Perbindeshi

I

Disa kilometra larg qytetit. ne rrethine, ne fushen e hapur. ishte nje furgon i madh i braktisur. Pjeset metalike ia kishin shkulur prej kohesh dhe tani s'i kishte mbetur vec karroceria e mbyllur   prej druri, Ajo ishte mberthyer dhe qendronte mbi kater trare te shkurter, te ngulur ne toke. Sic duket, dikush e kishte bere kete gje per ta mbrojtur armaturen e drunjte nga lluca dhe lageshtira e fushes. Diteve me diell, furgoni dukej qarte qe nga tarracat apo katet e siperme te shtepive te qytetit, por kur binte nata ose kur kishte mjegull ne fushe, ai tretej dhe humbiste sikur te mos kishte qene kurre. Vecanerisht ngjiste keshtu diteve te tetorit.

 Ne fakt ai nuk kishte shume kohe qe ishte shfaqur shfaqu r dhe askush nuk e dinte ne fillim nga doli dhe kush e pruri në këtë fushë. E vërteta është që shume kohe kish kaluar pa u vënë re por një ditë  pranvere, gjatë një pikniku (ishte një nga ata piknikët që sa më shumë kalon koha, aq me te mëdhenj e të zhurmshëm bëhen ne kujtese), disa njerez shfaqën dyshimin se ne ate furgon të  braktisur kishte mundësi të fshiheshin njerez për diversion. d iversion.

II

 Në një ditë tetori (një nga ato ditet e rralla që kanë aftësinë të bëhen shkas që nje stinë te tërë të quhet më pas «stina më e rëndcsishme në jetën e X-it»), Gent Ruvina, student i filozofisë, i kthyer nga Moska për shkak të acarimit politik midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, u njoh me një vajzë të vitit të dytë të Fakultetit Gjuhë-Letërsi me emrin Helenë. Në të vërtete, ajo e kishte emrin Lena dhe ishte nga pjesa fushore e Shqipërisë, nga një prej atyre qyteteve të vegjël, kur pas shfaqjes së filmit «Kali i Trojës» vajzave bionde, me emrin Lena si ajo, kalamajtë e lagjes u thërrisnin «Helenë e Trojës». U njohën në një nga ato mbrëmjet e shumta të vallëzimit me rastin e fillimit të vitit universitar, ku studentët e Tiranës, me një ndjenjë keqardhjeje për shokët e tyre fatkëqinj që iu ishin ndërprerë studimet, pragistët siç i quanin të kthyerit nga Praga, varshavistët, ata të Varshavës e kështu me radhë, i ftonin nëpër mbrëmjet e tyre, gjë për të cilën shpesh pendoheshin, sepse këta të fundit, ashtu të trishtuar e moskokëçarës siç ishin, qëllonte që u rnerrnin vajzat.

1

Gent Ruvinën e tërhoqën qysh në fillim flokët e verdhë të Lenës, që atij i kujtuan nje të njohurën e vet moskovite, pastaj kur e pa me mirë e sidomos kur arriti te vallëzojë me të nisi t'i pëlqente  përherë e më tepër. Ajo ishte e gjatë, e brishtë dhe, dhe , ndonëse ne ninëzat e syve të saj dukej diçka e  pazbërthyeshme, ata sy ishin tepër të ëmbël. Pas njohjes së parë, me ca fjalë të kursyera si mineralet e rrallë, ku ai përdori gjithë përparësinë që i jepte gjendja e tij si student i jashtëm, i mbetur pa universitet, në pritje të së panjohurës, idhtar ndoshta i një brezi të ri të humbur, në sallën ku orkestra i binte një ritmi gjysmë të  pikëlluar, në vallëzimin tjetër ai i propozoi asaj të dilnin përjashta për të parë hënën e vjeshtës dhe ajo, për habinë e tij, thua se e priste këte ftesë, pa thënë asgjë, u drejtua e para nga dalja. I kënaqur nga kjo fitore e parë e lehtë, porsa dolen përjashta ai i vuri dorën mbi supe dhe i  përkëdheli flokët. Për çudinë e tij, ajo nuk bëri asnjë kundërshtim ku ndërshtim dhe jo vetëm e la ta puthte të  porsanjohurin e saj, por i hodhi duart në qafë q afë dhe e puthi edhe ajo. Vajzat e kombit kanë përparuar gjatë mungesës sime, tha me vete Gent Ruvina, krejt i befasuar  nga suksesi i lehtë. E përqafoi prapë dhe këtë herë në të puthurën e saj iu duk se ndjeu diçka të  pazakontë: një brengë, një pendim apo ndarje me diçka. d içka. E mbajti të shtrënguar kokën e saj pas faqeve të tij, sikur të përpiqej ta ndiente më mirë atë dënesë që më tepër se dëgjohej, shihej mbi ato flokë të praruar zbehtë. Dhe befas iu duk se ajo dënesë, ajo brengë, s'kishin lidhje me të, se ai ishte aty krejt rastësisht dhe se ajo kokë me flokë te verdhë ishte krejt e largët për të. Gëzimi i suksesit iu zbeh menjeherë. ?Ç'ke kështu? ? i tha. Ajo nuk u përgjigj dhe ai e humbi sigurinë. Deshi ta përqafonte prapë, por ajo u shkëput prej tij dhe iku drejt hyrjes së ndërtesës ku vallëzohej, me një vrapim që atij, në çdo rast tjetër, do t'i dukej si një rutinë e sjelljes vajzërore, ndërsa këtë herë iu duk një ikje e vërtetë. Pas pak u përpoq ta gjente përsëri në sallën e rrëmujshme, por ishte shumë vështirë. Atë e ftonin vazhdimisht në vallëzim. Ai u përpoq së paku ta veshtronte. por sytë e saj iknin rreshqitazi dhe në to ishte vazhdimisht po ajo brenge dhe po ajo largësi. Atëherë ai u bind plotësisht se ajo që kishte ndodhur pak përpara nën hënën vjeshtore. nuk ishte veçse një rastësi dhe se dënesa e vajzës dhe gjithcka tjetër kishin lidhje me diçka që ishte përtej tij. Dëshira që së paku të  bisedonte edhe njëherë me të,iu bë e papërballueshme. papërb allueshme. Më në fund, e gjeti. Kujtoja se do të më merrje vetë në vallezim, ? i tha. ? Kurse ti largohesh. Ashtu - ia bëri ajo, si pa e pasur mendjen. Atje jashtë ishe krejt ndryshe.

2

Ajo e vështroi një grimë dhe atij iu duk se ajo e kishte harruar ndërkaq atë që kishte ndodhur   përjashta. Tani jo vetëm buzëqeshja e saj e pezullt, por gjithçka tjetër e saj i dukej enigmatike. Ku mund të të gjej? i tha. S'më gjen dot, u përgjigj ajo. Ai u ngrys edhe më. Ti kujton se kështu mund të bëhesh interesante? Ajo prishi buzët në një mënyrë të tillë, sikur të thoshte: Mendo çfarë të duash, mua aq më bën!  Në të vërtetë, kuptohej menjëherë se aq i bënte. Ku mund të të gjej i tha prapë ai. Asgjëkundi, qe përgjigjja. Ai po nervozohej. E ndiente veten si të mashtruar. U lodha, ? tha ajo dhe deshi të shkëputej prej tij, por ai ia shtrëngoi bërrylin fort. Lëshomë. Ku mund të të gjej, mërmëriti ai për të tretën herë. Zëri i doli i ngjirur. Vetëtimthi sytë e saj u ngritën te fytyra e tij dhe u ulën përsëri. Pas dy javësh unë fejohem, - tha. Po deshe, mund të vish në ceremoninë e fejesës sime. Sytë e saj kishin një acarim plagosës, një lloj zemërimi, madje një si përbuzje të parakohshme. Ai e vështronte si i ndërkryer, por ajo, për çudinë e tij, me po atë shprehje gjysmë përbuzëse, gjysmë tallëse, i dha adresën e shtëpisë ku do të bëhej ceremonia. E çuditshme, kishte thënë ai me vete me dhjetëra herë pasi qe kthyer në shtëpi. Pastaj erdhën ditë të tjera me pandehmat e zakonshme: do të shkonin apo jo jashtë, dhe secila prej tyre e pakësonte shpresën, dhe ai e kujtonte mbrëmjen e vallëzimit e vajzën e çuditshme, që kishte njohur atje si diçka pothuajse të pabesueshme. Me siguri është tallur me mua, tha me vete dhe një ditë pyeti një shok të vetin nga Fakulteti Gjuhë-Letërsi, nëse e njihte një vajzë të vitit të dytë me emrin Lena. Një bionde e lezetshme? kishte thënë tjetri. Po. Ajo fejohet të dielën që vjen, ka ftuar  gjithë kursin e saj në ceremoni. Është fejuar me dashuri? ? kishte pyetur Genti. Tjetri kishte ngritur supet. Ai tha se nuk e besonte dhe se kishte mundësi që ajo të ishte një nga ato fejesat gjysmë me njohje, gjysmë me mblesëri, që i bënin disa familje, si një mbrojtje paraprake në kohën që vajzat hynin në Universitet. 3

Ajo që ndodhi pastaj, ditën e fejesës së Lenës, ku Gent Ruvina u bë papritur heroi i një ngjarjeje, të cilën e përmendën atë vjeshtë me krenari gjithë studentët që prisnin të shkonin jashtë, si një vërtetim të faktit se ata nuk ishin qyqarë, siç mund t'i dukeshin dikujt, por kalorës të vërtetë të kohës, pra ajo që ndodhi në atë ceremoni fejese ishte dicka që ndodhte rrallë e më rrallë në kohën e sotme dhe që kryesisht ishte një kujtim i rrëmbimeve të dikurshme të nuseve të kënduara nëpër   baladat e vjetra. Gent Ruvina kishte shkuar vërtet në apartamentin me tri dhoma ku vallëzohej dhe prania e tij as që kishte rënë në sy, midis grumbullit të madh të studentëve të ftuar. Vetëm ajo, Lena, rrëzëlluese dhe më e bukur se kurrë, i kishte buzëqeshur së largu sikur t'i thoshte: Erdhe vërtet? Ajo që kishte ndodhur më pas kishte qenë e ngjashme me diçka që qëndron midis një ënd-rre dhe një lodre. Ishin duke vallëzuar bashkë, kur një nga shokët e Lenës, me sa duket, bash-kënxënës me të qysh nga gjimnazi, gjysmë i de-hur i kishte thirrur: «Eh, moj Lenë, eh, moj Helenë e Trojës!». ?Kështu të kanë thirrur në gjimnaz? ? e pyeti Gent Ruvina ndërsa vallëzonin. Dhe kur  ajo bëri «po» me kokë, ai i tha: ? Të ka pëlqyer? Çdo vajzë tjetër në vendin e saj do të thoshte të kundërtën, ose do të qeshte për naivitetin, por  ajo, pa buzëqeshur, u përgjigj: ?Po! Gentit iu kujtua e puthura në atë mbrëmje vallëzimi, e cila iu duk e palëndët sikur të kishte ndodhur në sipërfaqen e hënës. ?Një Helenë e Trojës s'mund të kuptohet  pa rrëmbimin, ? tha ai duke qeshur. ? Apo jo? Ajo buzëqeshi me hidhërim. ?E di, ? tha. ? Prandaj unë jam thjesht Lenë. ? A do të pëlqente të bëheshe Helenë? ?Po kush do të më rrëmbejë? ? Në sytë e saj ai pikasi prapë diçka nga përbuzja dhe

4

zemërimi i mbrëmjes së vallëzimit, dhe vetëm tani e kapi rrëshqitazi arsyen e tyre. Isha e acaruar  me të gjithë, i kishte shpjeguar ajo më pas. Me të gjithë ata që po më linin të fejohesha kështu pa dashuri: me prindët e mi, pa dyshim, por  edhe me të tjerët, me shokët e kursit, me gjithë djemtë në përgjithësi. ? Hë, pra, kush do të më rrëmbejë? ? përsëriti ajo me një ton të hidhur, si të thoshte: A ke më trima të tillë sot? Dhe prapë vazhdoi gjithçka si midis lodrës dhe ngacmimit dhe kjo ndodhte dy hapa larg të fejuarit të saj, një inspektor kulture që merrej kryesisht me muzetë, fytyra e kuqërremtë e të cilit me mustaqet e verdha dhe me sytë e ndritshëm në një mënyrë të rrezikshme nuk i shkonin aspak   profesionit të tij. ?Unë mund të të rrëmbej po të duash, ? i tha Gent Ruvina vajzës. Ajo qeshi mosbesuese. ?Vërtet? ?Sigurisht. Duke i afruar fytyrën, ai i tha se po të donte ajo, ai ishte gati të shkonte të merrte një taksi dhe të iknin të dy nga ajo ceremoni e mbrapshtë. Ajo qeshte pa premtuar asgjë dhe kur ai, pas një ore, e mori përsëri të vallëzonte dhe i tha: taksia na pret përjashta mbretëreshë, ajo prapë qeshi shkujdesshëm, pa thënë asgjë, vetëm se në vallëzim e sipër iu afruan të dy dritares, prej nga ku dukej vërtet, nën blirët e zhveshur, një taksi. Dhe kështu, si duke luajtur, ajo prishi fejesën, për të cilën kishte kohë që vuante dhe lëkundej. Me taksinë që solli, ai e çoi atë në një hotel të një qyteti të vogël, gjersa të qetësoheshin fisi i saj dhe sidomos fisi i të fejuarit i cili, që javën e parë, i dërgoi atij kërcënime të njëpas-njëshme. Lena i premtoi Gentit se do ta priste gjersa të kthehej nga studimet. Por, ndërkaq, u muar vesh përfundimisht se studentët nuk do të shkonin jashtë shtetit. Bashkë me shirat e të ftohtat e vjeshtës, marrëdhëniet me kampin socialist po ftoheshin çdo ditë dhe  pavarësisht se shtypi e radioja nuk shkruanin për këtë gjë, ajo dihej tani nga të gjithë. Përreth, flitej për herë e më tepër në mënyrë të përgjithshme për tradhti, për marrje të kështjellës nga brenda dhe për Kalin e Dnunjtë, që ishte shfaqur përsëri në horizontin e jetës.

? E shikon? ? i thoshte Genti asaj kur dëgjonin radion ose kur lexonin në gazetën letrare vjersha të poetëve me këto motive. ? S'jemi vetëm ne të dy që e kujtuam ngjarjen e Trojës.

5

Pas kërcënimit të parë nga fisi i ish-të fejuarit të Lenës, erdhi i dyti, akoma më i zymtë dhe ata filluan të kishin njëfarë kujdesi gjatë shëtitjeve të tyre. Gent Ruvina kishte hyrë tani në Universitetin e Tiranës, por gjithë kohën e lirë vazhdonte ta kalonte me Lenën. Në radio dhe në shtyp nuk shpallej ende asgjë për ftohjen e marrëdhënieve me kampin socialist, por në klube e kafe flitej hapur për to. Kërcënimin e tretë e bëri vetë i fejuari me një pusullë që Lena e gjeti te portineria e konviktit. «Të kujtohet ç'kemi biseduar një ditë në muze? Unë veten time do ta shkatërroj, por as ty s'do të të lë të jesh e lumtur». Lena, për habinë e Gentit, qe zbardhur nga tmerri. Ajo e humbi fare.

?Po ç'pate? ? i tha ai, ? kaq shumë të kalli datën një copë pusullë? Unë të kujtoja pakëz më trime. Lena nuk përgjigjej dhe Genti e ndiente që po nxehej. Fjalët e tij u bënë më të ashpra, dhe ai e kapi për krahu me forcë, si atëherë në mbrëmjen e vallëzimit. ?Ç'paskeni biseduar atje në muze, a? I je betuar për besnikëri të përjetshme? Fol! ?Jo, ? qe përgjigjur Lena më në fund. ? Atë ditë më tha se në qoftë se do ta tradhtoja, do të më vriste me njërën nga ato armët e vjetra, të tmerrshme që shikoja atje.

Ajo kishte rnbuluar fytyrën me duar. ?Marrëzira, ? kishte thënë Genti. ? Kërcënime të tilla i bëjnë zakonisht frikacakët. ?Jo, Gent, ? qe përgjigjur ajo. ? Ai është i tillë që mund ta bëjë. Duhet të kemi kujdes. Ishte hera e parë që Genti besoi seriozisht për rrezikun. Disa ditë ata nuk folën më për këtë, por secili e ndiente se, sado që përpiqej ta fshihte, tjetri e kishte mendjen atje. Kudo flitej për një kërcënim të ri përballë të cilit vendi do të ndodhej ose ndodhej qysh tani, por  ata nuk ishin në gjendje të kuptonin nëse kjo e zbehte disi apo e theksonte edhe më shqetësimin e tyre.

6

 Një tjetër gjendje shpirtërore po krijohej ndërkaq te shumë njerëz. Ajo kalonte nga njëri te tjetri dhe ky proces ishte i përgjithshëm e bëhej në mënyrë të pandjeshme njëlloj si zverdhja e gjetheve. Kërcënime? Rreziqe? Ç'janë këto fantazira? thoshin disa, pa e fshehur një buzëqeshje gjysmë tallëse. Për besë, është hera e parë që i dëgjoj. Pastaj, sytë e tyre hetonin me vëmendje tjetrin si t'i thoshin: Mos nuk ke qenë mirë me shëndet kohët e fundit? Ose dhe më keq: Mos duhet të bësh një vizitë te psikiatri? Por s'kalonin ca ditë dhe gjithcka ndryshonte. Tani ishin ata që habiteshin kur dikush thoshte se nuk kishte dëgjuar për ndonjë rrezik. «Shoh gjëra që s'i kam vërejtur më parë», i shkruante Genti në një letër që ajo ia kishte kërkuar  me këmbëngulje. Dhe vërtet, ai shikonte mure aty ku nuk ishte vec fushë me bar, ose të tjera gjëra për të cilat s'i kishte shkuar mendja kurrë. Të gjitha këto përpiqej t'ia shpjegonte në letrën e tij, e cila sa vinte zgjerohej, mbushej plot  përsiatje anësore, copëza rikujtimesh, madje dhe me lajme e dialogë të dë gjuar andej-këndej. Më duket se në vend të një letre dashurie do të të dërgoj një ese, për të mos thënë doktoratën time të pambaruar, i thoshte ai me shaka, por ajo ngulte këmbë: Le të shkruante në të ç'të donte, mjafton që letra të ishte sa më e gjatë dhe e plotë. Dua që ti të jesh i gjithi atje. përsëriste duke i  përkëdhelur flokët. «Kohët e fundit janë vënë zhurmuesa për valët televizive. Ato nuk duken, por janë rrotull nesh, nëpër eter». Ai i shkruante më poshtë mendimin e tij për këtë. Pandehma të tjera, motërzime shpjegimesh për  dukuri të ndryshme shoqëronin shpesh një rikujtim të thjeshtë. Por letra e tij bëhej e ndërlikuar, kur ai i kthehej prapë dyzimit të botës në sytë e tij.

 Një ditë, gjatë një pikniku në rrethinat e qytetit, ai kishte parë një furgon të braktisur. Kushedi  pse fjalën e parë të letrës së tij e kishte shkruar për të: «Disa kilometra larg qytetit, në rrethinë, në fushën e hapur, ishte një furgon i madh i braktisur». E kishte lexuar dhe rilexu-ar disa herë frazën, kishte qëndruar një copë herë mendueshëm mbi të (një copë herë të gjatë, tepër të gjatë),  pastaj kishte shuar fjalët «furgon i madh i braktisur » dhe, në vend të tyre, kishte shkruar «Kali i madh i Drunjtë».

7

III

Disa kilometra larg qytetit, në fushën e hapur, ngrihej Kali i madh prej Druri. Ditëve me diell ai dukej qartë, që nga tarracat apo katet e sipërrne të shtëpive të qytetit, por kur binte nata ose kur  kishte mjegull në fushë, tretej dhe humbiste në të. Veçanërisht ngjiste kështu ditëve të tetorit Por  mjaftonte që mjegulla e vjeshtës të shpërndahej nga era dhe kali zbulohej përsëri. Në fillim shfaqej koka e kthyer pak anash, në drejtim të qytetit, pastaj qafa, shpina dhe më në fund barku e këmbët. Në këto raste, njerëzve u dukej sikur ai i qe avitur pak më tepër qytetit, por kjo nuk ishte e vërtetë. Ishte thjesht një gënjim i pamjes, që shkaktohej nga tejdukshmëria e madhe e ajrit të lagët vjeshtor. Në të vërtetë, kali kurrë nuk kishte lëvizur. Dhe kjo as që mund të ndodhte, sepse ai ishte një kalë prej druri, që mund të çvendosej vetëm po të tërhiqej nga dikush. Megjithëse gjymtyrët e rëndë dhe masivë i jepnin një pamje të ngathët e të ngrirë, prapëseprapë, konstruktori i tij, duke luftuar me masivitetin e dërrasave prej bredhi, kishte mundur t'i jepte një farë prirje lëvizjeje atij trupi vigan. Kjo binte në sy sidomos po ta vështroje kalin nga një farë largësie. Të dukej sikur ai, duke dalë me një galop të rëndë nga thellësia e hapësirave, kishte ndaluar papritur në këtë fushë të shkretë, disa kilometra larg anës së djathtë të qytetit dhe po vështronte hijerëndë, me kokën e kthyer anash. Po të afroheshe, do të shikoje se dërrasat e moçme të gjoksit, të ijeve e të shpinës ishin plasaritur nga dielli e shiu dhe ngjanin si lëkura e një  përbindëshi, ndërsa këmbët e tij të rënda, me kalimin e viteve, qenë fundo sur në tokë gjer në gju. Ishte një ditë me shi. Nga të çarat e dërrasave, njerëzit që rrinin të fshehur brenda në barkun e kalit, vështronin të mërzitur peizazhin. Ishte po ai peizazh që kishin parë mijëra herë, nga e njëjta  pikë: oxhakët e lartë të fabrikave që nxirrnin vazhdimisht vazhd imisht tym, rrugët dhe bulevardet, tabelat shumëngjyrëshe të kafeve dhe restoranteve. Një aeroplan po ulej ngadalë në njërën nga pistat e aeroportit. - Koha po ftohet, - tha Odisea K. - Po vjen vjeshta e mërzitshme. Më duket se ty të  pëlqen kjo kohë, Robert. - Jo, - tha Roberti. - Ndoshta më pëlqente dikur po tani jo. Tani nuk mund ta dëgjoj dot erën kur  ulërin. Të kujtohet dimrin e kaluar? - Si s'më kujtohet? - Asnjëherë nuk kam dëgjuar të tillë vërshëllimë si në këto zgavra të mallkuara. - Ç'faj kanë zgavrat,

 — 

tha Konstruktori 8

- Ta kam shpjeguar kaq herë që, pa ato, as mund të mendohej ndërtimi i këtij kali. Më thuaj. si mund të shmangeshin zgavrat? -Unë nuk e di,

 — 

tha Roberti,

 — 

kjo nuk është mjeshtëria ime, megjithatë, mendoj se shu-

më zgavra ka ky kalë. Të flasësh është lehtë, këtë e di mirë.

 — 

 — 

Ke një aspirinë?

 — 

 — 

tha Konstruktori.

pyeti Roberti.

 — 

 — 

Por pa mendo pak në ç'kushte u ndërtua. Ti

Më duket se jam ftohur.

Ata rrinin në qëndrimet më të ndryshme: disa të shtrirë mbi shpinë, disa anash ose mbështetur   pas dërrasave të brinjëve. Në një qoshe Maksi Maks i mbante në gjunjë një radiotranzistor të vogël dhe, me kokën ulur, dëgjonte këngën e trishtuar «Kur ti më le». - Përse flisnit?

 — 

tha Odisea K.

Për Për erën që vërshëllen,

 — 

 — 

tha Roberti

Po Po na prish nervat.

 — 

Odisea K. e vështroi me ironi. S'keni S'keni me se të merreni,

 — 

E me se të merremi?

 — 

 — 

 — 

tha.

pyeti Konstruktori.

Tëë bisedojmë për diversionin? Këtë gjë e kemi bërë qindra herë, T ta përsëritim?

 — 

 — 

tha Roberti.

 — 

Odisea K. e vështroi me sytë e tij të zgavruar nga lodhja. Ti pyet sa herë do ta përsëritim? Një mijë herë, dhjetë mijë herë. Gjersa të futemi Ti

 — 

atje. Ai bëri me dorë andej nga duhej të ishte qyteti. Gjersa Gjersa të na fusin,

 — 

 — 

tha Roberti.

Atëherë gjersa të na fusin, meqenëse ti e do kështu. Atëherë

 — 

Konstruktori lëshoi një psherëtimë. Po në qoftë se atyre s'u mbushet mendja? Po

 — 

9

Sa herë do

O zot, filluan prapë, ditë e njëjta këmbanë.

 — 

 — 

tha Maksi me një psherëtimë.

 — 

Do të na fusin, s'do të na fusin. Çdo

Ai kaloi gishtat nëpër flokë, pastaj hetoi nëse i kishte ngelur ndonjë fije në to. Milloshi, që e ndiqte me sy, i tha me zë të ulët: Hiqe H iqe më mirë mendjen prej tyre. Thonë se sa më shumë mërzitesh për rënien e flokëve, aq më tepër bien.

 — 

Maksi hunguroi mbyturazi. Çfarë? Çfarë?

 — 

Asgjë, Asgjë,

 — 

 — 

 — 

pyeti Konstruktori që kujtoi se i folën atij. tha Milloshi.

Gjëra Gjëra të njohura...

 — 

 — 

 — 

Po flisnim për gjëra të njohura.

përsëriti Konstruktori.

 — 

Jeta është plot mërzi dhe bisedat i

kemi mbaruar të gjitha. S'më kujtohet kush e ka thënë këtë. Ku është shishja, Maks?  — 

Këtu,

 — 

tha Maksi, duke ngritur që poshtë gjunjëve një shishe konjaku.

E paske përgjysmuar, më duket.

 — 

Jam Jam shumë i mërzitur.

 — 

S'ke ç'i bën. Edhe koha është e tillë. S'ke

 — 

Kohë e poshtër. Asgjë e bukur s'të kujtohet nga jeta. Vetëm gjërat e shëmtuara. Kohë

 — 

Kështu ndodh kur fillojnë vranësirat. Kështu

 — 

S'është S'është puna te vranësirat,

 — 

 — 

tha Maksi.

 — 

Unë kam vranësirë këtu.

Ai i ra me dorë gjoksit. Mos u mërzit, do të kalojë. Mos

 — 

Konstruktori nisi të vërshëllente një melodi të vjetër: «Vranësinë, vëlla, në shpirt...» Eh, do të kalojë si cdo gjë, Eh,

 — 

 — 

përsëriti.

Jo, nuk kalon. Unë s'harroj kollaj. Jo,

 — 

Koha Koha zbut gjithçka.

 — 

Koha, koha... S'e duroj dot këtë fjalë. Koha,

 — 

10

Konstruktori piu dhe pastaj nisi të vështronte vjedhurazi fytyrën e hequr të Maksit. Te dërrasat e  brinjës së djathtë ishte mbështetur një heshtë e gjatë, pak e ndryshkur nga vjetërsia. Kishte kohë që sytë e Maksit ishin ngulur si të dalldisur mbi atë heshtë. Është vështirë kur të lë e fejuara, mendoi Konstruktori. Ai s'kishte qenë kurrë i fejuar, megjithatë, ishte i bindur se tjetri mendonte për vetëvrasje. Konstruktori ktheu edhe një gotë. Pastaj, duke u mbajtur pas trarëve, u afrua te një plasaritje në qafën e kalit. Në atë vend kishte shumë të çara dhe ujët pikonte vazhdimisht nëpër trarët e mëdhenj dhe të vegjël. Ai vështroi tutje përmes të çarës. Jashtë kish rënë mbrëmja e tetorit. Në qytet ishin ndezur dritat. Që këndej mund të dalloje linjat e ndriçuara të rrugës kryesore, që e  përshkonin kryq e tërthor qytetin, vitrinat e mëdha të magazinave të qendrës, dritat e kuqe, të gjelbra dhe të kaltra të dyqaneve të ndryshme. E gjithë kjo mori dritash dridhej qetësisht në largësi dhe vetëm rreth e rrotull qytetit ato bëheshin gjithmonë e më të rralla e të vetmuara, deri te sinjalet e instalimeve të radiostacionit dhe, më tutje, të aeroportit. Pas tyre ishte errësira dhe fusha i nënshtrohej e bindur asaj. Konstruktori vështroi një copë herë, pastaj u kthye te shokët. U ngrys dhe Akamanti akoma s'po kthehet,

 — 

Jashtë po fillon stuhia,

 — 

 — 

 — 

tha Roberti.

 — 

tha Milloshi.

E dëgjoni erën?

Ulërin si dreqi vetë.

 — 

Akamanti do të jetë bërë qull.

 — 

Ah, këto zgavra të mallkuara,

 — 

Robert,

 — 

 — 

 — 

tha Roberti,

tha me zë qortues Konstruktori,

 — 

 — 

na prishën nervat.

fillove prapë?

Era e përplaste shiun me furi mbi dërrasat e moçme. Ajo hynte duke vërshëllyer nëpër plasat e shumta të barkut e të brinjëve, sulej nëpër qafën vigane dhe duke u penguar nëpër zbrazëtitë e errëta rënkonte vajtueshëm si një bishë e zënë në çark. Kohë e poshtër,

 — 

 — 

tha Maksi.

 — 

As radion s'mund ta dëgjosh dot.

Ai kaloi dorën nëpër flokë dhe, si zakonisht, vështroi një copë herë fijet e mbetura në gishta. Pastaj e mbylli radion dhe i nguli sytë heshtës së gjatë të ndryshkur. Konstruktori kishte nisur prapë të vërshëllente atë melodinë e vjetër të mallkuar: Vranësirë vëlla, anembanë.

11

Kam një lëmsh këtu, e s'di ç'kam.

IV

Akamanti u kthye natën vonë. Ata po dremitnin, kur ai u shfaq midis trarëve nën dritën e zbehtë të llambës me vajguri. E?

 — 

 — 

ia bëri Odisea K.

Kohë e keqe. Mezi çava përmes baltës së fushës.

 — 

Akamanti tregoi çizmet e zhyera me baltë. I solle gazetat?

 — 

Po.

 — 

Ç'ka ndonjë gjë tjetër?

 — 

Asgjë e jashtëzakonshme. Na shajnë.

 — 

Si gjithmonë,

 — 

 — 

 — 

Oh, ç'urrejtje!

tha Odisea K.

 — 

vazhdoi Akamanti.

 — 

Kudo që të ndodhesh, në kafene, në rrugë, në radhën e biletave e ndien këtë gjë.  — 

Është e natyrshme,

 — 

tha Odisea K.

 — 

S'ka si të ndodhë ndryshe. Bile dhe fëmijët. Në një ndërtesë pranë postës vazhdon të zhvillohet kampionati i shahut. Në fasadën e ndërtesës kanë vendosur një pllakat të madh ku është vizatuar një kokë kali, në sfondin e fushës së shahut. Sot, kur po kaloja andej, dëgjova kalamajtë që thërrisnin: «E, kali prej druri,  pështyje kalin prej druri».  — 

Odisea K. përçmoi fytyrën.  — 

A të ndoqi njeri pas?

 — 

pyeti Roberti. 12

Akamanti qeshi.  — 

 — 

 — 

Nuk jam nga ata që mund të ndiqen pas. A do të hash?

 — 

pyeti Milloshi.

Jo, faleminderit. Kam ngrënë në një rostiçeri.

Milloshi iu afrua.  — 

Më trego diçka për femrat,

 — 

i tha me zë të ëmbël.

