Međunarodna ekonomija(1)

Snježana Brkić

Snježana Brkić

MEĐUNARODNA EKONOMIJA OSNOVNI POJMOVI I KONCEPTI

Sarajevo, 2016. godine

Naziv djela:

MEĐUNARODNA EKONOMIJA: OSNOVNI POJMOVI I KONCEPTI

Autor:

Prof. dr Snježana Brkić

Izdavač:

Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu

Za izdavača:

Prof. dr Kemal Kozarić, dekan

Recenzenti:

Prof. dr Predrag Bjelić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Prof. dr Eldin Mehić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu

Dizajn i DTP:

Snježana Brkić

Godina izdanja:

2016.

__________________________________________________________________________ _______________________________________ _______________________________________

BRKIĆ, Snježana Međunarodna ekonomija: Osnovni pojmovi i koncepti / Snježana Brkić. – Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2016.- 154 str.: graf. prikazi i tabele;

Bibliografija: str. 149-152 i uz tekst.

ISBN

_________________

COBISS.BH-ID _________________

1

PREDGOVOR

Knjiga “Međunarodna ekonomija: Osnovni pojmovi i koncepti” predstavlja svojevrsnu zbirku mojih prezentacija sa predavanja iz predmeta Međunarodna ekonomija na Prvom ciklusu studija Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. U toku više od dva desetljeća predavačkog iskustva prezentacije su kontinuirano inovirane, dopunjavane i prilagođavane studentima, čime je stvoren fond od preko 700 slajdova, sa glavnim definicijama, podjelama i teoremama, te brojnim tabelama, graficima, shemama i ilustracijama. Nastanak knjige motivisan je namjerom da se taj fond učini dostupnim studentima u preuređenom obliku koji omogućava lakše čitanje i razumijevanje. Dodatno, nakon svakog bloka predavanja pripremljena su pitanja i zadaci za vježbanje i provjeru znanja iz date oblasti. Knjiga se po svom obliku ne bi mogla smatrati tipičnim udžbenikom, budući da je zasnovana na prezentacijama, ali poput udžbenika uključuje materiju iz svih glavnih oblasti koje pokriva syllabus predmeta Međunarodna ekonomija i prezentuje je na jednostavan, koncizan i sistematičan način. Namjena joj je da pomogne bržem i lakšem usvajanju gradiva, što je čini komplementarnom osnovnom udžbeniku koji se koristi za predmet Međunarodna ekonomija. Knjiga je stoga prvenstveno namijenjena studentima dodiplomskog studija. Međutim, mišljenja sam da ona zbog svoje jednostavnosti može poslužiti i široj publici, kako ekonomistima, tako i onima koji to nisu – ovim prvim da se, kada se ukaže potreba, brzo podsjete na ono što su nekada učili, a ovim drugim da se upoznaju sa osnovnim pojmovima iz međunarodne ekonomije i da ih razumiju. Naposljetku, željela bih se zahvaliti generacijama svojih studenata koji su me inspirisali i motivisali da neprestano nastojim unaprijediti svoja predavanja, te koji su svojim pitanjima i diskusijama doprinijeli da se ona obogate novim pojmovima i objašnjenjima. Potrebe mojih studenata bile su moj osnovni motiv za pripremu ovakve publikacije. Nadam se da će se ona pokazati korisnom i poslužiti nekim novim generacijama u savladavanju gradiva i razumijevanju kompleksne prirode teorijskih i praktičnih aspekata međunarodnih ekonomskih pojava i procesa.

Prof. dr Snježana Brkić

Sarajevo, juni 2016. godine

2

SADRŽAJ PREDGOVOR UVOD U MEĐUNARODNU EKONOMIJU

6

I TEORIJA MEĐUNARODNE TRGOVINE 1. Teorijski pravci i klasifikacija teorija 2. Konvencionalne teorije 2.1. Klasične teorije (Smith, Ricardo, Mill) 2.1.1. Teorija apsolutnih prednosti 2.1.2. Teorija komparativnih prednosti 2.1.3. Teorija recipročne tražnje 2.1.4. Evaluacija klasičnih teorija 2.2. Neoklasične teorije (Haberler, Heckscher, Ohlin) 2.2.1. Teorija oportunitetnih troškova 2.2.2. Heckscher-Ohlinova teorija 2.3. Zaključna razmatranja o konvencionalnim teorijama 3. Novije teorije 3.1. Tehnološke teorije 3.1.1. Teorija međuzavisnosti ekonomskog rasta i međunarodne trgovine 3.1.2. Teorija tehnološkog jaza 3.1.3. Teorija životnog ciklusa proizvoda 3.2. Linderova teorija 3.3. Krugmanova teorija 3.4. Teorija konkurentskih prednosti 4. Zaključna razmatranja o teorijama međunarodne trgovine

7 7 7 10 10 12 14 15 16 16 19 21 23 23 24 25 26 28 29 30 33

II TEORIJA VANJSKOTRGOVINSKE POLITIKE 1. Pojam i instrumenti vanjskotrgovinske politike 2. Carine 2.1. Pojam i vrste carina 2.2. Efekti carina i argumenti za carinsku zaštitu 2.2.1. Efekti carina 2.2.2. Argumenti za carinsku zaštitu 3. Teorija ekonomske integracije 3.1. Pojam, vrste i stepeni integracija 3.1.1. Pojam i vrste integracija 3.1.2. Stepeni integracija 3.2. Zaključna razmatranja o integraciji 4. Svjetska trgovinska organizacija (WTO) 4.1. Istorijat nastanka WTO 4.2. Ciljevi, principi i aktivnosti WTO 4.3. Prednosti i nedostaci WTO sistema

34 34 36 36 40 40 44 46 46 46 48 51 53 53 54 56

III PLATNI BILANS 1. Sistem nacionalnih računa 2. Platni bilans 2.1. Definicija platnog bilansa

59 59 61 61 3

2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Struktura platnog bilansa Koncepti presijecanja platnog bilansa Platnobilansne neravnoteže Platni bilans BiH

63 64 65 66

IV DEVIZNI KURS I DEVIZNO TRŽIŠTE 1. Pojam i formiranje deviznog kursa 1.1. Definisanje i notiranje deviznog kursa 1.2. Formiranje deviznog kursa 1.3. Kretanje deviznog kursa 2. Devizno tržište 2.1. Pojam, vrste i funkcije deviznog tržišta 2.2. Poslovi i instrumenti na deviznom tržištu 3. Sistemi deviznih kurseva 3.1. Sistem fiksnih deviznih kurseva 3.2. Sistem fluktuirajućih deviznih kurseva 3.3. Kombinovane varijante 3.4. Izbor sistema deviznih kurseva 4. Determinacija deviznog kursa 4.1. Faktori koji utiču na devizni kurs 4.2. Teorije deviznih kurseva 4.2.1. Platnobilansna teorija 4.2.2. Teorija pariteta kupovnih snaga 4.2.3. Monetarna teorija deviznih kurseva 4.2.4. Portfolio teorija deviznih kurseva

68 68 68 69 71 73 74 76 79 79 82 84 85 89 89 90 91 91 97 103

V MEĐUNARODNO KRETANJE KAPITALA 1. Oblici međunarodnog kretanja kapitala 2. Finansijska tržišta 3. Strane direktne investicije (FDI) i transnacionalne kompanije (TNC) 3.1. Pojam i vrste TNC 3.2. Istorijat razvoja TNC

107 107 109 111 112 113

VI MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM 1. Pojam i razvoj međunarodnog monetarnog sistema 2. Zlatni standard 3. Bretonvudski sistem 4. Savremeni međunarodni monetarni sistem 5. Međunarodne finansijske institucije 5.1. Međunarodni monetarni fond (IMF) 5.2. Grupa Svjetske banke (WB) 5.3. Alternativni pogled na IMF i WB 5.4. Ostale međunarodne finansijske institucije 6. Evropska monetarna integracija 6.1. Teorija monetarne integracije 6.2. Razvoj monetarne saradnje u Zapadnoj Evropi 6.2.1. Evropski monetarni sistem (EMS) 6.2.2. Evropska monetarna unija (EMU) i euro

116 116 118 121 125 126 126 128 129 129 132 132 133 134 136 4

VII INTEGRACIJA BOSNE I HERCEGOVINE U SVJETSKI TRGOVINSKI SISTEM 1. Uvodna razmatranja 2. Vanjskotrgovinska politika BiH 3. Trgovinski odnosi BiH 3.1. Pristupanje BiH Svjetskoj trgovinskoj organizaciji 3.2. Proces pridruživanja BiH Evropskoj uniji 3.3. “Balkanska” ekonomska integracija 4. Vanjska trgovina BiH

141 141 142 143 143 144 145 147

LITERATURA

149

POPIS TABELA

153

POPIS SLIKA

153

5

UVOD U MEĐUNARODNU EKONOMIJU Značaj izučavanja međunarodne ekonomije proizilazi iz rastuće, prevashodno ekonomske, međuzavisnosti zemalja u savremenom svijetu. Nijedna zemlja ne može postojati izolovana od drugih. Jedno od glavnih obilježja svjetske privrede upravo su složeni tokovi robe, usluga, ljudi, kapitala, informacija i dr. između zemalja i odnosi koji se s tim u vezi uspostavljaju između njih. Značaj izučavanja tih tokova i odnosa zapravo se javlja iz potrebe sagledavanja problema i izazova u dinamičnom međunarodnom ekonomskom okruženju, te predviđanja promjena i izbjegavanja rizika koje one nose, kako bi zemlja postigla što bolju poziciju i ostvarila glavne ekonomske, ali i političke ciljeve. Definicija: Međunarodna ekonomija može se definisati kao makroekonomska disciplina koja proučava opšte principe, zakonitosti i učesnike razmjene robe, usluga, rada, kapitala, tehnologije i informacija na svjetskom tržištu.

Tematske oblasti: međunarodna trgovina

međunarodne finansije

Konvencionalno se međunarodna ekonomija dijeli na dvije glavne oblasti – međunarodnu trgovinu i međunarodne finansije. Podjela nije striktna, jer su oblasti međusobno usko povezane i isprepletene. Izučavanje međunarodne trgovine i međunarodnih finansija podrazumijeva bavljenje teorijom, politikom i praksom koje su u vezi sa trgovinskim i finansijskim tokovima na svjetskom tržištu.

Teorija međunarodne trgovine odnosi se na analizu osnova za trgovinu, trgovinske strukture i koristi od trgovine. Politika međunarodne trgovine obuhvata izučavanje razloga primjene i efekata različitih vanjskotrgovinskih instrumenata, ekonomske integracije, međunarodnih trgovinskih institucija i organizacija, međunarodne trgovinske strategije, dok praksa podrazumijeva analizu konkretnih trgovinskih tokova na multilateralnom, regionalnom ili bilateralnom nivou. Međunarodne finansije obuhvataju teoriju međunarodnih finansija – prevashodno teorijske osnove platnog bilansa i deviznog kursa, te međunarodnu monetarnu politiku i praksu koje se odnose na razvoj i funkcionisanje međunarodnog monetarnog sistema, ulogu međunarodnih finansijskih institucija, deviznokursne režime, monetarne integracije, te kretanje kapitala i finansijska tržišta.

6

I TEORIJA MEĐUNARODNE TRGOVINE 1. Teorijski pravci i klasifikacija teorija Istorijat: Merkantilizam koji se pojavio u XVI vijeku smatra se prvim opšteprihvaćenim (mada ne i naučnim) pogledom na međunarodnu trgovinu. Temelji naučne misli o međunarodnoj trgovini postavljeni su djelom Adama Smitha “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda” iz 1776. godine, dok se moderna teorija međunarodne trgovine veže se za drugu polovinu XX vijeka i početak XXI vijeka. Tri faze: I merkantilizam II tradicionalna teorija III moderna teorija Centralno pitanje: Zašto izučavati teoriju međunarodne trgovine? Ključ odgovora na ovo pitanje nalazimo u sljedećoj shemi: Slika 1. Uslovljenost teorije međunarodne trgovine razvoj proizvodnih snaga

rast proizvodnje

rast međunarodne trgovine

teorije međunarodne trgovine

vanjskotrgovinska politika

opšti ekonomski ciljevi Izvor: Priredio autor

7

Opšti ekonomski ciljevi: ekonomski rast, interna ravnoteža i eksterna ravnoteža. Slika 2: “Magični trougao” opštih ekonomskih ciljeva

Ekonomski rast

Interna ravnoteža

Eksterna ravnoteža Izvor: Priredio autor

Redoslijed kojim su se pojavljivali teorijski pravci u međunarodnoj trgovini:  merkantilizam (XVI, XVII i početak XVIII)  liberalizam (kraj XVIII i XIX)  protekcionizam (kraj XIX)  intervencionizam (XX vijek poslije 1930. godine)  neoliberalizam (kraj XX i početak XXI vijeka) U okviru pojedinih pravaca razvijale su se razne teorijske koncepcije o međunarodnoj trgovini. Teorije koje pripadaju određenoj grupi imaju niz istih ili sličnih karakteristika (npr. niz istih polaznih pretpostavki). Dominacija liberalizma u društvenim naukama dovela je do pojave klasičnih i neoklasičnih teorija međunarodne trgovine. Slika 3: Vremenski okvir teorija međunarodne trgovine 1500

1600

1700

1800

1900

2000

Vrijeme

Merkantilizam Teorija apsolutnih prednosti

Teorija faktorskih proporcija

Teorija komparativnih prednosti Teorija život. ciklusa proizvoda Novije teorije međunarodne trgovine Teorija konkurentskih prednosti

Izvor: Priredio autor

8

Merkantilizam:  cilj ekonomske politike: Povećati bogatstvo!  sredstva: Kako povećati bogatstvo?  povećanjem proizvodnje zlata i srebra (ako zemlja ima rudnike plemenitih metala);  ratom i pljačkom;  ostvarivanjem viška u vanjskoj trgovini (državna intervencija – ograničavanje uvoza i podsticanje izvoza).  merkantilizam kao zero-sum game – da bi jedan učesnik dobio, drugi mora da izgubi; “The ordinary means therefore to increase our wealth and treasure is by foreign trade, wherein we must ever observe this rule: to sell more to strangers yearly than we consume of theirs in valute.” Thomas Mun (rani merkantilist) Za svaku teoriju moguće je napraviti shemu glavnih elemenata: autor – vremenski okvir i klasifikacija – polazne pretpostavke modela – teze (zaključci). Zajedničko svim teorijama je pokušaj da se odgovori na sljedeća osnovna pitanja:  Zašto zemlje međusobno trguju? U čemu je podsticaj za međunarodnu trgovinu (vanjskotrgovinski impuls)?  Kakva je struktura međunarodne trgovine pojedinih zemalja: koji proizvodi će se izvoziti, a koji uvoziti?  Kakvi su odnosi razmjene tj. po kojim relativnim cijenama se razmjenjuju proizvodi?  Koje su koristi od međunarodne trgovine sa stanovišta proizvodnje i potrošnje? Slika 4: Klasifikacija teorijskih pristupa međunarodnoj trgovini1

TEORIJA MEĐUNARODNE TRGOVINE

KONVENCIONALNE (TRADICIONALNE ) TEORIJE

KLASIČNE TEORIJE - Teorija apsolutnih prednosti - Teorija komparativnh prednosti - Teorija recipročne tražnje

NOVIJE (MODERNE) TEORIJE - Tehnološke teorije - Linderova teorija - Teorija ekonomije obima, i dr.

NOVA PARADIGMA Teorija konkurentskih prednosti (M. Porter)

NEOKLASIČNE TEORIJE - Taussigova teorija - Teorija oportunitetnih troškova - H-O teorija, i dr.

Izvor: Brkić, Snježana (2012). Intra-industrijska trgovina: Teorijski i empirijski aspekti. Monografija. Sarajevo: Ekonomski fakultet u Sarajevu

1

Tabela prikazuje samo teorijske pristupe koji su imali najznačajniji uticaj na razvoj naučne misli o međunarodnoj trgovini.

9

Teorijski pristupi se razlikuju prema:  polaznim pretpostavkama,  faktorima koji su presudni za vanjskotrgovinski impuls,  rezultirajućoj robnoj strukturi trgovine,  načinu podjele koristi od trgovine.

2. Konvencionalne teorije Izabrane konvencionalne teorije (navedene po autorima): 

Klasične teorije:  Adam Smith  David Ricardo  John Stuart Mill



Neoklasične teorije:  Frank William Taussig  Gottfried Haberler  Eli Heckscher  Bertil Ohlin

2.1. Klasične teorije 2.1.1. Teorija apsolutnih prednosti (Adam Smith) Načelo je svakog mudrog oca porodice da nikada ne pokuša da načini kod kuće ono što će ga više stajati da učini nego da kupi… Ono što je mudrost u upravljanju svakom porodicom jedva može biti ludost u upravljanju velikim kraljevstvom… Opšta radinost zemlje sigurno nije najkorisnije zaposlena, ako je usmerena prema stvari koju može jeftinije da kupi nego sama da napravi… Ako nas jedna strana zemlja može snabdeti nekom robom jeftinije nego što je mi možemo proizvesti, bolje je kupiti je izvesnim delom proizvoda naše radinosti…”, (Adam Smith, Bogatstvo naroda, Prevod, str. 378.)

Adam Smith (1723-1790.)

10

Polazne pretpostavke modela:  model “2x2x1” (2 zemlje koje proizvode 2 proizvoda sa 1 faktorom proizvodnje);  radna teorija vrijednosti;  konstantni jedinični troškovi;  savršena konkurencija;  puna zaposlenost;  slobodna trgovina;  transportni troškovi jednaki nuli;  savršena mobilnost faktora proizvodnje (rada) unutar i između zemalja. Primjer:  Obje zemlje privređuju na granici proizvodnih mogućnosti (puna zaposlenost).  Zemlja A sa svim svojim resursima može proizvoditi 12 kg pšenice ili 3 m platna.  Zemlja B sa svim svojim resursima može proizvoditi 12 m platna ili 3 kg pšenice.  Zemlje imaju dvije opcije: autarkija ili međusobna razmjena. Tabela 1: Proizvodne mogućnosti dvije zemlje u uslovima autarkije Zemlja / Proizvod Zemlja A Zemlja B Svjetska proizvodnja i potrošnja

Pšenica 6 kg 1,5 kg 7,5 kg

Platno 1,5 m 6m 7,5 m

Tabela 2: Proizvodne mogućnosti dvije zemlje u uslovima specijalizacije i razmjene Zemlja / Proizvod Zemlja A Zemlja B Svjetska proizvodnja i potrošnja

Pšenica 12 kg 12 kg

Platno 12 m 12 m

Vanjskotrgovinski impuls: Podsticaj za međunarodnu trgovinu je u razlikama u produktivnosti proizvodnje između zemalja. Zemlja ima “apsolutnu prednost” kada je najefikasnija u proizvodnji nekog proizvoda. Apsolutnu prednost utvrđujemo poređenjem prosječnih (jediničnih) troškova proizvodnje, koji su ovdje izraženi troškovima rada. aLp < aLpf aLp – troškovi rada za proizvodnju jedinice datog proizvoda u domaćoj zemlji; f aLp – troškovi rada za proizvodnju jedinice datog proizvoda u stranoj zemlji;

Struktura međunarodne trgovine: Zemlja će se specijalizovati u proizvodnji proizvoda u kojima ima apsolutnu prednost i te proizvode razmjenjivati za proizvode koji se efikasnije proizvode u drugim zemljama. Korist od međunarodne trgovine: Korist za obje zemlje – međunarodna trgovina kao positivesum game. 11

Tabela 3: Proizvodne mogućnosti dvije zemlje – vjerovatnija situacija Zemlja / Proizvod Zemlja A Zemlja B

Pšenica 12 kg 3 kg

Platno 12 m 3m

Zemlja A ima apsolutnu prednost na oba proizvoda. Da li će doći do međusobne razmjene? 2.1.2. Teorija komparativnih prednosti (David Ricardo) U svom djelu “Principi političke ekonomije” iz 1817. godine, David Ricardo izlaže koncept komparativnih prednosti koji će gotovo 200 narednih godina značajno uticati na teoriju i politiku međunarodne trgovine. Zemlja treba da se specijalizuje u proizvodnji proizvoda koji može proizvesti relativno efikasnije tj. efikasnije u odnosu na druge proizvode, čak i ukoliko zemlja nema apsolutnu prednost u tom proizvodu.

David Ricardo (1772-1823.)

Polazne pretpostavke:  model “2x2x1”;  radna teorija vrijednosti;  konstantni troškovi;  savršena konkurencija;  puna zaposlenost;  slobodna trgovina;  transportni troškovi nula;  savršena mobilnost faktora proizvodnje (rada) unutar zemalja i nemobilnost između zemalja;  statičnost ukusa i resursa;  nepromjenjiva (fiksna) tehnologija različita između zemalja; Vanjskotrgovinski impuls: Podsticaj za međunarodnu trgovinu je u razlikama u relativnoj produktivnosti tj. u razlikama u relativnim (komparativnim, uporednim) troškovima između zemalja. Struktura međunarodne trgovine: Zemlja će se specijalizovati u proizvodnji proizvoda u kojima ima komparativnu prednost i te proizvode razmjenjivati za proizvode u kojima ima komparativni nedostatak. Korist od međunarodne trgovine: Jednaka korist za obje zemlje – međunarodna trgovina kao positive-sum game.

12

Kako utvrditi komparativne prednosti? Ricardo računa produktivnost prema obrascu: P = T/Q gdje su T troškovi, a Q količina proizvodnje. Ricardo razlike u produktivnosti izražava razlikama u troškovima po jedinici proizvodnje. Komparativne prednosti u Ricardovom modelu 2x2x1 utvrđuju se poređenjem odnosa jediničnih troškova proizvodnje. 

upoređivanjem odnosa troškova proizvodnje različitih proizvoda unutar svake od zemalja; aLx/aLy : aLxf/aLyf

aLx – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda x u domaćoj zemlji; aLy – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda y u domaćoj zemlji; f aLx – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda x u stranoj zemlji; f aLy – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda y u stranoj zemlji;



upoređivanjem odnosa troškova proizvodnje istog proizvoda u različitim zemljama; aLx/aLxf : aLy/ aLyf Na oba načina dobija se isti rezultat!

Komparativnu prednost ima ona zemlja čiji su komparativni troškovi (odnosi jediničnih troškova proizvodnje) niži. Primjer:  Portugal ima apsolutnu prednost kod oba proizvoda.  Po A. Smithu: neće doći do razmjene.  Po D. Ricardu: do razmjene dolazi čak i ako jedna zemlja ima prednost na oba proizvoda, ako je ta prednost različita – kod jednog proizvoda veća, a kod drugog manja.  Zemlja će se specijalizovati za proizvodnju i izvoz onog proizvoda kod kojeg ima veću prednost, jer tako maksimizira svoju dobit. Tabela 4: Proizvodne mogućnosti dvije zemlje (Ricardov primjer) Troškovi (broj radnih sati za proizvodnju jedinice proizvoda) Vino

Platno

Komparativni troškovi u autarkiji

Portugal

80 sati/barel

90 sati/jard

80/90 (1v:8/9p) 90/80 (1p:9/8v)

Engleska

120 sati/barel

100 sati/jard

120/100 (1v:6/5p) 100/120 (1p:5/6v)

Zemlja / Proizvod

13

2.1.3. Teorija recipročne tražnje (John Stuart Mill)

U djelu “Principi političke ekonomije” Mill je izložio svoju koncepciju međunarodne trgovine zasnovanu na principu recipročne tražnje. Recipročna tražnja odnose razmjene.

determiniše

međunarodne

barter

(U “barter svijetu” klasičara odnosi razmjene odnosno cijene jednog proizvoda se ne izražavaju u novčanom, već u fizičkom izrazu – u jedinicama drugog proizvoda.)

John Stuart Mill (1806-1873.)

    

2

Naziva se još i teorija međunarodnih vrijednosti. J. S. Mill napušta koncept radne teorije vrijednosti i uvodi elemenat tražnje. Prethodne teorije isključivo analiziraju elemente ponude kao odrednice relativnih cijena proizvoda. Modifikacija Ricardove teorije: Zemlja sa nižom relativnom produktivnošću rada može postići bolji odnos razmjene u međunarodnoj trgovini u zavisnosti od kretanja tražnje. Nivo izvozne cijene biće određen intenzitetom recipročne tražnje. Ricardo je ustanovio krajnje tačke intervala u kojem se formira međunarodni odnos razmjene (međunarodna vrijednost, “cijena”) – to su nacionalni odnosi razmjene. Mill je ustanovio da se međunarodni odnos razmjene najčešće neće formirati na nivou nacionalnih odnosa razmjene nijedne od zemalja, već negdje između njih, što zavisi od recipročne tražnje.

Recipročna tražnja je tražnja u svakoj od zemalja za izvoznim proizvodom one druge. Tabela 5: Proizvodne mogućnosti dvije zemlje Proizvodnja (za 1 radni čas) Vuneni štof

Platno

Komparativne količine proizvodnje u autarkiji

Engleska

10 m

15 m

10/10 (1š:1p) 15/20 (3š:4p)

Njemačka

10 m

20 m

20/15 (4p:3š) 10/10 (1p:1š)

Zemlja / Proizvod

2

http://www.iep.utm.edu/milljs/

14

2.1.4. Evaluacija klasičnih teorija Doprinos:  početak izučavanja vanjskotrgovinskog impulsa;  spoznaja značaja specijalizacije i međunarodne podjele rada kao osnove na kojoj počiva međunarodna razmjena;  djelimično objašnjenje inter-industrijskih trgovinskih tokova; Nedostaci:  apstraktnost i statičnost polaznih pretpostavki;  analiza isključivo elemenata ponude;  nemogućnost da se pronikne u uzroke razlika u komparativnim troškovima;  nemogućnost da se objasni parcijalnu specijalizaciju.

Provjerite svoje znanje o klasičnim teorijama međunarodne trgovine! 1. Definišite apsolutne prednosti. 2. Prema Smithovoj teoriji apsolutnih prednosti, ako je jedna zemlja efikasnija od druge u proizvodnji oba posmatrana proizvoda, između zemalja neće doći do razmjene. a) tačno b) netačno 3. U kojem proizvodu domaća zemlja ima komparativnu prednost? Izračunajte i odgovorite. Proizvodne mogućnosti (Jedinične potrebe za radom) Sir Vino Domaća zemlja 2 radna sata po kg 2 radna sata po l Strana zemlja 3 radna sata po kg 2 radna sata po l 4. Šta predstavlja jednu od karakteristika Ricardovog modela? a) Razlike između zemalja u faktorskoj raspoloživosti dovode do trgovine. b) Do trgovine dolazi ako zemlje imaju apsolutne prednosti. c) Zemlje moraju imati više kapitala nego rada. d) Proizvod vrijedi onoliko koliko je potrebno rada za njegovu proizvodnju. 5. Domaća zemlja može proizvoditi dva dobra: vino i sir. Jedinična potreba za radom u proizvodnji vina iznosi 3 radna sata (po l), a u proizvodnji sira 1 radni sat (po kg). Koliko je oportunitetni trošak proizvodnje vina izražen količinom sira? 6. U čemu su sličnosti između Smithovog i Ricardovog modela? 7. Prema Ricardovoj teoriji, koji je razlog za uspostavljanje trgovine između dvije zemlje? a) razlike u relativnoj produktivnosti rada b) razlike u relativnoj raspoloživosti rada i kapitala c) razlike u preferencijama potrošača d) nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan 8. Objasnite recipročnu tražnju i njeno djelovanje na međunarodnu trgovinu. 9. Slobodna trgovina, puna zaposlenost i savršena konkurencija su neke od polaznih pretpostavki Ricardovog modela teorije međunarodne trgovine. a) tačno b) netačno 10. Koji su nedostaci klasičnih teorija međunarodne trgovine?

15

2.2. Neoklasične teorije Neoklasične teorije, kao što sam naziv govori, zadržale su niz sličnosti sa klasičnim teorijama. Istovremeno, neoklasične teorije mijenjaju neke ključne elemente sadržane u klasičnim teorijama. Sličnosti sa klasičnim teorijama:  pretpostavke savršene konkurencije, slobodne trgovine, pune zaposlenosti;  teza o vanjskotrgovinskom impulsu zasnovanom na principu komparativnih prednosti (neoklasičari su otišli korak dalje od klasičara – djelimično su rasvijetlili uzroke razlika u komparativnim prednostima); Razlike u odnosu na klasične teorije:  dvo- i višefaktorski modeli;  napuštanje radne teorije vrijednosti;  novčano umjesto fizičkog izražavanja troškova;  konstantni i promjenljivi troškovi;  kompletna i parcijalna specijalizacija;  uvođenje transportnih troškova u analizu; i dr. Rani neoklasičari: Frank William Taussig, Frank Graham, Gottfried Haberler, Eli Heckscher, Bertil Ohlin, i dr.  Taussig je prvi uveo u analizu dva faktora proizvodnje (rad i kapital), a troškove izrazio novčano.  Haberler je uveo u analizu sva tri faktora proizvodnje, konstantne zamijenio promjenljivim troškovima, umjesto prosječnih analizirao marginalne troškove.  Graham je radio sa modelom “više zemalja - više proizvoda”. 2.2.1. Teorija oportunitetnih troškova (Gottfried Haberler)

Gottfried Haberler (1900-1995.)

3



U djelu “Teorija međunarodne trgovine” iz 1936. izložio je teoriju oportunitetnih troškova.



Haberlerova alternativnih supstitucije.

teorija naziva troškova ili

se još teorija

i teorija troškova

3

http://www.wikiberal.org/wiki/Gottfried_Haberler

16

Polazne pretpostavke modela:  model 2x2x3 (dvije zemlje, dva proizvoda, tri faktora proizvodnje);  savršena konkurencija;  slobodna trgovina;  puna zaposlenost;  promjenljivi troškovi. Bitan novi elemenat: Haberler uvodi u analizu bitan novi elemenat – princip marginalnih troškova. Cijena proizvoda jednaka je njegovim marginalnim troškovima proizvodnje odnosno iznosu koji se plaća za sve faktore potrebne da bi se proizvela dodatna jedinica tog proizvoda. Osnovna teza: Zemlja ima komparativnu prednost u nekom proizvodu, ako može proizvoditi dodatnu jedinicu tog proizvoda po nižim oportunitetnim troškovima izraženim u drugom proizvodu, nego druga zemlja. Koncept oportunitetnih troškova vezan je za koncept krive proizvodnih mogućnosti (PPF – production possibilities frontier). PPF ilustruje maksimalne proizvodne mogućnosti zemlje – sve kombinacije dva proizvoda koje se mogu proizvesti sa datim faktorima proizvodnje u uslovima pune zaposlenosti.   



Puna zaposlenost znači da će proizvodnja biti ograničena raspoloživošću rada: aLsQs + aLtQt = L U uslovima pune zaposlenosti, proizvodnja jednog proizvoda može se povećati jedino na teret proizvodnje drugog proizvoda. Nagib krive PPF predstavlja graničnu stopu transformacije MRT koja pokazuje količinu jednog proizvoda koja se mora žrtvovati da bi se dobila dodatna jedinica drugog proizvoda. MRT = MCs/MCt U uslovima savršene konkurencije, cijena svakog proizvoda jednaka je njegovim marginalnim troškovima. P = MC

Odnos cijena (odnos razmjene) između dva proizvoda jednak je odnosu njihovih marginalnih troškova. Proizvodnja jednog proizvoda se može povećati samo na teret proizvodnje drugog proizvoda, pa će odnos razmjene biti jednak odnosu troškova supstitucije: Ps/Pt = MCs/MCt = Δt/Δs Ključno pitanje: Koliko se mora “žrtvovati” jednog proizvoda da bi se povećala proizvodnja drugog proizvoda? Odgovor zavisi od situacije troškova – da li se radi o konstantnim ili promjenljivim troškovima.

17

Slika 5: Kriva proizvodnih mogućnosti kod konstantnih i promjenljivih troškova

T

T

a) Konstantni troškovi

E

b) Promjenljivi troškovi

F

H

PPF

i

i G 0

0 S

PPF D

S

Izvor: Đurić, Dragana, Prekajac, Zora i Vidas–Bubanja, Marijana (2000). Međunarodna ekonomija. Beograd: Institut ekonomskih nauka

Konstantni troškovi:  P = MC = AC  Odnos razmjene dva proizvoda jednak je odnosu njihovih marginalnih troškova i odnosu njihovih prosječnih troškova.  PPF je linearna linija i identična je liniji cijena.  Za svaku novu dodatnu jedinicu nekog proizvoda uvijek se “žrtvuje” jednak broj jedinica drugog proizvoda. Promjenljivi troškovi:  P = MC ≠ AC  Odnos razmjene se uspostavlja prema marginalnim troškovima.  PPF je konkavna linija i nije identična liniji cijena – linija cijena je tangenta na PPF.  Kod rastućih troškova – za svaku dodatnu jedinicu jednog proizvoda “žrtvuje” se sve više jedinica drugog proizvoda.  Kod opadajućih troškova – za svaku dodatnu jedinicu jednog proizvoda “žrtvuje” se sve manje jedinica drugog proizvoda.  Kod konstantnih troškova – kompletna specijalizacija; kod promjenljivih troškova – parcijalna specijalizacija; Kompletna specijalizacija je situacija u kojoj se zemlja specijalizuje za proizvodnju i izvoz proizvoda u kojima ima komparativne prednosti, dok sve ostale proizvode koji su joj potrebni, a u kojima ima komparativni nedostatak, uvozi. Parcijalna specijalizacija je situacija u kojoj zemlja podmiruje svoje potrebe za nekim proizvodom dijelom iz domaće proizvodnje, dijelom iz uvoza.

18

2.2.2. Heckscher-Ohlinova teorija (H-O teorija)

Eli Heckscher (1879-1952.)

4

Bertil Ohlin (1899-1979.)



Osnove teorije postavio je 1919. godine Eli Heckscher, a njegove ideje je desetljeće kasnije prihvatio i razvio njegov student Bertil Ohlin (kasnije nobelovac).



H-O teorija naziva se još i teorija opšte privredne ravnoteže, teorija faktorske raspoloživosti i teorija faktorskih proporcija.

5

Sličnosti H-O teorije i Ricardove teorije:  zajednička osnova – identično objašnjenje VT impulsa razlikama u relativnim troškovima proizvoda između zemalja;  identične brojne polazne pretpostavke; Razlike između H-O teorije i Ricardove teorije:  različito shvatanje izvora komparativnih prednosti – u H-O teoriji komparativna prednost ne dolazi od razlika u relativnoj produktivnosti (kako je to tvrdio Ricardo), već od razlika u relativnoj raspoloživosti faktora između zemalja;  različite pojedine polazne pretpostavke;

4 5

https://www.hhs.se/en/research/institutes/ehff/about-ehff/ http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1977/ohlin-bio.html

19

Tabela 6: Upoređivanje polaznih pretpostavki dva modela RICARDOV MODEL

H-O MODEL Sličnosti

- model „dvije zemlje – dva proizvoda” - savršena konkurencija na tržištu proizvoda i tržištu faktora - slobodna trgovina - homogeni proizvodi - isti i dati ukusi - konstantni prosječni troškovi (linearna homogena proizvodna funkcija) - perfektna mobilnost radne snage unutar zemlje i perfektna nemobilnost u međunarodnim razmjerama - data tehnologija - nepostojanje transportnih troškova Razlike jednofaktorski pristup (radna teorija vrijednosti) različite proizvodne funkcije za isti proizvod u različitim zemljama različita tehnologija između zemalja kompletna specijalizacija

dvofaktorski pristup (rad i kapital) i različita faktorska intenzivnost proizvoda iste proizvodne funkcije za isti proizvod u različitim zemljama identična tehnologija dostupna svima parcijalna specijalizacija

Izvor: Prilagodio i dopunio autor, prema: Ingham, Barbara (2004). International Economics: A European Focus. London: Financial Times Prentice Hall & Pearson Education Ltd., str. 20-21.

Izvori komparativnih prednosti (E. Heckscher):  razlike u relativnoj faktorskoj raspoloživosti;  razlike u relativnoj faktorskoj intenzivnosti; H-O teorija polazi od dvije osnovne osobine zemalja i proizvoda: Proizvodi se razlikuju po intenzitetu faktora koji se koriste u njihovoj proizvodnji (kombinovanju faktora), a zemlje po snabdjevenosti faktorima proizvodnje. Relativna faktorska raspoloživost može se definisati na dva načina:  putem fizičkih jedinica faktora proizvodnje – kvantitativna definicija;  putem cijena faktora proizvodnje – cjenovna definicija. Kvantitativna definicija polazi od elemenata na strani ponude, a cjenovna definicija uzima u obzir elemente na strani i ponude i tražnje. Kvantitativna definicija: Jedna zemlja relativno obiluje kapitalom ne ako je njena ukupna količina kapitala veća od ukupne količine kapitala u drugoj zemlji, već ukoliko je odnos ukupne količine kapitala prema ukupnoj količini radne snage viši nego takav odnos u drugoj zemlji. TK1/TL1 > TK2/TL2 Cjenovna definicija: Jedna zemlja relativno obiluje kapitalom ukoliko je odnos kamatne stope (cijene kapitala) i nadnice (cijene radne snage) niži nego takav odnos u drugoj zemlji. PK1/PL1 < PK2/PL2 r1/w1 < r2/w2 20

Relativna faktorska intenzivnost: Proizvod je kapitalom intenzivan, ukoliko je odnos kapitala i rada u njegovoj proizvodnji (K/L) viši nego taj odnos u proizvodnji drugog proizvoda. (K/L)x > (K/L)y H-O teorema: (Teza o strukturi međunarodne trgovine) Zemlja će imati komparativnu prednost i izvoziti onaj proizvod čija je proizvodnja relativno intenzivna faktorom proizvodnje u kojem zemlja relativno obiluje. Zemlja će uvoziti proizvod čija proizvodnja zahtijeva intenzivno korišćenje faktora koji je u toj zemlji relativno oskudan i zato skup. H-O-S teorema: (Teza o izjednačavanju cijena u međunarodnoj trgovini) Međunarodna trgovina će dovesti do približnog izjednačavanja relativnih i apsolutnih prihoda homogenih faktora proizvodnje u različitim zemljama. Stolper-Samuelsonova teorema: (Teza o uticaju međunarodne trgovine na redistribuciju dohotka) U uslovima slobodne međunarodne trgovine relativno obilan faktor proizvodnje ostvaruje korist, a relativno oskudan faktor proizvodnje ostvaruje gubitak. Empirijska provjera H-O teorije – Leontijevljev paradox:  H-O teorija – opšteprihvaćeno objašnjenje međunarodne trgovine iz ‘30-’50.-tih godina XX vijeka, a značajno i nakon tog perioda;  prva empirijska provjera – Wassily Leontief; neočekivani rezultati poznati pod nazivom “Leontijevljev paradoks”; validnost H-O teorije ozbiljno dovedena u pitanje;

2.3. Zaključna razmatranja o konvencionalnim teorijama 





Konvencionalne teorije uspijevale su dijelom objasniti samo inter-industrijsku trgovinu koja je dominirala u vrijeme njihovog nastanka. Inter-industrijska trgovina je trgovina proizvodima različitih industrija. Intra-industrijska trgovina je trgovina proizvodima u okviru istih industrija. U drugoj polovini XX vijeka dva nova trenda u svjetskoj trgovini postavljaju izazov konvencionalnoj teoriji:  rastuća trgovina između zemalja sa sličnim nivoom dohotka odnosno između zemalja sa sličnom faktorskom snabdjevenošću;  rastuća međunarodna trgovina u sličnim industrijskim proizvodima (proizvodima sa sličnim faktorskim zahtjevima). Razlozi zbog kojih konvencionalne teorije ne daju potpuno objašnjenje svjetskih trgovinskih tokova:  statičke polazne pretpostavke;  statički pristup komparativnim prednostima;  ponuda (relativni troškovi) kao isključiva ili glavna determinanta komparativnih prednosti;  težnja ka univerzalnom objašnjenju ukupne međunarodne trgovine.

