İlber Ortaylı- Gelenekten Geleceğe

- Gelenekten Geleceðe

[email protected] By

Arif

elmekten Geleceðe, 18 yýl önce makale ve konferanslanmý derlediðim bir kitapçýktý. Çoðunlukla 1980'den önceki döneme ait makalelerdi. En eskisi 1965 yýlý sonunda kaleme aldýðým A. Çehov'un "Vanya Dayý"sý üzerine bir eleºtiriydi. Dostum Mustafa Armaðan elinizdeki ikinci baskýya birkaç yazýmý daha ilave etti; Gorki, Ibsen ve demokrasi üzerine kaleme alýnan bir kaç yazý. Itiraf etmeliyim ki, tarih yazýcýlýðýmýz ürerirýe o zaman kaleme almýº olduðum bir yazýdan lüzumsuz gördüðüm bir paragrafý makasladým. 1980'lerin baºýndaki genç tarihçinin ukala uslübuna, 53 yaºýndaki tarihçinin tahammül edemeyiºini hoºgörün.

G PROF. DR. ILBER ORTAYU

Ýçindekiler

Kuºkusuz 18 yýlýn getirdiði deðiºiklikler var; bu deðiºiklikler benden çok ülkemizde cereyan etti. Çoðunluðun ileri sürdüðü gibi 18 yýlda Türk toplumunda ahlaksýzlýk arttý, ama galiba irfana ve tefekküre yöneliº de baºladý. Yedi iklim dört bucaktan, kýrsal alanlardan gelen gençler öðrenmeye, okumaya ve yazmaya baºladýlar. Türkiye hareketlenen bir toplum oluyor. Böyle bir ortamda bu tip risaleler bir sohbet iºlevi görüyor. Sayýn Mustafa Armaðan'a bu yayýndaki katkýlan için teºekkür ediyor ve sohbetlerin devamýný diliyorum. llber Ortaylý 7

ikinci Baskýya Önsöz pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

Önsöz

H

il Yayýnevi benden kültür ve edebiyat konularýndaki yazýlarýmý derleyip kendilerine vermemi isteyince biraz düºündüm. Bir kere kendi dalýmýn ayrýntýlarýyla ilgili makalelerim vardý ama, kültür ve sanat konularýnda yazýp konuºtuklarýmýn okuyucuyu ne hayrý dokunur ki diye düºündüm. Sonra iºe giriºtim. Basýlan veya bir köºede kalan eski yazýlarýmý, bazý konferansýarýn ve tartýºmalarýn dosyadaki notlarýný ele aldým, özellikle tartýºma konusu birkaç konferansý bu vesile-i hasene ile kaðýda döktüm ve bu derleme ortaya çýktý. ªimdi görüyorum ki bazý konularý tartýºmak gereðini duyuyormuºum, bu nedenle birkaç yazýyý da bu derlerneye soktum. Bir yerde toplumumuzda yazan çizen herkesin, bu gibi tartýºmalý konular üzerinde ne düºündüðünü yazýp ortaya koymasý gerek. Eðer sanatçýlarýmýz hakkýndaki deðerlendirmelerimizi, kültürel yaºamýmýzý yorumlayýºýmýzý ve önerilerimizi yazarak, tartýºma alýºkanlýðýna erkenden geçse idik, ulusal deðerlerimiz hakkýnda kapalý kapýlar ardýnda karar verilemez, daha geniº gruplara hesap vermek gereðini duyan yöneticiler daha az olumsuz iºler yapar ve sorumlu davranmak zorunda kalýrlardý. En azýndan bazý yabancý filmler rahat görülür, bazý kitaplar rahat okunurdu. Batý kültürü rahatça ve gerçek yüzüyle bu ülkeye girdiði gibi, dýº ülkelerde tanýtýlrnaða çalýºýlan Türk kültürü de daha çok gerçeði yansýtýrdý. 9

pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

ýOSM Eski yazýlarýmda bazý deðiºiklikler yapmadým deðil, ama ilk basýlan yazýmý (1966 ªubat'ýnda çýkan bir tiyatro olduðu gibi aldým. 17 yýl öncesine ait bu yazý dýºýnda diðer yazýlar hep son bir iki yýlda yazýldý. Bu derlemeyi önerdikleri için genç yayýncý arkadaºlarýma ve okunaksýz yazýmý sabýrla daktilo ettiði için Erol Mintaº'a teºekkür borçluyum. Derlemedeki yazýlar deðiºik konularý içeriyor, ama hepsinde ortak bir eðilim var: kurumlarýmýzý ve sorunlarý ele alýrken tarihsel kökenierine eðilrneðe ve tarihsel evrime dikkat etrneðe çalýºtým. Bunu tarihçi olduðum için yapmýyorum. Bu konularda düºünürken herkesin ayný düºünce yöntemini uygulamasý faydalý olur kanýsýndayým. Ýnsanýn baºlýca özelliði, geçmiºini deðerlendirerek, geleceðini önceden kestirmeye çalýºan bir yaratýk olmasýdýr. Türk halký bugün demokratik ve uygar kurumlarýn ve kurallarýn egemen olduðu bir toplum olmak istiyor. Bu doðal istek ve hakký hiç kimse "Türkler olgunlaºmadý" gerekçesiyle küçümseyemez. Bir çoðumuz haklý olarak Türk halkýnýn uzun bir tarihin görkemi, ýzdýrabý ve mücadelesi içinde olgunlaºtýðý kanýsýndayýz. 1876'dan beri anayasal düzen içinde yaºýyoruz. 19. yüzyýlýn yarýsýndan beri dil, edebiyat, siyasal hayat üzerinde tartýºýyoruz ve üniversitemizin nasýlolmasý gerektiðini planlýyoruz. yýldýr demokrasiye doðru bir deðiºimin içindeyiz ve uðrunda savaº madýðýmýzý kim söyleyebilir? Geleneðimizi bu yönden incelediðimizde, gelecekte istediðimiz haklar ve özlediðimiz hayat için umutlanmamak elde deðil. Gelenekle geleceði bir arada düºünmek ve tartýºmak, aslýnda bu tartýºma farklý açýdan ve farklý yollarla yapýlsa da her aydýnýn alýºkanlýðýdýr ve bir yerde görevidir. Geleneði reddetmek kimsenin haddi deðil, amma velakin geleneðin ne olduðunu bilmek ve tarifini doðru yapmak ºartýyla ... O zaman geleceðin ne olacaðýný biraz daha iyi biliriz, daha doðrusu kendimiz kuracaðýmýz için biliriz.


ANLý MIRAsý

Modernleºme ve DoðululukBatýlýlýk Çekiºmesi

D

oðu-Batý kültürü kutuplaºmasý bizim toplumumuzda da modernleºme ile birlikte baºladý. "Bizim toplumumuzda da" diyorum, çünkü Türkiye, modernleºmenin getirdiði bu gibi sorunlarla karºýlaºan tek ülke olmadýðý gibi, çatýºmanýn temelinde yatan asýl neden Islamlýk-Hýristiyanlýk ayrýlýðý da deðildir. Pekala Hýristiyan Rusya'nýn ve Budist Asya'nýn da ayný ºiddetle bu problemi yaºadýðýný görüyoruz. Modernleºme aslýnda, geliºmiº toplumun özelliklerinin azgeliºmiºler tarafýndan alýnmasý, diye tarif ediliyor. Bu tarif yeterince açýk deðil. Modernleºme varolan deðiºmenin deðiºmesidir. Yani toplum zaten belli bir ölçüde deðiºedururken ani ve hýzlý bir deðiºme dönemine girilmesi sözkonusudur. 19. yüzyýlda Osmanlý toplumundaki kurumsal deðiºmeler, toplumsal hareketliliklerde niteliksel ve niceliksel bir patlama yaratmýºtýr. Bu patlamayý halen birçok tarihçinin ve düºünen adamýn gerileme, daðýlma veya sörnürgeleºme ve kültürel yozlaºma ya da "kötü batýlýlaºma" diye adlandýrdýklanný biliyoruz. Bu gibi kserýofobik (yabancý düºmaný) deðerlendirmelere birçok azgeliºmiº ülke aydýnýnda rastlanýr. 19. yüzyýlda ortaya çýkan fikri, daha doðrusu duygusal bir tutumdur. Ama tutarlý deyimler kullanýlarak yapýlan bir tarif deðildir, hele hele doðru bir teºhis hiç deðildir. 13


nun yaºamasý için Batý yaºamýnýn temel kurum ve kurallarýný da hemen benimsemesi dönemi gelmiºti.

Modernleºme denen olay bir toplumda sarsýcý etkiler yaratýr. O vakte dek yaºayan kültür kalýplarýný ve kurumlarý yýkar. Bu yýkýmýn çok trajik boyutlara ulaºtýðý da bilinir. Sözünü ettiðimiz trajik boyutlar bizim modernleºmemizde bir bakýma pek derin olmamýºtýr, yani Reºat Nuri'nin Yaprak Dökümü'nde serimlediði tipteki olay bizde çok yaygýn deðildi demek istiyorum. Osmanlý Imparatorluðu modernleºmeye acaba ne zaman baºladý? Nevºehirli Ibrahim Paºa'nýn açtýðý mühendishaneler ve Baron de Tott'urý Osmanlý topçusunu ýslah etmeðe baºlamasýyla mý, yoksa II. Mahmud'un Yeniçeri Ocaðýný ortadan kaldýrmasýyla mý? Modernleºýneyi nasýl anladýðýrmza bakar bu sorulara verilecek cevap. Bana kalýrsa ve ille de bir tarih lazýmsa, insanlarýn insana layýk güvenceyi elde ettikleri 1839 Gülhane Fermaný'nýn okunduðu gün derim. Daha ferman torbaya korýduðu an Islam-Hýristiyan toplumunun adetleri, Doðu-Batý kültürü ve hayat tarzýnýn ne olduðu tartýºýlmaða baºlamýºtý. O andan bu ana süregelen tartýºmada Rum Patriði de muhafazakarlar arasýnda idi. Gerçekte Osmanlý tarihinde DOðululuk-Batýlýlýk kavgasý yapýlmadan tedrici bir kültürel deðiºim ve oluºum baºýndan beri süregelmekteydi. lS. yüzyýl sonuna kadar Osmanlý imparatorluðu bir Balkan imparatorluðu idi ve egemen kültürü de Balkan kültürüydü. 16. yüzyýldan itibaren bu imparatorluk Ortadoðu kültür bölgesine girmiºtir. 18. yüzyýlda ise Avrupa kültürü evlere, konaklara kadar girrneðe baºlamýºtý. Böyle ikiyüz yýlda bir kültürel referans çevresi deðiºen imparatorlukta, Doðululuk-Batýlýlýk kutuplaºmasý niçin 19. yüzyýlda söz konusu olmaktadýr? 19. yüzyýlýn Osmanlýsý Batýya karºý kuºku duysa da artýk onu bilinçli olarak izlemek üzerinde düºünrneðe baºlamýºtý da ondan ... 19. yüzyýlOsmanlýsýna göre Doðuyla Batý artýk kýyaslanamayacak iki dünya olmuºtu. Açýkça yazmasalar da söylüyorlardý ki Batý Doðuya göre üstündü, Doðulular top tüfeðin dýºýnda Batý uygarlýðýnýn hukuk ve idare kurumlarýný da zorunlu olarak alýyorlardý. Çünkü Doðu-

Geç modernleºme geçiren bütün toplumlar gibi Osmanlý modernleºmesi de kültürel bir tepki yarattý. .. Büyük Petro'dan beri geleneksel kurumlarýný yýkarak Batýya dönen Rusya'da bile modernleºmeye tepki o tarihlerde 150 yýldýr hala sürüyordu. Slavyanofil takýmýnýn baºý Aksakof bir ºiirinde "dönelim" diye tutturmuºtu. Büyük Petro öncesi Rusya'nýn din ve adetlerine dönüºü savunuyordu. Halkçýlar arasýnda birçoklarý ýs. yüzyýl öncesi Rusya'nýn gerçek demokrasi, eºitlik, refah ve mutluluk ülkesi olduðunu, o dönemin canlandýrýlmasý gerektiðini öne sürüyorlardý. Bu tepkiyi sadece modernleºmeye karºý açýkça ortaya çýkan gelenekseki muhalefet çevresinde veya muhalif görünen kültürel harekette ve düºüncede aramayalým. Çünkü aslýnda modernleºmenin muhalifleri de modernleºmeciler kadar olayýn içindedir. Kullandýklarý tez ve savunma yöntemleriyle reaksiyorýer lerm kendileri de modernleºmiºlerdir. Diðer yandan, konulan yeni kurallar, yeni kurumlar ve yaratýlmaða çalýºýlan yeni kültür hareketleri içinde de eskilik çeºitli biçimlerde direnir. Modernleºmenin içindeki direnen gelenek saðlýklý ve kararlý bir geliºmede itici rol oynar, ama saðlýklý bir geliºme ve deðiºme yoksa bu direnme daha saðlýksýz biçimlerde ortaya çýkar. Osmanlý modernleºmesinin tarihi boyunca radikal giriºimler karºýlarýnda, "uaide-ý iedrýc" denen tutuculuk prensibini ve tutucu grubu buldular. Çoðunlukla bu iki grubun uyum saðlamasý tutucu gruba ve prensiplere verilen ödünle oldu. Öyleyken tutucu grubun suçlamalarý Türk siyasal ve kültürel hayatýna "batýlýlaºma, Avrupa taklitçiliði, ºark cemiyeti vs." gibi kavramlarýn gelip yerleºmesine neden olmuºtur. Gerçekte Osmanlý modernleºmesi için "batýlýlaºan toplum" veya klasik Osmanlý dönemi için "Doðu toplumu" gibi betiýnlemeleri kullanmak temelde anlamsýzlýktýr. Bu anlamsýzlýk önce imparatorluðun bulunduðu coðrafi çevrenin tarihi-kültürel nite-


15

açýsýndan, sonra da Osmanlý Ýmparatorluðunun kendi tarihi evrimi açýsýndan söz konusudur. Osmanlý imparatorluðu eski Akdeniz dünyasýnýn üçüncü ve sonuncu imparatorluðudur. (týk imparatorluk Roma, ikincisi Bizarýs'tý.) Akdeniz, uygarlýðýn, yani ºehirleºmenin ana yurdudur. Coðrafya olarak Osmanlýlar belli iklimi, belli konumu olan bu dünyadadýrlar. Eski dünya insanlarý Akdeniz'i uygar dünyanýn ortasý olarak düºünürdü. Ekseri dillerde bu denizin adý Orta Deniz'dir. Bu bir coðrafi etnosantrizm (içedönüklük) kadar bir kültürel etnosantrizmin de ifadesidir. Ancak bir bakýma gerçekle baðdaºan bir etnosantrizmdir. Akdeniz uygarlýklarý için Doðu ve Batý kavgasý anlamsýzdýr. Eski Yunan, Doðudaki Mýsýr ve Mezopotamyanýn bir sentezidir. Ortaçaðýarda Ýslam dünyasý Yunan-Roma mirasýný deðerlendirdiði ölçüde geliºmiºtir ve 12. yüzyýldan itibaren Yahudilerin Arapçadan Latinceye yaptýðý çevirilerle ltalya ve Batý Avrupa gene bu mirasý alýp, uygarlýðýn bayrak yarýºýna devam etmiºlerdir. Herhangi bir Avrupa dilinde sayýsýz Arapça kelime vardýr. En baºta aritmetikte dört iºlemin yapýldýðý rakamlara Arap rakamlarý denir (her ne kadar Hint'ten geldilerse de) ve cebirin kendisi Ýslam dünyasýndan geçmedir. Akdeniz dünyasýnda dinler birbirinden çýkmýºtýr. Musevilik, Hýristiyanlýk ve Müslümanlýk ayný dogmanýn (aktde) çeºitlerneleridir. Eski Doðunun Mezopotamya, Mýsýr mitolojisiyle Yunan mitolojisi birbirinden çýkmýºtýr. Cehennem tanrýsý Hades'in, Demeter'in kýzý Persefone'yi yeraltýna kaçýrdýðý ay, Temmuz'dur. Çünkü eski Mezopotamya'da Hades tanrýnýn adý Dammuz'dur. Toprak Ana'nýn kýzý gelin gittiði yeraltýndan annesinin yanýna yeryüzüne çýkýnca ilkbahar baºlar. Baharýn geliºini Akdeniz dünyasýnýn insanlarý, ayrý zamanda yaºasalar ve ayrý diller konuºsalar da ayný biçimde açýklamýºlardýr. Efsanenin benzerliði dünyaya ve tarihe bakýºýn aynýlýðýndan kaynaklanýr.

diðerleri karºýsýnda kültürel üstünlük duygusuna kapýlmadýðý açýktýr. Akdeniz dünyasýnýn büyük adamý Büyük Iskender'in diðer Doðu Akdeniz kültürleri karºýsýndaki saygýlý ve hayran tutumu buna örnektir. Akdeniz'in büyük imparatorluklarýnda hiçbir zaýnan tek resmi dil olmamýºtýr. Roma'da Yunanca yanýnda daha nice dil kullanýlýrdý. Osmanlýlarýn Rumca fermanlar da yazdýklarýný herkes bilir. Haydi bu olayýn geleneksel devletteki bürokratik-teknik zaruretten ileri geldiðini kabul edelim, ya Romalýlarýn güzelim Latinceyi küçümseyip felsefe ve bilim için Yunancaya aðýrlýk vermeleri, Yunanca kelimeleri sözde ve yazýda bol bol kullanmalarý; buna karºýlýk Bizansda Latince ve eski Roma'nýn göklere çýkarýlmasý, bizzat]ustinianus'un en önemli eseri olan CorpusJuris Civilis'in teorik kýsmýný Latince yazdýrtmasý (Institutiones) gibi olaylar sadece pratik ihtiyaçlarla açýklanabilir mi?.. Osmanlý'nýn da Türkçeden baºka her dile ve edebiyata bolca iltifat ettiði malum. Bu nedenle 19. yüzyýlda Fransa'nýn Maðrib Araplarýna karºý takýndýðý tavýr, Arap dilinin zenginliðini anlamadan Fransýzcayý ondan üstün görmesi gibi hödükçe bir tutum, Akdeniz için yabancý ve garip bir olaydý. ltalyanlarýn ise, Ege adalarýný iºgal ettiklerinde Türkler ve Rurnlara karºý böyle yaban ve garip duygular beslemedikleri ve ters tutum takýnmadýklarý bilinmektedir. Akdeniz uluslarýnda kültürel ºovenizm varalmamýºtýr ve geç dönemlerde bu dünyaya ithal edilen ulusalcýlýk (milliyetçilik) en zararlý akýmdýr. Ulusalcýlýk Akdeniz uygarlýðýna son darbeyi indirmektedir. Akdeniz kavimlerinin binlerce yýl içiçe yaºayarak kurduðu ortak uygarlýk, 19. ve 20. yüzyýllarda Batý Avrupa sanayi toplumu karºýsýnda ezilme sürecine girdi. Özellikle Doðu Akdeniz göreli olarak daha geri ve fakir olduðundan ezilmenin derecesi daha fazla idi.

Akdenizliler en büyük sanat dalýna Musica veya Musiki derler. Yunanýn "Müsa" denen perilerinin sanatýdýr bu. Akdeniz dünyasýnýn kavimleri bu nedenle bir kültürel eºitlik havasý içinde yanyana yaºamýºtýr. Ne Rönesans'da ltalya'mrý, ne Roma Imparatorluðunda pdfMachine Romalýlarýn, ne Bizans'da Yunanlýlarýn ve ne de Osmanlý'da Türklerin

Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

17

Bu olay bir Doðu-Batý veya Hýristiyan-Ýslam kültürü çatýºmasýna dönüºmüº gibi görünüyor. Oysa gerçek, endüstri uYg,'l.rlýðýnýn getirmiº iktisadi-teknik altyapýnýn yarattýðý sarsýntýdýr. Yoksa Akdeniz dünyasýnda çaðdaº endüstriyel düzenin de kolayca ortadan kaldýramayacaðý, binlerce yýlýn oluºturduðu bir kültürel birlik halen yaºamaktadýr. Osmanlý imparatorluðu, Batý Avrupa karºýsýndaki geri kalmýºlýðýný 18. yüzyýldan beri askeri-teknik reformlarla kapatmaða çalýºmýºtýr. Ancak modernleºme ile idari, hukuki, mali reformlarýn kaçýnýlmazhðý da anlaºýlmýºtýr. Bir baºka deyiºle Osmanlý modernleºmesi, kaçýnýlmaz olarak Batý dünyasýnýn ideolojik yapýsýný da almak durumunda kalmýº, yani Ortadoðu ülkeleri arasýnda köklü deðiºimi yaºamak zorunluluðunu ilk olarak Osmanlýlar duymuº ve denemiºlerdir. Böylece Osmanlý modernleºmesinde ideolojik yönden yeni bir boyut ortaya çýktý: Doðu-Batý kültürü çatýºmasý... Bu çatýºma kaçýnýlrrýazdý. Ancak çatýºma sonucunda Doðu kültürünün kalmasý ve yaºamasý diye birºeyolamazdý ama, Batý Avrupa'nýn hayat görüºü, kültür ve sanatý niçin daha parlak ürünlerle gelemedi? sorusu ortada duruyor. Kültürel geliºmeyi ve eðitimi ekonomik ve teknik geliºmeden baðýmsýz olarak almamak, hatta tamamen birlikte düºünmek çok yaygýn bir tahlil biçimidir, kuºkusuz büyük ölçüde doðrudur da ... Ancak Osmanlý milletlerinin kimisinin biraz fazla okuyup yazabilmeleri ve Batý kültürünü daha yakýndan tanýmasý gibi bir olguya baktýðýmýzda, imparatorluðun temel unsuru olan Türklerin niçin geride kaldýðý sorusuna cevap ayný yolla verilebilir mi? Gerçekte 19. yüzyýlda Batýdaki özgürlüðün ve kültürel geliºmenin Türklere askeri-teknik geliºmelerden çok daha az yansýdýðýný söylemek gerek. Türkiyede tarih, tarih felsefesi, sosyoloji ve edebiyatýn, Mektebi Týbbiye'deki, týp ve mühendis mekteplerindeki hendese ve mekanik kadar baºarýyla okutulacak biçimde geliºemedikleri gerçektir. Bulgarlar, Yunanlýlar, Sýrplar bu dönemde zaman zaman Avrupa edebi çevrelerinin bile ilgisini çeken ºair ve edipler yetiºtirdikleri halde -belki de onlar gibi ulusalcý bir savaº içinde olmadýklarýndan- Türkler arasýnda böyle bir ºair ve yazar grubu yoktu. pdfMachine

Osmanlý Türklerinin ilginç doðabilimcileri, matematikçileri vardý. Vidinli Tevfik Paºa veya Salih Zeki belki alanlarýnda çýðýr açan bilginler deðildiler ama herhangi bir Avrupa üniversitesi veya yüksek okulunda baºarý ile matematik okutabilirlerdi. Oysa ayný yýllarda ayný çevrelerde hiçbir OsmanlýTürk aydýný sosyoloji, felsefe, tarih ve hatta Osmanlý tarihi konusunda söyleyip yazdýklarýna itibar edecek kimse bulamaz dý. Geleneði güçlü bir dalolan ºiir hariç, edebiyat ve tiyatro ürünlerinde bu gerilik daha belirgindir. Bunun kanýmca iki önemli nedeni vardýr. Bir kere 19. yüzyýl Avrupa'sýnýn özgür düºünce tarzý, toplumsal sorunlara bakýº biçimi (ister tutucu, ister ilerici olsun) Osmanlý Türkleri arasýna girememiºti. Bu nedenle 20. yüzyýl baºýnda Avrupa'daki jöntürkler Yahya Kemal'in alaycý tanýtýmýyla; jean jaures'in nutuklarýný vecd içinde coºkuyla dinler, ardýndan Action Française üyelerinin yürüyüºünü sulu gözlerle izleyip bir baºka gün ise monarºistlere alkýº tutardý. Bu siyasal ve düºünsel çocukluðun baºlýca nedeni, ilk elde Osmanlý Ýmparatorluðunun geri teknolojisi ve ekonomisinden çok, siyasal ve sosyal baskýdýr. Yani idarenin baskýsý kadar, kapalý toplum yapýsý içindeki okul, cami, tekke ve aile gibi gruplarýn nefes aldýrrnazlýðý. .. 19. yüzyýlýn ikinci yarýsý Avrupa uluslarýnýn birbirleriyle yakýndan tamºtýðý çaðdýr. Önceleri 19. yüzyýl baºýnda bile Avrupalýlarýn herºeye

raðmen birbirini pek tanýmadýðý görülür. Madame de Stael'in Almanyaya Dair adlý hayýrhah bir tanýma çabasý olan yapýtýnýn olumlu ve olumsuz fakat bir hayli tepki yaratmasý bundan ileri gelir. Sonra durum deðiºti. Yüzyýlýn ortalarýnda Fransýz yazarý Slovakya'da folklor araºtýrmalarýna çýkarken, Ýskandinav saga'larý Avusturyalýya kaynak oluyordu. Balkan uluslarý da birbirlerini tanýyordu. Bulgarlar Yunanlýlarýn yaptýklarýndan 18. yüzyýldan beri etkileniyordu. Sýrplarla Bulgarlar bir kültür alýºveriºi içinde idi. Ama Osmanlý Türkü herkese kapalý idi; bunun dinin sýnýrlamasýyla ilgisi yok. Nitekim Müslüman Arap, Türkle çok ilgilenmezdi. Sözde Arapça bilen Türk aydýnlarýnýn bile Araplar arasýnda neler olup bittiðinden haberleri yoktu. Kapalý kompartýmanlar halinde yaºayan Osmanlý milletlerinin


iliºki azlýðý, Osmanlý idaresinin baºýndan beri teºvik ettiði bir politikaydý. Ancak bu kapalýlýktan en son kurtulanlar, daha doðrusu kurtulamayanlar Türkler olmuºtu. 19. yüzyýlda bu cemaat sisteminin eskimiº ve gülünç bir politika olduðu açýktý, ama üstünde fazla düºünen de yoktu. Bu anlamda Panislamizm bile lafta ve yaftada kalmýº, hiçbir zaman imparatorluðun müslüman halklarýnýn karºýlýklý kültürel alýºveriºini hýzlandýran bir ideoloji ve hareket haline gelernemiºtir. 19. yüzyýlýn düºünsel ve kültürel kýsýrlýðýný doðuran bu kapalýlýðýn halen büyük ölçüde süregittiðini belirtmek gerekir. Türkiye'de düºünce ve sanat alamnda tam bir özgürlük ve dýº dünyaya açýlma hareketi yok. Gene ne Yunanlýlar, Bulgarlar, Macarlarla, ne de Ýran ve Arap dünyasýyla kültürel alýº-veriºimiz var. Uzaklardaki Amerika ve Fransa bize yanýbaºýmýzdaki Araplardan. Balkarýlýlardan, Ruslardan daha yakýn ... Türkiye'de son yýllarýn en ilginç ve komik olayý, Macar düºünürlerin yazdýklarýndan Anglo-Sakson dünyasý aracýlýðýyla haberdar olmamýzdýr. Yunanlý yazarlarý da Nobel aldýklarý zaman lütfen okuyoruz. Herkes Türkiye'nin hýzla deðiºtiðinden söz ediyor. Elhak öyledir. ISO yýldýr Türk halký yapýsal deðiºmenin ve bundan doðan farklý nitelikteki olaylar zincirinin içindedir. Ama bu deðiºmenin etraflý ve derin bir tasvirini yapacak edebiyat ve düºüncemiz yok. Olamaz, çünkü ne olduðumuzu anlamak için etrafý iyi tamyýp kendimizle karºýlaºtýrmak gerek, ilham almak gerek. .. Deðiºen insan-çevre iliºkilerini kavrayacaðýrnýz ve toplumu20

muza yeni bir soluk verecek, yol gösterecek bir edebiyat yaratamadýðýmýz açýk. Türk romaný, Tanzimaftan bu yana deðiºen çevreyi algýlayamayan aydýnýn elindedir. Imparatorluk zorunlu bir modernleºme içine girmiºti. Üç kýta üzerinde deðiºim geç irrneðe hazýrlanan rengarenk bir topluma, en azýndan Ömer Seyfettin gibi bakmasýný bilen yoktu. Önce Ahmed Mithat Efendi okuyucuya öðretmenlik yapýyor, sonra o ve diðerlerinin gayreti "nasil Osmanlý kalsak da Frenk mukallidi olrnasak" tezi etrafýnda yoðunlaºýyor. Tanzimat'tan bu yana hangi esere baksak, bir Rakým Bey'le Felatun Efendi karºýlaºtýrmasý bulursunuz. Bu sabitleºen züppe ile Osmanlý kutuplaºmasý konusu, Osmanlý aydýnýnýn modernleºme olgusunu kavramaktaki aczinin bir göstergesidir. 19. yüzyýlýn son çeyreðindeki calkarýnlarda edebiyatçýlar Servet-i çevresinde teknolojik yenilikleri tamtmakla meºguldür. Abdülhamid sansürünü mazeret diye göstermek yetmez. Osmanlý aydým, içindeki dünyayý yeterince tanýsa bu sansürün kurduðu aðýn dýºýna çýkmasýný bilirdi. Sonra Milli Edebiyat devri, sonra Köy Romanlan devri, sonra Kadýn Romanlan devri... Kadýn romanýný mutlaka kadýn romancýnýn yazdýðýný düºünmeyin. Genellikle bu tür romanlan hiç ilgisiz yerden yola çýkan erkek yazarlar yazýyor. Türkiye toplumunun romaným yazayým derken, bir de bakýyorsunuz elbise deðiºtirmiº bir Kerime Nadir ... Okuyucuya bir yüzyýldýr romanlar aracýlýðýyla bilmediði, eðilmediði gerçekler getirilmektedir. Ama insanla deðiºen çevre arasýndaki iliºkiyi güçlü ve bütüncül bir biçimde kavrayarak deðil... Türk ºairi ve edibi Tanzimat'tan sonra edebiyatta politika yapmaya baºladý. Divan ºairi, ºiirde politika yapmaz, toplumu eleºtirmez, yazan da, dinleyen de edebiyatta bir ruhi dinlenme ve tecerrüd yolu arardý. 17. ve IS. yüzyýlýn adamý devletin politikasýný, toplumsal buhraný elbette ki eleºtirir, çare gösterirdi, ama edebiyat aracýlýðýyla deðil...

19. yüzyýlýn edip ve ºairi bu nedenle biraz bocaladý. Çünkü ed ebiyatta politika yapmak, toplumun sorunlarýný iºlemek, toplumbilimcinin, tarihçinin yaptýðý gibi kolay deðildir, çok zordur. Bugün Türk romaný ve tiyatrosu gündelik fikir ikliminin


manifestosunu yazýyor sadece ... (Günlük demiyorum, "gündelik" diyorum). Çaðdaº olmakla aktüel olmak farklý ºeylerdir. Bütün sorun da bu engeli kýrabilmektedir. Türk ºiirinin, romana göre daha zengin ve renkli oluºunun nedeni burada ortaya çýkýyor. Önce geleneði var. Sonra kullandýðý dil kendine özgüdür. ªair ºiirinin güzelliðini tercüme yoluyla edinemez, dünyaya bakarken dar dürbün kullandýysa ve bakýºýnda yavanlýk varsa, yazdýðý ºey ºiir olmaz ... Edebiyatçý avukat deðildir. Avukatýn savunduðu dava dosyasýyla edebiyatçýnýrý çizeceði dünya arasýnda boyut farký vardýr. Edebiyatçý dünyayý resmetmesini bilirse tezin doðrusu da ortaya çýkar. Günümüz aydýný kendini ifade etmek istediðinde herhangi bir Ortadoðu ülkesinin aydýnýna göre çok daha az tabu ile karºýlaºýyor. Bunda laik geliºmelerin büyük payý vardýr. Türkiye idarede ve hukuki yapýda Tanzimat'tan beri pratik bir ihtiyaç ile laik sisteme doðru yöneliyordu. Cumhuriyet laik toplum ve devletin düzenlenmesini tamamlamýº, üstelik eskisinden farklý olarak laik ideolojiyi getirmiºtir. Yani laiklik, ilk defa olarak Türk toplumunda tabularý yýkma alýºkanlýðýnýn devlet eliyle toplumun bireylerine kazandýrýlmasý demekti. Belki bu imkan ve alýºkanlýðý edinmek konusunda Avrupalýlar gibi uzun mücadeleler geçirmediðimizden olacak, laik ideolojinin resmen yerleºtirilmesinin Türkiye toplumu için ne büyük bir tarihi imkan olduðunun bilincinde deðiliz. Cumhuriyet'le tabuyu yýkabilmek imkaný doðuyor, böyle bir toplumda aydýnýn özgürce kendini geliºtirebilmesi, ne dersek diyelim kolaylaºmýºtýr. Bu ülkede edebiyatýn geliºememesinin suçu sadece idarecilerde ve idari mevzuatta deðildir. Bazen aydýnlarýmýzýn dar kafalýlýðý da birinciler kadar zararlý olabilmektedir. Azra Erhat'ýn deyiºiyle; "Sanatçýnýn bu ülkede dirisi kadar ölüsü de rahat býrakýlmýyor22

sa" aydýn grubu da biraz düºünmelidir. Aydýnýn düºünce çýkmazýndan kurtulmasýnýn yolu Doðululuk-Batýlýlýk kavgasý deðildir kuºkusuz. Zaten Doðu kültüründen, Osmanlý mirasýndan söz edip ah vah edenler, ne gariptir ki çoðunlukla bu iºten hiç anlamayanlardan çýkýyor. Geleneksel kültürü aramak, Türk toplumunun özgünlüðünü saptamak ve Türk romanýný kendi özgün koºullarýmýzIa yaratmak gibi teorik safsatalarýn hiçbir anlamý yoktur. Asýlolan, zengin içerikli roman yazmaktýr. Zaten o zaman Türk romaný ve Türk rornancýlýðý gibi kavramlar da ulusal piyasada kendiliðinden doðar. Ýyi bir eðitimden geçen ve dünyaya açýk ulusal aydýn grubu sadece romanda deðil, edebiyatýn her alanýnda ayný baºarýyý gösterecektir. Hatta edebiyatýn dýºýnda Türkiye'de ünlü Avrupa tarihçileri. Ýtalyan sanatý tarihçileri. Ýspanyol edebiyatý uzmanlarý veya Ýran'ýn toplumsal yapýsýný iyi bilen sosyologlar. Afrika ülkelerinin ekonomisini yakýndan tanýyan uzmanlar gibisinden aydýn tipler yetiºmedikçe bu ülkede iyi romancý ve tiyatro yazarýnýn yetiºememesi de doðaldýr. Kendi içine kapanýk insanlar verimsizdir ama toplumlar saldýrgan ve zararlý olur. Türk aydýnýnýn dünyaya kapalý olduðunu söylüyoruz ama açýldýðý zaman daha beter kapandýðýný pek söylemiyoruz. "Avrupahyýz" diyoruz. Balkanlar ve Ortadoðu'dan çok sýk söz ediyoruz ve zaten o bölgede yaºýyoruz, ama bizde dýºa açýlma sadece Anglo-Sakson kanalý ile olur. Bugünkü dünyada aydýnýn olaylara egemen olabilmesi, onlara farklý gözlüklerden bakabilmesi ile mümkündür. Bir haberi bile Newsweek'den okumak baºka ºeydir, Le Monde'dan baºka ... Dýº dünyaya hem kendi deðerler sistemimizden koparak, hem de onlara baðlý kalarak birlikte bakmayý bilmek gerekir. Türk aydýný idarenin sansüründen önce kendi kafasýndaki sansürü ve kapalýlýðý yýkmak zorundadýr.

23 pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

Osmanlý Mirasýndan Çizgiler' 2 4

ðildi. Kýzýl Sultan derlerdi, Kayzer ll. Wilhelm de onun kadar despotluk meraklýsýydý. Çar lll. Aleksandr onunla kýyaslanamýyacak bir eellam. Ama Sultan Abdülhamid, Osmanlý ülkesinin parçalanmasýna neden olarak ~ltan ll. Abdülha,mid, ülkesini demiryollarýyla kuºatmak istýyordu. Istanbul dan Anadolu ortalarýna, Suriye'den baºla yýp Arabistan'ýn kýzgýn çöllerine uzanan demiryollarý bir bakýma onun eseridir. Bu yüzden yabancý kumpanyalar tarafýndan dolandýrýlýrken, Hicaz demiryolunu müslüman sermayesiyle gerçekleºtirmesi bu dolandýrýcýlýða bir tepkiydi. Sultan Abdülmecid demiryolu hayranýydý. Sultan Abdülaziz de öyle, hatta Baron Hirº'in demiryolunu Topkapý Sarayý'nýn bahçesinden geçirme talebini, "Yapýlsýn da, isterse sýrtýmdan geçsin" diye kabul etmiºti. Cumhuriyet'in ýo. Yýl Marºý, anayurdun dört bir yanýnýn demir aðlarla kuºatýldýðýný haykýrýyordu. Osmanlý devletinin yabancý kumpanyalardan çektiðini milli demiryolu politikasýl'la sona erdirmek, yani son devir Osmanlý aydýnýn özlemlerini gerçekleºtirmek Cumhuriyetçilerin ilkesi olmuºtur.

yaparlar nedense?). Ýrnparatorluk, Türklerin felsefe, tarih okumamalarý ve öðrenmemeleri sayesinde kurtulacaktý ama, Makedonyalýlar Bulgarca, Rumca ve Sýrpçadan; Lübnanlý Maruniler, Fransýzcadan herºeyi okuyorlardý. Onlarýn serbestçe okuyup tartýºtýðýný Türkler okuyamazdý. 19. yüzyýl sonunun girdabýna karºý durmak zorunda kalan Osmanlý Türk aydýnlarý, onun bu günlük politikasý yüzünden karacahil kaldýlar. Bu ezik adamlar Meºrutiyet'ten sonra bir imparatorluðu sýrtlayýp ateº ortasýndan geçeceklerdi, geçemediler tabii ... Ýrnparatorluk nasýlolsa daðýlacaktý, daðýldý da. Ama daðýlana kadar Anadolu gençliði Yemen ve Balkan jandarmalýðýnda, aydýnlar da sansürün baskýsýnda eridi. Cumhuriyet daha ilk anda aydýn kadrolarýn sýkýntýsýný çekerek hayata adýmýný attý. Son Osmanlý aydýn kuºaðýný Çanakkale'de, Kafkaslarda, Arap çöllerinde kaybetmiºtik. 19. yüzyýlýn Türk aydýný, gerçekte sandýðýmýzdan daha uyanýk ve çaðýna dönük bir gruptu. Sultan, ülkenin arkeolojik zenginliklerini günlük çýkar politikasý için Almanlara ikram ederken, Osman Hamdi gibi beynelmilel bir müzeci Muze-i Hümayun'u (Ýstanbul Arkeoloji Müzesi) kurmuºtu, kazýlar baºlamýºtý ve Gazi Ethem Paºa Yunan muharebelerinde Teselya'dan eski eser kaldýrýp Istanbul'a getiriyordu. Türklerin eski eserlere taº ve kireç diye bakmadýðý anlaºýlýyor. ªu halde bu ülkenin tarihi zenginliklerinin yaðmalanmasýndaki trajik boyut sanýldýðýndan daha derin ... Sultan Abdülhamid Mebuslar Meclisi'ni daðýtmýºtý, ama Anayasayý kaldýrmamýºtý. Hatta o anayasanýn kabulü yazýsýný gözönüne alýrsak, anayasayý ihlal ettiði de söylenemez. Ýslamcýlýðýn baºýný çektiði söyleniyor. Doðrudur. Ama imparatorluðun Ayan Meclisi -ki, güya Ýslamdaki usül-i meºveret esasýna göre kurulmuºtu-

Modern Osmanlý istibdadýnýn kurucusu Abdülhamid, Anadolu'da en güçlü liseleri kuran, Týbbiye'de ve Harbiye'de yabancý dil eðitimini geliºtiren (en iyi Rusça lügat ve gramer kitaplarý bu devirde yazýlmýºtýr), hatta modern anlamda Darülfünün'u kuran hükümdardýr. Devrinde iyi matematikçiler vardý. Ama Osmanlý tarihi en sefil biçimde yazýlýrdý. Felsefe bilinmezdi. Abdülharnid, devrinin karikatürlerinde çizildiði gibi bir harem hükümdan deMeºrutiyet rejimini görüyordu. Meºrutiyetçi düºünceyi önlemek gibi bir ham hayalin peºinde koºtu (hep öyle


25

S


üçte bir oranýnda üyesi gayri müslimdi. Daðýtýlan Mebusan Meclisinde idare, adliye, maliye yanýnda dýº politika da eleºtirilmiºti. Koca Reºit Paºa peynir sevmezdi. "Zevk meselesi" demeyin. Fransýz peynirlerini Fransýz zerafetiyle yemeye çalýºanlardan nefret ederdi. Devrinin frenk mukallidi ve gülünç Fransýzcalý Hariciye teºrifatcýsý Kamil Bey'i bu yüzden hep terslerdi. Tanzimat'ýn gavurt l) sadrazamýnýn, muhafazakar Cevdet Paºa ile Osmanlý ananesini ve klasik kurumlarýný korumak için Ali Paºa grubu ile nasýl çekiºtiðini, Cevdet Paºa'nýn kýzý Fatrna Aliye Haným, Cevdet Paºa ve Zamaný adlý kitabýnda yazýyor. Osmanlý mirasý Bizans mozayiði gibidir. Renkleri seçmek için biraz beklemek, bir daha bakmak gerekir. Çýraðarý Sarayý'ný basan mollalar, Meºrutiyetçi liberal ve dahi sosyalist görüºlü Ali Suavl'nin adamlarýydý. Ali Suavl'nirý bazý konularda Sultan Mecid, Sultan Aziz ve Sultan Hamid devrinin muhafazakar devlet adamý A. Cevdet Paºa'ya taº çýkartacak bir muhafazakar olduðu da malum. Sadrazam M. Emin Ali Paºa muhafazakar biliniyor, oysa teorik olarak Osmanlý inkilapçý düºüncesinde yeri vardýr. Medeni 'Kanunun kabulünü isteyenlerden biri de odur. 1B50'lerde Azeri reformatörü Mirza Fethali Ahurýdzade, Osmanlý Encümen-i Daniºine (Ilimler Akademisi) Latin harflerinin kabulünü önerdiðinde kapý dýºarý edilmedi. Yöneticilerin bu iºi gerçekleºtirecek halleri yoktu, ama kendisine hak verdiler, bir de Mecidiye niºaný ... Tutucu veya ilerici görünen bütün Osmanlýlar toplumu deðiºtirmek istiyordu. Yol ayrýmýnýn baºýnda hepsi de uzaktaki ayný köyü gözlüyorlardý. 26

Sultan Hamid, Koca Reºit Paºa, Fuat Paºa, Midhat Paºa, Resneli Niyazi, medreseliler, mektepliler; hepsi ayný ºeyin peºindeydiler. Karºýtlýklarý kadar ortaklýklarý da vardý. Bu kaosun içinde Mustafa Kemal Atatürk'ün ayrý ve seçkin bir yeri vardýr. Ama onun da Osmanlý mirasýndan edindiði bir niteliði vardý: Meºrutyyetçiliði ... Türkiye'de modernleºme tarihi bir zorunlulukla ortaya çýktý. Kaçýnýlmaz olan, deðiºikliðin kendisiydi. O deðiºikliðin yöntemleri çatýºma konusu oldu. Ýnsanlar zorunlu modernleºmeye Batýcýlýk, Doðuculuk, Ýslamcýlýk. Ulusçuluk, Müdahalecilik ve liberalizm gibi kavramlarla girdiler. 19. yüzyýl, gelenekle çaðdaº olanýn, cehalet yanýnda bilimin çarpýcý örneklerle yaºadýðý devirdir. Ýstanbul halký Týbbiye hocasýndan üfürükçüye, üfürükçüden eczacýya dolanýrdý. çoðu kibar ailenin Fransýzca mürebbiye getirdikleri oðullarýný, bir yandan da Mevlevi dergüluna götürüp ºeyhin elini öptürup tarikata soktuðu bilinir. Osmanlý siyasl ve kültürel tarihini 19. yüzyýldaki kadar ahmaklýk ve zekanýn bir arada sýrtladýðý görülmemiºtir. Çaðdýºý ideolojilerin içinde çaðdaºlýk, en çaðdaº geçinen siyasal hareket ve ideolojilerde de donukluk ve gelenekçilik yanyana yaºýyordu. Kültür hayatýnda da bu ikilem ve zýtlýk görüldü. Osmanlý imparatorluðunun son vakanüvisi Abdurrahman ªeref'in kaleme aldýðý tarih ancak orta mektep kitabý olur. A. Cevdet Paºa, Hammer'den sonra kaleýne aldýðý tarihinde geniº bilgili bir özgün adamdýr, ama nihayet 50 yýlý kaleme almýºtýr. Lanetle arýdýðý ve kafiyeli methiyelerle tarif ettiði kiºiler yan yanadýr bu tarihte. Ama ayný ortamýn içinde Avrupalý meslektaºlarýna taº çýkartacak bir iki tarihçi de yetiºti. Nihayet Türkiye'nin en büyük tarihçisi, tamamen Osmanlý muhitinin ve Osmanlý asrýnýn Cumhuriyet'e devrettiði Fuat Köprülü'dür.

Köprülü, Avrupa'da okumamýºtý. Hatta Mercan Ýdadisi dýºýnda daha yüksek bir eðitim kurumunu da tamamlamadýðý söylenir. Sahanardan aldýðý kitaplar ve tarih bilenler sayesinde, yani Osmanlý aydýn çevresinde yetiºmiºti. Hala Osmanlý tarihçilerinin pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

27

en büyüðü olma niteliðini korur. Durkheimcý sosyolojiyi Ziya Gökalp'ten aldýðý söylenir. L Lefebvre'in Anna/es okulunu da tarihçi metod olarak almýº, Garp tarihçiliði yöntemini Ýstanbul'da iyi öðrenmiºti. Ama Osmanlýlýðýnýn ve Türkçülüðünün etkin bir kalýntýsý da vardýr. Onun reddettiði Bizans mirasýný hala reddediyorlar. En etkili tarihçiydi ve yaºadýðý dönemin en iyi sosyologlarýndandý. Üniversite Reformunda Alman bilginlerin Edebiyat Fakültesi'ne girememesi onun iºidir. Belki böylesi iyi de oldu.

baºladýðý bir ortamda aydýn çevrenin örselenmesi, Türkiye tarihinde lekeli bir olayolacaktýr. Kültürel geliºimin ve bilimsel hayatýn müdahaleden uzak tutulmasý, sadece desteklenmesi gerektiði açýktýr. Bütün karamsarlýðýmýza raðmen, yakýn geçmiºe ve hale baktýðýmýzda Türkiye'nin saygýn bilim ve kültür adamlarýna sahip olduðu ve sayýlarýnýn daha da artacaðý açýktýr. Bu ülkede ºimdiye kadar en saygýn iº gören ve ilerleme gösteren takým, aydýnlardýr. Farklý yanlarý olsa da, hepsinde ortak olan renk budur.

