Los %erechos humanos nacen con a human!%a% m!sma' s!em(re )ue se han encontra%o (resentes en a h!stor!a %e ser humano * han e+ouc!ona%o e+ouc!ona%o %e acuer%o con ca%a ,(oca. ,(oca. S! (ensamos (or e-em(o en a soc!e%a% r!ea %e hace /'0 a2os' +amos a encontrar )ue e3!st4an os c!u%a%anos r!eos )ue o5a#an %e %eterm!na%os (r!+!e!os * )ue estos esta#an (rote!%os (or as e*es r!eas' s!n em#aro' e3!st4an (ersonas )ue no o5a#an %e estos %erechos * esta#an (r!+a%as %e su !#erta%' se es %enom!na#a esca+os. Los romanos con)u!staron a os r!eos * cont!nuaron con a esca+!tu%. La ucha %e os esca+os (or o5ar %e esos %erechos es una h!stor!a tan ara como a esca+!tu% m!sma' recor%emos os e-em(os %e ucha * (o%er a o aro %e a human!%a% m!sma' * to%o este (roceso %e ucha "orma (arte %e a actua %!n!%a% humana. Este e-em(o nos !n%!ca )ue ca%a uno %e os %erechos humanos )ue actuamente est$n (rote!%os (or e Derecho Internac!ona ha s!%o (ro%ucto %e ucha %e m!es %e (ersonas' %e (ue#os * nac!ones enteras' rac!as a eos' ahora (o%emos a#r!r una Const!tuc!6n * encontrar una e"ect!+a (rotecc!6n %e taes %erechos a n!+e nac!ona' * una (rotecc!6n me%!ante con+enc!ones con+enc!ones !nternac!onaes. E3!sten +ar!os %ocumentos )ue cont!enen normas -ur4%!cas %e (rotecc!6n a os Derechos Humanos %es%e t!em(os !nmemor!aes' aunos e-em(os os (o%emos +er en& 1.7 La norma norma #u%!sta' #u%!sta' %e no haas haas a otro otro o )ue no )u!er )u!eras as (ara t!' )ue (oster (oster!or !ormen mente te "ue !ncor(ora%a a cr!st!an!smo. /.7 La ,nes!s %e %erecho a as!o' se encuentra en os !n!c!os %e cr!st!an!smo' cuan%o os tem(os' a ser sara%os' se cons!%era#an cons!%era#an como un uar %e as!o * e3!st4a una (roh!#!c!6n %e rom(er rom(er esa norma. 8.7 E cr!st!an!smo' (rocamo a !ua%a% %e a (ersona ante D!os' o )ue s!n!"!ca#a )ue to%o os seres humanos eran !uaes entre s4. 9.7 La Carta Mana' (romua%a en Inaterra en e a2o 1/10' a cua sur!6' %e#!%o a una ser!e %e man!"estac!ones (:#!cas %e (ue#o %e Inaterra' )ue "ueron (romo+!%as (or un !m(ortante sector %e a no#e5a' * e Re* ;uan se +!o o#!a%o a conce%er una ser!e %e normas -ur4%!cas a "a+or %e os no#es. 0.7 La %ecarac!6n %e %erechos %e Buen Pue#o %e
Estos %ocumentos nos e+an a com(ren%er )ue to%a (ersona humana t!ene un +aor )ue e hace %!na * )ue (ara )ue este +aor e3!sta' se hacen necesar!as c!ertas con%!c!ones %e +!%a )ue nos (erm!tan %esen+o+ernos * ut!!5ar (enamente as %otes %e !nte!enc!a * %e conc!enc!a como seres humanos * sat!s"acer nuestras neces!%a%es es(!r!tuaes' a estas con%!c!ones %e e3!stenc!a a Oran!5ac Oran!5ac!6n !6n %e Nac!ones Nac!ones Un!%as' as %en %enom!n om!na& a& * se #asan en a crec!ente %eman%a %e a human!%a% (or +!+!r una e3!stenc!a en a )ue a %!n!%a% !nherente a ca%a (ersona' rec!#a res(eto * (rotecc!6n. Los trata%!stas no se han (uesto %e acuer%o %e c6mo amar a estos %erechos' unos %!cen )ue son otros' otros' )ue son ' !nternac!onamente es m$s ace(ta%o e )ue a ONU ha ut!!5a%o %es%e %es%e sus !n!c!os& En Guatemaa' os %erechos humanos ace(ta%os * rat!"!ca%os est$n %entro %e nuestra Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca' a cua (rotee os s!u!entes %erechos&
La con%!c!6n humana es un t,rm!no )ue a#arca a tota!%a% %e a e3(er!enc!a %e ser humano * %e +!+!r +!%as humanas. Como ent!%a%es mortaes' ha* una ser!e %e acontec!m!ento #!o6!camente %eterm!na%os )ue son comunes a a ma*or4a %e as +!%a humanas' * a manera en )ue reacc!6n os seres humanos o hacen "rente a estos acontec!m!entos const!tu*en a con%!c!6n humana. La #on%a%' e #!en com:n' a aer4a' e amor? son con%!c!ones humanas naturaes con )ue nacemos to%os * (or esto m!smos nos %!"erenc!amos * somos o )ue somos . Los %erechos humanos son a)ueas !#erta%es' "acuta%es' !nst!tuc!ones o re!+!n%!cac!ones reat!+as a #!enes (r!mar!os (r!mar!os o #$s!cos )ue !ncu*en !ncu*en a to%a (ersona' (ersona' (or e s!m(e hecho %e su con%!c!6n con%!c!6n humana' (ara a arant4a %e una +!%a %!na. Son !n%e(en%!entes %e "actores (art!cuares como e estatus' se3o' or!entac!6n se3ua' etn!a o nac!ona!%a% * son !n%e(en%!entes o no %e(en%en e3cus!+amente %e or%enam!ento -ur4%!co +!ente' (or o )ue se cons!%eran "uente %e %erechos en concreto se %enom!nan %enom!nan %erechos naturaes. Des%e un (unto %e +!sta m$s rac!ona' os %erechos humanos se han %e"!n!%o como as con%!c!ones )ue (erm!ten crear una reac!6n !ntera%a entre a (ersona * a soc!e%a%' )ue (erm!te a os !n%!+!%uos ser (ersonas -ur4%!cas' !%ent!"!c$n%ose cons!o m!smos * otros. Los %erechos humanos son %erechos !nherentes a to%os os seres humanos' s!n %!st!nc!6n auna %e nac!ona!%a%' uar %e res!%enc!a' se3o' or!en nac!ona o ,t!co' coor' re!!6n' enua' o cua)u!er otra con%!c!6n. >o%os >o%os tenemos os m!smos %erechos humanos' s!n %!scr!m!nac!6n auna. Estos %erechos %erechos son !nterreac !nterreac!ona !ona%os' %os' !n%e(en% !n%e(en%!ent !entes es e !n%! !n%!+!s!# +!s!#es. es. Los %erechos %erechos humanos humanos un!+ersaes est$n a menu%o contem(a%os contem(a%os en a e* * arant!5a%os (or ea' a tra+,s %e os trata%os' e %erecho !nternac!ona consuetu%!nar!o' os (r!nc!(!os eneraes * otras "uentes %e %erecho !nternac!ona. E %erecho !nternac!ona %e os %erechos humanos esta#ece as o#!ac!ones )ue t!enen os o#!ernos %e tomar me%!%as en %eterm!na%as s!tuac!ones' o %e a#stenerse %e actuar %e
Estos %ocumentos nos e+an a com(ren%er )ue to%a (ersona humana t!ene un +aor )ue e hace %!na * )ue (ara )ue este +aor e3!sta' se hacen necesar!as c!ertas con%!c!ones %e +!%a )ue nos (erm!tan %esen+o+ernos * ut!!5ar (enamente as %otes %e !nte!enc!a * %e conc!enc!a como seres humanos * sat!s"acer nuestras neces!%a%es es(!r!tuaes' a estas con%!c!ones %e e3!stenc!a a Oran!5ac Oran!5ac!6n !6n %e Nac!ones Nac!ones Un!%as' as %en %enom!n om!na& a& * se #asan en a crec!ente %eman%a %e a human!%a% (or +!+!r una e3!stenc!a en a )ue a %!n!%a% !nherente a ca%a (ersona' rec!#a res(eto * (rotecc!6n. Los trata%!stas no se han (uesto %e acuer%o %e c6mo amar a estos %erechos' unos %!cen )ue son otros' otros' )ue son ' !nternac!onamente es m$s ace(ta%o e )ue a ONU ha ut!!5a%o %es%e %es%e sus !n!c!os& En Guatemaa' os %erechos humanos ace(ta%os * rat!"!ca%os est$n %entro %e nuestra Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca' a cua (rotee os s!u!entes %erechos&
La con%!c!6n humana es un t,rm!no )ue a#arca a tota!%a% %e a e3(er!enc!a %e ser humano * %e +!+!r +!%as humanas. Como ent!%a%es mortaes' ha* una ser!e %e acontec!m!ento #!o6!camente %eterm!na%os )ue son comunes a a ma*or4a %e as +!%a humanas' * a manera en )ue reacc!6n os seres humanos o hacen "rente a estos acontec!m!entos const!tu*en a con%!c!6n humana. La #on%a%' e #!en com:n' a aer4a' e amor? son con%!c!ones humanas naturaes con )ue nacemos to%os * (or esto m!smos nos %!"erenc!amos * somos o )ue somos . Los %erechos humanos son a)ueas !#erta%es' "acuta%es' !nst!tuc!ones o re!+!n%!cac!ones reat!+as a #!enes (r!mar!os (r!mar!os o #$s!cos )ue !ncu*en !ncu*en a to%a (ersona' (ersona' (or e s!m(e hecho %e su con%!c!6n con%!c!6n humana' (ara a arant4a %e una +!%a %!na. Son !n%e(en%!entes %e "actores (art!cuares como e estatus' se3o' or!entac!6n se3ua' etn!a o nac!ona!%a% * son !n%e(en%!entes o no %e(en%en e3cus!+amente %e or%enam!ento -ur4%!co +!ente' (or o )ue se cons!%eran "uente %e %erechos en concreto se %enom!nan %enom!nan %erechos naturaes. Des%e un (unto %e +!sta m$s rac!ona' os %erechos humanos se han %e"!n!%o como as con%!c!ones )ue (erm!ten crear una reac!6n !ntera%a entre a (ersona * a soc!e%a%' )ue (erm!te a os !n%!+!%uos ser (ersonas -ur4%!cas' !%ent!"!c$n%ose cons!o m!smos * otros. Los %erechos humanos son %erechos !nherentes a to%os os seres humanos' s!n %!st!nc!6n auna %e nac!ona!%a%' uar %e res!%enc!a' se3o' or!en nac!ona o ,t!co' coor' re!!6n' enua' o cua)u!er otra con%!c!6n. >o%os >o%os tenemos os m!smos %erechos humanos' s!n %!scr!m!nac!6n auna. Estos %erechos %erechos son !nterreac !nterreac!ona !ona%os' %os' !n%e(en% !n%e(en%!ent !entes es e !n%! !n%!+!s!# +!s!#es. es. Los %erechos %erechos humanos humanos un!+ersaes est$n a menu%o contem(a%os contem(a%os en a e* * arant!5a%os (or ea' a tra+,s %e os trata%os' e %erecho !nternac!ona consuetu%!nar!o' os (r!nc!(!os eneraes * otras "uentes %e %erecho !nternac!ona. E %erecho !nternac!ona %e os %erechos humanos esta#ece as o#!ac!ones )ue t!enen os o#!ernos %e tomar me%!%as en %eterm!na%as s!tuac!ones' o %e a#stenerse %e actuar %e
%eterm!na%a "orma en otras' a "!n %e (romo+er * (roteer os %erechos humanos * !#erta%es "un%amentaes "un%amentaes %e os !n%!+!%uos o ru(os. La con%!c!6n %e ser humano' a#arca to%os os as(ectos %e os entes humanos' %es%e os #!o6!cos' hasta os es(!r!tuaes' * su reac!6n con as s!tuac!ones ,t!cas * (o4t!cas. Muchos (ensa%ores se han (antea%o s! a con%!c!6n humana o %e (ersona es una con%!c!6n )ue creamos * %esarroamos h!st6r!camente o una con%!c!6n !nherente a nuestra es(ec!e. A na%!e se e (ue%e (r!+ar %e esta %!+!n!%a% * con%!c!6n (or cua)u!er t!(o %e ra56n' %!"erenc!a o cua!%a% en a )ue se (ue%a (ensar.
E reconoc!m!ento un!+ersa %e os %erechos humanos como !nherentes a a (ersona es un "en6meno reamente rec!ente. Las (r!meras man!"estac!ones %e os %erechos %e as (ersonas concretas en %ecarac!ones con "uer5a -ur4%!ca )ue e Esta%o se %e#e a s!tuac!ones' o %e a#stenerse %e actuar %e %eterm!na%a "orma en otras' a "!n %e (romo+er * (roteer os %erechos humanos * as !#erta%es "un%amentaes "un%amentaes %e os !n%!+!%uos o ru(os. Los %erechos humanos son un con-unto %e (r!nc!(!os' %e ace(tac!6n un!+ersa' reconoc!%os en a Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca %e Guatemaa )ue t!ene %!mens!6n actua en a me%!%a en )ue reconoce no s6o a a (ersona !n%!+!%ua' s!no tam#!,n a ru(os soc!aes enteros como su-etos %e os %erechos humanos. Por eso (ue%e a"!rmarse )ue os nue+os %esa"4os a os %erechos humanos' a )ue as!st!mos en e curso %e os :t!mos a2os' no (ue%e e3!st!r un c6%!o ,t!co %e car$cter a#souto' +$!%o (ara to%as as ,(ocas' s!tuac!ones * cuturas. Por su (arte' e un!+ersa!smo ,t!co %e"!en%e )ue ha* una ,t!ca un!+ersa' con (r!nc!(!os * normas moraes )ue (ue%an ser reconoc!%os (or to%os os m!em#ros %e a es(ec!e humana' en %!c!em#re 1 a Asam#ea Genera Genera %e a ONU a(ro#6 a resouc!6n 08199 %enom!na%a @Decarac!6n so#re e %erecho * e %e#er %e os !n%!+!%uos' os ru(os * as !nst!tuc!ones %e (romo+er * (roteer os %erechos humanos * as !#erta%es "un%amentaes un!+ersamente reconoc!%os' m$s conoc!%as como a No+arum a a actua!%a% @PRINCIPIOS PERMANEN>ES& Reconocemos a a (ersona humana' rea * concreta' !n%!+!%ua * coect!+a' a su #!enestar * su "e!c!%a% * a (eno %esarroo %e sus es(ec!a!%a%es es(!r!tuaes' !nteectuaes' (s!co6!cas * "4s!cas' como :n!co * e4t!mo su-eto * o#-eto %e (rotecc!6n (rotecc!6n %e os %erechos !n%!+!%uaes !n%!+!%uaes * coect!+os +!oa%os mas!+amente mas!+amente %urante %urante su transcurso. La Dec Decar arac ac!6 !6nn Un!+ Un!+er ersa sa %e Dere Derech chos os Huma Humano nos' s' !nst !nstau aura ra se: se:nn su (re$ (re$m# m#u uoo (ara (ara e reconoc!m!ento %e a !#erta% !ntr4nseca * %e os %erechos !uaes e !na!ena#es %e to%os os m!em#ros m!em#ros * const!tu*e const!tu*e e %erecho %erecho * e %e# %e#er er %e os !n%!+!%uos' !n%!+!%uos' os ru(os * as !nst!tuc!one !nst!tuc!oness %e (romo+ (ro mo+er er * (ro (rote teer er os %er %erech echos os human humanos os * as !#ert !#erta% a%es es "un "un%a %amen menta taes es un!+e un!+ersa rsame mente nte reconoc!%os. >oman%o nota %e a resouc!6n 1F %e a com!s!6n %e os Derechos Humanos' %e 8 %e a#r! %e 1' esta#ece )ue somos !uaes' no ha* muchas' n! s!)u!era %os naturae5as humanas' s!no una soa' encarna%a en os %!st!ntos seres humanos. Con esa :t!ma a"!rmac!6n' sostenemos )ue aun)ue somos %!"erentes' somos tam#!,n !uaes con o cua a"!rmamos )ue os %erechos humanos son un!+ersaes.
Los %erechos humanos son un!+ersaes (or)ue (ertenecen a to%os os hom#res' a to%os (or !ua' en to%o t!em(o * uar se encuentran %e manera !nnata !a%os a a naturae5a %e hom#re. Las (r!nc!(aes "uentes !nternac!onaes %e os %erechos humanos' se encuentran en as Decarac!ones' Con+enc!ones * Protocoos %e $m#!to !nternac!ona. Las %ecarac!ones e3(resan un cataoo )ue cont!ene una ser!e %e %erechos %e hom#re con e o#-eto %e hacer +aer a su(er!or!%a% %e estos +aores -ur4%!cos en cua)u!er e!sac!6n !nterna o !nternac!ona en cuanto a as Con+enc!ones !nternac!onaes' ,stas *a cont!enen una "uer5a %e o#!ator!e%a% cuan%o e Esta%o as rat!"!ca * se o#!a a res(etar os %erechos humanos conten!%os en os Con+en!os. En cuanto a os Protocoos' son os !nstrumentos )ue am(4an' (untua!5an o ane3an conten!%o a un trata%o. E3!ste una ran +ar!e%a% %e Instrumentos Internac!onaes reac!ona%os a tema' s!en%o os m$s #$s!cos e !m(ortantes& La Decarac!6n Amer!cana %e os Derechos * De#eres %e Hom#re La Decarac!6n Un!+ersa %e Derechos Humanos' E Pacto Internac!ona %e Derechos C!+!es * Po4t!cos * su %os Protocoos "acutat!+os E Pacto Internac!ona %e Derechos Econ6m!cos' Soc!aes * Cuturaes' * a Con+enc!6n Amer!cana %e Derechos Humanos * sus %os Protocoos so#re os Derechos econ6m!cos' soc!aes * cuturaes * e %e a a#o!c!6n %e a (ena %e muerte' entre otros.
