1
Permbledhje te pyetjeve te formimit te fakultetit te drejtesise 1. E drejta kuptimi I saj
Fjala e drejte perdoret ne dy kuptime: se pari, ne kuptimin e se drejtes objektive, dmth, te nje teresie rregullash sjelleje, normash juridike qe rregullojne marrdheniet shoqerore, se dyti ne kuptimin e se drejtes subjektive, te nje tagre qe e gezon subjekti, shtetasi. Kjo ndarje ne pergjithesi eshte pranuar nga shkenca juridike, megjithate ka nje karakter relativ, sepse ne fund te fundit te drejtat subjektive njerzit I gezojne sepse ato unjihen nga normat juridike, dmth nga e drejta objektive. Teoria e se drejtes e trajton te drejten nga pikpamja objektive dmth si shprehje te vullnetit te klases ose te grupit sundues, ndersa ceshtja e te drejtave subjektive trajtohet ne rradhe te pare ne te drejten kushtetuese, si dhe ne disiplinat e tjera te posacme juridike. Nga kuptimi I se drejtes rrjedh dhe perkufizimi I saj: A) ka shume perkufizime, por ne pergjithesi teoricienet e se drejtes, ne periudhen bashkohore, te drejten e cilesojne si nje teresi ose grumbull normash juridike. Ky eshte koncept normativist, sepse e ve theksin tek e drejta si teresi normash ose rregullash sjelljeje. Si rrjedhoje te gjitha normat juridike jane rregulla sjelljeje, por jo cdo rregull sjelleje eshte norme juridike. Nuk jane norma juridike psh normat morale fetare etj. b) Normat juridike jane vetem atoo rregulla qe kane marre fuqi detyruese nga shteti. Keto norma shteti ose I vendos vete ose o sanksionon duke bere te detyrueshme zakonet e meparshme qe zbatoheshin ne baze te traditave. c) Krahas kesaj, shteti siguron zbatimin e ketyre normave duke marre masa te ndryshme ndaj shkelesve te ligjit. Zbatimi I se drejtes do te tote te kryesh veprime qe ti imponon ligji ose te mos kryesh veprimet qe ligji te ndalon. d) Shteti si organizate ne duart e nje grupi te caktuar njerzish siguron ne rradhe te pare zbatimin e ketyre normave qe shprehin interesin e ketij grupi. Pra e drejta eshte nje teresi normash qe rregullojne jeten shoqerore ne nje vend te caktuar dhe qe karakterizohen nga ekzistenca e sanksioneve qe garantojne zbatimin e tyre. 2. Norma juridike, kuptimi, struktura dhe klasifikimi I normave juridike
Me norme kuptohet nje rregull I cili eshte vendosur nga njerzit dhe u drejtohet njerzve per te rregulluar marrdheniet e tyre ose marrdheniet e tyre me natyren. Midis normave nga njera ane dhe ligjive objektive dhe ligjeve te shkences nga ana tjeter ka nje lidhje objektive. Norma si rregull eshte vene nga njerzit, duhet te zbatohet ne ligjet objektive dhe ne ligjet e shkences, por nga permbajtja ka karakter te vullnetshem e te ndergjegjshem. Norma eshte nje rregull I pergjithshem sjelljeje qe ka rendesi jo vetem per nje individ, por per nje kolektiv te caktuar. Normat mund te ndahen ne teknike dhe shoqerore. a) Tekniket rregullojne marrdheniet e njerzve me natyren b) Shoqeroret rregullojne marrdheniet e ndersjellta midis njerzve.
2 Shoqeroret ndahen ne norma materiale dhe ideologjike. Normat ideologjike ndahen ne norma fetare, juridike, politike dhe morale. Norma juridike eshte nje nga llojet e normave shoqerore qe ka si specifike te saj subjektin qe vendos kete norme, permbajtjen dhe pasojat ne rast moszbatimi. Subjekt I kesaj eshte ai person apo kolektiv personash qe perfaqesojne shtetin(kuvendi,presidenti, keshilli ministrave etj). Nga permbajtja eshte se ajo cakton rregulla sjelljeje te pergjithshme vetem ne ato marrdhenie qe jane objekt I rregullave nga ana e saj. Nga pasoja kemi ne rast moszbatimi aplikimin e masave shtrenguese shtetrore ndaj shkelesve. Sruktura e normes juridike Pavarsisht si paraqitet(ligj, akt,zakon etj) perbehet nga 3pjese: hipoteza, dispozita, sanksioni. a) Hipoteza eshte nje pjese e normes juridike qe parashikon rrethanat ne te cilat vepron norma juridike dhe pa ekzistencen e saj norma smund te vihet ne jete. Pra ajo eshte kusht I domosdoshem per tu zbatuar rregulli I sjelljes qe eshte shprehur ne normen juridike. b) Dispozita eshte pjese e normes juridike qe parashion permbajtjen e vet rregullit te sjelljes. c) Sanksioni parashikon masat shtrenguese ne rast moszbatimi te normes juridike. Klasifikimi I normes juridike Normat juridike ndryshojne nga karakteri I rregullave te sjelljes qe perbejne permbajtjen e tyre dhe keto ndahen ne; a) norma detyruese te cilat urdherojne njerzit qe te kryejne veprime te caktuara. b) Norma ndaluese te cilat I ndalojne njerzit te kryejne veprime te caktuara. c) Normat lejuese jane norma qe u japin mundesi personave fizike dhe juridike te kryejne kete apo kete veprim. Sipas shkalles se se percaktueshmerise te rregullave te sjelljes, normat juridike mund te ndahen ne: a) norma te percaktuara qe shprehin qarte e plotesisht rregullin e sjelljes. b) Norma te bardha qe se percaktojne vete rregullin e sjelljes por ua lene ne kompetence organeve shtetrore. c) Normat referuese te cilat duke formuluar nje rregull te percaktuar u referohen normave te tjera juridike. 3.Zbatimi I se drejtes. Veprimi I normes juridike ne hapesire hap esire dhe ne kohe.
Veprimi ne hapesire Normat juridike qe nxirren nga organet e larta te pushtetit dhe administrates kane fuqi ne te gjithe territorin e republikes. Por mund te ndodhe qe nje norme e nxjerre nga nje organ qendror shtrin efektin e saj edhe vetem mbi nje pjese te territorit te shtetit. Ligjet tona zbatohen edhe per shtetas te huaj qe ndodhen ne territorin shqiptar. Perjashtim bejne vetem ata te huaj te pajisur me nje status te vecante.
3 Veprimi ne kohe Duhet caktuar koha e fillimit dhe e mbarimit te veprimit te ligjit. Normat juridike fillojne te veprojne qe nga casti I hyrjes se tyre ne fuqi dhe vazhdojne te veprojne deri ne castin kur atyre u hiqet fuqia juridike sipas ligjit. Ligjet hyjne ne fuqi 15dite pas shpalljes ne fletoren zyrtare, vec kur ne ligj urdherohet ndryshe. Ligji hyn ne fuqi ne te njejten ne te gjithe territorin dhe pas shpalljes se tij ne fletoren zyrtare. Ne rastet kur norma juridike humbet fuqine e saj duhen dalluar aktet normative pa afat dhe me afat. a) kur afati normativ tregon afatin e veprimit ai humbet fuqine e tij me plotesimin e ketij afati. b) Norma pa afat vazhdon te veproje derisa te shfuqizohet. Ligji I ri zbatohet per ate ngjarje qe kane ndodhur pas shpalljes se tij. Pra ligji ska efekte prapavepruese. Ligji I ri sdenon vepren penale ose qe zbut denimin ka fuqi prapavepruse. Ne kutpimin e pare eshte teresia e rregullave te cakuara, zbatimi I te cilave sigurohet nepermjet forces shtrenguese te shtetit, pra nepermjet sanksioneve. Ne nje kuptim tjeter nenkupton te drejten qe I perket 1 individi ose subjekti dhe quhet e drejta subjektive. E drejta civile na paraqitet si nje teresi rregullash te caktuara qe veprojne ne nje fushe te caktuar dhe rregullon marrdhenie te caktuara. Dy jane grupet e mardhenieve qe parashikon kodi civil: marrdheniet pronsore dhe vetjake jo pronsore. Ne grupin e pare hyjne ato qe kane te bejne me pronesine mbi sendet dhe qarkullimin e tyre psh shitblerja, qiraja, huaja, sipermarrja. Ne grupin e dyte jane ato marrdhenie personale jo pasurore te cilat jane te lidhura ngushte me personin dhen uk mund te ndahen prej tij. Objekti I ketyre mardhenieve eshte I patjetersueshem. Mardheni te tilla jane ato qe lidhen me te drejten e emrit, firmes, autorit, shpikjes. Objekti I se drejtes civile jane mardheniet pasurore dhe mardheniet vetjake jo pasurore te cilat krijohen ose lindin midis personave fizike dhe juridike. Ne mardheniet juridike civile palet ose pjesmarsit qe ne momentin e krijimit, gjate ndryshimit te saj, si dhe ne momentin e shuarjes se mardhenies juridike jane ne pozita te barabarta. Metoda e rregullimit te se drejtes civile eshte barazia e paleve qe marrin pjese ne mardheniet juridike civile. Gjithe normat e se drejtes jane te detyrueshme per zbatim nga te gjitha subjektet e se drejtes civile qofshin keto persona fizike apo juridike. Ne hapesire si rregull ligjet civile e shtrin veprimtarine e tyre ne territorin e republikes se shqiperise. Megjithate ka ligje qe e shtrijne vetem ne nje pjese te territorit. Gjithashtu ligjet veprojne mbi te gjithe personat pa shtetsi qe ndodhen ne shqiperi. Si regull ligji hyn ne fuqi 15 dite pas botimit ne fletoren zyrtare me perjashtim te rasteve kur parashikohet ndryshe nga vete ligji. Fuqia prapavepruese rezulton se ligji civil zbatohet vec per marrdheniet juridike civile qe lindin pas hyrjes ne fuqi te ligjit. Pra ligji ska fuqi prapavepruse. Ligji mund te kete fuqi prapavepruse vec kur kjo parashikohet shprehmisht nga ligji I ri. Mospasja e fuqise prapavepruse eshte sanksionuar duke u mbeshtetur tek parimi se: ligji sduhet te krijoje gjendje pasigurie tek subjektet e te drejtes civile. 3. Ligji si burim kryesor. Interpretimi I ligjit, llojet dhe menyrat e interpretimit. Zbatimi I ligjit ne analogji. an alogji.
Lindja e normave te vecanta te se drejtes eshte kushtezuar nga disa fenomene te percaktuara te jetes shoqerore. Keto fenomene qe perbejne ne teresine e tyre shkakun e
4 lindjes se normave te se drejtes formojne ate qe mund te quhet burim I se drejtes. Ekzistojne rregulla sjelljeje qe shprehin kete vullnet por qe sjane norma juridike. Pra, per shprehjen e ketij vullneti eshte e domosdoshme nje forme specifike e posacme qe te marre rendesine e normes juridike. Kjo forme specifike quhet burim I se drejtes, dhe me ane tekesaj forme vullneti ngrihet ne ligj. Kjo permbajtje behetnje norme sjelljeje e detyrueshme per te gjithe, respektimi I se ciles sigurohet nga fuqia shtrebguese e shtetit. Megjithate nje akt I pushtetit me te larte ne shtet, bartes I pushtetit me te larte, eshte nje akt me fuqi juridike te posacme. Ligji mund te shfuqizohet ose te ndryshohet vetem me nje ligj tjeter. Ne formen e ligjit vishen akte qe percaktojne jeten ekonomike, kulturore, politike te vendit per nje periudhe kohe. Dy jane karakteristikat e ligjit: a) ligji eshte nje akt I pushtetit te larte supreme ne shtet. b) Nga e permbajtjes se tij, ligji perfaqson nje akt qe vendos nje te drejte te re. Ligjet nxirren sipas nje rendi te caktuar, cdo ligj ne krijimin e tij kalon ne keto faza: a) iniciativa legjislative b) diskutimi I projektiligjit c) miratimi dhe vertetimi I ligjit d) shpallja e tij. Me iniciative legjislative kemi ngritjen e ceshtjes se nxjerrjes se nje ligji te ri nga ana e personave ose organeve qe jane kompetente per kete, si pasoje e kesaj iniciative vjen diskutimi nga ana e organeve legjislative I mases se propozuar. Keto propozime mund te behen nga persona dhe organe q skane te drejte iniciative legjislative. Diskutimi dhe miratimi I prjektiligjit behet nga parlamenti, ku ne fillim diskutohet ne komisionet parlamentae. Cdo akt ose fakt qe mund te krijoje lindjen e nje mardhenie juridike do te quhet burim I se drejtes. a) kushtetuta b) traktatet nderkombtare c) ligjet(ne rastin tone kodi civil) d) dekretet presidenciale e) vkm f) praktika gjyqsore g) jurispudenca h) zakoni. Ne lidhje me praktiken gjyqsore eshte ose jo burim I se drejtes ne literaturen bashkohore ka pikpamje te ndryshme. Duke iu referuar faktit qe sot ne bote ka nje sere sistemesh dhe te drejtash ne me kryesore jane romako-gjermanike dhe anglo-amerikane. Ne te parin ose ndryshe ne ate kontinental, praktika gjyqsore seshte e detyrueshme dhe ne kete aspekt nuk sherben si burim I se drejtes sepse ne kte sistem detyra kryesore e organeve te drejtsise eshte te sigurojne zbatim te perpikte te normave te se drejtes. Ne dallim nga ky sistem ai anglo-amerikan, duke u bazuar ne te ashtquajturat precedente qe pranon se praktika gjyqsore eshte baza e drejtsise per zgjidhjen e rasteve analoge.
5 Ne literaturen dhe praktiken gjyqsore shqiptare ska nje qendrim te rafinuar per kete problem, pasi ne shume raste vendimet e gjykates se larte kane sherbyer si model per zgjidhjen e rasteve analoge duke u bere ne nje fare menyre te detyrueshme, Sqarimi I kuptimit, permbajtjes se ligjit ose nje akti tjeter te pushtetit shtetror quhet interpretim. Interpretimi I ligjit ose aktit dueht bere duke zbatuar ligjin ose aktin ndaj rasteve konkrete te jetes, atehere kur keto raste duhen zgjidhur ne baze te se drejtes. Smund te parashikohen te gjitha rastet qe ndeshen ne praktike. Per kete arsye zbatimi I normes juridike ne nje rast konkret kerkon nje sqarim te detyruar te permbajtjes se ligjit, pra interpretimin e tij. Ka diskutime te ndryshme rreth interpretimit gjyqsore se a duhet ky interpretim te behet nga gjykata. Organi qe zbaton normen juridike para se te beje interpretimin e ligjit duhet te verifikoje ekzistencen e ligjit perkates ne tekstin e tij origjinal sipas botimit zyrtar te nje ligji apo kodi, dhe jo sipas ribotimit ne ndonje artikull apo manual. Duhet vertetuar nese ky ligj qe eshte ne fuqi seshte shfuqizuar apo ndryshuar prej nje ligji tjeter. Ligji civil duke rregulluar mardhenie e caktuara, duke percaktuar dhe detyrime te paleve pjesmarrese ne nje marrdhenie juridike sjell qe keto rregulla te zbatohen prej kujtdo, por qe te njihen eshte e domosdoshme qe te kuptohet plotesisht dhe te zbatohet permbajtja juridike. Metoda qe ndihmon per te kuptuar pembajtjen e ligjit eshte interpretimi. Te njohesh ligjin d.m.th te njohesh dhe ta interpretosh ate qe shpreh norma juridike dhe kjo arrihet me ane te procesit te interpretimit. Duke patur qellimin qe te zbuloje permbajtjen e normes juridike, pra te tregoje cshpreh ajo, interpretimi sjell krijimin e regullave te reja. Llojet e interpretimit: a) sipas organit qe e ben kemi interpretim: 1. zyrtar(parlamenti) 2. gjyqsor 3. doktrinal b) sipas hapesires se normes juridike: 1. te ngushtuar 2. te zgjeruar 3. literal c) sipas metodes: 1. gjuhesor 2. llogjik 3. historik. Mjetet e interpretimit. Argumenti I shkakut te forte I cili thote: mund te arrihet ne perfundimin kur norma juridike lejon arritjen e nje rezultati me te mire, kuptohet se ajo ka lejuar arritjen e nje rezultati me te ulet. Argumenti I kundert, cka tregon se duke u nisur nga vertetimi ose mosvertetimi I argumentit te kundert te arrijme ne vertetimin ose jo te argumentit tjeter. Analogjia ku ne rastin e saj ndryshon nga interpretimi, kemi referim te normave juridike qe rregullojne marrdhenie te perbashketa. 5.Forma e shtetit. Kuptimi dhe rendesia. D allimi I shteteve ne baze te elementeve te formes se shtetit.
6 Nocioni I formes se shtetit tregon menyren e organizimit te ketij sundimi. Kuptimi I formes se shtetit perfshin tre elemente: 1. formen e qeverisjes qe shpreh parimet dhe menyrat e organizimit te organeve te larta te shtetit: 2. regjimi politik qe percaktohet nga sistemi I metodave te realizimit te sundimit politik. 3. forma e ndertimit shtetror qe percaktohet nga parimet ndertimit territorial te shtetit. Te tri keto elemente na e japin te plote kuptimin e nocionit te shtetit. 1. forma e qeverisjes eshte element I rendesishem pasi tregon shkallen dhe menyren e pjesmarrjes se popullit ne qeverisjene shtetit. Ne baze te formes se qeverisjes, shtetet ndahen ne monarki dhe republike.
a) b) c) d)
a) b) c) d)
Tiparet baze te monarkis ekzistenca e nje personi te vetem si mbajtes I pustetit. Karakteri I trashegueshem I ketij pushteti me vdekjen e monarkut. Perfaqsimi I shtetit nga monarku ne baze te nje te drejte te tille personale dhe jo ne baze te nje nje mandati te dhene nga populli apo asambleja perfqsuese Papergjegjshmeria e monarkut per veprimet e ndryshme shtetrore qe kryen ne baze te ligjeve dhe akteve te nenshkruara prej tij. Tiparet baze te republikes. ekzistenca e nje kryetari shteti individual apo kolektiv. Zgjedhja e kryetarit te shtetit behet per nje afat te caktuar ne menyre te drejtperdrejte nga trupi elektorl apo me asamble perfaqsuese. Perfaqesimi I shtetit dhe ushtrimi I pushtetit jo ne baze te nje te drejte personale, por ne baze te nje mandati te dhene nga populli ose asambleja. Pergjegjsia politike, penale e kryetarit te shteti ne raste te parashikuara ne kushtetute.
Ne periudhen bashkohore republikat jane parlamentare dhe presidenciale; - Ne republikat parlamentare kryetari I shtetit zgjidhet nga parlamenti, I cili formalisht eshte organi kryesor I shtetit, ndersa roli I presidentit eshte relativisht I kufizuar. - Ne republika presidenciale, presidenti zgjidhet nga trupi elektoral dhe kap ushtet me te madh sesa pushteti I republikave parlamentare. 2. Aktualisht ka rendesi praktike ndarja e shteteve ne demokratike dhe antidemokratike. Kjo ndarje varet nga elementi idyte I formes se shtetit qe eshte regjimi politik. 3. elementi I trete I formes se shtetit eshte forma e ndertimit shtetror me te cilen kuptojme karakterin dhe menyren e organizimit te mardhenieve midis shtetit ne teresi dhe pjeset e e tij perberese, si dhe organe qendrore e lokale te shtetit. Nga pikapmja e ndertimit, shtetet ndahen ne unitare dhe federale. Shtet unitar eshte ai shtet qe ne gjirin e tij ska formacione te tjera shtetrore qe kane vec; presidentin, parlamentin, keshillin e ministrave, nga nje ministri ne fusha te caktuara.
7 Shtetet unitare mund te jene te centralizuar ose decentralizuar. Decentralizimi eshte nje sistem mardheniesh ndermjet organeve shtetrore ne te cilen organet me te larta kane te drejte te kontrollojne vetem ligjshmerine e veprimtarise se organeve me te ulta, por jo doine e kesaj veprimtarie d.m.th organi kompetent me I larte mund te prishe ose ndryshoje vendimin e nje organi me te ulet nqs eshte I kundraligjshem. Shtet federal kemi kur ekzistojne disa sisteme paralele organesh shtetrore, por me nje hierarki te caktuar. Ne fushen e se drejtes nderkomtare, subjekt I se drejtes eshte shteti federal dhe jo shteti I federuar. 6. Format e pushtetit shteteror. Parimi I ndarjes se pushteteve
Pushteti shteteror ne nje kuptim te pergjithshem eshte ai pushtet qe ka mundesi te marre vendime, te leshoje urdhera, te siguroje zbatimin e tyre edhe me perdorimin dhe monopolin e shtrengimit fizik, ne rast se kjo eshte e nevojshme. Termi pushtet shteteror perdoret dhe ne nje kuptim te ngushte. Sipas formes se pushtetit ne teorine juridike klasike dallohen shtetet qe bazohen ne ndarjen e pushtetit dhe shtetet qe ekziston uniteti I pushtetit. Nje dallim I tille rrjedh nga raporti midis organeve ligjvenese, organeve ekzekutive dhe organeve gjyqsore. Mbi kete baze dallohen tre pushtete: pushteti legjislativ, pushteti ekzekutiv dhe ai gjyqsor. Ne rast se keto tri pushtete jane te shkeputura nga njeri tjetri, u perkasin fushave te vecanta, atehere shteti eshte ndertuar mbi bazen e parimit te ndarjes se pushteteve. Pushteti legjislativ. Shteti funksionon nepermjet te drejtes. Organet shteterore veprojne ne baze te normave juridike. Shteti realizon detyrat e veta me ane te drejtes. Midis dispozitave juridike te nje shteti, me te rendesishme jane ligjet te cilat rregullojne sferat kryesore te marrdhenieve shoqerore. Ligjet zberthejne parimet themelore te formuluara ne kushtetute. Rendesia e ligjit buron nga fakti se eshte norma me fuqine juridike me te larte. Te gjitha normat dhe urdherimet e ndryshme qe quhen akte nenligjore nenligjore duhet te mbeshtet mbeshteten en ne ligj. Ligjet jane akte juridike te pergjithshme qe permbajne dispozita te pergjithshme te cilat percaktojne sjelljen e shtetasve, si dhe organeve shteterore. Veprimtaria ligjvenese e shtetit qendron pikerisht ne nxjerrjen e rregullave te perjithshme. Kjo veprimtari quhet legjislative ose ligjvenese. Nxjerrja e ligjeve behet sipas nje procedure te caktuar, cka eshte e domosdoshme per vete rendesine qe kane ligjet. Pushteti ekzekutiv. Veprimtaria ekzekutive ose administrative eshte nje veprimtari qe ka per detyre te vere ne jete ligjet dhe aktet e tjera te organt ligjvenes. Pervec nxjerrjes se akteve juridike, organet administrative kryejne dhe veprime materiale. Veprimtaria e shtetit shtrihet ne te gjitha sferat. Organet administrative jane ne kontakt te perditshem dhe te vazhdueshme me jeten e vendit per te plotesuar kerkesat dhe nevojat qe paraqiten. Zbatimi I mire ose I keq I ligjit varet, ne nje shkalle te madhe, nga veprimtaria e organeve administrative, qendrore dhe lokale. Por organet administrative kane dhe nje liri manovrimi te gjere, sepse ligjet nuk mbulojne te gjitha sferat e jetes se vendit. Pushteti gjyqsor.
8 Veprimtaria gjyqsore synon qe te zgjidhe konfliktet qe lindin ndermjet shtetasve ose ndermjet ketyre organeve shtetrore per problemet juridiko-civile, si dhe te ndeshkoje shkelesit e normave te parashikuara ne ligj per veprat penale. Gjykatat jane organet qe japin drejtesine. Ajo vepron ne baze te rregullave rigoroze dhe duhet ti nenshtrohet vetem ligjit. Gjykata duhet te jete asnjanese, dhe per te siguruar kete asnjanesi ka disa parime qe rregullojne organizimin dhe veprimtarine e gjykatave: 1. pavarsia e gjyqtareve 2. e drejta e ankimit ne nje gjykate me te larte kunder vendimit te gjykates ne shkallen e pare. Parime te tjera te dhenies se drejtesise percaktohen ne kushtetute dhe ne ligjin mbi organizimin gjyqsor. Parimi I ndarjes se pushteteve. Struktura e institucioneve politike ne demokracine liberale bazohet ne parimin e ndarjes se pushteteve. Mbi kete parim eshte folur shume ne teorine juridike filozofike. Aristoteli ne lidhje me ndarjen e pushteteve ka ngritur 3 teza: 1. qytetaret jane te barabarte. 2. qellimi I veprimtarise se shtetit eshte lumturia e shtetase 3. shteti eshte nje teresi e vetme dhe si e tille duhet te jete organizuar mire per te plotesuar misionin e vet qe eshte lumturia e pergjithshme. Sipas aristotelit cdo shtet ka tri pjese te cilat duhet te organizohen mire dhe keshtu shteti mund te kete unitetin e vet funksional. Ai eshte I pari ne histori qe ka permendur pushtetet ne shtet: 1. asambleja e pergjithshme, e cila duhet te vendose per ceshtjet publike.2. trupi I funksionareve, 3. trupi gjyqsor. Ne feudalizem feudalizem ekzistonte parimi “ajo qe I pelqen p elqen princit ka fuqine e ligjit”, pra shtetet dhe qyteterimi sanksionuan tezen qe mbreti ose perandori ishte “I bekuar I zotit”. Ideja moderne e ndarjes se pushteteve u shpreh nga xhon lok dhe pastaj nga monteskje. Sipas monteskje pushteti duhet ndare midis organeve te ndryshme, ne menyre qe asnje organ te mos kete pushtet absolut, qe nje pushtet te kufizoje tjetrin, duke shmangur. Pra sipas tij teoria e ndarjes se pushteteve e bazon pavarsine e ndersjellte te organeve shtetrore ne ekzistencen, ne cdo shtet te funksionee themelore, te dallueshme njeri nga tjetri, qe mund te ushtrohen vecmas. Sot ne te gjitha regjimet demokratike ka nje ndarje midis organeve te ndryshme te pushtetit, ne kuptimin qe secili organ eshte I specializuar ne kryerjen e nje funksioni. Organi legjislativ, parlamenti eshte nje organ politik I cili merret me problemet shoqerore kryesore. Ai duhet ti trajtoje keto probleme ne vija themelore, pa hyre ne hollesira, duke percaktuar kuadrin ligjor per zgjidhjen e tyre. Organi ekzekutiv, duhet te njohe hollesite e jetes shoqerore, te nxjerre norma juridike konkrete ne zbatim te ligjeve dhe te kryeje veprime te ndryshme materiale, duke perfshire edhe zbatimin e shtrengimit fizik. Gjykata duhet te jete organ me specializim juridik, ne gjendje qe te beje interpretimin dhe zbatimin e drejte te normave normave juridike. Ndarja e pushteteve konsiston mbi te gjitha gjitha tek barazia dhe pavarsia e organeve te ndryshme qe I ushtrojne keto pushtete. Nga raporti midis organeve te ndryshme te pushtetit dallohen dy sisteme: 1. sistemi presidencial 2. sistemi parlamentar
9 3. sistemi gjysem presidencial Sistemi presidencial ka disa karakteristika kryesore: 1. pushteti ekzekutiv ushtrohet nga presidenti I cili eshte njekohsisht kryetar I shtetit dhe I qeverise. Ministrat jane drejtues administrative te dikastereve dhe veprojne ne baze te direktivave te presidentit. Ne kete sistem nuk ekziston nje keshill I ministrave qe te funksionoje si organ kolegjial. 2. presidenti zgjidhet nga populli ne baze te zgjedhjeve te pergjithshme. Nje gje e tille I jep atij nje autoritet shume te madh te ve ne nje rrafsh me parlamentin. 3. ky sistem bazohet me idene e ndarjes se plote dhe te prere te pushteteve. Elementet e pavarsise se nje pushteti nga tjetri jane: a) pamundesia qe parlamenti ta rrezoje presidentin me ane te nje vote mosbesimi. b) Pamundesia qe presidenti te shperndaje parlamentin. Presidenti drejton organet e ndryshme te administrates shtetrore. Ai nuk jep llogari per punen e tij, me perjashtim te rastit kur kryen krim. Parlamenti nuk mund te ndikoje ne veprimtarine ligjvenese. Sistemi parlamentar. Karakteristika e ketij sistemi eshte epersia formale e parlamentit d.m.th e pushteti legjislativ mbi pushtetet e tjera. E kzistenca e qeverise si organ I posacem administrativ qe dallohet nga kretari I shtetit eshte nje akrakteristike tjeter. Sipas sistemit parlamentar, funksioni ekzekutiv I ngarkohet njekohsisht kryetarit te shteti dhe qeverise. Megjithate ne parim parlamenti eshte pushteti themelor dhe me I larte. Qeveria miratohet nga parlamenti dhe pergjigjet para tij. Pushtetin efektiv e ka qeveria, ndersa vijen e pergjithshme politike te shprehur ne ligjet e percakton parlamenti, I cili mund te rrezoje qeverine. Kjo nga ana e saj ndikon ne veprimtarine e parlamentit ne dy menyra: me mundesine qe ti propozoje kryetarit te shtetit shperndarjen e parlamentit perpara mbarimit te mandatit dhe me iniciative legjislative. Njekohsisht qeveria n ndikon mbi parlamentin sepse ministrat shpesh jane anetare te parlamentit. Sistemi gjysmepresidencial. Eshte nje sistem qe mund te quhet I perzier, sepse ka elemente si te sistemit presidencial ashtu edhe te atij parlamentar. Ne disa aspekte sistemi gjysmepresidencial I afrohet shume atij parlamentar. Ndryshe nga sistemi presidencial, qeveria eshte e ndare nga kryetari I shtetit dhe kryesohet nga kryeministri. Qeveria pergjigjet para parlamentit, I cili me ane e nje vote mosbesimi mund ti imponoje asaj doreheqjen. Pushteti ekzekutiv ka te drejte te shperndaje parlamentin perpara mbarimit te legjislatures. Nje ndryshim thelbesor midis sistemit parlamentar dhe atij gjysmepresidencial gjysmepresiden cial ka te beje me me zgjedhjen e kryetarit te shtetit. Ne kete sistem kryetari I shtetit nuk eshte monark I trashegueshem ose nje president I zgjedhur nga parlamenti ose nga nje perfqesi tjeter me e gjerem por nje president I zgjedhur me votim te pergjithshem. Kjo menyre zgjedhje ka rendesine e vet, sepse presidenti I zgjedhur me votim te pergjithshem ka kompetenca me te gjera se presidenti ne nje sistem parlamentar. 7.Konceptet e ndryshme per te drejten. Teoria e shtetit juridik ose e sundimit te se drejtes.
10 Karakteri I nderlikuar I se drejtes ka bere qe rreth permbajtjes dhe rolit te saj ne shoqeri te krijohen teori te ndryshme qe prej kohes se lashte e deri me sot. Teori e se drejtes natyrore. Sipas saj ekzistojne 2 lloj normash juridike: 1. e drejta pozitive eshte ajo qe shprehet ne ligjet dhe zbatohet me forcen e shtetit. E drejta natyrore jane normat qe rrjedhn nga arsyeja njerzore. 2. e drejta pozitive ndryshon, e drejta natyrore eshte e pandryshueshme. 3. e drejta pozitivemund te kete gjera te padrejta, e drejta natyrore jo, sepse I pergjigjet arsyes njerzore e cila nuk mund te gaboje. 4. e drejta pozitive eshte kombetare, natyrorja eshte e perbashket per te gjithe popujt. Kjo teori ekzistonte ne lashtesi dhe ne mesjete, megjithate zhvillim te madh mori ne periudhen XVII & XVIII. Ne kete periudhe kjo teori mori 2 drejtime. a) loku dhe monteskje kishin si baze doktrinen mbi te drejtat personale te lindura te njeriut dhe te qytetarit. Sipas saj njeriu ka te disa te drejta te perjetshme te cilat shteti smund ti heq. Nder to jane e drejta e pronesise private, si dhe lirite individuale. b) Rusoi e konsideronte te drejten si shfaqje sovraniteti popullor, si shprehje e vullnetit te perbashket te popullit, sipas tij te drejtat personale te qytetarve thithen nga vullneti I perbashket I popullit. Nje nga kritiket e kesaj teorie eshte marksi. Shkolla historike eshte nje shkolle teorike shume e perhapur ne doktrinen e shtetit dhe te se drejtes. Ndryshe nga shkolla e se drejtes natyrore, shkolla historike ka patur nje karakter thellesisht konservator. Mendimtari kryesor I kesaj shkolle ishte anglezi edmund berk. Atdheu gjermani me autore hugo, savinji dhe puhta. Keta autore hidhnin poshte konceptin e normave juridike natyrore te perbashketa per cdo popull dhe argumentojne se cdo popull ka te drejten e vet sic ka dhe gjuhen e vet. Shkolla historike nuk pranon qe e drejta e nje populli mund te pesoje ndryshime. Sipas saj e drejta qendron e fshehur, ne nje forme te gatshme ne shpirtin e popullit dhe ky shpirt pak e nga pak e zbulon te drejten. Kjo teori ishte kunder cdo ndryshimi ne legjislacion, te bere nga nje organ I vetem ligjvenes, sepse nje ndryshim I tille do te vinte ne kundershtim me zhvillimin e qete te vete shpirtit popullor. Teoria e kantit. Ne baze se teorise se kantit qensron doktrina e tij mbi moralin. Ne baze te moralit qendron ligji moral me I larte. Ligji moral ska lidhje me veprimtarine e njerzve, me kushtet historike etj. Ai eshte I perjetshem dhe I pandryshueshem. Ai qendron ne vete njeriun. Ligji moral u imponon njerzve urdherat e tij, qe kanti I cilesoi imperative kategorike dmth si urdhera te prera. Njerzit kete ligj moral duhet ta zbatojne pavarsisht nga perfitimet ose simpatite e tyre, perndryshe sjellja e tyre nuk eshte e moralshme. E drejta sipas kantit e ka bazen te morali. Ai ligjet I ndan ne ligje etike dhe juridike. Po ndrsa morali ka lidhje me boten e brendshme te njeriut, e drejta ka te beje vetem me qendrimin e jashtem te njerzve. Gjykates I intereson vetem nese njerzit zbatojne ose jo ligjet, nuk I interesojne shkaqet e brendshme pse ato nuk I xbatojne. Parimi themelor I se drejtes, sipas kantit, eshte liria e cdo personi. Sfera e lirise personale mbrohet nga e drejta dhe ne qender te kesaj sfere eshte prona private. Shteti sipas tij eshte nje roje nate qe duhet te kujdeset qe askush te mos cenoje kete sfere te ruajtur prej tij.
