσεις τών Λαϊκοδημοκρατικών χωρών καί ζήτησαν άπ' αύτές νά περιθάλψουν καί νά προστατέψουν τήν έλληνική παιδική νεολαία πού κινδύνευε άπό τόν ύποσιτισμό καί τή βαρβαρότητα τού μοναρχοφασισμοΰ. Οί φιλανθρωπικές καί οργανώσεις προστασίας τής παιδικής ηλικίας, καθώς καί διάφορες οργανώσεις τής νεολαίας τών χωρών αύτών, μέ εξαιρετική χαρά καί εύχαρίστηση, άποδέχθηκαν τίς έκκλήσεις αύτές καί άνέλαβαν νά περιθάλψουν τά ελληνόπουλα, γιά όσο διάστημα θά χρειαστεί. Ή Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, βλέποντας πώς μέ τήν καταστροφική πολιτική πού άπό τό 1945 εφαρμόστηκε στήν 'Ελλάδα άπό ξένους καί ντόπιους έκμεταλλευτές, μέ τίς συνεχείς καταστροφές καί λεηλασίες πού συστηματικά έφάρμοζε καί έφαρμόζει ό μοναρχοφασισμός σέ βάρος τοΰ λαού καί τής περιουσίας του, έλατώθηκαν οί δυνατότητες άνάλογης διατροφής πού έχει άνάγκη ή παιδική ήλικία. Μέ τό έγκληματικό πέταμα στούς δρόμους τών πόλεων 150.000 καί πάνω παιδιών όπου καθημερινά δεκάδες άπ' αύτά πεθαίνουν. Μέ τήν τελευταία διαταγή τής Φρειδερίκης πού διέταξε τούς ύποτακτικούς της νά συγκεντρώσουν όλα άνεξαιρέτως τά παιδιά στά κέντρα, γιά νά τά μετατρέψουν σέ γενίτσαρους καί νά τά βάλουν άναγκαστικά στίς άγαπητές της χιτλερικές οργανώσεις νεολαίας. Ακόμα δέ καί με τούς άνανδρους βομβαρδισμούς τών άνυπεράσπιστων γυναικόπαιδων, άπό τούς όποιους τόν τελευταίο καιρό σκοτώθηκαν 120 παιδάκια, άποφάσισε νά κάνει άποδεκτές τίς αιτήσεις τών λαϊκών οργανώσεων καί τών γονιών καί νά έγκρίνει τήν

3. Δελτίο τού Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, 8 Μαρτίου 1948. 608


άποστολή καί παραμονή τών παιδιών, μέχρις ότου οί συνθήκες στή χώρα μας θά επιτρέψουν τήν έπιστροφή τους. Ή ψευτοκυβέρνηση της 'Αθήνας καί οί πάτρωνές της, σηκώνουν καπνούς συκοφαντίας, γιά νά σκεπάσουν τίς συνεχείς ήττες καί διαλύσεις μονάδων τού στρατού τους, πού υφίσταται άπό τίς έπιχειρήσεις τού ΔΣΕ, ιδίως τίς τελευταίες μέρες στήν Πελοπόννησο, Θεσσαλία καί "Ηπειρο. 'Απάντηση στίς συκοφαντίες της δίνουν τά ευχαριστήρια τηλεγραφήματα πού κατά εκατοντάδες κατακλύζουν τή Δημοκρατική Κυβέρνηση, άπ' όλες τίς γωνιές τής Ελλάδας, έλεύθερης καί σκλαβωμένης. 7 Μαρτίου 1948 'Από τό υπουργείο 'Εσωτερικών Πραγματικά, άπό τήν κυβερνητική πλευρά, ή μέριμνα γιά συγκέντρωση τών παιόιών τών όποιων οί οικογένειες βρίσκονταν κοντά στίς πολεμικές ζώνες ή γενικά σέ «ύποπτες» περιοχές είχε, τουλάχιστον χρονικά, προηγηθεί. 'Επιπλέον, όπως ήταν φυσικό, είχε οργανωθεί σέ σαφώς πιό άποτελεσματικές βάσεις όσον άφορούσε τίς διαστάσεις τού έγχειρήματος καί τά διατιθέμενα μέσα Ή έναρξη τού μέτρου μπορεί νά χρονολογηθεί άπό τόν 'Ιούλιο τού 1947. Τότε ή Φρειδερίκη, μαζί μέ 72 άξιοσέβαστες κυρίες τών Αθηνών, 'ίδρυσε τόν Βασιλικό Οργανισμό Προνοίας, πού κύριο στόχο του ειχε τήν περίθαλψη τών παιδιών τής χώρας. Ή περίθαλψη άπλώθηκε πρός κάθε κατεύθυνση, πρός τά ορφανά καί τά προσφυγόπουλα στήν άρχή, χωρίς όμως νά ξεχάσει καί τά παιδιά τών δύσκολων, άπό έπισιτιστική ή πολεμική άποψη, περιοχών. Σέ λίγους μήνες δημιουργήθηκε ένας βαρύς καί σύνθετος μηχανισμός πού περιλάμβανε κέντρα υποδοχής παιδιών, «παιδουπόλεις» καί πολλές δεκάδες «στέγες τού παιδιού». Ή άναζήτηση τροφίμων γιά τά κέντρα παιδικής προστασίας άνατέθηκε στόν στρατό. Ό στόχος ήταν νά βρεθούν τά παιδιά πρίν τά βρούν οί κομμουνιστές.'1

Ό χρόνος έναρξης τής φιλεύσπλαχνης πρωτοβουλίας τής βασίλισσας Φρειδερίκης, τό καλοκαίρι τοϋ 1947, βοηθά ίσως νά προσδιορίσουμε τήν πορεία τών γεγονότων καί τίς αίτιες τής κήρυξης τού «πολέμου τών παιδιών». Στά μέσα τού καλοκαιριού τοϋ 1947, όπως είδαμε σέ προηγούμενα 4. Baerentzen Lars, «The "Paidomazoma" and the Queen's Camps», ÖJI., σ. 127. 609


κεφάλαια, πιστοποιήθηκε ή σταθερή οικονομική συνδρομή τών 'Ηνωμένων Πολιτειών πρός τήν κυβέρνηση τής Αθήνας. Τά πρώτα κονδύλια άπό αύτά πού προέβλεπε τό Δόγμα Τρούμαν ήταν ήδη διαθέσιμα ένώ ή ένταξη τής χώρας στίς χρηματοδοτήσεις τού Σχεδίου Μάρσαλ υποσχόταν νέους χρηματικούς καί ύλικούς πόρους γιά τό άμεσο μέλλον. Ή άντικατάσταση τής Μεγάλης Βρετανίας άπό τίς ΗΠΑ στή θέση τοϋ έπίσημου κηδεμόνα τών κυβερνητικών προσπαθειών παρουσίαζε τό πρόσωπο πού πολλοί στήν 'Αθήνα περίμεναν. Δηλαδή αύτό τοϋ πλούσιου τοποτηρητή, πού μπορεί νά χρηματοδοτήσει τά πλέον ριζοσπαστικά μέτρα στόν άγώνα έναντίον τής Αριστεράς. Μέσα σέ λίγο διάστημα έγκαινιάστηκαν ή γενικεύτηκαν όλα τά ριζοσπαστικά μέτρα καί σχέδια πού, σέ μεγάλο βαθμό, έκριναν καί τήν έκβαση τού πολέμου. Γενικεύτηκε προοδευτικά ή έκκένωση τών ορεινών χωριών σέ ολόκληρες περιοχές καί ή μεταφορά τών κατοίκων τους σέ έλεγχόμενους καταυλισμούς, δημιουργήθηκε τό στρατόπεδο τής Μακρονήσου καί ξεκίνησαν οί σχετικές μέ τήν παιδική πρόνοια πρωτοβουλίες. Καί τά τρία μέτρα ήταν άποφασιστικών διαστάσεων, θά μπορούσαν νά χαρακτηριστούν κολοσσιαία γιά τά δεδομένα τής χώρας, καί άπέβλεπαν στήν πλήρη άποκοπή τού Δημοκρατικού Στρατοϋ άπό τόν κοινωνικό περίγυρο πού τόν στήριζε καί τόν δημιουργούσε. Ό «πόλεμος τών παιδιών» ήταν ή μία πτυχή αύτού τοϋ «κοινωνικού» πολεμικού μετώπου. Ή συγκέντρωση τών παιδιών ήταν στενά συνυφασμένη μέ τόν έλεγχο τών πληθυσμών. Γιά τήν άκρίβεια, ήταν μιά πιό εύκολη καί φθηνή έκδοχή της. Πρίν δηλαδή γίνει δυνατή ή μετακίνηση ολόκληρου τού πληθυσμού ένός χωριού ή ένός γεωγραφικού χώρου, ή άμεση μεταφορά τών παιδιών σέ άσφαλή όσο καί έλεγχόμενα μέρη έδινε ουσιαστικές έγγυήσεις γιά τή νομιμοφροσύνη τών γονέων τους καί πολλαπλασίαζε τούς τυχόν δισταγμούς τους γιά στράτευση -ένεργό ή παθητική- στίς γραμμές τών άνταρτών. 'Επρόκειτο γιά ένος εΐδος ομηρίας. Καθώς, όμως, ήταν ομηρία μαζική, επίσημη καί νόμιμα κατοχυρωμένη, οί οργανωτές της δέν κινδύνευαν νά χαρακτηριστούν τρομοκράτες. 'Εκείνο τόν καιρό τουλάχιστον. Καί στήν άλλη πλευρά ή λογική ήταν παρόμοια Ό έπί τών παιδιών έλεγχος βοηθούσε τήν πρόσδεση τών πληθυσμών στήν ύπόθεση τού ΔΣΕ καί περιόριζε τίς πιθανότητες αύτομόλησής τους στίς περισσότερο πλούσιες καί άσφαλεϊς ζώνες τού άντιπάλου. Τό πρόβλημα τής διατήρησης τών τοπικών πληθυσμών στίς έστίες τους παρουσιαζόταν έδώ πιό έντονο, καθώς μάλιστα άναφερόταν σέ κατηγορίες πληθυσμών συνηθισμένων στή μετακίνηση καί τή μετανάστευση. 'Εξάλλου, έξω άπό τούς σχεδιασμούς τοϋ ΔΣΕ, ή πίεση γιά έξασφάλιση τών παιδιών σέ άσφαλέστερες περιοχές καί πιό άξιοπρεπεϊς συνθήκες σέ πολλές περιπτώσεις ήταν πραγματική. Μιά πρώτη κατηγορία άνθρώπων πού έπιθυμοϋσε αύτή τή λύση ήταν οί άριστερές οικογένειες ή οί άντίστοιχες τών άνταρτών πού είχαν καταφύγει στά ορεινά καί ζούσαν σέ άθλιες καί έπικίνδυνες συνθήκες. Σέ έναν χώρο όπου τά έφό610


δια καί τά τρόφιμα δέν έπαρκοΰοαν γιά τίς μάχιμες μονάδες, ή θέση τών άνθρώπων αύτών καί τών παιδιών τους ήταν τραγική. Επρόκειτο δέ γιά πολλές χιλιάδες άτομα Μιά δεύτερη κατηγορία πού έβλεπε μάλλον θετικά τή μεταφορά τών παιδιών στά γειτονικά κράτη ήταν οί άνήκοντες στή σλαβομακεδονική μειονότητα Τά παθήματα τοΰ 1945-1947, οί έναντίον τους έκστρατεϊες «έξελληνισμού» τών παραστρατιωτικών σωμάτων τής Δεξιάς, τής Εθνοφυλακής καί τής Χωροφυλακής, τούς είχαν καταστήσει ιδιαίτερα καχύποπτους ώς πρός τήν τύχη πού τούς έπιφύλασσε τυχόν νίκη τοΰ κυβερνητικού στρατοΰ ή έστω ή πρόσκαιρη άφιξη τών κυβερνητικών δυνάμεων στά χωριά τους. Ή άεροπορία δέ καί τό πυροβολικό είχαν πολύ λίγες άναστολές στό νά έπιλέγουν ώς στόχους τέτοια «άμφιλεγόμενα» χωριά. Τό πέρασμα στή Γιουγκοσλαβία, όπου έξάλλου ή «μακεδονικότητα» είχε γίνει έπίσημα άποδεκτή ώς πολιτιστική, γλωσική καί έθνική ταυτότητα, ήταν πιθανή έκδοχή σέ έκείνους τούς ταραγμένους καιρούς - όχι μόνο γιά τά παιδιά.

Τό γεγονός ότι ή περί «παιδομαζώματος» συζήτηση δέν έγινε λάβαρο άντικομμουνιστικής προπαγάνδας άπό τό έκτός Ελλάδας τμήμα τοΰ 'Ελεύθερου Κόσμου -κατά τήν ψυχροπολεμική ορολογία- οφειλόταν μάλλον στό ότι ή όλη συζήτηση μπορούσε νά πάρει άνεξέλεγκτες διαστάσεις καί νά τεθούν ύπό κατηγορία τά κυβερνητικά μέτρα ειρήνευσης τής ύπαίθρου μέ τήν άντίστοιχη μεταφορά τών παιδιών καί τήν έκκένωση τών χωριών. Ό περιορισμός τής σχετικής διαμάχης στό έλληνικό πλαίσιο έμπόδισε, τουλάχιστον μέχρι νά γίνει δυνατή ή μεθοδική μελέτη τών άρχειακών ύλικών τής Βασιλικής Πρόνοιας καί τών άλλων παρεμφερών οργανισμών, τή δυνατότητά μας νά γνωρίσουμε τίς διαστάσεις τοΰ «πολέμου τών παιδιών». Τούς άριθμούς, πρώτα άπ' όλα, τών παιδιών πού «φιλοξενήθηκαν» στά έκατέρωθεν κέντρα ύποδοχής μέ ή χωρίς τή σύμφωνη γνώμη τών γονιών τους. Άπό τήν πλευρά τού Δημοκρατικού Στρατοΰ, οί άριθμοί μάς είναι πιό γνωστοί καί προσδιορίσιμοι. Ή ήττα τού ΔΣΕ καί ή ύποχώρησή του στήν έξορία μετέτρεψε τό ζήτημα τών παιδιών σέ διπλωματικό. Τόν έπαναπατρισμό τών παιδιών άνέλαβε ό 'Ερυθρός Σταυρός μέ βάση τίς άποφάσεις τοϋ OHE. Ή Γενική Συνέλευση τού τελευταίου είχε, άπό τόν Νοέμβριο τού 1948, άποφασίσει νά ζητήσει τόν άμεσο έπαναπατρισμό τών παιδιών πού βρίσκονταν στό έξωτερικό, μέ τήν προϋπόθεση ότι θά έπρεπε νά προηγηθεί σαφής έκφραση τής θέλησης τών γονιών τους γιά κάτι τέτοιο. Αύτή ή διαδικασία υιοθετήθηκε χωρίς άντιρρήσεις άπό τούς ένδιαφερομένους, ή έφαρμογή της, όμως, άποδείχθηκε έξαρχής προβληματική. Όσο διαρκούσε ό πόλεμος, οί δίαυλοι έπικοινωνίας καί συνεννόησης μεταξύ τών άντιπάλων λειτουργούσαν έλάχιστα Άπό τήν πλευρά τής Αθήνας συντάχθηκε, 611


τήν άνοιξη κιόλας τοΰ 1949, ένας κατάλογος πέντε χιλιάδων ονομάτων παιδιών γιά τά όποια είχε κατατεθεί αίτηση έπαναπατρισμοϋ άπό τούς οικείους τους. Ή άξιοπιστία τοΰ καταλόγου άμφισβητήθηκε καί τά έπιζητούμενα παιδιά δέν βρέθηκαν, παρά τήν αυξανόμενη διάθεση τής Γιουγκοσλαβίας γιά συνεργασία μέ τόν 'Ερυθρό Σταυρό καί τίς έλληνικές άρχές. 'Αρκετό καιρό μετά τή λήξη τοΰ πολέμου, τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1950, ό κατάλογος τών πρός έπαναπατρισμό παιδιών είχε φθάσει τά 9.300. Ή άναντιστοιχία, όμως, μέ τούς άριθμούς καί μέ τά ονόματα πού διέθεταν οί άνατολικές χώρες είχε μάλλον αύξηθεϊ. Ή πρώτη ερμηνεία τού φαινομένου είναι ότι οφειλόταν στό γεγονός πώς ή έλληνική πλευρά συμπεριλάμβανε στόν άριθμό τών παιδιών σχεδόν τό σύνολο τών άνηλίκων, ώς τή νόμιμη ήλικία ένηλικίωσης, τά 21 χρόνια5 Αύτό πρόσθετε στόν άριθμό τών παιδιών όλους τούς νεαρούς μαχητές τού Δημοκρατικού Στρατού καί ιδιαίτερα όσους στρατολογήθηκαν μέ τή βία Ή συνεννόηση, όπως ήταν έπόμενο, δέν μπορούσε νά γίνει μέ αύτούς τούς όρους καί τά άποτελέσματα ήταν πενιχρά "Ως τό 1952 είχαν έπιστρέψει στήν 'Ελλάδα 538 παιδιά 6 Ό τελευταίος άριθμός δέν μπορεί νά χρησιμεύσει ώς κριτήριο γιά τό κατά πόσο ό έκπατρισμός έγινε μέ τή θέληση τών γονέων ή όχι. Ούτε, όμως, καί οί κατάλογοι τής ελληνικής κυβέρνησης μπορούν νά χρησιμεύσουν σ' αύτό τό πεδίο. Ύπήρχε κάθε λόγος νά διογκωθούν οί κατάλογοι αύτοί, έτσι ώστε νά δικαιολογείται ή προηγούμενη προπαγανδιστική υστερία πού έβλεπε «γενοκτονία» καί «άπειλή άλλοίωσης τών χαρακτηριστικών τής φυλής». Οπωσδήποτε, όμως, τά προαναφερθέντα άριθμητικά στοιχεία μάς έπιτρέπουν νά συμπεράνουμε ότι στή μεγάλη τους πλειοψηφία τά «άπαχθέντα» παιδιά άνήκαν είτε σέ άριστερές οικογένειες είτε σέ Σλαβομακεδόνες καί ή μεταφορά τους στό έξωτερικό έγινε μέ τή συναίνεση τών γονέων.7

5. Στό ίδιο, σ. 150. 6. Στό ίδιο, σ. 151. 7. *Ας μοΰ επιτραπεί ή παράθεση μιας μαρτυρίας, προερχόμενης άπό τή μητέρα τού γράφοντος, πού, τό 1948, έργαζόταν στή Βασιλική Πρόνοια, στήν περιοχή τής Ήπείρου, άπ' όπου καί καταγόταν καί όπου -στό Πωγώνι— ή οικογένεια της ήταν γνωστή. Σύμφωνα μέ τή μαρτυρία της, ή κακή επισιτιστική κατάσταση, ό διαρκής κίνδυνος καί οί μετακινήσεις τών χωρικών πρός τό άγνωστο (μπορούσε νά τούς έκτοπίσει ό κυβερνητικός στρατός πρός τά κέντρα «συμμοριοπλήκτων» ή νά τούς περάσουν οί άντάρτες τοΰ ΔΣΕ στήν 'Αλβανία) άμβλυναν τίς άντιρρήσεις τών περισσότερων γονέων στό ζήτημα τού άποχωρισμοϋ τών παιδιών τους καί, μερικές φορές, τά έφερναν οί ίδιοι στά άποσπάσματα τού στρατοΰ καί τής Πρόνοιας πού τά συγκέντρωναν. "Οσο γιά τίς στρατηγικές τών οικογενειών σχετικά μέ τό στρατόπεδο όπου θά παρέδιδαν τά παιδιά, αύτές γνώριζαν όλες τίς άποχρώσεις καί τούς συνδυασμούς. Αρκετές οικογένειες έπεδίωκαν μάλιστα νά μοιράσουν τά παιδιά, άλλα πρός τόν Δημοκρατικό Στρατό άλλα πρός 612


Πραγματικά, ό συνολικός άριθμός τών παιδιών πού μεταφέρθηκαν στίς άνατολικές χώρες βρισκόταν άνάμεσα στίς 25.000 καί στίς 28.000, σύμφωνα μέ τίς έκτιμήσεις τής 'Αριστεράς, τού OHE καί τής κυβέρνησης τής Αθήνας." Τό ποσοστό δέ έκείνων πού ή παράταξη τών νικητών κατάφερε νά άποόείξει, διαμέσου τών προηγούμενων καταλόγων, ότι βρέθηκαν έκεΐ παρά τή θέληση τών γονιών τους παρέμεινε μικρό, άκόμη καί μετά τό τέλος τοϋ πολέμου.

Από τήν άλλη πλευρά, ό άριθμός τών παιδιών πού φιλοξένησε ή Βασιλική Πρόνοια καί τό πλήθος τών Ιδρυμάτων πού συντόνιζε παραμένει έπτασφράγιστο μυστικό. Οί σκληροί άπολογητές τής «σωτήριας» γιά τά παιδιά βασιλικής πρωτοβουλίας, όπως ό Μανούκας,' άναφέρουν τόν άριθμό τών 20.000 παιδιών.10 Στό ίδιο έπίπεδο τών 20.000 ώς 25.000 παιδιών κυμάνθηκαν καί οί μεταγενέστερες εκτιμήσεις πολιτικών κυρίως, σέ έπετειακού χαρακτήρα ομιλίες ή παρεμβάσεις τους. Ύπήρχε σαφής μέριμνα ό σχετικός άριθμός νά είναι πάντοτε μικρότερος τοϋ άντίστοιχου τής άλλης πλευράς, δηλαδή αύτοϋ τών «άπαχθέντων» παιδιών. Οί διαστάσεις τού σχετικού μηχανισμού τής Βασιλικής Πρόνοιας -χωρίς νά ύπολογιστούν παράλληλοι μηχανισμοί, όπως αύτός τής έκκλησίας καί τών δικών της ιδρυμάτων- καθιστά άπόλυτα άμφίβολη τήν άξιοπιστία τού έν λόγω άριθμοϋ. 'Από τό 1947 ώς τό 1950 λειτούργησαν 53 «παιδοπόλεις» καί πολλές δεκάδες, ίσως 70 μέ 80, «παΐ-δικές στέγες» ή άντίστοιχοι χώροι, χωρίς νά ύπολογιστούν τά ορφανοτροφεία καί τά λοιπά ιδρύματα πού ήδη ύπήρχαν -κυρίως άπό τά χρόνια τής Μικρασιατικής Καταστροφής- καί έπίσης ύποδέχθηκαν παιδιά αύτών τών κατηγοριών. Μερικές άπό τίς παιδοπόλεις άποτελούσαν πολύ μεγάλα συγκροτήματα." Εύλογα τούς κυβερνητικούς, έτσι ώστε, ό,τι καί νά συνέβαινε, όποια καί νά ήταν ή μοίρα τών γονιών, κάποια άπό αύτά νά μείνουν κοντά τους. Δέν ήταν εύκολοι οί καιροί τότε. 8. Baerentzen Lars, «The "Paidomazoma" and the Queen's Camps», ôji., σ. 154. 9. Ό Γεώργιος Μανούκας ύπήρξε μέλος τής έπιτροπής -ύπό τήν προεδρία τοϋ Πέτρου Κόκκαλη-πού άνέλαβε τήν έπιμέλεια τών παιδιών στίς άνατολικές χώρες μετά τό τέλος τοϋ πολέμου. Ήρθε σέ συμφωνία μέ τήν έλληνική κυβέρνηση, έπαναπατρίστηκε καί έκτοτε έγινε ό επίσημος άπολογητής τής θέσης περί «παιδομαζώματος». 10. Μανούκας Γεώργιος, Παιδομάζωμα. Τό μεγάλο έγκλημα κατά τής Φυλής, Έκδοσις Συλλόγου "Επαναπατρισθέντων έκ τού Παραπετάσματος, Αθήναι 1961, σ. 142. 11. Γνωστά παραδείγματα ή παιδόπολη τής Φιλιππιάδας ή τοϋ Αγίου Ανδρέα στόν Μαραθώνα 613


μπορεί νά άναρρωτηθεϊ κανείς γιά τήν προφανή άναντιστοιχία άνάμεσα στό μέγεθος καί τόν άριθμό τών έγκαταστάσεων καί τόν έπίσημα προβαλλόμενο άριθμό τών ένοικων τους, στήν τριετή περίοδο τής έντατικής λειτουργίας τους. Μιά άπλή διαίρεση τών δεδομένων θά έδειχνε ότι στά τρία αύτά χρόνια πέρασαν άπό κάθε «παιδόπολη» μόλις τετρακόσια παιδιά(!), άριθμός μάλλον άστεϊος σέ σχέση μέ τήν έκταση τών έγκαταστάσεων καί τών άντίστοιχων έπενδύσεων. Οί «παιδοπόλεις» τής Πρόνοιας δέν ήταν έρημοι τόποι στή διάρκεια τού 'Εμφυλίου. Ό προηγούμενος συλλογισμός μάς βοηθά νά διαπιστώσουμε πόσα δέν ήταν τά παιδιά πού κλείστηκαν στά Ιδρύματα καί τά στρατόπεδα αύτά. Έλάχιστα μάς βοηθά νά συμπεράνουμε πόσα πραγματικά ήταν. Πολύ πρόχειρα, πολύ έπιφανειακά μπορούμε νά κάνουμε κάποιες ύποθέσεις μόνο, σέ άναμονή άνάδειξης άρχειακών υλικών πού θά μάς οδηγούσαν σέ πιό τεκμηριωμένα συμπεράσματα Ά ν ύπολογίσουμε τό δυναμικό τών έγκαταστάσεων πού δημιουργήθηκαν, τά μέσα πού τούς διατέθηκαν, τή ρευστότητα στήν υποδοχή παιδιών στά τρία αύτά χρόνια -πολλά γύριζαν στίς οίκογένειές τους ή άφήνονταν λόγω ήλικίας, άλλα έρχονταν περιοδικά, μέχρις ότου σταθεροποιηθεί ή οικονομική κατάσταση τών οικογενειών τους κ λ π μπορούμε άκίνδυνα νά υποθέσουμε ότι τά παιδιά πού γνώρισαν αύτή τή «βασιλική» έκδοχή τής συγκέντρωσης άνήλθαν σέ πολλές δεκάδες χιλιάδες. 'Οπωσδήποτε δέ ήταν άπείρως πολλαπλάσια τοϋ επίσημου άριθμοϋ. Είναι ίσως καιρός νά τελειώσει καί σέ αύτό τό πεδίο ό Εμφύλιος καί νά μάθουμε έπιτέλους τίς διαστάσεις αύτής τής τραγικής πτυχής του.

614

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 54

Οί έρημοι τόποι Ζέρμα Κόνιτσας Τό χωριό Ζέρμα, οτήν Κόνιτσα, σκαρφαλωμένο στίς πλαγιές τοΰ Γράμμου, στήν κοιλάδα τοΰ Σαραντάπορου, στήν 'Απελευθέρωση ειχε περίπου οκτακόσιους κατοίκους. Στή διάρκεια τής Κατοχής ειχε γίνει αύτό πού τότε ονόμαζαν άριστερό χωριό, μέ τίς ίδιες διαδικασίες πού τά χωριά τής ελληνικής ύπαίθρου άλλαζαν πολιτικές επιλογές καί συμπεριφορές τόν καιρό έκεΐνο. Ό πόλεμος καί οί έμπειρίες του, ή Κατοχή, ή άκύρωση τής έκχρηματισμένης οικονομίας, τό τέλος τών έμβασμάτων τών ξενιτεμένων καί ή έπιστροφή πολλών άπό αύτούς στό χωριό, οί έλλείψεις, ή συλλογική προσπάθεια γιά αύξηση τής παραγωγής, ή άλληλεγγύη, ή συμμετοχή στά δίκτυα άνταλλαγών είδος μέ είδος, ή άνασφάλεια, οί ζωοκλοπές καί ληστείες καί, στό τέλος τής διαδρομής, ή πρόθυμη ένταξη στό σύστημα οργάνωσης καί προστασίας πού πρότεινε τό Ε AM, δηλαδή στήν ελεύθερη 'Ελλάδα.1 Στήν υπόλοιπη διάρκεια τής Κατοχής, τό χωριό, έξω άπό τούς κεντρικούς οδικούς καί στρατηγικούς άξονες, έζησε μιά ήρεμη ζωή, γνωρίζοντας καί έφαρμόζοντας όλες τίς καινοτομίες τής λαϊκής αύτοδιοίκησης. Πολεμώντας στίς γραμμές τοΰ ΕΛΑΣ σκοτώθηκε ένας νέος τοΰ χωριού ένώ άλλοι δύο σκοτώθηκαν σέ άτύχημα άπό έγκαταλελειμμένα πυρομαχικά τοΰ Έλληνοϊταλικοϋ Πολέμου. Τό χωριό δέν ύπέστη καταστροφές άπό τούς κατακτητές. Ή έκχέρσωση έδαφών καί ή έπέκταση τής κτηνοτροφίας αύξησε μάλιστα τό παραγωγικό δυναμικό του καί τοΰ έπέτρεψε νά καταστεί σημαντική πηγή τροφοδοσίας τοΰ ΕΛΑΣ. Γενικά ή περίοδος τής Κατοχής,

1. Ή διαδικασία «άριστεροποίησης» τής ύπαίθρου παρουσιάζεται άναλυτικά στό βιβλίο τοΰ γράφοντος, Άπό τήν ήττα στήν εξέγερση: 'Ελλάδα, άνοιξη 1941-φθινόπωρο 1942, Ό Πολίτης, Αθήνα 1993. 615


τό 1943 καί τό 1944 ειδικά, πέρασε στίς άναμνήσεις τών ντόπιων ώς περίοδος ευνομίας καί δημιουργίας.2 Στήν 'Απελευθέρωση, ή νέα κατάσταση φάνηκε μέ τήν άντικατάσταση τών έκλεγμένων στήν περίοδο τής Κατοχής συμβουλίων, μαζί μέ περιοδικές επιχειρήσεις τρομοκράτησης τών χωριανών. Μερικοί ξυλοδαρμοί γιά κρυμμένα όπλα κατέληξαν, τόν Νοέμβριο τοΰ 1945, στή σύλληψη έπτά δραστήριων άριστερών τοΰ χωριοΰ. Ό φόβος νέων συλλήψεων καί οί κακές συνθήκες κράτησης τών έπτά οδήγησαν πολλούς άλλους «ύποπτους» στό νά κρύβονται ή νά κοιμούνται έξω άπό τά σπίτια τους τίς νύχτες. Οί συλλήψεις στά γύρω χωριά είχαν ήδη δημιουργήσει τίς πρώτες μικρές ομάδες καταδιωκομένων στό βουνό. Τελικά οί έπτά άφέθηκαν έλεύθεροι τόν Αύγουστο τού 1946. Τό γεγονός λειτούργησε άντίστροφα άπ' ό,τι άναμενόταν. 'Αντί νά συμβάλει στήν έξομάλυνση τής κατάστασης, ή έπιστροφή τών κρατουμένων κατέστησε τό χωριό στόχο τής Χωροφυλακής καί τών ένοπλων συμμοριών. Τό φθινόπωρο τοΰ 1946 λειτουργούσε πλέον έπιτροπή αύτοάμυνας, ένώ άρκετοί άπό τούς κατοίκους του ζούσαν πλέον μόνιμα στά δάση ώς διωκόμενοι.3 'Από αύτή τήν κατάσταση ώς τήν προσχώρηση στίς μονάδες τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ ή άπόσταση ήταν πολύ μικρή. 'Αρχικά ή στράτευση στόν ΔΣΕ ήταν έθελοντική. 'Αργότερα, όταν γενικεύτηκαν οί μάχες στήν περιοχή, έγινε κανονική έπιστράτευση. Σχεδόν τό σύνολο τών νέων τοΰ χωριού, άγόρια καί κορίτσια, βρέθηκε νά ύπηρετεί στόν Δημοκρατικό Στρατό, έκτός άπό λίγους στρατεύσιμους τών κλάσεων 1945-1946 πού τούς πρόλαβε ή έπιστράτευση τών κυβερνητικών. Παράλληλα, ή ζωή γινόταν δύσκολη. Ή προοδευτική άποκοπή άπό τά άστικά κέντρα καί τίς έπίσημες άρχές σήμαινε, σέ μιά πρώτη φάση, τή στέρηση τών ειδών πού μοίραζε ή ΟΥΝΡΑ καί ή ξένη βοήθεια 'Επίσης, τά είδη πού έρχονταν άπό τίς άγορές έπαψαν νά φθάνουν στό χωριό. "Οπως καί στήν υπόλοιπη έπικράτεια τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ, έλειπαν καί άπό έδώ τό λάδι, τό σαπούνι καί προπαντός τό άλάτι.4 Από τό φθινόπωρο τοΰ 1947, όταν σταθεροποιήθηκαν τά μέτωπα στήν περιοχή, τό χωριό βρέθηκε στήν πλευρά τών άνταρτών. Τό γεγονός αύτό πρόσθεσε καί τούς βομβαρδισμούς, άπό τό πυροβολικό καί τήν άεροπορία, στά ύπόλοιπα δεινά τών κατοίκων. Στή διάρκεια τών μαχών τού καλοκαιριού τού 1948, οί τελευταίοι έγιναν μάχιμοι περίπου στό σύνολο τους. Έκτός άπό τούς στρατευμένους, όλοι οί ύπόλοιποι, όσοι μπορούσαν, έργά-

2. Γκατζουγιάννης Γρηγόρης, Τό χωριό Ζέρμα (Πλαγιά) Κόνιτσας Ήπείρου, Αθήνα 1982. 3. Στό ίδιο, σ. 151-152. 4. Στό ίδιο, σ. 153. 616

Οί έρημοι τόποι

ζονταν γιά τόν ΔΣΕ, στήν έπιμελητεία καί τίς μεταφορές, στά οχυρωματικά έργα ή στά διάφορα συνεργεία Τόν Αύγουστο τού 1948, όταν ό Δημοκρατικός Στρατός έγκατέλειψε τόν Γράμμο, ό πληθυσμός τού χωριού, έκτός άπό λίγα ήλικιωμένα άτομα, κατέφυγε στήν 'Αλβανία, μαζί μέ ο,τι μπόρεσε νά πάρει μαζί του, τά κοπάδια τών ζώων κυρίως. ΤΗταν ή άρχή μιάς μακράς έξορίας. Τό χωριό σχεδόν έρήμωσε, δύο-τρεΐς οικογένειες άπέμειναν. Οί περαστικοί ή καί κάτοικοι άλλων χωριών τής περιοχής ξήλωσαν ο,τι ήταν χρήσιμο άπό τά σπίτια καί μετέτρεψαν κάποια άλλα σέ στάβλους καί μαντριά, καθώς τά ζώα τους έρχονταν νά βοσκήσουν στά βοσκοτόπια τής Ζέρμας. Τό 1955, όπως καί άλλα χωριά μέ ειδική ιστορία στήν Κατοχή καί τόν 'Εμφύλιο, τό χωριό έχασε ώς καί τό όνομά του: μετονομάστηκε σέ Πλαγιά. Από τό 1956-1958 άρχισαν νά γυρίζουν άπό τίς άνατολικές χώρες οί πρώτες οικογένειες. Όσες είχαν παραμείνει έξαιτίας τών κοπαδιών καί τών ζώων τους στήν 'Αλβανία γύρισαν άπό τίς πρώτες, μαζί μέ τήν περιουσία τους. Τό χωριό ξαναέζησε, χωρίς, όμως, νά ξαναγίνει ό,τι ήταν πρίν. Παρά τόν προοδευτικό έπαναπατρισμό τών παλαιών κατοίκων του άπό τήν έξορία, ή φτώχεια καί οί στερήσεις γρήγορα έδιωχναν καί πάλι τούς κατοίκους του γιά τίς πόλεις. Ή ιστορία τού χωριού είχε ούσιαστικά τελειώσει στόν 'Εμφύλιο. Περίπου τό 10% τών κατοίκων τής Ζέρμας σκοτώθηκαν στόν 'Εμφύλιο. Λέγεται ότι περισσότεροι άπό έβδομήντα σκοτώθηκαν μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό ή άπό τούς βομβαρδισμούς. 'Εφτά άτομα έμειναν μόνιμα άνάπηρα.5 Από έναν κατάλογο τών ονομάτων 53 νεκρών στόν 'Εμφύλιο προκύπτουν μερικά χαρακτηριστικά τής αιμορραγίας. Οί 42 άπό τούς νεκρούς είναι άνδρες καί οί 11 γυναίκες. Τουλάχιστον σέ τέσσερις περιπτώσεις τά θύματα πρέπει νά ήταν άδέλφια, δύο ή καί τρία Σέ συνδυασμό μέ τά έπώνυμα γίνεται σαφές ότι μερικές οικογένειες -πιθανώς οί πλέον στρατευμένες στήν ύπόθεση τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ- κυριολεκτικά ξεκληρίστηκαν. Συγκρίνοντας μέ τούς καταλόγους όσων πέθαναν στήν ξενιτιά - στή Σοβιετική "Ενωση, τήν 'Αλβανία, τήν Πολωνία, τή Ρουμανία, δηλαδή τών μελών τών οικογενειών τών όποιων ό έπαναπατρισμός άργησε ιδιαίτερα, ώς τή μεταπολίτευση τού 1974 τουλάχιστον, μπορούμε νά προσδιορίσουμε τούς τέσσερις-πέντε μεγάλους οικογενειακούς κύκλους πού προφανώς άφιέρωσαν πολύ περισσότερα άπό άλλους στήν ύπόθεση τής 'Αριστεράς.6