Osman Nuri (Ergin) 1922'de basýlan Mecelle-i Umur-ý Be/ediyye adlý büyük eserin yazarýdýr. Eser herhalde 1910 sýralarýnda tamamlanmýºtý. O devirde Avrupa'da bile ºehir tarihine böyle bakan bir eser azdýr. ªehire, kurumlarý ve içinde bulunduðu sosyal çevrenin evrimiyle bakýyordu. Hatalarýna raðmen bu bin kusur sahifelik eserin daha iyisi halen yazýlamadý ve yazýlamaz. Osman Nuri Bey de ömründe Ýstanbul'un dýºýna pek çýkmayanlardandý ve Osmanlý çevresinin ürünüydü. Mehmet Süreyya Bey Osmanlý imparatorluðu tarihinin Whos Who'su demek olan 5icill-i Osmani'nin yazarýdýr. Halen aºýlmasý imkansýz olan bu birinci sýnýf biyografik eserin hangi zahmetli yollarla yazýldýðýný tasavvur etmek güçtür. M. Süreyya Bey, bazen mezarlýklarda geceliyormuº mezar taºlarýný tararken ... Hatýra deftersiz, günlüksüz. nüfus kayýtsýz, vaftiz deftersiz bir Osmanlý imparatorluðu biyografisi hazýrlamak o devrin Avrupa ulemasýna bile parmak ýsýrtacak yeni ve orijinal metodlarýn uygulanmasý demektir. Muzaffer ªerif, bilimsel anlamda sosyal psikolojinin kurucularýndandýr. Bugün M. 5hariff dipnotuna bol bol rastlanmayan bir sosyoloji veya psikoloji kitabý hemen hemen yoktur. Bu büyük atýlýmýný saðlayan deneylerini 1940'larda bu ortamda, Ankara'da yapmýºtý. ªaºýlacak derecede parlak insanlara raðmen, yakýn devirler kültür tarihimizde bu adamlarýn bir araya geldiði kadrolar göze çarpmýyor. Onun için belirli düzeyde kadrolarýn ortaya çýkmaya


29


leitmotifi olarak din olgusunu ele almak dindar 30

joseph Hammer ve Osmanlý Tarihçiliði

A

vrupa düºünce ve sanat dünyasý IS. yüzyýl sonundan itibaren önceki devirlerden farklý olarak bilinçli bir Avrupa narsizmi içindeydi. Ayný yüzyýlda geliºen ve geniºleyen Avrupa, Doðu ve Ortadoðuya daha dikkatli bilimsel araºtýrmalar yaparak gereðini duydu. Bu çeliºkili bir ifade gibi görünür, ama gerçek çeliºki, geliºen Avrupa'nýn kendi dýºýndaki dünyaya bakýº biçimindeydi. 16. ve 17. yüzyýlýn Avrupalýsý Doðuya yabancý bir diyar olarak bakar, ancak bu bakýºta bir sanýk vardýr. Önyargýlar dine yöneliktir. Ortaçað ve Rönesans devrinin seyyahlarý düºman da olsa sadece kendilerinden farklý bir toplum olarak bakmýºlardýr. Hiçbir zaman bir küçümseme yoktur. Yapýlan karºýlaºtýrmalarda bu tutum görülmektedir. IS. yüzyýlýn seyyahý ise çoðunlukla iktisat bilgisi olan bir tüccar, siyasi müdahale için ülkenin iç durumunu araºtýran bir diplomat veya bir tarihçiydi ve bu ülkelere karºý deðiºik bir yaklaºýmý vardý. Avrupalý, ister istemez Doðu ülkeleriyle geri kalmýº, deðiºme kabiliyeti olmayan bir dünya olarak ilgilenirdi. 16. yüzyýl seyyahý Müslüman toplum için ne derse desin, dini bu tür açýklamalarda neden olarak kullanmaz. Laik bir sosyal bilimin veya toplum analizinin pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

16. yüzyýl Avrupalýsýndan çok, lS-19. yüzyýl Avrupalýsýnýn tutumudur. Bu yeni tür yaklaºýmda Avrupalý kendi deðerler sistemi içinde bazý karºýlaºtýrmalar yaparak Avrupa'nýn büyüklüðünü betimlemekten geri kalmadý. Bir yandan da bu dünyanýn tarihini vazgeçilmez biçimde Deðuyu anlamanýn bir anahtarý olarak düºündü ki bu doðrudur. Dil ve tarih üzerindeki araºtýrma yöntemleri geliºkindi, kafalarda bir Avrupa narsizmi egemen olsa da Doðulularýn yapamadýðý biçimde bu ülkeler öðrenildi ve Doðu halen Avrupa pryantalistlerinden öðreniliyor. Kuºkusuz ilerleyen zaman ve araºtýrmalar Avrupalý Doðubilimcilerin (Oryantalistlerin) arasýnda farklý ve daha doðru düºünen insanlarýn sayýsýný da arttýrdý. Bu nedenle son zamanlarda Ortadoðulu bilginlerin bazýlarý gibi Avrupa oryantalizmini emperyalizmin hizmetinde ve yanlýº öðretilerden kurulu bir dalolarak düºünüp toptan reddetmek pek saðlýklý bir düºünce deðildir. Doðubilimin Maxime Rodinson, Barthold gibi bilim namusuna sahip, saðlýklý düºünen hizmetkarlarý da vardýr. Daha 19. yüzyýl sonlarýnda Avrupa uygarlýðýnýn gökten inmediðini düºünmek ve bu uygarlýðýn köklerini Doðuda da aramak eðilimi, tarihçilerin bazýlarý kadar, dilbilimciler, metin analizi yapanlar, arkeologlar ve edebiyat tarihçileri arasýnda da taraftar toplamýºtý. Bilindiði üzere IS. ve 19. yüzyýlýn tarihçi düºüncesi Avrupa kýtasýndaki mahkürn uluslarýn (Çek, Polonyalý, Macar) ulusal mücadelelerinin ideolojisini de besliyordu. Tarih onlarýn ulusal kimliði, talep ettikleri özgürlük ve baðýmsýzlýk haklarýnýn tapu senediydi. Yunan ayaklanmasýnýn kökünde düºünce olarak eski Yunan'ýn görkemi yatýyordu. Bu tür bir tarihçi düºünce diðer Balkan uluslarýný da etkiledi. 1762 yýlýnda Aynaroz'daki Hilander manastýnnda Paissiy adlý bir Bulgar rahibi, popüler nitelikteki Slavyan-Bulgar Talihi adlý eserini tamamladý. Bu tarihselci milliyetçilik, Balkanlarda bir bakýma Montesquieu ve Aydýnlanma tarihçiliðinin etkilerini beklemeden doðmuº gibi görünüyor. Avrupa romantizminin doruðuna yaklaºtýðý bir dönemde, Avrupa oryantalizrni soðukkanlý ve pozitif bir tarihçilik havasý içinde geliºiyordu (buradaki pozitif terimini pdfMachine olumlu deðil, daha çok

hukukçularýn pozitivizmi gibi metinlere ve olaylara baðlý kalan bir çalýºma olarak aldým). Yorumlar, yüzyýlýn düºünsel zenginliðinin ve spekülasyon alýºkanlýðýnýn dýºýnda kalýyor, dar, betimleyici bir yöntemle yapýlýyordu. Avrupa oryantalizminin buna raðmen yer yer Avrupacý ve Hýristiyan bir tutuculuðun etkisinden çýkamadýðýný da belirtelim. Fransa'da Sylvestre de Sacy ile baºlayan bu gelenek, Almanca konuºulan bölgede Joseph Hammer von Purgstall ile devam etmiºtir. Osmanlý imparatorluðunun tarihinin iki önemli olayý arasýnda (1774-1856) yaºayan]. Harnrner, Purgstall ünvanýný adý geçen aile tarafýndan varis olarak seçildiði için edinmiºtir. Kendisi Maria Theresia Akademisi'nde Doðu dilleri okuyatak diplomasi mesleðirýe girdi. 1799'da Ýstanbul'da Avusturya elçiliðinde bir göreve atandý. Bu yýllarda Osmanlý imparatorluðunun bazý yerlerinde ve Mýsýr'da bulundu ve hayli tarih malzemesi topladý. Bunlar sýrf Müslüman Doðunun tarihi ve edebiyatý ile ilgili deðildi, eski Mýsýr ile ilgili bazý malzemeler de toplamýºtýr. Istanbul'a 1802'de tekrar atandý ve 1806'da Yaº Konsolosu oldu. 1807'de Paris'e gittiðinden ünlü Doðubilimci Sylvestre de Sacy ile görüºtü. Sacy onu etkileyen bir bilgindi. Hammer'in devrinde Doðubilimin baºarýyla öðretildiði bir kurum yoktu, o kendi çalýºma ve araºtýrma yeteneðiyle kendi yolunu çizdi. Harnrrýer, 19. yüzyýlýn kendini yetiºtiren (seIJ made man) tipik bir burjuva aydýnýdýr. Kaleme aldýðý ve Rus Çarý ý. Nikola'ya ithaf ettiði 10 ciltlik Osmanlý Devleti Tarihi, Osmanlý imparatorluðu üzerine yazýlan ilk modern tarih sentezi sayýlýr. Gerçekten de Harnrner, vakanüvislerin ve bazý Avrupalýlarýn düzeyi düºük denemeleri dýºýnda ilk modern Osmanlý tarihçisi sayýlabilir mi? Kendisinden önce 1714-1716 yýllarýnda Eflak Beyi Dimitri Cantimir Avrupa tarihçilerinin yöntemini izleyen' bir Osmanlý tarihi

kaleme almýºtý. Carýtirnir, Doðu ve Batý kültürüne sahip sayýlý ay-


dýnlardandý. Hammer'e göre daha kýsa bir tarih yazmýº, arºiv malzemesinden hiç yararlanarnamýº, olaylarýn içinde olduðundan Hammer kadar soðukkanlý olamamýºtýr. týk modern Osmanlý teºkilat tarihini bir bakýma L. E Marsigli ve D'Ohsson, ilk büyük Osmanlýca sözlüðü (Latince, Lehce (Polorýca), ltalyanca, Almanca karºýlýklarýyla) Meninski, Osmanlý edebiyatý üzerine ilk büyük derlemeyi 3 cilt halinde 1787'de Giarnbatista Toderini kaleme almýºtýr. Ama Hammer'in bu öncüleri aºan bir tarafý vardý. O, devrinin Alman edebiyatýnýn güzel uslüba sahip bir üyesi, arºiv ve kaynaklarý geniº ve karºýlaºtýrmalý olarak tarayan ilk Osmanlý tarihçisiydi. (Hammer Osmanlý arºiv belgelerini tanýmaz ve bunlarý kullanmamýºtýr. Daha çok yazma tarihler ve mecmualarý ilk defa toplayýp deðerlendirrniºtir, Buna karºýlýk Avrupa arºivlerindeki Osmanlýlarla ilgili belgeleri geniº ölçüde kullanmýºtýr). Onun kuru pozitivist bir tarihçi yöntem izleyerek, zengin malzeme kullanýmýyla kaleme aldýðý tarih günümüze kadar deðerini korumuºtur ve bazý fahiº hatalarý, yeni bilgiler getiren olaðanüstü çalýºmasýna duyulan hayranlýk yüzünden hoº görülmektedir. Hala önemini koruyan yayýnlanmýº ve yayýnlanmamýº çalýºmalarý (sonunculara örnek Viyana Milli Kütüphanesindeki Vassaf Tarihi'nin yüzlerce sayfalýk tercüme müsveddesidir) çaðdaºlarý kadar bugünün tarihçilerinin de eriºilmez olarak niteledikleri çalýºma ürünleridir. Hegel, yüzyýl düºüncesinin temel kitaplarýndan biri olan Tarih Felsefesi Dersleri'nde Doðu uygarlýðýnýn dünya uygarlýðý içindeki yerinden söz ederken; Goethe'nin Westöstlicher Diwan'ýný Doðunun Batý üzerindeki etkilerinin bir ürünü olarak tanýmlar. O'na göre, Goethe ile Cermen uluslarýnda bulunan baðýmsýz ve soylu bir fantezi, Doðu rüzgarlarýyla harekete geçmiºtir. Hegel'in Geethe'yi abartmasý bir yana, gerçekten Alman edebiyatýna ve hatta Avrupa ºiirine yeni bir soluk kazandýran bu yapýtýn ortaya çýkýºýnda, bir baºka bilgin ve edibin çalýºmasýnýn pa33


yý da vardýr. Bu kiºi tarihçi j. Harnmer'di. l812'de Farsça'dan çevirdiði Diwan des HaJis (Hafýz Divaný) edebiyat çevrelerinde bir esinti yaratmýº ve Goethe de bu önemli çeviriden etkilenmiºti. l853'de, 19. yüzyýlýn bir baºka büyük düºünürü Friedrich Engels, Harnrner'i ºöyle tanýmlýyordu: "Osmanlý imparatorluðunun tarihi ve bu halk hakkýnda hiçbir saðlam bilgiye sahip deðiliz. Bu ülkede hizmet gören aylak diplornatlarýn arasýnda saygýdeðer tek istisna, Alman tarihçijoseph von Hammer'dir"*. Harnmer'in bugün bile daha iyisi yazýlamaz görünen LO ciltlik Osmanlý Devleti Tarihi'nden baºka, iki ciltlik Osmanlý Devlet Teºkilatý, Vassaf'dan çevirdiði ve henüz basýlamayan Ilhanlýlar Devri Tarihi, Kýnm Hanlýgý Tarihi, Deºt-i Kýbçak ve Altunordu Hanlýgý Tarihi, Doðu dilleri ve edebiyatma dair kabarýk bir çeviri ve monografi listesi, asýl önemlisi 4 ciltlik Osmanlý ªiir Sanatýnýn Tarihi, Istanbul üzerine yazdýðý büyük rehber gibi, toplamý binlerce sayfa tutan, hayret ve saygý ile anýlan çalýºmalarý vardýr. Bununla beraber belirtmek gerekir ki, 19. yüzyýlýn tarihçileri arasýnda sýnýrsýz yazma yeteneðine sahip tek adam Hammer deðildi. Onun kadar derin araºtýran ve çok yazanlar bütün Avrupa'da vardý. Günümüz insanýnýn çok daha az yazmasý, çok yazýnca çok saçmalamasýnýn ilginç sosyo-kültürel nedenleri olmalýdýr. Hammer'in yazdýklarýnda, o çaðýn tarihçiliðine egemen olan fikir iklimi ve çaðýn tarihçilerinin cevaplamaða çalýºtýklarý sorular göze çarpmaz. O, Osmanlý imparatorluðunda yükselen ulusalcýlýða, Balkanlardaki kaynaºmalara karºý ilgisizdir. Hilander Manastýrýndaki rahip Paissy bile çaðýnýn geliºmelerine ondan çok daha fazla duyarlýdýr. Hammer yazdýðý tarihi pozitivist bir titizlikle 1774'e kadar getirip bitirmiº, bir bakýma Osmanlý imparatorluðunun bundan sonraki gürültülü 50 yýlýný bilerek dýºlamýºtýr. Osmanlý tariheisi A. Cevdet Paºa da görünüºte Harrýrner'den daha kayýtsýz bir tavýrla, Taýih'ine onun kaldýðý yerden devam etmiºtir.

Oysa 19. yüzyýlýn baºlarýnda Avrupa'da bir dizi büyük tarihçi vardý ve bunlar Hammer'den daha farklý bir yorum ve uslüp sahibiydiler. l Sl l yýlýnda Rusya'nýn ünlü tarihçisi Karamzin (1776IS26) Çar 1. Aleksandr'a Eski ve Yeni Rusya Hakkýnda Notlar adlý eserini sundu. Bu, onun 12 ciltlik büyük tarihi lstorýya Gosudarstva Rasiiskoga'nun (Rusya Devleti Tarihi) bir giriºi idi. LS16 ve IS24 arasýnda bu eser bitti. Karamzin ünlü estetikçi Bielinski'nin sonradan dediði gibi: "Rus dilini Latin cümle yapýsý ve eski 510vince artýklarýndan ternizleyen, konuºulduðu gibi yazmayý öðreterek ulusal dili geliºtiren" yazardýr. Ama diðer taraftan Karamzin bir monarºist idi. Fransýz devriminin etkilerine karºý Rusya'da çarlar otokrasisinin ideolojisini geliºtirdi ve yazdýðý tarih Puºkin'in de eleºtirdiði gibi milletin deðil, hanedanýn tarihiydi. Fakat Karamzin uzun ve yoðun arºiv araºtýrmalarý, geliºmiº yöntemi ve parlak uslübuyla gerçekten anýtsal bir tarih yazmýºtý. lS30'larda Hamrner'in Osmanlý tarihini tamamlayýp Çar'a sunduðu yýllarda bir baºka Rus tarihçisi Solovyev, Rusya tarihi yazmaða baºlamýºtý. Hegelci düºüncenin etkisindeydi. Bu Hegel'in ºikayet edeceði bir Hegel yorumuydu ama, 19. yüzyýl Avrupa'sýnda Hegelci tarihçilik böyle yapýlýyordu. En Eski Zamanlardan Beri Rusya Tarihi'nin 29. cildini de lS51'de tamamlayan 50lovyev, Rus tarihinin ruhunun ve devlet olgusunun birlikte evrimini serimleyen zengin malzemeli bir anýt yaratmýºtý. Bunlardan baºka eski Roma'yý ve Hýristiyanlýðý ölümsüz bir biçimde yorumlayan Gibbons vardý. Fransýz devrimini. Restorasyon devri içinde yeniden yaºatacak bir yorumla kaleme alan ve Avrupa tarihini liberal Hegelci bir düºünme yöntemi içinde yeni bir uslüpla yazan Michelet, historisist (tarihselci) pozitif yöntemle bütün dünya tarihini kalemine dolayan ünlü tarihçi Leopold von Ranke hep onun çaðdaºlandýr. 183Tde Fransýz devrimi tarihini, Michelet'nirý tam tersi bir yorumla yazan T. Carlyle da onun çaðdaºýdýr. Carlyle, tarihi tanrýsal görevle yeryüzüne gönderilen kahramanlarýn yönlendirdiðini ºiirsel bir uslüpla is-


35

bata çalýºan ve sadece yurttaºlarýný deðil, Avrupa'nýn her tarafýnda bazý gruplarý etkileyen bir tarihçiydi. Hammer'in bu mistik ve heroizm (kahramanlýk) meraklýsý tarihçi ile de herhangi bir baðý ve benzerliði yoktur. Hammer bir yerde Ranke'rýin tarihselci soðukkanlýlýðýna sahipti ama, Ranke'nin öðrencisi, Ýtalyan Rönesansýnýn usta yorumcusu Burckhardt'ýn liberal yaklaºýmlarýndan ve dünya görüºünden onda esinti bile yoktu. Bu yazarlar, binlerce sahife tutan ve belirli bir tarih görüºü getiren anýtsal eserlerini zengin arºiv malzemesi ve edebi metinlerin desteðiyle yaratmýºlardý. Böyle bir ortamda Hammer'in soðukkanlý pozitif tutumla yazmasýný nasýl açýklayabiliriz? Herhalde ön planda Doðubiliminin önde gelen temsilcisi Sylvestre de Sacy'nin soðukkanlý uslübu onu da etkilemiºtir. lkinci etken, Hammer'in Avusturyalýlýðý olmalýdýr. O Avusturyalý yazar Franz Grillparzer gibi imparatorluðun adamýdýr. Etnik bir ulusalcýlýk veya çokuluslu imparatorluða ters gelen her türlü düºünce ona uzaktýr. Osmanlý imparatorluðunun temel öðesi olan Türkler arasýnda da o çaðda ulusalcýlýk deðil, Ýslami bir Osmanlýlýk kavramý egemendi. Tarihinin ilk cildinde Osmanlý Türklerinin Asyai kökeninden söz eder ama Türkler bu kökenleriyle övünmez, hatta Asya'nýn yýkýcý kabileleri ile olan akrabalýklarýný inkar ederler, der. Çaðýndaki Osmanlýlýðý iyi anlamýº ve o kavramla tarihini yazmýºtýr. "Fakat 1860'larda aslýnda bir Polanyalý mülteci olan Mustafa Celaleddin Paºa (Kont Borzecki - Nazým Hikmet'in de ana tarafýndan büyük ceddidir) Osmanlý modernleºmesine yaptýðý büyük hizmetler yanýnda, bir de o çaðýn ulusalcý anlayýºý içinde Les Turcs anciemýes et modemes adlý bir kitap yazdý. Bu eserinde Hammer'in uta11llan gerçek diye nitelendirdiði noktayý, yani Moðollarla Türklerin akrabalýðýný reddediyar ve Türk-Hun akrabalýðý üzerinde durarak, Türklerin büyük bir Avrupat göçebe ýrk olduðunu savunduktan sonra Türklere yeni bir tarihi misyon veren yorumlar yapýyordu.

36

Macar Arminius Vambery ise daha da ileri gitti, Türklerin, Macarlarýn ve Moðollarýn akrabalýðýndan söz edip "tarihi büyük bir ýrkýn varlýðý ve parlak geleceði", gibi savlar ileri sürdü. Bu görüºler geçen zamanla taraftar toplamaða baºlayacaktý. Nitekim Osmanlýlar Türk ulusçuluðurýa adým attýktan sonra Hammer giderek gözden düºecektir. Osmanlý Encümen-i Darýiº'ine üye seçilen, niºanlar verilen Hammer günümüze kadar fýrsat düºtükçe eleºtirilmektedir. Gerçekte de Hammer, bir yerde Katolikliðinderý kurtulamarmºtý. Bu Kataliklik bir tür kültürel kalýntýdýr, Avusturyalýlýktýr. Yoksa tarihçi, mezarýný Ýslam usulü yaptýracak ve üstüne Yusuf Hammer yazdýnacak kadar Doðu geleneklerinden de etkilenmiºti. Osmanlý tarihini devrinin edebi uslübuyla ve devrinin modasýna göre çizdi. Tarihinde padiºahlarýn, vezirlerin, kumandanlarýn tarihi yapan unsurlar olduðu izlenimi vardýr, ama Ýslam ve Doðu geleneðini Osmanlý asýrlarýnýn akýºýný etkileyen en önemli yapý olarak ele aldý ve inceledi. IV Murad'ý betimleyen ºu satýrlanna göz atalým: "Her sözünden, her hareketinden korkulurdu ve kendisine kayýtsýz ºartsýz uyulurdu. Fýrtýna yaklaºtýðý zaman kuºlar nasýl susup yapraklar arasýna gizlenirse, o yaklaºýrken de herkes susar ve kaçardý." * Avrupa'nýn Osmanlýyý görüºünü Osmanlýlara, Osmanlýnýn Avrupa'yý görüºünü Avrupalýlara aktardý. Viyana'nýn, Verýedik'in, Paris'in arºivleri onun kaleminde deðerlendi. Ama 18. yüzyýl sonunda Osmanlýlarýn ne yaptýðý, ne düºündüðü onun ilgi alaný dýºýnda kaldý. Osmanlý imparatorluðunda Fransýz devriminin etkileri yaºanýyordu, ama Hammer bunu inatla görmedi ve yazmadý. Osmanlý uygarlýðýnýn niteliðini ve kökenini hep Doðuda aradý. Onun Osmanlý tarihçiliðine yaptýðý en olumsuz etki de bu tutumundan ileri gelir. 1815'de tamamladýðý Osmanlý Devlet Teºkilatý'nýn ilk cildinde Osmanlý týmar sisteminin kökenini bir çýrpýda


Abbasi ve Sasani toprak düzenine baðlar *. Hammer Osmanlý imparatorluðunun topraklarýndaki eski devletlere Bizans'a, Bulgaristan ve Sýrbistan'a göz atmamýºtýr bile ... Osmanlý týmar rejiminin doðuºunu Taberi ve Mesudi'den naklettiði ªah Nuºirevan-ý Adil'e ait menkýbelerle açýklayan Hamrner, bu kadarla da kalmaz, Osmanlý düzeninin temelinde biraz aºýrý biçimde Bizans'ý arayan Gibbons'u eleºtirir ve onun Doðu kaynaklarýný tanýmadýðýný söyler. Ne var ki kendisi de Bizans ve Balkan kaynaklarýný tanýmaz ve baºvurmaz. Osmanlý düzenini tamamen Bizans ve Balkanlardan ayrý düºünmek gibi bir yanlýº, Hamrner'le baºladý ve halen de devam etmektedir. Osmanlý araºtýrmalarýnýn bu yanlýº ta direndikçe Hammer'i aºan yeni bir senteze ulaºmasý olasý görünmüyor. Hammer'in yazdýðý Osmanlý tarihinin eskidiði ama onu aºan yeni bir sentezin de hala ortaya konamadýðý sýk sýk söylenir. Hammer'i aºan yeni bir Osmanlý tarihi yazmak için onun yöntemi ve bilgisi yeterli deðildir kuºkusuz. Geliºen toplum bilimlerinin kavram ve bulgularýndan da haberli olmak gerekir. Ama asýl önemlisi, Hammer'in düºünce ve saplantýlarýndan kurtulmak gerekir. Osmanlý imparatorluðunun tarihi üç kýtadaki eski uygarlýklarýn sahibi olan halklarýn birlikte iºledikleri bir mozayiktir. Bu mozayik tablonun renk ve konularý birlikte yaºanan mutlu ve hazin olaylar bütünüdür. Bugünün Osmanlý tarihçileri ön planda Osmanlý ülkelerinin ºovenizmden ve dar ulusalcý duygulardan arýnmýº çocuklarý arasýndan çýkacaktýr. Bu kadrolar dedelerinin yarattýðý renkli uygarlýklarý ve birbirlerinin halklarýný tanýyýp sevmek zorundadýrlar. Bunu baºarabildikleri ve bu mirasý birlikte deðerlendirebildikleri ölçüde, yaºayan tarihi yönlendirebilecekler ve Osmanlý tarihini de kuºkusuz en geliºkin biçimiyle yorumlayýp yazabileceklerdir.

38

Osmanlýlarýn Tarih Yazýcýlýðý Üzerine

O

smanlý tarihyazýcýsý dediðimiz zaman, modern bir tarihçiden söz etmediðimiz açýktýr. Osmanlý toplumunun vakanüvisi, geleneksel Ortaçað toplumlarýnda görülen bir tarihçi tipidir. Ancak gerek içinde bulunduðu mekan ve gerekse yaºadýðý zaman yönünden 15-18. yüzyýllarýn Osmanlý tarihçisi ilginç nitelikler gösterir. Bir baºka deyiºle 17. yüzyýl Osmanlý vakanüvisi, Ortaçað Avrupasýnýn Gregor de Tours'u deðildir. Kiev Rusyasý'nýn Nestor'u da deðildir. Onlardan daha derin ve kapsamlý bilgiye ve uslüba sahiptir, ama 17-18. yüzyýl Avrupa'sýnýn tarihçileri yanýnda da baºka bir dünyanýn algýlayýº ve düºünüºünü sürdürdüðü görülür. Geleneksel toplumun düºünce ve yorumlama alýºkanlýðý onlarda dirençle yaºar ve vakanüvislerimiz, aslýnda yavaº bir evrim geçirmiºlerdir. Ortaçað toplumunun tarihçisi, o toplumun siyasal ve hatta yönetsel belleðidir. Geleneksel toplumun tarihçisi, ya sarayýn dýºýndaki manastýrda günün olaylarýný ve bildiði kadarýyla geçmiºi kaydeden bir keºiºtir veya sarayýn içindeki bir resmi görevlidir. Bu tarihçiler ilk anda sanýldýðý gibi, sadece hükümdarýn eylemini yücelten, uyguladýðý yaptýrýmlarý adil olarak niteleyen ve olaylarý saptýrarak kaydeden kiºiler deðildir. Böyle bir iºlevi, çok bilimsel ve nesnel olma iddiasýndaki modern tarihçiler de en azýndan vakanüvisler kadar pervasýzca yerine getirirler. Ortaçaðýn vakarýüvisleri, tam tersine sýk


sýk bir köºede siyasal iktidarý eleºtiren ka39


yýtlar da düºerler. Bunu kuytudaki manastýrýn keºiºi kadar, saray vakanüvisi de yapar. Imparator Justinianus'un gözde vakanüvisi ve sýr katibi Prokopios'u hatýrlayalým. Osmanlýlarda Peçevi Ibrahim Efendi'ye, Gelibolulu Mustafa Ali'ye bir göz atalým yeter. Bizim anonim Osmanlý tarihlerinde (Tevarih-i Al-i Osman) daha sunturlusu da görülür. Ortaçaðýn tarihçisi, yapýsý fazla karmaºýk olmayan ve yavaº deðiºen bir toplumun siyaset kuramcýsýdýr. Duraðan bir toplumda tarih pekala tekerrür edebilen bir olgudur ve tarihten ibret al* musibet zuhur etmeden önce nasihat mak mümkündür. Tabii gerektir. Ta Machiavelli'ye kadar Ortaçaðýn siyaset bilgisi ve tarihçilik, nasihat göreviyle yükümlüdür. Machiavelli'de ise nasihatçýlýk bir üslüp olarak devam eder. Ortaçaðýn Doðu toplumunda da nasihatname denen edebt tür daima tarihi kendisine malzeme olarak seçer. Bütün bu uzun dönemde tek istisna, ne halefi, ne de selefi olan büyük sosyolog Ýbn-i Haldun'dur. Ortaçað tarihçiliðinin bu nasihatçiliði geniº yýðýnlara bir ºey öðretmek, bir bilinç vermek amacýndan kuºkusuz uzaktýr. Tarih bilgisi sadece dar bir yönetici grubun sahip olmasý gereken bilet olarak anlaºýlmaktaydý. Burada ilkçaðýn Yunan-Roma dünyasýyla bir karºýlaºtýrma yapmak gereði var. Eski Yunan'ýn Thukydides'i, Yunan-Roma'nýn Polybius'u ayrý bir açýdan ele alýnmalýdýr. Yunan dünyasýnda tek baºýna güçlü devletler yoktu. Yunan dünyasý yerelci fakat arasýnda yoðun iliºkiler olan, hemºehrilik kültürü ve dünya görüºünün egemen olduðu bir alandý. ªehirden ºehire dolaºan veya ºehirleri ayný derecede yakýndan tanýyan bir Thukydides'in Peloponnes savaºlarýný, yani 40

kendi dünyasýndaki insanlarýn kavgasýný tarafgir bir epopeci (destancý) olarak deðil de, soðukkanlý bir tarafsýzlýkla yazmasý doðaldýr. Sadece o deðil herkes öyle yapmýºtý. Aristofanes Banº ve diðer komedilerinde hangi kenti tutuyor? Hiçbirini ... Savaº suçlusu gördüðü herkesi alaya alýyor. Thukydides de kavga eden Yunanlýlarýn dramýný soðukkanlý ve bilgece yazmaktan baºka ne yapabilirdi ki? Genelde Ortaçaðlarýn karanlýk bir gerileme devri olduðu savým kabul etmek güçtür. Ama tarihçiliðin ürünleri yönünden eskiçaðla Ortaçaðlarýn karºýlaºtýrmasýný yaptýðýmýzda böyle bir sava hak vermek gerekir. Ortaçað tarihçisi, eski Yunan-Roma tarihçisine göre daha kapalý ve dogmalarý daha belirli bir dünyada yaºar. Gerçekten eski Yunanlýdaki bireycilik, onda yaºadýðý dünyaya karºý soðukkanlý ve bilgece bir bakýº doðurýnuºtur. Ama Ortaçaðýn menkýbeci tarihçiliði gökten inmediðine göre, tarihyazýcýlýðýn bu niteliðini biraz da Latin tarihçilerin etkisinde aramak gerekir. Gerçekten de Romalý tarihçi, efsane ve rivayetle karýºýk tarihyazýcýlýðýnda Ortaçaða örnek olmuºtur. Titus Livius'un Res Gestae ... 'si parlak üslübuna, olaylarýn dikkatle kaydýna raðmen, menkýbeci tarihçiliðin de parlak bir baºlangýç taºý sayýlmalýdýr. Geleneksel Ortaçað toplumunun tarihyazýcýsý (vakarýüvis) efsane ile gerçek olayý ayýrd etmekte pek titiz davranmaz. Bu efsaneler ise biçim olarak fizik-ötesi olaylar türünde deðil de gerçek olabilecek, uydurma olaylardýr (Rivayet kelimesi daha uygun düºüyor). Aºýkpaºazade'nin Osmanlýlarý Rumeli'ye salý ar üstünde geçirmesi, Macar tarihyazýcý Brodariç'in Kanuni Süleyman'! Hýristiyan hacý kýlýðýnda Budln'e sokup kapýlarý gizlice Osmanlý ordusuna açtýrmasý gibi örnekler sonsuzdur. Bazen hükumdarlara tarihi bir misyon verýneyi amaçlayan menkýbeler de ortaya atýlýr. Osmanlý tarihlerinde nakledilen, Osman Gazi'nin rüyasýnda karmndan çýkan ulu çýnarýn dünyayý kaplamasý veya Rus vekayinarnelerinirý naklettiði; Istanbul'un fethi sýrasýnda suya atýlan Bizans patriklik tacýnýn yüze yüze Novgorod sahillerine vurýnasý gibi menkýbeler buna örnektir. Bi-


zim Osmanlý kroniklerinde yer alan ve Oðuzhan'a kadar uzatýlan Osmanoðullarý ºeceresi veya IS. yüzyýl vakanüvisi Enderunlu Ata'nýn ortaya attýðý, hilafetin törenle Sultan Selirn'e devri gibi olaylar da bir siyasi meºrutyyet formülünden baºka bir ºey deðildir. Vekayirýame geleneðindeki bu siyasi forrnülcülük, yeni çaðlarda daha somut gerçeklerle ifade edilmeðe baºlandý. Yeniçaðýn tarihçileri, kalemini ve araºtýrma gücünü bulunduðu zaman ve mekanýn dýºma çýkarmayý bilen kiºilerdi. Yaºadýklarý zamanýn yorumu için tarihi malzemeyi kullanmasýný öðrendiler. Kuºkusuz eskiçaðýn tarihyaztcýhðý onlara yöntem bakýmýndan ýºýk tuttu, ama biraz daha ileri gittiler. Yeniçaðlarda Avrupalý tarihçi kendi dýºýndaki dünyanýn ve geçmiº zamanlarýn yapýsýný da somut belgelerden çýkannaða yönelmiºtir. Ortaçaðýn Hýristiyan veya Müslüman tarihçileri ise birkaçý dýºýnda, kendi dünyalarýný bile rivayetlerin ve bilinen kaynaklarýn zikri ile betimlerne çalýºýrlardý. Bu karºýlaºtýrmaya göre Osmanlý toplumunun tarihçisi vakanüvistir ve Osmanlý vakanüvisi yaºadýðý yüzyýlýn içinde ele alýndýðýnda ilginç boyutlarý olan, otantik bir tarihçidir. Osmanlý tarihyazýcýlýðý okulunu Ortadoðu devletleri içinde en geliºmiº ve olgunluða ulaºmýº biçim olarak ele alanlar vardýr. Bu tartýºmalýdýr. Bizans, klasik Arap-Islam, bilhassa, llhanlýlar devri lran'ýnýn tarihçileriyle iyi bir karºýlaºtýrma yapmak gerekir. Gözden uzak tutmamamýz gereken bir nokta, kuºkusuz zamanýn kendisidir. Osmanlý tarihyazýcýlýðýnýn eldeki ilk örnekleri 15. yüzyýldan baºlýyor ve 19. yüzyýlda Ahmet Cevdet Paºa'ya kadar uzanýyor (sonrasý ne modern tarihçiliðe, ne de vekayinameciliðe girer). Bu zaman içinde Avrupa tarihyazýcýlýðýnýn düºünce, yöntem ve teknik yönden yaptýðý aºamalarý gözönüne alalým. Osmanlý tarihyazýcýlýðý modernleºen bir dünyada eski üslübu en parlak örnekleriyle yaºatýp geliºtirme çabasýndadýr. ý 7. yüzyýlda Bossuet, Histoire Universalle'inde tanrýsal iradenin etkinliðini kanýtlamaða çalýºýr, ama yöntemi farklýdýr. Avrupa tarihçisi yaºadýðý zamanýn ve mekanýn dýºýna çýkýp karºýlaºtýrmalý ve belgeli

vxzrcýuc: düºünrneðe baºlamýºtýr. Bu geliºmelerden Osmanlý vakanüvisinin nereden haberi olacak? demek de kolay deðil. Haberi olanlar var. Peçevt, arasýra "Almanca tarihlerden okuttuðuma göre" diyerek karºý tarafýn durumu hakkýnda hem de geçmiºten bilgiler veriyor. Ne Avrupa'da ve ne de Ortadoðuda bir vakanüvisin yapmayacaðý ºeyleri deniyor. Deºt-i Kýpçak'daki bir olayý anlatýrken, Deºt-i Kýpçak ülkesinin geçmiºine de biraz deðiniyor, hem de oldukça doðru bilgiler vererek. .. Almancayý ve hatta Macarcayý konuºup anlamasý kuvvetle muhtemel olan Peçevi, niçin Osmanlý vakanüvisliðinden vazgeçmez veya niçin ondan sonra gelenler hiç deðilse bu yöntemi izleyip daha da geliºtirmezler? Sorunun cevabý güç, sanýrým kendilerinden daha etraflý, derinlemesine ve bir üst düzeyde soyutlayýcý düºünmeyi bekleyenler olmadýðýndan ... Osmanlýnýn savaº tekniði ve savaº düzenini Avrupalý 17. yüzyýl sonlarýna kadar ancak altedebilmiºtit, ama düºünce ve edebiyat dünyasý için böyle bir üstünlük veya paralellik söz konusu deðil, Gerçekte Osmanlý vakanüvisi parlak bir düzyazý üslübu, iyi düzenlenmiº bir olaylar anlatýmý gibi meziyetleri yanýnda, menkýbecilikten de kýsa zamanda vazgeçmiºtir. Ama Bizans tarihyazýcýlarý gibi kimi yerde adam lanetlernek veya methiye düzrnek ve dedikodu yapmak bu üslüp içinde yer alýr. Deºt-i Kýpçak tarihinden sözeden. Almanca tarihlerdeki bilgiyi nakleden Peçevt, kendisine gülbeºeher denen tatlýdan ikram etmediði için beddua ettiði bir devletlünurý tepetaklak oluºunu da "Oh camma deðsin" havasýyla anlatýverir. Osmanlý imparatorluðu 15-17. yüzyýllardaki klasik eskiçað ve Ortaçað imparatorluklarýný adeta restore ederek yeniçað imparatorluklarýnýn böðrüne uzanmýºtý. Ama askerlik ve yönetimdeki baºarýlarý, bilim ve düºünce hayatýndaki eserlerle paralellik göstermiyor. Osmanlý tarihyazýcýhðý da çaðdaº Avrupa tarihyazýcýlýðýnýn yanýnda ilginç bir görünüme sahiptir. Bu tarihçilik gerçi Ortaçaðýn geleneksel tarihyazýCllýðýnýn bir adýýn ilerisindedir ama, çaðýnýn dünyasýnýn yöntem ve bilgi olarak gerisindedir. Osmanlý tarihyazýcýlýðýnýn ulusal kültürümüzün geliºmesi için yaptýðý bir katký vardýr. Selçuklu devri boyunca tarihler Türkçe yazýlmazdý. Osmanlý tarihçileri ise ilk bilinen Alýmedt ve Aºýkpaºazade'den beri hep Türkçe yazdýlar. Hoca Saadettin gibi aðdalý yazanlar, Arapça ve Farsçayý simetrik bir üslübla bir tür armoni saðlamak için bol bol kullananlar oldu, ama çok sade dil


kullananlar da ... Son devrin vakanüvislerinden Abdurrahman ªeref Bey gibi arºiv düzenleyenler de vardýr. Osmanlý vakanüvisi maaºlý tarihçi olsa bile yüzde yüz resmi tarihçi deðildir. Yeniçeri ocaðýnýn kaldýrýlmasýna alkýº tutanlar gerçi 1826'dan sonra da vardý (Sahaflar ªeyhizade Esad Efendi gibi) ama çok daha önceden de ocaðýn rezaleti naklediidi, hükümdarlarýn acz içinde olanlarý da bu yüzden yeriidi. Klasik Osmanlý tarihyazýcýlýðýnýn 400 yýlý içinde yer alan üyelerin kimi az, kimi çok bilgilidir. Kimi kötümser ve alaycý bir eleºtirmeci (Mustafa Ali gibi), kimisi parlak bir hanedan tarihçisi (Hoca Saadettin) gibi görünür. Ama hepsinin ortak bir yaný vardýr: ayný ideolojinin etkisinde kalem oynatýrlar. Buna modern tanýmýyla ideoloji diyemezsek de bir akide veya dogma diyebiliriz. Bugünün modern ideolojisi ister istemez bilimden kaynaklanýr. Gerçi bilimsel kurarnýn hareketliliði, deðiºme hýzý ideolojide yoktur, daha durgun, zor deðiºen bir düºünce sistemidir, ama bilimsel yöntemle kurulma iddia ve isteðindedir. Gerçekte ideolojisiz bir tarihçilik aramak boºunadýr. Tarihçinin ideolojisi her zaman için resmi cinsten olmasa bile belirli bir tutum alma sonucunda vardýr. Tarihçiler aydmdýr. Yaºadýðý toplumsal-siyasal sistemin kabullendiði veya dýºladýðý bir aydýn. Olaylara ister istemez belirli bir açýdan bakar. Modern bir tarihçi biraz da düºünce dünyasmýn zenginliði ve ideali ölçüsünde kalemini güçlü oynatýr. 19. yüzyýlda tarihi, tarih içinde düºünüp tarih olarak yapalým diyen, historisistler (tarihselciler) bile aslýnda bir siyasal tepkiyle bu sloganý ortaya attýlar. Dönemin romantik ulusalcý tariheiliði, antimonarºist liberal tarihçiliði, reaksiyonerlerin varlýðý, kýsaca44

sý herkesin kendine göre yaptýðý yorumlar, Almanya'da Leopold von Ranke gibi tarihçileri historisist bir tavra itmiºti. Ama kimin yaºanan günlerin atmosferi ve etkilerinden soyut ve saf bir tarih yazdýðý 19. yüzyýlýn bu ünlü tarihçilerine bakýnca gene bir sorudur. Bizzat Ranke'nin Papalann Tarihi veya Reform Devri Alman Tmihi gibi eserlerine bakarsak, acaba tarihi, tarihin koºullarý içinde düºünüp deðerlendirmesini bilen adam bu mu? diye sormadan edemeyiz. Gerçekte tarihçinin her zaman, her devirde siyasal bir iºlevi olmuºtur. Modern tarihçi bir ideolojinin adamýdýr. Geleneksel toplumun naif tarihçisi daha duraðan ve katý bir düºüncenin, daha doðrusu bir akide'rýirý etkisindedir. Osmanlý vakanüvisinin akidesi (dogma) devlet ve nizam-ý alemdir. O, bunu kendinden önceki nesillerden tartýºmasýz bir miras olarak almýºtýr. Osmanlý tarihçisi nizam-ý alemin ne olduðunu veya ne olmasý gerektiðini düºünrneðe baºladýðýnda ise 19. yüzyýlýn sonlarýna gelinmiºti. Osmanlý vakanüvisliði ne zaman tarihçilik niteliðini kazanmaða baºlamýºtýr? sorusuna cevap vermek güçtür. Namýk Kemal'in kaleme alýnaða çalýºtýðý Ýslamcý görüº etkisindeki bir tarih, meºrutiyetçi-liberal ama Ýslamcý görüºü içeren Mizancý Murad Bey'in Tarih-i Umumi'si ve Tarih-i Ebu'l-Faruh diye çýkardýðý Osmanlý tarihi göze çarpan denemelerdir. Ama tarihçilik yöntemi, filolojik kaynaklarýn kullanýmý, tarihe yardýmcý bilgi ve bilimlere baºvurma yönünden bu eserlerin çok ilkel olduðunu söylerneðe gerek yok. Mizancý Murad, Rusça ve Fransýzca tarih kitaplarýna baºvurduðu halde burada da tenkitçi bir kullanýmý yok. Görünen o ki, vekaytnarne geleneðini Cevdet Paºa aºmýºtýr. Ardýndan gelenler, onun yöntemini geliºtirmek bir yana, gerisinde kaldýlar. Ta ki genç kuºak Osmanlýlar sahneye çýkana kadar. Ama Cevdet Paºa gibi mütebahhirini bulmak zor. Bu dönemin tarihçileri menkýbeleri gerçek tarih gibi yorumlamak safdilliðini de gösterirler. Türkiye'de bilimsel tarihçilik II.

Meºrutiyet'ten sonra baºlýyor. Mehmed Süreyya Bey'in Sicill-i pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

Osmani'si, belki Osman Nuri'nin Mecelle-i Umur-u Belediyye'si, Bursalý Mehmed Tahir'in Osmanlý Müellijleri gibi eserleri herºeye raðmen bir aºama ... Üstelik Köprülüzade Mehmed Fuad'm ve diðerlerinin çalýºmalarý, Tarih-i Osman i yayýnlarý bir baºlangýç sayýlmalýdýr. Bütün bunlara raðmen Cumhuriyet'in devraldýðý Osmanlý mirasý içinde tarihçiliði kabarýk bir kalem olarak belirtmek zor. Birinci büyük savaºýn sonunda çok uluslu monarºiler yýkýldý, yeni ulusal devletler kuruldu. Tuna monarºisi yýkýldýðýnda AIman-Avusturyalýlara, Çeklere, Macarlara, güney Slavlarýna büyük tarihçilerin eserleri kaldý. Çarlýk Rusyasý yýkýldý, ama yeni toplum ve yeni ideoloji saygýyla, hiç deðilse takdirle kabullerýeceði bir tarihçilik mirasý buldu. Yeni Türkiye'nin böyle bir kültürel miras bulamadýðý açýktýr. Yeni Türkiye "tam tersine bakýmsýzlýk içinde eriyen" yazma tasnif ve koruma tedbirlerinden uzak kaðýt yýðýnlarýnýn býrakýldýðý arºivlerle karºýlaºtý. Onun için Kemalist dönemin tarihçiliði zengin bir mirasýn itisiyle deðil, karºýlaºtýðý çýkmaz ve kendi yaptýðý baºlangýçla geliºmek zorunda kaldý.

Osmanlý imparatorluðunun Üçüncü Yüzyýlýnda Mimar Sinan Devri'

K

anuni Sultan Süleyman'ýn hükümdarlýðýný tarihçiler Imparatorluðun en parlak devri olarak ele almýºlar, dönemin kurumlarý ve toplum düzeni genel bir eðilim olarak imparatorluk tarihinin klasik devri diye nitelendirilmiºtir. Bu genel eðilim nedeniyle Osmanlý toplumsal kurumlarýnýn 15. yüzyýl sonuna kadarki geliºimi bir olgunluk dönemine ulaºmanýn, sonrasý da çürüme ve bozulmanýn safhalarý olarak ele alýnmýºtýr. Kuºkusuz Osmanlý imparatorluðunun idari ve toplumsal hayatýný bu biçimde yorumlamak hiç deðilse son yýllarda terkedilmeðe baºlandýysa da, özellikle 16. yüzyýlOsmanlý mimarisini ve yapý örgütünü bütün Türkiye kültür tarihi içinde en orijinal ve soylu devir diye ele almak eðilimi sürmektedir. 46

Türk sanatý veya Türkiye sanatý gibi bir yaklaºým izlendiðinde bu tür bir deðerlendirme de kuºkusuz tartýºma götürür. Bu tartýºma götürürlüðe raðmen, kabul edilmesi gereken bir gerçek, Mimar Sinan döneminin gerek Osmanlý mimarisi, gerekse dünya miýnarisi için gösterdiði örýemdir. Bu dönemin iktisadi, kültürel ve toplumsal ºartlarý etraflýca incelenmedikçe bu olgunun yeterince kavranýlamayacaðý da açýktýr.


47


Mimar Sinan baº mimar olduðunda ve olmadan önce de mesleðinde yetiºirken, bu imparatorluk bir Balkan imparatorluðu olma yanýnda bir Ortadoðu imparatorluðu da olmuºtu. Hatta 200 yýldýr kazandýðý ve koruduðu birinci niteliði, ikincinin içinde erirneðe baºlamýºtý. Iki yüzyýldan beri Balkan imparatorluðu olma niteliðini, tarihin akýºý ve doðal kültür iliºkileri içinde yavaº yavaº kazanan Osmanlýlar, ºimdi bilinçli bir biçimde Ortadoðu-Islam imparatorluðu tipine dönüºmekteydiler. Devletin ulema ve ümerasý, adeta belirgin ve gayretli bir politika içinde bir tür Ortadoðu-Islam rönesansý yaratýyorlardý. 14. ve ýs. yüzyýllara ait Osmanlý vekayiname ve nasihatname edebiyatýnda, 16. yüzyýlda olduðu kadar eski Islam devletlerini. Islam toplum ahlakýný. Islam arazi ve maliye sistemini nakleden kaynaklara atýflar yapýldýðý ve baºvurulduðu söylenemez. Daha önce pragmatik bir yaklaºým ve yaºayan geleneklere Doðu devlet literatürü okunur ve toplum sistemi benimsenirken, ºimdi daha bilinçli bir biçimde Islam-Ortadoðu modeli ele alýnýyordu. Din konusunda da ilk devirlerin kozmopolit toleransý kaybolmaktaydý. II. Mehmet (Fatih) kozmopolit bir din ve dünya görüºü olan huruftliðe eðilimli idi. Yavuz Selim ise koyu bir sünni Müslümandý ve Balkan Hýristiyanlarýný Islamlaºtýrmak konusundaki eðilimini bazý ulema zor önlemiºti. Devletin yönetiminde Ortodoks sünni ulema mümtaz bir yer almýºtý (Kemalpaºazade ve Ebussuud vs.), bizzat divan ºiirine bile bu hava egemendi. Halk arasýnda Molla Kaabýz ve Mehmed Efendi gibi dünyevi her zevki, en normal adet ve eðlenceyi bile bid'at ve haram sayan yobazlar taraftar topluyordu. Devletin sýnýrlarý Globus Ottomanorum kavramýyla anlatýlýyordu. Batýda Transilvanya ve Macaristan'dan baºlayan Osmanlý ülkeleri bütün Tuna havzasýný Karadenize kadar izlemekte, güneyde Dalmaçya kýyýlarý. Akdeniz adalarý ve tüm Peleporýes-Mora'yý içermekteydi. Kuzeydeki sýnýr Podolya, Eflak-Boðdan üzerinden Kýrým yarýmadasýný da içererek Ukrayna steplerine kadar uzan-

maktaydý. Bu geniº alan, imtiyazlý beylikler. himaye altýndaki devletler, merkeze baðlý týmar rejimi uygulanan eyaletlerle birlikte Rumeli bölümünü meydana getirmekteydi. Doðuda, Azerbaycan ve Luristan'dan baºlayan sýnýr güney Kafkasya'yý. kuzey Kafkasya'daki bazý baðýmlý devletçikleri, nihayet týmar rejimi altýnda tüm Anadolu kýtasýný, EI Cezire, Suriye ve aºaðý Mezopotamya'yý kapsýyordu. Arabistan ve imtiyazlý beylik statüsündeki Hicaz topraklarýný da gözönünde tutarsak imparatorluðun Asya kýtasý mülkleri kabaca belirlenir. Afrika'da ise Mýsýr, Habeºistan'ýn bir bölümü, "Garb Ocaklarý" denen Trablusgarb (Libya), Tunus, Cezayir gibi baðýmlý devletçikIeri sayarsak imparatorluðun kompozisyonu tamamlanmýº olur. Bütün bu alanda yaºayan nüfus, dil, din ve ýrk olarak tarihteki büyük imparatorluklarýn çok azýnda görülen bir çeºitliliðe sahipti. Geleneksel Osmanlý Devleti, "British Commonwealth" deðildi. Imparatorluk ülkelerinin ve halklarýnýn hepsi rengini ve varlýðýný sürdürüyordu. Bu birimlerin homojen bir mali-idari yapýya da sahip olmadýðýný belirtmek gerekir. Her dini cemaat kendisi için ve kendi içinde yaºýyordu. ªeriat'ýn renkliliði yanýnda örn hukuk, her vilayetin ayrý toprak kanunlarý, her dini cemaatin kendi hukuku yürürlükteydi. Rum-Ortodoks cemaati son devir Bizans hukukunu kullanýyordu. Imparatorluk ama anlaºýlan yeni çaðýn büyük imparatorluklarý gibi zengin deðildi. Daha doðrusu imparatorluðun zenginliðini doðuran kaynaklar, bu. zenginliði kullanan sýnýflar, bu zenginliðin kullanýlýº tarzý ve günlük yaºama yansýyýºý çaðdaº imparatorluklarýnkinden çok farklýydý. Avrupa, tüccarlarýn zenginleºtiði ve ºehirlerin idaresini elde ettiði, iflas eden imparator hazinelerine borç vererek devlet yönetimini etkiledikleri bir dünya idi. Bütün yaºayýº biçimi, kent düzeni, sanat zevki, mimari yükselen burjuvaziye hitap ediyordu. ªehirlerin güzel binalarý tüccar saraylarýydý, belediye binalarýydý. Ticaret yollarý ve hanlar, antrepo mimarisi geliºiyordu. 16. yüzyýlda bu burjuvalaºan Avru-

48 pa'darý Osmanlý ülkesine gelen protestan rahip Schweigger,


"Bütün sahte dindarlar gibi Türkler de Tamýyý aldatmak için mabetlerini büyük, güzel ve süslü yapýyor. Bizim aksimize oturduklarý evlere hiç dikkat etmezler" diyor. Osmanlý tüccarý ve zenaat erbabýndan hiç kimse bu imparatorluðun tüketim normlarýna, kültürüne ve yaºam tarzýna etki yapacak durumda deðildi. ISOO'lerde bir sancak beyinin yýllýk geliri 12000 altýn duka civarýnda iken, Bursa'nýn en zengin tüccarýnýn terekesinden 4000 altýn çýkmýºtý *. Zenginlik ve parlak yaºayýº büyük imparatorlukta Batý Avrupa toplumlarýndaki gibi ortaya çýkmýyordu. Sözünü ettiðimiz Salomon Schweigger "Paºalarýn ve beylerin evleri çok kötüdür. Binalarda fazla ihtiºam yoktur, kanunlar pahalý ev ve ºato inºaasýna müsaade etmiyormuº, kötü bir ev bile 1000 du kaya çýkar. Böylesi bizde 300 Guldeni geçmez" demektedi/ '. Evlerin yüksekliðinin ve kaplayacaklarý alanýn sert kanunlarla tesbit edildiði bir toplumdur bu. Mimarlar zengin konut mimarisi, parklar ve özel hanlarýn yapýmýyla uðraºmaz. Bizzat rnimarbaºý, geniºçe tutulmuº ve yüksekçe yapýlmak istenen binalara ruhsat vermemek ve izinsiz olarak büyük yapýlanlarý yýktýrmakla görevlidir çünkü ... Peki bu toplumda mimarlar zaptiyelik dýºýnda birºey yapmýyorlar mýydý, yahut da faaliyetleri çok sýnýrlý bir alanda mý kalmýºtý? ªüphesiz hayýr. Osmanlý mimarý kamusal anýtlarý ve tesisleri yaratmakla yükümlüydü ve bu yükümlülük onun faaliyet alanýnýn, sanatçý kiºiliðinin ve eðitiminin çok farklý bir açýdan deðerlendirilmesini gerektirir. Geleneksel toplumda mimarlýk basit bir lonca faaliyeti deðildir. Gerek fonksiyonlarý, gerekse örgütleniº biçimi ve yetkileriyle 50

mimar, uzman bir bürokrattýr ve yönetici sýnýf üyesidir. Kentsel alandaki alt yapý tesisleri, ulaºým teknolojisinin düzeyi, ekonomik faaliyetlere dayalý mekan organizasyonu, yapý malzemesi, in" ºaat iºçi ve ustalarýnýn sayýsý ve bölgesel daðýlýmý, azýnlýk cemaatlerin oturduðu bölgelerdeki mekan sýnýrlamasý ve buradaki farklý yapý denetimi, mimarlýðýn üstlendiði görevlerdir. Klasik Osmanlý teºkilatýnda mimarlýk doðrudan askeri bir görevdir. Mimar, asker ocaðýnda (kapýkulu ocaklarýnda) yetiºir. Kendilerine hassa mimarlan denir. Komutanlarý da Hassa baºmimarýdýr. Kanuni devrinin Osmanlý imparatorluðunda Turýa'darý Fýrat'a, Ukrayna'dan Afrika çöllerine kadar yapýlan her seferde yollarý ve su yollarýný onarmak ve yapmak, köprüler kurmak, konaklama tesislerini denetlernek onun görevidir. Yetiºtiði dönemde hiç kiýnse mimar kadar üç kýtadaki ülkelerin yapý zenaatýný ve plastik sanat eserlerini yakýndan tanýmaz. Kentlerin imar denetimi onun görevidir. Nihayet kentleri süsleyen anýtsal kamu binalarý onun eseri olacaktýr. Bu eserleri yaparken kendisine yardýmcý olan taºçý, doðramacý, camcý, boyacý, badanacý gibi zenaatçýlar Ortadoðu ve Balkanlar bölgesinin 5000 yýllýk ºehir kültürünün yaratýp yetiºtirdiði muhtelif dinden ve etnik gruptan kimselerdir . Kanuni devrinin büyük eseri Süleymaniye yapýlýrken bu rengarenk Babil Kulesi kalabalýðý o binayý yükseltmiºlerdir. Çünkü Mimarbaºý Sinan Aða bütün meslektaºlarý gibi, imparatorluðun dört bir yanýndan her gruptan yapý usta ve iºçisini celbettirebilmektedir. Sadece emek sahiplerini deðil, malzemeyi de ... Böyle bir ortamda Sinan'ýn yetiºmesi ve bir okul kurmasý, imkan dahiline girmektedir. Doðum yeri ve ailesi karanlýk olan bu yeniçeriye gah Kapadokya (Kayseri) bölgesinden bir Hýristiyan

veya Türk, gah Bulgaristan Rodoplarýndan bir Bulgar denir. Eldeki vesikalarla bu durumun kesin olarak tespiti mümkün deðildir ve önemli de deðildir. Koca Sinan, Osmanlý mimarýdýr.


