ELEKTRİK TESİSAT PLANLARI

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2788 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1746

ELEKTRİK TESİSAT PLANLARI

Yazarlar Doç.Dr. Mehmet KURBAN (Ünite 1, 6) Yrd.Doç.Dr. Yılmaz UYAROĞLU (Ünite 2, 5) Yrd.Doç.Dr. Nazım İMAL (Ünite 3, 7, 8) Yrd.Doç.Dr. Ümmühan BAŞARAN FİLİK (Ünite 4)

Editör Doç.Dr. Mehmet KURBAN




ANADOLU ÜNİVERSİTESİ


i

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Elektrik Tesisat Planları

ISBN 978-975-06-1446-0 1. Baskı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013




ii

İçindekiler Önsöz

....

1. Genel Bilgi ve Mevzuatlar

iv

2

2. Elektrik Tesisatlarında Kullanılan Malzemeler

....

3. Aydınlatma

34 66

.

4. Zayıf Akım Tesisatı

.

94

5. Reaktif Güç Kompanzasyonu

114

6. Elektrik Tesisatlarında Koruma ve Güvenlik

140

.

7. Aydınlatma ve İç Tesisat Planları

. ..

8. Kuvvet Tesisat Planları

iii

168 194



Önsöz Elektrik alanındaki teknik elemanlar, yapılan elektrik tesisat planlarını tam olarak okuyabilmeli ve buna göre eksiksiz bir şekilde uygulamaları yürütebilmelidir. Bu nedenle mesleki eğitim ve öğretimin temelinde teknik planlar büyük bir önem taşımaktadır. Bunun yanında bu planların kapsadığı malzemelerin özelliklerinin ve bunları şekillerle anlatan sembollerinin bilinmesi, malzemelerin uygun bir şekilde seçilmesi, planları ve tesisatı gerçekleştirirken ilgili kanun, şartname, yönetmelik ve standartlara uyulması da gerekmektedir. Bu nedenle 8 üniteden oluşan bu Elektrik Tesisat Planları kitabında sırasıyla konuyla ilişkili genel bilgi ve mevzuatlar verilmiş, elektrik tesisatlarında kullanılan malzemeler kısaca ele alınmış, önemli bir konu olan aydınlatma ve hesaplama teknikleri incelenmiş, tesisatta önemli bir yer tutan zayıf akım tesisatları anlatılmış, reaktif güç kompanzasyonu konusuna değinilmiş, elektrik tesisatlarında koruma ve güvenlik konusu işlenmiş, aydınlatma ve iç tesisat ve kuvvetli akım planları ayrı ayrı ele alınarak örnek uygulamalarla pekiştirilmiştir. Kısacası öğrencilerin Elektrik Tesisat Planları konusunda ihtiyaç duyabilecekleri birçok bilgiye öğretim amacıyla hazırlanan bu kitapta yer verilmeye çalışılmıştır. Bu bilgileri alan öğrencilerin mezun olduktan sonra ilgili meslek dallarında çalışmaları durumunda uyum sağlamaları ve işi kavramaları kolay olacaktır. Hazırlanan bu kitabın öğrencilere ve bu konularda çalışan teknik elemanlara yararlı olacağına inanıyor ve öğrencilerimize başarılar diliyorum.

Editör Doç.Dr. Mehmet KURBAN




iv

1









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Proje ve Proje Planlama Sürecini tanımlayabilecek, Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliğini açıklayabilecek, Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliğini açıklayabilecek, Elektrik İç Tesisleri Proje Hazırlama Yönetmeliğini tarif edebilecek, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası Mesleki Denetim Uygulama Esasları Yönetmeliğini açıklayabilecek bilgi ve becerilerine sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Elektrik Tesisi

Yönetmelik

Proje

Topraklama

İçindekiler


Giriş




Proje Planlama




Tesisat Projeleri




Şartnameler




Proje Çizim Ön Hazırlıkları




Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği




Elektrik İç Tesisleri Proje Hazırlama Yönetmeliği




TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası Mesleki Denetim Uygulama Esasları Yönetmeliği

2







Genel Bilgi ve Mevzuatlar GİRİŞ Doğadaki tüm canlıların birbiri ile anlaşmalarında iletişimleri ve araçları ne kadar önemli ise endüstri sektöründe de aynı mesleği yürüten elemanların birbiri ile anlaşmaları projeler ve bu projelerde yer alan mesleki resimler ile sağlanır. Tesis sahibinin istediğine göre yapılacak bir yapıyı, belirli bir programa göre inşa edilecek bir yapı bütününü, bir makine veya kuruluşu plan durumunda gösteren çizime proje (plan) denir. Belirli kıstaslar doğrultusunda gerçekleştirilebilen ve ifade edilirken söz yerine kendine özgü standartlara göre sembol, harf, ölçü, rakam ve çizgilerle ifade edilerek çizilen projelere genel anlamda meslek resmi denir. Projeler bizlere kullanılan iletken tipini, boyunu, kesitini, nerelere lamba, priz, anahtar konacağı, lamba güçlerinin kaç Watt olacağı, gerilim düşümlerini, kullanılan sigortaların tipini ve akım değerlerini, maliyeti, vb. bir çok konudaki ayrıntıların önceden belirlenmesini sağlar.

PROJE PLANLAMA Riskleri ve belirsizlikleri en alt seviyeye indirmek, yüksek kalite ve performans standartları belirlemek, sonuçları mümkün olan en az zaman ve maliyetle elde etmek, projenin işleyişini düzenli ve yapılandırılmış bir biçimde gerçekleştirmesini sağlamak için harcanan mantıklı sürece projeyi planlama adı verilir. Proje ilerledikçe sürekli olarak yeniden düzenleme ve geliştirme gereken dinamik süreç yapısı ise planlama tanımını oluşturur. Bir proje planı, iş için düzenlenen bilgilerin ve fikirlerin bir araya getirilmesi işlemidir. Konusu ve amacı ne olursa olsun bir projeyi planlama süreci aşağıdaki aşamaları içerir: 1.

Proje tanımını gözden geçirme

2.

Proje mantığını oluşturma

3.

Başlama çizelgelerini hazırlama

4.

Kaynaklar ve maliyet analizlerini oluşturma

5.

Müşteri gereksinimlerini mükemmele ulaştırma ve karşılama (Müşteri memnuniyeti, kalite, vs.)

6.

Geçerlilik ve plan onayı (Uluslararası standartlara uygunluk)

7.

Projeyi başlatma

Sonuç olarak, artık kabul edilen ve proje için gerekli bilgileri içeren sürekli olarak gözden geçirilecek gerçekçi ve ayrıntılı bir plana sahip olunduğu bilinerek projeye başlanabilir.

TESİSAT PROJELERİ Elektrik enerjisini ihtiyaç duyulan yerlerde kullanmak üzere, elde edildiği yerden tüketim merkezlerine kadar taşınmasına ve kumanda edilerek harcanması için yapılan tesislerin tümüne elektrik tesisleri denir. 3







Elektrik enerjisinin üretiminden tüketim bölgesine kadar taşınması için yapılan tesislere dış tesisat denir. Kapalı alanlarda (apartman, işyeri, cami, okul, v.s.) yapılan tesislere ise iç tesisat denir. Elektrik tesisatlarının güvenli çalışması, ihtiyaçlara cevap vermesi, tesislerin yapımında belirli sınırlar getiren malzemelerin uluslararası standartlara uygunluğu, ilgili elektrik tesisatları yönetmeliği, Elektrik Mühendisler Odası (EMO) tüzüğü, ilgili yasa ve yönetmelikler, özel ve teknik şartnameler ile belirlenmiştir.

ŞARTNAMELER Şartnameler yapılacak işe göre, uyulması gereken kurallar zincirinin yazılı bildirimleridir. Tesisatların kontrolünde ve kabulünde aranılacak özellikleri kapsar. Teknik ve özel şartnameler olarak iki sınıfta incelenir. Teknik şartnameler işin yapımı ile ilgili teknik ayrıntıları ve nitelikleri kapsar. Mesleğin yöneticisi durumundaki teknik şartnameler şahıslara göre değil dayandığı standartlar, kanun ve yönetmelikler doğrultusunda hazırlanır. Örneğin; a.

Elektrik tesislerinde Türk Standartlarına uygun anahtarlar kullanılmalıdır. (Elektrik İç Tesisat Yönetmeliği Madde 52.a, i)

b.

Kuvvetli akımla çalışan elektrik aygıtlarının üzerinde, bunları topraklama iletkenine bağlamak için bir düzen bulundurulur. (Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği Madde 18)

c.

Telefon Tesisatı Teknik Şartnamesinin ilgili maddeleri

Özel Şartnameler ise iş yapımından önce işin yüklenicisi ile işveren arasında yapılan anlaşmadır. İşin yapım süresini, ödeme planını, malzeme rakamlarını, anlaşmazlıklarda yetkili mahkemelerin belirlenmesi v.s. gibi özel istekleri kapsar. Örneğin, a.

Tesiste kullanılan sigortalar Siemens marka olacaktır.

b.

Tesis 6 yıl süre ile garanti kapsamında olacaktır.

PROJE ÇİZİMİ ÖN HAZIRLIKLARI Elektrik tesisat projeleri; yürürlükteki kanun, yönetmelik, şartnameler, TSE ve uluslararası standartlara uygun olarak hazırlanmalıdır. Projelerin çizimi için ön şart mimari planlardır. Mimari planlar enerji giriş ve dağıtımı için önemlidir. Vaziyet planları ise binanın üstten görünüşünü, hangi veya sokakta olduğu ile coğrafi yönlerini gösterir. Vaziyet planları binalara elektrik enerjisi, su, doğalgaz, atık su, içme suyu, telefon hattı v.s. gibi hatların nerelerden giriş çıkış yapacağı hakkında bilgi verir. Vaziyet planları belediye sınırları içindeki imar yönetmeliklerine uygun olmalıdır. Şekil 1.1’de örnek bir vaziyet planı gösterilmektedir.

Şekil 1.1: Örnek Vaziyet Planı

4







Şekil 1.2: Örnek Bir Mimari Plan

Mimari planlar, mimar ve inşaat mühendislerince yürürlükteki mevzuata göre konut işyeri, cami, okul v.s. gibi yerlerin yapım planlarına denir. Mimari planlar bodrum kattan başlayıp son kata kadar ayrı ayrı gösterilir. Planların gerçek boyutları belirli bir oranda küçültülerek çizilir. Ölçeklendirme vaziyet planları için 1/200-1/500, mimari planlar için 1/50-1/100 arasında olması uygundur. Şekil 1.2’de örnek bir mimari plan verilmektedir. Projede mimari planlar için 0.2 mm, kuvvetli akım tesisatları için 0.6 mm, zayıf akım tesisatları için 0.2-0.3 mm kalınlıkta çizgiler kullanılması projelerdeki detayları daha net gösterecektir.Yazılarda şablon kullanılacaktır. Günümüzde bilgisayar ortamında Autocad, Corel, Visio, Architect vb. çizim programları ile daha profesyonel çizimler yapılmaktadır. Ancak proje çizim mantığının cetvel, pergel, yazı şablonu, T cetveli vb. gibi araçlar ile oluşturulması öğrenme açısından büyük önem taşımaktadır.

ELEKTRİK İÇ TESİSLERİ YÖNETMELİĞİ Bu Yönetmelik 16 Haziran 2004 Tarih ve 25494 Sayılı Resmi Gazete’de Yayınlanarak Yürürlüğe girmiştir. Burada önemli görülen konuları kapsayan maddeler ele alınacaktır. III. TARİFLER Madde 3- TARİFLER a. TESİSLERE VE ŞEBEKELERE DAİR TARİFLER

5







a.l - Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri: İnsanlar, diğer canlılar, bitkiler ve eşyalar için bazı durumlarda (yaklaşma, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik enerjisinin üretilmesini özelliğinin değiştirilmesini, biriktirilmesini, iletilmesini, dağıtılmasını ve mekanik enerjiye, ışığa, kimyasal enerjiye vb. enerjilere dönüştürülerek kullanılmasını sağlayan tesislerdir. a.2 - Elektrik Zayıf Akım Tesisleri: Normal durumlarda, insanlar ve eşyalar için tehlikeli olan akımların meydana gelemediği tesislerdir, a.3 - Şebeke: Akım kaynağından tüketim araçlarının bağlantı ucuna kadar olan hava hatları ve kabloların tümüdür. Şebeke, dağıtım şebekesi ve tüketici tesisinden meydana gelmektedir. a.4 - Dağıtım Şebekesi: Akım kaynağından tüketici tesisine kadar olan hava hatları ve kabloların tümüdür. a.5 - Tüketici Tesisi: Yapı bağlantı kutusunda sonraki ya da bunun gerekli olmadığı yerlerde tüketim araçlarında önceki son dağıtım tablosunu çıkış uçlarından sonraki elektrik işletme araçlarının tümüdür. a.6 - Yapı Bağlantı Hattı (Besleme Hattı, İrtibat Hattı, Rakordman Hattı): Dağıtım şebekesi ile yapı giriş hattı arasındaki bağlantı hattıdır. a.7 - Yapı Giriş Hatları: Hava hatlarında, yapıya bağlı bir konsol yada dam direğine konan hava hattı izolatörler ile yapı bağlantı kutusu arasına çekilen hatlardır. Yer altı kablo şebekelerinde, bağlantı hattının yapıya girdiği nokta ile bağlantı kutusu arasındaki bağlantı kablosudur. a.8 - Ana Kolon hattı: İşletmeye ait besleme noktasından (ana buat) tüketicinin ilk dağıtım noktasına (ana tablo, sayaç) kadar olan besleme hattıdır. a.9 - Kolon Hattı: Tüketiciye ait ilk dağıtım noktası ile öteki dağıtım noktaları arasındaki yada tablolar arasındaki hatlardır. a.10 - Linye Hattı: Dağıtım Kablosundan son aydınlatma aygıtı (armatürü) ya da prizin bağlandığı kutuya (buat) kadar olan hatlardır. a.ll- Sorti Hattı: Linye hattı ile aydınlatma aygıtı ya da priz arasındaki bağlantı hattıdır. a.12 - Yapı Bağlantı Kutusu (Ana Buat veya Kofre): Yapıların elektrik tesisini şebekeye bağlayan, sigortaların tesis edilmesini ve aynı zamanda genel elektrik şebekesinde tüketim tesisine elektrik enerjisi verilmesini sağlayan bir düzendir. a.13 - Yapı Elektrik Tesisleri: Ev, ticarethane, büro vb. yerlerde yapılan ve toprağa karşı gerilimi 250 V’a kadar olan elektrik kuwetli akım tesisleridir.

Kofre nedir? 6







b. İŞLETME ARAÇLARINA DAİR TARİFLER: b.l- Elektrik İşletme Araçları (İşletme Araçları): Tüm olarak ya da ayrı bölümler halinde elektrik enerjisinin kullanılmasını sağlayan araçlardır. b.2 - Elektrik Tüketim Araçları (Tüketim Araçları yada Tüketiciler): Elektrik enerjisini, elektriksel olmayan başka bir enerjiye çeviren ya da haberleşmede kullanılan elektrik işletme araçlarıdır. b.3 - Aşırı Akım Koruma Aygıtları: Elektrik akımını, öngörülen bir sınır değeri aşması durumunda kendiliğinden kesen aygıt ve düzenlerdir. Bunlar, •

Eriyen telli sigortalar ile,

•

Aşırı akım koruma anahtarları (otomatik sigorta, motor koruma anahtarları gibi) olmak üzere iki bölüme ayrılır.

b.4 - Nemli Yer İletkenleri: Nemli, ıslak yerlerde ve açık havada kullanılmaya elverişli iletkenlerdir. c. İLETKENLERE VE İLETKEN BÖLÜMLERİNE DAİR TARİFLER: c.1 - Faz İletkeni: Akım kaynaklarını tüketicilere bağlayan fakat orta noktadan yada yıldız noktasından çıkmayan iletkenlerdir. c.2 - Orta İletken: •

Bir doğru akım sisteminin ya da bir fazla alternatif akım sisteminin orta noktasından, örneğin üç iletkenli bir sistemin orta noktasından çıkan iletkenlerle;

Çok fazlı bir sistemin, örneğin üç fazlı bir sistemin yıldız noktasından çıkan iletkenlerdir. Son durumdaki orta iletkene yıldız noktası iletkeni yada nötr iletkeni denir. c.3 - Koruma İletkeni: İşletme araçlarının gövdesini, •

Koruma topraklama sisteminde topraklayıcıya,

(NOT: Tamamı metal borulardan meydana geldiği bilinen su borusu şebekesi topraklayıcı olarak kabul edilemez) •

Sıfırlama sisteminde sıfır iletkenine

•

Koruma hattı sisteminde birbirlerine ve topraklayıcıya

•

Hata gerilimi koruma bağlaması sisteminde topraklayıcıya bağlayan iletkenlerdir.

•

Sıfırlama sisteminde sıfır iletkeni de koruma iletkenidir.

c.4 - Sıfır İletkeni: Doğrudan doğruya topraklanmıș bir iletken olup genellikle sıfırlamada koruma iletkeni olarak kullanılabilen orta iletkendir. Sıfır iletkeninin kesinlikle bir orta iletken olması gerekmez: özel durumlarda topraklanmıș bir faz iletkeni de sıfır iletkeni olarak kullanılabilir.

7







c.5 - Aktif Bölümler: İşletme araçlarını normal işletme şartlarında gerilim altında bulunan iletkenleri ve iletken bölümleridir. Orta iletkenler de aktif bölümlere girer, fakat sıfır iletkenleri ve bunlara iletken olarak bağlı bölümler aktif bölüm sayılmaz. c.6 - Gövde: İşletme araçların her an dokunulabilen, aktif bölüm olmayan fakat bir arıza durumunda gerilim altına girebilen iletken bölümleridir. g. HATA ÇEŞİTLERİ İLE AKIMLARA VE GERİLİMLERE DAİR TARİFLER: g.l- Yalıtkanlık Hatası: Yalıtkanın hatalı durumudur. g.2- Gövde Teması: Bir hata sonucunda bir elektrik ișletme aracının gövdesi ile aktif bölümler arasında meydana gelen iletken bağlantıdır. g.3- Kısa Devre: İşletme bakımından birbirine karşı gerilim altında olan iletkenler ( ya da aktif bölümler) arasında, bir arıza sonucunda meydana gelen iletken bağlantıdır. Ancak olayın kısa devre sayılabilmesi için arızanın olduğu akım devresi üzerinde bir tüketim aygıtının direnci gibi başka bir faydalı direncin bulunmaması gerekir (Şekil 1.3). 3X380/220V 50 Hz R

1

S

1 KISA DEVRE 2 HAT TEMASI

T O 2

Șekil 1.3: Kısa Devre ve Hat Teması

g.4 - Hat Teması: Kısa devre olayının geçtiği akım devresi üzerinde faydalı bir direnç bulunursa, bu olaya hat teması adı verilir (Şekil 1.3). g.5 - Toprak Teması: Bir faz iletkeni ya da işletme gereği yalıtılmış bir orta iletken ile toprak ya da topraklanmış bölümler arasında iletken bir bağlantıdır. g.6 - Hata Akımı: Bir yalıtkanlık hatası sonucunda geçen akımdır. Hata akımı ya bir kısa devre akımıdır ya da toprak teması akımıdır. g.7 - Kaçak Akım: Gerilim altında bulunmayan iletken bölümler, akım sisteminin orta noktasına, doğrudan doğruya topraklanmış bir şebeke noktasına ya da toprağa iletken olarak bağlı ise, gerilim altında olan tesis bölümlerinde bu bölümlere yalıtkan madde üzerinden işletme gereği geçen akımdır. 8







g.8 - Alçak Gerilim: Etken değeri 1000 Volt ya da 1000 Voltun altında olan gerilimdir. g.9 - Yüksek Gerilim: Etken değeri 1000 Voltun üstünde olan gerilimdir. Açıklama: g.7 - ve g.8’de açıklanan gerilim değerleri faz arasıdır. g.10 -Tehlikeli Gerilim: Etkin değeri 50 voltun üstünde olan gerilimdir. g.ll -Aşırı Gerilim: Genellikle kısa süreli olarak iletkenler arasında ya da iletkenlerle toprak arasında meydana gelen, işletme geriliminin izin verilen en büyük sürekli değerini aşan, fakat işletme frekansında olmayan bir gerilimdir. g.12 - Hata Gerilimi: Aygıtların gövdeleri arasında ya da bu gövdelerle referans toprağı arasında hata durumunda meydana gelen gerilimdir. g.13 - Topraklayıcı Gerilim: Bir topraklayıcı ya da topraklama tesisi üzerinden akım geçmesi durumunda bunlarla referans toprağı arasında meydana gelen gerilimdir. g. 14 - Dokunma Gerilimi: Topraklama geriliminin, insan tarafından köprülenebilen bölümüdür. g.15 - Adım Gerilimi: Topraklama geriliminin, insanın 1 m’lik adım açıklığı ile köprülenebilen bölümüdür. h. GERİLİM ALTINDAKİ BÖLÜMLERE DOLAYLI (ENDİREKT) OLARAK DOKUNMAYA KARŞI KORUMA DÜZENLERİNE DAİR TARİFLER; İnsanları ve evcil hayvanları 50 Voltun üzerindeki dokunma gerilimlerinin neden olacağı tehlikelerden korumak için kullanılacak düzenlerin tümüdür. Bu düzenler aşağıdaki gibi tarif edilirler: h.1- Koruyucu Yalıtma: İşletme yalıtkanlığına ek olarak yapılan ve gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinin: işletme yalıtımının görev yapmaması durumunda gerilim altında kalmalarını önleyecek ya da bunları dıştan örtecek biçimde yapılan yalıtmadır. h.2 - Üzerinde Durulan Yerin Yalıtılması: İnsanın, üzerinde bulunduğu yer aracılığı ile toprağa ve el ulaşma uzaklığı içindeki toprakla temasta olan gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerine ve öteki iletken bölümlere karşı yalıtıldığı bir koruyucu yalıtma biçimidir. h.3 - Küçük Gerilim: Bir yalıtım hatasında yüksek dokunma gerilimi baş göstermemesi için, anma gerilimleri 42 Volta kadar olan akım devrelerinin topraklanmadan çalıştığı bir korunma tedbiridir.

Alçak gerilimde üst sınır gerilim değeri nedir? 9







h.4 - Koruma Topraklaması: Bir yalıtım hatasında (tam gövde teması) elektrik devresinin aşırı akım koruma aygıtları ile açılmasını sağlamak için, gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinin topraklayıcılara ya da topraklanmış bölümlere doğrudan doğruya bağlanmasıdır. h.5 - Sıfırlama: Bir yalıtım hatasında (tam gövde teması) elektrik devresini aşırı akım koruma aygıtları ile açılmasına sağlamak için, gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerini sıfır iletkenine ya da buna iletken olarak bağlanmış olan bir koruma iletkenin aynı biçimde bağlanmasıdır. h.6 - Koruma Hat Sistemi: Yalıtım hatalarında yüksek dokunma geriliminin meydana gelmesin önlemek için gerilim altında olmayan tüm iletken tesis bölümlerini birbirine ve dokunulabilen iletken yapı bölümlerine, boru şebekeleri ve benzeri tesis bölümleri ile yıldız noktaları topraklanmamış şebekelerin topraklayıcılarına iletken olarak bağlanmasını sağlayan bir düzendir. h.7 - Hata Gerilimi Koruma Bağlaması: Gerilim altında olmayan iletken tesis bölümleri ile bir yardımcı topraklayıcı arasında yüksek bir dokunma gerilimini meydana gelmesi durumunda bir hata gerilim koruma anahtarının elektrik devresini kendiliğinden açtığı bir bağlantı biçimidir. h.8 - Hata Akımı Koruma Bağlaması: Gerilim altına olmayan iletken tesis bölümleri üzerinde yada topraktan anahtarın anma hata akımını aşan bir hata akımının geçmesi durumunda, bir hata akımı koruma anahtarının elektrik devresini kendiliğinden açtığı bir bağlantı biçimidir. h.9 Koruyucu Ayırma: Bir yalıtım hatasında dokunma gerilimi meydana gelmemesi için bir akım tüketim aygıtının bir ayırma transformatörü aracılığı ile besleme şebekesinden iletken olarak ayrılmasını sağlayan bir koruma düzenidir. Madde 7- ELEKTRİK TESİSATÇILARININ İŞLETMEYE KAYDOLMASI Elektrik Tesisatçıları Türkiye’nin herhangi bir yerinde bu yönetmeliğin kapsamına giren işleri yapabilmek için herhangi bir işletmeye baş vurarak kayıt yaptırmak zorundadır. İşyerinin bulunduğu yerin dışında yapılacak tesisler için, tesisin bulunduğu yerdeki işletmeye ayrıca kayıt yaptırması gerekmez. Bu durumda tesisatçının Elektrik Mühendisleri Odası’ndan alacağı serbest mühendislik yapabileceğini gösterir belge ya da yetkili elektrik tesisatçısının (elektrikle ilgili fen adamı) bağlı bulunduğu meslek odasına kayıtlı olduğunu gösterir belgenin bir örneğini vermesi yeterlidir. Kayıt için tesisatçının: a.

Yasalar çerçevesinde yetkili kuruluştan alacağı ve serbest tesisatçı olarak çalışabileceklerini kanıtlayan belgeyi her yılın başında işletmeye vermesi zorunludur,

b.

Gerektiğinde kendisine bildiriler gönderilebilmesi için elektrik tesisatçısının iş yapacağı yerdeki işletmeye yasal işyeri adresini, bu yoksa konut adresini (adres değiştiğinde en geç bir hafta içinde yeni adresini) bildirmesi,

c.

Vergi karnesine ya da vergiden muaflık karnesine bağlı olarak elektrik tesisatçısının işletmeye kaydedileceği yıla ait bu karneleri, vergi karnesi olmak zorunda olmayan tesisatçının da yaptığı işin cinsine göre bağlı bulundugu vergi dairesinden tesis veya proje yapma mukellefi olduğuna dair bir belgeyi her yıl işletmeye vermesi zorunludur.

d.

İşletmeler kendilerine kaydolan elektrik tesisatçılarının isimlerini her takvim yılının sonunda bu kimselerin bağlı olduğu vergi dairelerine bildirecektir. 10







e.

Kamu kuruluşlarının ve özel kuruluşlann, görevli mühendislerine veya yetkili elektrik tesisatçılarına kendi kuruluşlarına ait yerler için yaptıracakları projelerde, hazırlayanların ad ve imzalarının bulunması zorunlu olup bunlardan ayrıca serbest çalıştıklarını kanıtlayan belgeler istenmeyecektir.

f.

Aynı şekilde bu gibi kuruluşlara ait tesislerin yapımında çalışan ve kuruluşta görevli olan yetkili elektrik tesisatçılarından, serbest çalışan tesisatçılardan istene belgeler istenmeyecektir.

Açıklama: Özel kuruluşlarda görevli mühendislerin veya yetkili elektrik tesisatçılarının hazırladıkları projenin çalıştıkları kuruluşa ait olduğunu kanıtlayan bir belgeyi proje dosyasına koymaları gerekir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’nca onaylanmış elektrik iç tesisat projelerinin başka bir kuruluş tarafından ayrıca onaylanması gerekmez. Madde 8- TESİSİN BAŞKA BİR ELEKTRİK TESİSATÇISI TARAFINDAN TAMAMLANMASI Ölüm, sürekli hastalık yer değiştirme ve işverenle sorumlu elektrik tesisatçısı arasında çıkan anlaşmazlık gibi olağanüstü ve zorunlu durumlarda bir tesisatçının sorumluluğu altında yapımına başlanılmış olan bir tesisin başka bir tesisatçının sorumluluğu altında tamamlanmasına önceki sorumlulukların sürmesi şartı ile izin verilebilir. Anlaşmazlıkları sonuçlandırmak için görevli ve yetkili mahkemelere başvurmak hakkı saklı kalmak üzere işverenle, tesisatçının aralarında doğabilecek anlaşmazlıkları önlemek için her iki tarafın yararlarını korumak amacı ile bir sözleşme yapmaları uygun olur. Bu sözleşmede özellikle şu bilgiler yer almalıdır: 1.

Tesisin bitirileceği tarih ve tesise dair şartname vb.

2.

Yapılacak tesisin onaylanmış projesi.

3.

Ödeme şartları.

4.

Sözleşme ile yapımı yüklenilen tesisin olağanüstü ve zorunlu görülen durumlarda dışında başka bir elektrik tesisatçısına devredilemeyeceğinin belirtilmesi.

5.

Kullanılacak gereçlerin cinsinin ve özelliğinin belirtilmesi.

Madde 9- KURULU TESİSLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ VA DA BÜYÜTÜLMESİ Kurulu tesislerin değiştirilmesi yada büyütülmesi için elektrik tesisatçısı, önceden var olan projenin esasına etki eden durumlar varsa, bunların değişiklik projesi ile işletmeye sunacak, yoksa gerekçesini açıklayarak ilk önce işletmenin iznini alacaktır. V.B. İÇ TESİSLERİN YAPILMASINDA GÖZÖNÜNDE BULUNDURULACAK KONULAR Madde 10- KURULU GÜÇLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ Yeniden yapılacak tesislerde ve kurulu tesislerin değiştirilmesi ya da genişletilmesi durumunda işletme en geç 3 hafta içinde isteklilere cevap verecektir. Madde 11- ELEKTRİK TESİSATÇISINI İŞE BAŞLAMASI Elektrik Tesisatçısı, işe başlamadan önce tesis sahibi tarafından tercih edilerek belirlenmiş denetim kuruluşunun adını belirten dilekçeyi, tesisle ilgili olarak doldurduğu işe başlama bildirimini ve önceden hazırlanarak işletmeye onaylatılmış elektrik tesis projesini veya proje dosyasından alacağı tesis planını işletmeye ve söz konusu denetim kuruluşuna verecektir. İşe başlama bildiriminde; tesisin yeri ile ilgili ilgili (ada, pafta) elektrik tesis projesinin onay tarihi ve sayısı, tesisin ruhsat tarihi ve sayısı, tesisi yapacak elektrik tesisatçısının adı ve unvanı bulunacaktır. İş başlama bildiriminin işletmece kabul edilmesinden sonra iş başlanacaktır. 11







Madde 12- TESİSİN YAPIMINA BAŞLANILDIĞININ İŞLETMEYE BİLDİRİLİMESİ Elektrik Tesisatçıları tesisin yapımına başladıkları zamanı işletmeye ve denetim kuruluşuna yazılı olarak bildireceklerdir. Teknik gerekler ya da idari zorunluluklar nedeniyle işletmece istenecek değişiklikler yazılı olarak bildirilmek şartı ile tesisatçılar tarafından yapılır. Madde 13- TESİSTE YAPILABİLECEK DEĞİŞİKLİKLER Tesiste yapılabilecek değişiklikler, yetki sınırları içinde kalmak koşulu ile kurulu gücün %20’sini geçmeyecektir. %20’yi geçmeyecek değişikliklerle ilgili olarak mevcut proje üzerinde proje müellifi tarafından yapılacak değişiklikler, işletmece onaylanıp tesisatçı tarafından denetim kuruluşuna bildirildikten sonra bu bölümlerin yapılmasına başlanacaktır. Zorunlu nedenlerle tesiste yapılacak değişikliklerin %20’yi geçmesi durumunda uygulama projesi yeniden hazırlanacaktır. Elektrik tesisi bulunan bina bölümlerinde yapılacak tesis değişikliklerinde, (ana kolon ve/veya kolon kesitinin değişmesi ve benzeri gibi ) esasa ilişkin değişiklikler olması durumunda değişiklik projesinin tasarımlanmasında yapıdaki elektrik tesisinin tümü göz önünde bulundurulacaktır. İş bittikten sonra tesis şebekeye bağlanmadan önce tesisin esaslarını etkilemeyen değişiklikler varsa yapılan bu değişiklikler ilgili kuruluşun onayından geçmek şartı ile son durumu gösterir proje 4 takım olarak işletmeye verilecektir. Bu proje onaylandıktan sonra birisi işletmece alıkonulacak diğerleri ise denetim kuruluşu ve tesis sahibine de verilmek üzere tesisatçıya teslim edilecektir. Madde 14- YAPILMIŞ TESİSLERİN KULLANILMASI VE İNSANLARIN UYARILMASI Elektrik tesisatçıları, yaptıkları tesislerde aboneleri elektrik kaza ve tehlikelerin karşı uyaran ve tesisin nasıl kullanılacağını gösteren yazılı işletme yönergeleri vermek zorundadırlar. V. C. BAĞLANTI ŞARTLARI VE TESİSİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ Madde 15- İŞLETMEDEN ELEKTRIK BAĞLANTlSININ YAPILMASININ İSTENMESİ Tesisin yapımı tamamlandıktan sonra 30 gün içinde tesisatçı işletmeden elektrik bağlantısının yapılmasını isteyecektir. Bu konuda aşağıda yazılı şartların tümünün yerine getirilmesi gerekmektedir. Tesisatçı, düzenlediği iş bitirme bildirimini ve denetim kuruluşu tarafından düzenlenen elektrik iç tesisi uygunluk belgesini işletmeye verecektir. İş bitirme bildirimini tesis sahibi ve tesisatçı imzalayacaktır. Tesisatçı, kendisinden istenen proje, plan, yazı ve bilgileri işletmeye verecektir. 30 gün içerisinde tesisatçının elektrik bağlanmasını istememesi durumunda tesis sahibi de denetim kuruluşunun verdiği uygunluk belgesi ile elektrik verilmesi için işletmeye başvurabilir. Elektrik iç tesis işlerinin yapılmasında yapının veya birden fazla bloktan oluşması halinde yapı grubunun tümüne ilişkin proje esas olup yapı/yapı grubu, bloklara veyadairelere yada başka bölümlere ayrılarak projesi hazırlanamaz, ayrı tesisatçılar tarafından elektrik bağlanması isteğinde bulunulamaz. Madde 17- ABONENİN ŞEBEKEYE BAĞLANMASI Bir abonenin şebekeye bağlanması için yüksek veya alçak gerilim şebekesinden besleme hattı çekilmesi işi, işletme gerekli veya uygun gördüğünde tesis sahibi tarafından yapılır. İşletme isterse, giderleri tesis sahibince karşılanmak koşulu ile bu işleri kendisi de yapar. Besleme hattı şebekenin bir parçası olup, kuruluşa aittir. Madde l8- SAYAÇ VE SİGORTALARIN BÜYÜKLÜĞÜ VE YERLERİNİN BELİRLENMESİ Sayaç, kofre ve besleme hattı koruma elemanlarının türü, büyüklüğü nereye konulacağı, besleme hattının yapıya nereden gireceği proje onayı sırasında işletmece belirlenerek projeye işlenir. 12







Konut dışı tesislerde (hastane, iş merkezi, okul vb.) bunların yeri işletmenin onayı alınmak kaydıyla değiştirilebilir. Elektrik iç tesislerinde kullanılacak sayaçlar yürürlükte bulunan mevzuat hükümlerine uygun olmalıdır (Ahır, kümes gibi basit tarım binaları, barakalar, basit köy evleri ve geçici olarak elektrik verilen şantiye, lunapark ve benzeri abonelikler hariç). Çok basit tarım binaları, barakalar, basit köy evleri hariç yapı bağlantı kutusuna (ana buat veya kofre) yangın koruma, sayaç kolon devrelerine ise hayat koruma eşikli, düzeneği ile birlikte termik manyetik şalter veya otomatik sigorta (ayrı ayrı veya birlikte) konulmalı ve tüm koruma düzenleri arasında seçicilik sağlanmalıdır. Yapıda tek sayaç varsa, kofre tesis edilemez. Bu maddeye aykırı olarak yapılan tesise işletme kesinlikle elektrik vermez. Madde 19- İÇ TESİSLERİN DENETLENMESİ VE MUAYENESİ İş tesis, denetim kuruluşu tarafından, tesisin yapım işinin her aşamasında denetlenecektir. Belirtilen teknik hususları da içeren ve denetim kuruluşu tarafından detaylanarak standardize edilecek bir muayene formuna göre yapılacak ve uygun bulunması halinde bir asıl iki adet suret olmak üzere belgelendirilecektir. Uygunluk belgesinin asıl tesis sahibine, bir sureti işletmeye verilmek üzere tesisatçıya verilir. Bu suret denetim kuruluşu tarafından arşivlenir. İç tesise ait bu uygunluk belgesi elektrik bağlantı bildirimi (iş bitimi) ile birlikte işletmeye verilecektir. Ahır, kümes gibi basit tarım binaları, barakalar ve basit köy evleri için denetim kuruluşu tarafından verilecek iç tesise ait uygunluk belgesi aranmayacak, bu tür tesislerde işletme tarafından y6apılacak muayene yeterli olacaktır. 4708 sayılı Yapı Denetimi Hakkındaki Kanun kapsamındaki denetim kuruluşlarının alacakları minimum ücretler ve ödeme şekilleri, bu Kanun ve ilgili mevzuatta belirlenmiştir. Yapı Denetim Kuruluşları tarafından denetlenen yapılardan ayrıca bir ücret alınmaz. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından çıkarılan ilgili mevzuata göre I. Sınıf Yapılar olarak tanımlanan ahır, kümes gibi basit tarım binaları, barakalar, basit köy evleri ve geçici olarak elektrik verilen şantiye, lunapark ve benzeri abonelikler hariç yapılardan alınacak muayene ücretleri, Bakanlığın uygun mütalaası alınarak kuruluş tarafından her yıl Ocak ayı içinde belirlenir. Denetim Kuruluşunun vereceği uygunluk belgesine sahip olan elektrik iç tesisinin kuruluş tarafından tekrar muayene edilmez; zorunlu hallerde edilmesi durumunda bu iş için ayrıca bir ücret alınmaz. Elektrik iç tesislerine ait uygunluk belgesi olmayan veya muayeneler sırasında uygun bulunmayan tesise enerji verilmez. Bu işlemler sırasında tesisatçının bulunması istenir. Ancak tesisatçının bulunmaması bu işlemin sonuçlandırılmasına engel olamaz. Denetim işlemleri ve muayene sırasında; istenildiğinde işçi, merdiven, ölçü aletleri vb. araçlar tesisatçı tarafından ücretsiz olarak denetim kuruluşuna veya işletmenin emrine verilir. Tesisatçının muayene sırasında bulunmaması durumunda, söz konusu imkanlar işletmece sağlanır. Madde 20- ELEKTRİK TESİSATÇININ SORUMLULUĞU Elektrik tesisatçısı, tesisin sağlamlılığından, niteliklerinden, usulsüz ve tekniğe aykırı olarak yapılmış olmasından doğacak zararlardan sorumludur Bu tesisin yoklanması ve şebekeye bağlanması olayı, tesisatçıyı bu sorumluluktan kurtaramaz. Madde 21- YÖNETMELİĞE UYGUN OLMAYAN TESİSLER Bu yönetmeliğe uygun olarak tesis edilmeyen ve uzunluk belgesine sahip olmayan iç tesislere işletmece elektrik verilmez.

13







Madde 22- İZİN VERİLEN EN BÜYÜK YÜK DEĞERİ Üç fazlı tesislerde nötr iletkeni bulunanımda faz-nötr arasına nötr iletkeni bulunmayanlarda iki faz arasına bağlanacak yükün değeri (bağlantı gücü) en çok 5 kW olabilir. kW’in üzerindeki beslemeler üç farlı sistemle yapılır. Bu hükmün uygulanmasmda bazı yörelerde teknik zorunluluklardan dolayı değişiklik yapılması, gerekli tedbirlerin alınması kaydıyla, kuruluş Yönetim Kurulu veya karar organının yetkisindedir. Madde 26- MOTORLAR Anma gücü 0.5 kW geçmeyen bir fazlı motorlar, elektrik priz linyelerine bağlanabilir. 0.5 kW-3 kW kadar olanlar için ayrı bir hat çekilir ve bunlar 22. maddedeki kurallara uygun olarak bir faz üzerine bağlanabilir. Madde 27- ANMA GÜÇLERİ 3 KİLOVATTAN BÜYÜK OLAN MOTORLAR Anma güçleri 3 kW’tan büyük olan motorların üç fazlı şebekelere bağlanabilmeleri için üç fazlı olmaları gerekir. Madde 28- İZİN VERİLEN GERİLİM DEĞİŞME ORANI Elektrik şebekelerinde 0.5’den fazla gerilim dalgalanmalarına neden olan tesislerin elektriği kesilir. Madde 29- YÖNETMELİĞE UYMAYAN ELEKTRİK TESİSATÇILARI Bu yönetmeliğe aykırı davranan elektrik tesisatçıları için genel hukuk hükümleri çerçevesi içinde gerekli adalet kuruluşlarına başvurulur. Madde 52- BAĞLAMA AYGITLARI a. ANAHTARLAR i.

Elektrik tesislerinde Türk Standartlarına uygun anahtarlar kullanılmalıdır.

ii.

Anahtarlar anma akımının ve geriliminin üstündeki değerlerde kullanılamazlar. Anahtarlar kullanılma amacına uygun güçte seçilmelidir.

iii.

Anahtarların normal olarak toprağa göre gerilim altında bulunan bütün kutupları aynı zamanda açılıp kapanmalıdır.

iv.

Anma gerilimi 250 V’ye kadar olan elektrik devrelerinde kullanılacak anahtar1ann anma akımı 10’A’dan aşağı olmamalıdır.

v.

Nötr hatları topraklanmış olan sabit tesislerde, anahtarlar faz iletkenleri üzerine konulmalıdır.

vi.

Nötr hatları topraklanmamış olan sabit tesislerde, faz ve nötr hatlarını aynı anda açıp kapayan anahtarlar kullanılmalıdır.

vii.

Anahtarlar, işletmede meydana gelen titreşimlerle yada kendi ağırlıkları ile kendiliğinden açılıp kapanmayacak nitelikte olmalıdır.

viii.

Anahtarların hareket eden kolları, çalıştırma zincirleri ve benzeri gibi el ile dokunulan metal parçalan yalıtkan ara parçalarla (örneğin porselen izolatörlere) anahtar gövdesinden ayrılmış olmalıdır.

ix.

Sıcaklıkları 60°C’nin üstünde olan yerlerde, sıcak yerler için elverişli anahtarlar (örneğin porselen yalıtkanlı anahtarlar) kullanılmalıdır.

x.

Anahtarların bir ucuna birden fazla iletken bağlanamaz. Yani anahtar, dağıtım kutusu olarak kullanılamaz.

Tesiste bir fazlı motorlar için ayrı bir linye hattı çekilmesi durumunda motor anma güç değeri hangi sınırlarda olmalıdır? 14







xi.

Topraklanmış tesiste sıfır iletkenleri hiçbir şekilde kesilemez ve bu iletken üzerine anahtar konulamaz.

xii.

ikinci (tali) dağıtım tablolarında kullanılacak anahtarlar tercihen pako şalter ya da ev tipi devre kesici olmalıdır.

xiii.

Aydınlatma devrelerinde termik ve magnetik koruyuculu anahtar kullanıldığında bunun ayrıca sigorta ile korunması gerekmez.

xiv.

Anahtardan, anahtar altı prize geçiş yapılamaz. Bu priz bulunduğu konum bakımından bu adı almıştır. Anahtara ve anahtar altı prize gelen besleme iletkenleri normal olarak ayrı borular içinde çekilir.

b. YOL VERİCİLER VE AYAR AYGITLARI i.

Bu aygıtlar yürürlükteki Türk Standartlarına yada tanınan yabancı standartlara uygun olmalıdır.

ii.

Çalışırken ısı çıkaran yol verici ve ayar aygıtları, kullanıldıkları yer izin verilmeyecek derecede ısınmayacak nitelikte seçilmeli ve yerleştirilmelidir.

iii.

Yol verici ve ayar aygıtları, ait oldukları motor ve devrelere uygun boyut ve nitelikte seçilmelidir.

iv.

Kendi transformatörü bulunan tüketicilerde doğrudan (direkt) yol verilebilecek en büyük kısa devre senkron motor gücü tüm işletme yükleri devrede iken, en büyük güçlü motorun devreye girmesi durumunda transformatör empedansları dahil, yol alan motorda, yol alma akımında bağıl gerilim %15’i aşmamak koşulu ile tüketici tarafında belirlenir.

Kendi transformatörü bulunmayan tüketicilerde, doğrudan yol verilecek en büyük kısa devre asenkron motor gücü köy ve benzeri yerlerde 7.5 kW, alçak gerilim şebekesi hava hattı olan kasaba ve şehirlerde 15 kW, alçak gerilim şebekesi yeraltı kablosu olan kasaba ve şehirlerde 30 kW’tır. Ancak motorun gücü transformatörün gücünün %10’nu aşamaz. c. FİŞ VE PRİZ DÜZENLERİ i.

İç tesislerde kullanılacak fış ve prizler Türk Standartlarına uygun olmalı ve bunların topraklama kontağı koruyucu kontak bulunmalıdır.

İç tesislerde kullanılacak fış ve prizlerin anma değerleri 10 A’in altında olamaz. Belirli bir cihaz için öngörülen prizlerin anma akımları cihaz gücü ile uygun olacak ve bu prizlerin anma akımları 16 A’in altında olmayacaktır. ii.

Koruma iletkenleri fış ve prizlerin toprak işareti bulunan yerlerine bağlanmalıdır.

iii.

Elektrik tesislerinde lambaların duy ve soketlerine takılı prizler kullanılamaz. Aynı şekilde sabit fişleri bulunan çok prizler de kullanılamaz.

iv.

Prizler dağıtım kutusu olarak kullanılamaz.

v.

Bir fişe birden fazla sabit olmayan iletken bağlanamaz. Bu şekildeki birkaç iletkenin bağlanması için yapılan özel fişler bu hükmün dışındadır.

vi.

Sıva altı tesislerde prize bağlanan iletkenlerin üzerindeki yalıtkanların prizin tutturma parçaları ile zedelenmemesine dikkat edilmelidir.

vii.

Büyük salonlarda zemine bu amaç için yapılmış olanlar kullanılmak ve gerekli koruyucu tedbirler alınmak şartı ile priz tesis edilebilir.

viii.

Konutlarda salonlar (20 m²’den büyük alanlı) ve mutfak için en az ikişer, odalar ve banyo için en az birer priz tesis edilmelidir. Barakalar, basit köy evleri hariç olmak üzere ayrıca; çamaşır makinesi, bulaşık makinesi ve Müstakil linyeden için üç adet ayrı linye tesis edilmelidir. Müstakil linyeden beslenen bu prizlerin güçleri, söz konusu elektrikli cihazların aşağıda verilen güçlerinden az olamaz. Tablo 1.1’de bazı cihazlar ve güç değerleri verilmektedir.

15







Tablo 1.1: Cihazlar ve güç değerleri

CİHAZ Çamaşır Makinesi Bulaşık Makinesi Elektrikli Fırın/Ocak

ix.

GÜCÜ (KW) 2.5 2.5 2.0

Konutlar ile kreş, çocuk yuvası ve okul gibi çocukların bulunduğu yerlerde prizlerin perdeli (shutter) tip olması tavsiye edilir.

d. SİGORTALAR i.

Elektrik hatları eriyen telli sigortalar yada kesiciler ile korunmalıdır.

ii.

Sigortalar, koruyacakların iletkenlerin ve aygıtların tehlikeli biçimde ısınmalarını önleyecek nitelikte seçilmelidir.

iii.

Elektrik tesislerinde yamanmış yada üzerine tel sarılarak köprülenmiş sigortalar kullanılamaz.

iv.

İletken kesitlerinin akım tüketilen yerlere doğru küçüldüğü noktalara sigorta konulmalıdır. Önceki sigorta küçük kesiti de koruyorsa ayrıca ikinci bir sigorta konulması gerekmez.

Açıklama: Bu madde bölümünün uygulanması zorunlu değildir. v.

Sigortalar ve kesiciler korunacak hattın başına konulmalıdır. Şebekeden sigortaya gelen faz iletkeni her zaman sigorta gövdesinin alt kontağına bağlanmalıdır. Sigortalı anahtarlar açıldıktan sonra sigorta elemanı gerilim altında kalmamalıdır.

vi.

Priz devreleri aydınlatma devrelerinden ayrı olacaktır. Ancak zorunlu durumlarda ve tablolardan her birinde yalnız bir priz bulunması durumunda aydınlatma devresine en çok bir priz bağlanabilir. Gerektiğinde priz devresine de bir lamba bağlanabilir.

vii.

Yapı bağlantı hatları ve kullanılacak iletkenlerin kesiti bakır gereç için en az 6 mm² alüminyum gereç için en az 10 mm² olmalıdır.

viii.

Kolon hatları için kullanılacak bakır iletkenlerin kesiti en az 4 mm² olmalıdır.

Kolon hatları, kısa devre kesme kapasitesi yeterli ev tipi devri kesiciler varsa, bunlarla korunacaktır. Bu kesicilerin kısa devre akımları en az 10 kA olacaktır. Kısa devre kapasitesi yeterli olan ev tipi devre kesici bulunmaması durumunda, tel sarılmamış eriyen telli sigorta kullanılabilir. ix.

Aydınlatma sortileri için en az 1.5 mm² ve aydınlatma linyeleri için en az 2.5 m² kesitli bakır iletkenleri kullanılacaktır.

Aydınlatma linye hatları ev tipi devre kesiciler ile korunacaktır. Bu kesicilerin kısa devre akımları en az olacaktır. x.

Priz sortiler ve linyeleri için en az 2.5 mm² kesitli yalıtılmış bakır iletkenler kullanılacaktır.

Priz linye hatları ev tipi devre kesicilerle korunacaktır. Bu kesicilerin kısa devre akımları en az 3 kA olacaktır. xi.

Bir aydınlatma linyesine bağlanacak sorti sayısı, linyenin yükü (gücü) ve gerilim düşümüne bağlı olarak belirlenir.

Aydınlatma gücü, aydınlatma hesabı yapılan binalarda bu hesap sonucunda elde edilir. Kullanılışı bakımından özel bir durumu olmayan küçük alanlı yapı birimleri için aydınlatma hesabı yapılması gerekmeyebilir. Aydınlatma hesabı yapılmayan yerler için aydınlatma gücü, m² başına en az 12W(12V/m²) alınarak belirlenecektir. Konutlarda en az iki adet aydınlatma linyesi bulunacaktır. Flüoresan lambaların görünen güçlerini belirlenmesinde ilgili Türk standardı esas alınacaktır. 16







xii.

Bir priz linyesine bağlanacak sorti sayısı, priz güçleri bir fazlı priz için en az 300 W (konutlarda müstakil linyeden beslenen priz güçleri hariç), üç fazlı priz için en az 600 W olmak üzere ihtiyaca göre belirlenecektir.

Belirlemede linye yükü ve gerilim düşümü de göz önünde bulundurulacaktır. (Şantiye elektrik tesislerinde kullanılan bir yerde priz güç hesabına katılmaz) Prizlere bağlanacak aygıtlar belli ise sorti sayısı bunların miktarına göre belirlenecektir. xiii.

Aydınlatma ve priz devrelerine bağlanacak sorti sayısı bir fazlı devrelerde aydınlatma için 9, priz için 7’den fazla olmayacaktır.

xiv.

Buşonlu sigortalar, buşona uygun vidalı kontak elemanları ile donatılacaktır. Yay, vida, para ve benzeri gibi cisimler bu amaçla kullanılamaz.

xv.

Tablolara takılmış ev tipi devre kesiciler, kumanda anahtarı olarak kullanılamaz.

xvi.

İç tesislerde bıçaklı sigorta açık tipteki sigortalar rasgele dokunmaya karşı tedbir alınmadan kullanılamaz.

xvii.

Topraklanmış iletkenlere sigorta konulamaz.

xviii.

Doğru akımla çalışan çok iletkenli ya da alternatif akımla çalışan çok fazlı sistemlerde sıfır iletkenine sigorta konulamaz.

xix.

Hava hatlarından ayrılan bağlantı hatlarının ayrılma noktalarına ya da hatların yapılara girdiği yerlere sigorta konulmalıdır.

Madde 53- AYDINLATMA AYGITLARI VE BUNLARA AİT DONANIMLAR a. Genel a.1 - Aydınlatma tesislerinde yürürlükteki standartlara uygun aydınlatma aygıtları (armatürler)ve donanımlar kullanılacaktır. a. 2 - Aydınlatma tesislerinde 250 V’dan yüksek şebeke gerilimi kullanılmayacaktır. a. 3 - Anahtardan geçerek duya gelen faz iletkeni her zaman duyun iç (orta) kontağına bağlanacaktır. Ters bağlama belirlenirse tesise elektrik verilmez. a. 4 - Aydınlatma aygıtlarında faz ve nötr iletkenleri olarak yalıtılmış iletkenler kullanılacaktır. Aygıtların metal parçaları nötr iletkeni olarak kullanılamaz. a. 5 - Duylar, aydınlatma aygıtlarına ampuller çıkarılıp takılırken dönmeyecek biçimde tutturulacaktır. a. 6 - Aydınlatma aygıtları hareket ettiklerinde iletkenleri zedelemeyecek biçimde takılacaktır. a. 7 - İletkenlerin geçirilmesi için bırakılan boşluklar, tellerin kolayca ve yalıtkanların zedelenmeden geçmesini sağlayacak biçimde olmalıdır. Bu boşluklardan birkaç lambanın akım devresi iletkenleri birlikte geçirilebilir. a. 8 - Yapı dışında kullanılacak aydınlatma aygıtları içlerinde su toplanmayacak biçimde yapılmış olmalıdır. a. 9 - Aydınlatma aygıtlarını askı düzenleri, örneğin tavan kancalan en az 10 kg olmak üzere asılacak aygıt ağırlığının 5 katının herhangi bir biçim değişikliğine uğramadan taşıyabilmelidir. a. l0 - Sıva altı tesislerde apliklere gelen iletkenler duvar kutularında (buatlar) sona ermelidir. Tamamlanmış döşemeden 230 cm yüksekliğe kadar tesis edilen aplik sortilerin koruma iletkenli olmalı yapıda koruma topraklaması yoksa, sıfırlanmalıdır. a. 11 - Aydınlatma aygıtlarının içine çekilen iletkenler ısıya dayanıklı olmalıdır. Bu iletkenlerin anma kesitleri 12 numaralı çizelgeye bağlı olarak 9 numaralı çizelgeden seçilmelidir.

17







a. 12 - Üç fazlı akım devresinin iletkenleri (örneğin üç fazlı aydınlatma aygıtlarında) çok damarlı bir iletken olarak düzenlenmeli, boru içinde çekilmeli yada iletkenlerin geçirilmesi için ayrılan boşluklara yerleştirilmelidir. a. 13 - Makineler ile bunların hareket eden parçalarının aydınlatılmasında ve bu gibi makinelerin çalıştığı işletme yerlerinin aydınlatılmasında ışıksal görüntü yanılmalarını (stroboskobik etkileri) önlemek için örneğin uygun lamba seçme, faz kaydına kondansatörlü, dekalörlü balast kullanmaya yada üç fazlı besleme gibi tedbirler alınmalıdır. a. 14 - Armatürlerin seçilmesinde, kullanma amacına uygunluğu, suya yada toza karşı korunma düzeni bulunması ve ortam sıcaklığına dayanıklılığı göz önünde bulundurulmalıdır. a.15 - Sabit aydınlatma aygıtları, besleme hatlarına bu aygıtlara ait klemensler ile fiş-priz düzenleri ile yada doğrudan doğruya bağlanabilir. Taşınabilen aydınlatma aygıtları şebekeye sabit bağlantı düzenleri ya da fiş-priz düzenleri üzerinden bağlanabilir. a. 16 - Kazanlar, hazneler, borular vb. iletken gereçlerden yapılmış dar ve hareket edilmesi sınırlı yerlerde el lambaları gibi taşınabilen aydınlatma aygıtları ancak aşağıdaki şartlar yerine getirilirse kullanılabilir. •

Alternatif gerilim kullanılacaksa, bağlantı iletkenleri kesinlikle küçük gerilimi yada koruyucu ayırma macı ile kullanılabilen bir transformatöre bağlanmalıdır.

Küçük gerilimli elektrik üretmek için kullanılan güvenlik transformatörleri, motorgenetarlör yada koruyucu ayırmayı sağlayan aygıtlar kazan, hazne ve boruların dışarısına konulmalıdır. •

Doğru gerilim kullanılacaksa 31. Maddede açıklanan düzenlerden birisi kullanılmalıdır.

•

Sabit tesis edilmeyen iletken olarak ilgili Türk Standartlarında açıklanan bu amaca uygun iletkenler kullanılmalıdır.

•

Ara fiş-priz düzenlerinde yalıtkan mahfazalar bulunmalıdır. Uzatma iletkenlerine anahtar bağlanamaz.

a. 17 - Tünel, galeri vb. gibi nemli ve ıslak yerler madde 50 a.15’e uygun olarak taşınabilen aydınlatma aygıtları ile aydınlanabileceği gibi bu amaçlar sabit aygıtlarda kullanılabilir. Bu durumda nemli ve ıslak yerlerde kurulacak elektrik tesislerine ait hükümler uygulanmalıdır. a. 18 - Aydınlatma aygıtları, çıkardıkları ısı kendi içlerindeki ve yakınlarındaki cisimlere zarar vermeyecek biçimde tesis edilmelidir. a. 19 - Sıva altı, sıva üstü ve etanş tesislerde zorunlu olmadıkça lambadan lambaya geçiş yapılmamalıdır. Dekoratif amaçla ve zorunlu durumlarda (mimari gereği vb) lüstr klemens vb. gibi uygun düzenler kullanılarak lambadan lambaya geçiş yapılabilir. Kazan dairesi, banyo, hamam ve benzeri gibi nemli ve ıslak yerlerde lambadan lambaya geçiş yapılması tavsiye edilmez, lambadan lambaya geçiş yapılması gerekli ise geçişler lütsr klemens ve benzeri düzenler kullanılarak yapılmalıdır. b. GAZLI BOŞALMA (DEŞARJ) LAMBALARI b.l - Gazlı boşalma lambalarında (f1üoresan, cıva buharlı, sodyum buharlı vb.) kullanılan tüm plastlar kondansatörlü olacaktır. b.2 - Flüoresan tüplü tesislerde bir yerin aydınlatılması için alternatif akımla çalışan birden fazla tüp kullanıldığında ışıksal görüntü yanılmaları en az olacak biçimde dekalörlü balast ya da çok fazlı bir besleme biçimi kullanılması salık verilir. b.3 - Üç faz hattına bölünerek bağlanan flüoresan lamba grupları (üç fazlı aydınlatma aygıtları) için üç kutbu birden açılıp kapanan anahtarlar kullanılmalıdır. Bu durumda üç fazlı akım devresinin iletkenleri bir boru içinde hep birlikte çekilmeli ya da çok damarlı yalıtılmış bir iletkenin damarları bu amaçla kullanılmalıdır. b.4 - Armatürler yada dağıtım tabloları içine konulmayan balastlar, transformatör ve dirençler toza ve dokunmaya karış bir mahfaza ile korunmalıdır. 18







b.5- Dolgu maddesi yanıcı olan kondansatör, balast, transformatör ve direnç gibi ön bağlama aygıtları yanıcı maddelerin içine yada yakınına konulmamalıdır. Bu aygıtlar vitrin gibi yanma tehlikesi olan yerlerin dışına konulmalı yada yangın tehlikesi olmayacak biçimde yerleştirilmelidir. b.6- Reaktif tarife uygulanan müşterilerin elektrik iç tesislerinde kullanılacak deşarj(boşalmalı) lambaları ile bağlantı gücü 9 kW’ı geçen yeni yapılardaki ortak kullanım amaçlı kazan dairesi, klima ve hidrofor tesislerinde kullanılan motorlarda güç faktörünün, ilgili mevzuatta öngörülen değerine çıkarılması için, en azından yükle birlikte devreye girip çıkan bir kondansatör (kondansatörler) ve benzeri tesis edilecektir. VI.D. İLETKENLER VE YER ALTI KABLOLARI Madde 57- YALITILMIŞ İLETKENLER VE KABLOLAR Elektrik içi tesislerinde ilgili Türk Standartlarına uygun bakır tellerden yapılan yalıtılmış iletkenler ya da kablolar kullanılır. Yapı bağlantı hatlarında çıplak ya da yalıtılmış alüminyum iletkenler kullanılabilir. Bu iletkenlerin kesiti bakır için en az 5 mm² alüminyum için en az 10 mm² olmalıdır. Atölye, işyerleri, sanayi tesisleri vb. gibi yerlerdeki kuvvet hatlarında, en küçük iletken kesiti 6 mm² olmak ve bağlantılar alüminyum kablo pabuçları ile yapılmak şartı ile Türk Standartları ya da tanınan öteki standartlara uygun alüminyum iletkenli kablolar kullanılabilir. Elektrik İç tesislerinde iletkenler için aşağıdaki renk kodları kullanılacaktır: •

Koruma iletkenleri için Yeşil- sarı

•

Orta iletkenler ve nötr iletkenler için Açık mavi

•

Faz itetkenler için yürürlükteki kablo standartlarına uygun olmak üzere her faz için farklı renkler

Aydınlatma tesisatında anahtardan geçen iletkenin kırmızı, vaviyen anahtarın bacakları arasındaki iletkenlerin pembe renkli olması tavsiye edilir. a.

İletken ve kabloların boyutlandırılması

Elektrik iç tesislerinde kullanılacak iletken ve kabloların kesitleri aşağıdaki işletme şartlarına göre seçilir: a.1-Mekanik dayanım İletken ve kabloların mekanik dayanımı yeterli olmalıdır. Mekanik dayanım bakımından iletkenler, en küçük kesitlerden daha küçük anma kesitinde seçilmeli ve kullanmamalıdır. a.2-İletken kesitinin belirlenmesi için yapılan hesaplarda eşzamanlı yüksek (bağlantı gücü) esas alınmalıdır. Eşzamanlı yükün (gücün) belirlenmesi: Eşzamanlı güç (aynı zamanda çekilen güç), kurulu güç değeri eşzamanlılık katsayısı ile çarpılarak bulunur. Konutlarda kurulu güç genel olarak aydınlatma gücü, priz gücü ve biliniyorsa elektrikli ev aletlerinin gücünden oluşur. Konutlarda bir dairenin eşzamanlı yükünün belirlenmesinde aşağıdaki eşzamanlılık katsayıları esas alınmalıdır. •

Kurulu gücün 8 kW’ye kadar olan bölümü için %60

•

Gücün kalan bölümü için %40

Binanın eşzamanlı yükünü belirlenmesi için Tablo 1.2’deki eşzamanlılık katsayıları esas alınmalıdır.

19







Tablo 1.2: Daire sayısına göre eş zamanlılık katsayıları

Daire Sayısı

Eş Zamanlı Katsayı

3-5

45

5-10

43

11-15

41

16-20

39

21-25

36

26-30

34

31-35

31

36-40

29

41-45

28

46-50

26

51-55

25

56-61

24

62 ve daha fazla

23

Köy kasaba ve imar planı bulunmayan alanlarda yapılan tek evlerde ve yazlıklarda bu esaslara uyulmayabilir. Bütün konutlarda eşzamanlı yük 3 kW’dan az olamaz. İşyerleri, idare binaları, sosyal binalar, sağlık binaları ve benzeri yerlerde eşzamanlı yükün belirlenmesi için kurulu yük aydınlatma yükü, priz yükü, yedekler hariç mekanik tesisat kış-yaz yükünden büyük olanı, asansör yükü ve mutfak yükünden elde edilir. Mekanik tesisat kış-yaz yükünden büyük olanının eşzamanlılık katsayısı %100, mutfak yükü için ise eşzamanlılık katsayısı %70 alınmalıdır. Aydınlatma, priz ve asansör yükü için aşağıda belirtilen eşzamanlılık katsayıları alınmalıdır. Tablo 1.3: Bina cinsine ve yük miktarına bağlı eş zamanlılık katsayıları

20







a.3- Gerilim düşümü İç tesis hatlarında sürekli en büyük işletme akımı ile işletme gerilimine göre yüzde gerilim düşümü, Yapı bağlantı kutusu ile tüketim araçları arasında: •

Aydınlatma ve priz devreleri için %l,5’i

•

Motor devreler için %3’ü geçmemelidir.

ii.

Yapının ya da yapı kümesinin beslenmesi için bir transformatör kullanılmışsa, bu transformatörü çıkış uçları ile yapı bağlantı kutusu arasındaki gerilim düşümü %5’i geçmemelidir.

Açıklama: Gerilim düşümü hesapları, gerekli görüldüğünde görünen güç göz önüne alınarak yapılmalıdır. a.5 - Özel durumlarda iletken ve kabloların yüklenmesi i.

Kesintili ya da kısa süreli işletme gibi durumlarda kullanılan iletken ve kabloların yük akımlarında zamanla yükselmeler olabilir. Bu nedenle yük akımının artmasını gerektiren işletme ya da kullanılma değişikliği yapıldığı zaman iletken kesitleri yeniden hesaplanmalıdır. Sınır sıcaklık lastik yalıtkanlı iletkenlerde 60°C termoplastik yalıtkanlı iletkenlerde 70°C’dır.

ii.

Çok motorlu tesislerde motorların anma akımları, yol verme süresinin uzun olması, bu işlemin sık sık yapılması ya da işletmede oluşan yük darbeleri nedeni ile zaman zaman aşıldığında iletkenlerin kesitleri çekilen akımların karesel ortalaması alınarak hesaplanmalıdır.