5. Στό ίδιο, σ. 153. 6. Στό ίδιο, πίνακες σ. 155-156 καί 161-163. 617


Σπηλιά Κισσάβου Ή Σπηλιά είναι τό πιό ορεινό χωριό τοϋ Κισσάβου. Βρίσκεται σέ υψόμετρο 850 μέτρα, κάτω άπό τήν κορυφή τοϋ βουνού, πολύ μακριά άπό άλλα κατοικημένα μέρη. "Οπως καί ή Ζέρμα, στήν προαναφερθείσα περίπτωση, τό χωριό κυριαρχούσε στά ορεινά βοσκοτόπια καί τά δύσκολα περάσματα τού βουνού. Τό 1940, μέ 231 σπίτια καί περίπου χίλιους κατοίκους, βρισκόταν άνάμεσα στά σημαντικότερα κέντρα τού Νομού Λαρίσης. Ή γεωγραφική τοποθέτηση, σέ συνδυασμό μέ τή γενικότερη προδιάθεση τής Θεσσαλίας οδήγησαν πολύ νωρίς τό χωριό στήν πλευρά τής Αντίστασης. Από τό φθινόπωρο κιόλας τού 1942 συντηρούσε καί στήριζε ένοπλες ομάδες τού ΕΛΑΣ. Στή συνέχεια, ή περιοχή πέρασε πλήρως στήν 'Ελεύθερη 'Ελλάδα, έγινε προπύργιο τού ΕΑΜ καί λειτούργησαν έκεΐ όλοι οί θεσμοί τής λαϊκής αύτοδιοίκησης. Οί θρίαμβοι καί οί συμφορές τής Αντίστασης άποτυπώθηκαν έδώ μέ τόν πιό έντονο τρόπο. Τόν Σεπτέμβριο τού 1943, μέ τόν άφοπλισμό τών 'Ιταλών τής περιοχής, τό χωριό έζησε μέρες θριάμβου καί πλούτου. "Εναν μήνα μετά, στίς 12 μέ 13 'Οκτωβρίου, οί Γερμανοί τό έκαψαν ολοσχερώς καταστρέφοντας τά 192 άπό τά 231 κτίριά του.7 Μετά τήν καταστροφή πολλοί άπό τούς κατοίκους βρέθηκαν σέ δύσκολη κατάσταση, πράγμα πού γενικά δέν τούς άπομάκρυνε άπό τό κίνημα τής Αντίστασης. Μέσα άπό αύτό πολλοί περίμεναν τήν άποκατάσταση καί τή δικαίωσή τους. Ό σταθερός αύτός προσανατολισμός είχε κόστος στίς μετέπειτα έξελίξεις. Στό κάτω κάτω τό χωριό άπεϊχε μόλις τριάντα χιλιόμετρα άπό τή Λάρισα καί ό ορεινός όγκος τού Κισσάβου δέν ήταν ιδιαίτερα δύσβατος. Ή έκτεθειμένη θέση τού χωριού άποδείχθηκε άπό τίς δύο καταστροφικές ένέδρες πού ύπέστησαν έδώ οί άντάρτες. Ή πρώτη ήταν στήν Κατοχή, τόν Μάρτιο τού 1944, όταν καταστράφηκε σέ ένέδρα τμήμα τής δύναμης τού μηχανικού 'Ολύμπου τού ΕΛΑΣ. Ή δεύτερη ήταν στίς άρχές τού 'Εμφυλίου, τόν Μάρτιο τού 1947, όταν αιφνιδιάστηκε τό συγκρότημα Κοσμά. Εξυπακούεται ότι κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες τό χωριό ήταν ιδιαίτερα έκθετο στή μετά τή Βάρκιζα τρομοκρατία καί στίς κάθε είδους πιέσεις. Σέ μιά κατεστραμμένη μικροκοινωνία, πού είχε άνάγκη τή γαλήνη καί τήν οικονομική άρωγή γιά νά ξαναβρεί τόν παλαιό ρυθμό ζωής, οί πιέσεις αύτές

7 .'Υφυπουργειον Άνοικοδομήσεως, Πίνακες καταστροφών οικοδομών τής 'Ελλάδος, 'Αθήνα 1946, σ. 53. Σελίνης Χρήστος, «'Αγώνες καί θυσίες τών κατοίκων τού χωριού Σπηλιά Κισσάβου», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 105, Γενάρης-Μάρτης 2000, σ. 48. 618


δέν άφηναν πολλά περιθώρια Στήν ούσία έπέβαλαν είτε τόν έκπατρισμό στίς μεγάλες πολιτείες, είτε τή σύμπραξη μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό. "Ηδη τό 1946 οί διωκόμενοι στήν περιοχή ήταν μιά ύπολογίσιμη δύναμη καί ή έκρηκτική έμφάνιση τοΰ ΔΣΕ στά τέλη τοΰ 1946 ήταν κάτι άναμενόμενο. Ή αιμορραγία τοΰ πληθυσμοΰ σέ τούτο τό κεφαλοχώρι ήταν συνεχής στή δραματική δεκαετία τοΰ 1940. Στίς τάξεις τοΰ ΕΛΑΣ καί τοΰ έφεδρικοΰ ΕΛΑΣ σκοτώθηκαν έπτά χωριανοί. Τά άτυχήματα μέ σκόρπια πυρομαχικά καί όπλα κόστισαν καί έδώ ζωές, μέ τραγικό άποκορύφωμα τόν θάνατο έπτά μικρών παιδιών πού περιεργάζονταν πυρομαχικά στήν Κατοχή. Ό 'Εμφύλιος, όμως, πήρε τή μερίδα τοΰ λέοντος στό θανατικό. Σαράντα έπτά άτομα, νέοι καί νέες, σκοτώθηκαν στίς τάξεις τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ. Άπό τούς νεκρούς μόνο πέντε ήταν κορίτσια, γεγονός πού δείχνει μιά διαφορετική δομή στράτευσης άπ' ό,τι στήν περίπτωση τής Ζέρμας. 'Οπωσδήποτε, όμως, έπρόκειτο γιά τό 5% τών κατοίκων τοΰ χωριού καί ένα πολύ σημαντικό ποσοστό τών νέων άνθρώπων του.8

Τά χωριά τών Χασίων καί τών Γρεβενών Ανάμεσα στή Θεσσαλία, τή Δυτική Μακεδονία καί τίς οροσειρές τής Πίνδου, ή ζώνη τών Χασίων-Άντιχασίων καί ή περιοχή τών Γρεβενών διαδραμάτισαν σημαντικό καί στρατηγικό ρόλο στόν 'Εμφύλιο. Χωρίς τόν έλεγχο τής ζώνης αύτής ή έπικράτεια τοΰ Δημοκρατικού Στρατοΰ θά βρισκόταν έπικίνδυνα διαιρεμένη. Ή σύνδεση μέ τίς νότιες περιοχές καί ό άνεφοδιασμός τών σημαντικών δυνάμεων τοΰ ΔΣΕ πού δρούσαν έδώ έξαρτώνταν σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν κατάσταση πού επικρατούσε σέ αύτή τή ζώνη. Ή περιοχή, μέ μεγάλη άντιστασιακή παράδοση άπό τόν καιρό τής Κατοχής, είχε σημαντική παρουσία στελεχών τής Αριστεράς σέ μερικά άπό τά χωριά της, άπό τήν προπολεμική περίοδο κιόλας. Ή παρακολούθηση τοΰ τί συνέβη στά χωριά έχει λοιπόν ιδιαίτερη σημασία.

•Qftp.

8. Σελίνης Χρήστος, « Αγώνες καί θυσίες τών κατοίκων τοΰ χωριού Σπηλιά Κισσάβου», ÖJI., σ. 49. 619


Ή αιμορραγία των χωριών της περιοχής Γρεβενών Νεκροί στόν Δημοκρατικό Στρατό' Οικισμός10

Πληθυσμός

Υπηρέτησαν Νεκροί Ποσοστό"

στόν ΔΣΕ

Δεσπότης (Σνίχοβο) 250 Πηγαδίτσα 350 Κηπουργιό 900 Αιμιλιανός (Γκριντάδες) 600 "Αγιοι Θεόδωροι Καρπερό (Δημενίτσα) 1.000 Δήμητρα ("Αράπη) 500 Διάκος (Λυμπίνοβο) 250 Φελί 400 Έλευθεροχώρι Ζάκα (Τήστα)12 1000 Σπήλαιο 700 Τρίκωμο (Ζάλοβο) 700 Παλαιοχώρι (Σταυρός) 150

28

6 13

41 17 7 16 6 11 250 47 15

70 15" 28 7

2,4% 3,7% 4,5% 2,8% 19 0,7% 3,2% 2,4% 2,75 % 6 7% 2,1% 4% 4,7%

9. Ό πίνακας έχει στηριχθεί στά στοιχεία τοΰ βιβλίου τοΰ Χρήστου Θεοδωρόπουλου, Αγώνες καί θυσίες τής περιοχής Γρεβενών (1940-1949), "Ιδμων, 'Αθήνα 1995, όπου υπάρχουν καί πολλά άλλα στοιχεία γιά τή συμμετοχή τών χωριών στήν 'Αντίσταση καί τόν Εμφύλιο. 10. Θά είχε σημασία ή παράθεση τών ζημιών -σέ κτίσματα- πού ή κατοχική περίοδος προκάλεσε στά χωριά γιά τά οποία γίνεται λόγος έδώ. Τό ποσοστό άναφέρεται σέ καταστροφές, ολοκληρωτικές ή μερικές -μέ ποσοστιαία άναγωγήστό σύνολο τών οικοδομών τού κάθε οικισμού: Δεσπότης 15%, Πηγαδίτσα 70%, Κηπουργιό 39%, Αιμιλιανός 90%, Καρπερό 100%, Διάκος 35%, Φελί 8%, Ζιάκα 33%, Σπήλαιο 66%, Τρίκωμο 17%, Παλαιοχώρι 33%, Μαυραναίοι 100%, Μαυρονόρος 95%, Φιλιππαΐοι 20%, Καληράχη 80%, Μέγαρο 8%, Έλατος 93%, Κυρακαλή 83%, Κυδωνιές 75%, Ροδιά 24%, Μεγάλο Σειρήνι 11%, 'Αμυγδαλιά 43%, "Αγιος Γεώργιος 44%, Βατόλακκος 54%, Κυπαρίσσι 8%. Πηγή: Ύφυπουργεϊον "Ανοικοδομήσεως, Πίνακες καταστροφών τών οικοδομών τής 'Ελλάδος, ό.π., σ. 70-72. 11. Ποσοστό στόν συνολικό πληθυσμό τού οικισμού. 12. Τό χωριό είχε έπίσης 16 νεκρούς στήν περίοδο τής Κατοχής καί 1 ή 2 στή φάση τής τρομοκρατίας. Σχεδόν τό σύνολο τού πληθυσμού τής Ζάκας, τό 95% τών κατοίκων, πέρασε στίς άνατολικές χώρες στό τέλος τοΰ Εμφυλίου, θεοδωρόπουλος Χρήστος, Αγώνες καί θυσίες τής περιοχής Γρεβενών, ÖJI., σ. 180-182. 13. Οί 9 έκτελέστηκαν ή δολοφονήθηκαν. Στό ίδιο. 620


Κοσμάτι14 250 Μαυραναΐοι15 300 Μαυρονόρος 300 Φιλιππαϊοι 400 Πολυνέρι 1.500 Δοτσικό 2.500 Καληράχη (Βραβόνιστα) 700 Μέγαρο 1.000 "Ελατός (Ντοβράνι) 700 Κυρακαλή 450 Κυδωνιές 850 Ροδιά 450 Μεγάλο Σειρήνι 1.000 'Αμυγδαλιά 500 "Αγιος Γεώργιος 2.500 Βατόλακκος Μερσίνη Καλαμίτσι 200 Καλόχη 300 'Αγάπη (Ράτση) 150 Κυπαρίσσι (Μπίσιοβο) 350

17 25 30

11 4 gi6 30 14 7 9 51" 16" 3 2

4,4% 1,3% 3% 7,5% 0,9% 0,3% 1,3% 5,1% 2,3% 0,7% 2,8%

20 5

2" 1720 4 2

0,2% 3,4% 0,2%

V 2

2,3% 1,3% 2,9%

3 2 9 28

m

Τά ποσοοτά τοϋ πίνακα δείχνουν νά έπιβεβαιώνονται, όοον άφορά τά βασικά μεγέθη καί τίς έκτιμήσεις, καί άπό άλλες καταγραφές. Ή Τρικοκιά τών Γρεβενών είχε δύο νεκρούς στόν πόλεμο τής Αλβανίας καί δεκαεφτά στίς τάξεις τού Δημοκρατικού Στρατού." Ή Άηδονιά είχε 21 μαχητές στόν 14. "Αλλοι 28 κάτοικοι τού χωριού θανατώθηκαν άπό τούς Γερμανούς στίς έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις τοϋ καλοκαιριού 1944. Στό ίδιο, σ. 190. 15. Εννέα άτομα άπό τό χωριό σκοτώθηκαν στόν 'Εμφύλιο πολεμώντας μέ τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Στό ίδιο, α 192. 16. Οί τρεις σκοτώθηκαν άπό παρακρατικούς στήν τρομοκρατία καί ένας πέθανε στή Μακρόνησο. Στό ίδιο. 17. Δύο άτομα άπό τό χωριό σκοτώθηκαν μέ τήν κυβερνητική παράταξη. Στό ίδιο. 18. Οί έξι έκτελέστηκαν άπό παρακρατικούς τό 1947. Στό ίδιο, α 204. 19. Πέντε άτομα άπό τό χωριό σκοτώθηκαν στόν Εμφύλιο μέ τήν κυβερνητική παράταξη. Στό ίδιο. 20. Ό ένας εκτελέστηκε. Στό ίδιο. 21. Οί δύο έκτελέστηκαν άπό παρακρατικούς. Στό ίδιο. 22. Μαρτυρία Εύάγγελου Βρανίστα, στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 98, Γενάρης-Μάρτης 1998, σ. 42. 621


ΔΣΕ, άπό τούς οποίους σκοτώθηκαν οί τέσσερις." Πρός τά νότια, στήν περιοχή τών Τρικάλων πιά, τό χωριό Κεφαλόβρυσο ειχε τήν άκόλουθη κατανομή θυμάτων:" Πόλεμος 1940-1941, έπιστρατευμένοι Πόλεμος 1940-1941, νεκροί Σκοτώθηκαν στήν Κατοχή Στρατεύθηκαν στόν ΔΣΕ Σκοτώθηκαν άπό τρομοκράτες 'Εκτελέστηκαν στόν 'Εμφύλιο Νεκροί στόν ΔΣΕ Νεκροί στό κυβερνητικό στρατό

49 5 4 (δύο παιδιά άπό άσκαστο βλήμα) 25 (3 γυναίκες) 2 3 10 (οί 5 είχαν τελειώσει τό γυμνάσιο) 4

Ή στράτευση στόν Δημοκρατικό Στρατό παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις στά χωριά τής περιοχής. 'Αλλού πρόκειται γιά πανστρατιά μέ συμμετοχή τοϋ ένός τετάρτου ή τού ένός πέμπτου τού συνολικού άριθμοϋ τών κατοίκων. Σέ άλλες περιπτώσεις ή στράτευση μπορεί νά χαρακτηριστεί περιθωριακή ή ολότελα άτομική ύπόθεση. Δύσκολα μπορούν νά βγούν, άπό τήν πρώτη παρατήρηση, συμπεράσματα καί κανόνες γιά τίς διακυμάνσεις αύτές. Προφανώς οί προηγούμενες πολιτικές συμπεριφορές τού χωριού καί ή γεωγραφική του τοποθέτηση -κοντά ή μακριά άπό τά κέντρα έξουσίας τοΰ έπίσημου κράτους- έπηρέασαν τή στάση του. Ή προπολεμική παρουσία άριστερής δραστηριότητας στά σημαντικότερα χωριά τής περιοχής ειχε οπωσδήποτε τή σημασία της καί, σέ πολλές περιπτώσεις, έξασφάλισε τά στελέχη πού χρειαζόταν ή ταραγμένη έπαναστατική έποχή. Οί διεργασίες τής κατοχικής περιόδου ύπήρξαν καταλυτικές γιά τή συγκρότηση τοΰ άριστεροΰ κινήματος. Στό διάστημα αύτό τά άποσπασματικά κληροδοτήματα τοΰ παρελθόντος συγκροτήθηκαν σέ μηχανισμούς έξουσίας καί, σέ πολλές περιπτώσεις, σέ τρόπο ζωής καί ιστό κοινωνικής διάρθρωσης. Κάτι τέτοιο μπορούσε νά συμβεί σέ οποιοδήποτε χωριό, μικρό ή μεγάλο. "Οταν μάλιστα ή γεωγραφική του τοποθέτηση τό καθιστούσε δυσπρόσιτο άπό τήν έκάοτοτε «έπίσημη» έξουσία -κατοχική ή προπολεμική- τότε τά προηγούμενα άρθρώθηκαν περίπου σέ κρατικό μηχανισμό, σέ μορφή έξουσίας. 23. Μαρτυρία Βασίλη Μπεζάκη, «Τό χωριό Άηδονιά Γρεβενών», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 98, Γενάρης-Μάρτης 1998, σ. 60-61. 24. Μαρτυρία Θανάση Ντιντή, «Τό χωριό Κεφαλόβρυσο Τρικάλων», στό περιοδικό- Εθνική Αντίσταση, τχ. 97, 'Οκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1997, σ. 34-36. 622


Αντίστοιχο ήταν καί τό κόστος τοϋ πολέμου, στόν όποιο οί τελικοί νικητές είχαν κεντρικό στόχο τήν έξάρθρωση αύτών άκριβώς τών κρατικών καί κοινωνικών μορφωμάτων πού είδαν τό φώς μέσα άπό τήν Άντίσταση. Ή έξάρθρωση τών μηχανισμών προϋποθέτει τήν έξόντωση ή τήν έξουδετέρωση άνθρώπων, πολλών άνθρώπων στίς συγκεκριμένες συνθήκες. Γι' αύτό καί ό φόρος σέ ζωές καί αίμα ήταν άνάλογος τού μεγέθους τών διαμορφωμένων νέων δομών. Σέ πολλά άπό τά χωριά ή τελική ήττα τής Αριστεράς προκάλεσε πρόσθετη έρήμωση. Σημαντικό ποσοστό κατοίκων τής περιοχής, μάχιμων ή άμάχων, κατέφυγε στίς άνατολικές χώρες. Άπό τό χωριό Σνίχοβο (Δεσπότη) σαράντα άτομα πέρασαν τά σύνορα, άνεβάζοντας τό ποσοστό τής άφαίμαξης τού χωριού οέ 20% τού άρχικού πληθυσμού του." Στή Ζάκα, σύσσωμο τό χωριό, τό 95% τών κατοίκων του, έφυγε στίς άνατολικές χώρες.26 Άπό τούς Φιλιππαίους έκπατρίστηκαν 54 οικογένειες.27 Άπό τό Δοτσικό έφυγαν 80 άτομα28 Άπό τό Μέγαρο έκατό άτομα, τό 10% τού προπολεμικού πληθυσμού.29 Άπό τίς μικρότερες Κυδωνιές έκπατρίστηκαν έκατό άτομα έπίσης, τό 12% τού πληθυσμού του.30

Ή περιοχή τής Καρδίτσας Ανάλογη αιμορραγία παρατηρήθηκε στήν άλλη πλευρά τού θεσσαλικού κάμπου, στήν περιοχή τής Καρδίτσας. Περιοχή έπίσης με άριστερές παραδόσεις καί σημαντική παρουσία στήν Άντίσταση, γνώρισε καί αύτή μεγάλη φθορά τών άνθρώπων της. Οί άριθμοί ήταν καί έδώ συγκλονιστικοί. Άπό τό χωριό Άμπελικό (Μπόσκλαβο), τέσσερις στρατιώτες σκοτώθηκαν στό άλβανικό μέτωπο. Πέντε άτομα ύπηρέτησαν στόν ΕΛΑΣ στή διάρκεια τής Κατοχής καί ένας κάτοικος έκτελέστηκε άπό τούς κατακτητές. Στόν Εμφύλιο τό χωριό στρατεύθηκε μαζικά. Σαράντα άτομα, είκοσι όκτώ άνδρες καί δώδεκα γυναίκες, ύπηρέτησαν στόν Δημοκρατικό Στρατό. Είκοσι άπό αύτούς, δεκαεπτά άνδρες καί τρεις γυναίκες, σκοτώθηκαν στίς τάξεις του. Τήν ίδια περίοδο σκοτώθηκαν καί δύο νέοι τού χωριού στίς τά-

25. Θεοδωρόπουλος Χρήστος, Αγώνες καί θυσίες τής περιοχής Γρεβενών, ό.π., σ. 151-152. 26. Στό ίδιο, σ. 182. 27. Στό ίδιο, σ. 195. 28. Στό ίδιο, α 198. 29. Στό ίδιο, σ. 202. 30. Στό ίδιο, α 209. 623


ξεις τοΰ κυβερνητικού στρατού. Πενήντα τρία άτομα, μέλη άριστερών οικογενειών, έφυγαν στίς άνατολικές χώρες." Άπό τό Καλλίθηρο (Σέκλιζα), δύο άτομα σκοτώθηκαν στό άλβανικό μέτωπο, δώδεκα κατατάχθηκαν στόν ΕΛΑΣ καί ένας κάτοικος τού χωριού έκτελέστηκε άπό τούς κατακτητές. Στόν Δημοκρατικό Στρατό κατατάχθηκαν πολλές δεκάδες νέοι καί νέες τού χωριού. Στίς τάξεις του σκοτώθηκαν 44 άτομα, τά 8 κορίτσια "Αλλοι 12 κάτοικοι τού χωριού έκτελέστηκαν ή δολοφονήθηκαν άπό τούς κυβερνητικούς ένώ τέσσερα άτομα σκοτώθηκαν πολεμώντας μέ τήν πλευρά τής κυβερνητικής παράταξης. Στίς άνατολικές χώρες βρέθηκαν δεκαοχτώ κάτοικοι ένώ πολλοί φυλακίστηκαν καί έξορίστηκαν.32 Στό μεγάλο χωριό Παλαμάς, τελευταίο δείγμα άπό τήν περιοχή, ό πόλεμος στήν Αλβανία κόστισε δώδεκα νεκρούς. Στή διάρκεια τής Κατοχής υπηρέτησαν στόν ΕΛΑΣ περισσότερα άπό είκοσι άτομα, άπό τά όποια σκοτώθηκαν πέντε. Οί τοπικές οργανώσεις τής Αντίστασης είχαν έπίσης άλλα τέσσερα ή πέντε θύματα σέ έκτελέσεις άπό τούς κατακτητές ή τίς άντιεαμικές ομάδες. Ή στράτευση στόν Δημοκρατικό Στρατό ήταν μαζική: περίπου έξήντα άτομα, άπό τά όποια τρία ή τέσσερα κορίτσια, κατατάχθηκαν σέ αύτόν. Είκοσι πέντε άπό αύτούς σκοτώθηκαν στίς γραμμές τού ΔΣΕ καί άλλα δεκατέσσερα άτομα πέθαναν είτε μπροστά στό έκτελεστικό άπόσπασμα είτε άπό βασανιστήρια είτε άπό τίς κακουχίες στά βουνά Σημαντικός άριθμός βρέθηκε στίς φυλακές καί τίς έξορίες ένώ δεκαεφτά κάτοικοι τού Παλαμά βρέθηκαν στήν Τασκένδη μετά τόν 'Εμφύλιο." Στό χωριό Φανάρι Καρδίτσας, δεκατρία άτομα σκοτώθηκαν στήν Κατοχή, κυρίως σέ μαζικές έκτελέσεις άπό τούς κατακτητές. Στόν 'Εμφύλιο έκτελέστηκαν τρία άτομα άπό τό χωριό καί άλλα δεκαέξι σκοτώθηκαν πολεμώντας στίς γραμμές τού Δημοκρατικού Στρατού.14 Ή αιμορραγία τής εύρύτερης περιοχής τής Καρδίτσας έμφανίζεται στόν άκόλουθο πίνακα πού συνέθεσε ό Νίκος Μαγόπουλος μέ τά στοιχεία πού μπόρεσε νά συγκεντρώσει άπό τήν περιοχή:35

31. Μαγόπουλος Νίκος, Αγωνιστές τών καρδιτσιώτικων Αγράφων καί τοΰ κάμπου, 1940-1950, Καρδίτσα 1998, σ. 40-43. 32. Στό ίδιο, σ. 75-84. 33. Στό ίδιο, σ. 210-217. 34. Μαρτυρία Στέργιου Παπαστεργίου, «Τό Φανάρι Καρδίτσας στήν Εθνική Αντίσταση- 1941-1949», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 99, ΆπρίληςΜάης-Ίούνης 1998, σ. 18-21. 35. Στό ίδιο, σ. 288. 624


α) Έλληνοϊταλικός καί Έλληνογερμανικός Πόλεμος 1940-1941 Νεκροί 387 6) Κατοχή (1941-1944) Κατατάχθηκαν στόν ΕΛΑΣ Σκοτώθηκαν στίς γραμμές τοΰ ΕΛΑΣ 'Εκτελέστηκαν άπό τούς κατακτητές κλπ.

1.617 89 282

γ) Εμφύλιος (1945-1950) Κατατάχθηκαν στόν Δημοκρατικό Στρατό Σκοτώθηκαν στίς γραμμές τού ΔΣΕ

1.480 746*

'Εκτελέστηκαν άπό παρακρατικούς Στρατοδικεία

105 84

Φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν 'Εκπατρίστηκαν στίς άνατολικές χώρες

72437 420"

Τέλος, έπισημαίνονται 182 ονόματα νεκρών τής δεξιάς παράταξης, είτε στήν Κατοχή, στίς συγκρούσεις κατά τοΰ ΕΛΑΣ, είτε στόν 'Εμφύλιο, ώς στρατιώτες τών κυβερνητικών δυνάμεων ή τών παραστρατιωτικών σχηματισμών, ή σέ έκτελέσεις άπό τά άνταρτοδικεϊα.

Στήν ύπόλοιπη Ελλάδα "Αν οί περιοχές τών Γρεβενών ή τής Καρδίτσας, όπως όλη ή γύρω άπό τή θεσσαλική πεδιάδα περιοχή, μπορούν νά χαρακτηριστούν ειδικές περιπτώσεις, καθώς άποτελούσαν τήν κύρια ζώνη άντιστασιακής καί άριστερής δραστηριότητας στά κατοχικά χρόνια καί, ώς έκ τούτου, άποτέλεσαν προπύργια τοΰ Δημοκρατικού Στρατού στή διάρκεια τοΰ Εμφυλίου, θά ειχε ένδιαφέρον νά έξετάσουμε τί συνέβαινε σέ άλλες περιοχές, ξεκινώντας άπό ένδεικτικές περιπτώσεις χωριών. Στήν Πελοπόννησο, τό χωριό "Αι-Δημήτρης (Ζάρακος) Λακωνίας είχε

36. Από τούς νεκρούς στόν ΔΣΕ οί 657 ήταν άνδρες καί οί 89 γυναίκες. 37. Από αύτούς 659 ί|ταν άνδρες καί 65 γυναίκες. 38. Από αύτούς 296 ηταν άνδρες καί 124 γυναίκες. 625


καταστραφεί άπό τούς Γερμανούς στίς 5 Ιουνίου 1944. Πυρπολήθηκαν τότε 120 σπίτια καί έκτελέστηκαν 19 κάτοικοι. Άπό τό χωριό αύτό μερικές δεκάδες κάτοικοι στρατεύθηκαν στόν ΔΣΕ καί τριάντα άπό αύτούς σκοτώθηκαν στίς γραμμές του.3* Στό χωριό Χερσόνησος, στήν Κασσάνδρα τής Χαλκιδικής, στή διάρκεια τής Κατοχής σκοτώθηκαν τριάντα τρία άτομα, τά δεκαπέντε στή Γερμανία όπου είχαν έκτοπιστεΐ. Αύτή ή αιμορραγία δέν έμπόδισε τήν ένεργό συμμετοχή στόν 'Εμφύλιο, όπου σκοτώθηκαν έφτά άτομα στίς γραμμές τού ΔΣΕ καί άλλα έφτά σέ έκτελέσεις ή ένέργειες τών παραστρατιωτικών σωμάτων.40 Τό Άσπρο Κιλκίς είχε δύο νεκρούς στήν Κατοχή καί δεκατρείς στόν 'Εμφύλιο.41 Τό χωριό Κρομβύλη τής Κομοτηνής ειχε δεκατέσσερις νεκρούς στίς τάξεις τοϋ ΔΣΕ.42Τό Σερνικάκι Φωκίδας ειχε πέντε νεκρούς στόν ΕΛΑΣ, έπτά έκτελεσμένους στήν Κατοχή, έπτά νεκρούς στίς γραμμές τού ΔΣΕ, έξι δολοφονημένους άπό παραστρατιωτικές ομάδες καί δύο έκτελεσμένους άπό στρατοδικεία στόν 'Εμφύλιο.43 Σέ όλες τίς ζώνες όπου ή έμφύλια σύγκρουση πήρε διαστάσεις, συναντούμε χωριά πού ξεκληρίστηκαν, όπου δηλαδή ό άριθμός τών νεκρών καί τών θυμάτων ξεπέρασε τούς άντίστοιχους άριθμούς τού πολέμου 1940-1941 ή τής Κατοχής.

Σέ άντίθεση μέ τούς προηγούμενους πολέμους πού γνώρισε ή χώρα, ό 'Εμφύλιος ειχε τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όσον άφορά τήν καταστροφή. Άπό τήν πλευρά τών ήττημένων, ή φθορά συγκεντρώθηκε γεωγραφικά σέ πολύ συγκεκριμένες ζώνες καί περιοχές τής έπαρχιακής 'Ελλάδας. Μερικές ζώνες κυριολεκτικά ξεκληρίστηκαν, καθώς τό ποσοστό τών άπωλειών τους σέ άνθρώπους -είτε σέ νεκρούς, είτε σέ έκπατρισθέντες πρόσφυγες- ξεπέρασε τό 50% τοϋ συνολικού πληθυσμού τους. Πολλά χωριά τής παραμεθόριας έπικράτειας τοϋ ΔΣΕ άνήκαν σέ αύτή τήν κατηγο-

39. Γραμματικάκης Μιχάλης Γ., « Ηρωικό χωριό: Άγιος Δημήτριος (Γκιότσαλι) Λακωνίας», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 102, Άπρίλης-Ίούνης 1999, σ. 79. 40. Περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 100 Α', Όκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1998, σ. 101-102. 1999, α 79. 41. Μαρτυρία Αλέξανδρου Άλεξανδρούλη, στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 100 Α', Οκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1998, σ. 54. 42. Μαρτυρία Τριαντάφυλλου Τζελβελίδη, «Οί πρώτοι άντάρτες τοϋ ΕΛΑΣ στά βουνά Ίσμαρου...», στό περιοδικό 'Εθνική 'Αντίσταση, τχ. 99, Άπρίλης-ΜάηςΊούνης 1998, σ. 54-55. 43. Μαρτυρία Λεωνίδα Λύτρα, στό περιοδικό 'Εθνική Αντίσταση, τχ. 97, 'Οκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1997, σ. 42-43. 626


ρία Άπό δημογραφική άποψη ό χάρτης τών περιοχών πού γειτόνευαν με τίς περιοχές τών συγκρούσεων θά μπορούσε νά δείχνει σκούρες κηλίδες. Αύτό δέν σημαίνει ότι σέ άλλες περιοχές, άκόμη καί σέ άπομακρυσμένες, στά νησιά λόγου χάρη, άπουσιάζουν τά θύματα τού 'Εμφυλίου. Μιά ματιά στά τοπικά ήρώα καί στά μνημεία τών πεσόντων θά έπειθε γιά τό άντίθετο. Ή διαφορά βρισκόταν στό ότι τά θύματα τής μιας πλευράς ήταν γεωγραφικά κατανεμημένα μέ «φυσιολογικό» -φυσικά στό πλαίσιο τών μαζικών σύγχρονων πολέμων- τρόπο, ένώ τά άλλα βρέθηκαν συμπυκνωμένα στίς ζώνες όπου μαινόταν ό πόλεμος. Τό τελευταίο, σέ συνδυασμό μέ τίς μετακινήσεις τών πληθυσμών καί τόν ξενιτεμό δημιούργησαν αύτούς τούς κυριολεκτικά «έρημους τόπους». Αύτές τίς κηλίδες άνθρώπινου κενού, άπό τίς όποιες ή έλληνική ύπαιθρος ποτέ δέν συνήλθε.