11
Teoria e hegelit. Vecoria thelbesore e kesaj teorie eshte kombinimi I dialektikes, si metode njohje, me permbajtjen idealiste te doktrines se tij. Hegel eshte perjrahes I idealizmit objektiv. Sipas tij ideja absolute eshte burim I gjithckaje qe ekziston. Kjo ide nuk eshte statike, por dinamike, ne levizje dhe ne zhvillim te vazhdueshem. Zhvillimin, hegeli e perfytyron ne formen e kontradiktave dhe te kapercimit te tyre me ane te kalimit ne nje faze me te larte. Nje zhvillim I tille eshte karakteristike edhe e mendimit njerzor, e shpirtit subjektiv te njerzve. Po sipas kesaj teorie, shprehja e lirise eshte vullneti. Realizimi I vullnetit te lire eshte e drejta ne kuptimin e gjere te fjales: a) realizimi I vullnetit te lire ne boten e jashtme eshte e drejta qe hegeli e quan formale ose abstrakte. b) Percaktimi I brendshem I vullnetit eshte morali. c) Sinteza eshte moraliteti, shkalla me e larte e zhvillimit te se drejtes ne kuptimin me te gjere te fjales. Shembull I realizimit te vullnetit te lire ne boten e jashtme eshte kontrata. Por liria e personit mund te shfaqet edhe ne menyra dhe ne forma te padrejta, te kundraligjshme. Ne keto teori duhen theksuar: se sipas hegelit ne te drejten kemi shfaqje vullneti, por ky vullnet nuk eshte I pergjithshem. Permbajtja e vullnetit te shprehur ne te drejten nuk percaktohet nga ideja morale, por nga interesat materiale te atyre forcave shoqerore politike qe vendosin sistemin e se drejtes. Ne teorine e tij, hegeli idealizon haptazi shtetin, krijon nje kult te shtetit. Teoria realiste. Sipas tij e drejta eshte nje teresi e interesave te mbrojtur nga shteti. Kjo teori eshte kunder shkolles historike. Iheringu thote qe e drejta nuk njeh zhvillimin paqesor, sepse ajo eshte rezultat e luftes se interesave. E drejta nuk lind nga vetvetja, por nga nje lufte interesash. Keto interesa jane interesa interesa shoqerore ndaj te cilave duhet te nenshtrohen interesat personale. Ne kundershtim me teorine e kanti, teoria realiste perkrahte nderhrjen aktive te shtetit ne jeten ekonomike si nje faktor mbikqyres dhe rregullues. Edhe kjo pozite ishte nje shprehje e lidhjeve midis administrates te larte shtetrore dhe te trusteve te fuqishem industriale. Teoria psikologjike. Kjo teori e konsideron te drejten si nje shfaqje psiqike, si nje ndjenje te brendshme te njerzve. Njerzit perjetojne ndjenja te ndryshme nder te cilat dallohen emocionet, dhe emocionet jane baza e politikes, e shtetit, e se drejtes dhe moralit. Emocionet jane dy llojesh: imperativ dhe atributiv. Emocione imperativ I imponojne njeriut nje detyrim, por ketij detyrimi nuk I korrespondon nje e drejte, ato hyne ne sferen e moralit. Emocionet atributive jane kur detyrimit te nje personi I korrespondon e drejta e nje tjetri per te kerkuar kryerjen e detyrimit. Keto hyjne ne sferen e se drejtes. Shkolla psikologjike pranonte ekzistencen e dy lloj te drejtash. E drejta intuitive dhe pozitive. E drejta intuitive eshte shfaqje psiqike dhe ekziston sepse vete njerzit e ndjejne si nje te drejte. Kjo shkolle I jep perparesi te drejtes intuitive se asaj pozitive, sepse normat e se drejtes intuitive u pergjigjen ndjenjave te verteta te njerzve, kurse normat juridike qe njihen nga shteti e qe
12 sundojne ne nje shoqeri nuk e kane kete mbeshtetje reale nga ana e njerzve. Kjo shkolle pretendente se me zhvillimin e shtetit e drejta ndahet ne 1.zyrtare, 2.jozyrtare. E drejta zyrtare eshte ajo e sanksionuar prej shtetit, ndersa jozyrtare eshte e drejta qe shteti nuk njeh, por qe vepron ne shoqeri. Teoria psikologjike e vecon shtetin dhe te drejten nga marrdheniet shoqerore. Teoria normativiste e se drejtes. Filozofia e kantit baza e kesaj teorie. Sipas kesaj teorie, e drejta eshte nje rend I caktuar I asaj qe duhet te jete, dmth I sjelljes se detyrueshme te njerzve, sjellje qe nuk rrjedh as nga marrdheniet shoqerore as nga interesat shteterore. Per kete rryme karakteristike eshte pretendimi se shteti eshte nje shprehje e se drejtes, se kjo qendron mbi shtetin. Perfaqsusi I kesaj teorie eshte kelzen, ai e vecon te drejten krejt nga mjedisi shoqeror, nga marrdheniet shoqerore prej te cilave lind dhe dhe ajo te cilat I rregullon. Teora e tij e ve theksin tek aspekti teknik I se drejtes, si teresi normash juridike, duke e lene menjane permbajtjen politike shoqerore. U quajt teoria e paster e se drejtes. Shtetin, kelzeninuk e quan organizate politike per mbajtjen e pushtetit, por si meshirim te rendit jurdik, si personifikim te tij. Po sipas tij shteti eshte identik me te drejten dhe eshte burimi I krijimit te normave juridike, e drejta lind nga vetvetja, percakton veteveten. Teoria e funksioneve shoqerore. Themeluesi leon dygi. Sipas kesaj teorie qendron solidariteti shoqeror. E drejta buron nga norma juridike me e larte, e cila ndryshe nga cthote kelzen, ka lidhje me marrdhenie shoqerore dhe bazohet ne kete soladiritet shoqeror. Dygi pranon ndarjen e shoqerise ne klasa, ku dhe keto grupe te shoqerise I sherbejne njeri tjetrit. Teoria e funksioneve shoqerore, ne nje fare shkalle, perkonte me kerkesat e socialdemokracise, e cila kerkonte nje rol aktiv te shtetit. Teoria e shtetit juridik ose e sundimit te se drejtes. Me shprehjen shtet juridik ne thelb kuptohet nje shtet I kufizuar nga e drejta, dmth, nje shtet ku sundojne ligjet dhe ku shtetasi, ne saje te ligjeve, gezon te drejta subjektive te garantuara dhe ndaj vete shtetit. Kjo mund te ndodhe vetem nqs shtetasi ka siguri te plote per zbatimin e sakte te ligjeve, jashte cdo interpretimi arbitrar nga ana e funksioneve shtetrore ose e gjyqtarve. 1.nje kerkese e tille per nje shoqeri te bazuar ne te drejen, ne respektimin e ligjeve eshte e vjeter, se pari ajo ndeshet ne mendimtaret e pare te greqise se lashte, esiodi ne nje vepr te tij thur lavde nje drejtsie qe duhet te siguroje paanesi dhe barazine ne trajtimin e njerzve. Platoni thote qe elementi qe dallon format e mira te shteteve nga ato te keqija eshte respektimi I ligjit. Pas zhdukjes se polisive greke ku shtetasit merrnin pjese te drejtperdrejt ne qeverisjen e vendit, vine shtetet e medha si ajo e aleksandrit te madh dhe shteti romak ku e drejta u konsiderua si nje forme e ligjit qe shprehte autoritetin e nje sovrani universal. Ky koncept u konsolidua ne periudhe e justinianit ne perandorine bizantine. Pas renies se perandorise rilindi koncepti qe konsideronte vullnetin e popullit si burim I se drejtes por qe nuk zgjati shume. Me pas koncepti mbi te drejten u zhvillua menjehere pas krijimit te perandorise se shenjte romako-gjermanike te karlit te madh, duke filluar perceptimin e se drejtes romake, dmth riparimit I kthimit ne fuqi te se drejtes e cila ishte zhdukur. Por edhe ketu ngeli koncepti I meparshem e cila mbeshtetej ne idene e kufizimit te pushtetit te princit perballe vullnetit
13 te pergjithshem te popullit. Ne angli nuk u pranua as e drejta romake, as ajo kanonike. Parimet se mbreti Ishte I palidhur nga ligjet iu kundervu parimi nen perndine dhe nen ligjin, sepse ligjin e ben mbreti. Mbi kete baze u zhvillua doktrina kushtetuese angleze qe mbeshtetet ne epersine e se drejtes rule of law. Me kalimin e kohes si ne spanje, france, angli u perfshine nga levizjet revolucionare ku parlamenti ngriti vleren e atyre institucioneve dhe akteve te tjera qe kufizonin pushtetin mbreteror. Akte te tilla si magnus charta lieratatum 1215, bill of rights 1688. 2. Juristi I njohur hollandez, hugo groci u perpoq me ane te se drejtes natyrore te hidhte themelet nje sistemi te tille normash juridike qe pranohet nga te gjithe njerzit, pamvarsisht dallimeve fetare e kombetare. Ky sistem u mbestet dhe u zhvillua me vone si nga loku e deri tek kanti. Me vone u hoq dore nga e drejta natyrore dhe u mbeshteten ne te drejten pozitive, dmth vetem normat juridike te vendosura nga ligjvenesi. Ndersa koncepti sociologjik doli ne pah aty nga nga shek XX I cili pranonte plurarizmin e rendeve juridike. 3. Teoria e mirfillte e shtetit juridik eshte perpunuar nga ideologe me ze te borgjezise. Piknisja eshte kanti, por ne shek XIX nje nga juristet e shquar mohi perdori termin shtet juridik. Po keshtu dhe jellinek I cili e shtjelloi gjeresisht doktrinen e shtetit juridik, si nje shtet te kufizuar nga e drejta dhe qe ka per mision perkujdesjen ndaj shtetasve. Sipas te cilit ndermjet shtetit dhe qytetarit ekziston nje marrdhenie juridike, dhe ashtu sikurse shteti ka te drejta ndaj qytetareve, dhe keta ndaj shtetit te drejta pozitive, dhe jo natyrore ose te lindura. Pra te gjithe juristet e njohur te asaj periudhe dhe fillim shek.xx me shtet juridik kuptonin nje shtet te bazuar ne te drejten pozitive, dmth nje shtet te kufizuar nga e drejta qe ai ka vendosur. Ne kete menyre I njihej shtetit fuqia per te ndryshuar dhe e ventualisht per tu kufizuar ne rruge ligjore dhe sipas pelqimit te tij te drejtat e qytetareve. Pas luftes se 2 botrore argumentimeve se me shtet juridik do te kuptohej ai shtet I cili te drejten ua pershtat realitetit shoqeror dhe kerkesave te drejtesise. U fol per nje shtet juridik social ose shtet I mirqenies se pergjithshme welfare state, pra synonte ngritjen e nivelit te jeteses se qytetareve. Sot mbizotron prirja se shtet juridik eshte ai ne te cilin ligjet skane epersi mbi aktet e tjera te psuhtetitt shtetror dhe ku sigurohet zbatimi I rreptei tyre, por me kusht qe keto ligje tu permbahen normave dhe parimeve te njohura per te drejten themelore te njeriut te pranuara ne dokumentat kryesore nderkombtare me karakter juridik. 9. Parimi I kushtetutshmerise dhe mbrojtja e tij. Sistemi I kontrollit dhe mbrojtjes gjyqsore te kushtetutshmerise.
Kuptimi I kushtetutshmerise, fjala kushtetutshmeri ose konstitucionalizem perdoret ne dy kuptime te ndryshme. Ky term perdoret si nje parim I rendesishem kushtetues, ne kuptimin formal dhe politik. Ndeshim 3 kuptime kryesore te kushtetutshmerise: juridik, politik dhe ate politiko-juridik. Sipas kuptimit pozitivisto-juridik me ksuhtetutshmeri kuptohet pajtueshmeria me kushtetuten e te gjitha akteve te tjera normative. Dmth kemi te bejme me kushtetutshmeri, atehere kur rendi juridik mbeshtetet ne hierarkine e akteve te pergjithshme juridike dhe pajtueshmerine midis tyre. Sipas ketij kuptimi ekzistenca e kushtetutes siguron kushtetutshmerine. Ne baze te ketij kuptimi flitet per kushtetutshmeri te drejtperdrejt dhe te terthorte. Po keshtu format e kushtetutshmerise juridike jane
14 formale dhe materiale. E para nenkupton pajtueshmerine e aktit juridik me kushtetuten ne pikpamjen e formes se tij, e dyta nenkupton pajtueshmerine e aktit juridik me kushtetuen nga pikpamja e permbajtjes se tij. Ne kuptimin politik, me kushtetutshmeri kuptojme zbatimin e kufizimeve dhe te masave mbrojtese ne ushtrimin e pushtetit politik, te cilat kane qellim te evitojne mundesine e arbitraritetit, arbitraritet it, te konflikteve, etj, si dhe te sigurojne mjetet mbrojtese nepermjet te cilave shtetasit dhe shoqeria do te mbrohen nga arbitrarizmi I mundshem. Kushtetutshmeria ne kuptimin politik, mund te ekzistoje dhe te konkretizohet pavarsisht nga fakti nese ekziston ose jo ne kuptimin e saj juridik, madje, edhe pavarsisht nga fakti nese ekziston kushtetuta e shkruar apo jo. Ne kuptimin politiko-juridik, me kushtetutshmeri nenkupton ekzistencen e rregullave themelore kushtetuese ne baze te te cilave institucianilizohet e organizohet sistemi politik, ushtrohet e kufizohet ky sistem; garantohen lirite dhe te drejtat e njeriut dhe te shtetasve sigurohen mekanizmat efikas per mbrojtjen e tyre, nenkupton ekzistencen e rendit juridik te mbeshtetur mbi harmonine e ndersjellte te akteve juridike dhe pajtueshmerine e tyre me ligjin me te larte te vendit, me kushtetuten, perfshn edhe ekzistencen me te larte te vendit, me kushtetuten, perfshin dhe ekzistencen e mekanizmave perkates per sigurimin e kesaj pajtueshmerie. Nga pikpamja politike kushtetutshmeria eshte shprehje e institucionalizmit te pushtetit politik, nga pikpamja juridike parashikon nenshtrimin e ketij pushteti ndaj rregullave, te cilave duhet tu permbahen. Per te siguruar kushtetutshmerne si parim politik, duhet te ekzistojne forma juridike te pershtatshme si kushtetuta e shkruar e forte, etj. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise. Parimi I kushtetutshmerise ne kuptimin politiko-juridik lidhen me daljen e kushtetutave te shkruara dhe te forta, dhe mbrojtja e tyre lidhet me hartimin e kushtetutave te tilla. a) kontrolli dhe mbrojtja ekushtetutshmerise nga organi ligjvenes. Shek. XVIII-XIX vetem organi ligjvenes eshte kompetent te shoh pajtushmerine ose jo, te ligjit ligjit te tij me kushtetuten. kushtetut en. Teoria kushtetuese ne kete periudhe ka krijuar sistemin e kontrollit te kushtetutshmerise se ligjeve nga ana e organit ligjvenes. Ky sistem ka mbetur karakteristike e vendeve me kushtetuta te paqendrueshme e te paqarta. Ne kuadrin e ketij parimi, parlamenti si organ I zgjedhur nga populli, kishte epersi ndaj cdo organi tjeter, edhe ndaj gjykates. Nje pervoje tjeter ku ka gjetur zbatim kontrolli kushtetutshmerise ngaparlamenti eshte pervoja e shteteve ishsocialiste. Ne keto sisteme, parimi I unitetit te pushtetit ka sherbyer si mburoje e kunder cdo forme te kontrollit te kushtetuthmerise jashte hierarkise se organeve te larta te pushtetit. Teoria socialiste ka konsideruar organin e vetem per kontrollin e kushtetutshmerise. Parlamenti eshte si organi me I larte shtetror. Nje problem tjeter eshte ne angli. Juridikisht asnje organ ne angli nuk mund te refuzoje zbatimin e nje ligji te vecante me arsyetimin se dispozitat e tij jane ne kundershtim me kushtetuten. Pavarsisht nga kjo gje, respektohet trasicionalisht parimi I kushtetutshmerise. b) Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit te vecante kushtetues ose politik. Ky sistem kontrolli eshte shume I ralle. Ne historine e kontrollit te kushtetutshmerise ka shume modele ku shumica prej tyre nuk jane zbatuar. Gjithe ideja ishte se kushtetutshmeria do te
15 kontrollohet dhe te mbrohet nga nje organ tjeter jashte parlamentit. Kjo eshte vene re si ne SHBA ne shek. XVIII, n France ne v.1973 etj. Sistemi I kontrollit dhe I mbrojtjes gjyqsore te kushtetutshmerise. Me kete sistem ne kuptojme mbrojtjen e saj nepermjet gjykatave te zakonshme, si dhe ndermjet gjykatave te posacme apo kushtetuese. a) kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nepremjet gjykatave te zakonshme. Kjo forme eshte paraqitur kur kushtetuta ka zene vendin si akti me I larte politik e juridik ne shtet. Per here te pare kjo forme e ka gjetur zbatimin ne kushtetuten e SHBA-se ne 1787. kontrolli gjyqsor I kushtetutshmerise nga ana e gjykatave te zakonshme ne SHBA ka patur ndikim te madh dhe ne vende te tjera. U zbatua ne vendet me strukture federative dhe ne ato me elemente te federalizmit. Ne lidhje me mbrojtjen e kushtetutshmerise nga gjykatat e rregullta, jane hedhur shume dyshime. Xheferson ka qene kunder ketij kontrolli, pasi sipas tij doktrina e kontrollit gjqsor te kushtetutshmerise vjen ne kundershtim me e teorine e ndarjes se pushteteve. Megjithate ne ate periudhe kushtetuta amerikane nuk e parashikonte nje kontroll gjyqsor te kushtetutshmerise se akteve. Ai u vendos ne SHBA si rezultat I praktikes gjyqsore pas ceshtjes Marbury versus madison 1803. veprimtaria e gjykatave amerikane eshte e lidhur ngushte me ushtrimin e kontrollit te kushtetutshmerise e te ligjshmerise se akteve juridike. Parimet themelore te kontrollit gjyqsor te kushtetutshmerise: a. kushteuta si ligj I shkruar, paraqet te drejtne themelore dhe ligjin me te larte ne federate. b. Pushteti legjislativ e ekzekutiv kufizohet nga dispozitat e kushtetutes dhe burojne nga jo. c. Gjyqtaret ne praktiken e tyre duhet te mbeshteten ne forcen e dispozitave te kushtetutes se shkruar. Ne SHBA, pevecgjykatave ne rang federal ekzistojne dhe gjykatat e njesive federale. Gjykata federale gjykon ceshtjet e cenimit kushtetues ne nivel federal. Gjykatat e shteteve qe krijohen me baze te njesive federale ushtrojne kontrollin dhe mbrojtjen e kushtetutshmerise ne ate njesi. Rol kryesor ne kete vend e luan gjykata e larte, dhe eshte organi qe interpreton dhe mbron kushtetuten si akt themelor te vendit, ushtron kontrollin e te gjitha dispozitave ligjore e nenlogjore, amandamenteve kushtetuese, kushtetutave te njesive federale, te akteve ekzekutive dhe te aktgjykimeve te hallkave me te ulta. Ne kuadrin e kontrollit gjyqsor, kjo gjykate vlerson pershtatshmerine e amandamenteve te kushtetutes amerikane. b. kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e gjykatave kushtetuese. Per here te pare ne evrope, ky koncept u formulua ne mbeshtetje te konceptit amerikan nga kelzen, vendosi nje vecori esenciale I cili nga pikpamja strukturore, ne vend te kontrollit te shperndare te kushtetutshmerise se ligjeve, qe I atribohej te gjithe gjyqtareve te zakonshem te perfshire ne funksionet e tyre. Pas luftes se dyte boterore shume ndryshime ndodhen. Si ne austri, itali, gjermani, gjykatat kushtetuese kane detyre kryesore mbrojtjen e kushtetutshmerise, si dhe mbrojtjen e te drejtave te njeriut. Sistemi I kontrollit te ksuhtetutshmerise nga gjykatac kushtetuese eshte treguar mjaft efikas. Vendimet qe
16 deklarojne jokushtetutshmerine e ligjit kane vlere erga omnes. Ato iu perkasin te gjithe qytetarv dhe jo vetem paleve te cileve u perket ceshtja gjyqsore. Sipas kelzen pushteti gjyqsor konsiston ne zbatimin e se drejtes ne nje fakt te cmuar nga organi qe e thote kete te drejte. Gjykata kushtetuese nuk aplikon te drejten mbi asnje fakt konkret. Ajo kufizohet vetem ne vendosjen e pajtueshmerine midis 2 normave qe jane abstrakte njesoj. Sistemi ruan ne menyre rigoroze sigurine juridike qe derivon nga bota e ligjeve, mqn vetem gjykata kushtetuese ka pushtetin qe ti perjashtoje ato nga rendi juridik. 11. Te drejtat dhe lirite kushtetuese. kushtetuese. Lirite Li rite negative e lirite pozitive. Kufizimi I te drejtave themelore dhe rezerva ligjore.
Ne romen antike termi libertas lidhej me konceptin e sovranitetit te popullit dhe me republika. Shume kohe me vone, filozofi francez constant, me diskutimin e tij mbi lirite e antikeve te krahasuara me ato te moderneve, ka theksuar se lirite e antikeve konsistonin ne pjesmarrjen aktive e te qendrueshme ne pushtetin kolektiv. Pjesmarrjen e te gjithe qytetareve ne pushtetin social te atdheut te tyre, ata e quanin liri, kurse per modernet qellim mbetet sigurimi I kenaqesise se tyre private, ata e quajne liri garancite qe u jepen nga institucionet per kete qellim. Modernet e shihnin lirine si nje sfere te autonomise se qytetareve perballe pushteteve publike.pra koncepti I lirise dhe ai I autonmise jane te lidhura ngushte ne kohet tona. Koncepti liri dhe autonomi shprehin idene e nje marrdhenie, ose te nje lidhje, sepse njeriu eshte I lire ose autonom ne lidhje me dicka tjeter. Liria dhe autonomia jane koncepte relacioni, marrdhenie qe duhen te percaktohen nga rendi juridik, te cilave u perkasin. Ato I gjejne permasat dhe kufijte e tyre lidhur me lirine e autonomine e subjekteve te tjera, dhe me interesin e pergjithshem te te gjithe shoqerise. Te gjitha keto reflektohen dhe pasqyrohen nga e drejta. Kjo perben konceptin formal te lirise dhe autonomise. Perballe konceptit te lartpermendur, qendron koncepti substancial I lirise dhe I autonomise. Keto koncepte ekzistojne brenda mases e brenda kufijve ne te cilat kushtet ekonomike e sociale te subjekte I bejne keto operuese, vepruese e operative. Te dyja keto aspekte marrin nje rendesi te vecante ne sferen e te drejtes publike, sepse lidhja qe ato presupozojne nderhyn mes personae te vecante ose formacioneve te ndryshme nga njera ane dhe shtetit dhe institucioneve te tij publike nga ana tjeter. Lirite negative. Ne kushtetutat bashkohore pervec normat me te cilat afirmohen lirite e qytetarit, percaktojne dhe rezerva ligjore te perforcuara duke vendosur ne kete menyre edhe kufij precize per nderhyrjen e legjislatorit. Lirite nga shteti ose lirite negative jane objekt I nje te drejte te vertete subjektive, e afte per te vepruar ne raport me pushtetet publike. Lirite e garantuar kushtetueshmerisht rriten ne nivelin e te drejtave te padhunshme ose te drejtave absolute. Lirite negative jane oto liri qe njihen dhe garantohen nga kushtetuta si te padhunueshme te cilat kane si kerkese te brendshme nje sjellje mosnderhyrese nga ana e shtetit, duke I shfaqur si nje interes I mbrojtur nga rendi juridik shtetror. Lirite neative njihen dhe I garantohen njeriut jo vetem atij individualisht, por edhe individit ne formacione sociale ku zhvillohet personaliteti I tij. Lirite pozitive.
17 Lirite pozitive konsiderohen rezultat I nje sere nderhyrjesh te pushteteve publike, per ti dhene jete ne menyre te drejtperdrejte parimit te barazise thelbsore. Lirite pozitive I japin nje kuptim te ri lirive negative te cilat shihen tashme, jo veten ne profilin forml, por edhe ate thelbsor, ne mundesine efektive te ushtrimit te tyre. Lirite pozitive perfaqsojne ne nje menyre te ekzistuari te lirive civile e polotike. Ne kushtetute te drejtat negative te sanksionuar afirmohen njekohsisht edhe si liri pozitive. Rezerva ligjore. Me rezerve ligjore do te kuptojme sigurimin e qytetarit nga veprimet arbitrare, sidomos nga ana e pushtetit ekzekutiv. Kjo rezerve konsiston ne 2 aspekte. 1. dispozitat e kushtetutes jane garanci per te drejtat dhe lirite themelore te individit. Parlamenti nuk mund te nxjerre ligje qe vijne ne kndershtim me te drejtat kushtetuese te qytetareve. 2. kufij mbi keto te drejta kushtetuese mund te vendosen, por jo ne menyre arbitrare. Keto kufij vendosen vetem me ligje te miratuara nga parlamenti. Pra, jane vete dispozitat e kushtetutes ato qe permbajne rezerven logjore. Llojet e rezerves ligjore. -rezerva absolute e ligjit -rezerva relative e ligjit -rezerva ligjore kushtetuese. Kufizimi I te drejtave themelore. Kufizimet e te drejtave themelore ne radhe te pare burojne nga kushtetuta. Por kushtetuta permban dhe kufizime te pashprehura drejtperdrejt. Si te tilla mund te konsideronim kufizimet qe burojne nga respektimi I parimeve themelore kushtetuese. Pra, ushtrimi I te drejtave drejtave themelore dhe lirive te njeriut njeriut nuk mund te shtrihet derisa te cenoje vlerat e medha kushtetuese, shtetin e se drejtes, shtetin demokratik dhe social, dinjitetin dhe personalitetin njerzor, paqen, mirqenien, kulturen, solidaritetin njerzor etj, vlera keto qe parashikohen ne parimet kushtetutes. Duhet patur parasysh se kufizimi I te drejtave te sanksionuara ne kushtetute, behet me ligj dhe ajo vendos se: - kufizimi I te drejtave duhet te jete me perpjestm me gjendjen qe ka diktuar ajo. - Kufizimet nuk mund ye cenojne thelbin e lirive dhe te te drejtave. - Kufizimet me ligj nuk mund ye tejkalojne kufizimet e parashikuara ne konventen evropiane per te drejtat e njeriut. 12. Parimi I barazise. Barazia formale dhe thelbesore.
Liria dhe barazia sjane koncepte unike: ato jane formulime te ndryshme ne historine e mendimit politik, te cilat mund te permblidhen ne 3 drejtime: a) ato permenden gjithmone bashke, por faktikisht kane kontradikte ose ne raport te zhdrejte, nje liri e plotee individit do te favorizonte ne maksimum pabarazine, ndersa nje barazi e plote e individeve sdo te arrihej vecse duke reduktuar ne minimum lirine e te gjitheve.
18 b) Liria formale dhe thelbesore, liria formale ose negative nenkupton mungesen e pengesave nga ana e shtetit ose liri nga shteti. Ne kete kuptim nje shtetas eshte I lire te kryeje nje sere veprimesh kur ato sndalohen nga shteti. Liria thelbesore ose pozitive, shteti sduhet te kufizohet te mos ndaloje kryerjen e nje sere veprimesh e te mos vere pengesa, ose te lejoje kryerjen e tyre, por duhet te nderhyje ti beje ato te mundshme per te gjithe. c) Barazia formale dhe baraza thelbesore ose barazia ekonomike dhe sociale. Barazia para ligjit ka 2 kuptime, se pari te gjithe shtetasit I nenshtrohen ne te njejten menyre ligjit dhe se dyti eshte I njejte per te gjithe. Ndalimi I diskriminimit, kuptimi I dyte konsiston ne faktin qe ligji duhet ti trajtoje shtetasit ne te njejten menyre dhe sduhet te behet asnje lloj diskriminimi. Ne disa raste diskriminimi ka qene evident, ne keto raste gjykata kushtetuese ose gjykata te tjera kane nderhyre duke I anulluar ato ose mos zbatuar ligjet diskriminuese, por ne shumicen e rasteve eshte e veshtire te percaktosh nese ligji permban nje qendrim diskriminues. Praktika e gjykatave te larta ose kushtetuese te vendeve perendimore ka perpunuar nje kriter te pergjithshem, jo te gjtiha trajtimet e diferencuara mund te konsiderohen antikushtetues, por vetem ne ato raste te cilat diferenca ne trajtim eshte e paarsyeshme. Barazia thelbesore: barazia para ligjit seshte e mjaftueshme. Eshte detyre e shtetit qe te eleminoje pengesat ekonomike dhe sociale, per te realizuar nje barazi te vertete dhe reale. Koncepti I organizimit kushtetues modern e pervijon shtetin si nje shtet social aktiv. Ka shtete ku roli aktiv ne shoqerine civile ndihmon ne nje shkalle shume te larte shtresat e dobeta te shoqerise, ndersa ne vende te tjera kushtet e veshtira ekonomike dhe praktika politike liberale te drejtimit e bejne te pamundur qe shteti te luaje nje rol aktiv. Megjithate ka dicka qe eshte e perbashket: angazhimi I shtetit ne shoqerine civile nepermjet nje politike aktive ne fushat sociale dhe ekonomike eshte nje problem ne rradhe te pare politik. 15. Lirite dhe te drejtat politike. E drejta e votes, parimet e sistemit zgjedhor.
Cdo shtetas qe ka mbushur moshen 18-vjec qofte dhe ne diten e zgjedhjeve, ka te drejten te zgjedhe dhe te zgjidhet. Vota eshte vetjake, e barabarte, e lire, e fshehte. Kushdo ka te drejte te organizohet kolektivisht per cfaredo qellimi te ligjshem. Regjistrimi ne gjykate I organizatave ose shoqatave behet sipas procedurave te parashikuara ne ligj. Ndalohen organzatat ose shoqatat qe ndjekin qellime antikushtetuese. Demokracia perfaqesuese: sipas ketij koncepti, sovraniteti popullor skonsiston ne vendosjen, por ne zgjedhjen e perfaqesuesve te cileve u takon eksluzivisht pushteti I formulimit te politikes se shtetit. Modeli I demokracise I pranuar sipas kushtetutes eshte ai I tipit perfaqesues. Populli eshtron sovranitetin e tij duke zgjedhur perfaqesuesit e tij. Te votosh do te thote te besh nje perzgjedhje ndermjet kandidatesh ose partish te cilat kane paraqitur nje numer te caktuar caktuar kandidatesh. Teresia e rregullave qe disiplinojne keto aspekte kufizojne sistemin elektoral ne nje vend te caktuar. Sistemet e shumta elektorale mund te permblidhen ne dy tipe themelore: Sistemet maxhoritare sipas te cilit vendet ndahen sipas kandidateve ose partive qe kane fituar shumicen e zonave ne zonat elektorale. Sistemi propocional ku vendet ndahen sipas numrit te votave per secilen parti. Sistemi maxhoritar ka avantazh: siguron nje lidhje maksimale mes zgjedhesit dhe te zgjedhurit, eviton fraksionin e madh te partive, leteson
19 ne hyrjen ne parlament te personaliteteve te shquar, por paraqet ne menyre te shtremberuar vullnetin popullor. Sistemi propocional u siguon partive te ndryshme politike nje numer vendesh qe I korrespondon forces se atyre numerike. 18. Pushteti legjislativ, kuvendi. Struktura dhe zgjedhja e kuvendit.
Parimi I sovranitetit eshte nje nga parimet me te rendesishme kushtetuese. Sovraniteti ne rep. shqiperise I perket popullit. Neni2/1 I kushtetutes. Kushtetuta percakton si menyre kryesore te ushtrimit sovranitetit, ushtrimin e sovranitetit ne menyre jo te drejtperdrejte, pra nepermjet perfaqesuesve te tij. E drejta e zgjedhjeve eshte e lidhur ngushte me vete mbarevajtjen e organeve perfaqesuese e sidomod me organin me te larte perfaqesues parlamentin. Kushtetuta paraqet kuvendin si shprehesin me autentik te sovranitetit te popullit. Kuvendi ka pushtetin me te larte ne shtet. Ky parim I pergjithshem e pershkon kushtetuten shqiptare, e cila vendos ne nje republike parlamentare. Ne baze te kushtetutes te v. 1998, pushteti ligjvenes I eshte atribuar kuvendit, I cili perbehet nga nje dhome e vetme prej 140 deputetesh. Parlamenti yne ne baze te teorive kushtetuese nuk quhet organ kompleks, per faktin se dhoma e vetme mund te ndermare akte pa pelqimin e dhomes tjeter. Zgjedhjet per kuvendin shqiptar behen me votim te drejtperdrejte. 100 deputete zgjidhen nga zona njeemerore, kurse 40 te tjere zgjidhen ne baze te listave shume emerore te partive apo koalicionit te partive duke ndjekur renditjen ne to. Kushtetuta nuk vendos kushte per tu zgjedhur deputet I kuvendit. E gezojne kete te drejte te gjithe zgjedhesit aktive te perfshire ne listat elektorale. Sidoqofte mund te paraqesin kandidaturen per deputet ne kuvend vetem partite politike, koalicionet e tyre dhe nje numer I caktuar zgjedhesish. Me tej gjithcka, do rregullohet nga ligji perkates per zgjedhjet. Ne nenin 69 te kushteutes impenjohet te kerkoje se qe nje kategori personash zyrtare te heqin dore nga detyra ne rast se kandidojne ose do zgjidhen deputete. Kjo per ti barazuar ata me te gjithe kandidatet e tjere qe konkurojne per ne parlament. 19. Deputet e kuvendit. Statusi I deputetit dhe karakteri I mandatit. Mospergjegjesia per opinionet e shprehura dhe votat e dhena ne kuvend. Imuniteti nga procesi penal.
Me status te deputetit kuptojme pozicionin kompleks ne te cilen deputetet gjenden per shkak te perkatesise se tyre ndaj parlamentit. Ky status perfitohet qe nga momenti I pranimit te detyres nga deputeti, zyrtarisht. Ne n.70 te kushtetutes theksohet se deputetet perfaqesojn popullin dhe nuk lidhen me asnje mandat detyrues, kjo dispozite afirmon parimin e mandatit perfaqesues, parim qe eshte pranuar nga te gjitha kushtetutat bashkohore. Pra, cdo deputet I zgjedhur perfaqson popullin, jo vetem zgjedhesit e zones qe kane votuar ate. Ai smund te marre persiper asnje urdher apo porosi detyruese nga zgjedhesit e vet ose grupi I presionit qe ka mbeshtetur. Gjithashtu zgjedhesit nuk mund te revokojne deputetin e tyre. Parimi I madatit perfaqesues afirmon se pushteti I deputeteve buron nga populli I cili u delegon atyre ne te drejte qe I perket atij, por qe nuk mund ta ushtroje vete. Papergjegjshmeria per opinionet e shprehura & per votat e dhena.
20 Kjo norme perjashton perjashto n deputetet nga nga pergjegjesia civile, penale dhe administrative, qofte ajo disiplinore qe mund te linde nga nje oinion I shprehur ose nga nje vote e dhene. Qellimi eshte qe ti siguoje atyre liri me te gjere per vlersimin dhe marrjen e vendimeve gjate ushtrimit te mandatit te tyre.kufizimet; a) ne rastet kur shprehen opinione dhe jepen vota qe ne fakt integrojne ekstremet e nje krimi. b) Ajo duhet te shtrihet vetem ne opinionet e shprehura ne sallen e kuvendit dhe jo ne vend tjeter psh gazeta. c) Kjo dispozite nuk zbatohet ne rastin e shpifjes. Imuniteti nga procesi penal; sipas paragrafit te dyte te nenit 73, deputeti nuk mund te ndiqet penalisht, pa autorizimin e kuvendit. Ky autorizim kerkohet dhe ne rastin kur ai arrestohet. Kjo dizpozite duket sikur ka dy nuanca, ne rastin e pare do te kuptojme se deputeti nuk mund ti nenshtrohet kontrollit familjar dhe personal, nuk mund ti nenshtrohet nderhyrjeve ne cfaredo forme. Ne rastin e dyte autorizimi kerkohet edhe kur ndaj nje deputeti eshte e nevojshme te merret masa e arrestit. Parlamenti eshtei detyruar te jape gjykimin e saj, por ky autorizim nuk eshte I barazvlefshem me nje vendim fajesie. Kur deputeti eshte duke kryer krim te rende ose e ka kryer ate, mund te arrestohet edhe pa autorizim, por eshte e nevojshme qe prokurori I pergjithshem te njoftoje kuvendin I cili duhet te shqyrtoje ceshtjen dhe te vendose me votim te fshehte. 20. Organizimi I brendshem I kuvendit. Rregullorja e kuvendit. Kryetari I kuvendit. Komisionet e grupit parlamentar.
Rregullorja e kuvendit mund te konsiderohet si nje kompleks dispozitash te votuara nga vete kuvendi gjate ushtrimit te pushtetit te tij te vetrregullimit. Aty disiplinohet e gjithe procedura per zhvillimin e punimeve te tij, rregullohet organizimi I brendshem I tij, raportet me organet e tjera kushtetuese, te cilat marrin pjese ne seanca plenare apo bashkpunojne me ta per ushtrimin e disa funksioneve. Keto rregullore quhen te brendshme, permbajne norma pjese perberese te rendit juridik, disa prej te cilave jane drejtperdrejt norma ekzekutive te normave kushtetuese. Kryetari I kuvendit. Neni 75, kuvendi zgjedh & shkarkon kryetarin e tij. Kryetari perfaqeson parlamentin, eshte organ super partes. Ai fiton nje pozicion kushtetues qe e sheh ne te njejten kohe garant te te drejtave te pakicave parlamentare, garanci ne zhvillimin korrekt te te gjithe aktivitetit te parlamentit ne kuadrin e raporteve poziteopozite, raporteve parlament-qeveri, ose me organe te tjera. Kryetari I takon te siguroje mbarevajtjen e puneve ne kuvend, respektimin e rregullores, kryeson debatin, jep fjalen, drejton dhe moderon punimet etj. Komisionet parlamentare: komisionet parlamentare jane organizime te brendshme te kuvendit, te formuara ne menyre qe te pasqyrohet perpjestimi grupeve te ndryshme parlamentare. Ai riprodhon ne miniature perberjen politike te te gjithe kuvendit dhe zhvillon funksione me nje rendesi te vecante. Detyrat e ketyre komisionereve jane te shumta. Mblidhen per te shqyrtuar ceshtje qe duhet te referohen mbledhjes plenare etj. Mblidhen me qellim redaktues, mblidhen dhe ne séance me karakter politik, etj. Rendesi te vecante kane edhe komisionet e perkohshme, te cilat krijohen nga kuvendi
21 per probleme te vecanta. Keto komisione nuk mund te marrin as vendime te detyrueshme gjyqsore, por perfundimet e tij njoftohen prokurorise. Grupet parlamentar: jane grupe deputetesh qe krijohen ne kuvend sipas perkatesise politike. Cdo grup parlamentar I kerkohet nje numer minimal prej 5 vetesh. Pervec grupeve parlamentare, mund te krijohen dhe grupe mikse me kudht qe cdo deputet te jete pjese e nje grupi. Kryetaret e ketyre grupeve kane nje rol te rendesishem. Ata programojne punimet e kuvendit bashke me kryesine e kuvendit per nje periudhe kohe te caktuar. 21. Funksioni ligjvenes. Procedurat e miratimit te ligjeve nga kuvendi. Procedurat e mirattimit te ligjeve qe rishikojne kushtetuten. Funksioni I drejtimit dhe I kontrollit politik te kuvendit.
Funksioni ligjvenes konsiston ne berjen e ligjeve. I takon ne menyre eskluzive parlamentit. Procedura e miratimit te ligjeve nga parlamenti; ne baze te kushtetutes, procedura e adoptimit te ligjeve kalon ne disa faza: 1. iniciativa legjislative. 2. miratimi I ligjit ose faza formuese. 3. shpallja e ligjit dhe e publikimit. 1. iniciativa legjislative konsiston ne paraqitjen perpara kuvendit te nje projektligji. I dedikohet keshillit te ministrave/ cdo deputetit/ 20mij zgjedhesve. Iniciativa e qeverise ushtrohet me miratimin nga ana e keshillit te ministrave te nje projektligji, I cili I paraqitet parlamentit. Iniciativa ligjvenese qeveritare eshte me e perhapur pasi keshilli I ministrave eshte organi me ne gjendje per te vlersuar situatat e drejtperdrejta ose npermjet organeve administrative periferike te lidhura ngushte me te. Ne raport me iniciativat e tjera ligjvenese, ligjet e paraqitura nga qeveria kane me teper siguri te miratohen nga parlamenti. Iniciativa ligjvenese parlamentare ushtrohet nga anetaret e kuvendit, cdonjeri prej te cileve kate drejte ti paraqese nje projektligj kuvendit. Iniciativa ligjvenese I njihet cdo deputeti, qe presupozon se nuk eshte e nevojshme qe per paraqitjen e nje propozimi te angazhohen disa deputete apo nje grup deputetesh. Megjithate iniciativa ne baze te kushtetutes nuk eshte se I mohohet edhe nje grupi deputetesh apo komisioni parlamentar. Iniciativa ligjvenese popullore ushtrohet nepermjet nje propozimi nga ana e te pakten 20mij zgjedhesve, te nje projektligji. Kjo mundesi sebashku me referendumin dhe te drejten per te bere peticione perbejne nje nga institutet tradicionale te demokracise se drejtperdrejte. 2. miratimi I ligjeve nga parlamenti. a) procedura e zkonshme; si rregull nga dispozitat e rregullores se kuvendit, projektligji diskutohet njehere nga komisioni perkates, rregjistrohet ne nje regjister te vecante dhe I shperndahet kryesisht deputeteve. Pas shqyrtimit kalohet ne seancen plenare e sygjerimet e tij dhe me nje raport arsyetues. Cdo projektligj votohet tri here: ne parim, nen per nen dhe ne teresi. Votimi I ligjit ushtrohet ne debatin paraprak qe behet per miratimin e tij. Paraprihet nga arsyjet qe shpune ne paraqitjen e tij, vazhdon me diskutimet e deputeteve dhe mbyllet me faljen e kryetareve te grupeve parlamentare. Kalohet me proces votimi. Votimi I ligjit nen per nen kryeht nga kuvendi pas miratimit ne parim. I paraprihet debatit, dhe ne
22 kete rast mund te paraqiten amandamente per logjin perkates bashke me raportin arsyetues. Me pas kalohet ne votimin ne teresi te projektligjit. b) Procedura e pershpejtuar: neni83/2 zbatohet per miratimin e projektligjeve per te cilat eshte shpallur urgjenca. Kjo shpallet me kerkesen e kshillit te ministrave dhe me kerkesen e 1/5 te fjithe deputeteve. Hollesite e procedures se pershpejtuar mund te percaktohen ne rregulloren e kuvendit dhe kushtetuta tone ka vene dy kufizime. - miratimi I projektligjit me perocedure te pershpejtuar nga kuvendi nuk mund te behet pa kaluar nje jave nga fillimi procedures se shqyrtimit. - Procedura e pershpejtuar nuk lejohet per shqyrtimin e projektligjeve te parashikuara ne nenit 81. c) procedura e vecante. Neni 81, thekson se procedura e vecante ushtrohet ne miratimin e nje grupi te vecante ligjesh qe kerkojne shumicen e cilsuar 3/5 e te gjithe deputeteve te parlamenti. Perfshihen ligje me nje rendesi te vecante. 3. faza eintegrimit te efikasitetit te ligjit; a. shpallja e ligjit. Ligji I miratuar I paraqitet presidentit per shpallje I cili ne baze te n.84/1 e shpall ate brenda 20 diteve nga paraqitja e tij. Shpallja e ligjit & publikimi I tij perbejne fazen e fundit te procedures te adoptimit te ligjit. Sanksionimi I ligjit konkretizohet me nje aprovim te mirfillte te propozimit te ligjit nga ana e presidentit. Shpallja e ligjit konsiston ne nje dekret te presidentit qe e shpall ate brenda 20 diteve. Nepermjet dekretit te tij, presidenti verteton se ligji eshte miratuar nga kuvendi, dhe deklaron vullnetin e tij per te shpallur ligjin, urdhron publikimin e tij dhe vendos ne aktin e tij klauzolen ekzekutive. Presidenti nuk eshte I detyruar qe medoemos te shpalle ligjin, ai ka te drejte te ktheje ligjin brenda afatit te parashikuar ku paraqet te gjtha shkaqet per te cilat nuk eshte shpallur ligji. Ai ka te drejte te ktheje ligjin per rishqyrtim vetem nje here. b. Publikimi I ligjit: konsiston ne botimin e ligjit ne fletoren zyrtare te rep. shqiprise. Publikimi I tij ne fletoren zyrtare vjen menjehere pas shpalljes se tij. Procedura e adoptimit te ligjeve qe rishikojne kushtetuten dhe e ligjeve te tjera kushtetuese. Procedura e adoptimit te ligjeve qe rishikojne kushtetuten dhe ligjet e tjera kushtetuese eshte nje procedure me e nderlikuar sesa procedura e adoptimit te ligjeve te zakonshme. Neni 177 I kushtetutes rendit fazat e adoptimit: a. iniciativa e rishikimit te kushtetutes mund te ndermerret jo me pak se 1/5 e deputeteve te kuvendit. b. Per miratimin e projektligjit kerkohet nje shumice e cilesuar e jo me pak se 2/3 te deputeteve te kuvendit. c. Eshte vete kuvendi qe duhet te vendose nese ligji duhet ti nenshtrohet votimit apo referendumit. d. Ligji I miratuar nga kuvendi per rishikimin e kushtetutes nuk mund ti nenshtrohet te drejtes se vetos se presidentit. Funksioni I drejtimit dhe I kontrollit politik te kuvendit.