E%uar%o Garc4a Ma*ne5 %!ce )ue e Esta%o' es a oran!5ac!6n )ue se e-erce en %eterm!na%o terr!tor!o' * e (ro"esor Caros Areano Garc4a nos %!ce )ue e Esta%o t!ene cuatro eementos esenc!aes& a La (o#ac!6n eemento humano nac!ona # E terr!tor!o eemento eor$"!co c E eemento -ur4%!co eemento )ue %a cohes!6n a os anter!ores * )ue (erm!ten constru!r a un!%a% estata. Entonces e3!sten una ser!e %e con%!c!ones (ara con"ormar un Esta%o %e Derecho& a una %!+!s!6n autent!ca %e (o%eres # )ue a e* sea e3(res!6n %e a +ounta% enera o %e a ma*or4a %e os m!em#ros %e Esta%o' no s6o !ua%a% ante a e*' s!no !ua%a% en a creac!6n %e a e* c )ue e o#!erno %e#a su e3!stenc!a a eecc!ones !#res * (er!6%!cas' me%!ante e su"ra!o un!+ersa % )ue a so#eran4a sea e-erc!ta%a (or os re(resentantes %e (ue#o * e )ue e3!stan e*es const!tuc!onaes )ue (rote-an as normas -ur4%!cas !nternac!onaes reat!+as a os Derechos Humanos * L!#erta%es =un%amentaes * se creen os 6ranos -u%!c!aes res(ect!+os (ara +ear (or ese cum(!m!ento. Esto !m(!ca )ue e %erecho !nterno (rote-a a os %erechos au%!%os m$s a$ %e as normas !nternac!onaes. Se neces!ta %e tener un Esta%o %e Derecho' como re)u!s!to m4n!mo (ara )ue os Derechos Humanos (ue%an e-erc!tarse (ena * e"!ca5mente. A n!+e !nternac!ona os esta%os t!enen e %erecho * e %e#er (r!mor%!a %e aseurar e %esarroo' tanto en su terr!tor!o como en e (ano !nternac!ona' ten!en%o en cuenta sus res(onsa#!!%a%es con res(ecto a os seres humanos * aa comun!%a% !nternac!ona' (or)ue to%os os esta%os t!enen e %e#er %e coo(erar mutuamente (ara (romo+er * contr!#u!r a oro %e %esarroo * a a e!m!nac!6n %e os o#st$cuos a %esarroo * (ara esto e Esta%o %e Derecho es una neces!%a% actua. En Guatemaa' (or ser un esta%o %e %erecho' os %erechos humanos ace(ta%os * rat!"!ca%os est$n %entro %e nuestra Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca' %$n%onos os s!u!entes %erechos&
1.7 Derecho a a +!%a %e' en e art4cuo /' aun)ue cont!ene una e3ce(c!6n (oco a"ortuna%a en e art4cuo 1' %on%e se esta#ece a (ena %e muerte /.7 Derecho a a !nter!%a% "4s!ca' en os art4cuos 1' /' 8' ' 1' 1 * /1 8.7 Derecho a a !#erta% %e acc!6n' en e art4cuo 0 9.7 Derecho a a (ersona!%a% * ca(ac!%a% -ur4%!ca en os art4cuos 1' 0' /' /' 8F 0.7 Derecho a a (et!c!6n * au%!enc!a en os art4cuos ' 1/' /' * 8/ .7 Derecho a a re!!6n' en e art4cuo 8 F.7 Derecho a as!o' en e art4cuo /F .7 Derecho a !#re %esarroo comerc!a' a#ora e !n%ustr!a' en e art4cuo 98 .7 Proh!#!c!6n %e esca+!tu% * ser+!%um#re' en os art4cuos 9' 1F * 1 1.7 Estr!cta !ua%a% %e %erechos' en e art4cuo 9 11.7 Estr!cta ea!%a%' en os art4cuos ' 1' 1/' 10' 1F * 1 1/.7 La -ust!c!a * a %e#!%o (roceso' en os art4cuos /' 8' 9' ' F' ' ' 1' 11' 1/' 18' 19' 10' 1' 1F' 1' /' /1' /8' /9' /& 18.7 Derecho a no ser tortura%o' en os art4cuos' 8' ' ' 1' 1' 1 * /1 19.7 Derecho a (enas * sanc!ones humanas' en os art4cuos 1' /' 8' 9' 1' a e3ce(c!6n %e a (ena %e muerte 1 10.7 Derecho a nom#re' a a "!!ac!6n * nac!ona!%a%' en os art4cuos 1' 199 * e art4cuo 99 (ara cone3ar otras arant4as %e $m#!to !nternac!ona como o es e art4cuo /9 %e Pacto Internac!ona %e Derechos C!+!es * Po4t!cos * os art4cuos 1 * / %e a Con+enc!6n Amer!cana %e Derechos Humanos 1.7 Derecho a %om!c!!o' en os art4cuos /8 * / 1F.7 Derecho a esta%o c!+! %e as (ersonas' en e art4cuo 9 1.7 Derecho a honor * a !nter!%a% %e a (ersona' en os art4cuos /' 8' 9' 19' /0 * 1.7 Derecho a a (r!+ac!%a% e !nt!m!%a%' en os art4cuos /8' /9' 81 /.7 Derecho a matr!mon!o a a (rocreac!6n' a a un!6n %e hecho' (rotecc!6n %e menores' anc!anos * m!nus+a!%e5' en os art4cuos 9F a 0 /1.7 Derecho a (atr!mon!o' en os art4cuos /' 8 * 91 //. Derecho a a !n%emn!5ac!6n (or e3(ro(!ac!6n' en e art4cuo 9 /8.7 Derechos a a (ro(!e%a% !nteectua' en e art4cuo 9/ /9.7 Derecho a a c!u%a%an4a' en e art4cuo 19F * 19 /0.7 Derecho a reun!6n' asoc!ac!6n * e3(res!6n %e !%eas (o4t!cas' en os art4cuos 88' 89' 80 * 18F /.7 Derecho act!+o * (as!+o %e +oto' en e art4cuo 18 /F.7 Derecho a a !#erta% %e (art!c!(ac!6n * "!!ac!6n (o4t!ca' en os art4cuos 18 * 18F /.7 Derecho a ocu(ar caros (:#!cos' en e art4cuo 18F /.7 Derecho a e3!!r res(onsa#!!%a% a os o#ernantes' en os art4cuos /' 0' /1' /' /' 80' 90' 18F' 109' 100. 8.7 Derecho a tra#a-o' en e art4cuo 11 81.7 Derecho a huea * (aro' en e art4cuo 19 8/.7 Derecho %e (oseer una ca!%a% %e +!%a a%ecua%a' %on%e se !ncu*e a sau%' a +!+!en%a' +estuar!o * a!mentac!6n' en os art4cuos /' 8 a 0' 10 * 11 88.7 Derecho a a !rrenunc!a#!!%a% %e os %erechos a#oraes' en e art4cuo 1 * 11 89.7 Derecho a a (rotecc!6n %e a (ro(!e%a% (r!+a%a' en os art4cuos 8' 9' 91 80.7 Derecho a a sau%' seur!%a% * as!stenc!a soc!a' en os art4cuos 8 a 1
8.7 Derecho a a e%ucac!6n' en os art4cuos / a ' se %esarroa e ca(!tuo %e os estu%!os su(er!ores' %on%e se %estaca a autonom4a %e a Un!+ers!%a% %e San Caros %e Guatemaa * e %!se2o %e a ense2an5a (r!+a%a su(er!or 8F.7 Derecho a o reat!+o a a cutura (ara e %esarroo cutura * art4st!co' en e art4cuo 0F 8.7 Derecho a acce%er a (atr!mon!os cuturaes' !ncu*en%o e (atr!mon!o com:n %e a human!%a%' en os art4cuos ' 1 * 9 8.7 E %erecho a reconoc!m!ento %e as ent!%a%es %e as comun!%a%es !n%4enas * a res(ecto * reconoc!m!ento %e sus costum#res * "ormas %e oran!5ac!6n soc!a' en os art4cuos 0 * 9.7 Derecho a a (a5 19 91.7 Derecho a a !#re %eterm!nac!6n %e os (ue#os' en os art4cuos * 19 9/.7 Derecho a a so!%ar!%a% !nternac!ona' en e art4cuo 101 98.7 Derecho a un me%!o am#!ente sano * a %esarroo sustenta#e' (ara (erm!t!r (reser+ar as con%!c!ones %e e3!stenc!a %e a +!%a humana' en e art4cuo F 99.7 Derecho a a ca!%a% %e (ro%uctos comerc!aes' en e art4cuo 90.7 Derecho a res(eto a a (ura!%a%' en e art4cuo 9.7 Derecho a e-ercer so#eran4a (ena so#re os recursos naturaes' en os art4cuos F * 1/1.
Una +!oac!6n %e os %erechos econ6m!cos' soc!aes * cuturaes' t!enen uar cuan%o un Esta%o !ncum(e sus o#!ac!ones %e arant!5ar )ue taes %erechos se %!s"ruten s!n %!scr!m!nac!6n o su o#!ac!6n %e res(etaros' (roteeros * rea!5aros. =recuentemente una +!oac!6n %e taes %erechos uar%a reac!6n con a +!oac!6n %e otros %erechos. Se:n as Nac!ones Un!%as %e Derechos Humanos. 1.7 E %esao-o "or5oso %e (ersonas %e sus hoares %erecho a una +!+!en%a a%ecua%a /.7 La contam!nac!6n %e aua' (or e-em(o con %esechos %e !nstaac!ones %e (ro(!e%a% %e Esta%o %erecho a a sau%. 8.7 E hecho %e )ue no se arant!ce un saar!o m4n!mo su"!c!ente (ara e+ar una +!%a %!na %erecho a tra#a-o. 9.7 E hecho %e no e+!tar e ham#re en to%as as 5onas * comun!%a%es %e (a4s %erecho a a (rotecc!6n contra e ham#re. 0.7 La %eneac!6n %e acceso a a !n"ormac!6n o os ser+!c!os reac!ona%os con a sau% se3ua * re(ro%uct!+a %erecho a a sau%. .7 La sereac!6n s!stem$t!ca %e os n!2os con %!sca(ac!%a% %e as escueas eneraes %erecho a a e%ucac!6n. F.7 E hecho %e no !m(e%!r )ue os em(ea%ores e+en a ca#o %!scr!m!nac!ones en a contratac!6n (or ra5ones %e se3o' %!sca(ac!%a%' ra5a' o(!n!6n (o4t!ca' or!en soc!a' s!tuac!6n en cuanto a
.7 E hecho %e no (roh!#!r )ue as ent!%a%es (:#!cas o (r!+a%as %estru*an o contam!nen os a!mentos * sus "uentes' as4 como os sueos ara#es * os recursos h4%r!cos %erecho a a a!mentac!6n. .7 E hecho %e no esta#ecer una !m!tac!6n ra5ona#e %e as horas %e tra#a-o en os sectores (:#!cos o (r!+a%os %erecho a tra#a-o. 1.7 La (roh!#!c!6n %e ut!!5ar os !%!omas m!nor!tar!os o !n%4enas %erecho a (art!c!(ar en a +!%a cutura. 11.7 La %eneac!6n %e a as!stenc!a soc!a a (ersonas a causa %e su con%!c!6n (or e-em(o' as (ersonas s!n un %om!c!!o "!-o o as )ue so!c!tan as!o %erecho a a seur!%a% soc!a. 1/.7 E hecho %e no arant!5ar una !cenc!a %e matern!%a% a as mu-eres tra#a-a%oras (rotecc!6n %e a "am!!a * as!stenc!a a ,sta 18.7 La %escone3!6n ar#!trar!a e !ea %e a re% %e a#astec!m!ento %e aua (ara uso (ersona * %om,st!co %erecho a aua.
La Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca %e Guatemaa' contem(a +aores )ue son !neu%!#es (ara e %esarroo %e to%o ser humano en e Esta%o %e Guatemaa' entre eos a !#erta%' a !ua%a%' a +!%a' seur!%a% -ur4%!ca * a (ro(!e%a%' contem(an%o tam#!,n otra ser!a %e %erechos %e suma !m(ortanc!a.
En Guatemaa' e Ha#eas Cor(us o E3h!#!c!6n Persona' se encuentra esta#ec!%o en e art. /8 %e a Const!tuc!6n * mu* es(ec!amente en a Le* %e Am(aro' E3h!#!c!6n Persona * %e Const!tuc!ona!%a%' en os art4cuos %e / a 118' %on%e se se2aa )ue e "!n (r!mor%!a es e+!tar as %etenc!ones ar#!trar!as' con e o#-eto %e arant!5ar a !#erta% !n%!+!%ua !#erta% %e ocomoc!6n' oran%o rea"!rmar )ue a :n!ca %etenc!6n o !m!te a %!cha !#erta% es a tra+,s %e una or%en -u%!c!a' as!m!smo este recurso tam#!,n (roce%e a "a+or %e (ersonas )ue se encuentran %eten!%as eamente * est,n somet!%as a a:n +e-amen %oores' su"r!m!entos' o(!5as' matratos "4s!cos?' con o cua se hacen cesar %!chos actos )ue atentan a a %!n!%a% e !nter!%a% "4s!ca %e as (ersonas. La E3h!#!c!6n Persona' es una arant4a a a !#erta% %e cua)u!er (ersona )ue ha s!%o %eten!%a s!n or%en %e -ue5 com(etente o (or no ha#er s!%o %eten!%a en "orma !n"raant! )ue son as +4as %e
%etenc!6n ea. As4 tam#!,n' (roce%e (ara arant!5ar a !nter!%a% * %!n!%a% %e cua)u!er su-eto %eten!%o eamente. & 1.7 Na%!e (o%r$ ser re%uc!%o a (r!s!6n n! coh!#!%o %e su !#erta% s!n or%en mot!+a%a * escr!ta %e autor!%a% -u%!c!a com(etente' sa+o casos %e "arante %e!to. /.7 No se esta#ecer$ n!n:n a(rem!o cor(ora a (ersona %eten!%a eamente. 8.7 >o%a (ersona (r!+a%a %e su !#erta% ser$ (uesta a %!s(os!c!6n %e autor!%a% -u%!c!a %entro %e (a5o %e horas )ue s!uen a su %etenc!6n. 9.7 Esta (roh!#!%o e trasa%o %e un %eten!%o a un esta#ec!m!ento carcear!o s!n or%en %e -ue5 com(etente. 0.7 >o%a (ersona )ue tena #a-o su uar%a a un %eten!%o est$ o#!a%a a (resentaro tan (ronto como o re)u!ere a autor!%a% com(etente.
Esta acc!6n se %a en e-erc!c!o %e una acc!6n const!tuc!ona o ea' )ue t!ene cua)u!er (ersona )ue "!ura en un re!stro #anco %e %atos' %e acce%er a ta re!stro (ara conocer )u, !n"ormac!6n e3!ste so#re su (ersona' * %e so!c!tar a correcc!6n o e!m!nac!6n %e esa !n"ormac!6n s! e causara a:n (er-u!c!o. >am#!,n (ue%e a(!carse a %erecho a o+!%o' esto es' e %erecho a e!m!nar !n"ormac!6n )ue se cons!%era o#soeta (or e transcurso %e t!em(o * ha (er%!%o ree+anc!a (ara seu!r s!en%o !n"orma%a. Este %erecho se "ue e3(an%!en%o * comen56 a ser reamenta%o tanto (or e*es %e ha#eas %ata como (or normas %e (rotecc!6n %e %atos (ersonaes )ue sueen tener un ca(4tuo (rocesa %on%e se %escr!#e e o#-eto %e a acc!6n %e ha#eas %ata ' a e!t!mac!6n (as!+a * act!+a' * a (rue#a * a sentenc!a. >am#!,n se encomen%6 a oran!smos %e contro a +!!anc!a so#re a a(!cac!6n %e estas normas. As4 e3!sten en %!+ersos (a4ses como Arent!na' Es(a2a' =ranc!a * Uruua*' etc. oran!smos %e contro )ue t!enen (or m!s!6n su(er+!sar e tratam!ento %e %atos (ersonaes (or (arte %e em(resas e !nst!tuc!ones (:#!cas. >am#!,n se suee e3!!r una %ecarac!6n %e os "!cheros %e car$cter (ersona (ara enerar trans(arenc!a so#re su e3!stenc!a.
Los con+en!os o trata%os Internac!onaes en Guatemaa' en mater!a (ena' (ara enten%er como ten%r4a +a!%e5 en a Re(:#!ca %e Guatemaa' cone+a a mucho estu%!o * re"e3!6n. Por o )ue as reac!ones !nternac!onaes %e Esta%o %e Guatemaa' %e con"orm!%a% con a Const!tuc!6n' se re!r$n con"orme a os (r!nc!(!os' reas * (r$ct!cas !nternac!onaes con os (ro(6s!tos %e contr!#u!r a manten!m!ento %e a (a5 * a !#erta%' a res(eto * %e"ensa %e os %erechos humanos. Este art. 19 es a #ase %e "on%o' (ara a(ro#ar os trata%os * con+enc!ones )ue
no sean en mater!a %e Derechos Humanos' )ue ten%r$n %e car$cter %e e* or%!nar!a s!em(re * cuan%o est,n suscr!tos * rat!"!ca%os (or e Esta%o %e Guatemaa. M!entras )ue os trata%os * con+enc!ones en mater!a %e %erechos humanos' su #ase const!tuc!ona %e "on%o es a tra+,s %e art. 9 * com(ementan%o con e art. 19 %e a Const!tuc!6n' s!em(re * cuan%o est,n suscr!tos * rat!"!ca%os (or e Esta%o %e Guatemaa' * )ue ten%r$n e t!enen e car$cter %e Normas const!tuc!onaes a"!rmac!6n t$c!ta * toman%o en cuenta a sentenc!a %e a Corte %e Const!tuc!ona!%a% )ue esta#ece )ue no (ue%en estar (or enc!ma %e a e*. >am#!,n s!n!"!can estos (r!nc!(!os %e %erecho (ena * (rocesa (ena como %erechos const!tu!%os como arant4as const!tuc!onaes' *a )ue son normas -ur4%!cas const!tuc!onaes )ue han s!%o crea%as !ns(!r$n%ose en os (r!nc!(!os (ara (roteer a as (ersonas * )ue %e#en %e res(etarse en e %esarroo %e (roceso (ena es %ec!r )ue est$n conten!%as en normas %e a Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca %e Guatemaa * en trata%os * con+enc!ones en mater!a %e %erechos humanos )ue e Esta%o %e Guatemaa' ha a(ro#a%o * rat!"!ca%o' * (or o cua %e#e %e res(etar. Por o )ue enumerar, soo as arant4as const!tuc!onaes * su res(ect!+o "un%amento' *a sea const!tuc!ona * %e os con+en!os * trata%os a(ro#a%o * rat!"!ca%os (or e Esta%o %e Guatemaa' * %e C6%!o Procesa Pena.& 1. /. 8. 9.