 — 

A pe vajza të bukura rrugëve?

Akamanti e pa me përbuzje.  — 

Unë nuk bredh pas fustaneve,

 — 

tha me zë të ngjirur.

Milloshi psherëtiu dhe u mbështet përsëri për të fjetur në qoshen e tij. Akamanti vështroi me vëmendje fytyrën gjysmë të fjetur dhe mospërfillëse të Maksit. U mendua një copë herë, pastaj u ul pranë tij.  — 

 — 

Maks,

 — 

i tha me zë të ulët,

 — 

pashë Helenën tënde.

Çfarë?

Maksi ngriti kokën sikur, papritur, sytë e tij të kuq nga pagjumësia vetëtinë.  — 

 — 

 — 

Pashë Helenën tënde,

 — 

përsëriti Akamanti.

Ku? Në «Kafe dimërore». Ishte me një student.

U ndie se si Maksit iu ngjit një komb në grykë. Shkrepëtitja e syve të tij u duk sikur u shkarkua nëpër mustaqe dhe mjekrën e kuqërremtë. E zuri për dore Akamantin dhe e tërhoqi poshtë.  — 

Ulu këtu,

 — 

mërmëriti.

Akamanti u ul.  — 

Më trego. Më trego akoma.

Akamanti e largoi dorën dhe e vështroi me përbuzje:  — 

 — 

 — 

Ç'të tregoj?! Diçka pinin, më duket verë, dhe bisedonin. Të pa ty ajo, të njohu? Jo, nuk më pa. Rrija pas një kollone. 13

 — 

 — 

 — 

 — 

I dëgjove ç'bisedonin? U ula një copë herë prapa tyre dhe dëgjova. Hë, më thuaj. Gjepura të zakonshme dashurie. Disa

gjëra nuk i kuptova, nuk e di mirë shqipen. Maksi rënkoi.  — 

Ti mendon se ajo e dashuron vërtet, se ajo nuk do ta tradhtojë kurrë, ashtu sic më tra-

dhtoi mua? Akamanti qeshi.  — 

Prostituta,

 — 

mërmëriti Maksi.

Akamanti deshi të ngrihej. Prit, i tha Maksi. Doja të të pyesja për diçka tjetër. Hë, po, m'u kujtua. A ishte po ai djalë me të cilin ajo iku atëherë?

 — 

 — 

 — 

 Nuk e di, nuk e njoh atë djalë. Nga veshja m'u duk si ata studentët e kthyer nga jash-të shtetit.

 — 

Maksi kafshoi buzët.  — 

Ai është,

 — 

mërmëriti nëpër dhëmbë.

Po flokët si i kishte krehur?  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Thjesht,

 — 

 — 

 — 

pyeti pas pak.

tha Akamanti.

I kishte të verdha? Po. Madje më shumë se të verdha. Të platinta, sic i pëlqejnë tani. Do t'i ketë lyer, prostituta. Ndoshta. Unë nuk di të dalloj flokët e lyera nga të palyerat.

 — 

Çfarë bisedonin?

 — 

Lloqe dashurie.

 — 

Ajo i buzëqeshte?

 — 

pyeti përsëri Maksi.

14

 — 

 — 

 — 

Po. Bile me shumë ëmbëlsi. Ashtu? Nganjëherë i shtrëngonin duart njëri--tjetrit.

Maksi kafshoi përsëri buzët. Pastaj e vështroi Akamantin me sytë që i xixëllonin nga urrejtja.  — 

Ti je i poshtër,

 — 

i tha.

Akamanti u ngrit.  — 

 — 

Nuk kam qejf të grindem. Është vonë. Ti je i poshtër që m'i tregon të gjitha

këto,  — 

 — 

tha Maksi.

Zemërpulë,

 — 

 — 

Ti kënaqesh që unë vuaj.

mërmëriti Akamanti.

 — 

Kaq herë më je lutur të kërkoj e të shoh Helenën dhe të të tregoj gjithçka, kurse tani...  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Po, është e vërtetë, të jam lutur. Më fal,

 — 

tha Maksi.

Tjetër herë, edhe në qoftë se më bie rasti ta shoh, nuk të tregoj më. Jo, do të më tregosh,

 — 

rënkoi Maksi.

Që të më thuash pastaj i poshtër? Nuk do të të them më. Mirë atëherë. Tani po shkoj të shtrihem. Prit,

 — 

tha Maksi.

 — 

Si t'u duk ty, a kishin ndërmend të martoheshin?

Akamanti tundi kokën.  — 

Si të them, këtë nuk e kuptova dot. Po me siguri do të martohen, porsa t'i japin atij

apartament. Maksi shkrofëtiu dhe u ngrit në këmbë.  — 

Dëgjo,

 — 

i tha.

 — 

Ti më quajte zemërpulë, por unë s'jam ashtu. Ju të gjithë do ta shi-

koni se sa i egër jam. Unë do të hakmerrem dhe hakmarrja ime do të jetë e tmerrshme.  — 

Kundër kujt do të hakmerresh? 15

 — 

 — 

 — 

Kundër asaj dhe atij. Nuk e besoj. Pse?

Sepse ti e di mirë se sa e pamundur është të hysh atje... Apo, ndoshta, ke parasysh ditën kur  ne do ta pushtojmë qytetin? Mirëpo atë ditë ne do të bëjmë një kasaphanë të tillë madhështore,  përpara së cilës hakmarrja jote ndaj Helenës do të jetë një grimë qesharake ose më mirë një madhësi e papërfillshme, siç thotë Konstruktori ynë.  — 

 — 

Jo, unë s'kam parasysh atë ditë të shenjtë,

 — 

tha Maksi,

 — 

unë nuk mund të pres dot

gjer atëherë. Hakmarrja ime do të ndodhë më përpara.  — 

Sikur s'më besohet.

 — 

Kjo mund të ndodhë në ndonjë natë të

ngrohtë prilli me hënë, vazhdoi Maksi i ngrysur. Unë do të pres dhe ajo natë do të vijë kur  ata të dy, duke përbuzur frikën, do të dalin nga qyteti e do të shëtisin në fushën e shkretë, që u  përket të gjithëve. Atëherë unë do të marr këtë heshtë të moçme dhe do të zbres ngadalë, ngadalë në tokë. Ata të dy mund t'i gjej të mbështetur në krahët e njëri-tjetrit, shtrirë mbi barin pranveror, të dehur nga era e fushës dhe nga dashuria. Kam për t'i njohur që larg nga flokët e saj të verdhë. Hapat e mi nuk kanë për t'i degjuar, sepse zhurmën e tyre do ta mbulojnë bulkthet e natës. Veç kësaj, nën dritën e hënës ajo s'është në vete dhe mund t'i bësh çdo gjë. Unë do t'u afrohem duke e  pasur hënën përballë, në mënyrë që hija ime mos t'i shqetësojë. Dhe kur të jem mbi ta, do ta ngul këtë heshtë, së pari në gjoksin e saj, pastaj mbi kurrizin e tij. Ti e di, Akamant, se c'plagë të llahtarshme lë një heshtë e tillë e tipit të lashtë. Ngaqë jam marrë një kohë te gjatë me muzetë, unë i di mirë këto gjëra. Të tilla heshta ka shumë shekuj që nuk prodhohen më. Pra, gjithashtu të tilla plagë ka shekuj që nuk janë parë mbi trupat njerëzorë. Një plagë e madhe, e kuqe, me të cara anash, të shkaktuara nga nxjerrja e majës së heshtës. Ajo i ngjan diellit në çastin e perëndimit, kur rreth e rrotull tij kanë mbetur vetëm ca rreze të kuqe. Ja, me një plagë të tillë do ta vras Helenën.  — 

 — 

Ai heshti një çast. Frymëmarrjen e kishte akoma të shpeshtë nga e folura.  Një plagë që t'i tmerrojë njerëzit e kësaj kohe. Si thua ti?  — 

Të besoj, Maks,

 — 

tha Akamanti,

 — 

dhe tani natën e mirë, jam shumë i lodhur.

V 16

Piklat e shiut, që përplaseshin nga era në qelq, ia tërhoqën më në fund vëmendjen Gent Ruvinës. Ai ngriti kokën nga fletët e shpërndara mbi tryezë dhe vështroi një copë herë dritaren. Shiu dukej i bukur, si përmes një buzëqeshjeje. Ç'bëhej, vallë, furgoni i braktisur nën këtë shi? Ishte akoma atje në periferi apo punonjësit e komunales e kishin hequr ndërkaq? Qysh nga ai pikniku i zhurmshëm, nuk e kishte parë më.  Në tryezë kishte fletët e letrës për Lenën. Kishte kohë që kufiri midis at yre që shkruante dhe asaj që mendonte i qe bërë tepër i mjegullt. Nganjëherë, kujtonte se ia kishte shkruar ndërkaq ato që vetëm i kishte menduar e, nganjëherë, i ndodhte e kundërta. Atë ditë, ndoshta për shkak të shiut, i kthehej e i rikthehej në kujtesë udhëtimi i tyre me taksi natën e ikjes. Agu i ditës i kishte zënë në udhën e lagur të shkretë pranë një qyteti të vogël. Ç'është ky qytet? Kam frikë, kishte thënë ajo. Me këmbë të mpira u çapitën të dy gjer te hoteli i  parë që u doli përpara, më tepër bujtinë se hotel, nga ato të kohës së mbretërisë. Porta e dalë boje të kallte trishtim në shpirt. Trokit më fort, i kishte thënë shoferi i taksisë. Hotelieri kishte dalë më në fund me sytë e buhavitur. Ç'dreqin keni kështu që pa gdhirë? Shoferi i taksisë, më shumë se ata vetë, ia kishte shpjeguar si qe puna. Ishin pa gjumë, të këputur, donin të pushonin vetëm ca orë. E rrëmbyer? kishte thënë hotelieri duke tundur kokën me dyshim. Rrallë e më rrallë ndodhin tani këto.  Në dhomën e trishtë të ftohtë ajo kishte qarë një copë herë me d ënesë në krahët e tij. Nga qelqet e pista të dritares dukej një ngrehinë shëmtaraqe dhe përbri ca baraka të mbuluara me letër  katrama. Ti vazhdoje të qaje dhe unë përpiqesha që me shpinën time të zija pamjen, atë fabrikën e mallkuar të miellit të tipit të vjetër dhe pullazet e zeza të barakave. Dhe tani do të të tregoj dicka që nuk guxoja të ta thoja atë mëngjes nga frika se mos ma merrje për cinizëm: Disa herë gjatë ecjes me taksi, por sidomos kur u ngjitëm lart në dhomën e hotelit, më shkonte mendja tek ikja e Helenës. Me anije, nëpër detin farfuritës. Ende sot ka polemika (o zot, ç'polemika idiote!) se në cilin ishull i qe dorëzuar së pari Paridit. Ti as që pyete a kishte banjë, sepse e ndieve në çast që në hotele të tilla kjo pyetje nuk bëhet kurrë. Me dhembje në shpirt të ndoqa me sy kur dole në korridor për të kërkuar WC-në e  përbashkët. Pastaj, ndieva prapë dërrasat e vjetra që kërcitën dhe ti u ktheve me fytyrën e prerë nga pagjumi, sfilitja dhe ndoshta pendimi. U ule pranë meje mbi batanijen që, ashtu si shumica e  batanijeve të hoteleve të tillë, nuk e di pse mbajnë një si erë vajguri, dhe një co pë herë më 17

shikove në sy, por aq këmbëngulshëm si të doje të shikoje brenda kafkës sime. Pastaj, siç duket e  pikase atë që kërkoje dhe në çast, ashtu e veshur siç ishe, të zuri gjumi. U përpoqa të mos bëja asnjë lëvizje, ndërsa mendoja se si kishte ndodhur që dhjetë orë më parë ne ishim pothuajse të  panjohur, kurse tani botën mund ta ktheja përmbys për të të mbrojtur ty. Më pas, më the se pikërisht në atë cast (në atë çast kur ti u ktheve nga korridori që kërciste trishtueshëm dhe, pasi më hetove një copë herë, e kuptove se unë nuk kisha ndërmend të kërkoja atë që ndoshta do t'i vinte rrokullimën gjithçkaje midis nesh), ti the me vete: ky është njeriu im që më do vërtet, dhe sfilitja, dhe brenga, dhe pendimi u davaritën aty për aty dhe sakaq fjete. Gentit i kujtohej se, midis copëzave të çrregullta të gjumit, ndërsa priste zgjimin e saj, sytë i venin padashur te ngrehina dhe barakat me katrama, të cilat, nën shiun që sapo kishte nisur, ngjanin edhe më të zeza. Si nuk na qëlloi një dhomë në krahun tjetër, mendonte. Ndoshta andej  pamja do të ishte më e mirë. Dhe sado që i dukej fare pa vend, madje idiote për të mos thënë cinike, mendja i vente te pamja që Helena kishte pasur përpara syve në mëngjesin e parë kur qe gdhirë në Trojë. Kolona tempujsh, pa dyshim. Pastaj turmat e ushtarëve të rinj në qendrat e mobilizimit. Kokat e qethura. Më pas, çadrat e grekëve. Lufta që dukej se s'do të mbaronte kurrë. Së fundi, Kali i tmerrshëm. Të gjitha duhej të kishin qenë ngacmuese ngaqë lidheshin me të, por veçanërisht ky i fundit, Kali, duhej ta kishte turbulluar më fort se çdo gjë. Flitej se brenda tij qenë fshehur grekët, burri i saj ndoshta... Fliteshin shumë gjëra të tjera. Qysh nga ai mëngjes i paharrueshëm hoteli, Gent Ruvinës, përherë e më shpesh, i vinin ndërmend ngjarjet e Trojës dhe sidomos Kali i Drunjtë që ia kishte ngrënë kokën asaj. Kur tri javë pas rrëmbimit të Lenës, qe kthyer për herë të parë në Tiranë, kishte mbetur gojëhapët nga jehona e aventurës së tij. Ajo qe ndryshuar aq shumë, sa do të besoje se i kishte ndodhur një tjetri. Si është e mundur, u thoshte shokëve në «Kafe dimërore». Vërtet janë përrallisur gjëra të tilla? Mungonte vetëm një dyluftim i tij me të fejuarin e Lenës në ca djerrina të shkreta të Shqipërisë Qendrore. Më pas, kishte thënë me vete: Kur pas tri javësh ngjarjet tjetërsohen kështu, ç'mund të pritet pas tri mijë vjetësh? Gjithçka që tani i shkonte ndërmend nga ato që kishte lexuar, e vinte në dyshim,  por me një dyshim tjetërlloj, jo të keq, madje të gëzueshëm. Që kishte rënë përfundimisht në këtë grackë, e ndjeu kur u kthye nga Tirana në qytetin e vet të lindjes, te shtëpia e prindërve, ku Lena ndërkaq mërzitej pa të. Fytyra e babait iu duk më e ngrysur se zakonisht. Kishte mbërritur një telegram nga familja e ish-të fejuarit të Lenës dhe, pas telegramit, një letër edhe më kërcënuese ku kërkohej kthimi i saj. Kështu ia kishin kërkuar Priamit të ikurën. 18

 Nuk është ashtu, baba, i kishte thënë Genti të atit duke ia kthyer letrën. Unë nu k e rrëmbeva Lenën me forcë. As e mashtrova. Përherë e më tepër ai kishte dëshirë ta vinte në dyshim gjithë kronikën e ngjarjes së vjetër. Në fillim nuk e kuptonte as vetë pse, pastaj e kapi shkakun: vetëm kështu i dukej se kishte të drejtë të vinte në dyshim përfundimin tragjik të saj. Kjo është një marrëzi, thoshte nganjëherë me vete. E ç'i duhej atij ç'kishte qenë e ç'nuk kishte qenë e vërtetë në skandalin e Helenës? Por aty për aty e ndiente se nuk qe ashtu. Ai ishte tashmë nga raca e rrëmbyesve, pinjoll i largët që mbante gjallë sektin e lashtë, ndaj çdo gjë e tyre ishte e afërt për të. Mbi tryezën ku shkruante ishte një fletë ku ishin të shënuara fjaiët «Ilion», «Yllijon» dhe «Ylli  jonë», të lidhura të trija me shenjë barazi mi, sipas një pandehme të vjetër që e nxirrte env rin e Trojës jo nga emri grek Ilia, por nga f jalët shqipe «Ylli jonë», në po atë mënyrë siç nxirrte emrin e Ilirisë nga «Ylli i ri». Ndonëse e dinte se shpjegime të tilla ishin zakonisht fantaste dhe naive, i  pëlqente të besonte në to. Pandehmën e mbështeste disi fjala Trojë, që në shqip do të thoshte «vend i larget» si dhe emri Dardania i njërit prej qytettheve përbërës të Trojës që ndoshta vinte  prej ilirëve dardanë. Kuptohej që këto e bënin edhe më protrojan Gent Ruvinën. Dhimbsuria për Trojën, të cilën ai e quante të natyrshme për njerëzit normalë (Genti besonte se vetëm të ligjtë gëzoheshin për rënien e qytetit), merrnin tek ai përmasa të pa-zakonta. Në të vërtetë, më shumë se te Troja vetë mendja e tij shkonte te Kali i Drunjtë. S'ishte e rastit që fillimin e letrës për Lenën e kishte nisur me furgonin e komunales, në çastin e habitshëm, kur i qe dukur se kishte kapur sipër tij spikamën e një kali. Ishte vetëm një grimë kohe, por ajo kishte mjaftuar që gjithë hapësira, si të qe një  pasqyrë, të merrte një krisje tejpërtej. Ishte ai çast, ndoshta, që në mendjen e tij qe përsëritur pyetja e vjetër: kishte ekzistuar vërtet Kali i Drunjtë dhe e kishin marrë vërtet grekët Trojën me anë të atij kali, apo ai s'ishte veçse një maskim për të mbuluar mënyrën e vërtetë të depërtimit në Trojë, mënyrë të cilën ata e fshehën me kujdes? Kjo s'ishte aspak e çuditshme. Dihej tashmë prej kohësh se shkaqet e vërteta të luftës, fillimi i fushatës, diskutimet, hamendjet, propozimet e ndryshme, përllogaritjet e forcave qenë varrosur  me kujdes, duke e zëvendësuar krejt dosjen e luftës greko-trojane me histori të një flirti të një gruaje të bukur, që mund të kishte pasur vërtet një aventurë dashurie. Por në qoftë se qe vërtetuar fshehja e arsyeve të vërteta të luftës, përse të mos dyshohej edhe me fshehjen e mënyrës së pushtimit të Trojës se pathyeshme? Ishte plotësisht e besueshme që grekët ta kishin fshehur edhe më me kujdes mekanikën e pushtimit për ta përdorur atë përsëri më vonë, ashtu si ato dosjet e aksioneve të spiunazhit, që nuk hapen për një kohë të gjatë, për të mos u zhvlerësuar përvoja e tyre. Për këtë gjë, propagandës greke iu desh të krijonte diçka për të mbuluar të vërtetën. Kurse arkivi trojan u zhduk, u bë shkrumb e hi bashkë me qytetin. Mbahej mend vetëm pamja e një kali të madh midis flakëve dhe tmerrit. Por ai mund të ishte vërtet një 19

kalë druri aq sa mund të ishte fare mirë një delir, pjellë e ankthit të trojanëve të llahtarisur që po merrnin arratinë. Me orë të tëra, Gent Ruvina ngrinte dhe rrëzonte hamendje nga më të ndryshmet për rënien e Trojës, Historia e kalit kishte ngjallur dyshime qysh në kohët e vjetra. Gjithfarë pandehmash ishin bërë se ç'mund të kishte qenë ai, që më vonë ishte quajtur Kali i famshëm i Drunjtë. Në shënimet e tij Gent Ruvina kishte të radhitura të gjitha dyshimet e kronistëve të mocëm e të rinj  për dëshminë e Homerit. Disa shkruanin se ajo që mori Trojën mund të ishte një mekanizëm apo makinë për thyerje muresh në formën e një kali. Të tjerë jepnin një derë sekrete, mbi të cilën ndoshta ishte pikturuar një kalë dhe nëpërmjet së cilës grekët kishin depërtuar tradhtisht në qytet. Ose që kali ishte i pikturuar jo mbi ndonjë derë sekrete, por mbi rrobet e ushtarëve grekë, në mënyrë që ata të shquanin shoku-shokun në terrin dhe kaosin e natës fatale. Kishte edhe  pandehma të tjera: që Kali ishte i Vizatuar ngutshëm mbi portat e atyre shtëpive trojane që s'duhej të prekeshin prej masakrës greke. Që grekët pasi dogjën kampin e tyre, për t'i mashtruar  trojanët shkuan e u fshehën prapa malit Hippios, emri i të cilit do të thotë Kalë. Së fundi, që Troja ra pas një sulmi të kavalerisë.

Gent Ruvinës nuk i mbushej mendja për asnjë nga këto shpjegime. E vetmja vlerë e tyre ishte dyshimi në ekzistencën e kalit të drunjtë nga njëra anë, por edhe këmbëngulja se në natën e rënies së Trojës, fantazma e një kali ishte endur kudo, pikturuar nëpër dyer ose gjoksore ushtarësh, apo thjesht në shpirtrat e njerëzve, kjo s'dihej. Dihej vetëm se një hije kali kishte qenë e pranishme në atë kaos. Mund të mendohej që Kali i Drunjtë të mos kishte ekzistuar fare, por këtë e kundërshtonte fakti që ai pranohej edhe prej vetë trojanëve të ikur. Pandehma tjetër ishte se kali vetë s'kishte ekzistuar, por kishte pasur diçka të ngjashme me të si parim. Në këtë rast, simboli duhej zbërthyer. Kishte dhe një hamendje të tretë që, në një farë mënyre, i përfshinte dy të parat: Kali i Drunjtë kishte ekzistuar vërtet, por vetëm si një mbulim për të vërtetën. Me një fjalë, ai ka qenë dhe s'ka qenë njëkohësisht. Kjo hamendje e tretë ngjante si më e thella. Gent Ruvina i nguli sytë për një kohë të gjatë mbi letrën ku dora e tij, pa e pasur ai mendjen, kishte shënuar tre rrathë të ndryshëm, brenda të cilëve kishte shkruar: «Kali s'ka ekzistuar» në të parin, «ka ekzistuar diçka e ngjashme si parim» në rrethin e dytë dhe «kali ka ekzistuar dhe s'ka ekzistuar» në të tretin  — 

 — 

 — 

Ai e ndiente që sa më tepër po e vriste mendjen, aq më shumë ajo ngatërrohej në qerthullin e  pandehmave. Kishte çaste që i dukej se gjykimi i tij arrinte të davariste mjegullinën, por aty për  aty, madje pikërisht te lëmshi, ngatërrohej përsëri. Prit, tha ai me vete disa herë, duke u përpjekur  të vinte një rregull në mendime. Le ta marrim gjithçka nga e para. Ishte në pragun e të folurës me zë? ndoshta ngaqë kështu i dukej se mund ta shmangte disi mishmashin. Pra, le të merrte  pandehmën e parë, që kali ka ekzistuar. A mund të ishte e vërtetë kjo? Kurrsesi, deshi të thoshte, 20

 por aty për aty e frenoi veten. Mos u ngut, mendoi. Merre më shtruar. Do të ishte më e saktë që  pyetja të formulohej kështu: A mund të besohej që Troja, e thinjur në luftër a, të mund të mashtrohej nga një kalë druri? Tingëllonte vërtet naive? megjithatë duhej arsyetuar për ta hedhur   poshtë pandehmën. Dora e Gentit ndërkaq kishte shënuar rrathë të tjerë me stilolaps rreth fjalëve «Kali s'ka ekzistuar, sikur të donte t'i mbyllte ato me një vecim të plotë. Prit, vazhdonte të thoshte me vete. Merre më shtruar. Ca çaste kërkoi dicka midis fletëve, gjersa e gjeti. E pabesueshme! tha nëpër dhëmbë, duke i lexuar fletët. E kishte thënë kaq herë këtë fjalë dhe e ndiente se do ta thoshte pambarimisht, sa herë të lexonte vargjet që kishte shënuar atje. Ishte vërtet më se e çuditshme ajo që Homeri kishte shkruar në Këngën e katërt të Odisesë:

«Në kalin e drunjtë ne prijsat rrinim strukur kur ti erdhe, Helenë...»

Kështu i pëlqente Menelaut të kujtonte shumë vite më pas ngjarjen më dramatike të jetës së tij. Më poshtë përshkruhej ngjarja që ishte, pa dyshim, më e palogjikshmja e botës: Helena e venë nga trojanët tri herë i qe vërtitur kalit, ndërsa u thërriste grekëve të mbyllur brenda në të, duke imituar zërat e grave të tyre. Pra kaq i madh ishte dyshimi i trojanëve se në barkun e kalit ishin fshehur grekët, madje kaq i saktë ishte informacioni i tyre, saqë kishin vënë Helenën të imitonte  pikërisht zërat e grave të atyre burrave që ishin mbyllur brenda. Nga mallëngjimi grekët desh u  përgjigjën, por Odiseu nuk i la. Madje ai u detyrua t'ia mbyllte gojën me pëllëmbë Menelaut, që s'e përmbajti dot veten kur dëgjoi zërin e dashur. Ishte fare e qartë se pas një dyshimi të tillë, ose më saktë pas kësaj loje zbavitëse si macja me miun, trojanët do ta kontrollonin kalin, ose së paku do të hapnin një vrimë për të parë pëllumbat që ishin strakur brenda tij. Mirëpo ata, sikur të ishin idiotizuar papritur, tamam si në lodrat kukafshehtas të fëmijëve, meqenëse burrat grekë s'iu  përgjigjën joshjes së Helenës, e besuan se brenda kalit s'ka grekë dhe futën kështu mallkimin në qytet. Ishte një idiotësi ulëritëse të besoje një variant të tillë. Pra kali i drunjtë, në atë formë siç thuhet, domethë-në kali i drunjtë me grekë të fshehur brenda, s'kishte ekzistuar kurrë. Hareshëm dora e Gentit shënoi një kornizë të fundit rreth fjalëve «Kali s'ka ekzistuar», pastaj. duke lënë stilolapsin mbi tryezë, kërkoi në xhepa cakmakun për të ndezur një cigare.  Ndërsa thithte tymin, nuk i hiqte sytë nga fletët e shpërndara mbi syprinën e tryezës. Që Troja s'qe marrë me një kalë druri, kjo ishte e qartë. Por tani vinte pyetja: me ç'mënyrë ishte marrë? Që kjo kishte qenë një mënyrë e re, e papërdorur ndonjëherë, të shkonte mendja nga vetë fakti se ajo qe gjetur pas dhjetë vjet lufte të egër, ku qenë përdorur të gjitha mjetet për pushtimin e një qyteti dhe të gjitha kishin dështuar. Pra, u përpunua një aksion që do të ishte, ndoshta, përpjekja e 21

fundit për marrjen e Trojës. Fakti që u muar vendim që aksioni të mbahej i fshehtë edhe pas  pushtimit të qytetit, tregonte që projektuesit e tij ishin të ndërgjegjshëm se ai ishte një tip aksioni i ri, me vlerë edhe për kohërat e ardhshme. Duke mos qenë dhurimi i një kali të drunjtë, aksioni kishte, megjithatë, ngjashmëri me të. Dora e Gent Ruvinës kishte rrethuar me një elips fjalët: «Ka ekzistuar dicka e ngjashme si  parim». Po pse? i thirri ai vetvetes më tepër për të vënë në provë logjikën e tij, se sa për të kundërshtuar.  Në qoftë se ke vendosur të mbash të fshehtë një mënyrë pushtimi, përse duhet që trillimi që krijove me qëllim që të mbulosh të vërtetën, të ketë megjithatë një farë ngjashmërie me të? Logjika do të ishte që trillimi të ishte sa më larg të vërtetës, në mënyrë që jo vetëm asnjëra pjesë e tij të mos përkitej me të, por asnjë shoqërim ideje të mos çonte drejt saj. Mirëpo ketu, sipas hamendjes së dytë të Gentit, kishte ndodhur e kundërta: trillimi ngjasonte paksa me të vërtetën. Gent Ruvina e kishte menduar qysh më parë dhe këtë. Sipas tij, pasi kishin vendosur mënyrën sekrete se si do ta merrnin Trojën, pra pasi kishin gjetur atë që mund të quhet Dredhia e Madhe,  prijësat grekë aty për aty kishin kërkuar të binin në një mendje se si kjo Dredhi të mbahej e fshehtë, pra të mbulohej me një gënjeshtër. Me sa dukej, grekët kishin arritur te simboli i Kalit të Drunjtë nga e keqja. Ata do të parapëlqenin një variant tjetër mbulimi, ku trillimi të ishte i plotë dhe të mos rrezikonte zbërthimin e simbolit, mirëpo rrethanat e sollën që të përdornin për  mbulim pikërisht variantin e kalit; variant i cili, duke fshehur Dredhinë e Madhe, pranonte megjithatë që u përdor një dredhi. Me siguri prijësat grekë kishin pasur gati edhe variantin e trillimit të plotë, që mund të quhet varianti A., dhe që e shpjegonte në mënyrë krejt të gënjeshtërt mënyrën e pushtimit të Trojës, për  shembull: Troja u muar pa asnjë dredhi, por me sulm të drejtpërdrejtë, të lavdishëm. Mirëpo prej një varianti të tillë u hoq dorë shpejt, për arsyen e vetme se kishte shumë dëshmitarë që mund të  pohonin më vonë të kundërtën. Nuk ishte puna vetëm te dëshmitarët trojanë. Madje po të ishte  për ta, puna do të ishte më e thjeshtë. Dihej vendimi i udhëheqjes greke p ër të fshirë nga faqja e dheut Trojën bashkë me trojanët. Fakti që u muar një vendim i tillë, madje hyjnitë ishin kundër  këtij vendimi, ka lidhje prapë me zhdukjen e gjurmëve të Dredhisë së Madhe. Dhe me të vërtetë, grekët bënë cmos që qyteti bashkë me banorët e tij të asgjësoheshin brenda natës. Urdhri qe i  prerë: të digjej Troja krejt, pa u lejuar plaçkitja e pa u bërë robër , të zhdukej çdo dëshmi, cdo dokument dhe arkivë e saj, në mënyrë që jo vetëm të mos mbetej asgjë për brezat e ardhshëm,  por as vetë ndonjë sy greku të mos zbulonte asgjë në mëngjesin e ditës së parë të pushtimit. Dhe kështu u bë. Mirëpo, ndërsa u shkatërruan krejtësisht arkivat dhe dokumentacioni, nuk u arrit të vriten dot të gjithë trojanët, një pjesë e të cilëve mundën të iknin nëpër natën e tmerrshme. Por  edhe sikur trojanët të asgjësoheshin krejt. ashtu sic qe dhënë urdhri, vështirë se mund të përdorej varianti A. për një arsye tjetër, dhe kjo kishte lidhje me vetë ushtarët grekë. Sepse problemi i mbajtjes sekret të mënyrës së pushtimit të Trojës kishte të bënte, në radhë të parë, me ushtarët e  panumërt grekë, të cilët, edhe pas kthimit nga fushata e Trojës, nuk e muarën vesh kurrë të 22