ELEKTRİK İÇ TESİSLERİ PROJE HAZIRLAMA YÖNETMELİĞİ Tanımlar Madde 5- Bu Yönetmelikte geçen; 1.

İşveren: Projelendirilecek tesisin projesinin yapımına ait hizmet ihalesini yapan, idare (kamu, kurum ve kuruluşları) veya tesis sahibi (sahipleri) ya da sahibinin (sahiplerinin) hukuki temsilcisini,

2.

Elektrik işleri yüklenicisi: Elektrik iç tesisini verilen projesine göre işverene karşı sorumlu olarak, imal ve inşa eden gerçek veya tüzel kişiyi ya da birden fazla gerçek veya tüzel kişinin aralarında yaptıkları anlaşma ile oluşturulan grubu,

3.

Proje müellifi: İlgili yasalar ve yönetmeliklere göre elektrik iç tesis projesini hazırlama yetkisine sahip gerçek kişiyi,

4.

Onay yetkilisi: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ya da Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının veya yasaların yetkili kıldığı kuruluşların, projeleri incelemek ve onaylamakla görevlendirdiği elektrik mühendisi veya elektrik-elektronik mühendisini,

5.

Elektrik tesisleri projeleri: Elektrik tesislerinin yapılış şeklini gösteren ve her türlü ana ve yardımcı donanımın miktarının belirlenebildiği çizim, hesap ve şartnameleri,

6.

Etüt-öneri raporu: Genel olarak, hazırlanacak projenin esaslarına ilişkin açıklamaları, bu esasların kabulü için zorunlu nedenlerle, teknik ve ekonomik hesapları gösteren raporu,

7.

Ön proje: Tesisin hangi gereçlerle ve nasıl yapılacağını gösteren açıklama, şema, plan ve resimlerle, bunların düzenlenmesine dayanak olan hesap ve raporlardan oluşan projeyi,

8.

Kesin proje: Ön projede belirtilen tesis gereçleri ve kabul edilmiş ilkelere uygun nitelikteki ayrıntılı açıklama, şema, plan ve resimlerle bunların düzenlenmesine dayanak olan teknik özellikler, hesap, keşif (metraj listesi) ve şartnamelerden oluşan projeyi,

9.

Uygulama projesi (Yapım çizimleri ve hesapları): Tesisin yapımına başlanmadan önce, onaylanmış kesin projesine göre, imalatçı firmaların seçilen cihazlarının tip ve ölçüleri kullanılarak elektrik işleri yüklenicisi tarafından hazırlanacak projeyi, 21







10. Son durum projesi (Yapıldı projesi): Uygulama aşamasında, varsa yapılan değişikliklerin işlendiği elektrik işleri yüklenicisi tarafından hazırlanacak, tesisin geçici kabule esas son (gerçek) durumunu gösteren projeyi, 11. Metraj listesi: Proje kapsamında yapılacak her iş kaleminin miktarını gösteren listeyi, 12. Prensip şeması: Yardımcı devre ve bölümler belirtilmeksizin elektrik ana tesis bağlantılarını gösteren çizimleri, 13. Akım yolu şeması: Bir bağlantı düzeninin çalışma prensibini, kontrol ve kumanda devrelerini belirtmek amacıyla hazırlanan çizimleri, 14. Montaj resimleri: Cihazların bulundukları yerlere bağlantısını gösteren çizimleri, 15. Detay resimleri: Yapılacak özel imalatı veya tesis elemanlarının birbirleri ile ilgisini etraflı bir şekilde anlatmak için plan, kesit, görünüş şeklinde hazırlanmış büyük ölçekli çizimleri, 16. Güç dağıtım tesisatı: Bina içinde veya bina grupları arasında, alçak gerilimli enerjinin tüketicilere ulaştırılması için yapılan tesis bölümünü, 17. Yedek güç kaynağı: Özel veya tüzel bir kişinin mülkiyet sınırları içindeki tesislerini, elektrik enerjisinin kesilmesi halinde, can ve mal kaybına yol açmamak, güvenliği aksatmamak maksadı ile, beslemek üzere tesis ettiği elektrik enerjisi üretim teçhizatını, 18. Yedek güç sistemi: Yedek güç kaynağı ve bunun beslediği iç tesislerin tümünü, 19. Kurulu güç: Bir tesiste bulunan elektrik enerjisi tüketicilerinin anma (etiket) güçlerinin toplamını, 20. Talep edilen maksimum güç: Tüketici tarafından talep edilen gücün maksimum değerini, 21. Eşzamanlılık katsayısı (g): Belirli bir zaman aralığında tüketicilerin veya elektrikli cihazların bir grubunun eş zamanlı (aynı andaki) maksimum talep gücünün, onların aynı zaman aralığı içerisindeki maksimum bireysel talep güçlerinin toplamına oranını (Değeri 1 veya 1'den küçüktür.), 22. Farklı zamanlılık katsayısı (diversite faktörü) (d): Eş zamanlılık faktörünün tersini (d= 1/g), 23. Talep katsayısı: Belirli bir zaman aralığında bir tesisin veya tesisler grubunun maksimum talep gücünün, bu tesis(ler)in toplam kurulu gücüne oranını, 24. Ana dağıtım tablosu: Girişi enerji kaynağına bağlı olan, yapı veya yapı grubu içindeki dağıtım tablolarını beslemek üzere yeterli sayıda çıkışı bulunan, giriş ve çıkışlarında koruma ve kumanda için gerekli cihazları bulunan tabloyu, 25. Ölçme tablosu: Elektrik enerjisinin ölçülmesi için gerekli cihazları taşıyan; üzerindeki bağlantılara ve cihazlara izinsiz müdahaleyi imkansız kılacak şekilde korunmuş, mühürlenebilir tabloyu, 26. Dağıtım tablosu: Elektrik enerjisinin, yapı veya yapı grubunun belli bir bölgesinde dağıtılmasını sağlamak maksadı ile tesis edilmiş; yerine göre tüketicilerin kontrol, koruma ve kumanda cihazlarını da taşıyan tabloyu, 27. Aydınlık düzeyi (Lux): Bir yüzeye düşen ışık akısının o yüzeyin alanına bölümünü, 28. Aydınlatma kontrol sistemi: Aydınlatma düzeyinin istenen şartlara göre azaltılmasını veya çoğaltılmasını, otomatik olarak temin etmek üzere yapılacak tesisatı, 29. Acil durum aydınlatması: Elektrik enerjisinin kesilmesi halinde, insanların yapı veya yapı gruplarından çıkış yollarını aydınlatmak üzere, enerjisini kendi özel kaynağından sağlayan aydınlatma sistemini, 30. Yıldırımdan koruma sistemi (YKS): Bir yapının yıldırım etkilerinden korunması için kullanılan, dış ve iç koruma sistemlerinin her ikisini de ihtiva eden komple sistemi, 22







31. Dış YKS: Yakalama uçları sistemi, iniş iletkenleri sistemi ve toprak bağlantı sisteminden oluşan bölümü, 32. Yakalama ucu sistemi: Dış YKS'nin atmosferik kaynaklı elektrik deşarjlarını tutması amaçlanan bölümünü, 33. İndirme iletkenleri sistemi: Yıldırım akımını, yakalama uçları sisteminden topraklama sistemine geçirmesi amaçlanan bölümünü, 34. Toprak bağlantı sistemi: Dış YKS'nin, yıldırım akımını toprağa topraklayıcı ile ileten ve dağıtan bölümünü, 35. İç YKS: Korunacak hacim içinde yıldırım akımının elektrik ve manyetik etkilerini azaltan bütün tamamlayıcı tertibatı, 36. Aşırı gerilim: Genellikle kısa süreli olarak faz iletkenleri veya faz iletkenleri ile toprak arasında oluşan, işletme geriliminin izin verilen en büyük sürekli değerini aşan, fakat işletme frekansında olmayan gerilimi, 37. Aşırı gerilim koruma cihazı: İşletme gerilimi altındaki iletkenlerde oluşacak aşırı gerilimleri toprağa iletmek üzere imal edilmiş cihazları, 38. Aşırı akım koruma cihazı: Elektrik akımını, öngörülen bir sınır değeri aşması durumunda kendiliğinden kesen cihazları, 39. İletişim sistemi: Haber ve bilgilerin (örneğin ses, görüntü ve işaretlerle ölçü değerleri, ihbarlar ve komutlar gibi kontrol ve kumanda bilgileri) taşınması ve işlenmesi için gerekli düzenleri, 40. Yangın algılama ve alarm sistemi: Yapı ve tesislerde oluşabilecek bir yangını erken aşamalarında algılayarak, bina ya da tesiste bulunanların güvenli bir şekilde tahliye edilebilmesi için sesli ve ışıklı uyarıların yapılması, yangın mücadele ekiplerine ve/veya itfaiyeye alarm durumunun iletilmesi, yangın başlangıç yerinin belirlenmesi, varsa basınçlandırma, duman tahliye ve yangın söndürme sistemlerini aktive edilmesi işlevlerini yerine getiren komple sistemi, 41. Güvenlik sistemi: Yapı ve tesislerin kötü maksatlı davranışlara karşı korunması için düzenlenen ya da bina içinde oluşacak tehlikeli durumları algılayıp ihbar veren sistemleri, 42. Harmonikli yük: Şebeke frekansının katı frekanslarda akım ve gerilim üreten tüketicileri, ifade eder. Diğer tanımlar için, Kamu İhale Kanunu ve bu kanuna bağlı ikincil mevzuat ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından yürürlüğe konulan yönetmelikler ve tebliğlerdeki ifadeler esas alınır. Projelerin Onaylanması ve Sorumluluklar Projelerin Onaylanması Madde 6- Bu Yönetmeliğin kapsamına giren elektrik iç tesislerine ait rapor ve projeleri elektrik mühendisleri, ya da elektrik-elektronik mühendisleri inceler ve onaylar. Bir elektrik iç tesisine ilişkin ve elektrik mühendisliği konusu dışındaki öteki proje bölümlerini uzmanlık konularına göre ilgili mühendisler, elektrik mühendisleri veya elektrik-elektronik mühendisleri ile birlikte inceler ve onaylar. Proje üzerinde, projeyi onaylayanların adları soyadları, imzaları, meslek ünvanları, diploma numaraları, tarih ve sayı, proje onay geçerlilik süresi ile Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları ve iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşlarında asli ve sürekli olarak çalışan mühendisler dışındaki mühendisler için ilgili oda kayıt sicil numaraları bulunur.

23







Proje Onay Geçerlilik Süresi Madde 7- Tesise başlama müddeti onay tarihinden itibaren 3 yıldır. Bu müddet zarfında tesise başlanmadığı takdirde onaylanan proje hükümsüz sayılır. Ayrıca proje onay tarihinden itibaren tesise başlanıp da herhangi bir sebeple başlama müddeti ile birlikte 5 yıl içinde bitirilmediği takdirde yine onaylanan proje hükümsüz sayılır ve yeniden proje çizdirilir. Ancak, mevcut projeye göre yapılan tesiste ve enerji alınacak noktada hiçbir değişiklik olmaması durumunda onay yetkilisi tarafından kontrol edilerek yeni proje gibi tekrar onaylanır. Projelerin Hazırlanmasında Göz Önünde Tutulacak Hususlar Tesisat Çeşitleri Madde 9- Aşağıda belirtilen sistemlere ve tesislere ait çizimler ve hesaplar proje hizmetlerinin içeriğini oluşturur. Bu sistemlerin hepsi veya bir kısmı yapı cinsine, kullanım amacına göre geçerli yasa ve yönetmelikler çerçevesinde, işverenin istekleri de dikkate alınarak projelendirilir. a.

Güç dağıtım tesisatı;

1.

Alçak gerilim güç dağıtımı,

2.

Priz tesisatı,

3.

Mekanik tesisat için güç dağıtımı - motor beslemeleri.

b.

Yedek güç sistemleri;

1.

Dizel - jeneratör grubu,

2.

Kesintisiz güç kaynağı,

3.

Merkezi akümülatör grubu.

c.

Aydınlatma;

1.

Genel aydınlatma,

2.

Çıkış/bilgi/yönlendirme aydınlatması,

3.

Acil durum aydınlatması,

4.

Dış aydınlatma (çevre aydınlatması),

5.

Özel aydınlatma,

6.

Aydınlatma kontrolü - karartma,

d.

Reaktif güç kompanzasyonu

e.

Koruma sistemleri;

1.

Topraklama tesisi,

2.

Yıldırımdan koruma sistemi,

3.

Aşırı gerilimden koruma,

4.

Aşırı akımdan koruma,

5.

Artık akım koruması,

6.

Dolaylı dokunmaya karşı koruma,

f.

İletişim sistemleri;

1.

Telefon,

2.

Bilgi iletişim ağı, 24







3.

TV sistemleri,

4.

Müzik yayın - anons sistemi,

5.

Çağrı sistemi,

6.

Merkezi saat sistemi,

7.

Intercom,

Bu sistemler, yapı veya yapı grubunun kullanım şekline göre belirlenir. Sistemlere ilaveler gelebilir. g.

Yangın algılama ve alarm sistemleri

h.

Güvenlik sistemleri;

1.

Kapalı devre TV sistemi,

2.

Hırsız alarm sistemleri,

3.

Geçiş kontrol sistemi,

4.

Elektronik bekçi tur ve kontrol sistemi,

5.

Gaz algılama sistemi,

6.

Su basması algılama ve alarm sistemi,

Bu sistemler, yapı veya yapı grubunun kullanım şekline göre belirlenir. Sistemlere ilaveler gelebilir. i.

Özel sistemler;

1.

Kongre - konferans sistemleri,

2.

Simültane tercüme sistemi,

3.

Ses ve görüntü sistemleri,

4.

Tıbbi çağrı sistemleri,

5.

Elektronik sıra çağrı sistemleri,

6.

Bilgi (informasyon) sistemleri,

7.

Bina otomasyon sistemleri,

8.

Yapısal kablolama.

TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI MESLEKİ DENETİM UYGULAMA ESASLARI YÖNETMELİĞİ AMAÇ: Madde 1- Mesleki denetim uygulamasının amaçları şunlardır; 1.1- Teknik hizmet kalitesini yükseltmek, yapı ve tesis üretiminin sağlam, kullanışlı, güvenilir ve ekonomik bir biçimde yürütülmesine katkıda bulunacak önlemleri almak. 1.2- Yapı ve tesis üretimini denetim ve ilgili projeleri onay ile görevli kamu kuruluşlarına ve yerel yönetimlere yardımcı ve destek olmak. 1.3- Yapı ve tesis üretimi içinde görev alan mühendislerin, yaptıkları teknik hizmetin karşılığı olan ücretleri eksiksiz ve düzenli almalarını sağlamak. 1.4- Mühendislerin, birbiri ile ve kendi aralarında haksız rekabete yol açan, dolayısıyla yapı ve tesis üretiminin sağlığını tehlikeye sokan zararlı tutumları engellemek. 1.5- Yapı ve tesis üretiminde mühendis ile işveren arasındaki ilişkileri düzenlemek, Oda üyelerinin ve işverenin yasal haklarının korunmasını sağlamak. 25







HİZMETİN İÇERİĞİ: Madde 2- Hizmetin içeriği şunlardır; 2.1- Oda tarafından mesleki denetimi yapılacak hizmetin, bir mühendis tarafından yapıldığı göz önünde bulundurularak hizmetin içeriğine genelde müdahale edilmemelidir. Ancak, hizmetin var olan yasa,yönetmelik ve standartlara, ülke ekonomisine ve şartlara uygun olarak yapılıp yapılmadığına bakılıp gerektiğinde EMO tarafından projenin düzeltilmesi istenecektir. 2.2- Mesleki denetimi yapılacak hizmet Oda tarafından incelenirken, “Mesleki Denetim Formu” üzerine gerekli görülen hususlar yazılarak bir sureti hizmete ilişkin dosya ile iade edilecek, diğer sureti ise Oda’daki SMM dosyasına konacaktır. TANIMLAR: Madde 3- Teknik Uygulama Sorumlusu (TUS): TUS, yapının İmar Yasası’na göre hazırlanmış ruhsat ve eklerine (onaylı proje ile yürürlükteki yasa ve yönetmeliklere, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası’nın ilgili şartname ve yönetmeliklerine, fen ve sanat kurallarına) uygun olarak yapılmasını kamu adına sağlayan meslek mensubudur. TUS, yapının ruhsat ve eklerine aykırı yapılması halinde, durumu üç işgünü içinde Oda’ya ve ruhsatı veren kuruma bildirmekle yükümlüdür. Yapının TUS’unu üstlenen mühendisin istifası halinde, mühendis üç iş günü içinde gerekçesiyle birlikte Oda’ya ve kuruma, durumu bildirmekle yükümlüdür. Oda yeni TUS görevlisini, ilgili yapı sahibinden isteyerek ruhsat veren kuruma bildirir. TUS’un istifası veya ölümü halinde başka bir mühendis TUS’u üstlenmedikçe yapının devamına izin verilmez. Resmi işlerde, kurumun mühendisi aynı zamanda TUS’u da üstlenebilir. TUS, ancak bulunduğu il sınırları içinde hizmet üretebilir. MESLEKİ DENETİM BEDELİ: Madde 4- Oda Yönetim Kurulu’nun belirlediği tanımlama üzerinden, mesleki denetim bedeli alınacaktır. SERBEST MESLEK MAKBUZU VEYA FATURA DÜZENLEME ZORUNLULUĞU: Madde 5- Maliye ve vergi mevzuatına göre, gerçek veya tüzel kişilikler tarafından yapılan hizmetin bedeli, yapılışının ardından serbest meslek makbuzu veya fatura düzenlenerek tahsil olunur. Hizmetin kısım kısım yapılması halinde ise biten kısma ait serbest meslek makbuzu veya fatura düzenlenerek bedeli tahsil edilir. Mesleki denetim bedeli daha sonra tahsil edilemez. Oda’ya mesleki denetim için getirilecek hizmet, bitmiş ve serbest meslek makbuzu veya faturanın düzenlenmiş olması zorunludur. Serbest meslek makbuzu veya fatura bedelinin ödenmiş veya ödenmemiş olması, serbest meslek makbuzu veya faturayı düzenleyenin sorumluluğunda bulunmaktadır. Bundan dolayı, mesleki denetimi yapılacak hizmete ait serbest meslek makbuzu veya fatura, bedeli alınmış veya alınmamış olsun Oda’ya sunulmak zorundadır. 5.1- Üretilen proje ve hizmet karşılığı düzenlenmiş olan serbest meslek makbuzu veya fatura iki suret olarak Oda’ya sunulur. SÖZLEŞMELER: Madde 6- Mühendisin yapacağı işe ilişkin sözleşmeler, Oda tarafından üç suret olarak hazırlanmıştır. Mühendisle işveren arasındaki yazılı özel anlaşmada tip sözleşmedeki hükümler değiştirilemez. Mühendis ile işveren arasında bu tip sözleşmelerde tüm bilgiler doğru ve eksiksiz doldurulup, imzalanacak ve Oda’ya üç suret verilecektir. Tip sözleşmenin bir sureti Oda’daki SMM dosyasına konacak, diğer iki sureti ise Oda kaşesi basılarak mühendise geri verilecektir. 6.1- Tip sözleşmeler, özel kişi ve kuruluşlarca yaptırılacak işlerde kullanılacaktır. Oda’ya verilecek sözleşmelerde, sözleşmenin aslı görülmek kaydıyla fotokopisi kabul edilecektir. 6.2- EMO tarafından tip sözleşmesi hazırlanmamış hizmetlerde mevcut yasa, yönetmelik ve mesleki denetim esaslarına uygun olarak özel sözleşmeler yapılabilir.

26







PROJELER: Madde 77.1- UYGULAMA PROJELERİ: Uygulama projeleri, EMO Enaz Ücret Tanımlarına göre düzenlenmiş serbest meslek makbuzu veya fatura ile aşağıdaki biçimde hazırlanarak Oda’ya sunulacaktır; 7.1.1- Onaylı mimari proje (1 adet - iç tesisat için), 7.1.2- Uygulama projesi (4 adet), 7.1.2.1- Proje başlığı, EMO’nun tip başlığı olacak ve bilgiler eksiksiz doldurulacaktır, 7.1.2.2- Asansörlü yapılarda, asansör ön projesi bulunacaktır, 7.1.3- Proje hizmetine ilişkin EMO tip sözleşmesi (3 adet), 7.1.4- TUS hizmetine ilişkin EMO tip sözleşmesi (3 adet - iç tesisat için), 7.1.5- EMO TUS Tesis Takip Defteri (1 adet - iç tesisat için), 7.1.6- EMO TUS belgesi (4 adet - iç tesisat için), 7.1.7- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret). 7.2- DEĞİŞİKLİK PROJELERİ: Değişiklik projeleri, EMO Enaz Ücret Tanımlarına göre düzenlenmiş serbest meslek makbuzu veya fatura ile aşağıdaki biçimde hazırlanarak Oda’ya sunulacaktır; 7.2.1- Onaylı mimari değişiklik projesi (1 adet - iç tesisat için), 7.2.2- Onaylı orijinal elektrik uygulama projesi (1 adet), 7.2.3- Elektrik değişiklik projesi (4 adet). Proje başlığı, EMO’nun tip başlığı olacak ve bilgiler eksiksiz doldurulacaktır, 7.2.4- Proje hizmetine ilişkin EMO tip sözleşmesi (3 adet), 7.2.5- Yapı alanına eklenen alan varsa, ek alan üzerinden yapılacak TUS sözleşmesi (3 adet - iç tesisat için), 7.2.6- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret - Hizmet bedeli, değişiklik yapılan alan üzerinden hesaplanacaktır), 7.2.7- EMO TUS Tesis Takip Defteri (1 adet - iç tesisat için), 7.2.8- Proje sorumlusu değişmiş ise, önceki proje sorumlusundan alınacak yazılı olur. 7.3- SON DURUM PROJELERİ: Son durum projeleri, EMO Asgari Ücret Tanımlarına göre düzenlenmiş serbest meslek makbuzu veya fatura ile aşağıdaki biçimde hazırlanarak Oda’ya sunulacaktır; 7.3.1- Son durum projesi (2 adet), 7.3.2- Son durum hizmetine ilişkin EMO tip sözleşmesi (3 adet), 7.3.3- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret - Hizmet bedeli, projesi yapılan alan üzerinden hesaplanacaktır), 7.3.4- İş Başlama ve İş Bitim Bildirimleri, Kontrol Formu, TUS Belgesi ve TUS Tesis Takip Defterleri iş bittiği için EMO’ya teslim edilecektir (İş Bitim Bildirimi, TUS tarafından doldurulacak ve yapı sahibi ile tesisatçı imzalı olacaktır). 7.4- ŞANTİYE ELEKTRİK PROJELERİ: Oda’ya sunulan proje dosyasında yapının iç tesisat projesi ve proje sözleşmesinin bir örneği bulunacaktır. Bu hizmetin proje sorumlusu elektrik mühendisi dışında başka bir elektrik mühendisi tarafından yapılması durumunda ise EMO Enaz Ücret Tanımları çerçevesinde serbest meslek makbuzu veya fatura aranacaktır. Bu projelerde;

27







7.4.1- Yapının onaylı iç tesisat projesi (1 adet), 7.4.2- EMO TUS Sözleşmesi (1 adet), 7.4.3- Tesisin tümü ile şantiyesine ait İş Başlama Bildirimleri (1’er adet) 7.4.4- EMO Enaz Ücret Tanımlarına göre düzenlenmiş serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret). RAPORLAR: Madde 8- Her türlü ilk etüd raporu, proje işinden ayrı olarak yaptırılması durumunda EMO Enaz Ücret Tanımlarına göre ücret alınarak yapılacaktır. Bu raporların mesleki denetimlerinin yaptırılması sırasında; 8.1- Sözleşme (3 adet), 8.2- Rapor dosyası (3 adet), 8.3- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret) aranacaktır. ÖN PROJE: Madde 9- Ön projeler, EMO En az Ücret Tanımlarına uygun olarak ücretlendirilip yapılacak ve Oda onayına sunulacaktır. Bu projelerde; 9.1- Sözleşme (3 adet), 9.2- Proje dosyası (3 adet), 9.3- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret) aranacaktır. TUS HİZMETLERİ: Madde 10- TUS Hizmetleri, EMO TUS Uygulama Esasları Yönetmeliğine uygun olarak yapılacak ve EMO En az Ücret Tanımlarına göre ücretlendirilecektir. 10.1- İhale ve yüklenicilik konusu olmayan işlerde; 10.1.1- Sözleşme (3 suret), 10.1.2- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret). 10.2- İhale ve yüklenicilik konusu olan işlerde; 10.2.1- Sözleşme (3 adet), 10.2.2- Serbest meslek makbuzu veya fatura düzenlenerek yapılıyorsa (2 suret), 10.2.3- İdare tarafından hakediş raporu düzenlenerek ödeniyorsa, hakediş raporu (1 asıl, 1 suret). EMO’DA YAPILACAK İŞLER: Madde 11- Mesleki denetim aşamasında, Oda tarafından aşağıdaki işlemler yapılır; 11.1- Tüm projeler, projenin uygulanacağı yerdeki Oda birimi tarafından onaylanır. 11.2- Hizmetler, EMO biriminde Mesleki Denetim Kayıt Defterine kaydedilir, SMM dosyası açılarak aşağıdaki işlemler yapılır; 11.2.1- SMM’in projedeki imza kontrolu yapılır (eğer SMM kayıtlı olduğu EMO birimi dışında mesleki denetim yaptırıyorsa, noter onaylı imza sirküleri ile SMM-BT belgelerinin ilgili EMO biriminden onaylı sureti istenir), 11.2.2- Hizmetin EMO En az Ücret Tanımlarına göre bedeli saptanır ve uygunsa, serbest meslek makbuzu veya faturaya “En az Ücret Tanımlarına Uygundur” kaşesi basılarak, bir sureti SMM dosyasına konur,

28







11.2.3- Mesleki denetim bedeline ait EMO Gelir Makbuzu düzenlenerek mühendise verilir. Makbuz tarihi, numarası ve mesleki denetim bedeli ile projeye ait bilgiler “Mesleki Denetim Kayıt Defteri” ne kaydedilir, 11.2.4- Sözleşmeler de aynı şekilde incelenerek, kaşe basılacak ve birer suretleri SMM dosyasına konacaktır, 11.2.5- Üretilen hizmetin EMO tarafından denetlenmesi sonucunda bulunan eksikler “Kontrol Formu” na yazılarak bir sureti proje üzerinde mühendisine verilecek, ikinci sureti ise SMM dosyasına konulacaktır. Tespit edilen eksikliklerin giderilmesinden sonra proje, “Kontrol Formu” ile birlikte tekrar Oda’ya denetim için sunulacak ve mesleki denetimi sonuçlandırılacaktır, 11.2.6- Mesleki denetim işlemi tamamlandıktan sonra, üretilen mühendislik hizmetine ait onaylı dokümanlar, mesleki denetim bedeli karşılığı kesilecek EMO Gelir Makbuzu tahsil edildikten sonra mühendise teslim edilecektir, 11.2.7- Mesleki denetimi yapılarak onaylanmış doküman ve buna ait suretleri dışında EMO tarafından istenmiş olan diğer evraklar, mühendisine iade edilir, 11.2.8- Onaylama işlemi SMM’in kayıtlı olduğu yer dışındaki Oda birimi tarafından yapılmış ise, açılan SMM dosyasının bir sureti Oda birimi tarafından SMM’in kayıtlı olduğu EMO birimine gönderilir. 11.3- SMM-BT belge suretlerinin EMO biriminde proje eki olarak onaylanması aşamasında, belgelerin üzerine; 11.3.1- “Bu belge.........../.........../20.... tarih ve........................... sayı ile onaylanan ........................................................................... projesi eki olarak onaylanmıştır. Başka bir iş için kullanılamaz” ifadesi kırmızı kaşe ile işlenir ve “Aslı Gibidir” onayı yapılır. 11.4- SMM tarafından TEDAŞ veya Yetkili Elektrik Dağıtım Şirketlerinin ilgili birimlerine kayıt olmak için EMO’dan alınan SMM-BT belge suretlerine; “.................................................................................................................’ne verilmesi içindir. Proje eki olarak kullanılamaz”. ifadesi kırmızı kaşe ile işlenir ve “Aslı Gibidir” onayı yapılır. 11.5- Proje ve TUS Belgesi aranır. DİĞER HUSUSLAR: Madde 12- Mesleki denetim işlemlerinde karşılaşılabilecek diğer hususlar ve sorunlar, mesleki denetim uygulama komisyonlarınca, EMO Sürekli SMM Komisyonu’nun önerisi ve EMO Yönetim Kurulu kararı ile uygulanmak zorundadır. Belirtilen hususlar dışında çıkacak özel nitelikli sorunlar ve çözümleri tüm birimlere bildirilecek, benzeri işlemleri EMO birimleri buna göre yapacaklardır. 12.1- Bir hizmetin, sözleşmesini imza etmiş mühendis tarafından yapılıp bitirilmesi halinde, bu sözleşmeye imza koyan mühendisin yazılı izni olmaksızın aynı iş diğer bir mühendis tarafından yapılamaz. Ancak, bu durumun, mühendisin kendi kusurundan kaynaklandığına EMO birimi tarafından kanaat getirilmesi halinde, ilk mühendisin izninin aranmasına gerek yoktur. AYNI PROJENİN BİRDEN FAZLA YAPIDA UYGULANMASI: Madde 13- Bu gibi işlerde proje ücreti birinci için %100, ikinci için %50, üçüncü için %25,4 ve daha fazlası için %12.5 uygulanacaktır. Toplam bedel, birinci proje bedelinin on katını geçemez. TUS ücreti, EMO TUS Enaz Ücretlerine uygun olarak, yapı alanı üzerinden hesaplanacaktır. 13.1- Bloklar için, tip proje uygulaması aşağıda belirtilen koşullarda olabilir; 3.1.1- Normal katları aynı, zemin katları farklı olan yapılar, 3.1.2- Birbirinin simetrisi olan yapılar, 3.1.3- Kat planı aynı, ancak kat adetleri farklı olan yapılarda gerek kurulu güç, gerek inşaat alanındaki değişiklikler %10’u geçmeyen yapılar, 3.1.4- Yapı sahibinin aynı kişi ya da kuruluş olması şartı ile farklı parsellerde bulunsa bile aynı bölgede yapılan yapı kümeleri. 29







BÖLÜM BÖLÜM YAPILAN HİZMETLER: Madde 14- İlk etüd raporu, öneri projesi, ön proje, uygulama projesi gibi aşama aşama yürütülen mühendislik hizmetlerinde, mesleki denetim işlemi, her bölüm sonunda alınacak hakediş tutarına göre veya her aşamada düzenlenecek serbest meslek makbuzu veya fatura üzerinden onaylanacaktır. MESLEKİ DENETİM HİZMET ÜCRETLERİ: Madde 15- Mesleki Denetim Hizmet ücretlerinin tip sözleşmedeki koşullara uygun olarak ödenmesi, Oda tarafından denetlenecektir. YÜRÜRLÜK: Madde 17- Bu yönetmelik 29-30 Mart 1996 tarihinde yapılan EMO 35.Olağan Genel Kurulu’nun verdiği yetki ile EMO Yönetim Kurulu’nun 25.12.1996 tarih ve 35/25 sayılı toplantısında kabul edilmiş olup, 01.01.1997 tarihi itibarı ile yürürlüğe girmiştir. YÜRÜTME: Madde 18- Bu yönetmeliğin uygulanmasından EMO Yönetim Kurulu yetkili ve sorumludur.

30







Özet Bu bölüm ile projenin tanımı, proje planlama, tesisat projeleri, şartnameler, proje çizim ön hazırlıkları, elektrik iç tesisleri yönetmeliği, elektrik iç tesisleri proje hazırlama yönetmeliği, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası mesleki denetim uygulama esasları yönetmeliği konuları ele alınarak sahada çalışacak olan teknik elemanlara temel kavramlar hususunda yol gösterilmiştir. Yönetmeliklerin tümü değil, göz önünde bulunması gereken önemli maddeleri bu bölümde yer almıştır. Bu sayede yönetmelikler içerisinde yer alan temel kavramlar ve sahada ihtiyaç duyulabilecek bir çok bilgi bu bölümde verilmeye çalışılmıştır.

31







Kendimizi Sınayalım 1. Mimari planlar için ölçeklendirme aralığı ne olmalıdır?

6. Aydınlatma linyeleri için en az kaç mm2 kesitli bakır iletken kullanılmalıdır?

a. 1/15-1/25

a. 1.5

b. 1/15-1/30

b. 2

c. 1/50-1/100

c. 2.5

d. 1/200-1/250

d. 3

e. 1/10-1/20

e. 1

2. Elektriksel bir proje çizimi bizlere aşağıdaki ifadelerden hangisini göstermez? a. Prizlerin markasını

7. Priz sorti ve linyeleri için en az kaç mm2 kesitli bakır iletken kullanılmalıdır?

b. Lamba güçlerinin kaç watt olacağı

a. 2

c. Ne kadar iletken gideceğini

b. 2.5

d. Panoların konumlarını

c. 3

e. Lambaların konumlarını

d. 3.5

3. Mimari planların kat olarak yerleşim şekli nasıl olmalıdır?

e. 4

a. Bodrum kattan başlayıp en üst kata olacak şekilde

8. Aydınlatma hesabına gerek duyulmayan yerler için aydınlatma gücü en az ne kadar seçilmelidir?

b. En üst kattan bodrum kata olacak şekilde

a. 7.5W

c. Orta kattan başlayıp sonra bodrum ve üst katlar olacak şekilde

b. 9W c. 10W

d. Herhangi bir kat değeri gösterilmeksiniz rastgele düzende

d. 11W

e. Villalar için üst kattan bodrum kata doğru diğer yapılar içinse bodrum kattan üst kata doğru olacak şekilde

e. 12W 9. Aydınlatma devrelerine bağlanacak sorti sayısı bir fazlı devrelerde ne kadar olmalıdır?

4. Şebeke nedir? a. Akım kaynağından tüketim araçlarının bağlantı ucuna kadar olan hava hatları ve kabloların tümüdür.

a. 5

b. Gerilim

c. 7

c. Akım

d. 8

d. Anten santrali

e. 9

b. 6

e. Işık dedektörü

10. Priz devrelerine bağlanacak sorti sayısı bir fazlı devrelerde ne kadar olmalıdır?

2

5. Aydınlatma sortileri için en az kaç mm kesitli bakır iletken kullanılmalıdır?

a. 7

a. 1

b. 8

b. 1.5

c. 9

c. 2

d. 10

d. 2.5

e. 11

e. 3

32







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise “Proje Çizim Ön Hazırlıkları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Binada yapı bağlantı kutusuna kofre denir.

2. a Yanıtınız yanlış ise “Projenin Tanımı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

1000 V’tur.

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 2 Sıra Sizde 3

3. a Yanıtınız yanlış ise “Proje Çizim Ön Hazırlıkları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

0.5 kW -3 kW aralığında olmalıdır.

4. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Yararlanılan Kaynaklar

5. b Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Elektrik Tesisat Planları Sözleşme Keşif ve Planlama (Elektrik Projeleri) Ali DOĞRU, Mahmut NACAR Temmuz İskenderun-2008.

6. d Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

TMMOB Elektrik Yönetmelikleri.

TMMOB Elekrik Mühendisleri Odası Elektrik Tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma ve topraklama İsa İLİSUAnkara 2010.

8. e Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

33




Odası

Elektrik Şebeke ve Tesisleri Mahmut NACAR İslenderun 2003.

7. b Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.




Mühendisleri

2









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Standart ve yönetmeliklere uygun, iletken ve yalıtkan çeşitlerini seçebilecek, iletken ek ve bağlantılarını yapabilecek, Standart ve yönetmeliklere uygun, kablo döşeme malzemelerini seçebilecek ve kullanabilecek, Standart ve yönetmeliklere uygun, aydınlatma malzemelerini seçebilecek, iletken bağlantılarını yapabilecek, Standart ve yönetmeliklere uygun, dağıtım tabloları, temel elektrik kumanda ve koruma elemanlarını seçebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar İletken

Anahtar

Elektrik Panosu

Sigorta

İçindekiler


Giriş




İletkenler




Kablolar, Çeşitleri ve Özellikleri




Elektrik Panoları (Dağıtım Tabloları)




İç Tesisat Anahtarları




Boru ve Buatlar




Sigortalar




Şalterler

34







Elektrik Tesisatlarında Kullanılan Malzemeler GİRİŞ Günümüzde teknoloji çok hızlı bir şekilde gelişmektedir. Bu gelişmeler özellikle elektrik-elektronik alanında daha çok görülmektedir. Neredeyse bütün meslekler elektrikle ilişkilidir; dolayısıyla elektrikelektronik alanı geçerliliğini her zaman koruyacaktır. Burada elektrik tesisatlarında en çok kullanılan malzemeleri tanıyacak, bu malzemelerin nerelerde kullanılacağını ve temel devrelerde kullanımını öğreneceksiniz. Öğrendiğiniz bu bilgilerden faydalanarak çevrenizdeki elektrik malzemelerini seçebileceksiniz, ayrıca basit devrelerde kullanıp arızalı elektrik elemanlarını değiştirebilme becerisi kazanacaksınız. Elektrik malzemelerini iş güvenliği ve yönetmeliklere uygun olarak kullanmalısınız. Malzemelerimizi seçiminde çok dikkatli ve titiz olmalıyız. Malzemeler Türk ve uluslar arası standartlara uygun olmalıdır. Ülkemizde birçok firmanın üretim seviyesi uluslar arası standartta ve kaliteli olduğunu bilmekteyiz. Standart dışı malzemeler kullanılmamalıdır. Çünkü standart dışı elektrik malzemeleri kullanıldığında can ve mal kaybına yol açabilmektedir.

İLETKENLER Elektrik akımının bir yerden başka bir yere iletminde kullanılan, bir veya birden fazla telden oluşan, izolesiz veya izoleli (yalıtılmış) tel veya tel demetlerine iletken denir. Başka bir deyişle elektrik kaynağı ile tüketici arasındaki elektrik akımı (güç aktarımını) sağlayan yoldur. En çok kullanılan iletken çeşitleri ve özellikleri aşağıda verilmiştir.

Bakır Kırmızı renkte, kolay işlenebilen, mekanik dayanıklılığı yüksek olan bir metaldir. Özdirenci 0,0178 Ω mm²/m (1/56), özgül ağırlığı 8,93 kg/dm³, ergime derecesi 1083 ºC’dir. Çok üretilmesi ve ekonomik olması gibi nedenlerden dolayı iyi bir iletken olarak pek çok alanda kullanılmaktadır.

Şekil 2.1: İşlenmiş bakır iletken

35







Alüminyum Gümüşümsü bir renkte, mekanik dayanıklılığı düşük, bakıra oranla daha yumuşak bir metaldir.. Özdirenci 0,028 Ω mm² /m (1/35), özgül ağırlığı 2,7 kg/dm³, ergime derecesi 658 ºC’dir. En çok kullanılan iletkenlerden biri olup, daha çok dış tesisatta ve havaî hatlarda çelik telle birlikte kullanılır.

Şekil 2.2: Alüminyum iletken

Gümüş Rengi parlak beyaz metal olup yumuşak bir yapıya sahiptir. Özdirenci 0,016 Ω mm²/m (1/ 63), özgül ağırlığı 10,5 kg/dm³, ergime derecesi 961 ºC’dir. En iyi iletendir. Pahalı olduğu için, ölçü aleti, role kontaktör ve şalterlerin kontakları ile bazı sigortaların yapımında kullanılmaktadır.

Demir Rengi parlak gridir. Yumuşak bir metaldir. Özdirenci 0,1 Ω mm²/m, özgül ağırlığı 7,86 kg/dm³, ergime derecesi 1526 ºC’dir. Demir bakır ve alimünyuma kıyasla iletkenliği azdır. Elektrik makinelerinin gövdelerinin yapımında ve bazı tezgahlarda yapı malzemesi olarak kullanılır. İçerdiği karbon miktarına bağlı olarak üç çeşit halde kullanılır. Bunlarda dökme demir, yumuşak demir ve çeliktir. Ayrıca mıknatıslanma özelliği bulunduğundan, sac levha haline getirilerek elektrik motorlarının stator nüveleri ile transformatörlerin manyetik nüvelerinin yapımında kullanılır.

Kurşun Mat, yoğunluğu yüksek, yumuşak bir metaldir. Kolayca biçimlendirilebilir, rengi mavimtırak beyaz, iletkenliği düşüktür. Pillerde ve akümülatörlerde elektrot olarak yer altı kablolarında ve lehim yapımında kullanılır.

Platin Saf haldeyken rengi gümüşümsü beyaz olan bir metaldir. havada oksitlenmez. Direnç, elektrot, kontak, paratöner uçları yapımında kullanılır.

Kalay Gümüşümsü gri renktedir, yumuşak ve işlenebilirliği kolay olan bir metaldir. Buşonlu sigortaların ergiyen tellerinde, akümülatör plakalarında, bir kısım iletken tellerinin kaplanmasında, kondansatör levhalarının yapımında, lehim yapımında kullanılır.

Krom Rengi gümüş beyazdır. Çok serttir bir metaldir. Oksitlenmediği ve mıknatıstan etkilenmediği için direnç yapımında, maden kaplamacılığında kullanılır. 36







Tungsten Sert ender bir metaldir. Korozyona karşı dayanıklıdır. Çoğunlukla elektrikte kullanılır. Alaşımlarıda lamba flamanı, x-ray tüpleri gibi birçok yerde kullanılmaktadır.

Konstantan Bir bakır nikel alaşımı olup genellikle % 45 nikel, % 55 bakırdan oluşur. Isı ile direçleri az değişir bu yüzden, direnç tellrinde, ölçü aletlerinde ve ısıtıcılarda kullanılır.

Krom-Nikel % 70 nikel, % 30 krom alaşımıdır. Direnç değeri ısı ile az değişip direç değerleri yüksektir, direnç teli yapımı ve ısıtıcı rezistans yapımında kullanılırlar.

Çinko Mavimsi açık gri renktedir. Mekanik dayanımı az, yumuşak bir metaldir. Hava ve sudan etkilenmez. Direnç yapımında, ölçü aletlerinde, pillerde negatif elektrot olarak kullanılır.

Kadmiyum Metalik gri renktedir. Kurşun ile birleştirilerek yumuşak lehim yapımında kullanılır.

Pirinç Bakıra çinko katılarak elde edilen alaşımlardır. Renkleri sarıdır. Oksitlenmediği için ölçü aletleri, anahtar, şalter, sürgülü reosta gibi aletlerin kontaklarının yapımında, tesisat malzemelerinde kullanılır.

Civa Rengi gümüştür. 18-22 ºC’de buharlaşma özelliğinde sıvımsı halde ağır bir metaldir. Pahalı ve zehirlidir. Elektriği, ısıyı iletme özelliği vardır. Elektrik cihazlarında cam tüp içerisinde kontak malzemesi olarak kullanılır.

Su Saf halde yalıtkandır. Dopğadaki hali saf değildir, içerisinde değişik mineraller bulunduğundan kötü de olsa iletkendir. Saf su içerisine asit veya metal tuzları katılarak iletken hale getirlilebilir. Saf su akümülatör, pil ve galvano banyolarında elektrolit olarak kullanılır.

KABLOLAR, ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ Elektrik enerjisini iletmeye yarayan, dışarıya karşı yalıtılmış, bir veya birden çok damardan oluşan yalıtılmış iletkendir. Bir sinyal iletmede de kullanılırlar.

Şekil 2.3: Değişik kablo çeşitleri

Su iletken midir, yalıtkan mıdır? 37







Kablolar; TS (Türk standartları), VDE (Alman standartları), IEC (İnternational Electrical Comission), BS (British Standart) sembollerine göre sınıflandırılmaktadır.

N Kabloları (TS) Sabit tesislerde kullanılan, normal ve hafif işletme şartlarına dayanıklı kablolardır. N Tipi kabloların dış kılıf rengi BEYAZ veya GRİ ’dir. İletken olarak Bakır veya Alüminyum kullanılır. Sabit tesis elemanı olarak sıva üstü veya sıva altında kullanılır. Normal ve hafif işletme şartlarında çalışan elektrik tesislerinde kullanılır.

Şekil 2.4: NVV kablo

Toprak altına döşenmez. Çeşitli kesitte yapılmaktadır, 1,5-2,5-4-6-10-16 mm² kesitlerinde ve 2, 3, 4 damarlı olarak standart bir şekilde üretilir.

Y Kabloları (TS) Sabit tesislerde kullanılan ağır işletme şartlarına dayanıklı kablolardır. 0.6/1 kV dan küçük kablolarda dış kılıf rengi SİYAH’dır. 3.5/6 kV dan büyük kabloların ise ış kılıf rengi KIRMIZI’dır. 16 mm2 ye kadar tek daha büyük kesitlerde kalın çok telli olarak imal edilirler. İletken olarak Bakır veya Alüminyum kullanılır. Enerji, aydınlatma, kumanda kablosu olarak toprak altı haricinde, kablo kanallarında, toprak altında ve özel olarak imal edildiği takdirde tatlı ve tuzlu suda kullanılabilir.

Şekil 2.5: YVV kablo

Şekil 2.6: YE3SV kablo

38







H Kabloları (TS) Sabit kapalı tesislerde, hareketli cihaz bağlantılarında, kuru yerlerde, sıva altı ve sıva üstü tesisat olarak kullanılır.

Şekil 2.7: HO5V-U kablo

HO5V- U kablo, elektrik dağıtım panolarındaki bağlantılarda, kapalı ve kuru yerlerde, sıva altı veya sıva üstünde, sabit tesislerde, boru içinde, kroşelerle sağlamlaştırılan bir damarlı kablodur. Müsaade edilen işletme sıcaklığı 70 ºC’dir. Standart kesitleri 0,5-0,75-1 mm²dir. (Harflerin anlamları; H: Harmonize tip, 05: 300 ile 500 Volt gerilim, V: PVC yalıtkan, U: Tek telli).

Şekil 2.8: HO3VV-F kablo

HO3VV- F kablo, kapalı ve kuru, mekanik zorlamaların az olduğu yerlerde, hareketli irtibat kablosu olarak kullanılır. Protodur yalıtkanlı ince çok telli bakır iletkenli çok damarlı, , protodur dış kılıflı, esnek kablolardır. Standart kesitleri 0,50 mm² x (2 ,3 veya, 4 damarlı )- 0,75 mm² x (2 , 3 veya, 4 damarlı ) olarak yapılmaktadır (H- Harmonize tip, 03- 300 Volt gerilim, V- PVC yalıtkan, F- Fleksibl ince çok telli)

Şekil 2.9: HO5RR-F kablo

N tipi kablolar niçin toprak altına döşenmez?

39







HO5RR- F kablo, lastik yalıtkanlı, kalaylı, ince çok telli, bakır iletkenli, lastik dış kılıflı, çok damarlı, endüstriyel tip kablolardır. Rutubetli yerlerde, mekanik etkilerin az olduğu yerlerde, taşınabilir atölye cihazlarında (su ısıtıcıları, elektrik ocakları, el matkapları ve elektrikli el lambaları gibi) kullanılır. Standart kesitleri 0,75- 1- 1,5- 2,5- 4 mm² x (2, 3 veya 4 damarlı) olarak yapılır (H- Harmonize tip, 05300/500 V gerilim, R-Çok telli, F-Fleksibl ince çok telli ).

Diğer Kablolar Alpek Kablolar Faz iletkenleri her türlü hava şartlarına dayanıklı siyah polietilen plastik ile kaplıdır. İletkenler üzerindeki kabartma çizgileri fazları belirtir. Plastik yalıtkanlı alüminyum faz iletkenleri çıplak nötr iletkeni etrafında bükülerek sarılmıştır. Askı teli bütün yükü ve gerilmeleri taşır. Alçak gerilim hatlarında kullanılır.

Şekil 2.10: Alpek kablo ( alüminyum yalıtılmış kablo )

Sıcaklığa Dayanıklı Kablolar Sıcaklığın yüksek olduğu kuru yerlerde kullanılır.

Şekil 2.11: SİA kablo (silikon, yanmaz kablo )

Yüksek ısıya dayanıklı, bakır bir telli, silikon yalıtkanlı kablolardır. Aydınlatma elemanlarının ve cihazlarının bağlantılarında, şalt cihazlarının bağlantılarında, panoların iç bağlantılarında, 180 ila 250 ºC arası sıcaklıkta kullanılabilirler. Standart kesitleri 1,5- 2,5-4- 6- 10 mm²dir.

Haberleşme Kabloları Abone dağıtımlarında ve bina içi tesisatlarda santrallerinde kullanılırlar. Dielektrik kayıpları çok azdır.

Şekil 2.12: KPD kablo

Polietilen yalıtkan, ,nem içermeyen ve dielektrik özelliği olan polyester bant, gri renkli PVC dış kılıfl elektrolitik bakır iletkenden oluşurar. İletken çapları 0,4-0,5 mm ve çeşitli damar sayılarında yapılır.

Haberleşme kablolarında niçin dielektrik kayıplar çok azdır?

40







Koaksiyel Kablo Radyo frekans sinyallerin aktarılmasında kullanılır. Antenlerin verici ile alıcı arasında, birgisayar ağ bağlantılarında, kablolu tv yayını dağıtımlarında kullanılırlar. En içte canlı hat adı verilen iletken, onun üstünde yalıtkan, yalıtkanın üzerinde ise hasır şeklinde örülmüş faraday kafesi görevi gören metal örgü ve en dışta koruyucu kılıftan oluşur.

Şekil 2.13: Koaksiyel kablo

Fiber Optik Kablo Cam fiberden yapılmıştır, ışık aktarımı yapılmaktadır, aktarılan ışık dönüştürücü vasıtasıyla tekrar elektrik sinyaline çevrilir, elektromanyetik alanlardan etkilenmez.

Şekil 2.14: Fiber optik kablo

ELEKTRİK PANOLARI (DAĞITIM TABLOLARI) Enerjinin üretilen yerden kolaylıkla tüketim bölgelerine aktarılmasını, kesintiye uğramadan kullanılabilmesi için gerekli malzemelerin toplandığı tablolara dağıtım tablosu denir. Konutlarda, atölyelerde, fabrikalarda, mağazalarda elektriğin tüm alıcılara dengeli dağıtılması için kullanılırlar.

Fiber optik kablalarda sinyal taşınımı hangi yolla olmaktadır?

41







Dağıtım tabloları aşağıdaki tiplerde olabilir: 1.

Açık tip

2.

Kapalı tip

3.

Duvar tipi

4.

Dolap tipi

5.

Açık Hava tipi

Sacların kalınlığı 2 mm’den az olmamalıdır. Yapılışlarına göre tabloların dış yüzeylerindeki saclar, köşe demirleriyle çerçevelenir ve gerekirse yassı demirle pekiştirilir. Açık tip tablolar: Sacdan yapılmalı ve en az 40 x 40 x 4 cm’lik köşe demirinden iskeleti bulunmalıdır. Bu tablolar, zeminden 10 cm yukarıda olacak şekilde beton taban üzerine oturtulmalıdır. Tablo arkasında en az 80 cm genişliğinde bir geçit bırakılmalı, bu geçidin bir yanını tablonun bulunduğu bölmenin bir duvarının oluşturulması tercih edilmelidir. Duvar bulunmuyorsa, tablonun altı 1 m yüksekliğe kadar 2 mm sacdan, yukarısı ise 3 mm’lik çelik telden 30 mm aralıkla örülmüş kafes tel ile tablonun üst düzeyine kadar kapatılmalıdır. Geçidin bu yanında en az 75 cm genişliğinde, aynı biçimde yapılmış açılıp kapanabilir kilitli bir kapı bulunmalıdır. Tablo iskeleti, içi ve dışı koruyucu boya ile bir kat ve kül renginde donuk fırınlanmış tabanca boyası ile iki kat boyanmalıdır. Tablo arkasındaki servis geçidi 10 cm yükseklikte ağaçtan yapılmalıdır üzeri PVC veya muşamba ile kaplanmalıdır. Tablo ve arka geçidin üzeri, 3 mm kalınlığında çelik tel kafes veya 2 mm kalınlığında sac malzeme ile kaplanmalıdır. Tablo yan yüzeyleri, sac (tabloyla aynı renk ve kalınlıkta) ile kapatılmalıdır. Projede yer alacak bütün aygıtlar için tablo üzerinde gerekli ortam (delik, mesnet, iskelet vs.) öngörülmelidir. Tablo ön yüzüne, her aygıt bozulmaz etiketler konulmadır. Kapalı pano tipi tablolar: Uygun kalınlıklı saclardan her yanı kapalı olacak şekilde yapılır. Tablonun ön yüzü bir ya da iki kanatlı yapılarak açılması sağlanır ve tablo içindeki aygıtlara gerektiğinde bu biçimde ulaşılır. Dışarıdan okunacak ya da kumanda edilecek bütün aygıtlar kanatlar üzerinde bulunur ya da buralarda bırakılmış olan boşluklara yerleştirilir. Kanatlar, tablodaki gerilim kesilmeden açılmayacak biçimde yapılmalıdır. Öteki özellikleri açık tip tablolardaki gibi olacaktır. Gerektiğinde soğumayı sağlamak üzere tablo üstüne havalandırma delikleri açılır. Duvar tipi tablolar: Yükseklik ve duvara saptama biçimi dışında kapalı tip tablolarla aynıdır. Dolap tipi tablolar: Birimler halinde ayrılabilir. Her birimde gerekli ölçme ve kumanda aygıtları bulunacak ve gözlere yerleştirilecektir. Bu gözler bir kilit düzeninin açılmasından sonra çekilerek tablodan çıkarılabilecektir. Bu gözlerdeki aygıtlara elektrik akımının giriş ve çıkışı gözlerin arkasına yerleştirilmiş ve yalnızca yüksüz durumda (ayırıcı gibi) açılabilen yuvalı – kontaklar aracılığı ile yapılacaktır. Gözler ve yuvalar her tabloda aynı boyutta olacak ve gerektiğinde birinin yerine ötekisi takılabilecek ya da yedeği ile değiştirilebilecektir. Bütün gözler yanları ve arkası sac ile kaplı ve gerekli boyutta köşe demir iskeleti bir koruncak (mahfaza) içine alınacak ve tablo zemin üzerinde kendisi için yapılan 10 cm yüksekliğindeki beton taban üzerine yerleştirilecektir. Gözlerin boyutlari, üzerine konulacak aygıtlara uygun büyüklükte olacak, sac koruncağın derinliği, kablo bağlantılarını, toplayıcı çubukları ve bağlantı yuvalarını yerleştirmeye olanak verecek biçimde en az 25 cm olacaktır. Gözler arkasındaki yuvarlak, göz zemininden 50 cm yükseklikte sağ ve soldan 50 mm uzaklıkta ve birbirinden çalışma gerilimine göre ve en az 20 mm aralıkla yatay olarak yerleştirilecektir. Nötr ve topraklama bağlantıları için ayrı bir bölüm bulunacaktır. Yuvaların ve göz içindeki bağlantıların kesitleri çalışma akımlarını taşıyabilecek boyutta seçilmelidir. Bütün demir bölümler bir kat koruyucu boya; iki kat kül rengi donuk fırınlanmış tabanca boyası ile boyanacaktır. Gözlerin ön yüzünde her aygıt için bozulmaz gereçlerden yapılmış etiketler bulunacaktır. Açık hava tipi tablolar: Açık tip tablolar ayrıca sacdan bir koruyucu dolap içine olurlar. Koruyucu dış dolap en az 2 mm kalınlığında sacdan yapılacak bu dolabın yüzeylerinde 4 x 40 mm yassı demirden pekiştirme çaprazları ve ön yüzlerinde açılıp kapanabilir iki kanatlı kilitli kapıları bulunacaktır. Tablonun 42







ve koruyucu dış dolaplarının içi ve dışı bir kat koruyucu boya, iki kat kül renginde donuk fırınlanmış tabanca boyası ile boyanacaktır. Bu tip tablolar açık havada, doğal zeminden en az 40 cm yükseklikte betontaban üzerine oturtulacaktır. Koruyucu dolapların üst sacı yağmur ve kar birikmelerine karşı arkaya doğru 15º eğik yapılacaktır. Koruyucu dolaba kablo girişleri için gerekli delikler bırakılacak, kablo bağlantıları yapıldıktan sonra dolap sacı altından ve üstünden flanş biçiminde iki demir bilezik arasında lastik ya da PVC’den bir conta ile sıkılarak bu giriş yerleri sızdırmaz biçimde kapatılacaktır.

Yapıldıkları Malzemeye Göre Çeşitleri ve Özellikleri Yapıldıkları malzemelere göre üç tipe ayrılırlar:

Mermer Tablolar İşçiliğinin zor olması, kırılgan olması, nem alıcı olması, yapımında kullanılan malzemenin ağır alması gibi sebebiyle kullanımı yasaklanmış bir tablo çeşididir. Eski binalarda rastlanılabilir.

Sac Tablolar 1-2 mm kalınlığındaki saclardan yapılan tablo çeşitleridir. Küçük tipleri sıva üstü ve gömme tip gibi düzgün kıvrımlı ve nokta kaynağı ile sağlamlaştırılarak, kapalı ve açık tiplerde yapılır. Büyük tipleri ise köşebentlerle dayanımı arttırılarak pano tipi olarak yapılır.

Yalıtkan Gereçlerden Yapılan Tablolar Kumanda ve kontrol elemanları bu yalıtkan gereçler üzerine monte edilirler. Sert plastik, pertinaks-fiber gibi malzemelerden yapılırlar. Sacdan yapılmış çerçeve, dolap, kutu içerisine yerleştirilerek güven altına alınırlar.

Kullanış Amaçlarına Göre Çeşitleri Kullanış yerlerine göre dağıtım tabloları beşe ayrılırlar:

Aydınlatma Tesisatı Dağıtım Tabloları Bina içindeki tesisatın enerjisi kolay, güvenli ve kesintisiz bir şekilde dağıtım tablosu aracılığı ile sağlanmaktadır. Dağıtım tabloları, bağlı oldukları tesisata enerji dağıtırken, üzerlerinde, alıcı devrelerini ayrı ayrı güvenlik altında tutan sigortalar (W-otomatları) bulunur. Bu tablolarda linye sigortaları kullanılması yeterlidir. Ancak ana devrenin akımını en kısa sürede kesebilmek için ana sigorta ya da termik-magnetik şalter de kullanılabilmektedir. Ayrıca 30 mA’lik hayat korumalı kaçak akım rölesi, 300 mA’lik yangın korumalı kaçak akım rölesi de kullanılmaktadır. Bu tablolarda kofre, duvar ve tablo tipi sigortalar kullanılmaktadır. Kofre sigortalar dış ölçülerinin küçük ve bağlantılarının kolay olması nedeni ile daha çok kullanılmaktadır. Bu sigortaların gövde akımları 25 A’dir. W-otomatlar dar yapıları oldukları için çok az yer kaplarlar ve tabloların küçülmesini sağlamış olurlar. Tablo içerisindeki raylar üzerine tırnaklar aracılığı ile tutturulur. Vidalanarak da tutturulabilir. Akım değerleri 2-3-4-6-10-16-2025-32 amperdir. Tablonun güvenlik açısından mutlaka topraklanması, tesisata ait toprak hattınınbağlanacağı bir topraklama vidası ve barası bulunmalıdır.

43







Şekil 2.15: Aydınlatma dağıtım tablosu

Kuvvet (Motor) Tesisatı Tabloları Genellikle küçük güçlü ve linye sayısı az olan (3-5) atölye ve iş yerlerinde kullanılırlar. Motor devrelerine enerji vermek için kullanılırlar. Bu tablolarda üç giriş için üç ana sigorta, şalter, sinyal lambaları bulunur. Çıkışlar için sigortalar, şalterler ve sinyal lambaları bulunur. Tablolarda şalter olarak yandan kollu şalter, paket (pako) şalter, mandallı şalter, termik mağnetik şalterler kullanılabilir. Sigorta olarak duvar, kofre, tablo, NH tipi sigortalar kullanılır. Sinyal lambaları (Neon) için ise 220 Voltta çalışan ve dış koruyucu kısmı üç ayrı renkte olan sinyal lambaları kullanılır.

Kumanda Devresi Tabloları Bu tablolar endüstride kullanuılan makinaların uzaktan kumandasını sağlamakta kullanılır. Kumanda gereçleri yalıtkan levhaların üzerine özel sac kutuların içerisine birlikte monte edilir. İçerisinde kontaktörler, sigorta, sinyal lambaları, termostat, zaman röleleri, butonlar, priz ve seri lamba gibi kumanda elemanları bulunur.

Şantiye Tabloları Şantiye tabloları fabrika, atölye gibi yapım aşamasındaki yerlerin şantiyelerinde kullanılırlar. Sabit olacak şekilde veya ayarlı taşınabilen bir dolap şeklinde yapılabilir. Sabit halde duvar veya direk üzerine monte edilebilir. Tablolar içersine toz, nem gibi maddeler girmeyecek şekilde yapılır. Özellikle kapaklar ve kablo girişlerine bu nedenle dikkat edilmelidir. İhtiyacına ve özelliğine göre içinde sigorta, şalter, sayaç, bir ve üz fazlı topraklı priz bulunur. Tablolar 63 A ve 100 A’lik olarak yapılırlar.

Şekil 2.16: Şantiye tablosu

60 A’den fazla yüklü tablolarda, bağlantılar nasıl yapılmaktadır? kablolarla şalterden şaltere veya sigortadan sigortaya yapılmayıp bakır baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılacaktır?

44







Etanş Döküm Tablolar Tozun ve rutubetin çok bulunduğu yerlerde kullanılırlar. Mekanik darbe ihtimalinin olup olmamasına bağlı olarak varsa alüminyum dökümden yapılır, yoksa cam elyaflı polyesterden yapılmış etanş tablolar kullanılır. Sigortalar tablonun kapağı açıldıktan sonra müdahale edilebilir şekilde, Anahtar ve şalterler ise kapağın üzerine, kapak açılmadan çalışacak şekilde monte edilir. Nötr hatları için yalıtılmış baralar, güvenlik hatlarının bağlantısı için topraklama boruları kullanılır. Akım taşıyan kısımlar galvanizli veya paslanmaz madenden yapılır. Derinlikleri en az 17 cm’dir.

Tabloda Kullanılan Araç ve Gereçler (Elemanlar) İnşaatın ihtiyacına ve özelliğine göre içerlerinde sigorta, şalter, sayaç, bir ve üz fazlı topraklı priz bulunur.

Sayaç Sayaç bağlantısının yapılabilmesi için öncelikle tesis gücü bilinmelidir. En yaygın olarak 35 A yük akımına kadar güvenle çalışabilen bir fazlı 10 amperlik sayaçlar kullanılmaktadır. Klemens kutuları içinde bağlantı çekilleri verilmektedir. Genellikle birinci uca faz girişi, ikinci uca nötr giriş bağlanır. tesise verilercek faz ikinci uçtan , nötr dördüncü uçtan alınır.

Şekil 2.17: (a) Analog Sayaç

Şekil 2.18: (b) Dijital Sayaç

Kaçak Akım Koruma Rölesi Normalde gelen akımla giden akım eşittir ancak kaçak akım olması durumunda arada bir fark olacaktır. Kaçak akım röleleri basit olarak gelen akımla giden akımı karşılaştırır arada fark varsa devreyi açarak akımı keserler. Böylece insan veya hayvanların doğrudan dokunması halinde oluşacak akımı keserek ölüm tehlikesini önler hem de elektrik arızalarından kaynaklanan yangın tehlikesini ortadan kaldırır. Dağıtım tabloları girişinde 30 mA’lik, ana tablo bulunuyorsa 300 mA’lik kaçak akım koruma rölesi kullanılır. Ayrıca kalıcı bir izolasyon kontrolünü de garanti ederler. Kullanım nedenlerine göre iki şekilde üretilirler. Bunlar; hayat koruması için (30 mA’e duyarlı) kaçak akım koruma rölesi ve yangın koruması için (300 mA’e duyarlı) kaçak akım koruma rölesidir. Bağlanırken dikkat edilecek hususlar: •

Olabildiğince tesisteki her akım devresine ayrı ayrı konulmalıdır. Bu şekilde yapılması durumunda herhangi bir kaçak akım nedeniyle koruma rölesi akımı kestiğinde sadece sorunun olduğu bölüm elektriksiz kalacaktır.

•

Bağlantıları yapılırken üzerlerinde bulunan bağlantı şemasına uyulmalıdır. Nötr iletkeni özellikle N klemensine bağlanmalıdır.

•

Faz iletkenleri L1, L2, L3 ve nötr iletkeni N gibi gerekli tüm iletkenler tesis tarafından topraktan yalıtılmış olmalıdır. nötr iletkeninin hiçbir noktada koruma iletkenine bağlanmamasına özellikle dikkat edilmelidir.

•

Bir koruma iletkeni çekilmeli, arıza olması durumunda temas gerilimi tehlikeli değerlerde olan tüm iletken parçalar koruma iletkenine bağlanmalıdır.

Aydınlatma tesisatı dağıtım tablolarında hangi amperaj değerinde kaçak akım rölesi kullanılmaktadır? 30 mA’lik hayat korumalı kaçak akım rölesi, 300 mA’lik yangın korumalı kaçak akım rölesi de kullanılmaktadır? 45







Şekil 2.19: Kaçak akım koruma rölesi

Bir ve Üç Fazlı Prizler İhtiyaca göre şantiye tablolarında değişik sayıda kullanılmaktadır. Antigron malzemeden olmaları gerekir.

