PDF Errazionamendua

Goi-maila

Abere Hazkuntza

1 Errazionamendua

LANBIDE EKIMENA

L ANBIDE E KIMENA LANBIDE EKIMENA

Proiektuaren bultzatzaileak

Laguntzaileak

Hizkuntz koordinazioa

Egilea(k):

ORMAZABAL Joxe Jabier: Manejo reproductivo del rebaño. The Babcock Institute University of Wisconsin

Itzultzailea(k): Di-da, S.koop. Zuzenketak: Elhuyar Hizkuntz zerbitzuak Maketa: Pello Aranburu eta Agurne Lizaso Azalaren diseinua: Naiara Beasain 2005an itzulia eta prestatua

1 Errazionamendua

Aurkibidea 1. BEHIAREN DIGESTIO-SISTEMA ........................................................................................................ 2 1.1.

Digestio-sistemaren deskribapena ............................................................................................. 2

1.2.

Digestioaren prozesuak .............................................................................................................. 6

1.3.

Digestio-aparatuaren funtzionamendua ................................................................................... 13

2. DIETAKO MANTENUGAIAK .............................................................................................................. 23 2.1.

Sarrera ...................................................................................................................................... 23

2.2.

Ura ............................................................................................................................................ 23

2.3.

Energia daukaten mantenugaiak .............................................................................................. 24

2.4.

Karbohidratoak ......................................................................................................................... 26

2.5.

Bitaminak .................................................................................................................................. 30

2.6.

Mineralak .................................................................................................................................. 34

3. ENERGIAREN ETA PROTEINEN METABOLISMOA ........................................................................ 46 3.1.

Nola lortzen dute bakterioek eta behiek energia elikagaietatik? .............................................. 46

3.2.

Karbohidratoak energia-iturri gisa ............................................................................................ 46

4. ANIMALIEN ELIKADURARI DAGOZKION PRINTZIPIO OROKORRAK ........................................... 59 4.1.

Elikadura-premiak ..................................................................................................................... 59

4.2.

Premia-motak ........................................................................................................................... 61

4.3.

Analisiaren bidez lortutako elikagai-frakzioak .......................................................................... 62

4.4.

Digerigarritasuna ...................................................................................................................... 63

4.5.

Abereek jan dezaketen elikagai-kopurua ................................................................................. 64

4.6.

Energia-ekarpena ..................................................................................................................... 66

4.7.

Energia-unitateak...................................................................................................................... 67

4.8.

Proteina-ekarpena .................................................................................................................... 68

4.9.

Mineralen ekarpena .................................................................................................................. 70

4.10. Ur-ekarpena .............................................................................................................................. 73 4.11. Zenbait elikagai erabiltzeko mugak .......................................................................................... 74

LANBIDE EKIMENA

I

1 Errazionamendua

5. AZPIPRODUKTUEN ERABILERA HAUSNARKARIEN ELIKADURAN ............................................. 75 Sarrera ..................................................................................................................................... 75 5.1.

Azpiproduktu energetikoak ....................................................................................................... 75

5.2.

Zuntzezko azpiproduktuak ........................................................................................................ 84

5.3.

Degradatzen ez den errumeneko proteina-edukia handiagotzen duten elikagaiak ................. 96

5.4.

Konparazio kualitatiboa eta kuantitatiboa ................................................................................. 99

5.5.

Konparazio ekonomikoa ......................................................................................................... 100

6. TXAHALAK ELIKATZEA ................................................................................................................... 101 6.1.

Oritza eta txahal jaioberrien gaixotasunen aurkako erresistentzia......................................... 101

6.2.

Txahal jaioberriaren urdaila .................................................................................................... 105

6.3.

Txahal gazteak esnez elikatzea ............................................................................................. 109

6.4.

Elikagaiak ematen hastea: hasierako garaua eta belar lehorra ............................................. 119

6.5.

Titia kendu baino lehen aurreikusten den pisu-irabazia ......................................................... 124

6.6.

Titia kentzea ........................................................................................................................... 125

6.7.

Laburpena............................................................................................................................... 129

6.8.

Eranskina ................................................................................................................................ 131

7. ESNE-BEHIENTZAKO ELIKAGAIAK ............................................................................................... 132 7.1.

Zer erabil dezakegu behiak elikatzeko? ................................................................................. 132

7.2.

Bazkak .................................................................................................................................... 133

7.3.

Kontzentratuak........................................................................................................................ 145

7.4.

Mineralak ................................................................................................................................ 159 Laburpena ............................................................................................................................... 162

8. KALITATE ONEKO ESNEA LORTZEKO ELIKADURA ................................................................... 164 8.1.

Esnearen koipearen eta proteinaren jatorriak ........................................................................ 164

8.2.

Elikagaiek esnearen koipean eta proteinan duten eragina .................................................... 167

8.3.

Anoak esnearen koipe-ehunekoan duen eragina................................................................... 171

8.4.

Anoak esnearen proteina-kopuruan duen eragina ................................................................. 172

8.5.

Esnearen kalitaterik onena lortzeko maneiatze-arauak ......................................................... 173

LANBIDE EKIMENA

II

1 Errazionamendua

9. GEHIGARRIAK, IRAULTZA ABEREEN ELIKADURAN ................................................................... 176 9.1.

Digestio-aldarazleak. Kontzeptua eta sailkapena .................................................................. 176

9.2.

Konpondu beharreko arazoa .................................................................................................. 176

9.3.

Gehigarriak ............................................................................................................................. 177

9.4.

Gehigarriak edo zuzentzaileak ............................................................................................... 178

9.5.

Zuzentzailea edo gehigarria ................................................................................................... 178

9.6.

Gehigarri nagusien erabilergarritasuna .................................................................................. 179

9.7.

Aukera “naturalak” .................................................................................................................. 181

9.8.

Olio esentzialen konposizioa .................................................................................................. 184

9.9.

Olio esentzialen jarduteko era ................................................................................................ 184

9.10. Pentsuak fabrikatzeko prozesu teknologiko berrietan sortzen diren egonkortasun-arazoak . 185 9.11. Legearen arabera kontrolatzea .............................................................................................. 185 10. ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOEN TAULAK (INRA) ................................................................... 186 10.1. Elikagaien elikadura-balioaren taulak ..................................................................................... 186 11. HAZTEKO TXAHALAK ELIKATZEA ................................................................................................. 206 11.1. Gomendatutako ekarpenak .................................................................................................... 206 11.2. Anoak ...................................................................................................................................... 210 11.3. Maneiatzeko sistemak txahalen elikaduran ............................................................................ 212 11.4. Ugalketarako txahalak hazteko elikadura-arauak .................................................................. 215 12. BIGANTXAK ELIKATZEA ................................................................................................................. 217 12.1. Gomendatutako ekarpenak .................................................................................................... 218 12.2. Anoak egiteko metodoak ........................................................................................................ 219 13. ESNE-BEHIAK ELIKATZEA ............................................................................................................. 221 13.1. Bolumen-anoa ........................................................................................................................ 222 13.2. Kontzentratuz osatutako anoa ................................................................................................ 222 14. OKELETARAKO BEHIAK ELIKATZEA............................................................................................. 229 14.1. Gomendatutako elikadura-ekarpenak .................................................................................... 230 15. ARDI-AZIENDA ELIKATZEA ............................................................................................................ 238 15.1. Ardiak elikatzea ...................................................................................................................... 238 15.2. Ardien anoak egitea ................................................................................................................ 243 15.3. Lehor-aldian dauden ardientzako anoa kalkulatzea ............................................................... 250 15.4. Arkumeak elikatzea ................................................................................................................ 267

LANBIDE EKIMENA

III

ERRAZIONAMENDUA

LANBIDE EKIMENA

1

Abere Hazkuntza

1 BEHIAREN DIGESTIO-SISTEMA 1.1

Digestio-sistemaren deskribapena Sarrera

Digestioa, digestio-bideen barruan elikagaiak substantzia sinple bilakatzeko prozesuen multzoa da. Xurgatzearen bidez substantzia horiek odolera pasatzen dira, digestio-bideak osatzen dituzten zeluletan zehar. Xurgatutako mantenugaiak gorputzeko ehunek erabiltzen dituzte lan egin, hazi eta esnea sintetizatu ahal izateko. Esne-behia, ardia eta ahuntza bezala, herbiboroa da eta lau ataleko urdaila du (poligastrikoa). Gizakiak, txerriak, arratoiak eta zaldiak, besteak beste, abomaso deritzon atal bakarreko urdail sinplea dute, hau da, monogastrikoak dira. Herbiboro asko hausnarkariak dira eta harreman estua dute errumeneko mikroorganismoekin. Harreman hori sinbiotikoa da, hau da, behiarentzat zein mikrobioentzat onuragarria da. Behiak elikagai asko sartzen ditu errumenean eta horrek giro aproposa sortzen du mikroorganismoak ugal daitezen. Mikroorganismoek, era berean, hausnarkarientzat erabilera mugatua duten karbohidrato konplexuak, adibidez, zelulosa (landare-ehunen osagai nagusia) eta proteinarik gabeko nitrogenoa (urea eta amoniakoa) erabiltzeko gaitasuna eskaintzen diote behiari. Mikrobioak errumenean hartzitu ondoren, behiaren digestio-bideen eginkizuna eta bertan izaten diren prozesuak gizakienen eta urdail sinplea duten beste animalienen antzekoak dira. Beraz, errumenean bizi diren mikrobioei esker, hausnarkariek bazka, laboreen hondakinak, eta nekazaritzako eta industriako hondakinak elikagai oso nutritibo bihurtzen ditu eta, ondorioz, gizakiok janariak (esnea, okela) lortzen ditugu.

Atzeko zakua ERRUMENA ZAKU TXIKIA Zaku txikiko eta omasoko zuloa (errumeneko irteera) OMASOA

Sabeleko zakua

1.1. irudia. Behi helduaren erretikulu-errumenaren ezkerreko albotiko bista. Eskuineko aldean dauden organoak lerro etenaz adierazten dira.

LANBIDE EKIMENA

2

Abere Hazkuntzaren Produkzio Intentsiboa

Egitura eta eginkizuna 1.1. eta 1.2. irudietan organoak eta elikagaiek egiten duten bidea ikus daitezke. ONDESTEA (heste lodiaren azken zatia) HESTEITSUA (heste lodiaren eta heste meharraren artean) HESTEAK DUODENOA (heste meharraren lehen zatia) Pelbiseko hezurra Maskuria

Errumena OMASOA

ERRETIKULUA Erretikuluko eta omasoko zuloa (omasoko sarrera)

ABOMASOA

1.2.irudia. Behiaren erretikulu-errumenaren (omasum eta abomasum) eskuineko albotiko bista. Errumena lerro etenaz adierazten da, zeren behiaren ezkerreko aldean baitago.

1.1. taulan organo bakoitzak digeritzeko gorde dezakeen bazkaren kopurua eta organo hutsak digestio-bideetan duen pisuaren ehunekoa ikus daitezke.

Digestio-bidea

Ahalmena %

1

Luzera 2

kg

m

Erretikulu-errumena

67

±100

−

Omasoa

5

±11

−

Abomasoa

4

±14

−

Heste meharra

21

±45

±46

Hesteitsua

±7

±0.9

Heste lodia

− 13 100

±21 195

±10

Guztira

−

1 Digesta lehorra, hodi gastrointestinaletako digestaren ehunekotan. 2 Digestaren pisua 3 Kopuru honetan hesteitsuko digesta lehorraren kopurua sartzen da 1.1. taula. Behi helduaren digeri-handiko organoaren garrantzi erlatiboa eta pisua.

LANBIDE EKIMENA

3

Abere Hazkuntza

Erretikulu-errumenari eta abomasoari urdailaurreak deitu ohi zaie eta animalia hausnarkariek baino ez dituzte. Gainerako hodi gastrointestinalak, abomasoa, heste meharra, hesteitsua eta heste lodia barne, hausnarkariak ez diren animalienak bezalakoak dira. 1.1. taulan organo hutsak organoaren edukiaren arabera duen pisua adierazten da. Erretikulu-errumena digestio-biderik handiena da eta digestaren % 67 dauka. Erretikulu-errumenean 100-120 kg bazka gorde daitezke digeritzeko. Omasoa eta abomasoa organo txikiak dira. Hala ere, omasoak eginkizun garrantzitsuak ditu. Heste meharraren ezaugarri nagusia luzera da (46 metro gutxi gorabehera). Ezaugarri hori ahalmena baino garrantzitsuagoa da (1.1. taula).

Parte funtzionalak Ezpainak, mingaina eta haginak Mingaina ahoaren atzemate-organo nagusia da. Mingainak bazka ahora erakartzen du. Hausnarkariek ez dute letaginik, ez eta goiko ebakortzik ere. Goiko ebakortzen ordez hagin zapalen multzoa dute, eta beheko ebakortzek gainazal horren aurka zapalduz, bazka moztu egiten dute. Horrez gain, goiko masailezurra behekoa baino zabalagoa da eta, horri esker, animaliak aldi bakoitzean alde bateko matrailaginak erabil ditzake. Masailak alboketarako mugimenduak egiten dituenez, matrailaginek zizelaren antzeko gainazalak dituzte. Gainazal horrek mastekatzea errazten du, animaliak hausnartzen duenean. Listu-guruinak eta hestegorria Ahoan listu-guruin asko daude. Guruinek konposizio berezia duen listua jariatzen dute. Hestegorria metro bat baino gehiagoko luzera duen hodi txikia da. Janaria eta listua ahoan nahastatzen dira eta hestegorrian zehar errumenera jaisten dira. Animaliek hausnarketa egiten dutenean, errumeneko edukia ahora itzultzen da hestegorrian zehar, mastekatze osagarria egiteko. Erretikulu-errumena Urdaileko lehenbiziko bi ganberak, hau da, errumena eta erretikulua batera izendatu ohi dira (1.3. irudia). Erretikulu-errumenak hiru zaku ditu (kraniala, atzekoa eta sabelekoa). Zakuak zutabeak deitzen diren muskulu-zerrenda sendoen bidez bananduta daude. Erretikulu-errumena behiaren hodi gastrointestinaletako osagairik pisutsuena da eta guztizko edukiaren 2/3 hartzen du (1.1. taula). Elikagaiak denbora erdia egon ohi dira erretikulu-errumenean (40-72 h). Errumenaren barruko zutabeak uzkurtu eta erlaxatu egiten dira eta uzkurtze-zikloak 50-60 segundo irauten du. Errumenaren barruko aldea milaka papilaz estalita dago. Papila horiek hausnarketaren hartziduraren ondoriozko azken produktuak (gantz-azido lurrunkorrak eta amoniakoa) xurgatzeko eremua handiagotzen dute. Errumenaren eta gainerako digestio-bideen erlazioaz jabetzeko, errumena laku handi bat dela eta gainerako digestio-bideak albo batetik pasatzen den ibaia dela esan daiteke. Erretikulu-errumenak elikagaien zuntz-partikulak atxiki ditzake eta denbora gehiago edukitzen ditu mikrobioen hartziduraren eraginpean.

LANBIDE EKIMENA

4


Errumenaren bidez, behiak landare-zelulen paretak aprobetxa ditzake. Hausnarkariak ez diren animaliek ezin dute landare-zelulen paretetako energia aprobetxatu.

Erretikulua errumenaren aurrean dagoen zakua da. Atzeko errumenetik hestegorriaren sarbidearen (kardiaren) bidez bananduta dago eta sabeleko errumenetik erretikulu-errumeneko tolesduraren bidez bananduta dago. Erretikuluaren barruko aldeak “abaraskaren” itxura du. Erretikulu-errumenaren uzkurtze-zikloan, tolesdura hori desplazatu egiten da eta, gero, erretikulu osoa gogor uzkurtzen da eta digesta gorantz bidaltzen du, erretikulua husteko. Dentsitate handiko partikula txikienak erretikuluko eta omasoko zulotik pasatzen dira omasoko tolesduretarantz, eta dentsitate txikiko partikula handienak sabeleko errumenera itzultzen dira. Erretikuluaren mugimendua oso garrantzitsua da digeritu behar den bazkaren partikulak erretikulu-errumenetik atera baino lehen iragazteko eta banantzeko. Hestegorriaren sarbidea eta erretikuluko eta omasoko zuloa, hurrenez hurren, erretikulu-errumeneko sarrera eta irteera dira. Bi zulo horiek elkarrengandik hurbil daude eta hestegorriaren kanalaren bidez lortuta daude. Txahalak titia hartzen duenean, kanalaren ezpainak itxi egiten dira hodia eratzeko, eta hodi horretan zehar esnea hestegorritik abomasora joaten da zuzenean, errumenera sartu gabe. Behi helduaren kasuan, bazka irensten duenean kanal hori irekita egoten da eta erretikulu-errumenera joaten da. Omasoa Omasoa muskulu-tolesduren multzoa da. Omaso hutsaren masa handi samarra bada ere (1.1. taula), digestio-bideetan dagoen digestaren pisuaren % 4 baino ez dauka. Behi helduen omasoa futboleko baloiaren tamainakoa da, gutxi gorabehera. Omasoaren eginkizun guztiak ez dakigu zehatz-mehatz zein diren. Tolesduren artean gelditzen den digestak oso lehorra izateko joera du. Beraz, dirudienez, egitura honek, errumenean zehar digestarekin batera sartzen den likidoaren ondoriozko ura eta mineralak (Na+ —sodioa— eta HCO3 —bikarbonatoa—) xurgatzeko jardueran parte hartzen du. Horren ondorioz, urak ez du abomasoak jariatutako azidoa diluitzen, eta mineralak listura itzul daitezke. Abomasoa Abomasoa hausnarkarien urdailaren laugarren ganbera da. Abomasoak entzimak eta azido klorhidrikoa jariatzen ditu, animalia monogastrikoen urdailak egiten duen bezala. Abomasoaren barruko aldeak jariatze-eremua handiagotzen duten tolesdurak ditu. Abomasoak bi atal ditu. Hondoan, nagusiki, azido klorihidrikoa (HCl) eta ingurune azidoan aritzen diren entzimak jariatzen dira. Piloroko aldean digesta metatu egiten da bolo diskretu gisa duodenorantz bidali baino lehen.

LANBIDE EKIMENA

5

Abere Hazkuntza

Heste meharra Heste meharra hiru ataletan (duodenoa, jejunoa eta ileona) banatutako hodi luzea da. Behi helduaren heste meharrak, gutxi gorabehera, 46 metroko luzera eta 1-4,5 cm-ko diametroa ditu. Papila mikroskopikoek masaren araberako azalera izugarria ematen diete heste meharraren paretei. Heste meharrean digestioaren azken produktuak xurgatzen dira. Gorputzeko zelula aktiboenetako batzuk ere bertan daude. Datuen arabera frogatu denez, hesteetako zelulek osatutako proteina baten “bizi-itxaropena” egun batekoa da, gutxi gorabehera. Muskuluetako proteinen bizi-itxaropena, ordea, hilabetekoa da. Pankreak eta heste meharraren gainazalak jariatzen dituzten entzimek proteinak, karbohidratoak eta gantzak digeritzen dituzte. Gibeleko behazunak gantzak digeritzen laguntzen du, eta gantzok prestatu egiten ditu, behazun-bideen bitartez, duodenoak xurga ditzan. Heste lodia Hesteitsua heste lodiaren lehen zatia da. Hodi gastrointestinalen fluxu nagusitik banandutako ganbera da. Hesteitsuan mikrobioak hartzitu egiten dira, abomasoan azidoak eta heste meharrean entzimak digeritu ondoren. Animalia-espezie batzuen (zaldiaren eta untxiaren) hesteitsuak mikrobioak hartzitzen laguntzen du, baina, txikia da eta ez da hain garrantzitsua, behi helduaren erretikulu-errumenarekin konparatuz. Kolona bi zatitan banatuta dago: kolon proximala eta kolon espirala. Kolonak ez du garrantzi handirik digestioari eta mantenugaiak xurgatzeari dagokienez. Kolonean gorozkiak sortzen dira. Heste lodiaren gainazalak ez du papilarik, baina erraz xurgatzen ditu ura eta mineralak.

1.2

Digestioaren prozesuak Zer da digestioa?

Elikagaiak irensten direnean, nutrizioari dagokionez, ez dira gorputzean sartzen. Digestio-bideetan izaten den elikagaien digestioaren ondoriozko mantenugaiak, odol-fluxuak xurgatzen dituenean baino ez dira gorputzean sartzen. Digestioaren eginkizun nagusia, forma oso konplexuetan antolatutako mantenugaiak hesteen paretak zeharka ditzaketen osagai kimiko sinple bihurtzea da. Adibidez, zelulosa gorputzeko zelulek erabili ezin duten karbohidrato-forma konplexua da, baina errumenean hartzitu ondoren, zelulosa gantz-azido lurrunkor bihurtzen da. Odolera xurgatu ondoren, gantz-azido lurrunkorrak esnearen koiperako edo laktosarako aitzindari gisa erabil daitezke. Normalean elikagaiak ez dira guztiz digeritzen eta digeritzen ez den partea kanporatu egiten da gorozkien bidez, behiaren gorputzera sartu gabe. Bestalde, elikagaien parte bat gorputzera sartu baino lehen digeritu behar ez diren konposatu sinpleak dira. Konposatu horiek (adibidez, azukre sinpleak, aminoazidoak) oso disolbagarriak dira (tearekin edo kafearekin erabili ohi dugun azukrea bezain disolbagarriak). Hala ere, behien kasuan, osagai sinple horiek, zuzenean xurgatu beharrean, errumeneko mikrobioek erabiltzen dituzte.

LANBIDE EKIMENA

6


Digestio-aldeak 1.4. irudian digestio-bideetan izaten diren prozesuen profila ikus daiteke. Mingainaren bidez janaria ahoratu egiten da, gero hestegorrira pasatzen da eta, ondoren, errumenera sartzen da. Errumenean mikroorganismoek elikagaiak hartzitzen hasten dira. Zuntz-partikula handiak berriro ahoratu egiten dira fisikoki gehiago txikitzeko (hausnarketa) eta, gero, berriz ere erretikulu-erruemenera sartzen dira. Hartzidura-produktu batzuk (adibidez, gantz-azido lurrunkorrak) odolera pasatzen dira, erretikulu-errumenaren pareten bidez. Digesta erretikulu-errumenean egoten den denbora aldakorra da. Digestaren parte likidoena 10-12 orduz egon daiteke errumenean, eta zuntz-partikulak 20-48 atxiki daitezke errumenean. Erretikulu-errumenetik ateratzen den digestak hartzitu gabeko elikagai-partikula txikiak dauzka. Partikula horiek errumenean ugaldu diren mikroorganismoen ondoriozko proteina-iturri ona dira. Digesta, erretikuluko eta omasoko zuloan zehar, omasoko tolesduretara pasatzen da, eta, gero, abomasora sartzen dira. Abomasoan, ingurune oso azidoa denez, bakterioen jarduera gelditu egiten da eta partikulak kimikoki desegiten hasten dira (digestio azidoa). Abomasoan ordu gutxi egon ondoren, digesta, piloroan zehar, heste meharraren lehengo zatira (duodenora) pasatzen da. Pankreak digestio-entzimak jariatzen ditu eta gibelak behazuna jariatzen du. Jariaketa bi horiek digestaren edukiarekin nahasten dira eta nahastutako digesta hori heste meharrera sartzen da, eta, han, digestio entzimatikoa (digestio kimikoa) hasten da.

LANBIDE EKIMENA

7

Erretikulu-errumenean

bakterioak errazago ugaltzen dira.

2- Errumenean hartzitu ez diren karbohidratoak eta 3- Proteina, karbohidrato proteinak digeritzen eta lipidoen digestio entzimatikoa egiten da. dira. 4- Ura, mineralak, 3- Errumenean aminoazidoak, glukosa sortzen den eta gantz-azidoak bakterio-proteina digeritzen da (1-2,5 xurgatzen dira.

8

2- Ura xurgatzen da eta gorozkiak sortzen dira

1- Bakterioek digestioan xurgatu ez diren produktuak hartzitzen dituzte.

LANBIDE EKIMENA

2- Pankreak eta gibelak egiten dituzten digestio-jariaketak jasotzen ditu.

1- Digestio-entzimak jariatzen dira.

2- Partikula luzeak omasoaren tolesduretan atxikitzen dira

kg/egun).

Hesteitsuan eta heste lodian 10-20 ordu

Heste meharrean

1- Azido klorhidrikoa eta digestio-entzimak jariatzen dira.

1-3 ordu

Abomasoan

1- Ura, gantz-azido lurrunkorrak eta mineralak xurgatzen dira.

Omasoan

1.4. irudia. Behi helduaren elikagaien digestioari dagozkion urratsak, organoak eta denbora.

7- Hartziduraren ondorioz sortzen diren gasak (500-1000 litro egunean) korrok eginda kanporatzen dira.

6- Behiarentzat energia-iturri nagusia diren gantz-azido lurrunkorrak xurgatu egiten dira.

2- Hausnartu behar diren bazkako 2- Behiak, egunean 6-8 orduz mastekatzen partikula luzeak atxiki egiten dira. duenean, 180 litro listu ekoitz ditzake. Behiak 3- Mikrobioek elikagaietako partikula handiak jaten ez baditu, listukarbohidratoak eta proteinak degradatu -ekoizpena azkar murrizten da. egiten dituzte. 3- Listuaren edukia aberatsa da substantzia 4- Bakterioen bidez hartziduraren neutralizatzaileetan (sodio bikarbonatoa eta ondorioz, gantz-azido lurrunkorrak fosfatoak dauzka). Substantzia hauek sortzen dira. errumeneko hartziduran sartzen diren azidoak neutralizatu egiten dituzte. 5- Hartzidurari esker mikrobioak ugaldu 4- Substantzia nuetralizatzaileek pH neutroa egiten dira. Mikrobioek kalitate handiko proteinak dituzte. mantentzen dute, eta, ingurune horretan

1- Zuntz-masako partikula luzeek hausnarketa bultzatu egiten dute.

24-48 ordu

1- Hausnarketaren bidez partikulak txikitu egiten dira eta bakterioek zuntzaren karbohidratoak hartzitu egiten dituzte.

Ahoan

Partikula txikiak esekidura likidoan

Gantz-partikulak zuntz-masan

Gasak

Abere Hazkuntza


Digesta heste meharrean zehar mugitzen den bitartean, digestio entzimatikoaren ondoriozko produktuak hestean zehar pasatzen dira eta odolera sartzen dira. Heste meharraren amaieran. digeritu ez diren hondakinak hesteitsura pasatzen dira (hesteitsuan ere bakterio-koloniak daude). Hesteitsuan errumenekoaren antzeko hartzidura egiten da, baina ez da hain aktiboa. Azkenik, digeritu ez diren hondakinak hesteitsutik heste lodira pasatzen dira, eta, han, ura xurgatzen da. Digeritu ez den materiak gorozkiak eratzen ditu eta gorozki horiek ondestearen bidez kanporatzen dira.

Mastekatzearen funtzioa Elikatzean, mastekatzeak honako funtzio hauek ditu: 9

Elikagaiak listuarekin nahastea

9

Partikulak txikitzea

9

Elikagaiek dituzten mantenugaiak disolbatzea, errumeneko bakterioek erabil ditzaten

9

Irentsi ahal izateko elikadura-boloa sortzea

Bazka freskoa, garauak eta elikagai pikortsuak oso azkar irensten dira, baina belar lehor eta luzea gehiago mastekatu behar izaten da irentsi baino lehen. Ahoaren egitura dela eta, behiek oso ondo ehotzen dituzte partikula handiak eta txikitu egiten dituzte, baina ezin dute hozka egin. Behiek tuberkulu txikiak (adibidez, patatak) irensteko joera dute, eta, hori dela eta, batzuetan eztarrian gelditzen zaizkie. Horregatik, patatak, arbiak eta erremolatxak moztu egin behar dira, behiei jateko eman baino lehen.

Listu-jariatzearen funtzioa Listu-jariatzearen bost funtzio nagusiak honako hauek dira: 9

Errumeneko edukiari ura eranstea, azidoak diluitzeko, eta erretikulu-errumeneko barruko eta kanpoko partikulen fluxua areagotzea.

9

Errumeneko moteltzaileei ingurune osasuntsua mantentzen laguntzea.

9

Elikagaiak bustitzea, elikadura-boloa eratzeko.

9

Errumeneko mikrobioei mantenugaiak ematea (ureako nitrogenoa, mineralak, besteak beste, fosfatoa, magnesioa, kloroa, etab.).

9

Aparraren aurkako propietateak izatea. Muzina hanturak prebenitzen laguntzen duen listuaren osagaia da.

Hausnarkarien listuak sodioa (Na+) eta beste mineral batzuk dauzka. Listuak, halaber, bikarbonato(HCO3-) eta fosfato-kontzentrazio (H2PO4) handiak ditu. Bikarbonatoak eta fosfatoak ez dute pH-a murrizten (azidotasuna handiagotzen) uzten eta horri esker, errumenean egiten den hartziduran sortzen diren azidoak ez dira areagotzen.

LANBIDE EKIMENA

9

Abere Hazkuntza

Behiek listua jariatzen duten guruin asko dituzte. Listu-jariaketa 120 ml/min-koa da elikagaiak ahoratzen dituenean eta 150 ml/min-koa hausnarketan. Behiak mastekatzeari uzten dionean ere, listu-jariaketak jarraitu egiten du (60 ml/min). Horren ondorioz, bazka-kopuru handia jaten duenean, behia egunean 10 ordu baino gehiago ari daiteke mastekatzen eta listu-jariaketa 140 litrotik gorakoa izan daiteke. Egunean jariatutako egiazko kopurua jaten dituen elikagaien forma fisikoaren araberakoa da. Listurik ez dagoenean, errumeneko azidotasuna handiagotu egiten da (azidosia) eta mikrobioen jarduera murriztu egiten da. Azidosia jasaten duenean, behiak jateko gogoa galdu egiten du eta larria denean (pH < 4,5) mikrobioen jarduera erabat gelditzen da, eta, ondorioz, behia hil egin daiteke.

Hausnarketaren funtzioa Hausnarketan errumeneko edukizko boloa ahora itzultzen da. Boloak dauzkan likidoa eta partikula txikiak birrindu egiten dira ahoan, eta berehala irentsi egiten dira berriro ere. Boloko partikula handienak 50-60 segundotan mastekatzen dira, berriro ere irentsi baino lehen. Hausnarketa hausnarkarien digestioaren funtsezko partea da. Hausnarketaren funtzio nagusiak, besteak beste, honako hauek dira: 3 Listu-jariaketa handiagotzea (ikus goian). 3 Partikulak tamaina txikitzea eta dentsitatea handiagotzea. Tamaina eta dentsitatea ezaugarri garrantzitsuak dira, zeren partikulak ezaugarrion arabera geldituko baitira errumenean. 3 Errumenetik atera daitezkeen partikulak eta hartzitzeko denbora gehiago behar duten partikulak banantzea. 3 Zuntzen digestioa hobetzea. Zuntzak berriro ahoratzen direnean, mikrobioen eragina jasotzen dute ostera ere. Hausnarketa, errumenak zuntz luzeak dauzkanean sortzen den erreflexua da. Behiak egunean 8 ordu ari daitezke hausnartzen. Hala ere, ehotako elikagaiak askoz gutxiago hausnartzen dira eta eragin kaltegarria dute zuntzaren digestioan eta esneren koipearen ekoizpenean (ikus 3. kapitulua). Behiek asko mastekatzen dutenean osasun onaren seinale izaten da. Listu-kopuru handia ekoizten dutenez, errumenean mikrobioak ugaltzeko ingurune egokia sortzen dute. Behi osasuntsuak egunean 40.000-45.000 aldiz mugi dezake masaila. Behi-taldearen anoak nahikoa zuntz-elikagai daukan jakiteko era bat, edozein unetan mastekatzen edo hausnartzen ari diren behien kopurua kontatzea da. Gutxienez behien herena mastekatzen ari denean, anoak nahikoa zuntz dauka.

Errumeneko hartziduraren funtzioa Errumenaren edukiaren mililitro bakoitzak 16.000-40.000 milioi bakterio eta 200.000 protozoo dauzka. Errumenean normalean bizi ohi diren mikroorganismoen artean onddoak ere badaude eta errumenean hazten eta ugaltzen dira. Bakterio- eta protozoo-espezie ugari daude. Behiak jaten duen elikagai-motaren arabera bakterio batzuk edo besteak nagusituko dira. Era berean, energia-baliabide gisa erabiliko diren gantz-azido lurrunkorren kopurua eta proportzioa ere bakterio-moten araberakoa izango da.

LANBIDE EKIMENA

10


Errumeneko ingurunea ezin hobea da mikrobioak ugaltzeko. pH-a 5,5-7,0 bitartekoa da, tenperatura 39,40 º-koa (entzimetako asko hazteko egokiena), ia ez dago oxigenorik (toxikoa bakterio-mota askorentzat), elikagaia etengabe sartzen da eta hartziduraren ondoriozko produktuak (gantz-azido lurrunkorrak eta amoniakoa) errumenaren gainazalaren bidez xurgatzen dira. Beraz, erretikulu-errumenean mikroorganismo ugari bizi dira. Behiarentzat errumeneko hartziduraren abantaila nagusiak honako hauek dira: 3 Karbohidrato konplexuen energia lortzen da. Hausnarketarik egin gabe karbohidrato horiek landareen zuntz-egituraren barruan geldituko lirateke. 3 Nitrogeno-iturri urriak, proteinarik gabeko nitrogenoa barne, bakterio-proteina bihurtzen dira. Bakterio-proteina, esnearen proteina sintetizatzeko premiekiko orekatuta dago. 3 B bitaminen konplexua eta K bitamina sintetizatu egiten dira. Ondorioz, behiek ez dute dietan B eta K bitaminen gehigarririk behar izaten. 3 Zenbait toxina desintoxikatu egiten dira. Hala ere, errumeneko hartzidurak desabantailak ere baditu: 3 Errumenean karbohidratoak azkar hartzitzen direnez, gasetan energia galtzen da (metanoa eta karbono dioxidoa). 3 Bakterioak, bakterio-proteina sortzeko ekoiztutako amoniako guztia bereganatu ezin badu, nutrizio-balio handiko proteinak degradatu egiten dira partzialki eta amoniakoaren parte bat galdu egiten dute. 3 Behiak landareetako zuntz-kopuru handia jaten du. Zuntz hori astiro digeritzen da eta errumenean luzaroan gelditu behar izaten du hartzitzeko. Ondorioz, dietak zuntz-kopuru handia dagoenean, behiak eduki ahal duena janda ere, ez du behar duen energia-kopurua lortuko. Errumeneko mikrobioek dietaren konposizioan egiten diren aldaketen arabera azkar erantzuten badute ere, behiak denbora gehiago behar izaten du hartziduraren ondoriozko produktuetara egokitzeko. Beraz, garrantzitsua da dietaren konposizioari dagozkion aldaketak mailaka egitea (4-5 egunetan zehar). Errumenean egunero sortzen den bakterio-kopurua, mikrobioek erabil dezaketen energia-kopuruaren araberakoa da, eta mikrobioek erabil dezaketen energia-kopurua behiak jaten duen energia-kopuruarekiko zuzenki proportzionala da. Behiek ez dute bakteriorik jaten, baina, egunero, errumenean sortzen den 2,5 kg bakterio-proteina (400 mg nitrogeno) heste meharrera iristen da. Bakterio-proteina horiek heste meharrean digeritzen dira eta behiaren aminoazido-iturri nagusia dira.

LANBIDE EKIMENA

11

Abere Hazkuntza

Digestioa abomasoan eta heste meharrean Abomasoan egiten den digestioa beste animalienen antzekoa da. Abomasoan bakterioen eragina erabat gelditzen da, ingurune azidoa baita. Abomasoak azido klorhidrikoa eta pepsina eta errenina entzimak jariatzen ditu. Abomasoko digestak azidotasun handia lortzen duenean (pH = 2), piloroa ireki egiten da eta digesta duodenora pasatzen da (duodenoan dagoen digestari kimo deitzen zaio). Pankreak, gibelak eta hesteetako pareten jariaketak duodenora sartzen dira eta kimoarekin nahasten dira. Jariaketa horiek dauzkaten entzimek proteina, almidoia eta gantza hidroliza ditzakete (proteasak, amilasak eta lipasak, hurrenez hurren). Proteinak hidrolizatzen direnean peptido eta aminoazido bihurtzen dira. Almidoia eta beste polisakarido batzuk, hidrolizatzen direnean azukre sinple bihurtzen dira (glukosa, fruktosa, etab.). Gantzak hidrolizatzen direnean glizerol (azukrea) eta hiru motako gantz-azido bihurtzen dira. Gantz-azido horiek talde azidoetan amaitzen diren karbono-kate luzeak dira.

Xurgatzea hesteetan Hesteetan xurgatzen diren digestioaren ondoriozko produktuak, heste meharraren bigarren zatian xurgatzen dira. Proteinak eta azukre sinpleak (adibidez, karbohidratoen digestioaren ondoriozko glukosa) digeritzearen ondoriozko aminoazidoek eta peptido txikiek hesteak osatzen dituzten zelulak zeharka ditzakete eta odol-kapilarretara pasa daitezke. Kate luzeko gantz-azidoen xurgatzea konplexuagoa da eta behazuneko gatzen eragina behar da. Heste lodiak ez du digestio-entzimarik jariatzen, baina ura bertan xurgatzen da batez ere.

Gorozkiak eta gernua Ondestean zehar pasa ondoren uzkiaren bidez kanporatzen diren gorozkien konposizioa honako hau da: 3 Digeritu gabeko elikagaien hondakinak 3 Digestio-entzimak 3 Kanporatutako heste-bideetako zelulak 3 Digeritu gabeko mikroorganismoen hondakinak (bakterioak) Egunean ekoiztutako gorozki-kopurua zeharo aldatzen da, behiak jaten duen dietaren kopuruaren eta konposizioaren arabera. Bazka asko jaten duten behiek, garau-kopuru handia duten kontzentratuak jaten dituzten behiek baino gorozki-kopuru handiagoa ekoizten dute. Batez beste, 600 kg-ko behi batek 10.000 kg gorozki eta gernu ekoizten du urtean. 1.2. taulan, esne-behiek ekoiztutako simaurraren (simaurra gorozkien eta gernuaren nahastea da) konposizioa ikus daiteke. Simaurraren materia lehorraren % 85, gutxi gorabehera, materia organikoa da eta % 15 mineralak dira. Nitrogeno, fosforo eta potasioaz gain, esne-behien simaurrak magnesioa, kaltzioa, sodioa, sufrea, burdina, zinka, manganesoa eta kobrea dauzka. Gernuak simaurreko potasioaren % 50 dauka. Gorozkiek fosforoaren % 90 daukate.

LANBIDE EKIMENA

12


Kopurua

Osagaia

1

1

22

Ura, %an

76,5

79

Materia lehorra, %

23,5

21

Guztizko materia lehorra %

100

100

Nitrogenoa (N)

2,2

2,3

Fosforoa (P2O5)3

1,3

1,1

Potasioa (K2O)3

0,8

2,9

1

Dairy Science Handbook. 1990. 20. liburua, 41. or.

2

Ensminger eta beste, 1990. Feeds and Nutrition, 478. or.

3

P2O5 fosforo (P) bihur daiteke 2,29az zatituz, eta K2O potasio (K) bihur

daiteke 1,2az zatituz gero. 1.2. taula. Esne-behien simaurraren konposizioa.

LABURPENA Behiaren digestio-bideen egituraren eta eginkizunaren eraginkortasuna zuntz-kopuru handia duten elikagaiak aprobetxatzeko da eraginkorra. Digestio-bideetako digestioaren ondorioak honako hauek dira: 3 Dietan bazka sartu behar da, behia osasuntsu mantentzeko ezinbestekoa den hausnarketa bultzatzeko. 3 Behia elikatzen dugunean, lehenbizi errumeneko mikrobioak elikatzen ari gara. 3 Behiei mota askotako dietak ematen zaizkie, baina aldaketak mailaka egin behar dira 4-5 egunetan zehar. Behien simaurrak materia organiko, nitrogeno, fosforo eta potasio asko daukate; beraz, ongarri ezin hobea da.

1.3

Digestio-aparatuaren funtzionamendua

Animalien organismoak ezin ditu elikagaiak irensten dituen moduan digeritu; beraz, digestio-aparatuan transformazioak egiten dira elikagaietatik asimilatzeko moduko substantziak lortzeko eta premiak asetzeko erabili ahal izateko. Animalia monogastrikoek, urdailak eta heste meharrak jariatzen dituzten hartzigarrien eraginaren ondorioz egiten dute digestioa. Behien, ardien eta ahuntzen digestio-aparatuaren anatomia eta funtzionamendua desberdina da animalia monogastrikoenen aldean.

LANBIDE EKIMENA

13

Abere Hazkuntza

Monogastrikoek urdail sinplea dute (adibidez, txerriek).

Txerria

U Hestegorria

HG

D

Urdaila Duodenoa

I

HI

K O

Uzkia

Ileon Heste- Kolona Ondestea -itsua

Apendizea

Duodenoa Hesteitsua

Urdaila

Kolona

Heste meharra Ondestea

Uzkia

Untxiaren digestio-aparatuaren eskema

LANBIDE EKIMENA

14


Hegaztiak

Ahoa Mingaina

Hestegorria Gibela Probentrikulua

Paparoa

Arandoia

Pankrea Behazuna eta behazun-hodiak

Heste meharra Duodenoa

Kloakarantz Heste lodia Hesteitsua

Ahoa 3 Ez dute ez hortzik ez eta ezpainik ere. Moko korneoa dute. Mingaina mugikorra da; elikagaiak pasatzen laguntzen du. Listu-guruinak gutxi garatuta daude. Urdaila 3 PAPAROA: Elikagaiak bertan gordetzen dira. 3 PROBENTRIKULUA: Hutsik dagoenean elikagaiak zuzenean pasatzen dira, eta beteta dagoenean elikagaiak tarte irregularretan pasatzen da. Probentrikulua urdail glandularra edo benetako urdaila da. Bertan digestio-urinak jariatzen dira. Elikagaiak denbora-tarte txikian gelditzen dira probentrikuluan. 3 ARANDOIA: Muskulu-urdaila da. Probentrikulua eta duodenoa komunikatzen ditu. Hestea 3 Hestearen luzera 5-6 aldiz gorputzarena da. Heste lodia kloakan amaitzen da.

LANBIDE EKIMENA

15

Abere Hazkuntza

Behiek, ordea, lau urdail-ganbera dituzte: errumena (zaku handia), erretikulua (zaku txikia), omasoa (liburu-tokia) eta abomasoa (gatzagia). Hala ere, urdail gisa abomasoak baino ez du jarduten. Gainerako hiru ganberek ez dute urdail-urinik jariatzen, baina ganbera horietan elikagaiak eraldatu egiten dira mikroorganismoen eraginez, eta produktuak eta substantziak txikiagotu egiten dira animaliak erabili ahal izan ditzan.

Hestegorriko itogina

Hestegorria

Erretikulua Omasoa

Errumeneko eta erretikuluko zuloa

Papilak

Errumena

Errumeneko eta erretikuluko ildoa

Kardia

Omasoa

Kardia Abomasoa Errumena

Abomasoa

Piloroa

Zutabe haragitsuak Piloroa Erretikulua edo zaku txikia Heste meharra (duodenoa)

Duodenoa

Urdailaren xehetasun anatomikoa

Hausnarkarien urdaila

Erretikulua

Hestea

Errumena

Digestioaren bigarren fasea

Digestioaren lehen fasea

Omasoa

Abomasoa

LANBIDE EKIMENA

16


Digestio-aparatuaren garapen-mailaren arabera, animalia hausnarkarietan bi fase bereizten dira: Hausnarkaria izan aurretiko animalia. Jaiotzen denean, txahalaren errumena eta erretikulua oso txikiak dira (litro 1eko ahalmena dute) eta omasoa eta abomasoa handiagoa dira (2 litrokoa ahalmena dute). Aldi honetan, hestegorriko itoginaren eraginez, esnea zuzenean abomasora pasatzen da, errumenera sartu gabe. Digestioa animaliak berak ekoiztutako entzimen bidez egiten da, eta txahalak anaimalia monogastriko gisa jarduten du. Animalia hausnarkaria. Txahalak elikagai solidoak (belarra, pentsua...) jan ahala, errumena funtzionatzen hasten da eta handiagoa egiten da, behi heldua izaten denean azken tamainara iritsi arte. 3 Errumenak: 120 litro 3 Erretikuluak: 7,5 litro 3 Omasoak: 10,5 litro 3 Abomasoak: 12 litro Ugaztun guztien digestioa elikagaiak mastekatzen eta listuz bustitzen direnean hasten da. Behien eta gainerako hausnarkarien digestio-prozesua desberdina da: lehen fasean elikagaiak hartzen dituzte eta luzeenak txikitu eta hautsi besterik ez dituzte egiten. Mastekatze arin horren ondoren, elikagaiak irentsi egiten dituzte (elikagaiak listu-kopuru handia dute) eta hestegorrian zehar errumenera sartzen dira, eta, han, bigunduko dituen listuarekin nahasten dira. Errumenean likido-kopuru handia dago, eta bertara iristen diren elikagaiak likido horrekin nahasten dira, eta luzeenak likidoaren azalean gelditzen dira. Errumenaren paretak uzkurtu egiten dira eta elikagai luzeenak errumenaren aurreko aldera eramaten dituen korrontea sortzen da. Errumenaren aurreko aldean elikagai luzeak konprimitu egiten dira, eta bola eratzen dute. Bola hori ahora joaten da berriro, han, bigarren aldiz mastekatzeko, hau da, hausnarketa egiteko. Sudur-barrunbea Faringea

Hestegorria

Trakea Epiglotisa Ahoa A- Arnasa hartzen duenean Hestegorria Sudur-barrunbea Faringea

Ahoa

Epiglotisa Trakea B- Irensten duenean

2.1. irudia. Faringearen mugimenduak irensteko jardueran. (Miller eta beste; Frandson-ek aipatua, 1984)

LANBIDE EKIMENA

17

Abere Hazkuntza

Elikagaiak irentsi eta ordu-erdira edo ordu eta erdira, benetan eraginkorra den bigarren mastekatze-fasea, hau da, hausnarketa, hasten da. Hausnarketan animaliak elikagaiak fin mastekatzen ditu eta berriro ere listuz bustitzen ditu. Adibidez, animaliak elikagaiak lehenbizi irensten dituenean masailak 15-30 mugimendu egiten baditu, hausnarketan, errumenetik etortzen den bola bakoitza mastekatzeko masailak 40-70 mugimendu egingo ditu. ELIKAGAIAK IRENSTEA ETA DIGERITZEA

Omasoa Atzeko zakua

Sabeleko zakua Erretikulua

Erretikulua

Errumena

Errumena 2.2. irudia. Errumenaren eta erretikuluaren irudi eskematikoa bertikalki ikusita (1) eta horizontalki ikusita (2). Geziek edukiaren mugimendua adierazten dute (Waghorn eta Reid, 1977).

Hausnarketa egin ondoren, elikagaia, berriz ere, irentsi eta errumenera sartzen da. Errumenak daukan likidoan milioika mikroorganismo daude: 3 Bakterioak → 10.000.000.000 / ml 3 Protozooak → 5.000.000 / ml 3 Onddoak

Mikroorganismoen eginkizuna errumenean Errumen-erretikuluan baldintza ezin hobeak daude, mikrobioek hartzidura egin dezaten: 3 Tenperatura: 39,5-40 ºC 3 Batez besteko pH-a: 5,65-7 3 Anaerobiosia (ia ez dago oxigenorik) 3 Animalia hartzailearekin sinbiosian (elkarri lagunduz), mikroorganismo berezi eta oso eraginkorrak bizi dira. Errumenean bizi diren mikrobio-espezie batzuk kaltegarriak izan daitezke eta ohiz kanpoko baldintzetan izugarri ugal daitezke; adibidez, ardi-aziendan arruntak diren “enteroxemia-kasuetan” (bedajoa).

LANBIDE EKIMENA

18


Mikroorganismoak A. Bakterioak Mikroorganismo ugarienak dira. Oso azkar ugaltzen dira (belaunaldi batetik bestera 30 minutu baino ez dira pasatzen). Errumeneko bakterio garrantzitsuenak honako hauek dira:

9

Finkoak, elikagai-partikulei itsatsita daudenak.

9

Askeak, errumen-erretikuluko edukiarekin nahastuta daudenak.

Iodofiloak

Bakterioen eginkizunetan espezializazioa dago. Zenbait bakteriok honako energia-iturri hauek erabilita “lan egiten” dute: 9

Zelulosa

9

Proteinak

9

Almidoia

9

Gantzak

Beste bakterio batzuk B taldeko bitaminak sintetizatzen espezializatuta daude. B. Protozooak Ez dira funtsezkoak animalia bizi dadin, zeren dieta bereziak erabiliz gero, protozooak desagertu egiten baitira, digestio-prozesuetarako eta animaliaren osasunerako kalterik gabe. Errumenaren edukiaren gramo bakoitzeko 300.000-900.000 protozoo egon daitezke. Kopuru handiena elikagai sendoek (belarrak, saraleak, elikagai berdeak) daukate eta txikiena elikagai kontzentratuek eta bazka pikortsuak, zeren, errumeneko pH-a murrizten dutenez (azidotzea), protozooen bizitza eragotzi egiten baitute. Protozooek honako eginkizun hauek dituzte:

MEKANIKOA: Zilioei eraginda errumeneko edukia nahastu egiten dute. Halaber, landare-ehunak ere hautsi egiten dituzte.

EGINKIZUNAK

OREKA BIOLOGIKOA MANTENTZEA: Bakterioak, legamiak eta beste protozooak irensten dituztenez, mikroorganismoen kopurua muga fisiologikoen barruan gelditzen da.

LANBIDE EKIMENA

19

Nekazaritzako eta Abeltzaintzako Enpresa Kudeaketa eta Antolamendua

C. Legamiak Oraindik legamiei buruz ez dakizkigun gauza asko daude. Dakigunez, ugaltzeko, erraz disolbatzen diren karbohidratoak eta, batez ere, fosforoz eta kobaltoz osatutako konposatu mineralak behar dituzte; halaber kalitatezko bazkek (alpapak, hirustak...) eduki ohi dituzten faktore “ezezagunak” ere behar izaten dituzte. `

Eginkizunak 3 Azukreak hartzitzea. Prozesu horretan sortzen diren anhidrido karbonikoaren eta oxigenoaren murrizketaren ondorioz, ANAEROBIOSIA eragiten dute, eta, beraz, errumeneko bakterioak bizitzeko behar duten ingurunea sortzen dute. Horregatik, pH-a mantentzen laguntzen dute. 3 Animaliarentzat toxikoak izango liratekeen substantzietatik (aminetatik) abiatuz, aminoazidoak sintetizatzea. 3 B taldeko bitaminak eta faktore “ezezagunak” sintetizatzea. Faktore “ezezagun” horiek, esan dugunez, kalitatezko bazkek edukitzen dituzte.

Mikroorganismo horien guztien eginkizunak honako hauek dira: 1. Mastekatzearen eta hausnarketaren ondorioz partzialki txikitutako elikagaiak hautsi egiten dituzte. 2. Irentsitako elikagaiak substantzia sinpleago bihurtzea (gantz-azido lurrunkor: azido azetiko, azido propioniko, azido butiriko...), behiak aprobetxa ahal izan ditzan.

`

ZELULOSAREN DIGESTIOA: hausnarkarien listuak amilasak dauzka; beraz, karbohidratoen (zelulosaren, almidoiaren...) digestioa errumenean hasten da.

Bakterio iodofilo finkoak zelulosa-zuntzera itsasten dira bakterio-eztimen bidez eta zelulosa-molekula desegin eta degradatu egiten dute, barrunbe entzimatikoak sortuz. 14 ordutan, errumeneko zelulosaren % 85 metabolizatu edo digeritu egiten da, honako sekuentzia honen arabera: ZELULOSA-ZELOBIOSA-GLUKOSA GLUKOSAN eginkizun biokimiko jakin batzuk dituzten bakterioek eragiten dute eta honako azken produktu hauek sortzen dira:

LANBIDE EKIMENA

20

Abere Hazkuntza

Azido azetikoa

Sodio-gatz gisa xurgatzen dira,

Azido propionikoa

errumeneko papilen bidez, eta odolera pasatzen dira

Kate laburreko gantz-azidoak

Errumeneko paretan metaboliAzido butirikoa

zatzen da eta gorputz zetoniko bihurtzen da.

Gasak

1) Metanoa 2) Anhidrido karbonikoa

3 AZIDO AZETIKOA: energia-elementu gisa jarduten du eta ugatzaren bidez esnearen koipea egiteko lehengaia da. 3 AZIDO PROPIONIKOA: gibelak glukogenoa edo animalia-almidoia sintetizatzeko erabiltzen duen odol-glukosaren aitzindari nagusia da. 3 AZIDO BUTIRIKOA: goi-mailako gantz-azidoak eta gorputz zetonikoak sintetizatzeko balio du. Gorputz zetoniko asko sortuz gero, behiengan arrunta den “zetosi edo azetonemia” deritzon gaixotasunaren kausa izan daitezke. `

ALMIDOIAREN DIGESTIOA: almidoia hidrolizatu egiten da gantz-azido lurrunkor eta azido laktiko bihurtu arte, eta zelulosaren digestioan baino azido propioniko-kopuru handiagoa sortzen da. Halaber, gas-kopuru handia sortzen da.

`

PROTEINEN DIGESTIOA: prozesu hau oso konplexua da. Zenbait bakteriok gorputz nitrogenatu guztiak degradatu egiten dituzte, amoniako bihurtuz. Bakterio horiek aminoazidoak sintetizatzeko gai dira (esentzialak barne), amoniakotik eta karbohidratoen degradazioaren ondoriozko produktuetatik abiatuz.

Anoak dauzkan proteina guztiak ez dira errumenean degradatzen eta bakterio-proteina bihurtzen; proteinen parte bat (anoaren konposizioaren araberako kopuruan) bere horretan pasatzen dira abomasora eta hesteetara. Proteina horri “HESTEETAKO ELIKAGAI-PROTEINA DIGERIGARRIA deitzen zaio.

LANBIDE EKIMENA

21


Errumenean ere bakterio-proteina sintetizatu egiten da, proteinarik gabeko nitrogenotik (adibidez, ureatik) abiatuz. Beraz, esan daiteke, hausnarkarientzat, bakterioen jardueraren ondoriozko produktuak eta mikroorganismoak eurak, irentsitako elikagaiak baino beharrezkoagoak direla bizitzeko. `

GANTZEN DIGESTIOA: errumeneko bakterioak elikagaiek dauzkaten gantzen % 50-60 metabolizatzen dute eta ase gabeko gantz azidoak hidrogenatzen (gogortzen) dituzte. Ase gabeko gantz-azido horiek asetako gantz-azido bihurtzen dira eta hesteetako mukosaren bidez xurgatzen dira.

`

BITAMINEN SINTESIA

Errumeneko bakterioak zenbait bitamina sintetizatzeko gai dira: K bitamina eta B taldeko bitaminak (B1. B2, B6, B12, azido folikoa, azido pantotenikoa, inositola, etab.). Ez dakigu ziur niazina eta C bitamina sintetizatzeko gai diren ala ez. Beraz, hausnarkari helduentzat ez da garrantzitsua anoan dagoen bitamina horien kopurua. Hausnarkari ez diren animaliei dagokienez, bitamina horiek heste lodian (hesteitsuan) sintetizatzen direnez, nekez xurgatzen dira, eta, horregatik, gorozkiak jateko joera dute (adibidez, untxia). 3. Mikroorganismo horiek behiak jan dituen elikagaiez elikatzen dira eta errumenean ugaltzen dira. Beraz, errumenetik abomasora (benetako urdailera) pasatzen direnean, elikagai bihurtuko dira behiarentzat. Erretikuluak eta omasoak errumenaren lana osatzen dute. Iragazki gisa jarduten dute eta, ondorioz, abomasora elikagai fin-finak baino ez dira pasatzen. Abomasoan (gatzagian) errumenetik pasatzen diren elikagaiak eta mikroorganismoak daude, eta, azido eta entzimen bidez, elikagaiak hautsi egiten dira eta produktu txiki-txiki bihurtzen dira. Hesteetako lehen zatian elikagaien digestioak jarraitu egiten du. Hesteetan behazuna eta pankrea-urina jariatzen dira eta heste-jariaketak izaten dira, eta hesteen hurrengo zatietan, gelditu diren elikagaiak (glukosa, aminoazidoak, kate luzeko gantz-azidoak, mineralak, bitaminak eta ura) heste-pareta zeharka dezakete, behiaren organoek erabil ditzaten. Heste meharrean xurgatu ezin izan den elikagaien partea heste lodira pasatzen da eta handik kanporatu egiten da gorozki gisa.

LANBIDE EKIMENA

22

Abere Hazkuntza

2 DIETAKO MANTENUGAIAK 2.1

Sarrera

Landare eta animalien ehun guztiek honako osagai hauek dituzte: 1) ura, 2) materia organikoa, eta 3) mineralak edo errautsa. Elikagai jakin bati ur guztia kentzen zaionean eta lehortzen denean, gelditzen den materiari “materia lehorra” deitzen zaio. Materia lehorrak, materia organikoa eta mineralak dauzka. Mineralak, besteak beste, kaltzioa, fosforoa eta magnesioa, etab. dira. Materia organikoak karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa eta, zenbait kasutan, nitrogenoa dauzka. 2.1. irudian elikagaien osagaien sailkapena ikus daiteke. Osagai horietako gehienak mantenugaiak dira. Mantenugaia animaliak aprobetxa dezakeen substantzia da, elikagaian dagoen horretan (ura) edo digestioaren eta xurgatzearen ondoren (materia organiko gehiena) aprobetxa dezakeena. Hala ere elikagaien osagaietako batzuek ez dute elikadura-baliorik, ezin baitira ez digeritu, ez eta xurgatu ere (lignina). Zenbait konposatuk beste mantenugai batzuk digeritzea eragotzi egin dezakete. Horrez gain, zenbait landarek animaliarentzat toxikoak diren konposatuak dauzkate.

2.2

Ura

Ura mantenugai garrantzitsua da, baina askotan ahaztu egiten da. Txahal jaioberriaren pisuaren % 74 eta behi helduaren % 59 ura da. Landare gehienek, heldu aurretiko hazkuntza-etapetan, % 70-80ko ur-edukia dute. Hazien ur-edukia % 8-10ekoa da. Bizitza kontrolatzen duten oinarrizko erreakzioak ur-ingurunean sortzen dira. Urak honako eginkizun hauek ditu gorputzean: 1. Mantenugaiak garraiatzea 2. Gorputz-tenperatura erregulatzea 3. Erreakzio kimiko askoren osagaia da 4. Gorputz-zelulen forma mantentzea

Animaliaren ur-iturriak hiru dira: elikagaiek daukaten ura, askako ura eta gorputzeko erreakzio biologikoen ondoriozko ur metabolikoa.

LANBIDE EKIMENA

23


2.3

Energia daukaten mantenugaiak

Landareek hazteko behar duten energia lortzeko “fotosintesi” izeneko prozesua egiten dute. Eguzki-argia dagoenean, fotosintesiaren bidez, airearen karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O) azukre (C6H12O6) bihurtzen dira, oxigenoa (O) sortuta. Animalien dietako energia erregaia da, gorputzaren bizitza-funtzioak mantentzeko (mantenua), hazteko eta ekoizteko (adibidez, edoskitzea eta ugaltzea). 2.1. taulan energia daukaten eta erregarriak ez diren elikagaien zerrenda ikus daiteke. Hainbat neurri-unitate daude. Ohiko unitatea kaloria da. Kaloria ur-gramo bat 14,5 ºC-tik 15,5 ºC-ra tenperatura handiagotzeko behar den energia-kopurua da. Kilokaloriak (kcal) 1.000 kaloria balio ditu. Nazioarteko unitate ofiziala joulea (J) da. Kaloria batek 4.184 J balio ditu. 2.1. taulan mantenugai-gramoko kcal-ak azaltzen dira. 2.1. taulan agertzen diren mantenugaien energia-kopurua energia gordina da, hau da, mantenugaia erabat erretzearen ondoriozko energia. Hala ere ez dago % 100eko eraginkortasuna duen sistema fisiologikorik. Gorputzean, mantenugaia erretzen denean energia-kopuru txikiagoak lortzen dira (ikus 2.1. taula eta azalpena).

Energia (kcal/g) Osagaia

Gordina

Garbia

(Guztizkoa)

(Erabilgarria)

Lipidoak

± 9,2

± 9,2

Karbohidratoak

5,1

± 4,1

Proteinak

5,1

± 4,1

Ura

0,0

0,0

Bitaminak

0,0

0,0

Mineralak

0

0,0

2.1. taula. Mantenugaien sailkapena, energia-kopuruaren arabera.

LANBIDE EKIMENA

24

Abere Hazkuntza

Konposatu nitrogenatuak

Ura

Proteinarik gabekoak

Urea, aminoazidoak, etab. Aminoazido askeak

Proteinak

Esentzialak ez diren aminoazidoak Aminoazido esentzialak

Sinpleak

Gantz-aminoazidoak Esterola

Lipidoak

Triglizeridoak Konposatuak

Fosfolipidoak Argizagiak

Materia organikoa (C, H, O, N)

Zelula-paretatik kanpokoak

Elikagaia Karbohidratoak

Azukreak Almidoiak Pektina

Zelula-paretakoak

Hemizelulosa Zelulosa

Konposatu fenolikoak

Lignina, taninoak, etab. Gantzetan disolbagarriak

Materia lehorra Bitaminak

Uretan disolbagarriak

A probitamina, D2, D3, E, K bitaminak B taldeko bitaminak C bitamina

Makro

Ca, Cl, Mg, P, K, Na, S

Mikro

Cr, Co, Cu, F, I, Fe, Mn, Mo, Se, Si, Zn

Esentziala Materia ez-organikoa (Mineralak) Esentziala izan daitekeena

Ba, Br. Ni, Sr, Sn, V

LANBIDE EKIMENA

25


2.4

Karbohidratoak

Karbohidratoak behien dietako energia-iturri nagusia dira. Bazkaren materia lehorraren eta garauen % 50-80 karbohidratoak dira. Elikagaietan hiru motako karbohidratoak daude: 1. Azukre sinpleak (adibidez, glukosa eta fruktosa) 2. Metatze-karbohidratoak edo egituraz kanpoko karbohidratoak (adibidez, almidoia eta fruktosak)

3. Egitura-karbohidratoak edo zuntz-karbohidratoak

Azukre sinpleak Azukre sinpleak landareen fotosintesiaren hasierako produktuak dira. Zelulen paretetan daude eta karbohidrato konplexuagoak eraikitzeko unitateak dira. Azukre sinpleek ezaugarri garrantzitsuak dituzte, hots: uretan disolbatzen direnez, animaliak erraz erabil ditzake, eta ez bakarrik errumeneko mikrobioen bidez, zeren urdail sinpleko animaliek ere erabil baititzakete; azukrea metatzen den landarearen parteari gozotasuna ematen diote eta zaporea hobetu egiten da. Azukreak hazten ari diren landareen zeluletan eta zenbait elikagaitan (melazan, erremolatxan eta azukre-kanaberan) daude.

Metatze-karbohidratoak ( Almidoia) Almidoia landareen metatze-karbohidrato nagusia da. Almidoia glukosa-molekula pikortsuez osatuta dago. Pikorren tamaina eta forma landarearen araberakoak dira. Almidoizko pikorrak ezin dira uretan disolbatu eta ez dute zaporerik. Almidoia azkarrago edo astiroago digerituko da, pikorren egituraren arabera. Adibidez, mikrobioek askoz ere nekezago degradatzen dute artagarau batek daukan almidoia, pikor txikiko almidoia (oloak eta gariak daukana) edo tuberkuluek (patatek) daukatena baino. Dietan gehiegizko almidoirik ez badago, behiaren errumeneko mikrobioek edo digestio-entzimek guztiz digeritzen dute. Almidoia artagarauen, garau txikien eta zenbait sustrairen (patatena, adibidez) osagai nagusia da.

LANBIDE EKIMENA

26

Abere Hazkuntza

2.2. irudia. Almidoi-pikorrak A) Patata; B) Artoa; C) Oloa; D) Garia.

Egitura-karbohidratoak (zelulosak eta hemizelulosak) Zelulosa naturan dagoen karbohidratorik ugariena da. Zelulosa eta hemizelulosa azukreak dira, eta ligninarekin nahastuta, indarra eta egitura ematen dizkiote landareari. Almidoiak eta zuntz-karbohidratoek azukre berdinak dituzte, baina azukreok desberdin lotuta daude. Desberdintasun horrek ondorio garrantzitsuak ditu elikadurari dagokionez. Urdail sinpleko animaliek (hegaztiek, txerriek eta gizakiek, besteak beste) ez daukate zuntz-karbohidratoen glukosa-unitateak askatzeko entzimarik. Baina, errumeneko mikrobioek landareen zelulen pareten barruan dagoen zelulosaren eta hemizelulosaren glukosa-unitateak askatzeko beharrezkoak diren entzimak dituzte. Lignina ere zelularen paretaren osagarria da. Ez da karbohidratoa eta ia digeriezina da errumenean. Landarea heldu ahala zurrunago bihurtzen da, zeren zelulen paretetako lignina-kopurua handiagotu egiten baita. Lignina-molekulak hazi egiten dira eta karbohidratoekin lotuta daude.

LANBIDE EKIMENA

27


Animalia Karbohidratoak

Monogastrikoa

Hausnarkaria

(Txerria)

(behia)

Azukreak

± 100

± 100

Almidoia

± 90

± 90

Pektina1

± 100

± 100

Zelulosa

±0

± 502

Hemizelulosa

±0

± 50

Egiturakoak ez direnak

Egitura-karbohidratoak

1 Zelulen pareten artean zementu gisa jarduten duen azukrea. 2 Landarearen lignifikazioaren etaparen araberakoa. 2.2. taula. Animalia monogastrikoen eta hausnarkarien egitura-karbohidratoen eta egiturakoak ez diren karbohidratoen disposizioa.

Ondorioz, landarea hazi ahala, zelulosa eta hemizelulosa nekezago digeritzen dira. 2.2. taulan, urdail sinpleko animalien (hegaztien, txerrien, gizakien...) eta animalia hausnarkarien (behien, ardien, ahuntzen...) zelulen paretetako egitura-karbohidratoen eta eduki disolbagarrien erabilgarritasuna ikus daiteke. Beraz, urdail sinpleko animaliek ez bezala, hausnarkariek zuntz-karbohidratoak digeritu egin ditzakete, eta karbohidrato horietatik energia lor dezakete. Elikagaiek daukaten zuntzen (zelulosaren, hemizelulosaren eta ligninaren) kantitateari zuntz neutro detergentea deitu ohi zaio (ZND), zeren laborategian neurtu egin baitaitezke, elikagai baten lagina pH neutroa duen detergente-disoluzioan irakin ondoren.

Lipidoak Landareen parte begetatiboetan lipido-kopuru txikiak daude. Landareen haziek lipido-kopuru txikia daukate. Hala ere, hazi oleaginosoen (soiaren, ekilorearen eta kotoiaren hazien) materia lehorraren % 20 lipidoak dira. Hausnarkari helduen dietako materia lehorraren lipido-edukia % 3-5ekoa izan ohi da. Gantzek karbohidratoek baino 2,25 aldiz energia gehiago dute (2.1. taula). Errumeneko mikrobioek ez dituzte lipidoak erabiltzen energia-iturri gisa; hala ere, errumeneko mikrobioek ase gabeko lipidoak ase egiten dituzte. Naturan lipidoen forma ugariena triglizeridoak dira. Triglizeridoek glizerol-molekula baten bidez lotuta dauden hiru gantz-azido dauzkate. Gantz-azidoen karbono-molekulen kopurua 5 eta 20 bitartekoa da. 18 eta 20 karbono dituzten gantz-azidoak (linoleikoa eta arakinodikoa) esentzialak dira. Gorputzak ezin ditu gantz-azido esentzial horiek sintetizatu eta, horregatik, dietan sartu egin behar dira. Gantz-azidoa ase gabea denean egituratik kanpoko hidrogeno-atomoak har ditzake. Ase gabeko gantz-azidoak forma likidoan mantentzeko joera du giro-tenperaturan (koipeak). Gantz-azido aseek ezin dute hidrogeno-atomo gehiagorik hartu eta giro-tenperaturan solidoagoak izan ohi dira. Normalean gantzak deitu ohi zaie. Landareek dauzkaten lipidoak (koipeak) ez dira animaliek dauzkaten lipidoak bezain aseak izan ohi.

LANBIDE EKIMENA

28

Abere Hazkuntza

Dietan lipidoak sartzea onuragarria izan daiteke hauts-kopurua murrizteko eta dietako energia-kontzentrazioa handiagotzeko. Hala ere, gehiegizko gantza egonez gero (anoaren materia lehorraren % 8 baino gehiago), animaliak elikagai gutxiago irents dezake eta esnearen koipe-kopurua eta proteina-kopurua murritz ditzake eta beherakoa eragin dezake. Horrez gain, errumeneko gantz askean zuntzaren digestioan eragin negatiboa du. Hazi oleaginosoak lipido-iturri ona dira, zeren zelulek koipea landareen zelulen barruan gordetzen baitute. Hala ere, landare-koipeak animalia-gantzak baino asegabeagoak dira eta animaliengandiko gantz oso aseek baino gehiago eragozten dute digestioa.

Proteina Proteinak, elkarrekin estu lotuta dauden aminoazidoen kate batez edo gehiagoz osatuta daude. Batez beste, elikagaien proteinen nitrogeno-kopurua % 16 da. Gainerako proteinari “karbonozko eskeletoa” deitu ohi zaio. Karbohidratoek eta lipidoek bezala, energia sor dezaketen karbono-, hidrogeno-, eta oxigeno-molekulak dauzka. Proteina-edukiaren batez besteko energia gordina 5,1 kcal/g bada ere, “karbonozko eskeletoa” erretzen denean 4,1 kcal energia erabilgarri sortzen da (2.1. taula), zeren 1 kcal nitrogenoa ateratzeko erabiltzen baita.

Nitrogenoa daukaten mantenugaiak Animaliek behar duten nitrogenoa aminoazidoetan dago. Aminoazidoak proteinen osagaiak dira. 20 aminoazido-mota daude, eta bakoitzak berariazko egitura duten karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa eta nitrogenoa dauzka. Bi aminoazidok sufrea daukate. Aminoazido-kate labur bati (100 baino gutxiago ditu) peptido deitzen zaio. Landareek, nitrogeno ez-organikoaren bidez, behar dituzten aminoazido guztiak sor ditzakete; adibidez, lurreko nitratoak. Animaliaren gorputzak, gutxi gorabehera, behar dituen aminoazidoen erdia sintetiza dezake, beste erdia sintetizatu egin dezake eta, horregatik, dietan aminoazidoak sartu behar dira. Berariazko proteina eratzeko behar diren aminoazidoen konbinazioa oso zehatz erregulatzen da gorputzeko zelula bakoitzaren nukleoan dagoen eduki genetikoaren bidez.

Proteina Proteinen osagaiak aminoazidoak dira. Askotan, hainbat aminoazido-kate sufre-iturri batez edo fosfato-talde batez elkarrekin lotuta daude. Batez beste, proteinaren % 16 nitrogenoa da. Laborategian, nitrogeno-kopurua neurtu ohi da, eta ez proteina-kopurua. Gero, elikagaiak daukan proteina-kopurua kalkulatzeko, nitrogenoaren ehunekoa bider 6,25 egin behar da, hau da, 100/16, eta emaitza proteina gordinaren kopurua da. Landarearen barruan, proteinaren bat zelularen paretara itsatsita egon daiteke, baina gehienak zelularen barruan disolbatu egin ohi dira (adibidez, fotosintesiaren eragilea den klorofila). Hala ere, zenbait bazkak taninoak dauzkate. Tanino horiek proteinekin uztartzen dira eta errumeneko degradazioaren erresistentzia areagotzen dute. Garauetan dauden proteinak ez dira hain disolbagarriak eta erresistenteagoak dira errumeneko mikrobioen degradazioarekiko.

LANBIDE EKIMENA

29


Proteinek eginkizun garrantzitsuak dituzte. Entzimen, hormonen eta antigorputzen egitura nagusian proteinak dauzkate. Proteina horiek gorputzaren barruko erreakzio kimikoak kontrolatzen eta erregulatzen dituzte. Proteinak muskulu-ehunen osagai garrantzitsuak dira. Halaber, zuntz-proteinek egituran eta babesean parte hartzen dute (adibidez, ilea eta apatxak). Azkenik, zenbait proteinak elikadura-balio handia dute (esnearen eta okelaren proteina).

Proteinarik gabeko nitrogenoa Proteinarik gabeko nitrogenozko konposatuek (adibidez, ureak eta amoniako-gatzek), nitrogeno-kopuru handia daukate, baina ez dituzte aminoazidoak zuzenean ematen. Urdail sinpleko animaliengan, konposatu hauek ez dute inolako elikadura-baliorik. Baina, hausnarkariei dagokienez, errumeneko mikrobioek proteinarik gabeko nitrogenoa metabolizatu eta aminoazido bihur dezakete, ugaltzeko ingurunea lortuz. Mikrobio-proteina, errumenean degradatu ez den dietako proteina da, eta heste meharrean digeritzen da. Han, askatutako aminoazidoak xurgatu egiten dira eta behiak erabili egin ditzake.

2.5

Bitaminak

Bitaminak urri hartuta bizitzarako ezinbestekoak diren konposatu organikoak dira. Entzimekin batera, erreakzio kimiko askotan parte hartzen dute. Bitamina-gabezia badago, sintoma zehatzak agertzen dira, eta gabezia areagotzen bada, larriak izan daitezke. Baina dietan falta den bitamina sartuz gero, sintomak desagertzea erraz lor daiteke. Zenbait elikagai bitamina jakin batzuen iturri onak dira. Hala ere, elikagai bakoitzaren bitamina-edukia nabarmen alda daiteke, lurraren, klimaren eta biltegiratzeko eraren arabera. Bitaminak bi talde nagusitan sailkatzen dira: uretan disolbatzen diren bitaminak (B taldeko 9 bitaminak eta C bitamina), eta gantzetan disolbatzen diren bitaminak (A, D2, D3, E eta K). Gantzetan disolbatzen diren bitaminak gantzetan disolbatzen den elikagaiaren partean metatzen dira. Animaliaren gorputzean, gibelean eta ehun adiposoan metatzen dira. Adibidez, gibelean, 6 hilabeteko premiak asetzeko behar den A bitamina-kopurua meta daiteke. Uretan disolbatzen diren bitaminak, ordea, ez dira animaliaren ehunen barruan metatzen, eta dietan sartu egin behar dira ia etengabe.

LANBIDE EKIMENA

30

Abere Hazkuntza

Uretan disolbatzen diren bitaminak B bitamina B taldeko bitaminak honako hauek dira: tiamina (B1), riboflabina (B2), azido pantotenikoa, niazina, biotina, kolina, azido folikoa, piridoxina eta B12 bitamina. Hausnarkariei dagokienez, B taldeko bitaminak errumeneko mikroorganismoek sintetizatzen dituzte. Beraz, errumen funtzionala duen edozein animaliak (6 hilabetetik aurrerako txahalak), premiak asetzeko behar duen adina B taldeko bitamina ekoitz dezake. Hala ere, estresa duten animaliek, gaixorik daudenek edo oso gazteak diren txahalek, dietan B bitamina sartzea behar izan dezakete. Kobalto-gabezia, B12 bitaminaren gabeziaren ondoriozkoa izan daiteke eta hazkuntza atzera dezake. C bitamina Azido askorbikoa edo C bitamina ez da beharrezkoa esne-behien anoan, zeren gorputzaren barruan ekoizten baita.

Gantzetan disolbatzen diren bitaminak A Bitamina Animalia guztiek A bitamina behar dute. Landareek ez daukate A bitamina. Hala ere, landareek beta karoteno izeneko konposatua sintetiza dezakete. Animaliaren hesteetako paretetan eta gibelean, beta karoteno-molekula bat bi A bitamina-molekulatan banatuta egon daiteke. Beraz, landareen beta karotenoa A bitaminaren aitzindaria da animaliengan, eta askotan, probitamina deitu ohi zaio. Hasieran, beta karotenoa azenarioetatik ateratzen zen, eta gurinari kolore horia ematen diona da. A bitaminaren kopurua nazioarteko unitateetan neurtzen da. Behi-aziendari dagokionez, beta karoteno miligramo batek nazioarteko 400 unitate balio ditu. A bitaminaren eta beta karotenoaren erabilgarritasunean faktore askok eragiten dute. A bitaminaren ahalmena murrizten edo deuseztatzen duten faktoreak honako hauek dira: 1. Elikagaietan nitratoak egotea. 2. Elikagaiak berotzea. 3. Airearen eta argiaren eraginaren menpe egotea (beta karotenoaren erdia galdu egiten da belar lehorra prestatzen denean).