Osmanlý mimarisi bir imparatorluðun mimarisidir. Bu imparatorluk Ortadoðu ve Balkanlarýn imparatorluðudur ve tarihteki iki benzerinin, Roma'nýn ve Bizans'ýn mimarisiyle ayný paralelde olduðu halde yeniçað dünyasýnda ºaheserlerini yaratmýºtýr. Onun hakim kültürü ne salt Anadolu'nun, ne de Rumeli'nindir. O mimari, insanlarýn günlük yaºama mekanýný düzenlemekten çok, bir kamusal görkemi ve devlet çarkýný döndürecek gerekleri yerine getirir. Osmanlý mimarisinde dar ulusal bir nitelik ve kaynak aramak boºunadýr. NasýlOsmanlý tarihi üç kýtadaki ülkelerin ve halklarýn yazgýlarýyla ördükleri bir duvara benzerse, Osmanlý mimarisi de bu tarihin zamanda ve mekandaki müºterekliðinin bir sembolüdür. Mimar Sinan'ýn onun öðrencileriyle 17. yüzyýlda da sürdü, sonra eridi. Çünkü 18. yüzyýlOsmanlý dünyasý 16. yüzyýldaki kadar geniº ve renkli deðildi. 18. yüzyýlýn mimarý bir-iki yüzyýl önceki ocaklý yoldaºlarý gibi geniº bir dünyayý tanýyarnýyordu. Fazladan yöneticiler, sanatçýlar ve halk artýk imparatorluk mimarisine deðil, çaðýn gerektirdiði bir mimarlýk sanatýna ihtiyaç duyuyorlardý. 18. yüzyýlda Balkan Rönesansý, Ýstanbul'daki Osmanlý Barak çaðý yeni bir dönemin ve yeni bir mimar tipinin doðmak üzere olduðunu gösteren belirtilerdir.

52

Osmanlý Ýmparatorluðu'nun Deðiºimi Ýçinde Divan ªiiri'

D

ivan ºiirini incelemek kuºkusuz baºlý baºýna bir bilimsel alanýn görevidir. Ancak o ºiir üzerinde konuºmak, bazý yorumlarda bulunmak herkesin görevidir. Divan edebiyatýnýn uzmanlarý herkesin konuºmasý gereken bu konuyu aydýnlatýcý araºtýrmalar yapmakla sorumludurlar. Divan ºiiri bugün yaºamýyor, okunmuyor, o tarzda yazýlmýyor derken, bu ºiirin terkedildiðini, ama ilgi alanýmýz dýºýna çýktýðýný kastetmemek gerekir. Terkedilen bir edebiyat eðer ilgi, tartýºma ve araºtýrmanýn dýºýna çýkmýºsa bunda övünülecek bir yan yoktur. Herºeyden önce Türk ºiirinin bugün ulaºtýðý düzeyde o edebiyatýn da payý vardýr. Bundan baºka yüzyýllarý kapsayan bir alanýn her meslekten ve mezhepten aydýnlarýn ilgi alaný dýºýnda kalmasý, Divan edebiyatýndan çok ulusal aydýn grubumuz için olumsuz bir nottur. Divan ºiirini incelerken Osmanlý gerileyiº, çöküº diye sýnýflandýrýlan siyasal, toplumsal tarihi ile kesin paralellikler kurmak bence pek tutarlý bir yaklaºým sayýlamaz. Zaten Osmanlý tarihi toplumsal ve kültürel geliºmemiz açýsýndan ele alýndýðýnda yükseliº ve çöküº diye yapýlan zaman ayý-


rýmlarýnýn ne denli gerçekçi olduðu da tartýºýlabillr. Yýkiliº diye adlandýrýlan dönemde Türk dili daha da geliºmiº, toplumsal, idari kurumlarýrnýz modernleºmiº, nihayet Türkler ve diðer Osmanlý milletleri çaðdaº anayasal sisteme geçiºte önemli adýmlar atmýºlarsa, bunun niçin gerileme ve yýkýlýº diye betimlendiðini hala anlamýº deðilim.

Geleneksel toplumda yönetici ve aydýn kiºi edebiyana bir tür ruhi tecerrüd (meditatian) yolu arar. Edebiyat hayatýn nesnel koºullarý karºýsýnda güzelliðin ve ruhi dinlencenin aranmasýna hizmet eder. Dünyanýn ahvali(!) Osmanlý toplumunda tabii ki dile getirilmiºtir, ama Divan ºairleri tarafýndan deðil...

Divan edebiyatý yapýsal özelliði yönünden bir yerde bu geliºmeye paralellik gösterir. Divan edebiyatýnýn 1529'daki Viyana kuºatmasý ve 1774 Küçük Kaynarca Anýlaºmasý arasýndaki olaylar bütünüyle ilgisini kurmaya çalýºmak bundan dolayý tutarsýz olur diyorum. Bu edebiyatýn asýrlar süren evrimindeki soluklar ve renk deðiºýirrneler, herºeyden önce salt kültürel tarihin ve yavaº süren bir toplumsal deðiºimin resimleniºi gibidir.

Divan ºiirinde 16-17. yüzyýl dünyasýnýn toplumsal çalkarýularý dýºýnda bir dünya vardýr denir. Bunu söyleyenlerin 16-17. yüzyýl Osmanlý dünyasýnda gerçekten deðiºmeye yönelik büyük çalkantýlar olduðunu nereden çýkardýklarýný ispatlamalarý gerekir.

ý.

Divan edebiyatý, Burckhardt'ýn çizdiði Rönesans adamý gibi bir Osmanlý adamýný anlamaýmza yardým eder. Osmanlý adamýnýn hayatý algýlayýºýnda, hayata bakýºýnda Divan ºiiri bir terbiye aracýdýr. Ölçü önemlidir. Coºkuda, hicivde, üzüntüde. mistisizmde bile bir teknik düzenleme, bir geometrisyenlik vardýr. Tutkularýn, duygularýn anlatýmýndaki bu tür ölçü ve düzenleme, Osmanlý aydýnýnýn hayatýnýn her döneminde göze görünen tipik yanýdýr. Divan ºairlerinin hiçbiri Katerina'nýn ºairi Derjavin deðildir. Kanuni'ye yazdýðý mersiyede Baki, ölen padiºahýn savletini, kýlýcýnýn kudretini betimlerkerý, Polonya üzerine yürüyen Katerina'ya övgüler yaðdýran Derjavin gibi belirli bir ideolojinin, bir yayýlmacý politikamn sözcülüðünü yapmýyordu.

Osmanlý adamý büyük hayallerin ve büyük misyonlarýn taºýyýcýsý olarak görmemiºtir kendisini. Kuºkusuz Divan edebiyatýnda halkçý ºair Nekrasov gibi birine de rastlanmaz. Divan ºairi böyle görevler de yuklerýmez. Osmanlý aydýný toplumsal yapýyý tabii ki eleºtirdi. 16-17. yüzyýlýn müverrihleri Mustafa Ali'Ier, Koçi Bey'ler toprak düzeninden vakýflara, vezir vüzeranýn hýrsýzlýðýndan ulernarun cehaletine kadar herºeyi eleºtirdi. Ama ºiir yazmaya gelince bu konulardan uzak kalýnayý yeðlemiºtir herkes ...

Divan ºiirinin zaman zaman farklý renkler ve soluklar taºýdýðým da belirtmek gerekir. Kaside geleneði yanýnda hicvin en keskin örnekleri de bu edebiyatýn içindedir Hedonist düºüncenin bol örnekleri yanýnda Gazi Giray Han'ýn;

Rdyete meyl ederiz kdmet-i dil-cu yerine Tuða dil baðlamýºýz kakul-i hoº-bu yerine beytiyle baºlayan hamasi gazelindeki gibi savaºçý ve kaba gerçeðe dayanan bir anlatým da vardýr. Hayatýn güzelliklerine Nedirn'in;

Yine bezm-i çemene ldle Jüruzan geldi, Müjdeler gülºene kim, vakt-i çýraðan geldi, Bülbül aºüJtelenip bezme gazel-hc'ln geldi, Müjdeler gülºene kim, vakt-i çýraðan geldi misralarýnda olduðu gibi somut bir coºkuyla bakanlar var ama, Fuzult'nin ölümsüz lirizmi, panteist duygusallýðý da gene bu edebiyatýn içindedir. Divan ºiiri Anadolu'ya Türklerle beraber gelmiºtir. Beylikler ve ilk Osmanlý döneminin bürokrasisinde Arap ve Fars kültürüne karºý düºmanlýktan deðil, ama bilmezlikten gelen bir ortamda saf bir Türkçeyle yaºamýºtýr. Ahrnedi ve ªeyht'nin dili, 16-17. yüzyýllarda yerini Fars dilinin güzelliklerine daha çok kapýlan bir Divan ºiirine býrakmýºtýr. Klasik Ýran ºiirinde ªeyh Bahauddin-i Amill'de, Hafýz'da, Sadi'de görülen derin ve yaygýn 55


56

tasavvuf Osmanlý Divan ºiirinde daha sade, daha yalýn renklerle yaºamýºtýr. 18. yüzyýlýn ülkeler kaybedilen ve kurumlarýn eskiliðinden dolayý sarsýntýlar geçiren ortamýnda Divan ºiirinin dünyanýn tadýný çýkaran (Nedim gibi) yahut panteist (ªeyh Galip) niteliði bugünün gözlüðüyle baktýðýmýzda bize ters görünebilir. Ama 18. yüzyýl bir yerde kültürel bir soluklanma ve barýº özlemi duyulan çaðdýr. Herºeyden önce bürokratik kadrolara Anadolu ve Rumeli'nin Türk unsuru girmiºtir. Bizzat barýºçý bir siyaset izleyen Damat ýbrahim Paºa, böyle devlet adamlarýnýn tipik bir temsilcisidir. Dünyevt zevklerle, Osmanlý Barok çaðýnýn beðenilerine göre biçimlenen Divan ºiirinin dili de daha sadeleºmiº, Türkçeleºmiºtir. Divan ºiiri bu dönemde böylesine bir kültürel deðiºiklikle paralel geliºmeler göstermektedir. Siyasal kurumlarýn deðiºtiði, milliyetçilik akýmlarýnýn geliºtiði ve toplumsal sorunlarýn tartýºýlmaya baºladýðý 19. yüzyýlda ise artýk Divan ºiiri gerilemektedir. O ºiirin sadece içeriði deðil, deðiºen dünya ve deðiºen düºünceler karºýsýnda biçimi bile zorlanmaya baºlamýºtýr.


Türkiye'de Demokrasi Çok Genç Deðildir:

D

emokrasi, Yunanca bir kelime olup, çoðum~zun bildiði gibi "halk yönetimi" anlamýna gelmektedýr. Çaðdaº demokrasi bugün kuºkusuz eski Yunanistan'daki ºehir devletleri demokrasisinden çok farklý niteliklere sahiptir. Çaðda~ demokrasi; sosyal tabanýarý ve dayandýklarý siyasal düºüncelerý farklý iktidar adayý siyasal partiler ile ayrý sosyal gruplarýn çýkarýný savunan örgütlenmiº gruplar ve nihayet siyasal iktidarý tayin edecek genel oy mekanizmasý gibi unsurlardan meydana gelir. Çaðdaº demokrasilerde iktidar sadece belirli temsil organlarý tarafýndan deðil, ayný zamanda baský gruplarý tarafýndan da denetlenmektedir. Avrupa tarihinde "Aydýnlanma çaðý" dediðimiz ve 18. y~.zy~lýn büyük bölümünü kapsayan dönemde mutlak krallýk reJImýnin ve despotizmin yerini özgürlüklerin, halk yönetimi düzeni~ nin almasý savunulmaktaydý. Aydýnlanma devrinin düºünurleri en yüce deðerlere sahip yaratýk olan insanýn doðasýnda özgürlüðün varolduðunu, dolayýsýyla insanlarýn hükümdarýrý tebasý deðil, özgür iradeli ve yönetirnde söz sahibi olan yurttaºlar olmasý gerektiðini vurgularlar. Bu özlerýen rejimin tarihi temellerinin espdfMachine 57 Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

ki Yunan siyasal düºüncesinde, toplum sisteminde bulunduðunu; dolayýsýyla eski Yunan'daki ºehir devletlerinin (yani polis'lerin) idaritoplumsal düzeni olan demokrasinin en kutsal rejim olduðunu ve uygarlýðýn salt bu nedenle eski Yunanistan'da baºladýðýný ileri sürerler.

Gerçekten de Britanya'nýn yönetimi somut siyasal öneri ve analizler söz konusu olduðunda IS. yüzyýl siyasal düºüncesi için tek örnekti. Bu ülkenin siyasal kurumlarýnýn özgürlüðü ve saflýðý ayný ölçüde, rejimin saðlamlýðýný ve güçlü bir geleneðin varlýðýný da göstermekteydi.

Rönesanstaki hümanizm akýmýndan sonra, IS. yüzyýl siyasal düºüncesinde eski Yunan uygarlýðý, yeniden baºka bir gözle yüceltilmiº ve Philhellenisme dediðimiz akým moda olmuºtur. Ne var ki Fransýz Aydýnlanmasýnýn ünlü düºünurleri Montesquieu ve Voltaire daha adil ve demokrat bir yönetim ve toplum düzeni için somut öneriler getirirken eski Atina demokrasisi veya Sparta otoritaryanizmini bir yana býrakmýºlar, önerdikleri model için Ýngiltere'nin yönetim biçiminden esinlenmiºlerdir. Gerek devrim öncesi, gerekse devrim sonrasý Fransa'sýnda saygý ve hayranlýk duyulan iki örnek siyasal sistem; Anglo-Saksonlarýn krallýðý olan Britanya ile Anglo-Sakson asýllýlarýn cumhuriyeti olan genç Amerika Birleºik Devletleri'ydi. IS. yüzyýl boyu Avrupa kýtasýnda tüm siyasal analizler ister istemez Britanya'daki parlamentarizm, Ingiliz mahalli idare geleneði ve o toplumdaki siyasi iktidarý denetleyen mekanizmalarýn üzerinde yoðunlaºmýºtýr.

Londra'da Britanya parlamento binasý olan Westminster Katedrali gezildiðinde bile çaðdaº demokrasinin Avrupa kýtasýnýn bir eseri olduðu anlaºýlýr. Tipik erken Ortaçað Ýngiliz Gotiki tarzýnda bir kilise olan Westminster'in bir bölümünde yer alan Avam Kamarasýnýn ne dekorunda, ne de oturumlarýmn havasýnda anýtsallýk yoktur. Yüksek sesle atýlan uzun nutuklara tahammül edilmez, toplantý usulü, bir Ortaçað Ýngiliz ºehrinin belediye meclisininkinden daha farklý deðildir. Cromwell devrinde mebuslar, "kralýn bu salonda bundan böyle yeri olmadýðým" haykýrdýklarý için, Ýngiliz hükümdarlarý o günden beri Avam Kamarasýna adým atmamýºlardýr. Salonda karºýlýklý, sýkýºýk düzende oturan muhalefet ve iktidar partileri üyelerini üst kattaki daracýk localardan dinleyiciler izler,

Gerçekten de Britanya adasý tarihi yönden özgün bir demokratik geliºmenin laboratuvarý olmuºtur. Voltaire ünlü eseri dig'de, "Albiorý adasý" diye adlandýrdýðý Britanya'nýn siyasal-toplumsal düzenini ºöyle tanýmlar: 58

Bu binanýn binalarýndan Yunan mabedi içinin farklý biçimindedir. vebir dýºýnýn, görünümü kýta Fransýz Avrupasýndaki vardýr. mebuslar Avusturya meclisinde parlamento parlamentosu baºkanlýk kürsüsünun Gobelin halý arkasýnda asýlýdýr. Rafaerin Etrafta "Atina tanrýçasý Mektebi" Nemesis'in, tablosu iºlenmiº hikmet bir sonra, tanrýçasý teorik Athena'nýn modellere heykelcikleri göre adalet kurulan bulunur. ve Kanlý mücadelelerden Ingiltere'de ise ne Avam, ne de Lordlar Kamarasýnda böyle bir dekor yoktur ve ihtiyaç da hissedilmemiºtir. Ingiltere'de parlamento 1215 Magna Charta'sýndan sonra zamanla birleºen lordlarýn ve ºehir temsilcilerinin kralý denetlernek için bir araya gelmeleriyle kurulmuºtur. Britanya parlamanterizmi Ortaçað Ingiliz geleneðinin bir eseridir ve o temel üzerinde geliºmiºtir. Ne 13. yüzyýlda, ne de daha sonra Britanya parlamanterizmi, eski Yunan ve Roma'daki meclislerle kendi varlýðý arasýnda bir bað kurmamýºtýr. Fakat çaðdaº demokrasi bugünkü niteliðini Ingiliz demokrasisinin yedi asýrlýk geliºimine borçludur. Britanya, sanayi devriminde öncü bir ülke olduðu gibi çaðdaº demokraside de aðýrbaºlý bir öncü olmuºtur. Kuºkusuz çaðdaº demokrasinin yapýcýsý olma onurunu sadece Britanya adasýna maletmek doðru deðildir. Yurttaºlýk bilinci ve statüsüne dayanan çaðýmýzýn cumhuriyeti, 1789 büyük Fransýz


devriminin eseridir. Ulus bilinci etrafýnda toplanan yurttaºlar toplumunun siyasi rejimi olan cumhuriyet, iki yüzyýldan beri Fransýz devrimi ile ortaya çýkan ve yayýlan bir olgudur. Çaðdaº demokrasinin temelinde özgürlük ve geniº halk kesimlerinin Siyasal-sosyal örgütlenmesi yatar. Bir diðer deyiºle demokratik rejimin tarihsel geliºiminde siyasal temsil, yani halkýn yönetime katýlma isteði itici güç olmuºtur. Avrupa uygarlýðýnýn insanlýk tarihindeki tartýºýlmaz en önemli katkýsý, demokrasiyi kitlelere mal eden bir siyasal mekanizmayý geliºtirmiº olmasýdýr. Avrupa demokrasisinin çekirdeði, güçlü mahalli idare geleneðidir. Bir takým ºehirler ve bölgeler kendi mali kaynaklarýný, halkýn temsilcilerinden oluºan kurullarýn kararlarý doðrultusunda kullarýrnaða baºlamýºlar ve elde ettikleri bu özerkliði hükümdarlýðýn merkezi otoritesine karºý kýskançlýkla korumuºlardýr. Hükümdarlarýn kendilerine savunma ve güvenliklerini saðlama karºýlýðýnda bir takým vergi ve angarya yüklemesini engellemek için mahalli kolluk kuvvetlerini de kendileri kurmuºlardýr. 60

Ortaçað Avrupa ºehirlerinin bu özerkliðin bedelini ödemek için önce ticaretle zenginleºtikleri açýktýr. Bu önemli bir geliºme idi, çünkü Avrupa uluslarý yeni çaðlarda hükümdarlarýn mutlak otoritesini kýrýp yerine parlamentoya dayalý anayasal monarºiler veya cumhuriyetler kurduklarý vakit, birkaç yüzyýldan beri kendi kendilerini idareye ve temsilcilik sistemine alýºmýºlardý. Bu yüzlerce yýllýk demokratik geliºmeye raðmen, Avrupa'da da çoðulcu siyasal sistemin, özgürlüklerin çok yakýn zamanlara kadar sarsýntýdan uzak kaldýðýný ileri sürmek güçtür. Avrupalýlara demokrasi Tanrýnýn inayetiyle verilmiº deðildir. Batý toplumu daha 40 sene önce insanlarý fýrýnlayan rejirnleri, vatandaºlarýn birbiriyle yaptýðý kanlý savaºlarý yaºamýºtýr. Çaðdaº Avrupa'nýn, faturasýný çok pahalýya ödediði demokrasi ve özgürlükleri bu kadar kýskançlýk ve hassasiyetle korumasýnýn nedeni budur. Son iki yüzyýllýk demokrasi mücadelelerine bakarak diyebiliriz ki, Avrupalýlar tarih yaºamamýºlar, tarih yapmýºlardýr. Bu konuya deðinmemizin nedeni açýktýr. Avrupa'nýn son iki yüzyýllýk demokrasi mimarlýðýnda bizim toplumumuzun belki öncü ve etkin bir rolü yoktur, ama bu geliºmeden uzak kaldýðýmýzý ve bihaber olduðumuzu söylemek doðru deðildir. Bizde zaman zaman tekrarlanan en anlamsýz söz, "demokrasi için olgunlaºmamýº bir toplum olduðumuz"dur. Oysa Avrupa siyasal tarihinde anayasal sistemin en son uygulamaya konduðu devlet ve toplum biz deðiliz. Türk toplumu da yüz yýlý aºkýn bir süredir demokrasi mücadelesi ve deneyimi içindedir. Bu kadar çok ve uzun zaman denenen birºeyden vazgeçrnek mümkün deðildir, alýºkanlýk ve tecrübe kazanýlmýºtýr. Tanzimat'tan beri mahalli idareler uygulamasý içindeyiz, 1876'dan beri de Anayasayla yönetilen bir toplumuz ki, bunlar kýsa zaman kesitleri deðildir. Tanzimat Fermaný ilan edildikten hemen sonra vilayetlerde mali ve idari sorunlarý çözümlemekle görevlendirilen Ievkalade yetkili muhassýl denen yöneticilere yardýmcý olmalarý için ruhani reislerle müslüman ve gayrimüslim halký temsilen gene halkýn


seçecekleri temsilcilerden meydana gelen muhassýllýk meclisleli kuruldu. Bu meclisler ülkemizde mahalli demokrasi geleneðinin baºlangýcý sayýlmalýdýr. lS64 ve lS71'de vilayetlerin yönetimi yeniden düzenlendiðinde, vali, mutasarrýf ve kaymakamlarýn yanýnda çalýºacak mali, ticari, adli sorunlarý tartýºýp karara baðlayacak Ýdare Meclisleri kuruldu. Bu meclislerde gene seçimle gelmesi öngörülen yerel temsilciler bulunacaktý. Bu üyeler bazý yerlerde seçim yapýlmadan valilerin tayiniyle veya gayrimüslim cemaat idarelerinin isteðiyle göreve baºlamýºlarsa da, seçim yapýlan yerler de vardý. Nitekim ilk Osmanlý Mebuslar Meclisi'nde seçim usulü tartýºýlýrken, Edirne mebuslarýndan biri Istanbullulara; "Sizler seçimi ilk defa bu yýl gördünüz, bizler Tanzimat'ýn baºýndan beri seçimlerin içindeyiz" demiºti. lS76'da ilan edilen Kanun-ý Esaside "reaya" tabiri yoktur. Bütün tebanýn eºitliði öngörülüyordu. Iºkence ve angarya yasaklanýyordu. Tebanýn eºitliði ilkesine gerçekten dikkat edilmiºti. lS40'lardan beri her dinden Osmanlýlar vilayet idaresine katýldýðý gibi, ºimdi Mebuslar Meclisi de ayný biçimde kurulmuºtu. Diðer çokuluslu imparatorluklar parlamentosunda (Avusturya-Macaristan ve 1905'den sonra Rusya) görülmeyecek kadar devletin dininden olmayan mebus vardý. Mebuslar arasýnda gayrimüslimler üçte bir oranýnda idi. 19 Mart lS77'de Osmanlý Ýmparatorluðunun dört yanýndan gelen rengarenk bir heyet toplanýyordu: Meclis-i Mebusan ... Selanik, Erzurum, Baðdat gibi uzak yakýn vilayetlerden gelen, çeºitli dil ve dinden gruplarý temsil eden bu mebuslar daha ilk anda geldikleri yerin problemlerini ortaya atmýºlar, kýsa zamanda geniº ülkenin sorunlarýný kavrayýp, maliyeyi, yönetimi ve hatta dýº politikayý ºaºýlacak bir ustalýkla eleºtirmeye baºlamýºlardýr. Gerçekten imparatorluðun anayasal kurumlarý, anayasa ilan edilmeden önce geliºmeye baºlamýºtý. lS40'lardan beri hükümet merkezindeki meclis ve kurullarda, lS60'lardan beri vilayetlerdeki idare meclisleri, yukarýda belirtildiði üzere yerel önderlerin yönetime karar ve eleºtirileriyle katýldýklarý kuruluºlardýr. Nitekim me62

buslarýn toplantý ve tartýºma usullerinde vilayet idare meclislerindeki tecrübelerinden yararlandýklarý görülmekteydi. Rengarenk mebus topluluðu Aralýk lS76'da ilan edilen nun-i Esasi gereði bir araya gelmiºlerdi. Vilayetlerde mebus seçimi olmamýºtý ama Ýstanbul'da yapýlmýºtý. Ancak taºra mebuslarýndan biri oturumlar sýrasýnda, "Ýstanbul ilk defa seçim görüyor, biz Tanzimat'ýn baºýndan beri seçim yapmaktayýz" demiºti. Osmanlý Ýmparatorluðu artýk bir anayasal monarºiydi. Tanzimat Fermaný'nýn yol açtýðý geliºmelerle, imparatorluðun aydýn bürokratlarý bir anayasa ilan ettirmeðe muvaffak olmuºlardý. Osmanlý ülkelerinin anayasal monarºi düzenine geçiºi bir tesadüf sonucu deðildir. Bazýlarýnýn ileri sürdüðü gibi anayasa, büyük devletlerin baskýlarýndan dolayý hazýrlanmýº bir belge de deðildir. Belirli bir tarihsel geliºim sonucu gerçekleºen Osmanlý Anayasa metni, o tarihte Avrupa kýtasýndaki en genç anayasa da deðildi. Avusturya-Macaristan, anayasal düzene geçeli henüz çok olmamýºtý. Rusya ise anayasaya kavuºmak için 20. yüzyýlýn baºýný bekleyecekti. Kanun-ý Esasi'yi hazýrlayan kurul bütün Avrupa anayasalarýný gözden geçirmiºti. Zaaflarýný da içinde taºýyan bu belge, belirtmek gerekir ki, o çaðýn birçok anayasasýnýn daha gerisinde bir siyasal katýlma ve siyasal yapý öngörmüyordu. Sultan II. Abdülhamid'in 33 yýl süren yönetimi boyunca Anayasa kaldýrýlmýº sayýlamaz. Sultan Mebuslar Meclisini daðýtmýºtý; bu onun yetkisi dahilindeydi, ama Ayan Meclisi daðýulmamýºu. Birçok özgürlüklerin sýnýrlandýrýlmasý ve sansür bile aslýnda anayasaya lafzen aykýn düºmemekteydi. Kýsacasý II. Abdülhamid yetkilerini kötüye kullanýyordu, ama Anayasa yürürlükteyeli ve devlet yýllýklarýnda son Mebuslar Meclisi, üyelerinin ismiyle birlikte yayýnlanýyordu. Kýsacasý o günden bu güne yüz yýlý aºkýn bir süredir Türkiye anayasalý bir ülkedir ki, bu geleneði küçümsemenin imkaný yoktur. 1905'de Rumeli'de ve Anadolu'daki baºkaldýrmalar sonucu, Osmanlýlar daðýtýlan meclisi yeniden topladýlar. Bu sefer saltanat


63


makamýnýn yetkileri kýsýlmýº, hükümet meclise karºý sorumlu duruma getirilmiºtir. Türkiye yönetimi o devirden beri yürütme ve yasama arasýnda hassas bir dengenin kurulduðu parlamenter rejimin oluºumuna tanýk olmaktadýr. Ulusal Kurtuluº savaºýmýz boyunca görülen ve mutlak meclis egemenliðine dayalý konvansiyonel sistem savaº bittikten sonra yerini tekrar doðal anayasal geliºim e býrakacaktýr. Bununla beraber 1921 Anayasasý Türk siyasal hayatýnda vazgeçilemeyen bir gelenek olarak meclis üstünlüðünü getirmiºti. 1908 devrimi anayasal sistemde önemli yeni kurumlar yaratmýºtýr. Bunlarýn baºýnda toplumsal hayatýmýzda siyasal partilerin vazgeçilmez öðeler olarak doðuºu, derneklerin faaliyeti, toplantý, gösteri ve grev haklarý, basýn özgürlüðü yer alýr. 1908'den sonra Ýstanbul'da ve vilayetlerde yapýlan iki dereceli seçimlerle Meclis-i Mebusan yeniden toplanmýºtý. II. Meºrutiyet döneminin ilk yýllarý siyasal hürriyetlerin kullanýlýºý, çeºitli düºünce akýmlarýnýn ortaya çýkýp örgütlenmesi yönünden Türkiye tarihinin altýn sayfalarýndan biri sayýlmalýdýr. II. Meºrutiyet'te toplum ve devlet hayatýmýzda laik bir sisteme geçiº de baºlamýºtýr. Gene eðitim kurumlarýnýn da ilk öðretim düzeyinden ele alýnýp laik bir yaklaºýmla yeniden düzenlenmesine giriºildiði görülmekteydi. Darulfünun'urý, yani üniversitemizin özerkliði de bu dönemde gündeme gelen ve kýsmen gerçekleºtirilebilen, Türk eðitim tarihinin onurlu bir olayýdýr. Her toplumun anayasasý toplumun ilerisinde olmak zorunda deðildir; bazen toplumsal-siyasal geliºmeyi arkadan izleyen, tespit eden belgelerdir. Türkiye'nin tarihi geliºimindeki özellik ise anayasalarýn gerçekleºtirilmesi istenen kurumlarý ve ileri hedefleri gösteren siyasal programlar niteliðinde oluºlarýdýr. Bu tarihi çizgi ve eðilim, bizim toplumsal-siyasal geliºimimizde belirgin bir kural, bir yasa niteliði kazanmýºtýr.

64

Dimitri Kantimir, Evliya Çelebi ve Diyanet Iºleri'

6 5

Temmuz tarihli bir Ýstanbul gazetesinde verilen habere göre 1979 yýlýnda Kültür Bakanlýðý'nýn bastýrdýðý, BOð dan voyvodasý Dimitri Carýtimir'in (Kantimir) yazdýðý Osmanlý Imparatorluðunun Yükseliºi ve Çöküºü adlý üç ciltlik kitabýn toplatýlmasý teklif edilmiº. Toplatýlma teklifi Din Ýºleri Yüksek Kurulu tarafýndan Kültür ve Turizm Bakanlýðýna, kurulun bir kararý halinde iletilmiº. Yani iºe kendiliðinden giriºen, Diyanet Ýºleri Baºkanlýðý Din Ýºleri Yüksek Kurulu ... Sözü geçen kitabý, Kantimir tarihinin 1876'daki Romence baskýsýndan Dr. Özdemir Çobanoðlu çevirmiº. Zat-ý muhteremi tanýmam, ama hakikaten muhterem bir iº yapmýº. O yýllarda yaptýðý çeviriyi basýlmasý için Kültür Bakanlýðýna sunmuºtu. Benden çeviriyi incelernemi istediler. Kusursuz denecek kadar dikkatle yapýlmýºtý ve iyi bir Türkçesi vardý. (Çevirmenin tek rýoksaný kaynak metin Latinceyle karºýlaºtýrma yapamamýº olmasýdýr. Ama Latince bilenler sayýlý olduktan baºka, çeviri Romence nüshadan yapýlýyordu ki bu en doðru metindir .. ) O tarihte Kantimir hala Türkçeye çevrilmemiº olduðundan bu zahmeti yüklenen çevirmene bir tarihçi olarak ºükran duydum. Her tarihçimiz kendi-


17


sine ayný hissi duyacaktýr ve eser hakkýnda karar vermeye yetkili olanlar da onlardýr. Fazla oyalanmadan incelernemi bitirip, raporumu yazdým. Çeviri Eserler Kurulu, olumlu karar verdi ve eser de baskýya girdi. Bu konuda sadece tarihçilerin fikri sorulur sanýyordum. Meðer öyle deðilmiº. Aradan 3 yýl geçtikten sonra kitap hakkýnda Din Ýºleri Yüksek Kurulu üyelerinin yüksek mütalaalarýný öðrenince Diyanet Ýºleri Baºkanlýðýna gittim. Üç yýl önce eser hakkýnda müsbet raporu verenin ben olduðumu ve ºimdi verdikleri olumsuz kararýn esbab-ý mucibesini istedim. Veremeyeceklerini bildirdiler. Niye verilemeyeceðini anlayamadým. Kitap Kültür Bakanlýðýnýn satýº yerlerinde yok, "bitti" deniyor. 300 yýl sonra Kantimir'in baºýna gelenleri düºündüm. Boðdarý beyi Konstantin Kantimir'in oðluydu, bütün Boðdan beyzadeleri gibi Ýstanbul'da rehin olarak bulunmasý gerektiðinden 20 yýl kadar Fethiye semtindeki Ulah sarayýnda yaºamýºtý. Kantimirler ailesi aslen Kýrým Hanlarý ile çatýºmaya düºerek Boðdarý'a sýðýnan Nogay beylerinden Kantimir Mirza'nýn soyudur. Dimitri Kantimir bütün Boðdan soylularý gibi Latin-Yunan kültürü ve Avrupa uygarlýðýný tanýmýºtý. Ýstanbul'da Arap-Fars kültürü ve Osmanlý uygarlýðýný tanýdý. Dostlarý baºta Sadrazam Rami Mehmet Paºa ve Latince bilen bir Osmanlý aydýný olan Nefyioðlu gibi Lale Devrinin seçkin Doðu kültürüne vakýf ve Batý kültürüne açýk insanlarýydý. 16SS'de IS yaºýnda Istarýbul'a gelen bu beyzade; Türk tarihi, sanatý, özellikle müziði üzerinde derin bilgi sahibi idi ve hatta sonradan terkedilen bir musiki makamý bile bulmuºtu. Bu bilgisi ve yazdýklarýyla evrensel ansiklopedilere ve bilim tarihine geçmiºtir. Siyasi hayatý ise hatalarla doludur. Osmanlýlara karºý baðýmsýzlýk için Büyük Petro ile birleºmiº, 1711 Prut yenilgisinde Rusya'ya sýðýnarak 1714-16 arasýnda ünlü Osmanlý Tarihi'ni kaleme almýºtýr. Bu alanda Doðu-Batý kaynaklarýnýn kullanýlmasý ve be-

lirli üslubuyla çaðý için ºaºýlacak derecede tarafsýz ve Osmanlý tarihinin derli toplu ilk sentezi sayýlmaktadýr. Hammer'in tarihinden 100 yýl daha öncedir ve bazý yönleriyle Hammer'den daha orijinaldir. Kantimir'in yazdýðý Tarih, çaðdaºlarý arasýnda ün yapmýºtýr, 17. yüzyýl sonu ve IS. yüzyýl baºýnda birçok olayýn içinde yaºadýðý için görgü ve deðerlendirmeleri çok önemlidir. Kantimir herºeyden önce bir Osmanlýydý ve o dünyanýn bir adamýydý. Geniº ölçüde Osmanlý vekayinameleri, Avrupa tarihlerý, bazý vesikalar ve asýl önemlisi, yaºadýðý ve gördüðü olaylarýn tahlili ile bu eseri yazmýºtýr. Nitekim Türk tarihçilerinin de üye olduðu uluslararasý bir bilimsel kuruluº olan Güney Doðu Avrupa Araºtýrmalarý Cemiyeti, Kantimir (Cantemir'ý'irý 300. doðum yýldönümünde çýkan bir kitapta bunlarý belirtmiº ve önsözü de, cemiyetin baºkaný ünlü tarihçimiz Profesör Halil Ýnalcýk yazmýºtýr. IS. ve 19. yüzyýlýn aydýnlarý herºeyden önce mensup olduklarý dini çevre ve uygarlýðýn getirdiði önyargýlardan ve deyimlerden tam anlamýyla arýnamamýºlardýr. Kantimir de "hain Osmanlý Sarayý, daha az imanlý hükümdar" gibi deyimleri kullanýr. Ama ayný çaðda Osmanlýlar Batý için ne tür ifadeler kullanýrlar? Hammer 19. asrýn ortasýnda bile Osmanlýlar ve Türkler için pek hayýrhah sözler kullanmaz, acaba kendisinin Türkçeye çoktan çevrilen tarihi için ne gibi bir iyilik düºünülüyor!? Kantimir'in Osmanlý kültürü ve Ýslam tarihi için devrinin ölçülerine göre çok objektif davrandýðýný tekrar belirtmek gerekir. Bu ilk Osmanlý tarihi sentezinin, hazýr devlet ucuz basmýºken, herkesin okumasý ve bilmesi gerekirken; her kasabada bulunan bir iki gayretkeº vatandaº veya her okulda rastlanan bir iki ºikayetsever öðrenci Diyanet Iºlerine baºvurdu diye Din Ýºleri Kurulu'ndan karar çýkartýp, Kültür Bakanlýðýna müdahalede bulunmak, onaylanacak bir hareket deðildir. 17. yüzyýlýn ünlü gezgini Evliya Çelebi Almanya'dan Macaristarý'a, Ukrayna'dan Mýsýr'a kadar çok yeri gezmiºtir. Ciltler tutan 67


66

seyahatnamesinde bu ülkelerin ºehirlerirýderý, halkýndan, coðrafyasýndan uzun uzun sözeder. Bu seyahatname bugün deðerli bilgileri içermektedir. Ne var ki, Evliya ikide bir; "kafir, gavur, hakile yeksan ola (yere hatasý)" gibi deyimler kullanmaktan geri kalmaz. Bütün uluslar bugün Evliya'yý olduðu gibi çeviriyorlar. Kitapta bu deyimlerin altýna "ey dini bütün Hýristiyan okuyucu, kusura bakma, bu Evliya dedikleri ne de olsa bir Hýristiyan sevmez Türktür" diye dipnotu düºüldüðünü görmedim. Çünkü bana Diyanet Iºlerinde söylenen, Kantimir'in Müslümanlýk aleyhindeki sözlerine dipnotu düºülmediðidir. Oysa 17. yüzyýlýn insanýnýn bu tür görüºlerini uygar insanlar gülümseyerek okurlar. Evliya'nýn yazdýklarýnda bu gibi deyimleri Macarlar. Almanlar nasýl okuyorsa, biz· de onunla çok yakýn zamanlarda yaºayan Kantimir'i öyle okuruz. Türk okuyucusunun bu düzeye ulaºtýðýný sanýyoruz. Nasýl ki, Evliya'nýn Hýristiyan sevmezliðiyle deðil, Hýristiyan dünyasýnýn 17. yüzyýldaki hayatý ve yurtlarý ile ilgili yazdýklarýyla ilgilenenler onu birçok dile çevirip, bastýrýp okuyerlarsa biz de Kantimir'i, daha 18. yüzyýlýn baºýnda tarihimizi bu kadar ehliyetle kaleme aldýðý için defalarca ve çok önceden bastýrýp okumalýydýk.

yüklenmesi yakýndýr. Diyanet Iºlerinin bu son müdahalesi hoº görüldüðü takdirde, yarýn bir gün, falan veya filan hisleri reneide ettiði gerekçesiyle özel kitabevlerinin bastýðý kitaplar için de Savcýlýða müracaat etrneðe baºlar. Bu kitaplarýn da coðrafya, tarih, etnoloji ile ilgili olmasý mümkündür. Kültür Bakanlýðý'nýn Diyanet Iºleri Baºkanlýðý'nýn bu son müdahalesini dikkate almasý hazin bir olaydýr.

Bu olayla bizce bürokrasimizin iºleyiºinde bir baºka usulsüzlük göze çarpmaktadýr. Bu kitaba yetkili bir uzmanýn inceleme raporu üzerinde yetkililerden oluºan bir kurul -Kültür Bakanlýðý Çeviri Eserler Kuruluolumlu oy vermiº ve kitap bastýrýlmýºtýr. Hal böyle iken kendisini herºeyin üstünde görme alýºkanlýðý edinen Din Iºleri Yüksek Kurulu'nun bu eseri sözüm ona tekrardan incelemesi ve yeni bir raporla Kültür Bakanlýðýna müracaatý, yetki tecavüzünden baºka bir ºey deðildir. Diyanet Iºleri her baºvuruyu böyle deðerlendirip de, merkezi devlet örgütünün diðer ºubelerinin iºine müdahalede bulunur ve fetva verirse bunun demokrasimizin en önemli temel ilkelerinden biriyle çatýºýr bir durum olduðunu belirtrneðe gerek yoktur. Kendi alanýna ait olmayan kitaplarý res'erý denetleyip tavsiyelerde bulunmaða baºladýðýna göre, Din Iºleri Yüksek Kurulunun sansür fonksiyonunu


69


zamaný sýcaðýnýn geliºini, hatta kuraklýðý önceden gözleyip bildirebilenlere sunulan bu saygý çok görülmemelidir. Ortaçað Ýslam toplumunda tabib, matematikçi gibi bilginler Hýristiyan da olsalar bir ayrýcalýða sahiptiler. Ýslam toplumunda ulema ve fukahanýn (hukukçular) kýyafetleri ayrýydý ve protokolde seçkin yerleri vardý.

Dünden Bugüne Üniversiteler

••

D

niversite özerkliðinden rahatsýz olanlar, bu versiteye, yakýn zamanlarda siyasal hayatýmýzdaki aydýn diktasý sonucu verildiðini ve üniversite özerkliðinin toplumun sindiremeyeceði taze bir anayasal kurum olduðunu ileri sürerler. Oysa gerçek böyle deðildir. Bireyin temel hak ve özgürlükleri dahil pek çok anayasal kurum bizim toplumumuzda yüzyýllýk bir mücadele sonucu yakýn zamanlarda yer ettiði halde, bilim adamlarýnýn veya ulemanýn özerk ve masun (dokunulmaz) olmalarý pek eski bir gelenektir. Bu kuºkusuz Avrupa toplumlarýnda da böyleydi. En temel haklarý ve özgürlükleri için 300 yýl boyu kan döken Avrupalýlar, üniversitelerine özerkliði zamanýn akýºý içinde, doðal bir uyum ile vermiºlerdir. Geleneksel toplumun bilginlere saygýn bir yer saðlamasý kuºkusuz sosyo-psikolojik ve antropolojik bir inceleme konusudur. En ilkel toplumlarda bile büyücülerin doðaüstü güce sahip olduðu kabul edilir ve bu kiºiler fonksiyonel bir ayrýcalýk sahibi olurlar. Uygarlýða geçiº aºamasýnda rahipler, tanrýsal bir vergi olarak nitelendirilen yazýyý bilmeleri, astronomi ve astrolojiden anlamalarý gibi özellikleriyle toplumun saygýsýný kazanmýºlardýr. Depolanan buðdayý gizemli iºaretlerle kaydeden: yaðmur mevsimini ve hasat pdfMachine

Ortaçað Avrupa üniversitesi temelde bir esnaf loncasý gibiydi. Ama bu loncalarýn, ister öðrencilerin, ister profesörlerin oluºturduðu bir örgüt olsun, bilimle uðraºtýklarý için esnaf ve diðer çalýºanlarýn sahip olmadýklarý ayrýcalýklarý olmuºtur. Hatta Prag ve Viyana örneðinde olduðu gibi üniversiteyi hükümdarlar kurmuº olsalar bile, üniversiteye ve profesörlere birtakým ayrýcalýk beratlarý baðýºlanmýºtýr. Bilim adamlarýna bu seçkin yeri vermek, her toplumun kaçýnýlmaz rasyonel yanýdýr. Çünkü rahat ve özgürce öðrenip öðrendiklerini uygulayabildikleri takdirde onlardan beklenen fayda elde edilebilirdi. Ortaçað toplumu bilginlerinden gökteki yýldýzlarýn hareketinin saptanmasý, hesap kitap, kayýt tutulmasý, yargý görevinin bilgece yerine getirilmesi gibi rasyonel görevler kadar, falcýlýk ve rüya yorurnculuðu gibi bugün bize rasyonel görünmeyen, ama o çaðda mutlak ihtiyaç duyulan hizmet isteminde de bulunuyordu. Bu isternin karºýlanmasý için bilginlerin baský altýnda olmamalarý, hatta baºkalarýna yasak olan büyücülük ve ilm-i simya gibi iºlerle de özgürce meºgulolabilmeleri ve düºündüklerini açýklayabilmeleri gerekliydi. Eðer geniº yýðýnlara propaganda yapmazlarsa, Ortaçaðýn bilgini zýndýkça görülen fikirleri bile meslekdaºlarýyla tartýºabilir ve bir köºeye kaydedebilirdi. Pratik konularda ortaya koyduklarý iºin baºarýsý onlarýn her türlü kural dýºý eyleminin anlayýºla karºýlanmasýný saðlamýºtýr. Kadavra üzerinde çalýºanlara önce izin verilmedi. Fakat sonra, mezarlýktan ceset ve kemik çalýp inceleyenlerin daha baºarýlý ameliyatlar yaptýklarý ve çetin hastalýklarý teºhis ve tedavi ettikleri görülürice tab u yýkýlýnaða baºladý. Hekim ve hukukçu her çaðda ister istemez bir dokunulmazlýk kazanmýºtýr. Kilise hukuku-


nu eleºtirip Roma hukukunun mantýðýyla iº gördükleri için "kötü Hýristiyan" denilen Rönesans devri hukukçularý, adaleti bilgece daðýtmaya. müvekkillerinin hakkýný ustaca savunmaya baºlayýnca, baðnaz dindarlarýn ve kilisenin diyeceði birºey kalmadý. ªiirin güzelliði, yaºamýn gizeminin açýklanmasý ne olursa olsun çekici gelir insanoðluna ve toplumlar akýllý üyelerine saygý duyarlar. lster bugünün ordinaryüsleri, ister tarih-öncesi çaðlarýn büyücüleri olsunlar, bilim adamlarý grubunun saygýnlýðý, bu insani duygu ve zaaf kadar eskidir. Zeka ve sanatçý yaratýsý, bu beceriye sahip olmayanlarý büyüleyegelmiºtir. Bu her toplumda böyle olduðu gibi Osmanlý toplumunda da böyle olagelmiºtir. Osmanlý toplumunda siyasal güç, ulemanýn desteðini aramýºtýr. Yönetenler kadar yöneticilere karºý ayaklananlar da ayný ihtiyacý duymuºtur. Devletin kurucusu sayýlan Osman Gazi, gördüðü rüyayý ªeyh Edebalý'ye yorumlatarak hükümdarlýðýnýn meºruiyyetini topluma kabul ettirmiºti. Patrona Halil ve manav Muslu Beºe'nin peºine takýlýp ayaklana!llar da ulema efendileri yanlarýna celbetmek gereðini duydular. H~r geleneksel toplumda olduðu gibi, Osmanlý toplumunda da elifi görünce mertek sananlar çoðunluktaydý. Mahalle mektebinde hecelemekten okuma derecesine geçen çocuðun fesi çýkarýlýp cüz kesesi baºýna geçirilir, mektebin bevvabý (kapýcý) elinden tutup evine götürürdü. Çocuk çarºýdan geçerken esnaf, dükkanýn önüne çýkar, yoldan geçenler durur, "maºallah" çekerlerdi. Ulema sýnýfýnýn gelecekteki üyesi olan bu küçük çocuk, dij, lam, mým'i belleyip kelimeleri sökmeðe baºladýðý gün ümmt (okuyamayarý) kalabalýðýn dýºýna çýkar, onlarýn alkýº ve saygýsýný kazarýmaða baºlardý. Osmanlý toplumunun en dokunulmaz, servet ve rütbeleriyle en çok güvence altýnda yaºayan sýnýfý, ulema idi. Aldýklarý yüksek ücretler, katl ve müsadereden masun (dokunulmaz) olmalarý ellerinde büyük servetlerin birikmesini saðladý. Ayrýca yüksek rütbeli bir ilmiyye sýnýfý üyesinin ya oðlu ya damadý bu meslekte kolayca yükseldiðinden bu yaºayýºý kuºaklar boyu sürdürebiliyorlardý. Çok

çevreden ve aileden gelme bir birikim istiyordu. Böyle beºik bilginleri arasýnda yeteneksizler olduðu gibi, baba ocaðýndan aldýðý eðitimi devam ettirip geliºtirenler de vardý. Osmanlý ulema sýnýfý bu kapalýlýk ve devamlýlýðýndan gelen bir birikim ve devrine özgü bir zerafetle bütün arasýnda sivrilmiºti. Ýstanbul'da ve eyaletlerde yaºayýº biçimleri ve özgün etiketleriyle ulema hanedanlarý en gözde grubu oluºturuyorlardý. Kadý, müftü, müderris gibi ilmiyye sýnýfýndan görevliler ancak kazaskerler ve sonralarý ºeyhülislamlar tarafýndan baðýmsýz olarak ve belirli kurallar çerçevesinde terfi ederek görev yerlerine atanýrlardý. Osmanlý ilmiyye sýnýfý üyelerinin mülkiye silk'ine (kariyere) geçtikleri olmuºtur. Fakat hiçbir mülki görevlinin veya 19. yüzyýlda hiçbir vali ve büyükelçinin ilmi veya bir göreve, Darülfünun eminliðine atandýðý olmamýºtýr. Osmanlý imparatorluðunun bütün hayatý boyunca, ilmiyyeden olmayan birinin hele bu sýnýfý denetleyecek veya özlük iºlerine karýºacak bir makama getirildiði görülmüº, iºitilmiº iºlerden deðildi. Adam rýrken bile, ancak ulema takýmýndan falan veya filan adam desteklenirdi. Bu nedenle, Amerikan üniversite modelini yersizce izleyerek meslek dýºý yöneticileri üniversitede sorumlu görevlere atarnaða çalýºmak geleneðimize aykýrýdýr. Ulemanýn kaný akýtýlmaz, yani kýlýçla siyaset uygulanamazdý. Idarn edilmeleri kanun dýºýydý. Osmanlý tarihinin 600 yýlý içinde bir tek defa despot hükümdar IV Murat, mülki görevini ihmal ettiði için Ýznik kadýsýný astýrmýºtý. Bu olay nefretle karºýlanmýº, ªeyhülislam Ahizade Hüseyin Efendi aºýrý hiddet ve tepki göste-

küçük yaºlarda rütbece yükselmeye baºlayan bu beºi k ulemasý takýmýný hepimiz biliriz. 1590-1660 arasýnda görev yapan 20 ºeyhulislamýn ancak 9'u, 1702-1750 arasýnda görev yapan 30 mýn ancak 4'ü halktan gelen kimselerdi. Yüksek rütbeli ulemanýn çoðunun babalarý da, dedeleri de ulema aristokrasisindendi. Bunun kaba bir nepotizm (akraba kayýrýcýlýk) ve usulsüzlük olduðunu düºünmeyelim. Bilgin ve aydýn kiºinin yetiºmesi bir yerde


76

rince, korkuya kapýlan Padiºah onu göndertmiº ve yolda gizlice boðdurtrnuºtu. IV Murat'ýn bu nedenle Osmanlý kroniklerinde fazlaca karalandýðý bilinmektedir. Sultani fermanlar kaný akýtýlmasý mübah olmayan kadýlarý, idari ihmallerinden dolayý "dibekte döðülüp, helak edilmekle" tehdit ederlerdi. Kuºkusuz böyle bir olay da görülmemiºtir. Osmanlý toplumunun meritokrasisi (aydýn seçkinler) ilmiyye sýnýfý üyeleriydi. Veziriazamlarýn baºý gider, eyalet valileri azledilir, ama onlarýn hayat ve rütbeleri güvence altýnda sürerdi. Veziriazamýna küfür ve hakaret eden padiºahlar vardýr, ama ulemaya saygýsýzlýk eden olmamýºtýr. Padiºahlar müftüye, "Efendi hazretleri, hocam, siz" diye hitap ederlerdi. Padiºah, veziriazam adayýna mührü uzatýverirdi, mülkiye sýnýfý üyelerine rütbe ihsan edebilirdi, ama ilmiyyenin reisine görevi, yani makam-ý fetva, arzedilirdi. Bayram ve cülüs törenlerinde Babussaade önünde taht kurulduðunda baºta veziriazam, bütün vezirler ve devlet adamlarý padiºahýn eteðini ªeyhülislam efendi ise etek padiºah tahttan kalkar ve onun samur kürk yakalýðýna yüz sürerdi. Osmanlý bilginleri gördükleri saygýya oranla, çaðlarýnýn bilimini, Yeniçað dünyasýnýn uyanýºýný toplumlarýna getirememiºlerdir. Ama onlardan böyle bir gayret ve beceri isteyen de olmamýºtýr. Osmanlý bilginleri, yaºadýklarý toplumdaki bürokratik sistemin ve ideolojinin sürmesini saðlayacak bilgiyi öðretmek ve danýºma görevini yerine getirmekle yükümlüydüler, Ulema bunu yapmýºtýr. Modern çaða geçilip, modern dünyanýn gereklerine uygun bir eðitim düzenlemesine gidildiðinde, Osmanlý ulemasý toplumsal üstünlüðünü kaybetmeðe baºlamýºtýr. Laik eðitim kurumlarý ve bu kurumlardan yetiºen bürokratlar medresenin, medrese de onlarýn düºmaný kesilmiºtir. Osmanlý imparatorluðunun 19. yüzyýlýna Ahmet Cevdet Paºa am demek yanlýº olmaz. Medreseden bürokrasiye geçen ve laik hukuku da öðrenen bu devlet adamý, medrese ile laik görüºün bir arada yaºamasýný formüle etrneðe çalýºmýºtýr. 77 pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

19. yüzyýl, ulema ile laik bilim adamlarýnýn ayný derecede saygý gördüðü bir devirdi, ama bu, çatýºmayý önlememiº tam tersine artýrmýºtýr. Bu nedenle yakýn zamanlara kadar laik üniversitenin karºýsýnda daha çok toplumsal durumu sarsýlmakta olan din adamlarý ve dinci çevreler bulunuyordu. Bugün artýk üniversitenin karºýtlarýný betimlemek bu kadar basit deðildir. Osmanlý eðitim düzeninde medreseler bölgelere göre bir hiyerarºi içinde sýralanmýºtý. Baºkentte en yüksek öðrenim kurumlarý, eyalerlerde de daha düºük dereceli eðitim veren medreseler bulunurdu. Medreselerin öðrenci adedi belliydi. Daha yüksek dereceli öðrenim görmek isteyenlerin büyük ºehre gelmesi kaçýnýlmaz dý. 17. yüzyýlda öðrenci sayýsý gereðinden fazla artýnca, medrese vakfýndan beslenemeyen aç suhteler dað, ºehir gezip eºkiyalýða baºladýlar. 17. yüzyýl toplumunun rasyonellik dengesi içinde medreseye gereksiz sayýda öðrenci doldurmak faciaya yol açmýºtý. 20. yüzyýl toplumunun da kendine göre bir dengesi vardýr. Az öðrenciyle eðitim yapýlmasý gereken kuruma çok öðrenci alýnýrsa, eðitim niteliksizleºir ve bunalýmlý iºsizlerin sayýsý artar .. Diplomalý iºsizin, eðitim görmemiº iºsize benzemediði ve toplum için daha büyük sorunlar yaratacaðý açýktýr. 20 yýldýr gereksiz sayýlara ulaºan ve niteliksiz eðitim veren liseler in mezunlarý üniversite kapýlarýna hücum etmektedir. Zavallý üniversite ise bu talebi karºýlamaða hazýrlýklý deðildir ve aslýnda karºýlamasý da gereksizdir.