23 Shtqti shqiptar eshte eshte nje republike parlamentare. Qeveria per te filluar veprimtarine e saj I duhet te gezoje besimin e kuvendit. Pra, kuvendi nuk ka vetem nje funksion vetem te nxjerre ligje, por gezon edhe funksion per te bashkpunuar me qeverine, ne zhvillimin e te gjitha aktivitetit te drejtimit politik te vendit. Drejtimi politik nuk perben nje funksion te katert te shtetit. Ai I pergjigjet nevojes per ti paraprire shperndarjes se nevojave te ndryshme shtetrore midis shume organeve qe kane autonomine e tyre. Aktiviteti I drejtimit politik konsiderohet I ndare ne 3 faza; Faza 1 – 1 – ajo ajo percaktuese, qe ben percaktimin e veprimtarise shtetrore. Faza 2 – 2 – jo jo intrumentaliste, organet e drejtimit politik disponojne nje aparat administrativ dhe mjetet e nevojshme per te ndjekur qellimet prej tyre. Faza 3 – 3 – ajo ajo e zbatimit, zhvillohet me nje seri aktesh ne te cilat qellimet e programuar gjejne zbatim. Kuvendi eshte organ I drejtimit politik sepse merr pjese kryesisht ne fazen e pare dhe ate te dyte. - miraton programin e qeverise duke I dhene asaj votebesimin - nxjerr nje sere aktesh te drejtimit politik. Faza e zbatimit I takon organeve te administrates publike. Ne baze te kushtetutes presidenti dhe gjykata kushtetuese nuk jane organe te drejtimit politik institucionalsiht, gjithsesi atyre u njihet nje force politike e konsiderueshme. Aktet e drejtimit politik a) mocioni I besimit. b) Ligjet e drejtimit politik. c) Shpallja e gjendjes se jashtzakonshme. d) Procedura e drejtimit te kontrollit dhe informacionit. e) Mocioni I mosbesimit. B . ligjet e drejtimit politik jane ato ligje nepermjet te cilave parlamenti merr pjese d.pd ne drejtimin politik te vendit. Ligje si ato financiare, e miratimit te programeve ekonomike, te autorizimit per miratimin e traktateve nderkombetare, per shpalljen e amnistise. C . ligji per shpalljen e gjendjes se jashtzakonshme eshte nje ligj drejtimi politik, miratohen nga kuvendi me nje procedure te vecante, me 3/5 te te gjithe anetareve duhet te miratohet. Ajo qe eshte karakteristike ne baze te kushtetutes tone eshte se shpallja e gjendjes se jashtzakonshme duhet te marre formen e ligjit. 22. Pushteti ekzekutiv. Keshilli I ministrave. Perberja dhe formimi I keshillit te ministrave. Funksionet e keshillit te ministrave. Funksioni administrativ dhe I drejtimit politik. Funksioni normativ I keshillit te ministrave. Pergjegjsia e qeverise dhe e antarve te saj, mocion I besimit dhe I mosbesimit.
Pushteti ekzekutiv perbehet nga nje teresi organesh qendrore ose vendore, ne krye te te cilave qendron qeveria, si organ kushtetues. Qeveria perbehet nga kryeministri/zvkryeministri, ministrat, te gjithe organet kushtetuese. Kryesohet nga kryeministri dhe zv.kryeministri, ministrat qendrojne ne krye te dikastereve perkatese. Neni 95/1 I kushtetutes parashikon se qeveria eshte e perbere nga mjaft organe individuale dhe nga nje organ kolegjial, pra qeveria eshte nje organ kompleks, I formuar nga disa organe.
24 Formimi I qeverise: ne baze te kushtetutes te v.1998 presidenti I republikes eshte titullari I pushtetit te emerimit te kryeministrit e te ministrave, kurse parlamenti duhet ti jape votebesimin qeverise se paraqitur. E gjithe kjo rregullohet me nje procedure te tere. Procedura per caktimin e qeverise fillon me konsultimet qe zhvillon kryetari I shtetit per emrimin e kryeministrit. Ne baze te nenit 96/1 oresidenti emron kryeministrin me propozim te partise ose koalicionit te partive qe ka shumicen ne parlament. Kjo do te thote se presidenti ka te drejte te emroje deri ne dy here kryeministrin e ri ne cdo fillim legjislature. Pas kapercimit te kesaj faze, kalohet tek emerimi I qeverise. Behet me dekret te presidentit, pas propozimit qe kryeministri I ben atij duke paraqitur listen e ministrave. Afati I dekretimit te ministrave eshte 10 dite. Ne baze te nenit 104, kryeministri ka te drejte te shtroje perpara kuvendit nje mocion besimi, kur sheh se pozita e tij jane te lekundura ose kerkon mbeshtetje politike parlamentare etj. Kuvendi mund te refuzoje dhenien e besimit dhe brenda 15 diteve eshte I detyruar te zgjedhe nje te ri. 1/5 e deputeteve mund te paraqese nje mocion mosbesimi ndaj kryeministrit I cili quhet I miratuar vetem kur pro tij votojne shumica e te gjithe deputeteve te kuvendit. Kuvendi vihet ne mes dy alternativave, o tezgjedhe nje kryeminister tjeter brenda 15 diteve nga dat e mocionit ose te shperndahetparlamenti. Te dyja keto formula te nenit 104 kane karkater konstruktiv. Funksioni administrativ; shprehet nepermjet organeve qendrore te grumbulluara ne ministri dhe ne mjaft organe periferike, kompetenc e te cileve kufizohet ne kuadrin e nje njesie te vogel territoriale. Midis tere veprimtarise administrative duhet te dallojme veprimatrine e administrates se larte shtetrore e cila qendron ne kufijte e nje aktiviteti te drejtimit politik & administrativ. Kufizimi I pergjithshem qe qeveria ndesh ne ushtrimin e ketij funksioni, lidhet e kushtezohet nga domosdoshmeria e respektimit te ligjit. Aktiviteti I drejtimit politik; kushtetuta jone I ka rezervuar kryeministrit nje pozicion epersie ne ushtrimin e funksioneve te drejtimit politik ku sanksionohet se kryeministri koncepton dhe paraqet drejtimet kryesore te politikes, siguron zbatimin e legjislacionit dhe te politikave te miratuara nga qeveria e tij etj. Kushtetuta I atribon kryeministrit detyren te mbaje mbaje unitetin e drejtimit drejt imit politk politk dhe administrativ suke bashkerendur dhe kontrolluar punen e ministrave dhe te institucioneve te tjera te administrates qendrore te shtetit. Ministrat; perballe pergjegjsise se madhe qe ka kryeministri, shtohet dhe pergjegjsia e ministrave te vecante te cilen ne baze te neni 102/4 drejtojne nen pergjegjsine e tyre veprimtarine e nje dege kryesore te administrates publike. Pergjegjsia e ministrave eshte individuale brenda fushes se tyre perkatese ne krye te se ciles gezon funksion vetrregullues, ne baze te te cilit cdonjera prej tyre percakton vete strukturen e sajte brendshme. Veprimtaria e ministrave eshte e papajtueshme me cdo lloj veprimtarie shtetrore. Funksioni normativ I qeverise: ne perputhje me parimin e ndarjeve te pushteteve, organet ekzekutive mund te nxjerrin edhe akte normative, pjese perberese te rendit juridik teshtetit. Aktet normative te dala nga qeveria kane permbajtje tipike te ligjit por jo formen e tyre. Aktet qe nzjerr keshilli I ministrave jane vendimet dhe udhezimet. Aktet e qeverise klasifikohen si me poshte: - aktet ekzekutuese , akte qe dalin ne vijim te nje ligji dhe konkretizojne menyrat e zbatimit te tij.
25 -
Akte integrale, te cilat plotesojne ligjet qe permbajne norma e parime te pergjithshme. Akte te paverura. Rendesi te vecante marrin aktet normative me fuqi ligjore te keshillit te ministrave ne rastin e nevojes dhe te urgjences. Aktet legjislative kane karakter te jashtzakonshem dhe te perkohshem.
23. Pushteti gjyqsor. Parimet e pergjithshme ne lidhje me funksionin gjyqsor. Mund te ndodhe qe pushteti ekzekutiv e perdor autroitetin e tij ndaj shtetasve ne menyre te shtremberuar dhe te paligjshem. Pra eshte e nevojshme te ekzistoje nje pushtet I paanshem I pajisur me pushtetin e nevojshem per te siguruar rast pas rasti, se nje qendrim I caktuar qe I eshte nenshtruar gjykimit te tij te jete efektivisht ne kundershtim me ligjin, si dhe per te zbatuar ne nje rast te tille sanksionet perkatese te parashikuara. Funksioni gjyqsor konsiston ne gjykimin e fakteve dhe te veprimeve qe konsistohen se kane cenuar interesa te mbrojtura me ligj, si dhe dhenie e drejtesise. Nje funksion I cili karakterizohet nepermjet aspekteve kryesore: a) aktiviteti gjyqsor, presupozon ekzistencen e nje konflikti nepermjet te pakten dy subjekteve qe konsiderohen pale te rpocesit. Sapo nje konflikt I tille sillet perpara nje gjyqtari, ky eshte I detyruar te zgjidhe ate nepermjet nje akti qe quhet vendim gjyqsor. b) Per zgjidhjen e konfliktit, gjyqtari duhet te zbatohet vetem ne permbajtjen e ligjit. Elementi thelbesor ne kte veprimtari eshte interpretimi I normes juridike, e cila mund te permbaje kufij te te gjere diskrecionaliteti, kufij te gjere perzgjedhjeje. c) Ne zgjidhjen e konfliktit, gjyqtari ndodhet ne nje pozicion neutral ne lidhje me palet ne proces dhe me objektin qe permbahet. Ai duhet te jete domosdoshmerisht nje figure e pavarur. Sipas natyres se konfliktit qe mund ti shtohet gjyqtarit, dallohen tri tipe juridiksioni: Juridiksioni civil, konsiston ne gjykimin e konflikteve qe lindin ndermjet subjekteve private ne lidhje me shkeljen e nje te drejte subjektive. Ne te tilla raste, procesi fillon me iniciativen e nje subjekti privat. Gjyqtari pasi vlerson argumentat e paleve, deklaron me vendim nese eshte cenuar e drejta, dhe ne kete rast imponon marrjen e masave per venien ne vend te rendit juridik qe ishte shkelur. Juridiksioni penal konsiston ne gjykimin e nje personi qe eshte akuzuar se ka kryer nje veper penale. Sanksioni jepet per nje person qe ka kryer nje veper penale dhe jane me gjobe, burgim. Gjykimi paraqitet si gjykim ndermjet dy paleve. Juridiksioni administrativ konsiston ne gjykimin e nje akti te administrates publike me kerkese te nje subjekti privat, I cili mendon se akti I ka prekur nje interes legjitim. Konflikti ne kete rast zhvillohen ndermjet shtetasit dhe administrates publike. Megjithate jane disa parime te pergjithshme te percaktuara qe jane te perbashketa per tre tipet e juridiksionit. Gjyqtar I paanshem, gjyqtaret jane te detyruar te mos marrin pjese ne zgjidhjen e ceshtjeve kur ka shkaqe ligjore qe kompromentojne paanesine e tij. Gjyqtari qe eshte kompetent per tu shprehur per nej ceshtje te caktuar, duhet te piketohet e perzgjidhet sipas kritereve objektive te percaktuar nga ligji, perpara se ceshtja te jete shqyrtuar. Edrejta mbrojtjes, gjate procesit penal, askujt smund ti hiqet e drejta te mbrohet vete ose me ndihmen e nje mbrojtesi ligjor te zgjedhur prej tij, si dhe ti sigurohet mbrojtja falas me ane te nje avokati kur ska mjete te mjaftueshme, secila pale ne proces
26 duhet te kete mundesine te vlersoje lirisht arsyet e veta, duke paraqitur e parashtruar te gjitha elementet qe I konsiderohen te domosdoshem per ti provuar ato. Detyrimi I arsyetimit te vendimeve gjyqsore. Ky parim ska te beje vetem me vendimet perfundimtare te proceseve, por me te gjitha vendimet e tjera qe gjyqtari mund te nxjerre pergjate nje procesi. Gjyqtari eshte I detyruar te tregoje me saktesi arsyet qe e cuan te marre cfaredo vendimi. 24. Organizimi gjyqsor & roli I keshillit te larte te drejtesise.
Kushtetuta ka afirmuar ekzistencen e tri shkalleve kryesore te gjykimit: gjykaten e larte, gjykaten e apelit dhe gjykaten e shkalles se pare. Per organizimin dhe funksionimin e tyre, kushtetuta percakton rezerven ligjore. Pra rregullimi I tyre behet vetem me ligj. Me ligj mund te krijohen dhe gjykata te vecanta, te cilat jane organe gjyqsore te specializuara ne fusha te percaktuara qarte. Megjithate ne asnje rast nuk mund te krijohen gjykata te jashtzakonshme, te cilat mund te shnderrohen ne nje arme te pushtetareve per te persekutuar kundershtaret politike. Gjykata e larte: eshte nje gjykate e vetme, ka juridksio rishikues. Ajo gjykon ne shkalle te trete ceshtjet qe ankimohen nga palet, per shkak te vendimeve te dhena nga gjykatat e apelit. Gjykata ka juridiksion fillestar kur gjykon akuzat penale kunder presidentit, kryeministrit apo ministrave, deputeteve etj. Perbehet nga 17 gjyqtare, te cilet emerohen nga presidenti me pelqimin e kuvendit per nje mandat 9 vjecar. Ky mandat eshte I parinovueshem. Gjykata e larte gjykon ne kolegje te bashkuara. Ne gjykimin e saj, kjo gjykate shqyrton vetem bazen ligjore te vendimeve gjyqsore. Nuk rishqyrton faktet qe kane objekt I proceseve gjyqsore te zhvilluara ne gjykatat e tjera. Mbi bazen e fakteve te servirura, gjykon nese ligji eshte interpretuar ne menyre korrekte apo jo. Vendimi I gjykaes se larte eshte I detyrueshem per gjykaten te cilen ceshtja I kthehet per rishqyrtim. Vendimet e saj te shoqeruara dhe nga mendimet e pakices botohen. Gjykata apelit: eshte gjykate qe shqyrton ne shkalle te dyte te gjitha ceshtjet e gjykuara ne gjykatat e shkalles se pare, qe ankimohen nga palet. Gjykon ne themel ceshtjen me ane te nje kolegji te formuar prej 3 gjyqtaresh. Ata emerohen ne detyre nga presidenti, me propozim te KLD. Vendimet e gjykatave te apelit jane vendime te formes se prere. Gjykata e shkalles se pare; jane hallka e pare e rendesishme e pushtetit gjyqsor. Jane te pranishme ne cdo rreth dhe juridiksioni shtrihet ne te gjithe territorin e rrethit te cilit I perkasin. Gjykon ceshtje fillimisht dhe behet vetem me nje gjyqtar, por per ceshtje te ndryshme mund te zhvillohen edhe gjykime me 3 antare. Keshilli I larte drejtesise: ka funksione aktive te administrimit te drejtesise, dhe ka kompetenca eksluzive persa I perket statusit juridik te gjyqtareve. KLD eshte organ kushtetues. I kryesuar nga presidenti. Perbehet nga 15 antare, 3 nga te cilet zgjidhen nga kuvendi, 9 jane gjyqtare te zgjedhur nga konferenca gjyqsore kombtare. Ne perberjen e tij marrin pjese edhe 3 antare ex officio, presidenti I republikes, kryetari I gjykates se larte & ministri I drejtesise. Anetaret e zgjedhshem nuk kane te drejte te rizgjidhen menjehere. Kompetencat e KLD shtrihen ne ceshtjet qe lidhen me veprimtarine dhe karrieren e gjyqtareve. Nuk eshte organ gjyqsor. Vendos ne transferimin e gjyqtareve dhe per pergjegjesine e tyre disiplinore ne baze te ligjit. Kushtetuta I parashikon shprehimisht kur KLD mund te shkarkoje gjyqtaret.
27 25. Drejtesia kushtetuese ne shqiperi. Gjykata kushtetuese. Perberja dh e statusi I antarve te saj. Juridiksioni.
Ne kushtetuten e v. 1998, gjykata kushtetuese pozicionohet si nje organi vecante dhe nuk perfshihet ne organizimin gjyqsor apo ne ndonjerin nga organet qe iu perkasin te tria pushteteve. Kjo kushtetute I jep gjykates rolin e organit balancues midis tre pushteteve. Eshte e vertete se, kuvendi eshte organi me I larte ligjvenes ne vend, por edhe aktet e tij I nenshtrohen rishqyrtimit gjyqsore nga ana e gjykates kushtetuese, e cila eshte e pavarur dhe I nenshtrohet vetem kushtetues. Perberja dhe funksionimi I gjykates kushtetuese: Gjykata kushtetuese perbehet nga 9 antare, te cilet emerohen emerohen nga presidenti, me pelqimin e kuvendit dhe qendrojne ne detyre per 9 vjet. Per te qene antar te kasaj gjykate, kandidatet duhet te jene juriste me me kualifikim te larte dhe me nje eksperience pune mbi mbi 15vjet. Riperseritja e gjykates kryhet me njefare rotacioni, ajo realizohet cdo tre vjet me 1/3 e antareve te kesaj gjykate, gjykate, dhe gjyqtaret e saj nuk kane te drejte te riemrohen. riemrohen. Ne krye te gjykates qendron kryetari I saj. Zgjidhet mes anetareve te kesaj gjykate me nje mandat 3 vjecar. Statusi I gjyqtarit kushtetues: Gjyqtaret kushtetues kane nje varg garancish ne veprimtarine e tyre. I nenshtrohen parimit te parevokueshmerise. Nuk shkarkohen nga detyra gjate kohes qe ushtrojne mandatin e tyre. Ne nenin 128 te kushtetutes jane te parashikuar qarte kur gjyqtari mund te shkarkphet nga kjo detyre. Shkarkimi kryhet nga kuvendi me 2/3 e deputeteve, vendim I cili duhet ti nenshtrohet gjykata kushtetuese. Gjithashtu duhet mbajtur parasysh edhe neni 130 I kushtetutes, ne lidhje me papajtueshmerine e detyres se tij. Gjyqtaret kushtetues kane imunitet te garantuar nga kushtetuta. 1. Ata nuk mbajne pergjegjesi per ate cka thone gjate ushtrimit te funksioneve te tyre dhe as vendimet qe marrun apo votat qe shprehin. Mendimi I pakices ne marrjen e nje vendimi botohet se bashku me vendimin ne fletoren zyrtare. 2. gjyqtari kushtetues ka imunitet ne procesin penal. Nuk mund te ndiqet penalisht pa pelqimin e gjykates kushtetuese. Edhe kur gjyqtari ndalohet e te arrestohet per faktin se kapet ne kryerje e siper te nje krimi, ose menjehere pas kryerjes se tij, kjo gjykate duhet te jape pelqimin e saj brenda 24 oreve per dergimin ne gjykate te gjyqtarit te arrestuar. Ne rast te kundert, organi kompetent detyrohet ta liroje ate. 26. Procesi kushtetues. Venia ne levizje e gjykates kushtetuese, gjykimi I ceshtjes dhe vendimi.
Funksioni kryesor I gjykates kushtetuese eshte gjykimi mbi legjimitetin e ligjeve dhe akteve qe kane fuqine e ligjit. Kur themi gjykimi I ligjeve kemi parasysh se gjykimit te gjykates kushtetuese I nenshtrohen: Ligjet/aktet qe kane fuqine e ligjit, aktet normative te organeve qendrore dhe vendore/ marreveshjet nderkombetare perpara ratifikimit.
28 Objkt I shqyrtimit te gjk do te jene vetem burimet primare te se drejtes. Shqyrtimi I akteve dhe I dispozitave nenligjore del jashte objektit te shqyrtimit shqyrtimit nga kjo gjykate. Per shqyrtimin e pajtueshmerise se ligjeve ose akteve te tjera normative dhe per marrveshjet nderkombtare, kjo gjykate vihet ne levizje nga presidenti, kryeministri, nga jo me pak se 1/5 e deputeteve dhe te kryetarit te larte te shtetit, avokati I popullit, organet e bashkesie fetare, partite politike, si dhe organizma te tjere vetem kur argumentojne se ceshtja lidhet me interesat e tyre. Keto kerkesa mund te drejtohen gjk deri ne 3 vjet nga dita e hyrjes ne fuqi te aktit qe kontestohet. Te gjitha ceshtjet qe ngrihen perpara gjk, ngrihen ne menyre te d.p.d, por ka dhe nje menyre tjeter qe quhet menyra incidentale. Kjo menyre konsiston ne ate qe gjyqtare te zakonshem vene re se ligji vjen ne kundershim me kushtetuten, ose me marreveshjen nderkombetare te ratifikuar, nuk izbatojne ato, pezullojne gjykimin dhe u dergojne nje kerkese kesaj gjykate per shqyrtim ate, ka njiftuar gjykaten dhe subjektet e interesuara. Kjo eshte nje nga menyrat me te shpeshta dhe u sherben individeve qe ndodhen ne proces dhe qe kane mundesi ti drejtohengjk. Gjk merret edhe me gjykimin e mosmarveshjeve te kompetences ndermjet pushteteve, si dhe ndermjet pushtetit qendror e ate vendor. Ne kete rast kemi dy lloj konfliktesh: - konflikte qe lindin midis pushteteve qendrore te shtetit, si ato te kuvendit, qeverise, presidentit, etj. - Konfliktet qe kindin midis pushtetit qendror dhe organeve te qeverisjes vendore, si dhe midis ketyre te fundit. Po keshtu gjk merret edhe me gjykimin e kushtetuetshmerise se partive politike dhe organizatave te tjera politike. Ne lidhje me kete, gjk shqyrton dhe vendos nese partia apo organizata eshte krijuar ne perputhje me dispozitat. Gjykata ka dhe nje sere kompetencash te tjera si gjykimin akuzes ndaj presidentit dhe vertetimin e pamundesise per te ushtruar funksionet, etj. Seancat e gjykates jane publike, por ka raste qe mund te vendoset te gjykohet me dyer te mbyllura. Vendimet e kesaj gjykatee merren me shumice absolute te te gjithe antareve, te cileve nuk u lejohet te abstenojne.gjyqtaret duhet te shprehen ne lidhje me njeren alternative: te pranojne kerkese ose ta rrezojne ate. Vendimi shpallet I argumentuar dhe ka vlere perfundimtare. Gjyqtari qe mbetet ne pakice duhet te argumentoje mendimin e tij. Nese konstatohet papahtueshmeri me ligjet kushtetuese, vendimet e ksaj gjykate kane fuqi detyruese. Hyn ne fuqi diten e botimit ne fletoren zyrtare. Gjk mjaftohet vetem me deklarimin nese nje ligj eshte antikushtetues, nuk mund ti ndryshlje e ti modifikoje, kjo detyre I perket vetem kuvendit. 27. Presidenti I republikes dhe pozita e yij juridiko-kushtetuese. Raportet e presidentit te republikes me tri pushtetet. Aktet e presidentit p residentit te republikes.
Pozita e presidentit te republikes eshte ajo e nje organi neutral. Merr rolin e arbitrit ne krizat institucionale, nuk zhvillon asnje funksion aktiv ne percaktimin e drejtimin politik te vendit, dhe eshte menjanuar ne maksimum nga kompetencat ekzekutive. Ne personin e tij harmonizohet uniteti I shtetit. Ku pozicion I tij pajtohet me se miri me natyren e nje republike parlamentare. Kushtetuta I jep mjaft atribute ne te cilat ushtron nje influence konkrete ne zhvillimin e aktiviteteve kushtetuese, si zgjidhja e konflikteve midis kuvendit e qeverise, emeron kryeministrin, etj. Presidenti ne baze te kushtetutes mund te zgjeroje funksionet & te shumfishoje nderhyrjet e tij ne rastet e krizave te sistemit, si psh
29 dispozitat ne lidhje me gjendjen e jashtzakonshme, krizat e pushtetit politik dhe te pushtetit. Zgjedhja e presidentit dhe kohzgjatja e mandatit; Presidenti zgjidhet nga kuvendi, duhet te jete shtetas shqiptar mbi 40 vjec, me vendbanim prej jo me pak se 10 vjet ne shqiperi. Procedura e zgjedhjes se presidentit eshte paksa e komplikuar. Per zgjedhjen e tij, kushtetuta kerkon nje shumice te cilesuar prej 3/5 te te gjithe deputeteve. Kjo zgjedhje e tille behet permes negociatash dhe mund te realziohet mbi bazen e kompromisit. Propozohet nga grupe prej jo me pak se 20deputete, behet me votim te fshehte dhe pa debat, me shume e cilesuar deri ne 5 here. Nese dhe pas 5 votimeve, asnje prej kandidateve nuk e ka marre shumicen e kerkuar, kuvendi shperndahet dhe brenda 60 diteve behen zgjedhje te reja te pergjithshme. Mandati I presidentit eshte 5 vjet. Detyra e presidentit eshte e papajtueshme me cdo funksion tjeter, qofte publik, privat apo partiak. Presidenti nuk ka pergjegjesi per aktet e kryera gjate ushtrimit te detyres se tij. Ai e ushtron mandatin e tij te plote dhe asnje organ kushtetues nuk mund ta detyroje ate te largohet nga detyra. Pergjegjsia politike e presidentit: Presidenti eshte politikisht I papergjegjshem nga pikpamja institucionale, sepse pergjegjsia politike e akteve presidenciale merret persiper nga ministrat propozues ose nga ministrat kompetente, te cilet I konfirmojne keto akte. Pergjegjsia juridike e presidentit; si rregull ai nuk eshte pergjegjes si penalisht ashtu & civilisht per aktet e permbushura gjate ushtrimit te funksioneve te tij, gjithsesi kjo nuk eshte absolute. Kushtetuta parashikon he kufizimet e saj, psh presidenti eshte pergjegjes per shkelje te kushtetutes, kur ka kryer nje krim te rende. Ne keto raste me kerkese e ¼ e deputeteve duhet te beje kerkesen per ta shkarkuarr dhe duhet te mbeshtetet nga 2/3 e tyre. Ky vendim I kuvendit shqyrtohet ne gjyk. Kushtetuese e cila verteton fajesine e presidentit, dhe deklaron shkarkimin e tij. Kompetencat: Presidenti I republikes identifikohet si nje pushtet autonom predidencial. Ne mardhenie me kuvendin ai cakton daten e zgjdhjeve, therret kuvendin ne mbledhjen e tij te pare, shpall ligje dhe ushtron te drejten e vetos vetem njehere, kerkon mbledhjen e kuvendit ne sesion te jashtzakonshem, shperndan kuvendin, vlerson kerkesen e 50mije shtetasve per te zhvilluar referendum. Ne marrdhenie me qeverine presidenti emeron per here te pare kandidatin per kryeminister, emeron shkarkon ministra me propozim te kryeministrit, kerkon mendim dhe te dhena me shkrim nga drejtuesit e institucioneve per ceshtje qe kane te bejne me detyrat e tyre, ne mardhenie me politiken e jashtme lidh marrveshje nderkombetare sipas ligjit, emeron dhe liron ambasadoret tane jashte vendit. Ne lidhje me drejtesine presidenti emeron gjyqtaret dhe prokuroret, eshte kryetari I KLD, ushtron te drejten e falje. Presidenti eshte komandant I pergjithshem I forcave te armatosura, akordon grada te larta shtetrore, etj. Klasifikimi I akteve presidenciale: a) aktet formalisht presidenciale dhe thelbesisht qeveritare. b) Aktet formalisht dhe thelbesisht presidenciale. c) Aktet thelbesisht komplekse.
30
28. Pushteti vendor. Parimet dhe organizimi I qeverisjes vendore.
Baza ligjore: kushtetuta/ karta evropiane e autonomise lokale/ ligji nr. 8652, funksionimin e qeverisjes vendore”. dt31.07.2000 “ per organizimin dhe funksionimin Organet e qeverisjes vendore sigurojne qeverisjen ne nje nivel sa me afer shtetasve nepermjet: - njohje e identiteteve dhe vlerave te ndryshme te bashkesive. - Ushtrimit efektiv tefunksioneve, kompetencave e detyrave. - Respektimi I te drejtave dhe lirive themelore te shtetasve. - Nxitje efektiv te pjesmarrjes ne qeverisjen vendore. - Lloje te ndryshme te sherbimeve dhe lehtesirave te tjera publike vendore. - Realizimit te sherbimeve ne forme te pershtatshme. Parimet themelore te funksionimit te organeve te njesive te qeverisjes vendore: - autonomia vendore/ decentralizimi n. 13 I kushtetutes, parimi I unitetit, parimi I kontrollit-n.7 I kushteutes- ndarje dhe balancim midis pushteteve- prefekti, qeveria, gjykata kushtetuese, kontrolli I larte I shtetit, gjykatat. - Subsidiariteti: kryerja e funksioneve dhe ushtrimi I kompetencave ne nje nivel qeverisjeje sa me prane shtetasve dhe te bashkpunimit per zgjidhjen e problemeve te perbashketa. - Parimi I ligjshmerise: kushtetuten, ligjet & aktet e nxjerra ne baze per zbatimin e tyre. - Te gjitha parimet e kpra dhe ligjeve. Njesite e qeverisjes vendore: komune, bashki, qark, nendarjet. Komuna:unitet administrativo-territirial dhe bashkesi banoresh, si rregull ne zona rurale dhe ne raste te vecanta ne zona urbane. Nednarjet e komunes jane ne fshatra dhe ne raste qytete. Bashkia: unitet administrativo-territorial dhe bashkesi banoresh kryesisht ne zona urbane e ne raste te vecanta perfshin dhe zonat rurale. Nendarjet e bashkise: lagje(mbi 15 mije banore-keshilli bashkiak), fshati mbi 2000 banore, qytet- urban shpallet me ligj. Qarku: unitet administrativo-territorial: disa komuna & bashki me lidhje gjeografike, tradicionale, ekonomike, sociale, e interesa te perbashkete. Nendarjet e qarkut: rrethi(me ligj). Te drejtat e njesive te qeverisjes vendore, ushtrimi I autoritetit me interes publik vendor. E drejta e qeverisjes: masa per kryerjen e funksioneve & ushtrimin e kompetencave/ nxjerrjen e urdheresave, vendime & urdhra. E drejta e kryerjes se veprimtarise ekonomike: te ushtroje veprimtari ekonomike/ te ardhurat qe perfitohen perdoren per mbeshtetjen dhe permbushjen e funksioneve publike. E drejta e pronesise; fitojne, shesin & japin ne perdorim pronen e paluajtshme ose te luajtshme te tyre/ shpronesime ne interes publik.
31 E drejta e bashkpunimit; ushtrojne se bashku cdo funksion me ane te marrveshjeve ose kompetencave te perbashketa/ delegimin e kompetencave ose pergjegjsive te vecanta njera tjetres/ perfaqeson ne organizata nderkombetare te pushteteve vendore. E drejta e mbledhjes se te ardhurave ose berjes se shpenzimeve: krijojne mbledhin te ardhura dhe bejne shpenzime/ vendosin taksa e tarife per sherbimet/ hartojne, miratojne e zbatojne buxhetin e tyre. E drejta e personit juridik: te drejten e lidhjes se kontrates/ e krijimit te personave te tjere juridik, etj. Organet e njesive te qeverisjes vendore: Organet perfaqesuese: 1.keshilli komunal ose bashkiak, ose I qarkut. 2. zgjidhen me zgjedhje te pergjithshme, te d.p.d dhe me votmi te fshehte. Organet ekzekutive; kryetari I komunes, I bashkise dhe I qarkut, kryetari e keshilli I qarkut. Funksionet e organeve te qeverisjes vednore; Eshte fusha e veprimtarise per te cilen organi eshte pergjegjes: - funksione te veta: pergjegjese vete per realizimin, duke zotruar autoritet te plote administrativ, sherbimi, investimi dhe rregullator. - Funksione te perbashketa: ushtrohen bashkarisht me pushtetin qendror. - Funksione te deleguara; jane te pushtetit qendror qe me ligj ose me marveshje u delegohen qeverisjes vendore ne menyre e mase te percaktuar. Kompetencat e kryetarit te komunes e bashkise: - te gjitha pervec atyre qe kryen keshilli I komunes ose bashkise; - zbaton aktet e keshillit perkates. - Merr masa per pergatitjen e mbledhjeve. - Raporton mbi gjendjen financiare ne keshill. - Raporton problemet ne keshill. - Anetar I keshillit te qarkut. - Emeron e shkarkon z/kryetaret e njesise se vete. - Emeron e shkarkon punonjes jo me status te nenpunesit civil, etj. Organet ne nedarjet e njesive vendore: Fshati- kryeplaku e kryesia e fshatit si organ keshillimor I kryeplakut. Lagjet- detyrat administrative caktohen kryesisht me vendim te keshillit bashkiak. Kompetencat e keshillave te komunes e bashkise/ - miraton buxhetin dhe regulloren e brendshme te veten. - Zgjedh/ shkarkon kryetarin dhe zevendesin e tij. - Miraton buxhetin. - Miraton aktin e themelimit te personave juridike qe krijon. - Vendos taksat/tarifat vendore. - Vendos per marrjen e kredive dhe shlyerjen e detyrimeve, etj. Kompetencat e keshillit te qarkut.
32 -
vendos per nivelin e ndihmave financiare te detyrueshme te cdo njesie ne buxhetin e qarkut. Miraton buxhetin. Organizon dhe mbikqyr kontrollin e brendshem. Vendos taksat/tarifat ne kompetence te qarkut, etj.
Satusi I punonjesve – punonjesve – disa disa me status te nenpunesit civil, te tjeret emerohen nga kryetari ose me kod pune. kushtetuta(n.114), ligji nr.8927, dt 25.07.2002 „per prefektin”. Prefekti – Prefekti – kushtetuta(n.114), Eshte nje hallke e posacme ndermjetese midis pushtetit vendor dhe qendror. Emerohet & shkarkohet nga keshilli I ministrave me propozim te ministrit te brendshem ose kryeministrit. 29. Akti administrativ. Vlefshmeria e aktit administrativ. Rishikimi gjyqsor I aktit administrativ.
Akti administrativ – administrativ – koncept koncept thelbesor I se drejtes administrative. Akti administrativ eshte: deklarim apo shfaqje vullneti te qarte te pushtetit shtetror ne veprimtarine e administrates publike, e kryer me perputhje te plote ne kushtetuten dhe me ligjet ne teresi, per te krijuar, per te ndryshuar apo shuar pasoja te caktuara juridike, I zbatuar nepermjet vullnetit te lire te subjekteve ose me ane te fuqise shtrenguese te shtetit. Akti administrativ konsiderohet si akt nenligjor pasi: - akti administrativ specifikon ligjin. - Detajon ligjin. - Pershtat me imtesi ligjin duke bere zberthimin dhe rregullimin ne praktike te marrdhenies juridike. - Cdo akt I nxjerre ne perputhje me nje akt te nje organi me te larte duhet te jene ne perputhje me kete te fundit. Akti administrates konsiderohet I njeanshem sepse: - ne njeren ane te aktit qendron gjithmone shteti. - Vullneti I subjekteve te cileve u drejtohet akti nuk eshte pjese perberese e tij. - Ne dallim midis akteve autoritare dhe konsensuale. Akti administrativ esht akt juridik sepse: - krijon, ndryshon, shuan pasoja juridike. - Organi kompetent shfaq vullnetin shtetror. Klasifikimi I akteve administrative. Metodat e ndryshme te klasifikimit te tyre. Sipas formes se pushtetit: - legjislative - gjyqsore - administrative.
33 Sipas rendesise se subjektit: - deklarative( shpall nje atribut te rendesishem ligjor te nje personi). - Komanduese( perbehet nga urdhra, ndalime & detyron kryerjen e nje sjellje te caktuar). - Strukturore ( krijon qpo leviz nje marrdhenie konkrete ligjore). Klasifikimi universal sipas subjektit qe merr iniciativen per nxjerrjen e aktit; - me iniciativen e organit - me kerkese te subjektit - akte te nxjerra nga urdherimet e ligjeve apo vendime gjyqsore. Sipas efekteve qe sjell akti: - detyrues - dobiprures Sipas formes se shprehjes se vullnetit: - shkresore - verbale - shenja akte reale. Sipas permbajtjes se aktit: - individuale - normative. Fomat e ak jane shkresore, verbale dhe nepermjet shenjave konvencionale. Qellimi per nxjerrjen e ak perben vullnetin shteteror te organit administrativ dhe pasojat juridike qe krijohen nga ak jane ato te cilat subjektet e ak I deshirojne te vijne, por mund te shfaqen pasoja qe dalin tej qellimitper te cilen eshte nxjerre ky akt. Arsyetimi I ak eshte atehere kur akti perben nje vendim te kundert me pretendimet e paleve te interesuar ose ne kundershtim me nje informacion apo propozim zyrtar: perben devijim apo praktika e ndjekur per zgjedhjen e ceshjteve te ngjashme: shkakton, revokon, shfuqizon, modifikon, ose pezullon aktin e meparshem. Ekzekutimi I nje ak ndosh pas hyrjes ne fuqi te tij, mund te realizohet nga vete administrata forcerisht pa qene nevoja per tiu drejtuar gjykates, duhet bere ne perputhje me ligjin. Vlefshmeria e aktit administrativ. Kerkesa qe duhet te respektohen per vlefshmerine: - kompetenca - procedura - perputhje e aktit me permbajtjen e ligjit - perputhja e permbajtjes se tij me qellimin e ligjit.
30. Kuptimi I kundravajtjes administrative. Organet qe nxjerrin akte administrative qe parashikojne kundravajtje administrative. ad ministrative.
34
Kundravajtje administrative quhet shkelja me faj e dispozitave ligjore ose nenligjore te nxjerra nga organet kompetente, e kryer me veprim ose mosveprim dhe per palen parashikohet nje denim administrativ. Duke qene se kundravajtja administrative dallohet nga vepra penale vetem nga shkalla me e vogel e rezikshmerise shoqerore te saj, duhet patur parasysh kuptimi I vepres penale, pra elementet perberes te saj qe jane rrezikshmeria shoqerore e vepres, kunderligjshmeria e saj, kryerja e vepres me faj, parashikimi me ligj I denimit te saj. Rrezikshmeria shoqerore si e vepres penale, ashtu edhe e kundravajtjes adminstrative, eshte nje kategori objektive, pra qe spercaktohet nga deshira e njerzve, por nga kushtet objektive te zhvillimit te nje shoqerie te caktuar. Ajo percaktohet nga objektet te cilave u shkaktohet demi ose kunder te cileve eshte drejtuar veprimi ose mosveprimi. Sa me I rendesishem te jete objekti I mardhenieve te caktuara shoqerore qe cenohen aq me pak e rrezikshme per shoqerine eshte vepra penale dhe sa me pak I rendesishem qe te jete objekti, aq me pak I rrezikshem per shoqerine eshte vepra penale ose kundravajtja administrative. Per percaktimin e rrezikshmerise shoqerore dhe te shkalles se saj, si per vepren penale, ashtu edhe per kundravajtjen administrative, rendesi kane edhe rethana te tjera objektive dhe subjektive, sic jane pasojat qe kane ardhur ose qe mund te vinin nga kjo veper, vendi, koha & gjendja ne te cilen kryhet veprimi ose mosveprimi, si dhe nga ana subjektive, pra dashja ose pakujdesia per kryerjen e vepres. Rrezikshmeria shoqerore ne nje shkelje administrative eshte tipari material, ndersa kundersligjshmeria eshte forma me te cilen gjen shprehjen kjo rrezikshmeri. Kunderligjshmeria eshte tipari I dyte dallues, pasi ajo eshte shprehje juridike e rrezikshmerise shoqerore. Te kunderligjshme mund te jene vetem veprat shoqerisht te rezikshme, pavarsisht nga shkalla e kesaj rrezikshmerie. Nje veper e caktuar eshte shoqerisht e rrezikshme kur ajo eshte kryer ne kundershtim me ligjet penale ose me dispozitat e tjera me karakter administrativ. Kundervajtjen administrative mund ta perkufizojme si nje shkelje e dispozitave te nxjerra nga organet shtetrore kompetente, e kryer me faj dhe nga persona te pergjegjshem, per te cilen per shkak te rrezikshmerise shoqerore te vogel eshte caktuar administrativ. Ne dallim me vepren penale, kundervajtja administrative, duke qene veper me rrezikshmeri shoqerore te vogel, mund te parashikohen jo vetem ne ligje dhe dekrete, por edhe me dispozita te organeve te tjera shoqerore. Vec ketij, kemi dhe dallimin qe dispozitat qe percaktojne kundravajtja administrative dhe qe nxirren nga organet lokale te pushtetit, keshillat bashkiake e te komunave, kane fuqi vetem ne territorin ku shtrihet ai organ. Dhe rregullat e parashkrimit te kundravajtjes dhe preocedimit administrativ ndryshojne nga ato te vepres penale. Kundravajtja administrative parashkrohet, nqs kalojne 15 dite nga dita e konstatimit ose 2 muaj nga data e kryerjes, ndersa gjithe veprimtaria ne lidhje me ekzekutimin e denimit administrativ duhet te perfundoje brenda 1 viti nga data qe vendimi ka marre forme te prere. Qe shkelja administrative te quhet kundravajtje administrative duhet te kryhet me faj. Organet qe nxjerrin dispozita qe percaktojne kundravajtje administrative: Sipas ligjit per kundravajtjet administrative; keshilli I ministrave, ministrite, institucionet e tjera qendrore te admiistrates shtetrore, keshillat bashkiake dhe te komunave, te rretheve qe kane te drejte te nxjerrin dispozita, shkelja e te cilave formon kundravajtjen administrative. Organet e administrates shtetrore dhe organizatat shoqerore kane te drejte
35 te vendosin rregulla sjelljeje te detyrueshme per punonjesit ose antaret e tyre ne lidhje me disiplinen ne pune e rendin e tyre te brendshem. Organet lokale te pushtetit qe kane kompetenca te nxjerrin dispozita qe percaktojne kundravajtjet administrative smund te ushtrojne kete te drejte per cdo ceshtje te kompetences se tyre dhe qe sjane rregulluar ne ligje te vecanta. 31. Procedura per dhenien d henien e denimeve administrative dhe llojet e denimeve administrative.