Şekil 2.20: Bir fazlı prizin iç bağlantısı

Şekil 2.21: Üç fazlı prizin iç bağlantısı

İÇ TESİSAT ANAHTARLARI Bir elektrik devresinin veya bu devrenin bir kısmının el ile kumanda edilerek açılıp kapatıldığı araçlardır. İç tesisat anahtarlarının nominal akımları 6, 10, 25, 63 Amper, nominal gerilimleri ise 250, 500 Volttur. Akım taşıyan kısımları pirinç ve bakırdan yapılır. Korozyona ve arka (açma-kapamada maydana gelebilen) dayanıklı olması için nikel ile kaplanırlar. Porselen, bakalit gibi yalıtkan malzemelerde diğer kısınlarda kullanılır. Sabit ve haraketli akım taşıyan kısımlar ise yalıtkan malzeme üzerine monte edilir. yalıkan kısım üzerindeki madeni kısmın döndürülmesi veya dirsekli bir manivela sistemi ile açkkapama yapılır. Entaj, sıva üstü veya altı tiplerinde yapılır. Açma-kapamanın ani olması ve akımın geçtiği yerlerin kapalı olması gerekir. Anahtarların elektrik devresine bağlantıları, tesisatın şekline göre, iç tesisat boruları içerisinden plastik izoleli NV tipi kablolar çekilerek veya NW tipi antigron kablolar ile yapılır. Bakır iletkenler için iletken kesitleri elektrik iç tesisat yönetmeliğine göre en az 1.5 mm2 olmalıdır. Anahtar-lamba sistemini oluşturan devrelere sorti denir. Anahtarlar, devrenin faz iletkenini keserek devreye kumanda ederler. Bu nedenle akım taşıyan iletkenin anahtara bağlanması gerekir ve anahtarların kablo bağlantı uçlarına birden fazla iletken bağlanmamalıdır. Uygulamada elektrik devreleri kullanıldıkları yerlere göre çeşitli özellikler gösterirler. Bu bakımdan her devreye kumanda eden anahtar da çeşitli olur. Anahtarlar gördükleri işlevlere göre aşağıdaki isimleri alırlar: 1.

Adi (normal) anahtar

2.

Komütatör anahtar

3.

Grup anahtarı

4.

Vaviyen anahtar

5.

Deviyatör (ara vaviyen) anahtar 46







Bu anahtarlar ev ve benzeri yerlerde kullanılırlar. Akımın büyük olduğu yerlerde kullanılmazlar. Bu tip akımın yüksek olduğu yerlerde yük altında açılıp kapanabilen güç anahtarları (şalter) kullanılırlar.

Adi (Normal) Anahtar Bu anahtarlar içerisindeki kontakların temas etmesi veya etmemesine bağlı olarak bağlandığı elektrik devreye akım geçişini kontrol etmeye yararlar. Bu kontaklar sabit ve hareketli olmak üzere iki tanedir. Hareketli kısım iki durumda olur. Birinci durumda sabit kontakla temas etmemekte yani devre açık, lamba sönüktür. İkinci durumda ise sabit kotakla temas halinde yani devre kapalı, lamba yanmaktadır. Burada anahtar lamba devresi bir seri devre oluşturup, anahtarın bir kontağına akım taşıyan (faz) iletkeni, diğer kontağı ise lamba veya lamba gruplarının duyunun orta kontağına bağlanır. Duyun diğer kontağı ise nötr hattına bağlanmak suretiyle basit bir elektrik devresi kurulmuş olur.

Şekil 2.22: Adi anahtarı çok ve bir kutuplu bağlantı şemaları

Komütatör Anahtar

İki ya da iki grup lambayı hepsini birden veya belli bir sıraya göre ayrı ayrı yakıp söndüren anahtarlardır. Yapılışlarına göre üç sabit üç hareketli üç sabit iki hareketli kontağı bulunur. Anahtarların ortak kontağı daima akım-taşıyan iletkene diğer kontak uçları İse iki ayrı lamba veya lamba gruplarının duylarının orta kontağına bağlanmalıdır. Genellikle avize ve lamba adedi fazla olan yerlerde kullanılırlar.

Şekil 2.23: Komütatör anahtarın çok ve bir kutuplu bağlantı şemaları

Grup Anahtarı İki veya iki grup lambayı sıra ile yakıp söndüren anahtarlardır. Komütatör anahtarlardan farkları lamba veya lamba gruplarının hepsini aynı anda yakılamamasıdır.

Şekil 2.24: Grup Anahtarı Bağlantı Şeması

47







Vaviyen Anahtar Bir veya bir grup lambayı iki farklı yerden yakıp söndüreye yarayan anahtarlardır. Bunlar üç sabit iki hareketli veya üç sabit dört hareketli kontaklı olurlar. Bu anahtarlarda akım taşıyan iletken bir anahtarın köprülenmiş ortak kontağına diğer anahtarın benzer kontağı ise lamba veya lamba gruplarının duyunun orta kontağına bağlanır.

Şekil 2.25: Vaviyen anahtarın çok ve bir kutuplu bağlantı şemaları

Genellikle merdivenlerde, uzun koridorlarda ve büyük hacimli odalarda kullanılırlar.

Deviyatör (Ara Vaviyen) Anahtar Vaviyen anahtarlarla birlikte bir veya bir grup lambayı ikiden fazla yerden kontrol etmek için kullanılan anahtarlardır. Dört hareketli, dört sabit kontaklıdırlar. Vaviyen anahtar tesisin başlangıç ve bitim yerlerinde kullanılır. Tesis kurulumu vaviyen anahtarlardaki gibidir. Vaviyen anahtarların diğer kontaklarından çıkan hatlar ise deviyatör anahtarların kontaklarına çapraz yani karşılıklı bağlanırlar. Bu anahtarlar da vaviyen anahtarların kullanıldığı yerlerde daha çok yerden kumanda etmek için kullanılırlar. Benzer yerlerde deviyatör yerine aynı görevi basit bir şekilde yapması için zois sistemide kullanılabilir.

Şekil 2.26: Deviyatör anahtarın çok ve bir kutuplu bağlantı şemaları

BORU VE BUATLAR Tesisat Boruları Kumanda elemanlarına ve alıcılara elektrik ilerkenler ile aktarılır. Bu iletkenler dışarıya zarar vememesi ve dış darbelerden korunması için yalıtkan bir boru içinden geçerilirler.

48







Şekil 2.27: Elektrik tesisat borusunun döşenmesi

Çeşitleri ve Çapları Çelik, bükülgen (spiral), bergman, peşel, PVC gibi boru çeşitleri vardır. Bergman Boru: Sıva iç tesisatında kullanılırlar. Bu boruların İç kısmı vernikli kartonla kaplı alüminyum veya yumuşak çelik sactan yapılmıştır. Eski ev tesisatlarında görülebilirler. Günümüzde kullanılmamaktadırlar. Bergman boru çapı 9–11–13,5–16–23–29–36–48 mm, borunun boyu 3 metre dir. Peşel Boru: Bu boru çeşidi ince çelik saçtan yapılır. İç kısmı yalıtımsızdır, paslanmaya karşı özel bir madde ile kaplanır. Eski evlerde sıva altı tesisatlarında görülebilirler. Günümüzde kullanılmamaktadır. TS-7’ye göre boru çapları 8–14–18–26–37 mm’dir. PVC Boru: Bu borular polivinil clorür (PVC) maddesinden yapılır. İyi bir yalıtkandırlar. Kolay işlenebilir, hafif, dayanıklıdırlar. Nemden etkilenmez, boya ve özel bakım istemezler. İki çeşitleri vardır. Bunlar duvar borusu ve beton borusudur. Beton borusu demir ve harçların baskısı altında zarara uğramaması için sert plastikten yapılırlar. Duvar borusu ise daha işlenebilir olması açısından yumuşak plastikten yapılmıştır. PVC boru, sıva altı tesisatta kullanılabilir. PVC (plastik) borular 3’er metre boyunda çubuk ve 50-100’er metre boyunda kangallar hâlinde satılır. Bu boruların çapları 14-18-26-3240-50-63 mm’dir. Spiral (Bükülgen) Boru: Bu borular istenilen açıda bükülebilirler. Dönüşlerin çok olduğu yerlerde, kolon hatlarında, kiriş dönüşlerinde kullanılırlar. İşçiliği kolaylaştırırlar. metal ve yalıtkan gereçlerden yapılırlar. Metal olarak galvanizli çelik, kalaylı çelik ve izoleli çelikten yapılan çeşitleri vardır. Spiral boru çapları 9–11–14–18–26–32–37 mm olup, panolar için ayrıca pano spirali(ince ) ve pano spirali (kalın) olmak üzere 25–50–100 m boylarında kangal olarak üretilir. Çelik (Ştalpanzer) Boru: Bu borular yumuşak çelikten yapılan yalıtkanlı ve yalıtkansız çelik borular yerine daha çok tercih edilmektedir. Galvanizli çelik borular üç şekilde üretilir. Bunlar: •

Galvanizli çelik spiral boru

•

Galvanizli dişli çelik boru

•

Galvanizli dişsiz çelik boru

Galvanizli Çelik Spiral Boru: Bükülebilirler ve yüksek mekanik dirence sahiptirler. Üretimleri sıcak daldırma metodu ile özel alaşımlı çeliğin galvanizlenmesi ile yapılır. Galvanizli çelik spiral boru 15–30– 75 m boyunda, 15,50–23.30.28.07–35,05–49,50– 62,20–77,70–90,40–103,10–115,80 mm çapında imal 49







edilmektedir. Daha çok asma tavan altında armatür montajında ve dahili uygulamalarda tercih edilen bu borunun montajı ve işlemesi çok kolaydır. Galvanizli Dişli Çelik Boru: Bu borular ağır hizmet tipine uygun ve her türlü ex-proof’tur. Konik diş sistemi ve yüksek et kalınlığı sayesinde alev sızdırmazlık ve şiddetli mekanik darbelere karşı dayanıklılık özeelliğine sahiptirler. Her bir boru, 3.05 metre uzunlukta olup çapı 20,70-26,10-32,80-47,80-59,9072,60-88,30-100,90-113,40-141,30168,30 mm olan her iki ucunda diş açılmış, bir ucunda plastik diş koruyucu ve diğer ucunda ise bir adet boruyu boruya ekleme mufuyla (caupling) sevk edilmektedir. Özel alaşımlı çelikten imal edilmiş olup sıcak daldırma yöntemi ile galvanizlenmiştir. Boruların içleri kabloların rahat ve zararsız bir şekilde çekilebilmesini sağlayacak şekilde çapaklardan arındırılmış ve kaydırıcı bir malzeme ile kaplanmıştır. Galvanizli Dişsiz Çelik Boru: Galvanizli dişsiz çelik borular, genel kullanım amaçlı işçilik ve montaj açısından ekonomik borulardır. Boruların standart uzunlukları 3,05mve dış çapı 17,90–23,40–29,50– 44,20–55,80–73–88,90–101,60–114,30 Özel alaşımlı yüksek kaliteli çelikten imal edilmiş olup sıcak daldırma yöntemi ile galvanizlenmişlerdir. Borular, dişsiz olduklarından dolayı çok süratli bir şekilde montaj yapılabilir. Değişik aksesuarlar ve bükme aparatlarıyla şantiyede montaj sırasında elle bükme yapılabilir. Manşon, rakor ve diğer fitingler kullanmak için herhangi özel bir alet gerekmez. Boruların içi imalattan sonra temizlendiğinden ve kayganlaştırıcı özel bir madde ile kaplandığından dolayı kablo çekmek kolaylıkla süratli bir şekilde ve izolasyona (yalıtım) zarar vermeden yapılabilir. Bu borular, sadece kabloları mekanik zarardan korumakla kalmaz; aynı zamanda devrelerin elektromanyetik korumasını da yapar. Yangına ve dumana karşı içten ve dıştan koruma sağlayan en güvenli tesisat sistemidir. EMT boru tesisatı kullanıldığında ayrıca tesisat içerisinde topraklama hattı çekilmesine gerek yoktur

Şekil 2.28: PVC Boru

Şekil 2.29: Spiral Boru

50







Şekil 2.30: Çelik Boru

Buatlar Elektrik tesisatlarında iletkenlerin biribiri ile bağlantısının yapıldığı ek kutularına buat denir. Bu işlemlerin buat dışında yapılması yasaklanmıştır. Kullanılmak istendiği yere göre çeşitli tiplerde ve ölçülerde olabilirler.

Şekil 2.31: Buat Çeşitleri

Norm Buat: Bu buatlar dairesel tiptedirler. Boruların giriş çapına göre buat boru girişleri de farklı çaplarda olur. Buatlar, boru giriş sayısı dikkate alınarak birden fazla (2–3–4) girişli olarak imal edilirler. Derinlik olarak 37 mm ve çap olarak 70 mm ebatlarında üretilmektedir. Kare Buat: Tesisatta iletken bağlantısı çok olan yerlerde kullanılırlar. Örneğin; ana dağıtım noktalarında (kolon hatlarında, linye hattı başlangıcında, apartman dairelerindeki geçiş noktalarında…). Kare buatlar, 8×8, 10×10, 12×12, 15×15, 20×20, 26×12 mm’dir. Tünel Buat: Tünel buatlar, dairesel buat çeşidi olup boru girişleri kare buat girişinin aynısıdır. Boru girişi, buat üzerindeki dairesel kısımları kesici yardımı ile açarak yapılır. Buat derinliği 42 mm ve dış çap uzunluğu 80 mm dir. Kontralı Buat: Kontralı buatın yapısı tünel buata benzer. Yapı olarak tek farkı, alttan girişinin de olmasıdır. Buat derinliği 42 mm ve dış çap uzunluğu 80 mm’dir. Sıva Üstü Buat: Bu buatlar genellikle eski yapılarda görülmektedir. Günümüzde de sıva üstü tesisatlarda kullanımı mevcuttur. Buat çapı 52 mm ve derinliği 18 mm’dir. Antigron Buat: Nemli yerlerde kullanılır. Sıva üstü elektrik tesisatında kullanılır. Kare ve dairesel olmak üzere iki tipte üretilir. Dairesel olanları 70, 90 mm, 3 girişli ve 4 girişli olarak üretilir. Antigron kare buatların boyutları 85×85, 100×100, 180×110 mm’dir. 51







Dahili Tip Galvanizli Çelik Buat: Galvanizli çelik buatlar 1.6 mm kalınlıktaki galvanizli çelikten, tek bir parçadan preslenerek imal edilmiş olup en ağır şartlara göre dizayn edildiğinden yüksek mekanik dirence sahiptir. Galvanizli çelik boru tesisatında kullanılır. Harici Tip Buat: Harici tip buat, gri renk fırın boyalı dökme alüminyumdan imal edilmiş olup kesinlikle paslanmaz ve harici hava şartlarına karşı son derece dayanıklıdır. Sıva üstü tesisatta kullanılır. 102×102 ve 102×51 mm ebatlarında üretilmektedir. Kondulet Buat: Dökme alüminyumun gri epoksi fırın boya ile boyanmasıyla imal edilen tesisatta dirsek olarak dönüşlerde, kablo çekmede, tesisat içindeki kablolara ek yapmada ve bakımda kolaylık sağlamaktadır. 1/2″ ile 1″(inç) arasında değişik ebatlarda üretilmektedir.

Kasalar Elektrik tesisatında sıva altı tesisatta anahtar, priz gibi elemanların duvara sabitlenmesinde kullanılır. Sıva üstü tesisatta kanallarda özel imal edilmiş olan kasalar kullanılır. Elektrik tesisatında kullanılan kasalar, kullanılacağı yere göre değişik türde ve boyuttadırlar.

Şekil 2.32: Standart Kasa

Standart Boyutları Çap olarak 60–61–62–64–65–66 mm ve derinlik olarak 40–42–44–45–50–54–56–62–64 mm ölçülerinde üretilirler.

Tavan ve Duvar Borusu Döşeme Döşeme İşlem Sırası •

Proje kontrol edilerek gerekli dirsek, boru, kasa, buat temin ediniz.

•

İnşaatın tavan betonu dökülmeden önce tavan borusunu döşeyiniz. (Projeye göre)

•

Duvar borusu döşemek için çekiç, çivi ve duvar kırıcı malzemeler ile Elektrik İç Tesisat Yönetmeliği dikkate alarak kasa, buat ve boru yerlerini kırınız. (Projeye göre)

•

Buat, dirsek ve kasa kullanarak duvar borularını duvara döşeyiniz.

•

Beton kullanarak boruyu duvara sabitleyiniz.

Döşemede Dikkat Edilecek Hususlar •

Tavan borusu döşenirken buat ve alıcı (lamba, vb.) dikkate alınarak döşenmelidir.

•

Tavan borusu kesilirken ağzı düzgün olacak şekilde kesilmelidir.

•

Kesme işlemi için kesici aletle boru etrafını bir defa dolanıp, kesik kısmın her iki tarafından boruyu bükerek iki parçaya ayırmak yeterlidir. 52







•

Tavan borularının sert boru olmasına dikkat edilmeli ve tavan borusunun demir ile ezilmemesi için tahta takoz veya küçük düz taş kullanılmalıdır.

•

Demir altına gelen kısımları takoz ile veya taş ile borunun yan tarafından muhafaza ederek konulmalıdır.

•

Lamba bağlantı yerlerindeki boru ağzına harç girmemesi ve lamba donanım kısmının montajı için pater (tahta parçası) kullanılmalıdır.

•

Tavan borusunun beton dökülürken hareket etmemesi için tahta takoz kullanılarak sabitlendirilmelidir.

•

Duvar borularını döşerken binanın yıpranmamasına dikkat edilmelidir. Kıvrımın çok olduğu yerlerde spiral boru kullanılmalıdır.

•

Boru döşenecek kısımları, geçecek boru sayısına göre düzgün olarak kırmalıyız.

•

Duvar borusu döşenecek kısmı kırarken tuğla, briket ve taşların harç ile birleşen kısmı tercih edilmelidir.

•

Duvarlara açılan kanallar yatay ve düşey konumda olmalıdır. Ayrıca borular bacalardan uzak tutulmalıdır.

•

Boruları 90 derece dönüş yaptığında dirsek kullanılmalıdır.

•

Duvar borusu döşeme işleminde sabitlemek için çimento ve özel çivi kullanılmalıdır. Çivi ile sabitlemede borunun ezilmemesine dikkat edilmelidir. Alçı kullanılmamalıdır.

•

Borular, kanallara iyice gömülmelidir.

•

Tavan borusu döşerken uzun hatlarda buat kullanılmalıdır.

•

Boru birleştirme işleminde muf (boru ekleme gereci) kullanılmalıdır.

Buatları Yerleştirmek İşlem Sırası •

Buat yerlerini duvar kırma malzemeleri ile düzgün bir şekilde açınız.

•

Buatları boru döşendikten sonra çimento kullanarak sabitleyiniz.

Dikkat Edilecek Hususlar •

Boru bağlantısı fazla olan yerlerde kare buat kullanılmalıdır.

•

Buatların tavan, kapı ve pencereden uzaklığı, Elektrik İç Tesisat Yönetmeliği dikkate alınarak eşit uzaklıkta olmalıdır.

•

Buat yerleştirme işleminde duvar içerisine fazla gömülerek sıva altında, az gömülerek sıva dışına çıkıntı yapmamasına dikkat edilmelidir.

•

Buat içerisine harç girmemesi için buat kapağı veya kâğıt kullanılarak kapatılmalıdır.

•

Buat sabitleme işleminde çimento kullanılmalıdır.

Kasaları Yerleştirmek İşlem Sırası •

Kasa yerlerini duvar kırma malzemeleri ile düzgün bir şekilde açınız.

•

Kasaları boru döşendikten sonra çimento kullanarak sabitleyiniz. 53







Dikkat Edilecek Hususlar •

Kasaların döşemeden uzaklığı Elektrik İç Tesisat Yönetmeliği dikkate alınarak eşit uzaklıkta olmalıdır. Yan yana olan kasaların birbirine olan uzaklıklarına da dikkat edilmelidir.

•

Kasa yerleştirme işleminde duvar içerisine fazla gömülerek sıva altında, az gömülerek sıva dışına çıkıntı yapmamasına dikkat edilmelidir.

•

Kasa içerisine harç girmemesi için buat kapağı veya kâğıt kullanılarak kapatılmalıdır.

•

Kasa yerleri, kullanımını engelleyecek şekilde kapı arkasında olmamalıdır.

•

Ekonomik olması için buatlardan her bir kasaya boru geçişi yapılması yerine kasalar arası geçiş yapılmamalıdır.

•

Kasa sabitleme işleminde çimento kullanılmalıdır.

SİGORTALAR Sigorta olarak otomatlar (anahtarlı otomatik sigortalar) kullanılmaktadır. Otomatlar ev ve benzeri yerlerde elektrik devresini korurlar. Anahtarları sayesinde bağlı bulundukları devrelerin kolayca açılıp kapatılmasını sağlarlar. Herhangi bir arıza durumunda mandallarını yukarı kaldırmakla yeniden devreye sokulurlar. L ve G olmak üzere iki tiptedirler. Bunlar: L tipleri: Hat korumasında ve evlerde (Ev aydınlatması, priz ve kumanda devreleri gibi) kullanılırlar. 6-10-16-20-25-32-40 Amper değerlerindedir. G tipleri: Tesislerde ve endüktif yüklerin korunmasında kullanılır. Çok sayıda floresan lambalar, cıva buharı ampuller, güçlü elektrik motorları, transformatörler gibi. 0,5-1-1,6-2-3-4-6-10-16-20-25-32-40-50 Amper değerlerindedir. Elektrik tesislerinde akımın istenmeyen bir seviyeye yükselmesi durumunda devreyi açan bir elemandır. Elektrik tesislerinde sigortalar bilinçli olarak bırakılan zayıf noktalardır. Bir arıza durumunda bu zayıf nokta atarak tesis enerjisiz kalır. Sigortalar aşırı yüklenme ve kısa devrelere karşı tesisi korurlar. Ayrıca sigortaların anma akımı, kablo iletken sıcaklığının 70˚C deki taşıdığı akım değerinin aşmamalıdır. Sigortalar bağlı bulundukları devrelerde akımın belirli bir değeri aşması durumunda devreyi acarlar. Selektiv korumada ana gaye arızalı kısmın en yakın sigorta tarafından devre dışı bırakılmasıdır. Sigorta koordinasyonu büyükten küçüğe doğru yapılmalıdır.

Şekil 2.33: Selektiv Korumada Sigortaların Seçimi

Dallı şebekelerde sigorta seçiminde Selektiv (seçici) korumanın oluşmasına dikkat etmek gerekir.

54







Şekil 2.34: Dallı Beslemede Sigortaların Seçimi

Arızaya en yakın sigortanın arızalı kısmı devreden ayırması gerekir.

Sigorta Türleri Sigortalar, besleme hatlarını aşırı yüklere ve kısa devre akımlarına karşı koruma sağlamaya yararlar. Sigortaları aşağıdaki gruplara ayrılabilir.

Buşonlu Tip Sigortalar Akımın belirli bir değeri aşması durumunda sigorta içindeki tel eriyerek devreyi açar. Gövde, gövde kapağı, buşon ve buşon kapağından oluşur. Buşonlar her devreyi özelliğine göre koruyabilmek için anma akım değerleri standartlaştırılmıştır. Akım zaman karekteristigine göre sigortalar, •

Normal

•

Gecikmeli

•

Çabuk karakterli buşonlar olarak üç gruba ayrılır.

Normal Karakterli Buşonlar Geçici rejime maruz kalmayan, aydınlatma tesislerinde, omik dirençli ısıtma devrelerinde kullanılırlar.

Geçikmeli Karekterli Buşonlar Kuvetli akım tesislerinde özellikle asenkron makinelerin korunmasında kullanılırlar. Asenkron motorlar ilk kalkışlarında nominal akımlarının (5-6) katı kadar akım çekerler. Tembel karakteristikli sigorta kullanıldığında motorun yol alma süresi içinde bu sigortalar devreyi açmaz.

Çabuk Karakterli Buşonlar Güç elektroniği elemanlarının kısa devreye karşı korunmalarında kullanılırlar.

55







Şekil 2.35: Buşonlu Sigorta (Yongshang Group)

NH –Bıçaklı Sigortalar Kablo, şalter ve pano gibi tesisatın kısa devre ve aşırı yüklenmeye karşı korurlar. Çok yüksek kısa devre akımlarında devreyi sellektif olarak acarlar. Aşırı yüklenme akımlarında tembel karakterlidirler.

Şekil 2.36: NH- Bıçaklı Sigorta ve Altlığı(Ekai elec)

Bu özelliklerinden dolayı asenkron makinelerin ilk kalkışlarında devreyi açmazlar. Buna karşılık kısa devreyi beklemeksizin acarlar. 120 (KA) kısa devre akımlarında devreyi açabilirler. Sigorta altlığı, buşonu ve ellikten oluşur.

Anahtarlı Otomatik Sigortalar Kısa devre aşırı yüklenmeye karşı ışık sorti ve linyeleri ile motorları korurlar. Anahtarları sayesinde bağlı bulundukları devrelerin açılıp kapanmasını temin ederler. Anahtarlı sigortalar aşırı akımlarda birbirinden bağımsız iki açtırıcı bulunmaktadır. Aşırı yüklenmelerde bimetal akım değerine bağlı olarak zaman gecikmeli olarak devreyi acarlar. Kısa devre durumunda belli eşik değeri aşıldığında bir elektromanyetik açtırıcı gecikmesiz olarak devreyi acar. B ve C tipleri mevcuttur. B tipi nominal akımın (3-5) katında, C tipi nominal akımın (5-10) katında devreyi acarlar.

56







Şekil 2.37: Anahtarlı Otomatik Sigorta (Gold)

Tablo 2’de 70 oC dereceye kadar kabloların yüklenebileceği nominal akım değerleri verilmiştir. Anahtarlı otomatik sigortalar kullanma yerlerine göre, •

H tipi: Ev aletleri ve konut tesisatında

•

L tipi: Dagıtım ponoları ve kumanda devrelerinde

•

G tipi: Ölçme aletlerinde, endüktif yüklerin korunmasında kullanılmaktadırlar.

Sigortaların Seçim Kriterleri Koruma elemanı olarak kullanılan sigortalar üç temel esasa göre seçilirler. Sigortaların seçiminde mutlak surette selektiv düzenlemeye dikkat etmek gerekir. Işık linyelerinde normal asenkron motor linyelerinde gecikmeli tipten sigorta seçmeliyiz. Güç elektroniği elemanlarının korunmasında hızlı karakterli sigorta seçilmelidir.

İletkenin Taşıyacağı Nominal Akıma Göre Sigorta Seçimi Hat akımını taşıyacak iletken kesiti seçilir. Bu kesite göre sigorta amper değeri tablodan bulunur. Talep güç aktif güç ile talep faktörünün çarpımından bulunur. Talep güç,

PT = PK Tf

(1)

formülü ile bulunur. Hat akımı,

Ih =

PT

(2)

3 U cos φ

formülü ile bulunur. Burada PT, talep gücü, Tf , talep faktörünü göstermektedir. Bu akım değerine uygun iletken kesiti seçilir. Bu kesiti taşıyacağı nominal akıma eşit veya bir alt norm değerinde sigorta seçilir. Hat kesitinin taşıyacağı nominal akım değerleri Tablo 2.1’de verilmiştir.

57







Tablo 2.1: Kablo Kesitinin Taşıyacağı Nominal Akıma Göre Sigorta Seçimi

Yalıtılmış Bakır İletkenlerin Aşırı Yükleme Sınırları Ve Sigortaların Secimi (VDE 0100) Grup 1: Boru içinde üç veya dört hatta kadar Grup 2: Nemli yer hatları seyyar alıcılara irtibatlanan ve açıkta döşenen yuvarlak çok telli çok damarlı Grup 3: Açıkta döşenen tek damarlı hatlar, dağıtım kutuları ve panolarda kullanılan tek damarlı hatlar Kesit Grup 1 Grup 2 Grup 3 (mm 0.75 1 1.5 2.5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150 185 240

)

Taşıdıgı Akım (A)

Sigorta Akımı (A)

Taşıdıgı Akım (A)

Sigorta Akımı(A)

Taşıdıgı Akım (A)

Sigorta Akımı(A)

11 15 20 25 33 45 61 83 103 132 165 197 235 -

6 10 16 20 25 35 50 63 80 100 125 160 200 -

12 15 18 26 34 44 61 82 108 135 168 207 250 292 335 382 453

6 10 10 20 25 35 50 63 80 100 125 160 200 250 250 315 400

15 19 24 32 42 54 73 98 129 158 198 245 292 344 391 448 528

10 10 20 25 35 50 63 80 100 125 160 200 250 315 315 400 400

ŞALTERLER Şalter Elektrik devrelerinin aşırı akım ve voltaj sebebiyle hasar görmemesi için ve devrenin normal açılıp kapatılması maksadıyla kullanılan elektrik devre kırıcı eleman. Şalterler bulundukları devrede önceden ayar edildikleri akım değerine ulaşınca devreyi hemen veya gecikmeli olarak açarlar. Şalterlerin devreyi açma özellikleri manyetik veya termikolabilir. Manyetik şalterlerde akım ayar edilen değeri geçince mevcut sargıdan dolayı manyetik kuvvet artarak bir kolu çeker. Bu kol şalterin kilit mekanizmasına etki ederek devreyi açmasına sebep olur. Termik şalterlerde ise bu işlem bir metal termik koruyucudan akım geçmesiyle ısınıp bükülmesi suretiyle sağlanır. Devredeki arıza giderilince şalter tekrar kurulur. Şalterin termik veya manyetik olarak devreyi açmasına triplemesi denir. Bu tripleme zamanı koruma cinsine göre değişebilir. Tripleme koruma röleleri yardımıyla olur. Mesela, kısa devre korumaları için sıfır olan tripleme zamanı; ters akım, aşırı akım korumaları için 5-20 saniye gecikmeli olabilir. Şalter triplenerek devreyi açtıktan sonra tekrar kurulmaması için trip kilit mekanizması da vardır. Bu kilidin görevi arıza giderilmeden tekrar şalterin kapatılmaması içindir. Arıza giderilince reset düğmesine basarak şalter kurulabilir duruma getirilir. Enerji nakil hatları gibi büyük elektrik devreleri olsun, ev tesisatı gibi küçük elektrik devreleri olsun, enerjinin başlangıcından kullanıldığı noktaya doğru koruma değerleri gittikçe küçülen birçok şalter kullanılır. Büyük enerjili devrelerde şalter açıp kapama işlemi oldukça hassas bir şekilde yapılır. Şalter kontaklarının açma veya kapama esnasında kontaklarının aşırı elektrik akım atlamasından dolayı erimemesi için elektrik devre yükünün az olmasına dikkat edilir. Kullanıldığı yerlere göre şalterler değişiktir. En basit şalter elle çalışan mekanik bıçak şalterdir. Bıçak şalter devreyi açan basit bir bakır lambadan ibarettir. Bıçak şalterlerin birçok devreyi açıp kapatan daha mükemmel şekline paket şalter denir. Elektrik enerjisini seçimli olarak iki ayrı devreye besleyebilen enversöz şalterler, hem mekanik, hem de otomatik kurulabilir olmak üzere iki türlüdür. Şalterlerin çoğu otomatik olarak sınıflandırılan güç tevzi tablolarında bulunan termik manyetik şalterlerdir. Kontaktörler röle ile şalter arası devre açıp kapayıcı elektrik cihazlarındandır. Şalterlerin yüksek voltaj hatlarında kullanılmalarına ise disjonktör ismi verilir. 58







Şalter Çeşitleri Kullanıldıkları yerlere göre, yük şalteri, pako (paket), buton tipi ve çevirmeli, manyetik, termik-manyetik, elektronik şalterler olarak çeşitlere ayrılırlar.

Yük Şalterleri Yük kesicileri NH bıçaklı sigortalar ile birlikte kullanıldığından "Şalter" ve "devre koruma elemanı (sigorta)" olarak iki önemli fonksiyona sahiptir. Çekilen akım veya yükteki değişikliklere bağlı olarak bıçaklı sigortaların değiştirilmesiyle, istenilen anma akımında ve işletme sınıfında devre koruma imkanı sağlandığından aynı şalteri çok yönlü kullanmak mümkündür. Termik magnetik şalterlere göre daha hassas selektivite özelliğine sahiptir. Termik manyetik şalterden farklı olarak kısa devre akımını daha küçük değerlerde sınırlamaktadır. VDE ve IEC'ye uygun olarak yüksek kısa devre kesme yeteneğine sahiptir.

Şekil 2.38: Yük Şalteri

Kullanımı oldukça ekonomiktir. Elektrik tesisinde kullanılmaları halinde 3 adet bıçaklı sigorta altlığı, 1 adet ark hücreli şalter, ara bağlantıları için gerekli kablo, kablo pabucu, bara vs. gibi malzemelerden tasarruf edilmektedir. Aynı zamanda bağlantı noktalarının sayıları da 12’den 6’ya inmektedir. Bu nedenle temas direnci ve bağlantı hatalarının sebep olduğu enerji kayıpları en az olmakta, montaj işçiliğinden ve pano ebatlarının küçülmesinden maliyet tasarrufu sağlanmaktadır. Yük altındaki açma ve kapama sırasında meydana gelen ark, özel geliştirilmiş ark hücreleri sayesinde tamamen söndürülmektedir. Kesici kapağı üzerinde bulunan muhafazalı küçük pencereler sayesinde, kesici açılmadan sigorta buşonlarının etiketi okunabilmekte, atık olup olmadığı görülebilmektedir. Kapak yerinden tamamen çıkarıldığından sigorta buşonları tehlikesiz ve emniyetli bir şekilde değiştirilir. Tesisteki arıza veya bakım çalışmaları sırasında kapağın yerinden çıkarılması veya buşonsuz olarak yerine tekrar takılabilmesi mümkün olduğunda devrenin yanlışlıkla kapatılması sonucu çeşitli arıza veya kazaların meydana gelmesi önlenir. Bıçak sigortalı yük kesicileri hem pano içinde hem de pano ön yüzeyinde kullanılabilir. Faz araları speratörler ile izole edilmiştir. Yük kesici ve bağlantı kabloları sökülmeden kapak, ark hücreleri ve seperatörler değiştirilebilir. Yük kesicinin seri olarak açılıp kapatılabilmesi için monte edildiği zemin açma kapama sırasındaki esneme ve sarsılmalara karşı dayanıklı olmalıdır. Bu şart sağlandığı taktirde, yük kesiciler kullanma şekline göre pano ön yüzüne göre veya pano içine monte edilerek kullanılır. Yük kesicilerin kullanılması sırasında dikkat edilmesi gereken diğer bir husus kapağın kapatılarak yerine tam oturtulmasıdır. Kesici kapağının tam kapatılmaması durumunda, yeterli kontak teması sağlanamadığından kontak direnci büyümekte ve neticede ısınma ve enerji kayıplarının artmasına, yük kesici kullanma ömrünün azalmasına sebep olmaktadır. Kapak tam kapatıldığı takdirde kilitleme sistemi nedeniyle kendiliğinden açılmamaktadır. Şebeke girişi bağlantısı alt veya üst kontak tarafından yapılabilir. Kullanıldığı tablo ve panolarda büyük yer tasarrufu sağlarlar. Sigortalı ve sigortasız tip yük şalterleri TS EN 60947-3, IEC 60947-3 ve VDE 0660 standartlarına göre, AÇ 23 sınıfına uygun olarak üretilmektedirler. Bu özellikleri sayesinde AC-DC sistemleri ile motor devrelerinde güvenle kullanılırlar. Yük şalteri, komple ünite içine yerleştirilmiş sabit kontak bıçakları ve 59







kendine has kontak sisteminden oluşmuştur. Bu sistemle, kesme enerjisi kontaklar arasında bölünür. Enerjinin kontaklar arasında bölünmesi ve yük kesme hücrelerindeki ark söndürücü elemanlar sayesinde; kontak yüzeyindeki yanma en aza indirilmiştir. Yanmanın az olması kontak ömrünü uzatır. 160 A şalterlerde sürtünmeli, diğer büyük boy şalterlerde ise döner kontak sistemi vardır.

Termik-Manyetik Şalterler Kontrol merkezlerinde, dağıtım şebekelerinde, panolarda ve telefon santrallerinde alçak gerilim devre kesicisi olarak anahtarlama ve koruma amacıyla yaygın şekilde kullanılmaktadır. Termik-manyetik şalterlerin üretilmesiyle yalnız termik veya yalnız manyetik şalterlerin piyasada kullanımları azalmıştır. Bu kompakt şalterler genel olarak normal koşullarda devreyi açıp kapamaya, aşırı yük ve kısa devre gibi sorunlu durumlardada otomatik olarak devreyi açmaya yararlar. Elektrik devrelerinde gerilimin belli bir değerin altına düşmesi veya üç fazlı devrelerde fazlardan birinin kesilmesi çeşitli cihazların yanarak arızalanmasına neden olabilir. Örneğin; üç fazlı motorun fazlarından birinin kesilmesi ile diğer fazlar aşırı yükleneceğinden motor yanacaktır. İstenildiğinde devre kesiciye düşük gerilim bobini takılarak bu gibi arızaların oluşması önlenmektedir. Kompakt şalterler trafoları, kabloları ve devreye bağlı cihazları korumaları nedeniyle işletme açısından büyük öneme sahiptirler. Bu nedenle kompakt şalter seçilirken kalite ön planda tutulmalıdır. Olası bir sistem arızasında karşılaşılacak maddi zarar şalter maliyetinin çok üzerinde olur.

Termik-Manyetik Şalterlerin Yapısı

Şekil 2.39: Termik-Manyetik Şalter iç Görünümü

Kontaklar termik manyetik şalterlerin en önemli parçasıdır. Kesicilerde kesilen ve taşınan akım değerleri ile konstrüksiyon göz önüne alınarak kontak alaşımı belirlenir. Daha çok gümüş, grafit, nikel ve wolfram alaşımlı kontaklar kullanılır. Hareketli kontaklarda sert bir alaşım olan gümüş-wolfram (%50 gümüş %50 wolfram), sabit kontaklarda ise daha yumuşak yapıda olan gümüş-grafit (%95 gümüş %5 grafit) kullanılmıştır. Hareketli kontaklar bombeli bir yapıdadır. Her açma kapamada bombeli ve sert alaşımlı kontaklar, yumuşak sabit kontaklar üzerinde yer yapar. Bu sayede iyi bir örtüşme sağlanarak en düşük geçiş direnci oluşturulmaya çalışılmıştır. Kontaklar ayrılırken sabit kontaklarla hareketli kontaklar arasında bir ark oluşur. Bu ark kontaklar üzerine yerleştirilen seperatörler sayesinde kısa sürede söndürülür. Arkın etrafında oluşan manyetik alan, oluşan arkı seperatörlere doğru iter. Böylece arkın boyu uzar ve incelir, seperatör plakaları arasında bölünerek kopar. Devre Kesicilerde, seperatör yan duvarlarında kullanılan malzemenin özelliğinden dolayı, arkın oluşturduğu yüksek sıcaklık neticesinde bir gaz çıkar. Bu çıkan gazın arkın söndürülmesinde önemli bir etkisi vardır.

Termik-Manyetik Şalterlerin Koruma İşlevi İki tip termik manyetik (kompakt) şalter koruması vardır. 60







Termik Koruma (Aşırı Yük Şartlarında Koruma) Aşırı yüklere karşı devreyi korur. Bimetal denen sıcaklık değişimindeki uzama katsayıları farklı iki metalin birlerştirilmesi ile oluşturulan bir malzeme ile bu koruma sağlanır. Isındığında bu bimetal malzeme uzama katsayısı küçük olan metalin olduğu tarafa doğru bükülür. Aşırı yüklemelerde akımla doğru orantılı olarak kontaklar ve bimetal ısınır. Bimetal sıcaklığın artması ile bükülmeye başlar ve kesici mekamizmanın çalışmasına neden olan tırnağı kurtararak kesiciyi devre dışı bırakır. Böylece devre aşırı yüklemelere ve aşırı akımlara karşı korunur.

Manyetik Koruma (Kısa Devre Şartlarında Koruma) Kısa devre olması halinde akım nominal değerinin çok üstü (binlerce katı gibi) değerlere çıkabilmektedir. Bu akım önlenmezse ulaştığı yerlere çok büyük zararlar verebilir. Bu yüksek değerdeki akımın yaratacağı zararının en aza indirilmesi için akım çok kısa bir sürede kesilmelidir. Şalterin üzerinde bulunan manyetik mekanizmada kısa devre sırasında büyük bir manyetik alan endüklenir bu manyetik alanın oluşturduğu kuvvetle sabit nüve hareketli nüveyi hızla kendisine çeker, hareketli nüve bu hareketi sırasında açtırma mekanizmasına hızla çarparak sistemi anında açtırır. Termik ve manyetik korumanın yanı sıra limitör özelliği en önemli koruma sistemidir. Limitör özelliği olarak da adlandırılan akım sınırlama özelliğinde sabit kontağa verilen U formu sayesinde kontaklardan akımlar ters yönde akar. Kısa devre esnasında sabit kontakla hareketli kontak arasında oluşan ters manyetik alan etkisiyle aralarında bir itme kuvveti oluşur ve hareketli kontak sabit kontaktan ayrılır, araya ark direncinin de eklenerek kısa devre akımını %75 oranında azaltarak şalterin ve devreye bağlı cihazların kısa devre esnasında zarar görmesini engeller.

61







Özet Elektrik ve elektronik uygulamalar için malzeme seçmek ve kullanmak elektrik iletkenliği ve yalıtkanlığı gibi özelliklerin nasıl üretildiğinin ve denetlendiğinin anlaşılmasını gerektirir. Ayrıca, elektriksel davranışın, malzeme tasarımından, malzemenin üretiminden ve malzemenin maruz kaldığı çevreden etkilendiği bilinmelidir. Bu nedenle malzemelerin atomik yapısının iyi bilinmesi ve temel elektrik yasalarının hatırlanması gerekmektedir.

Elektrik malzemelerinin üretilmesinde, işletilmesindeki süreçlerde çalışma şartlarına dayanıklı, oldukça pratik, tehlikeli durumlara karşı sürdürülebilir işlevli ve koruma vasıflı olmalıdır. Bütün elektrik malzemeleri bakım onarım, koruma, güvenlik, ölçme, karşılaştırma ve test amaçlarına uygun olarak sabit yada hareketli tesislerde kullanılablecek şekilde tasarlanmalıdır. Son yıllarda teknoloji özellikle elektrikelektronik alanında çok hızlı bir şekilde gelişmektedir. Elektrik elektronik alanındaki malzemeler hemen hemen diğer bütün mesleklerle ilişkilidir.

Bu bölümde, sırasıyla iletkenler, kablolar, panolar, anahtarlar, boru ve buatlar, sigortalar ve şalterler hakkında bilgi verilmiştir.

Bu bölümde özellikle elektrik enerjisi alanında en çok kullanılan malzemeleri tanıtılmakta ve bu malzemelerin nerelerde kullanılacağını anlatılmaktadır. Bu bilgiler ışığında çevredeki elektrik malzemeleri daha iyi seçilebilir, sisteme kolayca eklenebilir, ayrıca arızalı elektrik elemanlarını değiştirebilme yeteneği kazanılabilinir. Elektrik malzemeleri iş güvenliği ve yönetmeliklere uygun olarak kullanılmalıdır. Elktrik malzemeleri seçiminde çok dikkatli ve titiz davranılmalıdır. Elektrik malzemeleri Türk standartlarına ve uluslararası standartlara uygun olmalıdır. Elektrik tesisleri yapım aşamasında ve işletmenin her safhasında standart dışı malzemeler kullanılmamalıdır. Çünkü standart dışı elektrik malzemeler kullanıldığında can ve mal kaybına yol açabilmektedir. Ülkemizde çoğu kuruluşun üretim standart seviyesi uluslararası standartta ve kaliteli olduğu bilinmektedir.

62







Kendimizi Sınayalım 1. Bakırın öz direnci (Ω mm² /m) aşağıdakilerden hangisidir?

5. Aşağıdakilerden hangisi özeliklerinden değildir?

a. 0,028

a. Bir veya çok telli bakır iletken

b. 0,016

b. Protodur yalıtkanlıdır

c. 0,0178

c. Toprak altına döşenebilir.

d. 0,1

d. Çeşitli kesitte ve damarlı yapılmaktadır.

e. 0,038

e. Protodur dış kılıflı antigron alçak gerilim kablosudur.

2. Gümüşün ergime derecesi (ºC) aşağıdakilerden hangisidir?

NVV

kablo

a. 1526

6. Aşağıdakilerden hangisi Y tipi kablolardan değildir?

b. 961

a. YVV

c. 847

b. YE3SV

d. 658

c. YSLTK-JZ

e. 1083

d. YSLTK-JK

3. Özgül ağırlığı 2,7 kg/dm³ olan iletken aşağıdakilerden hangisidir?

e. 2XSY 7. Aşağıdakilerden özeliğindendir?

a. Alüminyum

c. Bakır

tipi

kablo

b. Normal ve hafif işletme şartlarında çalışan elektrik tesislerinde kullanılır.

d. Gümüş e. Kurşun

c. Dağıtım tablolarındaki irtibatlarda kullanılır.

Beyaz, mavimtrak renkte mekanik dayanımı az ve yumuşak bir metaldir.

•

Hava ve sudan etkilenmez.

•

Direnç yapımında kullanılır

•

Pillerde negatif elektrot olarak kullanılır.

•

Ölçü aletlerinde kullanılır.

d. Sıva altı ve sıva üstünde boru içinde kullanılır. e. Toprak altında özel olarak imal edildiği takdirde tatlı ve tuzlu suda kullanılır. 8. Vinç ve yürüyen bant tesislerinde kullanılan kablo tipi aşağıdakilerden hangisidir? a. YE3SV

Yukarıda özelliği verilen metal aşağıdakilerden hangisidir?

b. YSLTK-JZ

a. Krom-Nikel

c. HO5V_U

b. Pirinç

d. NVV

c. Kalay

e. NYY

d. Volfram e. Çinko

63




Y

a. Sabit olarak sıva üstü ve sıva altında kullanılır.

b. Demir

4. •

hangisi




Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

9. Mekanik zorlamaların az olduğu kapalı ve kuru yerlerde, hareketli irtibat kablosu olarak kullanılan kablo aşağıdakilerden hangisidir?

1. c Yanıtınız yanlış ise “İletkenler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

a. HO3VV- F b. HO5V_U

2. b Yanıtınız yanlış ise “İletkenler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

c. YE3SV

3. a Yanıtınız yanlış ise “İletkenler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

d. 2XSY e. NVV

4. e Yanıtınız yanlış ise “İletkenler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

10. Plastik izoleli ve kılıflı, yer altı-kanal- askı telli havaî, dış ve iç tesisatta kullanılır. Dielektrik kayıpları çok az olan kablo aşağıdakilerden hangisidir?

5. c Yanıtınız yanlış ise “Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

a. KPD-V

6. d Yanıtınız yanlış ise “Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

b. YE3SV c. SİA

7. e Yanıtınız yanlış ise “Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

d. HO3VV- F e. Koaksiyel kablo

8. b Yanıtınız yanlış ise “Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz 9. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Panoları (Dağıtım Tabloları)” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz 10. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Panoları (Dağıtım Tabloları)” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz

64







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1

MEGEP Yayınları

Su Saf halde yalıtkandır. Saf olmayan su içerisinde değişik mineraller bulunduğundan kötü de olsa iletkendir.

Viko elektrik.com.tr internet sitesi Siemens elektrik.com.tr internet sitesi Serel elektrik.com.tr internet sitesi

Sıra Sizde 2

EAE.com.tr internet sitesi

Sabit tesislerde kullanılan N tipi kablolar, normal ve hafif işletme şartlarına göre tasarlandığından toprak altına göre uygun değildir.

Tosun, İ. (2007) Enerji İletimi ve Dağıtımı, İstanbul: Birsen Yayınevi. Üstünel M., Altın M., Kızılgedik, M. (2001) Endüstriyel Elektrik, Mesleki ve Teknik Öğretim Okulları İçin Ders Kitabı, Ankara: MEB

Sıra Sizde 3 Polietilen yalıtkan, ,nem içermeyen ve dielektrik özelliği olan polyester bant, Alpek kabloda dielektrik kayıplarının çok az olmasını sağlamaktadır.

Sıra Sizde 4 Fiber optik kablolarda sinyal taşınımı ışık aktarımı ile yapılmaktadır, aktarılan ışık dönüştürücü vasıtasıyla tekrar elektrik sinyaline çevrilir.

Sıra Sizde 5 60 A’ den fazla yüklü tablolarda, bağlantılar bakır baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılmaktadır.

Sıra Sizde 6 Aydınlatma tesisatı dağıtım tablolarında hem 30 mA’ lik hayat korumalı kaçak akım rölesi, hem de 300 mA’lik yangın korumalı kaçak akım rölesi de kullanılmaktadır.

65







3









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Aydınlatma ve ışık konusunu açıklayabilecek, Temel aydınlatma büyüklüklerini tanımlayabilecek, Renkler konusunu açıklayabilecek, Aydınlatma aygıtlarını tanıyabilecek, İç ve dış aydınlatma hesaplamalarını yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Aydınlatma

Aydınlatma Düzeyi

Işık

Parıltı

Renk

Işık Şiddeti

Lamba

Işık Dağılım Eğrisi

İçindekiler


Giriş




Aydınlatmanın Tanımı




Işık İçin Elektrik Kullanımı




Göz ve Görüntü




Işığın Ölçümü ve Karakteristiklikleri




Renkler




Lambaların Sınıflandırılması




Aydınlatma Hesapları

66







Aydınlatma GİRİŞ Güneş ışık sağlayan bizim en büyük enerji kaynağımızdır. İnsanlar binlerce yıldan beri çalışabilmek ve diğer faaliyetlerini sürdürebilmek için ona bağlıdırlar. Bununla beraber güneş tarafından insanlara sağlanan aydınlık saatler insanoğluna yeterli gelmediğinden karanlık saatler esnasında da görebilmek amacıyla aydınlatma yöntemleri bulabilmek için çok sayıda uğraş verdiler. Belki ilk suni aydınlatma ellerde taşınarak yakılan ağaç meşalelerdir. Daha sonra insanlar farklı ağaçlar seçerek, parlaklığı daha fazla ve daha uzun süreli aydınlatmayı sağlama teşebbüslerinde bulundular. Hayvan ve sebze yağları yassı taş tabaklarda yakılarak aydınlatma gerçekleştirildi. (Bu tip, yaklaşık 5000 yıl öncesine ait kandil lambalar kazılarda bulunmaktadır.) Giderek daha süslü yapılara bürünen bu tip lambalar çömlek ve metallerden yapılmaktaydı. Bundan başka, bir fitil ilavesiyle yüzlerce yıldır bilinen bu lambaların çıkarmış oldukları ışık miktarında bir miktar iyileşme yapıldı. Balmumu ve içyağı kandilleri uzun asırlar boyu ışık kaynağı olarak popülerdi. Bu tip kandiller ve aksesuarları evlerde, saraylarda, mabetlerde v.b. mekanlarda bir ışık kaynağı olarak sıklıkla kullanılmaktaydı. Günümüzde de bu ve benzeri tip ışık kaynaklarına rastlanılabilmektedir. Edison’un 1879’da ilk elektrikli lambayı icadından sonra dünyada bir çok şey değişti. Yaşam alışkanlıkları, çalışma saatleri, eğitim için ayrılabilen zaman dilimleri v.b. Yani insanların bir çoğu için sadece uyku zamanını oluşturan gece saatlerinin önemli bir kısmı da aktif çalışma saatlerine eklenebilir oldu. Bu durum, deşarj lambalarının, flüoresan lambaların, kompakt flüoresan lambaların ve en son led lambaların geliştirilmesiyle, hızlanarak günümüzde de devam etmektedir. Aydınlatma günümüz insanı için sadece konutların ve iş mekanlarının aydınlatıldığı bir kavram olmayıp, yaşamın her alanını etkilemektedir. Gece evine yürürken kaldırımların, aracıyla giderken yolların, gece saatlerinde gittiği park ve bahçelerin, alış veriş merkezlerinin aydınlatılmış olmasını istemektedir. Bu isteğin karşılanması günümüzde o kadar zorunlu hale dönüşmüştür ki, karşılanmadığı durumlar, insanlardan büyük tepkiler görebilmekte ve karşılanmama durumunun hukuki sorumlulukları bulunabilmektedir. Binaların hacimlerindeki büyümeyle birlikte gün ışığı kullanımı azaldığından, aydınlatma isteği bir çok binada gece olduğu gibi gündüz saatlerinde de zorunlu bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Aydınlatmada, geçmişte sadece gece cisimlerin fark edilebilmesi bile yeterli görülebilirken, günümüzde aydınlık düzeyi ile birlikte renk kalitesi de önem kazanmıştır. Aydınlatma düzeyi yeterli olan bir yerin, renksel ışık kalitesinin yetersiz oluşu olumsuz görme şartlarına neden olabilmektedir. Aşırı aydınlatma yaparak iyi görme şartlarının sağlanabileceği de bir yanılgıdır. Çünkü bu durumda parıltı problemi ortaya çıkar. Kısacası günümüzde aydınlatma, aydınlık düzeyi, renksel geri verim ve parıltı kavramları ile birlikte ele alınmalıdır. Günümüzde aydınlatma uygulamaları iç ve dış aydınlatma olarak ayrı ayrı ele alınan profesyonel mühendislik projeleri olarak ele aınmaktadır. Projelendirilen yere uygun olacak aydınlatma düzeyi, renksel kriterler, çevresel şartlar ve ekonomik ölçütler çerçevesinde projelendirme yapılarak, aydınlatmanın optimumluğunun sağlanması hedeflenmektedir. 67







AYDINLATMANIN TANIMI Güneş ışık sağlayan bizim en büyük enerji kaynağımızdır. İnsanlar binlerce yıldan beri çalışabilmek ve diğer faaliyetlerini sürdürebilmek için ona bağlıdırlar. Bununla beraber güneş tarafından insanlara sağlanan aydınlık saatler insanoğluna yeterli gelmediğinden karanlık saatler esnasında da görebilmek amacıyla aydınlatma yöntemleri bulabilmek için çok sayıda uğraş verdiler. Suni aydınlatma teşebbüslerindeki ilk denemeler Şekil 3.1’de görülmektedir.

Şekil 3.1: Suni aydınlatma teşebbüslerine yönelik ilk modeller

Belki ilk suni aydınlatma ellerde taşınarak yakılan ağaç meşalelerdir. Daha sonra insanlar farklı ağaçlar seçerek, parlaklığı daha fazla ve daha uzun süreli aydınlatmayı sağlama teşebbüslerinde bulundular. Hayvan ve sebze yağları yassı taş tabaklarda yakılarak aydınlatma gerçekleştirildi. (Bu tip, yaklaşık 5000 yıl öncesine ait kandil lambalar kazılarda bulunmaktadır.) Giderek daha süslü yapılara bürünen bu tip lambalar çömlek ve metallerden yapılmaktaydı. Bundan başka, bir fitil ilavesiyle yüzlerce yıldır bilinen bu lambaların çıkarmış oldukları ışık miktarında bir miktar iyileşme yapıldı. Balmumu ve içyağı kandilleri uzun asırlar boyu ışık kaynağı olarak popülerdi. Bu tip kandiller ve aksesuarları evlerde, saraylarda, mabetlerde v.b. mekanlarda bir ışık kaynağı olarak sıklıkla kullanılmaktaydı. Günümüzde de bu ve benzeri tip ışık kaynaklarına nadir de olsa rastlanılabilmektedir.

Elektrik şebekesinin olmadığı bir zaman diliminde yaşadığınızı düşününüz. Aydınlatmanızı nasıl sağlardınız, gece saatleri sizin için nasıl olurdu?

68







IŞIK İÇİN ELEKTRİK KULLANIMI İki karbon elektrotu arasında elektrik arkları yada deşarjları yoluyla elektriksel ışıma oluştuğu önceden beri bilinen bir kavramdı. Buna yönelik ilk ışık kaynağı 1801’de bulunmuş olmasına rağmen ticari olarak kullanışlı değildi ve ilk olarak 1862’de İngiltere’de Dungeness ışık evinde kurulumu sağlanabilmiştir. İki karbon elektrotu arasında elektriksel akım atlamaları ve kıvılcımları şeklinde büyük miktarda parlak mavi bir ışık elde edilebilmesine rağmen bu ışık kaynağı kararlı bir çalışmaya sahip olmadığı gibi, koku ve atık çıkartma özelliği de vardı. Başka bir dezavantaj da karbon elektrotların birkaç saatte bir değiştirilme zorunluluğuydu. 1840’da enkandesan (akkor) lambalar üzerine birçok deneyler başladı. Bunun gibi deneylerde yüksek dirençli metal ya da karbon şeritleri üzerinden elektrik akımı geçirilmesiyle ışık elde edilebiliyordu. Ama bunların hepsi de yeterli ve kaliteli ışık veremedikleri gibi çok çabuk deforme oluyorlardı. Ayrıca hiçbiri de pratik ve kullanışlı değildi, ta ki 1879’da Thomas A. Edison’un karbon flamanlı enkandesan lambayı buluşuna kadar... (Şekil 3.1) ABD’nin New Jersey eyaletinde, Menlo Park’ta, tozlu bir laboratuarda Edison, vakum pompası tarafından havası alınmış bir cam tüp içerisinde, karbon flamanından çok ince bir tele elektrik akımı uyguladığında, pratik olarak kullanılabilecek ilk elektrik lambası bulunmuş oldu. Gerilim kademeli olarak arttırıldığında flaman giderek parlaklığı artan bir akkor haline gelmekteydi. Edison’un buluşu olan bu lambada kasıtlı olarak flamana aşırı gerilim uygulamazsa, normal çalışma şartları için ömür yaklaşık olarak 40 saat sürmekteydi. Edison 21 Ekim 1879’da 40 saat dayanıklı ilk lambayı bulduğunu açıklasa da daha sonraki çalışmaları ile bunu 100 saate kadar çıkarmayı başaracaktı. Bu tarih elektriksel aydınlatma çağının başlangıcını da oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra lambaları için elektrik akımını sağlayan ilk generatörleri de geliştiren Edison, 1882’de New York’un Wall Street bölgesindeki Edison’s Pearl caddesinde, 59 müşterisindeki 1284 lambaya elektriksel güç amaçlı servis sağlamaya başlamıştır. Edison’un buluşunu izleyen yıllar esnasında endüstride diğer değişiklikler ile birlikte elektrik lambasında da değişiklikler meydana gelmiştir. Onun orijinal lambası sadece 40 saatlik bir ömre sahip iken günümüzde bazı enkandesan lambaların ömrü 10.000 saate kadar çıkabilmektedir. Edison’un zamanında bir günde 150 lamba üretilebilirken, günümüzde (ki talep olursa) milyonlarca adet üretilebilme imkanı mevcuttur. Çağımızda modern elektrik aydınlatması en büyük avantajlarımızdan biri olup, elektriğin üretim, taşıma ve dağıtım işi de en büyük mali sektörlerden birini meydana getirmektedir. Elektriksel aydınlatmanın evlerde kullanılması, evlerde kullanılan eşyaların ve evlerde bulunan insanların daha çok dikkat çekmesi sonucunu doğurmuştur. Bunun sonucu insanlar evlerine ve görünümlerine daha çok özen göstermeye başlamışlardır. Evlerde görülen işler artmış, insanlar erken saatlerde uyuma zorunluluğundan kurtulmuş ve gün ışığının olmadığı saatlerde de evlerde çalışabilme imkânı doğmuştur. Elektriksel aydınlatma sadece daha temiz, daha güvenli ve daha elverişli aydınlatma sağladığı için değil, herkesin ulaşabileceği kadar düşük bir maliyete sahip olması nedeniyle de geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Elektriksel aydınlatmanın endüstride kullanımı ise üretimi hızlandırmış, üretim hatalarını azaltmış, güvenliği arttırmış ve çalışanların verimliliğini iyileştirmiştir.

GÖZ VE GÖRÜNTÜ Göz üzerine düşen 380-780 nm dalga boyları arası ışık etkisi, bize görme duyusunu sağlamaktadır. Bu sebeple aydınlatma için yapılacak her inceleme göz ve görme işleminin incelenmesi ile başlamalıdır. Göz mekanizmasının anlaşılması sayesinde, uygun aydınlatma şartları ile maksimum rahatlık, minimum incinme ve yorgunluk gibi aydınlatmanın öncelikli fonksiyonlarının önemini okuyucuya anlatmak daha kolay olacaktır. İnsan gözü çok mükemmel bir yapıya sahip bir cihaz yapısında olup sık sık kamera ile karşılaştırılmaktadır (Şekil 3.2). Göz ve kameranın her ikisi de koruyucu bir örtüye sahiptir. Her biri ışığa duyarlı yüzeyde dönüştürülen görüntüye odaklanmış lens bulundurmaktadır. Gözde retina mevcut iken kamerada film bulunmaktadır. Kamerada bulunan açıp kapayıcı (perde), göz kapağına karşılık gelmektedir. Kamerada lensin önünde kameraya giren ışığın miktarına göre açık yada kapalı olması ayarlanabilir bir diyafram mevcut iken aynı fonksiyon gözde iris tarafından gerçekleştirilmektedir. 69







Şekil 3.2: Suni aydınlatma teşebbüslerine yönelik ilk modeler

Bununla birlikte göz ve kamera arasında birkaç önemli fark mevcuttur. Her şeyden önemlisi göz yaşayan canlı bir organdır. Zayıf bir ışık altında kamera ile çekim yapıldığında kamera herhangi bir zarar görmeyecektir. Fakat aynı şartlardaki zayıf ışık altında göz ile gerçekleştirilen görüşte baş ağrıları ve göz yanmaları gerçekleşebilecektir. Bu şekilde sürekli şekilde gözlerin yanlış kullanımı ile kalıcı göz rahatsızlıkları ortaya çıkabileceği gibi vücudun diğer kısımlarındaki rahatsızlıklara da katkıda bulunulabilir. Uygun görüş şartlarının sağlanabilmesi için özel aydınlatma dizaynlarının önemi burada ortaya çıkmaktadır.

Nasıl Görürüz? Bir ışık ışını gözün koruyucu dış şeffaf tabakaları arasından geçtiği zaman kırılır veya yansıtılır. Göze gelen ışığın miktarı otomatik olarak irisin küçülmesi yada büyümesi ile kontrol edilir. Lens içinden geçerek devam eden ışın demeti retina üzerine düşmektedir. Bu noktadan sonra elektrokimyasal işlemler devreye girmektedir. Oluşan elektriksel palslar, bir dönüşüm ve iletim içerisinde görüntü bilgisine dönüştüğü beyin kısmına taşınır. Böylece beyin ve göz birlikte çalışarak ışık enerjisini görüntü duyusuna dönüştürmüş olurlar.

Görme İşleminde Nesnel Faktörler İncelemeler göstermiştir ki görüntü kalitesi bakılan nesne ile alakalı dört temel şarta bağlıdır: •

Nesnenin büyüklüğü

•

Nesnenin parlaklığı

•

Cisim ve en yakın arka planı arasındaki renk farklılığı, kontrast

•

Nesnenin görülebilmesi için gerekli olan zaman

Büyüklük Bir cismin boyutları büyük ölçüde görüldüğü şekilde bilinir ve bilinmesi gerekir. Bir cisim ancak uygun görüş açısı sağlandığında daha iyi görülebilir. Şekil 3.3’de 10 m yüksekliğindeki bir direğin uzağındaki kişi tarafından görünümü resimlenmiştir. İlk durumda kişi direğe yakın olarak 30° lik görüş açısı ile bakarken, ikinci durumda daha uzaktan 15° lik görüş açısı ile bakmaktadır. İlk durumda direğin yüksekliği [a] olarak algılanırken ikinci durumda direğin yüksekliği [b] olarak algılanmaktadır. Direk yükseklikleri her iki durumda da 10 m olmasına karşın, algılar arası kıyaslama [a] > [b] olarak ortaya çıkmaktadır. 70







10 m

Şekil 3.3: Görmede uzaklığın etkisi

Parlaklık

Bir cismin parlaklığı ona çarpan ışık miktarına ve bu ışığın izleyici kişi yönünde yansıtılan oranına bağlıdır. Her zaman için aydınlatılmış bir yüzey, aydınlatılmamış mat bir yüzeye göre daha parlak olacaktır. (Bununla birlikte mat yüzey aşırı derecede ışık ile aydınlatılarak, diğer cisim gibi parlaklaştırılabilir. Fakat bu aykırı bir durumdur.) Daha parlak olan cisim daha önce görülebileceğinden, iyi görebilme açısından mat cisme kıyasla daha az miktarda ışık gerektirecektir. Yani mat renkte boyanmış bir sınıfı yeterli miktarda aydınlatabilmek için gereken ışık miktarı, pastel renklerle boyanmış aynı büyüklükteki başka bir sınıf için gerekenden daha fazla olacaktır.