21

Provjerite svoje znanje o konvencionalnim teorijama međunarodne trgovine! 1. Navedite neke od značajnijih neoklasičnih teorija. 2. Koju vrstu troškova proizvodnje pokazuje nagib granice proizvodnih mogućnosti? a) troškove kapitala b) fiksne troškove proizvodnje c) ukupne troškove d) oportunitetne troškove 3. Zemlja ima komparativnu prednost u proizvodnji nekog proizvoda, ako je oportunitetni trošak njegove proizvodnje, mjeren količinom drugog proizvoda, veći u toj zemlji nego u drugoj posmatranoj zemlji. a) tačno b) netačno 4. Koji su izvori komparativnih prednosti prema E. Heckscheru? 5. Šta predstavlja jednu od karakteristika H-O modela? a) Do trgovine dolazi ako zemlje imaju apsolutne prednosti. b) Zemlje moraju imati više kapitala nego rada. c) Razlike između zemalja u faktorskoj raspoloživosti dovode do trgovine. d) Proizvod vrijedi onoliko koliko je potrebno rada za njegovu proizvodnju. 6. U čemu su sličnosti između Ricardovog modela i H-O modela? 7. Kako glasi H-O teorema kojom je određena struktura međunarodne trgovine u teoriji faktorske raspoloživosti? 8. Kada zemlja relativno obiluje radom u H-O modelu? a) kada je omjer ukupnog kapitala prema radu niži nego u drugoj zemlji b) kada ima ukupno više rada nego kapitala c) kada uvozi radom intenzivne proizvode d) kada je odnos ukupnog rada prema kapitalu niži nego u drugoj zemlji 9. Objasnite Leontijevljev paradoks. 10. Zašto konvencionalne teorije međunarodne trgovine nisu mogle objasniti ukupne međunarodne trgovinske tokove? (Nedostaci konvencionalnih teorija!)

22

3. Novije teorije Novije teorije međunarodne trgovine:  Tehnološke teorije  Linderova teorija  Krugmanova teorija  Teorija konkurentskih prednosti Pojedini teoretičari nastojali su unaprijediti konvencionalne modele. Drugi teoretičari odbacivali su postavke konvencionalnih teorija i razvijali alternativna objašnjenja komparativnih prednosti. Konačni rezultat je nastanak tzv. “post-H-O” teorija odnosno novijih (modernih) teorija međunarodne trgovine.

Tabela 7: Razlike u polaznim pretpostavkama konvencionalnih i novijih teorija Konvencionalne teorije data i nepromjenljiva identični i nepromjenljivi savršena konkurencija

← Polazne pretpostavke →

Novije teorije

O tehnologiji

promjenljiva i različita između zemalja

O ukusima

identični ili različiti, promjenljivi

O tržišnoj strukturi

nesavršena konkurencija

konstantni

O karakteru troškova

promjenljivi

homogeni

O proizvodima

diferencirani


3.1. Tehnološke teorije Tehnološke teorije:  teorija o ekonomskom rastu i međunarodnoj trgovini (Rybczynski teorema, teorija o tehnološkom progresu);  teorija tehnološkog jaza;  teorija životnog ciklusa proizvoda. Pretpostavke o tehnologiji: U konvencionalnim teorijama:  proizvodne mogućnosti zemalja su date i fiksne;  Ricardov model – nema tehnološke promjene, tehnologija različita između zemalja;  H-O model – nema tehnološke promjene, ista tehnologija dostupna svima. U novijim teorijama:  kontinurano pomjeranje krive proizvodnih mogućnosti usljed:  porasta ponude faktora proizvodnje, ili  efikasnijeg korišćenja faktora proizvodnje (zbog tehnološke promjene);  različita tehnologija od zemlje do zemlje, koja se neprestano mijenja. 23

U novijim teorijama tehnologija je veoma značajna za objašnjavanje podsticaja međunarodnoj trgovini. Tehnološke inovacije imaju snažne efekte u proizvodnji, pa tako utiču i na intenzitet, strukturu i profitabilnost međunarodne trgovine. Odnos tehnologije i međunarodne trgovine zainteresovao je teoretičare sredinom XX vijeka. Značajnije istraživanje počelo je sa M. V. Posnerom. Oblici tehnoloških inovacija:  unapređenje proizvodnje postojećeg proizvoda;  unapređenje postojećeg proizvoda;  uvođenje novog proizvoda. 3.1.1. Teorija međuzavisnosti ekonomskog rasta i međunarodne trgovine  

Ekonomski rast predstavlja rast potencijalnog outputa; kriva PPF se pomjera na viši nivo. Ekonomski rast izaziva promjene u proizvodnji i potrošnji koje imaju značajne implikacije na međunarodnu trgovinu.

U okviru ove teorije analiziraju se dvije vrste efekata:  efekti rasta ponude faktora proizvodnje i efekti tehnološke promjene na ekonomski rast;  efekti ekonomskog rasta na međunarodnu trgovinu. Slika 6: Međuzavisnost ekonomskog rasta i međunarodne trgovine

rast ponude faktora

ekonomski rast

MEĐUNARODNA TRGOVINA

tehnološka promjena


Rast ponude faktora:  Tokom vremena u svakoj zemlji raste raspoloživost faktora proizvodnje (rada i kapitala).  Rast ponude faktora može dovesti ili do uravnoteženog ili do neuravnoteženog rasta. a) Uravnotežen rast – rast svih faktora po istoj stopi; pomjeranje PPF jednako u svim pravcima. b) Neuravnotežen rast – rast ponude samo jednog faktora ili brži rast (po višoj stopi) ponude jednog faktora u odnosu na rast drugog; asimetrično pomjeranje PPF. 6 6

Na primjer, kada se udvostručuje rad, output oba proizvoda (i radom intenzivnog proizvoda i kapitalom intenzivnog proizvoda) raste, pošto se rad koristi u proizvodnji oba proizvoda, ali output radom intenzivnog proizvoda raste brže od output-a kapitalom intenzivnog proizvoda.

24

Slika 7: Efekti rasta ponude faktora proizvodnje

Proizvod Y

Proizvod Y

(K-intenzivan)

Proizvod Y

)

Proizvod X

a) Uravnotežen rast (L-intenzivan)

(K-intenzivan)

Proizvod X

b) Rast kapitala (L-intenzivan)

Proizvod X

c) Rast rada

(L-intenzivan)


Rybczynski teorema: Pod pretpostavkom konstantnih cijena, rast ponude jednog faktora proizvodnje dovodi do povećanja proizvodnje proizvoda u kojoj se intenzivno koristi taj faktor i smanjenja proizvodnje proizvoda u kojoj se intenzivno koristi drugi faktor. Tehnološka promjena:  Tehnološki napredak mijenja način korištenja faktora u proizvodnji što omogućava da ista količina outputa bude proizvedena sa manjim inputom faktora.  Postoje tri tipa tehnološkog napretka – neutralni napredak, napredak koji štedi radnu snagu i napredak koji štedi kapital (prema J. Hicksu). Efekti rasta na međunarodnu trgovinu: Efekti rasta na trgovinu zavise od neto rezultata efekata rasta na proizvodnju i potrošnju odnosno od odnosa rasta proizvodnje izvoznih i uvozno-supstitutivnih proizvoda i od strukture potrošnje:  neutralno-trgovinski rast (međunarodna trgovina i output rastu po istoj stopi);  pro-trgovinski rast (veći rast međunarodne trgovine od rasta output-a);  anti-trgovinski rast (brži rast output-a od međunarodne trgovine). 3.1.2. Teorija tehnološkog jaza Osnovna pretpostavka: Ista tehnologija nije istovremeno svima dostupna – postoji vremensko odlaganje u tehnološkom transferu između zemalja. Inovacije kreiraju tehnološki jaz koji omogućava da se koristi privremeni izvozni monopol.

25

Osnovne teze:  Tehnološke inovacije stvaraju komparativne prednosti dinamičkog karaktera. (Komparativne prednosti se stvaraju i mijenjaju usljed tehnološke promjene i širenja tehnologije.)  Značajan dio trgovine između industrijalizovanih zemalja zasnovan je na tehnološkim inovacijama. Novi pojmovi: imitation lag (imitaciono kašnjenje); demand lag (kašnjenje tražnje); netokašnjenje (period izvoznog monopola). Slika 8: Imitaciono kašnjenje

novi proizvod

izvoz→

pojava konkurencije vrijeme

kašnjenje tražnje

izvozni monopol

imitaciono kašnjenje


3.1.3. Teorija životnog ciklusa proizvoda



Hirsch (1965.) i Vernon (1966.) – uopštavanje i proširivanje Posnerovog modela;



modifikacija H-O teorije, prije nego alternativa;



članak “Međunarodna trgovina i tehnološka promjena”, M. V. Posner, 1961.

Profesor Raymond Vernon bio je jedan od članova tima koji su kreirali Maršalov plan i ključna figura u nastanku i razvoju Međunarodnog monetarnog fonda i GATT-a. Raymond Vernon (1913-1999.)

Razlike u odnosu na konvencionalne teorije:  tehnologija je različita između zemalja;  tehnologija se mijenja;  kapital je mobilan između zemalja; 26

   

u fokusu je proizvod, a ne zemlja; ograničena primjenljivost teorije – na proizvode intenzivne tehnologijom; analiza faktora i na strani ponude (troškovi) i na strani tražnje (dohodak); koncept dinamičkih komparativnih prednosti.

Proizvod prolazi kroz nekoliko faza razvoja. Svaka faza ima različite zahtjeve za faktorima proizvodnje, pa tako i različit uticaj na strukturu trgovine. Faze životnog ciklusa proizvoda: I faza – novi proizvod (visokokvalifikovani rad i ulaganja u istraživanje i razvoj); II faza – zreo proizvod (ekonomija obima); III faza – standardizovan proizvod (niski troškovi – niskokvalifikovan i jeftin rad). Pojedini autori prikazuju pet faza životnog ciklusa proizvoda (Slika 3.) Slika 9: Model životnog ciklusa proizvoda Količina Faza I

Faza II

Faza III

Faza IV

Faza V

Izvoz

Potrošnja Zemlja inovator Proizvodnja Proizvodnja Izvoz

0

A

Uvoz B

C

D

Zemlja imitator Potrošnja

Vrijeme

Izvor: Salvatore, Dominick (2009). Međunarodna ekonomija. Deveto izdanje. (Naslov originala: International Economics). Prevod. Beograd: Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 199.

Osnovna teza: Što proizvod postaje standardizovaniji, njegova proizvodnja se više “seli” prema zemljama sa nižim dohotkom, ali nižim troškovima radne snage koji u ovoj fazi postaju važniji od ulaganja u istraživanje i razvoj.  U ranim fazama razvoja proizvoda vanjskotrgovinski impluls se zasniva na tehnološkim inovacijama i naučno-istraživačkom radu.  Kasnije faze razvoja karakteriše odsustvo inovacije i naglasak na snabdjevenosti nekim faktorom proizvodnje.  Kako životni ciklus ulazi u više faze, objašnjenje komparativnih prednosti se bliži objašnjenju datom u H-O teoriji. 27

3.2. Linderova teorija



„Esej o transformaciji trgovine” (1961.)



alternativna teorija H-O teoriji;



hipoteza o sličnosti tražnje (o reprezentativnoj tražnji, o preklapanju tražnje);

Staffan Burenstam-Linder (1931-2000.)

7

Polazne pretpostavke (implicitno):  imperfektna konkurencija;  promjenljivost troškova (ekonomija obima);  diferenciranost proizvoda (u određenoj mjeri). Struktura međunarodne trgovine ne odgovara situaciji prezentiranoj u konvencionalnim teorijama: Razvijene zemlje više trguju međusobno nego sa nerazvijenim zemljama, i to trguju sličnim proizvodima, a ne proizvodima različitih industrija. Vanjskotrgovinski impuls:  VT impuls kod primarnih i industrijskih proizvoda nije identičan – kod primarnih proizvoda objašnjenje je na strani ponude, kod industrijskih proizvoda je na strani tražnje;  VT impuls kod primarnih proizvoda – u razlikama u relativnoj raspoloživosti faktora proizvodnje (H-O teorija);  VT impuls kod industrijskih proizvoda – u sličnosti (preklapanju) tražnje; Osnovne teze: Međunarodna trgovina industrijskim proizvodima više zavisi od sličnosti u ukusima potrošača iz raznih zemalja, nego od razlika u troškovima proizvodnje.   

Što je sličnija struktura tražnje zemalja, to će biti veća trgovina industrijskim proizvodima između njih. Struktura tražnje determinisana je ukusima potrošača i dohotkom per capita. Postoji sličnost između Engelovog zakona i Linderove teze. sličan nivo dohotka – slični ukusi i slična struktura tražnje – veća trgovina industrijskim proizvodima sličan nivo dohotka (sličan nivo razvijenosti) – veća trgovina industrijskim proizvodima



7

domaća tražnja determiniše i izvoznu i uvoznu strukturu zemlje, pa su one slične (suprotno H-O teoriji);

http://www.europarl.europa.eu/meps/en/2260/STAFFAN_BURENSTAM+LINDER_home.html

28

  

jedno od prvih teorijskih objašnjenja intra-industrijske trgovine: iz Linderove teorije implicitno proizilazi da se proizvodima može trgovati u oba pravca – zemlja ih istovremeno može izvoziti i uvoziti; teorija ukazuje na vezu: dohodak – preferencije – tehnološki napredak – trgovina teorija ukazuje na tipove zemalja koji će trgovati, ali ne i na strukturu trgovine;

3.3. Krugmanova teorija

Paul Krugman (1953.- )



jedan od najpoznatijih ekonomista današnjice i dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju 2008. godine;



profesor na Princeton University u SAD;



autor ili editor 20 knjiga i 200 naučnih i stručnih radova;

8

Polazne pretpostavke:  tržišna struktura u vidu nesavršene (imperfektne) konkurencije;  promjenljivi (opadajući) troškovi – ekonomija obima; rastući prinosi;  diferenciran proizvod; Oblici nesavršene konkurencije:  monopol – najjednostavniji oblik; jedna kompanija na tržištu koja određuje proizvodnju i cijene;  oligopol – nekoliko kompanija od kojih je svaka dovoljno velika da utiče na cijene; strateške igre;  monopolistička konkurencija – više kompanija, diferenciran proizvod koji omogućava da se bude monopolista na određenom dijelu tržišta, a istovremeno su kompanije price takers; Proizvodna funkcija može da odrazi:  konstantne prinose na obim (constant returns to scale);  promjenljive prinose na obim  rastuće prinose na obim (increasing returns to scale);  opadajuće prinose na obim (decreasing returns to scale);  

8

konstantni prinosi na obim – ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja će se takođe povećati proporcionalno; npr. ako se inputi povećaju dva puta, output će se takođe povećati dva puta; rastući prinosi na obim – ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja će se povećati iznadproporcionalno; razlozi: veća podjela rada i specijalizacija, što povećava produktivnost;

http://atlantablackstar.com/2012/07/20/mitt-romney-and-the-rich-are-different-from-the-rest-of-us/paul-krugman/

29



opadajući prinosi na obim – ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja se povećava ispodproporcionalno; prisutni su rastući oportunitetni troškovi;

Krugmanova teorija je teorija međunarodne trgovine zasnovana na ekonomiji obima. Ekonomija obima predstavlja situaciju smanjenja prosječnih troškova određenog proizvoda na dugi rok usljed povećanja output-a. (Pearce, 2005.)  interna ekonomija obima:  jedinični troškovi zavise od veličine pojedinačne kompanije;  kompanija se specijalizuje za jedan ili nekoliko varijeteta istog proizvoda;  kompanija koja ima internu ekonomiju obima može da monopoliše industriju (da stvori imperfektnu konkurenciju);  eksterna ekonomija obima:  jedinični troškovi zavise od veličine industrije;  pojedinačne kompanije ne moraju biti velike, ali međusobno sarađuju;  zemlja može da dominira svjetskim tržištem; Razlozi za eksternu ekonomiju obima prema A. Marshallu (Krugman, Obstfeld, 2003.):  specijalizovani ponuđači;  udruživanje tržišta rada usljed geografske koncentracije;  prelijevanje znanja; Krugmanova teorija daje objašnjenje intra-industrijske trgovine (IIT). IIT postoji kada zemlja uvozi i izvozi iste vrste proizvoda. IIT se zasniva na diferencijaciji proizvoda i ekonomiji obima. IIT je veća između zemalja slične razvijenosti i slične faktorske snabdjevenosti. Intenzivnija IIT pojavljuje se prije u proizvodima nego u uslugama, posebno industrijskim proizvodima u odnosu na primarne proizvode.

3.4. Teorija konkurentskih prednosti

Michael Porter (1947.- )

    9



univerzitetski profesor na Harvard Business School;



objavio 18 knjiga i oko 125 članaka;



vodeći autoritet u oblasti konkurentskih strategija i međunarodne konkurentnosti;



“Competitive Advantages of Nations” (1990.);

9

“revolucija” u razvoju teorije međunarodne trgovine - nova paradigma; sinteza ranijih dostignuća u teoriji međunarodne trgovine; naglasak na značaju produktivnosti za međunarodnu konkurentnost (kao i kod Ricarda); fokus na industriji/kompaniji;

http://www.ultimahora.com/michael-porter-desarrollara-una-conferencia-paraguay-n709685.html

30

Porterova teorija uspješno kombinuje izvjesne stavove i karakteristike konvencionalnih i novijih teorija:  objedinjuje makro- i mikro aspekt – posmatra konkurentnost i međunarodnu trgovinu sa pozicija kompanije kao glavnog subjekta i nacionalne privrede kao kreatora poslovnog okruženja;  objedinjuje elemente na strani ponude (faktorska raspoloživost) sa elementima na strani tražnje (uslovi tražnje); itd. Prema Porteru, primarni ekonomski cilj zemlje je ostvarivanje visokog i stalno rastućeg nivoa životnog standarda. Sposobnost da se taj cilj ostvari zavisi od produktivnosti sa kojom se koriste resursi zemlje, odnosno od poslovnog i institucionalnog okruženja koje omogućava zemlji da produktivno koristi i unapređuje svoje resurse. Porter je svoj koncept objasnio kreiranjem “dijamanta nacionalnih prednosti”. “Dijamant nacionalnih prednosti” predstavlja četiri osnovne međusobno povezane grupe determinanti konkurentskih prednosti i dvije dodatne varijable. Slika 10: Porterov „dijamant“ – komponente konkurentskih prednosti zemalja

ŠANSA

STRATEGIJA FIRME, STRUKTURA I RIVALI

FAKTORI PROIZVODNJE

USLOVI TRAŽNJE

SRODNE I PRATEĆE DJELATNOSTI

VLADA

Izvor: Preveo autor, prema: Porter, Michael (1998). The Competitive Advantages of Nations. Second Edition. New York: Palgrave, str. 133.

Dijamant nacionalnih prednosti:  faktori proizvodnje  uslovi tražnje  srodne i prateće djelatnosti  strategije firme, struktura, rivali  šansa (događanja van uticaja kompanije)  vlada (politika vlade) 31



  

faktori proizvodnje  ljudski resursi, fizički resursi, resursi znanja, resursi kapitala, infrastruktura  bazični i napredni  opšti i specijalizovani uslovi tražnje  stepen konkurencije na tržištu  značajniji kvalitet nego veličina tržišta srodne i prateće djelatnosti  međunarodna konkurentnost srodnih industrija i snabdjevača strategije firme, struktura, rivali  nijedan oblik upravljanja, vlasništva ili strategije nije univerzalno primjenljiv

Provjerite svoje znanje o novijim teorijama međunarodne trgovine! 1. Navedite tzv. tehnološke teorije međunarodne trgovine. 2. Objasnite razliku između poimanja tehnološke promjene u Ricardovoj teoriji i tehnološkim teorijama. 3. Ukoliko raste ponuda rada u zemlji, više će se povećati proizvodnja radom intenzivnih proizvoda u odnosu na proizvodnju kapitalom intenzivnih proizvoda u toj zemlji, a krivulja PPF će se neravnomjerno pomjeriti. a) tačno b) netačno 4. U čemu je podsticaj za međunarodnu trgovinu (vanjskotrgovinski impuls) industrijskim proizvodima, prema Linderovoj teoriji? a) u razlikama u produktivnosti rada između zemalja b) u razlikama u faktorskoj snabdjevenosti između zemalja c) u razlikama u strukturi tražnje između zemalja d) nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan 5. Imitaciono kašnjenje obuhvata period od početka pojave novog proizvoda i njegove prodaje na domaćem tržištu do trenutka pojave međunarodne konkurencije. a) tačno b) netačno 6. Navedite oblike tržišne strukture karakteristične za novije teorije međunarodne trgovine. 7. Definišite eksternu ekonomiju obima. 8. Između koje dvije zemlje se može očekivati intenzivnija intra-industrijska trgovina? (Zaokružite sve tačne odgovore.) a) SAD i Perua b) Italije i Albanije c) Hrvatske i Slovenije d) Bosne i Hercegovine i Srbije 9. Navedite elemente Porterovog dijamanta nacionalnih prednosti. 10. Po čemu se Porterova teorija međunarodne trgovine razlikuje od svih ostalih?

32

4. Zaključna razmatranja o teorijama međunarodne trgovine Od vremena nastanka prvih teorijskih koncepcija međunarodne trgovine do danas svjetska privreda i njeni trgovinski tokovi dramatično su se izmijenili. Promjene u stvarnosti zahtijevale su nova teorijska objašnjenja. Analiza međunarodne trgovine evoluirala je od jednostavnih statičnih komparativnih prednosti na nivou zemalja do složenijih dinamičkih komparativnih prednosti10 nastalih unutar kompanija ili industrija. Teorija međunarodne trgovine izuzetno se razvila i u kvantitativnom i u kvalitativnom smislu, ali nijedan od niza koncepata nije univerzalan i ne daje potpuno objašnjenje svjetskih trgovinskih tokova. Konačna spoznaja: Međunarodna trgovina različitim vrstama proizvoda između različitih grupa zemalja ne može se objasniti na jedinstven način. Široko prihvaćeni stav među savremenim teoretičarima: Konvencionalne i moderne teorije su komplementarne, a ne kontradiktorne u objašnjavanju svjetske trgovine. Statički i dinamički modeli ne isključuju u cjelini jedni druge, već se objašnjavanjem pojedinih segmenata međunarodne trgovine (trgovine pojedinim kategorijama proizvoda) nadopunjuju u objašnjavanju pravaca i strukture ukupnih međunarodnih trgovinskih tokova. Tabela 8: Najznačajniji teorijski pristupi međunarodnoj trgovini i njihove karakteristike TEORIJA MEĐUNARODNE TRGOVINE Teorije komparativnih prednosti Konvencionalne teorije

Novije teorije

Teorija konkurentskih prednosti Nova paradigma

Osnovne karakteristike: Osnovne karakteristike: Osnovne karakteristike: - Pojavile su se prije kraja II s.r. - Pojavile su se nakon kraja II s.r. - Univerzalna teorija - “Univerzalne” teorije (u stvarnosti - Parcijalne teorije - Makro- i mikroekonomska teorija ograničene primjenjivosti) - Mikroekonomske teorije - Dinamička teorija (dinamičke - Makroekonomske teorije (glavni akter kompanije; fokus polazne pretpostavke) (glavni akter zemlje; fokus analize analize na karakteristikama - Zasnovana na analizi elemenata na zemljama; razvili su ih teorijski industrije/ proizvoda; razvili su ih ponude i tražnje ekonomisti) poslovni ekonomisti) - Objašnjava inter- i intra- Statičke teorije (statičke polazne - Dinamičke teorije (dinamičke industrijsku trgovinu pretpostavke) polazne pretpostavke) -Teorija konkurentskih prednosti - Zasnovane na analizi elemenata - Zasnovane na analizi elemenata ponude (troškovi) ponude (troškovi) i elemenata - Objašnjavaju inter-industrijsku tražnje (dohoci, ukusi) trgovinu i specijalne slučajeve IIT - Objašnjavaju inter- i intrakao npr. sezonsku i pograničnu industrijsku trgovinu trgovinu - Teorije dinamičkih komparativnih - Teorije statičkih komparativnih prednosti prednosti Izvor: Priredio i dopunio autor, prema: Đurić, Dragana, Prekajac, Zora i Vidas–Bubanja, Marijana (2000). Međunarodna ekonomija. Beograd: Institut ekonomskih nauka, str. 1.; Kotlica, Slobodan i Knežević, Boris (2003). Ekonomika međunarodnog poslovanja. Beograd: Megatrend Univerzitet primenjenih nauka, str. 9; Bjelić, Predrag (2008). Međunarodna trgovina. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 148.

10

Dinamičke komparativne prednosti su komparativne prednosti koje se mogu mijenjati – stvarati, razvijati ili gubiti. Koncept dinamičkih prednosti veže se za modele međunarodne trgovine koji polaze od dinamičkih pretpostavki (promjenljivi prinosi na obim, promjenljiva tehnologija, promjenljivi ukusi i dr.), te za postojanje industrijskih politika.

33

II TEORIJA VANJSKOTRGOVINSKE POLITIKE

1. Pojam i instrumenti vanjskotrgovinske politike  “čista” slobodna trgovina, otvorena i zatvorena ekonomija – teoretske kategorije;  otvorena ekonomija (savremeno shvatanje) – ekonomija sa visokim stepenom liberalizacije prometa sa inostranstvom;  zatvorena ekonomija – ekonomija sa brojnim i visokim trgovinskim barijerama prema inostranstvu; Definicija vanjskotrgovinske politike (uža definicija): Vanjskotrgovinska politika predstavlja sistem mjera kojima država reguliše robni promet sa inostranstvom.  zasnovanost na dominantnom shvatanju vanjske trgovine u određenom periodu (merkantilizam, liberalizam, i dr.);  naglasak na uvoznom restrikcionizmu; Vrste vanjskotrgovinske politike:  Pasivna politika obuhvata mjere ograničavanja uvoza i izvoza.  Aktivna politika obuhvata mjere podsticanja izvoza. Osnovni ciljevi pasivne politike:  zaštita domaćih proizvođača;  zaštita domaćih potrošača;  zaštita platnog bilansa (ekonomisanje devizama);  povećanje budžetskih prihoda. Osnovni cilj aktivne politike: podsticanje proizvodnje i izvoza. Uslovi za definisanje i primjenu adekvatne zaštitne politike:  da je konstituisan jedinstven nacionalni ekonomski prostor,  da postoji politička volja za zaštitom domaće proizvodnje, i  da postoje instrumenti za obezbjeđenje zaštite i kriteriji za njihovu primjenu (šta, koliko, čime i koliko dugo štititi). Osnovne vrste instrumenata:  Carine  Necarinske barijere  tradicionalne barijere  tehničke i administrativne barijere  Mjere podsticanja izvoza Postoje i druge podjele mjera/instrumenata:  mjere koje utiču na cijenu (primjer: carine, uvozne takse)  mjere koje utiču na količinu (primjer: kvote)

34

Slika 11: Instrumenti vanjskotrgovinske politike

INSTRUMENTI PASIVNA POLITIKA

AKTIVNA POLITIKA

Direktne premije

Carine Necarinske barijere

Prikrivene premije

Kvantitativne restrikcije Zabrane uvoza i izvoza Uvozne i izvozne kvote Uvozne i izvozne dozvole Ostale tradicionalne barijere Tehničke barijere Administrativne barijere


Zaključak:  nepostojanje apsolutne slobode trgovine;  vanjskotrgovinska politika – regulisanje robnog prometa sa inostranstvom;  razvijenost instrumentarija pasivne zaštite;

35

2. Carine 2.1. Pojam i vrste carina Carina je dažbina koju naplaćuje država na uvoz ili izvoz određene robe, a po pravilu je snosi uvoznik/kupac.   

jedno od najstarijih ograničenja vanjske trgovine; prvobitno samo mjera sa fiskalnom funkcijom (u doba merkantilizma); uglavnom mjera ograničavanja uvoza;

Slika 12: Podjela carina prema vrsti prometa

Carine prema vrsti prometa

Uvozne carine

Izvozne carine

Tranzitne carine

- najviše u upotrebi

- rijetko se koriste

- više ne postoje

Slika 13: Podjela carina prema osnovnoj funkciji

Carine prema osnovnoj funkciji

Zaštitne carine

Fiskalne carine

Cilj: zaštita domaćih proizvođača ili domaćih potrošača, zaštita PB Podvrsta: prohibitivne carine

Cilj: veći budžetski prihodi Primjena: na manje vrsta robe

36

Slika 14: Podjela carina prema karakteru trgovinskih odnosa

Carine prema karakteru trgovinskih odnosa

Autonomne carine

Konvencionalne carine

(za zemlje sa kojima ne postoje trgovinski sporazumi)

(za zemlje sa kojima postoje trgovinski sporazumi)

Slika 15: Podjela carina prema visini

Carine prema visini

Minimalne carine

Maksimalne carine

(za zemlje sa kojima postoje trgovinski sporazumi)

(za zemlje sa kojima ne postoje trgovinski sporazumi)

Slika 16: Podjela carina prema načinu obračuna

Carine prema načinu obračuna

Ad valorem carine

Specifične carine

Kombinovane carine

37

Ad valorem carine:  način izračunavanja: na osnovu vrijednosti robe;  izražavanje: u procentu (npr. 5%);  problem: određivanje carinske osnovice (carinska osnovica ili carinska vrijednost – vrijednost robe na koju se primjenjuje carinska stopa); Spefične carine:  način izračunavanja: na osnovu količine ili težine;  izražavanje: u jedinicama mjere (npr. 1 KM po komadu);  problem: ne mogu se primijeniti na sve vrste robe npr. na antikvitete i umjetnička djela; Kombinovane carine:  prednosti ad valorem i specifične carine;  posebna vrsta: compound carina;  primjer: ad valorem carina za određeni proizvod iznosi 10%, ali ne niže od 1 KM po kg;  drugi način kombinovanja: carina iznosi 1 KM po kg, ali ne niže od 20% vrijednosti uvezene robe; Slika 17: Podjela carina prema načinu postupanja sa različitom robom Carine prema načinu postupanja sa različitom robom

Diferencijalne carine

Jedinstvene carine

(preferencijalne, retorzivne)

Slika 18: Podjela carina za izjednačenje

Carine za izjednačenje

Antidampinške carine

Kompenzatorne carine

(za neutralisanje dampinga)

(za neutralisanje izvoznih premija)

38

Carinska tarifa Carinska tarifa je pregled proizvoda sa njihovim naimenovanjem (nomenklaturom) i carinskim stopama, klasificiran po određenom sistemu. (Sistemi klasifikacije: po abecedi, po visini carina, po porijeklu proizvoda od iste fizičke materije, po namjeni, po stepenu obrade.) Nomenklatura obuhvata naimenovanja odjeljaka, glava, pododjeljaka, tarifnih brojeva i tarifnih podbrojeva s njihovim numeričkim oznakama (tarifne oznake). Nomenklatura se temelji na Harmonizovanom sistemu (HS – Harmonized Commodity Description and Coding System) i Kombinovanoj nomenklaturi koja se koristi u Evropskoj uniji. Harmonizovani sistem je univerzalni klasifikacioni sistem koji se koristi pri pravljenju carinskih tarifa. Svakom proizvodu, kao predmetu vanjskotrgovinske razmjene, dodjeljuje se jedinstveni 10-cifarski indentifikacioni kod.  kreiran početkom 70-tih godina od strane grupe međunarodnih eksperata Svjetske carinske organizacije (WCO) u Briselu;  omogućava zemljama da prate promet roba na svojim granicama;  neprestano se usavršava; Tarifni broj – naimenovanje robe, koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje je označeno četvorocifrenom oznakom podijeljenom na dvije dvocifrene grupe; prva grupa označava broj glave kojoj tarifni broj pripada, a druga redni broj tarifnog broja u toj glavi. Tarifni međupodbroj – naimenovanje robe koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje nije označeno numeričkom oznakom, pošto se dalje raščlanjava na tarifne podbrojeve. Tarifni podbroj – naimenovanje robe koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje je označeno numeričkom oznakom sa najmanje šest cifara. Tarifne oznake – numeričke oznake kojima su označeni tarifni brojevi i tarifni podbrojevi. Carinske stope mogu biti u jednoj ili više kolona – jedna kolona za carinske stope na principu MFN (princip najpovlaštenije nacije), druga kolona može biti preferencijalna prema određenom međunarodnom sporazumu. Ukoliko nije izričito drugačije navedeno, carinska stopa se odnosi na uvoz robe. Prvih šest cifara tarifne oznake predstavlja Harmonizovani sistem, 7. i 8. cifra su preuzete iz Kombinovane nomenklature Evropske unije i jedinstvene su za sve zemlje članice Evropske unije i ostale zemlje koje su preuzele ovu nomenklaturu (uključujući i BiH), dok su 9. i 10. cifra tarifne oznake koje variraju od zemlje do zemlje, tj. zemlje ih koriste za sopstvene nomenklaturne pozicije. Primjer 1:

11

Tarifna oznaka za raviole punjene mesom bila bi 1902 20 30 00 , a carinska stopa je 10%. Ovaj proizvod je kategorizovan sa 6 cifara u “Tjestenina punjena, kuhana ili nekuhana ili drukčije pripremljena” (1902 20), a punjena tjestenina je kategorizovana sa 4 cifre u tjestenine: 1902 Tjestenina, kuhana ili nekuhana ili punjena (mesom ili drugim tvarima) ili drukčije pripremljena, kao što su špageti, makaroni, rezanci, lazanje, njoki, ravioli, kaneloni; kuskus, pripremljeni ili nepripremljeni. Tjestenine su kategorizovane u 12 glavu 19 (2 cifre) “Proizvodi na osnovi žitarica, brašna, škroba ili mlijeka; slastičarski proizvodi”.

11

Tjestenina punjena, kuhana ili nekuhana ili drukčije pripremljena s masenim udjelom kobasica i sličnih proizvoda od mesa i drugih klaoničkih proizvoda bilo koje vrste, uključujući masnoće bilo koje vrste ili porijekla, većim od 20%. 12 Carinska tarifa za 2016. godinu (2015.). Službeni glasnik BiH broj 102/15

39

19 – oznaka glave; 1902 – oznaka tarifnog broja; Harmonizovani sistem 1902 20 – oznaka tarifnog podbroja; 1902 20 30 – kombinovana tarifa Evropske unije; 1902 20 30 00 – nacionalna pozicija;

Primjer 2: Tarifna oznaka za sok od jabuka sa dodatim šećerom (vrijednosti veće od 18 EUR za 100 kg neto-mase) je 2009 71 10 00, a carinska stopa iznosi 15 + 0,40 KM/l. Ovaj proizvod je kategorizovan sa 6 cifara u “sok od jabuka” (2009.71*), a sok od jabuka je kategorizovan sa 4 cifre u voćni sok: 2009 “Voćni sokovi (uključujući mošt od grožđa) i sokovi od povrća, nefermentirani i bez dodatog alkohola, s dodatim ili bez dodatog šećera ili drugih sladila”. Voćni sokovi su kategorizovani sa prve dvije cifre (20) u “Proizvode od povrća, voća, orašastih plodova i ostalih dijelova biljaka”.

Carinska tarifa BiH   

Carinski propisi primjenjuju se jedinstveno na carinskom području BiH. Carinsko područje BiH je jedinstveno i obuhvata teritorij BiH uključujući teritorijalne vode, unutrašnje vode i zračni prostor BiH. Carinska tarifa BiH obuhvata:  nomenklaturu roba,  carinske stope i druge dažbine,  preferencijalne carinske stope (iz sporazuma koje je BiH zaključila sa određenim zemljama ili grupama zemalja),  posebne odgodive mjere koje predviđaju smanjenje ili oslobađanje od plaćanja uvoznih dažbina na određenu robu,  ostale tarifne mjere propisane drugim propisima BiH.

Zaključna razmatranja o carini      

carina – jedan od najstarijih i najviše korištenih instrumenata vanjskotrgovinske politike; brojne vrste i podvrste carina; najčešća primjena carine: za ograničenje uvoza; indirektan uticaj na obim razmjene – putem cijene; primarna funkcija: zaštitna; primjena dozvoljena od strane Svjetske trgovinske organizacije (WTO).