Procedura per dhenien e denimeve administrative eshte teresia e vepriemve qe kryejne organet perkatese shtetrore dhe palet gjate gjykimit ne kundravajtje, mbi bazen e procesverbaleve per konstatimin e tyre, me qellim qe te zbulojne te verteten objektive ne nje shkelje te pretenduar dhe sipas rastit te japin denime te pershtatshem administrative ose te deklarojne te pafajshem personat e akuzuar me shkelje. Dallojme keto elemente ne proceduren e dhenieve te denimeve administrative: a) fillimi I gjykimit te kundravajtjes behet mbi bazen e procesvarbalit. Duhet te jete mbajtur nga personat e autorizuar nga ligji, te kete shenuar identitetitn e kundravajtesit, llojin e kundravajtjes administrative, te jete nenshkruar nga perpiluesi dhe deshmitaret e pranishem. b) Gjate gjykimit te kundravajtjes administrative, paraqiten provat e nevojshme per zbulimin e se vertetes objektive ne nje shkelje te pretenduar. c) Ne gjykimin e kundravajtjes marrin pjese palet qe nepermjet debatit gjate gjykimit dhe ne perfundim te tij ndikojne ne zbulimin e se vertetes. d) Ne perfundim te gjykimit kur vertetohet faji, vendoset denimi I kundravajtjes administrative ose pafajesia e tij kur akuza qe I behet, svertetohet dhe pushimi I ceshtjes, kur kundravajtesi pranon fajin, tregon pendim te sinqerte, ka bere autokritike dhe cmohet se eshte plotesuar qellimi edukativ I gjykimit. Ligji per kundravajtjet administrative ka percaktuar se per ato jepen dy lloje denimesh; 1.gjoba, 2.heqja e lirise deri ne 30 dite. Sipas ligjit keto dy lloje denimesh administrative ne varesi nga lloji I kundravajtjes, shoqerohen dhe me masa administrative parandaluese te parashikuara ne ligj. Vec organeve te policise, e drejta e gjobes ne vend u eshte dhene edhe punonjesve te organeve te kontollit te qarkullimit rrugor, ministrise se mbrojtjes, punonjesve te caktuar nga drejtoria e pergjithshme e hekurudhave per shkelje te rregullave te mbrojtjes se vijave hekurudhore, personelit te sherbimit te tregut fshatar, etj. Dispozitat kane minimum ose maksimum te caktuar, ose jane me nje shume fikse. Per kundravajtjet administrative te parashikuara ne akte te pushtetit lokal, denimi me gjobe smund te jete mbi 10000 leke. Nder masat e tjera perfshihen:. a) heqja e lejes se patentes ose librezes shendetsore(jo me teper se nje vit). b) Marrja e sendit qe ka sherbyer ose I eshte caktuar si mjet per kryerjen e kundravajtjes administrative ne thelb eshte konfiskuar, marrje me detyrim dhe pa shperblim e sendin nga personi qe ka kryer kundravajtjen per tja kaluar pa shperblim shtetit, etj.
36
32. Sistemi tatimor ne republiken e shqiprise.
Tatimet jane pagesa te detyrueshme qe I cakton shteti ne ngarkim te kontribuesve te ndryshem, per tu perdorur ne mbulimin e shpenzimeve publike me karakter te pergjithshem, ne menyre qe shteti te permbushe funksionet e veta, si dhe per te ndihmuar ne zhvillimin ekonomik dhe progresin shoqeror e kulturor te vendit. Aktualisht sistemi tatimor ne shqiperi perbehet kryesisht nga keto ligje: a) ligji per “tatimin mbi fitimin”. Subjekt I ketij tatimi te d.p.d jane personat juridik vendas e te huaj shtetrore e private, qe zhillojne veprimtari ekonomike dhe te realizuar nga veprimtaria ne sferen prodhuese, te tregtise, turizmit te personave juridike. atimit jane personat fizike qe b) Ligji “per tatimin mbi biznesin e vogel”, subjekt I t atimit ushtrojne veprimtari private te pavarur me qellime fitimprurese me tregti, artizanat, ne sherbime sic jane konkretisht transporti, shendetsia, mjeksia, avokatura, etj. Objekti I tatimit jane te ardhurat qe realizohen nga shitja e mallrave te ndrydhem, ose kryerja e sherbimeve duke u bazuar ne deklaraten vjetore te paraqitur nga tatim pagusi dhe te verifikuar nga punonjesit e organeve tatimore. Tarifa eshte propocionale, por mund te jete dhe fikse. c) Ligji “per tatimin mbi te ardhurat personale” subjekt I ketij tatimi eshte cdo person shqiptar ose I huaj qe realizon te ardhurat personale nga cfaredo burimi duke perfshire ketu edhe qirate. Objekt I tatimit jane te ardhurat personale nga puna ne sektorin publik e privat, si dhe te ardhurat personale qe realizojne nenpunesit nga veprimtaria e tyre ne sektorin publik dhe ne ate privat. Tarifat e tatimet jane progresiva. d) Ligji “per tatimin mbi pasurine” perfshihen dy lloj tatimesh: - tatimi mbi token bujqesore, ku ngarkohen te ardhurat nga produkte bujqesore qe llogariten ne baze te kategorise se tokes. Keto jane tarifa fikse. - Tatimi mbi ndertesat, subjekte te ketij tatimi jane pronaret e ndertesave te ndertimit dhe te mjediseve qe perdoren per qellime tregtare, ekonomike dhe sociale. Objekti I tatimit eshte siperfaqja e ndertese e shprehur ne metra katror. fizike dhe e) ligji “per tatimin mbi qarkullimin” subjekt I ketij tatimi jane personat fizike juridik vendas ose te huaj qe prodhojne ose importojne mallra, kryejne sherbime e ndertime ne republiken e shqiprise dhe I shesin ato. Objekt I tatimit jane shitjet e realizuar prej prodhuesve te ndryshem te mallrave, si dhe shitja e mallrave te importuar. Tarifat e tatimit eshte propocionale kundrejt xhiros se realizuar. f) Ligji “mbi aksizat‟ subjekt I ketij tatimi jane disa lloj mallrash qe perdoren per konsum te brendshem. Objekt I ketij tatimi jane prodhime dhe mallra te tilla si cigaret, duhani, alkoli, energjia elektrike, nenproduktet e naftes. Tarifat e tatimit jane te ndryshme ne varesi me objektin e tatimit. Me anen e aksizave, shteti synon te arrije dy objektiva; te siguroje te ardhura per shpenzimet publike, si dhe te kufizoje sa te jete e mundur perdorimin e tyre. 33. Kuptimi I marrdhenieve juridike civile.
37 Marrdhenia juridike civile eshte rezultati I veprimit te rregullimit nga normat e se drejtes civile. Kjo marrdhenie bazohet ne korelacionin midis dy ose me shume subjekteve. Keto subjekte kane nje raport te caktuar kundrejt njeri tjetrit, e ku njeri paraqitet si bartes I se drejtes, tjetri si bartes I nje detyrimi te caktuar. Marrdhenia juridike civile dallon nga marrdheniet e tjera pasi ne themel te saj duhet te ekzistoje vullneti midis subjekteve pjesmarrese te saj, cka ben qe marrdhenia juridike civile te konsiderohet si nje marrdhenie e vullnetshme. Karakteristike e kesaj marrdhenie eshte fakti se keto marrdhenie rregullojne ate kategori te caktuar te drejtash te cilat jane te drejta pasurore dhe vetjake jopasurore. Pra: marrdheniet juridike civile jane marrdhenie pasurore dhe vetjake jopasurore, ku subjektet e tyre, personat fizike ose juridke, paraqiten si bartes te te drejtave subjektive she te detyrimit juridiko-civil dhe rregullohen nga normat e se drejtes civile. Elementet e marrdhenies juridike civile: Ne shkencen e se drejtes ekzistojne pikpamje te ndryshme ne lidhje me elementet e marrdhenies juridike civile dhe I klasifikojme ne 3 grupe: - ne grupin e pare bejne pjese ato pikpamje te cilat e konsiderojne marrdhenien juridike si nje teresi te tre elementeve, subjektit, objektit dhe permbajtjes se marredhenies juridike civile. - Sipas pikpamjes se dyte elementet e marrdhenies juridike civile jane subjktet e se drejtes dhe te drejtat dhe detyrimet e saj. - Se treti elementi I kesaj marrdhenie jane vetem te drejtat dhe detyrimet e subjekteve qe marrin pjese ne te. Objekt I marrdhenies juridike civile; Eshte ai mbi te cilin drejtohen synimet e paleve per te arritur qellimin e caktuar. Kur flitet per objektin e saj, nuk kuptohen vetem sendet, sendet, pamvarsish se e drejta civile ne themel ka marrdheniet me karakter pasuror, pasi sendet jane vetem nje nga elementet e marrdhenies juridike civile. Nga ana tjeter objekt I marrdhenies juridike civile eshte edhe nje drejte vetjake jopasurore. Ne dispozitat e kc, si ne pjesen e pergjithshme ashtu edhe ne ate te posacme parashikohet mbrojtjae te drejtave vetjake jo pasurore. Psh. Neni 5 kc ben fjale per te drejten e emrit, etj. Objekt I marrdhenies juridike civile mund te jene edhe produktet e krijimtarise intelektuale. Elementi I trete dhe me I rendesishmi I mardhenies eshte permbajtja e saj, e cila perben teresine e te drejtave dhe detyrimeve qe I perkasin subjekteve te se drejtes ne nje marrdhenie juridike. Llojet e marrdhenieve juridike civile: marrdheniet juridike civile ne varesi te llojit te te drejtave dhe detyrimeve, te cilat perbejne permbajtjen e tyre, mund ti klasifikojme ne: Marrdhenie pasurore dhe vetjake jo pasurore,te cilat ndahen ne marrdhenie absolute & relative-mardhenuie reale dhe te detyrimit. Vendin kryesor ne keto marrdhenie e zene marrdheniet pasurore, si marrdhenie qe qendrojne ne themel te cdo relacioni, si midis personave fizike ashtu & midis tyre e personave juridike, midis vete personave juridike, si marrdheniet e pronesise etj. Te dyja keto marrdhenie ne cdo rast nqs individi cenohet ne ushtrimin e tyre ai ka te drejte ti drejtohet gjykates dhe te kerkoje rivendosjen e se drejtes se shkelur. Ne lidhje me ndarjet e marrdhenies pasurore dhe asaj vetjake jo pasurore:
38 Ndarja e pare ne marrdhenie absolute & relative behet ne varesi te marrdhenies konkrete para se ciles ndoshemi. Marrdhenie pasurore psh, ka karakter absolut, karakter qe qendron ne faktin se: - pronari I cili eshte mbajtes I se drejtes subjektive ka perkundrejt tijsi te detyruar nje numer te pakufizuar subjektesh pasive. - Personat e detyruar jane te detyruar te mos kryejne ato veprime te cilat do te cenojne subjektin aktiv I cili eshte mbajtes I se drejtes subjektive. Pra detyrimi eshte nje mosveprim. Nga ana tjeter edhe marrdheniet vetjake jopasurore kane karakter absolut, pasi personi eshte I lire te ushtroje te drejtat e tij & perkundrejt tij qendron nje numer I pakufizuar personash te cilet jane te detyruar ta respektojne. Marrdhenia do konsiderohet relative: - subjekti aktiv ne nje marrdhenie juridike ka perkundrejt tij te detyruar nje numer te caktuar personash te cilet jane konkrete. - Detyrimi I tyre konsiston ne kryerjen e disa veprimeve te caktuara, te cilat sjellin nje dobi mbajtesit te se drejtes. Pra detyrimi eshte nje veprim. Keto marrdhenie relative do ti gjejme ne shume kontrata te ndryshme si kontrata shitjeje, qiraje, etj.
34. Mbrojtja juridike e se drejtes civile.
E drejta objektive si nje tersi normash juridike qe rregullon nje dege te caktuar te se drejtes, sherben edhe per te mbrojtur te drejten subjektive. Mbrojtja e se drejtes subjektive behet me dy menyra: - ne rrugen gjyqsore - ne rrugen administrative. Ne kpc parashikohet se vetem subjektet e se drejtes mund te vene ne loje gjykaten per fillimin e nje procesi gjyqsor. Gjykata vihet ne levizje per mbrojtjen e se drejtes subjektive me ane te padise, e cila eshte e drejta e personit qe ben pretendimet per tu degjuar mbi themelin e ketij pretendimi. Ne te drejten civile, padia trajtohet ne dy kuptime, si nje e drejte ne kuptimin material- si nje e drejte subjektive qe I takon individit & qe duhet te ushtrohet brenda nje periudhe kohe te caktuar. Padia ka dhe kuptimi procedurial- qe sherben si nje mjet per te vene ne levizje procesi gjyqsor. Padia ngrihet vetem kur personi padites ka interesa te ligjshme ne njohjen ose ne rrezimin e nje pretendimi. Nga ana tjeter I padituri ka te drejte te mbrohet nga pikpamja proceduriale me ane te dy mjeteve prapesimi & kunderpadia. Mbrojtja ne rruge administrative eshte nje menyre e posacme e mbrojtjes se drejtes subjektive, kjo zbatohet vetem per aktet administrative qe nxirren nga organet e administrates shtetrore, te cilat kane cenuar interesat e individeve. Krahas ketyre rrugeve, ligji yne pranon edhe vetmbrojtjen, ose ate qe quhet mbrojtje e atecasteshme.
35. Subjektet te se drejtes civile. Personi fizik si subjekt I se drejtes civile.
39
Me subjekt te se drejtes civile do te kuptojme ate person fizik apo jurdik te cilet marrin pjese ne te, pra marrdheniet juridike civile jane marrdhenie qe vendose midis personave te cilet mund mund te paraqiten si individe individe ose si kolektive. Nocioni I subjektit te se drejtes civile eshte I lidhur pikerisht me keto 2 kategori, ku pa te cilat perbejne permbajtjen e kesaj marrdhenie. Persoi fizik si subjekt I se drejtes civile: Zotesia juridike – juridike – zotesia zotesia juridike eshte nje kategori juridike qe I takon individit, fitohet me lindjen e personit gjalle, zgjat gjate gjithe gjallerise se tij dhe mbaron me vdekjen e tij. Prania e zotesise juridike ben qe personi te jete subjekt I se drejtes civiledhe ne baze te ketij statuti te gezoje te drejta dhe detyrime civile brenda kufijve te caktuar ne ligj, si psh e drejta per banim, e drejta per pune, etj. Zoteria per te vepruar eshte aftesia qe ka nje person fizik per te fituar te drejta & te marre persiper detyrime juridike civile me arritjen e nje moshe te caktuar, qe me ligj eshte percaktuar 18 vjec. Percaktimi I moshes eshte vendimtar per te fituar zotesine per te vepruar, cka do te thote qe ate nuk mund ta gezoje cdo person. Megjithate ka disa perjashtime, per ato vajza qe martohen perpara kesaj moshe, zotesi qe ao e ruajne edhe nqs martesa e tyre deklarohet e pavlefshme ose zgjidhet para se ato te arrjne moshen 18 vjec. Krahas moshes 18vjec, ligji ben edhe disa kategorizime: I mituri qe nuk ka mbushur moshen 14 nuk ka zotesine per te vepruar, I mituri ne kete moshe, ben pergjegjes ligjor prindrit ose kujdestarin. I mituri qe e ka mbushur kete moshe gezon zotesi te kufizuar per te vepruar. Statusi I ketyre te miturve mbi 14 vjec eshte deri diku I kufizuar ne drejtimit te fitimit dhe te marrjes persiper te te drejtave dhe detyrimeve juridike civile. Nese ata duhet te kryejne veprime juridike, detyrimisht duhet ti marri leje prinderve ose kujdestareve. Ne keto kategori futen dhe ata persona madhore te cileve me vendim te gjykates u hiqet apo kufizohet zotesia per te vepruar. Heqja ose kufizimi I saj, eshte rrjedhoje e nje semundje psiqike, ose e nje zhvillimi te mete mendor qe mund te kete personi madhor.
36. Personat juridik si subjekt I se drejtes civile. Llojet e personave juridike.
Personat jurdike si subjekt te se drejtes civile: Personat juridik jane formacione kolektive, te cilat krijohen nga njerzit ne nje forme te parashikuar nga vete ligji. Ato jane organizime shoqerore, te cilave sistemi juridik ua pranon cilesine e subjektit te se drejtes. Personat juridike mund te jene publike. Personat juridike krijohen ne menyra te ndryshme, por tre jane me kryesoret: - sistemi I paraqitjes vetem duhet ti paraqitet organit shtetror te caktuar per te konfirmuar faktin qe ai ekziston si realitet. - Sistemi I lejimit, formimi I pj eshte I kushtezuar nga nxjerrja e nje vendimi te caktuar nga nje organ kompetent. - Sistemi I regjistrimit eshte domosdoshmerisht per regjistrimi I pj te behet ne te ashtquajtura libra publike per regjistrimin e pj.
40 Zotesia juridike e pj: momenti I fitimit te zotesise per te vepruar eshte I lidhur ngushte me fitimin e personalitetit juridik. Personaliteti juridik lind ne momentin e krijimit te tij, dhe kur ligji parashikon se ai duhet te regjistrohet qe nga casti I regjistrimit. Kushtet qe duhet te siguroje pj perte fituar personalitetin juridik: - ai duhet te kete nje pasuri te caktuar, te luajtshme ose te paluajtshme, e cila siguron atij ate qe quhet pavarsi pasurore. - Pj duhet te kete nje strukture organizative, cka nenkupton qe pj ka organet e tij perberse nepermjet te cilave ai vepron. - Pj ka pergjegjsi te pavarur pasurore, e cila I siguron atij mundesine e pergjegjsise kundrejt veprimevete kryera nga organet e tij. Gjendja juridike e pj: 1. identifikimi I tij, I cili behet pikerisht me ane te nje emertimi, ku cdo pj duhet ta kete & sherben per te njohur formen e tij si alfa sh.p.k. 2. pj duhet ta kete qendren e tij qe eshte I lidhur ngushte me organet drejtuese te tij. 3. objektivin e vepritarise se pj. 4. pj mund te kene edhe nej kohzgjatje te caktuar te veprimtarise se tyre, qe percaktohet ne ligj apo ne aktin e krijimit, ose ne statutin e tij. Llojet e pj. Keta persona klsifikohen ne: - pj publike qe nuk ushtrojne funksione ekonomike. - Pj publike qe ushtrojne funksione ekonomike. Pj publike qe smerren me qellime ekonomike, bejne pjese: - organet e qeverisjes vendore. - Institucionet e tjera qe smerren me qellime ekonomike. - Entet e ndryshme publike. Pj publike qe ushtrojne veprimtari ekonomike jane ndermarrjet shtetrore ne varesi te disa faktoreve si: - madhesia e tyre. - Rendesia e veprimtarise ekonomike-financiare. - Vendodhja dhe shtrirja territoriale. - Destinacioni I mallrave te prodhuara. - Burimet kryesore te furnizimit. - Tregues te tjere specifike. Personat juridike private:shoqatat, shoqerite, fondacione, entet e tjera me karakter privat. Shoqeria eshte nje kontrate me te cilen dy apo me shume persona merren vesh per te ushtruar nje aktivitet ekonomik, me qellim qe te ndajne fitimet qe rrjedhin prej tij. Shoqerite – Shoqerite – shoqeri shoqeri te thjeshte & shoqeir tregtare. Shoqeria e thjeshte eshte ajo ku nuk paraqet cilesite dalluese te shoqerise tregtare te rregulluara nga kodi tregtar. Kontrata nuk eshte objekt I nje forme te vecanta. Shoqeria eshte tregtre kur eshte nje bashkim I dy ose me shume personave qe merren vesh ndermjet nje kontrate per te destinuar ne nje sipermarrje te perbashket pasurite ose
41 sherbimet e tyre, me qellim qe te ndajne fitimin ose te perfitojne nga te ardhurat qe mund te rrjedhin prej saj. Karakteri I saj percaktohet nga forma ose objekti I saj. Llojet e shoqerive: - shoqeria me pergjegjsi te perkufizuar. - Shoqeri anonime. - Shoqeri komandite. - Shoqeri kolektive. Bashkimi ndarja dhe likujdimi I pj. Format ne te cilat nje pj mund te mbaroje jane: - me ane te bashkimit - me ndarjen e tij. Bashkimi dhe ndarja e shoqerive tregtare kalon ne dy faza: Faza e pare – pare – quhet quhet projekti I bashkimit ose ndarjes. Faza e dyte – dyte – shpallja shpallja e projektit te bashkimit ose ndarjes. 39. Efektet e perfaqesimit. Perfaqesimi pa tagra.
Me perfaqesim, nje person kryen brenda tagrave qe I jane dhene nga ligji, nga prokura, ose nga gjykata, veprime juridike ne emer dhe per llogari te nje personi fizik apo juridik tjeter. Qe te ekzistoje marrdhenia juridike e perfaqesimit duhet te plotesohen disa kushte: - personi I cili merr persiper te veproje ne emer dhe per llogari te nje personi tjeter duhet patjeter te kete zotesi juridike per te vepruar. - Perfaqesuesi ishte I detyruar te veproje personalisht & smund te emeroje zevendesuesin e tij, vec kur nje gje e tille eshte lejuar shprehimisht nga I perfaqesuari. - Perfaqesimi, pavarsisht nga fakti se shoqerohet me kryerjen e tij te veprimeve juridike, ai gjithmone vepron ne emer dhe ne logari te perfaqesuarit. - Perfaqesuesi kryen veprime juridike gjithmone brenda tagrave te caktuara, detyrimisht ato jane te detyrueshme dhe per te perfaqesuarin. - Perfaqesuesi duke qene se perfaqeson interesat e te perfaqesuarit, smund te kryeje veprime juridike ne emer te te perfaqesuarit pa njohurite e tij, vec nqs I perfaqesuari e ka lejuar perfaqesuesin shprehimisht ose kur permbajtja e veprimit juridik nuk cenon interesat e te perfaqesuarit. - Perfaqesimi gjen zbatim vetem ne ato veprime juridike te cilat kryhen me perfaqesim. Perfaqesimi slejohet kur kerkohet shprehimisht se duhet te jete vete personi: martesa & biresimi. Perfaqesimi ligjor quhet I tille jo per faktin se ai rregullon, por per faktin qe lindja e tij eshte I lidhur ngushte me vertetimin e veprimeve juridike te caktuara.
42 Prokura eshte nje dokument, I cili behet gjithmone me shkrim dhe ku personi me vullnetin e tij te lire percakton karakterin dhe vellimin e tagrave qe duhet te kete perfaqesuesi. Kemi prokure me karakter te pergjithshem dhe te posacem. Prokura eshte e pergjithshme kur I perfaqesuari I ka dhene perfaqesuesit tagra per te kryer veprime te shumllojshme qe kane te bejne me teresi te drejtash te te perfaqesuarit, pervec atyre qe I ka perjashtuar detyrimisht. Prokura eshte e posacme, kur I perfaqesuari I ka dhene perfaqesuesit tagren per te kryer nje ose disa veprime juridike te caktuara qe karakterizohen nga nje qellim I perbashket. Ajo behet gjithmone me shkrese, por per te lidhur nje kontrate qe sipas ligjit behet me akt noterial duhet te perpilohet ne kete forme, ndryshe eshte e pavlefshme. Prokura per kryerjen e veprime para gjykatave she institucioneve te tjera shtetrore duhet te vehet me akt noterial, pervec kur me dispozita ligjore lejohet te behet vetem me nje shkrese te thejshte. Ndryshimet ne prokure duhet ti behen te njohura te treteve me mjete te pershtatshme. Prokura mbaron kur: a) perfaqesuesi ka kryer veprime juridike per te cilat ajo ishte dhene. b) Eshte plotesuar afati per te cilen ajo ishte dhene. c) Ka vdekur perfaqesuesi apo I perfaqesuari, ose njeri prej tyre ka humbur zotesine per te vepruar. d) Ka mbaruar pj perfaqesues ose I perfaqesuar. e) I perfaqesuari ka shfuqizuar prokuren ose perfaqesuesi ka hequr dore prej saj. Pas mbarimit te prokures, ajo I kthehet te perfaqesuarit. Perfaqesimi pa tagra- kur nje person fizik apo juridik vepron si perfaqesues pa e patur kete cilesi, si dhe kur perfaqesuesi ka kapercyer tagrat qe I jane dhene, veprimi juridik I kryer ne keto kushte seshte I detyrueshem per personin ne emrin e te cilit jane kryer, pervec kur k e ka miratuar me vone.
40. Kuptimi I veprimit juridik. Klasifikimi I veprimit juridik.
Veprimi juridik eshte shfaqja e ligjshme e vullnetit te personit fizik ose juridik qe synon te krijoje, ndryshoje ose shuaje te drejtat & detyrimet civile. Tiparet e veprimit juridik: - momenti I shfaqjes se vullnetit. Personi qe kryen nje veprim juridik deshiron ardhjen e ketyre ose atyre pasojave, pasi ky eshte dhe qellimi I tij. - Shfaqja e vullnetit duhet te jete e drejtuar ne arritjen e nje pasoje te ckatuar. Qe shfaqja e vullnetit te shkaktoje pasoj juridike te deshiruara nga palet duhet te bazohet ne ligj dhe te mos vije ne kundershtim me te. - Shprehja e jashtme e vullnetit. Qe veprimi juridik te kryhet eshte e domosdoshme qe vullneti te kete shprehje te jashtme, pra personat e tjere duhet te vihen ne dijeni te tij. Gjndja psiqike e brendshm e pashfaqur nuk mund te shkaktoje ne vetvete pasoja juridike-civile. Vullneti duhet te shprehet. Veprimet konkludente dhe heshtja jane menyrat e shprehjes se vullnetit pasi e para del se vullneti eshte shprehur jashte, me shkrim, te heshtja, vullneti nuk ka fare shprehje te jashtme vecse ne baze te ligjit, ne disa raste, supozohet nje permbajtje e caktuar vullneti.
43
Klasifikimi I veprimeve juridike. 1. veprimet juridike midis te gjalleve dhe veprime juridike me shkak vdekje. Cdo veprim juridik realizohet midis te gjalleve dhe sjell pasojat e deshiruara per ta, por ka dhe veprime juridike qe realizohet nga te gjallet qe sjell pasoja te caktuara pas vdekjes. 2. veprime juridike te njeanshme, te dyanshme dhe veprime juridike te shumeanshme.veprimi juridik I njeanshem quhet kur per realizimin e tij dhe ardhjen e pasojave, vullneti do te shfaqet vetem nga nje person. Veprimi I dyanshem quhet kur kryhet me shfaqjen e vullnetit te dy ose me shume personave te cilet veprojne ne drejtime te kunderta, por shfaqjet e kunderta te vullneteve perputhen plotesisht.
41. Veprimet juridike te vlefshme. Pasojat e pavlefshmerise se veprimit juridik.
Veprimet juridike bazohet ne deklarimin e vullnetit te paleve. Veprimi juridik I vlefshem krijon ato marrdhenie juridike qe kane dashur te krijojne palet. Si rrjedhoje shkakton pasojat juridike te deshiruara nga palet. Veprimi juridik I vlefshem duhet te plotesoje disa kushte; - personat qe shfaqin vullnetin per te krijuar nje veprim juridik duhet te kene zotesi per te vepruar. - Vullneti I shprehur ne veprimin juridik duhet te pasqyroje vullnetin e vertete, te pavesuar te personave qe marrin pjese ne te. - Ky vullnet I shprehur nuk duhet te vije ne kundershtim me nje dispozite urdheruese te ligjit. - Vullneti duhet te jete I shprehur ne nje forme te caktuar te parashikuar nga ligji. Ne shumicen e rasteve, veprimet juridike te kryera plotesojne kushtet e duhura per vlefshmerine e tyre, duke shkaktuar ne kete menyre pasojat juridike te deshiruara nga palet. Por ne disa raste, veprimet juridike nuk I plotesojne kushtet dhe prandaj quhen te pavlefshme, pra veprimet juridike te pavlefshme jane nje nga format e shkeljes se ligjshmerise. Dhe klasifikohen ne veprime juridike qe konstatohet te pavlefshme & ato qe shpallen te pavlefshme. Pasojat e pavlefshmerise se veprimit juridik. Duke u nisur nga pavlefshmeria e veprimeve juridike, ato mund te ndahen: - veprime juridike vetvetiu te pavlefshme - veprime juridike te shpallura si te tilla me kerkesen e personave te interesuar. Grupi I pare, konsiderohet si I tille pasi pavlefshmeria e ketyre veprimeve shpallet pavarsisht nga paraqitja ne gjykate e kerkeses per deklarimin ose jo si I pavlefshem, kur konstatohet pavlefshmeria absolute nuk kerkohet nje vendim I posacem I gjykates, por ky veprim juridik eshte I pavlefshem vetvetiu & gjykata ne zgjidhjen e mardhenieve juridike te ndryshme nisen vetem nga pavlefshmeria e tij absolute.
44 Ne grupin e dyte, veprimet juridike qe te shpallen si te pavlefshem me kerkesen e personave te interesuar, eshte e domosdoshme iniciativa e paleve, e cila shoqerohet me ngritjen e nje padie prane gjykates. Ne varesi te llojit te pavlefshmerise se veprimit juridik, ligji I jep nje zgjidhje dhe pasojave juridike qe kane ardhur si rezultat I kryerjes se ketyre veprimeve. Pasojat e pavlefshmerise jane te ndryshme ne varesi te faktit, nese veprimi juridik eshte ekzekutuar apo jo. Kur nej veprim juridik nuk eshte ekzekutuar akoma, ai quhet thjesht si I paqene. Ne kete rast nuk ka rendesi nese veprimi juridik eshte absolutisht apo relativisht I pavlefshem. Kur veprimi juridik eshte ekzekutuar pjeserisht, atehere problemi nderlikohet dhe pasojat vijne si rezultat I ketij, ekzekutimi do te jete te ndryshem dhe grupohen ne 3 grupe: - asnjera nga pale nuk ka te drejte te kerkoje kthimin e saj qe eshte ekzekutuar. - Secila nga palet eshte e detyruar ti ktheje pales tjeter ate qe ka marre ne baze te veprimit juridik te pavlefshem. - Pala e demtuar ka te drejte te kerkoje kthimin e saj qe eshte ekzekutuar.
42. Kuptimi I parashkrimit dhe rendesia e tij ne n e qarkullimin civil. Afatet e parashkrimit.
Kur flasin per institutin e parashkrimit, rendesia e tij eshte e madhe ne qarkullimin civil: Se pari, marrdheniet juridike te krijuara duhet te kene nje qendrueshmeri dhe nje qartesi te plote. Nqs ne nje shoqeri mrdheniet juridike te qarkullimit civil & marrdhenie te caktuara ne lidhje me nje pasuri apo me nje te drejte subjektive lejohen te qendrojne ne menyre te papercaktuar, do te thote se ne ato shoqeri ekziston nje zvarritje e ketyre marrdhenieve dhe se demtohen interesat e drejtesise dhe sistemit juridik. Instituti I parashkrimit te padise shpreh dhe realizon parimin se pretendimet e konfliktet e vjeteruara civile dhet te marrin fund. Ai parandalon zvarritjen e marrdhenieve juridike & u jep atyre qartesine dhe qendrueshmerine e nevojshme. Se dyti, pjesmarresit ne nje marrdhenie juridike, subjektet, duhet te kene sigurine dhe garancine e nevojshme si pale te kesaj marrdhenie, dhe asnje person I trete nuk duhet ta cenoje ate. Se treti, parashkrimi I padise ndikon dhe tek personat e trete, te cilet kane lidhur interesat e tyre me lindjen, ndryshimin apo shuarjen e nje marrdhenie juridike apo me realzimin apo shuarjen e nje te drejte, si dhe pasojat qe do te vijne prej tyre. Se katerti, me kalimin e nje kohe te jate, procesi provues I kesaj te drejte do te ishte mjaft I veshtire dhe jo objektiv, sepse dhe vete provat apo dokumentat provues pas nej kohe te gjate do te humbisnin apo do te zbehej fuqia provuese e tyre. Instituti I parashkrimit eshte I vetmi institut qe kufizon nga pikpamja e kohes realizimin e nje te drejte me ane te forces shtrenguese te gjykates, apo te organeve te tjera shtetrore. Per mbrojtjen e nej te drejte apo te nje interesi te ligjshem te shkelur apo te kundershtuar, cdo person fizik ose juridik ka te drejte ti drejtohet gjykates me nje padi. E drejta e padise eshte e drejta per te kerkuar realizimin e nje te drejte civile ne menyre te detyrueshme. E drejta e padise ne kuptimin procedurial eshte nje isntitut I te drejtes proceduriale civile, e cila shqyrton padine ne veprim, padin qe ka lindur. E drejta e padise ne kuptimin maerial eshte drejta subjektive e shkelur, e cenuar qe ruan aftesine per tu realizuar me ane te forces shtrenguese te shtetit. Ne te drejten civile kemi parashkrimin e padise ne kuptimin shues, qe do te thote shuhet ose humbet mundesia e
45 realizimit te te drejtes subjektive civile me kalimin e nje afati te caktuar ligjor. Parashkrimi fitues, do te kuptojme se e drejta as nuk shuhet as nuk humbet por I kalon nje personi tjeter dhe kjo ne ksuhtet e parashikuar ne ligj. Afatet e parashkrimit. Afat I parashkrimit te padise quhet koha e caktuar nga ligji brenda se ciles pala e interesuar duhet te kerkoje me ane te padise mbrojtjen e se drejtes subjektive qe I eshte shkelur ose kundershtuar. Afate ndahen: - afate te pergjtihshme - afate te posacme. Afatet e pergjithshme jane percaktuar atehere kur ne ligj nuk eshte parashikuar ndryshe, parashkruhen brenda 10 vjetesh te gjitha padite midis personave juridike, midis ketyre dhe personave fizike, si dhe midis vete personave fizike, vecse kur ligji eshte parashikuar ndryshe. Afatet e posacme percaktohen atehre kur konfliktet per te cila kerkohet tu jepet nje zgjidhje sa me e shpejte, per te siguruar nje qendrueshmeri te mardhenieve prej te cilave ato rrjedhin vete. - parashkruhen brenda 6 muajve padite per pagimin e kushteve penale vleresuese. - Parshkruhen per 1 vit padite e rrjedhura nga kontrata e spedicionit. Kur personi I trete eshte me keqbesim ose e ka fituar pronen pa kundershperblim, ai duhet te ktheje gjithcka qe ka marre nga trashegimtaret, pasi veprimi juridik ne baze te te cilit ai e ka fituar pronen eshte I pavlefshem, sepse me daljen gjalle te personit, trashegimia nuk ka efekt. - Nje padi qe nuk parashkruhet eshte ajo per kerkimin e trashegimit. - Parashkruhen brenda 6 muajve muajve padite qe rrjedhin rrjedhin nga transporitmet te d.p.d te mallrave & udhetareve me ane te hekurudhes, automjeteve, ose avjoneve qe prej nej viti per te njejta padi qe rrjedhin nga transportimet detare ose te perziera. - Parashkruhen brenda 2 vjeteve padia per pagimin e shpreblimit sipas kontrates se sigurimit dhe risigurimit, si dhe te shumes perkatese nga sigurimi I detyrueshem. - Paraskruhen brenda 3 vjeteve padite ne lidhje me pagimin e qirase se banesave, dyqaneve, lokaleve dhe pasurive te tjera te paluajtshme. - Parshkruhen brenda 5 vjeteve padite per kerkimin e shpalljes te pavlefshme te veprimit juridik. - Parashkruhet brenda 3 vjeteve padia per pavlefshmerine e testamentit ose te disponimit me testament. 43. Efektet e pezullimit dhe ndreprerjes se parashkrimit.
Mbarimi I afatit te parashkrimit eshte parashikuar qarte ne kprc. Gjate kohes qe vazhdon te ece afati I parashkrimit ndodh qe vertetohen rrethana te tilla, te cilat nuk lejojne te paraqitet padia dhe paditesi te realizoje te drejten e tij, duke perdorur ndihmen e organeve gjyqsore. Rrethana te tilla pezullojne ose nderpresin parashkrimin. Pezullimi quhet mosecja e afatit te parashkrimit per aq kohe sa ka zgjatur rrethana penguese. Kjo kohe pezullimi eshte periudha e kohes gjate se ciles parashkrimi ndalohet me qellim qe te
46 vazhdoje ecjen e tij menjehere pasi shkaku pezullues te kete pushuar. Pezullimi paralizon parashkrimin, por nuk e asgjeson ate. Ne kod parashikohen keto rethan ku parashkrimi pezullohet; - midis bashkeshorteve deri ne diten kur ka marre forme te prere vendimi gjyqsor me te cilin eshte zgjidhur martesa. - Midis femijeve dhe prinderve gjersa keta ushtrojne te drejten prinderore. - Midis personave qe ndodhen nen kujdestari dhe kujdestareve te tyre gjersa vazhdon kujdestaria, etj. Efekti kryesor qe sjell pezullimi eshte parashikuar ne n.130 te kc, ne te cilin thuhet se koha e pezullimit nuk llogaritet me afatin te parashkrimit. Kur pas shkakut pezullues, koha qe mbetet per tu plotesuar eshte me e shkurter se 6 muaj. Ne lidhje me efektet e pezullimit te parashkrimit duhet theksuar se shkaqet pezulluese te parashkrimit kane karakter personal me kuptimin se nuk shtrihen nga nje person tek tjetri ne te gjtiha rastet e detyrimeve me shume subjekte. Shkaqet pezulluese nuk shtrihen as nga nje debitor ne tjetrin, sepse dhe ne marrdheniet midis debitoreve gjen zbatim parimi se pasojat e pezullimit ta parashkrimit qe ka lindur nga nje shkak krejt I vecante ose personal prej bashkekreditoreve nuk mund ti kalojne dhe te tjereve. Nderprerja e parashkrimit eshte nej institut I cili percakton rrethanat qe cenojne ecjen e afatit te parashkrimit. Nderprerja shuan kohen qe ka kaluar para vertetimit te shkakut te nderprerjes, kohe e cila nuk llogaritet me afatin e parashkrimit dhe pas nderprerjes fillon nje afat I ri parashkrimi, pikerisht sikur gjer ne ate cast te mos kishte lindur e drejta e padise ne kuptimin material. Ky eshte efekti me I rendesishem qe sjell nderprerjen e parashkrimit. Nderprerja e parashkrimit te padise nuk ka karakter thjesht personal. Si shkaqe ose rethana qe sjellin nderprerjen e parashkrimit jane: - me cdo veprim te personit fizik ose juridik te detyruar qe shpreh njohjen e sakte e te plote te se drejtes te kreditori. - Me paraqitjen e padise, te kunderpadise, ose te prapesimit qofte edhe ne nje gjykate ose arbitrazh qe nuk eshte kompetent nga pikpamja tokesore per shqyrtimin e ceshtjes. - Me cdo veprim qe ve debitorin ne vonese, etj.