LANBIDE EKIMENA

31


4. Luzaroan gordetzea (lastategian 6 hilabete gordeta egon ondoren beta karotenoaren 3/4 galdu egiten da). 5. Elikagai zaharretan lipidoak oxidatzea. 6. Behar den adina proteina-, fosforo- eta zink-kopururik ez egotea. A bitamina beharrezkoa da arnasbideak, ugaltze-hodiak eta digestio-hodiak babesten dituzten zelula epitelialak mantentzeko. Halaber, garrantzitsua da ugalketarako, hezurrak garatzeko eta bista egokia izateko. A bitaminaren gabeziaren ondorioz ehunak degeneratu egiten dira eta oso sentikor bihurtzen ditu infekzioekiko. A bitaminaren gabeziaren sintomak honako hauek dira: 1. Arnasbideetako infekzioak eta pneumonia. 2. Beherakoa eta jateko gogoa galtzea. 3. Ugalkortasun eskasa (araldi isil asko izaten dira, obulutegian kisteak sortzen dira eta enbrioiak hil egiten dira). 4. Ernaldiak laburragoak izaten dira eta plazenta asko ez dira egiten eta txahal asko itsu, hilda edo deskoordinazioarekin jaiotzen dira. 5. Begiak handitu egiten dira, gaueko itsutasuna, eta zenbait kasutan, erabateko itsutasuna izaten da. Lekadun eta lastodun beratzak beta karoteno-iturri ezin hobeak dira, baina landarea heltzen denean, beta karoteno-kopurua murriztu egiten da. Zereal-aleek ez daukate beta karoteno-kopuru handirik. Giro-tenperatura baxuen, gaixotasunen eta antzeko estres-egoeren ondorioz, hausnarkariengan A bitamina-premiak areagotu egin daitezke. D bitamina D bitamina errakitismoaren aurkako faktorea edo eguzkiaren bitamina da, zeren larruazalean sintetizatzen baita, kolesterolaren deribatu baten (7 dehidrokolesterolaren) eta eguzkiaren argi ultramorearen bidez. D bitamina bi formatan agertzen da: D2 eta D3. D2 bitamina belar lehorrak, legamiek eta beste zenbait landarek daukate, eta D3 bitamina animaliek daukate. Bi formek ahalmen bera dute eta egonkorrak dira biltegiratzen direnean. D bitamina garrantzitsua da heste-hodietako kaltzioa eta fosforoa xurgatu eta erabili ahal izateko. D bitaminak beste mineral batzuen, hau da, zinkaren, burdinaren, kobaltoaren eta magnesioaren hesteen bidezko iragazkortasunean ere eragina izan dezake.

LANBIDE EKIMENA

32

Abere Hazkuntza

D bitaminaren gabeziak errakitismoa eta hezurretako gaixotasunak (osteomalazia eta osteoporosia) eragin ditzake animalia gazteengan. Txahalei eta 5-6 kg belar lehor jaten ez duten ukuiluko behiei anoan D bitaminaren gehigarria eman behar zaie. Gabeziaren eraginak kaltzio- eta fosforo-urritasuna eragiten du. Lehenbizi, mineral horien kopurua odolean murriztu egiten da eta, erditu ondoren, esne-sukarra eragin dezake. D bitamina injektatuz gero, esne-sukarraren eragina murriztu egiten da. D bitaminaren gabeziaren sintomak, garrantziaren arabera, honako hauek dira: 3 Artikulazioak handitu egiten dira, hezurrak ahuldu egiten dira eta erraz hausten dira. 3 Ehunak gogortu egiten dira eta, ondorioz, zurruntasuna, gogortasuna eta arnasa hartzeko zailtasunak sortzen dira. Zereal-aleak ez dira, normalean, D bitamina-iturri ona izaten. Esnearen D bitaminaren edukia aldakorra da, eta AEB-etan esneari D bitamina eransteko izpi ultramoreen eraginpean uzten dute. E bitamina E bitamina zelulen zuntzetan egon ohi da. E bitaminak, selenioarekin batera, zelulen egitura babesten du hidrogeno-atomorik gal ez dezan. E bitaminari “bitamina antioxidatzailea” deitu ohi zaio. C bitaminaren sintesian eta sufrea daukaten aminoazidoen metabolismoan ere parte hartzen du. E bitamina daukaten bost konposatu daude. Konposatu horiei tokoferol deitu ohi zaie, eta aktiboena alfa tokoferola da. Kartamoaren, ekilorearen eta arroz-zahiaren koipeek E bitamina-kopuru handia daukate. Beste landare-koipe batzuk (sojarena, kokoarena edo sesamoarena), zerealen hoziak (arrozarena eta gariarena), E bitamina-iturri dira. Oritzak E bitamina-kopuru handia duenez, gabeziak bakan izan ohi dira animalia gazteengan. Gorputzeko organoetan E bitamina-kopuru handia meta daiteke. Hala ere, txahalek “muskulu zuria” deritzon gaixotasuna izaten dute, E bitaminaren gabeziaren ondorioz. E bitaminaren gabeziaren sintomak honako hauek dira: 1. Hanketako muskuluak ahuldu egiten dira. 2. Mingaineko muskuluan arazoak sortzen dira eta, ondorioz, edoskitzeko eragozpenak sortzen dira. 3. Ezin izaten dira gelditu. Animalia zaharrenengan gabeziak honako eragin hauek sortzen ditu: 1. Esneak zapore oxidatua izaten du. 2. Bihotzeko muskuluek ez dute ondo funtzionatzen.

LANBIDE EKIMENA

33


Baldintza gehienetan, esne-behien anoan erabili ohi diren elikagaiek e bitamina-kopuru egokia edukitzen dute. Hala ere anoetan E bitaminaren gehigarria sartuz gero (400-1000 mg egunean behi bakoitzeko), esnearen zapore oxidatua saihets daiteke, mastitis subklinikoaren larritasuna arin daiteke, erantzun immunologikoa estimulatu daiteke eta ugaltze-errendimendua hobe daiteke. K bitamina K Bitaminaren jarduera ezinbestekoa da odola normal koagula dadin. Bazka berdearen materialak, freskoak zein lehorrak, k bitaminaren iturri onak dira. Errumenean ere K bitaminaren kopuru handiak ekoizten dira. Baldintza normaletan, K bitaminaren gabeziak bakanak dira. Hala ere, hirustak daukan dikoumorol izeneko toxinak gabeziaren sintomak sor ditzake. Antibiotiko-kopuru handiak erabiliz gero, errumeneko edo hesteetako mikroflora hil egin daiteke eta horrela ere gabeziaren sintomak sor daitezke, hots: hemorragiak edo odola ezin koagulatzea.

2.6

Mineralak

Mineralak gatz ez-organiko gisa (adibidez, kaltzio karbonato gisa) agertzen diren elementu ez-organikoak dira. Konposatu organikoekin uztartuta agertzen dira (adibidez, zenbait aminoazidotan dagoen sufrea, proteinetako fosforoa edo esneak daukan kaseina). Mineralak talde bitan banatzen dira: “makromineralak” eta “mikromineralak” taldeetan (2.3. taula). Banaketa hori egiteko ez da mineral-kopurua bakarrik kontuan hartzen; hala ere, biak dira garrantzitsuak animaliaren osasun onari dagokionez. Anoan behar diren makromineralen kopurua materia lehorraren % 0,2-1 da, eta mikromineralei dagokienez, anoaren materia lehorraren % 0,001-0,05 behar da, hau da milioiko 10-500 parte. Zenbait mineral gorputzaren barruan meta daitezke (adibidez, gibelean burdina eta hezurretan kaltzioa metatzen dira). Hala ere, uretan disolbatzen diren mineralak (adibidez, sodioa eta potasioa) ez dira metatzen eta dietan sartu behar dira ia etengabe. Gabezia edo intoxikazioaren sintomak, dietako mineralen kontzentrazioa txikiegia edo handiegia denean agertzen dira. Fluorraren, selenioaren, molibdenoaren eta kobrearen intoxikazioak arazoak sor ditzake elikadurari dagokionez. Beste zenbait mineral, adibidez, beruna, kadmioa eta merkurioa garrantzitsuak dira intoxikazioaren aldetik. Luzaroan jasaten diren gabeziek edo gabezia larriek sintoma klinikoak eragin ditzake (adibidez, iodo-gabezia dagoenean, eztarriko tiroide guruinek nabarmenki handitzen dira). Hala ere, gabezia txiki batzuek espezifikoak ez diren sintomak eragiten dituzte, hau da, sintomak ez dira gainerako gabezietan bezalakoak. Batzuetan, espezifikoak ez diren sintoma horiek ez dira nabarmentzen, zeren ekoizpen-maila txikia baitute. Adibidez, animalia gaztearen hazkuntza moteldu egin daiteke edo edoskitzen ari den behiak jaten duen janari-kopurua eta esne-ekoizpena murriztu egin daiteke apur bat. Beraz, galera ekonomiko handiak eragin badezake ere, zaila da mineral jakin baten gabezia txikia detektatzea.

LANBIDE EKIMENA

34

Abere Hazkuntza

Makromineralak

Ikur kimikoa

Mikromineralak

Ikur kimikoa

Kaltzioa

Ca

Iodoa

I

Fosforoa

P

Burdina

Fe

Magnesioa

Mg

Kobrea

Cu

Sodioa

Na

Kobaltoa

Co

Potasioa

K

Manganesoa

Mn

Kloroa

Cl

Molibdenoa

Mo

Sufrea

S

Zinka

Zn

Selenioa

Se

2.3. taula. Hausnarkarien dietan beharrezkoak diren mineralak eta dagozkien ikur kimikoak.

Mineral horiez gain, Kromoa (Cr), Fluorra (F), Silizioa (Si), Artsenikoa (As), Beruna (Pb), Eztainua (Sn), Banadioa (V), Nikela (Ni) eta Bromoa (Br) ere behar izan daitezke, baina oraingoz ez dira ezinbestekotzat jotzen esne-behien elikaduran. Energiarekin eta proteinarekin gertatzen den bezala, garrantzitsua animaliak erabil dezakeen mineral-kopurua da, eta ez elikagaiak daukan guztizko mineral-kopurua. Mineralen erabilgarritasunean eragiten duten faktoreak honako hauek dira: 1. Animalia-espeziea. 2. Animaliaren adina eta sexua. 3. Animaliaren osasuna. 4. Nutrizio-egoera, hau da, dietako beste mantenugaiekiko erlazioa; adibidez, D bitaminaren gabeziaren ondorioz, kaltzio-xurgatzea murriztu egin daiteke. 5. Elementu jakin baten forma kimikoa; adibidez, burdina Fe++ gisa xurgatzen da, baina ez Fe+++ gisa. 6. Beste elementu batzuen kopurua eta forma; adibidez, sufre- eta zink-kopuru handia dagoenean, kobraren erabilgarritasuna murriztu egiten da. 7. Elikagaia prozesatzeko era. 8. Mineralak uztartzen dituzten agenteak egotea; adibidez, zenbait garauk daukaten azido fitikoak garauen fosforoa uztartzen du eta urdail sinpleko animaliek ezin dituzte erabili.

LANBIDE EKIMENA

35


Mineralen eginkizun orokorrak gorputzean honako hauek dira: 1. Eskeletoari zurruntasuna eta indarra ematea (kaltzioak, fosforoak eta magnesioak). 2. Konposatu organikoen osagaiak dira (sufrea proteinetan, kobaltoa B12 bitaminan, burdina odoleko zelula gorrietan). 3. Entzima-sistemak aktibatzea (fosforoak, magnesioak eta zinkak). 4. Beharrezkoak dira hormonak ekoizteko. 5. Gorputzeko ur-kopurua kontrolatzea (sodioak, kloroak eta potasioak). 6. Gorputzeko azidoen eta baseen kopurua, hau da, positiboki eta negatiboki kargatutako konposatuen kopurua, erregulatzea (sodioak, kloroak eta potasioak). 7. Muskuluak uzkurtzea eta nerbio-bulkadak transmititzea (sodioak eta klatzioak).

Makromineralak Kaltzioa Kaltzioaren % 99, gutxi gorabehera, hezurretan eta hortz-haginetan dago. Hezurrak kaltzioaren egitura-organoak eta metatzaileak dira. Gainerako kaltzioaren % 1 odolean eta beste ehun batzuetan dago eta eginkizun garrantzitsuak ditu. Odoleko kaltzioa beharrezkoa da bihotz-taupadak erregulatzeko. Edoskitzaroaren hasieran, esneak kaltzio-kopuru handia behar duenez (esnearen kaltzio-kopuru handia kaseina proteinaren eraginaren ondoriozkoa da), odoleko kaltzioaren kopurua txikiagotu egin daiteke eta, egoera horrek, esne-sukarra deritzon gaixotasuna sorraraz dezake. Ondorioz, bihotz-taupadak izugarri murrizten dira eta behiak hanken kontrola ere gal dezake; tratamendurik eman ezean, behia koman sartzen da eta hil egiten da. Kaltzio disolbatuzko injekzioa emanda, behia minutu gutxitan berpiztea lortuko dugu. Kaltzioaren eginkizun osagarria muskuluen eta nerbioen kitzikakortasuna kontrolatzea da. Beraz, muskuluetako eta nerbioetako kaltzio-kopurua handiagotzen denean, kitzikakortasuna murriztu egiten da. Azkenik, kaltzioa ezinbestekoa da odola koagula dadin.

LANBIDE EKIMENA

36

Abere Hazkuntza

Kaltzioa behiaren duodenoaren bidez xurgatzen da, zenbait alderdiren arabera. Alderdi horiek honako hauek dira: 1. Kaltzio-iturria (kaltzioaren digerigarritasuna aldatu egiten da; adibidez alpapan % 31koa da eta kaltzio-fosfatoan % 56koa da). 2. D bitamina egotea: D bitamina-kopurua behar adinakoa ez bada, kaltzioaren xurgatzea murriztu egiten da. 3. Dietak daukan gantz-kopurua. Gantz-kopuru handia egonez gero, kaltzioaren xurgatzea murriztu egiten da, zeren gantza kaltzioarekin konbinatzen baita, substantzia disolbaezinak sortzeko. 4. Beste mineral batzuen kopurua handiegia bada (fosforoa, burdina, aluminioa eta manganesoa), kaltzioaren xurgatzea murriztu egiten da.

Animalia gazteei dagokienez, kaltzio-gabeziak hezurrak ahultzea eragiten du eta hezurrok deformatuta hazten dira. Sintoma hori errakitismoa deritzon gaixotasunari dagokio, baina gaixotasun hori D bitamina- edo fosforo-gabeziaren ondoriozkoa ere izan daiteke. Animalia helduei dagokienez, kaltzioedo fosforo-gabeziak hezurretako ahultasuna eragiten du, hezurretako mineralen gehiegizko mobilizazioaren ondorioz. Hezurrak porotsu bihurtzen dira eta errazago hausten dira. Gaixotasun horri osteomalazia deitu ohi zaio. Lekadunezko bazka jaten duten animaliek, mantentzeko premiak asetzeko eta esne-ekoizpen mugatua emateko behar duten adina kaltzio irensten dute. Hala ere, esnearen ekoizpena handiagotzen den heinean, behiari energia-iturri kontzentratuagoa eman beharko diogu. Anoan, bazkaren parte baten ordez kontzentratuak edo garauak eman ohi zaizkie. Elikagai horiek eta lekadunak ez diren bazkek, normalean kaltzio-kopuru txikia edukitzen dute eta beharrezkoa izan ohi da gehigarriak sartzea. Esne-behiei ematen zaizkien elikagaien ohiko kaltzio-iturria ostren maskorrak, karea, kaltzio-fosfatoa eta kaltzio bikarbonatoa izan ohi dira. Fosforoa Gorputzeko fosforoaren % 80, gutxi gorabehera, hezurretan eta hortz-haginetan dago. Fosforoak eginkizun garrantzitsuak ditu gorputzean. Esate baterako, energiaren metabolismoan eta lipidoen garraioan parte hartzen du, eta informazio genetikoa (DNA) gordetzen duten konposatuen osagaia da. Eginkizun horiek direla eta, fosforo-gabeziak ez du berariazko sintomarik. Kaltzioarekin oso lotuta dagoenez, fosforo-gabeziaren sintomak kaltzio-gabeziaren sintomen antzekoak dira. Horrez gain, espezifikoak ez diren zenbait sintoma ere agertzen dira, hots: jateko gogoa galtzea, gaixotasunen aurkako erresistentzia ahultzea eta ugaltze-errendimendua txikiagotzea.

LANBIDE EKIMENA

37


Zereal-aleak, zahia edo garau-hozia daukaten prozesatzearen ondoriozko azpiproduktuak eta proteina-kopuru handia daukaten zenbait elikagai (animalia-iturrikoak, batez ere) fosforo-iturri onak dira. Garau eta landare-proteina asko jaten duten animaliek, ez dute fosforo-gehigarririk behar izan ohi. Kalitate handirik ez duen bazka erabiltzen badugu, anoan fosforo-gehigarria sartu behar dugu, animalia gehienen premiak asetzeko, batez ere ekoizten ari diren animalienak. Kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazioa Behiek ezin dute hezurretako fosforoa kaltzioa bezain azkar mobilizatu. Hala ere, kaltzioa mobilizatzen denean, fosforoaren parte bat ere mobilizatu egiten da, zeren bi elikagaiak hezurren barruan uztartuta baitaude. Hezurretan, kaltzioaren eta fosforoaren arteko batez besteko erlazioa honako hau da: kaltzioa, 2,2 parte / fosforoa 1,0 parte. Beraz, fosforo-gabezia marjinal gehiago izaten dira, kaltzioarenak baino. Anoan, kaltzioaren 1,6 parte eta fosforoaren 1,0 parte sartzea gomendatzen da. Erlazioa 1:1 baino txikiagoa edo 2,5:1 baino handiagoa denean, esne-sukarraren intzidentzia areagotu egiten da. Behar adina D bitamina dagoenean (eguzki-argiaren eraginpean egoteagatik edo anoetan gehigarria eransteagatik), kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazioa ez da hain garrantzitsua. Hala ere zaila da dietan kaltzioaren eta fosforoaren arteko erlazio egokia zein den gomendatzea, honako arrazoi hauengatik: 1. Kaltzioaren eta fosforoaren digerigarritasuna iturriaren araberakoa da. Normalean, fosforoa errazago digeritzen da (% 55etik gora) kaltzioa baino (% 50 baino gutxiago). 2. Fosforoa birziklatu egiten da listuaren bidez. Magnesioa Gorputzeko magnesioaren % 50, gutxi gorabehera, hezurretan metatzen da. Beste erdiak entzima askotan eta muskuluen uzkurtzean eragiten du. Bazketan ez da magnesio-kopuru handirik egon ohi (% 11-28), baina kontzentratuetan eta garauetan kopurua handiagoa da (% 30-40). Tetanos hipomagnesikoa hausnarkarien hipomagnesiarekin lotu ohi den egoera da. Hipomagnesia ohikoagoa da garau txiki eta samurrak dauzkaten zelaietan bazkatzen duten behiengan (udaberriaren hasieran), eta odoleko magnesio-kopuru urriarekin lotuta dago. Sintomak honako hauek dira: suminkortasun handia, muskuluak nahi gabe uzkurtzea (muskuluen astinaldiak), listu gehiegi jariatzea eta hortzak karrakatzea. Dietan magnesio-gehigarria edo garauak eranstea eraginkorra da sintomen intzidentzia murrizteko. Nitrogenozko edo potasiozko ongarri asko erabiltzen direnean, behiak zailtasunak izaten ditu potasioa bereganatzeko. Errumenean amoniako-kopuru handia dagoenean ere (bazka samurrak daukan proteina gordinaren kopuru handiaren ondoriozkoak), magnesio-kopuru txikiagoa xurgatzen da. Esne-behien dietan, magnesio-iturri gehigarri gisa, kontzentratuekin nahastutako magnesio oxidoa erabili ohi da. Hala ere zaila da, magnesio-gehigarria noiz behar den jakitea, eta hipomagnesiaren sintomarik agertzen ez bada, seguruenik, anoetako magnesio-kopurua egokia izango da.

LANBIDE EKIMENA

38

Abere Hazkuntza

Gatza: sodioa eta kloroa Gatza edo sodio kloruroa (NaCl) oso garrantzitsua da hausnarkarientzat, zeren landare gehienek sodio-kopuru txikia baitaukate eta batez ere potasioa metatzen baitute. Sodioak metabolismoaren alderdi askotan jarduten du: gorputzeko ur-kopurua orekatuta mantentzen du, presio osmotikoa (zuntzen bi aldeetako gatzen kontzentrazioa) erregulatzen du, eta garrantzitsua da azidoen eta baseen arteko oreka (zeluletako karga positiboko eta karga negatiboko molekulen kontzentrazioa) mantentzeko. Sodioak karga positiboa du (Na+) eta karga positiboko mineral (katioi) nagusia da zeluletatik kanpo. Oreka osmotiko hori beharrezkoa da zelulek glukosa asimila dezaten, aminoazidoak garraiatzeko eta nerbio-bulkadak kontrolatzeko. Behiaren errumenean sodio-kopuru handia dago. Sodio-gabeziak honako sintoma hauek eragiten ditu (larritasunaren araberako sailkapena): 1. Behiak gatza jateko grina izaten du, eta gauzei koska egiten ibiltzen da (pikatzea deitzen zaio). 2. Animaliek jateko gogoa galtzen dute. 3. Itxura zurbila izaten dute (distirarik gabeko begiak eta ile latza). 4. Esne-ekoizpena murriztu egiten da edo animaliek pisua hartzen dute. 5. Koordinazio-falta, ahultasuna edo heriotza eragin dezaketen bihotz-irregulartasunak (arritmiak).

Sintomak luzaroan gabezia jasan ondoren baino ez dira agertzen, zeren behiek sodioa kontzentratzeko gaitasun handia baitute. Sodio-gabeziari dagokionez, behiak azkar sendotzen dira dietan gatza erantsiz gero. Mastitisa dagoenean esneak daukan sodio-kontzentrazioa handiagotu egiten da. Behiak nahi duenean jateko gatz-blokeak (batzuetan iodoz aberastutakoak) erabiltzea gomendatzen da, batez ere klima beroko tokietan, zeren toki horietan, behiek izerdi gehiago botatzen dutenez, gatz-kopuru handiago galtzen baitute. Dietan gatz gehiegi ematearren, normalean, ez da arazorik sortzen. Hala ere, errapeetako edema izateko joera duten behiei gatz-kopurua mugatu egin behar zaie, zeren gatz gehiegi emanez gero, egoera larriagotu egiten baita. Sodio kloruroak daukan kloroak ere azidoen eta baseen arteko oreka eta gorputzeko fluidoen oreka mantentzen laguntzen du. Abomasoan azido klorhidrikoa (HCl) sortzen, pankrearen jariaketetan eta gainerako hesteetako jariaketetan ere parte hartzen du.

LANBIDE EKIMENA

39


Potasioa Potasioa behiaren gorputzean dauden mineraletan hirugarren ugariena da. Potasioak eginkizun garrantzitsu asko ditu: hainbat entzima-sistematan parte hartzen du, muskuluen jardueran eragina du (batez ere bihotzean edo bihotz-muskuluan). Potasioak karga positiboa du (K+) eta, batez ere, zelulen barruan egon ohi da. Potasioak eragina du uraren orekan, karga elektrikoan, azidotasunean (azidoen eta baseen orekan) eta zelulez kanpoko eta zelulen barneko gatz-kontzentrazioan (presio osmotikoan). Potasio-gabeziaren sintoma gehienak ez dira espezifikoak: animalia gazteen hazkuntza moteldu egiten da eta gutxiago jaten dute. Sintoma espezifikoagoa larruazalaren leuntasuna murriztea da. Hala ere, potasio-gabezia bakan samarra izaten da, zeren bazka gehienek esne-haziendak behar duen potasio-kopurua baino askoz gehiago baitaukate. Izan ere, bazka samurretan, potasio-kontzentrazioa bazkaren materia lehorraren % 3 izan daiteke. Bazkak gehiegizko potasioa badu, magnesioaren metabolismoarekin lotutako arazoak sor daitezke eta hipomagnesia eragin dezakete (ikus magnesioa). Kontzentratu askoren potasio-kopurua beharrezkoa baino txikiagoa izan ohi da. Beraz, konposatuetan oinarritzen diren dietek premiak asetzeko behar dena baino potasio-kopuru txikiagoa izan dezakete. Estresak, batez ere tenperaturarekin zerikusia duenak, potasio-premiak areagotu egiten ditu, seguruenik, izerdian potasio gehiegi galtzen delako. Bazkak heltzen diren heinean, potasio-kontzentrazioa murriztu egiten da, eta arrazoia, eremu hezeetako bazka helduen lignifikazioa izan daiteke. Sufrea Sufrea proteinen eta gorputzeko beste elementuen osagaia da. Metionina izeneko aminoazidoaren eta tiamina eta biotina B taldeko bitaminen osagaia da. Sufrearen eta nitrogenoaren artean lotura estua dago, bai landare-zeluletan, bai animalia-zeluletan. Proteina asko duten elikagaiek sufre-kopuru handia eduki ohi dute. Beraz, proteina asko daukaten dietek, seguruenik, sufre-kopuru egokia edukiko dute. Normalean nitrogenoaren eta sufrearen arteko erlazio egokia, gutxi gorabehera, 10:1 da. Hortaz, anoaren materia lehorraren % 13 proteina gordina bada, % 2,1 (13/6,25) nitrogenoa izango da eta % 0,2 (2,1/10), gutxi gorabehera, sufrea izango da. Sufre-gabezia bakana izaten da. Hala ere, esne-behiak elikatzeari dagokionez, sufre-gabezia errazago sor daiteke, dietako proteina gordinak, guztizko proteinaren arabera, proteinarik gabeko nitrogeno-kopuru handia duenean. Sufre-iturri ez-organikoak (sodio sulfatoa, magnesio sulfatoa, etab.) iturri osagarri gisa erabil daitezke, zeren errumeneko mikrobioek metionina, biotina eta tiamina sintetizatzeko erabiltzen baitituzte. Dietan sufre gehiegi egonez gero, eragin kaltegarria du selenioaren eta kobrearen metabolismoan. Dietan gehiegizko sufrea badago (materia lehorraren % 0,4 baino gehiago), halaber, intoxikazio-sintomak ere eragin ditzake (muskulu-uzkurdurak edo muskuluen astinaldiak, beherakoa eta itsutasuna). Askako urak duen sufre-kopuruak eragin kaltegarriak sor ditzake.

LANBIDE EKIMENA

40

Abere Hazkuntza

Mikromineralak Kobaltoa Kobaltoa B12 bitaminaren osagaia da eta odoleko zelula gorrien eraketan parte hartzen du. Dietan kobalto-gabezia dagoenean, errumeneko mikrobioek B12 bitamina gutxiago sintetizatzen dute. Kobalto-premiak oso txikiak dira, hots: 0,1 parte milioiko edo, beste era batera esanda, 0,1 mg, anoak daukan materia lehorraren kg bakoitzeko. Munduko toki askotan, bazkek aipatutakoa baino kobalto-kopuru txikiagoa izan ohi dute, eta behiek kanpoan bazkatzen dutenean, ohikoa da kobalto-gabezia izatea. Kobalto-gabezia detektatzeko metodorik onena, B12 bitaminaren araberako animaliaren odolaren eta gibelaren analisia egitea da. Hala ere, kanpoko sintomak honako hauek izan ohi dira: pisua galtzea, hazkuntza moteltzea, ile latza, estropezu egiteko joera, anemia, larruazala, mukosetako zuntzak eta betazalak zurbil egotea. Behiek behar dutena baino 100 aldiz kobalto-kopuru handiagoa onartzen dute, intoxikazioaren sintomak agertu baino lehen. Hortaz, kobalto-gabezia detektatzeko metodorik onena kobalto-gehigarria (kobalto sulfatoa, kobalto karbonatoa) onartzen duten ikustea da. Erretikulu-errumenean luzaroan atxikitzen den kobaltoa eta burdina dauzkan boloa jaten emanez gero, arrakasta lortzen da kobalto gutxiegi daukaten eremuetan bazkatzen duten behiengan. Kobrea Kobrea ezinbestekoa da zenbait entzimaren jarduerarako. Kobrea eta burdina beharrezkoak dira, halaber, hemoglobina, hau da, odolean zehar oxigenoa garraiatzen duen proteina, sintetizatzeko ere. Kobre-gabezia arazo praktikoa eta garrantzitsua da munduko toki askotan. Gabezia kobre urritasunarengatik edo molibdeno edo sufre gehiegi egotegatik sor daiteke. Ikertzaileek diotenez, molibdenoak eta sufreak eragin kaltegarriak izan ditzakete kobrea hesteen bidez xurgatzeari dagokionez, konposatu disolbaezinak sortzen baitira. Larritasunaren arabera, kobre-gabeziaren sintomak honako hauek dira: 1. Hazkuntza eta esne-ekoizpena murriztu egiten dira. 2. Beherako larria, pisua galtzea, ile latza. 3. Depresioa edo araldia atzeratzea, plazentarik ez egitea. 4. Bihotz-muskuluak ez funtzionatzea eta hiltzea.

LANBIDE EKIMENA

41


Hona hemen oso espezifikoak diren kobre-gabeziaren sintomak: 1. Hanketako muskuluen muturrak (batez ere hazkoskorraren eta apoaren artean) handitu egiten dira. 2. Artikulazio zurrunak; ondorioz, behiak zaldiarenaren antzeko ibilera egiten du. 3. Ilearen pigmentuak galtzea; ondorioz, ilearen kolorea aldatu egiten da eta gris bihurtzen da, batez ere, begien inguruan (2.4. irudia). 4. Txahalak errakitismoarekin jaiotzen dira. Kobre-iturri ez-organiko nagusiak kobre sulfatoak, kobre karbonatoak eta kobre oxidoaren elementuak dira. Kobraren eragin toxikoak interesgarriak dira. Behiak kobre gehiegi jaten duenean, gibelean gehiegizko kopuruak meta ditzake, intoxikazio-seinalerik erakutsi gabe. Hala ere, estresaren eta beste faktore batzuen eraginez, behiak kobre-kopuru handiak aska ditzake gibeletik odolera. Odoleko zelula gorriak deuseztatu egiten dira eta animaliak iketerizia jasan dezake, zeren, gehiegizko kobrea kanporatu nahian, animaliak behazun-kopuru handiak ekoizten baititu. Hala ere, askotan animalia hil egiten da. Behiek dietan behar duten kobre-kopurua eta gehiegizko kopuruekiko izan dezaketen tolerantzia, molibdenoaren eta sufrearen araberakoak dira. Anoak molibdeno- edo sulfato-kopuru handia eduki dezakeen herrialdeetan, kobre-premiak bikoiztu egin daitezke. Iodoa Iodoa, batez ere, energiaren metabolismo-tasa erregulatzen duen tiroide guruinaren hormonak sintetizatzeko erabiltzen da. Iodo-gabeziaren sintoma nagusia aziendan tiroide guruinak handitzea izaten da (bozioa). Behiengan, iodoa batez ere fetuan metatzen denez, iodo-gabeziaren lehenbiziko sintoma txahal jaioberriengan agertzen da. Zenbait landarek, batez ere brassicae familiakoek (azak eta arbiak) iodo-gabezia eragin dezakete. Iodoak beste ezaugarri bat ere badu, hots, dietako iodoaren % 10, gutxi gorabehera, esnera pasatzen da. Ehuneko hori handiagotu egin daiteke esnearen errendimenduarekin, baina litro bat esnetan 20 mikrogramo baino gutxiagoko kontzentrazioak badaude, iodo-gabeziaren seinale da. Gehigarririk eman ezean, behien dietan iodo-urritasuna duten lurretan ekoizten diren elikagaiak jaten badute, iodo-gabezia izango dute. Iodoak eragindako intoxikazioaren sintomak honako hauek dira: malko eta listu gehiegi jariatzea, sudur-jariaketak eta eztula eragiten duen trakearen kongestioa.

LANBIDE EKIMENA

42

Abere Hazkuntza

Burdina Burdina ezinbestekoa da zelulek arnasketa egin dezaten (energia har dezaten) eta hemoglobinaren eta mioglbinaren bidez (mioglobina burdin kopuru handia duen muskuluetako proteina da) oxigenoa garraiatzeko. Burdina-gabezia arruntagoa izaten da txahalengan. Esneak burdina-kontzentrazioa txikia dauka (10 ppm), eta txahalak, jaiotzen denean, 2-3 hilabete iraun dezakeen burdin erreserba dauka gibelean. Hortaz, 2-3 hilabete baino gehiago esne osoz baino elikatzen ez diren txahalek anemia jasateko joera handiagoa dute. Burdinaren diferentzia marjinala dagoenean, heste meharraren bidez xurgatzen den burdinaren ehunekoa handiagoa izaten da, dietan burdin kopuru egokia ematen zaienean xurgatzen denaren aldean. Dietan sartu beharreko gehigarriei dagokienez, burdinaren forma ferrosoa (Fe++), ferrikoa (Fe+++) baino erabilgarriagoa da. Hala ere, ohiko elikagai gehienek burdin kopuru egokia daukate eta behi helduengan burdina-gabezia bakan izaten da, parasitoren baten infekzioaren ondorioz edo beste gaixotasunen edo zaurien eraginez, odol-kopuru handia galtzen ez badute.

Manganesoa Aziendari dagokionez, manganeso-premiak garrantzitsuagoak dira ugalketarako eta txahala normal jaiotzeko, hazkuntzarako baino (2.6. irudia). Hortaz, manganesoa normal ugaltzeko, txahal jaioberriaren hezurretako egituran anomaliak saihesteko eta hezurrak normal hazteko. Manganesoa gibelean eta giltzurrinetan metatzen da eta, han, hainbat entzima aktibatzen ditu. Aziendan, manganeso-gabezia bakana izaten da. Oro har, bazkek garauek baino manganeso-kopuru handiagoa eduki ohi dute. Premiak areagotu egin daitezke, dietan kaltzio- eta fosforo-kopuru handiak daudenean.

Molibdenoa Molibdeno xantina oxidasa deritzon entzimaren osagaia da. Entzima hori gorputzeko zelula eta fluido guztietan dago kontzentrazio txikietan. Inoiz ez da molibdeno-gabeziarik aurkitu, baina intoxikazioa munduko toki askotan arazo larria izan daiteke kanpoan bazkatzen duen aziendari dagokionez. Molibdenoaren kopuru toxikoak ohikoagoak dira lur alkalinoa (pH > 7) dagoen herrialdeetan. Lurrean pH handia badago, landareek molibdeno-kopuru handiagoa eta kobre-kopuru txikiagoa edukitzen dute. Molibdenoaren ondoriozko intoxikazioaren sintomak kobre-gabeziarenaren berdinak dira. Ohikoena beherakoa da. Badirudi, siloan gordetako bazkek lekadun freskoek baino molibdeno-kopuru txikiagoa dutela.

LANBIDE EKIMENA

43


Selenioa Selenioa glutation peroxidasa deritzon entzimaren osagaia da. Entzima horrek E bitaminari zuntzetako kalteak saihesten laguntzen dio. Selenioak muskulu-distrofiaren (hausnarkari gazteengan, muskulu zuria deitu ohi zaio) aurka babesten du. Gaixotasun horren ezaugarriak muskuluen endekapena eta bihotz-akatsak dira. Gabezia ohikoagoa da elikagaiak lur azidoetakoak direnean. Selenioaren xurgatzea duodenoan mugatua da (% 40), baina kaltzioa, artsenikoa, kobaltoa eta sufrea daudenean xurgatzea % 50 edo gehiago murrizten da. Xurgatutako selenioa gibelean eta giltzurrinetan metatzen da. Selenio-gabeziak ekoizpenaren errendimenduan eragin dezake. Gabezia duten behiei selenio-gehigarria (E bitamina) emanda, plazenta ez egitearen eta metritisaren intzidentzia murriztu egin izan da. Hausnarkarien selenio-premiak, gutxi gorabehera, 0,1-0,3 parte milioiko dira, baina gehiegizko selenioa berehala izan daiteke toxikoa, zeren gorputzak onartzen duen gehienezko kopurua 2 pmm baita. Astragalus eta Stanleya familiako landareek selenioa metatzen dute (1000-3000 pmm) eta eragin kaltegarriak dituzte animaliak jaten dituenean. Intoxikazio larriaren sintomak honako hauek dira: 1. Depresioa, gorputz-jarrera berezia (burua behean eta belarriak tolestuta). 2. Bihotz-taupada azkarrak eta ahulak, arnasa nekez hartzen dute. 3. Beherakoa, letargia eta heriotza, arnasketa-akatsen ondorioz.

Selenioaren ondoriozko intoxikazio kronikoaren sintomak honako hauek dira: 1. Depresioa 2. Herrenka ibiltzea, hankak handituta eta apo deformatuak, pitzatuak eta luzangak 3. Buztanaren oinarrian ilea galtzea

Zinka Zinka 30 entzima baino gehiagoren aktibatzailea da. Entzima horiek materia genetikoaren, proteinen eta karbohidratoen metabolismoan parte hartzen dute. Zinka, batez ere, larruazalean dago (ehun epidermikoetan)

LANBIDE EKIMENA

44

Abere Hazkuntza

Zink-gabezia ohikoagoa da animalia gazteengan, zahartu ahala zink-premiak murriztu egiten baitira. Baina, halaber, zahartu ahala zink gutxiago xurgatzen da, eta animalia helduek ere zink-gabeziaren sintoma hauek izan ditzakete: 1. Parakeratosia (larruazal ezkatatua): larruazaleko lesioak larriagoak izan ohi dira lepoaren eta buruaren inguruan eta sudur-muturrean (2.7. irudia). 2. Lesioak nekezago osatzen dira. 3. Arrei dagokienez, barrabilak gutxiago hazten dira eta espermatozoide gutxiago ekoizten dituzte. Zink-gabeziaren sintomak berehala agertzen dira dieta urria jan ondoren (3 astera), baina gehigarria emanez gero, lesioak ere berehala desagertzen dira (3-4 astera).

Mikromineralei dagozkien sintomen laburpena 2.4. taulan, zenbait mikromineralen gabeziak hausnarkari helduengan eta gazteengan eragiten dituen sintomak ikus daitezke. Produktibitatea galtzea (hazkuntza eskasa, esne-ekoizpena eta ugalketa murriztea) ez da berariazko sintoma. Baina zenbait gabezia berariazko sintomen bidez detekta daitezke.

Elikadura eragozten duten substantziak Elikagaien osagai guztiek ez dute elikadura-baliorik (2.1. irudia). Izan ere, landareek elikadura eragozten duten substantziak eduki ohi dituzte. Substantzia horietako gehienek fenolen egitura konplexuak dauzkate. Adibidez, landare bat heltzen denean, landarearen ehunen barruko karbohidratoak ez dira hain erabilgarriak animaliarentzat, zeren landarearen zurtoinean lignina metatzen baita. Digeriezina izateaz gain, ligninak zelulen paretetako karbohidratoen digerigarritasuna murriztu egiten du. Taninoak landareen beheko aldean egoten diren substantziak dira. Taninoek proteinak uztartu ditzakete eta, ondorioz, animaliek nekezago aprobetxatzen dituzte. Elikagaien zenbait osagaik eragina izan dezakete animaliek erabil dezaketen mineralen kopuruan. Adibidez, garauek eta zerealek daukaten fosforoa urdail sinpleko animalia gehienek ezin dute erabili, zeren azido fitiko deitzen den konposatuarekin uztartzen baita. Hala ere, erretikulu-errumenean bizi diren mikrobioek azido fitikoaren fosforoa askatzen duen eta erabilgarri bihurtzen duen entzima bat daukate.

LANBIDE EKIMENA

45


3 ENERGIAREN ETA PROTEINEN METABOLISMOA 3.1

Nola lortzen dute bakterioek eta behiek energia elikagaietatik? Arnasketa eta hartzidura

Animalia konplexuek energia arnasketaren bidez lortzen dute. Arnasketa fotosintesiaren kontrako prozesua dela esan daiteke: mantenugai batek daukan energia oxigenoa erretzen denean askatzen da eta, berriz ere, karbono dioxido eta ur bihurtzen da. Bakterio-espezie batzuek, behiaren errumenean bizi direnak, esate baterako, hartziduraren bidez lortzen dute hazteko behar duten energia (hartzidura oxigenorik gabeko prozesua da). Protozooek eta bakterioek hazteko behar duten energia lortzeko, karbohidratoak glukosa bihurtzen dute, eta glukosa hori hartzitu egiten dute, metanoa, karbono dioxidoa, ura eta gantz-azido lurrunkorrak sortzeko. Errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkor nagusiak azido azetikoa (ozpina), azido propionikoa eta azido butirikoa dira; azido horiek, hurrenez hurren, 2, 3 eta 4 karbono-unitate dauzkate. Gantz-azido lurrunkorrak bakterioen bidezko hartziduraren azken produktuak dira, eta oso garrantzitsuak dira behiaren elikadurari dagokionez. Gantz-azido lurrunkorrek jatorrizko glukosak zeukan energia-kopuru gehiena daukate eta, beraz, behiek energia-iturri gisa erabiltzen dituzte (3.1. irudia).

3.2

Karbohidratoak energia-iturri gisa Zelulosa eta hemizelulosa Behiak irensten duen zelulosaren % 30-50 astiro-astiro hartzitzen da errumenean. Karbohidrato

haritsu horien partikula handiak luzaroan atxikitzen dira errumenean (24-48 ordu). Partikula handi horiek errumenetik ateratzeko txikitu egin behar dira. Errumenean, bakterioak partikuletara itsasten dira eta karbohidratoak hartzitzen hasten dira.

LANBIDE EKIMENA

46

Abere Hazkuntza

1. Hartzidura errumenean Karbohidrato

Egiturakoak ez diren

haritsuak

karbohidratoak

Zelulosa

Almidoia

Hemizelulosa

Azukreak

Pektinak Glukosa Metanoa Karbono dioxidoa (Azido laktikoa)

Energia

Bakterioen hazkuntza Gantz-azido lurrunkorrak (Azido azetikoa, propionikoa eta butirikoa)

2. Behiaren arnasketa

Gantz-azido lurrunkorrak eta oxigenoa Karbono dioxidoa eta ura Energia Energia honako zelula hauen eginkizun hauetarako erabili ohi da: zelula-egiturak berritzeko, mantenugaiak garraiatzeko, esnea sintetizatzeko, eta abarretarako.

3.1. irudia. Behien gorputzean karbohidratoen energia askatzeko prozesuak bi etapa ditu: 1) Errumeneko hartziduran, bakterioek hazteko behar duten gantz-azido lurrunkorrak sortzen dira. 2) Azidoen energia, gero, behiaren gorputzaren barruan askatzen da, animaliak O2 erretzen duenean.

LANBIDE EKIMENA

47


Partikula horien tamaina, mailaka, txikitu egiten da hausnarketan. Partikulak behin baino gehiago hausnar daitezke eta bakterioek etengabe hartzitzen dituzte karbohidratoak. Partikulak txiki-txiki egiten dira eta karbohidrato-kopuru txikia eduki ohi dute, baina lignina-kopuru handia (errumeneko hartzidurak ez du eraginik ligninarekiko). Partikulak, errumenetik ateratzen direnean, hasteetara pasatzen dira. Han, digestio-entzimek ez dute eragin handirik partikulekiko. Azkenik, kanporatu egiten dira gorozkien bidez. Zuntz asko duen anoak energia gutxi du, zeren zuntzak energia-dentsitate (pisu-unitateko energia-kopuru) txikia baitu. Beraz, hausnarkariek zuntz asko jan behar dute, energia-premiak asetzeko. Horregatik hausnarkariek errumen handia dute. Hala ere, zuntzaren edukiaren eraginez, behar duen kopurua baino gutxiago jan dezake. `

Almidoia

Animaliak irensten duen almidoiaren % 60-100 errumenean hartzitzen da, jandako kopuruaren eta digestio-hodietan zehar pasatzeko behar duen denboraren arabera. Karbohidrato haritsuekin konparatuz, almidoiak azkarrago digeritzen dira, ez dute hainbeste lekurik behar errumenean eta ez dituzte hausnarketarako erreflexuak kitzikatzen. Hausnarketa egiteko erreflexuak eragiten dituztenean, almidoi-mota bakoitza dagokion erritmoan digeritzen da. Errumenetik hartzitu gabe ateratzen den almidoia, heste meharreko entzimen bidez digeritzen da. Ondoriozko azukreak xurgatu egiten dira eta odolera pasatzen dira. Almidoiren bat gelditzen bada, heste lodian hartzi daiteke. Hala ere, behiarentzat, hartzidura sekundario honek ez du onura handirik. Almidoi-kopuru bat heste lodira iristen bada, uraren desoreka sor dezake eta beherakoa eragin dezake. `

Azukre sinpleak

Azukre sinpleak azkar hartzitzen dira errumenean. Azukreen hartzidura erabatekoa da eta hartzidura horren ondoriozko gantz-azido lurrunkorrak zelulosaren, hemizelulosaren eta almidoiaren hartziduraren ondorioz lortzen direnen berdinak dira. `

Errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorrek esnearen sintesian duten garrantzia

Behiak, energiaren % 70, gutxi gorabehera, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorretatik hartzen du. Xurgatu ondoren, gantz-azido lurrunkorrek, mantentzeko, muskuluak hazteko, esnea ekoizteko eta behia ugaltzeko behar den erregaia (energia) ematen dute. Horrez gain, gantz-azido lurrunkorrek esnearen proteinak, laktosaren aitzindariak eta esnearen koipea sintetizatzeko energia ere ematen dute. Adibidez, errumenean xurgatu ondoren, azido propinikoa gibelak erabiltzen du glukosa sintetizatzeko. Ugatz-guruinek glukosa-kopuru handia erabili ohi dute, energia-iturri gisa eta laktosa (esneak daukan azukrea) sortzeko. Esneak duen laktosa-kontzentrazioa konstante samarra da (% 4,5). Beraz, egunean laktosa-kopuru handiagoa sintetizatzen den heinean, esne gehiago ekoiztuko da.

LANBIDE EKIMENA

48

Abere Hazkuntza

Ondorioz, gibelean sintetizatzen den azido propionikoaren glukosa-kopurua aldagai garrantzitsua da esnearen eguneroko errendimenduari dagokionez. Egunean 20 kg esne ekoizten duen behiak, gibelean egunero 2 kg glukosa sintetizatzen du, gutxi gorabehera. Horren guztiorren eragilea errumenean sortzen den azido propionikoa da. Ugatz-guruinek azido azetikoa eta azido butirikoa ere energia-iturri gisa erabiltzen dituzte. Halaber, esnearen koipea sortzeko aitzindari ere badira. Esneak daukan koipearen erdia, gutxi gorabehera, azido azetikoak eragindakoa da, eta, bigarren mailan, azido butirikoak. `

Kontzentratuek errumeneko gantz-azido lurrunkorren ekoizpenean, esnearen errendimenduan eta esnearen konposizioan duten eragina

Kontzentratuek eragina dute errumenean sortzen diren hiru gantz-azido lurrunkor nagusien guztizko kopuruan eta ehunekoan. Animaliek kontzentratuen kopuru txikiak jaten dituztenean, azido azetikoa da gehien ekoizten dena (guztizkoaren % 60-70), eta ekoiztutako azido propionikoaren kopurua (% 15-20) eta azido butirikoaren kopurua (% 5-155) txikiagoak dira. Egunean 5-8 ordu bazkatzen duten behiek listu-kopuru handiak sortzen dituzte. Listuak errumeneko pH-a neutro mantentzen laguntzen du eta zelulosa digeritzeko gai diren mikrobioentzako ingurune egokia sortzen du. Kasu honetan, azido azetikoa ematea egokia izan daiteke, esnean ahalik eta koipe-kopuru handiena ekoizteko. Baina, azido propionikoa emanez gero glukosaren sintesia mugatu egin daiteke eta, ondorioz, eguneko esnearen sintesia murriztu egin daiteke. Dietan kontzentratuak sartzen ditugunean, karbohidrato haritsuen ordez, errazago eta gehiago digeritzen diren egiturakoak ez diren karbohidratoak eransten ditugu (3.1. taula).

Elikagaia

Karbohidrato-mota Digestio-erritmoa Digerigarritasuna nagusia (ordutan) ..............................................Bazkak...............................................

Lastoa

Zelulosak

Belar lehor pobrea

hemizelulosak

Hirusta ona

Zelulosak

Gramineo ona

hemizelulosak Zelulosak

+ +

40

45-55

55

30-40

70

12-18

70

18-24

+

hemizelulosak Zelulosak

+

hemizelulosak ..........................................Kontzentratuak........................................... Zerealak

Almidoia

80

12-14

Erremolatxa

Pektina1

85

2-6

Melaza

Azukre sinpleak

95

0,5

1

Pektina haririk gabeko karbohidratoa da; erremolatxak ere lignifikatu gabeko zelulosa eta hemizelulosa asko dauzka. 3.1. taula. Karbohidrato-mota, digerigarritasuna eta ohiko elikagaien digestio-erritmoa.

LANBIDE EKIMENA

49


Ondorioz, gantz-azido lurrunkorren guztizko produkzioak azido azetikoaren eta azido peopionikoaren arteko erlazioa handiagotu egiten du. Egiturakoak ez diren karbohidratoen (almidoien eta azukre sinpleen) hartziduran azido azetikoaren ehunekoa txikiagoa izan ohi da eta azido propionikoaren ehunekoa handiagoa izan ohi da. Beraz, dietan bazka besterik erabiltzen ez denean, kontzentratuen kopuru txikia sartuz gero, esne-ekoizpena nabarmen hobe daiteke. Horren arrazoia, esnearen aitzindariak (glukosa batez ere) areagotzea da, ugatz-guruinak behar duen azido azetikoaren hornikuntzan (eta ondorioz esnearen koipearen ehunekoan) kalterik eragin gabe. Dietan kontzentratu-kopuru handiak sartzen ditugunean, azido azetikoaren kopurua % 40 murritz daiteke eta azido propionikoaren kopurua % 40 handiagotu daiteke. Beraz, azido azetikoaren kopurua urria izan daiteke. Normalean, azido azetikoaren falta esnearen koipe-kontzentrazioaren eta guztizko esne-produkzioaren murrizketarekin lotzen da. Halaber, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorretako azido-propionikoaren proportzioa handia denean, behiek erabil daitekeen energia gantzak metatzeko (gorputzaren pisua handiagotzeko) erabiltzen dute, eta ez esnea sintetizatzeko. Horrez gain, dietan kontzentratu gehiegi erabiliz gero, errumeneko jarduera erabat geldi daiteke. Ondorioz, listu-jariaketa asko murrizten da, eta errumenean moteltzailerik ez dagoenez, pH-a ere murriztu egiten da (azidotasuna handiagotu egiten da). Zelulosaren digestioa murriztu egiten da, zeren zelulosa digeritzen duten bakterioak errumeneko pH txikiarekiko sentikorrak baitira. Hala ere, azido laktikoa (azido gogorra) ekoizten duten bakterioak gehienak dira. Errumeneko azidotasuna handiagotzearen ondorioz, bakterioen hazkuntza murriztu egiten da eta behiak jateko gogoa galtzen du. Animalia baldintza horietan luzaroan egoten bada, oinetan arazoak sortzen zaizkio, laminitisaren eraginez. Laburbilduz, behiak jaten duen anoa-motak eta, batez ere, dietako garauen kopuruak eragina dute pH-an, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruan eta gantz-azido horien ezaugarrietan. Era berean, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak eta azidoon arteko erlazioak eragin handia du honako alderdi hauetan: 1) Ekoizten den esne-kopuruan. 2) Esneak daukan koipearen ehunekoan. 3) Esnearekiko elikagaien konbertsioaren eraginkortasunean. 4) Esne-produkzioaren anoak hazkuntzaren eta gizentzearen arabera duen balio erlatiboan.

LANBIDE EKIMENA

50

Abere Hazkuntza

Kontzentratuek errumeneko gantz-azido lurrunkorren ekoizpenean, esnearen errendimenduan eta esnearen konposizioan duten eragina Aziendari ematen zaion anoak oinarrizko anoa (bazka) eta kontzentratua eduki ohi ditu. Oinarrizko anoari honako gehigarri hauek erantsiz gero: 1. Kontzentratuaren kopuru txikiak gehituz gero: 3 Sortzen diren gantz-azido lurrunkorren proportzioa honako hau izango da: Azido azetikoa: % 60-70 Azido propionikoa: % 15-20 Azido butirikoa: % 5-15 3 Hausnarketa ona egin ondoren (5-8 ordukoa), listu-kopuru handia jariatzen da eta, ondorioz, errumeneko pH-a neutro mantenduko da eta bakterio-kopuru egokia egongo da. Bakterioen eraginez zelulosa ondo digerituko da eta, ondorioz, azido azetikoaren kopuru egokia ekoiztuko da. 3 Azido propioniko gutxi ekoiztuz gero, glukosaren sintesia mugatu egin daiteke eta, ondorioz, esnearen ekoizpena ere mugatu egingo da. ** Dietan kontzentratuak sartzen ditugunean, karbohidrato haritsuen ordez egiturakoak ez diren karbohidratoak sortzen dira, eta karbohidrato hauek errazago eta gehiago digeritzen dira. ONDORIOZ ESNEAREN PRODUKZIOA HOBETU EGITEN DA a) Gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak azido azetikoaren eta azido propionikoaren arteko erlazioa handiagotu egiten du. b) Egiturakoak ez diren karbohidratoen hartziduraren ondorioz azido azetikoaren ehunekoa txikiagotu egiten da eta azido propionikoaren ehunekoa handiagotu egiten da. 2. Kontzentratuen kopuru handiak gehituz gero: 3 Azido azetikoaren kopurua % 40raino murritz daiteke, eta kopuru hori urria izan daiteke. Azido azetikorik ez badago, esnearen koipearen ehunekoa txikiagotu egingo da eta koipearen guztizko ehunekoa ere txikiagotu egingo da.

LANBIDE EKIMENA

51


3 Azido propionikoaren kopurua % 40raino igo daiteke eta, ondorioz, behiek, esnea sintetizatu beharrean, eskura dezaketen gorputzeko energia erabiltzeko joera izango dute gantzak metatzeko (gorputz-pisua handiagotu egingo da). ** Dietan kontzentratu gehiegi sartuz gero, errumeneko jarduera erabat geldi daiteke. Listu-jariaketa murriztu egiten da erabat. Listurik ezean, pH-a murriztu egiten da (azidotasuna handiagotu egiten da). Ondorioz, azido laktikoa ekoizten duten bakterioak izaten dira nagusi, eta zelulosaren digestioa murriztu egiten da. Bakterien hazkuntza urria denez, animaliak gosea galtzen du, eta luzaroan horrela egoten bada, oinetan arazoak sortzen dira (Laminitisa). LABURBILDUZ Behiak jaten duen anoa-motak eta, batez ere, dietako kontzentratuaren kopuruak, eragina du honako alderdi hauetan: »

pH-an

»

Errumenean sortzen den gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruan.

»

Gantz-azido lurrunkorren ezaugarrietan.

Era berean, errumenean sortzen diren gantz-azido lurrunkorren guztizko kopuruak eta azidoon arteko erlazioak honako alderdi hauetan eragiten dute: · Ekoizten den esne-kopuruan. · Esnearen koipearen ehunekoan. · Elikagaiak esne bihurtzeko eraginkortasunean. · Esne-produkzioari dagokion anoak hazkuntzaren eta gizentzearen arabera duen balio erlatiboan. Errumeneko azidotasuna kontrolatzea Lehen azaldu dugunez, hausnarkarien digestio-sistemak zelulosa egoki digeritu ahal izateko eboluzionatu du. Hortaz, animaliaren helburuetako bat errumenean zelulosa digeritu ahal izateko baldintza egokiak mantentzea da. Zelulosa digeritzen duten bakterioak sentikorrak dira inguruneko azidotasunarekiko. Azidotasuna pH-aren eskalaren arabera neurtu ohi da (3.3. irudia). Behiek eta gainerako hausnarkariek errumeneko pH-a 6-7an mantentzeko listua jariatzen dute. Listua alkalinoa denez, bakterioen bidez hartzitzen diren karbohidratoek eragiten duten azidotasuna orekatzeko joera du. Errumenean sortzen diren azidoak, neutralizatu ondoren, odolera xurgatzen dira. Horrek, errumeneko pH-a neutro mantentzen laguntzen du.

LANBIDE EKIMENA

52

Abere Hazkuntza

Listua behia jaten edo hausnartzen ari denean sortzen da, batez ere. Animaliak ekoizten duen listu-kopurua, neurri handi batean, jaten edo hausnartzen (mastekatzen) aritzen den denboraren araberakoa da. Era berean, behiak mastekatzen jarduten duen denbora, elikagaien egitura fisikoaren araberakoa da. Bazken partikula luzeak hausnarketa eragiten dute, baina kontzentratuek ez dute eragin hori. Hortaz, zenbat eta kontzentratu gutxiago sartu dietan, are listu gutxiago ekoiztuko da. Bestalde, ekoizten den azido-kopurua, elikagaien digerigarritasunarekiko zuzeneko proportzioan dago. 3.1. koadroan ikus daitekeenez, kontzentratuak bazkak baino errazago digeritzen dira. Zereal-aleen hartziduran, pisu bereko belar lehorraren hartziduran baino bi aldiz azido gehiago ekoizten da. Kontzentratuak gutxiago mastekatu behar direnez, bazkarekin alderatuz, behiak listu gutxiago ekoizten du kontzentratuen pisu-unitate bakoitzeko, teorikoki gehiago ekoiztu beharko lukeen arren. Beraz, dietan kontzentratuen kopurua gehitzen bada, animaliak errumenean azido-kopuru handiagoa sortzen du eta listu gutxiago jariatzen du; ondorioz, errumeneko pH-a txikiagotu egiten da (5,0-5,5eraino). Dietan bazka-kopuru handia emanez gero, errumeneko pH-a 6,5 eta 7,0 bitartean mantendu ohi da. Elikatzeko ohiturek errumeneko baldintzak alda ditzakete Normalean, kontzentratuen kalitatea handiagoa den heinean, errumeneko pH-a txikiagoa da (3.5. irudia). Errumeneko pH-a, erreumeneko azidoak sortzen diren erritmoaren arabera aldatuko da. Kontzentratua abereari egunean bi aldiz ematen badiogu, gehienezko azidotasuna (gutxieneko pH-a) jan eta 2-3 ordura lortzen da. Hala ere, egunean zehar gutxika kontzentratu-kopuru bera emanez gero, errumeneko pH-a ez da hainbeste murrizten. Kontzentratuak aldi gehiagotan emanez gero, edo are hobeto, kontzentratua bazkarekin erabat nahastuta emanez gero, errumeneko azidoen ekoizpena murriztu egiten da eta errumeneko pH-a orekatu egiten da. Errumeneko pH-a irenste-maiztasunaren arabera baino ez da aldatzen. Behiak janaria etengabe eskura badu ere, beti ez da jaten ari. Kontzentratu-kopuru txikiak emanda, jan ondorengo denbora-tarte batean, errumeneko pH-a 6 azpitik mantentzen da. Kontzentratua egunean bi aldiz emanez gero, animaliak zelulosa gutxiago irensten eta digeritzen du, baina horrelakorik ez da gertatzen kontzentratuak eta bazka nahasten direnean. Egunean bi aldiz kontzentratu-kopuru handiak emanez gero, pH-a denbora gehiago egon ohi da 6z azpitik. Kontzentratuak bazkarekin nahasten direnean, errumeneko pH-a egonkor mantentzen bada ere, txikia denez, zelulosa gutxiago digeritzen dira (3.5b. irudia).

LANBIDE EKIMENA

53


GANTZAK ENERGIA- ETA KARBONO-ITURRI GISA Errumeneko gantzak gantz-azido lurrunkor gutxi ekoizten ditu. Gantz gehiena heste meharrean digeritzen eta xurgatzen da. Hala ere, errumeneko mikrobioek ase gabeko gantzen egitura alda dezakete, hidrogeno-atomoak erantsita. Lehenago esan dugunez, esneak daukan koipearen erdia, gutxi gorabehera, errumeneko karbohidratoen hartziduraren ondoriozko azido azetikoak eta azido butirikoak ekoitzitakoa da. Esnearen koipearen gainerako erdia, heste meharrean xurgatzen diren azidoek ekoizten dute. Kate luzeko gantz-azidoek ugatz-guruinean erabili ohi dira, esnearen koipeak dauzkan triglizeridoak sintetizatzeko. Behiei eman ohi zaizkien anoetako gantzen edo likidoen kopurua % 5ekoa izan ohi da, eta gehienez % 8koa izan daiteke. Anoan ase gabeko gantz-azido asko emanez gero, gantz-azido horiek kaltegarriak izan daitezke errumeneko bakterioentzat eta, ondorioz, errumenean zuntz gutxiago digerituko da eta pH-a txikiagotu egingo da. Egoera horren ondorioz, esnearen koipearen ehunekoa murriztu egin daiteke. PROTEINAK ENERGIA-ITURRI GISA Proteinaren eginkizun nagusia animalia nitrogenoz hornitzea da (ikus nitrogenoaren metabolismoari dagokion atala). Hala ere, proteina-konposatuek ere energia badaukatela kontuan hartu behar da (karbonoa baitaukate). Proteinek daukaten energia-kopurua (5,1 kcal/g) karbohidratoek daukatena (4,1 kcal/g) baino apur bat handiagoa bada ere, animaliaren gorputzean erabilgarria den proteinen energia-kopurua berdintsua da. Energia-iturri gisa erabiltzen denean, proteinaren energia-kopuru erabilgarria kalkulatzeko, gehiegizko nitrogenoa kanporatzeko behar den energia-kopurua ere kontuan hartu behar da, eta guztizko energiari kendu behar zaio. NOLA ERABILTZEN BEHIAK ELIKAGAIEN ENERGIA? Beste mantenugai batzuk analisien bidez kuantifika daitezke eta elikagaiaren ehunekotan adieraz daitezke, baina ez dago elikagaiek daukaten energia-kopurua zehazten duen laborategiko analisirik. Energia elikagaiek dauzkaten karbohidrato, lipido eta proteinetatik ateratzen da. Gorputzean karbohidratoen eta proteinen errendimendua 4,1 kcal/g-koa da, gutxi gorabehera, eta lipidoena 9,2 kcal/g-koa da, gutxi gorabehera. Elikagaiak daukan proteina gorputzeko zelulek erabili ahal izan baino lehen, elikagaia errumeneko mikrobioek hartzitu egin behar dute edo heste meharrean digeritu, xurgatu, garraiatu eta, batzuetan, bestelako gai metaboliko bihurtu behar izaten da. Etapa horietako bakoitzean, elikagaiak hasieran zeukan energiaren parte bat galtzen da. Beraz, elikagaiak daukan energia honelaxe bana daiteke: 1) Digestioan eta metabolismoan izaten diren galerak. 2) Mantentzeko eta ekoizteko erabil daitekeen energia.

LANBIDE EKIMENA

54

Abere Hazkuntza

Energia gordina elikagaiak daukan guztizko energia-kopurua da. Energia gordina zehazteko, elikagai jakin batek, erabat oxidatzen denean (oxigenoa erretzen duenean), ekoizten duen bero-kopurua neurtzen da. Ohiko elikagaiek antzeko energia gordina dute, baina energia garbia aldatu egiten da, zeren zenbait prozesutan galera aldakorrak izaten baitira. Prozesu horiek honako hauek dira: 1) Elikagaiak urdailean eta hesteetan erabat digeritzen ez direnean, energia-hondakinak dauzkaten gorozkiak kanporatu egiten dira, eta energia galdu egiten da. 2) Errumeneko hartziduran, gas metanoa sortzen da eta gasak daukan energia-kopurua galdu egiten da, korrokaden bidez kanporatzen denean. 3) Gernuaren bidez, nitrogenoaren metabolismoaren ondoriozko hondakinak eta ureak daukan nitrogenoa kanporatu egiten dira. 4) Errumeneko hartziduran eta mantenugaien metabolismoan sortzen den beroa galdu egiten da. Digestioa egin ondoren, elikagaiak daukan energia gehiena gorputzaren barnera xurgatzen da (digestio-hodiak gorputzaren kanpoko elementuak dira. Beraz, gorozkien bidez kanporatzen den energia inoiz ez da gorputzean sartu.). Elikagaiaren energia-kopurua, energia gordina ken gorozkien bidez galtzen den energia da. Galera hori handiagoa izango da zuntz-kopuru handia daukaten elikagaietan (bazkan), zuntz-kopuru txikia dutenetan baino (konposatuetan). Bazkan, zuntz-kopuru bera izanda, galerak handiagoak izango dira bazka hori landare helduagoez eta lignifikatuagoez osatuta dagoenean. Errumenean karbono dioxidoa eta metanoa sortzen dira. Metanoak energia dauka, baina behiek ezin dute energia hori erabili eta gasak kanporatu egin behar izaten dituzte korrokaden bidez. Energia digerigarria gorputzaren barnera xurgatzen bada ere, energia-kopuru txiki bat galdu egiten da, zeren nitrogenoa gorputzean metabolizatzearen ondoriozko hondakinak iraizteko energia behar baita. Hortaz, metaboliza daitekeen energia kalkulatzeko, digerigarria den energia-kopuruari metanoaren eta gernuaren bidez galdutako energia-kopurua kendu behar zaio. Digestioaren prozesuan eta metabolismoan beroa sortzen da. Bero horrek, hotza egiten duenean, ez du baliorik eta galdu egiten da. Gelditzen den energiari “energia garbia” deitu ohi zaio. Energia garbia mantentzeko eta ekoizteko erabil daitekeen elikagaien energia da. Elikagaien eskakizunei eta konposizioari dagozkien koadroetan hiru energia-balio erabili ohi dira: 1. Mantentzeko erabiltzen den energia garbia 2. Hazteko erabiltzen den energia garbia 3. Mantentzeko eta edoskitzeko erabiltzen den energia garbia Energia garbiari dagozkion balio horiek desberdinak dira, zeren metabolizatzeko behar den energia eraginkorki erabiltzen baita mantentzeko eta hazteko. Hala ere, edoskitzen ari den behi bakoitzak mantentzeko eta edoskitzeko erabiltzen duen energia garbiaren kopuruak antzekoak dira. Beraz, hazten ari den animaliari emateko anoa orekatzeko, elikagai bakoitzean bi energia-balio erabili behar dira, hots,

LANBIDE EKIMENA

55


mantentzeko behar den energia garbia eta hazteko behar den energia garbia. Baina, edoskitzen ari den behiarentzat anoa orekatzeko, mantentzeko eta edoskitzeko behar den energia garbia baino ez da erabili behar. ERRUMENEKO MIKROBIOAK PROTEINA-ITURRI EZIN HOBEAK DIRA BEHIARENTZAT Suedian XX. mendeko 60ko hamarkadan egindako esperimentu batean, behiak proteinarik gabe elikatu zituzten, eta animaliei nitrogeno-iturri gisa amoniakoa baino ez zieten eman. Behiek, edoskitzearen bidez, egunero 5000 kg esne eta, batez beste, kalitate handiko 580 g esne-proteina ekoiztu zituzten. Errumeneko bakterioak ugaldu egin daitezke, nitrogeno-iturri gisa amoniakoa besterik erabili gabe, eta esne-proteinak sortzeko behar diren aminoazido guztiak horni ditzakete. Elikagaiek daukaten energia gehiena gorputzak digestioaren bidez xurgatzen du (digestio-hodien edukia gorputzetik kanpokotzat jotzen da. Beraz, gorozkiek daukaten energia ez da inoiz gorputzera sartu). Elikagai jakin baten energia digerigarria, energia gordina ken gorozkien bidez galtzen den energia da. Galera hori handiagoa da zuntz-kopuru handiagoa daukaten elikagaietan (bazkan) eta txikiagoa zuntz-kopuru txikia daukaten elikagaietan (kontzentratuetan). Bazkak daukan zuntz-kopurua berdina izanda, landare helduz (lignifikatuagoaz) osatutakoa denean, galera handiagoak egon ohi dira. Errumenean metanoa sortzen da, baina behiek ezin dute metano hori erabili eta korrokadaren bitartez kanporatzen dute. Energia digerigarri gehiena gorputzak xurgatzen badu ere, kopuru txiki bat galdu egiten da, zeren, nitrogenoaren metabolismoaren ondoriozko hondakinak iraizteko energia behar baita. Beraz, metaboliza daitekeen energia kalkulatzeko, energia digerigarriari metanoaren eta gernuaren bidez galdutako energia kendu behar zaio. Behiak irentsitako proteinaren parte handi bat (% 40-75), mailaka, degradatu egiten da errumenean. Degradazio-maila faktore askoren araberakoa da. Faktereok, besteak beste, honako hauek dira: proteinaren disolbagarritasuna, bakterio-entzimen erresistentzia, digesta errumenean egoten den denbora... Aminoazido-forman dagoen nitrogenoa amoniako bihurtzen da. Proteinarik gabeko beste nitrogeno-iturri batzuk ere (urea, nitratoak, aminoak, etab.) amoniako bihur daitezke. Amoniakoa errumeneko bakterio-askok erabiltzen dute bakterio-proteina sortzeko. Egunero sintetizatzen den bakterio-proteinaren kopurua, bakterioek erabil ditzaketen energia-kopuruarekiko eta karbono-kopuruarekiko zuzeneko proportzioan dago (energia eta karbonoa karbohidratoetatik ateratzen da). Hau da, zenbat eta karbohidrato gehiago hartzitu, hainbat eta bakterio-proteina gehiago sintetizatuko da. Ez da normala amoniakoak errumeneko bakterioen hazkuntza mugatzea, honako arrazoi hauengatik: 1) Bakterioak amoniakoa harrapatzen oso trebeak direlako 2) Bahiak amoniakoa metatzeko eta listuaren bidez birziklatzeko mekanismoa garatu duelako Bakterioek degradatzen ez duten amoniakoa xurgatu eta urea bihurtzen da errumeneko paretaren bidez, eta gibelera garraiatzen da. Gehiegizko nitrogeno hori, gero, listuaren bidez birziklatu eta

LANBIDE EKIMENA

56

Abere Hazkuntza

errumenera bidal daiteke, edo giltzurrinen bidez gernuan kanpora daiteke. Ikertzaileek zehaztu dutenez, behiak irensten duen nitrogenoaren % 15, gutxi gorabehera, listuan birziklatzen da urea gisa. Prozesu hori oso eraginkorra da anoek proteina gutxi daukatenean. Errumenean hazten diren bakterioak, degradatu gabeko beste edozein partikula edo elikagai bezala, abomasora sartzen dira. Bakterio-proteina eta bakterioek degradatu ez dituzten elikagaiak, errumenaren osteko digestio-hodietan (abomasoan eta heste meharrean) digeritzen dira azido eta entzimen bidez. Digestioan askatzen diren aminoazidoak heste meharraren bidez xurgatzen dira eta odolera joaten dira. Xurgatutako aminoazidoak gorputzeko organo askok erabil ditzakete. Esnea ekoizten duten ugatz-guruinek, batez ere, odoleko aminoazido asko erabili ohi dituzte, esne-proteina sintetizatzeko. Laburbilduz, behiek elikagai hartzigarriak jaten dituztenean, errumenean bakterio-proteina gehiago sintetizatzen da. LABURPENA Urdail sinplea duten animaliengan ez bezala, behiengan, dietan emandako energia eta proteina aldatu egiten dira errumenean, mikrobioen eraginaren ondorioz. 3 Karbohidratoak hartzitu egiten dira eta gantz-azido lurrunkor bihurtzen dira, eta behiarentzat energia-iturri nagusia dira. 3 Bazkak dauzkan zelulosa eta karbohidrato haritsuak (hemizelulosak), beharrezkoak dira errumenaren funtzio normala mantentzeko. 3 Batez ere kontzentratuek eduki ohi dituzten almidoia eta egiturakoak ez diren beste karbohidrato batzuk azkarrago digeritzen dira eta karbohidrato haritsuek baino energia gehiago ematen dute. 3 Almidoi-kopuru handia daukaten garau (artagaraua eta basartoa) gehiegi janez gero, honako ondorio hauek izan daitezke: »

Behiak elikagai gutxiago irenstea (jateko gogoa galtzea)

»

Koipe gutxi duen esnea ekoiztea.

3 Behiari ematen diogun karbohidrato-kopurua eta karbohidrato-mota (karbohidrato haritsuak eta egiturakoak ez diren karbohidratoak) eragin handia dute esnearen errendimenduan eta konposizioan. Kalitate handirik ez duen bazkaz osatutako dietan garau-kopuru txikia sartzea, bazkaren eraginkortasuna hobetzeko modu merkea da, zeren: »

Animaliak kalitate handirik ez duen bazkaren kopuru handiagoa jaten baitu;

»

Behiak energia-kopuru handiagoa eta esnearen osagaien aitzindari gehiago (glukosa, azido azetikoa, etab.) hartzen baititu, ugatz-guruinek erabil ditzaten.

LANBIDE EKIMENA

57


»

Errumeneko bakterio-proteinaren sintesia hobetzen baitu, eta ugatz-guruinetara aminoazido gehiago hornitzen baititu.

3

Behiak, behar duen adina energia erabil badezake, jaten duen proteinaren % 40 baino ez da degradatu gabe heste meharrera iristen.

LANBIDE EKIMENA

58

Abere Hazkuntza

4 ANIMALIEN ELIKADURARI DAGOZKION PRINTZIPIO OROKORRAK Anoa bidezko elikadura, ekoizpenetarako eta osasun-egoera egokian mantentzeko behar dituzten elikadura-elementu guztiak ematea da. Hortaz, anoa animaliari, elikadura-premiak asetzeko, egunean zehar ematen zaion elikagai-multzoa da. Animaliari ematen zaion anoak osoa izan behar du, hau da, premia guztiak ase behar ditu, bai kuantitatiboki, bai kualitatiboki. Esne-behien ustiategian, guztizko gastuen % 55, gutxi gorabehera, elikadurari dagozkio. Frogatuta dagoenez, urteetan zehar behien esne-ekoizpena, dieta hobetzearen arabera (% 55-60) eta genetikaren eta ingurunearen arabera (% 40-45) handiagotzen da. Bi alderdi horiek argi uzten dute hausnarkariak ondo elikatzea oso garrantzitsua dela.

4.1

Elikadura-premiak Guztizko premiak = Mantentzeko premiak + Ekoizteko premiak

Mantentzeko premiak Ekoizten ez duen animaliak (umedun ez dagoen behi lehorrak) elikagai-kopuru jakin bat jan behar du, honako premia hauek asetzeko: ¾

Bizi-funtzioak: arnasketa, zirkulazioa, digestioa, etab.

¾

Gutxieneko jarduera fisikoa

¾

Zelulak etengabe berritzea, artilea eta ilea haztea

¾

Gorputz-tenperatura mantentzea

LANBIDE EKIMENA

59


Ekoizteko premiak Premia hauek, abereek esnea ekoizteko, hazteko, gizentzeko edo ernaldirako behar dituzten mantenugaien kostuei dagozkie. Gehienezko esne-kopurua

Esne-errendimendua (kg/egun)

Jandako gehienezko kopurua

Jandako materia lehorra (kg/egun)

Pisua handiagotzea Pisua (kg) Pisua galtzea

Txahalaren pisua

Edoskitzaroari dagozkion asteak Edoskitzaroa

Edoskitzearen hasiera

Energiaren balantzea

Oreka

Negatiboa

Edoskitzearen bitarteko aldia eta amaiera

Lehor-aldia

Positiboa

4.1. irudia. Edoskitze-zikloen faseak eta esne-ekoizpenari, jandako materia lehorrari eta behiaren pisuari dagozkien aldaketak.

LANBIDE EKIMENA

60

Abere Hazkuntza

4.2

Premia-motak

Animaliek, gizakiak bezala, energia, nitrogenoa, mineralak, bitaminak eta ura kontsumitzeko premiak dituzte.

Energia Beharrezkoa da organismoak funtzionatzeko, ehun berriak sintetizatzeko, esnea ekoizteko eta jarduera fisikorako.

Nitrogenoa Animaliak proteinak behar ditu organismoak ondo funtziona dezan (entzimak, hormonak), ehunak (muskuluak, odola, hezurrak, larruazala...) haz daitezen, esnea jaria dezan... Proteina horiek sintetizatzeko 23 aminoazidok parte hartzen dute. Zenbait aminoazido organismoak berak sintetiza ditzake, baina gainerakoak, hau da, aminoazido esentzialak (metionina, lisina, etab.) hesteen bidez xurgatu behar dira.

Mineralak Mineral ugari ezinbestekoak dira organismorako. Jakina da, adibidez, animaliei gatza (ClNa) eman behar zaiela eta kaltzioa eta fosforoa oso garrantzitsuak direla eskeletoari eta esneari dagokienez. Zenbait mineral, oligoelementu deritzenak, urriak dira gorputzean. Anoan mineral horien gabezia egonez gero, ekoizpena txikiagotu egin daiteke, eta, are gehiago, animalia hiltzeko arriskua dago. Oligoelementu horietako batzuk (adibidez, kobrea) gehiegi kontsumitzeak, ordea, intoxikazioa eragin dezake.

Bitaminak Zelulek egoki funtzionatzeko behar dira. Animaliak ezin ditu sintetizatu.