627

Κεφάλαιο 55

Επίλογος Τό τέλος του 'Εμφυλίου βρήκε τήν 'Ελλάδα στό στρατόπεδο τοϋ λεγόμενου «'Ελεύθερου Κόσμου», σέ έκεΐνο τών δυτικών δυνάμεων δηλαδή. Δέν ήταν χωρίς σημασία αύτή ή έξέλιξη. Στόν Ψυχρό Πόλεμο, πού μόλις άρχιζε, ή χώρα βρέθηκε -τρίτη φορά στήν ιστορία της στή διάρκεια τού ταραγμένου 20ού αιώνα- άπό τήν πλευρά τών ισχυρών καί τελικών νικητών τής άναμέτρησης. Αύτό τό γεγονός είχε, έκτός άπό μακροπρόθεσμες, καί βραχύχρονες έπιπτώσεις. Ή μετεμφυλιοπολεμική κατάσταση πού γνώρισε ή χώρα ήταν διαφορετική άπό τήν έπαύριο άλλων έμφύλιων συγκρούσεων. Ή νίκη τής Δεξιάς, τής κυβερνητικής παράταξης, ήταν, σέ μία βασική της πτυχή, νίκη τών ισχυρών τού τότε καί τού μετέπειτα κόσμου. Τό γεγονός διαφοροποίησε τό έλληνικό παράδειγμα άπό τά σύγχρονα ή κοντινά στό χρόνο άντίστοιχά του. Ή έκβαση τού Εμφυλίου δέν οδήγησε στήν έγκαθίδρυση ένός μονολιθικού, ολοκληρωτικού καθεστώτος δικτατορικού τύπου στή χώρα. Δέν έγινε ό,τι είχε γίνει στήν 'Ισπανία λίγα χρόνια πρίν. Οί δύο πόλεμοι, παρά τή χρονική τους συγγένεια, άνήκαν σέ άλλες έποχές. Στήν 'Ελλάδα, τό ειδικό καθεστώς πού έπιβλήθηκε άναφερόταν, έκτός άπό τόν έξοβελισμό τού Κομμουνιστικού Κόμματος άπό τήν πολιτική ζωή τής χώρας, στήν ιδιαίτερη -θεσμική καί ουσιαστική- θέση τού στρατού καί τού Παλατιού στό θεσμικό προσκήνιο. "Οπως ή συνέχεια άπέδειξε, αύτά τά παράλληλα κέντρα έξουσίας -ένα είδος έποπτικών συμβουλίων, άρμόδιων γιά τήν παρακολούθηση τών πολιτικών καί κοινωνικών έξελίξεων- ένίοτε διεύρυναν τά παρεμβατικά τους δικαιώματα ώς τήν άνοικτή έπέμβαση: τήν οργάνωση πραξικοπημάτων καί τήν άναστολή τού τρίτου πόλου έξουσίας, τού κοινοβουλευτικού δηλαδή. Καθώς όμως οί «"Αλκιμοι» τής δικτατορίας τών συνταγματαρχών δέν έμοιαζαν σέ τίποτε μέ τούς φαλαγγίτες τού Φράνκο ή μέ τούς καρλιστές οπαδούς τού βασιλικού οίκου τής Ισπανίας, μπορούμε άκίνδυνα νά ύποθέσουμε ότι ό ούσιαστικός θεσμικός τοποτηρητής τών έλληνικών έξελίξεων βρισκόταν μάλλον έξω άπό τά σύνορα τής χώρας, σέ ύπερ629


πόντια μάλιστα κατεύθυνση. Τελικά ό έγγυητής τών μετεμφυλιοπολεμικών έξελίξεων ήταν ό ίδιος ό έγγυητής τού «έλεύθερου δυτικού κόσμου». Ή άπόλυτη έπικράτηση τής παράταξης τών ισχυρών, στό έσωτερικό καί στό έξωτερικό προσκήνιο, οδήγησε σέ ξεκάθαρες λύσεις. Στή συγκεκριμένη περίπτωση δέν χρειάστηκε κανένας άπό τούς συνήθεις συμβιβασμούς τού Ψυχρού Πολέμου πού χώριζαν τίς χώρες σέ «βόρειες» καί «νότιες», μοιράζοντάς τις ισόποσα άνάμεσα στούς συνασπισμούς. Τό μόνο πού διαιρέθηκε στήν 'Ελλάδα ήταν ή πολιτική έξουσία Δέν μοιράστηκε φυσικά μεταξύ τών άντιμαχόμενων στρατοπέδων άλλά διαιρέθηκε ώστε νά άποκτήσει άσφαλιστικές δικλίδες, θεσμικές, πολιτικές, καθεστωτικές. Τό προϊόν τής νίκης έπρεπε νά έξασφαλιστεΐ μέ τόν πληρέστερο δυνατό τρόπο. Στό πλευρό τού στρατού καί τών φανερών ή άφανών μηχανισμών του, τό Παλάτι συνέχισε νά διαδραματίζει τόν δικό παρεμβατικό ρόλο. Στήν κοινοβουλευτική διαμάχη προβάλλονταν ισχυρές οί σκιές τών εξουσιών πίσω άπό τήν οριζόμενη άπό τή βούληση τού λαού έξουσία Γιά κοινοβουλευτική δημοκρατία έπρόκειτο. Όχι, όμως, γιά τήν πλέον άκηλίδωτη καί διαυγή.

Στή μεριά τών ήττημένων τό παιχνίδι τών μηχανισμών -τών παράνομων οργανώσεων, τών γιαφκών καί τών άσυρμάτων- κράτησε κάμποσο διάστημα, μέχρις ότου τό κόστος του σέ στελέχη καί άγωνιστές άποδείχθηκε άσύμφορο σέ σχέση μέ τά πενιχρά άποτελέσματα πού άπέδιδε. Αντίθετα, ή δράση στό πλαίσιο τής νομιμότητας τών νικητών οδηγούσε σέ πιό άμεσα καί άπτά άποτελέσματα. Ή 'ιεράρχηση τής κοινωνίας καί ή κατανομή τού παραγόμενου άπό τή σκληρή εργασία τών άνθρώπων πλούτου έξακολουθούσαν νά είναι άδικες καί νά προκαλούν άντιδράσεις. Ή μετεμφυλιοπολεμική 'Αριστερά κτίστηκε στή βάση αύτών τών άντιθέσεων. Ή έπιτυχία της, στίς δύσκολες συνθήκες τής δεκαετίας τού '50, άποτέλεσε έκπληξη, άκόμη καί γιά τούς ήγέτες τού ΚΚΕ πού σπαράσσονταν σέ άτελείωτες μεταξύ τους διαμάχες, στή σκιά τής ήττας, στούς τόπους τής έξορίας τους. Ή πόλωση πού δημιουργήθηκε δέν οδήγησε σέ νέο γύρο θερμής άναμέτρησης. Δέν χρειαζόταν άλλωστε. Ό δυτικός κόσμος ήταν άρκετά ισχυρός ώστε νά διαθέτει πλήθος άλλες άσφαλιστικές δικλίδες. Ή δυνατότητα μετακίνησης άνθρώπων καί έργατικού δυναμικού ήταν μία άπό αύτές. Τήν ίδια έποχή πού ή Αριστερά κέρδιζε τή θέση τής άξιωματικής άντιπολίτευσης στήν κοινοβουλευτική πτυχή τής έλληνικής πολιτικής έξουσίας, ξεκινούσε, μέ μετρημένα στήν άρχή βήματα, ή μεγάλη μετακίνηση πληθυσμών πού θά έπιδρούσε καταλυτικά στίς κοινωνικές έξελίξεις τής χώρας. Ή μετανάστευση πρός τά ορυχεία τού Βελγίου, πρός τά έργοστάσια τής Δυτικής Γερμανίας ή καί πρός ύπερπόντιους προορισμούς, άπορρόφησε τή συσσωρευόμενη ένταση, είτε προσφέροντας έναλλακτικές λύσεις σέ όσους άπέκλειε ή έγχώρια άνάπτυξη, είτε έξασφαλίζοντας εισόδημα -έμβάσματα- σέ 630

'Επίλογος

χώρους γεωγραφικούς καί κοινωνικούς πού τό σύστημα τής άνισης καί έπιλεκτικής προόδου ξεχνούσε καί ύποβάθμιζε. Προοδευτικά οί κοινωνικές πιέσεις άμβλύνθηκαν, χωρίς νά μετατραπούν σέ έκρηκτικά άδιέξοδα Νέες πολιτικές δυνάμεις άνέλαβαν νά διαχειριστούν τίς κοινωνικές ισορροπίες πού άναδείκνυε τό σύστημα Στό πρώτο μισό τής δεκαετίας τοϋ 1960 ή Αριστερά έπαψε νά εΐναι ό πολιορκητικός κριός στίς κοινωνικές καί πολιτικές συγκρούσεις. Τό ρόλο αύτό άνέλαβε ένας νεόκοπος καί γιά πολύ καιρό άσταθής καί άπροσδιόριστος πολιτικός συνασπισμός, τό λεγόμενο «Κέντρο», πού έξέφραζε τήν είσοδο τών νέων άστικών μεσοστρωμάτων στό κοινωνικό καί πολιτικό στερέωμα. "Ηδη, όμως, βρισκόμασταν πολύ μακριά άπό τίς μορφοποιήσεις τοϋ 'Εμφυλίου. 'Η δικτατορία τών συνταγματαρχών, πού άνέλαβε, φέρνοντας πίσω τό χρόνο, νά έπαναρρυθμίσει τίς κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις μέ γνώμονα τίς μή όμολογούμενες άξίες καί άρχές τής ήρωικής, άντικομμουνιστικής εποχής, άπλώς καθυστέρησε έξελίξεις πού οί νέες συνθήκες είχαν άμετάκλητα δρομολογήσει

Τό διπλό ορόσημο Παρ' όλ' αύτά, ή σκιά τού 'Εμφυλίου διακρίνεται βαριά πίσω άπό τίς άφετηρίες τής σημερινής 'Ελλάδας. Γιά τήν άκρίβεια, ή άναμέτρηση (μαίνεται νά άποτελεί τήν έξοδο άπό μιά σειρά έντονες προσαρμογές πού, στό πρώτο μισό τοΰ 20ού αιώνα, άλλαξαν τή μορφή καί τήν ταυτότητα τής χώρας. Οί διαστάσεις τοΰ ίδιου τοΰ γεγονότος τό τοποθετούν έξάλλου σέ αύτή τή δραματική περίοδο τής δημιουργίας. Ή 'Ελλάδα, μέσα σέ πενήντα χρόνια, πολέμησε σχεδόν όλους τούς γείτονές της, δοκίμασε όλα τά πολιτικά καθεστώτα, εφάρμοσε πλήθος προτάσεις καί προγράμματα, προσάρμοσε καί άλλαξε τίς κρατούσες ιδεολογίες της καί τελικά, θά έλεγε κανείς, ολοκλήρωσε καί παγίωσε όλ' αύτά πολεμώντας τόν ίδιο τόν έαυτό της. Δέν άποτελούσαν -νά έπαναλάβουμε κάτι πού καί στήν άρχή αύτής τής μελέτης έπισημάναμε- έλληνική ιδιαιτερότητα καί εξαίρεση όλ' αύτά. Πρόκειται γιά διαδικασίες πού, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, γνώρισε όλη ή Εύρώπη.

'Από τό πλήθος τών σημαντικών στιγμών τής περιόδου νομίζω ότι μπορούμε νά ξεχωρίσουμε δύο. Ή Μικρασιατική Καταστροφή καί ό 'Εμφύλιος άποτελοΰν γεγονότα ξένα μέν μεταξύ τους, ύπερβολικά όμως κοντινά οτό χρόνο γιά νά είναι άπόλυτα άνεξάρτητα Σέ τελευταία άνάλυση, σέ μιά μικρή χώρα σάν τήν 'Ελλάδα, οί περίοδοι πού μέ τόσο έντονο τρόπο σφραγίζουν τήν ιστορία της δέν μπορεί παρά νά συγκοινωνούν, νά άλληλοσυμπληρωνονται, σέ έποχές μάλιστα δραματικών προσαρμογών καί έξελίξεων. Τό τέλος τοΰ Εμφυλίου μπορεί λοιπόν σέ μερικές του πτυχές νά συγκριθεί μέ τό τέλος τής Μικρασιατικής Έκστρατείας, λιγότερο άπό τριά631


ντα χρόνια πρίν. Τά κοινά σημεία είναι πολλά. Καί στίς δύο περιπτώσεις, τό τέλος τών συγκρούσεων σηματοδότησε τή λήξη μιάς μακρόχρονης πολεμικής περιόδου, παραπλήσιας μάλιστα διάρκειας: σχεδόν δέκα χρόνια καί στή μία καί στήν άλλη περίπτωση. Ή έλληνική κοινωνία βρέθηκε μπροστά ο' ένα νέο ξεκίνημα καί τό 1922 καί τό 1949. Οί καταστροφές, οί πληθυσμιακές καί κοινωνικές άνακατατάξεις, ή μεταβολή τών πολιτικών καί ιδεολογικών δεδομένων, στό ιστό τών όποιων έπρεπε νά κτιστεί ή χώρα, είχαν καί στή μία καί στήν άλλη περίπτωση αλλάξει δραματικά τή χώρα Τά θύματα ήταν έπίσης πολλά, μεγάλο μέρος τών 'Ελλήνων είχε μάθει νά ύποφέρει, νά άποδέχεται τόν κίνδυνο καί τό θάνατο ώς φυσιολογικές παραμέτρους τής καθημερινής ζωής καί νά μήν ξαφνιάζεται άπ' οτιδήποτε νέο μπορούσε νά προκύψει στή ζωή τών άνθρώπων. Οί φτωχοί καί οί άποροι ήταν έπίσης πολλοί, καί στή μία, όπως καί στήν άλλη περίπτωση περίμεναν κάποιου είδους συνδρομή, έσωτερική ή έξωτερική, γιά νά καταφέρουν νά συνεχίσουν τή ζωή τους. Καί στίς δύο περιπτώσεις, ένα μεγάλο μέρος τού πληθυσμού άνήκε στήν κατηγορία τών ήττημένων καί τών ταπεινομένων, έκείνων πού είχαν δει, σέ λίγο χρόνο, τούς πόρους τής ζωής τους νά έξανεμίζονται, τήν κοινωνική τους θέση νά καταρρέει, τίς συλλογικότητες πού τούς στήριζαν νά χάνονται καί τόν κόσμο μέσα στόν όποιο είχαν μάθει νά ζούν νά βυθίζεται στήν άβυσσο τής άνυπαρξίας. Θά έλεγε κανείς ότι, καί στίς δύο περιπτώσεις, μιά νέα άφετηρία περίμενε τή χώρα, όπως καί πολλούς άπό τούς πολίτες της. Οί συγκριτικές ομοιότητες δέν σταματούν έδώ. Ή έκταση τών άνατροπών, τήν έπαύριο καί τού ένός καί τού άλλου γεγονότος, έκανε άδύνατη τήν άντιμετώπιση τών νέων συνθηκών μόνο μέ τίς δυνάμεις τής χώρας, μόνο μέ τήν κρατική μηχανή καί τά μέσα πού αύτή διέθετε ή μόνο μέσα άπό τούς κοινωνικούς μηχανισμούς, έκείνους πού μπορούν νά άμβλύνουν τέτοιου είδους άλλαγές καί άντιθέσεις. Ή χώρα χρειάστηκε τήν έξωτερική άρωγή σέ διαστάσεις καί μεγέθη πού τήν έκαναν νά μοιάζει πολύ μέ κηδεμονία. Στή βάση αύτής τής άρωγής καί σέ μεγάλο βαθμό χάρη σέ αύτή, ξεκίνησε μιά προσπάθεια άποκατάστασης τών ύλικών ζημιών καί άνάπτυξΐ]ς τής οικονομίας καί τής κοινωνίας τής χώρας σέ νέες βάσεις. ΤΗταν ένα είδος γενικού έπαναπροσανατολισμού στόχων καί έπιδιώξεων, πού όμως, καθώς γινόταν κάτω άπό τή διακριτική ή άδιάκριτη έξωτερική κηδεμονία, άποκτούσε κοσμοπολίτικα χαρακτηριστικά. Προσπερνούσε δηλαδή τίς προτάσεις άνάπτυξης πού οί τοπικές ισορροπίες έπέβαλαν στά πρίν τούς πολέμους χρόνια καί οδηγούσε πρός τά αποδεκτά καί υιοθετημένα άπό τόν άναπτυγμένο δυτικό κόσμο πρότυπα. Οί ομοιότητες άνάμεσα στίς δύο αύτές ιστορικές συγκυρίες σχεδόν εξαντλούνται στίς προηγούμενες διαπιστώσεις. Ό έξωτερικός παρατηρητής δέν θά δυσκολευόταν νά έντοπίσει μιά πρώτη μεγάλη διαφορά. Ή παλαιότερη τών δύο περιπτώσεων, έκείνη τής Μικρασιατικής Καταστροφής, βιώθηκε ώς 632

'Επίλογος

συμφορά καί ύψιστη ήττα τού έθνους. Δέν τήν άκολούθησαν τελετές έπαρσης καί γιορτές νίκης. Τό άντίθετο συνέβη στή δεύτερη περίπτωση, έκείνη πού μάς άπασχόλησε σέ όλο αύτό τό πόνημα Παρά τίς δύσκολες συνθήκες τών καιρών, ή νίκη ένάντια στήν «έξωτερική έπιβουλή» γιορτάστηκε δεόντως στήν πρωτεύουσα καί στίς άλλες πόλεις τής χώρας. Ό άρχιστράτηγος τής νίκης στόν Γράμμο καί στό Βίτσι καί τά πολιτικά καί καθεστωτικά του συμφραζόμενα έγιναν άντικείμενο σεβασμού γιά πολλούς, σημεία άναφοράς καί σταθερότητας, καί άνοιξαν μπροστά τους εύρεΐς πολιτικοί ορίζοντες. 'Αντίθετα, ό άρχιστράτηγος τής μικρασιατικής στρατιάς έκτελέστηκε καί τό καθεστώς -τό ίδιο καθεστώς τής βασιλείας πού θριάμβευσε τό 1949- είδε τή θέση του νά κλονίζεται καί τά πρόσωπα πού τό συγκροτούσαν άναγκάστηκαν νά γευτούν τήν πίκρα τής έξορίας. Αύτή ή διαφορετική έξωτερική εικόνα μπορεί εύκολα νά μάς παραπλανήσει καί νά μάς σπρώξει σέ βιαστικά συμπεράσματα Ή νίκη, πού γιορτάστηκε μέ χαρά καί άνακούφιση στά 1949, μπορεί νά παρουσιάστηκε ώς σωτηρία τής χώρας άπό τόν κίνδυνο «έκσλαβισμού» της, ώστόσο καμία άπό τίς έκδοχές τής έν λόγω θεωρίας δέν μπόρεσε νά κρύψει τό γεγονός ότι ή έπίτευξή της έγινε δυνατή χάρη στήν καταστροφή σημαντικού τμήματος τής έλληνικής κοινωνίας. ΤΗταν μάλιστα μιά περίεργη νίκη, ήμιτελής θά λέγαμε, παρά τήν ολοκληρωτική έπικράτηση τών νικητών στά πεδία τών μαχών καί τόν έξαναγκασμό τού άντιπάλου σέ ύποχώρηση, έξω άπό τά σύνορα τής χώρας. Τό κράτος τών νικητών, τό καθεστώς πού προέκυψε, δέν διακρινόταν ούτε γιά τήν άνεση ούτε γιά τήν αύτοπεποίθησή του. Καθεστώς έκτακτης άνάγκης παρέμεινε γιά είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια, στηριζόμενο στήν άπηνή καταδίωξη πραγματικών ή φανταστικών άντιπάλων, νομική καί ούσιαστική, έτοιμο πάντα νά καλέσει δυνάμεις καταστολής στίς πόλεις, νά οργανώσει καί νά έξαπολύσει πραξικοπήματα, νά γεμίσει φυλακές καί τόπους έξορίας, νά θέσει «ύπό θεραπεία» τά τμήματα έκεϊνα τού κοινωνικού ιστού πού τής φαίνονταν άρρωστα καί προβληματικά. Περίεργος θρίαμβος, παράξενη νίκη. Μιά πρόχειρη τομή στό σύστημα πού έφάρμοσαν οί νικητές ώς κεντρικό στοιχείο τής έξουσίας τους οτά μετά τόν 'Εμφύλιο χρόνια προκαλεί έρωτηματικά καί άπορίες. Στήν ούσία, έπρόκειτο γιά έναν θρίαμβο ύπό αίρεση. Δέν άρκούσαν οί τελετές τής νίκης, οί γιορτές γιά τό θρίαμβο καί οί διακηρύξεις γιά τό έπαίσχυντο τέλος τοϋ έχθρού. Σημασία ειχε ό ίδιος ό έχθρός νά ομολογήσει τή νίκη αύτή, νά τήν άποδεχτεΐ, νά τήν έπιβεβαιώνει δημόσια καί κατ' έπανάληψη. Μέ άλλα λόγια, νά ύποταχθει πλήρως τόσο όσον άφορά τά λόγια καί τίς πράξεις του, όσο καί στή δημόσια καί τήν ιδιωτική ζωή του. Τό καθεστώς τών πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων, τών ύπεύθυνων δηλώσεων άποκήρυξης τοϋ κομμουνισμού καί τών φακέλων αύτό τό σκοπό έξυπηρετούσε. Οί έμφύλιες συγκρούσεις είναι άσυνήθιστοι πόλεμοι. Γιά νά τελειώσουν δέν άρκεΐ μιά διακήρυξη, μιά δι633


πλωματική συμφωνία, μιά συνθηκολόγηση, μιά παράδοση άνευ όρων έστω. Ή έπιτυχία καί τό τέλος τους κρίνεται άπό τό βαθμό τής κοινωνικής υποταγής τών ήττημένων στόν κόσμο τών νικητών. Γιά νά γίνει αύτό χρειάζονται άναρίθμητες πράξεις συνθηκολόγησης, περισσότερες άπό μία -όπως αποδείχθηκε- γιά τόν καθένα άπό τούς πραγματικούς ή τούς «έν δυνάμει» εχθρούς.

Ενοποίηση καί διάσπαση Ή μεγάλη διαφορά άνάμεσα στίς δύο «κοσμογονικές» συγκυρίες τής ελληνικής ιστορίας τού 20ού αιώνα, τό 1922 καί τό 1949, βρίσκεται στήν κοινωνική τους ποιότητα δηλαδή στή δυνατότητά τους νά λειτουργήσουν ένοποιητικά, νά κατασκευάσουν τίς κοινωνικές ισορροπίες καί τίς λειτουργικές συλλογικότητες πού θά έπέτρεπαν στήν έθνική ένότητα νά λειτουργήσει καί νά άναπτυχθεΐ. Ή σύγκριση άνάμεσα στά δύο σημεία κάθε άλλο παρά εύκολη είναι. Ούτε τό ενα ούτε τό άλλο οδήγησαν σέ άποτελέσματα τόσο σταθερά ώστε νά μήν χρειαστούν σύντομα άνάπλαση καί άναδιαμόρφωση. 'Επιπλέον, ή χρονική τους γειτνίαση μας οδηγεί στό συμπέρασμα ότι, στόν τομέα αύτό, τό ένα είναι άπαραίτητη συνέχεια τού άλλου, ότι άποτελούν δύο ξεχωριστά σημεία τής ίδιας διαδικασίας. Τό 1922 έλυσε δύο άνοικτά προβλήματα, άληθινές πληγές γιά τήν ώς τότε πορεία τού έλληνικού κράτους. Δύο κρίσιμα έρωτήματα άπαντήθηκαν. Τό πρώτο άφορούσε τήν έξωτερική εικόνα τού κράτους, τό βασικό στοιχείο τής ταυτότητάς του. Τό πού δηλαδή θά βρίσκονταν τά σύνορά του καί ποιούς πληθυσμούς θά περιλάμβανε στά σπλάχνα του. Ή έννοια τού ήμιτελούς, τής οντότητας πού δέν άποδέχεται τόν έαυτό της καί πού στόν καθρέφτη βλέπει ένα είδωλο ολότελα άταίριαστο μέ τήν πραγματική της εικόνα έληξε μέ τόν τρόπο πού έληξε τή δραματική έκείνη χρονιά Οί σχετικές άποφάσεις καί μεγάλες ήταν καί άπροσδόκητα θαρραλέες - σέ αύτό βοηθούσε ή στρατιωτική συντριβή καί τό βίαιο τέλος τών ψευδαισθήσεων. Τά σύνορα ορίστηκαν πολύ μακριά άπό τά άντίστοιχα τοΰ 1912, πολύ πιό κοντά, όμως, άπό έκεΐ πού τά έπιθυμούσαν οί τελευταίες έκδοχές τής Μεγάλης Ιδέας. Ωστόσο, έγιναν καί άλλα πολύ πιό σοβαρά "Ως τό 1924-1925, όλοι όσοι έπιθυμούσαν νά είναι ή θεωρούνταν "Ελληνες -γλωσσικά, πολιτισμικά, συνειδησιακά, θρησκευτικά- μεταφέρθηκαν, έκόντες άκοντες, μέσα στά σύνορα τού νέου κράτους. Αντίθετα, σέ μιά άντίστροφη πορεία, όλοι όσοι μπορούσαν νά σταθούν έμπόδιο στήν, έντός τών όρίων, έθνική όμογενοποίηση άναχώρησαν, χωρίς έπίσης νά ρωτηθούν, στήν πλειοψηφία τους, γιά τίς χώρες πού πολύ πιό εύκολα θά μπορούσαν νά τούς άφομοιώσουν. Αύτή ή μετακίνηση άφορούσε ένάμισυ ώς δύο έκατομμύρια άνθρώπους καί, χονδρικά καί παρά τίς έξαιρέσεις, κατασκεύασε τό έθνικό σκηνικό μέσα στό όποιο θά ζούσε ή χώρα. Οί παλαιές ίδεολο634

'Επίλογος

γίες έμειναν έκτοτε κενές ώς πολιτικό πρόσχημα -μέ άποδέκτη τήν έσωτερική πολιτική μάλιστα- καί ή χώρα ξεκίνησε μιά μεγάλη προσπάθεια έπαναπροσδιορισμοϋ τοϋ έαυτοΰ της. Ή συγκυρία τής Μικρασιατικής Καταστροφής οδήγησε σέ μιά τιτάνια προσπάθεια άνασύνθεσης τής Ελλάδας ώς ταυτότητας, ώς κράτους, ώς κοινωνίας. Ή έκταση τού έγχειρήματος μας έπιτρέπει νά άναφερόμαστε σέ αύτό ώς σημείο νέας άφετηρίας τής σύγχρονης έλληνικής ιστορίας. Τό 1949 ώς σημείο έθνικής όμογενοποίησης δέν σημαίνει πολλά πράγματα Στήν ούσία άφορούσε πολύ περιορισμένες σέ έκταση περιοχές καί μόλις λίγες δεκάδες χιλιάδες άνθρώπους. Τό 1945, ή 'Εθνοφυλακή ολοκλήρωσε, θυμίζουμε, τήν έκδίωξη στήν 'Αλβανία τών έλάχιστων πλέον Τσάμηδων πού είχαν άπομείνει -μετά τίς βίαιες διώξεις τοϋ 1944- στή Θεσπρωτία 'Από τή Δυτική Μακεδονία, πολύ λιγότερο τήν Κεντρική ή τήν 'Ανατολική, τήν περίοδο τής τρομοκρατίας ή στήν ύποχώρηση τοϋ Δημοκρατικού Στρατού έφυγαν λίγες δεκάδες χιλιάδες Σλαβομακεδόνες. Ό τεράστιος προπαγανδιστικός θόρυβος σχετικά μέ τό ζήτημα αύτό παραπλανητικά οδηγούσε στό συμπέρασμα ότι ό 'Εμφύλιος ήταν στήν ούσία -στόν σκληρό του πυρήνα τουλάχιστον- άναμέτρηση τών έθνικών δυνάμεων μέ τούς Σλαβομακεδόνες. Σέ μιά τέτοια έκδοχή, ή τρίχρονη διάρκεια τού πολέμου, καθώς καί τά θύματα καί οί καταστροφές πού δημιούργησε, μόνο άπορία μπορούν νά προκαλέσουν! Σέ κάθε περίπτωση, ή καταστροφή αύτών τών μειονοτικών θυλάκων στό περιθώριο τοϋ Εμφυλίου δέν μετέβαλε σέ σημαντικό ποσοστό τήν έθνολογική σύνθεση τών ελληνικών περιοχών. Τό μόνο πού έκανε, θά έλεγε κανείς, ήταν νά κλείσει σέ αύτό τό πεδίο περιθωριακές έκκρεμότητες τού 1922. Ή διαφορά άπό τό 1922 είναι τεράστια στό έπίπεδο αύτό.

Τριάντα χρόνια μετά άπό τόν κατακλυσμό τοϋ 1922 ό Εμφύλιος ήρθε γιά νά κλείσει ένα άλλο κεφάλαιο τής ενοποίησης τοϋ ελληνικού χώρου: τό κοινωνικό. Ή έθνική όμογενοποίηση άποδείχθηκε άνεπαρκής στή διαμόρφωση ένός κοινωνικού πλαισίου άποδεκτοϋ άπ' όλες τίς συνιστώσες τοϋ έλληνικού χώρου. Σέ αύτό συνέβαλε καί ή οικονομική ρευστότητα τοϋ Μεσοπολέμου. Ή άποκατάσταση τών προσφύγων καί ή μαθητεία τής έλληνικής κοινωνίας στό σύνολο της οτίς νέες συνθήκες, έκτός άπό τήν πρόοδο οτά πεδία τών άριθμών καί τής οικονομίας πού έπέφεραν, ανάπλασαν σέ πολλά έπίπεδα τήν κοινωνική γεωγραφία τής χώρας. 'Αρκετοί έπωφελήθηκαν ύπέρμετρα άπό τίς έξελίξεις, χωρίς όμως νά είναι αύτό τό κύριο σημείο τριβής. Ή νέα διαστρωμάτωση δέν είχε ξεκάθαρα χαρακτηριστικά ώς πρός τήν πόλωση καί τίς άντιθέσεις της. Δέν έπρόκειτο δηλαδή γιά τή δημιουργία άπόμακρων καί μέ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων καί ομάδων, τόσο διαφορετικών άπό τίς υπόλοιπες, ώστε εύκολα οί τελευταίες νά προσδιορίζουν τούς στόχους τους καί νά συσπειρώνονται 635


ένάντια στόν έμφανή κοινό έχθρό. Οί άλλαγές στήν κοινωνία είχαν άλλου τύπου χαρακτηριστικά στόν έλληνικό Μεσοπόλεμο. Θά μπορούσαμε νά τίς περιγράψουμε καλύτερα ώς παράλληλες πορείες, ώς ταυτόχρονη άνάδειξή πολλών κοινωνικών πόλων, κανείς άπό τούς όποιους δέν είχε τή δύναμη, οικονομική, κοινωνική καί πολιτική, νά έπιβληθεί στούς άνταγωνιστικούς καί έχθρικούς του άντίστοιχους. Ή διαδικασία άποκατάστασης τών προσφύγων άνέδειξε οπωσδήποτε ισχυρούς, τό βασικό όμως ήταν ότι άνέδειξε ισοδύναμες κοινωνικές οντότητες, ή ταξινόμηση τών όποιων στό έπίπεδο τής πολιτικής άποδείχθηκε δύσκολη, άν όχι άδύνατη. Ή νέα άφετηρία, τό βάρος τών συνθηκών πού ή καταστροφή καί ή συνεπακόλουθη μετακίνηση πληθυσμών δημιούργησαν, ή μορφή καί ή πολιτική τής συνδρομής άπό τό έξωτερικό, τό ιδεολογικό περιβάλλον καί οί φόβοι -πραγματικοί ή φανταστικοί- τής κοινωνικής έκρηξης συνηγόρησαν τής προαναφερόμενης πορείας. Τό πιό χαρακτηριστικό έπιχείρημα καί παράδειγμα αύτών τών έξελίξεων ήταν τό γεγονός ότι μέσα σέ πολύ λίγα χρόνια τά πληθυσμιακά σύνολα τών προσφύγων, στήν ύπαιθρο καί στίς πόλεις, δέν διέφεραν σημαντικά όσον άφορούσε τήν οικονομική καί κοινωνική τους επιφάνεια άπό τούς παλαιότερους κατοίκους τής χώρας πού δέν είχαν άντιμετωπίσει ούτε ξεριζωμό ούτε άπώλεια -ολοκληρωτική σέ σημαντικό ποσοστό- τών περιουσιών τους. Ή κατάσταση άνάγκης πού επικράτησε στή χώρα μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή ένίσχυσε τίς διαδικασίες κοινωνικής σύγκλισης περισσότερο άπό τίς άντίστοιχες τής άπόκλισης. Τό πλήθος τών στερημένων άπό κάθε περιουσιακό στοιχείο προσφύγων έπέβαλε, μέ στόχο τήν άποφυγή βίαιων ρήξεων, πολιτικές έξομάλυνσης τών κοινωνικών διαφορών. 'Ανεξάρτητα άπό τίς καθεστωτικές μεταβολές, τίς παρατάξεις καί τά πολιτικά κόμματα πού βρίσκονταν στήν έξουσία τήν περίοδο τοϋ Μεσοπολέμου, οί έπιλογές αύτές παρέμειναν σταθερές, μέ μικρές άποκλίσεις μόνο. Ή έπιβεβλημένη άπό τίς συνθήκες διαδικασία έμπόδισε τήν κοινωνική πόλωση, τό διαχωρισμό τής κοινωνίας σέ κατέχοντες καί σέ άπορους. Στή θέση αύτής τής πόλωσης άναδείχτηκαν πολύμορφες άντιθέσεις μέ άσαφή κοινωνικά χαρακτηριστικά - καθώς δέν τίς προκαλούσε κάποια ισχυρή διαφοροποίηση τής οικονομικής βάσης. Πλήθος άβαθών ρήξεων στόν κοινωνικό ίστό άποτελούσαν τό κύριο χαρακτηριστικό τού ελληνικού Μεσοπολέμου, ίσως στό μεγαλύτερο τμήμα του. Προφανώς ή διαφορά άνάμεσα στό Κολωνάκι καί στό Δουργούτι (ραινόταν -καί μάλλον ήταν- τεράστια, δέν άποτελούσε όμως τήν πλέον άντιπροσωπευτική πλευρά τών πραγμάτων. Ανάμεσα στούς πρόσφυγες καί τούς γηγενείς, στούς μικροαστούς τών πόλεων καί τούς μικροϊδιοκτήτες τής ύπαίθρου, άνάμεσα στούς μισθωτούς καί μεροκαματιάρηδες καί τούς βιοτέχνες ή τούς πολυποίκιλους μικροεπαγγελματίες καμία τομή, προκαλούμενη άπό τήν οικονομική τους έπιφάνεια ή τίς κοινωνικές τους δυνατότητες, δέν 636

'Επίλογος

ήταν καταλυτική, άξια νά προκαλέσει μεγάλης έκτασης ρήξεις. Ή μετανάστευση, πού θά μπορούσε ίσως, μέσα άπό τά έμβάσματα καί τήν άξιοποίηση τών εύκαιριών, νά προκαλέσει έπιταχύνσεις καί διαφορές, γνώρισε, σέ σύγκριση μέ τά πρίν άπό τούς πολέμους χρόνια, μιά σχεδόν ολοκληρωτική στασιμότητα. 'Επιπλέον, μόλις ή οικονομική καί κοινωνική άπογείωση ορισμένων τμημάτων τής έλληνικής κοινωνίας άρχισε νά διακρίνεται στόν ορίζοντα, ή οικονομική κρίση καί τό συνεπακόλουθο καθεστώς τής κλειστής οικονομίας οδήγησαν τά πράγματα πίσω, πρός τήν έξισορρόπηση, άναδεικνύοντας, άναγκαστικά, μηχανισμούς άμβλυνσης τών άντιθέσεων. Ή άνάδειξη μεσοστρωμάτων υπήρξε έξίσου δύσκολη σέ αύτό τό χώρο τών στενών εύκαιριών καί οί άποστάσεις πού χώριζαν τά στρώματα αύτά άπό τά ύπόλοιπα ποτέ δέν πήραν, στό οικονομικό -καί όχι μόνο- πεδίο, κρίσιμες διαστάσεις. Τό παιχνίδι τών ισορροπιών, τής διατήρησης ή τής όποιας άνατροπής τους κρινόταν στό έπίπεδο τού κρατικού μηχανισμού, ύπέρτατου οικονομικού συντονιστή σέ μιά χώρα πού ειχε νά άντιμετωπίσει τιτάνια προβλήματα. Δέν ήταν τυχαίο ότι ή πολιτική καί κοινωνική ένταση έκφραζόταν έπίπεδα, άταξικά θά λέγαμε. Οί συγκρούσεις -μικρής έκτασης άν άναλογιστούμε τί συνέβαινε σέ άλλα εύρωπαϊκά κράτη τήν ίδια έποχή- ξεσπούσαν γύρω άπό τόν κρατικό μηχανισμό, ό συντονιστικός ρόλος τού όποιου ήταν καίριος γιά τή λειτουργία τού συστήματος. Ή διαμάχη, πού έκφραζόταν κυρίως μέσα άπό τίς συγκρούσεις τών δύο κομμάτων -χώρων καλύτερα- έξουσίας, συνέχιζε προσχηματικά έναν «διχασμό» τού όποιου τά χαρακτηριστικά άνήκαν ήδη σέ άλλες έποχές καί καταστάσεις.