44. Pronesia, kuptimi dhe llojet e saj.
Pronesia eshte e drejta per te gezuar dhe disponuar lirisht sendin brenda kufijve te caktuar nga ligji. Pronari ne baze te ligjit ka dy tagra; gezimin & disponimin, ndersa posedimi jo se nuk eshte tager, ajo eshte nje e drejte si e e pronarit ose si e drejte me vete te cilen mund te kete nje person jo pronar. Gjithsesi po japim kuptimin juridike te ketyre tagrave: Gezimi eshte shfrytezimi I sendit sipas destinimit te tij ekonomik, pra mundesia qe I njihet pronarit per te perfituar nga dobite natyrale te sendit ose frytet civile te tij. Disponimi eshte mundesia e pronarit per te percaktuar fatin e sendit. Posedimi eshte sundimi efektiv, ne fakt sundim real-material I nje personi mbi sendi. Posedimi, gezimi & disponimi mbi sendin jane tagra te pronarit dhe ne teresine e tyre perbejne te drejten e pronesise. Keto tagra nuk jane te drejta te vecanta, por mundesi te pronarit te cilat rrjedhin nga nje e drejte me vete, nga e drejta e pronesise.
47 Vecorite e se drejtes se pasurise: - karakteri pasuror. Pronesia eshte nje marrdhenie juridike civile pasurore. Objekt I kesaj marrdhenie jane vetem sendet. Veprimet e njerzve ose te mirat vetjake jo pasurore mund te jene objekt I se drejtes se pronesise. - Karakteri absolut. Kjo buron nga fakti se mbajtesi I kesaj te drejte nuk kane si te detyruar nje person te caktuar, por nje nr te kufizuar personash. Detyrimi I te tjereve eshte I pergjithshem & absolut. - Karakteri real. Pronesia eshte nje e drejte reale. Konsiston ne faktin se pronari realizon te drejten e tij pa ndihmen e personave te tjere, pra kjo e drejte nuk eshte nje e drejte detyrimi. Elementet e pronesie jane subjektet, objekti & permbajtja. Subjektet e pronesise jane personat fizike, personat juridike & shteti. Objektet se drejtes se pronesise jane vetem sendet dhe ka dy pikpamje lidhur me kuptimin e sendit: sipas pikpamjes se pare, per te percaktuar se dicka eshte send, si kriter duhet te nisemi nga materiali & dobia ekonomike. Sipas pikpamjes se dyte, sendin e konceptojne ne menyre me te gjere, jo vetem dicka qe eshte materiale, por edhe te drejtat si e drejta e emrit, autorit, etj. Klasifikimi I sendeve: - sende te luajtshme dhe sende te paluajtshme. - Sendet kryesore dhe sendet aksesore. - Sende te thjeshta, sende te bashkuar & gjithesinat. - Sende te pjestueshme & sende te papjestueshme. - Sende te zevendesueshme & te pazevendesueshme. - Sende te konsumueshme & te pakonsumueshme. - Sende trupore ose jo rupore. - Sende te tregtueshme & te patregtueshme. – te drejtat & detyrimet e subjekteve qe marrin pjese Permbajtja e se drejtes se pronesise – te ne marrdhenie juridike perbejne kete permbajtje. Po keshtu se te drejtat dhe kufizimet e pronarit perbejne permbajtjen e mardhenies juridike te pronesise. a. Te drejtat e pronarit: 5. e drejta e gezimit, disponimit dhe perdorimit te sendit. 6. e drejta mbi hapesiren, siperfaen dhe nentoken. 7. e drejta e marrjes se frutave, e heqjes se rrenjeve dhe e prerjes se degeve qe hyjne ne pronen e tjetrit. 8. e drejta e perdorimit te rrjedhave te ujit dhe burimive publike. 9. e drejta e vendosjes se kufijve midis pronareve. b. Kufizimet e pronesise. 1. kufizimet per interes publik. 2. kufizime per interes privat. Llojet dhe format e pronesise: - prona shteterore - prona indiciduale.
48 -
prona shtetrore. Prona shtetrore mund te jene nje shumellojshmeri sendesh, pra nuk ka kufizim per objektet qe mund te jene prone shtetrore. Administrimi I prones shtetrore behet ose nga organet shtetrore te caktuara me ligj ose nga ndermarrjet e institucioneve shtetrore. E gjithe pasuria shtetrore nfahet ne dy fonde kryesore ne fondin e mjeteve kryesore & ne fondin e mjeteve te xhiros.
-
Prone publike. Prone publike konsiderohen ato sende qe per nga natyra e tyre jane ne perdorim te te gjtieh popullit, te te gjithe njerzve.
-
Prone indiciduale. Ekziston ne formen e prones vetjake & private. Kjo ndarje bazohet ne karakterin & qellimin social qe ka secia nga keto prona.
Prona vetjake ka karakter konsumi, qellimi I saj eshte plotesimi I nevojave materiale & kulturore vetjake e familjare. Prona private ka karakter fitimi, qellimi I saj eshte plotesimi I nevojave te perditshme vetjake, por prodhimi dhe fitimi. Objekti I saj perdoret per te zhvilluar veprimtari te ndryshme private. 45. Padite e mbrojtjes se pronesise.
Padite e mbrojtjes se pronesise ndahen ne: 1. padia e kerkimit te sendit. 2. padia mohuese. 3. padite e denoncimit. 4. padia e rregullimit & caktimit te kufijve. 5. padite me karakter detyrimi qe rrjedhin nga cenimi pronesise. 1. Padia e kerkimit te sendit. Sipas kc, pronari ka te drejte te ngreje padi per te kerkuar sendin e tij nga cdo posedues apo mbajtes. Ky eshte kuptimi I plote I padise se rivendikimit, pra ajo eshte padia e pronarit joposedues kunder poseduesit jopronar. Ne kete padi mbrohen vetem sendet e pazevendesueshme. Per ngritjen e padise kerkohen 2 kushte: - rivendikuesi duhet te jete pronar I sendit. - Personi kunder te cilit drejtohet kerkimi duhet te jete mbajtes I sendit. Me ekzistencen e ketyre kushteve, ne padi duhet te kerkohet: - njohja e pronesise per kerkuesin, kur kjo mohohet nga poseduesi ose mbajtesi I sendit. - Detyrimin e poseduesit ose mbajtesit per te kthyer sendin e kerkuar ne natyre, dhe jo nje send tjeter te njejte ose vleften e tij. Padia e rivendikimit ngrihet nga personat fizike, nga personat juridike dhe nga shteti. Secila pale eshte e detyruar te provoje faktet ne te cilat bazon kerkimin ose prapesimin e tij, pra barren e proves. Parashkrimi I kesaj padie behet ne baze te neneve 112 & 140 te kc. Per pronarin lind e drejta qe pervec kerkimit te sendit te kete te drejte te kerkoje dhe te ardhurat dhe te drejten e shpreblimit te demit kur sendi per cdo shkak nuk mund ti kthehet pronarit. Pergjegjsia e mbajtesit per te ardhurat qendron ne detyrimin e tij qe ti ktheje pronarit te ardhurat qe ka nxjerre dhe sa duhet te nxirrte nga sendi gjate kohes se posedimit.
49 2. Padia mohuese. Kjo padi ngrihet atehere kur pronari ka te drejte te kerkoje nga cilido qe e cenon pronesine e tij, por pa e zhveshur nga posedimi, te pushoje cenimin, te mos perserise ate ne te ardhmen dhe kur eshte rasti te shprebleje demet qe mund ti jene shkaktuar. Kjo padi I jepet pronarit kut nga nderhyrja e personave te trete, pengohet ne ushtrimin e se drejtes si pronar. Pra, padia ka si qellim nga njera ane te njohe te drejten e pronesise se paditesit, dhe nga ana tjeter te njohe se I padituri nuk ka ndonje te drejte per nderhyrje ne te drejte e pronesise. 3. Padia e kallezimit te nje numri te ri & e demit te mundshem. Kjo padi ka si qellim parandalimin e demit qe mund ti shkaktohet nej sendi nga nje punim I ri. Per ngritjen e kesaj padie duhen te plotesohen keto kushte: - kallezues I punimit te dri duhet te jete pronari, poseduesi, ose peprsoni qe gezon nje te drejte reale. - Punimi duhet te jetee I ri dhe te kete filluar. - Punimi I ri duhet te mos kete perfunduar dhe te mos kete kaluar nje vit nga fillimi I tij. - Kallezuesi duhet te kete shkaqe te arsyeshme per tu shqetsuar se nga punimi I ri mund te vije demi prones, pra te provoje mundesine e demit. 4. Padia e demit te mundshem. Kjo padi ngrihet per rreziqet qe mund te vijne nga nje punim ose veper e vjeter. 5. Padia e rregullimit & caktimit te kufijve. Padia e caktimit te kufijve ngrihet per te saktesuar kufijte midis pronareve. Padia e rregullimit te kufijve kerkohet qe te vendosen shenjat e dukshme midis pronareve ose te rregullohen kur jane prishur. 46. Menyrat e fitimit te pronesise.
Menyrat e fitimit te pronesise: 1) fitimi I pronesise me kontrate. 2) Fitimi I pronesise me parashkrim fitues. 3) Fitimi me mirbesim I sendeve te luajtshme. 4) Fitimi I pronesise me bahskim, perzierje e perpunim. 5) Fitimi I pronesise mbi sendet e humbura ose te gjetuara, si dhe mbi sendet pa zot. 6) Fitimi I pronesise me pushtim. 7) Fitimi I pronesise me shpronesim. 8) Fitimi I pronesise mbi frytet e sendit. 9) Fitimi I pronesise me trashegim. Fitimi I pronesise me kontrate. Pronesia fitohet me kontrate kur ka per qellim kalimin e pronesise, psh kontrata e shitjes, dhurimit, e kembimit, etj. Per fitimin e pronesise me kontrate mbi sendet e pazevendesueshme ka rendesi lidhja e kontrates, ndersa per sendet e zevendesueshme ka rendesi dorezimi I sendit.
50 a) fitimi I pronesise me kontrate mbi sendet e pazevendesueshme kerkohen 2 kushte: 1. lidhja e kontrates: 2. kontrata te kete qelllim per kalim pronesie. b) fitimi I pronesise mbi sendet e zevendesueshme duhen 3 kushte: 1. lidhja e kontrates : 2. qellimi per kalimin e pronesise me ane te kontrates: 3. dorezimi I sendit. Fitimi me mirbesim I sendeve te luajtshme. Per fitimin e pronesise me mirebesim mbi sendet e paluajtshme kerkohet te plotesohen disa kushte: A. Kushtet pozitive. 1) sendi duhet te jete I luajtshem. 2) Verprim juridik duhet te kete per qellim kalimin e pronesise, te mos jete I lidhur me pronarin, por me nje person tjeter jo pronar dhe kundrejt shperblimit. 3) Fituesi I sendit duhet te jete me mirbesim. 4) Sendi duhet ti jete dorezuar fituesit, dmth te kete kaluar ne posedim te tij. B. kushtet negative. 1) sendi duhet te mos jete I vjedhur. 2) Sendi duhet te mos jete prone publike dhe te mos jete I shenuar ne regjistrat publike. Fitimi I pronesise me parashkrim ose parashkrimi fitues. Kjo menyre fitimi pronesi bazohet ne efektet e parashkrimit, dhe parashkrimi eshte mjeti me te cilin, me kalimin e kohes dhe ne kushte te caktuara, nje person fiton nje te drejte. Pra, fitimi me parashkrim bazohet ne 2 elemente kryesore: posedimi I sendit nga jo pronari & vazhdimi I ketij posedimi per nje kohe te caktuar. Dy jane kushtet per fitimin e kesaj pronesie: A: parashkrimi fitues me titull qe duhet te vertetohen disa kushte per ta fituar: 1) ekzistenca e nje sendi te afte per tu fituar me parashkrim. 2) Ekzistenca e nje veprimi juridik per kalimin e pronesise dhe qe nuk eshte ndaluar nga ligji. 3) Posedimi I sendit. 4) Kalimi I kohes se caktuar prej ligjit. B: parashkrimi fitues pa titull( kushtet) : 1. posedim 2. sjellja 3. kalimi I kohes se caktuar ne ne ligj ligj 4. sendi duhet te jete I pluajtshem. Fitimi I pronesise me bashkim, perzierje e perpunim. Bashkim kemi kur sendet qe u perkasin pronareve te ndryshem bshkohen ne ate menyre qe nuk mund te ndahen nga njeri tjetri pa u demtuar. Nga ky bashkim formohet nje send I ri. Per percaktimin e pronesise eshte e rendesishme qe sendi te jete ose I luajtshem ose I paluajtshe. Tre jane bashkimet kryesore: 1. bashkimi I sendeve te paluajtshme 2. bashkimi I sendit te paluajtshem e sende te luajtshme
51 3. bashkimi sendeve te luajtshme. Fitimi I pronesise me perpunim. Kur nje person me punen e tij krijon nje send te ri, nuk do te quhet bashkim sendesh, por bashkim te nej sendi me punen e njeriut. Dy jane kriteret ne te cilat duhet te bazohemi per te percaktuar pronesine e sendit: 1. vlera e lendes dhe e punes 2. mirebesimi ose keqbesimi. Fitimi I pronesise mbi sendet e humbura dhe mbi sendet pa zot. Gjetja e nje sendi eshte nje fakt juridik qe mund te coje ne lindjen e pronesise. Qe gjetja te kete pasoje juridike duhet qe sendi ti kete humbur poseduesit ose pronarit, pra te kete dale nga posedimi pa vullnetin e tij. Kur njihet pronari ose poseduesi, gjetesi eshte detyruar qe ta lajmeroje menjehere. Fitimi I pronesise me pushtim. Pushtimi eshte nej nga menyrat me te vjetra te fitimit te pronesise. Sendet mbi te cilat fitohet pronesia me pushtim jane te kufizuara. Jane te afte per te fituar me pushtim vetem sendet e luajtshme, ndersa per sendet e paluajtshme, pronesia nuk fitohet. Dy kategorite e sendeve mbi te cilat fitohet pronesia me pushtim - sendet e abandonuara nga njeriu, kafshet. Ky pushtim duhet bere sipas rregullave te caktuara nga ligji: - tufa e bleteve. 47. Bashkpronesia, kuptimi dhe llojet e saj.
Pronesia mbi nje send mund ti perkase njekohesisht dy ose me shume personave. Ne kete rast ky send quhet bashkpronesi. Ne varesi nga shkaku I lindjes se bashkpronesise, ndahet ne dy lloje; me pjese ku secili bashkpronar ka nje pjese te caktuar ne sendin qe kane bashkpronesi, e cila eshte e percaktuar. Te drejtat dhe detyrimet e bashkpronareve lidhen ngushte me pjesen qe u takon. Secili ka te drejte te : - te perfitoje te ardhurat qe nxirren prej sendit qe mund te jete frutet natyrore ose te ardhura qe do te jene ne perpjestim me pjesen qe I takon. - Secili ka te drejte dhe detyrim ta perdore sendin e perbashket per nje qellim te caktuar. - Bashkpronari ka te drejte te tjetersoje apo te disponoje sendin ne perputhje me pjesen qe I takon. - Cdo pronar ka te drejte te kerkoje pjestimin e sendit te perbashket dhe kur ekziston nje marveshje e kundert qe e ka ndaluar pjestimin e tyre. Bashkpronari ka detyrim: - ne perpjestim me pjesen e tij, duhet te paguaje ato qe quhen shpenzime te nevojshme per ruajtjen dhe gezimin e sendit te perbashket. - Nqs sendin e perbashket e perdorin nje ose disa bashkepronare, ata duhet te paguajne te jtereve shpenzime per perdorimin e pjeses se tyre.
52 Bashkpronari para se ta shes pjesen e tij, nje personi te trete, detyrohet te njoftoje me shkrim te tjeret nese duan apo jo. Kushtet e shitjes jane si ato per shitjen ndaj personit te trete. Bashkpronaret duhet te pergjigjen brenda 3 muajsh nese duhet ta blejne apo jo. Pas kalimit te afatit, bashkpronari eshte I lire ta shese. Bashkpronesia ne teresi: karakterizohet nga bashkpronaret qe kane te drejta dhe detyrime te barabarta mbi pronesine e perbashket. Bashkpronesia midis anetareve te familjses bujqesore u perket ne teresi anetareve te saj, te cilet nepermjet punes ose te drejtave te tjera te fituar kane kontribuar ne krijimin e ne mbajtjen e pronesise bujqesore. 48. Trashegimia me ligj.
Me trashegim me me ligj kuptojme kalimin e pasurisese pasurisese perosnit te vdekur, personave te tjere. Ky kalim behet behet jo ne baze baze te vullnet vullnetit it te shprehur nga trashegimlenesit, trashegi mlenesit, por sipas rregullave te parashikuara nga vete ligji. Trashegimia me ligj gjen zbatim jo vetem kur trashegimlenesi nuk ka bere testament, por dhe ku testamenti eshte bere, por eshte I pavlefshem. Kur zbatohet trashegimia me ligj, te drejtat pasurore te trashegimlenesit I kalojne personave te caktuar me ligj si trashegimtare dhe keta persona quhen trashegimtare ligjore. Trashegimtareve ligjore mund tu kaloje e gjithe pasuria trashegimore ose nje pjese e saj. Kalon e gjithe pasuria kur trashegimlenesi nuk ka lene testament. Ligji yne ka caktuar si trashegimtare ligjore nje numer personash nga te afermit e trashegimlenesit. Femijet – Femijet – jane jane kategoria me e perhapur e personave qe ligji I njeh si trashegimtare ligjore. Femijet pavarsisht nga mosha, kane ose jo zotesi per te vepruar, jane ose te afte per pune, jane trashegimtare te prinderve te tyre. Femijet e femijeve – kuptohen niperit dhe mbesat e trashegimlenesit, te personit te vdekur, dmth te paslindurit e kesaj vije te drejte. Bashkshortet – kuptohen personat me seks te ndryshem qe kane lidhur per martese formen e caktuar me ligj. Prinderit – kategori tjeter qe thirren ne trashegim. Me prinder si te paralindur te trashegimlenesit kuptohet nena dhe babai, dhe jo te paralindurit e tyre. – thirja e ketyre netrashegim eshte pranuar per shkak te aftesise te Velllezerit & motrat – thirja gjinise qe ata kane me trashegimtarin e tyre, me vellane ose motren. Kategorite e tjera jane : gjyshi dhe gjyshja/ stergjysherit/ persona te paafte per pune ne ngarkim te trashegimlenesit/ te aferm te tjere/ shteti. Menyra e thirrjes ne trashegim. Ne radhe te pare – pare – femijet, femijet, femijet e femijeve, bashkshorti. Ne radhe te dyte – bashkshorti, prinderit, personat e paafte per pune ne ngarkim te trashegimlenesit. Ne radhe te trete – thirren personat e paafte per pune, gjyshi dhe gjyshja, vellezerit e motrat, si dhe femijet e vellezerve dhe motrave te paravdekura. Ne radhe te katert – katert – thirren thirren stergjysherit, si dhe femijet e vellezerve & motrave. Ne radhe te peste – peste – thirren thirren te afermit e tjere deri ne shkallen e gjashte. Ne radhe te gjashte – gjashte – thirret thirret shteti.
53 49. Trashegimia me testament.
Lenia e pasurise me testament tregon se marrdhenia e trashegimise eshte nje marrdhenie juridike vullnetare. Testamenti eshte nje veprim juridik I njeanshem I kryer nga vete treshegimlenesi, me anen e te cilit ky disponon pasurine e tij per kohen pas vdekjes. Sipas ligjit testamenti rezulton se ai: 1. eshte veprim juridik I njeanshem, pra per vlefshmerine e tij eshte e domosdoshme shfaqja e vullnetit te testatorit. 2. me anen e testamentit, disponohet pasuria per kohen pas vdekjes se testatorit. 3. nga trashegimlenesi pasuria disponohet me testament ne menyre te ndryshme. Mund te lihet e gjithe pasuria ose nej pjese e tij. Mund te perjashtohet nga trashegimia nje ose disa trashegimtare ligjore. Trashegimtaret mund te ngarkohen me detyrime. 4. si veprim juridik, testamenti I sjell pasoja jo ne kohen qe testatori shfaq vullnetin, por pas vdekjes se tij. 5. qe testamenti te jete I vlefshem e te sjelle pasojat e deshiruara nga trashegimlenesi, ai duhet te respektoje kushtet e kerkuara nga ligji, te mos cenoje normat e saj. 6. testamenti duhet bere ne formen qe e kerkon ligji. Permbajtja e testamentit perbehet nga: 1. caktimi I trashegimtareve, personave te cileve pas vdekjes se trashegimlenesit, testatorit do ti kaloje pasuria, ose I personave qe perjashtohen nga trashegimia. 2. percaktimi I pasurise qe do ti kaloje trashegimtarit ose trashegimtareve me testament. Kjo mund te jete e gjtihe pasuria e tesatatorit ose nje pjese e saj. 3. detyrimet qe u ngarkohen trashegimtareve testamentare ose ligjore. 4. caktimi I personit si zevendes I trashegimtarit, per tu thirrur ne trashegim ne vend te tij, ne rast se ky vdes para trashegimlenesit, behet I padenje, ose heq dore prej tij. 5. caktimi I ekzekutorit te testamentit. Forma e testamentit: sipas kc, testamenti behet me dy forma, ollograf & akt noterial. Zotesia per te bere testament kane te gjithe personat qe kane zotesi per te vepruar. Personat nga 14-18 vjec, kane zotesi te kufizuar per te vepruar. Ata mund te kryejne veprime juridike, por per disa prej tyre per vlefshmerine e veprimit juridik kerkohet pelqimi I perfaqesuesit ligjor. Testamenti eshte I pavlefshem. 1. eshte bere nga nje person qe smund te beje testament. 2. seshte ne formen e kerkuar nga ligji. 3. liria e disponimit me testament eshte e shtire deri ne rradhen e trete. Cenimi I kesaj klauzole ben qe testamenti te jete absolutisht I pavlefshem. 4. ne kundershtim ose ne mashtrim me ligjin.
54 5. nen ndikimin e mashtrimit, kanosjes ose dhunes, ose per shkak te nej lajthimi pa te cilen trashegimlenesin sdo kishte bere disponim.
51. E drejta e autorit.
E drejta e autorit ka dy kuptime: kuptimin objektiv & ate subjektiv. Me te drejte autori ne kuptimin objektiv do te kuptojme teresine e normave juridike te nxjerra nga shteti yne me ane te te cilave rregullohen te gjitha marrdheniet juridike qe lindin ne fushen e krijimtarise letrare, artistike, intelektuale. Me te drejte autori ne kuptimin subjektiv do te kuptojme teresine e te drejtave personale te autorit, permbajtja e te ciles perbehet nga te drejtat morale dhe nga te drejtat ekonomike te tij. 52. Kontrata e shitjes
Kontrata e shitjes ka per objekt kalimin e pronesise se nje sendi ose kalimin e nje te drejte kundrejt pagimit te nje cenimi. Kontrata e shitjes synon d.p.d ne realizimin e te drejtave materiale dhe ekonomike te dy paleve. Kontrata e shitjes eshte e dyanshme dhe me shperblim, eshte kontrate konsensuale qe nga momenti I arritjes se marrveshjes se paleve. Elementet e kontrates se shitjes: subjekti, objekti dhe permbajtja. Subjektet: personat fizike, perosnat juridike shtetror ose privat, shqiptar ose te huaj. Palet ne kontrate quhen shitesi & bleresi. Kushti kryesor eshte subjektet te kene zotesi per te vepruar. Sipas kc nuk mund te marrin pjese si bleres dpd ose me ane te personave te tjere ose ne ankand keto kategori personash: - personat qe administrojne ose ruajne pasurite e te tjereve. - Personat zyrtarevte cilet jane ngarkuar te realizojne shitje me ekzekutim te detyrueshem. - Gjyqtaret, prokuroret, noteret, avokatet, permbaruesit. Objekti I kontrates se shitjes; 1. objekt I kontrates se shitjes mund te jete cdo send qe merr pjese ne qarkullimin civil & qe mund te tjetersohet pa ndonje pengese ligjore. 2. mund te jene objekt sendet me qarkullim te kufizuar, por gjithmone me lejen e organeve kompetente sipas procedurave ligjore: 3. objekt mund te jene jo vetem sendet, por edhe te drejtat. 4. objekt mund te jete edhe nje send ose nje e drejte e ardhshme qe nuk ekziston, dhe nuk eshte materilaizuar ne castin e lidhjes se kontrates, po parashikohet nga palet qe te krijohet ne te ardhmen. Mjafton qe sendi I ardhshem te jete I mundshem per tu realizuar, qe kontrata e shitjes te jete e vlefshme. Kusht tjeter I rendesishem per kontraten e shitjes eshte cmimi. Cmimi duhet te plotesoje dis kushte: 1. te jete shprehur ne te holla. 2. duhet te jete I drejte 3. duhet te jete real 4. duhet te jete I percaktuar Casti I percaktimit te se drejtes se pronesise: 1. sistemi I castit te dorezimit te sendit
55 2. sistemi I castit te lidhjes se kontrates. Detyrimet e paleve ne kontraten e shitjes: Teresia e te drejtave dhe detyrimeve te paleve formojne dhe permbajtjen e kontrates se shitjes. I. Detyrimet e shitesit: 1. ti kaloje bleresit te drejten e pronesise. 2. ti dorezoje bleresit objektin e kontrates. 3. te garantoje bleresin per gezimin e qete te sendit te lire nga cdo e drejte tjeter pronesie e personave te tjere mbi te. 4. te garantoje bleresin per cilesine e sendit dhe mungesen e te metave te tij. II. Detyrimet e bleresit jane: 1. detyrimi per te marre ne dorezim sendin. 2. detyrimi per pagimin e cmimit te shitjes. Rastet e zgjidhjes se kontrates se shitjes: nqs palet ne kontrate nuk permbushin detyrimet e tyre, atehere u lind e drejta te kerkojne kamatat, shperblimin e demit, permbushjen ne natyre te detyrimit, ose zgjidhjen e kontrates. Rastet e zgjidhjes se kontrates nga ana e shitesit jane: 1- kur mospermbushja e detyrimit te bleresit ka nje rendesi te vecante ose thelbesore per kontraten. 2- Kur bleresi nuk paguan cmimin brenda afatit te caktuar. 3- Kur bleresi nuk merr sendet ne dorezim as brenda afatit shtese te caktuar nga shitesi. 4- Kur bleresi deklaron brenda afatit kontraktor se nuk do te permbushe detyrimet e tij. Shitesi e humb te drejten e tij per te kerkuar zgjidhjen e kontrates kur: a- kur bleresi e permbush me vonese detyrimin per pagimin e cmimit. Po qe se nuk e kerkon zgjidhjen para se te marre dijeni per ekzekutimin e ketij detyrimi. b- Kur ndoshemi ne kushtet e nje mospermbushje tjeter te ndryshme nga mospermbushja e vonuar. Zgjidhja e kontrates nga bleresi: - nuk behet dorezimi I sendit brenda afatit shtese te caktuar ne kontrate. - Nuk behet dorezimi brenda afatit shtese te percaktuar nga shitesi. - Shitesi deklaron brenda afatit se nuk do te beje dorezimin e sendit. Bleresi e humb te drejten e tij per te zgjidhur kontraten ne keto raste: - kur shitesi I ka dorezuar me vonese dhe bleresi nuk ka kerkuar zgjidhje kontrate brenda nje kohe te arsyeshme. - Ne rastin e mospermbushjeve te ndryshme nga dorezimi I vonuar. Pasojat e zgjidhjes se kontrates: nqs kontrata zgjidhet, palet kane keto detyrime ndaj njera tjetres:
56 -
shitesi duhet te ktheje cmimin, si dhe pagesat e shpenzimet e bera nga bleresi. Bleresi detyrohet te ktheje sendin, nqs ky I fundit nuk ka humbur ose eshte demtuar nga veprimtaria e bleresitt. Ne te kundert ai paguan shperblimin e demit.
Llojet e kontratave te shitjes: - shitja me moster ose sipas modelit. - Shitja me te drejte parablerje etj. Kc rregullon shprehimisht dy lloj shitjesh: - shitjen me rezerve te prones. - Shitjen e pasurive te paluajtshme.
53. Kontrata e qirase se pasurive.
Qiraja eshte kontrata me te cilen njera pale detyrohet ti jape pales tjeter, nje send te caktuar ne gezim te perkohshem kundrejt nje shperblimi te caktuar. Vecorite e kontrate: 1. afati, kontrata e qirase nuk mund te lidhet per nje periudhe me te gjate se 30vjet, pervec rasteve kur ne ligj eshte parashikuar ndryshe. 2. ne kontraten e qirase pasuria jepet ne gezim te perkohshem, dmth se qiramarresi e perdor sendin sipas destinacionit te caktuar ne kontrate ose sipas natyres se tij dhe mbas mbarimit te afatit kontraktor, duhet tja ktheje perseri sendin qiradhenesit. 3. objekt I kontrates se qirase mund te jene vetem sendet, qofshin keto te luajtshme ose te paluajtshme. 4. kontrata e qirase ka si vecori dhe preferencen, qe do te kuptojme te drejten e qiramarresit qe ne fund te afatit te qirase nqs kontrata do te rinovohet nga ana e qiradhenesit, atehere qiramarresi eshte I preferuar per te mbetur I tille ne raport me pretendentet e tjere per qiramarres dhe per nje afat te ri. 5. perseritja, nje kontrate qiraje quhet e perseritur kur megjithese ka mbaruar afati, qiramarresi vazhdon te mbaje ne perdorim sendin dhe qiramarresi nuk paraqet ndonje kundershtim me kete gje. 6. forma, kontrata e qirase lidhet me nej afat 1 vjecar dhe duhet te behet me shkrese. Kontrata e qirasse me objekt sende te paluajtshme duhet te regjistrohet per efekt vlefshmerie. 7. qiraja eshte nje kontrate me shperblim, shprehet me te holla, por ka dhe raste qe mund te shprehet ne natyre. 8. kc parashikon & rregullon kontraten e nenqirase, ku qiramarresi mund te lidhe kontrata nenqiraje me nje person te trete, por gjithnje kur palet ne kontraten e qirase nuk kane parshikuar ndonje marrveshje te kundert ose ndonje ndalim per kete gje. 9. kur nje send I dhen me qera tjetersohet, shitet ose dhurohet kontrata e qirase eshte e detyrueshme edhe per pronarin e ri. 10. persa I perket castit te mbarimit, nqs kontrata eshte lidhur me afat, atehere qiraj mbaron me skadimin e ketij afati.
57 Elementet e kontrates se qirase: Objekt I kontrates mund te jene si sendet e luajtshme, ashtu dhe ato te paluajtshme, me ksuht qe te jene te pakonsumueshem dhe individualisht te percaktuar, sepse do te kthehet I njejti send. Subjektet: qiradhenesi & qiramarresi. Te drejtat dhe detyrimet e qiradhenesit ne kontraten e qirase: - qiradhenesi eshte I detyruar qe ti dorezoje qiramarresit sendin ne kohen e caktuar. - Qiradhenesi ka si detyrim te mbaje sendin ne po ate gjendje sic e ka dhene ne castin e dorezimit. - Qiradhenesi duhet ta garantoje qiramarresin per mungesen e te metave te sendit. - Qiradhenesi detyrohet ta garantoje qiramarresin jo vetem per mungesen e te metave te sendit, por edhe per gezimin e qete te tij. Te drejtat dhe detyrimet e qiramarresit: - qiramarresi detyrohet te marre dijeni per sendin dhe ta perdore ate sipas destinacionit qe del nga kontrata ose nga qellimi I paleve. - Qiramarresi duhet ta ktheje sendin ne gjendjen qe eshte marre. - Detyrimi me I dukshem per qiramarresin eshte pagimi I cmimit te qirase. Llojet e kontratave te qirase: A. Qiraja me objekt pasurite e paluajtshme me natyre bujqesore. B. Kontrata e qirase se sendeve prodhuese. C. Kontrata e qirase financiare.
54. Kontrata e sigurimit te pasurise.
Kontrata e sigurimit eshte nga ato kontrata qe ka per qellim sigurimin e pasurise se luajtshme & te paluajtshme nga fatkeqesi te ndryshme natyrore. Pra, kontrata e sigurimit, njera pale, nqs vertetohet ngjarja e parashikuar ne kontrate, merr persiper ti paguaje pales tjeter, ose nje personi te trete, ne dobi te te cilit eshte lidhur kontrata, nje shperblim me te holla brenda kufijve te shumes qe eshte parashikuar ne kontrate, kundrejt nje primi te paguar nga I siguruari. Vecorite e kontrates se sigurimit: - kontrata e sigurimit eshte nje kontrate formale. - Kontrata e sigurimit karkaterizohet nga pacaktueshmeria, sepse nuk dihet me siguri ne kohen e lidhjes se kontrates, nese do te ndodhe apo jo rasti I sigurimit. - Kontrata e sigurimit mund te jete ne dy forma: vullnetare & e detyrueshme. - Kontrata e sigurimit paraqitet si kontrate ne dobi te personit te trete. - Kontrata e sigurimit, vertet qe siguron pasurite dhe jeten e njeriut nga fatkeqesite, por duhet patur parasysh qe te tilla do te sigurohen ato ngjarje qe rregullohen me rregulloret perkatese te kompanive te sigurimit dhe ministrise se financave & ekonomike. Elementet e kontrates se sigurimit:
58 Palet: siguruesi dhe I siguruari. Objekti: jane te gjitha veprimet ne lidhje me pagimin e primit nga I siguruari dhe te shperblimit te sigurimit nga an e siguruesit, si dhe vete shumat ne te holla te primit dhe te shperblimit te sigurimit. Lidhja e kontrates: kontrata do te quhet e lidhur kur deshmia ose policia e sigurimit I direzohet te siguruarit kundrejt arketimit te primit te sigurimit teresisht ose pjeserisht ne llogarine e nje kompanie siguruese. Detyrimet e paleve ne kontraten e sigurimit. Detyrimet e te siguruarit: - ti njoftoje siguruesit ne kohen e lidhjes se kontrates te gjitha rrethanat per te cilat kane dijeni dhe qe kane rendesi thelbesore per percaktimin e natyres & te mases se rrezikut. - I siguruari detyrohet qe gjate qenies ne fuqi te kontrates te njoftoje siguruesin per te gjitha ndryshimet e rrethanave per te cilat ai ka marre dijeni pa lidhjes se kontrates. - I siguruari detyrohet ti njoftoje siguruesit rastin e sigurimit brenda afateve te parshikuara ne dispozita te vecanta. - I siguruari ose personi I trete ne dobi te te cilit eshte lidhur kontrata duhet te provoje rastin e sigurimit, si dhe demin e pesuar, si dhe ti njoftoje siguruesit te gjitha informatat qe eshte ne dijeni. - I siguruari duhet te tregoje kujdes te vecante per ruajtjen dhe mbrojtjen e prones se siguruar. - I siguruari duhet te paguaje ne kohe primin e sigurimit. Detyrimet e siguruesit: - siguruesi eshte I detyruar qe brenda afateve te caktuara ne dispozita te vecanta te vertetoje demin e shkaktuar. - Siguruesi detyrohet ti paguaje te siguruarit ose personit te trete, ne dobi te te cilit eshte lidhur kontrata e sigurimit, shperblimin e sigurimit.
55. Personaliteti juridik I shoqerise tregtare.
E drejta tregtare eshte ajo dege e se drejtes qe merret me te drejtat dhe detyrimet qe rrjedhin nga ofrimi I mallrave dhe sherbimeve nepermjet tregut. Objekti I saj eshte I gjere, jo shume I perkufizuar dhe tenton te rregulloje disa sfera aktivitetesh si shitblerjen, transportin etj. Pra, motivi kryesor I trajtimit ligjor te marrdhenieve tregtare eshte njohja e nevojes per te mbrojtur levizjen e lire te tregtise dhe evitimin ne maskimumin e mundshem te ligjeve qe demtojne bleresin ne rrjedhen e nje biznesi. Perpara ligjit tregtaret jane te barabarte, po ashtu dhe aplikimi I klauzolave te ndertuara ne kuadrin e lirise intelektuale. Burimet e se drejtes tregtare. a) kontratat – kontratat – guri guri I themelit te se drejtes tregtare jane kontratat. Pra, operacionet tregtare konkludohen me tipe kontratash, te cilat nga specifiteti I tyre, jane te gjitha objekt I principeve te pergjtihshme te ndertimit te kontratave. - termat e standartet dhe liria kontraktuale.
59 - zakonet & praktikat e pakodifikuara. - zakonet & praktikat e kodifikuara. - kontratat shteterore. b) prezantimi I legjislacionit te aplikueshem mbi tregtine ne shqiperi. Marrdheniet tregtare ne shqiperi rregullohen nga legjislacioni tregtar,praktikat lokale apo te pergjithshme tregtare dhe kodi civil. c) burime te jashtme te se drejtes tregtare: - konventa nderkombetare dhe ligjet model. d) Burimet te se drejtes nderkombetare tregtare apo te tregut nderkombetar. Burimet e se drejtes drejtes nderkombetare jane tre: 1. e drejta nderkombetare: 2. e drejta drejta kombetare: 3. lex marcatoria.
56. Shoqerite me pergjegjesi te kufizuar.
Shoqeria me pergjegjesi te kufizuar konsiderohet si nje mjet ideal per aktivizimin e sipermarrjeve te vogle e te mesem. Shpk dallohet per thjeshtesine e saj, por nje pozite te sigurt per ortaket, dhe kane nje subjekt me natyre hibride. Shpk nuk eshte nje forme shoqerie e afte te mbledhe sasi te medha kapitali & as te emtoje letra me vlere. Kushtet thelbsore te ekzistences se nje shpk. Objekt I aktivitetit: shpk mund te ushtroje lirisht cdo aktivitet te ligjshem duke respektuar kufizime te ndryshme qe ushtron legjislacioni ne fuqi. Numri I ortakeve: shpk mund te themelohet me nje ose sjume ortake. Kapitali themeltar: vlera minimale e kapitalit te shpk eshte 100000 leke. Kapitali ndahet ne pjese te barabarta, vlera e te cilave eshte jo me e vogel se 1000 leke. Pervec ketij rregulli, ligje te tjera qe rregullojne aktivitete te ndryshme, percaktojne here pas here nje kapital themeltar me te madhe per te ushtruar aktivitetin. Kapitali themeltar I shpk nuk mund te bjere me poshte se niveli qe percakton ligji. Kapitali themeltar eshte garancia me reale e kreditoreve per kredite qe ata kane dhene shoqerise. Pjesa e kapitalit themeltar konsiderohet dhe rezerva e domosdoshme, dhe kjo rezerve eshte e detyrueshme per shpk. Kapitali themeltar I shpk mund te perfaqesohet nga kontribute ne para dhe ne natyre. Statuti I shoqerise duhet te caktoje formen, kohezgjatjen, emertimin, objektin, shumen e kapitalit themeltar & pjesmarrjen e cdo ortaku ne kete kapital. Kerkesa per regjistrimin e shpk duhet te behet nga te gjithe administratoret, dhe kjo kerkese duhet te deklaroje llojin e shoqerise, afatin e saj, e,ertimin themeltar, seline, objektin e shoqerise, shumen e kaptialit, daten e firmosjes, etj. Kerkeses para gjykates I bashkangjiten edhe statuti, akti I themelimit, firmat, akti emerimit te administratorit, raporti ekspertit per kontribute ne natyre. Pas vendimit te gjykates per regjistrimin e shoqerise, se bashku me dosjen I kalon regjistrit tregtar. Themeluesit e shoqerise & administratoret e pare jane pergjegjes solidare per te metat e themelimit. Administrimi I shpk mund te zgjidhet nga ortaket ose personat etrete. Administratori caktohet per te gjithe periudhen e ekzistences se shoqerise, nese ne statut nuk parashikohet ndryshe. Ushtrimi I funksionit te administrimit mund te nderpritet si
60 pasoje e doreheqjes apo e revokimit. Revokimi I administrimit behet me vendim te asamblese te ortakeve ose te gjykates. Kompetencat e administratorit e caktohen ne statut si ne raport me ortaket si ne raprotete me te tretet. Administratori I shpk eshte pergjegjes per demet qe I jane shkaktuar shoqerise ose te treteve si pasoje e shkeljes se ligjit ose statutit prej tij apo per shkak te fajeve te kryera gjate administrimit te shoqerise. Cdo ortak I shpk ka te drejte te marre pjese ne vendime dhe ne varesi te kapitalit qe disponon, ka nje numer te caktuar votash. Nje ortak mund te perfaqesohet nga nje tjeter person nqs kjo eshte e parashikuar shprehimisht. Nje ortak smun ti ndaje votat e tij. Organi me I larte I shpk eshte asambleja e ortakeve. Vendimet merren nga ata qe zoterojne me shume se gjysmen e kapitalit.