Ura Urak elikadura-prozesu guztietan eta erreakzio kimiko askotan parte hartzen du. Oso garrantzitsua da esnea iraizteko eta gorputz-tenperatura erregulatzeko. Ura ezinbestekoa da bizitzeko eta animalia errazago hil daiteke uraren faltagatik, elikagai faltagatik baino. Elikagai-ekarpen gomendatuak, kasu gehienetan (edoskitzaroan dauden behiengan edo gizentzen ari diren behiengan), elikadura-premietarako behar direnen berdinak edo apur bat handiagoak dira, baina beste zenbait kasutan (okelatarako behien neguko elikadurari dagokionez) premiak asetzeko behar dena baino ekarpen txikiagoa erabiltzea eta animaliak erreserbak (gantza) erretzea komeni da.

LANBIDE EKIMENA

61


4.3

Analisiaren bidez lortutako elikagai-frakzioak

Ondorengo eskeman, analisiaren bidez animalia-elikadurako laborategian lortzen diren elikagaien frakzioak ikus daitezke: Elikagaia: Ura Materia lehorra (ML) Proteina gordina (PG) Eter-erauzkina Zuntz gordina Nitrogenorik gabeko materiak Errautsak Elikagai jakin bati, berogailuaren barruan 100 ºC-tan denbora-tarte batean lehortuta, daukan ur guztia kentzen zionean, materia lehorra deritzon hondakina gelditzen da. Materia lehorrak honako parte hauek ditu: `

PROTEINA GORDINA

Elikagaiak daukan nitrogenodun materia da. Materia horretan egiazko proteinaz gain, proteinak ez izan arren, konposizioan nitrogenoa daukaten beste substantzia batzuk ere sartzen dira; adibidez, nitratoak. `

ETER-ERAUZKINA

Elikagaiak eterrarekin tratatuz gero, gantzak eta beste substantzia batzuk (argizagiak, klorofila, bitamina liposolugarriak, etab.) disolbatu egiten dira. Substantzia-multzo hori eter-erauzkina da. Eter-erauzkinaren edukiaren gehiena, jakina, gantza da. `

ZUNTZ GORDINA

Elikagai-frakzio honetan zelulosa, digeritzen zailak diren beste karbohidrato batzuk eta indar handiagoa emanez, zelulosarekin konbinatzen den lignina sartzen dira. Landareak zaharragoak diren heinean, lignina gehiago daukate. Zuntz gordina digeritzen zailena den elikagaiaren partea da; hausnarkariek baino ezin dute partzialki aprobetxatu. `

NITROGENORIK GABEKO SUBSTANTZIAK

Erraz digeritzen diren karbohidratoak dira, hau da, azukreak eta almidoia. `

ERRAUTSAK EDO SUBSTANTZIA MINERALAK

Elikagaiek dauzkaten elementu mineralak eta gatz mineralak dira. Substantzia hauek zehazteko, laginak labean erretzen dira, 550 ºC-tan.

LANBIDE EKIMENA

62

Abere Hazkuntza

4.4

Digerigarritasuna

Animaliak elikagai jakin bat jaten duenean, elikagaiak dauzkan elikadura-printzipioen parte bat baino ez du digeritzen, xurgatzen eta gorputzean asimilatzen; gainerakoa ez du erabiltzen eta digestio-aparatuan gelditzen da gorozkien bidez kanporatu arte. Elikagai jakin baten digerigarritasuna, beraz, animaliaren digestio-aparatuan desagertzen den elikagaiaren partea da, hau da, gorozkien bidez kanporatzen ez den partea. Materia lehorraren koefiziente moduan edo ehunekotan adierazten da.

Elikagaien digerigarritasunean eragiten duten faktoreak `

ZUNTZ GORDINAREN KOPURUA

Zuntz gordina landare-elikagaien zelulen paretak osatzen dituzten substantzia guztiak dira; adibidez, zelulosa, lignina, etab. Zelularen barruan animaliak erabil ditzakeen elikadura-substantziak daude. Animaliek elikagaiak jaten dituztenean, zelula-paretek, zelulen barruan dauden elikadura-substantziei erasotzeko digestio-urinek egiten duten jarduera eragozten dute. Beraz, elikagaiak duen zuntz gordinaren kopurua handiagoa den heinean, elikagaiak dauzkan elikadura-substantziak nekezago digerituko dira. Hosto asko eta ehun lignifikatu gutxi dauzkaten bazkek digerigarritasun handia dute (belar gaztearen digerigarritasuna % 80koa da). Landarea hazten den heinean, digerigarritasuna murriztu egiten da, zeren zurtoinen eta ehun lignifikatuen proportzioa handiagotu egiten baita. Lastoen digerigarritasuna % 45ekoa da. Zerealen, leguminosoen hazien eta hazi horiekin egindako opilen digerigarritasuna, normalean, oso handia izan ohi da (garagarraren digerigarritasuna % 85ekoa da).

100

Materia organikoaren digerigarritasuna Soja-opila 50

90

Garagarra

80

Belar gaztea Siloan gordetako artoa

70

Belar lehorra aletu baino lehen

60

Belar lehor loratua

50

Garagar-lastoa Zuntz gordina Materia lehorraren %-tan

40 0

10

20

30

40

50

Zenbait elikagairen materia organikoaren digerigarritasun koefizientearen eta zuntz gordinaren proportzioaren arteko erlazioa

LANBIDE EKIMENA

63


`

ABERE-ESPEZIEA

Zuntz gordina ondoen digeritzen duten abere-espezieak ardiak eta ahuntzak dira, eta gero, behiak eta untxiak. Txerriengan, eta are gehiago hegaztiengan, zuntz gordinaren digerigarritasuna oso txikia da. `

ELIKAGAIAK PRESTATZEKO ERA

Elikagaiak prestatzeko erak eragin onuragarria (zerealak ehotzen direnean) edo kaltegarria izan dezake, elikagaien digerigarritasunari dagokionez.

4.5

Abereek jan dezaketen elikagai-kopurua

Berez, animaliak, elikagai gehiago jaten duen heinean, aukera gehiago izango ditu eguneko ekoizpena handiagotzeko. Beraz, anoa zehazteko, abereen premiak, elikagaien elikadura-balioa eta abereek jan dezaketen elikagai-kopurua zein diren jakin behar da. Abereak jan dezakeen elikagai-kopurua, jandako materia lehorraren arabera neurtzen da, eta zenbait alderdiren arabera mugatuta dago. Alderdi horiek honako hauek dira: ¾

Digestio-aparatuaren ahalmena. Hausnarkariek jan dezaketen elikagai-kopurua errumenean duten lekuaren arabera mugatzen da. Elikagai jakin bat astiro digeritzen denean (belar lehorra, oso haritsuak diren elikagaiak) eta omasora poliki pasatzen denean, errumena bete egiten da eta abereak janari gutxiago jaten du.

¾

Aberearen egoera fisiologikoa. Ernaldian (obulutegiak digestio-aparatuaren lekua murrizten duenez) eta edoskitzaroaren lehenbiziko egunetan, abereek gutxiago jaten dute. Edoskitzaroa aurrera joan ahala, gehiago jaten dute eta 2.-3. hilabetean gehienezko kopurura iristen dira; gero, ernaldiaren 6. hilabetetik aurrera, astiro, gero eta gutxiago jaten dute.

¾

Elikagaien gutiziagarritasuna, landare-espeziea, landarearen hazkunde-zikloa eta itxura: bazka berdea, lastoa, belar lehorra, siloan gordetakoa, kontzentratua.

¾

Abere bakoitzari dagozkion faktoreak, hots, pisua, ekoizpena, ernaldi-egoera, arraza, anatomia, etab. Abere bakoitzak dagokion janari-kopurua jateko ahalmena du.

Jandako kopuruak, beraz, elikagaiaren zein aberearen araberakoak izango dira. Jandako materia lehorraren kopurua neurtzeko metodo asko erabili izan dira. Metodorik sinpleena aberearen pisua eta egoera fisiologikoa (edoskitzea, hazkundea) kontuan hartzen dituena izan ohi da. Hortaz, esne-behiekin, abereak jan dezakeen elikagai-kopurua aurreikusteko honako formula hau erabili ohi da: MLK (kg/egun) = 0,025 BP + 0,1 E MLK = Jandako materia lehorraren kopurua BP = Bizi-pisua E = Ekoizpena

LANBIDE EKIMENA

64

Abere Hazkuntza

Esne-behiek jan dezaketen materia lehorraren gehienezko kopurua Koipez zuzendutako esnearen errendimendua (kg)

Behiek jan dezaketen materia lehorraren kopurua (kg/egun), bizi-pisuaren arabera (kg)

Edoskitzaro bakoitzeko

Edoskitzaroko hilabetea

Egun bakoitzeko

400

500

600

3000

1 2 3 10

14 15 14 5

9 11 12 10

11 13 14 12

12 15 16 14

5000

1 2 3 10

24 25 23 9

10 12 13 11

12 14 15 13

13 16 18 15

7000

1 2 3 10

33 35 32 13

11 13 14 12

13 15 17 15

14 17 19 16

9000

1 2 3 10

43 45 42 16

13 15 17 15

14 17 18 16

15 19 20 18

INRA-k (Frantziako Ikerkuntza Agronomikorako Institutuak), lasta-unitatetan oinarritzen den jandako elikagai-kopurua aurreikusteko beste sistema bat garatu du. Definizioaren arabera, belar gazteak daukan materia lehorraren kilo 1ek lasta-unitate (LU) 1 du, eta bazkak duen lastaren balioa honako erlazio honen arabera lortzen da:

LU =

Jandako erreferentzia – belarraren ML kopurua Jandako bazkaren ML kopurua

10 LU jateko ahalmena duen 500 kg-ko zekorrari, ML-ren 1,5 LU/kg-ko lasta-balioa duen belar lehorra jaten ematen badiogu, zekorrak, gehienez, 10/1,5 = 6,7 kg materia lehor jan ahal izango du. Era berean, ML-ren 1,1 LU/kg-ko siloan gordetako artoa ematen badiogu, 10/1,1 = 9,1 kg ML jan ahal izango du. Bi bazka nahastuz gero, jandako LU-en baturak ezin izango du jan dezakeen kopurua gainditu. Lehengo adibidearekin jarraituz, zekorrak belar lehorraren ML-ren 4 kg jaten baditu, 4 x 1,5 = 6 LU jango ditu eta, beraz, jan dezakeen siloan gordetako artoaren ML-ren kopurua, gehienez, 10-6 = 4 LU-koa izango da, hau da, 4/1,1 = 3,6 kg ML.

LANBIDE EKIMENA

65


4.6

Energia-ekarpena

Elikagai jakin baten balio energetikoa zehazteko ponpa kalorimetrikoa erabili ohi da. Ponpa kalorimetrikoan elikagaiak ipini eta erre ondoren, karbohidratoek, gantzek eta proteinek erretzean kanporatu duten beroa neurtzen da. Ponpa kalorimetrikoaren barruan erretzen denean, elikagai jakin batek kanporatzen duen energiari energia gordina (EGd) deitu ohi zaio. Hala ere, abereak elikagaia jaten duenean ez du elikagaiak daukan energia guztia aprobetxatzen, zeren energiaren parte bat gorozkien bidez kanporatzen baita (digeritu gabeko elikagaiaren partea). Energia gordinaren eta gorozkien bidez galtzen den energiaren arteko kendurari energia digerigarria (ED) deitu ohi zaio. Organismoak ere ez du energia digerigarri guztia aprobetxatzen, zeren parte bat gernuaren bidez (urea) eta digestioan sortzen diren gasen bidez (metanoa) kanporatzen baita. Energia digerigarriari galera horiek kenduz gero, metaboliza daitekeen energia (ME) geldituko zaigu, hau da, animaliak metabolismoan erabiltzen duen energia. Horrez gain beste energia-galera bat ere badago; digestioa egiten denean galtzen dena (gehikuntza metabolikoa). Elikadura-substantziak digeritzen eta metabolizatzen direnean eta errumenean egiten den hartziduran kanporatzen den beroa da. Metaboliza daitekeen energiari gehikuntza metabolikoa kenduz gero, energia garbia (EG) lortuko dugu, hau da, abereak mantentzeko eta ekoizteko behar dituen premiak asetzeko, elikagaiak ematen duen energia-kopurua. ENERGIA GORDINA (EGd) Gorozkien bidez kanporatzen den energia

ENERGIA DIGERIGARRIA (ED) Gernuaren eta digestioan sortzen diren gasen bidez kanporatzen den energia

METABOLIZA DAITEKEEN ENERGIA (ME) Gehikuntza metabolikoa

ENERGIA GARBIA (EG) Mantentzeko behar den energia garbia (MEG) Ekoizteko behar den energia garbia (EEG)

LANBIDE EKIMENA

66

Abere Hazkuntza

4.7

Energia-unitateak

Herrialde askotan (adibidez, AEB-etan), elikagai jakin batek ematen duen energia-kopurua kaloriatan neurtu ohi da. Kaloria, gramo bat uraren tenperatura gradu zentigradu bat igotzeko (14,5 ºC-tik 15,5 ºC-ra) behar den energia-kopurua da. Bero-unitate hori oso txikia denez, kilokaloria (kcal = mila kaloria) eta therm edo megakaloria (Mcal = mila kilokaloria = milioi bat kaloria) erabili ohi dira. Elikagai jakin baten energia-balioa kaloriatan adierazten denean, energia hori digerigarria, metaboliza daitekeena edo garbia den zehaztu behar da. % 86 ML duen kilo bat garagarren energia-balioa, energia digerigarriari dagokionez 3,22 Mcal-ekoa da, metaboliza daitekeen energiari dagokionez, 2,72 Mcal-ekoa da, eta energia garbiari dagokionez, 1,88 Mcal-ekoa da. Zenbait herrialdetan (Bretainia Handia barne), elikagaien energia jouletan neurtzen da. Joule batek (J) 0,239 kaloria balio du. Kaloria bezala, unitate hori ere oso txikia denez, praktikan megajoulea (MJ = milioi bat joule) erabili ohi da. Kalorien eta jouleen eta dagozkien multiploen arteko baliokidetasunak honako hauek dira: 1 cal = 4,186 J 1 J = 0,239 cal 1 kcal = 4186 J = 0,004186 MJ 1 MJ = 239 kcal = 0,239 Mcal 1 Mcal = 4,186 MJ Hausnarkarien elikadurari dagokionez, Frantzian eta Europako beste herrialde batzuetan erabili ohi den energia-unitatea bazka-unitatea edo elikadura-unitatea da (UF). UF-tzat % 86 ML-eko batez besteko kalitatea duen kilo bat garagar-ale hartzen da. Kilo bat garagar ordezkatzeko behar den elikagai-kopurua aldakorra da aberearen arabera. Frogatuta dagoenez, esne-behiak okelatarako esneak baino gehiago aprobetxatu ohi ditu bazkak. Hortaz, kilo bat garagarren energia garbia ordezkatzeko eta UF bat emateko, adibidez, esne-behiari siloan gordetako artoaren 1,2 kg ML edo kalitate ertaineko belar lehorraren 1,4 kg ML eman beharko diogu, baina gizentzen ari den txahalari siloan gordetako artoaren 1,3 kg ML edo kalitate oneko belar lehorraren 1,7 kg ML eman beharko diogu.

LANBIDE EKIMENA

67


Horregatik, erabileraren araberako elikagaien energia-balio gordina adierazteko 2 UF erabiliko ditugu: `

BAZKA-UNITATEA ESNERAKO (BUE)

Edoskitzaroan, ernaldian edo lehor-aldian dauden eta mantentzeko edo hazteko neurrizko premiak dituzten abere emeen errazionamenduan erabili ohi da. `

BAZKA-UNITATEA OKELATARAKO (BUO)

Hazkuntza azkarreko edo gizentzeko abereekin erabili ohi da. Anoa osatzen duten elikagaien BUE-balioak batu egiten dira eta BUO-balioak ere batu egiten dira, baina inoiz ere ezin dira BUE-balioak eta BUO-balioak elkarrekin batu. Elikagai jakin batek duen BUE-balioaren eta BUO-balioaren arteko diferentzia oso txikia da eta elikagai kontzentratuetan ez dago diferentziarik. Bazkei dagokienez, BUE-balioen eta BUO-balioen arteko diferentzia handiagoa izan ohi da, digerigarritasuna txikiagotzen den heinean.

4.8

Proteina-ekarpena

Proteinen kalitatea adierazteko hainbat metodo daude. Metodo horietako bat balio biologikoa da. Proteina jakin baten balio biologikoa, gorozkietan edo gernuan agertzen ez den irentsitako nitrogeno-kopuru digerigarriaren bidez adierazten da. Balio biologikoa %-tan adierazten da eta animaliak gorputz-ehunak eratzeko edo ekoizteko aprobetxatzen duen elikagaiaren proteina-kopurua adierazten du. Animalia-proteinek landare-proteinek baino balio biologiko handiagoa dute. Praktikan, proteina jakin baten balio biologikoa garrantzitsua da txerrientzat eta hegaztientzat, zeren espezie horientzako anoetan aminoazido esentzialen baten gabezia egonez gero, abereon hazkuntza edo ekoizpena murriztu egiten baitira. Hausnarkari helduengan ez da hori gertatzen, zeren errumeneko mikrobio-flora aminoazido esentzial guztiak edo ia guztiak sintetizatzeko gai baita. Beraz, abere hauei dagokienez, proteinen kalitatea zaintzea baino garrantzitsuagoa da anoak dauzkan proteinen eta proteinarik gabeko nitrogenoa daukaten substantzien kopuruak zaintzea. Oso gazteak diren hausnarkariek animalia monogastrikoek bezala jarduten dute eta, beraz, kalitate oneko proteinak jan behar dituzte hausnartzen eta errumenean aminoazido esentzialak sintetizatzen hasi arte. Hausnarkarien proteina-premiak eta elikagaien nitrogeno-balioa zehazteko gehien erabili ohi den metodoa proteina gordin digerigarriaren (PGD) edo nitrogeno-materia digerigarrien (NMD) kopuruan oinarritzen dena da. Kopuru hori irentsitako nitrogeno-materien eta gorozkien bidez kanporatutako nitrogeno-materien arteko diferentzia da. Irentsitako materia lehorraren kilo bakoitzeko gramotan neurtzen da, hau da, g/kg ML-tan.

LANBIDE EKIMENA

68

Abere Hazkuntza

Gernuaren bidez, organismoak eta fetuak nitrogenoa atxikitzeagatik, eta esnearen bidez galerak sortzen direla kontuan hartuta, hausnarkarien proteina-premiak proteina erabilgarriaren bidez adieraztea erabaki zen. Proteina erabilgarria proteina gordin digerigarriari aipatutako galera horiek kenduta lortzen da. Hausnarkariek, eta beste animalia batzuek, ehunak eratzeko eta ekoizteko dituzten nitrogeno-premiak heste meharrean xurgatzen diren aminoazidoen bidez asetzen dira. Beraz, animaliek dituzten nitrogeno-premiak kalkulatzeko sistemarik onena, heste meharraren bidez xurgatzen diren guztizko aminoazidoak kalkulatzean oinarritutakoa izango da. Sistema ingelesean beharrezko nitrogeno-kopurua kalkulatzeko, mikroorganismoek errumenean degradatzen duten nitrogenoa (EDN) eta degradatzen ez den dietako nitrogenoa (DGN) (bypass proteina) batu behar dira. GN (guztizko nitrogenoa) = DGN + EDN Errumeneko mikroflorak, errumenean degradatutako proteinatik ateratako nitrogenoa behar du (amonioa, batez ere), baina errumenean degradatzen den proteina bakterioak hazteko energia-ekarpenaren araberakoa da. Beraz, EDN-a errumeneko mikroorganismoek errumenean erabil dezaketen energiaren araberakoa izango da. Beraz: EDN (g/egun) = 1,25 ME (metaboliza daitekeen energia, MJ/egun) Dietaren bidez emandako nitrogeno-kopurua, ehunek emandako nitrogeno-kopurua baino handiagoa bada, DGN (g/egun) = 1,91 GN – 1 ME izango da. Sistema frantsesean, heste meharraren bidez xurgatutako aminoazidoen kopurua adierazteko hestean digeri daitezkeen proteinak (HDP) erabili ohi dira. HDP-a, errumenean degradatzen ez diren elikagaietako proteinen (HDPA) eta mikrobio-proteinen (HDPM) arteko batura da. HDPM-ak bi balio izan ditzake, hots, bakterioek egiten duten sintesia nitrogeno-ekarpenaren araberakoa (HDPMN) edo energia-ekarpenaren araberakoa (HDPME) bada. Elikagai bakoitzak bi balio izan ditzake: HDPN (hestean digeri daitezkeen proteinen nitrogeno-kopurua) = HDPA + HDPMN HDPE (hestean digeri daitezkeen proteinen energia-kopurua) = HDPA + HDPME Nitrogeno-materiaren kopuru handia daukaten elikagaien (adibidez, bazka berdearen, siloan gordetako bazken, leguminosoen opilen, eta abarren) HDPN-balioa, HDPE-balioa baino handiagoa da. Energia-kopuru handia eta proteina-kopuru txikia daukaten elikagaien HDPE-balioa, HADPN-balioa baino handiagoa da. Bi elikagai-mota horiek nahasten direnean, batak duen gehiegizko HDPN-ak, bestearen HDPN-gabezia konpentsa dezake. Hortaz, egokiena, anoan elikagai gehigarriak sartzea da.

LANBIDE EKIMENA

69


Anoak dituen HDP-ekarpenak kalkulatzeko, alde batetik HDPN-balio guztiak eta, bestetik, HDPE-balio guztiak batu behar dira, baina inozi ere ez dira HDPN-ak eta HDPE-ak elkarrekin batu behar. HDP-sistemaren bidez oinarrizko anoan nitrogeno-ekarpena ziurtatzeko behar diren elikagai osagarriak hauta daitezke.

1 kg ARTAGARAU + 1 kg KOLTZA-OPIL HDPE

100

+

178

=

278

HDPN

69

+

241

=

310 Nahastearen HDP erabilgarriaren balioa = HDPE

Gehiegizko HDPN-a ez da erabiltzen 1 kg artagarauaz eta 1 kg koltza-opilaz osatutako nahastearen HDP-balioa kalkulatzea

4.9

Mineralen ekarpena

Ekoizpen handikoak ez diren abereei dagokienez, beharrezko mineralen kopuru egokia sartu behar da anoaren parte sendoan (bazkan), baina ekoizpen handiko abereei dagokienez, mineralen premiak ezin dira ase abereak dituen mineralen erreserbak erabili gabe; gainera abereari erreserba ez zaio gehiegi kendu behar, zeren mugatua baita. Dietako mineralen dosiak ahalik eta zehatzena izan behar du, zeren gehiegi emateagatik zein gutxiegi emateagatik gaixotasunak sor baitaitezke.

Makromineralak Gorputzean dauden makromineralen kopurua % 0,1 baino handiagoa da. Makromineralen taldean honako hauek sartzen dira: kaltzioa (Ca), fosforoa (P), magnesioa (Mg), potasioa (K), sodioa (Na), kloroa (Cl) eta sufrea (S). Esne-ekoizpena handia denean hezurrek kaltzioa eta fosforoa “eman” behar dituzte. Esneak daukan kaltzio-kopurua 1,1 g/kg-koa da eta fosforo-kopurua 1 g/kg-koa da. Fetuaren mineralizazioa ernaldiaren azken 3 hilabeteetan osatzen da; beraz, mineralen premiak ez dira kontuan hartzen ernaldiaren lehenbiziko 6 hilabeteetan.

LANBIDE EKIMENA

70

Abere Hazkuntza

Behiek, mantentzeko, 55 g kaltzio eta 35 g fosforo behar dute egunean. Elikagaiek daukaten sodio-kloruroaren gehigarri gisa gatza erabiltzea gomendatzen da, honako proportzio hauetan: 5 g ClNa/100 kg BP (bizi-pisua) mantentzeko, eta 2 g ClNa/ekoitzitako esne-kopurua edo /hartutako bizi-pisua (hazkuntza). Behiei dagokienez, ClNa-gabezia orekatzeko, anoan gatza sartuko dugu (anoaren % 0,5-1), edo bazkari gatza botako diogu biltegiratzen dugunean, honako proportzio honetan: 1 kg gatz/100 kg bazka, edota behiei nahi dutenean miazkatzeko gatz-blokeak emango dizkiegu (blokeen % 75 baino gehiago ClNa da). Ohiko elikagaiek nahikoa potasio eduki ohi dute, eta bakana da gabezia egotea. Magnesioa entzimen parte da eta hezurren eta hortz-haginen elementu plastikoa da. Gabezia ez da maiz izaten, baina, baldintza jakin batzuetan, sindrome patologiko larria eragin dezake. Makromineral horien premiak, 500-600 kg-ko bizi-pisua duten behiei dagokienez, honako taula hauetan ikus ditzakegu:

Ca

P

Mantentzea..........................................................................

37

27

Mantentzea + ernaldiaren amaiera......................................

57

34

Mantentzea + 5 kg esne .....................................................

57

35

Mantentzea + 10 kg esne ...................................................

78

45


100

54


120

62


140

71


160

79


180

87

Esne-behiaren kaltzioari eta fosforoari dagozkien elikadura-premiak, g/egun-etan

Mg

K

Na

Cl

Mantentzea...................................................

8

36

8

15

Mantentzea + ernaldiaren amaiera..............

9

38

10

17

Mantentzea + 5 kg esne ..............................

11

44

11

21

Mantentzea + 10 kg esne ............................

12

51

13

26


17

66

18

32


22

81

23

37

Esne-behiaren magnesioari, potasioari, sodioari eta kloroari dagozkien elikadura-premiak, g/egun-etan

LANBIDE EKIMENA

71


Irentsitako kg ML

Ca

P

Mantentzea..................................................

10

3,7

2,7

Mantentzea + ernaldiaren amaiera..............

10

5,7

3,4

Mantentzea + 5 kg esne .............................

11

5,2

3,2

Mantentzea + 10 kg esne ...........................

13

6,0

3,5


15

6,7

3,6


16,5

7,3

3,7


18

7,8

3,9


19,5

8,2

4,0


21

8,6

4,1

Esne-behiaren kaltzioari eta fosforoari dagozkien elikadura-premiak, g/kg ML-etan

Oligoelementuak Gorputzean dauden oligoelementuen kopurua pisuaren % 0,1 baino txikiagoa da. Hala ere, anoan gehiegi edo gutxiegi sartuz gero, patologia larriagoa edo arinagoa sor daiteke. Esne-behien oligoelementu-premiak honako taula honetan ikus daitezke.

Elementuak Kobrea Kobaltoa Iodoa Manganesoa Zinka Selenioa Molibdenoa

Gabeziaren muga 7 0,07 0,15 45 45 0,1 ––

Gomendatutako ekarpenak Ohiko anoa

siloan gordetako artoa + sufrea

10 0,1 0,2 50 50 0,1 ––

14 0,1 0,2 120 75 0,1 ––

Toxikotasun-maila 100 100 8 1.000 500 0,5 3

Praktikan, oligoelementuen ekarpen osagarriak beste mineralenekin batera sar daitezke. Osagarriak konplexu mineralak edo miazkatzeko harriak izan daitezke. Bitaminek hazkuntza normala, osasun-egoera egokia eta ekoizpenik onena ziurtatzen dute. Abereak hipobitaminosi arina duenean, ez da begi-bistako sintomarik agertzen; arazo metabolikoak eta ekoizpenaren murrizketa besterik ez da nabaritzen. Baina bitamina-gabezia larria bada, sintoma argiak agertzen dira. Bi bitamina-mota daude: uretan disolbatzen direnak eta gantzetan disolbatzen direnak. Hausnarkariak uretan disolbatzen diren bitaminak (B taldeko bitaminak eta C bitamina) sintetizatzeko gai dira. Horregatik, hausnarkarien anoetan ez dira bitamina-premiak zehaztu behar. Gantzetan disolbatzen diren bitaminei dagokienez, aberearen elikadurari dagokionez garrantzitsuenak A, D eta E bitaminak dira.

LANBIDE EKIMENA

72

Abere Hazkuntza

Bazka berdeek, hausnarkarien gibelak A bitamina bihurtzeko nahikoa karoteno-kopuru daukate. Karoteno hori berehala hondatzen da argiaren eta airearen oxigenoaren eraginez. Hortaz, belar lehorrak, siloan egoera txarrean gordetako elikagaiek, erremolatxak edo siloan gordetako artoak karoteno-kopuru txikia daukate. Beraz, neguan ezinbestekoa da, ernaldiaren azken hilabeteetan batez ere, anoan A bitaminaren gehigarria sartzea. D bitamina larruazalaren bidez sintetizatzen da, aberea eguzkiaren izpi ultramoreen eraginpean dagoenean. Normalean, nahikoa kopuru sintetizatzen da, ekoizpen handiko esne-behiengan eta urtearen parte gehiena ukuiluan gordeta egon ohi diren behiengan izan ezik. Ohikoa anoetako E bitamina-kopuruak ere nahikoak izan ohi dira.

4.10 Ur-ekarpena Hausnarkariek dituzten edan beharreko uraren premiak, edan ohi duten urarekin eta elikagaiek duten urarekin ase ohi dira. Edan beharreko uraren premiak aldakorrak dira zenbait alderdiren arabera. Alderdiok honako hauek dira: 9 Aberearen bizi-pisua 9 Ekoizpena 9 Elikagaiek daukaten ur-kopurua 9 Giro-tenperatura 9 Atmosferaren hezetasun-maila 9 Dietan sartzen diren proteinen eta gatz diuretikoen kopurua, zeren proteinek eta gatzek ur gehiago edatea eragiten baitute Edan beharreko uraren premiak zehatz samar ezarri daitezke honako bi parametro hauek kontuan hartuta, hots: giro-tenperatura eta irentsitako materia lehorraren kopurua.

Mantentzea

Giro-tenperatura (ºC)

Ur-kopurua (litroak/irentsitako materia lehorra kg-tan)

17-10 10-15 15-21 21-27 27 +

3,5 3,6 4,1 4,7 5,5

Ernaldian: azken 4 hilabeteetan, mantentzeko balioak 1,5 bider handiagotzen dira. Edoskitzaroan: mantentzeko aurreikusitako kopuruei, ekoiztutako esne kg bakoitzeko 0,871 litro gehitu behar zaizkie. Behiak: edan beharreko uraren premiak (ARC – 1965)

LANBIDE EKIMENA

73


Edan beharreko uraren premiak, elikagaiek ematen duten ur-kopuruaren arabera aldatzen dira, alderantzizko proportzioan. Abereek nahi adina ur edan dezaketenean, premien arabera edaten dute. Esne-behiei ura emateko erarik egokiena uraska automatikoa erabiltzea da, zeren eskulana murrizten eta higiene-maila hobetu egiten baitira. Uraren tenperatura oso garrantzitsua da, batez ere neguan, zeren errumeneko likidoaren tenperatura 10 ºC-raino jaitsi baitaiteke. Tenperatura hori ez da egokitzen 2 ordu pasa arte eta horrek arazo gastrointestinalak sor ditzake. Abereek edan beharreko urak edangarria izan behar du. Abereentzat edangarria izateko, urak dauzkan kontzentrazioek ezin dituzte honako kopuru hauek gainditu: 10 g/l ClNa, 1 g/l sulfato eta 50-100 mg/l nitrato.

4.11 Zenbait elikagai erabiltzeko mugak Abereek, ondo onartu arren, zenbait elikagai gehiegi jaten badituzte, arriskuak sor daitezke. Horixe gertatzen da zereal-kopuru handiak edo anoak ehota ematen zaizkienean, zeren elikagaiok azkar degradatzen baitira errumenean eta azidosia eragiten baitute. Gizentzeko behi-aziendari dagokionez, honako elikagai hauek mugatuta eman behar zaizkie (anoaren ML-aren arabera): garia, % 65, bazka-erremolatxa % 60, erremolatxa-mamia, % 80. Esne-behiei dagokienez, kontzentratuaren gehienezko kopurua, anoaren Ml-aren % 60koa izango da eta erremolatxaren gehienezko kopurua % 50ekoa izango da. Azei edo bazka-koltzei dagokienez, gehienez, 4,5 kg ML emango diegu. Urea-ekarpenari dagokionez, baldintzak honako hauek dira: anoa zatikatuta jatea egunean zehar, errumeneko mikroorganismoek erraz erabiltzeko moduko energia-kopuruarekin lotzea eta toxikotasun-atalasea (behi-aziendari dagokionez, bizi-pisuaren 100 kg-ko 300 g) ez gainditzea. Azkenik, gaizki kontserbatutako elikagaiak arriskutsuak izan daitezkeela aipatu behar da, zeren intoxikazioak sorraraz ditzaketen lizunak gara baititzakete edo esnetan gizakiarentzat kaltegarriak izan daitezkeen substantziak isur baititzakete.

LANBIDE EKIMENA

74

Abere Hazkuntza

5 AZPIPRODUKTUEN ERABILERA HAUSNARKARIEN ELIKADURAN Sarrera Nekazaritza- edo elikadura-industrien transformazio mekanikoaren ondorioz, abereen elikaduran erabili ohi diren produktuak sortu dira. Produktu horiek eta nekazaritzako eta abeltzaintzako produktuen hondakinak, bereiz edo egoki tratatuta, azpiproduktuak deritzenak dira. Azpiproduktuak oso garrantzitsuak dira ekonomiari dagokionez, zeren azienda-ustiaketaren kudeaketako gastu aldakor nagusia, elikadura, merkatu egiten baitute. Lehen, eta gaur egun ere bai, azpiproduktu horien parte bat lurra ontzeko erabili izan denez, hausnarkarien elikaduran oso baliotsuak diren mantenugaiak galdu izan dira. Baina pentsu konposatuak oso garestiak direnez, eta esnearen prezioa nabarmen jaitsi denez, elikatzeko sistemetan erabili ohi diren azpiproduktuen proportzioa gero eta handiagoa da. Elikagai horiek hiru taldetan bana daitezke, anoaren barruan duten eginkizunaren arabera: 1. Energetikoak, hau da, kontzentratuaren parte baten ordezkoak. 2. Zuntzezkoak, bazken ordezkoak. 3. Proteinadunak. Errumenean degradatu ezin den proteinaren proportzioa handiagotu egiten dute. Interesgarria da, batez ere, ekoizpen handiko behientzat eta ardientzat edoskitzaroaren hasieran.

5.1

Azpiproduktu energetikoak

Azpiproduktu hauek erraz aurki daitezke urte osoan zehar eta ordezkatzen duten jatorrizko lehengaia baino merkeagoak dira. Gehien erabili ohi direnak honako hauek dira: 1. Erremolatxa-mamia 2. Erremolatxazko melaza 3. Erremolatxazko pitarra 4. Laranja-mamia (zitrikoen mamia) 5. Errotaritzako azpiproduktuak 6. Soja-azala 7. Artotik ateratako azpiproduktuak: 7.1. Arto-oskola 7.2. Arto-hondakinak 7.3. 18-20 glutena edo Feed Glutena; 40-60 glutena edo meal glutena 7.4. Arto-distilatuak (DDGS) 8. Manioka 9. Azukre-kanaberazko melaza

LANBIDE EKIMENA

75


Erremolatxa-mamia `

JATORRIA

Azukre-erremolatxa transformatzeko industriatikoa da. Sustraien tona bakoitzeko 50 kg ateratzen dira. Bi kolorekoa izan daiteke, hots, zuri grisaxka (aire beroaz eta kerik gabe lehortutakoa) edo zuri beltzezka (galdaretatik hartutako keaz lehortutakoa). Bi erremolatxa-mota horien konposizioa berdina da. Hala ere, pitarra erantsita duen zuri beltzezka ere ager daiteke. Azken honek proteina eta errauts (batez ere potasioa) gehiago eta zuntz-kopuru txikiagoa ditu. Ezaugarri horiek kontuan hartu behar dira errazionamendua egiteko. `

EZAUGARRIAK 9 Gutiziagarritasun ona. 9 Oso energetikoa da gizentze- eta esne-hausnarkarientzat. 9 Bolumena ematen dio bazkari, zuntz-kopuruaren eraginez. Zuntz honen ligninaren ehunekoa oso txikia denez, oso digerigarria da. 9 Gantz-azidoen guztizko kopurua handiagotzen du. Horrela, azetatoaren kopurua handiagotu egiten da eta propionatoaren kopurua txikiagotu egiten da eta, beraz, eragina du esnearen gantz-kopuruan. 9 Anoak daukan zuntzaren digerigarritasuna hobetu egiten du. 9 Erraz biltegiratzen da eta merkatuan beti aurki daiteke.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Autoreen arabera, mamiaren 4 kg ML-etik gora erabiliz gero, esneak arrain-zaporea har dezake. 9 Oro har, hausnarkarien anoan kontzentratuaren % 20raino erabil daiteke. 9 Beste autore batzuen arabera, egunean 6-7 kg edo kontzentratuaren % 70 erabil daiteke.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Mineral eta bitamina gutxi dauzka. Anoan, fosforo, kobre, zink eta A bitaminan aberatsa den mineral-zuzentzailea sartu behar da. 9 Ekoizpen handikoak ez diren abereentzat ez da egokia, gainelikadura-arazoak sorraraz baititzake. 9 Zuntz haritsua erantsi behar da.

`

BATEZ BESTEKO KONPOSIZIOA 9 Ikus 1. eranskina.

LANBIDE EKIMENA

76

Abere Hazkuntza

Erremolatxazko melaza `

JATORRIA

Azukre-erremolatxa. Ekoizpena: 40 kg/tona sustrai. `

EZAUGARRIAK 9 Gutiziagarritasun oso ona. 9 Urea hartzitzeko ahalmen handia du (proteinarik gabeko nitrogenoaren erabilera errazten du).

`

ERABILERA-MUGAK 9 Kontzentratu-nahasteen % 10-15. Oso gutiziagarriak ez diren azpiproduktuak erabiltzea errazten du. 9 2-3 kg/behi/egun.

`

ERAGOZPENAK 9 Likatsua denez, nekez maneiatzen da. Ura erantsiz gero, errazago erabiltzen da, baina ez da hain ondo kontserbatzen.

`


Erremolatxazko pitarra `

JATORRIA

Alkohola, azido zitrikoa edo legamiak lortzeko melazaren hartziduraren eta ondorengo distilatzearen ondoriozkoa da. Ekoizpena: 16-40 kg melaza, tona sustrai bakoitzeko. `

EZAUGARRIAK 9 Melazaren antzeko elikadura-balioa eta apur bat handiagoa du. 9 Ez du eraginik esnearen zaporean. 9 Erraz erabiltzen da, ez da likatsua.

LANBIDE EKIMENA

77


`

ERABILERA-MUGAK 9 0,7 kg/egun, esne-behientzat (kontzentratuaren % 7-10). 9 1 kg/egun, gizentzeko zekorrentzat (kontzentratuaren % 10-12).

`

ERAGOZPENAK 9 Potasio-kopuru handia daukanez, ezin da potasio asko duten elikagaiekin batera eman.

`


Laranja-mamia `

JATORRIA

Fruta-ura eta zitrikoen deribatuak ekoizten dituzten industrietatikoa. Frutaren, landarearen edo erauzteko eraren arabera, mamiaren eta azalaren proportzioak aldakorrak izango dira eta proteinen eta gantzen ehunekoa ere aldatu egingo da. `

EZAUGARRIAK 9 Ez da erremolatxa-mamia bezain gutiziagarria. Hala ere lehorra da gutiziagarriena, gero siloan gordetakoa eta azkenik freskoa. 9 Siloan gordetakoak deshidratatuak baino energia gehixeago dauka. 9 Urea hartzitzeko ahalmen handia du. 9 Proteina-kopuru txikia du, baina proteina hori oso kalitate onekoa da. 9 Azido azetikoaren kopuru handiak eta iraunkorrak sorrarazten ditu. Azido azetikoak ureadun dieten eragin toxikoa murrizten du eta esnearen gantzaren ehunekoa mantendu egiten du, zeren lignina gutxiko zuntz-kopuru handia baitauka. 9 Oro har, kaltzio-kopuru handia dauka. 9 Erabilgarriagoa da esne-behientzat gizentzeko behientzat baino. 9 Erraz biltegiratzen eta maneiatzen da.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Ezin da guztizko anoaren % 50 gainditu, zeren, bestela, esnearen ekoizpena murriztu egin baitaiteke. 9 Komenigarriena guztizko anoaren % 25-30 edo kontzentratuaren % 40 ez gainditzea da. 9 Egunean 3-4 kg behi bakoitzarentzat.

LANBIDE EKIMENA

78

Abere Hazkuntza

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Limoiaren mamia mingotsagoa da, eta, asko emanez gero, abereak arbuiatu egin dezake. 9 Gehiegi berotzeagatik kolore beltza duten mamiak ez dira hain digerigarriak. 9 Siloan gordetzeko, lastozko edo belar lehorrezko geruzak tartekatu behar dira, hobeto drainatzeko. 9 Fosforo eta magnesio gutxi dauzkanez, mineral-gehigarriak erantsi behar dira. 9 Osagarri gisa proteinadun elikagaiak erabili behar dira. 9 Abereak mailaka ohitu behar du.

`


Errotaritzako azpiproduktuak `

JATORRIA

Errotaritzako industriatikoak dira. Ekoizpen-eremuaren arabera, izen desberdinak dituzte (irintxoak, zahiak), eta, horregatik, zaila da batez besteko balioak ematea. `

EZAUGARRIAK 9 Zuntz-kopuru handia daukate, baina zuntz hori ez da oso digerigarria. 9 Elikadura-balioa aldakorra da eta balio horretan eragin handiagoa du erauzte-prozesuaren ondoriozko almidoi-hondakinaren kopuruak, zuntzaren digerigarritasunak baino. 9 Ohiko kontzentratuek baino degrada daitekeen proteina-kopuru handiagoa dauka. 9 Oro har fosforo-kopuru handi samarra daukate.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Kontzentratuaren % 10-25.

`


Soja-azala `

JATORRIA

Soja-irina lortzeko, baba eta azala banantzen direnean lortzen da.

LANBIDE EKIMENA

79


`

EZAUGARRIAK 9 Zuntz-kopuru handia dauka eta lignina gutxiko zuntza da. 9 Errumenean erraz hartzitzen diren polisakarido asko dauzka eta errumeneko pH-a murriztu egiten du, hala ere, zerealak baino motelago hartzitzen da eta zerealek baino gutxiago murrizten du pH-a. 9 Gantzek errumeneko bakterioak hondatzeko egiten duten jarduera neutralizatu egiten du. 9 Egokia da ekoizpen handiko behientzat edoskitzaroaren hasieran, zeren elikagai bakar batean zuntz- eta energia-kopuru handiak biltzen baitira.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Guztizko anoaren % 25-30 edo kontzentratuaren % 50 edota 5-7 kg behi bakoitzarentzat.

`

ERAGOZPENAK 9 Batzuetan oso fin ehota egoten da eta, ondorioz, azkarrago pasatzen da errumenetik eta ez da hain digerigarria (Soja-irina 44).

`


Artoaren azpiproduktuak `

JATORRIA

Arto-uztaren edo almidoia, alkohola eta azukreak ekoizteko industria eraldatzailearen hondakinak dira. Garrantzitsuenak honako hauek dira:

Arto-oskola: 9 Energia-kopuru handia. 9 Esnearen koipearen ehunekoa mantentzeko belar lehorra baino hobea da, eta zuntz-kopuru txikiko anoetan artoaren ordez emanez gero (% 20raino), esnearen koipe-kopurua handiagotu egiten da eta abereak materia lehor gehiago jaten du. 9 Eragozpenak: ehotzea garestia da eta gaizki kontserbatuz gero, lizunak sortzen zaizkio. 9 Erabilera-mugak anoa osoaren % 10-12 edo kontzentratuaren % 15-20.

LANBIDE EKIMENA

80

Abere Hazkuntza

Arto-hondakinak: 9 Zurtoina, hostoak, lokotxa eta malutak dira. 9 Aberea heltzen den neurrian digerigarritasuna murriztu egiten da. 9 Zurtoina zuzenean jaten eman daiteke edo tratatu egin daiteke.

18-20 GLUTENA edo FEED GLUTENA: `

JATORRIA

Almidoiaren industriaren ondoriozko azpiproduktua da. Zaia eta beratzeko ur kontzentratuak (Corn-steep) nahastu eta lehortu ondoren lortzen da. Zenbait sailek hozia erantsita eduki ohi dute. Gehien ekoizten duten herrialdeak honako hauek dira: Ingalaterra, AEB eta Brasil. `

EZAUGARRIAK 9 Energia-kopuru handia. 9 Zuntz oso digerigarria. 9 Proteina gordinaren kopuru handi samarra.

`

ERABILERA-MUGAK

Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 15-20. `

ERAGOZPENAK 9 Oro har, ez dira gutiziagarriak. 9 Proteina gordinaren konposizioa aldakorra izan ohi da (% 17-23). 9 Proteina ez dago ondo orekatuta.

40-60 GLUTENA edo MEAL GLUTENA: `

JATORRIA

Almidoiaren hondakin-urak kontzentratu eta lehortu ondoren lortzen da. `

EZAUGARRIAK 9 Kalitate ertaineko proteina. 9 Xantofila-kopuru handia (pigmentatzaileak).

LANBIDE EKIMENA

81


Arto-distilatuak (DDGS): `

JATORRIA

Karbohidratoak hartzituz eta distilatuz alkoholak lortzeko industriatikoak. Normalean, disolbagarrien (DDS) eta ale lehorren (DDG) nahastea izaten da. Nahaste horren ondorioz abereak elikatzeko erabili ohi diren DDGS-ak sortzen dira. `

ERABILERA-MUGAK 9 Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 10-15.

`


`

ERAGOZPENAK 9 Oro har, ez dira gutiziagarriak. 9 Proteina gordinaren konposizioa aldakorra izan ohi da (% 17-23). 9 Proteina ez dago ondo orekatuta.

Manioka `

JATORRIA

Cassava izeneko landare tropikalaren sustraia da. Txinatik, Tailandiatik eta Indonesiatik inportatzen da. `

EZAUGARRIAK 9 Energetikoa da, almidoi-kopuru handia dauka. (% 70). 9 Proteina-kopuru txikia dauka.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 15-20.

LANBIDE EKIMENA

82

Abere Hazkuntza

`

ERAGOZPENAK 9 Elikadura-balio aldakorra du, zuntz-kopuruaren eta errauts-kopuruaren arabera. 9 Almidoi-kopuru handia daukanez, azidosia eragin dezake. 9 Hauts asko du (horregatik, ez da oso gutiziagarria) eta zaila da maneiatzen. 9 Elikaduraren aurkako printzipioak ditu, baina ondo prozesatuta badago, printzipio horiek desagertu egiten dira. 9 Maiz mikrobioez eta silizez kutsatzen da eta, ondorioz, pentsua fabrikatzeko industrian erabili ohi diren makinak honda ditzake.

`


Azukre-kanaberazko melaza `

JATORRIA

Azukre-industriaren azpiproduktua. Azukre-kristal kontzentratuak aterata lortzen da. `

EZAUGARRIAK 9 Proteina gutxi dauzka; gehiena proteinarik gabeko nitrogenoa da. 9 Fosforo-kopuru oso txikia dauka. 9 Kontzentratuaren gutiziagarritasuna areagotu egiten du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Hausnarkarientzat, kontzentratuaren % 10.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK

9

Elektrolito-kopuru handia duenez, eragin laxantea du. Mailaka eman behar da.

9

Zaila da maneiatzen, zeren oso arina eta likatsua baita.

`


LANBIDE EKIMENA

83


5.2

Zuntzezko azpiproduktuak

Azpiproduktu hauek anoako bazkaren ordez erabili ohi dira. Parte bat ez da erabiltzen, baina kontuan hartu behar da gutiziagarritasuna eta digerigarritasuna hobetzeko eta, ondorioz, bazka-baliabide gisa ahalik eta ondoen aprobetxatzeko tratamendu egokiak daudela. Zuntzezko produktu nagusiak, besteak beste, honako hauek dira: 1. Lastoak, belar lehorrak eta lasto eta belar lehor tratatuak 2. Artoaren zurtoina 3. Oliba-patsa 4. Mahats-patsa 5. Kotoi-azala 6. Ekilorearen azpiproduktuak 7. Azukre-erremolatxaren azpiproduktuak 7.1. Hostoak eta koroak 7.2. Mami hezea 7.3. Erremolatxaren txortenak 8. Laranja-mami freskoa edo siloan gordetakoa 9. Tomate-mamia 10. Patata-mamia 11. Sagar-mamia 12. Garagardo-pats freskoa 13. Alkatxofa-hondakinak 14. Ilarraren hondakinak: berdeak/belar lehorrak/siloan gordetakoak 15. Endibiaren sustraiak 16. Azenarioaren azpiproduktuak 17. Piperraren azpiproduktuak

LANBIDE EKIMENA

84

Abere Hazkuntza

Lastoak, lasto tratatuak, belar lehor tratatua `

JATORRIA

Garau gisa erabiltzeko zerealen eta leguminosoen uztaren ondoriozko hondakinak. Hostoak eta zurtoin haritsuak dira. `

EZAUGARRIAK 9 Elikadura-balio eskasa dute. 9 Ez dira oso digerigarriak eta lignina-kopuru handia daukate. 9 Leguminosoen lastoak hobeak dira, zeren digerigarriagoak baitira eta proteina-kopuru handiagoa baitaukate. Kalitate ertaineko belar lehorraren antzekoak dira. Onenak dilisten lastoak dira, gero, ilarrenak eta garbantzuenak eta, ondoren, indabarenak. 9 Tratamenduak: tratamendu guztiak egokiak dira kalitate eskaseko zein kalitate ertaineko gramineoentzat, eta eragin berberak lortzen dira.

Tratamendu kimikoak eraginkorrak eta merkeak dira. a. Ehotzea, txikitzea eta urratzea: tratamendu honen eraginez abereak gehiago irensten du, elikagaia azkarrago pasatzen da, errumeneko hartzidura-tasa handiagotu egiten da, baina digerigarritasuna EZ da handiagotzen. Ondo lehortuta badago, ehotzen zailagoa izaten da. b. Sodio hidroxidoaren bidezko tratamendu kimikoa: lehorrean eta tenperatura handietan egin ohi da. Gero pikortatu egiten da. Materia organikoaren digerigarritasuna handiagotu egiten da, baina gehienez, soda % 4-5ko proportzioan erabil daiteke; hortik gora, digerigarritasuna ez da handiagotzen. Sodio hidroxidoa erabiltzea arriskutsua da, baina lastoa, tratatu eta 15 minutura, arriskurik gabe erabil daiteke. Egokia da hazten ari diren abereentzat eta gizentzeko abereentzat, baina esne-behientzat ez da egokia (batez ere ekoizpen handikoentzat). Anoan, mineralak eta proteinak erantsi behar dira. c.

Amoniako bidezko tratamendu kimikoa: digerigarritasuna hobetu egiten da, baina, gehienez, 30-40 g amoniako/kg erabil daiteke. Gutiziagarritasuna eta abereak jan dezakeen kopurua handiagotu egiten dira. Proteinen ehunekoa handiagotu egiten da apur bat (hala ere, zenbait esperientziatan % 128 ere handiagotu izan da). Hobe da behi lehorrekin eta txahal urrixekin erabiltzea.

d. Amoniakoz tratatutako belar lehorra: zuntzaren digerigarritasuna eta kontserbazioa hobetu egiten dira eta proteinaren ehunekoa handiagotu egiten du. Hala ere, asko janez gero, intoxikazioa eragin dezake. Intoxikazioa nabariagoa izaten da edoskitzen ari den txahalarengan, amarengan baino.

LANBIDE EKIMENA

85


`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Kalitatea asko aldatzen da, ekoizten den eremuaren, motaren, biltegiratuta egoten den denboraren, eta abarren arabera. 9 Ailorbearen lastoak zaporea ematen dio esneari. 9 Eskuhori mingotsaren lastoak intoxikazioak eragin ditzake.

`


Artoaren zurtoina `

JATORRIA

Artagarau-uztaren hondakinak. `

EZAUGARRIAK 9 Energia-kopuru ertaina dauka. 9 Proteina-kopuru eta mineral-kopuru txikiak dauzka. 9 Egokiagoa da okelarako behientzat eta ugalketarako abereentzat. 9 Gramineoen belar lehorrak baino elikadura-balio txikixeagoa du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Behiak jan dezakeen kopurua 1,4-1,6 kg ML/pisu biziaren 100 kg.

`

ERAGOZPENAK 9 Konposizioa oso aldakorra da motaren, heldutasun-mailaren, hezetasunaren, eta abarren arabera. 9 Artagarau-uzta bildu eta berehala gorde behar da siloan. Zaila da % 60tik beherako hezetasuna badu.

`


LANBIDE EKIMENA

86

Abere Hazkuntza

Oliba-patsa `

JATORRIA

Prentsatu eta hezurra kendu ondorengo olioaren erauzketaren hondakina da. `

EZAUGARRIAK 9 Ez da gutiziagarria. 9 Digerigarritasuna eskasa edo ertaina da. 9 Digerigarritasuna handiagotzeko, melaza eta urea erants diezazkioke. 9 Kalitate ertaineko belar lehorraren antzeko elikadura-balioa. 9 Esne-koipea ekoiztea eragiten du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Gizentzeko behientzat eta esne-behientzat, kontzentratuaren % 30-50 edo 3 kg egunean behi bakoitzari.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Esneari zaporea eman diezaioke. 9 Kalitatea aldatu egiten da, hezetasunaren, prentsatzeko eraren, fruituaren heltze-mailaren eta hezur proportzioaren arabera. 9 Gutiziagarria ez denez, beste elikagai batzuekin nahastu behar da. 9 Hezurren ehunekoa zaindu egin behar da, zeren heste-paretak hautsi egin baitaitezke.

`


Mahats-patsa `

JATORRIA

Ardogintzaren hondakina. Erauzitako mahatsaren patsa eta haziak. `

EZAUGARRIAK 9 Daukan proteina ez da oso digerigarria. 9 Gantzen ekoizpena eragiten duela dirudi. 9 Kalitate ertaineko belar lehorraren antzeko elikadura-balioa du. 9 Ez da gutiziagarria.

LANBIDE EKIMENA

87


`

ERABILERA-MUGAK 9 4-5 kg egunean behi bakoitzari.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Gutiziagarritasuna hobetzeko, beste elikagai batzuekin nahastu behar da. 9 Konposizioa aldatu egiten da. Hazirik eta txortenik ez daukana hobea da. 9 Polifenol gehiegi eduki ditzake. 9 Erauzitako haziak ez du elikadura-balio handirik, zeren gehiena lignina baita.

`


Kotoi-azala `

JATORRIA

`

EZAUGARRIAK 9 Zuntz-kopuru handia dauka, % 50 ingurukoa. 9 Esnearen koipe-kopurua mantentzeko egokia ez bada ere, eragin depresorea duten dietetan hobetu egiten du. 9 Abereak materia lehor gehiago jaten du. 9 Gramineoen belar lehorraren antzeko elikadura-balioa du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Guztizko anoaren % 20-25 edo 5-6 kg egunean behi bakoitzarentzat.

`


Ekilorearen azpiproduktuak `

JATORRIA

Hazi-uzta bildu ondoren gelditzen diren zurtoinak eta buruak. Haziaren azala ere erabili ohi da.

LANBIDE EKIMENA

88

Abere Hazkuntza

`

EZAUGARRIAK 9 Hasiera ez da oso gutiziagarria, baina egokitze-aldiaren ondoren, normal bihurtzen da. 9 Ugalketarako abereen hazkuntzan erabiltzea gomendatzen da. 9 Haziaren azalak ez du elikadura-baliorik eta ez da oso digerigarria.

`

MUGAK ETA GOMENDIOAK 9 Lehorte-garaian, bazka gutxi dagoenean edo oso energetikoak diren dietetarako zuntzezko diluitzaile gisa erabiltzea komeni da. 9 Haziaren azalaren erabilera-muga dietetako diluitzaile gisa, guztizko anoaren % 10-15ekoa da. 9 Ez da komeni esne-behiei ematea.

`

BATEZ BESTEKO KONPOSIZIOA 9 Ikus 2. eranskina

Azukre-erremolatxaren azpiproduktuak `

JATORRIA

Tona bat sustraitik, 500 kg hosto eta koroa ateratzen dira. Azukrea erauzteko prozesuaren ostean, 500 kg mami heze edo 250 kg mami prentsatu eta txorten-kopuru aldakorra lortzen dira. `

EZAUGARRIAK a. Hostoak eta koroak: (freskoak edo siloan gordetakoak) 9

Zuntz-kopuru txikia eta proteina-kopuru eta hezetasun handia dauzkate.

9

Azukre-kopuru handia daukatenez, erraz gorde daiteke siloan.

9

Gehienezko muga: anoaren ML-aren % 50 edo 30-40 kg.

9

Babes-neurriak: zuntz-kopuru txikia daukatenez, eragin laxanteak dituzte; horregatik, zuntz luzeekin (belar lehorrarekin, lastoarekin) nahastu behar da beherakorik ez eragiteko, eta anoak beste elikagai laxante batzuk dauzkanean, erabilera mugatu egin behar da. Azido oxaliko asko daukatenez (azido horrek giltzurrunetako arazoak eta hipokaltzemia eragiten ditu), gatz- eta kaltzio-ekarpenak zaindu egin behar dira. Kanpoan bazkatzen duten abereei eman ahal izateko, landan, ilaretan jarrita, 1-2 aste lehortzen utzi behar dira eta lurrarekin ez kutsatzea zaindu behar da.

LANBIDE EKIMENA

89


b. Mami hezea eta mami prentsatua: 9 Oso gutiziagarriak dira. Siloan gordetakoa ez da hain gutiziagarria. 9 Mami lehorrak eta zerealek baino hobeto jarduten dute azidosiaren aurka eta haien antzeko balio energetikoa dute, zeren, zelulosa-kopuru handia dutenez, astiroago digeritzen baitira. 9 Proteina asko daukaten bazkekin (garagardo-patsarekin, alpapa-belar lehorrarekin) nahastuta emaitza ezin hobeak lortzen dira. 9 Mugak eta babes-neurriak: gehienez, 7-8 kg ML edo 35 kg mami prentsatu. Beherakoak eta gatzaren eta mineralen ekarpenak zaindu egin behar dira. Zuntz luzea erantsi behar da, zeren kopuru handia emanez gero, esne-koipearen ehunekoa murritz baitezakete. Siloetan gordetakoei dagokienez, ez erabili lizunak dituztenak eta gaizki hartzitutakoak. c.

Txortenak: 9 Oso gutiziagarriak eta oso hezeak dira, ez dira oso haritsuak eta erraz gorde daitezke siloan. 9 Erabilera-mugak: 15-20 kg/egun, alpapa-belar lehorrarekin edo alpapa berdearekin nahasita.

`


Laranja-mami freskoa edo siloan gordetakoa `

EZAUGARRIAK 9 Siloan gordetakoak freskoak baino balio energetiko handiagoa du, baina ez da hain gutiziagarria. 9 Babes-neurriak: hezetasunaren parte bat erauzteko prentsatu ez bada, siloan drainatzea erraztu behar da, lastozko eta belar lehorrezko geruzak tartekatuta, hartzidura ustelak sor ez daitezen.

Sagar-mamia `

JATORRIA

Sagardoa eta sagar-ura fabrikatzeko industriatikoak. Freskoa, siloan gordetakoa edo deshidratatua izan daiteke. `

EZAUGARRIAK 9 Energia-kopuru ona, baina ez dauka proteina eta errauts askorik. 9 Oso gutiziagarria da. 9 Esne-koipearen ehunekoan eragin positiboa du. 9 Freskoak zapore ona du eta jateko gogoa eragiten du. 9 Lehorra kalitate ertaineko belar-lehorraren antzekoa da.

LANBIDE EKIMENA

90

Abere Hazkuntza

`

ERABILERA-MUGAK 9 10 kg egunean behi bakoitzarentzat, freskoa zein siloan gordetakoa. 9 Lehorrari dagokionez, 3 kg esne-behientzat eta 5 kg gizentze-behientzat. 9 Ardi-aziendari dagokionez, urea-ekarpen egokiarekin, mantentzeko premiak asetzeko, nahikoa izango da abereak jan dezakeen elikagai-kopuruarekin.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Alkohol-kopurua dela-eta, mugak ezin dira gainditu, zeren, bestela, aberea mozkortu egin baitaiteke. 9 Bereiz gorde daiteke siloan, baina hobe da lastozko ohea jartzea edo zelaiko belarrarekin nahastea. Siloa ezin da ireki, 6-8 aste pasatu arte.

`


Tomate-mamia `

JATORRIA

Tomate-kontserben industriaren hondakinak dira. Konposizioa aldatu egin daiteke, tomate-uraren edo latako tomatearen ekoizpenaren ondoriozkoa izatearen arabera. Hazi-kopurua handiagoa den heinean, elikadura-balio handiagoa izango du. `

EZAUGARRIAK 9 Freskoa oso gutiziagarria da. 9 Kalitate oneko proteina dauka. 9 Erraz gorde daiteke siloan.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Guztizko anoaren % 15 edo 15-20 kg/behi/egun. 9 Gizentzeko zekorrentzat, % 10-15. 9 Ardi-aziendari dagokionez, 2-3 kg.

LANBIDE EKIMENA

91


`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Oso hezea denez, zuntz luzearekin nahasi behar da. 9 Behiari nahi adina jaten emanez gero, esne-koipearen ehunekoa txikiagotu egiten da eta azidosia izateko arriskua dago (saihesteko lastoa edo bikarbonatoa erantsi). 9 Ardi-aziendari dagokionez, aukeran jaten emanez gero, arbuiatu egiten dute. Lehortuta proteina-gehigarri gisa erabil daiteke.

`


Patata-mamia `

JATORRIA

Patatak daukan almidoia erauzteko prozesuaren hondakina da. Freskoa, siloan gordetakoa edo lehortua izan daiteke. Prestatutako pataten hondakinak azalak, patata-xerrak, patata ustelak, etab. eduki ohi ditu eta gizakiek kontsumitzeko patataren industriatikoa da. `

EZAUGARRIAK 9 Gutiziagarritasun ertaina du. 9 Energia-kopuru handia dauka (% 40 almidoia izan daiteke). 9 Proteina gutxi dauka.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Esne-behientzat, 15-20 kg; ugalketarako abereentzat 5-10 kg. 9 Gizentze-abereentzat 10-15 kg. 9 Ardi-aziendari dagokionez, 2-3 kg.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Mami lehortuaren hezetasunak ezin du % 12a gainditu, zeren, bestela, kontserbatzeko arazoak izaten baitira. 9 Zuntz-kopuru handiko elikagaiekin (hausnarketa errazteko) eta gatz-blokeekin batera eman behar da. 9 Siloan gordetzeko, zaila da zapaltzen, eta udaberrian eta udan gaizki kontserbatzen da. 9 Anoan mailakatuta sartu behar da.

`


LANBIDE EKIMENA

92

Abere Hazkuntza

Garagardo-pats freskoa `

JATORRIA

Garagardoaren industriaren hondakina da. Maltaren parte disolbaezinez, glumez, azalez eta azukre bihurtu ez den almidoiaz osatuta dago. Whiski-distilategietako garauak antzekoak dira, baina proteina-kopuru txikiagoa daukate. `

EZAUGARRIAK 9 Oso gutiziagarria eta urtsua da. 9 Energia-kopuru handia dauka. 9 Proteina-kopuru handia dauka, eta ehuneko handi bat (% 49-61) ez da errumenean degradatzen. 9 Esne-behientzat, proteina-gehigarri gisa erabil daiteke.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Anoaren ML-aren % 20-25 edo 10-15 kg/behi/egun.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Gehiegi janez gero, esneari zaporea eta kolorea ematen dio. 9 Ekoizpena handiagotu egiten du, baina koipe-kopurua murriztu egiten du. 9 Udan, gehienez, 7 egunetan gorde daiteke, eta neguan, 10 egunetan, zeren, bestela, hartzidura butirikoak sortzen baitira eta lizunak hazten baitira. 9 Anoaren hezetasuna zaintzen ez bada, abereak materia lehor gutxiago irentsiko du. 9 Sodio-, potasio- eta kaltzio-ekarpenak zaindu egin behar dira.

`


Alkatxofa-hondakina `

JATORRIA

Alkatxofa naturala garbitzeko, galdarraztatzeko eta brakteak kentzeko prozesuaren hondakina da. Freskoa edo siloan gordetakoa izan daiteke.

LANBIDE EKIMENA

93


`

EZAUGARRIAK 9 Oso gutiziagarria da. 9 Oso hezea da.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Esne-behientzat 15-20 kg; ugalketarako abereentzat 7-12 kg. 9 Gizentze-abereentzat 10-15 kg. 9 Ardiei eta ahuntzei dagokienez, nahi adina jaten emanda, nahikoa da mantentzeko premiak asetzeko.

`

BABES-NEURRIAK 9 Kopurua zaindu egin behar da, anoaren hezetasuna handiagotu ez dadin eta jandako materia lehorraren kopurua txikiagotu ez dadin.

`


Ilar-hondakina `

JATORRIA

Kontserba-industriaren hondakinak dira (mekanikoki garandutakoak): lekak, zurtoinak eta garauen parte bat. Freskoa, siloan gordetakoa edo belar lehorra izan daiteke. `

EZAUGARRIAK a. Freskoa: esne-behientzat, gehienez, 20 kg. Ardi-aziendari dagokionez, nahi adina jaten utziz gero, mantentzeko premiak ase egiten dira. b. Siloan gordetakoa: erraz erabiltzen da, baina ez da besteak bezain gutiziagarria eta kalitate eskasagoa du. pH handia (pH = 4,8) eta amoniako-kopuru handia ditu. Gutiziagarria ez denez, nahi adina jaten ematen zaienean 8-12 kg baino ez dute jaten (beste elikagaiekin nahasita). c.

`

Belar lehorra: hirusta-belar lehorraren antzekoa da.

ERAGOZPENAK 9 Errauts-kopuru handia dauka, uzta biltzean lurrarekin kutsatzearen ondorioz.

`


LANBIDE EKIMENA

94

Abere Hazkuntza

Endibiaren sustraiak `

EZAUGARRIAK 9 Energia-kopuru handia daukate. 9 Proteina gutxi daukate. 9 Laxantea da. 9 Gutiziagarritasun aldakorra du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Esne-behientzat 20-25 kg eta ugalketarako abereentzat 10-15 kg, bi jatordutan banatuta. 9 Gizentzeko zekorrentzat, 10-15 kg. 9 Ardi-aziendari dagokionez, 3-4 kg.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Anoan mailaka sartu behar da. 9 Ezin da nahi adina jaten eman eta zuntz-kopuru handiko elikagaiekin nahasi behar da azidosia saihesteko. 9 Biltegiratzean, izozteetatik babestu egin behar da, hartzidura alkoholiko ustelik sor ez dadin. 9 Garbitzea edo apur bat astintzea komeni da, gehiegizko lur-kopurua kentzeko.

`


Azenarioak `

EZAUGARRIAK 9 Oso gutiziagarria da. 9 Potasio-kopuru handia du. 9 Esnearen kolorea hobetzen du, karotenoen eraginez.

`

BABES-NEURRIAK 9 Zuntz-kopuru handiko elikagaiekin nahasi behar da, azidosi-arriskuak saihesteko. 9 Anoan ez da potasio-kopuru handiko beste elikagairik sartu behar.

`


LANBIDE EKIMENA

95


Piperraren azpiproduktuak `

JATORRIA

Piperren kontserba-industriatikoa. `

EZAUGARRIAK 9 Konposizioa aldatu egiten da, baina, oro har, proteina eta zuntz asko dauzka. 9 Balio energetiko txikia du.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Ardiei nahi adina jaten emanez gero, beherakoak eragiten ditu eta ez ditu mantentzeko premiak asetzen.

`


5.3

Degradatzen ez den errumeneko proteina-edukia handiagotzen duten elikagaiak

Garrantzitsuagoa da ekoizpen handiko esne-behientzat; batez ere, edoskitzaroaren lehenbiziko hilabeteetan, zeren, une horretan, mikrobio-proteinaren ekarpena ez baita nahikoa izaten ekoizpena asetzeko. Elikagai horiek honako hauek dira: 1. Kotoi-hazia 2. Alpapa deshidratatua 3. Animalia-jatorriko azpiproduktuak: 3.1. Odol-irina 3.2. Arrain-irina 3.3. Okela-irina

Kotoi-hazia `

EZAUGARRIAK 9 Oso gutiziagarria da. 9 Proteina-kopuru handia dauka (% 50 degradagarria da). 9 Balio energetiko handia du eta kalitate oneko zuntza dauka. 9 Anoan energia asko behar denean emanez gero, azidosia eta zetosia saihestu egiten dira. 9 Esne-koipearen ehunekoa handiagotu ohi du.

LANBIDE EKIMENA

96

Abere Hazkuntza

`

ERABILERA-MUGAK 9 Esne-behientzat, kontzentratuaren % 0,25 edo 4 kg behi/egun. 9 Gizentzeko behi-aziendarentzat, 0,7 kg. 9 Gizentzeko ardi-aziendarentzat, 0,1 kg, eta ugalketarako ardi-aziendarentzat, 0,25 kg.

`

BABES-NEURRIAK 9 Astiro eta mailaka sartu behar da. 9 Asko erabiliz gero, proteinaren ehunekoa murritzarazi egiten du. 9 Gosipola dauka. Hala ere, hausnarkariek toxina hori desaktibatzeko eta neurrizko kopuruetara jaitsarazteko mekanismoak dituzte. 9 Batzuetan aflatoxinez kutsatzen dira. 9 Biltegian luzaroan gordetzeko eta hezetasun handia dagoenean, fungizidak erantsi behar zaizkio. Hezetasuna % 11tik beherakoa bada, ez dago biltegiratzeko arazorik.

`


Alpapa deshidratatua `

JATORRIA

Alpapa ehoa eta pikortatua. `

EZAUGARRIAK 9 Alpapa-belar lehorrak baino proteina degradaezinaren kopuru handiagoa du. 9 Energia-kopuru ertaina dauka. 9 Karoteno-iturri ezin hobea (A probitamina) da eta kolina-kopuru handia dauka. 9 Dentsitate ona duenez, leku txikian asko gorde daiteke (500-600 kg/m3). 9 Ez da jatorrizko produktua bezain digerigarria.

`


LANBIDE EKIMENA

97


Animalia-jatorriko azpiproduktuak `

JATORRIA

Animalia-jatorriko kontserben industria eta hiltegiak.

Odol-irina `

EZAUGARRIAK 9 Ez da gutiziagarria. 9 Proteina-kopuru handia dauka. Proteina hori oso digerigarria da eta nekez degradatzen da. 9 Proteinak lisina-kopuru handia dauka.

`

ERABILERA-MUGAK 9 Kontzentratuaren % 1,5 gutiziagarritasuna dela-eta.

`


Arrain-irina `

JATORRIA

Konposizioa aldatu egiten da arrainaren freskotasunaren arabera (freskoagoa den heinean, proteina degradagarri gutxiago dauka), prozesatzeko teknologiaren arabera, arrain-motaren arabera (arrain urdinak gantz-kopuru handiagoa eta proteina-kopuru txikiagoa ditu, eta arrain zuriak gantz gutxiago eta proteina gehiago ditu). `

EZAUGARRIAK 9 Proteina gordin eta degradaezinaren kopuru handia du. 9 Aminoazido mugatzaileen ekarpen handia. 9 Hazkuntza-hormona handiagotzea eta errumenaren funtzionaltasuna hobetzea eragin dezake. 9 Bazka txarragoa den heinean, are eragin hobea du. 9 Frogatuta dagoenez, esne-ekoizpena handiagotu egiten du, hazkuntza sustatzen du eta bazkan gehigarri gisa elikagai gutxiago erabiltzea eragiten du.

LANBIDE EKIMENA

98

Abere Hazkuntza

`

ERABILERA-MUGAK 9 Kontzentratuaren % 2-3, baina gutiziagarritasuna galtzea eragin dezake. 9 Behi-aziendari dagokionez, kanpoan arbiak bazkatzen dituztenean gehigarri gisa kopuru txikiak erabiliz gero, esne-ekoizpena eta jandako kopurua handiagotu egingo dira, okelaren ezaugarriak aldatu gabe.

`

ERAGOZPENAK ETA BABES-NEURRIAK 9 Kopuru txikiekin hasi behar da (25 g), aste beteren buruan 300 g-ra iritsi arte. 9 Esneari eta gurinari usaina eta kolorea eman diezazkioke, baina hori ez dago frogatuta.

`


Okela-irina `

EZAUGARRIAK 9 Ez da oso gutiziagarria. 9 Proteina oso digerigarria dauka eta nekez degradatzen da. 9 Daukan gantzak kalitate ezin hobea du (gantz-azido aseen kopuru handia du).

`

ERABILERA-MUGAK 9 Kontzentratuaren % 3-4.

`


5.4

Konparazio kualitatiboa eta kuantitatiboa

Energia- eta proteina-kopuru handiko lehengaien eta ezaugarri bereko azpiproduktuen elikadura-printzipioak konparatu ohi dira (balioak aldez aurretik ezarritako tauletatik hartzen dira).

Elikagai energetikoak Oro har, azpiproduktu hauek (Feed glutenak, kotoi-haziak, erremolatxa-mami lehorrak) ohiko iturrien (garagarraren, artoaren) antzeko energia-kopurua daukate. Hala ere, desberdintasun handia dago proteina gordinaren ekarpenari dagokionez, batez ere artoaren glutenarekiko eta kotoi-haziarekiko (1. grafikoa).

LANBIDE EKIMENA

99


Elikagai proteikoak Oro har, desberdintasun handiak daude. Soja eta arrain-irina dira proteina gordinaren kopuru handiena dutenak. Errumenean degradatzen den heinean proteinaren banaketari dagokionez, aipatu ditugun azpiproduktuek, proportzioan, proteina degradaezinaren kopuru handiagoa ziurtatzen dute (beti guztizko proteinaren % 50 baino gehiago). Hala ere, arrain-irina eta okela-irina ezin dira asko erabili, zeren, gutiziagarritasun eskasa dela-eta muga txikiak baitituzte (2. grafikoa). Balio energetikoari dagokionez, alpapa (belar lehorra zein deshidratatua) energia-kopuru txikiena duen elikagaia da.

5.5

Konparazio ekonomikoa

Elikagaik kalitatea/prezioa erlazioaren arabera baloratzen dira. Prezio guztiak abeltzainari zuzenean saltzen zaion prezioari dagozkio eta konparazioa erositako produktuaren €-en arabera egiten da (prezioak 1. taulan ikus daitezke).

Elikagai energetikoak Aipagarrienak erremolatxa-mamia eta artoaren glutena dira. Kotoi-haziak garagarraren antzeko balio energetikoa du eta, gainera, kalitate oneko proteina- eta zuntz-kopuru handiak dauzka; beraz, egokia da edoskitzaroaren hasieran dauden behientzat (3. grafikoa). Proteina-ekarpenari dagokionez, artoaren glutena eta kotoi-hazia dira gehien daukatenak; hala ere, erremolatxa-mamia eta garagarra ere ez dira ahaztu behar, glutenak garagarrak baino bi aldiz proteina gehiago badauka ere. Konparazio honen arabera artoa erabiltzea ez da egokia, emaitza txarrenak baititu.

Elikagai proteikoak Energia-ekarpenari dagokionez, aipagarrienak alpapa deshidratatua, kotoi-hazia, glutena (grafikoan ez da ageri) eta sojaz, ekilorez eta artoaren glutenaz osatutako % 35eko proteina-gehigarria dira. Proteinari dagokionez, soja proteina-ekarpen ona da, proteina-gehigarriarekin, alpapa deshidratatuarekin eta arrain-irinarekin batera. Hala ere, ez ditugu ahaztu behar kotoi-hazia eta artoaren glutena ere. Proteina degradaezinaren ekarpena ziurtatzeko, dietan alpapa deshidratatua, kotoi-hazia, arrain-irina eta proteina-gehigarria sartu beharko ditugu. Alpapa-belar lehorra erosteak ez du merezi ekonomikoki, bazka-eskasia latza ez badago, behintzat.

LANBIDE EKIMENA

100

Abere Hazkuntza

6 TXAHALAK ELIKATZEA 6.1

Oritza eta txahal jaioberrien gaixotasunen aurkako erresistentzia Zer da oritza?

Oritza, erditu ondoren errapearen bidez jariatzen den substantzia sendo, krematsu eta horia da. Definizioz, erditu ondorengo lehenbiziko jezteari dagokion jariaketari baino ezin zaio oritza deitu. Bigarren eta laugarren jeztearen arteko jariaketei (edoskitzaroko laugarren egunera artekoei) trantsiziozko esnea deitu ohi zaie, zeren esnearen konposizioa, mailaka, esne osoak duenera hurbiltzen baita. Oritza eta trantsiziozko esnea esne osoarekin nahasi eta sal daitezke, baina txahalentzat elikagai ezin hobea dira.