2.2. Efekti carina i i argumenti za carinsku zaštitu 2.2.1. Efekti carina Vrste efekata uvoznih carina13:  efekat na uvoz  efekat na cijene  efekat na domaću proizvodnju  efekat na domaću potrošnju  protekcionistički (zaštitni) efekat  fiskalni efekat 13

Mrkušić, Žarko (1971.). Međunarodna trgovina: Teorija i politika. Beograd: Institut ekonomskih nauka; Privredno finansijski vodič

40

     

redistributivni efekat efekat na odnose razmjene efekat na zaposlenost platnobilansni efekat valutni efekat efekat na realokaciju proizvodnih resursa

Efekat na uvoz: Carina smanjuje uvoz na indirektan način – preko uticaja na cijenu. carina → rast cijene uvozne robe → pad uvozne tražnje → smanjenje uvoza

Ovaj efekat zavisi od elastičnosti domaće tražnje na cijenu. Efekat na cijene: Carina može povećati cijenu uvozne robe za iznos carine, manje od iznosa carine ili više od iznosa carine (zidanje cijena tzv. carinska piramida). Efekat na domaću proizvodnju: carina → rast cijene uvozne robe → rast tražnje za domaćim supstitutima → povećanje domaće proizvodnje (ako postoje slobodni kapaciteti)

Efekat na domaću potrošnju:  smanjenje domaće potrošnje (tzv. deflacionistički efekat koji je posebno izražen kada nema domaćih supstituta)  skretanje domaće potrošnje Protekcionistički efekat:  na kratki rok povoljan – povećava se domaća proizvodnja; na dugi rok nepovoljan – “uspavljuje” domaće proizvođače;  zavisi od elastičnosti inostrane ponude izvoza:  ako je strana ponuda potpuno neelastična, protekcionistički efekat izostaje;  ako je strana ponuda potpuno elastična, protekcionistički efekat se pretvara u prohibitivni i uvoz prestaje; Fiskalni efekat:  povećanje državnih prihoda;  prihodi od carina mogu se koristiti za povećanje budžetskog suficita, povećanje javne potrošnje i povećanje privatne potrošnje (smanjenje poreza);  smanjuje deflacionistički i povećava protekcionistički efekat (jer se više troši domaća roba); Redistributivni efekat:  sastoji se u smanjenju dohodaka potrošača (skuplje plaćaju robu koju su ranije jeftinije kupovali iz uvoza) u korist dohodaka domaćih proizvođača;  redistribucija ima najveći efekat kod najefikasnijih proizvođača koji iz carine izvlače ekstra-profit (jer se carina utvrđuje prema proizvodnim troškovima najmanje efikasnih domaćih proizvođača);

41

Efekat na odnose razmjene (efekat carine u velikoj zemlji):  neto odnosi razmjene – odnosi izvoznih i uvoznih cijena: Px/Pm;  odnosi razmjene se poboljšavaju kada rastu izvozne cijene u odnosu na uvozne cijene;  efekat zavisi od elastičnosti strane ponude izvoza prema cijenama;  ako je strana ponuda elastična, carina ne poboljšava odnose razmjene;  ako je strana ponuda neelastična, carina poboljšava odnose razmjene, ali poništava protekcionistički efekat, efekat na potrošnju i redistributivni efekat;  optimalna carina; Efekat na zaposlenost:  po pravilu kratkoročan;  ako ne postoje slobodni kapaciteti izaziva realokaciju resursa u pravcu zaštićenih industrija; carina → smanjenje uvoza → rast potrošnje domaće robe → rast domaće proizvodnje → rast dohotka u zaštićenim industrijama

Platnobilansni efekat:  ogleda se u smanjenju uvoza i odliva deviza;  najveći je kod prohibitivne carine; Valutni efekat:  carina djeluje na smanjenje uvoza putem poskupljenja uvozne robe, slično selektivnoj devalvaciji (sistem višestrukih deviznih kurseva); Efekat na realokaciju resursa:  carina realocira resurse u pravcu manje efikasnih grana industrije; Grafička analiza osnovnih efekata carina  

Efekti carina se razlikuju u određenoj mjeri u zavisnosti da li se radi o velikoj ili maloj zemlji. Malom zemljom smatra se ona koja ne može uticati na odnose razmjene tj. koja je price taker.

42

Slika 19: Efekti carina u maloj zemlji

Izvor: Priredio autor Legenda: S – domaća ponuda; D – domaća tražnja; Q – količina; PW – svjetska cijena u uslovima slobodne trgovine (bez carine); Pw+t – cijena uvećana za carinu (t – tariff);

   

Potrošačev gubitak - (A + B + C + D) Dobitak domaćih proizvođača (redistributivni efekat) +A Prihod vlade (fiskalni efekat) +C Neto efekat na blagostanje - (B + D) ↑ ↑

skretanje potrošnje

smanjenje potrošnje

43

Slika 20: Efekti carina u velikoj zemlji


   

Potrošačev gubitak - (A + B + C + D) Dobitak domaćih proizvođača (redistributivni efekat) +A Prihod vlade (fiskalni efekat i efekat na odnose razmjene) +(C + E) Neto efekat na blagostanje +E - (B + D) 2.2.2. Argumenti za carinsku zaštitu

Argumenti za carinsku zaštitu14:  neekonomski argumenti – politički ili vojni;  ekonomski argumenti – pogrešni ili potencijalno korektni; Ekonomski argumenti – pogrešni:  merkantilistički argument (“čuvanje novca kod kuće”) – izjava Abrahama Lincolna, 16. predsjednika SAD);  interesi posebnih grupa;  konkurencija jeftinog inostranog rada;  argument retorzije (odmazde) ili cjenkanja; 14

Samuelson, Paul (1992.). Ekonomija. XIV izdanje. Prevod. Zagreb: MATE

44

Ekonomski argumenti – potencijalno korektni:  zaštita mlade industrije (infant industry argument – prvi ministar finansija SAD Alexander Hamilton);  poboljšanje odnosa razmjene;  povećanje zaposlenosti u zemlji („politika siromašenja vlastitog susjeda“ – beggar-thyneighbour policy);

Provjerite svoje znanje o vanjskotrgovinskoj politici i carinama! 1. Navedite ciljeve pasivne vanjskotrgovinske politike. 2. Početkom 70-tih godina XX vijeka mnoge zemlje u Latinskoj Americi imale su visoke carinske stope na uvoz automobila, iako nisu imale automobilsku industriju. O kojoj se vrsti carina radi sa stanovišta njihove funkcije tj. za šta su služile takve carine? 3. Prema Zakonu o vanjskotrgovinskoj politici BiH, kada bi izvoznici iz neke zemlje prodavali svoju robu u BiH po cijenama nižim nego na tržištu u svojoj zemlji i kada bi prekomjeran uvoz takve robe ugrožavao istovrsnu proizvodnju u BiH, BiH može preduzeti kontramjere. Radi se o uvođenju posebne vrste carine. Koje? 4. U kojoj od navedenih situacija bi BiH primijenila prohibitivnu carinu na uvoz određene robe? a) BiH oskudijeva u devizama za plaćanje uvoza. Potrebno je ograničiti uvoz luksuznih proizvoda. b) Strana zemlja izdašno subvencionira svoje poljoprivredne proizvođače. Uvoz tih proizvoda u BiH ozbiljno ugrožava domaću poljoprivrednu proizvodnju. c) Prihodi od carina nedovoljno doprinose BiH državnom budžetu. d) Nijedan od prethodno ponuđenih odgovora nije tačan. 5. Definišite specifičnu uvoznu carinu. 6. Navedite najmanje pet efekata uvoznih carina. 7. Ako mala zemlja uvede carinu na svoj proizvod, na dobitku će ____________________________, a na gubitku ___________________________. (Ispravno dopuni sljedećim pojmovima: domaći potrošači, domaći proizvođači, vlada).

biti

8. Argument odnosa razmjene (uvjeta trgovine) za carinu vrijedi jedino za velike zemlje koje mogu uticati na cijene stranih izvoznika. a) tačno b) netačno 9. Objasnite razliku između slučaja male zemlje koja uvodi carinu i slučaja velike zemlje. 10. Merkantilistički argument za uvođenje carine naziva se još i: a) argument „mlade industrije“ b) argument „čuvanja novca kod kuće“ c) argument „siromašenja vlastitog susjeda“ d) argument „odnosa razmjene“

45

3. Teorija ekonomske integracije

3.1. Pojam, vrste i stepeni integracija   

razvoj savremene teorije ekonomske integracije u periodu nakon II svjetskog rata; pionirsko djelo – Jacob Viner “Teorija carinske unije” (1950.); prvobitno dio teorije međunarodne trgovine; 3.1.1. Pojam i vrste ekonomskih integracija

Definicija: Međunarodna ekonomska integracija (MEI) predstavlja proces ili dostignuti nivo institucionalnog povezivanja zemalja, najčešće u regionalnim razmjerama, na principu reciprociteta, posredstvom liberalizacije razmjene i/ili liberalizacije kretanja faktora proizvodnje.15 Elementi definicije:  proces ili nivo (dinamička kategorija);  institucionalno povezivanje – međudržavni sporazum;  regionalni nivo (dominantan);  princip reciprociteta;  liberalizacija trgovinskih i drugih ekonomskih tokova; Pojmovi vezani za MEI:  RTA – regionalni trgovinski aranžman (Regional Trading Arrangement)  multilateralizam, regionalizam, bilateralizam  regionalizam / regionalizacija Slika 21: Međunarodne ekonomske integracije prema nosiocima

MEI prema nosiocima integracije

Funkcionalne MEI (nosioci: TNC)

15

Institucionalne MEI (nosioci: države)

Brkić, Snježana (2003.). Savremeni integracioni procesi u svjetskoj privredi: Uzroci, karakteristike i tendencije. Magistarski rad. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu

46

Slika 22: Međunarodne ekonomske integracije prema obuhvatu privrednih sektora

MEI prema obuhvatu privrednih sektora

Opšte (totalne) (primjer:EU)

Sektorske (granske) (primjer: ECSC)

Slika 23: Međunarodne ekonomske integracije prema stepenu razvijenosti članica

MEI prema stepenu razvijenosti članica

MEI između razvijenih zemalja (primjer: EFTA)

MEI između zemalja u razvoju (primjer: CEFTA)

MEI između razvijenih zemalja i zemalja u razvoju (primjer: NAFTA)

Slika 24: Međunarodne ekonomske integracije prema simetričnosti obaveza članica

MEI prema simetričnosti obaveza članica

Simetrične

Asimetrične

47

Aspekti ekonomskog integrisanja:  trgovinski aspekt – robna razmjena (dominantan aspekt);  netrgovinski aspekti – monetarni aranžman, fiskalni aspekt, kretanje radne snage, kretanje kapitala, transfer tehnologije; Motivi ekonomskog integrisanja:  politički motivi (“prikriveni):  trajni mir;  politička stabilnost;  politička prevlast;  ekonomski motivi (“vidljivi”):  šire tržište;  povećanje produktivnosti;  ekonomija obima;  promjena privredne strukture;  bolja pregovaračka pozicija; itd. 3.1.2. Stepeni ekonomske integracije   

MEI je dinamička kategorija – raste (proširuje se u smislu obuhvatanja većeg broja zemalja i teritorija) i razvija se (obuhvata nove aspekte); više stepena ekonomske integracije; najprihvaćenija podjela – autor Bella Balassa;

Stepeni:  (preferencijalni trgovinski sporazum) – WTO ga ne priznaje kao ekonomsku integraciju;  zona slobodne trgovine (FTA)  carinska unija (CU)  zajedničko tržište (CM)  ekonomska unija (djelimična ili potpuna) Slika 25: Stepeni ekonomske integracije Zona slobodne trgovine Carinska unija Zajedničko tržište Djelimična ekonomska unija Potpuna ekonomska unija


48

Zona slobodne trgovine (FTA – Free Trade Area) Karakteristike:  slobodno kretanje robe (ukidanje svih međusobnih trgovinskih barijera);  zadržavanje pojedinačnih eksternih carinskih tarifa;  pravila o porijeklu robe; Primjer: EFTA, LAIA Carinska unija (CU – Customs Union) Karakteristike:  slobodno kretanje robe (ukidanje svih međusobnih trgovinskih barijera);  zajednička eksterna carinska tarifa;  podjela carinskih prihoda; Primjer: MERCOSUR Zajedničko tržište (CM – Common Market) Karakteristike:  slobodno kretanje robe (ukidanje svih međusobnih trgovinskih barijera);  slobodno kretanje faktora proizvodnje (rada i kapitala);  zajednička eksterna carinska tarifa; Primjer: CARICOM zajedničko tržište ≠ jedinstveno tržište

Zajedničko tržište – integracija sa “četiri slobode”: sloboda kretanja robe, usluga, ljudi i kapitala. Jedinstveno tržište – “unutrašnje” tržište, tržište svojstveno jedinstvenoj državi. Djelimična ekonomska unija Karakteristike:  slobodno kretanje robe, usluga i faktora proizvodnje;  zajednička vanjskotrgovinska politika;  harmonizacija fiskalne, monetarne, industrijske i drugih ekonomskih politika; Potpuna ekonomska unija Karakteristike:  slobodno kretanje robe, usluga i faktora proizvodnje;  jedinstvena valuta (monetarna unija);  jedinstvena ekonomska politika;  nadnacionalne institucije; Primjer: Evropska unija Slika 26: Kratki istorijat Evropske unije 1951.

1957.

1968.

1985.

Pariški ugovor Rimski ugovori Carinska unija Jedinstveni (ECSC) (EEC i EURATOM) evropski akt

1991.

Maastrichtski sporazum (EU/EMU)

vrijeme

ee

Osnivači tri evropske zajednice: Francuska, Italija, Njemačka, zemlje Beneluxa Današnje članice: 28 – Austrija, Belgija, Bugarska, Češka, Danska, Estonija, Finska, Francuska, Grčka, Holandija, Hrvatska, Irska, Italija, Kipar, Letonija, Litvanija, Luksemburg, Mađarska, Malta, Njemačka, Poljska, Portugal, Rumunija, Slovačka, Slovenija, Švedska, Španija, Velika Britanija Izvor: Priredio autor

49

Tabela 9: Novoformirane integracije članica WTO (1994-2006.) Vrste RTA

Pristupanje

Nove RTA

Ukupno

Zone slobodne trgovine

4

120

124

Carinske unije

5

6

11

Ukupno

9

126

135

Izvor: WTO

   

1948-1994.: 124 RTA je prijavljeno GATT-u, ali je u 1995. samo 35 bilo na snazi; od 2000. do danas – „eksplozija” RTAs; 2013. godina: 249 RTAs na snazi i oko 100 u proceduri; mnoge zemlje članice više različitih RTAs – preplitanje različitih trgovinskih pravila (spaghetti bowl); Slika 27: Svjetska „zdjela špageta”

16

Izvor: Internet

   

135 RTAs samo u vezi robe, 114 uključuje i robu i usluge; uglavnom bilateralni RTAs, samo 19% plurilateralni; intra-regionalni 53%; inter-regionalni 47%; uglavnom zone slobodne trgovine;

16

https://www.google.ba/search?q=spaghetti+bowl&biw=1280&bih=611&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj bjbLt-f7KAhWhEXIKHbHXDhsQ_AUIBigB#tbm=isch&q=spaghetti+bowl+effect&imgrc=6L_phCjYkXO5kM%3A

50

Slika 28: Oblici međunarodnih ekonomskih integracija u svijetu 7%

6% zone slobodne trgovine carinske unije

87%

sporazumi parcijalnog obuhvata

17

Izvor: Priredio autor, na osnovu podataka WTO

3.2. Zaključna razmatranja o integracijama   

MEI – proces ili dostignuti nivo institucionalnog, regionalnog ekonomskog integrisanja na osnovu liberalizacije trgovinskih i/ili drugih ekonomskih tokova; ekonomsko integrisanje pokreću snažni politički i ekonomski motivi; MEI je dinamička kategorija – raste (novi članovi) i razvija se (novi aspekti);

Tabela 10: Karakteristike stepena ekonomskog integrisanja Nivo integrisanja

Bez internih trgovinskih restrikcija

Zajednička eksterna carinska tarifa

Slobodno kretanje rada i kapitala

Usklađena monetarna i fiskalna politika

Monetarna unija, nadnacionalne institucije

Zona slobodne trgovine



-

-

-

-

Carinska unija





-

-

-

Zajedničko tržište









-

Ekonomska unija












17

WTO (2016.). On-line kurs „Regional Trade Arrangements and WTO“. Teaching Materials for Module 2 „The Evolving World of Regionalism”

51

Provjerite svoje znanje o ekonomskoj integraciji! 1. Definišite međunarodnu ekonomsku integraciju. 2. Navedite nekoliko motiva za formiranje ekonomske integracije. 3. Sporazum koji je BiH u martu 1994. godine zaključila sa Hrvatskom imao je slijedeće osobine: razmjena robe bez međusobnih trgovinskih ograničenja, protokol o porijeklu, zadržavanje vlastite eksterne carinske tarife. O kojem se stepenu integrisanja radilo? a) zoni slobodne trgovine b) carinskoj uniji c) zajedničkom tržištu d) nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan 4. Navedite karakteristike potpune ekonomske unije. 5. Da bi se Meksikanci mogli legalno i bez prepreka zapošljavati u SAD, koji stepen integracije bi morala poprimiti NAFTA? a) carinska unija b) ekonomska unija c) slobodna izvozna zona d) zona slobodne trgovine 6. Objasnite razliku između carinske unije i zajedničkog tržišta. 7. Jedna od osnovnih karakteristika zajedničkog tržišta kao naprednijeg stepena ekonomske integracije je jedinstvena vlada sa nadnacionalnim ovlašćenjima. a) tačno b) netačno 8. Definišite zonu slobodne trgovine. 9. U kojem periodu je došlo do “eksplozije” ekonomskih integracija u svijetu? a) u 50-tim godinama nakon stvaranja EEC b) u 80-tim godinama sa intenziviranjem procesa globalizacije c) u 90-tim godinama zbog stvaranja WTO d) u prvoj deceniji 21. vijeka 10. Koja od navedenih zemalja je bila među osnivačima Evropske ekonomske zajednice krajem 50-tih? a) Austrija b) Njemačka c) Velika Britanija d) Španija

52

4. Svjetska trgovinska organizacija (WTO)

4.1. Istorijat nastanka WTO Uvodna razmatranja Pitanja za razmišljanje i diskusiju: Šta je slobodna trgovina? Koje su prednosti slobodne trgovine? Koje zemlje proklamuju slobodnu trgovinu? Koje zemlje imaju slobodnu trgovinu sa inostranstvom?    

ideja slobodne trgovine; u praksi: beggar-thy-neighbour politike; bilateralizam – regionalizam – multilateralizam; rješavanje problema međunarodne trgovine;

Istorijat       

inicijativa SAD za formiranje Međunarodne trgovinske organizacije (ITO – International Trade Organization); 1947. godina – carinski pregovori 23 zemlje; Opšti sporazum o carinama i trgovini (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade): carinske koncesije + trgovinska pravila; “Havanska povelja” o osnivanju ITO nije ratifikovana – ostao je samo GATT, kao privremeni sporazum; gotovo 50 godina funkcionisanja privremenog sporazuma GATT ’47 (1947-1995.); GATT '47 – set pravila, forum za pregovore i “sud” za trgovinske sporove; devet rundi multilateralnih trgovinskih pregovora;

Šta je sve drugačije u svjetskoj privredi krajem 80-tih godina u odnosu na period sa kraja 40-tih godina XX vijeka?  kraj 80-tih godina – izmijenjene okolnosti u svjetskoj privredi: enorman porast trgovine robom, porast trgovine uslugama, porast FDI, dominacija TNC, globalizacija;  neadekvatnost GATT-ovih pravila u području poljoprivrede, trgovine tekstilom, te rješavanju sporova;  posustajanje multilateralizma; Rezultati Urugvajske runde:  revizija GATT ’47 – GATT ’94;  obuhvatanje trgovine uslugama – Opšti sporazum o trgovini uslugama (GATS – General Agreement on Trade in Services);  obuhvatanje trgovine pravima intelektualne svojine – Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine (TRIPS – The Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights);  obuhvatanje poljoprivrednih proizvoda;

53

   

obuhvatanje tekstila i odjeće – Sporazum o tekstilu i odjeći (ATC – The Agreement on Textiles and Clothing); obuhvatanje investicijskih mjera povezanih sa trgovinom (TRIMs – The Agreement on Trade-Related Investment Measures); daljnje snižavanje carina i tarifikacija; 01.01.1995. – formiranje Svjetske trgovinske organizacije (WTO – World Trade Organization);

Tabela 11. Multilateralne trgovinske runde Zemlje učesnice

Sniženje carina (%)

Carine

23

21

Annecy

Carine

13

2

1951.

Torquay

Carine

38

3

4.

1956.

Geneva

Carine

26

4

5.

1960-61.

Geneva Dillon runda

Carine

26

2

6.

1964-67.

Geneva Kenedy runda

Carine i anti-dampinške mjere

62

35

7.

1973-79.

Geneva Tokijska runda

Carine i necarinske mjere, tretman ZUR

102

33

8.

1986-94.

Geneva Urugvajska runda

Carine, necarinske mjere, pravila, usluge, WTO,...

123

34 (40)

9.

2001-

Red. br.

Godina

Mjesto

1.

1947.

Geneva

2.

1949.

3.

Doha

Predmet pregovora

Carine, necarinske mjere, intelektualna svojina, javno zdravlje, rješavanje sporova, interesi ZUR

Izvor: Preveo i priredio autor na osnovu www.wto.org

18

4.2. Ciljevi, principi i aktivnosti WTO 19

“Lična karta” WTO: Lokacija: Osnivanje: Članice: Posmatrači: Obuhvat: Zaposleni: Budžet: Direktor:

Ženeva, Švajcarska 1. januar 1995. (Urugvajska runda) 20 162 zemlje 22 zemlje (uključujući Vatikan) oko 97% svjetske trgovine 639 (2013.) 197 mil. Sfrs za 2013. Roberto Azevedo

18

WTO (s.a.). Understanding the WTO: Basics (The GATT years: from Havana to Marakesh). Dostupno na https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/fact4_e.htm 19 http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_maps_e.htm 20 U 2015. godini primljene su dvije nove članice: 26. aprila 2015. Sejšeli, 30. novembra 2015. Kazahstan.

54

Cilj WTO: Razvijanje cjelovitog, funkcionalnog i trajnog multilateralnog trgovinskog sistema usmjerenog na smanjivanje carina i drugih trgovinskih barijera i eliminisanje diskriminacije u međunarodnoj trgovini. Osnovni principi WTO:  nediskriminacija;  klauzula najpovlaštenije nacije;  klauzula nacionalnog tretmana;  eliminacija necarinskih barijera;  snižavanje i konsolidacija carinskih tarifa;  poseban tretman zemalja u razvoju; Klauzula najpovlaštenije nacije (MFN clause – Most favoured nation): Ukoliko jedna članica WTO odobri drugoj članici bilo kakve povlastice u pogledu plaćanja ili obračunavanja dažbina pri uvozu ili izvozu, dužna je da isti tretman obezbijedi svim drugim članicama.  klauzula sa najjačim pravnim dejstvom;  princip nediskriminacije i multilateralizma; Klauzula nacionalnog tretmana (u GATT-u): Strana roba koja je ocarinjena ne može biti u pogledu poreza i drugih taksi stavljena u nepovoljniji položaj od istovrsne domaće robe. Klauzula se primjenjuje za robu, usluge, prava intelektualne svojine i investitore. Carinska i necarinska zaštita:  carinska tarifa je jedini dozvoljeni instrument zaštite;  pregovori o snižavanju carina i njihovom vezivanju na određenom nivou;  smanjivanje, eliminacija ili tarifikacija kvantitativnih restrikcija i drugih necarinskih barijera kao što su diskriminatorni porezi, visoke uvozne takse, arbitrarna carinska osnovica, diskriminatorna državna trgovina, izvozne subvencije itd.; Poseban tretman zemalja u razvoju:  ne zahtijeva se reciprocitet u snižavanju trgovinskih barijera;  mogućnost korištenja kvantitativnih restrikcija u svrhu privrednog razvoja;  fleksibilnost u određivanju carinskih stopa;  tehnička pomoć; Aktivnosti WTO:  administriranje WTO sporazumima;  forum za trgovinske pregovore;  rješavanje trgovinskih sporova;  monitoring nacionalnih trgovinskih politika;  tehnička pomoć zemljama u razvoju;  saradnja sa drugim međunarodnim organizacijama;

55

Razlike između GATT i WTO:  GATT je (pravno gledano) nastao kao sporazum privremenog karaktera, dok WTO podrazumijeva stalne obaveze članica;  GATT je sporazum, dok je WTO organizacija sa stalnim organima;  GATT obuhvata pravila za međunarodnu trgovinu robom, dok WTO reguliše međunarodnu trgovinu robom, uslugama i pravima intelektualne svojine;  u okviru GATT-a postojali su plurilateralni sporazumi (za poljoprivredne i tekstilne proizvode), dok su sporazumi u okviru WTO multilateralni i obavezujući za sve članice; Slika 29: Organizaciona struktura WTO

MINISTARSKA KONFERENCIJA

GENERALNO VIJEĆE

Vijeće za trgovinu robom

Vijeće za trgovinu uslugama

Vijeće za trgovinu pravima Intelektualne svojine

Komitet za trgovinske pregovore (Doha)

Različiti komiteti i radne grupe

Izvor: Priredio autor na osnovu informacija sa www.wto.org

4.3. Prednosti i nedostaci WTO sistema U WTO smatraju da je trgovinski sistem, zahvaljujući postojanju ove institucije:  bez deskriminacije,  predvidiv,  stabilan,  liberalan,  fleksibilan (prema manje razvijenim zemljama).

Kakva je uloga WTO u svjetskoj privredi? Koje su prednosti, a koji nedostaci djelovanja WTO u svjetskoj privredi?

56

10 osnovnih prednosti WTO sistema:21  doprinos održanju mira,  rješavanje sporova,  “vladavina prava”,  slobodnija trgovina smanjuje životne troškove,  veći izbor proizvoda i veći kvalitet,  trgovina povećava dohotke,  trgovina podstiče ekonomski rast,  osnovni principi povećavaju efikasnost,  vlade se štite od lobiranja,  podrška vladama u liberalizaciji eksternog sektora. 10 najčešćih prigovora WTO sistemu:22  diktira politike,  zalaže se za slobodnu trgovinu po svaku cijenu,  stavlja komercijalne interese ispred razvoja, ispred zaštite okoliša i ispred zdravlja i sigurnosti,  smanjuje broj radnih mjesta i povećava siromaštvo,  daje malo “vlasti” malim zemljama,  primorava slabije zemlje da se učlane,  sredstvo moćnih lobija,  nedemokratska organizacija.

21

World Trade Organization (2003.). Ten Benefits of the WTO Trading System. Geneva: WTO https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/10benefits_e.htm (Preveo autor) 22 World Trade Organization (2003.). Ten Common Misunderstandings about the WTO. Geneva: WTO (nije više dostupno on-line) (Preveo autor)

57

Provjerite svoje znanje o Svjetskoj trgovinskoj organizaciji! 1. Definišite Svjetsku trgovinsku organizaciju (WTO). 2. Navedite glavne principe WTO. 3. U čemu je razlika između GATT-a i WTO? a) GATT je bio međunarodna organizacija, a WTO privremeni sporazum. b) Za razliku od GATT-a, WTO dozvoljava kvantitativne restrikcije na trgovinu tekstilom i odjećom. c) Za razliku od WTO, GATT ne uključuje pravila o međunarodnoj trgovini uslugama. d) WTO ne uključuje mehanizam za rješavanje sporova. 4. Klauzula nacionalnog tretmana u GATT-u podrazumijevala je da se ne mogu uvoditi veći porezi/takse na uvoznu robu, nakon što je ocarinjena, nego na istovrsnu domaću robu. a) tačno b) netačno 5. Kako glasi klauzula najpovlaštenije nacije (MFN klauzula)? 6. Navedite aktivnosti Svjetske trgovinske organizacije. 7. Tretman po kojem se svaka carinska povlastica dogovorena između dvije članice WTO mora primijeniti na sve članice, naziva se: a) klauzula najpovlaštenije nacije b) klauzula nacionalnog tretmana c) klauzula nacionalnog konsenzusa d) klauzula o tarifikaciji 8. Navedite najvažnije sporazume u okviru WTO sistema (puni naziv na našem jeziku). 9. Prije formiranja Svjetske trgovinske organizacije 1995. godine pravila za međunarodnu trgovinu robom nisu obuhvatala necarinske barijere. a) tačno b) netačno 10. Objasnite razlike između GATT-a i WTO.

58

III PLATNI BILANS 1. Sistem nacionalnih računa Uvod  Teorija međunarodne trgovine je u većem dijelu tzv. barter teorija – roba se razmjenjuje direktno za drugu robu na osnovu njihovih relativnih cijena. U praksi koristimo novac da bismo izrazili cijene.  Izučavajući teoriju međunarodne trgovine zapravo se bavimo “realnom” stranom ekonomije, za razliku od njene monetarne strane.  Međunarodne finansije bave se monetarnim aspektima međunarodne ekonomije. Sistemi nacionalnih računa 

Ekonomisti koriste dva povezana sistema računa kako bi utvrdili nivo proizvodnje i međunarodne transakcije jedne zemlje:  sistem nacionalnih računa,  sistem računa platnog bilansa.

Račun nacionalnog dohotka registruje sve oblike potrošnje koji doprinose stvaranju output-a i dohotka neke zemlje. Računi platnog bilansa pokazuju promjene u zaduženosti zemlje i međunarodnoj konkurentnosti, povezanost između međunarodnih transakcija i nacionalne monetarne ponude itd. Nacionalni računi mjere:  proizvodnju,  troškove,  nacionalni dohodak. Osnovne makroekonomske kategorije: bruto nacionalni proizvod (GNP – gross national product), bruto domaći proizvod (GDP – gross domestic product), nacionalni dohodak (NI – national income), raspoloživi dohodak (DI – disposal income).  Bruto nacionalni proizvod (GNP) je vrijednost svih finalnih proizvoda i usluga proizvedenih faktorima proizvodnje (rad, kapital i prirodni resursi) jedne zemlje u datom vremenskom periodu.  Kako bi se izbjeglo dvostruko računanje, samo finalni proizvodi a ne i intermedijarni proizvodi uključeni su u GNP (npr. cijena knjige, ali ne i cijena tinte korištene za štampanje knjige).  GNP je osnovna mjera output-a u makroekonomskoj analizi i često se koristi kao jedna od mjera nacionalnog dohotka, s tim da je potrebno izvršiti korekciju njegove vrijednosti: NI = GNP – amortizacija – indirektni porezi

 

Nacionalni dohodak (NI) je dohodak koji su zaradili nacionalni faktori proizvodnje odnosno njihovi vlasnici. Bruto domaći proizvod (GDP) mjeri finalnu vrijednost svih proizvoda i usluga koji su proizvedeni unutar jedne zemlje (bilo nacionalnim bilo stranim faktorima proizvodnje) u datom vremenskom periodu. GDP = GNP – plaćanje iz inostranstva za faktore + plaćanje faktorima stranih zemalja

59

Slučaj zatvorene ekonomije: Jednačina opšte ravnoteže: Nacionalni dohodak je jednak vrijednosti proizvodnje. Y=C+I+G C – lična potrošnja; I – privatne investicije; G – državna potrošnja;

Slučaj otvorene ekonomije: Jednačina opšte ravnoteže: Y = C + I + G + (EX – IM) CA = EX - IM Y = C + I + G + CA Četiri oblika potrošnje: 1. lična potrošnja rezidenata (C); 2. privatne investicije: potrošnja preduzeća na postrojenja i opremu (I); 3. državna potrošnja: potrošnja vlade na proizvode i usluge, bez transfera (G); 4. bilans tekućeg računa: neto izvoz tj. neto potrošnja stranaca na domaće proizvode i usluge (CA = EX – M); A=C+I+G Y = A + CA I=Y–C–G S=Y–C–G S=I–C–G S = I + CA

CA = Y – A

CA = S – I

Tekući račun platnog bilansa je u ravnoteži (jednak 0), kada je izvoz jednak uvozu, proizvodnja jednaka potrošnji i štednja jednaka investicijama: CA = EX – IM CA = Y – A CA = S – I

60

Slika 30: Sistem nacionalnih računa Lična potrošnja

Amortizacija

Investicije

Indirektni porezi

Direktni porezi

GNP Neto štednja preduzeća Državna potrošnja

Transferi

NI DI

Neto izvoz

Izvor: Priredio autor prema: Samuelson, Paul (1992.). Ekonomija. XIV izdanje. Prevod. Zagreb: MATE

2. Platni bilans 2.1. Definicija platnog bilansa     

smatra se da je izraz “platni bilans” (eng. Balance of payments) prvi upotrebio jedan britanski ekonomista u 19. Vijeku; upitna adekvatnost termina; merkantilistička koncepcija platnog bilansa – izjednačavanje sa trgovinskim bilansom; klasična koncepcija platnog bilansa – nastala u liberalizmu; uži koncept koji pod platnim bilansom podrazumijeva bilans efektivnih međunarodnih plaćanja i primanja (devizni bilans); savremena koncepcija platnog bilansa – nastala u monopolističkoj fazi kapitalizma; šire shvatanje platnog bilansa kao bilansa tokova robe, usluga i kapitala bez obzira da li su monetizovani ili ne;

61

Konvencionalna definicija: Platni bilans je sistematizovan pregled svih ekonomskih transakcija između rezidenata23 jedne zemlje i nerezidenata u određenom vremenskom periodu (najčešće u periodu od jedne kalendarske godine, ali može i u kraćem periodu). IMF definicija (Priručnik za platni bilans i međunarodnu investicionu poziciju, IMF, 2009.) “Platni bilans je statistički iskaz koji obuhvata transakcije između rezidenata i nerezidenata za određeni vremenski period. Čine ga račun robe i usluga, račun primarnog dohotka, račun sekundarnog dohotka, kapitalni račun i finansijski račun.” Međunarodne transakcije obuhvataju razmjenu robe, usluga i aktive. Vrste transakcija:  kreditne i debitne transakcije;  tekuće i kapitalne transakcije;  unilateralne (jednostrane) i bilateralne (dvostrane) transakcije;  privatne i zvanične transakcije;  autonomne i kompenzatorne transakcije; Kreditne transakcije dovode do naplata iz inostranstva (od stranaca).  Kreditne transakcije formiraju ponudu deviza.  Kreditne transakcije su:  izvoz robe;  izvoz usluga;  jednostrane transakcije iz inostranstva (pokloni iz inostranstva, pomoć stranih vlada i sl.);  dohoci od investiranja u inostranstvu (kamate, dividende...)  strane investicije (priliv kratkoročnog i dugoročnog kapitala iz inostranstva) Debitne transakcije dovode do plaćanja strancima.  Debitne transakcije formiraju tražnju za devizama.  Debitne transakcije su:  uvoz robe;  uvoz usluga;  jednostrane transakcije u inostranstvo (pokloni stranim rezidentima, pomoć data stranim vladama i sl.);  odlivi po osnovu dohodaka od investiranja iz inostranstva;  investicije rezidenata u inostranstvo (odliv kratkoročnog i dugoročnog kapitala); Platni bilans bilježi promjene međunarodnih obaveza i potraživanja u toku jedne godine, a ne njihovo stanje na početku i na kraju posmatranog perioda. Platni bilans je bilans tokova (odnosi se na vremenski period), dok je bilans međunarodne zaduženosti bilans stanja (odnosi se na određeni momenat). Bilans međunarodne zaduženosti naziva se još i bilans neto imovinske pozicije, a obuhvata sva sredstva i obaveze (aktivu i pasivu) određene zemlje prema inostranstvu. Bilans međunarodne zaduženosti pokazuje međunarodnu investicijsku poziciju zemlje; on pokazuje da li je zemlja neto dužnik ili neto kreditor inostranstva. 23

Pod rezidentima se podrazumijevaju pravna lica – kompanije i institucije, koja imaju svoje sjedište u datoj zemlji (ali isključujući lokalne afilijacije stranih korporacija), te fizička lica koja imaju svoje prebivalište u datoj zemlji, uključujući i ona koja su privremeno u inostranstvu.

62

2.2. Struktura platnog bilansa Slika 31: Glavni računi platnog bilansa

PLATNI BILANS TEKUĆI RAČUN KAPITALNI RAČUN

FINANSIJSKI RAČUN Izvor: Priredio autor

1. TEKUĆI RAČUN:  Bilans robe i usluga (izvoz i uvoz robe i usluga):  Trgovinski bilans  Bilans usluga (transportne usluge, komunikacijske usluge, građevinske usluge, usluge osiguranja i reosiguranja, finansijske usluge i ostale poslovne i vladine usluge)  Dohodak od investiranja, neto (kamate, dividende, reinvestirana dobit od investicije, itd.)  Jednostrani transferi:  Privatni transferi (doznake radnika, transferi osiguranja i reosiguranja...)  Zvanični (državni) transferi (penzije, reparacije, razvojna pomoć, donacije...) 2. KAPITALNI RAČUN:.  Obuhvata transakcije koje proizilaze iz netržišnih aktivnosti i koje se odnose na neproizvedenu, nefinansijsku i eventualno neopredmećenu imovinu.  Transferi u okviru kapitalnog računa sastoje se od transfera vlasništva na stalnim (kapitalnim) sredstvima; transfera fondova povezanih sa nabavkom ili raspolaganjem stalnim sredstvima; oprosta duga od strane kreditora; procjene transfera migranata u nenovčanom obliku (automobili, oprema, kućne potrepštine); procijenjenih iznosa doznaka iz inostranstva u obliku kapitalnih dobara; autorskih prava itd. 3. FINANSIJSKI RAČUN:  Finansijski račun obuhvata transakcije po osnovu promjene vlasništva nad finansijskom aktivom i pasivom između rezidenata i nerezidenata.  Finansijski račun čine tokovi investicija i promjene međunarodnih rezervi.  Uključuje privatne kapitalne transakcije, zvanične kapitalne transakcije i statističke greške i propuste.  Prilivi se registruju kao kreditne (pozitivne) transakcije, dok se odlivi registruju kao debitne (negativne) transakcije.