Garant4a %e un -u!c!o (re+!o E %erecho a un -u!c!o (re+!o. Garant4a %e a (resunc!6n %e !nocenc!a E %erecho a ser trata%o como !nocente no cu(a#!!%a% Garant4a %e De"ensa E %erecho %e %e"ensa Garant4a %e no (ersecuc!6n (ena * sanc!6n %o#e NOS BIS IDEM Proh!#!c!6n %e (ersecuc!6n * sanc!6n (ena m:t!(e 0. Garant4a %e !m!tac!6n a a recoecc!6n %e !n"ormac!6n L!m!tac!6n estata a a recoecc!6n %e !n"ormac!6n . Garant4a %e (u#!c!%a% Pu#!c!%a% F. Garant4a %e t!em(o ra5ona#e Derecho a ser -u5a%o en un t!em(o ra5ona#e . Garant4a %e -ue5 !m(arc!a E %erecho a un -ue5 !m(arc!a . Derecho a a !ua%a% %e as (artes 1. Derecho a un -ue5 natura * (roh!#!c!6n %e tr!#unaes es(ec!aes. 11. Derecho a no %ecarar contra s4 m!smo. 1/. Derecho a un %e"ensor etra%o. 18. Derecho a %e#!%o (roceso.
E Procura%or %e os Derechos Humanos es e com!s!ona%o %e Conreso %e a Re(:#!ca (ara arant!5ar e cum(!m!ento %e os Derechos Humanos. Para e cum(!m!ento %e as atr!#uc!ones )ue a Const!tuc!6n Po4t!ca %e a Re(:#!ca e as!na' no est$ su(e%!ta%o a oran!smo' !nst!tuc!6n o "unc!onar!o auno' * actuar$ con a#souta !n%e(en%enc!a. E Procura%or %e os Derechos Humanos t!ene as s!u!entes atr!#uc!ones&
1. Promo+er e #uen "unc!onam!ento * a a!!5ac!6n %e a est!6n a%m!n!strat!+a u#ernamenta' en mater!a %e Derechos Humanos /. In+est!ar * %enunc!ar com(ortam!entos a%m!n!strat!+os es!+os a os !ntereses %e as (ersonas 8. In+est!ar to%a case %e %enunc!as )ue e sean (antea%as (or cua)u!er (ersona' so#re +!oac!ones a os Derechos Humanos 9. Recomen%ar (r!+a%a o (:#!camente a os "unc!onar!os a mo%!"!cac!6n %e un com(ortam!ento a%m!n!strat!+o o#-eta%o 0. Em!t!r censura (:#!ca (or actos o com(ortam!entos en contra %e os %erechos const!tuc!onaes . Promo+er acc!ones o recursos' -u%!c!aes o a%m!n!strat!+os' en os casos en )ue sea (roce%ente * F. Las otras "unc!ones * atr!#uc!ones )ue e as!ne a e*.
E Procura%or %e os Derechos Humanos' %e o"!c!o o a !nstanc!a %e (arte' act:a con a %e#!%a %!!enc!a (ara )ue' %urante e r,!men %e e3ce(c!6n' se arant!cen a (en!tu% os %erechos "un%amentaes cu*a +!enc!a no hu#!ere s!%o e3(resamente restr!n!%a. Para e cum(!m!ento %e sus "unc!ones to%os os %4as * horas son h$#!es.
Los Derechos Humanos nac!eron con +ocac!6n un!+ersa!sta * a#stracta' ta * como se (ue%e o#ser+ar con as Decarac!ones %e
La Decarac!6n Un!+ersa %e os Derechos Humanos' con "echa 1 %e %!c!em#re %e 19' (romu6 a Decarac!6n %e os Derechos Humanos' en Par4s' con+!rt!,n%ose en e (r!mer !nstrumento %e 4n%oe mun%!a )ue consara os Derechos Humanos. Este !nstrumento !nternac!ona s!n!"!c6 encua%rar en a estructura -ur4%!ca mun%!a e !nter,s %e os Derechos Humanos a (art!% %e os (ro(6s!tos %e as Nac!ones Un!%as * en os (r!nc!(!os %e so!%ar!%a% * %e (rotecc!6n %e os !ntereses "un%amentaes %e a comun!%a% !nternac!ona. E "un%amento esenc!a )ue (arte %e a Decarac!6n Un!+ersa %e os Derechos Humanos se #asa en a un!+ersa!%a% %e estos %erechos' %on%e se esta#ece a !m(ortanc!a * a o#!ator!e%a% %e to%os os Esta%os en (romo+eros * res(etaros con !n%e(en%enc!a %e cua)u!er (ecu!ar!%a% nac!ona * conce(c!ones (ro(!as %e cuturas * re!ones e3!stentes' ta * como o esta#ec!6 a Decarac!6n %e
E Derecho a a !nter!%a% (ersona' es a)ue %erecho humano "un%amenta * a#souto' )ue t!ene su or!en en e res(eto a a +!%a * sano %esarroo %e ,sta. Es e %erecho a resuar%o %e a (ersona' en to%a su e3tens!6n #!en sea en su as(ecto "4s!co como menta. E ser humano (or e hecho %e ser ta' t!ene %erecho a mantener * conser+ar su !nter!%a% "4s!ca' (s4)u!ca * mora. !m(!ca a (reser+ac!6n %e to%as as (artes * te-!%os %e cuer(o' o )ue cone+a a esta%o %e sau% %e as (ersonas. es a conser+ac!6n %e to%as as (os!#!!%a%es motr!ces' emoc!onaes. hace re"erenc!a a %erecho %e ca%a ser humano a %esarroar su +!%a acuer%o a sus con+!cc!ones. E reconoc!m!ento %e este %erecho !m(!ca )ue na%!e (ue%e ser es!ona%o o are%!%o "4s!camente' n! ser +!ct!ma %e %a2os mentaes o moraes )ue e !m(!%an conser+ar su esta#!!%a% Ps!co6!ca.
No ha* (ersona )ue no tena %erechos %e a (ersona!%a%' se a"!rma esto (or)ue e e!sa%or se %!o cuenta %e )ue e ser humano es e centro %e s!stema -ur4%!co. E ser humano es un ser rac!ona )ue o %!"erenc!a %e os an!maes' * e ser humano es un ser soc!a )ue +!+e en una comun!%a% %on%e entre en reac!6n con sus seme-antes' rea!5an%o actos * neoc!os. Entonces s! ta es a !nc!%enc!a %e ser humano en e Derecho' o (r!mero )ue hace es ocu(arse %e ser humano m!smo' ueo tutearo (or s4 * ante s4 como un!%a% "4s!ca * -ur4%!ca (ara (roteero como com(onente %e a soc!e%a%. Los Derechos %e a Persona!%a% son una cateor4a es(ec!a %e os Derechos Humanos' c!m!entos -ur4%!cos' estos' )ue est$n en a Decarac!6n %e os Derechos %e Hom#re * %e C!u%a%ano %e / %e aosto 1F' te3to "un%amenta%o en +!rtu% %e cua se %e"!nen os %erechos @naturaes e
!m(rescr!(t!#es %e a !#erta%' a (ro(!e%a%' a seur!%a%' a res!stenc!a a a o(res!6n' reconoc!en%o a !ua%a% %e to%os os c!u%a%anos ante a e* * a -ust!c!a. Los %erechos humanos @son un con-unto %e !#erta%es (:#!cas )ue t!enen os seres humanos' s!n %!st!nc!6n %e n!nuna 4n%oe' )ue es (erm!te uchar (or acan5ar su "!n trascen%ente en armon4a %e su %!n!%a% !nnata' con a %e as otras (ersonas' #a-o e reconoc!m!ento %e Derecho * con e res(ecto %e (o%er (o4t!co. Los %erechos %e a (ersona!%a% son Derechos Humanos %e car$cter (r!+a%o )ue se ocu(an %e ser humano como un!%a% #!o6!ca' "4s!ca * -ur4%!ca' como un ser soc!a )ue +!+e en una comun!%a% * merece )ue se o (rote-a %e a+asaam!ento %e terceros. Por eso os %erechos %e a (ersona!%a% se ocu(an %e ser humano como m!em#ro %e a soc!e%a%' reuan%o e %erecho a honor' a a +!%a' a nom#re' etc.' )ue s6o t!ene e"!cac!a en tanto * cuanto e ser humano +!+a en reac!6n con sus seme-antes. Los %erechos a a (ersona!%a% son #!enes -ur4%!cos )ue se caracter!5an (or se (r!+a%os' a#soutos' e3tra7(atr!mon!aes * )ue e ser humano no neces!ta a%)u!r!ros sa+o casos e3ce(c!onaes' s!no )ue son !nherentes a ser humano * tam(oco es una conces!6n ratu!ta %e e!sa%or' s!n )ue ,ste ha toma%o en cuenta a naturae5a humana.
La es e "un%amento %e os %erechos reconoc!%os a to%os os seres humanos' cu*o con-unto se e3(resa en e Esta%o o a Nac!6n Esta * no otra es a ra56n (or a )ue e (rece(to const!tuc!ona re"er!%o (r!mero hace re"erenc!a a a * ueo (asa a enumerar os %erechos * arant4as. En este sent!%o' a es un +aor' )ue +ae' (or o )ue a %!n!%a% %e#e ser o#-eto %e +aorac!6n (or os )ue +aoran. No es (os!#e recamar a +!enc!a * reconoc!m!ento %e os %erechos s! no se t!ene merec!m!ento (ara eos. S!n +!%a no ha* (os!#!!%a% auna %e e-ercer os restantes %erechos humanos. La %!n!%a% es una e3(res!6n %e ama )ue a"ora en e cuer(o * (or eo +ence to%os os (e!ros * a%+ers!%a%es' (erm!t!en%o a rea!5ac!6n %e os %erechos )ue un!+ersamente se e han reconoc!%o a to%o hom#re (or su soa con%!c!6n humana s!n em#aro' este hom#re con tantos %erechos' ha Kencontra%o m$s (e!ro entre os hom#res )ue entre os an!maes. Muchas +eces se con"un%e os t,rm!nos' como (or e-em(o a tratar %e -ust!"!car en nuestro (a4s a "ata %e %!n!%a% atr!#u*,n%onos a con%!c!6n %e (a4s (o#re * su#%esarroa%o' )ue ho* en %4a nos encontramos en una trans!c!6n ace(ta#e (or e crec!m!ento econ6m!co * %em$s. Ahora #!en' os Derechos Humanos os m!smos )ue se er!en so#re +aores crea%os (or e (or)ue res(on%en a su (ro(!a naturae5a' os %erechos humanos son !nherentes a a naturae5a humana' o %!cho %e otro mo%o' son esenc!aes a su (ro(!a naturae5a. E ser humano nace con eos' est$n en
,' na%!e se os otora n! reconoce n! s!)u!era e Esta%o' (or)ue %er!+an %e a e* natura. De#emos con+encernos %e"!n!t!+amente )ue no es e Esta%o n! a c!u%a% n! a "am!!a os )ue han hecho a hom#re. sta es a(enas una neces!%a% con%!c!ona' un me%!o (ara )ue a)u, rea!ce me-or su "!na!%a% com(eta. Por eso es me-or )ue' s!en%o os %erechos atr!#utos !nse(ara#es %e a (ersona humana' %e#en ser res(eta%os s!n re(aro n! %!st!nc!6n auna' (or cuanto sus %erechos %!manan %e su naturae5a. N!nuna ra56n %e Esta%o o (ersona (ue%e -ust!"!car a +!oac!6n %e os %erechos (r!mor%!aes %e hom#re. La +a!%e5 un!+ersa %e os Derechos Humanos es una cuest!6n (r$ct!ca re"er!%a a a rat!"!cac!6n' (or as nac!ones %e mun%o' %e a Decarac!6n Un!+ersa %e 19 * os (actos !nternac!onaes (oster!ores %e as Nac!ones Un!%as. La !%ea centra )ue (o%emos encontrar en to%os os momentos h!st6r!cos' ser$ e recamo (or a +!enc!a %e a %!n!%a% humana. En ca%a ,(oca esta %!n!%a% se rea!5a %e acuer%o con as con%!c!ones econ6m!cas' soc!aes' cuturaes * (o4t!cas * s6o en e mun%o mo%erno a tra+,s %e os %erechos "un%amentaes. E Art. I %e a Decarac!6n Un!+ersa %e os Derechos Humanos' %!ce )ue Kto%os os seres humanos nacen !#res e !uaes en %!n!%a% * %erechos * %ota%os como est$n %e ra56n * conc!enc!a' %e#en com(ortarse "raternamente os unos con os otrosK. A cont!nuac!6n e Art. II' sost!ene& K>o%a (ersona t!ene os %erechos * as !#erta%es (rocama%as en esta %ecarac!6n' s!n %!st!nc!6n auna %e ra5a' coor' se3o' !%!oma' re!!6n' o(!n!6n (o4t!ca o %e cua)u!er otra 4n%oe' or!en nac!ona o soc!a' (os!c!6n econ6m!ca' nac!m!ento o cua)u!er otra con%!c!6n. A%em$s' no se har$ %!st!nc!6n auna "un%a%a en a con%!c!6n (o4t!ca' -ur4%!ca o !nternac!ona %e (a4s o terr!tor!o %e cu*a -ur!s%!cc!6n %e(en%a una (ersona' tanto s! se trata %e un (a4s !n%e(en%!ente' como %e un terr!tor!o #a-o a%m!n!strac!6n "!%uc!ar!a' no aut6nomo o somet!%o a cua)u!er otra !m!tac!6n %e so#eran4a.
Se:n e %!cc!onar!o enc!co(,%!co La Rousse' e s!n!"!ca%o %e a (aa#ra %!n!%a% es& Kca!%a% %e %!no )ue merece ao' en sent!%o "a+ora#e o a%+erso corres(on%!ente' (ro(orc!ona%o a mer!to * con%!c!6n %e una (ersona o cosa...K.
La %!n!%a% %e a (ersona como +aor centra' emanan %e os +aores como& a -ust!c!a' a +!%a' a !#erta%' a !ua%a%' a seur!%a% * a so!%ar!%a%' )ue son %!mens!ones #$s!cas %e a (ersona' )ue en cuanto taes se con+!erten en +aores * %eterm!nan a e3!stenc!a * e!t!m!%a% %e to%os os Derechos reconoc!%os (or e or%enam!ento -ur4%!co.
A%em$s %e a (ers(ect!+a #!o6!ca' com:n a a %e os otros an!maes * as (antas' (osee otra %!mens!6n es(ec4"!ca %e a +!%a humana' )ue t!ene e ca!"!cat!+o %e rac!ona' soc!a' h!st6r!ca' es(!r!tua' etc.' * en ea ra%!can os %em$s +aores& !#erta%' seur!%a%' etc. Es %ec!r' m!entras os %em$s seres +!+!entes a o sumo ean a un %eterm!na%o n!+e %e conc!enc!a' e ser humano a ser ca(a5 %e autoconc!enc!a' auto (oses!6n o auto%om!n!o' (ue%e acce%er a os %em$s +aores c!ta%os& seur!%a%' !ua%a%' !#erta%' etc.
La e)u!%a% est$ estrechamente reac!ona%a con a -ust!c!a' enten%!%a ,sta como a +!rtu% me%!ante a cua se %a a os %em$s o )ue es %e#!%o %e acuer%o con sus %erechos.
,ste es un as(ecto %e suma !m(ortanc!a (or)ue (erm!t!6 e tr$ns!to %e soc!e%a%es "un%a%as en (r!+!e!os a soc!e%a%es %emocr$t!cas. un!+ersa!5a%a rac!as a Esta%o Soc!a %e Derecho' e cua nos otora a e %erecho %e acce%er a os #!enes cuturaes' mater!aes * es(!r!tuaes' taes como seur!%a% soc!a' em(eo' e%ucac!6n' +!+!en%a * sau%' entre otros. %eterm!na )ue os esta%os * as soc!e%a%es %e#en com(ensar nuestras %es!ua%a%es naturaes' soc!aes * %e nac!m!ento (ara )ue to%os (o%amos acce%er a #ene"!c!os soc!aes * a (os!c!ones %e !nter,s. La e)u!%a% se re"!ere tam#!,n a os cr!ter!os (ara a %!str!#uc!6n %e #!enes * ser+!c!os' as4 como %erechos * %e#eres' !#erta%es' (o%eres * o(ortun!%a%es' %e mo%o )ue to%os (o%amos #ene"!c!arnos %e os resuta%os %e tra#a-o coect!+o' * (art!c!(ar en a toma %e %ec!s!ones * en a %!recc!6n * a%m!n!strac!6n %e os asuntos comunes. >o%as as ace(c!ones anter!ores se "un%amentan en un conce(to mucho m$s (ro"un%o' en e )ue se reconoce )ue to%os somos !uaes en %!n!%a% * (or o tanto merecemos !ua cons!%erac!6n' trato * res(eto. La %!n!%a% es una cua!%a% )ue nos hace :n!cos e !rre(et!#es' *' (or cons!u!ente' !n+!oa#es * sara%os. Reconocer nuestra %!n!%a% !m(!ca ace(tar )ue estamos ama%os a ser e centro' a ra56n %e ser * e o#-et!+o "un%amenta %e cua)u!er (ro*ecto %e %esarroo (o4t!co' econ6m!co * soc!a. Pero ser !uaes no s!n!"!ca )ue seamos !%,nt!cos cons!%era%os uno a uno' to%os somos %!"erentes. La e)u!%a%' s!n em#aro' su(one )ue m$s a$ %e cua)u!er %!"erenc!a rac!a' se3ua' cutura' (s!co6!ca' enerac!ona o %e cua)u!er otro t!(o' to%as as (ersonas tenemos en com:n e hecho %e ser humanos' ra56n (or a cua na%!e es m$s humano )ue otro' n! t!ene m$s %erecho )ue otro a +!+!r humanamente. Como a e)u!%a% e3!e e reconoc!m!ento %e a %!n!%a% * os %erechos %e as (ersonas' es un +aor asoc!a%o a res(eto * a -ust!c!a' )ue' a(arte %e ser (r!mor%!a en as reac!ones !nter(ersonaes' nos (erm!te tra5ar acc!ones %!r!!%as a aumentar * "ortaecer a !ua%a% entre os seres humanos (ara constru!r soc!e%a%es -ustas. Este +aor !m(!ca a >OLERANCIA' enten%!%a como a ace(tac!6n %e as con%!c!ones )ue os %em$s t!enen' no o#stante >OLERAR' no es cau%!car n! conc!!ar o !rreconc!!a#e.
