Insansiz_Hava_Araclari_Muharebe_Alaninda.pdf

İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm

Dr. Salih AKYÜREK Mehmet Ali YILMAZ Mustafa TAŞKIRAN

RAPOR NO: 53 ARALIK 2012

İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI

Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm Raporu Hazırlayan : Dr. Salih Akyürek Literatür Taraması, Kapak Tasarımı, Tablolama, Fotoğraflar ve Teknik Destek: Mehmet Ali Yılmaz Bölüm (C1) Yazarı: Mustafa Taşkıran BİLGESAM YAYINLARI RAPOR NO: 53

Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi Wise Men Center For Strategic Studies Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10 Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36 Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye Tel: +90 212 217 65 91

Faks: +90 212 217 65 93

www.bilgesam.org [email protected] Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6 A. Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye Tel : +90 312 425 32 90

Faks: +90 312 425 32 90

ISBN: 978-605-89672-8-1 Copyright © BİLGESAM ARALIK 2012 Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezinin izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.

İÇİNDEKİLER A. İnsansız Hava Araçları ve Sınıflaması ........................................................................... 1 B. İnsansız Hava Araçlarının Askeri Tarihçesi .................................................................... 4 C. Türkiye’de Savunma Sanayi ve İHA Projeleri ................................................................ 7 C.1. Türkiye’de Savunma Sanayinin Kısa Tarihçesi ........................................................... 7 C.2. Türkiye’de İnsansız Hava Aracı Projeleri .....................................................................12 D. İHA’ların Artan Önemi ve Gelişmeler .......................................................................... 22 D.1. İHA Sistemlerindeki Gelişmeler............................................................................... 24 D.2. İHA’ların İşletilmesi ve Sistem Entegrasyonu............................................................ 33 D.3. İnsansız Hava Araçlarının Avantaj ve Dezavantajları................................................. 36 E. İnsansız Hava Araçları ve Terörle Mücadele ................................................................ 38 E.1. İHA’ların Dünyada Terörle Mücadelede Kullanımı..................................................... 38 E.2. Silahlı İHA’ların Terörle Mücadelede Kullanımına Dönük Eleştiriler........................... 41 E.3. Türkiye’de Terörle Mücadelede İHA Kullanımı.......................................................... 44 Sonuç Yerine......................................................................................................................47 Kaynakça ........................................................................................................................ 49 Kısaltmalar Dizini ............................................................................................................ 52

SUNUŞ

Bilişim alanındaki teknolojik yenilikler, yapay zeka ve robotik mühendislik konusunda son 10 yıl içindeki hızlı gelişmeler, insansız sistemleri bir bilim kurgu konusu olmaktan çıkarmış ve bu araçları 21. Yüzyılın muharebe alanına sokmuştur. Bu araçlar içinde öne çıkanlar ise insansız hava araçlarıdır. Bu araçlar Vietnam savaşı ve sonrasında Lübnan, Kosova, Irak, Somali, Afganistan ve Pakistan’da hem klasik muharebe şartlarında hem de terörle mücadelede etkin olarak kullanılmıştır. Farklı görevlere dönük olarak üretilen çok farklı modellere ve silahlı insansız hava araçlarına geleceğin savaşları için devrimsel bir rol yüklenmektedir. Türkiye ülke içinde ve sınır ötesinde konuşlanan teröristlerin eylemlerine maruz kalırken bu terörist unsurları takip etmekte ve haklarında istihbarat toplamakta problemler yaşamaktadır. Fiziki güvenlik tedbirleri ile kontrolü neredeyse imkansız, uzun ve engebeli sınırlara sahip olmak ise terörle mücadeleyi zorlaştırmaktadır. Zorlu şartlar içinde, terörle mücadelede etkin bir keşif, gözetleme, istihbarat faaliyetlerine ve baskın tarzında hava akınlarına ve müdahaleye duyulan ihtiyaç, Türkiye’nin yeterli sayıda ve özellikte insansız hava aracına sahip olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu teknolojiyi yeni üretmeye başlayan ve milli savunma sanayini geliştirme yönünde önemli adımlar atmasına rağmen sancılar çeken Türkiye için bu silah sistemlerini geliştirmek ve bu konuda teknoloji üreten ülkeler içerisinde yer almak hayati önem taşımaktadır. ABD ve İsrail’in İnsansız Hava Araçlarını 1970’lerden itibaren muharebe alanında etkin olarak kullandığını düşündüğümüzde, Türkiye’nin bu sistemleri ve teknolojiyi geliştirme noktasında henüz emekleme aşamasında olduğunu, yeni testler ve uzayan proje süreleriyle bu başlangıç sürecini aşmaya çalıştığını görebiliriz. Bu rapor, insansız hava araçları konusundaki farkındalığı artırmak, Türkiye ve dünyadaki gelişmeleri kamuoyuna aktararak bu konudaki yeni girişimlere biraz da olsa ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır. Raporun bu alanda çalışma yapan akademisyenlere, araştırmacılara ve Türk Savunma Sanayine katkı sağlaması temennisiyle, raporu hazırlayan Dr. Salih Akyürek, Mehmet Ali Yılmaz, Mustafa Taşkıran ve destek sağlayan BİLGESAM personeline teşekkür ederim.

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı

İnsansız Hava Araçları

A. İnsansız Hava Araçları ve Sınıflaması Kendi güç sistemi olan, ölümcül olan ve olmayan faydalı yük taşıyan, otomatik olarak veya uzaktan komuta sistemi ile uçurulan pilotsuz hava araçlarına İnsansız Hava Aracı (İHA) denmektedir. Balistik ve yarı balistik füzeler, seyrüsefer füzeleri ve toplarla fırlatılan mühimmatlar İHA olarak kabul edilmemektedir. Teknolojisinde ABD’nin öncülüğü bulunan İHA’lar “Drones”, “robot uçak”, “pilotsuz uçak”, “uzaktan pilotlu uçak” gibi kavramlarla da adlandırılmaktadır. İHA’lara bu araçların uçuşunu ve görevini mümkün kılan Yer Kontrol İstasyonu (YKİ), Yer Veri Terminali ve diğer teçhizatların eklenmesi ile oluşan sisteme ise İHA Sistemleri adı verilmektedir. Askeri amaçlarla kullanılan modern İnsansız Hava Araçları (İHA)’nın 1970’lere giden 40 yıllık tarihinden bahsetmek mümkündür. İHA’ların askeri amaçlarla kullanımında 2000 yılı sonrası, silahlı İHA’ların yaygın kullanımı gibi pek çok önemli gelişmenin olduğu görülmektedir. İHA’ların silahlı modelleri bulunmakla birlikte tüm ordularda çoğunlukla gözetleme ve hedef tespiti gibi istihbari amaçlarla kullanılmaktadır. Farklı platformlardan uzaktan yönlendirilen bu araçlar, artık binlerce mil uzaktan uydu haberleşmesi kanalıyla kontrol edilebilmektedir.1 İHA’lar sadece askeri amaçlar için değil, sınır kontrolü, kaçakçılık, çevre ve yapılaşmanın kontrolü gibi pek çok sivil alanda da etkin olarak kullanılmaktadır. İHA’larda halen mevcut olan veya yakın zamanda kazandırılması öngörülen askeri amaçlara dönük yetenekler şu şekilde sıralanabilir:

 Denizcilikte gemi tanıma ve tecrit  Muharebe arama ve kurtarma  Hava radyolink ve role görevi  Noktadan noktaya kargo teslimi  Hava durumu veri toplama

İHA sistemlerinin görevleri ile ilgili başarılı bir tanımlama ve tasnif çalışmasına Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) tarafından hazırlanan 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritası dokümanında rastlıyoruz.2 Temel olarak Keşif/ Gözetleme Desteği, Taarruz, Elektronik Harp, Hedef Benzetimi ve Özel/Spesifik Görevler olmak üzere 5 alanda yapılan bu çalışma aşağıda aktarılmıştır. Keşif / Gözetleme Desteği Taktik Saha Keşif / Gözetleme Stratejik Keşif / Gözetleme Taarruz İç Güvenlik Yakın Hava Desteği Hava Savunma Sistemlerinin imhası Hava Sahası Savunma Elektronik Harp Sinyal İstihbaratı Radar Elektronik Harp Muhabere Elektronik Harp Önleyici Elektronik Harp Hedef Benzetimi (Target Simulation) Hedef Uçak (Target Drene) Sahte Uçak (Decoy) Özel / Spesifik Görevler Haberleşme Desteği Mayın / Patlayıcı Tespit

 Keşif, taktik keşif ve gözetleme

Kimyasal, Biyolojik, Radyoaktif, Nükleer Tespit

 Bomba veya füzeli hava atakları

Kentsel Harp

 Endirekt (görmeyerek) atışlar için ileri gözetleyicilik

Çoklu İHA Görevi - Kol uçuşu

 Özel operasyonlar ve psikolojik harekat

Deniz Karakol / Denizaltı Savunma Harbi

 Sınırların kontrolü ve korunması

Kargo Taşıma

 Mayın arama ve imha

Arama-Kurtarma/Lojistik

 Sağlık ve askeri malzeme bütünleme ikmali  Kaçakçılık ile mücadele  Kimyasal, biyolojik ve radyolojik tarama 1

Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, Report, p.4, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012, http://dronewarsuk.files.wordpress.com/2010/10/ conv-killing-final.pdf

Askeri amaçlı İHA’larla ilgili farklı sınıflamalar mevcuttur. Bu sınıflama türlerine göre bir İHA modeli birden fazla sınıflama modeli içinde bulunabildiği gibi aynı sınıflama modelinde birden fazla kategoriye ait özellikleri de taşıyabilmektedir. 2

Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, Erişim 01 Kasım 2012, s.26, http://www.ssm.gov.tr/_layouts/ images/iha_ ekatalog_web/ index.html

Bilgesam|Aralık 2012 1

İnsansız Hava Araçları Bu sınıflamalar kısaca şu şekilde özetlenebilir.  Büyüklük, irtifa, uçuş süresi ve faydalı yük kapasitesine göre: Micro-Mini-Küçük-Taktik-Operatif-Stratejik  Faydalı yük türüne göre: Silahlı İHA’lar – Silahsız İHA’lar  Yakıt türüne göre: İçten yanmalı motorlu – Elektrik motorlu İHA’lar  Uçuş yöntemine göre: Sabit Kanatlı – Döner Kanatlı  Komuta biçimine göre: Otomatik pilotlu – Uzaktan komutalı  Kullanım amacına göre: Sahte/Hedef – Keşif Gözetleme – Atak/Saldırı – Lojistik destek  Kalkış ve iniş yöntemine göre: Rampadan kalkan/fırlatılan – Pistten kalkan – Uçaktan bırakılan – elle fırlatılan – gövde üzerine iniş yapan - paraşütle iniş yapan

İHA’lar büyüklüklerine ve diğer temel özelliklerine göre üç sınıfta altı farklı grupta (mikro-mini-küçüktaktik-operatif-stratejik) tasnif edilmektedir.Sözkonusu tasnif metoduna göre temel ayırt edici özellikler ve her bir gruba giren başlıca modeller aşağıda tablo olarak verilmiştir.3 Türkiye’de İHA sınıflamasında temel kriter ‘irtifa’ iken NATO ve AB ülkelerinde ‘ağırlık’ baz alınmaktadır. İHA Tasnif Tablosu Kategori

Operasyon İrtifası (feet)

Menzil Yarıçapı (km)

Havada Kalma Süresi (saat)

Örnek Sistemler

Mikro <2 kg

AGL* + 200

5

1

Black Widow, MicroStar, Microbat, FanCopter, QuattroCopter, M05quito, Homet, Mite, Arı

Mini 2-20 kg

AGL + 3000

25

<2

Küçük >20 kg

AGL + 5000

50

3-6

Taktik

AGL + 10000

200

6 - 10

Operatif (MALE)

AGL + 45000

Sınırsız

24 - 48

Reaper, Hermes 900, Skyforce, Hermes 1500, Heron TP, MQ-l Predator, Predator-IT, Eagle1/2, Darkstar, E-Hunter, Dominator, Anka

Stratejik (HALE)

AGL + 65000

Sınırsız

24 - 48

Global Hawk, Raptor, Condor, Theseus, Hellos, Predator B/C, Libellule, EuroHawk, Mercator, SensorCraft, Global Observer, Pathfinder Plus,

Taarruz - Atak AGL + 65000 *AGL: Zemin seviyesi (Above Ground Level)

Sınırsız

>48

Pegasus

Sınıf

Sınıf 1 (<150 kg)

Sınıf 2 (150-600kg)

Sınıf 3 (>600kg)

ScanEagle, Skylark, DH3, Mikado, Aladin, Tracker, DragonEye, Raven, Pointer II, Carolo C40/P50, 5korpio, R-Max and R-50, RoboCopter, YH- 3005L, Bayraktar, Efe, Gözcü Hermes 90, Scorpi 6/30, Luna, SilverFox, EyeView, Firebird, R-Max Agri/ Photo, Homet, Raven, phantom, GoldenEye 100, Flyrt, Neptune Sperwer, İview 250, Watchkeeper, Hunter B, Mücke, Aerostar, Sniper, Falco, Armor X7, Smart UAV, UCAR, Eagle Eye+, Alice, Extender, Shadow 200/400 , Taktik (ODTÜ), Çaldıran, Karayel

Dünyada farklı ülkeler tarafından üretilen başlıca İHA modelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Üretilen ve ülkelerin envanterinde yer alan İHA’ların çoğunluğu keşif ve gözetleme amaçlı kullanılan silahsız modellerdir. Örnek olarak; ABD silahlı kuvvetlerinin sahip olduğu 7 bin 448 İHA içindeki silahlı İHA sayısı sadece 241 adettir ve bu sayı toplam içinde %3 düzeyinde bir orana denk gelmektedir. Sahip olunan 18 farklı model İHA içinde sadece dört İHA modeli (MQ-9 Reaper, MQ-IA/B Predator, MQ-I Warrior ve MQ-IC Gray Eagle) silahlı olup bunlardan Reaper (54 adet) ve Predator (161 adet) hava kuvvetleri, Warrior ve Gray Eagle (toplam sayı 26) ise kara kuvvetleri envanterinde yer almaktadır. Bu istatistikler ABD ordusunun sahip olduğu İHA’ların yaklaşık %97’sinin silahsız olduğunu ve sayıları 241 olan silahlı İHA’ların %90’ının hava kuvvetleri envanterinde bulunduğunu göstermektedir.4 3

Ministry of Defence, “Current Terminology, Doctrine, and Classification”, Joınt Doctrıne Note 2/11 The UK Approach to Unmanned Aircraft Systems (2011):2-7, accessed October 23, 2012, http://www.mod.uk/DefenceInternet/ MicroSite/ DCDC/OurPublications/JDNP/Jdn211TheUkApproachToUnmannedAircraftSystems.htm kaynağından alınan tablo geliştirilerek oluşturulmuştur.

4

Daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.7, Erişim 11 Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R42136.pdf

2 Aralık 2012|Bilgesam

İnsansız Hava Araçları Üretilen ve Kullanılan Başlıca İHA Modelleri5 Kategori

İsmi

Fancopter Black Widow MicroStar Mikro Wasp gMAV / T-Hawk QuattroCopter ScanEagle Skylark DragonEye RQ-14A Pointer 2 FQM-151A RoboCopter 300 Mini Raven (RQ-11) R-Max Type 2 Efe Gözcü (Bayraktar Mini) Aladin SUAS AECV Puma Hermes 900 Scorpio 6/30 Luna Küçük SilverFox Neptune GoldenEye 80 Firebird Sperwer Watchkeeper Hunter Aerostar Falco Taktiksel Shadow 200 Eagle Eye Karayel Çaldıran (Bayraktar-Çaldıran) Mücke Heron Tp Predator Darkstar Operatif Grey Eagle (MQ-1C)* (MALE) Dominator ANKA Hermes 1500 Global Hawk (RQ-4) EuroHawk Predator (MQ-1)* BAMS (RQ-7) Stratejik Reaper (MQ-9), Predator B* (HALE) Pathfinder Plus Global Observer Helios Mercator Pegasus X-47A Saldırı Fire Scout (MQ-8) Malazgirt Rotorlu A160T Hummingbird * Silahlı İHA olarak bilinmektedir.

5

İrtifa (Ft.)

Uçuş Süresi

769

25 dk. 2 dk.

50-1000 10000 19500 15000 1000 985

45 dk. 50 dk. 10 dk. 24+ 2 1 1

15000

1,5 1

12000 14760 100-500 15000 >6560 16400 12000 8000 15000 30000 15000 16000 20000 18000 20000 15000 20000 18000 30000 11500 45000 25000 65000 25 000 30000 30000 33000 60000 65000 25000 60000 50000 81000 70000 100000 70000 40000+ 20000 12000 30000

60dk. >1 2 12-15 1 6-8 >8 4 3 40 >6 17 21 <12 14 9 6 10 16 3,5 36 40 12 40 28 24 >26 28 >30 24+ 34+ 24 15 2 hafta 40 82 6+ 90 dk. 20+

Faydalı Yük (kg)

0,28 20

294 30

Ağırlık (kg) 1,5 0,05 11,8 0,43 0,94 13,1 5,5 2,7 4,3 500 1,9 58 3,5 <4

55 2,2 92 12 14 45 150 100 50 70 82 533 40 35 1000 204 1880 1452 410 200 350 1361 1360 205 1450 1700 67.5 454 330 2.5 472 273 2 1850

110 13 <40 11,8 613 57 90 285 450 785 200 420 131 828 350 130 3650 567 1980 363 790 1368 1300 14630 1021 14630 4763 247.5 4536 600 53 1740 1429 12 1134

Üretici Ülke ABD ABD ABD ABD ABD İsrail ABD ABD Japonya ABD Japonya Türkiye Türkiye Almanya ABD İsrail Fransa Almanya ABD ABD ABD ABD Fransa İsrail/Fransa İsrail İsrail Italy ABD ABD Türkiye Türkiye Almanya İsrail ABD ABD ABD İsrail Türkiye İsrail ABD ABD/Almanya ABD ABD ABD ABD ABD İngiltere ABD ABD Türkiye ABD

Tablo, “Russian Unmanned Vehicle Systems Association” kuruluşunun web sayfasından ulaşılan liste geliştirilerek hazırlanmıştır. Erişim 22 Ekim 2012, http://en.ruvsa.com/catalog/category/uav/



B. İnsansız Hava Araçlarının Askeri Tarihçesi İHA sistemlerinin tarihçesini, taşıdığı faydalı yükler temelinde kazandığı yetenekler için bir kırılma noktası olan 1960’lar öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırarak aktarmak daha doğru olacaktır. 1900-1960 Dönemi6 Bugün bildiğimiz İnsansız Hava Araçları misyonuna en yakın hava aracı ilk defa 19. yüzyıl sonlarında New York’lu bir mucid olan Charles Perley tarafından geliştirilmiştir. Zamanlamalı bir bomba bırakma mekanizmasına sahip bir balon olan bu araç, birliklerin üzerine gönderilerek belli bir zaman sonra bombanın bırakılması sağlanıyordu. Bugün “Gezici Mühimmat” olarak adlandırılan İsrail yapımı Harpy ve muadili uçakların atası sayılabilecek bu aracı günümüzün gezici mühimmatlarından ayıran şey, otonom uçuş özelliği ve düşmanı tanımak için kullanacağı sensörlerinin olmamasıdır. Aynı tarihlerde William Eddy, bir mekanizma ile fotoğraf çekilmesini sağlayan bir uçurtma geliştirdi. Bu uçurtma Amerikan-İspanyol savaşlarında yüzlerce fotoğraf çekerek önemli bir başarıya imza attı. İlk radyo kontrollü uçağa 1917 yılında rastlıyoruz. ABD’li Peter Cooper ve Elmer A. Sperry’nin geliştirdiği otomatik cayroskopik stabilizör yardımıyla kararlı bir uçuş sergileyen ABD Donanmasına ait Curtiss N-9 eğitim uçağı pilotlar yerine uçağa yüklenen 300 pound’luk bir bombayı 80 km kadar taşıdı. Üretimindeki ve programlanmasındaki zorluklar dolayısıyla bu araç da fazla rağbet görmedi. Gezici Mühimmat örneğinin ikincisi yine 1910’lu yıllarda ortaya çıktı. General Motors’un geliştirdiği Kettering Aerial Torpedo, önceden ayarlanmış bir noktaya kadar gidip o noktada kanatlarını bırakarak üzerindeki 300 Pound’luk bomba ile bir füze gibi hedefe dalıyordu. ABD sadece $400 maliyeti olan bu uçaktan yüzlerce sipariş etmiş ama I. Dünya Savaşı bitince siparişlerini iptal etmiştir. Yukarıda kısa hikayeleri aktarılan araçların ortak özelliği, geri dönememesi ve yeniden kullanılamamasıdır. Bu nedenle bu araçlar bu günkü İHA tanımına tam olarak uymamaktadır. 6

Bu bölüm Tevfik Uyar tarafından 18 Temmuz 2010 tarihinde kaleme alınan “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları” adlı yazının ilgili bölümünün yeniden düzenlenmesi ile oluşturulmuştur. Erişim 17 Ağustos 2012, http://www.savunmasanayi.net/anka-basarisive-insansiz-hava-araclari/anka-basarisi-ve-insansizhava-araclari/