üzere profesörler seçiyor ve Maarif Nazýrý bunlardan birini tayin ediyordu. Özerk statüyü 1919 yýlýnda çýkarýlan nizamname de deðiºtirmedi. Cumhuriyet devri boyunca üniversitenin, 1948 yýlýnda Dil Tarih Coðrafya Fakültesi'ndeki çirkin bir tasarruf dýºýnda, onurunu kýracak bir olayolmamýºtýr. Nihayet Tek Parti yönetimine raðmen 1946'da ulusal üniversitemiz klasik yapýsýna kavuºmuº, özerk yönetimini elde etmiºtir. Bu sistemin uzun yýllar iºlediðini biliyoruz. Eðer ºimdi aksaklýk varsa bunu üniversitenin içinde deðil, dýºýnda aramak gerekir. Bizde üniversitenin bilimsel kiºiliðini kazandýðý reform, 1933-1934 yýllarýnda Kemalist dönemde en uygun biçimiyle tamamlanmýºtýr. Kürsüleri, enstitüleri ve yönetim organlarýyla oluºan o zamanki üniversite modeli, dünyanýn birçok geliºmiº üniversiteleriyle aynýdýr. 1934 reformunda, üniversitenin kendi deðerli üyeleriyle Hitler zulmünden kaçan Alman aydýn seçkinleri bir araya geldiler. Alman hocalarýn geliºi üniversite açýsýndan basit bir dýº yardým olarak görülmemelidir. Kaçanlar hakaret edilmiº insanlardý, kendilerine kucak açan yeni vataný sevdiler ve ona hizmet ettiler. Bu kadronun yararý büyük olmakla beraber, o tarihte Türk üniversitesi de sanýldýðý gibi küflenrniº bir medrese deðildi. Týpta, Türkolojide, bazý doðabilim dallarýnda çaðýn ölçülerine uygun düzeyde hocalar vardý. Örneðin Fuat Köprülü'rýürý baºýnda bulunduðu Türkiyat Enstitüsü yabancý hocalarý kabul etmedi, fakat bu bölümün çalýºmalarý o gün de uluslararasý ölçülere göre çok iyiydi.

Sorunu bu açýdan görmeyenler, kusuru üniversite özerkliðinde aramaktadýrlar. Oysa üniversite bizde 60 yýlý aºkýn bir süredir özerktir. Darülfünun-u Osmani'nin II Ekim 1917 tarihli nizarnnamesinin 2. maddesi "Darülfünurý ilmt muhtariyeti haizdir" hükmünü getirmiºtir. * Darülfünun eminini de iki adayolmak

pdfMachine Daroý 78 Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

79

Üniversitenin iç yapýsýna ve doðal geliºimine yapýlacak ani müdahaleler anlamsýz ve sonuçsuz kalýnaða mahkürndur. En olaylý ve köklü devrimleri geçiren ülkelerde bile akademik kurumlarýn çalýºmasýna ve varolan yapýlarýna en az karýºýlmýºtýr. Fransýz devrimi ne krallýktan kalma akademileri kaldýrabilmiº, ne de üniversitelerin bünyesinde sarsýcý deðiºiklikler yapabilmiºtir, daha doðrusu yapmamýºtýr. Sovyetler'in hiç deðilse 1920'lerin sonuna kadar en az deðiºtirdikleri kurumlar, Bilimler Akademisi ve üniversitelerdi. Bilim kurumlarýnýn deðiºimi zamanýn gerektirdiði ihtiyaçlar dolayýsýyle bilim kadrolarýnýn yapacaklarý seçme ve düzenlemeler demektir. Bunun dýºýnda hiçbir saðlýklý yapýsal deðiºim düºünülemez. Bilim kurumlarýna karºý ºiddet uygulayan Hitler AImanya'sý, iki dünya savaºý arasýnda her alanda parlak deðerlere sahip olan ve öncü araºtýrmalar yapan Alman üniversitelerini yýkýma götürmüºtür. Almanya bugün iktisadi mucizeyi yaratmakla övünüyor, fakat Alman üniversiteleri eski parlaklýðýna ulaºamamýºtýr ve ulaºmalarý da olasý görünmüyor. Bizim toplumumuzda üniversitenin ne olduðunu kavramak konusunda zihni bir tembellik vardýr. Geçmiº zaman içinde özellikle rektörlük ve dekanlýk meraklýsý bazý öðretim üyeleri, hükümetlerle anlaºýp bütçeden para ayýrtmýº ve ülkenin ücra köºelerinde sözde üniversiteler kurmuºlardýr. Üniversitenin bir fabrika veya liman gibi bu yörelerin kalkýnmasýný saðlayacaðýný ve oralardaki gençlerin okuyacaðýný ileri sürmüºlerdir. Kuºkusuz hatalý bir görüºtür. Üniversite azgeliºmiº bir yöreyi kalkýndýramaz. Büyük ºehirlerdeki üniversiteler geliºtirilir, azgeliºmiº yörelerin gençlerine kontenjan ayrýlýr ve yeterli burslar verilirse bu gençlerin okumasý saðlanmýº olur ki, daha akýllýca ve ekonomik bir seçimdir. Anadolu gençleri üniversiteyi büyük ºehirlerde okumalýdýr. Çünkü üniversite mezunu, ulusal aydýn grubunun aday üyesi demektir. Ulusal aydýnýmýzýn ise milyonlarýn yaºadýðý, kültür hareketlerinin yoðunlaºtýðý büyük ºehirde yetiºmesi gerekir.

Gençliðini ve en verimli öðrenme çaðýný Ankara ve Istanbul gibi ºehirlerde geçirmek niçin sadece orada doðup büyüyenIerin tekelinde olsun? Üniversite gençliði büyük ºehirlerin havasý içinde olgunlaºmalýdýr. Geleceðin hekimleri, hukukçu ve öðretmenleri için bu deneyim, eðitimin en önemli bölümüdür. Üniversitede reform, bazý bilim dallarýnda eðitimin yeniden düzenlenmesi biçiminde hiç ele alýnmamýºtýr. Örneðin hukuk fakülteleri, lise mezunlarýnýn kalabalýk sayýlarda alýnýp dört yýl sonra sözde hukukçu diye mezun edildikleri


k 8 ur 0 u m la r ol m a kt a n çý k ar ýl m al ýd ýr. B el ki h u k u k fa k ül te le ri n e b aº k

a sosyal bilim dallarýnda iki yýl yüksek öðrenim görmüº öðrenciler sýnavla alýnmalýdýr. Çünkü Türkiye'nin artýk Cumhuriyet'in ilk yýllarýnda olduðu gibi acilen çok sayýda hukukçuya deðil, iyisine ihtiyacý vardýr. Gene bazý dallarýn öðrenci ve öðrenim yýlý sayýsý ayarlanmalý, liseden gelen öðrencinin doðrudan mý yoksa ara bir eðitimden geçerek mi alýnacaðý saptanmalýdýr. Oysa tutarlý düzenlemeler yerine "herkes üniversiteye" zihniyetiyle bir üniversite enflasyonu yaratýlma yolu seçildi. Yaratýlan üniversite enflasyonu ülkemizin kültürel ve bilimsel düzeyinde hiçbir yükselme saðlayamayacaktýr. 30 sene önce lise öðretmenleri toplumda saygýn yeri olan aydýnlardý. Kuºkusuz bu saygýnlýðýn nedeni vardý, üretkenIerdi ve kültürel hayatýmýza katkýlarý vardý. Bugün öðretmen horlanýyor, bu horlanmanýn çeºitli nedenleri var. Ücret düºük, görev güvencesi yok, bir neden de kalabalýklaºtýrýlan üniversite öðrencilerinin niteliksiz bir eðitimden geçip bu mesleðe girmeleri ... ªimdi ayný ºey öðretim üyeleri için söz konusu oldu. Fakat öðretmenini niteliksizleºtirdikten sonra üniversite öðretim üyelerini de sayýsý çok, iºlevi yok bir kalabalýk durumuna getiren bir toplumu mutlu yarýnlarýn beklediði söylenebilir mi?.. Üniversite hocasý en az ücret alan, pahalý yayýnlarý izleyemeyerý. dýº dünyadaki meslektaºlarýyla kendisi için gerekli meslek iliºkilerini kuramayan zavallý bir adam olursa, topluma bilimin ve gerçeðin yolunu kim gösterecektir?

Üniversiteli, üniversiteden kaçýnaða baºladý. Bütün üniversite öðretim üyelerinin özel sektöre geçmesi veya dýº ülkelere çalýºmaða gitmesi, toplumun kendini yeniden üretme yeteneðini kaybe tmesi demektir. Üniversitenin tek derýetleyicisi, geniº anlamýyla toplumdur. Toplum üniversiteden beklediðini bulamaz, mezunu na iº vermez, üniversiteye danýºmazsa o kurum kendini yenileme hareketine ister istemez giriºir. Oysa görünüºte devlet kurumlarý üniversiteden danýºman istiyor, özel sektör onlardan yararlanýyor, yargý organlarý hukuk fakültelerinin bilimsel içtihatlarýna baºvuruyor, Siyasiler onlarý aralarýna almak istiyorlar. O halde üniversitenin yeniden

d ni de ü üniversitelilere

ö v

Dilde Özleºme ve Dil Akademisi Sorunu * z e n l e n m e

býrakmak gerekir. Ama varolan geleneðe, yani özerklik kurumunun gereðine uyarak. ..

ü n ü l e c e k

ilde özleºme veya sadeleºme hareketi, bizim ulusal kültür hayatýmýzda yüz yýllýk bir sorundur. Bu sorun 193ü'larda çok köklü giriºimlerle bir dil devrimi olayý haline gelmiºtir ama Türkçe yazýlý kaynaklarda zaten yüzyýllardýr deðiºim geçirmekteydi. Gerçi 19. yüzyýldan önce Osmanlý aydýnýnýn dilde yenilik, deðiºim, özleºtirme gibi sorunlarý olmamýºtýr. Buna raðmen bu gelenekçi toplumda bile dilin hem kelime hazinesi, hem de gramer açýsýndan deðiºtiði gözleniyor. O kadar ki, 15. yüzyýlýn herhangi bir vekayinamesi veya sultani fermaný 17 ve 18. yüzyýllara ait kaynaklara göre dil açýsýndan önemli bir yapýsal farka sahiptir. Bu deðiºim bazý ihtiyaçlar sonucu, imparatorluðun yaºadýðý dünyadaki kültürel çalkantýlara, okur-yazar grubunun eðilimlerine göre kendiliðinden ortaya çýkmaktadýr. Ortada bir gerçek vardýr: Türkçe klasik biçimýne henüz ulaºmamýºtýr. Bu gerçek birçok baºka uluslar için de söz konusudur veya söz konusu idi. Ýngilizce, Elizabeth çaðýnda henüz klasik biçimini almamýºtý. Almanca için bu olayancak 18. yüzyýl sonunda söz konusudur. Rusça'nýn klasikleºmesi Puºkin'derý sonra ve 19. yüzyýlýn ilk yarýsýndadýr. Avrupa dilleri içinde ltalyanca s i

Geleceðin üniversitesinin


b

ir kurum olmasýný istiyorsak, önce onun geleneðine saygý duymalýyýz.

8 3

82


D


ilk ulusal dildir, dediðimizde çeºitli lehçeler içinden birinin edebt dil kimliðini kazanmasý (Toscana lehçesi) ve bu lehçenin ºiirde, bilimde ve bürokraside kullanýlýp oturmasý anlaºýlýr. Fransýzca bugünkü zengin ve oturmuº yapýsýný 17. yüzyýlda kazanmýºtýr. Balkan dillerinin çoðu için bu durum henüz söz konusu deðildir. Örneðin uygarlýðýn dili sayýlan eski Yunanca'dan bu yana Yunan dili hala evrim geçirmektedir. Ayný durum Arapça için de söz konusudur.

larda çýraklýk yaparak yetiºmesini gerektiriyordu. Bundan baºka yazýºmalar yavaº ve özenli bir biçimde yapýldýðýndarý, süratli ve yaygýn bir iºlev görmek zorunda kalan bürokrasi, standart ve sade bir dil kullanmak zorundaydý. Matbaa toplum hayatýna girmiº, okul sayýsý artmýºtý. Binlerce basýlan ve okunmak zorunda olan kitaplarda (edebi veya bilimsel olsun) daha sade ve oturmuº bir dil kullanmak gerekliydi. Bu nedenle imparatorluðun modernleºme dönemi ister istemez dilde de bir sadeleºme sorununu gündeme getirdi.

Konuºulan lehçelerl e yazý dili arasýndaki uçurumun büyüklüðü bunun nedenidir. Yakýn zamanlarda Macar Türkolog Gyorgy Hazai 17. yüzyýlda konuºulan Türkçeyi içeren bir metin yayýnladý. * Bu metin o devirde Türkiye'de bulunan Harsany adlý bir Macar tarafýndan kaleme alýnmýºtýr. 17. yüzyýlýn ºiirden, nesirden, vekayiname, ferman, berat gibi vesikalardan tanýdýðýmýz Türkçesiyle bu Türkçe arasýnda da büyük farklar vardýr. Öyleyse Türkçenin, klasik biçimini henüz kazanmamýº bir dil olarak o devirden bu yana bilinçsizce veya bilinçli bir biçimde aydýnlarýn el atmasý ve kullanýmýndan dolayý deðiºmesi kaçýnýlmaz olmuºtur.

Gene bu dönemde nk'a, gibi zor yazý çeºitleri terkedilerek daha sade ve standart bir yazý (kaligrafi) kullanýldý. Esasen 19. yüzyýlortalarýnda Münif Paºa, Osmanlý imlasýnýn ve Arap harflerinin ýslahýný, Azeri reforrnatör Mirza Fethali Ahundof ise Latin harflerinin kabulünü önerdiler. Her halukarda Osmanlý devlet adamlarý ve aydýnlarý Osmanlý imlasýnda bir kolaylýk, standardizasyon ve konuºulan dile yakýnlýðý saðlamak konusunda hemfikirdiler. Bu sorun böylece sürdü.

Türkiye'de dilin ve kullanýlan yazýnýn bir sorun haline geliºi ve bu soruna bilinçlice el atma süreci hepimizin bildiði gibi 19. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Tanzimat devrinde baºlar. Dil ve yazý üzerindeki deðiºtirme çabalarýnýn bu dönemde açýða çýkýºý ve böyle bir sorunun kültürel yaºama getirilmesi baºlýca iki nedene dayanýr: Birincisi, Osmanlý Imparatorluðu modernleºmekte ve merkeztleºmektedir. Merkeziyetçi bir devlet güçlü, geniº bir bürokratik örgüt demektir. Oysa Tanzimatçýlar daha ilk anda ihtiyaç duyduklarý sayýda ve nitelikte memur bulamamýºlardýr. Özellikle resmi yazýºma dilinin zorluðu ve üslüp çeºitliliði, bir memurun uzun yýllar büro-

Dilde sadeleºme sorununun ikinci nedeni milliyetçilik akýmlarýdýr. Milliyetçilik, imparatorlukta Balkan uluslarý arasýnda baºlayýp, sonunda Türk unsuru da etkiledi. 19. yüzyýl milliyetçiliðinin her yerdeki amaç ve yöntemi, konuºulan dilin yazýda da kullanýlmasýydý diye özetlenebilir. Mamafih sorun bu kadar basit bir biçimde çözümlenemedi. Kimi milliyetçiler eski tarihi dillerini kullanýp, yabancý kelimeleri atmak, kimileri ise ölü yazý dilini halk diliyle deðiºtirmek eðilimindeydiler. Bu iki karºýt eðilim Balkanlar'da dil sorununu bütün dünyada görülmedik bir biçimde ºiddetlendirdi. Türkler de ayný çözümsüzlükle yüz yüze geldiler. Bu nedenle dilde özleºmeyi bir milliyetçilik sorunu olarak ele aldýðýmýzda 18. ve 19. yüzyýllarda Balkanlarda meydana gelen geliºmeleri hatýrlamakta yarar vardýr. 18. yüzyýl sonu ve özellikle 19. yüzyýlda milliyetçi Bulgar ve Sýrp aydýnlarý, millt dillerini geliºtirmek istediklerinde tarihi kilise dilinin artýk halkýn konuºtuðu dilden uzak kaldýðýný gördüler.

pdfMachine 84 Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

85

Sorunun çözümü, konuºulan dilin yazýya dökülmesi oldu. Bunda Batý dillerinden kelime aktarýmý kadar, geliºmiº kültüre sahip büyük bir Slav ülkesinin dili olan Rusça da kaynak oldu. Örneðin Büyük Petro'nun yaptýðý alfabe ve im la düzeltimi, Kiril alfabesi kullananlar tarafýndan esas olarak benimsendi. Kuºkusuz güney Slav dillerine giren Osmanlýca (Türkçe ile birlikte Arapça, Farsça kelimeler) ve Rumca kelimeler de büyük ölçüde korundu. Yunan milliyetçileri ise bu yeni kelimelere düºmanlýktan dolayý eskiye dönük bir yazý dili olan Katarevusa'yý kullanýnaða baºladýlar. Bu öz Yunancacýlýk bugüne kadar halkýn konuºtuðu Dimetiki ile kýyasýya çatýºma içindedir. Dimetiki, bolOsmanlýca, hatta Slav kökenli kelimeleri banrýdýnyor ve imla farklýlýðý vardýr. Eðitim Katarevusa yüzünden bir keºmekeº içindedir. Siyasi partilerin baºlýca sorunlarýndan biri, Dimetiki veya Katarevusa kavgasýdýr. 19. yüzyýl ve 20. yüzyýl baºýndaki Osmanlý aydýný, halka uzak bir kelime hazinesi ve yabancý gramerli Osmanlýcayý sevmiyordu. Bunu temizlemek son kuºak Osmanlý aydýnýnýn ve Cumhuriyet'in dil devrimcilerinin büyük baºarýsýdýr. 1930'larýn dil devrimi, konuºulmayan bir gramer kullanýmýný (özellikle isim tarnlamalan, WL kipleri) kaldýrdý. Son Osmanlý devrinin dilde sadeleºme hareketinde Turancý emeller de vardý. Gaspýralý Ýsmail'in çýkardýðý gazete, bütün Türk gruplan arasýnda anlaºýlmayý amaçlýyordu. Geçen zaman bu emeli sild{*. Birtakým Türkik dilleri tek bir dil gibi düºünmek mümkün deðil, bu nedenle 1930'larýn sadeleºme hareketine bu açýdan karºý çýkmak da en azýndan gerçek dýºýdýr. 1930'lardaki sadeleºme hareketi 100 yýldýr süregelen bir keºmekeºi bitirmeyi amaçlayan gerekli bir radikal giriºimdi. Bu ne86

denle dil devrimini Türkiye tarihinin övünele sahip çýktýðýmýz bir olayý olarak nitelendiriyoruz. Bugün bu sayede kullandýðýmýz dil, özellikle günlük dil özleºmiºtir ve üzerinde sürekli deðiºiklik yapma dönemi geçmiº görünüyor. Günlük dilin bir yerden sonra zaman içinde kendiliðinden geliºmesi gerekir. Buna karºýlýk özleºme sorununun felsefe ve bilim terimleri konusunda görünüyor. Felsefe ve bilim terimlerini özleºtirirken doðru karar vermek, dikkatli bir biçimde geniº uzman kadrolarýn oyuna baºvurmak gerekir, yoksa teri m ya tutunamaz ya da yanlýº bir kavramaya neden olur. Örneðin felsefedeki induction ve deduction kavramlarýný "tümevarým-tümdengelim" diye kullanmak yanlýºtýr. Yeniçað Avrupa felsefesinin kullandýðý ve içerik boºalmasýna uðramýº bu iki kavramý, anlamýndan uzak biçimde çevirmekten ileri gelen bir yanlýº ... Gene böyle bir yanlýº, kültür sözü yerine ekin veya ekinim'i kullanmaktýr. Bu Ziya Gökalp'in kültür için hars kelimesini icad etmesinden daha saðlýklý bir olay deðildir. Aslýnda çaðýmýz felsefesinin ve biliminin kavramlarýný karºýlamak için eski terimlere de yenileri kadar baºvurmak, yani her iki kümedeki terimlerden yararlanmak gerekebilir. Örneðin la veýite ve la realite gibi iki kavramý ele alalým. Nurullah Ataç bu nedenle gerçek yanýnda hakikat kelimesini de daðarcýk ta tutmayý önermiºtir. Bunun gibi Alman felsefesinin iki evrensel kavramýný, Existenz ve Dascin gibi iki kelimeyi sadece varlýk'la mý karºýlayacaðýz? Mevcudiyeti niçin atalým? Ya W Frege'nin getirdiði böylesine iki kavramý 5inn ve Bedeutung'u çevirmek için sadece anlam, yeter mi? Bu örnekleri fazla çoðaltrnak istemiyorum. Yazarken ve düºünürken seçeneklerde baðnazlýk pek çýkar yololarak görünmüyor. Konuºulan günlük dilin (ki hiçbir ülkede birkaç bin kelimeyi geçmez) üzerinde yapýlan sürekli sadeleºtirmeden çok hukuk, týp, mühendislik ve doða bilimleri alanýnda ciddi bir Türkçeleºtirmenin örgütlü ve yaygýn bir biçimde sürdürülmesi gerekir. Fa87


kat 1930'larda baºlanan matematik ve doða bilimlerindeki temel kavram ve terimlerin Türkçeleºtirilmesi gibi saygýn bir çaba, hem de tutunmasýna raðmen artýk ayný hýzla sürdürülemiyor. Yetkili kurumun, uzmanlarý biraraya getirip bu iºi sürdürmesi gerekir. Tekil çabalarýn ise tanýnýp tutulmasýna imkan yok. Çünkü bu gibi çalýºmalarda yanýlma olasýlýðý da yüksek. Kanýmca Türk Dil Devrimine sahip çýkmak demek, günlük dili sürekli deðiºtirme alýºkanlýðý edinmek demek deðildir. Yani 1930'larda Osmanlýcayý özleºtirmekle 1970'lerde ve 1980'lerdeki Türkçeyi özleºtirme çabasý nitelikçe ayný kefede deðerlendirilemez. O devirde en Türkçeci bir ºairin (örneðin M. Emin Yurdakul) ºiirlerinde bile cümle kuruluºu Türkçe idi ama, kelimelerin bazýlarý yakasý açýlmadýk Farsça ve Arapçaydý. Bugün bu nitelik artýk en tutucu yazarlarda bile kayboldu. Kuºkusuz dil devriminin baºarýsý sayesinde ... Bundan sonra herkesin her gün kullanmadýðý ve bilmediði bilim terimlerine eðilrnek gerekir. 20. yüzyýlda dilin zenginliði ve arýlýðý bilim terimleri alanýnda göze çarpar ve ulusal bir dilin bu nite1iðe kavuºmasý mutlaka gereklidir de ... Bugünün Türkiye'sinde týpta ve doða bilimlerinde artýk eskisi gibi Arapça yok, ama daha fenasý Ingilizce var ve her gün artýyor (dikkat edelim, Latince de deðil, Ingilizce) ve bu yayýlma toplum bilimlerine bile bulaºmakta. Türk aydýnýnýn asýl dikkatle kendisini eðitmesi gereken alan, ana dilinde düºünme alýºkarýlýðýdýr, yani cümlenin yapýsýný iyi kurýnasýdýr. Osmanlýca veya Ingilizce düºünüp kurulan bir cürnlede yeni "sözcükler" kullanmak hiçbir ºekilde Öztürkçe yazmak demek deðildir. Örneðin fiilleri ikinci yerde kullanarak devamlý devrik cümle yapmayý seven bazý yazarlarýmýzý iyi yazar saymak mümkün deðildir. Gene gereksiz uzatýlan cümlelerin de Türkçe olduðu çok tartýºýlýr. Çünkü Türkçe, Arapça ve Yunanca gibi ek ve kök yapýsýnýn zenginliðinden dolayý ekseri Avrupa dillerinin tersine anlam tamamlayýcý yan cümlecikleri ge-

rektirmeyen bir dildir. Türk dili, düºünürken kelime ve cümle yapýsýný iyi deðerlendiren yazarlarla geliºecektir. Yoksa bir yazarýn her gün, yabancý kökenli kelimeleri Öztürkçeye çevirmekle dilimizi ve edebiyatýmýzý geliºtirecek bir çaba da bulunduðunu söylemek güçtür. Sýnýrsýz bir özleºtirme çabasý, Bismarck döneminde doruðuna varan ve halen süren Alman dilinin özleºtirilmesi, orta Avrupa'da Macar ulusalcýlarýnýn yürüttüðü özleºtirme ve Iran ªahý'nýn Farsçayý özleºtirme olayýndaki biçime dönüºebilir. Türkiye'de açýk görüºlü ve hiç de ºovenist olmayan gruplarýn bu nedenle özleºtirme olayý üzerinde düºünmeleri gerekir ve galiba düºünmeye de baºlamýºlardýr. Türkiye tarihinin mutlu bir olayý Arap, Iran, Yunan, Slav vs. gibi kültürlerin üzerinde yerleºmiº olmamýzdýr. Türkçemizde birçok dilden kalabalýk bir kelime hazinesi vardýr. Bu dillerin ise dünya uygarlýðýný yaratan Akdeniz ve Ortadoðu halklarýna ait olduðu açýktýr. ªu halde Türkçemizdeki bu renklilik utanýlacak deðil, övünülecek bir özelliktir. Tarih, dilimize bu renkliliði baðýºlamýºtýr. Türkçemizde morfolojik bir özellik vardýr, yani "ses uyumu"ndan söz ediyorum. Ses uyumu olumsuz bir özellik deðildir kuºkusuz, ama bize okullarda Öðretildiði gibi çok övünülecek bir özellik de deðildir. Bir dil özelliðidir sadece ... Baºtan sona Öztürkçe kelimelerle dolu bir Türkçe, bu özellik nedeniyle monoton ve renksiz bir dil olabilir. Yerleºmiº ve yaºamaya devam edecek yabancý kelimeleri Türk diline renkli bir tonlama kazandýrdýklarý için kullanmakta yarar vardýr. Burada dilimiz üzerindeki araºtýrmalarý, gerekli özleºtirmeleri yapacak bir kurumun niteliði üzerinde durmak gerekir. Türk Dil Kurumu, büyük Atatürk'ün örneði az bulunur biçimde gerçekleºtirdiði bir bilim kuruluºudur. Kurumun özerk statüsü, kendi mali kaynaklarý, dil araºtýrmalarýnýn yapýlmasý ve dilin geliºtiril-

88


89

mesi için bulunmaz bir nimettir. Sorumluluðu olan her aydýnýn bu kurumun varlýðýný ve özerk statüsünü elinden geldiðince savunmasý gerekir. Son zamanlarda dilde özleºtirme hareketine daha baºýndan beri karºý olanlar, Türk Dil Kurumu'nu kapattýrmak için kampanya açtýlar. Üyesi olalým veya olmayalým, çalýºmalarýný beðenelim veya eleºtirelim. Türk Dil Kurumu kültür hayatýmýzýn vazgeçilmez bir birimidir. Kuºkusuz bu kurum dilbilirnci uzmanlarýn yönetim ve denetiminde tarihi: filoloji araºtýrmalarý, karºýlaºtýrmalý dilbilim çalýºmalarý yapmakla yükümlüdür. Ancak Türkiye'de sayý ve nitelikçe yeteri kadar dilbilirnci olmadýðý da açýktýr. Genel dilbilirnci noksaný yanýnda, Germanist, Slavist, Semitik diller uzmanlarý, Latin-Yunan araºtýrmacýlarý ya çok azdýr ya hiç yoktur. Kurum, kendi bursuyla veya yetkisini ve etkisini kullanarak burs saðlamalý ve dýº ülkelerde uzman yetiºtirmeli veya oralardan yetkili uzmanlar getirterek burada eðitim yaptýrmalýdýr. Böyle bir programý veya tarihi: dil araºtýrmalarýný ancak ºovenist çýkar gruplarýnýn aleti olmayan bir kuruluº, yani Türk Dil Kurumu gerçekleºtirebilir. Kurumun karºýtlarýnýn, bütçeden ödenek alan bir Dil Akademisi kurmak önerisi kasýtlý görünüyor. Herºeyden önce böyle bir akademi ciddi çalýºma yapacak kadrolara sahip deðildir. Iºin baºýný çekenlerin kamuoyuna takdim ettikleri kadrolar mucize yaratacak sayýda ve nitelikte görünmüyor. Bu kuruluºun Tanzimat'taki Encümerý-i Daniº kadar bile iº çýkaracaðýný sanmýyorum. Encümerý-i Daniº'in baºarýsýz bir kuruluº olduðunu biliyoruz. Acýdýr ama, yaºayan dil bilginlerimiz içinde Radloff, N. Man veya Ghiarmaty'lerin, ªemseddin Sami'lerin varlýðýný kim ileri surebilir? Bugün bile Türkolojinin büyük ustalarý yabancýlardandýr.

sektöründe kitap basýmýnm reddedilmesi olaylarýný gözönüne alsak bile.) Oysa böyle resmi bir akademinin çýkardýðý standart beylik sözlüðe kesinlikle uyulmasý istenilecektir. Kalemimizden çýkan kelime ve deyimlere ise kimsenin gümrük uygulama hakký yoktur. Gerçi Türk Dil Kurumunun da bir sözlüðü vardýr, ama kurum özerktir ve biz de dili kullanmak konusunda onun karºýsýnda özgür olduðumuza göre, kurumun her önerisini uygulamak zorunda deðiliz. Nitekim bazý önerilerine uymuyoruz. Dil Kurumu, üyelerinin çalýºmalarý sonucu bize sadece bir seçenek sunmaktadýr. Bu seçenek yaygýn bir kabul görse de uyma iºlemi zorunlulukla deðil, ikna yoluyla olmaktadýr. Ýºte bir dilin saðlýklý geliºmesi için ön ºart budur, demokratik bir biçimde saðlanan etkilerne ve seçime býrakýlan sunuº ... Dil Kurumu'nun yaºamasý ve bugünkü statüsünün korunmasý bunun için gereklidir. Dil üzerinde zorlama ile deðil, serbest seçime býrakýlan önerilerle deðiºiklik yapmak gerekir. Öteden beri Fransýz Akademisi'ni göstererek dilin üzerinde resmi ve mutlak bir kontrol kurulmasýný savunanlarýn bu tekil örnek üzerinde durmalarý anlamsýzdýr. Almanca, akademi kontrolü dýºýnda, büyük yazar ve düºünürlerin uslüplannýn etkisiyle geliºti. Rusçayý Puºkin ve izleyicileri ve hayranlarý bugünkü haline getirdiler. Bu büyük kalabahðýn içinde Imparatorluk Bilimler Akademisi üyesi pek az dý. ltalyanca -ki aslýnda Fransýzca kadar eski ve klasik bir yazý dilidir- dahi akademisiz geliºti. Bizim toplumumuzda devlet otoritesini her yere sokmak eðilimi pek yaygýndýr. Bu garip eðilimimizden hiç deðilse dil konusunda vazgeçmemiz gerekir O halde dil çalýºmalarý konusunda Dil Akademisi'ni deðil, Türk Dil Kurumu'nu etkili bir kuruluº olarak yeðlemeli ve yaºamasý için tüm desteði vermeliyiz.

Ikinci nokta, böyle bir akademinin kullandýðý dil üzerinde kuracaðý diktatoryadýr. Bugüne kadar özel veya resmi sektörde basýlan kitaplarda kullanýlan dilin seçimi büyük ölçüde yazarlarýn isteðine baðlý olmuºtur. (Zaman zaman dil yüzünden devlet pdfMachine 90 Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

Dil Akademisi Üzerine"

Y

eni Anayasa Tasarýsý kamu tüzel kiºiliðine sahip bir Türk Dil Akadernýsi'rýýrý kurulmasýný öngörmektedir (madde 168). Bu akademinin 40 tane üyesi birinci kez Cumhurbaºkaný tarafýndan atanacak, sonra üyeler boºalan yerlere kendi seçimleriyle üye alacaklar. Görüldüðü üzere Dil Akademisi kapalý ve seçkinci bir kuruluº olarak düºünülmektedir. Akademinin amacý, a) Türk dilinin geliºen ihtiyaçlara göre oluºumunu tespit etmek (yani dilimizin kelime hazinesi ve imlasý konusunda yetke olacaktýr), b) asýl önemlisi, devletin dil politikasýnýn yönlendirilmesine yardýmcý olmak ve c) resmi yazýºma dilini saptamaktýr. Bu üç görevanayasal bir kuruluº olarak tasarlanan Dil Akademisi'ne görülmemiº bir yetki verecektir. Akademi bundan baºka bilimsel yayýn ve araºtýrma göreviyle yükümlü tutulmaktadýr. Tasarlanan Türk Dil Akademisi niçin gereklidir ve dilimizin geliºmesine, araºtýrýlmasýna ve anlaºýlmasýna gerçekten yardýmcý olacak mýdýr? Bu konu üzerinde hepimizin düºünüp tartýºmasý gerekir. Akademi 20. yüzyýlda modern bir bilim kuruluºu sayýlabilir mi, hangi ºartlar altýnda? ..

Önce "Devletin dil politikasý" ne demektir? Böyle bir politika, 20.yüzyýlda Ingiliz ve Fransýz koloniyalizminin tasfiyesi sonucu Afrika ve Asya'da doðan devletler için sözkonusu oldu. Bu devletlerin uyruklarý bir ulus oluºturamamýºlardýr. Farklý diller konuºmaktadýrlar, bu yüzden herhangi bir etnik grubun dilini resmi dil olarak seçmek kolay deðildir. Yahut yaygýn olarak konuºulan yerel dil geliºmemiº olduðundan bunu geliºtirmek gerekmektedir. Koloniyalist kültür ve dil, yani Ingilizce veya Fransýzca bir dönem daha zorunlu olarak yaºayacak ve resmi dil olarak kullanýlacaktýr, ama buna karºýlýk geleceðin ulusal dili nasýl geliºtirilecektir? Eðitimde ve edebiyatta nasýl kullanýlacaktýr? gibi sorunlarýn çözümü bu ülkelerde devlet için bir dil politikasýný gerekli kýlmaktadýr. En çarpýcý örnekler Hindistan, Pakistan ve birçok Afrika ülkesidir. Hemen anlaºýlacaðý üzere Türkiye'de böyle bir kavramýn kullanýlmasý gereksiz ve anlamsýzdýr. Türkler tarihi boyunca baðýmsýz yaºamýº ve dillerini hem bürokraside, hem de edebiyatta kullanmýº bir ulustur. Bu nokta üzerinde önemle durmak gerektiði kanýsýndayýz. Bizde Türkçenin tarih boyu ihmal edilip kullanýlmadýðý gibi bir tez bilinçsizce ve sýkça tekrarlanýr ki yanlýºtýr. Türkçenin devlet ve edebiyat dili olarak (hem halk, hem de divan edebiyatýnda) kullanýmý bazý Avrupa uluslarýnýn bu alanlarda kendi dillerini kullarýrnaða baºlamalarýndan daha öneeye rastlar. Latincenin Avrupa'da Ortaçað boyunca ve hatta yeniçaðlarda burokraside, kilisede ve üniversitelerde yoðun olarak kullanýldýðýný biliyoruz.

Kanýmýzca tasarýda öngörülen Akademi, kendisine yüklenen görevleri yerine getiremeyecek ve bir kültürel anarºi yaratacaktýr. Saptanan amaçlarýn bazýlarý gerçekçi görünmemektedir.

Kuºkusuz Türkçe her dil gibi yüzyýllardan beri gerek kelime hazinesi, gerekse yapý yönünden zamanýn akýºý içinde deðiºim geçirmiºtir. Yaºayan her dil deðiºim geçirmeðe devam eder. Dilimizin deðiºimi ve olgunluða doðru geçireceði evrim bürokratlarýn direktifleri veya bazý uzmarýlarýnt kararlarý ile deðil, bilim adamlarýmýzýn, düºünürlerimizin, yazarlarýmýzýn kalemleriyle

92

93


yönlenecektir. Bir grup, dilde deðiºme ve özleºmeyi isterken, tersine varolan kelime hazinesi ve yapýnýn korunmasýný önerenler de olabilir. Bu öneriler nihayet kamuoyuna bir seçenek olarak sunulabilir. Önerilerin uygulanmasý zorla deðil, ikna yoluyla olmalýdýr. Türk Dil Akademisi'nin tasarýda yer aldýðý biçimiyle düzenlenmesi sakýncalýdýr. Önce böyle bir kuruluºun varlýðý anayasal olarak deðil, kanunla düzenlenmelidir. Bundan baºka, uzun vadede 40 adet üyesinin çalýºmalarýný ve seçimini denetleyemeyeceðimiz, kendi içine kapanmasý kaçýnýlmaz bir Akademi; Anayasa gereði her memurun yazdýðý raporun, her yurttaºýn vereceði dilekçenin diline karýºacak, asýl dil anarºisinin kaynaðý olacaktýr. Huysuz amirin yeni veya eski bir kelime yüzünden önündeki raporu yeniden yazýlmak üzere memuruna ve daktilocu bayana geri gönderdiðini, tembel memurun yurttaºýn dilekçesini bu yüzden kabul etmediðini düºünün. Bu gibi usulsüzlüklere bundan sonra karºý çýkýlamayacak, çünkü "Akaderninin resmi yazýºma kýlavuzu"nun uygulanmasý olarak nitelendirileceklerdir. Dilin kullanýmý konusunda demokratik ikna usulünün gerekliliði tartýºýlmaz. Türk dil devriminin büyük önderi Atatürk, bu nedenle Dil Kurumu'nu önerilere raðmen Akademi haline getirýnemiº, bir dernek olarak býrakmýºtý. Hatta saðlýklý bir bilgi alýºveriºi ve tartýºma ortamýnýn doðmasý için Dtl Kurumu'na yüzlerce kiºi üye yazdýrýlmýº, Tarih Kurumu'nun 40 olarak saptanan üye sayýsý Dil Kurumu'nda sýnýrlandýrýlmamýºtýr. Kaldý ki Akademi üyeliði gibi bir ünvaný taºýyanlarýn uluslararasý üne ulaºmýº, dilbilim alanýnda kalýcý çalýºmalar yapmýº bilginler olmalarý gerekir. Maalesef bizim ülkemizde, seçkin geniº bir kadro oluºturacak sayýda büyük dil bilginleri yoktur. Herkes bilir ki Türkolojinin büyük ustalarý daha çok yabancýlardýr. Bundan baºka üyelerin dýºýnda böyle bir akademinin ihtiyaç duyacaðý yüzlerce uzman, asistan, çevirmen kadrolarýný kimler

dolduracaktýr? bilinemez. Bizde son zamanlarda bilim kurumlarý kurma meraký baºladý. Hocasýz, laboratuvarsýz, asistansýz 8 adet üniversite kurduktan sonra, dil araºtýrmasý yapmak için bir de Dil Akademisi kuracaðýz deniyor. Bugüne kadar yeterli sayýda, yankýlar uyandýran ve kalýcý çalýºmalar yapamamýº olanlarýn Akademi kurulunca bunu yapacaklarýný ummak güçtür. Dilbilim araºtýrmalarýnýn üye sayýsýndan menkul kerametle ilgisi olmadýðýna göre, önce çok çalýºýlýp araºtýrma projeleri yürütülmesi, eserler verilmesi ve dilbilimci kadrolann yetiºmesi gerekir. Gerçek akademiler 168. maddeyle deðil, bilim kadrolarýyla kurulur. Dil Akademisi, Türk Dil Kurumu'na karºý olanlarýn öteden beri gerçekleºtirmek istedikleri bir tasarýdýr. Bu gruplar Akademinin, Kardinal Richelieu'nün 1634'de kurduðu Fransýz Akademisi modeline göre kurulup çalýºmasýný önermektedirler. ªu kadarýný belirtelim ki, 17. yüzyýl Fransa'sýnýn diktatör baºbakaný Richelieu'nün ve onun ardýllan Mazarini ve Colbert'in gerçekleºtirdiði Akademi modelini 20. yüzyýlýn son çeyreðinde taklit etmek hem mümkün deðildir, hem de geriliktir. Kardinal hazretlerinin kurduðu Akademi hem kilise okullarýnýn, hem kraliyet okullarýnýn ve kurumlarýnýn kitap basýmýný denetliyordu. Bugünün dünyasýnda çoðulcu bir toplum düzeninde basýn ve yayýn iºleri bir elden denetlenemez. Kaldý ki Fransýz Akademisi'nin, yaptýðý çalýºmalarla saygýnlýk kazandýktan sonra, etkili bir denetim kurduðunu biliyoruz. Akademinin Fransýz dili ve kültürünün geliºmesinde yararý olduðu söyleniyor, ama ciddi araºtýrmacýlarýn bazýlarý onun tutucu denetiminin Fransýz dram tekniðinin ve sanatýnýn baºka Avrupa ülkelerindeki gibi serbestçe geliºmesini önlediðini ve 17. yüzyýldan sonra bir durgunluða neden olduðunu, bundan baºka Fransýz düºünürlerinin kavram bulma konusunda Alman düºünürler kadar serbest davranamamalannýn günahýnýn Akademi'ye ait olduðunu ileri sürüyerlar. Unutulmamasý gereken bir gerçek de ºudur: Alman, Ýngiliz, Ýtalyan ve Rus dilleri ve edebiyatlan. akademilerin güdümünde

94

95


ve denetiminde deðil, büyük yazar ve düºünürlerin eserleri ve onlarýn izleyicileri sayesinde geliºmiºtir. Bizim toplumumuzda resmi otoriteyi gerekli gereksiz her alana karýºtýrma istek ve eðilimi pek yaygýndýr. Bu eðilimden dil, edebiyat ve bilim alanýnda vazgeçrnek gerekir. Vazgeçilmediði takdirde devlet eliyle günlük dilimizde bir anarºi yaratýlmasý ve olumsuz bir kültürel geliºmeye yol açýlmasý kaçýnýlmazdýr.

Harf Devrimi Üzerine Bir Deðerlendirme'

P

ratik bir anlamý olmamasýna raðmen bizde harf devriminin nitelik ve gereði halen tartýºýlmaktadýr. Devrimi eleºtirerýlere sadece "gerici" denen çevrelerde deðil, bazý aydýn gruplarda da rastlanýyer. Daha ilginei, Osmanhca bilenler kadar hiç bilmeyenler, argo deyimiyle "elin görünce mertek sanarýlar" arasýnda da bu devrimi eleºtirenler vardýr. Bu sonuncu gruptan gelen eleºtiriler üzerinde durmak gerekir. Gerçekten Arap alfabesini yeniden kabul etmek, hatta ikinci bir alfabe olarak kullanmak bile imkansýzdýr. Fakat tartýºma dünya tarihinde nadir rastlanan bir radikal hareketin deðerlendirilmesi yüzünden ilginçtir. Bundan baºka Arap harfleriyle yazýlan ve "miras" denen metinlere karºý yeni Türkiye kültürünün takýnacaðý tutumu bilmek açýsýndan önemlidir.

96

3 Kasým 1928'de Türkiye modem dünya koºullarý içinde çok cüretkar bir denemeye girdi. Alfabe deðiºtirmek tarihte ilk kez görülen bir oÝay deðildi, hatta Türkler tarih boyu birkaç kez alfabe deðiºtiren bir toplum olarak bu olayýn önde gelen örneði sayý-


97

labilirler. Bu deðiºikliðe cesaretle anýnda karar verilip hýzla uygulamaya geçildi ði doðrudur, ama yazý sorununun 1928'de 100 yýla yakýn bir geçmiºi vardý. Ne var ki alfabenin deðiºtirilmesi ilk ve Ortaçað toplumlarý için köklü bir deðiºiklik sayýlmayabilir. Yazý ve kayýt iºleri ile dar bir bürokratik kadronun, birkaç rahip ve ºairin uðraºtýðý geleneksel toplumlarda yazý ile ilgisi olmayan geniº yýðýnlar böyle bir deðiºimden haberli bile olmamýºlardýr. týkçaðýn parlak uygarlýk örneklerini veren Ahamaniºler devri Iran'ýnda çivi yazýsý, Sasaniler devrinde Pahlavi denilen yazý kullanýlmýº ve Araplar Ýran'ý fethedince Arap alfabesi bunlarýn yerini almýºtý. Bu olayesas olarak eski Iran kültür kaynaklarý ile baðlantýyý pek koparamadý ve 9-1 ý. yüzyýHarda eski kültürün restorasyonu mümkün oldu. Çünkü geleneksel toplumun bir özelliði, kültür ürünlerinin sözlü olarak saklanmasýdýr. Böylece eski Iran kültürünün destan, ºiir, masal gibi ürünleri, hatta dini metinleri büyük ölçüde halkýn çeºitli kesimlerinin bel1eðinde yaºadýðýndan sonraki dönemlerde yeniden kaydý mümkün olmuºtur. Ünlü ozan Firdevsi bile bu tip sözlü anlatýmlardan derlemiºtir. Oysa basýnýn, kitaplarýn ve eski çaðlara oranla yaygýn eðitimin varolduðu modern çaðlarda böyle bir deðiºiklik kolay cesaret edilip yürütülecek bir iº deðildi. Nitekim toplumlar bu konuda çok ürkek ve tutucu davranmaktadýrlar. Yakýn zamanlara kadar Iran'da ve Çin'de alfabe sorunu tartýºýlmaktaydý. Deðiºimden önemli sayýda kiºi ve kümeler olumsuz biçimde etkilenir ve yeniliðin benimsenmesi güçlükle ve zamanla mümkün olur. Türk devriminin bu konudaki ýsrarý nasýl baºarýya ulaºmýºtýr? Baºarýyý saðlayan ilk nokta, 1928 Türkiye'sinde Arap harflerine karºý, kökü 19. yüzyýlýn ilk yarýsýna kadar uzanan bir akýmýn varlýðýdýr. Arap harflerinin yerine Türk dili için en uygun alfabenin hangisi olacaðý sorunu ise, Latin harflerinin kabulü ile çözülmüºtür. Bu, harf devriminin baºarýsýný ve uygulamada sorunsuz olarak sürekliliðini saðlayan ikinci noktadýr. Alfabe denilen teknik aygýtýn tarihsel geliºimine baktýðýmýzda

Latin alfabesi en geliºmiº yazýdýr. Fonetik bakýmdan mükemmel (çünkü fonemik harflerden meydana gelmektedir) seslilerin önemli olduðu Türkçe için onu en uygun yazý çeºidi kýlmaktadýr. Nitekim 1930'larda Kiril alfabesinin kabul edilip uygulandýðý bazý Türkik dillerde Türkçenin tersine bazý imla sorunlarý doðmuºtur. Türk harf devrimini Batýya karºý biçimci bir özenti ve bir üst yapý devrimi olarak deðerlendirmek yanlýºtýr. Yazý, bürokratik örgütlerde temel bir aygýttýr. Bir kayýt aracý olarak mal ve hizmet akýmlarýnýn kontrolüne yarar. ªu halde üretimde kontrololayýný saðlayan bir araç olarak bir teknik altyapýsal unsurdur. Bu teknik aygýtýn bürokratik iºlerliðini saðlayacak ºekilde mükernmelleºrnesi, toplumsal-teknolojik modernleºme için büyük öneme sahiptir. Bu yargýmýzla bir toplumun temel üretim birim ve araçlarýnýn arasýnda yazýyý ön plana koymuyoruz. Ama üretimde bir fazla ðu an, yazý, depolama görevlerinin yerine getirilmesini saðlamýºtýr. Mezopotamya'da ºehir hayatýnýn en eski örnekleri olan Uruk IV katmaný ve Cemdet Nasr yerleºmelerinde rahiplerin mabede vergi olarak getirilen tarým ürününü depolamak için bilinen ilk kayýt sistemini (piktagrajik yazý) geliºtirdiklerini biliyoruz. Bu antropolojik gerçeðin dýºýnda toplumsal modernleºme baºladýðý an, imla ve yazýdaki aksaklýk ve uyumsuzluklar sorun yaratýr ve eðitimde ve bürokratik örgütlerde reform yapanlarýn yazý sorununu ele almasý kaçýnýlmazlaºýr. Bu nedenle, gerek modernleºen yeni çaðlar Avrupa'sýnda, gerekse 19. yüzyýl Türkiye'sinde ayný ihtiyaç duyulmuºtur. Arap harflerinin "ýslahý" veya tamamen deðiºtirilmesi konusundaki tartýºmalarýn Türkiye tarihinde bürokratik örgütler ve eðitim alanýndaki reform denemeleri kadar eski ve onlarla atbaºý g~ttiðini. belirtmiºtik. Bu durum salt Türkiye tarihine özgü deðildýr. Yenýçaðlarýn baºýndan itibaren Latin veya Kiril (Rusya) alfabelerini kul1anan modernleºen toplumlar imla reformlarý yürütrnüº ve alfabeleri üzerinde deðiºiklikler yapmýºlardýr. Yaºayan dillerin hiç birinde Ortaçaðlar boyunca standart bir imla yoktu. Eski bürokrat kadrolar ve dar aydýn tabakanýn kul-


99

landýðý yazý, belleðe ve alýºkanlýða dayanmaktadýr. Hatta her yazarýn kendine göre bir imla düzeni vardý. Herkesin kabul ettiði standart imla kurallarý ve okunmasý basit bir yazý yoktu ve buna ihtiyaç da duyulmamýºtý. Çünkü 18. yüzyýla kadar okur-yazar oraný %5-10'u geçen ülke yoktur. Örneðin Alman imla reformu, ýncil'in Almancaya çevrildiði Reformasyon döneminde deðil, Prusya krallýðýnýn güçlendiði ve Irrýparatoriçe Maria Theresia'nýn Avusturya yönetimini modernleºtirdiði döneme rastlar. Ýrnpara 13 Aðustos 1770 fermanýyla ilkokul eðitimi genelleºtirilirken, yayýn hayatý da canlanýyordu. Bu da Alman dili imlasýnýn düzelmesine, daha doðrusu düzeltilmesine neden oldu. 18. yüzyýl baºýnda Büyük Petro Rusya hürokrasisirri, eðitim hayatýný çaðýn gerçeklerine göre yeniden düzenlerken, eski Kilise Slavcasýnýn kalýntýsý olan Kiril alfabesini ve imlasýný da 1710 yýlýnda yeniden düzenlettirdi. Vedemosti (Haberler) adlý gazeteyi 1713 yýlýnda çýkarttýrarak Rusya'da basýn hayatýný baºlattýðýnda okuma-yazmanýn yayýlmasýný gerektiren bu gibi hareketlerrn önünde engel olarak eski alfabe ve imlanýn bulunduðunu gördü. Onun için alfabe ve imla düzeltilerek 18 harf çýkartýldý. Rus alfabesinde ikinci önemli düzeltme iºlemi 1921'de Sovyetler döneminde uygulanmýºtýr. Gene Fransa'da Kardinal Rtchelieu'rýün konuºulan dile uygun standart bir imla düzenlemesi için ünlü Fransýz Akademisi'ni kurdurduðunu hatýrlayalým. Genellikle faaliyetleri artan, etkinlik alaný büyüyen bürokrasilerde eleman sayýsý da artmaktadýr. Bu ise yazý konusundaki alýºkanlý ðý eski bürokrat tabanýn ki ile karºýlaºtýrýlamayacak kadar az olan yeni memurlarýn bürokratik örgütlere girmesi demektir. Çünkü geliºen hayat, maliye, adliye, eðitim örgütlerinin eleman ihtiyacýný arttýrmýºtýr. Öte yandan modernleºen ordularýn yeni subay kadrolarýysa artýk eskisi gibi okuma-yazma bilmeyen kahramanlardan deðil, topografya-matematik-mekanik bilen ve "talimnarrýeleri" okuyup anlayabilen kimselerden oluºturulmak zorundaydý. Bu savaº adamlarýnýn ise bir Çin mandarini, bir Osýnanlý divan katibi veya bir manastýr rahibi gibi ömürlerini yazý ve girift imlaya adayacak kimseler olamayacaðý açýktýr. Modernleºen ordularda kolay bir imlanýn geliºtirilme gereðinin de bu pdfMachine

reformlarda etkisi vardýr. Bundan baºka yayýn hayatýnýn geliºmesi, geniº yýðýnlarýn okuma-yazmayý kolayca kavramasýný gerektiriyordu. 18. yüzyýldan beri Ingilizce, Fransýzca, Italyanca, Rusça, Almanca gibi Batý dillerinin imlasýnýn geçirdiði deðiºiklikler böyle bir büyük toplumsal deðiºime dayanmaktadýr. Alfabe ve imla deðiºmeleri konusundaki ikinci önemli etken ise milliyetçilik akýmlarýdýr. Batý Avrupa toplumlarý 19. yüzyýla sanayileºme, kentleºme, yaygýn eðitim gibi olaylarla girerken ortaya çýkan vatandaºlýk, milliyetçilik gibi düºünce ve eylemler Doðu Avrupa'nýn boyunduruk altýndaki toplumlarýný da etkiledi ve özellikle milliyetçi bilincin uyanmasýný saðladý. Bu nedenlerden ötürü 19. yüzyýl tarih, filoloji, etnoloji gibi bilimlerin geliºmesi için uygun ortamýn doðduðu bir dönemdir. 18. yüzyýlýn imla reformlarýnýn ne gibi nedenlere dayandýðýný yukarýda belirtrneðe çalýºtýk. 19. yüzyýl ise milliyetçilik bilinci dolayýsýyla tarih ve filoloji araºtýrmalarýnýn geliºtiði bir çaðdýr. Dil araºtýrmalarý sonucu, o zamana kadar karmakarýºýk olarak kullanýlan filoloji ile linguistik terimleri iki ayrý disiplinin adý oldular. Filoloji, sözkonusu bir dile ait metinlerin karºýlaºtýrmalý bilimi ve o dilin tarihsel evriminin saptanmasý; linguistik ise, sentaks ve morfolojiyi (yani gramer) içeren bir bilimsel disiplin oldu. Macar filolog Ghiarmaty 18. yüzyýlýn sonunda karºýlaºtýrmalý filoloji dalýndaki incelemeleriyle Macarca ve Fincenin akrabalýðýný saptadý. Filoloji ve linguistik araºtýrmalarý bir yandan Batý uluslarýnýn tarih bilincini ve milliyetçiliðini beslediði gibi bir yandan da daha standart ve doðru bir imlanýn yerleºtirilmesi için çaba gösterilmesine neden oluyordu. Kýsacasý dilbilim araºtýrmalarý, örgüt ve iliºkiler sistemi anonimleºen, yazýlý kültür ürünlerinin yaºamýn önemli parçasý haline geldiði Avrupa endüstri toplumunun ihtiyacýna hizmet ettiði gibi, toplumlarýn milliyetçi bilincini de yönlendiriyordu. Aydýnlar standart imla ve basit kurallý yazýyý bir ulus için övünç saymaktaydýlar. Böyle bir ortamda Romenler Latin kökenli dil konuºan bir ulus olarak, Slav asýllý Kiril alfabesini attýlar ve lS60'da Latin alfabesini kabul ettiler. 19. yüzyýl sonunda Osmanlý Imparatorluðunda Arnavutlar Latin harflerinin kabulü sorununu tartýºmaða baºladýlar. 30 Eylül lS79'da kurulan "Cemiyet-i llmiyei Amavudiye", Latin harflerinin kabulü sorununa ciddiyetle eðildi.