Oritzaren elikadura-balioa eta balio immunologikoa Oritzak, trantsiziozko esneak eta esne osoak konposizio desberdinak dituzte (6.1. taula). Oritza, funtsean, proteina immunologikoekin edo odoleko antigorputzekin (Inmunoglobulinak IgG ere deitzen zaie) aberastutako esnea da. Horrez gain, oritzak, trantsiziozko esnean eta esne osoak baino koipe, proteina, mineral eta bitamina gehiago dauzka. Oritzaren energia-iturri nagusia koipea da, eta laktosa-kopuru txiki samarra daukanez, beherakoaren intzidentzia murrizten laguntzen du. Oritzak daukan bitamina-kopuru handia (batez ere A, D eta E bitaminak) garrantzitsua da, zeren txahal askok, jaiotzen direnean, bitamina-erreserba mugatuak izaten baitituzte. Oritzak, elikadura-balio handia izateaz gain, txahal jaio berriak lehenbiziko egunetan beherakoak eta bestelako osasun-arazoak eragin ditzaketen infekzioen aurka babesteko beharrezkoak diren antigorputzak dauzka. Oritzak, epe luzera, eragin onuragarriak ditu osasunean. Jaio eta bi aste eta erdia odolean antigorputz-kontzentrazio handia daukaten txahalek, bi hilabete eta erdi dituztenean pneumonia izateko aukera gutxiago dute. Beraz, txahalak jaio ondoren oritzaz elikatzea garrantzitsua da txahalak hazteko programa egokia egiteko.

Jaio ondoren, txahalak oritzaz elikatuz gero, txahal jaioberrien osasun ona sustatuko dugu eta biziraupena handiagotu egingo dugu.

Antigorputzen transferentzia behiarengandik txahal urrixarengana Jaio baino lehen, fetua infekzio-iturri askoren aurka babesten duen ingurune esterilean dago (umetokian). Baina jaio ondoren, inguruneko bakterio askok behia “kolonizatu” egiten dute. Txahal jaio berriak odolean dauzkan antigorputzak ezinbestekoak dira, sor daitezkeen infekzio ugarien aurka babesteko (infekzio horiek, batez ere, beherakoa eragiten dute).

LANBIDE EKIMENA

101


Makrofagoa bakterio erantsiak irensten

Bakterio erantsiak

Antigorputza 2. bakterioa 1. bakterioa

6.1. irudia. Antigorputzek bakterio-infekzioei aurre egiten eta infekziook deuseztatzen laguntzen dute.

Zenbait espezierengan (adibidez, gizakiengan), antigorputzak, ernaldian, amaren plazentaren bidez transferitzen dira fetuarengana. Baina, esne-aziendari dagokionez, amak ez dizkio fetuari plazentaren bidez antigorputzak transferitzen. Plazentaren bidez transferitutako antigorputzik ez dagoenez, txahala, jaioberria denean, oso sentikorra da infekzio askorekiko. Txahalak antigorputzak jasotzeko duen era eraginkor bakarra kalitate oneko oritzaz elikatzea da. Oritzak dauzkan antigorputzen bidez, behiak (animalia immunizatuak) bere immunitate pasiboa (infekzio-agenteen aurkako erresistentzia) transferitzen dio jaioberriari. Ikerketa askoren arabera, odolean antigorputz-kopuru egokia ez duten txahalen heriotza-tasa askoz ere handiagoa da lehenbiziko egunetan (asteetan).

Antigorputzak hesteen bidez xurgatzea Jaiotzen denean, txahalaren sistema gastrointestinalak proteinak partzialki baino ez ditu digeritzen, eta hesteak molekula handiak xurga ditzake (antigorputzak barne). Hortaz, oritzarekin batera irensten diren antigorputzen parte bat osorik gelditzen da eta odolaren bidez xurgatzen da. Jaio eta berehala, xurgatutako antigorputzen batez bestekoa % 20koa da, baina proportzio hori aldatu egin daiteke eta % 6-45ekoa izan daiteke. Antigorputzak xurgatzeko ahalmena azkar murrizten da jaio eta ordu gutxi batzuetara (6.2. irudia). Digestioaren ehunekoa handiagotu egiten da eta hesteetako zelulak iragazkaitz bihurtzen dira antigorputzekiko. Txahalek antigorputzak xurgatzeko gaitasuna galdu egiten dute jaio eta 24 ordu ingurura (digestio-hodia itxi egiten da). Jaio eta 12 orduren barruan oritzaz elikatzen ez diren txahalek, ez dute immunitate egokia lortzeko adina antigorputz jasotzen. Oritzak, halaber, eragin laxantea ere badu eta digestio-hodien eginkizun normala eragiten du. Horregatik, txahala jaio ondoren oritzaz elikatuz gero, hesterako bidea lehenago ixten da. Oritza jaio eta 24 ordura emanez gero, ordea, hestea ez da ixten 32 ordu geroagora arte (txahalen % 50). 24 orduko atzerapenaz oritzaz elikatzen diren txahalen % 50ak ezin izango ditu antigorputzak xurgatu, ez du antigorputzen aurkako babesik izango eta horietako txahal asko hil egingo dira.

LANBIDE EKIMENA

102

Antigorputzak xurgatzea (%)

Abere Hazkuntza

Xurgatutakoa %-tan

Xurgatzearen batez bestekoa

Jaio osteko orduak 6.2. irudia. Jaio ondoren antigorputzen xurgatzeko ahalmena azkar murrizten da.

Txahalak oritzaz elikatu behar dira jaio eta berehala, zeren antigorputzen transferentzia azkar murrizten baita, eta jaio eta 24 ordura deuseztatu egiten baita. Immunitatearen transferentzia murriztearen arrazoiak honako hauek dira: 1) Antigorputz gehiago digeritzen dira. 2) Antigorputzen xurgatzea murriztu egiten da.

Oritzaren kalitatea: antigorputz-kopurua Oritzak daukan antigorputzen kontzentrazioa murriztu egiten da, behiak erditu ondorengo lehenbiziko 9 ordutan jezten ez badira. Behiak jezten diren heinean edo txahalak edoskitzen duen heinean antigorutzen kontzentrazioa azkar murrizten da. Lehenbiziko jeztean hartzen den oritz-kopuruaren arabera, bigarren jezteko trantsiziozko esneak oritzak daukan antigorputzen kontzentrazioaren % 60-70 izan dezake. Antigorputzak sintetizatzen den esne berrian diluitu egiten dira. Trantsiziozko esneak daukan antigorputzen kontzentrazioa azkarrago murrizten da lehenbiziko aldiz erditzen diren behiengan, behi helduengan baino. Horrez gain, behiaren oritzaren eta trantsiziozko esnearen antigorputzen kontzenrazioan hainbat faktorek eragiten dute. Faktoreok honako hauek dira: 1.

Lehor-aldiaren iraupen desegokia (4 aste baino gutxiago) edo erditze goiztiarra: oritzaren antigorputzen kontzentrazioa murriztu egiten da.

2.

Erditu baino lehen oritza jeztea edo tantaka jariatzea: oritzaren antigorputzen kontzentrazioa murriztu egiten da.

LANBIDE EKIMENA

103


3.

Behiaren adina (6.3. taula): behi gazteen aldean, behi zaharrek antigorputz-kopuru handiagoa daukan oritza ekoizten dute, zeren behi-taldean dauden gaixotasunen aurkako immunitate zabalagoa eratzeko denbora gehiago izan baitute eta, ondorioz, gaixotasun gehiagoren aurkako erresistentzia transmititzen dute (6.3. taula).

4.

Behi-aziendaren arraza: Holstein arrazako behiek, beste arrazek baino ntigorputz-kopuru txikiagoa ekoizten dute oritzean (6.4. taula).

Zenbatgarren jeztea Osagaia

1.a

2.a

Oritza

4.a

5.a

11.a Esne osoa

Trantsiziozko esnea

Solidoak guztira, %-tan

23,9

17,9

14,1

13,9

13,6

12,5

Gantza, %-tan

6,7

5,4

3,9

3,7

3,5

3,2

14,0

8,4

5,1

4,2

4,1

3,2

Antigorputzak, %-tan

6,0

4,2

2,4

0,2

0,1

0,09

Laktosa, %-tan

2,7

3,9

4,4

4,6

4,7

4,9

Mineralak, %-tan

1,11

0,95

0,87

0,82

0,81

0,74

A bitamina, ug/dl

295,0

––

113,0

––

74,0

34,0

Proteina, %-tan

1

3.a

1

Hurrengo lerroan adierazten diren antigorputzen ehunekoa ere sartzen da. 6.1. taula. Esnearen eta oritzaren konposizioa.

Erditzea Antigorputzen %1 1

1.a

2.a

3.a

4.a

5,9

6,3

8,2

7,5

g/100g oritz fresko 6.2. taula. Erditze-kopuruaren eragina oritzaren antigorputzen kontzentrazioan.

Esne-behiaren arraza Antigorputzen %1 1

Ayrshire

Suitzar gorria

Guernsey

Holstein

Jersey

8,1

8,6

6,3

5,6

9,0

g/100g oritz fresko 6.3. taula. Esne-behiaren arrazaren eragina oritzaren antigorputzen kontzentrazioan.

LANBIDE EKIMENA

104

Gazurak daukan IgG-en kontzentrazioa (mg/ml)

Abere Hazkuntza

A) Lehenbiziko elikatze-aldia

B) Lehenbiziko elikatze-aldia jaio eta 12 ordu geroago Emandako oritza (kg/elikatze-aldia)

Elikatze-aldia

Elikatze-aldia

Elikatze-aldia

Elikatze-aldia

Transferitutako Txahalen immunitatea heriotza-tasa Handia

Txikia

Txikia

Handia

Elikatze-aldia

6.3. irudia. Irentsitako oritz-kopuruaren eragina eta jaio ostean oritzaz noiz elikatzen denaren arabera, oritzetik txahalaren odolera transferitzen den G immunoglobulina (IgG).

Behi zaharrengandik lortutako kalitate oneko oritza izoztuta gorde daiteke, eta txahal jaioberriekin erabil daiteke, txalaz erditu berri den amaren oritzaren eraginkortasuna egokia ez dela susmatzen denean.

6.2

Txahal jaioberriaren urdaila

Txahalaren digestio-sistema ez dago guztiz garatuta jaiotzen denean, baina bizitzako lehenbiziko hilabeteetan izugarri garatzen da. Jaiotzean, txahalaren digestio-sistemak urdail bakarreko animalienak bezala funtzionatzen du; abomasoa da erabat garatuta dagoen eta funtzionatzen duen urdail konposatuaren ganbera bakarra (6.1. irudia). Horren ondorioz, hausnartzen hasi aurretiko txahalek elikagai likidoak baino ezin dituzte eraginkorki erabili. Dietaren osagai nagusia esnea den bitartean, txahala hausnartu aurretiko animalia da; esnea batez ere abomasoan sortzen diren azidoen eta entzimen bidez digeritzen da, eta errumena ez dago guztiz garatuta.

LANBIDE EKIMENA

105


Hestegorria Hesteetarantz

Errumena % 25

Omasoa % 10

Erretikulua %5

Abomasoa % 60

6.4. irudia. Txahal jaioberriaren urdaila.

Hala ere txahalak, hazi ahala, gero eta elikagai solido eta haritsu gehiago jaten ditu, eta errumenean bakterioak bizitzen hasten dira. Hartziduraren ondoriozko azidoek errumeneko paretaren hazkuntza estimulatzen dute. Mailaka, errumena energia hartzitzeko eta proteina digeritzeko toki nagusi bihurtzen da. Txahal gaztea elikadura-boloa mastekatzen hasten denean, errumena erabat funtzionala dela esan daiteke.

Jaio osteko lehenbiziko egunetako elikagai bakarra esneak izan behar badu ere, elikagai solidoak janez gero, errumena garatu egingo da eta aberea titia kentzeko prest egongo da.

Urdail-ganberak eta hestegorriko ataka Hausnarkarien urdailak lau ganbera ditu, hots: errumena, erretikulua, omasoa eta abomasoa. Lehen esan dugunez, errumenean (lehen ganberan) eta abomasoan (laugarren ganberan) elikagaiak hautsi egiten dira, erabat desberdinak diren bi prozesuen bidez (bakterioen bidezko hartzidura, errumenean, eta azidoen bidezko digestioa, abomasoan). Erretikuluan (bigarren ganberan) errumenetik kanpora ateratzen den digestio-materialaren fluxua kontrolatzen da. Omasoan (hirugarren ganberan), absortzioz ura eta mineralak nahasten dira, digestio-materiala abomasora pasatu baino lehen. Hausnartu aurretiko txahalen hestegorria eta omasoko zuloa hestegorriko atakaren (erretikuluko ataka ere deitu ohi zaio) bidez lotuta daudenez, elikagaia zuzenean abomasora pasatzen da. Beste era batera esanda, hestegorriko atakak elikagai likidoak pasatzen uzten ditu, errumenera eta erretikulura sartu gabe. Hestegorriko ataka muskulu-ehunezko bi tolesdura dira.

LANBIDE EKIMENA

106

Abere Hazkuntza

Tolesdura horiek, uzkurtzen direnean elkartu egiten dira eta, funtzionalki, hestegorriaren luzapen bihurtzen dira (6.2. irudia). Hestegorriko atakak hainbat estimuluri erantzuten die eta faktore askok (esnearen tenperaturak, errapetik edo botilatik hartzeak, esnearen kalitateak,...) ataka ixtea eragiten dute. Ataka itxita dagoenean, hestegorriko esnea abomasora joaten da errumenera sartu gabe. Garatu gabeko errumenera ez da komeni esnerik sartzea, zeren: ¾

Denboraz kanpoko hartzidura, tinpanismoa eta beherakoa eragin baititzake.

¾

Hartziduraren eraginez, esneak daukan energiaren parte bat galdu egiten denez, esnearen elikadura-balioa murriztu egiten baita (errumeneko mikroflorak esnearen energiaren parte bat erabiltzen du hazteko).

Beraz, errumenera sartzen ez denean esnea hobeto erabiltzen da. Hori oso garrantzitsua da jaio osteko lehenbiziko asteetan. Hala ere, hazi ahala, txahalak elikagai solidoaren kopuru handiak jaten ditu, eta, ondorioz, mailaka, hestegorriko atakak funtzionatzeari utzi egiten dio.

A) Animaliaren eskuinaldetiko bista Atzealdea Aurrealdea Hestegorriko ataka irekita

B) Animaliaren atzealdetiko bista

Atzealdea Aurrealdea Hestegorriko ataka itxita

Ezkerra Eskuina Hestegorriko ataka irekita

Ezkerra Eskuina Hestegorriko ataka itxita

Hestegorria

Hestegorria

Errumena Omasoa Abomasoa

Erretikulua

Omasoa Omasoaren tolestura

Erretikulu-errumena

Abomasoa

C) Zeharkako ebakidura (goitiko bista) Hestegorriko ataka irekita Erretikulu-errumenetik kanpo

Hestegorriko ataka itxita

Errumeneko pareta Estekaren ertz muskularrak

Erretikulu-errumenaren barruan

6.5. irudia. Hestegorriko ataka.

LANBIDE EKIMENA

107


Txahalek esnea nola digeritzen duten Esneak edo esnearen ordezkoak esne deskrematuaren proportzio handia daukanean eta abomasoan sartzen denean, gatzatua sortzen da. Gatzatua, bi entzimak (erreninak eta pepsinak) eta azido gogor batek (azido klorhidrikoak) kaseina (esneak daukan proteinarik ugariena) gatzatzen dutenean sortzen da. Esnearen koipea, ura eta mineralak abomasoan atxikitzen den gatzatuaren barruan gelditzen dira digeritu ahal izateko. Gainerako osagaiak, batez ere, gazurak dauzkan proteinak, laktosa eta mineral ugari gatzatutik kanpo gelditzen dira eta, oso azkar (20 ml orduko), heste meharrera pasatzen dira. Laktosa berehala digeritzen da hestean eta kaseinak eta gantzek ez bezala, berehalako energia ematen dio txahalari (6.6. irudia). Abomasoan azidotasun handia dago eta gatzatuak dauzkan kaseinak, elikagaia irentsi eta zenbait ordutara, banandu egiten dira. Gatzatuak dauzkan gantzak partzialki digeritzen dira abomasoan, listuan jariatzen den lipasa izeneko entzimaren bidez. Ikerketek frogatu dutenez, txahalak esnea errapetik edo plastikozko xurgagailutik hartzen duenean, azpiletik azkar edaten duenean baino listu eta lipasa gehiago jariatzen du; beraz, elikatzeko azken metodo honek esnearen gantzaren digestioa alda dezake. Partzialki digeritutako gantza heste meharrera pasatzen da, eta, han, pankrearen jariaketen bidez (entzimen eta behazunaren bidez) digestio-prozesua egiten jarraitzen dute eta gantzak xurgatzen laguntzen dute. Gazurak dauzkan laktosa eta proteinak azkar pasatzen dira eta hesteen bidez digeritzen dira

Esnea

Abomasoa

Gatzatua digeritzen duten azido klorhidrikoa eta errenina eta pepsina entzimak jariatzen dira

Proteina eta gantza dauzkan gatzatua sortzen da

6.6. irudia. Esnearen digestioa hausnartu aurreko txahalaren urdailean.

Orain urte batzuk arte, ikertzaileek, proteinak ondo digeritzeko gatzatua abomasoan sortzen zela uste zuten. Gatzatu sendoaren parte ez ziren esnearen ordezkoaren proteinak desegokitzat jotzen ziren. Baina, ikerkuntza berrien arabera, gatzatua sortzeko gaitasuna dena delakoa izanda, esnearen ordezkoaren zenbait proteina-iturrik garapen-tasa egokiak lor ditzakete txahal urrixarengan (ikus esnearen ordezkoei dagokien atala).

LANBIDE EKIMENA

108

Abere Hazkuntza

6.3

Txahal gazteak esnez elikatzea Likidoz elikatzeko fasearen xedeak

Txahal urrixa hasieran oritzaz elikatzea osasungarria da. Oritza lehenbailehen eman behar zaio txahalari, bizitzako lehenbiziko egunean, eta, ondoren, trantsiziozko esnea eman behar zaio. Hurrengo asteetan, txahalak esnea edo esnearen ordezkoa (prezio merkeenean elikadura-baliorik handiena duena) jan behar du (6.7. irudia). Likidoz elikatzeko fasearen xede nagusiak honako hauek dira: ¾

Txahal osasuntsuak haztea

¾

Hezurren hazkuntza egokia lortzea

¾

Denbora luzean esnea emategatik errumenaren garapen atzeratua saihestea

Esnez edo esnearen ordezkoaz elikatutako txahalei dagokienez, garrantzitsuagoa da osasun ona lortzea, hazkuntza azkarra lortzea baino. Egia esan, dieta likidoaren bidez ezinezkoa da hazkuntza azkarra lortzea. Titia kendu ondoren, muskuluak eta gantz-ehunak azkarrago hazten dira. Horregatik, txahalek, esneaz gain, elikagai solidoak ere jan behar dituzte (batez ere kontzentratuak), jaio eta laugarren egunera, errumena azkarrago garatzeko eta titia lehenago kendu ahal izateko (5-8 asterekin).

Maneiatzeari dagozkion alderdiak Esnez egoki elikatuz gero, osasun ona eta bizitzako hasierako etapetan hazkuntza egokia lortuko ditugu. Txahal gazteak esnez elikatzen direnean honako alderdi hauek kontuan hartu behar dira: ¾

Elikagaiaren tamaina

¾

Ematen zaien esne-mota (6.7. irudia)

¾

Janaldien kopurua

¾

Elikatzeko metodoa

¾

Esnearen tenperatura

Alderdi horietako azken laurak hestegorriko ataka ixtea eragiten dute, zeren beharrezkoa baita esnea normal digeritzeko eta ahalik eta digestio-arazo gutxien izateko. Halaber txahalaren osasuna are hobea izango da honako higiene-arau hauek betez gero: ¾

Elikagaia prestatzen duen pertsonak eskuak garbi eduki behar ditu.

¾

Esnea biltegiratzeko, prestatzeko eta jaten emateko erabiltzen den ekipoak oso garbi eta lehor egon behar du erabilera bakoitzean.

LANBIDE EKIMENA

109


Trantsiziozko esneari dagokionez, zenbat eman behar zaie egunean? Arau egokia, egunean, jaiotzen denean duen pisuaren 10-12 kg-ko 1 kg esne ematea da. Beste era batera esanda, txahalak hartu behar duen elikagai-kopurua, jaiotzen denean duen pisuaren % 8-10 da. Txahalei esne-kopuru bera eman behar zaie titia kendu arte. Txahalek, hasi ahala, gero eta esne gehiago hartuko dute. Hala ere, esne-kopurua mugatuz gero, elikagai solidoa lehenago jan dezaten lortuko dugu (ikus, kontzentratuak eta belar lehorra ematen hastea deritzon atala).

Janaldi-kopurua Esnea bi aldiz eman behar zaie egunean, eta aldi bakoitzean kopuru berdina (6.1. taula). Txahalak egunean behar duen esne-kopurua aldi batean ematen zaienean, abomasoaren ahalmena handiagotu egiten da eta, ondorioz, gehiegizko esne-kopurua errumenera sartzen da eta horrek digestio-arazoak sorraraz ditzake (adibidez, tinpanismoa). Egunean behin jaten ematea, maneiatzeko baldintza egokiak eta zorrotzak daudenean baino ez da eragingarria. Baina, baldintza normaletan, egunean behin jaten emanez gero, beherakoak eta bestelako osasun-arazoak sorraraz ditzakegu.

Eman beharreko kopurua (kg/aldia), jaiotzen denean txahalak honako pisu hau duenean: Adina (egunak)1

Esne-mota2

1

Oritza

1,0 – 1,25

1,4 – 1,75

1,8 – 2,25

Trantsiziozko esnea Esne hartzitua, esne osoa

1,0 – 1,25

1,4 – 1,75

1,8 – 2,25

1,0 – 1,25

1,4 – 1,75

1,8 – 2,25

1,5 – 1,9

2,1 – 2,6

2,7 – 3,4

2-5

6 egunetik titia kendu arte

3

21 egunetik titia kendu arte3

edo esnearen ordezkoa Esne fresko deskrematua

25 kg

35 kg

45 kg

1

Esnea egunean bi aldiz hartuz gero, txahalek, bizitzako 4. egunetik aurrea, garauen nahastea (hasierakoa) jango dute. Azalpen gehiago izateko, ikus, esne-motei buruzko testua. 3 Txahalek, titia kendu baino lehen (5-8 astera), hasierako nahastea jan behar dute (pisuaren % 1). 2

6.1. taula. Elikagai likidoak txahalentzat — aldiriko kopurua egunean bi aldiz hartzea kontuan hartuz.

Txahalak, egunean hartu behar duen esne-kopurua, jaiotzen denean duen pisuaren % 8-10 da. Esnea bi aldiz ematea komeni da, aldi bakoitzean kopuru berdina emanez, hau da, gorputzaren pisuaren % 4-5 (ikus 6.1. taula).

LANBIDE EKIMENA

110

Abere Hazkuntza

Elikatzeko metodoa: xurgagailuz elikatzea Erabilera bakoitzerako ekipoa egoki garbitu behar dela kontuan hartuta, hobe da xurgagailuz elikatzea, azpila erabiltzea baino. Xurgagailua erabiliz gero, txahalak, nahitaez, esnea astiro-astiro hartzen du eta, horrela, beherakoak eta digestio-arazo batzuk izateko arriskua murriztu egiten da (6.2. taula). Txahalaren digestio-sistemak azpiletik azkar edandako esnea baino hobeto onartzen du xurgagailuz astiro hartutakoa (ahoan listu-kopuru handiagoa, abomasoan azido-kopuru handiagoa eta hesteetan entzima gehiago sortzen dira). Adibidez, esne osoa emanez gero, errapetik edo xurgagailutik esnea hartzen duten txahalengan abomasoko gatzatua, azpilean edaten dutenengan baino azkarrago sortzen da.

Guztira

Beherakorik ez dutenak

Beherakoa dutenak

Beherakoa dutenen ehunekoa

Azpila

53

21

32

% 60

Xurgagailua

30

26

4

% 13

Txahal-kopurua:

Elikatzeko metodoa

6.2. taula. Beherakoaren intzidentzia jaio osteko lehenbiziko hiru egunetan, erditze zailaren ondorioz jaiotako txahalekin erabilitako metodoaren arabera.

Txahalak xurgagailu bidez elikatzen direnean, elikagaia biltegiratzeko, prestatzeko eta jaten emateko ekipo osoa (azpilak, botilak, nahasgailuak, etab.) zeharo garbitu eta lehortu behar da hartualdi bakoitzerako.

Elikatzeko metodoa: Azpilaren bidez elikatzea Xurgagailuaren bidez elikatzea komenigarriagoa bada ere, txahalak trebatu egin daitezke jaio eta berehala azpiletik esnea har dezaten. Txahalari azpiletik edaten irakasteko metodo ona, atzamarrak esne berotan bustitzea eta atzamarrak xurgatzen ari dela esnea dagoen lekura bideratzea da. Normalean, txahala berehala hasten da azpiletik esnea xurgatzen. Xurgagailuaren ordez, azpila erabiltzen denean, txahala dagoen ingurunean errazago sortzen dira deskonposizioa eta hezetasuna. Hala ere, txahalak edaten ikasten duenean, azpilaren bidez elikatzea erraza da eta garbitzeko gero eta denbora gutxiago behar izaten da.

Esnearen tenperatura Oso garrantzitsua da esnearen tenperatura kontrolatzea, jaio osteko lehenbiziko asteetan. Esnearen tenperaturak eragina du hestegorriko ataka ixtearen prozesuan. Garatu gabeko errumenean esne beroa baino esne hotz gehiago sartzen da. Ondorioz, esne hotzak, esne beroak baino digestio-arazo gehiago sor ditzake. Jaio osteko lehenbiziko asteetan, txahalari ematen zaion esneak gorputz-tenperatura izan behar du (39 ºC), txahal handiagoei esne hotzagoa (25-30 ºC) eman diezaieke.

LANBIDE EKIMENA

111


Baserrian ekoiztutako esneaz elikatzea Baserrian ekoizten den esne guztia ezin da saldu, eta txahalek saltzen ez den esne gehiena erabil dezakete. Txahal gazteak elikatzeko baserrian erabil daitezkeen esne-motak honako hauek dira (6.7. irudia): 1) Erabil daitekeen oritz estra. 2) Trantsiziozko esne estra. 3) Saldu ezin daitekeen esnea (mastitisa duten behien esnea edo antibiotikoak dauzkan esnea). 4) Esne deskrematua eta baserrian prozesatu ondorengo azpiproduktuak. 5) Prozesatzeko plantara sal daitekeen esne arrunta. Jaio osteko 1. eguna

Jaio osteko 2-5 egunak

Jaio osteko 6. egunetik titia kendu arte

Oritza

Trantsiziozko esnea

Esne osoa

Esnearen ordezkoa

Esne hartzitua Esne deskrematua (>21 egun) 6.7. irudia. Esne-txahal urrixei ematen zaien esnea; esne hartzituak oritza, trantsiziozko esnea edo mastitisa duten behien esnea eduki dezake. Esne deskrematua ez da komenigarria 21 egunetik gora duten txahalei emateko.

Esne hartzitua Oritz estra, trantsiziozko esnea eta mastitisa duten behien esnea, hartzitu egin daiteke eta txahalei eman diezaiekegu. Oritzak eta trantsiziozko esneak elikadura-balio handia dute eta erabili egin behar dira. Mastitisa duten behien esnea edo antibiotikoak dauzkan esnea kontuz tratatu behar da (ikus mastitisa duten behien esneari dagokion atala). Edoskitzaroaren lehenbiziko bost egunetan behiak jezte bakoitzean 10 kg oritz eta trantsiziozko esne ekoizten dituela kontuan hartuta, guztira, 100 kg erabil dezakegu. 40 kg-ko pisua duen txahalak 4,0 kg esne edan ditzake egunean. Beraz, lehenbiziko 10 jezteetan behiak txahala 25 egunetan elikatzeko adina esne ekoitz dezake (100/4,0). Esne hori giro-tenperaturan (21 ºC) gorde daiteke. Gordetzen denean, hartziduraren eraginez, laktosa azido laktiko bihurtzen da eta produktua azidotu egiten da, eta hainbat astetan gorde daiteke. Oritza hartzitzen denean, antigorputz asko ez dira deuseztatzen, baina, kaseina (esnearen proteina) degradatu egiten da denborarekin.

LANBIDE EKIMENA

112

Abere Hazkuntza

Esne hartzituaren azidotasun handia dela eta, zenbait kezka sortu izan dira. Batez ere gutiziagarritasunari dagokionez, zeren esne hartzitua, normalean, ez baita esne freskoa bezain gutiziagarria. Adibidez, batzuen esanetan, esne hartzituak dauzkan azidoak kaltegarriak dira txahalaren osasunerako, baina beste batzuek diotenez, azidoek bakterioak hiltzen dituzte, eta, ondorioz, mastitisa duten behien esnea erabili egin daiteke. Egoera gehienetan honako hau gertatzen da: ¾

Esne hartzituak dauzkan azidoak ez dira kaltegarriak txahalarentzat. Esne hartzituaz elikatutako txahalek azidotasuna konpentsatu egiten dute, abomasoan azido-kopuru txikiagoa ekoiztuz.

¾

Esne hartzitua izateak ez du mastitisa duten behien esnearen erabilera seguruago bihurtzen. Azidotasunaren eraginez, zenbait bakterio hiltzen badira ere, hartziduraren ondorioz sortzen den azido laktikoa ez da nahikoa kaltegarriak izan daitezkeen zenbait patogeno (adibidez, Escherichia coli) hiltzeko.

Esne osoarekin konparatuz, egoki prestatutako esne hartzitua erabiltzen denean, txahalen batez besteko pisu-irabazia egunean murriztu egiten da apur bat (3.5. irudia). Baina, gaizki prestatutako esnea ez da hain gutiziagarria eta esne hori erabilita esne osoa erabilita baino txikiagoa izan ohi da batez besteko pisu-irabazia egunean. Esne hartzitua erabiltzen denean, honako arau hauek bete behar dira: 1) Ez eman esne hartziturik jaio osteko hirugarren edo laugarren egunera arte. Lehenbiziko 2-3 egunetan trantsiziozko esne freskoa erabili behar da, gutiziagarriagoa baita. 2) Erabili plastikozko ontziak. Soberako esnea gordetzeko ez erabili metaleko ontzirik. Hartziduraren ondorioko azidoak metala jan dezake. 3) Trantsiziozko esnea jezten den bakoitzean, esne hori beste jezteetako partzialki hartzitutako esnearekin nahastu behar da. Esne hartzituari ez erantsi antibiotikoekin tratatutako esnerik. Antibiotikoak dauzkan esnea erantsiz gero, hartzidura gelditu egin daiteke. 4) Esne hartzitua diluitu gabe edo ur beroarekin nahasita eman daiteke. Hiru parte oritz edo trantsiziozko esne hartzitu eta parte bat ur nahasita, esnearen solidoen edukia egokitu egiten da eta esne osoak daukanaren antzekoa lortzen da (% 12). Oritz freskoa hartzitzen denean, % 50ean diluitu behar da (parte bat oritz hartzitu parte bat urekin nahasita). 5) Tenperatura, hartzidura normala egiteko handiegia denean (> 21 ºC), esnea hartzitzeko azido azetikoaren eta azido propionikoaren nahastea erabil daiteke (prestakina merkatuan saldu ohi da). Nahastea esnea gordetzeko erabiliko den ontzian erantsi baino lehen, 1 kg esneko 10 ml azido nahasi behar dira (esne kopuruaren % 1 azido).

LANBIDE EKIMENA

113


6) Elikagaia eman baino lehen sodio bikarbonatoa erants daiteke (5 g/kg) azidoa neutralizatzeko eta kontsumoa bultzatzeko. 7) Higieneak erabatekoa izan behar du, esnea hartzitzen duten bakterioek azido-laktikoen hazkuntza bideratzeko. Higienerik egon ezean, esnea deskonposatzen duten bakterioak errazago hazten dira. 8) Esne hartzitua ahalik eta azkarren kontsumitu behar da. Esne hartzituaren sailak lehenbiziko 3-4 asteetan erabili behar dira.

Esne osoa Oritza eta trantsiziozko esnea erabili ondoren, esne osoa titia kendu arte erabil daiteke. Esne osoaren kopuru mugatuak, hasierako garauarekin nahasita, elikagai ezin hobea da esne-txahalentzat. Esne osoa erabiliz lortzen den hazkuntza-errendimendua, estandartzat jotzen da, beste esneak edo esnearen ordezkoak ebaluatzeko (3.5. irudia).

Esne osoa, hasierako garauarekin nahastuta elikagai ezin hobea da esne-behientzat.

Batez besteko pisu-irabazia egunean jaiotzatik 4. astera arte (g/egun)

1. esperimentua

Esne osoa

Esne hartzitua

Esne hartzitu azidotua

2. esperimentua

Esne osoa

Esnearen ordezkoa

6.8. irudia. Hainbat motatako esnez elikatutako esne-txahalen batez besteko pisu-irabazia egunean. 1. esperimentuan, oritza erantsita duen esne hartzitua eta trantsiziozko esne hartzitua edo azidoarekin (% 1eko proportzioan) tratatuta hartzitutakoa erabili dira. (“Raising Dairy Replacement; North Central Regional Extension publication #205-tik” hartutakoa).

LANBIDE EKIMENA

114

Abere Hazkuntza

Mastitisa duten behien esnea Mastitisa duten behien esnea erabil daiteke txahalei emateko, baina txahalak elkarren kontaktuan egotea saihestu egin behar da, gutxienez, jan ondorengo 30 minututan. Gomendio hori txahalek elkarri mastitisa eragiten duen bakteriorik (batez ere Escherichia coli edo Pasteurella) transmititu ez diezaioten egiten da. Ikerketa batzuen arabera, edoskitzaroan dagoen txahal batek beste txahal baten titi errudimentarioak xurgatzen dituenean, ahotik errapera mastitisa eragiten duten bakterioak transmititu egiten dira.

Mastitisa duten behien esnea kontsumituz gero, txahalen osasun-arazoak areagotu egiten dira, zeren esne horrek bakterio ugari eta, seguruenik, antibiotikoak eduki ohi baititu. Mastitisa duten behien esneak dauzkan bakterioak irensteak ez dauka zertan kaltegarria izan txahalaren osasunerako, beti ere, txahalaren digestio-sistemak egoki funtzionatzen badu eta txahalak infekzioen aurkako erresistentzia egokia badu. Bakterio guztiak, normalean, hil egiten dira abomasoan sortzen diren azidoen eraginez. Inoiz ez da frogatu mastitisa duten behien antibiotikodun esneaz elikatzen diren txahalek kontsumoa murriztu egin dutenik edo txahal horien hazkuntza jaitsi egin denik. Antibiotikoek eragin kaltegarria izan dezakete errumeneko bakterioengan. Horrez gain, etengabe antibiotiko-kopuru txikien eraginpean egonez gero, antibiotiko horiekiko erresistenteak diren bakterioak sor daitezke. Horren ondorioz, gaixotasunak sendatzeko antibiotiko jakin batzuen bidezko tratamendua ez da hain eraginkorra izango.

Esne deskrematua Esne deskrematu freskoa elikagai likido ona da 3 astetik gorako txahalentzat. Proteina-kopuru handi samarra dauka, baina esne osoak baino energia gutxiago (% 50) eta gantzetan disolbatzen diren bitamina (A bitamina eta D bitamina) gutxiago dauzka, zeren gantza kenduta baitauka. Esne deskrematua txahalek hasierako garauaren kopuru esanguratsuak jan ondoren baino ez da erabili behar. Hasierako garaua jatea garrantzitsua da, txahalak esne deskrematuak ez dauzkan energia eta bitaminak har ditzan. Negu hotzetan ez da esne deskrematua erabili behar, zeren txahalek energia osagarria behar baitute, hotzaren aurka babesteko. Esne arruntaz elikatzetik esne deskrematuaz elikatzerako trantsizioa mailaka egin behar da. Esne deskrematua elikagai diluitua da eta gehiegizko ur-kopurua dauka. Horregatik, txahalari ematen zaion esne deskrematuaren kopurua ondo egokitu behar da (6.2. taula). Berriz eratutako esne-hauts deskrematua ere erabil daiteke. Esne-hautsa berriz eratzeko eta esne deskrematu likido bihurtzeko, parte bat (100 g) esne-hauts deskrematu eta 9 parte ur (900 g) nahastu behar dira.

Esne deskrematu freskoa elikagai egokia da, baina ezin da txahalak hiru aste izan arte erabili, hau da, txahalak hasierako garauaren kopuru esanguratsuak jaten ez dituen bitartean.

LANBIDE EKIMENA

115


Esnearen ordezkoa Txahalek esnearen ordezkoa 4-6 egun dutenetik hartu dezakete. Esnearen ordezkoek, normalean, esne osoaren materia lehorrak baino gantz gutxiago eduki ohi dute eta, beraz, energia gutxiago (% 75-80). 6.8. irudian azaldu dugunez, esnearen ordezkoaz elikatutako txahalek esne osoaz elikatutakoek baino pisu gutxiago irabaz dezakete egunean. Eguneko pisu-irabaziaren batez bestekoa txikia izateak ez du zertan txarra izan, zeren likidoz elikatzeko fasearen helburua ez baita hazkuntza-tasa handiagotzea, osasun ona mantentzea baizik.

Esnearen ordezkoen kalitatea eta konposizioa Esnearen ordezkoen fabrikazioan erabiltzen diren proteina-iturriek eta gantz-iturriek eragin handia dute ordezkoaren kalitatean. Esnearen ordezkoa ebaluatzeko erabili ohi diren irizpideak hazkuntza egokia eta osasun ona dira. Esnearen ordezkoa erabili baino lehen, etiketa irakurri behar da, ordezkoaren elikadura-balioa egiaztatzeko. Esnearen ordezko jakin bat erabiltzea erabakitzeko, honako irizpide hauek kontuan hartu behar dira: ¾

Fabrikatzailearen izen ona

¾

Analisi kimikoa

¾

Produktuak dauzkan osagaiak

Fabrikatzailearen izen ona, analisi kimikoa eta esnearen ordezkoak dauzkan osagaiak, esnearen ordezkoaren kalitatea ziurtatzeko parametro garrantzitsuak dira. Esnearen ordezkoa oso kontuz prestatu behar da. Erosi baino lehen, fabrikatzailearen esperientziaren eta izen onaren berri izan behar dugu. Normalean, esnearen ordezkoen materia lehorraren % 50 esne deskrematu deshidratatua izan ohi da1. Deshidratatzeko bero handiegia erabiliz gero, proteinen digestioa aldatu egin daiteke eta beherakoak izateko arriskua areagotu egin daiteke. 6.3. taulan gomedatutako esnearen ordezkoaren konposizioa ikus daiteke. Proteina-kopuruak, gutxienez, % 22koa izan behar du. 6.3. taulan agertzen den gutxieneko gantz-kopurua (eter erauzkina) gaindituz gero, eragin onuragarriak sor daitezke: ¾

Beherakoaren larritasuna (baldin badago) arindu egiten du.

¾

Txahalak ingurune hotzetan (herrialde epeletan eta latitude handietan) hazten direnean, abereentzat energia osagarria da.

1

Estatu Batuetan esne deskrematu deshidratatua garestia da eta ez da erabiltzen esnearen ordezkoen osagai gisa.

LANBIDE EKIMENA

116

Abere Hazkuntza

Esnearen ordezkoaren osagai egokienak esnearen deribatuak dira (hauts-esne deskrematua, gazuraren proteinak, etab.). Arrain-proteina kontzentratuak edo soja-proteinak osagai onargarriak izan daitezke, baina txahalak beste zenbait osagai ez ditu, ez onartuko ez eta erabiliko ere; adibidez, arrain-irina, soja-irina, proteina zelulabakarrak eta distilategietako produktu disolbagarriak (distilategietako garauen hartziduraren azpiproduktuak).

Mantenugaia

Kontzentrazioa

Energia metabolizagarria, Mcal/kg

3,78

Proteina gordina, %

22,0

Eter-erauzkina (lipidoak), gutxienezko %

10,01

Makromineralak Kaltzioa (Ca), %

0,70

Fosforoa (P), %

0,60

Magnesioa (Mg), %

0,07

Potasioa (K), %

0,65

Sodioa (Na), %

0,10

Kloroa (Cl), %

0,20

Sufrea (S), %

0,29

Makromineralak Burdina (Fe), ppm edo mg/kg

100,0

Kobaltoa (Co), ppm

0,10

Kobrea (Cu), ppm

10,0

Manganesoa (Mn), ppm

40,0

Zinka (Zn), ppm

40,0

Iodoa (I), ppm

0,25

Selenioa (Se), ppm

0,30

Bitaminak A bitamina, UI2/kg

3800,0

2

600,0

2

40,03

D bitamina, UI /kg E bitamina, UI /kg 1

Klima epeleko lurraldeetan, gutxienez, % 15ekoa izan behar du; klima hotzeko lurraldeetan, % 20koa. UI = Nazioarteko unitateak 3 200 UI/kg hobesten da, sistema immunologikoaren funtzionamendua hobetzeko. 2

6.3. taula. Esnearen ordezkoetan gomendatzen diren mantenugaien kontzentrazioa (NCR, 1989).

LANBIDE EKIMENA

117


Esnearen ordezkoek daukaten almidoia eta txahalek almidoi hori nola digeritzen duten Txahal gazteekin (4 aste baino gutxiago dutenekin) erabili ohi diren esnearen ordezkoen formula eta txahal haziagoekin erabili ohi direnena desberdinak izan ohi dira. Almidoia ezin dute erabat digeritu 4-5 aste izan arte eta, normalean, ez da sartzen txahal gazteekin erabiltzen diren esnearen ordezkoen osagai gisa. 4 aste baino gutxiago dituen txahalari almidoia daukan esnearen ordezkoa emanez gero, beherako larriak eragin diezazkiokegu. Txahalaren adinaren arabera egokia den esnearen ordezkoa erabiltzen ari garela ziurtatu egin behar dugu.

Esnearen ordezkoaren diluitze-tasa Esnearen ordezkoak erabiltzen ditugunean, fabrikatzailearen argibideak, diluitze-tasa edozein izanda, arretaz bete behar ditugu. Esnearen ordezko gehienak ur beroarekin nahastu behar dira honako proportzio honen arabera: parte 1 esnearen ordezkoa eta 7 parte ur; esnearen antzeko solido-kopurua duen likidoa lortzeko (6.4. taula). Ur gehiegi ipiniz gero (berriz eratutako esne diluituegia eginez gero), beste mantenugaien kontsumoa murriztu egingo da eta hazkuntza-tasa ere murriztu egin daiteke. Ur gutxiegi ipiniz gero (berriz eratutako esne kontzentratuegia eginez gero) beherakoaren intzidentzia areagotu egin daiteke.

Esnearen ordezkoaren fabrikatzailearen argibideak, diluitze-tasa eta elikatu behar dugun txahalaren adina edozein izanda ere, arretaz bete behar dira.

Berriz eratutako esnea (kg)

Esnearen ordezkoa (g)

Ura2 (kg)

1

125

0,875

2

250

1,750

3

375

2,625

4

500

3,500

5

625

4,375

6

750

5,250

7

875

6,125

8

1000

7,000

9

1125

7,875

10

1250

8,750

1

Fabrikatzailearen argibideak bete. Normalean berriz eratutako esneak 7 parte ur eta parte 1 esne eduki ohi ditu, eta guztizko solidoen edukia % 12-13koa izan ohi da. 2 Hautsa errazago dilui dadin, erabili ur beroa (40-45 ºC), hautsa disoluzioarekin nahastu eta ur beroa edo epela erantsi, txahalari eman baino lehen esnearen tenperatura txikiagotzeko (35-40 ºC). Ez erabili ur bero gehiegi hautsa diluitzeko, zeren proteina desnaturalizatu egin baitaiteke. 6.4. taula. Berriz eratutako esnea prestatzeko nahastu behar diren esnearen ordezkoaren eta uraren kopuruak.

LANBIDE EKIMENA

1

118

Abere Hazkuntza

Esnearen ordezkoa merkeago erosteko Txahalak baserrian ekoiztutako esneaz elikatu beharrean, esne hori saldu eta esnearen ordezkoaz elikatzea merkeago ateratzeko ekonomia sinplea besterik ez da erabili behar. Esnearen ordezkoaren materia lehorra % 95 bada, eta esnearena % 12,7, materia lehorraren kopuru bera lortzeko 95/12,7 = 7,48 aldiz esne gehiago beharko dugu. Horrez gain, kontuan hartu behar dugu esnearen ordezkoaren proteinaren eta gantzaren kalitatea esnearenaren % 90 dela. Beraz, esnearen ordezkoaren 1 kg, 7,48 x 0,9 = 6,73 kg esne izango da. Adibidez, kilo bat esneren prezioa 12 moneta-unitate (UM) bada, esnearen ordezkoaren prezio baliokidea 12 x 6,73 = 80,76 UM/kg izango da. Beraz, esnearen ordezkoaren kiloak 80,76 UM baino gutxiago balio badu, merkeago ateratzen da esnea saltzea eta esnearen ordezkoa erabiltzea.

6.4

Elikagaiak ematen hastea: hasierako garaua eta belar lehorra

Likidoz elikatzen den garaian, txahala jaten ari dela hestegorriko ataka itxi egiten da, esnea ez da erretikulu-errumenera sartzen eta zuzenean abomasora joaten da. Baina txahalak elikagai solidoak jaten dituenean, hestegorriko atakak, mailaka, funtzio horri utzi egiten dio, bakterioak errumenean bizitzen hasten dira eta errumeneko pareta garatzen hasten da. Orduan, txahalak zuntza daukaten elikagaiak erabiltzeko gai bihurtzen dira, zeren errumenean mikrobioak bizi eta hazi egiten baitira.

Errumenaren garapena Txahalari ezin zaio titia kendu errumena funtzionala izan arte eta aberearen elikadura-premiak ase ahal izan arte. Elikagai solidorik jaten ez duten txahalen errumena ez da garatuko. Teknika hori okelatarako txahal zuriak hazteko erabili ohi da. Elikagai solidoa janez gero, ordea, errumena garatu egingo da (6.6. irudia) eta ezinbestekoa da errumenaren garapenerako.

Hasierako elikagai solido gutiziagarria lehenbailehen jaten ematea garrantzitsua da errumenaren garapena eta titia kendu bitarteko trantsizio ona ziurtatzeko.

LANBIDE EKIMENA

119


Hausnartu aurreko txahal jaioberria Hestegorria

¾

Hesteetarantz Errumena, % 25 Omasoa, % 10

Errumena azpigaratuta dago eta ez da funtzionala

Erretikulua, %5

¾

Esnea ez da errumenera sartzen, zeren hestegorriko atakak esnea zuzenean abomasora (omasoan zehar) bidaltzen baitu.

Abomasoa, % 60

2-2,5 hilabeteko txahala ¾

Elikagai lehorra janez gero, batez ere hasierako garaua, errumena garatu egingo da.

Errumena, % 60 Omasoa, % 10

Erretikulua, %5

¾

Hartziduraren ondoriozko gantz-azido lurrunkorrak (batez ere azido azetikoa eta azido butirikoa) hazkuntzaren sustatzaile garran-

Abomasoa, % 25

tzitsuak dira. ¾

Txahala hausnartzen hasten da

Txahala titia kendu ostean ¾ Errumena, % 80

Erretikulua, %5

Txahalak hausnartu egiten du eta energia eta proteina gehiena errumeneko hartziduraren ondorioz hartzen du.

Omasoa, %8 Abomasoa, %7

6.9. irudia. Errumenaren garapenaren etapak.

LANBIDE EKIMENA

120

Abere Hazkuntza

Noiz hasi behar dugu hasierako elikagai solidoa ematen? Hasierako garaua lehenbailehen eman behar zaio txahalari, jaio eta 4 egunera hasiko gara ematen eta 4 hilabete dituenera arte emango diogu, hau da, titia kendu eta 6-8 astera arte. Bizitzako lehenbiziko 10 egunetan, txahalak elikagai solidoen kopuru txikiak jan behar ditu. Txahala elikagai solidoak jatera ohiarazteko hainbat era daude: ¾

Hasierako elikagai solidoak melaza edo beste osagai gutiziagarriren bat eduki behar du.

¾

Hasierako elikagai solidoa fresko mantentzeko, elikagaia maiz eman behar zaio abereari, baina aldiko gutxi.

¾

Esnearen kontsumoa mugatu egin behar da, 3.1. taulan iradokitzen diren kopuruen arabera.

¾

Abereak beti ur garbia eta freskoa eduki behar du nahi duenean edateko. Ur gehiago edaten duten neurrian, hasierako elikagai solido gehiago jaten dute.

¾

Txahalak esnea hartzeari utzi eta berehala, hasierako elikagai solidoaren eskukada emango diogu ahora edo azpilean ipiniko diogu.

¾

Horrez gain, zenbait ekoizlek, hasierako elikagai solidoaren kontsumoa bultzatzeko, janaria emateko xurgagailudun botila erabiltzen dute.

Hasierako garaua lehenbailehen eman behar da. Jaio eta 4 egunetara hasi eta 4 hilabete izan arte (titia kendu eta 6-8 astetara) eman behar zaio txahalari.

Komenigarria al da hasierako elikagai solidoarekin batera belar lehorra ematea? Lehengo ikerketaren arabera, kalitate oneko kontzentratuaren eta belar lehorraren nahastea jaten ematea, errumena egoki garatzeko beharrezkoa zela uste zen. Errumenaren ahalmena handiagotzeko eta papilak mantentzeko eta papilok forma egokikoak izateko, zuntz askoko eta bolumen handiko elikagaia erabili behar zela uste zen. Baina oraintsu egin diren ikerketen arabera, hasierako elikagai solidoak zuntz-kopuru egokia badu, ez dago zertan belar lehorrik eman. Kontzentratuak dauzkan karbohidratoak funtsezkoak dira, zeren errumeneko pareta hazteko eta garatzeko azido butirikoa eta azido azetikoa hornitzen baitute. Bi motatako hasierako elikagai solidoak daude: hasierako garauak eta hasierako elikagai solido osoak (6.5. taula). Hasierako elikagai solido osoek, hasierako garauek baino zuntz-kopuru handiagoa (energia gutxiago) daukate, baina biak abere helduak elikatzeko erabili ohi diren osagaiekin egin daitezke (urearekin izan ezik).

LANBIDE EKIMENA

121


(A) Hasierako elikagai solidoaren kontsumoa (g/egun) Esnearen kontsumoa: 3,6 kg/egun

B) Gorputz-pisua (kg)

Adina (asteak) 6.10. irudia. Esne-kopuru konstanteaz eta nahi adina bazkaz elikatutako txahal gaztearen hasierako garauaren kontsumoa (A) eta txahalak irabazitako gorputz-pisua (B).

LANBIDE EKIMENA

122

Abere Hazkuntza

HASIERAKO ELIKAGAI SOLIDO OSOA2

HASIERAKO GARAUA1 1

OSAGAIAK

2

3

4

1

2

3

4

........................KOPURUA (kg, dagoenean).......................

Alpapa pikortsua

––

––

––

––

18,9

17,0

18,8

16,0

35,0

30,0

50,0

50,0

24,0

22,0

––

15,0

––

––

––

––

––

22,0

35,0

10,0

35,0

13,0

––

––

35,0

––

22,0

10,0

Gari-azala

––

10,0

10,0

––

––

––

––

––

Erremolatxa-mamia

––

––

––

––

––

15,0

––

10,0

Artoaren glutena

––

––

––

20,0

––

––

––

10,0

Distilategietako garauak

––

––

10,0

––

––

––

––

10,0

10,0

10,0

10,0

––

––

––

––

Artagaraua Artoa (garaua + burua) Oloa

Linazizko elikagaia Gehigarria, % 44 PG

22,7

10,0

12,8

12,9

15,0

17,0

17,0

12,0

Gazur deshidratatua

––

10,0

––

––

––

––

––

––

Melaza

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0

Minelarak: % 23 Ca eta % 18 P

0,6

––

––

––

1,1

1,2

1,2

1,0

Kareharria edo CaCO3

1,4

1,7

1,9

1,8

0,7

0,5

0,7

0,7

Mineralen nahastea trazetan

0,25

0,25

0,25

0,25

0,3

0,3

0,3

0,3

Guztira

100,0 100,0 100,0 100,0

MANTENUGAIAK

........................KONPOSIZIOA (materia lehorra).........................

100,0 100,0 100,0 100,0

Energia GMD3, %

80,3

79,5

81,8

82,7

75,6

76,1

75,1

77,4

Mantentzeko energia garbia, 1,96 Mcal/kg 1,32

1,94

2,00

2,02

1,80

1,83

1,80

1,87

1,30

1,36

1,39

1,19

1,21

1,19

1,23

19,9

19,6

20,2

20,7

18,4

18,5

18,5

19,4

8,6

8,3

7,6

6,7

14,2

16,6

15,4

16,1

18,0

20,4

18,6

17,6

24,3

27,6

26,2

30,1

0,89

0,95

0,94

0,95

0,82

0,84

0,85

0,85

0,51

0,59

0,52

0,51

0,51

0,51

0,52

0,52

0,28

0,28

0,28

0,28

0,34

0,34

0,34

0,34

Hazteko energia garbia, Mcal/kg Proteina gordina, % Zuntz azido detergentea, % Zuntz neutro detergentea, % Kaltzioa % Fosforoa, % Aztarna-mineralak, % 1

Hasierako garaua bazkarekin (kalitate oneko belar lehorrarekin) batera eman daiteke. Hasierako elikagai solido osoa bereiz eman daiteke, zuntz-kopuru handiak baitauzka. 3 GMD = Guztizko Mantenugai Digerigarriak = proteina digerigarriaren % + zuntz gordin digerigarriaren % + nitrogeno-erauzkin libre digerigarriaren % + (2,25 x eter-erauzkin digerigarriaren %). 2

6.5. taula. Txahal gazteentzako kontzentratuen nahasteen konposizioaren adibideak.

LANBIDE EKIMENA

123


Hasierako elikagai solido osoa, normalean, ez da hasierako garaua bezain gutiziagarria izaten eta gutxiago jan ohi dute. Bazka ez da beharrezkoa titia kendu arte, hasierako elikagai solido osoa ematen zaienean. Hasierako elikagai solidoaren % 25 zuntz neutro detergentea (ZND) ez bada, belar lehorra eman daiteke. Horrez gain, hasierako elikagai solidoak % 18 inguruko proteina gordina eta % 75-80ko GMD eduki behar ditu, eta elikagaiari A, D eta E bitaminak erantsi behar zaizkio. Normalean, hasierako garauak zakar ehota edota ehundura latza eduki dezaten arrabolez zapalduta egon ohi dira. Ez da komeni fin ehotzea, zeren partikula finek ez baitute hausnarketa estimulatzen. Bazkan % 5 melaza sartuz gero gutiziagarritasuna asko hobetzen da. Txahalek egunean 1,5-2 kg hasierako elikagai solidoa jaten dutenean (3 hilabeterekin), abereei kontzentratu-nahaste merkeagoa eman diezaiekegu. 6.7. A. irudian, 2 hilabeterekin nahi adina bazka emanda aurreikusten den bazkaren kontsumoa ikus daiteke.

6.5

Titia kendu baino lehen aurreikusten den pisu-irabazia

Dieta likidoekin batera hasierako elikagai solidoa emanez gero, txahalak 150-400 g/egun irabazi behar du (6.5. irudia). Esne osoaren bidez hazkuntza-tasa handiagoak lortzen dira. Hala ere, hazkuntza-maila hori txahal handiagoen hazkuntzaren batez bestekoa baino askoz txikiagoa da (600-900 g/egun). Dieta likidoa erabilita, dieta solidoa erabilita baino hazkuntza txikiagoa lortzen da, baina, atal honen hasieran esan dugunez, titia kendu aurretiko elikatzeko programaren helburua ez da ahalik eta pisu-irabazirik handiena lortzea, baizik eta osasun ona, hezurrak ondo haztea errumena ondo garatzeko hasierako elikagai solidoaren kopuru egokia janaraztea, elikadura likidotik solidorako trantsizio egokia egiteko. Azkar hazteko, esneaz gainelikatzen diren txahalek, beherako gehiago izaten dituzte eta, ondorioz, txahalon hazkuntza atzeratu egin daiteke.

Txahalak esneaz gainelikatuz gero, beherakoak eragin daitezke eta hazkuntza atzeratu egin daiteke.

LANBIDE EKIMENA

124

Abere Hazkuntza

Adina (hilabeteak) 3-6

7-12

13-18

19-22

150

270

400

500

Aurreikusitako kontsumoa, kg/egun

3,2 – 4,0

5,4 – 7,3

7,7 – 9,5

10 – 11,8

Bazka bikaina1 , kg/egun

1,8 – 2,2

5,0 – 6,0

8,0 – 9,0

10 – 11

Kontzentratua, kg

1,4 – 1,8

0 – 1,0

0 – 10

0 – 10

Bazka ona2 , kg

1,4 – 1,8

4,5 – 5,0

6,4 – 7,3

9,0 – 10

Kontzentratuak, kg

1,8 – 2,2

1,4 – 1,8

1,4 – 1,8

1,0 – 1,4

Bazka txarra3, kg

0,9 – 1,4

3,2 – 4,0

5,4 – 6,4

7,3 – 8,2

Kontzentratuak, kg

2,3 – 2,7

2,3 – 2,7

2,7 – 3,6

2,7 – 3,6

Bazkaren %

40 – 80

50 – 90

60 – 100

60 – 100

34

42

48

48

16

15

14

12

Batez besteko pisua, kg

Dietako ZND-aren kopurua4 , % 4

Dietako proteina-kopurua , % 1

Bazka bikaina = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (siloan gordetako artoa, heldu gabeko belarra), % 60 baino gehiago. Bazka ona = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (lastoa, belar lehor txarra, etab.), % 48-50. 3 Bazka txarra = Guztizko Mantenugai Digerigarriak (alpapa lorean, osoa edo ertaina), % 54-56. 4 Anoan gomendatzen den zuntz neutro detergentea (ZND) eta proteina gordinaren kontzentrazioak. 2

6.6. taula. Kontzentratu- eta bazka-kopuruak arraza handiko txahalen dietetan.

6.6

Titia kentzea

Txahalari, ondo hazten ari denean eta gutxienez bere pisuaren % 1aren besteko hasierako elikagai solidoa (500-600 g arraza txikientzat eta 700-800 g arraza handientzat) jaten ari denean kendu behar zaio titia. Txahal txikiak eta ahulak esneaz elikatzen jarraitzea komeni da. Titia kentzen hasi baino astebete lehenago, esnea egunean behin ematea gomendatzen da. Txahal gehienei 5-8 astera ken dakieke titia. Hasierako garauaz elikatuta txahalak, hasierako elikagai solido osoaz elikatutako txahalak baino aste batzuk lehenago egon daitezke titia kentzeko prest. 4 aste baino lehen titia kenduz gero, arriskuak sor daitezke eta, ondorioz, heriotza-tasa handiagoa izan daiteke. 8 aste baino geroago titia kentzea garestia izan daiteke, ordea, honako arrazoi hauengatik: ¾

Titia kendu zaion txahalaren anoa (bazka eta kontzentratuak), normalean, esnea edo esnearen ordezkoa baino merkeagoa izan ohi delako.

¾

Txahalei dieta likidoa ematen zaienean hazkuntza-tasa mugatu egiten delako. Normalean, titia kendu ostean, txahalek askoz pisu gehiago irabazten dute, dieta solidoetara ondo ohituta badaude.

LANBIDE EKIMENA

125


3-6 HILABETE 1

OSAGAIAK

2

3

7-12 HILABETE 4

1

2

3

4

.............................KOPURUA (materia lehorra)...........................

Alpapa erdiloratua, kg

2,2

––

1,7

––

3,2

––

5,7

––

Alpapa-belarra, kg

––

––

––

1,1

––

2,8

––

––

Bazka-belar lehorra, kg

––

1,6

––

––

––

––

––

––

Arto-uztondoa, kg

––

––

––

––

––

––

––

4,3

Siloan gordetako artoa, kg

––

––

0,9

1,1

2,7

2,8

––

––

1

1,4

1,5

1,0

0,9

0,5

0,5

1,1

1,2

Gehigarria, % 44 PG-rekin, kg

0,27

0,64

0,36

0,64

0,27

0,5

––

1,1

Mineralak, % 23 Ca – % 18 P, g

14,0

––

14,0

9,0

18,0

9,0

18,0

23,0

Kareharria edo CaCO3, g

––

40,0

––

18,0

––

––

––

18,0

Aztarna-mineralen nahastea, g

9,0

9,0

9,0

9,0

18,0

18,0

18,0

18,0

Guztira (kontsumoa, kg/d)

3,9

3,7

4,0

3,7

6,7

6,6

6,8

6,6

Artagaraua, kg

MANTENUGAIAK


Energia GMD3, %

71,8

72,3

71,4

72,4

66,4

66,7

65,7

67,1

Mantentzeko energia garbia, Mcal/kg

1,67

1,69

1,67

1,69

1,52

1,52

1,50

1,54

Hazteko energia garbia, Mcal/kg

1,06

1,08

1,06

1,08

0,92

0,92

0,90

0,92

Proteina gordina, %

16,7

16,4

16,2

17,0

14,0

14,0

15,8

14,0

Zuntz azido detergentea, %

22,0

21,0

23,0

22,0

28,0

28,0

30,0

28,0

Zuntz neutro detergentea, %

31,0

35,0

35,0

36,0

44,0

46,0

40,0

48,0

Kaltzioa %

0,80

0,63

0,71

0,64

0,77

0,54

1,06

0,50

Fosforoa, %

0,37

0,38

0,36

0,38

0,31

0,31

0,31

0,31

Aztarna-mineralak, %

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

1

Artoaren parte baten edo arto guztiaren ordez oloa, garagarra edo energia-kopuru handiko produktuak erabil daitezke. Osagai guztiak garau-nahastean sar daitezke. 6.7 taula. 12 hilabete baino gutxiago duten txahalentzako anoen adibideak.

Txahalek indartsuak eta osasuntsuak izan behar dute eta, gutxienez, euren pisuaren % 1 besteko hasierako garau-kopurua jan behar dute, titia kendu baino lehen. Lehen esan dugunez, txahalak dituen elikadura-premiak eta errumenaren garapena hobeto aseko dira hasierako elikagai solidoa erabilita, bazka erabilita baino, batez ere titia kendu baino lehen. Baina, titia kendu ondoren, kalitate oneko belar lehorra edo siloan gordetako bazka eman behar zaie jaten. Anoaren konposizioa monitorizatu egin behar da, batez ere anoan siloan gordetako artoa sartzen denean (6.6. taula). Titia kendu ondoren, jateko ahalmena handiagotzen den heinean, pisu-irabaziak ere handiagotu egin behar du, epe luzera aurreikusitako neurrian.

LANBIDE EKIMENA

126

Abere Hazkuntza

Titia kendu ondoren elikatzea Txahalari titia kendu ondoren, osasun-arazo gehienak desagertu egiten dira. Orduan, ezarri beharreko hazkuntza-tasa erabaki behar da, eta horren ondoriozko premiak asetzeko beharko diren energia, proteina, mineral eta bitaminen iturri ahalik eta merkeenak lortu behar dira (ikus, 6.9. taula, eranskinean). Elikadura-premiak eta jateko ahalmena aldatu egin ohi dira denboran zehar. Urtebete baino gutxiago duten txahalek mantenugai-premia handiak dituzte baina ez dute nahikoa ahalmen errumenean. Ondorioz, bazka hutsa jaten ematen bazaie, hazkuntza-tasak ez dira egokiak izango. Txahal gazteen dietan garauak edo kontzentratuak sartu behar dira, baina urtebetetik gorako txahalen dietan ez dira beharrezkoak (6.6. taula). Zenbait baserritan, txahalei ematen zaien anoa behi nagusiek arbuiatu dutena izaten da. Arbuiatutako elikagaiez osatutako dietak, hasierako dietak baino zuntz-kopuru handiagoa eta proteina-kopuru txikiagoa eduki ohi ditu. Askotan, dietaren konposizio-aldaketa horrek ez du arazorik sortzen, eta arbuiatutako elikagaiak 6 hilabetetik gorako txahalekin erabil daitezke, beti ere, gutiziagarritasuna onargarria bada.

LANBIDE EKIMENA

127


13-18 HILABETE 1

OSAGAIAK

2

3

19-22 HILABETE 4

1

2

3

4

.............................KOPURUA (materia lehorra)...........................

Alpapa erdiloratua, kg

5,1

10,1

––

––

11,4

7,3

6,6

––

Alpapa-belarra, kg

––

––

5.4

––

––

––

––

––

Bazka-belar lehorra, kg

––

––

––

––

––

––

––

––

Arto-uztondoa, kg

––

––

––

6,5

––

––

4,1

8,6

Siloan gordetako artoa, kg

4,0

––

3,6

––

––

3,6

––

––

1

––

––

––

1,5

––

––

0,73

1,2

Gehigarria, % 44 PG-rekin, kg

––

––

0,27

1,3

––

––

––

1,5

36,0

23,0

18,0

41,0

18,0

36,0

50,0

50,0

––

––

––

23,0

––

––

––

23,0

Mineralen nahastea trazatan, g

23,0

23,0

23,0

23,0

29,0

27,0

29,0

28,0

Guztira (kontsumoa, kg/d)

9,1

10,1

9,2

9,3

11,4

10,9

11,4

11,3

Artagaraua, kg

Mineralak, % 23 Ca – % 18 P, g Kareharria edo CaCO3, g

MANTENUGAIAK


Energia GMD1, %

65,0

61,0

64,0

64,0

61,0

63,0

60,0

62,0

Mantentzeko energia garbia, Mcal/kg

1,45

1,34

1,43

1,43

1,34

1,41

1,32

1,36

Hazteko energia garbia, Mcal/kg

0,88

0,66

0,84

0,84

0,77

0,81

0,75

0,77

Proteina gordina, %

13,0

16,9

12,6

12,6

18,1

14,1

13,3

12,7

Zuntz azido detergentea, %

32,0

35,0

33,0

31,0

35,0

32,0

36,0

34,0

Zuntz neutro detergentea, %

48,0

47,0

52,0

51,0

47,0

48,0

52,0

54,0

Kaltzioa %

0,89

1,25

0,66

0,52

1,23

0,97

0,93

0,45

Fosforoa, %

0,30

0,30

0,30

0,30

0,29

0,30

0,28

0,29

Aztarna-mineralak, %

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

1

Ikus 6.7. taulako oharra. 6.8 taula. 13 hilabetetik gorako esne-txahalentzako anoen adibideak.

Txahalak, titia kentzen zaienetik ekoizten hasi arte elikatzea 3-6 hilabeteko txahalen anoaren bazka-kopuruak, gutxienez % 40koa izan behar du, eta, gehienez, % 80koa. Txahalek 7-12 hilabete dutenean, anoak % 50-90 bazka eduki dezake (3.6. taula). Txahalak hazten diren heinean, dietaren proteina-kopurua murriztu egin daiteke eta zuntz-kontzentrazioa (ZND) handiagotu egin daiteke (3.7. taula). 3-6 hilabeteko txahalei ez zaie kalitate txarreko bazkarik eman behar. Txahal handiagoei, kalitate txarreko bazka emanez gero, bazkok kontzentratuekin eta mineralekin egoki osatuta egon behar dute. Kontzentratuak eduki behar duen proteinaren ehunekoa, batez ere, dietako bazkaren proteina gordinaren edukiaren araberakoa izango da. Normalean, % 16 proteina gordina daukan kontzentratu-nahastea (batzuetan edoskitzen ari diren behiei eman ohi zaizkiena) txahalekin ere erabil daiteke.

LANBIDE EKIMENA

128

Abere Hazkuntza

Abereak, ekoizten hasten direnetik erditzen direnera arte elikatzea 13 hilabeteko edo gehiagoko txahalek, kalitate oneko bazka besterik jaten ez badute, egoki hazteko adinako errumen-ahalmena izango dute. Energia-kopuru handia daukaten bazkak (adibidez, siloan gordetako artoa) gutxi erabili behar dira, zeren txahalek gainelikatu egin baitaitezke eta gehiegi loditu baitaitezke. Siloan gordetako artoa, leguminosoren batekin nahasita emanez gero, energia eta proteina egokiak ematea lortuko dugu. Kontzentratua, batez ere, anoan ematen den bazka kalitate txarrekoa denean (energia- eta proteina-iturriak eskasak direnean) erabili behar da. 3.8. taulan, txahal handiagoei emateko kalitate oneko elikagaietan oinarritutako anoen adibideak ikus daitezke.

6.7

Laburpena Zenbat esne eman behar diegu txahalei?

Arau on bat, egunean, jaioberrien 10-12 kg gorputz-pisuko 1 kg esne ematea da. Txahalei kopuru hori eman behar zaie, titia kendu arte. Jaio eta lehenbiziko asteetan, ematen zaien esneak gorputz-tenperaturaren inguruko tenperatura izan behar du (39 ºC), baina txahal handiagoei ematen zaienak 25-30 ºC izan ditzake. Esne gehiegi emanez gero, beherakoaren intzidentzia areagotu egin daiteke.

Zer esne-mota erabili behar dugu? Esne osoa oso gutiziagarria da eta, esne hori erabiliz gero, txahal gazteak gehiago haztea lortuko dugu. Behiek, normalean, behar dena baino oritz eta trantsiziozko esne gehiago ekoizten dute. Esne hori prozesatzeko saldu ezin bada ere, ez da albo batera utzi behar, zeren txahalei emateko balio baitu (freskoa zein naturalki hartzitu ondoren). Antibiotikoekin tratatu izan diren behien esnea, ahal izanez gero, ez da komeni erabiltzea, baina honek ere balio du txahalei emateko.

Esnearen ordezkoa erabili egin behar al dugu? Esne osoaren ordez esnearen ordezkoa erabiltzea komeni den ala ez jakiteko, saldutako esnearen ondorioz jasotako dirua eta hasierako elikagaiaren arabera prestatutako esnea erosteak balio duena konparatu behar dugu. Esnearen ordezkoaren kalitatea ziurtatzeko, konposizio kimikoa eta erabilitako osagaiak kontuan hartu behar ditugu. Normalean, txahalak, esnearen ordezkoaz elikatuz gero, esne osoa emanda baino % 10-15 gutxiago haziko dira. Horrek ez du zertan txarra izan, beti ere txahalaren osasunerako kaltegarria ez bada.

LANBIDE EKIMENA

129


Nola eman behar da esnea? Azpilaren ordez, xurgagailua erabiliz gero, txahalak denbora gehiago beharko du elikatzeko, baina esnea hobeto erabiliko du eta digestio-arazo gutxiago izango ditu, beti ere, higienea egokia bada.

Zein elikagai eman behar dira eta noiz eman behar dira? Jaio eta lau egunera, txahalei hasierako elikagai solidoa eman behar zaie eta 3 hilabetera arte mantendu egin behar da. Normalean hasierako elikagai solido osoaren % 25 zuntza (ZND) izan ohi da eta bereiz eman daiteke. Hasierako garauak zuntz-kopuru txikiagoa dauka eta gutiziagarriagoa da, baina belar lehorrarekin batera erabili behar da. Elikagai solidoak emateko era asko daude, baina, batez ere honako kasu hauetan erabili behar da: ¾ Eman beharreko esne-kopurua, 6.1. taulan adierazten den mailara mugatzen denean. ¾ Hasirako garaua oso gutiziagarria denean eta ur garbi eta freskoarekin batera eskaintzen denean.

Noiz kendu behar zaie titia txahalei? Txahalei, gorputz-pisuaren % 1 adina hasierako elikagai solido jaten dutenean (arraza txikiei dagokienez 500-600 g, eta arraza handiei dagokienez, 700-800 g) titia ken diezaiekegu. Hori, normalean, 5-8 astera gertatu ohi da.

Titia kendu ostean txahalei eman behar zaizkien anoak Titia kendu ostean, mailaka, murriztu egin daiteke: GMD-en (Guztizko Mantenugai Digerigarrien) % 70etik, % 65era eta proteina gordinaren kontzentrazioa % 15-16koa izan daiteke urtebetera arte. Txahal handiagoei dagokienez, kopuru energetikoa eta proteina-kopurua murriztu egin daitezke (GMD-ren % 65etik % 60ra eta % 16-14 eta azkenean % 12, hurrenez hurren). Oro har, txahalen anoak eduki behar duen kontzentratuaren kopurua aldatu egiten da (0-4 kg), txahalaren adinaren eta bazkaren kalitatearen arabera.

LANBIDE EKIMENA

130

25 30 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Esnea + hasierakoa

Bazka + kontzentratuak

100 150 200 250 300 350 400 450 500 550

Bazka + kontzentratuak

Esnea

50

Esnea + hasierakoa

500 500 500 500 500 500 500 500

500

200 300

700 700 700 700 700 700 700 700 700 700

500

200 300

(g/egun)

(kg) 40 45

Pisu-irabazia1

Pisua

2,64 3,6 4,6 5,68 6,87 8,2 9,74 11,56

1,43

0,38 0,51

2,82 3,75 4,68 5,65 6,66 7,29 8,92 10,20 11,63 13,22

1,30

0,48 0,54

(kg/egun)

Kontsumoa2

1,82 2,41 2,99 3,58 4,19 4,84 5,56 6,36

1,60

0,49 0,66

1,98 2,57 3,14 3,70 4,27 4,56 5,44 6,07 6,75 7,47

1,46

0,62 0,70

(kg)

690 67 65 63 61 59 57 55

112

129 129

70 69 67 65 64 63 61 60 58 57

112

129 129

(%)

GMD3

422 567 662 681 824 985 1169 1387

315

84 112

452 600 686 678 799 874 1070 1224 1395 1587

290

105 120

(g/egun)

16 16 14 12 12 12 12 12

22

22 22

16 16 15 12 12 12 12 12 12 12

22

22 22

(%)

Proteina gordina

2

6.9. taula. Hazten ari diren txahalei dagozkien elikadura-eskakizunak (NRC, 1989).

P

16 18 20 21 23 23 24 28

10

6 7

18 19 21 23 24 24 26 28 28 28

9

7 8

LANBIDE EKIMENA

131

8 11 13 16 17 18 19 19

6

4 4

9 12 14 17 18 18 20 20 20 20

6

4 5

(g/egun) (g/egun)

Ca

Batez besteko pisu-irabazia egunean Materia lehorraren kontsumoa 3 GMD = Guztizko Mantenugai Digerigarriak = proteina digerigarriaren % + zuntz gordin digerigarriaren % + nitrogeno-erauzkin libre digerigarriaren % + (2,25 x eter-erauzkin digerigarriaren %).

1

Arraza txikia

Arraza handia

Dieta

Esnea

Eranskina

Arraza-mota

6.8

Abere Hazkuntza


7 ESNE-BEHIENTZAKO ELIKAGAIAK 7.1

Zer erabil dezakegu behiak elikatzeko?

Oro har, elikagaiak honako kategoria hauen arabera sailka daitezke: 1. Bazkak 2. Kontzentratuak 3. Mineralak eta bitaminak 4. Gehigarriak Elikagaiak sailkatzeko edozein irizpide erabilita ere, beti egongo da kategoriaren batean sartzen ez den elikagairen bat edo kategoria batean baino gehiagotan sar daitekeen besteren bat. Adibidez, elikagaiak bazkatan eta kontzentratuetan banantzea erabilgarria da, eta anoak behar adinakoak direla neurtzeko erabili ohi da. Baina, elikagai asko ez dira kategoria bakar batean sartzen. Adibidez, siloan gordetako artoaren % 50-60 garaua da. Nola sailkatu behar dugu, bazken kategorian ala kontzentratuen kategorian? Kotoi-haziaren edukiaren % 37 zuntza izan daiteke, baina oso baliagarria da hausnarketa suspertzeko. Elikagaien sailkapena baino garrantzitsuagoa da elikagaien ezaugarriak ezagutzea eta baserrian erabil daitezkeen elikagaien elikadura-balioan eragiten duten faktoreak zein diren jakitea. Estatu Batuetako Ikerkuntza Kontseilu Nazionalak (NRC-ak) elikagaiak sailkatzeko eta izendatzeko sistema garatu du. Uniformetasuna ezartzeko asmoz, sistema hau elikagaia zehazki deskribatzean eta elikagai bakoitzari nazioartean erabili ohi den zenbakia ezartzean oinarritzen da. Hona hemen, elikagaiak izendatzeko irizpideak: 1. Jatorria (minerala, animalia, landarea) 2. Espezieak (mota) 3. Parte jangarria 4. Prozesatzeko edo tratatzeko era 5. Heltzeko sasoia 6. Uzta 7. Ezarritako maila edo kalitatea 8. Sailkapena (bazka, energia, proteina, etab.)

LANBIDE EKIMENA

132

Abere Hazkuntza

Elikagaien sailkapena honako irizpide hauen arabera egin ohi da: 1. Bazka lehorrak: belar lehorra (leguminosoa eta leguminosoa ez dena), lastoa, arto-maluta, lokotxa eta zuntz-kopuru handiko beste elikagai batzuk (azalak). 2. Larrea, larrediko landareak eta bazka berdeak. 3. Siloan gordetakoak: artoa, beste zenbait gramineo eta leguminoso. 4. Energia daukaten elikagaiak, zereal-garauak, ehotze osteko azpiproduktuak, frutak, fruitu lehorrak eta sustraiak. 5. Proteinadun osagarriak: landare-proteinadunak, itsas iturriko proteinadunak, hegaztiengandik ateratako proteinadunak, beste animaliengandik ateratako proteinadunak. 6. Mineral-osagarriak. 7. Bitamina-osagarriak. 8. Elikadura-baliorik gabeko gehigarriak: zapore-indartzaileak eta medikamentuak.