Geri dönebilen ilk otomatik uçakların geliştirilmesi 1930’lu yıllara rastlamaktadır. İngilizler tarafından geliştirilen Queen Bee adlı radyo kontrollü uçak TAI’nin geliştirdiği Turna’nın ilk örneğidir ve bugün “Hedef Dronu” ve “Sahte Hedef/Yem” olarak adlandırılan araçların atasıdır. Savaşta düşman uçaksavarlarını meşgul etmek için geliştirilen düşük maliyetli insansız uçaklar, zaiyatı azaltmak için sahte hedef kullanılması fikrinin de babası olmuştur. Bu fikrin yaygınlaşmasıyla birlikte bugün Northrop Grumman olarak anılan Radioplane Company, ABD’de “Radioplane” adı verilen, radyo kontrollü sahte hedef uçaklarını geliştirdi. Maliyeti sadece 600 Amerikan doları olan uçaklar paraşütle inme özelliğine sahipti. Savaşta düşman uçaksavarlarını meşgul etmekten çok, uçaksavar personelini eğitmede kullanılan uçaklar, eğitim amaçlı hedef uçağı kullanımının da ilk örneği oldu. Almanya’nın tüm Avrupa’yı işgaliyle birlikte Alman teknolojisi devreye girdi. Adolf Hitler’in sivil hedeflere yönelik saldırılarda efektif olarak kullanılabilecek bir “uçan bomba” geliştirilmesi emrini vermesiyle birlikte Fieseler Fi-103 ya da bilinen popüler adıyla V-1’ler geliştirildi. V-1’ler, üzerlerindeki pulsjet motorlarıyla 408 knot hıza kadar çıkabiliyor, taşıdığı 900 kg’lık bomba ile üzerindeki zamanlama mekanizması sayesinde bombayı bırakabiliyordu. V-1 daha çok İngiltere’nin bombalanmasında kullanıldı ve onbinlerce insanın ölmesine ve yaralanmasına sebep oldu. V-1 bu yönüyle, ilk insansız bombardıman uçağı olma ünvanını elde etti; ancak V-1 tehdidi karşı önlemleri de beraberinde getirdi. V-1’lerin başarısından endişe duyan ABD Donanması, V-1 kalkış rampalarının imhası için, daha sonra PB47-1 ve B-17 (BQ-7) olarak anılacak Special Air Unit One (SAU-1) prototipini geliştirdi. 11 tonluk patlayıcı mühimmat taşıyan uçaklar uzaktan kontrol edilebildiği gibi bir güdüm sistemine de sahipti. BQ-7’ler, İHA’lara karşı kullanılan ilk İHA yani karşı tedbir İHA’sı olarak İHA’lar tarihindeki yerini aldı. 1960’lar ve sonrası Jet teknolojisinin geliştiği, ses bariyerinin aşıldığı ve soğuk savaşın şiddetini arttırdığı 1960’larda ABD görünmez bir insansız hava aracı geliştirmek üzere ciddi çalışmalara başladı. Jet itkili Q-2C Firebee ilk yarı-görünmez İHA olup, paraşütle iniş yapma kabiliyetiyle de bugünkü İHA’ların bu açıdan atası oldu. Ancak Q-2C’nin daha önemli bir özelliği, onun ilk keşif/gözlem sabit kanatlı konvensiyonel uçak olmasıdır. Firebee’ler Japonya, Vietnam ve Tayland’da hem gece hem de gündüz 34000 göreve çıkmış, sadece gözlem ve keşif için değil, propoganda amaçlı mektup/

İnsansız Hava Araçları ilan dağıtımı, karadan havaya füzelerin tespiti gibi başarılı görevleri de yerine getirmiş ve İHA’ların operasyonel öneminin anlaşılmasına büyük katkıda bulunmuştur. 7 Firebee’lerin görünmezlik konusunda tam bir başarı göstermemesi ve bir U-2’nin 1960 yılında Rusya’da düşürülmesi üzerine ABD yüksek hızlı ve tam görünmez bir İHA geliştirme faaliyetini başlattı. Lockheed Martin’in talip olduğu bu iş sonunda ortaya D-21 çıktı. İlk yüksek irtifa İHA sistemi olan D-21, Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliğinin havadan gözetlenmesi amacıyla, U-2 uçaklarına alternatif olarak düşünülmüş ve üretilmiştir.8 Mach (ses) 4 hızına kadar ulaşabilen D-21, daha büyük boyutlu bir M-12’nin açılabilir alt kapağından bırakılan, 80 bin feet irtifada görev yapabilen ancak operasyonel anlamda başarı sağlayamamış bir İHA olarak tarihe geçmiştir. Üç başarısız görevin ardından gelen dördüncü bir görevde çakılan uçak, sadece bir adet üretilmiştir. Kendisi her ne kadar başarıya ulaşmasa da bu uçağı geliştirirken edinilen bilgi ve tecrübe F-117 ve B-2’lerin altyapısını oluşturmuştur. Bu projeyi takiben İlk başarılı “Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süreli” (HALE) İHA sistemi Ryan SPA 147’dir. ABD üretimi olan bu uçak 60 bin fitten fotoğraf alabildiği gibi 8 saatlik görev süresiyle bugünkü HALE İHA’ların babası olmuştur.9 İHA’ların modern anlamda askeri amaçlarla yaygın ilk kullanımlarından birisi de Vietnam Savaşıdır. ABD tarafından bu savaşta yaklaşık 1000 İHA Kuzey Vietnam ve Çin birliklerinin lojistik ağlarının haritasını çıkarmak amacıyla kullanılmış ve bu araçların pek çoğu Çin hava savunma sistemleri tarafından düşürülmüştür. Bu düzeyde olmasa da, İsrail’in İHA’ları 1973 yılında Yom Kippur Savaşında da kullandığını görmekteyiz.10 1970 yılında ABD’den gizli bir anlaşma ile 12 adet Firebee alan İsrail, bu araçları modifiye ederek Firebee 1241’i üretmiştir. Yom Kippur savaşında önemli görevlerde bulunan Firebee 1241’ler hem keşif gözlem uçağı olarak görev yapmış, hem 7

Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”, 18 Temmuz 2010.

8

Thomas P. Ehrhard, “Air Force UAVs: The Secret History”, Mitchell Institute Study, s.6 July 2010, Erişim 18 Ekim 2012, http://www.afa.org/mitchell/reports/ MS_UAV_0710.pdf

9


10 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03 s.115, Erişim 18 Ekim 2012, http:// www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA483682

de Mısır Hava Savunma sistemlerini oyalamak içi “Sahte Uçak (Decoy)” olarak kullanılmıştır. Mısır’ın elinde bulunan ve 43 adet sistemden oluşan tüm hava savunma füzeleri, bu uçakları vurmak adına harcanınca, savaşta ibreler İsrail tarafına dönmüştür ve bu yönüyle İHA’lar İsrail’in Yom Kippur savaşındaki başarısını olumlu yönde etkilemiştir.11 İsrail İHA’ları 1973 yılında Yom Kippur Savaşında kullanarak elde ettiği tecrübeleri 1982’deki Suriye harekatına doğru ve başarılı bir şekilde aktarmasını da bilmiştir.12 İsrail’in kullandığı sahte uçaklara benzer bir başka İHA türü de “hedef uçak” modelleridir. Sahte uçak gibi geri dönüşsüz İHA sistemlerinden olan bu modeller hava savunma silahlarının takip ve atış eğitimlerinde kullanılmak üzere geliştirilen uçaklardır. Bu İHA Sistemleri gelişim tarihçesinde yer alan ilk olgunlaşmış uygulamalar olmuştur. İHA üreticileri için, geliştirme süreçlerindeki başlangıç seviyesi bu kategori olmuştur.13 Bu sistemlerin Vietnam sonrası müteakip ilk ciddi kullanımlarından bir diğeri ise 1982 yılında İsrail tarafından Suriye’ye karşı yürütülen harekat içinde olmuştur. İsrail 1982 yılında Lübnan’daki Suriye üslerine saldırmadan önce, Suriye’nin radar sistemini aktive ederek keşfetmek amacıyla İHA’ları kullanmış ve bu teknik istihbaratın da yardımıyla girdiği hava muharebesinde sadece bir uçağını kaybederken 86 Suriye savaş uçağını düşürmüştür.14 Bu muharebede İsrail İHA’ları sahte (dummy) sinyaller yayarak radar operatörlerini yanıltmış ve Suriye’nin karadan havaya füze sistemlerini aktive ederek SAM füzelerinin çoğunu ateşlemesini sağlamıştır. Bu harekatta İHA’ların yanıltma amaçlı ve yem olarak kullanıldığı ve bu sayede 19 füze bataryasının tesirsiz bırakıldığı görülmektedir. Harekatta müteakiben SAM füzelerinin tehdidinden kurtulan İsrail savaş uçaklarının Suriye savaş uçakları ile hava muharebesine girdiği görülmektedir.15 Bu hareketta Suriye’ye karşı İsrail tarafından üretilen Scout’un kullanıldığını görmekteyiz. 11 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”, 18 Temmuz 2010. 12 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03, s.115. 13 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.25. 14 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010, Erişim 03 Ekim 2012, http://www.css.ethz.ch/publications/pdfs/ CSS-Analyses-78.pdf 15

Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03 s.115.


İnsansız Hava Araçları 1980’lerde İsrail tarafından üretilen Scout İHA’sı Mini İnsansız Hava Araçlarının babası niteliğindedir. Scout, 3,96 metrelik kanat açıklığı ve fiber glas gövdesi ile radara yakalanmayacak şekilde üretilmiştir. Döner bir mekanizma üzerine monte edilen kamerası sayesinde ilk gerçek zamanlı görüntü aktarımı yapan İHA, bu özelliği ile tarihe geçmiştir. Scout ile hafif İHA’ların ne kadar avantajlı olduğunu gören İsrail derhal Pioneer’i geliştirmiş ve ABD Donanmasına, Deniz Piyadelerine ve Kara Kuvvetleri’ne 20 adet satmayı başarmıştır. Uçak gemisine inmeyi başaran ilk İHA olarak tarihe geçen bu araç körfez harekatında da kullanılmıştır. Bugün balkanlardaki barış gücü tarafından da kullanılan uçak halen İsrail tarafından kullanılmaya devam etmektedir.16

güdümlü bombalar taşıyabiliyor olması, bu araçların yetenek düzeylerini ve ateş gücünü göstermesi açısından oldukça çarpıcıdır.18 İHA’lar askeri amaçlarla modern anlamda ilk kez ABD ordusu tarafından Vietnam’da kullanılmış olsa da, yukarıda aktarılan muharebeler ve diğer gelişmeler, bu araçların ve kullanım taktiklerinin geliştirilmesinde, 1970 ve 1980’li yıllarda İsrail hava kuvvetlerinin öncülüğünü göstermektedir. Bu araçların İsrail tarafından 1982’de Lübnan’daki operasyonlarda kullanılmasından elde edilen tecrübeler ışığında ABD’nin bu sistemlere ilgisinin ve ayırdığı bütçenin arttığı görülmektedir. ABD tarafından ilk defa 1987 yılında Reagan yönetiminde bu sistemlere yüksek bir bütçenin ayrıldığı ve İHA’ların bu tarihle birlikte ABD ordusu için deneysel proje olmaktan çıkarak bir edinim/ temin projesine dönüştüğü görülmektedir. 19 Suriye ve Lübnan’da yürüttüğü harekatlar değerlendirildiğinde; İsrail, İHA’ları muharebelerde düzenli keşif görevi için kullanan ilk ülke durumundadır. Bu harekatlarda, İHA’ların muharebe amaçlarını başarmaya dönük olarak etkin şekilde kullanıldığı görülmektedir.20

1991 yılında Birinci Körfez Harekatında İHA’lar ABD birliklerine o güne kadar görülmemiş düzeyde istihbarat desteği sağlamıştır. Sekiz yıl sonra Kosova’da bu araçlar çok daha kritik görevler üstlenmiştir. Kosova’da İHA’lar, düşürülme riskini de göze alarak alçaktan uçurulmak suretiyle savaş uçakları için hedef tespitinde bulunmuş ve sonrasında savaş uçakları 15 bin feet ve üzerinden gerçekleştirdiği ataklarla işaretlenmiş hedefleri vururken yerden-havaya füze sistemlerinin menzili dışında kalmayı başarmıştır. Bu harekatta İHA’ların kullanımındaki farklılaşma, bu araçların daha aktif rol alarak hedefleri lazerlerle işaretlemesi ve savaş uçaklarının imhasına imkan sağlamasıdır. İHA’lara lazer işaretleyicilerin takıldığı bu yenilikçi uygulama, aynı araçlara hafif füze sistemleri takılmak suretiyle Silahlı İnsansız Hava Araçlarının (SİHA) üretilmesi yönündeki araştırmaların önünü daha fazla açmıştır.17 Bugün ABD silahlı kuvvetleri tarafından öncelikle Reaper ve Predator modellerinin modifiye edilerek silahlı araçlara çevrildiği görülmektedir. Reaper modelinin tek başına 14 Hellfire füzesi ve

Birinci Körfez Harekatı, ABD ordusunun İHA sistemlerinin yüksek potansiyelini kendi tecrübeleri ile görmesini sağlayan bir süreç niteliğindedir. Irak ve Afganistan operasyonları ise silahlı İHA’ların başrolü oynadığı yeni bir dönemin başlangıcı olmuş ve bu sistemlerin önemini bir kez daha artırmıştır.21

16

20


17 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.


18 Bkz., Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.guardian. co.uk/world/2009/aug/22/us-air-force-drones-pilotsafghanistan 19 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03 s.115.

21 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres,

İnsansız Hava Araçları 2000’li yıllarla birlikte ABD’nin sahip olduğu Predator B ve Reapor modeli İHA’lara silah ve füze sistemlerinin monte edildiği görülmektedir. Yine aynı dönemde, mayın arama, sağlık malzemesi bütünleme ikmali, kuvvet koruma görevleri de İHA’ların rolü olarak tanımlanmıştır.22 Füze sistemine sahip silahlı İHA (SİHA) ilk defa 2002 yılında Yemen’de bir El-Kaide üyesine yönelik kullanılmıştır. Bu tarzdaki kullanımların ilki olan bu SİHA saldırısında hedef kişi öldürülmüştür. Bu yeni yöntemle birlikte, düşman unsurların keşfi ve imhası süreci Birinci Körfez Harekatı’nda üç günü bulurken, bu süre bugün SİHA’larla Irak, Afganistan, Pakistan örneklerinde olduğu gibi beş dakikaya indirilmiştir.23 İHA tarihçesi içerisinde görece daha yeni sistemler olan SİHA’lar ABD ordusu tarafından Yemen yanında 2002 yılından itibaren Afganistan ve Irak’ta da kullanılmaya başlamıştır. 2004 yılında CIA tarafından ilk defa Pakistan’da da kullanılan bu sistemler, İngiliz ordusu tarafından 2007 yılından itibaren Afganistan’da, İsrail ordusu tarafından ise 2008’den itibaren Gazze’de kullanılmaya başlamıştır. SİHA’ların yine ABD ordusu tarafından Somali ve Libya’da kullanıldığı da bilinmektedir.

C. Türkiye’de Savunma Sanayi ve İHA Projeleri

ve Marshall Planı çerçevesinde olgunlaşan NATO ile resmileşen ‘ABD güdümlü yarı bağımsız politikalar dönemi’ dir.24 Atatürk dönemi kalkınma planları çerçevesinde gerçekleşen sanayi hamlesi savunma sanayinde de önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Bu dönemde, bütçenin büyük bölümü modern bir ordu oluşturmak için harcanmıştır. Avrupa’da oluşan denge durumu ve iki savaş arası dönemdeki barış ortamı, Atatürk ve arkadaşları tarafından iyi anlaşılmış ve aktif bir dış politika siyaseti izlenilmiştir. Bu politika çerçevesinde Almanya ile işbirliği kurularak savunma sanayinin temelleri atılmıştır. Bu dönem; ‘Havacılıkta bir ilk olarak 1925 yılında Vecihi Hürkuş hava kuvvetlerindeki görevindeyken kendi yaptığı ve VECİHİ K-VI olarak tanımladığı uçakla uçmuştur.’25 Alman Junkers firması ile Türkiye’de tayyare üretmek amacıyla ilk devlet teşebbüsleri olarak 1926 yılında Kayseri’de Tayyare Otomobil Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ), Eskişehir’de Tayyare Onarım Fabrikası kurulmuştur.26 Havacılık sanayinde ilk özel girişim olan Nuri Demirağ Uçak Fabrikası ise 1936’da İstanbul’da kurulmuştur.27 Aynı dönemde Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü kurulmuştur. Merkezi Ankara’da olan bu kurum, yurdun birçok köşesinde yer alan kuruluşlarla,Cumhuriyet yönetiminin sanayi yapılanmasının temel taşlarından biri olmuştur.28

C.1. Türkiye’de Savunma Sanayinin Kısa Tarihçesi Uzun süren savaşlar, kapitülasyonların etkisi, teknolojik gelişmelerden geri kalınması ve sermaye yetersizliği gibi nedenlerle Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde sanayi gelişememiştir. Bu olumsuzluk tabi olarak Cumhuriyet dönemine ve bu dönemdeki savunma sanayine de yansımıştır. Cumhuriyet dönemi savunma politikalarında temel iki dönem ve anlayış belirleyici olmuştur. İlk dönem öz kaynaklarla devlet destekli bir milli savunma sanayi yaratmayı, denge politikaları ve ekonomik ilişkiler çerçevesinde ülkeyi savaştan uzakta tutmayı amaçlayan ‘özgün savunma politikaları dönemi’ dir. Diğer dönem ise, İkinci Dünya Savaşı esnasında şekillenmeye başlayan Truman Doktrini January 3, 2012, s.2. 22 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. 23 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.

24 Levent Kalyon, “Türkiye’nin Savunma Politikaları Üzerine: Kırmızı Kim?”, Nobel yayınları, Ankara 2010, s.298. 25 Tansel Zeynep Akalın, Nadir Bıyıkoğlu, “Türk Savunma Sanayii Tarihi: Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulası ile Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi - The History of Turkish Defence Industry: Development of An Industry that Found the Way of Success with Its Compass”, Milsoft yayınları, Ankara, 2010, s.84. 26 Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı, “Havacılık Sanayi”, Erişim 21.10.2012, http://www.hvkk.tsk.tr/TR/ IcerikDetay.aspx? ID=120 27 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “2007-2011 Stratejik Plan” Erişim 09.10.2012, http://www.ssm.gov.tr/ anasayfa/ kurumsal/ Documents/SP/cumhuriyet.html 28 Makine Kimya ve Endüstri Kurumu,”Tarihçe”, Erişim 21.10.2012, http://www.mkek.gov.tr/foSiteContent. aspx? iKodContent=51&iKodDil=1



Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan bu yatırımlar, öz kaynaklara dayalı bir milli savunma sanayi oluşturma çabası olarak kalmıştır. Çünkü neredeyse sıfırdan başlanan bir alanda, kısıtlı ekonomik imkânlarla modern bir ordu oluşturabilmek adına atılan adımlar bu dönemle sınırlı kalmış ve devlet politikası haline gelmemiştir. Yaklaşan İkinci Dünya Savaşı ve orduyu modernize etme telaşı yurtdışından hazır alım yolu ile tedariği ön plana çıkarmıştır. Türkiye İkinci Dünya Savaşı’nda ‘aktif tarafsızlık politikası’ izlemiş ve ne pahasına olursa olsun savaş dışı kalmayı hedeflemiştir. Ancak, savaşın bütün olumsuz etkilerini hem ekonomik hem de siyasi olarak yaşamıştır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında hükümet, içerisinde bulunduğu siyasi ve askeri durum nedeniyle, kendi iradesi dışında her an savaşa girebileceği endişesi taşımıştır.29 Bu dönemde hükümet silahlanma ihtiyacı hissetmiş ve çeşitli ülkelerden savaş sanayi ürünleri alınmış, ancak zor şartların da etkisiyle yeni kurulmaya başlanan milli savunma sanayi ihmal edilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonlarında dengeler yeniden kurulmuş ve Soğuk Savaş yıllarının iki kutuplu dünyasında, ulusal güvenlik endişelerinin de etkisiyle ABD politikaları çerçevesinde Türkiye silahlanmıştır. ‘Truman Doktrini’ ve ‘Marshall Planı’ çerçevesinde yapılan yardımlar sonucunda, cumhuriyetin ilk yıllarında zorluklarla kurulan milli savunma sanayine olan talep azalmış ve özellikle NATO’ya giriş sonrası, bu tesislerin çoğu kapatılmıştır. 29 Levent Kalyon, s.133.


İkinci Dünya Savaşı’nın etkisi ve güvenlik endişeleri nedeniyle 1940 yılı sonrası savunma sanayinin geliştirilmesi yerine, dış yardım ve dış alım tedarik politikalarının uygulandığı dönem olmuştur. 1950 yılı ve sonrası ise Türkiye’de savunma ihtiyaçları NATO kanalı ile karşılanmıştır.30 Bu dönemler sonrasında ABD’ye bağımlı bir savunma yapısı oluşmuştur. ‘Truman Doktrini’ ve ‘Marshall Planı’ çerçevesinde kurulan dış alıma dönük yapı, askeri entelektüel alt yapıyı da olumsuz etkilemiştir. Bilgi üretmekten çok transfer etmeyi ön plana alan, kötü taklitleri yenilik olarak sunan bir anlayış Türk Silahlı Kuvvetlerinde de hakim olmaya başlamıştır.31 1964 Kıbrıs bunalımı sırasında, müttefik ülkelerden alınan savunma teçhizatının Türkiye’nin ulusal çıkarları doğrultusunda kullanılmasının gündeme gelmesi ve bu nedenle başta ABD olmak üzere bazı müttefik ülkelerce ortaya çıkarılan engeller, savunma ihtiyaçlarının karşılanmasında diğer ülkelere mutlak bağımlı hale gelinmesinin sakıncalarını ortaya koymuştur. Yaşanan bu problem, kendi kendine yeterli bir savunma sanayi altyapısının tesis edilmesine yönelik düşüncelerin ve politikaların temelini teşkil etmiştir.32 Kıbrıs bunalımı göstermiştir ki, milli bir savunma sanayine sahip olmadan bağımsız dış politika izlemek mümkün değildir. 1964 baharında harekatı engelleyen ve ağır ifadeler içeren ‘Johnson Mektubu’ Türk dış politika tarihine başarısızlık olarak geçmiştir.