Bu cemiyet bir Ortodoks, bir Katolik ve bir Müslüman Arnavut'tan kurulu bir kurula Abefare (ABC) denen bir alfabe hazýrlattý. Böylece Arnavut okullarýnýn kullanmasý için Latin ve Grek harflerinden meydana gelen bir alfabe hazýrlanmýº ve Arnavutlar bu alfabeyle eðitim ve kültürel hayatlarýný sürdürrneðe baºlamýºlardýr.

Vehbi Bey'in yayýnladýðý hatýrata göre Sultan II. Abdülhamid'dir. Ona göre, "Halkýmýzýn büyük cehaletine sebep, okumayazma öðrenimindeki güçlüktür. Bu güçlüðün nedeni ise harflerimizdir. " Sultan; "Belki bu iºi kolaylaºtýrmak için Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur" demektedir. *

Iºte Osmanlý imparatorluðu 19. yüzyýlý böyle bir ortamda yaºýyor ve modernleºme sürecine giriyordu. Bürokratik merkeziyetçilik, yaygýn eðitim çabalarý, çapraºýk ve karmaºýk imlayý bir sorun haline getirmiº ve yazý üzerinde tartýºmalar baºlamýºtý.

Sabýk Hakan'ýn tersine bu konuda inandýðýný cesaretle savunanlar da vardýr. Manastýr Vilayeti'nin Görice sancaðýnda Kuran-ý Kerim ve Ulum-u Diniyye muallimi olan Hafýz Ali Efendi, Latin harflerine taraftar olduðu için iºinden atýlmýºtýr.

Osmanlý bürokrasisindeki modernleºme süreci, hükümet merkezindeki bürolarda ve vilayetlerde memur ihtiyacýný arttýrdý. Üstelik bürokrasinin yeni adaylarýnýn hukuk, maliye, yabancý dil bilmeleri klasik devir Osmanlý memurlarý gibi hattat olmalarýna, edibane uslüpla fermanlar ve beratlar kaleme almalarýna yeð tutuldu. Bunun sonucu, Tanzimat bürokrasisinin kayýtlarýnda kullanýlan titulatürde yazýºma uslübunda bir sadeleºme baºladýðý gibi kaligrafide (yazý çeºidi) de standart bir düzene geçildi.

Taraftarlarýnýn artmasýna raðmen, Latin harflerinin kabulü sorunu uygulamada cesaretsizlik nedeniyle hasýraltý edilmekteydi. Arap harflerýnden memnun olmayanlar içinde Dobrucalý A. H. Mustafa Bey gibi Uygur harflerinin kabulünü savunanlar da vardý. **

Ülkede ortaokullar her yerde açýlýyor, yeni yeni sivil okullar kuruluyordu. Yaygýnlaºtýrýlmak istenen eðitim dolayýsýyla Arap harflerinin Türk dili ile olan uyuºmazlýðý sorunu kendini hissettirdi. Bu sorunlarla salt Osmanlý bürokrasisi üyeleri deðil, eðitim ve düºünce alanýnda yeni bir uyanýº dönemine giren Çarlýk Rusya periferi (çevre) vilayetlerindeki Müslüman aydýnlar da uðraºrnaða baºlamýºtý. Bu gruba girenler 19. yüzyýl baºlarýndan beri milliyetçi bir bilinçle tarih ve dil araºtýrmalarý yapan eðitimci ve yazarlardý. Bu iki grup da "imla ýslahatý" önerileriyle iºe giriºip Lat~.n harflerinin kabulünü savunmaya kadar iºi vardýrdýlar (Kazan Universitesi profesörlerinden Ebu Musa Kazým Bey ve lS63'de Encümen-i Daniº'e böyle bir teklif yapan ünlü dramaturg Mirza Fethali Ahundof bunlarýn baºýnda gelir). Osmanlý devlet adamlarý daha ýlýmlýdýr. Mürrif Paºa lS63'de Osmanlý Cemiyet-i llmiyyesi'ne sunduðu projede Arap harflerinin bitiºtirilmeden ayrý yazýlmasýný ve "ses uyumu kuralý" nedeniyle sesli harflerin eksiksiz kullanýlmasýný öneriyordu. Latin harflerinin bilinmeyen ve kendini gizleyen bir taraftarý, Ali

Bu. taraftarlarýn bazýlarý 1928'de Gazi Mustafa Kemal (Atatürk)'ün yeni harfleri süratle uygulamasý ve çifte kullanýmý reddeden tutumunu dehºetle karºýlamýºlardýr. Fakat basýlan kitabýn az ve ~al~ýn büyük çoðunluðunun ümmt olduðu o zamanki Türkiye'de ýddýalarýn tersine bu deðiºim fazla bir yýkým yapmadý. Yeni harflerin öðretimi yaygýnlaºtýkça kitabevleri de eskisinden çok kitap sattýlar. º. Yeni harflerin kabulü gündeme geldiðinde ilginç tartýºmalar yapýlmýºtý. Köprülüzade Mehmed Fuad Latin harfleriyle terakki saðlanamayacaðýný ileri sürerken, Darülfünun müderrislerinden ªekib Bey, Türkçenin ilkel bir dil olduðunu ve Avrupa dilinin kabulü gerektiðini yazýyordu. Köklü hareketler, toplumda ºaºkýnlýk yaratýr. Kimi tutucu bir direniºe geçerken, kimi radikalizm ºampiyonluðuna özenit. Sorunun tarihsel kýsmýný burada býrakýp, Latin harflerine deðgin bazý tartýºmalarý ele alalým. Harf devriminin daha ikinci yýlýnda okul ve öðrenci sayýsýnýn arttýðý gözleniyordu. Yeni harflerin basým tekniðinde saðladýðý kolaylýk, basýlan kitap sayýsýnda da artýº saðlamýºtýr. 1923-28 yýllarý arasýnda yýllýk kitap basým ortalamasý 600-800 adet arasýnda iken, bu sayý 1931'de 1000'e yaklaºmýºtýr. Yeni harflerin kültürel mirasla iliºkiyi kopardýðý tezi pek doðru deðildir. 1928'e kadar Türkçe basma kitap sayýsý 30 bin civarýnda-


dýr. Bunlarýn da hepsi okunacak kitap deðildir. Doðabilimleri alanýnda önemli bir miras söz konusu deðildi. Diðer dallarda önemli kitaplarýn yeni harflere çevrilmesi gerekmektedir. Bu iº son yýllara kadar yavaº gitmiºtir. Okumayý seven insanlarýn azlýðýndan dolayý kuºkusuz kitap sayýsý, çeviriyi imkansýz kýlacak boyutlarda deðildir. Eski harflerin ve Osmanlý ca eðitiminin, ilk yýllarda Darülfünun Edebiyat Fakültesi dýºýnda tamamen yadsýndýgý (reddedildiði) doðrudur. Ancak liselere Osmanlý ca dersinin konmasý gereksizdir. Nihayet bu konu Batý Avrupa'da örnekleri görülen ve tarih- . çi ve filolog yetiºtirmeyi amaçlayan klasik gimnazyumlarda (bizde edebiyat lisesi olabilir) çözümlenebilir. Fakat bu liselerde Osmanlýca ile birlikte Latince veya Yunanca okutulmasý da ºart olmalýdýr. Çünkü buralarda imam-hatip deðil, tarihçi, Iilolog, arºivci, edebiyat araºtýrmacýsý gençler yetiºtirilecektir. Bu gençlerin ise karºýlaºtýrmalý bir dil bilgisine sahip olmak üzere eðitilmeleri gerekir. Yeni Türk alfabesi. Türk fonetiðinin özellikleri iyice düºünülerek hazýrlanmýºtýr ve bugünkü Türk alfabesi sayesinde Türkçe, imla sorunu en az olan dillerdendir. Latin harflerinin kabulünde roloynayan bir neden de bölgesel aðýz farklýlýklarýný kaldýrmaktý. Arap alfabesi. yapýsý gereði belirgin bir Türk aðzýnýn tutunnýasýna imkan vermez, oysa dilimizin ses yapýsýný karºýlayan bir alfabe hem bu farklýlýðý azaltýr, hem de bölgelerarasý deyim ve kelime alýºveriºini arttýrýnaða yardým eder. Latin harfleri kültür yaºamýmýzda yerini saðlarnca almýºtýr. Bununla birlikte tartýºmasý niçin süregelmektedir? Tutucu çevreler dýºýnda bazý radikal ilerici çevrelerden de eleºtiriler geliyor. Bu grubun eleºtirileri daha çok Türkiye tarihine kendi yorumlarýyla yaklaºmak ýstediklerinde. birincil tarih kaynaklarýný kulla,nmakta çektikleri sýkýntýdan ileri gelen bir tepki olarak deðerlendirilmelidir. Oysa bu durum harf devriminin yarattýðý olumsuz bir sonuç deðildir. Her sahhaf dükkanýnda toplananlarýn tekrarlayageldiði yeni kuºaklarýn eski mirasý harf devriminden dolayý tanýyamadýðý yakýnmasý. Osmanlýca bilmeyenlere özgü bir dedikodudur. Türkçe yüzyýllardýr hýzlý deðiºim geçiren dillerdendir. Dil ve tarih kaynaklarýndaki zamanýn getirdiði ýrnla-sentaks farklýlýðý nedeniyle, bu kaynaklarý inceleyip iºlernek için yalnýz Arap harfleri bilgisi yetmez. Tarihi metinleri okuyup deðerlendirmek bütün ülkelerde her aydýnýn deðil, ancak karºýlaºtýrmalý flloloji, etimoloji ve tarih bilgisine sahip uzmanlarýn yeteneðine pdfMachine

girer. Okullarda az çok öðrenmelerine karºýn bütün Ýngiliz aydýnlarýnýn Shakespeare oyunlarýnýn orijinal metninden uzmanlar kadar tad alamadýklarý bir gerçektir. Yine Niebelungen Lied veya Igor Destaný'nýn orijirýali, her Alman veya Rus aydýnýnýn rahatça izleyeceði metinler deðildir. Venedik arºivlerine. Venedikli bir iktisatçý ya da sosyolog hiç zahmet edip girmez. Çünkü uzman bir filolog ya da tarihçinin yardýmý olmaksýzýn, dedelerinin 16. yüzyýlda tuttuðu kayýtlardan bir ºey anlayamayacak, hatta okuyamayacaktýr. Bütün Batý ülkelerinde yapýldýðý gibi, Türkiye'de de tarihi kaynaklar ancak bilgi ve beceri sahibi uzmanlarýn çaðdaº dil ve anlatýmý kullanarak bunlarý iºlemeleri ve bize aktarmalarýyla kullanýlabilir. Halen aramýzda bulunan ve liseyi, hatta yüksek öðrenimi Arap harfleriyle tamamlayan kimseler, arºiv belgelerini ve yazmalarý hiç de ustalýkla okuyamamaktadýrlar. Nitekim bu kimselerin yaptýðý metin çevirilerinin çoðu yetkinlikten uzaktýr. Latin harflerinin kabulüyle Batý kültürünün kaynaklarýna kolayca inmek savý bize pek geçerli görünmüyor. Arap harfleri kullanýmda kalsa da, Türk aydýný bugün okuduðu ve çevirdiði Batý literatürüne gene yöneleeekti. Tanzimat'tan beri yönelmiºtir de ... Mühim olan bilimsel bir tavýrla yönelmesi ve doðru tercüme yapmasýdýr. Ancak Latin harflerinin kabulüyle düzgün bir imlanýn geliºi okur-yazarlarýn artmasýna yardýmcý olmuº, okuma alýºkanlýðý yerleºrneðe baºlamýºtýr. Daha fazla bir geliºme olmamasýnýn nedeni, toplumsal yapýdaki çetin engellerdir. Türk toplumu harf devrimi ile büyük bir deðiºmeye girmiº deðildir, deðiºmeye giren Türk toplumu harfleri deðiºtirmek zorunda kalmýºtýr. Ancak bu deðiºiklikten 1928'de en hararetli taraftarlar bile çekiniyordu. Kararý tek baºýna veren Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) olmuºtur. 1920'lere yarým yüzyýl sonra, 1980'ler Türkiye'sinden baktýðýmýzda, göze çarpan iki olgunun hukuk ve harf devrimi olduðu görülür. Bunlar tarihte deðiºiklik yapan büyük bireylerin gerçekleºtirdikleri iºlere iki örnektir. Her iki olayýn getirdiði çözümler, Türkiye ile benzer tarihsel-toplumsal koºullara sahip ülkeler arasýnda bir karºýlaºtýrma yapýlýrsa daha iyi anlaºýlýr.


Bütün Ýslam ülkelerinde modern yaºamýn getirdiði kurumlar ve kurallar çifte yapýlý bir hukuk mevzuatý yaratmýºtýr. Bunun yarattýðý sorunlar Türkiye için sözkonusu deðildir. Bunun gibi Arap elifbasýnýn terkedilmesi sorunu da Ýran Azerbaycaný, Belücistan ve Kuzey Irak'ta tartýºýlagelmektedir. Bu ikirciklenmeler nedeniyle yeni Türkiye'nin devrimleri orijinal ve toplumumuzu benzerlerine göre ileriye götüren örnekler olarak ortada durmaktadýr.

Atatürk Devrinde Türkiye'de Tarihçilik Üzerine Bazý Gözlemler

mek gerekir. 1927- ý 940 dönemi Türk tarihyazýcý1ýðýnýn, bibliyografik taramal ar yapýlmadan, üniversite ve araºtýrma kurumlarýnýn faaliyetleri sistematik bir taramadan geçirilmeden, bazý esaslara bakýlarak yüzeyden yargýlandýðýný belirtmeliyiz. Kemalist dönemde Türk tarihçiliðinin Türkiye tarihçiliði olmaktan çok, romantik bir yaklaºýmla Asya bozkýrlarina uzandýðý ve efsanevi açýklamalara baºvurulduðu veya cumhuriyetçi bir anlayýºla yakýn geçmiºin haksýzca karalandýðý tekrarlanagelmiºtir. Dönem boyunca, ulusalcý bir iklimin Türk tarihyazýcýlýðýný etkisi altýna aldýðý, bunun bazen bir moda olduðu gerçektir. Ancak ayný dönemde akademik Türk tarihçiliðinin izlediði yola bakýlacak olursa, bu yorumlara katýlmak mümkün görünmemektedir. Kemalist dönem, tarihçilikte bir tartýºma ortamýnýn doðduðu, bu arada ciddi tarihçiliðin de aºamalar yaptýðý bir dönemdir. Romantik milliyetçiler, 18. yüzyýldan beri kökünü ve uslübunu tarihsellikte ve tarihçilikte aramýºlardýr. 18. yüzyýl sonu ve 19. yüzyýl baºlarýnýn kültürü ve siyasal ideolojisinde tarih bilgisi ve bilinci önemli bir yere sahiptir. Çünkü egemen uluslar egemenliklerinin kaynaðýný ve meºruiyyetini, esir uluslar ise özledikleri özgürlüklerinin gereðini ve haklýlýðýný tarihlerinin ihtiºamý ve o ºanlý tarihin kendilerine verdiði misyonla açýklamak istiyorlardý.

B

izde bazý siyaset bilimcilerinin birkaç imzaya ve birkaç yayýna bakarak, 1927-1945 gibi uzun ve farklý safhalarý içeren bir dönemin fikir iklimini ve tarihçiliðirýt yüzeyden ve tek renkli olarak niteledikleri görülmektedir. Daha baºýndan söyleyelim ki, 1930'lar, Türkiye'de tarih biliminin atýlýmlar yaptýðý ve baðýmsýz bir geliºme gösterdiði dönemdir. Bu noktayý önemle tekrarlamak gerekir. Türkiye tarihçiliðinin o devirde de Avrupa tarihçiliðinden daha geri düzeyde olduðu bir gerçektir, ama tarihyazýcýlýðý üzerinde totaliter bir kontrol kurulmamýº ve tarihçilere belirli bir yorum çerçevesi gösterilmemiºtir. Burada 1927- 1945 dönemini de ayný gözlükle ve tüm olarak incelemenin de hatalý olduðunu belirtmek gerekir. Bu nedenle 1940'larda Türkiye tarihçiliðinde aðýrlýðýný duyuran belli bir düºünce sahibi grubun yarattýklarý havayý ele almadan, Kemalist dönem tarihçiliðini ayrýca incele-

19. yüzyýl milliyetçiliði bir bakýma yayýlmacýdýr. Bu yayýlmacý özlem sadece üstün ulus olmak çabasýndan deðil, yaygýn ve kalabalýk bir ulus olma rüyasýndan da beslenmekteydi. Özellikle 18. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Macar fýlolog Gyarmathi'nin mukayeseli filoloji dalýndaki araºtýrmalarý sonucu, diller ve uluslar arasý akrabalýklar olgusunun saptanmasý (Macarca ve Fincede olduðu gibi), ulusalcýlýk olayýna yeni bir boyut ekledi. Bu dönemin ulusalcýlýðý, ulusun haklarý için mücadeleye tarihyazýcýlýðýyla baºlar. Montesquieu'nun yöntemi aslýnda yüzyýlýn ulusalcýlarýný etkilemiºtir demek ne derecede doðru olur bilemiyoruz. 18. yüzyýl sonunda Yunanistan'ýn Hilander Manastýrýrýdaki bir Bulgar rahip Paissy Hilanderskiy, Montesquieu'dan uzakta ulusunun yüceliðini ve baðýmsýzlýk isteðini Slavyan-Bulgar Taýihi adlý popüler uslüplu, ama Bulgar milliyetçiliðin ilk manifestosu sayýlan eserinde


haykýrýrken, 19. yüzyýlda Çek bilginleri Panslavizmin temellerini tarihçilik ve filoloji ile atýyorlardý. Tarihi belge ve veriler ulusal haklar için gerekli görülüyordu. Birçok Macar genci, Macar krallýk ülkelerinin dört bir yanýna 108

Macaristan'ýn kurucusu Arpad hanedanýnýn egemenliðini belgelerneyi amaçlayan runik yazýlý anýtlar diktiler. Bu sahte yazýtlý anýtlarýn bazýlarý yakýn zamanlara kadar tarihçileri yaný1tmýºtýr. Tarihi dram ve romanýn 19. yüzyýl Avrupa'sýnda doruðuna eriºtiðini hatýrlayalým. G. Verdi, tarihi operalarýyla ltalyan irredantizmini n sembolü olmuºtu. Birinci büyük harbin sonunda tarihyazýcýhðý, 19. yüzyýldaki niteliðini daha büyük boyutlarda devam ettirmektedir. Iki savaº arasý Macaristan'ýnda Gyula Szegfü'nün bilimsel yöntemlere dayanan ulusalcý tarihçiliði yanýnda, "Sümerlerle Macarlarýn akrabalýðýný" kanýtlamaya çalýºan tarihçilik de revaçtaydý. Alman eskiçað bilimcileri Almanlarla Hititlerin akrabalýðý üzerinde tartýºýrken, 193ü'larda Sovyet tarihçiliði de enternasyonalizmden milliyetçi motifler lehine vazgeçmekteydi. (Örneðin destanýna birçok ilavelerin 18. yüzyýlda Büyük Petro ve Yelizaveta Rusya'sýnda yapýldýðý bilindiði halde bu milliyetçilik dolu parçalar tarihi bir versiyon olarak yorumlanmýºtýr.) Leninist tarihçi Pokrowskiy ile Stalinist Grekow birbirinden çok farklýdýr. Ikincisi tam bir milliyetçidir. Dýº dünya ºartlarýnýn zorlamasý, irili ufaklý Avrupa uluslarýnýn aºýrý milliyetçi tarih tezlerini benimsemesine neden oldu. 193ü'lar Türkiye'sinin bu hava dýºýnda kalmasý için bir neden yoktu. Yeni bir milli devlet, milli tarihçilik yapýyordu. Bununla beraber belirtmek gerekir ki milliyetçi tarihçilik 193ü'lar Türkiye'sinde çaðdaº Ayrupa'da olduðu kadar yaygýn ve inatçý deðildi. Resmi ideoloji, tarih yazýcýlýðýnýn her kesimini kontrol etmekten çok uzaktý. Bunun nedenleri vardýr. Evvela resmi tarih görüºünün, tarih yazýcýlýðmýn her kesiminde etkin olmasýný saðlayacak gerekli ve yeterli bir örgütlenmeye gidemediði, daha doðrusu gitmediði görülüyor. 12 Nisan 1931'de kurulan Türk Tarihini Tetkik Cemiyeri (sonraki Türk Tarih Kurumu) sýnýrlý üyesi olan, kendi içinde yayýn ve araºtýrmalarý destekleyen bir kuruluºtu. Örneðin bu cemiyet, üniversiteler üzerinde amir bir kurum olamamýºtýr. Nihayet Maarif Vekaleti, müfredat programý ve çýkarýlan tek tip ders kitaplarýyla orta tahsil ve öðretmenler üzerinde uzun yýllara varan ideolojik bir denetim kurmuºsa da, yüksek tahsil kurumlarýnda ve baðýmsýz araºtýrma ve yayýn merkezleri üzerinde ayný denetimi kuramamýºtýr. Kaldý ki resmi tarih görüºü de, tarihyazýcýlýðýnýn


karºýlaºtýðý sorunlara sunduðu çözümler yönünden kesin ve saptanmýº sýnýrlara sahip deðildi. Burada Cumhuriyet tarihinin sorunlarý ve yorumu üzerindeki tartýºmasýz tezlerin dýºýnda, umumi bir tarih tezinin tutunamadýðýný ve böyle bir tezin de desteklenmediðini belirtmek istiyorum. Bizzat Atatürk'ün etrafýndaki tarihçiler ve tarih meraklýsý devlet adamlarý daima birbirine ters ve deðiºik yorumlar getirmiºlerdir. Öyle ki öne sürülen tarih tezleri çoðunlukla bu çevrenin dýºýndaki kimselerce de tenkit edilebilmiºtir. Mesela, öne rülmek istenen tarih tezlerinin törensel bir biçimde sunulduðu ilk Türk Tarih Kongresi'nde, resmi görüºün takdimcisi olarak bilinen Maarif Vekili ve Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti Umumi Katibi Reºid Galib'irý uzun konferansý kongre üyelerinden Zeki Velidi (Togan) tarafýndan uzun uzadýya tenkid edilmektedir (Bkz. l. Türk Tarih Kongresi, Temmuz 1932, s. 99, 161 ve s. 167174. Ayný tez Köprülüzade Fuat Bey tarafýndan bazý itirazlarla karºýlanmýºtý (s. 46)). Bu dönemde Atatürk'e yakýn çevrelerden biri olan Kadro grubu deðiºik tarih tezleri ortaya attýðý gibi, Ýstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi grubu da bir baºka uçta ýarihyazýcýhðý yapmaktaydý. Nihayet döneminin milliyetçi tarih atmosferine kapýlarak, Japonya'nýn Kubilay Han (yani Türkler) tarafýndan istilasýný kaleme alan Hüseyin Cahid'i Yahya Kemal alaya almakta, "burrýumuzda Mohaç ve Viyana'nýn barut kokusu varken bu beyhude Iütuhat hikayelerine ne gerek olduðunu" sormaktadýr. (Yahya Kemal, Tarih Musahabeleri. Ýstanbul Fetih Cemiyeti Yayýnlarý, 1975, s. 83-85.) 1927 yýlýnda Fuat Köprülü, arkasýndan asistaný Abdulkadir (Ýnan) Vakit gazetesinde ve diðer bir iki organda Yusuf Ziya'yý ºiddetle eleºtirirler (bkz. Mete Tunçay, Tek Parti, s. 300). Yusuf Ziya dünya uygarlýðýný Orta Asya'ya baðlayan, Apollon'u Alp Oðlan olarak açýklayan türden tezleri ve kitaplarýyla tanýnýyordu. Bu gibi amatör tarihçiler bazen yönetici mevki de olsalar da, görüºleri resmiyet kazanmamýº ve genel kabul görmemiºtir. Bir taraftan saðlam yöntemlerle yapýlan tarihçilik yanýnda, amatör tarihçilerin güya filolojik-historik metodlarla kaleme aldýklarý tezlere de rastlanýyordu ama, 1930'lar Türkiye'sinde tarihçilik; hukuk, felsefe, filoloji ve diðer doðabilim dallarýnýn tersine kendi kendine, yani yerli bilim kadrolarýyla geliºmekteydi. Bu yýllarda baºlayan arkeolojik kazýlar kýsa zamanda beynelmilel alakayý pdfMachine

celbetti ve 1930'larda faaliyete geçen Türk arkeolojisi 1940'larda 200'e yakýn monografi, kazý raporu ve makale ile baºarýlý bir baºlangýç yaptý. Halil Ethem Bey ý. Türk Tarih Kongresi'nde, Osmanlý arkeolojisini aºýrý derecede küçümseyen bir konuºma yapmýºtýr (l. Tarih Kongresi, s. 162). Osman Hamdi Bey ve haleflerine Türk arkeolojisi kuºkusuz çok ºey borçludur. Ama arkeolojinin bir bilinç dalý ve örgütlü bir uðraº olarak kültür yaºamýmýza giriºi Kemalist dönemin baºarýsýdýr. Dönemin tarihçiliðinde ve tarih anlayýºýnda göze çarpan bir diðer nitelik, çaðdaº ºovenizmden uzak bir tür enternasyonalizm . deðilse bile bir Anadolu patriyotizminin varlýðýdýr. Ayasofya'nýrý müze haline getirilmesi, Bizans eserlerinin restorasyonu, Anadolu kültürlerine Osmanlý Asar-ý Atika Ýdaresi'nden farklý bir gözle, adeta bir tür ulusalcýlýkla sahip çýkýlmasý bunun yansýmalarýdýr. Belirttiðimiz gibi, Kemalist dönemde ulusalcý dürtülerle Ortaçaðlar ve ilkçað tarihine önem verilerek Osmanlý tarihinin ihmal edildiði sýkça tekrarlanmýºtýr. Ancak Osmanlý araºtýrmalarýnýn en parlak döneminin bu yýllara rastladýðýný ve bilimsel Osmanlý tarihçiliðinin bu yýllarda temelinin atýldýðýný bilmek gerekir. 1930'larda Tarih Semineri Dergisi, Türkiyat Mecmuasý, 1929'dan beri Türk Tarih Encümeni Mecmuasý, Türk

Hukuk ve Iktisat Tarihi Mecmuasý gibi bilim dünyasýnda halen kullanýlan baºlýca periyodikler yayýnlanýyordu. Nihayet 1937 Ocak'ýnda Belleten, romantik ulusçu ve amatörce kaleme alýnan tezlerden uzak, yayýn hayatýna baºladý. Bunu Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi ve 1941'de Tarih Vesikalarý Dergisi izledi. Dönem içinde tarihe artan ilgi dolayýsýyle Resimli Tarih Mecmuasý gibi popüler yayýnlar da çýkýyordu, Tarih bilimine ve bilgisine karºý bu tür bir yaygýn ilgi, toplumumuzda ancak 1960'larda yeniden baºlayacaktýr. Kemalist dönem tarihçiliginin degiºik bir yönü de dünya tarihine karºý duyulan ilgidir. Gerçi bu ilgi Meºrutiyet döneminde de mevcuttu, ancak ºimdi dünya tarihine karºý belli yorum ve yaklaºýmlarla ilgi duyulmaktadýr. Avrupa ve dünya tarihine ait kitaplar sadece çevrilmekle kalmýyor, bazý konular bizzat yerli müellifler tarafýndan kaleme alýnýyordu. Burada yanlýº veya doðru, dünya tarihi içinde Türklerin oynadýðý rolü belirlemek endiºesi agýr basýyordu.


Belirtilmesi gereken diðer bir nokta da, Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti veya diðer resmi kurumlarýn Hunlar, Göktürkler veya diðer eski Asya Türkik kavimlerine deðinen konularda yayýnladýklarý monografi ve makalelerin amatör romantik-ulusalcý yazarlara deðil, fakat Wolfram Eberhardt, Laszlo Rasonyi gibi ºöhredi ve ciddi bilim adamlarýna ait olduðudur, 1930'larda çýkmaya baºlayan Belleten, Türk tarihçiliðinin ilk ciddi ve uzun ömürlü süreli yayýný olmuºtur ve uluslararasý kitap kolleksiyonlarýnda nadide bir seri meydana getirmektedir. Muhakkak ki 1933 Üniversite Reformu ve Dil-Tarih Coðrafya Fakültesfnin kurulmasý Türkiye'de tarih, arkeoloji, müzecilik ve filolojide önemli bir atýlýmdýr ve Osmanlý ilim müesseselerinin daha evvel geçirdikleri reform ve izledikleri tabii geliºim çizgisine raðmen uzun zaman baºaramayacaklarý iºlerdendi. Ýlmi Osmanlý tarthçiliði ise bu dönemde "Köprülü Mektebi" olarak adlandýrýlabilir. Kuvvetli bir sosyoloji bilgisi ve yönteminin hakim olduðu bu mektebin esaslarý, Lefebvre'in Annales mektebine dayandýðýndan, üniversite ýslahatý sýrasýnda diðer ilim ºubelerinin tersine Edebiyat Fakültesi Türkiyat ve Tarih bölümlerine Alman bilginler sokulmamýºlardýr. Bu olay Türkiye tarihçiliðinin geliºimi yönünden, filolojik metodlarýn zayýf kalmasý gibi bir sonuç getirmiºse de, tarih biliminin izlediði yol için genelde hayýrlý olmuºtur. Ancak Ankara'daki tarih tezleri Ýstanbul muhitinde pek ilgi uyandýrmadýðýndan, Osmanlý tarihçileri 12 asýr öncesi Türkiye tarihine, özellikle Bizans dönemine karºý gereken ilgi ve dikkati yöneltmemiºlerdir. Bu lakaydiyi Köprülü'nün ünlü makalesinde (bkz. "Bizans müesseselerinin Osmanlý müesseselerine tesiri hakkýnda", Türk Hukuk ve Iktisat Tarihi Mecmuasý, c. I, s. 165 vd.) görmek mümkündür. Daha 1931'de reddedilen bu mesele ve bu alandaki inatçý tutum, ºüphesiz Osmanlý araºtýrmalarýnýn zararýna olmuºtur. Resmi tarihçilik, dönem boyunca hakimiyetini ancak "tevhidi tedrisat" kanununun getirdiði sistem dolayýsýyla monolit bir nitelik kazanan orta öðretirnde kurmuº görünüyor. Yüksek öðretim kurumlarý ve baðýmsýz tarih yazýcýlýðýnda deðiºik yorumlarýn bulunmasý yöneticileri rahatsýz etmemiºtir. Hatta tartýºma gerekli görülmüºtür. Klasik Batý demokrasisine sahip ülkeler dýºýnda Kemalist Türkiye'deki tarthyazýcýlýðý, bütüncül devlet sistemlerine göre çok farklý, çok renkli ve tartýºmalý bir

görünümdedir. Burada "resmi tarihçilik" adý ile nitelendirilen tezlere deðinmekte yarar var. "Ortaasya'darý Göç" teorisi, "Etrüsklerle Türkler arasý kan baðý", "Eti Türkleri" gibi konular daha çok üniversite dýºýnda kalanlarýn veya amatör tarihçi politikacýlarýn ilgisini çekmektedir. Aðaoðlu Ahmet, Prof. Yusuf Ziya (Özer) veya "Türk ve Hind-Avrupa menºe birliði" üzerinde duran Ýsmail Hami Daniºmend bu konularla uðraºan isimler arasýnda sayýlabilir. Mesela A. Cevat Emre, Sümer Türklerinin yazýyý icad etmekle medeniyete yaptýklarý hizmeti belirten yazýlar yayýnlýyordu. (Bu makaleler için bkz. Enver Koray, Türkiye Tarih Yayýnlarý Bibliyografyasý 1722-1955, Ýstanbul 1959.) Bu tür faaliyetin kanýmca iki yönde olumsuz etkileri oldu. Bunlardan birincisi, mahalli tarihçiliktir. Maarif Yekaleti kanalýyla bu tezlerden etkilenen taºradaki öðretmenler, kaleme aldýklarý mahalli tarihlerde grotesk denecek hatalý yorumlar yaptýlar. Troia'nýn, Türklerin "Tur Ova"sýndan geldiðinin ileri sürülmesi gibi... Halkevleri de bu konularda gayretkeº yorumlar ve yayýnlarda bulunmuºtur. Örneðin Zonguldak havzasýndaki körnürün Uzun Mehmet(?) tarafýndan bulunmasý gibi bir olay, bu sýralarda ortaya atýlmýº asýlsýz bir hikayedir. (Bu konuda Amasra Ortaokul müdürü Necdet Sakaoðlu aydýnlatýcý bir araºtýrma yapmaktadýr.) Cumhuriyet'in Maarif Vekaleti'nirý bu konudaki etkisi en çok Cumhuriyet tarihi konusunda duyuldu. Bu konuda Inkýlab Tarihi derslerinin Maarif Vekaleti'nin direktifi altýnda standart biçimde yazýlan kitaplarla okutulmasý, yakýn tarihe ait arºivlerin halen açýlmamasý ve en önemlisi, ciddi akademik tarihçilerin bu alana geç el atmasý gibi durumlar, standart bir yorumun uzun zaman tekrarýna neden oldu. Yakýn tarih konusunda ancak 1960'lardan sonra deðiºik yorum ve araºtýrmalara rastlanmaktadýr. Ama bu yüzeysel görünümü bütün dönemin tarihçiliðini betimlemek için kullanmak yanlýºtýr. Kýsaca özetlemek gerekirse Kemalist dönem herºeyden önce ilmi tarihçilik yapýlmasý için Türk düºünce ve bilim hayatýna gerekli teknik bilgi ve donatýmý saðlamýº, devlet bütçesinden bu iºe payayrýlmasýný gelenek haline getirmiº ve tarih tezleri konusunda


sonraki dönemlerde görülmeyen serbest bir tartýºma ortamý açmýºtýr. Nihayet Türk Tarih Kurumu'nun özerk bir statü ve baðýmsýz mali kaynaklarla kurulmasý, tarih biliminin özgürce geliºmesine imkan veren bir olaydýr.

düzenlenirdi. Böyle belirli Tanrýlar'a ayrýlan ºölen, ºenlik vs. Hýristiyanlýktan sonra da devam etmiºtir; belirli azizler adýna yeni pasaport alarak. Sonra uzun dini perhiz dönemlerinden önceki son günlerde ahali yiyip içip gelecek günlerin acýsýnýn çýkarayým, derken ölçüyü kaçýrýr; bu ölçüsüzlüðü karnaval ve festival biçiminde kurumlaºtýrýr. Fasching geleneði böyle baºlar.

Onlarýn Festivalleri ve Bizim Festivaller*

K

arnaval ve festival ~ibi eðlenceler, bizi~ hayatýmýza çok yakýn zamanlarda gýren, daha doðrusu gýremeyen iðreti ve yerleºmeye çalýºtýkça da maskaralaºan toplumsal-kültürel bir kurumdur. Tertiplediðimiz festivallere en çok kendimiz gülüyoruz, ortaya çýkandan kendimiz utanýyoruz. Ardýnda hiçbir geleneðin, tarihi uygulamanýn, daha beteri hiçbir benimsemenin yatmadýðý bu olayý dýºlayýp gülmekten, makaraya almaktan baºka çaremiz yok çünkü. Bir iki yetkilinin, bir iki açýkgöz belediye baºkanýnýn veya benzerinin ortaya salýverdiði bu garip ºarnataya, bulunduðumuz mekanda rastlamak, Taksim'de ayý oynatanlara ve zavallý ayýlara rastlamak kadar yaralýyor bizi. Karnaval, festival Batýlý'nýn hayatýnda belirli dini günlere dayanýr. Hýristiyanlýk'tan çok öncesine uzanan tören ve eðlencelerdir, ºölenler ve geçitler dizisidir. Idus Maia (Mayýs ortalarý) örneðin, Apollo Tanrý için pdfMachine kutsal günlerdi Roma'da. Ye o sýralar Apollo adýna ayinler ve ºenlikler

Kilise aslýnda gerçek anlamda sofulardan, hep zühd-ü takva içinde yaºayanlardan çok, böyle Hýristiyanlýk'a itiraz etmeyen, ama keyfine bakan kalabalýðý yeðlemiºtir. Çünkü fazla so rmaz , sorgulamazlar; kilise de onlarýn cývýtacaðý yortu öncesi ºenlikleri artýrýr, iº biter. Eski Roma imparatorlarý da kalabalýðý zararsýz tutmak için ekmek ve eðlenceyi artýrarak iºi saðlama baðlarnýºlardý. Ortaçaðýn Avrupa ºehirlerinde hemºerilik bilincinin ve övüncürýürý teatral biçimde sergilendiði günler, karnaval ve resmi geçitti. Burada festivallerin amacý deðiºikti. O nedenle de program ve eðlence biçimi daha da olgun, estetik dolu, görkemliydi. ltalyan kentleri, hele soðuk nevale lsviçreliler, özellikle parýayýrlara rast gelen festivallerde ve geçit resimlerinde gerçekten övünç duyduklarý kent hemºeriliðinin tadýný çýkartýr, gururunu sergilerler. Baºka hiçbir ºeyleri bu tarihi festivaller ve o festivallerin ardýnda yatan hemºerilik övüncü kadar güzel ve yüce deðildir. Bin yýllýk gelenek, zamana uymuº ve zamaný kendine uydurmuºtur. Kentin ºehir meclisi üyeleri, bankerler karýlarýyla birlikte orta zamanýn, Rönesansýn giysileri içinde kortejin önünde yürürler. Arkadan lonca üyeleri büyük dedelerinin kýyafetleri içinde onlarý izler. Saatçiler lancasý dediysek mesela, kimisi artýk zamanýmýzýn beynelmilel milyarderlerindendir, ama olsun, dört yüz sene önceki esnafýn yerinde yürür. Arkadan çobanlar, boyunlarý çanlý inekleriyle geçer. Kuºkusuz beðeniyi ebedileºtiren, Rönesansýn beºiði ltalyan kentlerinin yýllýk karnaval ve festivalleri daha baºka bir güzelliktedir. Prag'dan Madrid'e Avrupa, festivallerle tarihiliðini, gün görmüºlüðünü haykýrýr. Oysa binlerce yýldan beri kentlerinin halký böyle bir gelenekten, duygudan uzaktýr. Laikleºemeyen, birlikte eðlenmesini bilmeyen, eðlence için örgütlenemeyen kentlerdir bunlar.


Bizim toplumumuzda dini bayramlarda kamusal bir ºenlik geleneði yoktur. Galiba kamusal düzeyde örgütlü anma törenleri (Muharrem'deki yas töreni, yani ªebih) sadece ªiilerde görülüyor. Köy seyirlik oyunlarý ve hasat ºenlikleri zaten daha çok düðünlere rastgeliyor. Deyiºin aksine bu nedenle "gökte düðün var deseler, merdiven arayanlar" sadece kadýnlar deðil, daha çok köy erkekleridir. Kent hayatýmýzýn oturmuº kurum ve gelenekleri arasýnda festival ve karnavala rastlanmaz. Zaten bizim kent hayatýmýz da kurumlaºan ºeyler pek azdýr, bazen de yoktur. Kentte kentliler olarak yaºama olayýmýz gelenekten çok, inºallah geleceðe ait bir keyfiyet olacaktýr. Festival ve karnaval, her ºeyden önce kadýn ve erkeðin uzun yüzyýllardan beri ayrý kompartýmanlarda yaºadýðý, eðlendi ði bir mekan olan kentlerimizde görülmez. Çünkü bizim kentlerimizde kadýnla erkek belli merkezler dýºýnda henüz beraber yaºamaz, hukuki baðlarla birlikte olanlar günün az kýsmýný bir arada geçirirler. Beºik ve mezar dýºýnda bizim geleneksel kasaba ve kent hayatýmýzda kadýnla erkek hemen her zaman ayrýdýr. Onun için son zamanlarda mantar gibi sayýsý yüzü aºan "mana ve ehemmiyeti büyük günlerde" düzenlenen festivallerin turistik vodvil olmanýn ötesinde bir anlamý yoktur. Festival ve karnaval, kadýnýn ve erkeðin; hayatýn her safhasýný birlikte yaºadýklarý mekanlar ve zamanlara ait bir olgudur. Avrupa yaºamýnda festival ve karrýavallar içindeki önemli bir grup, üniversitelerin yýllýk festivalleridir. Talebe hayatýnýn unutulmaz anýlan arasýnda yer alan bu festivaller çoðu üniversite ºehrinin kiºiliðiyle de özdeºleºmiºtir. Bu festivalIerde en belli baºlý bölüm, geçit resmidir. Ortaçaðdan beri talebe hayatýnýn bütün renklilik ve mizahýnýn sergilendiði bu geçit resmindeki kýyafet, slogan ve ºarkýlar, adeta bir üniversite folkloru oluºturur. Festivaller, bazen ºöhreti uluslararasý düzeye ulaºan sanat yarýºmalan, spor faaliyetleriyle birliktedir. 117


Talebe festivali gibi bir gelenek bizde yoktur. Kýrýntýsý varsa dahi kaldýrýlmýº ve otoritelerce ºiddetle yasaklanmýºtýr. 1960'larda ben Siyasal Bilgiler Fakültesi'ndeki lnek Bayramý balosunun basýldýðýný hatýrlarým; bazý çevreleri fakültedeki sol hareketlerden de çok bala, eðlence gibi faaliyetler rahatsýz ediyordu. Güzel Sanatlar Akademisi'nin ne kadar eski olduðunu bilmiyorum, ama bizden çok daha yaºlý bir uygulama olan bu okuldaki kýyafet balosu Türkiye'deki yüksek okullarda halen tekliðini sürdüren bir talebe geleneðtdir. Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin lnek Bayramý da son yýllarda yasaklandý. Yarým yüzyýla yaklaºan bir uygulamaydý ve tek talebe festivaliydi. Saðdan soldan ciddiyet düºkünlerinin zaman zaman eleºtirisine uðrayan lnek Bayramlarý her yýl yapýlýr ve mezunlarýn hayatýnda silinmeyen bir gençlik anýsý olarak kalýrdý. 1930'larda sade bir hava içinde bir iki gün süren bu bayram son zamanlarda altý günlük, ferman okumalar, çuval yarýºlarý, her yýl icat edilen mudhike ve cumartesi yapýlan ünlü lnek yürüyüºü ve lnek balosuyla sona ererdi. Nihayet bir ara hocalarýn gýrgýra alýndýðý (l) bir show da bayramýn programýna dahildi. Siyasal Bilgiler Fakültesi (yani eski Mekteb-i Mülkiye-i ªahane) 130 yýllýk bir kurum, ama lnek Bayramlarý o kadar eski deðil. Esasý okul içinden dýºýna taºan bir lnek yürüyüºüne ve üç ºubenin (mali, idari, diplomasi) birbirlerine laf atan ferman okumalarýna dayanýyor. bilinçsizce ders çalýºan, ezberleyen talebeye verilen lakaptý. Mekteb-i Mülkiye'de baºka türlü ders çalýºmanýn mümkün olmadýðý vurgulayan bir eleºtirel slogandý. Son zamanlarda kýz ve erkek taleb e için "vamp inek" ve "zamp inek" tabiri kullanýlmaya baºlanmýºtý. lnek yürüyüºü sýrasýnda baºýný çekip onu gütmekle görevli olanlar; rnektebin en çok inekleyen iki çift kýz ve erkek talebesi olurdu. Bu iº için seçilenlerin itiraz hakký yoktu ve görevlerini yerine getirirlerdi.

Fermanlarý idari ºubeliler Osmanlý ca yazar, okur, öbür ºubelerdeki arkadaºlarýný karikatürize eder; mali ºubeliler öz Türkçe kullanýr, "uyarý bildirge genelgesi" okur; diplomasi bölümü Fransýzcalý bir dil kullanýr ve derece'nin dil bilmeyen öbür ºubelerdeki cahiller tarafýndan anlaºýlmasý için bir maket sözlük taºýrlardý. Her yýl bir eðlence çeºidi bulurdu. Bir yýlokulun içinde çadýr tiyatrosu kuruldu. Hocalarla talebeler arasý futbol maçý ile baºlayan haftanýn tümünü böyle gürültülü eðlencelerin doldurmasý gerekirdi. Nisanýn son haftasý yapýlan lnek Bayramý biter bitmez de, okulun inekhaneleri, yani çalýºýlacak bütün sýnýf ve odalar gece gündüz açýlýr ve inekleme devri baºlardý. Haziran imtihanlarý için bir aylýk çalýºma dönemi saptanmýºtý, daha önce çalýºanlar gizli köºelerde göstermeden çalýºmak durumundaydýlar. lnek Bayramý gibi eðlenceler, istenmesine raðmen öbür öðretim kurumlarýna yayýlamamýºtý. Bugün zaten her türlü örgütlerýmeden, hatta sululuk için oluºacak bir örgütlenmeden bile çekinen üniversite yöneticileriyle karºýlaºýyoruz. Ömrünün baharýndaki gençler de hoº bir anýdan, bir mezuniyet festivalinden uzakta tatsýz bir hayata atýlýyorlar.

Bir Siyasi Hikaye O larak "Devlet Ana'"

Kuºkusuz 1930'larda ve 1940'larda sadece fakülte içinde ve nihayet Cebeci Çayýrý'nda tur atan inekçik, sonunda Sýhhiye-Cebeci, nihayet Sýhhiye-Kýzýlay-Cebeci çemberini tamamlamak zorunda olan bir çilekeºti. Her üç ºube ayrý kýyafetle yürüyüºe katýlýrdý. Mali ºubeliler her yýl deðiºen kýyafetler seçerdi. Diplomasi ºubesi frak, silindir ºapka, kýzlar gece elbisesi, dizbaðý niºaný; idari ºubeliler fesli, üniforrnalý, sarýklý...