Ή περίοδος τής Κατοχής σημείωσε τό τέλος αύτής τής περιόδου σχετικής κοινωνικής σταθερότητας ή, καλύτερα, πολύμορφης άδυναμίας ούσιαστικών κοινωνικών άνατροπών. Τό μωσαϊκό τών έπιμέρους ομάδων, πού συγκροτούσαν μιά έλληνική κοινωνία σέ άνολοκλήρωτη, άκόμη, διαδικασία διάρθρωσης καί ένοποίησης, βρέθηκαν, έξαιτίας τής άπαξίωσης -άν όχι τής κατάλυσης- τού κράτους καί τού έξισορροπητικοϋ ρόλου πού μέχρι τότε διαδραμάτιζε, στήν ίδια άφετηρία. Στήν περίοδο κρίσης πού έγκαινίασε ή κατάρρευση τού μετώπου καί ή ξένη κατοχή, όλες οί εύκαιρίες καί οί άπειλές παρουσιάστηκαν μπροστά στόν άδιαμόρφωτο κοινωνικό χώρο. "Ατομα καί ομάδες μπόρεσαν νά έπωφεληθοΰν άπό τήν κατάσταση, όπως έπίσης άλλοι, οί περισσότεροι, βρέθηκαν νά υποφέρουν καί νά υποβαθμίζονται οικονομικά καί κοινωνικά. Οί άποστάσεις άρχισαν νά μεγαλώνουν μέ ολοένα καί πιό γρήγορο ρυθμό. Στήν ούσία, έκτός άπό τά υπόλοιπα πολυσυζητημένα χαρακτηριστικά της, ή περίοδος τής Κατοχής, μέσα άπό τήν έκ τών πραγμάτων άκύρωση τών μηχανισμών έξισορρόπησης τού Μεσοπολέμου, άποτέλεσε τήν πρώτη, μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή, εύκαιρία 637


γιά σημαντική άνακατανομή τοΰ διαθέσιμου πλούτου καί ώς έκ τούτου γιά έντονες κοινωνικές μεταλλάξεις. Στήν ούσία έπρόκειτο γιά συγκέντρωση κεφαλαίων καί πόρων σέ πολύ συγκεκριμένες καί συγκριτικά στενές άριθμητικά κοινωνικές ομάδες, όχι άναγκαστικά τίς ίδιες πού είχαν καταφέρει νά άναδειχθούν στή χωρίς σημαντικές εύκαιρίες περίοδο τού Μεσοπολέμου. Χωρίς νά έπιμείνουμε ιδιαίτερα σέ ένα θέμα πού θά άξιζε νά άποτελέσει άντικείμενο μεθοδικών έρευνών, άς παρατηρήσουμε ότι τά οικονομικά κανάλια αύτών τών οικονομικών καί κοινωνικών μεταλλάξεων φαίνεται νά είναι ή διαχείριση τής πείνας, στήν περίοδο τών στερήσεων 1941-1942, μέ τήν άνάδειξη παράλληλων δικτύων τροφοδοσίας καί ιδιόμορφων τρόπων συναλλαγής, ή οικονομική συνεργασία μέ τόν κατακτητή καί τίς κατοχικές άρχές καί, κυρίως, ή διαχείριση τής βοήθειας άπό τό έξωτερικό, ή όποία, άπό τό τέλος τοΰ 1942, δέν έπαψε νά αύξάνεται καί νά κυριαρχεί στίς οικονομικές έξελίξεις τής χώρας.

Ή διαταξικότητα τοΰ 'Εθνικού 'Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), πού τόσο πολύ παραξένεψε τούς συγχρόνους του καί μπέρδεψε τούς μετέπειτα έρευνητές τής περιόδου, αύτή άκριβώς τήν κατάσταση έξέφραζε. Στήν ούσία, άντιδρώντας στίς μεγάλες άνατροπές πού συνέβησαν στό έπίπεδο τών κοινωνικών ισορροπιών, πρότεινε τήν έπιστροφή -καί τήν περαιτέρω στερέωση- σέ μιά τάξη πραγμάτων πού οί συνθήκες τής Κατοχής κατέλυαν ραγδαία Δηλαδή στήν κατάσταση τής άμβλυνσης τών κοινωνικών διαφορών πού δέν ήταν ούτε άγνωστη ούτε ξένη ούτε υπόγεια, άνατρεπτική ή έστω άνεπίσημη στίς συνθήκες τοΰ Μεσοπολέμου. Ή έπίκληση τοΰ έθνικού, στόν πολιτικό λόγο τοΰ ΕΑΜ, αύτές άκριβώς τίς κοινωνικές άνησυχίες, τήν άντίδραση στίς άνατροπές, έξέφραζε. Δέν ήταν, όμως, ή φαινομενική ύπερταξικότητα τοΰ ΕΑΜ πού ύπαγόρευε.τίς έξελίξεις. Ή κατοχική περίοδος άλλαζε τά δεδομένα: γιά πρώτη φορά μετά τό 1922, οί τομές στήν έλληνική κοινωνία γίνονταν οριζόντιες, κτιζόταν ένα ισχυρό οικονομικά κοινωνικό στρώμα τό όποιο φιλοδοξούσε νά μετατρέψει τόν εύκαιριακό, στίς πολύπλοκες συνθήκες τής Κατοχής, πλουτισμό του σέ πολιτική έξουσία, ώστε νά παγιώσει τά κεκτημένα του.1 Τό είδαμε καί στήν άρχή τούτης τής μελέτης. Ή άπόλυτη πολιτική κυριαρχία πού ή Δεξιά έπιδίωξε ήταν ό μόνος τρόπος γιά νά διασφαλιστούν τά κεκτημένα σημαντικών κοινωνικών ομάδων, πού ανέδειξε καί έθρεψε οικονομικά κυρίως ή άπό τό έξωτερικό βοήθεια καί τά έσωτερικό δίκτυα διανομής της. 1. Νά έπανολάβουμε έδώ κάτι πού τονίσαμε στήν άρχή αύτής τής μελέτης: δέν θά μπορέσουμε νά κατανοήσουμε μέ άκρίβεια τά συμβαίνοντα όσο ή σχετική μέ τήν περίοδο ιστοριογραφία μένει προσηλωμένη στίς «εύθύνες», στίς «τυχαίες επιλογές», στίς ύπόγειες ή υπέργειες πολιτικές τών διαδρόμων, στά πάθη ή στίς ά638

'Επίλογος

Ή συγκυρία πού δημιούργησε τόν 'Εμφύλιο χαρακτηριζόταν άπό βαθιά κοινωνική σύγκρουση, πού συνοψιζόταν σε δύο επιλογές, σέ δύο προτάσεις. Ή πρώτη άκολουθούσε καί έξυπηρετούσε τίς κοινωνικές άνατροπές πού συνέβησαν οτήν περίοδο τής Κατοχής καί στήν 'Απελευθέρωση. Δηλαδή, στή δημιουργία κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων πού, διά τής πολιτικής, θά στερέωναν καί θά διεύρυναν τήν οικονομική τους έπιφάνεια. Ή δεύτερη, ισχυρή χάρη καί στίς άναφορές της στόν κόσμο τού Μεσοπολέμου καί τίς τότε άναγκαστικές έπιλογές, άντιστεκόταν οτήν προοπτική αύτή, προβάλλοντας άν όχι έναν κόσμο κοινωνικής δικαιοσύνης, τουλάχιστον μιά πολιτική ισορροπιών. Καθώς οί συνθήκες είχαν άλλάξει ριζικά, ή πρώτη έκδοχή, σέ άντιστοιχία μέ τις εξελίξεις, άναδείχθηκε άπόλυτος νικητής στήν άναμέτρησή της μέ τή δεύτερη. Παρ' όλ' αύτά, γιά νά προλάβουμε τίς άπόλυτες, άρα αύθόρμητες γενικεύσεις, νά σημειώσουμε ότι ό τελικός θρίαμβος περιέκλειε καί τούς άναγκαίους συμβιβασμούς. Γιά νά κερδίσει τόν πόλεμο στήν ύπαιθρο, τό στρατόπεδο τών ισχυρών άναγκάστηκε σέ συμβιβασμούς στίς πόλεις. Μέ τήν έννοια αύτή, παρά τή βιαιότητα τής σύγκρουσης, ό μετεμφυλιοπολεμικός κόσμος στή χώρα δέν θύμιζε λατινοαμερικανικές καταστάσεις ώς πρός τίς άποστάσεις άνάμεσα σέ πλούσιους καί φτωχούς. •· 'Οπωσδήποτε όμως, περισσότερο άπό καθετί άλλο, ή έξέλιξη καί ή κατάληξη τού 'Εμφυλίου ήρθε νά παγιώσει, μέ τόν μόνο δυνατό τρόπο, βίαιο καί καταστροφικό, αύτή τήν άνατροπή στίς ώς τότε κοινωνικές λειτουργίες. Τό ουσιαστικό έρώτημα αύτής τής σύγκρουσης προσπερνούσε τή συγκυρία καί έθιγε τήν ίδια τήν ποιότητα τής νέας -τής μετά τό 1922— Ελλάδας. Τό καθεστώς τού πολιτικού άποκλεισμού πού κρίθηκε στήν έμφύλια σύγκρουση περιέκλειε τό ζήτημα τού κοινωνικού αποκλεισμού. "Εκρινε, μέ άπλά λόγια, τό πού θά κατευθυνόταν τό πλεόνασμα πού ή σταθεροποίηση τής έλληνικής κοινωνίας καί ή συνεπακόλουθη άνάπτυξή της δημιουργούσαν. Θά ήταν ή 'Ελλάδα χώρα τών μέσων όρων, τών μεσοστρω-

δυναμίες τών προσώπων κλπ. Σπάνια ό όρος κοινωνική ιστορία δείχνει νά είναι τόσο άπαραίτητος ώς κατεύθυνση γιά νά καταλάβουμε τί συνέβη στήν τότε Ελλάδα Πρός τό παρόν, όμως, πρέπει νά άρκεστούμε στά λίγα στοιχεία πού έχουμε γιά τά πιό σημαντικά πράγματα Ή βασική ένδειξη πού έχουμε γιά τήν τεράστια μεταφορά πλούτου στή διάρκεια τής Κατοχής είναι οί άγοραπωλησίες άκινήτων. Οί άριθμοί είναι ένδεικτικοί: πρόκειται γιά πολλές δεκάδες χιλιάδες κτίρια στήν περιοχή τής Αθήνας. Ούτε, όμως, αύτή ή βασική ένδειξη έχει καταστεί άντικείμενο μεθοδικής έρευνας. 639


μάτων καί τής ήπιότητας ή θά μπορούσε νά άναδείξει κοινωνικές ομάδες ισχυρές, ικανές νά άποσπάσουν καί νά διαχειριστούν τόν παραγόμενο πλούτο στό πλαίσιο μιας κοινωνίας άνισης καί Ιεραρχικά δομημένης; Τό γνωρίζουμε σήμερα, μέ τήν πολυτέλεια τής ύστερης γνώσης, τό διάβημα τής Αριστεράς, ό άγώνας της καί οί στόχοι του δέν είχαν έλπίδα έπιτυχίας άπέναντι στόν κόσμο πού ό τελευταίος μεγάλος πόλεμος δημιούργησε. Τά πρότυπά της, οί προτάσεις της έβλεπαν πρός μιά άλλη έποχή, τότε πού οί κλειστές οικονομίες καί οί κοινωνικές συλλογικότητες έδιναν μιά διαφορετική ούσία στήν έννοια τής άνεξαρτησίας τών έθνών. Στό πεδίο αύτό ή 'Ελλάδα, πειραματικά καί οπωσδήποτε άτυχα, βρέθηκε νά προηγείται τής εποχής της. Ή στήριξή της άπό μακρινά, υπερατλαντικά οικονομικά κέντρα καί ή πλήρης άλλοτρίωση τοϋ παραγωγικού της δυναμικού άπό αύτά, μέσα άπό τίς πολύμορφες κηδεμονικές σχέσεις, ισοδυναμούσαν μέ τήν άπόλυτη ένταξή της στό σύστημα τής «έλεύθερης άγοράς», όπως άργότερα θά γινόταν γνωστό. Αύτό τό σύστημα, στόν άστερισμό τού όποιου άκόμη ζούμε, θά άποδεικνυόταν στή συνέχεια ισχυρός καί άκαταμάχητος παράγοντας τών έξελίξεων στό δεύτερο μισό τοϋ 20ού αιώνα. Μέ αύτή τήν ύστερη γνώση μάς φαίνεται σήμερα ίσως ύπερβολική ή προσδοκία τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ: ότι δηλαδή άποπειράθηκε νά άντισταθεϊ σέ αύτό, τήν ώρα τής πρώτης του δυναμικής, σέ μιά χώρα πού -διαμέσου, νά έπαναλάβουμε, τής άπό τό έξωτερικό βοήθειας- ειχε πειραματικά καί παραδειγματικά ένταχθεΐ. Γιά τό λόγο αύτό, άπό τήν άρχή έτούτου τού πονήματος προσφύγαμε στή λέξη τραγωδία γιά νά άποδώσουμε τήν άναγκαστική μέν, άδιέξοδη δέ τροπή τής ιστορίας.

Μέ βάση τήν προηγούμενη πρόταση έργασίας, ό 'Εμφύλιος συμπλήρωσε μέ τόν τρόπο του τή Μικρασιατική Καταστροφή. Ή δεύτερη ίδρυσε τό έλληνικό κράτος όπως σήμερα τό γνωρίζουμε, τό προσδιόρισε γεωγραφικά καί άνοιξε τό δρόμο στήν έθνική του ένοποίηση. Ό πρώτος, τερματίζοντας μέ τόν τρόπο του τίς ιδιόμορφες κοινωνικές ισορροπίες πού ή Καταστροφή είχε δημιουργήσει, κατασκεύασε τήν ταξική του διαστρωμάτωση, τήν κοινωνική διάρθρωση καί λειτουργία τής χώρας. Προσδιόρισε τούς ισχυρούς καί τούς άδυνάτους, ταξινόμησε τήν κοινωνία μέ βάση τά μέτρα καί τά σταθμά πού οί κυρίαρχες οικονομικές λειτουργίες -έσωτερικές καί έξωτερικές- ύπαγόρευαν. "Εφερε, μέ τόν τρόπο πού τήν έφερε, μιά άπάντηση στήν κρίσιμη έκκρεμότητα τήν όποια ή προηγούμενη περίοδος είχε κληροδοτήσει. Μορφοποίησε καί ταξινόμησε τή νεοελληνική κοινωνία. Στό πεδίο αύτό κανείς δέν θά μπορούσε νά άρνηθεΐ τή σημαντική θέση τού 'Εμφυλίου στή διαμόρφωση τής σύγχρονης 'Ελλάδας. Πιστεύουμε λοιπόν ότι μαζί μέ τή Μικρασιατική Καταστροφή άποτελοϋν τίς δύο συνιδρυτικές στιγμές τής σημερινής 'Ελλάδας. 640

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1945-1950 Ή βιβλιογραφία αύτή όέν έχει οέ καμία περίπτωση φιλοδοξίες έξάντλησης ένός τόσο έκτεταμένου και σύνθετου θέματος. Οί ελλείψεις της διακρίνονται διά γυμνοϋ οφθαλμού καί, κάθε εβδομάδα πού περνά, εμφανίζονται νέα κενά, καθώς ή δημοσίευση εργασιών, μελετών, μαρτυριών καί άναμνήσεων γιά τήν περίοδο τοϋ 'Εμφυλίου βρίσκεται σε πλήρη άνθηση. Στόν 20ό αιώνα οί άνθρωποι γράφουν πολύ. Ακόμη περισσότερο, θεωρούν τήν καταγραφή τών έμπειριών τους ένα είδος υποχρέωσης - απολογία ή άπολογισμό πεπραγμένων μπροστά στό κοινωνικό σύνολο πού έχει άπό καιρό ύποκαταστήσει τήν Τελική Κρίση τοϋ θεοϋ. θά διαπιστώσει κανείς εύκολα τα παραλειπόμενα αύτής τής αίσθησης. Από τήν πλευρά τών ηττημένων καί ώς τά τελευταία χρόνια έπίσημα «υπόλογων» γιά τήν έμφύλια διαμάχη, οί γραφές είναι πολύ πλουσιότερες. Διακρίνεται ή δίψα γιά ήθική άποκατάσταση, καθώς έπίσης καί ή άνάγκη γιά τή νομιμοποίηση, μπροστά στήν ιστορία καί τή συλλογική μνήμη, της γιά πολύ καιρό «άπόβλητης» πλευράς τού λόφου. Αυτός ό όγκος τού προερχόμενου άπό υποκειμενικές καί «ψυχολογικές» θεωρήσεις ύλικού ίσως έχει προσδώσει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στίς ιστοριογραφικές προσεγγίσεις τής περιόδου. Πολύς λόγος γίνεται γιά «προφορική ιστορία» καί τούς μηχανισμούς μέ τούς οποίους ή τελευταία προσπαθεί νά μετατρέψει τή μνήμη σε αξιόπιστο ιστορικό στοιχείο. Δύσκολα πράγματα σέ εναν κοινωνικό χώρο πού διαρκώς συνδιαλέγεται μέ τή γραφή καί τήν άνάγνωση. Από τήν άλλη πλευρά, ή σπανιότητα άρχειακών πηγών, ιδιαίτερα κοινωνικής ιστορίας, έπιτείνει τό πρόβλημα Ή πυρπόληση τών σχετικών κρατικών άρχειακών συλλογών μέ πρόσχημα τήν καταστροφή τών «φακέλων» καί τή «συμφιλίωση», πρίν άπό περίπου δέκα χρόνια - μοναδική πράξη βανδαλισμού άπέναντι στό ιστορικό παρελθόν στά παγκόσμια χρονικά, όξυνε τό πρόβλημα Εύτυχώς, τό λεγόμενο «έλληνικό δαιμόνιο» λειτούργησε σέ έναν βαθμό καί άρκετά άπό τά ύλικά αύτά βρέθηκαν άργότερα -καί βρίσκονται άκόμη- στά παλαιοπωλεία, άπ' όπου καί τά άγοράζουν, σέ άποσπασματική καί δύσχρηστη μορφή, οί άρμόδιοι πρός τούτο κρατικοί ή μή οργανισμοί! •ΦΦ. Στό ερώτημα πώς μπορεί νά μοιάζει ή βιβλιογραφία γιά ένα θέμα τόσο ρευστό καί εξελισσόμενο ή άπάντηση πού δόθηκε ήταν ή άπλούστερη δυνατή. Παρατίθενται τά 641

'Ιστορία τοΰ έλληνικού

'Εμφύλιου

Πολέμου

βιβλία πού χρησιμοποιήθηκαν στή σύνταξη τοΰ παρόντος έργου ή έκεΐνα πού ό συγγραφέας μπόρεσε ώς τώρα νά άνακαλύψει καί νά ξεφυλλίσει. Τά περισσότερα άπό αύτά βρίσκονται στή Βιβλιοθήκη τοΰ Πανεπιστημίου Κρήτης ή στήν προσωπική βιβλιοθήκη τού γράφοντος. Καί οί δύο είναι προσβάσιμες με ήλεκτρονικό τρόπο (τίς διαδικασίες πρόσβασης καί χρήσης άγνοεϊ ό γράφων -χρόνια άνεπίδεκτος μάθησης στά ηλεκτρονικά- καί γι' αύτό συστήνει τηλεφωνική συνεννόηση μέ τή Βιβλιοθήκη τοΰ Πανεπιστημίου Κρήτης στό Ρέθυμνο γιά όσους θά ήθελαν νά έκμεταλλευτούν τό υλικό αύτό). Μέ βάση τά όσα προανέφερα, παρακαλώ τόν άναγνώστη νά θεωρήσει τά βιβλιογραφικά δεδομένα πού παρατίθενται άκρως έλλιπή, προσωρινά καί σέ πλήρη μεταβολή καί εξέλιξη.

Βιβλιογραφίες Κουλούρης Νίκος, Έλληνική βιβλιογραφία τού Εμφυλίου Πολέμου, 1945- 1949. Αυτοτελή δημοσιεύματα 1945-1999, Φιλίστωρ, 'Αθήνα 2000

Γενικά Άβέρωφ-Τοσίτσας Ευάγγελος, «Φωτιά καί τσεκούρι!»: Ελλάς 1946-1949 καί τά προηγηθέντα, Εστία, Αθήνα 1975 Βουρνάς Τάσος, Ιστορία τής Σύγχρονης Ελλάδας: ό Εμφύλιος, Άφοί Τολίδη, Αθήνα 1981 Γιανουλόπουλος Γιάννης, Ό μεταπολεμικός κόσμος, έλληνική καί ευρωπαϊκή ιστορία, 1945-1963, Παπαζήσης, Αθήνα 1992 Γρηγοριάδης Σόλων, Δεκέμβρης- Εμφύλιος: συνοπτική ιστορία, Καπόπουλος, "Αθήνα 1984 Γρηγοριάδης Φοίβος, Εμφύλιος πόλεμος 1944-1949. Τό δεύτερο άντάρτικο, Νεόκοσμος, "Αθήνα 1975 Σταυριανός Λευτέρης, Ή Ελλάδα σέ επαναστατική περίοδο. Σαράντα χρόνια αγώνες, Κάλβος, "Αθήνα 1974 Ή τρίχρονη έποποιία τού Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, 1946-1949, Ριζοσπάστης, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1998 Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987 Close David (eds). The Greek Civil War. Studies of Polarization, Routledge, London, New York 1993 Close David, The Origins of the Greek Civil War, Longman, London, New York 1995 Eudes Dominique, Les Kapetanios. La guerre civile grecque de 1943 a 1949, Fayard, Paris 1970 Iatrides John O., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civile War and its Legacy, The Pennsylvania State Univercity Press, Pennsylvania 1995 Kousoulas George D., Revolution and Defeat. The Story of the Greek Communist Party, Oxford University Press, Oxford 1965 642

Βιβλιογραφία

Kuniholm Bruce R., The Origins of the Cold War in the Near East: Great Power Conflict and diplomacy in Iran, Turkey and Greece, Princeton University Press, Princeton 1980 Mazower Mark (eds), After the War was over. Reconstructing the Family, Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton University Press, Princeton, Oxford 2000 Pollard Robert Α., Economic Security and the Origins of the Cold War, 1945-1950, Columbia University Press, New York 1985 Vlavianos Haris, Greece 1941-1949. From Resistance to Civil War, Macmillan, London, Oxford 1992

Μελέτες Αλιβιζάτος Νίκος, Οί πολιτικοί θεσμοί σέ κρίση 1922-1974: όψεις της έλληνικής εμπειρίας, θεμέλιο, Αθήνα 1983 Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία τής Έλληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 18331965, Αθήνα 1964-1967, 4 τόμοι [Γενικό 'Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατοΰ], Ό Ελληνικός Στρατός κατά τόν άντισυμμοριακόν άγώνα, 1946-1949. Επιχειρήσεις τοϋ Γ' Σώματος Στρατού, 1947-1949, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1976 [Γενικό Επιτελείο Στρατοϋ/Διεύθυνση 'Ιστορίας Στρατού], Ό Ελληνικός Στρατός κατά τόν άντισυμμοριακόν άγώνα, 1946-1949. Ή έκκαθάρισις τής Ρούμελης καί ή πρώτη μάχη τοϋ Γράμμου, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1970 [Γενικό Επιτελείο Στρατοϋ/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού], Ό Ελληνικός Στρατός κατά τόν άντισυμμοριακόν άγώνα, 1946-1949. Τό πρώτον έτος τοϋ άντισυμμοριακοϋ άγώνος, 1946, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1971 [Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού], Ό Ελληνικός Στρατός κατά τόν άντισυμμοριακόν άγώνα, 1946-1949. Τό δεύτερον έτος τοϋ άντισυμμοριακού άγώνος, 1947, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1980 Γκριτζώνας Κώστας, Τά παιδιά τοϋ έμφύλιου πολέμου. Συμβολή στήν αποκατάσταση τής ιστορικής άλήθειας γιά τό λεγόμενο «παιδομάζωμα», Φιλίστωρ, Αθήνα 1998 Δασκαλάκης Απόστολος, 'Ιστορία τής Ελληνικής Χωροφυλακής, Άρχηγεΐον Χωροφυλακής, Αθήνα 1973 Εργολάβος Σπύρος, Ή δίκη τής Πρίντζου καί οί εκτελεσμένοι τών Ιωαννίνων, Σοκόλης, Αθήνα χ.χ· Ζαούσης Αλέξανδρος Α., Ή τραγική άναμέτρηση. 1945-1949: Ό μύθος καί ή άλήθεια, Ώκεανίδα, Αθήνα 1995 (1993), τόμοι Α-Β θεοόωρόπουλος Χρήστος, Αγώνες καί θυσίες τής περιοχής Γρεβενών, 1940 -1949, Ίδμων, Αθήνα 1995 Κλόουζ Ντέιβιντ, Ό έλληνικός εμφύλιος πόλεμος. Μελέτες γιά τ?/ν πόλωση, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997 Κόντης Βασίλειος, Ή άγγλοαμερικανική πολιτική καί τό έλληνικό πρόβλημα, 19451949, Παρατηρητής, θεσσαλονίκη 1984 Κουκουλές Γιώργος, Τό έλληνικό συνδικαλιστικό κίνημα καί οί ξένες έπεμβάσεις, 1944-1948, Οδυσσέας, Αθήνα 1995 643


Κούρτης Κωνσταντίνος, Ψηλά στό Μπίκοβικ, ύστερα άπό χρόνια. Τό χρονικό τής αιχμαλωσίας ένός έφεδρου, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1994 Λαζόπουλος Νικόλαος, Ή μάχη τών συνόρων. 'Επιτελική μελέτη τών έπιχειρήσεων Αύγούστου 1949, Αθήνα 1952 Μπάεφ Ίορντάν, Ό έμφύλιος πόλεμος στήν Ελλάδα Διεθνείς διαστάσεις. Φιλίστωρ, Αθήνα 1997 Μπαλτά Νάση, Ό ελληνικός έμφύλιος πόλεμος (1946-1949) μέσα άπό τόν γαλλικό τύπο, Οδυσσέας, Αθήνα 1993 Baerentzen Lars, Iatrides Yannis, Smith Ole (eds), Μελέτες γιά τόν εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949, Ολκός, Αθήνα 1992 Μπουσχότεν Ρίκι Βάν, Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη καί 'ιστορία στό Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Πλέθρον, Αθήνα χ.χ., [1997] Wittner Lawrence, Ή αμερικανική έπέμβαση στήν 'Ελλάδα, 1943-1949, Βάνιας, θεσσαλονίκη 1991 [Πάντειο Πανεπιστήμιο/Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα], Ή έλληνική κοινωνία κατά τήν πρώτη μεταπολεμική περίοδο (1945-1967), Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 1994 Richter Heinz, Ή έπέμβαση τών Άγγλων στήν 'Ελλάδα: άπό τή Βάρκιζα στόν έμφύλιο πόλεμο. Φεβρουάριος 1945 Αύγουστος 1946, Εστία, Αθήνα 1997 Σαράφη Μάριον (έπιμ.), Από τήν 'Αντίσταση στόν έμφύλιο πόλεμο, Λιβάνης, "Αθήνα 1982 Σφήκας Θανάσης, Οί "Αγγλοι έργατικοί καί ό έμφύλιος πόλεμος στήν 'Ελλάδα: ό ιμπεριαλισμός τής «μή-έπέμβασης», Φιλίστωρ, Αθήνα 1997 Alivizatos Nicos, «The Executive in the Post-Liberation Period, 1944-1949», στό Iatrides John Ο., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State Univerity Press, Pennsylvania 1995, α 157-172 Baerentzen Lars, «The Paidomazoma and the Queen's Camps», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, 19451949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, o. 127-157 Close David, «The Reconstruction of a Right-Wing State», στό Close David (eds). The Greek Civil War, 1943-1950, Studies of 'Polarization, Routledge, London, New York 1993, σ. 156-189 Close David, «The Changing Structure of the Right, 1945-1950», στό Iatrides John 0., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State Universiy Press, Pennsylvania 1995, α 122-156 Close David, Veremis Thanos, «The Military Struggle, 1945-1949», στό Close David (eds), The Greek Civil War, 1943-1950, Studies of Polarization, Routledge, London, New York 1993,0.97-128 Du Boulay Juliet, Portrait of a Greek Mountain Village, Clarendon Press, Oxford 1974 Haidia Eleni, «The Punishment of Collaborators in Northern Greece, 1945-1949», στό Mazower Mark (eds), After the War was over. Reconstructing the Family, Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton University Press, Princeton, Oxford 2000,o.42-61 Iatrides John, «Greece at the Crossroads, 1944-1950», στό Iatrides John O., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1995, α 1-30 644


Iatrides John, «Perceptions of Soviet Involvement in the Greek Civil War, 1945-1949», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, α 225248 Iatrides John, «Britain, the United States and Greece, 1945-1949», στό Close David (eds), The Greek Civil War, 1943-1950, Studies of Polarization, Routledge, London, New York 1993, α 190-193 Kofos Evangelos, «The Impact of the Macedonian Question on Civil Conflict in Greece, 1943-1949», στό Iatrides John 0., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1995, σ. 274-318 Laiou Angeliki, «Population Movements in the Greek Countryside during the Civil War», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, o. 55-104 Mazower Mark, «Three Forms of Political Justice: Greece, 1944-1949», στό Mazower Mark (eds), After the War was over. Reconstructing the Family, Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton University Press, Princeton, Oxford 2000, σ. 24-41 Papastratis Prokopis, «The Purge of the Greek Civil Service on the Eve of the Civil War», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds). Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, o. 41-54 Richter Heinz, British intervention in Greece: from Varkiza to Civil War, February 1945 to August 1946, Merlin Press, London 1986 Smith Ole, «Self-Defence and Communist Policy», στό Baerentzen Lars, Iatrides John, Smith Ole (eds). Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1987, σ. 159-177 Smith Ole, «'The First Round" - Civil War during occupation», στό Close David (eds). The Greek Civil War, 1943-1950, Studies of Polarization, Routledge, London, New York 1993, a. 58-71 Smith Ole, «Communist Perception, Strategy and Tactics, 1945-1949», στό Iatrides John O., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1995, σ. 90-121 Smith Ole, «The Greek Communist Party, 1945-1949», στό Close David (eds), The Greek Civil War, 1943-1950, Studies of Polarization, Routledge, London, New York 1993,σ. 129-155 Thomadakis Stavros, «Stabilization, Development, and Government Economic Authority in the 1940's», στό Iatrides John O., Wrigley Linda (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1995, o. 173-226 Voglis Polymeris, «Between Negation and Self-Negation: Political Prisoners in Greece, 1945-1950», στό Mazower Mark (eds), After the War was over. Reconstructions the Family, Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton University Press, Princeton, Oxford 2000, α 73-90 Vulmanovic Svetzovar, How and why the People's liberation struggle in Greece met with defeat, Merlin, London 1985 645


Woodbridge George, UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Columbia University Press, New York 1950, 2 τόμοι

Βιογραφίες 'Αρώνης Παναγιώτης, Νίκος Ζαχαριάδης, 1903-1973: συμβολή στή μελέτη τής ιστορίας τού 'Ελληνικού Λαϊκού Κινήματος, Αθήνα 1989 Ματζώρος Γεώργιος, Ό καπετάν Διαμαντής. Ό σταυραετός τής Ρούμελης. Γιάννης Κομνά Αλεξάνδρου, Αθήνα 1994 Ροδάκης Περικλής, Νίκος Ζαχαριάδης, 'Επικαιρότητα, Αθήνα 1987 Φυταιλής Βασίλης, Βαγγελίτσα Κουσιάντζα Μία ηρωίδα τοΰ λαού, Σύγχρονη 'Εποχή, Αθήνα 1987

'Αδημοσίευτες αρχειακές πηγές Γιά τή σύνταξη τοϋ παρόντος έργου χρησιμοποιήθηκαν: Απόσπασμα τοϋ 'Αρχείου τής Γενικής Διοικήσεως Δυτικής Μακεδονίας (1945-1949). Περίπου τέσσερις χιλιάδες έγγραφα άπό τή Βιβλιοθήκη τοϋ Πανεπιστημίου Κρήτης καί τίς προσωπικές συλλογές τοϋ γράφοντος. Δέν έχει γίνει μεθοδική ταξινόμηση. Ενότητες θεμάτων: α) Υπομνήματα κατοίκων καί φορέων τής περιοχής. 6) Κατάλογοι διανομών τροφίμων καί ειδών τής «Βοήθειας» σέ κατοίκους ή σέ μέλη τών παραστρατιωτικών οργανώσεων 'Ασφαλείας, γ) Κατάλογοι προκληθεισών ζημιών. δ) Εκθέσεις, άποφάοεις τών Συμβουλίων Εθνικής Άσφαλείας. ε) Πιστοποιητικά φρονημάτων καί σχετική άλληλογραφία μεταξύ τών αρμόδιων άρχών. οτ) Φάκελοι φρονημάτων δημόσιων υπαλλήλων, στρατιωτικών καί έκπαιδευτικών. ζ) Αναφορές καί έκθέσεις οικονομικού ενδιαφέροντος, η) Επιστολές (δημοσιοποιήσιμες) Μακρονησιωτών καί κρατουμένων, θ) Διάφορα Υπουργείο Παιδείας καί 'Επιθεωρήσεις Εκπαιδεύσεως. Περίπου χίλια έγγραφα αταξινόμητα Φύλλα ποιότητας έκπαιδευτικών. Φάκελοι φρονημάτων καί εκθέσεις τών 'Επιτροπών 'Ασφαλείας. Μικρό τμήμα τού Αρχείου Γενικής Διοικήσεως Ήπείρου. Σκόρπιοι φάκελοι γενικού ένδιαφέροντος άπό γενικές διοικήσεις, νομαρχίες, κοινότητες, δημόσιες υπηρεσίας, συμβούλια κλπ. Δικογραφίες σχετικές με τήν περίοδο άπό δικηγορικά γραφεία πολλών περιοχών τής χώρας. 646