30 Esra Şenel, “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 2010. 31

Levent Kalyon, s.205.

32 Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği (SASAD), “ Türk Savunma Sanayisi Tarihçesi”, Erişim 09.10.2012, http://www.sasad.org.tr/turk_savunma_ sanayisi_tarihcesi.html


Bu dönemde milli savunma sanayinin önemi anlaşılmış, dış alım ya da hibe yoluyla tedarik edilen savunma sistemlerine bağımlılığın sonuçları siyasetçiler ve kamuoyu tarafından çok net görülmüştür. Bu deneyim sonrasında halktan para toplanmaya başlanmış ve 11 Mart 1972’de Türk Donanma Vakfı, 16 Temmuz 1970’de Türk Havacılığını Güçlendirme Vakfı, 27 Ağustos 1974’de ise Türk Kara Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı kurulmuştur. Bu dönemde toplanan yardımlarla kuvvet komutanlıklarına önemli miktarda yardım yapılmış ve bu yardımların da katkısıyla 1973 yılında TUSAŞ kurulmuştur. Müteakiben 1975 yılında ASELSAN, 1982 yılında HAVELSAN kurulmuştur.33 Türkiye için, Kıbrıs harekatı sonrasındaki ambargo (1975-1978) zor bir dönemi getirmiştir. 1964 Kıbrıs bunalımı ve çıkarma döneminde yaşanan silah ve teçhizat krizi tek taraflı bağımlılıktan farklı arayışların ortaya çıkmasını sağlamış, bu dönemde bir taraftan diğer ülkeler ile işbirliği çalışmaları başlatılmış diğer taraftan milli savunma sanayini oluşturma çabaları dönemin siyasetinde belirleyici olmuştur. ABD ambargosu sonucunda tek taraflı ve bağımlı bir tedarik yöntemi ile savunma ihtiyaçlarının karşılanmasının ne kadar tehlikeli bir durum olduğu anlaşılmıştır. Aynı dönemde kurulan kurum ve kuruluşlar bu günkü savunma sanayinin temelini oluşturmuştur.

1980’li yıllara gelindiğinde; 1964 Johnson Mektubu, 1974 Kıbrıs harekâtı ve ambargolar döneminde yaşananların da etkisiyle yerli bir savunma sanayine olan ihtiyaç ve bu yöndeki girişimler çok daha öne çıkmıştır. Ancak bu dönemde ülkenin sanayi alt yapısı, sermaye birikimi yeterli değildir ve savunma sanayine dönük entelektüel altyapı oldukça zayıftır. Bu ihtiyacı karşılamak için özellikle 1983-1990 dönemi idari bir yapılanma çabası göze çarpmaktadır. 13 Ekim 1985 tarihinde çıkarılan 3238 sayılı kanun ile ‘Savunma Sanayi Yüksek Koordinasyon Kurulu’, ‘Savunma Sanayi İcra Komitesi’ ve ‘Savunma Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı’ kurulmuştur. Savunma Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı, 20 Mart 1991 tarih ve 3704 sayılı Kanun ile ‘Savunma Sanayi Müsteşarlığı’ olmuştur. Ayrı ayrı faaliyet gösteren kara, hava ve deniz kuvvetleri vakıfları 17 Mayıs 1987’de kabul edilen 3388 sayılı kanun ile birleştirilerek, ‘Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı’ adı altında toplanmıştır. 1980’li yılların sonlarında savunma sanayi alanında ROKETSAN, Ayesaş ve Thomson Tekfen Radar kurulmuştur. Bu dönem Savunma Sanayi Müsteşarlığı bünyesinde, Hafif Nakliye Uçağı, Başlangıç Eğitim Uçağı, Helikopter, Uzaktan Kumandalı Araç projeleri gündeme gelmiştir.

33 Esra Şenel , “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, 2010.


İnsansız Hava Araçları 2004 Mayıs ayında alınan Savunma Sanayi İcra Komitesi kararları ile tedarik stratejileri değişmiş, yıllardır doğrudan alım ya da ortak projeler ile bir sonuç alınamayan ATAK Helikopteri, ANKA insansız hava aracı ve Milli Tank Projesi ve benzer projeler için yurtiçi çözümler üretmeye imkan verecek kararlar alınmıştır. 2004 kararları savunma sanayi için bir dönüm noktası niteliğindedir. Bu kararlar sonucunda; 2004 yılında 1,3 Milyar dolar olan savunma sanayii cirosu 2010 yılında 2,7 Milyar dolara, 196 Milyon dolar olan ihracat 853 Milyon dolara, %25 olan TSK ihtiyaçlarının yurtiçinden karşılanma oranı ise %52’ye yükselmiştir.36

1990’lı yılların genel tedarik stratejisi, doğrudan dış alım yerine ortak projelerle teknoloji transferine yönelik politikalar çerçevesinde oluşturulmuştur. 3238 sayılı kanun çerçevesinde; savunma sanayinin geliştirilmesi için uygulanan yeni model, lisans ile alınan teknolojinin yeni gelişmeleri takip etmek konusunda yarattığı zorluklar göz önünde tutularak, yabancı üreticilerin yatırıma iştirak ve yerli ortakları ile birlikte üretimin her aşamasında sorumlu oldukları “ortak yatırım şirketi” modeli ile üretim tercih edilmiştir. 3238 sayılı kanun sayesinde, savunma sanayi yerli ve yabancı özel sektör yatırımlarına açılmak suretiyle bu sektöre önemli bir yenilik getirilmiştir.34 Bu dönem yabancı sermayeye açık, deneme öğrenme süreci yaşanmıştır. Savunma Sanayii Müsteşarlığı tarafından 1980’li yılların sonunda imzalanan sözleşmeleri müteakip 1995 yılından itibaren Deniz Platformları ve Alçak İrtifa Hava Savunma Sistemlerinin milli imkanlarla geliştirilmesine yönelik projeler ile Havadan Erken İhbar Kontrol Uçağı, Uzun Ufuk, MALE İnsansız Hava Aracı gibi döneminin yüksek teknolojili sistemlerinin tedariki sürecine başlanmıştır.35

2004 sonrası Savunma Sanayi Müsteşarlığının yürüttüğü proje sayısında önemli bir artış olmuştur. 2004 yılında 62 olan proje sayısı 2011 yılında 288’e yükselmiştir. Projelerin toplam değeri ise 2004 yılında yaklaşık 8 milyar dolar iken 2011 yılında bu rakam 27 milyar dolara yükselmiştir. Savunma sanayi 1 milyar dolara yaklaşan ihracatı ile önemli bir sektör haline gelmiştir.37 İnsansız hava aracı ANKA, Milli Tank Projesi ALTAY, Milli Gemi Projesi MİLGEM, Taarruz Helikopteri ATAK, A-400M Nakliye Uçağı, Savunma Sanayi Müsteşarlığı’nın yürütmüş olduğu önemli projeler arasındadır. Bu projelerle üretilecek silah sistemlerinin önümüzdeki yıllarda envantere katılmasıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin gücü ve caydırıcılığı yükselecektir.

Türk Silahlı Kuvvetleri ihtiyaçlarının yurt içinde karşılanma oranını artırmak amacıyla, SSM tarafından yürütülmekte olan tedarik projelerinde temel strateji “özgün geliştirme modeli” olmak üzere aşağıda ayrıntıları verilen üç ana yaklaşım ve öncelikte ele alınmaktadır.38 I. Özgün geliştirme modeli: Savunma sanayinin kabiliyet alanlarında öncelikle özgün geliştirme modellerinin uygulanması ve savunma sanayi ürün portföyünün zenginleştirilmesi, II. Ortak geliştirme ve konsorsiyum modeli: Ulusal pazar için geliştirmenin maliyet etkin olmadığı durumlarda 36 Sedat İ. Güldoğan, ‘Geri Dönüşü Olmayan Yol... Savunma Sanayii Neden Önemlidir?’ 2011 s.13, Erişim 23.10.2012 http://www.ostimsavunma.org/ Files/Attachments/OtherFiles/savunma-sanayigundemi-05012012170149.pdf

34 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi Gündemi, 2010 s.32, Erişim 22 Ekim 2012, http:// www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/ SSM_13_2010.pdf 35 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Savunma Sanayi Gündemi” (2010) s.37.


37 Savunma Sanayi Müsteşarlığı,‘2012-2016 Savunma Sanayi Stratejik Planı’, 2011 s. 17, Erişim, 01.11.2012 ht t p : / / w w w. s s m . g o v.t r / a n a s a y fa / ku r u m s a l / Documents/SP/Sp2012_2016/index.html 38 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7.

İnsansız Hava Araçları ortak geliştirme veya konsorsiyumlara ortak olma ve tasarım ve risk ortağı olma potansiyelinin geliştirilmesi. III. Hazır alım ve ortak imalat modeli: Yukarıda bahsedilen önceliklerin sağlanamaması durumunda hazır alım yoluna gitme ve bu tür projelerde ortak imalat ve offset yoluyla ulusal sanayiye iş imkanları yaratılması,

Bu genel yaklaşım temelinde Savunma Sanayi Müsteşarlığınca yürütülen İHA projelerine bakıldığında, yukarıda verilen öncelik ve tedarik politikalarının ancak 2004 yılı ve sonrasında sağlıklı uygulanabildiği görülmektedir. “Türkiye’de İHA sistemlerine duyulan ihtiyaç 2000’li yıllardan önce ağırlıkla yurt dışı tedarik yöntemi ile karşılanmakta iken söz konusu stratejik amaç doğrultusunda İHA Sistemleri tedarikinde yurt içi çözümlere yönelinmiştir. Özellikle İHA Sistemlerinde yurt dışına bağımlılığın getirdiği çeşitli sıkıntılar (ülkeler arası/küresel krizler, çeşitli kısıtlamalara tabi alt sistemlerin teminlerinde yaşanan sorunlar, bakım/işletmede bağımlılık, kritik alt sistem/yazılımlara hakimiyet, vb.) sebebiyle Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ihtiyaç duyduğu İHA sistemleri’nin en kısa sürede ve en düşük maliyetle tedarik edilebilmesi amacıyla yurt içi özgün sistem geliştirme çalışmalarına hız verilmiştir.” 39 SSM tarafından Yayınlanan 2007-2011, 20122016 stratejik planları özel sektörün güvenini arttırmış ve üretime dönük tesislerin kurulmasını sağlamıştır. Özellikle 2004 kararları ile millileştirilen önemli projeler, sektörün lokomotifi olmuştur. Bu anlamda SSM, rekabetçi ve ihracata dönük bir savunma sanayinin oluşumu için, teşvik eden ve yönlendiren kurum niteliği kazanmıştır. SSM 27 yıllık tarihi ile genç bir kurumdur, ancak bugün gelinen nokta itibariyle önemli bir eksikliği gidermiş ve başarılı olmuştur. Bu noktada Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Ağ Destekli Yetenek / Ağ Merkezli Harp ile İnsansız Hava Aracı ve hassas güdümlü füzelerin öne çıktığı teknolojik dönüşüm ile savunma sanayinin yüksek

maliyetler gerektiren bir ağır sanayi olmaktan çıkmasını, savunma sanayi için tarihi bir fırsat olarak görmekledir.”40 Savunma sanayindeki temel değişimi, öncelikleri ve mevcut gelişmeleri bu bağlamda yorumlamak da yanlış olmayacaktır.

Çalışma özelinde değerlendirilecek olursa; gelişen savunma sanayimiz içinde, diğer ana projelerle birlikte, Türkiye’nin İnsansız Hava Araçları teknolojisine sahip olması ve bu araçları milli kaynaklarla üretebiliyor olması, bölgesel güç olma hedefini güden Türkiye için vazgeçilmez öneme sahip bir yetenek durumundadır. Geç kalınmış olmasına rağmen, keşif, gözetleme ve saldırı amaçlı kullanılabilecek silahlı ve silahsız İHA sistemlerine sahip olmak, ordu ve muharebe yeteneği için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Ancak İHA’lar ve SİHA’lar gibi stratejik öneme sahip teknolojilerin edinilmesi, uzun bir mühendislik çalışması yanında bu süreci destekleyen siyasi bir irade ve kurumsal yapılar ile mümkün olabilecektir. Bu noktada yapılabilecek şey ise daha fazla kaynak aktarmak ve süreçleri hızlandırmaktır. Bu olumlu ve umut vadeden gelişmelere rağmen geçmişte savunma sanayinin gelişmesini olumsuz etkilyen süreç ve dönemlerin de incelenmesi gerekmektedir. 2004 yılı öncesindeki 10 yıl süresince, Aselsan, Havelsan, Roketsan ve sivil kuruluşlarla gelişme gösteren milli savunma sanayine rağmen, yanlış stratejiler nedeniyle, öne çıkan özgün projeye rastlamak pek mümkün değildir. Aynı dönemde, ortak üretim modellerinde de, savunma sanayine katkısı olmakla birlikte beklenen başarı sağlanamamıştır. Asıl önemli olan nokta ise, aynı dönemde acil ihtiyaç gerekçesiyle doğrudan temine dönük, bazıları gerçekleşmemiş olsa da pek çok projenin üretilmiş olmasıdır. Daha sonra iptal edilen tank ve helikopter temin projeleri ile 1994 yılında alınmasına rağmen yıllarca kullanılmayan GNAT İHA projelerini bu bağlamda değerlendirmek gerekmektedir. Savunma sanayinin dışa bağımlılığı noktasında bir ısrar gibi ortaya çıkan asker egemen bu temin projelerinin geriye dönük olarak, akamete uğramış olsalar bile ihale süreçleri de dahil incelenmesi gerekmektedir. Bu süreçlerle ilgili gerek TSK içinde ve gerekse dışında konuşulan ve kayıt dışı olarak aktarılan tüm iddiaların ve varsa usülsüzlüklerin ve ihmallerin de araştırılması gerekmektedir. Aynı yıllarda pek çok temin projesi ile birlikte modernizasyon projelerinde de İsrail’e mahkumiyetin ve yaratılan bağımlılığın temelindeki saiklerin de incelenmesi gerekmektedir.

39 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7. 40 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7.


İnsansız Hava Araçları C.2. Türkiye’de İnsansız Hava Aracı Projeleri Türkiye’de İHA tedarik projeleri SSM eliyle yürütülmektedir. Bu bağlamda İHA sistemlerine dönük TSK ihtiyaçları; Planlama Programlama

Bütçeleme Sistemi (PPBS) çerçevesinde, Stratejik Hedef Planları (SHP) ve On Yıllık Tedarik Programları (OYTEP) ile tanımlanmakta ve buna uygun olarak tedarik faaliyetleri gerçekleştirilmekledir. Söz konusu planlamalarda karar alma süreçlerini de destekleyebilmek amacıyla 2011 yılında SSM tarafından İHA Sistemleri Yol Haritası41 hazırlanmıştır. Bu yol haritası, Türkiye’nin İHA projeleri ile ilgili genel tarihçesine de ışık tutmaktadır.

Yeni yeni kullanım alanı bulmaya başlamış İHA’ları daha iyi tanıyabilmek, kullanım konseptlerini belirleyebilmek ve gerek görülürse sanayi leşme modelini belirlemek üzere 1980’li yıllarda çalışmalarını başlatan SSM, 1991 yılında açtığı uluslararası ihalede ABD’li General Atomics Aeronautical Systems Inc [GA-ASI] ve israilli AAI firmalarınca önerilen GNAT-750 ve Falcon 600 Taktik İHA’larını seçerek 6’şar uçaklık birer sistem siparişi vermiştir. Ancak Falcon 600 İHA’ları kabul testlerini geçemediğinden, AAI ile yapılan sözleşme iptal edilmiş, GNAT-750 tipi MALE [Orta irtifa, Uzun Havada Kalış] İHA ise 1993 yılında gerçekleştirilen testlerde başarılı bulunarak aynı yıl firma ile kontrat imzalanmıştır. 1 Sistem ve 6 uçaktan oluşan sipariş kapsamında ilk uçaklar 1994 yılında TSK envanterine dahil edilmiştir.42 GNAT-750-45 MALE İHA ile birlikte Türkiye, İHA kullanmaya başlayan dünyadaki ilk birkaç ülkeden birisi konumuna yükselmiştir. Ancak, sorunlar ve bocalama daha ilk günden kendini göstermiştir. Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterine insansız bir uçak sokmak istemediğinden, satın alınan uçaklar bir süre ortada kalmış ve sonunda KKK envanterine dahil edilmiştir. Kara Kuvvetleri de bu uçakları kara havacılığı yerine topçu fonk siyonunun bir uzantısı olarak algılayıp Çor lu’da kullanıma soktuğu için eğitim, idame, lojistik vb açılardan ciddi zorluklar yaşanmış ve İHA’lardan tam randıman alınamamıştır. GNAT750 İHA’ları ancak Mayıs 1997 tarihinde birliğin Çorlu’dan Batman’a intikalini müteakip iç gü venlik harekatlarında aktif olarak kullanılmaya başlanmıştır. Elde edilen olumlu sonuçlar üzerine, 41

Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011.

42 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80.


Mayıs 1998’de 8.4 Milyon dolar değerinde iki adet Gelişmiş GNAT (I-GNAT) İHA ile bir adet Yer Kontrol İstasyonu (YKl) daha sipariş edilmiş ve sistemler aynı yıl teslim alınmıştır. Türkiye böylelikle ABD’den sonra MALE kategorisinde gelişmiş İHA’ları kullanıma alan ikinci NATO ülkesi olmuştur. 43 1994 ve 1998 yıllarında envantere giren GNAT ve I-GNAT İHA’ları kaza kırımlar ve diğer problemler nedeniyle 2008 yılı itibariyle operasyonel kullanımdan kaldırılmış ve envanterden çıkarılmıştır.44 Milli ilk İHA üretimi 1990’lı yılların başlarında TAI tarafından gerçekleştirilmiştir. İHA-X1 Şahit isimli bu İHA modelinin ilk prototipi 1992 yılında tamamlanmıştır. Aracın uçuş testleri Sivrihisar, Denizli ve Afyon’da yapılmasına rağmen seri üretimi gerçekleştirilmemiştir.45

İHA’ların başta terörle mücadele olmak üzere istihbarat toplanmasındaki önemi o yıllarda kavranmaya başlanmış ve 1998 yılında SSM tarafından toplam 40 uçaktan oluşan 9 İHA [28 MALE ve 12 Stratejik İHA] Sisteminin ortak üretim modeliyle tedarik edilmesi için bir ihale açılmıştır. Satın alınan uçaklardan 16’sının Kara, 12’şer adedinin de Hava ve Deniz Kuvvetleri envanterine verilmesi öngörülmüştür. Ancak, üç firmadan teklif alınmasına karşın, terörle mücadelede belirli bir aşamaya gelinerek çatışmaların hafiflemesi üzerine projeye yeterli ödenek ayrılamamış ve ihale sürüncemede kalmıştır. SSM, 2001’de İHA ihalesini Türk insansız Hava Aracı (TİHA) Programı adını vererek yenilemiş, bu kez yabancı imalatçıların yanı sıra, yurtiçi üretime aday yerli firmalardan da teklifleri istenmiştir. Aralık 2002’de alınan teklifler 43 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 44 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81. 45

Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010.

İnsansız Hava Araçları incelenerek Mart 2003’de kısa liste açıklanmış ve ancak yeni sanayileşme stratejisinin devreye girmesi sebebiyle Mayıs 2004’te İHA ihalesi bir kez daha iptal edilmiştir. Bu arada, Balkanlar’da ve Irak’ta İkinci Körfez Harekatında İHA’lar büyük başarılara imza atıp bütün modern ordular İHA tedarik projelerini süratle hayata geçirirken; TSK, envanterinde kayda değer İHA bulunmayan sayılı NATO ülkelerinden birisi konumuna düşmüştür.46 İç güvenlik harekatındaki önemi de kavranarak 1993 yılında başlatılan bir proje ile 1994 yılında temin edilen ilk İHA’ların (GNAT) üç yıl hiç kullanılmamış olması ve müteakiben önemli bir ihyiyaç olmasına rağmen 2004 yılına kadar 10 yıl gibi uzun bir süre hiç bir temin ve özgün üretim projesinin hayata geçirilememiş olmasını anlamak da oldukça zordur.