D

evlet Ana ile sadece Türk romaný deðil, deðerli romancý Kemal Tahir de sanatçý ve düºünür kiºiliðinde önemli bir çýkýº yaptý. Kemal Tahir Devlet Ana ile siyasi hikaye dediðimiz bir roman meydana getirdi. Eserin edebi niteliði, dili ve biçimsel özellikleri üzerindeki tartýºmayý, diðer inceleyici ve eleºtirmenIere býrakarak, daha çok siyasal ve sosyal bilimler yönünden taºýdýðý öneme deðinmek ve iºe "Siyasi Hikaye" kavramýnýn açýklamasý ile baºlamak istiyorum. Bilim adamý siyasal ve sosyalolaylarý, objektif verilerle ortaya koymak ve deðer yargýlarýndan kaçýnarak, bazý genellemelere varmak zorunluðundadýr. Bundan ötede yargýlara varmak, genellemelerden somutlaºarak ayrýlmak, tarihçi -veya siyasal bilimcinin- bilimsel metod dýºýnda kalmasýna sebep olur. Oysa olaylarý açýklamak ve subjektif olarak yorumlamak bu genellemeleri dinamik bir biçime sokmak romancýnýn iºi olur ki, o vakit siyasi hikaye dediðimiz tür meydana gelir. Stendhal'in Parma Manastýrý, Tolstoy'un Savaº ve Banº'ý, Puºkin'in Boris Godunov'u, Dostoyevski'rýin Ecinniler'i ve daha nice eser ve türe girip, tümü de yazarlarýnýn, bilim adamlarýnca ortaya konan verileri, subjektif ve dinamik bir anlatýmla deðerlendinºleridir. ªöyle bir soru sorulabilir: Kemal Tahir bu türde de bir yenilik getirebiliyor mu? Cevap, evet olacaktýr. Bunun nedenlerini ise ºöyle açýklayabiliriz: Kemal Tahir Türk toplumunun tarihsel geliºim çizgisini Batý toplumlarýndan ayýran ve ayrý metodlarla incelenmesi gerektiðini savunan aydýnlarýmýzdandýr. Asya Tipi Üretim Tarzý diye adlandýrdýðýmýz teorinin tarafçýlarýndan Kemal Tahir bu romanda bir yazar olarak, kendi düºüncesindeki bilim adamlarýnýn getirdiði verileri deðerlendiriyor, okuyucuya bir toplumu bütün nitelikleri, görünümü ve dinamizmiyle anlatýyor. Kiºilerin karakterinde ve benliðinde kurumlar eleºtiriliyor. Benito Keºiº ve ªövalye Notüs Gladyüs bütün melunluklarý ve karanlýk ruhlarýyla Batý toplum düzenini, Aliºar Bey ve avanesi yýkýlan Selçuklu düzenini, Çudaroðlu Yakýn Doðu uygarlýðýný altüst eden Moðol yaðmacýlýðýný ve Osman Bey'le ªeyh Edebali bir küçük toplumdaki dayanýºmayý anlatmada araç oluyorlar. Bu küçük toplumda çýkarcýnýn uyumsuzluðu da Dündar Alp'ýn kiºiliðinde verilmiº. Romanda düºünce yaný onun için kolayca kavranmakta ve olumlu bir görüº realist yollarla ispatlanmaktadýr. Kemal Tahir bütün bu türde yazan ve pdfMachine yazmýº olanlar gibi sübjektif

bir anlatým ve kendine özgü deðer yargýlarýyla mý hareket etmektedir? Hayýr. Romanýn bütün yenilik ve ºaºýlacak derecede güçlü yönü de budur. Kemal Tahir, objektiftir, bir bilim adamýndan aynlýðý, toplumdaki kurumlarýn ve törelerin iliºkisini, fertlerin yaºamýný bir romancý olarak ortaya koymasýdýr. Osmanlý toplumu baºlangýçta bir uç toplumu olarak, Asyatik gelenekleri korumuº, doðal Türk töresinin aðýrlýðýný duyan bir topluluk olmuºtu. Baºtaki ºef meºru otoriteyi saðlamak için Oðuzhan'a kadar uzanan ºecereler çýkartýr (s. 181), çýkartýlan bazý söylentiler ve rüya tabirleriyle makamýný saðlamlaºtýrýrdý. Dinsel bir saygý gören Edebali ile Osman'ýn iliºkisi ve Osman Bey'in gördüðü rüya hakkýndaki söylentiler, bu otoriteyi saðlamlaºtýracak birer propagandaydý. Günlük yaºantýnýn gelenekleri. gençlerin ·oynaºý, ölüm için söylenen aðýtlar, kadýnýn sonraki devirlere oranla toplumdaki yerinin saðlamlýðý, Bacýbey'in baºkanlýðýndaki savaº çý Rum bacýlarý ve bunlarýn genel tartýºmalar ile kararlara katýlmalarý, eski töre'nin sürüºünün canlý örnekleridir. Yazar eser olarak, bu gazi toplumun, gaza ruhunu ve gazi devlet anlayýºýnýn tutuculuðunu da yansýtýyor. Toplumdaki demografik zorlamalar, daha iyi bir yaºam isteði ve ezilmemek için geniºleme zorunluluðu, gaza ruhunda biçimlenmiºti. Ne var ki büyüyen topluluðun, bazý gereksinmelerini bu toplum ve devlet anlayýºý kavrayamýyordu. Tevarih-al Siyasiye'de, Çandarlý'larýn hazine kurmasý ve kayýt usulünü getiriºleri, yani ilk örgütlenme hareketleri, diye adlandýnlýyordu. Bu ruh, bu anlayýº bazý gazilerin ve özellikle bu tutuculukta çýkar bulan Daskalos Derviº'in kiºiliði ve konuºmalarýyla verilmiºtir. Güçlü ruhsal analizler, akýcý bir dille anlatýlan olaylar zinciri, bir devletin doðuºunda yatan temel nedenleri ne kadar açýk, baºarýlý ve realistçe veriyor ... Yazar herºeyden önce, o devrin dilini iyi biliyor, ama bu dili tutucu bir kalemle, olduðu gibi 20. yüzyýl okuyucusuna aktarmýyor; ona modern bir biçim veriyor. Bu yüzden cümle kuruluºlarý, deyimler orijinal niteliðini saklayabilmiº ve romanýn dili kiºilik kazanmýº. Devrin vekayinamelerini okuyan yazar, o dilin orijinal ve doðal yanýný bugünün ve dünün ortak biçimiyle okuyucuyu sýkmadan aktarabiliyor. Onun Türk romanýna Devlet Ana ile getirdiði


yeniliklerin baºýnda bu gelir. Bu giriºten sonra, toplumumuzun evrimi yönünden Devlet Ana neyi aydýnlatýyor? tartýºmasýna girebiliriz sanýyorum. Önce ºunu ekleyim ki, Kemal Tahir'in toplurnculuðu ülkemizin gerçekleri ile uyuºan, ona adapte olan bir toplumculuktur. Düºünce yönünden, yapýtýn ululuðunurý temel nedeni budur. Halktan ve tarihsel geliºimden kopuk salon aydýnlarý, bugüne dek devrimci eylemi çoðunlukla yanlýº saptamýº, tarihe de bilimsel gözle deðil, yüzeyden bakýp, gülünç yorumlar yapmýºlardýr. Osman Gazi'yi feodal bir Avrupa senyörü gibi görenler, herhalde az deðildi. Batýya doðru yürüyen bir toplumun düzenini, Batý toplum modelini karºýya alarak incelemeye kalkmak düpedüz 125


safdilliktir. Bu toplumun dinamizmini sudan nedenlerle açýklayan, sonuçlarý neden diye gösteren "cühela güruhu" da cabasý. .. Beylik devrinin siyasal ve sosyal yaºamýný iyi etüd eden, kurumlarýn rolünü kavrayan yazar, bu tarihsel probleme ýºýk tutuyor ve objektif bir savunma yapýyor. Nedir Devlet Ana'nýn anlamý? Bunu yazar kendisi de açýklar. Selçuklu devletinin son devirlerinde. kervan yollarý önemini yitirmiº, güvenlik bozulmuº, Anadolu fakirleºmeye baºlamýºtý. Moðol kýyamý, Ortadoðunun alýºýlmýº devlet sisteminin ve toplum düzeninin dýºýnda olduðundan, bir anarºiye yol açmýº, toprak düzeni bozulmaya yüz tutmuºtu. Bu çöküntü, Bizans'ta bir baºka dýº etkenle, baºka bir biçimde patlak verdi. Bizans, Roma hukuku sistemi, devlet düzeniyle eski Doðunun toplum düzenini birleºtirmiº, bu topraklarda yerleºen herkesin zorunlu olduðu, kendine özgü bir düzen kazanmýºtý. Batý Roma kalýntýsý feodal Avrupa toplumu, Haçlý savaºlarýndan beri bu düzeni yýkmak, toprak serfliðini getirmek ve merkezi otoriteyi parçalamak çabasýndaydý. Bunun için ülkede, Batýlý tarikat ºövalyeleri ve keºiºler beºinci kol görevi görüyordu. Bu durum Keºiº Berýito'nun, Notüs Gladyüs adlý Sen Jan ºövalyesinin kiºiliklerinde etraflýca belirtilmiºtir. Görevleri Küçük Asya'nýn düzenini yýkmak ve yerine kendilerininkini getirmekti. Selçuklunun bozulan düzeni buna karºý koyamaz ve Bizarýsýn kölelikten kurtulmasýný saðlayýp, bu durumdan yararlanamazdý. Aliºar Bey, Hophop Kadý ve Pervane Subaºý üçlüsüyle Notüs Gladyüs'ürý iºbirliði bu savýn geçerliðini ispatlamýyor mu? Ancak Batýlý önderlerin çabalarýnýn boºluðu açýktý. Ayný politikayý güden Türkmenler, uçlarda kolonizatör Türk derviºlerinden yararlandýlar. Bu konu romanda etraflýca ve yaºamsalolarak belirtilýniºtir. Batý ise niçin baºarý gösteremeyecekti? Bunun cevabýný romanýn birinci bölümünde, Hancý Mavro ile Notüs Gladyus'ün uzun diyalogunda buluyoruz. Burada Küçük Asya düzeniyle Batý serflik düzeni karºýlaºtýrýlmýº, birincisinin üstünlüðü ilginç ve inandýrýcý olarak ortaya konýnuºtur. Ortaçað devletleri güçsüzdür ve otorite tedhiºle saðlanýr. Ekrneðin gramajýnýn bozulmamasý için fýrýncýyý asmak gibi tedbirler alýnýr. Batýda merkez, otoriteyi feodal senyörlere devrederekpdfMachine tutunabilmiº, bizde ise

merkezi otorite, ahi örgütü ile elele vermiºti. Ahilik örgütü merkezin otoritesini onun adýna kullanmýº, yollarýn ve ºehirlerin güvenliðini saðlarmºtý. Bu örgütün toplum yaºantýsýndaki önemli yeri, romanda ayný önemle ele alýnmýºtýr. Ahiler örgüt ve geleneklerinin sürmesi için devletin güçlenme gereðini anladýklarý gibi, beylik baºýndakiler de güçlenmeleri için bu sosyal örgüte dayanmalarý gerektiðini biliyorlardý. Osmanlý Beyliði kuruluº ta buna önem vermiº, ilk düzenli ordunun askeri, ahi keçe külahi giymiºtir. Osman Bey'le ªeyh Edebali'nin yakýnlýðý, Osman Bey'in düºünce ve eylemiyle duyurmadan bu dinsel ve informel lideri etki altýna almaya baºlayýºý ve nüfuzundan faydalanýºý, romanda bunun için iºlenmiºtir. Osmanlýlar nasýl geniºleyecekti? Bizans'a, yýkýlmakta olan düzenin benzerini daha mükemmelleºmiº olarak getireceklerdi. Osman Bey'in Edebali'ye dediði gibi köle olmak istemezdi çünkü Bizans köylüsü ... Daha batýda ise zaten bu düzen vardý. Türkler bu kokuºmuº kurumlarýn yerine daha adilini getireceklerinden, kolayca yayýlacaklardý ve ilk önce batýya yürüyeceklerdi, Çünkü doðuya ºimdilik yeni bir ºey getiremeyeceklerdi. Anadolu'yu reformla eski durumuna getirmek, o anarºi ortasýnda otoriteyi kurmak için güçlü olmak gerekti. Anadolu'ya bu küçük toplum daha baºlangýçta yeni bir düzen getiremezdi. Sadece birbirini yiyen beyliklerin arasýnda kaybolur giderdi. Ama, yeni ülkeler ve geliºen bir yönetim sistemiyle güçlenen devlet, sonralarý Anadolu'yu da içine aldý. Batýya doðru ilerleme olacaktý ama, biraz önce de sözünü ettiðimiz gibi, gaza ruhu ve gazi devlet ilkeleri de baºlangýcýndan çözülmeye baºlayacaktý. Nitekim bu toplum, Eski Doðunun, Bizans'ýn ve Batýnýn devlet ve toplum anlayýºý ile öz Türk töresini kaynaºtýracak, kendine özgü yeni bir düzen kuracaktý. Bu kendine özgülük zamanla geliºecek, romanýn son sayfasýnda devlet ve yö-


gibi onun da devrinin geliºimlerine ayak uydurur, Yazar daima bilim adamýndan önce farkýna varýr, yaºadýðý ortamýn ... Günümüzde toplum netime deðin klasik yapýtlarý okumaya baºlayan Kerimcanlarýn elinde biçimlenecektir. Bu zorlamadan doðan geliºmeyle, Roma Imparatorluðundan sonra tarihin en büyük yönetim örgütüne ve hukuk yöntemine, en ilginç toprak rejimine sahip devlet doðacaktýr. Bütün bu iºler için çok adam gerekliydi. Kadýnlar bile savaºçýydý ve Devlet Hatun denen Bacýbey bunlarýn baºýndaydý. Bacýbey'e Karacahisar tekfurunun kardeºi Filatyos'un zulmünden kaçýp sýðýnan Mavro'nun, "Devlet Ana, beni koru" diyen yakarýºý, Bizans'ýn ve Batýnýn bu dinamik toplum önündeki durumunu göstermektedir. Bütün bu bunalan toplumlar, senyörlerinin zulmünden kurtulmak için sýðýnacak güçlü bir iktidar arýyorlardý. Bosna kralý fetihten önce Papa'ya yazdýðý mektupta: "Köylülerimin yarýsýndan çoðu, Türklerle birleºmeye ve ihanete hazýr" diye yakýnýyordu. ýºte Devlet Ana budur. Bunalan, ezilen toplumlarýn kucaðýna sýðýndýðý, Osmanlý düzeni ... Osmanlý bir fatihten ziyade bir kurtarýcý, bir düzenleyici ve reformcu olarak geliyordu. Gerçekten romanda, Türkmenlerin Bizans'la olan iliºkileri, onlarýn dil ve dinlerine karºý hoºgörürlükleri, her iki tarafýn iyilerinin bir yüce amaca koºuºIarý, insancýl yakýnlýklarý ne kadar güzel anlatýlmýºtýr. Tüm olarak romanda renkli bir yaºam, derin bir psikanaliz göze çarpmaktadýr. Sosyal-psikolojik yönden güçlü veriler ortaya serilmektedir.

Devlet Ana ile toplumumuzun geçmiºteki yaºamý, töreleri, öz nitelikleri renkli ve gerçekçi olarak çizilmiºtir. Dilimiz arý ve armonik bir biçimde kullanýlmýº, kendimize özgü yeni bir roman tekniði denenmiº, kýsaca yeni bir tür getirilmiºtir. Bütün bu olumluluðuyla Devlet Ana ulusal bir eserdir, ama herºeyden önce insaný dile getirdiði, toplumlarýn kaderinde iyinin, doðrunun, güzelin ve sörnürücülükle entrikanýn, barbarlýkla karakter düºüklüðünün rolünü realist bir karºýlaºtýrmayla okuyucuya verdiði için hümanist ve sosyal yaný ile evrenseldir de ... Bu eser Türk aydýný için kendini bulma yolunda yeni bir umut olmuº, yeni bir çýðýr açmýºtýr. Kemal Tahir'in baºarýsýnýn büyüklüðü ve saygýdeðerliði de buradadýr.

bilim ulemasýndan(!) ünlü birinin çýkýp Tolstoy'a, Gorki'ye, Dumas'ya pdfMachine

baºvurduðu. örneklerinden yararlandýðý, çokça görülür. Burada yüzyýllarý dolduran bu çözümcü yazarlarý tek tek ele alacak

Siyasal Hikayeci Olarak Musahipzade Celal Bey' deðilim; onlardan sadece birini, ne dünyanýn ne de bizim yeterince tanýdýðýmýz Musahipzade Celal Bey'i konu aldým. Vaktiyle Tolstoy için, Plehanov ve çömezleri "gericidir, korkunçtur" demiºlerdi. O zaman modern çaðýn ünlü devrimcisi, "onun ilericiliði ve gericiliðiyle, halkýnýn çeliºkisini özünde taºýdýðýný ve dolayýsýyla Rus devriminin aynasý" olduðunu söyleyerek susturmuºtu, hepsini. Musahipzade'miz üzerine ise bizim öze "siyasal hikaye" kavramýný açýklayarak girmek yerinde olur. Yüzyýlýmýzýn genç bilimleri olan toplum bilimleri he

S

nüz doða bilimleri gibi yöntem ve araºtýrma teknikleri açýsýndan belirli bir düzeye yükselmiº deðildir. Toplum bilimleri bu nedenle doða bilimlerinden farklý olarak bazý ilginç kaynaklara el atmayý yeð tutmuºlardýr. Bu bilimlerin literatüründe roman ve tiyatro eserlerini görmek hiç de ºaºýrtýcý olmasýn. Insanlýðýn geçirdiði evrim aºamalarý, hatta içinde bulunduðumuz çað, bilginlerin niceliksel araºtýrmalarýyla yeteri kadar anlaºýlamayýnca, sorunun çözümü yazarlarýn sezgilerinde veya güçlü gözlemlerinde aranýyor. Bottomore'un deyiºi ile bir noktada bilinenlere sýrtýmýzý dayayarak "olasýlýklý tarihi" yazmak zorundayýz. Toplum tarihinin sorunlarý çok kere edebiyatçýnýn kalemi sayesinde anlaºýlýr ki, bu eserlere "siyasal hikaye" denir. Nesnelolan bilimcinin tersine edebiyatçýnýn öznelliði bize bazý doðrularý gösterebilir. Olaya siyasal bilimci nesnel bir yöntemle el attýðýnda siyasal kuram ve yasalar; ama edebiyatçý kendine özgü öznelliðiyle bakýnca da, siyasal hikayeler ortaya çýkýyor. Belki de yazý'nýn tarihinden daha eskidir siyasal hikaye ... Ve her defa ilerleyen bilimin yeni kavramlarla yeniden biçimleniºi

aramýzdan ºimdiye dek, ne birinciler gibi konuºanlar çýktý, ne de ikincisi gibi ... Çýkanlarýn da sorunun temeline inmeden yüzeysel ve tutarsýz yargýlamalarda bulunduklarý açýk. Bu grubun içinde bir


tiyatro bilimeisi çok orijinal bir çalýºma yaptý. Sevda ªener, Musahipzade'nin hayatýný ve eserlerini inceledi . Böylece Musahipzade bir meçhulolmaktan çýkarak, Batýda bile örneklerine az rastlanýlan bir bilimsel inceleme ile tanýndý. Bu çalýºma modern kuºaktan bir araºtýrýcýnýn, yüzünü görmediði bir yazarý onun çaðdaºlarýndan çok daha iyi anladýðýnýn bir belgesidir. Ben bu kýsa incelemede Musahipzade'yi siyasal hikayeci olarak ele alacak ve devrinin fikir iklimi içerisinde yerini ve düºünüºünün nedenlerini açýklamaya çalýºacaðýrn. Musahipzade'yi niçin siyasal hikaye türü açýsýndan ele aldýðýmý açýklamak isterim. Çünkü yazar, bu açýdan bakýnca da çözülmeye ve açýklanmaya deðer bir sorundur. Yeterli bilimsel verilerin bulunmayýºý bazen sezgimle, bazen de yeterince betimleyemeyeceðim varsayýmlarla yargýlamada bulunmamý gerektirecek. Toplumsal kurumlarýmýzýn evrimini araºtýrmakta her kiºinin ayný yolu izlemesini salýk veririm. Kroniklerde ve yöntemli bilimsel eserlerde bulamadýðýmýz onun oyunlarýndan çýkarma olasýlýðýmýz yüksektir. Sosyal bilimci olarak tarihçi, topluma çoðunlukla kendi deðer yargýlarý ve modern toplum bilimin kavramlarýyla yaklaºýr. Oysa modern toplumlarýn yapýsýný açýklayan bu kavramlarla, tarihsel dönemin maddi ve manevi örgütlenmesini açýklamak mümkün deðildir. Bir kültürü tanýmlamak için gözlemcinin kendi yargýlarý ve deðerleri (etik yaklaºým) Muzaffer ªerif'in de dediði gibi yanlýº ve yetersizdir. Daha karmaºýk bir toplum olan Osmanlý toplumunu ise kendi kültür sisteminin içerisinde anlayabilmek için sosyal tarihçi ekseriya orijinal kaynaklara ve düºünurlere eðilmek zorundadýr. Musahipzade de; Koçi Beð, Tursun Beð, Yahºi Fakih gibi Osmanlý kültür ortamýný, o ortamýn deðerleri içerisinde yansýtanlarýn bir devamýdýr. Bu bakýmdan Musahipzade sosyal tarihçinin tanýmasý gereken bir yazardýr. Kendi kültürel referans sistemimizden uzaklaºarak, Osmanlý toplumunun rasyonelini açýklayan verilerle gözlerne girmemiz böylece mümkündür. Musahipzade, Osmanlý toplumunun özündeki çeliºkiyi taºýr; içine kapanýk ve toplumsal iliºki çerçevesini belirleyen deðerlerine baðlý, dýºa karºý kuºkulu, ortamýna yabancilaºmaya ve kültür emperyalizmine düºman ... Ama ona karºý ayný silahla deðil, geleneksel deðerleri

putlaºtýran bir garip tutuculuk ve maneviyatla direnir. Bu yanýyla 19. yüzyýl Doðu dünyasýnýn bilinçsiz ama onurlu direniºini eserlerinde öz ve biçim olarak görürsünüz. Yalnýz açýk olan ve Musahipzade'yi kuºaklar ötesine ulaºtýrýp ölümsüzleºtiren yaný, bu Istanbul Efendisi'nin her dönemin modern "allaturca"sý olarak kalmasýdýr. Musahipzade'nin özündeki bu çeliºki aslýnda 150 yýldýr süregelen Türk modernleºmesinin çeliºkisidir. Dengesiz deðiºen bir toplumun bütün burukluðunu gördüðümüz bu yazarým ýz Doðu dünyasýnda tek olmayýp çok benzeri vardýr. Üst yapýsal deðiºimler, eski yaºam biçimlerini deðiºtiremeyen geniº kitleleri ve onlarýn sözcülerini rahatsýz eder. Onlarýn direniºi hem kötü düzene karºýdýr, yani ilericidir, hem de geleneklerin savunucusu olduklarý için sayýlabilirse gericidir. Ama genel kaný, iki yüzlü madalyonun bir yüzünü yadsýmak olmamalýdýr. Bütün duraðan Doðu toplumlarý, dýº güçlerin etkisiyle deðiºime açýlýnca bir kültür anarºisi baºladý. 19. yüzyýlýn Ortadoðu'su böylesine öfkeli, yarý bilinçli aydýnlarla doludur. Geliºen Batý kapitalizmi, çöküntü içindeki Ortadoðu'ya el atýnca bu ülkelerin düºünürleri buhar makinesine karºý, ºanlý, onurlu geçmiºleriyle direndiler. Arap dünyasýnýn Abdurrahman Kevakibi'si, Mýsýr'ýn Arabt Paºa'sý ve daha birçoklarý ... Sadece Ortadoðulular mý dersiniz? Endüstrileºmede Batý Avrupa ile boy ölçüºerneyen, ama tam bir' deðiºime giren Rusya'da bile halkçýlar ve baðnaz ulusakýlar "geriye dönelim" diye baðýrýyorlardý. Bu düºünür ve eylem adamlarýnýn yanýnda, yazarlar, yatrocular ve müzisyenler de, yer almakta gecikmediler. Gururlarý kýrýlmýº, içlerine kapanýk, buruk bir övünme havasý içinde "Kendi deðerlerimize dönelim" iniltisi gittikçe fazlalaºtý. Ne var ki, Rusya'nýn bu tür düºünürlerinin yanlýºlýk denizinde boðulan gericiler olduðuna hiç kuºku yoksa da, Osmanlý imparatorluðu içindeki Ortadoðulularý bu kategoriye sokmak imkaný yoktur. Burada modernleºmeye deðil, sömürüye ve yozlaºmaya direniº söz konusudur.

Musahipzade Celal Bey bu son gruba yakýn bir sanatçý olarak pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

yetiºti. Dedeleri saray çevresindendi. Osmanlý toplumunun temel eðitim kurumu, medreseden önce, sözlü kültürdür. Musahipzade bu okulun iyi bir Öðrencisi oldu. Eski Istanbul Hayatý adlý eseri, bu yetiºmenin bir sonucudur. Yaºantýsýrýda her yönü ile geleneksel kurumlarý benimseyen gruplarýn üyesiydi. Manakyan Tiyatrosu'na giden, ama orta oyunu amatörlüðü yapan; Osman Hamdi Beyokulunun empresyonist eserlerine hayran olan, ama min yatür ve hüsn-ü hattý da iyi bilen bir kiºiydi. "Iyi ki yabancý dil bil132

miyarum. Yoksa ben de etkilenirdirn" sözü Musahipzade'nin kiºiliðini en iyi yansýtacak sözdür bence. Tevfik Fikret, Osmanlý Devleti'ni görkemli fakat gövdesini kurtlar kemiren yaºlý bir çmara benzetir. Musahipzade bu ulu çýnarýn üstünden dünyayý seyretmekte direnen kiºilerdendi. Çýnarý kemiren kurtlardan habersizdi demiyorum, ama o kurtlarýn yalnýz bazýsýný rüºvetçi, cahil devletlülarý ve ulemayý, adam kayýrmayý biliyordu. Çýnarý çürüten daha baºka hastalýklarý ve dýº etkerýleri yeterince deðerlendiremiyordu. Ama bu yerilecek bir ºey deðildi. Bu ulusçuluk ve halkçýlýk akýmlarýnýn toplumumuzdaki gücü, niteliði ve biçimleniºi ile ilgilidir. Acaba devrinin büyük aydmlarýý l) Türk Yurdu dergisini çýkaranlar ekonomiden, emperyalizmden, toplumbilimden ne kadar anlýyordu ki?.. Emperyalizm ve Osmanlý devleti konusunu bu dönemde tek inceleyen ve yazdýðý halde okutup anlatamayan kiºi, bir yabancý Menºevik olan Parvüs Efendi (Aleksander Helpjhand lsrael) idi. Iç yapýsýnda bir geliºme olmayan, endüstrileºemeyen toplumun üst yapýsal modernleºmesi, kültür anarºisi denen olayý yaratýr. Altý poturlu, üstü redingotlu bir kiºiye benzeyen Osmanlý toplumundaki bu yozlaºma, Musahipzade'nin bütün eserlerinde acý acý alayettiði bir durumdur. Cumhuriyet'ten sonra da bu endiºesi kaybolmamýº, Se/ma ve Moda Çýlgmlan adlý oyunlarýnda ayný bozukluðu eleºtirmiºtir. Geleneksel yaºam ve etiket kurallarý, Musahipzade'nin en çok önemsediði deðerlerdir. Onun içindir ki oyunlarý eski yaºamýn bütün inceliklerini yansýtýr. Oyun kiºilerinin giysileri, kiºiler kadar önemlidir. Bir elçinin huzura çýkýºý, Köprülüler ve Bir Kavuk Devrildede, esnafýn peºtemal kuºanma töreni Kaºý1ýçýlar'da zorunlu mizansen olarak inceden ineeye açýklanýr. Yazarýmýz oyunlarýnýn ötesine berisine bir kolayýný bulup böyle törenleri yerleºtirmeyi de çok sever. Konaklarýný Viyana mobilyasý ile donatan bir toplumda Musahipzade'nin bu çabasýna hak vermemek elden gelir mi?.. Bütün bu öðretimini tiyatro denen kürsüde yerine geti133


ren bir kitle öðretmenidir o. Zaten okuttuðu ders için en uygun okulun da orasý olduðu bir gerçektir. Baºlangýçtan beri Batýlý gezginlerin Osmanlý ülkesinde en çok ilgilerini çeken ve özenle saptayýp anlatmaya çalýºtýklarý nesne ve olgu; ülkenin yollarý, kentleri, nüfusu ve somut kurumlarýndan çok, yöneticilerin, Ýslam olmayan halkýn ve zenaatçýlarýn toplumsalpsikolojik yönleridir. Hemen hepsi bunu tanýmlamaya çalýºýrlar. Kuºkusuz bu bir alay seyahatname daima eksik, bazen gülünç yargýlarla doludur. Ne var ki, bu toplumun somut kurumlarýný, ekonomik biçimleniºini bilmekten daha güç olan, bunlarýn üst yapýsal yansýmasýdýr. Bu yansýmayý bugün gerek tarihçiler, gerek toplumbilimciler Musahipzade Celal'de açýklýkla görebilirler. Öyle olduðu halde pek baºvurulmayan kaynaklardandýr. Yönetici sýnýfýn deðil, geniº halk kitlesinin deðerlerini savunur. Bütün eserlerinde lord bürokratlarýn sanat beðenisi, beylik argosu Osmanlýca ve yaºayýº biçimleriyle acý acý alayeder. Kokuºan medreseleri, sarayý, kubbealtý vezirlerini yerer. Ama bir yandan da her romantik halkçýda rastlanan bir ulusalcýlýkla Kanuni: devrini, Köprülüler devrini arayan ve yücelten bir kiºidir. Bu romantik halkçýlýk, modernleºme ve sömürgeleºrne sürecine giren bütün 19. yüzyýl toplumlarýnýn ülkücülerinde görülen bir niteliktir. Musahipzade'nin halkçýlýðý. zenaatçýlarý, köylüleri ezen egemen seçkinlere (elit) karºýdýr. Ama ne var ki, Milo Venüs heykelinden anlamayan Aynaraz Kadýsý Yakup'la alayedecek kadar da, baðnaz ulusalcý duygulardan uzaktýr. Gülsüm oyunuyla köyü ele alan yazar, Türk köyünü yað, ayran, bal ve tatlý kaval sesi sanan bazý çaðdaºlarýndan çok daha gerçekçidir. Bunun yanýnda bozuk düzeni eleºtirme yöntemi, sokaktaki adamdan farksýzdýr. Eleºtirileri ve dünya görüºü kitlenin düzeyi ile sýnýrlýdýr. Ona göre devletin ve toplumun içinde bulunduðu durum, Gýyasüddin Efendi, Bir Kavuk Devrildi'deki keyif ehli Hayret Aða gibileri yüzündendir. Musahipzade devletin karºýsýnda deðildir, ancak onun istediði adaletli, otoriter bir devlettir. Müverrih Tursun Beð'derý beri tanýmý yapýlan klasik Osmanlý devlet düºüncesinin son izleri Musahipzade Celal Bey'de görülür. Buna göre pdfMachine

reayanýn adalet içinde yaºamasý temel ilkelerdendir. Aynaraz Kadýsý'nda yazar, Hýristiyan-Müslüman ayrýmý yapmadan, ezilen köylüleri savunur. Olumlu kiºiler olarak sergiler. Gene gerek Hýristiyan, gerek Müslüman yüksek rütbeli din adamlarýný olumsuz ve ahlak düºkünü kiºiler olarak ayný kefeye koyar. Temelde sözlü kültürden ve geleneksel eðitimden geçen Musahipzade'de eski Osmanlý düºüncesinin izleri her zaman görülür. Devlet, adaletin sözcüsü ve uygulayýcýsý olacaktýr. Loncalar ve re aya katý kurallar ve dürüstlükle çalýºacak ve devletçe korunacaktýr. Bu düzenin yýkýlýºý onu rahatsýz etmiº ve nedenlerini oyunlarýnda ortaya koymuºtur. Böylece biçiminde ve özünde ulusal tiyatrayu temellendiren bu yazarýmýz, siyasal ve toplumsal düºünceleri yönünden, siyasal hiküyeciliðimizde Koçi Bey tarzý düºünce ve eleºtiri geleneðini yaºatmýºtýr. Musahipzade Celal'in geleneksel toplum düzenindeki üretici güçlerin savunmasýný yapmasýnýn bir nedeni vardýr ve yazarýn bütün ilginçliði bu noktadadýr. Çünkü irnparatorluða daha ileri aºamada bir düzen gelmemiºtir. Buhar makineleri uygarlýðýnýn sörnürüsüne karºý çýkacak ne sanayici bir kentsoylu sýnýfý, ne de sanayi emekçileri sýnýfý vardýr. Direniº daima eski düzenin tezgahta çalýºan, fakat gittikçe çökerý güçlerinden, yani lonca kalýntýlarýndan gelmiºtir. Bu direniºin yarý bilinçli, bazen dinsel, bazen de Musahipzade Celal'deki gibi popülist nitelikte oluºu bundan ileri gelmektedir.

Bir Kavuk Devrildi oyununda, Batý endüstrisinin pazarlama çabalarý ve elde ettiði yýkýcý ekonomik ayrýcalýklara (kapitülasyon) karºý direnenler, çarºý esnafý ve dokumacýlýkla geçinen lonca üyeleridir. Gerçekten de, Osmanlý toplumunda bu tür ayrýcalýklara karºý çýkanlar herhalde "Kumaº Sanayicileri lttihadý" veya "Sevad-ý tnhisar ªirketif l)" gibi olmayan güçler deðil, olsa olsa kodra, Týrnova, Bursa, Ankara, tstanbul gibi kentlerdeki lonca zenaatçýlarýnýn temsilcileri olacaktý. IS. yüzyýlýn su gücü ve sonralarý buhar gücüyle çalýºan, milyonlarca birim mal üreten Avrupa teknolojisine karºý el tezgahlarýyla durmak ve onlarý savunmak belki yarý bilinçli bir çaba olabilir, ama Musahipzade bunu bilecek bir düºünsel ortamýn adamý deðildi. Lonca düzenini tek üretici güç olarak gören ve saygý duyan bir toplumun bireyiydi. Zaten Avrupa


Ýº

uygarlýðýný getirmek isteyenler de Musahipzade'derý daha bilinçli deðillerdi.

ve gözlem-bilgi geleneðine dayanan bu özelliðinden dolayý devrinin deðiºen yaºamýnýn durgun bir fotoðrafýný vermiºtir bize ...

20. yüzyýl baºýnda ülkemize giren pozitivist düºüncenin izleyicileri bile sözde bilimin her alanda yol göstermesini istiyorlardý, ama bilimin her alanda öncü olabileceði bir toplumsal yapý var mýydý? Var olan yapý buna uygun deðilse nasýl deðiºtirilmeliydi? Bunlarý düºünen yoktu. Ziya Gökalp bileulusal ekonomiden, ulusal pazar ve ulusal özgiriºimden söz eder ama bu iyi dileklerini gerçekleºtirmek için gereken toplumsalyapýsal deðiºikliklerden söz etmez.

Kentlerin kurumlaºmasýnda ve iºleyiºinde loncalarýn ve esnafýn önemi bilinmektedir. Osmanlý kent yaºamýnýn temel direði olarak lonca esnafýný gösterir. Salt kent yaºamýnýn mý? Kuºkusuz hayýr. Onca dilin, ulusal sanatýn, üretimin, zenginliðin, adalet düºüncesinin yaºadýðý tek tabaka, esnaftýr.

Bütün bu tutarsýz çaðdaºlarýnýn içinde, yazarýmýz lonca üretimini geliºtirip korumayan ve Batý endüstrisine kapýlarý açan merkeziyetçi devlet bürokrasisini suçlamakta daha tutarlýdýr. Hiç deðilse eleºtirisinde ayaklarý yere basmaktadýr; çünkü merkantilist bir politikanýn izlenmeyiºini tarih içinde aramakta haksýz deðildir. Ama Musahipzade, Osmanlý lonca düzeninin bir gün kendi baºýný yiyecek çeliºkisini de böylece farkýna varmadan ortaya koyuyor. Geleneksel kurumlarý bütün ayrýntýlarýyla bilen ve baºarýyla yansýtan yazarýn hayran olduðu lonca disiplini ve hiyçrarºisi, gerçekte ekonomik duraðanlýðýn somut görünümüydü. Sadrazama, Avrupalýlarý kastederek: "Efendim, bol ve ucuz kumaº yapmak için evsafý düºürüyorlar. Bunlarýn malý bizimkinden daha kötü iºlenmiºtir, bizim el emeði mallarýmýzýn evsafý üstündür" diye yakýnan lonca kethüdasý, gerçekte Osmanlý lonca üretiminin sakat yanýný belirtiyor. Ama yazar lonca üretim düzenine, bu

Musahipzade'nin ýzdýrabýnda ve bunun anlatýlýºýnda Osmanlý toplumunun geçirdiði kültürasyon sürecini açýk olarak görmek mümkündür. Musahipzade kaçýnýlmaz olan bu sürecin karºýsýnda ºaºkýndýr ve geleneksel esnaf kültürünün savunucudur. Musahipzade'nin istediðinin, savunduðunun tarihsel açýdan tutarlý olup olmamasý önemli deðildir. Bizce önemli olan, onun geleneksel kültür ortamýný renklilikle sahnede yaºatmasýdýr. Kültür alýºveriºi süreci Osmanlý imparatorluðunda baºlangýçta azýnlýklarla Türkler arasýnda söz konusudur. Çarºý esnafý arasýndaki Ermeni ve Rum esnafýný da Musahipzade ayný kültürün insanlarý olarak ele alýr. Ne var ki, 19. yüzyýlda Avrupa kültürü yerleºrneðe baºlayýnca bazý kurumlarda meydana gelen deðiºme-

düzenin dýºýnda bir iliºki gibi bakmamýºtýr. O, bu düzenin tam ortasýnda bir savunucuydu. Her toplumun kültüründe, egemen üst yapý iliºkilerinde ve kurumlarýnýn biçimleniºinde kentlerin önemi büyüktür. Bir ülkede ve toplumda, feodal kurumlaºma egemense, kentlerin kuruluºu, geliºmesi ve iºleyiºi ona göre olur. Aðýr endüstrileºme baºlamýºsa, büyük kentler kentsoylu kültürünün yataðý olan yerlerdir. Kurumlaºmalarý, bireylerin yaºam biçimi, beðenileri de ona göre oluºur. Osmanlý toplumunda kentlerin doðuºu, geliºimi iç ve dýº etkilere göre biçimleniºi, çözülemeyen bir bilimsel sorundur. Bunun nedeni de deðiºimi yansýtacak belge kýtlýðýdýr. Oysa Musahipzade gibi bir siyasal hikaye ci kentlerdeki deðiºimi ve deðiºimden önceki kurumlarý, birey-toplum iliºkilerini canlý olarak gözümüzün önüne getirmektedir. Yazar, sözlü kültür


137

ler yazarýn eski kurumlar üzerinde direnmesine neden olmuºtur. Genellikle yeni sosyalorganizasyon, üst tabakanýn yeni zevkleri, Avrupa etiket kurallarý gibi kültür emperyalizmi olarak nitelendireceðimiz olaylar yazarý isyana sevketmiºtir. Yazar baºlangýçta bütün imparatorluk dahilindeki halklarýn birbirlerini etkilemelerini mesut bir olayolarak görmektedir. Ortak kültür etkileºimini saðlayan esnafýn kent yaºamý içindeki rolleri, oyunlarýnýn baºlýca temasýdýr. Bu yüzden oyunlarýnýn bütün olumlu kiºileri esnaftýr. Bütün olumlu düºünce ve eylem onlarýn kiºiliklerinden doðmaktadýr. Toplumsal yaºantýnýn düzeni, esnaf ve lonca disiplini sayesinde devam etmektedir. Musahipzade Celal'in devlete karºý tutumu da ilginçtir. Devlet bu düzene saygý duyduðu, lonca disiplinini ve üretimini koruduðu, ºiddetle de olsa lonca disiplininin sürmesini saðladýðý kadarýyla, yazar devletten yanadýr. Bu düzeni sürdüren 16. yüzyýl devleti yazarýn hayranlýðýný kazanmýºtýr. Hatta bazen olumsuz kiºiler bile, lonca düzenine sadýk ise olumlu olurlar sahnede ... Örneðin Ýstanbul Efendisi Savleti, geri düºüneeli. batýl inançlarý olan, cin ve perilerle uðraºtýðý için gülünç duruma düºen bir oyun kiºisidir. Bu yönüyle cahil, parazit ulema sýnýfýnýn bir ternsi kisidir. Ancak ayný kiºi çarºý esnafýný denetlerken, lonca düzenini ve disiplinini devam ettiren bir kutlu, onurlu kiºi olur, hem yazarýn, hem de seyircinin saygýsýný kazanýverir. Yedehçi oyununda kayýnpeder Numan Efendi dokumacýlar loncasýnýn kethüdasýdýr. En akýllý, doðru, tok sözlü kiºinin o olduðunu söylemeye gerek yok. Gene Söndü'deki Hekim tipi yazarca esnaftan sayýlmakta ve olumlu bir kiºi olarak canlandýrýlmaktadýr. Gerçekte Osmanlý imparatorluðunda loncalar ve esnaf bütün ülkenin çeºitli dil, din, töre ve gelenekleriyle diyalog kuran, bu renkliliði özünde toplayýp yaºatan ve geliºtiren tabakadýr. Bu tabaka imparatorluðun çeºitli bölgelerine ait yerel sanatýn sentezini yapmýº, çeºitli lehçe ve aðýzlardan ortaklaºa zengin bir Ýstanbul dili çýkarmýºtýr. Bütün ülkenin üretilmiº eºyasýný, törelerini bu tabaka kadar inceliðiyle bilen olmamýºtýr. Eðer Türkiye'de bir kentsoylu sýnýfý ve kültürü doðabilse idi, bunun ulusal temelini feodal bir kurum olan lonca kültürü hazýrlayacaktý. Bu Batýda böyle olmuºtur. Bizde kentsoylu düzeni baºlangýcýndan itibaren ulusal deðil de, uluslararasý gücün uzantýsý olduðu için lonca kültürünü temel almak ºöyle dursun, bir kenara kakalamýºtýr. Ýºte Musahipzade bu kakalamaya karºý haklý olarak isyan etmiºtir. Ulusal kültürün ve geleneðin temeli olmasý gereken lonca düzeninin ürünlerini onun için savunuyor ve geçmiºte de bu zenginliði ezen ulema, vüzera gibi egemen feodal gruplarý hýrsla taºlýyor. Bunun içindir ki, Musahipzade'nirý bu öfkesi ve trajik çeliºkisi Türk tarihinin ve devriminin çeliºkisidir diyoruz. Musahipzade ulemanýn ve devletlülarýn cehaleti ve halktan ayrý lisanlarýyla alayeder, çünkü kendisi de Ýstanbul esnaflarýnýn geliºtirdiði Ýstanbul Türkçesini kullanmaktadýr. Bu Türkçe Divan Edebiyatýmýza Nedim'le girmiºtir ki, Nedim'in yaºadýðý Lale Devri ayný zamanda sanat ve inceliðe önem verilen devirdir. Bunun için israf ve çöküntünun arttýðý bu dönemde salt lonca uðraºlarý deðerlendirildiði için Musahipzade'nin hayranlýðýný kazanmýºtýr. Bu çeliºik hayranlýðý Lale Devri adlý oyununda görürüz. Genellikle lo nca lar hammadde miktarýnýn, üretimin, iºçi miktarýnýn ºiddetle kontrol edildiði kuruluºlardýr. Lonca esnafý kesinlikle serbest rekabette bulunamaz. Bu düzeni onun savunmasýnýn, özlemesinin nedeni açýktýr. Galata barýkerleriyle, Bayramzade gibi harp zenginlerinin ortalýðý kasýp kavurduðu bir dönemde, bu özlem doðalolsa gerekir. Loncanýn tasavvuf maneviliði içinde Ortodoks Ýslam düºünüº ve eyleminin düºmanýdýr. Ne var ki yazar ayný zamanda banniliðin ve tarikatlerin de düºmanýdýr. oyununda açýkça görülen bu tarafýna raðmen, esnaf arasýnda yaygýn olan batýnt tarikatlerden habersiz görünür. Bu Musahipzade'nin ufak bir kurrýazlýðýdýr ve yücelttiði esnaf ta görmezlikten geldiði bir yandýr. Musahipzade Celal Bey geleneksel tiyatromuzu yaºatan ve bunu ulusal tiyatromuza temel yapan kiºidir, diyoruz. Bu yönüyle o ulusal tiyatroya lonca düzeninin mirasýný aktarmýºtýr. Geleneksel tiyatromuzu yaºatanlar, Karagöz'ü, Ortaoyununu hiçbir tören ve eðlencesinde eksik etmeyen lonca esnafý idi. Musahipzade' nin sözcülüðü, onlarý toplumsal tarihimiz içinde savunrnakla bitmemiº, kendi alaný olan tiyatroda onlarýn zenginliðini modern tiyatromuza temel yaparak, seçkin bir yazar olduðunu tartýºmasýz kabul ettirmiºtir. Musahipzade Celal Bey'in ilginç yönü, pdfMachine tiyatromuzda yaptýðý biçim yenileºlirmesidir. Böylece edebiyat anlayýºý içinde ele alýnan tiyatromuz, onunla tekrar orijinal


kaynaðýndan besi en rneðe baºlamýº ve modern tiyatro doðrultusunda bir nitelik kazanmýºtýr. Onun bu üstün yanýnýn anlaºýldýðý söylenemez. Nitekim Nurullah Ataç bile, kendi deyimiyle; "Bay Musahipzade'nin tiyatrosunu salt güldürü dolu, ciddi bir düºün bulunmayan, konularýn boº sözlerle uzanldýðý" oyunlar olarak görmüºtür*. Dilimizin ünlü ustasý Araç'ýn bu yanýlgýsý kendi kuºaðý gibi Türk devrimini çok ayrý bir açýdan deðerlendirmesinden ileri gelir. Araç'ýn kuºaðý ister övsün, ister yersin, yazarýmýzýn hakkýný verememiºtir. Överýler kaymaklý pilavýn eskiden nasýl yapýldýðýyla uðraºan Ulunay tipi bir gruptur. Bir Kavuh Devrildi'de kavuklu, eski helva sohbetlerini gördükleri için yazarý överler. Yerenler de belki onlardan daha haklý olarak Ataç'ýn yolunu tutanlardýr. Bazýlarý onu tarihe sýðýnan bir nostaljik yazar diye niteler; kýsmen doðrudur, kýsmen de yanlýº. Bugünkü kuºak ona yeni bir gözle bakýyor. Musahipzade deðiºen ve geliºen tiyatro anlayýºý ve dünya görüºüyle gittikçe daha çeºitli yorumlara konu oluyor. Uzun bir ömür süren bu garip kiºi, 20. yüzyýlýn insaný olmadý. Ama Türk modernleºmesinin yazarý olmadýðýný da kimse iddia edemez.

lSS0'lerde Avrupa Edebiyatý * 880'ler, Avrupa edebiyatýnýn rastgele seçtiðim bir dönemi deðýl... Bu dönemin Avrupa'sýndaki hayat tarzý, dünya görüºü yeni bir tarihsel kesiti meydana getirmektedir. Avrupa bu çaðda düºünce ve edebiyatta bir durgunluk ve hatta çöküºü, diðer yanda ise bir yeniden doðuºu yaºamaktadýr. 19. yüzyýl sonundaki Avrupa, dünya demektir. Avrupa artýk dünyayý kendine göre biçimlendirmektedir. Bu biçimlendiriºin arkasýnda sömürgeci, tutucu ama ayný zamanda da yaratýcý, ilerici bir ortam vardýr. Avrupa'nýn bünyesindeki bu ikilem, 1914-18 Dünya Savaºýnda çözümlerýecek bir sürecin baºlangýcýdýr. 19. yüzyýl Avrupa edebiyatý da tarihsel görevini tamamlayan düºünce ve dünya görüºüyle. tarihsel bir görev yüklenecek düºünce ve görüºlerin yan yana yaºadýðý bir alandýr. 19. yüzyýlda Avrupa kýtasýnda ortak bir edebiyat ortamýndan söz etmek gerekir. Bu ortam, Ýskandinav ülkelerinden ve uzak Rusya'dan Ýspanya'ya kadar nerede ne yaratýlýyorsa hepsinin en kýsa zamanda birbiriyle karºýlaºtýðý, geniº okuyucu kitlesinin tümünden etkilendiði bir anafordur. Bir Fransýz, bir Rus ve bir Alman için edebiyat demek; Flaubert kadar Dostoyevski, onlar kadar Ibsen'irý bir arada okunup tartýºýldýðý, bireyin dünyasýný birlikte etkiledikleri bir uðraºý alanýdýr.

Edebiyat için ulusal sýnýrlarýn kalktýðý bu dönemde Avrupalý, birbirinden farklý ºeyler söyleyen bu ayrý ülke yazarlarýný bir arada okuyan, deðerlendiren yeni bir insan olmuºtur. Edebi çevirinin altýn devrini 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda en geniº biçimiyle sürdürmesi bir rastlantý deðildir. Amerikalý Edgar Allen Poe, Baudelaire sayesinde ülkesinden çok kýtada tanýnmýº ve Rus edebiyatý, yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Batý Avrupa'nýn düºünce ve edebiyat dünyasýný bir anda istila etmiºtir. 19. yüzyýlýn sonlarý, Batý Avrupa'nýn tümüyle sanayi toplumu özelliklerini kazandýðý bir dönemdir. Sanayi imparatorluklarý baºta Ingiltere ve Fransa olmak üzere dünyayý paylaºmýº ve aralarýndaki çatýºmalarý sona erdirip kýsa sürecek altýn girmiºlerdir. Sanayi toplumlarý arasýna, biraz gecikmeyle birleºen Alman imparatorluðu da girebildi ve hatta öncü toplumlardan biri oldu. Diðer yandan dev Rusya da bu dönemde yükselen fabrika bacalarýnýn ve sanayi proletaryasýnýn ülkesi olmaya baºladý. 188ü'lerde bu engin ülkede Batý Avrupa'nýn çoktan terkettiði bir toprak soyluluk ve köylülük düzeniyle modern bir sanayi burjuvasý ve proletaryasý yanyana yaºýyordu. Toplumsal-ekonomik geliºmeleri birbirinden farklý Avrupa ülkeleri, toplumsal problemlerin tartýºýlmasýnda bir beraberlik içinde idi. Daha doðrusu ayrýlýklar ulusal sýnýrlara deðil, dünya görüºlerine ve toplumsal kümeleºmelere göre idi. Hatta ulusalcý hareketlerde bile Avrupa çýkar birlikleri ve çýkar aynýlýklarýna göre birleºiyordu. 1848-49 Macar ihtilalinde Polonya gönüllü alaylarý Macar ulusalcýlarýnýn yanýna koºarken, Avusturya, Rusya ile birlikte onlarý eziyordu. Politik ve felsefi görüºler kadar edebiyat beðenisi de ulusal sýnýrýn ve dinin deðil, toplumsal-ideolojik öðelerin biçimlendirmesiyle ortaya çýkýyordu.