7.2

Bazkak

Oro har, bazkak zuntz-proportzio handia (% 30 baino gehiago zuntz neutro detergentea) daukan landarearen parte begetalak dira. Dietan forma gordinean sartu behar dira honako eragin hauek baitituzte: 1. Hausnarketa eta listuaren jariaketa estimulatzen dituzte. Bi prozesu horiek garrantzitsuak dira errumenean ingurune osasuntsua mantentzeko. 2. Errumeneko uzkurdurak estimulatzen dituzte eta digesta errumenetik ateratzeko erritmoa bizkortzen dute, eta azken honek, berriz, errumeneko bakterioen hazkuntza hobetzen dute.

3. Elikagaiek kontzentratu-proportzio handia izateak eragin dezakeen esnearen koipearen eskasia saihesten dute. Anoak daukan zuntza % 35 baino gutxiago bada, ekoizten den esneak koipe-kopuru txikiagoa izan ohi du. Bazkak baserrian bertan ekoiztu ohi dira. Abereek larrean bertan jan dezaten utz daiteke, edo uzta bildu eta gorde ondoren, belar lehor gisa edo siloan gordetako bazka gisa erabil daitezke. Beraz, bazkak elikagai-iturri merkeenak dira behientzat. Edoskitzaroko etaparen arabera, bazka esne-behien anoen materia lehorraren % 100 (esnerik hartzen ez duten behientzat) edo % 35 baino gutxiago (edoskitzaroaren hasieran dauden behientzat) izango da.

LANBIDE EKIMENA

133


Gramineoa Kimua

Landarea ezarrita

Leguminosoa (alpapa) Kimua

Landarea ezarrita

7.1. irudia. Gramineoak eta leguminosoak bereizteko egitura anatomikoen arteko desberdintasunak. Adierazitako landareak hazkuntzako etapa begetatiboan daude. Ikus daitekeenez, gramineoa eta leguminosoa ez daude eskala berean marraztuta.

Bazken ezaugarri nagusiak honako hauek dira: 1. Bolumena: bazka bolumen handiko elikagaia da, hau da, pisu-unitateko bolumen handia du. 2. Bazka partikulen luzeraren eta dentsitatearen arabera geldituko da errumenean. Bazkak bolumen handiegia duenean, mugatuta jaten eman behar da. 3. Zuntz asko eta energia gutxi daukate. Bazken % 30 baino gehiago zuntza (zuntz neutro detergentea) izan ohi da. Oro har, bazkaren zuntzaren ehunekoa handiagoa den heinean, bazkak energia-kopuru txikiagoa edukiko du. 4. Proteina: Bazken proteina-kopurua aldatu egiten da. Heltze-mailaren arabera, leguminosoek eduki dezaketen proteina-kopurua % 15-23koa da, leguminosoek, normalean, % 8-18 proteina gordin eduki ohi dute (ongarritze-mailaren arabera) eta uztaren ondoriozko azpiproduktuek (adibidez, lastoak) % 3-4 proteina gordin besterik ez daukate. 5. Mineralak: bazkek kontzentratu gehienek baino kaltzio, potasio eta aztarna-mineral gehiago eduki ohi dituzte. Bazken fosforo-kopurua aberearen premien araberakoa izan ohi da. 6. Bitaminak: bazkek kontzentratu gehienek baino gantzetan disolbatzen diren proteina gehiago eduki ohi dute. Leguminosoak B bitaminaren iturri dira.

LANBIDE EKIMENA

134

Abere Hazkuntza

Mantenugaiei dagokienez, bazka batzuk oso onak izan daitezke (larre gaztea, leguminoso helduak), eta beste batzuk oso eskasak (lastoa eta kimudun bazkak). Hala ere, denak aprobetxa daitezke, honako baldintza hauek betez gero: 1. Ondo prestatu eta osatu behar dira. 2. Kalitate oneko bazkak eskakizun handienak dituzten abereei (edoskitzaroaren hasieran dauden behiei) emateko biltegiratzen dira eta kalitate eskasagoa duten bazkak eskakizun txikienak dituzten abereei ematen zaizkie (behi lehorrei).

Gramineoak eta leguminosoak Lurralde jakin batean ekoizten diren bazka-motak lurraren ezaugarrien eta klimaren araberakoak dira. Mendebaldeko Europako lurralde hezeetan, “ray grass” deritzon bazka asko erabili ohi da esne-behiei emateko. Amerikako Estatu Batuetako iparraldeko estatuetan (hazkuntza-etapan klima lehorra dago eta lurrak alkalinoak dira) leguminosoak erabili ohi dira, batez ere, alpapa. Ongarritzen direnean, leguminosoek inguruneko nitrogenoa finkatu egin dezakete, sustraietan sinbiosian bizi diren rizobium bakterioen laguntzarekin. Alpapak, adibidez, hazkuntza-etapa bakoitzean hektareako 200 kg nitrogeno har dezake. Beraz, gramineoek ez bezala, leguminosoek ez dute ongarri nitrogenaturik behar hazteko. Baina abereek leguminoso hutsaren kopuru handiak jaten dituztenean timpanismoa eragin dezakete errumenean. Abereak tinpanismoa duenean, errumenean aparra sortzen da eta hartziduraren ondoriozko gasak harrapatuta gelditzen dira eta abereak ezin ditu korrokadaren bidez kanporatu. Behiaren ezkerreko aldea handitu egiten da eta tinpanismoa hasi eta ordu gutxietara, aberea hil egin daiteke.

Morfologia Gramineoak eta leguminosoak erraz identifika daitezke egitura-ezaugarrien bidez (4.1. irudia). Gramineoen hostoak luzangak dira. Hosto-zorroak zurtoina biltzen du zurtoinera konektatzen duen adabegiaren gainetik. Leguminosoen hostoak, ordea, peziolo baten bidez daude zurtoinera konektatuta. Zurtoina eta pezioloa konektatzen diren gunean, estipula deritzon apendizea dago. Apendize hori leguminosoen ezaugarri berezia da. Landare txikien zurtoinek eta ugaltzen ez diren gramineoek laburrak izateko joera dute eta ia lurraren pareraino hazten dira. Loratzen hasten direnean, zurtoinak gorantz hazten dira, leka kiribilduen bidez, eta infloreszentzia landarearen goiko aldean azaltzen da. Loratzen den leguminosoaren zurtoina zatitan (adabegietan eta adabegiartekoetan) banatu ohi da. Gramineoaren adabegiartekoa hutsik egon ohi da eta adabegia edo artikulazioa beti solidoa izan ohi da. Leguminosoen zurtoinen tamaina, hosto-kopurua eta lignifikazio-maila asko aldatzen dira espeziearen arabera.

LANBIDE EKIMENA

135


Hazkuntza-etapak Uzta biltzeko edo larreratzeko hazkuntza-etapak eragin handia du bazkaren elikadura-balioan. Beraz, garrantzitsua da gramineoen eta leguminosoen hazkuntza-etapei dagokien terminologia ulertzea (7.1. taula). Gramineoekin eta leguminosoekin termino desberdinak erabili ohi dira. Hala ere, bi taldeak elkarren segidako hiru hazkuntza-etapa dituzte: 1. Hazkuntza begetatiboa. 2. Loratzea. 3. Haziak sortzea. Bazkaren elikadura-balioa handiagoa izango da hazkuntza begetatiboan eta txikiagoa haziak sortzen direnean. Zk

Terminoak

Azalpena

.................................................................Gramineoak...................................................................... ........... 1

Begetatiboa

Hostoak edo hosto-zorroak, bakarrik; zurtoinak ez dira luzeak.

2

Luzatzea

Zurtoin luzeak.

3

Ernamuina

Infloreszentziak hosto-zorro kiribilduetan bilduta daude, baina ez daude agerian.

4

Eskrezentzia

Infloreszentziak atera egiten dira leketatik, polenik ekoiztu gabe.

5

Loratzea

Loreak sortzen diren eta polena ekoizten den etapa.

6

Egoera krematsua

Haziak heldu gabe daude eta egitura krematsua dute.

7

Egoera oretsua

Haziak garatuta daude eta egitura oretsua dute.

8

Hazi helduak

Haziak heldu egin dira eta hostoek kolore horia edo kafe-kolorea hartzen dute.

9

Heldu osteko etapa

Haziak helduegiak dira, zenbait hosto hil egiten dira eta infloreszentzia batzuk hautsita daude.

10

Belar lehorra

Hostoak heldu egin dira zurtoinetan eta haziak lurrera erori dira.

...............................................................Leguminosoak.................................................................... .......... 1

Begetatiboa

Landareek ez dute ernamuinik.

2

Ernamuina

Landareek ez dute lorerik (ernamuinak gazteak edo helduak diren azaldu behar da). Landareetan lehenbiziko loreak agertzen dira.

3

Lehenbiziko lorea

4

Loratzea

5

Zorroa

6

Hazi heldua

Landareak loratu egiten dira (lore bat edo gehiago dituzten zurtoinen ehunekoa zehaztu behar da). Haziak dauzkaten lekak garatu egiten dira. Leka helduak eta ilunak dira eta beheko aldeko hostoak hil egiten dira. 1

7.1. taula. Landareen hazkuntza- eta ugaltze-etapak

LANBIDE EKIMENA

136

Abere Hazkuntza

1

Honako testu honetatik moldatutakoa: Heath M., Barnes R., Metcalfe, D. 1985, Forages, the science of grassland agriculture. Iowa State University Press, Ames, IA 50010 USA.

Nekazariek zenbait gramineo eta leguminoso ekoizten dituzte, garauak eta haziak erabiltzeko. Landareak, jakina, hazia eratzen den etaparaino hazi behar du, garauak bildu baino lehen. Gelditzen diren hondakinek (hostoak eta zurtoinak) elikadura-balio oso eskasa dute behientzat. Hala ere, bazkak behiak elikatzeko asmoz ekoizten direnean, heltze-etapa aurreratuagoan (lehenago) bildu edo larreratu behar dira. 7.2. taulan, gramineoen eta leguminosoen heltze-etapa eta ohiko konposizioa deskribatzeko erabili ohi den terminologia ikus daiteke.

Gramineoen eta leguminosoen elikadura-balioa Leguminosoak eta gramineoak bazka-iturri nagusia dira esne-abereentzat. Landareon hasierako heltze-etapa hauetan, proteina, karotina, kaltzioa eta beste mineral batzuk bereganatzeko iturri ezin hobea dira. Kalitate oneko bazkek anoaren materia lehorraren bi herena osa dezakete, eta behiek jan dezaketen bazkaren materia lehorraren kopurua, gorputz-pisuaren % 2,5-3koa izan daiteke. Adibidez, 600 kg-ko behiak, kalitate oneko bazkaren materia lehorraren 15-18 kg jan behar ditu. Beraz, anoa orekatuan kalitate oneko bazkak ematen zaizkienean, esnea ekoizteko behar den proteina eta energia gehiena horni daiteke.

Behiek gramineoak baino leguminoso gehiago jateko joera dute, landareak antzeko heltze-etapan daudenean. Proteina gordina, gramineoetan zein leguminosoetan, landareen hostoetan egon ohi dira. oro har, leguminosoek gramineoek baino proteina gordin gehiago eduki ohi dute, landareak antzeko heltze-etapan daudenean. Leguminosoen eta gramineoen proteina gordinaren kopurua aldakorra da; hurrenez hurren, materia lehorraren % 15-23 eta % 8-18. Beraz, behiei leguminoso gazteen proportzio handia daukan anoa ematen zaienean, gramineoen proportzio handia daukan anoa ematen zaienean baino proteina-gehigarri gutxiago sartu behar da.

LANBIDE EKIMENA

137


Heltze-etapa

Etapa1

Hostoen %

Konposizioa, ML-aren % PG2

ZND3

.........................................................................Gramineoak.............................................................. ........... Ernamuina

1., 2. eta 3.

> 50

> 18

< 55

Hasierako eskrezentzian

4.

40-50

13-18

55-60

Eskrezentzian

4.

30-40

8-12

61-65

Eskrezentzia ostean

5.

20-30

<8

> 65

......................................................................Leguminosoak............................................................. .......... Loratu aurretik

1., eta 2.

40-50

> 19

< 40

Hasierako loratzean

3.

35-40

17-19

40-46

Bitarteko loratzean

4.

25-40

13-16

47-51

Erabat loratzean

4.

< 30

< 13

> 51

1

1. taularen araberako hazkuntza-etapa PG = proteina gordina 3 ZND = zuntz neutro detergentea 2

7.2 taula. Gramineoen eta leguminosoen belar lehorren heltze-etapak eta konposizioak, elikadura-balioaren arabera.

Leguminosoen eta gramineoen osagai nagusia zuntza da. Antzeko heltze-mailan, gramineoek leguminosoek baino zuntz gehiago daukate (7.2. irudia). Gramineoek daukaten zuntza ez da leguminosoek daukatena bezain lignifikatua. Ondorioz, gramineoen zuntza leguminosoena baino digerigarriagoa da. Leguminosoek, ordea, gramineoek baino produktu disolbagarri gehiago dauzkate zeluletan. Produktu disolbagarriek energia-kopuru eta disolbagarritasun handia dituzte (kontzentratuek baino handiagoa), Produktu disolbagarrien kopuru handi horri esker, leguminosoek gramineoen aldean duten digerigarritasun eskasaren eragina konpentsatu egiten da. Ondorioz, heltze-etapa berean, leguminosoen energia-balioa gramineoena baino handiagoa da (7.2. irudia). Horrez gain, leguminosoen zuntza gramineoen zuntza baino azkarrago digeritzen da errumenean. Behiek azkarrago digeritzen den bazkaren kopuru handiagoa jan dezakete. Beraz, behiek, gramineoak baino leguminoso gehiago jateko joera dute.

Biltzeko edo larreratzeko landarea heltzen den heinean, elikadura-balioan izan ohi diren aldaketak Gramineoaren edo leguminosoaren elikadura-balioan eragin handiena duen alderdia heltze-etapa da. Landarea heltzen den heinean, proteinaren, energia erabilgarriaren, kaltzioaren, fosforoaren eta materia lehor digerigarriaren kontzentrazioak murriztu egiten dira, eta zuntzaren kontzentrazioa handiagotu egiten da. Zuntz-kopurua handiagotu ahala, landarearen lignina-kopurua ere handiagotu

LANBIDE EKIMENA

138

Abere Hazkuntza

egiten da. Lignina digeriezina denez, abereak ezin ditu zuntzak dauzkan karbohidratoak aprobetxatu eta, ondorioz, energia gutxiago erabiltzen du. Etapa begetatiboan, gramineoen zein leguminosoen mantenugai gehienak hostoetan daude. Landareak hazi ahala, hostoek osatzen duten guztizko materia lehorra murriztu egiten da eta zurtoinen proportzioa handiagotu egiten da. Zurtoinak hostoak baino haritsuagoak dira eta ez dira hain digerigarriak. Beraz landarearen parte begetalek zuntz gutxi eta proteina asko dauzkate. Landarea hazten den heinean, erlazio hori murriztu egiten da eta landareak proteina gehiago eta zuntz gutxiago izango du (7.2. taula). Horrez gain, heldu ahala, landarearen zurtoinaren zelulen paretek gehiago lignifikatzen dira. Beraz, zuntz gehiago dagoenez, digerigarritasuna murriztu egiten da, baina, halaber, zuntza bera ere ez da hain digerigarria.

Abereak erabil ditzakeen proteina eta energia murriztu egiten dira landarea heltzen den heinean. Laburbilduz, gramineo edo leguminoso helduaren elikadura-balioa honako arrazoi hauengatik murrizten da: 1. Hostoen proportzioa, eta, ondorioz, proteinaren proportzioa murriztu egiten delako. 2. Zurtoinen proportzioa, eta, ondorioz, zuntz-kopurua handiagotu egiten delako. 3. Lignina-kopurua handiagotzen denez, zurtoinek daukaten energia murriztu egiten delako. Horren ondorioz, abereak erabil ditzakeen proteina eta energia murriztu egiten dira landarea heltzen den heinean (7.2. irudia). Energia Mcal, EEG/kg ML

Zuntz neutro detergentea, ML-aren %-tan Proteina gordina, ML-aren %-tan

goizti. berant. goizti. bitart. erabat. bitart. ostekoa etapa Begetatiboaerabat. Loratzea ALPAPA-BELAR LEHORRA (Medicago sativa)

hasier. goizti. Eskrezentzia

LARRE-PLEOTZAREN BELAR LEHORRA (Phleum pratense)

LANBIDE EKIMENA

139


7.2. irudia. Proteina gordinaren, zuntz neutro detergentearen eta energiaren aldaketak, belar lehor gisa erabiltzeko gordetako leguminosoa (Medicago sativa) eta gramineoa (Phleum pratense) heltzen diren heinean.

Zein da heltze-etaparik egokiena? Bazka-laborearen balioa, bazkaren materia lehorraren errendimenduaren eta elikadura-balioaren araberakoa da. Laborea hazten eta heltzen den heinean, bazkaren materia lehorraren guztizko errendimendua handiagotu egiten da, baina elikadura-balioa murriztu egiten da. Landarearen hazkuntza-etapa begetatiboan, bazkaren kalitatea oso ona da. Baina etapa horretan materia lehorraren hektarea bakoitzeko guztizko errendimendua txikia da. Landarea ugaltze-etapan sartzen denean eta loratzen hasten denean, materia lehorraren hektarea bakoitzeko guztizko errendimendua handiagotu egin ohi da. Baina bazkaren digerigarritasuna murriztu egiten da; beraz, hektarea bakoitzean ekoizten den materia lehor digerigarriaren kopurua, guztizko materia lehorraren gehienezko errendimendura iritsi baino lehen lortzen da (7.3. irudia). Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua, gramineoei dagokienez, eskrezentziaren aurretik edo eskrezentzian lortzen da, eta, leguminosoei dagokienez, ernamuinak ertainak edo helduak direnean lortzen da.

Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua, gramineoei dagokienez, eskrezentziaren aurretik edo eskrezentzian lortzen da, eta, leguminosoei dagokienez,

MATERIA LEHORRAREN ERRENDIMENDUA (Tona/hektarea)

ernamuinak ertainak edo helduak direnean lortzen da.

MATERIA LEHORRAREN GEHIENEZKO ERRENDIMENDUA MATERIA LEHOR DIGERIEZINA

MATERIA LEHOR DIGERIGARRIAREN GEHIENEZKO ERRENDIMENDUA

Hazkuntza begetatiboa

Ernamuin heldua (gramineoak)

Hazia sortzen da

Hasierako lorea (leguminosoak) 7.3. irudia. Heltze-etapak gramineoen guztizko materia lehorren duen eragina (siloan gordetako artoa eta leguminosoak salbu).

LANBIDE EKIMENA

140

Abere Hazkuntza

Zer egin behar da, heltze-prozesuak bazken elikadura-balioan duen eragin negatiboa ahalik eta gehien eragozteko? Ezin da gauza handirik egin, bazkak heltze-prozesuaren eragina eragozteko, elikadura-balioa gal ez dezan. Heltze-une egokia pasa ondoren, uzta biltzea atzeratzen den egun bakoitzeko, bazka hori jaten duten behien esne-ekoizpena murriztu egingo da, atzerapenaren arabera. Hala ere badira zenbait estrategia, bazken elikadura-balio ona mantentzeko: 1. Ukuiluan gordetzen diren abereen kopurua eta larrearen hazkuntza-tasa orekatzen duen larreratze-estrategia garatzea. 2. Sasoi berean hazkuntza-tasa eta heltze-prozesu desberdinak dituzten gramineoak eta leguminosoak nahasita ereitea. 3. Bazka heltze-etapa goiztiarrean biltzea eta belar lehor gisa edo siloan gordetako bazka gisa erabiltzea. 4. Behi lehorrei eta edoskitzaroaren azken partean daudenei kalitate txarreneko bazkak ematea, eta bazkarik onenak gehien ekoizten duten behiei ematea.

Siloan gordetako artoa eta basartoa Artoa eta basartoa gramineoen botanika-familia berekoak dira. Beraz landareon hazkuntza-etapak adierazi ditugun gramineoei dagozkien etapen antzekoak dira. Gramineoei dagokienez, azaldu ditugun heltze-prozesuaren ondoriozko konposizio-aldaketak berdintsuak dira artoan eta basartoan ere. Baina, siloan gorde nahi baditugu, artoa eta basartoa hazia heltzen denean edo heldu eta gero bildu behar dira (7.1. taula). Heltze-prozesuak aurrera egiten duen heinean, landarearen zurtoinaren eta hostoen elikadura-balioa nabarmen murrizten bada ere, etapa krematsutik etapa oretsura pasatzen denean, eta, ondoren, hazia heltzen denean, landarearen guztizko elikadura-balioa handiagotu egiten da. Loratze-etapa eta gero elikadura-balioa hobetzearen arrazoia, artoak eta basartoak, landarearen garauetan almidoi-kopuru handia edukitzea da. Siloan gordetako arto on baten materia lehorraren % 50 garaua izan daiteke (7.4. irudia).

LANBIDE EKIMENA

141


Hortz-formakoa erabat Hortz-formakoa

Landarearen guztizko materia lehorraren ehunekoa

Oretsutik hortz-formakora

Krematsutik oretsura

GARAUA

Krematsua

ARTABURUA ETA BIZARRA

AZALA ETA ZURTOINA

LEKAK

HOSTOAK

Arto-landarearen adina, egunetan

Landareak daukan materia 7.4. irudia. Arto-landarearen heltze-prozesuarenlehorraren eragina, meta ehunekoa daitekeen guztizko materia lehorrean. Eremu iluna zailen digeritzen diren landarearen parteei dagokie. Ikus daitekeenez, heltze-prozesuaren amaierarantz, landarearen elikadura-balioa handiagotzen duten almidoi-kopuru handiak metatzen dira.

Siloan gordetako artoa edo basartoa, funtsean, energia-kopuru handiko elikagaia (garaua) eta kalitate eskaseko bazka (lokotxa) dauzkan nahastea da. Artagarauak eratzen ari direnean, lehenbizi, substantzia krematsua sortzen zaie barruan, eta gehiago heltzen denean, substantzia krematsu hori oretsu bihurtzen da eta, azkenik, hortz-formakoa izan daitekeen almidoi-erreserba sortzen da (7.5. irudia). Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua lortzeko, siloan gordetzeko artoa, garauaren materia krematsuaren edukia markatzen duen lerroa garauaren tamainaren 3/4eraino murriztu denean eta garauaren azpialdean geruza beltza sortu baino lehen bildu behar da. Heltze-etapa horretan, landareak elikadura-baliorik handiena du. Geruza beltza sortzen denean eta garauak erabateko hortz-forma duenean, garaua eraginkorki erabiltzeko lehorregi egon daiteke, eta materia lehor asko galdu egiten da landan gelditzen diren hostoetan.

LANBIDE EKIMENA

142

Abere Hazkuntza

Hotz-formakoa

Orea Krema

Krema

Krema markatzen duen lerroa Heldu gabe

Geruza beltza Helduata

Heltze-etapa 7.5. irudia. Artoa biltzeko unerik egokiena, materia krematsua markatzen duen lerroa garauaren azpialdera hurbiltzen denean eta geruza beltza sortu baino lehen da.

Elikadura-balio eskaseko labore-hondakinak eta industriatiko azpiproduktuak Labore-hondakinak, labore nagusiaren uzta bildu ondoren landan gelditzen diren landarearen parteak dira. Labore-hondakinak larreratu, elikagai lehor gisa prozesatu edo siloan gorde daitezke. Labore-hondakinen ezaugarriak, besteak beste, honako hauek dira: 1. Bolumen handiko elikagai merkea da. 2. Lignina-kopuru handia dutenez, zuntz digeriezin asko daukate. Elikadura-balioa hobetzeko tratamendu kimikoak erabil daitezke. 3. Proteina gordin gutxi daukate. 4. Gehigarri egokia erantsi behar zaie, batez ere nitrogenoduna. 5. Txikitu egin behar dira uzta biltzen denean edo jateko ematen direnean. 6. Energia-eskakizun handirik ez duten eta edoskitzaroan ez dauden abereei eman behar zaizkie.

Bazka-erremolatxaren edo azukre-erremolatxaren hostoak eta koroak Bazka-erremolatxaren edo azukre-erremolatxaren hostoak eta koroak landan utzi ohi dira, baina bildu eta abereei jaten emateko ere erabil daitezke. Nitrogeno-kopuru handiarekin ongarrituz gero, hostoetan nitratoak meta daitezke. Nitrato-kopuru handiak toxikoak izan daitezke esne-behientzat. Horrez gain, kaltzioa uztartzen duen eta, ondorioz, erabiltzea eragozten duen azido oxalikoaren kopuru handiak dauzkate. Agerian dauden erremolatxaren parteek, beste labore-hondakinek baino zuntz gutxiago eta proteina gordin gehiago badaukate ere, kalitate eskaseko elikagaia izan ohi da. Agerian dauden erremolatxaren parteak, uzta biltzen denean, erraz kutsatzen dira lurraren bidez, eta, ondorioz, siloan gordetzen denak beherako larria eragin dezake, hostoak erabili baino lehen zimeltzen ez badira. Elikagai hau gutxi erabili behar da eta larrialdietarako elikagaitzat jo behar da, hau da, beste elikagairik ez dagoenean erabili behar da.

LANBIDE EKIMENA

143


Zerealen lastoa Zerealen lastoak kalitate eskaseko elikagaiak dira; proteina eta mineral gutxi eta zuntz lignifikatu asko daukate. Oloaren lastoa da digerigarriena; garagarrarena kalitate ertainekoa da eta gariarena da kalitate eskasena duena. Umedun dauden behi lehorrei zerealen lastoa eman diezaieke, kalitate oneko belar lehorrarekin (2-3 kg) edo % 30-40 proteina gordin daukan gehigarriarekin (0,5-1 kg) batera. Fosforo-kopuru handia daukan minerala ere eman behar zaie.

Elikagaia

Azalpena

Zerealen lastoa

Zereal helduen zurtoin

ML1

Energia 2

ZND3

PG4

90

0,9-1,0

70-85

3-4

lehorrak

Oharrak Sosa kaustikoarekin tratatuz gero, digerigarritasuna

Lokotxak

Artoa garandu ostean

90

1,11

89

3,2

31

1,23

67

5,9

hobetu egiten da.

gelditzen da artaburuaren partea Arto-malutak Artaburuak bildu ondoren

Proteinarik gabeko

gelditzen diren hostoak eta

nitrogenoaren ko-

zurtoinak

puru txikiekin bate-

Agerian dauden

22

1,13

––

13,4

ra eman daiteke.

erremolatxaren parteak Azukre-erremolatxaren eta Azukre-kanabera

bazka-erremolatxaren koroak

Nitrato-kopuru

eta hostoak

handiak dauzka

lehorraren patsa

91

0,96

> 70

1,5

Azukrea atera ondoren

(ongarri gisa erabilitakoak).

gelditzen diren azukreKakahuetearen belar

-kanaberaren zurtoinak.

lehorra

91

1,23

––

10,8

Digerigarritasun

Kakahuetearen zurtoin

eskasa (% 20koa

lehorrak eta hostoak

izan daiteke).

1

Elikagaiak daukan materia lehorraren (ML-aren) ehunekoa Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG / kg ML-etan 3 ZND = zuntz neutro detergentea (materia lehorraren %-tan). 4 PC = proteina gordina (materia lehorraren %-tan). 2

7.3. taula. Elikadura-balio eskaseko labore-hondakin batzuen zenbait ezaugarri.

LANBIDE EKIMENA

144

Abere Hazkuntza

Azukre-kanaberaren patsa Patsa, azukre-kanaberari mekanikoki azukrea ateratzearen ondoriozko hondakina da. Azukre-kanaberaren patsa erregai gisa erabil daiteke errotan. Zuntz digeriezinaren kopuru handia daukan kalitate txarreko elikagaia da. Hala ere, patsa zuntz gordinaren iturri gisa erabil daiteke esne-behien dietan. Nahastean erabilita, melaza-kopuru handiak xurga ditzake. Beherakorik eragin gabe dietan erabil daitekeen melaza-kopurua % 25erainokoa izan daiteke.

7.3

Kontzentratuak

Kontzentratu hitzaren definizio argirik ez dago. Hala ere, kontzentratuak elikagai gisa dituzten ezaugarrien arabera eta errumenaren funtzioan duten eraginaren arabera defini daitezke. Kontzentratuaren ezaugarriak honako hauek dira: 1. Zuntz-kopuru txikia eta energia-kopuru handia daukaten elikagaiak dira. Normalean, bazkek kontzentratuek baino ekoizteko energia garbi gutxiago eduki ohi dute; bazkek 1,0-1,40 Mcal EEG/kg ML eduki ohi dute eta kontzentratuek 1,5-2,2 Mcal EEG/kg ML eduki ohi dute (ikus eranskina). Baina zenbait elikagai kontzentratuk energia-kopuru oso txikia daukate eta bazka pobreak bezalakoak dira. Adibidez, garagar-oskolek (0,7 Mcal EEG / kg ML), oloaren lastoak (1,1 Mcal EEG / kg ML) baino energia-kopuru txikiagoa daukate. 2. Kontzentratuek proteina-kopuru txikia edo handia eduki dezakete. 3. Kontzentratuak, normalean, gutiziagarriak dira eta abereek erraz jaten dituzte. Bazken aldean, kontzentratuek ez dute bolumen handirik pisu-unitateko (pisu espezifiko handia dute). 4. Bazkekin konparatuz, kontzentratu gehienek ez dute hausnarketa estimulatzen. 5. Kontzentratuak bazkak baino azkarrago hartzitzen dira errumenean. Zuntzaren hartzidura normalean eragina izan dezakeen errumeneko azidotasuna handiagotzen dute (pH-a murrizten dute). Genetikoki esnea ekoizteko gaitasun handia duten esne-behiek energia- eta proteina-eskakizun handiak dituzte. Behiek egunean kopuru mugatua jan dezaketela kontuan hartuz gero, bazka hutsak janez gero ez dute behar duten adina energia eta proteina lortuko. Normalean, anoan kontzentratuak sartu behar izaten dira, behiak behar duen proteina- eta energia-kopurua osatzeko iturri gehigarri eta kontzentratu gisa. Beraz, kontzentratuak elikagai garrantzitsuak dira, zeren dietetan sartuz gero esne-ekoizpena hobetu egin baitaiteke.

LANBIDE EKIMENA

145


Zereal-garauak eta beren azpiproduktuak Esan dugunez, bazkak landareen parte begetalez osatuta daude. Garapenari dagokion ugaltze-etapan, landareak, hozitzeko eta beste landare bat sortzeko gai den hazia ekoizten du. Haziek hainbat ehun-geruza dituzte: 1. Babes-geruzak (azala eta oskola). 2. Barneko babes-geruzak (hauei ere azalak deitu ohi zaie). Oloak, garagarrak eta arrozak badauzkate, baina artoak, gariak, zekaleak eta basartoak ez dauzkate. 3. Endosperma. Mantenugai-erreserba da (batez ere almidoia, zereal-garauetan), eta hozitzen laguntzen du. 4. Enbrioia (hozia).

Zereal-garauek energia asko eta proteina gutxi daukate. Zerealak karbohidrato hartzigarrien (almidoien) iturri ezin hobea dira. Dietan karbohidrato hartzigarriak sartuz gero, energia-kontzentrazioa handiagotu egin ohi da. Baina dietan zereal-garau gehiegi emanez gero, abereek gutxiago mastekatuko dute, errumenaren funtzioa eragotzi egingo dute eta esnearen koipe-ehunekoa murriztu egingo da.

LANBIDE EKIMENA

146

12,5

1,77

1,82

1,94

1,85

––

1,94

2,04

Oloa (Avena sativa)

Arroza (Oryza sativa)

Zekalea (Secale cereale)

Basartoa (Sorghum bicolor)

Triticum spelta

Gari-zekalea (Triticum x secale)

Garia (Triticun aestivum)

16,0

17,6

13,8

8,9

13,3

12,9

2

105

––

––

95

100

67-80

70-90

––

100

90

Ezaugarriak

Txoriei emateko hazi gisa erabili ohi dira.

Gutiziagarria da; askotan artaburu osoa ematen zaie jaten.

Garagardogintzan erabili ohi da; gutiziagarria da.

Oharrak

Eremu ugaritan

Eremu ugaritan

––

Lur aberats eta hareatsuetan

Eremu hotzetan eta lur elkorretan

Sasoi luze, bero eta hezeetan

147

LANBIDE EKIMENA

147

Batez ere gizakientzako elikagai gisa erabili ohi da.

Proteina-kopuru handia dauka, baina errendimendu eskasa.

Ez du elikadura-baliorik gizakientzat.

Larrerako ez da erabiltzen, zeren azido zianikoa (toxikoa) baitauka.

Errendimendu eskasa du; proteina-kopuru handia; ez da gutiziagarria, kopuru handiak emanez gero, laxantea da.

Batez ere gizakientzako elikagai gisa erabili ohi da.

Sasoi laburretan eta klima epelean Bolumen handiko elikagaia da; % 30 oskola da; beste zereal batzuek baino proteina gehiago dauzka; errumenaren funtzioa hobetu dezake.

Klima lehorreko eremuetan

Hobe eremu beroetan

Eremu epeletan

Eremua/Sasoia

7.4. taula. Zereal-garauak eta dagozkien ezaugarri nagusiak.

Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG/ kg Ml-etan adierazita. Proteina gordina, materia lehorraren %-tan adierazita. 3 Elikadura balioa, artoaren elikadura-balioaren arabera (artoa = % 100).

1

8-13

1,94

Artatxikia (Panicum miliaceum)

10,0

1,96

Artoa (Zea mays)2

13,5

1,94

Energia1 Proteina2 Balioa3

Garagarra (Hordeum vulgare)

Garauak

Abere Hazkuntza


Landareen haziak, zerealenak batez ere (garauak), kontzentratu gisa erabil daitezke esne-behien anoetan. Haziek, oro har, landarearen parte begetalek baino elikadura-balio handiago izan ohi dute. Zereal-garauen batez besteko energia-kopurua 1,9 Mcal EEG/kg ML da (7.4. taula), eta kalitate oneko bazkaren batez besteko energia-kopurua 1,5 Mcal EEG/kg ML da. Garauen eta zerealen batez besteko proteina-kopurua (gari-zekalea eta garia salbu), gutxi gorabehera, % 13 da, (7.4. taula). Garauek bazkek baino mineral gehiago eduki ohi dituzte. Hala ere, garau guztiek (batez ere artoak) kaltzio-kopuru txikia daukate, baina fosforo-iturri onak dira. Zereal-garau osoak zakarki eho edo hautsi egin behar dira, hobeto digeri daitezen. Artaburuak eta artagarauak AEB-etako esne-ekoizleek asko erabili ohi dituzte energia-iturri gisa. Artagaraua esne-behiei gehien ematen zaien elikagaia da. Hala ere arto asko emanez gero (10-12 kg baino gehiago egunean), errumenaren funtzioa, jateko gogoa eta esnearen koipe-kopurua murriztu egin daitezke. Artaburuek artagarauek baino energia-kopuru txikiagoa daukate, baina artaburuak daukan zuntzak errumenean ingurune egokia mantentzen laguntzen du, eta, ondorioz, behiak jateko gogo handiagoa izango du eta esnearen koipe-kopurua txikiagotzeko arrisku txikiagoa dago.

Garauak eta zerealak errotaritzako industriako azpiproduktu gisa Zereal-garauak ehotzen direnean azpiproduktu ugari sortzen dira (7.5. taula). Errotaritzako azpiproduktuek elikadura-balio desberdinak dituzte. Gehienak energia-iturri ezin hobeak dira esne-behientzat eta batzuk proteina-iturri onak ere badira (artoaren glutenaren irina). Baina ia digeritzen zaila den zuntza besterik ez daukaten garauen azalek ia ez dute baliorik elikagai gisa (7.5. taula). Energia-iturriari dagokionez, errotaritzako azpiproduktuetan badago beste bereizketa bat. Garau osoek eta garau birrinduek almidoi-kopuru handia eta zuntz-kopuru txikia dauzkate, baina bigarren eta laugarren ehotzearen ondoriozko garauak eta zahia zuntz-iturri onak dira. Almidoia zuntza baino azkarrago digeritzen da, eta, almidoiaren hartziduraren ondorioz, errumenean beste produktu batzuk sortzen dira (gantz-azido lurrunkorrak). Halaber, esnea ekoizteko eta gorputzean gantza metatzeko behar den energiaren erabilera, errumeneko gantz-azido lurrunkorren araberakoa izango da.

Garagardogintzako eta distilategietako zereal-garauen azpiproduktuak Garagardotegietan, garagardoa lortzeko, garagarra hartzitu ohi da, eta distilategietan, likoreak lortzeko, artoa edo artoa eta beste zereal baten nahastea hartzitu ohi da. Garagarraren edo artoaren hartziduraren ondorioz hazten den legamia deshidratatu egin daiteke eta esne-behientzat proteina-iturri gisa erabil daiteke. Garauen hondakinak (garagardo-garauak edo distilategiko garauak) elikagai heze gisa (garauon % 80 ura da) edo deshidratatu ondoren sal daitezke.

LANBIDE EKIMENA

148

Abere Hazkuntza

Distilategiko garauak garagardo-garauak baino energia-iturri hobea dira. Bi azpiproduktu hauek proteina-kopuru handia daukate (7.5. taula). Anoan behiei ematen diogun materia lehorraren % 20 baino gehiago (edo azpiproduktua hezearen 20 kg, gutxi gorabehera) garagardo-garau hezeak badira, abereek gutxiago jango dute eta esne gutxiago ekoiztuko dute. Baina, anoan, garagardo-garauen kopuru txikiak ematen badizkiegu, esnearen ekoizpena handiagotu egiten da.

Sustraiak eta tuberkuluak Zenbait landarek (adibidez, maniokak eta erremolatxak) erreserbak metatzen dituzte sustraietan. Sustrai-laborea landarearen lurrazpiko parteak dira (adibidez, juka eta erremolatxa). Tuberkuluak lur azpian hazten diren zurtoin labur eta lodiak eta zurtoinen muturrak edo errizomak dira (adibidez, patatak). Kakahuetea tuberkulua bada ere, olio-kopuru handia dauka. Kakahuetearen ondoriozko produktuak olio-haziekin batera azalduko ditugu. Sustraiek gainerako laboreek baino mantenugai gehiago ematen dute hektarea bakoitzeko, baina sustrai-laboreen uzta biltzeko behar den eskulana izugarria da. Horrez gain, lurrak eragiten duen kutsaduragatik sustraiek eta tuberkuluek elikadura-balioa gal dezakete. Abereei eman baino lehen, komenigarria izan daiteke garbitzea. Sustrai-laboreen elikadura-ezaugarri nagusiak honako hauek dira: 1. Elikagai urtsua dira eta oso gutiziagarriak dira. 2. Errumenean erraz hartzitzen den almidoi-kopuru handia (maniokak) edo azukre-kopuru handia (azukre-erremolatxak) daukate (7.6. taula). 3. Ur-kopuru handia daukate (% 80). Egunean, abereei sustrai-kopuru handiak jaten emanez gero (20 kg baino gehiago), gainerako mantenugaiak gutxiago jango dituzte. 4. Proteina-kopuru oso txikia daukate (%10 baino gutxiago). 5. Txikitu egin behar dira, behiak zati handiak irenstean ito ez daitezen.

Errotaritzaren ondoriozko azpiproduktuak elikagai pobreak dira, beste batzuk, ordea, karbohidrato hartzigarrien eta proteinen iturri ona dira. Garagardogintzako eta distilategietako azpiproduktuak, astiro digeritzen direnean, proteina-iturri onak dira eta karbohidrato-kopuru handia daukate.

LANBIDE EKIMENA

149

Zereal-garauak eho ondorengo produktu leuna.

Haziaren enbrioiak

Almidoia kentzeko, irina garbitu ondoren gelditzen dena.

Glutena eta zahia.

Bahetu ondoren gelditzen diren garau txiki eta marketsak.

Zahia eta glutena aterata duten garau lodi ehoak.

Irina

Hoziak

Gluten-irina

Gluten-elikagaia

Zahi nahasia

Arto birrindua

Hozia, endosperma eta zahia dauzkan nahastea.

Azalak Zekalea, garia

Garagarra, oloa, Arroza

Oloa Garauen kanpoko geruzak Arroza

Artoa

Garagarra

Artoa, basartoa

Artoa, garia

Zereal gehienak

Arroza, garia

Semola

Azalik gabeko garauak.

Garauaren kanpoko geruzak dira

Zahi nahasia

Zereala

Energia1

ZND2 PG3 Oharrak

9 –– –– 78 82 –– 37

2,04 –– 0,74 0,17 –– 1,57

55

19

45

14

–– ––

––

33 51

2,18

2,01

1,99

1,91

2,06

1,69 2,18

––

1,60 1,60

150

Karotina, kaltzio eta D bitamina gutxi dauka.

Elikadura-kalitate eskasa dute, baina arrozaren azalak erabili egiten dira.

Garau osoak elikadura-balio handiagoa du.

Gutiziagarria eta proteina-iturri ona da.

Gizakientzako elikagaiak

Laxanteak dira eta olio-kopuru handia daukate

LANBIDE EKIMENA

8,2 –– 3,9 3,3 –– 18,4

17,7

11,5

13,5

25,6

67,2

22,3 28,1

17,0

14,1 17,1

...............................................................................................Errotaritzakoak..............................................................................................

Azalpena

Zahia

Elikagaia


Zereala

Garagar-garauei kentzen zaizkien sustraiak dira.

Garagardoa egiteko prozesuan azukreak alkohol bihurtzeko erabili ohi den legamia.

Malta-mordoak

Garagardo-legamia lehorra

––

Garagarra Zekalea Garia

Garagardogintza

Artoa edo zerealen nahastea

Distilategiko disolbagarriak

1,82

1,62 –– ––

1,50

2,04

1,99

7.5. taula. Zerealen azpiproduktuen gida.

Megakaloria edoskitze-energia garbi zati kg materia lehor (Mcal EEG/kg ML) Proteina gordina, materia lehorraren %-tan adierazita, 3 Zuntz neutro detergentea, materia lehorraren %-tan adierazita.

Hartziduraren bidez alkohola kendu ondoren gelditzen diren hondakin lehorrak.

Artoa. Beste zereal batzuk ere erabili ohi dira.

Distilategiko garauak Garauen hondakin lodiak, garauen legamiaren bidezko hartziduraren bidez alkohola kendu ondoren lortzen direnak.

2

ZND2 PG3 Oharrak

––

47 –– ––

46

46,9

28,1 –– ––

25,4

Proteinaren eta B bitaminaren iturri ezin hobeak, kaltzio gutxi daukate

Zapore mingotsa dute, beste elikagai batzuekin nahasten dira.

Proteina-iturri ezin hobeak.

23

43

151

Proteinaren eta B bitaminaren iturri ezin hobeak, kaltzio gutxi daukate

LANBIDE EKIMENA

29,7

23,0

............................................................................................... Distilategikoak..............................................................................................

Garagar-maltaren hondakinak, beste zerealekin nahasteko erabili ohi dira.

1

Energia1

.........................................................................................Garagardogintzakoak.........................................................................................

Azalpena

Garagardo-garauak

Elikagaia

Abere Hazkuntza


Sustraiak eta tuberkuluak, oso hartzigarriak diren karbohidratoen iturri onak dira, baina proteina gutxi daukate. Erremolatxa-mamia oso digerigarriak diren zuntzez osatuta dago. Melazarekin nahastuz gero, oso gutiziagarria da, azukre sinpleen eraginez.

Elikagaia

ML1 Energia1 Almidoia

ZND3

Proteina 4

Oharrak

................. ML-ren % ................

Sustraiak eta tuberkuluak Azenario freskoak

12

1,94

—

9

9,9

Juka freskoa

32

1,83

—

—

3,6

Juka lehorra

91

1,83

70

23

2,9

Erremolatxa freskoa

11

1,84

—

—

11,4

Bazka-erremolatxa freskoa

13

1,86

—

—

12,5

Klima epeletan, labore honen hektareako edo materia lehorraren araberako errendimendua handiagoa da.

Azukre-erremolatxa

20

1,96

—

—

8,6

Azukreak ateratzeko prozesatu ohi da.

Patata freskoa

23

1,87

—

—

9,5

Patata lehorra

91

1,77

81

7

8,7

Arbi-aza

12

2,02

—

—

8,7

Arbiak

9

1,98

—

—

12,2

Labore tropikal honek zianuro-kopuruak dauzka (zianuroa toxina arriskutsua da).

Azukrearen industriatiko azpiproduktuak Bazka-erremolatxaren mami hezea

12

1,79

0

41

9,9

Ur-kopuru handia dauka.

Azukre-erremolatxaren mami lehorra

90

1,79

—

54

9,7

Zuntz oso digerigarria dauka.

Erremolatxa-melaza5

78

1,72

01

0

8,5

Laxantea da eta mineral-kopuru handia dauka.

Kanabera-melaza5

75

1,64

01

0

5,8

Garau-nahastearen % 10 baino gutxiago eman behar da.

1

Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa. Energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 ZND = zuntz neutro detergentea. 4 Proteina gordina. 5 % 78a azukre sinpleak dira, baina ez du almidoirik. 2

7.6. taula. Sustrai- eta tuberkulu-laboreen eta azukrea ekoizteko industrietatiko azpiproduktuen ezaugarriak.

LANBIDE EKIMENA

152

Abere Hazkuntza

Azukre-industriaren azpiproduktuak Erremolatxa-mamia eta melaza energia-kopuru handia daukaten elikagaiak dira, eta dietaren gutiziagarritasuna hobetu egiten dute. Erremolatxa-mamiak dauzkan karbohidrato gehienak egiturakoak dira (7.6. taula); hala ere, oso digerigarriak dira. Digestioari dagokionez, erremolatxa-mamiak zereal-garauek baino gutxiago handiagotzen dute errumeneko azidotasuna. Beraz, anoan, erremolatxa-mamia materia lehorraren % 30erainokoa izan daiteke. Azukre-erremolatxaren edo azukre-kanaberaren melazak ez du proteina askorik (% 4-5), baina errumeneko bakterioek erraz hartzitzen dituzten azukre sinpleen iturri gisa erabil daiteke. Melaza oso gutiziagarria da eta abereek melaza duen anoa hobeto onartzen dute. % 5 melaza daukan anoa, melazarik ez daukan anoa baino errazago jango dute. Melaza kalitate eskaseko bazkekin (zenbait laboreren hondakinekin) nahasten denean ere gauza bera gertatzen da. Oso xurgagarriak diren materiekin nahasten ez bada (adibidez, patsarekin), gehienez, kontzentratuen nahastean % 10eko proportzioan edo materia lehorraren % 5eko proportzioan sartzea gomendatzen da. Nahastean, oso xurgagarriak diren materiak daudenean, guztizko anoaren % 40 melaza izan daiteke, kalterik eragin gabe. Jateko erraza, energia-kopuru handia eta oso gutiziagarria izateaz gain, melaza oso erraza da biltegiratzen. Alderdi horiek guztiak kontuan hartuta, tropikoko elikagairik onenetakoa da.

Olio-haziak Garauen eta zerealen haziak azaldu ditugu lehen. Beste landare batzuek lipidoak eta proteinak metatzen dituzte hazietan. Olio-haziak tropikoan eta azpitropikoan ekoizten dira, batez ere, eta, besteak beste, honako hauek dira: soja, kakahuetea, kotoia eta linazia. Klima epeletan, orain, arbiaren hazia asko laboratzen da. Proteina-kopuru handia daukaten ia hazi eta azpiproduktu guztiek substantzia toxikoak, alergikoak eta elikadura eragozten dutenak dauzkate. Substantzia horietako gehienak errumenean desaktibatu egiten dira mikroorganismoen eraginez. Urdail bakarreko abereei (txahalak barne) elikagai horiek ematen zaizkienean, substantzia horiek deuseztatu egin behar dira bero-tratamenduaren bidez. Adibidez, sojaren haziak edo tenperatura baxuetan lortutako soja-irinak, tripsina deritzon digestio-entzima desaktibatzen duen inhibitzailea daukate, eta inhibitzaile horren eraginaren ondorioz, aberearen errendimendua murriztu egiten da. Kotoi-mota gehienek, hausnarkariak ez diren abereentzat toxikoa den “gosipol” izeneko substantzia daukate. Linaziak azido zianurikoa dauka eta arbiaren haziak faktore bozio-sortzailea dauka.

Olio-haziek lipidoak dauzkatenez, energia-kopuru handiko elikagaiak dira. Olioa ateratzearen ondoriozko hondakinak diren olio-hazien irinak, proteina-osagarriak izan ohi dira esne-behientzat.

LANBIDE EKIMENA

153


Elikagaia

ML1 Energia1 Lipidoak

ZND3

Proteina 4

Oharrak

................. ML-ren % ................

OLIO-HAZIAK Kotoia

92

2,23

20,0

49

23,0

Koipe-, proteina- eta zuntz-kopuru handiak dauzkan bakarra.

Linazia

94

2,58

37,5

—

22,8

Gantz-azido esentzialen kopuru handia dauka.

Azafraia

94

2,06

35,1

—

17,4

Sesamoa

92

2,43

46,6

—

24,2

Soja

92

2,11

18,8

—

42,8

Tripsinaren inhibitzailea dauka.

Ekilorea

94

1,88

27,7

—

17,9

Azukreak ateratzeko prozesatu ohi da.

OLIO-HAZIEN IRINAK (DISOLBAGARRIZ ATERATAKOAK) Kopra

91

1,72

2,7

—

23,4

Egozte-prozesuaren ondoriozko produktuak esnearen koipe-edukia handiagotu egin dezake eta gurin trinkoa sorrarazten du.

Kotoi-hazia

93

1,62

1,3

30

44,8

Gosipol-kopuruak dauzka.

Linazia

90

1,79

1,5

35

38,3

Oso gutiziagarria da eta lisina-kopuru txikia du.

Arbi-hazia

92

1,72

1,2

36

44,0

Lisina-kopuru txikia du.

Azafrai-irina

92

1,28

1,5

58

25,4

Kakahuete-irina

92

1,77

1,4

17

52,3

Sesamo-irina

93

1,90

9,4

—

51,5

Soja-irina

89

1,94

1,5

15

49,9

Ekilore-irina

90

0,96

1,2

40

25,9

Aflatoxinaz kutsatzeko arrisku handia.

Balio biologiko handiko proteina dauka.

1

Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa (ML-ren %). Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 ZND = zuntz neutro detergentea. 4 Proteina gordina. 2

7.7. taula Zenbait olio-haziren eta olio-hazien irinen elikadura-ezaugarriak.

LANBIDE EKIMENA

154

Abere Hazkuntza

Olio-hazien irinak Irinak olioak atera ondoren gelditzen diren hondakinak dira. Proteina- eta energia-kopuru handiak dauzkatenez, zereal-garauen osagarri ezin hobeak dira. Hazien olioa beroaren eta presioaren bidez edo disolbagarri organikoan (hexanoan) disolbatuz ateratzen da. Beroaren eta presioaren bidezko prozesuari egozte-prozesua deitu ohi zaio. Prozesu horren bidez lortzen den irinaren % 5 (materia lehorraren kg bakoitzeko 50 g) olioa eta hondakina da. Disolbatuz ateratzen diren irinek, ordea, % 2 (materia lehorraren kg bakoitzeko 20 g) olio eta hondakin baino ez daukate. Landare-proteinei dagokienez, soja-irinak lisina-kopururik handiena dauka. Lisina aminoazidoa da abereek proteina sortzeko behar dutena, eta abereek sortu dituzten animalia-proteinekin konparatuz, landareetan gutxien egoten den aminoazidoa da. Azafrai-irina salbu, beste olio-irinen elikadura-balioa, soja-irinaren arabera, % 90-100ekoa da.

Leguminosoen haziak Landare leguminosoen haziak, batez ere, gizakion kontsumorako erabiltzen badira ere, eraginkorrak izan daitezke abereak elikatzeko. Leguminoso asko tropikoan eta azpitropikoan hazten dira. 7.8. taulan, leguminosoen hazien eta hazion proteina-edukia ikus daitezke. Leguminosoen hazi guztiek elikadura eragozten duten substantziak dauzkate. Zorionez, hazi hauek egosi, hausnartu eta hartzituz gero, abereen elikaduran izan ditzaketen eragin kaltegarriak murriztu egiten dira. Leguminosoen haziekin elikatzearen ondorioz arazoak sorraraz ditzaketen faktore kimikoak honako hauek dira: 1. Proteasaren inhibitzaileak. Abereak digeritzen duen proteina-kopurua murrizten dute. 2. Substantzia bozio-sortzaileak. Iodoaren metabolismoan eragiten dute. 3. Substantzia zianogenikoak. Zianuroa askatzen dute eta arnasketan eragiten dute. 4. Substantzia antibitaminikoak. Bitaminak inaktibo bihur ditzakete. 5. Metal-mineralak uztar ditzaketen faktoreak. Ondorioz, mineralon erabilgarritasuna murriztu egiten da.

LANBIDE EKIMENA

155


Elikagaia

ML1 Energia1 Proteina 3

Ekoizten den eremua

Oharrak

Lekak 4 (Phaseolus sp.)

± 90

± 1,90

± 24

Garbantzuak (Cicer arietinum)

90

2,01

21,6

Eremu azpitropika- Lehorteekiko erresistentea da. letan eta tropikoetan urte-sasoi hotzean

Vigna sinensis5

92

1,65

23,5

Afrikan

Babak (Vicia faba)

89

1,94

30,7

Eremu epeletan eta azpitropikoetan.

Ilarrak (Pisium sativum)

89

2,01

25,2

Eremu epeletan eta Oso gutiziagarriak dira. tropikoko eta azpi- Garauen eta zerealen tropikoko eremu osagarriak dira. hotzetan.

Kakahueteak (Arachis hypogaea)

—

—

—

Cajanus cajan

—

—

± 22

Soja (Glycine max)

—

—

—

—

Egoki prozesatu behar dira.

Egoki prozesatu behar dira.

Azpitropiko hezeetan.

Normalean gizakientzako erabili ohi da.

Tropikoan eta azpitropikoan.

Lehorteekiko erresistentea da. Kalitate eskaseko proteina dauka.

Azpitropikokoa.

Batez ere landare-olioa ekoizteko erabili ohi da.

1

Elikagaiak daukan materia lehorraren ehunekoa. Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG/kg ML. 3 Proteina gordina. Elikagaiaren ML-aren ehunekotan adierazita. 4 Ohiko leka guztiak: indabak, lekak, etab. 5 Azal eta guzti. 2

7.8. taula. Leguminosoen hazi batzuen elikadura-ezaugarriak.

Animalia-gantzak eta landare-olioak Gantzak eta lipidoak naturan dauden energia-iturri kontzentratuenak dira. 9.000 kg/behi/edoskitzaro baino esne gehiago ekoizten duten esne-behien anoetan, gutxi ematea gomendatzen da. Errumeneko bakterioek ez dute gantzik eta lipidorik erabiltzen energia-iturri gisa. Esne-behien dietan gantz eta lipido asko sartuz gero, abereak gutxiago jan eta esne gutxiago ekoiztu dezake. Esne-behien anoan erabiltzen direnean, normalean, kontzentratuen nahasteari eransten zaizkio. Gantzen eta olioen onurak honako hauek dira: 1. Nahastearen energia-dentsitatea handiagotzen dute. 2. Elikagaiak xehe ehota daudenean, gantzak eta olioak erantsiz gero, kontzentratuen nahastearen hauts-kopurua murriztu egiten dute.

LANBIDE EKIMENA

156

Abere Hazkuntza

Animalia-proteina Animalia-jatorriko hiru proteina-talde daude: hiltegiko azpiproduktuak (hegaztiak eta beste animalia batzuk), itsas jatorriko azpiproduktuak eta esnearen azpiproduktuak (7.9. taula).

Hegazti, animalia eta itsas espeziengandiko azpiproduktuak Animalia-proteinak urri erabil daitezke proteina-eskakizun handiak dituzten behi edoskitzaileentzako (esne-kopuru handia ekoizten dutenentzako) anoetan. Proteina gordinaren kopuru handia daukatenez eta errumeneko degradazioarekiko erresistenteak direnez, esne-behiaren aminoazidoen hornikuntza hobetu egiten da. Animalia-proteinazko azpiproduktuek hezurrak dauzkatenean, elikagai horiek kaltzio- eta fosforo-iturri onak dira. Adibidez, hezur-irina eta gatza, normalean, nahikoa izan ohi da mineral-gehigarri gisa larrean jaten ibiltzen diren behientzat. Animalia-proteinazko azpiproduktuak ez dira gutiziagarriak izan ohi, eta behi batzuek arbuiatu egiten dituzte usaina hartzen dutenean. Animalia-proteina mailaka sartu behar da anoan, aberea ohitu dadin. Askotan, gutiziagarritasuna hobetzeko, melazarekin nahasten dira garau-nahastean edo anoa osoaren nahastean. Animalia-jatorriko proteina-gehigarri asko zailak dira degradatu gabe edo mantenugairik galdu gabe prozesatzen eta biltegiratzen. Prozesatzeko, presiopeko lurrunaz egosi behar dira eta bero lehorra erabiliz, azkar deshidratatu behar dira. Azpiproduktu hauek lehortu edo deshidratatu ezin badira, hotzean gorde behar dira. Bakterio patologikoak deuseztatzeko egosten ez badira, infekzio-iturria izan daitezke. Bestalde, gehiegizko beroak proteina-kopurua murrizten du. Hiltegietako azpiproduktuen kalitatea aldatu egiten da, nahastean sartu diren animalien parteen arabera.

Esnearen azpiproduktuak Esnearen azpiproduktuak, batzuetan baserrian bertan ekoizten dira. Gazura eta esne deskrematua oso gutiziagarriak dira eta txahal gazteak elikatzeko erabili ohi dira.

Animalia-jatorriko proteinak errumeneko degradazioarekiko erresistenteak dira eta kaltzio- eta fosforo-iturri onak izan daitezke.

LANBIDE EKIMENA

157


Elikagaia

ML1

Azalpena

Energia2

PG4

Oharrak

Hegaztiengandik eta beste animaliengandik ateratako azpiproduktuak Odol-irina

Odol lehorra eta ehoa.

93

1,5

> 85

Gehienez, egunean 250 g eman behar zaio behi bakoitzari.

Okela-irina

Jangarriak ez diren organoak, heste garbiak, fetuak eta zenbait kanal. Ez dute eduki behar ilerik, odolik, aporik, adarrik ez eta urdaileko edukirik.

93

1,6

50-55

Egunean 1 kg baino gutxiago eman behar zaio behi bakoitzari, eragin kaltegarriak saihesteko.

Okela-irina eta hezurrak

Nahasteak duen fosforoaren % 4,4 hornitzen du.

93

1,6

50-55

Egunean, gehienez, 1 kg eman behar zaio behi bakoitzari. Kaltzio- eta fosforo-iturri ona da.

Luma hidroliza-tuzko irina

Hegaztien lumak, presiopeko beroz tratatuta.

93

1,5

70-92

Kalitate eskaseko proteina dauka, baina sufre-iturri ona da. Egunean, gehienez, 0,5 kg eman behar zaio behi bakoitzari.

Kalitate bikaineko proteina dauka. Kontzentratu-nahastean % 5 baino gutxiago erabili behar da. Kaltzio- eta fosforo-iturri ona da.

Itsas azpiproduktuak Arrain-irina

Lehortutako eta ehotako arrain osoak edo mekanikoki olioa atera gabeko arrainen zatiak.

Arrainak prozesaArraina prozesatu tzeko erabiltzen ondorengo den uretatik ateradisolbagarriak tzen den produktu deshidratatua.

92

1,5-1,8

65-70

92

2,0

60-65

Arraina prozesatu ondorengo disolbagarriak arrain-irinari eransten zaizkio.

Esnearen azpiproduktuak Esne osoa

Behi-esne osoa.

12

3,0

27

Elikagairik onena behi-aziendako abere gazteentzat.

Esne deskrematua

Koipea atera ondoren gelditzen den esne-hondakina.

10

2,1

32

Oso gutiziagarria da.

Gazura

Gazta egiteko esnea gatzatzen denean ateratzen den likido horixka.

7

1,9

14

Azukre sinpleen kopuru handia dauka eta mugarik gabe erabil daiteke, beti ere, garbi eta fresko mantentzen bada.

1

Elikagaia freskoak daukan materia lehorraren ehunekoa Edoskitze-energia garbia, Mcal EEG / kg ML-etan 3 Proteina gordina, elikagaiaren materia lehorraren %-tan adierazita. 2

7.9 taula. Animalia-proteinaren iturrien gida.

LANBIDE EKIMENA

158

Abere Hazkuntza

7.4

Mineralak

Mineralak eta bitaminak oso garrantzitsuak dira edozein abereren anoan. Mineralen kopurua desorekatuta badago, urria bada edo gehiegizkoa bada, arazo larriak sor daitezke. Bitaminen ondoriozko intoxikazioa, ordea, bakana izan ohi da, baina bitamina-gabezia ohikoa da, eta, ondorioz, galera ekonomiko onartezinak gertatzen dira. Esne-behiei dagokienez, makromineral garrantzitsuenak honako hauek dira: sodio kloruroa (NaCl), kaltzioa (Ca), fosforoa (P) eta batzuetan magnesioa (Mg) eta sufrea (S). Bitaminei dagokienez, garrantzitsuenak A, D eta E bitaminak dira. Negu edo urte-sasoi lehor luzea duten eremuetan A bitaminaren gabeziak izan ohi dira. errumeneko mikrobioek B taldeko bitaminak, C bitamina eta K bitamina sintetizatzen dituzte. Urea eta gantzak salbu, elikagai guztiek gutxieneko mineral-kopurua daukate. Mineral-kontzentrazioak aldatu egiten dira, landare-motaren arabera eta landareak ekoiztu diren lurraren arabera. Abereak ez du elikagaiak daukan mineral-kopuru osoa erabiltzen. Abereak dauden formaren arabera erabili ohi ditu mineralak. Adibidez, zenbait azidorekin (azido oxalikoarekin eta zitratoarekin) batera kaltzioa ezin da eraginkorki xurgatu. Agente uztartzaileen afinitatea hautakorra da mineralen zenbait elementurekiko, eta afinitate horren arabera, mineral bat edo bestea erabiliko dute. Prozesu horren eraginez, normalean erabilgarriak diren mineralen gabezia sor daiteke. Aziendaren elikaduran erabil daitezkeen mineral-gehigarrien hiru iturri daude: 1. Hezurrak, oskolak edo ehun konektiboak dauzkaten azpiproduktuak. 2. Haitzetatiko mineral-iturri naturalak. 3. Kimikoki sintetizatzen diren mineralen konposatuak.

Kaltzioa Esnea ekoizten dutenean, abereek askoz ere kaltzio gehiago behar izaten dute (7.10 taula). Edoskitzaroan dauden esne-behien dietan kontzentratuen edo siloan gordetako artoaren kopuru handiak erabiltzen direnean, nahitaez, behiei kaltzio-gehigarria eman behar zaie anoan. Dietan leguminosoen proportzioa handia denean, ez da kaltzio askorik gehitu behar.

LANBIDE EKIMENA

159


Bazken kaltzio-kopurua Mundu osoan zehar bildutako 1.200etik gora laginetan, batez besteko kaltzio-kopurua materia lehorraren kilo bakoitzeko 9 g izan zen, eta gehienezko eta gutxieneko kopuruak, hurrenez hurren, materia lehorraren kilo bakoitzeko % 1 eta % 40 izan ziren. Eremu epeletako bazkek, batez ere, leguminosoek, tropikoan ekoizten direnek baino kaltzio-kopuru handiagoa edukitzeko joera dute (7.10 taula). Batez beste, leguminosoek gramineoek baino hiru aldiz kaltzio gehiago eduki ohi dute, gutxi gorabehera. Espeziea eta eremua dena delakoa izanda ere, bazkaren belar-edukiak, zurtoin-edukiak baino bi aldiz kaltzio gehiago dauka. Bazkek daukaten kaltzio-kontzentrazioaren arabera, lurrak daukan kaltzio trukagarriaren eta beste elikagai batzuen kopurua (nitrogenoarena eta potasioarena batez ere) zein den jakin dezakegu. Lurrari karea edo kaltzio karbonatoaren kopuru handia daukan beste ongarri bat erantsiz gero, bazken kaltzio-kontzentrazioa handiagotu egingo da neurri batean. Siloan gordetako artoak kaltzio-kopuru txikia du. Artoaren zurtoinak 3,8 g Ca/kg ML dauka, baina garauek 0,3 g Ca/kg ML baino ez daukate. Beraz siloan gordetako artoak garau-kopuru handiagoa duen heinean, kaltzio-kopuru txikiagoa edukiko du.

Kontzentratuen kaltzio-kopurua Kontzentratu gehienek kaltzio-kopuru txikia eduki ohi dute. Hala ere zenbait azpiproduktu kaltzio-iturri onak dira: 1. Animalia-proteinaren azpiproduktuak (hezurdun okela-irinak: 60-110 g Ca/kg ML, arrain-irinak: 40-60 g Ca/kg ML. 2. Melazak: 10-17 g Ca/kg ML.

LANBIDE EKIMENA

160

Abere Hazkuntza

Bazkei erantsi behar zaien kaltzio-kopurua Bazka

Leguminosoak

Gramineoak

Eremu epeleko bazkak

14,2

3,7

Eremu tropikaleko bazkak

10,1

3,8

—

2,5-3,0

Siloan gordetako artoa Behia

Dietan erantsi beharreko kaltzio-kopurua

Ernaldian dauden behiak eta behi lehorrak

3,9

Edoskitzaro goiztiarrean

7,7

Edoskitzaroaren erdialdean eta amaieran

4,3-6,6

7.10 taula. Esne-behien anoan, bazkari eranstea gomendatzen den kaltzio-kontzentrazioa (g/kg ML-etan adierazita).

Kaltzio-iturri gehigarriak Dietak kaltzio-gabezia duenean, gehigarri gisa karea edo kaltzio karbonatoa erabiltzea gomendatzen da. Mineral askok kaltzioa eta fosforoa daukate hainbat proportziotan.

Fosforoa Kaltzioarekin gertatzen den bezala, esnea ekoizten dutenean behiek potasio-erreserba handiak behar izaten dituzte. Fosforo-gabezia duten larreetan bazkatzen duten behiei fosforo-gehigarria emanez gero, esne-ekoizpena % 40 handiagotu daiteke (3600-4150 kg/behi), gehigarria ematen hasi eta hilabetera. Horrez gain, fosforoa ezinbestekoa da ugaltzeko. Askotan, fosforo-gabeziaren lehenbiziko seinalea araldian sexu-jokabiderik ez izatea da.

Bazken fosforo-kopurua Bazka gehienek fosforo-kopuru txikia daukate. Mundu osoan zehar bildutako 1823 laginen araberako batez bestekoa 2,8 g/kg ML izan zen. Eremu epeletako bazkek, bazka tropikalek baino fosforo gehiago eduki ohi dute (3,5 g/kg ML eta 2,3 g/kg ML, hurrenez hurren). Leguminosoek gramineoek baino fosforo gehiago eduki ohi dute (3,2 g/kg ML eta 2,7 g/kg ML, hurrenez hurren). Kaltzioarekin gertatzen ez den bezala, bazka-landareen zurtoinek eta hostoek daukaten fosforo-kopuruan ez dago desberdintasun handirik. 7.11. taulan ikus daitekeenez, bazkak daukan fosforo-kopurua txiki samarra da, edoskitzen ari den behiak dituen premiekin konparatuz. Beraz, esne-behien anoetan fosforo-gehigarria beharrezkoa izan ohi da. Lurrean, batez ere fosforo gutxi daukan lurrean, fosforozko ongarria erabiliz gero, bazkaren fosforo-kopurua asko handiagotzen da. Ongarri nitrogenatua erabiliz gero, ordea, landareen hazkuntza areagotu egin ohi da, baina bazken fosforo-kopurua murriztu egin ohi da. Leguminosoak eta gramineoak nahastuta dituen larrean, fosforoak, gramineoen hazkuntzan baino eragin handiagoa du leguminosoen hazkuntzan.

LANBIDE EKIMENA

161


Beraz, mota horretako larreetan bazkatzen duten abereen erreakzioa, leguminosoen proportzioa handiagoa izan ohi delako izango da, zeren leguminosoek proteina-kopuru handiagoa baitaukate eta, ondorioz, jandako bazka-kopuruan eragin ongarria baitute.

Bazken fosforo-kopurua Bazka

Leguminosoak

Gramineoak

Eremu epeleko bazkak

3,7

3,3

Eremu tropikaleko bazkak

2,5

2,1

Siloan gordetako artoa

—

1,9-2,2

Behia

Beharrezko fosforo-kopurua

Ernaldian dauden behiak eta behi lehorrak

2,4

Edoskitzaro goiztiarrean

4,8

Edoskitzaroaren erdialdean eta amaieran

2,8-4,1

7.11. taula. Bazken eta kontzentratuen fosforo-kontzentrazioa eta esne-behien anoetan gomendatzen diren fosforo-kontzentrazioak (g/kg ML-tan adierazita).

Fosforo-iturri gehigarriak Hezurdun animalien azpiproduktuak salbu, kontzentratuak ez dira fosforo-iturri onak izan ohi. Okelaeta hezur-irinak 50 g/kg ML baino gehiago eduki dezake. Kaltzio-fosfatoa ere asko erabili ohi da fosforo-iturri gehigarri gisa, zeren beste iturrien aldean erabilgarritasun erlatibo oso handia baitu. Haitzetako fosfato asko, fosforo-gehigarri gisa segurtasunez erabili baino lehen, prozesatu egin behar izaten dira, gehiegizko fluorina kentzeko.

Laburpena Bazkak ¾

Landareak heltze-etapa berean daudenean, behiek gramineoak baino leguminoso gehiago jateko joera dute.

¾

Abereak erabil dezakeen proteina-kopurua azkar murrizten da, landarea heltzen den heinean.

¾

Materia lehor digerigarriaren gehienezko errendimendua honako etapa hauetan lortzen da:

¾

9

Gramineoei dagokienez, ernamuin-etapatik loreen eskrezentziara bitartean.

9

Leguminosoei dagokienez, ernamuin-etapan.

Labore-hondakinak eta antzeko beste landare batzuk elikagai pobreak dira eta gehigarri egokiak behar izan ohi dituzte.

LANBIDE EKIMENA

162

Abere Hazkuntza

Kontzentratuak ¾

Garauak eta zerealak eta dagozkien azpiproduktuak energia-kopuru handiko elikagaiak dira esne-behientzat, baina proteina-kopuru txikia eduki ohi dute.

¾

Zereal-garauek karbohidrato-iturri ezin hobeak dira (almidoiak). Karbohidrato horiek erraz hartzitzen dira eta dietako energia-kontzentrazioa handiagotu egiten dute. Baina, dietan zereal-garau gehiegi emanez gero, abereek gutxiago mastekatzen dute eta errumenaren funtzio egokia eta esnearen koipe-kopurua murriztu egiten dira.

¾

Garagardogintzako eta distilategietako garauen azpiproduktuak, astiro digeritzen diren karbohidratoen eta proteinaren iturri onak dira.

¾

Sustraiak eta tuberkuluak karbohidrato-iturri onak dira. Erraz hartzitzen dira, baina proteina-kopuru txikia daukate.

¾

Azukrearen industriako azpiproduktuek zuntz digerigarrien kopuru handia (erremolatxa-mamiak) edo azukre sinple asko (melazak) eduki ohi dituzte, eta, ondorioz, elikagai oso gutiziagarriak dira.

¾

Olio-haziek lipido-kopuru handia daukate eta, ondorioz, energia askoko elikagaiak dira.

¾

Olio-hazien irinek proteinadun elikagaiak izan ohi dira esne-behientzat.

¾

Leguminosoen haziek elikadura eragozten duten substantziak dauzkate, baina egoki prozesatu ondoren energia- eta proteina-iturri bihurtzen dira.

¾

Animalia-jatorriko proteinak erresistenteak dira errumeneko degradazioarekiko eta kaltzio- eta fosforo-iturri onak izan daitezke.

¾

Animalia-jatorriko gehigarriak egoki tratatu behar izaten dira, infekziorik transmititu ez dezaten.

Mineralak ¾

Leguminosoek gramineoek baino kaltzio gehiago daukatenez, leguminosoetan oinarritzen diren dietek kaltzio-gehigarri gutxiago behar izaten dute.

¾

Esne-behien anoetan beharrezkoa izan ohi da fosforo-gehigarria, zeren bazkek, behiaren eskakizunekin konparatuz, fosforo gutxi baitaukate.

LANBIDE EKIMENA

163


8 KALITATE ONEKO ESNEA LORTZEKO ELIKADURA 8.1

Esnearen koipearen eta proteinaren jatorriak Errumena edo zaku handia: digestioak koipean eta proteinan duen eragina

Hausnarkariek elikagaiak hartzitu egin behar dituzte digeritu baino lehen. Hartzidura hori errumen edo zaku handian egiten da, bi motako mikroorganismoen, hau da, bakterioen eta protozooen, eraginez. Mikroorganismo horiek elikagaiak metabolizatu egiten dituzte eta galtzen diren hondakinak, beroa eta metano gasa eta erregai energetiko gisa erabiltzen dituzten gantz-azido lurrunkorrak (azido azetikoa, azido butirikoa eta azido propionikoa) sorrarazten dituzte. Errumenean ingurune egokia sortu behar da, bakterioek eta protozooek baldintzarik onenetan lan egin dezaten eta elikagaiak ahalik eta ondoen aprobetxa ditzaten. Baldintza horiek honako hauek dira: `

pH = 5,4-6,9. pH-a edo azidotasun-maila aldatu egiten da elikagai-motaren arabera eta elikagaia jan denetik pasatu den denboraren arabera.

Hausnarkariek elikagaiak hartzitu egin behar dituzte digeritu baino lehen. Hartzidura hori errumenean egiten da eta bi motako mikroorganismoek lan egiten dute, hots, bakterioek eta protozooek. Errumenean elikagaien arteko oreka badago: `

pH-a 6,1-6,6koa izango da (egokiena esne-behientzat).

`

Hartzidurak ez dira izango, ez azkarregiak ez eta motelegiak ere, eta, ondorioz, gantz-azido lurrunkorren nahaste egokia eta proportzionatua sortuko da: 9 AZIDO AZETIKOA: % 45-70. 9 AZIDO PROPIONIKOA: % 15-25. 9 AZIDO BUTIRIKOA: % 5-15.

`

Esnetan koipe- eta proteina-kopuru egokiak lortuko dira.

LANBIDE EKIMENA

164

Abere Hazkuntza

Bakterioak Bakterioek karbohidratoak (zelulosa, almidoia, azukrea) erabili ohi dituzte energia-iturri gisa, gantz-azido lurrunkorrak sortzeko. Horrez gain, elikagaien proteina degradatu egiten dute eta, ondorioz, amoniakoa sortzen dute. Amoniako hori, gero, nitrogeno-iturri gisa erabiltzen dute euren proteinak sintetizatzeko. Mikrobio-proteina hori erabilgarriena da esne-proteina fabrikatzeko. ¾

Anoan almidoi-kopuru handiagoa sartzen den heinean, bakterio-kopurua handiagotu egiten da; baina almidoiak eransten jarraituz gero, azidosia eragin daiteke eta, azidosiaren eraginez, bakterioak hil egiten dira.

¾

Zuntz asko (belar lehorra, lastoa) daukaten anoek, bakterio-kopuru txikiagoa sortzen dute errumenean.

Errumeneko bakterio-mota nagusiak, elikagai jakin batzuk bitan banatzen espezializatuta daude (ikus beheko taula).

Protozooak Protozooek ezin dute, bakterioek egiten duten bezala, zelulosa bitan banatu eta proteinarik gabeko nitrogenoaren arabera proteinak sintetizatu. Hori konpentsatzeko, hausnarkariek barau-aldietan erabiliko dituzten azukreak metatzen dituzte beren baitan.

Errumeneko hartziduren ondoriozko produktu nagusiak esnearen osagaiak lortzeko erabili ohi dira (ikus beheko taula).

EGINKIZUNA

NAGUSIKI EKOIZTEN DUTEN GANTZ-AZIDOA

pH EGOKIA

ZELULOTIKOA K

Zelulosa hartzitzea (bazkena)

AZETIKOA

Altua (6-7)

AMILOTIKOAK

Almidoia hartzitzea (kontzentratuena eta siloan gordetako artoarena)

PROPIONIKOA

Bitartekoa (5,5-6)

BUTIRIKOA

Baxua (4,8-5,4)

BAKTERIO-MOTA

Azukreak hartzitzea (belar SAKAROLITIKOAK samurrena, arbiena eta mamiena).

Azido azetikoak, nagusiki, esnearen koipea sintetizatzeko balio du. Azido azetikoa esne-proteina sintetizatzeko beharrezkoa den glukosaren aitzindaria da. Azido butirikoak ere esnearen koipe-ehunekoa handiagotzen du.

LANBIDE EKIMENA

165


Beraz, esne-behia elikatzeko, lehenbizi, errumeneko flora elikatu behar da, zeren, han, bakterioek eta protozooek elikagaien digestioaren bitarteko gisa jarduten baitute.