63

Privatne kapitalne transakcije:  pokazuju prilive i odlive kapitala tj. međunarodno kretanje zajmova i investicija;  vrste:  portfolio investicije (obveznice, bankovni krediti, depoziti...);  direktne investicije (kada rezidenti jedne zemlje steknu kontrolu – vlasništvo od 10% i više – u kompaniji u drugoj zemlji); Službena rezervna sredstva:  sastoje se od finansijskih sredstava koje drži i kojima raspolaže centralna banka;  službena rezervna sredstva uključuju sljedeće:  monetarno zlato;  specijalna prava vučenja (SPV) (eng. special drawing rights – SDR);  rezervnu poziciju kod IMF-a;  konvertibilne valute (gotovina i devizni depoziti);  ako se monetarne rezerve zemlje smanjuju ili ako ona posuđuje od stranih centralnih banaka, zemlja ima deficit; u suprotnom slučaju ima suficit; Statističke greške i propusti:  Ukupne kreditne i debitne transakcije se ne podudaraju kako je očekivano; uvijek postoji neko neslaganje iz različitih razloga:  podaci o transakcijama su iz različitih izvora;  veliki broj transakcija ne bude registrovan; itd.  Najčešći izvor grešaka su kratkoročne kapitalne transakcije. Slika 32: Struktura platnog bilansa TEKUĆI RAČUN:  Trgovinski bilans  Bilans usluga  Dohodak od investicija  Jednostrani transferi KAPITALNI RAČUN FINANSIJSKI RAČUN:  Privatne kapitalne transakcije: Direktne investicije Portfolio investicije  Zvanične kapitalne investicije  Statističke greške i propusti Izvor: Priredio autor

2.3. Koncepti presijecanja platnog bilansa  

vertikalno presijecanje horizontalno presijecanje

Vertikalno presijecanje:  Platni bilans se dijeli na potražnu stranu i dugovnu stranu.  Svaka transakcija ili je kreditna ili debitna transakcija.

64



Princip dvojnog računovodstva: Svaka kreditna transakcija ima svoju uparenu debitnu transakciju, i obrnuto, tako da je ukupni platni bilans uvijek u ravnoteži. saldo CA + saldo KA + saldo FA = 0



Deficit ili suficit se pojavljuju zbog toga što jedan ili više računa platnog bilansa (podbilansa) nisu u ravnoteži.

Horizontalno presijecanje:  koncept tekućeg računa – standardni koncept; Podvučemo crtu ispod tekućeg računa i uporedimo prihode i rashode.  koncept baznog (osnovnog) bilansa – adekvatniji za manje razvijene zemlje i tranzicijske zemlje; bilans tekućeg računa + dugoročni kapital = bazni bilans  koncept bilansa monetarnih rezervi: saldo tekućeg na + saldo kapitalnog računa i dijela finansijskog računa = neto promjena u monetarnim rezervama (bilans službenog poravnanja)

2.4. Platnobilansne neravnoteže Vrste neravnoteže:  kratkoročna neravnoteža:  sezonska, slučajna ili privremena – posljedica djelovanja prirodnih nepogoda, sezonskog faktora i sl. ;  ciklična – posljedica divergentnog toka konjunkturnog ciklusa;  dugoročna neravnoteža – strukturna – rezultat realnih faktora u privredi kao što su visoki troškovi proizvodnje, niska produktivnost rada, nedovoljno razvijena tehnologija, raskorak između štednje i investicija itd.; posebno težak oblik je fundamentalna strukturna neravnoteža;

Sažetak     

dva međusobno povezana sistema makroekonomskih računa: sistem nacionalnih računa i sistem računa platnog bilansa; platni bilans pokazuje promjene u međunarodnoj zaduženosti zemlje i njenoj međunarodnoj konkurentnosti; platni bilans ima tri glavna dijela (računa): tekući račun, kapitalni račun i finansijski račun; u skladu sa principom dvojnog knjigovodstva, ukupni platni bilans je uvijek uravnotežen (iznosi 0), dok pojedini računi mogu biti u neravnoteži; deficit ili suficit pojavljuju se zbog toga što jedan ili više računa platnog bilansa nisu u ravnoteži; svaka transakcija je ili debitna ili kreditna transakcija;

65

2.5. Platni bilans BiH  

Centralna banka BiH odgovorna je za vođenje platnobilansne statistike i izradu platnog bilansa BiH. Platnobilansna statistika vodi se u skladu sa metodologijom Međunarodnog monetarnog fonda. U periodu od 1998–2000. godine platni bilans se sačinjavao za jednu godinu, dok se od 2001. godine sačinjava takođe i kvartalno, izraženo u domaćoj valuti i u američkim dolarima. Tabela 12: Platni bilans Bosne i Hercegovine (2008-2013.)

Godina

Platni bilans (mil KM)

Tekući račun

Roba

Kapitalni i finansijski račun

Usluge Dohodak

Tekući transferi

Neto greške i propusti

Kapitalni Finansijski račun račun

2008.

-3.510,0 -10.664,8

2.385,0

942,9

3.826,9

-3.858,7

383,2

-3.241,9

-115,1

2009.

-1.587,3

-7.786,2

1.902,7

955,2

3.340,8

-763,1

350,2

-1.113,3

123,7

2010.

-1.527,8

-7.629,0

2.159,2

412,5

3.529,3

-586,6

389,2

-975,8

162,7

2011.

-2.511,0

-8.346,1

2.116,1

214,9

3.504,0

-1.783,4

356,5

-2.039,9

114,5

2012.

-2.382,7

-8.445,0

2.187,4

232,2

3.642,6

-1.478,6

335,5

-1.814,1

233,0

2013.

-1.435,4

-7.801,7

2.254,7

512,9

3.598,7

-495.3

337,4

-832,7

265,2

Izvor podataka: CBBiH, http://www.cbbh.ba/index.php?id=34&lang=hr Izvor: Centralna banka BiH

66

Provjerite svoje znanje o platnom bilansu! 1. U čemu je razlika između GNP i GDP? 2. Kako glasi jednačina opšte ravnoteže u uslovima zatvorene ekonomije? a) Y = C + I + G + X b) Y = C + I + G + X – M c) Y = C + I + S d) Y = C + I + G 3. Šta pokazuje platni bilans? 4. Definišite bilans međunarodne zaduženosti. 5. Koje od sljedećih transakcija su debitne transakcije, a koje kreditne transakcije i u kojem dijelu platnog bilansa se registruju? a) izvoz mineralne vode iz BiH u Srbiju; b) ljetovanje turista iz BiH u Dubrovniku; c) investicije kompanija iz Njemačke u BiH. 6. Navedite kreditne transakcije tekućeg računa platnog bilansa. 7. Američka kompanija plaća web usluge britanskoj kompaniji koja sredstva deponuje u filijali američke banke. Kako će se ova transakcija registrovati u platnom bilansu Velike Britanije? a) debitna stavka tekućeg računa i kreditna stavka finansijskog računa b) kreditna stavka tekućeg računa i debitna stavka kapitalnog računa c) kreditna stavka finansijskog računa i debitna stavka finansijskog računa d) kreditna stavka tekućeg računa i debitna stavka finansijskog računa 8. Prodaja dionica bh farmaceutske kompanije američkim farmaceutskim kompanijama registrovala bi se kao kreditna stavka finansijskog računa u okviru platnog bilansa BiH. a) tačno b) netačno 9. Od čega se mogu sastojati monetarne rezerve zemlje koje drži centralna banka? 10. Navedite vrste platnobilansne neravnoteže prema uzroku nastanka.

67

IV DEVIZNI KURS I DEVIZNO TRŽIŠTE 1. Pojam i formiranje deviznog kursa   

Problem platnog bilansa i deviznog kursa nije moguće razmatrati odvojeno, budući da između njih postoji uzajamna zavisnost. Devizni kurs zavisi od stanja platnog bilansa odnosno stanja pojedinih njegovih računa. Politika deviznog kursa utiče na politiku platnog bilansa, jer promjene deviznog kursa dovode do promjena na pojedinim računima platnog bilansa tj. do promjena stanja platnog bilansa.

1.1. Definisanje i notiranje deviznog kursa Definicija: Devizni kurs (ER, r – exchange rate) predstavlja cijenu jedne valute izraženu u drugoj valuti. Devizni kurs predstavlja cijenu jedinice strane valute izraženu u domaćoj valuti. Devizni kurs pokazuje koliko jedinica domaće valute treba izdvojiti za jedinicu strane valute. Notiranje:  direktno (normalno, cjenovno) notiranje: 1 EUR = 2 BAM(KM)* ER = 2 BAM/EUR *1 EUR = 1,95583 BAM Kurs pokazuje koliko KM vrijedi 1 euro; pokazuje broj jedinica domaće valute potreban da se kupi jedinica strane valute. 

indirektno (količinsko) notiranje: 1 BAM(KM) = 0,50 EUR* *1 BAM = 0,51129 EUR Kurs pokazuje koliko eura vrijedi 1 KM; pokazuje broj jedinica strane valute potreban da se kupi jedinica domaće valute. Kurs po indirektnoj notaciji je recipročna vrijednost kursa po direktnoj notaciji: ER’ = 1 / ER = 1 / (2 BAM/EUR) = 0,50 EUR/BAM

Na domaćem deviznom tržištu:  strana valuta je roba i ima svoju cijenu tj. devizni kurs;  domaća valuta nije roba, već mjerilo cijena – sredstvo u kojem se izražavaju cijene svih drugih roba; 1,95583 BAM/EUR – iznos domaće valute potreban za kupovinu jedinice strane valute;  valuta koja predstavlja robu (valuta kojom se trguje) naziva se osnovna ili referentna valuta;  valuta u kojoj se iskazuje cijena referentne valute naziva se valuta notiranja; ER(X/Y) ER(valuta notiranja/referentna valuta) ER(domaća valuta/strana valuta) (cijena jedinice valute Y iskazana je u određenom broju jedinica valute X; dakle, valuta Y je roba kojom se trguje, a cijena te robe je iskazana u valuti X)  u kontinentalnoj Evropi:  direktno notiranje – evropska konvencija;  indirektno notiranje – britanska konvencija; 68

Ukršteni devizni kurs (cross exchange rate): Odnos između bilo koje dvije valute može se izvesti iz kurseva te dvije valute izraženih u trećoj valuti. Primjer: 1 USD = 1,450912 BAM 1 EUR = 1,955830 BAM

1,450912 BAM/USD 1,955830 BAM/EUR

Traži se odnos dolara i eura izražen kao USD/EUR – koliko dolara (valuta notiranja) za jedan euro (referentna valuta)? vrijednost eura u BAM / vrijednost dolara u BAM (iznos referentne valute u BAM / iznos valute notiranja u BAM) 1,955830 BAM/EUR / 1,450912 BAM/USD 1,955830 / 1,450912 x BAM/EUR x USD/BAM = 1,3480 USD/EUR

Funkcije deviznog kursa:  Devizni kurs ima ključnu ulogu u međunarodnoj trgovini, jer omogućava upoređivanje cijena robe i usluga proizvedenih u različitim zemljama i konverziju vrijednosti.  Devizni kurs je značajan faktor investicionog odlučivanja.  Devizni kurs služi kao instrument za prilagođavanje privrede.

1.2. Formiranje deviznog kursa Devizni kurs se formira na deviznom tržištu pod uticajem ponude i potražnje za devizama i efektivnim stranim valutama.24 Ravnotežni devizni kurs – kurs pri kojem su ponuda i potražnja deviza jednake i koji “čisti” tržište. Ponuda deviza:  ponuda deviza dolazi od aktivnih (kreditnih) stavki platnog bilansa tj. plaćanja inostranstva prema zemlji:  izvoz robe,  izvoz usluga,  jednostrani transferi iz inostranstva,  prihodi od investiranja,  priliv kapitala;  kriva ponude deviza ima pozitivan nagib (rastuća je), jer sa rastom deviznog kursa raste ponuda deviza; Potražnja za devizama:  potražnja za devizama dolazi od pasivnih (debitnih) stavki platnog bilansa tj. obaveza zemlje da izvrši određena plaćanja prema inostranstvu:  uvoz robe,  uvoz usluga,  jednostrani transferi u inostranstvo,  plaćanja inostranstvu po osnovu prihoda od investiranja,  odliv kapitala; 24

Efektivni strani novac – papirne novčanice i kovani novac koji su zakonsko sredstvo plaćanja u stranoj zemlji; devize – novčana potraživanja od inostranstva (različiti novčani instrumenti kao čekovi, mjenice i dr. koji glase na stranu valutu);

69



kriva potražnje za devizama ima negativan nagib (opadajuća je), jer varira obrnuto sa deviznim kursom; Slika 33: Formiranje deviznog kursa


   

realan (ravnotežan) devizni kurs – podstiče racionalnu alokaciju nacionalnih resursa i pokazuje nivo konkurentnosti privrede; nerealan devizni kurs – vodi neekonomskoj alokaciji nacionalnih resursa i neekonomskoj raspodjeli nacionalnog dohotka; precijenjena valuta – „pojeftinjuje“ uvoz, podstiče uvoz i pretjeranu potrošnju i omogućava nacionalnoj privredi da živi iznad svojih mogućnosti, sve dotle dok se takav kurs može održavati; djeluje inflatorno; potcijenjena valuta – “pojeftinjuje” domaću robu za strance i podstiče izvoz i alokaciju resursa u izvozne industrije; negativno – dovodi do prelijevanja nacionalnog dohotka u inostranstvo;

Dvije komponente valute u sistemu fiksnih kurseva:  valutni paritet  kupovna snaga Valutni paritet – odnos valute prema konvencionalno izabranom zajedničkom imenitelju (nekada je to bilo zlato, danas često dolar, euro ili dr.); to je vrijednost valute koju zemlja deklariše prema inostranstvu tj. vanjska vrijednost valute. Kupovna snaga valute (robni paritet) – vrijednost valute izražena u količini robe koja se može kupiti za jedinicu date valute; to je stvarna odnosno unutrašnja vrijednost valute. U sistemu promjenljivih kurseva vanjska vrijednost i unutrašnja vrijednost valute su jednake, a kurs je uvijek realan.

70

1.3. Kretanje deviznog kursa Termini depresijacija i devalvacija odnosno apresijacija i revalvacija se često koriste kao sinonimi, ali zapravo to nisu.  depresijacija i devalvacija – slabljenje valute;  apresijacija i revalvacija – jačanje valute; Depresijacija i apresijacija su termini koji se vežu za sistem fluktuirajućih kurseva, dok se termini devalvacija i revalvacija vežu za sistem fiksnih deviznih kurseva. Depresijacija i apresijacija dešavaju se automatski pod uticajem ponude i potražnje deviza; devalvacija i revalvacija su jednokratni akti nosilaca ekonomske politike u sistemu fiksnih kurseva. Depresijacija i apresijacija su određena stanja u koje je dospjela valuta, dok su devalvacija i revalvacija službena potvrda tog stanja.  depresijacija – stvarno smanjenje vrijednosti valute; smanjenje unutrašnje vrijednosti valute tj. njene kupovne snage;  apresijacija – stvarno povećanje vrijednosti valute; povećanje unutrašnje vrijednosti valute tj. njene kupovne snage;  devalvacija – formalno smanjenje vrijednosti valute; smanjenje vanjske vrijednosti valute tj. njenog valutnog pariteta, formalnopravnim aktom monetarne vlasti;  revalvacija – formalno povećanje vrijednosti valute; povećanje vanjske vrijednosti valute tj. njenog valutnog pariteta, formalnopravnim aktom monetarne vlasti;  

ako devizni kurs raste, potrebno je više jedinica domaće valute za jedinicu strane valute; strana valuta jača – apresira, a domaća valuta slabi tj. depresira; ako devizni kurs pada, potrebno je manje jedinica domaće valute za jedinicu strane valute; strana valuta slabi – depresira, a domaća valuta jača tj. apresira; Tabela 13: Kretanje deviznog kursa (ER) Notiranje

Promjena deviznog kursa

Apresijacija/ Revalvacija

Depresijacija/ Devalvacija

Direktno notiranje

ER ↑

strana valuta

domaća valuta

ER ↓

domaća valuta

strana valuta

1/ER ↑

domaća valuta

strana valuta

1/ER ↓

strana valuta

domaća valuta

Indirektno notiranje




depresijacija/devalvacija → slabljenje domaće valute tj. rast deviznog kursa: → pojeftinjenje domaće robe za strance → rast izvoza → poskupljenje strane robe za rezidente → pad uvoza



apresijacija/revalvacija → jačanje domaće valute tj. pad deviznog kursa: → poskupljenje domaće robe za strance → pad izvoza → pojeftinjenje strane robe za rezidente → rast uvoza

71

Sažetak     

Postoji međusobna zavisnost između platnog bilansa i deviznog kursa. Devizni kurs je cijena jedne valute (referentna valuta) izražena u jedinicama druge valute (valuta notiranja). Devizni kurs se može izraziti direktno i indirektno. Devizni kurs se formira na deviznom tržištu u zavisnosti od kretanja ponude i tražnje za devizama. Depresijacija/devalvacija znači smanjenje vrijednosti valute, a apresijacija/revalvacija znači povećanje vrijednosti valute.

Provjerite svoje znanje o deviznom kursu! 1. Koje su funkcije deviznog kursa? 2. Koje stavke/transakcije u platnom bilansu formiraju ponudu deviza? 3. Pretpostavimo da dolar (USD) košta 0,7608 eura (EUR), a švajcarski franak (CHF) 0,82627 eura. Koliko dolara košta jedan švajcarski franak? Primijenite pravilo ukrštenih deviznih kurseva. 4. Ako je kurs funte po direktnoj notaciji ER = 2 $/£, kako na istom deviznom tržištu glasi kurs po indirektnoj notaciji? 5. Kupovna snaga valute varira inverzno sa kretanjem opšteg nivoa cijena. a) tačno b) netačno 6. Kakva kretanja se mogu očekivati u izvozu i uvozu u situaciji precijenjene valute? 7. Ako euro depresira u odnosu na američki dolar, šta će se desiti? a) Američka roba će biti jeftinija za Evropljane. b) Izvoz iz euro zone u Ameriku će se smanjiti. c) Roba porijeklom iz euro zone će biti skuplja za Amerikance. d) Evropljani će morati davati više eura za jedan dolar. 8. Apresijacija valute neke zemlje pojeftinjuje izvoz iz te zemlje i poskupljuje njen uvoz odnosno smanjuje relativnu cijenu njenog izvoza i povećava relativnu cijenu njenog uvoza. a) tačno b) netačno 9. Definišite devalvaciju valute. 10. Šta će se desiti ako devizni kurs raste? a) Izvoz domaće zemlje će se povećati. b) Uvoz u domaću zemlju će se povećati. c) I izvoz i uvoz domaće zemlje će se povećati. d) Nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan.

72

2. Devizno tržište   



Vrste finansijskih tržišta: novčano tržište i tržište kapitala. Devizno tržište razvilo se u okviru novčanog tržišta kao internacionalno tržište novca. Razlozi za nastanak deviznog tržišta:  potreba odvijanja međunarodnog platnog prometa kao posljedice međunarodne trgovine i međunarodnog kretanja kapitala;  podvojenost valutnih sistema – nepostojanje jedinstvenog međunarodnog sredstva plaćanja; Postojanje različitih nacionalnih monetarnih sistema posljedica je potrebe da se vodi autonomna monetarna politika koja bi vodila ostvarenju postavljenih ekonomskih ciljeva.

Kada se govori o finansijskom tržištu prije svega se misli na tržište hartija od vrijednosti. Najveće tržište hartija od vrijednosti, sa dnevnim prometom od oko 74 mlrd USD, danas je New York Stock Exchange (NYSE). O NYSE se čuje se nešto gotovo svaki dan. NYSE zvuči zaista veliko... Kada bismo NYSE htjeli predstaviti slikovito, predstavili bismo ga kao čudovište25: Slika 34: „Big Green Stocks Monster“

Izvor: http://www.babypips.com/school/what-is-forex.html

Ali ako bismo poredili NYSE sa deviznim tržištem, to bi izgledalo ovako: Slika 35: „Super Big Green Forex Monster and Big Green Stocks Monster“

Izvor: http://www.babypips.com/school/what-is-forex.html 25

Izvor: http://www.babypips.com/school/what-is-forex.html

73

Devizno tržište je najveće finansijsko tržište u svijetu – obim trgovine devizama danas se kreće oko 4 biliona USD dnevno26.

2.1. Pojam, vrste i funkcije deviznog tržišta Definicija:  Devizno tržište je institucija tržišne privrede u okviru koje se u organizovanim i definisanim uslovima odvija promet deviza.  FOREX (FX) - FOReign EXchange market.  Devizno tržište čine tri toka deviznih sredstava (dva toka unutar nacionalne privrede i jedan tok izvan)27:  vertikalni tok (banke – klijenti);  horizontalni tok (banke – banke; domaći međubankarski tok);  tok sa inostranstvom; Slika 36: Tokovi deviznih sredstava Vertikalni tok:

Horizontalni tok:

IZVOZNIK BANKA 1

BANKA 2

BANKA 3

BANKA UVOZNIK Izvor: Priredio autor prema: Stojanov, Dragoljub (2002). Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. Sarajevo: Ekonomski fakultet

Karakteristike:  međubankarsko ili over-the-counter (OTC) tržište;  najveće finansijsko tržište u svijetu;  najlikvidnije tržište;  gotovo savršeno konkurentno (izuzimajući intervencije centralnih banaka);  intertemporalno – u funkciji je 24 sata na dan;  interlokalno – geografski disperzirano;  decentralizovano;  elektronsko; Uslov za postojanje slobodnog deviznog tržišta: eksterna konvertibilnost valute.  Valutna konvertibilnost:  tradicionalni (klasični) koncept – mogućnost zamjene valute za zlato (direktno ili indirektno);  savremeni koncept – mogućnost zamjene valute za valutu;

26 27

IFX Market , dostupno na: http://www.ifxmarkets.com/eng/whatsforex.html Stojanov, Dragoljub (2000.) Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu

74



Tipovi valutne konvertibilnosti prema držaocu:  eksterna konvertibilnost (konvertibilnost za nerezidente) – pravo nerezidenata da potraživanja stečena u domaćoj valuti konvertuju na domaćem ili inostranom deviznom tržištu;  interna konvertibilnost – mogućnost rezidenata da svoja potraživanja stečena u domaćoj valuti konvertuju u bilo koju drugu valutu na domaćem deviznom tržištu;

Uslovi za postojanje eksterne valutne konvertibilnosti:  interna ravnoteža (unutrašnja stabilnost);  eksterna ravnoteža;  paritet domaćih i stranih cijena;  liberalizovan robni promet sa inostranstvom;  liberalizovan platni promet sa inostranstvom;  dobro organizovan i kadrovski osposobljen bankarski aparat; Funkcije deviznog tržišta:  Osnovna funkcija deviznog tržišta je da omogući odvijanje međunarodne trgovine i investiranja putem konverzije valuta.  Ostale funkcije:  omogućava formiranje realnog deviznog kursa;  omogućava veću samostalnost i efikasnost poslovanja kompanija;  ukazuje na platnobilansnu situaciju i na taj način pomaže državnim organima da vode adekvatnu monetarnu i platnobilansnu politiku;  predstavlja vezu preko koje se odvija međunarodno kretanje kapitala;  omogućava osiguranje od kursnog rizika; Subjekti deviznog tržišta:  poslovne banke – dominantan subjekat deviznog tržišta;  kompanije – devizne transakcije u cilju prodaje/kupovine robe, usluga i sredstava;  brokeri i dileri;  nebankarske finansijske institucije (penzioni fondovi, osiguravajuće kompanije, investicioni fondovi i dr.);  centralna banka:  obavlja transakcije službenim međunarodnim rezervama;  osnovni zadatak – intervencija iz monetarnih rezervi u cilju stabilizovanja kursa (kada devizni kurs neke valute dostigne gornju ili donju intervencionu tačku); Vrste deviznog tržišta:  promptno devizno tržište (spot market);  terminsko devizno tržište (forward market); terminski ugovori – ugovori čija realizacija dospijeva po proteku dva radna dana nakon zaključenja; obaveza kupca da kupi ili proda određeni iznos deviza na budući termin;

75

2.2. Poslovi i instrumenti na deviznom tržištu Poslovanje na deviznom tržištu:  poslovanje za klijente – cilj je izvršenje naloga klijenta;  poslovanje za vlastiti račun – cilj je sopstvena finansijska dobit;   

 

 

prodajni kurs – ask rate – viši kurs; kupovni kurs – bid rate – niži kurs; srednji kurs – midpoint rate – prosjek između prodajnog i kupovnog kursa; razlika – bid/ask spread – provizija posrednika za preuzimanje rizika u trgovini; [(prodajni kurs – kupovni kurs)/kupovni kurs] x 100 na veličinu provizije utiče obim trgovanja ili aktivnost tržišta (obrnuto proporcionalno), varijabilnost deviznih kurseva (proporcionalno) i percipirani ekonomski/politički rizik (proporcionalno – što je nesigurnost zbog rizika političke nestabilnosti, veće inflacije, promjene ekonomskih uslova veća, veća je provizija); Hedging – korištenje fjučers ugovora ili opcija u cilju minimiziranja deviznokursnog rizika u međunarodnim transakcijama, posebno investicijama. Poslovi pokrivanja (covering) – poslovanje vanjskotrgovinskih kompanija na terminskom deviznom tržištu u cilju osiguranja od rizika kursnih promjena; osigurava se poznata i kvantifikovana vrijednost; Arbitražni poslovi (arbitrage):  arbitraža za izravnanje;  diferencijalna arbitraža; Špekulativni poslovi;

Arbitražni poslovi:  devizna arbitraža – zasniva se na postojanju razlika u deviznim kursevima na različitim deviznim tržištima; vodi globalnom ujednačavanju deviznih kurseva;  kamatna arbitraža – zasniva se na postojanju razlika u kamatnim stopama između zemalja;  arbitražni poslovi – poslovi istovremene kupovine i prodaje deviza na različitim deviznim tržištima;  vrste arbitražnih poslova:  arbitraža za izravnjanje – istovremena kupoprodaja deviza na različitim deviznim tržištima u cilju zadovoljenja potreba klijenata banke po najpovoljnijem deviznom kursu;  diferencijalna arbitraža – istovremena kupoprodaja iste devize na različitim deviznim tržištima u cilju ostvarivanja dobiti na razlici deviznih kurseva;  trostruka ili triangularna arbitraža – posao koji se zasniva na transakcijama sa tri valute u tri finansijska centra, pri čemu se proces završava sa polaznom valutom; cilj je zarada na razlici kurseva; Špekulativni poslovi:  špekulativni poslovi – zasnivaju se na budućim/očekivanim razlikama u deviznim kursevima;  kupovina ili prodaja deviza u očekivanju promjene njihove vrijednosti u budućnosti;  špekulativna transakcija može biti stabilizirajuća ili destabilizirajuća; 76

 stabilizirajuća špekulacija – ako se očekuje promjena postojećeg trenda u kretanju deviznih kurseva, kupoprodaje špekulanata doprinose smirivanju cijena/kurseva odnosno stabilizaciji na deviznom tržištu;  destabilizirajuća špekulacija – ako se očekuje nastavak postojećeg trenda u kretanju deviznih kurseva, špekulanti svojim transakcijama ubrzavaju rast ili pad vrijednosti date valute; Valutne opcije (options):  pravo (ali ne i obaveza) držaoca da kupi ili proda fiksni iznos neke devize po unaprijed dogovorenom kursu na datum dospijeća (evropska opcija) ili u bilo koje vrijeme prije dogovorenog datuma dospijeća (američka opcija);  opcije se mogu kupovati ili prodavati na tržištu;  kupovne opcije zovu se call options, a prodajne opcije put options;  često se koriste u cilju smanjenja deviznokursnog rizika; Valutne zamjene (swop):  jedinstvena transakcija koja predstavlja kombinaciju promptne (spot) prodaje sa terminskom kupovinom iste devize, i obrnuto, ili se može raditi o dvije terminske transakcije u okviru iste poslovne transakcije;  istovremena kupovina i prodaja deviza koju banka obavlja za istog klijenta, samo sa različitim rokovima dospjelosti;  prvenstveno se koriste radi pokrića od kursnog rizika; Ročnice (futures):  terminski ugovor za standardizovan iznos devize i izabrani datum, koji se realizuje na deviznim berzama; kupovinom fjučers ugovora stiče se obaveza da se kupi ili proda određen iznos deviza određenog dana u budućnosti, po unaprijed poznatoj cijeni;  na ovaj način se može trgovati malim brojem izabranih valuta i samo na nekoliko velikih deviznih tržišta u svijetu;  za razliku od terminskog ugovora, fjučers ugovor se može kupovati i prodavati na tržištima, ali samo je imalac obavezan da ispuni ugovor; Sažetak       

Devizno tržište je finansijsko tržište na kojem se vrši promet deviza (efektivnih stranih valuta, deviznih instrumenata...). Razlog za postojanje deviznog tržišta je u postojanju različitih nacionalnih valutnih sistema. Osnovna funkcija je konverzija valuta za potrebe obavljanja međunarodne trgovine i međunarodnog investiranja. Osnovni uslov za funkcionisanje: eksterna konvertibilnost valute. Subjekti: poslovne banke, brokeri, dileri, kompanije (TNC), centralna banka. Vrste: promptno i terminsko tržište. Poslovi i instrumenti na deviznom tržištu: arbitražni poslovi, špekulativni poslovi, poslovi pokrivanja; opcije, ročnice, devizne zamjene, i dr.

77

Provjerite svoje znanje o deviznom tržištu! 1. Zašto mora postojati devizno tržište? 2. Navedite karakteristike deviznog tržišta. 3. Koje su funkcije deviznog tržišta? 4. Pravo nerezidenata da potraživanja stečena u domaćoj valuti konvertuju na domaćem ili inostranom deviznom tržištu naziva se interna konvertibilnost valute. a) tačno b) netačno 5. Uslov za postojanje slobodnog deviznog tržišta je: a) valutni paritet b) devizni kurs c) valutna konvertibilnost d) centralna banka 6. Navedite glavne subjekte na deviznom tržištu. 7. U čemu se sastoji arbitraža za izravnanje? 8. Šta od navedenog predstavlja motiv za arbitražu na deviznom tržištu? a) razlika između iznosa valute kojim se trguje u call opciji i put opciji b) razlika između prodajnog i kupovnog deviznog kursa na istom deviznom tržištu c) razlika između cijene iste valute na različitim deviznim tržištima d) razlika između promptnog i terminskog kursa 9. Definišite deviznu zamjenu (swap). 10. Istovremena kupovina i prodaja deviza koju banka obavlja za istog klijenta, sa različitim rokovima dospjelosti, naziva se: a) valutna opcija b) devizna zamjena c) diferencijalna arbitraža d) špekulacija

78

3. Sistemi deviznih kurseva Definicija:  Sistem deviznih kurseva obuhvata pravila po kojima se određuje vrijednost valute jedne zemlje prema vrijednosti drugih valuta.  Sistemi deviznih kurseva: osnovni i kombinovani.  Razlika između de jure klasifikacije režima deviznog kursa (zvanična klasifikacija) i de facto stanja u pogledu primjene režima. Klasifikacija sistema deviznih kurseva prema IMF-u* (2009.)28:  konvencionalno fiksni devizni kursevi (conventional fixed /pegged exchange rates);  valutni odbor (currency board arrangement);  dolarizacija/eurizacija (dollarization);  fiksni kursevi sa pokretnim koridorom (crawling band);  fiksni kursevi sa monitoring koridorom (monitoring band);  klizajući devizni kursevi (crawling pegged);  rukovođeno fleksibilni (upravljano plivajući) devizni kursevi (adjustable pegged/managed flexible exchange rates);  nezavisno fluktuirajući (fleksibilni, plivajući) devizni kursevi (flexible/floating exchange rates); _______________________ * U periodu 1944-1973. postojali su prilagodljivo fiksni devizni kursevi (eng. adjustable pegged exchange rate).

Tabela 14: Dominantni sistemi deviznih kurseva kroz istoriju Dominantni sistem deviznih kurseva

Period

Fiksni kursevi zlatnog standarda

1880 - 1914.

Fluktuirajući kursevi

1919 - 1925.

Zlatno-devizni standard

1926 - 1931.

Kontrolisano fleksibilni kursevi

1932 - 1939.

Bretonvudski fiksni kursevi

1946 - 1973.

Fluktuirajući kursevi (razne varijante)

1973 Izvor: Priredio autor

3.1. Sistem fiksnih deviznih kurseva  

 28

Fiksni devizni kurs – cijena strane valute izražena u domaćoj valuti u jednom fiksnom iznosu. Domaća valuta se veže za “monetarno sidro”:  zlato,  svjetsku valutu, ili  korpu valuta (npr. specijalna prava vučenja – SPV). Danas karakterističan za male nedovoljno razvijene zemlje.

http://www.imf.org/external/np/mfd/er/2004/eng/1204.htm

79

  

 

Oscilacije deviznog kursa oko pariteta su ograničene. Marža dnevnih oscilacija bila je nekada ograničena na ± 1%, a danas obično na ± 2,25%. Dvije osnovne komponente sistema: valutni paritet i kupovna snaga. Modaliteti fiksnog deviznog kursa:  modalitet sa nekonvertibilnošću nacionalne valute;  modalitet sa punom konvertibilnošću nacionalne valute (valutni paritet = kupovna snaga); Precijenjena valuta: valutni paritet > kupovna snaga Precijenjenost valute ispravlja se devalvacijom tj. smanjenjem valutnog pariteta. Potcijenjena valuta: valutni paritet < kupovna snaga Potcijenjenost valute ispravlja se revalvacijom tj. povećanjem valutnog pariteta.

Fiksni devizni kurs je odraz ponude i potražnje deviza, ali su to manipulisane veličine. Stabilizacija deviznog kursa vrši se uticajem na ponudu i potražnju deviza – pasivna ili aktivna intervencija. Kako se devizni kurs održava na fiksnom nivou?  pasivna stabilizacija deviznog kursa – zlatni standard;  aktivna stabilizacija deviznog kursa – Bretonvudski sistem i savremeni monetarni sistem; Pasivna stabilizacija deviznog kursa:  kovnički paritet valuta u zlatu;  fiksna cijena zlata;  interval ograničen “zlatnim tačkama”; “zlatne tačke” = srednji kurs ± troškovi slanja zlata (max ±0,50% oko pariteta)  tačka izvoza zlata  tačka uvoza zlata trg. deficit → potražnja za devizama > ponuda deviza → rast deviznog kursa → tačka izvoza zlata → odliv zlata → stabilizacija deviznog kursa Slika 37: Pasivna stabilizacija funte      

odnos funte i dolara u zlatnom standardu: p£ = $4,866; troškovi slanja zlata od Londona do Njujorka $0,026 po funti; dozvoljene oscilacije deviznog kursa: $4,866 ± 0,026; tačka uvoza zlata za VB: $4,892; tačka izvoza zlata za VB: $4,840; ako cijena funte padne ispod tačke izvoza zlata, za Britance je jeftinije kupiti zlato, zlato konvertovati u dolare i platiti robu uvezenu iz SAD; Napomena: U primjeru je kurs po indirektnoj notaciji.

Izvor: Preveo autor prema http://www2.econ.iastate.edu/classes/econ355/choi/golds.htm

80

Aktivna stabilizacija deviznog kursa:  Režim fiksnog deviznog kursa preovladavao je na međunarodnoj sceni u doba zlatnog i zlatno-deviznog standarda, sve do sloma Bretonvudskog monetarnog sistema (1973.).  Nakon sloma zlatno-deviznog standarda, primat preuzimaju fluktuirajući režimi i režimi koji se odlikuju ograničenom fleksibilnošću.  Današnja praksa fiksnih deviznih kurseva prihvata mogućnost češće izmjene deviznog kursa.

Slika 38: Aktivna stabilizacija deviznog kursa


Ukoliko se kurs želi održati na nivou r1 koji je niži od ravnotežnog kursa re, centralna banka mora prodati devize iz monetarnih rezervi i popuniti jaz između ponude i potražnje deviza. Prednosti i nedostaci:

Tabela 15: Prednosti i nedostaci sistema fiksnih kurseva Prednosti 

sigurnost i predvidljivost (smanjenje deviznokursnog rizika);

Nedostaci   



nacionalnu ekonomsku politiku podređuje potrebi održanja datog deviznog kursa; ne obezbjeđuje uravnoteženje platnog bilansa; generira potrebu za većim monetarnim rezervama; dovodi do prenošenja inflacije iz inostranstva tzv. “uvozna inflacija”;


81

Valutni odbor (currency board):  čvrsto fiksiran devizni kurs prema nekoj stranoj valuti;  potpuno pokriće novčane mase u deviznim rezervama;  centralna banka gubi svoje funkcije – monetarna politika vođena je “autopilotom”;  karakterističan za zemlje u kojima centralna banka nije politički nezavisna i u kojima postoji problem povjerenja u valutu i monetarni sistem; Tabela 16: Selektivna lista zemalja sa valutnim odborom Godina uvođenja valutnog odbora

Domaća valuta

Referentna strana valuta

Hong Kong

1983.

HK dolar

USD

Argentina

1991.

Argentinski dolar

USD

Estonija

1992. 2011. EMU

Est. kruna → EUR

DEM → EUR → EMU od 01.01.2011.

Litvanija

1994. 2011. ERM

Litas

USD → EUR → EMU od 01.01.2015.

Bugarska

1997.

Lev

DEM → EUR

Bosna i Hercegovina

1998.