19. yüzyýlýn sonunda ulusalcýlýk çok revaçta gibi görünüyorsa da Avrupalý artýk ortak bir potada eriyen yeni bir insan tipi demekti. 1880'ler bu kýtanýn içindeki büyük fikri ve edebi çeliºkileri n su yüzüne çýktýðý bir dönemdir. 1883 yýlýnda Karl Marx öldü. Bilimsel sosyalizmin kurucusu, tarihi materyalizmin kuramcýsý öldüðü sýralarda, Alman filozofu Dilthey'in ünlü eseri Einleitung in die Geisteswissenschaften (Manevi Ýlirnlere Giriº) yayýnlandý. Tarihin materyalist bir sentezi yapýldýðý sýrada Avrupa düºüncesi, temelleri çok uzanan metafizik bir yorumu da benimsiyordu. 187ü'lerde Paris Komünü'nün yýkýlmasýndan sonra 188ü'lerde General Georges Boulanger, Üçüncü Cumhuriyetin yerine daha otoriter ve saðcý bir rejim getirmek için baºarýsýz bir darbe giriºiminde bulundu. Ayný yýllarda Plehanov tarafýndan Avrupa'daki mülteci Ruslarla birlikte ilerideki Rus Sosyal Demokrat Partisi'nin çekirdeði olan "Emeðin Kurtuluºu" grubu kuruldu. Avrupa ülkeleri, ilerici hareketler ve toplumsal kavgalar içinde sað düºünce de eyleme geçmiºti. Kýsacasý 18. yüzyýlýn devrimci burjuva düzeni artýk bir çöküntü dönemine girmiºti. Ancak Batý Avrupa bu çöken düzenin yerine yeni bir dünyayý getirecek düºünceyi ve bu düºüncenin özlemini taºýyan bir edebiyatý doðuramadý. Yüzyýlýn edebiyatý parlak çaðýný Avrupa'nýn doðusunda yaºamaya baºladý. 19. yüzyýlýn son çeyreði bir kavga ve kargaºa dönemidir. Avrupa edebiyatýnýn bu dönemindeki iniº çýkýºlarý ve izlediði yol da bu kavganýn ve kargaºanýn bir yansýmasýdýr ve herºeye raðmen bereketli bir dönemdir. 19. yüzyýlýn son çeyreðinde edebiyat, bu geliºen çeliºkilerin etkisindedir. Bir yanda özgürlük, siyasal-ekonomik baðýmsýzlýk ve eºitlikçi hareketler, diðer yanda sömürgecilik ve ºovenizme varan ulusalcýlýk. .. Kýtanýn edebiyatý bu akýmlarýn etkisi altýndadýr. 188ü'lerde Batý Avrupa edebiyatý, 18. yüzyýl ve 19. yüzyýl baºýndaki gibi kitleleri yeni dünya kurmaya yönelten bir edebiyat deðildir artýk. Büyük bir geleneðe dayanan Fransýz edebiyatýnýn, özellikle romanýnýn evrensel öncülük rolünü, baºka Avrupa uluslarýna devretrnek durumunda olduðunu görüyoruz. 1880'de büyük Fransýz romancýsý G. Flaubert öldü. Flaubert bir bakýma realist romanýn kurucusu sayýlýr. Ancak bu niteliði

GELENEKTEN GELECEGE ona yakýºtýnrken ölçülü olmak gerekir. Çünkü Rus edebiyatýnýn daha 1830'larda çok daha deðiºik bir tavýr içinde edebi. realizmin temellerini attýðýný akýldan çýkarmamak gerekiyor. Biçimdeki kusursuzluðu, Fransýz dilini ustalýkla kullanýºý yanýnda eserlerindeki tasvirler için bazen uzun araºtýrmalara girmesi (örneðin Salambo'nun makyaj ve giysisini betimlemek için 300 cilt kadar kitap devirmiºtir) Flaubert'in dünya edebiyatýnda ve yazarlýk tekniðindeki olumlu bir rolüdür. Flaubert Madame Bovary'de çürük bir toplum yapýsý içinde bocalayan kadýnýn problemini ele aldýðýnda kuºkusuz gerçekçi bir toplumsal betimleme sunuyor. Ancak Flaubert Paris Kornününü yaºayacak Fransa'nýn yazarý olabilir mi? sorusu da tartýºmaya açýktýr. Madame Bovary'de ele alýnan sorun ve iºleniºe fazla dil uzatmayalým. Ancak 1877'de yazýlan ünlü roman Anna Karenina için o anda Flaubert ve edebiyat dünyasý acaba ne düºünmüº ve nasýl bir karºýlaºtýrma yapmýºtýr sorusu aklýmýza gelmiyor mu? Flaubert; Stendhal, Hugo ve Balzac'larla doruðuna ulaºan Fransýz romanýný biçim olarak kuºkusuz daha da öteye götürmüºtür. Ama içerik olarak 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýndaki buhranlarla dolu Fransa'yý ayný ustalýkla yansýttýðý söylenemez. Küçük hikayeleriyle ünlü Maupassant da küçük insanlarýn dramýný büyük bir ustalýkla çizdi. Ama 1880'lerin Fransýz toplumunda yaºanan büyük çeliºkiler, Maupassant'ýn betimlediklerinin ötesinde deðil midir? Action Française'e karºý savaºan na turalist akýmýn büyük yazarý Zola'yý ele alalým. Hayatýn çirkinliklerini betimlemekten kaçýnmayan bu büyük yazarýn çaðdaº Rus yazarlarý gibi bütün toplumu ayný güçle betimleyemeyiºi düºündürücüdür. Plehanov'un deyiºiyle: "Gerçi Zola Cerminal'i yazmýºtýr. Fakat bu romanýn zayýf taraflarý bir yana, unutmamak lazýmdýr ki, Zola'nýn (sosyalizme meyletse de) naturalist deneyci metodu, ona büyük sosyalolaylarý görmek ve betimlemek


imkanýný vermemiºtir. Bakkal karýsýyla köºebaºý ºarapçýsýnýn zinasý hikayesi, Rus realizminin aksine toplumsal iliºkilerin önemli yanlarýný açýða çýkarmaya yetmemektedir".

GELENEKTEN GELECEGE

ý880'LERDE AVRUPA EDEBIYATý

hi Roma imparatorluðunun mirasçýsý olarak görüyordu. Alman tarihçiliði, Von Savigny ve Mommsen'in kurduðu tarihçi okulun etkisinde geliºti. Roma tarih ve hukuk mirasýna germanik kültür damgasý vurulmak isteniyordu. Kant, Schelling ve Humboldt geleneði ýSSO'LERDE sosyal bilimlerde yerini Diltheyeý bir geleneðe býraktý. Diðer yandan AVRUPA EDEBIYATý 19. yüzyýl Almanyasý Helenizm, Hýristiyanlýk ve AImanlýk sentezi Fransýz ºiirinin bu dönemi sembolizm akýmýnýn etkisindedir. için çabalayan bir fikir ikliminin etkisi altýndadýr. Bu iklim edebiyat Verlaine'in ºiirlerindeki musiki ve dil, kuºkusuz etkileyicidir. Ama sonuç olarak gerek yaºamýnda özellikle Hölderlin ve izleyicileriyle baºlayan Alman sembolizmin, gerekse Rimbaud ile temsil edilen sürrealizmin ve Mallarme ile doruða ulaºan romantizminde göze çarpar. parnasyenler ile Paul Valery'nin, bir yerde dünyanýn çalkantýsýndan uzak 19. yüzyýlOsmanlý ºiirini Ancak klasik Akdeniz uygarlýklarýnda ve Rönesans kültüründe etkileyen ºairler olduðunu da hatýrlamak gerekir. lL. Abdülhamid'in ülkesinde edebiyatýn kapýlarý ana motif olan patriyotizm, Almanya'da aºýrý dönüºtü. Natüralist ancak 1870'lerden sonraki Fransýz ºiirine açýktý. Bu dönemin Fransýz ºiirinin bizde gürültüsüzce tiyatro yazarý G. Hauptmann Güneº Doðarken ve Dokumacýlar adlý etkinliðini kurabilmesi sadece Fransýz dilinin egemenliðiyle açýklanamaz. Rusya'da, Polonya'da oyunlarýyla yüzyýlýn sonundaki Alman edebiyat ve tiyatrosunu temsil Fransýz dili ve kültürü Osmanlý ülkelerinde olduðundan daha da yaygýndýr. Ama oralarda ºiirde ve eder. Hauptmann'ýn naiv populizmi, nihayet 1930'lardaki Nazi Partisi romanda baºka rüzgarlar esiyordu. üyeliði ile düðümlendi. Alman edebiyatý 19. yüzyýl sonunda klasik Ingiliz edebiyatý ise 1880'lerde de Avrupa edebiyatý içindeki geriliðinden kurtulamadý. geleneðin yozlaºmasýný yaºýyordu. 1878'de çýkarýlan Sozialisten gesetz Kurtulmasý için bir neden de yoktu. Britanya, endüstri devrimini en sancýlý ve en muhteºem biçim(Sosyalist kanunu) toplum hayatýnýn her katýnda olduðu gibi adeta de yaºamýºtý. Ilk grev romaný bu ülkede yazýlmýºtýr. Ama roman olarak güçlü olmadýðýndan edebiyatta da kendisini bütün aðýrlýðýyla duyuruyordu. unutuldu gitti. Charles Dickens'ýn duygulandýncý eserleri herhalde büyük imparatorluðun bünye19. yüzyýl romantizmi kendini opera sanatýndan edebiyata ve sindeki tezatlarý bir ölçüde veriyorsa da, happy end geleneðini de yaºa tmaktadýr. tiyatroya kadar tarihi olaylar ve tarihsellikle ifade etmeyi yeðledi. Edebiyat, Ingiliz hayatýnda teorik olarak en güzel incelemelere konu olmuºtur. Ama hiç bir ltalyan baðýmsýzlýðýnýn simgesi haline gelen G. Verdi, ltalyan zaman toplumsal ve düºünsel hayatta büyük çalkantýlar, tartýºmalar yaratacak bir niteliðe ulaºageçmiºinin görkemini Lombardi'de, özgürlüðü Nabucco'da hayký- mamýºtýr. 1881'de ünlü tarihçi Thomas Carlyle öldüðü zaman arkasýnda býraktýðý, salt bireyci bir rýrken, Wagner pancermanist bir atmosferi yaratmaya çabalýyordu. toplumun ürünleridir. Carlyle, ºairane bir üslupla tarihi ilahi bir görevle dünyaya gelen büyük Avusturya ve Rusya baskýsýndaki orta ve doðu Avrupa ülkelerinin adamlarýn yarattýðýný iddia etti ve Ingilizlere, Avrupa'ya kýsmen kabul ettirdi de ...

yazarlarý tiyatroda ve edebiyatta baðýmsýzlýk savaºýmý için ulusal tarihlerini hatýrlamayý özellikle yeð tuttular. H. Synkiewicz Quvadis Tarihin en sancýlý toplumsal deðiºimini en önce yaºayan Britanya toplumunun edebiyatý bu gibi bir anýttan sonra Ateº ve Kýlýç'la, Szlowacki Mazeppa ile, toplumdaki sükünet ve uyuºmayý yansýtýr. Nedenlerini tarih ve toplumbilim halen tartýºýyor. Krasinski ise fantastik dram Irydion'la, Polonya halkýný Almanya 1880'lerde milliyetçilik, imparatorluk siyaseti ve dar bir populizmin ülkesiydi. 19. baðýmsýzlýk mücadelesine davet ettiler. yüzyýl Almanyasý hala kendini tariYüzyýlýn sonunda ýskandinavedebiyatý ve dramaturjisi kýtada günümüze kadar uzanan bir öneme sahipti. Bir yerde ýskandinav tiyatrosu lbsen'in kiºiliðinde 19. yüzyýl sonundaki Avrupalý'nýn pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

vantes'le lbserý'i karºýlaºtýrdýðýmýzda Ýskandinavyalý olumlu not alamaz" . Buna raðmen lbserý, halen yüzyýlýmýzýn insanýnýn yüzüne onun içinde bulunduðu çýkmazý haykýran bir yazardýr. Kuºkusuz yüzyýlýn sonundaki Ýskandinav edebiyatý ister Ýsveçli Strindberg, isterse Lagerlöff ve Hamsun olsun bu alanda günümüze kadar çýkmasýný ve sorunlarýný büyük baºarý ile vurgulayan ve serirnleyen süregelen önemli bir misyon yüklenmiºtir. zengin kaynaktý. 187Tde Tolstoy'un deveseri Anna Karenina yayýnlandý. 1879'da da Itiraflar'ý. .. 1881'de 19. yüzyýl sonunda Avrupa'daki akýmlar baºlýca üç grupta büyük Dostoyevski öldü. Ayný yýl Ill. Aleksandr, korkunç polis örgütü Okhrana'yý kurdu. toplanabilirdi: a) liberalizm, b) marksizm, c) anarºizm. Anarºizmler Rusya'nýn her tarafýnda Yahudi mahallelerindeki pogromlar birbirini izlemeye baºladý. Rusya, içinde ele alýnmasý gereken görüº, kanýmca ünlü Norveçli yazar büyük ve ºanlý yazarlarýn, fikir adamlarýnýn ve hareketlerin yanýnda terör, baský ve rezaletlerin lbsen'inkidir. Ýbserý'de çaðdaº Avrupa düºüncesinin babalarýndan ülkesiydi. 1880'ler Rusya'sýnda dünya uygarlýk tarihinden silinmeyecek eserler yaratýlýyordu. Rousseau'nun etkisi çok açýktýr. Hiçbir toplumsal uzlaºmanýn, 1880'ler Rus edebiyatý, 19. yüzyýlýn baºýndan gelen güçlü bir geleneðin ve düºüncenin mülkiyetin ve kurumlaºmanýn bulaºmadýðý bon savage (iyi vahºi) denen ürünleriyle doludur. ilkel insan onu meºgul eden bir sorundur. Çaðdaº bireyin esaretinin Napolyon istilasýný atlatan Rusya'da yeni milliyetçilik ilk anda monarºist bir tarihçi olan kaynaðý olan toplumsal kurumlara angaje olmamýº ve onlara karºý saf Karamzin'in Rusya Devleti Tarihi adlý eserinde ortaya kondu. Ama özgürlükçü bir yazar olan bir duygusal direniºe geçen birey ise, yapýsý gereði ancak kadýn Puºkin bu esere hücum etmekten geri kalmadý. Rusya'nýn politik fikir iklimi ve ihtiyaçlarý olabilir. lbsen'in oyunlarýnda onun için kadýn modern toplumun çaðdaº Avrupa'nýnkinden daha farklýydý. 19. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Rus aydýnlarýnýn çýkmazlarýna baºkaldýrmaktadýr. 1879'da yazdýðý Nora ve 1890'da milliyetçiliði historisist bir kaynaktan beslenmiyordu. Ünlü düºürýür Çaadayef'in deyimiyle yazdýðý Hedda Gabler'de bunu görüyoruz. lbsen, Nora'da modern "Rusya'nýn geçmiºi karanlýklar içinde, hali berbat, istikbali ise ümitsiz" olarak görünüyordu. toplumun çýkmazýný ve aile kurumunun çürüyüºürýü etkin bir 19. yüzyýlýn romantizmi çeliºkiler içindeki toplumun gerçeði karºýsýnda yön deðiºtirdi. eleºtiriyle serimleyerek, adeta modern feminizmin ilk manifestosunu Lessing klasisizmi ile Hugo ve Hölderlin romantizmi Rus edebi eleºtirisinin, yani ilan etmektedir. Bielinski'nin süzgecinden geçti. 19. yüzyýlýn Rus edebiyatý ve dramýndaki yeni hümanizm, lbsen'in kahramanlarý, baºkaldýrdýklarý dünyaya karºý yeni bir öneri güncel hayatýn sorunlarýný ele aldý. Bu ortamda tarihe dönük milliyetçilik olan panslavist getirmemekle suçlanmýºtýr. Bir yerde bu doðrudur. Hele iki dünya ºovenizm, Slavyonofiller'de (Kirayevski, Aksakov) ve genç devir halkçýlarýnda (Mihaylovski, savaºý arasýnda her ideolojiden, her düzenden iðrenen ve kendi Bazarov) görülür. meritokratik (seçkirýci) anlayýºý içinde olaylarýn dýºýnda yaºamaða çalýºan Avrupa aydýnýna baktýðýmýzda bu tutumun çýkmazýný görürüz. Rusya'da batý Avrupa tipi romantizm kýsa sürmüº, realizm ve halkçýlýk üstün gelmiº, saðlýklý tbsen, 19. ve 20. yüzyýl insanýnýn bunalýmýný ve kötümserliðini temsil bir insan ve yurt sevgisi Rus edebiyatýnýn ve dramýnýn niteliði olmuºtur. Rus edebiyatýnýn babasý etmektedir. Ancak lbsen'in çaðdaº insana çýkýºý göstermekten çok, Puºkin'den halkçý ºair Nekrasov'a ve mistik Dostoyevski'ye kadar, insan olayý hiçbir zaman Rus onun çýkmazýný çok erken ve çok iyi gösteren bir yazar" olduðunu yazarlarýnda olduðu kadar derinlemesine ve hoºgörülü bir yüceltme ile ele alýnmamýºtýr. En dinci hatýrlamak gerekir. görünen yazar bile kilise tarafýndan lanetlenmiºtir. En sosyalist yazarda bile sömürü cü sýnýfýn Brand'ý ele alalým; "Genç nesiller er geç uyanmalýsýnýz, uzlaºinsaný kin kusularak deðil, toplumsal çürüklüðün yarattýðý zavallýlar olarak ele alýnmýºtýr.

malarýn zincirini kýrmalýsýnýz" diyen Brand ne öneriyor? Ortada bir

~us yazarý varolan kurumlarý eleºtirirken, toplumu deðiºtirmeyý amaçlayan düºünceleri deDonkiºot vardýr. Ancak * Plehanov'un deyiºiyle: "Cervarýtes eleºtiri süzgecinden geçirmiºtir. Yüzyýllar ötesine uzanacak tartýºma konularýný ortaya atmýºtýr.Donkiºot'un Donkiºotluðunu Sanço Panço aracýlýðýyla alaya alýrOnun içindir ki, Dostoyevski ve Tolstoy hala en çok okunan yazarlardýr. ken, lbsen Donkiºotluðu program olarak önerir. Demek ki CerAnna Karenina, ahlaken çürümüº bir toplumun kurumlarýna ve adetlerine karºý çýkýyor. O da Ibsen'irý Norasý gibi olabilirdi. Anna'nýn yaptýðý Nora'nýrý yaptýðý gibi yüce ve takdire deðer bir davranýº olabilirdi. Hayýr, Tolstoy iºi o kadarla bitirmiyor. Karºý çýkýlan ºeyler gerçekten bozuktur. ama Anna daha iyisini biliyor mu? Yüzyýlýn programsýz baºkaldýran insanýna Tolstoy, en etkin eleºtiriyi getiriyor. Önerdiði basit bir reçete


deðildir. Halen önümüzde duran sorunu getiriyor: Insanýn kendine olan yabancýlaºmasý ve kendini kendi olmaktan saptýran tutkularýnýn kaynaðý nedir? Onlardan nasýl kurtulunur? Mülkiyet kururnunu, lüks tüketim ôzentilerini, toplumsal sýnýflarý yaratan ve bu sýnýflar arasýndaki çeliºkileri doðurup güçlendiren bireysel eðilimleri eleºtirrnek yeterli olmayabilir. Ama bireydeki bu eðilimleri yok etmeden toplumu deðiºtirmeyi amaçlayan hangi giriºimin, hangi yeni sistemin baºarýya ulaºacaðýný düºünmek mümkündür? Tolstoy'un önerdiði kurtuluºtaki çeliºkiler her toplumsal deðiºimde vardýr. Onun içindir ki, kendisine "Rus devriminin aynasý" denmiºtir. Diderot ile Lessing yeni Avrupa edebiyatýnýn kuramcýlarýdýr. Ama Bielinski, Çerniºevski ve Dobrolyubov hem gerçek artistik deðerler, hem de yaºadýklarý toplumun koºullarý konusunda Rus yazarlarýný çok etkilemiºtir. Hangi dünya görüºünde olursa olsun yüzyýlýn baºýndakilerden ta 1917 devrimine kadar her yazar, Bielinski-Çerniºevski okulunun bir öðrencisidir. 19. yüzyýl Rus yazarýnýn batý Avrupalýya göre farklý ve doðuºtan ayrýcalýklý yanlarý vardý. Yazarýn Petersburg veya Moskova'daki yaºamý, uzak Kafkas daðlarýna, Ortaasya steplerine kadar uzanýrdý. Nihayet batý Avrupa hayatý da çok iyi bilinirdi. 19. yüzyýlýn Rus demokrat ve ilerici yazarý, dünyanýn yetiºtirdiði bir kiºilikti. O nedenledir ki zamanýn ve mekanýn ötesinde Rus edebiyatý Avrupa kültürünün içinde silinmez bir yer aldý. Ve 19. yüzyýlýn Avrupa edebiyatý dediðimizde Rus edebiyatýnýn yetiºtirdiði dahileri salt edebiyatçý olarak deðil, siyasal, toplumsal düºüncenin devleri olarak da ele almak kaçýnýlmazdýr. 19. yüzyýlýn son çeyreði, edebiyat ve düºüncede böylesine bir yeniden dOðuºun devri oldu.

Tiyatroda Tarihi Oyunlar Üzerine'

T

iyatroda tarihi oyunlara bir tarihçi olarak bakmak deyimi, açýklamayý gerektiriyor. Bir tarihçi tarihi oyunlara, tarih felsefesi ve toplum evrimi açýsýndan bakmak zorundadýr. Tarih felsefesi dendiði zaman, bu kavramý da açýða kavuºturmak gerekiyor. Tarih felsefesi de aslýnda yöntem olarak, tarih biliminin dil ve yöntemini (yani sosyoloji, iktisat gibi bilimlerin yöntemini) izler. Iºin aslýnda felsefe de bilimin metodunu izlediði ölçüde felsefedir zaten ... Bunun tersi felsefede de, tarih felsefesinde de metafiziðin ºiirsel bulanýklýðýna saptanmaktan baºka bir ºey deðildir ... Burada tarih bilimini tarif edecek deðilim. Yalnýzca tarih bilgisinin ve nihayet tarih biliminin çeºitli devirlerde deðiºen fonksiyonuna, kendisine sorulan soruya ve beklenen cevaplara deðineceðim. Tarihçiliðin devirden devire deðiºen bu fonksiyonu, metodu ve yöneldiði amaçlar çaðýn tarihi tiyatro oyunlarýnda da aynen görülür. Bu nedenledir ki, tarihi oyun iºin aslýnda derin bir kritiðin, düºünsel zenginliðin yarýsýdýðý alan olmuºtur. Tarihi tiyatro oyunlarý, kalitesinin yüksekliði ölçüsünde, yazýldýklarý dildeki tiyatro edebiyatýnýn görkemini arttýrmýºtýr. Özellikle top-


lum ve düºünce hayatýnda büyük devrimlerin yapýldýðý, daha baºka bir deyiºle insanlarýn yaºadýklarý toplumun doðal deðiºimini bilinçli bir biçimde yeniden deðiºtirdikleri çaðdaº tarihe bakýº yeni boyutlar kazanmýºtýr. Siyasal bilince sahip bir toplumun yazarý tarihi tiyatro ve roman alanýnda da güçlü eserler vermiºtir. Tersi sözkonusu ise, yani bir toplumda tarihi tiyatro ve romanlar bu o toplumda siyasal düºüncenin de güçsüz ve geliºmemiº olduðunun bir göstergesidir. Bu nedenle tarihi oyunlara, kaba gerçekçilik açýsýndan deðil de, eserin fikri içeriði ve savý yönünden bakýp eleºtirmek gerekir. Özellikle modern çaðlarýn dinamik yaºamý bu tür bir yaklaºýmý sadece haklý deðil, ayný zamanda gerekli de kýlmýºtýr. Tiyatro denen olayýn beºiði eski Yunanistan'ýn üzerinde bu açýdan fazla duramayýz. Yunan tiyatrosunda trajedi, insanoðlunun dilemmasýdýr. Trajik olanýn alýn yazýsýdýr. Yunan trajedisi bu dilemmayý vurgulamakta çoðunlukla mitologyadan yararlanýr. Nietzsche gibi bir düºünür, klasik Yunan felsefesini tragedyanýn oluºum ve geliºimine baðlamakta pek de haksýz deðil* ... Gerçek o ki felsefenin yeºerip geliºtiði kýta Yunanistan'ý, tragedya sanatý için en verimli topraktý. Bazýlarýna göre kýta Yunanistarý'ý idealist felsefenin, bizim Anadolumuz, yani eski çaðlarýn lonya'sý ise materyalist felsefenin ülkesi idi. Ama böyle bir karºýtlýðýn varlýðý ne dereceye kadar abartýlabilir? Tragedyanýn batý Anadolu kentlerinde geliºmemesinde böylesine varlýðý ºüpheli bir karºýtlýk mý roloynamýºtýr, yoksa lonya kentlerindeki farklý bir sosyal ve ideolojik yapý mý? Burada akla hemen ºu soru gelecektir: tarihçilik ilk büyük ürünlerini batý Anadolu ve Hellas'da verdiði halde, niye tiyatroyu etkilemedi? Bunun için klasik tarihçiliðin fonksiyonunu gözönü-

ne getirmek gerekir. Antik Yunan tarihçiliði salt geçmiºe ait olaylarý ve Yunan toplumuna komºu olan barbarlannt ülkesi, toplum ve devlet sistemi hakkýnda bilgileri vermeyi amaç edinmiºtir. Burada tarihçilik, etnoloji, linguistik ve coðrafyayý da ilkel anlamýyla içerir. Yunanlý, kendi toplum sistemini ideal ve en geliºmiº olarak görür. Yunanlý için bilincinin altýndaki ideal toplum, geçmiºte, halde ve gelecekte kendi toplumu idi. Kitlenin tarih bilincine dayanan bir eleºtiri ve eyleme ihtiyacý yoktur. Bu nedenle geniº yýðýnýn sanatý olan tiyatro, tarihsel düºünce ve yorumdan esinlerýmeyecektir. Yunan komedyasý ise günlük sorunlarla meºgul bir sanat dalýydý. Ortaçaðlarýn tarihçiliði, Nasihatname motivi etrafýnda biçimi enir. Tarih, olaylarý kaleme aldýðýnda, devlet ve toplum hayatýný düzenleyen yöneticilere geçmiºten örnekler vermek amacýndadýr. Ortaçaðýn duraðan toplum hayatýnda, bir yerde tarih tekerrürden ibarettir. Tarihçiliðin bu nasihatçý tutumu, halk yýðýnlarýna bir ºey öðretmek, bir bilinç vermek amacýndan kuºkusuz çok uzaktýr. Tarih sadece, dar bir yönetici elit'in sahip olmasý gereken bil-

* nedenle de toplumun dününü ve gi olarak anlaºýlmaktadýr . Bu yarýnýný inceleyecek fikirlerin, tarihi tiyatronun gereði yoktur. Ortaçaðlarýn tarihi tiyatro oyunu ister Doðuda, isterse Batýda olsun destanlar ve dini hikayelere dayanýr. Kilisenin veya dini kurallarýn toplum hayatýný düzenlediði Ortaçaðlarda. geleneksel tiyatronun bu motiflerle süslendiðini görürüz. Batý'da mysteries lsa'nýn ve azizlerin hayatýný; Doðu ülkelerindeki ºebih yahut taziye denen geleneksel oyunlar da Kerbela olayýný, Hz. Ali'nin evladýnýn ºehit edilmesini canlandýrýr. Bunlarýn amacý, dinsel düºünce (derýebilirse ideoloji) ve davranýºlarý, dinsel kurumlarý canlý tutmaya yöneliktir.


153

D tin politikasý da e geleneksel Avrupa Tarihi: tiyatro olgusu, aslýnda yeniçaðlarla, daha doðrusu deðiºen yeniçað Avrupa'sýnýn siyasal ve düºünsel atmosferiyle ortaya çýkacaktýr. Avrupa'nýn Yeniçað kültürü sadece eski kaynaklarýn deðerlendirilmesi, antik dünyanýn yeniden canlandýrýlmasý demek deðildir. Rönesans, bir yeniden doðuº olmaktan çok yeni bir yaratý, yeni bir kültür dünyasýnýn kurulmasýdýr. Avrupa rönesansý, artýk repetitia ve commentani geleneðinden yeni bir çaðýn görüºlerinin iºlerýip geliºtirilmesine yönelmek demektir. Bu çað, ulusal merkeziyetçi imparatorluklarýn, deniz aºýrý kolonilerin, yani otoritenin ve mutlakiyetçi aydýnlanmanýn çaðýdýr. Yeniçaðýn tarihçiliði Jean Bodin ve Machiavelli gibi siyasal kuramcýlarýn etkisindedir. Bu çaðýn aydýnlarý, hükümdarýn adaletini, devlet bürokrasisinin rrýükernmelliðtrýi, kararlýliðýrn, yapýcýhðmý, meºrui:yetini ve kitlelerin sevgilisi olmasýný savunan kimselerdir. Bir yýðýn demokrasisi, kesinlikle sözkonusu deðildir. Vax papuli, vax Dei, * çaðýn siyasal düºüncesinde kesinlikle reddedilmektedir. Tiyatrodaki tarihi: oyunlarýn bu amaca yöneldiðini, böyle bir atmosfer ve iklimin tesirinde kaldýðýný göreceðiz. Klasik Fransýz dramýna geçmeden önce, bu olguyu aslýnda Ingiltere'de görüyoruz. Onun için Elizabeth çaðý dramýna, yani Shakespeare' e bu açýdan bakarak konuyu ele almak gerekiyor. Shakespeare dünya tiyatrosunda en çok karakter yaratan bir yazar ... Oyunlarýnda kiºinin derinliklerini inceleyip, serimlemek kadar, aslýnda belirli bir devlet ve toplum felsefesinin savunuculuðunu da yapmýºtýr. Bu düºünce hemen hemen çaðdaº ý olan büyük filozof Francis Bacon'un düºünce sisteminin bir yansýmasýdýr. Bu nedenle bir yerde, Shakespeare'in mevcut olmadýðýný, bu eserlerin Bacon'a ait olduðunu söyleyen ý 9. yüzyýl araºtýrmacýlarýna hak vereceði de geliyor insanýn ... Tartýºmaya girmeden ortada olaný belirtmek gerekirse, bu oyunlar, Ortaçaðlarýn toplum ve

Fransa'da Moliere ve sonralarý Ýtalya'da Goldoni'nin, Ortaçaðýn pdfMachine toplum ve aile gelenekleriyle alayettikleri bir ortam söz konusudur.

ç ý

yönetim düºüncesine ait deðerlerin tam tersini, yeniçað dünyasýnýn deðerlerini getirip savunurlar. Shakespeare'in tarihi: dramýarýnda göze batan bir kutuplaºma, yönetici ve kitle arasýndadýr. Yönetim sanatý ve kitlenin niteliði üzerindeki yeniçað siyasal düºüncesi, onda çok açýk olarak ortaya konmuºtur Örneðin, II. Richard, kararsýzlýðýndan ötürü baºarýsýz ve silinmeye mahkum bir monarktýr. Gene Hamlel'de monarºi çürüyen bir soyun elinde olduðundan, yerini "Lehistan'dan zaferle dönen genç Fortinbras"ya býrakýr. Özellikle Machbeth'de, kral soyunun irst asaleti ve iktidarýn meºru olarak ele geçirilmesi tezi savunulmaktadýr. Shakespeare burada yeniçaðýn adamýdýr. Bazýlarý onu "çaðdaºýrnýz" diye niteler * ama onda Hýristiyanlýða özgü arýti-semitizmin bütün yeniçað adamlarý gibi yaºadýðýný Venedik Taciri'nde görürüz. Insanýn doðasýný ve dramýný baºarýyla iºleyen bu yazar her çaðýn insanýdýr, ama siyasal düºüncesi ile sadece yeniçaðýn yenilikçisidir. Vendetta gibi ilkel bir Ortaçað geleneðini Rameo ile ]uliette'de yeren yazar; Carialanus ve ]ulius Caesar gibi tarihi: dramýarýnda bilge eliti savunur. "Halkýn sesi hiç de hakkýn sesi deðil. dir." Kalabalýk Shakespeare'in gözünde her zaman aldatýlmaya müsaittir. Kalabalýktan çok, platonik bir yaklaºýmla güçlü yönetici bir bilge eliti savunan bu görüºler, Machiavelli'nin çizdiði hükümdar ve toplum sisteminden uzak deðildir ve Shakespeare, Thomas Hobbes'tan çok önce yeniçað mutlak monarºisinin felsefesini, tarihi: oyunlarýyla iºlemiºtir. Fransa'da tarihi oyunlar ý 7. yüzyýl boyu, merkeziyetçi bir monarºiye ve aristokratik bir patriyotizme (vatanperverliðe) hizmet edecek ºekilde geliºrniºtir. Özellikle Richelieu'nün kurduðu Akademi, biçim kadar özü de etkilediðinden, Fransýz edebiyatý ve tiyatrosu absolutist (mutlakiyetçi) monarºiye hizmet etmiºtir. v imparatorluklarýk l nýnkinden çok farklý a e olup dinamik ve ulusal r


lara yöneliktir. Fransa'nýn Katolik düºmanlarýyla Katolik liga'ya (Habsburg Ýspanya ve Avusturya'sý) karºý birleºtiði; daha laik, merkeziyetçi, otoriter ve aristokrat yurtseverliðin revaeta olduðu bir devirdir 17. yüzyýl. .. Bu devir tiyatrosu üç birlik kuralýnýn (zaman, mekan, olay) katý çerçevesi içinde Racine ve Corneille'in hüküm sürdüðü bir alandýr. Özellikle Corneille'in tarihi oyunlarý bu açýdan ilginçtir. Le Cid, Horace gibi tarihi dramýarýnda Corneille, aristokratça bir vatan sevgisi ve soylu davranýºýn, dine, devlete, aileye ve yurda karºý baðlýlýðýn savunuculuðunu da yapar. Devrin mutlak monarºist atmosferi içinde tarih bilinci bu olduðu içindir ki, Corneille'in tartht dramýarý bu duygularý vermektedir. Bu döneme karºý tepki belki de bu nedenle en ºiddetli bir ºekilde Fransa'da patlayacaktýr. Ama Aydýnlanma çaðýnýn ulusalcýlýðýný da bir yerde bu eserlerin hazýrladýðý bir gerçektir. Aydýnlanma çaðý veya burjuva devrimleri çaðýnda merkeziyetçi mutlakiyet rejimlerine karºý asýl büyük tepki Fransa'da doðmuºtur. Feodal monarºinin dayandýðý siyasal-sosyal yapý, ilk büyük fikrt darbeleri Fransýz Aydýnlanmasýnýn düºünce önderlerinden yedi. Bir yerde tarihçilik, insan hak ve özgürlüklerinin gereðini, meºruIyetini ve vazgeçilmezliðini anlatmaya yönelik bir içerik kazandý. J. J. Rousseau bireylerin eºitliði ve özgürlüðünün tarih içinde mülkiyetin doðuºu ile ortadan kalktýðýný ileri sürerken; Montesquieu hukuk, kanun ve yönetim biçiminin toplumlarýn özelliklerine ve bu özelliklerin ise tarih içinde geçirdiði evrime baðlý olduðunu açýklýyordu. Tarih bilgisi ve bilinci ile toplum düzenine karºý siyasal mücadeleler, IS. yüzyýl sonunda birbiri ile içiçedir. Mücadelenin nedeni olan özgürlük ve yurt sevgisi bu temel üzerine kurulan duygulardýr. Aydýnlanma devrinin tiyatrosu, herhalde çaðýn en etkili bir propaganda aracý olarak bu konularý iºleyecekti. Gerçekten de bu konulara dayanan bir tarih bilinci, en etkili araç olarak tiyatroya baºvurdu baºvurmasýna ama, Aydýnlanma felsefesinin ana vataný Fransa'da deðil. Almanya bu özgürlükçü düºüncenin edebiyat ve özellikle tiyatroya yarýsýdýðý bir ülke oldu. Aydýnlanma devri Alman tiyatrosu özgürlükçü ve ulusalcý bir fikirle kaleme alýnan tariht oyunlarý ortaya çýkardý. pdfMachine Örneðin 17SS'de yazýlan Goethe'in ünlü dramý Egmont'da, karºýmýza

b ö y l e b i r k a r a k t e r o r t a y a ç ý k ý y o r . H o l l a

ndalýlarýn panya'ya karºý sah verdikleri mücadelede Graf nes Egmont, Wilhelm von i Orange'nin yanýndadýr. bir Tarihi gerçekte, Graf ord Egmont çekingen ve kararsýz uga bir kiºilik sahibi idi. Goethe hta Egmont'u romantik bir geç eðilimle abartýr. davranýº, er. engin bir özgürlük ve vatan Bu sevgisi ile tamamlayarak rad oyunun baº karakterini çizer. a Burada gerçekler, ask Aydýnlanma devrinin er özgürlükçü ve ulusalcý ola duygularýyla yeniden n yorumlanmaktadýr. bab Aydýnlanmanýn diðer büyük a düºün ür ve ozaný F. von ile Schiller, tariht oyunlannda oð bu devri n atmosferini en ul baºarýlý olarak yansýtan iki yazardýr. kö Schiller'in ünlü dramý ylü ara Wallenstein'ý anlamak sýn için önce onun dak i ünlü tarih yapýtý Otuz Yýl Savaºlan gerekir . Tarihi'ni incelemek ko Schiller'in tarih yazýcýlýðýna nuº egemen olan Aydýnlanma ma, döneminin bu tipik im devrimciliði, tarihi par dramýarýnda da görülür. ato Schiller bu ünlü komutaný run tarihi kiºiliðinin ötesinde bir ve kahraman olarak büt abartmaktadýr. Oyunun ilk ün


*

feodal düzenin etkili bir eleºtirisidir. Feodal kurumlarýn, dinsel baskýlarýn ve aristokrasinin eleºtirildiði bu oyunda, Wallenstein mahir ve açýk düºüneeli bir komutan olmasýna raðmen, tarihi deðiºtirerek özgürlüðü seçememesinden dolayý maðlup olacaktýr. Tarihin akýºýný ve ºartlarýný deðiºtirecek yetenek, mutlak özgürlüðün seçimidir. Sonralarý Schelling'in iºlediði bu tema Schiller'de görülüyor. Mary Stuart'da Schiller, bir yanda ºeref, aºk gibi soylu insan duygularýný, diðer tarafta devlet ve iktidar hýrsýný iki kutup olarak ele alýr. Mutlak monarºist devrin düºüncelerinin tersine Schiller birinci kutbu tutrnakta, insan dogmasýna ve özgürlüðüne aykýrý olan ikinci kutbu mahkum etmektedir. Wilhelm Teli, özgürlük, ulusalcýlýk ve baðýmsýzlýðýn savunusunu yapar. Jungrau von Orleans'da (Orleans Bakiresi) yurtseverlik ve özgürlük ana motiftir. ]eanne D'Arc burada mistik bir itinin deðil, bireysel özgürlükle görev (Pflicht) duygusunun itisi altýnda hakiki "Berý'te, benliðe kavuºmaktadýr. Böylece Or/eans Bakiresi, Schiller'in bireysel özgürlük ve toplumsal görev duygusu kavramlarýný sergilediði bir eserdir. 19. yüzyýl Avrupa'da burjuva devrimlerinin, sanayileºmenin ve ulusalcýlýðýn gerçekleºtiði bir çaðdýr. 19. yüzyýlýn devrimleri burjuva sýnýfýnýn, yani toplumun sayýca dar bir kesimini meydana getirenlerin önderliðinde yapýlmaktadýr. 19. yüzyýl devrimlerinde ulusalcýlýk, özgürlük, eºitlik gibi kavramlarýn açýklanmasý ve geniº kitle tarafýndan benimsenmesi tarih bilgisi kadar tarih bilincini de gerekli kýlmýºtýr. Devrimlerin amacýndaki haklýlýk, tarihe bilinçli olarak bakmakla anlaºýlýyor. 19. yüzyýl, ºövalyece bir patriyotizmin de ötesinde, ulusalcý duygularýn ve eylemin ortaya çýktýðý çaðdýr. Bu düºünce sistemi ise inandýrýcýlýðýný ve yayýlmasýný sadece kitap, gazete gibi araçlara deðil, baºka bir araca da borçludur. Bu propaganda aracý tiyatrodur. Tiyatro 19. yüzyýlda (sinema, televizyon, radyo olmadýðýna göre) en etkili kitle iletiºim aracýdýr. Üstelik devrimi yapacak sýnýflarýn da vazgeçilmez bir kültür ve eðlence aracýdýr. ªu halde devrimci düºünce ve tarih bilincinin tiyatro sahnesine yoðun bir biçimde çýkmasý kadar doðal bir geliºim olamazdý. Tiyatro 19. yüzyýlda, bütün tarihi boyunca ulaºamadýðý önemli bir propaganda gücüne sahip oluyordu

t o p l u m

larýn geliºtiði çaðdýr. Bir yanda özgürlük, siyasal, ekonomik baðýmsýzlýk ve ulusalcýlýk; diðer yanda, sömürge-

cilik, h sömürü ve ºovenizm yeni a boyutlara y ulaºmaktadýr. 19. yüzyýlýn a kültürü ve siyasal t ideolojisinde tarih bilgisi ve bilinci ý önemli yere sahiptir. Çünkü n egemen uluslar egemenliklerinin d kaynaðýný a meºruiyetini, esir uluslar ve ise özledikleri özgürlükle. rinin gereðini ve haklýlýðýný, tarihlerinin . görkemi ve o ºanlý . tarihin kendilerine verdiði misyonla açýklamak istiyorlardý. 1 9 Tarihe yönelik . çalýºmalar, bilginlerin dýºýnda burjuva aydýnlarýnýn y baºlýca uðraºýsý olmuºtu. ü Gerek sömürgecilik, gerekse z baðýmsýzlýk ve ulusal y özgürlük çabalarý filoloji ve ý etnoloji araºtýrmalarýný l teºvik etti. 18. yüzyýlda , karºýlaºtýrmalý dilbilim yapýlana kadar filoloji ve t lingüistik, karmakarýºýk e kullanýlan deyimlerdi. ªimdi z dallar açýklýða bu a kavuºuyordu. Diller arasý t akrabalýklar : sorununun


ara ºtýrý lma sý, ýrkl ar ara sý akr aba lýkl arý bel gel em ek istey en çalý ºm alar a da yön eltti . D ah a 18 . yü zy ýlý n iki nc

i yarýsýnda filolog Ghiarmaty, Macar ve Fin dillerinin kökenini saptadý. Polonyalýlar ulusal tarih çalýºmalarýný sürdürürken, Avusturya'nýn bahtsýz tebasý Çekler Panslavizmin bilimsel temellerini filolojik ve tarihsel araºtýrmalarla atýyorlardý. Daðýnýk Almanya'yý. tarihi Roma imparatorluðunun mirasçýsý olarak gören Alman bilginleri (Savigny, Mommsen vs.), tarihi okulu (historische Schule) meydana getirdi. Roma tarih ve hukuku, Germanik kültüre baðlanmaya çalýºýlýyordu. E. Karýt, Schelling ve Humboldt geleneði, sosyal bilimlerde ºimdi Mentesquieu'den esinlenen tarihçi okula yerini býrakýyordu. 19. yüzyýl Almanya'sý. Hellerýizm, Hýristiyanlýk ve Almanlýðý bir senteze götürrneðe çalýºan fikir ikliminin etkisi altýndadýr. Bu iklim bütün edebiyat yaºamýnda, özellikle Hölderlin ve ardýllarýnda görülen Alman romantizminde etkileyici bir role sahiptir. Ancak klasik Akdeniz uygarlýklarýnda ve Rönesans kültüründe ana motif olan somut yurtseverlik, yerini aºýrý ulusalcýlýða terketmektedir ... Bonaparte yenildikten sonra, 1815 Viyana Kongresi sadece Avrupa haritasýný gerici büyük devletlerin çýkarýna göre düzenlemekle kalmadý, monarºinin restorasyonunu da saðladý. Restorasyon Fransa'sý ºimdi gene özgürlüðün ve burjuva demokrasisinin özlemi içindedi.r. Fransýz devrimi de bu nedenle yeni yorumlara konu oluyordu. Madame de Stael gibi bir düºünür Considerationes sur la Revalutian Française adlý eseriyle bu atmosferi yaratanlardandý. Özellikle V. Hugo tarihi oyunlarýyla bu fikrin etkin bir propagandasýný yapanlarýn baºýnda gelir. V. Hugo akademinin klasik üç birlik kuralýný yýkan Cromwell adlý tarihi oyunuyla Fransýz dramýnda gerek teknik, gerekse fikirde bir devrim yaptý ve romantik akýmý baºlattý. Fakat Hugo'nun asýl önemli tarihi oyunlarý Hernani ve Ruy Blas'dýr. Hemani ve Ruy Blas arasýnda, Ýspanya tarihinin 200 yýlý, yani Habsburg saltanatýnýn tarihi iºlenmektedir. Hernani'de soylu, ºövalye ruhlu aristokrasi, Ýspanya'nýn ikbalinin baºlangýcýný haber veriyor. Ruy Blas'da ise, Ýspanyollarýn çürümüº asilzadelerine ve monarºiye bilinçli ºekilde hücum eden yazar, dolaylý olarak Restorasyon Fransasý'nýn da eleºtirisini yapmaktadýr. (Fransa bu sýrada Bourbonne'lardan kurtulmuºtu. Kasým 1838.) Hugo, Ýspanya'nýn çöküºünün nedeni olarak soyguncu ve soysuzlaºmýº aristokrasi ve monarºiyi israrla teºhir eder Ruy Blas'da ... Örneðin Duce D'Olmedo (Baºbakan) pdfMachine olarak Ruy Blas nazýrlara ºöyle Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

h i t a p e d i y o r ( S a b r i E s a t S i y a v u º g i l ' i n

muhteºem çevirisinden) :

Afiyet olsun beyler: F a z i l e t l i n a z ý r l a r , m u s t a h u n m ü º a

v i r l e r H i z m e t b u m u ? I f t i h a r e d i n ,

Yaðma ettiniz ºu ehmet: kapýnýzý, Demek utanmanýz yok, demek küçük bir sýzý Duymuyor yüreðiniz! Hem de tam zamanýnda. Can çehiºen ºu yurdun en aeýklý anýnda, ªu ölen memleketi kabrinde yahalayýp, Sayan neobaº tahýmý, artýk utanýn, ayýp! V. Hugo, feodal devleti ulusal birlikten uzak ve çöküntüye mahkum görmektedir. Nitekim ayný mecliste bu düºünce ºöyle açýklanýyor:

Içerde herhes meºgul birbirine savýetýe, Manastn manastýrýa, eyalet eyaletle Duliºýyor; harbleri býrahmýºlcýr bir yana. Komºu duºmeye görsün saldýran saldýrana. Ah memlehet deðil bu, batarý geminin salý ... Hugo, Ruy Blas'da ruh asaletini. yurtseverliði bir halk adamýnda, dejenerasyonu ise aristokrasinin kiºiliðinde betimliyor. V. Hugo gerçi siyasal düºünce ve tutumu yönünden bir rakkas gibidir, ama Restorasyon dönemine özgü devrimci düºünce ön planda onun tarihi oyunlarýnda göze çarpmaktadýr. 9. yüzyýlda opera sanatýnda da tarihi olaylarýn ele alýndýðý görülür. Romantizm tarihseilikle kendini dýºa vurmak için zengin kaynaklar buluyor. Özellikle Avusturya ve Rusya baskýsýndaki uluslarýn sanat eserlerinde bu görülüyor. G. Verdi, !talyan birliðini ve geçmiºin görkemini Lombardi'de, özgürlüðü Nabueco'da müzikle haykýrýyor. Wagner Pancermanist bir atmosferi opera sahnesine çýkartýyordu. Avusturya ve Rusya'ya karºý Polonya Henryk Synkiewicz dönemini yaºýyordu. Macarlar Arony]anos ve Petöfy Sandor'un ºiirleriyle ulusalcýlýk ve baðýmsýzlýk savaºýmýný sürdüruyorlardý.

ý

Tarihi dram ve tiyatronun bu ülkelerde en iyi örnekleri sunulurken, kuru propagandaya yönelik örnekleri de vardý. Orta ve doðu Avrupa uluslarý devamlý tarihte yaºýyarlardý. Bu bir nostalji kadar, tutarlý bir toplum ve dünya görüºüne de yönelikti. Kimi zaman ise slogan cý bir tiyatro ve edebiyattan baºka bir ºey yoktu. Avrupa'daki siyasal düºünce ve tarih bilinci, sanatta romantik bir eðilimle özgürlük ve ulusalcýlýk havasý yaratýrken, Rusya çarlýðýnda tiyatro ve tiyatrodaki tarihi oyunlar daha farklý bir yöneliº içinde idi. Daha doðrusu Rus tiyatrosu muhteºem eserlerine rað-


m e n , P u º k i n

vrupa kadar çok yönelmedi. Bunun nedenleri vardýr. Her ºeyden önce Rus dramýnda tarihi oyunlar kýta Avrupa'sýndan çok farklý bir ortamda doðdu. Rus dramýnýn büyük öncüsü A. Puºkin bu konuda ilk güçlü atýlýmý yapan yazardýr.. Onun toplum ve tarih anlayýºýný bilmek Rus tiyatrosunda tarihi oyunlarýn oturduðu temeli kavramaya yardýmcý olur.

d ý º ý 1812 yýlýnda ünlü n tarihçi Karamzin Rusya d Devleti Tarihi adlý eserini a tamamladýðýnda Rus , tarihyazýcýlýðýnýn bu kusursuz ilk modern t sentezi herkesi etkiledi, a Ancak hanedancý ve r monarºist bir eðilimle i yazýlmýºtý. Çaðdaº h özgürlük ve ulusalcýlýðýn i önderlerinden olan Puºkin bu esere hücum o etmekten geri kalmadý. y Puºkin, "Bu eser Rus u vatanýnýn ve Rus n milletinin deðil, Çarlarýn l tarihidir" diyordu. Bir a ulusalcý ve Liberal tarihçi r olarak Puºkin, Pugaçev a Isyaný Taýihi adlý eserinde düºünce sistemini ortaya A

k o y m u º t u r . P u º k i n b u r a d a h a n e d a n ý n d e ð

il, devletin Ne Pugaçev, ne de Katerina, özellikle savunduðu kiºiler deðildir. Ama bu tarihçi eserden sonra yazdýðý Yüzbaºýnýn Kýzý romanýnda daha halkçý bir yaklaºýmla Pugaçev'i sevecenlikle ele alýr. Puºkin'in Boris Godunov adlý ünlü dramý da ulusalcýlýktan çok iktidarýn bir tahlilidir. Godunov'un 19. yüzyýlortamýnda ulusalcýlýk deðil, yurtseverlik duygularýyla kaleme alýndýðýný kabul etmek gerekir. Puºkin'derý sonra ayný tip eðilim e Harb ve Sulh adlý romanýnda Lev Tolstoy'da rastlarýz. 19. yüzyýl boyunca Lev Tolstoy ve A. Konstantin Tolstoy'da tarihi drama rastlarýz. Ama Rus tiyatrosunun kayda deðer örnekleri deðildir. Bunun nedeni Rusya'nýn politik fikir ikliminin ve ihtiyaçlarýnýn batý Avrupa'dan daha farklý olmasýdýr. 19. yüzyýlýn ilk yarýsýnda ilerici Rus aydýnlarý milliyetçilerini ºaºaalý geçmiºten besleyen bir grup deðildir. Batý liberalizmine hayranlýk, Slavlýk ve Ortodoks kilisesi gibi motiflerle süslü Rusya tarihine karºý bir nefret yaratmýºtý. Orta Avrupa'nýn esir uluslarýndaki gibi bir tarih bilinci de elbette yoktu. Çünkü Rusya esir deðil, günden güne büyüyen devasa bir imparatorluktu. Macar veya Polonez tipi bir ulusalcý tarihçilik, ancak N. Gogol'ün Taras Bulba adlý romanýnda görülür. Ukraynalýlýk duygusunu taºýyan, fakat Rusça yazan bu ünlü edip, yurdunun geçmiºini ve Ukrayna Kazaklarýnýn yüceliðini bu eserde iºleyerek bir istisnai örnek vermiºtir. Rusya'da tarihe dönük milliyetçilik, bir panslavist ºovenizmi ºeklinde, Slavyonofiller (Kirayevski, Aksakof) ve geç devir halkçýlarýnda görülür. Yoksa 19. yüzyýlýn ilerici Rus edebiyatý ve dramý için güncel hayatýn derinliði ve sorunlarý, milliyetçi bir tarih bilinciyle yazýlmýº eserlere her zaman yeð tutulmuºtur. Bu duruýn, Rusya'da romantizmin kýsa sürüp, realist ve halkçý akýmlara geçilmesinde de etkin oldu. Herhalde saðlýklý bir insan ve yurt sevgisi, 19. yüzyýl Rus edebiyatýnýn ve dramýnýn baºlýca özelliði idi. Peki Batý Avrupa tiyatrosu ve edebiyatýnda, özellikle ulusalcý bir tarih bilincine karºý tepki yok muydu? sorusu akla geliyor. Romantik tarihçilik etkisindeki dramaturjiye karºý tepki, gene romantik bir yazardan geldi. Bu romantik yazar, özellikle tarihi oyunlarýyla ünlü Avusturyalý yazar Franz Grillparzer'dýr. Grillparzer'in dünya görüºü ve tarih yorumu, ancak onun yaºadýðý ortamda; Avusturya imparatorluðu gibi çok uluslu, iç ve dýº politikada monarºizm ºarnpiyonluðunurý yapýldýðý bir ülkede gerçeklik ve anlam kazanmaktadýr. F Grillparzer, yaºadýðý dönemde pancermenistler ve

A l m a n y a n l ý s ý

çok eleºtirildi, çünkü o bizdeki Osmanlýcýlar gibi imparatorluk patriyotizmi, yani bir tür Habsburg milliyetçiliði yapýyordu. Liberal düºünceleri dolayýsýyle Grillparzer, ideolojisini yaratmaya çalýºtýðý Avusturya imparatorluk sansürü ile de cebelleºrnek zorunda kaldý. Grillparzer'in milliyetçiliði ve özgürlük anlayýºý 19. yüzyýldaki benzerlerinin tersine ancak bir "patriyotizrn" (yurtseverlik) olarak açýklanabilir. Bu yönüdür ki, onu 20. yüzyýlda modern Avusturya yurtseverliðinin sevilen yazarlarýndan biri haline getirdi.

m i l l i y e t ç Napolyon harpleriyle i daðýlan ve restorasyon l devrinde kendini tekrar e onaran Avusturya, bir r imparatorluktu. Varlýðýnýn nedeni olan kozmopolit t imparatorluk, bütün akranlarý a gibi Grillparzer'de de bir r imparatorluk milliyetçiliðinin a doðrnasýna neden 01f ý muºtur. Metternich'in n dünya görüºüdür bu, ama d Grillparzer, Metternich a gibi despot deðil, bir n liberaldir ayný zamanda


. . . F G r i l l p a r z e r ' i n b u ç e l i º k i s i a ç ý k t

ýr, ama bu çeliºkinin nedeni, onun çaðdaº pancermanist akýmýn dýºýnda bil' Avusturya vatanseveri olduðunu görmekle anlaºýlabilir. O yüzdendir ki, 20. yüzyýlda H. V Hoffmannsthal ve Oplatka gibileri ve tüm Avusturya vurtseverleri; özellikle 1938'deki Nazi Alman ilhakýndan önce onu bir bayrak haline getirdiler. F Grillparzer'in dramýarýnda onun imparatorluk milliyetçisi tutumu ve liberalizmini yanyana görmek mümkündür. O feodal devletin ºövalye ruhunu, adaletini, feodalitenin getirdiði gelenekleri de hayranlýkla savunur.