TUSAŞ üzerinden 10 adet Heron İHA sipariş edilmiştir.48 Bu arada IUP ile TUSAŞ’ın sözleşmeyi imzalamalarından 1 gün sonra, yani 20 Nisan 2005 tarihinde TUSAŞ’ın kendisini feshederek TAI ile birleşmesi üzerine IUP ile imzalanan sözleşmenin icra sorumluluğu da TAI’ye geçmiştir. IUP ile imzalanan anlaşma 31 Ağustos 2005 günü yürürlüğe girmiş ve sözleşme uyarınca, ilk sistemin kontratın yürülüğe girmesini müteakip 24 ay içinde, diğer iki sistemin ise 30’uncu aya kadar teslim alınması takvime bağlanmıştır.49

İstihbarat-keşif-gözetleme faaliyetlerindeki büyük başarısı ve bu başarının terörle mücadeledeki etkisi nedeniyle Türkiye’nin 2004 yılında İHA sistemleri ile ilgili yeni arayışlara girdiği görülmektedir. Bu tarihte bir yandan TAI projelerinin tohumları atılırken diğer yandan kısa vadede İHA ihtiyacını karşılamak üzere başlatılan temin projelerini yeniden canlandırmak üzere girişimlere başlanmıştır. Bu süreçte, ABD’li General Atomics’e ait Predator ile İsrailli IAI/ Elbit’in ürettiği Heron temindeki öncelikli modeller olarak belirlenmiştir.47 Müteakiben TSK’nın acil ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla, toplam 10 uçaklık 3 adet MALE İHA Sisteminin doğrudan alınması için TUSAŞ üzerinden ihaleye çıkılmıştır. Bu çerçevede daha önceki ihalede kısa listeye kalan General Atomics ve IUP’ten Ekim 2004’de alınan teklifler süratle değerlendirilerek, 19 Nisan 2005’te İsrailli IUP konsorsiyumuna

F4 modernizasyonu, eğitim vb. başka askeri alanlardaki ortaklıklarıyla işbirliklerini güçlendiren Türkiye ve İsrail, 10 adet Heron’u kapsayan 183 milyon ABD doları tutarındaki bu anlaşma ile askeri işbirliği ve alışveriş sahasını genişletmiştir. Anlaşmada bu 10 adet İHA’nın alt sistemlerinin Türk firmalarınca üretilmesine, İHA’ların en önemli alt sistemi olan elektro-optik sistemleri ASELSAN’ın geliştirmesine karar verilmiştir. Bu sayede hem milli savunma sanayinin geliştirilmesi hem de anlaşma bedelinin %30’unun Türkiye’ye dönmesi hedeflenmiştir. Ayrıca istihbaratın İsrail tarafından da kullanılabileceği endişelerinin

46 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80.

48 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları”

47 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”, 18 Temmuz 2010.

49 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları”


İnsansız Hava Araçları peşinen önüne geçilmesi düşünülmüştür. ATAK helikopterlerinde de kullanılacak olan ASELFLIR 300T sistemini de barındıran Türkiyeli alt sistemlerle beraber, Türkiye Heron’larının diğer tüm Heron’lardan daha gelişmiş olacağı İsrailli uzmanlarca da ifade edilmiştir.50

2006 yılı itibariyle Türkiye, ihale süreçlerine girebilecek, farklı firmalar tarafından üretilen birden fazla yerli mini İHA modeline sahip olmuştur. 2006 yılı itibariyle Türkiye’de geliştirilen başlıca mini İHA modelleri ve üretici firmalar şunlardır:

Yine 2004 yılında SSM, ‘özgün’ İHA üretimini en öncelikli sanayileşme alanlarından birisi olarak belirlemiş ve TSK’nın MALE konfigürasyonundaki İHA ihtiyacını milli bir ürün üzerinden karşılamak maksadıyla başlatılan Türk Özgün insansız Hava Aracı [TİHA] Geliştirme Programı altında 24 Aralık 2004 tarihinde Ana Yüklenici TAI ile 62 Milyon dolar değerinde bir sözleşme imzalamıştır. Daha sonra ANKA adını alacak projede ilk uçuşun 39’uncu ayda gerçekleştirilmesi ve projenin azami 51 ay içerisinde tamamlanması öngörülmüştür.51 Ekim 2007 tarihinde revize edilen projenin bedeli önce 80.9 sonra 107 milyon dolara yükseltilmiştir.52

 Kale/Baykar - Bayraktar ve Malazgirt

Bu noktada, 2004 yılında alınan SSİK kararının milli kaynaklarla yurt içinde İHA üretimi için bir dönüm noktası olduğu, hem TAI hem de bu konuda çalışan özel teşebbüse ait firmalar için yeni ve parlak bir dönemin başlangıcı olduğu değerlendirilmektedir.53 Aynı yıl (2004), Baykar Makina ve Vestel İnsansız Hava Aracı geliştirme çalışmalarına başlamıştır. Ancak her iki firma da başlangıçta doğal olarak Yüksek/Orta İrtifa Uzun Uçuş Süreli (HALE/ MALE: High/Medium Altitude Long Endurance) sınıf İHA değil mini İHA modelleri geliştirmeyi hedeflemiştir. Bu nedenle ilk projeler TSK’nın ihtiyaçları temelinde faydalı olsalar da Heron veya Predator’lere rakip olamamıştır.54 50


51 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 52 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81. 53

Bkz., Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşması, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81.

54 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,


 Vestel Savunma - Efe ve Arı  ODTÜ - Güventürk  Global Teknik – Globiha

Bu ürünlerden Bayraktar, Efe, Güventürk ve Globiha SSM’nca açılan Mini İHA ihalesinde yarışan İHA çözümleri olmuştur.55 K.K.K.lığının mini İHA ihtiyacı kapsamında açılan bu yurtiçi ihalede ipi göğüsleyen taraf olan KaleKalıp/ Baykar Makina Ortak Girişimi ile SSM arasında 4 Ekim 2006 tarihinde 8.5 Milyon dolar değerinde b ir sözleşme imzalanmış ve siparişi verilen 76 adet Bayraktar Mini İHA’nın teslimatı Ağustos 2008’de tamamlanmıştır.56 Sonraki teslimatlarla birlikte 2010 yılı itibariyle Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Jandarma Genel Komutanlığı ve Özel Kuvvetler Komutanlığının sahip olduğu yerli üretim mini İHA sayısı 164 olarak verilmektedir.57

Savunma sektöründe AYESAŞ ve Vestel Savunma A.Ş. olmak üzere iki şirketle varlığını sürdüren Vestel, 2005 yılında SSM’nin başlattığı Mini İHA Projesi ile İnsansız Hava Aracı Sistemleri alanına yatırımlarını artırmış ve EFE adındaki mini İHA’ların yeni versiyonlarını geliştirmiştir. EFE Mini İHA’lar 2,6 metre kanat açıklığı, 1,6 metre gövde 18 Temmuz 2010. 55 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010. 56

İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları”

57 Bkz., Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşması, Temmuz 2010.

İnsansız Hava Araçları uzunluğu ve 4,1 kg. ağırlığıyla elden atılabilen sistemlerdir. Bu İHA’lar 12.000 feet yükseklikte 1,5 saat görev yapabilmektedir.58

Mini İHA kategorisinde atılım yapan yerli üretici firmalar aynı anda taktik İHA kategorisinde de çalışmalarını devam ettirmiştir. İlk taktik İHA sistemlerinden birisi olan Gözcü TAl tarafından üretilmiş ve ilk uçuşunu 2007 yılında yapan bu araç akabinde Diyarbakır’da test uçuşları yapmıştır. Baykar ürünü Çaldıran Taktik İHA 2009 yılında ilk uçuşunu yapmış ve 2010 yılında SSM’nca açılan Taktik İHA ihalesine çağrılmıştır. Vestel Savunma ürünü Karayel İHA da ilk uçuşunu 2009 yılında yapmış ve yine 2010 yılında SSM’nca açılan Taktik İHA ihalesine davet edilmiştir. Ocak 2010 tarihli Savunma Sanayi İcra Kurulu (SSİK) kararı uyarınca 2 adet Çaldıran ve 1 adet Karayel Taktik İHA Sistemi siparişi verilmiştir.59

yılı içinde TSK’ya teslim edilecektir. 2009 yılında uçuş testleri gerçekleştirilen ve halihazırda sadece pistten kalkış ve piste iniş kabiliyetine sahip olan Karayel Taktik İHA’nın azami kalkış ağırlığı 500 kg, harekat yarıçapı ise 150 km olarak verilmektedir. Geliştirme çalışmaları kapsamında Karayel’e fırlatma rampasından kalkış ve paraşütlü iniş kabiliyetleri kazandırılacak, havada kalma süresi yaklaşık 20 saat, faydalı yük taşıma kapasitesi 7080 kg ve uçuş irtifası 22.000 feet’e çıkarılacaktır.61 Özellikleriyle, kategorisinin üst sınırlarını zorlayan Karayel’in yeni versiyonunda tasarımından üretimine, geliştirilmesinden testlerine kadar tüm aşamalarda NATO’nun STANAG 4671 “Uçuşa Elverişlilik Standardı” uygulanmaktadır. Vestel, bu proje ile birlikte stratejik düzey ve silah taşıyabilen İHA modelleri üzerinde ön çalışmalar da yürütmektedir.62

Bu noktada, mini ve taktik İHA projeleriyle Türkiye’de bu alanda özel sektör kuruluşlarına önderlik eden Kale-Baykar ve Vestel Savunma şirketlerinin bu güne kadar Karayel ve Çaldıran taktik İHA’ları dahil pek çok projeyi kendi öz kaynaklarıyla geliştirerek ihalelerin pek çoğuna hazır prototiplerle girdiklerini hatırlatmak gerekmektedir. Vestel firmasının 2010 yılı itibariyle bu sektörde yaptığı yatırımların toplamı 25 milyon dolardır.63

EFE projesinde başarı yakalayan Vestel’in prototipini 18 ayda tasarlayıp ürettiği Karayel,60 04 Ocak 2011 tarihinde imzalanan proje sözleşmesine göre altı uçaktan oluşan sistem 2013 58 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011, Erişim 22 Ekim 2012, http://www.vestel.com.tr/miv/detail. aspx?cntID=948 59 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010. 60 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011.

2007 yılına gelindiğinde, TAI’nin yürüttüğü özgün TİHA Projesi’nde gecikme yaşanacağı ve ilk prototipin sözleşmede öngörüldüğü gibi Mart 2008’de değil, 2009 ve hatta 2010 yılına sarkabileceği; TSK’ya teslimatın ise 2011 yılını bulabileceği ifade edilmiştir. Bu arada IUP konsorsiyumu da, Aselsan’ın faydalı yükünde 61 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da İmzalar Atıldı”, 2010/6, Sayı:142, 91-92. 62 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011. 63 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da İmzalar Atıldı”, 2010/6.


İnsansız Hava Araçları gecikme yaşandığını gerekçe göstererek, Heron teslimatı için ek süre istemiş ve TSK, Güneydoğu’da tekrar yoğunluk kazanan terörist faaliyetlere karşı bir anda İHA kaynaklarından faydalanamama durumuyla karşı karşıya kalmıştır. Çünkü kontrat gereği 2007 yılında Heron’ların geleceği değerlendirildiğinden 1990’lı yıllarda satın alınan GNAT ve I-GNAT modellerinin modernizasyonları da düşünülmemiş ve bu İHA’lar da büyük oranda devre dışı kalmıştır.64 Terörle mücadelede İHA ihtiyacının kritik düzeye ulaşması üzerine, Heron’ların teslimatını geciktiren IAI/Malat firmasından Haziran 2007’de bir adet Heron İHA ve 2 adet Yer Kontrol İstasyonu (YKİ)’ndan oluşan sistem İsrailli personeliyle birlikte kiralanmış ve uçak Temmuz 2007’de Batman’a getirilmiştir. Sistemin bir yıllık kirası için İsrail firmasına yaklaşık 10 Milyon dolar ödeme yapılmıştır. Heron MALE İHA Sistemlerinin teslimatında yaşanan gecikmenin daha da uzaması üzerine Haziran 2008’den geçerli olmak üzere kira süresi 6 ay daha uzatılmış ve IAI/Malat’a yaklaşık 5 Milyon dolar daha ödeme yapılmıştır. Heron İHA, 13 Temmuz 2008 tarihinde bir görev dönüşünde teknik arıza sonucu Batman’da düşmüş ve firmanın elinde Heron İHA kalmadığı için kalan süre için onun yerine önerdiği Searcher Taktik İHA kabul edilerek uçuşa tekrar başlanmıştır. Searcher İHA da 2008 Aralık ayında yine bir görev uçuşu sırasında düşmüştür.65 2007 sonuna gelindiğinde, ilk Heron Sisteminin en erken Nisan 2008’de, yani 7 aylık bir gecikmeyle teslimi planlanırken; İsrail firması, Aselsan faydalı yükündeki gecikmeyi gerekçe göstererek, teslimatın Ağustos 2008 hatta daha da ötesine kayabileceğini beyan etmiştir. Bu arada Temmuz 2007 olarak planlanan ilk operasyonel AselFLIR300T teslimatı Aralık 2007’de yapılabilmiş, 2’nci sistem ise 2008 yılı ilk çeyreğinde İsrail’e gönderilmiştir.66

Artık yavaş yavaş devre dışı kalan GNAT/I-GNAT İHA’larının yerini almak üzere 1-2 ay içerisinde teslim edilebilecek bir Taktik İHA sistemi satın alma arayışına giren K.K.K.lığının acil ihtiyacını karşılamak maksadıyla normal ihale usulleri bir kenara bırakılarak, İsrailli Aeronautics Defence Systems firmasından 15 Milyon dolar bedelle 3 adet Aerostar Taktik IHA sistemi ile birlikte satın alınmıştır. Kontrat Şubat ayının ilk haftası imzalanmış ve teslimatlar 2008 yılının ilk çeyreğinde yapılmıştır. İHA’lar ilk aşamada Aeronautics personelince uçurulmuş müteakiben bu sorumluluk İsrail’de Aeronautics tesislerinde eğitim alan K.K.K.lığı personeline devredilmiştir.67 Ancak bu İHA’lara dönük olarak İsrailli firmanın satış sonrası yükümlülüklerini yerine getirmemesi ve araçların yaşanan problemler nedeniyle 2012 yılında aktif olarak kullanılamaması nedeniyle SSM’nın bir tanesi daha önce düşen bu uçakları iade kararı aldığı yönündeki haberler basında yer almıştır.68

HERON MALE İHA_(Fotoğraf-Aselsan)

Yaşanan uzun gecikmelerin ardından 2 adet uçak ve 1 adet YKİ’ndan oluşan ilk Heron MALE İHA Sistemi 2008 Kasım ayı sonlarında Hava Kuvvetleri Komutanlığına ait bir C-130 uçağı ile İsrail’den Batman’a getirilmiştir. Teslimatların 2+4+4 şeklinde gerçekleştirileceği ve Mayıs 2009’da tamamlanacağı açıklanmasına rağmen Batman’a getirilen İHA’lar gerçekleştirilen kabul testlerinden geçememiş ve şartnamede belirtilen irtifaya tırmanamamıştır. Motorlarının güçlendirilmesi ihtiyacı nedeniyle 10 adet İHA’dan oluşan üç adet Heron MALE İHA Sisteminin teslim tarihi bu sefer Ekim 2009 tarihine ertelenmiştir.69 Heron İHA’ların teslimi üç yılı geçen gecikmeyle ancak 2010 yılı Ağustos ayı içinde tamamlanabilmiştir. TSK’ya toplam maliyeti 180 67 68

64 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 65

A.g.e.

66

A.g.e.


A.g.e. NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27 Ekim 2012, Erişim 30 Ekim 2012, http://www.ntvmsnbc. com/id/ 25393020

69 İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2011/5, Sayı:132, 22-53, s.38.

İnsansız Hava Araçları milyon dolar olan bu araçlar Türk Hava Kuvvetleri envanterinde görev yapmaktadır. Sahip olunan Heron’larda Aselsan tarafından üretilen kameralar kullanılmaktadır. Bu araçların hepsinin faal olduğu, Ekim 2012 tarihinde kendisi ile bir söyleşi yapılan Savunma Sanayi Müsteşarı tarafından ifade edilmiştir. Heron’ların motor hariç tüm bakımları Türkiye’de yapılmakta, motorlarının bakımının Türkiye’de yapılması için de çalışmalar devam etmektedir. 70 Heron’larla beraber sadece bir yer kontrol istasyonu temin edilmesi ve bu konuda sonraki taleplerin ise iki ülke arasında yaşanan krizler nedeniyle gerçekleşmemesi nedeniyle şu anda mevcut 10 İHA’dan ancak 3 tanesi eş zamanlı olarak uçurulabilmektedir.71 Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterinde yer alan Heron İHA’ları Batman’da konuşlu İHA Üs Komutanlığı bünyesinde iç güvenlik harekatı kapsamında kullanılmaktadır. 250 kg. faydalı yük taşıyabilen ve 52 saat havada kalabilen Heronlar 350 km menzile kadar görüş hattından kumanda edilebilmektedir.72 TAI’nin yürüttüğü özgün TİHA Projesi kapsamında üretilen ilk model olan ANKA’nın prototipi 16 Temmuz 2010 tarihinde hangardan çıkarılarak basına tanıtılmış ve test uçuşlarına başlamıştır. ANKA İHA, TSK tarafından Gözcü-II Projesi olarak isimlendirilen TİHA Geliştirme Programı kapsamında TAI liderliğinde Aselsan, Savronik, Milsoft, STM, TEI ve SDT gibi Türk Savunma Sanayi firmalarının katılımı ile yurtiçinde geliştirilmiştir.73

Türkiye’nin projelendirdiği ve ürettiği MALE kategorisinde bir operatif İHA olan ANKA’ların halen test uçuşları devam etmektedir. Otonom uçuş gerçekleştirebilen, gece ve gündüz keşif ve gözetleme yapabilen bu araçlarda Mercedes marka motorlar kullanılmakta, sonraki aşamalarda motor üretiminin de yerli hale getirilmesi planlanmaktadır. Seri üretime geçilmesi durumunda ANKA’ların bir tanesinin 8-10 milyon dolara mal edileceği öngörülmektedir. ANKA’ların kendi kategorisinde Heron ve Predator’ler sonrası en başarılı ve etkili üçüncü model olacağı iddia edilmektedir.74

ANKA İHA sisteminde deneme ve testlerin uzaması nedeniyle seri üretim sürecinin ve teslimatların geciktiği görülmektedir. Savunma Sanayi İcra Komitesinin Ocak 2012 tarihli Kararı ile ilk seri üretim süreci başlatılmıştır. İlk aşamada teslim edilecek ANKA İHA sayısı 10 olarak verilmektedir. Savunma Sanayi İcra Komitesinin 12 Temmuz 2012 tarihli toplantısında ise ANKA model İHA’nın daha uzun menzil ve yük taşıma kapasitesine sahip turbo-prop motorlu versiyonunun ön tasarım faaliyetleri için TUSAŞ firması İle sözleşme görüşmelerine başlanması kararı alınmış ve bu yönde çalışmalara başlanmıştır.75

70 Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012, Erişim 23 Ekim 2012, http://www.airnewstimes.com/bu-alandadunyada-ucuncu-ulkeyiz-17569-haberi.html 71 NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27 Ekim 2012. 72 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 73 İbrahim Sünnetçi, Çalışıyor”

“ANKA

Kendini

Kanıtlamaya

Türkiye, HALE (Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süreli) kategorisinde İHA ve Muharip İHA ihtiyacını karşılamak üzere, 2 uçaktan oluşan bir adet MQ-l Predator ve dört uçaktan oluşan bir adet MQ-9 Reaper İHA sisteminin ABD’den FMS kanalından tedarikine yönelik olarak Şubat 2009 tarihinde bir istek mektubu göndermiştir. Ancak, 2011 itibariyle satışa ilişkin herhangi bir bilgilendirme mektubu DSCA tarafından ABD Kongresi’ne

74 Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012. 75 Savunma Sanayi İcra Komitesinin 12 Temmuz 2012 tarihli Kararı için Bkz. http://www.ssm. gov.tr/anasayfa/hizli/ duyurular/PressReleases/ Documents/2012_1707Ssik.pdf


İnsansız Hava Araçları sunulmamıştır.76 Milli Savunma Bakanı İsmet YILMAZ Eylül 2011 tarihindeki bir demecinde,77 Predator İHA’ların Haziran 2012’de TSK’ya teslim edileceğini söylemesine rağmen böyle bir tedarik 2012 yılı Ekim ayı itibariyle gerçekleşmemiştir. Bu arada bu iki tür İHA sisteminin de silahlı muharip İHA kategorisinde olduğunu belirtmek gerekmektedir.