Konvertibilna marka

DEM → EUR

Zemlja

Izvor: Priredio autor prema: Ćirović, Milutin (2000.). Devizni kursevi. Beograd: Bridge company, str. 65.

Dolarizacija/euroizacija (dollarization/euroization):  sistem u kojem se zemlja odriče sopstvene valute i prihvata stranu valutu kao zvanično sredstvo plaćanja;  zemlja prihvata monetarnu politiku zemlje čiju valutu koristi – manje mogućnosti za vođenje domaće politike i rješavanje lokalnih problema;  dolarizacija se koristi da se smanji rizik za investitore i izbjegnu problemi vezani za domaću inflaciju i devalvacije;

3.2. Sistem fluktuirajućih deviznih kurseva    

Vrijednost deviznog kursa se određuje na deviznom tržištu na nivou koji izjednačava ponudu i potražnju deviza bez intervencije centralnih monetarnih vlasti. Privreda se prilagođava varijacijama kursa nacionalne valute uz održavanje relativno stabilnih cijena i dohotka u zemlji. Devizni kurs je uvijek realan, valuta ne može biti ni precijenjena ni potcijenjena. Ako dođe do promjene u međunarodnoj razmjeni, to će dovesti do promjene deviznog kursa.

deficit (uvoz>izvoz) → potražnja za devizama > ponuda deviza → devizni kurs ↑ (depresijacija domaće valute) → izvoz ↑ i uvoz ↓ → ponuda deviza ↑ → devizni kurs ↓ → ravnoteža PB i realan DK

82

J-kriva Slika 39: J-kriva

Izvor: Kovačević, Radovan (2011.). Međunarodne finansije. Drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu; http://www.ekof.bg.ac.rs/nastava/medjunarodne_fin/2010/predavanja

    

Time lag – dug period od promjene deviznog kursa do uticaja na trgovinski bilans; J-kriva prikazuje promjene trgovinskog bilansa nakon devalvacije/depresijacije valute tokom vremena. Realna devalvacija/depresijacija valute će djelovati povoljno na trgovinski bilans u dovoljno dugom roku. Najprije dolazi do privremenog pogoršanja trgovinskog bilansa, a zatim do njegovog poboljšanja, usljed čega kriva trgovinskog bilansa ima izgled J-krive. Polazna pretpostavka: deficit trgovinskog bilansa.

Tri faze:  period ugovorenih poslova:  obaveza realizacije ugovorenih poslova;  troškovi uvoznika se povećavaju (u domaćoj valuti);  trgovinski bilans se pogoršava;  period proklizavanja deviznog kursa:  moraju se ugraditi promjene kursa u cijene proizvoda;  period prilagođavanja količina:  promjene izvoza i uvoza;  trgovinski bilans se poboljšava; 83

Prednosti i nedostaci: Tabela 17: Prednosti i nedostaci sistema fluktuirajućih kurseva Prednosti

Nedostaci

 omogućuju veću slobodu u vođenju monetarnokreditne politike;  uklanjaju konflikt između domaćih i vanjskih ciljeva makroekonomske politike;  uravnotežuju platni bilans;  devizni kurs je uvijek realan;  smanjuju potrebu za monetarnim rezervama i restrikcijama;  argument izolacije – nepostojanje uvozne inflacije;  eliminišu špekulacije i valutne krize;

 nesigurnost i neizvjesnost – velika odstupanja kurseva u kratkom razdoblju, što destimuliše međunarodnu trgovinu (promjena tačke profitabilnosti izvoza i uvoza) i investicije;  nedovoljna efikasnost u djelovanju na platni bilans – time lag između promjene deviznog kursa i reakcije izvoza i uvoza;


Faktori koji uzrokuju jake varijacije u deviznim kursevima:  porast međunarodnog kretanja kapitala;  neusklađenost makroekonomskih politika;  strukturalne karakteristike deviznih tržišta (očekivanja);

3.3. „Kombinovane“ varijante Sistem klizajućih (puzajućih) deviznih kurseva (crawling peg):  Oscilacije kursa oko pariteta ±2-3%.  U ovom sistemu se dozvoljavaju periodične izmjene valutnog pariteta u skladu sa kretanjem izabranih deviznokursnih indikatora (nivo cijena, monetarne rezerve, izvozne preformanse, stanje tekućeg bilansa).  Kretanje kursa u vidu minidevalvacija.  Karakteristike sistema su:  manje destruktivan za privredu zbog kontinuiranih promjena pariteta;  manje podstiče valutne špekulacije;  smanjuje potrebe privrede za akumulacijom monetarnih rezervi; Sistem deviznih kurseva sa pokretnim koridorom (crawling band):  Vrijednost valute oscilira oko utvrđenog pariteta koji se povremeno prilagođava u skladu sa kretanjem fundamentalnih makroekonomskih veličina.  Okvir oscilacija oko pariteta je ±10% ili ±15%;  Centralna banka interveniše ukoliko se kurs približi donjoj ili gornjoj granici utvrđenog koridora.  Karakteristike sistema su:  manje destruktivan za privredu zbog kontinuiranih promjena pariteta;  manje podstiče valutne špekulacije;  smanjuje potrebe privrede za akumulacijom monetarnih rezervi; 84

Sistem deviznih kurseva sa monitoring koridorom (monitoring band):  Vrijednost valute oscilira oko utvrđenog pariteta koji se povremeno prilagođava u skladu sa kretanjem fundamentalnih makroekonomskih veličina.  Centralna banka nema obavezu da interveniše na deviznom tržištu kada se devizni kurs približi donjoj ili gornjoj granici koridora. Sistem rukovođeno fleksibilnih deviznih kurseva:  Sistem deviznog kursa u kojem se devizni kurs stabilizuje na određenom nivou uz intervenciju monetarnih vlasti uz otvorenu mogućnost njegove promjene.  Ne postoji unaprijed određen paritet.  Dirty float praksa.  Karakteristike sistema:  nacionalna privreda uživa veću slobodu u definisanju svojih ekonomskih politika;  smanjuje se potreba za akumuliranjem monetarnih rezervi u odnosu na sistem fiksnih deviznih kurseva;  prilagođavanja su bezbolnija; Sistem višestrukih deviznih kurseva:  U ovom sistemu pored jednog oficijelnog kursa, postoje dva ili više deviznih kurseva, koje određuju monetarne vlasti.  Sistem je povezan sa uvođenjem devizne kontrole i deviznih ograničenja.  Različite vanjskotrgovinske transakcije obračunavaju se po različitim kursevima; npr. uvoz po višem deviznom kursu, a izvoz po nižem.

3.4. Izbor sistema deviznog kursa Glavni kriterij za izbor sistema deviznih kurseva su karakteristike zemlje:  veličina i otvorenost zemlje;  stepen uključenosti zemlje u međunarodne tokove kapitala;  razvijenost finansijskih tržišta;  procjena dominantnih uzroka poremećaja;  stopa inflacije;  fleksibilnost tržišta rada;  kredibilitet kreatora ekonomske politike. Problem je što se u praksi javljaju “kombinovane” situacije.

85

Tabela 18: Izbor sistema deviznih kurseva Karakteristike ekonomije

Izbor sistema deviznih kurseva

veličina i otvorenost ekonomije

veća i zatvorenija – prednost fleksibilni kursevi* manja i otvorenija – prednost fiksni kursevi ili monetarna integracija

otvorenost ekonomije prema stranom kapitalu

sa kontrolom – prednost fiksni kursevi otvorenija – prednost fleksibilni kursevi

razvijenost finansijskog tržišta

više razvijeno tržište – prednost fleksibilni kursevi manje razvijeno tržište – prednost fiksni kursevi

strani nominalni šokovi

snažniji šokovi – prednost fleksibilni kursevi

domaći nominalni šokovi

dominantni domaći šokovi – prednost fiksni kursevi

inflacija

niska inflacija – prednost fiksni kursevi visoka inflacija – prednost fleksibilni kursevi

fleksibilnost tržišta rada

rigidne nadnice – prednost fleksibilni kursevi

kredibilitet vlade

“slabija” centralna banka – prednost fiksni kursevi

Izvor: Ćirović, Milutin (2000.). Devizni kursevi. Beograd: Bridge company, str. 62 * Veća zemlja sa nižim odnosom izvoza i uvoza prema GDP preferira fleksibilne kurseve, jer varijacije deviznog kursa manje utiču na kretanje domaćih cijena.

Trilema monetarne politike: Jedna zemlja ne može istovremeno postići sva tri ekonomska cilja – stabilan devizni kurs, nezavisnu monetarnu politiku i slobodno kretanje kapitala. Slika 40: Trilema monetarne politike („Nemoguće trojstvo“) SLOBODNO KRETANJE KAPITALA

FLUKTUIRAJUĆI DEVIZNI KURS

MONETARNA UNIJA

KONTROLA KAPITALA MONETARNA NEZAVISNOST

STABILNOST DEVIZNOG KURSA Izvor: Priredio autor

86

 



Slobodno plivajuće valute – valute najrazvijenijih zemalja svijeta (SAD, Japan, Velika Britanija, Kanada, Australija, Novi Zeland, Švedska i Švajcarska). Valute naprednih tranzicijskih zemalja (CEEs): najprije vezane valute za dolar ili njemačku marku odnosno euro; poslije više fluktuirajući kursevi de facto i de jure sa inflacionim targetiranjem (Češka, Poljska, Mađarska, Rumunija) osim Bugarske – valutni odbor, ili ulazak u eurozonu (Baltičke zemlje). Valute zemalja Zapadnog Balkana: Crna Gora – euroizacija, BiH – valutni odbor i vezanost za euro, Hrvatska – kuna vezana za euro nakon ulaska u ERM II, Srbija, Albanija – fleksibilni kurs dinara odnosno leka sa inflacionim targetiranjem, Makedonija – fiksni kurs vezan za euro.

Sažetak   

Tokom razvoja svjetske privrede u svijetu su dominirali različiti sistemi deviznih kurseva: u zlatnom i zlatno-deviznom standardu dominirali su više fiksni kursevi (do 70-tih godina), a danas više fleksibilni kursevi, sa praksom “prljavog plivanja”. Različite zemlje primjenjuju različite sisteme deviznih kurseva de jure i de facto. Postoje dva osnovna (ekstremno različita) sistema: fiksni i fluktuirajući devizni kursevi, te više varijanti sa kombinovanim karakteristikama jednog i drugog sistema.

87

Provjerite svoje znanje o sistemima deviznih kurseva!

1. Definišite sistem deviznog kursa. 2. Navedite nekoliko tipova sistema deviznih kurseva. 3. Šta je od navedenog tačno u vezi sa sistemom fiksnih deviznih kurseva? a) Fiksni kursevi zahtijevaju veće akumuliranje monetarnih rezervi. b) Fiksni kursevi automatski uravnotežavaju platni bilans. c) Fiksni kursevi omogućavaju zemljama da izbjegnu uvoznu inflaciju iz ostalih zemalja. d) Fiksni kursevi dozvoljavaju veću autonomiju monetarne politike. 4. Objasnite aktivnu stabilizaciju deviznog kursa. 5. Navedite prednosti sistema fluktuirajućih deviznih kurseva. 6. J-kriva prikazuje promjene trgovinskog bilansa nakon devalvacije. a) tačno b) netačno 7. Fluktuirajuće devizne kurseve karakteriše: a) intervencija centralne banke na deviznom tržištu. b) automatsko uravnoteženje platnog bilansa. c) precijenjenost valute. d) utvrđivanje valutnog pariteta. 8. Ako je unutrašnja vrijednost valute veća od njene vanjske vrijednosti, valuta je precijenjena. a) tačno b) netačno 9. Definišite sistem klizajućih deviznih kurseva. 10. Koji kriteriji u smislu karakteristika zemlje su bitni pri izboru sistema deviznog kursa?

88

4. Determinacija deviznog kursa 4.1. Faktori koji utiču na devizni kurs Devizni kurs se formira na deviznom tržištu, pod uticajem ponude i potražnje za devizama. Ključno pitanje: Od čega zavise ponuda i potražnja deviza? 



Tržišne varijable:  stanje tekućeg platnog bilansa  realni dohodak  realne kamatne stope  stope inflacije  potrošačke preferencije za domaćim i stranim proizvodima  promjene u produktivnosti koje utiču na troškove proizvodnje  profitabilnost i rizičnost investicija  raspoloživost proizvoda  vladine politike: monetarna, fiskalna i vanjskotrgovinska politika Tržišna očekivanja:  vijesti o budućim tržišnim varijablama  špekulativna očekivanja o budućim deviznim kursevima

Značaj pojedinih faktora koji utiču na kretanje deviznog kursa zavisi od roka – kratki, srednji ili dugi rok. 

 

Kratki rok (izražen u danima) – ključna determinanta su finansijski transferi, koji su uzrokovani:  razlikama u realnim kamatnim stopama; ili  promjenama očekivanja budućih deviznih kurseva; Srednji rok (izražen u mjesecima) – ključna determinanta su ciklična kretanja ekonomske aktivnosti; Dugi rok (izražen u godinama) – ključna determinanta su realna kretanja – kretanja robe, usluga i investicija uzrokovana:  realnim dohotkom  stopama inflacije  profitabilnošću investicija  potrošačkim preferencijama  produktivnošću  vanjskotrgovinskom politikom

89

Tabela 19: Faktori koji utiču na promjenu vrijednosti domaće valute Promjena

Efekat na domaću valutu

Strana tražnja za domaćim izvozom

pad rast

depresijacija apresijacija

Strana tražnja za domaćom aktivom

pad rast


Domaća tražnja za stranim izvozom

pad rast

apresijacija depresijacija

Domaća tražnja za stranom aktivom

pad rast


Nivo domaćih cijena*

pad rast


Domaće kamatne stope*

pad rast


Domaći realni dohodak*

pad rast


Domaća produktivnost*

pad rast


Domaće trgovinske restrikcije*

pad rast


Faktor

Izvor: Priredio autor prema: Carbaugh, Robert (2002.) International Economics. 8th Edition. South-Western * u odnosu na stranu zemlju;

4.2. Teorije deviznih kurseva Teorije deviznih kurseva pokušavaju odgovoriti na pitanje o odlučujućoj determinanti deviznog kursa. Podjela teorija:  tradicionalne teorije – presudan uticaj na devizni kurs imaju vanjskotrgovinske transakcije (platnobilansna teorija i teorija pariteta kupovnih snaga);  savremene teorije – presudan uticaj na devizni kurs imaju finansijske transakcije i monetarni faktori (monetarna teorija i portfolio teorija); U praksi se devizni kurs formira pod istovremenim i interaktivnim uticajem vanjskotrgovinskih i finansijskih tokova. Glavne teorije deviznih kurseva:  platnobilansna teorija;  teorija pariteta kupovnih snaga;  monetarna teorija (model sa jednom zemljom i razvijeni model);  portfolio teorija; ___________________ 90

  

model premašaja deviznog kursa (overshooting); teorija vijesti (news approach); “bubble” teorija (teorija špekulativnih “mjehurića”); 4.2.1. Platnobilansna teorija

Ključna determinanta deviznog kursa je stanje tekućeg računa platnog bilansa. izvoz < uvoz → deficit CA → potražnja deviza > ponuda deviza → devizni kurs ↑ (strana valuta apresira, a domaća valuta depresira)

izvoz > uvoz → suficit CA → ponuda deviza > potražnja deviza → devizni kurs ↓ (strana valuta depresira, a domaća valuta apresira)





Ponuda deviza formira se na osnovu sljedećih transakcija:  izvoz robe  izvoz usluga  naplate po osnovu dohodaka od investicija  jednostrani transferi u zemlju Potražnja za devizama formira se na osnovu sljedećih transakcija:  uvoz robe  uvoz usluga  plaćanje po osnovu dohodaka od investicija  jednostrani transferi iz zemlje

Nedostaci teorije:  ne analizira eksterne ni interne uzroke datog stanja tekućeg računa platnog bilansa – zanemaruje funkcionalnu povezanost deviznog kursa sa ekonomskim uslovima u zemlji i inostranstvu;  polazi od pretpostavke da je stanje tekućeg računa isključiva determinanta deviznog kursa;  ne uzima u obzir međunarodno kretanje kapitala tj. ostale transakcije platnog bilansa;  ne objašnjava uzročno-posljedične veze i interakciju kretanja nivoa cijena i dohotka u zemlji u odnosu na inostranstvo;  ne upućuje na nivo na kojem će se devizni kurs formirati;

4.2.2. Teorija pariteta kupovnih snaga Ključna determinanta deviznog kursa je kupovna snaga valute tj. odnos kupovnih snaga domaće i strane valute.

↓ Kupovna snaga valute (robni paritet) je vrijednost valute izražena u količini robe koja se može kupiti za jedinicu te valute. Kupovna snaga zavisi od kretanja opšteg nivoa cijena u zemlji: ako cijene rastu, kupovna snaga opada, i obrnuto.

↓ Ključna determinanta deviznog kursa su promjene u nivou cijena između posmatranih zemalja.

91

Karl Gustav Cassel (1866–1945.)



Jedan od osnivača čuvene švedske škole ekonomije bio je Karl Gustav Cassel.



Dva njegova studenta kasnije su postali nobelovci – Gunnar Myrdal i Bertil Ohlin.



Karl Gustav Cassel je začetnik savremene teorije pariteta kupovnih snaga.

29

Varijante teorije pariteta kupovnih snaga:  apsolutna verzija  relativna verzija Teorija PPP (purchasing power parity – PPP) zasniva se na djelovanju zakona jedne cijene (law of one price). robna arbitraža → zakon jedne cijene (izjednačavanje cijena na različitim tržištima) Pretpostavke za postojanje zakona jedne cijene: slobodna trgovina, nepostojanje transportnih troškova. Apsolutna verzija teorije PPP: 

porede se kupovne snage strane i domaće valute: ER = PPf / PP P↑ → PP↓ → ER↑ Pf ↑ → PPf↓ → ER↓



porede se nivoi cijena: ER = P / Pf P↑ → ER↑ Pf↑ → ER↓

Zakon jedne cijene objašnjava vezu između robnih cijena i deviznog kursa. Zakon jedne cijene: Cijene proizvoda u dvije zemlje biće jednake, kada se izraze u istoj valuti.

29

https://en.wikipedia.org/wiki/Gustav_Cassel

92

Paritet kupovnih snaga postoji, ako su nivoi cijena u dvije zemlje jednaki, kada se izraze u istoj valuti. ER = P / Pf P – nivo cijena (potrošačka korpa) u domaćoj zemlji; f P – nivo cijena (potrošačka korpa) u stranoj zemlji; ER – devizni kurs (direktna notacija);

  

Devizni kurs (odnos između valuta dvije zemlje) jednak je odnosu nivoa cijena u tim zemljama, mjerenim vrijednošću referentnih potrošačkih korpi. Kupovna snaga valute treba biti jednaka u bilo kojoj zemlji. U dugom roku, odnos između dvije valute mora se kretati prema nivou koji izjednačava cijene identične potrošačke korpe dvije zemlje.

Primjer: PSAD = PVB (u dolarima) PVB = PSAD / ER$/£ PSAD = 20$; PVB = 10£; ER$/£ = 2 $/£; PVB = PSAD / ER$/£ = 20$ / 2 $/£ = 20$ PSAD = PVB  

Kod fiksnih deviznih kurseva: Razlika u cijeni bi dovela do robne arbitraže koja bi se odvijala sve dok se može ostvariti profit tj. dok se cijene ne izjednače pri postojećem deviznom kursu. Kod fluktuirajućih deviznih kurseva: Razlika u cijeni bi dovela do robne arbitraže i promjene deviznog kursa; tek bi tada ponovo važio zakon jedne cijene. PSAD < PVB (u dolarima) PSAD = 10$; ER$/£ = 2 $/£; PVB = 10£ tj. 20$

Arbitražeri bi kupovali proizvod u SAD, gdje je jeftiniji i prodavali u Velikoj Britaniji, gdje je skuplji. Veća potražnja za dolarima dovela bi do apresijacije dolara i depresijacije funte. Devizni kurs bi opao na nivo od 1 $ za funtu i to bi bio ravnotežni kurs. To znači da je pri kursu 2 $ za funtu dolar bio potcijenjen.

Nedostaci apsolutne verzije:  pretpostavka slobodne trgovine;  isključivanje transportnih troškova;  pretpostavka homogenih proizvoda;  postojanje proizvoda koji nisu predmet međunarodne trgovine (non-traded goods)30;  različit sadržaj potrošačkih korpi u različitim zemljama (različite vrste proizvoda i udjeli u potrošnji);  apstrahovanje međunarodnog kretanja kapitala; Zbog ovih nedostataka i ograničenja više se primjenjuje relativna verzija teorije PPP.

30

Opšti nivo cijena ne uključuje cijene domaćih proizvoda koji ne ulaze u međunarodnu razmjenu, tako da se cijene tih proizvoda ne mogu izjednačavati putem međunarodne razmjene.

93

Big Mac Index:

The Economist's Big Mac Index (Hamburger index)  

najpopularniji finansijski indikator zasnovan na cijeni tzv. brze hrane; pokazuje da li su različite valute precijenjene ili podcijenjene u odnosu na dolar;

Big Mac Index se zasniva na cijeni hamburgera kompanije McDonald’s, koji se proizvodi u preko 120 zemalja svijeta i služi za procjenu koje valute su precijenjene, a koje potcijenjene u odnosu na dolar. Iako ovaj metod utvrđivanja odnosa valuta nema naučni karakter, budući da ekonomisti zapravo računaju index kupovne snage koristeći cijene stotine proizvoda, njegova jednostavnost i shvatljivost široj publici (i ekonomistima i onima koji to nisu) čini ga veoma popularnim i često korištenim za procjenu da li su neke valute jake ili slabe i u kojoj mjeri. Big Mac Index je popularna zamjena za jedan mnogo ozbiljniji koncept – zakon jedne cijene. U skladu sa zakonom jedne cijene, Big Mac Index sugeriše da je kurs izmedju dolara i neke druge valute ravnotežan (realan), kada izjednačava cijene hamburgera u SAD i u toj drugoj zemlji. Big Mac treba da košta jednako u svakoj zemlji, kada se cijene preračunaju u dolar. Ako Big Mac ne košta jednako, valuta te zemlje je precijenjena ili potcijenjena u odnosu na dolar.31 Kako se računa Big Mac Index? cijena Big Mac-a u VB: cijena Big Mac-a u SAD: tekući kurs: cijena Big Mac-a u VB u dolarima:

£ 2,29 $ 3,57 $/£ 2,00 $ 4,58

Big Mac Index = cijena u drugoj zemlji u $ / cijena u SAD u $ Big Mac Index = $4,58 / $ 3,57 = 1,28  

ako je dobijena vrijednost iznad 1, druga valuta je precijenjena u odnosu na dolar; ako je rezultat manji od 1, druga valuta je podcijenjena u odnosu na dolar;

U našem primjeru funta je 28% precijenjena u odnosu na dolar.

31

Preveo autor prema: Carbaugh, Robert (2002.). International Economics. 8th Edition. South-Western; http://www.economist.com/markets/bigmac/

94

Slika 41: Big Mac Index (2011.)

Izvor: The Economist

32

Slika 42: Big Mac Index – napredna verzija (2011.)

Izvor: http://www.economist.com/blogs/dailychart/2011/07/big-mac-index

32

https://www.google.ba/search?q=big+mac+index+2011&biw=1280&bih=611&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ve d=0ahUKEwiZy439zonLAhUrBnMKHaMlB44QsAQIJw#imgrc=ExfJMxwHj7pImM%3A

95

  

Napredna verzija Big Mac indexa u obzir uzima GDP per capita. Naime, prosječne cijene bi trebale biti niže u siromašnijim zemljama, jer imaju niže troškove radne snage. Razlika između procijenjene cijene za svaku zemlju na temelju prosječnog prihoda i stvarne tekuće cijene nudi bolji uvid o podcijenjenosti ili precijenjenosti pojedine valute. Napredni Big Mac index ukazuje da je brazilska valuta real najprecijenjenija valuta u svijetu, da je euro značajno precijenjen, te da je kineski juan blizu svoje fer vrijednosti (za razliku od običnog Big Mac indexa koji je ukazivao da je juan 44% podcijenjen u odnosu na dolar).

Zašto baš Big Mac?  proizvod koji se prodaje u velikom broju zemalja (preko 120);  proizvod sličnog sadržaja u svim zemljama (skoro homogen proizvod);  podatak o njegovoj cijeni je lako dostupan; Nedostaci Big Mac Indexa:  razlike u cijenama hamburgera mogu nastati zbog razlika u nadnicama, porezima, cijenama energije, cijenama komunalija i sl.;  kompanija ima mogućnost diferenciranja cijena; Relativna verzija teorije PPP:  

Procentualna promjena deviznog kursa jednaka je relativnoj promjeni cijena u dvije zemlje odnosno razlici nacionalnih stopa inflacije. Devizni kurs ostaje isti, ako su iste procentualne promjene cijena u dvije zemlje u istom periodu.

Razvijeni oblik: (ERt – ERt-1)/ERt-1 = (Pt – Pt-1)/Pt-1 – (Pft – Pft-1)/ Pft-1 Pomoću indeksnih brojeva: ERt = ER0(CPI/CPIf) ER0 – početni (bazni) devizni kurs; CPI – index potrošačkih cijena u domaćoj zemlji; f CPI – index potrošačkih cijena u stranoj zemlji;

Validnost teorije PPP: Empirijska istraživanja su pokazala da validnost teorije PPP dolazi do izražaja:  u dugom roku;  u periodima visoke inflacije uzrokovane monetarnim faktorima (za razliku od perioda monetarne stabilnosti);  pri analizi pojedinačnih međunarodnih proizvoda (za razliku od analize sa potrošačkim korpama i uključenim domaćim proizvodima);

96

4.2.3. Monetarna teorija deviznih kurseva Ključna determinanta deviznog kursa je stanje na tržištu novca tj. odnos monetarne ponude i monetarne potražnje. Prema teoriji PPP, na koju se oslanja monetarni pristup, devizni kurs zavisi od relativnih cijena. Na nivo cijena utiče odnos Ms i Md: ER = P/Pf Ms/Md → P → ER    

Korijeni monetarne teorije su u kvantitativnoj teoriji novca (David Hume, 1752.). Savremeni monetarni pristup razvio se 60-tih i 70-tih godina XX vijeka. Doprinos razvoju monetarnog pristupa platnom bilansu i deviznom kursu dali su Robert Mundell i Harry Johnson. U osnovi savremenih modela monetarnog pristupa su postavke tzv. “globalnog monetarizma”: puna zaposlenost, perfektna integracija tržišta robe (zakon jedne cijene) i perfektna integracija tržišta kapitala (domaće i strane hartije od vrijednosti su perfektni supstituti, jer donose isti prinos).

Ravnoteža na tržištu novca: Ms = Md Neravnoteža na tržištu novca:  Do neravnoteže na tržištu novca dolazi usljed promjene u monetarnoj ponudi i/ili monetarnoj potražnji.  Promjene u monetarnoj ponudi ili u monetarnoj tražnji utiču na promjene u platnom bilansu i deviznom kursu.  Povećanje monetarne ponude ima isti efekat na devizni kurs kao smanjenje monetarne potražnje, i obrnuto. Modeli u monetarnom pristupu: 1. model sa jednom zemljom (sa jednom valutom – domaćom valutom);  devizni kurs je funkcija domaće monetarne ponude i potražnje;  imovina se sastoji od domaće valute i domaće i strane robe;  varijante modela:  model u uslovima fiksnih deviznih kurseva;  model u uslovima fluktuirajućih deviznih kurseva; 2. model sa dvije zemlje (sa dvije valute – domaćom i stranom);  razvijeni monetarni model;  model valutne supstitucije;  devizni kurs je funkcija domaće i strane monetarne ponude i potražnje (dvije valute); devizni kurs određen je relativnim odnosima monetarne ponude i potražnje u obje zemlje;  imovina se sastoji od dvije valute (domaće i strane valute) i robe (domaće i strane robe); Osnovna pitanja u svakom modelu:  Koji faktori utiču na monetarnu ponudu, a koji na monetarnu potražnju?  Kako promjene monetarne ponude i monetarne potražnje utiču na devizni kurs?

97

Monetarna ponuda    

monetarna ponuda uzima se ovdje kao monetarni agregat M1; M1 čine gotov novac u opticaju i depoziti po viđenju stanovništva i privrede; Ms = M1 centralna banka je glavni izvor Ms, bilo direktno (kreiranjem gotovog novca u opticaju), bilo indirektno (preko uticaja na poslovne banke u kreiranju depozita po viđenju); u sistemu fiksnih kurseva, monetarna ponuda se uzima kao egzogena varijabla (prvenstveno zavisi od monetarnih rezervi), a u sistemu fluktuirajućih kurseva kao endogena varijabla (određena od strane CB);

Faktori koji utiču na monetarnu ponudu:  multiplikator (m) – novčani multiplikator pokazuje za koliko će se promijeniti novčana masa, kada se monetarna baza promijeni za jednu jedinicu; ovdje pretpostavljamo da je m=const i nema uticaja;  domaći kredit (D);  monetarne rezerve (MR); Ms = m · MB Ms = m (D + MR) s ∆D → ∆MB → ∆M D↑, suficit tj. MR ↑ → Ms ↑ s ∆PB → ∆MR → ∆MB → ∆M D↓, deficit tj. MR ↓ → Ms ↓ m – novčani multiplikator; MB – monetarna baza (primarni novac); D – domaći kredit (domaća aktiva) tj. domaća komponenta MB; MR – monetarne rezerve tj. inostrana komponenta MB;

Monetarni pristup u uslovima fiksnih deviznih kurseva Monetarna ponuda: Aktiva: MB = D + MR

Pasiva: MB = GN + R

GN – novac u opticaju; R – rezerve komercijalnih banaka;

Promjene monetarne ponude:  Promjene stanja platnog bilansa dovode do promjene monetarnih rezervi, pa time i do promjene monetarne ponude. ∆PB → ∆MR → ∆MB → ∆Ms deficit PB → MR↓ → Ms↓ suficit PB → MR↑ → Ms↑  Intervencije CB dovode do promjene monetarne ponude. (operacije na otvorenom tržištu i intervencije na deviznom tržištu u cilju stabilizacije deviznog kursa) D↑ → MB↑ → (multiplikator) → Ms↑ Ms > Md Primjer: Ako centralna banka kupuje hartije od vrijednosti na otvorenom tržištu, time povećava domaći kredit, što kroz proces multiplikacije vodi porastu monetarne ponude. Višak ponude novca dovodi do povećanja tražnje za domaćom i stranom robom, pa usljed rasta uvoza dolazi do nastanka deficita PB. Pošto se želi zadržati fiksan devizni kurs, da bi spriječila devalvaciju, CB interveniše prodajući monetarne rezerve, što izaziva pad rezervi i to u iznosu koji je potreban da neutrališe rast monetarne ponude.

98

D↑ (monetarna ekspanzija) → MB↑ → (multiplikator) → Ms↑ → P↑ (gubitak konkurentnosti) → deficit PB → MR↓ → Ms↓ (D↑ + MR↓) s

Uspostavlja se nova ravnoteža, ali uz izmijenjenu strukturu M , jer je porastao domaći kredit D, a smanjile se monetarne rezerve MR.

Monetarna potražnja:  monetarnu potražnju (Md) čini tražnja za novcem stanovništva, kompanija i vlade;  u jednostavnom monetarnom modelu sa fiksnim deviznim kursevima faktori od kojih zavisi monetarna potražnja dati su tzv. kembridžskom jednačinom (sa kraja XIX vijeka); Md = kPY k – kembridžska konstanta; k =1/v; v – brzina opticaja novca; 0 < k< 1; P – opšti nivo cijena u zemlji; Y – realni dohodak; nominalni dohodak = P · Y;

P = ER · Pf Md = k · ER · Pf · Y Ms = m (D + MR) Md = kPY Md = Ms (ravnoteža na tržištu novca) kPY = m (D + MR) P = ER · Pf (po apsolutnoj verziji teorije PPP) k·ER·Pf·Y = m (D + MR) Faktori od kojih zavisi monetarna potražnja su na lijevoj strani jednačine, a faktori od kojih zavisi monetarna ponuda su na desnoj strani jednačine. Do promjena u monetarnoj potražnji dolazi zbog promjena inostranih cijena ili promjena realnog dohotka. ∆Pf → ∆IM → ∆Md ∆Y → ∆Md

Pf↑, Y↑ → Md↑ Pf↓, Y↓ → Md↓

Promjene monetarne potražnje: 



Promjene stranih cijena Pf↑ → IM↓ → (suficit PB) → Md↑ Md > Ms → intervencija CB → MR↑ → Ms↑ Md = Ms (na višem nivou) U situaciji većih inostranih cijena, domaćinstva žele držati više gotovine i smanjuju potrošnju strane robe i usluga, pa raste potražnja za novcem. Da bi spriječila promjenu deviznog kursa, CB interveniše kupujući devize – povećavajući time monetarne rezerve. Sa rastom monetarnih rezervi, raste monetarna ponuda do nivoa monetarne potražnje. Promjene realnog dohotka

99

Monetarni pristup u uslovima fiksnih deviznih kurseva – REZIME: Ms = m · MB Ms = m (D + MR) Promjene monetarne ponude: ∆D → ∆MB → ∆Ms ∆PB → ∆MR → ∆MB → ∆Ms D↑, suficit (MR ↑) → Ms ↑ D↓, deficit (MR ↓) → Ms ↓

Promjene monetarne potražnje: ∆Pf → ∆IM → ∆Md Pf↑, Y↑ → Md↑ d ∆Y → ∆M Pf↓, Y↓ → Md↓

Monetarni pristup u uslovima fluktuirajućih deviznih kurseva promjene na tržištu novca → promjena deviznog kursa Promjene monetarne ponude:  u sistemu fluktuirajućih kurseva nema intervencija CB na deviznom tržištu radi uticaja na devizni kurs i nema promjena monetarnih rezervi;  fluktuirajući devizni kursevi vode ravnoteži PB, a kada je PB u ravnoteži nema promjena monetarnih rezervi;  na monetarnu ponudu utiču jedino operacije CB na otvorenom tržištu;  do promjene u monetarnoj ponudi dolazi samo zbog promjene u domaćem kreditu; Ms = m (D + MR) MR = const D↑ → MB↑ → Ms↑ → ER↑ D↓ → MB↓ → Ms↓ → ER↓ Ms↑ → ER↑ Ms↓ → ER↓ Primjer: Pretpostavka: ravnoteža na tržištu novca i deviznom tržištu Naredna faza: ekspanzivna monetarna politika CB s M ↑ → jeftiniji krediti → rastu domaća potrošnja i dohodak → raste uvoz → raste potražnja za devizama → raste devizni kurs s M ↑ → niže kamatne stope → odliv kapitala (investicije u inostranstvo) → raste potražnja za devizama → raste devizni kurs

Faktori koji utiču na agregatnu monetarnu potražnju:  kamatna stopa (r); r↑ → Md↓*  opšti nivo cijena (P); P↑ → Md↑  realni dohodak (Y); Y↑ → Md↑** (Faktori koji utiču na pojedinačnu tražnju za novcem: likvidnost, očekivani prinos*** i rizik.) _______________________ * Teorija preferencije likvidnosti (Keynes): Kamata je oportunitetni trošak držanja gotovine. ** Sa porastom dohotka uz dati nivo cijena raste tražnja za novcem iz dva razloga: 1. zbog porasta bogatstva stanovništvo jedan dio imovine drži u vidu novca kao sredstva čuvanja vrijednosti (špekulativna potražnja za novcem); 2. zbog veće proizvodnje i veće potrošnje robe i usluga (transakcijska potražnja za novcem). (Keynes) *** Gotovina ne donosi nikakav prinos.

100

Promjene monetarne potražnje: Md = P L(Y, r) (+) (+)(-) Agregatna tražnja za novcem je određena nivoom cijena i funkcija je kamatne stope i realnog dohotka. Md/P = L(Y, r) Realna tražnja za novcem (Md/P) nije tražnja za određenim brojem novčanih jedinica, već tražnja za određenom količinom kupovne snage u likvidnoj formi i funkcija je realnog dohotka i realne kamatne stope.  sa promjenom realne kamatne stope dolazi do kretanja duž krive realne tražnje za novcem;  sa promjenom realnog dohotka dolazi do pomjeranja krive realne tražnje za novcem ulijevo (smanjenje dohotka i tražnje) ili udesno (povećanje dohotka i tražnje); 1. Promjena deviznog kursa usljed promjene ponude novca:  mijenja se nominalna ponuda novca;  pretpostavka da se realna kamatna stopa i realni dohodak ne mijenjaju – monetarna potražnja stabilna; Ms↑ → ER↑ (depresijacija domaće valute) (ER = P/Pf)  nova ravnoteža između realne Ms i realne Md uspostavlja se preko promjene cijena – cijene se u ovom slučaju povećavaju što vodi smanjenju realne Ms; Ms↑ → P↑ → Ms/P↓ → Ms/P = Md/P 2. Promjena deviznog kursa usljed promjene realnog dohotka:  pretpostavka da se nominalna ponuda novca i realna kamatna stopa ne mijenjaju; Rast dohotka: Y↑ → Md/P↑ → ER↓ (apresijacija domaće valute)  nova ravnoteža uspostavlja se preko realne Ms odnosno preko promjene cijena – cijene se moraju smanjiti da bi porasla realna Ms i izjednačila se sa povećanom realnom Md; P↓ → Ms/P↑ → Ms/P = Md/P (na višem nivou) Pad dohotka: Y↓ → Md/P↓→ ER↑ (depresijacija domaće valute) 3. Promjena deviznog kursa usljed promjene realne kamatne stope:  pretpostavka da su ostali faktori nepromijenjeni; r↑ → Md/P↓ → ER↑  nova ravnoteža uspostavlja se preko realne Ms odnosno preko promjene cijena – cijene se moraju povećati da bi se smanjila realna Ms i izjednačila se sa manjom realnom Md; P↑ → Ms/P↓ → Ms/P = Md/P (na nižem nivou) Devizni kurs raste, ako raste monetarna ponuda ili opada monetarna potražnja. Devizni kurs pada, ako opada monetarna ponuda ili raste monetarna potražnja.