Kral Ottokar'ýn Talihi ve Sonu adlý oyunda 1277'de Habsburg'lu Rudolf'a yenilen Çek-Bchernya kralý Ottokar Premysl'in dramý ele alýnýr. Ottokar hýrs ve egoizmin, Rudolf ise adalet ve devleti yüceltme fikrinin temsilcileridir. Rudolf kazanýr. Bu yorum o devirde Çek ve Macar milliyetçilerini isyan ve tenkide sevketmiºti. Grillparzer, Avusturya imparatorluðundaki Habsburg idaresinin haklýlýk ve gerekliliðini adeta tarihi temele oturtarak savunuyordu. Ayaklanma ve devrimler çaðýnda F Grillparzer Du Treue Diener Seines Hum (Efendisinin Sadýk Bendesi) adlý tarihi oyunu kaleme alarak devlet ve kraliyete sadakat fikrini iºledi. Weh dem, der lügt (Yalan Söyleyene Yazýklar Olsun) adlý komedisi, VI. asýrda Gregor de Tours'un yazdýðý vekayinamedeki bir olaya dayanýr. Oyunda Roma-Cal Hýristiyan kültürü ile Barbar-Frank kültürü karºýlaºtýrýlýp yargýlanýyor. F Grillparzer burada çaðdaº aydýnlarýn tersine barbarlarý deðil, feodal Hýristiyan kültürünü yüceltip öbürünü alaya almaktadýr. 19. yüzyýl romantik tarihçiliði, barbar atalarýný cesaret, dürüstlük ve onurla yaºayan toplum olarak nitelerdi. Bütün romantik tarihçiler ve yazarlar için bu böyleydi. Grillparzer'in çaðdaºlarýndan]. v. Hamrner, Osmanlý imparatorluðunu "Aºiretterý doðan dev" olarak yorumlamakla Türklere de iyilik yaptýðý kanýsýnda olmalýdýr. Ona göre imparatorluk kurmak için gereken deha, kahramanlýk, fedakarlýk ancak barbarik toplumlarda bulunur. Barbar Cermen atalarýyla övünen romantik devir aydýnlarýnýn, böyle bir yorumundan dolayý Grillparzer'e nasýl hücum ettiklerini belirtmeye gerek yok sanýyorum. 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda tarihi oyunlar yeni bir dünya görüºünün etkisi altýnda yazilmaða baºlandý. Burjuva toplumunun deðerlerini eleºtirmek için yeni düºünce ve akýmlar tarihçiliðe baºvurdular. (Büchrýer'in Danton's Iod (Darýton'un Ölümü) adlý oyunu.) 20. yüzyýlda çeºitli ilerici akýmlara mensup pdfMachine

y a z a r l a r b u y o l u i z l e d i l e r . Ö r n e ð i n b i r

Fabian sosyalisti olan G. B. baºl Shaw'un Ermiºjean adlý oyunu aya bu tür bir eleºtiri ve buruk bir n ironidir. bir 20. yüzyýlda marksist olg içerikli tarihi oyunlarýn en udu kalýcý örneklerini veren r, Bertolt Brecht'tir. Epik tiyatro 19. yobazý olmayanlarýn da teslim yüz etmeleri gereken bir gerçektir yýl, bu ... Brecht'in Coriolanus'u, Atl Lueullus operasý, Jean D'Arc'ý anti bu ölçüler içinde deðerlendi- k rilmelidir. Onun oyunlarýnda eko artýk tarih seyretmeyiz. no tllüzyon ortadan kalkmýºtýr. mis Güncel gerçeði vurgulamak inin için tarihin gerçeklerini eko baºarýyla sergileyen bir no yazardýr Brecht. .. mik 20. yüzyýl tiyatrosu, tarihi çýk arla oyunlarýn bir hayli rýný örneðini verdi. siya Yaklaºýmlar psikolojik veya sal sosyal eleºtiri amaçlý vs. gibi örçok çeºitlidir. Arada Terenyev'irý Pugaçev Isyaný gütl gibi zorlama örnekler de en vardýr. Özellikle iki dünya me savaºý arasý devir, tarihi ara oyunlarýn çeºitli yaklaºýmlarla cýlý yazýldýðý dönerndi. ðý Burada konuyu Türk ile tiyatrosundaki tarihi oyunlara pek getirelim. Modern Türk iºtir tiyatrosu 19. yüzyýlda diði bir


dönemdir. Bu yüzyýlda Ortadoðu toplumlarý, artýk kaçýnýlmaz bir deðiºme dönemine gireceklerdir. Ortadoðunun çöküntüye uðrayan siyasal, ekonomik, dinsel kurumlarý, aydýn kümelerinde yeni bir ideolojik ortamýn doðuºunu saðladý. Bu modernleºmeci tutum bir tür ksenophobie (yabancý düºmanlýðý) da içeriyordu. Yani geçmiºe dönük bir özlemle, ulusçuluða doðru geliºen dinsel tabanlý bir ideoloji, Osmanlý düºünce hayatýna girdi. Öte yandan daha laik tutumlu düºünürlerin bulunduðunu da görüyoruz. Iºte modernleºen edebiyat ve tiyatro, bütün bu renklilikleri bir arada taºýyordu. 19. yüzyýlOsmanlý reformatörü, tipik temsilcisini Namýk Kemal'de bulmuºtur. Namýk Kemal bir Osmanlý milliyetçisi, tarihi ve toplumsal ideolojisi yönünden ise bir Islamcýdýr. Onun bu fikrý yapýsý E. Renan'a karºý kaleme aldýðý Renan Müdafaanamesi'nde açýkça görülür. Bir yerde Cemalettin Afgani'den Hindli Seyyid Ahmet Han'a kadar modernleºmeci Islam, 19. yüzyýl Doðu dünyasýnda ortak bir doktrindir . Bu *ortak fikir ikliminin dýºýna çýkan, daha çok Çarlýk Rusya'sýndaki modernleºmeciler olmuºtur. Örneðin M. Fethali Ahundzade, Lenheran Veziri gibi bir tariht oyununda, Islamýn ve geçmiºin görkemini serimlemiyor, tam tersine geri ve feodal toplum geleneklerini eleºtiriyordu. Namýk Kemal'in tarihi eserlerinde bir tür hsenophobie ve Islamý geçmiºe karºý hayranlýk olduðunu görüyoruz. Bu Islam üzerine kurulmuº bir Osmanlý milliyetçiliðinin propagandasýdýr ki Celaleddin Harzemºah adlý tarihi oyununda açýkça görülür. Gene bu dönemde Abdülhak Hamid'in yazdýðý Tanh adlý tarihi oyun da bu modern cihad fikrini besleyen eserlerdendir. Il. Meºrutiyet tiyatrosu, tarihi oyun türünde deðerli ve kalýcý eserler verememiº gibi görünüyor. Meºrutiyet tiyatrosunda tarihi oyun demek, yakýn tarihin konularýna deðinen, yani istibdadý yeren ve gürültü ile Meºrutiyetin propagandasýný yapan eserlerdi. Bunlar yazarlarýn aktüel olma arzusundan ileri geliyordu. Örneðin anayasal düzenin öncüsü Midhat Paºa, bu oyunlarýn baºlýca konusu idi (M. Sezai, Midhat Paºa; Hüseyin Suat, lstibdadýn Son Perdesi; Mehmet Ýhsan, Hýrs-ý Saltanat -31 Mart'! konu alýyor) .**Batýlýlaºma fikrine hizmet eden C. Esad ve S. Cimcoz'un pdfMachine oyunu Selim-i Salis, dönemin kayda deðer oyunlarýndandý. Bundan baºka

s a v a º

bir sürü oyun Meºrutiyet H. devrinin bize býraktýklarýdýr. F Içinde kalýcý olan pek azdýr. Oza Genellikle bol yazýlan nso Meºrutiyet dönemi, düºünsel y'u olgunluða ulaºýlamadýðýndan n kalýcý eser verememiº gibi 10 görünüyor. Yýlý

i ç i n Cumhuriyet dönemi, n Des ideolojik temeli bakýmýndan d yeni bir tarihçilik anlayýºý taný e üzerine oturmuºtur. Bu 19. , P. yüzyýl Avrupa'sýnda görülen Saf y milliyetçi bir tarihçilikti. ªu a'ný a kadarýný söyleyelim ki, iki n z savaº arasýnda Avrupa Gün ý milliyetçiliði de bu tür bir Doð l tarihçilik bilinci içinde idi. uyo a r Bu yeni milliyetçiliðin n adlý oluºturduðu tarihçilik temeli, oyu Osmanlý tarihinden çok Islam Ç nlar öncesi Türk tarihini konu a ý bu ediniyordu. Tarihý oyunlar da n türd bu hava içinde kaleme a end alýnmaya baºladý. Dönem n ir. içinde F N. Çamlýbel'in Ahýn, h ª Yaºar Nabi Nayýr'ýn Özyurt ve a Mete, B. K. Çaðlar'ýn Çoban ve u i Atilla adlý oyunlarý bu tür kad e hamasý tiyatro arýn * ý eserleri idi .zaman, Cumhuriyet'in yýlý geldiði Kurtuluºýo. k Sasöy o vaºýný ve lA yýlýn devrimlerini lem n konu alan tarihi oyunlar ek u yazýlmaða baºlandý. Aka ger l Gündüz'ün Mavi Yýldýrým, ekir u Nahid S. Örik'irý Sönmeyen ki, Ateº, N. F Kýsakürek'in Tohum, dön


emin yazarlarý bu oyunlarý derin bir düºünce ve dünya görüºü içinde deðil, dönemin havasýna kapýlarak alelacele çýrpýºtýrmýº gibidirler. Kimilerinin bu tür düºüncelere bir daha hayatlarý boyunca dönmediðini gözönüne alýrsak bu açýkça anlaºýlýr. Eserlerinin çoðu da mektep müsarnereleri ve Halkevleri için hazýrlanmýº, derinliði olmayan metinlerdir. Resmi tarihçilik paralelindeki bu tür tarihi oyunlarýn Türk tiyatro edebiyatýna çok ºey kazandýrmadýðý zamanla anlaºýlmaktadýr. Bu dönemde pagan döneme yönelik tarihçilik ve tarih bilinci dýºýnda kalanlar da vardý. Osmanlý tarihini ve toplum geleneklerini yeðleyen bu tarih bilinci, tiyatroda bir ölçüde Musahipzade Celal Bey'in oyunlarýnda görülmektedir. Musahipzade Selma hariç, tümü tarihi olan oyunlarýnda daha gerçekçi bir tutumla, Türk toplumunun geçmiº yaºamýndan birtakýýn sahneleri renkli bir ºekilde oyunlaºtýrýyordu. Böylece yakýn çað tiyatro ede~iyatýmýzda yalnýz Musahipzade, sosyal tarihimizi aydýnlatan oyunlarýyla kalýcý olmak niteliðini kazanmýºtýr. Onun oyunlarýnda ne hayal, ne de bir hamasi edebiyat gayreti vardýr. O sadece gerçeði, buruk ve safça bir sosyal eleºtiriyi, tarihi oyunlarýyla Türk düºünce hayatýna getirmiºtir. Günümüz Türk tiyatrosundaki tarihi oyunlar çok daha deðiºik bir fikir ikliýninin etkisi altýndadýr. Yazardan yazara deðiºen çeºitli yaklaºýmlar da söz konusudur. Oyunlar ve yazarlarý belirli bir sistematik içinde incelemek zordur. Ancak, Türk yazarý tarihi oyunlarda da göze çarptýðý gibi bir düºünsel evrimin içine girmiºtir. Tiyatromuzun göze çarpan tarihi oyun yazarlarýndan Orhan Asena Hürrem Sultan'da bireysel analiz yolunu dener. Kanuni ve Hürrern'in ruh halini tarihi olaylarýn itici nedeni olarak kullanýr. Gýlgameº -Tannlar ve Insanlar'da ölümsüzlük sorunu, Sümer mitolojisinin getirdiði renk içinde ele alýnmak istenmektedir. Yazar Tohum ve Toprak'da 27 Mayýs tipi bir devrimin anatomisini yapýp eleºtirme gayretindedir. Ancak olaylar ve karakterler böyle bir analiz için çok ters olarak alýnmýºtýr. ªeyh Bedrettin ve Atçalý Kel lvrehmet ile sosyal konulara ve tarihsel analize daha derinden inmek isteyen yazarda, safdil bir populizm görülmektedir. Bu nedenlerle yazarýn dil, dramatik kurgu saðlamlýðý gibi olumlu yönlerine raðmen, tutarlý bir tarihsellik ve tarih bilincine sahip olduðunu söylemek güçtür. Tarihi oyun yazarlarýmýz arasýnda sayacaðýrnýz pdfMachineTuran Oflazoðlu ise Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

b e l i r l i b i r t a r i h b i l i n c i i l e t a r i h s e l

oyun yazmaktan çok, tarihi malzemeyi seçtiði konular için kullanmaktadýr. Deli ibrahim'de Pirandello'nun Enrico IVsunda kullanýlan motifi "Bilinçli

Cin net " olar ak akt arýr . IV

Mu rat' da bir mo nar kýn güç leni ºi ve bu güç leni ºte ki sad izm e ula ºan boy utla r, bir kiºi lik pro ble

1 6 8

mi olarak verilmek isteniyor. Sahates'in Savunmasý'nda ise yazar, eðri ile doðru, tutucu ile ilerici arasýndaki diyalogu yeterince dengeli olarak veremiyor. Oflazoðlu oyunlarýnda kiºisel-ruhsal çözümlernelere aðýrlýk vermek ister, ama dilinin ve dramatik kurgusunun güçlülüðüne raðmen, bireyle etrafýndaki toplumsal çevreyi kendi içinde tutarlý bir görüºle bir araya getiremediðinden berrak bir sergileme yaptýðý söylenemez.

i bu öðelerin belirli bir k oranda birlikte

Çehov'un Vanya Dayý'sý* i

bulunmasý gerekir. Bir ülkede düºünsel hayatýn a düzeyini, tarihin l yorumu, bakýº açýsý ve a ortaya çýkarýlan sentez n gösterir. d Tiyatronun gerçek a düzeyi de (edebiyatta

Güngör Dilmen, mitolojik konulardan hareket etmektedir. Midas'ýn Kulahiarý ve Mantezuma'daki bu ºiirsel baºarýyý diðer oyunlarýnda göremiyoruz. Modern Türk tiyatrosunun tarihi oyun alanýndaki diðer eserleri ve yazarlarý ºu iki kategoride incelemek mümkündür sanýyorum: a) Vakanüvis tiyatro yazarlarý: Bu kategorideki oyunlar adeta birtakým tarihi olaylarý belli bir tez ve yorum sahibi olmadan sahneye çýkarmaktadýrlar. M. H. Çorbacýoðlu'nun Koca Sinan'ý, Güngör Dilmen'in ýttihat ve Terahhi'si, Oflazoðlu'nun Sahates'in Savunmasý adlý oyunlarý bu kategoriye girebilir. Seyirci burada tiyatro sanatýnýn katkýsý veya yeni bir yorumu deðil, salt sahneye devºirilen bir tarihi olayýn tekrarýný görür. b) Salt bir yorum getirme endiºesinde olanlar: Erol Toy'un Pir Sultan Abdal ve Parti Pehlivan adlý oyunlarý ... Birincisi bir köylü devrimi yorumu, ikincisi de Milli Mücadelenin bir bölümüne yazarýn bakýº açýsýný getirir. Ancak her iki oyunun da bir tiyatro olayý olduðunu söylemek güçtür. Gene Ýsmet Küntay'ýn Milli Mücadelede bir subayýn öyküsünü leitmotif olarak alan Tazlu Çizme/er adlý oyunu da bu niteliktedir. Türk tiyatrosunda tarihseloyunlar çeºitli yaklaºýmlarla yazýlmýºtýr. Ancak bunlar dünya edebiyatýnýn klasik veya çaðdaº ünlü eserlerinin oyun, teknik ve yorum gücüne ulaºamamýºtýr. Bunda

kabahat yazar ve uygulayýcýlarýndan çok, toplumumuzun düºünsel geri kalmýºlýðýnda aranmalýdýr. Buraya kadar ºunu belirtmeye çalýºtýk: Tiyatroda tariht oyunun ortaya çýkýº ve baºarýsý, herhangi bir dramaturji olayý deðildir. Bu oyunlarýn besleneceði kaynaklarýn baºýnda devrin düºünsel düzeyi ve tarih yorumculuðu gelir. Gerek dünya edebiyatýnda, gerekse ülkemizde tarihin yorum tarzý ve yaklaºým yöntemi kendisini tiyatroda da göstermiºtir. Yani tarih bilim ve felsefesi salt düºünce ve mantýk olup, roman ve tiyatro serbestçe serirnlenerýpdfMachine bir duygu bütünü deðildir. Her

ö l

ç ü l ü r . Ç

anya

Dayý, Çehov'un kiºiliðini ve Rusya'nýn o devirdeki toplumsal yapýsýný tam manasiyle aydýnlatan güçlü bir eserdir. Bu güçlü eseri kavrayabilmemiz için 19. yüzyýl baºýndan itibaren Rusya'nýn edebt ve siyasal yaºamýný kýsaca gözden geçirmemiz gerekir. Rus edebiyatý 19 .. yüzyýl baºlarýnda geliºen bir edebiyattýr. Mihail Lomonosov Rus gramerini düzenli bir ºekilde yazdýktan sonra geliºen dil, bu edebiyatýn doðmasý için bir zemin teºkil etti. Baºlangýçtan beri halkýn cehaleti, kilisenin baskýsý, sefalet ve çarlarýn istibdadýna karºý kalemini bir silah olarak kullanan Rus yazarlarý, toplumsal geliºimin bir aynasý oldular. Sanat, toplum olaylarýndan etkilenir ve belli bir aºamadan sonra onlarý etkiler. Bunu hiçbir ulusun edebiyatýnda Rus edebiyatýnda olduðu kadar bilinçli ve açýk olarak göremeyiz. Rus edebiyatýnýn ilk büyük simasý Aleksandr Puºkin 1825'de bu durumun bir sonucu olarak ilk realist eseri, Evgeni OnGgin'i yarattý. Böylece Rus edebiyatý daha baºlangýcýndan realist bir karakter kazandý. Bunun yanýbaºýnda edebiyata liberal görüºler de katýldý. Toplum hareketleri yazarlarýn bitmez tükerýrnez hazinesi oldu. 1830 yýllarý ise Rus edebiyatýnýn önemli hamlelerine sahne


tarihi romanlarda old duðu gibi) tarihi dram a türünün baºarýsýyla

ü n k

ü tarihi dram; salt dil, dramatik kurgu ve teknik gibi birincil yazarlýk yetenekleri dýºýnda, ön planda düºünsel zenginlik ve görkemi n varlýðýný gerektiren bir alandýr.

1 7 1

170


V


oldu. Bu devirde yazarlar halk tabakasýyle ilgilendiler. Bir halk adamý ve fakir bir memur olan Nicolai Gogol ilk hümanist eser olan Palta adlý hikayesini yazdý. Aleksandr Puºkin Tabutçu, Feodor Dostoyevski ise Fakir ýnsanlar adlý eserlerini verdiler. Böylece Rus edebiyatýnda hümanizm yerleºmiº oldu. Fikri akýmlar Rusya'daki ve Avrupa'daki Rus düºünürlerin çalýºmalarý ve bilimsel eserleri sayesinde gittikçe geliºmekteydi. lS61'de Aleksandr II, toprak esirlerini serbest býraktý ve bir anayasa vermeyi vaadetti. Fakat bir toprak reformunun yapýlmayýºý köylünün durumunu daha da zorlaºtýrdý. Sonuç olarak Çar, anarºistler ve halkçýlar tarafýndan 1SS1'de öldürüldü. Bundan sonra sosyal hareketler adamakýllý hýzlandý. 1S70'lerden beri Marxist düºüncelerin Rusya'ya girmesi ve aydýnlarýn bu alandaki çalýºmalarý, Rus edebiyatýnda kendini gösterdi. Bundan sonra edebiyat, hümanizmin yanýbaºýnda sosyalist ve ihtilalci bir karakter gösterir. Aydýnlar halkýn arasýna inip onlara toplumcu ve ihtilalci fikirleri aºýladýlar. Bunun sonucunda 1905 ayaklanmalarý çýktý. Bu olay Rusya'da mutlak monarºiyi sarstý ve bazý reformlara giriº ildi. Örneðin bir Duma Meclisi toplandý. Fakat yapýlan iºlerin yetersizliði ve 1905 ayaklanmasýnýn verdiði ümit, edebiyatta kendini gösterdi ve yazarlarýn cesaretini arttýrdý. iºte Vanya Day bu hava içinde doðdu. Çehov, Rusya'nýn bir asýrlýk edebi ve t?plumsal geliºimini sinesinde toplamýºtýr. Güçlü bir yazar olan Çehov'un sanat kudretini, edebi ve siyasal kiºiliðini bu oyunda görürüz. Aslen bir tabip olan Anton Çehov, yaradýlýºtarý hassastý. Tüberkülozdan da muzdarib olan yazar herºeyden önce insanlarý ve halkýný seviyordu. Rusya hayatýnýn bütün inceliklerine vakýftý ve toplumsalolaylar da onu son derece etkilemekteydi. ihtilal arifesinde Tolstoy, Çehov ve Maksim Gorki 'nin eserleri çok önemli roloynar. Tolstoy "ihtilalin aynasý" olarak tanýmlanýr ve bu ihtiyar kont kadar Rus köylüsýýnü tanýyan bir baºka yazar yoktur. Maksim Gorki ise bütün eserlerinde ateºli bir ihtilalci sosyalisttir. Bu iki yazarýn arasýnda Çehov adeta bir geçiºtir. Durumu itibariyle Maksim Gorki kadar cesur deðildir. Onun için eserlerinde siyasal fikirlerini sembolik bir ifadeyle anlatýr. Çehov herºeyden önce insanlarý seven, onlarý iyi olarak tanýmlayan bir yazardýr. Onun eserlerinde nefret edilecek tipler yoktur.

Bulunduðu memleketin havasý içinde halk ve aydýnlar onun yarattýðý tiplerde ifade edilmiºtir. Çehov'un bu tarzýnýn anlaºýlmamýº, iyi etüd edilmemiº olmasý onun yanlýº yorumlanmasýna yol açmýºtýr. Bizzat Stanislavski bile devrinde onu birçok kereler yanlýº yorumlamýºtýr. Örneðin Mart, ilk oyunda baºarý saðlayamamýºtýr. Çehov baºka dile çevrilince bile birçok özellikleri kaybolan bir yazardýr. Bu yüzden yabancý ülkelerde sahneye konan herhangi bir oyunun mutlak baºarýyla temsil edilmesini beklemek zordur. Onun oyunlarý herºeyden önce uzun bir çalýºmaya ve gözleme ihtiyaç gösterir. Stanislavski ve onun yolunda yürüyen Bolºoy Tiyatro, herhangi bir Çehov oyununu sahneye koymak için bir iki yýl süren çalýºmalar yaparlar. O sebepten Devlet Tiyatrolarýnda bu mevsim kýsa bir çalýºmayla sahneye konan Vanya Dayý'dan fazla bir ºey beklemek doðru olmazdý. Çok yönlü bir yazar olan Çehov'urý bu oyununu iki açýdan görmemiz gerekmektedir. Birincisi hümanist, ikincisi sosyalist ve ihtilalci yönden. Oyunun kiºilerini birinci açýdan ele aldýðýmýzda ºunlarý görürüz: Vanya Dayý kültürlü, fakat herºeyden önce bir halk ve toprak adamý olan, fedakar. sempatik bir tiptir. Bilime olan büyük saygýsý onu 25 yýl hiçbir karºýlýk beklemeden eniºtest Profesör Serebryakov'un topraðýna bir ýrgat gibi baðlamýºtýr. Saf ve baðlandýðý topraktan ayrýlmaya tahammülü olmayan bu insan kin ve nefret duygularýndan uzaktýr ve insanlarý sever. Eserin esas unsuru Vanya'dýr. Sonya, hassas ruhlu ve fedakar bir genç kýz, çirkin ama eserin en olgun ve bilinçli kiºisi de o ... Dr. Astrof tam anlamýyla muzdarib, bedbaht, teselliyi alkolde arayan karamsar görüºlü bir kiºi. Bu tip, çarlýk Rusya'sýnýn hasta ruhlu aydýnýný

temsil eder. Maria Vassilyevna kültürlü, hayatý felsefe kritiklerinde arayan, pratik görüºü kýt bir kadýndýr. Prof. Serebrykov bencil, hayatta baºarý gösterememiº, bir ºey vermeden kendisine ümit baðlayanlarýn sýrtýndan geçinmiº, kaprisli ve hýrçýn bir ihtiyardýr. Fakat bu insanýn ihtiraslarýna biz ancak acýyan nazarlarla bakarýz. Kötü görünen insanlarý bile sevdirrnek, iºte Çehov'un kudreti burdadýr. Yelena Andreyevna güzel, fakat sadakat hisleriyle dolu bir kadýndýr. Mesut deðildir ama kaderine boyun eðmiºtir. Yaralý bir genç kýzýn üveyannesi olmak ve hýrçýn, bencil bir ihtiyara karýlýk etmek, Yelena'yý bedbinliðe sürüklemiºtir.


Vanya'nýn çalýºtýðý ve baðlandýðý topraðý elinden almak isteyen profesöre silah çekecek kadar ani hiddeti ve arkasýndan gelen utanç duygusu, yaptýðý hatayý tamir etmek istercesine derhal hesap aletinin baºýna geçip ona karºý olan vazifesini gecikmeden yapmasý, birbirleriyle çatýºýr gibi görünen insanlarýn, aslýnda karºýlýklý duyduklarý ºefkati. toleransý ve insan sevgisini baºarýyla çizen anlatým, Çehov'urý büyüklüðünü göstermek için kafidir sanýrým. Eserin bu yönü adeta güzel dokunmuº bir örtü gibidir. Bu güzel örtünün altýnda eserin ikinci yönü yatar ki, anlatým olarak daha az güçlü deðildir.

o ortamda lambayý yakýp "Biz de ümit edelim ve bekleyelim" demesi, ergeç gerçekleºecek birºeyleri bildirmesidir.

Tipleri ikinci açýdan ele aldýðýmýzda karºýmýza iyi iºlenmiº, derin anlamlý bir toplumsal eser çýkar. Vanya Dayý burada bir toprak adamýný temsil eden bir unsurdur; Dr. Astrof ise tüm umutlarýný yitirmiº, toplumsal düzensizliðin sillesini yemiº, ezilmiº aydýnlarý. Sonya, ihtilali hazýrlayan bilinçli ve umutlu aydýn tabakayý temsil eder. Zaten Sonya'nýn oyunda Dr. Astrof'u diriltmeye, ümitlendirmeye çalýºmasý da bunun bir ifadesidir. Maria Vassilyevna olaylara karºý ketum davranan, muhafazakar küçük burjuvayý, llya llyiç de efendilerine kötükörüne sadýk kaderci köylüleri temsil eder; Maria Vassilyevna'nýn ve llya llyiç'in sadakati, idraksizliði yazarýn kaleminde, bu iki sýnýfýn gülünç ve acýklý durumunun güzel bir ifade ºeklidir. Profesör Serebryakov ise sömürücü yüksek tabakayý temsil eder. Bu tipin ºahsýnda bece-

Cüneyt Gökçer Vanya Dayý'yý canlandýramamýºtýr. Cüneyt Gökçer önce fizyonomisi itibariyle Vanya'yý canlandýramazdý. Vanya saf, sempatik bir toprak adamýdýr. Aydýn bir kiºi oluºu ikinci planda gelir. Cüneyt Gökçer ise haºin bir IV Henri idi. Baºlangýçtan beri bir ºeytarýiyet içerisinde, istihza dolu bir tonla, entrikacý bir saray mensubu gibi etrafýndakileri ve Prof. Serebryakov'u ezdi. Biz bu oyunda Vanya'ya deðil, profesöre acýdýk. Vanya Dayý olarak fizyonomisinin seyircide uyandýrdýðý bu anti-

ýºte Vanya Dayý bu yönleriyle hem Rus edebiyatý tarihinde, hem de sosyal geliºmelerde önemli bir yere sahiptir. Eser, oynayýº ve sahneye koyuº yönünden ele alýndýðýnda, hiç de bu kadar güçlü olmadýðý görülür. Devlet Tiyatrolarýnda Vanya Dayý, eserin ruhuyla paralel bir güçte oynanamamýº ve sahneye konamamýºtýr.

riksiz aydýn tabaka, istismarcý zümre çok iyi canlandýrýlmýºtýr. Topluma hiçbir ºey vermeyen ama daima alan zümre, yazarýn kaleminde bu ºekilde bir yergi konusu olmuºtur. Oyunda göze çarpmayan bir unsur, kapý arasýndan kafasýný uzatan sarhoº bekçidir. Bu tip, basit hayvanlar gibi ezilen Rusya'nýn en fakir tabakasýný, Rus mujiklerini temsil eder ki, o kýsa görünüº, adeta bir imdat isteyiºtir ve bu sýnýfýn bütün hak ve hukukunun ölçüsü de bu kadardýr. Bu yönden oyunun en can alýcý noktasý, Vanya'nýn profesöre karºý direniºidir. Nasýrlý, damarý patlamýº ellerini havaya kaldýrýp haykýrdýðý sözler o günlerin havasý içindeki seyircinin duruma intibakýný saðlayan, somut tabiriyle üstteki örtünün kalkýp, eserin bu yönünün aydýnlandýðý noktadýr. Bu, beklenen ve istenen direniºi anlatýr. Oyunun bundan sonraki kýsýmlarý bu koºullar altýnda devam eder. Son sahnede Dr. Astrof gittikten sonra, Sonya'nýn ikonalarla dolu Vanya'nýn odasýnda, Rusya'yý temsil eden


175

patiyi hal ve tavýrlarý, makyaj ve kostümüyle de devam ettirdi. Karºýmýza Vanya olarak "Kasavarodka" denen köylü gömleði, kaba pantolonu ve basit deriden çizmeleriyle bir halk adamý deðil, cicili bicili kýyafetiyle Petersburg salonlarýnýn züppe bir müdavimi çýktý. Öyle ki, oyunun tümüne hakim olan bala dönüºü havasýnýn en göze batan simasý Vanya'ydý. Cüneyt Gökçer'irý 25 yýlýný çiftlikte geçiren bir toprak adamýna yakýºmayacak duruºlarý, zarif hareketleri, ºýk kýyafeti ve bembeyaz elleri, Sanat Sevenlerdeki eleºtiri de kendisinin "Vanya Monºer" olarak tanýmlanmasýna sebep oldu. Önce havaya kalkan eller, nasýrlý ve damarlý, hareketleri daha kaba ve ayrýntýsýz , kýyafeti daha sade olmalýydý. Üstelik son sahnedeki hatasý yenir yutulur ºey deðildi. Abaküs, Ruslarýn bugün bile hesap için kullandýklarý bir alettir. Yukarýda da belirttiðim gibi bu alette sayým saðdan sola yapýlýr. Cüneyt Gökçer, boncuklarý soldan saða saydý. Bu yanlýºý anlayan bir seyirci grubunun kahkahadan kýnlacaðýna hiç ºüphe yoktur. Üstelik Rusça isimlerin çok yanlýº telaffuzu birºeyi gösterir ki, o da Cüneyt Gökçer'in bu rol için hiç hazýrlanmadýðý, çalýºmadýðýdýr. Zaten eseri iyi yorumlayamayan aktörün, Vanya Dayý'da düºüºünü gördük. Cüneyt Gökçer için gösterdiðimiz bu hatalar, rejisör H. Schweikart'ýn da eseri tam olarak yorumlayamadýðýný, hele siyasal açýdan hiç arýlamadýðýný gösterir. Rusya yaºamýný çok iyi tanýdýðýný iddia eden rejisörün bu hatalarý yapmasý acaiptir. Bununla beraber hümanist açýdan yaptýðý yorum, çalýºma tekniði yönünden bizdeki sahneye koyuculardan daha güçlü olduðunu göstermiºtir. Ancak siyasal tarih ve toplumsal geliºmelerden bihaber oluºu, onun bu oyunda iddia edildiði kadar büyük bir sanatçý olmadýðýný gösterir. Oyunu sadece bizdeki ölçülere göre iyi sahneye koymuºtur.

Oyunun baºarýlý oyuncularý ise Doktor Astrof'da Halük Kurdoðlu , Sorýya'da Çiðdem Selýºýk ve bilhassa Profesör Serebryakov'da ªahap Akalýn'dýr. Haluk Kurdoðlu mimikleri, jestleri ile Rusya'nýn ezilmiº aydýn tabakasýný tam olarak canlandýrdý. Fizik ve ses bakýmýndan bu role uygundu ve zarif hareketleri de Cüneyt Gökçer'inki kadar göze çarpmamaktaydý. Çiðdem Selýºýk oyunu iyi etüd etmiº ve kavramýºtý. Kýyafeti ve makyajý ile o bala havasýndan sýyrýldýðý gibi, oyunu ile tipini çok iyi canlandýrdý. Kendi toplumumuzda nadir rastlanan bir genç kýz tipini bu kadar baºarýyla canlandýrmak, Çiðdem Selýºýk'ýn sanat gücünü gösterir. ªahap Akalýn'ýn canlandýrdýðý Profesör Serebryakov tipi bize hiç de yabancý gelmemektedir. Nitekim böyle yarým yetiºmiº, asalak tipler bizim toplumumuzda da fikir, sanat ve ilim adamlarý arasýnda hiç de eksik deðildir. ªahap Akalýn bu fuzuli kalabalýðýn bir ferdini incelemiº ve Serebryakov'u da böylece mükemmel bir ºekilde yaºatmýºtýr. Oyunun sahneye konuºunda dekorun rolü çok mühimdir, Bu güçlü eserin gerektirdiði havayý verebilmekte iyi bir dekoratörün hissesi büyüktür. Refik Eren hazýrladýðý dekorla Ankara seyircisinin hayranlýðýný kazanmýºtýr.

Ay ten Gökçer renksizdi. Bekleneni veremedi. Fizik yapýsýnýn oynadýðý role uygun olmasý gibi bir fýrsatý kaçýrdý. llya llyiç rolündeki Ali Algýn, Maria Vassilyevna'da Nermin Sarova, Marina'da Meliha Ars tiplerini baºarýyla canlandýrdýlar. 176


177

gerç ekçi dir, çün kü yüz-

Gorki'nin Yaz Misafirleri*

!,

i ii

"M

aksim Gorki, yüzyýlýmýzýn dramaturj.isini

biçimlendi,: ren büyük yazardýr. toplumcu edebýyatýn babasýdýr deniyor; kuºku yok. .. Gorki, bütün dillere çevrildi, hala bütün ülkelerin tiyatro repertuvarýnda yer alýyor, Fama Gardeyev, Artamanavlar gibi romanlarý hala okunuyor. 20. yüzyýlýn sonunda Doðudaki, Batýdaki bir sürü insan Klim SangÝlý'de birºeyler buluyorlar, buluyorlar çünkü etrafýmýzda öyleleri yaºýyorlar. Gorki, Devrimden önce Çarlýðýn Bilimler Akademisine üye seçilrniºti; hükümet, üyeliðini onaylamayýnca Çehov ve Korolenko akademi üyeliðinden istifa ettiler. Yaºarken ve ölümünden sonra bu kadar farklý ve geniº çevrelerde saygý duyulan ve sevilen bir yazarý deðerlendirmek kuºkusuz kolay deðil... Gorki'nin tiyatro eserleri dram tekniði yönünden Çehov'unkiyle, hatta Norveçli yazar lbsen'inkiyle bir benzerlik gösterir. Çehov'da aðýr aðýr iºleyen dramatik kurgu, Gorki'de daha fýrtýnalý ve sert çizgilerle geliºir. Küçük Burjuvalar, Yaz Misafirleri (Daçniki), Sefiller (Na Dne) gibi tiyatro eserlerinin toplumsal gerçekçilik gibi bir kavramýn ötesinde anlamý var; zaten toplumsal gerçekçiliði dar anlamda kullanmak ve yorumlamak Gorki'yi deðerlendirmeyepdfMachine yetmez. Gorki toplumsal Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

T--yýlýn insanýnýn trajedisini veya traji-komedisini yazýyor. Ama bu trajik çözülmezlik, salt yüzyýlýn getirdiði bir ikirciklenmeden (dilernma) deðil, insanýn uzun tarihinden kaynaklanmaktadýr. Gorki, toplumsal yabancýlaºmayý en çarpýcý biçimde yaºayan insanlar kalabalýðýnýn, küçük burjuvalarýn dramýný erkenden görenlerdendir. Toplumsal deðiºme, toplumuna karºý böylesine sorumsuz ve yabancý, ama o toplumun çalkantýlarýndan da en çok sarsýlan, gerçekten traji-komik bir grup yaratmýºtýr. Gorki küçük burjuvalar için ºöyle diyor:

Gorki, gerçekte yüzyýlýn karmaºýklaºan toplumsal düzeninde ortaya çýkan uyanmamýº insanýn komedisini yazmaktadýr. Yazarýn en iyi yorumculardan György Lukacs, onu Balzac'la karºýlaºunrken bir paralellik kurmaktadýr. Deðiºen dünyaya uyum saðlayarnayanlar kadar, saðladýðý sanýlanlarýn trajik dilernmasýný, yani "insanlýk komedisi'ni bir baºka düzeyde Balzac yazmýºtýr da ondan ... Gorki'nin ardýnda büyük bir edebiyat ve düºünce geleneði vardýr, önünde ise büyük bir umut ve kurtuluº inancý. .. Bu umut ve inanç onu yüzyýlýn trajedisini ustaca iºleyen bir baºka çaðdaºýndan, yani lbsen'den ayýrýr. lbsen'de çeliºkileri ve çýkmazýyla baºbaºa býrakýlan insan, Gorki'de daha kesin eleºtirici çizgilerle, ama kategorik merdivenlere oturtulmadan betimlenir. O hükmünü vermeden önce herkesi dinleyen ve dinleten bir yargýçtýr. Tablosunda sevdiði renkler kadar, sevmediði renklerin de hakkýný veren, hatta görkemlice iºlemekten kaçýnmayan bir ressamdýr. Yaz Misafirleri'nde Maria Lvovna'nýn monologu kadar, Pavel Rjumin'in nihilist reddiyesini de görkemli ve çekici biçimde dizeler.

kendi içinde tutarlý her cümle ve parlak üslupla söylene n her söz doðru deðildir . Dahasý Gorki, insanlarýn hiçbirin i kolay karala maz, hepsini n insanla r olarak çeliºkileri, bunun yanýnd a da yücelik leri vardýr. Kiºi bulundu ðu yere kendi iradesi

ve seçimiyle gelmez her zaman, ama gideceði yeri kendinin seçmesi gerekir. Yaz Misafirleri bulunduklarý çýkmaza belki kendileri gelmemiºlerdir, ama bu çýkmazdan kendilerinin çýkmalarý gerekir. Aslýnda eðri de doðru da konuºsalar, hepsi ülkelerinin ve toplumlarýnýn içinde "yaz misafirleri'tdýr.

lov'da Ferdi Merter, Jale Ay oyundaki katkýlarýný gösterd " li b' uzey ý ýr oyun çýkardýklarý g

d

Modern Tiyatro'nun Ustasý tbsen

Misafirleri'nin tanýmý için bu kadarý yeter sanýrým.

ý 9. yüzyýlda bütün Avrupa'da olduðu gibi, Rusya'da da geliºen kapitalizm yeni ara kesimler yarattý. Eski köylülerin, yoksul ºehirlilerin okuyan meslek sahibi çocuklarý, zenginleºen köylüler, tüccarlaºmaya baºlayan esnaf takýmý, kimi zaman Çarýn çevresindeki zadegün ailesi çocuklarýndan, toprak aðalarýndan daha tutucu ve topluma yabancýydýlar. Bütün Avrupa ayný deðiºimi ve ayný kesimin bunaltýcý varlýðýný yaºýyordu. Alman yazar Heinrich Mann'ýn der Untertan (Sadýk Bende) adlý romanýnýn, lbsen'in karakterlerinin Gorki'yle çaðdaº olmasý rastlantý deðildir. Ama Gorki, bu olguyu diðerleri gibi insanlýðýn kalýtýmsal ve kalýcý bir özelliði olarak deðil, geçici bir hastalýðý, tarihin belli bir kesitinde artan çeliºki ve hastalýk olarak iºledi.

ASrýn klasik tiyatronun bu ünlü eserini sergilemesi, sevindirici bir baºlangýç. Rutkay Aziz'in sahneyi kullanýº biçimi ve oyun düzeni baºarýlý. Ancak bazý sahnelerin tekrarý, oyunun kurgusuna ve yazarýn Ancak çekici olan illa ki doðru demek deðildir. Gorki, bütün büyük dengeli diyalog düzenine ters gibi görünüyor. Bununla birlikte zor bir sanatçýlar gibi ölçüyü ve dengeyi bilir. Varvara Mihaylovna veya Maria metnin ölçülü ve duyarlý bir biçimde sahnelendiðini belirtmek gerekir. Lvovna'nýn solcu sözlerine meydaný boº býrakmaz, nitekim onlarýn Sergei Basov'da Alp Öykerý, Varvara Mihaylovna'da Nurseli pdfMachine karºýtlarýnda da tutarlý bir mantýk silsilesi ve parlak üslup vardýr. Tabii Çamlýbel, Olga'da Meral Nirorý, Mario Lvovna'da Berrin Ötenel, Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across Doppelpunkt'da Ertan Savaº çý ve Susnearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

Oyunun. d:ka.r v~ kostümü, t sanatçýnýn Dar bir salonda y sa~neleri betimlediði dekor ve daça'sý resmedilmiºti. B yüzyýl baºýndaki modayý en Tanyeri'nin gerçekten kutlan

___ L

i

•

I

bsen'in geçen yüzyýldan bu yüzyýla Avrupa tiyatrosunun büyük dramaturgu olduðu, çok farklý görüº sahiplerinin birleºtiði bir yargýdýr. 19. yüzyýlýn deðiºen Avrupa toplumu, deðiºen aile, insan ve çevresi arasýndaki uyum sorunlarý onun eserlerinde saf realist bir yaklaºýmla ele alýnýr. lbsen'in oyunlarýnda insana ne gibi bir kurtuluº yolu gösterdiði konusu, o günden bugüne bütün eleºtirmenler arasýnda tartýºmalýdýr. Ama herkes tbsen'in tiyatro sanatýna ve tiyatro seyircisine yeni ufuklar açtýðý konusunda birleºiyor. tbsen tiyatroyu teatral olmaktan çýkarmýº; bu sanatý dili, dekoru, plastik unsurlarýyla yeni bir evreye ulaºtýrmýº, yeni bir yazarlýk, rejisörlük, oyunculuk döneminin öncüsü olmakla kalmayýp tiyatro seyircisinin de bu yemliðe uyum saðlamasý için kendisini nitelikçe deðiºtirmeye zorlamýºtýr. Çok farklý dünya görüºlerine sahip olmalarýna raðmen, tbsen de Çehov gibi naturalist-realist tiyatronun öncüsü sayýlmalýdýr. tbsen yeni dramanýn ustasýdýr; tiyatro ondan sonra sadece bir sahne sanatý deðil, günlük dille, deðiºen toplum hayatýný incelemeye yönelik bütün bilgilerle kaynaºan, onlardan yararlanan bir bütüncül sanat (Gesamtkunstwerk) oldu. tbsen yüzyýlýmýzýn devamlý tartýºýlan. yorumlanan yazarýdýr; yaºadýðý zaman da öyleydi. Hugo von Hoffrnarýsthal onu; "iç

T

dünyamý zý saydaml aºtýran, insanýn kendini özgürleº tirmesi olayýnýn öncüsü olan yazar", diye nitelerke n Clara Stuyvet gibi feminist yazarlar Nora'da özgürlüðün mesajýný buluyorl ardý. Aslýn da tbsen özgürleº menin yolunu mu, yoksa yazgýmýz olan bir tutsaklýð ý mý betimliy ordu?

Nora acaba çaðýn direnen kadýný mýydý, yoksa modern çaðýn getirdiði çarpýk iliºkilerden ürkerý geleneksel doðal bir kadýn mýydý? Sorular çok farklý olduðu gibi, tbsen üzerindeki yorumlar da hep birbirinden farklýydý. Plehanov, Brand oyununu ele alarak lbsen'i ºöyle eleºtiriyordu: "Brand bir Donkiºot. .. Ama tspanyol Cervantes Donkiºot'unun yanýna bir Sancho Pancha koymuº, onu "efendi kendine gel, bu yaptýðýn saçmalýklar nedir?" diye uyarýyor. Cervantes Donkiºot'un kiºiliðinde Donkiºotlukla alayederken, tbsen Dorýkiºotluðu ciddiye alýp, program diye öneriyor." Bütün bunlara raðmen, tbsen'in 20. yüzyýl insanýnýn çýkmazýný önceden gören, seyircisini o çýkmaz ýn içine çekip bu atmosferi hissettiren ve düºündüren bir filozof-tiyatro adamý olduðu da açýk. Aslýnda çaðýrtuz insaný, dünyasýnýn çýkmazlarýný görme konusunda tbsen'e çok ºey borçlu. Nora, Hedda Gabler, Lille Eyolf ve Brand ... Bunlarýn belki hiç birisi tutarlý çýkýº yolu bulamayan karakterler, ama modern toplumda insanla çevresi arasýnda olan sözde uyum (daha doðrusu uyumsuzluk) içinde bocalayan kiºiler olduklarý açýk. tbsen modern çað insanýnýn içine düºtüðü tezatlarý çok önceden görüp, bir Barok kuyumcunun ustaca duyarlýðýyla, kiºilerin ruh yapýsýný iºleyerek serimledi. O, derin karakter tahlillerini kiºiler arasýnda kurduðu diyalog kadar dekor, giysi ve sahne düzeniyle adeta büyük bir tablodaki duyarlý denge ve bütünlük içinde gerçekleºtirmektedir. Tiyatro klasik evresini tbsen ve Çehov'la tamamlýyor; ustalýðýn doruðuna ulaºan bu iki yazarla modern tiyatronun da kapýla-


183

rý açýlýyordu. Her ikisi de farklý dünyalarýn ve farklý beklentilerin yazarýdýr, ama yeni tiyatronun büyük öncüleridir. tbsen tiyatroda ustalýk isteyen bir yazar. Bu ustalýk talebi, sahnedekiler kadar, sahnenin önündekilere, yani seyircilere de yönelik. Galiba Ibsen'i yaºatan, sevdiren güçlü yönlerinden biri de bu ...

Ýlber Oytaylý - Gelenekten Geleceðe Kitaplar, uygarlýða yol gösteren ýºýklardýr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluºma noktasýndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildiði, sevginin, iyiliðin ve bilginin paylaºýldýðý yer olarak gördüðümüz sitemizdeki tüm e-kitaplar, 5846 Sayýlý Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacýyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuºan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardýmcý araçlara, uyumluolacak ºekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayýcý ve OCR (optik karakter tanýma) yazýlýmý kullanýlarak, sadece görmeengelliler için, hazýrlanmaktadýr. Tümüyle ücretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"düºüncesiyle, hiçbir ticari amaç gözetilmeksizin, tamamen gönüllülük esasýna dayalý olarak, engelli-engelsiz Yardýmsever arkadaºlarýmýzýn yoðun emeði sayesinde, görme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadýr. Bu e-kitaplar hiçbirºekilde ticari amaçla veya kanuna aykýrý olarak kullanýlamaz, kullandýrýlamaz. Aksi kullanýmdan doðabilecek tümyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amacý asla eser sahiplerine zarar vermek deðildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacý görme engellilerin kitap okuma hak ve özgürlüðünü yüceltmek ve kitap okuma alýºkanlýðýný pekiºtirmektir. Ben de bir görme engelli olarak kitap okumayý seviyorum. Sevginin olduðu gibi, bilginin de paylaºýldýkça pekiºeceðine inanýyorum.Tüm kitap dostlarýna, görme engellilerin kitap okuyabilmeleri için gösterdikleri çabalardan ve yaptýklarý katkýlardan ötürü teºekkür ediyorum. Bilgi paylaºmakla çoðalýr. Yaºar MUTLU ÝLGÝLÝ KANUN: 5846 Sayýlý Kanun'un "altýncý Bölüm-Çeºitli Hükümler" bölümünde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplarý dahil, alenileºmiº veya yayýmlanmýº yazýlý ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler için üretilmiº bir nüshasý yoksa hiçbir ticarî amaçgüdülmeksizin bir engellinin kullanýmý için kendisi veya üçüncü bir kiºi tek nüsha olarak ya da engellilere yönelik hizmet veren eðitim kurumu, vakýf veya dernek gibi kuruluºlar tarafýndan ihtiyaç kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda çoðaltýlmasý veya ödünç verilmesi bu Kanunda öngörülen izinler alýnmadan gerçekleºtirilebilir."Bu nüshalar hiçbir pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!

ºekilde satýlamaz, ticarete konu edilemez ve amacý dýºýnda kullanýlamaz ve kullandýrýlamaz. Ayrýca bu nüshalar üzerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmasý ve çoðaltým amacýnýn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Görme engelliler için düzenlenmiºtir. Kitabý Tarayan ve Düzenleyen Arkadaºa çok çok teºekkür ederiz. Kitap taramak gerçekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir iºtir. Ne mutlu ki, bir görme engellinin, düzgün taranmýº ve hazýrlanmýº bir e-kitabý okuyabilmesinden duyduðu sevinci paylaºabilmek tüm zahmete deðer. Sizler de bu mutluluðu paylaºabilmek için bir kitabýnýzý tarayýp, [email protected] Adresine göndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katýlmayý düºünebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emeðe ve kanunlara saygý göstererek lütfen bu açýklamalarý silmeyiniz. Siz de bir görme engelliye, okuyabileceði formatlarda, bir kitap armaðan ediniz... Teºekkürler. Ne Mutlu Bilgi için, Bilgece yaºayanlara. Not sitemizin birde haber gurubu vardýr. Bu Bir mail Haber Gurubudur. Grupta veya Web sitemizde yayýnlanmasýný istediðiniz yazýlarýnýzý ve e-kitaplarý [email protected] Adresine göndermeniz gerekmektedir. Grubumuza üye olmak için [email protected] adresine boº bir mail atýn size geri gelen maili aynen yanýtlamanýz yeterli olacaktýr. Tavsiye etmiyoruz ama Grubumuzdan memnun kalmazsanýz, [email protected] adresine boº bir mail gönderip, gelen maili aynen yanýtlayarak üyeliðinizi sonlandýrabilirsiniz. Daha Fazla Seçenek Ýçin, grubumuzun ana sayfasýný http://groups.google.com.tr/group/kitapsevenler?hl=tr Burada ziyaret edebilirsiniz. saygýlarýmla. Ýlber Oytaylý - Gelenekten Geleceðe


İlber Ortaylı- Gelenekten Geleceğe

Recommend Documents