vërtetën që ndodhi atje dhe kujtuan se Trojën e muarën vërtet me ndihmën e një kali prej druri. Këtë gënjeshtër shpërndanë ata, pa qenë as vetë të ndërgjegjshëm,anembanë Greqisë dhe Gadishullit Ballkanik. Pra, meqenëse Dredhia e Madhe e prijësave duhej fshehur në radhë të parë nga vetë grekët, u hoq dorë nga varianti A., i cili do të binte në kundërshtim brutal me të vërtetën, në favor të një varianti më të besueshëm, variantit B., sipas parimit që një gënjeshtër e ngjashme disi me të vërtetën jeton më gjatë se një gënjeshtër e kulluar. Shkurt, u pranua se Troja u muar me dredhi,  por nuk u tregua Dredhia e Madhe, duke u mbuluar ajo nga një dredhi e zakonshme lufte. siç qe kalidhuratë. Kështu, varianti i Kalit të Drunjtë, duke qenë më i besueshëm si gënjeshtër, i bënte sidoqoftë një lëshim të vërtetës, sepse, ndonëse turbullt, diçka detyrohej të pranonte prej saj, pra,  pa dashur midis gënjeshtrës së madhe jepte një dritëz të së vërtetës. Kjo e rrezikonte vërtet mbulimin, por ishte një flijim i detyrueshëm. Atëherë cila qe Dredhia e Madhe që fshihej njëfarësoj pas dredhisë së Kalit të Drunjtë, refleks i zbehtë i së parës? Një futje, një depërtim me dinakëri në Trojë, por si, me ç'mjet? Nje tunel i nëndheshëm, që përdorej ndoshta për herë të parë për pushtimin e një qyteti-kështjellë dhe  prandaj, që të mos demaskohej si mënyrë depërtimi, u shndërrua në një kalë druri? Kishte mundësi një gjë e tillë. (Dera sekrete, ndoshta e nëndheshme, me kalin e pikturuar sipër a nuk  dëshmonte për këtë?). Tunelin e afronte me kalin vetë ideja e depërtimit me një mënyrë të  pazakontë. E afronte gjithashtu grumbulli i njerëzve të fshehur brenda tij. Një grumbull komandosësh të ndryrë në një kalë druri apo në një tunel, që presin të bjerë nata për të hapur që  brenda portat e qytetit, janë pak a shumë e njëjta gjë. Mirëpo këtu humbte i deja e dhuratës mashtruese, një motiv themelor i aksionit dhe bashkë me të binin gjithë polemikat «pro» ose «kundra» kalit, vërtitja me qëllim zbulimi e Helenës si edhe vdekja e Laokoontit. Veç kësaj,  pandehmën e tunelit e rrëzonte edhe vetë përbërja e ekipit të komandosve. Njerëzit e caktuar për  këtë aksion të rëndësishëm, pra ata që, duke hyrë në Trojë nëpërmjet tunelit të nëndheshëm, do të vrisnin rojet e do të hapnin portat, mund të ishin e shumta një ekip oficerësh të zgjedhur, të stërvitur enkas për kësi punësh, por kurrsesi një grumbull prijësash, madje nga më kryesorët e grekëve, Odiseu, Menellau etj., autoritarë, ekspertë për bisedime, kompetentë për të marrë vendime, me një fjalë tepër të shquar për të rrezikuar jetën nën një tunel. Jo, Kali i Drunjtë s'mund të ishte kurrsesi një tunel i nëndheshëm. Gentit përherë e më tepër po i shkonte mendja se Kali duhej të kishte lidhje me diçka më të përgjithshme, jashtë përqasjeve  banale: tunel, katapultë e maskuar si tempull etj. Kuptimi mund të ishte ky: gjatë rrethimit tepër  të gjatë, në pushimet midis betejave, grekët s'kishin qëndruar duarkryq. Me mënyra të ndryshme ata kishin arritur ndërkaq të bënin për vete një pjesë të trojanëve, kryesisht nëpunësa të rretheve të mesme e të larta. Me një fjalë, ata kishin arritur të krijonin një fraksion «pro-grek» midis të rrethuarve. Qenien e këtij fraksioni e vërteton polemika në këmbët e Kalit të Drunjtë, në mbasditen përpara natës fatale. Kali i pikturuar mbi një pjesë të portave të shtëpive trojane, që s'duhej të prekeshin prej grekëve, tregon se kolaboracionistët ishin jo të pakët në Trojë. Krahu «pro-grek» kërkonte marrëveshje me grekët, krahu kundërshtar, i kryesuar nga Laokoonti, që u 23

ndëshkua egërsisht më pas, kërkonte vazhdimin e luftës. Me një fjalë, grekët kishin arritur një farë depërtimi brenda në Trojë, depërtim që legjenda, distanca e kohës dhe prirja e natyrshme e njerëzve për të mbledhur në simbole të thjeshta ngjarje të ngatërruara, e kishin shndërruar në një kalë-dhuratë prej druri. Dicka e pengonte Gent Ruvinën të ishte i kënaqur plotësisht nga gjetja. Ai ishte i bindur se kuptimi i simbolit ishte ky, pra që ngjarja që jepte simboli ishte pikërisht kjo, po nuk arrinte të kuptonte se si ishte kryer procesi i kundërt, domethënë, si kjo ngjarje kishte arritur të kthehej në simbol. Sepse kjo ishte një ngjarje jo e filtruar nëpërmjet ndërgjegjes së një njeriu, por e parë dhe e jetuar nga dhjetëra mijëra njerëz. Atëherë si ishte i mundur ky përkim perceptues, kjo marrëveshje e kësaj morie njerëzore, që një ngjarje kaq të pakapshme, sic ishte ndikimi grek, ta kthejë në një kalë druri? Kali i drunjtë s'mund të ishte një tunel, sepse konkretësia e tunelit e mohonte me pangjashmërinë e tij fizike kalin, por aq më pak ai mund të ishte një ide. Shumë-shumë, mund të besohej që një ngjarje konkrete të kthehej në simbol ne përfytyrimin e një njeriu apo të një poeti, të një grumbulli njerëzish apo poetësh, dhe kjo zakonisht pas kalimit të një farë kohe, kurse këtu kishim të bënim me një simbol të krijuar aty për aty, mu në sytë e turmave të panumërta, në fushën e hapur. Pra kuptohej menjëherë që dikush e nxiti, qoftë edhe artificialisht, ngjizjen e këtij simboli, dikush e shpejtoi, i shtyu turmat drejt tij, ua serviri pothuajse në gojë përqasjen midis ngjarjes dhe sendërtimit të saj në një kalë druri. Gishtat e Gentit trokisnin herë pas here mbi tryezë. Prijësat grekë, të mbyllur brenda në kalë ose tunel, ekspertë për bisedime dypalëshe, kompetentë për marrje vendimesh... Edhe më parë Gentit i kishte shkuar mendja se, më tepër se me një grup komandosësh të fshehur, kishim të bënim me një delegacion zyrtar. Tani që po i risistemonte mendimet, kjo iu duk si diçka e re. Një delegacion pikërisht. Aq më tepër këtë e përforconte prania në të e Menelaut, që përveçse ishte  prijës nga më kryesorët, vëllai i kryekomandantit grek, ishte njeriu i për zier më drejtpërdrejt në gjithë këtë aventurë ushtarake, përderisa preteksti për të qe gjetur pikërisht flirti i gruas së tij. Pra në qoftë se përveç vendimeve të tjera të rëndësishme duhej gjetur edhe mënyra e të dy palëve për  t'i lëshuar rrugë njëra-tjetrës, duke ruajtur nderin dhe dinjitetin, ishte Menelau pikërisht ai që do të miratonte sidomos atë pjesë të marrëveshjes, e cila do të kishte lidhje me statusin e gruas së tij, Helenës, status që, pavarësisht se s'kishte të bënte fare me shkaqet e vërteta të luftës, zinte gjithmonë një vend të dukshëm në të gjitha projektet e bisedimeve për armëpushim.  Një delegacion për armëpushim, madje më tepër, mendoi Gent Ruvina. Një delegacion paqeje. Homeri tregonte se në muajt e fundit të luftës ishin shpeshtuar kontaktet midis grekëve e trojanëve. Bisedimet e dështuara për Helenën, vajtja e Priamit tek Akili për të lypur kufomën e të  birit. Pra s'ishin aq të pakapshëm për njëri-tjetrin të dy palët. Sa herë q ë dilte puna për të këmbyer pikëpamje, propozime, ide, e gjenin shumë lehtë mënyrën për t'u takuar. Si në çdo luftë

24

shumëkombëshe, gati botërore, ishte e lehtë një gjë e tillë. Dhe, me sa duket, gjatë dhjetë vjetëve  bisedimet dypalëshe kishin qenë një gjë jo fort e rrallë, pavar ësisht se kishin dështuar. Pra ishte një delegacion paqeje ai që u fut në Trojë dhe jo një grup komandosësh. Natyrisht,  paqja që propozonte ai ishte e gënjeshtërt. Ishte kjo Dredhia e Madhe e papërdorur gjer atëherë. Me sa dukej, vetëm tani ishin pjekur kushtet për të. Delegacioni, më shumë se çdo gjë tjetër, përqasej me Kalin e Drunjtë. Në radhë të parë, ai kishte të bënte me idenë e mashtrimit, e vënies në gjumë. Nga ana tjetër, një delegacion për paqe do të thotë një grumbull njerëzish që futen në qytetin-kështjellë të kundërshtarit. Dhe futen jo me forcë, por të pranuar nga vetë kundërshtarët, tamam siç u fut Kali i Drunjtë, madje me zhurmën «pro» dhe «kundra» që shoqëron shpesh kthesat e tilla politike. Pra ngjashmëria me kalin ishte e plotë, pavarësisht se delegatët, ndryshe nga ekipi i ndryrë në  barkun e kalit, ishin jo të fshehur, por të fshehur ata kishin qëllimin, paqen e gënjeshtërt. Kurse vërtitja e pakuptimtë e Helenës rreth kalit kishte kuptim pikërisht në mjediset ku bëheshin  bisedimet dhe ku ajo, e vënë nga trojanët, është përpjekur të bëjë ndonjë zhbirim midis delegatëve, një pjesë të të cilëve i njihte. Kujdesi i Odiseut për syceltësi që brenda Kalit ndaj thirrjeve joshëse të Helenës, tregon pikërisht se dinaku Odise e kuptoi rrezikun dhe i  paralajmëroi grekët të kishin kujdes nga Helena. Delegacion-Kalë. Delegacion-Kalë. Genti i shkroi dhe i rishkroi disa herë këto fjalë mbi letër. Dilte prapë problemi i mëparshëm: si qe e mundur që një delegacion të shndërrohej në kalë? Ç'i shtyu turmat drejt një magjepsjeje të tillë? Sepse, në fund të fundit, legjendën ata e krijuan dhe e shpërndanë nëpër botë, Tërë Greqia, tërë bota e atëhershme e mori vesh se Troja u mor nga një Kalë. Nuk pati asnjë zë kundër, as nga grekët, madje as nga trojanët e ikur nepër natën plot ankth; edhe ata, ashtu si grekët pohuan se një Kalë Druri i mori më qafë. Dhe të njëjtën gjë  pohuan popujt e tjerë që morën pjesë në këtë luftë, përkrah njërës ose tjetrës palë, dhe që natyrisht i panë ngjarjet më gjakftohtësisht se dy ndërluftuesit kryesorë. Atëherë si shpjegohej kjo këmbëngulje për Kalin? Dora e Gent Ruvinës po mbyllte tani me një elips pandehmën e tretë të menduar qysh më parë: «Kali ka qenë dhe s'ka qenë». Me sa dukej, kjo ishte e vërteta. Kali i Drunjtë kishte ekzistuar, por jo i tillë siç thotë Homeri. Ai kishte një ndryshim: ishte bosh. Delegacioni gjithashtu kishte qenë. Kali dhe delegacioni kishin ekzistuar të dy paralelisht. Aksioni kishtc qenë i dyzuar. Delegacioni qe thelbi, shpirti i aksionit. Kali qe forma e jashtme, mburoja e tij. Delegacioni u fut brenda në Trojë, ndërsa lëvozhga e tij mbeti  jashtë mureve. Por përkohësisht. Genti mbylli sytë përgjysmë ngaqë iu duk se kjo e ndihmonte të clodhej për disa caste. Tani mund të riprodhonte, pak a shumë, saktësisht rrjedhën e ngjarjeve: Prijësat grekë projektuan Dredhinë e Madhe, krijojnë delegacionin e paqes së gënjeshtërt. Kushtet brenda në Trojë janë  pjekur, me sa duket, për të. Delegacioni në mënyrë krejtësisht të fshehtë pranohet në Trojë. 25

As grekët, as trojanët e thjeshtë nuk dinë asgjë për bisedimet e fshehta. Turmat e grekëve që enden në fushën përpara Trojës shohin vetëm të ndërtohet një gjë e çuditshme: një kalë druri. Ata vërtiten rreth tij, kërkojnë të marrin vesh ç'po bëhet, ndoshta tallen, qeshin me ndërtuesit dhe natyrisht i pengojnë, duke iu vërtitur nëpër këmbë. Një frymë cmobilizimi ndihet kudo. Askush s'e di përse duhet kjo marrëzi. Nga ana tjetër, trojanët që nga muret e tyre vërejnë të njëjtën gjë, tallen me siguri edhe ata me grekët, të cilët duket se po lajthitin nga trutë. Askujt nuk i vete mendja përse duhet ai kalë. Vetëm prijësat grekë e dinë. Shumë ditë e net, krahas projektimit të Dredhisë së Madhe, ata kanë vrarë mendjen se si ta mbulojnë atë jo vetëm për të tashmen, por edhe për të ardhmen. Sepse Dredhia s'duhet të merret vesh kurrë, edhe pas mbarimit të luftës. Le të merren vesh sekretet e tjera, dinakëritë, mizoritë, djegiet, krimet, vrasjet masive, vetëm ajo, Dredhia e Madhe, s'duhet të zbulohet. Nuk ishte vetëm moszbulimi i një mënyre, e cila mund të përdorej me sukses edhe në të ardhmen e që pa dyshim  përbënte një ndër arsyet, por edhe dicka tjetër, ndoshta më e rëndësishme se kjo. Ishte fjala për   prestigjin e gjithë shteteve greke. Lufta greko-trojane ishte një luftë me të vërtetë botërore për epokën e atëhershme. Në të morën  pjesë me dhjetëra shtete e popuj të rreshtuar në të dy kampet kundërshtare. Këto ishin shtete e  popuj evropianë, aziatikë dhe gjysmë evropianë e aziatikë, pothuajse krejt popujt e Ballkanit, dhe ndoshta edhe më të largët. Ishte e qartë se shkelja pabesisht e një traktati paqeje të porsa përfunduar, do të ishte një turp e njollë për Greqinë përpara gjithë opinionit ndërkombëtar. Pas një akti të këtillë gjithë këto shtete, me të cilët Greqia ishte e lidhur me një rrjetë marrëveshjesh e traktatesh nga më të ndryshmet, do ta quanin të moralshme shkeljen e tyre sa herë që të donin, duke cekuilibruar kështu gjithë statusin politik të Greqisë. Vec kësaj, s'duhej harruar se grekët e konsideronin në atë kohë veten si drita e botës, kampionë të demokracisë e të qytetërimit. Duke kryer një akt të tillë pa-besie, ata do të humbnin shumë jo vetëm në sytë e të gjithëve, por në radhë të parë përpara popullit grek, sidomos brezave të rinj, edukimit moral të të cilëve u jepej një rëndësi e dorës së parë. Jo, kurrsesi Greqia s'duhej të pranonte se kreu një shëmti të tillë dhe ishte kjo arsyeja që porsa u ngjiz ideja e Dredhisë së Madhe u kërkuan edhe rrugët për maskimin e saj. Ndoshta në fillim është menduar puna më thjeshtë: do të thoshin se një grup komandosësh hynë natën fshehtazi në Trojë dhe hapën portat. Mirëpo me të drejtë mund të dyshohej se, kur   puna paskësh qenë kaq e thjeshtë, si nuk u bë kjo qysh më parë, por u lanë ushtritë greke të sfiliteshin për dhjetë vjet rresht përpara mureve të një qyteti, që mund të merrej si me lodër? Vec kësaj, me një shpikje të tillë mund të mashtroje të tjerët, ata që ishin larg, por si mundl t'u mbushje mendjen dhjetëra mijëra ushtarëve që e dinin mirë sa e pamundur qe të futeshe në Trojë? Mirëpo gënjeshtra para se të shpërndahej nëpër botë duhej të miratohej pikërisht prej kësaj turme Duke vrarë mendjen për të gjetur rrugët e përligjjes, duke ngritur e rrëzuar variante nga më të ndryshmet, prijësat grekë kanë ardhur më në fund te ideja e kalit-dhuratë prej druri. Ishte vërtet një dredhi, por një dredhi e lejueshme, një mashtrim tipik lufte, me kokë në torbë, me heroizëm, 26

 pothuajse me ndershmëri. Është nga ato aksione për të cilat mund të thuhej më pas: iu lumtë atyre që rrezikuan kokën për fitoren, mirë iu bë trojanëve që u treguan syleshë. Kështu, me t'u gjetur ideja, plani vihet në veprim. Ndërsa delegacioni grek futet në Trojë, jashtë mureve nis ndërtimi i kalit prej druri. Ndërkaq janë hapur fjalë se ushtria greke mund të kthehet në atdhe. Për thashetheme të tilla më parë mund të dënoheshe rëndë, tani askush nuk shqetësohet. Madje ka shënja vërtet që tregojnë se ushtria po bëhet gati për evakuim. Kjo përkon fare mirë me fillimin e bisedimeve. Ndoshta është kusht paraprak i trojanëve kjo tërheqje e ushtrisë greke  jashtë trojeve të pushtuara, fillim klasik i bisedimeve të paqes të të gjitha kohërave. Pra vazhdon realiteti i dyzuar. Delegacioni është brenda në Trojë, në tryezën e bisedimeve, ndërsa kali po mbarohet së ndërtuari përjashta nën të qeshurat e talljet e turmave që s'pushojnë së vërtituri nën këmbët e tij. Kurse polemika «pro» dhe «kundra» vlon vërtet, vec jo rreth kalit, por brenda në Trojë, në mjediset qeveritare që ndjekin hap pas hapi bisedimet. Dikujt i duken të papranueshme kushtet e  paqes e dikujt, përkundrazi, të favorshme, dikush dyshon në garancitë e grekëve... Laokoonti është atje, jo te kali, por në tryezën e bisedimeve, anëtar apo ndoshta kryetar i delegacionit trojan. Fjalët e tij i shpojnë si heshta grekët. Qysh më parë, me siguri, ka qenë kundër pranimit të delegacionit. Edhe sondazhi i Helenës aty bëhet, dhe jo si lodrat kukafshehtas të fëmijëve, rrotull një kali druri, por në mjediset rreth ndërtesës ku zhvillohen bisedimet dhe ndoshta pranë rezidencës së delegacionit grek. (Pëllëmba e dorës së Odiseut mbi gojën e të mallëngjyerit Menelau këtë tregon. Sidomos të kesh kujdes ti Menela, sepse ti do të jesh synimi kryesor i saj). Brenda në Trojë bisedimet përparojnë me vështirësi. Jashtë kali po mbaron së ndërtuari. Delegacioni dhe kali janë ende të ndarë tani për tani. Qarkullojnë fjalë se kali është një farë dhurate (ndoshta dhuratë lamtumire, pa shih, pa shih!) që grekët duan t'i lenë Trojës. Midis  bisedimeve, duke përmendur këtë gjë që duket naive, por që është kuptimplotë si fakt për të treguar prirjen e mirë të masës së ushtrisë greke ndaj trojanëve, një nga anëtarët e delegacionit grek kërkon që trojanët, si shenjë mirëkuptimi, të mos e fyejnë masën e grekëve me refuzimin e dhuratës, por ta pranojnë këtë mesazh zbutjeje. Përndrshe, në rast të një acarimi me ushtrinë edhe delegacioni do ta ketë vështirë të marrë vendime, të cilat ushtria e egërsuar mund të mos i miratojë. Ështe një klimë zbutjeje përreth, mund të ketë thënë delegati, le të bëjnë edhe trojanët një hap të mëtejshëm drejt saj, duke pranuar dhuratën që simbolizon «degël-in». Kjo është pika më e ethshme, jo vetëm midis dy grupeve që bëjnë traktativat, por midis vetë zyrtarëve të lartë trojanë që i ndjekin ato. Laokoonti është pothuajse në delir. Në këtë marrëveshje paqeje ai shikon fatkeqësinë e Trojës, mirëpo pasuesit e tij sa vete po pakësohen.  Ndërkaq, si për të shtyrë rrjedhën e ngjarjeve, ushtria greke fillon të braktisë vërtet fushën  përpara Trojës. Kur ajo mbetet shkretë, trojanët dalin nga portat si të mpirë nga gjithë kjo shurdhëri. Fusha, që për dhjetë vjet rresht ka qenë plot zhurma njerëzish e kuajsh, klithma, fjalë e 27

 pasione, tani është e zbrazët krejt. Midis saj çohet vetëm Kali i Drunjtë, prania e të cilit, në vend ta zbusë disi, e shton edhe më tepër ndjesinë e shkretimit. Trojanët i afrohen atij, shqyejnë ndonjë dërrasë për të parë ç'ka brenda dhe pasi kontrollojnë çdo vrimë të saj (kali natyrisht është  bosh), presin urdhërin c'do të bëjnë me të. Nga lart urdhërat vijnë jo shumë të qarta, njëri anullon tjetrin, një farë periudhe s'vjen asgjë. Në këtë kohë, në rrethana krejtësisht misterioze, ndodh vdekja e Laokoontit. Shkakun e vdekjes legjenda e jep të qartë: ishte kundër afrimit me grekët. Rrethanat e vdekjes i fsheh. Fill pas vdekjes së liderit të shquar, vjen urdhëri të futet kali brenda. Siç duket, bisedimet kishin kapërcyer fazën kritike ku kishin ngecur. Trojanët, pasi e kontrollojnë edhe një herë kalin, e tërheqin drejt njërës prej portave të qytetit. Rastësisht, lartësia e kalit është dy-tri pëllëmbë më tepër se porta, prandaj, për ta futur brenda, duhet prishur pakëz qemeri i saj, duke dobësuar  kështu strukturën e kanateve, apo është bërë kështu me qëllim? Populli, që e merr futjen e kalit si shenjë tjetër të sigurt të mbarimit të luftës (ka kohë që s'pëshpëritet veç për këtë), feston ngjarjen. Ndërsa kalin e tërheqin me litarë drejt qytetit, ka mundësi që rreth tij të kenë shpërthyer pasionet «pro» dhe «kundër», po këto nuk janë më  pasione qeveritarësh, por njerëzish të thjeshtë. (Kishte njerëz që nuk ua harronin kollaj grekëve dhjetë vjet fatkeqësi, mizoritë, të vrarët, shtrëngesën ekonomike për shkak të bllokadës, ashtu sic kishte të tjerë që ishin gati ta paguanin paqen me çdo çmim.) Pra Kali i Drunjtë bën përafërsisht po atë rrugë që tregon legjenda, me të vetmin ndryshim se  barku i tij është bosh. Kali futet, më në fund, në qytet. Delegacioni ndërkaq po iu jep fund me ngut bisedimeve. Po  përgatiten dokumentet, ekspertët e dy anëve po rishikojnë për herë të fundit formulimet. Delegacioni dhe kali janë që të dy brenda në Trojë. Thelbi dhe forma po afrohen më në fund për  t'u shkrirë në një. Ndarjes po i vjen fundi. Trojanët vazhdojnë festimet për mbarimin e luftës. Delegacioni dhe kali tani pothuajse janë  plazmuar. Tani delegacioni mund të përfytyrohet fare lehtë si i strehu ar jo në rezidencën e tij, por  në barkun e kalit. Në të vërtetë, grupi i delegatëve është strehuar tashmë aty në jetë të jetëve. Pasi nënshkruajnë aktet e paqes, marrëveshjet, lëshimet e dyanshme, protokollet për rrugët detare, naftën, çështjen private të Helenës, delegacioni e lë më në fund Trojën, duke ikur me ngut  për të arritur ushtrinë greke, që është nisur gjoja për Greqi. Për të mos zgjuar dyshim, ata s'nguten të marrin me vete as Helenën (ndoshta përgatitja e bagazheve të mbretëreshës është gjetur si shkak për të mos e pritur). Mosikja e Helenës shpërndan retë e fundit të dyshimit. Trojanët e humbin krejtësisht syçeltësinë. Ndërkaq natën, flota greke, me një manovrim të shkëlqyer, bën një kthim të shpejtë, rizbarkon ushtrinë pranë Trojës dhe, duke e ngritur moralin e ushtrisë me lajmin se Menelau, Odiseu e të tjerë kanë mundur të futen në Trojë brenda barkut të kalit për të hapur portat (vërtet ka kohë që pikërisht këta prijësa s'janë parë midis grekëve), e hedhin atë në një sulm të fundit, të tmerrshëm. 28

Ishte ky sulm që e mori Trojën. Në të vërtetë portat e saj s'i hapi askush nga brenda, por në rrëmujën e luftës, askush s'mundi të vinte re një hollësi të tillë. Grekët po suleshin si të tërbuar të rrafshonin kulm e themel qytetin e urryer. Midis kasaphanës, dikush u kujdes në mënyrë të veçantë që dokumentacioni i bisedimeve të bëhej shkrumb e hi.... Gent Ruvina fërkoi ballin me dorë. Një copë herë të gjatë sytë e tij mbetën të mbërthyer, me një vështrim pa fokus, mbi fletët e shënimeve. Dora e tij kishte nënvizuar disa herë në to emrin e Laokoontit, por ai e ndiente se mendja e tij ishte tepër e lodhur për të përsiatur rreth vdekjes misterioze të tij. Një herë tjetër, tha me vete, një herë tjetër. Megjithatë emri i Laokoontit dukej sikur ngulmonte për t'i rënë në sy. Laokoont, Laokoont Dora e Gentit, me një lëvizje të ngrirë, e nënvizoi atë përsëri. Në qoftë se godet Kalin e Drunjtë, sic bëri Laokoonti, duhet të presësh kundërgoditjen, mendoi ai. Ti ke nisur të mendosh shumë kundër Kalit të Drunjtë, vazhdoi të thoshte me vete. Kujdes, s'është aq lehtë. S'është aq lehtë... Ai u habit edhe vetë për këtë mendim. lu kujtuan kërcënimet e ish-të fejuarit të Lenës dhe deshi të buzëqeshte. U ngrit nga tryeza dhe ndërsa vishte pardesynë për të dalë, mendonte se nuk ishte puna aspak te ish-i fejuari i Lenës dhe te fisi i tij. Të gjithë ndiheshin në një farë mënyre të kërcënuar, nganjëherë pa e ditur edhe vetë se nga. Genti pa orën. Mbasdite kishte takim me Lenën. Ndërsa ecte rrugës, mendja e tij shkëputej me vështirësi nga shënimet me të cilat kishte mbushur fletët. Letra ime është kjo? i kishte thënë një ditë Lena, gjysmë me të qeshur e gjysmë seriozisht. Hm, qe përgjigjur ai. Në një farë mënyre po. Dhe qe përpjekur t'i shpjegonte se atje ishte, pa dyshim, edhe letra për të, veçse ajo qe përzier  tani për tani me gjëra të tjera. Kam rënë si në një kurth, i kishte thënë një ditë tjetër, duke dashur  t'i shpjegonte disa nga përsiatjet e tij për mitin e lashtë. Nganjëherë duken si pjesë të doktoratës sime të pambaruar. I sillte ndërmend këto dhe shpejtonte hapat. Kishte mundësi që sonte ajo ta pyeste prapë. Dhe ai duhej t'i jepte një farë përgjigje. Një farë afati për të. Për letërkurthdoktoratën e tij. E pa që larg në trotuarin përpara «Kafesë dimërore» e ia bëri me dorë, derisa edhe ajo e pa.

VI

Si zakonisht të shtunave në mbrëmje, «Kafe dimërore» ishte plot. Xhamat ishin veshur me avull dhe po të vështroje nga jashtë, brenda kafesë të dukej se gjithë grumbullin e klientëve atje e lidhte dicka intime. Gotat e vogla të pijes, filxhanët e kafesë dhe syzet e njerëzve jepnin e merrnin vezullime me njëra-tjetrën, kurse të kuqtë e buzëve të grave me nuancën pakëz të mbyllur, plot mirëkuptim, nuk ishin ndodhur kurrë kaq pranë gojëve të burrave, që dicka flitnin.

29

Genti me Lenën ishin ulur pranë qelqeve të mëdhenj, prej nga dukej një pjesë e udhëkryqit.  — 

Këtu është bukur,

 — 

tha ajo.

Herë-herë kthente kokën nga qelqnaja dhe kundronte përjashta pamjen e mjegulluar të rrugës. Ai kishte qejf ta shihte kështu në profil, sidomos kur sytë e saj bëheshin të menduar. Kur në anën e  përtejme të rrugës ndizeshin gërmat e fjalës «Farmaci», fytyra e saj merrte një nuancë të kaltëreme, të largët, sikur t'i përkiste një bote tjetër. Atëherë, gati me padurim, ai numëronte një, dy, tre, katër derisa ndizeshin germat e kuqe të dyqanit të mobilerisë dhe fytyra e saj merrte një shprehje të ngrohtë, sikur të ishte pranë zjarrit të oxhakut. Ajo papritur bëhej e afërt për të, por  kjo vazhdonte vetëm tri sekonda, pastaj gjithçka përsëritej.  — 

Të kujtohet?

 — 

i tha ai.

 — 

Atë mbrëmje kur u njohëm, ti i kishe krehur flokët tamam

si sonte.  — 

Po,

 — 

E cuditshme ishe atë mbrëmje. Me sa duket, në prag të kthesave të mëdha gratë bëhen

 — 

tha ajo ngadalë.

më të bukura.  — 

Ndoshta.

Si gjithë të dashuruarve, atyre u pëlqente të riktheheshin te dita e parë e njohjes së tyre, thua se donin të rizbulonin apo ndoshta të ndreqnin atje dicka.  Një copë herë rikujtuan detaje të ndryshme, motivin që lozte orkestra n ë çastin kur dolën  përjashta, të puthurën nën hënë, vështrimin e tij të egërsuar më vonë, kur ajo donte të largohej  prej tij.  — 

Me siguri ti mendove: c'qenka kjo vajzë e shthurur që i hidhet në qafë një të panjohuri.

Ai rrotullonte gotën e vogël me gishta.  — 

Të them të drejtën ashtu mendova, vetëm se nuk të quaja të shthurur, por të çuditshme.

Ajo qeshi.  — 

Kam vënë re se fjala «e çuditshme» mund të zëvendësojë shumë fjalë të tjera.

Qeshën të dy, pastaj ai tha:  — 

Sidoqoftë, ti arrite shumë shpejt të bësh korrigjimin.

30

Lena ishte e para që e largoi bisedën nga ajo mbrëmje. Megjithatë nuk mundën të shkojnë më larg se dita e fejesës së saj. Ishte gjithmonë ai që nuk i pëlqente të ikte nga ato ditë, kurse ajo kishte një lloj nevoje për harresë. Taksia na pret përjashta, mbretëreshë, përsëriti ajo fjalët e tij.  — 

 — 

Në taksi ti dridheshe,

 — 

tha ai.

 — 

Të kujtohet?

Turbull.

 — 

Pastaj e humbe fare. Flisje gjëra pa shumë lidhje, gati përçart.

 — 

Po. Ma ke thënë.

Thojshe ca fjalë të çuditshme, me dy kuptime. Edhe stili i frazave ishte i vjetër, një mënyrë të foluri e pazakontë, me një ritëm të panjohur.

 — 

Lena mori frymë thellë. Gjithë atë vit në fakultet kishim bërë letërsi antike. Ndoshta ishte ndikimi i saj. Veç kësaj ai, siç e di ti, merrej me muzetë dhe here pas herë më tregonte mbishkrime të moçme. Por ta lëmë më mirë këtë bisedë. Nuk dua ta kujtoj më atë, më kupton? Ende tani më kalojnë mornica në trup.