101

Monetarni pristup u uslovima fluktuirajućih deviznih kurseva – REZIME: Promjene monetarne ponude: D↑ → Ms↑ → ER↑ D↓ → Ms↓ → ER↓

Promjene monetarne potražnje: r↑ → Md/P↓ → ER↑ r↓ → Md/P↑ → ER↓ P↑ → Md/P↑ → ER↓ P↓ → Md/P↓ → ER↑ Y↑ → Md/P↑ → ER↓ Y↓ → Md/P↓ → ER↑

MODEL SA DVIJE ZEMLJE I DVIJE VALUTE: ER = Ms/Msf · Yf/Y · r/ rf Ms↑ → ER↑ Msf↑ → ER↓ Y↑ → ER↓ Yf↑ → ER↑ r↑ → ER↑ rf↑ → ER↓ Devizni kurs zavisi od nominalne ponude novca, realnog nacionalnog dohotka i kamatne stope u zemlji i inostranstvu.  Pristalice monetarnog pristupa su depresijaciju dolara i apresijaciju njemačke marke tokom 70-tih godina pripisale jakom monetarnom rastu u SAD i mnogo manjoj stopi monetarnog rasta u Njemačkoj nego u ostatku svijeta.  Fundamentalna determinanta deviznog kursa u razvijenom monetarnom modelu je monetarna ponuda dvije valute (domaće i strane).  Značajna determinanta su i relativni troškovi držanja domaće i strane valute mjereni razlikama u nominalnim kamatnim stopama: mali porast u jednoj kamatnoj stopi dovešće do velikog pomjeranja potražnje jedne u odnosu na drugu valutu. Zaključna razmatranja    



Monetarni pristup naglašava djelovanje monetarnih determinanti. Monetarni pristup uzima u obzir i djelovanje nemonetarnih determinanti, ali koje djeluju posredstvom monetarnih fenomena (npr. uticaj realnog dohotka na realnu tražnju za novcem). Monetarni pristup polazi od teorije PPP i dugog roka. Nedostaci monetarnog pristupa:  nemogućnost da u potpunosti objasni velike i česte fluktuacije deviznih kurseva nakon 70-tih godina;  parcijalni pristup determinaciji deviznog kursa – ne uzima u obzir ulogu nemonetarne aktive kao što su vladine obveznice, dionice, niti se eksplicitno bavi uslovima ponude i tražnje na tržištu robe i usluga; Uprkos ograničenjima, monetarni pristup otkriva važnost monetarne politike i monetarnih faktora u determinaciji deviznog kursa.

Monetarni pristup u uslovima fiksnih deviznih kurseva: Uticaj na platni bilans i nivo cijena Ms↑, Md↓ deficit PB Ms↓, Md↑ suficit PB Monetarni pristup u uslovima fluktuirajućih deviznih kurseva: Uticaj na devizni kurs Ms↑, Md↓ ER↑ (depresijacija domaće valute) s d M ↓, M ↑ ER↓ (apresijacija domaće valute)

102

4.2.4. Portfolio teorija deviznih kurseva Ključne determinante deviznog kursa na kratak rok su promjene na tržištu novca i tržištu kapitala, te ponašanje vlasnika imovine koji teže optimizaciji svog portfolija. Portfolio predstavlja strukturu imovine, koja zavisi od prinosa koji svaki oblik imovine donosi, rizika držanja imovine u određenom obliku, bogatstva i preferencija vlasnika, očekivanja u pogledu buduće inflacije i dr.    

savremena teorija determinacije deviznog kursa; za razliku od teorije PPP koja se fokusira na cijene robe i usluga u međunarodnoj razmjeni*, portfolio teorija naglašava uticaj finansijskih transfera; proširuje monetarni pristup; razvijena sredinom 70-tih godina radovima Kouria, Dornbuscha i Fischera;

* Sa smanjivanjem restrikcija na kretanje kapitala u savremenom svijetu, međunarodno kretanje kapitala postaje sve značajnije u određivanju deviznih kurseva. Danas se samo 1-2% svih deviznih transakcija odnosi na finansiranje izvoza i uvoza. U kratkom roku od 6 do 9 mjeseci, odluke da se drži strana ili domaća aktiva imaju mnogo veću ulogu u determinaciji deviznog kursa nego tokovi robe.

Polazne pretpostavke pristupa:  mala zemlja – strane cijene i kamatne stope uzimaju se kao egzogene i unaprijed date;  rezidenti nemaju interesa da drže strane valute, jer ih mogu nabaviti na promptnom deviznom tržištu;  domaće i strane hartije od vrijednosti nisu perfektni supstituti; Sličnost monetarnog pristupa i portfolio pristupa:  stav da u dugom roku postoji kombinacija nivoa cijena, kamatne stope i deviznog kursa koja obezbjeđuje istovremeno postizanje eksterne i interne ravnoteže;  u dugom roku promjene finansijske aktive uzrokuju promjenu deviznog kursa; Razlike između monetarnog pristupa i portfolio pristupa:  kod portfolio pristupa domaće i strane hartije od vrijednosti nisu perfektni supstituti – pored promjena na tržištu novca, bitne su i promjene na tržištu kapitala;  kod monetarnog pristupa promjena deviznog kursa dolazi od promjene odnosa ponude i potražnje novca, dok portfolio pristup promjenu deviznog kursa povezuje sa promjenama odnosa ponude i potražnje više oblika imovine;  kod monetarnog pristupa učesnici posjeduju samo domaću finansijsku aktivu; Struktura imovine tj. finansijske aktive (prema Bransonovom modelu)33: IMOVINA = novac + domaće obveznice + strane obveznice (wealth) (money) (bonds) (foreign bonds) W=M+B+F

33

Stojanov, Dragoljub (2000.). Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. IV izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu

103

Ravnoteža na finansijskom tržištu u kratkom roku podrazumijeva ravnotežu između ponude i tražnje sva tri oblika imovine: Ms = Md Bs = Bd Fs = Fd Neravnoteža na finansijskom tržištu dolazi od sljedećih promjena:  promjene veličine imovine/bogatstva;  promjene strukture imovine tj. supstitucije jednog oblika imovine drugim; Do promjene veličine imovine može doći zbog:  promjene ponude novca (M), koju kreira CB;  promjene domaćih obveznica (B), usljed promjene domaće kamatne stope;  promjene stranih obveznica (F), usljed promjene deviznog kursa ili suficita/deficita platnog bilansa ili promjene kamatne stope na međunarodnom tržištu kapitala; Uzroci promjena:  operacije CB na otvorenom tržištu;  intervencije CB na deviznom tržištu;  promjene kamatne stope (domaće i strane); i ↑ → apresijacija domaće valute; if↑ → depresijacija domaće valute; Potražnja za pojedinim oblicima finansijske aktive zavisi od:  prinosa koji pojedini oblici donose (domaće i strane kamatne stope),  rizika koji nosi držanje pojedinih oblika (premije na rizik usljed držanja stranih obveznica),  bogatstva i preferencija vlasnika imovine,  očekivane inflacije,  očekivane promjene deviznog kursa,  domaćeg nivoa cijena,  realnog dohotka. Gotovina ne donosi prihod. Prihod od domaćih obveznica zavisi od domaće kamatne stope. Prihod od stranih obveznica zavisi od strane kamatne stope. Promjena veličine imovine Porast monetarne ponude Ms (usljed npr. finansiranja budžetskog deficita od strane CB) izaziva sljedeće promjene: a) na tržištu novca Opada kamatna stopa i marginalna korisnost novca. b) na tržištu kapitala Višak gotovine u posjedu vlasnika vodi kupovinama domaćih obveznica (B). Cijena B raste, a prihod koji donose relativno opada. Stoga raste potražnja za stranim obveznicama (F). Kupovine F dovode do odliva kapitala. Posljedica je rast deviznog kursa i depresijacija domaće valute. Nova ravnoteža na finansijskim tržištima uspostaviće se uz nižu kamatnu stopu i viši devizni kurs. Promjena strukture imovine Do promjene strukture imovine tj. efekta supstitucije dolazi zbog operacija CB na otvorenom tržištu.

104

CB prodaje domaće ili strane obveznice za gotovinu (Ms). Na taj način vlasnici imovine dobijaju više B ili F, dok se dio imovine u gotovini smanjuje. Imovina W je ostala konstantna, ali se mijenja njena struktura. Ako vlasnici od CB kupuju B, smanjuje se Ms i raste kamatna stopa. Ujedno rastu cijene B. Porast cijena B uz dati prihod koji B donosi, smanjuje njihovu realnu vrijednost. Raste potražnja za F. Veće kupovine F znače odliv kapitala koji dovodi do rasta deviznog kursa i depresijacije domaće valute. Suština portfolio teorije: Devizni kurs je rezultanta odnosa ponude i tražnje sva tri oblika imovine – M, B i F. Prema ovom pristupu, “... na dugi rok fluktuirajući devizni kursevi uglavnom održavaju odnose relativnih cijena, ravnotežni kurs je na kratak rok određen drugim faktorima. Ti drugi faktori su ponuda i potražnja na finansijskom tržištu” (W. Branson)34 – tržištu novca i kapitala. Tržišna očekivanja:  inflaciona očekivanja – očekivani rast inflacije dovodi do proporcionalne depresijacije valute te zemlje i porasta deviznog kursa;  očekivane promjene deviznog kursa; Zaključna razmatranja       

Razlikujemo tradicionalne i savremene pristupe determinaciji deviznog kursa. Novi pristupi se pojavljuju onda kada postojeći ne mogu objasniti velike i česte oscilacije deviznih kurseva. Različite teorije naglašavaju različite faktore kao ključne determinante u kretanju deviznog kursa. Glavne determinante različite su u zavisnosti od vremenskog perioda – drugačije su u kratkom i u dugom roku. Na kratak rok procesi na finansijskom tržištu dominiraju u determinaciji fluktuirajućeg deviznog kursa. Na dugi rok kurs mora biti konzistentan sa uslovima dugoročne ravnoteže na tržištu roba. “U praksi kurs se određuje kontinuelno procesima na tržištu novca i kapitala i procesima na tržištu roba.” (Peter Kenen)35 S obzirom na istovremeno i uzajamno djelovanje brojnih determinanti deviznog kursa, poznavanje i razumijevanje tog djelovanja nije garancija da će se precizno predvidjeti kako će se determinante mijenjati i koliko će uticati na devizni kurs.

34

Stojanov, Dragoljub (2000.). Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. IV izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu 35 Ibid.

105

Provjerite svoje znanje o determinaciji deviznih kurseva!

1. Koji su faktori odlučujući za determinaciju deviznih kurseva prema tradicionalnim teorijama? 2. Navedite glavne teorije deviznih kurseva. 3. Prema platnobilansnoj teoriji osnovna determinanta deviznog kursa je: a) stanje tekućeg računa b) stanje kapitalnog računa c) stanje finansijskog računa d) stanje platnog bilansa u cjelini 4. Šta tvrdi „zakon jedne cijene“ u okviru teorije pariteta kupovnih snaga? 5. Koja formula izražava tzv. zakon jedne cijene kod apsolutne verzije teorije pariteta kupovnih snaga? f a) P = ER / P f b) P = ER · P f c) P = ER · P f d) P = ER / P 6. Jedan od nedostataka apsolutne verzije teorije PPP je pretpostavka da ne postoje trgovinska ograničenja između zemalja. a) tačno b) netačno 7. Od kojih veličina zavisi monetarna ponuda u monetarnoj teoriji deviznih kurseva? 8. Koja tri faktora utiču na agregatnu monetarnu potražnju u okviru monetarne teorije deviznog kursa (u uslovima fluktuirajućih kurseva)? a) kamatna stopa, nacionalni dohodak i nivo cijena b) monetarna ponuda, nacionalni dohodak i kamatna stopa c) stopa inflacije, nivo cijena i nacionalni dohodak d) devizni kurs, nacionalni dohodak i kamatna stopa 9. Koje su ključne determinante deviznog kursa prema portfolio teoriji? 10. Na kratak rok procesi na finansijskom tržištu dominiraju u determinaciji fluktuirajućeg deviznog kursa. a) tačno b) netačno

106

V MEĐUNARODNO KRETANJE KAPITALA   

međunarodno plaćanje – finansijski tokovi kao posljedica realnih kretanja tj. međunarodne trgovine; međunarodno finansiranje – transferi koji nisu povezani sa međunarodnom trgovinom; različiti oblici međunarodnog kretanja kapitala: sa monetarnog aspekta – špekulativno i stabilizirajuće; sa aspekta ekonomske namjene – autonomno i kompenzatorno, sa aspekta vremena – kratkoročno i dugoročno, itd.

1. Oblici međunarodnog kretanja kapitala Osnovna podjela međunarodnog kretanja kapitala polazi od kriterija vremena (ročnosti):  međunarodno kretanje kratkoročnog kapitala  međunarodno kretanje dugoročnog kapitala Slika 43: Oblici međunarodnog kretanja kapitala

međunarodno kretanje kratkoročnog kapitala

međunarodno kretanje dugoročnog kapitala

autonomno

strani krediti

kompenzirajuće

strane direktne investicije

portfolio investicije Izvor: Priredio autor

Međunarodno kretanje kratkoročnog kapitala:  obuhvata finansijske transakcije sa rokom do jedne godine;  odvija se posredstvom novčanog tržišta ili centralne banke;  autonomno (motivisano profitom)  kratkoročni vanjskotrgovinski krediti  arbitražni poslovi (devizna i kamatna arbitraža)  špekulativni i drugi poslovi na deviznim tržištima  kompenzatorno (motivisano korekcijom platnobilansne neravnoteže) – poslovi između centralnih banaka 107

Međunarodno kretanje dugoročnog kapitala:  obuhvata transakcije sa rokom dužim od jedne godine;  oblici:  strani krediti  strane investicije - portfolio investicije - strane direktne investicije (foreign direct investment – FDI) Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala:  odvija se posredstvom bankarskog sektora na međunarodnom planu;  dominantan oblik međunarodnog kretanja dugoročnog kapitala u periodu od II s.r. do 70tih godina XX vijeka;  dužnička kriza početkom 80-tih godina i razvoj finansijskih tržišta smanjili su ulogu zajmovnog kapitala u svjetskoj privredi;  prema formi: novčani i robni krediti;  prema davaocu kredita:  javni - bilateralni – davalac je strana država; - multilateralni – davalac je međunarodna institucija;  privatni – davaoci su privatne komercijalne banke; Strane investicije:  strane investicije predstavljaju investicije međunarodnih organizacija, kompanija, pojedinaca ili vlada neke zemlje;  javne ili privatne;  portfolio investicije ili direktne investicije; Portfolio investicije:  predstavljaju ulaganje kapitala u hartije od vrijednosti u inostranstvu koje donose određeni prihod;  nisu povezane sa interesom efektivne kontrole nad kompanijom u inostranstvu;  odvijaju se posredstvom finansijskih tržišta;  međunarodno kretanje finansijskog kapitala; Direktne investicije:  ulaganje kapitala s ciljem sticanja prava vlasništva, kontrole i upravljanja nad kompanijama u inostranstvu;  ulaganje u postojeću kompaniju (brownfield investment, akvizicija) ili izgradnja potpuno novih kapaciteta (greenfield investment);  potpuno strana investicija ili zajedničko ulaganje (joint venture);  međunarodno kretanje “fizičkog” kapitala; Definicija iz Zakona o politici direktnih stranih ulaganja BiH36: “Direktno strano ulaganje ili strano ulaganje: znači sticanje, stvaranje ili proširenje bilo kojeg poslovnog poduhvata, ili bilo koje aktivnosti koja, sama ili sa drugom, istovremeno ili jedna za drugom, ima za ishod omogućavanje jednom ili više stranih ulagača sticanje ili povećanje kontrole nad nekom kompanijom koja pod svojom kontrolom obavlja industrijske, poljoprivredne, komercijalne i finansijske poslove i poslove vezane za nekretnine, usluge ili druge aktivnosti, ili da omogući proširenje preduzeća koje je već pod kontrolom stranog ulagača.” 36

Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH (1998.). Službeni glasnik BiH br. 17/98

108





osnovni motiv: maksimizacija profita obezbjeđivanjem dugoročnog i sigurnog plasmana gotovih proizvoda (tržišni motiv – osvajanje novih ili zadržavanje i proširivanje na „starim“ tržištima) i/ili dugoročnog i sigurnog pristupa sirovinama, poluproizvodima i jeftinoj radnoj snazi (troškovni motiv);; mogući efekti u zemlji primaocu:  pozitivni – devizni priliv, povećanje proizvodnje, povećanje zaposlenosti, povećanje izvoza, savremena tehnologija...  negativni – tehnološka zavisnost, iscrpljivanje prirodnih resursa, zagađivanje, ugrožavanje političke autonomije...

2. Finansijska tržišta Finansijsko tržište je “mjesto” na kojem se sastaju ponuda viškova finansijskih sredstava i tražnja za tim sredstvima. Međunarodno finansijsko tržište je mjesto odnosno mehanizam preko kojeg se ostvaruje međunarodno kretanje finansijskih sredstava. Osnovna funkcija: alokacija formirane štednje u cilju njene najefikasnije upotrebe; Osnovni elementi: finansijski instrumenti i finansijske institucije. Finansijski instrumenti:  finansijska aktiva ili efekti;  predmet investiranja na finansijskom tržištu;  omogućavaju usaglašavanje ponude i tražnje; Oblici:  krediti;  vrijednosni papiri dugovni – obezbjeđuju sredstva bez transfera vlasništva (obveznice, zapisi, certifikati); vlasnički – obezbjeđuju sredstva uz transfer vlasništva (akcije). Finansijske institucije:  pružaju finansijske usluge – posreduju između nosilaca i korisnika štednje;  finansijski posrednici:  depozitne institucije (poslovne banke);  nedepozitne institucije (investicioni fondovi, finansijske kompanije, osiguravajuće kompanije, penzioni fondovi);  berzanski posrednici. Prema predmetu poslovanja razlikujemo:  novčano tržište  tržište kapitala Na novčanom tržištu se nude i potražuju kratkoročna finansijska sredstva, a na tržištu kapitala dugoročna. Osnovni principi poslovanja: princip međusobnog povjerenja i princip obostrane koristi. 109

Segmenti novčanog tržišta37:  kreditno tržište (kratkoročni krediti),  eskontno tržište (komercijalne mjenice i eskontni krediti),  lombardno tržište (lombardni krediti),  tržište novca (depozitni i žiralni novac),  tržište kratkoročnih vrijednosnih papira – primarno i sekundarno,  devizno tržište – internacionalno tržište novca. Segmenti tržišta kapitala38:  kreditno-investiciono tržište (investicioni krediti),  hipotekarno tržište (hipotekarni krediti),  tržište dugoročnih vrijednosnih papira ili tržište efekata (akcije, obveznice) – primarno i sekundarno. Tržište vrijednosnih papira/efekata može biti:  neorganizovano;  organizovano. Neorganizovano tržište efekata predstavlja nezvaničnu i neregulisanu trgovinu efektima koja se odvija na raznim mjestima (ulica, institucija...) i na razne načine (direktnim kontaktom, telefonom, pismeno). Organizovano tržište efekata može biti:  strogo formalizirano – berze efekata (security exchange);  neformalizirano – vanberzanska trgovina tj. međubankarsko tržište ili tržište preko šaltera (OTC – over the counter market). Prema tehnologiji i načinu rada postoje dva tipa berze efekata:  klasični (metoda aukcije i izvikivanja)  elektronski (kompjuterizovan). Prema obliku organizacije postoje tri tipa berze efekata:  anglosaksonski,  kontinentalni,  mješoviti. Finansijska tržišta mogu biti:  interna – domaća i strana;  eksterna – eurotržište ili off-shore tržišta. Sličnost stranog tržišta i eurotržišta – imaju elemente inostranosti: kod stranog tržišta inostrani su subjekti, kod eurotržišta inostrani su i subjekti i valuta na koju glase vrijednosni papiri. Domaće tržište čine poslovi kupoprodaje vrijednosnih papira denominiranih u nacionalnoj valuti, od strane rezidenata (domaćih subjekata). Strano tržište čine poslovi kupoprodaje vrijednosnih papira denominiranih u valuti zemlje u kojoj se vrijednosni papiri plasiraju, od strane nerezidenata (stranih subjekata).

37 38

Ristić, Života (1990.). Tržište novca: teorija i praksa. Beograd: Privredni pregled Ristić, Života (1990.). Tržište kapitala: teorija i praksa. Beograd: Privredni pregled

110

Eurotržište čine poslovi kupoprodaje vrijednosnih papira denominiranih u valuti različitoj od valute zemlje plasmana, od strane nerezidenata (stranih subjekata). Eurodolari su dolarski depoziti koji se nalaze na računima banaka izvan SAD. LIBOR (London Interbank Offer Rate) je najčešće korištena kamatna stopa na eurotržištu, a računa se kao prosječna kamatna stopa osam prvoklasnih banaka koje posluju na eurotržištu. Sličnost stranog tržišta i eurotržišta – imaju elemente inostranosti (kod stranog tržišta inostrani su subjekti, kod eurotržišta inostrani su i subjekti i valuta na koju glase vrijednosni papiri). Razlika između stranog tržišta i eurotržišta – na stranom tržištu poslovi se tretiraju isto kao poslovi na domaćem tržištu u smislu da ih regulišu pravila zemlje u kojoj kotiraju vrijednosni papiri, stoga se i smatra internim tržištem. Segmenti međunarodnog finansijskog tržišta:  međunarodno bankarsko tržište depozita i kredita,  međunarodno tržište obveznica,  međunarodno tržište akcija.

3. Strane direktne investicije (FDI) i transnacionalne kompanije (TNC)

Savremeni trendovi:  Povećava se stepen transnacionalizacije svjetske privrede tj. stepen transnacionalizacije i kompanija i zemalja.  Broj, značaj i uticaj TNCs nastavlja da raste – rast prodaja, imovine, zaposlenosti i izvoza filijala u inostranstvu.  U posljednje dvije decenije izražena transnacionalizacija međunarodne trgovine.  Na početku 21. vijeka u svijetu je postojalo 61.582 TNC sa ukupno 926.948 filijala u inostranstvu.  TNC ostvaruju oko 50% svjetskog GDP, a njihovo učešće pokazuje tendenciju rasta.  Na TNC otpada 2/3 svjetske trgovine, a pola od toga odnosno 1/3 svjetske trgovine je tzv. intra-firmska trgovina. Prije 30 godina Marjan Svetličić, univerzitetski profesor iz Slovenije, u svojoj knjizi “Zlatne niti transnacionalnih preduzeća” je zapisao: “Kada pominjemo transnacionalno preduzeće, najčešće pomišljamo na nešto ogromno, tajanstveno, a prije svega beskrupulozno. Pred očima nam se pojavljuje... sjaj privlačnih reklama sa nazivima tih istih velikih preduzeća na oblakoderima u Njujorku, Tokiju, Hong Kongu, Sao Paolu, Najrobiju ili Budimpešti, na televizijskim ekranima ili na filmskom platnu. S njima se suočavamo svaki dan – kada ustanemo možemo da biramo kukuruzne pahuljice pripremljene po recepturi preduzeća Kellog ili nekog drugog svjetskog proizvođača hrane, da hljeb premažemo majonezom Thomy, da popijemo kakao Nestle, da sjednemo u automobil proizveden u saradnji sa Fiat-om, Renault-om ili Opel-om. U kancelariji diktiramo u diktafon Philips, kucamo na mašini IBM, a uveče uključujemo televizor Blaupunkt, Hitachi ili tip domaćeg proizvođača izrađen po stranoj licenci. U slobodno vrijeme obućićemo patike Adidas, uzećemo teniski reket Rossignol i lopticu Dunlop i krenućemo na tenisko igralište, a onda ćemo zajedno sa prijateljima da proslavimo pobjedu (ili poraz) uz čašu Coca Cola-e – i tako dalje. Ukratko, transnacionalna preduzeća nas prate na svakom koraku, a da toga nismo ni svjesni... Upoređuju ih sa paukom koji raspreda svoje mreže širom svijeta...”

Zadatak za studente: Kako glasi vaša priča o TNC? 111

3.1. Pojam i vrste TNC    

internacionalna, multinacionalna, supranacionalna, nadnacionalna, transnacionalna kompanija – u čemu je razlika između navedenih termina? Globalna kompanija – termin vezan za strategiju pri nastupu na svjetskom tržištu, koje se posmatra kao jedinstveno tj. nesegmentirano i proizvod se svugdje prodaje na isti način. Termin „multinacionalna kompanija“ prvi put je upotrebio Lilenthal 1960. godine. Multinacionalna kompanija – rukovodstvo u više zemalja, nije samo jedna zemlja matična tj. zemlja porijekla; npr. Royal-Dutch/Shell (holandsko-engleska kompanija nastala spajanjem dvije TNC iz dvije zemlje), Daimler-Benz-Chrysler itd.

Definicije:  razne definicije – ekonomska, organizaciona, motivaciona, pravna i institucionalna definicija TNC?!  Ekonomska definicija – uzima u obzir veličinu (mjerenu obimom prodaje), geografsku rasprostranjenost (broj filijala) i strani sadržaj (imovinu u inostranstvu).  Organizaciona definicija – uzima u obzir obim i rasprostranjenost, vrstu organizacije, centralizaciju sistema odlučivanja, strategiju poslovanja.  Motivaciona definicija – naglašava filozofiju i motivaciju poslovanja preduzeća; razlikuju se etnocentrične, policentrične, regiocentrične i geocentrične TNC.  TNC je preduzeće koje preduzima FDI i posjeduje ili kontroliše aktivnosti dodate vrijednosti u više od jedne zemlje. (prema John H. Dunning-u)  TNC su inkorporirana ili neinkorporirana preduzeća koja se sastoje od matičnih preduzeća i njihovih filijala u inostranstvu. (prema UNCTAD-u) Šta je „matično preduzeće“? Šta je „filijala“?  

  

Matično preduzeće je preduzeće koje ima kontrolu nad drugim preduzećima u zemljama različitim od svoje matične zemlje, obično sa izvjesnim udjelom u vlasničkom kapitalu (npr. 10% i više). Filijala može biti:  podružnica (subsidiary),  pridružena kompanija (associate), ili  ogranak (branch). podružnica – inkorporirano preduzeće u zemlji domaćinu kome drugo (matično) preduzeće direktno posjeduje više od polovine akcionarskog prava glasa; pravno samostalno u odnosu na matično preduzeće; pridružena kompanija – inkorporirano preduzeće u zemlji domaćinu u kome matično preduzeće posjeduje najmanje 10%, a najviše 50% akcionarskog prava glasa; pravno samostalno u odnosu na matično preduzeće; ogranak – inkorporirano preduzeće u zemlji domaćinu koje nije pravno samostalno, već sa matičnim preduzećem čini jedno pravno lice;

Metode ulaska na strano tržište: I izvozne aktivnosti II vlastita distribucija u inostranstvu III predstavništva u inostranstvu IV filijale – proizvodnja u inostranstvu V globalna ekspanzija 112

  

TNC je kompanija koja je registrovana i istovremeno djeluje u više država. TNC je kompanija, organizovana kao akcionarsko društvo ili na drugi način, koja se sastoji iz matičnog preduzeća i njegovih stranih filijala. (UNCTAD) TNC uključuje preduzeća ili druge poslovne jedinice koje su u privatnom, državnom ili mješovitom vlasništvu, a nalaze se u različitim zemljama i koja su povezana tako da jedno ili više njih ima značajan uticaj nad poslovanjem drugih i da, posebno , dijele tehnologiju i resurse sa tim (kontrolisanim) preduzećima.

Karakteristike:  proizvodnja u filijalama u nekoliko država;  direktna kontrola na poslovnim politikama filijala;  poslovne strategije koje prelaze nacionalne granice;  enorman obim poslovnih aktivnosti;  ekonomska i politička moć; (veći ekonomski značaj TNC od države; politička moć u samim državama, uticaj na odnose između država i uticaj na međunarodne organizacije)  autonomija u odlučivanju i nemogućnost kontrole od strane vlada; Tipovi TNCs (prema načinu organizovanja):  horizontalne – zaokružen poslovni proces u svakoj filijali (npr. Coca-Cola);  vertikalne – u svakoj filijali odvija se samo jedna faza poslovnog procesa; unutar TNC se objedinjuje ekstrakcija sirovina, proizvodnja i distribucija (npr. naftne kompanije);  konglomerati – objedinjavanje različitih proizvodnih i uslužnih djelatnosti unutar iste TNC; Motivi TNC:  troškovni – dostupna i jeftina radna snaga, jeftine sirovine, niski porezi, niski transportni troškovi, niski troškovi energije, privredne infrastrukture i/ili ekološke zaštite i dr.  tržišni – prodor i monopolizacija tržišta određene zemlje, lakši prodor na tržišta zemalja susjednih zemlji domaćinu ili članica iste integracije, izbjegavanje trgovinskih barijera (tzv. carinske fabrike), korišćenje pozitivnih efekata ekonomije obima;

3.2. Istorijski razvoj TNC39           39

preteče TNC – tzv. baktrijska društva u Persiji (organizovanje karavana); XVI vijek – prvi oblici TNC; razlog za nastanak TNC: smanjivanje mogućnosti za rast proizvodnje i prodaje i profitabilno investiranje u matičnoj zemlji; proces izražene transnacionalizacije svjetske privrede, posebno svjetske trgovine, počinje od sredine 60-tih godina XIX vijeka; XIX vijek – industrijska revolucija, razvoj međunarodne bankarske mreže, smanjivanje restrikcija na razmjenu privatnog kapitala između zemalja; prvo su se razvijale proizvodne, zatim uslužne TNC; najprije su se TNC pojavile u primarnom sektoru i infrastrukturi vezanoj za taj sektor, zatim u energetskom i industrijskom sektoru; poseban zamah nakon II s.r.; uslovi: deregulacija tržišta i nastanak novih država usljed dekolonizacije; krajem XX vijeka u svijetu je bilo oko 80.000 TNC i oko 800.000 njihovih filijala; danas su razvijene zemlje najveće i izvorište i odredište TNC; najviše TNCs iz „Trijade”;

Priredio autor prema: Bjelić, Predrag (2011.) Međunarodna trgovina. Treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

113

Slika 44: Pojava transnacionalnih kompanija – Istorijski pregled

XVII i XVIII vijek

XIX vijek

Engleska istočnoindijska kompanija Holandska istočnoindijska kompanija itd.

Prve proizvodne TNC Bayer (1865.), Nobel (1866.), Singer (1867.), Siemens (1875.), Nestle (1895.) i dr.

XX vijek Moderne TNC - do I s.r. - između dva rata dominiraju karteli (udruženja velikih kompanija) - nakon II s.r. 60-tih „boom” TNC

Izvor: Piredio autor prema: Bjelić, Predrag (2011.) Međunarodna trgovina. Treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

Faktori koji su podstakli rast broja TNC i njihovih filijala u inostranstvu40:  dinamičan rast svjetske privrede;  tehnološki napredak u proizvodnji, transportu, telekomunikacijama i međunarodnim informacionim sistemima;  liberalizacija međunarodne trgovine proizvodima i uslugama;  liberalizacija režima stranih direktnih investicija;  multilateralni sporazumi u vezi sa FDI;  razvoj i internacionalizacija bankarstva;  razvoj standardizacije u nizu oblasti i sve većem broju zemalja;  povećanje broja ekonomskih integracija;  konvertibilnost sve većeg broja valuta;  stabilizacija privreda;  proces privatizacije;  prihvatanje engleskog jezika kao jezika poslovne zajednice u ogromnom broju zemalja;  unifikacija međunarodnog privrednog prava;  značajno poboljšanje političke klime u svijetu, itd. Index transnacionalizacije kompanije:  procenat vrijednosti imovine u filijalama u inostranstvu u odnosu na ukupnu imovinu date TNC;  procentualno učešće prodaja u filijalama u inostranstvu u ukupnoj prodaji date TNC;  procentualno učešće zaposlenosti u inostranstvu u ukupnom broju zaposlenih u TNC; Procenti se saberu i podijele sa tri. Index transnacionalizacije privrede zemlje domaćina – pokazuje stepen zavisnosti zemlje domaćina od poslovne aktivnosti TNC lociranih na njenoj teritoriji.

40

Kovačević, Mlađen (2002.). Međunarodna trgovina. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

114

Provjerite svoje znanje o međunarodnom kretanju kapitala i transnacionalnim kompanijama! 1. Navedite oblike međunarodnog kretanja dugoročnog kapitala. 2. U kompenzatorno kretanje kratkoročnog kapitala ubrajamo: a) transakcije između centralnih banaka b) deviznu arbitražu c) vanjskotrgovinske kredite d) stabilizirajuće špekulativne poslove 3. Obveznice spadaju u dugovne vrijednosne papire. a) tačno b) netačno 4. Definišite strane direktne investicije (FDI). U čemu je razlika u odnosu na portfolio investicije? 5. Objasnite troškovni motiv investiranja u inostranstvu. 6. Nedepozitne institucije (npr. penzioni fondovi) ne mogu biti finansijski posrednici. a) tačno b) netačno 7. Navedite segmente tržišta kapitala. 8. Koji su tipovi berzi efekata prema obliku njihove organizacije? 9. Inkorporirano preduzeće u zemlji domaćinu u kome matično preduzeće posjeduje od 10 do 50% akcionarskog prava glasa i koje je pravno samostalno, naziva se: a) ogranak b) pridružena kompanija c) podružnica d) nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan 10. Navedite više faktora koji su podstakli transnacionalizaciju svjetske privrede.

115

VI MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM 1. Pojam i razvoj međunarodnog monetarnog sistema

Međunarodni monetarni sistem sačinjavaju subjekti, institucije, mehanizmi i pravila u sferi međunarodnih monetarnih odnosa.   

 

subjekti i institucije: fizička lica, kompanije, banke, nacionalne monetarne institucije, međunarodne finansijske institucije, i dr. glavne međunarodne finansijske institucije: “bretonvudski blizanci” – Međunarodni monetarni fond (IMF) i Svjetska banka (WB); tri glavna kriterija za procjenu performansi međunarodnog monetarnog sistema: prilagođavanje, likvidnost i povjerenje;  Prilagođavanje (adjustment): sposobnost zemalja da obnove narušenu ravnotežu platnog bilansa; izaziva značajne troškove, posebno za deficitne zemlje;  Likvidnost (liquidity): međunarodna likvidnost ima tri dimenzije: kvantitativnu – adekvatan obim monetarnih rezervi koji se može koristiti za finansiranje neravnoteža platnog bilansa; kvalitativnu – karakteristike i mogućnost konverzije rezervnih medija jednog u drugi; distributivnu – raspodjela izvora međunarodne likvidnosti na subjekte međunarodnih ekonomskih odnosa; međunarodna likvidnost smanjuje troškove prilagođavanja ili odlaže prilagođavanje;  Povjerenje (confidence): razmjenjivost jednog izvora međunarodne likvidnosti u drugi uz datu cijenu; vlasnici ne preduzimaju nagle promjene u kompoziciji svog portfolia; međunarodni monetarni sistem je “veliki točak” koji omogućava nesmetano odvijanje ekonomskih procesa u svijetu i ostvarivanje ekonomskih ciljeva; (A. Smith); savremeni makroekonomski ciljevi: interna i eksterna ravnoteža;

Interna ravnoteža – privređivanje uz stabilne cijene (nisku inflaciju) i normalnu zaposlenost. Eksterna ravnoteža – ravnoteža platnog bilansa41 uz stabilan devizni kurs;  

41

različiti međunarodni monetarni sistemi kroz istoriju; tri međunarodna monetarna sistema, od kojih je svaki dominirao u dužem periodu:  Zlatni standard (1870-1914. i između dva svjetska rata)  Bretonvudski sistem (1944-1973.)  Sistem fluktuirajućih kurseva (nakon 1973.)

Misli se na izjednačen tekući račun (plus kapitalni račun) platnog bilansa sa dijelom finansijskog računa (isključujući rezerve), tako da ne dolazi do promjena monetarnih rezervi; u praksi to znači da ne postoji suviše velik suficit ili deficit tekućeg računa;

116

Slika 45: Razvoj međunarodnog monetarnog sistema

Zlatni standard

1870.

Restauracija zlatnog standarda

1914.

I s.r.

1925.

Bretonvudski sistem

1939.

II s.r.

1945.

Fluktuirajući → kursevi

1971. 1973.

