UdKitabı.pdf

ISBN 9944-100-29-8

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi

Editör: Muhammet ALTINTAÞ Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü Mizanpaj: Kahraman SARI - Melih SERGEK Kapak: Melih SERGEK Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Yýldýzlar Matbaacýlýk

(Bu kitap Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK)’nýn bir kültür hizmeti olup ücretsizdir. Kitabýn metin, görsel malzeme v.b. her türlü yasal sorumluluðu yazarlarýna aittir. )

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Ersin ERSAVAÞ - Ýbrahim KARAROÐLU

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

BAÞKAN’DAN... Müzik insanoðlunun gönül telinden çýkan güzelliklerin,

kemençe, piyano, gitar, kaval, baðlama gibi branþlar

yaþadýðýmýz hayata renk katan ölçülü ve ahenkli týnýlarýdýr.

bulunmaktadýr. Müzik eðitimlerimiz Ýstanbullular tarafýndan

Geçmiþimizde “Hikmete dair fen” diye adlandýrýlan musiki

yoðun ilgi görmektedir.

aklýn ve kalbin birlikteliðiyle ortaya çýkmýþtýr. Sanat alanýndaki yayýnlarý ile de adýndan baþarýyla söz Köklü medeniyet çýnarýmýzýn dallarýndan biri de þüphesiz

ettiren ÝSMEK, branþ kitaplarýna bir yenisini daha ekleyerek,

Türk musikisidir. Atalarýmýz saz ve sözün ehemmiyetini bildikleri

“Temel Ud Eðitimi” kitabýný kursiyerlerin ve ilgililerin beðenisine

için sanatçýlara her zaman deðer vermiþler çeþitli imkanlar

sunmuþtur. Ud’un tarihçesinden, teknik özelliklerine, makam

sunmuþlardýr.

bilgisinden saz eserlerine kadar geniþ bir yelpaze içinde ele alýnan kitap, çok titiz bir çalýþmanýn ürünü olarak ellerimizde durmaktadýr.

Medeniyetimizin baþkenti Ýstanbul, diðer sanatlarda olduðu gibi klasik Türk müziðine de önemli icracýlar ve bestekarlar yetiþtirmiþ münbit bir þehirdir. Her semtinde bir bestekârýn

Bu deðerli yapýtýn bizlere ulaþmasýný saðlayan, kitapta

izlerini görmek bizim için gurur vesilesidir. Tarihin bize yüklediði

emeði geçen herkesin ellerine saðlýk diyorum ve bu baþarýlý

bu mesuliyet ise her semte musikimizi götürmek ve gelecek

çalýþmalarýndan dolayý kendilerini tebrik ediyorum…

kuþaklara maziden gelen bu hoþ sadâyý aktarmaktýr. Bütün Ýstanbullulara musikinin eþsiz güzellikteki ahengine benzer bir yaþam dileklerimle.

Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak ÝSMEK vasýtasýyla Ýstanbullulara ücretsiz olarak sunduðumuz sanat ve meslek eðitimleri içerisinde müzik eðitimleri önemli yer tutmaktadýr. 2 yýllýk eðitim veren Müzik Ýhtisas Merkezleri’nin yaný sýra pek çok kurs merkezimizde ud, kanun, ney, keman, tambur, klasik

4

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Çok insan anlayamaz eski mûsýkîmizden, Ve ondan anlamayan, bir þey anlamaz bizden!.. Yahyâ Kemâl Beyatlý

5

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

ÝÇÝNDEKÝLER 1. BÖLÜM / UD HAKKINDA

Uþþak Þarký ................................................................................................ 56

Ud Sazý Hakkýnda .....................................................................................11

Hüseyni Makamý .................................................................................... 58

Ud'un Teknik Yapýsý ve Özellikleri ................................................... 13

Hüseyni Saz Semaisi.............................................................................. 61

Ud'un Akort Çeþitleri ............................................................................ 17

Hüseyni Yürük Semai ........................................................................... 63

Mýzrap ........................................................................................................ 17

Hüseyni Þarký............................................................................................ 65

Ud Metodlarý .............................................................................................18

Mahur Makamý ........................................................................................ 67

Udiler ........................................................................................................... 18

Mahur Peþrev .......................................................................................... 70

Sazýmýzý Bugünlere Taþýyan Meþhur Udilerimiz .........................19

Mahur Saz Semaisi ................................................................................. 72

Yaþayan Meþhur Bazý Udiler .............................................................. 22

Mahur Þarký............................................................................................... 74

2. BÖLÜM / TUTUÞ ve PARMAK EGZERSÝZLERÝ

Segâh Makamý ........................................................................................ 75

Tutuþ ve Parmak Egzersizleri............................................................. 23

Segâh Peþrevi ........................................................................................... 78

Tutuþ Poziyonlarý .................................................................................... 24

Segâh Yürük Semai ............................................................................... 80

Açýk Tellerde Çalýþmalar ...................................................................... 25

Segâh Þarký................................................................................................ 82

Açýk Tellerde Uzatmalý (Noktalý) Nota Çalýþmalarý ................... 27

Acemaþiran Makamý ............................................................................ 84

Açýk Tellerde Üçleme (Triole) Çalýþmalarý .................................... 28

Acemaþiran Peþrev ................................................................................ 87

Açýk Tellerde Es (Durma) Çalýþmalarý .............................................. 29

Acemaþiran Saz Semaisi...................................................................... 89

Kolonlar ve Sesler................................................................................... 30

Acemaþiran Þarký .................................................................................. 91

Parmak Kombinasyon Çalýþmalarý................................................... 31

Hicaz Ailesi Makamlarý ......................................................................... 92

Makam Çalýþmalarý................................................................................. 33

Hicaz Hümâyun Makamý ..................................................................... 92

Buselik Makamý ...................................................................................... 33

Hicaz Makamý ......................................................................................... 92

Buselik Peþrevi......................................................................................... 39

Hicaz Uzzâl Makamý............................................................................... 93

Buselik Yürük Semai............................................................................. 40

Zirgüleli Hicaz Makamý.......................................................................... 93

Buselik Þarký ............................................................................................. 41

Hicaz Humayun Peþrevi ....................................................................... 97

Rast Makamý ........................................................................................... 42

Hicaz Yürük Semai .............................................................................. 100

Rast Peþrevi .............................................................................................. 47

Hicaz Þarký............................................................................................... 102

Rast Saz Semaisi ..................................................................................... 48

Nihavend Makamý .............................................................................. 103

Rast Yürük Semai................................................................................... 50

Mini Mini Bir Nihavend Peþrevi....................................................... 108

Rast Þarký ................................................................................................... 51

Nihavend Saz Semaisi ........................................................................ 109

Uþþak Makamý ........................................................................................ 52

Nihavend Yürük Semai...................................................................... 113

Uþþak Peþrevi ........................................................................................... 55

Nihavend Þarký ...................................................................................... 116

6

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Kürdili-Hicazkâr Makamý .................................................................. 117

a. Deðerini Kendinden Önce Gelen Notadan Alma Þekli. 169

Kürdili-Hicazkâr Peþrevi..................................................................... 121

b. Deðerini Kendinden Sonra Gelen Notadan Alma Þekli 169

Kürdili-Hicazkâr Saz Semaisi............................................................ 124

2. Grupetto (Üç Nota).......................................................................... 170

Kürdili-Hicazkâr Peþrevi..................................................................... 126

3. Tril.......................................................................................................... 170

Kürdili-Hicazkâr Þarký...........................................................................128

4.Legato Çalýþmalarý ............................................................................ 171

Hicazkâr Makamý ................................................................................ 129

A. Çýkýcý Legato.................................................................................. 171

Hicazkâr Peþrev..................................................................................... 133 Hicazkâr Saz Semaisi .......................................................................... 134

a. Ýlk Nota Açýk Telde Olursa .................................................... 171

Hicazkâr Nakýþ Beste .......................................................................... 136

b. Ýlk Nota Kapalý Telde Olursa ................................................ 171

Hicazkâr Þarký..........................................................................................138

B. Ýnici Legato...................................................................................... 172

Hüzzam Makamý ................................................................................. 139

5. Ajelite Egzersizleri ........................................................................... 173

Hüzzam Peþrevi .................................................................................... 142

A. Hýzlanma Teknikleri................................................................... 173

Hüzzam Saz Semaisi.............................................................................145

B. Pozisyonlarda Hýzlý Geçiþ.......................................................... 174

Hüzzam Þarký ......................................................................................... 148 Karcýðar Makamý ................................................................................. 149

6. Pozisyon Deðiþimi Çalýþmalarý .................................................. 175

Karcýðar Makamý Peþrevi................................................................... 152

A. Çarpmasýz Pozisyon Deðiþimi ................................................ 175

Karcýðar Saz Makamý .......................................................................... 153

B. Çapmalý Pozisyon Deðiþimleri ................................................ 176

Karcýðar Köçekçe.................................................................................. 155

C. Ýki Telde 3'lü, 6'lý ve 10'lu Pozisyon Deðiþimleri ............. 177

Karcýðar Þarký ......................................................................................... 156

4. BÖLÜM / KÜÇÜK ALBÜM

Muhayyer Makamý .............................................................................. 157

Hüseyni Oyun Havasý ......................................................................... 179

Muhayyer Peþrevi ................................................................................ 161

Þehnaz Longa......................................................................................... 180

Muhayyer Saz Semaisi....................................................................... 163 Muhayyer Þarký ................................................................................... 165

Nihavend Longa.................................................................................... 182

3. BÖLÜM / SÜSLEME TEKNÝKLERÝ

Çargah Sirto ............................................................................................ 184

Süsleme Teknikleri.............................................................................. 166

Sultani-Yegâh Sirto.............................................................................. 185

1 Çarpma .................................................................................................167

Rast Saz Eseri......................................................................................... 187

1.A. Tek Nota.......................................................................................... 167

Nikriz Longa............................................................................................ 189

a. Deðerini Kendinden Önce Gelen Notadan Alma Þekli. 167

Hicaz Mandýra ....................................................................................... 190

Ayný Ses Arasýnda Çarpma Egzersizi .................................... 168 Ýnici ve Çýkýcý Ýki Ses Arasýnda Çarpma Egzersizi ............. 168 b. Deðerini Kendinden Sonra Gelen Notadan Alma Þekli 169

Yazarlar Hakkýnda .............................................................................. 192

1.B. Ýki Nota (Çift Çarpma) ................................................................. 169

Kaynakça .............................................................................................. 192

7

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

ÖNSÖZ Türk müziðinin en eski sazlarýndan biri olan ud, gerek

ve geleneksel sazlarýmýzýn genç kuþaklarca benimsenmesi

halk müziðinde gerekse klasik Türk müziðinde yaygýn bir

için büyük fedakârlýklar göstermektedir. Son yýllarda açýlan

þekilde kullanýlmaktadýr. Ud’un ses itibariyle kulaða hoþ gelen

Müzik Ýhtisas Merkezleri’nde ve birçok kurs merkezinde yüzlerce öðrenci ud sazýna ilgi göstermektedir.

bir týnýsýnýn olmasý ve Türk müziði perde sisteminin en ince ayrýntýlarýný verebilen teknik yapýsý bu yaygýnlýkta etkili

Bizler ud eðitiminde hocalarýmýzdan aldýðýmýz

olmuþtur.

akademik birikimi öðrencilerimize aktarýrken bilgimizi bir disiplin içerisinde vermenin gayreti içerisindeyiz. Elinizdeki

Osmanlý Ýmparatorluðu döneminde bilhassa Ýstanbul’da

çalýþma bütün kurs merkezlerinde ortak müfredatýn

sazendelerin itibar görmesi, saray ve konak çevrelerince

uygulanmasý ve eþ zamanlý öðretim için bir zorunluluk haline

himaye edilmesi diðer sazlarýmýz gibi udun da hak ettiði yere

gelmiþti.

kavuþmasýný saðlamýþtýr. 19. yüzyýlda özellikle hanýmlarýn ilgi

Çalýþmamýzýn yayýnlanmasý için bize imkân tanýyan

gösterdiði bu saz 20. yüzyýlda Peygamber torunu olan Þerif

ve kültür deðerlerimize sahip çýkan baþta Büyükþehir Belediye

Muhiddin Targan ile dünyaya açýlmýþtýr. Günümüzde Türk

Baþkanýmýz Sn. Kadir Topbaþ olmak üzere tüm ÝSMEK

udilerin icrasý en ileri seviyesine ulaþmýþ, uluslar arasý

yöneticilerine þükranlarýmýzý arz ederiz.

konserlere katýlan sanatçýlarýmýzýn sayýsý epeyce artmýþtýr.

Ersin ERSAVAÞ - Ýbrahim KARAROÐLU

Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK), Türk müziði eðitimine ciddiyetle yaklaþmakta

ÝSMEK Ud Usta Öðreticileri

8

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

TAVSÝYELER saðlam olmaya baþlamasý gerekmektedir. Bunun için solfej

Bu kitaptaki konularýn ve egzersizlerin daha iyi algýlanýp saðlýklý sonuçlar elde edilebilmesi için birkaç

derslerinizi iyi takip edin.

detaydan bahsetmemiz gerekir. Bütün egzersizleri metronom ile yapmanýzý tavsiye Öncelikle þunu belirtmek isteriz ki bu kitap bir ud

ederiz. Hocanýzýn belirlediði günlük periodik çalýþmalarý

metodu kitabý deðildir. Sadece temel ud eðitimi giriþ

devamlý ve düzenli bir þekilde ayný saatlerde uygulamanýz

kitabýdýr. Konularýn alt baþlýklarýnýn ve egzersizlerin

gereklidir.

detaylarýnýn minimum düzeyde olmasýnýn sebebi budur. Egzersizlerinizi çalýþýrken sabýrlý olmaya gayret edin.