 — 

 — 

Mirë,

 — 

tha ai.

 — 

Le të kujtojmë diçka më të gëzueshme.

Te hyrja e kafesë kishte njerëz që prisnia të lirohej ndonjë vend për t'u ulur.

 — 

Ja një vajzë që të ngjet ty,

 — 

tha Genti duke treguar me kokë andej.

Kam vënë re, ose është thjesht një përshtypje imja, se kohët e fundit leshverdhat po shtohen në Shqipëri.

 — 

Ata u kthyen prapë te mbrëmja e njohjes së tyre dhe te përqafimi i tyre i parë dhe kur ajo e pyeti se a ishin të ngrohta vajzat e Moskës, dhe ai iu përgjigj «po>>, ajo i tha: Kurse ti, pas atij përqafimi të parë, aq të vrullshëm, ke menduar se kushedi se ç'femër e zjarrtë isha unë, apo jo?

 — 

Ai pohoi me kokë.  — 

 — 

Pastaj u zhgënjeve,

 — 

tha ajo me pikëllim.

Jo.

Ajo i buzëqeshi hidhur.

31

 — 

 — 

 — 

 — 

Pse nuk je i sinqertë? Unë jam i sinqertë, nuk u zhgënjeva. Ti u zhgënjeve,

 — 

 — 

tha ajo me pikëllim.

Jo.

Ti u zhgënjeve, e ftohtë?

 — 

 — 

 — 

Histori e njohur,

nguli këmbë ajo. Ti fare mirë e kupton përse. Ti kujton se nuk e di që jam

 — 

tha ai.

 — 

E ftohtë, e ngrohtë. Për mua s'ka shumë rëndësi,

Megjithatë duhet ta pohosh që u zhgënjeve.

Për mua s'ka rëndësi, mendoi Genti. Ai deshi t'i thoshte asaj se ishte e natyrshme që të ishte e ftohtë, përderisa... përderisa... Në mendjen e tij thirrjet e kalamajve të provincës: Helenë e Trojës, Helenë e Trojës, ashtu siç ia kishte treguar ajo vetë, së bashku me idenë e bukuroshes së fjetur që zgjohet pas tri mijë vjetësh (natyrisht, e ftohtë tashmë), përpiqeshin të mbrunin një mendim, por pati frikë se ajo nuk do t'ia kuptonte shakanë.  Në të vërtetë, për shkak të shënimeve që shkruante, atij i pëlqente njëlloj si kalamajtë e provincës ta përfytyronte Lenën të tillë, duke krijuar herë pas here midis tij dhe asaj dialogë fantastikë, si midis një njeriu të sotëm që intervistonte mbretëreshën e dikurshme. Qysh se i kishte treguar për  shënimet, ajo hynte herë pas here në lojë dhe e ndiqte shakanë e tij, por kjo vazhdonte një kohë tepër të shkurtër në krahasim me kohën që i kushtonte kësaj gjëje mendja e tij. Radioja e vendosur te banaku po jepte lajmet e orës tetë dhe me siguri edhe sonte, ashtu si në lajmet e çdo mbrëmjeje, qysh se ajo ishte shpikur kishte shantazhe të njërit shtet kundër tjetrit, ankime, kërcënime të hapta ose të fshehta për shpallje lufte, për të mos thënë vetë lajme nga luftërat që tashmë kishin nisur. Përbri tyre u lirua një tryezë dhe dy të rinj që prisnin te hyrja, pikërisht vajza leshverdhë që Gentit i qe dukur se i ngjiste Lenës, erdhën e u ulën gjithë gëzim. Vajza lëshoi mbi tryezë një paketë me shumë pulla postare sipër dhe me emrin e adresën e shkruar me shkronja të mëdha. Pa e pasur mendjen, Genti lexoi adresën: Ana Shundi. Laborante në NI-Kimike, Tiranë. Në mesjetë leshverdhat duhet të kenë qenë më të shpeshta në Shqipëri,  pas, pas dyndjes otomane, si në krejt Gadishullin, nisën të rrallohen.  — 

 — 

tha Genti.

 — 

Më

Lena ktheu kokën me kujdes për të parë vajzën që sipas Gentit i ngjiste, por sytë e saj rrëshqitën anash sapo ndeshën vështrimin e tjetrës. Pas pak, edhe më kujdesshëm, ajo u përpoq ta shikonte 32

 prapë, por këtë herë u bind se ajo rrëshqitje sysh s'kishte qenë e rastit. Tjetra e vështronte me ca sy të ngrirë, të trembur. Lena u përpoq ta hiqte mendjen. Nervat i qenë acaruar, kohët e fundit dhe të dy, ajo e Genti, kapnin tani ca gjëra që më parë s'i vinin re. Ç'trysni, tha Genti duke tundur kokën. E kishte fjalën me siguri për ndonjë lajm që sapo kishte dhënë radioja.

 — 

 — 

Për herë të tretë ajo ktheu kokën nga fqinja. Fytyra e vajzës së panjohur iu duk jo vetëm e trembur, por e zverdhur nga tmerri. Ç'është kështu, tha Lena me vete duke vështruar përreth. Por sytë e së panjohurës i qenë ngulur  asaj dhe ishte e kotë të mendoje se tjetërkush ia shkaktonte ankthin. Mendjen e Lenës e përshkuan me shpejtësi pandehma nga më të ndryshmet: farefisni e Ma-ksit?  Një lidhje e mëparshme e Gentit? Dikush që kishte një të fshehtë, një paran djenjë të keqe?...

Duart e së panjohurës trazonin me nervozizëm çantën dhe, gjatë lëvizjeve, dy-tri herë e zhvendosën një paketë postare me emrin dhe adresën sipër saj. Lena me vështirësi lexoi shkronjat ngaqë i kishte kokëposhtë: Kimike - NI. Laborante. Ana Shundi.

Ç'pate, deshi t'i thoshte së panjohurës. S'ishte aspak e qetë për ta menduar gjakftohtësisht. Por edhe po të ishte ashtu, vështirë se do t'i gjendej një shpjegim ankthit që tjetra kishte mundur t'ia rrezatonte. Me vrull, si njeriu që vendos më në fund t'i japë fund torturës, duke e pyetur tjetrin: ç'ke që m'i ke ngulur sytë ashtu, ç'të kam bërë, ajo u kthye prapë, por tryeza këtë herë ishte e zbrazët. S'jam mirë, tha me vete. Genti, pa vënë re asgjë, po përpiqej midis zhurmërisë së kafesë të kapte zërin e spikerit. Akoma asnjë fjalë për përçarjen brenda kampit socialist. Megjithatë, në të gjitha lajmet ndihej një farë acarimi. Kështu qenë përhapur atëherë gojë më gojë lajmet për acarimin greko-trojan. Dhe pas tyre, kthimi i studentëve trojanë që studionin në qytetet greke. Ikja nga Troja e specialistëve grekë, që kishin ardhur ndoshta për t'u mësuar trojanëve përdorimin e «zjarrit grek». Deklaratat e fundit të ashpra të të dy palëve përpara tërheqjes së ambasadorëve... Befas, në sytë e Lenës kaloi një hije frike. Ajo diçka mëmëriti nëpër dhëmbë. 33

 — 

 — 

Çfarë?

 — 

pyeti ai.

Të ikim që këndej,

 — 

tha ajo me zë të ulët.

Ai i zuri dorën dhe ia shtrëngoi lehtë.  — 

 — 

Pse? Të ikim,

 — 

përsëriti ajo dhe me sytë e trembur vështroi në tryezën fqinje.

Prapë ai psikopati? Genti ktheu kokën dhe pa njeriun që ishte ulur në tryezën e porsaliruar  dhe u kishte ngulur sytë. Ishte po ai i herës tjetër, vetëm se fytyrën e kishte më të ver-dhë, kurse sytë i shkëndijonin nga po ai zjarr i sëmurë.

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Mos të njeh?

 — 

pyeti Genti.

 — 

Apo mos e ke njohur diku?

Nuk e di. Nganjëherë më duket se diku e kam parë. Na i ka ngulur sytë si dreqi,

 — 

tha Genti.

 — 

Do t'ia thyej turinjtë.

Lena i vuri dorën te krahu butësisht.  — 

 — 

 — 

Eja të ikim më mirë. Kurrsesi. Gent, të lutem. Bëje për mua.

Gentit iu duk një idiotësi të iknin për shkak të një psikopati, por ajo nguli këmbë si asnjëherë tjetër, tha se nuk mund të rrinte kurrsesi, se i filloi një dhimbje koke e tmerrshme etj. etj. dhe ai u detyrua të thërriste kamerierin për të paguar. Kur ata u ngritën fytyrëverdhi i ndoqi me sy derisa dolën.  — 

Ç'idiot,

 — 

shkrofëtiu Genti kur u gjendën në rrugë.

Ajo nuk u përgjigj. Jashtë ishte ftohtë. Ata ecën në trotuar, ndanë vitrinave të mëdha të ndricuara fort nga neoni. Në rrugët që shkonin drejt qendrës kishte akoma shumë njerëz. Megjithatë, ndihej se si mbi qytet po  binte dalngadalë heshtja. Nga udhëkryqet që po boshatiseshin, heshtja futej nëpër rostiçeritë ndanë udhës, qëndronte pranë hyrjeve të kinemave, ku afishet dhe reklamat e filmave ngjanin si të shkretuara, hipte nëpër autobusat e shërbimit urban, para qelqeve të së cilave njerëzit dukeshin tani të menduar e seriozë dhe fatorinot nuk e kishin më gjallërinë e orëve të pasdites.  — 

Përse u trishtove kështu papritur?

 — 

I tha ai, kur arritën në qendër.

34

 — 

 — 

 — 

Nuk u trishtova,

 — 

u përgjigj Lena,

 — 

vetëm u mërzita pak.

Nga ai psikopati atje në kafe? Po.

Po cuditem, Lena. Ti the se nuk e njeh ose, së paku, nuk e mban mend fare se kush është. Përse atëherë i jep kaq rëndësi?

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Më trembi ajo fytyra e tij e verdhë,

 — 

tha ajo me zë të dobët.

Ndoshta kishte dalë nga spitali. Ndoshta kishte verdhëzën. Pastaj sytë. Ca sy si tyrielë. A nuk i vure re? Sa të frikshëm i kish. Ti je si fëmijët,

 — 

tha ai dhe i vuri dorën mbi supe.

Ata qëndruan një copë herë përpara afisheve të filmave dhe kur ajo eci pak hapa përpara tij, duke  pritur sa të vinte, ai vuri re këmbët e saj të bukura përmbi takat e lehta dhe mendoi se sa  brengosëse është që të të lërë një femër e tillë dhe se si vite me rradhë ato taka të mprehta do të trokasin e të ngulen mbi tërë qenien tënde. Atij gati sa nuk i erdhi keq për ish-të fejuarin e saj.  — 

Paskan dalë makina larëse të një tipi të ri,

të një magazine të madhe.

 — 

 — 

tha ajo, kur ata kaluan përpara vitrinave

Kam shumë qejf të eci ndanë vitrinave,

kur ka aparatura të tilla. Ah, ja dhe pluhur larës,

 — 

 — 

vazhdoi ajo,

 — 

sidomos

tha papritur dhe përsëri u bë serioze.

Ai vështronte profilin e saj të dashur. Ç'ishte ky interesim për pluhurin larës?  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

M'u kujtua diçka e çuditshme,

 — 

vazhdoi ajo.

Ma thuaj. Diçka që mbeti për mua e pashpjegueshme. Ti, enigmatikja ime e vogël,

 — 

i tha ai.

Gjithmonë të kujtohen ca gjëra misterioze. Është vërtet e çuditshme,

 — 

tha ajo.

 — 

M'u kujtua pikërisht kur pashë pluhurat larës në vitrinë. Një ditë, unë desha të laja këmishët e tij, të Maksit pra, me një pluhur të tillë. Ishte hera e parë që e përdorja. Më kishin thënë se i zbardhte këmishët shumë mirë dhe kisha qejf ta provoja sa më parë. Kështu, mora valixhen ku 35

ishin këmishët dhe e hapa. Kur po i nxirrja me radhë, befas mbeta e mahnitur. Në valixhe, midis këmishëve të bardha, ishte dhe një këmishë e hekurt.  — 

Këmishë e hekurt?

Po. Tamam nga ato këmishët e vjetra prej hekuri që mbanin në lashtësi. Nga ato që mund të shikosh vetëm nëpër filma.

 — 

 — 

Ndoshta e kishte gjetur gjëkundi dhe ,kishte ndërmend t'ia dorëzonte ndonjë muzeu,

tha ai.  — 

 — 

 — 

Ai merrej me këtë punë apo jo?

Megjithatë, unë u habita shumë. Nuk iu besova syve. E mora në duar, ishte plumb e rën-

dë. E rëndë dhe e ftohtë. Dhe e ndryshkur nga koha. Në mbrëmje kur u takuam, e pyeta.  — 

Çfarë tha?

Asgjë. Vetëm u drodh i tëri dhe m'u ngërdhesh në mënyrë të frikshme. Nuk guxova të pyes më.

 — 

 — 

 — 

 — 

Dhe asnjëherë nuk ta sqaroi ç'ishte ajo këmishë? Asnjëherë. E shkreta ti,

 — 

i tha ai.

 — 

Paske pasur të bësh me një psikopat.

Ata ecnin tani nëpër një rrugë me blire nga të dy anët e së cilës, në thellësi, coheshin vila banimi. Kangjellat e hekurta të kopshteve ishin të lagëta. Diku dëgjohej muzikë.  — 

Sa rrugë e bukur,

 — 

tha ajo.

 — 

Nuk kam kaluar kurrë këndej.

Që prapa blireve të zhveshur hëna ndriconte ftohtë në horizont. Ishte një hënë e madhe dimri që dukej si e ngrirë në xhelatinë.  — 

 — 

 — 

U larguam mjaft nga qendra,

 — 

tha ajo.

Ku po shkojmë kështu? Ku të na shpien këmbët. Ti the se rruga është e bukur. Nuk të pëlqen më?

Më pëlqen. Megjlthatë, më pëlqejnë më shumë rrugët me zhurmë të qendrës. Atje njeriu sikur  e ndien veten të sigurt.

 — 

 — 

Ti ke frikë nga vagabondët?

36

Jo nga vagabondët. Në përgjithësi, më kap një shqetësim kur rrugët nisin e boshatisen në mbrëmje. Tregu i fshatarëve dhe merkatot zbrazen të parat. Njerëzit duken sikur gëlltiten nga autobusat, restorantet dhe hyrjet e apartamenteve. Ndërkaq, diku të duket sikur bie vazhdimisht një këmbanë, sikur thotë «ikni, ikni, ikni». Njerëzit ikin të gjithë dhe vetëm ti mbetesh përjashta, e trembur dhe e pafuqishme, si në një ëndërr të keqe, ku do të vraposh për t*i shpetuar vetmisë,  por nuk shikon asnjë frymë njeriu, vetëm shkretëtirë dhe ftohtësi dhe parandjenjë të keqe. Ah, sa i trembem kësaj! tha ajo me një ton të përvajshëm dhe u struk më shumë në krahun e tij.  — 

 — 

Ai i shtrëngoi supet. Përsëri një copë rrugë e bënë pa folur. Bliret e zhveshur fërfërinin nga era e natës. Kjo ishte një fërfëritje monotone dhe e gjatë si hijet e trupave të tyre mbi rrugë. Pranë u kaloi autobusi urban. Ai ndaloi me tutje, te kthesa dhe njerëzit që zbritën u shpërndanë me shpejtësi.  — 

 — 

;

Ky është vendqëndrimi i fundit i autobusit,

tha ai.

Përse nuk hipëm?

 — 

 — 

 — 

Shëtisim edhe ca. Mos ke ftohtë?

Jo.

Ata lanë prapa ndërtesat e fundit dhe vazhduan të ecin në xhadenë e errët. Tek-tuk dukej ndonjë dritë e vetmuar. Më tej fillonte fusha,  — 

 — 

 — 

Ne po dalim jashtë qytetit,

 — 

tha ajo,

 — 

eja të kthehemi.

A çlodhemi pak? Këtu pranë është një lulishte e vogël ku ka stola prej druri. Mirë, atëherë.

Ai e tërhoqi për dore në lulishten e braktisur buzë xhadesë.  — 

Në verë këtu dansojnë. Është vend i bukur.

 — 

Vërtet? Të vijmë ndonjëherë.

 — 

Patjetër.

U ulën në një stol dhe ai i hodhi krahun mbi sup. - Ke ftohtë?  — 

Jo pra, të thashë.

37

Ai ndezi një cigare.  — 

Dëgjo si fërfërijnë bliret,

 — 

tha ajo.

 — 

Kushedi sa bukur është këtu në verë. Bie orkestra, vrapojne kamerierët nga të gjitha anët. Dansojnë. Nuk do të barrosh të më sjellësh?  — 

 — 

 — 

Ne asnjë mënyrë. Kemi për të shkuar në shumë vende bshkë. Sikur po lakmojmë shumë. Pse? Ne kemi kaq ditë dhe net përpara:

Të gjitha ato janë tonat. Na mjaftojnë të shkojmë kudo.  — 

 — 

Disa herë jeta të duket e shkurtër,

 — 

tha ajo.

Por disa herë, papritur, të duket e gjatë, e gjatë. Ke përshtypjen se ke shekuj që

 jeton në këtë tokë. A nuk është kështu?  — 

Ndoshta,

 — 

ia bëri ai. Kurse me vete tha: «S'ka si të jetë ndryshe për ty, bukuroshe

e fjetur.»  — 

Dëgjo, atje në kafe... nuk e di a e vure re,

 — 

Oh, mos ma kujto atë psikopat.

 — 

S'e kam fjalën për të,

 — 

tha ajo.

 — 

 — 

tha ajo.

Desha të them për atë vajzën që ti the se më ngjiste

mua. Pata përshtypjen se u tremb nga unë.  — 

Ah, ashtu? I paske futur edhe ti frikën dikujt?

Genti qeshi me zë.  — 

S'ka ndonjë gjë për të qeshur,

 — 

tha ajo.

E kam seriozisht Të thashë se ajo vajzë u tremb prej meje, kurse në të vërtetë pata përshtypjen se fytyra e saj ishte e mpirë nga tmerri.

 — 

Ai ngriti supet.  — 

Ndoshta të është dukur.

Lena mori frymë thellë. Një copë herë trazoi togzën e çantës. Pastaj tha:  — 

Ndoshta. Në të vërtetë ti ke të drejtë. 38

 Në një rast të tillë të njëjtën gjë do të thosha edhe unë. Ai e puthi të tëmthat, duke i çuçuritur fjalë të ëmbla. Përherë i qe dukur se ai ishte vendi më i  përshtatshëm për t'i kaluar femrës me më pak humbje fjalët qetësuese. Që nga stoli ku ishin ulur, dukej fusha e pafund. Ndriçimi i hënës kishte mundur ta squllte errësirën, por nga prekja me të qe prishur edhe vetë. Hapësira dukej dyfish e shkretuar mbi atë ndriçim të mekur. Ajo vështronte përhumbshëm andej.  — 

A e di c'kërkoj me sy?

 — 

tha pas pak.

 — 

Kalin tënd të Drunjtë. Ai qeshi.  — 

Vërtet?

 — 

Ja atje, nga e djathta, duket një njollë e

mënjanuar e zezë. Ndoshta është ai?  — 

 — 

Ndoshta,

 — 

tha Genti.

Në fakultet dje flitej hapur për përcarjen brenda kampit. Si shkon ajo... doktorata?

Ai qeshi.  — 

Ke të drejtë të bësh humor.

Ajo u shtrëngua edhe më fort pas krahut të tij.  — 

Nuk bëj humor, jo. Nganjëherë e mendoj seriozisht. Sikur Kali i Drunjtë të shfaqej

një mëngjes pranë qytetit.  — 

Po ai është shfaqur,

 — 

tha Genti.

 — 

Jo në kuptimin figurativ, por vërtet, me... desh thashë me mish e me kocka,

 — 

me trarë e me gozhdë ashtu si atëherë.

 — 

 — 

Është e njëjta gjë,

 — 

tha ai.

Qysh se ti më tregove për shënimet që

 po shkruan, e kam menduar disa herë këtë gjë: 39

 — 

qeshi ajo,

sikur kali të shfaqej dhe, brenda tij, midis të tjerëve të ishte vërtet ish-i fejuari im, me atë kmishën e hekurt. Ç'tmerr që do të ishte, apo jo? Ai qeshi pa thënë asgjë.  — 

Kur të ra ndërmend së pari të shkruash

 për të?  — 

 — 

pyeti ajo.

Afërsisht në kohën që u njohëm bashkë,

u përgjigj Genti. Por me sa dukej ideja rrinte prej kohësh e fjetur në ndërgjegjen time. Më kujtohet kur isha nxënës, sa herë që në orët e letërsisë antike mësuesi fliste për rënien e Trojës,  provoja një brengë të thellë. Mësuesi shpjegonte dinakërinë e grekëve dhe unë thosha me vete: ah, sikur trojanët të mos e futnin brenda kalin, ah, sikur ta shkatërronin përbindëshin prej  — 

 — 

druri, t'i vinin zjarrin, ose së paku ta linin përjashta, derisa të kalbej në erë e në shi.  — 

 — 

Shumë bukur do të ishte,

 — 

tha ajo.

Edhe ty të ka shkuar mendja? Unë besoj se shumica e nxënësve në mbarë botën, kur 

 bëjnë në letërsi Homerin e provojnë një keqardhje të tillë.  — 

Me siguri.

Tri mijë vjet keqardhje për Trojën, mendoi ai. S'do të ishte nëntitull i keq për përsiatjet e tij. Nga të gjitha fatkeqësitë që mund të pësonte Kali i Drunjtë, më pëlqente më shumë lënia e tij  përjashta portave të qytetit një vit, dy, njëqind, një mijë vjet, vazhdoi Genti. Dhe pastaj të vinte një ditë dhe të shqyenin ca dërrasa për të parë ç'kishte atje brenda dhe të gjenin në të vetëm ca eshtra. Eshtrat e Odiseut, të Menelaut...  — 

 — 

 — 

Brr, më ngjethe mishtë,

 — 

 — 

tha ajo.

Ai nisi t'i tregonte asaj të gjitha hamendjet për interpretimin e mitit dhe, sic i ndodhte zakonisht në këto raste, gjatë kohës së tregimit i lindnin ide të reja. Ai mendonte se si vallë mund ta fuste në shënimet e tij bisedën e kësaj mbrëmjeje, duke i bërë transformimet e nevojshme dhe duke e  përfytyruar veten e tij dhe Lenën përpara Kalit të përjetshëm. Në të vërtetë, ishte i bindur se midis skenave me personazhe arkaike që ai kishte shkruar, si dhe midis shënimeve e projekteve të zbërthimit të mitit, që disa herë u ngjanin formulimeve matematike, ishte tepër e nevojshme futja e skenave të gjalla njerëzore, të ngjashme me bisedat e turistëve përpara gërmadhës trimijëvjecare të monumentit. Në kohën që ata vazhduan të flisnin për kalin, me sytë të drejtuar  në hapësirën e fushës së errët, ku ndoshta gjendej furgoni i braktisur, pjesë të tëra të bisedës së tyre ndryshonin aty për aty në mendjen e tij, si në një transformator. 40

(«Sa gjë ogurzezë», tha ajo pa i hequr sytë nga përbindëshi i drunjtë. «Rri aty ditë e muaj me radhë dhe pret', pret. ...Ç'pret vallë akoma? Nuk e kupton që s'e duam?» «Siç duket ka akoma shpresë», 'tha ai. «Ndoshta ka që e duan». «Ti ke të drejtë. Ka me siguri nga ata që e duan». «Megjithatë, s'ka për të bërë asnjë hap për-para drejt qytetit», tha ai. «Aty do të kalbet, në fushën e hapur, gjersa trarët t'i rrënohen njëri pas tjetrit dhe bashkë me ta të rrënohen edhe skeletet e atyre që ishin fshehur në barkun e tij». «Sikur s'më besohet», tha ajo. «E pse?» «Kanë kaluar kaq kohë dhe as shiu, as era po i bëjnë dot gjë». «Kështu duket nga larg, por o t'i afrohesh do të shikosh se dërrasat e tij janë të çara vende--vende dhe këmbët i janë fundosur në baltë». «Ndoshta». >. Ajo tundi kokën në shenjë mosmiratimi. > «Më duket se kishte dhe muzikë». «Posi Kishte disa orkestra. përveç dhjetëra transistor'eve që i mbanin djemtë e rinj nëpër duar. Çdo gjë ishte aq e gëzueshme, kur befas na doli përpara ai». «Kalamajtë filluan të thërrisnin «Kuku nane, çfarë furgoni!»». «Më kujtohet që nja dy a tre kalamaj thane se është furgoni i vjetër i Cen Tufinës, ai që ishte  përmbysur para ca kohe në një n jë hendek ndanë xhadesë». xhadesë ». «Tani, kur e kujtoj, më vjen çudi se si në fillim pothuaj të gjithëve, iu duk si karroceria e një furgoni të madh e të braktisur» «Njerëzit në përgjithësi ishin moskokëçarës», tha ajo. «Të kujtohet kur ti pyete një burrë me syze: «Ç'është kjo gjë në fushë?» dhe ai t'u prr-gjigj me inat: «A nuk i ke sytë në ballë, more djalë, apo do të tallesh: furgon është, karroceri furgoni».» «Ashtu thoshin të gjithë: «Nga doli ky furgon këtu në mes të fushës?». Vetëm ti fillove të dridheshe porsa e pe dhe u shtrëngove pas meje. Si tani e mbaj mend kur të pyeta «Ç'ke kështu?» 41

dhe ti fillove të belbëzoje me zë të dobët: «Kjo gjë, atje në fushë, mua më duket se ka formen e një kali prej druri». «Kurse ti qeshe me zë të lartë: «Ç'kalë druri!» the, «ky është një furgon i zakonshëm». Megjithatë, në sytë e tu pashë hijen e parë të dyshimit». «Në fillim e mora vërtet për një furgon, por pastaj edhe mua m'u duk për një çast sikur prapa  pamjes së jashtme të furgonit kapa vetëtimthi konturet e një kali». «Megjithatë, nuk e bëre veten dhe ngule këmbë që është një furgon. Bile vazhdoje të talleshe me mua». «E bëja që të të hiqja frikën». Lena mori frymë thellë. «Me siguri kishte dhe njerëz të tjerë që spikatën te forma e furgonit atë që pamë ne», tha ajo. «Kjo dukej nga shikimet e tyre.» «Ndoshta. Por shumica nuk e çanë kokën për këtë gjë. Vinin vërdallë rreth shitësve ambulantë dhe qerasnin njëri-tjetrin me birrë dhe akullore».  — 

 — 

Ç'mendohesh?

 — 

tha Lena duke përkëdhelur flokët te qafa.

 — 

Re në të thella.

Po mendoja sikur kemi qenë bashkë në një piknik. në të cilin, në të vërtetë, unë kam

qenë vetëm.  — 

 — 

Vërtet, kam harruar të të them, do të më çosh një ditë te furgoni? Patjetër,

 — 

tha ai.

 — 

Atje është shumë bukur, por sa keq që tani afroi dimri dhe nuk 

 bëhen më piknike si në verë. Të kam treguar diçka d içka për piknikun e asaj te diele. në kohën kur  ne nuk ishim njohur akoma?  — 

Diçka më ke thënë.

E pra, atje më lindi së pari ideja për ato shënimet, Sa keq që s'ishim bashkë në atë piknik. Megjithatë, kaq shumë i mendoj gjërat të lidhura me ty saqë dhe atje. edhe në shumë vende

 — 

të tjera, më duket sikur kemi qenë bashkë. Ajo vazhdoi t'i përkëdhelte flokët te qafa, ndërsa mendja e tij vazhdonte të mbetej si e zënë në kurth atje, te fushëtira e piknikut. Ç'është ky furgon i braktisur mu në mes të lëndinës?

42

thërriste dikush. Është në vete ndërmarrja e komunales që lë këto rrangulla andej-këndej? Ke të drejtë, iu kthye një tjetër, të tilla vende janë të përshtatshme për të kaluar natën hajdutët dhe keqbërësit. Hajdutët dhe keqbërësit? ndërhyri një i tretë me shishen e birrës të përgjysmuar në dorë. Të futen vetëm ata, është gjysma e së keqes. Kam frikë se mos fshihen diversantë apo dreqi e di ç'tjetër. Pa mbaruar mirë fjalët e fundit, ai hapi krahun dhe me sa fuqi qe kishle o hodhi shishen në drejtim të furgonit. Shishia u bë copë-copë te dërrasat e tij. Fill pas kësaj. sikur kjo të ishte një sinjal, shumë njerëz, ashtu gazmorë e gjithë qejf siç ishin, nisën të përplasnin shishet e  birrave e të arancatave pas furgonit. f urgonit. Laokoonti, kishte menduar më vonë Gent Ruvina. Vetëm se  jo një, si në mitin e lashtë, por me dhjetëra. Dora e saj vazhdonte t'i përkëdhelte qafën, Ti mendon se krejt kampi socialist do të na kthejë krahët? Gjermania Lindore?

 — 

 — 

 — 

tha ajo.

 — 

Edhe Hungaria, edhe

Sigurisht, të gjithë.

 Në zërin e tij kishte një keqardhje, përzier . me një shpresë të turbullt.  — 

Thonë se specialistët hungarezë dhe gjermanë sillen pak më ndryshe.

 — 

Shpresa të kota,

 — 

tha ai.

 — 

Kjo punë mori fund.

Ajo mori frymë thellë.  — 

 — 

Ku qëlloi tani, në kohën e njohjes sonë? Ti ke frikë?

 — 

tha ai.

S'di si të them. Është diçka tepër e jashtëzakonshme. Jeta jashtë kampit socialist... Mendja e njeriut e ka të vështirë të mësohet. S'mund të them se nuk kam një farë frike. Apo ndoshta kjo vjen ngaqë tani të njoha ty.

 — 

(«Ti ke frikë?», i tha ai. «S'di si të them», tha ajo. «Kur e pashë për herë të parë këtë kalë, një zë i brendshëm më tha: «Ky është kali yt i dasmës, Helenë. Ky kalë ka ardhur për ty». «Po ti e di që s'është ashtu. Ti e di që ky kalë erdhi këtu për të gjithë ne». «Në fatkeqësinë e përgjithshme unë kam pjesën time», tha ajo. «Nganjëherë trembem», vazhdoi me zë të ulët. «Trembem sidomos natën. Më duket sikur, atje larg në fushë, ai fillon papritur të lëvizë dhe të avitet ngadalë nën dritën e hënës me ato gjymtyrët e tij të ngathta vigane. Stuk-Stuk-Stuk, dëgjohen patkonjtë e tij prej druri».