Δημοσιευμένες αρχειακές πηγές Ή Αμερικανική επέμβαση: συμφωνίες 1947-1948: Δόγμα Τρούμαν, "Εκτακτος περίθαλψις, Σχέδιον Μάρσαλ, Αθήνα 1975 [Γενικό Επιτελείο Στρατοΰ], Αί μάχαι τοϋ Βίτσι καί τοϋ Γράμμου, 1949. Έπιχείρησις «Πυρσός», Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1993 (1951) [Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατοΰ], Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου, 1944-1949, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1998, τόμοι 1-16 Γούναρης Αντώνης, Τό έπος τής νέας γενεάς: Κόνιτσα-Γράμμος-Μουργκάνα-Πελοπόννησος-Στερεά Ελλάς: εικονογραφημένο λεύκωμα βάσει αυθεντικών φωτογραφιών, Αθήνα 1948 Γραμμένος Μπάμπης, Ροόάκης Περικλής (έπιμέλεια), Ή 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, 10-14 Οκτωβρίου 1950, Γλάρος, Αθήνα 1988 [Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας], Όλοι στ' άρματα. "Ολα γιά τή νίκη! Δελτίο τοϋ Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, Μνήμη, 'Αθήνα [1978] (1948) [Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας], Δημοκρατικός Στρατός [περιοδικό], Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996 (1948-1949), 2 τόμοι [Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας], Λεύκωμα τού Δημοκρατικού Στρατού, 'Αθήνα χ.χ. (1948) Δουατζής Γιάννης Κ., Οί ταγματασφαλίτες. Ντοκουμέντα άπό τά αρχεία τους πού τεκμηριώνουν τήν εγκληματική τους δράση στήν Εύβοια τά χρόνια τής Κατοχής, Άφοί Τολίδη, Αθήνα χ.χ. [ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο], Λευκή Βίβλος. «Δημοκρατικός» νεοφασισμός. Ιούλης- Οκτώβρης 1945, Αθήνα χ.χ. (1945) [ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο], Λευκή Βίβλος. Παραβιάσεις τής Βάρκιζας. Φλεβάρης-Ίούνης 1945, Αθήνα χ.χ. (1945) [ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο], Οί πραγματικές αιτίες τοϋ έλληνικοϋ δράματος, Τμήμα Διαφώτισης τής ΚΕ του ΕΑΜ, Αθήνα 1947 Ζαχαριάδης Νίκος, Δέκα χρόνια πάλης, Πορεία, Αθήνα 1978 (α' έκδοση 1950) Καραγιώργης Κώστας, Από τήν Βάρκιζα ώς τόν έμφύλια πόλεμο, τόμος Α', 1945, Διάλογος, Αθήνα 1977 [Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας], ΚΚΕ Επίσημα Κείμενα, τόμος 6 (1945 -1949), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987 [ΚΚΕ, Κεντρική Έπιτροπή], Βοήθημα γιά τήν ιστορία τοϋ ΚΚΕ, Αθήνα 1975 (1953) Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας, Αθήνα χ.χ. (1949) Μπελογιάννης Νίκος, "Αρθρα καί λόγοι, Πορεία, Αθήνα 1977 (α' έκδοση Νέα 'Ελλάδα, 1953) Περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, τόμος Α (1948), τόμος Β (1949), φωτογραφική αναπαραγωγή, Ριζοσπάστης, Αθήνα 1996 Πετρίδης Παύλος (έπιμ.), Στή δίνη τοϋ έμφυλίου πολέμου. Σπάνια ντοκουμέντα τοϋ ΕΑΜ, 1944-1947, Προσκήνιο, Αθήνα 1998 Ροδάκης Περικλής, Γραμμένος Μπάμπης (έρευνα), Έτσι άρχισε ό εμφύλιος πόλεμος. Ή τρομοκρατία μετά τήν Βάρκιζα Τό Υπόμνημα τοϋ ΑΣΕ. στόν Ο.Η.Ε. τόν Μάρτιο τοϋ 1947, Γλάρος, Αθήνα 1987 Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ), Αθήνα 1975 647


Κομμουνιστική Επιθεώρηση τής μεταδεκεμβριανής περιόδου, 1945, τόμοι Ι-ΙΙ, Έκδ. Καζαντζά, Αθήνα 1976 Τό Κομμουνιστικό Κόμμα τής Ελλάδας Επίσημα Κείμενα, τόμος 6 (1945-1949), Σύγχρονη Εποχή, "Αθήνα 1987

Φυλλάδια, εκδόσεις Εμφυλίου Αβραμόπουλος Διονύσιος, Γιατί πολεμά ή 'Ελλάς: ό ρόλος τής Βουλγαρίας, Αλβανίας καί Γιουγκοσλαβίας, Αθήναι 1948 Αποστόλου Λευτέρης, Ή παρωδία τής δίκης τών δοσιλόγων καί ή αύτοκαταδίκη τής Δεξιός, 'Αθήνα 1974 (1945) "Ενα γράμμα στόν Έλληνα Στρατιώτη, Γ' Σώμα Στρατοΰ, θεσσαλονίκη 1948 [Διεύθυνσις τροφίμων καί γεωργίας τής έν 'Ελλάδι άποστολής τού σχεδίου Μάρσαλ], Έχθεσις: Τό πρόγραμμα γιά τήν άξιοποίησι τών εδαφών τής Ελλάδος, Αποστολή έν Ελλάδι τοΰ Σχεδίου Μάρσαλ, 'Αθήναι 1951 [Διοίκησις Οικονομικής Συνεργασίας, Αποστολή έν 'Ελλάδι], Ή άμερικανική βοήθεια πρός τήν Ελλάδα. 1945 μέχρι μέσων τοϋ 1951, Αθήνα 1951 Διομήδης Αλέξανδρος, Ή δημοσιονομική πλευρά τής εμπολέμου καταστάσεως (άρθρα στό Βήμα, 11,13,15,22 Απριλίου 1948), Αθήναι 1948 Κυτόπουλος Νίκος, Ή μάχη τής Νάουσας, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1999 (α' έκδοση 1949) [Legation Royale de Grece a Berne], Enfants en detresse. Le sort tragique des enfants grecs arraches a leurs foyers, Berne, s.d. McNeill William Hardy, Greece: American Aid in action, 1947-1956, The Twentieth Century Fund, New York 1957 Μητατσελης Δ. (έφεδρος πολεμιστής), Ύπό τό φώς τής άληθείας. Ai οργανώσεις αντιστάσεως βορείου Ελλάδος: ΠΑΟ, ΕΔΕΣ, ΠΕΚ, ΕΚΚΑ, ΕΑΜ, Σώματα Φωστερίδου, Έκδοσις Λεγεώνος 'Εφεδρικών Πολεμιστικών Οργανώσεων Βορείου Ελλάδος, θεσσαλονίκη 1948 [Νέα Έθνική Αντίστασις], Ύαινες καί Εφιάλτες, Βιβλιοθήκη Νέας Εθνικής Αντιστάσεως, θεσσαλονίκη 1947 Παπαθεοδώρου Παναγιώτης, Ή έρυθρά συνωμοσία (Διατί πολεμά ή Ελλάς...), Αθήνα 1948 Τί ζητούν οί Βούλγαροι μέσ στή Μακεδονία, Γ' Σώμα Στρατού, Γραφεΐον Διαφωτίσεως, θεσσαλονίκη 1948 Ύφυπουργεϊον Τύπου καί Πληροφοριών, Ή έναντίον τής 'Ελλάδος έπιβουλή, [Αθήναι] 1947

Μαρτυρίες Άγαπητίδης Νικήτας, Τό χρονικό μιάς αιχμαλωσίας, 1949-1956, Αθήνα 1996 Αμύντας Κοσμάς, Έθνική Αντίσταση. Εμφύλιος πόλεμος Αναμνήσεις ένός καπετάνιου, Μπίμπης (θεσσαλονίκη), χ.χ. 648


'Ανάγνου θανάοης, Στά κάστρα τοϋ άγώνα: μέ τόν Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. τό ημερολόγιο ένός αγωνιστή, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998 Ανταίος Πέτρος, 'Ηρωική πορεία: Ταξιαρχία άοπλων Ρούμελης, Μνήμη, Αθήνα [1978] "Αποστολόπουλος Βασίλης, Τό χρονικό μιας έποποιίας. Ό ΔΣΕ στή Ρούμελη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995 'Αργυρόπουλος Σάββας, Προσφυγιά, άντάρτικο, έξορία, 1924-1949, Γραμμή, Αθήνα 1980 Αρσενίου Λάζαρος, Ή Λάρισα στόν Εμφύλιο, Λάρισα 1988 'Αρώνης Παναγιώτης, Εμφύλιος. Ή άλλη όχθη: μαρτυρίες, Αθήνα 1990 Ασημάκης Νίκος, Μέρες στά βουνά τής Ρούμελης: μαρτυρίες γιά τό ΔΣΕ άπό τό ημερολόγιο τοϋ άγωνιστή Παναγιώτη Ν. Ασημάκη Αθήνα 1985 Βακαλόπουλος Γ., Διλοχία κυνηγών: στά κρησφύγετα τοϋ «καπετάν-Γιώτη», Διόπτρα, "Αθήνα 1977 Βασιλάς Εύθύμιος, Αναμνήσεις περιόδου 1940-1947: γεγονότα-πρόσωπα-κρίσεις, "Αθήνα 1979 Βασιλάς Ευθύμιος, Μικροί ήρωισμοί-μεγάλες αθλιότητες: Από τή Διοίκηση της Δεκάτης Μεραρχίας, 1948-1949, "Αθήνα 1966 Βαφειάδης Μάρκος, Απομνημονεύματα, Παπαζήσης, "Αθήνα 1984-1992, τόμοι 1-5 Βλαντάς Δημήτρης, Εμφύλιος πόλεμος, 1945-1949, Γραμμή, "Αθήνα 1979, 1981, 2 τόμοι Βλάσση-θεοδωρικάκου "Αλεξάνδρα, Οί μνήμες μένουν ζωντανές. Οί αναμνήσεις μιας 17χρονης άνταρτοπούλας τοϋ ΔΣΕ, "Εντός, "Αθήνα 1997 (α' έκδοση 1984) Βοντίσιος-Γούσιας Γιώργης, Οί αιτίες γιά τίς ήττες, τή διάσπαση τοϋ ΚΚΕ καί τής έλληνικής άρωτεράς, 'Αθήνα 1977 Βορδώνης Γεώργιος, Κατοχική άντίστασις, Δεκεμβριανά, κομμουνιστική ανταρσία, Ελεύθερη Σκέψις, 'Αθήνα 1995 Βότσικας Δήμος, Στή θύελλα. Αναμνήσεις άπό τήν Εθνική Αντίσταση καί τή δράση τού Δημοκρατικού Στρατού 'Ελλάδας στήν Ήπειρο καί στή Δυτική Μακεδονία, 'Αθήνα 1985 Βότσικας Δήμος, Οί Αθάνατοι. Μορφές ήρώων καί μαρτύρων άπό τήν Ήπειρο καί άλλες περιοχές τής Ελλάδας, Σοκόλης, "Αθήνα 1988 Βότσικας Δήμος Κ., Ή Ήπειρος ξαναζώνεται τ άρματα 1946-1949. Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Ιστορικό Δοκίμιο, "Αθήνα 1983 Βουγιουκλάκης Κώστας, Οί πρωτοπόροι τοϋ άγώνα: ή Εθνική Αντίσταση στή Λακωνία, Καστανιώτης, "Αθήνα 1987 Γαληνός Λεωνίδας, 1939-1949: Ό πόλεμος, ή αντίσταση, ό Δεκέμβρης, ό τρίτος έμφύλιος γύρος. Μία ένημέρωση γιά τούς νέους, 'Αθήνα 1983 Γιαννακόπουλος Τάκης, Τό ημερολόγιο ένός άγωνιστή: Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Θουκυδίδης, "Αθήνα 1981 Γκασάς Γεώργιος, Οί άθάνατοι τής Καστοριάς, 1940-1949, "Αθήνα 1992 Γουλόπουλος Δημήτρης, Ζωντανές ιστορίες, "Αθήνα 1989 Γρηγοριάδης Φοίβος Νεόκ., Ιστορία τοϋ Εμφυλίου πολέμου 1945-1949. Τό δεύτερο άντάρτικο, Καμαρινόπουλος, Αθήνα χ.χ., τόμοι 1-4 Γρίβας Διγενής Γεώργιος, Αγών ΕΟΚΑ καί ανταρτοπόλεμος, "Αθήναι 1962 649


Δανιηλίόης Πολύδωρος, Ό Πολύδωρος θυμάται, Ιστορικές Εκδόσεις, Αθήνα 1990 Δημητράκης-Δημητρακόπουλος, Άπ' τήν έποποιία τής Πίνδου στήν αναγκαστική προσφυγιά, 1940-1982, Αθήνα 1983 Δημητρίου Πάνος, Έκ βαθέων. Χρονικό μιάς ζωής καί μιάς εποχής, θεμέλιο, Αθήνα 1997 Δοϊτσίνης Τάκης, Κλέφτης. Γράμμος 1946-1949, Άφοί Κυριακίδη, θεσσαλονίκη 1994 Δρίτσιος Θωμάς, Άπό τόν Γράμμο στήν αναγκαστική προσφυγιά, Δωρικός, Αθήνα 1983 Ζαφείρης Γιάννης κ,ά. (έπιμ.), Ό άγώνας τού Δημοκρατικού Στρατοϋ στή Σάμο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987 Ζαχαρόπουλος Αντώνης, Αναμνήσεις παλαίμαχου αγωνιστή τής Εθνικής Αντίστασης (1941-1944, 1945...), Αθήνα 1984 Ζιάγκος Νίκος Γ., Νέες σελίδες άπό τόν Εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949. Δημοκρατικός Στρατός, Κυβερνητικός Στρατός, Σοκόλης, Αθήνα 1986, 2 τόμοι Ζιάγκος Νίκος Γ., Παραλειπόμενα άπό τή δεκαετία 1940-1949. Συμπληρώοεις-Διορθώσεις, Αθήνα 1990 Ζιάνος Θανάσης, Δύσκολα χρόνια, 1940-1950. Αναμνήσεις ένός μαχητή τού Δημοκρατικού Στρατοϋ Ελλάδας, Σοκόλης, "Αθήνα χ.χ. Ζούνης Νίκος, Αντάρτης τοϋ ΔΣΕ στά βουνά τοϋ Γράμμου, "Ιωάννινα 1990 θεοχαρίδης Δημήτριος θ , Ή Μακεδονία στίς φλόγες ('Οκτώβριος 1944-Φεβρουάριος 1945), "Αθήναι 1968 Καινούργιος Χρήστος, Ή Ελλάδα στίς φλόγες τοϋ Εμφυλίου πολέμου, 1945-1949, Σοκόλης, "Αθήνα 1984 Καμπούρης Θαλής, Αναμνήσεις άπό τό έπος τοϋ Β' Παγκοσμίου πολέμου 19391945 καί Έμφύλιος πόλεμος, 1945-1949, Σμυρνιωτάκης, 'Αθήνα 1992 Καντζάς Αλέξανδρος, Ένας έφεδρος άνθυπολοχαγός στόν έμφύλιο, 1946- 1950, "Αθήνα 1994 Καραγιάννης Βασίλης Χρ., Στά στενά μονοπάτια τοϋ Δημοκρατικού Στρατοϋ Ελλάδας..., Γιάννενα 1987 Καραγιώργης Κώστας, Γύρω άπό τόν Δεκέμβρη. Πολιτικά άρθρα, «Τά Νέα Βιβλία», "Αθήνα 1945 Καραλής Κώστας θ., Ιστορία τών δραματικών γεγονότων Πελοποννήσου, 19431949, "Αθήναι 1958, τόμος Α: 1942-1944, "Αθήνα 1967, τόμος Β: 1943-1949 Καρδάοης Ασημάκης 'Av., Από τάς φλόγας πρός τήν δόξαν. Ηρωισμοί Στρατοϋ καί Χωροφυλακής... έναντίον τοϋ Σλαυοκομμουνωμοϋ, 1946-1949, Τρίπολις 1960 Καρατζάς Μήτσος Η., Έμφύλιος: ημερολόγιο, όσο σώθηκε, "Αθήνα 1985 Καρυάς "Αλέκος, Γυμνές άλήθειες. Στίς μέρες τής όργής καί τής έξαρσης, "Αθήνα 1992 Καρυάς "Αλέκος, Πτυχές μιάς τραγωδίας: έμφύλιος, Μάης-'Οχτώβρης 1949 στή νότια Πίνδο, Καπόπουλος, 'Αθήνα 1988 Καρυώτης Δημήτρης, «50 χρόνια ΔΣΕ: Τό ξεκίνημα τών πρώτων τμημάτων στήν Θεσσαλία», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 99, "Απρίλης-Μάης-Ίούνης 1998, σ. 60-63 Κατσής Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη τοϋ ΔΣΕ, 1946-1947, 'Αθήνα 1990, 4 τόμοι 650


Καταώτας Παυσανίας, Ή δεκαετία 1940-1950, "Αθήναι 1981 Κεπεσης Νίκανόρος, θά νικήσουμε!, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1982 Κιλισμάνης Γιάννης, Άπό τήν Ιωνία στό Δημοκρατικό Στρατό, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1989 Κόκκας Θανάσης, 1108 μέρες στά βουνά τής Ρούμελης, "Αθήνα 1988 Κόλλιας Δημήτρης, Ή Βοιωτία στόν άγώνα. Άπό τή δράση τοϋ 11/34 τάγματος τοϋ ΕΛΑΣ καί τοϋ ΔΣΕ, 'Εντός, 'Αθήνα 1998 Κοκοβλής Νίκος, Κοκοβλή Άργυρώ, Στά βουνά τής Κρήτης καί στήν παρανομία. Πλανήτης, "Αθήνα 1979 Κοκολάκης Μιχάλης, Άνατολική Κρήτη. Κατοχή-Άντίοταση-Εμφύλιος, Γνώσεις, "Αθήνα 1988 Κονώάρης Τάσος, Ή Λευκάδα στή σκιά τοϋ έμφυλίου πολέμου, 1943-1947, I. Σιδερής, "Αθήνα 1985 Κοσμάς Γεώργιος, Ελληνικοί πόλεμοι. Βαλκανικοί, Έλληνοϊταλικός, Συμμοριτοπόλεμος, "Ελληνικό Φώς, "Αθήνα 1967 Κουόαράς Νίκος, Ό τελευταίος αντάρτης τής Ρούμελης, "Αθήνα 1996 Κουτσούκαλης "Αλέκος, Τό χρονικό μιάς τραγωδίας, 1945-1949, Ίωλκός, "Αθήνα [1998] Κούφης Παύλος, «Λαϊκή έξουσία στό Βίτσι-Πρέσπες (άνοιξη 1947)», στό περιοδικό Έθνική Αντίσταση, τχ. 97, "Οκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1997, σ. 77-78 Κρανιάς Φαίδων Γ., Τά βήματά μου ατή ζωή καί στόν άγώνα, "Αθήνα 1993 Κριμπάς Γρηγόρης, Πέρδικας, "Αθήνα 1989 Κύρου "Αχιλλεύς, Ή συνωμοσία έναντίον τής Μακεδονίας, 1940-1949, Δήλος, "Αθήνα 1996 (1950) Κωστίδης Διονύσιος, Ημερολόγιο Έμφυλίου. Ή μαρτυρία ένός έπιζήσαντος, Δωδώνη, "Αθήνα 1992 Λέφας Γιάννης Λ., Ό Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου. Δημιουργία, άνάπτυξη, ήττα, "Αλφειός, "Αθήνα 1998, τόμοι Α-Β Μαγόπουλος Νίκος, Γενιά άγώνων καί θυσιών. 33 χωριά Καρδίτσας-Δομοκοϋ, "Αθήνα 1990 Μαγόπουλος Νίκος, «Οδοιπορικό τραυματιών τού ΔΣΕ στ' "Αγραφα τό 1949», στό περιοδικό Έθνική Αντίσταση, τχ. 91, Άπρίλης-Ίούνης 1996, σ. 64-66 Μαλτέζος Γεράσιμος, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Ζητήματα στρατηγικής καί τακτικής τής ηγεσίας του, Αθήνα 1984 Μανούσακας Γιάννης, Ό Εμφύλιος στή σκιά τής Ακροναυπλίας, Δωρικός, Αθήνα 1977 Μαντζώρος Γεώργιος, Ό καπετάν-Διαμαντής. Ό σταυραετός τής Ρούμελης (Γιάννης Κομνά Αλεξάνδρου), Αθήνα 1994 Μαραγκού Σμύρνη, Ή Λευκάδα στή δίνη τής Κατοχής καί τοϋ Έμφυλίου..., Εύροεκδοτική, "Αθήνα 1989 Μαστρογιάννης Γιάννης, «Μιά μαρτυρία Τραγωδία Συγκροτήματος ΔΣΕ στήν περιοχή "Αρτας. "Απρίλης 1947», στό περιοδικό Έθνική Αντίσταση, τχ. 96, Ίούλης-Αύγουστος-Σεπτέμβρης 1997, σ. 54-57 Μπαρμπαγιάννης Γιάννης (Προσήλιος), Ή δεύτερη καταιγίδα, 1945-1949. Πολεμικό αφήγημα, Νέος Λόγος, Πειραιάς 1979 651


Μπαρτζιώτας Βασίλης, Ό άγώνας τοϋ Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, Σύγχρονη Εποχή, 'Αθήνα 1985 Μπενάς Τάκης, Τοϋ Έμφνλίον. Μνήμες τών δύσκολων καιρών, Λιβάνης, Αθήνα 1996 Μπλαζάκης Σπύρος, 35 χρόνια Άντίσταση. Οί δύο άντάρτες τής Κρήτης άφηγούνται τή ζωή τους, Αθήνα 1976 Μπλάνας Γιώργης, Εμφύλιος πόλεμος, 1946-1949, Καστανιώτης, Αθήνα 1977 Μούστος Μενέλαος, Αφηγήσεις γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό, Ν. Χατζηκυργιός, [ Αθήνα] [χ.χ] Νεφελούόης Παύλος, Στίς πηγές τής κακοδαιμονίας. Τά βαθύτερα αίτια τής διάσπασης τοϋ ΚΚΕ, 1918-1968, Gutenberg, Αθήνα 1974 Παπαγιάννης Στέφανος, Από ενελπις αντάρτης. Αναμνήσεις ένός κομμουνιστή αξιωματικού, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1991 Παπαϊωάννου "Αχιλλέας, Γιάννης Γιαννούλης. Ή θρυλική μορφή τοϋ Γράμμου. Τό άγνωστο ημερολόγιο του, Γλάρος, "Αθήνα 1990 Παπακωνσταντίνου Γιάννης, Ενθυμήματα, ποτισμένα μέ αίμα καί δάκρυα, "Αθήνα 1985-1986, 3 τόμοι Παπακωνσταντίνου Κων. (Μπελάς), Ή νεκρή μεραρχία. Ή III Μεραρχία τών Νεκρών τού ΔΣ Πελοποννήσον, "Αλφειός, Αθήνα 1987, τόμοι Ι-ΙΙ Παπά-Μαγκλάρα Μαρία, «'Ηρωική πορεία άοπλων: Τό χρονικό μιάς πορείας έμπέόων τοϋ ΔΣΕ, Ρούμελη-Γράμμος», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 100 Α, Όκτώβρης-Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1998, σ. 81-83 Παπαπαναγιώτου Αλέκος, Ή αλήθεια γιά τό «πιαώπλατο χτύπημα». Μαρτυρία, Καζαντζάς, 'Αθήνα 1974 Πεντεδέκας Κώστας, Σωτήρης Τσιτσιπής. Ό ηρωικός «Αοκρός», "Εντός, Αθήνα 1998 Πορφυρής Θανάσης, « Αποφράδα μέρα πόνου καί θρήνου γιά τό χωριό "Οξυά Κόνιτσας, 22 Ιούνη 1945», στό περιοδικό Εθνική Αντίσταση, τχ. 99, Απρίλιος 1998, σ. 27-28 Ράπτης Χριστόφορος, Τά δύσκολα χρόνια, 1941-1949, Πρέβεζα 1990 Ράπτης Χριστόφορος, Φωτεινοί μάρτνρες, Πρέβεζα 1986 Ρόοιος Αλέκος, Στά φτερά τον οράματος. Εθνική Άντίσταση, μεταδεκεμβριανοί διωγμοί, Εμφύλιος πόλεμος, πολιτική προσφυγιά. Κώδικας, θεσσαλονίκη 1997 Ρούσσης Γιάννης, "Ενας υπαστυνόμος στό Δημοκρατικό Στρατό, Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1986 Σακελλαρίου Νώντας, Τό Υγειονομικό τού Δημοκρατικού Στρατού, Άφοί Τολίδη, 'Αθήνα χ.χ. Σανουδάκης Αντώνης (έπιμ.), Ιππότες τοϋ ονείρου. Αφήγηση Κωστή Πετράκη, Κνωσσός, Ηράκλειο χ.χ. Σαράφης Στέφανος, Μετά τή Βάρκιζα, Επικαιρότητα, Αθήνα 1979 Σβώλος Θανάσης, Αντάρτης στά βουνά τοϋ Μοριά. Οδοιπορικό (1947-1949), 'Αθήνα 1990 Σιακαβέλλας Νικόλαος, Σημαντικά γεγονότα Κατοχής καί 1946-1949. Σύντομο ίστόρημα.., Αθήνα 1986 Σιαπέρας Κώστας, Μυστικοί δρόμοι τοϋ Δημοκρατικού Στρατού. Από τήν Βάρκιζα στό Μποϋλκες, Γλάρος, Αθήνα 1990 652


Σοΰτζος Δημήτρης, Τό ημερολόγιο ένός αντάρτη, Νέα θεσις, Αθήνα 1989 Σούφλας Κοομάς, Απ' τόν Διωγμό στόν 'Εμφύλιο: μαρτυρίες γιά τόν Δημοκρατικό Στρατό. Εγκλήματα τών ληστοσυμμοριών τοϋ μοναρχικού παρακράτους, Δρυμός, Αθήνα 1986 Στακτόπουλος Γρηγόριος, Υπόθεση Πόλκ: ή προσωπική μου μαρτυρία, Γνώση, "Αθήνα 1988 Σταυρογιαννόπουλος Βασίλειος, Πικρές Αναμνήσεις. Περιόδου 1941-1944, "Αθήναι 1974 Στεφάνου Παγώνα, Τών άφανών, Θεμέλιο, "Αθήνα 1998 Τάκας "Αναστάσης, Άντι-'Ελένη, 'Αθήνα 1986 Τρικαλινός Γιώργης, 292 ημέρες μετά τό Γράμμο-Βίτσι, Σύγχρονη 'Εποχή, Αθήνα 1992 Τρικαλινός Γιώργης, Ανασκαλεύοντας τήν χόβολη τής μνήμης. Οδοιπορικό μιας ζωής, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998 Τρικαλινός Γιώργης, 'Αλμυρός. Στιγμές άπό τήν ιστορία του, Σύγχρονη Εποχή, "Αθήνα 1987 Τσακαλώτος Θρασύβουλος, Γράμμος, 'Αθήναι 1970 Τσακαλώτος Θρασύβουλος, 40 χρόνια στρατιώτης τής Ελλάδος. Πώς έκερδίσαμε τούς άγώνες μας 1940-1949, Τυπογραφεΐον « Ακροπόλεως», "Αθήναι 1960 [Τσακαλώτος Θρασύβουλος], Δημοκρατία καί ολοκληρωτισμός, 1946-1949. Τό χρονικό τοϋ συμμοριτοπολέμου, "Εθνικό "Ιδρυμα 'Αμύνης, Αθήνα 1978-1979 Τσαλδάρη Λίνα, Έθνικαί, κοινωνικοί, πολιτικοί προσπάθειας "Αθήνα 1967, 2 τόμοι Τσαμπήρας Θανάσης, Ένα άνταρτόπουλο έξιστορεί. Σελίδες άπό τό ΔΣΕ, "Αθήνα 1995 Τσαντίνης Κώστας, Μουργκάνα Ένας δεύτερος Γράμμος. Συμβολή στήν ιστορία τοϋ έμφυλίου πολέμου, Πατάκης, Αθήνα 1989 Τσιγγούνης "Αλέξανδρος Π., Ή μεταπολεμική IIa μεραρχία Αθηνών καί ό συμμοριτοπόλεμος, "Αθήναι 1966 Τσιγγούνης Αλέξανδρος Π., Ό συμμοριτιομός στήν Πελοπόννησο, "Αθήναι 1961 Τσολομήτης Δημήτρης, Πικρές μνήμες. Τό σημειωματάριο μου άπό τόν Εμφύλιο, Φύλλα, Αθήνα 1997 Χουζούρης Στέφανος, Γιατρός σέ τρεις πολέμους. Αυτοβιογραφία, Θεσσαλονίκη 1988 Χριστοφοράκης Μιχάλης, Εθνική Αντίσταση καί δημοκρατικοί άγώνες στήν Κρήτη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984 Ψημμενος Τάκης, Άντάρτες στ' Άγραφα (1946-1950). Αναμνήσεις ένός αντάρτη. Σύγχρονη Εποχή, "Αθήνα 1983 Clive Nigel, A Greek Experience, 1943-1948, M. Russell, Salisbur 1985 Kenneth Mathews, Memories of a Mountain War. Greece: 1944-1949, Longman, London 1972 Kevin Andrews, The Flight of Icarus: travels in Greece during the Civil War, Penguin Books, London, New York 1984 Ward Michael, Greek Assignements, SOE 1943-UNSCOB 1948, Lycabettus Press, Athens 1992 653


Μαρτυρίες γιά τά στρατόπεδα συγκέντρωσης Άβδούλος Σταύρος, Τό φαινόμενο Μακρόνησος ένα πραπόγνωρο έγκληματικό πείραμα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998 'Αποοτολοπούλου Ναταλία, «Δέ όουλώνω.... δέν άπογράφω!»: άνταρτομάνες στήν έξορία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985 Αποοτολοπούλου Ναταλία, Στις μυλόπετρες τής βίας: γυναικόπαιδα στήν έξορία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1980 Βαρδινογιάννης Βαρδής, ΣΦΛ. Μακρόνησος Οκτώβρης 1948-Μάης 1949, θεμέλιο, Αθήνα 1982 Γελαδόπουλος Φίλιππας, Αναμνήσεις άπ' τό Μακρονήσι, Αθήνα 1975 Γελαδόπουλος Φίλιππας, Μακρονήσι, Αθήνα 1965 Γιαννόπουλος Γιώργος, Μακρόνησος. Μαρτυρίες ένός φοιτητή, 1947-1950, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2001 Γιαννοπούλου-Τριάντη Αλεξάνδρα, "Ορθιες στή θύελλα: Γυναικείες φυλακές Πάτρας, 1948-1952, Αθήνα χ.χ Διαφωνίδης Κώστας, Γρηγοράκου Μάρθα, Λευκαδίτου-Παπαντωνίου Ρένα (έπιμέλεια), Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Ό Πολίτης, Αθήνα 1994 Θεοδώρου Βικτωρία (επιμέλεια), Στρατόπεδα γυναικών. Εννέα θαμμένα τετράδια..., Αθήνα 1976 Καλλιδώνης Πάνος, Ή κόλαση τής Μακρονήσου. Ημερολόγιο βασανιστηρίων καί εγκλημάτων, Αθήνα 1991 Καπόπουλος Κώστας, Αναμέναμε τόν θάνατο. Αίγινα, 1947-1949, Αθήνα 1989 Κουτήφαρη-Φραντζέσκου "Αργυρούλα, Μία άληθινή ιστορία Ή ζωή στά στρατόπεδα έξόριστων γυναικών, Αθήνα 1983 Κύρκος Μιχάλης, Πίσω άπό τά κάγκελα: ενα ιστορικό ντοκουμέντο, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996 Μάλαμας Λάμπρος, Τό χρονικό τοϋ «Φιξ». Αναμνήσεις, άφηγήματα, ντοκουμέντα άπό φυλακές, δίκες καί καταδίκες, Ελεύθερο Πνεύμα, "Αθήνα [1988] Μάργαρης Νίκος, Ιστορία τής Μακρονήσου, Δωρικός, "Αθήνα 1980 Μαστρολέων-Ζέρβα Μαριγούλα, 'Εξόριστες. Χίος, Τρίκκερι, Μακρονήσι, Σύγχρονη "Εποχή, Αθήνα 1986 Παπαδάτος "Ορέστης, Κάτεργο τής Γιούρας, 1947-1950. Προσωπικές αναμνήσεις, "Αθήνα 1984 Παπαδημητρίου-Μαρουδή Ειρήνη, Γυναίκες στήν έξορία, Κέδρος, "Αθήνα 1979 Πικρός Γιώργης, Τό χρονικό τής Μακρονήσου. «'Αδέλφια, τούς νεκρούς μήν ξεχνάτε!», Σύγχρονη "Εποχή, "Αθήνα 1989 Ραφτόπουλος Λεφτέρης, Τό μήκος τής νύκτας: Μακρόνΐ)σος '48-50. Χρονικόμαρτυρία, Καστανιώτης, "Αθήνα 1995 Φλουντζής "Αντώνης, Στό κολαστήριο τής Μακρονήσου, Φιλιππότης, "Αθήνα 1984

654

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΑΔΧΑΜ ΑΔΧΚΜ ΑΔΧΘ ΑΚΕ ΑΣΔΣΕ ΑΣΕΑ BN ΓΣΕΕ ΔΝ ΔΔΚ ΔΕΚΜ ΔΕΠΙΧ ΔΜΕΑ ΔΜΚ ΔΣΕ ΕΑ ΕΑΜ ΕΒΑ ΕΛΑΣ ΕΛΔ ΕΟΕΑ ΕΠΟΝ ΕΡΓΑΣ ΕΣΑΓ ΕΣΑΙ ΕΤΑ ΕΤΑΞ ΕΤΟ ΕΤΠ ΙΔΕΑ ΚΓΑΝΕ ΚΔΤ ΚΕΜΚ

: Ανωτέρα Διοίκηοις Χωροφυλακής Ανατολικής Μακεδονίας : Ανωτέρα Διοίκησις Χωροφυλακής Κεντρικής Μακεδονίας : 'Ανωτέρα Διοίκηοις Χωροφυλακής Θράκης : Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας : Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηοις Στερεάς 'Ελλάδος : Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής "Αμυνας : Βασιλικό Ναυτικό : Γενική Συνομοσπονδία 'Εργατών 'Ελλάδος : Δημοκρατική Νεολαία : Διοίκησις Δυνάμεων Καταδρομών : Διοίκησις Εθνοφρουράς Κεντρικής Μακεδονίας : Διεύθυνσις Έπιχειρήσεων (ΓΕΣ κλπ.) : Δημοσυντήρητοι Μονάδαι Εθνοφυλακής Αμύνης ( Ιούλιος 1948) : Διοίκησις Μονάδων Καταδρομών (1947-1948) : Δημοκρατικός Στρατός τής 'Ελλάδας : Εθνική Αλληλεγγύη (ΕΛΑΣ καί ΔΣΕ) : 'Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο : Έλληνική Βασιλική Αεροπορία : Έλληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός : "Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας : "Ενοπλες Ομάδες Ελλήνων 'Ανταρτών (ένοπλο τμήμα ΕΔΕΣ) : Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (Κατοχή καί Εμφύλιος) : Εργατικός Αντιφασιστικός Σύνδεσμος (άριστερή συνδικαλιστική οργάνωση, 1945-) : Ειδικά Σχολεία 'Αναμόρφωσεως Γυναικών (Μακρόνησος, 1950) : Ειδικά Σχολεία Άναμορφώσεως Ιδιωτών (Μακρόνησος, 1949) : Έπιμελητεία τοϋ Αντάρτη (ΕΛΑΣ καί ΔΣΕ) : Ειδικό Τάγμα Αξιωματικών ('Εθνικός Στρατός, τάγμα συγκροτημένο άπό άξιωματικούς ύποπτων φρονημάτων) : Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Μακρόνησος, 1949-) : Ελαφρό Τάγμα Πεζικού ('Εθνικός Στρατός) : Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών (παράνομη οργάνωση δεξιών άξιωματικών, 1944) : Κλιμάκιο Γενικοϋ Άρχηγείου Νοτίου Ελλάδος : Κέντρα Διαλογής Τραυματιών ( Εθνικός Στρατός) : Κέντρο Εκπαιδεύσεως Μονάδων Καταδρομών 655


ΣΠΠ ΥΜΟΚ ΧΜΕ

Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος Κομμουνιοτοσυμμορίτες Λόχος Ορεινών Καταδρομών Μικτά Αποσπάσματα Διώξεως ("Οκτ. 1946) Μονάδες Αύτασφαλείας ( Ασφαλείας) Υπαίθρου ('Οκτ. 1946) Μονάδαι Εθνοφυλακής Αμύνης Μοίρα Μέσου Πυροβολικού ( Εθνικός Στρατός) Μοίρες Ορεινών Καταδρομών Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού ( Εθνικός Στρατός) Μονάδα Χώρου (ΔΣΕ) Ναρόντνιι 'Οσβομποντιτέλεν Φρόντ (Λαϊκό Μέτωπο Απελευθέρωσης) Ομάδες Δημοκρατών 'Ενόπλων Καταδιωκομένων (άνοιξη-καλοκαίρι 1946) Ομάδες Προστασίας Λαϊκού Αγώνα Πολιτικό Γραφείο (ΚΚΕ) Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση (Δεκέμβριος 1947-) Σώμα Εφοδιασμού καί Μεταφορών ('Εθνικός Στρατός) Στρατηγείο Ήπείρου-Δυτικής Μακεδονίας ('Εθνικός Στρατός, 1949) Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος Στρατιωτικά Νοσοκομεία ("Εθνικός Στρατός) Σώμα Υλικού Πολέμου ( Εθνικός Στρατός) Τάγματα Εθνοφυλακής "Αμύνης (άπό 1950) Τακτικά 'Επιτελεία Μονάδων Καταδρομών Τακτικόν Στρατηγεϊον 'Εθνοφρουράς ("Εθνικός Στρατός) Τακτικόν Συγκρότημα Εθνοφρουράς (σέ άλλες περιοχές) Τακτικόν Στρατηγεϊον 'Ελαφρών Ταγμάτων Πεζικού (Εθνοφρουράς) Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού Ύποδιεύθυνσις Μονάδων 'Ορεινών Καταδρομών Χειρουργικοί Μονάδες Έκστρατείας ( Εθνικός Στρατός)