Silahlı ve silahsız İHA’larla ilgili teknoloji üreten lider ülke 1970’lerden beri ABD ve İsrail olmakla birlikte,78 son dönemdeki atakları ile Türkiye’nin bu iki ülkeden sonra bu sistemlere dönük teknoloji üretiminde üçüncü sıraya yerleştiği ve ANKA modelinin operatif MALE İHA kategorisinde dünyanın en iyi sistemi olma iddialarını da görmek mümkündür.79 TAI’nin mevcut projelerle birlikte ANKA projesinde yakaladığı başarının Avrupa’da bu alanda pek çok işbirliğinin önünü de açtığı görülmektedir. TAI ve Cassidian Air System arasında, Orta İrtifa Uzun Uçuş Süreli (MALE) kabiliyetli İHA çalışmaları için stratejik işbirliği yapılması yönündeki mutabakatın Paris Havacılık Fuarında 22 Haziran 2011 tarihinde imzalanan Mutabakat Muhtırası ile resmiyet kazanması, TAI’ye ve ANKA projesinde birlikte çalışılan firmalara bu alanda Avrupa kapılarını açan bir gelişme olmuştur. Havacılık ve Uzay Sanayinde daha geniş kapsamlı uluslararası ortak lık eğilimleri etkisinde ortaya çıkan bu çalışmanın, farklı sınıflardaki İHA programlarında işbirliği olanaklarını değerlendirmek üzere teknoloji ve bilgi birikimi paylaşımı üzerine yoğunlaşılması planlanmıştır. Bu işbirliğindeki en önemli nokta ise, TAI’nin mevcut ANKA İHA programının Avru 76 İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor”, s.40.

pa’nın muhtemel ihtiyaçlarına yönelik olarak bu işbirliği üzerinden sunulması olacaktır. Buna yönelik olarak ANKA’ya uydu haberleş mesi kabiliyeti kazandırılması ilk aşamada değerlendirilecektir. Bu işbirliğinin, İsrail ve ABD çözümlerine rakip olabilecek çözümlerin arayışı içinde olan Avrupa ülkeleri için önemli bir kapıyı araladığı değerlendirilmektedir. TAI’nin, Fransa, Almanya ve İspanya ortaklığı ile yürütülen, MALE kategorisindeki Talarion İHA programına eş ortak olarak kabul edilmesi de Türk Savunma Sanayinin son 10 yılda geldiği yeri göstermesi açısından çok önemlidir. Bugün Türk mühendislerin de içinde bulunduğu bir ekip tarafından çalışmaları devam eden Talarion projesinde ilk test uçuşunun 2014 yılında gerçekleştirilmesi planlanmaktadır.80 SSM’nın son dönemlerde Avrupalı ülkelerle ortak konsorsiyum arayışlarını ve bu konudaki gelişmeleri, hem pazar odaklı hem de ortaklıklarla teknoloji gelişiminde daha hızlı yol alınması amacına bağlamak gerekmektedir. SSM’nın bu yöndeki amaçlarının açık ifadelerini 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritası içinde bulmak mümkündür. İHA Sistemleri’ne yönelik yürütülen çalışmalar SSM tarafından özetle 3 ana kategoride ele alınmaktadır: 81

I. Taktik İHA Sistemleri Geliştirilmesine yönelik platform dahil bütün alt sistemlerin milli olarak geliştirilmesi,

II. Operatif İHA Sistemleri Geliştirilmesine yönelik platform ve görev bilgisayarı ile alt sistemlerin, milli olarak yurt içinde üretilmesi, III. Stratejik, taarruzi ve muharip İHA Sistemleri için çok uluslu konsorsiyum programlarına katılım sağlanması.

Türkiye’nin İnsansız Hava Aracı sistemlerini de içine alan havacılık sanayi son dönemde hem platform, hem de alt sistem bazında ciddi ilerlemeler kaydetmiş bulunmaktadır. Platform tasarımı, sistem entegrasyonu, sensör geliştirilmesi ve silah entegrasyonu gibi çok geniş bir yelpazede projeler başarıyla devam etmektedir. Önümüzdeki yıllarda, bugün konuştuğumuz projelerin ürünü olarak envantere alınacak hava sistemleri ile milli savunma sanayimiz silahlı kuvvetlerimize bir güç çarpanı oluşturacağı ifade edilmektedir.82 Savunma Sanayi Müsteşarlığının 2011 yılında hazırladığı “Türkiye İHA Sistemleri Yol Haritası

77 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor”, s.40.

80 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “ANKA Avrupa’ya Açılıyor”, 2011/2, Sayı:144, 103-104

78 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.

81 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.22.

79 Bkz., Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012: Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşması, Temmuz 2010.

82 Vecdi Gönül, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşmasından, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81.


İnsansız Hava Araçları (2011-2030)” 83 içinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin göreve yönelik muhtemel ihtiyaçlarını göz önüne alarak, temel sistem konseptleri ile gerekli teknolojiler/kabiliyetler belirlenmiş; mevcut ve gelişen teknolojiler kapsamında kısa-orta-uzun vade hedefler öngörülmüştür. Doküman bir yol haritası olmakla birlikte, bu alanda ortaya konulmuş en kapsamlı bilgileri içeren yayın olma özelliğini taşımaktadır. Bu anlamda doküman, savunma sanayi konularında çalışan firma ve kuruluşlar için bir gelecek ve yatırım projeksiyonu çizmektedir. İHA Sistemleri Yol Haritasının hazırlık süreci; tüm kullanıcı, tedarik makamı, akademik camia ve sanayi ile temel stratejilerin belirlenmesi noktasında işbirliğini ortaya koyarken, dokümanın yayını da bu stratejilerin açık kaynaktan paylaşılmasına hizmet etmektedir. Yol haritasında, İHA’larla ilgili bir bilgi havuzu oluşturmak, bu konuda tüm paydaşlar nezdinde farkındalık yaratmak, ortak bir terminoloji oluşturmak, mevcut tecrübelerin paylaşılması ve belirsizliklerin azaltılması temel hedeflerinin de ortay konulduğu görülmektedir. Birçok firma, kurum ve kuruluşun da içinde yer aldığı, yol haritası hazırlık sürecinde ve ortaya konulan dokümanla; yurt içi sanayi yetenekleri belirlemek, TSK’nın kaynak planlaması anlamında önünü açmak amacıyla yatırımları teşvik etmek, mükerrer yatırımların önüne geçmek, savunma sanayi alanında birçok firmanın farklı görev sahalarında görev almasını sağlamak, inovasyon ve esneklik kabiliyetleri yüksek olan KOBİ’lerin de İHA Sistemleri geliştirme süreçlerine katılımını artırmak ve nihayetinde yurt içi sanayi katılımını yaygınlaştırmak hedeflenmiştir.84 Türkiye’de SSM tarafından 2000’li yılların ortasından itibaren özgün geliştirme projelerine ağırlık verilmiş olmakla birlikte, tasarım ve geliştirme altyapısının çok boyutlu ve uzun vadeli bir planlama ve uygulamayı gerekli kılması nedeniyle, öncelikle kullanıcı tarafından belirlenen ihtiyaçların tedarikine odaklanılmıştır.85 Ancak bu süreçle birlikte, 2004 yılında alınan stratejik kararın sağlam bir irade ile uygulanması sonucunda bugün itibariyle Türkiye, yetersiz olmakla birlikte, harekat ortamında kullanılan 164 adet Mini İHA’ya sahip, 20 bin feet irtifada 10 saate yakın uçuş başarısına ulaşmış iki Taktik İHA prototipi (Karayel-Çaldıran) olan ve 30 bin

feet irtifada 24 saat uçması hedeflenen Operatif uçağının (ANKA) tasarım ve imalat aşamalarını tamamlamış bir ülke konumuna gelmiştir.86

Türkiye biraz da geç kalarak özgün İHA projeleri

geliştirmeye başlamış, bu süreçte ve öncesinde içeriden ve dışarıdan pek çok engellemeyle karşılaşmıştır. Tüm yaşananlara rağmen gelinen noktayı olumsuz değerlendirmemek gerekmektedir. SSM 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritasında, sistem ve teknoloji geliştirme süreçlerinin zorluğuna dikkat çekilerek bu konuda gecikmelere de neden olan şu noktalar vurgulanmaktadır; 87 ilerlemenin aşama aşama gerçekleştirilmesi, tüm performans ihtiyaçlarının aynı anda ortaya konulmaması, gerçekçi ve erişilebilir ihtiyaçların baz alınması ve ilerlenecek yolda başarısızlıkların da yaşanması. Bu konuda, General Atomics firmasınca geliştirilen Predator sisteminin, bugünkü performansına en az 30 yıllık birikim, sayısız kırım ve 400 bin uçuş saati ile erişilebildiği örnek olarak verilmektedir. Türkiye’de yürütülen İHA geliştirme projelerinde ürünü oluşturan ekipman ve standart parçalar büyük oranda yurt dışından temin edilmektedir. İHA Sistemlerini oluşturan standart parça ve ekipmanların yurt içi olanaklarla üretilmesi ve bu şekilde yurt dışı bağımlılığın azaltılması da İHA teknolojileri ve özgün projelere dönük olarak ortaya konan hedefler arasındadır. Savunma sanayi gelişen Türkiye’nin, bir taraftan özgün projelere yönelirken diğer taraftan çok uluslu projelere ve konsorsiyumlara dahil olması, gerek ihtiyaç duyulan yüksek teknolojili sistemlerin maliyet etkin bir şekilde kazandırılması, gerekse ülke sanayine İş payı sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu durum, savunma sanayi firmalarının uluslararası pazara entegre olabilmesi ve rekabet edebilir bir yapıya kavuşabilmesi bakımından çok önemli bir fırsat olarak değerlendirilmektedir.88 ”Ülkemiz içerisinde geliştirilecek İHA Sistemlerinin diğer Hava-Deniz-Kara Platformları ile birlikte çalışabilmesi için standart veri haberleşme sistemlerinin tanımlanmasına ihtiyaç olduğu görülmektedir. Bu sistemlerin Ağ Merkezli Harekât konseptine uygun olarak tasarlanması ve İHA Sistemlerine ve diğer platformlara uygun şekilde entegrasyonu gerçekleştirilmelidir. Geliştirilen ve üretilen bu veri

83 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011.

86 Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşmasından, Temmuz 2010.

84

Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.19.



88 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.40


İnsansız Hava Araçları haberleşme sistemlerinin NATO standartlarına uygunluk göstermesi de sağlanmalıdır. Bu amaçla bu sistemlerin NATO ortak tatbikat ve operasyonlarda uyumlu bir yapıya sahip olması için, NATO Joint ISR Grup tarafından yürütülen ve NATO ülkeleri katılımcıları tarafından oluşturulan ve güncellenen STANAG 7085 çalışmaları takip edilmeli ve yönlendirilmelidir.”89

• Geliştirme maliyetlerinin sivil-askeri sektör arasında paylaşılarak her iki taraf için karşılanabilir düzeye çekilmesi,

“Ülkemizde İHA’ların haberleşme ihtiyacının mevcut uydular ile beraber yeni uyduların planlanması ile gerçekleştirileceği düşünülmektedir. Ticari anlamda, Türksat uydularının mevcut ve gelecekteki kapasiteleri kullanılarak, İHA’ların ihtiyacının karşılanması ve operasyon ihtiyacına göre muhtemel askeri haberleşme uydularının da kullanılmaya başlanması gerekecektir. Ticari uyduların kullanımı göz önüne alındığında İHA’ların muhtemel kullanabileceği bant genişliğine denk gelebilecek ihtiyacın uyduların üretiminden önce ilgili kuruluşlar ile birlikte planlanması gerekmektedir.”90

• Halihazırda mevcut olan çift kullanımlı teknolojilerin kullanım imkânlarının artması ve yenilerinin geliştirilmesine fırsat sağlanması,

Veri Haberleşme Sistemleri farklı katman ve kullanıcıları baz alan, güvenlik çözümlerini birlikte içeren sistemler olmalıdır. Bilindiği gibi yurt dışından hazır temin edilen veri linklerinin temel kısıtı, sistemin çalışma frekansı, elektronik harp tedbirleri, sinyal modülasyon tipi, sistemin menzili gibi İHA’nın görev güvenliğini etkileyebilecek kritik sistem parametrelerinin gizliliğinin sağlanamamasıdır. Ayrıca hazır temin edilen sistemlerin arızalanması durumunda ilgili parça ya da birimin bakım için yurt dışına gönderilmesi sebebiyle bakım periyodunun uzun sürmesi ve idame giderlerinin yüksek olması da milli çözümler aranmasının ana sebeplerindendir.91 SSM’lığının sorumluluğunda yürütülen ve bu bölümde aktarılan projelerin gerçekleştirilmesiyle, 2030 yılına kadar Türk İnsansız Savaş Uçağı (TİSU)’nı milli imkânlarla gerçekleştirmek üzere, gerekli teknolojik altyapının oluşturulması ve yakın zamanda kaynak planlaması yapılarak fizibilite çalışmalarına başlanması amaçlanmaktadır.92 Türkiye’de ağırlıklı olarak askeri kullanıma dönük geliştirilen İHA sistemlerinin, mevcut kullanım alanları göz önünde bulundurularak, sivil kullanım alanlarının da öne çıkarılması gerekmektedir. SSM 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritasında bu konuya dikkat çekilerek bu teknolojinin sivil alanda yaygınlaşmasının getireceği avantajlar şu şekilde sıralanmaktadır:93 89 A.g.e., s.80. 90

A.g.e, s.80

91 A.g.e., s.80 92 A.g.e., s.19. 93 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.37.


• Sektörün, savunma alanında talep yetersizliği olan dönemlerde sivil ürünlere yönelerek organizasyonel yapısını en üst düzeyde tutması,

• Lojistik ve eğitim maliyetlerinin azaltılması, • Sektörün dünyaya açılma fırsatlarının artması, • Ülke içerisinde teknoloji-ürün-yetenek sağlayıcı kaynak havuzunun genişlemesi.

İnsansız Hava Araçları Türkiye’de üretilen veya tedarik edilen İHA’larla ilgili genel envanter durumu aşağıda tablo olarak verilmiştir.94 Model

Sınıf

Envanter Sayısı

Açıklamalar

GNAT 750

Operatif

18

I-GNAT

Operatif

6

1990’lı yıllarda satın alınan GNAT ve I-GNAT modellerinin modernizas-yonları düşünülmemiş ve bu İHA’lar büyük oranda devre dışı kalmıştır.

Heron

Operatif

10

Heron İHA’ların teslimi üç yılı geçen gecikmeyle ancak 2010 yılı içinde tamamlanabilmiştir. Bu araçların hepsinin faal olduğu bilinmektedir.

Yabancı

MQ-9 Reaper

Stratejik

4

MQ-1 Predator

Stratejik

2

Aerostar

Taktik

3

Yerli (Envanterde Olmayan)

2008 yılında Heron’ların teslimatının gecikmesi üzerine İsrailli bir firmadan alınmış, bir tanesi kaza kırım sonrası kaybedilmiştir. 1989 yılında envantere girmiştir. Sayısı, özellikleri ve faal olma durumu bilinmemektedir.

Banshee

Yerli (Envanterde Olan)

2009 yılında ABD’den talep edilmiş ancak 2012 yılı itibariyle temin edilememiştir.

Harpy-1

Hedef Uçak Sistemi

108

1989 yılında envantere girmiştir. Sayısı, özellikleri ve faal olma durumu bilinmemektedir.

Bayraktar

Mini

164

2007 yılında envantere girmeye başlamıştır. Faal olarak kullanılmaktadır.

Malazgirt

MiniRotorlu

4

2008 yılında envantere girmiştir. Sayısı bilinmemektedir.

Turna

Hedef Uçak Sistemi

1995 yılında TAI Ar-ge projesi olarak başlamıştır. Aktif envanter sayısı bilinmemektedir.

Turna / G

Hedef Uçak Sistemi


Keklik

Hedef Uçak Sistemi


Gözcü

Mini

Efe

Mini

TAI ANKA

Operatif

2004 yılında proje başladı. Henüz TSK envanterine girmemiştir.

Karayel

Taktik

Vestel Savunma tarafından 2010 yılında başlayan proje ile geliştirilmiştir. Bir adet Karayel Taktik İHA Sistemi siparişi verilmiştir.

Çaldıran

Taktik

KaleKalıp/Baykar tarafından geliştirilmiştir. 2011yılında 2 adet Çaldıran Taktik İHA Sistemi siparişi verilmiştir.

Şimşek

Hedef Uçak

2009 yılında proje başlamıştır.

Pelikan R-İHA(TAI) Baykuş CL-89 UAV-X1 Arı Güventürk(ODTÜ) Taktik (ODTÜ)

Rotorlu

Mikro Taktik

Martı Globiha Rİha-1 Riha-2 GİHA

2006 yılında KaleKalıp/Baykar tarafından geliştirilmiştir. Aktif envanter sayısı bilinmemektedir. Vestel Savunma tarafından 2005 yılında başlayan proje ile geliştirilmiştir. Prototip üretimi yapılmıştır.

2003 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü. Ürün hakkında bilgi bulunamamıştır. 2003 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü. 1994 yılında proje başladı. Envanterden çıkarıldı 1990 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü. 2005 yılında proje başladı. Prototip üretimi yapıldı. 2004 yılında proje başladı. Prototip üretimi yapıldı. 2008 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında. 2004 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü.

Rotorlu Rotorlu

2006 yılında proje başladı. Sivil kullanım. 2007 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında. 2009 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında. Deniz Kuvvetleri için gemiye konuşlu ve dikey iniş-kalkış yapabilecek İHA modeli için 2013 yılında sözleşme imzalanması planlanmaktadır.

113 Bu tablo, Savunma Sanayi Müsteşarlığının, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, adlı yayınında yer alan tablo diğer kaynaklarla geliştirilerek oluşturulmuştur. Erişim 01 Kasım 2012, s.19, http://www.ssm. gov.tr/_layouts/images/iha_ ekatalog_web/ index.html



D. İHA’ların Artan Önemi ve Gelişmeler Gelecek on yıllık süreç içerisinde dünya İHA Sistemleri pazarının büyüklüğünün 50 Milyar Dolar’a ulaşacağı beklenmektedir. Pazarın yarıdan fazlasını Amerika Birleşik Devletleri kontrol ederken, bunu Avrupa ve Asya ülkelerinin izleyeceği öngörülmektedir. Buna paralel olarak, bu ülkelerdeki İHA Sistemleri geliştirme yatırımları da artış gösterecektir. Asya’da Çin, Hindistan, Güney Kore gibi ülkeler kendi İHA Sistemlerini geliştirme yönünde adımlar atarken, Avrupa’da Fransa, Almanya, İngiltere gibi ülkeler İHA Sistemi geliştirmeye dönük çeşitli işbirliği projeleri yürütmektedir. Büyüyen pazarla birlikte, Avrupa ve Asya’da talebin daha da artacağı göz önüne alındığında; Türkiye’nin bu pazardan önemli bir pay alabilmesi de mevcut gelişmelerle mümkün hale gelmektedir.95

İHA’lara geleceğin savaşları için devrimsel bir anlam yüklendiği ve bu yönde bir rol biçildiği görülmektedir. 1990’lar ile başlayan dönem uzmanlar tarafından silah sanayi ve muharebeler için “İHA Çağı” olarak da adlandırılmaktadır. Bazı analistler ise İHA’ların savaşın dönüşümündeki muhtemel rolüne barutun bulunması ile eşdeğer önem atfetmektedir. Bu sistemlerin, yarattığı avantajlarla geleceğin muharebelerinde pilotlu uçaklar dahil halen mevcut olan pek çok silah sisteminin ve askeri yeteneğin yerini alacağı da öngörülmektedir. Bu öngörüleri normatif bir kabul olarak görenler96 de dahil hemen herkes İHA teknolojisinin gelişmesinin mevcut havacılık sistem ve araçlarında çok kapsamlı bir gelişime hizmet edeceğine inanmaktadır.

95 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.4143. 96 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.


Gelecekte gelişmiş dünya ülkeleri silahlı kuvvetlerinin kullandığı sistemlerin büyük bir çoğunluğunun insansız sistemlerden oluşması söz konusudur. Bu nedenle birçok gelişmiş ülke gelecek 20-25 yılın İHA vizyonunu çizmeye çalışmaktadır. Günümüzde, 40’tan fazla ülke tarafından, İHA Sistemi geliştirme ve üretimine yönelik çalışmalar yürütülmektedir.97 Kuvvet yapısına entegre edilmiş İHA’ların muharebe yeteneği için bir kuvvet çarpanı olduğunu görmek gerekmektedir. İHA’ları; muharebe sahasında komutanların görevini kolaylaştıran, daha az kuvvet gereksinimi ve daha az zayiatla, birliklerin daha etkin görev yapmasına imkan sağlayan araçlar olarak görebiliriz. İHA’ların son on yılda muharebe sahasında oynadığı rol dikkate alındığında, bu araçların temel muharebe yetenekleri arasında yer alan istihbarat-keşif-gözetleme görevlerine ayrı bir anlam kazandırdığını da ayrıca belirtmek gerekmektedir. İkinci Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş döneminin birlik yapısı ve mevcut klasik araçları ile tanımlanan tüm istihbarat-keşif-gözetleme konsepti ve talimnamelerinin yeniden yazılması gerektiği de ayrı bir gerçek durumundadır. Aralarına son dönemde Türkiye’nin de katıldığı 40’tan fazla ülke İHA teknolojisine sahiptir. ABD’nin sahip olduğu toplam İHA sayısının 7 bin civarında olduğunu ortaya koyduğumuzda bu teknolojinin bugün için ve geleceğin savaşlarına dönük öne çıkan önemini de vurgulamış oluruz. ABD Kongresi tarafından yayınlanan bir rapor98 ülkenin sahip olduğu İHA sayısının 2002-2010 yılları arasında 40 kat arttığını göstermektedir.