43

«Sa budallaqe bëhesh», i tha ai duke qeshur. «S'bën mirë që e ushqen fantazinë me gjepura të tilla». Helena psherëtiu. «Ata duan të më marrin mua mbrapsht», tha ajo. «Të më heqin këndej, duke më zvarritur për  flokësh». «Mjaft, Helenë». «Ti vetë the se në atë Kalë të Drunjtë ësh-të fshehur, midis të tjerëve, edhe ish-i fejuari im». «Atje është gjithë vjetërsia e botës». «E pra. Prandaj, nganjëherë, më duket se ai është kali im, që kërkon të më marrë». «Mjaft, Helenë. Ky kalë nuk do të lëvizë kurrë asnjë hap. Do të kalbet e do të rrënohet në atë vend ku u ngrit. Sepse ai është një kalë prej druri dhe një kalë prej druri nuk mund të lëvizë kurrë vetë». «Mund ta tërheqin», tha ajo. «Ky rrezik ishte në fillim, atëherë kur njerëzit mund të gënjeheshin, të tërhiqeshin nga pamja e tij. Por kjo tashmë kaloi.» «Por ndoshta do të vijnë të tjerë njerëz, një tjetër brez që do t'i pëlqejë ta tërheqë kalin në qytet. Ç'do të ndodhë atëherë?». «Çdo brez përgjigjet kryesisht për fatin e tij dhe pastaj të pasardhësve të tij. «Kurse ne... Oh, një pjesë e jetës sonë do të kalojë me të, për të mos thënë e gjitha. Sa keq që ai u shfaq tamam tani, në kohën e njohjes sonë». ' «Helenë, unë ta kam thënë... Kali do të kalbet aty në fushë». «Po në qoftë se kjo vazhdon gjatë? Në qoftë se ai, me kalimin e viteve, bëhet pjesë e pandarë e horizontit, aq sa të vijë një ditë e ne të mos e kuptojmë dot horizontin pa të? Ai do t'i shtypte e do t'i bënte petë shpirtrat tanë». «Ai do të rrënohet pa arritur ajo ditë». «Do të rrënohet... Por kur do të ndodhë kjo? Mos do të thuash pas tri-katër dekadash, atëherë kur  ne do të jemi plakur dhe kohën më të bukur të jetës ta kemi kaluar nën terrorizimin e këtij  përbindëshi? Sa keq që ai u shfaq pikërisht tani». «Ndoshta po të mos qe shfaqur ai, ne të dy nuk do të ishim njohur». 44

Ajo ktheu kokën, duke kërkuar sytë e tij në terr. «A s'kam të drejtë?», tha ai. Ajo i vuri kokën në sup. Frymëmarrja e saj ishte e qetë. Herë-herë atij i dukej se brenda saj mezi ndihej një frymëmarrje tjetër, më e largët. Befas ajo ktheu fytyrën nga ai. Sytë e saj duhej të ishin fare pranë, pothuajse ngjitur me sytë e tij si për ta kaluar pa humbje gjithçka. «E sikur e gjithë kjo të mos jetë e vërtetë?», tha me zë të akullt. «Çfarë? Ç'gjë të mos jetë e vërtetë?», pyeti Genti. «Gjithçka që na rrethon: Kali i Drunjtë, acarimi, rreziku. Sikur të gjitha këto të jenë të shpikura?» «Të shpikura nga kush?», pyeti ai me zë të butë. «Nuk e di», u përgjigj ajo nervoze. «Nuk e di as vetë. Ndoshta po flas marrëzira». Ai ia lëmoi flokët qetësisht, duke u përpjekur t'ia mbështesë kokën te supi i tij. «Ti më ke thënë se të vjetrit dyshonin shpesh për pamjet që kishin përpara. Madje, e mbaj mend, më ke treguar se qe dyshuar pikërisht edhe për Helenën». «Ah, po. Ka një motiv të tillë të poetit të vjetër: që në Trojë s'kishte mbërritur Helena, por  shëmbëlltyra e saj». «Pikërisht». «Por kjo mund të shpjegohet njëfarësoj», vazhdoi ai. «Grekët e kishin kërkuar të ikurën disa herë, përpara se Paridi të mbërrinte bashkë me të në Trojë. Ngaqë kishte frikë nga i ati mbret, për   proçkën që kishte bërë, Paridi qe vërtitur një kohë të gjatë andej-këndej me Helenën». Ndërsa fliste, atij iu kujtuan dy ditët e tyre në hotelin e trishtë provincial, në kohën që babai i Gentit kishte marrë ndërkaq telegramin e parë kërcënues. «Ishte e kuptueshme që të dërguarve grekë, të cilët kërkonin kthimin e mbretëreshës së ikur, trojanët t'u përgjigjeshin, madje, tepër  sinqerisht: A jeni në vete, apo shikoni ëndrra me sy hapur?! Nuk ka mbërritur asnjë Helenë këtu, veç në ka ardhur hija e saj.»»  — 

 — 

Ajo qeshi. «Nuk m'i ke thënë ndonjëherë këto hollësi. E pastaj?»

45

«Pastaj Helena mbërriti vërtet. Por thashethemet për të qenë përhapur ndërkaq kaq shumë (në mejhane trojanët e thjeshtë shumë herë do të kenë folur me njëri-tjetrin: More, flitet se princi ynë ka rrëmbyer një mbretëreshë greke, të jetë e vërtetë thua? Profka, do të jetë përgjigjur tjetri, shpifje dashakeqe nga ata që duan të hedhin baltë kundër shtetit!), pra kjo bisedë islnte bërë kaq shumë, saqë edhe kur Helena erdhi vërtet, diçka nga shija e mëparshme mbeti». «Zbavitëse», tha ajo. Pastaj psherëtiu. «Në gjithë ngjarjet e vjetra ka gjithmonë një anë të këndshme. Veç kur dëgjoj për Kalin prej Druri, unë ngrij e gjitha. Atje mbaron çdo dritë dhe nis tmerri. Ndërsa ti fiisje pak më parë, unë rae-ndoja: nga ç'zona të pashpresa kishte dalë vallë ai kali i zi?» Ai vazhdonte t'i përkëdhelte flokët, kurse në sy rrekej të gjente njollën e errët në horizont. Përse i le gërmadhat e Ilionit, ç'kërkon që midis kohërave të tjera endesh si sonambul? S'të mjaftuan zjarret, tempujt, klithmat e Trojës? Përbindësh! Me mish qytetesh u mësove. I kishte lexuar gjëkundi këto vargje apo ato ishin krijuar vetvetiu në ndërgjegjen e tij, si shtresa e myshkut në faqen e një muri? «Jo, Helenë, tha ai. Nga asnjë mit dhe nga asnjë gropë kohërash nuk doli ky kalë. Ai u poll në kohën tonë, vetëm formën e huajti andej, sepse format janë zakonisht ato që merren hua». «U bë shumë vonë», tha ajo.  — 

U bë vonë,

 — 

tha Lena.

 — 

Rojtari i konviktit përsëri do të bëjë fjalë. Eja të ikim.

U ngritën nga stoli, dolën gjer te xhadeja dhe ecën të përqafuar. Tani i kishin kthyer shpi-nën fushës dhe hijet e tyre të sajuara nga hëna zgjateshin e lodronin tutje në asfaltin e zi, sikur të mos kishin asnjë lidhje me ta. Kur hynë në qytet, rrugët ishin fare të boshatisura. Një polic, mbështjellë me mushama të zezë,  pinte cigare përpara portës së një ambasade. Diku thellë, nga ca rrugë anësore, dëgjoheshin zëra.  — 

Po dalin fshesaxhinjtë,

 — 

tha ai.

 — 

Me siguri është mesnatë.

Më tutje, një grup i vogël njerëzish, që ndoshta ktheheshin nga ndonjë darkë, po ndaheshin me njëri-tjetrin gëzueshëm. Qysh tani Gent Ruvina po mendonte frazat e para të kapitullit të ri të librit, dhe të gjitha ato, kushedi pse, ndoshta per arsye te zërave të fshesaxhinjve apo darkëtarëve që po ndaheshin, kishin brenda tyre fjalë të tilla si «Natën e mirë» ose «Mirëmbrëma», apo formula përshëndetjeje të ngjashme.

46

VII

:

 — 

Mirëmbrëmani,

 — 

tha Akamanti, duke nxjerrë trupin nga zgavra e këmbës së prapme të

kalit.  — 

Mirëmbrëma,

 — 

iu përgjigjën të tjerët.

Ai nxori nga xhepi gazetat si zakonisht dhe, pasi i hodhi në mes, u ul mbi cepin e një trari. Odisea K. i mori gazetat dhe u tërhoq më-njanë te llamba me vajguri.  — 

S'kishte gjë?

 — 

Asgjë,

 — 

 — 

pyeti pa i hequr sytë nga faqja e katërt e gazetës që po shfletonte.

tha Akamanti,

 — 

një mbrëmje e shtunë e zakonshme.

Akamanti vështroi me radhë sytë e skuqur të Maksit dhe sytë e Milloshit që kishin një shpre-hje lutëse. Në rrugë kishte gra dhe vajza të bukura si gjithmonë, serioze dhe sytë e tij u ndeshën gjatë me sytë e Maksit.

 — 

 — 

E pe?

 — 

 — 

tha me të tallur. Pastaj fytyra iu bë

pyeti më në fund Maksi, duke mbyllur tranzistorin.

Akamanti bëri «po» me kokë.  — 

Në kafe?

Ishin në kafe, pastaj më duket se ajo më njohu dhe u ngritën e dolën. Tani me siguri shëtisin në ndonjë park.

 — 

 — 

Me atë?

Akamanti pohoi me kokë.  — 

Akamant, pyete për librat që të thashë?

 — 

pyeti Konstruktori.

 — 

Pyeta,

 — 

tha Akamanti.

 — 

Më thanë se pas dy javësh do të dalin libra të rinj për atë

çka të intereson ty.  — 

Domethënë, përsëri me atë. 47

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Ta thashë, pra. Ishte e bukur si më parë? PO. I buzëqeshte atij me dashuri? Sigurisht. Lavirja. Domethënë, asgjë me rëndësi, Pothuajse asgjë,

 — 

 — 

tha Odisea K. me përtim, duke lënë gazetat mënjanë.

u përgjigj Akamanti.

 — 

E di?

 — 

iu drejtua ai Milloshit.

 — 

Mora

vesh se së shpejti përpara teatrit të prozës do t'i ngrenë një skulpturë atij mikut tonë.  — 

Ç'mik?

 — 

ia bëri Milloshi.

Akamanti i shkeli syrin.  — 

 — 

 — 

 — 

Atij mikut që i punuam qindin atë natë. Kaq shpejt e harrove?

Ah, atij që e vramë bashkë me fëmijët? Si?

 — 

tha Roberti.

 — 

Një skulpturë për njeriun që ka goditur kalin tonë?

Ti je i trashë Akamant,

 — 

tha befas Odisea K.

 — 

Ti nuk e kupton se ky lajm është

shumë i rëndësishëm për ne.  — 

 — 

I rëndësishëm? S'më duket. Nuk është vështirë ta kuptosh,

 — 

tha Roberti.

 — 

Ata duan të përjetësojnë kujtimin e

njeriut që fyejti i pari kalin tonë. Kjo tregon qëndrimin e tyre ndaj nesh në castin e tanishëm  — 

 — 

 — 

 — 

Ah, s'ma paska prerë mendja,

 — 

tha Akamanti me ironi.

Më vjen ndoresh më shumë të përdor thikën se sa sofizma të tilla. Në c'film i ke dëgjuar këto fjalë?

 — 

u tall Odisea K.

Ti je i vetmi nga ne që shikon filma.

Akamanti kërciti nofullat. 48

 — 

 — 

Më lini të qetë^ Çlodhu,

 — 

 — 

thirri papritur.

tha Odisea K.

 — 

 — 

Une jam i lodhur, dreqi e mori.

Askush s'të pengon.

U bë një heshtje e gjatë dhe, një copë herë, u dëgjua vetëm zhurma e batanijes së vjetër me të cilën u mbështoll Akamanti në një qoshe. Odi-sea K. mori përsëri grumbullin e gazetave dh u afrua te llamba.  — 

Besoj se është e cuditshme të shikosh të derdhur në bronz njeriun që e ke vrarë me do

rën tënde,  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

tha Milloshi.

Dhe do t'i suleshe?

 — 

 — 

Po të më ndodhte mua një rast i tillë, padashur do të nxirrja thikën

pyeti Konstruktori.

Ndoshta.

S'është kaq e lehtë të shposh metalin. Së paku do ta shëmtoja, Je i ri,

 — 

tha,

Jo, Akamanti.

 — 

 — 

 — 

tha Milloshi. Konstruktori buzëqeshi.

të vlon gjaku. Ti i qëllove fëmijët? Milloshi uli sytë.

 — 

 — 

pyeti pas pak.

Ne

e kishim bërë me fjalë që t'i hidheshim në fillim që të dy atij dhe pastaj secili të vriste nga një fëmijë. Mirëpo, kur ai u rrëzua i vdekur në tokë dhe Akamanti kapi për flokësh njërin nga fëmijët dhe e goditi me thikë në zverk, unë që kasha kapur tjetrin, nuk e di si u stepa, dhe e shtyva trupin që dridhej në duart e Akamantit. Atëherë ai e mbaroi dhe tjetrin dhe ne vrapuam nëpër  rrugicën e errët.  — 

Fëmijët ndoshta nuk kishin faj,

 — 

tha Konstruktori,

 — 

por, megjithatë, ne vepruam

drejt. Njeriu që fyejti kalin duhej dënuar në mënyrë të kobshme, ashtu siç ishte e kobshme fyerja e tij.  — 

 — 

Unë atëherë nuk isha këtu, por e kam dëgjuar,

 — 

tha Milloshi.

Po. Ti atëherë akoma s'kishe ardhur te ne.

Konstruktori mori frymë thellë.  — 

Ajo duhej të ishte dita më e lavdishme e jetës sonë, por fati befas na ktheu krahët. Nuk 

ke gjumë? Rri atëherë të të tregoj.

 — 

Tregomë,

 — 

49

tha Milloshi.

Konstruktori tregoi për natën e errët e të lagësht, kur u ndërtua kali, për njerëzit që mbartnin e mbërthenin dërrasat dhe trarët prej bredhi dhe për veten e tij, që komandonte mbi kaosin e asaj nate. Ai tregoi si erdhi mëngjesi dhe se si, në gjysmë errësirën e ftohtë, kali u shfaq madhështor  dhe i tmerrshëm përpara qindra syve të buhavitur. Dukej sikur nga thellësia e epokave parahistorike na erdhi befas ky mysafir i kobshëm, që qëndroi te kjo rrafshinë i ngulur mbi katër këmbë vigane. Atëherë Odisea dha urdhër të largoheshin të gjithë, me përjashtim të atyre që ju ra shorti të futen në barkun e kalit. Të gjithë ikën dhe mbetëm vetëm ne të pestë. Dukeshim të vegjël dhe si të humbur në shkretëtirë. Atëherë ata të katër u ngjitën njëri pas tjetrit dhe u mby-llën brenda. Unë qëndrova përjashta. Po gdhihej. Mjegulla kish filluar të shpërndahej dhe nga lindja po vinte mëngjesi i ngrysur. E vështrova dhe një herë veprën time, vështrova qiellin dhe horizontet që poshtë këmbëve të tij dhe kuptova madhështinë e asaj që kisha krijuar. Isha i lodhur, gjymtyrët e mi thërrisnin për gjumë, por mua nuk më ikej. Rrija përpara tij, me duar të kryqëzuara në gjoks dhe mendoja për lavdinë ti me të ardhshme. Unë isha një konstruktor i madh. Kisha projektuar një gjë unikale, të re dhe të  papërsëritshme në historinë e njerëzimit. Çishte muri kinez? Ç'ishin, në fu nd të fundit, piramidat e faraonëve të Egjiptit, përpara asaj që kisha krijuar unë? Të gjitha këto pallate, autostrada, kulla të Eifelit, tempuj, kështjella, ura, gradaçiela, katedrale, s'ishin gjë tjetër veçse masa guri dhe hekuri që imitonin njëra-tjetrën, masa të ngathta dhe statike të ngulura njëherë e përgjithmonë në tokë, të dënuara të ktheheshin në gërmadha atje ku lindnin. Kurse unë konstruktova diçka gjeniale, diçka midis realitetit dhe ëndrrës, midis të përkohshmes e të përjetshmes. Kali që ngrita unë, ishte një makinë me këmbët në mitet e me kokën në kohërat moderne. Një makinë frike, që do të mund t'i përshtatej cdo kohe për të punuar me frikërat e çdo brezi njerëzor. Duke përbuzur  ligjet e mekanikës, ai do të ngrihej e të zhvendosej në çdo epokë. Kurdoherë që ta lypte nevoja, do të shfaqej befas në horizont të popujve dhe qyteteve të panënshtruar, do të rëndonte e do të  bënte hije mbi ndërgjegjen e tyre, duke ngjallur papushim dyshime, trysni dhe ankth. Asnjë hordhi barbare, epidemi murtaje apo diktaturë s'do të mund ta bënte këtë sa ky kalë. Pesha shtypëse e piramidave qe zbehur me kalimin e mijëvjeçarëve, gijotina e revolucionit qe kthyer  shumë shpejt në relikte e kështu me radhë, të gjitha mekanizmat, doktrinat e veglat e tiranëve qenë të gjykuara të vdesin ose të demaskohen shpejt. Për shkak të konkre-tësisë së tyre, më kupton? Kurse kali im ishte tjetër gjë. Ai ishte i kapshëm e i pakapshëm njëkohësisht, brenda dhe  jashtë njerëzve, i keq dhe i mirë, i tillë që zgjasje dorën ta godisje dhe bef as e përkëdhelje. Ai s'dihej asnjëherë ku ishte dhe ku s'ishte. Mund të shfaqej pas çdo forme dhe po ashtu mund të tretej pa gjurmë. Njerëzit do ta kërkonin të keqen aty ku s'gjendej dhe s'do ta shihnin kur ta kishin mu në sy. Je ti, do t'i ulërinin njëri-tjetrit. Sepse do të vinte dita që dyshimi të ishte aq i madh, saqë secili mund të ishte djalli në sytë e tjetrit... Në botën ku dukej se të gjitha kobet ishin shpikur ndërkaq, unë krijova një tmerr të ri, më totalin e të gjithëve, tmerrin politik... Unë pra kisha projektuar kalin madhështor prej druri, patkonjtë e të cilit do të tingëllinin me shkëlqim dhe tmerr përmbi epokat njerëzore... Të gjitha këto i mendova në ato çaste. Pastaj, kur pashë se u gdhi dita, u ngjita dhe unë dhe u futa në barkun e krijesës sime. Shokët po flinin pranë armëve, ja si tani, shtrirë pa kujdes mbi dërrasat dhe trarët e fre-skët. Kali mbante erë të fortë rrëshire. Nga  — 

50

të carat e shumta filloi të hynte drita e hirtë. U shtriva dhe unë në brinjët e tij e gjumi më zuri menjëherë. Ishte një gjumë i rëndë plumb. Nuk di sa fjetëm kështu. Na zgjoi një zhurmë e largët, e mbytur, që vinte nga jashtë. U ngritëm njëri pas tjetrit dhe u afruam të shikonim nëpër   plasaritjet. «Po vijnë!», thirri i pari Akamanti. që ishte ngjitur te koka dhe po përgjonte nëpër mjet vrimave të syve të kalit. Tutje në fushë, u duk ijë turmë e madhe që sa vinte shtohej. Bashkë me të afrohej dhe zallahia. «Po vijnë, po vijnë!» thirrëm ne të gjithë të tronditur. Lodhja e madhe na iku si me magji në cast. Gjymtyrët tanë u bënë të lehtë, zemrat na rrihnin me forcë, ndonjerit iu mbulua balli me djerse.Po afrohej ora vendimtare, ora e triumfit të madh të Kalit të Drunjtë. E ndieva se si për një cast m'u drodhën duart dhe Roberti më tha se isha zverdhur në fytyrë. Kisha arsye. Balli i turmës ndërkaq u afrua dhe qëndroi dhjetë hapa larg. Në të kishte burra, gra, fëmijë, djem e vajza të reja. Dukej sikur kishin dalë për piknik. Të gjithë ngrinin sytë me habi, tregonin me dorë, tundnin kokën, flisnin me njëri-tjetrin, mahniteshin. Më tej dukeshin qindra të tjerë që  po aviteshin. Ishte një rrëmujë e vërtetë Ne rrinim si të ngrirë pranë të çarave dhe vrimave dhe  përgjonim me nerva të tendosura. Tani prisnim të ndodhte ajo që duhej të ndodhte. Prisnim që nga qyteti të vraponin njerëz të tjerë duke mbartur shkallë dhe li-tarë, pastaj të vinin me vrap marangozët dhe te-knikët, të ngulnin rrota apo kushineta në këmbët e kalit dhe të fillonte tërheqja e tij drejt qytetit, nën këngët dhe himnet. Por, siç të thashë, fati na ktheu krahët. Në vend që të ndodhte kjo, ndodhi diçka e tmerrshme, e paparashikuar. Ai njeriu të cilit nuk ia mësuam dot as emrin dhe që ti bashkë me Akamantin e vratë një muaj më vonë, bëri dy-tre hapa në drejtim të kalit dhe, duke ulëritur me urrejtje, e qëlloi me shishen e birrës që mbante në dorë. Kali u drodh sikur ta kishte goditur një heshtë vigane. Apo ndoshta neve na u duk kështu nga tensioni i madh nervor. Goditja e tij ishte si një farë sinjali. Një pjesë e njerëzve filluan të ulërinin, të shanin, të kërcënonin, të fishkëllenin, të mallkonin. Disa rrinin mospërfillës dhe pinin arançata. Zhurma sa vinte e bëhej e padurueshme. «Ky njeri duhet të vdesë!», tha Odisea K. për goditësin e parë. Kalin e qëlluan me qindra njerëz, por prej tyre do të ndëshkohej vetëm njëri, i pari. Rrëmuja rreth e rrotull kalit vazhdoi disa orë. Pastaj njerëzit filluan të largohen përsëri drejt qytetit. Ata më të tërbuarit u larguan të fundit. Dita po thyhej, kur fusha u shkretua përsëri. Në toke mbetën vetëm  paqeta cigaresh të shkelura, copa gazetash të grisura dhe shishe birre e arancatash të flakura andej-këndej që, për shumë net me radhë, zbardhën më vonë nën dritën e hënës me një ndriçim të pikëlluar. Dhe sot akoma, pas kaq vjetësh, po të vështrosh poshtë, në ndonjë natë me hënë do të takosh aty-këtu atë shkëlqim të vetmuar të qelqeve të thyer, që duket sikur rrëzëllojnë ende nga urrejtja. Kjo është historia e asaj dite, Millosh. E ditës kur filloi kjo pritje e mallkuar, e  pafundme. Dhe tani natën e mirë, mua më flihet.  — 

Natën e mirë,

 — 

tha Milloshi.

Ai lëvizi duke u mbajtur pas trarëve dhe, bashkë me të, lëvizi hija e tij e çrregullt, që ndërronte formë e gjatësi në çdo hap që bënte. Shkoi e u ul te vendi i tij, por nuk u shtri. S'i lihej. Të tjerët i kish zënë gjumi prej kohësh. Akamanti gërhinte lehtë. Vetëm Maksi lëvizte herë pas here nën  batanije. Milloshi u ngrit dhe iu afrua.  — 

Maks,

 — 

i foli me zë të ulët. 51

Maksi nxori kokën nga batanija. Sytë i kishte më të skuqur se zakonisht.  — 

 — 

Ç'ke? Hiç,

 — 

tha Milloshi,

 — 

m'u duk sikur 

nuk po flije dhe erdha.  — 

 — 

 — 

Nuk po flija. Edhe mua s'më zë gjumi. Ç'më duhet mua?

 — 

tha Maksi me nervozizëm.

 — 

Më fal që të shqetësova,

 — 

natën e mirë.

 — 

 — 

Unë kam hallin tim.

tha Milloshi,

Maksi mbuloi kokën me batanije, por pas një çasti e flaku atë.  — 

Ej,

 — 

 po ikte,

i thirri me zë të ulët Milloshit që

 — 

prit.

Milloshi u kthye.

 — 

 — 

 — 

 — 

Ç'po të përralliste Konstruktori?

 — 

e pyeti.

Gjëra të kaluara, kujtime. E mburri veten e tij? Nga pak.

Maksi qeshi me përbuzje.  — 

Këta intelektualët janë si zonjushet Kanë qejf t'i përkëdhelësh.

Milloshi nuk u përgjigj.  — 

Domethënë, të paska krimbur kokën me teorira dhe idera,

 — 

tha Maksi.

 — 

Ke hak që

s'të zë gjumi. Milloshi e vështronte me sy të humbur. Ai po mendonte diçka tjetër. Mundohej të përfytyronte se si mjekra e kuqërremtë e këtij nje riu kishte prekur dikur qafën e Helenës së bukur!

52

 — 

Ç'më shikon si guak? Unë e di se c'biseda të pëlqejnë ty,

 — 

tha Maksi

 — 

Ti e ke

mendjen te femrat. Milloshi bëri një përpjekje për të buzëqeshur.  — 

A do të të tregoj punë femrash?

 — 

tha Maksi.

 — 

Ulu këtu.

Milloshi qëndroi në mëdyshje.  — 

 — 

 — 

Ulu po të them, do të të tregoj vërtet. Milloshi u ul. Përse ke qejf të dish? A do të tregoj për bordellot? Tregomë për Helenën,

 — 

tha Milloshi me qetësi.

Maksi uli kokën. Fytyra iu ngrys. Në të vërtetë, ai kishte qejf të tregonte vetëm për Helenën, por  sedra nuk e linte ta thoshte i pari. Këtë e dinin të gjithë.  — 

Mirë,

 — 

tha ngadalë.

 — 

Do të të tregoj.

Ai u mendua një copë herë të gjatë, me kokën ulur. Pastaj mërmëriti diçka me zë të ulët, shau dikë, tundi kokën.  — 

Taksia rrinte vazhdimisht pranë hyrjes,

 — 

filloi të tregonte papritur,

 — 

asnjë nga të

ftuarit nuk dyshoi për asgjë. Ata hynin duke qeshur dhe duke bërë shaka si hajvanët. Por për  taksinë asnjëri nuk dyshoi. Po të kishin mend në kokë, do të dyshonin. Së paku, ndonjëri do të  pyeste: Ç'do kjo taksi që rri ndanë trotuarit? A pret njeri apo nuk pret njeri? Në qoftë se pret njeri, atëherë ku është ky person që po vonohet kaq shumë? Dhe në qoftë se nuk pret njeri, atëherë përse nuk thyen qafën andej nga ka ardhur? Çdo njeri normal do t'i bënte këto pyetje. Por atë mbrëmje të gjithë ishin bërë anormalë. Vec donin të pinin e të vallëzonin. Hidheshin si të tërbuar, i bënin lajka Helenës, më shikonin mua me zili: «I lumturi ti». Këtë frazë e dëgjova shumë herë atë mbrëmje. Unë nuk e kuptoja, isha i lumtur apo jo. Diçka e turbullt më shqetësonte. Më trembte ai hutimi i saj. Kishte dicka në sytë që nuk ia kapja dot. Dicka që i përpëlitej mbi retinë si një zog i plagosur. E pra, ajo duhej të ishte ndryshe atë mbrëmje. Festonim fejesën tonë, të gjithë ishin mbledhur për ne, ajo ishte më e bukura. Asnjëherë, qëkur ishim fejuar, nuk e kisha parë në gjendje aq të turbullt. «Ç'ke?», e 53

 pyeta dy-tri herë. Më shikoi si e habitur. «Asgjë», tha, «jam pak e emocionuar.» Kurse taksia ishte vazhdimisht te hyrja, disa metra larg në hije, ndanë trotuarit. Si një bishë që pret gjahun. Më kupton? Një bishë me lëkurë katrore-katrore. Dhe asnjë nga të ftuarit, bile dhe ata që erdhën të fundit nuk e vunë re. Ose më mirë e vunë re, por asnjërit nuk ia preu mendja të pyeste: «Ç'dreqin kërkon këtu kjo taksi, në këte orë?». Sepse të gjithë e kishin mendjen te tryeza, te sanduiçet dhe te pijet. Oh, c'zezonë! Ç'njerëz të pistë dhe c'fat pis! Vetëm pastaj, kur gji-thçka kishte marrë fund, shumë prej tyre thë-rrisnin të habitur: «Pamë një taksi përjashta, por nuk na shkoi mendja për keq». Në atë kohë unë ndodhesha në kuzhinë. Po i porositja njerë-zit e shtëpisë  për dicka. Kur u ktheva, ajo nuk ishte në mes të të ftuarve. «Ku është Helena?», pyeta dy-tri herë. Asnjëri nuk i dha rëndësi pyetjes sime. Madje, nja dy a tre veta qeshën me qesëndi. Pastaj unë e kërkova prapë dhe të gjithë të tjerët filluan ta kërkojnë dhe, pasi mbyllën magnetofonin, nisën të thërrisnin: «Helenë, Helenë!>>. Po Helena nuk ishte gjëkund. Atëherë dikush thirri: «Këtu përjashta ishte një taksi, ta-ksia është zhdukur». Po, taksia ishte zhdukur vërtet. Gjithë natën ajo e kishte pritur Helenën time.  Një copë herë Maksi murmuriti përsëri me vete, duke tundur kokën, pastaj pushoi. Ti e urren këtë qytet, sepse, veç të tjerash, këtu banon Helena, urrej.

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

tha Milloshi.

 — 

Edhe unë e

Ti s'mund ta urresh kurrë sa unë. E urrej, ndoshta më tepër. Mua atje më kanë pushkatuar babanë. Megjithatë, s'mund ta urresh sa unë. Dita kur ne do të hyjmë në të, do ta tregojë kush e ka urrejtjen më të madhe. Ah, mor djalosh!

U bë heshtje.  — 

Që nga ajo kohë i urrej për vdekje taksitë,

 — 

tha Maksi.

Ata vazhduan t'i tregonin njëri-tjetrit gjërat që urrenin më tepër në jetë. Vershëllimën e erës, çatitë me tjegulla, oxhakët, ajkën e qumështit, zgjimin në mëngjes, kostumet ngjyrë bezhë, qelqin, të shtunat.  — 

 — 

Ç'kohë është, vallë?

 — 

pyeti Milloshi.

Ndoshta mesnatë.

 — 

Më trego ndonjë gjë tjetër. Dicka të gëzueshme.

 — 

Po përse? 54

 — 

 — 

 — 

Për... atë... Pra... Helenën. Asgjë e gëzueshme s'më kujtohet. Më trego për trupin e saj,

 — 

tha Milloshi me zë të dredhur.

 — 

Më trego për ijet e saj,

 për këmbët.  — 

 — 

Ej, ti, ki mendjen! Tregomë,

 — 

iu lut Milloshi me një frymë,

 — 

ti ke fjetur me të, apo jo? Si i kishte

ijet, si i mbante të brendshmet dhe si zhvishej. Oh, më trego si zhvishej.  — 

Si guxon?

 — 

E pse? Tani të gjitha ato i gëzon një

 — 

gati sa s'thirri Maksi.

tjetër. Tani ty s'të përket asgjë.  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

I poshtër. Tregomë, Maks. Të lutem, tregomë. Ty të ndritin sytë si të ujkut. Sa i pështirë më dukesh. Shamë, thuaj ç'të duash, vetëm tregomë. Maksi e vështroi me pikëllim. Ishte e ftohtë, Tjetër,

 — 

 — 

tha i menduar,

 — 

dhe, veç kësaj, më duket se nuk bënte fëmijë.

tha Milloshi me padurim.

Ç'të them tjetër? Më trego si flije me të. M'i trego të gjitha. Ç'mizerabël që je,

 — 

tha Maksi. Pastaj,

si u mendua një copë herë, nisi të tregonte gjithçka me hollësi. Milloshi dëgjonte me vëmendje. Herë pas here e ndërpriste, kërkonte ndonjë shpjegim më të hollësishëm, nganjëherë rënkonte.  — 

Ik, tani,

 — 

i tha Maksi, me zë të lodhur 

kur nuk kishte më ç'të tregonte.  — 

Të flihet? 55

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Jo. Por dua të mbetem vetëm. Pas pak do të gdhijë. Ti akoma s'ke gjumë? S'kam,

 — 

tha Milloshi.