E res(eto com!en5a en a (ro(!a (ersona * est$ re"er!%o a as e*es naturaes. E esta%o or!!na %e res(eto est$ #asa%o en e reconoc!m!ento %e (ro(!o ser como una ent!%a% :n!ca' una "uer5a +!ta !nter!or' un ser es(!r!tua' un ama. La conc!enc!a ee+a%a %e sa#er @)u!,n so* sure %es%e un es(ec!o aut,nt!co %e +aor (uro. Con esta (ers(ect!+a' ha* "e en e (ro(!o ser as4 como entere5a e !nter!%a% en e !nter!or. Con a com(rens!6n %e (ro(!o ser se e3(er!menta e +er%a%ero autorres(eto' As4 as (r!meras "atas %e res(eto se %an hac!a uno m!smo' cuan%o no se +aora a manera como se trata a s4 m!smo' (or e-em(o a#usan%o %e acoho' com!en%o com!%a chatarra (or su (ro(!o usto' hac!en%o %e se3o una act!+!%a% mor#osa' %on%e os a#usos * e (acer (or e (acer es su (r!or!%a%. Es )u!5$ so#re e )ue m$s se ha !ns!st!%o (or (arte %e "!6so"os' (oetas' (ro"etas * (o4t!cos. La !#erta% (ue%e ser %e"!n!%a' en t,rm!nos mu* am(!os' como a e3enc!6n %e una neces!%a% (ara e cum(!m!ento %e un "!n. La !#erta% (ue%e ser contem(a%a %es%e %os (ers(ect!+as %!"erentes& neat!+a una' (os!t!+a a otra. Des%e una (ers(ect!+a neat!+a se ha#a %e a !#erta% neat!+a' )ue cons!ste en a ausenc!a %e coacc!6n. Su(one a e3!stenc!a %e un $m#!to (ara (o%er actuar s!n )ue e3!sta en e m!smo a !nter"erenc!a n! %e otros su-etos n! %e Esta%o. Su ant!+aor es a coacc!6n' )ue su(one a !nter"erenc!a ra+e * %e!#era%a (or (arte %e otra (ersona' *a "4s!ca' *a -ur4%!ca' (or +!rtu% %e cua e su-eto no (ue%e actuar cu$n%o * c6mo %esea. La %!mens!6n (os!t!+a %e a !#erta% s!n!"!ca a (os!#!!%a% %e (art!c!(ac!6n %e "orma rac!ona * !#re en a +!%a soc!a. La !#erta% t!ene sustanc!amente tres man!"estac!ones )ue -uean s!em(re en to%a a"!rmac!6n concreta %e una !#erta%&
E3enc!6n o !n%e(en%enc!a o autonom4a' (or a )ue se const!tu*e una es"era %e autonom4a (r!+a%a' %e %ec!s!6n (ersona o coect!+a (rote!%a "rente a (res!ones )ue (ue%an %eterm!nara. Po%er hacer' esto es' ca(ac!%a% (os!t!+a' (ara e+ar a ca#o esas %ec!s!ones * actuar e"!ca5mente en a +!%a soc!a. L!#erta% %e eecc!6n' entre hacer o no hace' %ar o a#stenerse.
S!n!"!ca a +!%a en concor%anc!a con nuestro esta%o %e conc!enc!a m$s ee+a%o. La !nter!%a% (ersona re)u!ere +aor. En una soc!e%a% %on%e se (!er%en os +aores * crece a %escon"!an5a' a !nter!%a% es un %esa"4o !m(res!onante en os neoc!os' a "am!!a' e esta%o * a soc!e%a% en enera. La (aa#ra @!nter!%a%' !m(!ca rect!tu%' #on%a%' honra%e5' !ntacha#!!%a%' au!en en )u!en se (ue%e con"!ar' o )ue %!ce s!n!"!ca eso& o )ue %!-o' cuan%o hace una (romesa t!ene a !ntenc!6n %e cum(!ra. Es a %!s(os!c!6n (ermanente %e hacer e #!en' %e manera ama#e' enerosa * "!rme. Las (ersonas #on%a%osas s!enten un ran res(eto (or sus seme-antes * se (reocu(an (or su #!enestar' s! au!en no est$ en #uena s!tuac!6n * neces!ta a*u%a' e #on%a%oso no %u%a en o"rec,rsea' * o hace s!n o"en%er' amorosamente * (on!en%o un ran !nter,s en eo.
La #on%a% es un +aor humano )ue me-or re"e-an a esenc!a humana' (ues a (ersona #on%a%osa' es #uena' #en!na' t!ene !nc!nac!6n (or hacer e #!en a os %em$s * o hace con a"ecto' com(rens!6n * res(eto. Acc!6n * e"ecto %e toerar. Res(eto o cons!%erac!6n hac!a as o(!n!ones o (ract!cas %e os %em$s' aun)ue sean %!"erentes %e as nuestras. Las (ersonas !ntoerantes' se caracter!5an (or )uerer !m(oner su +ounta% a to%a costa' !noran (or com(eto a os %em$s * reacc!onan con ares!+!%a% * +!oenc!a "rente a )u!enes se es o(onen. La !ntoeranc!a (ue%e ser re!!osa' ,tn!ca o (o4t!ca. Los toerantes se (onen en e uar %e otros (ara tratar %e enten%er sus (ro#emas * manera %e actuar' escuchan s!n !nterrum(!r a os %em$s * es %an a o(ortun!%a% %e e3(resarse. Un ran e-em(o %e toeranc!a o encontramos en Neson Ro!haha Da!#huna Man%ea' )ue es e nom#re com(eto %e este hero!co (o4t!co su%a"r!cano conoc!%o en e mun%o entero (or su ucha !ncansa#e (or a a#o!c!6n %e a %!scr!m!nac!6n %e a (o#ac!6n nera en su (a4s nata' %on%e e+6 a ca#o una #ataa s!n treua )ue e s!n!"!c6 (asar +e!nt!s!ete a2os en a c$rce. >ras su !#erac!6n "ue ee!%o (res!%ente %e a Re(:#!ca %e Su%$"r!ca' en as (r!meras eecc!ones !#res * %emocr$t!cas )ue se cee#raron en to%a a h!stor!a %e %!cho (a4s. En 18 e "ue conce%!%o e Prem!o No#e %e a Pa5' en reconoc!m!ento a su ucha (or a !ua%a% %e %erechos %e os neros su%a"r!canos. Man%ea ser$ recor%a%o s!em(re (or su tr!un"o contra un s!stema %e o#!erno !ntoerante e !n-usto * const!tu*e un e-em(o +!+!ente %e to%o o )ue se (ue%e orar en %e"ensa %e res(eto * a %!n!%a% %e as (ersonas )ue o merecen. La so!%ar!%a% nace %e ser humano * se %!r!e esenc!amente a ser humano. La +er%a%era so!%ar!%a%' es a)uea )ue est$ ama%a a !m(usar os +er%a%eros +!entos %e cam#!o )ue "a+ore5can e %esarroo %e os !n%!+!%uos * as nac!ones' est$ "un%a%a (r!nc!(amente en a !ua%a% un!+ersa )ue une a to%os os hom#res. Esta !ua%a% es una %er!+ac!6n %!recta e !nnea#e %e a +er%a%era %!n!%a% %e ser humano' )ue (ertenece a a rea!%a% !ntr4nseca %e a (ersona' s!n !m(ortar su ra5a' e%a%' se3o' cre%o' nac!ona!%a% o (art!%o. La so!%ar!%a% trasc!en%e a to%as as "ronteras& (o4t!cas' re!!osas' terr!tor!aes' cuturaes' etc. Para !nstaarse en e hom#re' en cua)u!er ser humano' * hacer sent!r en nuestro !nter!or a conc!enc!a %e una @"am!!a a resto %e a human!%a%. La so!%ar!%a% !m(!ca a"ecto& a "!%e!%a% %e am!o' a com(rens!6n %e matrata%o' e a(o*o a (erseu!%o' a a(uesta (or causas !m(o(uares o (er%!%as' to%o eso (ue%e no const!tu!r (ro(!amente un %e#er %e -ust!c!a' (ero s! es un %e#er %e so!%ar!%a%. Por)ue %e#e %arse a So!%ar!%a%' (or)ue es o -usto' (or)ue to%os +!+!mos en una soc!e%a%' (or)ue to%os neces!tamos %e to%os' (or)ue to%os estamos -untos en este #arco %e a c!+!!5ac!6n (or)ue somos seres humanos' !uaes en %!n!%a% * %erechos.
La so!%ar!%a% es una +!rtu% contrar!a a !n%!+!%ua!smo * a eo4smo. Se re"e-a en e ser+!c!o * #usca e #!en com:n. Su "!na!%a% es !ntentar o souc!onar as carenc!as es(!r!tuaes o mater!aes %e os %em$s. 7 Re)u!ere %!scern!m!ento * em(at4a (onerse en e uar %e otro7 La +er%a% es uno %e os (r!nc!(aes +aores (os!t!+os %e nuestra soc!e%a%. Un +aor (os!t!+o es ao )ue hemos con+en!%o en cons!%erar )ue est$ #!en o es #ueno. Ha#amos %e +er%a% en t,rm!nos %e honest!%a%' s!ncer!%a% * #uena "e. Es %ec!r' %ec!r a +er%a%' ha#ar con a +er%a% o actuar en #ase a a +er%a%. La ausenc!a %e a +er%a%' en este sent!%o' enera #$s!camente a "ata %e con"!an5a entre as (ersonas. E ser humano es un ente soc!a )ue neces!ta %e a reac!6n con os otros * en esa reac!6n es !m(resc!n%!#e creer en o )ue e otro me %!ce o hace (ara sent!rme seuro' con"!a%o * hasta )uer!%o. Para os n!2os a (r!nc!(a "uente %e +er%a% son sus (a%res. Los (a%res es(eran s!em(re )ue sus h!-os se comun!)uen con eos en #ase a a +er%a%. La manera #$s!ca en )ue se e3(resa a ausenc!a %e +er%a% es a ment!ra' a cua es cons!%era%a entonces como un +aor neat!+o. Pero tam#!,n e secreto es una "orma %e om!t!r a +er%a%. Cuan%o se sos(echa %e ment!ra o secreto en e am#!ente "am!!ar suee sur!r a tens!6n o e maestar )ue enera a %escon"!an5a en os seres )ue m$s amamos * %e#er4an ser nuestra (r!nc!(a "uente %e tran)u!!%a%. Cuan%o este maestar se en"renta * sure @a +er%a%' aun)ue a +eces (ue%e ser %oorosa como %!ce a "rase (o(uar %e+!ene un #!enestar' un a!+!o' una tran)u!!%a%. Ahora #!en' (or )u, ment!mos as (ersonas Las causas (ue%en ser m:t!(es' (ero en e "on%o se encuentra e temor a ser cast!a%o' recha5a%o o e3cu!%o (or %ec!r a +er%a%. La +er%a% entonces t!ene muchas +eces un @(rec!o emoc!ona ato. Comencemos (or (ensar )u, tan s!nceros somos con nosotros m!smos * con os %em$s. Qu, %!"4c! se nos hace a +eces reconocer aunas %e nuestras +er%a%es. Seremos ca(aces %e +!+!r s!n aunas @ment!ras )ue nos s!r+en como %e"ensa (ara so#re+!+!r emoc!onamente Es (os!#e +!+!r en a a#souta +er%a% >!ene su ant!+aor en a %!scr!m!nac!6n' es e (r!nc!(!o !ns(!ra%or %e to%os os %erechos econ6m!cos' soc!aes * cuturaes. Suee ser cons!%era%o como una KmetanormaK' o una norma )ue esta#ece un cr!ter!o (or e )ue to%as as %em$s normas se reac!onen con os su-etos %e %erecho. S!nt,t!camente (o%r4a "ormuarse as4& (ara to%a (ersona' s! re:ne as con%!c!ones %e a(!ca#!!%a% %e una norma' %e#e a(!carse ,sta s!em(re %e !%,nt!ca manera. Sa+o )ue c!rcunstanc!as ree+antes -ust!"!)uen un tratam!ento normat!+o %!"erente' en #ene"!c!o %e su-eto a"ecta%o (or taes c!rcunstanc!as. Por e-em(o' res(ecto a %erecho a su"ra!o a %!"erenc!a %e se3o es !rree+ante actuamente' (ero a %!"erenc!a %e e%a% 7caso %e un n!2o s!n uso %e ra56n7 es ree+ante (ara un tratam!ento normat!+o no !%,nt!co.
En otros casos' as normas (ue%en (ro(en%er a enmen%ar una %es!ua%a% rea enera%a (or ra5ones h!st6r!cas' en estos casos se ha#ar$ %e una %!scr!m!nac!6n !n+ersa ' )ue asume e (r!nc!(!o !ua!tar!o aun)ue (ro(ona un tratam!ento normat!+o %!"erenc!a. Por e-em(o' as e*es )ue %!s(onen )ue un (orcenta-e %e can%!%atos a eecc!ones (:#!cas sean %e se3o "emen!no' o %e c!erta e%a%' as4 como un tratam!ento %!"erenc!a%o (ara (ersonas con %!sca(ac!%a%' a%em$s %e "a+orecer (ara )ue (ersonas con %!sca(ac!%a%es (ue%an ser a%m!t!%os como tra#a-a%ores en as m!smas. S! #!en se a"!rma )ue a h!stor!a %e hom#re es a h!stor!a %e a ucha (or su !#erta%' cuan%o no a t!ene (ara conseu!ra' cuan%o a t!ene (ara conser+ara * cuan%o a ha (er%!%o (ara recu(erara s!em(re me (arec!6 )ue e conce(to %e !ua%a% es una !%ea )ue se encuentra mu* arra!a%a en to%os os seres humanos' como e (r!nc!(a cr!ter!o %e -ust!c!a. As4' a:n en os casos %e hom#res )ue se encuentran (r!+a%os %e su !#erta%' en con%!c!6n %e esca+os' re%uc!%os a a cateor4a %e cosas a:n en eos' a !%ea %e !ua%a% s!ue s!en%o e cr!ter!o %e -ust!c!a' a (unto )ue aun)ue (ue%a a%m!t!r o ace(tar su con%!c!6n %e esca+os' no es es (os!#e a%m!t!r o ace(tar )ue entre eos se haan %!"erenc!as' )ue se cast!ue mas a uno )ue a otro o se (rem!e mas a uno )ue a otro. Por tanto e +aor consustanc!a %e a %!n!%a% humana' %e#e ser merece%or %e una %ecamac!6n * (rotecc!6n ea. >!ene %!+ersas !m(!canc!as' as4 a seur!%a% )ue !m(!ca e res(eto a su !nter!%a% "4s!ca * es(!r!tua' * su res(ect!+o correato en %!st!ntas %!s(os!c!ones !n"ra7const!tuc!onaes. En nuestros t!em(os no (o%emos %e-ar %e reconocer )ue e hom#re t!ene en +!rtu% %e su %!n!%a% !nnata' un %erecho no soo a su (rotecc!6n "4s!ca' s!no a a (rotecc!6n %e a)ueos actos' hechos o s!tuac!ones )ue e (ro%u5can un (er-u!c!o mora' o )ue a"ecten sus con+!cc!ones re!!osas' o creenc!as !nt!mas. La seur!%a% !m(!ca e cont!nuo res(eto a hom#re' (or (arte %e os %em$s hom#res * %e Esta%o' con a "!na!%a% %e arant!5ar a m!smo e %esen+o+!m!ento en "orma !#re' (ac4"!ca * tran)u!a %e su e3!st!r. As!m!smo e conce(to %e seur!%a%' se encuentra reac!ona%o 4nt!mamente con e Esta%o %e Derecho' o sea a)ue esta%o )ue se encuentra su#or%!na%o a e*es * no (or enc!ma %e eas o con e (o%er %esconoceras' %e esta "orma a (ersona' encuentra un ato ra%o %e certe5a en e manten!m!ento %e c!ertas reas -ur4%!cas #$s!cas' en )ue as m!smas se a(!can %e una "orma (re%eterm!na%a' #a-o c!ertos re)u!s!tos e3(resa * (re+!amente esta#ec!%os' o cua conocemos como seur!%a% -ur4%!ca.