97 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.19. 98 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012,

İnsansız Hava Araçları ABD Savunma Bakanlığının sahip olduğu İHA’lar ile pilotlu uçak envanterinin zaman boyutunda karşılaştırılması da İHA’ların yükselişini ortaya koyması açısından oldukça çarpıcıdır. 2005 yılı itibariyle insanlı ve insansız toplam uçak envanterinin %95’i pilotlu uçaklardan oluşurken 2012 yılı Mart ayı itibariyle bu oran gerileyerek %59 düzeyine inmiştir. 2012 yılı Mart ayı itibariyle ABD Savunma Bakanlığının sahip olduğu silahlı ve silahsız İHA sayısı 7 bin 449 iken pilotlu uçak sayısı 10 bin 767’dir.99 İHA envanterindeki bu artış; istihbarat, gözetleme ve keşif görevlerinin bu araçlarla çok daha etkin şekilde yerine getirilmesinin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu noktada, İHA’ların sadece pilotlu uçakların değil, bu amaçla çalışan personel ve diğer sistemlerin görevini de üstlenen bir araç olarak görülmesi ve değerlendirilmesi de gerekmektedir. ABD’de 1954-1999 döneminde bu araçlar için tahsis edilen toplam bütçe 21 milyar dolar düzeyindeyken. 1990’lı yıllarda bir önceki on yıla göre İHA harcamaları üç katına çıkmış ve 2000’li yıllarda da bu artış devam etmiştir.100 Pentagon’un İHA’ların temini için ayırdığı bütçe özellikle son yıllarda katlanarak artmaktadır. Sadece Reaper ve Predator model İHA’lar için 2010 yılında ayrılan bütçe 877 milyon dolar iken bu rakam 2011 yılında 1,4 milyar dolara yükseltilmiştir. Tüm İHA sistemleri için ayrılan bütçe 2000 yılında 284 milyon dolar iken, 2010 yılında bu rakam on kattan fazla artış göstererek 3,3 ve 2012 yılı için 3,9 milyar dolara yükselmiştir.101 ABD’de dört farklı kuvvet (deniz, kara, hava ve deniz piyade) ihtiyacına dönük taktik düzey ve üzerindeki altı farklı İHA sistemi (RQ-4 Global Hawk, RQ-7 Shadow, MQ-1 Predator, MQ-1C Grey Eagle, MQ-8 Fire Scout, MQ-9 Reaper) için ayrılan 10 yıllık (2011-2020) bütçenin toplamı 36 milyar 890 milyon dolardır.102 99 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. 100 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, s.2-3, Erişim 10 Ekim 2012, http://www. globalsecurity.org/military/library/policy/usaf/afd060322-009.pdf 101 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012. 102 Congressional Budget Office based on data from the Department of Defense’s budget request for 2012, Selected Acquisition Reports for December 2010, and Aircraft Procurement Plan: Fiscal Years 2012-2041, aktaran Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial

ABD Kara Kuvvetleri geleceğin muharebe sisteminin bir parçası olarak geniş bir İHA ailesine sahiptir ve bu envanterini sürekli geliştirmektedir. ABD Kara Kuvvetleri, özel kuvvetler komutanlığı ve deniz piyade birlikleri ile birlikte, kuvvet ve görev yapısının da özellikleri nedeniyle ağırlıklı olarak çeşitli mini İHA sistemlerini geliştirme ve envanterine katma çabasındadır. Bu arada ABD Deniz Kuvvetlerinin sabit kanatlı İHA’larla birlikte, filolarının korunmasına dönük olarak, güvertelerden iniş kalkış yapabilecek döner kanatlı İHA sistemlerine de yöneldiği görülmektedir.103 İHA’ların öneminin her geçen gün arttığı savaş sanayi sektöründe ve stratejistler arasında, Türkiye’nin de içinde bulunduğu dokuz ülkeden oluşan bir ortaklıkta projelendirilen ve tüm muharebe görevlerini yapacak şekilde tasarımlanan F-35 Lightning (Şimşek) Müşterek Saldırı Uçağının pilotlu son savaş uçağı olduğu yönünde tartışmaların sürdüğünü de hatırlatmak gerekmektedir. ABD’de uçak üreticisi firmaların, bugünün pilotlu savaş uçaklarının görevlerini yerine getirebilecek pilotsuz savaş uçaklarının yapımına yönelmeye başladığı da görülmektedir.104 ABD ordusu için İHA’ların yükselişi konusundaki çarpıcı temel hedeflerin 2000’li yıllarla birlikte ortaya konulduğunu görmekteyiz. 2001 mali yılı Kongre raporunda, savaş uçağı envanterinin üçte birinin 10 yıl içinde pilotsuz savaş uçağı olması yönünde bir hedef ortaya konmuştur.105 İHA’ların bu yükselişine rağmen, ABD askeri havacılık bütçesi içerisinde İHA’lara ve sistemlerine (taktik, operatif ve stratejik düzey) ayrılan payın %8 düzeyinde (2011 için) olduğunu106 da söylemek gerekmektedir. 2005 ve 2011 yıllarında yapılan karşılaştırmalı bir araştırma, 2005 yılında dünya genelinde 195 olan İHA geliştirme programı sayısının 2011 yılında 680’e çıktığını göstermektedir.107 İHA’ların System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.33, Erişim 11 Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R42136.pdf 103 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, s.3. 104 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.27-28. 105 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. 106 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.14. 107 J.R. Wilson, “2011 Worldwide UAV Roundup,”


İnsansız Hava Araçları dünya silah endüstrisinde zırhlı araçlardan sonra helikopterlerle birlikte, pazar payı olarak ikinci sırada yer alması108 da sektörün geldiği noktayı göstermesi açısından önemlidir. Her gün büyüyen İHA pazarında bu sektörde öncülüğü bulunan ABD’li firmaların üstünlüğünü devam ettirmemesi durumunda Avrupa ülkeleri, Rusya, İsrail, Çin ve Güney Afrika’dan firmaların daha fazla öne çıkacağı öngörülmektedir. Bu sektördeki yeni girişim ve rekabet alanlarının (otomatik uçuş, birden fazla aracın kontrolü, komuta ve kontrol, haberleşme bant genişliği, farklı motor ve enerji kaynakları vb.) var olması ve farklı ülkelerin de bu alanlarda öne çıkmaya başlamasının ABD endüstrisinin rekabetçi ve sağlıklı olmasına katkı sağlayacağı da vurgulanmaktadır.109 İHA’lar sahip oldukları elektro-optik kameralar, sensörler, radarlar ve silah sistemleri ile hem muharebenin gidişatını değiştirme yeteneğine sahiptir hem de gerçek zamanlı hedef tespiti ve muharebe değerlendirme kabiliyetiyle komutanlara bilgiye erişim noktasında büyük imkanlar ve esneklikler sunmaktadır.110 Bu yetenekler, bu teknolojilere sahip olmayan veya muharebede bu yeteneği saf dışı bırakılan kuvvetler için ise yukarıdaki avantajların hepsini risk hanesine taşımaktadır.

Son yıllarda navigasyon ve haberleşme teknolojilerindeki büyük gelişme ve bu Aerospace America, March 2011. “Unmanned Aerial Vehicles Directory,” Flight International, June 21-27, 2005. 108 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) & Türkiye Savunma Sanayi Meclisi, “Türkiye Savunma Sanayi Sektör Raporu (2010)”, Ağustos 2011, s.37. Erişim 16 Ekim 2012, http://www.tobb.org.tr/Documents/ yayinlar/Tobb%20 Savunma%20rapor_2011.pdf 109 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.28. 110 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, s.10.


gelişmelerin uydu temelli askeri haberleşme yeteneklerine de yansıması, İHA’ların uzaktan kontrolünü yeni modellerde mümkün kılmış ve kullanımını daha pratik hale getirmiştir. İHA sayılarındaki ve bu araçların önemindeki artışı, bu teknolojik gelişmeler bazlı değerlendirmek daha doğru olacaktır.111 Bu sistemlerin Irak ve Afganistan başta olmak üzere pek çok çatışma ortamında kullanılması ise araçların verimliliği ve etkinliğinin kanıtlanması ve tüm ordularda yaygınlaşması sonucunu doğurmuştur. Çok sayıda savaş uçağı satın almak, ekonomik krizlerin sıklıkla yaşandığı dünyada büyük ve zengin ülkeler için bile oldukça maliyetli projeler haline gelmiştir ve çok büyük bütçeler gerektirmektedir. Son on yıl içerisinde İHA’lara gösterilen rağbet, hava kuvvetlerinin bazı görevlerini de yapacak daha düşük maliyetli alternatif sistemlere yönelmenin bir sonucu olarak yorumlanabilir. Bu noktada, maliyet avantajı yanında pek çok görev için İHA’ların pilotlu uçaklara göre çok daha etkili sistemler olabildiğini de vurgulamak gerekmektedir. İHA’ların son on yılda ve özellikle Irak ve Afganistan’da beklentileri aşan üstün performansı ve işlevselliği sonrası, F-35 savaş uçaklarının karmaşık yapıları ve yüksek temin ve işletme maliyetleri nedeniyle Predator ve Reaper model İHA’lar ile karşılaştırılması112 bile havacılıkta yeni bir dönemin işaretlerini ortaya koymaktadır. Bunun yanında, son on yılda İHA’ların kullanıldığı savaşları eşit güçlerin konvansiyonel temeldeki bir mücadelesi değil, denk olmayan güçler arasındaki düzensiz ve asimetrik bir savaş olarak tanımlamanın daha doğru olduğunu kabul edersek, bu mücadeleleri esas alarak İHA’ları savaş uçaklarının bir ikamesi olarak görmenin de çok gerçekçi olmadığı söylenebilir. Diğer taraftan İHA sistemlerinin düzensiz çatışma ve muharebeler için vazgeçilmez ve savaş uçakları ile karşılaştırılamaz avantajlar sunduğunu da vurgulamak gerekmektedir. D.1. İHA Sistemlerindeki Gelişmeler Geleceğin İHA sistemlerini yaratma ve bu sistemleri geliştirme noktasında ana ar-ge konularının ne olduğu, en temel ilgi alanlarından birisi durumundadır. ABD Kongresi için hazırlanan 2012 yılına ait bir rapor113 ile ABD Savunma 111 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.1. 112 Bkz., Thomas P. Ehrhard, “An Air Force Strategy for the Long Houl”, 2009, s.44. 113 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.16.

İnsansız Hava Araçları Bakanlığına ait farklı bir rapor114 İHA araştırmaları ve yatırımları için aşağıdaki beş temel konuya işaret etmektedir:  Birlikte çalışabilirlik (interoperability)

/

ortak

kullanılabilirlik

 Güvenilirlik  Otonomi  Motor sistemleri / teknolojileri  Faydalı yükler ve silah sistemleri

Birlikte Çalışabilirlik / Ortak Kullanılabilirlik (interoperability)

bağımsız ve limitsiz daha geniş bir band genişliği imkanı sunan uydu haberleşme sistemleri diğer taraftan daha fazla veri hareketliliği ve yoğunluğu da getirmektedir. İHA sistemleri arasında farklı araç ve sistemler arası arayüzler ile bilginin paylaşımı ve koordinesi de gerekmektedir.115 Güvenilirlik Geleceğe dönük İHA çalışmalarında öne alınan ikinci konu olan “güvenilirlik”, araçların kaybı ile sonuçlanan kazaların azaltılmasına dönük tedbirlerin üretilmesidir. Pilotlu uçaklara göre daha ucuz olsa da taktik düzey ve üzerindeki İHA’lar kaybedilmesi göze alınamayacak kadar (10-20 milyon dolar) pahalı araçlardır.

Büyük bir muharebe alanında gerçekleştirilen müşterek bir harekatta farklı kuvvetler tarafından kullanılan sayısız İHA yer sistemleri arasında kesintisiz bir iletişim ve senkronizasyon olması ve bu sistemlerin bir diğeriyle yapı ve teknolojik olarak uyumlu olması yanında farklı kuvvetlerin ihtiyaçları temelinde ortak kullanılabilmesi gerekmektedir.

Bu gereklilik, iletişim sistemlerin etkin kullanım düzeyini belirleyen temel esastır. Bir İHA sisteminden elde edilen verinin başka sistemler ve İHA sistemleri ile paylaşılması, belirli alanlara ve tehditlere karşı durumsal bir farkındalığı beraberinde getirmektedir. İHA sistemlerinin senkronize olarak etkin şekilde yönetilmesi ve bilgi paylaşımı konusunda iletişim hatlarının uydu haberleşme linkleri üzerinden yapılması çok büyük avantajlar yaratmakta ve sistemlerin etkinliğini artırmaktadır. Veri yoğunluğundan 114 Dyke Weatherington, “Future of Unmanned Aircraft Systems in Fiscally Constrained Environment”, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://events.aviationweek. com/html/dtar11/0217_keynote_Weatherington.pdf

İHA’ların kaza kırım oranları genel olarak pek çok pilotlu uçak modeline göre daha yüksektir. ABD’nin envanterinde olan ve Afganistan’da yoğun olarak kullanılan Predator ve Reaper model İHA’ların birim fiyatları 3-5 milyon dolar civarındadır. ABD’nin Irak ve Afganistan’da kaybettiği Predator ve Reaper model araçların toplam sayısı 38’dir. İlave 9 araç da ABD’de eğitimler esnasında kaybedilmiştir.116 İsrail’in Beka vadisinde Suriye’ye karşı yürüttüğü 1982 yılı harekatında kaybettiği İHA sayısı bilinmemekle birlikte, NATO birliklerinin Yugoslavya savaşında 22 aracını kaybettiği bilinmektedir.117 Bu kayıplar düşünüldüğünde, araçlarla ilgili öne alınan “güvenilirlik” prensibinin önemi daha fazla öne çıkmaktadır. Bu önemi nedeniyle; personel hatası, mekanik veya elektronik sistem hataları ve düşman unsurlarının etkili olabildiği kaza kırım sayısının azaltılması, yeni nesil araç temini, üretilmesi ve kullanımında dikkate alınabilecek tedbirleri öne çıkarmaktadır. 115 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.16. 116 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.17-18. 117 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03 s.118.


İnsansız Hava Araçları Seçilmiş Araçların Kaza Oranları (2005) (100.000 Uçuş Saati İçin) Araç Tipi

Araç Adı

Kaza Oranı

İHA

Predator

20

Hunter

47

Global Hawk

88

Planeer

281

Shadow

191

U-2

6,8

F-16

4,1

Pilotlu Uçak

Kaynak : DOD’s 75 UAS Roadmap 2005-2030, p.75

Bazı pilotlu uçak ve İHA modellerinin her 100 bin uçuş saati için 2005 yılı kaza kırım oranları yandaki tabloda verilmiştir. 2010 yılında yayımlanan farklı bir rapor118 Her 100 bin uçuş saati için Predator’lerin kaza kırım oranını 7,5 olarak vermektedir. Bu durumu yeni gelişmeler ve tecrübeler temelinde azalan kaza kırımı olarak değerlendirmek mümkündür. Bu yeni oran, Predatorlerin kaza kırım oranının F-16 savaş uçaklarının oranına (4,5) yaklaştığını göstermektedir. Verilen oranlar esas alındığında, havada kalış süresi daha uzun olan taktik düzey ve üzerindeki İHA’ların kaza kırım oranlarının daha düşük olduğu görülmektedir. Bunun temel nedeni, havacılıkta uçuş için en yüksek riskin iniş ve kalkış aşamalarında yaşanmasıdır. Gelecekte İHA’ların uçuş saatlerinin artması bu araçların kaza kırım oranlarını da düşürecektir.

yeteneğidir. Pek çok teknolojik gelişmenin bir sonucu olarak, insan müdahalesi olmadan uçabilecek otomatik pilot sistemine sahip İHA sistemleri üzerinde çalışılmakta ve bu konu farklı platformlarda tartışılmaktadır. Bu teknoloji ile birlikte; motor, hidrolik, elektronik ve havacılık sistemlerinde ortaya çıkan ilave maliyetler, bu araçları aynı model olup otomatik pilot özelliğine sahip olmayanlara göre çok daha maliyetli bir konuma getirmektedir. Bu araçların yetenekleri temelindeki gelişmeler, gelecekteki askeri operasyonların ve muharebelerin şekli ve tabiatı üzerine önemli pek çok tartışmayı da gündeme getirmektedir. Bu teknolojik yeteneğin uluslararası güvenliği nasıl etkileyeceği ise temel tartışma konularından birisidir.119 “Tehlikeli veya yüksek riskli olan, insan odaklanmasının zayıflayacağı derecede uzun süreli, aşırı dikkat sarf etmeyi gerektiren durumlarda veya monoton görevlerde İHA Sistemlerinin kullanımı, uzun zamandır üzerinde yoğun olarak çalışılan ve uygulama alanı bulan bir konudur. Terminoloji konusunda süregelen bir tartışma olsa da; gerçekte, insansız sistemlerde “insan” kavramı, döngü içinde her zaman mevcuttur. Ancak, operatör; insansız aracın görevi ile ilgili komuta, kontrol, izleme ve değerlendirme işlevlerini; çoğunlukla yerde, bazen başka bir araçta görev yaparak yerine getirir, İnsansız araç, sahip olduğu özerklik (otonomluk) seviyesine göre görevini müdahale olmaksızın yerine getirir. Teknolojinin ilerlemesi ve güvenilir alt sistemlerin üretilmesi ile bu seviye çok üst düzeylere ulaşmış ve insansız araçlar, hareketlerini ve hatta görevlerini kendi kendilerine kararlar üreterek (hatta en uç noktada “öğrenerek”) sürdürebilir hale gelmektedir. Böylece insansız araçlar, uzaktan yönetilen makineler olmaktan, robotik sistem olmaya doğru yönlenmişlerdir.”120

Otonomi Geleceğin İHA hedefleri ve yatırımları için öngörülen üçüncü öncelikli konu başlığı “otonomi” olarak ifade edilmiştir. Bu özellik, müdahalesiz olarak otonom iniş-kalkış ve uçuş 118 Bkz. Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.668), Erişim 28 Eylül 2012, www. cqresearcher.com


119 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication for Military Operations”, Air War College, Center for Strategy and Technology, Occasional Paper No.16, s.1,5, July 2000, Erişim 17 Ekim 2012, http://www. au.af.mil/au/awc/ awcgate/cst/csat16.pdf 120 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.25.


Normalde, bir İHA aracı iki yer operatörü tarafından kullanılmaktadır. Bir operatör aracın uçuşundan sorumlu iken, diğeri aracın faydalı yüklerinden ve bunların yönetilmesi ve kullanılmasından sorumludur. Bu uygulama temel problemlerden birisi olarak görülmüş ve bu konuda ortaya yeni hedefler konmuştur. Oto-pilot sistemleri ile uçabilen ve bir operatörün birden fazla İHA’yı kontrol edebildiği İHA sistemleri ana hedeflerden birisi olarak tanımlanmıştır. Bu hedefler İHA kontrol sistemleri konusunda önemli ve maliyetli teknolojik yatırımlar yapılmasını zorunlu kılmaktadır.

Yeni nesil İHA Sistemleri birbirleriyle haberleşerek çalışan çok sayıda hava aracı içerecektir. Bu sistemler, boyutları belirli görevlere göre tanımlanabilecek ve yeniden yapılandırılabilecek parçalardan oluşacaktır. Ayrıca, askeri açıdan, bu çok sayıda İHA’nın az sayıda personel tarafından ve tek merkezden kontrol edilebilmesi hedeflenecektir. İHA’ların gelişimi konusundaki bu yeni akım, çeşitli görevleri icra edebilir yetenekte ve kapasitelerdeki farklı araçların

nasıl etkili şekilde kontrol edilebileceğini anlama ihtiyacını doğurmuştur. İHA’ların sınırlı algılayıcı kapasiteleri nedeniyle, ortak kontrol daha çok birbirine yakın olan uygun İHA’lar arasında güvenilir olmaktadır.121Tanımlanan bu ihtiyaç, otonom iniş-kalkış ve uçuş yapabilen İHA’lara duyulan ihtiyacı gelecekte bugünden daha fazla gündeme getirecektir. Özellikle daha üst seviyede otonomi geliştirilmesi, insanlı ve insansız sistemlerin birlikte çalışabilirlik kazanması, üzerinde algılama ve çarpışmayı engelleme sistemleri bulundurması, halihazırdaki standart görev tanımları dışında hücuma dayalı kabiliyet ve birden fazla rol üstelenebilme yetenekleri göstermesi istenmektedir. Stratejik açıdan, İHA Sistemleri uçuş kontrol sistemlerinde, halihazırdaki insanlı sistemleri baz alınarak yapılan temel tasarımların çok dışına, özellikle yüksek manevra kabiliyeti (insan/pilot sınırlarının çok üstünde) tasarımlara geçilmesi hedeflenmektedir. Seyrüsefer sistemlerinin artık temel pozisyon, yönelim ve hız algılama rolünün dışında konum, yer, durum ve çevre algılama özellikleriyle donatılması çalışmaları devam etmektedir.122

121 A.g.e., s.83. 122 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.85



Tamamen otomatikleştirilmiş İHA araçlarının operasyonlarda kullanılması, güvenlik temelli beklenmedik durumların ortaya çıkmasına da neden olabilmektedir. Silahlı İHA’lar için hedef tespitindeki hatalar bu duruma örnek olarak verilebilir. Hatta bu sistemlerin belirsizlik durumunda veya basit program hataları nedeniyle dost kuvvetleri veya sivilleri hedef alması da olası bir durum olarak ortaya çıkabilmektedir. Farklı bir beklenmedik durumun Global Hawk modelinin testinde ortaya çıktığı görülmektedir. Bu test uçuşunun iniş aşamasında, hava kontrol kulesinin uçuş yoğunluğu nedeniyle Global Hawk’ı bekletmek istemesi, yer kontrol biriminin devreye girmesine neden olmuş ve müteakiben araç tekrar otomatik pilota geçerek inişi gerçekleştirmiştir.123 Pilot veya operatör desteği olmadan uçabilen otonom düzeyi yüksek İHA sistemlerinin nihai hedefi, İnsansız Savaş Uçağı (İSU) modellerine sahip olmaktır. “İSU sistemleri karmaşıklık ve bu karmaşıklığın getirdiği ağır gereksinimlerden ötürü halen tüm dünyada uzun vadede gerçekleştirilecek bir hedef olarak gösterilmekte ve bu hedefe ulaşmada nispeten daha küçük ölçekli projelerin finanse edildiği görülmektedir. Benzer yaklaşımın Türk insansız Savaş Uçağı (TİSU) için de izlenmesi öngörülmektedir. Yüksek irtifa, yüksek sürat, yüksek ivme ve yüksek otonomi içeren muharip insansız hava araçlarına yönelik dünyada hali hazırda X-47A Pegasus, Phanîom Ray, Taranis, nEUROn, vb. deneysel hava aracı çalışmaları yürütülmektedir.”124

İHA takımlarının insanlı platformlar ile birlikte kullanımları bir problem alanı olarak ortaya çıkmaktadır.125 Otonom harekât yetenekleri tasarlansa da geliştirilen İHA’ların tek başlarına veya takımlar halinde var olan insanlı platformlar ile görev icra edebilecek yeteneklere sahip olmaları gerekliliği önemini korumaktadır. Bu insanlı ve insansız sistemlerin birlikte çalışmaları kendine has denetim ve koordinasyon problemlerini de ortaya çıkarmaktadır.126 Otomatik iniş-kalkış sistemlerini otonom uçuş sistemlerinin bir ayağı olarak düşünmek gerekmektedir. Günümüzde İHA’ların iniş ve kalkış yöntemleri manuel olarak özel eğitilmiş pilotlar tarafından gerçekleştirilebildiği gibi, bu yöntemleri otomatikleştiren sistemler tarafından da yapılabilmektedir. Operatörün hava aracının uçtuğu yükseklikteki değişken hava şartlarını birinci derecede hissedememesi ve bulunduğu pozisyonu net olarak bilememesi operatör kontrollü iniş için zorlayıcı parametrelerdir. Nispeten büyük boyutlardaki İHA’ları indirip kaldırabilmek için gerekli olan yetişmiş pilotların her boyuttaki sistemde kullanımı, bu değerli insan kaynağının bir anlamda İsrafına yol açmaktadır, iyi tasarlanmış bir Otomatik İniş Kalkış Sisteminin varlığı, operatör hatalarının ve operasyonel sınırlamaların önüne geçebilmektedir.127 125 M. Valenti vd., “Implementation of a Manned VehicleUAV Mission System”, AIAA Guidance, Navigation and Control Conference, 16-19 Ağustos 2004, Rhode Island.