Duhet t'i themi Akamantit të na sjellë luminal herën tjetër. Mua luminali s'më bën efekt.

Milloshi psherëtiu thellë.  — 

Natën e mirë atëherë.

 — 

Natën e mirë.

 — 

Shuaje llambën,

 — 

tha Maksi.

Milloshi i fryu llambës dhe këmbadoras u zvarrit deri te qoshja e tij. U mbështoll me batanije dhe mbylli sytë. Por gjumi nuk i vinte. I dhimbte koka. Filloi të përsëriste me mend pjesët më trazuese nga tregimi i Maksit. Pastaj nisi të ëndërronte për Helenën. Kujtoi bredhjet e tij të vetmuara nëpër fusha dhe nëpër ato bredhje filloi të fuste Helenën. Por përfytyrimet e takimit me të nuk e kënaqën derisa gjeti variantin më të përshtatshëm qe i  pëlqeu. Ishte nata kur ai, i lagur qull nga shiu i dimrit, ndeshi për h erë të parë në errësirë kalin  prej druri që, në fillim, iu duk si një furgon i madh, i vjetër. Shumë herë e kishte rikujtuar atë natë të zymtë e të ftotitë, kur kali i doli papritur përpara, sikur të kish mbirë nga dheu. Atëherë ishte futur nën këmbët e tij për t'u mbrojtur nga ujët, dhe kish ndenjur aty gjithë natën, duke u munduar më kot të kuptonte se ç'ishte ky përbindësh druri në këtë fushë të shkretë. Tani po  përfytyronte sikur atë natë, diku në fushë, të kish takuar Helenën dhe të dy bashkë të futeshin për  t'u mbrojtur nën barkun e kalit. Ai do t'i jepte asaj xhaketën e tij, do ta ngrohte dhe pastaj do të ngjiteshin të dy nëpër këmbët e prapme dhe do të futeshin në barkun e kalit. Barku do të ishte i shkretë, i braktisur dhe ata do të shtriheshin në krahët e njëri-tjetrit. Jashtë do të vërshëllente stuhia dimërore, era do të ulërinte nëpër zgavrat e errëta dhe trarët e mëdhenj do të pikonin ujë. Ajo do të trembej dhe ai do ta shtrëngonte në gjoks për ta qetësuar. Pastaj do të fillonte ta zhvishte. Kur erdhi deri te kjo pikë, përfytyrimi i tij u ndal. Iu duk sikur e kaloi shumë shpejt bredhjen në fushë dhe shumë shpejt erdhi te pika më e bukur, prapa së cilës mbetej fare pak për të ëndërruar. Pastaj e nxori përsëri veten dhe Helenën në fushë, i zgjati endjet nëpër shi dhe, gjatë kohës së qëndrimit nën barkun e kalit, u mundua të sajonte dhe disa biseda. Bisedat, ç'është e vërteta, i dilnin mjaft të zbehta dhe pa ndonjë kuptim, por kjo nuk ia prishi kënaqësinë e përfytyrimit. Dikur, në një dramë me subjekt dashurie që kishte parë vite të shkuara, kish dëgjuar pak a shumë 56

një dialog të tillë. Pas kësaj u futën përsëri të dy në barkun e kalit dhe një copë herë përfytyrimi i tij u ndal te vërshëllima e erës. Pas vërshëllimës së erës vinte zhveshja dhe ai u ndal te vërshëllima ashtu si hamësi që fërkon duart dhe qëndron disa sekonda pa prekur asgjë mbi tryezën e shtruar plot. Tani duhej ta përfytyronte cdo gjë ngadalë, me kujdes dhe saktësi, sipas  përshkrimit të Maksit, në mënyrë që të mos i shpëtonte asnjë hollësi, por pë rfytyrimi i tij qe bërë nervoz dhe nuk i bindej. Era kishte nisur vërtet të kuiste nëpër zgavrat e Kalit dhe, me sa duket, ajo i prishte cdo gjë. Kjo erë e mallkuar që s'na ndahet, mërmëriti ai dhe vuri bërrylin te veshi për të mos e dëgjuar. Por  s'ishte e mundur.

Mbi dërrasat e plasaritura zbardhnin aty-këtu shkresa të vjetra. Era që frynte nga plasaritjet i zhvendoste rrëmujshëm, gjersa i shtynte qosheve, për t'i nxjerrë prapë që andej në ndonjë vrundull të ri. Uh, edhe këto shkresat, ia bënin ata, duke bërë një farë përpjekje fare të vockël për të mos i shkelur, por këmbët e tyre të ngathtësuara nga moslëvizja bënin ç'bënin dhe shkelnin pikërisht mbi to. Kohë më parë, Odisea K. bëhej shumë nervoz kur vërente një gjë të tillë. Ai u hiqte vërejtjen, i shante, gjersa pastaj i lodhur dhe vetë nga bërtitjet përfundonte në një ton gjysmë lutës. O zot, thoshte ai, mbani rregull. Do të na duhen ndonjë ditë të gjitha. Ato ishin shkresa shumë të vjetra, projektmarrëveshje per çështje të ndryshme, shfrytëzim rrugësh ujore, dhënie kredish me afat te gjatë për një tempull të Zeusit, krijimi i një ba ze të  përbashkët detare, projekt deklarata zyrtare, projekt-përgjigje në shtyp për Amnesty International, protokolle të ndryshme, shkurt, një mori e pafundme materialesh për bisedime dypalëshe, që nuk kishin arritur të bëheshin kurrë, «mbyllur», «mbyllur». Qyteti po fle i lodhur pas festës, tha Konstruktori me vete. Ai do të vdesë në gjumë, pa i hapur  dot mirë sytë e llahtarisur. Kur arriti në një udhëkryq të gjerë dhe ktheu kokën pas për të parë se sa ishte larguar nga kali,  befas pa flakët e para. Ato ngriheshin tutje, në drejtim të aeroportit. Me sa dukej, po digjej ndërtesa e madhe e radiostacionit. Filloi, tha me vete. Eci më tutje dhe pa përsëri flakë nga e djathta. Ishte pallati i kryeministrisë. Pastaj flakët filluan të duken në të katër anët e horizontit. Ishin flakë të mëdha dhe të cuditshme, flakë të zbehta, gatigati të bardha, që lëpinin në mënyrë të heshtur qiellin e dhjetorit. Ndoshta dukeshin kështu të zbehta e të bardha, ngaqë ishte mesditë, por sidoqoftë, flakë të tilla ai s'kishte parë kurrë. Megjithatë, kjo nuk e çuditi aspak. Eci më tutje. Tani digjeshin rresht, njëra pas tje-trës, ndërtesa e Bankës kombëtare, Fabrika e këpucëve, Biblioteka shtetërore, Hoteli i madh i Turizmit Në 57

fund të rrugës kryesore, zbardhnin flakët mbi stacionin hekurudhor. Ai ishte larguar mjaft dhe, kur ktheu kokën, kali mezi dukej midis flakëve. U kthye përsëri. Pa arritur në qendër, u ndesh me të varurit e parë. Ata lëkundeshin te heshtur në shtyllat e telefonit. Më tutje, të shtrirë njëri pas tjetrit në trotuar, pranë pellgjeve të vegjël me gjak, dergjeshin të pushkatuarit. Përpara vitrinës së një magazine ishin dy të masakruar. I pa me mospërfillje dhe eci më tutje. Gjithcka po kryhet në mënyrë të përpiktë, mendoi. Odisea K. e kish përsëritur kaq herë: «Në kohën që flakët do të përpijnë qiellin, në rrugë do të shfaqen të varurit dhe të pushkatuarit e  parë». Konstruktori ndjeu kënaqësi. I kishte pëlqyer gjithmonë përpikmëria. Kaloi midis kufomave të një grumbulli tjetër të pushkatuarish. Breshëritë e automatikut kishin copëtuar qelqet e vitrinave dhe copërat e xhamave, që kishin rënë pranë të vrarëve, skuqnin nga gjaku. Rezistojnë, mendoi Konstruktori. Ngriti sytë drejt qiellit. Ishte po ai qiell gri dhe i lartë. Dukej sikur koha kish qëndruar në vend.  Në udhëkryqin tjetër, për herë të parë ndeshi Akamantin me Milloshin. Ata po vinin me shpejtësi nga ana e stadiumit, duke zvarrisur për krahësh e për flokësh një njeri. Duart dhe fytyrën i kishin të lyera me gjak. Njeriu përpëlitej dhe rrekej të shkëputej, por pas çdo përpjekjeje të tij, ata e godisnin me mbeturinat e një shisheje me birrë. Siç duket, e kishin thyer një shishe dhe secili mbante në dorë njërën nga gjysmat e saj.  — 

E, po shëtit?

 — 

Ç'është ky njeri?

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

tha Akamanti.  — 

 — 

Nuk e sheh ç'kasaphanë po bëhet?

pyeti Konstruktori.

Ky është ai që deshi të godiste me shishe kalin tonë sot në mëngjes,

 — 

tha Milloshi.

Nuk të kujtohet? Më kujtohet. U mundua të na shpëtonte, por e zumë.

Kështu është?

 — 

tha Akamanti duke iu kthyer njeriut dhe e goditi me gjysmën e gjakosur të

shishes në fytyrë. Ciflat e qelqit shkëlqenin si rubinë në të çarat e plagëve.  — 

Mirupafshim,

 — 

tha Milloshi dhe të dy, me Akamantin, u zhdukën në udhëkryq duke

tërhequr e goditur viktimën. Kasaphanë, tha me vete Konstruktori. Një gjë e tillë pritej. Tani mendimet i kish fare të mpira e të palëvizshme, si ato re dhjetori.

58

Ai po ecte pranë qendrës duke u përpjekur të admironte për herë të fundit basorelievet e ndërtesës së madhe të postës që po digjej. Shpesh, që nga vrimat e kalit, e kishte soditur që larg ndërtesën e bukur, fasadat prej qelqi të së cilës shkëlqenin nën rrezet e diellit. Tani në ato fasada lodronin flakët e purpurta. Sipër flakëve germat e mëdha PTT, Postë-Telegraf-Telefon, atij iu duk sikur shkruanin PIETA (mëshirë).  Në atë kohë pa Milloshin që po dilte me vrap nga një ndërtesë banimi përb allë. Në krahë mbante një vajzë fare të re, që përpëlitej në këmishë-natën e saj të hollë. Ai e mbështeti vajzën në trotuar, ia grisi këmishën dhe filloi ta përdhunonte. Kjo ishte ëndrra e tij më e madhe, tha me vete Konstruktori. I shkreti djalë. Kaq kohë që rri i mbyllur si murg në barkun e kalit. Pas pak Milloshi e la vajzën shtrirë përmbys në trotuar dhe iku pa kthyer kokën prapa. Ajo u ngrit ngadalë si e përgjumur dhe rne kokën e ulur eci drejt apartamentit të saj. Masakër e vërtetë, tha Konstruktori me vete, duke ecur drejt qendrës. Tani të varurit lëkundeshin në të gjitha shtyllat e telefonave me një lëkundje të njëtrajtshme. Trotuarët ishin plot me të  pushkatuar dhe të masakruar. Ai njohu në mes të kufomave trupin e atij që fyejti kalin. Siç duket, Milloshi me Akamantin i kishin dhënë fund pak më tej. Qelqet e trashë të shishes së birrës i ishin futur kudo në gjoks, në krahë dhe në fytyrë.  Në shkallët e Universitetit, Konstruktori pa Maksin që po zvarriste dikë për flokësh. Në njërën dorë mbante lart heshtën e vjetër dhe në dorën tjetër vezullonin një tufë flokësh të artë. E paska gjetur Helenën, mendoi Konstruktori. Gjynah që po ia llangos ata flokë të bukur me gjak. Maksi, siç duket, e kishte nxjerrë Helenën nga konvikti i vajzave dhe tani trupi i saj përpëlitej përmbi shkallët e mermerta. Ajo po i tregonte atij gjirin e bardhë, për ta mëshiruar. Maksi ka thënë se nuk do ta mëshirojë edhe ajo t'i tregojë gjirin e saj të bardhë, mendoi Konstruktori. Ai ishte  betuar se do t'ia shponte atë gji të pabesë me heshtën e ndryshkur. Të shohim a do të ketë zemër   për ta bërë këtë gjë. Po përse jam kaq i lodhur? Më mirë të kthehem, mendoi. Nga gjithë keto zjarre, me siguri së shpejti këtu ka për t'u bërë një vapë e madhe. I vetmi vend i freskët ka për të qenë barku i kalit. Të shkoj të shtrihem pak. Aq më tepër që prapë mund t'i dilte perpara Akamanti, me atë vështrimin përbuzës qe dukej se i thoshte: «Ah, ti intelektual, ti nuk po i ngjyen vetë duart me gjak, kjo punë të duket e neveritshme, kjo punë siç duket qenka për ne ordinerët, kurse ju merreni me filozofira, me  projekte e ku di unë». Nuk mund ta duroj ate budalla, tha me vete. Po ecte përsëri drejt qendrës. Tani qendrën e kishin mbuluar krejt flakët dhe, midis flakëve ngrihej kali i drunjtë, i lartë dhe i zi. Atij sikur nga çasti në cast kali mund të hingellinte befas llahtarshëm përmbi shkretëtirën e zjarreve Më në fund ia hëngre kokën qytetit, tha me vete Konstruktori. 59

Mori fund dhe kjo punë, mendoi i lodhur.

 Nesër në mëngjes qyteti do të gdhihet i vdekur. Kaq e kishte caktuar fati të jetonte. Qytetet janë si njerëzit. Lindin fare të vegjël, buzë ndonjë lumi apo përroi, që merr me vete ndyrësirat e tyre. Dhe në fillim janë të thjeshtë e të dashur si fëmijët, me ato kasollet e pastra dhe ndërtesat e gjelbra prej druri të njomë. Por pastaj rriten, fillojnë të kafshojnë fushën rreth e rrotull, në themelet e tyre derdhet hekur dhe beton, kupolat dhe oxhakët e tyre plot tymra të zymta ngrihen kërcënues drejt qiellit, ata bëhen të ligj, të ashpër e të ngatërruar, derisa vjen pleqëria me gërmadhat bojëhiri dhe rajonet e he-shtura dhe rrugët e braktisura, mbi të cilat nis të mbijë bari. Fusha fillon t'i marrë përsëri qytetit copa që ai dikur ia kishte marrë asaj me përdhunë. Qyteti i  plakur i lëshon një nga një lagjet.e tij. Bari që mbin në fillim mbi trotuaret e rrethinave, përparo n ngadalë, por me siguri drejt qendrës. Rrëzohen muret, shkretohen oborret. Më në fund bari fillon të mbijë mbi gjoksin e qytetit, në qendrën e tij. Kjo do të thotë se qyteti vdiq. Po rrallë, shumë rrallë, vdisnin qytetet me një vdekje të tillë të natyrshme. Shumica e tyre merrnin fund të rinj, në kulmin e fuqisë dhe bukurisë së tyre, si ky këtu. Vdisnin nga tërmetet, murtaja, luftërat. Ky vdiq  brenda njëzet e katër orëve nga kali i drunjtë. Nesër Milloshi me Robertin do të zbresin nga  barku i kalit plugun e vjetër dhe do të hedhin shortin kujt do t'i bjerë fati të lërojë braz dën e parë këtu në qendër. I zhytur në mendimet e tij, Konstruktori nuk e kishte vënë re se ishte larguar prapë nga qendra. Pranë amfiteatrit pa grumbullin e parë të refugjatëve që po rridhnin si një përrua i turbullt në një rrugë të ngushtë. Shumica ishin gra me foshnja në krahë, pleq që mezi ecnin dhe tek-tuk ndonjë  burrë. Njëri nga burrat, i plagosur në fytyrë, po mbarte në krahë babanë plak, Fytyrat e tyre ishin të përzhitura nga zjarri. Siç duket, mezi kishin shpëtuar nga flakët e plumbat dhe tani shpejtonin të braktisnin qytetin. Konstruktori u fsheh te hyrja e një restoranti dhe po i vështronte. Disa mbanin në duar statuja të vogla që atij i dukeshin herë si penatet e vatrës, herë si buste të Marksit. Grumbulli i refugjatëve u zhduk përmes gërmadhave. Do të ikin larg, mendoi Konstruktori, do të hedhin rrënjë në ndonjë fushë tjetër dhe ndoshta do të ngrenë një qytet të ri. Do të përpiqen të harrojnë tmerrin e kësaj nate, por nuk do të mundin dot. Do t'u duket sikur e harruan, por kjo do të jetë e përkohshme. Në netët e tyre të ngrohta të dashurisë, ky tmerr do të kalojë turbull-turbull në embrionet e kërthinjve të tyre. Dhe këta, kur të rriten, herë pas here do të hedhin sytë e trembur në horizont, për të parë a mos po shfaqet Kali  prej Druri. Konstruktori u kthye përsëri në qendër. Ai iu afrua kalit dhe qëndroi nën këmbët e tij. Vështroi me dhembshuri dërrasat e vjetra, të nxira nga dielli dhe shiu, njërin gju të kalbur, qafën e gërvishtur thellë nga goditjet. 60

Kali im i vjetër, i shtrenjtë. Po plakesh, kockat të kërcasin nga pleqëria, qafën e ke të zhubrosur e me plagë.

Ai deshi ta përkëdhelte në qafë, por qafa ishte shumë lart mbi kokën e tij. Megjithatë, ti e mposhte këtë qytet. Potkonjtë e tu rëndojnë mbi gjoksin e tij të masakruar. A s'je krenar, o plak, për këtë gjë? Kali nxinte i heshtur në muzg,  — 

Kullot mbi këtë shkretëtirë gërmadhash,

 — 

thirri Konstruktori me zë të lartë dhe befas,

diku aty pranë, dëgjoi një të qeshur. U drodh I tëri dhe hapi sytë. Pranë tij, dy hapa larg, Akamanti me Milloshin po shqyheshin gazit.  — 

Ç'është?

 — 

Asgjë,

 — 

Kemi kaq kohë që po të dëgjojmë,

 — 

 — 

tha i hutuar Konstruktori.

tha Akamanti.

 — 

Po flisje në gjumë.  — 

tha Milloshi.

Konstruktori vuri dorën në ballë.  — 

 — 

Më duket se kam ethe,

 — 

tha.

 — 

Kam shumë kohë që dremit?

Nja treçerek ore.

Konstruktori vështroi përjashta. Ishte mesditë. Po ajo mesditë e mërzitshme dhjetori. Larg mezi dukeshin oxhakët e fabrikave të qytetit, Një helikopter rrinte pezull në horizont.  — 

 — 

 — 

 — 

 — 

O zot,

 — 

psherëtiu ai, pa e ditur as vetë pse.

Sot është dita e përurimit të skulpturës, tha Akamanti. Ashtu? Po të kishim dylbi të mirë, mund të shikonim grumbullin e njerëzve në qendër. O zot!

 — 

ia bëri përsëri Konstruktori,

 — 

0 zoti perëndi!

IX

61

Secila nga të gjashtë rrugët që dilnin në shësh, gëlltiste me ngut pjesën që i përkiste prej turmës së kalimtarëve. Te hyrja e Galerisë së Arteve, ku porsa qe përuruar një grup skulpturor  vërtiteshin ende vizitorët, shumica studentë te Institutit të Arteve. Genti me Lenën iu afruan skulpturës për ta parë nga afër. Figurave prej bronzi skulptori kishte mundur t'u jepte një lëvizje të brendshme, prej së cilës aty për aty të krijohej ideja se ai i vogël vajzash e grash gjendej si midis një të marrë. Ato ishin vrarë vite më parë prej fanatikëve të Veriut në mbarim të një mbrëmjeje vallëzimi, e para mbrëmje vallëzimi në Bjeshket e Nëmuna, ku ato kishin vallëzuar të parën dhe të fundit tango në jetën e tyre. Skulptura kështu edhe quhej: «Pas tangos». Genti u përkul pak për të lexuar pllakëzën ku qe shënuar me dy fjalë ngjarja, si edhe emrat e viktimave. Ai deshi ta tërhiqte Lenën që andej, por ishte vonë. Ajo gjithashtu ishte afruar të lexonte pllakëzën. Vetëm tani ata vunë re grumbullin e grave dhe burrave me veshje malësore, me siguri nga familjet e viktimave që, më të ngrirë se skulptura, rrinin mënjanë, pranë autobusit të «Albturizmit» që i kishte sjellë që larg.  Në shesh kishte rifilluar qarkullimi i zakonshëm, i ndërprerë për shkak të përurimit. Përpara skulpturës nisën të kalonin me shpejtësi makinat, motoçikletat dhe furgonët e errët.  — 

A hyjmë në Galeri?

 — 

tha Genti.

 — 

Më duket se është hapur një ekspozitë fotografike

 për skulpturën egjiptiane dhe greke. Pa thënë asgjë ajo e ndoqi pas. Ndërsa kapërcenin hyrjen, ata u kthyen edhe një herë për të parë skulpturën. Ajo pasqyrohej tani në qelqet e autobusëve në mënyrë krejt të natyrshme, sikur të kishte qenë aty prej vitesh.  — 

E di çfarë?

 — 

tha ajo.

 — 

Sot në fakultet flitej për zbulimin e një komploti. Di gjë ti?

Genti ngriti supet.  — 

Dicka më ka zënë veshi, por krejt të turbullt. Dy të njohur që i takova rastësisht në

rrugë, i pyeta, ja kështu siç më pyete ti mua: flitet për një komplot, a keni dëgjuar gjë? Jo vetëm që s'dinin, por më panë në mënyrë të tillë sic shihet një i lajthitur.  — 

Më duket se ta kam thënë edhe një herë tjetër: Mua gjithashtu më shkoi mendja se

mos e gjithë kjo s'eshtë veç në kokën tonë.

62

 — 

O, jo,

 — 

tha ai.

 — 

Pyetja duhet bërë pakëz ndryshe: mos ndoshta të gjithë këtë dicka

e fut, e kullon tinëzisht në trurin tonë, ashtu siç përfytyronin të vjetrit derdhjen e ëndrrës prej hyjnive në trurin e njeriut të fjetur?  — 

Gjithë ky ankth,

 — 

ia bëri ajo, duke vënë dorën në gjoks.

Genti e puthi te flokët.  — 

Ja dhe sfinksi i famshëm përpara piramidës së Kefrenit,

 — 

tha ai.

 — 

Ti thua «gjithë

ky ankth», por duhet ta dish se krijimi i ankthit ka qenë një nga kujdesjet e para të cdo rendi  pas punishtes së armëve, të prangave, vinte ndoshta ai. Shikoje sfinksin. Ti mendon se policia e faraonit ka bërë më shumë se shikimi i tij misterioz për të mpirë turmat? Këtë herë ishte ajo që i përkëdheli krahët.  — 

Sfinksa, shenja mistike, kuaj druri...

Janë të gjitha pjellë e një uzine. («Është një kohë tradhtie kudo, tha ai. Kohë e Kalit të Drunjtë Total, në qoftë se mund të  përdoret një term i tillë. Ose më shkurt, koha e Totalkalit.  — 

 — 

Kohë e Totalkalit,

 — 

përsëriti ajo.

 — 

 — 

Tingëllon e tmerrshme»).

Ajo u kthye për të parë edhe një herë një fotografi të piramidave marrë në muzg dhe, një copë herë, ata ecën të ndarë nga njëri-tjetri. Kur iu afrua prapë, pa se ai kishte qëndruar përpara fotografisë së skulpturës së Laokoontit.  — 

Një tjetër personazh misterioz,

 — 

Misterioz?

 — 

Pa dyshim,

 — 

u përgjigj ai.

 — 

 — 

tha Genti duke bërë shenjë me kokë nga fotografia.

Gjithë

ky ngërç, kjo vuajtje është më shumë se vuajtje trupore prej mbrojtjes së gjarpërinjve. Ndërkaq, s'jam unë i pari që e them këtë. Ka një debat të vjetër, e di? Virgjili shkruan se në çastin e mbytjes, Laokoonti lëshoi një britmë të tmerrshme. Mirëpo, sic e sheh, skulptura nuk e jep një gjë të tillë. Goja është hapur pak si për të shprehur më shumë një brengë shpirtërore. Ka 63

dhe një tjetër debat: Virgjili, si edhe skulptura, e paraqesin që po mbytet së bashku me fëmijët. Kurse poetët e vjetër thonë se gjarpërinjtë sulmuan vetëm fëmijët. Pra flitet për një trysni të tërthortë kundër tij, një mjet që ngjan si i kohërave moderne: shantazh me anë të fëmijëve.  — 

 — 

Ç'tmerr!

 — 

ia bëri ajo dhe deshi të ikte më tutje, por ai nuk lëvizi.

Shikoje me kujdes,

 — 

tha duke e kapur lehtë për bërryli.

 — 

A nuk ndien një mbyllje të

rrethit nga çdo anë? Kjo lidhje duarsh e këmbësh, ky bllokim i përgjithshëm, pa kurrfarë rrugëdalje. Pamundësi lëvizjeje, pamundësi e plotë shprehjeje. Gjithcka po merr fund, po ngrin. Kurse enigmën ai po e merr me vete. Ajo u përpoq të buzëqeshte.  — 

 — 

 — 

Ti mendon se edhe historia e tij ka qenë e ndryshme nga ajo që thuhet? Pa asnjë dyshim. Ikim më mirë këndej,

 — 

tha ajo.

 — 

Nuk e ndiej veten mirë. Ndoshta nga ajri.

 Në të vërtetë ishte bërë mjaft nxehtë dhe, kur dolën përjashta, rnorën frymë me lehtësi.  — 

Shkojmë hamë drekë në ndonjë restorant?

 — 

Si të duash,

 — 

 — 

pyeti ai.

tha ajo.

Ata hanin zakonisht në mensën e studentëvë, por ajo ditë se pse u dukej e veçantë, megjithëse ishte një ditë e zakonshme fund dhjetori. Te hyrja e restorantit Lena qëndroi një grimë në mëdyshje, duke vështruar përreth, sikur të kërkonte ndonjë lokal tjetër aty pranë. •— 

S'të pëlqen këtu?

 — 

pyeti ai.

Ajo ngriti supet për të thënë «mos u shqetëso për mua» dhe shtyu e para derën. Lena kishte qene një herë te ky restorant dhe prej tij ruante kujtimin e hidhur të drekës së parë me njerëzit e ish-të fejuarit të saj, pak ditë përpara fejesës. Ajo e njohu vendin në çastin e fundit, por nuk deshi t'i shpjegonte Gentit dicka për të cilën kishte folur herë tjetër.  Në sallë kishte pak njerëz. U ulën pranë dritareve që vështronin në një kopësht, drurët e të cilit dukeshin krejtësisht të holluar pas zhveshjes. Një ndihmëskameriere, e krehur me kujdes, u solli menynë. Dy tryeza më tutje ishte një i dehur. Ai ua nguli sytë me vëmendje. Ndihmëskamerierja solli gotat, lugët dhe pirunët. Pastaj u hoq mënjanë dhe po vështronte flokët e Lenës. I dehuri diç mërmëriti. 64

 — 

Ç'urdhëroni?

 — 

tha kamerieri, që u shfaq pas shpinës së tyre.

Ishte i njëjti kamerier me mollën e Adamit të kërcyer jashtë mase, të skuqur në një vend, ndoshta  prej makinës së rrojes.  — 

 — 

Ç'do të marrësh?

 — 

Çfarë të marrësh ti,

pyeti Genti.

 — 

tha ajo.

 Ndërsa Genti bënte porosinë, ajo vështronte kopshtin e zhveshur, ku me siguri në verë vallëzohej. Aty pranë i dehuri mërmëriste me vete. Ajo vazhdonte ta mbante kokën të kthyer nga qelqet, me njëfarë bezdie prej kamerierit, i cili ndoshta e mbante mend qysh prej asaj dreke të llahtarshme. I dehuri përsëri mërmëriti diçka. Ai nuk ia ndante sytë Lenës.  — 

(

Kjo sallë është e bukur,

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Sa tavolina? Katër. Besoj se mjaftojnë. Me siguri. Sa tavolina tlie? O, ti qenke xhaxha? Katër. Epo mirë. Shyqyr, shyqyr. Ejani këndej. Këndej, këndej.

 — 

Këndej, mama.

 — 

 — 

tha Genti kur kamerieri u largua.

Ejani, ejani, tavolinat i kemi porositur këndej.

 — 

 — 

 — 

U hutua fare e shkreta. Ka hak. Gjithë ky gëzim. Ulu, mama. Ulu, babai i Lenës. 65

 — 

A të pëlqen?

 — 

 — 

 — 

 — 

Po krushku me mblesin? Ja ku janë, po vijnë. Ç'mustaqe paska ky krushku! Shëtt).

Lenës iu kujtuan të dy prindët dhe kushedi pse i theri në zemër. Pas prishjes së fejesës i kitakuar  vetëm dy herë. Atëherë, krejt të hutuar nga skandali, ata ishin hequr mënjanë të munduar, siç duket, nga një ndjenjë faji, pa i thenë vajzës asgjë, as bëre mirë, as keq. Para nje jave i kishin dërguar letër të dy, shkruar shtrembër-shtrembër, nga qyteti i vogël fushor «ku banonin. Kemi marrë vesh se atje në Tiranë vete në kafene, shkruante i ati. Ne jemi njerëz te paditur, moj çupë, një herë e bëmë një gabim me ty qe të fejuam, të dytë s'duam të bëjmë. Ti je me shkollë, kupton më shumë dhe e di më mire se ne se duhet të vesh apo s'duhet të vesh në kafene atje në Tiranë.  Një gjë vetëm kërkoj nga ty çupë e babait, mos na turpërosh. Ja këtë kërkoj. Të tjerat bëji si të duash. Në fund të letrës, sipas zakonit, ai s'kishte harruar të shkruante «fund.. Dhe poshtë letrës së tij e ëma, akoma më e bute se ai, ashtu sic i pëlqente që cdo gjë ta bente nën hijen e tij, ecjen në rrugë, ndenjen në sofër, hyrjen në dasmë, ashtu edhe në vendin e fletës që kishte tepruar, kishte shkruar katër rreshta. Lena, të keqen nëna, mos na turpërosh, shpirti i nënës, kujdes nëpër  ato kafenetë dhe nga ai mallkuari, ruaju se prapë ka bërë kanosje, të puth nëna jote ty që të ka si shpirti. Kamerieri kishte ardhur prapë për të sjelle shishen e verës dhe Lena e ktheu kokën nga koshti, e  bindur se tani që Genti po e pyeste per llojet e verërave, kamerierit do t'i kujtohej se ishte ajo. (Çfarë thatë, zonjë? Verë të kuqe apo të bardhe? Verë të bardhë «Kallmet» nuk ka kurre. Si urdhëroni, zonjë. Po xhaxhai? Më duket se harruam xhaxhanë. Porosita unë, porosita. Si the, or  dhëndër, njerëzit dikur pinin me kafka të vdekurish? Hëm, ç'nuk di njeriu kur punon nëpër muze. Pse thoni gjëra të frikshme? Maksi ka të drejtë, xhaxha. Suedezët edhe sot e kësaj dite fjalës «shëndet!» në pije i thonë «skoll!», që s'është veçse fjala angleze «skull», që do të thotë kafkë. Pu, pu, pu, kjo rinia të merr më qafë me dituri. Hajde bromb, nipçe. Gëzuar! Mamaja e shkretë e humbi fare. Të lutem pra, po s'ka nevojë. Hallë, mos nuk rri mirë atje? Kamerier. Këtu më duket se bën pak korrent. Jo, bir i hallës, mirë jam. Ç'u bë tezja? Ja ku e ke, prapa mblesit. O, po të lutem, lëre tani. Ja, pra. kështu i thonë, ju betohem në ju gënjej. A?). Kamerieri solli pjatat. Ata filluan të hanë në heshtje. Në sallë kishte qetësi. Dëgjohej vetëm tingulli i pirunëve dhe thikave. Kamerierët rrinin mënjanë, me duar të kryqëzuara në gjoks dhe vështronin sallën. A? ia bëri i dehuri. Luftë e tretë botërore, the? Ç'luftë e tretë, more, mua më ka ikur  gruaja, ti më can kokën me luftën botërore.