Hocanýzýn eðitimi ve bilgileri doðrultusunda bu kitabý

Acele edip bir an önce çalmaya çalýþmayýn. Yeteneðinizi

takip etmenizi öneririz.

ancak düzenli bir çalýþma ile pekiþtireceðinizi asla unutmayýn.

Egzersizlerinizi mümkün olduðu sürece ezberleyerek çalýþýnýz. Temel egzersizlerinizi her zaman

Udunuzun her zaman doðru akortlu olmasý lazýmdýr.

çalýþmalýsýnýz. Sað ve sol elinizi gözlem altýnda tutarak

Tellerinizi 3 ila 6 ayda bir yenisi ile deðiþtirmelisiniz.

doðru tutuþ ve vuruþlara dikkat ediniz.

Tellerinizin uzun sürede kullanmanýz için, her çalýþýnýzdan Ýcra tekniklerinin sonunda tavýr ve üslup edinme

sonra muhakkak kuru bir bezle klavyenin üzerinden siliniz.

konusunda kitabýmýzda adý geçen udilerin ses kayýtlarýný dinleyin. Notaya alýnmýþ taksim örneklerini inceleyin.

Son olarak diyeceðimiz udunuzu çok iyi bir þekilde muhafaza etmenizdir. Nemli ve kuru yerlerden, ani hava

Kitabýn sonlarýna doðru taksim konusuna da

deðiþimlerinden, kalorifer ve soba yanlarýndan udunuzu

deðinileceði için þimdiden solfej ve nazariyat eðitiminizin

uzak tutmalýsýnýz.

9

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1. BÖLÜM

UD HAKKINDA

10

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ UD SAZI HAKKINDA Duygu ve düþüncelerin seslerle ifade edilmesi

Yukarýda bahsettiðimiz ve birçok destanda da yer

sanatý olan musiki; insanoðluna diðer sanatlara nazaran

alan Kopuz, Türklerin bilinen en eski ve yaygýn sazýdýr. Bu

daha kolay ve çabuk tesir etmesi sebebiyle önemlidir.

sazýn parmakla, yayla ve mýzrapla çalýnan çeþitleri vardýr.

Malzemesi baþta insan sesi olmak üzere çeþitli çalgýlar

Dede Korkut Hikâyelerinde hemen her kahramanýn elin-

olan bu sanat, geçmiþten bugüne toplumlarýn hafýzalarýn-

den düþmeyen “kolça kopuz”, sapý kol boyunca uzayan

da yaþattýklarý kültürel zenginliðin de aktarým aracý

kopuz demektir. Türk kopuzunun daha sonra, Türklerle

olmuþtur.

ayný coðrafyada yaþayan baþka milletlerin musikisinde de kullanýldýðý görülmüþtür1.

Müzik, henüz anne karnýndayken dýþ dünyadan Yine

algýladýðýmýz seslerle bize hayat boyu eþlik eder. Öyleki

bazý

araþtýrmalarda

bugünkü

Doðu

dilimizdeki “doðumdan ölüme musiki” ifadesi müziðin

Türkistan’a baðlý Turfan bölgesinde yapýlan kazýlarda ele

ehemmiyetini ifade eder. Kültürümüzde doðduðumuz

geçen Uygur minyatürlerinde bir orkestra teþkilatýna rast-

anda güzel bir kýraatla okunan Ezan-ý þerif ‘ten vefatýmýz-

landýðý; bunlarýn içinde de harp-çeng biçiminde bir saz, ud’a benzeyen bir kopuz ve aðýzla çalýnan sazlarýn

da okunan Mevlid-i þerif’e kadar insan hayatý musiki ile

görüldüðü2 anlatýlmaktadýr.

geçer. Anne kucaðýnda bizleri uyutan ninniler, düðünlerde neþe verip eðlendiren oyun havalarý, kýna gecelerinde

Geçmiþten beri Türk dünyasýnýn her köþesinde

gelinleri aðlatan aðýtlar milli hissiyatýn müzikle ifadesidir.

karþýmýza çýkan ve sýrtýnda sazýyla diyar diyar dolaþan bahþý-ozan-aþýk tipinin, nereden geldiðini görmek

Hayatýmýzýn her safhasýnda karþýmýza çýkan

bakýmýndan tarihi veriler bize ýþýk tutmaktadýr. Dede

musikiyi anlamak ve tarif etmek için ilk çaðlardan beri

Korkut’dan Köroðlu’na, Karacoðlan’dan Veysel’e kadar bu

filozoflar bu kavram hakkýnda düþünmüþ ve yazmýþlardýr.

silsile saz ve sözün sihrine, tesir gücüne, arifane bir hik-

Dünyada müziðin geliþimi medeniyet seviyesiyle doðru

meti de katarak milli musikimizi vücuda getirmiþlerdir.

orantýlý olmuþtur. Milletler medeniyetler kurdukça sanat anlayýþlarýnda da tekâmül olmuþtur.

Türkler Osmanlý döneminde henüz Balkanlara geçmeden kopuz bu coðrafyaya gitmiþti. Macarlar

Tarih sahnesine Orta Asya’da giren Türkler, dönem

5.

yy’da Hun Ýmparatoru Atilla’nýn ordusuyla gelen kopuzla

dönem Gök Tanrý, Þamanizm ve Maniheizm inançlarýný

tanýþtý ve kobza adýný verdi 3. Ýranlýlar “barbat” adýný

benimsediler. Dini ayinlerinde kopuz eþliðinde þiirlerin

verirken Araplar “el-‘oud” ve “mizher” dediler. “avvad” ve

belirli bir ritmle ve makamla okunduðuna kaynaklarda

“barbat-zen” ise kaynaklarda kopuz çalan kiþi anlamýnda

rastlamaktayýz. Türklerin milli ölçüsü olan hece ölçüsü de

kullanýlmýþtýr4. Anadolu’ya gelen kopuz ise zamanla ses

ritmin ve ahengin saðlanmasýnda en önemli unsur olmuþ-

taksimatýný yitirmeden bugünkü perdeli baðlama halini

tur. Çin kaynaklarýndan Hun Türklerinin savaþa giderken

aldý. 18. asra kadar kopuzun Anadolu’da yaygýn olduðunu

dahi ellerinde davul ve kopuz gibi aletler taþýdýklarýný

öðrenmekteyiz.

öðrenmekteyiz. Farklý coðrafyalarda farklý isimler alan bu saz Eski Türklerde dini törenleri, “Þaman”, “Kam” ya da

medeniyetin ilerlemesi ile elbette deðiþikliklere uðraya-

“Baksý” adý verilen ve þair-hekim-büyücü vasýflarý olan

cak ve kendini yenileyecekti. Kopuz ailesinden ortaya

ruhâni kimseler yönetirdi. Bunlar “yada” denilen bir taþla

çýkan ud 7. y üzyýlda Horasan’dan Baðdat’a çalýþmaya

yaðmur yaðdýrýrlar ve ölüleri anma, Gök Tanrý’ya kurban 1. 2. 3. 4.

verme törenlerini idare ederlerdi. Okuyacaklarý þiir ve manzumeleri ise “pipa” ve “kopuz” gibi aletlerle makamlý bir þekilde ve irticâlen terennüm ederlerdi. 11

Ahmet Caferoðlu, Türk Kopuzu, Ülkü Mecmuasý, s.45, s.48, Ankara 1936 Þinasi Tekin, Uygurlarda Musiki, Hayat Tarih Mecmuasý, s.8, s.75, Ýstanbul1965 Cinuçen Tanrýkorur, Biraz da Müzik, s.178, Ýstanbul Ayhan Sarý, Geleneksel Türk Sanat Müziði Çalgýlarý, s.9, 1985

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Araplara

“Allah Hz. Adem’i yarattýktan

geçmiþtir . “Sarýsabýr veya öd

sonra ruha onun vücuduna girmeyi

gelen

Türklerden 5

aðacý”

(aloexyion

emreder,

agallocum)

böylece

Adem’in

nabzý

manasýna gelen “el-‘oud” ismini

harekete geçer. Yaratýlan ilk insanýn

veren Araplar bu sazý benimsedil-

nabzýnýn atýþlarý eþit olduðu için, vücu

er. Batýlýlar ise 11 ve 13. yüzyýllar-

dunda ritm ve ses vardýr, yani Adem sese

da Haçlý seferleri sýrasýnda udla

sahiptir ve bu Allah’ý ululamak için kul-

tanýþtýlar. Arapça el (harf-i tarif)

lanýlýr. Adem’in oðlu Þit’in de sesi

ifadesi Türklerce kullanýlmamýþ

güzeldir. Diðer oðlu Kabil’in oðlu Lâmeþ

ve ud denilmiþtir. Batý dillerine ise

de musikiyle ilgilenir ve udu icad eder.

kýsmen

geçmiþtir.

Ancak bu icad, çok acý bir olayýn sonu-

Fransýzlar “luth”, Almanlar “laute”,

cudur: Lâmeþ çok uzun yýllar yaþar. 50

Ýtalyanlar “liuto”, Ýspanyollar ise

karýsý ve 100 cariyesi vardýr, fakat

deðiþerek

“alaud” demiþlerdir. Türkçede de

gençliðinde hiç çocuðu olmaz. Ölümüne

kullanýlan

yapýmcýsý

yakýn, Sala ve Bem adlý iki kýzýyla bir oðlu

anlamýndaki “lütiye” kelimesi de

olur, ancak oðlu beþ yaþýna gelince ölür.

ve

saz

Lameþ, oðlunu kaybettiðinden dolayý çok

yine ayný kelimeden türemiþtir.

üzülür ve Adem’in cennetten kovulduðu Oryantalist

sýradaki

kaynaklarda

kaynaklý olduðu belirtilse de,

yakýn

biçimde

gözyaþý döker. Daha sonra, çok sevdiði

ud sazýnýn en eski þeklinin Arap 6

aðlamasýna

Farabi’nin Udu

oðlunun cesedini her zaman görebilmek için bir aðaca asar ve bazen karþýsýna

udun kopuz ailesinden geldiði kanaati birçok araþtýrmacýnýn ortak görüþüdür. Bu yanýl-

geçerek acýsýný belli eder, tekrar tekrar aðlar. Aðaçta çok

gýnýn sebebi muhtemelen sazýn Arapça bir kelimeyle

uzun süre kalan cesedin çürümesi üzerine Lameþ, cesedin

adlandýrýlmýþ olmasýdýr.

asýlý olduðu dalý keser, ondan oðlunun þeklini andýran bir çalgý yapar, yani ilk udu meydana getirir, üzerine at kýllarý

Eski toplumlarda aðacýn iþlenmesi ve baþka tabiat

gerer ve çaldýðý zamanlarda sürekli aðlar. Bir gün, uddan

ürünleriyle birleþtirilmesiyle ilk ilkel sazlar ortaya çýkmýþtý.

çýkan seslere dayanamayarak ölür. Lameþ’ten sonra udun

Medeniyet ilerledikçe ise sanatta ve sanat araç gereç-

þekli de deðiþir ve son biçimini alýr 7.”

lerinde de incelik ve hassasiyet artmýþtýr. Kopuz ailesi de geniþleyerek farklý ihtiyaçlarý karþýlayacak enstrümanlar

Kimi kaynaklarda udu Farabi’nin8 icad ettiði belir-

ortaya koymuþtur. Mýzraplý (tezeneli) sazlar, þekil itibariyle

tilmiþtir, ancak Farabi’nin yaþadýðý dönemin çok

iki kýsma ayrýlmýþtýr:

öncesinde minyatür ve kabartmalarda ud ve benzeri çalgýlarýn bulunmasý bu iddiayý çürütmektedir. Farabi’nin

Küçük gövdeli ve uzun saplý sazlar: Tanbur vb.

mucid olarak algýlanmasýnýn esas sebebi uda hakim bir müzisyen olmasý ve uda getirdiði akord sistemidir9.

Büyük gövdeli ve kýsa saplý sazlar: Ud vb.

Döneminde ud hakkýnda en kapsamlý bilgiyi verenlerden biri olan Farabi, o döneme kadar 4 telli bir saz olan uda 5.

Tanbur ve ud, kopuzun geniþletilmiþ halidir.

teli eklemiþtir.

Zamanla gerek teknede gerekse diðer parçalarýnda incelik ve zerafet artmýþ, ses kalitesi önem kazanmýþtýr.

5. Cinuçen Tanrýkorur, age, s.178 6. Daniel Franke - Eckhard Neubauer, Beschreibung Der Exponate, Frankfurt 2000 7. Murat Bardakçý, Maragalý Abdülkadir, s.116-117, Ýstanbul 1986 8. Süheyl Ünver, Farabi’nin Udu, Musiki Ansiklopedisi, s.10 sy.3 Ýstanbul 1947 9. Ethem Ruhi Ungör, Farabi’nin Musiki Yönü (Uluslararasý Ýbn Türk, Harezmi, Farabi, Beyruni, Ýbn Sina Sempozyum Bildirileri), s.61-105, Ankara 1990

Ud’un kim tarafýndan icad edildiði daima kafalarda soru iþareti býrakmýþtýr. Ud’la ilgili eski bir efsaneyi Maragalý Abdülkadir (1360-1435) bize naklediyor: 12

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Ud hakkýnda Farabi’den sonra teferruatlý bilgiyi

ki küçük monte çivileri çýkarýlarak kalýptan alýnýr ve bu

büyük Ýslam filozofu Ýbn Sînâ (980/1037) da bulmaktayýz.

defa dilimlerin içbükey yüzeyi, çember ve filetolarýn uzun

Ýbn Sînâ, Kitabu'þ-Þifa adlý meþhur eserinin bir kýsmýnda

birleþme hattý boyunca kalýn kaðýt veya extrafor

dönemin sazlarýndan bahsederken “Çoðunlukla öteden

yapýþtýrýlarak kuvvetlendirilir.