123 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication for Military Operations”

126 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı Simülasyonları için Altyapı Çözümü” Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Dergisi, Mayıs 2012, 11 (1), 81-89. s.83-84

124 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.7.

127 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7,



İnsansız Hava Araçlarının harekat ortamında kullanılmaya başlamasından bugüne, birden fazla İHA’nın birlikte kullanımı, İHA takımlarının hatta İHA sürülerinin oluşturulması tartışılagelmektedir. Tek İHA ile yapılacak harekattan, çoklu İHA ile yapılacak harekata doğru, seçilecek denetim mekanizmaları, tasarlanacak otonomi düzeyleri ve öz denetim algoritmaları karmaşıklaşmaktadır. Bir yandan birbirlerinden oldukça farklı yeteneklerde ve özelliklerde İHA’ların geliştirildiği, öte yandan da geliştirilen bu platformların keşif, gözetleme ile başlayıp hava-yer, hatta havahava muharebelerindeki rollerinin tasarlandığı bu günlerde, tekli ve çoklu İHA’ların harekat senaryolarındaki etkinliklerinin çözümlenmesine imkan sağlayacak simülasyonların öneminin arttığı ve bu konunun aynı zamanda bir problem alanı olarak öne çıktığı değerlendirilmektedir. Simülasyondaki unsurların ortam etkileşimlerinin çözümlenebilmesi ve taktik resmin sunulabilmesi için Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından desteklenmesine de ihtiyaç duyulmaktadır.128 İHA sistemleri, araç tipine, irtifaya ve kamera özelliklerine bağlı olarak değişmekle birlikte, düşünülenden çok daha dar bir bant genişliğinde araziyi tarayabilmektedir. Bu durum ise az sayıda araç ile büyük alanların taranması ve veri toplanmasını imkansız kılmaktadır. Bu zafiyet durumu, araç sayısının yeterli olmadığı durumlarda, belirli kritik alanların belirli sürelerle gözetlenmesi yöntemiyle aşılmaya çalışılmaktadır. Bu temel problem alanında çözümler üretmek maksadıyla farklı yüksekliklerden, aynı anda

on kilometre kare ve çok daha büyük alanları gözetleyebilecek kamera sistemlerinin geliştirilmeye çalışıldığı da görülmektedir. İHA’lar zaman içinde sadece uzaktan kumanda edilebilen uçaklar olmaktan çıkmış, kendi rotasını çizebilen ve kendilerine atanan görevleri icra edebilen akıllı platformlara dönüşmüşlerdir. Çevresini, tehditleri hedefleri ve bölgenin coğrafi durumunu algılayan İHA’ların iki nokta arasında rotalarını çizebilmeleri için grafik arama veya evrimsel algoritmalar gibi yöntemleri kullanan birçok rotalama algoritması çalışması da yapılmıştır. Çoklu İHA görevlerinde kullanılan İHA’lar ise çevre algılama ve rotalama yetilerinin yanı sıra haberleşme ve koordineli hareket etme yeteneklerine sahip olabilmektedir.129 Motor Teknolojileri İHA’ların geliştirilmesi ile ilgili dördüncü ana başlık ise yakıt ve enerji sistemlerini de kapsayan motor teknolojileri alanındadır. Bu alandaki teknolojik gelişmeler, araçların daha uzun süreler havada kalmasını mümkün kılacak, daha az problem yaratacak ve daha az müdahaleye ihtiyaç duyacak özelliklere kavuşmasını hedeflemektedir.

Erişim 01 Kasım 2012, s.127, http://www.ssm.gov.tr/_ layouts/images/iha_ ekatalog_web/ index.html 128 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı Simülasyonları için Altyapı Çözümü”, s.81.

129 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı Simülasyonları için Altyapı Çözümü” s.83.


İnsansız Hava Araçları Daha uzun süreler havada kalış sağlayan yakıt hücreleri, bunu destekleyen biyolojik model temelli aerodinamik yüzeylendirmeler ve yüksek özellikli hafif bileşenlere dönük laboratuvar çalışmaları, uçuş sürelerini uzatan, İHA teknolojileri ile ilgili bütünleşik alanlar olarak öne çıkmaktadır. Algılama ve kaçınma sistemleri ile mikro aviyonik ve seyrüsefer sistemleri, itki ve yakıt sistemleri ile birlikte, İHA sistemleri pazarında takip edilmesi gereken teknoloji alanları olarak öne çıkmaktadır.130

İçten yanmalı motorlara sahip İHA’lar için uçuş süresini belirleyen temel faktör, yakıt taşıma kapasitesidir. Bu araçlara havada yakıt ikmali yapacak ve uçuş sürelerini uzatacak sistemler geliştirilmeye devam edilmektedir. Bunun yanında herhangi bir yakıt ikmaline ihtiyaç duymayacak, güneş enerjisi ile çalışan İHA projeleri de yürütülmektedir. Gelişmiş Savunma Araştırma Geliştirme Ajansı (Defense Advanced Research Projects Agency_DARPA) 5 yıl boyunca yere inmeden havada kalabilecek “Vulture” adlı bir İHA projesini başlatmıştır. 450 kilo olması düşünülen araç 60.000 ila 90.000 feet arasında bir irtifada uçabilecektir. Bu yeni sistem dünya alt yörüngesinde uçmasına rağmen hareketi yörüngesel mekanikler tarafından düzenlenmemektedir. Buna rağmen aracın uçuş saati de düşünüldüğünde bir uydu gibi görev yapacağı öngörülmektedir.131 Projenin 2010 yılında Boeing firması ile yapılan bir anlaşma ile hayata geçirilmiş, ancak 2012 yılında durdurulmuştur.132

130 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7. 131 Infoniac, “Vulture-The Unmanned Aircraft Able to Stay in the Air for 5 Years” March 5, 2008, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.infoniac.com/hi-tech/vultureunmanned-aircraft-able-stay-the-air-for-years.html 132 Wikipedia, “DARPA Vulture”, Erişim 16 Ekim 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/DARPA_Vulture


İHA sistemleriyle ilgili bir diğer araştırma konusu hipersonik (ses hızının beş katı ve üzeri) hıza ulaşacak yeni sistemler geliştirmektir. Ses hızı (mach) saatte 1224 km’lik bir mesafeye ve hipersonik hız ise saatte 6120 km mesafeye denk gelmektedir. Bu sistemleri geliştirmekteki temel amaç, çok uzak mesafeleri dakikalar içerisinde kat ederek hedefini bulacak ve imha edecek bir yeteneğe kavuşmaktır. Son birkaç yıldır üzerinde çalışılan X-51A Waverider aracı ile yapılan testlerde beş ses hızı (mach) sınırı birkaç defa aşılmış ancak bazı araçlar da testlerde kaybedilmiştir. Scramjet tipi motor taşıyan ve B-52 bombardıman uçağından bırakılmak suretiyle kullanılan bu araç en son 2012 yılında 6 mach değerinin aşılması amacıyla test edilmiş, uçuş başarısızlıkla sonuçlanmış ve araç kaybedilmiştir. Elde kalan son prototipin test amaçlı kullanılıp kullanılmayacağı ise bilinmemektedir.133

Bu proje dışında Boeing de dahil farklı firmaların hipersonik hızda araçlar geliştirme çabasında olduğu da görülmektedir. Bu konuda verilebilecek bir diğer örnek ise Kasım 2011 ayı içinde prototipi ile test uçuşu yapılan “Advanced Hipersonic Weapon-AHW” olarak adlandırılan modeldir. Bu sistem ile konvansiyonel olarak silahlandırılmış 133 The Guardian, “US Air Force’s Hypersonic Test Aircraft Fails During Attempt to fly at Mach 6” 15 August 2012, Erişim 11 Eylül 2012, http://www.guardian.co.uk/ world/2012/aug/15/us-air-force-hypersonic-aircraft

İnsansız Hava Araçları füze kapasitesinin geliştirilmesinin hedeflendiği görülmektedir. Test uçuşlarında 5 mach hız değerinin üstüne çıkan bu silah sistemi ile dünyanın herhangi bir yerindeki en uzak hedefin iki saatten daha kısa sürede vurulabilmesi hedeflenmektedir. “Boost-glade” ve “Scramjet” teknolojilerinin kullanıldığı bu silah sistemlerinin test uçuşları ile aerodinamik yapı, navigasyon, kontrol ve ısı koruma teknolojileri ile ilgili testlerin yapıldığı açıklanmıştır.134 Bu konudaki benzer bir diğer model ise 2011 yılında bir test uçuşunda kaybedilen Falcon HTV-2 modelidir.135 Faydalı Yükler ve Silah Sistemleri Son dönemde silahlı İHA sistemlerinin artan önemi, bu araçların sayısının artırılması çabasını da beraberinde getirmiştir. ABD yapımı silahlı İHA’larda kullanılan temel sistemin Hellfire füzeleri olması ve bu füze sistemini büyüklüğü ve ağırlığı, faydalı yük sınırlaması nedeniyle sadece belirli birkaç modelin silahlandırılmasına imkan sağlamıştır. Buna da bağlı olarak bugün ABD’nin envanterinde bulunan askeri maksatlı İHA sistemlerinin %97’si silahsız İHA’lardır. Ve silahlı İHA sayısı 250 civarındadır. Daha küçük füze ve mühimmat sistemlerinin geliştirilmesinin bu yeteneği daha küçük İHA’lar için de mümkün kılacağı düşüncesinden hareketle firmalar yeni füze ve mühimmat modelleri üzerinde çalışmaktadır. Bunlardan birisi de Raytheon firması tarafından üretilen Griffin isimli küçük taktik mühimmattır (Small Tactical MunitionSTM). 65 cm boyu ve altı kilo ağırlığı ile öne çıkan bu yeni mühimmat ve benzeri yeni ürünler, daha küçük boyuttaki pek çok İHA modelinin silahlı hale getirilmesini ve bu sayede silahlı İHA sayısının artırılmasını da sağlayacaktır.136 134 Bkz., John Reed, “Army Succesfully Tests Hypersonic Weapon Design”, Defensetech, November 17, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defensetech. org/2011/11/17/army-successfully-tests-hypersonicweapon-design/

Silahsız İHA’ların savunma yeteneklerine sahip olmadıkları bilinmektedir. Havadan karaya füze sistemleri monte edilse de gerçekte şu an itibariyle SİHA’ların da kendilerini savunma konusunda donanım sahibi olmadığı görülmektedir. Son 10 yıl içindeki uygulamalarında, görev yapılan ülkeler ve hedef alınan düşman unsurların sahip olduğu silah sistemlerinin SİHA’lar için tehdit teşkil etmemesi, bu araçlarda faydalı yükler içerisine savunma tarzı sistemlerin yerleştirilmesini gereksiz kılmıştır. SİHA’lara özel durumlarda ve gerekli olduğunda savunma sistemlerinin yerleştirilmesi mümkündür ve bu konuda örnekler de bulunmaktadır. 2003 yılı Mart ayında İkinci Körfez Harekatı’nda bir Predatörün Irak savaş uçağı ile karşılaştığı ve sahip olduğu havadan havaya Stinger füzesini vurulmadan önce ateşlediği rapor edilmiştir.137 Bu örnek de göstermektedir ki; bugüne kadar ki kullanım amaçları hava muharebesi olmayan SİHA’lar, bu konuda pek çok dezavantajı bulunmakla birlikte, istendiği takdirde özel durumlarda ve sınırlı amaçlarla hava muharebelerinde de kullanılabilir veya en azından modifiye sonrası bu tarz karşılaşmalarda kendini savunabilir. Yukarıdaki örneğin, bu yeteneğin bir ön adımı olarak değerlendirilmesi de yanlış olmayacaktır. SİHA’ların savunma sistemlerine sahip olması durumunu, görev ve sınırlı faydalı yükler için bir öncelik meselesi olarak görmek daha doğru olacaktır.

135 Bkz., Carlo Munoz, “DARPA Loses Contact With Hypersonic Weapon:Again”, AolDefense, August 11, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense. aol.com/2011/08/11/darpa-loses-contact-withhypersonic-weapon-again/ 136 Bkz., Defense Update, “Griffin Small Tactical Munition (STM)”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-update. com/products/g/31122010_griffin_sgm.html; Defense Review, “Raytheon Small Tactical Munition”, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.defensereview.com/ raytheon-small-tactical-munition-stm-laser-guidedmini-gluide-bombprecisionguided-munition-withsemi-active-laser-seeker-and-gpsins-guidance-forclose-air-support-cas-and-ground-attack-missions/; Spencer Ackerman, “Tiny 2-Foot Bomb Could Be Months

Away From Drone War”, July 13 2012, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.wired.com/dangerroom/2012/07/ small-drone-missile-soon/#more-86329. 137 David Fulghum. “Predator’s Progress.” Aviation Week & Space Technology, March 3, 2003.


İnsansız Hava Araçları Textron Savunma Sistemleri tarafından üretilen ve bir İHA türü olan ve 2012 yılında basında yer alan BattleHawk isimli uçan bomba, İHA sınıfı içinde değerlendirilmesi tam olarak doğru olmasa da, bahsedilmesi gereken farklı çalışmalardan birisidir. Gizlenen düşman unsurlarını bularak ve hedef bölgesinde patlayarak etki yaratan bu araç, tüp şeklindeki özel bir lançerden fırlatılmakta ve elektrik motoru ile çalışmaktadır. Burun bölgesindeki bir video kamera ile görüntü alarak yer birliklerince uzaktan komuta ile uçurulan araç hedef bölgesinde infilak ettirilerek parça tesirli bir etki yaratılmaktadır. 30 dakika havada kalabilen, saatte 60 mil hıza ulaşabilen ve konvansiyonel piyade birlikleri için tasarlanan bu bomba İHA hafif zırhlı araçlara karşı da kullanılabilmektedir.138

BattleHawk modeline benzer başka bir İHA modeli ise, sırt çantasında lançeri ile birlikte taşınabilen ve tek er tarafından kullanılabilen Switchblade minyatür saldırı aracıdır. Kısa mesafelerde kullanılan, hassas ve etkili vuruş yeteneğine sahip bu araç taktik alanda özel operasyonlar için sniper kadar etkili bir silah sistemi olarak görülmektedir. 2008 yılında ilk testleri yapılan ve 2010 yılında projesi ödüllendirilerek desteklenen bu araç, görüş ufkunun ötesi için keşif ve gözetleme görevini de üstlenebilmektedir.139 Farklı Yetenekler Bu araçlarla ilgili pek çok konuda olduğu gibi İHA’ların büyüklükleri temelinde de pek çok araştırmanın yürütüldüğü bilinmektedir. Bir taraftan savaş uçaklarının görevini üstlenecek büyük İHA projeleri yönetilirken diğer taraftan 138 Matt Cox, “Textron’s Remote-Controlled Flying Bomb”, September 19, 2012, Erişim 21 Eylül 2012, http:// defensetech.org/2012/09/19/textrons-remotecontrolled-flying-bomb/ 139 Defense Update, “Switchblade-Miniature Killer Drone”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-update.com/ products/l/switchblade_31122010.html


mikro ve hatta nano-boyut İHA sistemleri ile ilgili teknolojik gelişmeler ve Ar-Ge çalışmaları gündemde yerini almakta ve üretime yönlendirilmektedir.140

Micro ölçekteki İHA çalışmalarında alternatif bir tarz olarak böceklerin kullanıldığı araştırmalar da görülmektedir. Finansmanını ABD ordusunun sağladığı ve İsrail’in Hayfa şehrindeki Technion Havacılık Laboratuvarı uzmanlarının yaptığı araştırmalarda, birkaç santimetrelik böceklerin takılan elektronik aparatlarla hedef bölgelere yönlendirilmesi ve bu şekilde bilgi toplanması hedeflenmektedir. Projeyi yürüten bilim insanları, birkaç santimetre boyunda bir uçak imal etmeye çalışmaktansa, var olan canlı varlıkların avantajlarından faydalanarak ilave enerji gerektirmeyen araçlar geliştirmeyi amaçladıklarını ifade etmektedir.141 İHA’lara kargo taşıma yeteneğinin kazandırılması üzerinde çalışılan konulardan bir diğeridir. Sınırlı mühimmat veya sağlık malzemesi gibi acil ihtiyaçların tedariki için düşünülen bu temel yetenek, muharebede taktik alandaki önemli pek çok ihtiyacı çözecek niteliktedir. Bu yetenek, sabit ve döner kanatlı modellerin her ikisi için düşünülse de muharebe alanı kullanımı için dikine iniş kalkış yapabilecek döner kanatlı modeller çok daha işlevsel niteliktedir. Füze savunma sistemleri ve füze kalkanı projeleri, savunma sanayi için her zaman öncelikli konulardan birisi olmuştur. Bu alanda da İHA modelleri ile çözüm arayışlarının olduğu görülmektedir. 1998 yılında İsrail’in balistik füzeleri seyirlerinin yükseliş aşamasında yok etmeye yönelik yeni bir İHA sistemi tasarlamaya başladığı ancak etkinliği 140 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009. 141 Hürriyet Planet, “Böcekler İnsansız Hava Aracı Olarak Kullanılacak”, 10 Nisan 2012, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.hurriyet.com.tr/planet/20307382.asp

İnsansız Hava Araçları ve başarısı konusunda eleştiriler de alan HA-10 adlı bu sistemin tamamlanmadığı bilinmektedir. Yüksek irtifada uzun uçuş süresine sahip (HALE) bir model olan bu İHA’nın Python-4 havadanhavaya füze sistemi ile donatılmasının planlandığı görülmektedir. Sistemle ilgili temel eleştiri ise araçla operatör arasındaki tepki süresinin İHA üzerindeki füzeyi ateşlemek için yeteri kadar hızlı olmadığıdır. Projenin teknik ve finansal açıdan zorluklar içermesi de tamamlanmamasının temel nedenleri arasında sayılmaktadır.142 D.2. İHA’lrın İşletilmesi ve Sistem Entegrasyonu ABD Hava Kuvvetleri İHA’ları kullanacak operatör ihtiyacını, kokpit tecrübesi olan havacılardan temin etmeye çalışmaktadır.

Bu noktada aktif jet pilotları yanında rezerv konumundaki personel de göreve çağırılabilmektedir. Pilotların İHA’ların uçurulmasında daha kavrayıcı ve yenilikçi oldukları özellikle vurgulanmaktadır. Diğer pilotlar üst rütbelere gelene kadar jet pilotlarının bu silah sistemlerinin kontrolünde etkin olacağı öngörülmektedir.143 Bu noktada ayrıntı olarak, ABD Hava Kuvvetlerinde Predator ve Global Hawk modelleri için pilot subayların tercih edildiği, diğer kuvvetlerde ise İHA operatörleri için böyle bir gerekliliğin olmadığı görülmektedir.144 Ayrıca bu büyük İHA’ları kullanan pilotların ikiz görevli olarak pilotlu savaş uçaklarını kullandıkları da görülmektedir.145

142 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03 s.117. 143 CQ Researcher, “Drone Warfare” Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.653-676, içinde Darrel Dela Rosa, değerlendirme, s.665, Erişim 28 Eylül 2012, www. cqresearcher.com 144 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.26. 145 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009.