 — 

 — 

 — 

66

 Njëri nga kamerierët shkoi në tryezën e tij dhe një copë herë folën midis tyre me zë të ulët, derisa i dehuri u qetësua prapë dhe uli kokën. (Shëndeti i dhëndrit dhe i nuses, të na trashëgohen, hajde Lena, ngrije gotën brom «skoll», oh, oh, ç'vete, si, si the, se nuk dëgjova, lërna krushk se na ngrite leshrat e kokës përpjetë, ju  betohem, bravo, bravo Maks, jo, jo të lutem, mamaja e shkretë u hutua nëpër muze të vjetër, i thashë ngrije Lena, me fund shyqyr, të lutem, nuk pi më, jo, ekstra fare, shyqyr ha, ha, ha!) Llambadarët e verdhë, që vareshin njëri pas tjetrit nga tavani, ia shtonin qetësinë sallës. - A të  pëlqen vera? e pyeti ai. Ajo bëri «po» rne kokë.  — 

 — 

Pse je kështu si e hutuar?

Lena ngriti supet. Atij iu dukën ato supe të dridhshëm nën xhaketën e hollë. Dora e saj, me levizje të ngadaltë por këmbëngulëse, përmes gotave me verë, kupëzës së kripës që u derdh dhe thikave vezulluese, kërkonte dorën e tij. - Ç'ke kështu, Lenë?  — 

Asgjë.

Ajo tha «asgjë», por dora e saj e shtrëngoi doren e tij në një mënyrë të panatyrshme dhe nervoze, si dora e atij që kërkon ndihmë. (Shëndeti yt lumturi e jote Lenë bromb fshihi lotët lotët lotët si i thonë asaj suedisht eh lenë helene skoll).  — 

Ti dicka ke,

 — 

tha Genti.

- Asgjë s'kam. Më dhemb pak koka.  — 

Mos e ke nga vera?

- Ndoshta. Sytë e saj ishin në atë gjendje të rrallë kur lotët vetë nuk shfaqen, por dërgojnë që përbrenda vrullin e tyre. Dashuri, mendoi ai. Ndoshta kjo është fytyra e saj. - Eh, ia bëri i dehuri. Ç'bëhet në këte restorant! Sikur ta dinte qeveria. : Një nga kamerierët shkoi përsëri te tryeza dhe nisi t'i fliste me zë të ulët, por i dehuri qetësohej.  — 

 — 

Mos më trego mua, i thoshte ai. ë kam parë me sytë e mi se ç'bëhet këtu. Si, Çkam  parë? Ta them unë c'kam parë, megjithëse ju përpiqeni ta mbani të fshehtë. Kam parë të hajë drekë një palombar. Po, po, kështu si them unë. Erdhi burri i botës, pa e hequr as kostumin e  palombarit, sapo kishte dalë nga liqeni artificial, kullonte ujë i gjithi, dhe lëmishtet i vareshin në qafë, kurse ju i shërbyet. Bile përgjegjësi i juaj, Jani, e ndihmoi të zhvidhoste kaskën e hekurt për  t'i dhënë supën. Ja, të tilla gjëra ndodhin këtu, kurse ti më thua të mos flas. Gent Ruvina ia plasi gazit.  — 

 — 

 — 

Mos qesh, të lutem,

 — 

 — 

tha me zë të ulët Lena.

 — 

67

Ai po vështron këndej.

I dehuri e preu të folurën dhe po vështronte vërtet në drejtim të tyre. Ai vështroi sa vështroi,  pastaj hapi krahët sikur të thoshte: «S'kam c'të bëj rimë».  — 

Ikim më mirë,

 — 

tha Lena.

 — 

Përjashta duhet të jetë bukur.

Genti i bëri shenjë kamerierit.  — 

Ndoshta u shqetësuat,

ndërsa bënte llogarinë.  — 

S'ka gjë,

 — 

 — 

 — 

tha Genti.

tha kamerieri,

Na falni.

 — 

Si është ajo

 puna e palombarit? Kamerieri buzëqeshi.  — 

Hera e parë që e dëgjoj,

 — 

tha.

Genti pagoi dhe ata u ngritën. Rrugët ishin plot zhurmë dhe njerëz. Qielli ishte po aq i vrenjtur dhe i lartë, vetëm se tani dielli kish mundur të shfaqej pak midis reve dhe të ndriçonte për një kohë fare të shkurtër qytetim.  — 

Shiko sa bukur,

 — 

tha ajo tek po ecnin në sheshin e qendrës.

 — 

Posta duket sikur ka

marrë flakë. Rrezet e dobta të diellit dimëror që po ulej, reflektoheshin në qelqet e mëdha të ndërtesës së  postës me një flakërimë groteske.  — 

Vërtet, duket tamam sikur ka rënë zjarri,

 — 

tha ai.

Ajo vështroi një copë herë përhumbshëm, si të kujtohej se ku e kishte parë atë flakërim.  — 

Ja dhe skulptura. Pasdite ngjan edhe më bukur.

 Në trotuaret mezi kalohej nga njerëzit. Një grumbull nxënësesh me grykëse të zeza vështruan Lenën me vëmendje. «Depozitoni kursimet tuaja në Arkat e Kursimit. Të dielën boks».  — 

Këto apartamente duhet të jenë të bukura,

 — 

tha Lena, duke treguar nga krahu i majtë.

Prapa skelave ngriheshin muret me tulla të një pallati të pambaruar. Punëtorët po suvatonin fasadën.  — 

Ky është model i ri,

 — 

tha ai.

 — 

Janë tre-katër pallate eksperimentale që po ndërtohen. 68

 — 

 — 

A të lejojnë t'i shikosh? Nuk e di.

Lena u ndal në trotuar.  — 

Eja të hyjmë,

tha.

 — 

Erdhën rrotull vendit të rrethuar me dërrasa, derisa gjetën një hyrje. Te hyrja ishte ngjitur një tabelë: «Të realizojmë planin para afatit>. Shoko, a mund të hyjmë të shikojmë pak? tundi kokën.

 — 

 — 

 — 

i tha ai një punëtori. Punëtori i vështroi dhe

I thoni brigadierit.

Brigadieri zbriti nga shkallët, i lyer i tëri më gëlqere.  — 

Hyni,

 — 

tha.

 — 

Po kujdes, mos shkelni

mbi parket. Ata u ngjitën nëpër shkallët e palyera gjithë gëzim. Vinte erë gëlqereje, dërrasë e freskët dhe  parafinë. U ngjitën në katin e dytë dhe hynë në njërin nga apartamentet. Ah, sa bukur! dritë.

 — 

 — 

Sa bukur!

 — 

 — 

tha ajo kur u futën nga korridori në kuzhinë. Kuzhina ishte e madhe dhe plot

përsëriti ajo.

 — 

Këtu të vendosësh një kaktus të madh. Këtu një radio të

vogël. Pastaj një mace. Kuzhina s'ka lezet pa një mace. Mace të vogël bardhoshe, me sy të ndritshëm dhe rne shumë push. Ai buzëqeshi dhe doli në korridor. Pa banjon dhe depon. Pastaj hapi dyert e dhomave.  — 

Kjo është dhomë gjumi,

 — 

tha Lena që hyri pas tij.

Ai hapi derën prej xhami dhe doli në ballkon, kurse ajo qëndroi te dera dhe po vështronte si e humbur dërrasat e ngushta, të verdha si flori të parketit. Dhjetëra e dhjetëra dërrasa lisi të shtrënguara fort njëra pas tjetrës. Tani është vonë. Eja të flemë, i dashur. Është vonë? Po. Ora ra dymbëdhjetë. Po lexoja diçka interesante. Eja të flemë tani. Kjo është vërtet një rrugë e qetë. Tani është vonë dhe sigurisht që rruga është e qetë. E mbylle derën? Po, Vetëm frigoriferi nuk pushon. Gjithë natën mërmërit si i gjallë. A ta ndez abazhurin? Jo. Më pëlqen të zhvishem në errësirë. Në errësirë? E pse? Ti akoma druhesh nga unë? Druhem. Ti ke një trup të mrekullueshëm. E di, megjithatë më pëlqen të 69

zhvishem në errësirë. Çudi. Mos e ndiz abazhurin. Sonte është një zagushi e tillë. Ti u zhveshe krejt? Po, më pëlqen kështu. Eja. I dashur. I dashur.  — 

Lena, eja këtu,

 — 

i thirri ai që nga ballkoni.

Ajo eci mbi dërrasat e verdha dhe doli në ballkon.  — 

 — 

Të pëlqen pamja?

 — 

e pyeti ai.

Ëhë.

 Në sytë e saj kishte një lagështirë të butë. Kur u futën përsëri në dhomë, ai e përqafoi dhe e puthi fort. Ajo dridhej lehtë. Pastaj e shtyu me ëmbëlsi.  — 

Punëtorët mund të hyjnë në çdo çast,

 — 

tha me zë të dobët.

Ai e mori për dore dhe dolën.  — 

 — 

 — 

Sa shumë kemi bredhur sot,

 — 

tha përsëri ajo në rrugë.

U lodhe? Pak. Por megjithatë më pëlqen të shëtisim akoma.

Vitrinat e mëdha kishin filluar t'i zbukuronin me copa pambuku. Në njërën nga magazinat tani e kishin vënë pemën e Vitit të Ri midis portokajve.  — 

Pas ca ditësh do të jetë edhe më bukur,

 — 

tha ai.

 — 

Dy-tri ditë para festës, rrugët do të

kenë akoma më shumë njerëz dhe në të gjitha vitrinat do të zbardhë dëbora. Sidomos pasditen e tridhjetë dhjetorit.  — 

 — 

Do të shëtisim gjithë atë pasdite rrugëve? Patjetër.

Ka diçka të pazakontë pasditja e tridhjetë dhjetorit, të përzier bashkë.

 — 

 — 

Është e natyrshme,

 — 

tha ai.

 — 

 — 

tha ajo.

 — 

Një gëzim dhe një pikëllim

Fundi i vitit.

Ti ecën rrugëve, shikon njerëzit që shpejtojnë me pako, shishe, fruta nëpër duar, të rikujtohen lloj-lloj gjërash, ke dëshirë të kesh pranë dikë, për të cilin ke kohë që nuk ke menduar.

 — 

Pastaj hyn dhe del nëpër magazinat, vështron vitrinat, ngjyrën e gëzueshme të portokalleve dhe 70

ngjyrën e ftohtë të pambukëve, lexon ashtu kot etiketat e shisheve që të duken papritur me një kuptim të madh, si titujt e librave. Më kujtohet, kur isha në gjimnaz, më pëlqente një shok i klasës dhe vendosa që t'i bëja një dhuratë në prag të Vitit të Ri. I bleva një kravatë dhe dola rrugëve për ta kërkuar. Ishte pasdite e tridhjetë e një dhjetorit. U vërtita shumë kohë andejkëndej, por nuk e pashë gjëkund. Më vinte të qaja. Ai ishte pak mospërfillës e, megjithatë, më  pëlqente shumë. Njerëzit sa nuk përplaseshin me mua. Disa më vështronin me vëmendje, siç duket, çuditeshin që sytë e mi ishin me lot. Ndonjëri më ngacmonte. Kurse mua më rëndonte si  plumb dhurata që kisha blerë. Ja kështu, e kërkova gjer në mbrëmje, por nuk e gjeta. Asnjëherë nuk e mora vesh se ku ishte futur atë mbrëmje. Ishte një tip i tillë...  — 

Po kravatën; ç'e bëre?

E hodha. Kur u afrova te shtëpia, e hodha në qoshe të trotuarit, ç'ta bëja? Dhe asnjeriu, as atij nuk i tregova kurrë asgjë. •— 

 — 

Kjo është një ditë vërtet delikate,

 — 

tha ai. Shpirtrat e njerëzve bëhen më të ndje shëm se kurrë. Një diçka e vogël dhe pa rëndësi mund të kthehet në një dramë.  — 

Sikur të shkruheshin afishe të mëdha dhe të vendoseshin nëpër qoshet e rrugëve: «Sot është një ditë delikate. Mos e mërzitni njëri-tjetrin.

 — 

Mos e lini vetëm». Ai qeshi. Edhe ajo qeshi. Tani ndodheshim përpara postës. Në qytet u ndezën dritat.  — 

Hyjmë në postë,

 — 

tha ai.

 — 

Duhet të bëjmë kartolinat për Vitin e Ri

Salla e madhe e postës ishte plot dhe ata mezi gjetën vend te një bankinë e gjatë, ku njerëzit shkruanin kartolina.  — 

 — 

Ç'mendohesh? Asgjë,

 — 

 — 

tha ajo kur Genti qëndroi një copë herë me stilolaps në dorë.

tha ai dhe u vu të shkruajë.

 Në të vërtetë, mendjen e kishte te Galeria e Arteve. S'e kishte mendua r se skulptura e famshme që e kishte parë me dhjetëra herë, do tri dukej befas ndryshe një ditë funddhjetori. Ajo ngrirje në  buzë... Ajo enigmë mermeri...  — 

Ç'mendon?

 — 

i tha prapë ajo.

Ai ktheu befas kokën si t'i kishin bërë pyetjen më të papritur në botë.

71

X

Dje më thirri Priami. Ishte i ngrysur. Qeskat e syve, për të cilat ankohej aq shumë skulptori i  pallatit gjatë kohës që i bënte bustin e fundit, i vareshin më keq se çd o herë. S'e kisha parë kurrë aq të dërrmuar. E folura e lij ishte e lodhur, e turbullt. Laokoont, më tha, ti duhet ta kuptosh vetë gjithë këtë që  po ndodh me ty...  Nuk dija se ç'ndodhte me mua dhe aq më pak seç'duhej të kuptoja. Megjithatë, nuk i bëra asnjë  pyetje, me shpresë se do ta sqaronte vetë. Më në fund, e mora vesh. Ishte fjala për ca letra, shumica anonime, kundër meje. Por kjo s'është hera e parë, madhëri, i thashë; Ai u kthye vrylltas.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont, thirri me zë të ngjirur.  Nuk di si u përmbajta pa i thënë: mjaft me këtë histori të mërzitshme. Në qoftë se doni paqe me grekët, bëjeni. Veç votën time s'do ta keni kurrë. Ai vazhdoi të fliste po aq turbullt si edhe më parë. Më tha se përherë e më vështirë e kishte të më mbronte dhe pyetjes sime se nga kush duhej të më mbronte, nuk iu përgjigj. Këtë herë është ndryshe, Laokoont. Nuk më hiqeshin nga mendja këto fjalë edhe pasi u ndava me të. Pasdite, në mbledhje të qeverisë. pata përshtypjen se takimi ynë qe marrë vesh. Sytë e kudërshtarëve të mi ishin më zhbirues se kurrë, Por unë s'e bëra veten. Madje, u duk se u habitën  pak nga toni im i ashpër kur e pyeta shefin e policisë se a ishin gjetur më në fund ata qe kishin vënë shenja në portat e mjaft trojaneve dy javë më parë. Kur ai u përgjigj >? unë gati sa nuk i ulërita:

72

XIII

I ulur pranë oxhakut, Gent Ruvina ndiqte me sy dy çiftet që ende vallëzonin, duke pritur të kapte rrëzëllimin e karficës në flokët e Lenës sa herë që rrotullohej. Kishte kaluar mesnata dhe një pjesë e të ftuarve qenë ulur në kanapenë dhe ndenjëset e hequra mënjanë për të mos penguar vallëzuesit.  — 

Mitologjia është pasionante,

 — 

tha e zonja e shtëpisë, duke u ulur pranë Gentit.

 — 

Ajo

që thatë pak më parë për Akilin është e mrekullueshme. .. Heroi dhe njëkohësisht antiheroi i parë i letërsisë greke... Në mos gaboj, ju po shkruani doktoratën për këtë, apo jo?  — 

Hm... në një farë mënyre,

 — 

u përgjigj

Genti. Karfica në flokët e Lenës dha një vezullim të beftë, por aq të dendur, saqë dukej se do të të plagoste.  Një i ftuar tjetër u zgjat të merrte pjesë në bisedë.  — 

Akili dezertor. Hm. Paradokset janë gjithmonë të bukura. Por mua më pëlqeu sidomos

mendimi juaj se Akili është projekti i parë i tankut. E aq më tepër që e çuat edhe më larg idenë, duke mos harruar thembrën e tij, domethënë shpikjen e antitankut.  — 

Në qoftë se Akili është arma sekrete, thembra është përkohshmëria e sekretit,

Genti.

 — 

 — 

tha

Një histori që u ka ndodhur në një farë mënyre të gjitha armëve.

Ju e thatë shumë bukur: Akili është arma e përparësfee së përkohshme. Kurse atë punën e antiheroit, të them të drejtën, nuk e kuptova mirë.

 — 

Genti bëri një buzëqeshje të gjerë nga ato që mund të përmbyllin një bisedë. Dukej që nuk kishte qejf të fliste më tepër. Tjetri deshi të pyeste prapë për diçka, por ndërkaq, përbri u ul Lena, që e kishte lënë më në fund vallëzimin dhe të gjithë u zhvendosën pak.  — 

Uh, sa vapë!

 — 

tha ajo duke mënjanuar 

flokët me dorë. 73

 Nga afër karfica e saj ngjante e zbehtë dhe pa mister.  — 

 — 

 — 

U mërzite?

 — 

tha ajo duke i vënë dorën në qafë.

Jo. Pse? Ndoshta të bezdisi biseda për mitet. E di që s'ke qejf ta bësh, por fajtore jam unë që

e hapa. Vallëzojmë bashkë? Gjatë vallëzimit flisnin për gjëra që i ha-rronin sakaq, por ajo e ndjeu se diçka veshtullore nisi ta ngadalësonte ndërkohë të folurën e tij. Qysh më parë e kapi shqetësimi dhe, kur ai i tha: do të të  pyes dicka, gjunjët iu dobësuan.  — 

Do të të pyes dicka për të cilën të kërkoj falje, megjithatë, dua që të më përgjigjesh.

Zëri i tij ishte i panatyrshëm, gjysmë i ngjirrur dhe si i tretur në një frymëmarrje të huaj.  — 

Pyetmë,

 — 

tha ajo.

Qafa e saj ishte e bardhë dhe e pambrojtur. Si mbi një altar flijimesh.  — 

S'të kam pyetur kurrë për marrëdhëniet intime me atë.. . Më ke thënë vetëm që ke qe-

në e ftohtë. .. Dhe as që kam ndërmend të të pyes... Desha vetëm të di a ke ndierë ndonjëherë kënaqësi të plotë, desha të të them, a ke provuar orgazmën... Ajo u rëndua e gjitha në krahët e tij si një trup i mbytur.  — 

Fol,

 — 

i tha ai me zë të ulët. ..

 — 

Të betohem, është e para dhe e fundit herë që të

 pyes për këtë... Ai e mori me të mirë, i tha më fal, i përkëdheli flokët, por ajo nuk e hapi gojën. Mollëzat i kishte gjithë lot, por supet e saj nuk dhanë kurrfarë shenje të dënesës. Gjithcka ndodhte në heshtje dhe qetësi dhe i pari që u drodh, si të shkundte nga supet një gunë të zezë, ishte ai vetë. Ç'pata kështu, tha me vete. U shkund prapë, por këtë herë ndryshe, si për të rrëzuar nga fytyra një maskë.  Ndaj të gdhirë, në dhomën e saj ajo përpiqej të sillte ndërmend atë për çartje, por qysh tani ajo i shpërbëhej.  Nuk mundte të flinte. Sillte e risillte ndërmend bisedat e mëparshme me të dhe kurrsesi nuk  gjente një shenjë paralajmëruese.

74

Befas iu kujtua se në çantë kishte disa fletë nga shënimet e tij. U ngrit duke u rrekur të mos bënte zhurmë dhe i nxori fletët. Në dritën e hirtë të agut nisi t'i përpinte rreshtat e mbushura me shkrimin e tij nervoz. «Orakulli i Delfit. Një institucion misterioz i kohës. Fakti që në prag ngjarjesh të mëdha  pothuajse krejt shtetet greke apo ilire, madje dhe mbretërit pers ë e sumerë dërgonin korrierët e tyre për t'u këshilluar me priftërinjtë, tregonte se orakulli i famshëm ishte vërtet një farë institucioni i ndërkombëtarizuar i politikës. Një vend kontaktesh, matjesh pulsi e prapaskenash nga më të ndryshmet. Atje bëheshin sondazhe e zhbirime paraprake, hidheshin idera e  parashtroheshin kompromise të mundshme. Shkurt, në mungesë të mjeteve të informacionit, konferencave të shtypit apo deklaratave të sotme zyrtare, ishte ngritur kjo agjensi ndërkombëtare që, në disa raste, lozte rolin e «teletajpit të kuq» të sotëm. E folura gjoja përçart e priftërinjve ishte në të vërtetë një lloj kodi që lejonte kuptimin e mesazheve vetëm prej ekspertëve të  politikës. Përpara kacafytjes greko-trojane shumë herë duhet të kenë shkuar te orakulli të dërguarit e të dy  palëve. Nga fjalët gjoja dykuptimëshe të priftëreshës mbi avujt squfuro rë (atashetë e shtypit të vendeve asnjanëse a nuk e kanë kryer kështu rolin e zëdhënësit?), është kuptuar më në fund qartë se grindja mund të zgjidhej vetëm me forcën e armëve». «Akili. Heroi i parë. Dezertori i parë. Është fare e qartë se grindja Akil-Agamemnon (s'është e rastit që Iliada nis me të), nuk u bë për shkak të një femre. Arsyeja ishte tjetër gjë: Akili deshi të ikte nga lufta. Grekët, ashtu si shumë gjëra të tjera, e fshehën edhe këtë. Megjithatë, Homeri hedh një dritëz mbi të vërtetën. Ai për-mend alternativën që hyjnitë kishin vënë për Akilin: Po të qëndronte në luftë, do të vdiste, por do të fitonte lavdi të përjetshme. Po ta braktiste luftën do të gëzonte pleqëri të qetë, por pa lavdi. Është alternativa tipike që në mënyra të ndryshme iu është vënë përpara shumë njerëzve. Dhe si shumica e njerëzve, Akili është mëdyshur midis dy zgjedhjeve. Është lëkundur, ka vuajtur gjatë, derisa një mëngjes etja për jetë ka triumfuar mbi etjen për lavdi dhe ai ka shpallur ikjen nga fusha e luftës. Agamemnoni është tmerruar nga kjo. Ikja e Akilit do të thotë shthurje e ushtrisë. Ai e thotë me siguri këtë në mbledhjen e prijësave. Ai përmend, ndoshta, se për këtë luftë s'ka ngurruar të flijojë vajzën e vet. Të tjerët gjithashtu flasin, Por Akili nuk lëkundet. Ai pranon vetëm një kompromis: të mos largohet nga lufta, por të mos marrë pjesë në të. Natyrisht që ushtrisë greke nuk i thuhet shkaku i vërtetë i lëkundjeve të krye-heroit. Aq më pak që ai s'do më të marrë pjesë në betejë. Po të thuhet kjo, shthurja do të jetë e pashmangshme. Mijëra ushtarë grekë duhet të  jenë sfilitur midis mëdyshjeve ashtu si ai, pa guxuar t'i rrëfehen ku jt. Kështu pra, ushtrisë i thuhet se prijësat u grindën për një femër. (Gjithmonë i njëjti mashtrim tepër i besueshëm për mendjet e thjeshta).

75

Rrobet që Akili i jep mikut të tij Patroklit, më tepër se për trojanët janë për të mashtruar grekët. Vrasja e Patroklit ka mundësi të jetë kryer prej vetë grekëve për ta detyruar Akilin t'u japë fund lëkundjeve. (Vrasja e ndërgjegjes, gjakmarrja për mikun e prerë, siç e lyp kodi zakonor.) Por sado e çuditshme të duket, del se Akili është ndër të parët që u lodh nga një luftë, e cila sa më shumë zgjatej aq edhe dukej pa kuptim. Ai humbet besimin në fitore. Po t'i shtosh kësaj edhe  joshjen e jetës, krijohet një tablo e plotë e brengës së tij. Ai ka krizë s hpirtërore. Është i  pakomunikueshëm. Shëtit i vetmuar buzë detit shungullues. Më i padepër tueshmi prej heronjve homerikë, me shkëputjen prej kohës së vet dhe me synimin drejt së ardhmes, ai afrohet me kohërat moderne».

>..

«Çështja e Thremohut. Është e logjikshme të mendohet se trojanët gjithashtu kanë pasur poetin e tyre. Ndryshe nga H. që iu erdhi grekëve më pas, Troja duhet të kishte ngut për poetin e saj kombëtar. Sepse ajo s'kishte të ardhme.» «Pra, mund të hamendësojmë një projekt të parë të Homerit te trojanët, me fjalë të tjera, një  parahomer. E mendova emrin e tij si REMOH, pra amagramë të HOMER, por vetvetiu dora më shtoi përpara një Th, pra Thremoh, jo për të thë-në se ai ishte një Homerth, por që me anë të fonemës «th», që në këtë rajon të Evropës takohet vetëm te shqiptarët dhe te grekët, t'i jepja atij emri një aromë greko-ilire...» «Një vit pas rënies së Trojës. Në pallat të Menelaut. Pranverë. Helena dyzetvjecare. Pyetja e M...» Me dorën nervoze Lena trazoi çantën për të parë mos kishte ndonjë fletë tjetër. Por shënimet mbaronin aty. Pyetja e M... Pyetja e M. . . O zot, mendoi ajo, është e mundur që ai të vuajë nga kjo? S'ka dhënë asnjëherë asnjë shenjë.

XIV 76

Shirat e pranverës, pasi e njomën disa herë rresht fushën, e kishin kthyer një pjesë të saj në llucë, kurse pjesën tjetër e kishin mbuluar me pellgje. Pellgjet shtriheshin kudo, të mëdhenj e të vegjël. Mbi to pasqyroheshin retë, ndonjë shpend i rrallë që endej rrotull, vetmia e qiellit. Shpesh, duke qëndruar përmbys, të mbështetur mbi bërryle, ata vështronin me orë të tëra sipërfaqen e pellgjeve. Nganjëherë kishin fat, retë kalonin më dendur, bile të ngarkuara edhe me vetëtima, zogjtë vërtiteshin rreth e rrotull të trembur për një kohë të gjatë. Por në shumicën e rasteve, mbi syprinën e pellgjeve s'kishte asgjë veç shkretisë qiellore.  — 

Ç'hënë e shëmtuar ishte mbrëmë,

 — 

tha Roberti,

 — 

a e vutë re?

Asnjë nuk u përgjigj.

 — 

Ishte si dreqi vetë,

 — 

vazhdoi Roberti.

Milloshi gogësiti.  — 

Mua, për veten time, hëna asnjëherë nuk më është dukur ashtu siç e bëjnë,

 — 

Kam dëgjuar që e krahasojnë me femrën,

Këtë krahasim me siguri e bëjnë qolet, hëna me një femër?

 — 

 — 

 — 

tha.

tha Akamanti.

 — 

tha Milloshi.

 — 

tha.

 — 

Ç'gjë të përbashkët mund të ketë

Roberti buzëqeshi.  — 

Faktin që është larg dhe e paarritshme,

Milloshi u mendua.  — 

 — 

Kjo është e drejtë. Perëndi, më ka marrë malli për femër. Ja ku i ke,

 — 

tha Akamanti, duke treguar me dorë në drejtim të qytetit. Me mijëra,

Tani filluan të heqin pardesytë dhe pulovrat. Pastaj, së shpejti, hapen plazhet.

77

 — 

Mos më prish mendjen, Akamant.

Akamanti qeshi me përbuzje.  — 

E kishim fjalën te hëna,

 — 

tha Roberti, a e patë mbrëmë? Kur ishte mbi pellgun e madh

te këmbët e përparme, nuk dukej keq, por pastaj, kur nisi të zvarrisej nëpër baltak, përfundoi në një pelte të verdhë, të njomur, që të vinte pështirë ta shikoje.  — 

 — 

Ohu, përse e vret mendjen ti,

tha Milloshi.

 — 

Po përse ta vras tjetër?

 Një copë herë askush s'e prishi heshtjen. Konstruktori lexonte. Maksi pinte cigare, Odisea K. kish lidhur duart në gjoks e po mendohej.

Dreqi ta marrë, tha Roberti. mundësi, qëkurse u fundos këmba.

 — 

 — 

 — 

Na u dërrmua shpina. Tani as të shtrihemi drejt s'ke-mi

Konstruktori e mbylli librin dhe e vështroi Robertin. Qelqet e syzeve ishin të trasha dhe sytë i dukeshin të vegjël e të turbullt.  — 

Kali është anuar pak, Robert,

tha Konstruktori,

 — 

 — 

por kjo s'është ndonjë gjë për të

shkaktuar panik.  — 

Nuk mund të fle,

 — 

Ja që u fundos pak njëra këmbë,

 — 

Puna është se duhej parashikuar,

 — 

Gjithë puna është te trualli. Na qëlloi një truall i keq.

 — 

A s'mund të gjendej truall më i mirë?

 — 

 — 

tha Roberti,

 — 

njëra shpatull më është mpirë. vazhdoi Konstruktori,

 — 

 — 

 — 

asnjëri nuk e parashikonte.

tha Roberti me inat.

Ti e di që e gjithë kjo fushë është e lagët.

Po ne kemi rënë mu në mes të llucës dhe, pak nga pak, ajo do të na përpijë. Së shpejti barku i kalit do të prekë baltën. Ç'do të bëjmë atëherë?

 — 

 — 

Nuk duhet ngritur panik para kohe,

 — 

tha Konstruktori.

Unë s'po ngre panik, unë po pyes qetësisht: çdo të bëjmë kur barku i kalit të prekë baltën dhe uji të na futet brenda?

 — 

78

 — 

 — 

Dicka do të bëjmë. A nuk mund ta di?

Konstruktori e la librin. Robert, tha me zë të butë, sa here e kemi bërë këtë bisedë? Sa herë ta kam shpjeguar si qëndron cështja? Së paku të kesh nderim për moshën time.

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

 — 

Unë kam respekt për ty, Ti e di mirë,

 — 

 — 

tha Roberti.

vazhdoi Konstruktori,

 — 

 — 

Më fal në qoftë se, padashur, të fyeva.

se si kali u ndërtua brenda një nate.

Kush nuk e di këtë? Dhe ç'natë që ish,

 — 

tha Konstruktori.

Ju të gjithë nuk besonit që kali do të mund të ndërtohej brenda natës. Kjo ishte nata më e

gjatë dhe njëkohësisht më e shkurtër e jetës sime. Ju kujtohet ç'errësirë ishte? Dukej sikur  ishin hedhur mbi njëra-tjetrën errësirat e mijëra netëve, për të sajuar terrin e asaj nate.

 — 

Ishte vërtet një errësirë e pabesueshme.

 — 

Kështu e kishim vendosur që më parë.

 Nata duhej të ishte sa më e errët. Dhe mendo që në këtë natë unë udhëhiqja ndërtimin e kalit. Kurse ju nuk besonit. Si të besonim? Të dukej sikur dërrasat dhe trarët e rëndë, që notonin mbi krahët e njerëzve, vinin nga e panjohura e zezë dhe zhdukeshin në të panjohurën.