10

beri kullanýlan en meþhur enstrüman uddur.” diyerek Tekne bitip kalýptan çýktýktan sonra, sivri uçtaki

udun akordu ve ses aralýklarý gibi teknik bilgileri þekiller

dip takozunun aksi ucunda, teknenin geniþ baþ tarafýna

çizerek izah etmektedir.

içten yapýþýk, 12-14 cm geniþlik, 7-9 cm yükseklik ve 8-10 10. yüzyýlda Ýhvan-ý Safa risalelerinde musiki alet-

cm kalýnlýðýndaki bir 'baþ takozu' görülür ki, amacý tek-

lerinden bahsedilirken bunlarýn en güzel olanýnýn ud

nenin geniþ alt ucunu, sivrilerek gelen dilim ve filetolarýy-

olduðu belirtilir. Ud’un nasýl yapýldýðý, telleri, akordu

la birlikte daha iyi koruyabilmektir. Teknenin kalýptan

hakkýnda bilgi verir. Ud’un 4 telli olduðundan bahsedil-

çýkarýlmasýndan sonraki ilk iþ; baþ taraftaki simetri

erek bu tellerin kalýndan inceye (bam, misles, mesna, zir)

ekseninin üzerine 'ayna' adý verilen, tekneye yakýn renk

adlarý da zikredilir11.

ve malzemeden 10-15 x 5-6 cm x 3-4 mm ölçüsünde (düz veya týrtýllý uçlarý 0.5 mm’ye düþürülmüþ) yarým daire bir parçanýn yapýþtýrýlmasýdýr. Kapak takýldýktan çok sonra

Osmanlý sahasýnda 17. yüzyýla kadar birçok kay-

tekne ile birlikte cilalanacak olan bu parçanýn görevi, git-

nakta ve minyatürlerde uda raslanýrken bu asýrdan

gide incelerek uçta birleþen az-çok farklý boylardaki dilim

itibaren yerini tanbura býraktýðý görülür12. Hatta “18. yüzyýl

ve filetolarýn birleþme pisliðini kapatmaktýr. Kalýptan çýk-

Türk Müziði” adlý denemesinde dönemin sazlarýndan da

týðýnda henüz kapaksýz, sapsýz ve burguluksuz olan ud'un

bahseden Charles Fonton, tanbur, ney, miskal ve rebab

teknesi, eline hiç ud almamýþ insanlarý þaþýrtacak þekilde,

gibi sazlardan bahsederken uddan hiç bahsetmemiþtir13.

300 ila 600 gram arasýndadýr (dilim aðacýnýn özgül aðýrlýðý

Ancak 19. yüzyýlýn ortalarýnda udun Ýstanbul’da tekrar

ve dilimlerin sayýsýna göre). Bu arada belirtelim ki udun

yaygýnlaþtýðýný biliyoruz14.

dilimleri ne kadar çoksa (23-27), tekne yuvarlaðý o kadar iyi saðlanýr, dolayýsýyla sazýn kalitesi o nispette artar. Sesin

Ud'un Teknik Yapýsý ve Özellikleri :

yansýmasý ýþýk gibi olduðu için, ses dalgalarýnýn çarpýp geri (kafeslerden dýþarý) döndüðü iç yüzeyin kýrýksýz ve

Udun teknik özellikleri ve yapýlýþý hakkýnda

pürüzsüz olmasý çok önemlidir.

günümüze kadar en kapsamlý bilgiyi rahmetli hocamýz Cinuçen Tanrýkorur vermektedir:

Yaklaþýk 36x47 cm ölçüsündeki armudî formlu tekneden sonra, sýra sapýn takýlmasýna gelir. 19 veya 19.5

“Ud'un teknesi; gemi karinasýný andýran, enine ve

cm boy, ince tarafý 36 ilâ 40, geniþ tarafý 56 ilâ 58 mm

boyuna yapýþtýrýlmýþ 4-5 cm kalýnlýðýndaki parçalardan

geniþlik, yine ince ucunda 13, geniþ ucunda 26 mm kalýn-

oluþan bir kalýp üzerine, 70 cm boy, 2 ila 4 cm en ve 3 mm

lýkta bir kesik silindirik koni formunda olan gürgen sap,

kalýnlýktaki dilim (yaprak veya çember)lerin, çoðunlukla

tekneye, bunun sivri ucuna konmuþ 'dip takozu' denilen

aralarýna -hem estetik, hem saðlamlýk amaçlý- kontrast

eliptik koni aracýlýðýyla ve dip takozundaki diþi, sapýn

renkli tek veya çift filetolar konularak iþlenmesiyle mey-

geniþ ucundaki erkek olan bir kýrlangýç kuyruðu detayý ile

dana getirilir. Günümüzde bazý yapýmcýlarýn, parçalarý

tesbît edilir. Bu tür birleþmenin amacý, gerili tellerin çekim

tekne kavisine uygun boþluksuz olarak yapýþtýrýlmýþ veya

gücüyle sapýn 'öne gelip' telleri yükseltmesinin (dolayýsýyla

yine ayný formda yekpare alüminyum olarak kullandýklarý

icrâyý zorlaþtýrmasýnýn) önlenmesidir. Ud almak niyetinde

kalýplar üzerine, ortada geniþ, uçlarda sivri ve iþlem orta

olan okuyucularýmýza ikinci önemli tavsiyemiz, sapýn

eksenden baþladýðý için hep tek sayýda çevirdikleri dilimler, genellikle maun, ceviz, paduk, vengi, nadiren de kele-

10. 11. 12. 13. 14.

bek, erik veya zeytin aðacýndandýr. Önceden ýsýtýlarak kalýbýn eðimli profili kabaca verilen dilimler ütü ve ince kaðýt yardýmýyla kalýba çekildikten sonra, belirli yerlerde13

Ýbn Sina, Musiki, (Çev. Ahmet H. Turabi), s.108-134, Ýstanbul 2004 Yalçýn Çetinkaya, Ýhvan-ý Safa’da Müzik Düþüncesi, s.109, Ýstanbul 1995 Ayhan Sarý, age, s.20 Charles Fonton, 18. Yüzyýlda Türk Müziði (Çev. Cem Behar), Ýstanbul 1987 Ayhan Sarý, age, s.23

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ gövdeyle birleþtiði (teknik adýyla 'tiz nevâ') noktasýnda

fileto denen süs-fonksiyon elemanýyla kapatýlýr.

telle sap arasýndaki mesafeyi 3 mm’den fazla olan udlara yaklaþmamalarýdýr. Bu mesafenin 4 ilâ 5 mm arasýnda

Þimdi sýra, lütyelerin (klavye), sertliðiyle ünlü

olduðu udlara 'sapý atmýþ' denir ve tamiri güç ve mas-

abanoz aðacýndan yapýlan 36-37 cm boy (iki parçalý) ve 2-

raflýdýr. Yapýcý ve icrâcýlarýn sapa yakýn telden kaçýn-

5 mm kalýnlýðýndaki 'tuþ'un (Fran. touche) takýlmasýndadýr.

malarýnýn sebebi, çalýnýrken cýzlama (veya çýrpma)

Ud perdeliði gelenekte sapla göðsün birleþtiði yere kadar

gerekçesidir ki, aslýnda bu konu yapým deðil, çalma

yapýlýr, geniþ olan alt ucu, göðüs oyularak yerleþtirilen

tekniði ile ilgilidir.

abanoz aðacýndan kalp motifli (ve tabiî filetolu) bir parçayla bitirilirdi (bugün dahi ucuz olmasý bakýmýndan

Ud'un sapýnýn parmaklarýn gezineceði üstteki düz

udlarýn büyük kýsmý böyle yapýlýyor). Unutulmamalý ki

kýsmý, geniþ ön kýsmýndaki kalýnlýðý 2, dar arka ucundaki

tek, ikili veya üçlü açýk-koyu renkli filetolar, zarif ve asîl

kalýnlýðý 4-5 mm olan, abanoz aðacýndan süssüz-desensiz

Türk udunun yegâne süs unsurudur. Teknesi-sapý-burgu-

bir klavye ile (tuþ veya perdelik); avuç içine oturacak

luðu sedef ve fildiþi kaba kakmalarla doldurulmuþ, aðaç

arkadaki basýk yuvarlak kýsmý ise, tekne aðacýndan kapla-

oyma kafesine yazýlar yazýlmýþ bol süslü udlar Þam ve

ma ve filetolarla kaplanýr. Sapýn tekneyle birleþtiði yuvar-

Kahire iþi olup bizim ud'larýmýzdan 2-3 misli daha aðýrdýr.

lak alt kýsmýna, tekne kuyruðuna doðru incelerek gelen

Sazýn sade (bu yüzden de hafif) olmasýný tercîh eden Türk

dilim ve filetolarýn, birleþme yerindeki pisliðini kapatmak

lütiyelerin yaptýðý ud'larda tekne-sap-mýzraplýk bu sebeple

için de, sap yuvarlaðýný sardýðý için 'bilezik' adý verilen,

süssüzdür. Çaðdaþ udlarýn bir de 'uzun klavyeli' olaný

tekne aðacýndan 3 mm geniþlik - 0.5 mm kalýnlýkta bir

vardýr ki ud virtüozu Þerif Muhiddin Targan'ýn (1892-1967),

kaplama yapýþtýrýlýr. Bazý yapýcýlarýn at nalý gibi kalýn ve

piyanodan sonra üçüncü sazý olan viyolonselin tuþundan

kaba yaptýðý, oysa ne kadar ince olursa o kadar zarif olan

mülhem olarak baþlattýðý bir uygulamadýr ve bugün

bileziðin cilâsý en sonda tekne ile birlikte yapýlacaktýr.

pahalý ud'larda oldukça yaygýndýr. Kalp motifli bitirme parçasý yerine paralel geniþlemeyle büyük kafese kadar

Sapýn takýlmasýndan sonra sýra, göðüs (veya

uzatýlan klavyenin amacý, kafese kadarki 'ileri' pozisyon-

kapaðýn) tekneye kapatýlmasýna gelir. Ud'un en önemli

larda göðsü parmak temasýyla saðýrlaþtýrmadan, daha net

parçasý olan kapak; kabaca 20 x 50 cm x 3 mm ölçüsün-

ses almaktýr.

deki budaksýz akçam (ladin) aðacýndan kesilip uzunlamasýna simetrik olarak ve 1-3 mm geniþliðindeki çok

Ud'un ‘burguluk’ denen elemaný, 4 cm’den, 1.7

düzgün elyafýnýn geniþ olanlarý ortaya, ince olanlarý

cm’e çok estetik bir sinüsoidle inen, 36-38 mm’den 22-24

kenarlara gelecek þekilde yapýþtýrýlmýþ bir elemandýr.

mm’ye daralan iki yanaðý 5 mm kalýnlýðýnda ýhlamur

Tesviye sonunda 36 x 48 cm'lik armudî formuna ve 1.7-

aðacýndan yapýlýp, yanaklarý ve arkasý teknenin aðacýyla

2.2 mm kalýnlýða getirilen kapaðýn üzerinde, biri büyük

kaplanan (böylece yanak kalýnlýðý 7 mm’ye çýkan) U kesitli

(8.5-9 cm çapýnda), ikisi küçük (4.2-4.4 cm çapýnda), tek-

bir parçadýr. Yanaklarýnda ‘burgu’ adý verilen kulaklar için

nenin iç cidarýna çarpan seslerin geldikleri açýyla dýþarýya

özel havya ile üstte 6, altta beþ hafifçe konik delik açýlmýþ,

çýkmasýný kolaylaþtýracak 'kafes' adlý üç delik bulunur. Bu

yanak profilleri alt ve üstten ayný veya kontrast renkte

deliklerde etrafýndaki 2-3 þeritli sade fileto oyuklarý

filetolarla süslenmiþtir. Yanaklarýn üst kenarýna konan

çizildikten sonra, önce fileto oyuklarý 0.5 mm olarak kesi-

filetolar, üstten bakýlýnca yanaðý ince göstersin diye yarým

ci pergelle açýlýr, sonra da kafes delikleri delinir. Kapaðýn

parabolik pahlý yapýlýr. Burguluðun tepe ucu, kalitesiz

altýnda ise, ustadan ustaya az farkla deðiþen mesafe ve

udlarda olduðu gibi küt ve güdük deðil, keman sapýndaki

kalýnlýklarda 7 adet balkon vardýr. Ladin aðacýndan (sularý

‘salyangoz’a muâdil ‘gaga’ adý verilen yuvarlak ve oyuklu

uzunlamasýna kesilmiþ) 5-7 mm taban ve 3 ilâ 13 mm

(tekne aðacýndan) ufak bir parçayla nihayetlendirilir.

yüksekliðindeki (kare veya dikdörtgen kesitli uçlarýndan

Burguluk ve filetolarý gibi, gaganýn form ve iþçiliðindeki

tekneye yapýþacak) yatýk veya gibi, tellerin göðse verdiði

estetik dahi udun kalitesi hakkýnda fikir veren unsurlardýr.

(geriliyken 85 kg/cm’lik) yükü teknenin yan duvarlarýna

Burguluk sapa, bir tür kýrlangýç kuyruðu detayý ve

aktarmaktýr. Göðüsle teknenin yatýk L profilli birleþmesi

yaklaþýk 40-42 derecelik bir açýyla tesbît edilir. 14

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Bu iþler yapýlýrken, ince zýmparasý yapýlmýþ olan göðüs, kirlenmemesi için kâðýtla kaplanmýþtýr. Artýk sýra cilâdadýr. Önceki safhalarda sistreyle temizlenip muntazam hâle getirilmiþ olan tekne, sap ve burguluk, son olarak çeþitli kalýnlýklarda zýmparalarla defalarca iþlem görerek iyice pürüzsüz hâle getirilir. Çok aþamalý gomalak (veya

Gövde - Tekne

selülozik) cilâ-zýmpara-tekrar cilâ iþlemlerinden sonra tekne kurumaya býrakýlýr. Abanoz klavye üzerine de mat ve uçucu bir cilâ çekildikten sonra, bir yün kumaþ parçasýyla ovularak parlatýlýr (prensip olarak klavyeye cila sürülmez, aðacýn kendi mat parlaklýðýyla yetinilir). Ud'un göðsü de, en son tel takýlmasýndan önce zýmparalanýp temizlenir, ancak cilâlanmayýp tabiî renk ve elyâfýyla býrakýlýr.