Kontrast (Karşıtlık) Görünen cisim ve onun en yakın arka planı arasındaki renk veya parlaklıktaki farklılık kontrast (karşıtlık) olarak adlandırılır. Görüş açısından parlaklık kadar önemlidir. Resim 3.1’de iki resimde arka plan renginin siyah ve beyaz olduğu durumlar için kontrastın önemi görülmektedir. Kontrastın iyi olmadığı yerlerde parlaklığın arttırılması ile daha iyi görüş şartları kısmen elde edilebilir.

Zaman Görme işlemi sanılanın aksine bir anda meydana gelen bir işlem olmayıp çok küçük de olsa bir zaman dilimi gerektirir. Göz, düşük parlaklık seviyelerinde yeterli zaman sağlandığı takdirde çok iyi görebilir. Cismin çabuk bir şekilde görülmesi gerekiyorsa, daha fazla ışık kullanılması gereklidir. Yüksek değerde aydınlatma seviyeleri, beyinsel algılamadaki şartlanma nedeniyle, hareketli cisimlerin gerçekte olduğundan daha yavaş görünmelerine neden olmaktadır. Bu durum çok hızlı hareket eden cisimlerin fark edilebilirliğini kolaylaştırmaktadır. Bu sebeple, genellikle bir tenis kortunun aydınlatılmasında, bir futbol sahasının aydınlatılmasına nazaran daha fazla aydınlık düzeyi tercih edilmektedir.

Resim 3.1: Kontrastın görsel etkileri

Büyüklük, parlaklık, karşıtlık ve zaman görüntünün algılanmasını hep beraber meydana getirmektedirler. Birindeki yetersizlik, genellikle diğer biri yada bir kaçındaki ayarlamalar yoluyla telafi 71







edilebilir. Bu dört temel şarttan parlaklık ve kontrast genellikle aydınlatma dizayncısının direkt olarak kontrolü altındadır. Parlaklığın ve kontrastın uygun şekilde kontrolü ile cismin yeterince büyük olmaması ya da görüş için yeterince zaman bulunmaması gibi problemler aşılabilir.

IŞIĞIN ÖLÇÜMÜ VE KARAKTERİSTİKLİKLERİ Gerçek aydınlatma uygulamaları veya belli uygulamalar için ekipmanların seçimini yapabilmek için öncelikle ışık birimleri ve büyüklükleri öğrenilmelidir. Bu birimlerin ve büyüklüklerin öğrenilmesi, ışığın yapısının en güzel şekilde anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bir enkandesan lamba satın almaya gittiğimizde normal olarak güç değerine göre tercih yaparız. (60 W, 100 W gibi) Güç değerinde yapılan bu tercih bize genel olarak lamba büyüklüğü hakkında bir fikir verse de, bu vermesi beklenilen ışık miktarı konusunda yeterli bir bilgi değildir. Örnek olarak sadece güç değeri dikkâte alınacak olursa, 100W’lık enkandesan bir lambanın 40 W’lık bir flüoresan lambaya nazaran daha fazla ışık verdiğini düşünmek gerekir. Fakat gerçekte ise durum tam tersidir. 100 W’lık enkandesan bir lamba yaklaşık 1500 lümenlik ışık akısı yayarken 40 W’lık flüoresan lambadan 3350 lümene kadar ışık alınabilir.

Işık Şiddeti Bir ışık kaynağının etrafındaki herhangi bir noktaya gönderdiği ışık ışınının şiddetidir. Bu ışık ışınının şiddetinin büyüklüğü, hem ışık kaynağının büyüklüğüne ve yapısına, hem de dikkate alınan noktayı ışık kaynağına birleştiren doğru ile ışık kaynağı ekseni arasındaki açıya bağlıdır. Birimi “kandela - cd” olup, “ I ” ile gösterilir.

Işık Akısı Bir ışık kaynağından çıkan ışık ışınlarının tümüne ışık akısı denir. 1 m yarı çaplı, iç yüzeyi yansıtmayı engelleyecek şekilde tamamen siyah bir kürenin merkezine yerleştirilmiş 1 cd ışık şiddetindeki ışık kaynağının, kürenin iç yüzeyindeki 1 m2 ’lik alana düşürdüğü ışık akısı toplamına 1 lümen denir ve “Ø” ile gösterilir.

Aydınlık Düzeyi Elektrik lambaları bir ışık kaynağıdır ve elektrik lambalarından çıkan ışınların değişik yüzeylere çarpmalarının meydana getirdiği sonuç aydınlatma olarak adlandırılır. Her bir ışık kaynağından elde edilen toplam ışığı ölçmek için lümen birimi kullanılırken, istenilen bir yüzeyde bu ışığın oluşturduğu aydınlığın ölçülmesinde başka bir birim kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan birim “lüks” olmaktadır. 1 cd’lik ışık kaynağından bir doğrultuda çıkan ışık ışınlarının, 1 m uzaklıktaki bir yüzeyde meydana getirdikleri fiziksel etkiye aydınlık düzeyi denir ve değeri 1 lüks olup “ E ” ile gösterilir. Şekil 3.4’de, 1 kandelalık ışık şiddetine sahip ışık kaynağından 1 m uzaklıkta yer alan 1 m lik yüzeye çarpan 1 lümenlik ışık akısının oluşturduğu 1 lükslük aydınlık düzeyi görülmektedir.

Şekil 3.4: 1 kandelalık ı ık kayna ının 1 lümen ı ık akısı dü ürdü ü 1 m² lik alan

72







Yukarıdaki açıklamalar dikkate alınarak herhangi bir yüzey üzerinde arzu edilen değerde bir aydınlık şiddeti elde edilmek istenirse, ışık kaynağının konumu ve şekli de dikkate alınarak, ışık kaynağının ışık akısı değeri “lümen” olarak hesaplanabilir. Uygulamada ise, ışık kaynağının % 100 etkili olamayacağı durumlarda gereken aydınlık şiddetinin sağlanabilmesi için daha fazla ışık akısı (lümen) gerekebilir. Aydınlatılacak yüzeyin büyümesi ve ışık kaynağı ile aydınlatılacak yüzey arası uzaklığın artması da gereken ışık akısı (lümen) miktarını arttıracaktır.

Parıltı Görme alanı içerisinde parlak bir ışık kaynağı olduğunda net bir görüş olamayacağından, parıltı aydınlatmanın ana faktörlerinden biri olmaktadır. Parlaklık görme duygusunun duyarlılığını azaltır, yani görme azalır. İnsanları farkettirmeden şaşkınlık ve kızgınlığa sürükleyerek aşırı rahatsızlıklara ve baş ağrılarına sebep olur. Parlaklığın azaltılması uygun bir kontrol ile gerçekleştirilebilir. Parlaklık ölçü birimi “ Nit ” olup “ L ” ile gösterilir. Direk parlaklık, kaplayıcı bir armatür, ayrıştırıcı yada uygun muhafaza ile önlenir.

Işık Yansıması Açık renkli cisimlerin ve parlak cisimlerin ışığı yansıtabildiği bilinen bir gerçektir. Bu gerçek aydınlatma hesaplamalarının esasları belirlenirken dikkate alınmalıdır. Çoğu bilinen materyallerden bazılarının yansıtma oranları % olarak tablo 3.1’de verilmiştir. Aydınlatmada yansıtma katsayıları yüksek materyallerin seçilmesi aydınlatmanın verimliliğini arttıracaktır. Duvar, tavan ve zemin renkleri ile onların yansıtma yetenekleri iç aydınlatma dizaynında dikkate alınması gereken özelliklerdir.

RENKLER İnsan gözü ışığı parlaklığı ile algıladığı gibi rengiyle de algılamaktadır. Işığın farklı renkleri, elektromanyetik yapıdan kaynaklandığı düşünülen farklı ışık frekanslarından dolayı meydana gelmektedir ki, bu frekanslar aşırı derecede yüksek bir değere sahip olup, en büyük değerdeki dalga boyu bile TV yayınları dalga boyundan çok küçüktür. Tablo 3.1: Farklı cisimlere ait yanstma oranları

Materyal Beyaz sıva Ayna Beyaz boya Metalik plastik Parlak alüminyum Paslanmaz çelik Kireç Beyaz mermer Beton Koyu kırmızı mat tuğla

Yansıtma Oranı % 90- % 92 % 80 - % 90 % 75 -% 90 % 75 -% 85 % 75 -% 85 % 55 -% 65 % 35 -% 65 % 45 % 40 % 30

Sıradan güneş ışığı beyaz olarak görünürken, gerçekte çok sayıda renkten meydana gelmiştir. 1696 yılında bir ışık ışınını bir prizma içerisinden geçiren Sir Isaac Newton, onun gökkuşağındaki gibi bütün renkleri içerdiğini görmüştür. Kırmızı, mavi ve sarı üç ana rengi meydana getirmesine rağmen karışımları yeşil, turuncu, kahverengi, siyah gibi diğer renkleri meydana getirmektedir (Şekil 3.5).

73







Şekil 3.5: Işık prizması

Beyaz ya da günışığı genellikle aydınlatma için en çok arzulanan ışık şeklidir. Fakat bu ışığın görünen rengi gerçekte beyaz olmasın rağmen, güneş ışığında olduğu gibi belirli sayıdaki birçok rengi içermelidir. Çünkü birçok rengin bileşimi olan beyaz ışık değişik objelere çarpıp, onlardan gözlerimize yansıtıldığında onları fark edebildiğimiz gibi, objelerden yansıtılırken dalga boylarında meydana gelen değişmelerden dolayı, objeleri bu dalga boyunun gerektirdiği renklerde görürüz. Belli yüzeyler ve materyaller bir renk ve frekanstaki ışığı absorve ederken bir diğer renkteki ışığı yansıtırlar. Bu farklılık bize görünen çeşitli objeler arasında renk ayırımı yapabilmeyi sağlar. Beyaz ve açık tonlu yüzeyler koyu tonlu yüzeylere nazaran daha fazla ışık yansıtırlar. Sıradan tungsten flamanlı enkandesan bir elektrik lambası beyaz yakın verdiği ışıkla iyi bir örnek olup, çoğu uygulamalar için rahatlıkla kullanılabilir. Bir elektrik akımı uygulandığında ısı üretilmekte ve tungsten telin moleküllerinin hızlıca titreştirilmesine sebep olmaktadır. Tungsten tel, üzerinden yeterince elektrik akımı geçirildiğinde beyaz ışık yayan akkor (enkandesan) flaman haline gelmektedir.

Renk Sıcaklığı ve Renksel Geriverim Bu renklerden maviye bakan renkler soğuk renkler olarak tanımlanırken, kırmızıya bakan renkler sıcak renkler olarak tanımlanır (Şekil 3.6). Beyaz yada günışığı genellikle aydınlatma için en çok arzulanan ışık şeklidir. Fakat bu ışığın görünen rengi gerçekte beyaz olmasın rağmen, güneş ışığında olduğu gibi belirli sayıdaki birçok rengi içermelidir. Bir ışık kaynağı gün ışığını oluşturan renklere sahip olma oranına renksel geri verim denir ve Ra ile gösterilir. Çünkü birçok rengin bileşimi olan beyaz ışık değişik objelere çarpıp, onlardan gözlerimize yansıtıldığında onları fark edebildiğimiz gibi, objelerden yansıtılırken dalga boylarında meydana gelen değişmelerden dolayı, objeleri bu dalga boyunun gerektirdiği renklerde görürüz. Belli yüzeyler ve materyaller bir renk ve frekanstaki ışığı absorve ederken bir diğer renkteki ışığı yansıtırlar. Bu farklılık bize görünen çeşitli objeler arasında renk ayırımı yapabilmeyi sağlar. Beyaz ve açık tonlu yüzeyler koyu tonlu yüzeylere nazaran daha fazla ışık yansıtırlar.

Soğuk Renkler

Sıcak Renkler Şekil 3.6: Renk sıcaklıkları

Halojen yapıda tungsten flamanlı enkandesan bir elektrik lambası, beyaz yakın verdiği ışıkla iyi bir örnek olup, %100’e yakın renksel geri verim değerleri ile çoğu uygulamalar için rahatlıkla kullanılabilir. Bir elektrik akımı uygulandığında ısı üretilmekte ve tungsten tel kızararak düşük renk sıcaklığında ışık vermeye başlamaktadır. Tungsten tel, üzerinden yeterince elektrik akımı geçirildiğinde (halojen çalışma), yüksek renk sıcaklığına sahip, beyaz ışık yayan akkor (enkandesan) flaman haline gelmektedir. Tungsten flamanın sıcaklığının azaltılıp çoğaltılması, elde edilen rengin soğuk yada sıcak olması ile ilgili değildir. Flamanın sıcaklığı, renk sıcaklığının azaltılıp çoğaltılmasına yol açmaktadır. Tablo 3.2’de farklı ışık kaynakları için renk sıcaklıkları görülmektedir. 74







Tablo 3.2: Renk Sıcaklığı

x

Güneşin doğuşundan batışına kadar gün ışığının renk sıcaklığı değişimini Tablo 3.2’den yararlanarak inceleyiniz? En iyi görme hangi saatlerdedir?

LAMBALARIN SINIFLANDIRILMASI Aydınlatmanın yapısı ve temelleri ele alındığına göre bilinen elektrikli ışık kaynaklarından bahsedilebilir. Üç türlü elektrikli lamba türü mevcuttur: •

Enkandesan lambalar

•

Gaz deşarjlı lambalar

•

Elektrolüminesant lambalar

Sürekli meydana gelen gelişmelere rağmen bu ışık kaynaklarının hiç biri yüksek verimliliğe sahip değildir. En iyi verime sahip ışık kaynağı bile yaklaşık olarak harcadığı enerjinin sadece % 25’ini görülebilir ışığa dönüştürür. Kalan enerji ise ısıya yada görülemez ışığa dönüştürülür. Farklı tipte ve renkte üretilen enkandesan lambalar, 1 W gibi küçük güçlerden 10.000 W gibi büyük güçlere kadar pratik olarak kullanılabilirler. Aşırı derecede küçük olanları genellikle kontrol panelleri v.b. yerlerde kullanılırken, daha büyük olanları iç ve dış aydınlatmada sürekli olarak karşımıza çıkmaktadır. Deşarj lambaları kategorisi flüoresan, neon, metal halide, cıva ve sodyum buharlı lambaları içerisine alır. Bu grup lambalarda ışık elektrik akımının elektrotlar arasında geçmesi ile elde edilir. Elektriksel bir potansiyelin cam tüp içerisindeki gaza uygulanması ile iyonizasyon meydana gelir ve lamba uçlarına yerleştirilmiş elektrotlar arasında bir deşarj akımı geçer. Bu deşarj öyle muazzam bir hıza ulaşır ki, elektrik akımı gaz atomları ile çarpıştığında ani olarak onların yapılarını değiştirir. Yapılarında değişiklik meydana gelen bu atomların, önceki normal yapılarına dönüşümleri esnasında çıkarmış oldukları enerji yardımıyla ışık üretilir. Elektrolüminesant lambalar farklı tip ve özellikteki elektronik esaslı led yapılardır. Son yıllarda ortaya çıkan teknolojik gelişimlerin ürünü olarak ortaya çıkmış yüksek etkinliğe sahip lambalardır.

75







Enkandesan lambaların etkinliğinin düşük olması belirli karakteristikliklerinden kaynaklanmaktadır. Çünkü tüm gelişmelere rağmen bu tip lambaların sağlayabildikleri maksimum ışık akısı değerleri çok fazla arttırılabilmiş değildir. Buna karşılık deşarj lambaları ve elektrolüminesant lambalar ile güçlerine nazaran çok daha fazla ışık akısı değerleri elde edilebilmiştir.

Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, A.Ünal, S. Özenç, 2009 Aydınlatılmada kullanılan lamba türleri, ışık akısını oluşturma çeşitlerine göre farklı yapı ve isme sahiptirler. Lambalar, faklı elektriksel güçlerde olmak üzere değişik çap ve uzunluklarda üretilmektedir. Lambalar, üretildikleri fiziksel ve kimyasal maddelerden kaynaklanan faklı ışık renlerine ve ışık akılarına sahiptirler. Değişik yapıdaki ve türdeki lambalar Resim 3.2’de gösterilmiştir. Geniş hacimli lambalar, geniş hacimli yerlerin aydınlatılması için uygun olurken, yönlendirilmiş ışık kaynağı gerektiren dar alanlar için küçük hacimli lambalar tercih edilmelidir. Farklı yapıdaki lamba türlerine ait yaklaşık güç, verim ve ömür değerleri Tablo 3.3’de gösterilmiştir. Işık kaynağı olan lambaların gerilimleri ile oynayarak ışık akılarının değiştirilmesine “dimmerleme” denir. Enkandesan ve halojen esaslı lambalar, büyük ölçüde dimmerlenebilirken, deşarj lambaları ve led lambalar kısmen dimmerlenebilme özeliğine sahiptirler. Dimmerlenen lambaların ışık akıları değişmekle beraber, ışık renkleri de değiştiğinden, düşük gerilimli ayar durumunda, renksel geri verim de azalmaktadır. Bu durum flüoresan lambalar ile gerçekleştirilen aydınlatma uygulamalarında büyük esneklik meydana getirmektedir. Tablo 3.3: Farklı yapıdaki lamba türlerine ait yaklaşık güç, verim ve ömür değerleri

Güç (Watt)

Verim (Etkinlik) (Lümen/Watt)

Ömür (saat)

Normal

15 – 1000

10 – 20

1000

Halojen

20 – 2000

10 -25

1000 – 3000

6 - 65

50 – 95

4000 – 7000

Kompakt

9 - 25

45 – 80

2000 – 3000

Led

1- 100

50 – 125

10000

Cıva

50 – 1000

40 - 60

7000

Yüksek Basınçlı Sodyum

50 – 1000

70 – 120

8000

Metal Halide

400 – 2000

90-110

2000 – 6000

Alçak Basınçlı Sodyum

8 – 180

100 – 200

6000

Deşarj Lambaları

Flüoresan

Enkandesan

Tip

Tüp

Değerler ortalama olarak verilmiş olup, kataloglarda farklılıklar gösterebilir.

Enkandesan Lambalar Büyüklüğü ya da tipi ne olursa olsun, bütün enkandesan flamanlı lambalar cam bir tüp ve flamana sahiptirler. Enkandesan flamanlı lamba, elektrik akımına karşı gösterilen zorluk dolayısıyla akkor olacak kadar ısıtılmış flamanı vasıtasıyla ışık üretir. Bu tip lambaların çoğu Watt başına 11 ile 22 Lümen ışık akısı üretebilirken bazılarında bu değer 33 Lümene kadar çıkabilmektedir. Enkandesan lambaların flamanları başlangıçta karbondan yapılmaktaydı. Günümüzde ise yüksek ergime noktası, daha iyi ışıma karakteristiği ve sıcağa soğuğa dayanıklılığı gibi sebeplerden ötürü flaman 76







malzemesi olarak tungsten kullanılmaktadır. Enkandesan lambalarda meydana gelen buharlaşma zamanla ampulü karartmakta, ışık verme kapasitesini azaltmakta ve sonuç olarak flamanın yanmasına sebep olmaktadır. Cam tüpü kuvars camından yapılmış olup, tungsten flamanın buharlaşmasının önüne geçmek için kuvars camlı tüp içerisine iyot gazı doldurulmuştur.

Deşarj Lambaları Deşarj lambaları olarak adlandırılan lamba türleri cıva buharlı, metal halide ve sodyum buharlı olmak üzere üç türlüdür. Deşarj lambalarının temel çalışma prensibi, cam tüp içerisindeki gazın iyonizasyona uğrayarak, birkaç dakikalık bir süre sonunda iletken hale geçmesi ve balast ile lamba akımının sınırlandırılmasıdır. Deşarj lambalarının tümü bir deşarj tüpü olup, gücüne ve tipine göre faklılıklar gösterse de, bir balast ve ateşleyici yardımıyla çalışırlar. Cıva buharlı lambalar çoğunlukla dış aydınlatma ve endüstriyel uygulamalar için günümüze kadar kullanılmış olup, düşük renksel geri verimleri yüksek değildir. (Ra ≅ %50) Cıva buharlı lambalar, cam bir tüp içerisindeki yüksek basınçlı cıva buharından bir ark akımı geçirilmesi prensibiyle çalışmaktadır.

Cıva buharlı lambaların yeni montajı, cıva maddesinin zehirli olmasından dolayı, 2006 yılından bu yana yasaklanmış, ve bu yasak nedeniyle bu lambalar büyük ölçüde kullanımdan kalkmıştır. Metal halide lambalar aslında, cıva oranı azaltılmış cıva buharlı bir lamba olup, ark tüpü içerisindeki cıva buharı ve argon gazına iyot bileşikleri ilave edilerek geliştirilmiştir. Bu iyot bileşikleri çinko, sodyum, talyum ve disprosyum gibi metalleri içerir. Bu tuzların ilavesi ile her ne kadar ışık akısı miktarında azalma meydana gelse de, temel cıva renklerinden daha iyi renklerin oluşumu sağlanır. Metal halide lambalar yaklaşık 90-110 lümen watt başına beyaz ışık sağlarlar. Metal halide lambaların sağladığı ışık, cıva buharlı lambaların sağladığı ışıktan çok daha iyi sağlıklı görüş şartları sağladığından, (Ra> %80) dış aydınlatmanın yanı sıra bütün iç aydınlatma uygulamaları için uygundurlar. Sodyum buharlı lambalar, lamba ömrünün uzaması ve daha küçük ebatlı armatür gerektirmesi nedeniyle çoğunlukla yüksek basınçlı olarak üretilirler. Tüm sodyum buharlı lambalar diğer deşarj lambalarına benzer şekilde çalışarak, watt başına 100 lümenden fazla sıcak sarı-turuncu tonda ışık akısı meydana getirirler. Yüksek basınçlı sodyum buharlı lamba, benzer görünümlü diğer deşarj lambaları ile aynı çalışma özelliklerine sahip olup, elektrotları arasında deşarj akımları geçişi sağlayan bir ark tüpüne sahiptir. Bununla birlikte yalnızca ışık geçiren seramik tüp, sodyumun daha yüksek sıcaklıklarda ve basınçlarda çalışabilmesini mümkün kılar. Sodyum buharlı lambalar cadde ve genel dış aydınlatma uygulamaları için mükemmeldir. Renksel geri verimlerinin düşük olması sebebiyle, bütün renkler lambanın ışık akısında mevcut olmadığından (Ra ≅ %25) yalnızca genel aydınlatma uygulamaları için tercih edilmektedirler. Yukarıdaki açıklamalar dikkate alındığında deşarj lambaları için aşağıdaki avantajları ve dezavantajları yazabiliriz: Avantajları •

Uzun ömürlüdürler ( ≅ 10.000 saat)

•

Yüksek değerde ışık akısına sahiptirler

•

Enkandesan lambalar gibi ışık akısı yoğunluğuna sahiptirler

•

Çevre sıcaklığından fazla etkilenmezler

Dezavantajları •

Metal halide dışındaki türlerin renksel geri verimi düşüktür

•

Voltaj dalgalanmalarına karşı hassastırlar.

•

Enerji verildiğinde tam parlaklığa ulaşmaları 4 ile 7 dakika süre alır.

•

Söndürüldüklerinde veya anlık bir akım kesilmesinde tekrar çalışmaları uzun süre alır. 77







Resim 3.2: Lamba çeşitleri (a): Enkandesan lamba, (b): Halojen lamba, (c)–(d): Flüoresan Lamba, (e): Kompakt Flüorsan (f): Cıva buharlı lamba, (g): Sodyum buharlı lamba, (h): Metal halide lamba, (i): Led lamba, (j): Fiber Optik Aydınlatma

Elektrolüminesant Lamba Belirli bazı yarıiletken maddeleri ile elektrik akımından direkt olarak ışık akısı elde etmek mümkündür. Bu yolla ışık elde edilen lamba türleri elektrolüminesant lamba olarak adlandırılır. Elektrolüminesant lambaları, uzun yıllardır, kontrol panellerinde, göstergelerde kullanılmakla beraber, gelişen led teknolojisi ile led esaslı lambalar bir çok aydınlatma uygulamasında kullanılmaya başlanmıştır. Aydınlatmada farklı bir alternatif sunan Led (ışık yayan diyot) esaslı lambalar sahip oldukları birçok olumlu özellikten dolayı her geçen gün biraz daha geliştirilerek aydınlatma sektöründe yerini almaktadır. Son yıllardaki gelişmelerle birlikte, ışık akısı etkinlikleri 100 m/W’ın, renksel geri verimleri ise %75 değerinin üzerine çıkmıştır. Led teknolojisi, ateşleme süresi beklemeden direkt yanma özelliğiyle, deşarj lambalarının kullanımının daraldığı 70 W altı güçlerde iyi bir alternatif olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha büyük güçlerde ise ateşleme süresi dezavantajına rağmen, metal halide lambaları hala vazgeçilmez gözükmektedir. 70 W’ın üzerinde led lamba kullanımı ile elde edilecek ışık akısı metal halide lambalara yaklaşsa da, elektronik ekipmanlardaki ısınma ve ilk kurulum maliyetinin yüksek oluşu dezavantaj olarak karşımıza çıkmaktadır. Led esaslı lambalar flüoresan ve enkandesan esaslı lambalar ile kıyaslandığında düşük enerji sarfiyatları, yüksek ışık verimliliği minimal boyutları, geniş renk yelpazesi, farklı renk sıcaklıkları gibi bir çok özelliğiyle özellikle düşük güçlerde geleneksel aydınlatma sistemlerini geride bırakacak oldukça geniş uygulama alanına sahip olan bir teknolojidir. Nano saniyeler mertebesinde hızlı bir ışık çıkışına sahip olup, şok ve titreşimlere dayanıklıdır. Cam, flaman gibi kırılgan elemanlar ihtiva etmez. LED lambaların yapısında cıva gibi ağır metallar ve halojen gazları bulunmayıp, titreşimsiz yanma özelliğine sahiptirler. Isık yayan diyotlar, dogru yönde gerilim uygulandıgı zaman ısıyan, diger bir deyimle elektriksel enerjiyi ısık enerjisi haline dönüstüren özel katkı maddeli PN diyotlardır.

78







Fiber Optik Lambalar Fiber optik lambalar 2 ana bölümden oluşur. Bunlar, ışık kaynağı ve fiber optik kablo demetidir. Fiber Optik kablolar; tasarıma yada ihtiyaca uygun ebatlarda kesilerek bir demet haline getirilir. Işık kaynağının çıkış noktasına sonlandırıcı muf ile yerleştirilir. Böylece ışık kaynağının ürettiği ışık, fiber optik demet içinde taşınarak, armatüre veya direkt fiber optik uca iletilir. Bir Fiber optik kablo demeti aynı veya farklı çaplarda ve uzunluklarda tamamen ihtiyaca göre belirlenen fiber optik kablolardan oluşur. Fiber optik aydınlatma sistemi, armatür ile ışık kaynağının fiber optik kablolar aracılığı ile birbirinden ayrılması sayesinde, mekanların mimarisine göre birçok değişkenlikler ile karşımıza çıkabilir. (kristal uç, sonlandırıcı uç, lens armatürler gibi...)

Flüoresan Lambalar Bütün elektrik deşarjlı ışık kaynakları içerisinde flüoresan lambalar en çok bilinen ve kullanılanıdır. 1933 yılında Chicago Fuarı’nda genel kullanıma takdiminden bu yana, bir çok alanda enkandesan lambaların yerini almıştır. Flüoresan lambaların popüler olmasının sebeplerinden belki de en önemlisi, enkandesan lambalara nazaran yüksek etkinliğe sahip olmalarıdır. Örneğin 40 W’lık bir enkandesan lamba yaklaşık olarak başlangıçta 470 lümen vermesine rağmen, aynı elektriksel güce sahip bir flüoresan lamba 2350 lümen vermektedir. Bu güç etkinliği sadece mali açıdan bir kazanç olmayıp, daha az ısı üretimine de yol açmaktadır. Flüoresan lambalarla yapılan aydınlatma görme şartlarını iyileştirerek daha rahat çalışma şartlarının oluşmasına destek olmaktadır. Flüoresan lambalar uzun cam tüpler şeklinde, dairesel yapıda olabileceği gibi, duylara monte edilebilen kompakt yapıda da olabilirler. Bir flüoresan lamba, iç yüzeyi az miktarda cıva ile kaplı hava geçirmez bir cam tüpten ibaret olup, tüp içerisi ateşleme arkını kolaylaştırmak için argon veya argon-neon gazları ile doldurulmuştur. Ark başladıktan sonra cıva buharı gözle görülemeyen ultraviyole radyasyon yayar, ama yayılan bu radyasyon lamba camından geçmez. Bununla birlikte, cam tüpün iç yüzeyi, ultraviyole radyasyon tarafından aktif hale getirilen, yüksek derecede duyarlı flüoresan toz ile kaplanmış olduğundan, gözle görülemeyen bu enerji, gözle görülebilen ışık enerjisine dönüştürülür. Değişik oranlarda fosfor karışımı ile değişik renklerin elde edilebilmesi mümkündür.

Balast Bütün deşarj lambaları ve flüoresan lambalar hem ilk çalışmaya başlama ve sonrasında ise ark akımının kontrolü için balasta ihtiyaç duyarlar. Balast, ya elektronik olarak ya da bir yüzü silisyumla manyetik olarak yalıtılmış ince demir saclardan yapılmış nüve üzerine, elektriksel olarak yalıtılmış bir bobin sarılarak üretilir. Şekil 3.7’de farklı balast uygulamaları görülmektedir. Deşarj lambaları ve flüoresan lambalarda balastın görevleri şunlardır: •

Lamba üzerinden geçen akımı, dizaynında olan değerde sınırlandırır.

•

Şebeke geriliminde bir düşüş sağlayarak, istenilen lamba geriliminde istenilen lamba akımın geçmesini sağlar.

•

Güç faktörünün düzeltilmesini sağlar.

•

Lamba tarafından yayılan elektromanyetik parazitleri zayıflatır.

79







Şekil 3.7: Balastın farklı balast uygulamaları (a) : Deşarj lambası (cıva – sodyum buharlı – metal halide), (b) : Flüoresan Lamba ve Manyetik Balast (c) : Flüoresan Lamba ve Elektronik Balast

Lambaların Işık Renkleri Soğuk Beyaz (Cool White) renkli lamba türü sıklıkla, psikolojik olarak soğuk (resmi) çalışma atmosferi arzu edilen ofislerde fabrikalarda ve ticari işletmelerde tercih edilir. Bu renk doğal dış aydınlatma etkisine yakın bir etki verdiğinden bütün flüoresan lamba renkleri içerisinde en popüler olanlardandır. Lüks Soğuk Beyaz (Delüx Cool White) lamba türü de soğuk beyaz flüoresan lambaların kullanıldığı yerler gibi genel aydınlatma uygulamalarında kullanılır. Fakat aydınlatılan yerlerdeki pembe tonlarının daha belirgin görünümünü sağlamak amacıyla bu lamba türü ışığı daha fazla kırmızı içermektedir. Bu şekilde özellikle insanların daha hoş görünümü sağlanılmaktadır. Sıcak Beyaz (Warm White) lambalar, kritik renkler içermeyen, sıcak bir sosyal atmosfer arzu edilen yerlerde kullanılır. Sıcak beyaz lambalar renk olarak enkandesan lambalara yakın olup, renksel özellikleri flüoresan ve enkandesan lambaların karışımı özelliğini gösterir. Sıcak beyaz lamba ile aydınlatma yapıldığında, solgun renkler daha belirgin hale gelecektir. Sarı, turuncu ve açık kahverengi gibi renkler, sıcak beyaz renkteki lamba ile daha vurgulu halde görünecektir. Sıcak beyaz lambanın bej rengi kırmızı tondaki renklere parlak bir görünüm kazandıracaktır. Yeşil içindeki sarının ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Maviye sıcak bir ton kazandıracaktır. Nötr yüzeylere sarımsı beyaz veya sarımsı gri bir görünüm kazandıracaktır. Lüks Sıcak Beyaz (Delux Warm White) lambalar doğaya uyum açısından, sıcak beyaz lambalara göre daha memnun edicidir. Enkandesan lambalara çok benzeyen lüks sıcak beyaz flüoresan lambalar, insan cildinin sağlıklı, açık kahverengi bir renk tonunda görülmesini sağlar. Bu sebeple konutlarda ve sosyal faaliyet alanlarında kullanımı özellikle önerilir. Bu tip lambalar avantajlarına rağmen sıcak beyaz (warm white) lambalara nazaran % 25 daha az etkindir. Beyaz (White) lambalar ofisler, okullar, depolar ve evlerin bazı kısımları gibi hem soğuk (resmi) bir çalışma atmosferi olan, hem de fazla sosyal çekicilik gerektirmeyen mekanlarda kullanılır. Günışığı (Daylight) renkli lambalar, mavi rengin, arzu edilen gerçek kuzey ışığı (güneşten direkt olarak gelmeyen ışık) ile birleştiği endüstri ve iş alanları için özellikle kullanışlıdır. Bu lambalar mavi rengi parlak ve net hale getirirken, aynı zamanda renk tonunu kırmızı, turuncu ve sarıya dönüştürme eğilimindedir. Lüks tip olanları, tüp içerisinde ikinci bir fosfor tabakasına sahip olduklarından daha fazla miktarda kırmızı ışığa sahiptirler. Kırmızı ışık ise renkleri daha doğal gösterecektir. Fakat bunun karşılığında etkinlik azalmaktadır. Genel tasarımlarda sıcak ve soğuk tarz aydınlatmanın kullanımı, aydınlatılan alan üzerinde suni ışık ve doğal günışığı arasındaki aydınlatma farklılıklarını göstermektedir. 80







Ahşap mobilyaların ve kahverengi tekstil ürünlerinin hakim olduğu bir salon için hangi renk ışık akısına sahip lamba türü seçersiniz? Tablo 3.4: Farklı birimler için gerekli aydınlık düzeyleri

Konutlar

Matbaa

Oturma Odaları

50

Baskı Yeri

250

Mutfaklar

125

Renk Ayrımı

1000

Yatak Odaları

50

Garajlar

50

Atölye

250

Tezgahtar

500

Giriş Holü, Merdiven Boşluğu Otel ve Restoranlar Banyolar

100

Yağlama Bölümleri

150

Hol ve Merdivenler

50

Yağlama Yerleri

250

Mutfaklar

250

Park Yerleri

50

Restoranlar

Tali Yollar

10-20

Genel Aydınlatma

150

Yollar

20-40

Renk Ayrım Yeri

500

Tüneller

50-100

Sanayi Bölgesi Liman

50-100

Bürolar Mimari Proje Çizimi

750

Park Yollan

10-20

Dekoratif Çizimler

500

Meydanlar

25-50

Hesap, Yazı

500

Spor Alanları

Konferans Salonu

200

Stadyumlar (Antrenman)

250

Dosyalama

150

Stadyumlar (Amatör)

500

250

Stadyumlar (Bölgesel)

750

Stadyumlar (TV)

1500

Yönetici Odası Okullar

150-350

Sınıflar

300

İstasyon. Meydanı

10-20

Spor Salonları

200

Rıhtım

20-50

Deney Sınıfları

400

Toplantı Salonu

250 Laboratuvarlar

Hastaneler Doktor Odası

100-200

Çalışma Masaları

400-800 400-800

Araştırma Salonları

250

Laboratuarlar

Çalışma Masaları

400

Operasyon Odası

500-1000

Operasyon Odası

500

Operasyon Masası

2000-5000

81




Dış Aydınlatma

75 İş Yerleri




Tablo 3.5: Farklı Lamba türlerine ait ışık akıları

Lâmba Türü

Akkor Flâmanlı Lambalar

Halojen Kapsül Lambalar Normal (Enkandesan) Halojen Lambalar

Çubuk Halojen Lambalar

Led Lamba

Güç (Watt)

Işık Akısı (Lümen)

15 25

90 225

40

41

60

700

75

900

Sıcak Beyaz

100

1350

150

2150

200

Lâmba Türü

15

900

20

1200

23

1600

Sıcak Beyaz

18-20 32

1225 1780

Sıcak Beyaz

36-40

3050

3050

Gün ışığı

18-20

950

10

140

Gün ışığı

36-40

2100

20

350

Kırmızı

18-20

60

Kırmızı

36-40

160

Sarı

18-20

800

50

900

100

2500

Kompakt Flüoresan (Tasarruflu)Lamba

Flüoresan Lâmbalar

100

1600

Sarı

36-40

2000

150

2550

Yeşil

18-20

1300

60

820

Yeşil

36-40

3300

100

1500

Mavi

18-20

250

150

2500

Mavi

36-40

650

100

1350

72

6300

150 200

2100 3100

150

12000

1000

80000

2000

170000

Metal Halide Lambalar

300

4800

500

9500

250

20500

750

15000

400

36000

1000

21000

70

6000

1500

33000

150

15000

2000

44000

1000

130000

3,5

180

7,2

450

250 400

26000 47500

15

1000

20

1500

125 250

6300 13000

Sodyum Buharlı Lâmbalar

Cıva Buharlı

82




Güç Işık Akısı (Watt) (Lümen) 13 600




AYDINLATMA HESAPLARI Her aydınlatma tasarımı için temel gereklilik, en iyi şekilde aydınlatma sağlanabilmesi için ışık miktarını belirlemeye yöneliktir. Bununla birlikte kişisel tercihler ve kararlar çok farklı olduğundan aynı aydınlatma problemine yönelik birçok uygun çözüm bulunabilir. Bu çözümlerin bazıları arzu edilen ve gerçekçi çözümler olurken, bazıları da basit ve sıradan olabilmektedir. Aydınlatma tasarımcısı, aydınlatılacak alana ve ayrılan bütçeye uygun olarak, her zaman için en yüksek görüntü rahatlığını sağlayacak şekilde aydınlatma ekipmanını seçmeye çabalamalıdır. Aydınlatma hesapları dış ve iç aydınlatma hesapları olmak üzere iki türlü gerçekleştirilir. Hesaplamalarda kullanılmak üzere, farklı birimler için gerekli aydınlık düzeyleri Tablo 3.4’de, farklı lambalara ait ışık akıları Tablo 3.5’de verilmiştir.

Uygulamalı Aydınlatma Tekniği, Y. Yaman, 2007

İç Aydınlatma Hesapları Aydınlatma tekniği, bir sistemde ekonomik ve kaliteli bir aydınlık sağlanması için gerekli hesap yöntemlerini kapsamaktadır. Bir aydınlatma hesabında genel olarak aşağıdaki yöntem kullanılır. Aydınlatılacak bölgenin ortalama aydınlık şiddeti, aydınlatma amacına uygun olarak ilgili tablodan alınır ve diğer veriler yardımıyla en uygun armatür ve ampulün cins ve miktarı hesaplanır. Tablo 3.6’da oda indeksi ve yansıtma katsayılarına göre aydınlatma verimi ( η ) değerleri verilmiştir. Tablo 3.6: Aydınlatma verimi

TAVAN DUVAR ZEMİN

0,80 0,50 0,30

0,50 0,30

0,10

0,30

0,50

0,10

0,30

0,30 0,30

0,10

0,50

0,30

0,30

0,10

0,30

0,10

Oda indeksi:

k =

axb

ODA VERİMİ:

η

hx( a + b ) 0,60

0,24

0,23

0,18

0,18

0,20

0,19

0,15

0,15

0,12

0,15

0,80

0,31

0,29

0,24

0,23

0,25

0,24

0,20

0,19

0,16

0,17

1,00

0,36

0,33

0,29

0,28

0,29

0,28

0,24

0,23

0,20

0,20

1,25

0,41

0,38

0,34

0,32

0,33

0,31

0,28

0,27

0,24

0,24

1,50

0,45

0,41

0,38

0,36

0,36

0,34

0,32

0,30

0,27

0,26

2,00

0,51

0,46

0,45

0,41

0,41

0,38

0,37

0,35

0,31

0,30

2,50

0,56

0,49

0,50

0,45

0,45

0,41

0,41

0,38

0,35

0,34

3,00

0,59

0,52

0,54

0,48

0,47

0,43

0,43

0,40

0,38

0,36

4,00

0,63

0,55

0,58

0,51

0,50

0,46

0,47

0,44

0,41

0,39

0,66

0,57

0,62

0,54

0,53

0,48

0,50

0,46

0,44

0,40

5,00

Açık:0,80 Orta açık:0,50 Koyu:0,30 Çok koyu:0,10

Hesaplamada kullanılan büyüklükler, semboller ve denklemleri Tablo 3.7’de verilmiştir.

83







Tablo 3.7: Hesaplamada kullanılan büyüklükler, semboller ve denklemleri

DENKLEM Z=

k=

Φ

T

Φ

L

axb hx(a + b)

φ = T

ExAxd

SEMBOLÜ Z ØT ØL k a b h H H1 E A d

η

η

AÇIKLAMA Lamba sayısı Gerekli toplam ışık akısı (lm) Bir lambanın verdiği ışık akısı (lm.) Oda indeksi (oda boyutlarına bağlı olarak) Uzunluk (m) Genişlik (m) Işık kaynağının çalışma düzlemine olan yüksekliği (m) Işık kaynağının zeminden yüksekliği (m) Çalışma düzleminin zeminden yüksekliği Gerekli aydınlık seviyesi (Lüks) tablodan seçilir 2 Aydınlatılacak bölgenin alanı (m ) Tesisin kirlenme faktörü (Tablodan seçilir) Tesisin ışığı yansıtma verimi. Aydınlatma sahasını sınırlayan tavan, duvar ve zeminin yansıtma faktörlerine, bölge indeksine ve seçilen armatür tipine bağlı olarak tablodan seçilir.

Tablo 3.8: İç aydınlatma uygulamaları için armatürlü yada armatürsüz lamba konumlarının gerektirdiği kirlenme faktörleri

Lamba Konumu (Armatürlü veya Armatürsüz

Bakım Süresi Kirlenme Durumu 1 Yıl

2 Yıl

3 Yıl

1,15-1,35

1,35-1,55

1,55-1,75

Az Kirli Ortam

1,45-1,65

1,65-1,80

1,80-2,15

Normal Kirli Ortam

Serbest 1,75-2,15

Direkt, Yarı Direkt

Endirekt, Yarı Endirekt

Zorunlu Bakım Zorunlu Bakım Süresi: 1 Yıl Süresi: 1 Yıl

Çok Kirli Ortam

1,00-1,25

1,25-1,35

1,35-1,45

Az Kirli Ortam

1,35-1,40

1,40-1,55

1,55-1,90

Normal Kirli Ortam

1,65-1,85

1,85-2,15

Zorunlu Bakım Süresi: 2 Yıl

Çok Kirli Ortam

1,35-1,45

1,45-1,85

Zorunlu Bakım Süresi: 2 Yıl

Az Kirli Ortam

1,65-2,00 2,15-2,50

Zorunlu Bakım Zorunlu Bakım Normal Kirli Ortam Süresi: 1 Yıl Süresi: 1 Yıl Zorunlu Bakım Zorunlu Bakım Çok Kirli Ortam Süresi: 1 Yıl Süresi: 1 Yıl

İç aydınlatma uygulaması için armatürlü yada armatürsüz tercih edilen lamba konumunun gerektirdiği kirlenme faktörü değerleri Tablo 3.8’de gösterilmiştir. Yukarıda belirtilen açıklamalara uygun bir uygulamaya ait veriler Tablo 3.9’da, bu verilere ait çözüm ise Tablo 3.10’da verilmiştir. Tablo 3.9: İç aydınlatma ile ilgili bir uygulamaya ait veriler

Birim: Sınıf

Kirlenme Faktörü: 1,25

A=6 m

Tavan: Açık 0,80

B=8 m H=3,75m H1=0,75 m

Duvar: Hafif Koyu 0,50 Zemin: Koyu 0,10

Aydınlık Düzeyi

Lamba Türü

E=200 Lüks (Tablodan)

Kompakt Flüoresan Lamba Gücü 20 W.

84







Lamba Işık Akısı: ØL 1200 Lümen

Tablo 3.10: İç aydınlatma ile ilgili bir uygulamanın çözümü

Sembol h k

Denklem h=H - H1

axb

k=

Sonuç h=2,75 m.

İşlem h=3,5 - 0,75 m. 6 x8

k=

k=1,246

η

2,75x (6 + 8) hx(a + b) Tesisin aydınlanma etkinlik faktörü (Tablodan seçilir)

η =0,38

d A

Tesisin kirlenme faktörü (Tablodan seçilir) A=axb A=6x8

d=1,25 2 A=48 m

ØT Z

ExAxd

φ = T

φ = T

η

φ Z= T

200 x 48x1, 25

Z=

φL

ØT = 31579 Lümen

0,38 31579

Z ≅ 27 adet

1200

Bir avize armatürde 3 adet lamba, olduğuna göre 27/3=9 adet avize armatür simetrik olarak monte edilecektir E

E=

Φ .Z.η L d.A

E=

1200 x 27 x 0,38

E=205,2 Lüks değeri sağlanır.

1, 25.48

Hesaplamada bulunan 9 adet armatür ile 27 adet lambanın yerleşim dağılımları Şekil 3.8’de görülmektedir.

x xx

x xx

x xx

x xx

x xx

x xx

x xx

x xx

x xx

Şekil 3.8: Hesaplamada bulunan lamba ve armatürlerin yerleşimi

Dış Aydınlatma Hesapları Dış aydınlatma hesaplamalarında point-point (nokta-nokta) metodu en yaygın metot olarak kullanılmaktadır. Point-point (nokta-nokta) metodunda temel esas, askı noktalarında asılı olan lambaların tam altında ve tam altından uzaklaşan noktalarda oluşturmuş olduğu aydınlık düzeylerinin hesaplanmasıdır. Işık kaynaklarının sahip olduğu toplam ışık miktarına ışık akısı denir. Bu ışık akısını oluşturan ışınlar küresel bir açıda etrafa yayılırlar. Şekil 3.9’da görülen “r” yarı çaplı bir küre içerisindeki aydınlık düzeyi,

Şekil 3.9: Bir lamba ve r yarıçaplı küre

85







olur. Toplam ışık akısı, E =

Φ S

ve küre yüzeyi, Φ = 4 π I ise aydınlık düzeyi, S = 4 π r 2

E=

I r2

elde edilir. Burada elde edilen eşitlik ile benzer tarzda Şekil 3.10’da bir lambanın tam alt noktasındaki A noktasının aydınlık düzeyi,

E=

I h2

olarak bulunur.

Şekil 3.10: h yüksekliğinde asılı bir lamba

Şekil 3.11: h yüksekliğinde asılı lambadan X uzaklığında ve α açısında bulunan noktada yatay aydınlık düzeyi

Şekil 3.11’de lambanın tam alt noktası dışında, X açıklığındaki B noktasında yukarıdan gelen ışınların yatay zeminde oluşturduğu aydınlık düzeyi, yatay aydınlık düzeyi olarak kabul edilir. B noktasındaki yatay aydınlık düzeyi,

86







Ey = E cos α =

I r2

cos α

dir. Burada,

r=

h cos α

olduğundan, Ey =

I ⎛ h ⎞ ⎟ ⎜ ⎝ cos α ⎠

2

cos α =

I h2

cos3 α

olarak bulunur.

Şekil 3.12: h yüksekliğinde asılı lambadan X uzaklığında ve α açısında bulunan noktada düşey aydınlık düzeyi

Şekil 3.12’de lambanın tam alt noktası dışında, X açıklığındaki B noktasında yandan gelen ışınların yanal zeminde oluşturduğu aydınlık düzeyi, düşey aydınlık düzeyi olarak kabul edilir. B noktasındaki düşey aydınlık düzeyi, Ed = E sin α =

I r2

sin α

dir. Burada,

r=

h cos α

olduğundan, Ed =

I ⎛ h ⎞ ⎟ ⎜ ⎝ cos α ⎠

2

sin α =

I h2

sin α cos 2 α

olarak bulunur.

Işık Dağılım Eğrileri Işık dağılım eğrileri aydınlatma aygıtlarının, dikkate alınan eksenel düzlemlerinde verdiği ışık şiddetlerinin dağılım grafiğidir. Aydınlatma aygıtı bir lamba olacağı gibi, lamba, reflektör yapı ve dış muhafazadan oluşan bir armatüür olabilir. Şekil 3.13’de bir aydınlatma armatürünün AA’, BB’ ve CC’ düzlemleri gösterilmiştir. Aydınlatma hesaplarında, aydınlatma aygıtından çıkan ışık şiddetlerinin simetrik yada asimetrik olma durumlarına göre, bir eksenel düzlem dikkate alınabileceği gibi, birden fazla eksenel düzlemler de dikkate alınabilir. 87







Dairesel yapıdaki lambalar ve armatürler çoğu kez simetrik olarak kabul edildiğinden ışık dağılım eğrileri tek bir eksenel düzlem olarak kabul edilir. Kare, dikdörtgen v.b. farklı yapılardaki lambalar ve armatürler için ise enine, boyuna, köşeden köşeye gibi farklı eksenel düzlemlerdeki ışık dağılım eğrileri kullanılmalıdır. Çok sayıda eksenel düzleme ait ışık dağılım eğrileri kullanıldığında, üç boyutlu koordinat sisteminin kullanıldığı hassas hesaplamalar yapılmalıdır. Simetrik yapılı bir lambaya ait ışık dağılım eğrisi Şekil 3.14’de görülmektedir.

Işık dağılım eğrilerinde esas alınan lamba ışık akısı 1000 lümendir. Bu sebeple, hesaplamaya esas olacak lamba ışık akısının 1000’e bölümünden elde edilecek katsayı, ışık dağılım eğrisinden okunan ışık şiddeti değerlerinin çarpanı olarak kullanılır.

Şekil 3.13: Işık dağılımı eksenel düzlemleri

Şekil 3.14: Simetrik yapılı bir lambaya ait ışık dağılım eğrisi

88







Şekil 3.15: Dış aydınlatma hesabı uygulama şeması

Şekil 3.15’de görülen lamba için h = 4 m, X = 3 m’dir. Bu lambanın A noktasında oluşturacağı yatay ve B noktasında oluşturacağı hem yatay, hem düşey aydınlatma düzeylerinin hesabı tablo 3.11’de verilmiştir. Bu hesaplamada Şekil 3.14’deki ışık dağılım eğrisine sahip 72 W, 6300 Lümen, simetrik yapılı metal halide lamba kullanılmıştır. Tablo 3.11: Dış aydınlatma hesabı uygulama şeması

Açıklama

Sembol

Denklem

İşlem

Sonuç

tan α

X tan α = h

0 tan α = 4

tan α = 0

α = tan −1 α Işık Dağılım Eğrisi

α = tan −1 0

α = 00 Iα = 305 cd

α A Noktası

Iα I Ey

Ey =

cos 3 α

Ey =

X h

I=

Ey

Ey = Ed =

I=

I cos3 α h2




42

cos 3 0

3 4

α = 36,87

Ed =

0

6300 x120 1000

I = 1921,5 cd Ey=120 Lüks

tan α = 0,75 α = 36,87 0

Iα = 120 cd I = 756 cd

756 cos3 36,87 42

Ey = 24,19 Lüks

756 × sin 36,87 × cos 2 36,87 42

Ed = 18,14 Lüks

Ey =

89




1921,5

α = tan −1 0,75

φL xI α 1000

I sin α cos 2 α h2

6300 x305 1000

tan α =

Işık Dağılım Eğrisi

I

Ed

h

2

I=

α = tan −1 α

α B Noktası

I

tan α =

tan α

Iα

α =0

φ I = L xI α 1000

0

Özet Lambaların bir çoğu devreye direkt olarak bağlanamaz. Örneğin flüoresan ve deşarj lambaları balast üzerinden devreye bağlanırlar. Balastların uyumlu olması lambaların aydınlatmada verimli kullanılması için son derce önemlidir. Lambalar farklı ışık renklerine sahip olup, istenilen ortam uygu renkte lamba seçimi yapılmalıdır.

Aydınlatma, elektriğin keşfi öncesi sadece mum ve kandiller ile gerçekleştirilebilen bir kavram olup, asırlarca insanlara bu şekilde hizmet etmişlerdir. Elektriğin kullanılmaya başladığı yaklaşık 150 yıl öncesinden günümüze kadar ise aydınlatma elektriğin bir alt dalı olarak sürekli gelişmiştir. Başlangıçta, mum ve kandillerin alternatifi alternatifi olarak ele alınan aydınlatma uygulamaları, ilerleyen süreçte büyüklük ve nitelik olarak büyük gelişmeler göstermiştir. Bu gelişmeler, günümüzde aydınlatmayı, günışığının alternatifi olacak derecede, büyüklük ve renk kalitesi açısından önemli hale getirmiştir.

Aydınlatma hesaplamaları iç ve dış aydınlatma için ayrı ayrı yapılır. Aydınlatma hesaplarında boyutlar, yükseklikler, ışık akıları ve ışık şiddetleri gibi kesin belirleyici etkenler olduğu gibi aydınlatma tasarımcısın insiyatifinde olan aydınlık düzeyi seçimi, lamba ve armatür seçimi gibi kriterler de mevcuttur. Bu seçimi kolaylaştırmaya yönelik tablolar mevcuutur. İç aydınlatma hesaplamalarında oda boyutları, yansıtma oranları, istenilen aydınlık düzeyi, tercih edilen lamba türü ve kirlenme faktörü belirleyici etkenlerdir. Dış aydınlatma hesaplamalarında ise yükseklik, yatay açıklık, istenilen aydınlık düzeyi, tercih edilen lamba türü ve aydınlatma aygıtının ışık dağılım eğrisi belirleyici etkenlerdir.

Göz ve görüntü uyumunun sağlanması aydınlatma niteliğini belirleyici temel esastır. Burada büyüklük, parlaklık, karşıtlık ve algılama süresi rol oynarlar. Aydınlatmada ışık şiddeti, ışık akısı, aydınlatma düzeyi değerleri kadar renk, ren sıcaklığı ve renksel geri verim ve parıltı değerlerinin de dikkate alınması aydınlatma kalitesini arttıracaktır. Az düzeyde yapılan aydınlatma görme kalitesini etkilediği gibi, aşırı aydınlatma da parıltı oluşturarak görme kalitesini bozar. Lambalar genel olarak enkandesan lambalar, gaz deşarjlı lambalar ve elektrolüminesant lambalar olarak üç grupta incelenebilir. Lambaların kalitesini belirleyen temel faktörler ışık etkinlikleri ve renksel geri verimleridir. Bazı lambalar bu özelliklerin birinde iyiyken, her ikisinde iyi olanlar sınırlıdır. Örneğin sodyum buharlı lambalar etkinlik olarak çok iyi olmalarına rağmen, renksel kalitele olarak yetersiz olduklarından, renksel kalitenin önem arzettiği yerlerde kullanılamazlar.

90







Kendimizi Sınayalım

6. Işık dağılım eğrileri için hangisi yanlıştır?

1. Thomas A. Edison’un karbon flamanlı enkandesan lambayı buluşu kaç yılında gerçekleşmiştir?

a. Işık dağılım eğrisi veri birimi lüks’tür

a. 1801

b. Aydınlatma aygıtının, dikkate alınan eksenel düzlemde verdiği ışık şiddetleri dağılımıdır.

b. 1840

c. Işık Dağılım verileri açılara göre sıralanır.

c. 1862

d. Farklı eksenlerin ışık dağılımları da farklıdır.

d. 1879

e. Işık dağılım eğrileri 1000 Lümen’lik ışık kaynağı içindir.

e. 1882 2. İnsan, hangi dalga boyları arasındaki ışığı görebilir?

7. İç aydınlatma hesabında istenen aydınlık düzeyi için gereken toplam ışık akısı eşitliği hangisidir?

a. 380-680 nm b. 780-880 nm

a.

c. 380-680 μm

φ

T

=

b. φ = T

d. 780-880 μm e. 880-980 μm

c.

3. Göz, kamera ile karşılaştırılırsa, kameradaki diyaframın karşılığı gözde nedir?

φ

T

=

d. φ = T

a. Göz Kapağı e.

b. İris

ExAxη

d Exηxd

A ηxAxd E

ExAxd η

Exd φ = T η

c. Retina 8. Hangisi ışık akısı sağlama açısından en verimsizidir?

d. Lens e. Işığa duyarlı tabaka

a. Led lambalar

4. Görüntü kalitesi hangi faktöre bağlı değildir?

b. Sodyum buharlı lambalar

a. Nesnenin büyüklüğü

c. Kompakt flüoresanlar

b. Nesnenin parlaklığı

d. Metal halide lambalar

c. Cisim ve en yakın arka planı arasındaki renk farklılığı, kontrast

e. Enkandesan lambalar

d. Nesnenin görülebilmesi için gerekli olan zaman

9. Hangisi renk sıcaklığı açısından diğerlerine göre en yüksek değere sahiptir?

e. Aydınlatmanın etkinliği (verimliliği)

a. Gün doğumu ve batımı

5. Hangisi düşey aydınlatma hesabında kullanılan eşitliktir? a. b. c. d. e.

I h2 I 2

b. Parçalı bulutlu gökyüzü c. Mum alevi

cos 3 α

d. Flüoresan ışığı

sin 3 α

e. Kibrit ateşi

h I × sin α × cos2 α h2 I × cos α × sin 2 α h2 I sin α h2

91







10. Hangisi deşarj dezavantajlarından değildir?

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

lambalarının

a. Metal halide dışındaki türlerin renksel geri verimi düşüktür

1. d Yanıtınız yanlış ise “Işık İçin Elektrik Kullanımı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. Voltaj dalgalanmalarına karşı hassastırlar. c. Enkandesan lambalar yoğunluğuna sahiptirler.

gibi

ışık

2. a Yanıtınız yanlış ise Göz ve Görüntü” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

akısı

3. b Yanıtınız yanlış ise “Göz ve Görüntü” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. Enerji verildiğinde tam parlaklığa ulaşmaları 4 ile 7 dakika süre alır.

4. e Yanıtınız yanlış ise “Görme İşleminde Nesnel Faktörler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

e. Söndürüldüklerinde veya anlık bir akım kesilmesinde tekrar çalışmaları uzun süre alır.

5. c Yanıtınız yanlış ise “Dış Aydınlatma Hesapları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Işık Dağılım Eğrileri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “İç Aydınlatma Hesapları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Lamba Türleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Renk Sıcaklığı ve Renksel Geri Verim” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Renk Sıcaklığı ve Renksel Geri Verim” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

92







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1

Watson, Guptill (1999). Lighting. Amazon.com.

Elektrik şebekesinin olmadığı bir zaman diliminde yaşasaydık, aydınlatmamızı ya katı, yada sıvı yakıtlar kullanarak, hem yüksek maliyetle, hem zehirli atıklarla hemde yetersiz olarak sağla§yacaktık. Gece saatleri çalışmak ve ayakta olmak gerçekten çok zor olurdu.

Lighting Design Lighting. LDA.

Gündüz saatlerinde, güneş ile sağlkanan aydınlatmanın tüm saatleri mükemmel aydınlatma olarak kabul edilemez. Aydınlatma kaltesinde atmosferik şartlar önem kazanır. En iyi görme şartlarının sağlandığı, renk sıcaklığı ve renksel geri verimin ideal olduğu şartlar, güneş doğuşu ve batışı dışındaki parçalı bulutlu gökyüzüdür.

Sıra Sizde 3 Sıcak renklerin ağırlıkta olduğu, yani kırmızı ve kahverengiye bakan tonların ağırlıkta olduğu düşük renkm sıcaklıklı bir aydınlatma tercih edilmelidir.

93




(2008).

Luxe

Kevin, M. (1999). Lighting Book, Ebury Press.

Sıra Sizde 2




Alliance

4









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Zayıf akım tesisat sistemlerini tanımlayabilecek, Zayıf akım tesislerinin bakım ve onarımını yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Telefon Tesisatı

Çağırma Tesisleri

Yangın Tesisatı

Diyafon ve Görüntülü Sistemler

TV-Anten Tesisatı

Hırsız Sistemleri

İçindekiler


Giriş




Zayıf Akım Tesisat Sistemleri




Zayıf Akım Tesisatı Arızaları Bakım ve Onarımı

94







Zayıf Akım Tesisatı GİRİŞ Elektrik tesisat sistemlerinde önemli konulardan biri de zayıf akım sistemlerinin tesisatıdır. Zayıf akım tesisatı denilince, telefon sistemlerinin tesisatı, yangın algılama ve ihbar sistemlerinin tesisatı, TV ve anten’in tesisatı, çağırma tesisleri olarak adlandırılan zil ve numeratör sistemleri gibi sistemlerin tesisatı, diyafon ve görüntülü sistemlerin tesisatı ve hırsız ihbar sistemlerinin tesisatı gibi sistemlerin tesisatı düşünülmelidir. Bu sistemlerle ilgili detaylı bilgi zayıf akım tesisat sistemleri başlığı altında incelenmiş, sistemlerle ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmış ve sistemlerin şemaları şekillerle gösterilmiştir. Bunun yanı sıra, zayıf akım sistemlerinin bakım ve onarımı ile ilgili kısaca bilgi verilmiştir.

ZAYIF AKIM TESİSAT SİSTEMLERİ Başlıca zayıf akım tesisat sistemleri şunlardır: •

Telefon tesisat sistemleri

•

Yangın algılama ve ihbar sistemleri

•

TV-Anten tesisatı

•

Çağırma tesisat sistemleri

•

Diyafon ve görüntülü tesisat sistemleri

•

Hırsız ihbar sistemleri ’dir.

Bu bölümde bu sistemler detaylı olarak sırasıyla incelenmiştir.

Telefon Tesisat Sistemleri Bina içi telefon tesisatı, bina ana giriş termal kutusundan itibaren abone nezdindeki cihazların telefon şebekesine bağlantısını sağlayan tesisattır. Bu kısımda öncelikle bazı tanımlamalar verilecektir: Telefon Prizi: Telefonun bina içi telefon tesisatına irtibatlandırıldığı yerdir. Kat telefon terminali: Kattaki telefon prizinden gelen hatlarla bina ana giriş terminalinden gelen hatların irtibatlandırıldığı terminaldir. Ara Telefon Terminali: İhtiyaç olması durumunda, katlardaki telefon prizinden gelen hatlarla bina ana giriş terminalinden gelen hatların irtibatlandırıldığı terminaldir. Bina Ana Giriş Terminali: Telekom şebekesi ile bina ana hat tesisatının irtibatlandırıldığı terminaldir. Ana Hat Tesisatı: Kat veya ara telefon terminalleri ile bina ana giriş terminali arasındaki irtibatı sağlayan tesisattır. Ara Terminal Kutusu: Birden fazla kata hizmet eden kapaklı terminal kutusudur. Kat Terminal Kutusu: Kat telefon terminallerinin monte edildiği kapaklı kutudur. Bina Ana Giriş Terminal Kutusu: Bina ana giriş terminalinin monte edildiği kapaklı kutudur. Bu kutular yeterli korumayı sağlayacak bir malzemeden yapılacaktır. 95







Telefon Tesisat Sortisi (Telefon Priz Tesisatı) •

Tesisat, telefon prizlerinden kat veya ara telefon terminallerine kadar PVC boru veya özel kanal içinden en az 0.5 mm çapında bakır iletkenli, PVC izoleli, PVC kılıflı Tablo 4.1’deki elektriksel özelliklere uygun bina içi telefon kablosu çekilmek suretiyle yapılacaktır. Kullanılacak malzemeler TSE standardına uygun olacaktır.

•

Telefon prizinden kat veya ara telefon terminaline kadar olan kablolar bütün olarak çekilecek ve uçları terminale bağlanacaktır.

•

Terminal Bloğu: Telefon kablolarının kat, ara ve bina ana giriş terminal kutularında irtibatlarının düzenli bir biçimde yapılabilmesi için kullanılan bağlantı elemanıdır. Terminal blokları sıkıştırmalı tipte (quick connect) olacaktır. Türk Telekom tarafından kullanılan veya uygun görülen terminal bloğu kullanılacaktır. Vidalı bağlantı elemanları kullanılmayacaktır. Tablo 4.1: Tipik bina içi telefon kablosu ve PVC boru çapları

İletken Çift Adedi ve Çapı (mm)

Kabloların Nominal Dış Çapı (mm)

PVC Boru Çapları (mm)

Ortalama Dış Kablo Çapı (mm)

PVC Boru Çapları (mm)

4.3

14 14

2x2x0.5+ 1x0.5

5.0

14

3x2x0.5+ 1x0.5

5.5

14

4x2x0.5+ 1x0.5

6.5

14

5.2

6x2x0.5+ 1x0.5

7.5

16

5.8

14

10x2x0.5+ 1x0.5

8.0

18

6.6

16

15x2x0.5+ 1x0.5

9.5

25

7.6

18

20x2x0.5+ 1x0.5

10.0

25

8.6

25

30x2x0.5+ 1x0.5

12.0

25

9.8

25

50x2x0.5+ 1x0.5

15.0

32

11.5

25

1000x2x0.5+ 1x0.5

21.0

50

15.0

32

Not: 1x0.5 elektrolit bakır toprak teli göstermektedir.

Telefon Tesisatı Paralel Sortisi (Telefon Paralel Priz Tesisat) Tesisat, telefon prizinden paralel prizin konulacağı yere kadar PVC boru veya özel kanal içinden en az 0.5 mm çapında bakır iletkenli, PVC izoleli, PVC kılıflı Tablo 4.2’deki elektriksel özelliklere uygun bina içi telefon kablosu çekilmek suretiyle yapılacaktır. Kullanılacak malzemeler TSE standardına uygun olacaktır. Tablo 4.2’de tipik bina içi telefon kablosu ve PVC boru çapları verilmiştir. Tablo 4.2: Telefon kablolarının elektriksel özellikleri 0

İletken Çapı (mm) 0.5

20 C Maksimum Çevrim Direnci (ohm/çift*km)

Minimum İzalosyon Direnci (megaohm*km.)