 — 

 — 

 — 

Kurse ato mbërtheheshin nën urdhrat e mia, sipas një projekti të përpiktë. Ishte një natë e pafund. Herë-herë, më dukej sikur kishim një shekull errësirë që po pu-

nonim, ose më mirë shumë shekuj.  — 

Edhe mua nganjëherë më duket kështu.

Më duket sikur kjo natë ka qenë dy mijë, tre mijë vjet më parë,  — 

Thonë se kujtesa trashëgohet,

 — 

tha Roberti.

 — 

 — 

tha Akamanti.

Po të jetë vërtet kështu, atëherë mund

të besohet që pavdekshmëria e shpirtit s'është veçse kujtesa që kalon nga brezi në brez. Megjithatë, pavarësisht nga kujtimet e vjetra, ti je pa dyshim një konstruktor i madh. Ti 79

 projektove dhe realizove diçka të re në historinë e ndërtimeve kolosale të njerëzimit. Kjo nuk  është më pak madhështore se piramidat e Egjiptit.  — 

Faleminderit, po më bën qejfin,

 — 

tha Konstruktori. Atij iu bë qejfi vërtet, ndonëse e

dinte që Roberti përsëriste f jalët që ai vetë kish thënë për veten e tij. Veç s'qe i sigurt nëse e  bënte këtë sinqerisht apo tallej.  — 

A do ta ndezësh?

 — 

Me gjithë qejf!

 — 

i tha.

Ata ndezën cigaret dhe një copë herë hesh-tën. Nga trarët mbi të cilët mbështetej shpina e kalit filloi të pikonte ujët dhe ata bënë pak mënjanë që të mos lageshin.  — 

Dreq, filloi prapë?

 — 

Jo, është një re e vogël.

 — 

Dhe mendo që, atë natë, unë duhej të kisha mendjen te gjithçka,

 — 

tha Konstruktori.

 — 

Te gjithçka, duke filluar nga problemet e teknikës së ndërtimit e deri te forma e jashtme e kalit. Sepse, në fund të fundit, kjo ishte edhe një vepër artistike dhe forma e saj duhej të ishte pak  a shumë e kohës. Format e kalit duhej të shkriheshin me format e mjeteve vetëlëvizëse të këtij shekulli. Nga këto, më i përshtatshëm m'u duk furgoni.  — 

Kur e pashë në fillim, mua m'u duk krejt si një furgon,

 — 

Kurse ju nuk besonit,

 — 

vazhdoi Konstruktori.

 — 

 — 

tha Milloshi.

Dhe kur nisi të gdhinte dita dhe

konturet e kalit filluan të shfaqeshin ngadalë përmes errësirës, ju mbetët të gjithë me gojë hapët nën këmbët e tij.  — 

Këtë nuk do ta harroj kurrë. Ai qëndronte perpara nesh me një madhështi të llahtarshme,

gjysmë i mbuluar akoma nga errësira dhe mjegulla e natës, gjysmë ëndërr e gjysmë realitet.  — 

Dhe ju dukeshit të vegjël përpara tij.

 — 

Kjo më kujtohet mirë,

 — 

 — 

tha Akamanti.

Më kujtohet që i pari e mori vesh Odisea K. dhe duke ngritur kokën drejt kalit, tha ato f jalët

e famshme: «Ky kalë do të terrorizojë shumë breza njerëzorë!»  — 

Çfarë?

 — 

tha Odisea K. kur dëgjoi emrin e tij.

80

 — 

 — 

Asgjë,

 — 

u përgjigj Roberti,

po kujtonim gjëra të kaluara.

Pak përpara filozofonit për hënen, tani

 po merreni me memuare,  — 

 — 

 — 

tha Odisea K. me ironi.

E ç'të bëjmë, sipas teje?

Odisea K. nuk u përgjigj.  — 

Të vrasim mendjen si të depërtojmë në këtë qytet?

 — 

vazhdoi Roberti.

 — 

Për këtë gjë

e kemi vrarë mendjen qindra ditë e net me radhë.  — 

Përderisa akoma jemi këtu dhe ajo atje,

 — 

Odisea K. tregoi me dorë qytetin,

 — 

Deri kur?

 — 

«Deri kur?» Ti Akamant s'di të bësh gjë tjetër veçse të flasësh me fraza filmash. Nuk 

 — 

kjo do të thotë se duhet ta vrasim mendjen ende.

e duroj dot piuhën e kinemasë. Nuk e duroj dot, sidomos kur thonë: «Përse e bëre këtë gjë, Mario?»  — 

Ti po bëhesh maniak, Odise,

 — 

tha Roberti.

 Nga mënyra sesi i picërroi sytë, u duk që Odisea K. deshi të thoshte diçka therëse, por pastaj ndërroi mendje. Ai nxori nga xhepi një gazetë dhe nisi të lexonte. Edhe Konstruktori kish filluar  të lexonte përsëri. Maksi rrinte me sy gjysmë të mbyllur. Siç duket dremiste, me mjekrën e  parruar, të kuqërreme, mbështetur mbi gjoks.  — 

Dhe të mendosh që vitet ikin, koha shkon,

tha Roberti trishtueshëm. Të rnendosh që, në këtë çast, ka njerëz që thonë: «telefonomë midis pesës dhe gjashtës», ose «pritmë te qcshja e parkut».

 — 

 — 

 — 

Ah,

 — 

ia bëri Milloshi.

 — 

I harruam të gjitha këto.

 — 

Na duket sikur i kemi parë

në ëndërr.  — 

I harruam. Jemi mbyllur këtu në këto dërrasa të vjetra dhe presim. Presim.

Odisea K. ngriti kokën përsëri.  — 

Kur ke një qëllim të madh, për hir të tij duhen bërë flijime.

81

Pikërisht, duket.

 — 

 — 

 — 

 — 

tha Roberti,

 — 

flijime në emër të një qëllimi. Por për fat të keq përfundimi s'po

Sipas teje duhet ta braktisim atë çka e ngritëm me aq mundim? Nuk thashë ta braktisim, thashë vetëm se përfundimi nuk po duket.

Ne nuk kemi faj për këtë. Vec kësaj. Nuk është e vërtetë se s'ka asnjë arritje. Vetëm qenia  jone këtu, në horizontin e qytetit, krijon tension dhe turbullim në gjendjen shpirtërore të tyre. Ne u rëndojmë atyre mbi gjoks, duke iu vështirësuar frymëmarrjen. .  — 

Vallë, për këtë kemi ardhur? nderhyn Akamanti. vështirësojmë frymëmarrjen, por t'u marrim frymën.

 — 

 — 

 — 

Ne kemi ardhur këtu jo t'u

Së paku, kështu mendoj unë. Odisea K. e vështroi ftohtë.  — 

 — 

 — 

Sigurisht, Akamant, sigurisht. O qyteti, o kali, ti vetë na ke thënë kështu,

 — 

vazhdoi Akamanti.

 — 

Apo jo?

Sigurisht Akamant, o qyteti, o kali! Megjithatë çdo gjë ka kohën e vet,

 — 

shtoi me një

zë të lodhur. Heshtja që ra pas fjalëve të tij ishte e gja-të. Ndihej që atë heshtje nuk mund ta prishte tjetër  kush, veç atij vetë që e vendosi.  — 

Çdo gjë ka kohën e vet,

 — 

tha ai për te tretën herë.

 — 

Kali i Drunjtë ka marrë deri ta-

ni shumë qytete. Asgjë s'mund ta ndalë trokun e tij. Veç duhet durim Akamanti hapi gojën, ndoshta për të thënë prapë f jalën «deri kur», që ai e kishte marrë vërtet nga filmat, por iu kujtua tallja e Odisesë K. dhe shtrëngoi nofullat. Milloshi, me njërën dorë mbështetur te trarët, vështronte larg përmes një të çare.  — 

Qytet i mallkusr,

 — 

murmuriti ai me urrejtje.

 — 

Ditë dhe natë na rri ballë për ballë

me ata tymtarë dhe ballkonë dhe drita të urryera. Me sytë e skuqur nga pagjumësia, Maksi vështronte heshtën e vjetër, hedhur mbi këmishën e tij të hekurt.  Nganjëherë më kap dëshpërimi. Më duket se kurrë nuk do të mundim të depërtojmë në këtë qytet. Ashtu si në ato ëndrrat e këqija, kur befas na ngecin këmbët dhe papritur gjendemi në errësirë dhe nuk e kapërcejmë dot pragun që duhet për të dalë matanë. Nganjëherë, më duket se ky qytet do të na e hajë kokën.

82

Oh! Vera do të jetë e shkurtër. Do të vijnë prapë netët e mërzitshme, të gjata të vjeshtës. Era do të fryjë nëpër mazgallat. Në fillim do të fi-shkëllejë, pastaj do të vijnë ulërimat. Odisea K. vështronte nga të çarat fushën e mbuluar me pellgje. Mbi pellgjet e shkreta dukej sikur  ngriheshin dallgë të mëdha bojëhiri, dhe ai e ndiente se si po lëkundej nga tallazet. Budallenj. Ju kujtoni se unë rri me qejf kë-tu në këtë gjysmë errësirë që mban erë myk, du-ke  pritur orën e depërtimit, larg shtëpisë, larg fëmijëve dhe gruas që më pret ditë e natë. Ajo pret te oxhaku i madh, mërzitet dhe thur pulo-vrin tim të zi dhe pastaj prapë e shthur nga mërzia dhe nga mërzia nis e thur përsëri. Me siguri njerëzit e saj, e ëma, tezet, hallat përpi-qen t'i mbushin mendjen të martohet prapë, por ajo s'pranon. Ajo vazhdon të thurë pulovrin tim të zi. Ditën e thur, natën e shthur. Sepse ajo e di që unë do të kthehem ndonjë ditë, të ulem te oxhaku i madh dhe të nis e të tregoj për vitet që kalova larg. Të tregoj si u mbyllëm këtu në këtë kalë të drunjtë,  përballë një qyteti të huaj, si pritëm vite me radhë për të bërë diversion, si ikn in ditët dhe si vinin netët si një karvan pa fillim e pa fund, si kërcisnin dërrasat e vjetra nga era dhe shiu dhe shqota. Përpara ujëra të shkreta, rreziqe dhe trishtim. O zot, ç'trishtim.

XV

Dita ishte me mjegull. Ballkonet e ndërtesave dhe drurët në park ngjanin sikur kalamendeshin  prej saj si të dehur.  — 

 — 

E di? Më duket se jam shtatzënë,

 — 

tha Lena porsa u takuan.

Si?

Atij iu duk sikur në atë çast, sytë e kalimtarëve e vështruan Lenën me çudi.  — 

Vërtet? Po ti sikur.. .

Ashtu kujtoja. . . Por ja. . . Edhe vetë u cudita.. . Sytë e saj ishin të butë, pak të lodhur. Hija  poshtë syve dukej si një muzg i vogël. Përse u hutove?  — 

 — 

 — 

 — 

U hutova vërtet,

 — 

tha ai.

 — 

Nuk e prisja. 83

 — 

Eja të ecim. Mbetëm këtu si të ngrirë.

Po na shikojnë të gjithë.

Ajo i vuri krahun dhe ecën të dy në rrugën përbri stadiumit «Studenti».  — 

 — 

 — 

 — 

Vërtet, Lena? Natyrisht,

 — 

tha ajo.

Po ti sikur. .. E pra, ta thashë. .. Edhe unë u çudita. U

çudita shumë. Kisha dy-tri javë që dyshoja, megjithëse në fillim nuk më bëri ndonjë përshtypje. Madje, ngaqë kujtoj se nuk bëj fëmijë, nuk mbaj mend as datat,  — 

 — 

 — 

 — 

Po ti je e sigurt? Ndoshta gabohesh? Ti doje që të gabohesha? Aspak, Lenë. Jam pothuaj e sigurt. Mbrëmë më vizitoi në konvikt një nga vajzat e medicinës. Duhet

të jem dy muajshe e ca. Rruga ishte plot me njerëz. Kalonin çifte, djem të rinj, gra me fëmijë nëpër karroca. Ajo u var në krahun e tij. E ndieja që koha po zgjatej, ditët iknin, e ndieja turbull, turbull, ashtu si ndien ndonjëherë mëngjesin kur akoma s'të ka dalë mirë gjumi. E ndieja, por kisha frikë të llogarisja ditët.

 — 

Më dukej sikur, nga llogaritja e ftohtë, do të prishej befas kjo magji. Ai e dëgjonte i hutuar dhe, padashur, lexonte shkronjat me drita nëpër fasadat e ndërtesave.  — 

 — 

 — 

 — 

Sikur ty të të vinte keq, nuk di ç'do të bëja. Ç'flet kështu? Unë jam i gëzuar njëlloj si ti. Po përse atëherë nuk flet? Jam i hutuar. Asgjë tjetër, Lenë, të betohem.

84

 Nën ndriçimin e llambave neon fytyra e saj dukej më e bardhë se zakonisht. E bardhë dhe pak e huaj me atë të kuq të lehtë buzësh, që gjithashtu ndryshonte ngjyrë nën ndriçimin e llambave. S'ka ndriçim më të përshtatshëm për ndarjen e dy njerëzve se ndriçimi i neonit, mendoi ai. Fytyrat duken të ftohta, të largëta, secili ka një të fshehtë që e merr me vete. A shkojmë në ndonjë lokal? Duhet të festojmë paralajmërimin e saj. Më fal që jam kështu. Më fal. Unë duhej të të puthja kur ti më the se je shtatzënë, por u hutova. Është një lumturi e tillë...

 — 

Ajo i shtrëngoi dorën.  — 

 — 

 — 

Ku po shkojmë? Në kafe «Dimërore»? Jo, më mirë shëtisim. Mbrëmja është e ngrohtë.

«Siguroni jetën tuaj në ISIS». Sa bukur e the: të festojmë paralajmërimin e tij. Ai bëri paralajmërimin. Ai bëri telegram: pas shtatë muajsh jam aty, midis jush, më prisni, bebi.

 — 

 — 

Ej, ku i keni sytë?

 — 

thirri shoferi duke nxjerrë kokën nga dritarja e kabinës.

Lena i buzëqeshi gëzueshëm. Të kapur përdore ata kapëreyen pothuajse me vrap udhëkryqin, nën vërshëllimën e bilbilit të policit. Ndërsa ecnin kështu, Genti i tregoi me gisht një afishe tjetër: «Mësojini fëmijëve rregullat e qarkullimit!».  Në sytë e saj kishte vazhdimisht një buzëqeshje rrëshqitëse të drejtuar diku larg, sikur qysh tani fëmija t'i shfaqej nëpër ballkonet e shtëpive përballë.  Ndërtesat në të dy anët e rrugës sa vinte rralloheshin. Ishte prapë po ajo rrugë me vila, kopshtet e të cilave nxinin prapa kangjellave të hekurta. «Siguroni jetën tuaj në ISIS». Ku po shkojmë?  jashtë tij.  — 

 — 

tha ai, sikur të kujtohej prej reklamës së fundit të qytetit se po dilnin

Më tutje, rruga ishte e errët vërtet. Larg dëgjohej muzikë vallëzimi.  — 

 — 

Këtu pranë duhet të jetë një lulishte verore,

 — 

tha ai.

Po, më kujtohet. Më premtove se do të më sjellësh.

Ai mbajti këmbët.

85

 — 

Të kujtohet në dimër?

 — 

 — 

 — 

Eja të shkojmë. Nuk duhet të jetë larg. Më mirë shëtisim në rrugë. Mbrëmja është kaq e bukur. Si të duash.

Ato vazhduan të ecin të përqafuar. Nga largimi i muzikës kuptohej që lulishtja po mbetej pas.  — 

Të kujtohet atëherë?

 — 

tha ajo.

 — 

Këtu ishte ftohtë, errësirë dhe frikë.

Sytë e saj diçka kërkonin tutje në horizont. Rruga automobilistike nisi të zbardhte në dritën e hënës që po dilte. Një cift ecte nëpër të, tutje, përpara tyre. Që larg dallohej fustani i bardhë i vajzës dhe dora e dikujt mbi supet e saj.  — 

Erë bliri,

 — 

tha ai.

 — 

E ndien?

Ajo mbështeti kokën mbi supin e tij. Ai vështronte drejt përpara në errësirën e dobësuar nga hëna.

 — 

Edhe vajza që ecte përpara tyre kishte flokë të verdhë si ajo.  — 

Gjithë ditën në fakultet sot flitej për komplotin,

 — 

tha ai.

 — 

Thonë se së shpejti do të

hapet gjyqi.  — 

Diçka u fol edhe te ne, por unë, të them të drejtën, s'e kisha mendjen.

Ajo vazhdonte ta mbante kokën të mbështetur te supi i tij.  — 

 — 

Le të flasim më mirë për tjetër gjë. Helenë e Trojës,

fliste me vete.  — 

 — 

Nganjëherë,

 — 

tha Genti sikur të

A të thërrasin më çunat e vegjël kështu?

 — 

tha ajo.

 — 

Më parë më thërrisnin rnë shpesh. Siç duket, tani nuk u pëlqej dhe

aq.  — 

 — 

 — 

 — 

Ti kujton se të bëjnë nder duke të thirrur ashtu? S'jam aq mendjemadhe sa ta mohoj. Kurse unë mendoj se s'është ndonjë nder i madh. Faleminderit. Megjithatë. . .

Helena e Trojës, pavarësisht se për të thonë se u bë një katrahurë aq e madhe, nuk qe vecse një grua mediokre, tha Genti.

 — 

 — 

86

 — 

E pse?

Si pse? gati sa s'thirri ai. Dc të pranoje ti, për shembull, që pas dashurisë sonë t'i nënshtroheshe fatit e të bashkëjetoje prapë me ish-të fejuarin tënd?

 — 

 — 

 — 

Kurrë,

 — 

tha Lena.

 — 

 — 

Kurrën e kurrës.

Kurse ajo bëri pikërisht atë gjë. Pas gjithë asaj lufte, ajo bashkëjetoi me ish-burrin e saj në  pallatin e qetë, ku herë pas here mbërrinin lajme nga bota.  — 

Asaj iu kujtuan shënimet e tij. «Një vit pas rënies së Trojës. Në Palldt të Menelaut. Pranverë».  — 

 — 

 — 

E pra, ti thua «kurrë»! Sepse ti qëndron më lart se ajo. Faleminderit, imzot. . .

 — 

tha ajo.

 — 

Si shkon «doktorata» jote?

Më ka mbetur fundi.

 Në të vërtetë, pak çaste më parë, në mënyrë të vetvetishme ai kishte zgjedhur një copë nga biseda e tyre për librin. «Ja ku është», tha ai. «Kali i Drunjtë». Ajo nuk e ngriti kokën nga supi i tij. «Duket i bardhë në dritën e hënës». «Le të duket si të dojë», tha ajo me përtim. «Ka ca kohë që nuk më bën përshtypje*. «Vërtet?» «Vërtet. Dikur më trembte pamja e 'tij, kurse tani aq më bën». «Kjo është gjë e mirë. Në një farë mënyre ti terrorizoheshe prej tij». «Madje ka ca kohë që ai s'po më duket më si kalë», vazhdoi ajo, «ka ca kohë që ai më ngjan më tepër me një furgon». «E çuditshme!» «Sidomos sonte», tha ajo si e përgjumur, «sidomos sonte, Gent». Ai vështroi që anash kokën e saj të verdhë. Duart i kishte të nxehta. «Thonë se dy këmbët e para i janë fundosur shumë në baltë».

87

«Ai është më tepër furgon se kalë», tha ajo. «Një furgon i mbërthyer mbi katër trarë, dy prej të cilëve janë fundosur dhe shtrembëruar nga pe-sha». Ai i përkëdheli flokët. «Po ty s'të duket kështu? A nuk të duket qesharake kjo arkë druri, që dikur na fuste fri-kën?» «Jo». Ajo qeshi me zë të ulët. «Dikur ndodhte e kundërta», tha. «Por, në fund të fundit, ç'na duhet të flasim për të? Le të rrijë aty në fushë si një dordolec, kurse ne të bisedojmë më mirë për dashurinë». «Do të doje të futeshim në të për të bërë dashuri»? «Nuk e di», tha ajo. «S'e kam menduar ndo-njëherë». «Ndonjë ditë, po të na zinte shiu midis fu-shës dhe ai të ishte e vetmja strehë?» «Nuk e di», përsëriti ajo. «Ndoshta. Po ti?» «Unë jo», u përgjigj ai me zë të akullt. «Të bësh dashuri midis skeleteve... Kurrë.» «O zot, ç'tru të shqetësuar që ke». Ajo e përkëdheli te qafa si ta qetësonte. «Helenë e Trojës», tha ai. «A ië thërrasin më çunat e vegjël kështu?» «Nganjëherë», tha ajo. «Më parë më thërri-snin më shpesh». Rruga automobilistike dukej pothuajse e bardhë nën dritën e hënës. Çifti që ecte përpara tyre nuk  dukej më. Një lehje e largët qensh e bënte edhe më të shkretëtirtë fushën.  — 

Kthehemi,

 — 

tha ai pas një copë here, - kemi ikur shumë.

Ajo e vështroi gjatë. Sytë e saj ishin të muzgët e të ndritshëm njëkohësisht. Kjo është mbrëmja ime apo jo? Mos ma prish qejfin, eja të ecim në fushë. Dua të shtrihem në mes të saj, të thith erën e barit.

 — 

Ai nuk u përgjigj.  — 

Eja.

Sytë e saj ishin si të njomur nga hënëzimi; Nga të dy anët e rrugës fushëtira shpalosej largs me atë lehje të harruar qensh në skajet e saj, qe e bënte edhe më të pafundme. 88

 — 

Eja, Gent.

Dhe ata e lanë udhën dhe u futën në nate.

XVI

Ishte mëngjes herët. Telefoni ra disa herë. Oficeri i rojës ngriti receptorin.  — 

Alo! Policia?

Prapa membranës së zezë një zë i shqetësuar.  — 

Policia? Dëgjo këtu. Jashtë qytetit, në fushë, nga e majta e korijes së blireve janë gje-

tur dy njerëz të vrarë. Oficeri rrudhi ballin.  — 

Përsërite!

Zëri e përsëriti. Oficeri merrte shënim në bllok. Korija e blireve nga e majta, dy kilometra larg rrugës automobilistike, në fushën e hapur. Dhjetë minuta më vonë makina e policisë turrej me shpejtësi nëpër xhadenë e blireve. Ishte freskët. Tufa zogjsh fluturonin nga bliret të trembur. Shefi i policisë dhe mjeku kriminalist vështronin në heshtje mëngjesin. Pranë shoferit ishte ulur  një tjetër njeri, me sa dukej, i zyrës së zhdukjes së krimeve. Në prehrin e tij lëkundej një aparat fotografik.  Nga fusha ngrihej avull i lehtë. Aty-këtu nxinin mullarë të vetmuar. Një plep, një kanal. Përsë ri një tufë zogjsh. Dhe qetësi.  — 

Dashnorë,

 — 

Natyrisht.

 — 

tha shefi.

Gjithë rrugës nuk folën më. 89

 — 

Qëndro,

 — 

tha shefi kur arritën te korija.

 — 

Ja ku është.

Makina qëndroi. Larg nga e djathta dukej një polic. Ata e lanë makinën dhe ecën në këmbë. Mjeku ishte i shëndoshë dhe vinte pas. Ai vështronte me sytë e përgjumur hapësirën e qetë. Ndihej erë dheu. Çizmet e shefit shkëlqenin mbi barin e rrallë. Tani ato shkëlqenin nga vesa. Herë--herë, flladi i mëngjesit sillte erë bliri, por era e dheut ishte më e fortë. Kur u afruan ata, polici bëri disa hapa në drejtim të tyre. Shefi i ktheu përshëndetjen dhe grupi i vogël u afrua te të vrarët. Fustanin e bardhë dhe tufën e flokëve të verdhë e kishin parë që larg. Era e lehtë e gufmonte fustanin herë pas here dhe pastaj e linte të binte përsëri mbi trupin pa jetë. Ajo kish rënë mbi kurriz. Mbi gjoks kishte një plagë të madhe. Kurse ai qe rrëzuar përmbys,  plagën e kish në shpinë. Në castin e fundit kish dashur, siç duket, të ngrinte kokën. duke u mbështetur mbi bërrylet për të parë ndoshta vrasësin, por nuk kish mundur, koka i qe rrëzuar  midis duarve dhe ashtu kishte mbetur. Midis heshtjes, dëgjohej vetëm zhurma e shkrepjes së fotoaparatit. Shefi i policisë ngriti çantën që kishte mbetur pranë trupave. Në çantë kishte një pasqyrë të vogël, të kuq buzësh, ca qindarka dhe një leje-hyrje. E hapi lejehyrjen dhe lexoi: «Ana Shundi, vjeç njëzet e një, laborante». Mjeku u përkul mbi të vrarën, mënjanoi një tufë flokësh dhe një copë herë vështroi plagën e gjoksit.  — 

Plagë e çuditshme, e tmerrshme,

 — 

tha me ngadalë sikur fliste me vete.

Dy të tjerët u përkulën që të shikonin më mirë.  — 

Një plagë e pazakontë,

 — 

tha eksperti i zyrës së zhdukjes së krimeve.

Plaga ishte me të vërtetë e jashtëzakonshme, një plagë e madhe e kuqe me të çara anash. Ajo i ngjante diellit në çastin e perëndimit, kur rreth e rrotull tij kanë mbetur vetëm disa rreze të kuqe.  — 

Çfarë arme është përdorur vallë?

 — 

pyeti shefi i policisë.

Doktori ngriti supet. Eksperti i zyrës së zhdukjes së krimeve u përkul përsëri mbi trupin e viktimës.  — 

Ndoshta armë të vjetra muzesh,

 — 

tha me zë të mbytur.

Shefi i policisë hodhi sytë rreth e rrotull. Nga të gjitha anët shtrihej hapësira e shkretë e fushës. Këtu nuk kishte as mullarë, as kasolle. Fushë djerrë kudo. Vetëm tutje, në një largësi pothuaj prej një kilometër, dukej furgoni i vjetër i anuar nga njëra anë. 90

Ata të tre vështruan një copë herë pa folur në atë drejtim.

XVII

Prapë erdhi vjeshta. Pellgjet e vjetër te fushës, që ishin tharë gjatë verës së nxehtë, tam po mbusheshin përsëri me ujë. Zogjtë fluturonm trumba-trumba duke shkretuar qiellin e madh  Në mes të fushës, përballë qytetit, ngrihej si dhe më parë Kali prej Druri. D ërrasat e vjetra vendevende ishin kalbur dhe era frynte e vërshëllente nëpër zgavrat e brimat e tij te panumërta. Ata rrinin brenda si dhe më pare, te shtrire shkujdesshëm në qëndrime më të ndryshme mbi  batanijet e vjetra. Konstruktori kish mbeshtjellë fytin me shall dhe vazhdimisht kollitej. Milloshi me Maksin kishin mbyllur sytë pergjysme dhe nuk kuptohej dremitnin apo mendoheshin. Edhe Odisea K., që zakonisht nuk e humbte kohën kot, rrinte me duar të kryqëzuara. Nga një e çarë që e kishte afër kokës, njëri sy i shikonte një pjesë të fushës, pikërisht atë ku ishte varri i Akamantit. Ca copëra të grisura gazetash era i shtynte rrotull varrit. I shkreti Akamant, mendoi ai gjithë hidhërim. Tani askush s'na i sjell më gazetat dhe nga asgjëkund s'na vjen asnjë lajm. Duke vështruar fushën, ai mendonte se si kishte mundur vallë të zvarrisej nëpër atë llucë me gjithë ato  plagë në kokë. Nuk i dilnin nga mendja sytë e tij gjithë tmerr, sidomos kur i tha Maksit: «Pashë Helenën tënde».  — 

Çfarë po mërmërit,

 — 

Asgjë. M'u kujtua Akamanti. Fjalët e tij

 — 

tha Roberti.

të fundit për Helenën.  — 

 — 

 — 

 — 

Me siguri ishte çmendur,

 — 

tha Roberti.

Dhe është e natyrshme, gjithë ato plumba rreth e rrotull kafkës. Mua nuk m'u duk i çmendur, I cmendur ishte,

 — 

 — 

tha Odisea K.

tha Maksi, duke hapur sytë e përskuqur.

me dorën time.

91

 — 

Unë Helenën e vrava

Sytë e tij u ndalën te heshta e vjetër, maja e së cilës, e zezë në të kuqërremtë, nuk kuptohej nëse dukej ashtu nga ndryshku apo nga gjaku i tharë. Konstruktori zuri të kollitej përsëri dhe ata, sikur të donin të dëgjonin më mirë atë të kolli-tur, e  prenë bisedën.

XVIII

Ishte mesi i tetorit. Duke shëtitur në rrethinat e qytetit me Lenën, Gent Ruvina vuri re papritur se fusha nëpër të cilën po ecnin ishte e njohur për të. Ah, po ky qenka pikërisht vendi i atij piknikut të madh, vitin që shkoi, gati sa s'thirri ai. Ja edhe furgoni i vjetër mënjanë. Punëtorët e komunales nuk e paskeshin hequr ende.  — 

Lena!

 — 

thirri ai.

 — 

Ja Kali i Drunjtë.

Ajo mblidhte lulet e fundit të stinës, njëzet hapa larg tij. Ktheu kokën dhe vështroi një copë herë andej nga tregoi ai me dorë. Pastaj u përkul përsëri për të mbledhur lule. Sytë i kishte të  pikëlluar, ashtu siç i bëheshin herë pas here qysh nga dita kur kishte dëgjuar për vrasjen e një çifti të ri, vrasje për të cilën ajo ishte e bindur se ishte bërë nga ish-i fejuari i saj që, me siguri, e kishte marrë vajzën e panjohur leshverdhë në gjysmëterr, për Lenën.

 Ndërsa ajo vazhdonte të plotësonte tufën e saj, Gent Ruvina ecte ngadalë drejt furgonit. Era shtynte midis pellgjeve ca copëra gazetash në të cilat mund të lexoheshin gjysma-gjysma titujt. Furgoni ishte tani jo shumë larg tij. Hapat e Gent Ruvinës sa vinin bëheshin më të ngadalshëm. Vë-shtrimi i tij ra mbi një shishe të hedhur në tokë. U përkul, e ngriti dhe me të në dorë bëri edhe disa hapa drejt furgonit. Pastaj ndaloi në vend. Ishte i vetëm midis fushës. E ngriti krahun dhe me sa forcë që kishte e flaku shishen në drejtim të furgonit. Shishja u përplas te dërrasat, duke shkaktuar brenda tyre një zhurmë të shurdhët hekurishtesh. Që nga vendi ku mblidhte lule, ai pa Lenën të kthehej e habitur drejt tij, por nuk e dëgjoi dot se ç'tha, sepse befas ajo iu duk tepër larg. Ishte i vetëm midis fushës së pafundme, nga skajet e së cilës pritej të dilnin gjarpërinjtë monstra  për ta ndëshkuar. Ndërsa zvarriteshin ngathtësisht përmes baltës drejt tij, ai e ndjeu se po ngrinte. Ai po kthehej në skulpturë mermeri në trajtat e Laokoontit, midis një zallahie të largët. Ishte në muze të Luvrit, në Londër, në Madrid, rrethuar nga turma të pambarimta vizitorësh e turistësh. . . Zërat e tyre, vështrimet, kërcitjet e fotoaparateve vërtiten rrotull tij. Atij i merren mendtë prej kësaj vorbulle. Njerëzit i tregojnë njëri-tjetrit gjurmët e gërvishtjes së përbindëshave mbi fytyrën

92