Kapak - Göðüs

Tekne cilâsý kuruduktan sonra sýra, en önemli parçalardan biri olan, gürgen aðacýndan 2.5 cm en, 14 cm boy ve 1 cm yükseklikte, uzun siperlikli þapka kesitindeki 11 delikli ‘büyük eþik’in, kapak dibinden 8.5 ilâ 11 cm içeriye, üzerine aðýrlýklar konarak yapýþtýrýlmasýna gelir. Pest tellerin kalýnlýðý sebebiyle, kapak üzerinde tel yüksekliklerinin farklý olmamasý için, delikler -inceden kalýna doðru çýktýkça- kapaða biraz daha yakýn þekilde delinir;

Klavye - Sap

yine ayný sebeple, atýlan düðümler tel boylarýný farklý hâle getirmemesi için, eþik kapak dibine tam paralel deðil, üst ucu kapak dibine 1 mm daha yakýn olarak yapýþtýrýlýr. Masif büyük bir eleman olan eþiðin (boncuk tutkalla) yapýþtýrýlmasýndan doðan tutkal akýntýlarý önce sýcak sulu temiz bezle, sonra da göðse zarar vermeyecek þekilde çok ince (mes. 400 no.) zýmparayla temizlenir. ‘Küçük eþik’ (veya kemik) adý verilen, 36-40 mm boy, 3 mm kalýnlýk ve 5-6 mm yükseklikteki, üstü geriye doðru hafifçe yuvar-

Burguluk

latýlmýþ fildiþi parça ise, kýrlangýç uçlu burgulukla klavyenin birleþtiði L profilli açýklýða oturtulur (tellerin basýp geçeceði bir köprü niteliðinde olduðu -gerektiðinde sökülmesi de gerekebileceði- için fazla kuvvetli yapýþtýrýlmaz). Çok muntazam hazýrlanmýþ bir þablonla tel yerleri kemiðin üzerinde belirlendikten sonra, beþi çift, biri tek 11 tel için minik oluklar açýlýr. Ýlk takýlmada ve sonraki akortlamalarda tellerin kopmamasý için, hem ileri-geri Teller

sürtülen kullanýlmýþ tellerle oluklar belirginleþtirilir, hem de kuru sabun tatbikiyle iyice kaygan hâle getirilir. 15

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Ud'un sayýsý 11 olan ‘burgu’larý abanoz, pelesenk,

diye muhatabýnýn sorularýný pek bir þey açýklamadan

vengi, paduk veya gürgenden, üstte 7, altta 5 mm çapýn-

geçiþtirdiydi. Bu sahne, udun ses özellikleri ile ilgili sayýsýz

da, akort için tutulup döndürülecek yuvarlak baþ kýsýmlarý

denemelerimin sürdüðü yýllar boyunca hiç zihnimden

parmaklarýn rahatça oturacaðý kulak memesi profilinde

silinmedi, hâlâ da taptaze ve canlý duruyor. Rahmetli Hadi

içbükey (2 x 2,4 cm), burguluðun yanaklarýndaki hafifçe

Usta’nýn ‘Hesap iþi bu hesap!’ derken ne demek istediðini

konik yuvalarýna giren konik gövde kýsýmlarý ise -baþtaki

sonralarý anladým. Acaba neyi hesaplamak gerekiyordu?

15

Geçmiþimizin musiki aleti yapýmýnýn incelikleri ile ilgili,

en büyükten uçtaki en küçüðe- 4,5 ilâ 2,5 cm boydadýr .”

tarihleþememiþ bir katmanýndan iþin özüne dair çok Ud yapýmý týpký diðer enstrümanlarýn imalatý gibi

önemli bir ipucu; belki de pek çok mütecessis

gizemli bir meslek olarak kabul edilmiþtir. Eski ustalar bil-

ziyaretçisinin Hadi Usta’dan iþittiði bu birkaç cümlede

gilerini kolay kolay anlatmaz, sýrlarýný ölünceye dek sak-

gizliydi.

larlarmýþ. Genç ustalar ise eski udlarýn kapaklarýný açarak ölçülerini ve kullanýlan malzemeleri taklit ederek iyi

Sesin mahiyetinin ve müzik seslerinin frekans

netice almaya çalýþýrlarmýþ. Günümüzdeyse ud imalatý

hesaplamalarýnýn çok eski tarihlerden beri bilinmekte

mükemmel bir ses kalitesine ulaþmýþtýr. Ülkemizde son

olduðu kimsenin meçhulü deðildir. ÝÖ 569–475 yýllarý

dönemde

Doðu,

arasýnda yaþamýþ olan Pythagoras’ýn tam beþli zincirleri,

Yunanistan ve ABD gibi ülkelere ihracat yapmaktadýrlar.

Pythagoras dizilerini ve kendi adýyla anýlan koma aralýðýný

yetiþmiþ

baþarýlý

lütyeler,

Orta

Þüphesiz bunda teknik olanaklarýn geliþmesinin etkisi

tespit etmiþ olduðu hepimizce malumdur. Ses fiziði ile

vardýr. Artýk Türk saz yapýmcýlarý eski kalýplarý taklit

tanýþmam, 1984 yýlýnda ud yapmaya baþladýktan sonra

etmek yerine fizik ve matematik kaidelerini kullanarak

oldu. Ýlk yaptýðým udlarýn seslerinin istediðim gibi olma-

ses kalitesini tesadüfe býrakmak istememektedirler.

masý bende düþ kýrýklýðýndan çok, büyük bir merak ve

Baþarýlý lütyelerimizden Faruk Türünz “Balkon Akortlama

öðrenme isteði doðmasýna yol açtý. Bir sene boyunca hiç

Yöntemi” sayesinde ud yapýmýný þöyle anlatmakta:

yeni ud yapmadým. O yýllarda, Türkiye’de konu ile ilgili

16

kitap bulmak mümkün deðildi. Bugün artýk internet sayesinde, Batý dillerinde yazýlmýþ ve lütyelerin iþine

“Ünlü Kemençe yapýmcýsý Baron (1834–1900) müþ-

yarayacak bilgilerin bulunabileceði yüzlerce kitap ve

terilerine ‘nasýl ses istorsun bakalim?’ diye sorarmýþ. Ünlü

makaleye ulaþmak çok kolay.

Manol (1845–1915) beðenmediði bir ud çýkarsa onu kýrarmýþ. Onnik Usta – Onnik Garifyan - Küçüküner

1985 kýþýnda konu ile iliþkilendirebileceðim bilgiler

(1900–1965) sýrlarýný kimse anlamasýn diye atölyesinde

içeren, edinebildiðim tek eser olan, ÝTÜ’de okutulan

birileri varken çalýþmazmýþ.

‘Mekanik Titreþimler’ ders kitabýnda, kiriþlerle ilgili

den-

klemlere ve kiriþ zati frekansýný veren formüllere rast-

Bir kiþisel aným bu tanýmlamacý yaklaþýmýn ve

ladým. Böylece, balkon frekanslarýnýn hangi parametreler-

rivayetlerle daralan ufkumuzun hiç deðilse bizzat lutiyeler

le iliþkili olduðunu anlamamla baþlayan uzun bir

tarafýndan biraz aþýlmýþ olduðunu anlamama yardýmcý

serüvene daldým. Önümde yepyeni bir ufuk belirmiþti.

olmuþtur. 1977 yýlýnda Hadi usta’ya bir ud sipariþi

Sayýsýz denemeler yaptým. Yaklaþýk on yýl kadar süren

verdiðim günlerde Cerrahpaþa’daki dükkânýna sýk sýk

teorik ve deneysel çalýþmalarýmýn beni getirdiði noktada

gider olmuþtum. Bir gün o zamana kadar kafamý hep kur-

artýk, denemelerimde deðiþtirdiðim parametreleri hem

calamýþ olan bir konunun geçtiði bir sohbete tanýk oldum.

sonuçlarý bakýmýndan istatistikî olarak deðerlendirme

Bir amatör ud yapýmcýsý Hadi Usta’nýn aðzýndan laf

imkâný bulacak kadar çok veriye sahip olmuþtum; hem

almaya çalýþýyordu. Konu, nasýl oluyordu da yapýlan her

de artýk kullandýðým yöntemi, onu formüle edebilecek

udun sesi farklý oluyordu sorusunun etrafýnda dolaþýyor-

kadar geliþtirmiþtim. ‘Balkon Akortlama Yöntemi’ olarak

du. Hadi Usta, ‘Bu iþ hesap iþidir. Öyle görüldüðü kadar

adlandýrdýðým tekniði, özel olarak yazýlmýþ bir program,

basit deðil bu. Benim ustamýn ustasý Manol bunlarý ta ölünceye kadar kimseye öðretmemiþ. Ölüm döþeðinde

15. Cinuçen Tanrýkorur, age, s.179-187 16. http://www.oudmaster.com/php/index.php??newlang=turkish

çaðýrmýþ kalfalarýný yanýna, balkonlarýn yerini göstermiþ.’ 16

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ bir sonometre, bir elektronik akort cihazý ve birkaç iþleme

çapýnda naylondur. Diðer teller ise bakýr-nikel-gümüþ

aletini gerekli kýldýðý için, yurtdýþýnda verdiðim konfer-

alaþýmlý çok ince sargý ile kaplanmýþ ipekten imal

anslarda bir sistem olarak tanýtmak üzere ‘The Brace

edilmektedir. Cinuçen Tanrýkorur sýrasýyla 0.55, 0.65, 1008,

Tuning System’ olarak adlandýrdým.

1014, 1023 ve 1441 numaralý telleri kullanmýþtýr. Ud'un Akort çeþitleri :

1997 yýlýnda tamir için bana getirilen 1901 yapýmý bir Manol udunun tamamen harap vaziyetteki ses

Ud’un farklý akort sistemleri vardýr.:

tablasýnýn üzerinde bazý denemeler yaptým. Özel bir lastik 1) Geleneksel 5 telli udda (inceden kalýna); sol-rela-mi-re;

çekiççik ile belli noktalarýna ve ‘balkon’ tabir edilen direnç çýtalarýna vurarak çýkan sesleri (frekans) tespit edip, bunlarý ‘Balkon Akortlama Yöntemi’nin formüllerine uygu-

2) Çaðdaþ 6 telli udda (ayný sýrayla): sol-re-la-mi-rela (Targan bu kalýn La’yý çalacaðý parçaya göre bazen kalýn Sol olarak da kullanmýþtýr);

layýp tablanýn ve balkonlarýn frekans daðýlým þemasýný çýkarttým. Gördüm ki, Manol Usta balkonlarý geliþigüzel biçimde yapmamýþ. Size daha ilginç bir saptamamý da

3) Bacanos’un yaptýðý deðiþiklik; sol-re-la-mi-si-fa

açýklamak istiyorum: Balkon çýtalarýnýn hiç birinde onlarýn diyez;

ses tablasýna yapýþtýrýldýktan sonra iþlenmiþ olduðunu gösteren bir ize rastlayamadým. Manol Usta, balkonlarýn

4) Cinuçen Tanrýkorur'un kendi akort sisteminde

ölçülendirilmesini ve onlara belli bir þekil verme iþlemini,

sol-re-la-mi-si-en kalýn mi.

bu çýtalarý daha ses tablasýndaki yerlerine yapýþtýrmadan önce yapmýþ. Bunu anlayýnca, Manol Usta’nýn frekanslar

Bu akort çeþitlerini Cinuçen Tanrýkorur yazmýþtýr.

ile ilgili bilgilere sahip olduðu ve ses tablasýný yaparken

Günümüzde yaygýn olan sistem ise Bacanos’un akor-

balkon çýtalarýný belli frekanslara ‘akortladýðý’ sonucuna

dudur. Ancak birçok icracý çalacaðý esere göre bam

vardým. Hâlbuki bugün ud yapan hemen herkes, eþ yük-

telinin akordunda deðiþiklik yapmaktadýr.

seklikte ve ende dikdörtgen kesitli çýtalar hazýrlayýp

Mýzrap:

tutkallayarak bir baský tablasý yardýmýyla bunlarý ses tahtasýna hep birlikte yapýþtýrmaktadýrlar. Bu teknik zaman

Eskiden genç ve erkek kartal kanadýndan yapýlan

kazandýrmakta, ama balkonlarý gereken frekanslara

mýzrap mekanik bir ses verdiði için yerini bugün esnek ve

getirmemize olanak vermemektedir. Manol Usta her-

dayanýklý plastik malzemeler almýþtýr. Geçmiþte baðlama

halde ‘maddenin zaman boyutu’ ile çýtalarýn birim

tezenesi olan kiraz kabuðunun da ud mýzrabý olarak kul-

zamandaki titreþim sayýsý baðlamýnda ilgilenmiþ; çaðdaþ

lanýldýðý bilinmektedir.

meslektaþlarý kadar zamandan tasarrufu düþünmemiþ! Plastikten imal edilen, hafifçe incelen uçlarý parabolik olarak yuvarlatýlýp keçe ile parlatýlan mýzraplara

Yýllardýr üzerinde çalýþtýðým, sazýn muhtelif

maðazalarda ulaþmak mümkündür. Bunun yaný sýra çanta

parçalarýnýn zati frekanslarýnýn, sazýn sesindeki gürlük, týný

saplarýndan uygun þekil verilerek sýfýr zýmpara ile kendi-

gibi özellikleri belirleyen temel parametreler olduðuna

niz de imal edebilirsiniz. Ýcracýnýn zevkine göre sert ya da

dair tespitlerimin, Manol Usta’nýn yönteminin bu yaþlý

yumuþak mýzrap tercih edilebilir. Þerif Muhiddin Targan’ýn

tanýðý ile teyit edildiðini görmek beni çok heyecan-

orta sertlikte esnek mýzrap kullandýðý, Bacanos’un ise sert

landýrdý.”