182.12

100

Maksimum Efektif Kapasitesi 800 Hz.’de (nf/km) 120

Ana Hat Tesisatı Tesisatta, kat veya ara telefon terminalinden bina ana giriş terminaline kadar PVC boru veya özel kanal içinden en az 0.5 mm çapında bakır iletkenli, PVC izoleli, PVC kılıflı Tablo 1.2’deki elektriksel özelliklere uygun bina içi telefon kablosu kullanılacaktır. Kullanılacak malzemeler TSE standardına uygun olacaktır. Kablolar her kat veya ara telefon terminalinden bina ana giriş terminaline kadar bütün olarak çekilecek ve uçları terminale irtibatlandırılacaktır. Bu kısımda telefon terminal kutuları ile ilgili detaylı bilgi verilecektir. 96







Telefon Terminal Kutuları 1.

2.

Kat ve Ara Terminal Kutuları •

Kat ve ara terminal kutuları, gerektiği takdirde konulur, yeterli korumayı sağlayabilecek bir malzemeden yapılır. Kabloları termine etmek için şartnamede belirtilen ve projesine uygun telefon irtibatını karşılayacak terminal bloğu kullanılır ve bu terminal blokları kutu içine yerleştirilir.

•

Kat ve ara terminal kutuları, katlarda çalışmaya uygun yerlerde, nemli ve kuvvetli akım tesisatından uzakta yapılır.

•

Kat ve ara terminal kutuları zorunlu olarak nemli yerlere tesis edilecek ise nem sızdırmayacak şekilde sıva üstü etanj malzeme kullanılır.

Bina Ana Giriş Terminal Kutuları •

Bina ana giriş terminal kutuları, yeterli korumayı sağlayabilecek bir malzemeden yapılır. Şartnamede belirtilen ve projesine uygun kapasitede telefon irtibatını karşılayacak terminal bloğu kullanılacak ve bu terminal bloğu kutu içine monte edilecektir.

•

Bina ana giriş terminal kutularında kullanılacak terminal blokları şartnameye ve projesine uygun kapasitede olmalıdır.

•

Bina ana giriş terminal kutularına konacak bina ana giriş terminal sayısı minimum olarak belirlenen kablo çift sayısından az olmamalıdır.

•

Bina ana giriş terminal kutusu, çok katlı binalarda her an giriş ve çıkışı mümkün olan nemsiz, aydınlık, kuvvetli akım tesisatından uzakta bina içinde bir duvara tesis edilir.

•

Bina ana giriş terminal kutusu tek kutu olacak şekilde monte edilir. Kutu gömme tipte ve kilit düzenine sahip olmalıdır. Kutuda topraklama irtibat yeri olmalı ve kablo giriş yeri perfore olmalıdır.

•

Bina ana giriş kutularının içinde abone bağlantılarını gösteren şematik bulundurulmalıdır.

•

Bu kutuların sorumluluğu Türk Telekom’a aittir.

Türk Telekom Şebekesine İrtibat Tesisatı •

Binalarda Telekom şebekesine irtibatı sağlamak için, bina ana giriş terminal kutusunun bulunduğu yerden bina dışına kadar, telefon priz sayısı 200’e kadar olan binalarda 50 mm’lik iki adet boru ile çıkış yapılacaktır. Boru zeminden 40 cm derinliğe ve usulüne uygun olarak döşenir. Ayrıca, diğer Telekom hizmetleri (Kablo TV vb.) için gerektiği takdirde ilave boru konulabilir.

•

Bina kablo girişi ile ön cephe parsel sınırı arasındaki mesafe 5m’den fazla ise bina girişine ebatları en az 60x80 cm olan tali ek odası yapılır ve bu ek odadan tretuvara kadar usulüne uygun olarak 100 mm çaplı boru döşenir.

•

Bina kablo girişi ile ön cephe parsel sınırı arasındaki mesafe 5m’den az ise bina ana giriş terminal kutusundan tretuvara kadar iki adet 50mm’lik boru döşenir.

Bina İçi Telefon Tesisatı Topraklaması Bina ana giriş terminal kutusunun topraklaması mevcut standartlara uygun olarak yapılacaktır. Topraklamada kullanılan izoleli bakır (Cu) iletkenin, bakır çubuk veya bakır levha ile irtibatlandırılması ve bu iletkenin Tablo 4.1’de belirtildiği üzere 1x0.5 elektrolitik bakır topraklama teli bulunan kabloya eklenmesi, bu şekilde topraklamanın dairelerdeki telefon prizine kadar iletilmesinin sağlanması gerekmektedir.

97







Bina İçi Telefon Tesisatı Projesinin Hazırlanmasına Dair Esaslar Projelerin Düzenleme Şekli Proje aşağıda belirtilen esaslara göre düzenlenecektir; •

Proje hazırlanırken, meskenlerde en az iki adet telefon sortisi konulacaktır. Kat veya ara telefon terminalleri ile bina ana giriş telefon terminalleri arasına çekilecek kablo çift adedi en az daire sayısı x 2 olarak hesaplanacaktır. İş yerleri olarak yapılacak binalarda her iş yerine en az üç telefon sortisi konulacaktır. Kat telefon terminalleri ile bina ana giriş telefon terminalleri arasına çekilecek kablo çift adedi en az, iş yeri sayısı x 3 olarak hesaplanacaktır.

•

Her sorti kat veya ara telefon terminallerine tek olarak irtibatlandırılacaktır.

•

Kat veya ara terminal kutuları genellikle merdiven sahanlıklarına konulacaktır. Kutular zeminden takriben 2 m yükseklikte olacaktır.

•

Her kat veya ara terminal kutusundan bina ana giriş terminaline kadar en az çift adedine uygun kablo tek olarak çekilecektir. Ankastre tesisatları merdiven boşluğundan sıva altı olarak çekilecek olup, kaçak görüşmelere meydan vermemek için bir daireden başka daireye geçecek şekilde tesisat yapılmayacaktır.

•

Bina ana giriş terminal kutusundan itibaren her daireye ayrı boru döşenmek kaydıyla ara ve kat terminal kutuları konmaksızın bina ana giriş terminal kutusuna bağlantı yapılabilecektir.

•

Her bir katta 10 adetten fazla telefon hattı varsa kat terminal kutusu kullanılması tavsiye edilir.

•

Bitişik düzendeki dubleks ve tripleks binalarda, bina ana giriş terminal kutusu, her blok için bir kutu olacak şekilde zeminden takriben 2 m yükseklikte uygun bir yere konulacaktır.

•

Her bir bina ana giriş terminal kutusundan Telekom şebekesine kadar “Türk Telekom Şebekesine İrtibat” şartnamesinin koşullarına uygun olarak boru tesis edilecektir.

•

Tesisat nemli yerlerde etanj malzeme ile yapılacaktır.

•

Tesisatta kullanılacak boru çapları, çekilen kabloların dış çapının en az iki katı olacaktır.

•

Tesisatta kullanılacak kablo ve terminalin tesisatta çalışır durumdaki izolasyon direnci 100 Megaohm’dan az olmayacaktır. Terminallerden ölçülen diyafoni zayıflaması 65 dB’ den büyük olacak ayrıca topraklama direnci en fazla 10 W olacaktır.

Bina içi telefon tesisatı kuvvetli akım tesisatından etkilenmeyecek şekilde yapılacaktır. Ayrıca bina içi telefon kablolarının geçtiği borulardan zil, merdiven otomatiği vb. hatlar geçirilmeyecektir.

Projelerde Belirtilmesi Gereken Hususlar •

Her katın krokisi veya mimari projesi üzerinde aşağıdaki hususlar belirtilecektir.

•

Telefon sortilerinin (prizlerinin) bulunduğu noktalar.

•

Kat veya ara telefon terminal kutularının bulunduğu noktalar.

•

Bina ana giriş terminal kutusunun bulunduğu noktalar.

•

Bina ana giriş terminal kutusunun Telekom şebekesine irtibatlandırılacağı borunun güzergâhı.

•

Ana hat tesisatında kullanılan kabloların güzergâhı, uzunlukları, cins ve çift sayıları.

•

PVC boru çapı ve uzunluğu.

Proje Dosyasının İçinde Bulunması Gereken Dökümanlar •

Projede kullanılacak işaretler aşağıda belirtilen şekilde olacak, bunların dışında kullanılan özel işaretler bir liste halinde dosya da bulunacaktır.

•

Projeler 210x297 mm ebadında katlanarak dosyalanacaktır. 98







•

Dosya iç kapağına dosya içindeki evrakları gösterir bir fihrist takılacaktır.

•

Her paftanın alt köşesine binanın durum planı çizilecek, ilgili kısımlar taranacak, antet üzerinde bina ve proje hazırlayanlarla ilgili yeterli bilgiler olacaktır.

•

Projeler üç takım halinde verilecektir.

Şekil 4.1’de iki katlı bina için telefon kolon şeması verilmiştir. KTK

K.T.K

TP

TP

1.Kat

KTK

K.T.K

TP

TP

2. Kat

B.T.K

Telekom

Şekil 4.1: Telefon kolon şeması

Yangın Algılama ve İhbar Sistemleri Yangın algılama ve ihbar sistemleri (YAVİS) bağlanacak abone sayısına göre belirlenir. 220 V’luk şebeke gerilimine göre üretilirler, 12, 24 veya 48 V doğru gerilim beslemeli olurlar. Tüm tesisatın izolasyon direnci R>=6 MΩ olmalıdır. Yangının nerede olduğu, hatlarda kopukluk, kısa devre olup olmadığının tespit edilmesi gerekir. Bunun için hatlarda devamlı olarak içinden küçük bir akım geçen bir sistem kullanılır. Hat kopunca devreden akım akmaz, kısa devre durumu yangını göstermektedir. Yangın dışı kısa devrenin tespiti için ihbar anında daha büyük bir akımın okunmasını sağlayan düzenek yapılır. Bu sistem bağımsız bir beslemeyle yapılmalı ve itfaiye ile bağlantılı olmalıdır. Çalışma şekline göre dedektörler çeşitlere ayrılır: 1.

Sıcaklık etkisiyle çalışan dedektörler: Sıcaklığın artışı sonucu bimetal kontağın devreyi açması veya kapaması esasına göre çalışır, dedektör sayıları hacmin boyutlarına ve tavan yapısına göre seçilir. Tavan yüksekliği 4m’yi geçmeyen hacimlerde her 30 m2 de bir, daha yüksek tavanlarda 25 m2de bir dedektörler yerleştirilir. Dedektör duvar arası 2.5 m ve dedektörler arası ise 5 m olacak şekilde yerleştirilmeye çalışılır. Dedektörler bir ısı kaynağı veya güneşin etkisi altında olmamalıdır, aynı zamanda nem ve tozun girmesini önleyecek sağlam bir muhafazanın içine yerleştirilmeli ve üzerlerine çalıştıkları ısı değerleri yazılmalıdır. 1.1 Bimetal termik dedektör: 50, 60 ve 70 0C ısı derecesinde çalışacak şekilde üretilirler. Hassasiyetleri ±5 0C ve tepki süreleri en fazla 30 sn. olmalıdır. 1.2 Yarı iletkenli termik dedektörler: 40, 50, 60, 70, 80, 90 0C ısı derecesinde çalışacak şekilde, hassasiyetleri ±1 0C ve tepki süreleri en fazla 2 sn.olacak şekilde üretilirler. 1.3 Sıcaklık artış hızına bağlı olarak çalışan dedektörler: Yangın sırasında ortam sıcaklığının olağanüstü artması esasına göre çalışırlar, hassasiyet oranı diğerlerinden fazladır. Dakikada 10C’lik veya dakikada 30 0C’ye kadar olan sıcaklık artışlarında çalışacak derecede yapılırlar ve etki alanları yaklaşık 50 m2’dir. 1.4 Genleşme tesiriyle çalışan dedektörler: Sıcaklık tesiriyle genleşen alkol civa gibi sıvılardan oluşan ve genleşme sonucunda kontak açıp kapatabilen sistemden oluşur. 50, 60 ve 70 0C ısı derecesinde çalışacak şekilde üretilirler. 99







2.

İyonizasyon dedektörleri: Yangının başlangıç esnasında tespit edilmesinde çok yararlıdır. Yangın esnasında oluşan duman ve patlayıcı gazlara karşı duyarlıdırlar. 4m’yi geçmeyen tavanlarda her 50 m2de bir dedektörler yerleştirilir. Tavanın hiçbir noktasından 7m’den daha uzak olmamalıdırlar. 2.1

İyonizasyon etkili duman dedektörü: Gazın ayrışması esnasında ortamda oluşan farklı iyonlaşmayı belirleyip elektriksel kumanda veren dedektörlerdir.

2.2

Optik etkili duman dedektörü: Dedektör bir fotoselden ibarettir, hücre içine duman dolunca ışık seçilemeyip elektriksel kumanda verilir.

Yangın alarm sistemleri, projeleri yapılacak yapının mimari planı üzerinde gösterilir. Bunu yapabilmek için ilk önce tesisatta kullanılan sembolleri doğru olarak seçebilmek ve uygun olarak yerleştirebilmek gerekir. Yangın algılama ve ihbar sistemlerinde kullanılan başlıca semboller ve bu sembollerin açıklamaları Tablo 4.3’te verilmiştir. Tablo 4.3: Yangın algılama ve ihbar sistemlerinde kullanılan semboller

Sembol

Açıklaması Anahtar

-y—y—

Yangın ihbar tesisatı Yangın ihbar aygıtı

$

Tek fazlı şartel Yangın sistemi dağıtım panosu

S3

3 fazlı şartel Panel

Y.İ.S.

Yangın ihbar sistemi paneli

S

Duman dedektörü (algılayıcısı)

P

Işık dedektörü (algılayıcısı)

H

Isı dedektörü (algılayıcısı)

A

Kır bas butonu

Hoparlör

İşlem Basamakları ve Öneriler •

Yapacağınız yangın algılama ve ihbar sisteminin tesisat şemasını çiziniz.

•

Çizmiş olduğunuz tesisat şemasına uygun malzemeleri hazırlayınız.

•

Yangın ihbar detektörlerini monte ediniz.

•

Projenize uygun olarak çizip yerleştirdiğiniz malzemelerin iletken bağlantısını yapınız.

•

İhbar detektörlerini besleyen belsem hattı bağlantısı yapınız.

•

Detektörlerin hassasiyet ayarlarını yapınız

•

Yapmış olduğunuz tesisatı kontrol ediniz.

•

Kontrollü bir şekilde devreye enerji veriniz 100







YAVİS tesisatını oluşturan cihazlar kadar bunlar arasındaki sinyal iletişimini sağlayan sistemin can damarı olan kabloların iyi seçilmesi de önemlidir. Bu seçim yapılırken yüksek hızla sinyal iletebilme kabiliyeti, kayıpların en aza indirgenmiş olması yani ekranlamanın standardına uygun olarak yapılmış olması gibi özelliklere dikkat edilmesi gerekir. Yangın ihbar sistemlerinde kablolar genellikle tavan içinden, kablo kanallarından, kablo tavalarından, besleme, aydınlatma, havalandırma ve kontrol kabloları arasından geçmekte olup bu tip kablolardan çalışma esnasında etrafa elektriksel gürültü yayılmaktadır. Bu yüzden yangın ihbar sistemi kablolarının tesisat içindeki elektriksel alanlardan etkilenmemesi için kesinlikle ekranlı olması gerekir. Standartlara uygun olarak imal edilen JY(St) Y kabloları, ekranlı üretimleri ile modern yangın algılama ve ihbar tesislerinde, tüm dünyada kullanılmaktadır. Yangın, ihbar, güvenlik, otomasyon, ses yalıtımı, interkom, diyafon vb. tesisatlarda bina içinde sabit tesisi kablosu olarak kullanılırlar. Som veya kalaylı elektrolitik bakır tel üzerine termoplastik malzeme ile izole edilmiş ve iki düzende bükülmüş damar üzerine bant sarılır. Kalaylı ekran teli ilavesiyle, polyester laminasyon alüminyum folyo sarıldıktan sonra, kırmızı renkli dış PVC kılıf çekilerek kablo imal edilir. •

J-Y(St)Y tipi: Hem açıkta hem de yer altında kullanılabilir.

•

J-Y(St)Y-105 tipi : -40°C/+105°C dayanıklı yangın ihbar kablosu

•

SIF(St)Y tipi: -60°C/+200°C dayanıklı yangın ihbar kablosu

•

LIY (St)Y tipi: Yangın ihbar kablosu

•

N-Y(St)M tipi: Yangın ihbar kablosu

Kablo Özellikleri Yangına uzun süre dayanabilen kablolar (silikonlu, mineral izolasyonlu, vb.) •

Sesli alarm devrelerinde

•

Besleme kabloları

•

Remote alarm merkezlerine giden kablolar

Standart kablolar •

Detektör kabloları

•

Fail-safe cihazlara giden kablolar

•

İhbar butonu kabloları’dır.

Yangın algılama sistemlerinde dedektörler nasıl seçilmelidir? Açıklayınız

TV - Anten Tesisat Sistemleri Bu kısımda, tek aboneli yerel anten tesisatı anlatılmıştır. Anten tesisatı için Bayındırlık Bakanlığı Genel Teknik Şartnamesi geçerlidir. Bir aboneli yerel anten tesisatı için gerekli olan ilgili şartname bilgileri aşağıda verilmiştir. Tesisatın yapımında bu şartname göz önünde bulundurulmalıdır.

Genel Özellikler •

TV dağıtım şebekesi yayın merkezinde işlem uygulanmış TV programlarının, VHF-UHF (471000 MHz) bandında TV prizlerine istenen kalitede ulaşması sağlanacak şekilde projelendirilir ve uygulanır.

•

Dağıtım sistemini oluşturacak, dağıtım elemanlarının hepsi standartlara uygun olmalıdır.

•

Dağıtım şebekesinde ayrılan kollar var ise kollar birbirini etkilemeyecek şekilde yalıtılmalıdır. 101







•

Dağıtım kuvvetlendiricileri standartlara uygun, gürültüsü az, TV prizlerinde istenen sinyal düzeyi elde edilecek şekilde olmalı ve sistemde olanaklar ölçüsünde arka arkaya kuvvetlendirici bağlanmasından kaçınılmalıdır.

•

Sistemde, programların yayın frekansları göz önüne alınarak gerekli ekran ve zayıflama özelliklerine sahip, 75 ohm’luk koaksiyel kablolar kullanılmalıdır.

•

Yayın merkezinde işlem uygulanmış TV programları çıkışı, birleştirilmiş tek kablo haline geldikten sonra sistemdeki tüm yayınlar TV alıcılarına min. 65 dBuV-max. 84 dBuV sinyal seviyesi olacak şekilde dağıtılmalıdır.

•

Kurulacak sistem, Türk Telekom “Kablolu TV Sistemi”ne uygun olacaktır.

•

Sistemin sağlıklı çalışabilmesi, montajın ve servisin kolayca yapılabilmesi açısından kablo bağlantılarında uygun özellikte (F tipi vb.) konnektör ve bağlantı elemanları kullanılmalıdır.

•

Sistemde kullanılan malzemeler, ileri ve geri yönde sinyal göndermeye, ileri yön için 47-1000 MHz, geri yön için 4-65 MHz bant genişliğine uygun olmalıdır.

•

Şebekede kullanılan her türlü dağıtıcı ve bölücülerin açık kalan uçları 75 ohm terminaller ile kapatılmalıdır.

•

İdarece istenmesi durumunda merkeze 1 adet geniş bandlı 88-108 MHz FM anteni ve amplifikatörü takılarak prizlere FM yayını yapılmalıdır.

•

Uydu yayınlarının alımında sadece demodülatör, modülatör tipi birleşik cihazlar kullanılacaktır. İleride, mevcut TV yayınlarının stereo olarak yayınlanması ihtimaline karşı tüm birleşik cihazlar stereo olmalıdır.

•

Sistem, aynı anda değişik dillerde yayını yapılan programları TV prizlerine iletebilecek özellikte olmalıdır.

•

Her bir kanal yayını için gerekli olan cihazlar, bağımsız olarak 220-230 VAc-50 Hz beslenmeye uygun olacak, herhangi bir arıza durumunda sadece bir kanal devre dışı kalacak, diğer kanallar etkilenmeyecektir.

•

Tüm cihazlar 19

standardında dolap içine monte edilecek tipte olacak, dolap termostat kontrollü fan ile soğutulmalıdır.

•

Sistemin merkezi modüler olacak ve her kanal birbirini etkilemeden servis için sökülüp takılabilecektir. Merkez cihazları kontrollü olup fonksiyonları (giriş/çıkış kanalı, filtre devreleri vb.) programlanabilir olmalı, seçilen uydu kanalları gerekli görüldüğü anda programlanarak değiştirilebilmelidir.

•

Dolap içine monte edilecek tüm cihazlar, kızaklar üzerine monte edilecek, bakım sırasında kolayca kızaktan alınabilmeli ve cihazlardan yapılan ayarlar kolay kontrol edilebilen tipte olmalıdır.

•

Her bir kanal yayını için gerekli olan cihazların RF çıkış seviyesi dijital olarak ayarlanabilecek, IF filtreler dar ve geniş band olarak programlanabilecek ve resim kalitesine göre uygun olan band genişliği seçilebilir olacaktır.

•

Kullanılacak analog yayınların ileride dijital yayına geçmesi istendiğinde modülatör kullanılabilmeli, sadece receiver ilave edildiğinde sistem çalışabilir olacaktır.

•

Televizyon kanallarının iletiminde PAL B/G sistemi kullanılacaktır.

•

Sistemin empedansı 75 ohm olacaktır.

•

Yayın merkezini teşkil eden cihazlar en son teknolojiye uygun üretilmiş, tekyanband çalışabilen cihazlardan olmalıdır.

•

Uydu alıcı cihazların giriş frekansları 950-2150 MHz aralığında olacaktır. Uydu alıcılar 3,7-4,2 GHz (C bandı) ve 10,7-12,75 GHz (KU bandı) yayınlarını da almaya uygun olmalıdır.

•

Uydu sinyal işlemcileri üzerinden, RF çıkış kanalı veya frekansı, IF giriş frekansı, RF çıkış seviyesi, video polaritesi, IF band genişliği, ses band genişliği, ses taşıyıcı frekans, dekoder seçimi, mono/stereo/dual ses seçimi, giriş ve çıkış frekansı, ayarlamaları yapılabilir olmalıdır. 102







Antenler UHF Antenler •

UHF antenlerin frekans aralığı 470-862 MHz (21-69 nu’lu kanallar) olmalıdır.

•

Empedansı 75 ohm, rüzgâra karşı dayanıklılığı yüksek olmalıdır

•

Anteni oluşturan elemanların sayısı projesine ve bulunduğu bölgenin özelliğine göre seçilecek, eleman sayısının çok olmasına dikkat edilmlelidir.

VHF Antenler •

VHF antenlerin frekans aralığı 174-230 MHz (5-12 nu’lu kanallar) olmalıdır.

•

Empedansı 75 ohm, rüzgâra karşı dayanıklılığı yüksek olmalıdır.

•

Anteni oluşturan elemanların sayısı projesine ve bulunduğu bölgenin özelliğine göre seçilecek, eleman sayısı en az 10 adet olmalıdır.

Televizyon Tesisatının Çekilmesi Tesisat İşlem Sırası •

Bağlantı şeması incelenir.

•

Kullanılacak kablo seçilir.

•

İletkenler çekilir (koaksiyek kablo).

•

Kabloların televizyon prizine bağlantısı yapılır.

Dikkat Edilecek Hususlar: Anten kurulacak yer görüşe uygun olmalıdır. Net bir görüntü alıcı ve verici antenlerin birbirini görmesi ve alıcı anteninin verici yönünde olmasıyla sağlanır. Yerden oldukça yüksekte kurulmalıdır. Elektromanyetik dalgalar, dünyanın yuvarlaklığı sebebiyle gittikçe yükselir. Vericiden uzak bölgelerde net bir görüntü ancak antenin yüksek bir yerde olması ile sağlanabilir. Apartman üstlerine kurulan antenlerin yolu görmemeleri sağlanmalıdır. Aksi halde vasıtaların parazitlerinden etkilenir. Seçilen yer direğin gergiye alınmasına uygun bir yer olmalıdır. Anten direği sağlam bir zemin üzerine oturtulur. Alt kısımdan bir bacaya veya duvar ve benzeri bir yere kelepçe ile bağlanır. Rüzgar ile devrilmemesi için üst kısma takılan halka ve tellerle gergiye alınır. En az üç normal dört gergi teli kullanılır. Yüksek direklerde, orta ve üst kısımdan iki veya üç ayrı noktadan gerekebilir. •

Anten diğer alıcı antenlerinden ve yüksek gerilim kablolarından uzakta kurulmalıdır. Yüksek gerilim kabloları etrafında oluşan kuvvetli alanlar; parazitlere ve gelen TV sinyallerinin zayıflamasına sebep olur. Arızalı bir televizyon: antenden parazit sinyaller yayabilir. Civardaki diğer alıcılar bu parazitten etkilenebilir.

•

Anten direği topraklanmalıdır. Madeni sivri uçlu bir direk, parotaner gibi yıldırım çekmeye elverişlidir. İyi bir topraklama alıcının yıldırımdan etkilenmesini önler. Topraklama; kalın bir kablo ile dik ve en kısa yoldan yapılmalıdır.

•

Direk sert bir zemin üzerine veya boru ayakları ile tesbit edilir. Boru ayaklarının çatı üzerinde takılabilen ve haraketli olan mafsallı tipleri de bulunur.

•

İniş kablosunun tabiî olaylardan etkilenmemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır.

TV Tesisatı için Bayındırlık Bakanlığı Genel Teknik Şartnamesi Televizyon tesisatı ile ilgili şartnameler aşağıda belirtilmiştir. •

VHF-UHF ve uydu anten ortak TV sistemi

Kapsam •

Hava, kablolu TV, uydu, merkezi video ve FM Radyo yayınlarının, TV-Radyo prizlerine istenen kalitede ulaştırılması sistemini kapsar. 103







Sistem •

TV-Radyo prizi konulan yerlere TV, radyo ve video yayını yapılabilmesi için, aşağıda belirtilen ünitelerden projesindeki verilere göre gerekli görülen üniteler; sayılarına göre tespit edilerek sistem tesis edilecektir.

•

Antenler (UHF-VHF, uydu)

•

Merkez ünite (receiver, decoder, stereo modülatör, video, audio, VCD, uydu sinyal alıcıları vb.)

•

Cihaz dolabı

•

Amplifikatörler (ana hat, dağıtım)

•

Kablolar

•

Dağıtıcı ve bölücüler

•

Prizler

•

Konektörler Şekil 4.2’de örnek bir TV kolon şeması verilmiştir.

Şekil 4.2: Televizyon kolon şeması

RG-6 kablosu hakkında bilgi veriniz.

Çağırma Tesisat Sistemleri Elektrikli haberleşmenin çağırma ve bildirim devrelerinde genellikle zil kullanılır. Ziller yapı bakımından mekanik ve elektronik olarak ikiye ayrılır. Mekanik zilde elektromıknatısın çekip bıraktığı tokmak çana vurarak ses çıkarır. Elektronik zillerde ise zilden çıkması istenen sese göre elektronik devre ve hoparlör bulunur. Zil Çeşitleri •

Mekanik zil

•

Elektronik zil

•

Radyo frekanslı fişli zil

104







Kapı Zili ve Kapı Otomatiği Tesisatı Uygulama Devreleri Bayındırlık Bakanlığı Genel Teknik Şartnamesi Kapı zili ve kapı otomatiği tesisatı •

Kapı zili tesisatı, PVC boru içerisinde, plastik izoleli, en az 0,75 mm ’lik iletkenlerle sıva altı olarak yapılacaktır. Tesisat müstakil bir sigortaya bağlı 220/8 voltluk bir transformatör ile beslenecektir. Apartmanlarda, dış kapı zil butonları düşey veya yatay zil panelleri üzerinde toplanacak, panel üzerindeki butonlarda isim yazılacak bölüm bulunacak ve şeffaf muhafazalı olacaktır. Paneller, dış ortam şartlarına dayanıklı malzemeden ve etanş olacaktır.

Şekil 4.3’te örnek bir kapı-zil-merdiven otomatı kolon şeması verilmiştir. 2. Kat

1.Kat K

1.Kat

M

Z

Z

K

2. Kat

M

K.O.

M 1.kat 2.kat

Zil Buton Grubu

220/12 V

Şekil 4.3: Kapı-zil-merdiven otomatı

Numaratör Tesisat Sistemleri Numaratör tesisatı daha çok resmi dairelerde, okullarda kullanılan bir tesisat sistemidir. Odalardan birinden butona basınca, numaratöre bağlı bulunan zil çalar ve hangi odadan basıldığı numaratörün önündeki ekrandan görünür. Şekil 4.4’ te bir numaratör tesisat sisteminin kapalı şeması gösterilmiştir.

Şekil 4.4: Numaratör tesisat sistemi.

Diyafon Tesisat Sistemleri Kullanım alanı çok geniş olan iç haberleşme sistemidir. İki kişinin karşılıklı konuşmasını sağladığı, görüntülü ve sesli kapı konuşma sistemlerine kısaca diyafon adı verilmiştir. Sesli ve görüntülü sistemler çok çeşitlidir; kapıcılı ve kapıcısız sistemler, renkli görüntülü telefonlu sistemler, sadece sesli diyafonlar, sesli ve görüntülü diyafonlar. Santralli ve santralsiz sistemlerde bağlantılar farklıdır. Merkezi santral ünitesine sahip tesisatlarda bağlantılar, üretici firma tarafından verilen bağlantı şemasına uygun yapılmalıdır.

105







Hırsız İhbar Sistemleri Basit anlamda bir alarm sistemi işyerinizin veya oturduğunuz meskenin içeriden dışarıdan veya her iki yönden de korunmasını ve yetkisi (şifresi) olmayan kişilerin içeri girmesine izin vermeyen elektronik sistemlerdir. İyi bir alarm sistemi hırsızın veya sabotajcının içeriye girmesine izin vermemeli, ayrıca bu tip durumlarda telefon hattı vasıtası ile telefon arama cihazı veya güvenlik merkezi (AHM) kanalından dış dünya ile irtibat halinde olmalı, ayrıca sisteme bağlı doğru yere yerleştirilmiş güçlü bir sirenle de yakın çevreyi uyarmalıdır.

Güvenlik Panelleri Gelişen teknoloji ile beraberinde yalnızca hırsıza karşı önlem alan cihazlardan çıkıp insan güvenliğini tehdit eden diğer unsurları da kontrol eder hale gelmiştir ( Sağlık-yangın gibi). Alarm panellerini başlıca 2 gruba ayırmak mümkündür. •

Tip alarm panelleri; merkeze bağlanabilen (Kominikatörlü).

•

Tip alarm panelleri; merkeze bağlanamayan (Kominikatörsüz).

Merkeze bağlanabilen alarm panelleri üzerlerinde dijital bir kominikatöre sahip olup, merkez tarafından günün 24 saati kontrol altında tutulan (bilgisayar ortamında) müdahale durumunda bu merkezce gerekli önlemler alması gereken ileri teknoloji ürünü alarm panelleri. Merkeze bağlanamayan alarm panelleri; genellikle küçük iş yeri ve evlerde lokal amaçlı, yalnızca caydırıcı ve uyarıcı niteliği bulunan panellerdir.

Zayıf Akım Tesislerinde Kullanılan Diğer Semboller Zayıf akım tesislerinde kullanılan diğer semboller Tablo 4.4’te verilmiştir. Tablo 4.4: Zayıf akım tesislerinde kullanılan semboller:

Sembol

<<

Açıklaması Anten Santrali

B.T.K

B.T.K.

K.T.K

K.T.K

TV Televizyon Prizi

M

Merdiven Otomatı

M

Merdiven Otomatı Butonu

TP Telefon Prizi

TD Data Prizi

106







1.kat …………

Zil Butonu TV Hattı Telefon Hattı Normal Hat

K.O.

Kapı Otomatı

K

Kapı Zili Butonu

Zil trafosu

ZAYIF AKIM TESİSATI ARIZALARI BAKIM VE ONARIMI Önleyici Bakım: Tesisatların donanım ve elemanlarının çalışmalarını yeterli ve uygun bir şekilde sürdürülmesi için düzenlenen bakım türüdür. Önleyici bakım, tesisat hasara uğramadan önlemek veya geciktirmek ve ek olarak meydana gelen arızaların şiddetini azaltmak amacıyla uygulanır. Peryodik Bakım: Tesisatların periyodik olarak (belirli aralıklarla) muayene edilmesi esasına dayanan bakım türüdür. Böylece, arıza meydana getirebilecek durumları önlemek için bakımlarını yapmak veya henüz önemli olmayan bir düzeyde iken ayarlama yapmak veya onarmak mümkün olur. Düzeltici Bakım: Tesisatın donanım ve elemanlarının yeniden eski çalışma koşullarına dönmesini sağlayan bakım yöntemidir: Bu olay ya arızalanan parçayı değiştirerek ya da onarmak şeklinde meydana gelmektedir. Bakım ve onarım faaliyetlerini ayrıca; •

Planlı Bakım ve Onarım

•

Plansız Bakım ve Onarım

Olarak da sınıflandırılabilir. Planlı bakım ve onarım; tesis veya makineye belirli bir plan ve program içinde işlem yapılarak, normal işletme şartlarına göre çalışmasını temin etmektir. Plansız bakım ve onarım; Bu sistemde makine veya tesis arıza yaptığında müdahale edilir.

Bakım ve Onarım Yapma Bir zayıf akım tesisatına bakım ve onarım yapma gereksinimi çeşitli arızalardan kaynaklanabilir. Bunlardan en başta gelenlerini şunlardır; En çok rastlanan arıza tiplerini aşağıdaki gibi sıralanabilir; •

Çatlaklar,

•

Kırılmalar,

•

Deformasyonlar,

•

Aşınma,

•

Korozyon, erozyon, boşluk oluşumu,

•

Malzeme yoğunluğu,

•

Eskime,

•

Kesilme,

•

Birleşme yerlerindeki gevşemeler vb. 107







Bu sıralanan değişik tipteki arızalar, normal olarak aşağıda belirtilen nedenlerin birinden veya birkaçından kaynaklanabilir. Fazla yük altında çalışma, •

Titreşimler;

•

Uygun olmayan çevre faktörleri,

•

Yetersiz yağlama,

•

Kirlilik,

•

Hatalı kontrol ve ölçme cihazları,

•

Yanlış kullanımdır.

Yukarıda saydığımız arıza nedenleri, aşağıdaki arıza belirtileriyle sonuçlanmaktadır; •

Çatlamalar,

•

Isınma,

•

Titreşim artışı,

•

Gürültü artışı,

•

Koku,

•

Çürüme,

•

Düzensiz çalışma,

•

Sızıntılar,

•

Hasar,

•

Enerji tüketiminde dalgalanmalar,

•

Bağlantı noktalarında gevşemeler, salgı vb.

Bakım ve onarım yapacak kimsenin, tespit edilmek istenen arızaların nedenlerinin, arıza belirtilerinin ve arıza tiplerinin farkında olması gerekmektedir. Tesisatlarda kullanılan araç ve gereçlerin çalışma prensiplerini tanımalı ve bir arıza durumunda, arıza ile ilgili çeşitli fikirler yürütebilmelidir. Pek çok durumda, arıza birden fazla arıza belirtisiyle kendini göstermektedir. Bu nedenle de muayene işlevi bütün olası arıza belirtilerine yönelik olarak yürütülmelidir. Arızalı duruma yaklaşırken iki yol önerilmektedir. •

Soyut durum muayenesi • Bak • Dinle • Hisset • Kokla

•

Somut durum muayenesi • Ölçü aletlerini kullan

Bakım ve onarım yapma işlemine her zaman basitten–zora doğru mantığı ile yaklaşılmalı ve en sonunda tesisatın bütünü incelenmelidir. Örneğin; arıza basit bir sigorta atmasından kaynaklanan elektrik kesintisi olabilir. Bu durumda zayıf akım tesisatlarını besleyen transformatörün sigortasının sağlamlığını kontrol etmeden arıza aramaya kalkışılırsa, iş gücü ve zamandan kaybedilebilir.

108







Özet Numaratör tesisat sistemleri genellikle resmi dairelerde, okullarda kullanılan bir sistemdir. Bu sistemlerde, odalardan birinden butona basınca, numaratöre bağlı bulunan zil çalmaktadır ve hangi odadan basıldığı görülmektedir. Bu sistemle ilgili olarak örnek bir numaratör tesisat sisteminin kapalı şeması bir şekille gösterilmiştir.

Zayıf akım tesisatı denilince, telefon sistemlerinin tesisatı, yangın algılama ve ihbar sistemlerinin tesisatı, TV ve anten’in tesisatı, çağırma tesisleri olarak adlandırılan zil ve numeratör sistemleri gibi sistemlerin tesisatı, diyafon ve görüntülü sistemlerin tesisatı ve hırsız ihbar sistemlerinin tesisatı gibi sistemlerin tesisatı düşünülmelidir.

Diyafon tesisat sistemleri konuşma sistemleridir. Bu kapıcısız sistemler, renkli sadece sesli diyafonlar, diyafonlardır.

Telefon tesisat sistemleri, bina ana giriş termal kutusundan itibaren abone nezdindeki cihazların telefon şebekesine bağlantısını sağlayan tesisattır. Bu ünitede telefon prizi, kat telefon terminali, ara telefon terminali, bina ara giriş terminali, ara terminal kutusu, kat terminal kutusu, bina ana giriş terminal kutusu, telefon tesisat sortisi, telefon tesisatı paralel sortisi tanımlamaları verilmiş, bina içi telefon tesisatı projesinin hazırlanmasına dair esaslar maddeler halinde sunulmuştur.

Zayıf akım tesislerinde kullanılan diğer semboller kısmında, bu sistemler için kullanılan diğer tüm semboller tablo halinde sunulmuş ve sembollerin açıklamaları verilmiştir. Zayıf akım tesisatı arızaları bakım ve onarımı bölümünde, yapılması gereken bakım türleri anlatılmış, arıza tipleri bu arızaların olası nedenleri maddeler halinde sunulmuştur.

TV-Anten tesisat sistemleri için Bayındırlık Bakanlığı Genel Teknik Şartnamesinde yer alan özellikler anlatılmış ve örnek bir TV kolon şeması verilmiştir. TV tesisatın nasıl çekileceği işlem sırasıyla verilmiş ve bu tesisat için dikkat edeilecek hususlar maddeler halinde sunulmuştur. Çağırma ve bildirim devrelerinde genellikle zil kullanılır. Bu kısımda, zil çeşitleri anlatılmış, kapı zili tesisatı için Bayındırlık Bakanlığı Genel Teknik Şartnamesi sunulmuştur. Örnek bir kapı zil merdiven otomatı kolon şeması verilmiştir.

109




ve sesli kapılı ve sistemler, görüntülü

Hırsız ihbar sistemleri işyerlerinin ve evlerin içeriden dışarıdan veya her iki yönden de korunmasını ve yetkisi olmayan kişilerin içeri girmesine izin vermeyen elektronik sistemlerdir. Bu kısımda, iyi bir alarm sisteminin özellikleri anlatılmış ve güvenlik panelleri ile ilgili bilgiler sunulmuştur.

YAVİS sistemleri bağlanacak abone sayısına göre belirlenir. YAVİS sistemlerinde hatlarda devamlı olarak içinden küçük bir akım geçen bir sistem kullanılır. Yangın dışı kısa devrenin tespiti için ihbar anında daha büyük bir akımın okunmasını sağlayan düzenek yapılır. Bu sistem bağımsız bir beslemeyle yapılır ve itfaiye ile bağlantılı olmalıdır. YAVİS sistemleriyle ilgili olarak dedektör çeşitleri detaylı bir şekilde anlatılmış, bu sistemlerde kullanılan semboller tablo halinde verilmiştir ve kablo özellikleri detaylı bir şekilde anlatılmıştır.




görüntülü sistemler, görüntülü sesli ve

Kendimizi Sınayalım 1.

6. Bimetal termik dedektörlerin hassayeti kaç 0 C’dır?

Sembolün anlamı nedir?

a.

Duman dedektörü

a.

±1 0C

b.

Anahtar

b.

±2 0C

c.

Panel

c.

±3 0C

d.

TV Prizi

d.

±4 0C

e.

Hopörler

e.

±5 0C

7. Yangın algılama ve ihbar sistemlerinde tüm tesisatın direnci ne olmalıdır?

2. Yarı iletkenli termik dedektörlerin hassayeti kaç 0C’dır? a.

±1 0C

b.

±2 0C

c.

±3 0C

d. e. 3.

a.

R>=2 MΩ

b.

R>=4 MΩ

c.

R>=6 MΩ

d.

R>=8 MΩ

0

e.

R>=10 MΩ

0

8. Aşağıda verilen yangın algılama ihbar kablolarından hangisi -40°C/+105°C dayanıklıdır?

±4 C ±5 C <<

Sembolün anlamı nedir?

a.

Anten santrali

a.

J-Y(St)Y tipi

b.

TV Prizi

b.

J-Y(St)Y-105 tipi

c.

Yangın ihbar sistemi

c.

SIF(St)Y tipi

d.

Panel

d.

LIY (St)Y tipi

e.

Data prizi

e.

N-Y(St)M tipi

9.

M

4.

Sembolün anlamı nedir?

Sembolün anlamı nedir?

a.

Panel

b.

Anahtar

c.

Yangın ihbar tesisatı

Merdiven Otomotı

d.

Yangın ihbar sistemi

d.

Anten santrali

e.

Yangın ihbar aygıtı

e.

Işık dedektörü

10. TV tesisatının işlem sırası hangi seçenekte doğru sıralamayla verilmiştir?

a.

Panel

b.

Hopörler

c.

5. Aşağıdakilerden hangisi zayıf akım tesisatı içinde yer almaz? a.

TV Tesisatı

b.

Numeratör tesisatı

c.

Zil tesisatı

d.

Hırsız ihbar sistemleri

e.

Aydınlatma tesisatı

I. İletkenler çekilir (koaksiyek kablo) II. Bağlantı şeması incelenir. III. Kabloların televizyon prizine bağlantısı yapılır. IV. Kullanılacak kablo seçilir.

110







a.

I, II, III, IV

b.

II, III, I, IV

c.

II, I, IV, III

d.

II, IV, I, III

e.

I, II, III, IV

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Uygun detektör seçimi büyük önem taşır ve ortamdaki malzemenin yanıcılık özelliği, normal zamandaki duman ve ısı seviyeleri gibi birçok parametre dikkate alınmalıdır. Detektör seçimindeki birinci öncelik toksik yanma ürünleri ve duman düşünülerek hayatın korunmasıdır. Aynı zamanda çevreye bağlı olarak oluşan istenmeyen yanlış ikazları sınırlayan, en doğru durumda yangını algılamak gerekir.

Sıra Sizde 1

2. a Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Zayıf Akım Tesislerinde Kullanılan Diğer Semboller” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 2

4. c Yanıtınız yanlış ise “Zayıf Akım Tesislerinde Kullanılan Diğer Semboller” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

RG-6 75Ω değerindedir ve bilgisayar ağlarında kullanılmamıştır. Günlük hayatta sıklıkla karşımıza çıkar. Televizyonlara giren anten kablosu RG-6'dır.

5. e Yanıtınız yanlış ise “Zayıf Akım Tesisleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Yangın Algılama ve İhbar Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “TV-Anten Tesisatı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

111







Yararlanılan Kaynaklar MEGEP Bina İçi Haberleşme Tesisatı 2, Ankara 2007

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, Zayıf Akim Tesisatı Arıza Tespiti ve Onarımı, Ankara 2007.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi Müşterek Yerel Anten Tesisatı Ankara 2007

İ.T.Ü, Aydınlatma Dersi, Ders Notlari.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi Yangın Algılama ve İhbar Sistemleri Keşfi, Ankara 2007

http://elektrikkitaplari.blogcu.com/zayif-akimtesisati-arizallari-bakim-ve-onarimi/2918681

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi Çağırma Tesisatları ,Ankara 2007

A.Doğru, M. Nacar, Elektrik Tesisat Planları,Sözleşme,Keşif ve Planlama, Color ofset, Ocak 2008.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi Güvenlik Tesisatları, Ankara 2007

Althusser, L. (2000). Machlavell and Us. London: Verso.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, Haberleşme Ve Bildirim Tesisatları, Ankara 2007.

Ateş, T. (1994). Siyasal Tarihimiz Nerele Gidiyor: İstanbul, Der Yayınevi. Yücel, T. (1983). Yapısalcılık ve Tarihsel Süreç İçinde İnsan, İstanbul: Can Yayınları.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, Müşterek Uydu Anten Tesisatı, Ankara 2011.

Bozkaya, M. ve Kılıç, L. (2010). Ders Kitabı Hazırlarken, Anadolu Üniversitesi Basımevi, Eskişehir.

MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, Soygun Alarm Sistemleri Keşfi, Ankara 2007. MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, Tek Aboneli Yerel Anten Tesisatı, Ankara 2007.

112













5









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Reaktif güç kompanzasyonunu tanımlayabilecek, Grup, seri ve merkezi kompanzasyon çeşitlerini belirleyebilecek, Kompanzasyon kondansatörlerini tanıyabilecek, Aydınlatma kompanzasyonunu açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Aktif Güç

Kondansatör Gücü

Reaktif Güç

Güç Kondansatörü Üretimi

Görünür Güç

Aşırı Kompanzasyon Zararları

Güç Faktörü

Kondansatörlerin Devreye Alınmaları

Reaktif Güç Tüketicileri

Aydınlatma Kompanzasyon

İçindekiler


Giriş




Aktif, Reaktif ve Görünür Güç




Kompanzasyon Kondansatörleri

114







Reaktif Güç Kompanzasyonu GİRİŞ Dünyamızda son yıllarda boy göstermeye başlayan enerji krizi araştırmacıları yeni enerji kaynaklarına yönlendirirken, aynı zamanda enerjinin daha verimli kullanılmasına ve daha verimli sistemlerin tasarlanmasına yönelik çalışmalar yapmasına da yönlendirmiştir. Bilindiği gibi elektrik enerjisinin kaliteli, sürekli, yeterli, kesintisiz ve ucuz olarak kullanıma sunulması esas alınır. Elektrik enerjisinin üretildiği santralden en küçük alıcıya kadar iletiminin en az kayıpla iletilmesinin hesapları yapılmaktadır. Dünyamızda tüketilen elektrik enerjisine olan ihtiyacın her geçen gün daha da artması, enerji fiyatının artması enerjinin ucuz kaliteli aktif enerji olmasını gerektirmektedir. Enerji ilk olarak üretildiğinde dağıtılacak sistemler generatörlere çok yakın olduğu için herhangi kir kompanzasyona ihtiyaç duyulmamıştır. Ancak güç sistemleri geliştikçe reaktif güç çeken motorlar arttıkça reaktif güç kompanzasyonuna ihtiyaç da artmıştır. Enerji verimliliğini arttırmak ve işletmeyi kolaylaştırmak reaktif güç kompanzasyonunu oluşturmaktadır. Generatörlerde üretilen elektrik enerjisi iletilmekte, dağıtılmakta ve yükler tarafından kullanılmaktadır. Güç sistemlerinde aktif gücün yanında sistemin ihtiyacını karşılamak için reaktif güç akışı da olmaktadır. Üretilen aktif güç yüklere iletilir ancak reaktif güç için böyle bir zorunluluk yoktur. Reaktif güce gereksinim duyulan noktada reaktif gücün üretilmesinin elektrik sisteminin çalıştırılması açısından çok büyük faydaları vardır. Elektrik tesislerinin ve yüklerin reaktif güç ihtiyacının karşılanması reaktif güç kompanzasyonu olarak tanımlanır. Bu durumun sonucu olarak sistemin belirli noktalarında gözüken güç faktörü (




1’e yaklaştırılmaya çalışılacaktır.

AKTİF GÜÇ (P) Gücün değişik değerler aldığı durumda iş yapan faydalı güce alternatif akımda aktif güç denir. Kısaca aktif güç iş yapan güçtür. Şebekeden çekilen akım ile gerilim arasındaki açının
kosinüs’ü ile akım ve gerilimin çarpılmasıyla bulunur.











(5.1)

bağıntısıyla bulunur. Birimi Watt’tır. Omik devrelerde





’dir. Bu durumun sonucu olarak da omik (sadece dirençli) devrelerde aktif güç vardır ve

P =U *I

(5.2)

bağıntısıyla bulunur. Endüktif ve kapasitif devrelerde ise güç faktörü




’dır. Bu devrelerde ise aktif güç (P) sıfırdır.

115







REAKTİF GÜÇ (Q) Manyetik alanla çalışan asenkron motor, transformatör gibi elektrik makinelerinin çektiği güce reaktif güç denir. Reaktif güç ortalama değeri sıfır olan güçtür. Bu yüzden faydalı iş görmez. Şebekeden çekilen akım ve gerilim arasındaki açının (
) sinüs’ü ile gerilim ve akım değerlerinin çarpılmasıyla bulunur.








(5.3)

bağıntısıyla bulunur. Birimi VAr’dır. Aktif güç ile reaktif güç arasında,








(5.4)

bağıntısı vardır.

Şekil 5.1: Bir periyotluk sinüsoidal işaret

Reaktif güçte ortalama değer sıfırdır. 1. bölgede aldığı enerjiyi 2. bölgede geri verir böylece enerjisi değişmez ve ortalama değeri sıfır olur. Reaktif güç, sadece alternatif akıma bağlı bir özellik olup, elektrik tesislerine istenmeyen bir şekilde etki eder ve generatörleri, transformatörleri, hatları, bobinleri gereksiz yere işgal eder ve gereksiz yere yükler. Ayrıca bu elemanların üzerinde ilave ısı kayıplarına ve gerilim düşümlerine sebep olur.

GÖRÜNÜR GÜÇ (S) Bir devrede direnç aktif güç, bobin ve kondansatör reaktif güç çeker. Eğer bir devrede hem direnç hem de reaktanslar varsa bu devrede aktif ve reaktif güç birlikte çekilir. Bu tür devrelerde güç gerilim ile akımın çarpımına eşittir. Bu güce de görünür güç denir. Kısaca şebekeden çekilen güce görünür güç denir.

S =U *I

(5.5)

bağıntısıyla bulunur. Birimi VA(Volt*Amper)’dir. Görünür güç aktif güç ile reaktif gücün karelerinin toplamının kareköküyle de ifade edilir.

S = P2 + Q2

(5.6)

Görünür akım (I) ifadesi de,


=







(5.7)

olarak verilir.

116







Şekil 5.2: Aktif, reaktif ve görünür güç arasındaki ilişki

Yukarıdaki grafikte ilk kısımda açılanan aktif, reaktif ve görünür güç arasındaki ilişki gösterilmiştir. Bu grafik bağıntı olarak yorumlanırsa aşağıdaki denklemler elde edilir.

S = P + jQ

(5.8)








(5.9)








(5.10)

Aşağıdaki şekilden de görüldüğü gibi motor için gerekli reaktif güç motora paralel bağlanan kondansatörden sağlanmaktadır. Böylece sistemden reaktif güç çekilmemiş olur.

Şekil 5.3: Aktif ve reaktif akım akış yönleri

Endüktif devrede, gerilim akımdan ileri fazdadır.

Şekil 5.4: Endüktif devrede akım gerilim ilişkisi

117







Şekil 5.5: Endüktif devre akım gerilim karakteristiği

Kapasitif devrede ise akım gerilimden ileri fazdadır.

Şekil 5.6: Kapasitif devrede akım gerilim ilişkisi

Şekil 5.7: Kapasitif devre akım gerilim karakteristiği

Güç Faktörü Hesabı Gerilimle akım arasında kalan açının kosinüs’üne güç faktörü

denir. Açı büyüdükçe

 değeri küçülür. Açı küçüldükçe de


) değeri büyür.

118







Şekil 5.8: Akım gerilim arasındaki açı

)

Kompanzasyon sisteminde devreye bağlanan kondansatörlerin akımı çekilen akımın reaktif bileşenini azalttığından açı küçülür. Bunun sonucunda da



değeri büyüyerek 1’e yaklaşmış olur. Güç faktörü,



















(5.11)

bağıntısıyla bulunur. Örnek: 220 V ve 50 Hz’lik bir kaynaktan 6A ve 600W çeken bir motorun, a.

Görünür gücünü (S),

b.

Güç faktörünü



,

c.

Faz açısını,

d.

Reaktif gücünü (Q),

hesaplayınız. Çözüm: a. Görünür güç için verilen bağıntı kullanılırsa,

S = U * I = 220 * 6 = 1320 VA olarak bulunur. b. P = 600 W olarak verildiğinden,








 bağıntısından

çekilirse güç faktörü,



















olarak bulunur. c.





olduğundan





 olarak bulunur. d. Reaktif güç bağıntısı kullanılırsa,
























 olarak bulunur.

motorun,

380 V ve 60 Hz’lik bir kaynaktan 8A ve 1200 W aktif güç çeken bir

a. Görünür gücünü (S) b. Güç faktörünü


c. Faz açısını (
) d. Reaktif gücünü (Q) hesaplayınız. 119







Örnek: 220 V’luk bir şebekeye bağlı bir fazlı bir generatöre güç faktörü 0.8 olan bir yük bağlandığında çekilen akım 40A olduğuna göre bu yükün aktif gücünü, reaktif gücünü ve görünür gücünü hesaplayınız. Çözüm: Aktif, reaktif ve görünür güç için verilen bağıntılar kullanılırsa,

S = U * I = 220 * 40 = 8800 VA




































 olarak bulunur. Görünür gücün diğer bağıntısından sonucun doğruluğu kontrol edilirse,

S = P 2 + Q 2 = 7040 2 + 5280 2 = 8800VA olduğu görülür.

Reaktif Güç Tüketicileri Bazı elektrik makineleri çalışmak için uyarma akımına ihtiyaç duyarlar. Bu uyarma akımını çekerken sistemden reaktif güç çekilmiş olur. Reaktif güç tüketicileri şunlardır: •

Transformatörler

•

Motorlar (asenkron ve senkron)

•

Generatörler

•

Bobinler

•

Ark ocakları

•

Havai hatlar

•

Flüoresan lambaların balastları

•

Yüksek basınçlı sodyum buharlı ve civa buharlı lamba balastları

•

Endüstride kullanılan kaynak makineleri

•

Neonlu lamba balastları

Bazı Endüstriyel Kuruluşların Reaktif Güç Gereksinimleri Endüstriyel kuruluşların güç faktörü 0.6 ile 0.9 arasında değişmektedir. Alt sınırın kaynak makinesi, ark ocağı, flüoresan lamba kullanan kuruluşlara, üst sınırın ise büyük güçlü motor ve yüksek basınçlı civa buharlı lamba kullanıldığı kuruluşlara karşılık geldiği kabul edilir.

Gerilimi 230 V olan bir fazlı generatöre güç katsayısı(güç faktörü) 0.85 olan bir yük bağlanıyor. Çekilen akım 35A olduğuna göre yükün aktif, reaktif ve görünür gücünü hesaplayınız.

120







Tablo 5.1: Bazı endüstriyel kuruluşların güç faktörleri

Endüstriyel Kuruluş

Güç Faktörü (
 )

Demir dökümhanesi

0.70

Çelik dökümhanesi

0.70

Un fabrikası

0.64

Otomotiv sanayi

0.72

Tuğla fabrikası

0.80

Tüketicilerin reaktif güç ihtiyacını karşılamak için iki çeşit yol vardır. Bunlar dinamik faz kaydırıcılar (senkron makineler) ve statik faz kaydırıcılar (kondansatörler). 1.

Dinamik Faz Kaydırıcılar(Senkron makineler): Reaktif güç üretiminde en çok kullanılan araçların başında senkron makineler kullanılır. Enerji santrallerinden gelen enerji iletim hatlarının sonunda şebekeye bir senkron makine bağlanır ve bölgenin ihtiyacı olan reaktif güç bu makine tarafından sağlanır. Şebekeye bağlanan bu senkron makine az bir aktif güç tüketimiyle şebekenin reaktif güç ihtiyacını karşılayarak bir reaktif güç üreticisi gibi görev alır. Senkron makinelerin kayıpları statik faz kaydırıcılarına(kondansatörlere) göre kayıpları daha fazla olduğu için bakıma gereksinim duyarlar. Bu yüzden dinamik faz kaydırıcılar özel durumlarda ve ekonomik şartların gerçekleştirildiği yerlerde kullanılır.

Şekil 5.9: Şebekeden reaktif güç çeken motor

Senkron Motorlar ile Güç Kompanzasyonu Güç faktörü düzeltilerek aktif gücü artırmak amacıyla senkron motorlar kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan senkron motorlara senkron kondansatör denir. Senkron motorun boşta ve kayıpsız olduğunu düşünürsek bu durumda senkron motor akımı (IS) gerilimden 90° ileridedir. Senkron motor devreye bağlanmadan önce IY kadar yük akımı çekerken motor bağlandıktan sonra ise bu akım I kadar olmaktadır. Senkron motorlar aşırı uyarıldığında kapasitif akım çekerler. Kondansatörlü kompanzasyona göre daha pahalı olduğu için yaygın olarak kullanılmamaktadır. IY akımının iki bileşeni vardır. Bunlar aktif bileşen (IYA), reaktif bileşen (IYR)’dir. I akımının aktif bileşeni Ia, reaktif bileşeni Ir’dir. I akımını aktif bileşeni ile IY akımının aktif bileşeni birbirine eşit olduğuna göre, senkron motor devreye bağlandıktan sonra da şebekeden çekilen güç değişmemiştir. Senkron motor devreye bağlandıktan sonra şebekeden çekilen akım azalır.

121







Örnek: 200 kVA, güç faktörü









ve 2350 V’lik üç fazlı bir yüke kayıpları aşırı olmayan 40 kVA’lık bir senkron motor boşta paralel bağlanırsa sistemin yeni güç faktörü (
 ) ne olur? Çözüm: Yük akımı, IY =

200000 3 * 2350

= 49.14 A

senkron motorun akımı,

IS =

40000 3 * 2350

= 9.83 A

yük akımının aktif bileşeni,



















yük akımının reaktif bileşeni,






















akımının reaktif bileşeni, I R = I YR − I S = 37.34 − 9.83 = 27.51 A

I akımı, I = 31.94 2 + 27.512 = 42.15 A güç faktörü,







 




olarak bulunur. Görüldüğü gibi senkron motor bağlanmadan önce 49.14 A çekilirken, motor bağlandıktan sonra güç değişmeden 42.15 A’e düşmüştür. Sonuç olarak gerilim düşümü ve güç kaybı da azalmıştır. Sistemin ilk güç faktörü 0.65 iken motor bağlandıktan sonra da 0.76’ya çıkmıştır.

Kondansatör ile Güç Kompanzasyonu Reaktif güç üretiminde kondansatörlerin kullanılma nedenleri oldukça fazladır. Kayıpları çok düşüktür. Bakım masrafları da yok denilebilecek kadar azdır. İşletme emniyeti olarak kondansatörler çok güvenlidir. Bakımları kolay ve basittir. Kondansatörler istenilen her güçte reaktif güç kaynağı olarak kullanılabilir. Gerektiğinde kolaylıkla gücü değiştirilebilir ve artırılabilir. Bu nedenlerden dolayı kondansatörler kompanzasyon için en uygun elemanlardır.

175 kVA, güç faktörü









ve 2100 V’lik üç fazlı bir yüke kayıpları aşırı olmayan 30 kVA’lık bir senkron motor boşta paralel bağlanırsa sistemin yeni güç faktörü (
) ne olur?

122







Şekil 5.10: Kompanzasyon kondansatörleri

Kondansatör birbirine paralel iki yalıtılmış levhadan (elektrottan) oluşur. Bu elektrotlara gerilim uygulanırsa levhalar elektrik yüküyle yüklenirler. Yüklenen elektrik miktarı uygulanan gerilimle doğru orantılı olarak artar. Gerilimle elektrik yükü arasındaki bu oran kondansatörün kapasitesi (C) olarak adlandırılır.

C =ε*

A d

(5.12)

ε : Dielektrik sabiti A: Levha (elektrot) yüzeyi (m2) d: Elektrotlar arası mesafe (m) Kapasitenin birimi Farad’dır. Yukarıdaki bağıntıdan da görüldüğü gibi bir kondansatörün kapasitesi ortamın dielektrik sabitine, elektrotların yüzeyine ve elektrotlar arası mesafeye bağlıdır. Gerilim değerine, yüklenme veya boşalma süresine bağlı değildir. Örnek: Bir kondansatörün birbirine bakan elektrotlarının yüzeyleri eşit ve 40 cm2’dir. Levhalar arası mesafe 0.08 mm olduğuna göre, a. Elektrotlar arası malzeme hava olduğunda ( ε r1 = 1) b. Elektrotlar arası malzeme fiber olduğunda ( ε r 2 = 4 ) kondansatörün kapasitesini hesaplayınız. ( ε 0 = 8.854 *10 −12 F / m ) Çözüm: a. Kondansatör için verilen bağıntı kullanılırsa,

C =ε*

A A 40 *10 −4 = ε 0 * ε r1 * = 8.854 *10 −12 *1* = 442.7 pF d d 0.08 *10 −3

b.

C =ε*

A A 40 *10 −4 = ε 0 * ε r 2 * = 8.854 *10 −12 * 4 * = 1770.8 pF d d 0.08 *10 −3

olarak elde edilir.

123







Elektrik şartnamesi gereğince yükseltilmesi istenen güç faktörünün 0.95 ile 1 arasında olması gerekmektedir. Bu belirlenen sınırların aşılması durumunda cezai işlem uygulanır. Güç faktörünü istenilen değerine ulaştırmak için iki farklı yol uygulanır. Bunlar; 1. Aktif güç ( P ) sabit tutularak görünür gücü (
) artırmak, 2. Görünür güç (
) sabit tutularak aktif gücü (
) artırmak. Bu iki işlemden herhangi birini gerçekleştirebilmek için gerekli kondansatör gücü,


















(5.13)

bağıntısı kullanılarak bulunur.

Güç Kondansatörü Üretimi Güç kondansatörleri genellikle 400-525 V için 5-50 kVAr arasındaki değerde üretilmektedir. Orta gerilim ve yüksek frekans kondansatörlerinde 100 kVAr’e kadar çıkılabilir. Bu değerlerden daha üst bir değere çıkıldığında kayıplardan meydana gelen ısınmanın önlenmesi için su veya hava ile soğutma uygulanır. Güç kondansatörlerini normal kondansatörlerden farklı yapıya sahiptir. Aşağıda bir güç kondansatörünün nasıl yapıldığı adımlar halinde verilmiştir. 1.

Karma yalıtkan sarım yapılır.

2.

Elde edilen yalıtkanlar arzu edilen güce göre paketlenir.

3.

Paketlenen yalıtkanların sarımları düşük bir gerilim uygulanarak kısa devre kontrolünden geçirilir.

4.

Kimyasal madde kazanlarında vakum altında kurutulup korunurlar.

5.

Korunmuş sarım paketleri tek tek 10’ar saniye süre ile 1720 V(DC) gerilimle kontrol edilirler.

6.

Paketler lehimlenir.

7.

Paketlerin kapasitesi ölçülür. Bu işlem yapılırken şu iki noktaya dikkat edilmelidir. •

İki fazın arasındaki kapasite farkı en fazla %8 olmalıdır.

•

Faz kapasitelerinin toplamı 0-%10 arasında olmalıdır.

8.

Kondansatörün batarya kaybı ölçülür.

9.

Paket kutusuna konur ve kapağı kapatılır.

10. Kutu koruma sıvısı ile doldurulup kapağı kaynatılır. 11. Boya, etiketleme gibi işlemler yapılır.

Bir kondansatörün birbirine bakan elektrotlarının yüzeyleri eşit ve 35 2 cm ’dir. Levhalar arası mesafe 0.05 cm olduğuna göre, a. Elektrotlar arası malzeme hava olduğunda (



) b. Elektrotlar arası malzeme kağıt olduğunda (





) kondansatörün kapasitesini hesaplayınız. (











)

124







Örnek: Bir işletmede ölçü aletlerinden 875 kW ve






değerleri okunmaktadır. Bu işletmenin güç faktörü 0.96 yapılmak istendiğinde kullanılması gereken kondansatör gücünü hesaplayınız. Çözüm:





ise














 olarak bulunur. İstenilen güç faktörünün açısı da aynı yöntemle bulunursa,





ise













olarak bulunmuş olur. Gerekli kondansatör gücü (1.9) bağıntısında yerine konulursa,

Qc = 875 * (tan(45.57°) − tan(16.26°)) = 3.06 kVAr olarak bulunur.

Güç Faktörünün Düzeltilmesinin Faydaları •

Güç faktörünün düzeltilmesiyle sözleşmeye uygun miktarda reaktif güç kullanımı sağlayarak tüketicinin faturasındaki miktarda büyük ölçüde azalma olur. Üretim maliyeti azalmış olur.

•

Güç faktörünün yüksek olması tesiste bulunan cihazlarda ve elemanlarda optimizasyonu sağlar.