57. Shoqerite komandite & shoqerite anonime. anon ime.
Shoqerite komandite: eshte nje shoqeri qe bashkon 2 ose me shume ortake me cilesi te ndryshme: ortaket e pakufizuar qe jane tregtaret & ortaket e kufizuar te cilet kane pergjegjesi per aq sa eshte kontributi I tyre ne kete shoqeri. Nese shoqeria ka vetem nje ortak te pakufizuar, ky gezon I vetem cilesine e tregtarit & mund te ushtroje administrimin e shoqerise. Ajo qe bie ne sy eshte se raportet ndermjet ortakeve te pakufzuar jane te njejta me raportet midis ortakeve ne nje shoqeri kolektive. Administrimi I shoqerise I takon ortakut te pakufizuar, por ka raste me nje vednim, nepermjet aktit te themelimit te shoqerise, mundet qe administrator te jete nje jo ortak. Shoqeria anonime: shihni tre ligjet per shoqerite tregtare.
58. Kontrata individuale e punes. Forma dhe llojet e saj.
Kontrata e punes eshte marveshja mes punedhensit & punmarresit, ku ky I fundit merr persiper te ofroje sherbimet e tij per nje kohe te caktuar ose te pacaktuar, ndersa punedhenesi merr persiper te paguaje shperblimin. Kushtet e kontrates individuale te punes dallohen ne kushte objektive dhe ato subjektive. Kushti subjektiv jaen subjektet e kesaj kontrate per te lidhur nje kontrate vlefshme, duhet te kene zotesi per te vepruar. Si kushte objektive te kontrates se punes kuptohen: a) marrveshja midis paleve – paleve – kontrata kontrata e punes quhet e lidhur ne castin ne te cilat palet arrijne ne nje marveshje ndermjet tyre, dmth ai qe ka bere propozimin merr dhe pelqimin e pales tjeter. b) Shkaku I kontrates – kontrates – eshte eshte qellimi per te cilen behet shprehja e vullnetit ne kontrate dhe konsiston ne dyanesine sherbim-shperblim. Ky shkak duhet te jete gjithmone I ligjshem. c) Objekti – Objekti – eshte eshte sherbimi personal I punes, dmth ato energji pune ose intelektuale qe punemarresi eshte I detyruar te permbushe kundrejt shperblimit. Objekti mund te jete: 1. I mundshem: 2. I ligjshem: 3. I percaktueshem ose qe mund te percaktohet. – kontrata mund te perfundohet ose te ndryshohet me goje ose me shkrim. d) – kontrata Me shkrim duhet te permbaje identitetin e paleve/ vendin e punes/
61 pershkrimin e pergjithshem te punes/ daten e fillimit te punes/ kohezgjatjen kur palet lidhin kontrate me afate te caktuara/ kohezgjatjen e pushimeve te paguara/ afatin e njoftimit te zgjidhjes se kontrates/ elementet perberes te pales & dt. E dhenies se saj/ kohen normale javore te punes/ sipas rastit dhe marveshje kolektive te punes se zbatueshme. Llojet e kontratave te punes; - kontrata pune per nje kohzgjatje te pacaktuar. - Kontrate pune per nje kohzgjatje te caktuar. - Kontrate pune qe lidhet per kohzgjatjen e nevojshme per kryerjen e nje pune te caktuar. - Kontrate pune me prove. - Kontrate e punes me kohe te pjesshme. - Kontrate grupi. - Kontrata e mesimit te profesionit. - Kontrata e punes ne shtepi. - Kontrata e punes e agjentit tregtar.
60. Marreveshja kolektive e punes.
1. Mareveshja kolektive e punes eshte nje nder mjetet juridike me te rendesishme per te mbrojtur interesat e punes te punemarresve gjate marrdhenieve te punes. 2. marreveshja kolektive e punes eshte nje koncept I ri ne te drejten tone te punes & thuhet se kjo mareveshje eshte mjeti kryesor I lindjess se nje marrdhenie juridike pune ndermjet punemarresit & punedhenesit. Disa nga tiparet kryesore jane: - ajo eshte marreveshje ndermjet grupimeve profesionale te punemarresve & punedhenesve: - objekti I saj eshte percaktimi I kushteve te punes ne nje dege profesionale, ne nje ndermarrje ose ne teresine e degeve te perfaqesuesve. - Ajo sjell pasoja ne lidhje me palet nenshkruese qe jane punemarresi & punedhenesi. - Marveshja kolektive prmban ne vetvete mundesi te medha shtrirjeje ne gjithe profesionet. - Marrveshja kolektive e punes eshte nje kontrate me veprim te njeanshem. - Marreveshja kolekive ne rastet e pavlefshmerise apo te shfuqizimit, nuk mund te kete fuqi prapavepruese. - Marreveshja kolektive eshte e domosdoshme si per punonjesit ne sektorin privat, ashtu dhe ne ate publik. Pra marreveshja kolektive e punes rregullon; - kohezgjatjen e marredhenieve te punes qe lindin pikerisht ne bazen e kesaj marreveshje kolektive.
62 -
Te drejtat & detyrimet e ndersjellta te paleve qe burojne nga marredheniet e punes. Kushtet disiplinore per rastin e permbushjes se detyrimeve qe rrjedhin nga kjo mosmarrveshje kolektive.
Marreveshja kolektive e punes rregullohet nga kodi I punes, ligji per nenpunesin civil, si dhe nga akte te tjera ligjore e nenligjore.
61. Konfliktet kolektive. E drejta e greves.
Me konflikt kolektiv kuptohet cdo konflikt midis disa punemarresish, nje apo disa organizata punemarresish nga njera ane, dhe nje ose disa punedhenesish, ose nje apo disa organizata punedhenesish nga ana tjeter. Ne konfliktin kolektiv eshte e nevojshme, nga ana e punemarreve qe te pakten nje bashkesi te jete pale. Procedura e pajtimit te ketyre konflikteve ka per qellim afrimin e pikpamjeve te kunderta deri ne pranimin e nje zgjidhje te tipit te nje marrveshje, dmth te kontrates, e krahasuar me marreveshjen diplomatike. Procedura e pajtimit te ketyre konflikteve ka per qellim afrimin e pikpamjeve te kunderta deri ne pranimin e nje zgjidhje te tipit te nje marrveshje, dmth te kontrates, e krahasuar me marrveshjen diplomatike. Procedura e pajtimit mund te kete karakter fakultativ ose te urdherohet nga ligjvenesi. Ne baze te legjislacionit tone, ne lidhje me te, cdo rreth ka zyra pajtimi, ndersa ne tirane eshte zyra kombetare e pajtimit. Ne baze te kodit te punes, zyra e pajtimit perpiqet te pajtoje palet, si fillim shqyrton konfliktin, pastaj I paraqet paleve nje propozim ndermjetesimi, I cili mund te shpallet prej saj. E drejta e greves. Greva shte nderprerja e perkohshme e punes, te cilen punonjesit e perdorin per zgjidhjen e kerkesave te tyre ekonomike e shoqerore e qe e ushtrojne ne perputhje me rregullat e percaktuara ne dispozitat kushtetuese, si dhe ne aktet e tjera ligjore. Pjesmarrja ne greve sipas legjislacionit tone eshte vullnetare. Asnjeri nuk mund te detyrohet qe te marre pjese ne greve ne kundershtim me vullnetitn e tij. E drejta e greves ushtrohet per permisismin e kushteve te punes, shperblimin e punes, mbrojtjen ne pune, sigurimet shoqerore, si dhe te drejtat e tjera qe lidhen me marredheniet e punes, me qellim qe te arrihet nenshkrimi I kontrates kolektive. Greva e shpallur per here te pare nuk mund te zgjase me shume se nje dite pune. Pas kesaj ajo mund te shpallet, por kurodhere jo me para se te kene kaluar 5 dite nga shpallja e greves se pare. Punonjesit mund ta shpallin pa njoftim paraprak greve paralajmeruese, por kjo nuk mund te zgjase me shume se 1 ore. Greva nuk lejohet ose kur ka filluar, nderpritet: - kur eshte vendosur gjendja e jashtzakonshme. - Ne fatkeqesi natyrore. - 15 dite para & 7 dite pas dates se zgjedhjeve ne shkalle kombetare e lokale. - Gjate festave \yrtare, si dhe 2 dite para & pas tyre. - Ne sektoret ku nderprerja rrezikon jeten & shendetin e njerzve. - Per zgjidhjen e kerkesave te punonjesve. - Ne sistemin e reparteve ushtarake te ministrise se mbrojtjes.
63 63. Biresimi.
Biresimi eshte filiasioni fiktiv qe ka per qellim te krijoje marrdhenie te njejta si ato ndermjet prinderve & femijeve. Rregullohet Rregullohet nga dispozitat e kodit te familjes & nga ligji “ per biresimet e te miturve nga shtetas te huaj”. Kushtet per lidhjen e biresimit. a) kushtet qe kane te bejne me biresuesin( biresuesi mund te jete cdo person qe gezon zotesine per te vepruar & te drejten prinderore, por ne te perfshihen disa kufizime: 1. personit qe I eshte hequr e drejta prinderore nga na e gjykates./ 2. personi qe vuan nga nje semundje psiqike./ 3. personi qe nuk ka siguri se do te kryeje ne rregull detyren e biresuesit ne lidhje me rritjen 7 edukimin e atij qe do te biresohet). b) Kushtet qe kane te bejne me te biresuarin( legjislacioni shqiptar parashikon vetem biresimin e te miturve. Nuk lejohet biresimi I te paslindurve nga ana e te paralindurve, si dhe biresimi ndermjet motrave & vellezerve). c) Diferenca e moshes(per biresim kerkohet nje difference moshe te pakten 18 vjec midis biresuesit & te biresuarit). d) Dhenia e pelqimit( ne rastin e lidhjes se biresimit, subjektet e meposhtme duhet te japin pelqimin per biresim – prinderit – prinderit biologjike ose sipas rastit kujdestaret e tyre. Ne rast se femija eshte I braktisur dhe qe eshte e pamundur te merret pelqimi I prinderve, njihet instituti I braktisjes se femijes se mitur I cili zgjidh problemin e mesiperm. Perseri ne kte rast eshte gjykta ajo qe merr nje vendim pas nje hetimi te plote te bere mbi rethanat e braktisjes se femijes, ky vendim e deklaron te miturin te braktisur & ne te njejtin vendim cakton dhe menyren e sistemimit te te miturit). Procedurat e lidhjes se biresimit. Vendimi I biresimit merret nga gjykatat. Etapa e fundit e biresimit fillon me kerkesen per adoptim nga adoptuesi ose bashkshortet para gjykates se rrethit ku ka vendbanimin personi qe do te biresoje. Gjykata verifikon nese kushtet ligjore jane plotesuar dhe qe adoptimi I kerkuar eshte ne perputhje ne interesin e femijes. Adoptimi I plote I pranuar nga legjsilacioni yne krijon nje lidhje te re filiasioni qe zevendeson filiasionin e origjines. Me biresim, femija I biresuar ndryshon gjendje civile, dhe ky I fundit merr mbiemrin e te biresuarit.
64. Regjimi juridik I tokes.
Pas permbytjes se diktatures, doli si problem I mprehte reforma e tokes dhe vendosja e nje regjimi juridik te ri per te. Regjimi juridik I tokes bujqesore. Ne ligjin per token, u sanksionua se toka bujqesore u jepet ne pronesi ose ne perdorim personave juridike e fizike vendas pa shperblim. U parashikua se pronaret e tokes
64 bujqesore mund tua japin ate me qera personave fizike apo juridike, vendas ose te huaj. Per dhenien ne pronesi ose perdorim, ligjet perccaktojne jo vetem kriteret e shperndarjes se tokes, por eshe strukturat organizative te cilat do te kryenin kete detyre te madhe & te rendesishme te reformes tokesore. Ato ishin: a) komisioni qeveritar I tokes prane ministrise se bujqesise dhe ushqimit kishte per detyre te drejtonte, organizonte, bashkerendonte dhe kontrollonte punen ne ministri dhe institucione te tjera qendrore per zbatimin e ligjit per token. Te ndiqte zbatimin e ligjshmerise per rindarjen dhe kalimin e tokave ne pronesi a ne perdorim te subjekteve te ndryshme, te merrte ne shqyrtim dhe te vendoste per zgjidhjen e ceshtjeve qe ngrinin komisionet e rretheve per kufijte e tokes, te kerkonte per cmimin ne dokumentacioni perkates per punen e bere nga komisioni I rrethit dhe I fshatit. b) Komisioni I tokes prane keshillit te rrethit te zgjidhte mosmarrveshjet e lindura ne ndarjen e koperativave, duke patur parasysh siperfaqen 7 kufijte e tokes bujqesore, si dhe tokat e reja qe ishin hapur qe nga krijimi I koperativave te bashkuara. Te zgjidhte mosmarveshjet e lindura mes individeve dhe komisioneve te tokes ne fshat, si dhe problemet qe dilnin kur shperbehej teresisht koperativa dhe ai mbetej pa toke, shqyrtonte e vendoste per materialet qe I paraqiteshin nga komisionet e fshatit se bashku me propozimet e vecanta te tyre, krijonte grupe specilistesh dhe I autorizonte ato te merrnin pjese ne komisionin e tokes ne fshat dhe te hartonin dokumentacionin e plote kadestral per tokat. c) Komisioni I tokes prane komunes dhe fshatit bente verifikimin e numrin & perberjen e familjeve te anetareve te koperativave bujqesore, si dhe familjeve te tjera qe banonin e punonin ne fshat mbi bazen e gjendjes civile dhe percaktonte siperfaqen qe I takonte cdo familje. Bente ndarjet e tokes dhe korrigjimet e nevojshme per mosmarveshjet e lindura duke patur parasysh qe dhenia e tokes te behej sipas kushteve aktuale territotiale te tokes, pa marre parasysh kufijte e vjeter dhe sipas mundesise per te dhene ate ne nje vend dhe sa me prane shtepise. Komisioni pasi percaktonte ne bashkpunim me fshataret vendin & siperfaqen e tokes se secilit, hartonte ne dy kopje akt-marrjen e tokes per cdo familje me firme te kryetarit te komisionit e te specilaistit te autorizuar nga komisioni I rethit dhe kryefamiljarit qe merrte token. Persa I perket tokave qe ishin ne ato kohe ne perdorim te institucioneve kerkimore-shkencore, pavarsisht se ku ndosheshin su shperndane dhe mbeten ne perdorimin e tyre. Perosnat juridike e fizike qe merrnin toke bujqesore ne pronesi ose ne perdorim detyroheshin ta shfrytezonin ate per qellime bujqesore. Ata detyroheshin ta ruanin objektet ujitese, elektroenergjitike, pajisjet & instalimet. Personat juridike e fizike qe merrnin toke ne perdorim dhe nuk e shfrytezonte per qellime bujqesore e blegtorale gjate nej viti, I hiqej e drejta e perdotimit te saj. Kompesimi I tokes bujqesore. E drejta e kompesimit me vlere te tokes bujqesore u njihet personave qe kane qene pronare te tokave bujqesore dhe personat en johur si trashegimtare ligjor
65 te tyre. Ky kompesim ne vlere do jepej nepermjet obligacioneve shteterore te emertuara ne leke. Ne rradhe e kompesimit kane prioritet: ish pronaret qe kane patur toke me afer tokes se perdorur per kompesim: ish pronaret qe kane patur toke me afer ligjit te tokes se perdorur per kompesim: banoret me afer tokes se perdorur per kompesim, ish pronaret qe kane disponuar me shume se 50ha toke. Ish pronaret ose trashegimtaret ligjore te tyre te kullotave, livadheve, tokave pjore dhe pyjeve duhet te paraqesin ne komisioni e rrethit dokumentat e pronesise brenda nej viti pas hyrjes ne fuqi te ligjeve qe trajtojne ne pergjithesi kullotat, livadhet & pyjet.
-
-
Regjimi juridik I truallit. Truall, ne konceptin e ri juridik quhet e gjithe toka qe ndodhet brenda vijave kufizuese te qyteteve, pavarsisht nese perdoret per ndertim, kopsht, are, etj, si dhe toka jashte vijave kufizuese qe ne momentin e tregtimit eshte perdorur ose do te perdoret per tregtim me ksuht qe te jete perfunduar dokumentacioni qe verteton tjetersimin e saj duke mos qene toke bujqesore, kullote livadhe, pyll etj. Hapi I pare u be me ligjin per token, ku u sanksionua se trualli jepej per ndertimet e shtepive te banimit, veprimtari ekonomike, social kulturore e cdo ndertim tjeter qe behej brenda vijave kufizuese. Trualli qe eshte pronesi te shtetit u jepej ne perdorim per ndertime me qera personave juridike e fizike, shqiptare e te huaj. Niveli I qirase caktohej sipas pjellorise, vendnodhjes, qellimit te perdorimit, afatit te marrjes me qera. Qirramaresi ose bleresi I truallit percaktohej me ankand. Me vone u ligjerua se personat fizik e juridik privat shqiptar kane te drejte te blejne e te shesin lirisht troje mes tyre pa asnje kufizim. Kalimi I trojeve te lira nga prona shteterore ne private lejohet derisa te perfundoje kompesimi fizik I ishpronareve. Kalimi trojeve te zena prone shtetrore ne prone private eshte I detyrueshem kur kerkohet nga I interesuari ne rastet kur: trualli eshte I objekteve qe jane private ose qe do te privatizohen. Kalimi behet ne favor te pronareve te ketyre objekteve. Trualli do te perdoret per zgjerime apo ristruktutime nga persona private qe u lind kjo e drejte nga ana urbanistike. Kalimi behet ne favor te pronareve te objekteve qe zgjerohen ose ristrokturohen. Trualli ka investime te perfunduara. Kalimi behet ne favor te pronarit te objektit te perfunduar. Ne cdo tjeter sipas vendimit te km.
Shitblerja e dhenia me qera e trojeve prone shtetrore ose private per personat fizike a juridike te huaj behet me kontrate sipas dispozitave te percaktuara ne kc & te kritereve te saj. Ne baze te klasifikimit te zonave turistike, keshilli I rregullimit te territorit te shqiperise percakton kufijte e te gjith zonave turistike & klasifikimin e tyre ne : zona e turizmit te nivelit te larte, te mesem, masiv.
66 65. Provat ne procesin gjyqsor civil.
Provat jane te dhenat qe merren ne formen e parashikuar nga kr.p.c dhe qe vertetojne ose rrezojne pretendimet ose prapesimet e pjesmarresve ne proces. Pala pretendon nje te drejte, ka detyrimin qe, ne perputhje me ligjin te provoje faktet mbi te cilet bazon pretendimet e saj. Faktet e njohura boterisht ose zyrtarisht ska nevoje te provohen. Faktet per te cilat ekziston nje prezumim ligjor sduhet te provohen nga pala ne dobi te se ciles eshte prezumimi. Gjykata ka per detyre detyre te kryeje nje hetim gjyqsor te plote & te gjithanshem ne perputhje me ligjin. Palet jane te detyruara te japin ndihmesen e tyre per zhvillimin normal te hetimit gjyqsor. Gjykata I ngarkon ato me pergjegjesi ne rast mosveprimi ose pengimi me faj te tyre. Kur per shkaqe te ligjshme vendoset te shtyhet gjykimi I ceshtjes, deshmitaret e paraqitur ne daten e caktuar pyeten, vec kur cmohet ndryshe nga gjykata. Pohimet e bera ne gjykate prej paleve apo prej perfaqesuesve te tyre, cmohen nga gjykata pa nenvleftesuar provat e tjera & rethanat e ceshtjes. Kur prova duhet te merret jashte territorit te veprimtarise se gjykates, kjo I delegon kompetencat e saj gjykates se vendit ku ndodhen provat, vec kurpalet kerkojne bashkarisht qe per kete qellim te delegohet njeri prej anetareve te trupit gjykues. Prova merret nga gjyqtari I caktuar prej kryetarit te gjykates kur kryhet kerkesa. Deshmitari nuk flet ose nuk degjon nqs pyetjes smund te behen me shkrim, gjykata therret personin qe kupton gjuhen e tyre te shenjave. Nqs eshte e nevojshme keryerja e veprimeve proceduriale jashte kufijve te shqiperise, gjykata nepermjet ministrise se drejtesise I kerkon ndihmen juridike perkatese organit kompetent te shtetit tjeter. Kur veprimi mund te kryhet nga perfaqesia jone diplomatike, atehre kerkesa I drejtohet asaj. Gjykata, me kerkesen e pales se interesuar, mund te urdheroje palen tjeter ose nje perosn te trete qe smerr pjese ne ceshtje, te paraqese ne gjykim nje dokument ose nje send tjeter, kur cmohet e nevojshme prej saj. Prova me deshmitare lejohet ne te gjitha rastet, pervec kur ligji per vlefshmerine ose provimin e nje veprimi juridik kerkon shkrese. Nuk lejohet prova me deshmitare kunder ose tej permbajtjes se nje akti zyrtar ose privat qe perben prove te plote. Gjithashtu nuk lejohet kjo prove per marrveshjet e paleve per ndryshimin e kontrates, ose shuarjen e saj me ane pagimi ose falje te detyrimeve ne te holla. Lejohet prova me deshmitare kur: - dokumenti I kerkuar ka humbur ose prishur per fajin e pales. - Kur ka nje fillim prove me shkrese. - Kur veprimi juridik I bere me shkrese eshte kryer ne kundershtim me ligjin/ nen ndikimin e mashtrimit/ nen ndikimin e nevojes se madhe te pales. - Kur per shkak te rrethanave ne te cilen eshte kryer veprimi juridik ose te marrdhenieve te posacme te paleve, kur ka qene e mundur te merrej prova me shkrese. Kur nje prove nga e cila varet zgjidhja e mosmarveshje ose qe ndikon ne sqarimin e saj, ka rrezik te zhduket ose te veshtiresohet marrja e saj me kerkesen e pales se interesuar, mund te urdherohet me perpara.
67. Padia, kuptimi I saj dhe llojet e saj.
67 Padia eshte e drejta e personit qe ben pretendimin per tu degjuar, mbi themelimin e ketij pretendimi ne menyre qe gjykata te shpalle ate bazuar ose jo. Padia I jep te drejte pales tjeter kundershtare per te diskutuar mbi themelimin dhe bazueshmerine ne ligj te ketij pretendimi. Padia ngrihet vetem kur personi ka interes te ligjshem ne njohjen ose rrezimin e nje pretendimi. Nuk mund te ngrihet nje padi nga nje person qe I mungon zotesia per te vepruar. Personi qe abuzon ne te drejten per te ngritur padi duke qene I ndergjegjshem per pathemeltesine ose pazbatueshmerine ne ligj te saj, ose perdoret mashtrimi, mund te denohet me gjobe 50000 leke, pa llogaritur shperblimin e demit qe mund te kerkohet. Kerkespadia shkruhet ne gjuhen shqipe dhe duhet te permbaje: - gjykaten perpara se ciles paraqitet kerkesa. - Emrin, atesine, mbiemrin, vendbanimin ose vendqendrimin e paditesit e te paditurit dhe te personave qe perkatesisht I perfaqesojne ata, kur ka te tille. - Percaktimin e objektit te kerkese padise: - Tregimin e fakteve, rrethanave, dokumentave, mjeteve te tjera provuese dhe se drejtes mbi te cilat mbeshtet kerkesepadia, - Kerkimin e paditesit, - Vleften e padise ne rast se objekti eshte I vleresueshem. I padituri ka te drejte te paraqese kunderpadi, kur kerkimi I kunderpadise ka lidhje me ate te padise, ose kur midis tyre nuk mund te behet kompesim. Ajo mund te paraqitet deri sa ska perfunduar hetimi gjyqsor dhe I nenshtrohet te gjitha rregullave te caktuara per ngritjen e padise. Kur te metat e kunderpadise nuk plotesohen ne afatin e caktuar nga gjykata, ajo mund te shqyrtohet vecmas. Paditesi gjate hetemit gjyqsor ka te drejte te ndryshoje shkakun ligjor te padise. Ai edhe pa e ndryshuar shkakun ligjor te saj, mund te shtoje, pakesoje ose te ndryshoje objektin e padise. Me kerkesen e paditesit, gjykata lejon marrjen e provave per sigurimin e padise, kur ka arsyje te dyshohet se ekzekutimi I vendimit per te drejtat e paditesit do te behet I pamundur ose I veshtire. Sigurimi I padise lejohet kur: - padia mbeshtet ne prova me shkrese. - Paditesi jep garanci ne masen dhe llojin e caktuar nga gjykata per demin qe mund ti shkaktohet te paditurit nga sigurimi I padise.
68. Llojet e vendimeve gjyqsore civile.
Vendimet e mdermjetme jepen nga gjykata ne seancen gjyqsore me qellim qe te sigurohet zhvillimi I gjykimit ne pajtim me dispozitat e kr.p.c Vendimi perfundimtar jepet nga gjykata ne perfundim te gjykimit, I cili zgjidh ceshtjen ne themel. Vendimi perfundimtar, si dhe vendimet qe I japin fund procesit gjyqsor civil jepen ne emer te popullit dhe perkatesisht duhet te permbajne bazen ligjore mbi te cilen bazohet zgjdhja e mosmarrveshjes, analizen e provave dhe menyra e zgjidhjes se saj. Vendimet joperfundimtare jane vendimet e pushimit te ceshtjes, me te cilet gjykata ose gjyqtari ne rastet e parashikuar ne krpc I japin fund procesit gjyqsor civil pa e zgjidhur ceshtjen ne themel, si dhe vendimi tjeter qe pa e zgjidhur veshtjen I jep fund procedimit
68 gjyqsor te filluar. Vendimi I gjykates mund te jepet me ekzekutim te perkohshem, kur eshte vendosur: a) detyrimi per ushqimin b) per shperblimin nga puna c) per rivendosjen ne posedim te baneses bashkeshortore. Vendimi mund te jepet me ekzekutim te perkohshem edhe kur nga vonesa e ekzektuimit, paditesi mund te pesoje deme te rendesishme qe smund te vihen ne vend, ose kur ekzekutimi I vendimit do te behej I pamundur, ose do te veshtiresohej se tepermi. Ne kete rast gjykata mund te kerkoje qe paditesi te jape garanci. Kur vendimi prisht nga gjykata e apelti ose ajo e larte, ekzekutimi I perkohshem pezullohet. Ne rast pas prishjes se vendimit te pare, padia rrezohet dhe vendimi merr formen e prere, gjyqfituesi I pare detyrohet ti ktheje pales tjeter gjithcka qe ka marre me ekzekutim te perkohshem te vendimit te pare.
69. Karakteristikat e gjykimit per pjestimin e pasurise ne bashkpronesi.
Gjykimi per perpjestimin e sendeve ne bashkpronesi dhe ne trashegimi, ne fazen e pare te tij ka per qellim te hetoje e te percaktoje te drejten e bashkpronesise se ndergjygjsave, pjeset takues te tyre, si dhe sendet qe do te pjestohen. Pasi te kene marre provat e nevojshme, gjykata me vendim te ndermjetem lejon pjestimin dhe percakton rrethin e bashkpjestareve, sendet qe do te pjestohen, si dhe pjeset takuese te secilit prej tyre. Kur palet deklarojne se skane ankim ndaj vendimit te ndermjetem, behet shenim ne procesverbalin gjyqsor, I cili nenshkrueht edhe nga palet ose perfaqesuesit e tyre. Ne nej rast te tille, si dhe ne rastin kur vendimi I ndermjetem qe ka lejuar pjestimin ka marre forme te prere, gjykata vazhdon gjykimin ne fazen e dyte duke marre ne shqyrtim kerkesat qe mund te kene bashkpronaret per llogarite qe duhet te japin midis tyre dhe qe rrjedhin nga marrdheniet e bashkpronesise. Gjykata ben vleresimin e sendeve qe do te pjestohen, pasi me pare merr vendimin e eksperteve, dhe kur sendet mund te ndahen ne natyre formohen aq pjese sa jane edhe bashkpjestare. Ne secilen nga keto pjese duhet te perfshihen me sa eshte e mundur nje sasi nga sendet apo kredite te po asaj natyre me vlefte te barabarte me pjesen takuese. Pabarazia ne antyre e sendeve midis pjeseve kompesohet. Gjykata vendos eshe per marredheniet financiare te paleve per shkak te bashkpronesise. Kur sendi ndahet ne natyre dhe pjeset e formuara jane te barabarta ose barazohen me para, gjykata harton nje projektpjestimi te cilen e depoziton ne sekretari jo me vone se 10 dite perpara seances se ardheshme gjyqsore. Palet kane te drejte te parashtojne verejtjet e tyre per projektin e propozuar jo me vone se 5 dite perpara seances se ardheshme gjyqsore. Palet kane te drejte te parashtrojne verejtjet e tyre per projektin e propozuar jo me vone se 5 dite perpara seances se ardheshme gjyqsore. Ne vendimin perfundimtar, gjykata cakton pjesen e secilit bashkpjestar. Kur pjese ndahen ne menyre te barabarte dhe e kerkon ndonjeri nga palet, ato u jepen bashkpjestareve per te marre pjesen e treguar prej tij, kur ajo shihet me vend per shkak te profesionit ose natyres se sendeve qe perfshihen ne pjesen takuese. Kur ne vendimin perfundimtar eshte urdheruar qe nej send te shitet ne ankand per shkak se smund te ndahet ne natyre, vendim pasi te
69 kete marre forme te prere, ekzekutohet nga permbaruesi gjyqsor sipas rregullave mbi ekzekutimin e detyrueshem.
70. Kuptimi I vepres penale dhe kuptimi I kriminalitetit ne veshtrimin veshtrimin kriminologjik. Figura e vepres penale, dallimi nga vepra penale. Teorite mbi figuren e vepres penale.
Kp nuk jep perkufizimin e vepres penale, por permban kete formulim “ligji penal percakton veprat penale, denimet dhe masat e tjera qe merren ndaj autoreve te tyre. Elementi I pare dhe me I rendesishmi per percaktimin e vepres penale eshte kunderligjshmeria e veprimit ose mosveprimit. Pra, vepra penale qe shprehet ne veprimin ose mosveprimin e kunderligjshem, sjell pasoje te demshme. Kunderligjshmeria ka karakter objektiv. Perfundimi kryesor qe del eshte se nje veper e kunderligjshme mund te quhet penale, kur parashikohet si e tille ne ligjin penal. Kunderligjshmeria e veprimit ose mosveprimit eshte shprehje juridike e rrezikshmerise shoqerore e vepres. Keto elemente jane ne unitet midis tyre. Rrezikshmeria shoqerore eshte tipari social dhe elementi thelbesor materila I vepres penale & ky vlersim qe I behet rrezikshmerise shoqerore ka karakter objektiv dhe jo subjektiv. Rrezikshmeria shoqerore e vepres penale ndikon d.p.d ne caktimin e demit, dhe po kjo rrezikshmeri merret parasysh edhe per uljen e denimit nen kufijt e parashikuar nga ligji. Nga studimi I dispozitave te pjeses se posacme verehet se veprat penale qe jane me te renda, pra qe kane shkalle rrezikshmerie shoqerore me te madhe quhen krime, kurse ato me rrezikshmeri me te vogel quhen kundravajtje penale. Ndarja e veprave penale: - vepra penale te pergjtihshme, kuptohen ato qe jane te zakonshme ne jeten e perditshme & me karakter universal. - Vepra penale me dy objekte, jane ato qe prekin ose vene ne rrezik ne te njejten kohe 2 ose me shume objekte te mbrojtur nga ligji penal. - Vepra penale me karakter politik, kuptohen ato qe kryhen per motive politike kunder pavarsise & integritetit apo rendit kushtetues. - Vepra penale te perbera kuptohen ato qe kryhen me ane te dy ose me shume veprimeve, secili prej tyre mund te permbaje elementet e nje figure te vepres penale te psoacme. - Vepra penale me 2 forma faji jane ato ne te cilat veprimi kryhet me dashje, kurse pasoja nga pakujdesia. - Vepra penale formale kuptohen ato qe quhen te kryera nga casti I kryerjes se veprimit pa qene nevoja per ardhjen e ndonje pasoje te demshme. - Vepra penale materiale, kuptohen ato qe jane kryer kur kane shkaktuar pasojen e caktuar ne ligj. - Vepra penale qe demtojne kuptohen ato qe efektivisht demtojne ose shkaterojne objektin, marrdheniet juridike te rendesishme te mbrojtura nga ligji penal. - Vepra penale qe rrezikojne, kuptohen ato te cilat kane vene ne rrezik objektin, pavarsisht se nuk kane ardhur pasoja me vetdijen e subjektit te vepres penale. – shkaktohet demi. - Vepra penale qe kryhen aty per aty – shkaktohet
70 -
Vepra penale te qendrueshme – qendrueshme – pasojat pasojat vijne me ngadale. Vepra penale te vazhdueshme karakterizohen nga veprime te njellojta & nga nje mendim unik kriminal dhe perbejne veper penale te vetme. Vepra penale te cunguara, kuptohen ato ku veprimi I drejtuar per arritjen e nje qellimi kriminal te caktuar.
Figura e vepres penale kuptohet teresia e elementeve objektive & subjektive te marra se bashu te vepres penale te parashikuar nga ligji penal. Ne rast se mungon nje nga elementet e figures, ndjekja penale nuk mund te filloje, ose dhe nqs ka filluar duhet te pushoje. Kuptimi I figures penale eshte I pandare nga kuptimi I vepres penale, si dy tipare qe plotesojne njeri tjetrin. Kuptimi I figures se vepres penale eshte forma juridike juridike ne te cilat shprehet vepra penale konkrete e parashikuar nga dispoziatat e pjeses se posacme te kp. Dallimi I vetem I vepres penale nga figura e vepres penale eshte rrezikshmeria shoqerore, por dhe ky dallim nuk eshte shume I qarte.
71. Elementet e figurave se vepres penale. pena le. Objekti, llojet e tij.
Elementet perberes te domosdoshem te figures konkrete te vepres penale jane: objekti, ana objektive, subjekti , ana subjektive. Me objekt te vepres penale kuptohen marrdhenit juridike, si lloj I marrdhenieve shoqerore te vendosura per te siguruar paprekshmerine e te mriave juridike apo vlerave te rendesishme te personit, te shoqerise apo shtetit, qe preken ose vihen ne rrezik nga veprat penale, e qe mbrohen posacerisht nga shteti nepermjet normave te legjislacionit penal. Llojet e objekteve te veprave penale: - objekt I pergjithshem te veprave penale kuptohet teresia e mardhenieve juridike te vendosura perte siguruar personin, shoqerine, shtetin te mbrojtuara nga legjislacioni penal. - Objekt grupor te veprave penale kuptohen ato marrdhenie juridike te vendosura qe kane karakteristika te perbashketa & konkretizojne ne grupe objektin e pergjithshem. - Objekt I d.p.d I vepres penale kuptohet marrdhenia juridike konkrete, ajo e mire juridike apo vlere shoqerore e rendesishme, qe preket prej saj, e qe mbrohet nga legjislacioni penal.
72. Pergjegjshmeria – elementet baze per pergjegjesine penale. Kriteret e percaktimit te saj. Mosha per pergjegjsine penale. Papergjegjshmeria, rastet e saj.
Ka pergjegjsi penale personi qe ne kohen e kryerjes se nje krimi ka mbushur moshen 14vjec. Personi qe kryen nje kundravajtje penale ka pergjegjsi kur ka mbushur moshne 16 vjec. Askush ska pergjegjsi penale midis veprimit ose mosveprimit te tij dhe pasojave ose mundesise se ardhjes tyre, pra kur mungon lidhja shkaksore. Askush smund te denohet per nej veprim ose mosveprim te parashikuar nga ligji si veper penale, nqs vepra nuk eshte kryer me faj. Quhet faj, personi qe e kryen vepren me dashje ose me pakujdesi.
71 Vepra penale kryhet me dashje, kur personi I parashikon pasojat e vepres penale dhe deshiron ardhjen e tyre, ose kur personi parashikon dhe nuk I deshiron ato, me ndergjegje lejon ardhjen e tyre. Vepra penale kryhet me pakujdesi kur personi megjithese si deshiron pasojat e parashikon mundesine e ardhjes se tyre dhe me mendjelehtesi shpreson ti shmang ato, ose si parashikon, megjithese sipas rrethanave duhej dhe kishte mundesi ti paarashikonte. Nuk ka pergjegjesi penale personi qe ne kohen e kryerjes se vepres penale vuante nga ne turbullim psiqik, ose neuropsiqik qe ka prishur teresisht ekuilibrin e tij mendor dhe per pasoje ska qene ne gjendje te kontrolloje veprimet ose mosveprimet e tij & as te kuptje se kryen vepre penale. Personi qe ne kohen e kryerjes se nej vepre penale vuante nga nje turbullim psiqik ose neuropsiqik, qe ka ulur ekuilibrin e tij mendor perte kuptuar dhe kontrolluar plotesisht veprimet ose mosveprimet e tij, eshte I pergjegjshem, por kjo rrethane mbahet parasysh nga gjykata ne caktimin e mases dhe llojit te denimit. Nuk perjashtohet nga pergjegjsia, personi qe ka kryer nje veper penale ne gjndje te dehur, por kur ajo eshte shkaktuar ne rrethana casti dhe kasjelle uljen e ekuilibrit mendor, mbahet parasysh per zbutje denimi.
74. Veprimi I ligjit penal ne hapesire. Parimi I shtetesise sipas kp. Fuqia e vendiemve penale te gjykatave te huaja & ekstradimi. Askush smund te denohet per nej veper qe sipa ligjit te kohes kur eshte kryer nuk perbente veper penale. Ligji I ri qe nuk denon vepren penale ka fuqi prapavepruese. Ne rast se personi eshte denuar, ekzekutimi I denimit nuk mund te filloje, dhe nqs ka filluar pushon. Kur ligji kohes kur eshte kryer vepra penale dhe ligji I mevonshem jane te ndryshem, zbatohet ai ligj, dispoziatat e te cilit jane me favorshme per personin qe ka kryer vepren penale. Territori I republikes se shqiperise ne kuptimin e ligjit penal quhet hapesira toksore, gjersia e ujrave territoriale dhe te brendshme detare, hapesira ajrore qe shtrihet mbi hapesiren toksore dhe te ujrave territoriale, si dhe cdo vend tjeter ku shtrihetsovranitetit I shtetit shqiptar, si selite e perfaqesive diplomatike dhe konsullore shqiptare, anijet qe mbajne flamurin shqiptar, anijet e marines luftarake, aviacioni ushtarak e civil kudo qe ndodhen. Per vepra penale te kryera nga shtetasit shqiptar brenda territorit te shqiperise, zbatohet ligji penal shqiptar. Shtetasit e huaj qe kryejne vepra penale ne territorin shqiptar, pergjigjen ne baze te ligjit te shqiperise. Ligji penal I shqiperise eshte I zbatueshem dhe per shtetasit e huaj qe jashte territorit te republikes se shqiprise kryen ne dem te interesave te shtetit ose te shtetasit shqiptar nje nga krimet e meposhtme. - krimet kunder njerzimit - krime kunder pavarsise & rendit kushtetues - akte terroriste - organizim prostitucioni, droge, armeve, substancave nukleare - rrembimi I avioneve & anijeve - fallcifikim I vules se shtetit shqiptar, parave dhe letrave me vlere - krime qe cenojne shendetin, jeten e shtetasve shqiptar per te cilat ligji penal shqiptar parashikon denimin mbi 5 vjet.