Los sucesos )ue ocurren constantemente en nuestro (a4s' %enotan a cr!s!s en a )ue se haa a soc!e%a%. Pro#ema )ue +a %e os cr4menes rut!nar!os' )ue a to%os os estratos %e a soc!e%a% * como una e(!%em!a' se con+!erte en (s!cos!s coect!+a. Leer as not!c!as en os %!ar!os' escuchar a !n"ormac!6n en a ra%!o o +er o ocurr!%o %!ar!amente en a tee+!s!6n' es trasa%arse a una %on%e a rea!%a% su(era a "!cc!6n. Y es )ue a +!oenc!a )ue se +!+e en Guatemaa es (ro%ucto %e una soc!e%a% en"erma )ue man!"!esta !ne(t!tu% %e sus autor!%a%es e !n%oenc!a (or (arte %e a (o#ac!6n. Consc!entes )ue' ' somos ares!+os (or naturae5a' es %e +!ta !m(ortanc!a cana!5ar esa ares!+!%a% en "orma (os!t!+a' %e mo%o )ue e !m(acto )ue (ue%an causar esas acc!ones no se con+!ertan en +!oenc!a * con eo' se %er!+en acc!ones )ue causen anust!a' m!e%o' terror * su"r!m!ento. Constru!r un escenar!o %on%e ca%a !n%!+!%uo (ue%a %esarroarse %!namente' es o )ue #usca to%a soc!e%a% sana' cosa contrar!a suce%e en nuestro (a4s. S!n %u%a' as con%!c!ones en as )ue se %esen+ue+en os !n"u*en en su act!tu% a +!%a. Como consecuenc!a' a ma*ores (ers(ect!+as %e rea!5ac!6n' me-or ser$ e %esem(e2o %entro %e a soc!e%a%. Contrar!amente' en soc!e%a%es en as cuaes sus ha#!tantes su"ren "rustrac!6n' %on%e no ha* o(ortun!%a%es *' consecuentemente' !m!tac!ones' a +!oenc!a !rrum(e %es(!a%a%amente' man!"est$n%ose a tra+,s %e a en+!%!a' a +enan5a' os o%!os' e cr!men. Los a2os %e uerra en e (a4s' a %errota %e a !5)u!er%a en e (ano m!!tar * una +!ctor!a (4rr!ca %e a uerr!a en a ' (onen a a soc!e%a% uatemateca %entro %e un escenar!o sumamente com(e-o. De"en%!en%o a a o!ar)u4a e3(ota%ora' %e as %eman%as hechas (or os sectores mar!na%os * e3(o!a%os (a4s' e e-,rc!to %e Guatemaa se con+!rt!6 en uno %e os m$s sanu!nar!os %e cont!nente. Y (ara +eren5a %e a h!stor!a' se %!eron a a tarea %e e3term!nar a a (o#ac!6n !n%4ena' comet!en%o os actos m$s atroces )ue se ha*an re!stra%o en Guatemaa' en a h!stor!a rec!ente %e (a4s. Hac!en%o un (oco %e h!stor!a' a (art!r %e a Con)u!sta %e Am,r!ca' con e Re(arto * a Encom!en%a' a t!erra en Guatemaa' "ue arre#ata%a a sus e4t!mos %ue2os cre$n%ose as4' os at!"un%!os * no s6o eso' se e3(ot6 e !n+!s!#!!56 a a (o#ac!6n !n%4ena. M$s tar%e' en a ,(oca In%e(en%!ente' o#!ernos !#eraes * conser+a%ores re(art!eron a t!erra' %entro %e sus corre!!onar!os' a su sa#or * anto-o. Por e-em(o' en a %!cta%ura %e ;ore U#!co' se %!str!#u*eron %e a t!erra a (ar!entes * am!os cercanos a %!cta%or' crean%o a:n m$s con"!cto %entro %e a soc!e%a% uatemateca. La t!erra se e arre#at6' t!r$n!camente' a sus e4t!mos %ue2os' a os sectores !n%4enas. Con eo' ,sta se concentr6' a:n m$s' en (ocas manos. Se est!ma )ue .9 %e a (o#ac!6n uatemateca' t!ene e F0 %e a t!erra (ro%uct!+a %e (a4s. A ra45 %e a usur(ac!6n %e a t!erra' os cam(es!nos "ueron o#!a%os a +en%er su * a su"r!r a e3(otac!6n' mar!nac!6n' m!ser!a * ham#re. Pea%os a os !ntereses %e os terraten!entes' con e (rete3to %e sa+auar%ar a so#eran4a %e (a4s %e !%eoo4as e3tra2as ' e e-,rc!to %e Guatemaa !n!c!a a (r!nc!(!os %e os a2os sesenta a ucha contra!nsurente. Co!nc!%entemente en ese momento se !#ra en e mun%o a cr!s!s m$s au%a %e a uerra "r4a' )ue con"ront6 a os Esta%os Un!%os * a a Un!6n So+!,t!ca. E en Guatemaa *a no s6o com(et4a a os ha#!tantes %e este (a4s. Se escen!"!ca#a en sueo uatemateco una uerra %e #a-o n!+e' (or e contro' (or (arte %e as su(er(otenc!as' %e Lat!noam,r!ca *' consecuentemente' %e mun%o.
De ah4 )ue' como en otras ' as su(er(otenc!as (us!eron as armas * %es%e ueo os uatematecos' os muertos. E escenar!o "ue cruento * as m$)u!nas humanas %est!na%as a matar' "a#r!ca%as en e a#orator!o %e %estrucc!6n ama%o' Escuea %e as Am,r!cas' en Panam$' )ue "ueron (er"ecc!ona%as en a Escuea %e Ta!#!es en Guatemaa' t!2eron %e sanre' nue+a * ma*or!tar!amente' a a (o#ac!6n !n%4ena. Hechos re!terat!+os en e mun%o )ue en+!ecen a con%!c!6n ' )ue s!n %u%a' no son (otesta% %e una nac!6n' %e una c!rcunstanc!a h!st6r!ca' m$s #!en son (ro%ucto %e a !ns!(!enc!a %e a es(ec!e' )ue a(enas est$ comen5an%o a cam!nar en e %esarroo soc!o7h!st6r!co %e su e3!stenc!a. La +!oenc!a se ha !nstaa%o en Guatemaa * como to%o ' t!ene un com(onente h!st6r!co )ue ha* )ue contem(ar. Pero a a +e5' se nutre * crece en un escenar!o (ro(!c!o' %on%e as as!metr4as soc!aes' )ue (ers!sten en e (a4s' )ue traen como coroar!o e maestar * a "rustrac!6n' son sus %etonantes. La m!ser!a es s!n6n!mo %e ham#re * con ,ste' !m!tac!ones %e to%o t!(o (ro!"eran. Consecuentemente' s! en un escenar!o como ese' +!+e un ser ares!+o' como os son os seres humanos' e resuta%o es a +!oenc!a' e en+!ec!m!ento' a %estrucc!6n %e os +aores construct!+os * a cr!s!s soc!a )ue +!+!mos. Los ' "!rma%os en %!c!em#re %e1' entre e e-,rc!to * a URNG' %e-aron cuentas (en%!entes (ara a (a5 e"ect!+a en e (a4s. Y es )ue' cuan%o se crean !n%!+!%uos cu*a con+!cc!6n %e ucha no es a (ro(!a. Es %ec!r' s! no se sa#e (or )u, se (eea' (or )u, se com#ate' os su-etos no son m$s )ue m$)u!nas %e %estrucc!6n' !nstrumentos (ara matar )ue (ue%en em(earse en cua)u!er con"!cto' (or !n-usto )ue ,ste sea. Y %es%e ueo a mot!+ac!6n econ6m!ca' const!tu*e e (r!nc!(a a!c!ente' (u%!en%o ser em(ea%os' (or . Las (artes )ue "!rmaron os acuer%os %e (a5 no (ensaron en a re!nserc!6n %e os !n%!+!%uos' )ue "ormaron (arte %e con"!cto' a una soc!e%a% %e (a5' n! mucho menos se tomaron e cu!%a%o en (ensar s! es "act!#e trans"ormar a esos !n%!+!%uos * %es%e ueo' c6mo hacero. Muchos %e estos )ue%aron a a %er!+a' s!n em(eo * %entro %e un escenar!o (ro(!c!o (ara enerar +!oenc!a. Por eo' crear as con%!c!ones (ara )ue sur-a una soc!e%a% sana' %on%e e res(eto (or a +!%a sea e +aor (re(on%erante' ten%r4a )ue ser a a#or %e to%o uatemateco. Una soc!e%a% %on%e en +e5 %e a tr!a%a e3(res!6n o-o (or o-o' %!ente (or %!ente' se term!nen con as as!metr4as soc!aes * con eo' as o(ortun!%a%es (ara a rea!5ac!6n (ena %e to%o !n%!+!%uo' se haan e"ect!+as. Y a construcc!6n %e +aores humanos' a tra+,s %e una e%ucac!6n )ue "omente as act!tu%es cr4t!cas' )ue "acute a to%o !n%!+!%uo' (ara hacer a %!"erenc!a entre o )ue es +aor * (rec!o' conoc!m!ento * creenc!a' amor * ena2o' sean una rea!%a%. Los uatematecos tenemos )ue %e-ar atr$s as creenc!as %e )ue s6o a +!oenc!a contrarresta a +!oenc!a' )ue -ust!c!a es s!n6n!mo %e !ncham!ento' )ue a souc!6n a nuestros (ro#emas est$ en os c!eos * )ue a naturae5a humana' #a-o cua)u!er c!rcunstanc!a' se corrom(e con e %!nero. Por e contrar!o' %on%e se %esen+ue+en os !n%!+!%uos es %e +!ta !m(ortanc!a' consecuentemente e ser humano es o )ue se e ense2a * a(ren%e a ser.
E matrato !n"ant! se %e"!ne como
La e3(os!c!6n a a +!oenc!a %e (are-a tam#!,n se !ncu*e a +eces entre as "ormas %e matrato !n"ant!.
E matrato !n"ant! es un (ro#ema mun%!a con ra+es consecuenc!as )ue (ue%en %urar to%a a +!%a. A (esar %e as encuestas nac!onaes rec!entes en +ar!os (a4ses %e !nresos #a-os * me%!anos' "atan to%a+4a %atos acerca %e a s!tuac!6n actua en muchos (a4ses. E matrato !n"ant! es com(e-o * su estu%!o resuta %!"4c!. Las est!mac!ones actuaes son mu* +ar!a#es' %e(en%!en%o %e (a4s * %e m,to%o %e !n+est!ac!6n ut!!5a%o. D!chas est!mac!ones %e(en%en %e&
as %e"!n!c!ones %e matrato !n"ant! ut!!5a%as e t!(o %e matrato !n"ant! estu%!a%o a co#ertura * a ca!%a% %e as esta%4st!cas o"!c!aes a co#ertura * a ca!%a% %e as encuestas #asa%as en os !n"ormes %e as (ro(!as +4ct!mas' os (a%res o os cu!%a%ores.
De cua)u!er mo%o' os estu%!os !nternac!onaes re+ean )ue a(ro3!ma%amente un / %e as mu-eres * un 0 a 1 %e os hom#res man!"!estan ha#er su"r!%o a#usos se3uaes en a !n"anc!a' m!entras )ue un /8 %e as (ersonas %e am#os se3os re"!eren matratos "4s!cos cuan%o eran n!2os. A%em$s' muchos n!2os son o#-eto %e matrato (s!co6!co tam#!,n ama%o matrato emoc!ona * +4ct!mas %e %esatenc!6n. Se cacua )ue ca%a a2o mueren (or hom!c!%!o 89' menores %e 10 a2os. Esta c!"ra su#est!ma a +er%a%era man!tu% %e (ro#ema' %a%o )ue una !m(ortante (ro(orc!6n %e as muertes %e#!%as a matrato !n"ant! se atr!#u*en err6neamente a ca4%as' )uema%uras' ahoam!entos * otras causas. En s!tuac!ones %e con"!cto arma%o * entre os re"u!a%os' as n!2as son es(ec!amente +unera#es a a +!oenc!a' e3(otac!6n * a#usos se3uaes (or (arte %e os com#at!entes' "uer5as %e seur!%a%' m!em#ros %e su comun!%a%' tra#a-a%ores %e a as!stenc!a human!tar!a * otros.
E matrato !n"ant! es una causa %e su"r!m!ento (ara os n!2os * as "am!!as' * (ue%e tener consecuenc!as a aro (a5o. E matrato causa estr,s * se asoc!a a trastornos %e %esarroo cere#ra tem(rano. Los casos e3tremos %e estr,s (ue%en aterar e %esarroo %e os s!stemas ner+!oso e !nmun!tar!o. En consecuenc!a' os a%utos )ue han su"r!%o matrato en a !n"anc!a corren ma*or r!eso %e su"r!r (ro#emas con%uctuaes' "4s!cos * mentaes' taes como&
actos %e +!oenc!a como +4ct!mas o (er(etra%ores %e(res!6n consumo %e ta#aco
o#es!%a% com(ortam!entos se3uaes %e ato r!eso em#ara5os no %esea%os consumo !n%e#!%o %e acoho * %roas.
A tra+,s %e estas consecuenc!as en a con%ucta * a sau% menta' e matrato (ue%e contr!#u!r a as en"erme%a%es %e cora56n' a c$ncer' a su!c!%!o * a as !n"ecc!ones %e transm!s!6n se3ua. M$s a$ %e sus consecuenc!as san!tar!as * soc!aes' e matrato !n"ant! t!ene un !m(acto econ6m!co )ue a#arca os costos %e a hos(!ta!5ac!6n' %e os tratam!entos (or mot!+os %e sau% menta' %e os ser+!c!os soc!aes (ara a !n"anc!a * os costos san!tar!os a aro (a5o.
Se han !%ent!"!ca%o +ar!os "actores %e r!eso %e matrato !n"ant!. Aun)ue no est$n (resentes en to%os os conte3tos soc!aes * cuturaes' %an una +!s!6n enera )ue (erm!te com(ren%er as causas %e matrato !n"ant!.
No ha* )ue o+!%ar )ue os n!2os son as +4ct!mas * )ue nunca se es (o%r$ cu(ar %e matrato. No o#stante' ha* una ser!e %e caracter4st!cas %e n!2o )ue (ue%en aumentar a (ro#a#!!%a% %e )ue sea matrata%o&
a e%a% !n"er!or a 9 a2os * a a%oescenc!a e hecho %e no ser %esea%os o %e no cum(!r as e3(ectat!+as %e os (a%res e hecho %e tener neces!%a%es es(ec!aes' orar mucho o tener rasos "4s!cos anormaes.
Ha* +ar!as caracter4st!cas %e os (a%res o cu!%a%ores )ue (ue%en !ncrementar e r!eso %e matrato !n"ant!' entre eas&
as %!"!cuta%es (ara esta#ecer +4ncuos a"ect!+os con e rec!,n nac!%o e hecho %e no cu!%ar a n!2o os antece%entes (ersonaes %e matrato !n"ant! a "ata %e conoc!m!entos o as e3(ectat!+as no rea!stas so#re e %esarroo !n"ant! e consumo !n%e#!%o %e acoho o %roas' en es(ec!a %urante a estac!6n a (art!c!(ac!6n en act!+!%a%es %e!ct!+as as %!"!cuta%es econ6m!cas.
Ha* %!+ersas caracter4st!cas %e as reac!ones "am!!ares o %e as reac!ones con a (are-a' os am!os * os coeas )ue (ue%en aumentar e r!eso %e matrato !n"ant!' entre eas&
os (ro#emas "4s!cos' mentaes o %e %esarroo %e a:n m!em#ro %e a "am!!a a ru(tura %e a "am!!a o a +!oenc!a entre otros m!em#ros %e a "am!!a e a!sam!ento en a comun!%a% o a "ata %e una re% %e a(o*os a (,r%!%a %e a(o*o %e a "am!!a e3tensa (ara cr!ar a n!2o.
Ha* %!+ersas caracter4st!cas %e as comun!%a%es * as soc!e%a%es )ue (ue%en aumentar e r!eso %e matrato !n"ant!' entre eas&
as %es!ua%a%es soc!aes * %e ,nero a "ata %e +!+!en%a a%ecua%a o %e ser+!c!os %e a(o*o a as "am!!as * as !nst!tuc!ones os n!+ees ee+a%os %e %esem(eo o (o#re5a a %!s(on!#!!%a% "$c! %e acoho * as %roas as (o4t!cas * (roramas !nsu"!c!entes %e (re+enc!6n %e matrato' a (ornora"4a' a (rost!tuc!6n * e tra#a-o !n"ant!es as normas soc!aes * cuturaes )ue %e#!!tan e estatus %e n!2o en as reac!ones con sus (a%res o "omentan a +!oenc!a hac!a os %em$s' os cast!os "4s!cos o a r!!%e5 %e os (a(ees as!na%os a ca%a se3o as (o4t!cas soc!aes' econ6m!cas' san!tar!as * e%ucat!+as )ue eneran maas con%!c!ones %e +!%a o !nesta#!!%a% o %es!ua%a%es soc!oecon6m!cas.
La (re+enc!6n %e matrato !n"ant! re)u!ere un en"o)ue mut!sector!a. Los (roramas e"!caces son os )ue (restan a(o*o a os (a%res * es a(ortan conoc!m!entos * t,cn!cas (os!t!+as (ara cr!ar a sus h!-os. Entre eos se encuentran&
as +!s!tas %om!c!!ar!as %e en"ermeras (ara o"recer a(o*o' "ormac!6n e !n"ormac!6n a "ormac!6n %e os (a%res' eneramente en ru(os' (ara me-orar sus a(t!tu%es (ara cr!ar a os h!-os' me-orar sus conoc!m!entos so#re e %esarroo !n"ant! * aentaros a a%o(tar estrate!as (os!t!+as en sus reac!ones con os h!-os' * as !nter+enc!ones con m:t!(es com(onentes' )ue eneramente !ncu*en e a(o*o a os (a%res * su "ormac!6n' a e%ucac!6n (reescoar * a atenc!6n a n!2o.
os %est!na%os a (re+en!r os traumat!smos craneoence"$!cos (or matrato. Generamente se trata %e (roramas hos(!taar!os me%!ante os cuaes se !n"orma a os nue+os (a%res %e os (e!ros %e 5aran%ear a os n!2os (e)ue2os * %e c6mo a"rontar e (ro#ema %e os n!2os con anto !nconsoa#e. os %est!na%os a (re+en!r os a#usos se3uaes en a !n"anc!a. Generamente se rea!5an en as escueas * es ense2an a os n!2os& a (ro(!e%a% %e su cuer(o as %!"erenc!as entre os contactos normaes * os tocam!entos !m(:%!cos c6mo reconocer as s!tuac!ones %e a#uso c6mo %ec!r KnoK c6mo re+ear os a#usos a un a%uto en e )ue con"4en. o o o o o
Estos (roramas son e"!caces (ara re"or5ar os "actores %e (rotecc!6n "rente a a#uso se3ua en a !n"anc!a (or e-em(o' e conoc!m!ento %e a#uso se3ua * os com(ortam!entos (rotectores' (ero no ha* (rue#as %e )ue re%u5can otros t!(os %e a#usos. Cuanto antes se (ro%ucen estas !nter+enc!ones en a +!%a %e n!2o ma*ores son os #ene"!c!os )ue e (ue%en a(ortar a , (or e-em(o' %esarroo con!t!+o' com(etenc!as con%uctuaes * soc!aes' oros e%ucac!onaes * a a soc!e%a% (or e-em(o' re%ucc!6n %e a %e!ncuenc!a.
A%em$s' e reconoc!m!ento (reco5 %e os casos * a as!stenc!a cont!nua a as +4ct!mas * sus "am!!as (ue%en a*u%ar a re%uc!r a recurrenc!a %e matrato * a (a!ar sus consecuenc!as. Para ma3!m!5ar os e"ectos %e a (re+enc!6n * a atenc!6n' a OMS recom!en%a )ue as !nter+enc!ones se rea!cen en un marco %e sau% (:#!ca * en cuatro "ases&
%e"!n!c!6n %e (ro#emas !%ent!"!cac!6n %e as causas * os "actores %e r!eso creac!6n * (uesta a (rue#a %e !nter+enc!ones %est!na%as a m!n!m!5ar os "actores %e r!eso' * %!"us!6n %e !n"ormac!6n so#re a e"!cac!a %e as !nter+enc!ones * e3(ans!6n %e a a(!cac!6n %e as !nter+enc!ones %e e"!cac!a %emostra%a.