AMAG BLO BMMG FO JUSMAG JUSMAPG NSC OSS PRO UNRRA UNSC UNSCOB USAGG

American Mission for Aid to Greece British Liaison Officer British Military Mission Greece Foreign Office Joint United States Military Advisory Group Greece Joint United States Military Advisory and Planning Group Greece National Security Council Office of Strategic Services Public Record Office (United Kingtom) United Nations Relief and Rehabilitation Administration United Nations Security Council United Nations Special Committee on the Balkans United States Army Group Greece

ΚΚΕ ΚΣ ΛΟΚ ΜΑΔ MAY ΜΕΑ ΜΜΠ ΜΟΚ ΜΟΠ MX ΝΟΦ ΟΔΕΚ ΟΠΛΑ ΠΓ ΠΔΚ ΣΕΜ ΣΗΔΜ ΣΚΕ ΣΝ ΣΥΠ TEA ΤΕΜΚ ΤΣΕ ΤΣΕ ΤΣΕΤΠ

656

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Άγλαμίσης Ευάγγελος Α 533 Άγόριανη Παρνασσού Α 31 Άγραφα Α 254, 276, 278, 279, 281, 285, 289, 290, 291, 299, 324, 365, 377, 490, 495, 499, 500, 512 Β 110, 157, 158, 165, 192-195, 203, 207, 209, 271, 341, 344, 345, 346, 347, 349, 353, 359, 456, 457, 598 'Αγραφιώτης Α 281 Άγραφιώτικος Β 349 Αγρίνιο Α 474, 496, 512 Β 136, 192, 198, 203, 207, 210, 352, 360, 456 'Αγροτική Φωνή (Λάρισας) Α 181 Άδάμης Αλέκος Α 480 Άετομηλίτσα Β 365 Άηδονιά Γρεβενών Β 621, 622 'Αθανασιάδης Νόβας Γ. Α 103 'Αθανασόπουλος Μανώλης Α 554 Αθήνα Α 350, 359, 360, 390, 422, 436, 450, 471, 474, 488, 494, 515, 517, 518, 522, 533, 553, 570 Β 14, 60, 90, 135, 152, 156, 171, 191, 257, . 298, 304, 336, 426, 429, 430, 436, 450, 464, 467, 474, 554, 564, 565, 568, 576, 579, 606, 609, 610, 613 Αθήνα (μάχη τής) Α 60-63, 65, 67, 68, 70, 72, 74, 75, 80, 87, 94, 128 Αιγαίο Α 222, 450, 471 Β 423 Αίγιο Α 557-561, 564, 572 Αίγυπτος Β 389 Αιμιλιανός Γρεβενών Β 620 Αϊζενχάουερ Α 464 Άκοβο Α 591 Άκριτίδης Νίκος Α 480 Ακροναυπλία Β 579 'Ακρωτήρι Χανίων Β 440 Αλβανία Α 56, 102, 224, 233, 246, 312, 332, 401, 586-588, 590, 594 Β 26, 41, 77, 85, 89, 96, 100, 129, 200, 241, 246, 291, 362, 372, 419, 462-

Αβέρωφ Γεώργιος Β 149 Αβέρωφ Ευάγγελος Α 384 Β 113 Αβέρωφ Μαρία Β 149 'Αβραάμ Ν. Α 154 Άβραμίόης 'Ηλίας Α 615 'Αγγελόπουλος Α 578, 606 Άγγελούλης Αντώνιος Α 480 Β 97 Αγγλία Α 39, 73, 93, 94, 100-102, 120, 121-125, 145, 175, 233, 269, 350, 423, 424, 450 Β 44, 139, 265, 266 'Αγία Λαύρα Α 572 'Αγία Μαρίνα Μουργκάνας Α 400, 407, 414 Αγία Ρούμελη Β 451 'Αγία Τριάδα Β 354 Άγιον Όρος Β 398 "Αγιος 'Αθανάσιος Πάρνωνα Β 196, 309 "Αγιος 'Ανδρέας Μαραθώνα Β 613 "Αγιος Βασίλειος Κυνουρίας Α 530, 532, 533, 578, 579 Β 318, 319, 320, 323 "Αγιος Βλάσιος 'Αγρινίου Α 512 "Αγιος Γεώργιος Γρεβενών Β 620, 621 "Αγιος Γεώργιος Φθιώτιδας Α 502 Β 204, 206 "Αγιος Δημήτριος Β 196, 197 "Αγιος Δημήτριος Αράχοβας Α 492, 493 "Αγιος Δημήτριος Καρπενησίου Β 193 "Αγιος Δημήτριος Λακωνίας Β 625, 626 "Αγιος Ζαχαρίας Β 76 "Αγιος 'Ηλίας Ζούπιανης Β 32, 56, 57 "Αγιος Θεόδωρος Γρεβενών Β 620 "Αγιος Ιωάννης Ήραίας Α 579 "Αγιος Κοσμάς Πάρνωνα Α 204 "Αγιος Νικόλαος Β 442 "Αγιος Πέτρος Κυνουρίας Α 525, 529 Άγιος Ταξιάρχης Καρπενησίου Β 193 "Αγιος Χριστόφορος Πυρσόγιαννης Β 366, 369, 376 'Αγκαθωτό Πρέοπας Β 530, "Αγκιστρο Β 413, 419, 415, 421 657


464, 473, 477, 503, 505, 527, 529, 530, 534, 535, 537, 540, 546, 549, 552-557, 563, 566, 612, 617, 621 "Αλβενα Γορτυνίας Β 277 Αλγερία Β 263 Άλεβίτοα Β 22, 39, 44-46, 49, 50, 53, 55, 74-76, 78, 84, 85, 86, 128, 364 'Αλεξάνδρεια Α 53 Αλεξανδρής Αλέξανδρος Α 153, 257 'Αλεξανδρής Γεώργιος Α 90 Άλεξανδρίδης Λάζαρος Α 614 'Αλεξάνδρου "Αρης Α 31 Αλεξάνδρου Γιάννης Α 479, 492, 500 Β 27, 165, 194, 207, 454, 455, 457 Άλεξανδρούλης Αλέξανδρος Β 626 'Αλεξανδρούπολη Α 222 Β 406, 409 Αλευράς Ηλίας Β 71 'Αλήθεια (Λάρισας) Α 181 'Αλήθεια (Τριπόλεως) Α 534 'Αλιάδης Σ. Α 281, 377 Β 23, 105, 120 Αλιάκμονας Α 277, 301 Β 17, 22, 37, 45, 49, 51, 55, 76, 77, 78, 80, 81, 104, 119,120, 128, 150, 271, 364, 511, 525, 526, 527, 528, 529, 545 Αλιβιζάτος Νίκος Α 104 'Αλληλεγγύη (Λάριοας) Α 181 Αλμυρός Α 186, 187, 512 Αλφειός Α 587 Β 277, 279, 326 Άλωνίσταινα Α 545 Αμαλιάδα Α 556, 590 'Αμάραντα Β 53 Άμάρμπεη Α 486 Άμμούδα Β 22, 44, 45, 48, 49, 50, 53, 54, 55, 59, 74, 75, 77, 78, 84 'Αμπελάκια Α 111 'Αμύγδαλα Κοζάνης Α 193 'Αμυγδαλιά Γρεβενών Β 620, 621 Αμύνταιο Α 307 Β 219, 225 Αμύντας Β 97 'Αμφίκλεια Α 496, 512 Αμφιλοχία Β 352 "Αμφιοοα Α 496, 512 'Αναγέννηση (Βόλου) Α 181 'Αναρράχη Α 171 'Ανασταοιάδης Στέργιος Α 136, 334 Αναστασόπουλος Γρηγόριος Α 578 'Ανατολή Φθιώτιδας Α 248 Άνδρεόπουλος Α 594 Άνδρικόπουλος Α 594 'Ανδρίτοαινα Α 556, 580 Άνθσχώρι Μετσόβου Α 364 Άνθρακιά Χασίων Α 487

Ανταίος Πέτρος Α 484 Άντζακλής Γιώργος Α 602 Β 324, 331 Άντιχάσια Α 239, 276, 278, 293, 299 Β 55, 110, 348, 502, 594, 619 Αντωνόπουλος Ά. Α 154 'Αντωνόπουλος Μιχαήλ Α 372 "Ανω Καρυές Λυκαίου Α 579 Άνω Κλημενη Φθιώτιδας Α 512 "Ανω Ύδρούσα Φλώρινας Β 229, 271 Αξιός Α 342, 475 Β 150, 387, 396, 407, 408, 409, 411, 417, 418, 420 "Αουοβιτς Β 577 Άποκόρωνας Β 440 Άποστολόπουλος Βασίλης Β 194, 197, 198, 200, 206, 210, 211, 353, 356, 358, 454, 455, 457 Άποστολόπουλος Νικόλαος Α 578 Άράδαινα Σφακίων Β 451 Αραμπατζής Νίκος Α 136 Άραπίτσα Β 187 Άραχθος Α 280 Αράχοβα Α 321, 492, 493 'Αράχοβα Λακωνίας Α 526, 532, 533, 578, 579 Β 324 Άρβανιτάκης (άντ/χης) Α 315, 574 Αρβανίτης Χρ. Α 197 Αρβανίτης Νικόλαος Α 578 Αρβανίτης Παύλος (βλ. Κολιγιάννης Κ.) 'Αρβανίτης Σταύρος Α 529 Άργιθέα Α 289 Αργολίδα Α 555, 556, 576, 595 Β 299, 311, 328 "Αργός Α 518 Β 301 Άργος Όρεστικό Α 305, Β 105, 128, 535 Αργυρόπουλος Κώοτας Α 412 Αργυρόπουλος Σάββας Α 488, 506, 509 Άρδάμης Α 601 Άρδέα Α 630 Β 175, 176 Άρετάκης Γιώργος Β 331 Άρώάς Κώστας Α 292 Αρκαδία Β 328 "Αρματα Β 32, 65 Αρμένιο Α 111 Άρμπούζης Διονύσιος Α 383 Άρνιοοα Α 342 Άροάνεια (βλ. Χελμός) Αρσενίου Λάζαρος Α 185 "Αρτα Α 176, 313, 342 Β 71, 349, 350, 351, 352, 353, 355, 367 Αρτεμίσιο Ταΰγετου Β 324 Άαεα Μαντινείας Α 569, 579 658

Ευρετήριο

Ασημάκης (άντιστράτηγος) Α 592 Άσημακόπουλος Β 118 Άσημοχώρι Β 366, 367 Άσκονίτης Γρηγόρη Α 195 Ά σούρας Γιώργος Α 480 Β 22 "Ασπρο Κιλκίς Β 626 "Αστρος Κυνουρίας Β 319 Άσφάκα 'Ιωαννίνων Α 316 Ατλαντικός Β 562 Αττική Α 70, 74, 221, 474, 488, 490, 494, 508 Αυγή Α 169 Αύγή Α 334 Αύλάκι 'Αχελώου Β 356 Αυστραλία Β 428, 565 Αύχένας Πιοοόερίου Β 232 'Αφρική Νότια Β 282 Αχαΐα Α 554, 557, 576 Β 203, 305, 315, 322 Άχελινάδα Χασίων Α 292 Αχελώος Α 276, 278, 279, 280, 325, 502 Β 349, 351, 352, 353, 356, 357, 359, 360, 363, 367, 369, 453 Αώος Α 304, 315 Β 17, 47, 55, 270

Βαρνούς Β 529 Βασβανάς Βαγγέλης Α 136, 479 Βασιλάς Β 80 Βασιλειάδης Άριστος Α 136 Βασιλικός Βασίλειος Α 154 Βασίλκος Β 22 Βασσαράς Πάρνωνα Α 527, 529, 530 Βάσσος Β 149 Βατόλακκος Γρεβενών Β 620, 621 Βατουσιανός Μήτσος Α 136, 479 Βαφειάδης Μάρκος Α 29, 136, 265, 266, 271, 334, 336, 356, 357, 378, 387, 478 Β 21, 38, 57, 64, 96, 97, 121, 213, 214 Βεγορίτιδα Α 307 Βελημάχη Γορτυνίας Α 551 Β 308 Βελιγράδι Α 148, 266, 334 Β 472, 474 Βελισσάρης Β 22, 512 Βελλά Μονή Β 99 Βελούνα Μουργκάνας Α 403, 407 Βελουχιώτης "Αρης Α 29, 133 Βενετικός Β 47 Βενετσανόπουλος Βασίλης Α 479, Β 22 Βενιζέλος Σοφοκλής Α 110, 153, 257 Βεντήρης Κωνσταντίνος Α 89, 103, 218, 219, 256, 258, 289, 350, 351, 358, 469, 472 Β 380, 383, 390, 391, 506, 538, 598, 599 Βερβενιώτη Τασούλα Β 242 Βερδενόπουλος Αντώνιος Α 535 Βέρμιο Α 278, 300, 302, 323, 337, 361 Β 175, 176, 177, 396, 417, 502 Βέρνο (δλ. Βίτσι) Βερολίνο Β 135, 157, 466 Βέροια Α 194, 221, 243 Β 188, 397 Βερτίσκος Α 239 Βέττας Βώκος Α 136 Βέττας Φωκίων Α 479 Βεύη Β 219 Βηρυτός Α 53 Βήσοανη Πωγωνίου Α 370 Βήτος Χρήστος Α 480 Βιάννος Β 443 Βίγλα Κόνιτσας Α 377, 383 Β 123, 219, 226, 529 Βιετνάμ Β 263 Βίνιανη Ευρυτανίας Β 207, 356 Βίσμαρκ Α 38 Βίτσι Α 19, 322, 332, 337, 361, 404, 579 Β 16, 20, 21, 23, 26, 45, 84, 85, 86, 87, 88, 95, 96, 98, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 110-114, 120, 123,

Βάγγου Μεγαλόπολης Α 570 Βαγενάς Β 105 Βάης Χρόνης Α 407, 416, 480, 319, 407, 416, 418 Β 65 Βαθύ Σάμου Α 475 Β 430, 437, 439 Βαθύλακκος Α 178 Βαΐτσας Βάγιας Α 589 Βαλκάνια Α 131, 219, 231, 422 Β 96, 461, 466, 473, 474, 561, 562, 564, 565, 570, 607 Βαλτεσίνικο Γορτυνίας Α 518, 533, 535 Β 293 Βάλτος Α 500, 502 Β 352, 353, 356, 357, 359, 453 Βαμδακού Πάρνωνα Α 527, 585 Βάν Φλήτ Α 413, 464 Β 47, 77, 111, 114, 127, 134-137, 144, 232, 406, 439 Βαρβαρέσσος Κυριάκος Α 89, 91 Βαρβίτσα Πάρνωνα Α 530, 578 Βαρδουλάκης Β 450, 451 Βαρδουσία Α 512 Β 208, 457, 598 Βάρκιζα (Συμφωνία της) Α 68, 74, 76, 78, 80, 87, 92, 96, 97, 100, 110, 127, 128, 133, 134, 135, 137, 140, 146, 173, 174, 176, 191, 202, 210, 219, 220, 223, 226, 231, 250, 261, 262, 269, 308, 515, 516, 521 Β 389, 424, 574, 590, 591, 618 659


124, 126-131, 133-135, 145, 148, 154-158, 163, 165, 171, 172, 175, 185, 186, 189, 194, 203, 204, 211, 212, 214, 215, 232, 240, 269, 271, 272, 298, 307, 333, 335, 339, 342, 361, 362, 365, 369, 382, 383, 406, 411, 417-419, 453, 458, 459, 463, 464, 471, 474, 477-479, 482-489, 492, 497, 499, 500, 501, 503, 504, 505, 507, 508, 511, 514, 517, 518, 519, 530, 531, 532, 534, 536, 537, 538, 539, 540, 542, 554, 556, 563 Βλαβιανός Παναγιώτης Α 412 Βλαντάς Δημήτρης Α 136, 334, 356, 357 Β 22, 32, 96, 175, 176, 177, 179, 183, 189, 371, 373 Βλάσση-θεοδωρικάκου 'Αλεξάνδρα Α 504, 507 Βλαχάκης Α 602 Βλαχιώτη Πάρνωνα Α 532, 533 Βλαχοράφτη Αρκαδίας Α 578 Βλάχος Αρ. Β 523, 537 Βλάχος Δημήτριος Α 480 Βλάχος Σπυρίδων Α 370, 399 Βόζιγραδ Β 84 Βοϊβοδίνα Β 388, 591, 592 Βοϊδομάτης Α 383, 384 Βόιο Α 198, 201, 281, 319, 337, 361, 475 Β 16, 55, 56, 364 Βοιωτία Α 70,74, 76, 490,497,503,504 Βόλος Α 70, 177, 180, 186, 283, 300, 302, 303, 306, 324, 484 Β 402, 458 Βοντ ίσιος Γιώργης Α 136, 478, 483, 486, Β 23, 83, 96, 121, 213, 214, 225, 535 Βοραζάνης Γεώργιος Α 103 Βόσπορος Β 553 Βοτονόσι Μετσόβου Α 363, 364 Βότοικας Δήμος Α 176, 290, 298, 307, 367, 369, 371, 400, 401, 403, 409, 411, 414, 415, 418, 419 Β 90, 101 Βουλγαρέλι Τζουμέρκων Α 374 Β 349, 352, 374 Βούλγαρης Πέτρος Α 89, 90, 96, 98-100 Βουλγαρία Α 171, 332 Β 26, 96, 103, 246, 291, 419, 472, 473, 477, 486, 554, 555, 563 Βοϋλτσος Διονύσιος Α 154 Βούρινο Β 271 Βούρμπιανη Κόνιτσας Α 305 Β 23, 78 Βουρνάζος Παν. Α 535 Βουτιάνοι Λακωνίας Α 578

Βραζιλία Β 565 Βρανίστας Βαγγέλης Β 621 Βρασίδας (6λ Καινούργιος Χρήστος) Βρατοάνος (6λ 'Αγγελούλης 'Αντώνιος) Βράχα Εύρυτανίας Α 483, 484 Βραχνιάρης Χρήστος Α 111, 176, 178, 179, 182, 291, 292 Βρετάκος Ντίνος Α 595, 601 Β 325 Βρετανία (6λ Αγγλία) Βρονταμάς Πάρνωνα Α 527, 530 Βρυζάμια Μουργκάνας Α 403 Βυτίνα Α 538, 552, 554 Βωδούσα Α 298, 307 Β 54, 270 Γαβράνης Παν. Α 197 Γαζής Β 348 Γαλάνης Α 366, 409, 411 Γαλάτεια Κοζάνης Α 188 Γαλατοάνος Κώστας Α 480 Γαλλία Α 88 Β 565 Γαργαλιάνοι Β 333 Γεράκι Λακωνίας Α 530, 534 Γερακίνης Χρ. Α 128 Β 205, 346 Γεράνεια Α 490 Γέρμανάκος Τάσος Α 533 Γερμανία Α 37, 40, 41, 46, 151, 422 Β 265, 266, 441, 567, 591, 603, 626 Γεωργάκης 'Ιωάννης Α 79 Γεωργακόπουλος Γιώργος Α 479 Γεωργιάδης Γιώργος Α 479 Γεωργιάδης Σταύρος Α 193 Γεωργιάδης Στέλιος Α 480 Γεωργιάδου Ευγενία Α 193, 195 Γεώργιος Β' Α 103, 140, 142, 150, 151, 165, 421 Γεωργιούπολη Χανίων Β 448 Γεωργόπουλος Τάκης Α 532 Β 327, 332 Γιαγκόγλου Νίκος Α 479 Γιαλαμάς Ανδρέας Β 332, 333 Γιαννακούρας Δημήτριος Α 534, 545, 546, 551, 555, 595, 604 Β 308, 313, 325, 326, 331, 332, 333, 334 Γιάννενα (6L Ιωάννινα) Γιαννιτσά Α 165, 243, 250 Β 178 Γιαννόπουλος Χρ. Α 197 Γιαννούκος Λυκούργος Α 542 Β 308 Γιαννούλης Γιώργος Α 479 Β 23, 82, 83 Γιαντζής Δημήτριος Α 256, 258, 277, 294, 302, 351, 358, 472, 497 Β 47, 98, 111, 114, 123, 129, 140, 144, 402, 598 Γιουγκοσλαβία Α 167, 168, 236, 261, 660

Ευρετήριο

58, 59, 60, 63, 64, 66, 72, 74-84, 87, 88-91, 94, 95, 96, 98, 99, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 112, 114, 118, 119, 130, 134, 136, 145, 157, 163, 165, 171, 203, 240, 269, 270, 333, 335, 359, 361-367, 370-373, 382, 383-385, 406, 411. 418, 419, 453, 463, 464, 471, 474, 478, 482-489, 492, 497, 499, 500-505, 507, 511, 512, 517, 519, 525, 530, 534-537, 539, 540, 542, 545, 546, 549, 550, 551, 554, 555, 556, 563, 615, 617 Γράμμος (χωριό) Α 555 Γραμπάλα Α 312, 316, 377, 383 Γρεβενά Α 176, 201, 239, 243, 295, 305, 319, 320, 322, 342, 389, 456, 482, 484 Β 595, 619-621, 623, 625 Γρεβενήτι Ζαγορίου Α 364 Γρεβενιώτης Α 281 Γρηγοριάδης Σόλων Α 384 Γρηγορόπουλος θ. Β 140, 144 Γρίβας Διγενής Α 516 Γύπαρης Β 446, 447 Γύφτισσα Κόνιτσας Α 366 Β 37, 55, 65, 66, 72, 74, 75, 78, 366, 367, 370 Γυφτοδήμος Κώοτας Α 136

266, 332 Β 26, 216, 246, 284, 288, 291, 292, 390, 462, 466, 470, 471, 472, 474, 481, 486, 530, 553, 563, 591, 593, 611 Γίτσιος Κ. Α 198 Γιώτης (6λ_ Φλωράκης Χαρίλαος) Γιωτόπουλος Γιάννης Α 309 Γκαίητζ Νίκ Α 394, 402 Γκαμήλα Β 16 Γκανάτοιος Βασίλης Α 309, 367, 371, 377, 478 Β 22, 56, 57 Γκατζογιάννης Κωνσταντίνος Α 198 Γκατζογιάννης Σπύρος Α 198 Β 89 Γκατζουγιάννης Γρηγόρης Β 616 Γκένιος Θανάσης Α 343, 478 Γκετσος Παντελής Α 480 Γκιναϊοι Σάμου Β 427 Γκίνη Ειρήνη Α 165 Γκιουζέλης Στέφανος Α 479, 551, 553 Β 97, 308, 327, 332 Γκιώνα Α 325, 490, 495, 499, 512 Β 454, 598 Γκλάβατα Β 128 Γκρέκο Σαμαρίνας Α 367 Γκρέυ Α 350 Γκρίμπομαν Β 72, 73, 78 Γκρίσγουολντ Ντουάιτ Α 428 Γκριτζώνας Κώστας Α 480 Γκρόζος 'Απόστολος Α 136 Γκρομύκο Άντρέι Β 466, 467 Γκόλιο Γράμμου Β 365, 369535, 550 Γκονέζος Βαγγέλης Α 418 Γκότσης Νίκος Β 308 Γκουέρνικα Α 295 Γλαύκος 'Αχαΐας Β 321 Γλυκοφρύδης Στέλιος Β 313 Γονατάς Στυλιανός Α 110, 153, 217, 257 Γοργοπόταμος Α 64 Γορτυνία Α 532, 551, 552, 553 Β 158, 293, 322 Γούβες Λακωνίας Α 532, 533 Γουδί Α 70 Γουλόπουλος Χριστ. Α 154 Γούπατα Β 81 Γούσιας (6λ Βοντίσιος Γιώργης) Γραβιά Β 210 Γραμματικάκης Μιχάλης Β 626 Γράμμος Α 276, 281, 301, 303, 305, 306, 309, 310, 312, 318, 321, 325, 332, 337, 361, 362, 366, 374, 376, 404, 410, 419, 454, 469 Β 13-28, 32, 35, 36, 37, 39, 41, 44, 48, 49, 51, 55,

Δαδί Α 491 Δαμασκηνός (άρχιεπίσκοπος) Α 79, 88, 100, 101, 102, 107, 140, 164 Δανιηλίδης Πολύδωρος Α 136 • Δασκαλογιώργης Α 281 Δασκαλοπούλου 'Ασπασία Α 518 Δάφνη Φθιώτιδας Α 248 Δελβινάκι Α 368, 370, 371 Δεμάτι Μετσόβου Α 364 Δενδροχώρι Καστοριάς Β 119 Δερβεν Φλώρινας Β 225 Δερτιλός Α 217 Δεοκάτη Α 296 Δεσπότης Γρεβενών Β 620, 623 Δεσποτικό 'Ιωαννίνων Β 101 Δήμητρα Γορτυνίας Α 551 Δήμητρα Γρεβενών Β 620 Δημητρακόπουλος Ανάργυρος Α 90 Δημητρίου Γιώργης Α 136 Δημητρίου Πάνος Α 334 Δημητρώφ Γιόργκι Α 76 Δημητσάνα Α 552 Β 320 Δημοκρατική Έλπίς (Τρικάλων) Α 181 Δημοκρατικός Στρατός Α 378, 387 Β 28 85, 170, 175, 193, 199, 208, 253 661


373, 376, 378, 385, 395, 404, 415, 416, 475 Διάκος Γρεβενών Β 620 Διαμαντής (βλ. 'Αλεξάνδρου Γιάννης) Διαμαντόπουλος (άντ/χης) Β 188 Δίγκας Δ. Α 349, 350 Διδυμότειχο Α 239 Δίκτη Β 446 Δίοτρατο Πίνδου Α 281, 307 Β 32 Δόβας Κωνσταντίνος Α 379 Δοϊράνη Β 216, 297 Δολιανά 'Ιωαννίνων Α 243 Δομοκός Α 276, 279, 282 Β 346 Δόξα Γορτυνίας Α 551 Δόσας 'Απόστολος Α 198 Δοτσικό Γρεβενών Β 621, 623 Δούβρης Παναγιώτης Α 532 Δουμουλάκης 'Ετεοκλής Β 332 Δούναβης Α 53 Δούτσικο Β 22 Δραγούμης Φ. Α 154 Δρακοβούνι Κερπινής Β 315, 327 Δράκος Μάρκος Α 90 Δρακώνα Χανίων Β 448 Δράμα Α 222, 244, 361 Β 406, 408 Δρέπανο Κοζάνης Β 513 Δρίβας (συνταγματάρχης) Β 47 Δρομάζος Γεώργιος Α 104 Δωδεκάνησα Β 274 Δωρίδα Β 208

'Εμμανουηλίδης Γιάννης Α 194 'Εμπόριον Α 171 "Εναχχς (Βόλου) Α 181 "Εξαρχος Λεωνίδας Α 480 Εορδαία Α 170, 195, 201 'Επάνω Αρένα Γράμμου Β 535 'Επτάνησα Α 221 'Επταχώρι Πίνδου Α 307 Β 27, 37, 56, 82, 128, 368, 540 Ερμής Β 93 'Ερυθριάδης Γιώργης Α 136, 334, 343, 479 Ερύμανθος Α 552 Β 299, 321, 325 ΕΣΣΔ (βλ Σοβιετική "Ενωση) Εύβοια Α 176, 230, 245, 342, 360 Β 423, 452, 465 Εύελπίδης Χ. Α 103 Εύρυιαϊος Π. Α 103 Ευρυτανία Α 482, 490, 499 Β 199, 207, 342, 346, 356 Ευρώπη Α 38, 45, 46, 52, 76, 421, 424, 438, 441 Β 135, 461, 481, 561, 562 Ευστάθιος Θεοφάνης Α 412 Ευταξίας Ά. Α 154 Έφημερίς της Κυβερνήσεως Α 158 Έχίνος Ξάνθης Α 251

Έβρος Α 242, 337, 361 Β 388, 390, 393, 394, 402, 404, 408, 415, 418 "Εδεσσα Α 243, 307, 342 Β 182 Εθνική Αντίσταση Α 191 Β 618, 621, 622, 624, 626 'Εθνικός Παλμός (Τρικάλων) Α 181 Ειρηνικός Ωκεανός Α 47 Έκτορας Α 504, 505 'Ελαία 'Ιωαννίνων Α 374, 376 Ελασσόνα Α 230, 239, 243, 295, 342 Β 340 "Ελατός Γρεβενών Β 620, 621 Ελευθέρα Γνώμη (Τρικάλων) Α 181 Ελεύθερη Ελλάδα Α 344 Ελευθερία (Λάρισας) Α 181 Ελεύθερο Β 92 'Ελευθεροχώρι Γρεβενών Β 620 'Ελευσίνα Α 504 'Ελεφάντης Άγγελος Α 21 Ελικώνας Α 324, 488, 497, 503 "Ελος Λακωνίας Α 522 662

Ζάβαλης Αθανάσιος Α 532 Ζαγόρια Ηπείρου Α 276, 304, 313, 366, 369, 374 Β 16, 18, 26, 47, 72, 100, 101, 502 Ζαγουρτζής Νίκος Α 136, 334 Ζαΐμης Φωκίων Α 349 Ζάκκας Ανδρέας Α 90 Ζακυθηνός Διονύσιος Α 90 Ζαλαχώρης Απόστολος Β 515 Ζάρανος (βλ "Αγ. Δημήτριος Λακωνίας) Ζάρας Β 300 Ζάρας Γεώργιος Α 591 Ζάρας Παναγιώτης Β 365, 512 Ζαροφώνα Πάρνωνα Α 529, 532, 539 Ζαφείρης Γιάννης Β 424, 425, 426, 432, 437, 439 Ζαφειρόπουλος Δημήτριος Α 220, 222, 223, 225, 229, 234, 241, 243, 280, 287, 295, 297, 299, 304, 305, 310, 321, 323, 324, 326, 327, 363, 369, 375, 410, 453, 455, 470, 474, 501, 502, 541 Β 22, 24, 26, 33, 35, 38, 42, 43, 46, 48, 50-53, 56, 66, 73, 74, 76, 82, 84, 85, 90, 100, 105, 106, 109, 110, 113, 115-117, 119, 122,

Ευρετήριο

74, 98, 119, 126, 127, 148, 157, 361, 372, 385, 405, 478, 492, 595, 606 Ηραία Β 277 Ηράκλειο Β 442, 446, 447, 448

123, 194, 195, 204, 218, 233, 365, 370, 408, 412, 457, 470, 478, 502, 522, 528, 541, 584 Ζαχαράτος Μιλτιάδης Α 136 Ζαχαριάδης 'Αβραάμ Α 480 Ζαχαριάδης Νίκος Α 29, 79, 132-134, 136, 180, 266, 271, 281, 334 Β 14, 21, 96, 97, 156, 392, 475 Ζαχάρω Α 555, 591, 597, 598 Β 333 Ζέρβας Ναπολέων Α 110, 223, 257 Ζέρμα Κόνιτσας Β 23, 271, 517, 545, 615-619 Ζευγολατιό Α 550, 587 Ζεύγος Γιάννης Α 78, 136, 334 Ζήρεια Α 543 Β 312, 324 Ζησιμόπουλος Σ. (συν/χης) Β 521 Ζιάκα Γρεβενών Β 620, 623 Ζίτοα Α 368, 374 Ζούζουλη Α 303, 311 Β 271 Ζούνης Νίκος Β 275 Ζούπιανη (βλ. Πεντάλοφο) Ζυγούρας Δημήτριος Α 319, 366, 377, 379, 383, 479, 486 Β 22, 71, 73, 97, 364, 385, 511, 536 Ζωγράφος Ζήσης Α 136, 334, 479 Ζωγράφος Νίκος Α 569 Ζωιτάκης Γεώργιος Α 528 Ζώκας Ζήσης Α 480 Ζώνη Μεγαλόπολης Α 535

θάρρος (Τρικάλων) Α 181 Θάσος Α 251 Β 423 Θεογέφυρο Α 369 Θεοδωρίκας Βασίλης Α 418 Θεοδωρόπουλος Χρήστος Β 620, 623 Θεολόγος Νάουσας Β 179 Θέος Κώστας Α 136 Θεοτόκης Σπυρίδων Α 153, 156, 164 Θεοτόκος Γράμμου Β 366 Θεοχαρόπουλος Νίκος Α 281, 479 Β 23, 97, 175, 176, 177, 179, 183, 189 Θέριοοο Β 448 Θεσπρωτία Α 168, 176, 367, 393, 416 Θεσααλία Α 74, 143, 157, 177, 179, 180, 221, 230, 241, 243, 253-265, 273, 276, 278, 289, 292, 295, 297, 300, 306, 309, 332, 340, 342, 362, 366, 415, 470, 472, 475, 481, 495, 510, 569, 599 Β 16, 19, 26, 27, 55, 64, 73, 78, 110, 165, 166, 171, 172, 194, 203, 210, 212, 248, 269, 270, 271, 273, 336, 339, 342, 347, 383, 456, 457, 458, 478, 484, 491, 496, 539, 595, 599, 619 Θεσσαλία (Βόλου) Α 181 θεσσαλικά Γράμματα (Βόλου) Α 181 θεσσαλική (Βόλου) Α 181 θεσσαλική Φωνή (Καρδίτσας) Α 181 Θεσσαλονίκη Α 72, 116, 171, 185, 220, 242, 243, 272, 283, 334, 338, 339, 342, 423, 450, 488, 498, 564, 609, 615, 617 Β 14, 43, 60, 90, 156, 178, 182, 257, 406 Θεσσαλός Β 343, 345, 347, 348 Θήβα Α 496, 512 Θήρα Β 149 Θράκη Α 157, 221, 254, 272, 339, 340, 342, 473, 510 Β 245, 252, 388, 390, 392, 393, 402-408, 417, 419, 463, 469, 478, 555, 583, 590, 599, 606 Θωμαδάκης Σταύρος Α 114,

Ηγουμενίτσα Α 416 Ηλεία Α 542, 543, 555, 557 Β 315, 322, 323 Ήλιάδης Κώοτας Α 480 Ήλιάδης Σοφιανός Α 479 Ήλιού Φίλιππος Α 334 Ημαθία Α 176 Ημερήσιος Κήρυξ (Λάρισας) Α 181 Ηνωμένες Πολιτείες Α 46, 54, 60, 90, 102, 109, 115, 122, 330, 421, 422, 424-432, 435, 436, 438, 440, 441, 444, 445, 447, 449, 451, 454, 456, 458, 459, 462 Β 44, 135, 136, 139, 266, 281, 282, 562, 564-566, 575, 599, 610 Ήπειρος Α 157, 168, 216, 221, 233, 241, 273, 276, 297, 298, 303-305, 307-309, 311, 312, 319, 322, 329, 337, 339, 340, 361, 363, 365, 367, 370, 372, 373, 375, 377, 382, 390, 406, 408, 415, 437, 453, 473, 496 Β 16, 24, 41, 54, 58, 64, 65, 66, 72, 73,

Ιαπωνία Α 422 Ίαομος Κομοτηνής Β 396 Ίαοωνίδης 'Α. Α 103 Ίατρίδης Τζών Α 104, 114, 130, 147, 183, 227, 230 Β 236, 595, 599, 603, 606 663