Esnearen koipea `

ESNEAREN KOIPEA gantz-azido izeneko unitateez osatuta dago. 9 Gantz-azido horietako gehienak errapean sintetizatzen dira, gantz-azido lurrunkorren arabera (batez ere azido azetikoaren arabera). Azido horiek, lehen ikusi dugunez, errumeneko hartziduren ondorioz sortzen dira. 9 Gainerakoak, behiaren erreserbako gantzetatik (batez ere edoskitzaroaren hasieran argaltzen direnean) eta gantz-kopuru handia duten elikagaietatik datoz.

`

Beraz, ESNEAREN KOIPE-EHUNEKOA, batez ere, azido-azetikoren hornikuntza onaren araberakoa da: 9 ANOAK

DAUKAN BAZKAREN BIDEZ

(hartzitzen denean azido azetikoa sortzen duenaren bidez)

esnearen koipearen % 50 lortzen da. 9 GORPUTZ-ERRESERBAKO GANTZAREN BIDEZ, gantz-azidoen % 20 lortuko dugu. 9 Gainerako koipea

ELIKAGAIETATIK

dator zuzenean: dietan beharrezkoa da gutxieneko gantz-

-ekarpena sartzea, baina gehiegi sartzea, kaltegarria izan daiteke.

Esnearen proteina `

ESNEAREN PROTEINA neurtzen dugunean, proteina gordina neurtzen dugu, hau da, guztizko nitrogenoa. Nitrogeno horren parterik handiena esnearen proteinez osatuta dago, baina parte txiki bat (% 5) proteinarik gabeko nitrogenoa da (PGN). 9 Proteinak errapean sortzen dira

AMINOAZIDOEN

arabera. Aminoazido-iturri nagusiak honako

hauek dira: −

Mikrobio-proteina (% 70eraino).

−

Degradatu ezin daitekeen proteina-kopuru handia daukaten elikagaiak, edo by-pass-a.

9 PGN gehiena

UREA

da. Urea hori odoletik hartzen da zuzenean, eta esneak edukiko duen

urea-kopurua anoaren ezaugarrien araberakoa izango da. Horregatik, esneak daukan urea zehaztuta, abereei ematen diegun anoak zenbateko proteina degradagarria daukan jakingo dugu.

LANBIDE EKIMENA

166

Abere Hazkuntza

`

Tasa-butirikoan edo gantz-ehunekoan duen eraginarekin konparatuz, elikadurak ez du hainbesteko eraginik PROTEINA-EHUNEKOAN. Proteina-ehunekoa, batez ere, errumeneko mikrobioek, proteinak sintetizatzeko adina energia eta nitrogeno izatearen araberakoa da. BATEZ BESTEKO KOIPE- ETA PROTEINA-KOPURUAK NAFARROAN

KOIPE-%

PROTEINA-%

(Iturria: Lekunberriko Institutu Laktologikoaren Urtekaria)

8.2

Elikagaiek esnearen koipean eta proteinan duten eragina Zuntz-elikagaiak

Zuntz-kopuru handia daukaten elikagaiak esnearen koipearen aitzindariak dira, zeren zelulosa-kopuru handia baitaukate (flora zelulolitikoak behar duen substratua):

ELIKAGAIEN ZUNTZA

Flora zelulolitikoa

AZIDO AZETIKOA

ESNEAREN KOIPEA

ZUNTZ-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK honako hauek dira: larreko belar lehorra, siloan gordetako larrea, leguminosoak: belar lehorrak eta siloan gordetakoak, siloan gordetako artoa... Azken hori erabilita, belarra erabilita baino proteina-ehuneko handiagoa lortuko dugu esnetan, zeren garauek almidoi-kopuru handia baitaukate (materia lehorraren % 25-30) eta belarrak baino energia-

LANBIDE EKIMENA

167


-kontzentrazio handiagoa baitauka. Esnearen koipe-kopurua ere handiagoa izango da, belar lehorrezko edo siloan gordetako belarrezko anoekin konparatuz.

Horrez gain, ZUNTZAK DIGERIGARRIA IZAN BEHAR DU ETA GUTXIENEKO LUZERA EDUKI BEHAR DU: ¾

LIGNINA-KOPURU HANDIA DUTEN ZUNTZAK. Flora zelulolitikoak ezin die zuntz hauei eraso egin (ez dira digerigarriak) eta, beraz, hausnarkariak ez ditu aprobetxatzen. Horrek landarea mozteko sasoiarekin du zerikusia: landarea zenbat eta beranduago moztu, are lignina-kopuru handiagoa edukiko du. Hortaz, gehiegi lignifikatutako bazkak erabiliz gero, esnearen koipe-ehunekoa txikiagotu egingo da.

¾

BAZKA EHOAK EDO TXIKITUAK. Adibidez, alpapa pikortsu deshidratatua, bazka-arto pikortsu deshidratatua, gehiegi txikitutako siloan gordetako bazkak edo unifeed-aren bidez gehiegi txikitutako nahasteak. Bazka hauek kaltegarriak dira esnearen koipeari dagokionez, zeren zuntzen luzera laburtu egiten baita, eta, ondorioz: 9 Abereak gutxiago mastekatzen ditu eta listu gutxiago jariatzen du. Errumenean azidotasun handiagoa egongo da, eta, horren eraginez, flora aminolitikoaren eta sakarolitikoaren (azido propionikoa sorrarazten duten hartzidurak eragiten dituztenak) garatu egiten dira. Elikagaiok bazka gisa baino gehiago, kontzentratu gisa jarduten dute. 9 Bazka hauek azkarregi pasatzen dira errumenean zehar. Eta errumeneko hartzidurak egokiak izateko, gutxieneko denbora behar da, bakterio azetikoek jardun dezaten.

Oro har, kalitate oneko bazkak zuntz-iturririk egokiena dira errumenak ondo funtziona dezan. Bazka astunak edo kalitate eskasekoak ez dira oso digerigarriak izaten, eta energia-kopuru txikia eduki ohi dute. Zenbait kasutan, esne-kopuru handia ekoizten duten behiek, bazka-mota hau jaten badute, energia lortzeko, proteinak erabili behar izan ditzakete, eta, ondorioz, esnearen proteina-kopurua txikiagotu egingo da.

Zuntz-kopuru handia daukaten elikagaiek esnearen koipearen aitzindari dira, zelulosa-kopuru handia daukatelako (flora zelulolitikoarentzako substratua).

Zuntz-kopuru txikia daukaten elikagaiak Zuntzik gabeko karbohidrato-kopuru handia daukaten elikagaiak dira. Almidoiz eta azukrez osatuta daude. Bi mantenugai horiek flora amilolitikoak eta flora sacarolitikoak hartzitzen dituzte eta, ondorioz, batez ere azido propionikoa sortzen dute.

LANBIDE EKIMENA

168

Abere Hazkuntza

ALMIDOIAK

Flora amilolitikoa

AZIDO PROPIONIKOA

GLUKOSA

ESNEAREN PROTEINA

ALMIDOI- ETA AZUKRE-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK honako hauek dira: ¾

ZEREAL-GARAUAK (garia, garagarra, artoa). Almidoi-kopuru handia daukate (ML-aren % 50-70) eta, beraz, energia-kopuru handi samarra hornitzen dute. Almidoia azkar hartzitzen da (hala ere, zereal-motaren arabera, almidoi batzuk beste batzuk baino astiroago degradatzen dira).

¾

MANIOKAK eta PATATAK ere almidoi-kopuru handia daukate.

¾

BAZKA SAMURRAK (batez ere ray grass deritzenak). Arbiek edo melazek azukre-kopuru handiak dauzkate eta, beraz, proteina-tasa areagotzen dute.

¾

SILOAN

GORDETAKO ARTOA.

Almidoi-kopuru handia daukan bazka bakarra da (ML-aren %

30eraino). Horrez gain, nahikoa astiro degradatzen da. Oro har, almidoiak eta azukreak zuntzaren aldean oso azkar hartzitzen dira; beraz, gehiegi jaten emanez gero, errumenean hartzidura azetikoa murriztu egiten da eta, ondorioz, esnearen koipe-ehunekoa txikiagotu egingo da.

LANBIDE EKIMENA

169


Gantz-kopuru handia daukaten elikagaiak GANTZ-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK HONAKO HAUEK DIRA: ¾

AZPIPRODUKTU HEZEAK. Sagar-mamia, laranja-mamia eta tomatearen azpiproduktua.

¾

PENTSUEN

LEHENGAIAK.

Kotoi-hazia, haziei olioa kendu ondoren sortzen diren opilak (kokozko,

palmazko edo kakahuetezko opilak), eta garauen azpiproduktuak, adibidez, artoaren DDG-ak. Anoan gantza sartzen dugunean, kantitateaz gain, kalitatea (gantz-mota) ere kontuan hartu behar dugu. By-pass izeneko gantzak dauzkaten elikagaiak dira interesgarrienak, zeren errumenean gehiegi degradatzen den gantzak zuntzak inguratzen baititu eta ez baitu zuntzok hartzitzen uzten (hesi-efektua). Bestalde, gantzak eragin toxikoa izan dezake errumeneko bakterioengan. By-pass deritzon efektua eragiten duten gantzak, kaltziozko xaboiak eta kotoi-hazi osoa dira. Landare-gantzak edo pentsuak fabrikatzeko erabili ohi diren lehengaiak (azken hauek landare-gantzen hondakin asko eduki ohi dituzte), gehiegi erabiliz gero, oso kaltegarriak dira esnearen koipe-kopuruari dagokionez. Adibideak: oleinak, artoaren DDG-ak, koko-irinak, palma-irinak, arrain-irinak. Gantz-gehigarriak erabiltzea garrantzitsua da, batez ere, edoskitzaroaren hasieran, zeren, behiak esne-kopuru handia ekoizten duenez, ezin baitu behar duen energia mantentzeko adina elikagai jan.

Elikagai proteikoak Normalean, bakterioek behar adina proteina sintetizatzen ez badute, ez da nitrogeno-faltagatik izaten, energia-faltagatik baizik. Anoak daukan proteina-kopuruak errumeneko bakterioentzako amoniako-ekarpen egokia eta degradatu gabe hesteetara pasatzen den proteina-kopuru egokia (by-pass proteina) ziurtatu behar ditu. PROTEINA-KOPURU HANDIA DAUKATEN ELIKAGAIAK HONAKO HAUEK DIRA: ¾

OLIO-HAZIEN

OPILAK ETA IRINAK.

Olioa atera ondoren lortzen dira. Adibideak: soja, kakahueteak,

kotoi-haziak, lihoa, kokoa eta palma. ¾

ANIMALIA-JATORRIKO ELIKAGAIAK: arrain-, okelaeta hezur-irinak. Elikagai hauen proteina zaila da degradatzen eta, beraz, bay-pass proteina gisa erabil daitezke. Horrez gain, elikagai hauek mineral-iturri ona dira.

Elikagaien bidezko proteinek ez dute eraginik esnearen koipe-ehunekoan; gehiegi egoteagatik errumenaren funtzionamendu egokia eragozten ez badute, behintzat (errumenean amoniakoa metatzen delako).

LANBIDE EKIMENA

170

Abere Hazkuntza

8.3 `

Anoak esnearen koipe-ehunekoan duen eragina Esnearen kalitatea ahalik eta onena izan dadin, BAZKA/KONTZENTRATUAK erlazioak (materia lehorraren kg-tan), gutxienez, 60/40 izan behar du. Bazkatzat joko ditugu, berde daudenean edo gutxieneko zuntz-luzerarekin (≥ 4) gorde ondoren jaten diren zuntz-elikagaiak. Beraz, anoa egiteko arau gisa, gutxienez, anoaren materia lehorraren % 21 ZAD (zuntz azido detergentea) izan dadin saiatu behar dugu. Ez dugu ahaztu behar ZAD horrek digerigarria izan behar duela, hau da, lignina-kopuru txikia eduki behar duela. Hori eginez gero, esnearen koipe-ehunekoa egokia izateko baldintzak ezarriko ditugu. 9 BAZKA

TXIKITUEN

zuntzaren luzera txikiagotzen denean, bazka gisa baino gehiago,

kontzentratu gisa jarduten dute eta, ondorioz, esnearen koipe-kopurua murriztu egiten da. Adibideak: alpapa pikortsu deshidratatua, bazka-arto pikortsu deshidratatua. 9 GEHIEGI

TXIKITUTAKO BAZKAK,

siloan gordetakoek zein belar lehorrek edo deshidratatuek,

murriztu egiten dute esnearen koipe-kopurua. Adibideak: gehiegi txikitutako siloan gordetako gramineoak edo leguminosoak, gehiegi txikitutako unifeed-aren bidez egindako bazkak, alpapa deshidratatua, alpapa-kuboak. 9 OSO

DIGERIGARRIAK EZ DIREN BAZKAK

(garaudun larreak, larre berdeak, belar lehorrak edo

siloan gordetako bazkak, alpapa-belar lehor loratuak...). Bazka hauen bidez elikatuz gero, abereak ez du nahiko energia hartzen eta, ondorioz, esnearen proteina-ehunekoa murriztu egiten da. Kasu honetan, anoan zuntz digerigarriaren baten (erremolatxa-mamiaren edo garagardo-patsaren) kopuru jakin bat sartuz gero, tasa butirikoa eta tasa proteikoa hobetu egiten dira.

`

Anoan sartzen diren KONTZENTRATUEN KOPURUAK, beraz, ez du guztizko materia lehorraren % 50 gainditu behar, baina egokiena, % 40ra ez iristea da. Horrez gain: 9 Beti astiro-astiro sartu behar dira, inoiz ere ez bat-batean. 9 Zatituta eman behar dira. Ematen den kontzentratu-kantitatea gehiago zatitzen den heinean, esnearen koipe-ehunekoa hobeto mantenduko da eta anoa, oro har, gehiago aprobetxatuko da. Hori, esne asko ekoizten duten behiei dagokienez da garrantzitsua, zeren, behiok kontzentratu-kopuru handiak jaten baitituzte. Unifeed anoa osoak emanez gero, eta kontzentratuen banagailu automatikoak erabiliz gero, esnearen kalitatea hobetu egingo da. 9 Kontzentratuek neurriz hartzitu behar dute. Errumenean azkarrago hartzitzen diren almidoiek esnearen koipe-kopurua txikiagotzea eragiten dute. Adibidez, esnearen koipe-kopuruari dagokionez, garia garagarra baino txarragoa da eta garagarra artoa baino txarragoa.

LANBIDE EKIMENA

171


`

GANTZA, gehienez, anoaren materia lehorraren % 5 izango da. By-pass gantzak badira, gehiago sar daitezke. Kontuan hartu behar da gehiegizko gantzek zelulolisia inhibitzen dutela eta, beraz, kaltegarria dela esnearen koipe-kopuruari dagokionez.

Gantz kaltegarrienak, gehiegi erabiltzen badira, landare-gantzak edo pentsuak fabrikatzeko erabiltzen diren eta landare-gantzen hondakin asko dauzkaten lehengaiak dira. Adibideak: oleinak, artoaren DDG-ak, koko-irinak, palma-irinak, arrain-irinak. Errumeneko hartzidurarekiko babestuta dauden gantzek ez dute eragin toxikorik errumeneko florarengan. Adibideak: by-pass gantzak, kaltziozko xaboiak, kotoi-hazi osoak. `

Kontuz BELAR GAZTEEGIAREKIN eta ALMIDOI-KOPURU HANDIEGIA DAUKATEN KONTZENTRATUEKIN.

`

DISOLUZIOA INDARGETZEN DUTEN SUBSTANTZIAK. Sodio bikarbonatoak eta magnesio oxidoak azidosia neutralizatzen dute eta interesgarriak dira esnearen koipe-ehunekoa txikiagotzeko arriskua dagoenean erabiltzeko. Gomendagarriak dira, batez ere, kontzentratu asko dauzkaten anoetan erabiltzeko.

8.4

Anoak esnearen proteina-kopuruan duen eragina

Behiak eman dezakeen proteina-ehunekorik handiena lortzeko, ezinbestekoa da honako puntu hauek kontuan hartzea: `

BEHIAREN ENERGIA-PREMIAK ONDO ASE BEHAR DIRA, batez ere edoskitzaroaren hasieran. Esnearen proteina-kopuruak zerikusi handia du anoak daukan zuntzik gabeko karbohidratoen kopuruarekin. Beraz, anoaren materia lehorraren % 15, gutxienez, ZGK-ek (zuntzik gabeko karbohidratoak) osatuko dute.

Horrez gain, errumenean leunago hartzitzen den zerealen almidoiaren parte bat hesteetara pasatzen da digeritu gabe (by pass efektua), eta, beraz, hobeak dira proteinen ehuneko egokia mantentzeko. Adibidea: artoa. `

BEHAR ADINA AMINOAZIDO HORNITU BEHAR DA. Aminoazidoak ezinbestekoak dira errapean proteinak sortzeko. Behar diren aminoazidoen kopurua lortzeko, anoaren materia lehorraren % 14-18-ak (behiaren ekoizpen-mailaren arabera) proteina gordina izan behar du. Horrez gain, honako alderdi hauek beharrezkoak dira:

LANBIDE EKIMENA

172

Abere Hazkuntza

9 MIKROBIOEN

SINTESI OSO AKTIBOA,

ahalik eta proteina-kopuru handiena lortzeko. Proteinen

sintesi hori bizteko, anoetan erraz hartzitzen diren gluzidoak sartu behar ditugu. Gainera, nitrogeno degradagarriaren kopuru egokia beharko da (ez da gehiegi sartu behar, zeren, bestela, esnearen PGN-aren (proteinarik gabeko nitrogenoaren) kopurua handiagotzea besterik ez baitugu lortuko). 9 NITROGENO-OSAGARRIA. Nitrogeno hau errumenean astiro degradatzen da edo ez da degradatzen eta hesteetan digeritzen da. Proteina-kopurua anoaren materia lehorraren % 5-7koa izatea gomendatzen da (ekoizpen-mailaren eta anoak daukan zuntzik gabeko karbohidratoen ehunekoaren arabera). Proteina horiek oso ondo orekatuta egon behar dute aminoazido mugatzaileei dagokienez (metionina eta lisina), proteinen konposizioa errapeko proteinen sintesia egiteko eskakizunen arabera zuzentzeko. Interesgarrienak animalia-irinak (kutsatu gabeak) edo soja-opilak dira. Azken hauek apur bat berotu egin behar dira, digerigarritasuna murriztu gabe errumeneko degradazioaren aurka babesteko. 9

Elikadura-olioak oso kaltegarriak dira errumeneko bakterioentzat, zeren bakterioek ez baitute mikrobio-proteina sintetizatzen eta proteina-tasa murriztu egiten baita.

Laburbilduz, esnearen proteina-ehunekoa bi iturriren, hau da, energiaren eta nitrogenoaren, arteko orekaren araberakoa izango da.

Zerealen almidoiaren parte bat errumenean leunago hartzitzen da eta digeritu gabe hesteetara pasatzen da (by pass efektua). Horregatik, hobeak dira.

8.5

Esnearen kalitaterik onena lortzeko maneiatze-arauak

Elikadura ondo maneiatzea komeni da, elikagaietan inbertitutako diruari ahalik eta etekinik onena ateratzeko. Beti helburu bat izan behar dugu gogoan, hots, behiak jaten duena, bizitzako edozein unetan behar duenaren arabera ondo egokitzea.

LANBIDE EKIMENA

173


Elikadura maneiatzeari dagozkion gomendio nagusiak honako hauek dira:

Behi-taldea antolatzea Abereen ekoizpenaren arabera, behi-taldea zatitan banatuz gero, zati bakoitzaren eskakizunen araberako anoa presta dezakegu, esnearen gantz- eta proteina-kopuruak hobetzeko.

Elikagaiak banatzeko sistemak ¾

Unifeed-aren bidez egindako anoa erabiliz gero, abereek aldi berean eta orekatuta jango dituzte anoak dauzkan bazkak eta kontzentratuak, eta gantzari eta koipeari dagokionez, ahalik eta kalitate oneneko esnea lortuko dugu (errumenean pH egokia eta orekatua lortuko dugu).

¾

Bazka-kopuru egokia jaten badute eta kontzentratua banatzeko KBA (kontzentratuen banagailu automatikoaz) erabiltzen badugu, anoaren kontzentratu-kopuru egokia izatea eta denboran zehar ondo banatzea ziurtatuko dugu. Ondorioz, esnearen gantz- eta proteina-eduki egokiak lortuko ditugu.

¾

Elikagaiak eskuz eta bereiztuta banatzen ditugunean, janaldi bakoitzean abereek dagozkien bazka- eta kontzentratu-kopuru egokiak jaten dutela ziurtatu behar dugu. Dena den, behiari kontzentratua jaten eman aurretik, abereak bazka jan behar du.

Elikagaiak kontserbatzea Gaizki kontserbatutako elikagaiek errumeneko bakterioen oreka hondatu egin dezakete eta, beraz, esnearen gantz- eta proteina-edukian eragin kaltegarria izan dezakete. Gaizki kontserbatutako elikagaiak honako hauek izan daitezke: ¾

pH altua duten siloan gordetako bazkek (normalean hezetasun handiak eraginda), hartziduran azido-kopuru handiak sortzea eragiten dute.

¾

Hezetasun handiko, gehiegi berotutako edo lizunak dituzten belar lehorrak.

¾

Gaizki kontserbatutako lehengaiak dauzkaten kontzentratuak.

LANBIDE EKIMENA

174

Abere Hazkuntza

Elikagaiak prestatzea ¾

Zapaldutako zerealak erabiliz gero, zereal ehoak erabilita baino esnearen gantz-kopuru handiagoa mantentzea lortuko dugu. Esnearen proteina-tasari dagokionez, biek eragin bera dute.

¾

Unifeed orgaren bidez egindako anoak erabiltzen direnean, elikagaiak gehiegi txikitzea kaltegarria da esnearen gantz-kopuruari dagokionez. Unifeed-ean, anoa homogeneoa lortzeko adina denbora baino ez da nahastu behar.

ESNEAREN GANTZ-EHUNEKOA ELIKAGAIA Larreko belar lehor ona

Handiagotu egiten da

↑

↑ ↓

↓

Alpapa pikortsua

↓ ↑

↑ ↓

Bazka samurra Garagardo-patsa

↑

Erremolatxa-mamia

↑

Karduaren azpiproduktua

↓

Alkatxofaren azpiproduktua

↓

Kotoi-hazia

↓

↑

Alpapa-belar txarra


↑

↑

Zerealak

↓

↑

Patata

↓

↑

Arrain-irina

↓

↑

Melazak

↓

↑

By-pass gantzak

Txikiagotu egiten da

↓

Larreko siloan gordetako bazka txarra Alpapa-belar ona

Handiagotu egiten da

↑

Larreko belar txarra Larreko siloan gordetako bazka ona

Txikiagotu egiten da

ESNEAREN PROTEINA-EHUNEKOA

↑

LANBIDE EKIMENA

175


9 GEHIGARRIAK, IRAULTZA ABEREEN ELIKADURAN Abereen ekoizpen intentsiboari dagokionez, elikadura aldetik konplexuagoak diren elikagaiekin anoa merkeagoak prestatzea eta mantenugaien digerigarritasuna eta metabolismoa hobetzen duten produktuak sortzea, alderdi oso garrantzitsuak dira. Produktu horiek elikadura-gehigarriak edo digestio-aldarazleak dira.

9.1

Digestio-aldarazleak. Kontzeptua eta sailkapena

Espainiako Elikadura Kodearen arabera, abere-ekoizpenak handiagotzeko, hobetzeko edo aldatzeko edo ustiaketa errazteko asmoz, berez elikadura-baliorik ez izan arren, pentsuetan nahita eransten diren substantzia guztiak elikadura-gehigarriak dira. Substantzia hauek ez dute abereentzat kaltegarriak izan behar eta ez dute gizakiontzat ondoriozko arriskurik sorrarazi behar. Apropos luzea den definizio horretan mota askotako produktuak sartzen dira. Moyano-ren sailkapenaren arabera (1995) honako hauek dira: ¾

Antibiotikoak

¾

Kokzidiostatoak eta beste zenbait substantzia sendagarri

¾

Bitaminak, probitaminak eta antzekoak

¾

Oligoelementuak

¾

Hazkuntza-eragileak

¾

Azidotasunaren erregulatzaileak

¾

Entzimak

¾

Mikroorganismo

9.2

Konpondu beharreko arazoa

Dietak eta pentsuak fabrikatzeko sistema modernoak ahalik eta ekoizpen-etekin ekonomikorik handiena lortzeko garatu izan badira ere, pentsuon digerigarritasuna mugatzen duten faktoreak daude. Faktoreok abereari dagozkio, ustiategiko abereen osasun-egoera dena delakoa izanda ere.

Abereari dagozkion arazoak Mantenugaiak digeritzeko eta xurgatzeko sistema gastrointestinalak, nerbio-estimulu eta inhibizioen bidez kontrolatutako sistema baten bidez kontrolatuta dago, eta hormona peptido jakin batzuk egotearen edo ez egotearen arabera funtzionatzen du.

LANBIDE EKIMENA

176

Abere Hazkuntza

Nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren arteko elkarreragin horrek eta dietak aberearen entzima-profila baldintzatzen dute. Erditzeen arteko batez besteko tarteak gero eta laburragoak izatea, titia gero eta lehenago kentzea eta, azken finean, maneiatzean sortzen den estresa (abereak kokatzea, elikadura aldatzea, garraioa...), entzima horien ekoizpena murriztearekin lotuta dauden faktoreak dira, eta, ondorioz, abereak, aldi batean, elikagaiak nekezago digeritzen ditu.

Elikagaiei dagozkien arazoak Anoetan, amilazeoa ez den polisakarido-kopuru handia daukaten zerealak edo oligosakaridoen ehuneko handia daukaten proteina-iturriak sartuz gero, hesteetako edukiaren biskositatea nabarmen handiagotzen da eta elikadura- eta patologia-arazoak sorrarazten dira. Hesteetako kimoaren biskositatearen eraginez, heste-iragapena murriztu egiten da, mantenugaiak nekezago hidrolizatzen dira eta bakterio patogenoak nabarmenki ugaritzen dira. Gero, bakterio proteolitikoek hesteetako substratua hartzitu egiten dute, eta gibelak, sortutako produktuen (amina biogenikoaren eta amoniakoaren) toxikotasuna deuseztatu behar duenez, aminoazido eta immunoglobulina gutxiago ekoizten ditu eta erantzun immunitarioa ahuldu egiten da, eta gaixotasunak hartzeko arrisku handiagoa dago. Horrez gain, hesteetako hartzidura desegoki horren eraginez, beherakoak sor daitezke. Antibiotikoak hesteetako floraren aurkako bakterizida edo bakteriostatiko gisa erabili ohi dira, horrela, flora eta exotoxina patogenoak kenduta, patologia enterikoak kontrolatu egiten dira eta, zeharka, elikadura-frakzioen digerigarritasuna hobetu egiten da.

9.3

Gehigarriak

Abereen espezieek behar dituzten mantenugaien kopuruen zehaztasunak XIX. mendearen hasieran hasi ziren argitaratzen. Anoei buruzko informazioa kimikan, fisikan, eta abarrean izandako aurrerapenekin batera garatu ziren. Abereen elikadurari dagokionez, aurrerapen handienak, zalantzarik gabe, mende honetan garatu dira, batez ere II Mundu Gerraren ondoren. Lehenbiziko abere-ustiategi intentsiboen premiak ase egin ziren, zeren, dietan zenbait gehigarri (bitaminak, mineralak, oligoelementuak, etab.) sartzeari esker, elikagaien kontsumorik txikienarekin abereen ekoizpen handiena lortu baitzen. Hala ere, abereen elikaduran izan den iraultzarik handiena 1980-90 urteetan gertatu zen. Urte horietan, informatika bidezko berariazko kudeaketa-sistema teknikoak eta ekonomikoak sortu ziren; produktu berriak (probiotikoak, entzimak,...) garatu eta komertzializatu egin ziren; mantenugaien digerigarritasunaren arloan aurrerapenak lortu ziren; elikaduraren eta sistema immunologikoaren arteko loturari buruzko ikerketak egin ziren eta pentsuaren pikorrak neurtzeari eta digerigarritasunari garrantzia eman zitzaion. Laburtzeko, aurrerapen horiei esker, orain, korrelazioan jartzen dira, gero eta gehiago, elikadura

eta

ekoizpen-faktoreen

hexagonoa

deritzona:

maneiatzea,

bizilekuak,

gaixotasunak

kontrolatzea, genetika eta parasitoen aurkako jarduera kontrolatzea.

LANBIDE EKIMENA

177


9.4

Gehigarriak edo zuzentzaileak

Pentsua osatzen duten lehengaiak eta proteina-iturriak (artoa, garia, garagarra, soja-irina, okela-irina, etab.) mantenugaien iturri nagusiak dira. Egia da, halaber, pentsu konposatu gehienek ere ez dituztela abere gehienen elikadura-premiak erabat asetzen. Pentsu konposatuak berez izan ditzakeen elikadura-gabeziak konpentsatzeko asmoz, pentsu horri substantzia organikoak eta ez-organikoak erantsiz gero, abereek, ematen zaien anoa janda, ongizatea eta garapena ziurtatzeko gutxieneko elikadura-premiak asetzen dituzte. Hala ere, batzuetan, pentsuarekin elikadura-gehigarriak nahastearen arrazoia, anoari beste lehengai batzuk errazago eranstea izaten da eta gehigarrion elikadura-funtzioak ez da hain garrantzitsua. 1986ko martxoaren 26ko Ministerioaren Aginduaren arabera, elikadura-zuzentzaileei (mineral-nahasteak eta organikoak) ere gehigarriak dei diezaieke. Lege horren bidez Espainiako araudia Europakoarekin parekatzen da, abereen elikaduran erabiltzen diren substantzia eta produktuei dagokienez. Elikadura-gehigarriak bi talde nagusitan bana daitezke. Lehenbiziko taldean mineral sinpleen nahasteak sartzen dira. Mineral-nahaste hauek pentsu konposatua kaltzioz, fosforoz eta sodio kloruroz hornitzen dute. Bigarren taldean zuzentzaileak sartzen dira. Zuzentzaileak bitaminak, substantzia mineralak edota gauza biak hornitzen dituzten gehigarri organikoak dira. Zuzentzaile horiek, gehigarriak eduki ditzakete (adibidez, antibiotikoak), mikroorganismo patogenoen, aminoazido sintetikoen, eta abarren, eragin kaltegarriaren aurka jardunda, digestio-sistemaren xurgatzeko ahalmena handiagotzeko. Elikadura-gabeziak konpentsatzeko, pentsuan osagarri organikoak sartzen direnean, osagarrion % 2 eta ‰ 2 bitartean zuzentzaileak izan ohi dira. Abereen ekoizpena sustatzeko osagaien ehuneko txikiagoa eransten denean, ordea, elikadura-balioa duten gehigarriak izan ohi dira. Legearen arabera zuzentzailearen eta gehigarriaren arteko bereizketa teknologikoa desagertu egin da.

9.5

Zuzentzailea edo gehigarria

Espainiako araudia Europakoarekin parekatzen duen Ministerioaren araudiaren arabera (1986ko apirilaren 14ko EBO eta 1988ko martxoaren 23ko Ministerioko agindua). gehigarriaren definizioa honako hau da: “berez elikadura-baliorik ez izan arren, pentsuetan edo edateko uretan nahastuta, elikagai horien ezaugarrietan edo abereen ekoizpenean eragina duten substantziak dira”. Gehigarriak honako xede hauekin erabili ohi dira: `

TEKNOLOGIKOA. Gehigarriak sartzeak ez du toxikotasunik eragiten abereengan eta lortzen diren produktuetan ez da gehigarrien hondarrik pilatzen.

`

HOBETZEA. Hazkuntza sustatzen duten gehigarrien xedea abereen ekoizpena handiagotzea edo hobetzea eta ustiaketa erraztea da.

LANBIDE EKIMENA

178

Abere Hazkuntza

`

TERAPEUTIKOA. Abere-ekoizpenak bizkortzea.

Jakina, gehigarri gisa substantzia ugari erabil daitezke. Gehigarri gisa erabili ohi diren substantziak honelaxe sailka ditzakegu:

Arruntak Lortzen diren produktuetan inolako kalterik eragiten ez duten gehigarri gisa erabili ohi diren substantzia guztiak dira. Talde honetan honako substantzia hauek sartzen dira: aromatizatzaileak, egonkortzaileak, gelifikatzaileak, oligoelementuak, mineralak, pigmentatzaileak, bitaminak, probitaminak eta aminoazidoak, sintetikoak eta antzekoak, hazkuntzaren sustatzaileak.

Bereziak Toxikoak izan daitezkeen edo jarduera eraldatzailea duten gehigarriak dira. Dosi desegokietan erabiliz gero, jaten dituzten abereengan eragin kaltegarriak izan ditzakete. Talde honetan garrantzitsuenak honako hauek dira: antioxidatzaileak, koloratzaileak, kontserbatzaileak, bitaminak, emulgenteak, etab.

Bestelakoak Abereen ekoizpenak osasun aldetik sustatzeko erabili ohi direnak: antibiotikoak antikokzidiosikoak, probiotikoak, etab.

9.6

Gehigarri nagusien erabilergarritasuna

Antoxidatzaileak Hasierako elikadura-ezaugarriak ez galtzeko, oxida daitezkeen substantziak beranduago honda daitezen edo honda ez daitezen erabili ohi diren substantziak dira. Adibidez, oxidazioak gantzak zaharmintzea eragiten du.

Pigmentatzaileak Karotenoideo asko dauzkaten substantziak dira (batez ere xantofiloak eduki ohi dituzte). Substantzia hauek xurgatu eta arrautzaren gorringoan edo larruazalaren azpiko geruzan metatzen dira. Abereen elikadurari dagokionez, substantzia hauek kontsumitzaileek eskatzen dutenaren araberako kolorea emateko erabili ohi dira. Oilaskoei ematen zaizkien pentsuak egiteko erabili ohi dira, oilaskoen larruazalak kolore egokia izan dezan.

LANBIDE EKIMENA

179


Fungizidak Oinarrizko lehengaiei eta pentsuei erantsita, onddoak eta lizunak edozein egoeratan deuseztatzen dituzten substantziak dira. Lizundutako pentsuak jateagatiko intoxikazioak saihestu egiten dituzte, oinarrizko substratuaren ezaugarriak aldatu gabe. Pentsua egiteko erabiltzen diren lehengaiek edo pentsuak berak gehiegizko hezetasuna badute, onddoak errazago ugaltzen dira. Onddoek entzima eta toxina jakin batzuk jariatzen dituzte, eta toxina horiek elikagaiek eragindako intoxikazioaren ondoriozko sintoma kliniko larriak sorraraz ditzakete. Mota askotakoak erabili ohi dira pentsuetan: kimikoak (organikoak edo ez-organikoak) edo antibiotikoak (onddoentzako berariazkoak) izan daitezke.

Antibiotikoak Gaixotasun infekzioso jakin batzuen intzidentzia murrizteko, terapeutikoak baino txikiagoak diren dosietan eransten diren substantziak dira. Antibiotikoen jarduerak, kasu gehienetan, gehiegizko hesteetako bakterio-flora murrizteko erabili ohi dira. Antibiotikoak erabilita, hazkuntza eta transformazio-indizeak bideratzen dituztenez, ekoizpena hobetu egiten da; abereak estresak eragindako infekzio sekundarioen aurka babestuta egoten dira; infekzio subklinikoak kontrolatu egiten dira; heriotza-tasa murriztu egiten da, eta taldearen homogeneotasuna eta kanalaren azken kalitatea hobetu egiten da.

Azidotzaileak Urdaileko eta hesteetako pH-a mantendu egiten dute, eta, beraz, bakterio patogenoei ez diete ugaltzen uzten.

Aromatizatzaileak Substantzia hauen bidez abereek jateko gogoa izatea eta elikagai-kopuru handiagoa jatea eragiten da.

Kokidiostatikoak Gehigarri hauek hegaztientzako pentsuetan erabili ohi dira. Parasitoen jarduera endoparasitarioa saihesteko erabili ohi dira. Substantzia hauek askotan “fama txarra” izan dute, egunkarietakoek behar adina informazio erabili ez dutelako.

LANBIDE EKIMENA

180

Abere Hazkuntza

9.7

Aukera “naturalak”

Egiaztatutako osasun-arazoak direla-eta (gizakiak medikamentuekiko erresistente bihurtzen dira, antibiotikoen hondakinak dituzten animalia-jatorriko elikagaiak jateagatik) edo prozesu teknologikoetan aldaketak sortzeagatik (esnetan dauden antibiotikoen eraginez, eragozpenak sortzen dira jogurtak edo gaztak egiteko, edota ezin izaten dira egin), antibiotikoak erabiltzearen kontrako joera egon izan da. Horren ondorioz, antibiotikoak abereen elikaduran erabiltzeko muga partzialak ezarri dira (1995ean, Danimarkan, antibiotikoen erabilera debekatu egin zen txerriak gizentzeko hazkuntza sustatzaile gisa, Suedian 1986az gero daude debekatuta eta Europar Batasunean debekatuta dago aboparzina erabiltzea, esne-behien elikadura-gehigarri gisa). Egoera horren ondorioz, unean uneko gizarte-premien araberako konponbideak sortu behar izan dira. Azken 20 urteetan garatu diren produktu naturalek antibiotikoekiko bereizten dituzten bi ezaugarri dituzte: `

Ez dute hondarrik uzten, naturalak baitira.

`

Antibiotikoek ez bezala, zeharka bakterio-flora erregulatu egiten dute (estrategia zehatz eta berezien bidez), eta, ondorioz, patogenoen ugalketa murriztu egiten dute.

Abereen elikaduran elikadura-gehigarri biologiko gisa gehien erabili ohi diren produktuak honako hauek dira: `

PROBIOTIKOAK: bakterio-florarik egokiena egonkor mantentzeko, errumeneko ingurunea aldatzen duten substantziak edo organismoak dira. Organismoak honelaxe bereizten dira: 9 Errumeneko probiotikoak: legamia-kulturak (batez ere esne-behien elikaduran erabili ohi dira). 9 Hesteetako probiotikoak: azido laktikoa eta metabolitoak ekoizten dituzten bakterio-anduiak. Bakterio patogenoen ugalketa eta sortzen diren toxina biogenikoak neutralizatu egiten dituzte.

`

ENTZIMAK. Substratu jakin baten arabera egindako mikrobio- edo onddo-jatorriko konplexuak dira. Konplexuon produktu metabolikoak (entzimak berak) mantenugaien digerigarritasuna hobetu eta hesteetako kimoaren biskositatea murriztu egiten dute. Digerigarritasuna hobetzen eta hazkuntza handiagotzen dute (% 2-3).

Prestakin biologiko hauen abantailak eta teknologikoki dituzten eragozpenak azaltzeko, azterketa askoz ere sakonagoa egin beharko genuke. Laburpen gisa, 1. taulan prestakin hauen ezaugarriak ikus daitezke.

LANBIDE EKIMENA

181

ERAGOZPENAK

LANBIDE EKIMENA

¾ Elikagaien elikadura-balioa handia- ¾ Ez dakigu entzimak ekoizten gotzen dute eta digerigarriago dituzten anduiek jarduteko zein bihurtzen dituzte. pH eta zein tenperatura behar dituzten. ¾ Mikroflora patogenoa inhibitu egiten dute eta beherakoak murriztu egi- ¾ Sartu beharreko kopurua, ten dituzte. pentsuaren konposizioaren araberakoa izango da. ¾ Hesteetako kimoaren biskositatea murriztu egiten dute, betaglukanoak eta pentosanoak hidrolizatuz.

¾ Flora patogenoaren aurka jarduten ¾ Aldez aurretik pentsuei egiten dute. zaien tratamenduan eta pikortatzean, tenperatura¾ Azido laktikoa ekoizten dutenez, -mugak daude, anduiak onda pH-a murriztu egiten da eta, ondoez daitezen rioz, patogenoak ugaltzea eragozten du (batez ere E. Coli-arena). ¾ Anduiek erasoekiko erresistenteak izan behar dute. ¾ Substantzia antibiotiko naturalak (nisina) eta enterotoxinen inhibitzaileak ekoizten dituzte.

¾ Zelulolisia eragiten dute eta errumeneko GAL-en (gantz-azido urrunkorren) kontzentrazioa handiagotu egiten dute.

¾ Errumeneko disoluzio indargetzaileak dira.

¾ Protozooek (errumeneko energia- ¾ Anduiak, benetan eraginkorrak -katabolizatziale nagusiek) jarduten izan daitezen, dagokien duten substratu berean jarduten hazkuntza-ingurunean dute. inokulatu behar dira.

EZAUGARRI NAGUSIAK

9.1. taula. Gehien erabili ohi diren elikadura-gehigarrien ezaugarrien laburpena.

Txerriak eta hegaztiak Heste meharrean

ENTZIMAK

ERRUMENEAN

JARDUERA

Hausnartzen hasi Heste meharrean aurrekoak, txerriak eta hegaztiak

BEHIAK

ABERE-ESPEZIEA

Hesteetakoak (Lactobacilus, Streptococcus, fruktooligo akaridoak)

Errumenekoak (Legamiak)

PROBIOTIKOAK

PRODUKTUA


182

Abere Hazkuntza

ABEREEN ELIKADURAN ERABILTZEKO ONARTUTAKO GEHIGARRIAK NUTRIZIONALAK EZ DIREN GEHIGARRIAK

GEHIGARRI NUTRIZIONALAK

Uztartzaileak Antiaglomeratzaileak Koagulatzaileak Emultsionatzaileak Egonkortzaileak Lodigarriak Gelifikatzaileak Antioxidatzaileak

Antibiotikoak Kokzidiostatikoak Beste substantzia sendagarri batzuk Bitaminak Oligoelementuak Hazkuntza-faktoreak Entzimak Mikroorganismoak

Hesteetako floraren oreka mantentzeak bakterio patogenoen ugalketa eragozten duela kontuan hartuta, pentsuan mikroorganismo biziak eransteak abereen digestio-sistema baldintzarik onenetan mantentzen laguntzen du. Infekzio-prozesuren bati aurka egiteko, antibiotiko-dosi handiak erabili ondoren, galdutako ohiko flora berreskuratzeko ere probiotiko biziak erabili ohi dira. Prestakin batzuk (adibidez, Bacillus Licheniformis deritzona) antibiotikoekiko erresistenteak dira. Biokimikoki, entzima, substantzia jakin bat transformatzen edo degradatzen duen erreakzio kimikoa sorrarazteko edo bideratzeko gai den substantzia da. Digestioa, beste funtzio biologiko asko bezala, transformazio kimikoen multzoa da. Transformazio horiek jandako elikagaietan eragiten duten entzimek sorrarazten dituzte. Batzuetan, beharrezkoa izaten da pentsua fabrikatzeko prozesuan entzimak erabiltzea, zeren, egoki tratatuz gero, elikagaiaren elikadura-ezaugarriak askoz aprobetxagarriagoak baitira. Adibidez, luma-irina, egoera naturalean, digeriezina da, baina entzima proteolitikoak erabilita, degradazioa bero-tratamenduak erabilita baino askoz ere eraginkorragoa da. Bestalde landare-zuntzen kopuru handia daukaten elikagaiak entzimen bidez tratatuz gero, elikadura-ahalmen handiko substantziak errazago askatzen dira. Pentsuari entzimak erantsita, honako abantaila hauek lortzen dira: mantenugaiak errazago digeritzen eta xurgatzen direnez, elikagaien elikadura-balioa handiagotu egiten da; elikagaiek dauzkaten polisakaridoak (almidoia eta zelulosa), proteinak eta fosforoa erabilgarriago bihurtzen dira, errendimendu zooteknikoak hobetuz; zenbait lehengaik dauzkaten mantenugaiak (garagarraren eta oloaren B-glukanoak, zekalearen pentosano disolbagarriak...) oso erabilgarriak ez izateagatik, normalean dosi txikietan erabili ohi diren lehengai horien balioa handiagotu egiten da; anoak epe luzeagorako presta daitezke, dietan elikagaien digerigarritasunaren araberako aldaketarik egin gabe eta horrek kostuak merkatzen ditu, eta, azkenik, abere gazteen digeritzeko ahalmena hobetu egiten da, eta, ondorioz, digestio-aldaketak murriztu egiten direnez, horrek eragina du transformazio-indizean eta aberearen osasun-egoeran. Orain dela 15 bat urte, Suitzan, ohiko hazkuntza-sustatzaileen ordez erabiltzeko, aberearen baliabide fisiologikoak sustatzean oinarritzen den hirugarren estrategia biologiko bat garatu zen, hots: olio esentzialak erabiltzea.

LANBIDE EKIMENA

183


9.8

Olio esentzialen konposizioa

XX. mendeko 80ko hamarkadan, CRINA-ko zientzialariak izan ziren olio esentzialek abereen digestio-sistemetan dituzten eraginak identifikatu zituzten lehenak. Saiakuntza esperimentalen bidez honako ondorio hauek atera zituzten: `

Olio esentzialek digestio-entzima gehiago ekoiztea eragiten dute.

`

Gibelaren funtzio bizkortuz, digeritutako metabolitoen erabilera optimizatzen dute.

Ikerketekin jarraituz, olio esentzialen jarduera eta abere-espezieen eta egoera morfologiko eta fisiologikoaren araberako konbinaziorik egokienak zein diren aztertu dituzte. Laburbilduz, digerigarritasuna hobetzeko erabili ohi diren olio esentzialak jatorri naturaleko molekulen berariazko konbinazioa dira. Molekulen konbinazio hori, landare-substratuetatik eta naturalki garatzen dituzten produktuen antzeko egitura molekularra duten biosintesiaren produktuetatik ateratzen da, prozesu fisiko-kimikoen bidez. Horrez gain, usaina eta zaporea ematen dituzten substantziak dauzkate, urdail eta hesteetako entzima-kopurua handiagotu egiten dute eta, ondorioz, elikadura hobeto digeritzea eragiten dute.

9.9

Olio esentzialen jarduteko era

CRINA-ko ikertzaileek egin zituzten proben bidez frogatu denez, olio esentzialek eta espeziek, ahoan bertan erreflexu baldintzatua eraginez, urdaileko entzimen eta azido klorhidrikoaren ekoizpena handiagotzen dute. Urdailean zehar pasatu ondoren, substratua hidrolizatuago dago. Olio esentzialek heste-mukosa bizkortzen dute eta, ondorioz, pankreak eta heste-mukosak entzima-kopuru handiagoa ekoitz dezaten eragiten dute eta, horrela, digestio-hodien parte horretan mantenugaiak hobeto xurgatzen dira. Entzima-kopuruan sortzen diren aldaketek frogatzen dutenez, olio esentzialek aberearen baliabide fisiologikoak bizkortu egiten dituzte. Zeharka, hesteetako mikroflora egoki kontrolatzen da. Kontrol-bideak honako hauek dira: pH-a murriztu egiten da. Hesteetako urin gastrikoen kontzentrazioa (azidoa) handiagotu egiten denez, pH-a murriztu egiten da, bakterio proteolitikoak eta enterobakterioak egoki garatzeko behar duten mailatik behera. Entzimek egiten duten jardueraren eraginez, hodi gastrointestinaletan peptidoak eta aminoazidoak xurgatu egiten dira, eta, ondorioz, hesteetako kimoaren proteina-substratua murriztu egiten da. Flora patogenoak kataliza dezakeen proteina-kopurua murriztu egiten da eta patogenoen ugalketa mugatu egiten da.

LANBIDE EKIMENA

184

Abere Hazkuntza

9.10 Pentsuak fabrikatzeko prozesu teknologiko berrietan sortzen diren egonkortasun-arazoak Elikadura-frakzio jakin batzuen digerigarritasuna handiagotzeko, pentsuaren fabrikazioan egin ohi diren prozesu teknologikoak (Heltze-arazleak, Expander, Extruder) direla eta, zailagoa izaten da pentsuei zenbait substantzia eranstea, zeren substantzia horiek, izaera fisiko eta biologikoagatik, muturreko tenperaturetan kalitatea galdu egiten baitute. CRINA-k arazo hori konpondu egin du. Bere produktuek proteinazko estaldura dute, eta estaldura horren sare-egitura koagulatu egiten da, eta iragazgaitz bihurtzen da, eragile fisikoen eta eraso kimikoen aurka babesteko. CRINA HC jan ondoren, proteina-estalduraren entzimak disolbatu egiten dira urdailean edo errumenean. Osagai aktiboak poliki-poliki askatzen dira, urdaileko eta hesteetako digestio-prozesuak abiarazteko. Beraz, digerigarritasunaren bizkortzaile gisa, olio esentzialen erabilera ziurtatuta dago.

9.11 Legearen arabera kontrolatzea Abereen elikaduran ezaugarri farmakodinamikoak dituzten gehigarri ugari erabil daitezkeenez, zenbait gehigarrien kontrol zorrotza egin behar da, zeren neurri batzuk betetzen ez badira, kontsumitzailearengana iristen den okelan hondarrak gera baitaitezke. 1994ko ekainaren 22ko 94/40/CE arteztarauaren arabera, Europar Batasuneko dagokion Batzordeak gehigarri jakin bat onartzeko, zenbait arau bete behar dira, besteak beste: substantzia egoki identifikatu behar da; osagai aktiboaren deskribapen fisiko, kimiko eta biologikoa egin behar da eta dosifikazioa eta kontraindikazioak zehaztu egin behar dira; pentsuen ezaugarrietan osagarri teknologikoek edo, bestela, elikadura-gehigarriek abereen ekoizpenean, eragiten dituzten hobekuntzei buruzko informazioa eman behar da, eta, azkenik, eta garrantzitsuena, erabiltzeko seguruak direla eta hondarrak eta iraizketak metabolizatu egiten direla egiaztatzen duten azterketak egin behar dira. Azkenik, etengabe gehigarrien nahasteak jateak abereen osasunean izan dezakeen eragina aztertu behar dugu. Gogoratu beharra dago, denboran zehar, onartutako zenbait gehigarri kantzerigenoak direla frogatu dela eta produktu jakin batzuk, epe luzera, metatu egiten direla. Ondorioz, gizakiengan alergia-sintomak edo eragin teratogenoak sor daitezke. Laburbilduz, gehigarriak erabiltzeak dituen abantailak eta sor ditzaketen arriskuak aztertu egin behar dira, zeren berez ez pentsatu arren, kaltegarriak izan baitaitezke.

LANBIDE EKIMENA

185


10 ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOEN TAULAK (INRA) 10.1 Elikagaien elikadura-balioaren taulak Ondorengo tauletan, hausnarkarien elikaduran gehien erabili ohi diren elikagaien konposizioa eta elikadura-balioa ikus daitezke. Bazkei dagokienez, datuak materia lehorraren araberakoak dira, eta kontzentratuei dagokienez, elikagai freskoaren araberakoak dira. Tauletan agertzen diren ordenaren arabera, erabilitako ikurren eta definizioen esanahia honako hau da:

` IKURRAK ml:

Elikagaiak daukan materia lehorraren kopurua (%-tan).

bue:

Bazka-unitatea esnerako: esnea ekoizteko erabiltzen den erreferentziako kg bat garagarrek daukan energia garbiaren kopurua da. Unitate hau, kontserbazioan, edoskitzaroan edo ernaldian dauden esne-abereen taldeen anoak egiteko edota hazkuntza-abiadura ertaineko (> 750 g/egun) abereen anoak egiteko erabili ohi da.

buo:

Bazka-unitatea okelatarako: gizentzeko abereak (750 g/egun-etik gorako abiadura dutenak) kontserbatzeko eta hazteko erabiltzen den erreferentziako kg bat garagarrek daukan energia garbiaren kopurua da.

hpdn:

Heste meharreko proteina digerigarriaren (HPD-aren) kopurua, elikagaiak daukan energia-kopuruaren arabera (g-tan).

hpde:

HPD-aren kopurua, elikagaiak daukan energia-kopuruaren arabera (g-tan).

mnd:

Materia nitrogenatu digerigarrien kopurua (g-tan).

lua:

Lasta-unitatea (LU) ardientzat. Jandako bazka-kopurua neurtzeko erabilitako bildots “estandarrak” jandako bazka-kopuruaren araberakoa da. Balio hau abereari dagozkion neurrietatik ateratzen da zuzenean.

lub:

Lasta-unitatea (LU) behientzat. Behi-aziendarentzako bazkarekin erabili ohi da. Balio hau, zuzeneko neurriak dituzten bazketan salbu, LUA-tik ateratzen da, bildotsek eta behiek jaten duten bazka-kopuruen artean aldez aurretik ezarritako erlazioaren arabera.

bue/lub:

Bazkaren energia-dentsitatea BUE-tan, BUE-a behi-aziendarentzat erabiltzen den kasuetan.

buo/lub: Bazkaren energia-dentsitatea BUO-tan, BUO-a behi-aziendarentzat erabiltzen den kasuetan. mo:

Elikagaiak daukan materia organikoaren kopurua (g-tan).

LANBIDE EKIMENA

186

Abere Hazkuntza

gmn:

Elikagaiak daukan guztizko materia nitrogenatuen kopurua (N x 6,25), (g-tan).

gm:

Elikagaiak dauzkan gantz-materiak (g-tan).

zg:

Elikagaiak daukan Weende-zuntz gordinaren kopurua (g-tan).

ngem:

Nitrogenorik gabeko erauzkinetako materialen kopurua (g-tan).

p:

Elikagaiak daukan fosforo-kopurua (g-tan).

ca:

Elikagaiak daukan kaltzio-kopurua (g-tan).

Bazken egoera begetatiboaren ezaugarriak, bazkak kontserbatzeko metodoak eta egokitzapena zehazteko erabili diren terminoen esanahia: `

EGOERA BEGETATIBOA Gramineoak “10 cm-ko galburua”:

Galburua hasikina da oraindik, zorroaren barruan gordeta dago, kimu-adabegitik 7-10 cm-ko altuera du.

“Aletzea”:

Landareen % 50ak, galburuak zorrotik kanpo ditu.

“Erabat aletzea”:

Landareen % 90ak, galburuak zorrotik kanpo ditu.

“Loratzea”:

Landareen % 50ak, estamineak bistan ditu.

“Ernatzea”:

Berez ez da egoera begetatiboa, larrea lehenago (“10 cm-ko galburua” deritzon egoerara iritsi baino lehen) aprobetxatzeko era bat baizik.

Bazka-zerealak “Kanabera”:

Galburu bat ere ez dago zorrotik kanpo.

“Loratzea”:

Landareen % 50ak zetak (artoaren estiloak) edo estamineak (beste zerealenak) bistan ditu.

“Esnetsua”:

Garauak azken forma hartu du, eta likido esnetsuz osatuta dago.

“Oretsua”:

Garaua erraz zapal daiteke atzamarrekin, eta edukia oretsua da.

“Beirakara”:

Garaua, dagoeneko, ezin da atzamarrekin zapaldu, baina oraindik atzazala sar daiteke.

Leguminosoak “Fase begetatiboa”:

Ez dago lore-ernamuinik.

“Lore-ernamuinak, % 5”:

Landareen % 5ak lore-ernamuinak ditu.

“Lore-ernamuinak, % 50”: Landareen % 50ak lore-ernamuinak ditu.

LANBIDE EKIMENA

187

17 18 18 20

16 16 17 18 16 19 18 19

EREMU MENDITSUKO LARRE NATURALA Lehen zikloa, fase begetatiboa Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

BAZKA-GRAMINEOAK ALKA-BELARRA Lehen zikloa, 10 cm-ko galburua Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 5 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

LARREETAKO ARRAUKA Lehen zikloa, 10 cm-ko galburua Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

12 13 14 15

16 17 18 19

20 21 22 23

1,01 0,92 0,92 0,87

0,93 0,86 0,89 0,87

1,00 0,89 0,89 0,92

0,96 0,85 0,84 0,77 0,66 0,93 0,90 0,86 0,77 0,90 0,90

BUE

0,98 0,88 0,87 0,82

0,89 0,81 0,84 0,82

0,97 0,83 0,83 0,87

0,92 0,84 0,78 0,70 0,57 0,87 0,84 0,79 0,70 0,84 0,85

BUO

133 87 118 113

142 89 149 125

107 96 135 123

109 85 77 69 59 139 99 89 70 130 115

125 98 113 109

126 96 129 115

111 101 121 116

109 95 89 82 73 124 102 95 83 118 111

163 94 133 123

174 99 184 147

123 101 159 139

121 86 75 64 48 166 104 92 65 153 130

0,93 1,06 0,90 0,92

0,84 1,00 0,91 0,94

0,92 1,10 1,03 1,07

0,88 1,03 1,12 1,25 1,47 0,90 0,96 1,03 1,23 0,94 1,09

0,96 1,03 0,94 0,95

0,91 1,00 0,95 0,97

0,96 1,05 1,02 1,04

0,93 1,02 1,06 1,12 1,21 0,94 0,98 1,02 1,11 0,97 1,05

1,05 0,89 0,98 0,92

1,02 0,86 0,94 0,90

1,04 0,85 0,87 0,88

1,03 0,87 0,79 0,69 0,55 0,99 0,92 0,84 0,69 0,93 0,86

1,02 0,85 0,93 0,86

0,98 0,81 0,88 0,85

1,01 0,79 0,81 0,84

0,99 0,82 0,74 0,63 0,47 0,93 0,86 0,77 0,63 0,87 0,81

895 913 906 900

870 875 884 875

905 917 905 900

889 906 914 918 922 897 902 901 917 895 891

206 134 182 175

220 137 231 193

166 149 209 190

168 131 119 107 92 215 153 137 108 201 178

237 276 242 262

218 255 262 258

223 263 229 210

244 276 294 313 329 267 261 275 318 280 248

MATERIA LEHORRAREN kg BAKOITZEKO Lastaren Dentsitate Osagai Nitrogeno-balioa (g) balioa energetikoa organikoak (g) BUE BUO HPDN HPDE MND LUA LUB MO GMN ZG LUB LUB

3,5 3,0 3,5 3,5

4,0 3,0 3,5* 3,5

4,5 3,5 4,0 4,0*

4,0 3,5 3,0* 3,0* 2,5 4,0* 3,5* 3,5* 3,0* 4,0 3,5*

P

5,5 5,0 5,0 6,0

4,0 3,5 5,5* 6,5

8,0 7,0 11,0 11,0*

7,0 6,5 6,0* 6,0* 5,5 8,0* 7,0* 7,0* 6,0* 6,5 6,0*

Ca

Osagai mineralak (g)

LANBIDE EKIMENA

188

(1) Larreko bazka-mota honi egoera begetatibo asko dagozkio, landarearen garapenaren araberako balio guztiak adierazteko. Gainerako bazkei dagokienez, bazka berdetan erabiltzeko egoera nagusien balioak baino ez dira adierazten.

17 17 18 18 19 18 17 18 20 16 17

ML%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

ELIKAGAIAK

LARREKO BAZKAK, LARRE NATURALAK EREMU LAUKO LARRE NATURALA (1) Lehen zikloa, fase begetatiboa Lehen zikloa, aletzearen hasiera Lehen zikloa, aletzea Lehen zikloa, erabat aletzea Lehen zikloa, loratzea Bigarren zikloa, 5 aste Bigarren zikloa, 5 aste ernatzearen ondoren Bigarren zikloa, 8 aste Bigarren zikloa, 5 aste ernatzearen ondoren Hirugarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 8 aste

ZK

Proteina-balioa


41 42 43

0,92 0,92 0,92

0,75

17 15 15

RAY-GRASS ITALIARRA, UDABERRIAN EREINDAKOA ETA URTE BEREAN BILDUTAKOA Lehen zikloa, aletzea baino lehen Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 7 aste

0,98 0,84 0,85 0,90

18

16 17 19 20

RAY-GRASS ITALIARRA Lehen zikloa, 10 cm-ko galburua Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 4 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

37 38 39 40

1,00 0,88 0,95 0,90

0,88

17 18 18 19

RAY-GRASS INGELESA Lehen zikloa, 10 cm-ko galburua Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

33 34 35 36

0,95 0,76 0,93 0,86 0,93

0,82 0,75 0,83 0,80

BUE

23

17 19 16 18 16

PLEOTZA Lehen zikloa, fase begetatiboa Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 4 aste ernatzearen ondoren Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

28 29 30 31 32

ARTOA Garau esnetsua Organo maskulinorik gabeko artoa, lore femeninoak hazi eta hilabetera.

19 20 18 19

ARRAUKA GARAIA Lehen zikloa, 10 cm-ko galburua Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 5 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

24 25 26 27

44 45

ML%

ELIKAGAIAK

ZK

0,68

0,82

0,89 0,88 0,88

0,96 0,79 0,80 0,86

0,97 0,84 0,91 0,85

0,90 0,69 0,89 0,80 0,89

0,77 0,69 0,77 0,74

BUO

Proteina-balioa

68

60

122 140 128

109 63 94 100

107 72 116 112

90 59 113 100 113

106 83 104 106

85

86

15 125 119

111 82 99 104

111 89 114 110

101 78 112 102 112

193 89 102 102

63

50

143 172 151

122 59 103 107

123 68 140 123

95 53 128 109 125

115 85 113 118

1,15

1,34

0,93 1,07 1,15

0,96 1,06 1,12 0,93

1,00 1,14 0,97 1,14

0,99 1,32 0,97 1,00 1,00

1,00 1,12 0,99 0,97

1,07

1,16

0,96 1,04 1,07

0,98 1,03 1,06 0,96

1,00 ,107 0,98 1,07

0,99 1,15 0,98 1,00 1,00

1,00 1,06 0,99 0,98

0,70

0,76

0,96 0,88 0,86

1,00 0,82 0,80 0,94

1,00 0,82 0,97 0,84

0,96 0,66 0,95 0,86 0,93

0,82 0,71 0,84 0,82

923

945

853 869 847

888 904 892 893

878 897 890 903

913 924 895 890 890

869 874 873 861

102

89

188 216 198

169 97 145 155

166 112 180 173

139 92 175 155 175

164 129 161 164

266

201

221 244 198

190 248 258 222

230 259 230 241

258 346 255 270 216

247 269 265 260

LANBIDE EKIMENA

0,64

0,71

0,93 0,85 0,82

0,89 0,77 0,75 0,90

0,97 0,79 0,91 0,79

0,91 0,60 0,91 0,80 0,89

0,77 0,65 0,78 0,76


Abere Hazkuntza

3,0*

2,5

4,0* 3,5* 4,0*

3,5 3,0 4,0* 3,5

4,0 3,0 4,0* 4,5

3,5 2,5 4,0* 4,0* 4,0*

3,5 3,0 3,5 4,5

P

189

4,0*

3,5

4,0* 4,5* 5,0*

5,0 4,5 4,5* 5,5

5,5 5,5 4,0* 6,0

4,0 3,5 5,0* 5,0* 6,0*

4,0 4,0 4,5 5,5

Ca


16 19 24 17 20 14 15

17 20 22 19 20 13 14 17 24 25 13 21 13 15 18 16 14

ZEKALEA Kanabera Aletzearen hasiera

LEGUMINOSOAK ALPAPA Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 5 Lehen zikloa, loratzearen hasiera Lehen zikloa, loratzea Bigarren zikloa, 5 aste Hirugarren eta laugarren zikloak, 5 aste

ASTORKIA Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 5 Lehen zikloa, loratzearen hasiera Lehen zikloa, loratzea Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren eta laugarren zikloak, 6 aste

HIRUSTA ZURIA Lehen zikloa, fase begetatiboa Lehen zikloa, loratzea

HIRUSTA GORRIA Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 5 Lehen zikloa, loratzearen hasiera Lehen zikloa, loratzea Bigarren zikloa, 6 aste Hirugarren zikloa, 6 aste

51 52

53 54 55 56 57

58 59 60 61 62

63 64

65 66 67 68 69

ML%

BAZKA-BASARTOA Lehen zikloa, kanabera Lehen zikloa, aletzearen hasiera Lehen zikloa, loratzea Bigarren zikloa, 6 aste aletzea bainoa lehen Bigarren zikloa, 6 aste

ELIKAGAIAK

46 47 48 49 50

ZK

0,93 0,80 0,76 0,88 0,91

1,08 1,00

1,01 0,82 0,76 0,75 0,68

0,81 0,73 0,65 0,81 0,82

1,00 0,86

0,80 0,70 0,65 0,77 0,74

BUE

0,89 0,73 0,68 0,83 0,87

1,06 0,96

0,98 0,75 0,69 0,67 0,59

0,74 0,64 0,59 0,73 0,75

0,98 0,80

0,74 0,61 0,57 0,71 0,66

BUO

Proteina-balioa

134 116 107 142 256

201 138

127 98 90 97 97

145 131 125 152 173

147 94

119 69 58 110 83

126 111 104 128 136

167 131

124 102 96 100 96

127 116 111 131 142

133 101

112 81 73 106 91

150 120 105 154 176

241 150

129 89 84 95 92

166 146 135 178 205

185 101

137 69 52 120 89

0,89 1,01 1,03 0,83 0,88

0,79 0,88

0,75 1,03 1,25 1,17 1,07

0,92 1,00 1,03 0,83 0,88

1,10 1,47

1,04 1,27 1,39 1,10 1,39

0,94 1,00 1,02 0,90 0,93

0,87 0,93

0,85 1,02 1,12 1,08 1,04

0,95 1,00 1,02 0,90 0,93

1,05 1,21

1,02 1,13 1,18 1,05 1,18

0,99 0,80 0,75 0,98 0,98

1,24 1,08

1,19 0,80 0,68 0,69 0,65

0,85 0,73 0,68 0,90 0,88

0,95 0,71

0,78 0,62 0,55 0,73 0,63

869 883 897 878 842

860 900

888 890 900 940 910

890 900 910 900 870

850 890

879 916 923 869 929

195 167 154 205 226

290 200

184 142 130 140 140

210 190 180 220 250

220 140

178 103 86 165 124

207 263 289 219 166

150 250

160 266 310 300 350

290 320 330 300 245

190 270

264 308 316 271 284

LANBIDE EKIMENA

0,95 0,73 0,67 0,92 0,94

1,22 1,03

1,15 0,74 0,62 0,62 0,57

0,78 0,64 0,580 ,81 0,81

0,93 0,66

0,73 0,54 0,48 0,68 0,56



3,0 2,5 2,5 3,0 3,0

4,5* 3,5

3,5 3,0 3,0 2,5 3,5*

3,0 2,5 2,5 3,0 3,0

4,5 3,5

3,0 3,0* 2,5 3,5 3,0*

P

190

14,0 13,0 13,0 14,0 14,0

12,0* 14,0

9,5 9,5 9,5 14,5 15,0*

17,0 17,0 17,0 16,0 18,5

5,0 4,5

6,5 5,5* 4,5 7,5 7,0*

Ca


83

81 82

80

78 79

77

75 76

73 74

72

70 71

ZK

Lehen zikloa, erabat aletzea Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

Lehen zikloa, aletzea Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

Lehen zikloa, aletzearen hasiera Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

BAZKA LEHORRAK EREMU LAUKO LARREKO BELAR LEHORRAK

13 13

ERREMOLATXAREN HOSTOAK ETA LEPOAK Garbiak Zikinak (% 30-35 errautsak)

0,88

13

0,63

0,69

85 85

0,71

85

0,67

0,73

85 85

0,75

85

0,70

0,76

85 85

0,80

85

0,92 0,73

0,93

0,98

BUE 13

12

ML%

BESTE ZENBAIT BAZKA BERDE AZAK KOLTZA, UDABERRIAN BILDUTAKOA, LORATZEAREN HASIERAN KOLTZA, UDAZKENEKOA, EREIN ETA 3 HILABETERA BILDUTAKOA

ELIKAGAIAK

0,53

0,59

0,62

0,58

0,65

0,67

0,62

0,68

0,73

0,91 0,71

0,91

0,84

0,95

BUO

Proteina-balioa

57

60

63

64

67

71

71

74

77

102 95

122

159

93

67

71

73

73

77

79

77

81

84

102 89

113

132

90

43

47

53

54

58

63

62

67

74

118 106

137

202

120

0,85 0,85

0,94

1,10

1,12

1,08 0,86

0,99

0,80

0,88

1,07 0,84

0,97

0,76

0,85

1,19

0,59

0,52

1,29

0,52

0,45

1,79

1,42

0,44

927

921

922

923

916

917

917

909

910

803 680

824

870

880

92

97

102

104

109

114

115

120

125

164 153

176

230

150

363

351

333

347

335

315

332

320

298

95 85

166

150

185

LANBIDE EKIMENA

0,37

1,50 1,22 0,58 0,51 (1,39) (1,18) (0,60) (0,53) 1,63 1,31 0,53 0,45

1,60

1,36 1,16 0,65 0,58 (1,27) (1,13) (0,66) (0,59) 1,47 1,20 0,61 0,54

1,44

1,27 1,13 0,71 0,65 (1,19) (1,09) (0,73) (0,67) 1,36 1,16 0,65 0,59

0,75 0,75

0,90

1,21

1,25


Abere Hazkuntza

2,5

2,5

3,0

2,5

2,5

3,0

3,0

3,0

3,5

2,5 2,0*

5,5

4,0

3,5

P

191

5,0

5,5

6,0

5,0

5,5

6,0

5,0

6,0

6,5

13,0 15,0*

15,0

14,0

14,0

Ca


97

96

95

93 94

92

90 91

89

87 88

86

84 85

ZK

EREMU MENDITSUKO LARRE NATURALEKO BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, aletzea, haizatua. Lehen zikloa, erabat aletzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 6 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin

Bigarren zikloa, 7 aste Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

Lehen zikloa, loratzearen amaiera Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

Lehen zikloa, loratzea Landan lehortutakoa, eguraldi onarekin (haizatua) Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gehiagotan

ELIKAGAIAK

85

85 0,82

0,62

0,70

0,72

85 85

0,76

85

0,69

0,73

85 85

0,77

85

0,51

0,54

85 85

0,56

85

0,55

0,59

85 85

0,61

BUE 85

ML%

0,74

0,52

0,60

0,63

0,68

0,60

0,65

0,69

0,40

0,43

0,45

0,45

0,49

0,51

BUO

Proteina-balioa

124

54

63

66

77

83

86

89

47

50

53

48

51

54

106

65

73

75

82

82

85

88

57

60

62

60

63

65

144

44

53

59

75

75

80

86

29

33

38

30

35

41

1,73

1,61

1,44

1,61

1,50

1,36

0,29

0,33

0,39

0,34

0,39

0,45

0,23

0,27

0,31

0,28

0,33

0,37

1,16

1,48

1,45

1,34

1,20

1,41

1,08

1,21

1,20

1,16

1,10

1,18

0,76

0,51

0,58

0,62

0,69

0,58

910

920

927

928

920

916

907

909

928

922

923

928

922

923

200

88

101

106

124

134

139

144

76

81

86

78

83

88

255

341

344

324

306

331

319

297

382

370

353

377

365

347

LANBIDE EKIMENA

0,69

0,43

0,50

0,54

0,62

0,51

1,25 1,12 0,69 0,62 (1,17) (1,08) (0,71) (0,64) 1,32 1,15 0,63 0,56

2,27

2,08

1,83

2,08

1,92

1,70



4,0

2,5

3,0

3,5

3,5

3,0

3,0

3,5

1,5*

2,0*

2,0*

2,0

2,0

2,5

P

192

11,0

6,5

6,5

7,0

7,0

6,0

7,0

7,5

4,5*

5,0*

5,5*

4,5

5,0

5,5

Ca


112

111

110

108 109

107

106

105

103 104

102

101

100

98 99

ZK

PLEOTZAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, aletzea, haizatua. Lehen zikloa, erabat aletzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 6 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin

ARRAUKA GARAIAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, aletzea, haizatua. Lehen zikloa, erabat aletzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 6 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin

ALKA-BELARRAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, aletzea, haizatua. Lehen zikloa, erabat aletzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 6 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin

ELIKAGAIAK

85

85 0,78

0,58

0,61

0,63

85 85

0,64

0,72

0,56

85

85

85

0,61

0,63

85 85

0,66

0,77

0,58

85

85

85

0,66

0,68

85 85

0,75

BUE 85

ML%

0,71

0,47

0,51

0,53

0,55

0,64

0,46

0,51

0,54

0,58

0,69

0,48

0,57

0,59

0,67

BUO

Proteina-balioa

92

44

44

47

52

84

57

63

66

69

108

56

62

65

78

90

59

61

63

66

83

64

69

71

74

97

65

71

73

82

96

27

25

33

40

86

47

54

60

64

121

46

52

58

77

1,25

1,83

2,03

1,79

1,56

1,29

1,63

1,70

1,53

1,34

1,17

1,68

1,56

1,44

1,23

1,12

1,44

1,57

1,42

1,26

1,14

1,31

1,36

1,24

1,16

1,08

1,34

1,26

1,19

1,11

0,70

0,40

0,39

0,44

0,51

0,63

0,43

0,45

0,51

0,57

0,71

0,43

0,52

0,57

0,68

898

935

929

930

919

879

896

888

891

896

895

910

900

903

900

148

71

71

76

84

136

92

101

106

111

175

91

100

105

126

293

376

391

376

376

292

340

350

332

315

309

348

366

349

314

LANBIDE EKIMENA

0,63

0,33

0,32

0,37

0,44

0,56

0,35

0,37

0,44

0,50

0,64

0,36

0,45

0,50

0,60


Abere Hazkuntza

3,0

2,0

2,0

2,0

2,5

3,5

2,5

2,0

2,5

3,0

3,0

2,0

2,5

2,5

2,5

P

193

4,0

3,0

2,5

3,0

3,5

4,5

3,5

3,0

3,5

4,0

5,0

2,5

2,5

3,0

3,0

Ca


131 132 133 134

127 128 129 130

125 126

121 122 123 124

119 120

118

117

116

115

113 114

ZK

0,69 0,62 0,56 0,77 0,69

85 85 85 85 85 88 88 88 88

LASTOAK Kalitate oso oneko lastoa (oloa, garagarra) Kalitate oneko lastoa (garagarra, garia) Kalitate ertaineko lastoa Ray-grass ingelesaren lastoa 0,50 0,45 0,40 0,49

0,76

0,64 0,64 0,57 0,66 0,61

85 85 85 85 85 85

0,70

0,63

0,71

0,66

85

85

85

85

0,67

0,70

85 85

0,73

BUE 85

ML%

HIRUSTA GORRIAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, ernamuinak, % 50, haizatua Lehen zikloa, ernamuinak, % 50, landan lehortutakoa Lehen zikloa, loratzea, haizatua Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa Bigarren zikloa, 7 aste, haizatua Bigarren zikloa, 7 aste, landan lehortutakoa

ALPAPAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, ernamuinak, % 50, haizatua Lehen zikloa, ernamuinak, % 50, landan lehortutakoa Lehen zikloa, loratzea, haizatua Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa Bigarren zikloa, 7 aste, haizatua Bigarren zikloa, 7 aste, landan lehortutakoa

RAY-GRASS ITALIARRAREN BELAR LEHORRAK Lehen zikloa, aletzea, haizatua. Lehen zikloa, erabat aletzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Landan lehortutakoa, eguraldi euritsuarekin, 10 egun baino gutxiagotan Lehen zikloa, loratzea, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 6 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin Bigarren zikloa, 8 aste, landan lehortutakoa, eguraldi onarekin

ELIKAGAIAK

0,40 0,34 0,31 0,38

0,60 0,52 0,46 0,69 0,61

0,68

0,54 0,54 0,46 0,57 0,50

0,61

0,54

0,62

0,57

0,58

0,62

0,66

BUO

Proteina-balioa

25 22 19 52

103 91 89 120 118

105

105 114 99 120 106

118

68

92

41

44

47

50

48 44 40 58

91 83 79 102 98

94

94 98 88 102 93

103

73

87

61

63

66

69

2 0 0 24

102 88 86 124 122

105

107 123 100 136 114

130

62

96

24

26

33

37

2,07 2,31 2,61 1,87

1,06 1,23 1,25 0,95 0,96

1,04

1,29 1,15 1,39 1,12 1,32

1,10

1,36

1,27

1,53

1,53

1,41

1,27

1,60* 1,75* 1,90* 1,46*

0,94* 0,99* 0,99* 0,92* 0,92*

0,94*

1,01* 0,96* 1,05* 0,95* 1,02*

0,95*

1,16

1,13

1,24

1,24

1,18

1,13

0,31 0,26 0,21 0,34

0,73 0,63 0,57 0,84 0,75

0,81

0,63 0,67 0,54 0,69 0,60

0,74

0,54

0,63

0,53

0,54

0,59

0,65

910 920 930 926

888 907 904 886 883

891

918 913 926 901 916

904

914

906

918

912

914

909

40 35 30 84

166 147 144 194 191

169

158 172 150 182 161

179

110

149

66

71

76

81

410 420 430 400

280 327 337 257 267

270

385 347 400 341 396

327

320

315

317

323

302

287

LANBIDE EKIMENA

0,25 0,19 0,16 0,26

0,64 0,53 0,46 0,75 0,66

0,72

0,53 0,56 0,44 0,60 0,49

0,64

0,47

0,55

0,46

0,47

0,53

0,58



1,0 1,0 1,0 1,5*

2,5 2,5 2,0 2,5 2,5

2,5

2,5 2,5 2,0 2,0 2,0

3,0

2,0

3,0*

2,5

2,0

2,5

3,0

P

194

3,5 3,0 2,0 3,0*

12,0 12,5 11,5 13,0 12,5

13,0

15,0 16,0 15,0 15,5 14,5

16,0

3,5

5,0*

4,5

4,0

4,5

4,5

Ca


91 91

RAY-GRASS ITALIARRA, TRINKOTUA EDO KONDENTSATUA, 20 mm-ko MAILA Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 5 aste

143 144

(1) Artoa kondentsatua bada, 0,90 LUB-eko lasta-balioa du.