•

Güç faktörü arttıkça kablo boyutu azalır. Bu da ciddi anlamda maliyeti düşürür. Aşağıdaki tabloda güç faktörünün artışı ile kablo boyutunun azalışı arasındaki tablo verilmiştir. Tablo 5.2: Güç faktörü ve kablo boyutu arasındaki ilişki




Kablo kesiti için çoğaltma faktörü 1

1

1.25

0.8

1.67

0.6

2.5

0.4

•

Güç faktörünün düzeltilmesiyle kablo veya hatlardaki gerilim düşümü ve kayıplar azalır.

•

Güç faktörü düzeltilerek transformatör üzerinden geçen akımı azaltarak trafonun ilave bir yükle daha yüklenmesi sağlanır. Böylelikle transformatörün kapasitesi ve verimi artar.

•

Üretim, iletim ve dağıtımda kapasite ve verim artar.

Grup Kompanzasyon Birden çok tüketicinin bulunduğu bir tesiste her bir tüketici için ayrı kondansatörle kompanzasyon yapılacağı yerde bu tüketicilerin ortak bir kompanzasyon tesisi tarafından beslenmesi daha ekonomik ve pratiktir. Bu durumda kondansatörler gerektiği miktarda ve anahtar üzerinden kademeli olarak devreye alınır.

Şekil 5.11: Grup kompanzasyon

125







Şekil 5.12: Kontaktörlü grup kompanzasyon

Grup kompanzasyonun avantajları; •

Aşırı reaktif güç tüketiminden dolayı önden cezalar azalır.

•

Görünür güç talebi azalır.

•

Transformatörün üzerindeki yük azalır, trafo rahatlar. Gerektiğinde daha fazla aktif güç üzerine alabilir.

•

Kullanılan kablo kesitleri azalabilir ya da kesit aynı kalıp daha fazla yüklenebilir.

•

Kablolarda kayıplar azalır.

Grup kompanzasyonun dezavantajları; •

Grup kompanzasyon çıkış kablolarının kesitinde ve kablolarda meydana gelen kayıplarda azalma olmaz.

•

Geniş aralıklı yük değişimlerinin olduğu yerlerde daima aşırı kompanzasyon ve bu duruma bağlı olarak aşırı gerilim riski vardır.

Merkezi Kompanzasyon Transformatör, bobin gibi cihazlar mıknatıslanma akımları yüzünden şebekeye ilave bir yük daha getirirler. Reaktif enerji adı verilen bu yük istenmeyen bir enerjidir. Çünkü bu enerji hiçbir iş görmediği halde iş gören yaralı elemanların güç aktarma kapasitelerini düşürürler. Bu yüzden endüktif yüklerin bulunduğu devreler kondansatör bağlanarak reaktif gücü bu kondansatörden sağlanabilir. Böylelikle bu reaktif gücün tüm şebekeyi etkilemesi önlenmiş olur. Yapılan bu kondansatör ekleme işine de sabit reaktif güç kompanzasyonu denir. Merkezi kompanzasyonun anavtajları; •

Aşırı reaktif güç tüketiminden dolayı önden cezalar azalır.

•

Görünür güç talebi azalır.

•

Transformatörün üzerindeki yük azalır, trafo rahatlar. Gerektiğinde daha fazla aktif güç üzerine alabilir.

Merkezi kompanzasyonun dezavantajları; •

Reaktif akım tüm kabloların ve iletkenlerin üzerinden akmaya devam eder.

•

İletken kesitlerinde azalma olmaz ve güç kayıplarında azalma olmaz.

Seri Kompanzasyon Seri kompanzasyonun amacı iletim hattının empedansını doğrudan kontrol etmektir. İletim sistemleri için basitleştirilmiş bir model aşağıdaki şekilde verilmiştir. İki baranın da gerilimleri eşit ve V kadar olduğu kabul edilir. Faz açıları da eşit ve

olduğu kabul edilir. İletim hattının kayıpsız olduğu ve reaktansı X L

δ

ile gösterilmiştir. 126







Şekil 5.13: Basitleştirilmiş seri kompanzasyonlu iletim sistemi

Burada,

k=

XC X

(5.14)

hat empedansının kapasitansının belirlenmesi için,

XC = k * XL

(5.15)

iletim hattının empedansı,

X = X L − X C = (1 − k ) * X L

(5.16)

iletim hattının aktif gücü,

P=

V2 * Sin δ (1 − k ) * X L

(5.17)

kapasitör üzerinden sağlanan reaktif güç,

Q = 2*

V2 k * * (1 − Cos δ ) X L (1 − k ) 2

(5.18)

olarak yazılabilir.

KOMPANZASYON KONDANSATÖRLERİ Kondansatörler dielektrik ve bunun etrafında bulunan iki tane iletken tabakadan oluşurlar. Yalıtkan malzeme poliprop ve özel kağıt gibi maddelerin arasına çeşitli kimyasalların sıkıştırılmasıyla oluşur. Şebekelerde kullanılan kuvvetli akım güç kondansatörlerinin dielektriği kağıt veya polipropilenden oluşur. Kullanılan kağıt üstün kaliteli selülozdan üretilmelidir. Kondansatör imalinde birkaç kat üst üste sarılan ince dielektrik şeritler kullanılır. Bu şeritler önce alüminyum folyo ile kaplanıp sonra çekirdek veya mekik ile sarılır ve çekirdek çekilince sıklaştırılır. Bu şekilde yapılan sargılardan bazıları bir muhafaza içine yerleştirilip paralel bağlanırlar. Bu oluşan maddeye dielektriğin elektriksel dayanımını korumak için bir sıvı emdirilir. Bu sayede tüm muhafaza sentetik yanmaz yağ ile doldurulur. 400 V’a kadarki gerilimlerde kondansatörlerin yapımı ekonomiktir. Çünkü o bölgede kVAr başına düşen hacim sabittir fakat gerilim yükseldikçe hacim büyür. Yüksek gerilimlerde genelde 1.15kV’lik kondansatörlerden birkaç tanesi seri bağlanır. Genellikle kaynakla üretilen sac muhafazalar gazların ve havanın giremeyeceği biçimde kapatılırlar. Bu muhafazalar topraklama klemensi vasıtasıyla topraklanırlar. Bugünkü üretimde kondansatörlerin geçiş yalıtkanları sıvı ve hava sızdırmaz bir şekilde tespit edilirler. Kondansatörler üreten fabrikalara göre çeşitli güç ve gerilim kademelerine göre yapıldıkları için istenen kapasiteyi elde etmek için bunlardan belirli bir sayıda eleman toplanarak batarya oluşturulur. Normalize gerilim kademeleri alçak gerilimde 230, 240, 525, 600 V’dir. Yüksek gerilimde ise 3.3, 6.6, 10.5, 15.75, 20 ve 31.5 kV’dir. Kondansatörleri sürekli olarak bu gerilimlerin %10 fazlasına ve bir günde 127







6 saat süre ile %15 fazlasına bağlanabilirler. Böylece güçleri normal güce oranla %21 veya %32 artırılmış olur. Kondansatörler çoğunlukla bina içine yerleştirilirler. Bina içindeki kondansatörlere dahili tip kondansatörler denir. Yüksek gerilim tesislerinde ise açık havaya yerleştirilirler. Kullanım ömürleri açısından ortamın sıcaklığı önemlidir. Eğer kendiliğinden soğumuyorlarsa bu durumda özel havalandırma yapılır. Alçak gerilim güç kondansatörlerinden (400-525-600V) ve orta gerilim güç kondansatörlerinden (3.334.5kV) beklenen özellikler şunlardır. •

Ömrünün uzun olması

•

Elektrik şebekesindeki anormal akım ve gerilimden etkilenmemesi

•

Geçici rejimlerde dengelenme akımlarından etkilenmemesi

•

Aktif kayıpların en az olması ve bunları absorbe etmesi

•

Performansının sıcaklıkla değişmemesi

•

Can ve mal tehlikesi yaşatmaması

•

Bakımının kolay olması ve asgari ücretle tamir edilmesi

Bugünlerde 4 ayrı tip güç kondansatörü üretilmektedir: Kağıt Yalıtkanlı Yağlı Tip: Büyük hacim gerektirdiğinden kullanımı yaygın değildir. Polipropilen Yalıtkanlı Tip: Gerilim dalgalanmalarına dayanıksızlığı yüzünden fazla tercih edilmez. Metalize Polipropilen Kuru Tip: Çok küçük ölçülerdedirler ve kayıpları düşüktür.’’Kendini onaran” olarak da adlandırılır. Kondansatörün gücü kapasitesi ile doğru orantılı olduğundan bu tip kondansatörlerin zamanla kVAr gücü zayıflar. Karma Yalıtkanlı Yağlı Tip: Bu sistemde hava kapasitesi kaybı önlenmiş ve kayıplar azaltılarak daha küçük hacimlere sığdırılabilir hale getirilmiştir. Bunlar gerilim dalgalanmalarından etkilenmezler.

Şekil 5.14: Kondansatör

128







Kapasitif Reaktans Alternatif akım altındaki kondansatörler geçen akıma direnç gibi karşı koyarlar. Bu tür dirence kapasitif reaktans adı verilir. (Xc) Kapasitans da denilir. Kapasitans frekansla doğru orantılı olarak artar. Kapasitans kapasite ile ters orantılı olarak artar.

XC =

1 w*C

(5.19)

X C : Kapasitans

Açısal frekans C : Kapasite olarak verilebilir.

Kondansatörlerin Bağlantıları Kondansatörler şebekeye ya da tüketici uçlarına üçgen veya yıldız olarak bağlanabilirler. Üçgen bağlantıda hatlar arasındaki kondansatörün kapasitesi kondansatörün kapasitesi

CY

CΔ

ile ve yıldız bağlamada her faza bağlanan

ile ifade edilirse üçgen bağlama için,

QC = 3* U 2h * w *C Δ *10−3 = 3 * U h * I C *10−3 =

IC *10−3 w *CΔ

(5.20)

3* IC *10−3 w *CY

(5.21)

yıldız bağlama için ise

QC = 3* U 2h * w *C Y *10−3 = 3 * U h * I C *10−3 = yazılır. Bu ifadelerdeki

Uh

volt cinsinden hatlar arasındaki gerilimi,

IC

ise amper cinsinden kapasitif

hat akımını gösterir.

Şekil 5.15: Üçgen ve yıldız bağlama

Yıldız bağlamada her bir faza bağlı kondansatörün kapasitesi üçgen bağlantıdakinin üç katına eşittir. Alçak gerilim tesislerinde üçgen bağlama yıldız bağlamaya göre üç kat daha ucuzdur. Bu yüzden üçgen bağlama tercih sebebidir.

129







Aşırı Kompanzasyonun Zararı Reaktif güç zararlı olsa da bir kısmı devrede kalmalıdır. Çünkü motor, bobin, transformatör gibi işletme araçlarının çalışmaları için ihtiyacı olan manyetik alan ancak reaktif akımdan sağlanır. Endüksiyon ilkesine göre çalışan makinelerde manyetik alanına meydana getirilmesi için çekilen akıma mıknatıslanma akımı yani reaktif akım denir. O yüzden aktif güç ile birlikte reaktif güce de ihtiyaç vardır. Bu sebepten dolayı aşırı kompanzasyon manyetik alanı oluşturan reaktif gücü yok eder ve bu da fabrikalardaki işletme araçlarının çalışma verimini düşürür.

Şekil 5.16: Kompanzasyon panosunun içi

Kondansatörlerin Devreye Alınmaları Kompanzasyon için kondansatörlerin devreye alınıp geri çıkarılma işlemini reaktif role yapar. Reaktif role devrede bulunan yüke göre çeşitli kondansatör gruplarını devreye sokarak güç faktörünü istenen değerde tutar. IEC standartlarında üretilen rölelerin üzerine dijital kosinüs fimetre bulunur. Böylece güç katsayısı her zaman takip edilebilir. Büyük güçlü tesislerde reaktif güç rölelerinin görevini kolaylaştırmak için ve sabit güç gereksinimi karşılamak amacıyla uygun güçlü sabit kondansatör grupları paralel bağlanır. Ayrıca transformatörlerin çalışması için gerekli olan reaktif gücü kompanze etmek için sabit kondansatör tesis edilir. Ancak bu gücü rölenin kontrol etmemesi için kondansatör akım trafosundan önce bağlanır.

Şekil 5.17: Reaktif güç kontrol rölesi

130







Kondansatörlerin Seri ve Paralel Bağlanmaları Kondansatörler seri bağlandıklarında toplam kapasite azalır, kondansatörlerden aynı miktarda akım geçer ve kapastif reaktans artar. Paralel bağlantıda ise kapasitif reaktans azalır ve toplam kapasite artar. Kondansatörler üzerinde düşen gerilim miktarı eşittir. Devredeki akım kondansatörler üzerindeki akım toplamına eşittir.

Kondansatörlerin Devreden Çıkarılmaları ve Yükünün Boşaltılması Reaktif güç röleleri otomatik konumda iken devreye alma ve çıkarma işlemini kendileri yaparlar. Manüel konumda ise kondansatörler kullanıcı tarafından
 değerine göre devreye alınıp çıkarılabilir. Kondansatörler devreden çekildikten sonra üzerlerinde bir elektrik yükü kalacaktır. Bu yükün kendi kendine boşalması günler ya da haftalar alacağından yük boşaltma dirençleri üzerinden boşalabilir.

Aydınlatma Sistemlerinde Kompanzasyon Elektrik enerjisi alternatif akım olarak elde edilir ve dağıtılır. Şebekeden çekilen alternatif akım iki kısma ayrılır. Aktif akım ve reaktif akım. Bunlardan aktif akım faydalı güce çevrilirken reaktif akım ise çevrilemez. Ancak bundan tamamen vazgeçmek de olmaz. Çünkü elektrodinamik ilkesine göre çalışan makineler için reaktif güç gereklidir. Reaktif gücün istenmeyen etkilerini en aza indirmek amacıyla kompanzasyon yapılır. İdeal alternatif akım şebekelerinde güç faktörü bir veya bire yakın olmalıdır. Alternatif akım şebekesinde kalite şu ölçülere bağlıdır: 1.

Gerilim ve frekansın sabitliği

2.

Güç faktörünün bire yakınlığı

3.

Faz, gerilim ve akımların dengeli olması

4.

Sürekli enerji verebilmesi

5.

Harmonik miktarının belirli sınırlar içinde kalması

Bu kalite ise reaktif güç kompanzasyon cihazları ile elde edilir. Kompanzasyona ihtiyaç duyulan en önemli yükler senkron makineler, transformatörler, bobinler, havai hatlar, senkron motorlar, redresörler, endüksiyon fırınları, elektrik ark ocakları, kaynak makineleri, endüksiyon kaynak makineleri, lamba balastları, haddehaneler, haddehanelerin elektrik tesisatı, asenkron motorlardır. Aydınlatmada kompanzasyon yapılmazsa gereksiz çekilen akım enerji kayıplarına neden olur. Bu kayıplar ise kapasitörler yardımıyla yapılan kompanzasyon ile giderilebilir.

Lambalar ve Reaktif Güç Kompanzasyonu Kullanılan lamba türüne göre kompanzasyon değişir. Şimdi üç tür lambayı açıklayalım: Elektrolüminesan Lambalar: Bu lambalar kapasitif akım çekerler ve santral ve şebekenin yükünü azaltırlar ve bu sayede yük durumunu düzeltirler. Ama bu lambalar çok az miktarda ışık saçtıklarından bugünkü teknolojik düzeyde yetersiz kalmaktadırlar. Bu lambalar, ölçme aygıtlarının kadranlarını aydınlatmak, pasif korumada ışıklı sinyaller oluşturmak ve yatak odalarında loş bir aydınlatma sağlamak gibi amaçlarla kullanılırlar. Akkor Telli Lambalar: Bu lambalar saf omik direnç gibi hiçbir yük çekmezler ve bu bakımdan ideal alıcı gibi davranırlar. Bu lambaların verimi %2 civarlarındadır ve bu yüzden ışıktan çok ısı verirler. Bu yüzden gelecek teknolojide yeri yoktur.

131







Şekil 5.18: Akkor telli lamba

Deşarj Lambaları: Flüerosan lambalar ile sodyum buharlı ve civa buharlı lambaları içine alan bu sınıftaki lamba çeşitleri ancak bir balast yardımıyla şebekeye bağlanırlar. Bu balast şebekeyi endüktif bir yük ile yükler. Aynı zamanda deşarj lambalarının ışıksal verimleri diğer lambalara göre oldukça yüksektir. Bunu Tablo 5.3’de görebiliriz. Deşarj lambalarının bir diğer avantajı ise uzun ömürlü olmalarıdır. Diğer lambalar ile karşılaştırıldığında 10 kat uzun ömürleri vardır. Tablo 5.3: 1000 lm ışık akışı üretmek için çeşitli lambaların güç tüketimi tablosu

Lamba Türü

Güç(W)

Akkor

65-80

Flüoresan

15-20

Cıva buharlı

12-18

Sodyum buharlı Yüksek basınçlı

8-10

Sodyum buharlı Alçak basınçlı

6-7

Yardımcı aygıt olmadan şebekeye bağlanmaları imkansız olmasına rağmen ömürlerinin uzun olması ve yüksek verimle çalışmaları sebebiyle rağbet görmektedirler. Gelişen teknoloji ile birlikte bu lambaların boyutları da küçüldüğünden dolayı ileride daha da fazla kullanılacaklar. En fazla kullanılan lamba çeşidi bu olduğundan sadece deşarj lambalarının kompanzasyonu üzerinde duracağız. Deşarj lambalarında lambanın gerilimi akımın artmasıyla azalır. Kararlı bir çalışma için pozitif bir karakteristik elde etmek istenirse, şekilde görüldüğü gibi, seri olarak bir empedans bağlanır.

Şekil 5.19: Deşarj lambası kompanzasyonu

132







Teorikte, seri empedans bir endüktans ya da kapasitanstan oluşturulabilir; fakat kapasitans kullanılırsa, alternatif akımın her yarım periyodunda meydana gelen akım tepeleri yüksek bir değer alacağından, lambanın elektrotları çabuk yıpranır ve bu yüzden ömrü kısalır. Bu nedenle seri empedans, endüktif bir reaktans kullanılarak oluşturulur. Lambaların, balastlarından dolayı, şebekeden çektikleri endüktif güç, devreye bağlanan kondansatörlerin çektikleri kapasitif yükle kompanze edilir. Kompanzasyondan önce, endüktif güçten dolayı güç faktörü
 küçüktür; fakat kompanzasyondan sonra, endüktif gücün büyük bir kısmı azaldığından, güç faktörü ve dolayısıyla
 artmış olur. Bu sebepten dolayı kompanzasyon,
 nin düzeltilmesi, yani bire yakın bir değere yükseltilmesi demektir.

Kompanzasyon Gücü Hesabı Kompanzasyon için kullanılacak kondansatör (kapasitenin küçük olması amacıyla), gerilimin en büyük olduğu taraftan devreye bağlanır. Oto transformatörlü kurgu halinde eğer 20 W’dan büyük flüoresan lambalarda olduğu gibi, lamba kutuplarındaki gerilim, kondansatör lambanın kutupları arasına bağlanır; aksi taktirde, kondansatör, şebeke gerilimiyle beslenecek şekilde monte edilir. Kondansatör gücünü veya kapasitesini saptamak için, uygulanan sistem ne olursa olsun, hesap yöntemi değişmez. Örneğin 40 W’ lik bir flüoresan lamba alınırsa, balastın kayıpları yaklaşık 10 W dir. Gerilimin sinüzoidal olmasına karşın, akım her ne kadar tam sinüzoidal değilse de, güç faktörü
 ile gösterilebilir ve kompanzasyondan önce








olarak kabul edilebilir. Tam bir kompanzasyon pahalı ve gereksiz olacağından, kompanzasyondan sonraki güç faktörü genel olarak









şeklinde seçilir. “Duo” kurgusu ile kompanzasyon: Pırıldama olayına yol açmayan bu kurguda, şekilde gösterildiği gibi, iki deşarj lambasından yararlanılır; lambalardan biri endüktif diğeri kapasitif balasta sahip olup her birinden geçen akımlar arasında 900°’lik bir faz farkı vardır. Bu yüzden lambalardan birinde ışık akışı minimumdan geçerken diğerinde maksimumdan geçer ve bu yüzden bileşke ışık akışı hemen hemen sabit olup ışık titremesi önlenmiş olur.

Şekil 5.20: ‘’Duo’’ kurgusu

Aydınlatmada Kompanzasyonun Sağladıkları 1.

İç tesisattaki gerilim düşümü etkilenmez. Gerçekten, hattın direnci R, reaktansı X, akım şiddeti I ve faz farkı
olduğuna göre, gerilim düşümü:

















(5.22)

şeklindedir. İç tesisatta X = 0 olduğundan ve kompanzasyon gücü yani











(5.23)

olarak yazılabilen gerilim düşümü, kompanzasyondan sonra eski değerinden sapmaz.

133







2.

Üretim, iletim ve dağıtım elemanlarının, kompanzasyon sayesinde, gereksiz yere yüklenmeleri önlenmiş olur. Örneğin, ( 40W + 10W ) lık flüoresan bir lambanın güç faktörü 0.55 olduğu takdirde generatör, hat, transformatör v.b. öğeler 50 VA ile yükleneceğine 91 VA ile yüklenmiş olacaklardır. Yani, besleme kapasitesi, yaklaşık yarı yarıya azalacaktır. Eğer, güç faktörü kompanzasyon yapılarak, 0.95 değerine çıkarılacak olursa, elektrik tesisleri yalnız 52.6 VA ile yüklenmiş olup endüktif güçten doğan işgal oranı %82 den %5 e indirilmiş olur. Genel olarak kompanzasyon, elektrik tesislerinin besleme kapasitesini yükseltir ve bu suretle ekonomide bir geliştirme faktörü oluşturur.

3.

Çekilen akımların küçülmesine yardımcı olduğundan, kompanzasyon, hat ve diğer öğelerde meydana gelen joule kayıplarının azalmasını sağlar. Bu kayıplar akımın karesiyle orantılı olduğundan, azalma oranları oldukça önemlidir. Örneğin, güç faktörü 0.55’den 0.95’e çıkarsa, azalma oranı %66 derecesinde olur. Buna göre, kompanzasyon, bir tasarruf faktörü olduğundan, ekonomi için de büyük önemi vardır.

134







Özet Güç sistemlerinde aktif gücün yanında sistemin ihtiyacını karşılamak için reaktif güç akışı da olmaktadır. Üretilen aktif güç yüklere iletilir ancak reaktif güç için böyle bir zorunluluk yoktur. Reaktif güce gereksinim duyulan noktada reaktif gücün üretilmesinin elektrik sisteminin çalıştırılması açısından çok büyük faydaları vardır. Elektrik tesislerinin ve yüklerin reaktif güç ihtiyacının karşılanması reaktif güç kompanzasyonu olarak tanımlanır. Bu durumun sonucu olarak sistemin belirli noktalarında gözüken güç faktörü (
 ) 1’e yaklaştırılmaya çalışılacaktır. Yani, güç faktörü düzeltilecektir. Böylece ihtiyaç duyulan ve fiyatlandırılan aktif gücün kullanım oranı daha da artacaktır. Bu bölümde, güç kavramı ele alınarak, güç faktörünün tanımı yapılmış, güç faktörünü iyileştirmek için kullanılan reaktif güç kompanzasyonu çeşitleriyle ve elemanlarıyla birlikte anlatılmış ve çeşitli uygulamalar üzerinde durulmuştur. Bu şekilde elektrik tesisatları için konunun önemi vurgulanmıştır.

135







Kendimizi Sınayalım (1,2,3 ve 4’üncü soruları aşağıdaki bilgiye göre cevaplayınız)

(5 ve 6’ıncı soruları aşağıdaki bilgiye göre cevaplayınız)

380 V ve 50 Hz’lik bir şebekeden 5A ve 800W çeken bir motorun,

Kompanzasyonu yapılacak olan 380 V’luk bir tesiste şebekeden çekilen aktif güç 650 kW ve güç faktörü (
 ) ise 0.6 olarak ölçülmüştür. Buna göre,

1. Görünür gücü (
) kaç VA’dir? a. 1600

5. Görünen güç ( S ) kaç kVA’dir?

b. 1800

a. 1063.33

c. 1900

b. 1083.33

d. 2100

c. 1023.33

e. 2200

d. 1042.33

2. Güç faktörü (
 ) kaçtır?

e. 1062.33

a. 0.42

6. Görünen akım ( I ) kaç kiloamperdir?

b. 0.46

a. 1.65

c. 0.52

b. 1.73

d. 0.58

c. 1.8

e. 0.62

d. 1.93

3. Faz açısı (
) kaç derecedir?

e. 2.02

a. 60

(7, 8 ve 9’uncu soruları aşağıdaki bilgiye göre cevaplayınız)

b. 62.45 c. 65.09

e. 72.36

Kompanzasyonu yapılacak olan 400 V’luk bir tesiste şebekeden çekilen aktif güç 750 kW ve güç faktörü (
 ) ise 0.7 olarak ölçülmüştür. Güç faktörünü 0.9’a çıkartmak için,

4. Reaktif gücü ( Q ) kaç VAr’dır?

7. Gerekli kondansatör gücü ( QC ) kaç kVAr’dir?

a. 1642.56

a. 392

b. 1682.7

b. 402

c. 1714.82

c. 412

d. 1723.24

d. 422

e. 1804.56

e. 435

d. 68.12

8. Bu durumda görünen güç ( S ) kaç kVA’dır? a. 652.3 b. 723.5 c. 773.3 d. 833.3 e. 863.23

136







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

9. Bu durumda görünen (zahiri) akım kaç kA’dir? a. 0.78

1. c Yanıtınız yanlış ise “(5.5) Görünür Güç” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

b. 0.87 c. 1.11

2. a Yanıtınız yanlış ise “(5.11) Güç Faktörü” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

d. 1.20 e. 1.26

3. c Yanıtınız yanlış ise “(5.11) Güç Faktörü” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

10. 380 V’luk bir şebekeye bağlı bir fazlı bir generatöre güç faktörü 0.65 olan bir yük bağlandığında çekilen akım 50A olarak verilmiştir. Yükün aktif gücü ( P ) kaç kW’tır?

4. d Yanıtınız yanlış ise “(5.3) Reaktif Güç” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “(5.5) Görünür Güç” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

a. 11.2

6. a Yanıtınız yanlış ise “(5.7) Görünür Akım” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

b. 11.6 c. 12.05

7. b Yanıtınız yanlış ise “(5.13) Kondansatör Gücü” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

d. 12.35 e. 12.5

8. d Yanıtınız yanlış ise “(5.5) Görünür Güç” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “(5.7) Görünür Akım” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “(5.1) Aktif Güç” bağıntısını yeniden gözden geçiriniz.

137







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 3


Sıra Sizde 1

Yük akımı,

a. Görünür güç için verilen bağıntı kullanılırsa;

IY =

S = U * I = 380 * 8 = 3040VA

175000 = 48.11 A 3 * 2100

senkron motorun akımı,

b. Güç faktörünü aşağıdaki bağıntıdan bulalım;

IS =


















 = 0.39 olarak bulunur.

30000 = 8.247 A 3 * 2100

yük akımının aktif bileşeni,

o

c.

= 66.75 olarak faz açısı bulunur.






















yük akımının reaktif bileşeni,

d. Reaktif güç ise











































Sıra Sizde 2


akımının reaktif bileşeni,

Aktif, reaktif ve görünür güç için verilen bağıntılar kullanılırsa,

I R = IYR − I S = 34.35 − 8.247 = 26.103 A

I akımı,

S = U * I = 230 * 35 = 8050VA

I = 33.6772 + 26.1032 = 42.608 A
























güç faktörü,























olarak bulunur.





Görünür gücün diğer bağıntısından sonucun doğruluğu kontrol edilirse,









 




olarak bulunur.

Sıra Sizde 4

S = P2 + Q2 = 6842.52 + 4234.32 = 8050VA

a. Kondansatör için verilen bağıntı kullanılırsa,

olduğu görülür.

C =ε *

A A 35 *10 −4 = ε 0 * ε r1 * = 8.854 *10 −12 *1 * = 619.78 pF d d 0.05 *10 −3

b. C =ε *

A A 35 *10 −4 = ε 0 * ε r 2 * = 8.854 *10 −12 * 5.9 * = 3656.7 pF d d 0.05 *10 − 3

olarak elde edilir.

138







Yararlanılan Kaynaklar Elektrik Şebeke ve Tesisleri Mahmut NACAR İslenderun 2003 Elektrik Tesisat Planları Sözleşme Keşif ve Planlama(Elektrik Projeleri) Ali DOĞRU, Mahmut NACAR Temmuz İskenderun-2008 TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası

139







6









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Elektrik çarpmasının etkilerini açıklayabilecek, Topraklama konusunu tanımlayabilecek, Sıfırlamayı tanımlayabilecek, Koruma yöntemlerini sıralayabilecek, Elektrik Tesisleri Topraklama Yönetmeliğini tanımlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Elektrik Tesisi Topraklama Sıfırlama Koruma

İçindekiler


Giriş




Elektrik Çarpması Etkileri




Elektrik Akımının Vücuttaki Etkileri




Topraklama Hakkında Genel Bilgiler




Koruyucu Önlemler




Elektrik Tesisleri Topraklama Yönetmeliği

140







Elektrik Tesisatlarında Koruma ve Güvenlik GİRİŞ Elektrik enerjisi ve tesisleri hayatımıza geniş ölçüde girmiştir. Bugün artık elektrik enerjisinden yararlanmadan yaşamanın kolay olmadığını söyleyebiliriz. Elektrik enerjisi sayılmayacak kadar çok yerde işimizi kolaylaştırırken, elektrikli işletme araçlarında oluşan yalıtım bozuklukları vb.hatalar, insanlar ve diğer canlılar için tehlike doğurabilir. Bu tehlike “Elektrik Çarpması” olarak adlandırılır. Yalıtım bozuklukları yangınlara da yol açabilir. İnsanların ve diğer canlıların elektrik çarpması olayı etkisinde kalmaları için vücutlarının iki ayrı noktasının farklı elektriksel potansiyellerde olması ve bu sebeple üzerlerinden akım geçmesi gerekir. Bir kişinin gerilim altındaki tesis bölümlerine dokunması doğrudan veya dolaylı yollardan olabilir. Doğrudan dokunmaya karşı alınan önlemler yapısal ve mekanik önlemler ile yalıtma olarak özetlenebilir.

ELEKTRİK ÇARPMASI ETKİLERİ Elektrik çarpması ile meydana gelen kazalar, etki bakımından üç grupta toplanabilir. 1.

Elektrik akımının sinirler, adaleler ve kalp çalışması üzerindeki etkileri.

2.

Elektrik akımından doğan ısınmanın ve arkların yaptığı zararlar, yanmalar.

3.

Korku sebebi ile düşme, çarpma gibi mekanik zararlar.

İnsanlar ve hayvanlar üzerinde elektrik çarpması olayı aynı şekilde oluşur. Özellikle dört ayaklı hayvanlar adım gerilimi etkisinde kalırlar.

ELEKTRİK AKIMININ VÜCUTTAKİ ETKİLERİ Vücudun iki noktası arasında farklı elektrik potansiyeli varsa, bu potansiyel farkına (dokunma yada adım gerilimi) ve vücudun direncine bağlı olarak canlı üzerinden bir akım geçer. Akımın büyüklüğüne ve uygulama süresine bağlı olarak çeşitli fizyolojik etkiler doğar. Vücut direnci bir taraftan uygulanan gerilimin değerine, frekansına bağlı iken diğer taraftan kişinin özelliklerine ve gerilimin uygulanma noktalarına da bağlıdır. Vücuttan geçen akım kaslarda kasılmalara yol açar. Kalp adalesinin çalışma ritmini bozar. Bu olaya ventriküler fibrilasyon denir. Kalbin bozuk ritmi beynin kanla beslenmesini önlediği için beyin ölümü meydana gelir. Şekil 6.1’de ventriküler vibrasyon şekli görülmektedir. İnsan iç direnci dokunma gerilimine olduğu kadar, kişiden kişiye; dokunma noktalarının yeri ve durumuna göre değişiklikler gösterdiği için akım büyüklükleri ile hesap yapmak olanaksızdır. Bu sebeple dokunma gerilimi ve etki süresi büyüklüklerine bağlı olarak tehlike sınırları tarif edilmiştir. Alçak gerilim için izin verilen dokunma gerilimi UL = 50 V’u aşmayacaktır. Şantiyeler, tarım alanları v.b. yerlerde bu değer 25 V olarak sınırlanmıştır.

141







230/400 V alçak gerilim şebekelerinde hatalı devre genel olarak: 5 s ve TN sistemde el aletleri ve portatif cihazlar için 0. 4 s içinde kesilmelidir.

Şekil 6.1: Vertiküler vibrasyon

Yüksek gerilim tesislerinde dokunma gerilimi sınırları ise Şekil 6.2’deki eğri ile verilmiştir.

Şekil 6.2: Sınırlı akım süresi için izin verilen en yüksek dokunma gerilimleri

Alçak gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma yöntemleri: •

Beslemenin otomatik olarak ayrılması ile koruma,

•

Koruma sınıfı II olan donanım veya eşdeğeri yalıtım ile koruma,

•

İletken olmayan mahallerde koruma,

•

Topraklamasız tamamlayıcı yerel eşpotansiyel kuşaklama ile koruma,

•

Elektriksel ayırma ile koruma,

•

Küçük gerilim,

olarak adlandırılan yöntemler ihtiyaca uygun olarak değişik yerlerde uygulanır. Yüksek gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma yöntemleri: •

Yüksek gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı tek koruma yöntemi topraklamadır.

142







TOPRAKLAMA HAKKINDA GENEL BİLGİLER

Şekil 6.3: Topraklamada kullanılan tanımlar

Topraklama kavrvramındaki çeşitli parametreler şunlardır: 1.

Koruma topraklaması

2.

Potansiyel dengeleme barası

3.

Topraklama iletkeni

4.

Koruma iletkeni

5.

A.G.kabloları

6.

Nötr (N) veya PEN

7.

İşletme topraklaması (Topraklamaların birleşmesi şartlarının geçerli olması halinde)

8.

Potansiyel düzenleyici topraklayıcılar

9.

Temel topraklama

10. Derin topraklayıcı

Topraklayıcıdan Akım Geçme İşlemi Bir topraklayıcıdan (topraklama elektrodundan) toprağa akım aktığı zaman, topraklayıcıdan itibaren çevreye doğru akım yayılması meydana gelir. Bu yayılma topraklayıcı çevresindeki potansiyelin yükselmesine yol açar. Toprak içinde eşpotansiyel noktaları birleştiren eğrilerin bir potansiyel çadırı veya konisi meydana getirdiği düşünülür. Topraklayıcı çevresindeki potansiyel değişimi, referans toprak ile topraklayıcıya doğru değişik noktalar arasındaki gerilim ölçülerek bulunur. Bir topraklama elektrodunun yükselen potansiyeli, bu elektrodun etki alanında bulunan ikinci bir elektroda bağlı metal kısımlara taşınarak, bu kısımlarda referans toprağa karşı gerilim yükselebilir. Bu olaya Potansiyel sürüklenmesi adı verilmektedir. Adım gerilimleri, şekillerden de görüldüğü gibi, elektrot çevresinde yüksek olacaktır. Potansiyel değişiminin yumuşatılması maksadı ile elektrot çevresine potansiyel düzenleme elektrotları yerleştirilir.

143







Şekil 6.4: Potansiyel dağılım

Aşağıdaki grafikte ise çubuk topraklayıcı çevresinde gerçek değerlere göre çizilmiş potansiyel dağılımı gösterirsek;










































Şekil 6.5: Çubuk topraklayıcı çevresindeki potansiyel dağılım

Şebekelerde Topraklama Çeşitleri Yüksek gerilim şebekeleri: Yüksek gerilim şebekelerinin nötr noktasının topraklama durumu üç şekilde olabilir. Nötr: 1.

Yalıtılmış

2.

Empedans üzerinden topraklanmış

3.

Direkt topraklanmış

Nötr noktasının topraklanma durumu, Faz-Toprak kısa devrelerinde geçecek akıma etki ettiğinden, kısa devre akımının küçültülmesi için, nötr noktasının empedans üzerinden topraklanması tercih edilmektedir. Orta gerilim şebekeleri toprak kısa devresi akımları 1000 A’i aşmayacak şekilde sınırlandırılmaktadır. Yurdumuzda 34,5 kV’luk orta gerilim şebekelerinin 20 ohm’luk bir ohmik direnç ile topraklandığı bilinmektedir. Diğer taraftan hata akımının röleler tarafından doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi ve toprak kısa devresi halinde sağlam fazlarda ortaya çıkan aşırı gerilimleri sınırlayabilmek için yüksek gerilimli iletim şebekelerinde hata akımının, büyük ölçüde sınırlandırılmaması yoluna gidilmektedir. 144







Şekil 6.6: Yıldız noktası yalıtılmış şebeke

Şekil 6.7:Yıldız noktası bobin üzerinden topraklanmış şebeke

Toprak Özgül Direnci ve Elektrot Yayılma Direncinin Ölçülmesi Toprak Özgül Direncinin Ölçülmesi Bu ölçme dört sonda yöntemi ile yapılmalıdır. Wenner Metodu adı verilen bu yöntem aşağıdaki Şekil 6.8. de gösterilmektedir. Metodun uygulanması için özel cihazlar geliştirilmiştir. Ölçmenin prensibi dış elektrotlar arasına, frekansı 150 Hz’e kadar olan bir gerilim uygulanır. Geçen akım sebebi ile iç sondalar arasında oluşan gerilim ölçülür. Geçen akım ve ölçülen gerilimden bulunan direnç değeri ve ara mesafe ile özgül toprak direnci hesaplanır. Gelişmiş toprak direnci ölçüm aletlerinde, elektrotlar arası mesafenin girilmesi ile, direkt olarak özgül direnç ekrandan okunur. Ölçü yerindeki toprakta bulunacak diğer akımların etkisini ortadan kaldırmak için uygulanacak gerilimin frekansı değişken olmalıdır.

145







Şekil 6.8:Topraklama özgül direncinin ölçülmesi

e ≤ a / 20 olmak üzere ρE = 2.π.a.R şeklinde bulunur. a : Olabildiğince büyük olmalıdır. R (W ) ölçülen direnç ρE (W .m)

a ve e (m) cinsindendir.

Şekil 6.9: Topraklama özgül direncinin ölçülmesi esnasında elektrotların yeri

Toprak Yayılma Dirençlerinin Ölçülmesi Topraklama sisteminin büyüklüğüne göre bir yöntem uygulanır. Yukarıda sözü edilen özel toprak direnci ölçüm aletleri ile topraklayıcıların yayılma dirençleri de ölçülebilir. Yüksek gerilim indirici trafo istasyonları gibi büyük tesislerde, direklerde bulunan topraklama telleri veya kablo kılıfları istasyon topraklama tesisine bağlı olduklarından, hata akımı bu gibi bağlantılara da dağılır; topraklama tesisi üzerinden toprağa giden akım azalır.

Şekil 6.10: Toprak yayılma direncinin ölçülmesinde ara uzaklıklar

146







Ölçünün doğruluğundan emin olmak için ortadaki elektrot yeri iki tarafa %10 D değiştirilerek 3 ölçü yapılır. Bulunan değerler büyük farklılık göstermezse bu değer kabul edilir. Küçük elektrotlarda D mesafesi en az 10 m olmalıdır. Kareye yakın elektrotlarda ara mesafenin, kenar uzunluğunun 3-4 katı olması istenir. Topraklama tesisinin büyüklüğüne göre ara mesafe daha da arttırılır.

KORUYUCU ÖNLEMLER Küçük Gerilim Kullanmak Kullanılacak gerilim 50 Volt veya daha küçük gerilimlerdir. Genellikle kullanılan küçük gerilimler 9, 12 ve 24 volttur. Kullanılan gerilim küçük olduğundan dolayı herhangi bir izolasyon hatası meydana gelirse tehlike oluşmaz. Bu koruma tedbirinde cihazların aktif kısımları topraklanmazlar. Küçük gerilim elde etmek için akümülatör veya pillerden faydalanılacağı gibi 220 voltluk alçak gerilim şebekesinden faydalanılabilir. Küçük gerilim; iki sargılı bir transformatör aracılığı ile elde edilebilir. Fakat hiçbir zaman oto trafosu kullanılmamalıdır. Küçük gerilim tesislerinde kullanılan fişler, alçak gerilimde kullanılan prizlere uyabilecek cinsten olmamalıdır. Küçük gerilim küçük güçlü tüketicilerin çalıştırılmasında kullanılır. Örneğin oyuncaklarda, aydınlatma cihazlarında, haberleşme cihazlarında vb.

Koruma İzolasyonu Koruma izolasyonu, işletme izolasyonuna ek olarak ikinci bir izolasyondur. İşletme izolasyonunun delinmesi halinde bile temas gerilimi meydana gelmez. Koruma izolasyonu iki türlü yapılır: •

Kişilerin ayak bastıkları yer zemine karşı yalıtılır.

•

Cihazın dış muhafaza kısmı ya bir yalıtkan malzeme ile kaplanır ya da tamamen yalıtkandan yapılır veya muhafazanın kendisi yalıtkan malzemeden yapılır.

a.

Zemin yalıtılarak koruma yapılmış

b. Cihaz yalıtılarak koruma yapılmış

Şekil 6.11: Koruma izolasyonu

Şekil 6.11’de zemin izolasyon sabit tesislerde kullanılabilir. Bu yöntemin etkili olması için, bir eli hatalı bir cihaza dokunan kişinin diğer eli ile topraklanmış başka madeni cisimlere dokunma ihtimali olmamalıdır. En çok kullanılan koruma izolasyonu Şekil 1’deki gibi cihazın gövdesinin yalıtılmasıdır. Bu yöntemde cihazın muhafaza kısmı dayanıklı bir yalıtkan malzemeden yapılır. Bu tip cihazlar seyyar olarak kullanılmaya elverişlidirler. Örnek olarak elektrikli sobalar, mutfak robotları, mikserler ve elektrikli traş makineleri gösterilebilir.

147







Koruma Ayırması Bu sistemde primer ve sekonder sargıları birbirinden ayrı olarak sarılmış (220 Volt / 220 Volt) oranında bir transformatör kullanılmaktadır. Bu transformatörün kullanılmasındaki amaç; sekonder çıkışına bir alıcı bağlanıp çalışma yapıldığında eğer o alıcının gövdesine bir kaçak olursa çalışan kişinin çalışan kişinin çarpılmasının önlemektedir. Koruma ayırması sisteminde aşağıdaki şu hususlara dikkat etmek gerekir: •

Bir ayırma izolasyon transformatörünün sekonder kısmına sadece bir alıcı bağlanır. Bu sayede farklı tüketicilerde meydana gelebilecek farklı izolasyon hataları birbirinden ayrılmış olur.

•

Ayırma transformatörlerinin sekonder sargıları topraklanmazlar.

•

Tüketicileri seyyar ayırma transformatörlerine bağlamak için, sabit olarak tesis edilen bir prizden faydalanılır.

•

Sabit ayırma transformatörlerinin madeni kısımları bir bağlantı ucu ile donatılmalı ve buraya koruma hattı bağlanmalıdır. Seyyar ayırma transformatörleri ise koruma izolasyonu ile korunmalıdır.

•

Ayırma transformatörünün sekonder gerilimi bir fazlı tüketicilerde en çok 220 Volt ve üç fazlı tüketicilerde en çok 380 Volt olabilir.

•

Bir ayırma transformatörüne en çok 16 Amper akım çeken tüketiciler bağlanabilir.

Buna göre sekonder tarafa bağlı olan bir faz tüketicilerin en çok S=220x16=3.520 kVA üç fazlı tüketicilerin ise en çok S= 10. 53 kVA güçlerinde olmalarına izin verilebilir. Koruma ayırması, tüketicide bir izolasyon hatasının olması durumunda etkilidir. Ayırma transformatörünün sekonder tarafında meydana gelen bir izolasyon hatası, zararlı tesiri olmadığı için kontrolsüz bırakılmamalıdır. Bir başka yerde ikinci bir hata meydana gelmeden bakımı yapılmalıdır. Ayrıca transformatörün sekonder tarafına bağlı tüketicide evvela bir gövde kısa devresi ve ikinci olarak bağlantı iletkenlerinde bir toprak teması olursa, tehlikeli temas gerilimleri meydana gelir. Bu durum aşağıdaki şekilde görülmektedir. İzolasyon transformatörünün çarpmamasının sebepleri; •

Transformatörün sekonder uçlarının işletme topraklaması yapılmadığı için,

•

Transformatörün primer ile sekonder sargı uçları arasında bir fiziksel elektriki bağlantı olmadığı için.

Koruma Hattı Sistemi Koruma topraklamasının amacı, insanları ve hayvanları tehlikeli dokunma ve adım gerilimlerine karşı korumak için gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinde meydana gelebilecek yüksek dokunma geriliminin sürekli olarak kalmasını önlemektir. Bütün iletken kısımların birbirine ve toprağa bağlanması neticesinde potansiyel eşitliği sağlanır ve bunlar arasında tehlikeli temas gerilimleri meydana gelmez.

Ayırma transformatörünün sekonder gerilimi bir fazlı tüketicilerde en çok kaç V olmalıdır?

148







R S T Kh

I < M

Kontrol cihazı

1

2

2

Şekil 6.12: Koruma hattı sistemi 1)Tüketiciler 2)Binanın Madeni kısımları

Koruma hattı sisteminin kullanıldığı tesislerde yerine getirilmesi gerekli şartlar genel olarak şunlardır: •

Tesisin yıldız noktası topraklanmaz.

•

Bütün cihazların madeni gövdeleri, binanın temas edebilen madeni kısımları (Kalorifer tesisatı, su tesisatı, doğalgaz tesisatı vb.), ve topraklayıcılar koruma hattı sistemine itinalı bir şekilde bağlanır.

•

Tesisin izolasyon durumunu kontrol için bir izolasyon cihazı bağlanır.

•

Tesisin izolasyon durumunu kontrol için bir izolasyon cihazı bağlanır. Tesiste bir izolasyon hatası olduğunda bağlanan bir cihaz ile sesli ve ışıklı olarak sinyal verir.

•

Koruma hattının kesiti, faz hattına bağlı olarak seçilir.

•

Koruma hattı sisteminin toplam topraklama direnci 20 Ω’un üstüne çıkmamalıdır.

Yıldız noktası topraklanmamış bir tesiste arızasız durumda fazların toprağa karşı gerilimi sıfırdır. Faz iletkenlerinden birinin toprağa karşı gerilimi sıfırdır. Faz iletkenlerinden birinin toprağa teması halinde topraklanmış bir sistem oluşmuş olur. Netice olarak faz iletkenleri ile toprak arasındaki gerilim 380 Volttur. İlk toprak teması anında kapasitif bir akım geçişi olur. Bu akım 1000 m uzunluğunda 1, 5 mm2 kesitindeki bir hatta 14 mA ve 120 mm2 kesitindeki bir hatta 84 mA civarındadır. Koruma hattı sisteminin uygulandığı tesislerde ilk toprak hatası meydana geldiğinde, ikinci bir hata olmadan hata tamir edilmelidir. Aksi taktirde ikinci bir hata meydana gelirse kısa devre akımı geçer. Koruma hattı sisteminde ilk toprak hatası meydana geldiğinde tesisin derhal devreden çıkarılmasına gerek yoktur. Bu nedenle maden ocakları, santrallerin yardımcı tesisleri, kimya sanayi, ameliyathaneler, bir fabrikanın bir bölümü, bir hastanenin bir bölümü vb. gibi yerlerde kullanılmaya elverişlidir.

Koruma Topraklaması İnsanları tehlikeli temas gerilimlerine karşı korumak için; tüketicilerin işletme akım devresine ait olmayan fakat bir izolasyon hatası sonucunda gerilim altına girebilen iletken kısımlarının örneğin madeni muhafazalarının toprak ile bağlanmalarına koruma topraklaması denir. Korunan tesis kısımları arızasız durumda toprak potansiyelindedir. Cihazda bir izolasyon hatası başa gösterirse bir fazlı kısa devre meydana gelmiş olur ve büyük hata akımı geçtiğinden koruma elemanlarından biri (Örneğin bir sigorta) enerjiyi keserek tehlikeli temas geriliminin sürekli olarak kalmasını önler. Koruma topraklamasının uygulandığı şebekelerde yıldız noktasının topraklanmış olması gerekir.

Koruma hattı sisteminin kullanıldığı tesislerde yıldız noktasının topraklama durumu nedir?

149







Herhangi bir cihazda bir izolasyon hatası meydana gelirse koruma topraklaması sayesinde bir hata akımı oluşur. Hata akımı devresini koruma topraklamasınıngeçiş direnci (Rk), transformatörün sargı direnci (RT), ve faz hattına ait (Rh) direnç üzerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatalı faza ait 220 Volt faz gerilimidir. Hata akımının koruma topraklaması direnci Rk üzerinde meydana getirdiği gerilim düşümü, UT = Rk.Ih Volt

(6.1)

temas gerilimine eşittir. Öyleyse arızalı cihaza dokunana kişi bu gerilimin etkisi altında kalır. Yukarıdaki formüldeki Ut temas gerilimi 65 V’un üzerinde ise devrenin enerjisinin anında kesilmesi gerekir. Zaten izolasyon hatası meydana geldiğinde, devrede koruma topraklaması yapılmış ise devreden kısa devre akımı geçtiğinden devreyi koruyan sigorta eriyerek enerjiyi keser. Böylece cihaz üzerindeki temas gerilimi ortadan kalkmış olur. Koruma topraklamasının etkili olabilmesi için şunlar gereklidir: •

Rk topraklama direncinin çok büyük olması,

•

Sigortanın 0.2 sn gibi sürede enerjiyi kesmesi.

Koruma topraklamasının uygulandığı şebekelerde topraklanacak olan tesisler ve işletme araçları şunlardır: •

Evlerde kullanılan ve insanların dokunabilecekleri dış muhazafa kısmı iletken olan cihazlar ve gerilim altına girmesi ihtimali olan bina kısımları,

•

İşyerindeki elektronik motorları, cihazlar ve tesisler,

•

Bağlama ve dağıtım tesislerinde saçtan yapılmış dağıtım tabloları, kabloların madeni kılıfları, madeni kablo başlıkları, madeni ek kutuları, kumanda cihazlarının madeni muhafazaları ve kumanda kolları, madeni kapılar, koruma ızgaraları.

•

Transformatör izolasyonunda kullanılan madeni muhafazalar.

•

Havai hat şebekelerindeki madeni direkler.

Koruma topraklaması iki şekilde yapılır: 1.

Korunacak işletme araçlarının topraklayıcılara ve topraklanmış kısımlara bağlanması ile,

2.

Sıhhi tesisat şebekesi borusuna bağlanması ile.

Koruma topraklamasının güvenilir bir şekilde olması için şu kurallara dikkat edilmesi gerekir: 1.

Dış muhafazası madeni olan cihazlarda topraklı fiş kullanılmalıdır. Kullanılan bu fişlerin de topraklı prize takılmasına itina gösterilmesi gerekir.

2.

Koruma topraklaması hattının kesiti aşağıdaki tablo’ya uygun olmalıdır. Örnek; faz ve nötr iletkeni 25 mm2 kesitli iletkenle çekilen tesisatta koruma iletkenlerinin yalıtılmış iletkenle çekilecekse 16 mm2, çıplak olarak korunmuş veya korunmamış iletkenlerle yine tabloya göre 16 mm2 olması gerekir.

3.

Koruma topraklamasının uygulandığı şebekelerde, tüketicilerin sıfırlamasına müsaade edilmez.

150







Tablo 6.1: Koruma iletkenlerinin anma kesiti

•

Koruma topraklamasının uygulandığı şebekelerde, tüketicilerin sıfırlanmasına müsaade edilmez.

•

Tüketici tesislerinde nötr hattı yalıtılmış olarak çekilir.

•

Havai hat şebekelerinde el dokunabilecek yerlerde el işletme topraklaması iletkenleri, mekanik bakımdan ve tesadüfi temaslara karşı korunmalıdır. Ağaç direklerde ve binalarda işletme topraklaması iletkenlerinin 2, 5 m uzunluğunda çıtalarla kapatılması yeterlidir. Çelik ve betonarme borularda işletme topraklaması iletkenlerinin yalıtılmış olarak çekilmesi gerekir.

•

Topraklama baralarının kesiti küçük olması gerekir.

•

Tesis işletmeye alınmadan koruma topraklamasının çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir.

Sıfırlama İnsanları tehlikeli temas gerilimlerine karşı korumak için tüketicilerin işletme akım devresine ait olmayan ve bir izolasyon hatası sonucunda gerilim altında kalabilen iletken kısımların, örneğin madeni muhafazaların nötr hattı ile iletken olarak bağlanmasına sıfırlama denir. Sıfırlama yapılmış tesislerde, koruma topraklamasında olduğu gibi, işletme araçlarında izolasyon hatası nedeniyle meydana gelen yüksek temas gerilimlerinin sürekli olarak kalması önlenir. Bu sistemde kullanılacak işletme aracının gövdesi nötr ile bağlanır. İşletme aracında bir izolasyon hatası meydana gelirse, sıfırlama sayesinde bir hata akımı oluşur. Hata akımı devresini, şebekenin hat direnci (Rh), sıfırlama iletkeni ile nötr hattının direnci (Rho) ve transformatörün hatalı faz sargısının direnci (RT) üzerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatalı faza ait 220 Volt faz gerilimidir. Devredeki dirençlerin toplamı çok küçük olduğundan, devreden geçen hata akımı, kısa devre akımı seviyelerindedir. Netice olarak, devreyi koruyan sigorta eriyerek veya aşırı akımla çalışan manyetik korumalı otomatik anahtar faaliyete geçerek devrenin enerjisini keser. Dolayısıyla temas gerilimi ortadan kalkar.

151







R S T MR

1h

1h

1h

Zemin Toprak R0

Şekil 6.13: Klasik sıfırlamanın yapılışı

Sıfırlamanın koruma etkisi, prensip itibariyle koruma topraklamasının, özellikle su borusu şebekesi üzerinden yapılan topraklamanın aynısıdır. Sıfırlama seviyesinde akımın dönüş yönü koruma iletkeni ne nötr üzerinden olduğundan bunun toplam direnci daha küçük olur. Nötr hattı daha kolay kontrol edilebildiğinden daha güvenilir bir akım devresi oluşturulmuş olur. Bu nedenle günümüzde alçak gerilim tesislerinde en ekonomik, en etkili, en kolay ve bu sebeplerden dolayı en çok kullanılan koruma sistemi sıfırlamadır. Sıfırlama sisteminde, koruma topraklama sisteminde olduğu gibi hata akımı, hatalı fazın geriliminin hatalı devredeki toplam dirence bölüme eşittir. Burada da hata akımı sigortayı kesin olarak faaliyete geçirecek büyüklükte olmalıdır. Sıfır iletkeni bir koruma iletkeni değildir. Çünkü bu iletkenin üzerinden işletme akımı geçebilir. Fakat cihazları sıfır iletkenine bağlayan iletkenler koruma iletkenidir. Arıza almadığı taktirde bunun üzerinden hiçbir akım geçmez. Sıfırlama iki şekilde yapılır; 1.

Klasik sıfırlama

2.

Modern sıfırlama

Yukarıdaki klasik sıfırlamada nötr iletkeni koruma iletkeni olarak kullanılmaktadır. Bu sistem basit ve ekonomiktir. Ancak sistemin sakıncası vardır. Eğer nötr hattında bir kopma olursa, örneğin bir fazlı tüketicide bir hata olmasa dahi, tüketicinin madeni muhafaza kısmı faz gerilimi altında kalır. Bu ise çok tehlikeli bir durumun meydana gelmesine neden olur. Yani koruma yolu ile tehlike meydana getirmiş oluruz. Örneğin çalışmakta olan bir elektrikli fırının çalışması nötr hattının kopması sonucunda durur. Fırının kapağına dokunan kişi direkt olarak faz geriliminin tesiri altında kalarak büyük bir hayati tehlike yaşanmasına neden olur. Sıfırlama iletkenlerinin ekstradan fazla dirence sebebiyet vermemeleri için daima faz iletkenlerinin kesitine eşit olması istenir. Sıfırlamanın uygulanabilmesi için aşağıdaki şartların yerine getirilmesi gerekir: 1.

Sigortanın nominal akımının büyük seçilmesi gibi anormal hallerde sıfılama yapılmamalıdır.

2.

Transformatörden veya generatörden tüketiciye kadar olan iletken kesitleri hesaplamaya dikkat ederek çekilmelidir. Sıfırlama iletkeni de nötr iletkeni kesitinde olmalıdır.

3.

İşletme topraklaması generatörün veya transformatörün yanında topraklanır. Havai hatlarda en azından 200 metreden uzun olan her kolun sonu topraklanır. 152







4.

Sıfırlama uygulanan şebekelerde, toprak üstünde kullanılan ve sıfır iletkeni ile toplayıcı arasına 2 çekilen topraklama iletkenin kesiti, bakır için en az 16 mm , galvanizli çelik şerit için en az 3 2 mm2 kalınlığında olmak şartı ile 100 mm olmalıdır. Toprak içinde çekilen yalıtılmış bakır iletkenlerin kesiti de toprak üstündekiler gibi olmalıdır.

5.

Dağıtım şebekesinin bulunduğu alanda iyi nitelikli topraklayıcılar bulunuyorsa, sıfır iletkeni bunlara bağlanmalıdır. Bu bakımdan madeni su borusu şebekesi iyi bir topraklayıcı olarak kabul edilebilir.

6.

Sıfırlamanın yapıldığı şebeke ve tesislerde sıfır iletkeni ile bağlantısı olmayan koruma topraklamasının yapılmasına izin verilmez.

7.

Havai hat tesislerinde sıfır iletkeni, faz iletkenlerinin altına döşenir.

8.

Tüketici tesislerinde sıfır iletkenleri de faz iletkenleri gibi yalıtılmalı, itinalı döşenmeli ve ayrı boru içinde ya da çok damarlı kablo ve iletken kullanıldığında bunlarla ortak kılıf içinde geçirilmelidir. Birçok akım devresi için müşterek bir sıfır iletkeninin kullanılmasına izin verilmez. Ancak bara ile yapılan dağıtım tesislerinde sıfır barasının kesiti faz iletkenlerinin toplam kesitine uygun olarak seçilmişse, buna izin verilir.

9.

Sıfır iletkeni, nötr iletkeni ve özel koruma iletkenleri belli renklerle tanıtılmalıdır.

10. Sıfır iletkeni üzerine üzerine sigorta konmaz. 11. Kabloların kurşun kılıfları yalnız başına sıfır iletkeni olarak kullanılmaz. 12. Kabloların kurşun kılıfları şebekenin tüm abone bağlantılarında su borusu şebekesine iletken olarak bağlanmışşa, kurşun kılıf yalnız başına sıfır iletkeni olarak kullanılabilir. 13. Elektrik tüketim cihazlarının fiş ve priz üzerinden taşınabilir bağlantılarının yapılmasında topraklı fiş ve topraklı prizler kullanılmalıdır. 14. Sıfır iletkenliği, tesis işletmeye alınmadan kontrol edilmelidir. Eski tesislerde sıfırlama amacı ile nötr iletkeni; sıfır iletkeni ve koruma iletkeni olarak kullanılmaktadır. Halbuki yeni yapılan modern tesislerde sıfırlama için kofreden itibaren, ayrıca topraklanmış bir koruma hattı çekilmektedir.

Şebeke

R Kh MR

R S T MR

R S

R S T MR K h

T MR

Kofre

Priz

R S T

Fiş

MR

Kh

Tüketici

İşletme topraklaması

M

M

3 Fazlı Tüketici

1 Fazlı Tüketici

Şekil 6.14: Sıfırlanmş seyyar tüketicilerin bağlanması için kullanılan topraklı fiş prizler ve koruma iletkeni ile sıfırlama

Alternatif akım tesislerinde üç fazlı dengesiz yüklerde nötr hattı üzerinden işletme akımı geçebilmektedir. Bu sıfırlamanın yapıldığı tesislerde, cihaz gövdesinde istenmeyen gerilimlerin oluşmasına neden olacaktır. Halbuki koruma hattında hiçbir zaman istenmeyen gerilimler olmayacaktır. Şekilde böyle sistemin olduğu modern sıfırlama sistemi görülmektedir. 153







Sıfırlamanın sakıncaları şunlardır: 1.

Binayı besleyen enerji hattının kopması sonucu yeniden bağlantı yapılırken faz ve nötr iletkenleri yer değiştirilebilir.

2.

Konutlarda elektrik sayaçları kontrol amacıyla sökülüp tekrar yerine takılabilir. Tekrar takılma esnasında faz ve nötr uçları ters bağlanmış olabilir.

3.

Dengeli yüklenmiş bir tesiste nötr hattından bir akım geçmez. Fakat şebekeler genellikle dengesiz yüklendiğinden alıcı üzerinde bir gerilim oluşur.

4.

Devresinde başka bir koruma aracı bulunmayan motor tesislerinde yapılan sıfırlamada, fazlardan birinin motor gövdesine dokuması sonucunda yalnızca bir fazın sigortası atar. Böylece motor kısa zamanda yanar.

Bu sistemin kullanılmasının amacı, gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinde meydana gelebilecek olan yüksek koruma gerilimlerinin tesiste sürekli olarak kalmasını önlemektir. Eğer böyle bir durum ortaya çıkarsa tüm faz iletkenlerinin devresini 0.2 saniye içinde açarak koruma önlemi alırlar. Bunun için özel bir koruma anahtarından yararlanılır. Bu anahtar empedansı yaklaşık 400 Ω değerinde olan bir açma bobini ile donatılmıştır. Bir hata halinde bu bobin Uh hata gerilimini ölçer. Bobine uygulanan gerilim müsaade edilen bir değeri aşarsa, bobin mıknatıslanarak anahtar kolunu çeker ve anahtar açılır. Hata gerilimi anahtarı ile çalışan koruma sistemi aşağıdaki şekilde verilmiştir. R S T

1h

Hata gerilimi bobini

1h

Anahtar

Kontrol düğmesi

Rk

1h 1h

Kontrol direnci

M

10 m

Yardımcı topraklayıcı

Toprak

Şekil 6.15: Hata gerilimi ile koruma bağlantısı

Bu koruma sistemi yıldız noktası topraklanmış şebekelerde kullanılır. Bu sistemde hata gerilimi bobinini bağlamak için özel bir yardımcı topraklayıcıya ihtiyaç vardır. Yardımcı topraklayıcı diğer topraklayıcılardan en az 10 metre uzaklıkta olmalı ki hatalı açmalara meydan vermesin. Hata akımı ile koruma bağlamasının uygulanmasına başlandıktan sonra hata gerilimi ile koruma bağlantısı önemini kaybetmiştir. Günümüzde artık hata akımı ile (Kaçak akım koruma rölesi) koruma yapılmaktadır.

154







ELEKTRİK TESİSLERİ TOPRAKLAMA YÖNETMELİĞİ MADDE 1. AMAÇ VE KAPSAM: Bu Yönetmelik esas itibariyle, frekansı 100 Hz’in altındaki alternatif akım (a.a.) ve doğru akım (d.a.) elektrik tesislerine ilişkin topraklama tesislerinin kurulması, işletilmesi, denetlenmesi, can ve mal güvenliği bakımından güvenlikle yapılmasına ilişkin hükümleri kapsar. Özelliklerinin farklı olması nedeniyle, yüksek gerilimli elektrik kuvvetli akım tesislerine ve alçak gerilimli elektrik tesislerine ilişkin topraklama kuralları ile bilgi işlem ve iletişim donanımlarının topraklanmasına ilişkin kurallar ayrı bölümler halinde verilmiştir. Elektrikle işleyen taşıtlara ilişkin besleme hatları, bu yönetmeliğin kapsamına girmez. Bu Yönetmeliğin Ek’leri ve ilgili Türk Standartları bu Yönetmeliğin tamamlayıcı ekidir. Yönetmelikte olmayan hükümler için EN, HD, IEC ve VDE gibi standartlar göz önüne alınır. Çelişmeler durumunda sıralamaya göre öncelik verilir. Herhangi bir tesisin bu Yönetmeliğin kapsamına girip girmeyeceği konusunda bir kararsızlık ortaya çıkarsa, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının bu konuda vereceği karar geçerlidir. MADDE 4. TANIMLAR Tanımlar, genel tanımlar, topraklamaya ilişkin tanımlar, hata ve arıza çeşitlerine ilişkin tanımlar, şebeke (sistem) tiplerine ilişkin tanımlar, iletişim sistemlerine ilişkin tanımlar olmak üzere beşe ayrılır. a. Genel tanımlar: 5. Toprağa karşı gerilim: Orta noktası ya da yıldız noktası topraklanmış şebekelerde, bir faz iletkeninin bu noktalara göre potansiyel farkıdır. Bu gerilim faz gerilimine eşittir. Bunun dışındaki bütün şebekelerde toprağa karşı gerilim, bir faz iletkeninin toprağa temas etmesi durumunda öteki faz iletkenleri ile toprak arasında oluşan gerilimdir. Arıza yerinde ark yoksa, bir fazın toprağa karşı gerilimi fazlar arası gerilim değerine eşittir. 9. Aktif bölümler: Elektrik işletme elemanlarının, normal işletme koşullarında gerilim altında bulunan iletkenleri (nötr iletkeni dahil, ancak PEN iletkeni hariç) ve iletken bölümleridir. Orta iletkenler de aktif bölümlerdir; fakat koruma iletkenleri ve bunlara iletken olarak bağlı bölümler aktif bölüm sayılmaz. 11. İletken çeşitleri: i.