Ιβήρων Μονή Β 398 Ίεροπηγή Β 505 Ικαρία Α 360 Β 97, 431, 432, 438 Ίμερα Κοζάνης Α 608 Ινδικός 'Ωκεανός Α 47 Ινδοκίνα Α 438 'Ινδονησία Α 438 Ιόνιο Β 423 "Ιος Β 149 Ιράν Α 424 Ίσμαρος Β 626 Ισπανία Α 295 Β 562, 576 Ίσσαρι Μεγαλόπολης Α 539, 546 Ιταλία Α 37, 46, 70, 123, 588 Β 424, 435 Ίωαννίδης Γιάννης Α 136, 266, 271, 273, 334, 336, 357 Ιωάννινα Α 176, 243, 279, 297, 312, 313-317, 329, 363, 364, 369, 373, 374, 377, 382, 383, 399, 400, 416, 417, 475 Β 102, 127, 374, 540 'Ιωάννου Σπύρος Α 371, 372 'Ιωάννου Χρ. (ταξίαρχος) Β 389, 396 'Ιωνία Α 53 Ίωσηφίδης Κώστας Α 479

Καλαμπάκα Α 230, 243, 280, 287, 295, 296, 341, 363, 484 Καλαμπόκης Α 559 Καλαμπόκης Βασίλειος Α 578 Καλαμπόκης Ιωάννης Α 578 Καλαντζάκος 'Α. Α 154 Καλαπόδι Βοιωτίας Α 512 Καλαρίτης Ηλίας Α 591, 601 Β 311 Καλή Βρύση Β 87 Καληράχη Γρεβενών Β 620 Καλίνος Θεόδωρος Α 479 Καλίνου Γεωργία Α 480 Καλιφώνι Α 178 Καλκάνης Κ. Α 153 Καλλιανέσης Γιώργος Α 402, 409, 479 Β 23, 100 Καλλίδρομο Α 324, 497, 503, 512 Καλλίθηρο Καρδίτσας Β 624 Καλλίνσκης (συνταγματάρχης) Β 300 Καλλίνσκυ Μαρία Β 149 Καλλίπολη Πειραιά Α 72 Καλογερόπουλος Π. (άντιστράτηγος) Α 302 Β 33, 41, 77, 140, 144 Καλογερόπουλος Α 600 Καλομοίρης Α 141 Καλόχη Γρεβενών Β 621 Καλπάκι Α 312, 314-316, 374, 376, 382, 383 Καμάρια Α 285 Καμαρινός Άριστος Α 572, 592, 595 Β 308, 314, 321 Καμβούνια Α 239, 278 Καμενίδης Χρήστος Α 179 Κάμενικ Β 37, 50, 65, 74, 77, 78, 365, 368, 369, 376-379, 517, 535, 545, 549, 550 Καμηλιανά Κιοοάμου Β 448 Καμινάρης Βασίλης Α 480 Καμπάς Κωνσταντίνος Α 90 Καμπέλης Χρήστος Β 331 Καμπούρης Μάριος Α 520 Καναδάς Β 266 Κανακαρίδης Νίκος Α 343, 479 Κανάκης Δημήτρης Α 480 Κανάκης Κωνσταντίνος Β 429, 431 Καναράς Δημήτριος Α 578 Καναράς 'Ιωάννης Α 578 Κανδύλης Α 366 Κανελλόπουλος Δημήτρης Α 554 Κανελλόπουλος Κώστας Α 479, 554, 591, 592, 595, 602 Β 308, 322

Καβάλα Α 124, 243, 251, 337, 361, 475 Καδρεντζής Κώστας Α 480 Καγκελια Βελουχιού Β 455 Καζακλάρ Α 111 Καζαντζάκης Νίκος Α 103 Καζαντζής Α 600 Καζέρτα (Συμφωνία τής) Α 133 Καθαρό Λασηθίου Β 442 Καιμακτσαλάν Α 306, 337, 361, 475 Β 26, 97, 175, 176, 177, 221, 225, 271, 471, 475, 502 Καινούργιος Χρήστος Α 368, 418 Β 99, 101 Κάιρο Α 232 Καΐτσα Α 466 Κακοσάλεσι Βοιωτίας Α 504 Κακουλίδης Γιώργος Α 479 Καλάβρυτα Α 562, 571, 572, 573, 574, 585, 590 Β 322 Καλαμάκι Μαγνησίας Α 485 Καλαμάς Α 368, 369, 403, 416, 418 Β 101

Καλαμάτα Α 131, 142, 144, 146, 519, 521, 523, 546, 587 Β 301, 330 Καλαμίτσι Γρεβενών Β 621 664

Ευρετήριο

Κανελλόπουλος Παναγιώτης Α 101, 102, 110, 120, 153, 257, 258 Κανέλλος Δημήτριος Α 578 Κάντσικο Β 22, 366, 367, 368, 377 Καπαρέλι Βοιωτίας Α 507 Κάπελη Β 277, 326 Καπέτα 'Αλλέγρα Α 136 Καπετανάκης Ν. Β 140, 144 Καπετάνιος Ευριπίδης Α 479 Καπιδάκης Α 247 Κάπισιτς Γιόραν Β 284, 288 Καπλάνης Β 93 Καππαδοκία Α 53 Καραβίτου Πίτσα Α 578 Καραγιάννης Παντελής Α 480 Καραγιαννίδης Α 281 Καράγιωργας Γεώργιος Α 535 Καραγιώργης Κώστας Α 334, 587 Β 97, 171, 172, 173, 174, 194, 207 Καραγκίτσης Παντελής Α 136 Καρακατσάνης Α 588 Καραμούζης Γιάννης Α 554 Καράμπεης Α 377 Καράμπελας Νικόλαος Α 195 Καράμπερας Α 366 Καραντάσης Τρύφων Α 90 Καραούλι Γράμμου Β 535 Καραπιπέρης (ταγματάρχης) Β 198 Καραστάθης Θανάσης Α 480 Καρατζάς Βασίλης Α 480 Καραχάλιος 'Αντώνης Α 532 Καρβούνης Β 426, 427, 430 Καρδάσης 'Ασημάκης Α 596 Καρδάσης Θανάσης Α 480 Καρδίτσα Α 111, 176-179, 183, 243, 276, 280, 285, 299 Β 153, 154, 165 -169, 171-174, 178, 192, 193, 195, 197, 204, 205, 211, 212, 284, 307, 341, 342, 625 Καρίγιαννης Πάνος Α 532 Καρίτσα Α 111 Κάρλα Α 484, 485

Καρτσιώτης Α 292 Καρτσούνης Γ. Β 23 Καρυάς Αλέκος Β 250 Καρυές Α 529 Καρυοφύλλης Γιάννης Α 479 Καρυτιανός Σ. Α 533 Κασιδιάρης Α 368, 370, 372, 403, 416 Β 65 Κασιμάτης Γρηγόριος Α 90, 120 Κασοάνδρα Χαλκιδικής Β 626 Καστανάκης (μοίραρχος) Β 427, 429 Καστανερή Πάικου Β 389 Καστάνης Δημήτρης Α 603 Β 329, 330 Καστάνιανη Πωγωνίου Α 370, 378, 407 Β 100

Καστάνιτοα Κυνουρίας Α 526, 529, 533 Καστανούσα Δοϊράνης Β 397 Καστοριά Α 176, 278, 307, 475 Β 22, 43, 103-105, 111, 114, 117-124, 126, 127, 129, 133, 215, 508, 595 Καστρί Μουργκάνας Α 407, 414 Β 100 Κατάρα Μετσόβου Α 364 Β 99 Κατεμής Γιώργος Α 479 Β 85, 395, 404 Κατερίνη Α 151, 243, 475 Κατσαμπής Α 561 Κατοάνη Αναστασία Β 329 Κατσαρέας Α 593 Κατσαρός Ν. Α 520 Κατσής Δημήτρης Β 18, 32, 79, 83, 86, 92, 113 Κατσικόπουλος Γιάννης Α 554, 557, 601 Κατσιούνης Δημήτρης Α 480 Κατσούλης Χαρ. Α 532 Κατσουλιέρης Πέτρος Β 321 Κατοούρης 'Ηλίας Β 437 Κατσουρίδης (ταξίαρχος) Β 181 Κατσωνάκης (βλ Λούκινας Γιώργος) Κατσώτας Παυσανίας Α 79 Β 205, 346 Κάτου Ροδή Α 136 Καύκασος Α 53, 607 Καφαντάρη Χώρα Α 179 Καφαντάρης Γεώργιος Α 103 Καψάλης Δημήτριος Α 578 Καψάλης 'Ιωάννης Α 532, 601 Καψάλης Νικόλαος Α 578 Κέδρο Α 178 Κέδρος Β 447 Κέδρος Φθιώτιδας Α 279, 281 Κεραμίτσα Μουργκάνας Α 403, 407 Κερασιές Καϊμακτσαλάν Β 177 Κεράσοβο Πωγωνίου Α 400 Β 366 Κερδύλλια Β 400, 408, 411, 412, 421

Καρλόβαοι Β 428, 430, 433, 434, 436 Καρδιτσομαγούλα Α 178 Καρούτσος Σαράντος Β 439 Καρπενήσι Α 276, 279, 300, 321, 342, 501, 512 Β 154, 161, 175, 191-200, 202-204, 206, 207, 211, 315, 339, 342, 344, 345, 347, 353, 355, 456, 458 Καρπερό Γρεβενών Β 620 Κάρπη Πάικου Β 389 Καρτάλης Γεώργιος Α 103 665


Κομοτηνή Α 239, 244, 337, 361 Β 395, 396, 404, 405, 408 Κομπότι Β 355 Κονδύλης Β 150 Κόνδωρος Δημήτρης Α 480 Κονισκός Χασίων Α 292, 293 Κόνιτσα Α 304, 306, 311, 312, 315- 317, 329, 330, 342, 366, 372-374, 376-381, 383, 384, 386-389, 393, 404, 406, 456, 481, 482 Β 13, 361, 366, 393, 566, 595 Κονταλώνης Γιώργος Α 479, 522, 525, 528, 531, 532, 536, 538-540, 542, 543, 573, 584, 588-590, 595, 596, 600 Β 308, 309, 315, 327, 331 Κονταξής 'Αναστάσιος Α 479 Κόντης Α 576 Κόντης Βασίλης Β 284, 292 Κοντοβάζαινα Α 551, 580 Β 299 Κοντοβουνήοιος Γρηγόρης Α 520 Κοντογιάννης Πάνος Β 320 Κοντοζίδης Θεόδωρος Α 194 Κόντρα Πολίγκα Γράμμου Β 535, 541 Κοντώσης 'Αναστάσιος Β 167, 172 Κοξαρέ Ρεθύμνου Β 441, 447 Κοπανάκι Α 587 Κοράκου (γέφυρα) Β 357, 358, 455 Κορέα Β 263, 264, 570 Κόρετζ Α 105 Κορινθία Α 542, 554 Β 299, 301, 311, 324, 328 Κορινθιακός Α 498, 499, 513, 553 Β 305 Κόρινθος Α 518, 519, 550 Β 301, 305, 335 Κορολόγος Γιάννης Α 480 Κορυτσά Β 104, 505 Κορώνα Β 408, 412 Κοσμάς Κυνουρίας Α 529, 530 Κοσμάς Σταύρος Α 533 Κοσμάτι Γρεβενών Β 621 Κοτούλας 'Αντ. Α 197 Κοτούλας Χρ. Α 197 Κοτσάβρας Βασίλης Α 136 Κοττής Δημήτριος Α 578 Κοτύλη Β 26, 37, 49, 51, 81 Κουβούσης Δημήτριος Α 579 Κουβούσης Παναγιώτης Α 579 Κούζουνας Παύλος Β 333, 334 Κούκουλη Γράμμου Β 549 Κουκούλι Νάουσας Β 180 Κουκουμπλιάκος Κλεάνθης Α 480 Κούλα Β 112

Κέρκης Β 426, 427, 429, 430, 439 Κέρκυρα Α 168, 383, 384 Κερπινή Γορτυνίας Α 578 Β 314, 315 Κερπινιώτικα Καλύβια Β 313 Κέρσαου Γιάν Α 29 Κετσέας Γρηγόριος Β 343 Κετσέας Θεμιστοκλής Β 543 Κεφαλονιά Β 423 Κεφαλόβρυσο Τρικάλων Β 622 Κηπουριό Γρεβενών Β 22, 620 Κηφισιά Α 71 Κιάμος Νίκος Α 418 Κιαππές Ηλίας Β 308 Κιάφα Γράμμου Β 49, 77, 78, 535 Κιθαιρώνας Α 490, 497, 503 Κίκιτσας Γ. (βλ Πρωτόπαππας Σαράντης) Κιλισμανής Γιάννης Α 479 Κιλκίς Α 66, 613 Κίνα Β 561, 565 Κίσσαβος Α 239, 254, 276, 278, 300, 337, 342, 361 Β 271, 618 Κίσσαδος (βλ Μπλάνας Γιώργος) Κίσσαμος Β 448 Κιτριλάκης Σ. (ανχ/γος) Α 252 Β 47, 77, 111, 114, 123, 140, 144 Κίτσος Α 377 Κλαδορράχη Φλώρινας Β 218 Κλάδου Ευαγγελία Β 452 Κλειτοός Εύρυτανίας Α 187, 483 Κλέφτης Σμόλικα Α 366 Β 48, 50, 53, 64-73, 78, 366 Κλόουζ Νταίηβιντ Α 73, 76, 92, 168, 183, 227, 230, 262, 391, 441, 517 Β 139, 144 Κογκό Β 570 Κοζάνη Α 170, 176, 192, 197, 198, 201, 202, 243, 342, 475 Β 47, 48, 111, 128, 215, 540 Κόζιακας Α 276, 278, 280, 281, 290, 291, 292, 305, 329, 332, 337, 361, 482, 484 Β 157, 195, 457, 594 Κόκκαλης Πέτρος Α 356, 357 Β 613 Κοκκινοπλός Β 271 Κοκοβλή Άργυρώ Β 452 Κοκοβλής Νίκος Β 452 Κόκορης Α 605 Κόκορης Σπύρος Α 418, 419 Κολιγιάννης Κώστας Α 136, 309, 334, 367, 371, 479 Β 97, 100 Κόλλιας Α 377 Κολλίντζας Κώστας Β 300 Κολοβός Παν. Α 533 666

Ευρετήριο

Κουλκουθούρια Β 128, 219, 225, 229 Κουμανάκος (αντ/χης) Β 518 Κουρεμάδι Μουργκάνας Α 400 Κουρτίδης Γεώργιος Α 200 Κουσιάντζα Βαγγελιώ Α 179, 285 Κούσουλας Β 426, 428 Κουτούζας Μήτσος Α 179 Κούτσουρο Κόνιτσας Β 366 Κουφαδάκης Ελευθέριος Β 398, 399, 401 Κοτσάνος 'Ιωάννης Α 257 Κουλεντιανός 'Αθανάοιος Α 533 Κουπιά Λακωνίας Α 532, 578, 579 Κουρούκλης Γ. Α 537 Κούτρης Παναγιώτης Α 554 Κουτρουλάκης Δημήτριος Α 579 Κουτσοβασίλης Μιχάλης Α 532 Κουτοομάρης Ανδρέας Α 197 Κουτσομάρκος Γιώργος Α 480 Κουτοομυτόπουλος Πέτρος Α 90 Κουτσοπόδι "Αργούς Α 555 Κουτσούκης Κλεομένης Α 67 Κοχλιάδης Γιάννης Α 480 Κρανιά Β 271 Κρέστενα Α 590 Κρήτη Α 221, 241, 360, 450, 471, 472, 475 Β 63, 97, 149, 245, 252, 423, 440, 443-447, 449-452, 496 Κριθιά Α 630 Κρίκελλο Β 236 Κριμπάς Γρηγόρης Α 525, 526, 538, 540, 550, 555, 557 Β 308, 313 Κριτοοτάδες Χασίων Α 292 Κροκεές Α 520, 532 Κρομβύλη Κομοτηνής Β 626 Κρόνος Α 488 Κρούσια Α 337, 361 Β 396, 397, 408, 420, 421 Κρυόβρυση Α 171 Κρυοταλλοπηγή Β 104, 113, 115, 129, 505, 508, 525, 526, 528, 529, 537 Κτενά Ελευθερία Α 480 Κύβελος Α 522, 601 Κυδωνιές Γρεβενών Β 620, 621, 623 Κυνουρία Α 529, 532 Κυπαρίοσης Κώστας Α 371 Κυπαρίσσι Γρεβενών Β 620, 621 Κυπαρίσσι Πάρνωνα Α 588 Κυπαρισσία Α 550, 587 Κυρακαλή Γρεβενών Β 620, 621 Κυραντζόπουλος Δημήτρης Α 479 Κυριακή "Εβρου Α 251 Κυριακίδης 'Ηλίας Α 615

Κυριακόπουλος Διονύσης Α 579 Κυτόπουλος Νίκος Β 159, 180, 189 Κυψέλη Β 81 Κωνσταντακόπουλος Παν. Α 199 Κωνοτανταράκος Α 522, 526 Κωνσταντινίδης (υπολοχαγός) Α 250 Κωνσταντίνος Α' Β 149 Κωνσταντινούπολη Α 53 Κωνσταντόπουλος Δημήτριος Α 579 Κωνσταντόπουλος 'Οδυσσέας Α 579 Κώνστας Χριστόφορος Α 542 Κωπαΐδα Α 503, 504 Κωστίδης Διονύσιος Β 236 Κωστόπουλος Χρίστος Α 197, 480 Κώττας Ν. Α 154 Λαγκάδα Ταΰγετου Α 522, 540 Λαγκαδάς Α 488 Β 408, 409, 411 Λαγκάδια Γορτυνίας Α 535, 551, 554, 579 Λαδάς Χρίστος Α 345, 349 Λάδωνας Β 277, 299, 326, 327 Λαζανάς Γ. Α 154 Λαιμός Πρέσπας Β 508, 526, 528, 533, 542 Λαΐου Αγγελική Β 236, 595, 596, 603 Λάκκα Σούλι Α 342 Λάκκοι Κυδωνιάς Β 449 Λακωνία Α 520, 530 Λάμαρης (συνταγματάρχης) Α 302 Λαμία Α 179, 186, 221, 245, 249, 279, 474, 496 Β 192, 193, 196, 198, 205 Λάμπης Α 377 Λαμπράκης Πάνος Α 480 Λαμπράκος Γιώργος Α 532 Λαμπρινόπουλος Γεώργιος Α 90 Λαμπρόπουλος 'Ιωάννης Α 579 Λάμπρος Δημήτριος Α 533 Λαοχρατία (Τρικάλων) Α 181 Λαναράς Β 182, 187 Λάρισα Α 111, 176, 177, 182-185, 221, 243, 289, 450, 475, 484, 498, 540 Β 166, 618

Λασήθι Β 442, 447 Λασπιάς 'Αθανάσιος (άντ/χης) Α 248, 302 Λασσάνης (βλ. Γκένιος Θανάσης) Λάτσης Α 522, 529 Λεβίδι Α 554 Λεγνωοίδης Πολύχρονης Α 615 Λεπενιώτης Β 65 Λέρος Β 435 Λέσβος Α 360


Λέοας Καστοριάς Β 508, 523, 524, 526 Λευκά Όρη Β 447, 448, 449, 451 Λευκάδα Β 423, 452 Λευκάδια Πίνδου Β 57 Λευτέρης Α 377 Λέφας Γιάννης Α 520, 521, 526, 532, 536, 538-540, 551, 554, 555, 558, 569, 570, 573, 574, 580, 587, 588, 591, 593 Β 300, 301, 305, 310, 312, 315, 316, 318, 321, 322, 326, 329 Λεωνίδιο Β 204, 309, 315, 316, 319, 320 Λεχαινά Α 590 Λήπερ Ρέτζιναλντ Α 90 Λιά Τσαμαντά Α 371, 409, 410, 414 Λιάκος Β 93, 105 Λιανσκλάδι Α 512 Λιβαδειά Α 300, 496 Β 455 Λίβανος (Διάσκεψη τοϋ) Α 78, 79, 133, 137, 218 Λιβυκό Α 588 Λίβοεϋ Ούίλλιαμ Α 428, 457, 461, 463 Λιδωρίκι Α 496 Β 209, 210, 455 Λίθινο Καλαμά Α 368 Λιοτάτο Φλώρινας Β 225, 229 Λίππα Τσαμαντά Α 418 Λίστα Μουργκάνας Α 407 Λιτόχωρο Α 151, 239, 263 Λογγά Χασίων Α 292 Λογκάκι Α 532 Λογοθέτης (6λ Σαμαρίδης Γιώργος) Λοκρίδα Α 503 Λονδίνο Α 120 Λόντος Δημήτριος Α 256, 349 Λόουτζ Κ. Α 28 Λούκινας Γιώργος Α 320, 321 Λουλές Κώστας Α 136 Λουτεράκης (άντ/χης) Β 133 Λύγκος Β 16 Λυκοδρόμιο Ξάνθης Β 419 Λυκορράχη Β 22 Λύκος Καλαμά Β 101 Λυμπεράκης Α 600 Λυμπεράκης 'Αναστάσιος Α 533 Λύτρας Λεωνίδας Β 626 Λωμαίρης Λ. Α 532 Λώτι Γορτυνίας.Α 551

Μαζωμένος Νίκος Α 554 Μαίναλο Α 518, 527, 531, 540, 542, 545, 546, 551-553, 555, 556, 570, 572, 576, 590, 591, 592, 604 Β 277, 299, 305, 324, 325, 333, 334 Μάκ Βή Α 436 Μάκ Νέιλ Ούίλλιαμ Α 57 Μακεδόνας Β 71, 93 Μακεδονία Α 65, 74, 157, 169, 171, 227, 230, 272, 273, 292, 298, 339, 510 Β 583, 599 Μακεδονία Ανατολική Α 221, 342, 473 Β 97, 106, 157, 245, 388, 390, 392, 393, 402-404, 406, 409, 413, 419, 475, 495, 590 Μακεδονία Γιουγκοσλαβική Α 250 Β 96, 103, 104, 472, 472, 486, 591 Μακεδονία Δυτική Α 60, 167, 177, 191, 195, 221, 241, 251, 253, 254, 265, 305 - 307, 311, 319, 340, 341, 342, 363, 366, 376, 472, 475 Β 16, 19, 21, 22, 28, 37, 41, 55, 65, 73, 74, 128, 130, 131, 402, 472, 478, 486, 492, 538, 606, 619 Μακεδονία Κεντρική Α 221, 242, 251, 254, 340, 342, 366, 475, 481 Β 19, 20, 26, 97, 106, 148, 157, 163, 408, 413, 417, 469, 475, 478, 495 Μακρακώμη Α 512 Β 192, 209, 210 Μακρής Α 141, 142, 156 Μακριδάκης Β 451 Μακρίδης Θόδωρος Α 78, 136, 334 Μακρίδης Σάββας Α 479 Μακρόνησος Α 440, 453, 571 Β 63, 256, 303, 430, 438, 440, 571, 572, 575-587, 610, 621 Μακροβούνι Κόνιτσας Α 380 Μακρόπουλος 'Ιωάννης Α 79, 85 Μακροχώρι Βίτσι Β 271 Μακρυνόρος Β 252, 353, 356 Μαλαγάρης Γιάννης Β 427, 439 Μαλαμίδας Ευστάθιος Α 103 Μαλεβός Α 324, 596 Μάλεμε Β 448 Μαλετσίδης Δημήτριος Α 193 Μάλι Μάδι Β 106, 112-115, 117, 119, 121, 123, 129, 130, 131, 133, 215, 526, 528, 529, 531 Μάλλια Λασηθίου Β 442 Μαλτέζος Γεράσιμος Α 479 Μανάκας Στέφος Β 251 Μανέττας Θεόδωρος Α 103, 280

Μαγγανάς Α 520, 521, 534 Μαγόπουλος Νίκος Β 624 Μαδούρος 'Αριστείδης Α 579 Μαζαράκι Γορτυνίας Β 323 Μαζινό Γραμμή Β 32 668

Ευρετήριο

Μανθόπουλος Β 343 Μανιάς Γιάννης Α 479 Μανιδάκης Στυλιανός Β 128, 300, 507, 523, 526, 527, 529 Μανούκας Γεώργιος Β 613 Μανούσακας Γιάννης Β 449 Μανούσης Νικόλαος Α 103 Μάνδαλο Γιαννιτσών Α 250 Μαντζαβίνος Γεώργιος Α 90 Μαντηλάρης Α 601 Μαντηλάς Νίκος Α 479 Μανωλιάσα Α 418 Μάξιμος Δημήτριος Α 256, 257, 343, 426 Μαραθόκαμπος Σάμου Β 428 Μαραθούσα Χαλκιδικής Β 399 Μαραθώνας Β 613 Μαράτσος Παν. Α 533 Μαργαρίτης Γεώργιος Α 493 Μαργκάς Κώστας Α 480 Μαρδίτσα Β 72 Μαρκεζίνης Βασίλης Α 136 Μαρκιανός Σοφοκλής Α 21 Μάρμαρα Φωκίδας Β 457 Μαρμάριανη Α 111 Μάρσαλ (Σχέδιο) Α 46, 115, 269, 428, 437-441, 444-447, 449 Β 60, 136, 336, 600-602, 610 Μάρσαλ Τζώρτζ Α 426, 436, 464 Β 135 Μαρτσοϋκος Παν. Α 533 Μάστορας Γιάννης Α 418 Μάστορης Α 602 Μάτεοις Σπυρίδων Α 90 Ματζώρος Γεώργιος Β 454, 457 Μάτσης Γιώργος Α 480 Μαυραναϊοι Γρεβενών Β 620, 621 Μαυρίλο Ευρυτανίας Β 355 Μαυροβούνι Α 243, 276, 300, 337, 361, 484-486 Β 271 Μαυρέλι Χασίων Α 292 Μαύρο Όρος Ζήρειας Β 312 Μαυρογορδάτος Μιχ. Α 349 Μαυρομιχάλης Π. Α 154, 349 Μαυρομάτης Παναγιώτης Α 136, 334 Μαυρονόρος Γρεβενών Β 620, 622 Μαύρος Γεώργιος Α 103 Μαχαίρας Α 606 Μαχαιρόπουλος Χρήστος Α 136 Μαχάς Δημήτριος Α 103 Μεγάλη Βρετανία (βλ 'Αγγλία) Μεγάλο Χωριό Ευρυτανίας Β 198, 207,

Μεγάλο Σειρήνι Γρεβενών Β 620, 621 Μεγάλο Σπήλαιο Α 572 Μέγαρο Γρεβενών Β 621, 623 Μέγδοβας Α 289 Β 345, 346 Μεζεβίρης Γ. Α 258 Μελά (κοιλάδα) Β 522, 523 Μέλαμπες Ρεθύμνου Β 447 Μελία Α 111 Μελίβοια Ξάνθης Α 251 Μεμί Μεγαλόπολης Α 579 Μενέλαος Β 93 Μενοίκιο Β 408 Μεξικό Β 565 Μεράμβελλο Β 442 Μερκάδα Α 501 Μερκούρης Στ. Α 103 Μερσίνι Γρεβενών Β 621 Μέση Ανατολή Α 47, 66, 73, 120, 231, 235, 422, 424, 467 Β 281, 388, 398, 424, 425, 439, 573, 575 Μεσοβούνι Μουργκάνας Β 100 Μεσόγειος Α 53, 131, 422 Μεσοποταμία Καστοριάς Β 128 Μεσσαρά Β 449 Μεσσήνης (βλ Καλλιανέσης Γιώργος) Μεσσηνία Α 554 Β 299 Μεταξάδες "Εβρου Β 415 Μεταξάς Ιωάννης Α 91, 110, 137, 155 Β 150, 574, 579 Μέτσοβο Α 278, 280, 289, 295, 297, 305, 312, 313, 317, 341, 342, 362-364, 366, 382, 383, 389, 456, 482, 484 Β 17, 37, 43, 47, 73, 270, 456, 458 Μήλος Β 149 Μηνακάκης Στράτης Α 579 Μικρά Ασία Β 237, 393 Μικρή Βίγλα Φλώρινας Β 218, 223, 229 Μικροθήβες Α 186 Μιχόπουλος Ιωάννης Α 579 Μιχόπουλος Νίκος Α 480 Μίχος Σωτήρης Α 178 Μόδης Γεώργιος Β 255 Μόκκας Α 178 Μόλιστα Β 23 Μοναστηράκι Ευρυτανίας Β 359 Μονόπυλο Γράμμου Β 84, 86 Μοντγκόμερυ Α 452 Μοριάς (βλ Πελοπόννησος) Μόσχα Α 266, 422 Β 466 Μουζενίδης 'Αδάμ Α 136 Μουλόπουλος Τάκης Α 580 Μουργκάνα Α 19, 365, 367, 368, 370-

208

Μεγαλόπολη Α 570 669


Μπλάνας Γιώργης Α 334, 479 Μποδοσάκης 'Αθανασιάδης Α 99 Μπόζ Ντάγ Α 337, 361 Μπολιάνα Γράμμου Β 37, 53, 65, 367 Μπομπορίδης 'Ηλίας Β 128 Μποσμής 'Αριστος Α 547 Μποτός Γιάννης Α 292 Μπούζας Κωνσταντίνος Α 533 Μποϋκίδης Αγάπιος Α 200 Μποΰλκες Α 236, 262, 275, 308, 314, 522, 553, 554, 632, 633 Β 26, 105, 388, 389, 403, 590 593 Μπούμπουλης Νικόλαος Α 154 Μπουραζάνης Δημήτριος Β 331 Μπουραζάνι Α 312, 314-316, 368, 370, 375, 377, 379, 383, 384 Β 99, 366 Μπουρδάρας Γ. Α 103 Μπούτσι Καστοριάς Β 114-117 Μπούτσιος Σπύρος Α 554 Μπούφι Φλώρινας Β 224, 232 Μπουχέτσι Γράμμου Β 364 Μπράλος Α 491 Μπρατίστας Α 525 Μπρίτιχαμ (συνταγματάρχης) Β 47 Μυγδαλιά Γορτυνίας Α 579 Μυλωνάς Αλέξανδρος Α 103, 110 Μυροβλύτης Γράμμου Β 81, 82 Μυτιληναίος Χ. Α 256, 258 Μυτιλήνη Α 222 Β 423, 431 Μωυσιάδης Παναγιώτης Α 195

374, 376, 378, 382-386, 393, 397, 400-406, 410, 413, 415, 416, 454, 473, 496 Β 16, 24, 28, 40, 65, 95, 98 -102, 105, 145, 157, 361, 402, 595 Μούστος Μενέλαος Α 286 Μουχαρέμ Χάνι Β 182 Μπαζάνης θύμιος Β 251 Μπακάλης Ανδρέας Α 579 Μπάκολης (λοχαγός) Α 292 Μπαλάνος Δημήτριος Α 90 Μπαλντούμα (γέφυρα) Α 363, 364, 374 Μπαλοδήμος Ανδρέας Α 302, 407 Β 98, 364, 379, 518 Μπαμπούρι Μουργκάνας Α 371, 400, 414 Μπαντέκος Β 194, 483 Μπαντουβάς Μανώλης Β 443, 446-448 Μπαξεβάνος Αλέκος Α 293 Μπαουσιοί 'Ιωαννίνων Α 418 Μπάρα Γράμμου Β 535, 550 Μπάρδης 'Ιωάννης Α 533 Μπάρεντζεν Αάρς Α 73, 130 Β 236, 595, 599, 603, 606, 609, 613 Μπαρμπαλιάς (6λ Ρούνης Ηλίας) Μπαρό Καστοριάς Β 508, 523, 524 Μπαρουτόγιαννης Α 603 Μπαρτζιώτας Βασίλης Α 136, 334, 356, 357, 479 Β 21, 96, 535 Μπάρτζος Παναγιώτης Α 554, 600 Μπασακίδης Κώστας Α 557, 576, 600 Β 308, 331 Μπασιάκος Α 489 Μπάταρος Β 535 Μπάτρα Γράμμου Β 78, 83 Μπάτσης 'Οδυσσέας Α 480 Μπεζάκης Βασίλης Β 622 Μπέλα Βόδα Φλώρινας Β 112, 113, 125, 218, 223 Μπελάς (6λ Παπακωνσταντίνου Κων/νος) Μπέλες Α 239, 337, 361 Β 390, 397, 400, 408, 409, 414-416, 418, 419 Μπελέσης 'Ιωάννης Α 533 Μπελεσης Θεόδωρος Α 533 Μπελλής Α 325 Μπελογιάννης Νίκος Α 480, 536 Β 27,

Νάουσα Α 50, 239, 243, 323 Β 154, 159, 161, 165, 175-179, 182-189, 211, 213, 284 Ναπολέων Α 42 Νάοκος 'Αθανάσιος Α 193 Ναύπακτος Α 300 Ναύπλιο Α 124, 518 Ναχμανί Άμίκαμ Α 391 Β 565, 566 Νεγράδες 'Ιωαννίνων Β 102 Νέδας Α 589 Νέα Ζίχνη Β 408 Νέες Καρυές Α 111 Νεμέρτσικα Α 367 Νεμέρτσικας (6λ Ράφτης Κώστας) Νεμνίστα Μαντινείας Β 334 Νέο Άγιονέριο Α 618 Νέο Πετρίτσι Β 413-415 Νέος Άγών (Καρδίτσας) Α 181 Νεοχώρι Φθιώτιδας Α 245, 246, 252 Νέστορας Β 97 Νεστόριο Α 342 Β 22, 43, 49, 56, 595

28

Μπέτσος Ελευθέριος Β 425 Μπίκοβικ Β 120, 128-130, 508 Μπίσδας Βαγγέλης Α 186, 187 Μπιράκης Ά. Α 349 Μπισκίνι Ολυμπίας Β 329 Μπλάνας 'Αχιλλέας Α 136 670

Ευρετήριο

Νέοτος Α 475 Β 408 Νευροκόπι Β 408 Νευρούπολη Α 276, 278, 291, 502 Β 110, 158, 165, 204, 341-343, 345, 346, 460 Νιάλα Α 179, 183, 285-87 Νιάτα Πάρνωνα Α 525 Νιγρίτα Α 337, 361 Β 408 Νίκαια Α 111 Νικητάκης Α 600 Νικήτας Α 600 Νικολαΐδης Θεόφιλος Α 194 Νικολαΐόης Σταύρος Α 349 Νικολακόπουλος Σπύρος Α 480 Νικολάου Κωνσταντίνος Β 437 Νικολόπουλος (συνταγματάρχης) Α 350 Νορμανδία Α 463 Νότια 'Αφρική Β 282 Νταλίπης 'Αναστάσιος Α 154 Ντάουν (υποστράτηγος) Β 118 Ντάρμος Παναγιώτης Α 579 Νταχάου Α 132 Ντενίσης Ά. Α 378 Ντιντής Θανάσης Β 622 Ντόνα Βαγγελή Α 293 Ντούσια Κορινθίας Β 311 Ντούτσικο Πίνδου Α 281 Ντράνας Λ. Β 23 Ντρενάς Λεωνίδας Α 479