mýzrap kullandýðý bilinmektedir. Cinuçen Tanrýkorur ise mýzrabýn sertliðinden ziyade tutuþ þekli üzerinde durur,

Ud’un en önemli tamamlayýcýsý ise tellerdir.

doðru tutuþun sazýn icrasýnda çok önemli olduðunu belir-

Sazýmýza uygun tel takmamýz halinde iyi ses neticesi

tir 17.

almamýz mümkündür. Günümüzde yaygýn olarak ithal edilen lavta telleri yaygýndýr. Tel kalýnlýklarýnda tercih

17. bkz. s.24 Kitabýmýzda doðru mýzrap ve ud tutuþ þekilleri fotoðraflarla gösterilmiþtir.

edilen ise en alt tel 0.55-0.70, ikinci tel (re) 0.65-0.80 mm 17

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Ud Metodlarý:

derece hýzlý ve çevik bir mýzrap tekniðine sahip olan Targan ne yazýk ki ülkemizde öðrenci yetiþtirmemiþtir. Elimize ulaþan metodu ve cd kayýtlarý ise kaçýrýlmayacak

Türk musikisi eðitiminde sistemli metodlarýn ve

bir fýrsattýr.

notanýn kullanýmý çok eski deðildir. Asýrlardan beri sanatkar, hocasýndan meþk ettiði eseri daha sonra kendi

Cinuçen Tanrýkorur, Targan’ýn çalýþ tekniðini ben-

talebesine aktarýr. Bunun Türk müziðinin kendine özgü Özellikle

imsememiþtir. Ona göre udun virtiözü Yorgo Bacanos’tur.

günümüzde kullandýðýmýz bat nota sistemine uymayan

Bize göre Bacanos’un bilhassa taksimleri, Türk müziðinin

Türk müziðinin bu sýkýntýsý baþlý baþýna bir tartýþma

ve udun zenginliðini göstermesi bakýmýndan çok fay-

konusu olmuþtur.

dalýdýr. Mýzrap vuruþlarýný eþiðe yakýn atan Bacanos çok

yapýsýndan

kaynaklandýðý

bir

gerçektir.

süratli mýzrap kullanýrken falsosuz çalmayý baþarabilmiþtir. Bacanos’un taksimlerinin notalarý ve analizi

Ancak bilinen ilk matbu saz metodu Ali Salâhi

Gülçin Yahya

Bey’in (1878?-1945) “Ud Metodu”dur. 1910 yýlýnda

21

tarafýndan neþredilmiþtir.

neþredilen kitap “Hocasýz Ud Öðrenmek Usulü” baþlýðýný Ud icrasýnda Cinuçen Tanrýkorur üslubu ise hiç þüphesiz çok önemlidir. Tanbur tekniðini udda uygulamýþtýr. Onun icrasýnda sað elden çok sol elle yaptýðý vibratolar dikkati çeker. Sürat ve mýzrap çevikliði yerine sol eliyle klavye üzerinde verdiði nüanslarla birçok udiyi etkilemiþtir. Ayrýca sazýna öylesine hakimdir ki taksim ve doðaçlamalarý sazýn farklý perdelerine yaptýðý göçürmelerle icra edebilmiþtir. Klasik formlarýn (kâr-ý nâtýk, aðýr semâi,yürük semâi, þarký, peþrev, saz semâi) hepsinde besteleri de bulunan Cinuçen Tanrýkorur22 (1938-2000) ayný zamanda tarih, edebiyat ve dile hakim bir müzik adamýydý.

taþýr18. Ülkemizde Kadri Þençalar, Mutlu Torun, Onur Akdoðu, Þerif Muhiddin Targan, Cinuçen Tanrýkorur ve Gülçin Yahya gibi isimler kýymetli birikimlerini metod halinde neþretmiþlerdir. Udîler: Türkçede ud çalan kiþi anlamýna gelen udî kelimesinin yaný sýra nadir de olsa avvad dendiðine raslamaktayýz. Araþtýrmacý Ayhan Sarý birçok kaynak tarayarak 15. yüzyýldan 20. yüzyýla kadar bilinen udilerin isimlerini tespit etmiþtir. Konuya meraký olanlar bu çalýþmayý inceleyebilirler.19

Günümüz ud icrasý ise son derece ilerlemiþtir. Mutlu Torun, Bayram Coþkuner, Osman Nuri Özpekel, Sedat Oytun, Samim Karaca, Serhan Aytan, Münir Nurettin Beken, Mehmet Bitmez, Yurdal Tokcan, Necati Çelik gibi

Biz burada belli baþlý isimleri zikredeceðiz. Ayrýca günümüzün çok deðerli icracýlarýndan bahsedeceðiz. Ýyi bir icracý olmanýn ilk þartý bu virtüözleri dinlemekten geçer. Fýrsat buldukça eski kayýtlarý dinlemekte fayda vardýr.

udilerin kayýtlarýnýn mutlaka dinlenmesi gerekir. Günümüz saz icracýlýðýnda Tanburi Cemil Bey’in tesirini görmekteyiz. Ýcraya getirdiði mükemmeliyet hemen bütün sazlarý etkilediði gibi udileri de etkilemiþtir.

Nevres Bey, Þekerci Cemil bey, Mýsýrlý Ýbrahim Efendi, Udi Afet, Fahri Kopuz, Udi Neþet Bey, Sedat Öztoprak, Þerif Muhittin Targan, Cahit Gözkan, Cevdet Kozanoðlu, Þerif Ýçli, Yorgo Bacanos, Zeki Duygulu, Kadri Þençalar, Selahaddin Erköse, Þekip Ayhan Özýþýk, Hüsnü Coþar, Cinuçen Tanrýkorur, Rüþdü Eriç gibi isimler baþlýca udilerimizdir 20.

Bilhassa taksim ve saz eserlerindeki icra zenginliði asla göz ardý edilmemeli sýk sýk dinlenmelidir. Mehmet Yalçýn YILMAZ Ý. Ü. Dil Merkezi Türkçe Birim Yöneticisi

18. Cem Behar, Zaman-Mekân-Müzik, s.104, Ýstanbul 1993 19. Ayhan Sarý, age, s.34-35 20. Resimlerini temin edebildiðimiz udilerimiz için bkz. s.19-22 21. Yorgo Bacanos’un Ud Taksimleri, Kültür Bakanlýðý Yay., Ankara 2002 22. bkz. Meraklýsý için Cinuçen Tanrýkorur’un kitaplarý: Biraz da Müzik (2001), Müzik Kimliðimiz Üzerine Düþünceler (1998), Osmanlý Dönemi Türk Musikisi (2003)

Farklý icra teknikleri sebebiyle udiler arasýnda ekoller oluþmuþtur. Þerif Muhiddin Targan iyi bir Batý müziði eðitimi almasý sebebiyle mýzrap tekniði bakýmýndan geleneksel icradan farklýlýk göstermektedir. Son 18

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

SAZIMIZI BUGÜNLERE TAÞIYAN MEÞHUR UDÝLERÝMÝZ*

Nevres Bey

Mýsýrlý Ýbrahim

Fahri KOPUZ

(1873 - 1937)

(1872 - 1933)

(1882 - 1968)

Udi Hafýz Þekerci Cemil Bey

(1867 - 1928)

Udi Afet

(1850 - 1922)

Udi Neþet Bey

*Fotoðraflar: Mehmet Güntekin arþivi 19

(? - 1930)

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Sedat ÖZTOPRAK

(1890 - 1947)

Þerif Muhiddin TARGAN

(1892 - 1962)

Cevdet KOZANOÐLU

(1896 - 1986)

Þerif ÝÇLÝ

(1899 - 1956)

Yogos BACANOS

(1900 - 1977)

Zeki DUYGULU

(1907 - 1973)

20

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Cahit GÖZKAN

(1911 - 1999)

Kadir ÞENÇALAR

(1912 - 1989)

Selahattin ERKÖSE

(1929 - ......)

Þekip Ayhan ÖZIÞIK

(1932 - 1981)

Hüsnü COÞAR

Cinuçen TANRIKORUR

21

(1938 - 2000)

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

YAÞAYAN BAZI MEÞHUR UDÝLER

Yurdal TOKCAN

(1966 - ....... )

Serhan AYTAN

(1962 - ....... )

22

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

2. BÖLÜM

TUTUÞ ve PARMAK EGZERSÝZLERÝ

23

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Tutuþ Pozisyonlarý Ud’un doðru tutuþ tekniklerinin fotoðraflarýný dikkatle inceleyerek taklid ediniz. Sazýnýzý yanlýþ tutarak, eðitime baþlarsanýz ileride telafisi mümkün olmayan sonuçlarla karþýlaþabilirsiniz.

24

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Açýk Tellerde Çalýþmalar

1

2

3

4

5

6

7

25

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 8

9

10

11

12

13

14

15

26

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

16

17

Açýk Tellerde Uzatmalý (Noktalý) Nota Çalýþmalarý (.) iþareti önüne gelen notayý yarý deðeri kadar uzatýr. Ýcra esnasýnda mýzrap sýrasý olarak nokta iþaretli nota üstten, noktadan sonraki nota alttan vurulur.

1

2

27

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Açýk Tellerde Üçleme (Triole) Çalýþmalarý Triole yani üçleme çalýþmalarýnda üst-alt-üst ve üst-üst-alt olmak üzere 2 farklý vuruþ tekniði vardýr. Özellikle ikinci tür vuruþlar aþaðýdaki egzersizlerde görüleceði üzere farklý teller üzerinde basýlan notalarýn icrasýnda kullanýlýr.

1

2

3

4

28

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Açýk Tellerde Es (Durma) Çalýþmalarý Es yani sus iþaretleri adýndanda anlaþýlacaðý üzere susulacak yerleri belirtici iþaretlerdir. Ýþaretin kullanýldýðý notanýn deðeri kadar susulur. Es iþaretinden sonra gelen notalarýn mýzrap vuruluþu ölçü içerisindeki vuruþ sýralamasýný bozmadan devam eder.

1

2

3

4

5

29

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Kolonlar ve Sesler Aþaðýdaki þemada, udda, elin konumuna göre, ilk iki pozisyonda basabileceði sesler gösterilmiþtir. Karýþtýrýlmamasý için, yalnýzca natürel (bemol ve diyezle deðiþtirilmemiþ) seslerin adý verilmiþ, diðerlerinin sadece yeri iþaret edilmiþtir.

Yan kolonlar

Tutuþta alt Küçük eþik 1. TEL

SOL

2. TEL

RE

3. TEL

LA

4. TEL

MÝ

5. TEL 6. TEL

DO

SÝ

LA

SOL

MÝ

FA

SÝ

DO

RE

FA

SOL

LA

SÝ

DO

RE

FA#

SOL

LA

B Tutuþta üst

S I

MÝ SÝ

B II

S III

B IV

V

Ana Kolonlar

Ýki Aralýklar ve Deðiþtirme Ýþaretleri Klasik Batý müziði nazariyatýnda bir tam sesin aralýðý (yani do-re arasý) iki yarýma bölünmüþtür. Klasik Türk musikisinde ise 9 eþit parçaya bölünmüþlerdir. Her bir parçasýna da koma adý verilmiþtir. Deðiþtirme iþaretleri ise Bemol ve diyez diye adlandýrýlýr. Önüne konulduðu notayý görevi kadar Bemol kalýnlaþtýrýr, diyez inceleþtir. Bekar iþareti deðiþtirilmiþ notayý eski haline dönüþtürür.

Adý

Koma Deðeri

Sembolü

KOMA

1

F

BAKIYYE

4

B

K.MÜCENNEP

5

S

B.MÜCENNEP

8

K

TANÝNÝ

9

T

ARTIK ÝKÝLÝ

12-13

A

30

Diyezi

Bemolü

-----------

--------------

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Parmak Kombinasyon Çalýþmalarý

1

2

3

4

5

6

31

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

7

8

9

10

11

12

13

Not: 11,12,13 no’lu egzersizler nevâ teli üzerinde çalýnacaktýr. Diðer tellerde þablon olarak ayný egzersiz yapýlabilir.

32

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Makam Çalýþmalarý Buselik Makamý Duraðý

= Dügah Perdesi

Güçlüsü

= Hüseyni Perdesi

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr

Yedeni

= Nim Zirgüle Perdesi

Donanýmý

= Hiçbir deðiþtirme iþareti kullanýlmaz

Dizisi

= Dügahta Buselik 5'lisine Hüseynide Kürdi 4'lüsünün ilavesiyle meydana gelir.

Geniþleme= Buselik makamý simetrik olarak geniþler. Yani karardaki dügahta buselik simetrik olarak muhayyerde buselik olarak karþýmýza çýkar. Seyri = Genellikle Rast perdesi üzerinde Çargâhla baþlanýr. Dügâh perdesinde yedenli kaldýktan sonra güçlü belirtilir. Güçlü olan Hüseynî perdesi üzerindeki Kürdî Hicaz ve Uþþak 4'lüleri gösterilerek yarým karar yapýlýr. Nevâda Hicaz ve Çargâhta Nikriz çeþnileriyle asma kalýþlar gösterilir. Buselik makamý dizisine dönülür ve yedenli tam karar yapýlýr.

33

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

2

3

4

5

6

7

34

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

8

9

10

11

12

35

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

13

14

15

16

36

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

17

18

19

20

37

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

21

22

38

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Buselik Peþrevi Usûlü: Muhammes

Beste: Nikolaki “Kemençeci”

1.Hane

39

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Buselik Yürük Semai Usûlü: Yürük Semâi

Beste: Hammâmi-zade Ýsmail Dede Efendi

40

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Buselik Þarký Usûlü: Türk Aksaðý

Beste : Þakir Aða

41

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Makamý Duraðý

= Rast Perdesi

Güçlüsü

= Neva Perdesi

Seyri

= Çýkýcýdýr

Yedeni

= Irak Perdesi

Donanýmý

= Segah ve Eviç Fa perdeleri

Dizisi

= Rast perdesinde Rast 5'lisine Neva perdesinde Rast 4'lüsünün eklenmesiyle olusur.