Ana iletken (Faz iletkeni) (L1, L2, L3): Elektrik enerji kaynaklarını tüketicilere bağlayan, fakat orta noktadan ya da yıldız noktasından çıkmayan iletkenlerdir.

ii.

Nötr iletkeni (N): Şebekenin orta noktasına veya yıldız noktasına bağlanan, elektrik enerjisinin iletilmesine katkıda bulunan bir iletkendir (d.a. sistemlerinde kaynağın orta noktasına bağlanan iletkene de orta iletken denir).

iii.

Koruma iletkeni (PE): Elektriksel olarak tehlikeli gövde akımlarına karşı alınacak güvenlik önlemleri için işletme elemanlarının açıktaki iletken bölümlerini: •

Potansiyel dengeleme barasına,

•

Topraklayıcılara,

•

Elektrik enerji kaynağının topraklanmış noktasına, bağlayan iletkendir.

iv.

Koruma iletkeni + nötr iletkeni (PEN): Koruma iletkeni ile nötr iletkeninin işlevlerini bir iletkende birleştiren topraklanmış iletkendir.

v.

Fonksiyon topraklama iletkeni (FE): Yalnızca fonksiyon topraklaması için kullanılan bir topraklama iletkenidir. 155







vi.

Fonksiyon topraklama ve koruma iletkeni (FPE): Hem fonksiyon topraklaması ve hem de koruma topraklaması için birlikte kullanılan tek bir topraklama iletkenidir.

12. Dolaylı dokunmaya karşı koruma: İnsan ve hayvanların, hatalı durumlardan dolayı ortaya çıkabilecek tehlikelerden korunmasıdır. 13. Emniyetli ayırma: Bir akım devresine ilişkin olan gerilimin, bir başka akım devresine sirayet etmesinin yeterli güvenlikle önlendiği ayırmadır. b. Topraklamaya ilişkin tanımlar: 1.

Toprak: Elektrik potansiyelinin her noktada sıfır olduğu yeryüzünün madde ve yer olarak ifadesidir. Örnek: Humuslu toprak, killi toprak, kumlu toprak, çamur, kayalık arazi.

2.

Referans toprağı (nötr toprak): Topraklayıcıdan yeterince uzak bulunan ve topraklama tesisinin etki alanı dışında kalan yeryüzü bölümüdür. Bu bölümdeki herhangi iki nokta arasında, topraklama akımının neden olduğu gerilim ihmal edilecek kadar küçüktür.

3.

Topraklama iletkeni: Topraklanacak bir cihazı ya da tesis bölümünü, bir topraklayıcıya bağlayan toprağın dışında veya yalıtılmış olarak toprağın içinde döşenmiş bir iletkendir.

Nötr iletkeni veya ana iletken ile topraklayıcı arasındaki bağlantıya bir ayırma bağlantısı, bir ayırıcı ya da bir topraklama bobini veya direnç bağlanmışsa, bu durumda sadece topraklayıcı ile belirtilen cihazlara en yakın toprak tarafındaki bağlantı ucu arasındaki bağlantı, topraklama iletkenidir. 4.

Topraklama barası (topraklama birleştirme iletkeni): Birden fazla topraklama iletkeninin bağlandığı bir topraklama barasıdır (iletkenidir).

Aşağıdaki iletkenler topraklama barası sayılmaz i.

Üç fazlı düzenlerde (üç ölçü transformatörü, üç kablo başlığı, üç mesnet izolatörü vb.) her bir cihazın topraklanacak bölümlerini birleştiren topraklama iletkenleri,

ii.

Hücre biçimindeki tesislerde, bir hücrenin cihazlarının topraklanacak bölümlerini birleştiren ve hücre içinde kesintisiz olarak döşenmiş olan bir topraklama barasına bağlanmış topraklama iletkenleri. 5.

Topraklama tesisi: Birbirlerine iletken olarak bağlanan ve sınırlı bir alan içinde bulunan topraklayıcılar ya da aynı görevi yapan (boyasız direk ayakları, zırhlar ve metal kablo kılıfları gibi) metal parçalar ve topraklama iletkenlerinin tümüdür.

6.

Topraklamak: Elektriksel bakımdan iletken bir parçayı bir topraklama tesisi üzerinden toprağa bağlamaktır.

7.

Topraklama: Topraklamak için kullanılan araç, düzen ve yöntemlerin tümüdür. Topraklamalar çeşitlerine, amaçlarına ve şekillerine göre ayırt edilirler.

7.1. Topraklamanın çeşitlerine göre tanımlar i.

Dolaysız topraklama: Topraklama direncinden başka hiçbir direnç içermeyen topraklamadır.

ii.

Dolaylı topraklama: Topraklama iletkeni üzerine ek olarak bağlanan ohmik, endüktif veya kapasitif dirençlerle yapılan topraklamadır.

iii.

Açık topraklama: Topraklama iletkeni üzerine bir parafudr veya eklatör bağlanan topraklamadır.

7.2. Topraklamanın amaçlarına göre tanımlar i.

Koruma topraklaması: İnsanları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için, işletme akım devresinde bulunmayan iletken bir bölümün topraklanmasıdır.

Açık topraklama nedir? 156







ii.

İşletme topraklaması: İşletme akım devresinin bir noktasının, cihazların ve tesislerin normal işletilmesi için topraklanmasıdır. Bu topraklama iki şekilde yapılabilir:

•

Dirençsiz (doğrudan doğruya) işletme topraklaması: Bu durumda, topraklama yolu üzerinde normal topraklama empedansından başka hiçbir direnç bulunmamaktadır.

•

Dirençli işletme topraklaması: Bu durumda, ek olarak ohmik, endüktif ya da kapasitif dirençler bulunmaktadır.

iii.

Fonksiyon topraklaması: Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen fonksiyonu yerine getirmesi amacıyla yapılan topraklamadır. Fonksiyon topraklaması, toprağı dönüş iletkeni olarak kullanan iletişim cihazlarının işletme akımlarını da taşır.

Not: Bir iletişim tesisinin fonksiyon topraklaması, eskiden kullanılan iletişim tesisi işletme topraklaması ile aynıdır. Fonksiyon topraklaması deyimine, örneğin “yabancı gerilim bileşeni az olan topraklama” gibi adlandırmalar da dahildir. iv.

Fonksiyon ve koruma topraklaması: Fonksiyon topraklamasının aynı topraklama iletkenini kullanarak ve aynı zamanda koruma topraklaması olarak da kullanıldığı topraklamadır.

Not: Bir iletişim tesisinin fonksiyon ve koruma topraklaması, eskiden kullanılan iletişim tesisi işletme ve koruma topraklaması ile aynıdır. v.

Düşük gürültülü topraklama: Dış kaynaklardan iletilen (bozucu büyüklüklerle olan) girişimin seviyesi, bağlandığı bilgi işlem veya benzeri donanımda bilgi kayıplarına neden olan kabul edilmeyecek etkiler üretmeyen bir topraklama bağlantısıdır.

Not: Genlik/frekans karakteristikleri ile ilgili olarak (suseptans= 1/x) duyarlık, donanımın tipine bağlı olarak değişir. vi.

Yıldırıma karşı topraklama: Yıldırım düşmesi durumunda, işletme gereği gerilim altında bulunan iletkenlere atlamaları (geri atlamalar) geniş ölçüde önlemek ve yıldırım akımını toprağa iletmek için, işletme akım devresine ilişkin olmayan iletken bölümlerin topraklanmasıdır.

vii.

Raylı sistem topraklaması: İletken kısımlarla raylı sistem toprağı arasındaki dolaysız, dolaylı veya açık bağlantıdır.

Raylı sistem toprağı, geri dönüş iletkeni olarak görev yapan ve traversler veya topraklama tesisleri üzerinden toprakla bağlantısı olan raylar ve bunlara bağlanmış iletken kısımlardır. 7.3. Topraklamanın şekline göre tanımlar: i.

Münferit (tekil) topraklama: İşletme elemanı veya cihazın sadece kendine ilişkin topraklayıcıya bağlı olduğu topraklamadır.

ii.

Yıldız şeklindeki topraklama: Birçok işletme elemanının veya cihaza ilişkin topraklama iletkenlerinin topraklanmış bir noktada yıldız şeklinde toplanmasıdır.

iii.

Çoklu topraklama: Bir işletme elemanı veya cihazın topraklanmış birçok iletkene (örneğin potansiyel dengeleme iletkeni, koruma iletkeni (PE) veya fonksiyon topraklama iletkeni (FE)) bağlandığı topraklamadır. Bu topraklama iletkenleri aynı topraklama birleştirme iletkenine veya farklı topraklayıcılara bağlı olabilir.

iv.

Yüzeysel topraklama: Topraklanacak işletme elemanları veya cihazların ve iletişim tesislerinin işletme akımı taşımayan iletken kısımlarının ağ şeklinde kendi aralarında koruma topraklamasına veya fonksiyon ve koruma topraklamasına bağlandığı topraklamadır.

8.

Topraklayıcı (topraklama elektrodu): Toprağa gömülü ve toprakla iletken bir bağlantısı olan veya beton içine gömülü, geniş yüzeyli bağlantısı olan iletken parçalardır.

157







9.

Topraklayıcı çeşitleri:

9.1. Konuma göre topraklayıcılar: i.

Yüzeysel topraklayıcı: Genel olarak 0, 5 - 1 m. arasında bir derinliğe yerleştirilen topraklayıcıdır. Galvanizli şerit veya yuvarlak ya da örgülü iletkenden yapılabilir ve yıldız, halka, gözlü topraklayıcı ya da bunların karışımı olabilir.

ii.

Derin topraklayıcı: Genellikle düşey olarak 1 m’den daha derine yerleştirilen topraklayıcıdır. Galvanizli boru, yuvarlak çubuk veya benzeri profil malzemelerden yapılabilir.

9.2. Biçim ve profile göre topraklayıcılar: i.

Şerit topraklayıcı: Şerit şeklindeki iletken malzeme ile yapılan topraklayıcıdır.

ii.

Boru ve profil topraklayıcı: Boru ve profil şeklindeki iletken malzeme ile yapılan topraklayıcıdır.

iii.

Örgülü iletken topraklayıcı: Örgülü iletken malzeme ile yapılan topraklayıcıdır. Örgülü iletkeni oluşturan teller ince olmamalıdır.

iv.

Doğal topraklayıcı: Temel amacı topraklama olmayan, fakat topraklayıcı olarak etkili olan, toprakla veya suyla doğrudan doğruya veya beton üzerinden temasta bulunan yapıların çelik bölümleri, boru tesisatları, temel kazıkları gibi metal parçalardır.

v.

Topraklayıcı etkisi olan kablo: Metal kılıfı, siperi (ekran) ve zırhlarının iletkenliği toprağa göre şerit topraklayıcı niteliğinde olan kablodur.

vi.

Çıplak topraklayıcı bağlantı iletkeni: Bir topraklayıcıya bağlanan çıplak topraklama iletkeninin toprak içinde kalan bölümü, topraklayıcının bir parçası sayılır.

vii.

Temel topraklayıcı (temel içine yerleştirilmiş topraklayıcı ): Beton içine gömülü, toprakla (beton üzerinden) geniş yüzeyli olarak temasta bulunan iletkendir. 10. Potansiyel düzenleyici topraklayıcı: Belirli bir yayılma direncinin sağlanmasından çok, potansiyel dağılımının düzenlenmesine yarayan topraklayıcıdır. 11. Toprak özdirenci (ρ E ): Toprağın elektriksel özdirencidir. Bu direnç, genellikle Ω m2/m ya da Ω m olarak verilir. Bu direnç, kenar uzunluğu 1 m olan toprak bir küpün karşılıklı iki yüzeyi arasındaki dirençtir. 12. Topraklayıcının veya topraklama tesisinin yayılma direnci (RE): Bir topraklayıcı ya da topraklama tesisi ile referans toprağı arasındaki toprağın direncidir. Yayılma direnci, yaklaşık olarak ohmik direnç kabul edilebilir. 13. Topraklama direnci: Topraklayıcının yayılma direnci ile topraklama iletkeninin direncinin toplamıdır. 14. Toplam topraklama direnci: Bir yerde ölçülebilen ve ölçüye giren bütün topraklamaların toplam direncidir. 15. Topraklama empedansı (ZE): Bir topraklama tesisi ile referans toprağı arasındaki (işletme frekansında) alternatif akım direncidir.

Bu empedansın mutlak değeri, topraklayıcıların yayılma dirençleri ile toprak iletkenleri ve topraklayıcı etkisi olan kablolar gibi zincir etkili iletken empedanslarının paralel bağlanması ile elde edilir. 16. Darbe topraklama direnci: Bir topraklama tesisinin herhangi bir noktası ile referans toprağı arasında, yıldırım akımlarının geçmesi sırasında etkili olan dirençtir. 17. Topraklama gerilimi (toprak potansiyel yükselmesi) (UE ): Bir topraklama tesisi ile referans toprağı arasında oluşan gerilimdir (Şekil-2'ye bakınız). 18. Yeryüzü potansiyeli (
): Yeryüzünün bir noktası ile referans toprağı arasındaki gerilimdir. 158







19. Dokunma gerilimi (UT): Topraklama geriliminin, insan tarafından köprülenebilen bölümüdür (Bu durumda insan vücudu üzerindeki akım yolu elden ayağa (dokunulabilen yere yatay uzaklık yaklaşık 1 m) ya da elden eledir. 20. Beklenen dokunma gerilimi (mümkün olan en büyük dokunma gerilimi) (U ST): İletken kısımlarla toprak arasında ortaya çıkan bir toprak hatası esnasında, bu kısımlara henüz dokunulmamış iken, ortaya çıkan gerilimdir (kaynak gerilimi). 21. Adım gerilimi (US): Topraklama geriliminin, insanın 1 m’ lik adım açıklığı ile köprüleyebildiği bölümüdür. Bu durumda insan vücudu üzerindeki akım yolu ayaktan ayağadır. 22. Potansiyel dağılımı: Topraklanmış bir elektrik işletme elemanında oluşan bir hata sonucunda bir gövde kısa devresi oluştuğunda, referans toprağından başlayarak ölçülmek üzere söz konusu elektrik işletme elemanına doğru, yeryüzündeki potansiyelin dağılmasıdır. 23. Potansiyel dağılımının düzenlenmesi (potansiyel düzenlenmesi): Bir topraklama tesisinin potansiyel dağılımının düzenlenmesi, adım ve dokunma gerilimlerini küçültmek için potansiyel düzenleyici topraklayıcılar yerleştirerek potansiyel dağılımına etki etmektir. Düzenleyici topraklayıcıların topraklama tesisine bağlı olup olmamalarının önemi yoktur. 24. Potansiyel dengelemesi: Potansiyel farklarının ortadan kaldırılmasıdır. Örneğin, koruma iletkenleri ile iletken borular ve iletken yapı bölümleri arasında ya da bu borularla yapı bölümleri arasındaki potansiyel farklarının giderilmesi amacıyla yapılan düzenlemelerdir. 25. Fonksiyon potansiyel dengelemesi: İletken kısımlar arasındaki gerilimi, bir işletme elemanının, cihazın veya tesisin sorunsuz çalışabilmesine yetecek kadar küçük değerlere düşürmek amacıyla yapılan düzenlemelerdir. 26. Koruma potansiyel dengelemesi: İletken kısımlar arasında yüksek gerilimlerin ortaya çıkmasını önlemek amacıyla yapılan düzenlemelerdir. 27. Fonksiyon ve koruma potansiyel dengelemesi: Fonksiyon potansiyel dengelemesi ile koruma potansiyel dengelemesinin birleştirilmesidir ve bir işletme elemanı, cihaz veya tesis için, gerek fonksiyon ve gerekse koruma açısından öngörülen koşulların sağlanması için yeterlidir. 28. Potansiyel dengeleme hattı (eşpotansiyel kuşaklama): Potansiyel dengelemesini sağlamak amacıyla kullanılan bağlantı iletkenleridir. 29. Üzerine basılan yerin yalıtılması: Üzerine basılan yer ile toprak arasındaki direncin, izin verilmeyen dokunma gerilimleri oluşamayacak biçimde arttırılmasıdır. 30. Potansiyel sürüklenmesi: Bir topraklama tesisinin yükselen potansiyelinin, bu tesise bağlı bir iletken (örneğin, metal kablo kılıfları, PEN iletkeni, su borusu, demiryolu) ile potansiyeli daha düşük olan bölgeye veya referans toprak bölgesine taşınmasıdır. Bu iletkende, çevresine göre bir potansiyel farkı oluşur. 31. Global topraklama sistemi: Yerel topraklama tesislerinin birbirlerine bağlanmasıyla elde edilen ve birbirlerine yakın mesafede bulunan topraklama tesislerinde hiçbir tehlikeli topraklama geriliminin (toprak potansiyel yükselmesi) ortaya çıkmamasını sağlayan bir topraklama sistemidir. Böyle sistemler, toprak arıza akımın bölünmesine izin vererek, yerel topraklama sisteminde topraklama geriliminin küçültülmesini sağlar. Böyle bir sistem bir eşpotansiyel yüzey oluşturur. c) Hata ve arızalar ile ilgili tanımlar: 1.

Bozuk olmayan işletme (Normal işletme): Tesis, cihaz ve işletme elemanları için öngörülmüş olan koşullardaki (örneğin bunlara ilişkin işletme talimatları uyarınca) ve hatasız durumdaki işletmedir.

2.

Bozuk işletme durumu: Arızalı işletme ve hata durumu için üst kavramdır.

Not: Bozuk işletme durumları, örneğin yalıtımların köprülenmesi, elektriksel bağlantıların kesilmesi, bileşenlerin devre dışı kalması gibi durumlarla, yazılım hataları ve aynı zamanda cihazların üretim, çalıştırma ve bakımı sırasındaki hatalardır. 159







3.

Bir tesisin veya cihazın bozuk işletmesi: Bir tesisin veya cihazın bir hata durumu oluşturmaksızın, bozuk işletme durumuna geçip, bozuk olmayan işletme durumunun dışına çıkmasıdır.

4.

Hata durumu: Güvenlikle ilgili bir kısmın, örneğin temel yalıtımın, koruma iletkeninin veya güvenlikle ilgili devrenin görevini yapamaması nedeniyle bir tesis veya cihazda ortaya çıkan bozuk işletme durumudur.

5.

Yalıtım hatası: Yalıtımdaki hata sonucu sistemde ortaya çıkan hatadır.

6.

Gövde teması: Bir hata sonucunda bir elektrik işletme elemanının gövdesi ile aktif bölümler arasında oluşan iletken bağlantıdır.

7.

Kısa devre: İşletme bakımından birbirine karşı gerilim altında olan iletkenler (ya da aktif bölümler) arasında, bir arıza sonucunda oluşan iletken bağlantıdır. Ancak olayın kısa devre sayılabilmesi için, arızanın olduğu akım devresi üzerinde bir tüketim cihazın direnci gibi işlevi olan bir direncin bulunmaması gerekir.

8.

Hat teması: Kısa devrenin oluştuğu akım devresi üzerinde, işlevi olan bir direnç bulunursa, bu olaya hat teması adı verilir.

9.

Toprak hatası: Bir faz iletkeninin ya da işletme gereği yalıtılmış orta iletkenin, bir arıza sonucunda, toprakla ya da topraklanmış bir bölümle oluşturduğu iletken bağlantıdır. İletken bağlantı bir ark üzerinden de olabilir.

Yıldız noktası doğrudan doğruya ya da küçük değerli bir direnç üzerinden topraklanan şebekelerdeki, toprak hatasına toprak kısa devresi adı verilir. Yıldız noktası yalıtılmış ya da kompanze edilmiş (dengelenmiş) şebekelerde toprak hatasına toprak teması adı verilir. Toprak teması, aynı şebekenin iki ya da daha çok iletkeninde, farklı noktalarda olursa, buna çift toprak teması ya da çok fazlı toprak hatası adı verilir. 10. Hata gerilimi: İnsanlar tarafından dokunulabilen ve işletme akım devresine ilişkin olmayan, iletken bölümler arasında ya da böyle bir bölüm ile referans toprağı arasında oluşan gerilimdir. 11. Hata akımı: Bir yalıtkanlık hatası sonucunda geçen akımdır. Hata akımı ya bir kısa devre akımıdır ya da bir toprak teması akımıdır. 12. Toprak hata akımı (IF): Hata yerinde (toprak teması olan yer) yalnızca bir toprak temas noktası bulunması durumunda, işletme akım devresinden toprağa ya da topraklanmış bölümlere geçen akımdır. Bu akım: •

Yıldız noktası yalıtılmış şebekelerde, kapasitif toprak teması akımı IC,

•

Yıldız noktası söndürme bobini ile donatılmış (rezonans topraklı) şebekelerde, artık toprak teması akımı IRES,

•

Yıldız noktası doğrudan doğruya ya da küçük değerli bir direnç üzerinden topraklanmış şebekelerde, toprak kısa devre akımı ya da bir fazlı kısa devre akımı IKL’dir.

13. Topraklama akımı (IE ): Topraklama empedansı üzerinden toprağa geçen akımdır (Şekil-3'e bakınız). Not: IE topraklama akımı, IF toprak hata akımının, bir topraklama tesisinin potansiyelinin yükselmesine neden olan bölümüdür. IE’nin hesaplanması için Ek-N’ ye bakınız. 14. Kaçak akım: İşletme araçlarının gövdeleri, akım sisteminin orta noktasına ya da doğrudan doğruya topraklanmış bir şebeke noktasına veya toprağa iletken olarak bağlanmışlarsa, işletme elemanının aktif bölümlerinden, işletme yalıtkanı üzerinden aktif olmayan bölümlere, örneğin gövdeye işletme sırasında geçen akımdır. Sonuç olarak kaçak akım, işletme sırasında hatasız bir akım devresinden toprağa veya yabancı bir iletken kısma akan akımdır. 160







MADDE 9. ALÇAK GERİLİM TESİSLERİNDE TOPRAKLAMA, KORUMA VE POTANSİYEL DENGELEME İLETKENLERİNİN SEÇİMİ VE TESİSİ d. Topraklayıcı (topraklama elektrodu) 1. Topraklayıcı olarak aşağıdaki malzemeler kullanılabilir; •

Çubuk topraklayıcı veya boru topraklayıcı,

•

Şerit veya örgülü iletken topraklayıcı,

•

Levha topraklayıcı (kullanılması tavsiye edilmez),

•

Temel topraklayıcı,

•

Toprağa gömülü beton içindeki demir donatı.

Toprak yayılma direncinin değeri hesaplanabilir veya ölçülebilir. e. Koruma iletkenleri 1. Minimum kesitler: Koruma iletkenlerinin kesitleri; •

Ya Madde 9-e1/i’ye göre hesaplanmalı,

•

Ya da Madde 9-e1/ii’ye göre seçilmelidir.

Her iki durumda da Madde 9-e1/iii dikkate alınmalıdır. i.

5 s den daha az kesme zamanı için hesaplanacak kesit değerlerinin bulunması için;

S = ( I 2 t )1/2 / k

(6.2)

bağıntısı kullanılır. Burada; S

Kesit (mm2 ),

I

Empedensı ihmal edilebilecek bir hata durumunda koruma düzeninden akabilecek hata akımı (A, a.a., etkin değer),

t

Kesme düzeni için çalışmaya başlama zamanı (s).

k değeri, koruma iletkeni malzemesine, yalıtımın ve diğer kısımların malzemesine ve koruma iletkeninin başlangıç ve son sıcaklığına, bağlı olan A.s1/2 /mm2 cinsinden bir katsayı (malzeme katsayısı). Tablo 6.2: Kablo veya iletkenlerin dışında bulunan yalıtılmış koruma iletkenleri için malzeme katsayısı

Başlangıç sıcaklığı Son sıcaklık İletken malzemesi: Bakır Alüminyum Çelik

Koruma iletkenlerinin veya kabloların ve iletkenlerin dış kılıflarının yalıtım malzemeleri Çapraz bağlı Polietilen (XLPE) Polivinil Klorür (PVC) Butilkauçuk (IIK) Etilen-Propilen-Kauçuk (EPR) o o o 30 C 30 C 30 C o o o 160 C 250 C 220 C 1/2 2 A. s /mm cinsinden malzeme katsayısı k 143 95 52

176 116 64

166 110 60

Koruma iletkenleri için malzeme katsayısı k, farklı kullanma durumları ve farklı işletme çeşitleri için aşağıdaki tabloda verilmiştir. Eğer bu denklemin kullanılması sonucu standart değerler bulunmamış ise bir üst standart değer kullanılmak zorundadır. 161







ii.

Koruma iletkeninin kesiti, hesaplanarak bulunacaktır; ancak aşağıdaki tabloda verilen değerin altında olamaz. Tablo 6.3: Ana iletken kesitlerine bağlı olarak koruma iletkeni kesiti

Tesisin ana iletken kesiti 2 S (mm )

Buna karşı düşen koruma iletkeninin minimum kesiti 2 SP (mm ) S 16 S/2

S ≤ 16 16 < S ≤ 35 S > 35

iii.

Besleme kablosunun veya bunun mahfazasının içinde bulunmayan her koruma iletkeninin kesiti, hiçbir şekilde; •

Mekanik koruma kullanılmış ise 2, 5 mm2 den,

•

Mekanik koruma kullanılmamış ise 4 mm2 den küçük olamaz.

EK L. TOPRAKLAYICILARIN VE TOPRAKLAMA İLETKENLERİNİN TESİSİ L.1. Topraklayıcıları tesisi L.1.1 Yüzeysel topraklayıcılar: Yüzeysel topraklayıcılar genellikle kanal diplerine veya temel kazılarına döşenirler. Topraklayıcıların; •

Dolgu toprakla sıkıştırılması,

•

Kayaların veya çakılların doğrudan gömülmüş elektrotlarla temasının önlenmesi,

•

Mevcut toprağın uygun olmaması durumunda uygun dolgu toprakla değiştirilmesi tavsiye edilir.

L.1.2 Temel topraklayıcılar: a. Temel topraklamasının işlevi: Temel topraklaması, potansiyel dengelemesinin etkisini arttırır. Bu topraklama, yapı bağlantı kutusunun arkasındaki elektrik tesisinin veya buna eşdeğer bir tesisin ana bölümüdür. b. Yapılışı 1. Genel i.

Temel topraklayıcı, kapalı bir ring şeklinde yapılmalıdır ve binanın dış duvarların temellerine veya temel platformu içine yerleştirilmelidir. Çevresi büyük olan binalarda temel topraklayıcı tarafından çevrelenen alan, enine bağlantılarla 20 m x 20 m’lik gözlere bölünmelidir

ii.

Temel topraklayıcı, her tarafı betonla kaplanacak şekilde düzenlenmelidir. Çelik şerit topraklayıcı kullanıldığında, bu şerit dik olarak yerleştirilmelidir.

iii.

Temel topraklayıcı, dilatasyon derzlerinin olduğu yerlerde kesilmelidir. Son noktalar temelin dışına çıkarılmalı ve yeterince esnek bağlantı yapılmalıdır. Bağlantı yerleri her zaman kontrol edilebilir olmalıdır.

2. Malzeme: Temel topraklaması için en küçük kesiti 30 mm x 3, 5 mm olan çelik şerit veya en küçük çapı 10 mm olan yuvarlak çelik kullanılmalıdır. Çelik, çinko kaplı olabilir veya olmayabilir. Bağlantı filizleri çinko kaplı çelikten yapılmış olmalıdır. Bağlantı kısımları korozyona dayanıklı çelikten olmalıdır. 3. Çelik hasırlı olmayan (kuvvetlendirilmemiş) temel içinde yerleştirme: Temel topraklayıcı, temel betonu döküldükten sonra, her yönde en az 5 cm beton içinde kalacak şekilde yerleştirilmelidir. Topraklayıcının beton içindeki yerini sabitlemek için uygun mesafe tutucular kullanılmalıdır.

162







4. Çelik hasırlı (kuvvetlendirilmiş) temel ve su yalıtım malzemesi içinde yerleştirme: Temel topraklayıcı, en alt sıradaki çelik hasır üzerine yerleştirilmeli ve yerini sabitlemek için yaklaşık 2 m’lik aralıklarla çelik hasırla bağlanmalıdır c. Temel topraklayıcının kısımlarının bağlantısı: Temel topraklayıcının kısımlarını birbirleriyle bağlamak için (DIN 48845’e uygun) çapraz bağlayıcılar ve uygun kamalı (DIN 48 834’ye göre) bağlantılar kullanılmalıdır veya bağlantılar DIN 1910 serisi standartlara uygun kaynakla yapılmalıdır. d. Bağlantı filizleri ve bağlantı parçaları: i.

Ana potansiyel dengeleme yapmak amacıyla, potansiyel dengeleme barasına bağlanacak bağlantı filizi veya bağlantı parçası bina bağlantı kutusunun yakınına yerleştirilmelidir.

ii.

Bağlantı filizleri, bina içine girdikleri yerden itibaren en az 1, 5 m’lik bir uzunluğa sahip olmalıdır. Bu filizler, giriş noktalarında korozyona karşı ek olarak korunmalıdır. Bağlantı filizleri, inşaat sırasında göze çarpacak şekilde işaretlenmelidir.

iii.

Temel topraklayıcı yıldırıma karşı koruma topraklayıcısı olarak kullanılacaksa, özel bağlantı filizleri veya parçaları, yıldırımlık (paratoner) iletkenlerinin bağlantısı için dışarı doğru çıkarılmalıdır.

iv.

Örneğin asansör rayları gibi metal malzemeden yapılmış konstrüksiyon kısımları doğrudan temel topraklayıcı ile bağlanacaksa, gerekli yerlerde ek bağlantı filizleri veya parçaları öngörülmelidir.

L.1.3 Düşey veya derin topraklayıcılar: Düşey veya derin topraklayıcılar, toprak içerisine çakılırlar ve birbirleri arasında çubuk boyundan daha az mesafe bırakılmamalıdır. Çakma sırasında çubuklara zarar vermeyen uygun araçlar kullanılmalıdır. L.1.4 Topraklayıcıların eklenmesi: Topraklama şebekesi içerisindeki topraklama ağının iletken parçalarının bağlanması için ekler kullanılır. Ekler topraklayıcıların elektriksel iletiminin, mekaniksel ve ısıl dayanım eşdeğerlerini sağlayacak şekilde boyutlandırılmalıdır. Topraklayıcılar aşınmaya dayanıklı olmalı ve galvanik pil oluşumunun etkisinde kalmamalıdır. Çubukların eklerinde kullanılan malzemeler çubuklarla aynı mekanik dayanıma sahip olmalı ve çakma esnasında mekanik darbelere dayanıklı olmalıdır. Galvanik aşınmaya neden olabilecek değişik metaller bağlandığında; ekler, etraflarındaki elektrolitlerle temasa karşı dayanıklı düzenlerle korunmalıdır. L.2 Topraklama iletkenlerinin tesis edilmesi: Genel olarak topraklama iletkenleri, mümkün olduğunca kısa yoldan bağlanmalıdır. L.2.1 Topraklama iletkenlerinin tesisi: Aşağıdaki yöntemler tesis edilme sırasında göz önüne alınmalıdır. •

Gömülü topraklama iletkenleri: Mekanik tahribata karşı korunması gerekmektedir.

•

Ulaşılabilir olarak tesis edilmiş topraklama iletkenleri: Topraklama iletkenleri toprak üzerine yerleştirilebilir. Böyle bir durumda bunlara her an ulaşılabilir. Eğer bir mekanik tahribat riski söz konusu olacaksa, topraklama iletkeni uygun şekilde korunmalıdır.

•

Betona gömülü topraklama iletkenleri: Topraklama iletkenleri beton içerisine de gömülebilirler. Bağlantı uçları her iki uçta da kolaylıkla erişilebilir olmalıdır.

Çıplak topraklama iletkenlerinin, toprağa veya betona girdiği yerlerde aşınmayı önlemek amacıyla özel itina gösterilmelidir. L.2.2 Topraklama iletkenlerinin eklenmesi: Ekler, hata akımı geçme durumlarında herhangi bir kabul edilemez ısı yükselmesini önlemek için, iyi bir elektriksel sürekliliğe sahip olmalıdır. Ekler gevşek olmamalıdır ve korozyona karşı korunmalıdır. Değişik metaller bağlanmak zorunda kalındığında, galvanik piller ve sonucunda galvanik aşınma oluşumu nedeniyle ekler, etraflarındaki elektrolitlerle temasa karşı dayanıklı düzenlerle korunmalıdır. 163







Topraklama iletkenini, topraklayıcıya, ana topraklama bağlantı ucuna ve herhangi bir metalik kısma bağlamak için, uygun bağlantı parçaları kullanılmalıdır. Civata bağlantısı yalnız bir cıvata ile yapılırsa, en azından M10 cıvata kullanılmalıdır. Örgülü iletkenlerde (ezmeli, sıkıştırmalı ya da vidalı bağlantılar gibi) kovanlı (manşonlu) bağlantılar da kullanılabilir. Örgülü bakır iletkenlerin kurşun kılıfları bağlantı noktalarında soyulmalıdır; bağlantı noktaları korozyona karşı (örneğin bitüm gibi maddeler ile) korunmalıdır. Deney amacıyla, ayırma yerleri ihtiyacı karşılanabilmelidir. Özel aletler kullanılmadan eklerin sökülmesi mümkün olmamalıdır. L.3 Beton içerisinde demirlerin topraklama amacı için kullanımı Beton demirleri çeşitli amaçlar için kullanılabilir: a.

Topraklama sisteminin bir parçası olarak; bu durumda beton demirlerinin boyutu Madde 5.b.2 ile uygun olmalıdır.

b.

İşletmecinin korunması için gerilim düzenleyicisi olarak; bu durumda çelik yapının bütün ilgili parçaları aralarında gerilim farkı oluşturmayacak şekilde birbirleriyle bağlanmalıdır. Bağlantılar Madde 5-b3 ile uygun olarak boyutlandırılmalıdır.

c.

Yüksek frekanslı akımlarla bağlantılı elektromanyetik ekran olarak; bu durumda çelik konstrüksiyonun bütün ilgili parçaları, yüksek frekanslı akımlar için çok küçük empedans yolu teşkil etmek amacıyla birbirleriyle bağlanırlar. Cihaz bağlantıları ulaşımının zor olduğu durumlar için, bir çok bağlantı noktası olmalı ve elektromanyetik etkileri en aza indirmek amacıyla mümkün olduğunca kısa bağlantılar yapılmalıdır.

164







Özet Elektrik enerjisinin uzun mesafelere iletimi teknolojik ve ekonomik olarak yalnız yüksek gerilimle mümkün olmaktadır. İletim kayıpları ve arızalar enerji iletim hattının güvenirliği açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. Aşırı gerilimler ile beraber koruma ve izolasyonun önemi artmaktadır. Bu bölümde, elektrik çarpması etkileri, elektrik akımının vücuttaki etkileri topraklama hakkinda genel bilgiler, topraklayıcıdan akım geçme işlemi, şebekelerde topraklama çeşitleri ele alınmış olup güvenlik önlemleri genel başlığı ile projelerdeki topraklama sistemleri konuları geniş bir ölçekte verilmiştir.

165







Kendimizi Sınayalım 6. Hangisi topraklama iletkeni üzerine bir parafudr veya eklatör bağlanan topraklama çeşididir?

1. Alçak Gerilim için izin verilen dokunma gerilimi aşağıdakilerden hangisidir? a. 50

a. Dolaylı Topraklama

b. 62

b. Dolaysız Topraklama

c. 75

c. Açık Topraklama

d. 100

d. Kapalı Topraklama

e. 120

e. Sıfırlama

2. 230/400 V alçak gerilim şebekelerinde hatalı devre genel olarak kaç saniye içinde kesilmelidir?

7. Koruma topraklamasının etkili olabilmesi için aşağıdakilerden hangisi gereklidir?

a. 5

a. Rk topraklama direncinin çok küçük olması

b. 8

b. Sigortanın 0.2 sn gibi sürede enerjiyi kesmesi

c. 10

c. Sigortanın 0.5 sn gibi sürede enerjiyi kesmesi

d. 20

d. Sigortanın 0.7 sn gibi sürede enerjiyi kesmesi

e. 60

e. Sigortanın 0.8 sn gibi sürede enerjiyi kesmesi

3. Şantiye tarım alanları vb. yerlerde izin verilen maksimum dokunma gerilim hangisidir?

8. Aşağıdakilerden hangisi koruma topraklamasının uygulandığı şebekelerde topraklanacak olan tesisler ve işletme araçları arasında yer almaz?

a. 25 b. 50

a. Havai hat malzemeler

c. 70 d. 55

yalıtkan

b. İşyerindeki elektronik motorları, cihazlar ve tesisler

e. 60 4. Topraklama direncinden başka hiçbir direnç içermeyen topraklamaya ne ad verilir?

c. Bağlama ve dağıtım tesislerinde saçtan yapılmış dağıtım tabloları, kabloların madeni kılıfları, madeni kablo başlıkları

a. Dolaylı Topraklama

d. Transformatör izolasyonunda madeni muhafazalar.

b. Dolaysız Topraklama c. Açık Topraklama

e. Sıfırlama 5. Topraklama iletkeni üzerine ek olarak bağlanan ohmik, endüktif veya kapasitif dirençlerle yapılan topraklamaya ne ad verilir?

9. Yıldız noktası yalıtılmış ya da kompanze edilmiş (dengelenmiş) şebekelerde toprak hatasına ne ad verilir?

a. Dolaylı Topraklama

a. Toprak teması

b. Dolaysız Topraklama

b. Toprak kısa devresi

c. Açık Topraklama

c. Çift toprak teması

d. Kapalı Topraklama

d. Çok fazlı toprak hatası

e. Sıfırlama

e. Sıfırlama

166




kullanılan

e. Evlerde kullanılan ve insanların dokunabilecekleri dış muhazafa kısmı iletken olan cihazlar ve gerilim altına girmesi ihtimali olan bina kısımları

d. Kapalı Topraklama




şebekelerindeki

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

10. Ayırma transformatörünün sekonder gerilimi üç fazlı tüketicilerde en çok ne kadar olabilir?

Sıra Sizde 1

a. 270 Volt

220 V olmalıdır.

b. 380 Volt

Sıra Sizde 2

c. 220 Volt

Bu tesislerde yıldız noktası topraklanmaz.

d. 260 Volt

Sıra Sizde 3

e. 400 Volt

Topraklama iletkeni üzerine bir parafudr veya eklatör bağlanan topraklamadır.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar TMMOB Elekrik Mühendisleri Odası Elektrik Tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı koruma ve topraklama İsa İLİSUAnkara 2010

1. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Akımının Vücuttaki Etkileri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Elektrik Şebeke ve Tesisleri Mahmut NACAR İslenderun 2003

2. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Akımının Vücuttaki Etkileri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Elektrik Tesisat Planları Sözleşme Keşif ve Planlama(Elektrik Projeleri) Ali DOĞRU, Mahmut NACAR Temmuz İskenderun-2008

3. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Akımının Vücuttaki Etkileri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası

4. b Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Elektrik İç Tesisleri Topraklama Yönetmeliği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

167







7









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Elektrik iç tesisat planlarını çizebilecek, Kolon şemalarını tanıyabilecek, İletken kesiti ve gerilim düşümü hesaplarını yapabilecek, Yükleme cetvelini oluşturabilecek, Keşif hesabı, maliyet hesabı ve diğer belgeleri hazırlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Elektrik İç Tesisatı

Gerilim Düşümü Hesabı

Ek Şemalar

Güç Dağılım Cetveli

Kolon Şeması

Keşif Özeti

İletken Kesiti Hesabı

İçindekiler


Giriş




Elektrik İç Tesisatı




Elektrik Tesisat Projeleri

168







Aydınlatma ve İç Tesisat Planları GİRİŞ Binaların elektrik iç tesisatları, elektrik tesisat ve topraklama yönetmeliklerine uygun olarak tasarlanmalı ve gerçekleştirilmelidir. Evlerin, işyerlerinin, resmi ve özel binaların elektrik iç tesisatları, hazırlanan plan doğrultusunda gerçekleştirilir. “Elektrik İç Tesisat Planı” olarak adlandırılan bu planlar, bir binanın mimari planları üzerine çizilmiş elektrik tesisat şemalarını, ek şemaları, kolon şeması, güç dağılım cetveli, aydınlatma hesapları, teknik ve özel şartnameler ve benzerlerini içerir. Elektrik tesisat planları, prensip olarak kapalı şema tarzında çizilir. Elektrik tesisat planları, bir proje olarak hazırlanmalı ve başlangıç sayfası proje kapağı olmalıdır. Proje kapağı, elektrik tesisat planının, ve planın uygulanacağı binanın temel bilgilerini içerdiği gibi, sorumlu kişilerin de isim ve imzalarını bulundurur. Elektrik iç tesisat planlarına ait şemalarda, aydınlatma lamba bağlantıları, priz bağlantıları, telefon ve tv bağlantıları, zil ve görüntülü algılama bağlantıları yer almalıdır. Bu bağlantılar, öncelikle kat tesisat planlarında, burada gösterilmeleri mümkün değilse ek şemalar içerisinde mevcut olmalıdır. Bu tesisat şemalarında kullanılan semboller, tesisat planının başlangıç kısımlarında yer almalıdır. Ana panolar, dağıtım panoları, girişlere yakın kolay ulaşılır yerlerde olmalıdır. Elektrik anahtarları, kapı açıldığında kolay ulaşılır yerlerde olmalıdır. Linyeler tavandan, kolon ve kiriş içlerinden baca kenarlarından, pencere üstlerinden geçirilmemelidir. WC, banyo, balkon gibi neme maruz kalan yerlere anahtar ve buat konulmamalıdır. Priz kullanılması mecburi durumlarda ise, nemli yer prizi kullanılmalıdır. Elektrik tesisat planı içerisinde yer alan, kolon şeması, iletken kesit hesabı, gerilim düşümü hesabı ve güç dağılım cetveli, elektrik şebeke sistemine bağlanacak olan elektrik tesisatının, elektriksel parametreleri açısından gereklidir. Bu sebeple, bu hesaplama ve gösterimlerin olabildiğince gerçekçi yapılması, hem elektrik tesisatının uzun yıllar sorunsuz hizmet etmesi, hem de gerekli normlara uygunluk açısından önem taşır. Güç dağılım cetveli ve gerilim düşümü hesapları yapılırken eş zamanlılık katsayılarının kullanımı gerçekçi sonuçlar bulmaya yardımcı olacaktır. Lambalar, aydınlatma hesapları yapılarak belirlenmeli, aksi bir belirtilmediğinde, bu hesaplamalar enkandesan (akkor flamanlı) lambalar esas alınarak yapılmalıdır. Hesaplamaların bu lambalar üzerine yapılması, elektriksel olarak diğer lambaların kullanımına bir engel oluşturmayacaktır. Hesaplamalar ile montaj noktası sayıları ve komütatör anahtar gerektiren yerler belirlenerek, kompakt flüoresan, led lamba gibi alternatif çözümler son kullanıcının seçimine bırakılabilecektir. Lamba seçiminin enkandesan olarak yapılmadığı, flüoresan lamba armatürlü bir uygulama örneği de örnek uygulama içerisinde gösterilmiştir. Elektrik tesisat planlarının uygulanabilirliği teknik açıdan olduğu kadar, mali açıdan da disipline edilmelidir. Bu sebeple, Keşif Özeti ve Maliyet Hesabı büyük önem arz eder. Keşif özeti, tasarım öncesi tahmini maliyeti belirleme açısından, Maliyet hesabı ise uygulama sonrası reel kar/zarar analizi gerçekleştirme açısından önem arz eder.

Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, Adem Ünal

169







ELEKTRİK İÇ TESİSATI Elektrik iç tesisatı, bir binanın çoğunlukla iç kısımlarında yer alan aydınlatma, priz, zayıf akım, TV, telefon, internet v.b. tesisat uygulamalarıdır. Bir binanın elektrik iç tesisat uygulamasının yönetmeliklere uygun olarak gerçekleştirilebilmesi, bu uygulamaya yönelik Elektrik İç Tesisat Planının hazırlanmasını gerektirir. Bu planın hazırlanması için, planlama gerçekleştirilecek bina için, her kata ait mimari planların temin edilmesi gereklidir. Çoğunlukla 1/50 ölçekli, bazen de 1/100 ölçekli olarak kullanılan bu mimari planlar, Bodrum Katı, Zemin Katı, Normal Kat, Çatı Katı ve Bahçe olarak ayrı ayrı yer almalıdır. (Bu katların bir yada birkaçının mevcut olmadığı binalar da mevcuttur.) Her bir kata ait mimari plan üzerinde elektrik, zayıf akım ve diğer tesisat planları tasarlanarak çizilir. Geçmişte el ile yapılan çizimler, günümüzde bilgisayar programları ile yapılmaktadır.

Mimari Planlar Mimari planlar, Şekil 7.1’de görüldüğü gibi binaya ait bölümlerin bir kattaki dağılımlarını gösterir. Bu planlarda, taşıyıcı kolonlar ve kirişler, duvarlar, kapılar ve pencereler, merdivenler, boşluklar, bacalar, balkon ve teraslar, odalar genellikle 1/50 ölçekli olarak (1 cm=50 cm) gösterilirler. Bu planları iyi değerlendirerek tasarlanan elektrik tesisat planları, uygulamada büyük kolaylıklar sağladığı gibi, tesisatların yönetmeliklere uygun yapılmasını sağlarlar.

Şekil 7.1: Mimari kat planı

Çok katlı mimari planlarda, birden fazla mimari plan olmalı, bu planlarda odalar birbirinin benzeri olmasa bile, kolonlar üst üste olmalıdır.

170







Keşif Özeti Keşif özeti, bir çok alanda olduğu gibi, Elektrik Tesisat Projeleri Hazırlanması için de yapılması zorunlu bir çalışmadır. Elektrik Tesisat Uygulaması ve Planı talep edilen mimari projeler için, iş sözleşmesi yapılmaksızın Elektrik Tesisat Planının ve Projesinin hazırlanması, bu hazırlığı yapanlar açısından risk taşır. Çünkü bu tür bir hazırlık sonrası iş sözleşmesi yapılmadığında, proje hazırlığı yapanlar açısından, emek, zaman ve maddi kayıp riski büyüktür. Bu sebeple, çok kısa zaman içerisinde, fazla bir emek gerektirmeden hazırlanabilen Keşif Özeti, önem kazanır. Keşif özeti, gerekli iş bedelinin önceden belirlenmesi ile iş sözleşmesinin yapılmasında önem kazanır. Keşif özeti gelen talebe göre, malzeme dahil olarak hazırlanabileceği gibi, malzemesiz sadece işçilik ve kar olarak da hazırlanabilir. Tablo 7.1’de malzeme dahil olarak hazırlanan bir keşif özeti görülmektedir. Keşif özeti, mümkün olduğunca gerçekçi hazırlanarak, işin alınarak sözleşme yapılabilmesini sağladığı gibi, iş bitiminde zarar oluşumuna engel olarak yeterli karı sağlamalıdır. Bu sebeple, keşif özeti hazırlarken, piyasadaki malzeme ve işçilik giderlerinin iyi bilinmesi gerekir. Direk olarak, keşif özeti içerisinde gösterilemese de, ulaşım, lojistik, gıda ve muhtemel sağlık harcamaları da keşif özeti içerisindeki birim maliyetlere %5, %10 gibi oranlarda eklenerek, fiyatlandırmanın iktisadi olması sağlanmalıdır. Tablo 7.1: Keşif özeti

İş sözleşmesi gerçekleşmiş bir yapı için, bu aşamadan sonra Elektrik Tesisat Planlarının ve Projesini hazırlanması aşamasına geçilmelidir.

Siz de bir keşif özeti hazırlasaydınız, Tablo 7.1’den farklı ne olabilir di?

171







ELEKTRİK TESİSAT PROJELERİ Elektrik iç tesisat tasarımı, mimari kat planlarına ve yönetmeliklere uyumlu olarak projelendirilir. Bu esaslara uygun olarak tasarlanan ve çizimi gerçekleştirilen örnek elektrik tesisat projesi aşamaları, norm bir projede olması gerektiği gibi şekil ve konu anlatımları ile sıralanmaktadır.

Proje Kapağı Projeyi hazırlayan mühendis yada mühendislik firmasınca hazırlanan, bir elektrik tesisat planının en başında yer alarak, elektrik tesisatının yapılacağı veya yapıldığı yapıyı, adresini, yapı sahibini, proje sorumlusunu ve mesleki kayıt bilgilerini, projenin temel elektriksel büyüklüklerini gösteren kapak sayfasıdır. Kapak sayfası, gerek proje sorumlularının, Elektrik Mühendisleri Odasının, Uygulama Sorumlularının, Elektrik Dağıtım Şirketinin, Yapı Denetim Şirketinin isim ve onaylarını üzerinde taşıdığından önemlidir. Şekil 7.2’de proje kapağı görülmektedir.

Şekil 7.2: Proje Kapağı

172







Vaziyet Planı Vaziyet planı, elektrik tesisat planının yer aldığı imar planını, cadde, sokak v.b. bilgilerle gösterir. Pafta planı olarak da adlandırılan vaziyet planları kuzey yönü esas alınarak çizilir. Şekil 7.3’de bir vaziyet planı görülmektedir. Vaziyet planlarında ölçek, yapının imar planında yer aldığı alan da dikkate alınarak 1/500 den 1/5000’e kadar alınabilir. Vaziyet planlarının, uygun şekilde resmedilmesi, özellikle Elektrik Dağıtım Şirketinden yapılacak yapı bağlantı hattı tesisi açısından önem taşır.

Şekil 7.3: Vaziyet planı

Proje kapağı ve vaziyet planı, neden önemlidir?

Elektrik Tesisat Projelerinde Kullanılan Semboller Elektrik tesisat projelerinde yer alan elektrik tesisat planları ve diğer uygulamalar için kullanılan temel semboller Şekil 7.4’de gösterilmiştir. Bu semboller, ulusal ve uluslararası kriterlere bağlı olarak belirlenmiştir. Elektrik zayıf akım tesisat planları, geçmişte elektrik planları ile aynı mimari plan üzerinde mevcut olmasına karşın, günümüzde, zayıf akım tesisatlarındaki sayısal artış, farklı mimari plan üzerinde çizimi gerektirmektedir. Farklı mimari plan üzerine çizilen zayıf akım tesisat planlarına, günümüzde uydu-tv, internet, merkezi zil santralı gibi elemanlar eklendiğinden, zayıf akım tesisat planlarında kullanılan diğer ek semboller Şekil 7.5’de gösterilmiştir.

Şekil 7.4 ve şekil 7.5’deki semboller, uygulayıcılara olarak bağlı küçük farklılıklar gösterse de, prensip olarak birbirine benzerler.

173







Şekil 7.4: Elektrik tesisatında kullanılan semboller

Gerek sembollerde, gerekse tesisat planlarında elemanların yada hatların üzerinde yer alan, enine çizilmiş açılı çizgiler neyi ifade ederler?

174







Şekil 7.5: Zayıf akım için kullanılan ek semboller

Temel Topraklaması Hesabı 2001 yılında yenilenen Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği’ne göre, tüm yeni binalarda demir taşıyıcı sistemine temel topraklaması uygulanmak zorundadır. Temel topraklaması yapı dış duvarlarının temellerine veya temel platformu içine yerleştirilen kapalı bir ring şeklinde yapılmalıdır. Temel topraklaması, her tarafı betonla içinde kalacak şekilde düzenlenmeli ve temel betonu döküldükten sonra her yönde en az 5 cm beton içinde kalacak şekilde yerleştirilmelidir. Bağlantı çıkış noktaları temelin dışına çıkarılmalıdır. Topraklayıcının beton içindeki yeri, uygun mesafelere konarak tutucularla (2 m aralıklarla, yerleştirilen 30 cm’lik kazıklar gibi) sabitlenmelidir. Temel topraklamasında, minimum 30 mm x 3,5 mm boyutlarında galvanizli çelik şerit veya 10 mm çapında yuvarlak galvanizli çelik çubuk kullanılmalıdır. Eklerde kullanılan malzemeler, çubuklarla ayrı mekanik dayanıma sahip olmalıdır. Temel topraklaması aynı zamanda, yıldırımdan korunma tesislerindeki topraklama görevini görür. Bunun içinde bina çevresinde çıkışlar bırakılmalıdır. Bu çıkışlarda kullanılacak iletken kesiti minimum 50 mm2 olmalıdır. Bina temeli içinde kalan temel topraklayıcının yerleşimi Şekil 7.6 ve Şekil 7.7’de görülmektedir.

175







Binaların elektrik tesisatları projelendirilirken, temel topraklama hesaplarının yapılarak projelendirilmeleri gerekir. Bu amaçla kullanılan parametrik büyüklükler ve örnek hesaplama aşağıda gösterilmiştir. β = Toprak özgül direnci (Ω.m)

a = Temelin eni

L = Şerit uzunluğu

b = Temelin boyu

D = Şerit çapı ( Eşdeğer alan )

D = 2.

a.b π

h = Gömülme derinliği Lç = Çubuk boyu

Ry = (β / 2D) + (β/L)

Ry = Yatay topraklama Eşdeğer direnci

Rç = β / 6.Lç

Rç = Dikey topraklama eşdeğer direnci

Re =

Ry.Rc Ry + Rc

Re = Toplam Topraklama Eşdeğer Direnci

Şekil 7.6: Bina temeli içinde kalan temel topraklayıcının yerleşimi

Örnek: a=8 m temel enine, b=10 m temel boyuna sahip bir yapının temel topraklama hesabını 2 m çubuk boyu ve 36 m şerit uzunluğu için yapınız. (Hesaplamada β= 100 ohm.m kabul edilecektir)




















Ry = (100 / 2.10,10) + (100/36) = 7,73 Ω Rç = (100 / 6.2) = 6,25 Ω Re =

7,73.6,25 =3,46 Ω < 4 Ω olduğundan temel topraklama uygun kabul edilir. 7,73 + 6,25 176







Şekil 7.7: Bina temeli içinde kalan temel topraklayıcının yerleşimi

Temel topraklamada 4 ohm’dan küçük dirençler niçin talep edilmez?

Elektrik Tesisat Planları Elektrik tesisat planları, mimari planlar esas alınarak yönetmeliklere uygun olarak çizilir. Elektrik tesisat planlarında, Elektrik Dağıtım Şirketi bağlantısının yapıldığı yapı bağlantı hattı, ana pano, kat dağıtım panoları, aydınlatma aygıtları ve kumanda edici anahtarları, elektriksel cihazların enerji alabileceği prizler yer almalıdır. Linyelerden sortilere ek alınan düğüm noktaları buatlardır. Prizler, planlarda görüldüğü konumlarda yerleştirilmelidir. Anahtarlar, çizim alanındaki darlıktan dolayı, çoğunlukla olması gereken noktalardan uzakta çizilmektedirler. Fakat anahtarların yerlerini asıl belirleyen, aydınlatma sortisinin bağlandığı buattır. Anahtarlar, bağlantılarını sağlayan buatın altında, norm yükseklikte monte edilmelidir. Katlar arası hat geçişleri oklarla gösterilir. Bir üst kata, yada alt kata geçen hat, diğer katta izdüşümünde yer alan noktadan yine ok ile alınarak devam etmelidir. Çizimler gerçekleştirilirken, yapının taşıyıcı kısımlarına zarar verilmemesi, uygulamada kolaylık, tesisata zarar gelmemesi, tesisat ve tesisat birimlerine kolay ulaşım ölçütlerine uyulmalıdır. Bu ölçütlere uygun kriterler aşağıda sıralanmıştır: 177







•

Sayaçların da yer aldığı ana pano, bina girişi zemin katta yer almalıdır.

•

Topraklama çubukları, bina girişine yakın bir noktaya tesis edilerek, ana topraklama iletkeni, ana panoda yer alan bara üzerinden dağıtılmalıdır.

•

Telefon ana giriş kablosu için, bina ana girişinde, merkezi dağıtım kutusu yer almalıdır.

•

Uydu-TV merkezi dağıtım kutusu, öncelikle çatı katı yada, çatı katına yakın bir noktaya tesis edilmelidir.

•

Dağıtım panoları, daire girişlerinde, kapıya yakın bir noktada bulunmalıdır.

•

Anahtar ve prizler, (balkon kapıları hariç) açılan kapı arkasında kalmamalıdır.

•

Hatlar, kolon ve kirişler içerisinden mümkün olduğunca geçirilmemelidir. (Üst sıvaları içerisinden geçebilir.)

•

Hatlar, kapı üstlerinden, duvarlardan, duvar olmayan kısımlarda ise, kiriş kenarlarından geçirilmelidir.

•

Mimari projede kirişler gösterilmese bile, projede mevcut kolonları bağlayan kirişler olabileceği dikkate alınmalı ve bu amaçla mimarla irtibata geçilmelidir.

•

Kolon ve kirişler içerisinden hat geçirilmesi zorunlu olan durumlarda, beton dökümü öncesi, mümkün olan en kısa ve dış kısım kullanılarak, boru atımı yapılmalıdır.

•

Tavanlara, bina dış kısımlarına, WC ve banyolara buvat konulmamalıdır.

•

WC ve banyoda anahtar konulmamalıdır. Priz konulması zorunlu ise, neme dayanıklı yapıda prizler kullanılmalıdır.

•

Pencere üstlerinden hat geçirilmemelidir.

•

Lamba tesis edilecek her bağımsız bölüm için, odanın geometrik yapısına göre bir yada birkaç montaj noktası oluşturulmalıdır.

•

Dar ve uzun koridorlarda tesis edilen lambalar, iki yerden kontrolü mümkün kılan vaviyen anahtarla tesis edilmelidir.

•

Konutlarda salonlar (20 m² den büyük alanlı odalar), mutfak için en az 2, odalar ve banyo için en az 1 priz tesis edilmelidir.

•

Çamaşır makinesi, bulaşık makinesi, termosifon, fırın gibi yüksek güç çeken cihazların bağlanacağı prizler, aynı linyede yer almamalıdır. Bu tür cihazların yer aldığı prizler, bir linyede ya direkt tek priz sortisi olarak, yada yüksek güç kullanımı olmayan 1-2 priz sortisiyle beraber yer almalıdır.

•

Yüksek güç gerektiren (>2500 W) elektrikli şofben v.b. cihazların beslemesi, boru içinde tek linye olmak üzere, dağıtım panosundan direkt hatla yapılmalıdır.

•

Priz devreleri aydınlatma devrelerinden ayrı olmalıdır. Fakat zorunlu durumlarda, (sadece bir priz bulunduğu durum) aydınlatma devresine en çok bir priz sortisi bağlanabilir. Benzer şekilde, zorunluluk halinde, priz devresine de bir lamba bağlanabilir.

Yukarıda belirtilen kriterlere uygun olarak çizilmiş, iki katlı bir binaya ait zemin kat ve 1. kat elektrik tesisat planları Şekil 7.8 ve Şekil 7.9’da gösterilmiştir. Şekil 7.8’de yer alan zemin kat aydınlatmasında, armatürlü ve armatürsüz enkandesan lambalar ile flüoresan lamba armatürü yer almıştır. Zemin kat ana girişte kofre ve sayacında yer aldığı ana pano, daire içinde ise zemin kata ait dağıtım panosu yer almıştır. T1 panosunda giriş holünde yer alan lamba, görüldüğü gibi pano çıkışından direkt olarak bağlanmıştır. Tüm linyelerin ve bağlantı noktası buatların duvar kenarında olması öncelik iken, zorunlu zorunlu kalındığında çizimler bu şekilde de gerçekleştirilebilmektedir. Anahtarlar, kapı girişlerinde mümkün olduğunca kolay ulaşılır yerlerde konumlandırılmıştır. 178







Mimari projede yer alan ve yardımcı olması amacı ile çizilmiş dolap, lavabo v.b. şekiller üzerinde, gerekiyorsa elektrik tesisatı çizmenin bir sakınca yoktur. Yalnız dolap tarzı eşyalar buat üzerine konulacaksa, buat üst kapaklarının dolap içlerinde açık bırakılması zorunludur.

Şekil 7.8: Zemin kat elektrik planı

179







Şekil 7.9: 1. kat elektrik planı

Şekil 7.9’da yer alan 1. kat aydınlatmasında, tüm lambalar armatürlü yada armatürsüz enkandesan lamba olarak yer almıştır. Her iki kat planında da enkandesan esaslı lambaların yoğun olarak yer almış olması, proje taahhüdünden kaynaklanmaktadır. Konut elektrik tesisat projelerinde, farklı tipte avize, armatür ve lamba seçimi genellikle sonradan kullanıcı tarafından yapılmaktadır. Kompakt flüoresan, led esaslı lamba gibi lambalar, enkandesan esaslı lambalara göre çok daha az güç çekeceğinden, elektriksel açıdan bir sorun olmayacaktır. Kompakt flüoresan tercihi yapılırken, aydınlatma projesinde yer alan değerin 1/5’i güç değeri esas alınabileceği gibi, yeni aydınlatma hesabı da yapılabilir. Katlar arası geçişler, Şekil 1 ve Şekil 2’de gösterildiği gibi oklarla gösterilmiştir. İşyeri, resmi binalar, oteller v.b. büyük çaplı uygulamalarda ise, enkandesan esaslı lambalara çok az yer (WC, banyo vb.)verilip, uygulamada kullanılacak daha yüksek verimli lambalar, projelendirme aşamasında detaylı olarak tanımlanmaktadır. Bu durum, enerji verimliliği yüksek lambaların maliyeti yada sorumluluğunun proje uygulayıcısı tarafından yüklenilmesi yada yüklenilmemesi ile ilgilidir. Konut gibi küçük projelerde seçim kullanıcıya bırakılırken, büyük projelerde bu seçim proje aşamasında gerçekleştirilmektedir.

Şekil 7.9’da banyo lavabo aydınlatmasında yapılanlar nelerdir? 180







Zayıf Akım Tesisat Planları Zayıf akım elektrik tesisleri, aslında akımın küçüklüğü yada büyüklüğü ile ilgili bir kavram olmayıp, gerilimin düşüklüğünden kaynaklanmaktadır. Bu tanıma uygun olarak, zayıf akım tesisatları 12 V ve altı gerilimlerde çalışan tesisatlar olarak tanımlanabilir. Günümüzdeki teknolojik gelişmelere bağlı olarak, zayıf akım tesisatları da, geçmişe oranla büyük değişim göstermektedir. Geçmişte sadece zil ve kapı otomatiğinden ibaret olan bu tesisatlara günümüzde, tv-uydu, internet, diyafon ve kamera gibi yeni tesisatlar eklenmiştir.

Şekil 7.10: Zemin kat zayıf akım kat planı

181







Şekil 7.11: 1. Kat zayıf akım kat planı

Şekil 7.10 ve Şekil 7.11’de her binada olması gereken zil, kapı otomatiği, TV ve telefon zayıf akım tesisatları gösterilmiştir. Diğer zayıf akım tesisatları da bu tesisatlara benzer şekilde, projelendirilerek kat planında yer alabilir.

Ek Şemalar Elektrik tesisatı ve zayıf akım tesisat kat planlarında gösterilemeyen, gösterimi zor olan yada ek açıklama gerektiren tesisatlara ait ek şemaların kat planlarının bitiminde gösterilmeleri gerekir. Şekil 7.12’de kablolu TV ve telefon tesisine ait ek şemalar verilmiştir.

182







Şekil 7.12: 1. Ek şemalar

Kolon Şeması Yapı bağlantı hattı, ana kolon, kolon ve linye hatları da olmak üzere tüketiciye (alıcıya) kadar olan elektrik tesisat bağlantılarının tek hat şeklinde gösterimine kolon şeması denir. Kolon şemalarının sigorta akım değerleri ile şalterlerin akım değerleri, TEDAŞ girişinden linyelere doğru büyük akım değerinden küçüğe doğru sıralanmalıdır. Tesise enerji girişinden başlayarak, sigorta cinsi ve akım değerleri, uzunluğu, kablo cinsi ve kesiti, sayaç, ana şalter, ana ve dağıtım panoları, panolar üzerinde bulunan ölçü aletleri ve ölçme alanları, linye sigortaları ve cinsleri, linye şalterleri cinsi ve akım değerleri, topraklama ve topraklama iletkenleri kolon şemasında yer almalıdır. Şekil 7.13’de örnek projeye uygun yapı için, Şekil 7.14’de ise çok daireli bir yapıya ait kolon şemaları görülmektedir.

Şekil 7.13: Kolon Hattı

183







Şekil 7.14: Çok daireli bir yapı için kolon hattı

Kolon şemasında, eğer faturalandırma bir yerden yapılacak ise, ana panoda tek sayaç ve ana panodan enerji alan dağıtım panoları gösterilir. Aparmanlarda olduğu gibi, her bağımsız birim kendi fatura bedelini ödeyecekse, ana panoda çok sayıda sayaç ve bu sayaçlardan enerji alan dağıtım panoları kolon şemasında gösterilir.