En coa#orac!6n con %!st!ntos asoc!a%os' a OMS&
o"rece or!entac!6n t,cn!ca * normat!+a #asa%a en %atos c!ent4"!cos (ara (re+en!r e matrato !n"ant! (romue+e e aumento %e a(o*o a a (re+enc!6n %e matrato !n"ant! #asa%a en %atos c!ent4"!cos * as !n+ers!ones !nternac!onaes en esta es"era (resta a(o*o t,cn!co a os (roramas %e (re+enc!6n %e matrato !n"ant! #asa%os en %atos c!ent4"!cos %e +ar!os (a4ses %e #a-os * me%!anos !nresos.
La +!oenc!a contra a mu-er 7es(ec!amente a e-erc!%a (or su (are-a * a +!oenc!a se3ua7 const!tu*e un ra+e (ro#ema %e sau% (:#!ca * una +!oac!6n %e os %erechos humanos %e as mu-eres. Las c!"ras rec!entes %e a (re+aenc!a mun%!a !n%!can )ue e 80 %e as mu-eres %e mun%o han su"r!%o +!oenc!a %e (are-a o +!oenc!a se3ua (or terceros en a:n momento %e su +!%a. Por t,rm!no me%!o' e 8 %e as mu-eres )ue han ten!%o una reac!6n %e (are-a re"!eren ha#er su"r!%o auna "orma %e +!oenc!a "4s!ca o se3ua (or (arte %e su (are-a. Un 8 %e os ases!natos %e mu-eres )ue se (ro%ucen en e mun%o son comet!%os (or su (are-a. Estas "ormas %e +!oenc!a (ue%en %ar uar a (ro#emas %e sau% "4s!ca' menta' se3ua * re(ro%uct!+a * otros (ro#emas %e sau%' * aumentar a +unera#!!%a% a
Las Nac!ones Un!%as %e"!nen a +!oenc!a contra a mu-er como Kto%o acto %e +!oenc!a %e ,nero )ue resute' o (ue%a tener como resuta%o un %a2o "4s!co' se3ua o (s!co6!co (ara a mu-er' !ncus!+e as amena5as %e taes actos' a coacc!6n o a (r!+ac!6n ar#!trar!a %e !#erta%' tanto s! se (ro%ucen en a +!%a (:#!ca como en a (r!+a%aK. La se re"!ere a com(ortam!ento %e a (are-a o e3 (are-a )ue causa %a2o "4s!co' se3ua o (s!co6!co' !ncu!%as a ares!6n "4s!ca' a coacc!6n se3ua' e matrato (s!co6!co * as con%uctas %e contro. La es cua)u!er acto se3ua' a tentat!+a %e consumar un acto se3ua u otro acto %!r!!%o contra a se3ua!%a% %e una (ersona me%!ante coacc!6n (or otra (ersona' !n%e(en%!entemente %e su reac!6n con a +4ct!ma' en cua)u!er $m#!to. Com(ren%e a +!oac!6n' )ue se %e"!ne como a (enetrac!6n' me%!ante coerc!6n "4s!ca o %e otra 4n%oe' %e a +a!na o e ano con e (ene' otra (arte %e cuer(o o un o#-eto.
Las est!mac!ones m$s (rec!sas %e a (re+aenc!a %e a +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua en entornos s!n con"!ctos son as (ro(orc!ona%as (or encuestas (o#ac!onaes #asa%as en e test!mon!o %e as +4ct!mas. En un estu%!o %e a so#re a sau% %e a mu-er * a +!oenc!a %om,st!ca contra a mu-er rea!5a%a en 1 (a4ses' en su ma*or4a en %esarroo' se o#ser+6 )ue en as mu-eres %e 10 a 9 a2os& entre e 10 %e eas en e ;a(6n * e F1 en Et!o(4a re"er4an ha#er su"r!%o a o aro %e su +!%a +!oenc!a "4s!ca o se3ua (er(etra%a (or su (are-a entre un '8 * un 11'0 re"er4an ha#er su"r!%o +!oenc!a se3ua (er(etra%a (or au!en )ue no era su (are-a %es(u,s %e cum(!%os 10 a2os a (r!mera e3(er!enc!a se3ua ha#4a s!%o "or5a%a en muchos casos 1F en a >an5an4a rura' /9 en e Per: rura' * 8 en 5onas ruraes %e Bana%esh. En un an$!s!s rec!ente hecho (or a OMS' a Escuea %e H!!ene * Me%!c!na >ro(!ca %e Lon%res * e Conse-o %e In+est!ac!ones M,%!cas' #asa%o en os %atos %e m$s %e (a4ses' e 80 %e as mu-eres han su"r!%o +!oenc!a "4s!ca o se3ua (or (arte %e su (are-a o +!oenc!a se3ua (or terceros. La ma*or (arte %e esta +!oenc!a corres(on%e a a e-erc!%a (or a (are-a. A n!+e mun%!a' cerca %e un terc!o 8 %e as mu-eres )ue han ten!%o una reac!6n %e (are-a han su"r!%o +!oenc!a "4s!ca *o se3ua (or (arte %e su (are-a. En aunas re!ones a c!"ra es mucho ma*or. Un 8 %e os ases!natos %e mu-eres )ue se (ro%ucen en e mun%o son comet!%os (or su (are-a. La +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua son (er(etra%as en su ma*or4a (or hom#res contra mu-eres * n!2as. E a#uso se3ua !n"ant! a"ecta a n!2os * n!2as. En os estu%!os !nternac!onaes rea!5a%os' a(ro3!ma%amente e / %e as mu-eres * e 071 %e os hom#res re"!eren ha#er s!%o +4ct!mas %e +!oenc!a se3ua en a !n"anc!a. La +!oenc!a entre os -6+enes' )ue !ncu*e tam#!,n a +!oenc!a %e (are-a' es otro ran (ro#ema.
Los "actores %e r!eso %e +!oenc!a %e (are-a * +!oenc!a se3ua son %e car$cter !n%!+!%ua' "am!!ar' comun!tar!o * soc!a. Aunos se asoc!an a a com!s!6n %e actos %e +!oenc!a' otros a su (a%ec!m!ento' * otros a am#os. Entre os "actores %e r!eso %e am#as' +!oenc!a %e (are-a * +!oenc!a se3ua' se encuentran os s!u!entes& un #a-o n!+e %e !nstrucc!6n autores %e +!oenc!a se3ua * +4ct!mas %e +!oenc!a se3ua a e3(os!c!6n a matrato !n"ant! autores * +4ct!mas a e3(er!enc!a %e +!oenc!a "am!!ar autores * +4ct!mas e trastorno %e (ersona!%a% ant!soc!a autores e uso noc!+o %e acoho autores * +4ct!mas
e hecho %e tener muchas (are-as o %e !ns(!rar sos(echas %e !n"!%e!%a% en a (are-a autores as act!tu%es %e ace(tac!6n %e a +!oenc!a autores * +4ct!mas. Entre os "actores asoc!a%os es(ec4"!camente a a +!oenc!a %e (are-a ca#e c!tar& os antece%entes %e +!oenc!a autores * +4ct!mas a %!scor%!a e !nsat!s"acc!6n mar!ta autores * +4ct!mas. as %!"!cuta%es %e comun!cac!6n entre os m!em#ros %e a (are-a. Y entre os "actores asoc!a%os es(ec4"!camente a a +!oenc!a se3ua %estacan& a creenc!a en e honor %e a "am!!a * a (ure5a se3ua as !%eoo4as )ue consaran os (r!+!e!os se3uaes %e hom#re' * a e+e%a% %e as sanc!ones eaes contra os actos %e +!oenc!a se3ua. La %es!ua%a% %e a mu-er con res(ecto a hom#re * e uso normat!+o %e a +!oenc!a (ara reso+er os con"!ctos est$n estrechamente asoc!a%os tanto a a +!oenc!a %e (are-a como a a +!oenc!a se3ua e-erc!%a (or cua)u!er (ersona.
La +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua (ro%ucen a as +4ct!mas su(er+!+!entes * a sus h!-os ra+es (ro#emas "4s!cos' (s!co6!cos' se3uaes * re(ro%uct!+os a corto * a aro (a5o' * t!enen un ee+a%o costo econ6m!co * soc!a. La +!oenc!a contra a mu-er (ue%e tener consecuenc!as mortaes' como e hom!c!%!o o e su!c!%!o. As!m!smo' (ue%e (ro%uc!r es!ones' * e 9/ %e as mu-eres +4ct!mas %e +!oenc!a %e (are-a re"!eren auna es!6n a consecuenc!a %e %!cha +!oenc!a. La +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua (ue%en ocas!onar em#ara5os no %esea%os' a#ortos (ro+oca%os' (ro#emas !neco6!cos' e !n"ecc!ones %e transm!s!6n se3ua' entre eas a !n"ecc!6n (or
Los costos soc!aes * econ6m!cos %e este (ro#ema son enormes * re(ercuten en to%a a soc!e%a%. Las mu-eres (ue%en ear a encontrarse a!sa%as e !nca(ac!ta%as (ara tra#a-ar' (er%er su sue%o' %e-ar %e (art!c!(ar en act!+!%a%es cot!%!anas * +er menua%as sus "uer5as (ara cu!%ar %e s4 m!smas * %e sus h!-os.
En a actua!%a% ha* (ocas !nter+enc!ones cu*a e"!cac!a se ha*a %emostra%o me%!ante estu%!os #!en %!se2a%os. Son necesar!os m$s recursos (ara re"or5ar a (re+enc!6n %e a +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua' so#re to%o a (re+enc!6n (r!mar!a' es %ec!r' (ara !m(e%!r )ue se (ro%u5ca e (r!mer e(!so%!o. Res(ecto a a (re+enc!6n (r!mar!a' ha* aunos %atos corres(on%!entes a (a4ses %e !nresos atos )ue su!eren )ue os (roramas escoares %e (re+enc!6n %e a +!oenc!a en as reac!ones %e no+!a5o son e"!caces. No o#stante' to%a+4a no se ha e+aua%o su (os!#e e"!cac!a en entornos con recursos escasos. Otras estrate!as %e (re+enc!6n (r!mar!a )ue se han re+ea%o (romete%oras (ero %e#er4an ser e+aua%as m$s a "on%o son (or e-em(o as )ue com#!nan a m!cro"!nanc!ac!6n con a "ormac!6n en mater!a %e !ua%a% %e ,nero' as )ue "omentan a comun!cac!6n * as reac!ones !nter(ersonaes %entro %e a comun!%a%' as )ue re%ucen e acceso a acoho * su uso noc!+o' * as )ue tratan %e cam#!ar as normas cuturaes en mater!a %e ,nero. Para (ro(!c!ar cam#!os %ura%eros' es !m(ortante )ue se (romuuen e*es * se "ormuen (o4t!cas& )ue (rote-an a a mu-er )ue com#atan a %!scr!m!nac!6n %e a mu-er )ue "omenten a !ua%a% %e ,nero * )ue a*u%en a a%o(tar normas cuturaes m$s (ac4"!cas. Una res(uesta a%ecua%a %e sector %e a sau% (ue%e ser %e ran a*u%a (ara a (re+enc!6n %e a +!oenc!a contra a mu-er * a res(uesta cons!u!ente. La sens!#!!5ac!6n * a "ormac!6n %e os (resta%ores %e ser+!c!os %e sau% * %e otro t!(o const!tu*en (or tanto otra estrate!a !m(ortante. Para a#or%ar %e "orma !ntera as consecuenc!as %e a +!oenc!a * as neces!%a%es %e as +4ct!mas * su(er+!+!entes se re)u!ere una res(uesta mut!sector!a.
En coa#orac!6n con +ar!os asoc!a%os' a OMS& re:ne %atos c!ent4"!cos so#re e acance * os %!st!ntos t!(os %e +!oenc!a %e (are-a * +!oenc!a se3ua en %!"erentes entornos' * a(o*a os es"uer5os %es(ea%os (or os (a4ses (ara %ocumentar * cuant!"!car esa "orma %e +!oenc!a * sus consecuenc!as. Esto es "un%amenta (ara com(ren%er a man!tu% * a naturae5a %e (ro#ema a n!+e mun%!a. re"uer5a as !n+est!ac!ones * a ca(ac!%a% %e !n+est!ac!6n ten%entes a e+auar as !nter+enc!ones con )ue se a"ronta a +!oenc!a %e (are-a ea#ora or!entac!ones t,cn!cas #asa%as en %atos c!ent4"!cos so#re a (re+enc!6n %e a +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua' * "ortaece as res(uestas %e sector %e a sau% a ese "en6meno. %!"un%e !n"ormac!6n * a(o*a os es"uer5os nac!onaes ten%entes a !m(usar os %erechos %e as mu-eres * a (re+en!r a +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua contra a mu-er * a %are res(uesta * coa#ora con oran!smos * oran!5ac!ones !nternac!onaes (ara re%uc!r o e!m!nar a +!oenc!a %e (are-a * a +!oenc!a se3ua en to%o e mun%o.
La +!oenc!a "am!!ar tam#!,n (ue%e e-ercerse (or a om!s!6n %e o#!ac!ones * res(onsa#!!%a%es' (or e-em(o cuan%o un (a%re a#an%ona a su h!-o no e (ro(orc!ona os a!mentos * cu!%a%os )ue ,ste neces!ta' * tam#!,n este t!(o %e +!oenc!a se %a cuan%o e menor es o(ea%o (or uno %e os (roen!tores' * e otro no %enunc!a o no hace na%a (or %etener a aresor. >am#!,n se %e este t!(o %e +!oenc!a cuan%o' a ma%re %esat!en%e a su h!-o menor' * este (resenta %esnutr!c!6n' "ata %e h!!ene * en"erme%a%es %e a (!e. >am#!,n cuan%o o %e-a a cu!%a%o %e otros menores * carecen %e atenc!6n %e sus (a%res (or cuest!ones a#ores. Las causas %e a ne!enc!a (or (arte %e os (a%res son %!+ersas' (ero (ue%en man!"estarse (or s!tuac!ones "am!!ares com(!ca%as' *a sea (or (ro#emas econ6m!cos' %e +!oenc!a o %e %roa%!cc!6n' !ncuso tam#!,n (or %e(res!6n (os(arto.
En Guatemaa' se creo como arant4a %e (rotecc!6n contra a +!oenc!a "am!!ar a Le* (ara (re+en!r' sanc!onar * erra%!car a +!oenc!a !ntra"am!!ar' Decreto F71' * a Le* contra e =et!c!%!o * otras "ormas %e +!oenc!a contra a mu-er' Decreto //7/.
La +!oenc!a estructura est$ or!!na%a (or to%o un con-unto %e estructuras' tanto "4s!cas como oran!5at!+as' )ue no (erm!ten a sat!s"acc!6n %e as neces!%a%es. Esta es a (eor %e as tres +!oenc!as cutura' %!recta * estructura' (or)ue es e or!en' es a )ue m$s mata * como es mu* com(!ca%o %!st!nu!ra es %!"4c! uchar contra ea. S! en un con"!cto' s!stem$t!camente' una (arte sae anan%o a costa %e a otra' esto no es un con"!cto s!no )ue es +!oenc!a estructura. Por tanto' nos encontramos ante un ra+e (ro#ema. Para (o%er res(on%er a cuest!ones como' (or e-em(o' )ue es o )ue ha ocurr!%o (ara )ue estae una uerra en un (a4s )ue hasta entonces ha#4amos cre4%o (ac4"!co' a !n!c!os %e a %,ca%a %e os a2os F %e s!o VV' Gatun/ * otros %esarroaron e conce(to %e +!oenc!a estructura' conce(to )ue a+an5a a una +!s!6n %e +!oenc!a m$s %!n$m!ca * m$s !n+!s!#e %e"!n!,n%oo as4& @a)ueo )ue (ro+oca )ue as rea!5ac!ones e"ect!+as' som$t!cas * mentaes' %e os seres humanos est,n (or %e#a-o %e sus rea!5ac!ones (otenc!aes. E t,rm!no +!oenc!a estructura es a(!ca#e en a)ueas s!tuac!ones en as )ue se (ro%uce un %a2o en a sat!s"acc!6n %e as neces!%a%es humanas #$s!cas su(er+!+enc!a' #!enestar' !%ent!%a% o !#erta% como resuta%o %e os (rocesos %e estrat!"!cac!6n soc!a' (or tanto' no ha* a neces!%a% %e +!oenc!a %!recta. E t,rm!no +!oenc!a estructura rem!te a a e3!stenc!a %e un con"!cto entre %os o m$s ru(os soc!aes normamente caracter!5a%os en t,rm!nos %e ,nero' etn!a' case nac!ona!%a%' e%a% u otros en e )ue e re(arto' acceso o (os!#!!%a% %e uso %e os recursos es resueto s!stem$t!camente a "a+or %e auna %e as (artes * en (er-u!c!o %e as %em$s' %e#!%o a os mecan!smos %e estrat!"!cac!6n soc!a. La !m(ortanc!a * ut!!%a% %e t,rm!no +!oenc!a estructura se encuentra en e reconoc!m!ento %e a e3!stenc!a %e con"!cto en e uso %e os recursos mater!aes * soc!aes * como ta' es :t! (ara enten%er * reac!onaro con man!"estac!ones %e +!oenc!a %!recta cuan%o auno %e os ru(os )u!ere cam#!ar o re"or5ar su (os!c!6n en a s!tuac!6n con"!ct!+a (or a +4a %e a "uer5a o %e +!oenc!a cutura e!t!m!5ac!ones %e as otras %os "ormas %e +!oenc!a' como' (or e-em(o' e rac!smo' se3!smo' cas!smo o eurocentr!smo.