Smithsonian sporazum

Izvor: Priredio autor prema http://www2.econ.iastate.edu/classes/econ355/choi/images/fi28.jpg

I period: Do Srednjeg vijeka  u opticaju kovani novac (od zlata ili srebra), koji su emitovale države, manje političke jedinice, veći gradovi;  postepeno se uvodi monopol države na kovanje i emitovanje novca; II period: Srednji vijek i kasnije  u opticaju kovani novac i bankarske mjernice, a zatim i papirni novac sa pokrićem u zlatu; III period: Devetnaesti vijek  industrijska revolucija i porast trgovinskih i kapitalnih tokova;  do 70-tih godina XIX vijeka: “era bimetalizma” – korišćenje i zlata i srebra za kovanje novca;  nacionalni monetarni sistemi svrstavali su se u tri bloka: zlatni blok (Velika Britanija sa kolonijama i Portugal); srebrni blok (njemačke države, Austrija, Holandija, Danska, Norveška, Švedska, Meksiko, Kina, Indija i Japan); bimetalni blok (SAD, Francuska, Belgija, Italija i Švajcarska);  stabilnost deviznih kurseva zahvaljujući strogim blokovskim pravilima; IV period: Posljednja trećina XIX i početak XX vijeka:  oko 1870. godine većina zemalja je prihvatila zlatnu podlogu i konvertibilnost svojih valuta u zlato;  razlozi prihvatanja zlata:  politički događaji: - francusko-pruski rat – njemačka država usvaja zlatni standard; - prelazak SAD na zlato;  ekonomski razlozi: - povećanje proizvodnje srebra u SAD i Meksiku smanjilo je cijenu srebra i valute srebrnog bloka su depresirale; - povećanje međunarodne trgovine i veći obim međunarodnih plaćanja tražili su novčane jedinice veće vrijednosti (što je vodilo ka zlatu); - veća trgovina između monetarnih blokova tražila je ujednačavanje njihovih monetarnih sistema i smanjenje transakcionih troškova;

117

2. Zlatni standard  

ključna uloga zlata u međunarodnim monetarnim transakcijama; zlato – sredstvo plaćanja, sredstvo za poravnanje međunarodnih računa, sredstvo rezervi, sredstvo za određivanje valutnih pariteta;

Zašto zlato?  homogenost – jedna jedinica identična sa bilo kojom drugom;  visoka vrijednost u odnosu na težinu;  niski troškovi čuvanja i transporta;  relativno stabilna ponuda zbog visokih troškova proizvodnje;  čvrstina i trajnost;  zadržavanje vrijednosti i u periodima ratova, revolucija, kriza; povjerenje u buduću vrijednost;  na duži rok atraktivnije od drugih vrsta imovine, iako ne nosi prinos; Karakteristike sistema:  vezanost valuta u zlato (valutni paritet definisan u zlatu kao sadržaj zlata u svakoj valuti);  konvertibilnost valuta u zlato;  fiksna zvanična cijena zlata – obaveza centralnih banaka da kupuju i prodaju zlato po fiksnoj cijeni;  sloboda izvoza i uvoza zlata;  fiksni devizni kursevi (kretanje u uskom rasponu između zlatnih tačaka);  ostali ekonomski ciljevi podređeni održavanju eksterne ravnoteže i konvertibilnosti valute u zlato;  fleksibilnost cijena i nadnica – cijene i nadnice su se prilagođavale količini novca (zlata) u opticaju, što je uticalo na tokove robe i usluga (tekući račun platnog bilansa); Dva mehanizma za održavanje eksterne ravnoteže:  automatski mehanizam prilagođavanja preko cijena (price-specie-flow mechanism42);  stroga “pravila igre”; Automatski mehanizam (inflatorno-deflatorni metod prilagođavanja) podrazumijevao je prilagođavanje cijena količini zlata u opticaju (prilivu i odlivu zlata iz zemlje), uzrokujući prilagođavanje robnih tokova:  priliv zlata povećavao je cijene;  odliv zlata smanjivao je cijene; Suština mehanizma zasnovana je na kvantitativnoj teoriji novca (škotski filozof David Hume, 1752.) koja govori o međusobnom odnosu novčane mase i cijena – promjena količine novca u opticaju izaziva promjene cijena. Pretpostavke:  ukupna novčana masa služi za transakcione potrebe;  ne djeluje kamatni mehanizam koji bi, preko kamatne stope, omogućio međunarodno kretanje kapitala;

42

specie – stari engleski izraz za dragocjene metale;

118

Slika 46: Automatski mehanizam prilagođavanja

Izvor: http://futurepositive.synearth.net/2003/07/17/

U teoriji:  princip spojenih posuda;  kretanje zlata od deficitnih ka suficitnim zemljama;  za deficitne zemlje deflatorno prilagođavanje – smanjenje dohotka i povećanje nezaposlenosti; U praksi:  Centralne banke zemalja sa opadajućim rezervama zlata (deficitom platnog bilansa) morale su se strogo pridržavati pravila igre – nisu mogle emitovati više novca, nego što imaju zlata.  Centralne banke zemalja sa rastućim rezervama rijetko su poštovale pravila igre.  Centralne banke su često sterilizovale tokove zlata, kako bi spriječile efekte na monetarnu ponudu i cijene. Prednosti zlatnog standarda:  automatsko uspostavljanje ravnoteže platnog bilansa;  stabilni devizni kursevi;  fiskalna disciplina – nemogućnost štampanja novca u clju finansiranja budžetskog deficita (izuzev prodajom državnih obveznica privatnim subjektima);  međunarodna monetarna saradnja; 119

Nedostaci zlatnog standarda:  primat eksterne ravnoteže – podređivanje interesa ekonomskog razvoja ravnoteži platnog bilansa;  visoka cijena eksterne ravnoteže - deflatorni način uravnoteženja platnog bilansa; npr. restriktivna (deflatorna) monetarna politika – centralna banka ne može povećavati ponudu novca u skladu sa potrebama ekonomskog razvoja, već samo ako postoji pokriće u zlatu;  nemogućnost korištenja monetarne politike za suzbijanje nezaposlenosti;  ograničena ponuda zlata – rast svjetske ekonomije mora biti praćen rastom svjetske ponude zlata;  mogućnost zemalja velikih proizvođača zlata da utiču na makroekonomsku politiku u svijetu; Period između dva rata:  nakon Prvog svjetskog rata – fluktuirajući kursevi, nestabilnost, hiperinflacije, ograničena konvertibilnost valuta u zlato;  restauracija zlatnog standarda u 20-tim godinama;  nestašica zlata – raskid direktne veze između rezervi zlata i novčane mase u zemlji;  nova pravila igre;  zlatno-devizni standard; Zlatno-devizni standard:  zlato i britanska funta, kasnije i dolar; zahvaljujući snazi i dominaciji britanske ekonomije, funta je postala svjetska valuta – valuta za rezerve, transakcije i intervencije;  Velika Britanija i SAD – centri međunarodnog monetarnog sistema;  nepostojanje potpunog zlatnog pokrića;  porast učešća deviza u strukturi monetarnih rezervi;  slabljenje fleksibilnosti cijena i nadnica (usljed monetarne politike, te jačanja radničkih sindikata);  veća uloga kamatne stope i kretanja kapitala u prilagođavanju platnog bilansa;  eksterna ravnoteža gubi prioritet; nepoštivanje “pravila igre”; korištenje fiskalne i monetarne politike za suzbijanje nezaposlenosti i inflacije; Slom zlatnog standarda:  precijenjenost funte (nerealan zlatni paritet), slabljenje konkurentnosti, te nezaposlenost i recesija u Velikoj Britaniji;  sve veća orijentacija SAD ka politici interne ravnoteže;  desinhronizacija konjunkturnog ciklusa u dva centra;  Velika ekonomska kriza (1929-31.);  tri konkurentska bloka: blok funte (VB), blok dolara (SAD), zlatni blok (Francuska);  napuštanje konvertibilnosti funte u zlato, kao i konvertibilnosti drugih valuta, te uvođenje devizne kontrole;  30-te godine – period dezintegracije svjetske privrede, ekonomskih kriza, protekcionizma, konkurentskih devalvacija, špekulativnog kretanja kapitala, smanjenja svjetskih robnih i investicionih tokova;

120

3. Bretonvudski sistem  



osnivanje međunarodnih finansijskih institucija pod okriljem OUN – 1944. godine u Breton-Vudsu43; “bretonvudski blizanci” – glavne međunarodne finansijske institucije savremenog svijeta:  Međunarodni monetarni fond (IMF – International Monetary Fund);  Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD – International Bank for Reconstruction and Development); dogovoren novi monetarni poredak koji treba da uredi i upravlja monetarnim odnosima između nezavisnih država;

Stvaranje Bretonvudskog sistema:  Keynesov plan i Whiteov plan – u određenim tačkama postignut je kompromis;  zahvaljujući ekonomskoj i političkoj snazi SAD, sporazum se na kraju uglavnom zasnivao na Whiteovom planu;  Whiteov plan je platnobilansne neravnoteže vidio samo kao problem deficitnih zemalja;  finansijska moć se od Velike Britanije definitivno “preselila” u SAD;  Keynes je predlagao:  formiranje svjetske centralne banke;  uvođenje svjetske rezervne valute “bancor”;  definisanje valutnih pariteta u bancoru;  emitovanje bancora od strane „svjetske centralne banke“ na osnovu usaglašene politike i u skladu sa potrebama svjetskih tokova;  raspoređivanje tereta prilagođavanja platnog bilansa između deficitnih i suficitnih zemalja; obje grupe zemalja bi morale da promijene svoje politike (time bi se izbjegli deflatorni pritisci usljed nedostatka zlata i prisvajanje emisione dobiti seniorage od strane zemlje rezervne valute);  osnivanje fonda veličine jedne polovine svjetskog uvoza; Karakteristike Bretonvudskog sistema:  zlatno-dolarski standard – dolar preuzima istu ulogu kao zlato u zlatnom standardu;  konvertibilnost dolara u zlato po fiksnoj cijeni (35$ za uncu);  dolar – svjetska valuta (ključna rezervna valuta, valuta intervencije, monetarno sidro, jedina valuta sa zlatnom podlogom); SAD prisvajaju emisionu dobit;  sistem međunarodnih plaćanja zasnovan na dolaru;  valutni pariteti definisani u dolaru;  sistem fiksnih deviznih kurseva: oscilacije ±1% oko pariteta; obaveza intervencija na deviznom tržištu u cilju održavanja kursa unutar dozvoljenih margina;  devalvacija dozvoljena samo u slučaju fundamentalne neravnoteže platnog bilansa i uz odobrenje IMF-a; Ciljevi IMF:  unapređenje međunarodne monetarne saradnje;  podsticanje ekspanzije i uravnoteženog rasta međunarodne trgovine;  unapređenje stabilnosti deviznih kurseva;  uspostavljanje multilateralnog sistema plaćanja i eliminacija deviznih restrikcija;  pomoć zemljama u korekciji platnobilansne neravnoteže uz upotrebu resursa IMF-a; 43

Ljetovalište Bretton-Woods u New Hampshire, SAD.

121

Elementi mehanizma IMF do 70-tih godina:  uloga zlata i dolara;  fiksni devizni kursevi;  pul likvidnosti i uslovljenost kreditiranja:  uplate kvota od strane članica – kvota određuje doprinos zemlje Fondu i maksimalan iznos koji može posuditi;  finansijska i tehnička pomoć za prevazilaženje kratkoročnih neravnoteža: kratkoročni krediti u zlatu i devizama; uslovljeni krediti – krediti u većim iznosima i na duži rok uslovljeni provođenjem politike određene od strane IMF (IMF conditionality) – prethodna i naknadna uslovljenost;  emitovanje specijalnih prava vučenja – SPV (SDR – special drawing rights);  fiskalna politika kao jedini instrument prilagođavanja i ostvarivanja istovremene interne i eksterne ravnoteže; Nakon Drugog svjetskog rata:  nekonvertibilnost valuta (1945. bili su konvertibilni samo američki i kanadski dolar);  “velika glad” za dolarima;  protekcionizam; Trajanje Bretonvudskog sistema dijeli se na dva glavna perioda:  period 1944-1958. – “glad” za dolarom i nestašica dolara;  period 1959-1971. – prezasićenost dolarom; Tokom 50-tih:  slobodnija monetarna politika SAD;  rast međunarodne trgovine i kretanja kapitala;  konvertibilnost valuta (1958. konvertibilnost većine evropskih valuta; 1964. konvertibilnost jena);  veća integrisanost finansijskih tržišta u svijetu;  najprije suficit SAD, pa prelazak u blagi deficit;  rast rezervi u dolaru kod suficitnih zemalja; Tokom 60-tih:  međuzavisnost, ali nekoordiniranost monetarnih politika u svijetu;  odgađanje prilagođavanja;  SAD: rat u Vijetnamu, rast budžetske potrošnje (ekspanzivna fiskalna politika), deficit platnog bilansa, rast inflacije; budžetski deficit (ratovi, vojni i socijalni programi) → deficit PB → inflacija → makroekonomske politike prilagođavanja (restriktivna monetarna i fiskalna politika ili redistributivna politika tj. devalvacija);

  

umjesto toga SAD uvele protekcionističke mjere i mjere smanjenja odliva kapitala, da ne bi žrtvovale domaće ekonomske ciljeve; problem povjerenja u dolar i špekulativne kupovine zlata; kreiranje SPV (1967.); Keynes i Triffin predvidjeli opasnost po međunarodni monetarni sistem i tražili kreiranje vještačkog izvora likvidnosti od strane IMF;

122

1971.:    

interna i eksterna neravnoteža u SAD; suspenzija konvertibilnosti dolara u zlato; demonetizacija zlata; uvođenje uvoznih taksi od 10%; (nešto kasnije ukinuto) sporazum u Smithsonian Institute (Washington): devalvacija dolara od 8%; šire margine osciliranja kurseva ±2,25%;

1973.:  druga devalvacija dolara; cijena zlata 42,22$ po unci;  ekspanzivna monetarna politika SAD i “uvozna inflacija” za suficitne razvijene zemlje;  mart 1973. – evropske centralne banke privremeno zatvaraju devizna tržišta da spriječe apresijacije svojih valuta;  prvi “naftni šok” (devalvacija dolara → skuplja nafta); Istovremena interna i eksterna neravnoteža:  inflacija i deficit  nezaposlenost i suficit  inflacija i suficit  nezaposlenost i deficit Prve dvije su konzistentne situacije (mogu se riješiti jednim instrumentom – politikom promjene izdataka); druge dvije su tzv. „dilema“ slučajevi. Slika 47: Interna i eksterna neravnoteža


123

Makroekonomske politike za prilagođavanje platnog bilansa:  politike promjene izdataka (monetarna i fiskalna politika – ekspanzivna ili restriktivna);  politike skretanja izdataka (vanjskotrgovinska politika; promjena deviznog kursa i devizna kontrola); Tabela 20: Privredna neravnoteža i politike promjene izdataka Zone Zona 1 Zona 2 Zona 3 Zona 4

Vrste privredne neravnoteže Inflacija i suficit Inflacija i deficit Nezaposlenost i deficit Nezaposlenost i suficit

Monetarna politika Ekspanzivna Restriktivna Restriktivna Ekspanzivna

Fiskalna politika Restriktivna Restriktivna Ekspanzivna Ekspanzivna

Izvor: Priredio autor prema: Kovačević, Radovan (2011.). Međunarodne finansije. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 357.

Uzroci sloma Bretonvudskog sistema:  interni uzroci – neadekvatnost sistema:  fiskalna politika – jedan instrument za dva cilja;  nedovoljna međunarodna likvidnost;  teret prilagođavanja na deficitnim zemljama;  vezanost za ekonomski i politički položaj SAD i za dolar;  eksterni uzroci – gubitak povjerenja u dolar:  interna i eksterna neravnoteža SAD uzrokovana brzim rastom budžetske potrošnje i monetarne ponude;  odbijanje SAD da primijene metode prilagođavanja (restriktivne politike), da ne bi došlo do smanjenja output-a i zaposlenosti;44  špekulacije o vrijednosti dolara u odnosu na zlato i druge valute; velike kupovine zlata i drugih valuta;45  velike kupovine zlata i drugih valuta; visoka inflacija iz SAD prenijela se na druge zemlje i činila sve težim održavanje fiksnih kurseva; “...Triffin je primijetio da se svijet suočio sa dilemom: da bi izbegao manjak likvidnosti, SAD bi morale da imaju platnobilansni deficit, što potkopava poverenje u dolar; alternativa je da se održava poverenje u dolar (ukidanje prakse formiranja platnobilansnog deficita u SAD), što bi dovelo do manjka međunarodne likvidnosti. Stoga je Triffin zaključio da se mora naći način za povećanje međunarodnih rezervi bez unošenja nestabilnosti u sistem. Iz ovoga je potekla ideja o stvaranju SPV kao dopune međunarodnim rezervama.” (Kovačević, 2011., str. 460.)

 

Bretonvudski sistem nikada nije funkcionisao na način na koji je zamišljen, a pogotovo ne način na koji je trebalo da funkcioniše da bi omogućio neometano odvijanje međunarodnih monetarnih odnosa. U ovom sistemu fiskalna politika je trebalo da omogući istovremeno ostvarivanje i interne i eksterne ravnoteže, što nije bilo moguće. Zemlje su se stoga suočavale sa eksternom neravnotežom, a na raspolaganju su imale pozajmljivanje od IMF-a, kapitalne restrikcije i povremene promjene u deviznim kursevima. Teret prilagođavanja bio je na deficitnim zemljama.

44

Devalvacija bi mogla omogućiti da se izbjegnu troškovi smanjenja output-a i visoke nezaposlenosti, a da se održi eksterna ravnoteža – smanji deficit i povećaju rezerve. 45 Percepcija fundamentalne neravnoteže u SAD i neizbježne devalvacije dolara, te gubitak povjerenja u sposobnost FED-a da usljed manjka zlata održi njegovu fiksnu cijenu.

124

  

Danas IMF kontroliše likvidnost od samo 2% svjetskog uvoza (umjesto 50% kako je predložio Keynes), a emitovanje SPV omogućava kreiranje svega 3% svjetske likvidnosti. Umjesto dvije nadnacionalne institucije, IMF i WB postale su institucije kojima upravljaju dominantne ekonomske sile u svijetu, posebno SAD. Bretonvudski sistem bio je vezan za ekonomski i politički položaj SAD i za dolar.

4. Savremeni međunarodni monetarni sistem     



   

od 1973. do danas; tržišno zasnovan – “pravila igre” više se zasnivaju na tržišnim principima uz povremene koordinirane akcije; temelji se na dominaciji fluktuirajućih deviznih kurseva; u centru pažnje ekonomske teorije, posebno teorije determinacije deviznih kurseva; brojni problemi: problem međunarodne likvidnosti, problem povjerenja, problem prilagođavanja, asimetrije, nestabilnost deviznih kurseva, valutne krize, dužnička kriza, globalne recesije, nekonvertibilnost valuta; (pojedini se odnose samo na zemlje u razvoju) SAD bi morale primijeniti restriktivnu politiku i redistributivnu politiku, ali ne postoji konsenzus u pogledu veličine smanjenja budžetskog deficita (od 6 do 10% od GDP?) niti intenziteta depresijacije dolara (od 10 do 40%?). U svakom slučaju, ostale zemlje takođe će iskusiti probleme, čak i ako SAD primijene adekvatne politike: restriktivna fiskalna politika SAD → smanjenje svjetske ekonomske aktivnosti depresijacija dolara → apresijacija ostalih valuta i pogoršanje konkurentnosti 1979-80. – drugi naftni šok – rast cijena nafte i stagflacija (odsustvo privrednog rasta i inflacija) u zemljama uvoznicama nafte; 1981. – slom berzi i globalna recesija (zbog antiinflacione politike SAD poslije drugog naftnog šoka); velike fluktuacije deviznih kurseva tj. stalna depresijacija dolara i trvenja na relaciji SAD – Njemačka i Japan; 1987. – dogovor G7 – konačno pristajanje SAD na čvršću fiskalnu politiku, te uzvratne mjere Japana i Njemačke u cilju povećanja njihovog uvoza;

Posljednja decenija:  deficit tekućeg računa SAD i slabljenje dolara ugrožava svjetsku stabilnost; (Uvijek aktuelna poruka SAD Evropi: “Dolar je naša valuta, ali vaš problem.”)  2007-2009. – globalna recesija;  proširivanje saradnje na veći krug zemalja – dogovor G20 o usklađenom djelovanju na savladavanju krize, posebno novim mjerama za povećanje međunarodne likvidnosti preko IMF i IFC (novi krediti, dodatno emitovanje SPV, novi fond za podršku likvidnosti trgovine u okviru IFC...);  kriza u euro-zoni i slabljenje eura; Zaključak   

Interna i eksterna ravnoteža su međusobno povezane i unutar i između zemalja. U periodima kriza zemlje daju prioritet održavanju interne umjesto eksterne ravnoteže. Međunarodna monetarna saradnja:  nekad – saradnja centralnih banaka u odbrani fiksnih kurseva i spašavanju međunarodnog monetarnog sistema zasnovanog na zlatu; 125



 danas – saradnja motivisana pokušajima smanjenja neizvjesnosti, sprečavanja prekomjernih fluktuacija deviznih kurseva, sprečavanja finansijskih kriza; namjera postoji, ali su efekti nedovoljni. Danas, u globalizovanom svijetu, zbog izražene međuzavisnosti zemalja, i više nego prije neophodna je veća koordinacija makroekonomskih politika na međunarodnom nivou. (Koordinacija politika donosi troškove prilagođavanja i zato je zemlje izbjegavaju.)

5. Međunarodne finansijske institucije 5.1. Međunarodni monetarni fond (IMF)       

sfera monetarnih odnosa – međunarodnih plaćanja i privremenih neravnoteža; naglasak na kratkoročnoj makroekonomskoj stabilizaciji; prvobitno 30 članova, danas 188 članova; svrha: rješavanje kratkoročnih platnobilansnih i deviznokursnih problema; izvori finansiranja: uplate kvota članica; korisnici: sve zemlje u platnobilansnim teškoćama bez obzira na stepen razvijenosti; veličina i struktura: manja organizacija sa oko 2.600 zaposlenih i bez afilijacija po zemljama;

Članstvo: 188 zemalja Sjedište: Vašington, D.C. Izvršni odbor: 24 direktora koja predstavljaju zemlje ili grupe zemalja Osoblje: oko 2.600 zaposlenika iz 147 zemalja Ukupne kvote: US$327mlrd (13.03.2015.) Najveći dužnici: Portugal, Grčka, Irska i Ukrajina

Ciljevi IMF:  unapređenje međunarodne monetarne saradnje;  podsticanje ekspanzije i uravnoteženog rasta međunarodne trgovine;  unapređenje stabilnosti deviznih kurseva;  uspostavljanje multilateralnog sistema plaćanja i eliminacija deviznih restrikcija;  pomoć zemljama u korekciji platnobilansne neravnoteže uz upotrebu resursa IMF-a (privremena finansijska pomoć); Glavne aktivnosti IMF:  nadzor nad ekonomskim politikama;  finansijska pomoć – sistem kvota, krediti i kreiranje SPV;  tehnička pomoć;

126

Elementi mehanizma IMF (pri osnivanju):  uloga zlata i dolara;  fiksni devizni kursevi;  pul likvidnosti i uslovljenost kreditiranja:  uplate kvota od strane članica – kvota određuje doprinos zemlje Fondu i maksimalan iznos koji može posuditi;  finansijska i tehnička pomoć za prevazilaženje kratkoročnih neravnoteža; uslovljeni krediti – krediti u većim iznosima i na duži rok uslovljeni provođenjem politike određene od strane IMF (IMF conditionality) – prethodna i naknadna uslovljenost;  emitovanje SDR;  fiskalna politika kao jedini instrument prilagođavanja i ostvarivanja istovremene interne i eksterne ravnoteže; SPV su košarica valuta. Vrijednost SPV utvrđuje se pomoću pondera zasnovanih na učešću pojedinih valuta u međunarodnoj trgovini i finansijama. Tabela 21: Struktura specijalnih prava vučenja Valuta

Revizija 2001. (%)

Revizija 2005. Revizija 2010. Revizija 2015.* (%) (%) (%)

Dolar

45

44

41,9

41,73

Euro

29

34

37,4

30,93

Renminbi

-

-

-

10,92

Funta

11

11

11,3

8,09

Jen

15

11

9,4

8,33

* Ova košarica valuta postaće efektivna 1. oktobra 2016. godine. Izvor: Priredio autor na osnovu informacija sa www.imf.org

5.2. Grupa Svjetske banke (WB) Međunarodna banka za obnovu i razvoj International Bank for Reconstruction and Development (IBRD)  osnivanje: 1944. godine;  razvojna sfera;  članica grupe Svjetske banke (World Bank Group: IBRD, IFC, IDA, MIGA, ICSID);  članstvo: danas 188 zemalja;  svrha: rješavanje dugoročnih strukturalnih problema; iniciranje i pomaganje međunarodne investicione aktivnosti u razvojne svrhe;  oblik pomoći: krediti; ne finansira opšte programe ekonomskog razvoja niti projekte privatnog sektora, već konkrentne i za razvoj esencijalne projekte javnog sektora;  korisnici: srednje razvijene i manje razvijene zemlje;  izvori finansiranja: uplate kvota članica, emisija i prodaja sopstvenih obveznica, zaduživanje na finansijskim tržištima;  veličina i struktura: oko 7.000 zaposlenih u sjedištu i afilijacijama širom svijeta;

127

Međunarodno razvojno udruženje International Development Association (IDA)  osnivanje: 1960. godine;  svrha: kreditiranje najsiromašnijih zemalja koje ne mogu posuđivati od IBRD;  korisnici: najmanje razvijene zemlje sa dohotkom p/c ispod 1.215 $ (2015.);  oblik pomoći: beskamatni krediti sa dugim rokom otplate i grace periodom od 10 godina;  IBRD i IDA dijele osoblje, upravu i standarde evaluacije projekata; Međunarodna finansijska korporacija International Finance Corporation (IFC)  osnivanje: 1956. godine;  svrha: podrška investicijama privatnog sektora u manje razvijenim zemljama, bez traženja državne garancije;  aktivnosti: finansiranje projekata privatnog sektora, pomoć u pribavljanju kapitala na međunarodnim finansijskim tržištima, pružanje savjetodavne i tehničke pomoći poslovnoj zajednici i vladi;  finansiranje na bazi direktnog učešća u kapitalu kompanije, ali bez sticanja kontrole nad poslovanjem;  karakter poslovne banke, sa relativno malim kapitalom; Multilateralna agencija za garantovanje investicija Multilateral Investment Guarantee Agency (MIGA)  osnivanje: 1988. godine;  svrha: unapređenje FDI u manje razvijenim zemljama;  aktivnosti: osiguranje od političkog rizika investitora i kreditora; pomoć manje razvijenim zemljama u privlačenju privatnih investicija; Međunarodni centar za rješavanje investicijskih sporova International Centre for Settlement of Investment Disputes (ICSID)  osnivanje: 1966. godine;  svrha: rješavanje sporova između vlada i stranih investitora, u cilju unapređenja međunarodnog investiranja; Razlike između IMF i WB  konfuzija sa nazivima; čak je i John Maynard Keynes, jedan od idejnih tvoraca Bretonvudskih blizanaca, smatrao da se Fond treba zvati “banka”, a Banka je zapravo “fond”;  osnovne razlike između institucija odnose se na:  svrhu  veličinu i strukturu  primaoce pomoći  izvore sredstava Sličnosti i razlike između IMF http://www.imf.org/external/pubs/ft/exrp/differ/differ.htm

i

WB:

128

5.3. Ostale međunarodne finansijske institucije Banka za međunarodna poravnanja Bank for International Settlements (BIS)  osnivanje: 1930. godine;  svrha: unapređenje saradnje između centralnih banaka i drugih agencija u čijoj je nadležnosti monetarna i fiskalna stabilnost;  “centralna banka svih centralnih banaka” i “pozajmljivač posljednjeg utočišta”;  funkcije:  forum za međunarodnu monetarnu i finansijsku saradnju;  banka centralnih banaka;  centar za monetarna i ekonomska istraživanja;  agent u vezi sa međunarodnim finansijskim operacijama; Regionalne razvojne banke Agencije i banke usmjerene na regionalne ciljeve ekonomskog razvoja:  Azijska razvojna banka  Afrička razvojna banka  Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), i dr.

5.4. Alternativni pogled na IMF i WB

Joseph E. Stiglitz (1943-







dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju u 2001. godini; zajednička Nobelova nagrada za Georg A. Akerlof, A. Michael Spence i Joseph E. Stiglitz “za analizu tržišta sa asimetričnim informacijama“;



u periodu 1997-2000. godine na funkciji potpredsjednika i glavnog ekonomiste u Svjetskoj banci;

)

Međunarodni monetarni fond je zamišljen kao institucija koja će pružati pomoć zemljama suočenim sa kratkoročnim problemima uzrokovanim nesavršenostima tržišta; originalna koncepcija uloge IMF-a polazi od stava da tržište ne djeluje uvijek uspješno, što izaziva ekonomske neravnoteže i krize, kao i da je zemljama potrebna vanjska pomoć u savladavanju tih problema. Svjetska banka je zamišljena kao institucija koja će pružati pomoć vladama manje razvijenih zemalja u vidu dugoročnog kreditiranja razvoja i rješavanja strukturalnih problema. 129

     

 

Današnja uloga ovih institucija je potpuno drugačija – obje su promotori tzv. “tržišnog fundamentalizma” i globalizacije po svaku cijenu; tržišnom mehanizmu se pripisuju zanemarivi nedostaci, dok se državna intervencija u ekonomiju a priori smatra štetnom. Globalne institucije su pod kontrolom najrazvijenijih zemalja – iznevjerile su nadnacionalne ciljeve i štite interese krupnog finansijskog kapitala. Odluke su često motivisane političkim i ideološkim razlozima. “Sredstva i ciljevi su pobrkani”; inflaciona paranoja; insistiranje na makroekonomskoj stabilnosti odnosno restriktivnoj fiskalnoj i monetarnoj politici. (Zemlja može imati nisku inflaciju, ali istovremeno stagnatnu ekonomiju i visoku nezaposlenost.)46 Globalne institucije nisu samo krive za loše upravljanje krizama, već su i uzročnici raznih ekonomskih problema savremenog svijeta; Model tranzicije nametnut od strane globalnih institucija (Washington Consensus koncept – brza i sveobuhvatna privatizacija, brza i intenzivna liberalizacija tržišta robe i kapitala itd.) – postavljen kao uslov za odobravanje pomoći – doveo je do usporavanja ekonomskog rasta, nezaposlenosti i niza drugih problema u tranzicijskim zemljama. “Istočnoazijsko čudo” nije rezultat djelovanja samo tržišta, već i dobro odmjerene državne intervencije usmjerene na ekspanziju izvoza. Prema Stiglitzu, zemlje koje se nisu pridržavale preporuka globalnih institucija, rasle su brže, a koristi od ekonomskog rasta bile su ravnomjernije i pravednije raspodijeljene među raznim slojevima stanovništva i siromaštvo je brže reducirano.

Sažetak    

46

U savremenom svijetu djeluje veliki broj međunarodnih, regionalnih i nacionalnih finansijskih institucija. Globalne institucije u finansijskoj sferi su IMF i WB Group. IMF rješava kratkoročne monetarne, platnobilansne i deviznokursne probleme, dok WB rješava dugoročne strukturalne probleme razvoja. Današnja uloga globalnih institucija drugačija je od prvobitno zamišljene i drugačija od one kakva bi trebalo da bude. Reforme su neophodne.

Stiglitz, Joseph ((2002). Protivrečnosti globalizacije. Prevod. Beograd: SBM-X (Naslov originala: Stiglitz, Joseph (2002.) Globalization and Its Disconents. New York: W.W. Norton & Company)

130

Provjerite svoje znanje o razvoju međunarodnog monetarnog sistema i međunarodnim finansijskim institucijama!

1. Navedite tipove međunarodnog monetarnog sistema kroz istoriju (hronološkim redom). 2. Navedite osnovne karakteristike zlatnog standarda. 3. U automatskom mehanizmu prilagođavanja zlatnog standarda do uravnoteženja platnog bilansa dolazi preko djelovanja deviznog kursa na količinu novca u opticaju. a) tačno b) netačno 4. Šta od navedenog NIJE dio Bretonvudskog sporazuma? a) uspostavljanje zlatno-dolarskog standarda b) osnivanje Međunarodnog monetarnog fonda c) prihvatanje sistema fiksnih deviznih kurseva d) kreiranje Evropske platne unije 5. Koje su bile osnovne karakteristike Bretonvudskog sistema? 6. “Bancor” je: a) međunarodni monetarni medij iz Kejnsovog plana b) međubankarska kamatna stopa c) novi izvor međunarodne likvidnosti umjesto SPV d) kreditni aranžman IMF-a 7. Šta su to specijalna prava vučenja (SPV)? 8. Navedite više uzroka sloma Bretonvudskog monetarnog sistema. 9. Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporova je dio grupe Svjetske banke. a) tačno b) netačno 10. Ako su njeni ciljevi podsticanje međunarodne monetarne saradnje i pomoć zemljama u prevazilaženju platnobilansnih teškoća, o kojoj se međunarodnoj organizaciji radi? a) Međunarodna banka za obnovu I razvoj (IBRD) b) Međunarodni monetarni fond (IMF) c) Međunarodno udruženje za razvoj (IDA) d) Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD)

131

6. Monetarna integracija u Zapadnoj Evropi

6.1. Teorija monetarne integracije Definicija: Monetarna integracija predstavlja specifičan monetarni aranžman između dvije ili više zemalja koji se može javiti u dvije varijante:  nacionalni valutni sistemi + sporazum o fiksnim deviznim kursevima  potpuna monetarna unija Prvi uslov za stvaranje monetarne integracije: konvertibilnost nacionalnih valuta članica. 1. sporazum o fiksnim deviznim kursevima  niži stepen monetarne integracije;  članice zadržavaju sopstvene valute i zaključuju stalni čvrst sporazum o održavanju fiksnih deviznih kurseva između svojih valuta; 2. monetarna unija  viši stepen monetarne integracije;  karakteristike:  jedinstvena valuta (≠ zajednička valuta);  zajednička centralna banka;  koordinacija ekonomskih politika članica (monetarne i fiskalne politike);  teži i sporiji proces; Prednosti monetarne unije:  eliminisanje problema povjerenja tj. kursnog rizika;  podsticanje kretanja kapitala (od razvijenijih članica ka manje razvijenim);  podsticanje kretanja radne snage; i dr. Slika 48: Monetarna integracija i faktori proizvodnje

monetarna integracija

veća mobilnost faktora proizvodnje

internacionalizacija proizvodnje i potrošnje


 

teorija optimalnog valutnog područja – Robert Mundell (1961.); teorija se bavi pitanjem koji faktori određuju skup zemalja za koje je optimalno da imaju jednu valutu;

132



uslovi za ostvarivanje optimalnog valutnog područja:  veća mobilnost radne snage i kapitala;  fleksibilnost tržišta rada;  veći intenzitet međunarodne trgovine unutar područja;  fiskalni transferi;  manji broj zemalja unutar područja;  manja izloženost članica asimetričnim šokovima ili zajedničkim šokovima koji se asimetrično ispoljavaju;

Potencijalni problemi:  različiti nivoi razvijenosti i različiti ekonomski prioriteti;  nekonvergencija ekonomskih kretanja u ekonomijama članica;  nedovoljna koordinacija nacionalnih monetarnih i fiskalnih politika;  različite reakcije članica na događanja u međunarodnim ekonomskim odnosima;

6.2. Razvoj monetarne saradnje u Zapadnoj Evropi Slika 49: Razvoj monetarne saradnje u Zapadnoj Evropi

EPU

EPA

snake

EMS

1950.

1958.

1972.

1979.

1999. (2002.)


Istorijat razvoja monetarne saradnje u Zapadnoj Evropi:  monetarna saradnja započela odmah nakon II s.r.;  1950. – Evropska platna unija (EPU) – omogućila uspostavljanje konvertibilnosti valuta i povećanje trgovine u Zapadnoj Evropi;  1958. – Evropski monetarni sporazum (EMA) – fiksni kursevi, kratkoročno kreditiranje;  1972-1973. – “Snake” sporazum:  pokušaj uspostavljanja regionalne monetarne stabilnosti nakon sloma Bretonvudskog sistema;  sporazum o fiksnim deviznim kursevima između valuta članica: dozvoljene oscilacije ±2,25% međusobno i ±4,5% kao grupa prema valutama nečlanica;  ideja o monetarnoj uniji prvi put iznesena na sastanku šefova država u Hagu 1969. godine; ostvarivanje ideje predviđeno za početak 80-tih godina;

133

Slika 50: „Zmija u tunelu“ (1972-76.)