Eş Zamanlılık Katsayısı Eş zamanlılık katsayısı (diversity faktör) elektrik tesisatı kurulu güçleri toplamının, aynı esnada şebekeden güç çekebilme oranlarını belirten katsayıdır. Yapının bulunduğu bölgenin sosyoekonomik yapısı, elektrik enerjisi birim maliyeti ve tasarruf bilinci eş zamanlılık katsayısının belirlenmesinde etkendir. Ülkemizde elektrik aydınlatma tesisatları hazırlanırken eş zamanlılık katsayısı, bir yapıdaki bağımsız bölüm sayısına göre Tablo 7.2’ye göre belirlenir. Tablo 7.2: Bağımsız bölüm sayısına göre eş zamanlılık katsayısı

Bölüm Sayısı Eş Zamanlılık Katsayısı

1-5

6-10

11-15

16-20

21-25

26-30

31-35

36-40

41-45

46-50

51-...

%45

%43

%41

%39

%36

%34

%31

%29

%28

%26

%25

Şekil 7.13’de 11455 W olarak verilen kurulu güç toplamı, 1 bağımsız yapı için geçerli 0,45 eş zamanlılık katsayısı ile: 11455x0,45=5154,75 W değeri olarak, kesit ve gerilim düşümü hesaplarında belirleyici rol üstlenir.

184







Gerilim Düşümü Hesabı Gerilim düşümü hesabı, en uzun ve yüklü linye bu linye ile bu linye öncesi kolon ve hattı esas alınarak yapılır. Aydınlatma elektrik tesisatları gerilim düşümü hesabında, kofra sonrası gerilim düşümünün, %1,5’u geçmemesi gerekir. Eğer hesaplanan değer %1,5’dan fazla olacak olursa, iletken kesiti arttırılmalıdır. 1 fazlı elektrik tesisatlarında gerilim düşümü hesapları,

%e =

200xLxN

(7.1)

KxSxU 2

eşitliği dikkate alınarak gerçekleştirilir. Burada, L: Hat uzunluğu (m) N: Güç (W) K: İletkenlik (mho, bakır için 56 alınır) S: Kesit (mm²) U: Gerilim (V, ülkemiz şebeke şartlarında 1 faz için 220 V alınır) olarak alınır. 200 katsayısı, çıkan değeri yüzde olarak gösteren 100 sayısı ile, faz-nötr iletkenlerinin gerektirdiği 2 katsayısının çarpımından gelmektedir. Aşağıda, Şekil 7.8 ve Şekil 7.9’daki elektrik tesisat planları için gerilim düşümü hesabı ile kesit kontrolü görülmektedir.

Şekil 7.15: En uzun ve yüklü linye için tek hat şeması
















 





%e1 =

200x5x5154,75 56x 6x 220 2

= 0,317

%e=%e2+%e1=0,737+0,380 => %e=%1,054 < %1,5 AYDINLATMA VE PRİZ DEVRESİ İÇİN UYGUNDUR

Akım Taşıma Kapasitesi - Isınma Kontrolü Elektrik tesisatında seçilen iletken kesitinin taşıdığı akım bakımından yeterli olup olmadığı ısınma açısından da kontrol edilebilir. 1 fazlı elektrik tesisatı için ısınma kontrolü yapılırken,







(7.2)

eşitliğine göre akım bulunarak, bu akımın tablodan kontrolü yapılır. Şekil 7.14’deki tek hat şemasında, sayaç öncesi yapı bağlantı hattı için ısınma kontrolü (hesaplamada cosϕ=0,8 alınır) aşağıdaki gibi yapılır,

















bulunur. Bu değer Tablo 7.3’grup 1’de 6 mm² kesitli iletken için yer alan 33 A sürekli akım değerinden küçük olduğundan, kesit ısınma açısından uygun kabul edilir.

185







Tablo 7.3: İletkenlerin kesit ve kullanım amaçlarına göre, sürekli akım ve sigorta akımları

Nominal Kesit mm 2 0,08 0,14 0,25 0,34 0,50 0,75 1,00 1,50 2,50 4,00 6,00 10,00 16,00 25,00 35,00 50,00 70,00 95,00 120,00 150,00

Grup 1 Bakır İletken Sürekli Sigorta Akım Akımı A A 0,8 1,5 3,0 4,5 7,0 9,0 11,0 6,0 15,0 10,0 20,0 16,0 25,0 25,0 33,0 35,0 45,0 50,0 61,0 63,0 83,0 80,0 103,0 100,0 132,0 125,0 165,0 160,0 197,0 200,0 235,0 200,0 250,0 250,0

Grup 2 Bakır İletken Sürekli Sigorta Akım Akımı A A 1,0 2,0 4,0 6,0 9,0 12,0 6,0 15,0 10,0 18,0 10,0 26,0 20,0 34,0 25,0 44,0 35,0 61,0 50,0 82,0 63,0 108,0 80,0 135,0 100,0 168,0 125,0 207,0 160,0 250,0 200,0 292,0 250,0 335,0 250,0

Grup 3 Bakır İletken Sürekli Sigorta Akım Akımı A A 1,5 3,0 5,0 8,0 12,0 15,0 10,0 19,0 10,0 24,0 20,0 32,0 25,0 42,0 35,0 54,0 50,0 73,0 63,0 98,0 80,0 129,0 100,0 158,0 125,0 198,0 160,0 245,0 200,0 292,0 250,0 344,0 315,0 391,0 315,0

30°C' ye kadar ortam sıcaklıklarında bakır iletkenli kablolar için: Grup1: Boru içinde bir veya birden fazla tek damarlı kablolar. Grup2: Hareketli yerlerde kullanılan dış kılıflı birden fazla damarlı kablolar. Grup3: Ana enerji tabloları ve dağıtım tablolarında, açıkta ve cihazların irtibatlarında kullanılan tek damarlı kablolar.

Tablo 7.3’de yer alan akım değerleri, çalışılan ortama bağlı olarak, havalandırma olmaması, ortam sıcaklığının oda sıcaklığının üzerinde olması gibi sebeplerle bir alt kademeden alınabilir.

Güç Dağılım Cetveli Güç dağılım cetvelleri, elektrik tesisat planları ve kolon şemalarına uygun olarak, güç dağılımını ayrıntılı olarak gösteren tablodur. Tablo 7.4’de örnek projeye uygun olarak güç dağılımları gösterilmiştir. Yapı bir faz ile beslendiği için, tüm linyeler R fazından beslenir olarak gösterilmiştir. Sigortalar ev tipi kullanıma uygun B tipi w otomat, kaçak akım rölesi hayat koruma amaçlı 30 mA, ana sigorta 32 A, kofra sigortası ise 40 A olarak seçilmiştir.

186







Tablo 7.4: Güç dağılım cetveli

W Otomatlar: B tipi, Kaçak Akım Rölesi: 30 mA, Dağıtım Panosu Ana Sigorta: 32 A, Kofra Sigorta: 40 A

Aydınlatma Tablosu Örnek projeye uygun olarak, mutfak ve üç odanın aydınlatma hesabı Tablo7.5’de görülmektedir. Aydınlatma hesabı armatür esaslı yapılmış olup, hesaplamada çıkan armatür sayıları 1,5’in altında olduğu için 1’e yuvarlanmıştır. Tablo 7.5: Aydınlatma tablosu

187







Teknik Şartname Elektrik İç Tesisat Yönetmeliğine uygun olarak, elektrik tesisat projesinin uygulama esaslarını belirler. Şekil 7.16’de örnek projeye uygun bir teknik şartname gösterilmiştir.

TEKNİK ŞARTNAME Tesiste kullanılan bütün malzemeler TSE belgeli olacaktır. Dairesel tipli buatlara en fazla 4 boru girişi yapılacaktır. Daha fazla boru girişi gerektiğinde, kare tip buat kullanılacaktır. Linyelerde priz iletkenleri kırmızı, aydınlatma iletkenleri kahverengi, nötr iletkenleri mavi, koruma iletkenleri ise sarı-yeşil renkte olacaklardır. 5. Aydınlatma sortileri için en az 1,5


, aydınlatma linyesi, priz linyesi, priz sortisi için ise en 2,5


NV tipi iletken kullanılacaktır. 6. Anahtardan anahtar altı prize geçiş yapılamaz. 7. Güvenlik nedeniyle, faz iletkeni duyların dip kontağına bağlanmalıdır. 8. Tüm buatlar aynı seviyede olacaklardır. 9. Lambadan lambaya geçiş yapılmayacaktır. 10. Boru içlerinde kesinlikle ek yapılmayacaktır. 1. 2. 3. 4.

Şekil 7.16: Teknik şartname

Özel Şartname İş yapımından önce iş yükleniciyle iş veren arasında imzalanan, özel taleplerin yer aldığı listedir. Şekil 7.17’da örnek projeye uygun bir teknik şartname örneği gösterilmiştir.

ÖZEL ŞARTNAME Tesisatta ............... marka ............... model anahtar ve prizler kullanılacaktır. Tesisatta .................. marka ............... model w otomat sigortalar ve kaçak akım rölesi kullanılacaktır. 3. Merkezi zil sistemi görüntülü ve konuşmalı olacaktır. 4. Şebeke bağlantısı için gerekli proje ve gerekli iş belgelerinin hazırlanması iş yükleniciye aittir. 5. Kesin ve geçici kabul sonrası iki yıl boyunca malzeme ve montaj hatasından doğan arızalar, iş yükleniciye aittir. 6. Tesisin yapımı ile ilgili bütün takım, alet alçı, çivi, merdiven vb. Araç ve gereçlerin temini iş yükleniciye aittir. 7. Tesisin malzemeli yapım ücreti (KDV dahil) ..................
’dir. Bu bedelin .................
’si peşin, ..................
’si iletkenler çekilince, .................
’si de iş bitiminde .............. Bankası .............. hesabına havale olarak ödenecektir. 8. Tesisatçı tesisin yapımına ................ tarihinde başlayıp, ............... tarihinde bitirecektir. 9. Tüm sorumluluklar dahil, iş bitiminde gecikme olması halinde her gün için %1 gecikme cezası toplam iş bedelinden düşülecektir. 10. Anlaşmazlık halinde ................... mahkemeleri yetkilidir. 1. 2.

Şekil 7.17: Özel şartname

Maliyet Hesabı Elektrik tesisat planlarına uygun olarak gerçekleştirilen bir proje uygulaması sonunda, maliyet hesabının yapılarak, keşif özeti ile karşılaştırılması yapılmalıdır. Örnek proje uygulamasında
6877,00 olarak belirlenen keşif hesabına karşılık olarak,
6643,66’lik maliyet hesabı, tespitin iyi yapıldığını göstermektedir. Bu tabloda, toplam malzeme bedeline Ulaşım (%10), Gıda (%5), Amortisman (%5)İşçilik (%15), Kar (%20) kalemleri eklenerek genel toplam elde edilmiştir.

188







Tablo 7.6: Maliyet hesabı

MALİYET HESABI SIRA NO

1 2 3 4 5 6 7

CİNSİ KUVVETLİ AKIM BİR FAZLI ELEKTRONİK SAYAÇ ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA ANAHTARLI OTOMATİK SİGORTA

6 A'E KADAR 10 A'E KADAR 16 A'E KADAR 20 A'E KADAR 32 A'E KADAR 40 A'E KADAR

8 9 10 11 12 13 14

NVV KABLO 2X16 mm2 NORMAL SORTİ (NHXMH) KOMÜTATÖR SORTİ (NHXMH) PRİZ SORTİ (NHXMH) P1-2x100W FLUORESAN ARMATÜR 60W NORMAL ARMATÜR 60W ETANJ ARMATÜR ZAYIF AKIM

15 16 17 18 19 20 21

220-12V ÇEVİRİCİ TRANSFORMATÖR MERDİVEN OTOMATİĞİ DÜĞMESİ SORTİSİ MERDİVE KAPI OTOMATİĞİ KAPI ZİLİ DÜĞMESİ KAPI ZİLİ BUZER TELEVİZYON ANTENİ TELEFON TESİSATI SORTİSİ

BİRİM

ADET

BİRİM FİYAT

ADET ADET ADET ADET ADET ADET ADET

1 2 11 12 3 1 1

200,00 9,50 12,70 15,60 40,00 55,60 60,00

200,00 19,00 139,70 187,20 120,00 55,60 60,00

METRE ADET ADET ADET ADET ADET ADET

25 11 24 38 10 29 12

14,25 28,69 32,49 17,92 40,00 15,00 16,70

356,25 315,59 779,76 680,96 400,00 435,00 200,40

ADET ADET ADET ADET ADET ADET ADET

1 3 1 1 3 1 5

78,00 17,09 53,65 5,5 7,85 45 15,96 TOPLAM

  
# 
#    
#    
# 
#  
  

189







TUTARI

78,00 51,27 53,65 5,5 23,55 45 79,80 4.286,23 
 
 
 
 
  

Özet Binaların elektrik iç tesisatlarını anlatıldığı bu bölümde, elektrik tesisat ve topraklama yönetmeliklerine uygun olarak gerçekleştirilen örnek elektrik tesisat planı uygulamasının açıklamaları yapılmıştır. Evlerin, işyerlerinin, resmi ve özel binaların elektrik iç tesisatları da, hazırlanan plan ve eklerine benzer projeler ile gerçekleştirilir. Bir elektrik iç tesisat projesi, bir binanın mimari planları üzerine çizilmiş elektrik tesisat planlarını, ek şemaları, kolon şemasını, güç dağılım cetvelini, aydınlatma hesaplarını, teknik ve özel şartnameleri ve benzerlerini içerir. Elektrik tesisat planları, kapalı şema tarzında çizilse de mümkün olduğunca anlaşılır olmalıdır. Elektrik tesisat planları ve ekleri, resmi açıdan kıymetli evrak hükmünde olduğundan bir proje olarak özenle hazırlanmalıdır. Proje uygulayıcısının sorumluluğu kadar, en az hazırlayıcının da sorumluluğu olduğu unutulmamalıdır.

elektrik tesisatının uzun yıllar boyunca sorunsuz ve güvenilir olması bakımından önem taşır. Eş zamanlılık katsayısı kullanılmadığında, çok büyük kesitler gerekeceğinden. güç dağılım cetveli ve gerilim düşümü hesapları yapılırken, eş zamanlılık katsayılarının kullanımı ile daha gerçekçi sonuçlar bulunacaktır. Lambalar, aydınlatma hesapları yapılarak belirlenmiş olup, örnek projeye uygun odalar ve mutfak için aydınlatma hesaplamaları tablo7.5’de gösterilmiştir. Aydınlatma hesaplamaları mutfak harç enkandesan (akkor flamanlı) lambalar esas alınarak yapılmış olup, tasarruf tip lamba seçimi son kullanıcının zevkine bırakılmıştır. Bu seçim, enkandesan lambalardan daha fazla elektriksel güç gerektirmeyeceğinden bir sorun oluşturmayacaktır. Bu hesaplamalar ile montaj noktası sayıları ve komütatör anahtar gerektiren yerler belirlenmesi amaçlanmıştır. Lamba seçiminin enkandesan olarak yapılmadığı, flüoresan lamba armatürlü bir uygulama örneği de örnek uygulama içerisinde ayrıca gösterilmiştir.

Bu tesisat şemalarında kullanılan semboller, tesisat planının başlangıç kısımlarında yer almalıdır. Farklı proje uygulamalarında kullanılan semboller arasında küçük farklılıklar olsa da, herkesin anlaması mümkün olmayan çok farklı semboller kullanılmamalıdır. Ana panolar, dağıtım panoları, elektrik anahtarları, kapı açıldığında kolay ulaşılır yerlerde olmalıdır. Linyeler tavandan, kolon ve kiriş içlerinden baca kenarlarından, pencere üstlerinden geçirilmemeli, WC, banyo, balkon gibi neme maruz kalan yerlere anahtar ve buat konulmamalıdır. Priz kullanılması mecburi durumlarda ise, nemli yer prizi kullanılmalıdır.

Elektrik tesisat planlarının uygulanabilirliği teknik açıdan olduğu kadar, mali açıdan da disipline edilmelidir. Bu sebeple, Keşif Özeti ve Maliyet Hesabı büyük önem arz eder. Keşif özeti, tasarım öncesi tahmini maliyeti belirleme açısından, Maliyet hesabı ise uygulama sonrası reel kar/zarar analizi gerçekleştirme açısından önem arz eder. Keşif özeti ve maliyet hesabını hazırlamak iş yüklenici açısından zorunlu olsa da, proje içerisinde yer alan evraklar arasında olmaları zorunlu değildirler.

Elektrik iç tesisat planlarına ait şemalarda, aydınlatma lamba bağlantıları, priz bağlantıları, telefon ve tv bağlantıları, zil ve görüntülü algılama bağlantıları yer almalıdır. Zayıf akım tesisat planları aydınlatma tesisat planları ile aynı mimari planda olabileceği gibi, farklı mimari plan üzerine de çizilebilir. Tesisat planlarında gösterilemeyen, gösterilse de anlaşılması mümkün olmayan şemalar, ek şemalar içerisinde mevcut olmalıdır. Elektrik tesisat planı içerisinde yer alan, kolon şeması, iletken kesit hesabı, gerilim düşümü hesabı ve güç dağılım cetveli, elektrik şebeke sistemine bağlanacak olan elektrik tesisatının, elektriksel parametrelerini belirleme açısından gereklidir. Bu sebeple, bu hesaplama ve gösterimlerin olabildiğince gerçekçi yapılması, 190







Kendimizi Sınayalım 1. Elektrik tesisat planları genellikle hangi ölçeklerdedir?

5. Hangisi aşağıdaki şema kısmında olan bir hata değildir?

a. 1/10 b. 1/20 c. 1/30 d. 1/40 e. 1/50 2. Keşif özeti ve maliyet hesabı açısından hangisi doğrudur? a. Keşif özeti maliyetten düşük olmalıdır

a. Baca yanından hat geçişi

b. Keşif özeti kar içermemelidir

b. Kolon içerisinden hat geçişi

c. Keşif özeti ulaşım bedeli içermemelidir

c. Kapı arkasına anahtar konulması

d. Maliyet hesabı kar içermelidir.

d. Kapı üzerinden linye hattı geçmesi

e. Maliyet hesabı amortisman içermemelidir.

e. Aydınlatma linyesinden iki adet priz sortisi alınması

3. Bir proje kapağında olması gereken onay makamı değildir?

6. Kolon hattında gösterilmez?

a. Malzeme üretici

a. Ana kolon hattı

b. Proje sorumlusu

b. Linye hatları

c. Dağıtım şirketi

c. Kolon hatları

d. Yapı denetim firması

d. Yapı bağlantı hattı

e. Elektrik Mühendisleri Odası

e. Sorti hatları

4. Temel topraklamasında topraklanan nedir? a. Temel betonu

7. Kurulu güç toplamı 8000 W olan bir elektrik tesisatı için belirleyici güç olarak 3200 W değeri esas alınmıştır. Eş zamanlılık katsayısı nedir?

b. Temel demirleri

a. %10

c. Koruma hattı

b. %20

d. Giriş kat pano dış metal gövdesi

c. %30

e. Nötr iletkeni

d. %40 e. %50

191







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

8.

1. e Yanıtınız yanlış ise “Mimari Planlar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Keşif Özeti ve Maliyet Hesabı” başlıklı konuları yeniden gözden geçiriniz.

% e=? (K=56 mho) a. 0,737

3. a Yanıtınız yanlış ise “Proje Kapağı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. 0,902 c. 1,106

4. b Yanıtınız yanlış ise “Temel Topraklaması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. 1,294 e. 1,426

5. d Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Planları” başlıklı konuyu yeniden geçiriniz.

9. Hangisi teknik şartnamede yer almalıdır? a. ……….. Marka prizler kullanılacaktır.

6. e Yanıtınız yanlış ise “Kolon Şeması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. 4’den fazla boru girişi için kare buat kullanılacaktır c. İş ……… tarihinde tarihinde bitecektir.

başlayıp,

7. d Yanıtınız yanlış ise “Eş Zamanlılık Katsayısı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

………..

8. c Yanıtınız yanlış ise “Gerilim Düşümü Hesabı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. Zil sistemi görüntülü ve konuşmalı olacaktır. e. Anlaşmazlık halinde ………… mahkemeleri yetkilidir.

9. b Yanıtınız yanlış ise “Teknik ve Özel Şartnameler” başlıklı konuları yeniden gözden geçiriniz.

10. Hangisi yanlıştır? a. Sayaçların da yer aldığı ana pano, üst katta yer almalıdır.

10. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Tesisat Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. Uydu-TV merkezi dağıtım kutusu, öncelikle çatı katı yada, çatı katına yakın bir noktaya tesis edilmelidir. c. Dağıtım panoları, daire girişlerinde, kapıya yakın bir noktada bulunmalıdır. d. Pencere üstlerinden hat geçirilmemelidir. e. Anahtar ve prizler, (balkon kapıları hariç) açılan kapı arkasında kalmamalıdır.

192







Tesisat gözden

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1

www.schneider-electric.com (2011). General Rules Of Electrical İnstallation Design. Wien

Merdiven otomatiği sortisi, hırsız alarm sistemi, yangın alarm sistemi gibi ilave maliyet gerektirecek kalemler olabilir di.

Cook, P (2008). Electrical Installation Design Guide: Calculations for Electricians and Designers. Amazon.com

Sıra Sizde 2 Hazırlanan projenin resmi olarak, kazanması açısından önem arzederler.

Cornel, B (2008). Electrician's Book How to Read Electrical Drawings. Lulu.com

değer

Ünal, A (2011). Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, Seçkin Yayıncılık

Sıra Sizde 3 Enine çizilmiş açılı çizgiler, bulunduğu tek hat yada elemandan gerçekte kaç tane olduğunu gösterirler. Maksimum üçlü olarak çizilirler. Üçlüden daha büyük olanlarında, tek çizgi ve sayı yer alır.

Sıra Sizde 4 Yapı temellerinin bazen kumluk yada kayalık bölgelerde olması, topraklama dirençlerinin çok küçük değerde olmasını engeller. Bu sebeple topraklama direnç değeri olarak, bu gibi yerlerin de sağlayabilmeleri açısından maksimum 4 ohm kriteri kabul edilir.

Sıra Sizde 5 Banyo lavabo aydınlatmasında, sorti iletkeni, nemli olabileceği düşünülerek, fayans altlarından değil, tavandan geçirilmiştir. Ayrıca, nemli yer güvenliğini sağlamak bakımından,sadece bu lamba yandığında kullanılmak üzere, aynı lamba ile birlikte paralel bir priz bağlantısı buat ile yapılmıştır. Burada yapılan uygulamalar, çok özel uygulamalar olup, diğer kısımlar için örnek teşkil etmezler.

193







8









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Elektrik kuvvet tesisat planlarını çizebilecek, Elektrik kuvvet tesisatı kablolarının taşınmasını gösterebilecek, Elektrik kuvvet projelerini hazırlayabilecek, İletken kesiti ve gerilim düşümü hesaplarını yapabilecek, Kolon ve tek hat şemalarını tanıyabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar Elektrik Kuvvet Tesisatı

Gerilim Düşümü Hesabı

Kablo Tavası

Güç Dağılım Cetveli

Busbar Sistemi

Dağıtım Panosu

Tek Hat Şeması

İçindekiler















Giriş Elektrik Kuvvet Tesisatı Kuvvet Tesisatı Mimari Planları Elektrik Kuvvet Projeleri Koruma Hat Çıkışlı Temel Topraklaması Elektrik Kuvvet Tesisat Planları Kolon Şeması Gerilim Düşümü Hesabı Akım Taşıma Kapasitesi-Isınma Kontrolü Güç Dağılım Cetveli Tek Hat Şeması Panolar Teknik Şartname Özel Şartname

194







Kuvvet Tesisat Planları GİRİŞ Binaların elektrik kuvvet tesisatları, Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği ve Topraklama yönetmeliklerine uygun olarak tasarlanmalı ve gerçekleştirilmelidir. Fabrikaların, işyerlerinin, resmi ve özel binaların elektrik kuvvet tesisatları, hazırlanan planlar doğrultusunda gerçekleştirilir. “Elektrik Kuvvet Tesisat Planı” olarak adlandırılan bu planlar, bir binanın mimari planları üzerine çizilmiş elektrik tesisat şemalarını, ek şemaları, kolon şeması, tek hat şeması, güç dağılım cetveli, iç ve dış aydınlatma hesaplarını, teknik şartname, özel şartnameler ve benzerlerini içerir. Elektrik kuvvet tesisat planları, iç tesisat planları gibi kapalı şema tarzında çizilir. Elektrik kuvvet tesisat planları da, bir proje olarak hazırlanmalı ve başlangıç sayfası proje kapağı olmalıdır. Elektrik kuvvet projesinde, elektrik kuvvet tesisat planı ve elektrik kuvvet tesisat planının gerektirdiği tüm detaylar yer almalıdır. Elektrik kuvvet tesisat planlarına ait şemalarda, kuvvet tesisat bağlantıları, kuvvet priz bağlantıları, aydınlatma lamba ve priz bağlantıları, varsa telefon, tv vb. zayıf akım bağlantıları yer almalıdır. Bu bağlantıların tümü kuvvet tesisat planında gösterilebileceği gibi, çizim kolaylığı bakımından ayrı çizim şemaları halinde de gösterilebilir. Elektrik kuvvet tesisat şemalarında kullanılan semboller, Elektrik kuvvet projesinin başlangıç kısımlarında yer almalıdır. Elektrik kuvvet tesisatında bütün yükler tek tek ayrı linyelerden beslenmelidir. Bir linyeden ek alınarak, çok sayıda linye beslenmek istendiğinde ise, tali dağıtım panosu kullanılarak alt linyeler oluşturulmalıdır. Ana panolar, dağıtım panoları, mümkün olduğunca kolay ulaşılır yerlerde olmalıdır. Elektrik kuvvet tesisatlarında kullanılan kolon hatları ve linyelerin 4mm² ve altı kesitte olanları sıva altı tesisat olarak uygulanabilir. 4 mm² iletken kesitinden daha büyük olanları zorunlu olmak üzere, tüm elektrik kuvvet tesisat uygulamaları sıva üstü kelepçe montajlı, tava üstü ya da konsal üstü olarak gerçekleştirilebilir. Patlayıcı ve yanıcı tesislerde kullanılacak elektrik kuvvet tesisatlarının, toz ve nemden etkilenmeyen panolara ve yanmaz (halogen free) kablolara sahip olmaları gerekir. Yüksek akım taşınması gereken alçak gerilim dağıtımlarında, kablo alternatifi olarak, günümüzün modern çözümü busbar bara sistemlerinin olduğu unutulmamalıdır. Elektrik kuvvet tesisat planlarında maliyetlerin yüksek olması sebebiyle, Keşif Özeti ve Maliyet Hesabı büyük önem arz eder. Uzun süreli işlerin yüklenilmesi durumunda, kablo ve diğer elektrik malzemelerinde oluşabilecek ani fiyat artışlarına yönelik alınacak tedbirler özel şartnamede belirtilmelidir.

Elektrik tesisat Planları Sözleşme Keşif ve Planlama, Ali Doğru

ELEKTRİK KUVVET TESİSATI Elektrik kuvvet tesisatı, bir yapının çoğunlukla iç kısımlarında yer alan kuvvet prizi, bir fazlı priz, üç fazlı motor, 1 fazlı motor ve diğer endüstriyel cihazları barındırır. Bir binanın elektrik kuvvet tesisat uygulamasının yönetmeliklere uygun olarak gerçekleştirilebilmesi, bu uygulamaya yönelik Elektrik Kuvvet Tesisat Planının hazırlanmasını gerektirir. Elektrik kuvvet tesisat planlarının hazırlanması için, kablo taşıma yönteminin nasıl yapılacağına karar verilerek, planlama gerçekleştirilecek yapı için, her 195







bağımsız bölüme ait mimari planların temin edilmesi gereklidir. Elektrik kuvvet tesisat planı hazırlanan birim için gerekli aydınlatma tesisat planı ayrıca bile hazırlansa, elektrik kuvvet tesisat planının içerisinde değerlendirilir.

Elektrik Kuvvet Tesisatı Kablolarının Taşınması Elektrik kuvvet tesisatlarında kullanılan tek damarlı 4 mm² den büyük kesitli kabloların ve çok damarlı tüm kabloların sıva altı tesisat dışında alternatif bir yöntemle taşınmaları gerekir. Bu taşınma işlemleri; •

Kablo kanalı

•

Kablo konsolu

•

Kablo tavası

•

Busbar sistemler

tarzı metotlarda olabilir. Daha farklı olarak sunulan çözümlerde, prensip olarak bu metotlara benzerler. Resim 8.1’de kablo kanalı, Resim 8.2’de kablo konsolu, Resim 8.3’de kablo tavası ile elektrik kuvvet tesisatı kablolarının taşınmaları gösterilmiştir. Kablo kanalı, kabloların tamamen kapalı muhafaza içerisinde taşınması, kablo konsolu ve kablo tavası ise kabloların askıya alınarak taşınmasıdır. Resim 8.4’de ise, özellikle yüksek akım taşınan yerlerde kullanılan, busbar sistemi uygulaması görülmektedir. Elektrik kuvvet tesisat kablolarının hangi yöntemle taşınacağının seçimi, işverenin talepleri doğrultusunda iş yüklenici tarafından belirlenir.

Resim 8.1: Kablo kanalı

Resim 8.2: Kablo konsolu

196







Resim 8.3: Kablo tavası

Resim 8.4: Busbar system

Busbar sistemleri ne tür avantajlar sağlar?

KUVVET TESİSATI MİMARİ PLANLARI Kuvvet tesisatı mimari planları, Şekil 8.1’de görüldüğü gibi elektrik kuvvet tesisat planı ve aydınlatma tesisat planının üzerinde gösterileceği mimari planlardır. Bu planlarda, taşıyıcı kolonlar ve kirişler, duvarlar, kapılar ve pencereler, merdivenler, boşluklar, bacalar, asma katlar vb. ayrıntılar gösterilmelidir. Çoğunlukla 1/50 ölçekli, bazen de 1/100 ölçekli olarak kullanılan bu mimari planlar, çok büyük işletmelerde 1/200 gibi ölçeklerde de olabilmektedir. Aydınlatma elektrik tesisat planı, elektrik kuvvet tesisat planı ile beraber gösterilebileceği gibi, ayrıca da çizilebilir. Bu planlara uygun olarak hazırlanan elektrik tesisat kuvvet tesisat planları, uygulamada büyük kolaylıklar sağladığı gibi, tesisatların yönetmeliklere uygun yapılmasını sağlarlar. Elektrik kuvvet tesisatına ait mimari planlarda elektrik makinelerinin montaj yerlerinin belirli olması gerekir.

197







Şekil 8.1: Kuvvet tesisatı boş mimari planı (Ölçek 1/100)

Kuvvet tesisisatı mimari planında tüm ayrıntılar yer almalıdır.

ELEKTRİK KUVVET PROJELERİ Elektrik kuvvet tesisat tasarımı, mimari kat planlarına ve yönetmeliklere uyumlu olarak projelendirilir. Bu esaslara uygun olarak Şekil 8.1’de boş mimari planı görülen bir marangoz doğrama atölyesi için tasarlanan ve çizimi gerçekleştirilen örnek elektrik kuvvet tesisat projesi aşamaları, norm bir projede olması gerektiği gibi şekil ve konu anlatımları ile sıralanmaktadır.

Keşif özeti ve maliyet hesabı Bölüm 7’de verildiği için burada tekrar ele alınmayacaktır. Elektrik kuvvet projeleri için de benzer şekilde hazırlanabilirler.

198







Şekil 8.2: Proje Kapağı

Proje Kapağı Elektrik kuvvet projesini hazırlayan mühendis yada mühendislik firmasınca hazırlanan, bir elektrik tesisat planının en başında yer alarak, elektrik tesisatının yapılacağı veya yapıldığı yapıyı, adresini, yapı sahibini, proje sorumlusunu ve mesleki kayıt bilgilerini, projenin temel elektriksel büyüklüklerini gösteren kapak sayfasıdır. Kapak sayfası, gerek proje sorumlularının, Elektrik Mühendisleri Odasının, Uygulama Sorumlularının, Elektrik Dağıtım Şirketinin, Yapı Denetim Şirketinin isim ve onaylarını üzerinde taşıdığından önemlidir. Şekil 8.2’de Elektrik kuvvet projesi için proje kapağı görülmektedir.

Elektrik Kuvvet Projelerinde Kullanılan Semboller Elektrik kuvvet projelerinde yer alan elektrik kuvvet planları ve diğer uygulamalar için kullanılan temel semboller Şekil 8.3’de gösterilmiştir. Bu semboller, ulusal ve uluslararası kriterlere bağlı olarak belirlenmiştir. Elektrik aydınlatma tesisat planlarında kullanılan semboller de yeri geldiğinde kullanılmaktadır.

199







Şekil 8.3: Kuvvet projesi sembolleri

Elektrik tesisat planlarında, niçin sembol farklılıkları olmaktadır?

KORUMA HAT ÇIKIŞLI TEMEL TOPRAKLAMASI Temel topraklama hesabı Bölüm 7’deki metot ile benzer şekilde hesaplanabilir. Şekil 8.4’de yapı temeli içinde kalan koruma hat çıkışlı temel topraklayıcı sisteminin yerleşimi görülmektedir. Bu şemada, TN şebeke sistemlerinde ayrı olarak bağlantısı yapılmak zorunda olan koruma hattı, temel topraklamasından ekler alınarak yapılmıştır.

Topraklama direnci 1 ohmdan küçük olursa TT koruma sistemi oluşturulabilir. 1 ohmdan büyük olursa TN koruma sistemi zorunludur. 200







Şekil 8.4: Yapı temeli içinde kalan koruma hat çıkışlı temel topraklayıcı sisteminin yerleşimi (Ölçek 1/100)

ELEKTRİK KUVVET TESİSAT PLANLARI Elektrik kuvvet tesisat planları, mimari planlar esas alınarak yönetmeliklere uygun olarak çizilir. Elektrik kuvvet tesisat planlarında, Elektrik Dağıtım Şirketi bağlantısının yapıldığı yapı bağlantı hattı, ana pano, dağıtım panoları ve kumanda edici anahtarları, elektriksel kuvvet cihazlarının enerji alabileceği üç fazlı prizler yer almalıdır. Elektrik kuvvet tesisatı her makineye yada kuvvet prizine ayrı linyeden besleme yapılmalıdır. Ana pano, dağıtım panoları ve prizler, planlarda görüldüğü konumlarda yerleştirilmelidir.

201







Elektrik kuvvet projelerinin elektrik tesisat yönetmeliklerine uygun ölçütlerde hazırlanması gerekir. Bu ölçütlere uygun kriterler aşağıda sıralanmıştır: •

Elektrik kuvvet tesisatı TT olarak gerçekleştirilecekse, her alıcı yada üç fazlı prize 4 hat (3 faz +1 nötr&koruma) götürülmelidir.

•

Elektrik kuvvet tesisatı TN olarak gerçekleştirilecekse, her alıcı yada üç fazlı prize 5 hat (3 faz +1 nötr + 1 koruma) götürülmelidir.

•

Koruma özelliği taşıyan hiçbir hat, anahtar ve sigorta üzerinden geçirilmemelidir.

•

Üç faz hatları ile birlikte nötr hattı kaçak akım rölesi selenoidi içerisinde yer almalıdır.

•

Koruma hattı, selenoid içerisinde yer almamalıdır.

•

Koruma hattı, TT sistemde nötr özelliği de taşısa, selenoid içerisinde yer almamalıdır.

•

Elektrik kuvvet tesisatı gerçekleştirilecek yapılar, atmosfere karşı kapalı, yarı açık yada tamamen açık olabilir.

•

Açık, yarı açık yada kapalı olma durumu elektriksel olarak izolasyon konusunu ilgilendirir. Açık olan tesisler için çok daha fazla izolasyon hassasiyeti sağlanması gerektiği açıktır.

•

Sayaçların da yer aldığı ana pano, yapı girişi zemin katta kolay ulaşılır bir yerde yer almalıdır.

•

Topraklama çubukları, topraklama bara sisteminde uç noktalarda uygun şekillerde tesis edilerek, ana topraklama iletkeni, ana panoda yer alan bara üzerinden dağıtılmalıdır.

•

4 mm² kesitinden küçük tek damarlı hatlar sıva altı boru içerisinden çekilebilir.

•

4 mm² kesitinden büyük tek damarlı hatlar ve çok damarlı tüm kablolar sıva üstü çekilmek zorundadır.

•

Elektrik kuvvet tesislerinden beslenen tüm alıcılar ve üç fazlı prizler ayrı linyelerden beslenmelidir.

•

Linyelerden ek alınması zorunlu hallerde, dağıtım panosu kullanılarak alt linyeler elde edilebilir.

•

Sıva üstü hat çekimi kablo konsollu, kablo tavalı yada kablo kanallı olabilir.

•

Elektrik kuvvet tesisatının gerçekleştirildiği yapının aydınlatma elektrik tesisatı, elektrik kuvvet tesisatından ayrıca ele alınmalıdır.

•

Kuvvet tesisi gerçekleştirilen yapıların aydınlatmasında kullanılan lamba dizileri için, yüksek akım sebebiyle normal anahtarların kontakları kısa sürede ark ile tahrip olacağından, anahtar olarak W otomat sigortalar kullanılabilir.

•

Aydınlatma elektrik tesisatı, elektrik kuvvet tesisatı ile aynı mimari plan üzerinde olabileceği gibi, ayrı ayrı da çizilebilir.

•

Aydınlatma elektrik tesisatı genel aydınlatmayı kapsadığı gibi, idari birimler WC gibi kısımların aydınlatma elektrik tesisatını da içine almalıdır.

•

Dış aydınlatma yapılmışsa, aydınlatma elektrik tesisatı içerisinde gösterilmelidir.

Yukarıda belirtilen kriterlere uygun olarak çizilmiş, bir marangoz doğrama atölyesine ait elektrik kuvvet tesisat planı ile aydınlatma tesisat planı Şekil 8.5 ve Şekil 8.6’da görülmektedir.

202







Şekil 8.5: Kuvvet tesisat planı (Ölçek 1/100)

203







Şekil 8.6: Aydınlatma tesisat planı (Ölçek 1/100)

İç tesisat uygulamalarında yapılmayan lambalar arası geçiş, kuvvet tesisatı aydınlatmasında armatür dışında kutulu ek yapılarak uygulanabilir. 204







Şekil 8.5 ve Şekil 8.6’da kuvvet tesisat planı ve aydınlatma tesisat planlarının ayrı ayrı çizildiği görülmektedir. Bu durum kolay anlaşılır olma adına yapılan bir tercihtir. Çizim alanının kısıtlı olmaması durumunda, kuvvet tesisat planı ve aydınlatma tesisat planlarının bir arada olduğu çizimler mevcuttur. Kuvvet tesisat planında klimaların ikisi hariç tüm alıcılar, kuvvet dağıtım panosundan çıkan linyeler ile direkt olarak beslenmişlerdir. Bu klimalar ve beraberlerindeki üç fazlı prizler, tali bir dağıtım panosu ile elde edilen alt linyeler üzerinden beslenmişlerdir. İletken kesitleri belirlenirken gerilim düşümü esas alındığı gibi, akımın oluşturacağı ısınma etkisi de dikkate alınmıştır. Tali dağıtım panosu kullanıldığında, alt linye kesitleri küçültülmüştür. Kuvvet tesisat planında, aydınlatma tesisatı için çıkartılan kuvvet dağıtım panosu çıkışları boş bırakılmıştır. Boş bırakılan bu uçlara ait flüoresan dizileri aydınlatma tesisat planında gösterilmiştir. Yine kuvvet tesisat planında, büro ve WC’leri besleyen dağıtım panosu çıkışları boş bırakılmış, aydınlatma tesisat planında bu çıkışlar kullanılmıştır. Aydınlatma tesisat planında ayrıca, atölye dışı aydınlatma için 6 adet 150 W Metal Halide dış armatür aydınlatma armatürü yer almıştır. Kuvvet tesisat planında, koruma hatları temel topraklama sisteminden alındığından ayrıca gösterilmemiştir. Buradaki 4’li kablo damarlarının 3’ü faz, biri nötr olmaktadır. Kuvvet tesisat planında büro önündeki dağıtım panosuna giden hatta ise 1 faz, 1 nötr ve 1 koruma hattı birlikte yer almışlardır. 3x50+35 mm² kesitindeki ana kablolarda ise yine 3 faz 1 nötr yer almaktadırlar. Aydınlatma tesisat planında ise, armatür yapılı tüm lambalara 1 faz, 1 nötr ve 1 koruma hattı götürülmüştür. WC kısımlarında yer alan cam aplik armatürlere ise 1 faz ve 1 nötr hattı götürülmüştür. Aydınlatma tesisat planında koruma hatlarının kullanılması yada kullanılmaması, armatürün fiziksel temasa açık metal kısımlarının olup olmadığı ile ilgilidir. İç ve dış aydınlatma hesaplamaları Bölüm 3’de ayrıntılı olarak gösterildiğinden tekrar ele alınmamıştır.

3x50+35 mm², 3x16+10 mm² gibi kesit farklılığına sahip kablolarda farklılık neden kaynaklanmaktadır?

KOLON ŞEMASI Şekil 8.7’de örnek uygulama projesine yönelik olarak hazırlanmış olan kolon şeması görülmektedir. Kolon şemasında görüldüğü gibi ana pano dışında 4 adet daha dağıtım panosu yer almaktadır. Bu dağıtım panolarından büro ve WC beslemelerini sağlayanı direk olarak ana panodan beslenmektedir. Bu ayrım, bu bölgenin kuvvet dağıtım panosundaki arızalardan etkilenmemesini sağlamak için yapılmıştır. Kuvvet dağıtım panosu çıkışları incelendiğinde ise, 2 adet tali dağıtım panosu yer aldığı görülmektedir. Bu tali dağıtım panoları ile, kuvvet dağıtım panosuna uzak noktalarda alt linyeler elde edilmesi amaçlanarak, bu alt linyelerden beslenen üç fazlı prizler için kuvvet dağıtım panosuna kadar ayrı linye gerekliliği ortadan kaldırılmıştır.

GERİLİM DÜŞÜMÜ HESABI Gerilim düşümü hesabı, kuvvet tesisat planları için de en uzun ve yüklü linye bu linye ile bu linye öncesi kolon hattı esas alınarak yapılır. Kuvvet elektrik tesisatları gerilim düşümü hesabında, kofra sonrası gerilim düşümünün, %3’ü geçmemesi gerekir. Eğer hesaplanan değer %3’den fazla olacak olursa, iletken kesiti arttırılmalıdır. 3 fazlı elektrik tesisatlarında gerilim düşümü hesapları,

%e =

100xLxN

(8.1)

KxSxU 2

eşitliği dikkate alınarak gerçekleştirilir. Burada, L: Hat uzunluğu (m) N: Güç (W) K: İletkenlik (mho, bakır için 56 alınır) 205







S: Kesit (mm²) U: Gerilim (V, ülkemiz şebeke şartlarında 3 faz için 380 V alınır) olarak alınır.

Şekil 8.7: Kolon şeması

206







Aşağıda, Şekil 8.8 dikkate alınarak gerçekleştirilen gerilim düşümü hesabı ile kesit kontrolü görülmektedir. En uzun ve yüklü hat belirlenirken elektrik kuvvet tesisat palanı ve kolon şemasından yararlanılmıştır.

Şekil 8.8: En uzun ve yüklü linye için tek hat şeması









 










%e1 =



 







=
0,076

%e=%e2+%e1=0,8+0,076 => %e=%0,876 < %3 KUVVET DEVRESİ İÇİN UYGUNDUR.

AKIM TAŞIMA KAPASİTESİ - ISINMA KONTROLÜ Elektrik kuvvet tesisatında seçilen iletken kesitinin taşıdığı akım bakımından yeterli olup olmadığı ısınma açısından da kontrol edilebilir. 3 fazlı elektrik tesisatı için ısınma kontrolü yapılırken,





(8.2)





eşitliğine göre akım bulunarak, bu akımın tablodan kontrolü yapılır. Şekil 8.9’daki tek hat şemasında, sayaç öncesi yapı bağlantı hattı için ısınma kontrolü (hesaplamada cosϕ=0,8 alınır) için,





 





bulunur. Bu değer, 7. Bölümde yer alan tablo 7.3’grup 1’de 50 mm² kesitli iletken için yer alan 132 A sürekli akım değerinden küçük olduğundan, kesit ısınma açısından uygun kabul edilir.

İletken kesit hesabı yapılırken, gerilim düşümü hesabı neden tek başına yeterli görülmemektedir?

GÜÇ DAĞILIM CETVELİ Güç dağılım cetvelleri, elektrik kuvvet tesisat planları ve kolon şemalarına uygun olarak, güç dağılımını ayrıntılı olarak gösteren tablodur. Tablo 8.1’de örnek projeye uygun olarak elektrik kuvvet tesisatı ve aydınlatma tesisatı planları dikkate alınarak güç dağılımları gösterilmiştir. Üç faz ile beslenen linyeler RST fazlarından beslenir olarak gösterilmiştir. Sigortalar T2 panosu için B tipi, diğer panolar için ise C tipi seçilmelidir. Kaçak akım rölesi ana panoda yangın koruma amaçlı 300 A, diğer panolarda ise hayat koruma amaçlı 30 mA olmalıdır.

207







Tablo 8.1: Güç dağılım cetveli

IŞIK

PRİZ

MOTOR

FAZ DAĞILIMI

(W)

GÜÇ (W)

(W)

61.430 (T1)

62.820 (AT)

4.200 (T3)

4.200 (T4)

R

(W)

(W)

S

AÇIKLAMA

(W) (W)

1

2.200

10

2

3 15.000

35

KLİMA PLANYA

3

1 10.000

25

BIÇKI

4

2 18.500

50

KALINLIK

5

1

16

FREZE

6

1.430

7

900

5.000 440 440

550

300 300 300

16

FLÜORESAN DİZİSİ DIŞ AYDINLATMA

16

8

2.000

1

2.200

35

T3 (Alt Linyeli)

9

2.000

1

2.200

35

T4 (Alt Linyeli)

4.000

10 55.100 770 770 850 115 30

2.330

1 1.390 (T2)

RST

1

Toplam 3x125 A TM Şalter 300 mA Yangın Koruma

GÜÇ (W)

MOTOR AD.

KURULU PANO

LİNYE NO

T

SİGORTA (A)

GÜÇ

KAÇAK AKIM RÖLESİ (mA)

GÜÇ DAĞILIM CETVELİ

900

16

1 Faz Priz

2

270

10

WC Aydınlatma

3

220

10

Büro Aydınlatma

Toplam

490

900

1.390

25 30

1

1.000

16

3 Faz Priz

2

1.000

16

3 Faz Priz Klima

3

1

2.200

10

1

2.200

25 30

Toplam

2.000

1

1.000

16

3 Faz Priz

2

1.000

16

3 Faz Priz Klima

3 Toplam

2.000

1

2.200

10

1

2.200

25 30

TEK HAT ŞEMASI Elektrik kuvvet projelerinde kuvvet tesisat planı ve kolon şeması, çoğu kez tüm sistemi gösterme adına yeterli olmaz. Bu sebeple tek hat şemalarından yararlanılır. Tek hat şemalarında, enerji girişinden çıkışlara kadar, pano içleri dahil ayrıntılı şemalatik gösterim yapılır. Şekil 8.9’de örnek projeye uygun olarak hazırlanmış tek hat şeması yer almaktadır. Tek hat şemasında ayrıca kompanzasyon hesabı da gösterilmiştir.

208







Şekil 8.9: Örnek projeye uygun tek hat şeması

Elektrik tesisatları TT yada TN şebeke dağıtımı esas alınarak gerçekleştirilir. TT sisteminde nötr ve koruma hattı birleşmiş tek hat olarak mevcuttur. Kaçak akım rölelerinin kullanılamadığı TT sisteminin kurulabilmesi için topraklama direncinin 1 ohmdan küçük olması gerekir. Bu topraklama direncinin sağlanması çoğu kez mümkün olmadığından yaygın olarak kullanılan TN sisteminde ise nötr ve koruma hattı ayrı ayrı kullanılır. Nötr hattı faz iletkeni yada iletkenleri ile birlikte kaçak akım rölesi selenoidi içerisinde yer alırken, koruma hattı dışarıda kalır.

209







Şekil 8.10: Bir hastaneye ait tek hat şeması

210







Tek hat şemaları, daha büyük ve karmaşık yapılı elektrik kuvvet tesislerinin kolay anlaşılmasında yardımcı olurlar. Şekil 8.10’de bir hastaneye tek hat şeması görülmektedir. Şemadan da anlaşılacağı üzere, hastane elektrik enerjisine OG (orta gerilim) abonesi olup, ücretlendirme ölçümleri OG tarafından yapılmaktadır. Bu durumda, OG/AG düşürücü transformatörü elektrik dağıtım şirketine ait değil, hastaneye aittir. Transformatör kayıpları sayaç tarafından ölçüldüğü için, trafo kayıp bedeli ayrıca elektrik dağıtım şirketine ödenmez. Örnek projede ise transformatör elektrik dağıtım şirketine ait olduğundan, elektrik dağıtım şirketine trafo kayıp bedeli ödenir. Şekil 8.10’deki tek hat şemasında tesisatın bazı kısımlarının UPS (Uninterrupted Power System=KGK:Kesintisiz Güç Kaynağı) ve jeneratör desteklerine sahip olduğu görülmektedir. Bu tür destek kullanan birimlerin, elektrik enerjisi kesintisine karşı daha hassas oldukları yapılan incelemeden anlaşılmaktadır.

PANOLAR Elektrik kuvvet tesislerinde elektrik enerjisinin yapıya ilk geldiği ve dağıtıldığı elemanların panolar olması zorunludur. Resim 8.5’de ana pano görülmekte olup, sayaç, ana şalter ve çıkış şalterlerini bulundurmaktadır. Ana şalter ve çıkış şalterleri arası bağlantılar yüksek akım sebebiyle baralı olarak yapılmıştır.

Resim 8.5: Ana pano

Resim 8.6: Termik manyetik salter

Elektrik kuvvet panolarında kullanılan şalterlerin bir çoğu termik manyetik açma özelliğine sahiptir. Bu şaterlere ayrıca dışarıdan açma bilgisi verilebilir. Resim 8.6’de termik manyetik şalter resmi görülmektedir. Resim 8.7’de ise açma bobinli termik manyetik şalterlere kaçak akım koruma özelliği kazandıran selenoid bobin görülmektedir. Selenoid bobin içerisinden üç adet faz ve nötr iletkeni birlikte geçirilerek, simetrisiz durumda açma bilgisi elde edilir ve termik manyetik şalterin açma bobinini tetikleyerek açma yaptırır. 211







Resim 8.7: Selenoid bobbin

Selenoid bobinde açma bilgisi oluşması ne anlama gelmektedir?

Resim 8.8: Kompanzasyon rölesi ve panosu

Resim 8.8’de elektrik kuvvet tesislerinde bulunması zorunlu olan kompanzasyon rölesi ve panosu görülmektedir. Şemadan da görüleceği gibi, kondansatörler metal kılıflı olup yangına karşı plastik kılıflılardan daha emniyetlidirler. Kompanzasyon sistemini kontrol eden rölenin, kondansatörleri devreye kontaktörler üzerinden aldığı görülmektedir. Resim 8.9’da nötr ve koruma baraları görülmektedir. Üstte izolatörler ile pano gövdesinden ayrılmış bara nötr barası, pano gövdesine bağlı bara ise koruma barasıdır.

212







Resim 8.9: Nötr ve koruma baraları

Panolarda yer alan sayaçlar ve ölçü aletlerine ait akım ve gerilim değerleri ölçü aletleri için uygun olduğunda, direkt olarak primer bağlantı gerçekleştirilebilir. Kuvvet tesisi panolarında ise yüksek akım nedeniyle çoğu kez akım transformatörü kullanmak zorunludur. Ölçümler OG tarafından yapılıyorsa, hem akım hem gerilim transformatörü kullanılması zorunludur.

Resim 8.10: Akım transformatörleri

TEKNİK ŞARTNAME Elektrik Tesisat Yönetmeliklerine uygun olarak, elektrik tesisat projesinin uygulama esaslarını belirler. Şekil 8.11’de örnek projeye uygun bir teknik şartname gösterilmiştir.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

TEKNİK ŞARTNAME Bu şartname, 230 V Faz-rötr, 400 V faz-faz Alternatif Gerilim ve 600 V Doğru Gerilim değerlerini kapsar. Ana pano zemine çelik dübel ile monte edilecektir. Dağıtım tabloları duvar yüzeyine çelik dübel ile monte edilecektir. Her sigorta veya şalterin altında beslenilen yeri gösteren etiketler bulunacaktır. 60 A’den fazla yüklü tablolarda bağlantılar bakır baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılacaktır. Panolardan linye hat çıkışları sıra klemensler vasıtası ile yapılacaktır. Nötr hatları pano alt kısmında, pano gövdesinden izole edilmiş nötr barasında birleştirilecektir. Koruma hatları, pano alt kısmında, pano gövdesi ile temaslı koruma barasında birleştirilecektir. Kablo tavaları, sıklığı 1m, yüksekliği 1,25m olan demir çubuklarla sarkıtılacaktır. Temel topraklama koruma sisteminden koruma hattı alamayan tüm elemanlara koruma hattı ayrıca çekilecektir. Nötr hattı, hiçbir konumda koruma hattı olarak kullanılmayacaktır. Kablo-motor, kablo klemens bağlantıları kablo başlığı ile yapılacaktır. Kompanzasyon sisteminde, basınç tahliye tıpalı metal kondansatörler kullanılacaktır. Şekil 8.11: Teknik şartname

213







ÖZEL ŞARTNAME İş yapımından önce iş yükleniciyle iş veren arasında imzalanan, özel taleplerin yer aldığı listedir. Şekil 8.12’de örnek projeye uygun bir özel şartname örneği gösterilmiştir.

ÖZEL ŞARTNAME ............ marka W otomat sigortalar kullanılacaktır. ................... marka TM şalteller kullanılacaktır. Kullanılan tüm sigorta ve şalterler, işçilik haricinde en az 2 yıl malzeme garantisine sahip olacaktır. 4. Panolarda, ısınma sonucu termostatik olarak devreye giren fanlar olacaktır. 5. Pano içlerinde, tek hat şemaları yer alacaktır. 6. Pano üzerinde tehlike levhaları yer alacaktır. 7. Pano renkleri krem rengi olacaktır. 8. Tesisin yapım bedeli .......................... olup, yarısı malzemelerin getirilmesi şartı ile iş başlangıcında, diğer yarısı ise iş bitiminde teslim edilecektir. 9. İş bitiş tarihi .............’dir. 10. Anlaşmazlık halinde ..................................... Mahkemeleri yetkilidir.

1. 2. 3.

Şekil 8.12: Özel şartname

214







Özet Binaların elektrik kuvvet tesisatlarının anlatıldığı bu bölümde, elektrik tesisat ve topraklama yönetmeliklerine uygun olarak gerçekleştirilen örnek elektrik kuvvet tesisat planı uygulamasının açıklamaları yapılmıştır. Atölyelerin, işyerlerinin, resmi ve özel binaların elektrik kuvvet tesisatları hazırlanan elektrik kuvvet projeleri ile gerçekleştirilir. Bir elektrik iç kuvvet projesi, bir yapının mimari planları üzerine çizilmiş elektrik tesisat planlarını, kolon şemasını, güç dağılım cetvelini, tek hat şemasını, teknik ve özel şartnameleri ve benzerlerini içerir. Elektrik kuvvet planları, kapalı şema tarzında çizilse de mümkün olduğunca anlaşılır olmalıdır. Tüm makineler ayrı linyeden besleme yapılmalı, ek alınması zorunluysa tali panolar kullanılarak alt linyeler oluşturulmalıdır. Elektrik kuvvet planları ve ekleri, resmi açıdan kıymetli evrak hükmünde olduğundan bir proje olarak özenle hazırlanmalı, proje kapağında gerekli onayları taşımalıdır. Proje uygulayıcısının sorumluluğu kadar, en az proje hazırlayıcının da sorumluluğu olduğu unutulmamalıdır.

gereklidir. Bu sebeple, bu hesaplama ve gösterimlerin olabildiğince gerçekçi yapılması, elektrik kuvvet tesisatının uzun yıllar boyunca sorunsuz ve güvenilir olması bakımından önem taşır. Elektrik kuvvet tesisat planları kolon şeması bulundursalar da, tüm ayrıntıların kolon şemasında gösterilmesi mümkün değildir. Bu sebeple tek hat şemalarının çizilmesi gerekir. Pano içi ayrıntıları da gösterdiğinden tek hat şemaları büyük önem taşırlar. Elektrik kuvvet tesisat planının gerçekleştirildiği alanlar için gereken aydınlatma tesisat planları aynı mimari plan üzerinde gösterilebilse de, karışıklığı önleme adına ayrı çizilmesi daha uygundur. İdari ve büro kısımların aydınlatma tesisat planları için elektrik iç tesisat planları esasları uygulanabilir. Fakat kuvvet tesisatının uygulandığı bölümler için flüoresan dizisi uygulaması gibi kuvvet projelerinde yer alan özel uygulamalar mevcuttur. Lambalar, aydınlatma hesapları yapılarak belirlenmiş olup Bölüm 3’de hesaplama ayrıntılı olarak gösterildiğinden burada tekrar ele alınmamıştır.

Bu kuvvet şemalarında kullanılan semboller, tesisat planının başlangıç kısımlarında yer almalıdır. Farklı proje uygulamalarında kullanılan semboller arasında küçük farklılıklar olsa da, herkesin anlaması mümkün olmayan çok farklı semboller kullanılmamalıdır. Ana panolar, dağıtım panoları, elektrik anahtarları, kolay ulaşılır yerlerde olmalıdır. Linyeler, kablo konsolu, kablo tavası veya kablo kanalları içerisinden geçirilmeli, baca kenarlarından, pencere üstlerinden ve kabloyu yıpratabilecek fiziksel etkilere sahip alanlardan geçirilmemelidir.

Elektrik kuvvet tesisat planlarının uygulanabilirliği teknik açıdan olduğu kadar, mali açıdan da uygulanabilir olmalıdır. Bu sebeple, keşif özeti ve maliyet hesabı elektrik kuvvet projeleri için de önem taşır.

Elektrik iç tesisat planlarına ait şemalarda, aydınlatma lamba bağlantıları, priz bağlantıları, telefon ve tv bağlantıları, zil ve görüntülü algılama bağlantıları yer almalıdır. Zayıf akım tesisat planları aydınlatma tesisat planları ile aynı mimari planda olabileceği gibi, farklı mimari plan üzerine de çizilebilir. Tesisat planlarında gösterilemeyen, gösterilse de anlaşılması mümkün olmayan şemalar, ek şemalar içerisinde mevcut olmalıdır. Elektrik kuvvet projesi içerisinde yer alan, kolon şeması, iletken kesit hesabı, gerilim düşümü hesabı ve güç dağılım cetveli, elektrik şebeke sistemine bağlanacak olan elektrik tesisatının, elektriksel parametrelerini belirleme açısından 215







Kendimizi Sınayalım 1. Yüksek akım taşımada kablo dışı çözüm nedir?

6. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Elektrik kuvvet tesisatı TT olarak gerçekleştirilecekse, her alıcı yada üç fazlı prize 4 hat (3 faz +1 nötr&koruma) götürülmelidir.

a. Kablo konsolu b. Kablo tavası

b. Elektrik kuvvet tesisatı TN olarak gerçekleştirilecekse, her alıcı yada üç fazlı prize 5 hat (3 faz +1 nötr + 1 koruma) götürülmelidir.

c. Kablo kanalı d. Busbar sistemi e. Kolon sistemi

c. Koruma özelliği taşıyan hatlar, anahtar ve sigorta üzerinden geçirilmelidir.

2. Alt linye nasıl elde edilir?

d. Üç faz hatları ile birlikte nötr hattı, kaçak akım rölesi selenoidi içerisinde yer almalıdır.

a. Direkt ana pano üzerinden alınmalıdır. b. Dağıtım panosundan alınmalıdır.

e. Koruma hattı, selenoid içerisinde yer almamalıdır.

c. Linye sonlandıran dağıtım panosundan alınmalıdır.

7. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?

d. Kompanzasyon panosundan alınmalıdır.

a. Koruma hattı, TT sistemde nötr özelliği taşırsa, selenoid içerisinde yer almalıdır.

e. Makine klemensinden alınmalıdır 3.

%e


b. Elektrik kuvvet tesisatı gerçekleştirilecek yapılar, atmosfere karşı kapalı, yarı açık yada tamamen açık olabilir.

100xLxN

2 gerilim düşümü eşitliği için

KxSxU hangisi yanlıştır?

c. Açık olan tesisler için çok daha fazla izolasyon hassasiyeti gerekir.

a. Kuvvet projelerinde kullanılır b. 100 ifadesi % amaçlı belirtmek içindir

d. Sayaçların da yer aldığı ana pano, yapı girişi zemin katta kolay ulaşılır bir yerde yer almalıdır.

c. L hat uzunluğudur d. K iletkenliktir

e. 4 mm² kesitinden küçük tek damarlı hatlar sıva altı boru içerisinden çekilebilir.

e. U faz-nötr arası gerilimdir 4. 3x50+35mm² lik kabloda +35 neyi ifade eder?

8.

a. Faz iletken kesitini b. Nötr hattı iletken kesitini c. Koruma hattı iletken kesitini d. PVC izole kesitini e. Kablo damarları arası uzaklığı 5. Kuvvet tesisatı hazırlamak için temin edilmiş mimari planda olmasına gerek yoktur?

% e=? (K=56 mho) a. 0,43

a. Duvar kalınlıkları

b. 0,93

b. Makine güçleri

c. 1,43

c. Makine yerleri

d. 1,93

d. Mimari plan ölçeği

e. 2,23

e. İdari birimler

216







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

9. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? a. 4 mm² kesitinden büyük tek damarlı hatlar ve çok damarlı tüm kablolar sıva üstü çekilmek zorundadır.

1. d Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisatı Kablolarının Taşınması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. Elektrik kuvvet tesislerinden beslenen tüm alıcılar ve üç fazlı prizler ayrı linyelerden beslenmelidir.

2. c Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuları yeniden gözden geçiriniz.

c. Linyelerden ek alınması zorunlu hallerde, dağıtım panosu kullanılarak alt linyeler elde edilebilir.

3. e Yanıtınız yanlış ise “Gerilim Düşümü Hesabı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. Elektrik kuvvet tesisatı linye ekleri buatlar içerisinde yapılmalıdır.

4. b Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

e. Elektrik kuvvet tesisatının gerçekleştirildiği yapının aydınlatma elektrik tesisatı, elektrik kuvvet tesisatından ayrıca ele alınmalıdır. 10. Aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

5. a Yanıtınız yanlış ise “Kuvvet Tesisatı Mimari Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

a. Kuvvet tesisi gerçekleştirilen anahtar olarak W otomat kullanılabilir.

yapıların sigortalar

6. c Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

b. Aydınlatma elektrik tesisatı, elektrik kuvvet tesisatı ile aynı mimari plan üzerinde olabileceği gibi, ayrı da çizilebilir.

7. a Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Gerilim Düşümü Hesabı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

c. Aydınlatma elektrik tesisatı, idari birimler WC gibi kısımların aydınlatma elektrik tesisatını da içine almalıdır.

9. d Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuları yeniden gözden geçiriniz.

d. Dış aydınlatma yapılmışsa, aydınlatma elektrik tesisatı içerisinde gösterilmelidir. e. Elektrik kuvvet tesislerinde kabul edilebilir gerilim düşümü %1,5’dir

10. e Yanıtınız yanlış ise “Elektrik Kuvvet Tesisat Planları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

217







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1

www.schneider-electric.com (2011). General Rules Of Electrical İnstallation Design. Wien

Busbar sistemleri, çok yüksek akımların güvenli bir şekilde taşınmasını sağlarlar

Cook, P (2008). Electrical Installation Design Guide: Calculations for Electricians and Designers. Amazon.com

Sıra Sizde 2 Farklı ülkelerin norm sembollerini benimseyen mesleki elemanlar, bazen farklı sembolleri kullanabilmektedirler (Alman – Amerikan gibi..).

Cornel, B (2008). Electrician's Book How to Read Electrical Drawings. Lulu.com Ünal, A (2011). Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, Seçkin Yayıncılık

Sıra Sizde 3 3x50+35 mm², 3x16+10 mm² gibi kablolarda kesit farklılıkları, nötr ketsinden tasarruf edilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu durum, üç fazlı yüklerde simetrik yüklerin fazla olması nedeniyle nötr hattından fazla akım geçmemesi ile ilgilidir.

Sıra Sizde 4 Gerilim düşümü hesabında kesit yeterli olmasına rağmen, akımın büyük olduğu durumlarda kablo ısınarak sıcaklığı artabilir. Bu sebeple gerilim düşümü hesabının yanı sıra akım taşıma kapasitesi ve ısınma kontrolü de yapılmalıdır.

Sıra Sizde 5 Selenoid bobinde açma bilgisi oluşması demek, fazlardan toprağa kaçak akım aktığı anlamına gelir. Toprağa akan kaçak akım selenoid içerisindeki manyetik dengeyi bozar ve bileşke manyetik akı sıfırdan farklı olur. Sıfırdan farklı değişken manyetik akı selenoid uçlarında tetikleme emk.sını endükler.

218