La +!oenc!a estructura ser4a un t!(o %e +!oenc!a !n%!recta' es %ec!r' as acc!ones )ue (ro+ocan e ham#re en e mun%o' (or e-em(o' no est$n %!se2a%as * rea!5a%as %!rectamente con ese "!n' s!no )ue son %er!+ac!ones !n%!rectas %e a (o4t!ca econ6m!ca ca(!ta!sta * %e !n-usto re(arto %e a r!)ue5a. Esto (ro+ocar4a )ue as causas )ue (ro%ucen a +!oenc!a estructura no sean +!s!#es con e+!%enc!a en aunos casos o en un an$!s!s (oco (ro"un%o *' (or cons!u!ente )ue sea m$s %!"4c! * com(!ca%o en"rentarse a este t!(o %e +!oenc!a. Por e contrar!o' a +!oenc!a %!recta' a ser a m$s +!s!#e %e to%as (erm!te con ma*or "ac!!%a% a"rontarse a ea. La am#!,n (ue%e %ec!rse )ue esta +!oenc!a es a suma tota %e to%os os cho)ues !ncrusta%os en as estructuras soc!aes * mun%!aes' cementa%as * so!%!"!ca%as' %e ta "orma )ue os resuta%os !n-ustos * %es!uaes son cas! !natera#es. La +!oenc!a estructura se su#%!+!%e en !nterna * e3terna&
%e a estructura %e a (ersona!%a% %e ca%a uno. (ro+!ene %e a (ro(!a estructura soc!a' *a sea entre seres humanos o soc!e%a%es. De acuer%o con Gatun' as %os (r!nc!(aes "ormas %e +!oenc!a estructura e3terna' a (art!r %e a (o4t!ca * a econom4a' son& Am#as act:an so#re e cuer(o * a mente' * aun)ue no sea consueo (ara as +4ct!mas' no necesar!amente son !ntenc!ona%as.
Por otro a%o' tam#!,n se han %escr!to %os t!(os %e +!oenc!a estructura'
&
@es a re(res!6n (o4t!ca' a e3(otac!6n econ6m!ca o a a!enac!6n cutura' )ue +!oan as neces!%a%es %e !#erta%' #!enestar e !%ent!%a%' res(ect!+amente. @se(ara a a ente )ue )u!ere +!+!r -unta' o -unta a a ente )ue )u!ere +!+!r se(ara%a.
Se cons!%eran casos %e +!oenc!a estructura a)ueos en os )ue e s!stema causa ham#re' m!ser!a' en"erme%a% o !ncuso muerte' a a (o#ac!6n. Son e-em(os os s!stemas cu*os esta%os o (a4ses no a(ortan as neces!%a%es #$s!cas a su (o#ac!6n. Est$ re(resenta%a (or as numerosas s!tuac!ones %e !n-ust!c!a )ue se o#ser+an& m!entras unosas comen * #e#en en a#un%anc!a' otrosas re+ue+en en a #asura' no t!enen )u, comer' (!%en !mosna' etc. Otros e-em(os caros %e
La es a s!tuac!6n o con%!c!6n soc!oecon6m!ca %e a (o#ac!6n )ue no (ue%e acce%er o carece %e os recursos (ara sat!s"acer as neces!%a%es "4s!cas * (s4)u!cas #$s!cas )ue (erm!ten un a%ecua%o n!+e * ca!%a% %e +!%a' taes como& a a!mentac!6n' a +!+!en%a' a e%ucac!6n' a as!stenc!a san!tar!a o e acceso a aua (ota#e. >am#!,n se sueen cons!%erar a "ata %e me%!os (ara (o%er acce%er a taes recursos' como& e %esem(eo' a "ata %e !nresos o un n!+e #a-o %e os m!smos. >am#!,n (ue%e ser e resuta%o %e (rocesos %e e3cus!6n soc!a' sereac!6n soc!a o mar!nac!6n. En muchos (a4ses %e tercer mun%o' a s!tuac!6n %e (o#re5a se (resenta cuan%o no es (os!#e cu#r!r as neces!%a%es !ncu!%as en a canasta #$s!ca %e a!mentos o se %an (ro#emas %e su#%esarroo. Se:n e In"orme %e Desarroo Humano %e /19 %e Prorama %e Nac!ones Un!%as (ara e Desarroo PNUD uno %e ca%a c!nco ha#!tantes %e mun%o +!+e en s!tuac!6n %e (o#re5a. Es %ec!r' 1.0 m!ones %e (ersonas no t!enen acceso a saneam!ento' aua (ota#e' eectr!c!%a%' e%ucac!6n #$s!ca' o a s!stema %e sau%' a%em$s %e so(ortar carenc!as econ6m!cas !ncom(at!#es con una +!%a %!na.
En a ma*or4a %e conte3tos soc!aes a (o#re5a se cons!%era ao neat!+o * (enoso' s! #!en en aunos $m#!tos %e car$cter es(!r!tua o re!!oso a (o#re5a +ountar!a se cons!%era una +!rtu% (or !m(!car a renunc!a a os #!enes mater!aes +oto mon$st!co7 %e (o#re5a7. H!st6r!camente a (o#re5a ha s!%o +aora%a %e mu* %!st!nta "orma se:n a !%eoo4a o !%eoo4as %e ca%a ,(oca as4 ocurr4a en e (ensam!ento econ6m!co me%!e+a. D!st!nta a a (o#re5a +ountar!a es a +!%a austera o +!%a senc!a cercana a (os!c!ones tanto es(!r!tuaes como ecoo!stas %ecrec!m!ento. La (o#re5a es a (r!+ac!6n %e m4n!mo %e #!enes )ue %e#e tener una (ersona o ru(o %e (ersonas (ara encontrarse en una s!tuac!6n %e %!na +!%a. En Guatemaa %e acuer%o con a me%!c!6n %e Inst!tuto Nac!ona %e Esta%4st!ca en e a2o / en a Encuesta Nac!ona %e Con%!c!ones %e
E %esarroo humano es e (roceso (or e )ue una soc!e%a% me-ora as con%!c!ones %e +!%a %e sus m!em#ros a tra+,s %e un !ncremento %e os #!enes con os )ue (ue%e cu#r!r sus neces!%a%es #$s!cas * com(ementar!as' * %e a creac!6n %e un entorno soc!a en e )ue res(eten os %erechos humanos %e to%os eos. >am#!,n e %esarroo es cons!%era%o como a cant!%a% %e o(c!ones )ue t!ene un ser humano en su (ro(!o me%!o' (ara ser o hacer o )ue , %esea ser o hacer. E %esarroo humano (o%r4a %e"!n!rse tam#!,n como una "orma %e me%!r a ca!%a% %e +!%a %e ser humano en e me%!o en )ue se %esen+ue+e. En un sent!%o en,r!co' e %esarroo humano' es a a%)u!s!c!6n %e (arte %e os !n%!+!%uos' comun!%a%es e !nst!tuc!ones' %e a ca(ac!%a% %e (art!c!(ar e"ect!+amente en a construcc!6n %e una c!+!!5ac!6n mun%!a )ue es (ros(era tanto en un sent!%o mater!a como es(!r!tuamente. Las soc!e%a%es humanas se encuentran en un constante cam#!o soc!a' no soo en o re"er!%o a os a+ances tecno6!cos %e o cua estamos a tanto' s!no tam#!,n en to%o o )ue se re"!ere a %esarroo soc!a. Es (or eo )ue e conce(to %e %esarroo humano se ha !%o ae-an%o (rores!+amente %e a es"era %e a econom4a (ara !ncor(orar otros as(ectos !uamente ree+antes (ara a +!%a' como a cutura' )ue tam#!,n "ue re%e"!n!en%o su (a(e "rente a %esarroo. As4 (ues e Prorama %e Nac!ones Un!%as (ara e Desarroo PNUD' %e"!ne ho* a %esarroo humano como @e (roceso %e e3(ans!6n %e as ca(ac!%a%es %e as (ersonas )ue am(4an sus o(c!ones * o(ortun!%a%es. >a %e"!n!c!6n asoc!a e %esarroo %!rectamente con e (roreso %e a +!%a * e #!enestar humano' con e
"ortaec!m!ento %e ca(ac!%a%es reac!ona%as con to%as as cosas )ue una (ersona (ue%e ser * hacer en su +!%a en "orma (ena * en to%os os terrenos' con a !#erta% %e (o%er +!+!r como nos ustar4a hacero * con a (os!#!!%a% %e )ue to%os os !n%!+!%uos sean su-etos * #ene"!c!ar!os %e %esarroo. E %esarroo humano' !ntera as(ectos %e %esarroo' reat!+os a %esarroo soc!a' econ6m!co oca * rura' as4 como e %esarroo sosten!#e. En cua)u!er or%enam!ento -ur4%!co' . Por arant4as !nst!tuc!onaes (ue%e enten%erse' %es%e este (unto %e +!sta' to%os a)ueos mecan!smos %e (rotecc!6n * tutear %e %erechos encomen%a%os a 6ranos !nst!tuc!onaes como e o#!erno' e e!sa%or' a a%m!n!strac!6n o os -ueces. En or%enam!entos caracter!5a%os (or una c!erta %!+!s!6n %e (o%eres' os mecan!smos !nst!tuc!onaes %e arant4a a%m!ten a menos %os +ar!antes& corres(on%en a a)ueas +4as %e tutea cu*a (uesta en marcha se encom!en%a a (o%er e!sat!+o' or%!nar!o o const!tuc!ona' a o#!erno o a a a%m!n!strac!6n. corres(on%en a as +4as %e tutea' cu*o !m(uso se con"4a a 6ranos %e t!(o -ur!s%!cc!ona' esto es a tr!#unaes or%!nar!os o es(ec!aes' como os tr!#unaes const!tuc!onaes.
E !n!c!o %e a %,ca%a %e os a2os en Guatemaa estu+o caracter!5a%o (or a cont!nuac!6n %e una uerra %on%e :n!camente as (o#ac!ones en con"!cto * e e-,rc!to u#ernamenta sa#4an %e eso. E resto %e (a4s !nora#a a ma*or (arte %e o )ue esta#a acontec!en%o. La uerra a (r!nc!(!o %e a#arca#a to%a a +!%a %e (a4s como ocurr!6 en E Sa+a%or * N!caraua. Pero esto no !m(!ca#a )ue %e una "orma * otra a +!%a %entro %e a nac!6n estu+!era %eterm!na%a %e auna manera (or a uerra re+ouc!onar!a. La ausenc!a %e !n"ormac!6n o"!c!a' (ero s4 %e mucha %es!n"ormac!6n' se %e#!6 a una (o4t!ca conce#!%a con e a"$n %e ocutar as acc!ones %e o#!erno' )ue !#an %!r!!%as hac!a a su(res!6n %e mo+!m!ento soc!a )ue se esta#a estan%o %entro %e seno %e a (o#ac!6n tra%!c!onamente e3(ota%a * cu*o "!n era tomar e (o%er (or a +4a arma%a. E mo+!m!ento soc!a tu+o or4enes me%!atos en a ama%a Re+ouc!6n %e Octu#re %e 199 * e e+antam!ento arma%o )ue se e+6 a ca#o %urante a %,ca%a %e os a2os setenta )ue (ro(!c!6 a "ormac!6n %e as (r!meras uerr!as mo%ernas en Guatemaa. Am#os sentaron e !n!c!o %e muchos cam#!os soc!aes )ue #ene"!c!aron a os m$s %es(ose4%os' hac!en%o )ue se !ncor(oraran %e una "orma m$s (art!c!(at!+a a acontecer %e a +!%a nac!ona. Las c!"ras %e a re(res!6n hac!a e mo+!m!ento soc!a tomaron car!smas %e enoc!%!o cuan%o os m!!tares se %!eron cuenta )ue ten4an )ue o(ear as #ases cam(es!nas )ue sustenta#an a a "uer5a uerr!era (ara anar a uerra. La (o4t!ca %e t!erra arrasa%a !m(uesta (or E"ra4n R4os Montt en 1/ * 18' o#!6 m!es %e cam(es!nos a a#an%onar e (a4s * #uscar re"u!o en M,3!co' Esta%os Un!%os * Be!ce.
E e"ecto %e a contrao"ens!+a m!!tar' as4 como a (art!c!(ac!6n %e !n%4enas en a uerra' or!!naron cam#!os sustanc!aes )ue mo%!"!caron e (er"! tra%!c!ona %e as soc!e%a%es !n%4enas as4 como se conoc4an antes %e con"!cto. E %octor Caros !nter!ano en su tes!s @Los me%!os %e Comun!cac!6n %urante e con"!cto !nterno %!ce& E con"!cto arma%o !nterno uatemateco )ue %uro 8 a2os' %e-6 una cau%a %e unos c!en m! muertos' un m!6n %e %es(a5a%os' m!es %e tortura%os * %esa(arec!%os' e rem!o (er!o%4st!co no esca(6 a esa +or$!ne %e sanre' %eses(erac!6n * %oor. Por su(uesto )ue a ma*or !nc!%enc!a %e muerte en os (er!o%!stas se u#!ca en os comun!ca%ores o#reros %e a !n"ormac!6n' re(orteros' re%actores' ocutores' etc.' aun)ue tam#!,n a c:(ua %e %!recc!6n "ue o(ea%a' ta es e caso %e ases!nato %e (er!o%!sta Is!%oro Warco' ocurr!%o e / %e enero %e 1F. Durante e con"!cto arma%o !nterno )ue +!+!6 nuestro (a4s' os me%!os %e comun!cac!6n -uaron un (a(e )ue %e#e ser ana!5a%o a a u5 %e una %esa(as!ona%a +!s!6n )ue (erm!ta u#!caros con ma*or o#-et!+!%a% en a ur%!m#re soc!a )ue se +!+4a en esa ,(oca' %on%e a re(res!6n %e s!stema era e com:n %enom!na%or en as !nst!tuc!ones * oran!5ac!ones %e %!+ersa 4n%oe' !ncu!%a (or su(uesto' a (rensa. Muchas +eces a !n"ormac!6n )ue ea a os usuar!os no es a +ers!6n %e o )ue reamente suce%!6 s!no e resuta%o %e a !nter(retac!6n' semant!5ac!6n * tratam!ento (er!o%4st!co )ue os me%!os %an a os hechos. E con"!cto arma%o !nterno' crea%or %e sent!%o %!scurs!+o& e enua-e %e a uerra Durante e con"!cto arma%o !nterno uatemateco' os me%!os %e comun!cac!6n -uaron en t,rm!nos eneraes' un (a(e mu* conser+a%or. S! #!en es c!erto )ue a n!+e (ersona os (er!o%!stas' es(ec!amente re(orteros' "ueron +4ct!mas %e s!stema +!oento )ue se +!+!6 esos a2os' a n!+e !nst!tuc!ona * em(resar!a' os me%!os se (earon a as %!rectr!ces )ue e e-,rc!to' actor (o4t!co7 m!!tar (re(on%erante en esa ,(oca' !m(uso a to%a a soc!e%a%. De esta cuenta' e con"!cto arma%o !nterno "ue crean%o su (ro(!o sent!%o %!scurs!+o' !m(uesto %es%e a c:(ua m!!tar * aunos sectores conser+a%ores %e (a4s. A res(ecto +ae a (ena %estacar %os ran%es (er!o%os %e esta ,(oca. E (r!mero )ue +a %e 18' con a ca4%a %e enera M!ue I%4oras =uentes' hasta 1/' con a asunc!6n a (o%er %e enera E"ra4n R4os Montt. E seun%o (er!o%o arranca %e 18' con a ca4%a %e enera R4os Montt * a asunc!6n a (o%er %e enera Oscar Hum#erto Me-4a <4ctores' hasta %!c!em#re %e 1' cuan%o se "!rma a (a5 "!rme * %ura%era. La muestra "otor$"!ca "ueron toma%as en c!rcunstanc!as es(ec!aes * %e (e!ro en as ama%as $reas ro-as cuan%o n!n:n re(ortero +!a-a#a s6o (ara ca(tar a a uerr!a en acc!6n. Ha* "otos %e os re"u!a%os. Los %es(a5am!entos !nternos en a monta2a' os Xa!#!es' oran!5ac!ones soc!aes' e3humac!ones' man!"estac!ones %e (er!o%!stas' !ntento %e o(e %e esta%o' m!!tares' toma (ac4"!ca %e Cate%ra' etc. Los me%!os %e comun!cac!6n son em(resas %!se2a%as (ara (ro%uc!r ucro. De esta cuenta a !n"ormac!6n const!tu*e a (r!nc!(a mercanc4a )ue estas +en%en. >am#!,n a (auta (u#!c!tar!a es un (ro%ucto comun!cac!ona )ue as em(resas (ers!uen a %!ar!o. Pero a acc!6n %e os me%!os no se )ue%a s6o en o !n"ormat!+o * mercant!. Por ser !nst!tuc!ones )ue concentran (o%er econ6m!co e !n"ormat!+o tam#!,n se con+!erten en !nst!tuc!ones atamente (o4t!cas. En ese sent!%o' asumen muchas +eces e ro %e canaes %e (ro(aan%a %e os ru(os %e (o%er heem6n!co' a +eces en %etr!mento %e sectores menos "a+orec!%os o %,#!es. Durante e con"!cto arma%o !nterno' en t,rm!nos eneraes' se a(!c6 a 6!ca (ro(aan%4st!ca' a(!can%o as conoc!%as reas %e a (ro(aan%a na5!. Estas reas o#e%ec4an a as %!rectr!ces )ue'
a#!erta o en "orma encu#!erta' e e-,rc!to a(!ca#a a sus enem!os en a ucha arma%a. Entre estas reas %e a (ro(aan%a (ue%en c!tarse&
Reconocer os temas %e a%+ersar!o. Atacar os (untos %,#!es. Atacar * %es%e2ar a a%+ersar!o. Demostrar )ue a (ro(aan%a %e a%+ersar!o est$ en contra%!cc!6n con os hechos. R!%!cu!5ar a a%+ersar!o' car!catur!5an%o su est!o * sus arumentac!ones o hac!,n%oo o#-eto %e #romas * %e #re+es h!stor!as c6m!cas. Hacer )ue (re%om!ne e (ro(!o @c!ma %e "uer5a.
Con e esta!%o %e en"rentam!ento arma%o !nterno en 1/' Guatemaa entr6 en una eta(a sumamente tr$!ca * %e+asta%ora %e su h!stor!a' %e enormes costos en t,rm!nos humanos' mater!aes' !nst!tuc!onaes * moraes. En su a#or %e %ocumentac!6n %e as +!oac!ones %e os %erechos humanos * hechos %e +!oenc!a +!ncua%os a en"rentam!ento arma%o' a Com!s!6n (ara e Escarec!m!ento H!st6r!co CEH re!str6 a m$s %e /' +4ct!mas.