Geniþlemesi= Rast makamý simetrik olarak geniþlemektedir. Kararda ki Yerinde rast 5’lisi simetrik olarak gerdaniye de rast 5’lisi olarak kullanýlýr. Seyri = Rast perdesinde baþlanýlýr. Rast 5'lisinin ve Yegâhtaki Rast 4'lüsünün seslerinde dolaþtýktan sonra Neva perdesinde yarým karar yapýlýr. Nevadaki Rast 4'lüsü ve daha az olarak Gerdaniye üzerindeki Rast 5'lisinin inici naðmelerde Eviç perdesi yerine Acem perdesi kullanýlýr. Bu durumda Neva üzerindeki Rast çesnisi Buselik çesnisine dönüþür. Rast 5'lisine Nevada Buselik 4'lüsü eklenmesiyle oluþan dizi Acemli Rast adýný alýr. Seyir esnasýnda Rast'ta Rast, Segah’ta Segah, Dügah’ta Uþþakli asma kalýþlar yapýlýr. Yeden kullanýlarak karara gidilir.

42

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

3

0

2

3

0

2

4

0

3

2

3

4

5

43

2

0

3

2

0

3

2

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 6

7

8

9

44

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

10

11

12

13

45

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

14

15

16

17

46

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Peþrevi Usûlü: Düyek

Beste: Kemani Tatyos

47

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Saz Semaisi Usûlü: Aksak Semâi

Beste: Benli Hasan Aða

48

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

49

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Yürük Semaisi Usûlü: Yürük Semâi

Gelse O Þûh Meclise Nâz ü Tegâfül Eylese

50

Beste: Hâfýz Post

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Þarký Usûlü: Semâi

Yine Bir Gül Nihâl Aldu Bu Gönlümü

Yine bir gül nihâl aldý bu gönlümü Sim-ten honca fem bi bedel ol güzel Ateþin ruhleri yaktý bu gönlümü Pür edâ pür cefâ pek küçük pek güzel

Görmedim kimsede böyle bir dilrûbâ Böyle kaþ böyle göz böyle el böyle yüz Aþýkýn baðrýný üzmeye göz süzer El aman pek yaman her zaman ol güzel

51

Beste: Dede Efendi

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Uþþak Makamý

Yedeni

= Rast Perdesi

Duraðý

= Dügah Perdesi

Donanýmý

= Segah perdesi (Si )

Güçlüsü

= Neva Perdesi

Dizisi

= Dügah perdesi üzerindeki Uþþak 4'lüsüne

Seyri

= Çýkýcý

Neva perdesinde Buselik 5'lisinin eklenmesi ile oluþur.

3

0

1

3

0

2

3

0

2

Geniþlemesi = Uþþak makamý dizisi genellikle peste doðru

seslerinde gezinildikten sonra, Neva perdesinde yarým

yegahta rast 5’lisi olarak geniþler.

karar yapýlýr. Daha sonra Neva perdesi üzerindeki Buselik

Seyri

çeþnisi gösterilir. Çargahta çargahlý, Segahta Segahlý, Yerinde

= Çýkýcý bir makam olduðundan durak

perdesi veya civarýndan seyre baþlanýlýr. Genelde geniþleme

Uþþak ve Rastta Rastlý asma kalýþlar gösterilir.Ana dizinin

bölgesinde olan Yegah'ta Rast 5'lisini gösterir. Karar 4'lüsü

dolaþýlarak Yerinde Uþþak çeþnisiyle karar verilir.

1

2

3

4

5

6

52

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

18

19

20

53

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 21

22

54

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Uþþak Peþrevi Usûlü: Devri Kebir

Müzik: Kemâni Takyos Efendi

55

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Uþþak Þarký Usûlü: Curcuna

Cânâ Rakibi Handân Edersin

56

Beste: Griftzen Asým Bey

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Cânâ rakibi handân edersin Ben bi-nevâyý giryan edersin Bigânelerle ünsiyyet etme Bana cihâný zindân edersin

57

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüseyni Makamý Duraðý

= Dügah Perdesi.

Güçlüsü

= Hüseyni Perdesi.

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr

Yedeni

= Rast Perdesi.

Donanýmý

= Segah ve Eviç Perdeleri.

Dizisi

= Dügahta Hüseyni 5'lisine Hüseyni'de Uþþak 4'lüsünün eklenmesiyle oluþur.

( )

Geniþlemesi = Hüseyni makamý tiz tarafta 2 farklý þekilde geniþler. Güçlü yani Hüseyni perdesindeki uþþak 4’lüsünü, dizi oluþturmaya çalýþýlarak muhayyerde buselik 5’lisi olarak, yada yerindeki Hüseyni 4’lüsünü simetrik olarak muhayyerde hüseyni 4’lüsü þeklinde geniþler. Seyri

= Güçlü veya civarýnda seyre baþlar. Diziyi oluþturan 4'lü ve 5'lilerde dolaþýlarak Hüseyni'de yarým karar

yapýlýr.Dügahta-Hüseyni, Çargahta-Cargah, Muhayyerde-Hüseyni ve Buselik, Hüseynide-Kürdi yapýldýktan sonra tekrar diziye dönülüp tam karar yapýlýr. Çoðu zaman geleneksel olarak kullanýlan sesler yakýnlýðý itibariyle karcýðar makamýna da geçki yapýlýr. Özellikle de Dügah Hüseyni ve Hüseyni Muhayyer perde atlamalarý sýkca kullanýlýr.

58

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

0

1

3

0

2

4 0

2

2

3

4

5

59

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

6

60

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüseyni Saz Semaisi Usûlü: Aksak Semai

Beste: Lavtacý Andon

61

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

62

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüseyni Yürük Semai Usûlü: Yürük Semai

Senden Bilirim Yok Bana Bir Fâide Ey Gül

63

Beste: Tanbûri Ali Efendi Güfte: Nevres-i Cedid

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Senden bilirim yok bana bir fâide ey gül

Ellerde o zevk etti ben ateþlere yandým

Gül yaðýný eller sürünüz çatlasa bülbül

Çektim o kadar cevr-ü cefâsýn kim usandým

Etsem de abestir sitem-i hâre tehammül

Derlerdi kabul etmez idim þimdi inandým

Gül yaðýný eller sürünüz çatlasa bülbül

Gül yaðýný eller sürünür çatlasa bülbül

64

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüseyni Þarký Usûlü: Aksak

Ezelden Aþinâným Ben Ezelden Hem-Zebânýmsýn

65

Beste: Þerif Ýçli Güfte: Mehmet Akif Ersoy

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Ezelden âþinaným ben ezelden hem zebânýmsýn Berâber ahde baðlandýk ne olsam yâr-i cânýmsýn Ne olsan zerrenim kalbimde hâla çarpar esrârýn Gel ey cânan gel ey cân kalmasýn ferdâya didârýn

66

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Mahur Makamý Duraðý

= Rast perdesi

Güçlü

= Mâhur makamý inici bir makam olmasý sebebiyle 1. derece güçlü perdesi gerdaniye perdesi, 2. derece

güçlü perdesi neva perdesidir. Seyri

= Ýnicidir.

Yeden

= Geveþt perdesidir.

Donaným

= 5 koma diyezli fa yani mâhur perdesi kullanýlýr.

Dizisi

= Arel Ezgi sistemine göre Çârgâh makamýnýn þeddi olarak kabul edildiðinden Rastta çargah 4’lüsüne, nevada

çargah 5’lisinin eklenmesiyle oluþur.

Geniþlemesi = Ýnici makam olduðundan dolayý Mâhur makamý tiz durak üstünde geniþler. Yani gerdaniye üzerinde çargahlý olarak geniþleme yapar. Seyir

= Tiz durak Gerdaniye çevresinden baþlanýlýr. Bu perdede yarým kalýþ yapýlarak neva perdesine inilir ve

burada yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra Hüseyni perdesinde buselikli ve çargah perdesinde çargahlý kalýnarak yine durakta yani rastta çargah çeþnisi kullanarak bitirilir.

67

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

0 4 2 0

3 2 0 3

2

3

4

68

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

5

6

69

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Mahur Peþrev Usûlü: Düyek

Beste: Gazi Girayhan

70

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

71

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Mahur Saz Semaisi Usûlü: Aksak Semâi

Refik Talat Alpman

72

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 5

73

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Mahur Þarký Usûlü: Yürük Aksak

Þu Güzele Bir Bakýn

Þu güzele bir bakým bakýþý nur saçýyor Dönüp dönüp bakýyor ahu gibi kaçýyor Sýkýldýkça havadan sinesini açýyor Dönüp dönüp bakýyor ahu gibi kaçýyor

Beste: Þemsettin Ziya Bey

Tavrý tarzý dilruba anlý þanlý bir peri Sürünüyor ardýnca zülfü kadar müþteri Döküldükçe ruyine sýrma saçýn telleri Sürünüyor ardýnca zülfü kadar müþteri

74

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Segâh Makamý

5’lisine eviç te hicaz 4’lüsünün eklenmesiyle oluþumaktadýr.

Duraðý= Segâh perdesidir.

Bazen kararda eksik segâh 5’lisi de kullanýlmaktadýr. Hal

Güçlü= Nevâ perdesidir.

böyle olunca nevâ üzerinde ki uþþak çeþnisi dizi þeklinde

Seyri= Çýkýcýdýr.

uzatýlarak gerdaniye üzerinde bir buselik 5’lisi ilave edilir.

Yeden= 4 koma diyezli la yani kürdi perdesidir.

Sonuç olarak segâh makamý dizisi Yerinde segâh 5’lisine

Donaným= Koma bemolu si (segâh) ve mi (dik hisar)

eviçde hicaz 4’lüsünün, nevâda uþþak makamý dizisi ve

perdeleri yazýlýr.

dolayýsýyla yerinde eksik segâh 5’lisinin birleþmeleriyle

Dizisi= Eski tabirlerde Segâh makamý dizisi yerinde segâh

oluþmaktadýr.

Geniþleme

= Segâh makamý çýkýcý bir makam olduðundan dolayý, pest tarafa yerinde uþþaklý ve yerinde rastlý þekilde

geniþler. Seyir

= Durak perdesi veya civarýndan baþlanýlýr. Dizi seslerinde gezinildikten sonra Nevâ perdesinde yarým karar

yapar. Gerekli asma kalýþlar yapýldýktan sonra yedenli olarak karar perdesi yani segah perdesinde bitirilir.

75

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

2

3

0

2

4

0

4

2

0

3

2

1

2

76

1

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 3

4

77

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Segâh Peþrevi Usûlü: Devr-i Kebir

Beste: Neyzen Yusuf Paþa

78

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

79

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Segâh Yürük Semâi Usûlü: Yürük Semâi

Etti O Güzel Ahde Vefâ Müjdeler Olsun

80

Beste: Ebu-Bekir Aða

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

81

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Segâh Þarký Usûlü: Curcuna

Olmaz Ýlaç Sine-i Sad-Pârame

82

Beste: Hacý Arif Bey Güfte: Namýk Kemal

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Olmaz ilaç sine-i sad pâreme Çâre bulunmaz bilirim yâreme Baksa tabîbân-ý cihan çâreme Çare bulunmaz bilirim yâreme Kast ediyor tîr-i müjen cânýma Gözleri en son girecek kanýma Þerh edemem hâlimi cânânýma Çâre bulunmaz bilirim yâreme

83

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Acemaþirân Makamý Duraðý

= Acem aþirân perdesidir.

Güçlüsü

= Ýnici bir makam olduðundan 1. derece güçlü acem perdesidir, 2. derece güçlü ise çargâh perdesidir.

Seyri

= Ýnicidir.

Yeden

= Hüseyni aþirân perdesidir.

Donaným

= Kürdi perdesi yazýlýr.

Dizisi

= Çargahta çargâh 4’lüsüne acem aþirânda bir çargâh 5’lisinin ilave edilmesiyle oluþur.

3

Geniþleme

2

0

3

0

1

3

1

0

= Tiz tarafta simetrik olarak tiz durak acemde çargâh 5’lisi, pest tarafta ise yine simetrik olarak kaba çargâhta

çargah 5’lisi kullanýlýr. Seyir

= Acem perdesi veya civarýndan seyre girilir. Tiz durak acemde yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra ikinci derece

güçlü olan çargah perdesinde de yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra nevâ perdesinde buselik dizili asma kalýþ yapýlýr. Geleneksel eserlere bakýldýðýnda muhakkak sabâ makamýnda da kalýþlar yapýldýðý görülmektedir.

84

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

2

3

4

85

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 5

86

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Acemaþiran Peþrev Usûlü: Devr-i Kebir

Beste: Neyzen Salih Dede

87

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

88

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Acemaþiran Saz Semaisi Usûlü: Aksak Semai

Beste: Mýsýrlý Ýbrahim Efendi

89

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

90

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Acemaþiran Þarký Usûlü: Aðýr Aksak

Bir Haber Ver Ey Sabâ N’oldu Gülistâným Benim

Bir haber ver ey sabâ n’oldu gülistaným benim Kimler ile salýnýr serv-i hýrâmâným benim Bülbül-i müþtâkýnýn aðladýðýn yâr iþidip Hârler ile mi açýlýr verd-i handâným benim

91

Beste: Bimen Þen

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicaz Ailesi Makamlarý Hicaz Makamý Duraðý

= Dügah Perdesi

Güçlüsü

= Neva Perdesi

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr.

Yedeni

= Rast Perdesi

Donanýmý

= Dik Kürdi, Nim Hicaz ve Eviç perdeleri yazýlýr.