150

149

148

147

146

21

21

21

21

21

21

91 91

ARTOA, LANDARE OSOA, TRINKOTUA Garau esnetsua Garau beirakara

141 142

145

91 91 91 91

ALPAPA KONDENTSATUA Materia nitrogenatua, % 22 Materia nitrogenatua, % 20 Materia nitrogenatua, % 17,5 Materia nitrogenatua, % 15,5

137 138 139 140

SILOAN GORDETAKO BAZKAK EREMU LAUKO LARRE NATURALA Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzearen hasiera, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, luze moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe

91 91

ML%

135 136

ELIKAGAIAK

BAZKA DESHIDRATATUAK ETA AGLOMERATUAK ARRAUKA GARAI KONDENTSATUA 20 mm –ko MAILA Lehen zikloa, aletzearen hasiera Bigarren zikloa, 6 aste

ZK

0,84

0,84

0,89

0,89

0,89

0,89

0,84 0,83

0,88 0,91

0,85 0,78 0,69 0,64

0,75 0,83

BUE

0,78

0,78

0,84

0,84

0,84

0,84

0,79 0,77

0,82 0,85

0,78 0,70 0,59 0,54

0,69 0,77

BUO

Proteina-balioa

69

72

75

79

76

79

61 107

59 52

151 136 121 105

82 102

68

75

68

77

72

80

85 110

86 83

139 127 114 104

92 106

73

73

84

84

84

84

54 115

45 38

154 135 114 97

79 105 0,88 0,90 0,91 0,93

1,00* 0,97* 0,97 0,97 0,76 0,69

0,75 0,86

1,39

1,35

1,94

1,84

1,32

1,29

0,91 0,91

1,23

1,11

1,43

1,26

1,20

1,08

0,95 0,95

0,68

0,76

0,62

0,71

0,74

0,82

0,88 0,87

1,00 0,95* 0,93 1,00 0,95* 0,96

0,79 0,83 0,83 0,88

0,94 0,88

914

914

906

906

906

906

904 894

945 953

890 900 910 920

874 873

119

119

131

131

131

131

97 169

89 79

220 198 176 154

129 161

324

324

306

306

306

306

248 262

201 175

280 300 330 350

269 265

LANBIDE EKIMENA

0,63

0,70

0,59

0,67

0,70

0,78

0,83 0,81

0,86 0,89

0,89 0,78 0,65 0,58

0,69 0,79


Abere Hazkuntza

3,0*

3,0*

3,5

3,5

3,5

3,5

3,0 3,5

2,5 2,5

3,0 3,0 2,5 2,5

3,0 3,5

P

195

6,0*

6,0*

6,5

6,5

6,5

6,5

4,5 5,0

3,5 3,5

17,0 17,0 17,0 18,0

4,0 4,5

Ca


ELIKAGAIAK

EREMU MENDITSUKO LARRE NATURALA 165 Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 166 Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe 167 Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe

151 Lehen zikloa, aletzea, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 152 Lehen zikloa, aletzea, luze moztuta kontserbatzailerik gabe 153 Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 154 Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe 155 Lehen zikloa, erabat aletzea, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 156 Lehen zikloa, erabat aletzea, luze moztuta kontserbatzailerik gabe 157 Lehen zikloa, loratzea, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 158 Lehen zikloa, loratzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe 159 Lehen zikloa, loratzea, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 160 Lehen zikloa, loratzea, luze moztuta kontserbatzailerik gabe 161 Bigarren zikloa, 7 aste, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 162 Bigarren zikloa, 7 aste, labur moztuta, kontserbatzailerik gabe 163 Bigarren zikloa, 7 aste, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra 164 Bigarren zikloa, 7 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

ZK

0,66 0,66 0,66 0,66 0,86 0,86 0,86 0,86

21 21 21 21 21 21 21 21

0,83

0,77

21

21

0,77

21

0,89

0,77

21

21

0,77

21

0,89

0,84

21

21

0,84

BUE 21

ML%

0,77

0,83

0,83

0,80

0,80

0,80

0,80

0,57

0,57

0,57

0,57

0,70

0,70

0,70

0,70

0,78

0,78

BUO

Proteina-balioa

76

87

90

86

91

88

91

52

55

54

56

61

64

62

65

68

72

71

76

85

69

79

74

83

54

60

57

62

61

68

64

70

65

73

81

98

98

103

103

103

103

46

46

46

46

62

62

62

62

73

73

1,41

1,38

1,34

1,89

1,79

1,30

1,27

2,58

2,45

1,59

1,54

2,27

2,16

1,47

1,42

2,07

1,96

1,24

1,22

1,10

1,42

1,25

1,19

1,07

1,55

1,37

1,30

1,17

1,50

1,32

1,26

1,14

1,46

1,29

0,67

0,72

0,81

0,61

0,69

0,72

0,80

0,43

0,48

0,51

0,56

0,52

0,59

0,62

0,68

0,57

0,65

922

917

917

904

904

904

904

922

922

922

922

918

918

918

918

914

914

130

149

149

151

151

151

151

92

92

92

92

107

107

107

107

119

119

314

293

293

305

305

305

305

359

359

359

359

343

343

343

343

324

324

LANBIDE EKIMENA

0,62

0,67

0,75

0,56

0,64

0,67

0,75

0,37

0,42

0,44

0,49

0,47

0,53

0,56

0,61

0,53

0,60



3,5*

3,5*

3,5*

3,5

3,5

3,5

3,5

2,5*

2,5*

2,5*

2,5*

3,0

3,0

3,0

3,0

3,0*

3,0*

P

196

7,0*

7,0*

7,0*

7,5

7,5

7,5

7,5

5,5*

5,5*

5,5*

5,5*

6,0

6,0

6,0

6,0

6,0*

6,0*

Ca


182

181

180

179

178

177

176

175

174

173

172

171

170

RAY-GRASS INGELESA Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe

ARRAUKA GARAIA Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 7 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

ALKA-BELARRA Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 8 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 6 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

168

169

ELIKAGAIAK

ZK

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

ML%

0,83

0,88

0,88

0,74

0,67

0,71

0,75

0,75

0,75

0,73

0,81

0,86

0,86

0,89

0,77

BUE

0,77

0,84

0,84

0,67

0,59

0,63

0,69

0,69

0,68

0,66

0,75

0,81

0,81

0,83

0,69

BUO

Proteina-balioa

57

65

68

78

65

68

75

78

81

64

77

80

83

122

65

66

70

76

67

61

63

67

74

68

63

70

72

80

85

65

55

66

86

86

67

72

83

83

89

67

86

96

96

155

63

1,45

1,40

1,36

1,37

1,50

1,43

1,39

1,35

1,30

1,43

1,35

1,30

1,27

1,32

1,45

1,25

1,23

1,10

1,22

1,27

1,25

1,23

1,11

1,19

1,25

1,22

1,19

1,08

1,20

1,25

0,66

0,71

0,80

0,61

0,53

0,57

0,61

0,68

0,63

0,58

0,66

0,72

0,80

0,74

0,62

902

897

897

873

881

882

874

874

885

896

890

875

875

905

928

98

112

112

134

111

116

129

129

139

110

132

137

137

209

111

310

289

289

295

342

324

299

299

325

361

323

285

285

259

334

LANBIDE EKIMENA

0,62

0,68

0,76

0,55

0,46

0,60

0,56

0,62

0,57

0,53

0,61

0,68

0,75

0,69

0,55


Abere Hazkuntza

3,0*

3,0

3,0

3,5

2,5

3,0*

3,0

3,0

3,0

2,5

3,0*

3,0

3,0*

4,0*

3,5*

P

197

5,0*

5,5

5,5

4,5

3,5

4,0*

4,0

4,0

5,0

3,0

3,5*

3,5

3,5

10,0*

7,0*

Ca


197

196

195

194

193

192

191

190

189

188

187

186

185

HIRUSTA GORRIA Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 50, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 50, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra

ALPAPA Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 50, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, lore-ernamuinak, % 50, luze moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, loratzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Bigarren zikloa, 5 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 5 aste, ML-aren % 35 aldez aurretik lehortuta

RAY-GRASS ITALIARRA Lehen zikloa, aletzea hasi baino astebete lehenago, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta + kontserbatzaile eraginkorra Lehen zikloa, aletzearen hasiera, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 5 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

Lehen zikloa, erabat aletzea, labur moztuta kontserbatzailerik gabe Bigarren zikloa, 7 aste, luze moztuta, kontserbatzailerik gabe

183

184

ELIKAGAIAK

ZK

0,87 0,87

21

0,78

0,81

0,73

0,78

0,78

0,83

0,76

0,79

0,84

0,84

0,88

0,85

0,75

BUE

21

35

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

21

ML%

0,82

0,82

0,69

0,73

0,64

0,70

0,70

0,77

0,69

0,73

0,79

0,79

0,83

0,79

0,68

BUO

Proteina-balioa

109

110

133

137

118

120

121

99

48

50

57

59

68

71

50

90

94

94

99

89

88

92

77

60

62

66

71

76

70

60

131

131

174

174

143

148

148

120

44

48

57

57

71

75

44

1,49

1,19

1,04

0,98

1,17

1,36

1,07

1,29

1,41

1,39

1,34

1,30

1,29

1,35

1,48

1,20

1,04

0,89

0,94

1,04

1,16

0,98

1,19

1,24

1,23

1,21

1,09

1,08

1,22

0,27

0,73

0,84

0,88

0,86

0,70

0,67

0,80

0,70

0,61

0,64

0,69

0,77

0,81

0,70

0,59

883

883

900

900

900

899

899

894

913

906

904

904

899

907

909

180

180

220

220

190

195

195

169

82

85

97

97

112

121

85

262

262

330

330

350

324

324

292

314

293

278

278

264

272

337

LANBIDE EKIMENA

0,68

0,79

0,78

0,78

0,62

0,60

0,71

0,65

0,56

0,59

0,65

0,72

0,77

0,65

0,53



3,0

3,0

3,5

3,0

2,5*

2,5

2,5

3,5

3,0

3,0*

3,0

3,0*

3,5*

3,0*

2,5*

P

198

13,5

13,5

17,5

16,0

16,0*

17,0

17,0

5,0

4,5

4,5*

4,5

4,5

4,5*

5,5*

5,0*

Ca


18 38 36 42 23 17

GARIA, LANDARE OSOA (2) Garau esnetsua (fin pikatuta)

GARAGARRA, LANDARE OSOA Garau esnetsu/oretsua (fin pikatuta)

EKILOREA, LANDARE OSOA Garau sendoa AZAK

206

207

208 209

0,91

34

0,67 0,93

0,58

0,55

0,80 0,52

0,72 0,50 0,98

0,86

0,78 0,79

BUO

65 89

50

61

65 54

56 38 51

51

53 51

68 78

61

64

73 61

70 49 81

73

71 71

68 122

41

57

74 45

50 28 42

42

45 42

1,00 —

1,36

1,36

1,53 1,44

1,47 2,50 1,56

1,38

1,26 1,40

1,00 —

1,00

1,00

1,06 1,03

1,25 1,50 1,07

1,04

1,12 1,04

0,76 —

0,67

0,64

0,80 0,60

0,63 0,39 0,95

0,88

0,75 0,82

899 890

930

892

870 931

940 907 981

953

940 947

105 150

81

98

106 87

90 66 83

82

85 82

273 230

200

267

300 287

228 337 90

165

208 188

LANBIDE EKIMENA

0,67 —

0,58

0,55

0,75 0,50

0,58 0,33 0,92

0,83

0,70 0,76


(1) Siloan gordetako artoari eta zereal berdeei dagokienez, LUB lasta-balioak, behi-aziendari zuzenean hartutako neurriei dagozkie. (2) Neurri arruntekoa

0,76 0,96

0,67

0,64

0,85 0,62

0,79 0,59 1,02

0,84 0,85

BUE

28 36

OLOA, LANDARE OSOA Aletzearen hasiera (fin pikatuta) Garau esnetsu/oretsua (fin pikatuta)

202 203

201

198 199 200

204 205

ML%

22 31 53

ELIKAGAIAK

ARTOA (1) LANDARE OSOA · Laboratzeko baldintza onak Artaburu-kopuru normala (% 55-65) ML-aren % 25-30 ML-aren % 30 baino gehiago Artaburu-kopuru handia (ML-aren % 65etik gorakoa), ML-aren % 35 · Laboratzeko baldintza txarrak Artaburu-kopuru normala (% 55-65) ML-aren % 25 baino gutxiago eta loratzetik 2 hilabetera bilduta (tenperatura urriak) ARTO-KANABERA ARTABURUAK

ZK

Proteina-balioa

Abere Hazkuntza

3,0 3,0

2,5

2,5

3,0* 2,5

2,5* 2,0 3,0*

3,0*

2,5* 2,5

P

199

13,5 12,0

3,5

3,0

4,0* 3,0

4,0* 4,0 0,5*

3,0*

3,5* 3,5

Ca


25

BABAK, LANDARE OSOA Garau sendoa

212

Erremolatxa mamia, deshidratatua MANIOKA-SUSTRAIAK, LEHORTUTAKOAK

218 219

91 88

0,99 1,12

0,92 0,96 0,97 1,01 1,01

0,85

0,75 0,65

BUE

0,97 1,14

0,92 0,96 0,97 0,99 0,99

0,78

0,71 0,61

BUO

66 20

69 52 49 76 76

137

88 76

98 76

71 69 69 105 105

111

76 66

52 14

86 51 45 67 67

163

106 82

1,36 —

0,91 1,17 1,56 — 1,63

0,94

0,75 0,75 0,88

0,88 0,76

0,70 — 0,70 — 0,70 — 1,05 0,96 1,05 0,96 (1) 1,05 0,94 — —

0,97

0,85 0,85

950 938

923 956 968 956 957

929

763 714

100 26

120 90 84 115 115

223

154 132

202 44

73 63 58 202 202

183

150 109

LANBIDE EKIMENA

0,92 —

— — — 0,94 0,94

0,80

0,84 0,71


(1) Lasta-balio hori, ondo kontserbatutako materia lehor gutxiko mamiei zein ML-aren % 16-20ko zapaldutako mamiei dagokie.

ERREMOLATXA (1) Bazka-erremolatxa Bazka-erremolatxa, materia lehor ugarikoa Azukre-erremolatxa Erremolatxa-mamia, freskoa Erremolatxa mamia, siloan gordetakoa

213 214 215 216 217

13 19 23 11 11

17 17

ERREMOLATXAREN HOSTOAK ETA LEPOAK Garbiak Zikinak

210 211

SUSTRAIAK, TUBERKULUAK ETA DAGOZKIEN AZPIPRODUKTUAK

ML%

ELIKAGAIAK

ZK

Proteina-balioa


1,0 1,0*

1,5 1,5 1,5 1,0 1,0

2.5*

2.0 2.0*

P

200

13,0 1,5*

2,0 2,0 2,0 13,0 11,0

12,0*

11,0 13,0*

Ca


92,8 90,8 88,3 88,3 89,8 89,0 89,2 91,0 89,9 90,0 88,8 87,1 87,2 87,3 89,0 89,0 90,0 90,6 91,0

OPILAK (1) Kakahuetea, azala kenduta, “expeller” Kakahuetea, azala kenduta, koipegabetua Soja, koipegabetua 42-44 Soja, koipegabetua 48-50 Koltza, koipegabetua % 50 soja + % 50 koltza, babestuak Lihoa, koipegabetua Kotoia, azala kenduta eta koipegabetua Ekilorea, azala kenduta eta koipegabetua Palma, koipegabetua Kopra, koipegabetua

AZPIPRODUKTU INDUSTRIALAK Gari-zahi zakarra Gari-zahi fina Gari-zahi fin zuria Arto-zahia Garagar-zahia Arto-almidoia 40 arto-glutena Erremolatxa-mami deshidratatua

231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241

242 243 244 245 246 247 248 249

0,78 0,82 1,04 0,87 0,74 1,22 1,06 0,90

1,05 0,96 1,03 1,06 0,84 0,95 0,86 0,80 0,73 0,91 0,85

1,00 1,05 1,10 0,98 0,87 1,02 1,02 1,03 0,98 1,10 1,18

0,72 0,77 1,03 0,83 0,68 1,28 1,03 0,88

1,01 0,92 1,01 1,05 0,78 0,92 0,81 0,74 0,65 0,88 0,82

1,00 1,06 1,11 0,98 0,82 1,03 1,02 1,02 0,97 1,08 1,14

95 100 107 76 69 2 321 60

313 311 306 340 241 325 207 295 238 149 164

70 75 69 63 75 59 77 149 162 219 261

82 87 100 93 75 68 271 89

172 170 230 251 178 319 115 243 142 163 173

88 86 100 84 86 78 108 115 117 141 199

111 118 134 65 80 23 385 46

447 445 394 437 302 370 292 345 317 152 177

75 96 65 67 83 68 66 194 216 299 324

814 818 843 863 834 899 881 865

874 854 824 824 828 826 827 842 835 860 825

837 848 851 827 840 844 855 844 835 858 851

145 153 162 108 105 3 458 91

496 495 428 475 359 417 339 421 364 190 211

101 113 92 90 105 90 100 225 260 340 360

37 41 42 56 28 2 36 11

68 14 23 23 23 23 18 12 33 15 16

18 16 40 20 49 17 32 30 14 66 179

MG

525 532 596 612 534 895 349 577

232 257 295 286 335 311 376 293 270 516 475

672 696 696 670 585 712 699 539 486 334 257

10,7 11,2 8,9 2,8 3,9* 0* 4,2 0,9

5,6 5,6 6,2 6,6 11,9 9,3 8,4 9,0 10,4 5,9 5,4

3,4 3,2 3,0 3,0 3,3 3,8 2,8 3,7 3,7 5,7 5,0

1,0 1,3 1,4 0,3 0,7* 0* 1,3 11,8

1,9 1,9 3,3 2,9 7,8 5,4 4,2 3,4 3,7 2,4 1,5

0,8 0,6 0,3 0,6 0,8 0,6 0,3 0,9 1,1 1,9 2,3

Osagai mineralak (g) MELN P Ca

LANBIDE EKIMENA

160 92 41 87 166 0 38 184

78 88 78 40 110 75 94 116 168 140 123

46 24 23 47 101 25 24 50 75 118 55

ZG

GMN

HPDN HPDE

MND

Osagai organikoak (g) MO

MATERIA LEHORRAREN kg BAKOITZEKO Nitrogeno-balioa (g)

(1) “Expeller” opilak, presio bidez egiten dira eta “koipegabetuak” erauzketaren ondoriozkoak dira.

85,9 86,4 86,5 84,9 86,8 86,1 86,7 88,0 87,0 89,0 90,0

ML%

220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230

ELIKAGAIAK

KONTZENTRATUAK GARAUAK ETA HAZIAK Garagarra Gari biguna Artoa Neguko garagarra Oloa Zekalea Basartoa Ilarra Babak Eskuhoria Soja

ZK

Proteina-balioa BUE BUO

Abere Hazkuntza

201

100 100 100

PROTEINARIK GABEKO NITROGENOA Urea 46 Amoniako anhidroa Amonio kloruroa

262 263 264

(1) Melaza freskoek, guztira % 50eko azukre-kopurua dute.

87,5 73,9 77,5 23,0 90,0 90,3 91,0 90,0 90,0 6,7 6,6 4,4

ML%

Patata-mami deshidratatua Kanabera-melaza Erremolatxa-melaza (1) Garagartxoa Garagardo-legamia Garagardo-sustraitxoak Sagar-pats lehorra Arto-hozi koipegabetua Soja-azala Gazur gozo deskrematua Gazur azido deskrematua Ultrairagazia

ELIKAGAIAK

250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261

ZK

0 0 0

0,77 0,70 0,73 0,19 0,95 0,84 0,65 1,01 0,75 0,074 0,070 0,046 0 0 0

0,73 0,72 0,74 0,17 0,92 0,78 0,56 0,99 0,68 0,076 0,071 0,047

Proteina-balioa BUE BUO

1610 2882 894

30 23 45 52 323 170 41 146 75 5 3 1 0 0 0

66 45 47 47 258 116 66 150 86 5 4 3 — — —

7 25 48 57 396 231 17 162 65 6 4 0 — — —

845 648 685 218 826 838 887 870 855 61 58 40 2875 5147 1597

40 41 80 69 466 278 58 203 123 9 6 2 — — —

4 0 1 20 13 15 46 20 30 0,7 0,8 0

MG

— — —

660 607 604 95 332 424 551 553 372 51 51 38 — — —

0,7 0,5 0,2 1,3 13,2 5,9 1,0 4,2 1,6 0,41 0,65 0,30

— — —

6,2 5,4 2,7 0,8 1,7 2,7 1,4 0,5 4,7 0,47 1,25 0,38

Osagai mineralak (g) MELN P Ca

LANBIDE EKIMENA

— — —

140 0 1 35 15 120 233 95 330 0 0 0

ZG

GMN

HPDN HPDE

MND

Osagai organikoak (g)

Nitrogeno-balioa (g) MO

MATERIA LEHORRAREN kg BAKOITZEKO


202

Abere Hazkuntza

BUE

HPD g-tan

Ca g-tan

P g-tan

– Ernaldiko 7. hilabetea baino lehen

5,0

395

36

27

– Ernaldiko 7. hilabetean

5,9

470

45

30


6,6

530

52

32


7,6

600

61

35

600 kg-ko behia

Jandako kopuruaren araberako LUB

Ernaldian dagoen behi lehorra

11,5-15,5

Ekoizten ari diren behiak: gantz-%

kg esne

32

36

40

44

3,0

2,5

2,5

2,5

6,1

515

47

30

5,5

5,5

5,0

4,5

7,2

635

57

35

8,5

8,0

7,5

7,0

8,3

755

67

40

11,5

10,5

10,0

9,5

9,4

875

78

45

15,3

14,0

13,5

12,5

12,0

10,5

995

89

50

15,6

17,0

16,0

15,0

14,0

11,6

1115

100

54

15,9

20,0

18,5

17,5

16,5

12,7

1235

108

58

16,2

22,5

21,5

20,0

19,0

13,8

1355

115

62

16,5

25,5

24,0

22,5

21,0

14,9

1475

123

66

16,7

28,5

26,5

25,0

23,5

16,0

1595

130

71

17,0

31,5

29,5

27,5

26,0

17,1

1715

135

73

17,2

34,0

32,0

30,0

28,5

18,2

1835

140

75

17,5

37,0

34,5

32,5

30,5

19,3

1955

145

77

17,7

40,0

37,0

35,0

33,0

20,4

1075

150

80

17,9

42,5

40,0

47,5

35,5

21,5

2195

155

82

18,1

45,5

42,5

40,0

37,5

22,6

2315

160

85

18,3

48,0

45,5

42,5

40,0

23,7

2435

165

88

18,5

51,0

48,0

45,0

42,5

24,8

2555

170

91

18,7

0,6

50

6

5

1

Pisu biziaren 100 kg-ko aldakuntzarako zuzenketa

11,5-15,5

10.1. taula. Esne-behiak jan dezakeen bazka-kopurua eta esne-behiaren premiak.

LANBIDE EKIMENA

203


`

MANTENTZEKO PREMIAK, bizi-pisuaren arabera (kg-tan):

Formulak

Adibidea, 600 kg-ko behiarentzat

1,4 + 0,6 x bizi-pisua/100

1,4 + 0,6 x 600/100 = 5 BUE

HPD (g)

100 + 0,5 x bizi-pisua

100 + 0,5 x 600 = 400 g PDI

MND (g)

0,6 x bizi-pisua

0,6 x 600 = 360 g PDI

ENERGIA (BUE) NITROGENOA:

`

Esnea EKOIZTEKO PREMIAK, esne estandarraren arabera zehazten dira Koipea: % 4 (Energia-premiak zehazteko) Esne estandarra: Proteina: % 3,2 (Nitrogeno-premiak zehazteko)

* Estandarrarena ez den konposizioko esnea badugu, esne estandarrari dagokion balioaren 0,1eko aldakuntza bakoitzarekiko ekoiztutako esnearen kopurua % 1,5 handiagotu edo txikiagotu egin beharko dugu. Adibidea: gantza: % 4 Esne estandarra:

proteina % 3,2 gantza: 3,3 → ekoiztutako kopurua % 10 txikiagotu behar da.

Guk dugun esnea:

`

gantza: 4,7 → ekoiztutako kopurua % 10 handiagotu behar da.

ESNEA

ENERGIA BUE

HPD (g)

MND (g)

1 kg

0,43

50

60

ERNALDIKO PREMIAK. Ernaldiko azken hiru hilabeteetan eta 35-45 kg-ko pisuarekin jaiotzen diren txahalentzat baino ez dira kontuan hartzen:

ERNALDIKO HILABETEA

ENERGIA BUE

7. HILABETEA

NITROGENOA PDI (g)

MND (g)

1

80

100

8. HILABETEA

2

130

160

9. HILABETEA

3

200

240

LANBIDE EKIMENA

204

Abere Hazkuntza

`

Lehenbiziko edoskitzaroan, behien HAZKUNTZA-PREMIAK, lehenbiziko erditzean duten adinaren araberakoak dira.

ADINA LEHENBIZIKO ERDITZEAN

NITROGENOA

ENERGIA BUE

PDI (g)

MND (g)

2 urte (< 28 hilabete)

0,7

55

60

3 urte (> 28 hilabete)

0,35

25

30

`

GOMENDATUTAKO MINERALEN ETA BITAMINEN EKARPENAK

* Makromineralei dagozkien gomendio praktikoak (g/kg guztizko ML)

P

Ca

Mg

K

Na

Cl

S

3-3,8

4,5-7,2

< 1,5

<5

< 1,5

< 2,5

1,5

P eta Ca → Muturreko aldaketak esne-ekoizpenean Mg → Belarraren “tetania” saihesteko, 2-2,5 g/kg ML ematea komeni da.

LANBIDE EKIMENA

205


11 HAZTEKO TXAHALAK ELIKATZEA Hazteko txahalak, ugalketarako (jaiotzen direnetik 150 kg izan arte) edo okelatarako (jaiotzen direnetik 4-6 hilabetera arte) hazten diren esne-behien taldeetako txahalak dira. Fase honek hiru aldi ditu:

ELIKADURA

IRAUPENA

1. Oritza EDOSKITZAROA

4-11 aste

2. Esne osoa edo artifiziala 3. Kontzentratua, bazka eta ura, nahi adina. Helburua: errumena egoki garatzeko,

TITIA KENTZEKO ALDIA

bazkaren eta kontzentratuaren gehienezko kontsumoa lortzea.

2 aste lehenago eta 2 aste geroago

9 Mailaka, abere helduaren antzekoa da. TITIA KENDU ONDORENGO ALDIA

9 Hazteko txahala hazteko behi-aziendaren 4-6 hilabete (> 150 kg) kategorian sartzen da.

arra (okelatarako): 900-1000 g/egun Hazkuntza-abiadura hiru aldietan: emea (ugalketarako): 700-800 g/egun

11.1 Gomendatutako ekarpenak Txahalari esne (osoa, deskrematua edo gazura), edoskitzaroko elikagai eta kontzentratu gehiago jaten eman beharko diogu bi alderdiren arabera. Alderdi horiek honako hauek dira: ¾

Sexuaren edo arrazaren arabera, txahalaren hazteko ahalmena handiagoa denean.

¾

Ekoizpen-sistema intentsiboagoa den heinean.

LANBIDE EKIMENA

206

Abere Hazkuntza

Energia eta nitrogenoa

Guztizko ekarpenak egunean Bizi-pisua (kg)

50

Hazkuntza-abiadura (g/egun)

400 600 800 600 800 600 800 600 800 1.000 600 800 1.000

70 80 100 150

BUE titia kendu baino lehen 1,5 1,6 1,7 2,0 2,2 2,2 2,4

eta gero

1,8 2,0 2,0 2,2 2,2 2,4 2,6 2,9 3,2 3,5

HPD (g) tita kendu baino lehen 150 190 230 230 270 260 290

eta gero

220 260 230 270 250 290 330 300 340 380

Jateko ahalmena

MND (g) titia kendu baino lehen 150 190 230 230 270 260 290

eta gero

kg ML/egun titia kendu baino lehen

eta gero

1,0 220 280 230 290 250 300 340 300 350 400

1,3

1,8

1,8

2,0 2,5 3,8

11.1. taula. Hazteko zekorrentzat gomendatutako elikagai-ekarpenak.

Guztizko ekarpenak egunean Bizi-pisua (kg)

50 70 80 100 150


600 800 600 800 1.000 600 800 1.000 800 1.000 1.200 800 1.000 1.200 1.400

BUE titia kendu baino lehen 1,6 1,7 2,1 2,3 2,6 2,3 2,5 2,6

eta gero

1,5 1,7 1,9 1,6 1,9 2,1 2,2 2,5 2,9 3,0 3,2 3,5 4,0

HPD (g) tita kendu baino lehen 190 230 230 270 320 260 290 340

eta gero

220 260 300 230 270 310 290 340 380 380 440 490 540

Jateko ahalmena

MND (g) titia kendu baino lehen 190 230 230 270 320 260 290 340

eta gero

kg ML/egun titia kendu baino lehen

eta gero

1,0 220 280 340 230 290 350 300 350 400 390 450 510 570

1,3

1,8

1,8

2,0 2,5 3,8

11.2. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako elikagai-ekarpenak.

¾

Titia ez da kendu behar, txahalak, gutxienez, 500 kontzentratu jaten ez duen bitartean.

LANBIDE EKIMENA

207


Mineralak

Edoskitzaroa →

P (g ) 7

Ca(g ) 13

gr / Kg M.S.

Edoskitzaroko premiak asetzeko, normalean, oritza, esne osoa, esne deskrematua edo esne artifiziala erabili ohi dira. Esne osoaren fosforo-kontzentrazioa (P) 1 g/kg ML da eta kaltzio-kontzentrazioa (Ca) 1,3 g/kg ML da.

Titia kendu osteko premiak Bizi-pisua (kg)


P (g)

100

600

9

15

800

11

20

1.000

13

24

1.200

16

28

600

11

18

800

13

22

1.000

15

27

1.200

17

32

1.400

19

38

150

Ca (g)

11.3. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako fosforo- eta kaltzio-ekarpenak, mantentzeko eta hazteko (g/egun).

Bitaminak Edoskitzaroko premiak, normalean, oritzaren bidez asetzen dira eta, gero, esne osoaren edo esne artifizialaren bidez. Esne deskrematua eta gazura. Gantzetan disolbatzen diren bitamina (A, D, E bitamina) gutxi dauzkate, baina B taldeko bitamina asko dauzkate.

LANBIDE EKIMENA

208

Abere Hazkuntza

Titia kendu osteko premiak

Bitamina

UI/kg bizi-pisu

A

100

Oharrak Edo, bestela, 0,25 mg beta karoteno. Ezinbestekoa da zenbait egunetan oritza ematea.

D

5

Kanpoan hazten diren txahalek, eguzki-izpien eraginez, larruazalaren bidez D3 bitamina sintetizatzen dute.

E

0,1-0,3

Alfa tokoferolak baino ez du % 100eko bitamina-kopurua.

11.4. taula. Hazteko txahalentzat gomendatutako A, D eta E bitaminen ekarpenak (egunean).

Taulan titia kendu eta gerorako gomendatzen diren bitamina-ekarpenak hiru alderdiren araberakoak dira. Alderdi horiek honako hauek dira: ¾

Elikaduraren oinarria diren zerealek ez daukate A, D eta K bitamina askorik eta pobre samarrak dira E eta B taldeko bitaminen kopuruei dagokienez.

¾

Errumeneko mikrobioak ez dira garrantzitsuak, zeren errumena ez baita oraindik behar adina garatu.

¾

Kontserbatutako bazka gutxi jan behar dituzte. Guztizko anoaren bazka > 259 bada, A, D eta E bitaminak besterik ez dira sartu behar.

Jateko ahalmena Jateko ahalmena egunean jandako materia lehorraren kg-tan adierazten da. Kopuru hori handiagotu egiten da bizi-pisua handiagotzen den heinean, eta pisu bereko arrentzat eta emeentzat berdina da. Titia kentzeko aldian eta titia kendu ostean, abereak jan dezakeen kopurua errumenaren ahalmenaren araberakoa izango da. Elikadura-kontzentrazio handiko elikagaiak hautatzea komeni da: zerealak, opilak... Bazkaren kontsumoa mugatu egin behar da, batez ere, oso kalitate onekoa ez bada.

LANBIDE EKIMENA

209


11.2 Anoak Jarraian azaltzen den anoak egiteko planaren arabera, hazteko txahal bakoitzari, banan-banan, oritza eman ondoren, esne osoa edo esne artifiziala eman behar zaie, eta kontzentratua eta bazka baldetan edo aska bereiztuetan eman behar zaizkie. `

ORITZA: Jaio ondorengo sei orduetan eman behar zaizkie. Lehen hartualdian, gutxienez, 2 litro. Egunean bi hartualdi.

`

ESNE OSOA ETA ESNE ARTIFIZIALA: normalean, berotuta eta kopurua mugatuta eman ohi zaizkie.

`

ESNE DESKREMATUA ETA GAZURA: egoera likidoan ezin zaizkie eman, txahalek kontzentratua jaten ez badute, behintzat (lehen hilabetetik aurrera). 9

Gazurak osagarriak behar ditu: energia-osagarriak, osagarri nitrogenatuak (zerealak + opilak), osagai mineralak (Ca gazur gozoarekin) eta bitamina-osagarriak. Ura beti nahi adina eman behar zaie.

`

KONTZENTRATUA: emeei dagokienez, 3. astetik, 2 kg/egun jan arte, eta arrei dagokienez, 3. astetik, nahi adina 3. hilabetera arte (arrei dagokienez). Kontzentratuak, normalean, honako osagai hauek eduki ohi ditu: zerealak, % 75-80; opilak, % 15-20; osagarri mineralak, % 5. Txahalari jaten emateko zereal egokiena garagarra da, baina artoak energia-kopuru handiagoa dauka. Nitrogeno-iturri egokiena soja-opila da, baina beste opil batzuk (koltzazkoa, ekilorezkoa, lihozkoa...) eta leguminosoen haziak (ilarrenak, babenak...) ere eraginkorki erabil daitezke. Kontzentratua pikortatuta edo zakar ehota eman behar zaie.

LANBIDE EKIMENA

210

Abere Hazkuntza

Edoskitze-sistema

Anoaren osagaiak

1) Esne osoa edo esne artifiziala (1) mugatuta eta egunean bi aldiz....................... Esnea (kg) Kontzentratua (3) Belar lehorra 2) Esne artifiziala (2) mugatuta eta egunean behin............. Esne artifiziala (kg) Kontzentratua (3) Belar lehorra 3) Esne osoa edo esne artifiziala (1), gero, esne deskrematua mugatuta, egunean 2 aldiz ................... Esnea (kg) Esne deskrematu likidoa (kg) Zerealak Alpapa-belar lehorra 4) Esne osoa edo esne artifiziala (1), gero, gazura mugatuta, 2 aldiz egunean........ Esnea (kg) Gazur likidoa (kg) Leguminosoen garauak Alpapa-belar lehorra (1) (2) (3) (4)

Lehen 4 egunetan

Lehen asteko azken 3 egunetan

Oritza

5

6 8 9 9 9 6 3 Nahi adina, 2 kg jan arte (emeentzat) eta 3 kg jan arte (arrentzat) Nahi adina.

Oritza

3

4 5 6 6 6 4 2 Nahi adina, 2 kg jan arte (emeentzat) eta 3 kg jan arte (arrentzat) Nahi adina.

Oritza

5

6 6 8–4 4–0 0–4 4–8 8 8, etab. (4)

Asteak 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Nahi adina. Nahi adina.

Oritza

5

6 8 8–4 4–0 0–4 4–8 8 8 etab. (4) Nahi adina Nahi adina

1 kg esne artifizial = 140 g edoskitze-elikagai + 860 g ur 1 kg esne artifizial = 220 g edoskitze-elikagai + 780 g ur 1 BUE; 1 BUE; 145 g GMN; 115 g MND; 105 g HPD/kg. Esne deskrematuaren kopurua eta gazuraren kopurua, mailaka murriztu behar dira eta, gero, kontzentratua (3) eman behar zaie. 11.5. taula. Esne-arrazako txahalei lehenbiziko asteetan jaten eman beharreko anoak.

`

BAZKA: 3. astetik aurrera oso kalitate oneko bazka eman behar zaie. Titia kentzen zaienean: 9 Alpapa-belar lehorra. Ona da. Asko jaten dute eta errumeneko mikrobio-ugalketa suspertzen du. 9 Siloan gordetako belarra. Ez da oso gutiziagarria. Gutxi jaten dute.

LANBIDE EKIMENA

211


Titia kendu ostean: 9 Urte-sasoiaren arabera mota askotako elikagaiak jan ditzakete (belar lehorra, belarra, siloan gordetako artoa, etab.) 9 Ur-kopuru handia daukaten elikagaiak (siloan gordetako belarra, bazka-erremolatxa) mugatuta eman behar zaizkie bazkarekin batera. 9 Kruziferoak (bazka-aza). Substantzia kaltegarriak dauzkate. Hazkuntza motelarazi egiten dute eta ez dira erabili behar.

`

KONTZENTRATUA (2): Bazkaren osagarri gisa erabili behar da.

Belar lehorra edo siloan gordetako bazka, kalitate onekoa → 2 kg, gutxi gorabehera. Siloan gordetako artoa, kalitate onekoa (% 35 ML) → Gehienez, 2 kg. Siloan gordetako artoak 250 g materia nitrogenatu ematen ditu (opila edo leguminosoa). Hazkuntza-abiadura egokia bideratzen du ??????-tik aurrera. Bazkarik merkeena larrea da, bai txandaka bazkatuta, bai anoetan bazkatuta, abere-zama txikiarekin. Larrea ustiatzeko sistemak hiru helburu ditu: 9

Txahalei, etengabe, belar gazte-kopuru egokia eskaintzea.

9

Txandakatzearen bidez edo larrea aldatuz, parasitoen eragina mugatzea.

9

Hazkuntza-tasarik handiena lortzea. Zerealak (????) eta, zenbait kasutan, belar lehorra emanez gero, txahalaren jateko ahalmen urria eta belarraren kalitatearen eragina konpentsatu ditzakegu.

11.3 Maneiatzeko sistemak txahalen elikaduran Txahalak hazten dituen abeltzainak, abereak maneiatzeko, honako sistema hauetako bat erabil ditzake: banakako ukuiluak edo taldekako ukuilu (6-9 txahaleko taldeak). Halaber, sistema mistoa ere erabil dezake, hau da, txahalak hazteko, lehenbiziko bi edo hiru asteetan banakako ukuiluak erabil ditzake, eta gero taldekakoak erabil ditzake. Ondorengo taulan, erabiltzen den sistemaren eta adinaren arabera, txahal bakoitzak behar duen gutxieneko lekua adierazten da.

Ukuilu-mota

Adina

Gutxieneko lekua txahal bakoitzarentzat

Banakakoa

4 astera arte 8 astera arte

1,10 m2 (1,50 x 0,75) 1,80 m2 (1,80 x 1,00)

Taldekakoa

8 astera arte 12 astera arte

1,10 m2 1,80 m2

LANBIDE EKIMENA

212

Abere Hazkuntza

Elikadura-sistemak Askotan, elikadura-sistemak erabateko eragina du maneiatzeko eran: banakakoan edo taldekakoan. Titia hartuz elikatzeko era naturalaz gain, baldea ere erabili ohi da. Baldea banakako zein taldekako ukuiluetan (hobeto hargailudun taldekakoetan); elikagailu automatikoekin eta hotzean esne azidoarekin erabil daiteke (taldekako ukuiluetan).

Baldearen bidez elikatzea Gehien erabili ohi den sistema da. Normalean, txahal bakoitzak hartuko duen esne artifizialaren kopurua baldearen bidez mugatzeko erabili ohi da. Gogoratu beharra dago, edoskitzaroan txahalari esnea mugatzen badiogu, aberea elikagai solidoak (pentsua, belar lehorra) jatera behartuko dugula. Txahalak, nahi duenean jateko, beti eskura izan behar ditu elikagai solidoak, eta ur garbia ere bai. Sistema honen bidez, eta 50-60 egunetan 25 kilo inguru esne-hauts hartuta, txahala, 12 astetan, 100 kilo pentsu jatera irits daiteke, ondorengo taulan ikus daitekeenez:

Adina (egunak)

7-28

28-42

49-56

56-70

70-48

Egunean jandako pentsu-kopurua (kg)

0,30

0,60

1

1,80

2,50

Esne-hautsa urarekin nahasteko, lehenbizi esne-hauts guztia, erabiliko dugun ur-bolumenaren erdiari erantsi eta ondo nahastuko dugu. Gero, gainerako ura erantsiko dugu. Txahalei ematen diegunean, esne artifizialak 30-38 ºC-ko tenperatura izan behar du. Askotan, hasierako nahastearen erdia egiteko ur bero-beroa erabili ohi da, eta, gero, ur hotza eransten zaio. Kasu honetan, eta beste edozein kasutan, uraren tenperaturak ez du 60 ºC baino handiagoa izan behar, zeren, bestela, esne artifizialak dauzkan proteinak kaltetzeko eta txahalei beherakoak eragiteko arriskua baitago. Esnea emateko tetina erabiliz gero, txahalak hiru aldiz denbora gehiago beharko du anoa edateko eta ez da inolako abantailarik lortuko. Hala ere, txahalak nahi duenean edateko sistema erabiliz gero, tetinak arazoak saihestu egiten ditu.

LANBIDE EKIMENA

213


Litro bakoitzean 120-130 gramo esne-hauts daukan esnea erabilita, txahalak baldetik zuzenean edaten du esnea, eta abiadura handian edan ere (1,2-2 litro minutuko). Erabili beharreko esne-hautsaren kopurua % 10-15ekoa da (100-150 g/l), adinaren, sistemaren, esne-motaren, eta abarren arabera. Dena den, edoskitzaroaren hasieran, gainelikatzea saihestu egin behar da. Normalean, egunean bi hartualdi ematen zaizkie, baina orain, ustiategi batzuetan, hilabetetik aurrera, hartualdi bakarra eman ohi zaie. Bi hartualdi ematen zaizkienean baino esne kontzentratuagoa erabili ohi da. Esnea hartualdi bakarrean hartzen dutenean, txahalek elikagai solido gehiago (pentsua eta belar lehorra) jateko joera dute. Elikatzeko era hau erabiliz gero, denbora nabarmen irabazten da eta errazagoa da lana antolatzea, zeren abeltzainak txahalei esnea zein ordutan emango dien hautatzeko aukera baitu. Baldearen sistema ondo antolatuz gero, gizon bakarrak ordubetean berrogei txahalei edo gehiagori eman diezaieke esnea.

Elikagailu automatikoen bidez elikatzea Elikagailu automatikoak, esne-hautsez egoki hornituta, tenperatura egokian eta txahalek jan ahala, esne artifizial likidoa ekoizten duten makinak dira. Elikagailu bakarrarekin berrogei txahal elika daitezke, lau ukuilutan banatuta, kutsatzea saihesteko eta txahal gazteak eta zaharrak ahal den neurrian ez nahasteko. Sistema hau erabiltzen dugunean honako alderdi garrantzitsu hauek kontuan hartu behar ditugu: 9 Tetina lurretik 70-80 cm-ra ipini behar da. 9 Nahastearen tanga beteta dagoenean, esne artifizialaren mailak tetina baino berrogeita hamar zentimetro beherago egon behar du, tanta-jarioa saihesteko. 9 Elikagailuaren inguruan drainatze-sistema onak egon behar du. 9 Esnearen marka aldatzen denean, edota marka bereko esnea erabiltzen denean ere, beste txahal-talde bati eman behar badiogu, elikagailua doitzea komeni da. 9 Nahastearen tanga egunero garbitu behar da, eta elikagailuaren hodiak, gutxienez, astean hiru aldiz. 9 Hasieran, txahalak ohitu arte, ohikoaren kontzentrazio-erdia duen esnea erabiltzea komeni da, hau da, 50 g esne-hauts litroko.

LANBIDE EKIMENA

214

Abere Hazkuntza

Sistema honen bidez eskulana aurrezten da, baina abeltzainak erne egon behar du, zeren makinak ez baititu gauza guztiak ordezkatzen. Txahal bakoitzak, zazpi astetan, gutxienez, 50 kg esne-hauts hartu behar dituela kalkulatu behar dugu. Ondorioz, sistema honen bidez elikatutako txahalek, 25-30 kilo esne-hauts artifizial hartzen duten baldearen bidez elikatutakoek baino 10 kilo gehiago irabaziko dituzte.

Esne azidoaz hotzean elikatzea Esne azidoa, kontserbatzailea erantsi zaion ohiko esne artifiziala da. Horrela, prestatu ondoren, egonkor mantentzen da, 48 orduan gutxienez. Prozedura honako hau da: 9 Esne artifiziala ur hotzarekin (giro-tenperatura duen urarekin) nahasten da, nahasgailuaren bidez. 9 Bi egunetan erabili ahal izateko esne-kopurua prestatu behar da. 9 Esnea emateko erabiltzen den gailuak, plastikozko tanga eta tetinan bukatzen diren plastokozko hodiak ditu. 9 6-9 txahalentzat tetina bakarra erabili ohi da. Plastikozko hodiek bost milimetroko diametroa izan ohi dute. Diametroa handiagoa izanez gero, txahalak esfortzu handiagoak egin beharko ditu esnea zurrupatzeko. Sistema honen bidez, elikagailu automatikoak erabilita lortzen direnen antzeko pisuak lor daitezke.

11.4 Ugalketarako txahalak hazteko elikadura-arauak Titia kentzen zaienean

a) Esnea

Asteak

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Esnea, l/egun

Oritza

4-5

6

7

7

7

6

5

4

2

GUZTIRA 340 kg

LANBIDE EKIMENA

215


b) Pentsu konposatua Gutxienez, % 28-20 PG

Egunak

1. egunetik 15. egunera





kg/egun

0,3

0,6

1,0

1,5

2,0

Guztira aldi bakoitzean

4

12

20

15

14 GUZTIRA 340 kg

c) Bazka Txahalak belar lehor ona (daukagunik onena) eskura eduki behar du, nahi duenean jateko, bigarren astetik aurrera.

d) Ura Txahalak ur garbia eduki behar du eskura, nahi duen beste edateko. Txalari, normalean, 2 kg pentsu eta 1,5 kg belar lehor jaten dituenean, kendu ohi zaio titia.

LANBIDE EKIMENA

216

Abere Hazkuntza

12 BIGANTXAK ELIKATZEA Bigantxak 4-6 hilabete eta lehenbiziko erditzearen artean dauden eta esne-behiak ordezkatzeko erabiliko diren emeak dira. Esne-bigantxak elikatzeko planaren helburua honako hau da: une egokian erditzea, gorputz-garapenean, bizitza baliagarrian eta esne-ekoizpenean kalterik eragin gabe. 4-6 hilabetetik aurrera → hazkuntza: > 700-800 g/egun → Estaltzea (???)

↓ Eragin kaltegarriak ugalketan, esne-ekoizpenean eta bizi-iraupenean. Gomendioak

Arraza handiko esne-behiak Arraza handiko esne-behiak*

Pisua, 1. erditzea baino lehen

Erditzearen data

Helduaren pisuaren % 75

2 urte

≈ 705 g/egun

Helduaren pisuaren % 85

30-33 hilabete

≈ 605 g/egun

Hazkuntza-abiadura

* Azken kasu horretan, batez besteko hazkuntza, bigarren neguko pisu-irabazia, 300 g/egun-eko pisu-irabazia, konpentsatu egin daiteke, gero kalitate oneko belar lehorra erabilita. Ondorioz, 300-700 g/egun-eko hazkuntza-abiadura gomendatzen da, zeren, horrela, siloan gordetako bazkekin elikatutako txahalen ohiko pisu-irabazien aldaketak ase egiten baitira.

LANBIDE EKIMENA

217


12.1 Gomendatutako ekarpenak Gomendatutako ekarpenak ondorengo tauletan ikus daitezke. Oligoelementuen ekarpenak beste abere batzuentzat erabiltzen diren berdinak dira.

Bizi-pisua (kg)

Hazkuntza-abiadura g/egun

BUE

HPD (g)

MND (g)

P (g)

Ca (g)

200

500

3,2

323

323

11

18

700

3,5

383

383

13

23

500

3,7

355

353

14

21

700

4,1

415

419

16

26

300

3,9

324

314

15

20

500

4,3

384

380

17

24

700

4,7

444

446

19

29

300

4,4

352

341

18

22

500

4,8

412

407

20

27

700

5,3

472

472

23

33

300

4,8

380

366

21

25

500

5,3

440

431

24

30

700

6,0

500

495

27

36

300

5,3

407

390

23

29

500

5,8

466

454

26

35

700

6,4

524

518

29

41

300

5,7

432

413

26

33

500

6,3

491

477

29

39

700

6,9

549

541

31

46

300

6,2

457

436

28

36

500

6,7

515

500

30

42

700

7,4

573

564

33

49

250

300

350

400

450

500

550

Guztizko kopuruak egunean

12.1. taula. Elikagai-ekarpenak esne-bigantxentzat.

LANBIDE EKIMENA

218

Abere Hazkuntza

Bizi-pisua (kg)

Magnesioa

Potasioa

Sodioa

Kloroa

100

1,0

8

3

3,5

200

2,0

14

5

6

300

3,6

20

6,5

8,5

400

5,0

26

8

11

500

6,5

32

9

14

600

7,5

38

12

18

12.2. taula. Esne-bigantxentzat gomendatutako magnesio-, potasio-, sodio-, eta kloro-ekarpenak (mantentzea eta hazkuntza), g/egun-etan.

A, D eta E gantzetan disolbatzen diren bitaminen ekarpen osagarriak, neguko anoetan besterik ez erabiltzea gomendatzen da. Larrean bazkatzen duten abereentzat ez da inolako ekarpen osagarririk behar.

12.2 Anoak egiteko metodoak Oro har, bigantxei nahi adina bazka eman ohi zaie, eta prestatu behar dugun anoa jaten duten bazka-kopuruaren araberakoa izango da. Jandako bazka-kopurua kalkulatzeko erak: ¾ Kontsumoa zuzenean kontrolatzea (pisatuta, ML-aren %). ¾ Normalean tokian erabili ohi diren bazkei dagozkien erreferentziak erabilita. Horrela erraza da BUE-ak eta, kenketa eginda (premiak - ???), erabili behar den osagarri-kopurua kalkulatzea. ¾ Nahi adina emandako bazken ezaugarriak baino ez badakizkigu (LUB, BUE, etab.), 20. taula erabiltzea. Mineralen eta bitaminen osagarriak elikagai kontzentratuaren arabera ziurtatu behar dira, baina siloan gordetako bazketan ere sar daitezke.

OHARRA: anoan nahikoa nitrogeno hartzigarri sartzen dugula ziurtatu behar dugu: < 12 g, anoa oso digerigarrietan HPDE – HPDN/BUE anoarena < 20 g, gainerako anoetan

LANBIDE EKIMENA

219

≥ 0,75

≥ 0,75 0,65

≥ 0,75 0,65

0,75 0,65 0,55

0,75 0,65 0,55

0,75 0,65 0,55

0,75 0,65 0,55

0,75 0,65 0,55

1,00

1,05

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

1,60

200 kg

200 kg

3,3 3,0 2,8

3,7 3,5 3,2

4,0 3,8 3,6

4,5 4,3

4,7 4,7

4,9

1,0 1,5 1,9

0,4 0,9 1,4

0,2 0,7 1,2

0 0,4

0 0,2

0

1,5 2,0 2,4

0,8 1,3 1,8

0,6 1,6 1,2

0,4 0,8

0 0,6

0

4,0 3,6 3,4

4,4 4,2 4,0

4,8 4,6 4,2

5,3 5,2 4,9

5,8 5,6 5,5

6,4 6,2

6,7 6,7

7,0

1,5 2,1 2,3

1,1 1,4 1,9

0,6 1,2 1,8

0 0,4 1,1

0 0,1 0,7

0 0

0 0

0

2,0 2,6 2,9

1,4 2,0 2,5

1,1 1,8 2,4

0,3 0,9 1,6

0 0,6 1,2

0 0,2

0 0

0

2,7 3,3 3,5

1,9 2,5 3,1

1,7 2,4 2,9

0,8 1,5 2,2

0,4 1,2 1,8

0 0,7

0 0,4

0

5,1 4,7 4,5

5,8 5,4 5,2

6,2 5,9 5,5

6,9 6,6 6,3

7,4 7,2 7,0

8,1 8,0

8,5 8,5

8,9

1,8 2,5 2,8

1,0 1,6 2,3

0,7 1,4 2,1

0 0,3 1,0

0 0 0,8

0 0

0 0

0

2,5 3,1 3,5

1,5 2,3 2,9

1,3 2,0 2,8

0,2 1,0 1,8

0 0,6 1,4

0 0,1

0 0

0

3,5 –– ––

2,5 3,3 ––

2,2 3,0 ––

1,0 1,9 2,8

0,5 1,5 2,4

0 1,0

0 0,6

0

6,0 5,5 5,2

6,6 6,2 6,0

7,2 6,8 6,4

7,9 7,8 7,4

8,7 8,4 8,2

9,5 9,3

9,9 9,9

10,4

Energia-osagarria Energia-osagarria Energia-osagarria (kg-tan), honako (kg-tan), honako (kg-tan), honako BazkaBazkaBazkaBazkahazkuntza-abiadura hazkuntza-abiadura hazkuntza-abiadura -kontsumoa -kontsumoa -kontsumoa -kontsumoa honetarako honetarako honetarako (kg ML) (kg ML) (kg ML) (kg ML) 500 700 300 500 700 300 500 700 g/egun g/egun g/egun g/egun g/egun g/egun g/egun g/egun

200 kg

2,2 3,0 3,3

1,2 2,0 2,8

0,9 1,7 2,6

0 0,5 1,5

0 0,1 1,0

0 0

0 0

0

300 g/egun

3,0 –– ––

2,0 2,8 ––

1,6 2,5 3,4

0,4 1,2 2,2

0 0,8 1,8

0 0,2

0 0

0

500 g/egun

Energia-osagarria (kg-tan), honako hazkuntza-abiadura honetarako

200 kg

LANBIDE EKIMENA

12.3. taula. Nahi adina janda esne-bigantxek kontsumitutako bazka-kopurua (1) eta energia-osagarriak.

220

(1) Kontzentratua jaten ematen ez zaienean, bazken kontsumoak (zifrak azpimarratuak) jateko ahalmenari dagokion balioa hartzen du. Kasu honetan, nahi den hazkuntza-abiadura lortzeko, jaten ematen zaien bazka-kopurua mugatu egin behar da, gomendatutako elikagai-ekarpenen arabera. (2) 1 kg elikagai kontzentratuak (materia lehorraren % 88) 1 BUE ematen du. Bigantxa gazteek ez dute kalitate eskaseko bazkarik jan behar, eta, gehienez, 3,5 kg elikagai kontzentratu jan behar dute.

BUE

LUB

Bazkaren ezaugarriak (ML-aren kg bakoitzeko)

Bizi-pisua


Abere Hazkuntza

13 ESNE-BEHIAK ELIKATZEA Esne-behiaren edoskitzaroak 10 hilabete irauten du, gutxi gorabehera. Aldi horren ondoren, bi hilabeteko atsedenaldia (lehortze-aldia) pasatzen dute. Edoskitzaroan, ekoiztutako esne-kopuruaren gehienezko balioa, erditu eta hilabetera lortzen da; geroago erregularki astiro murriztu egiten da (hilean % 10), lehortze-aldira arte. Beraz, abeltzainak hiru behi-mota dauzka abere-taldean: ¾

Edoskitzaroaren hasieran dauden behiak.

¾

Edoskitzaroaren bigarren zatian (garai horretan ekoizpena murriztu egiten da) dauden behiak.

¾

Behi lehorrak.

ESNE-KOPURUA

3. edoskitze-aldia 2. edoskitze-aldia 1. edoskitze-aldia

edoskitzaroaren hasiera

ekoizpena murrizten den fasea “edoskitzaroaren bigarren zatia”

ERDITZEA

atsedenaldia

LEHOR-ALDIA EDOSKITZAROKO HILABETEAK

Behi bakoitzak ekoizpenaren, adinaren, tamainaren (pisuaren)... araberako premiak eta jateko gogoa ditu, baina, oro har, denei bazka-anoa bera eman ohi zaie, “oinarrizko anoa edo bolumen-anoa” deritzona. Esne-behien taldeari eman beharreko anoak prestatzeko, beraz, behi bakoitzarentzat honako alderdi hauek zehaztu behar dira: ¾

Oinarrizko anoak daukan bolumen-anoaren edo bazkaren kopurua eta anoak hornitzen dituen elikadura-elementuen kopurua.

¾

Gainerako premiak asetzeko behar diren osagarriak.

LANBIDE EKIMENA

221


13.1 Bolumen-anoa Abere guztiek, edozein taldetakoak izanda ere, bolumen-anoa bera hartzen dute. Anoa hori, ustiategiaren baldintzen eta ezaugarrien arabera, larrez, bazka berdez edo siloan goretako bazkez, belar lehorrez, eta abarrez osatuta dago. Bolumen-anoak abereek mantentzeko behar dituzten premiak ase behar ditu eta, horrez gain, abereei zenbait litro esne ekoitzarazi behar die; zenbat eta gehiago hobe. Bolumen-anoak beste baldintza bat ere bete behar du, hots, energiari eta proteinari dagokionez, ahalik eta orekatuena izatea, zeren, horrela, errazagoa baita kontzentratuak ematea. Oreka hori lortzeko, abereei, egunero, bazka energetikoak eta proteikoak eman diezazkieke, adibidez, siloan gordetako artoa eta leguminosoen belar lehorrak. Kalitate oneko bolumen-anoak, normalean, mantentzeko premiak ase egiten ohi ditu eta, gainera, 5-6 litro esne ekoizteko behar diren elikadura-substantziak eman ohi ditu.

13.2 Kontzentratuz osatutako anoa Bolumen-anoa janda ekoizten duten esnearen litro-kopurua baino kopuru handiagoa ekoizteko abereek dituzten premiak, elikagai kontzentratuen bidez ase behar dira. Berriz ere, bolumen-anoak orekatua izan behar duela gogorarazi behar dugu, zeren, orekatuta ez egoteagatik proteina gehiegi edo gutxiegi hornitzen baditu, kontzentratuak beste ezaugarri batzuk izan beharko baititu, eta, gainera, zailagoa izango baita abere-taldeek ekoizten duten esne-kopuruaren arabera hartu behar duten elikagai kontzentratuen kopurua zehaztea.

Materia lehorra irenstea Esne-behiari eman ohi zaion anoak daukan materia lehorraren kopurua, alderdi garrantzitsua da aberearen elikadurari dagokionez. Abereak, materia lehor gehiegi jaten badu, ez du goserik izango eta jateari utzi egingo dio, elikadura-premiak ase gabe dituenean. Esne-behiaren anoak eduki behar duen materia lehorraren kopurua kilotan adierazten da eta abereon elikadura-premien taulak kontsultatuta kalkula daiteke. Aberearen bizi-pisuaren arabera, behiak jan dezakeen materia lehorraren kopurua bizi-pisu horren % 2-3 da.

LANBIDE EKIMENA

222

Abere Hazkuntza

Jateko ahalmena Behien jateko ahalmena eta premiak ez dira era berean garatzen edoskitzaroan. Erditu ondoren bazka-kopuru handiagoa jan ohi dute. Erditu ondoren, materia nitrogenatuen eta mineralen premiak handiagotu egin ohi dira berehala, eta edoskitzaroaren bigarren astean, energia-premiak handienak izaten dira. Jateko ahalmena eta premiak era berean aldatzen badira ere, jateko ahalmena areagotzea ez da nahikoa esne-behiek, batez ere gehien ekoizten dutenek, edoskitzaroaren lehen asteetan energia-premiak ase ditzaten, eta, ondorioz, pisua galdu egin ohi dute. Lehen asteetatik aurrera, edoskitzaroan, esne-ekoizpena murriztu egiten denez, premiak ere murriztu egiten dira erregularki, eta jandako bazka-kopurua ez da asko aldatzen. Erditu baino lehenagoko asteetan, premiak berriro areagotu egin ohi dira eta jateko gogoa murriztu egiten da nabarmenki. Bazka kalitate onekoa denean, behiek edoskitzaroaren bigarren zatian dituzten premien arabera, behar dituztenak baino mantenugai gehiago har ditzakete. Horrelako oinarrizko anoak emanez gero, behiek erreserbak berreskura ditzakete, kontzentraturik jan behar izan gabe.

GOMENDATUTAKO EGUNEROKO PREMIAK ETA EKARPENAK `

GOMENDATUTAKO ENERGIA- ETA NITROGENO-EKARPENAK

Kasu bakoitzerako gomendatutako eguneroko mantenugaien ekarpenak hainbat taulatan agertzen dira, baina, oro har, honako balio eta formula hauen bidez zehatz daitezke. Mantentzeko premiak: Energia: MJ (Megajouleak)

500 kg-ko behiarentzat: 50 MJ

BUE

1,4 + (0,6 x Pisu bizia (kg)/100

Proteina: 60 g HPD/100 kg PG (proteina gordin) HPD (g) = 100 + 0,5 x PG MND (g) = 0,6 x PG

LANBIDE EKIMENA

223


Esnea ekoizteko premiak: % 4ko koipe-kopurua duen esnea ekoizteko. Energia: MJ

5,3 MJ/kg esne

BUE

0,43 BUE/kg esne

Proteina: 60 g PD/kg esne HPD = 50 g/kg esne MND = 60 g/kg esne Ernaldiko premiak Ernaldiko premiak azken hiru hilabeteetan baino ez dira kontuan hartzen. Energia: MJ

30 MJ

BUE

Ernaldiko hilabetea

BUE

7.a

1

8.a

2

9.a

3

Proteina: 350 g 140 g/BUE Hazkuntzarako premiak Energia: irabazitako bizi-pisuaren kg bakoitzeko 48 MJ edo 4 BUE behar dira. Eguneko batez besteko irabaziaren erritmoa honako hau izan ohi da: 250 g/egun 2 urterekin 150 g/egun 3 urterekin 100 g/egun 4 urterekin 50 g/egun 5 urterekin.

LANBIDE EKIMENA

224

Abere Hazkuntza

Lehenbiziko erditzea abereak 2 urte bete baino lehen izaten bada, egunean 0,7 BUE beharko dira. Lehenbiziko erditzea abereak 3 urte bete eta gero izaten bada, 0,35 BUE beharko dira. Proteina: 140 g HPD bider 0,085 MJ, hazkuntza-premietarako. HPD

55 g/egun, 1. erditzea 2 urte baino gutxiagorekin bada. 25 g/egun, 1. erditzea 3 urte baino gehiagorekin bada.

MND

60 g/egun, 1. erditzea 2 urte baino gutxiagorekin bada. 30 g/egun, 1. erditzea 3 urte baino gehiagorekin bada.

`

GOMENDATUTAKO MINERALEN ETA BITAMINEN EKARPENAK

Mineralen eta bitaminen ekarpenei dagozkien taulak aurreko kapituluan ikusi ditugu. * Amerikako Estatu Batuetako National research cauncil-en eta Frantziako INRA-ren taulak erabili ditugu.

KASU PRAKTIKOA Kalkulatu, egunean % 3,5eko koipe-kopuruko 40 kg esne ekoizten dituen 700 kg-ko behiarentzako anoa orekatua. Behia edoskitzaroaren erdialdean dago eta pisu biziaren batez besteko irabazia 400 g/egun-ekoa da. Dietan sartu beharreko osagaiak honako hauek dira:

alpapa-belar lehorra siloan gordetako artoa arto birrindua soja-haziak Zuzentzaile komertziala (Ca, % 20 eta P, % 20)

1.

Lehenbizi, abereak egunean jan dezakeen materia lehorraren kopurua kalkulatuko dugu: 1. taula erabili behar dugu. 1. taula erabili ahal izateko, esne-ekoizpena, % 4ko koipe-kopuruko esne bihurtu behar dugu. Horretarako, honako formula hau erabiliko dugu: % 4ko koipe-kopuruko esnea = (0,4) (kg esne) + 15 (kg koipe)

LANBIDE EKIMENA

225


Kasu honetan: % 4ko koipe-kopuruko esnearen ekoizpena = 0,4 x 40 + 15 (40 x 3,5/100) = 37 Abereak jan dezakeen materia lehorraren kopurua honako hau da: 24, 36 kg. 2. Dagokigun aberearen elikadura-premiak kalkulatuko ditugu:

BUE (Mcal)

Proteina (kg)

Ca

P

Mantentzeko, 700 kg

10,89

0,449

0,028

0,02

Esnea 40 kg/egun, % 3,5

27,6

3,36

0,119

0,073

PB-aren irabazia, 0,4 k/egun

2,05

0,128

Guztira

40,54

3,937

0,147

0,093

3.

Erabili beharko dugun bolumen-anoaren edo bazka-anoaren kopurua kalkulatuko dugu: Bazka-kopurua mugatzen duen faktorea energia da. Dietan sartu beharreko materia lehorraren BUE-aren kontzentrazioa = 40,54/24,36 = 1,66 Mcal/kg ML. Mantenugaiek hornitzen duten energia-kopurua (3. taula): Mcal/kg ML Alpapa-belar lehorra

1,35


1,6

Arto birrindua

1,91

Soja-hazia

1,94

Zuzentzailea

0

Bazkak hornitzen duen energia-kopurua = (1,35 + 1,6)/2 = 1,475 Kontzentratuak hornitzen duen energia-kopurua = (1,91 + 1,94)/2 = 1,925 - % 2 = 1,88 Baldin, bazka-kopurua B bada, kontzentratu-kopurua 1 – B izango da. Beraz: 1,475 + 1,88 (1 – B) = 1,66 Ondorioz:

B = 0,54

LANBIDE EKIMENA

226

Abere Hazkuntza

Anoak, gehienez, ML-aren % 54ko bazka-kontzentrazioa edukiko du. Beraz, 54 x 24,36/100 = 13,15 kg ML. Bakoitzaren erdia erabiliz gero, anoan sartu beharreko alpapa-belar lehorraren eta siloan gordetako artoaren kopurua honako hau izango da: 13,15/2 = 6,58 kg ML. 4. Bazkak hornitzen duena kalkulatuko dugu. 3. taula.

ML

BUE (Mcal)

Proteina (kg)

Ca

P

Alpapa-belar lehorra

6,58

8,88

1,148

0,093

0,014


6,58

10,53

0,533

0,115

0,014

Guztira

13,16

19,41

1,717

0,108

0,028

5. Kontzentratuek hornitu behar dutena kalkulatuko dugu. 3. taula.

BUE (Mcal)

Proteina (kg)

Ca

P

Eskakizunak

40,54

3,973

0,147

0,093

Bazkak

19,41

1,717

0,108

0,028

Diferentzia

21,3

2,22

0,039

0,065

3. taulan begiratuz gero, artoak hornitzen duen BUE 1,91 Mcal/kg ML dela eta PG-a % 9koa dela ikusiko dugu. Sojak hornitzen duen BUE 1,94 Mcal ML da eta PG-a % 49,9koa da. Baldin, X = kg ML (artoarenak), eta Y = kg ML (sojarenak) izanik. 1,91 X + 1,94 Y = 21,13 BUE 0,09 X + 0,499 Y = 2,22 proteina Y = 3 kg ML (sojarenak) X = 8,01 kg ML (artoarenak)

LANBIDE EKIMENA

227


ML

BUE

PG

Ca

P

Artoa

8,01

15,29

0,72

0,006

0,022

Soja

3

5,82

1,497

0,009

0,020

11,01

21,11

2,217

0,015

0,042

21,13

2,22

0,039

0,065

––

––

0,024

0,023

Guztira Eskakizunak Defizita

––

6. Defizitak zuzendu egingo ditugu. Behar den zuzentzaile-kopurua kalkulatzeko, defizit handiena, kasu honetan Ca, zati zuzentzaileak daukan Ca-kopurua egingo dugu. 0,024 (kg)/% 20 Ca = 0,12 kg ML (zuzentzailearena) Ondorioz, Fosforo-ekarpena honako hau izango da: 0,12 x % 20 P = 0,024 kg P. 7. Behin betiko anoa

Elikagaia (kg)

ML (kg)

BUE (Mcal)

PG (kg)

Ca (kg)

P

Alpapa

6,58

8,88

1,184

0,093

0,014


6,58

10,53

0,533

0,015

0,014

Artoa

8,01

15,29

0,72

0,006

0,022

Soja

3

5,82

1,497

0,009

0,020

Zuzentzailea

0,12

–

–

0,024

0,024

Guztira

24,9

40,52

3,934

0,147

0,094

Elikagaia

ML-aren %

Jandakoa

Alpapa

90

7,31


33

19,94

Artoa

87

9,16

Soja

89

3,37

Zuzentzailea

90

0,13

LANBIDE EKIMENA

228

Abere Hazkuntza

14 OKELETARAKO BEHIAK ELIKATZEA Gai honetan jezten ez diren behien neguko elikaduraz arituko gara. Behion txahalei sei eta hamar hilabete bitartean kentzen zaie titia, eta gizentzeko edo ugalketarako hazten dira. Okelatarako behien arrazak: ¾ Handiak (570-700 kg erditu ostean): 9

Txarolesa

9

Limusina

9

Akitaniako gorria

9

Pirenaikoa (herriko behi gorria)

¾ Txikiak (500-600 kg): 9

Aubrac

9

Gaskoia

9

Salers

¾ Esne-behien kopuru mugatua Okelatarako behien ustiategia dagoen herrialdearen arabera, ukuiluan gordeta egoteko aldia aldatu egin daiteke eta 41 hilabetekoa (eremu lauetan) edo 6 hilabetekoa (eremu menditsuetan) izan daiteke. Eremu menditsuetan, normalean, lehenago erditzen dira, titia kentzen zaienean (udaren amaieran) pisu handiagoko txahalak lortzeko asmoz. Behiek, beraz, luzaroan egon behar dute kontserbatutako bazka jaten eta neguko edoskitzaroa oso luzea izan ohi da. Normalean, okelatarako behiek esne gutxi ekoizten dute. Kasu bakanetan baino ez dira egunean 8 kg esne (edoskitzaro osoan) eta 7 kg esne (neguko edoskitzaroan) lortzen. Ernaldiaren hasieratik edoskitzaroaren hasierara arte egon ohi dira ukuiluan gordeta. Ekoizpena handia ez denez, ez da beharrezkoa abereon premiak etengabe asetzea. Beraz, kalitate ertaineko bazkak eman diezazkieke. Bazka horiek ez dira egokiak eskakizun handiagoak dituzten esne-behientzat edo hazkuntza azkarreko abereentzat. Elikadura pobre horrek, hala ere, arrazoizkoa izan behar du: ez du fetuaren garapenean eragin kaltegarririk izan behar, ez eta esne-ekoizpena kaltetu behar ere, zeren txahalen hazkuntza esne-ekoizpenaren araberakoa izango baita. Halaber, ugalkortasunari dagokionez ere ez du ondorio kaltegarririk eragin behar; beraz, kontuan hartu behar da ugalketa-sasoia, normalean, neguaren amaieran hasten dela. Neguko elikadura pobre hori ezin da erabili, behiak neguaren hasieran “okela-egoera” egokian ez badaude. Elikadura pobreak eragiten duen pisu-galera, azkar berreskuratu behar da larretan, hurrengo udaberrian.

LANBIDE EKIMENA

229


Oro har, ukuiluan sartzen direnetik berriz ere larrera ateratzen direnera arte galtzen duten guztizko pisuak ez du hasierako pisuaren % 8-9 baino handiagoa izan behar. Beraz, garrantzitsua da elikadura-ekarpenak zenbait alderdiren arabera egokitzea. Alderdi horiek honako hauek dira: ¾

Abereen egoera neguaren hasieran

¾

Ukuiluratzearen iraupena

¾

Neguko edoskitzaroaren iraupena

¾

Larretan pisua berreskuratzeko aukera

14.1 Gomendatutako elikadura-ekarpenak 14.1. eta 14.2. tauletan gomendatzen diren ekarpenak ezartzeko, gehienezko pisu-galera eta abereen egoera egokia kontuan hartu dira eta, beraz, normalean izaten diren premiak baino txikiagoak dira, baina, hala ere, txahal jaioberriei, behien esne-ekoizpenari eta ugalkortasunari kalterik ez egiteko kalkulatuta daude. Erditu ondoren ezin da bazkatan aurreztu, abereek nahiko gantz-erreserba ez badute, behintzat. Horregatik honako bereizketa hau egin izan da: ¾

Neguaren hasieran okelaren egoera NORMALA edo ONA izatea. Sasoiak irauten duen denbora kontuan hartuta, premien araberako 1-1,5 BUE/egun-eko defizita egon daiteke.

¾

Okelaren egoera txarra izatea. Behiek, larreratzeko sasoi txarra izan dutelako, gorputz-erreserbak ukuiluratu baino lehen erabili behar izan dituzte.

`

LEHENERDIAK (14.3. taula) ¾

Gehienezko garapena lortzeko, oraindik hazkuntzarako premiak ase behar dituzte. Ezin dute behi zarragoen defizita jasan.

¾ Behi hauen okelaren egoera neguaren hasieran, beti ontzat jotzen da. ¾ Bi urterekin erditzen badira, hazkuntzarako premia gehiago dituzte eta, beraz, proposatuta balioek handiagoak izan behar dute. Jateko ahalmen txikiagoa dute. `

TXAHALEN PISUA ¾ Jaio berriak direnean, amaren pisuaren % 7 eduki ohi dute. ¾ Txahalak aldez aurretik ezarritako balioak baino pisu txikiagoa duenean, ernaldiaren amaierarako proposatutako zuzenketak erabili behar dira.

LANBIDE EKIMENA

230

Abere Hazkuntza

`

EGUNEROKO ELIKADURA-DEFIZITA ¾ Berandu erditzen direnak (2 hilabete baino gutxiago neguko edoskitzaroa): 9

Egoera onean dauden abereek 1-1,5 BUE/egun-eko energia-defizita jasan dezakete.

¾ Goiz erditzen direnak (2 hilabetetik gorako neguko edoskitzaroa): 9

1. hilabetean, energia-defizit arina jasan dezakete

9

2. hilabetean, ezin dute defizitik jasan.

9

Hurrengo fasean, ugalkortasunean kalterik ez eragiteko, premiek eskatzen dutena baino ekarpen handiagoak erabili behar dira,.

`

ABEREEN TAMAINA DENA DELAKOA IZANDA, EZARRITAKO NEGUKO ESNE-EKOIZPENA 7 KG/EGUN-EKOA DA.

`

GOMENDATUTAKO EKARPENAK UKUILUAN BIZI DIREN ABEREENTZAT EZARRI DIRA. ¾ Aske ukuiluratzen direnei eta etengabe kanpoan bizi direnei energia-osagarria eman behar zaie (hurrenez hurren, 0,5 BUE eta 0,8-1 BUE), jarduera fisikoaren eta kanpoan bizitzearen ondorioz agortutako energia konpentsatzeko.

`

NITROGENO-EKARPENAK Ernaldiaren amaieran eta edoskitzaroko lehen hilabetean, defizit txikia jasan dezakete (gehienez, 50 g HPD/egun). Gainerako denboran, premia guztiak ase behar dira.

`

JATEKO AHALMENARI BURUZKO ZENBAIT OHAR ¾ Ezin da jateko ahalmenaren balioa gainditu. ¾ Oinarrizko anoaren guztizko LUB-ak jateko ahalmena baino handiagoak izan daitezke, kopuru mugatuak ematen direnean (energia-kopuru handiko eta bolumen txikiko bazkak). ¾ Oinarrizko anoa bazka pobreez osatuta dagoenean, edoskitzaroan eman beharreko elikagai kontzentratuaren kopurua 3-4 kg/egun-erainokoa izan daiteke.

`

ANOAN ERABILI BEHARREKO NITROGENATUEI BURUZKO ZENBAIT OHAR 1.

Proteina-kopuru handia sintetizatzea eta anoaren digerigarritasun egokia lortzeko, mikrobio-florak errumenean hartzigarriak diren materia nitrogenatuen gutxieneko kopurua behar du. Hori ziurtatzeko, honako hau egiaztatu behar da: (Guztizko anoan) HPDE – HPDI / BUE < 20 g Erlazioa > 20 bada, anoan nitrogenorik gabeko proteina (urea) edo kakahuete-opila

(nitrogeno hartzigarriaren kopuru handia dauka) sartu behar da.

LANBIDE EKIMENA

231

1. hilean 2. hilean 3-4. hilean

Goiz erditutakoak: Edoskitzaroan

8,6 9,1 9,6

7,6 8,1

5,4 5,9 6,9

8,9 9,4 9,9

7,9 8,4

5,7 6,4 7,5

Egoera txarrean ukuiluratutakoak

7,6 8,1 8,6

6,6 7,1

4,9 5,4 6,4

7,9 8,4 8,9

6,9 7,4

5,2 5,9 7,0

Egoera normalean edo onean ukuiluratutakoak

710 760 810

710 760

479 500 580

730 780 830

730 780

500 550 630

HPD (g)

740 800 860

740 800

450 500 590

760 820 880

760 820

490 550 640

MND (g)

40 40 40

40 40

31 34 37

43 43 43

43 43

34 37 41

40

40

P (g)

67 67 67

67 67

45 56 66

70 70 70

70 70

49 61 72

LANBIDE EKIMENA

65

70

Ca (g)

14.1. taula. Okelatarako behi handientzat gomendatutako elikadura-ekarpenak, bigarren erditzetik aurrera (esne-ekoizpena: 7 kg/egun). Mantentzea + edoskitzaroa eta Mantentzea + ernaldia.