72 Vendimet e dhena nga gjykata te huaja ndaj shtetasve shqiptare qe vertetojne kryerjen e nje vepre penale, kur seshte parashikuar ndryshe nga marreveshjet dy ose shumepaleshe, vlejne ne shqiperi brenda kufijve te ligjit shqiptar dhe persa vijon: - per efekt te cilesimit perserites te personit qe ka kryer vepren penale, - per zbatimin e vendimeve qe permbajne denime plotesuese - per zbatimin e masave te sigurimit - per shlyerjen e denimit ose te efekteve te tjera civile. Ekstradimi mund te lejohet vetem kur eshte parashikuar shprehimisht ne marreveshjet nderkombetare ne te cilat rep e shqiprise eshte parashikuar si e tille njekohesisht si nga ligji shqiptar dhe ai I huaj. Ekstradimi nuk lejohet: - nqs vepra penale qe perben objektin e kerkeses per ekstradim ka nje karakter politik ose ushtarak - nqs personi qe do te ekstradohet eshte shtetas shtetas shqiptar, vec rasteve kur ne marveshje eshte parashikuar ndryshe - ka arsyje per te dyshuar se personi I kerkuar ekstradohet do te persekurohet, denohet ose kerkohet per arsyje te bindjeve te tij politike, fetare, kombetare, racore ose etnike - nqs personi qe kerkohet te ekstradohet eshte gjykuar nga nje gjykate kompetente kombetare per vepren penale per te cilen kerkohet ekstradimi.
75. Rrethanat qe perjashtojne pergjegjesine penale( mbrojtja mb rojtja e nevojshme, nevoja ekstreme, ushtrimi I nje te drejte apo permbushja p ermbushja e detyres).
Mbrojtja e nevojshme- ska pergjegjesi penale personi qe ka kryer vepren penale duke qene I detyruar te mbroje jeten, shendetin, te drejtat & interesin e tij ose te nej tjetri, nga nje sulm I padrejte, I vertete dhe I castit me kusht qe karakteri I mbrojtjes te jete ne propocion me rrezikshmerine e sulmit. Mosperputhja haptazi ndermjet tyre perben kapercim te kufijve te mbrojtjes se nevojshme. Nevoja ekstreme – ekstreme – ska ska pergjegjesi penale personi qe ka kryer vepren penale nga nevoja per te perballuar nje rrezik real dhe te castit qe e kercenonte ate, nje person tjeter apo pasurine nga nje dmeitm I rende I pashmangshem me menyra te tjera, me kusht qe te mos jete me I madh se demi I zmbrapsur. Ushtrimi I nje te drejte apo permbushja e detyres – ska – ska pergjegjesi penale personi qe vepron per te ushtruar te drejtat apo per te permbushur detyrat e caktuara nga ligji ose nga nej urdher I dhene prej nej personi kompetent, vec rastit kur urdhri eshte haptazi I ppaligjshem. Kur vepra penale eshte kryer rezultat I urdhrit te paligjshem, per te pergjigjet personi qe ka dhene urdhrin.
73 76. Tentativa, llojet e saj, pergjegjsia per tentativen. Teorite e ndryshme mbi tentativen. Dallimet me pergatijen dhe vepren penale te plote. Denimi sipas kc. Llojet e denimeve. Alternativat e zbatimit te denimeve. Individualizmi In dividualizmi I denimit.
Vepra penale quhet e mbetur ne tentative kur, megjithese personi ndermerr veprime te dpd per ta kryer ate, vepra penale nderpritet e sperfundon per rrethana te pavarura nga vullneti I tij. Personi qe tenton te kryeje nje krim pergjigjet per te. Gjykata ne varesi te shkalles se afersise se pasojes, si dhe shkaqeve per te cilat krimi mbetet ne tentative, zbut denimin dhe mund ta ule ate ne minimimin e parashikuar nga ligji ose te caktoje nje lloj denimi me te bute nga ai I parashikuar ne ligj. Personi qe me vullnetin e tij dhe ne menyre perfundimtare, heq dore nga kryerja e vepres penale, megjithe mundesite qe ka per kryerjen e saj, nuk ka pergjegjesi penale. Kur veprimet e gjeratehershme permbajne elementet e ndonje vepre penale tjeter, personi pergjigjet per vepren e kryer. Per personat qe kane kryer krime jepen keto denime kryesore: - me burgim te perjetshem - me burgim - me gjobe. Per pesronat qe kane kryer kundravajtje penale, jepen keto denime kryesore: - me burgim - me gjobe. Per personat qe kane kryer krime ose kundravajtje penale bashke me denimin kryesor, mund te jepen edhe nje ose disa denime plotesuese: - ndalimi I se drejtes per te ushtruar detyra si nenpunes shtetror ose sherbim politik. - Konfiskim I mjeteve te kryerjes se vepres penale dhe perfitimeve prej saj. - Ndalimi per te drejtuar automjete - Heqja e dekoratave e titujve te nderit - Heqja e se drejtes se ushtrimit te nje veprimtarie ose mjeshterie - Heqja e se drejtes per te ushtruar detyra drejtuese prane personave juridike - Ndalimi per te qendruar ne nje ose disa njesi administrative - Nxjerrja jashte territorit - Detyrimi per publikimin e vendimit gjyqsor. Gjykata cakton denimin duke respektuar dispozitat e pjeses se pergjithshme te kp dhe kufijte e denimeve te parshikuara ne ligj per vepren penale. Ne caktimin e denimit ndaj personit, ajo merr parasysh rrezikshmerine e vepres penale, te autorit te saj, si dhe rrethanat lehtesuese dhe renduese. Per denimet deri ne nje vit burgim, gjykata, kur veren rrethana te renda familjare, mjekesore, profesionale, shoqerore vendos qe denimi te ekzekutohet me copezime jo me te vogla se dy dite ne jave. Ne cdo rast, ekzekutimi I vendimit duhet te perfundoje brenda 3 vjeteve. Kur keto rrethana nuk ekzistojne me, ose kur I denuari shkel detyrimet e caktuara ne vendimin e gjykates, gjykata ben revokimin e vendimit te dhene me copezim. Per shkak te rrezikshmerise te paket te personit dhe rethanave te kryerjes se vepres penale, gjykata kur jep denimin me burgim deri ne 5 vjet, mund te urdheroj qe I denuari te vihet ne prove duke u pezulluar ekzekutimin e denimit, me kusht qe gjate kohes se proves te mos kryeje veper tjeter penale po aq te rende apo me te rende. Afati I proves eshte 18 muaj deri ne 5 vjet. Gjykata per shkak te rrezikshmerise se paket te rrethanave te kryerjes se vepres penale, kur ka caktuar nje denim deri ne 1 vit
74 burgim, mund te vendose pezullimin e ekzekutimit te vendimit me burgim dhe zevendesin e tij me detyrimin qe I denuari te permbushe nje pune ne interesin publik. I denuari me burgim mund te lirohet para kohe kur ka vuajtur jo me pak se ¼ e denimit te dhene dhe me sjelljen e punen e tij tregon se denimin e vuajtur I eshte arritur qellimit per edukimin e tij.
77. Bashkpunimi, bashkepuntoret dhe pergjegjsia e tyre sipas kp. Pergjegjesia penale per pjesmarresit ne to. Menyra e ekzekutimit te vendimeve penale. Ekzekutimi I denimit me burgim. Ekzekutimi I denimeve te tjera. Realizimi, llojet e tij.
Bashkpunim quhet kryerja e vepres penale nga dy ose me shume persona me marreveshje ndermjet tyre. Bashkpuntore per kryerjen e vepres penale quhen: organizatoret, ekzekutoret, shtytesit, ndihmesit. Organizatoret quhen ata persona qe organizojne dhe drejtojne veprimtarine per kryerjen e vepres penale. Ekzekutoret jane personat qe kryejne veprime te dpd per realzimin e vepres penale. Shtytes quhen personat qe nxisin bashkpuntoret e tjere per kryerjen e vepres penale. Ndihmes quhen personat qe me keshilla, udhezime, dhenie mjetesh, largim te pengesave, dhenie te premtimit per fshehjen e bashkepuntoreve, te gjurmeve apo tesendeve qe rrjedhin nga vepra penale, ndihmojne per kryerjen e tyre. Organizatoret, shtytesit dhe ndihmesit kane pergjegjesi si dhe ekzekutori per vepren penale te kryer prej tij. Ne caktimin e denimit per bashkepuntoret, gjykata duhet te mbaje parasysh shkallen e pjesmarrjes se secilit dhe rolin e luajtur ne kryerjen e vepres penale. Krijimi dhe pjesmarrja ne bande te armatosur dhe ne organizate kriminale, si dhe kryerja e veprave penale prej tyre, cilesohen si vepra penale dhe denohen ne baze te kodit penal. Denimi me burgim per krime jepet per nje kohe nga 5 dite deri 25 vjet. Denimi me burgim te perjetshem dhe denimi me burgim vihen ne institucione te caktuara posacerisht per kete qellim. Rregullat mbi menyren e vuajtjes se denimeve, te drejtat dhe detyrat e te denuarve caktohen me ligj. Te miturit e kryejne denimin me burgim ne vende te vecanta nga te rriturit. Grate e kryejne denimin me burgim ne institucione te vecanta nga burrat. Denimi me gjobe konsistone ne pagimin ne favor te shtetit te nje shume te hollash brenda kufijve te parashikuar ne ligj. Denimi me gjobe jepet per personat qe kryejne krim ose kundravajtje penale. Denimi me gjobe paguhet ne afatin e caktuar nga gjykata e cila mund te paguhet ne keste. Kur gjoba I jepet per kryerjen e nje krimi, zevendesimi I saj me burgim, smund te kaloje 3 vjet, ndersa kur jepet per kundravajtje penale, zevendesimi me burg smund ti kaloje nje vit. Heqja e se drejtes per te ushtruar detyra shteterore jepet ndaj personave qe I kane shperdorur ato dhe qe kane kryer nje krim per te cilin gjykata ka caktuar nje denim me burgim jo me me pak se 10 vjet dhe cmohet se kjo e drejte smund te ushtrohet gjithmone. Konfiskimi I mjeteve te kryerjes se vepres penale jepet detyrimisht nga gjykata ndaj personave qe kryejne veper pernale dhe konsiston ne marrjen dhe kalimin ne favor te shtetit te sendeve qe kane sherbyer ose ishin caktuar si mjet per kryerjen e vepres penale. Ndalimi per te drejtuar autonjete jepet nga gjykata, per nje kohe nga 1-5vjet, kunder personave qe kane kryer veper penale, kur cmohet se do kete efekt parandalues. Heqja e dekoratave dhe titujve te nderit vendoset per personat qe kane kryer nje veper penale qe denohet me burgim dhe
75 cmohet se mbajtja e tyre spajtohet me natyren e vepres penale te kryer. Kjo heqje eshte e perhershme kur personi denohet per krime qe denohen mbi 10 vjet dhe nga 1-5 vjet kur denohet deri ne 10vjet. Heqja e se drejtes te ushtrimit te nje veprimtarie ose te nje mjeshterie e ndalon te denuarin te ushtroje veprimtarine ose mjeshterine per te cilen eshte dhene leje e vecante, autorizim apo licence nga organi kompetent. Heqja e se drejtes te ushtrimit te detyrave drejtuese prane personave juridike, I heq mundesine te denuarit te ushtroje detyrat e drejtorit, administratorit, sipermarresit etj. Kjo heqje e se drejtes te ushtrimit te detyrave drejtuese eshte rrjedhoje e cdo denimi per vepra penale dhe jepet per 1 muaj deri ne 5 vjet.
78. Caktimi I denimeve te disa d isa veprave penale. Bashkimi I denimeve dhe sistemit te tyre.
Kur veprimet ose mosveprimet permbajne elementet e disa veprave penale, si dhe kur personi ka kryer disa vepra penale per te cilat seshte dhene akoma vendimi, gjykata me pare cakton denimin per cdo veper penale dhe ne perfundim jep nje denim te vetem, qe perbehet nga denimi me I rende I shtuar. Ky denim smund te kaperceje shumen e pergjithshme te denimeve te caktuara vec e vec, as kufirin me te larte te parashikuar per llojin e denimit te dhene. Kur gjykata cmon se kryerja e shume veprave penale stregon rrezikshmeri te madhe te fajtorit, mund te jape si denim perfundimtar denimin me te rende qe ka caktuar per nej nga veprat penale. Gjykata ne vendimin perfundimtar jep nje ose me shume nga denimet plotesuese te dhena me vete per cdo veper te vecante. Kur I denuari, pas vuajtjes se plote te denimit, denohet per nje veper penale te kryer para dhenies se vendimit, zbatohen rregullat e lartepermendura dhe pjesa e vuajtur e denimit llogaritet ne denimin e ri. Kur I denuari, pas dhenies se vendimit, por para vuajtjes se plote te denimit, kryen nje veper penale te re, gjykata ben bashkimin e denimit te ri me pjesen e mbetur te denimit te meparshem. Koha e paraburgimit llogaritet ne denimin me burgim apo me gjobe, si dhe ne detyrimin per kryerjen e nje pune ne interes publik si me poshte: a) nje dite paraburgim baraz me nje dite e gjysme burg b) nje dite paraburgim baraz me nje mije leke gjobe c) nje dite paraburgim baraz me 18 ore pune ne interes publik.
79. Krimet kunder njerzimit, genocidi, krimet e luftes.
Mbrojtja e njerezimit ka qene dhe mbetet si nje nder detyrat me te rendesishme te cdo shoqerie dhe shteti. Ajo sigurohet me menyra e mjete te ndryshme parandaluese e ligjore. Kuptimi I krimeve kunder njerzimit: Konventa e asamblese se okb jep kete perkufizim: Neni 2: genocidi nenkupton cilendo nga veprat e meposhtme, te kryera me qellim per te shkaterruar, qofte teresisht, qofte pjeserisht, nje grup kombetar, etnik, racor a fetar si te tille: - vrasje te anetareve te nje grupi.
76 -
Cenim I rende I integritetit fizik a mendor te anetareve te grupit. Nenshtrim me vetdije te grupit me ksuhte te tilla jetese qe cojne ne shkaterimin e tij fizik te plote a te pjesshem. - Masa qe synojne te pengojne lindje ne gjirin e grupit. - Transferim I detyruar I femijeve te nje grupi ne nje grup tjeter. Neni 3: ndeshkohen veprat e meposhtme: - genocidi. - Marreveshja per te kryer genocid. - Nxitja e dpd dhe publike per te kryer genocid. - Tentativa per genocid. - Bashkfajesia per genocid. Neni 4: personat qe kane kryer genocid apo cilendo nga veprat e renditura ne nenin 3 do te ndeshkohen qofte ata qeveritare, funksionare apo persona te vecante. Llojet e krimeve kunder njerzimit. Genocidi: zbatimi I nje plani te paramenduar qe synon shkaterrimin teresisht apo pjeserisht te nje grupi nacional, racial, fetar I drejtuar kunder anetareve te grupit I shoqeruar me veprat si vijojne: vrasja me dashje te anetareve te grupit, demtime te renda fizike dhe psiqike, vendosja ne ksuhte jetese te rendaqe shkaktojne shkaterrimin fizik, etj. Objekti: jane marredheniet juridike te vendosura ne republiken e shqiperise ne pajtim me aktet juridike nderkombetare. Ana objektive: krimi I genocidit kryhet me veprime aktive qe shprehen ne zbatimin e nje plani te paramenduar, qe synon shkaterrimin teresisht ose pjeserisht te nje grupi kombetar, etnik, racor apo fetar. Ky shkaterrim realizohet permes vrasjeve te anetareve te grupit, demtime te rend fizike e psiqike te anetareve te grupit, pengimi I lindjeve brenda nje grupi, etj. Subjekti: mund te jete cdo person qe ka kushtet per pergjegjesi penale. Ana subjektive: krimi I genocidit kryhet gjithmone me dashje direkte sipas nje plani te paramenduar dhe me qellim te posacem synon shkaterrimin teresisht apo pjeserisht te nje grupi etnik, racial, fetar. Denimi I krimit te genocidit eshte me burgim jo me pak se 10 vjet, me burgim te perjetshem ose me vdekje. Vrasjet, shfarrosjet, kthimi ne skllever, internimet dhe debimet si dhe cdo lloj torture apo dhune tjeter cnjerezore, te kryera per motive politike, ideologjike, raciale, etnike, fetare, denohen me burgim jo me pak se 15 vjet, te perjtshem ose me vdekje. Objekti: I krimeve kunder njerzimit jane marrdhenit juridike te vendosura ne shqiperi ne pajtim me normat e te drejtes penale nderkombetare, statusin e gjykates ushtarake nderkombetare e konventat e tjera nderkombtare. Ana objektive: neni 74 kp kryhen me veprime ose mosveprime shoqerisht te rrezikshme e te kundraligjshme me forma e menyra te ndryshme: - me vrasjen e njerzve ne mase. - Me shfarosjen e njerzve. - Ne kthimin ne skllever te njerzve te lire - Me ane te internimit dhe debimeve ne mase - Me cdo lloj torture apo dhune tjeter cnjerezore.
77 Subjekti: mund te jete cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive: kryen me dashje direkte te nxituara ngam otive politike, ideologjike, etnike, raciale apo fetare. Krimet e luftes; Vepra e kryer nga persona te ndryshem ne kohe lufte si vrasje, keqtratjim ose debi mepr pune skllaveruese, si dhe cdo lloj shfrytezimi cnjerezor ne dem te popullsise civile ose ne territor te pushtuar, vrasja ose keqtratjim I roberve te luftes, vrasja e pengjeve, shkaterrimi I pasurise private e publike, shkaterrimi I qyteteve denohet me burgim jo me pak se 15 vjet burg, me burgim te perjetshem o me vdekje. Neni 75 I kp. Objekti: jane marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar jeten e njerzve, popullsise civile, te roberve te luftes, pengjeve, pasurise private e publike, qytete e komunat te mbrojtura posacerisht nga legjislacioni penal kunder veprimeve kriminale. Ana objektive: kryhen me veprime ose mosveprime kriminale ne kohe lufte ose ne territore te pushtuara, ne forma dhe menyra te ndryshme. Elementi I anes objektive – koha e luftes ose territori I pushtuar. Subjekti: persona civile apo ushtarake, drejtues kampesh te burgosurve, te roberve te luftes, komandante ushtarake ose drejtues shtetesh qe japin urdhra per te kryer krime si dhe ekzekutoret e ketyre urdhrave kriminale. Ana subjektive: kryen me dashje direkte.
80. Vrasjet & vecorite e tyre.
Me vrasje kuptohet ajo veper penale e kunderligjshme, me anen e se ciles I hiqet jeta nje personi tjeter me dashje ose nga pakujdesia. Objekti, eshte jeta e njeritu, dmth e drejta per te jetuar, e mbrojtur nga legjislacioni penal. Nga ana objektive, mund te kryhen me veprime apo mosveprime te kundraligjshme. Ne krimin e vrasjes kerkohet patjeter dhe ardhja e pasojes se vdekjes nga veprimi ose mosveprimi. Subjekti, cdo person qe ka kushtet per pergjegjesi penale. Nga ana subjektive, krimi I vrasjes kryeht me dashje direkte ose indirekte apo nga pakujdesia. Llojet e vrasjeve; Krime kunder jetes te kryera me dashje: - vrasja me dashje, kjo lloj vrasje ne teori quhet e thjeshte per arsye se nuk ka as rrethana cilesuese dhe as lehtesuese. N. 46 kp. Objekti: nuk ndryshon nga objekti I figures se krimit te vrasjes. Ana objektive: karakterizohet nga rrethana te vecanta sepse kryeht me gjknxehtesi” zenie, rrahje apo grindje e siper” qe te t e gjitha keto kane karakter serioz dhe te jene te ndersjellta. Subjekti: mund te jete cdo person qe ka mbushur moshen e caktuar me ligj per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive; kryhet me dashje direkte ose indirekte, pa paramendim. Denimi 10 deri ne 20 vjet.
78 vrasjet te cilesuara – cilesuara – kuptohen kuptohen ato vrasje me dashje qe behen te tilla per shkak te rrethanave te posacme, te cilat karakterizojne figuren e krimit. Nje prej ketyre vrasjeve eshte: vrasje me dashje ne lidhje me nje krim tjeter ku kuptohet vrasje me dashje qe paraprin, shoqeron ose peson nje krim tjeter denohen me burgim te perjetshem ose me vdekje. Objekti: marredheniet juridike te vendosura per te siguruar jeten e njeriut, si dhe marredheniet juridike te vendosura per te siguruar paprekshmerine e nje te drejte tjeter, te mbrojtur posacerisht me legjislacionin penal nga veprime ose mosveprime. Ana objektive: kryeht I paraprise, ishoqeruar ose pasuar nga nje krim tjeter. Subjekti; cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive: kryhet me dashje direkte ose indirekte. - vrasje me paramendim – paramendim – ligji ligji me paramendim ka parasysh personin qe vret me dashje, me gjakftohtesi dhe shpirtqetesi. Kjo nenkupton kalimin e nje kohe relativisht te gjate midis shkakut provokues dhe kohes se kryerjes se krimit te vrasjes. - vrasje me dashje per shkak te cilesive te vecanta te viktimes si: a) vrasja me dashje e kryer ndaj te miturit nen 1 vjec. b) Vrasje e foshnjes. - vrasja me dashje e kryer ne gjendje tronditje te rende e te forte psiqike te castit. - Vrasje me kapercim te kufijve te mbrojtjes se nevojshme. -
81. Vepra penale e vjedhjes & llojet e tyre.
Me vjedhje te pasurise kuptohet marrja, hedhja ne dore, ne menyre te kundraligjshme te fshehte ose te hapur te pasurise se luajtshme e kryer me dashje dhe me qellim per te mos e kryer me, per te nxjerre perfitim material per vete ose ne dobi te personave te tjere. Objekti I krimit te vjedhjes jane marrdheniet juridike te vendosura nga shteti per te siguruar paprekshmerine e prones mbi sendet e luajtshme te personave. Mendimi teorik eshte se objekt material I vjedhjes mund te jene vetem sendet qe kane vlere ekonomike dhe sherbejne per plotesimin e nevojave te njeriut, jo hedhurinat. Nga ana objektive, vjedhja kryhet me veprime te kundraligjshme ne menyre te fshehte ose te hapur, kunder vullnetit te pronarit, personit qe e ka ne nendoresi, e ruan ose e ka ne administrim. Vjedhja quhet e kryer ne castin kur pronari ose poseduesi zhvishet nga posedimi I pasurise. Subjekti, cdo person qe ka kushtet per pergjegjesi penale. Nga ana subjektive, kryhet vetem me dashje dhe me qellim te caktuar per te nxjerre perfitim material. - vjedhja e kryer duke shperdorur detyren, nga ana objektive kryhet duke shperdoruar detyren; subjekti personat qe shperdorojne detyren. - Vjedhja e bankave dhe arkave te kursimit, nga ana objektive kryeht me ane te vjedhjes ne banka ose ne arka kursimi. - Vjedhja e energjise elktrike ose impulseve telefonike. - Vjedhja e veprave te artit.
79 -
Vjedhja me dhune. Vjedhja me arme. Vjedhja me pasoje vdekjen.
82. Veprat penale te mashtrimit mashtrimit & llojet e tyre.
Marrja ose hedhja ne dore me ane te genjeshtres ose te shperdorimit te besimit te pasurise apo te te drejtave pasurore te personit fizik, personit juridik ose te shtetit, te kryera me dashje dhe me qellim te perfitimit material per vete ose per te tjere. Objekti, jane marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar paprekshmerine e pasurise apo te drejtave pasurore te personit fizik, juridik apo te shtetit, te mbrojtura nga legjislacioni penal. Nga ana objektive, mashtrimet kryhen ne forma e menyra te ndryshme por kryesisht me anet e genjeshtres ose te shpredorimit te besimit. Subjekti, cdo person qe ka kushtet per pergjegjesi penale. Nga ana subjektive, mashtrimet kryhen me dashje direkte dhe me qellim per te nxjerre perfitim material. Elementi kryesor qe e dallon krimin e mashtrimit nga krimet e tjere kunder pasurise si dhe nga mardheniet juridike civile, eshte perdorimi I genjeshtres ose shperdorimit te besimit, si mjet per te hedhur ne dore pasurine ose perfitimet e tjera pasurore. Llojet e mashtrimeve; - mashtrimet ne subvencione: mashtrimi ne dokumentet e paraqitura duke perfituar padrejtesisht subvencione nga shteti. - Mashtrimet per sigurine: paraqitja e rrethanave te rreme ne lidhje me objektin qe sigurohet, ose krijimi e rrethanave te rreme dhe paraqitja e tyre ne dokumentet duke perfituar padrejtesisht sigurime. - Mashtrimi ne kredi: mashtrimi me dokumentet e paraqitura duke perfituar padrejtesisht kredi duke regjistruar ne menyre fiktive ne hipoteke objekte qe nuk ekzistojne ose tej vleres reale, ose ne pronesi te nje tjetri, te bera me qellim per te mos kthyer me kredine e marre. - Mashtrimi per veprat e artit dhe te kultures: vjedhja e pasurise me ane te mashtrimit duke paraqitur nej veper veper te artit e kultures si origjinale apo te nje nje tjeter autori nga ai qe eshte ne fakt. - Botimi I vepres se tjetrit me emrine e vet: botimi ose perdorimi teresisht apo pjeserisht me emrin e vet te nje vepre letrare, muzikore, artistike, shkencore qe I perket nje tjetri, perben kundravajtje penale. - Riprodhimi pa te drejte I vepres se tjetrit; riprdhimi teresisht ose pjeserisht I vepres letrare, muzikore, artistike, shkencore qe I perket nje tjetri ose perdorimi I tyre pa pelqim e autorit, kur kane shkelur te drejtat personale e paurore te tij perben kundravajtje penale.
83. Krimet kunder kushtetutes, rendit, llojet & dallimet midis tyre.
80 Me krime kunder rendit kushtetues kuptohen ato vepra, veprime te kundraligjshme, te drejtuara per te permbysur rendin kushtetues, me ane te vrasjeve, rrembimeve, torturave apo akteve te tjera te dhunshme, etj, te kryera me faj dhe te denueshme nga legjislacioni penal. Objekti, marrdheniet juridike te vendosura me kushtetute e me ligj per te siguruar rendin kushtetues ne shqiperi dhe te mbrojtura nga legjislacioni penal. Nga ana objektive, krimet kryhen me veprime aktive e te kundeligjshme qe shprehen ne atentat, komplote, kryengritje, marrje pa te drejte e komandes, thirrje publike per veprime te dhunshme, etj. Subjekti, cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Nga ana subjektive, kryhen me dashje dhe me qellim per te permbysur rendin kushtetues te vendosur ne shqiperi. Llojet e krimeve kunder rendit kushtetues; - atentati: kryerjet e vrasjeve, rrembimeve, torturave apo akteve te tjera te dhunes kunder perfaqesuesve me te larte te shtetit, me qellim per te permbysur rendin kushtetues. - Komploti: marrja e vendimeve dhe krijimi I kushteve nga nje grup njerzish per te kryer atentat. - Kryengritja: pjesmarrja ne veprime masive te dhunshme, si vendosje pengesash apo barrikadash per te ndaluar forcat e rendit, apo carmatosje e tyre, pushtimi me force I ndertesave, kryerja e plackitjeve, grumbullimi ose venia ne dispozicion e armeve, municioneve dhe njerzve, krijimi I lehtesirave ne favor te kryengritjes se aramtosur eshte se ajo organizohet e drejtohet sipas nje plani te parapergatitur nga udheheqesit ose organiztoret e saj, ku parashikohen forcat pjesmarrese, veprimet masive te dhunshme, koha kur do te kryhen, objektet qe do te sulmohen, zhvillimi I veprimeve & qellimet qe do te arrihen. Nenkupton nje veprimtari te organizuar e te drejtes sipas nje plani te caktuar per permbysjen e rendit kushtetues me ane te veprimeve te dhunshme duke perfshire luften e armatosur. - Thirrje per armatosje ose marrja pa te drejte e komandes. - Thirrjet publike per veprime te dhunshme. - Krijimi I partive dhe shoqatave antikushtetuese: me krijimin e nje partie, organizate apo shoqate kuptohet gjetja e anetareve, perpunimi I programit te statutit, ndersa pjesmarrje ne aprti kuptohet dhenia e pelqimit & pjesmarrja aktive, duke u bere anetare apo kandidat I saj duke pranuar statutin, programin, planin e veprimtarise duke marre persiper detyrat e caktuara. - Shperndarja e shkrimeve antikushtetutese. Me vepra penale kunder rendit & sigurise publike kuptohen ato veprime ose mosveprime kriminale qe drejtohen kunder rendit juridik te vendosur dhe sigurise publike, te kryera nga subjekte te pergjithshme me dashje. - pengimi ne ushtrimin e te drejtes per tu shprehur, grumbulluar apo manifestuar. - Organizimi ose pjesmarrja ne grumbullime apo ne manifestime te paligjshme. - Organizimi I grumbullimeve & manifestimeve te paligjshme me pjesmarrje te personave te armatosur. - Detyrimi per te marre pjese ose jo ne greve. - Nxitja e urrejtjes ose ngritjet ndermjet kombesive, racave dhe fese. - Thirrje per urrejtje nacionale.
81 -
Perhapja e informatave te rreme qe ngjallin panik. Poshterimi I republikes she I simboleve shtetrore. Pengimi me dhune I veprimtarise me dhune. Rebelimi I te burgosurve. Disinformim I ekipeve te urgjences. Njoftim I rreme ne organet e rendit. Largimi nga vendi I aksidentit. Prishja e qetesise publike. Perdorimi me keqdashje I thirrjeve telefonike. Perdorimi pa te drejte I emblemes se kryqit te kuq. Vetegjyqesia. Prodhimi & mbajtja pa leje te armeve luftarake dhe municionit.
84. Veprat penale kunder veprimtarise vep rimtarise shtetrore te kryera nga shtetasit( kundershtimi, goditja per shkak te detyres, propozimi per shperblim shpe rblim & dhenia e shperblimit).
Me vepra penale kunder autoritetit te shtetit kuptojme ato vepra te kundraligjshme qe drejtohen kunder veprimtarise normale shtetrore te sherbimit publik dhe sigurise publike, sekretit & kufijve shtetror, si dhe marrdhenieve te ndersjellta te tyre me shtetasit, te kryera me faj. Objekti, jane marrdheniet juridike te vendosura qe sigurojne veprimtarine e rregullt te organeve shtetrore duke filluar nga organet kushtetuese dhe te sherbimit publik, si dhe marrdheniet e ndersjellta ndermjet tyre dhe shtetasve, te mbrojtura vecanerisht nga legjislacioni penal. Nga ana objektive, kryhen me veprim aktiv ose mosvperim te kundraligjshem, per te penguar kryerjen e detyrave shtetrore apo te sherbimit publik. Subjekt, mund te jete shtetasi ne moshe per pegjegjesi penale apo subjekte te posacme. Nga ana subjektive, pjeserisht kryhen me dashje dhe pjeserisht nga pakujdesia. - kundershtimi e punonjesit qe kryen nje detyre shtetrore apo sherbim publik, me qellim per ta penguar ate per te kryer detyren apo sherbimin sipas ligjit, perben kundravajtje penale. - Kundershtimi I punonjesit te rendit publik, me qellim per te penguar ate per te kryer detyren sipas ligjit, perben kundravajtje penale. - Goditje per shkak te detyres dhe vepra te tjera dhune qe I behen punonjesit qe kryen nje detyre shtetrore apo nje sherbim publik, per shkak te veprimtarise se tij shtetrore apo sherbimit. - Kanosja per shkak te detyres, kanosja serioze per vrasje apo plagosje te rende qe I behet punonjesit qe kryen nje detyre shtetrore per shkak te veprimtarise shtetrore apo te sherbimit publik perben kundravajtje penale. - Fyerja per shkak te detyres perben kundravajtje penale. - Shpifja per shkak te detyres perben kundravajtje penale, vecoria eshte se shpifja behet per shkak te detyres. - Shpifja ndaj presidentit te republikes.
82 -
-
Mosbindja e urdhrit te punonjesit te policise se rendit peben kundravajtje penale. Goditjet ndaj pjestareve te familjes qe kryen nje detyre shtetrore. Propozimi per shperblime qe I behet punonjesit qe kryen nje detyre shtetrore, per te kryer ose mos kryer nje veprim qe lidhet me detyren apo sherbimin, apo te perdore influencen e tij ne autoritetet e tjera per te siguruar favorizime, dallime e cdo perfitim tjeter. Dhenia e shperblimit punonjesit qe kryen nje detyre shtetrore, ose nje sherbim publik per te kryer ose moskryer nje veprim qe lidhet me detyren apo sherbimin. Pervetesimi I titullit apo I detyres shtetrore ndryshon kur behet me qellim fitimi. Mbajtja pa te drejte e uniformes, e nej dokumenti ose shenje dalluese qe tregojne cilesin e nje punonjesi qe kryen nje detyre shtetrore apo sherbim publik e shoqeruar me veprime te paligjshme, objekt jaen marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar veprimtarine e rregullt te organeve shtetrore apo te sherbimit publik. Vepra quhet e konsumuar nqs shoqerohet me veprime te paligjshme.
85. Vepra penale kunder veprimtarise shtetrore te kryera nga zyrtaret, shperdorimi I detyres, etj.
Me vepra penale kunder veprimtarise shtetrore te kryera nga punonjesit shtetror ose ne sherbimin publik kuptohen ato veprime ose mosveprime qe kryhen nga punonjes te ngarkuar me detyra ne aparatin shtetror ne saje ose per shkak te detyres me dashje ose pakujdesia dhe qe kane sjelle pasoja per interesat e ligjshme te shtetit ose shtetasve. Llojet e ketyre veprave: Shperdorimi I detyres; kryerja e veprimeve qe synojne te pengojne zbatimin e ligjit nga personi I ngarkuar me me nje funksion shtetror, kur nga nga veprime te tilla u jane shkaktuar pasoja te renda interesave te shtetasve ose shtetrore, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 6 vjet. Objekti: jane ato marrdhenie juridike te vendosura me ligj ose akte nenligjore per te siguruar veprimtarine e rregullt te autoritetit shtetror, zbatimin e ligjeve dhe mbrojtjen e interesave te ligjshme te shtetit dhe shtetasve. Ana objektive: kryhet me veprime ose mosveprime qe synojne te pengojne zbatimin e ligjit. Subjekti; mund te jete cdo punonjes I ngarkuar me nje funksion shtetror. Ana subjektive: eshte kryerja me dashje ndaj veprimeve dhe pakujdesia ndaj pasojave. Kryerja e funksionit pas dhenies fund te tij: vazhdimi I ushtrimit te funksionit shteteror apo sherbimit publik nga ana e personit qe eshte vene ne dijeni te vendimit ose rethanes qe u kane dhene fund ushtrimit te tyre, perben kundravajtje penale ose denohet me gjobe ose me burgim deri ne 1 vit. Objekti: eshte I njejte me shperdorimin e detyres.
83 Ana objektive: kryhet nepermjet vazhdimit te ushtrimit te funksionit shtetror pasi ka marre dijeni per vendimin apo rrethanen qe I kane dhene fund ushtrimit te tyre. Subjekti: personi I cili ka qendruar ne funksion shtetror apo sherbim publik dhe pasi eshte vene ne dijeni per dhenien fund te ushtrimit te tyre ka vazhduar ti ushtroje pa te drejte. Ana subjektive: kryhet me dashje. Kryerja e veprimeve arbitrare: kryerja e veprimeve ose dhenia e urdhrave arbitrare nga ana e punonjesit qe kryen nje funksion shtetror ose nje sherbim publik gjate ushtrimit te detyres se tij,te cilat prekin lirine e shtetasve, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 7 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar veprimtarine e rregullt shtetrore ose sherbimin publik qe kane te bejne me respektimin e lirive te shtetasve. Ana objektive: kryhet me veprime ose dhenie e urdherave arbitrare te kundraligjshme nga ana e punonjesit me funksion shtetror ose ne sherbim publik gjate ushtrimit te detyres. Subjekti: cdo punonjes qe kryen nje funksion shtetror apo nje sherbim publik qe kryen veprime apo jep urdhera arbitrare. Ana subjektive; veprimi kryhet me dashje. Mosmarrja e masave per te nderprere gjendjen e paligjshme: mosmarrja e masave ose moskerkimi prane personit kompetent qe te nderpritet gjendja e paligjshme si rezultat I nje veprimi arbitrar qe ka prekur lirine e shtetasit nga sherbimi publik qe vjen ne dijeni te asaj gjendje per shkak te funksionit apo sherbimit, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 3 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar veprimtarine shtetrore apo sherbimin publik mbi baze te ligjshmerise qe te mos preket liria e shtetasit. Ana objektive: karakterizohet nga mosveprimi qe shprehet ne mosmarrje te masave ose moskerkimin prane personit kompetent te nderpritet gjendja e paligjshme. Subjekti; cdo person I ngarkuar me funksion shtetror apo ne nje sherbim publik qe ka mbushur moshen per pergjegjsi penale dhe eshte I papergjegjshem, subjekt I posacem. Ana subjektive: me dashje apo nga pakujdesia, mjafton qe personi te kete dijeni per gjendjen e paligjshme te krijuar nga veprime arbitrare. Mbajtja ne burg pa denim; mbajtja ne burg pa denim me vendim te organit kompetent ose tej afatit te caktuar me ligj apo vendim nga personi I ngarkuar me detyren e administratorit te burgut, perben kundravajtje penale dhe denohet me gjobe ose me burgim deri ne 2 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura me ligj per te siguruar veprimtarine e rregullt shtetrore per ekzekutimin e vendimeve dhe administrimin e burgjeve dhe interesat e ligjshme te shtetasve. Ana objektive; kryhet me mbajtjen e kundraligjshme ne burg pa vendim te organit kompetent. Subjekti: I posacem, cdo person I ngarkuar me detyren e drejtuesit te burgut. Ana subjektive: me dashje direkte. Shkelja e barazise se shtetasve: kryerja per shkak te detyres e ne ushtrim te saj, nga ana e punonjesit me funksion shtetror, te dallimeve mbi baze origjine, seksi, gjendje shendetsore, bindje politike, fetare te veprimtarise sindikale ose per shkak te perkatesise
84 ne nje etni, komb, race ose fe te caktuar, qe konsiston ne krijimin e privilegjeve te padrejta ose ne refuzimin e nej te drejte ose perfitimi qe buron nga ligji, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 5 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura me kushtetute e ligj per te drejtat dhe lirite themelore te njeriut. Ana objektive: kryhet me ane te veprimeve ose mosveprimeve te kundraligjshme per shkak te detyres ne ushtrimin e saj qe krijojne dallime e privilegje te padrejta. Subjekti: I posacem, punonjes I ngarkuar me funksion shtetror apo me sherbim publik. Ana subjektive: kryeht me dashje. Lloje te tjera veprash penale: - shkelja e paprekshmerise se baneses. - Pengimi dhe shkelja e fshehtesise se korrespondences. - Shperdorimi I kontributeve te dhena nga shteti. - Shkelja e barazise se pjesmarresve ne tendera apo ankande publike. - Kerkimi per dhenie shperblimi. - Marrja e mites.