Dizisi

= Dügahta Hicaz 4'lüsüne, Nevada Rast 5'lisinin eklenmesiyle Oluþur.

3

0

1

4

0

2

4

0

2

Geniþlemesi = Durak altýnda peste doðru yegâhta rast 5’isi ile geniþlemektedir. Böylelikle yegâhta bir rast makamý dizisi ortaya çýkmaktadýr. Seyir

= Durak veya güçlü civarýnda seyre baþlar. Nevâda Rast'lý yarým karar yapar. Diðer Hicaz ailesi makamlarýna

asma kalýþlarla geçki yapýlýr. Rastta Nikriz ve Yegahta Rast çeþnileri yapýldýktan sonra karar verilir. Hicaz Hümayûn Makamý Duraðý

= Dügah Perdesi

Güçlüsü

= Neva Perdesi

Seyri

= Çýkýcý-Inici,Bazen Çýkýcý

Yedeni

= Rast Perdesi

Donanýmý

= Dik Kürdi ve Nim Hicaz perdeleri yazýlýr.

Dizisi

= Dügah perdesi üzerindeki Hicaz 4'lüsüne Neva perdesinde Buselik 5'lisinin eklenmesi ile oluþur.

3

0

1

4

0

2

3

0

2

92

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Geniþlemesi = Simetrik olarak tiz durak muhayyer

üzerinde Nikrizli asma kalýþ yapýlýr. Nim Hicaz ve Dik Kürdi

perdesinde hicaz 4’lüsü ile geniþler. Ayrýca nevâ

perdesinde

perdesindeki buselik çeþnisi nevâda nihavent makamý

Nevada Rast, Hüseynide Uþþak kullanýrak Hicaz ailesi

dizisi þeklinde uzatýlýrak muhayyerde kürdi 4’lüsü þeklinde

makamlarýna geçki de yapýlabilir. Hicaz Humayun

de geniþleme arz edilir.

Makamýnda Niþaburlu Kalýþ, diðer Hicazlardan ayýran

Seyir

= Durak veya güçlü civarýndan seyre

özelliktir. Geniþleme bölgesi gösterildikten sonra Dügah

baþlanýlýr. Nevada Buselikli yarým karar yapýlýr. Rast perdesi

perdesi üzerinde Hicaz 4'lüsü ile karara gidilir.

0

3

0

4

1

2

4

0

asma

kalýþ

yapýlýr.

2

Hicaz Uzzâl Makamý Duraðý

= Dügah Perdesi

Güçlü

= Hüseyni Perdesi

Seyri

= Ýnici-çýkýcýdýr.

Yedeni

= Rast Perdesidir.

Donaným

= Dik Kürdi, Nim Hicaz ve Eviç perdeleri yazýlýr.

Dizisi

= Dügahta Hicaz 5'lisine, Hüseynide Uþþak 4'lüsüyle oluþur.

3

0

1

4

0

2

4

0

2

Geniþlemesi = Simetrik olarak tiz durak muhayyer

Zirgüleli Hicaz Makamý :

perdesinde hicaz 5’lisi ile geniþler. Ayný zamanda bu

Duraðý

= Dügah Perdesi

geniþleme ile Hüseyni perdesinde bir karcýðar makamý

Güçlü

= Hüseyni perdesi

dizisi ortaya çýkar.

Seyri

= Ýnici- çýkýcýdýr.

Seyri

Yedeni

= Nim Zirgüle Perdesidir.

oluþturan tüm çeþnilerde gezindikten sonra Hüseynide

Donaným

= Dik Kürdi, Nim Hicaz, Nim Sehnaz ve Dik

yarým karar yapar. Rastla Nikrizli, Nim Hicaz ve Dik Kürdi

Acem perdeleri yazýlýr.

de asma kalýþlar yapar,diðer Hicazlara geçki yapar. Nevada

Dizisi

Rastlý ve Buselikli kalýþ yapar, Dügahta Hicazlý karar verir.

4'lüsünün ekienmesiyle oluþur.

= Seyre Hüseyni civarýnda baþlar. Diziyi

93

= Dügahta Hicaz 5'lisine Hüseynide Hicaz

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

4

0

1

4

0

2

3

1

2

3

Geniþlemesi = Simetrik olarak tiz durak muhayyer

Seyri

perdesinde hicaz 5’lisi ile geniþler Ayrýca Hüseyni üzerindeki

Hüseyni’de Uþþaklý, Nevada Rastlý ve Buselikli, ve Acem

hicaz 4’lüsünü hicaz humâyun dizisi þeklinde uzatýlýr.

Aþiranda Hicaz gösterir. Dik Kürdi ve Nim Hicazda çeþnisiz

Böylece muhayyerde buselikli bir geniþleme de söz konusu

kalýþlar gösterir. Rastta Nikrizli kalýþ yapýlýr. Dizinin tümünde

olur.

dolaþýlýr ve Dügahta Hicazlý karar verilir.

1

2

3

94

= Güçlü veya civarýnda seyre baslanýr.

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 4

5

6

7

95

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

8

9

10

96

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicaz Hümayûn Peþrevi Usûlü: Çenber

Beste: Veli Dede

97

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

98

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

99

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicaz Yürük Semâi Usûlü: Yürük Semâi

Nideyim Sahn-ý Çemen Seyrini Cananým Yok

100

Beste: Hacý Sadullah Aða

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Ah nideyim sahn-ý çemen seyrini cânâným yok Ah bir yanýmca salýnýr serv-i hýrâmâným yok Yâr kurbanýn olam yâr dost hayrânýn olam dost Yel lel li ye le lâ lâ lâ lâ Ömrüm ye le lâ li te rel li ye Le lâ lâ lâ lâ ömrüm ye lâ lý Ah bir yanýmca salýnýr serv-i hýrâmâným yok

101

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicaz Þarký Usûlü: Semâi

Ey Bût-i Nev-eda Olmuþam Müptela

102

Beste : Dede Efendi Güfte : Enderuni Vasýf

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nihavend Makamý Duraðý

= Rast perdesidir.

Güçlüsü

= Nevâ perdesidir.

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr.

Yeden

= Irak perdesidir.

Donaným

= Kürdi ve Nim hisar perdeleri yazýlýr.

Dizisi

= Buselik makamýnýn rast perdesi üzerindeki þeddidir.

Yani rastta buselik 5’isine, nevada kürdi 4’lü sünün eklenmesiyle oluþur.

2

Geniþleme

3

0

3

1

0

1

3

0

= Tiz durakta ve durak altýnda geniþlemeler göstermektedir. Tizdeki geniþleme nevâdaki kürdi 4’lüsü

makam dizisi þeklinde uzatýlmak istenirse gerdaniyede buselikli bir geniþlemeye ihtiyaç vardýr. Þayet durak altýnda ise nevâ üzerindeki hicaz çeþnisi hicaz humâyun makamý dizisi þeklinde aþaðýya doðru uzatýlýr. Böylece yegâhta simetrik bir geniþleme olmuþ olur. Örnekte iki geniþlemeyi de ayný anda görmekteyiz. Seyir

= Güçlü veya çevresinden seyre girilir. Güçlü üzerinde yarým kalýþ yapýlýr. Çargahta buselikli ve hicazlý ve

akabinde kürdi üzerinde nikrizli kalýþlar yapýlýr. Dizinin geniþlemiþ alanlarýný da gösterip, tekrar rastta buselikli kalýþla tam karara gidilir.

103

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

2

3

4

104

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

5

6

7

8

105

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

9

10

11

106

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 12

13

14

15

107

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Mini Mini Bir Nihâvend Peþrevi Usûlü: Hafif

Beste: Hüseyin Saadettin Arel

108

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nihâvend Saz Semâisi Usûlü: Aksak Semâi

Beste: Mesud Cemil Bey

109

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

110

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

111

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

112

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nihâvend Yürük Semâi Usûlü: Yürük Semâi

Beste: Münir Nureddin Selçuk Güfte: Fuzuli

2

113

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

114

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Ruhsârýna ayhetme nigâh ettiðimi Göz yaþý döküp nâle vü ah ettiðimi Ey Padiþeh-i hüsün terahhum çaðýdýr Affeyle ki bilmiþem günah ettiðimi Yel lel li yel lel li yel lel li ye le lâ ye le lel li Ten nen ni ten nen ni ten nen ni te ne na na te ne dil li

115

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nihâvend Þarký Usûlü: Yürük Semâi

Vücud Ýkliminin Sultaný Sensin

Vücûd ikliminin sultâný sensin Efendim derdimin dermâný sensin Bu cism-i nâ-tûvânýn câný sensin Efendim derdimin dermâný sensin

116

Beste: Hacý Arif Bey

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ KÜRDÝLÝ-HÝCAZKÂR MAKAMI Durak

= Rast perdesidir.

Güçlü

= 1. derece güçlü gerdaniye perdesi, 2. derece güçlü nevâ perdesidir.

Seyri

= Ýnicidir.

Dizisi

= Kürdi makamýnýn rast perdesi üzerindeki þeddidir. Yani Rast perdesi üstünde kürdi 5’lisinde nevâda

kürdi 4’lüsünün ilavesiyle oluþur.

0

3

1

0

3

Yeden

= Acem aþirân perdesidir.

Donaným

= Kürdi, Nim hisar ve Þehnaz perdeleri yazýlýr.

1

4

3

1

Geniþlemesi = K.hicazkar makamý inici makam olduðun tiz tarafta yani gerdaniyede hicazlý veya buselikli olarak geniþlemektedir. Seyir

= Tiz durak gerdaniye ve çevresinden seyre girilir. Dizinin o bölgedeki sesleri dolaþtýktan sonra gerdaniye

üzerinde yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra 2. derece nevâ üzerinde de yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra diðer seslerde gezinilerek en son duraða gidilir ve rastta kürdili bitirilir.

117

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

1

4

1

2

3

4

5

118

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 6

7

8

119

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

120

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Kürdîli hicazkâr Peþrevi Usûlü: Muhammes

Beste: Tanbûri Cemil Bey

121

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

122

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

123

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Kürdîli hicazkâr Saz Semâisi Usûlü: Aksak Semâi

Beste: Kemani Tatyos Efendi

124

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

125

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Kürdîli hicazkâr Peþrevi Usûlü: Aksak

Gidelim Göksuya Bir Alem-i Ab Eyleyelim

126

Beste : Lavtacý Hristo Güfte : Yahya Kemal Beyatlý

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Gidelim Göksu’ya bir âlem-i âb eyleyelim Ol kadehkâr güzeli yâr olarak peyleyelim Bize bu tâlimiz olmadý yâr neyleyelim Ol kadehkâr güzeli vâr olarak peyleyelim

127

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Kürdîli-hicazkâr Þarký Usûlü: Aksak

Muntazsýr Teþrifine Hazýr Kayýk

128

Beste : Hacý Arif Bey

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicazkar Makamý Duraðý

= Rast perdesidir.

Güçlüsü

= 1. derece güçlü gerdaniye perdesidir. 2. derece güçlü ise nevâ perdesidir.

Seyri

= Ýnicidir.

Yedeni

= Irak perdesidir.

Dizisi

= Zirgüleli hicaz makamýnýn rast perdesi üzerindeki þeddidir. Yani Rastta hicaz 5’lisine nevâda bir hicaz

4’lüsünün ilavesiyle oluþmaktadýr.

0

Donaným

4

1

0

3

4

2

3

2

= Kürdi, hicaz, hisar ve þehnaz perdeleri yazýlýr.

Geniþlemesi = Simetrik olarak gerdaniye perdesi üzerindeki hicaz 5’lisi ile buselik geniþlemektedir. Seyir

= Tiz duraktan seyre girilir. Sesleri dolaþtýktan sonra gerdaniyede yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra

nevâda

yarým kalýþ yapýlýr. Bilumum seslerde dolaþýlarak en nihayetinde rastta kürdü þekliyle býraktýk.

129

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

0

1

0

4

1

3

2

0

4

1

3

4

2

0

1

3

2

3

4

130

0

1

1

2

1

1

0

4

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 5

6

7

8

131

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

9

10

132

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicazkâr Peþrev Usûlü: Muhammes

Beste: Tanburi Cemil Bey

133

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicazkâr Saz Semâisi Usûlü: Aksak Semâi

Beste: Tanburi Cemil Bey

134

1

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

2

135

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicazkâr Nakýþ Beste Usûlü: Lenk Fahte

Hicr-i Lebinde Yârin Bir Dil Oldu ki O du Nâ-hoþ

136

Beste: Zekai Dede Güfte: Yahya Nazým Efendi

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

Hicr-i behinde yârin bir dil ki oldu nâ-hoþ Cem sunsa gönlün etmez câm-ý cihân-numâ hoþ Her rüzu o þeb gönülder cânânýmýn hayâli Gitmez ise efendim benden yana hava hoþ

137

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicazkâr Þarký Usûlü: Düyek

Gül Dalýnda Öten Bülbülün Olsam

138

Beste: Neveser Kökdeþ

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ HÜZZAM MAKAMI Duraðý

= Segâh perdesidir.

Güçlüsü

= Neva perdesidir.

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr.

Yeden

= Kürdi perdesidir.

Dizisi

= Ýçiçe geçmiþ iki farklý dizide mütevellit ortak bir diziye sahiptir; yerinde segah 5’lisine eviçte hicaz

4’lüsünün eklenmesiyle oluþan Arel sistemine göre hüzzam makamý dizisi ile Nevâda kurulu hicaz humâyun dizilerinin birleþmesi dahilinde ortaya çýkan bir diziye sahiptir hüzzam makamý.

2

2

Donaným

3

3

0

0

1

4

0

3

4

1

4

0

2

3

(2) (1)

(4) (3)

= Segâh, Hisar ve Eviç perdeleri yazýlýr.