Con ran consternac!6n' a CEH concu*e )ue en e marco %e as o(erac!ones contra!nsurentes rea!5a%as entre 11 * 18' en c!ertas re!ones %e (a4s' aentes %e Esta%o %e Guatemaa comet!eron actos %e enoc!%!o en contra %e ru(os %e (ue#o ma*a. La estrate!a contra!nsurente no s6o %!o uar a a +!oac!6n %e os %erechos humanos esenc!aes' s!no a a e-ecuc!6n %e %!chos cr4menes se rea!5ar$ me%!ante actos cruees cu*o ar)uet!(o son as masacres. En a ma*or4a %e as masacres se han e+!%enc!a%o actos %e "eroc!%a% )ue antece%!eron' acom(a2aron o s!u!eron a a muerte %e as +4ct!mas.
La !n+est!ac!6n %e a CEH (erm!t!6 %eterm!nar )ue a(ro3!ma%amente una %e ca%a cuatro +4ct!mas %!rectas %e as +!oac!ones %e os %erechos humanos * hechos %e +!oenc!a "ueron mu-eres. Mur!eron' "ueron %esa(arec!%as' tortura%as * +!oa%as se3uamente' a +eces (or sus !%eaes * su (art!c!(ac!6n (o4t!ca * soc!a otras "ueron +4ct!mas %e masacres * otras !n%!scr!m!na%as.
E terror s!n (rece%entes' (ro+oca%o (or as masacres * a %e+astac!6n %e a%eas enteras en e (er!o%o com(ren%!%o entre 11 * 18' %esenca%en6 a hu!%a mas!+a %e una (o#ac!6n %!+ersa' cu*a ma*or4a esta#a const!tu!%a esta#a const!tu!%a (or comun!%a%es ma*as. Las est!mac!ones so#re e n:mero %e %es(a5a%os +a %es%e 0' hasta un 1'0' %e (ersonas en e (er!o%o re"er!%o' !ncu*en%o as )ue se %es(a5aron !nternamente * as )ue se +!eron o#!a%as a #uscar un re"u!o en otro (a4s. A)uea (o#ac!6n %esarra!a%a se u#!c6 %e %!+ersas "ormas& a se re"u!aron en
M,3!co # %es(a5am!ento !nterno a atas 5onas %e (a4s' !ncuso a a ca(!ta c comun!%a%es (o(uares en res!%enc!as.
Los mecan!smos %e horror )ue se ut!!5aron en esa ,(oca "ueron&
La (r$ct!ca %e a tortura a(arece asoc!a%a a as masacres * ca(turas. A%em$s %e #uscar !n"ormac!6n' e o#-et!+o %e a tortura es a %estrucc!6n %e a !%ent!%a% %e as +4ct!mas' #uscan%o su e!m!nac!6n o su con+ers!6n en coa#ora%ora %e a re(res!6n %e sus (ro(!os +ec!nos o com(a2eros. En Guatemaa' a tortura ha su(uesto a%em$s un ata)ue a a !%ent!%a% coect!+a' *a )ue ha ten!%o una %!mens!6n soc!a. Como "orma %e terror e-em(!"!cante en as $reas ruraes' muchas +eces se rea!5o %e manera (:#!ca' %eante %e "am!!ares * +ec!nos. Uno %e ca%a c!nco test!mon!os reco!%os (or e Pro*ecto Remh! !ncu*e %escr!(c!ones so#re hechos %e tortura. De tota %e hechos %e +!oenc!a re!stra%os a tortura const!tu*e un 18'0. Muchas (ersonas tortura%as "ueron ases!na%as. En os test!mon!os reco!%os un 8 %e as +4ct!mas %e ases!nato re!stra%as a(arec!6 con se2aes %e tortura. Durante %,ca%as' * a maren %e cua)u!er s!tuac!6n %e en"rentam!ento arma%o' esa a(ar!c!6n %e cuer(os tortura%os acom(a26 e %es(ertar %e ca%a ma2ana' con a ectura %e os %!ar!os o os (aseos (or os cam!nos. Muchos %e eos "ueron enterra%os %e "orma an6n!ma como VV. Se:n nuestros %atos' as +4ct!mas %e a tortura "ueron "un%amentamente hom#res . S!n em#aro' esto no !ncu*e a +!oac!6n se3ua )ue "ue una "orma es(ec4"!ca %e tortura contra as mu-eres. En una %e ca%a se!s masacres ana!5a%as os test!mon!os re"!eren +!oac!ones se3uaes. En as masacres "ueron "recuentes as torturas. En or%en %e ma*or a menor "recuenc!a a(arecen en os reatos %e os test!os as atroc!%a%es' como mut!ac!ones' 1' as (a!5as 1F * +!oac!ones 1' as con%!c!ones e3tremas %e ca(tura 1/' a (re(arac!6n %e sus tum#as * otras "ormas %e tormento. Go#amente cons!%era%os' os casos %e crue%a% e3trema const!tu*en a (r!mera causa %e muerte en as masacres 8 %e ca%a 0 casos' com(ara%a con as +4ct!mas (or arma %e "ueo' #om#ar%eo o e3(os!+os. En e 9'08 %e os casos %e tortura se se2aa como res(onsa#es a as "uer5as m!!tares * (aram!!tares %e Esta%o. E F' son atr!#u!%as a a uerr!a. En e resto' os autores "ueron %esconoc!%os. Por (arte %e a uerr!a' s! #!en no ut!!56 a tortura como una estrate!a %e uerra' en os test!mon!os se recoen reatos %e #ruta!%a%es en contra %e (ersonas acusa%as %e (art!c!(ar como Com!s!ona%os M!!tares * PAC' o %e su(uesta coa#orac!6n con e e-,rc!to %urante os (r!meros a2os . Los casos reco!%os F' %e tota !ncu*en crue%a%es como amena5as %e muerte' o(!5as * es!ones con arma #anca como (arte %e os ases!natos.
Las amena5as const!tu*eron un recurso "recuente en contra %e as (ersonas cons!%era%as o#-et!+os %e a (o4t!ca contra!nsurente. En su ma*or (arte "ueron %!r!!%as contra un !n%!+!%uo o contra su "am!!a' *' s! amer!ta#a se:n su o#-et!+o %e neutra!5ac!6n (o4t!ca' eran hechas %e manera (:#!ca. >u+!eron un car$cter enera!5a%o se em(ea#an acusac!ones %e (art!c!(ac!6n en a uerr!a en otros casos se %!r!4an m$s es(ec4"!camente a (ara!5ar a una (ersona o %!srear a un coect!+o #a-o a amena5a %e su"r!r un secuestro o un atenta%o. Otra %e sus caracter4st!cas "ue e anon!mato o su ocutam!ento %e sus autores a em!t!rse en nom#re %e auno %e os escua%rones %e a muerte. En otros casos' as amena5as tu+!eron como %est!natar!o to%o un ru(o oran!5a%o o una comun!%a%. En a %,ca%a %e os ' "ue com:n a a(ar!c!6n %e !stas )ue a +eces !ncu4an "otora"4as. Learon a (earse cartees )ue !ncu4an as "otora"4as am(!a%as %e os %!r!entes soc!aes * %e m!em#ros %e a uerr!a' * se o"rec4an recom(ensas (or a !n"ormac!6n so#re e (ara%ero %e estos :t!mos. En os a2os F os !sta%os a(arec4an como (arte %e comun!ca%os (:#!cos suscr!tos (or escua%rones %e a muerte' como e E-erc!to Secreto Ant!comun!sta ESA' Nue+a Or.an!5ac!6n Ant!comun!sta NOA * a Mano Banca ' entre otros' )ue es conm!na#a a sa!r %e (a4s en a(sos %e /9 horas a una semana. E curr!cuum %e curso (ara os aentes %e !nte!enc!a' !ncu*6 tam#!,n t,cn!cas (ara a rea!5ac!6n %e o(erat!+os can%est!nos * secuestros. Los aentes %e !nte!enc!a se es(ec!a!5a#an en a oran!5ac!6n (r$ct!ca %e os secuestros' a %!+!s!6n %e Ktra#a-oK entre os %!st!ntos m!em#ros %e ru(o' * a coor%!nac!6n (ara rea!5ar acc!ones r$(!%as * en con%!c!ones %e can%est!n!%a%. La seecc!6n %e as (ersonas )ue !#an a ser o#-eto %e secuestro "ue s!em(re tarea %e os o"!c!aes %e !nte!enc!a. E mo%o %e oran!5ar os secuestros se com(on4a %e una ser!e %e (roce%!m!entos a%m!n!strat!+os' se(arac!6n %e res(onsa#!!%a%es' * a com(art!mentac!6n %e a !n"ormac!6n en a )ue os es(ec!a!stas cum(!eron' en enera' un (a(e %e #ra5o e-ecutor %e to%o un s!stema #!en (an!"!ca%o. Muchos secuestros tu+!eron como consecuenc!a a %esa(ar!c!6n %e a (ersona. Se:n os test!mon!os reco!%os' se!s %e ca%a %!e5 (ersonas secuestra%as no han a(arec!%o to%a+4a. Una m!nor4a rea(arec!6 con +!%a 19. Uno %e ca%a tres secuestra%os rea(arec!6 muerto' "recuentemente con se2aes %e tortura. Muchas %e as %etenc!ones !rreuares' no ten!%as en cuenta en estos %atos anter!ores' (ue%en ser tam#!,n cons!%era%as como secuestros un 1 %e os casos reco(!a%os' o )ue muestra a am(!tu% con )ue se usaron os secuestros como una "orma %e ame%rentar o e!m!nar a as +4ct!mas.
La %esa(ar!c!6n "or5a%a ha s!%o uno %e os m,to%os #$r#aros' %e car$cter seect!+o' m$s usa%o (or a !nte!enc!a uatemateca' * )ue se em(e6 %e una manera mas!+a en aunos momentos %e (er4o%o %e con"!cto arma%o. Dentro %e os test!mon!os reco!%os' uno %e ca%a c!nco casos es %e %esa(ar!c!6n "or5a%a. E a(resam!ento s:#!to %e a +4ct!ma se rea!56 a ma*or (arte %e as +eces me%!ante una acc!6n encu#!erta' * nunca m$s +o+!6 a sa#erse na%a %e a (ersona. La %esa(ar!c!6n
"or5a%a crea una e3trema !ncert!%um#re so#re e (ara%ero %e as +4c!mas * su esta%o "4s!co * (s!co6!co' * un su"r!m!ento (roona%o a os "am!!ares. A (esar %e a !m(un!%a% tota %e sus acc!ones * os s!nos e+!%entes %e (ro+en!r %e os cuer(os m!!tares o (o!c!aes' e Go#!erno * e E-,rc!to s!em(re %ecararon no tener e contro n! a res(onsa#!!%a%. La ausenc!a %e !n+est!ac!ones o"!c!aes ha cerra%o hasta ahora os cam!nos (ara a #:s)ue%a %e os %esa(arec!%os. La acc!6n encu#!erta * a !ncert!%um#re !n!c!a es (erm!t!6 a os oran!smos %e !nte!enc!a retar%ar a reacc!6n (:#!ca as4 como %!s"ra5ar a res(onsa#!!%a% %e Esta%o. Con eo' tam#!,n' os ca(tores ten4an ma*ores (os!#!!%a%es %e )ue#rar a res!stenc!a %e os %eten!%os7%esa(arec!%os. La %esa(ar!c!6n tam#!,n se ut!!56 con otros o#-et!+os' taes como %!"un%!r e terror * (ara!5ar e entorno soc!a %e a +4ct!ma. En a ma*or4a %e as ocas!ones en as )ue estu+!eron !m(!ca%os os cuer(os %e !nte!enc!a' se trat6 %e )ue ocutaran cua)u!er (rue#a (ara e+!tar (os!#es !n+est!ac!ones * (roteer a !m(un!%a% %e sus autores.
Las e-ecuc!ones han const!tu!%o una (r$ct!ca cr!m!na "recuente (ara e!m!nar a as (ersonas seecc!ona%as (re+!amente (or su (art!c!(ac!6n (o4t!ca * )ue "ue mu* ut!!5a%a es(ec!amente (or (arte %e os ser+!c!os %e !nte!enc!a. Como (arte %e as o(erac!ones encu#!ertas' no e3!st4a una or%en escr!ta' a !%ent!"!cac!6n %e os !nterantes %e coman%o se rea!5a#a a tra+,s %e (seu%6n!mo * os +eh4cuos * armas ut!!5a%os no ten4an re!stros )ue asoc!aran e or!en %e a o(erac!6n. En enera' as e-ecuc!ones e3tra-u%!c!aes "ueron e resuta%o %e as %ec!s!ones %e man%o %e 6rano %e !nte!enc!a corres(on%!ente a a 5ona' aun)ue c!ertos casos "ueran consuta%os con ant!c!(ac!6n a as es"eras m$s atas %e a !nte!enc!a m!!tar. En otros' en os )ue se (o%4an (re+er (ro#emas' estas acc!ones "ueron coor%!na%as con otros cuer(os %e seur!%a%' a%+!rt!en%o !ncuso a a Po!c4a Nac!ona (ara )ue !m(!aran a 5ona (re+!amente * no !nter"!r!eran en a sa!%a %e coman%o. E s!stema !ncu4a e seu!m!ento %e a (ersona %urante unos %4as o semanas hasta tener controa%os sus mo+!m!entos. En enera' e mo%o %e matar' e %4a o as "ormas %e hu4%a )ue%a#an a a eecc!6n %e es(ec!a!sta encara%o %e secuestro o ases!nato' ten!en%o en cuenta )ue %e#4a (arecer una acc!6n %e %e!ncuenc!a com:n o )ue se %!"!cutara su !%ent!"!cac!6n (or e-em(o' en a oscur!%a%' en un momento a%ecua%o s!n test!os * aseur$n%ose )ue a (ersona no !#a a )ue%ar her!%a. ste "ue e s!stema %e numerosos ases!natos %e 4%eres o !nteectuaes' como M*rna MacX.
La !n"ormac!6n )ue oraron acumuar os oran!smos %e !nte!enc!a so#re as "uer5as !nsurentes * oran!5ac!ones soc!aes es (erm!t!6 una estrate!a mu* act!+a %e !n"!trac!6n %urante aunos momentos %e con"!cto arma%o. E (roce%!m!ento !n!c!a' s!n em#aro' "ue m:t!(e. Aunas oran!5ac!ones soc!aes en as )ue e3!st4an "uertes mo+!m!entos oran!5a%os o "rentes encu#!ertos %e a uerr!a' como os )ue "omenta%os en a Un!+ers!%a% * en c!ertos s!n%!catos' "ueron m$s +unera#es a a !n"!trac!6n (or su e3(os!c!6n soc!a.
La !n"!trac!6n e (erm!t!6 a a !nte!enc!a %esarroar (anes %e neutra!5ac!6n seect!+a en as %!recc!ones %e as "uer5as !nsurentes' hasta %eterm!nar correac!ones %e "uer5as !nternas' "a+ora#es a as estrate!as %e E-,rc!to.
Se:n os test!mon!os %!rectos reco!%os e3!st!eron casas secretas %e a secc!6n %e !nte!enc!a %e E-,rc!to' )ue "unc!onaron como centros can%est!nos %e %etenc!6n' !nterroator!o * tortura. Mu* (ocas (ersonas %e as )ue estu+!eron en eas se !#raron %e a muerte' %es(u,s %e ha#er s!%o tortura%as #rutamente. Cuan%o se cons!%era#a )ue os %eten!%os (o%4an (ro(orc!onar m$s !n"ormac!6n' as %etenc!ones !m(!caron a rea!5ac!6n %e un tra#a-o (s!co6!co con e o#-et!+o %e "or5ar a coa#orac!6n %e as +4ct!mas. Se:n os test!mon!os reca#a%os' a ma*or (arte %e as %etenc!ones %uraron aunas semanas o meses. Se han o#ten!%o test!mon!os re"erer!%os a %etenc!ones (rooan%as hasta (or %os a2os' (ero no se conocen casos %e t!em(o ma*or.
La +!oac!6n %e as mu-eres "ue una (r$ct!ca s!stem$t!ca en os o(erat!+os m!!tares * en as ca(turas %e as (ersonas cons!%era%as sos(echosas %e a(o*ar a a uerr!a. Las +!oac!ones mas!+as "ueron mu* "recuentes tanto en e $rea rura' en e marco %e o(erat!+os m!!tares * masacres' como en os casos %e ca(turas !n%!+!%uaes en a c!u%a%. S!n em#aro' muchos +!ct!mar!os cons!%eraron as +!oac!ones como una (arte natura ' %e (oca !m(ortanc!a' en e e-erc!c!o %e a +!oenc!a contra as mu-eres * as comun!%a%es. Esa norma!5ac!6n %e a +!oac!6n "ue ut!!5a%a (ara mantener e contro (s!cose3ua %e os so%a%os' %entro %e a cons!%erac!6n %e as mu-eres como una (arte %e K#ot4n %e uerraK. S!n em#aro' cuan%o a (o#ac!6n c!+! *a era cons!%era%a Kam!aK' a +!oenc!a contra ea se cast!a#a con se+er!%a%' %e#!%o a )ue !#a en contra %e os (anes )ue (reten%4a e-ecutar e E-,rc!to' %e asentam!ento * coa#orac!6n con a (o#ac!6n. De esta manera' a +!oenc!a contra a ente no "ue !n%!scr!m!na%a' s!no )ue %e(en%4a %e una +aorac!6n %e r!eso#ene"!c!o en "unc!6n %e o#-et!+o centra )ue era e %e o#tener a coa#orac!6n %e a (o#ac!6n c!+!
Las Nac!ones Un!%as' a(ro#aron en 19 a Con+enc!6n (ara a (re+enc!6n * sanc!6n %e %e!to %e enoc!%!o. En eas se reconoce )ue e enoc!%!o' *a sea comet!%o en t!em(o %e (a5 o t!em(o %e uerra' es un %e!to %e Derecho Internac!ona' )ue e mun%o c!+!!5a%o con%ena' * se com(rometen a (re+en!ro * cast!aro. Guatemaa rat!"!c6 a Con+enc!6n con "echa 18 %e enero %e 10 *' (or o tanto' estu+o +!ente %urante to%o e con"!cto arma%o. Esta con+enc!6n (as6 a "ormar (arte %e as normas %e m$s ata ;erar)u4a normat!+a en Guatemaa. Para (roteer os +aores m$s sara%os %e a human!%a% se han crea%o normas eneraes * o#!ator!as (ara to%os os Esta%os "rente a to%os os Esta%os. A estas normas %e Derecho Internac!ona' as )ue "orman un n:ceo %uro' as amamos Ius Goens.