2,25%

2,25% Izvor: Priredio autor

6.2.1. Evropski monetarni sistem (EMS)   

novi pokušaj monetarne stabilizacije: rezolucija Evropskog vijeća (decembar 1978.) o formiranju Evropskog monetarnog sistema (European Monetary System – EMS); početak funkcionisanja EMS 13. mart 1979. godine; EMS je politički i pravni okvir za bližu monetarnu saradnju zapadnoevropskih zemalja;

Ekonomski motiv: podsticanje mobilnosti faktora proizvodnje i ubrzanje procesa integracije. Cilj: stvaranje zone monetarne stabilnosti u Evropi. Zadaci: stabilizacija deviznih kurseva i koordinacija monetarnih politika. Mehanizam EMS imao je tri ključna elementa:  evropska valutna jedinica – eki (European Currency Unit – ECU);  mehanizam fiksnih kurseva i intervencija na deviznim tržištima (European Rate Mechanism – ERM);  kreditni mehanizam – Evropski fond za monetarnu saradnju (European Monetary Cooperation Fund – EMCF); ECU:  košarica valuta – valuta svake članice EMS učestvovala je u ECU srazmjerno učešću te članice u međunarodnoj trgovini EZ;  sredstvo obračuna i rezervi;  “paralelna” valuta – zajednička ali ne i jedinstvena;  nema sve funkcije novca;  preteča eura; Funkcije ECU:  sredstvo obračuna i plaćanja između CB članica;  sredstvo obračuna za izračunavanje divergencija deviznih kurseva i mehanizma intervencija na deviznim tržištima;  sredstvo obračuna kreditnog mehanizma;  sredstvo rezervi;  denominator za utvrđivanje valutnog pariteta u ERM;  za izdavanje euroobveznica; 134

ERM:  sistem fiksnih kurseva sa dozvoljenim oscilacijama ±2,25% oko pariteta definisanog u ECU i ±6% za italijansku liru i britansku funtu;  obaveza intervencija na deviznim tržištima;  valute intervencije – valute članica, najčešće njemačka marka, ali i dolar;  “prag divergencije” – 70% dozvoljenih oscilacija;  redoslijed poteza: intervencije na deviznim tržištima, manipulacija kamatnom stopom, ponovno utvrđivanje srednjeg kursa prema ekiju; EMCF:  za pomoć pri intervencijama na deviznom tržištu i za bezbolnije prilagođavanje platnih bilansa članica;  veći krediti i na duži rok su uslovljeni usvajanjem ekonomske politike koju predloži Vijeće ministara EZ;  prerastao 1992. u Evropski monetarni institut; Valutna kriza 1992-1993.:  Uzrok: neusklađenost monetarnih politika članica; prioritet domaći ciljevi na račun upravljanja deviznim kursem;  Povod: uklanjanje kontrole kapitala (otežano upravljanje valutom);  špekulativni udari na liru i funtu i napuštanje EMS od strane Italije i Velike Britanije;  reforma EMS – margine proširene na ±15%;  Pouka: Kriza je pokazala nemogućnost održavanja nezavisnih, ali povezanih deviznih kurseva i istovremenog kretanja ka dubljoj integraciji. Sistem fiksnih kurseva ne može biti zamjena za jedinstvenu valutu.  Dilema: nastaviti ka jedinstvenoj valuti ili se vratiti korak unazad u integrisanju; Zaključna razmatranja o EMS:  15 godina funkcionisanja;  ključ uspjeha: uloga Njemačke i Bundesbank;  Dostignuća: veća stabilnost deviznih kurseva, veća konvergencija makroekonomskih politika i stopa inflacije, uvođenje ekija, čvršća monetarna saradnja;  Problemi:  velike razlike u snazi pojedinih valuta;  nedovoljna koordinacija ekonomskih politika članica;  značajno kretanje špekulativnog kapitala, česte intervencije i promjene pariteta;  nedovoljna afirmacija ECU; Sličnosti mehanizma EMS i IMF:  de jure fiksni devizni kursevi, de facto rukovođeno-fleksibilni kursevi;  veća sloboda nacionalnih ekonomskih politika;  kreiranje novog međunarodnog monetarnog medija – u EMS eki, kod IMF SPV;  osnovni problem ekonomski nacionalizam;  iznevjerili nadnacionalne ciljeve;

135

6.2.2. Evropska monetarna unija (EMU) i euro Maastrichtski sporazum je Sporazum o Evropskoj uniji iz 1992. godine. monetarna unija + jedinstveno tržište = ekonomska unija

Tri etape uvođenja monetarne unije:  I etapa: 1. juli 1990. – uvezivanje svih valuta u EMS, jačanje monetarne saradnje, liberalizacija kretanja kapitala;  II etapa: 1. januar 1994. – stvaranje EMI, veća usklađenost nacionalnih ekonomskih politika, eliminisanje prekomjernih budžetskih deficita;  III etapa: 1. januar 1999. – ECB, ESCB i uvođenje eura; Zadaci ECB:  definisanje i vođenje jedinstvene monetarne politike i određivanje jedinstvene eskontne stope;  isključivo pravo emitovanja jedinstvenog novca – eura;  održavanje stabilnosti cijena;  određivanje kursa eura;  obavljanje deviznih operacija;  držanje deviznih rezervi članica;  smjernice i uputstva za funkcionisanje nacionalnih centralnih banaka koje su dio ECSB; Kriteriji konvergencije (kriteriji usklađenosti):  stabilan kurs – uvezivanje valuta u EMS i održavanje deviznih kurseva u intervalu ±2,25% u trajanju od najmanje dvije godine;  stabilne cijene (niska inflacija) – stopa inflacije ne smije prelaziti za više od 1,5% prosječnu stopu inflacije tri članice sa najnižom stopom inflacije (max 2,7%);  sređene javne finansije – budžetski deficit članice ne smije biti veći od 3% od GDP, a javni dug od 60% od GDP;  niske kamatne stope – dugoročne kamatne stope na obveznice ne smiju prelaziti za više od 2% prosječnu stopu u tri članice sa najnižom kamatnom stopom (max 7,8%); Najteže je bilo dostići i održati treći kriterij.  Najmanje 7 članica moralo je ispuniti kriterije da bi se formirala EMU.  Jedanaest članica postiglo je visok stepen održive ekonomske konvergencije; Velika Britanija i Danska su dobile tzv. opt-out klauzulu (izuzeće), mada u biti ni one nisu ispunile sve uslove, Švedska se nije kvalifikovala za eurozonu, Grčka nije ispunila uslove.  Trogodišnji prelazni period – nacionalne valute i euro. 1. januar 1999. – Evropska monetarna unija (European Monetary Union – EMU) 1. juli 2002. – konačna zamjena nacionalnih valuta eurom    

Osnivači: 11 zemalja EU: Njemačka, Francuska, Italija, Španija, Austrija, Belgija, Holandija, Luksemburg, Irska, Portugal i Finska; Članstvo 2015. – 19 zemalja EU: Austrija, Belgija, Estonija, Finska, Francuska, Grčka, Holandija, Irska, Italija, Kipar, Latvija, Litvanija, Luksemburg, Malta, Njemačka, Portugal, Slovačka, Slovenija, Španija; EU članice obavezne na pristupanje Eurozoni – 7 zemalja: Bugarska, Češka, Hrvatska, Mađarska, Poljska, Rumunija, Švedska; EU članice sa opt-out klauzulom – 2 zemlje: Velika Britanija i Danska; 136

  

Zone izvan EU u kojima se koristi euro uz monetarni sporazum: Andora, Monako, San Marino i Vatikan; Zone izvan EU u kojima se koristi euro bez sporazuma – 2 zemlje: Crna Gora i Kosovo; http://www.ecb.int/euro/intro/html/map.en.html

Prednosti uvođenja eura:  Makroekonomske prednosti:  stabilnost cijena, kamatnih stopa i deviznih kurseva;  integrisanje tržišta rada;  centralizacija monetarnih rezervi;  svjetska valuta (međunarodna valuta i sredstvo rezervi – segniorage);  kohezivna uloga;  Mikroekonomske prednosti:  eliminisanje troškova konverzije valuta;  smanjenje kursnog rizika;  uporedivost cijena; itd. Slabosti i troškovi uvođenja eura: Neekonomski problemi i troškovi:  odsustvo političke i federalnih struktura unije (odsustvo prethodnog iskustva; ranije - prvo politička, zatim monetarna unija; primjer SAD i Bizmarkove Njemačke);  gubitak dijela nacionalnog suvereniteta; Makroekonomski problemi i troškovi:  fiskalne politike (djelimično pod suverenitetom članica);  troškovi strukturnog prilagođavanja, posebno za manje razvijene članice;  precijenjenost eura za pojedine članice;  ECB kao neefikasan posljednji pozajmljivač; Mikroekonomski troškovi (u fazi uvođenja):  troškovi reprogramiranja i konverzije bankarskih sistema, bankomata, automata itd.;  troškovi štampanja i kovanja novca;  troškovi informisanja stanovništva itd. Da li je EMU optimalno valutno područje?  Od svih uslova EMU ispunjava samo uslov otvorenosti za međunarodnu trgovinu. Npr. EU je bivala izložena asimetričnim šokovima kao što je ujedinjenje Njemačke.  Umjesto ispunjavanja uslova optimalnog valutnog područja, ustanovljeni su kriteriji konvergencije.  EU je postala “dvobrzinska integracija”.  Potencijalni problemi: gubitak instrumenata nacionalnih monetarnih politika i politika deviznog kursa uz prisustvo nesinhronizovanih konjunkturnih ciklusa u zemljama EU (a anticiklična politika bi morala biti specifična po zemljama), opasnosti korištenja fiskalne politike kao zamjene anticikličnoj monetarnoj politici (potreba vođenja restriktivnih fiskalnih politika, opasnost od fiskalne ekspanzije u pojedinim članicama, mehanizam transfera).  Jedini instrument koji je preostao: mobilnost radne snage i fleksibilnost plata.

137

Slika 51: Dilema u eurozoni

Slika 52: Euro piggy bank

Izvor: http://www.toonpool.com/cartoons/EURO%20PIGGY%20BANK_107887

138

Slika 53: Euro time bomb

Izvor: https://02varvara.wordpress.com/2012/05/19/the-greek-crisis-kneecapped-the-euro/

Zanimljivi linkovi:  http://www.ecb.int/euro/intro/html/map.en.html  http://www.ecb.int/euro/html/eurocoins.en.html  http://www.ecb.int/euro/html/security_features.en.html  http://www.ecb.int/euro/play/where_from/html/index.en.html

139

Provjerite svoje znanje o evropskoj monetarnoj integraciji! 1. Navedite osnovne karakteristike pune monetarne unije. 2. Koji kriteriji, prema R. Mundellu, moraju biti ispunjeni da bi grupa zemalja činila optimalno valutno područje? 3. Monetarna saradnja u Zapadnoj Evropi započinje sa tzv. “snake” sporazumom o fiksnim deviznim kursevima. a) tačno b) netačno 4. Zašto je stvoren Evropski monetarni sistem (EMS) 1979. godine? 5. Evropska valutna jedinica (ECU) predstavljala je svojevrsnu preteču eura. Šta od navedenog se odnosi na ECU? a) Članice EU su dio svojih monetarnih rezervi držale u ECU. b) ECU je predstavljala jedinstveno zakonsko sredstvo plaćanja na teritoriji članica EU. c) Kurs ECU je definisan kao fiksan u odnosu na funtu i dolar. d) Nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan. 6. Objasnite razliku između ekija (ECU) i eura. 7. Koja od navedenih zemalja je članica Evropske unije, ali nije i članica Evropske monetarne unije? a) Švajcarska b) Španija c) Švedska d) nijedan od prethodno navedenih odgovora nije tačan 8. Navedite nekoliko pozitivnih makroekonomskih efekata uvođenja eura. 9. Najmanje 7 članica Evropske unije moralo je ispuniti kriterije da bi se formirala EMU. a) tačno b) netačno 10. Kako glasi kriterij konvergencije vezan za budžetski deficit i javni dug?

140

VII INTEGRACIJA BOSNE I HERCEGOVINE U SVJETSKI TRGOVINSKI SISTEM

1. Uvodna razmatranja Tri tipa tranzicije u BiH:  tranzicija od rata ka održivom miru;  tranzicija od politički kontrolisane ekonomije do tržišne ekonomije;  tranzicija od ekonomije vođene međunarodnom pomoći i uvozom do samoodržive ekonomije; Problemi i izazovi sa kojima se suočava BiH – politički, pravni, ekonomski i socijalni:  kompleksna, neefikasna i skupa državna struktura;  relativno nestabilna politička situacija (posebno zbog etničke fragmentacije);  odsustvo vladavine prava i korupcija;  neadekvatan makroekonomski menadžment;  monetarna stabilnost, uz relativno slab rast, trgovinski deficit i nezaposlenost;  proces stabilizacije i pridruživanja Evropskoj uniji; realna konvergencija BiH sa EU još daleko, s obzirom na niske stope ekonomskog rasta i nisku startnu osnovu i na ozbiljne strukturne probleme u ekonomiji; Slika 54. Uslovljenost zavisnosti BiH od eksternog sektora ekonomije

Dejtonsko uređenje i "trostruka" tranzicija

Vašingtonski konsenzus i stabilizacijske politike (valutni odbor, fiskalna disciplina)

Upućenost na eksterne izvore: stranu pomoć, strane kredite, strane investicije, izvoz

Ključni značaj reformi u eksternom sektoru

Učlanjenje u WTO i EU


141

2. Vanjskotrgovinska politika BiH  promjena stava prema vanjskoj trgovini;  principi koncepta Vašingtonskog konsenzusa – vanjska orijentacija;  brza reforma eksternog sektora u smislu liberalizacije trgovinskih i investicionih tokova;  glavni cilj reforme: postati mala otvorena ekonomija (SOE); Ciljevi reforme vanjske trgovine:  ekspanzija izvoza;  smanjenje uvoza;  promjena i diverzifikacija strukture vanjske trgovine; Planirani elementi reforme vanjske trgovine:  brza trgovinska liberalizacija;  izvozna promocija;  članstvo u WTO i EU; Koje elemente je imala reforma vanjske trgovine BiH u stvarnosti? “Trostruka” trgovinska liberalizacija – istovremena trgovinska liberalizacija na tri nivoa:  unilateralna trgovinska liberalizacija – zakonodavstvo u oblasti vanjske trgovine;  multilateralna trgovinska liberalizacija – proces pristupanja WTO;  bilateralna/regionalna trgovinska liberalizacija – mreža bilateralnih sporazuma, CEFTA i Evropska unija; Unilateralna trgovinska liberalizacija:  Unilateralna trgovinska liberalizacija usko je povezana sa multilateralnom liberalizacijom odnosno apliciranjem BiH za članstvo u WTO.  Zakoni i trgovinski sporazumi BiH uveliko korespondiraju glavnim principima WTO.  Zakon o vanjskotrgovinskoj politici zasnovan je na principima tržišne ekonomije, nediskriminacije i slobodne trgovine. Visok nivo otvorenosti privrede:  glavni instrument zaštitne politike BiH – carinska tarifa;  niska carinska tarifa:  ad valorem carine u grupama od 0, 5, 10 i 15%;  prosječna prosta ad valorem carina 6,6%; - za poljoprivredne proizvode 11%; - za industrijske proizvode 5,9%; - za tekstilne proizvode 10,45%;  ukinute kvantitativne restrikcije i mjere ekvivalentnog efekta;  klauzule o nacionalnom tretmanu, o carinskoj vrijednosti, državnoj trgovini, tehničkim propisima i dr. u skladu su sa WTO sporazumima;  nepostojanje direktnih izvoznih subvencija;  podrška poljoprivredi ispod de minimis-a, izuzev za duhan i soju;  nepostojanje posebnog tretmana za poljoprivredne i tekstilne proizvode;

142

Tabela 22: Prosječne carine u raznim zemljama i BiH (2012.) Red. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Zemlja

Ukupno

Bosna i Hercegovina Evropska unija Albanija Crna Gora Hrvatska Makedonija Srbija Sjedinjene Američke Države Japan

Prosta prosječna MFN carina Poljoprivreda Industrija

6,6 5,3 3,8 4,3 5,0 6,9 7,3 3,4 4,9

10,8 13,5 7,7 10,4 10,3 13,0 14,2 5,3 19,0

5,9 4,0 3,2 3,3 4,1 5,9 6,3 3,1 2,6

Izvor: WTO. World Tariff Profiles, 2012.

3. Trgovinski odnosi BiH 3.1. Pristupanje BiH Svjetskoj trgovinskoj organizaciji      

 

1966–1992. članstvo BiH u GATT-u (u okviru bivše Jugoslavije); bez nasljeđivanja statusa članice GATT-a za bivše YU-republike; sadašnji status BiH u WTO – posmatrač; zvanični početak aktivnosti na pristupanju: 1. maj 1999. (odluka Predsjedništva BiH); aplikacija prihvaćena u WTO: 11. maj 1999.; formiranje radne grupe za pristupanje BiH: 15. juli 1999. (čanovi: Armenija, Australija, Brazil, Bugarska, Kanada, Kina, Hrvatska, Evropska unija, Indija, Indonezija, Japan, Koreja, Norveška, Pakistan, Švajcarska, Kineski Tajpeh, Turska, SAD, Panama, Honduras, El Salvador); Memorandum o vanjskotrgovinskom režimu BiH 10. oktobar 2002. – standstill; pregovori za pristupanje:  multilateralni pregovori o vanjskotrgovinskom režimu;  bilateralni pregovori o pristupu tržištu (o carinskim koncesijama i trgovini uslugama);  plurilateralni pregovori o domaćoj podršci poljoprivredi i izvoznim subvencijama; Tabela 23: Sadašnji status zemalja Zapadnog Balkana u WTO

Red. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Zemlja

Status Član Posmatrač Član Član Član Posmatrač

Albanija Bosna i Hercegovina Hrvatska Makedonija Crna Gora Srbija

Datum 08.09.2000. 15.07.1999. 30.11.2000. 04.04.2003. 29.04.2012. 15.02.2005.

Izvor: WTO

143

3.2. Proces pridruživanja BiH Evropskoj uniji   

Nakon rata nije bilo ugovornih odnosa BiH sa EU – samo preferencijalni trgovinski tretman (počev od 1996. godine EU je jednostrano odobrila BiH preferencije u okviru programa Phare i Obnova). Dugoročni cilj BiH (o kojem postoji politički konsenzus): punopravno članstvo u EU. Mnogo razloga za BiH da se pridruži EU; glavni razlog je u potrebi za strateškim partnerima koji mogu ponuditi šire tržište i veće investicije.

Hronologija odnosa BiH i EU:  1997.: Regionalni pristup EU. Vijeće ministara EU uspostavilo je političke i ekonomske uslove za razvoj bilateralnih odnosa sa BiH.  1999.: Započinje proces stabilizacije i pridruživanja (SAP).  2000.: Proširenje bescarinskog izvoza proizvoda iz BiH na tržište EU.  25. novembar 2005.: Zvanični početak pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju (SAA) u Sarajevu.  16. juni 2008.: Potpisivanje SAA.  2011.: Ratifikacija SAA od strane svih zemalja EU.  1. juni 2015.: Stupanje na snagu SAA. Tabela 24: Evropska unija i zemlje Zapadnog Balkana Zemlja Albanija BiH Hrvatska

Status

SAA (potpisan/stupio na snagu)

Aplikacija za članstvo

zemlja kandidat

22. maj 2006. 12. juni 2006.

28. april 2009. (prihvaćeno 24.06.2014.)

zemlja potencijalni kandidat

16. juni 2008. 1. juni 2015.

-

zemlja članica

29. oktobar 2001.

21. februar 2003. (prihvaćeno juni 2004.) pristupanje 01.07.2013.

Kosovo

28.10.2013.

Makedonija

zemlja kandidat

9. april 2001.

22. mart 2004. (prihvaćeno 16.12.2005.)

Crna Gora

zemlja kandidat

15. oktobar 2007.

15 . decembar 2008. (prihvaćeno 17.12.2010.)

Srbija

zemlja kandidat

1. mart 2012.

22. decembar 2009. (prihvaćeno juni 2013.)

Izvor: European Stability Initiative

144

3.3. „Balkanska“ ekonomska integracija  

  

prvi sporazum o slobodnoj trgovini potpisan sa Hrvatskom (1995.); u okviru Pakta o stabilnosti za Jugoistočnu Evropu: formira se mreža bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini (FTA – Free Trade Agreement) između BiH i zemalja Jugoistočne Evrope u periodu 2001–2003.: Albanija, Bugarska, Hrvatska, Makedonija, Moldavija, Rumunija, Srbija i Crna Gora, Slovenija, Turska; najmanje 90% robe se slobodno razmjenjuje (substantially all the trade); asimetrija u pogledu carina u korist BiH za period od 3-5 godina (7 od 9 sporazuma); izjava o formiranju “Balkanske zone slobodne trgovine” (januar 2004.); Tabela 25: Bilateralni sporazumi o slobodnoj trgovini koje je zaključila BiH Zemlja

Vrsta RTA

Datum

Napomena

01/12/2004. (primjena) 01/12/2004. (primjena) 01/01/2001. (primjena) 01/06/2002. (primjena) 01/07/2002. (primjena) 01/05/2004. (primjena) 01/12/2004. (primjena) 01/01/2002. (primjena) 01/01/2003. (primjena) 27/09/2007 (ratifikacija) 16.06.2008. (potpisivanje) 24/06/2013. (potpisivanje)

zamijenjen sa CEFTA van primjene

1.

Albanija

Simetričan FTA

2.

Bugarska

Asimetričan FTA

3.

Hrvatska

Asimetričan FTA

4.

Srbija i Crna Gora

Asimetričan FTA

5.

Makedonija

Asimetričan FTA

6.

Moldavija

Simetričan FTA

7.

Rumunija

Asimetričan FTA

8.

Slovenija

Asimetričan FTA

9.

Turska

Asimetričan FTA

10.

CEFTA

FTA

11.

EU

12.

EFTA

Asimetričan FTA FTA

van primjene zamijenjen sa CEFTA zamijenjen sa CEFTA zamijenjen sa CEFTA van primjene van primjene


145

    

Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini (“nova” CEFTA) u 2006. (precizan naziv – Sporazum o izmjeni, dopuni i pristupanju Centralnoevropskom sporazumu o slobodnoj trgovini); Članovi CEFTA do 2013.: zemlje Zapadnog Balkana (Albanija, BiH, Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Srbija) + Moldavija; BiH: član od 19. decembra 2006. (ratifikacija 27. septembar 2007.); širi obuhvat trgovinske liberalizacije nego „stara CEFTA”; „stara” CEFTA formirana 1992.; članice: Češka, Mađarska, Poljska, Slovačka, zatim Bugarska i Rumunija, Slovenija, Hrvatska; Slika 55: Članovi nove CEFTA

Izvor: http://gagauzmedia.md/index.php?newsid=5361

     

konsolidacija 32 bilateralna sporazuma o slobodnoj trgovini; primjena trgovinskih pravila i ugovora koji su u skladu sa regulativom EU; saglasnost Sporazuma sa regulativom WTO; napredak u odnosu na verziju iz 1992. – širi obuhvat (trgovina robom, trgovina uslugama, investicije, tržišna konkurencija, prava intelektualnog vlasništva); potpuna liberalizacija trgovine na kraju prelaznog perioda; dijagonalna kumulacija porijekla proizvoda;

146

4. Vanjska trgovina BiH Slika 56: Robna razmjena BiH (2003-2013.) 10,000.00 8,000.00 6,000.00 4,000.00 2,000.00 0.00 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. -2,000.00 -4,000.00 -6,000.00 Izvoz iz BiH, mil EUR

Uvoz u BiH, mil EUR

Trgovinski bilans, mil EUR

Izvor: Priredio autor na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH

2013. godina:  Izvoz BiH: 4.284, 77 mil EUR  Uvoz BiH: 7.756,19 mil EUR  Trgovinski deficit: -3.471,42 mil EUR  Trgovinski deficit/GDP: -29,7%  Pokrivenost uvoza izvozom: 55,2% 2014. godina:  Izvoz: 4.440,01 mil EUR  Uvoz: 8.282,42 mil EUR  Trgovinski deficit: -3.842 mil EUR  Trgovinski deficit/GDP: -27,9%  Pokrivenost uvoza izvozom: 53,6% 2015. godina:  Izvoz: 4.595,08 mil EUR  Uvoz: 8.104,84 mil EUR  Trgovinski deficit: -3.509,76 mil EUR  Pokrivenost uvoza izvozom: 56,7%

147

Karakteristike vanjske trgovine BiH:  trgovinska otvorenost: prosječan udio vanjske trgovine u GDP preko 90%;  rast izvoza i uvoza – više nego dvostruko povećanje obima razmjene;  velika uvozna zavisnost (prosječan odnos uvoza i GDP oko 60% u periodu 2003-2012.);  enorman i permanentan trgovinski deficit u apsolutnom izrazu (ukupno i gotovo sa svim trgovinskim partnerima) i relativno, u poređenju sa veličinom ekonomije (oko 30% od GDP);  još uvijek nezadovoljavajuća pokrivenost uvoza izvozom – oko 56% (2015.), ali se postepeno povećava;  geografska koncentrisanost vanjske trgovine – udio 6 glavnih trgovinskih partnera oko 64,72% u izvozu BiH i 57,25% u uvozu BiH (2015.);  od glavnih trgovinskih partnera, najveća pokrivenost uvoza izvozom sa Austrijom 132,47%, Slovenijom 96,81%, Njemačkom 73,81%, sa Italijom 69,10%, a sa Hrvatskom 55,29% (2015.)  orijentacija ka Evropskoj uniji i CEFTA (za 2015. godinu):  udio u izvozu BiH: EU 71,8%; CEFTA 14,9%; (prije ulaska Hrvatske u EU prosječno učešće za period 2008-2012. bilo je 35%);  udio u uvozu BiH: EU 60,9%; CEFTA 12,4% (prije ulaska Hrvatske u EU prosječno učešće za period 2008-2012. bilo je 27%);  neadekvatna proizvodna struktura (u smislu broja, vrste i kvaliteta proizvoda) i izvoza i uvoza; u izvozu dominiraju resursno zasnovane i radno intenzivne proizvodne grupe (drvo, željezo i čelik, namještaj, odjeća, obuća, itd.);

148

LITERATURA Knjige, studije i članci: 

Bjelić, Predrag (2008). Međunarodna trgovina. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu



Bjelić, Predrag (2011.) Međunarodna trgovina. Treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu



Bjelić, Predrag (2002.). Svetska trgovinska organizacija, Beograd: Prometej



Brkić, Snježana (2012.). Intra-industrijska trgovina: Teorijski i empirijski aspekti. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu



Brkić, Snježana (2003.). Savremeni integracioni procesi u svjetskoj privredi: Uzroci, karakteristike i tendencije. Magistarski rad. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu



Carinska tarifa BiH za 2016. godinu (2015.). Službeni glasnik BiH br. 102/15



Ćirović, Milutin (2000.). Devizni kursevi. Beograd: Bridge Company



Đurić, Dragana M., Prekajac, Zora i Vidas – Bubanja, Marijana (2000.) Međunarodna ekonomija. Beograd: Institut ekonomskih nauka



Carbaugh, Robert (2002.). International Economics. 8th Edition. South-Western



International Monetary Fund (2009.). Balance of Payments and International Investment Position Manual. Sixth Edition. Washington, D.C.: IMF



Ingham, Barbara (2004). International Economics: A European Focus. London: Financial Times Prentice Hall & Pearson Education Ltd.



Jovović, Dejan (1992.). Međunarodni monetarni fond. Beograd: Institut ekonomskih nauka



Jovović, Dejan (1997.). Međunarodne finansijske institucije. Beograd: Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu; Institut ekonomskih nauka



Kovač, Oskar (2002.). Međunarodne finansije. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu



Kotlica, Slobodan i Knežević, Boris (2003). Ekonomika međunarodnog poslovanja. Beograd: Megatrend Univerzitet primenjenih nauka



Kovačević, Mlađen (2002.). Međunarodna trgovina. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu



Kovačević, Radovan (2011.). Međunarodne finansije. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

149



Krugman, Paul R. i Obstfeld, Maurice (2003.). International Economics: Theory and Policy. Fifth Edition. New York: Harper Collins



Miljković,

Dejan

(2007.).

Međunarodne

finansije.

Beograd:

Ekonomski fakultet

Univerziteta u Beogradu 

Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (2005.). Glosar WTO termina. Sarajevo: MVTEO



Mrkušić, Žarko (1971.). Međunarodna trgovina: Teorija i politika. Beograd: Institut ekonomskih nauka; Privredno finansijski vodič



Pearce, David W. (2005). Mekmilanov rečnik “Moderna ekonomija”. Prevod. Drugo izdanje. Beograd: Dereta (Naslov originala: Pearce, David W. ed. Cairns, John, McAvinchey, Ian and Shaw, Robert (2003). MacMillan Dictionary of Modern Economics. Fourth Edition. Hampshire: Palgrave Macmillan of Houndmills)



Pelević, Branislav (2006.). Uvod u međunarodnu ekonomiju. Šesto izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet u Beogradu



Ristić, Života (1990.). Tržište novca: teorija i praksa. Beograd: Privredni pregled



Ristić, Života (1990.). Tržište kapitala: teorija i praksa. Beograd: Privredni pregled



Salvatore, Dominick (2009). Međunarodna ekonomija. Deveto izdanje. Prevod. Beograd: Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu



Samuelson, Paul (1992.). Ekonomija. XIV izdanje. Prevod. Zagreb: MATE



Smith, Adam, (1998.). Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda. Prevod. Edicija „Opasne knjige“. Beograd: Global book



Stiglitz, Joseph (2002). Protivrečnosti globalizacije. Prevod. Beograd: SBM-X (Naslov originala: Stiglitz, Joseph (2002.) Globalization and Its Disconents. New York: W.W. Norton & Company)



Stojanov, Dragoljub (2000.). Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. IV izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu



Trlin, Vladimir (2000.). Međunarodna ekonomija: Determinante, mehanizmi i politika. V izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Zagreb: Ekonomski fakultet Univerziteta u Zagrebu



World Trade Organization (2015.). On-line seminar „Regional Trade Arrangements and WTO“. Teaching Materials for Module 2 „The Evolving World of Regionalism”



World Trade Organization (2003.). Understanding the WTO. IV Edition. Geneva: WTO



World Trade Organization (2003.). Ten Benefits of the WTO Trading System. Geneva: WTO

150



World Trade Organization (s.a.). Understanding the WTO: Basics. The GATT years: from Havana to Marrakesh. https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/fact4_e.htm (posljednji put pristupljeno 10.06.2016.)



World Trade Organization (2003.). Ten Common Misunderstandings about the WTO. Geneva: WTO



Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH (1998.). Službeni glasnik BiH br. 17/98

Internet izvori: 

Agencija

za

statistiku

BiH.

Ekonomske

statistike:

Vanjska

trgovina.

http://www.bhas.ba/index.php?option=com_publikacija&view=publikacija_pregled&ids=2 &id=7&n=Vanjska%20trgovina (posljednji put pristupljeno 04.07.2016.) 

Atlanta

Blackstar.

(Fotografija

Paula

Krugmana)

http://atlantablackstar.com/2012/07/20/mitt-romney-and-the-rich-are-different-from-therest-of-us/paul-krugman/ (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) 

Centralna banka BiH. www.cbbih.gov.ba (posljednji put pristupljeno 10.06.2016.)



The Economist. http://www.economist.com/markets/bigmac/



The Economist. http://www.economist.com/blogs/dailychart/2011/07/big-mac-index



European

Parliament

MEPs.

(Fotografija

Staffana

Burenstama

Lindera)

http://www.europarl.europa.eu/meps/en/2260/STAFFAN_BURENSTAM+LINDER_home. html (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) 

European Stability Initiative. http://www.esiweb.org/



Mapa CEFTA članica. http://gagauzmedia.md/index.php?newsid=5361 (posljednji put pristupljeno 02.07.2016.)



The beginner’s guide to forex trading. (Karikature “NYSE” i “Forex market”) http://www.babypips.com/school/what-is-forex.html

(posljednji

put

pristupljeno

11.06.2016.) 

International Monetary Fund. Classification of Exchange Rate Arrangements and Monetary Policy Frameworks. http://www.imf.org/external/np/mfd/er/2004/eng/1204.htm (posljednji put pristupljeno 11.06.2016.)



International Monetary Fund. The IMF and the World Bank How Do They Differ? http://www.imf.org/external/pubs/ft/exrp/differ/differ.htm

(posljednji

put

pristupljeno

11.06.2016.)

151



Iowa

State

University

–

Department

of

Economics.

http://www2.econ.iastate.edu/classes/econ355/choi/golds.htm (posljednji put pristupljeno 10.06.2016.) 

IFX Markets. http://www.ifxmarkets.com/eng/whatsforex.html



Internet

Encyclopedia

of

Philosophy.

(Fotografija

Johna

Stuarta

Milla)

http://www.iep.utm.edu/milljs/ (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) 

Nobelprize.org – The Official Web Site of the Nobel Prize. (Fotografija Bertila Ohlina) http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1977/ohlin-bio.html (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) –Stockholm School of Economics. The Institute for Economic and Business History Research. (Fotografija Eli F. Heckschera) https://www.hhs.se/en/research/institutes/ehff/about-ehff/

(posljednji

put

pristupljeno

09.06.2016.) 

Toon Agent (Agency for Cartoons and Illustrations). (Karikatura “Euro Piggy Bank”) http://www.toonpool.com/cartoons/EURO%20PIGGY%20BANK_107887 (posljednji put pristupljeno 11.06.2016.)



Voices from Russia: The Greek Crisis “Kneecapped” The Euro (19. maj 2012.). (Karikatura “Euro Time Bomb”) https://02varvara.wordpress.com/2012/05/19/the-greekcrisis-kneecapped-the-euro/ (posljednji put pristupljeno 11.06.2016.)



Wikiberal.

(Fotografija

Gotfrieda

Haberlera)

http://www.wikiberal.org/wiki/Gottfried_Haberler (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) 

Wikipedia.

(Fotografija

Karla

Gustava

Cassela)

https://en.wikipedia.org/wiki/Gustav_Cassel (posljednji put pristupljeno 09.06.2016.) – 

World Trade Organization. World Tariff Profiles 2012. https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/world_tariff_profiles12_e.htm (posljednji put pristupljeno 01.07.2016.)



World Trade Organization. http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_maps_e.htm



(Fotografija Michaela Portera) http://www.ultimahora.com/michael-porter-desarrollarauna-conferencia-paraguay-n709685.html (posljednji put pristupljeno 10.06.2016.)



http://www.ekof.bg.ac.rs/nastava/medjunarodne_fin/2010/predavanja



http://futurepositive.synearth.net/2003/07/17/



https://www.google.ba/search?q=big+mac+index+2011&biw=1280&bih=611&tbm=isch&t bo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwiZy439zonLAhUrBnMKHaMlB44QsAQIJw#img rc=ExfJMxwHj7pImM%3A

152

POPIS TABELA Tabela 1: Tabela 2: Tabela 3: Tabela 4: Tabela 5: Tabela 6: Tabela 7: Tabela 8: Tabela 9: Tabela 10: Tabela 11: Tabela 12: Tabela 13: Tabela 14: Tabela 15: Tabela 16: Tabela 17: Tabela 18: Tabela 19: Tabela 20: Tabela 21: Tabela 22: Tabela 23: Tabela 24: Tabela 25:

Proizvodne mogućnosti dvije zemlje u uslovima autarkije Proizvodne mogućnosti dvije zemlje u uslovima specijalizacije i razmjene Proizvodne mogućnosti dvije zemlje – vjerovatnija situacija Proizvodne mogućnosti dvije zemlje (Ricardov primjer) Proizvodne mogućnosti dvije zemlje Upoređivanje polaznih pretpostavki dva modela Razlike u polaznim pretpostavkama konvencionalnih i novijih teorija Najznačajniji teorijski pristupi međunarodnoj trgovini i njihove karakteristike Novoformirane integracije članica WTO (1994-2006.) Karakteristike stepena ekonomskog integrisanja Multilateralne trgovinske runde Platni bilans Bosne i Hercegovine (2008-2013.) Kretanje deviznog kursa (ER) Dominantni sistemi deviznih kurseva k roz istoriju Prednosti i nedostaci sistema fiksnih kurseva Selektivna lista zemalja sa valutnim odborom Prednosti i nedostaci sistema fluktuirajućih kurseva Izbor sistema deviznih kurseva Faktori koji utiču na promjenu vrijednosti domaće valute Privredna neravnoteža i politike promjene izdataka Struktura specijalnih prava vučenja Prosječne carine u raznim zemljama i BiH (2012.) Sadašnji status zemalja Zapadnog Balkana u WTO Evropska unija i zemlje Zapadnog Balkana Bilateralni sporazumi o slobodnoj trgovini koje je zaključila BiH

11 11 12 13 14 20 23 33 50 51 54 66 71 79 81 82 84 86 90 124 127 143 143 144 145

POPIS SLIKA Slika 1: Slika 2: Slika 3: Slika 4: Slika 5: Slika 6: Slika 7: Slika 8: Slika 9: Slika 10: Slika 11: Slika 12: Slika 13: Slika 14: Slika 15: Slika 16: Slika 17: Slika 18: Slika 19: Slika 20: Slika 21: Slika 22: Slika 23: Slika 24:

Uslovljenost teorije međunarodne trgovine “Magični trougao” opštih ekonomskih ciljeva Vremenski okvir teorija međunarodne trgovine Klasifikacija teorijskih pristupa međunarodnoj trgovini Kriva proizvodnih mogućnosti kod konstantnih i promjenljivih troškova Međuzavisnost ekonomskog rasta i međunarodne trgovine Efekti rasta ponude faktora proizvodnje Imitaciono kašnjenje Model životnog ciklusa proizvoda Porterov „dijamant“ – komponente konkurentskih prednosti zemalja Instrumenti vanjskotrgovinske politike Podjela carina prema vrsti prometa Podjela carina prema osnovnoj funkciji Podjela carina prema karakteru trgovinskih odnosa Podjela carina prema visini Podjela carina prema načinu obračuna Podjela carina prema načinu postupanja sa različitom robom Podjela carina za izjednačenje Efekti carina u maloj zemlji Efekti carina u velikoj zemlji Međunarodne ekonomske integracije prema nosiocima Međunarodne ekonomske integracije prema obuhvatu privrednih sektora Međunarodne ekonomske integracije prema stepenu razvijenosti članica Međunarodne ekonomske integracije prema simetričnosti obaveza članica

7 8 8 9 18 24 25 26 27 31 35 36 36 37 37 37 38 38 43 44 46 47 47 47

153

Slika 25: Slika 26: Slika 27: Slika 28: Slika 29: Slika 30: Slika 31: Slika 32: Slika 33: Slika 34: Slika 35: Slika 36: Slika 37: Slika 38: Slika 39: Slika 40: Slika 41: Slika 42: Slika 43: Slika 44: Slika 45: Slika 46: Slika 47: Slika 48: Slika 49: Slika 50: Slika 51: Slika 52: Slika 53: Slika 54: Slika 55: Slika 56:

Stepeni ekonomske integracije Kratki istorijat Evropske unije Svjetska “zdjela špageta” Oblici međunarodnih ekonomskih integracija u svijetu Organizaciona struktura WTO Sistem nacionalnih računa Glavni računi platnog bilansa Struktura platnog bilansa Formiranje deviznog kursa „Big Green Stocks Monster“ „Super Big Green Forex Monster and Big Green Stocks Monster“ Tokovi deviznih sredstava Pasivna stabilizacija funte Aktivna stabilizacija deviznog kursa J-kriva Trilema monetarne politike („Nemoguće trojstvo“) Big Mac Index (2011.) Big Mac Index – napredna verzija (2011.) Oblici međunarodnog kretanja kapitala Pojava transnacionalnih kompanija – Istorijski pregled Razvoj međunarodnog monetarnog sistema Automatski mehanizam prilagođavanja Interna i eksterna neravnoteža Monetarna integracija i faktori proizvodnje Razvoj monetarne saradnje u Zapadnoj Evropi „Zmija u tunelu“ (1972-76.) Dilema u eurozoni Euro piggy bank Euro time bomb Uslovljenost zavisnosti BiH od eksternog sektora ekonomije Članovi nove CEFTA Robna razmjena BiH (2003-2013.)

48 49 50 51 56 61 63 64 70 73 73 74 80 81 83 86 95 95 107 114 117 119 123 132 133 134 138 138 139 141 146 147

154

Međunarodna ekonomija(1)

Recommend Documents