Geniþlemesi = Hüzzam makamý yapýsý gereði tiz taraflarda geniþlemeye ihtiyaç duymamýþtýr. Pest taraflarda dügâha doðru karcýðar makamý, rasta doðru ise B.suzinak makamý þeklinde geniþleme kaydetmiþtir. Seyir

= Hüzzam 5’lisinden seyre girilir. Dizi sesleri dolaþýlarak nevâ perdesi üzerinde hicazlý yarým kalýþ yapýlýr.

Daha sonra tiz durakta, eviçte, çargahta, dügahta asma kalýþlar yapýlarak segah perdesinde yedenli olarak hüzzamlý karar verilir.

139

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

2

3

4

140

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

2

141

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüzzâm Peþrevi Usûlü: Devr-i Kebir

Beste: Tanburi Osman Bey

142

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

143

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

144

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüzzâm Saz Semaisi Usûlü: Aksak Semai

Beste: Udi Nevres Bey

145

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

1

146

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

147

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüzzam Þarký Usûlü: Aksak

Bilirim Daha Sen Pek Küçüceksin

148

Beste: Bimen Þen

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ KARCIÐAR MAKAMI Duraðý

= Dügâh perdesidir.

Güçlüsü

= Nevâ perdesidir.

Seyri

= Ýnici çýkýcýdýr.

Yedeni

= Rast perdesidir.

Dizisi

= Yerinde uþþak 4’lüsüne nevâda hicaz 5’lisinin eklenmesiyle oluþur.

0

Donanýmý

1

3

0

1

4

0

2

= Segâh, Hisar ve Eviç perdeleri yazýlýr.

Geniþlemesi = Nevâ üzerindeki hicaz çeþnisi, hicaz uzzal makamý þeklinde uzatýlýr. Özellikle de tiz segâh inici naðmelerde farklý olduðundan nevâ üzerinde ortalama bir hicaz ailesi makam dizileri çýkmaktadýr. Seyir

= Nevâ perdesi veya civarýndan seyre girilir. Bu perdede yarým kalýþ yapýlýr. Çeþitli perdelerde asma kalýþlar

gösterildikten sonra durak perdesinde karara gidilir.

149

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

2

3

4

150

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

5

6

151

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Karcýðar Peþrevi Usûlü: Çifte Düyek

Beste: Tatyos Efendi

152

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Karcýðar Saz Semâisi Usûlü: Aksak Semâi

Müzik: Kemençeci Nikolak

153

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

154

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Karcýðar Köçekçe Usûlü: Aksak

Benliyi Aldým Kaçakdan

155

Beste: Ýsmail Dede Efendi

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Karcýðar Þarký Usûlü: Yürük Aksak

Bu Kýþ Haným Ýstanbul’a Taþýnda

Beste: Ýsmet Aða

Bu kýþ haným Ýstanbul’a taþýn da

Bu baharda gönüller gülþen ola

Eðlenelim zevk edelim kalpakçýlar baþýnda

Çamlýca’da Küçüksu’da eðlenelim kol kola

Güzeller var on üç on dört yaþýnda

Kadehimiz gâh boþala gâh dola

Eðlenelim zevk edelim kalpakçýlar baþýnda

Eðlenelim zevk edelim kalpakçýlar baþýnda

156

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ MUHAYYER MAKAMI Duraðý

= Dügah perdesidir.

Güçlüsü

= 1. derecede Muhayyer 2.derecede Hüseyni perdesidir

Seyri

=

Yedeni

= Rast perdesidir.

Donanýmý

= Segah ve Eviç perdeleri yazýlýr.

Dizisi

= Dügâhta Hüseyni 5’lisine Hüseynide Uþþak 4’lüsünün eklenmesiyle oluþur.

2

0

4

Ýnicidir.

2

0

3

1

0

3

Geniþlemesi = Simetrik bir geniþlemeye sahiptir. Tiz durak muhayyerde Hüseynili geniþler. Bazende Hüseyni üzerindeki uþþak 4’lüsü dizi þeklinde uzatýlarak yine muhayyerde bu sefer buselikli bir geniþleme söz konusu olur. Seyir

= Ýnici bir makam olduðu için tiz durak muhayyerden veya civarýnda seyre baþlanýlýr. Muhayyerde buselikli

ve Hüseynili kalýþlar yapýlýr. Güçlü Hüseyni perdesinde yarým kararlý kalýþ yaptýktan sonra nevada rastlý, Hüseynide uþþaklý, yerinde segâhlý kalýþlar yaparak dügâhta tam karar yapar.

157

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 1

2

0

4

2

0

3

1

0

3

2

2

3

4

158

3

0

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

5

6

159

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 7

8

160

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Muhayyer Peþrevi Usûlü: Devr-i Kebir

Müzik: Tamburi Cemil Bey

161

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

162

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Muhayyer Saz Semâisi Usûlü: Aksak Semâi

Müzik: Tamburi Cemil Bey

163

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

164

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Muhayyer Þarký Usûlü: Aksak

Ýltimas Etmeðe Yare Varýnýz

Ýltimas etmeðe yâre varýnýz Kula kul oldum aman kurtarýnýz Etsin âzâd beni yâr yalvarýnýz Kula kul oldum aman kurtarýnýz

165

Beste : Hacý Arif Bey

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

3. BÖLÜM

SÜSLEME TEKNÝKLERÝ

166

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ SÜSLEME TEKNÝKLERÝ 1.ÇARPMA Müzik süslemelerinin en baþta gelenlerindendir. Ölçü

zamanýný kullandýðý için kuvvetli zamana denk gelir.

içserisinde küçük küçük notalar þeklinde yazýlýr. Zamansal

Böylece APOJYATÜR denilen bir durum ortaya çýkar.

olarak klasik batý müziðine göre Türk musikisinde çarpma

1.A) TEK NOTA: Küçük yazýlan tek notalardýr.

notalarý, kendisinden önce gelen notanýn zamansal deðerini

Çoðunlukla eðimli çizgili ve 8’lik derecede nota deðerinde

kullanýp zayýf zamana denk gelirler. Batý müziðinde bunun

yazýlýr.

tersi söz konusudur. Kendisinden sonra gelen notanýn

a)Deðerini kendinden önce gelen notadan alma þekli

g 1

2

3

4

Bu çarpmalar alt mýzrapla vurulur. Ve mümkün olduðu sürece çabuk hýzla yapýlmasý gerekmektedir.

167

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ AYNI SES ARASINDA ÇARPMA EGZERSÝZÝ Bu egzersizde röprizlerin çok yapýlmasýna ve temiz ses çýkartýlmasýna dikkat edilmesi gerekmektedir.

5

ÝNÝCÝ VE ÇIKICI ÝKÝ SES ARASINDA ÇARPMA EGZERSÝZLERÝ Bu egzersizlerin’de ayný þekilde çalýþýlmasý gerekmektedir.

ÝNÝCÝ ÝKÝ SES ARASINDA

ÇIKICI ÝKÝ SES ARASINDA

168

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ b) Deðerini kendinden sonra gelen notadan alma þekli

Hýzlý ve temiz yapmak gerekmektedir. Bu çarpma notalarý kuvvetli zamana denk geldiði için üst mýzrapla vurulur.

1.B) ÝKÝ NOTA (ÇÝFT ÇARPMA) Küçük yazýlmýþ çift notalardan ibarettir. Mýzrapla üst-alt þeklinde vurulur. a) Deðerlerini kendilerinden önce gelen notadan alma þekli

b) Deðerlerini kendilerinden sonra gelen notadan alma þekli

169

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 2. GRUPETTO (ÜÇ NOTA) Üç yada dört küçük notayla yazýlýr. Kendinden önce gelen notanýn zamanýndan alýr. Musikimizde lâvta ve tanbur mýzrabý þeklinde bilinir. Mýzrap vuruluþu alt-üst-alt þeklidedir. Bazen üst-alt-üst de tercih edilebilir.

3. TRÝL Üzerine konulan notayý bir sonraki notayla ardarda hýzlý ve eþit deðerlerle tekrarlamak demektir. Ýþareti “tr” þeklindedir. Mýzrap vuruluþ þekli üst-alt þeklinde bütün notalara vurulur veya ilk notaya vurulup geri kalanlarý mýzrapsýz baðlý þekilde icra edilir.

170

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 4. LEGATO ÇALIÞMALARI Baðlý notalar anlamýna gelmektedir. Bir önceki sese legato yapýlacak nota mýzrapsýz sadece parmak baskýsý ile yapýlýr. Çýkýcý ve inici legatolarýn icra þekilleri biraz farklýlýk gösterir. A) ÇIKICI LEGATO a) ÝLK NOTA AÇIK TELDE OLURSA: Açýk teldeki ilk nota mýzrapla vurulduktan sonra legato notasý parmakla sertçe basarak çýkartýlýr. Legato yapacak parmaðý klavyeden fazla uzaklaþmamasý gerekmektedir.

1

2

3

4

5

b) ÝLK NOTA KAPALI TELDE OLURSA: Mýzrap vuruluþ þekli bir önceki konu ile aynýdýr.

171

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ B) ÝNÝCÝ LEGATO Ýlk nota mýzrap vurulduktan sonra legato notasý parmakla teli aþaðýya çekerek çýkartýlýr.

1

2

1

2 1

2 1

3

1

4 1

3

3

1

4

3 2

2

4

2

6 4

3

*

4 3

*

*

4 3

*

1

4

3

4

1

*

*

3 2

3

2 *

* 4 2

4 2

*

*

*

*

* 1

4

*

*

1

3

1

*

2

2

*

*

3

1

*

3

4

4 1

2

2

*

* 2

1

*

* 4

*

*

2

5

*

3

1

4 1

* 4

3

*

*

3

1

*

* 3

2 1 2

4 3 *

*

172

4

2

*

*

4

3 *

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 5. AJELÝTE EGZERSÝZLERÝ Bu tekniklerde amaç süratli çalýmlarda notalarýn doðru, temiz ve anlaþýlýr þekilde duyulmasýdýr. A) HIZLANMA TEKNÝKLERÝ 1

2

3

4

5

173

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ B) POZÝSYONLARDA HIZLI GEÇÝÞ

1

1

4

2

1

4

2

1

2

4

1

2

4

1

2

2

4

2

2 1

4

2

1

4

2

3

3

3

1

3

1

2

1

3

174

0

1

4

1

2

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ 6.POZÝSYON DEÐÝÞÝMÝ ÇALIÞMALARI A) ÇARPMASIZ POZÝSYON DEÐÝÞÝMÝ 1

2

3

175

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ B) ÇARPMALI POZÝSYON DEÐÝÞÝMLERÝ 1

3

4

176

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ C) Ýki telde 3’lü, 6’lý ve 10’lu pozisyon deðiþimleri. ÜÇLÜLERLE POZÝSYON DEÐÝÞÝMÝ 1

2

3

4

ALTILILARLA POZÝSYON DEÐÝÞÝMÝ 1

2

3

ONLULARLA POZÝSYON DEÐÝÞÝMÝ

177

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

4. BÖLÜM

KÜÇÜK ALBÜM

178

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hüseyni Oyun Havasý Usûlü: Nim Sofyan

Çeçen Kýzý

179

Beste : Tanburi Cemil Bey

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Þehnaz Longa Usûlü: Sofyan

Beste: Santuri Ethem Efendi

180

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

181

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nihavend Longa Usûlü: Nim Sofyan

Müzik: Kevser Haným

182

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

183

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Çargah Sirto Usûlü: Müsemmen

184

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Sultani-Yegâh Sirto Usûlü: Nim Sofyan

Beste : Refik Fersan

185

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

186

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Rast Saz Eseri Usûlü: Yürük Semâi

(Ondörtlü)

187

Beste : Refik Fersan

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

188

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Nikriz Longa Usûlü: Nim Sofyan

Beste : Tanburi Cemil Bey

189

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ Hicaz Mandýra Usûlü: Devri-i Turan

Beste : Tanburi Cemil Bey

190

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

191

TEMEL UD EÐÝTÝMÝ

YAZARLAR HAKKINDA

Ersin ERSAVAÞ 1978 senesinde Ýstanbul'da doðdu. Ýlkokul tahsilinden sonra 1990’da ÝTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarý’na girdi. Ortaokul, lise ve üniversite eðitimini burada tamamlayarak 2002 senesinde mezun oldu. Öðrenimi sýrasýnda baþta Udi Serhan Aytan olmak üzere Erol Sayan, Alâeddin Yavaþça, Çetin Körükçü ve Þehnaz Uðurel gibi birçok deðerli hocalardan istifade etti. 2002 yýlýndan itibaren ÝSMEK çatýsý altýnda ud usta öðreticisi olarak görev aldý. 2005 yýlýnda “Relaxation Music With Turkish Instruments” serisinde yer alan ilk solo albümü niteliðindeki “Sabah” albümü çýktý.

Ýbrahim KARAROÐLU 1981 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Eyüp Musiki Cemiyeti’nde müzik eðitimine baþladý. ÝSMEK’te 1997 – 1998 yýllarý arasýnda Yurdal Tokcan’ýn öðrencisi oldu. Serhan Aytan ve Mehmet Emin Bitmez’den ders aldý. ÝTÜ Türk Müziði Devlet Konservatuarý temel bilimler bölümünden mezun oldu. ÝSMEK’te iki yýldýr ud usta öðreticisi olarak görev yapýyor.

KAYNAKÇA 1. Torun, Mutlu., 1993, Ud Metodu-Gelenekle Geleceðe- Çaðlar Yayýnlarý, ÝSTANBUL 2. Özkan, Ýsmail Hakký., 2006, Öztuna, Yýlmaz., 1990, Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi, Kültür Bakanlýðý, ANKARA 4. Targan, Þerif Muhiddin., 1995, Ud metodu, Gökhan Matbaasý, ÝSTANBUL 5. Aytan, Serhan., K.B Devlet Korosu Sanatçýsý, Ud Dersleri Notlarý. 6. Gazimihal, Mahmud Ragýp., 1960, Mûsiki Sözlüðü, ÝSTANBUL

192