1. hilean 2. hilean

Berandu erditutakoak: Edoskitzaroan

45 kg-rekin jaiotako txahalak

5-6-7. hilean 8. hilean Azken hilean


1. hilean 2. hilean


Ernaldian



Ernaldian

Egoera fisiologikoa

Erditu ondoren 600-650 kg dituzten behiak



Batez besteko pisua

BUE

Guztizko ekarpenak egunean


232

13,5 14,6 15,2

13,5 14,6

12,7 12,7 12,4

14,1 15,2 15,8

14,1 15,2

13,4 13,4 13,1

Jateko ahalmena

Abere Hazkuntza

Egin beharrezko zuzenketak

7 kg-ko ekoizpenenean, 1 kg esne gehiago edo gutxiago dagoenean, hurrenez hurren, erantsi edo kendu beharrekoa......................................................

0,43

50

60

0,25

20

25

1,7

4,2

0,3

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar duen pisua baino 5 kg gehiago edo gutxiago dituenean, hurrenez hurren, erantsi edo kendu beharrekoa.......................... Libre ukuiluratuta dauden abereei (ukuiluan lasto ugari dagoenean salbu) erantsi beharrekoa..............

0,5

Kanpoan bizi diren abereei erantsi beharrekoa...

1,0

LANBIDE EKIMENA

233


1. hilean 2. hilean




Ernaldian


1. hilean 2. hilean




Ernaldian

Egoera fisiologikoa

7,9 8,4 8,8

7,1 7,5

4,6 5,0 5,9

8,2 8,7 9,1

7,4 7,8

5,0 5,5 6,5


7,1 7,5 7,9

6,1 6,6

4,2 4,6 5,5

7,4 7,8 8,2

6,4 6,9

4,5 5,0 6,0


670 710 750

670 710

410 430 490

680 730 780

680 730

440 470 540

HPD (g)

690 740 790

690 740

380 400 480

700 760 820

700 760

420 450 540

MND (g)

36 36 36

36 36

26 29 31

38 38 38

38 38

29 31 34

35

35

P (g)

61 61 62

61 61

38 46 54

64 64 64

64 64

42 51 60

LANBIDE EKIMENA

60

60

Ca (g)

14.2. taula. Okelatarako behi ertain edo txikientzat gomendatutako elikadura-ekarpenak, bigarren erditzetik aurrera (esne-ekoizpena: 7 kg/egun).





Batez besteko pisua

BUE



234

12,2 13,3 13,7

12,2 13,3

11,3 11,3 11,0

12,9 14,0 14,5

12,9 14,0

12,0 12,0 11,7

Jateko ahalmena

Abere Hazkuntza


7 kg-ko ekoizpenenean, 1 kg esne gehiago edo gutxiago dagoenean, hurrenez hurren, erantsi edo kendu beharrekoa..........

0,43

50

60

0,25

20

25

1,7

4,2

0,3

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar duen pisua baino 5 kg gehiago edo gutxiago dituenean, hurrenez hurren, erantsi edo kendu beharrekoa.........................................

––

Libre ukuiluratuta dauden abereei (ukuiluan lasto ugari dagoenean salbu) erantsi beharrekoa....................................................

0,4

Kanpoan bizi diren abereei erantsi beharrekoa....................................................

0,8

LANBIDE EKIMENA

235


1. hilean 2. hilean




Ernaldian


1. hilean 2. hilean




Ernaldian

Egoera fisiologikoa

7,3 7,7 8,1

6,9 7,3

4,1 4,9 5,7

7,6 8,0 8,4

7,2 7,6

4,4 5,3 6,2


650 690 730

650 690

400 430 490

680 720 760

680 720

430 460 530


670 720 770

670 720

360 400 480

700 750 800

700 750

400 440 520

HPD (g)

MND (g)

35 35 35

35 35

25 28 30

37 37 37

37 37

27 30 33

35

35

P (g)

59 59 59

59 59

36 44 52

62 62 62

62 62

40 49 58

60

60

Ca (g)

LANBIDE EKIMENA

14.3. taula. Hiru urterekin erditzen duten lehenerdientzat gomendatutako elikadura-ekarpenak, bigarren erditzetik aurrera (esne-ekoizpena: 7 kg/egun).


Erditu ondoren 475-525 kg dituzten bigantxak


Erditu ondoren 525-575 kg dituzten bigantxak

Batez besteko pisua

BUE



236

10,4 11,5 11,9

10,4 11,5

9,5 9,5 9,2

11,0 12,1 12,6

11,0 12,1

10,2 10,2 9,9

Jateko ahalmena

Abere Hazkuntza


Bi urterekin erditzen diren lehenerdiei erantsi beharrekoa........................................

Kendu 0,5

40

50

0,5

0,25

20

25

––

Ernaldian, txalak jaiotzean izan behar duen pisua baino 5 kg gehiago edo gutxiago dituenean, hurrenez hurren, erantsi edo kendu beharrekoa......................................... Libre

ukuiluratuta

dauden

abereei

(ukuiluan lasto ugari dagoenean salbu) erantsi beharrekoa........................................

0,4

Kanpoan bizi diren abereei erantsi beharrekoa....................................................

0,8

LANBIDE EKIMENA

237


15 ARDI-AZIENDA ELIKATZEA 15.1 Ardiak elikatzea Ekoizpen-zikloan (ernaldia, edoskitzaroa eta atsedenaldia) premien araberako ekarpenen soberakinak eta defizitak izaten diren faseak egon ohi dira. Soberakinen fasean: Ardiek gorputz-erreserbak berreskuratu egiten dituzte, gero, ekoizpena ziurtatzeko adina elikagai jan ezin dutenean, erabili ahal izateko. Elikadurari dagozkion soberakinen eta defiziten faseen eraginez, bizi-pisuan aldaketak izan ohi dira (gizendu edo argaldu egin ohi dira). Aldaketa horiek gorputz-masaren, digestio-hodiaren eta erditzeko produktuen aldaketak izan ohi dira. Ernaldiaren amaieran, beti pisua handiagotu egiten da, fetuaren eta eranskinen garapenaren eraginez. Pisua handiagotzearekin batera, urdaileko edukia txikiagotu egiten da, eta aberea ingurune gogorrean badago, gantz-erreserbak ere murriztu egiten dira. Ingurune lagungarrian ez da gantz-erreserben murrizketarik izaten, zeren ernaldiko premiak anoaren bidez asetzen baitira. Edoskitzaroan, ardiak gorputz-erreserbak erabili ohi dituenez (batez ere energia), bazka-kopuru handiagoa jaten du eta, ondorioz, digestio-aparatuaren pisua handiagotu egiten da. Aldi horretan, gutxiegi elikatutako ardiek, bazka irensgarriak (oso gutiziagarriak, erraz jateko modukoak) jaten badituzte, pisua konstante mantenduko dute edo pisu gutxi galduko dute. Akats hori konpontzeko, “Gorputz-egoeraren puntuazioa” deritzon kontzeptua asmatu da.

LANBIDE EKIMENA

238

Abere Hazkuntza

1. TAULA Ardien gorputz-egoeraren puntuazio-baremoa ¾

0 puntuazioa.- Erabat arraustua, hiltzeko zorian. Larruazalaren eta hezurraren artean ez dago muskulu- edo gantz-ehunik.

¾

1 puntuazioa.- Ornoen bizkarreko eta alboko apofisiak irtenak eta zorrotzak dira. Apofision muturren azpitik atzamarrak erraz pasa ditzakegu eta tarteetan sartu egin ditzakegu. Muskuluak oso meheak dira da eta muskulu-estalduran ez dago gantzik.

¾

2 puntuazioa.- Ornoen apofisiak irtenak dira, baina ez dute zimurdurarik. Apofisi bakoitzak, ukituz gero, uhinaren antzekoa ematen du. Ornoen alboko apofisiak biribilduak eta zimurdurarik gabekoak dira; indar-apurra eginez gero, atzamarrak sar ditzakegu apofision muturretan. Muskuluen lodiera ertaina da eta muskulu-estalduran gantz-geruza mehea dago.

¾

3 puntuazioa.- Ornoen apofisiak uhinen antzekoak eta malguak dira; hezur bakoitza bereizteko atzamarrekin indarra egin behar da. Ornoen alboko apofisiak estalita daude oso eta apofision muturrak sentitzeko indar handia egin behar da atzamarrekin. Muskuluak lodiak dira eta muskulu-estaldura ertaina da.

¾

4 puntuazioa.- Ornoen apofisiak atzamarrekin indarra eginda baino ezin dira detektatu. Gantzez estalitako bi muskuluen artean, gainazal jarraitua osatzen duen lerro gogorra sentituko dugu. Ornoen alboko apofisien muturrak ezin dira sentitu. Muskuluak lodiak dira eta muskulu-estaldurak ere gantz-geruza lodia du.

¾

5 puntuazioa.- Ornoen apofisiak ezin dira detektatu, ezta atzamarrekin indar handia eginda ere. Gantzez estalitako bi muskuluak irtenak dira eta bizkarraren erdiko lerroan zehar sakonunea ikus daiteke. Ornoen alboko apofisiak ere ezin dira detektatu. Muskulua oso lodia da eta gantz-geruza oso lodiaz estalita dago. Zerran eta buztanean gantz-masa handiak daude.

LANBIDE EKIMENA

239


Azalpena

Puntuazioa

Ornoen apofisiak zorrotzak dira, 1

bizkarreko muskuluak ez dira oso sakonak eta koiperik ez dute.

Iharra

Ornoen apofisiak zorrotzak dira, 2

bizkarreko muskuluak beteak dira eta koiperik ez dute.

Ornoen apofisiak hauteman 3

daitezke, bizkarreko muskuluak beteak dira eta gantz-geruza

Egoera oneko okelak

txikia dute.

Ornoen apofisiak ia ez dira 4

nabaritzen, bizkarreko muskuluak oso betak dira eta gantz-geruza lodia dute. Gantzatsua Ornoen apofisiak ezin dira hauteman, muskulu-estalduran

5

gantz-geruza oso lodia dute eta buztanean eta zerran gantza metatuta dago.

15.1. irudia. Ardiaren okelaren egoerari dagozkion puntuazioak (Iturria: Speedy, 1980).

LANBIDE EKIMENA

240

Abere Hazkuntza

Gomendatutako gorputz-egoeraren puntuazioak, ardiaren ekoizpen-zikloko faseetarako (13.1 eranskina) Ardiaren egoera fisiologikoa ¾ Estaltze-aldian

Gomendatutako batez besteko puntuazioa (0-5)

Oharrak

3 - 3,5

Flushing eraginkorra puntuazioa 2,5-3,0 bada.

¾ Ernaldiko 90. egunean

3 - 3,5

Oso umetsutasun txikiko ardi-taldeetan, 2,5ekoa izan daiteke. 3,0tik beherako puntuazioetan, ernaldiaren amaierako gomendioak % 10 handiagotu behar dira.

¾ Erditzean

3,5 2,5 – 3,5

¾ Edoskitzaroko 42.

Ardi ugalkorrei dagokienez, nahitaez lortu beharreko puntuazioa. Ezin du 2tik beherakoa izan eta 42

egunean

egunetan, aldaerak ezin du puntu 1 baino handiagoa izan.

¾ Titia kentzean

2 – 2,5(1)

Edoskitzaroko 8. astetik aurrera ezin da energia gutxiko elikadurarekin jarraitu.

(1) Elikagai merkeak (belarra) erabiltzen diren sistemetan, komenigarria izan daiteke puntuazio txikiagoak mantentzea, erreserbak berreskuratzeko.

Ardien jateko ahalmena

Materia lehorraren kontsumoa ekoizpen-zikloan `

KONPOSIZIO KONSTANTEKO BAZKEN KONTSUMOA (ML) → Ernaldiko 1., 2. eta 3. astean → Egonkor mantentzen da. → Erditu aurreko asteetan → Mailaka txikiagotu egiten da. → Erditu osteko 1. astean → Kontsumoa oso txikia da. → Hurrengo asteetan → Kontsumoa handiagotu egiten da oso azkar, 5-6 aste geroago gehienezkora iritsi arte. → Geroago → Esne-ekoizpena txikiagotu ahala, kontsumoa murriztu egiten da. → Titia kentzean → Jandako kopurua izugarri murrizten da.

LANBIDE EKIMENA

241


Esandako guztia zenbait alderdiren araberakoa izango da. Alderdi horiek honako hauek dira: 9 Elikagaien gutiziagarritasuna. 9 Bazkaren elikadura-balioa. 9 Emandako kontzentratu-kopurua. Izan ere, kontzentratu-kopuru (Kk) txikiagoa emanez gero, abereek bazka-kopuru (Bk) txikiagoa jan ohi dute; beraz, bazkaren parte baten ordez kontzentratua eman ohi zaie.

Kk erlazioari ORDEZKAPEN-TASA deitu ohi zaio. Bk

Animalien arteko aldaketak `

KONTSUMOA HANDIAGOTU EGITEN DA: → Abereen pisua eta ekoizpena handiagotu ahala. → Sabelean hazten den fetuaren pisua handiagotu ahala. → Ekoizpena handiagotu ahala.

`

PISU BERAREKIN: → Ardi meheek (2 – 2,5eko puntuazioa dutenek) ardi gantzatsuek (3,5 – 4,5eko puntuazioa dutenek) baino % 20 gehiago kontsumitzen dute. → Arkazteek ardi helduek baino % 15 gehiago kontsumitzen dute. → Ardi zaharrek ardi helduek baino % 10 gutxiago kontsumitzen dute.

Lasta-unitateen sistema erabiltzea Ardientzako lasta-unitateen sistema (LUA) nahi adina jaten emateko eta elikagai kontzentratuekin osatutako anoetarako eginda dago. Ondorioz: 1) LUA jateko ahalmena aberearen ezaugarrien (egoera fisiologikoaren eta errendimenduen) araberakoa baino ez da eta ez du zerikusirik anoaren konposizioarekin. 2) Bazkaren lasta-balioa (BLUA) bazkaren ezaugarrien araberakoa baino ez da. 3) Kontzentratuaren lasta-balioa (KLUA) bazkaren eta bazkan sartzen den kontzentratuaren ordezkapen-tasaren (O) arabera aldatzen da: KLUA = O x BLUA.

LANBIDE EKIMENA

242

Abere Hazkuntza

15.2 Ardien anoak egitea Ardien anoak egiteko, ustiategiaren baldintzak kontuan hartuta elikadura-gomendioen araberako anoak kalkulatzea da, abereek ahalik eta bazka-kopururik handiena jan dezaten eta eman beharreko kontzentratu-kopuruak ahalik eta mugatuena izan dadin. Eman beharreko bazkaren (B) eta kontzentratuaren (K) materia lehorraren (ML) kopurua kalkulatzeko, honako sistema hau erabili ohi da: 1) Jateko ahalmena (JA) bazkaren eta kontzentratuaren bidez ase behar dira (bazka- eta kontzentratu-kopuruak lasta-balioak, hau da, BLUA eta KLUA, ardientzako lasta-unitateetan, hau da, LUA-tan adierazten dira). 2) Gomendatutako energia-ekarpenak (GE) bazkak daukan energiarekin (BUEB) eta kontzentratuak daukan energiarekin (BUEK ) betetzen da. Beraz:

JA = B x BLUA + K x KLUA (KLUA = O x BLUA izanik) GE = B x BUEB + K + BUEK Sistema horren bidez, “tarteko ardiaren” premiak asetzeko behar diren bazka-kopurua eta kontzentratu-kopurua zehatz daitezke.

Elikadura-premiak eta elikadura-gomendioak

Estaltze-aldian eta ernaldiaren hasieran dauden ardi lehorrak Ekoizpen-zikloko egoera honetan, ardiaren premiak zenbait alderdiren araberakoak dira. Alderdiok honako hauek dira: ¾

Bizi-pisua (15.1. taula).

¾

Ernaldiaren amaieran, eta, batez ere, edoskitzaroaren hasieran, abereak beharko dituen gorputz-erreserbak berreskuratu behar izatea (ala ez).

Erreserbak lehenbailehen berreskuratu behar dira, estali baino 4-6 aste lehenago, zeren hurrengo estalketaren arrakasta (ugalkortasuna, obulazio-tasa eta enbrioien heriotza-tasa; hortaz, umetsutasuna), ardiaren gorputz-egoeraren eta –pisuaren araberakoak izango da.

LANBIDE EKIMENA

243


Ardiaren egoera fisiologikoa

Gomendatutako Egiazko batez besteko puntuazioa puntuazioa

ESTALTZE-ALDIAN

3 – 3,5

2,5 - 3

ARRAZOIA

OHARRAK

Elikadura-baliabide

Estaltzearen emaitzak

gutxiegi.

hobetzeko, FLUSHING-a egitea gomendatzen da.

Lehor-aldiaren eta estaltzearen arteko denbora-tartea laburregia. ESTALKETARAKO PRESTAKETAN,

Bat-bateko

ESTALKETAN ETA

elikadura-aldaketak

ERNALDIKO 1.

saihestea.

HILABETEAN

Araldiak ez aldatzeko eta enbrioien heriotza-tasa handiagotzeko arriskurik egon ez dadin.

FLUSHING. Aldi batean energia-kopuru handiagoa ematea da. Estalketa baino 2-3 aste lehenago hasi behar da. Gehikuntza hori honelaxe egin daiteke: → Abereei ematen zaizkien bazken kalitatea hobetuz (lasta-balio txikiagoko bazkak). → Abereei ematen zaizkien kopuruak handiagotuz (Abere-zama murriztuz edo lursaila ustiatzeko denbora murriztuz). → Ukuiluan gordeta badaude, elikagai kontzentratuak emanez. ¾ -- Tarteko gorputz-egoera ______puntuazioa: 2,5 – 3 – Flushing-aren gehienezko eraginkortasuna. ¾ _Gorputz-egoera gantzatsua__ puntuazioa: > 4 ¾

– Flushing-ak ez da eraginkorra.

Gorputz-egoera mehea _____ puntuazioa: < 2,5 – Flushing-ak ez da eraginkorra.

OHARRA: 2ko puntuazioa duten ardi helduek 0,5 puntu irabaz dezakete 12 atetan; horretarako, emandako energia-ekarpenek, mantentzeko premiak (MP) asetzeko behar direnak baino 0,4 aldiz handiagoak izan behar dute. ¾

Arkazteek 10 astetan lor dezakete irabazi hori, emandako energia-ekarpenak, mantentzeko premiak (MP) asetzeko behar direnak baino 0,5 aldiz handiagoak badira.

LANBIDE EKIMENA

244

Abere Hazkuntza

Mantentzeko premiak Eguneroko premiak Bizi-pisua (kg)

Adina

Ardi helduak

Arkazteak (1)

BUE egunean

HPD Ca (g/egun) (g/egun)

Jateko ahalmena (LUA) P (g/egun)

Gorputz-egoerari dagokion puntuazioa 2-2,5

3-3,5

3,5-4,5

40

0,52

42

3,0

2,0

1,4

1,3

1,2

50

0,62

50

3,5

2,5

1,7

1,5

1,4

60

0,71

57

4,0

3,0

1,9

1,7

1,6

70

0,80

64

4,5

3,5

2,2

2,0

1,8

80

0,88

71

5,0

4,0

2,4

2,2

2,0

30

0,44

34

2,5

2,0

—

1,2

40

0,54

42

3,0

2,5

—

1,4

Erreserbak berreskuratzeko (abere helduak) edo hazteko (arkazteak) premiak Pisu-aldaketa (2) (g/egun)

Ardi helduak

Arkazteak

BUE egunean

HPD (g/egun)

Ca P (g/egun) (g/egun)

BUE HPD Ca P egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun)

+ 50

0,28

11

—

—

0,13

11

0,7

0,2

+ 100

0,56

22

—

—

0,26

22

1,4

0,4

+ 150

0,84

33

—

—

0,39

33

2,1

0,6

(1) 30 kg-tik beherako arkazteei, gizentzeko bildotsei eman ohi zaien elikadura bera eman behar zaie. (2) Gorputz-egoerari dagokion puntuazioa puntu 1 handiagotzen bada, ardien bizi-pisuaren % 13 handiagotzen da (urdailaren edukia konstantea izanik). Oharra: – Pisua handiagoa bada, premiak handiagotu egin behar dira: pisua 10 kg handiagotzen den bakoitzean, BUE + 0,08 eta HPD + 7 g izango dira. – Aharien mantentzeko premiak, pisu bereko ardienak baino % 10 handiagoak dira. 15.2. taula. Lehor-aldian edo edoskitzaroaren hasieran dagoen ardiaren elikadura-premiak eta jateko ahalmena.

LANBIDE EKIMENA

245

4-3 aste lehenago

2-1 aste lehenago

0,74

0,75

0,77

0,80

0,81

0,82

0,83

0,88

0,90

0,93

0,96

5 (2)

7 (2)

5 (2)

6 (2)

7 (2)

8 (2)

5 (1)

7 (2)

9 (2)

11 (3)

121

111

100

90

98

93

88

83

89

79

74

10,0

9,0

8,0

7,0

7,9

7,4

6,9

6,4

7,2

6,2

5,7

4,9

4,7

4,4

4,1

3,9

3,8

3,7

3,6

3,6

3,3

3,2

1,24

1,14

1,09

1,02

1,07

1,02

0,97

0,93

0,97

0,89

0,84

169

146

133

114

122

117

112

107

113

103

93

13,3

11,7

10,1

8,5

10,0

9,3

8,6

7,9

9,1

7,7

6,9

5,7

5,3

4,9

4,5

4,6

4,4

4,2

4,0

4,1

3,7

3,5

1,63

1,50

1,37

1,22

1,38

1,30

1,21

1,13

1,24

1,09

0,99

188

172

150

129

154

143

132

121

139

118

107

19,1

16,5

13,8

11,1

14,5

13,2

11,8

10,5

13,0

10,3

9,0

19,1

16,5

13,8

11,1

14,5

13,2

11,8

10,5

13,0

10,3

9,0

6-1 aste lehenago

1,65

1,71

1,58

1,64

1,45

1,40

1,32

1,26

1,29

1,16

1,29

LANBIDE EKIMENA

15.3. taula. Ernaldiaren amaierako elikadura-gomendioak, ardiaren eta sabelaldiaren pisuaren arabera: jateko ahalmenean duten eragina.

246

(2) Ikus daitekeenez, jateko ahalmena handiagotu egiten da sabelaldiaren guztizko pisua handiagotzen den heinean, baina sabelaldiak pisu bera duenean, jateko ahalmena txikiagotu egiten da sabelaldiko arkume-kopurua handiagoa den heinean.

(1) Adierazitako pisua baino handiagoa edo txikiagoa duten ardiei dagokienez, honako aldaketa hauek onartzen dira (+ edo -) = 0,04 BUE; 3 g HPD; 0,3 g Ca; 0,2 g P eta 0,1 LUA.

70

60

55

6-5 aste lehenago

Jateko BUE HPD Ca P BUE HPD Ca P BUE HPD Ca P ahalmena egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun) egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun) egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun) LUA-tan (2)

4 (1)

Ardiaren Sabelaldiaren pisua (1) pisua (kg) (eta (kg) kume-kopurua)

Aldiak (erditu aurretiko asteak)


Abere Hazkuntza

Irabazia 10-30 (g/egun)

150

250

350

450

550

(kg) egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun)

0,90 0,60 65 5,4 2,3

1,40 0,90 100 8,4 3,5

1,90 1,20 130 11,4 4,8

2,60 1,65 180 15,6 6,5

3,00 1,95 210 18,0 7,5


0,75 0,50 52 4,5 1,9

1,15 0,70 80 6,9 2,9

1,60 1,00 110 9,6 4,0

2,25 1,40 155 13,5 5,6

2,60 1,60 180 15,6 6,5


0,50 0,35 40 3,0 1,3

0,80 0,55 60 4,8 2,0

1,05 0,75 80 6,3 2,6

1,45 1,00 110 8,7 3,6

1,65 1,15 130 9,9 4,1


0,30 0,20 25 1,8 0,8

0,40 0,30 35 2,4 1,0

0,60 0,45 50 3,6 1,5

0,80 0,60 65 4,8 2,0

0,90 0,70 75 4,8 2,3

0-3 aste Arkumeek kontsumitutako esne-kopurua BUE HPD Kaltzioa Fosforoa 4-6 aste Arkumeek kontsumitutako esne-kopurua BUE HPD Kaltzioa Fosforoa 7-10 aste Arkumeek kontsumitutako esne-kopurua BUE HPD Kaltzioa Fosforoa 11-14 aste Arkumeek kontsumitutako esne-kopurua BUE HPD Kaltzioa Fosforoa

15.4. taula. Okelarako ardien edoskitzaroko premiak, erditu osteko 10-30 egunetan arkumeen eguneroko hazkuntzaren arabera (premia hauek 13.2 taulako mantentzeko premiei erantsi behar zaizkie).

Adina eta ustiatzeko sistema

Ardi heldua, edoskitzaro laburra Ardi heldua, edoskitzaro laburra Ardi zaharrak Arkazteak, jezteko sasoian dauden ardiak

Gorputz-egoeraren gutxieneko puntuazioa

Gorputz-egoeraren puntuazioaren gehienezko aldaketa 6 astetan

3,5-4

Egunean gehienez onar daitekeen defizita edoskitzaroko zenbait alditan 1-3 aste

4-6 aste

Batez bestekoa 0-6 aste

– 0,1

1,13 x MP

0,57 x MP

0,85 x MP

2,5-3 3,5-4

– 0,6 – 0,6

0,68 x MP 0,68 x MP

0,36 x MP 0,36 x MP

0,51 x MP 0,51 x MP

3,5-4

– 0,5

0,57 x MP

0,28 x MP

0,42 x MP

(1) Adibidez, 0,80 BUE-ko mantentzeko premiak (13.2 taula) dituen 70 kg-ko bizi-pisuko ardiak, edoskitzaro laburrekoa bada, batez beste, 0,85 x MP = 0,68 BUEko defizita izan dezake. 15.5 taula. Ardiek erabiltzen dituzten gorputz-erreserbak edoskitzaroan: energia-defizit onargarria mantentzeko premien (MP) zatiki gisa adierazten da (1).

LANBIDE EKIMENA

247


Litro bat esne ekoizteko premiak (1) Jezteko hilabetea (titia kendu ostean) 1. eta 2.a 3. eta 4.a 5. eta 6.a

Litro bat esne ekoizteko premiak

Esnearen konposizioa Tasa butirikoa (g/l)

Proteina-tasa

BUE

HPD (g)

58 62 65 75 80 90

49 53 55 60 62 62

0,59 0,62 0,64 0,72 0,75 0,80

84 91 95 103 107 107

Ca (g)

P (g)

6,4

2,5

6,4

2,5

7,0

2,8

Guztizko premiak, ardien bizi-pisuaren, edoskitzaroko aldiaren eta esne-ekoizpenaren arabera Bizi-pisua (kg)

Esne-ekoizpena, edoskitzaroko aldiaren arabera

Guztizko premiak egunean

Hasieran Erdi-aldian Amaieran BUE HPD Ca P (l/egun) (l/egun) (l/egun) egunean (g/egun) (g/egun) (g/egun) 2,5 2,0 1,6

50

1,5 1,0

3,0 2,5 2,0 1,6

70

1,5 1,0

Anoaren lasta-kopurua (LUA)

0,9 0,5 0,1

2,08 1,86 1,58 1,34 0,98 0,71

257 229 189 142 100 58

18,5 15,3 12,9 8,8 6,0 3,2

7,8 6,5 5,6 4,0 3,0 2,8

2,7 2,6 2,5 2,3 2,2 2,1

0,9 0,5 0,1

2,57 2,26 2,03 1,75 1,51 1,16 0,87

312 278 242 203 157 114 71

22,7 19,5 16,3 13,9 9,8 7,0 4,2

10,0 8,8 7,5 6,6 5,0 4,0 3,8

3,3 3,1 3,0 2,8 2,7 2,6 2,4

(1) Ardiaren premiak kalkulatzeko, esne-ekoizpenari dagozkion premiei 13.2 taulako mantentzeko premiak erantsi behar zaizkie. 15.6. taula. Jezten diren ardiei dagozkien premiak eta jateko ahalmena.

Arkumeen hazkuntza (10-30 D) (g/d)

150

250

350

450

550

Ardien gorputz-egoerari dagokion puntuazioa

(2) 3

(2) 3

(2) 3

(2) 3

(2) 3

1-3 aste

1,48

1,72

1,96

2,20

2,44

4-6 aste

(2,00) 1,85

(2,30) 2,15

(2,65) 2,45

(2,95) 2,75

(3,20) 3,05

7-10 aste

(1,85) 1,70

(2,10) 1,90

(2,20) 2,05

(2,40) 2,25

(2,60) 2,35

11-14 aste

(1,85) 1,60

(2,00) 1,65

(2,00) 1,75

(2,05) 1,85

(2,10) 1,95

Ardia lehorra

(1,85) 1,60

(1,90) 1,60

(1,90) 1,60

(1,90) 1,60

(1,90) 1,60

(1) 60 kg baino gehiago edo gutxiago duten ardien jateko ahalmena zuzentzeko, ± 0,1 ULO/5 kg bizi-pisu. Erreferentziako pisua erditze osteko pisua da. 15.7. taula. Ardi helduari dagozkion jateko ahalmenaren (LUA-ren) bilakaera edoskitzaroan, arkumeen hazkuntzaren eta gorputz-egoeraren arabera.

LANBIDE EKIMENA

248

Abere Hazkuntza

Egoera fisiologikoa

Bazkaren lasta-balioa: LUA/kg ML 0,90

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

Lehorra

0,76

0,78

0,78

0,78

0,76

0,73

0,68

Edoskitzaroa (5-6 aste lehenago) Edoskitzaroa (4-3 aste lehenago) Edoskitzaroa (2-1 aste lehenago)

0,58 0,61 0,64

0,54 0,57 0,59

0,48 0,50 0,53

0,40 0,42 0,44

0,30 0,32 0,33

0,18 0,19 0,20

0,00 0,00 0,00

Edoskitzaroa: 4-6 aste Edoskitzaroa: 7-14 aste

1,31 0,78

1,30 0,79

1,25 0,78

1,16 0,76

1,05 0,72

0,92 0,66

— 0,59

Jezteko sasoia: 1. eta 2. hilabetea Jezteko sasoia: 3. hilabetea

0,53 1,04

0,51 1,01

0,45 1,00

0,39 0,94

0,34 0,88

— —

— —

15.8. taula. Kontzentratuaren lasta-balioa (KLB), ardien egoera fisiologikoaren eta bazken lasta-balioaren (BLB-aren) arabera.

Bazkaren lasta-balioa LUA/kg ML Ordezkapen-tasa

0,90

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

1,60

O (4-6) 0,8 x O (4-6)

1,46 1,17

1,30 1,04

1,14 0,91

0,97 0,78

0,81 0,65

0,66 0,53

0,50 0,40

0,34 0,27

JMLG (4-6) (1)

4-6 asteetan emandako kontzentratu-kopurua: ZK (4-6) 0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

1,1

1,2

1,60 1,70 1,80 1,90 2,00 2,10 2,20 2,30 2,40 2,50

-1,51 -1,34 -1,16 -0,99 -0,81 -0,63 -0,46 -0,29 -0,11 0,07

-0,94 -0,82 -0,71 -0,59 -0,47 -0,36 -0,24 -0,12 -0,01 0,11

-0,66 -0,57 -0,48 -0,39 -0,31 -0,22 -0,13 -0,04 0,05 0,13

-0,48 -041 -0,34 -0,27 -0,20 -0,13 -0,06 0,01 0,08 0,15

-0,37 -0,31 -0,25 -0,20 -0,14 -0,08 -0,02 0,04 0,10 0,16

-0,29 -0,24 -0,19 -0,14 -0,09 -0,04 0,01 0,06 0,11 0,16

-0,23 -0,18 -0,14 -0,10 -0,05 -0,01 0,04 0,08 0,12 0,17

-0,18 -0,14 -0,10 -0,06 -0,02 0,01 0,05 0,09 0,13 0,17

-0,14 -0,11 -0,07 -0,04 0,00 0,03 0,07 0,10 0,14 0,17

-0,11 -0,08 -0,05 -0,02 0,02 0,05 0,08 0,11 0,14 0,18

-0,09 -0,06 -0,03 0,00 0,03 0,06 0,09 0,12 0,15 0,18

(1) JMLG (4-6): Jandako materia lehorra guztira (kg/egun), 4.-6. asteetan. JMLG (4-6) eta ZK (4-6) edoskitzaroko 4.-6. asteetako anoa kalkulatzen denean lortzen dira. 15.9. taula. Bazkaren ordez kontzentratua erabiltzeko ordezkapen-tasaren (O-ren) aldaketa 4.–6. asteetan. Edoskitzaroko 1.-3. asteetako O-a kalkulatzeko erabili behar den zuzenketa-koefizientea (ZK) [O (1-3) = 0,8 x O (4-6) + ZK]

LANBIDE EKIMENA

249


15.3 Lehor-aldian dauden ardientzako anoa kalkulatzea Kalkulatu 56 kg-ko batez besteko bizi-pisua eta 2,5eko gorputz-egoera dituen ardi-taldearentzako anoa. Helburua 60 kg-ko batez besteko bizi-pisua eta 3ko gorputz-egoera lortzea da, hiru hilabete barru estalketa egiteko. Honako elikagai hauek ditugu: ¾

Eremu lauko (Mediterraneo aldeko) larre naturaleko belar lehorra, landan lehortutakoa, eguraldi txarreko 10 egun baino gehiagotan.

¾

Garagarra, % 5etik beherako zuntz gordinarekin.

1. ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOA

Elikagaia

% ML

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

LUA

Belar lehorra (473)

85

0,69

64

75

2,5

8,5

1,59

Garagarra (616)

—

1,16

79

102

4

0,7

—

2. EGOERA ¾

Irabazi beharreko pisua_____________________________ 60 kg – 56 kg = 4 kg

¾

Denbora ________________________________________ Hiru hilabete (90 egun)

¾

Irabazia gorputz-egoeraren puntuazioari dagokionez ______ 3-2,5 = + 0,5

4Kg = 0,044 = 44 g / egun 90 egun

LANBIDE EKIMENA

250

Abere Hazkuntza

3. PREMIAK (15.2 taula)

Mantentzeko

Erreserbak berreskuratzeko

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

JA

50

0,62

50

50

2,5

3,5

1,7

60

0,71

57

57

3

4

1,9

56

0,66

53,5

53,5

2,75

3,75

1,8

44

0,24

9,6

9,6

—

—

—

44

0,24

9,6

9,6

—

—

—

0,90

63,1

63,1

2,75

3,75

1,8

GUZTIRA ................................................... * 50 g ––––––––– 0,28 44 g ––––––––– x = 0,24 * 50 g ––––––––– 11 44 g ––––––––– x = 9,6

4. EKUAZIOAK ¾

JA = B x BLUA + K x KLUA

→

1,8 = B x 1,59 + K x 0,68 (13.8 taula)

¾

GE = B x BUEB + K x BUEK

→

0,90 = B x 0,69 + K x 1,16

1,8 = 1,59 B + 0,68 K 0,9 = 0,69 B + 1,16 K B = 1,06 kg ML (belar lehorra) K = 0,176 kg (garagarra) 5. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

1,06

0,73

67,84

79,50

2,65

9,01

Garagarra

0,175

0,20

13,82

17,85

0,07

0,12

0,93

81,66

97,35

3,35

9,13

0,90

63,1

63,1

2,75

3,75

+0,03 Aseta

+18,56 Aseta

+34,35 Aseta

+0,6 Aseta

+5,38 Aseta

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

LANBIDE EKIMENA

251


Ernaldian dauden ardiak Ernaldiko bost hilabeteak, normalean, hiru partetan zatitu ohi dira. Parte horiek fenomeno fisiologikoen eta elikadura-premien araberakoak dira: `

LEHEN

HILABETEA:

enbrioia aske garatzen da umetokian eta paretetan finkatzen da 16. egunera

arte. Aldi horretan ez da ingurunean inolako aldaketarik egin behar, zeren aldaketen eraginez enbrioia hil egin baitaiteke. Hilabete honetan, aurreko aldiko elikadura (15.2. taula) mantentzea gomendatzen da. `

BIGARREN

ETA HIRUGARREN HILABETEAK:

fetua oso gutxi hazten da egunean, eta, horregatik,

premiak ere oso txikiak dira. Bi hilabete hauetan, plazenta eratu eta guztiz garatzen da eta fetuaren nerbio- eta hezur-ehunek gehienezko hazkuntza erlatiboa lortzen dute. Ardiari mantentzeko premiak asetzeko behar duena baino apur bat gehiago elikatzea gomendatzen da. Jateko ahalmena (JA) oraindik handia denez, elikadura areagotzea lortzeko kalitate oneko bazkak erabil daitezke (15.2. taula). `

LAUGARREN

ETA BOSGARREN HILABETEAK:

ardiaren ekoizpen-zikloko aldirik ahulena da, zeren

premiak azkar handiagotu eta jateko ahalmena txikiagotu egiten baitira. Beraz, ardiak energia-erreserbak erabili behar ditu, neurriz bada ere, zeren denbora luzean gutxiegi elikatuz gero, arkumeen pisua jaiotzean murriztu egin baitaiteke edota abortuak eta amen heriotza eragiten duen ernaldiko toxemia sor baitaiteke (15.3. taula).

OHARRA: balio horiek egoera onean dauden ardiengan erabil daitezke (gutxienez 3ko puntuazioa dutenekin), eta gutxieneko puntuazio horretara iristen ez badira eta ardiak lehenerdiak badira, balioek % 10 handiagoak izan behar dute.

Ernaldian dauden ardientzako anoa kalkulatzea Kalkulatu ernaldiko azken aldian dauden latxa ardien taldearentzako anoa. Ardien batez besteko pisua 60 kg-koa da, gorputz-egoeraren puntuazioa 3 da eta umetsutasun-indizea 1,8koa da. Helburua arkumeek jaiotzean 4 kg (erditze sinplean) eta 3,2 kg (erditze bikoitzean) izatea da. Erabil daitezkeen elikagaiak: ¾

Altuera ertaineko eremu menditsuko larre iraunkorreko lehen zikloko belar lehorra, galburutua eta lurrean lehortutakoa 8 egunetan denbora euritsuarekin.

¾

Garagarra, % 4,75 zuntz gordin duena.

¾

Soja-opila 50.

LANBIDE EKIMENA

252

Abere Hazkuntza

`

ERDITU AURRETIKO 6. ETA 5. ASTEETARAKO ANOA

1. PREMIAK

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

JA

KLUA

0,81

88

88

3,7

6,9

1,32

0,18

2. ELIKAGAIEN ELIKADURA-BALIOA

Elikagaia

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

LUA

Belar lehorra (483)

0,70

63

76

2,5

6,5

1,44

Garagarra (616)

1,16

79

102

4

0,7

Soja (677)

1,18

388

263

7,8

3

3. ANOA KALKULATZEA JA = B x BLUA + K x KLUA

→

1,32 = B x 1,44 + K x 0,18


→

0,81 = B x 0,70 + K x 1,16

1,32 − 1,44B =K 0,18

 1,32 − 1,44B  0,81 = 0,70B + 1,16   0,18  

B = 0,89 kg ML (belar lehorra) K = 0,22 kg ML (garagarra)

LANBIDE EKIMENA

253


4. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

0,89

0,62

56,07

67,64

2,22

5,78

Garagarra

0,22

0,25

17,38

22,44

0,88

0,15

0,87

73,45

90,08

3,10

5,93

0,81

88

88

3,7

6,9

+0,06 Aseta

–14,55 Aseta

+2,08 Aseta

–0,6

–0,97

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

Defizita 5. DEFIZITA ZUZENTZAILEAREN BIDEZ ASETZEA 2:1 motako zuzentzailea

Defizita P x 100 0,6 x 100 = = 30 g zuzentzaile 2 : 1 motakoa/ar di/egun % P zuzentzailean 2 `



BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

JA

KLUA

0,97

11,2

11,2

4,2

8,6

1,32

0,19

(15.8. taula)

2. ANOA KALKULATZEA


→

1,32 = B x 1,44 + K x 0,19


→

0,97 = B x 0,70 + K x 1,16

1,32 1,44B =K 0,19

 1,32 − 1,44B  0,97 = 0,70B + 1,16   0,19  

B = 0,87 kg belar lehor K = 0,22 kg garagar

LANBIDE EKIMENA

254

Abere Hazkuntza

3. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

0,87

0,60

54,81

66,12

2,17

5,65

Garagarra

0,36

0,41

28,44

36,72

1,44

0,25

1,01

83,25

102,84

3,61

5,90

0,97

112

112

4,2

8,6

+0,04

–28,75

–9,16

–0,59

–2,7

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

4. ZUZENTZAILEA

2:1 motakoa. Ca/P = 2,7/0,59 = 4,75

2:1 mota

Defizita P × 100 0,59 × 100 59 = = = 29,5 g % P zuzentzailean 2 2

7:21 motakoa hautatuz gero →

`

59 = ± 10 g 7



BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

JA

KLUA

1,21

132

132

11,8

4,9

1,32

0,20

(15.8. taula)

LANBIDE EKIMENA

255


2. ANOA KALKULATZEA


→

1,32 = B x 1,44 + K x 0,20


→

1,21 = B x 0,70 + K x 1,16

1,32 − 1,44B =K 0,20

 1,32 − 1,44B  0,21 = 0,70B + 1,16   0,2  

0,24 – 0,14 B = 1,53 – 1,67 B 1,53 B = 1,29

B=

1,29 = 0,84 Kg ML (belar lehorra ) 1,53

K =

1,32 − (1,44B × 0,84 ) 0,11 = = 0,55 0,2 0,2

K = 0,55 kg ML (garagarra)

3. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

0,84

0,58

52,92

63,84

2,1

5,46

Garagarra

0,55

0,63

43,45

56,10

2,2

0,38

1,21

83,25

102,84

3,61

5,90

1,21

132

132

11,8

4,9

0 Aseta

–35,63 Aseta

–12,06 Aseta

–7,5 Defizita

+1,04 Gehiegi

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

LANBIDE EKIMENA

256

Abere Hazkuntza

4. MINERAL-DEFIZITA ZUZENTZEA

7:21 mota 7,5 × 100 Defizita P x 100 = = 107,1 g zuzentzaile/ardi/egu n % P zuzentzailean 7

5. ANOA

¾ Belar lehorra = 0,84 kg ML ¾ Garagarra

0,84 × 100 = 0,98 kg materia fresko 85

= 550 g/ardi/egun

¾ Zuzentzailea = 107 g/ardi/egun

Edoskitzaroan dauden ardiak EDOSKITZAROA ardiak premiarik handienak dituen ekoizpen-zikloko aldia da. Beraz, gehienetan, jateko ahalmena areagotu egiten bada ere, ardiak ezin izaten du lehen asteetan premiak asetzeko adina elikagai-kopurua jan, eta gorputz-erreserbak erabili behar izaten ditu. Hala ere, ERNALDIAN ez bezala, aldi honetan aldaketa horiek ez dituzte arrisku patologiko larriak eragiten, ez amarengan ez eta arkumearengan, zeren energia- edo proteina-gabeziak eragindako esne-ekoizpenaren murrizketa, arkumeek, 4. astetik aurrera elikagai-kopuru handiak jan ditzaketenez, konpentsatu egiten baitute, kontzentratu-kopuru handiagoa janda. Ardiaren premietan eragiten duten alderdiak honako hauek dira: ¾

Ekoizpen-maila: 0,9 – 3 litro.

¾

Esnearen konposizioa: 70 g koipe/litro eta 48 g proteina/litro

Bi parametro horiek zehazten zailak direnez, kalkulatzeko honako bi alderdi hauek erabili behar dira: ¾

Arkumeen hazkuntza, lehen astean.

¾

Arkumeen hazkuntza, lehen 10-30 egunetan.

Zeren aldi honetan jaten duten ia elikagai bakarra esnea baita. Edoskitzaroko esne-ekoizpena handiagotu egiten da, lehen aste horietako batez besteko ekoizpenaren arabera.

LANBIDE EKIMENA

257


Energiari dagokionez, gomendioak premien arabera behar dena baino askoz ere txikiagoak izan daitezke, eta, ondorioz, defizita mantentzeko premiak baino 0,85 aldiz handiagoa izan daiteke lehen 6 asteetan. Defizit hori gorputz-erreserben bidez konpentsatzen da. Erreserba horiek ardiek erditu ostean duten gorputz-egoeraren, adinaren eta ekoizpen-motaren araberakoak izango dira. Artilea haz dadin, ardiek sufre-aminoazido ugari behar dituztenez, komenigarria da sufre-aminoazido asko dauzkaten proteina-iturriak erabiltzea (adibidez, animalia-irinak edo koltza-opila), beste proteina-iturrien osagai gisa.

Jezteko ardiak Edoskitzaroan, jezteko ardien premiak eta arkumeei titia ematen dieten ardien premiak ez dira berdinak, esne-ekoizpen bererako.

Jeztea arkumeei titia kendu baino lehen hasten denean (Lacaune Sistema) ¾

Premiak oso handiak dira, jetzitako esne-kopuruaren eta arkumeak kontsumitutako esne-kopuruaren araberakoak.

¾

Ardiak egunean 4 litro ekoiztera irits daitezkeenez, beharrezkoa izan daiteke gorputz-erreserben erabilera mugatzea, zeren edoskitzaroak 6-7 hilabete irauten baitu.

LANBIDE EKIMENA

258

Abere Hazkuntza

Jeztea titia kendu ostean hasten denean: Artaldearen eguneroko batez besteko esne-ekoizpena zein den jakin dezakegu; beraz, batez besteko premiak zuzenean kalkula ditzakegu, eta ez dugu kurba-eredua erabili beharrik, kumedun ardiekin gertatzen den bezala. Esnearen konposizioa aldatu egin ohi da jezte-aldian zehar: ¾ Gantz-materien edukia handiagotu egiten da erregularki edoskitzaro osoan zehar (58 g/l-tik

90 g/l-ra). ¾ Proteina-kopurua egonkortu egiten da jezte-aldiaren 4. hilabetearen ostean (60 g/l), eta, ondo-

rioz, ekoiztutako esnearen litro bakoitzeko premiak handiagotu egiten dira. Kasu honetan, (jezteko ardien kasuan), elikadura-gomendioak eta premiak berdinak dira, gero, anoetan gomendatutakoak baino ekarpen handiagoak sartu beharko badira ere.

KALKULATU HONAKO EZAUGARRI HAUEK DITUEN EDOSKITZAROAREN HASIERAKO ARDI-TALDEARENTZAKO ANOA: ARDIEK 60 kg-KO PISUA DUTE ERDITU OSTEAN, BI ARKUMERI EMATEN DIETE TITIA ETA 3,5EKO GORPUTZ-PUNTUAZIOA DUTE. Helburua, sei astetan arkumeak 450/egun haztea eta gorputz-egoera puntu 1 besterik ez txikiagotzea da. `

ERABIL DAITEZKEEN ELIKAGAIAK 9 Siloan gordetako arrauka (371) 9 Garagarra < % 5 ZG. 9 Opila

Edoskitzaroko 4-6. astera arte 1. PREMIAK

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Mantentzeko (15.2. taula)

0,71

57

57

4

3

Edoskitzaroan (15.4. taula)

1,40

155

155

5,6

13,5

GUZTIRA....................................

2,11

212

212

9,6

16,5

LANBIDE EKIMENA

JA

259


2. GORPUTZ-ERRESERBAK ERABILTZEAGATIK ONARTZEN DEN ENERGIA-DEFIZITA (13.4 taula)

¾

Edoskitzaro laburreko ardi helduek, gehienez, honako defizit hau onar dezakete 4-6. asteetan: 0,57 x MP (Mantentzeko premiak) 0,57 x 0,71 = 0,40 BUEK

3. EGIAZKO PREMIAK

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

2,11

212

212

9,6

16,5

212

212

9,6

16,5

-0,40 1,71

4. JATEKO AHALMENA

Hasierako gorputz-puntuazioa ........ 5. astean galdutako puntuazioa .......

3,5 1

Puntuazioa 5. astean: 3,5 – 1 = 2,5

JA (15.7 taula) 4-6. asteak Arkumeen hazkuntza: 450 g Ardien egoera: 2,5

JA =

2,95 + 2,75 5,70 = = 2,85 LUA 2 2

5. ANOA KALKULATZEA

A = B x BLUA + K x KLUA

(15.8 taula) = 0,92

E = B x BUEB + K x BUEK 2,85 = B x 1,44 + K x 0,92 1,71 = B x 0,70 + K x 1,16 2,85 − 1,44B =K 0,92

 2,85 − 1,44B  1,71 = 0,70B + 1,16   0,92  

LANBIDE EKIMENA

260

Abere Hazkuntza

(1,71 – 0,70 B) 0,92 = 3,30 – 1,67 B 1,57 – 0,64 B = 3,30 – 1,67 B 1,03 B = 1,73

B=

K =

1,73 = 1,67 kg ML (belar lehorra) 1,03

2,85 − (1,44 - 1,67) 0,44 = = 0,478 kg ML (kontzentr atua 0,92 0,92

6. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

1,67

1,16

105,21

126,92

4,17

2,40

Garagarra

0,47

0,54

37,13

47,94

1,88

0,32

1,70

142,34

174,86

212

212

Elikagaia

ASETA ......................................................................

Defizita Defizita (69,66) Gehiegi

ERABAKIA: OPILA SARTZEA 7. SARTU BEHARREKO KONTZETRATU-KOPURUA KALKULATZEA

Elikagaia

Belar lehorra

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

1,67

1,16

105,21

126,92

4,17

2,40

1,71

212

212

9,6

16,5

-0,55

-106,79

-85,08

-5,43

14,1

PREMIAK ..................................................

BUE

→

0,55 = 1,16 K (kontzentratua) + 1,18 O (opila)

HPDN

→

106,79 = 79 K + 388 O 0,55 − 1,18 O =K 1,16

LANBIDE EKIMENA

261


 0,55 − 1,18 O  106,79 = 79   + 388 O 1,16  

(106,79 – 388 O) 1,16 = 43,45 – 93,22 O 123,87 – 450,08 O = 43,45 – 93,22 O 80,42 = 356,86 O 80,42 =O 356,86

O = 0,225 kg ML (Opila)

Garagarra =

20,55 − (1,18 × 0,225 ) = 0,245 kg ML (Garagarra ) 1,16

8. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Garagarra

0,245

0,28

19,33

24,99

0,98

0,17

Opila

0,225

0,26

76,05

59,17

1,75

0,67

0,54

95,38

84,16

2,73

0,84

0,55

-106,79

-85,08

-5,43

-14,1

Aseta

Aseta

Aseta

2,7

13,2

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

9. MINERAL-DEFIZITA ASETZEA

Ca/P = 13,2 / 2,7 = 4,9 5:20 motako zuzentzailea erabiliz gero: 2,7 × 100 Defizita P x 100 = = 54 g zuzentzaile/ardi/egu n % P zuzentzailean 5

LANBIDE EKIMENA

262

Abere Hazkuntza

Edoskitzaroko 1-3. astera arte 1. PREMIAK

HPDN

BUE

HPDE

P

Ca

Mantentzeko (15.2. taula)

0,71

57

57

4

3

Edoskitzaroan (15.4. taula)

1,65

180

180

15,6

6,5

GUZTIRA....................................

2,36

237

237

19,6

9,5

JA

2. GORPUTZ-ERRESERBAK ERABILTZEAGATIK ONARTZEN DEN ENERGIA-DEFIZITA (15.5. taula) ¾ Edoskitzaro laburreko ardi helduak ¾ Gehienez onar dezaketen defizita

1,13 x MP (mantentzeko premiak) 1,13 x 0,71 = 0,80 BUEK

1-3. astean → 1,13 x MP

3. EGIAZKO PREMIAK

BUEK

HPDN

HPDE

P

Ca

2,36

237

237

19,6

9,5

237

237

19,6

9,5

-0,80 1,56

4. JATEKO AHALMENA (15.7. taula) ¾ Hasierako gorputz-puntuazioa: 3,5 ¾ 1-3. asteetan

JA = 2,20 LUA

¾ Arkumeen hazkuntza: 450

LANBIDE EKIMENA

263


5. KONTZENTRATUAREN LASTA-BALIOA (KLUA)

(Edoskitzaroko 1-3. asteetako KLUA) ¾

4-6. asteetako JMLG-aren balioa (Jandako Materia Lehorra Guztira): K + B = 0,478 + 1,67 = 2,14 JMLG

¾

4-6. asteetarako kontzentratua = 0,478 kg JMLG = 2,14

15.9. taula → ZK = –0,13

K = 0,478

ZK = 4-6. asteetan, bazkaren ordez erabiliko den kontzentratuaren ordezkapen-tasaren (O-ren)

aldaketa kalkulatzeko zuzenketa-koefizientea BLUA = 1,44 LUA 1,44 LUA-ko BLUA-rako ordezkapen-tasa:

0,8 × 5(4 − 6 ) =

0,53 + 0,40 = 0,46 (13.9 taula) 2

5(1-3) = 0,46 – 0,13 = 0,33 Beraz: KLUA (1-3) = 0,33 x 1,44 = 0,47 LUA

KLUA (1-3) = 0,47 LUA

6. ANOA KALKULATZEA JA = B x BLUA + K x KLUA GE = B x BUEB + K x BUEK

2,2 = B x 1,44 + K x 0,47 1,56 = B x 0,70 + K x 1,16

LANBIDE EKIMENA

264

Abere Hazkuntza

2,2 = 1,44 B + 0,47 K →

2,2 1,44B =K 0,47

1,56 = 0,70 B + 1,16 K  2,2 1,44B  1,56 = 0,70 B + 1,16    0,47  (1,56 – 0,70 B) 0,47 = (1,16 – 2,2) – (1,16 – 1,44 B) 0,73 – 0,32 B = 2,25 – 1,67 B 1,35 B = 1,82

B=

1,82 = 1,34 kg ML (bazka) 1,35

K=

2,2 (1,44 1,34) 2,2 − 1,92 = = 0,595 kg ML (garagarra ) 0,47 0,47

7. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

1,34

0,93

84,42

101,84

3,35

8,71

Garagarra

0,6

0,69

47,4

61,2

2,4

0,42

1,62

131,82

163,04

5,75

9,13

1,56

237

237

-105,2

-73,96

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

Gehiegizko defizita

8.

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

1,34

0,93

84,42

101,84

3,35

8,71

PREMIAK ..................................................

1,56

237

237

19,6

9,6

DEFIZITA ...................................................

–0,63

-152,58

-135,16

-16,25

-0,79

Elikagaia

Belar lehorra

LANBIDE EKIMENA

265


9. DEFIZITA KONTZENTRATUAREN BIDEZ ASETZEA

G = Garagarra S = Soja-opila BUE

→

0,63 = –1,16 G + –1,18 S

HPDN

→

152,58 = –79 G + –388 O

0,63 = 1,16 G + 1,18 S →

0,63 1,16 G =S 1,18

152,58 = 79 G + 388

152,58 = 79 G + 388

0,63 1,16 G 1,18

(152,58 – 79 G) 1,18 = 388 x 0,63 – 338 x 1,16 G 180,04 – 93,22 G = 244,43 – 450,08 G 356,86 G = 64,39

O= S=

64,39 = 0,18 kg ML (Garagarra) 356,86

0,63 (1,16 x 1,18) 0,63 - 0,20 = = 0,36 kg ML (Soja - opila) 1,18 1,18

10. EGIAZTAPENA

kg

BUE

HPDN

HPDE

P

Ca

Belar lehorra

0,18

0,20

14,22

18,36

0,72

0,12

Soja-opila

0,36

0,42

139,68

94,68

2,80

1,08

0,62

153,90

113,04

3,52

1,20

0,63

152,58

135,16

16,25

0,79

Aseta

Aseta

-22,12

-12,73

+0,41

Elikagaia

PREMIAK ..................................................

Aseta

LANBIDE EKIMENA

266

Abere Hazkuntza

11. MINERALAK

Kaltzio-defizitik ez dagoenez, fosfato merkeren bat baino ez dugu sartuko. Kontuz! Mineral- eta bitamina-zuzentzailerik sartu ez dugunez, oligoelementuen gabezia sor daiteke.

15.4 Arkumeak elikatzea Bizitzan zehar, arkumea, elikatzeko ia esnea besterik ez hartzetik ardi helduaren elikadura hartzera, hau da, belarra eta bazka kontserbatuak (kontzentratuekin osatuta ala ez) jatera pasatzen da. Aipatutako bi aldi horietako pisu erlatiboa, ustiatze-denboraren eta hiltzean duen pisuaren araberakoa izango da. Gure eremuan, esne-ardien arkumeak oso gazte hiltzen dira (45-60 egunekin), eta arkumeon kanalek 10 kg edo gutxiago pisatu ohi dute. Larreratzean oinarritzen diren sistemetan askoz ere beranduago hiltzen dira (5-8 hilabeterekin), eta kanalek 15-22 kg pisatu ohi dute. Gizentzeko arkumeak tarteko adinarekin hiltzen dira, hau da, 90-120 egunekin, eta kanalek antzera pisatu ohi dute. Arkumeek amaren titia har dezakete hiltzen diren arte edo titia ken dakieke gizentzeko. Titia kentzeko unea, erabil daitekeen larreko belar-kopuruaren edo artaldearen ekoizpen-erritmoaren araberakoa izango da.

Gorputz-osaeraren bilakaera ustiatze-aldian Gorputz-osaera eta kanala aldatu egiten dira:

* Animaliaren pisua handiagotzen denean: ¾ Hezur-ehunen eta muskuluen proportzioa txikiagotu egiten da. ¾ Gantz-ehunen proportzioa asko handiagotzen da.

* Sexuaren, arrazaren eta jaiotzean duten pisuaren arabera: ¾ Bizi-pisu berarekin: 9 Emeek arrek baino gantz-kopuru handiagoa dute. 9 Arraza txikietako arkumeek arraza handietakoek baino gantz-kopuru handiago dute. 9 Arraza bereko artaldean ere desberdintasun handiak ikus daitezke, gorputz-osaerari

dagokionez, pisu bereko animalien artean. Sabelaldia handia izateagatik, jaiotzean pisua murriztu egiten da, eta, ondorioz, animalia heldua denean ere txikiagoa izango da; beraz, osaera bereko kanalak ekoizteko, hiltzen direnean pisu txikiagoa izango dute.

LANBIDE EKIMENA

267


Arkumearen elikadura-premiak Artalde bereko erditze sinplez jaiotako arkumeei dagozkien datuak taulako eskuineko aldekoak dira eta erditze hirukoitzez edo laukoitzez jaiotakoen datuak ezkerreko aldean adierazi dira.

Hazteko ahalmena

NEURRIZKOA

HANDIA

BIAK

Bizi- Irabazitako Arrak Emeak Arrak Emeak Biak -pisua bizi-pisua BUO HPD BUO HPD BUO HPD BUO HPD Ca P (g/egun) (kg) (/egun) (g/egun) (/egun) (g/egun) (/egun) (g/egun) (/egun) (g/egun) (g/egun) (g/egun)

15

150 200 250 300

0,57 0,58 0,59 0,60

65 78 92 108

0,68 0,69 0,71 —

62 75 87 —

— — — —

— — — —

— — — —

— — — —

4,2 5,3 6,4 7,5

1,7 2,1 2,5 2,9

20

150 200 250 300

0,72 0,75 0,79 0,80

69 82 96 110

0,80 0,84 0,89 0,91

65 78 90 103

0,63 0,67 0,71 0,75

71 85 99 113

0,73 0,77 0,80 0,82

67 80 93 106

4,6 5,7 6,8 8,0

1,9 2,3 2,7 3,0

25

150 200 250 300 350

0,87 0,93 1,00 1,03 1,05

71 84 97 110 123

0,92 0,98 1,06 1,10 —

68 80 91 103 —

0,75 0,77 0,80 0,82 0,85

73 86 100 114 127

0,83 0,85 0,89 0,92 0,95

69 82 94 107 119

5,2 6,4 7,6 8,9 10,3

2,2 2,6 3,0 3,3 3,7

30

150 200 250 300 350 400

1,01 1,09 1,19 1,25 1,29 1,33

73 86 98 111 123 136

1,04 1,13 1,23 1,25 — —

70 81 93 104 — —

0,87 0,91 0,96 0,98 1,00 1,03

75 88 101 114 127 142

0,91 0,96 1,01 1,04 1,07 —

72 84 95 107 119 —

5,8 7,1 8,5 9,7 11,1 12,6

2,4 2,8 3,2 3,6 4,0 4,4

35

150 200 250 300 350 400 450

— 1,27 1,38 1,47 1,57 1,60 —

— 87 99 110 122 134 —

— — — — — — —

— — — — — — —

0,99 1,05 1,11 1,14 1,16 1,18 1,20

76 89 101 114 126 139 150

1,01 1,07 1,15 1,18 1,21 1,23 —

73 84 96 107 118 130 —

6,5 8,0 9,5 10,9 12,4 13,9 15,4

2,8 3,2 3,6 4,0 4,4 4,8 5,2

40

200 250 300 350 400 450

— — — — — —

— — — — — —

— — — — — —

— — — — — —

1,18 1,27 1,32 1,37 1,39 1,42

90 102 115 127 140 153

1,21 1,31 1,36 1,40 1,43 —

76 87 99 100 121 —

9,0 10,5 12,0 13,6 15,3 16,8

3,5 3,9 4,4 4,8 5,2 5,6

15.10. taula. Hazten eta gizentzen ari diren arkume arrak eta emeak elikatzeko gomendioak, hazteko gaitasunaren arabera.

LANBIDE EKIMENA

268

Abere Hazkuntza

Gizentzeko arkumeak haztea eta arkumeontzat anoak egitea Gastu handirik gabe kalitate oneko arkumea ekoizteko: ¾

Arkumeak hazkuntza azkarrekoa izan behar du.

¾

Beraz, konbertsio-indize txikikoa izango da (kg pentsu asko jango du eta kg okela gutxi ekoiztuko du).

¾

Kanalak: gantz-kopuru handirik ez dute eduki behar eta daukaten gantzak zuria eta trinkoa izan behar du.

Nahitaezkoa da honako arau hauek betetzea:

1) Esne-fasea ¾ Ardia ernaldian ondo elikatuz gero, arkume indartsuak eta pisu handikoak lortuko ditugu. ¾ Arkume horiek amarengandik esne-kopuru handiagoa hartuko dute eta esne artifizial

gehiago hartuko dute. ¾ Amarengandik esne gehiago hartzen dutenez, amaren premiak ere handiagoak izango dira (batez ere nitrogenoa); beraz, alderdi hau kontuan hartu beharko dugu. ¾ Ardiak erditu osteko 2-3. astean ekoizten du gehien. Gero, erregularki, ekoizpena txikia-

gotu egingo da, baina arkumearen premiak gero eta handiagoak izango dira. Horregatik, 2. astetik aurrera, arkumeei honako hau jaten emango diogu: Belar lehorra eta

Oso gutiziagarria izan behar du eta nahi adina eman behar zaio

kontzentratua

(arkumeak besterik iristen ez diren lekuetan ipinita).

Artifizialki edoskitzen diren arkumeentzat ere osagarri horiek erabili egin behar dira, zeren, adinarekin gero eta esne gehiago hartzen badute ere, azkar hasi behar baitute beste elikagai batzuk jaten, titia behar baino lehen kenduko zaie-eta. Naturalki edoskitzea

5-6 aste dutenean titia ken dakieke, honako baldintza hauek

Artifizialki edoskitzea

betez gero:

9

Arkumeak jaio zenean baino bi aldiz pisu handiagoa izan behar du.

9

Arkumek 200-250 g/arkume/egun elikagai solido jan behar ditu.

LANBIDE EKIMENA

269


¾

Baldintza horiek betez gero, titia kentzeak (bat-batean edo mailaka) ez du eragin handirik

hazkuntza-abiaduran, baina... 9 Titia kendu eta 5-6 egunetara arkumeak elikadura-defizita izango du. 9 500 g gantz gal dezake. 9 Gero eta elikagai solido gehiago jaten ditu. 9 Digestio-hodiko edukiaren pisua gero eta handiagoa da.

Itxuraz, horrek gorputz-garapena gelditzea konpentsatzen du. ¾

Hil arte amarekin gelditzen diren arkumeak gero eta elikagai solido gehiago jan ohi dute, eta,

ondorioz, nitrogeno-premia gehienak aseta dituzte. Esnearen proteinen kalitatea ezin hobea denez, eta, hestegorriko tanta-jarioa ixteko erreflexuari esker, proteinak zuzenean abomasora pasatzen jarraitzen dutenez, elikagai osagarrien (kontzentratua + belar lehorra) nitrogeno-kopurua titia kendu zaien arkumeena baino txikiagoa izan daiteke. Arkumeon premiak honelaxe ase daitezke: 9 Proteina-kopuru handia daukaten zerealak (garia biguna edo gogorra) erabilita. 9 Ureaz aberastutako zerealak erabilita (Aberasteko, zerealak urearen eta ur beroaren kopuru

berdinak dituen nahastearekin busti behar dira). ¾

Zerealak edo bestelako garauak osorik eman dakizkieke oso txikitatik. Arkumeentzat garau osoek, birrinduek eta ehoek balio energetiko bera dute, zeren garauak ezin baitira errumenetik atera mastekatu edo degradatu gabe.

2) Titia kendu osteko fasea ¾

Titia kendu zaion arkumeari nahi adina kontzentratu jaten ematen badiogu, bazkaren kontsumoa handiagotu egingo da bizi-pisua handiagotzen den heinean.

¾

Energia-kopuru txikia daukaten kontzentratuak ematen badizkiogu (< 0,8 BUE/kg ML), 9

Arkumeak ≤ 25 kg-ko bizi-pisua badu, mota honetako kontzentratu gutxi jango dute, eta, beraz, hazkuntza-abiadura murriztu egingo da.

9

Arkumea amaieran badago, energia-kopuru handia daukaten elikagaiak baino energia gutxiko kontzentratu gehiago jango du, eta, beraz, mota honetako kontzentratuak mugatu egin behar ditugu (1 kg).

LANBIDE EKIMENA

270

Abere Hazkuntza

OHARRA: Aldi honetan (amaieran) hazkuntza-abiadura mugatu nahi badugu, diru aldetik, komenigarriagoa da energia askoko elikagaiak erabiltzea (gehienez, 600-800 g/egun).

¾

Askaren luzerak artaldeko arkume guztiek jan ahal izateko modukoa izan behar du, zeren,

neurri hori errespetatzen ez bada, abere dominatzaileek (pisu handiena dutenak izan ohi dira) nahi adina jango baitute, eta besteek ezin izango baitute hazteko gaitasunaren arabera behar duten kontzentratu-kopurua jan. Nahi adina jaten emanez gero, ezinbestekoa da askak beti beteta edukitzea, jaten ematen zaien unean izaten diren gehiegizko kontsumoak saihesteko; neurri hau are beharrezkoagoa da urea daukaten elikagaiak erabiltzen ditugunean. ¾

Adin eta pisu desberdinak (eta, beraz, hazteko gaitasun eta jateko ahalmen desberdinak) dituzten taldeak elikatu behar baditugu, ezinezkoa da abere-mota bakoitzarentzat sartu

beharreko energia-, nitrogeno- eta mineral-kopurua kalkulatzea. Beraz, proteinen eta mineralen ekarpenak orekatzeko behar den kontzentratuaren konposizioa, ematen dizkiegun bazka-moten eta bazka horiek anoan duten proportzioaren arabera zehaztuko dugu. ¾

Arkumeentzako anoek, normalean, fosforo gehiegi (% 75tik gora kontzentratua delako) eta

kaltzio gutxiegi eduki ohi dute; beraz, gernu-bideetako kalkuluak (urolitiasia) izateko arrisku handia dago. Arazo horiek abereen hazkuntza-abiadura murriztu edota heriotza eragin dezakete. Arazo horiek saihesteko, elikagai kontzentratuan kaltzioa sartuko dugu edo belar lehor leguminosoak erabiliko ditugu.

Arkazteak elikatzea

Hazkuntzaren helburuak Arkazteak aurrerako arkume emeak dira, 8-18 hilabete bitartean edozein adinekin estreinako estaltzen direnak. Arkazteak lehenbiziko edo bigarren udazkenean iristen dira pubertarora (jaiotza-dataren eta arrazaren arabera). Arkazteek, gehienetan, 7-8 hilabete izaten dituzte, baina berandu (apirilean edo maiatzean) jaiotzen direnen kasuan, 12-15 hilabete izan ditzakete, zeren urte horretako sexu-sasoia amaitzen denean, oraindik gazteegiak baitira. Goizegi estaltzeagatik, ez da arkazteen geroko ekoizteko ahalmena kaltetu behar. Ekoizpen egokia lortzeko, arkazteak, gutxienez, 7-9 hilabete izan behar ditu eta lehenbiziko estalketa egiten denean heldua izaten denean izango duen pisuaren bi heren pisatu behar ditu. Lehenbiziko ekoizpen-zikloan eta hurrengo ekoizpen-zikloetan lortzen diren ugalkortasuna, umetsutasuna eta esne-ekoizpena, gaitasun genetikoaren araberakoa izateaz gain, hazkuntza-sasoiko elikadura-mailaren (eta, hortaz, hazkuntza-mailaren) araberakoa ere badira.

LANBIDE EKIMENA

271


Beraz, lehenbiziko bi hilabeteetan hazkuntza-abiadura txikiagoa izan duten arkazteak, gerora, hasierako fase horretan ondo elikatu direnak baino ugalkortasun eta umetsutasun txikiagoa izango dute. Aitzitik, pubertaroaren aurretiko aldian azkarregi haziz gero, hau da, 3 hilabeterekin (ugatz-ehunak bereizten direnean), geroko esne-ekoizpena txikiagoa izango da. Horren guztiorren ondorioz, hazkuntza-garaian eta aurrerako hazkuntza-garaian elikadura moldatzea gomendatzen da, hasieran, 3 hilabetera arte, azkar hazteko (arrazaren arabera 22-28 kg lortzeko), eta gero, kontzentratuak mugatuta ematea (edo inolako kontzentraturik ez ematea, larrean hazitakoen kasuan) estali arte, 100-150 g/egun-eko hazkuntza erregularra lortu ahal izateko.

Elikadurari buruzko gomendioak Elikadurari buruzko gomendioak, 3 hilabetera arte edo 22-28 kg-ko pisua izan arte, berdinak dira arkazteentzat eta gizentzeko abereentzat (13.10 taula). Gero desberdinak dira, zeren arkaztea ezin da, gizentzeko arkumea bezala, nahi adina bazka eta kontzentratu jaten emanda hazi. Lehenbiziko estalketa egin arte arkazteak hazkuntza-abiadura erregularra izan behar du eta, horretarako, ekarpenak irabazitako kilo bakoitzeko premien arabera (13.2 taula) egokitu behar dira. Arkazteak hazten jarraitu behar du ernaldi/edoskitzaroko lehen zikloan. Ziklo horretan ezin dituzte ardi helduek adina gorputz-erreserba erabili. Horregatik, ernaldirako gomendatutako ekarpenak (13.3. taula) % 10 handiagotu behar dira, gorputz-egoera txarrean dauden ardiekin egin ohi den bezala. Era berean, lehen aldiz erditzen den ardiak arkume bakarrari eman behar dio titia, onar dezakeen defizitak mantentzeko premien % 40 gaindi ez dezan, eta edoskitzaroa ardi helduena baino laburragoa izan dadin. Babes-neurri horren helburua ardia lehen edoskitzaroan ez nekatzea da, zeren, bestela, bigarren estalketan, ardiaren ugalkortasuna eta umetsutasuna murriztu egingo bailirateke, eta ohikoak baino pisu eta hazkuntza txikiagoko arkumeak jaioko balirateke. Horrez gain, arkazteek ez dute gorputz-garapen egokia lortuko. Gorputz-hazkuntzak bi urte baino gehiago irauten du; beraz, ardiek. 2. edoskitzaroan, bi arkumeri eman badiezaieke ere, ezinbestekoa da, hala ere, energia-premiak asetzeko erabiltzen dituzten gorputz-erreserbak mugatzea (gehienez, mantentzeko premien % 60).

LANBIDE EKIMENA

272

Abere Hazkuntza

Ardi-aziendari larrea jaten ematea Larrea abereen elikaduraren parte garrantzitsua izan ohi da, erabili ohi diren ekoizpen-sistema gehienetan.

Jandako belar-kopurua Abereak larrearekin elikatuz gero, gastuak areagotu egin ohi dira (% 20 kalitate oneko larrediak zaintzeagatik eta % 50 bazterretako larreak zaintzeagatik). Abereen banakako errendimenduak, neurri handi batean, jaten duten elikadura-elementuen araberakoak eta parasitoen bidezko kutsadura-mailaren araberakoak izan ohi dira. Jandako kopurua bi alderdiren araberakoa izango da, hots: animaliari dagozkion alderdien araberakoa (jateko ahalmena) eta emandako belarrari dagozkion alderdiena (kopurua eta kalitatea).

Animaliari dagozkion alderdiak ¾

Belarraren kontsumoa, abere helduari dagokionez, jateko ahalmenaren araberakoa izango da. Jateko ahalmen hori aldatu egingo da (ukuiluetan dauden abereengan gertatzen den bezala) pisuaren, egoera fisiologikoaren, ekoizpen-mailaren, adinaren, eta abarren arabera. Horrez gain, arkumeak jango duen belar-kopurua, hartzen duen esne-kopuruaren araberakoa ere izango da, batez ere, epe laburrean, baina epe luzean ere bai.

¾

Arkumeak, bere bizitzako lehenbiziko 3-4 asteetan, amaren esnea baino ez du hartzen. 3 asterekin hasten da belarra jaten. Gero, mailaka, gero eta belar gehiago jango du, amaren esne-ekoizpena txikiagotu ahala.

¾

Esne gutxi hartzen duten arkumeek belar gehiago jaten dute, beti ere, belar gutxiegi ez badago, edo belarra kalitate txarrekoa ez bada. Hala ere, belar gehiago jan arren, ez da nahikoa izaten, hartutako esne-kopuru txikia konpentsatzeko.

Horrez gain, 2 hilabetetik aurrera, arkume pisutsuenak izan ohi dira belar-kopuru handiena jaten dutenak. ¾

Larrean hazitako arkumeen hazkuntza-abiadura, beraz, har dezakeen esne-kopuruaren araberakoa da batez ere. Gizentzeko arkumeekin ez da gauza bera gertatzen, zeren esne gutxiago hartu arren, hazkuntza-abiadura handia lortzeko, urritasun hori elikagai kontzentratuak janda konpentsatzen baitute.

LANBIDE EKIMENA

273


Belarrari dagozkion alderdiak ¾

Larrean jandako belar-kopurua, abereak egunean eskainitako kopuruaren araberakoa eta azalera-unitate bakoitzean dagoen belar-masaren araberakoa da. Larre heterogeneoetan, hektarea bakoitzeko belar-masa, batez ere, ernamuinen kopuruaren araberakoa izango da, eta larre homogeneoetan belarraren altueraren araberakoa izango da.

¾

Belarraren altuera, etengabeko larreratzean, edo txandakako larreratzean lursaila aprobetxatzen hastean, irizpide erabilgarria da abereei eskaini behar zaien belar-kopurua egokitzeko. Gomendatutako balioak etengabeko larreratzean baino handixeagoak dira txandakako larreratzean, gobernatzeko bi sistemetan eragina duten landareen dentsitatea dela eta.

Jandako kopurua, halaber, belarraren energia-kopuruaren eta nitrogeno-kopuruaren araberakoa ere bada. Kopuru horiek azkar eta asko alda daitezke, egoera begetatiboaren arabera. Larreratzea ondo gobernatuz gero, belarra hostotsu mantentzen da eta, beraz, jandako belarraren digerigarritasuna handia da (> % 70), eta, ondorioz, jandako kopurua gutxi murrizten da. Belarra zaharragoa eta altuagoa denean, elikadura-balioa txikiagoa da eta, horrez gain, abereak motelago jateko joera du; ez eskaintzen zaizkien kopuruengatik, abereek hostoak hautatzen dituztelako baizik. Eragin hori handiagoa da bazterretako larreak aprobetxatzeari dagokionez, zeren abereak mugitu egin behar izaten baitira landare jangarriak bilatzeko. Abere-zama handiaren eraginez, hautatzeko aukera murriztu egiten da eta elikadura-elementu gutxiago jaten dituzte. Bi alderdi horiengatik (kopuru eta kalitateagatik), arreta berezia jarri behar da larreetan dauden leguminosoei dagokienez, zeren leguminosoek, normalean, gramineoek baino elikadura-balioa eta gutiziagarritasun handiagoa izaten baitute eta udan gehiago hazten baitira.

LANBIDE EKIMENA

274

LANBIDE EKIMENA

PDF Errazionamendua

Recommend Documents