86. Fallcifikim I monedhave & letrave me vlere, fallcifikim I dokumentave.
Me vepra penale kunder sistemit monetar dhe te kreditit kuptohen ato vepra te kundraligjshme te kryera me faj, te cilat godasin rregullat e vendosura per te siguruar veprimtarine e rregullt financiare ne sistemin monetar dhe te kreditit. Objekti, jane marrdheniet juridike te vendosura qe sigurojne funksionimin e rregullt te sistemit monetar e te kreditit te mbrojtura posacerisht nga legjislacioni penal. Nga ana objektive, veprat penale kryhen me ane te fallcifikimit te monedhave dhe letrave me vlere te dokumentave te kredive dhe te prodhimit te mjeteve per fallcifikim, si de me ane te venies ne qarkullimin e tyre. Subjekti, cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale. Nga ana subjektive, vepra kryhet kryhet me dashje dhe me qellim per te nxjerre perfitime perfitime monetare. - fallcifikim I monedhave, - fallcifikimi I letrave me vlere - prodhimi I mjeteve per fallcifikim. Me fallcifikim te dokumenteve kuptojme paraqitjen ne te rrethanave te rreme, ose perpilimin e nje dokumenti teresisht te fallcifikuar, si dhe perdorimin e dokumentave te fallcifikuara. Objekti, jane marrdheniet juridike te vendosura qe mbrojne interesat e ligjshme te shtetasve. Llojet e fallcifikimit te dokumentave: Fallcifikimi I dokumentave nga ana objketive: krimi kryhet ne dy forma: me ane te fallcifikimit te dokumentave ose perdorimit te dokumentave te fallcifikuar. - fallcifikimi I dokumentave shkollore.
85 -
Fallcifikimi I dokumentave shendetsore. Fallcifikimi I leternjoftimeve apo vizave Fallcifikimi I vulave, stampave, formulareve Fallcifikimi I akteve te gjendjes civile Prodhimi I mjeteve per fallcifikimin e dokumentave.
87. Krimet ne fushen e doganave d oganave & llojet e tyre.
Me vepra penale ne fushen e doganave kuptohen ato vepra te kundraligjshme qe prekin interesat shtetrore te kryera me dashje, me qellim perfitimi material. Objekti, marrdheniet juridike te vendosura ne kodin doganor & akte te tjera ligjore per te siguruar interesat shtetrore, vecanrisht ne import-eksport, tranzit te mbrojtura posacerisht me legjislacionin penal. Nga ana objektive, kryhen veprime ose veprimet te kundraligjshme te shprehur ne forma te ndryshme si: kontrabanda me mallra te ndaluara, licensuara, me taksa te larta, me vlera kulturore etj. Subjekti, cdo person me moshe per pergjegjsi penale. Nga ana subjektive kryhen me dashje dhe me qellim per te nxjerre perfitime materiale. Llojet e tyre: - kontrabanda me mallra te ndaluara. - Kontrabanda me mallra qe paguhet me akcize. - Kontrabanda me mallra te licensuara qe kekrojne licence. - Kontrabanda me mallra te zakonshme - Kontrabanda nga punonjesit e doganave - Kontrabanda e vlerave kulturore - Kontrabanda me rregjim te ndermjetem - Tregtimi I mallrave qe jane kontrabande - Ruajtja apo depozitimi I mallrave kontrabande.
88. Veprat penale te kryera nga grupi I strukturuar, bandat e armatosura dhe organizatat kriminale.
Banda e armatosur dhe organizata kriminale perfaqesojne forma te bashkpunimit te vecante qe dallohen jo vetem nga numri I pjesmarresve, por edhe nga shkalla e organizimit dhe e qendrueshmerise se tyre per kryerjen e nje numri veprash penale. Krijimi I bandes se armatosur ose organizates kriminale ose pjesmarrja ne to, me qellim per kryerjen e krimeve, denohet nga 5 deri ne 15 vjet burg. Neni 333. Me krime te kryera nga banda e armatosur dhe nga organizata kriminale kuptohen ato vepra penale te drejtuara kunder personit, pasurise dhe marrdhenieve te tjera juridike te kryera me dashje.
86 Objekti, jane marrdhenit juridike te vendosura per te siguruar jeten e personit, lirite dhe te drejtat themelore te tij, pasurine etj. Ana objektive, krimi kryhet me ane te krijimit te bandes se armatosur ose organizates kriminale me keto karakteristika te nje bande: - te marrin pjese me shume se 2 persona - te pakten njeri prej tyre te jete I armatosur me arme luftarake ose arme te ftohta. - Te kete karakter te qendrueshem per te kryer nje ose disa krime. Subjekti: cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjsi penale eshte I pergjegjshem dhe qe krijon, organizon ose eshte pjesmarres ne nje bande te armatosur. Ana subjektive: kryhet me dashje direkte. Organizata kriminale ka dhe disa vecori te tjera: 1. me te kuptojme pjesmarrjen e shume personave, qendrueshmeri me te madhe, pergatitje te nje plani kriminal. Banda e armatosur eshte insturmenti I organizates kriminale. 2. ne planin e organizates kriminale perfshihen edhe disa krime te tjera si vjedhja me dhune, vrasje etj. 3. subjektet te organizates kriminale jane organziatoret, drejtuesit qe krijojne dhe e drejtojne ate ne baze te nje plani kriminal mafjoz. Kryerja e krimeve nga banda e armatosur dhe organizata kriminale( neni 334 kp) Objekti: jane marrdheniet juridike juridike te shumllojshme te mbrojtura mbrojtura posacerisht nga nga legjislacioni penal nga veprimet ose mosveprimet kriminale. Ana objektive: nenkupton veprime aktive shoqerisht te rrezikshme e te kundraligjshme, te shoqeruara me dhune. Subjekti: mund te jene pjestaret e bandes apo organizates kriminale, organizatoret, ekzekutoret. Ana subjektive: behet gjithmone me dashje direkte. Motivet dhe qellimet mund te jene te ndryshme.
89. krimet kunder drejtesise, llojet e tyre.
Me vepra penale kunder drejtesie kuptohen ato vepra te kunderligjshme e te kryera me faj qe prekin veprimtarine e rregullt te gjykates per realizimin e drejtesise, si dhe te organeve qe ndihmojne ne realizimin e saj dhe te drejta e lirite e shtetasve te mbrojtura ne ligj. Llojet e veprave penale kuder drejtesise: – moskallezimi ne organet e ndjekjes penale ne gjykate, ne 1. Moskallezimi I krimit – moskallezimi organet e rendit publik, te pushtetit ose adminsitrates, I nje krimi qe eshte duke u kryer apo qe eshte kryer, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 3 vjet. Objekti; jane marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar funksionimin e rregullt te organeve te drejtesise. Ana objektive: kryhet me mosveprim te kunderligjshme, sepse personi detyrohet me ligj te beje kallezimin per nej krim qe eshte kryer apo qe eshte duke u kryer dhe nuk e ben ate. Subjekti: jane personat qe jane ne dijeni per nje krim qe eshte duke u kryer apo eshte kryer dhe nuk bejne kallzim ne organet perkatese. Ana subjektive; kryhet me dashje. 2.veprime qe pengojne zbulimin e se vertetes. Kryerja e veprimeve per te ndryshuar vendin e kryerjes se vepres penale, duke prishur, ndryshuar apo fshire gjurmet e saj ose duke levizur, fshehur, asgjesuar, vjedhur, fallcifikuar nje send apo dokument me
87 qellim per te veshtiresuar dhe penguar zbulimin e vepres penale dhe te autorit, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 3 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura per te siguruar veprimtarine e rregullt te organeve te ndjekjeve penale per zbulimin e vepres penale dhe te autorit. Ana objektive: kryhet me veprime te kunderligjshme per te ndryshuar vendin e kryerjes se vepres penale. Subjekti: cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjsi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive: kryhet me dashje dhe me qellim per te veshtiresuar dhe penguar zbulimin e vepres penale e te autorit te saj. 3. Perkrahja e autorit te krimit. Furnizimi I autorit te nje krimi me ushqime, mjete te tjera jetese, ose sigurimi I nje banese vendqendrimi ose me cdo menyre tjeter me qellim qe ti shpetoje kerkimit, kapjes ose arrestimit denohet me gjobe ose me burgim deri ne 5 vjet. Objekti: marrdheniet juridike te vendosura nga shteti me ligj per te siguruar veprimtarine e rregullt te organeve te drejtesise ne luften kunder kriminalitetit, kapjen e autoreve te krimeve. Ana objektive: kryhet me veprim aktiv ose mosveprim te kunderligjshem. Subjekti: mund te jete cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive: kryhet me dashje. 4. Fshehja ose asgjesimi I kufomes. Fshehja ose asgjesimi I kufomes se nje personi, viktime e vrasjes apo veprave te tjera te dhunshme, e bere me qellim per te ndihmuar autorin e krimit qe ti shpetoje kerkimit, kapjes ose arrestimit, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 5 vjet(neni 302). Objekti: marrdheniet juridike per te siguruar veprimtarine e rregullt te organeve te drejtesise per zbulimin e autorit te krimit qe ka te beje me jeten e personit. Ana objektive: kryhet me veprime te kunderligjshme qe shprehen ne fshehjen e kufomes, duke e hedhur ne grope, pyll, det ose duke asgjesuar ate. Subjekti: cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjsi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive; kryhet me dashje. 5. Detyrimi per te kallezuar proven. Mosparaqitja menjehere per te kallzuar ose deshmuar para organeve te prokurorise, gjykates apo organeve te rendit per proven e njohur qe e ben te pafajshem nje person tjeter, qe akuzohet ose eshte denuar per nej veper penale, denohet me gjobe ose me burgim deri ne 5 vjet( neni 304). Objekti: mardheniet juridike te vendosura per te siguruar funksionimin e rregullt te organeve te prokurorise, gjykates apo organeve te rendit per mbledhjen e provave te fajesise apo pafajesise per nje person te akuzuar apo te denuar. Ana objektive: kryhet me mosveprim qe konsiston ne mosparaqitjen menjehere per te kallzuar apo deshmuar para ketyre organeve. Subjekti: cdo person qe ka mbushur moshen per pergjegjesi penale dhe eshte I pergjegjshem. Ana subjektive: kryeht me dashje. Lloje te tjera te veprave penale kunder drejtesise: - kallezim I rreme. - Deshmia e rreme. - Refuzimi per te deshmuar - Perkthimi I rreme - Ekspertimi I rreme - Mosparaqitja e deshmitarit, ekspertit apo perkthyesit - Kanosja per te mos kallezuar - Korruptimi ose kanosja per deshmi, ekspertim ose perkthim te rreme - Fillimi I paligjshem I ndjekjes penale
88 -
Perdorimi I dhunes gjate hetimeve Dhenia e nje vendimi te padrejte Kundershtimi dhe goditja e gjyqtarit Kanosja e gjyqtarit Fyerja e gjyqtarit Kerkimi apo marrja e shperblimit Pengimi per ekzekutimin e vendimeve te gjykates Veprime ne kundershtim me vendimin e gjykates Prishja e vulave apo shenjave Largimi I te burgosurve nga vendi I qendrimit Dhenia ndihme nje te burgosuri per largim.
90. Parimet e legjislacionit procedurial – penal. Kuptimi dhe rendesia e tyre.
Parimet proceduriale jane rregullat themelore qe percaktojne karakterin dhe permbajtjen e menyres se procedimit penal. Parimet kryesore te procedimit penal: 1. parimi I ligjshmerise. Nenkupton respektimin dhe zbatimin e detyrueshem te normave proceduriale. 2. pavaresia e gjykates. Konventaa e asamblese se pergjtihshme te okb thuhet “ pavaresia e drejtesis dre jtesisee garantohet garanto het nga shteti dhe eprfshihet ne ne kushtetuten ose legjislacioni legjislacioni e vend it”. Pavarsia Pavarsia e gjykates arrihet vetem atehere kur respektohet parimi kushtetues I ndarjes dhe pavarsise se pushteteve. 3. parimi I prezumimit te pafajesise. Kushdo quhet I pafajshem perderisa nuk eshte provuar fajesia me vendim gjyqsor te formes se prere. Kuptimi dhe zbatimi I kesaj te drejte ne praktike eshte garancia kryesore per mbrojtjen e te drejtave te te pandehurit ne te gjitha fazat e procedimit. Ky parim e cliron te pandehurin nga barra per te provuar pafajesine e tij. 4. parimi I sigurimit te mbrojtjes. Perben nje nga kushtet themelore per garantimin e te drejtave te te padnehurit. Roli I mbrojtesit ne procesin penal eshte I pazevendesueshem. 5. parimi I perdorimit te gjuhes shqipe. Ne te gjitha fazat e procedimit pra te gjitha organet proceduese duhet te komunikojne ne gjuhen shqipe dhe ti perpilojne aktet proceduriale ne gjuhen shqipe. 6. parimi I rivendosjes se te drejtave. Personat qe procedohen ne kundershtim me ligjin apo denohen pa te drejte u kthehen te drejtat dhe shperblehen per demin e pesuar. Ky parim zbatohet ne te gjitha fazat e procedimit si gjate hetimit paraprak ashtu dhe ne gjykim. Me kete parim kuptohen raste kur ndaj te pandehurit jane marre masa ndaluese si: pezullimi I ushtrimit te nje detyre a sherbim publik, etj.
89 7. parimi I njohjes dhe zbatimit te legjislacionit nderkombetar.
91. E drejta e mbrojtjes se pandehurit. Kuptimi dhe rendesia e saj. .
Garancia per sigurimin real te te drejtave te te pandehurit eshte ndihma e kualifikuar juridike nepermjet mbrojtesit te zgjedhur nga ai vete ose te caktuar nga organi procedues. Zgjedhja ose caktimi I mbrojtesit eshte e drejte e te pandehurit. Zgjedhjen e mbrojtesit ai e ben vete, kurse caktimi I mbrojtesit nga organi procedues behet vetem kur I pandehuri dekalron se deshiron te kete mbrojtes. Vetem kur I pandehuri eshte nen moshen 18 ose me te meta fizike a psiqike qe e pengojne per te realizuar vete te drejten e mbrojtjes, ndihma nga nje mbrojtes eshte e detyrueshme. I pandehuri ka te drejte te zgjedhe jo me shume 2 mbrojtes. I pandehuri qe nuk ka zgjedhur mbrojtes ose ka mbetur pa te per shkak te doreheqjes ose revokimit, ndihmohet nga nje mbrojtes I caktuar nga organi qe procedon, nqs e kerkon ate. Me pelqimin e te pandehurit, mbrojtesi mund te caktoje zevendesues ur ka shkaqe qe e pengojne kryerjen e detyres sic mund te jene zevendesues kur ka shkaqe qe e perngojne kryerjen e detyres sic mund te jene arsyje familjare, etj. - mbrojtesi ka te drejte te komunikoje lirshem dhe vetem per vetem me te pandehurin, te arrestuarin apo te ndaluarin. Takimi I tyre mund te vrojtohet ne distancepor nuk lejohet te degjohet apo te pergjohet. - Mbrojtesi ka te drejte te njihet me te gjithe provat e grumbulluara ne perfndim te hetimeve.
92. Provat. Kuptimi I tyre, llojet e provave ne procesin penal.
Rrethanat e kryerjes se vepres penale dhe fajesia e te pandehurit mund te percaktohen vetem me ane te provave. Provat jane njoftimet mbi faktet dhe rethanat qe lidhen me vepren penale, qe merren prej burimeve te parashikuara ne ligjin procedurial penal ne perputhje me rregullat e caktuara prej tij dhe sherbejne per te vertetuar kryerjen ose jo te vepres penale, pasojat e ardhura prej saj, fajesine ose pafajesine e te pandehurit dhe shkallen e pergjegjsis se tij. Provat nuk mund te perdoret kur eshte marre ne shkelje te ndalimeve te parashikuar nga ligji. Objekti I provave jane ato fakte qe kane lidhje me akuzen qe I behet te pandehurit, me caktimin e masave te sigurimit, denimin dhe pergjegjsine civile, si dhe fakte nga te cilat varet zbatimi I normave proceduriale gjate hetimit dhe gjykimit. Me objekt te te provuarit kuptojme teresine e fakteve, konstatimi I te cilave eshte I nevojshem per zgjidhjen e drejte te ceshtjes. Fazat ne te cilat kalon shqyrtimi I rrethanave konkrete te ceshtjes dhe qe perbejne procesin e te provuarit jane 3: - marrja e provave; me marrje te provave kuptojme gjetjen dhe zbulimin e provave, si dhe fiksimin procedurial te tyre. - Shqyrtimi dhe verifikimi I provave; - Cmuarja e provave.
90 Llojet e provave; Deshmia: cdo person qe thirret para gjykates per te bere deshmi me cilesine e deshmitarit eshte I detyruar: 1. te paraqitet ne gjykate diten dhe oren e caktuar. 2. tu pergjigjet me vertetesi pyetjeve qe I behen nga gjykata. Deshmitari nuk mund te detyrohet te deshmoje per akte nga te cilat mund te linde pergjegjsia per te. Pyetja e te pandehurit dhe te paleve private: nder provat e tjera jane theniet e te pandehurit, te paditesit civil, si dhe te paditurit civil. Njoftimi nga pyetja e te pandehurit eshte nje detyre e rendesishme e prokurorit. Pyetja duhet te kryeht ne pranine e mbrojtesit te te pandehurit, kur ai e kerkon. Ballafaqimet; ballafaqimi lejohet vetem nepermjet personave qe jane pyetur. Njohjet: nepermjet njohjes, verifikohen theniet e deshmitarit, te te demtuarit, apo te te pandehurit dhe individualizohet autori I vepres penale apo sendet qe lidhen me te. Eksperimenti: eksperimenti eshte riprodhimi, per aq sa eshte e mundur I gjendjes ne te cilen fakti ka ndoshur ose cmohet se ka ndodhur duke perseritur menyrat e zhvillimit te vete faktik. Eksperimenti kryhet me vendim te organit qe procedon. Qellimet kryesore te tij jane verifikimi si: - mundesise se degjimit e shikimit. - Mundesia per te pare menyren e kryerjes se veprimeve te caktuara dhe te kohes se nevojshme per kryerjen e tyre. - Ekspertimi: synon te konstatoje, te sqaroje ose te vertetoje faktet qe kane rendesi per ceshtjen penale, nepermjet mendimit te dhene nga specialiste qe kane njohuri te posacme teknike, shkencore ose kulturore. - Provat materiale: provat materiale jaen sendet qe kane sherbyer si mjete per realizimin e vepres penale ose mbi te cilat gjenden gjurmet e saj, ose kane qene objekt I veprimeve te te pandehurit dhe qe perbejne objektin e perfitimit nga vepra penale, si dhe cdo send tjeter qe mund te ndihmoje per sqarimin e rrethanave te ceshtjes.
93. Masat e sigutimit personal. Llojet dhe vecorite e tyre.
Masat e sigurimit jane vendimet proceduriale qe heqin ose kufizojne lirine dhe te drejtat e personit ndaj te cilit zhvillohet procedimi penal. Liria e personit mund te kufizohet vetem ne keto raste: - kur eshte denuar me burgim nga gjykata kompetente. - Per moszbatim te urdherave te ligjshme te gjykates ose per mos mos zbatim te ndonje detyimi te caktuar ne ligj. - Kur ka dyshime te arsyeshme qe ka kryer nej veper penale per te paranaluar kryerjen e tij te vepres penale ose largimit te tij pas kryerjes se saj. - Per mbikyrjen e te miturit per qellime edukimi ose per shoqerimin e tij ne organin kompetent. - Kur personi eshte perhapes I nej semundje ngjitese I paafte mederisht dhe I rrezikshem per shoqerine. - Per hyrje te paligjshme ne kufirin shtetror, si dhe ne rastet e debimit ose te ekstradimit.
91 Llojet e masave te sigurimit personal: - ndalimi I daljes jashte shteti eshte atehere kur te pandehurit I ndalohet largimi nga territori shteteror shqiptar, pa autorizimin e gjyqtarit qe ka caktuar masen. - Ndalimi dhe detyrimi I qendrimit ne nje vend te caktuar eshte atehere kur te akzuuarit I kufizohet e drejta e levizjes se lire brenda shtetit. - Ndalimi I qendrimit eshte atehre kur personit I ndalohet qendrimi ose vajtja ne nje vend te caktuar, si cili mund te jete nje ose shume komuna apo bashki. - Detyrimi I qendrimit eshte atehre kur masa e sigurimit e detyron personin te qendroje ne nje vend te caktuar, pra te mos largohet. - Detyrim per tu paraqitur ne policine gjyqsore eshte atehere kur gjyqtari urdheron te pandehurin te paraqitet ne nje zyre te caktuar te kesaj policie. - Garancia pasurore eshte atehere ku ka per qellim te siguroje te pandehurin ne organin procedues sa here qe kerkohet prej tij. - Arresti ne shtepi dhe arresti ne burg jane masa qe heqin lirine, duke e izoluar te pandehurin ne shtepi ose ne burg.
94. Hetimi paraprak si faze e procedimit penal. Kushtet e procedimit. Afatet e perfundimit te hetimeve.
Hetimet paraprake jane faza e pare e shume e rendesishme e procedimit penal. Hetimet paraprake duhet ti paraprijne shqyrtimit gjyqsor, qe perben fazen me te rendesishme te procedimit. Hetimet paraprake kryhen nga prokurori dhe policia gjyqsore. Bashkpunimi midis ketyre sy organeve eshte kusht I rendesishem per zhvillimin dhe perfundimin e sukseshem te hetimeve paraprake. Veprimet hetimore jane sekrete deri sa I pandehuri te mos kete merre dijeni per to. Procedimi penal fillon mbi bazen e te dhenave te marra me iniciative nga prokurori dhe policia gjyqsore, ose te njoftuara nga te tjeret. Rrethanat qe nuk lejojne fillimin e nje procedimi penal jane: - kur fakti nuk parashikohet ne ligj si veper penale. - Kur vepra penale eshte shuar me parashkrim. - Kur vepra penale eshte amnistuar. - Kur del qarte se fakti nuk ekziston. Afatet e perfundimit te hetimeve. Caktimi I afateve proceduriale per hetimin e nje vepre penale nuk duhet kuptuar si nje e drejte e organit kompetent qe ti perdore ato sipas cmimit te saj, por si afate maksimale. Hetimet paraprake duhet te perfundohen brenda 3 muajve nga dita ne te cilin emri I personit te cilit I atribuohet vepra penale eshte regjistruar ne regjistrin e njoftimit te veprave penale. Kur keto hetime nuk perfundojne brenda afatit prokurori mund te zgjate afatin e hetimeve edhe tre muaj te tjere. Percaktimi I momentit te fillimit te afateve te hetimit behet me urdher te prokurorit te pergjithshem. Afati I hetimeve caktohet per procedim penal dhe jo per personat e proceduar penalisht. Ne afatin e hetimeve nuk llogaritet paraprake periudha gjate se ciles hetimet pezullohen me vendim te prokurorit.
92 95. Mjetet e kerkimit te proves.
Mjetet e kerkimit te proves jane veprimet proceduriale qe kryhen per te individualizuar dhe per te siguruar prova ne cdo faze te procedimit penal. Mjetet kerkimit te proves jane: Kqyrjet: - kqyrja e personi behet kur kerkimi I proves kryhet mbi nje person. - Kqyrja e vendit te ngjarjes eshte nje veprim hetimot me anen e te cilit organi procedues kontrollon dpd mjedisin ku ka ndoshur vepra penale. Ky veprim eshte I pzevendesueshem dhe I paperseritshem. - Kqyrja e kufomes – kufomes – ekzaminimi ekzaminimi mjekoligjor I kufomes. Kontrollet konsistojne ne kerkimin e provave qe do te ndihmonin ne zbulimin e autorit qe ka kryer vepren penale. - kontroll ndaj personit - kontroll I vendeve apo baneses se te pandehurit. Sekuestrimet kane per qellim marrjen dhe ruajtjen nga organi procedues te provave dhe sendeve qe kane lidhje dhe I perkasin vepres penale. Pergjimi I bisedimeve ose I komunikimeve si mjet provash eshte 2 llojesh. - pergjimi I bisedimeve ose komunikimeve telefonike dhe I formave te tjera te telekomunacionit. - Pergjimi ambjental. Pergjimi I bisedimeve, komunikimeve telefonike dhe I fomave te tjera lejohet vetem kur procedohet per: - krime me dashje per te cilat parashikohet denimi me burgim jo me pak ne maksimum se 5 vjet. - Krime qe lidhen me armet dhe lendet plasese, me substanca narkotike dhe me kontrabanden. - Vepra penale te fyerjes dhe kansojes me anen e telefonit. Prova e terthorte eshte rrethana faktike e njohur dhe e sigurt prej te vilave mund te vertetohet ekzistenca e nje fakti te panjohur. Pra provat e terthorta vertetojne fakte te vecanta te ngjarjes qe lidhen me vepren. Kur kemi prova te terthorta nuk mjafton vetem vertetesia e tyre, por edhe siguria se prova e terthorte ka lidhje me ngjarjen qe eshte objekt hetimi.
96. Gjykimi ne shkallen e pare.
Veprimet proceduriale te gjykimit te shkalles se pare kryhen sias nje radhe te caktuar qe duhet respektuar ne menyre te perpikte: - veprimet pergatitore. - Celja e seances - Njoftimi I perberjes se trupit gjykues
93 - Shqyrtimi I mudshem I kerkesave per perjashtim gjyqtari a prokurori - Degjimi I akuzes - Pretendimeve te paleve - Marrja e provave - Dhenia e vendimit. Gjykimi I ceshtjes pergatitet nga gjyqtari I caktuar si kryetar I trupit gjykues. Brenda 10 diteve nga depozitimi I kerkeses se prokurorit ose te demtuarit akuzues ne sekretarine e gjykates, kryetari I trupit gjykues cakton daten e seances gjyqsore. Fashikulli I gjykimit qendron ne sekretarine e gjykates dhe palet dhe perfaqesuesit e tyre kane te drejte te shikojne sendet e sekuestruara, te shqyrtojne aktet dhe dokumentat, si dhe te nxjerrin nje kopje te tyre. Palet kane te drejte te kerkojne sigurimin e proves para dates se seances. Pas marrjes dijeni per diten e sances, palet kane te drejte te kerkojne gjykim te shpejte. Prokurori mund te kerkoje gjykim te dpd, kurse I pandehuri gjykim te shkurtuar. Shqyrtimi gjyqsor; rregullat. Drejtimi I seances gjyqsore behet nga kryetari I trupit gjykues. Prania e te pandehurit ne seancen gjyqsore( neni 334 I kp). Ai si te gjithe te tjeret ne gjykim gjykim detyrohet te respektoje rregullat e zhvillimit te gjykimit. Gjykimi duhet te zhvillohet I panderprere. Ai nderpritet vetem ne ditet e pushimit. Zbatimi I ketij rregulli ka si qellim perfundimin e procedimit ne afate optimale. Ne seancen gjyqsore eshte prania e sekretarit ku e cila eshte e detyrueshme dhe mban procesverbalin e seances. Veprimet paraprake( pas celjes se seances). Verfikohet prania e paleve. Kur I pandehuri mungon dhe del se nuk ka marre njoftimi per diten e gjyqit ose njoftimi eshte I dyshimte, gjykata urdheron te perseritet thirja dhe seanca shtyhet per nje dite tjeter. Pengesa qe perjashtojne nga pergjegjesia per mos paraqitje jane qenia I semure, shtim ne spital etj. Te njejtat rregulla vlejne edhe per mbrojtesin. Gjykimi mund te vazhdoje pa pranine e te pandehurit edhe kur eshte njoftuar e nuk eshte paraqitur, edhe kur ai largohet nga salla pa kerkuar mbrojtes, vazhdon kur I pandehuri ka marre nje mbrojtes. Ne shume raste, kur trupi gjykues e sheh te nevojshme prezencen e te pandehurit ne salle per marrjen e nje prove, mund te urdheroje shoqerimin e detyrueshem te tij ne salle. Marrja e provave: ne fillim me marrjen e provave te kerkuara nga prokurori ose I demtuari akuzues. Akuzat e reja: kur gjate shqyrtimit gjyqsor fakti del ndryshe nga ceshte pershkruar ne kerkesen per gjykim dhe gjykimi I tij eshte ne kompetencen e asaj gjykate. Pas kalimit te ketyre hapave gjate seances gjyqsore, kalohet ne diskutimin perfundimtar, pra prokurori, mbrojtesi I te pandehurit dhe perfaqesuesit e paleve formulojne dhe parashtrojne konkluzionet e fundit. Vendimet merren pas mbylljes se shqyrtimit gjyqsor. Trupi gjykues vendos vecmas per cdo ceshtje qe lidhet me faktin dhe me ligjin. Venimi shpallet ne séance nga kryetari ose nga nje anetar I trupit gjykues me ane te leximit. Gjykata kryesisht procedon per ndreqjen e vendimit kur duhet korrigjuar ndonje gabim. Vendimi I pafajsise: gjykata merr vendim pafajesie kur: - fakti nuk ekziston ose nuk provohet qe nuk ekziston. - Fakti nuk perben veper penale
94 -
Fakti nuk parashikohet nga ligji si veper penale. Vepra penale kryeht nga nje person qe nuk mund te akuzhet ose denohet Fakti kryhet ne prani te nje shkaku te perligjur ose te nje shkaku te padenueshem.
Vendimi I denimit: Kur I pandehuri del fajtor per vepren prenale qe I atribohet, gjykata jep vendim denimi duke caktuar masen e tij. I denuari ngarkohet me pagimin e shpenzimeve proceduriale qe lidhen me vepren penale. Ne vendimin e denimit, gjykata disponon edhe mbi kerkesen per kthimin e sendit dhe shperblimin e demit. Kur provat e marra nuk mundesojne saktesine e demit, gjykata disponon te drejten e shperblimit te demit. Gjykimi I drejtperdrejte. Rasti I pare: kur I pandehuri eshte arrestuar ne flagrance, prokurori mund te paraqese ne gjykate brenda 48 oreve kerkesen per vleftesimin e arrestit dhe gjykimin e njekohshem. Ne gjykimin e drejtperdrejte, gjyqtari apo trupi gjykues qe ka vleftesuar masen e arrestit, jo vetem nuk pengohen qe ta gjykojne ceshtjen, perkundrazi ngarkohen ta bejne ate. Rasti I dyte: eshte kur prokurori gjate pyetjes I pandehuri ka pohuar dhe fajesia eshte e qarte. Ne kete rast I pandehuri thirret per tu paraqitur brenda 15 diteve nga data e regjistrimit te vepres penale. Gjykimi I drejtperdrejte zhvillohet me pjesmarrjen e te pendehurit, por kjo pjesmarrje nuk eshte e detyrueshme. Eshte e drejta e te pandehurit te vendose nese do te marre pjese ne jykim ose do pranoje qe gjykimi te zhvillohet ne mungese. Ne kete lloj gjykimi zbatohen dizpozitat e kreut te shqyrtimit gjyqsor. Gjate zhvillimit te ketij gjykimi, I pandehuri mund te kerkoje gjykim te shkurtuar. Gjykimi I shkurtuar. Vecorite: - ceshtja shqyrtohet me kerkesen e te pandehurit, I cili deshiron te gjykohet ne baze te akteve te prokurorit, pa degjuar provat ne séance. - Kerkesa e te pandehurit pandehurit ose e perfaqesuesit te tij te posacem posace m duhet te depozitohet ne sekretari te pakten 3 dite para dates se caktuar pr seancen, por gjithmone para se te kete filluar shqyrtimi gjyqsor. - Konsensusi I prokurorit nuk eshte kusht I domosdoshem qe gjykata te pranoje kerkesen e te gjykuarit per te proceduar me kete lloj gjykimi. - Nuk kerkohet qe I pandehuri te kete pohuar si ne gjykimin e dpd. - I pandehuri mund te mos marre pjese ne séance. - Fillimisht duhet te caktohet denimi per vepren penale, e me pas te aplikohet zbritja e nje te tretes te tij. - Ne nje gjykim me disa te pandehur nuk mund te procedohet per disa ne gjykim te posacem dhe per te tjeret me gjykim te zakonshem. - Gjykata mund te jape eshe vendim pafajsie apo te ndryshoje cilesimin ligjor te vepres kur nga pretendimet e paleve ne séance vihet ne dyshim fajesia e te pandehurit ose kondtatohet qe cilesimi eshte I gabuar. Keto lloj procedimesh vihen ne levizje nga palet, por do te jete gjithmone gjykata ajo qe do te vendose per faktin nese ato do te zbatohen apo jo.
95 97. Shqyrtimi I ceshtjes ne shkallen e dyte. Ankimet, afatet e paraqitjes se tyre. Menyra e zgjidhjes se ceshtjes ne gjykaten e apelit.
Ligji cakton rastet ne te cilat vendimet dhe urdherat e gjykates mund te ankimohen, si dhe mjetet e ankimit. Ankimi I urdhrave te gjykates kur nuk parashikohet ndryshe behet vetem me ankimin kunder vendimitt. Mjetet e ankimimit jane apeli, rekursi ne gjykaten e larte dhe kerkesa per rishikim. Ankimi I prokurorit mund te behet ne rastet e parashikuara me ligj, pavarsisht nga kerkesa qe ka bere ne séance perfaqesuesi I prokurorise. Ankimi I te demtuarit akuzues mund te beje ankim vete ose me ane te perfaqesuesit te tij. Ankimi I te pandehurit, vete ose me ane te mbrojtesit te tij. Kur vendimi jepet ne mungese, mund te behet ankim nga mbrojtesi vetem ne baze te nje akti perfaqesimi. Ankimi I mbrojtesit mund te terhiqet nga I pandehuri. Afatet e ankimit: afati per te bere ankim eshte 10 dite. Ky afat fillon nga dita e neserme e shpalljes se njoftimit te vendimit. Afatet nuk mund te \gjaten vetem ne ato raste te parashikuara me ligj. Ai qe ka bere ankimim ka te drejte te paraqese prane sekretarise se gjykates deri ne 5 dite para seances, arsyje te tjera qe lidhen me ankimin. Ankimi nuk pranohet kur: a) eshte bere qi qe nuk eshte I legjitimuar. b) Vendimi eshte I pankimueshem. c) Nuk jane respektuar dispozitat per formen, paraqitjen, dergimin, njoftimin dhe afatin e ankimit. d) Hiqet dore nga ankimi. Apeli: Prokurori, I pandehuri dhe palet private mund te apelojne vendimet e gjykates se shkalles se pare. Apeli kundershtues: pala qe ska bere ankim brenda afatit, mund te beje apel kushtetues brenda 5 diteve nga dita qe ka marre njoftimin per apelin e pales tjeter. Ky apel paraqitet dhe njoftohet sipas rregullave te pergjithshme mbi ankimet. Apeli kundershtues I prokurorit nuk ka efekt mbi te pandehurin qe nuk ka bere ankim. Gjykata e apelit shqyrton ceshtjen ne teresi dhe nuk kufizohet vetem me shkaqet e paraqitura ne ankim. Kur apelues eshte prokurori, gjykata e apelit mund ti jape faktit nje cilesim juridik ,me te rende, te ndryshoje llojin ose te rrise masen e denimit. Mund ti jape denim atij qe I eshte deklaruar pafajesia. Kur apelues eshte I pandehuri, gjykata nuk mund te caktoje nje denim me te rende se ai qe ka. Afati I paraqitjes nuk mund te jete me I vogel se 10 dite. Kur nje pale kerkon rimarrjen e proovave te administruara ne shqyrtimin gjyqsor te shkalles se pare ose marrjen e provave te reja, gjykata cmon nese eshte e nevojshme, vendos perseritjen teresisht ose pjeserisht te shqyrtimit gjyqsor kur vertetohet se I pandehuri nuk ka marre pjese ne shkallen e pare sepse nuk kishte dijeni. Per perseritjen e shqrtimit gjyqsor procedohet menjehere dhe kur nuk eshte e mundur ne nje afat jo me te gjate se 10 dite. Vendimet e gjykates se apelit: Ajo vendos: lenien ne fuqi te vendimit, ndryshimin e vendimit, prishjen e vendimit dhe pushimin e ceshtjes, prishjen e vendimit dhe kthimin e akteve gjykates se shkalles se pare kur sjane respektuar dispozitat ne lidhje me te qenit gjyqtar ose ndihmesgjyqtar, ne lidhje
96 me numrin e gjyqtareve, me pjesmarrjen e perfaqesuesit te te demtuarit te akuzes dhe te mbrojtesit te te pandehurit, dhe kur ne dispozita te vecanta eshte parashikuar pavlefshmeria e vendimit. Me kerkesen e paditesit civil, gjykata e apelit mund te vendose per ekzekutimin e perkohshem te detyrimit kur gjykata e shkalles se pare nuk eshte shprehur ose ka refuzuar kerkesen. Ajo mund te vendose dhe pezullimin e ekzekutimit te detyrimit kur ka rrezik qe te ndosh nje demtim I pandreqshem.
98. Gjykimi ne gjykaten e larte. Kuptimi dhe karakteristikat dalluese te tij. Rekursi, shkaqet e pranimit te tij. Vendimet qe jep gjykata e larte.
Ne nenin 141 te kushtetutes behet ky percaktim; Gjykata e larte ka juridikdion fillestar dhe rishikues. Ne lidhje me kuptimin e juridiksionit rishikues te kesaj gjykate do te kuptojme ate qe gjykata e larte ndahet ne rishikim per shkak te ligjit dhe ne rishikim per shkak te faktit. Mjeti I ankimit per secilin rishikim ne baze te legjislacionit tone emertohet ne disa menyra; ankimi per shkelje ligji quhet rekurs, kurse ai per shkak te gabimit quhet kerkese rishikimi. Gjykimi rishikues ne gjykaten e larte per shkelje ligji ka keto karakteristika: - rekursi ne gjykaten e larte behet kunder vendimeve perfundimtare te gjykates se apelit dhe kunder vendimeve te gjykates se shkalles se pare qe kane marre forme te prere, sepse nuk jane apeluar, ose sepse eshte hequr dore nga apelimi, si dhe rastet e rekrusit te dpd. - Shkaku I rekrusit ne gjykaten e larte eshte vetem shkelje e ligjit material sipas nenit 432 te kpp. - Gjykata e larte nuk shqyrton rrethanat e faktit, por ligjshmerine e ligjit. - Kur pranon rekurs, gjykata e larte nuk e mban ceshtjen ne shqyrtim, por e prish vendimin dhe e dergon ate per shqyrtim. Rekursi ne gjykaten e larte eshte nje e drejte ligjore e paleve. Prokurori per te bere rekurs ne gjykaten e larte larte ka nje afat 1 vjecar, ndersa pala tjeter ky afat I kufizohet ne 30 dite. Shkaqet e rekursit: Shkaku I pare eshte mosrespektimi ose zbatimi I gabuar I ligjit penal ose I normave te tjera juridike qe duhen mbajtur parasysh gjate zbatimit te ligjit. Shkaku I dyte eshte mosrespektimi I normave procedurale, por vetem per shkelje qe kane si pasoje pavlefshmerine absolute te vendimit te gjykates. Shkaku I trete jane shkeljet procedurale qe kane ndikuar ne dhenien e vendimit. Rekursi paraqitet brenda 30 diteve nga data qe vendimi ka marre forme te prere. Akti I rekursit duhet te tregoje dhe te argumentoje shkaqet e paligjshmerise se vendimt. Per kalimin ne séance gjyqsore te rekursit ndaj ketyre vendimeve, duhet te vendoset ne dhomen e keshillimit. Eshte kjo dhome e kolegjit penal e cila analizon dhe vlereson perputhjen me kerkesat e ligjit te shkaqeve te ngritura ne rekurs dhe eshte ajo qe duhet te vendos nese ky rekurs duhet te kaloje ne séance.
97 Veprimet paraprake per pergatitjen e gjykimit I drejton kryetari I kolegjit. Ne daten dhe oren e caktuar nga ai per seancen gjyqsore, behet verifikimi I ligjesimit te paleve dhe rregullsise se lajmerimeve. Ne vazhdim respektohen rregullat e pergjithshme te gjykimit. Vendimi I kolegjit penal te gjykates se larte. Vendimi merret menjehere pas mbarimit te seances dhe shpallet ne séance. Vendimi I kp te gjykates se larte disponon e keto menyra: - lenien ne fuqi te vendimit ndaj te cilit eshte bere rekurs. - Ndryshimin e vendimit per cilesimin ligjor te vepres, per llojin dhe masen e denimit, per pasojat civile te vepres penale. - Prishjen e vendimit dhe zgjidhjen e ceshtjes pa e kthyer ne rishqyrtim. - Prishjen e vendimit dhe kthimin e akteve per rishqyrtim. - Prishjen e vendimit te gjykates se apelit dhe lenin ne fuqi vendimin e gjykates se shkalles se pare. Ne kolegjet e bashkuara te gjykates se larte gjykohen: - rastet e parashikuara ne kpp e kpc. - Ankimet kunder vendimit te keshillit te larte te drejtesise. - Kerkesat per njesimin ose ndryshimin e praktikes gjyqsore. - Raste te tjera te parashikuara me ligj.