361, 484, 486, 490 Β 26, 271 Ομαλός Β 451 Όξυά Κόνιτσας Α 191 Ορεστιάδα Β 405 Όρλιακας Β 16, 22, 37, 55 Όρμήλια Χαλκιδικής Β 399 Όσσα (6λ_ Κίσσαβος) Όοτροβο Φλώρινας Β 219 Ότόριτσε Γράμμου Β 535 Ουάσιγκτον Α 422 Β 135, 271, 576 Ουγγαρία Β 284, 288 Ουζμπεκιστάν Β 553 Ούίτνερ Λώρενς Α 350, 439, 442 Β 137 Ούώρντ Μάικελ Β 566 Παγγαίο Α 361 Β 408 Πάγκαλος Α 217 Πάδες 'Ιωαννίνων Β 65 Παθακιά Σάμου Β 429 Πάικο Α 243, 337, 361, 475 Β 389 Πάκια Μολάων Α 534, 578 Πακιστάν Β 565 Παλαιό Άγιονεριο Α 607, 608, 611, 613-617, 619, 622-625, 627-629, 631 Παλαιόκαστρο Α 501 Παλαιοκρίμινι Β 22, 53, 55, 56, 57 Παλαιοχώρι Γρεβενών Β 620 Παλαιολόγος (βλ Ζυγούρας Δημήτριος) Παλαιολόγος Κώστας Β 71, 73, 93 Β 362 Παλαιοχώρι Γράμμου Β 365 Παλαιστίνη Α 71, 548 Β 157, 389, 561 Παλαμάς Α 178 Β 624 Παλαντάς Γεώργιος Α 380 Παλάντζας Ηλίας Α 197 Παληοχώρι Κυνουρίας Α 532 Παλιούρι Α 178 Παλούμπα Γορτυνίας Α 551 Παναγιά Φλώρινας Β 218 Παναγόπουλος Κωνσταντίνος Α 535 Παναγούλιας "Αρης Α 554 Παναιτωλικό Β 457 Παναχαϊκό Α 543 Πανόπουλος Γιώργης Α 554 Πανούσης Νίκος Α 600 Β 315, 322 Παντίδης Σταύρος Α 533 Παπαγεωργίου (άνθ/γός) Β 398, 401 Παπαγεωργίου Γ. (άντ/γος) Β 65, 123,

Ξάνθη Α 245, 337, 361 Β 419, 420 Ξεριάς Καρπενησίου Β 196 Ξερομερίσιος Γιάννης Α 186 Ξεροκαρύταινα Β 277 Ξηροκώστας Παύλος Α 579 Ξυδέα Σταθούλα Β 329 Ξυδεας Αλέξανδρος Β 329 Ξυδεας Κώστας Α 595, 603 Β 329, 331 Ξυδεας Χρήστος Β 329 Ξυνιάδα Α 337, 361 Ογκραντίνα Μπελλες Β 416 'Οδησσός Α 53 Όθρυς Α 186, 291, 300, 337, 361, 484 Β 456-458 Οίκονομάλης 'Εμμανουήλ Β 443 Οίκονομάκος Σαράντος Α 601 Β 325 Οίκονομίδης (ύπ/χος) Α 608, 628, 630 Οικονόμου Λάμπρος Α 287 Οίτη Β 457, 598 Ολυμπία Β 277 Ολυμπιάς Κοζάνης Α 170, 171, 195 Όλυμπος Α 243, 254, 276, 301, 342,

140, 144, 301, 402, 405 Παπαγεωργίου Β 413 Παπαγεωργίου Τάκης Α 419 Β 65, 400 Παπαγιάννης Δ. Α 290 Παπαγιάννης Γιώργος Α 298 671


Παπαγιάννης Στέφανος Α 343, 479 Παπαγιάννης Χάρης Α 290 Παπάγος Αλέξανδρος Β 143, 146, 149151, 172, 174, 205, 211-213, 232, 296, 298, 364, 365, 371, 382-384, 402, 413, 439, 461, 490, 538, 579 Παπαδάκος Ά. Α 606 Παπαδάτος Χρήστος Α 501 Παπαδημητρίου Δ. Α 153 Παπαδημητρίου Ηλίας Α 479 Β 511 Παπαδημητρίου Θωμάς Α 480 Παπαδημητρίου Σπύρος Α 319, 320, 368, 407, 414 Παπαδήμος Άντ. Α 153, 257, 349 Παπαδόγιαννης 'Εμμανουήλ Α 154 Παπαδόγιαννης Παναγιώτης Α 579 Παπαδόπουλος 'Αλέξανδρος Α 197 Παπαδόπουλος 'Ανδρέας Α 199 Παπαδόπουλος Βαγγέλης Α 319, 368, 369, 407, 414, 480 Β 99, 101, 102, 364, 378, 512, 536 Παπαδόπουλος Γεώργιος Φ Α 198 Παπαδόπουλος Γιώργος Β 332 Παπαδόπουλος Ευάγγελος Α 197 Παπαδόπουλος Ευριπίδης Α 611, 613 Παπαδόπουλος Κ. Α 600 Παπαδόπουλος Κ. (Ποΰλος) Α 630 Παπαδόπουλος Μιχαήλ (Μιχάλαγας) Α 200 Παπαδόπουλος Ν. Β 101, 128 Παπαδόπουλος Νικόλαος Α 253, 325 Β 519, 520, 524 Παπαδού Α 590 Παπαθανάσης 'Α. Α 153 Παπαθανάσης 'Αθανάσιος Α 257, 349 Παπαθανασίου 'Ιωάννα Β 249 Παπαθανασίου Περ. Β 318 Παπαθεοδώρου Ί. Α 259 Παπαΐωάννου Α 281 Παπαϊωάννου 'Αχιλλέας Β 83 Παπαΐωάννου Γιώργης Α 518 Παπαΐωάννου Γωγώ Α 518 Παπακωνσταντίνου Κωνσταντίνος Α 518, 536, 538, 539-541, 544, 548, 550553, 568, 570, 573, 581, 589, 590, 591, 593, 596, 597, 599 Β 317, 320, 325-327, 330 Παπαναγιώτου (ταξίαρχος) Β 58 Παπανδρέου Γεώργιος Α 65, 66, 110, 153, 217, 257 Παπανικολάου Αθανάσιος Α 535, 579 Παπανικολάου Γεώργιος Β 437

Παπανικολάου Νικόλαος Α 537 Β 126 Παπανικολάου Σ.,Α 281 Παπανώτης Παναγιώτης Α 418 Παπαρήγας Μήτσος Α 136, 334 Παπάς Α 319 Παπάς Γιάννης Β 313 Παπαστασινός Γιαννάκος Α 580 Παπαστεργίου Λευτέρης Α 479 Παπαστεργίου Στέργιος Β 624 Παπαστράτης Προκοπής Α 130 Παπαφάγος 'Αντώνης Α 532 Παπαφάγος Πέτρος Α 579 Παπαφλέσσας (βλ. Παπανώτης Παναγιώτης) Πάπιγκο Α 315 Παπούλι Βίτσι Β 537, 545 Παραβάντης Γ. Α 154, Παραμυθιά Α 416, 418 Παρασκευόπουλος 'Ιωάννης Α 90 Παράσχης Παντελής Α 201 Παριανός Βασίλειος Β 437 Παρνασσός Α 31, 65, 252, 324, 454, 457, 488, 490-492, 495, 498, 499, 503, 506 Πάρνηθα Α 74, 342, 488, 490, 497, 498, 503-507 Β 465 Πάρνωνας Α 522, 523, 525-532, 534, 539, 540-543, 552, 553, 556, 576, 578, 602 Β 299, 305, 309, 316, 318, 321, 324, 326, 333 Παρτσαλίδης Δημήτρης Α 78, 79, 85, 136, 148, 334 Παρτσαλίδου Αύρα Α 136 Πάτμος Β 435 Πάτον Α 464 Πάτρα Α 124, 221, 516, 518, 547, 557, 567, 571, 572, 592, 593 Β 305, 321, 323 Πατσιούρας Α 281 Παττακός Στυλιανός Β 344 Παυλάκος Α 526 Παύλος Α 304, 345, 349, 350, 503 Β 142, 151, 402, 464 Πειραιάς Α 60, 72, 422, 474, 518 Β 14, 425 Πεκταοίδης Μιχάλης Α 480 Πελασγία Α 512 Πέλλα Α 176 Πελοπόννησος Α 19, 50, 65, 74, 76, 132, 143, 191, 239, 241, 242, 254, 283, 332, 340, 342, 360, 423, 453, 470, 471, 474, 492, 495, 510, 511, 672

Ευρετήριο

Πιπινέλης Παναγιώτης Β 467 Πιπίνος Β 325 Πισοδέρι Β 104, 106, 113, 219, 224, 226, 232 Πιτιανούδης Β 22 Πλανητέρου Καλαβρύτων Α 574 Πλαστήρας Νικόλαος Α 79, 88, 89, 219 Πλατανάκι Κυνουρίας Α 530, 532 Πλάτανος Ναυπακτίας Α 493, 512 Πληκάτι Β 365 Πλιάκα Κατίνα Β 329 Πλόκιστα Μουργκάνας Α 407 Πλουμπίδης Νίκος Α 136 Πλουτοχώρι 'Ολυμπίας Α 579 Πόβλα Τσαμαντά Α 403, 410 Πολενάτα Φλώρινας Β 519-522, 524 Πολιάνα Γράμμου Β 366 Πολυανέμι Φλώρινας Β 116 Πολύανθο Κομοτηνής Β 396 Πολύγυρος 408 Πολυκάστανο Κοζάνης Α 197, 199 Πολυνέρι Β 54 Πολωνία Α 422 Β 288, 565, 617 Πονηρός Στέλιος Α 480 Ποντοκερασιά Κιλκίς Α 239 Πόντος Β 383 Πορλιάρας Σάββας Α 480 Πορρόια Β 404 Πόρτα Β 22, 55 Πόρτα Οσμάν Β 535, 546, 549 Πορτοκιλούδης Γιάννης Α 480 Πορφύρης Θανάσης Α 191 Πορφυρσγένης Μιλτιάδης Α 136, 334, 356, 357 Β 465 Ποτέτσης (βλ Γιωτόπουλος Γιάννης) Πουλίτσας Παναγιώτης Α 153 Πουλοκέφαλος Γεώργιος Α 533 Πουρναράς Α 484 Πράδντα Α 36 Πράσινο 'Αρκαδίας Β 325 Πρασσάς (μοίραρχος) Α 558, 559, 565 Πράτινα Β 354, 356 Πρέβεζα Α 124, 221, 223, 342, 393, 413, 416-418 Πρεκεζές Θεόδωρος Α 525-527, 531, 536, 540, 542, 578, 601 Β 324, 332 Πρέσπες Β 104, 508, 525, 526, 528, 529, 530, 533, 566 Πρόκος Στέφανος Α 372 Προμαχών 'Αρδέας Α 239 Προποντίδα Β 393 Προύτσαλης 'Αχιλλέας Α 407, 414

513-515, 517-519, 521-525, 528, 530, 531, 533-536, 540-543, 546, 550, 551, 553, 557, 559, 564, 567, 568, 570, 571, 574, 575, 578, 581 583, 585-590, 592, 594, 598, 599 Β 20, 63, 97, 106, 131, 143, 148, 157, 158, 172, 191, 202, 204, 205, 212, 247, 248, 252, 269, 270, 273, 277, 295, 297, 298, 300-306, 308, 310, 313, 314, 317-319, 324-327, 330, 335-339, 363, 382, 411, 412, 431, 435, 453, 456, 457, 462, 478, 496, 534, 579, 586, 599, 625 Πελτέκης 'Ιωάννης Α 103 Πεντάλοφος Α 303 Β 22, 51, 56, 57, 370 Πεντζόπουλος Θωμάς Α 316 Β 128, 301 Πέρδικας (βλ. Γιαννακούρας Δημήτριος) Περιβόλι Πίνδου Α 281, 309 Β 54 Περίδης (ταγματάρχης) Α 379 Περιστέρι Αττικής Α 515 Περρωτής Ά. Α 153 Πεσμαζόγλου Μιχαήλ Α 90 Πέτα Β 356 Πετιμεζάς 'Ηρακλής Α 103 Πέτρα Κατή Γράμμου Β 31 Πέτρα Μετοόβου Α 364 Πετράκος (άνθυπολοχαγός) Α 558 Πετράλωνα Ολυμπίας Α 579 Πετρής (βλ Έρυθριάδης Γιώργος) Πετρίτης Αχιλλέας (βλ Βάης Χρόνης) Πετροκέρασα Χαλκιδικής Β 399 Πετροπουλάκης Α 519 Πετροπούλου Αθανασία Α 579 Πευκόφυτο Γράμμου Β 365 Πηγαδίτσα Γρεβενών Β 620 Πηγές Βάλτου Β 357 Πήλιο Α 243, 276, 278, 300, 337, 589 Πηνειός Α 484, 486 Πιάνα 'Αρκαδίας Β 300 Πιερία Α 176 Πιερία Α 239, 243, 254, 276, 278, 301, 337, 342, 484, 486, 487 Πιερρουτοάκος Α 600 Πίνδος Α 254, 283, 298, 303, 309, 318, 319, 322, 323, 362, 365, 366, 373, 384, 406, 415, 475, 482, 483, 490, 512 Β 13, 15-17, 19, 20, 21, 28, 3234, 36, 39, 40, 55, 85, 100, 105, 107, 165, 171, 195, 246, 263, 268, 270, 273, 276, 361, 383, 393, 402, 484, 538-540, 545, 555, 619 673


Προφήτης 'Ηλίας Κόνιτσας Α 377- 380, 382 Β 517, 535 Προφήτης Ηλίας Κοτύλης Β 49, 56, 72, 74 Προφήτης 'Ηλίας Νάουσας Β 179, 180 Προφήτης Ηλίας Όξυάς Β 366, 377 Προφήτης Ηλίας Πάρνηθας Α 507 Προφήτης 'Ηλίας Πυρσόγιαννης Β 545 Προφήτης Ηλίας Φλιάμας Β 73 Προφήτης Ηλίας Φούρκας Β 73 Πρωτοπαπαδάκης Αρ. Α 256, 349 Πρωτόπαππας Σαράντης Α 343, 478 Πτέτοι Γράμμου Β 535 Πτολεμαΐδα Α 307 Πυθαγόρας Α 501 Πυξός Πρεσπών Β 529 Πύραυλος (6λ Τερζόγλου Νίκος) Πύργος Α 547, 587 Β 305 Πύργος Κοτύλης Β 22 Πύργος Στράτσιανης Β 50, 365, 368, 369, 376, 378, 379, 380, 381 Πυρσόγιαννη Α 303 Β 23, 366, 368, 369, 517, 535 Πωγώνι Α 342, 368, 371, 374, 377, 383, 400, 403, 407, 416, 419 Β 24, 65, 100, 621

Ρογκάκος Βαγγέλης Α 479, 536, 542, 554, 600 Β 308, 324, 332 Ροδιά Γρεβενών Β 620 Ροδόπουλος Δημήτριος Α 560 Ροδόπουλος Κ. Α 257 Ρόσιος Αλέκος Α 151, 368, 370, 377, 378, 403, 408, 479 Β 23, 57, 65, 73, 83, 97 Ρότο Β 523, 524 Ρούκουνας Στυλιανός Β 437 Ρουμανία Β 284, 288, 617 Ρούμελη (βλ Στερεά) Ρουμελιώτης Νίκος Α 136 Ρούνης Ηλίας Α 319, 320 Β 22 Ρούσσος Λεωνίδας Β 236 Ρούσσος Πέτρος Α 136, 148, 334, 356, 357 Ρύμνιο Κοζάνης Α 195, 196 Ρώουλινς (στρατηγός) Α 104, 256, 258, 350 Β 402, 403 Ρωσία Α 36, 53 Σαββίδης Δημήτριος Α 193 Σακελλαρίου "Αλ Α 349, 350 Σακελλαρίου 'Επαμεινώνδας Α 479 Σακελλαρόπουλος (ταξίαρχος) Β 301 Σάκκουλη Γράμμου Β 549 Σαλάς Γιάννης Β 426, 439 Σαμαράκης 'Αγησίλαος Α 480 Σαμαριά Β 450 Σαμαρίδης Γιώργος Α 479 Σαμαρίνα Α 298, 367 Β 26, 27, 37, 53, 76, 364 Σάμος Α 360, 471, 472, 475, 514 Β 63, 97, 245, 252, 274, 293, 388, 423425, 427, 428, 430, 432, 434, 436, 438, 444, 450, 452, 454, 496 Σαμπατακάκης Α 601 Σάππες Β 405 Σαραντάπηχο Β 299, 371 Σαραντάπορος Α 239, 306 Β 17, 23, 39, 48, 49, 51, 54, 55, 59, 73, 76, 78, 79, 364-370, 374, 375, 377, 511, 517, 535, 541, 615 Σαράντης θ. Α 254, 255 Σαράφης Στέφανος Α 79 Σαρηγιάννης (βλ Σαρρής Γιάννης) Σαρρής Γιάννης Α 536, 569, 576, 591, 595, 600 Β 323, 331 Σγουρομάλλης Μανώλης Α 480 Σδράβος Χαρίσης Α 418 Σέκλιζα Α 178

Ράλλης Ιωάννης Α 59, 65, 217 Ράλλης Περικλής Α 79, 85 Ραμπατίνα Βίτσι Β 114, 115, 116 Ράχες Τυμφρηστού Α 321, 322 Ράφτης Κώστας Α 281, 309, 419, 479 Ραφτόπουλος Λευτέρης Β 565 Ρέντης Κωνσταντίνος Α 103, 349, 350 Β 133 Ρεντίνα Α 178, 276, 280, 512 Β 204, 346, 457 Ρεπετίστα Α 370 Ράπτης Χριστόφορος Α 518 Ράχες Γορτυνίας Α 582 Β 277 Ράχες Τυμφρηστού Β 195, 196, 198 Ρέθυμνο Β 441, 447 Ρειχιά Λακωνίας Α 533 Ρητίνη Πιερίων Α 239 Ρίγκλερ Λίντα Α 104, 114, 147, 183, 227, 230 Ριζοσπάστης \ 132, 133, 139, 140, 143, 149, 335, 339, 344, 515 Β 371, 395, 583 Ρίμινι Α 252 Ριτσώνα Α 504 Ρίχτερ Χάιντζ Α 89, 93, 99, 104, 111, 115, 137, 141 674

Ευρετήριο

Σελίνης Χρήστος Β 618 Σέλινο Β 448, 451 Σελίτσανη Α 111, 182 Σέμπρωνας Σελίνου Β 450 Σεράγεβο Β 561 Σέρβια Α 200 Σερνικάκι Φωκίδας Β 626 Σέρρες Β 408, 411, 413, 415, 469 Σιαμπάνης Γεώργιος Α 579 Σιάντος Γιώργης Α 79, 85, 136, 334 Σιαπέρας Κώστας Β 391 Σιάτιστα Α 320, 475 Σιδερέα Γεωργ. Β 329 Σιδηρόκαστρο Α 243 Β 408 Σιδηρόπουλος Β 22 Σιθωνία Β 413 Σινάκος Μιχάλης Α 136 Σίνδος Α 607, 608, 614, 615, 628, 630 Σινιάτσικο Α 307 Β 85 Σιόλας Μιχάλης Α 480 Σιούλας Βασίλης Α 480 Σιούντας 'Ιωάννης Α 532 Σιρζόπουλος Τέλης Α 197 Σισμανίδης (λοχαγός) Β 392 Σκάλα Λακωνίας Α 532, 579 Σκανδάλης 'Ηρακλής Α 479 Σκεύης Σπύρος Α 407, 409, 410, 414 Β 99, 101, 102 Σκηταριό Μουργκάνας Α 408, 409 Σκίρτση Γράμμου Β 535, 549 Σκλιάμου Γορτυνίας Α 578 Σκιλουντία 'Ολυμπίας Α 578 Σκόμπυ Ρόναλντ Α 78, 139 Σκόπια Α 168 Β 474 Σκοπιά Όθρυος Α 187 Σκοπιά Φλώρινας Β 219, 225, 231 Σκοτίδας (6λ θεοχαρόπουλος Νίκος) Σκούρας Δημήτριος Β 518 Σκούρτα Α 504 Σκρά Α 239, 249, 250 Σκύφτης Τάκης Α 480 Σλημνίτοα Γράμμου Β 84 Σμάρδεσι Β 531 Σμίθ Όλε Α 147, 334 Β 236, 595, 599, 606 Σμίθ Χάρβεϋ Β 265 Σμίξη Πίνδου Β 271 Σμόκοβο Α 178 Β 204 Σμόλικας Α 276, 304, 311, 322, 366, 374 Β 18, 23, 66, 69-72, 92, 362, 364, 366, 375 Σμπαρούνης Νικόλαος Α 90

Σμύρνη Α 53 Σοβιετική "Ενωση Α 47, 109, 131, 132, 329, 330, 421, 424 Β 281, 284, 287, 291, 292, 466, 467, 471, 474, 553, 562, 565, 567 Σολίτοιτο Φλώρινας Β 218, 223, 231, 234 Σολιώτης Σωτήριος Α 90 Σουβλερές Καρπενησίου Β 196 Σουηδία Α 60 Σουκαράς Σωτήρης Α 136, 334 Σούλι Α 367, 393, 399, 413, 414, 416 Β 47, 65, 97, 100 Σουμάδης Β 22 Σουμελίδης Μ. Α 202 Σούρλας Α 187 Σοφάδες Β 174 Σουφλί Β 392, 405 Σοφιανόπουλος 'Ιωάννης Α 79, 85, 90, 103, 131 Σόφιανόπουλος Σοφοκλής Α 533 Σοφιανός (βλ 'Αλιάδης Σ.) Σοφούλης 'Εμμανουήλ Β 428, 429 Σοφούλης Θεμιστοκλής Α 102, 108-110, 125, 131, 140-142, 145, 153, 180, 343, 350, 426, 437, 438, 462, 519, 568 Β 119, 133, 139, 140, 436, 450, 467 Σοχά Σπάρτης Α 578 Σπανός Θωμάς Α 479 Σπάρμου Μονή Β 271 Σπάρτη Α 520, 523, 526, 536, 537, 539, 556, 567 Β 301, 316 Σπερχειάδα Α 248, 512 Σπερχειός Α 279, 282, 499 Β 204, 209 Σπήλαιο Γρεβενών Β 620 Σπηλιά Κισσάβου Β 618 Σπηλιωτόπουλος Π. Α 228, 254, 256258, 277 Σπυρίδων (6λ Βλάχος Σπυρίδων) Σπυρόπουλος Α 604 Σρέντερ Τσάρλς Α 575 Β 261, 263, 265, 268, 271, 282, 294, 488 Σταθάκης Μανώλης Α 479, 536, 540, 542, 572, 576, 605 Β 311, 312, 324, 331 Στάλιν Α 28, 29 Στάλος Μουργκάνας Α 407, 414 Β 100 Σταμαδιανός Κωνσταντίνος Δ. Α 532, 579 Σταμαδιανός Κωνσταντίνος Κ. Α 579 Στάπας Δημήτριος Α 579 675


Στασινόπουλος Δημήτριος Α 535 Σταυρόπουλος Κώστας Α 412, 569 Σταυρός 'Αλιάκμονα Β 77 Σταυρός Καρδίτσας Β 251 Σταυρός Μετσόβου Α 363, 364 Στεργιόπουλος Σ. Α 256 Στενό Γράμμου Β 37, 65, 77, 78, 366, 369 Στερεά Α 78, 177, 230, 241, 242, 245, 252, 254, 278, 279, 282, 300, 310, 321, 324, 328, 332, 340, 342, 358, 362, 366, 415, 453, 470^72, 474, 481, 482, 488, 490, 492, 494, 49950\, 501, 509, 510, 511, 5Υ&, 549 Β 19, 20, 27, 43, 64, 73, 97, 157, 158, 163, 172, 191, 194, 200, 203, 209, 210, 212, 236, 248, 269, 273, 279, 305, 315, 335, 339, 342, 347, 382, 383, 453, 455-457, 484, 496, 555, 595 Στεφανίδης Ηλίας Α 196, 197 Στεφανόπουλος Δ. Α 154 Στεςρανόπουλος Στέφανος Α 153, 257, 349 Στεφάνου Σταύρος Α 480 Στόμιο Α 111 Στρατάκης Θεόδωρος Α 534 Στρατής Α 141 Στράτος Ά. Α 154, 156 Στράτος Γεώργιος Α 257, 349, 350 Στράτοανη Κόνιτσας Α 305 Β 50, 368 Στρέζοβα Α 552 Στρίγκος Λεωνίδας Α 136, 334, 343, 356, 357, 479 Β 23, 96 Στρογγύλης Θέμης Α 179 Στρυμώνας Β 390, 408 Στυλιανόπουλος Βασίλης Α 480 Β 22 Στυλίδα Α 187 Β 43 Συκιά Μολάων Α 578, 579 Σφακιά Β 451 Σφακιανός Γιώργος Α 479 Σφέτας Σπυρίδων Β 289, 292 Σχηματάρι Α 505 Σωζόπουλος Ηλίας Α 197 Σωτηρόπουλος Π. Α 559 Σωχός Β 409

Ταμπούρι Γράμμου Β 51, 55, 72, 7476, 78, 366, 367, 369, 515, 516 Ταμπούρι Κόνιτσας Α 366 Τασκένδη Β 553, 554, 572, 624 Ταστανίδης Αχιλλέας Α 480 Ταΰγετος Α 522, 523, 527-530, 534, 541, 543, 548, 552, 557, 569, 572, 576, 592-594, 596, 603 Β 299, 305, 309, 323, 327-329, 333 Ταχνδρόμος (Βόλου) Α 181 Τέμπη Α 342 Τερζόγλου Νίκος Α 479 Β 97 Τερζόπουλος Θεόδωρος Α 480 Tt^ôucwkcc, Ννχος Β 91 Τζαβέλας (βλ. Μάστορας Γιάννης) Τζάκος Σταύρος Α 196 Τζέκινς Β 47 Τζελβελίδης Τριαντάφυλλος Β 626 Τζελέφης Θωμάς Α 479 Τζελίλ Μουργκάνας Α 407 Τζένα Α 337, 361 Τζήμας Παναγιώτης Α 480 Τζιμούλης Σωτήριος Α 198 Τζιρίδης Γεώργιος Α 154 Τζίμας Β 348 Τζίτζινα Πάρνωνα Α 526, 530 Β 315 Τζοβάνης Κωνσταντίνος Α 532 Τζόουνς Χάουαρντ Α 423, 429, 463 Β 41, 44, 51, 77, 92, 134, 473 Τζουμέρκα Α 279-281, 290, 309, 366, 374, 376, 482 Β 349, 350, 355, 363, 366 Τίτο Β 461, 466, 470, 475 Τόλης Ν. Α 179, Τομπουλίδης Παύλος Α 479 Β 22, 71, 542 Τόμπρος Δημήτριος Α 535 Τούρκα Μακρυνόρους Β 353, 356 Τουρκία Α 424, 426, 427 Β 388, 473 Τούχουλι Γράμμου Β 81 Τράπεζα της Ελλάδος Α 120, 122, Τριανταφυλλίδης Κων. Α 188 Τριανταφύλλου Νίκος Α 479, 489 Τρίκαλα Α 111, 176, 276, 279, 280, 295, 296, 299, 363, 374, 475 Β 251, 342, 348, 622 Τρίκερι Β 303 Τρικοκιά Καλαμπάκας Α 287 Β 621 Τρίκωμο Γρεβενών Β 620 Τρίπολη Α 221, 324, 523, 528, 539, 546, 569 Β 305, 313, 335 Τρόπαια Α 551, 569, 580, 585

Ταβέρα Μουργκάνας Α 384, 407, 414 Τακίδης Γιάννης Α 194 Ταλλιαρος Β 22, 53, 57 Τάλμποτ (υποναύαρχος) Α 350 676

Ευρετήριο

Τροπαιούχος Φλώρινας Β 218, 229 Τρουλινός "Εμμανουήλ Β 518 Τρούμαν Α 269, 422, 428, 430, Τρούμαν Δόγμα Α 46, 426, 429, 436, 438, 440, 449 Β 575, 594 Τρύπη Λακωνίας Α 540, 585 Τσάγκος Γράμμου Β 511, 535, 546 Τσακαλώτος Θρασύβουλος Α 258, 279, 282, 302, 471, 496, 501 Β 52, 58, 59, 64, 65, 68, 69, 71, 80, 98, 99, 101, 124, 127, 129, 133, 140, 148, 193, 205, 206, 212, 296, 303, 304, 343, 345, 346, 352, 380, 456, 507, 515, 527, 536, 538, 542, 545, 549, 553 Τσάλ Ντάγ Β 408 Τσαλδάρης Κωνσταντίνος Α 110, 153, 256, 257, 349, 426, 429, 431, 436 Β 606 Τοαμαντάς Α 400, 414 Τσαμπίρας Θανάσης Α 185, 187 Τσάντης Μιχάλης Α 395 Τοαντίνης Κώστας Α 367, 369, 370, 371, 395, 408, 409, 411 Τσαούς Άντών Β 389, 394, 407 Τσαπουρνιάς Β 194 Τσαρακλιμάνι Καλαμά Α 382 Β 101, 102 Τσάρνο Γράμμου Β 515, 517, 535, 542545 Τσάοι Λακωνίας Α 533 Τσάτσος Κωνσταντίνος Α 90 Τοεροβέτς Μουργκάνας Α 407, 409, 414, 415 Τσεχοσλοβακία Β 481 Τοιαμανής Σ. Α 179 Τσιάντης Μιχάλης Α 136, 334 Τοιγγούνης "Αλέξανδρος Α 237, 288, 298, 449 Β 54, 107, 110, 116, 118, 126 Τσιούκα Χασίων Α 292 Τσιρώνης Βασίλης Α 179 Τσιτήλος Γιώργης Α 136 Β 451 Τσοτύλι Α 342 Τσουδερός Εμμανουήλ Α 103 Τσούκα Ρόσα Α 318 Τσουκνίδας (βλ Ιωάννου Σπύρος) Τσουκόπουλος Αλέκος Α 601 Β 318, 320 Τοουμάκης Α 319 Τσώρτσιλ Ούίνοτον Α 93 Τσιριμώκος 'Ηλίας Α 79, 85 Τυμφρηστός Α 321, 325 Β 193, 204, 206 Τύρνα Α 289 Τύρναβος Α 111, 243, 475 Τυρομίρης Κυριάκος Α 479

Τυφλοσέλι Α 292 Ύδρούσα Φλώρινας Β 219 Υπάτη Α 252 Υψηλάντης (βλ Ρόσιος Αλέκος) Φανάρι Καρδίτσας Β 624 Φαράκος Γρηγόρης Α 67 Φαρλεκας Κωνσταντίνος Α 534 Φαρμάκης Κώστας Α 136 Φάρσαλα Α 185, 187 Φελί Γρεβενών Β 620 Φεραίος Β 340, 483 Φθιώτιδα Α 74, 76, 176, 324, 482, 490, 503 Β 346 Φιλιάτες Α 243, 372, 385, 386, 403, 416 Φιλιππαϊοι Γρεβενών Β 620, 621, 623 Φιλιππιάδα Α 418 Β 613 Φίνογλου Νίκος Α 418 Φίτοιος Α 503, 505 Φλαμπουρέσι Χασίων Α 292, 293 Φλάμπουρο Γράμμου Β 537, 546 Φλάμπουρο Φλώρινας Β 271 Φλατσάτα Καστοριάς Β 45, 119, 128 Φλιάμα Γράμμου Β 73 Φλουντζής Αντώνης Β 583-585 Φλωράκης Χαρίλαος Α 322, 479, 492 Β 27, 97, 165, 193, 194, 207, 533, 539 Φλωριάς Β 400 Φλώρινα Α 50, 176, 239, 243, 307, 475 Β 104, 105, 113, 114, 123, 125, 127, 128, 153, 154, 163, 212-214, 216, 217, 219, 220-229, 231, 233, 284, 339, 359 Φλώρος Παν. Α 534 Φλώρου Αρχιμήδης Α 480 Φολση Β 299 Φορφόλιος Βαγγέλης Α 480 Φουντή Σοφία Β 329 Φούρκα Πίνδου Α 281, 307 Φουρνά Εύρυτανίας Α 279, 282, 483, 486 Β 209, 343 Φούφα Α 170 Φράνκο Β 576 Φραντζής Κωνσταντίνος Α 579 Φρέρης Β 260 Φρειδερίκη Α 507 Β 142, 174, 607, 609 Φτεριάς Σάμου Β 425 Φυτιά Βέροιας Α 239 Φωκάς (βλ Παπαδόπουλος Βαγγέλης) Φωκίδα Α 176, 324, 482, 490 Φωνή τής Καρόίτοας Α 179 677


Ψωμόπουλος Γεώργιος Α 197 Ψωριάρικα Γράμμου Β 86, 364, 535, 537, 541

Χαβίνης Θεόδωρος Α 103 Χαΐντού Α 342 Χαλανδρίτσα Α 562, 574, 585, 592, 593 Χάλκη Α 111 Χαλκίδα Α 475 Χαλκιδική Β 398, 399, 401, 408, 409, 411-413, 420, 421 Χαλκός 'Αγριάνων Α 538 Χανιά Α 475 Β 440, 446-448, 450 Χάρακας 'Ιωάννης Α579 Χαριζόπουλος Β 22 Χαρίτος Κώοτας Α 179 Χάσια Α 243, 254, 276, 281, 291, 292, 295, 299, 305, 311, 312, 322, 337, 342, 361, 363, 484, 487 Β 16, 55, 78, 110, 271, 502, 594, 619 Χατζηβασιλείου Χρύσα Α 136, 334 Χατζηπάνος Π. Α 153, 257 Χατζής Δημήτρης Α 411 Χατζής Θανάσης Α 136, 479 Χειμάρρα Β 247 Χείμαρρος (6λ Γκανάτσιος Βασίλης) Χέλμης Δημήτριος Α 153, 257, 349 Χελμός Α 540, 543, 552 Β 299, 312, 313 Χερσόνησος Χαλκιδικής Β 626 Χίτλερ Α 29, 46 Χιώτης Κυρ. Α 533 Χόλβεγκ Μπεθαμ Α 40 Χολομώντας Α 337, 361 Χοτούρας "Αλκής Α 368, 370, 371, 419 Χουβαρδάς Σπυρίδων Β 437 Χουλιάρας 'Απόστολος Α 628, 630, 631, 634 Χουσάκος Κ. Α 567 Χριστιάς (ταγματάρχης) Β 515 Χριστοφοράκης Μιχάλης Β 447 Χριστοφορίδης Βασίλης Α 194 Χριστόφιλος Σπύρος Α 554 Χρονόπουλος Δημήτριος Α 579 Χρυσοβίτσι Β 299 Χρυσοπηγή Χανίων Β 448 Χρυσορράχη Β 102 Χρυσόστομος Β 93 Χωροφυλακή Α 50, 63, 65, 73, 92, 130, Χώσεψη Α 290

Ωρωπός Α 504

Baerenzen Lars (6λ Μπάρεντζεν Δάρς) Close David (6λ Κλόουζ Νταίηβιντ) Grisworld Dwight (6λ Γκρίσγουολντ Ντουάΐτ) Iatrides John (6λ Ίατρίδης Τζών) Jones Howard (6λ Τζόουνς Χάουαρντ) Kapicic Joran (6λ Κάπιοιτς Γιόραν) Livesay William (6λ Λίβσεϋ Ούίλλιαμ) Mac Neil William (6λ Μακ Νέιλ Ούίλλιαμ) Mac Veagh (6λ Μάκ Βή) Nachmani Amikan (6λ Ναχμανί Άμίκαμ) Rawlins (6λ Ρώουλινς) Richter Heinz (6λ Ρίχτερ Χάιντζ) Shrader Claries (6λ Σρέντερ Τσάρλς) Smith Harvey (6λ Σμίθ Χάρβεϋ) Smith Ole (6λ Σμίθ Όλε) Thomadakis Stavros (βλ. θωμαδάκης Σταύρος) Ward Michael (βλ Ούώρντ Μάικελ) Wittner Lawrence (βλ Ούίτνερ Αώρενς) Wringley Linda (βλ. Ρίγκλεϋ Λίντα)

Ψαρρός Α 65 Ψηλορείτης Β 446, 447, 452 Ψημμενος Τάκης Α 178, 282, 284, 286, 290, 295, 299 Β 169, 170, 175, 193, 458, 459 678

Δεύτερη έκδοση ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1946-1949 ΤΟΜΟΣ 2 ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Χ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ-Δ. ΣΙΤΑΡΑΣ-Σ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ O.E. ΟΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΗΣ ΓΙΑΝΝΑΣ ΚΑΤΣΙΑΜΠΟΥΡΑ Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΕΙΟ Κ. ΣΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑ O.E. ΣΕ 2.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 2001 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ

Ellhnikos_emfylios_2.pdf

Recommend Documents