Predator gibi büyük ve gelişmiş İHA sistemleri, bu araçları kontrollü bir hava sahasında kullanacak ve karmaşık angajman kuralları çerçevesinde gerektiğinde ölümcül sonuçlar da doğurabilecek kararları alabilecek yetenekte, eğitimli pilotlara ihtiyaç duymaktadır. Ancak ABD Hava Kuvvetleri kuvvet yapısı içinde, savaş uçağı ve İHA pilot sistemi temelinde bir tartışmanın yaşandığı ve görevine adanmış bir İHA pilot sınıfının oluşturulmasının İHA sistemlerinin hava kuvvetlerine uzun dönemli entegrasyonunu tehdit ettiği görülmektedir.146 Bu durumu, sistemde egemen savaş uçağı pilotlarının, kuvvet yapısının ve pilot sınıfının geleceği konusunda statüko temelinde kültürel bir direnç olarak değerlendirmek de mümkündür. Benzer bir durum, Türkiye’de temin edilen ve 1994 yılında envantere giren ilk İHA sistemi olan GNAT750-45 MALE İHA’larla ilgili olarak da yaşanmıştır. Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterine insansız bir uçak sokmak istemediğinden,147 kurum kültürü temelinde bir direnç göstermiş ve neticede bu sistemler K.K.K.lığına tahsis edilmiştir. ABD Hava Kuvvetlerinde 2010 yıllında envantere giren İHA sayısı, ilk defa geleneksel savaş uçağı sayısından daha yüksek gerçekleşmiştir. Ancak yine ABD Hava Kuvvetlerinde geleneksel pilotlu savaş uçağına talep İHA’lara göre çok daha fazladır.148 Bu durumu da yukarıda aktarılan olaydakine benzer şekilde, realistik olmaktan çok kültürel temelde bir direnç olarak yorumlamak yanlış olmayacaktır.

146 Bkz., Thomas P. Ehrhard, “An Air Force Strategy for the Long Houl”, Center for Strategic and Budgetary Assessment, 2009, s.61. 147 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 148 Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare”, s.664.


İnsansız Hava Araçları Operatör eğitimi İHA sistemlerinin entegrasyonunda önemli konularından birisidir. Bu konudaki eksikliklerin giderilmesi için İHA Sisteminin hem uçuşu, hem de faydalı yük kullanımına yönelik eğitim simülatörleri ile desteklenmesi gerekmektedir. Uzun vadede, sivil hava sahasıyla bütünleştirme, Ağa Destekli Yetenek (ADY), Ağ Merkezli Harp (AMH) ve çoklu İHA kullanımı gibi kavramların gelişimiyle birlikte pilot/operatör iş yüklerinde ciddi bir artış meydana gelecektir. Bu iş yükü artışının operasyon etkinliğine olumsuz bir dönüşü olmaması açısından ileri vadede harekat ortamını ve bu tür senaryoları destekleyen simülatörlere ihtiyaç duyulacaktır.149 İHA’ların kara, hava ve deniz bazlı diğer tüm insanlı ve insansız sistemlere entegrasyonunun yapılması ve bu entegrasyona uzay bazlı sistemlerin de mutlaka dahil edilmesi gerekmektedir. Bunun yanında, İHA’ların mevcut sistemlerle ilgili çerçeveye yerleştirilebilmesi için kara deniz ve hava kuvvetlerine ait doktrinler, süreçler, politikalar ve yasal gereklerin gözden geçirilmesi ve yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.150

ABD ordusunda yaklaşık 2/3’ü hava kuvvetlerine ait olan İHA bütçesinde, kara (U.S. Army) ve deniz (U.S. Navy) kuvvetlerinin payları 1/6 düzeyindedir ve bir birlerine çok yakındır. Aynı dönemde deniz piyade (U.S. Marine Corps) birliklerinin bütçesi ise 1954-1999 yılları için 110 milyon dolar ile binde beşler düzeyinde kalmıştır. ABD Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri yanında Özel Kuvvetler Komutanlığının (U.S. Special Operations Command) İHA harcama bütçeleri de sürekli yükselmektedir. Hava kuvvetlerinin İHA’larla ilgili 149 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)” s.7. 150 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, p.V.


baskın rolü nedeniyle, ABD hava Kuvvetlerinin Nevada’daki Creech Hava Üssünde İHA Birleşik Mükemmeliyet Merkezi (Joint UAV Center of Excellence_JCOE) kurulmuş ve bu konudaki genel koordinatör birim haline getirilmiştir.151 Müştereklik ve Senkronizasyon İHA sistemleri ile ilgili üç farklı koordinasyon kurumu veya kuruluna ihtiyaç duyulduğunu belirtmek gerekmektedir. Bunlardan birincisi, bu sistemlerin üretimi veya tedariki noktasında karar verici olan kurumdur ki bu görevi Türkiye’de Savunma Sanayi Müsteşarlığı üstlenmiştir. İkincisi bu sistemler için ihtiyaç ve sahiplenme durumunu belirleyecek kurumdur. Bu kurumun Türkiye için mevcut statüsü dikkate alındığında Genelkurmay Başkanlığı olduğu söylenebilir. Üçüncü ise bu sistemlerin müşterek kullanımındaki koordinatör kurumdur ki, bu kurumun da Türkiye’de mevcut uygulamalar temelinde; kuvvetlerin yapı, büyüklük ve misyonları dikkate alındığında, Kara veya Hava Kuvvetleri Komutanlığı olması daha doğru görünmektedir. İHA’larla ilgili temel problem alanlarından ve zorluklardan birisi, farklı kuvvetlere ait İHA sistemlerinin kullanımının koordinasyonudur. Bugünün savaşlarında vazgeçilmez olan müşterek harekatta bu sistemlerin etkin ve koordineli kullanımı barış zamanında, işlevsel olan kapsamlı bir İHA yönetim sisteminin kurulmasını zorunlu kılmaktadır. ABD’de İHA yönetim sisteminin koordinatör sorumluluğu, hava kuvvetlerinin envanter sahipliğindeki yüksek payına rağmen kara veya deniz kuvvetlerince üstlenilmiştir.152 TSK’da olduğu gibi diğer pek çok ülke ordusunda da her kuvvet kendi egemenlik alanında kendi bağımsız silah sistemlerine sahip olma ve kuvvet sınırlarını daha katı hale getirme eğilimini göstermektedir. Önceki başlıklarda belirtilen dört temel konudan “müşterek kullanılabilirlik” prensibi, sözkonusu otonomi eğiliminin doğru bütçe ve sistemlerin etkin kullanımında kuvvetlerin yapı ve kültürlerinden kaynaklı problemleri aşmaya dönük bir alanı tanımlamaktadır. Bu prensip, kuvvetler arası sınırların hem yapı ve hem de kültür olarak daha katı olduğu TSK için daha önemli bir konu başlığı durumundadır. 151 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, p.2-3. 152 Bkz. Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.11.

İnsansız Hava Araçları “Birlikte Çalışabilirlik” ise iki veya daha fazla sistemin etkin bir şekilde çalışmak için birbiriyle bilgi değişimi ve bu bilgiyi kullanma kabiliyetidir. Birlikte çalışabilirlikte amaç; sistemlerin ortak hedefe yönelik etkin çalışmasıdır. Günümüzde müşterek bir harekât için sistemlerin bir arada çalışması kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Dünyadaki birçok girişim veya kurum geçmişten bu yana birlikte çalışabilirlik üzerinde çalışmalar yürütmektedir. Bu nedenle, “Birlikte Çalışabilirlik” prensibi tüm savunma sanayi sistem mimarilerinde anahtar parametrelerden birisidir. Birlikte Çalışabilirlik kavramı Ağ Destekli Yetenek / Ağ Merkezli Harp (ADY/AMH) kavramları ile de yakından ilgilidir. Ağ Merkezli Harp şu şekilde tanımlanabilir: “ Ağ Merkezli Harp, bilgi üstünlüğüne dayanan algılayıcı, karar destek ve silah sistemlerinin oluşturduğu küresel ağın sağladığı en üst düzeyde Birlikte Çalışabilirlik yeteneği ile ortak farkındalık, komuta hızında artış, yüksek tempolu operasyonların yönetimi, daha başarılı hedef imha oranı ve yüksek seviyede hayatta kalma becerisi sağlayan bir doktrindir.” Ağ Destekli Yetenek ise; dağınık yapıda bulunan karar vericileri, algılayıcıları, askeri güçleri ve silah sistemlerini ağ teknolojileri ile entegre ederek, bilgi üstünlüğünü sağlama ve bilgi üstünlüğünü görev etkinliğine dönüştürme becerisi olarak tanımlanmaktadır.”153 “ABD, İHA Sistemleri için birlikte çalışabilirlik kavramını Joint Architecture of Unmanned Systems (JAUS) programı ile gündeme getirmiştir. Bu programın amacı açık insansız sistemler için açık mimari oluşturmak olmuştur. Bu program daha sonra Society of Automotive Engineers (SAE)’ye devredilmiş ve servis tabanlı bir çerçeve oluşturulmuştur. Ayrıca ABD, Birlikte Çalışabilirlik kavramını “Ağ Merkezli Harp” kavramı altında düşünmüş olup bu konuda birçok projeyi uygulamaya koymuştur.”154

Ülkemizde, SSM önderliğinde bir Ağ Destekli Yetenek (ADY) Ortak Girişim Grubu (ADYOGİG) oluşturulmuştur. Bu grubun amacı, Savunma Sanayi’nde hizmet veren firmaların, SSM ve TSK önderliğinde, ADY konusundaki gereksinimlerin belirlenmesine katkıda bulunmak ve Türkiye’nin ADY konusundaki kısa, orta ve uzun vadeli stratejilerinin oluşturulması sırasında destek sağlamak olarak belirlenmiştir. ADY/AMH yardımıyla farklı platformlarda konumlanan karar vericiler, bilgi toplayıcılar, üreticiler, servis sağlayanlar ve kullanıcılar ortak bir iletişim protokolü olan İP ile haberleşebilmelidir. ADY/ AMH ile farklı platformlardaki uygulamalar hızlı, güvenilir ve kolay bir şekilde bütünleşik çalışabilmelidir. Bu sistemlerde hizmet odaklı mimariye uygun olarak gevşek bağlı (loosely coupled) yapıların kullanılması gerekmektedir.155 İleri gözetleyicilerin uçurduğu kısa menzilli bir araçtan alınan görüntüleri topçu bataryasına ya da havadaki helikoptere aktarabilmek, farklı birimlerden sayısal ortamda gelen keşif ihtiyaçlarını tek bir noktadan farklı hava araçlarının rotalarını optimum planlayarak, oluşan verileri ilgili birimlere gönderebilmek şeklinde düşünülmesi gereken farklı ihtiyaç seviyeleri bulunmaktadır. TSK içindeki kuvvet ve birliklerin otomasyon seviyelerindeki farklılıklar da müşterek çalışabilirlik düzeyini etkileyen faktörler arasındadır.156 Ülkemizde bilginin etkin kullanımına, Birlikte Çalışabilirlik yeteneğine ve ADY/ AMH dönüşümüne katkı yapacak çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar, iletişim sistemlerinden komuta kontrol sistemlerine kadar pek çok alanda bulunmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetleri envanterinde bulunan TAFICS ve TASMUS, iletişim sistemlerinin omurgasında yer alacak iletişim teknolojileridir. Ayrıca, ülkemizde Çok Bantlı Sayısal Müşterek Telsiz ve Uydu haberleşmesine yönelik endüstriyel çalışmalar da yapılmaktadır.157 Farklı İHA sistemlerinin kendi aralarında ve diğer sistemlerle koordineli olarak kullanımı temel konulardan ve aynı zamanda problem alanlarından birisi durumundadır. TSK’da Hv.K.K.lığı yapısı içinde F-16 uçakları ve İHA sisteminin de olduğu 16 farklı sistemin birlikte ve senkronize çalışabilirliğini sağlamak amacıyla bir proje başlatılmıştır. “Link 16 Birlikte Çalı 155 A.g.e., s.54.

153 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.53. 154 A.g.e., s.69.

156 A.g.e., s.54. 157 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.54.


İnsansız Hava Araçları şabilirlik Projesi”, Hv.K.K.lığı envanterinde mevcut ya da yakın bir gelecekte hizmete girecek Link 16 kabiliyetine haiz 16 değişik platform ve sistemin birlikte çalışabilirliğinin sağlanması maksadıyla Şubat 2006 tarihli SSİK kararı ile SSM’nın idari sorumluluğunda başlatılmıştır.158

Bu noktada, Hava Kuvvetleri Komutanlığının bir projesi olmakla birlikte “Link 16 Birlikte Çalı şabilirlik Projesi” benzeri teknolojik yapılanmaların, müşterek bir harekat için tüm TSK sistemlerine yönelik olarak geliştirilmesi veya bu konudaki farklı sistem ve projelerin entegrasyonu temel bir gerekliliktir. Tüm kuvvetlerin içinde olduğu bir müşterek harekatın, farklı sistemlerin entegre edildiği bir yapı içinde, senkronize şekilde yerine getirilememesi, tek bir kuvvetin sahip olduğu ve mükemmel şekilde işlettiği bir sistemin başarı için yeterli olmayacağı anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, “Link 16 Birlikte Çalışabilirlik Projesi” ve benzer projelerin, kuvvetlerin kendi egemenlik alanlarında, kurum alt kültürünün direnci ile yalıtılmış ve müşterek harekat konseptine aykırı olarak gerçekleştirilmesi, etkinlikle birlikte temel maliyet ve bütçe problemlerini de ortaya çıkaracaktır. Burada, TSK içinde kuvvet alt kültürleri arasındaki farklılaşmanın ve mekansal ayrımın da beslediği kuvvetler arası yabancılaşmayı, etkin müşterek savunma projeleri ve yatırımları için bir direnç noktası ve risk olarak tanımlamak da gerekmektedir. Bu tespitler, “Link 16 Birlikte Çalı şabilirlik Projesi” örnek verilse de, bu projeye dönük bir eleştiri değil, daha bütüncül bir yaklaşımla geçmişteki bazı projeler dikkate alınarak ortaya konulmuş görüşler ve temel prensipler olarak değerlendirilmelidir. Müştereklik kavramı, İHA sistemlerinin ortak alt sistem (bileşen/donanım/yazılım/vb.) kalemleri paylaşmaları ve bu sayede ekonomik ve lojistik 158 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor”, s.38.


açıdan sağlanacak yararları ifade etmektedir. Farklı İHA sistemlerinin kullanımı yaygınlaştıkça, sistem çeşitliliğinin yedek parçadan, bakım prosedürlerine; görev planlamadan, pilot/ operatör eğitimine kadar getireceği kullanım yükü ve maliyeti artacaktır. Müşterekliğin, İHA sisteminin farklı veya benzer görevlerdeki kullanımları dikkate alınarak, değişik seviyelerde sağlanabilmesi gerekmektedir. Benzer şekilde, farklı kuvvetler tarafından kullanılacak İHA Sistemleri’nin alt sistemleri ile görev planlaması, komuta kontrol, görüntü kıymetlendirme gibi fonksiyonlarının ortak kullanımının da orta vadede dikkate alınması gerekmektedir. Müşterekliğin, tedarik ve lojistik (bakım, yedek parça, dokümantasyon, eğitim, destek ekipmanı, vb.) hizmetler temelinde maliyetleri düşürücü olması, kullanım sürecinde iş gücünü azaltması, kullanıcılara farklı İHA Sistemleri’nde kolaylık ve aşinalık sağlaması sebebiyle önemli yararlar sağlayacağı görülmektedir. Ancak farklı gereksinimler, görevler, sistemler ve üreticiler göz önüne alındığında kısa vadede ulaşılması zor bir hedef olarak görülmekledir. Türkiye’de yurt içi İHA Sistemleri’nin henüz yeni TSK envanterine girdiği dikkate alındığında, kısa vadede ortak kullanıma yönelik atılacak adımların kararlaştırması ile ortauzun vadede doğru hedeflerin konulabileceği değerlendirilmektedir.159 D.3. İnsansız Hava Araçlarının Avantaj ve Dezavantajları Pilotlu uçaklarla kıyaslandığında, bugünün gelişmiş İHA’larının muharebe alanlarında ve çatışmalarda kullanımı, askeri operasyonların etkinliğini artırmış ve araçların ve kullanıcı personelin maruz kaldığı risk düzeyini düşürmüştür. Taktik düzey ve üzerindeki büyük İHA’ların yeni sofistike silah ve sistemlerle donatılmasıyla bu araçların maliyetleri oldukça yükselmektedir. Buna rağmen bu sistemlerin; taktik, operatif ve stratejik sınıfta olanlar için bile pilotlu savaş uçakları ile kıyaslandığında önemli bir maliyet avantajı getirdiğini vurgulamak gerekmektedir. İHA’lar kullanıcılarına çok daha yüksek görev esnekliği sağlamaktadır. Taktik keşif, dost kuvvetlerin takibi, muharebenin izlenmesi ve değerlendirilmesi, hava durumu verilerinin toplanması ve kuvvet koruma, görev yelpazesindeki temel misyonlar arasında yer almaktadır.160 159 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.59. 160 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted

İnsansız Hava Araçları Bu araçların kimyasal ve biyolojik savaşlarda kullanımındaki etkinliği, düşük risk düzeyi ve bu tip mühimmatlarla kirletilmiş alanlarda etkilenmeden görev yapabilme yeteneği, pilotlu savaş uçakları ile kıyaslandığında öne çıkan avantajlar arasındadır. Mevcut modeller henüz savunma ve hava muharebe yeteneklerine sahip olmasa da, araçların görece küçüklüğü, yüksek irtifalarda görev yapabilme yeteneği ve düşük radar izi bırakması, bu araçların tespit edilebilirlik oranını düşürmekte ve özellikle yer hava savunma sistemlerine karşı hassasiyetini azaltmaktadır.

İHA sistemlerinin avantaj ve dezavantajlarına dönük temel bulgular, daha kısa anlatımlarla listeleme şeklinde aşağıda verilmiştir.

İrtifa ve hızdan kaynaklı, basınç, ısı ve “g kuvveti” gibi olumsuz faktörlerden etkilenmemesi İHA’ları pilotlu savaş uçakları önünde üstün kılan önemli konulardan birisidir. İHA’ların bu önemli avantajı, bu araçları klasik havacılığın sınırları dışına taşımakta ve üstün bir manevra yeteneğini beraberinde getirmektedir. Pilotların yorgunluğu nedeniyle ortaya çıkan sınırlı uçuş saati probleminin İHA’lar için geçerli olmadığını da aynı avantaj konusuna eklemek gerekmektedir.

Avantajları: I.

İHA’lar Kullanıcılarına geniş bir görev yelpazesinde çok daha yüksek esneklik sağlamaktadır.

II.

Pilotlu uçaklara göre üretim veya satın alma maliyetleri çok daha azdır.

III.

Yakıt tüketimi ve uçuş maliyetleri düşüktür.

IV.

Bir yer operatörü birden fazla aracı kontrol edebileceği için hem maliyet hem yetişmiş operatör ihtiyacı noktasında önemli bir avantaj getirmektedir.

V.

Risk altında bir pilot veya operatör yoktur. Aracın kaybının insani ve toplumsal bir sonucu yoktur.

VI.

Cephe hattının gerisinde, düşman topraklarının derinliklerinde görev yapabilmektedir.

İHA’lar ile yer kontrol ünitesi arasındaki iletişimin ve veri akışının dış müdahalelere açık olması sistemin temel zafiyet noktalarından birisidir. Bunun yanında, ABD Hava Kuvvetleri İstihbarat, Gözetleme ve Keşif birimi yöneticilerinden Tuğgeneral David Deptula üçüncü şahısların İHA video canlı linkine girerek görüntülere ulaşmasının taktik ve operasyonel anlamda bir risk oluşturmadığını belirtmektedir.161

VII.

Mini İHA’lar hedef bölgelere çok yakın görev yaparak, bölgenin kuş bakışı görüntülerini aktarabilmekte ve düşman unsurların gizleme ve kamuflaj çabalarını açığa çıkararak etkisiz kılabilmektedir.

VIII.

Kimyasal, biyolojik ve radyoaktif olarak kirletilmiş bölgelerde görev yapabilmekte, kirlenme ve derecesi ile ilgili ölçümler yapabilmekte.

İHA’larda Araç ile operatör arasındaki binlerce kilometrelik mesafe bir zaman farkına ve gecikmeye neden olmaktadır. Bu özellik, gerçek zaman ve tepki zamanı arasında ortaya çıkan fark nedeniyle, İHA’ların muharebede anlık hareket etme ve karşılık verme noktasındaki duyarlılığını düşürmektedir. Bu konu ile kısmi olarak örtüşmekle birlikte; İHA operatörlerinin ortamsal duyarlılığının, etrafında olanları gözleyebilen pilottan daha düşük olduğunu da belirtmek gerekmektedir.162

IX.

Maliyeti daha düşük ve insansız olması nedeniyle, muharebe alanının savaş uçaklarına göre çok daha riskli bölgelerinde ve irtifalarında görev yapabilmektedir.

X.

Bir pilot için geçerli olan hız, basınç ve hava şartları gibi sınırlamalardan çok daha az etkilenmektedir.

XI.

Operatör yetiştirme maliyeti uçak pilotlarına göre daha düşüktür.

XII.

Görevin operatörler için hemen hemen risksiz olması ve yer değiştirme/atama sayısının çok daha az olması operatörlerin hizmet süresini uzatmakta, bu durum eğitim ve tecrübe temelli maliyetleri azaltmaktadır

161 Stephen Trimble, “Hacked Predator video no concern: USAF intel chief,” FlightGlobal.com, Dec. 12, 2009, www.flightglobal.com/articles/2009/12/18/336394/ hacked-predator-video-no-concern-usaf-intel-chief. html., Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.668), Erişim 28 Eylül 2012, www.cqresearcher.com

XIII.

Yer operatörünün değişebilirliği nedeniyle, bir pilotun göstereceği yorgunluk ve tükenmişlik gibi fiziki ve psikolojik olumsuzluklar söz konusu değildir.

XIV.

Yer operatörünün desteği olmadan uçabilecek ve iniş kalkış yapabilecek modeller geliştirilmektedir.

162 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication for Military Operations”, s.14.

XV.

Haberleşme

Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005.

linkleri

sayesinde

karadan,


İnsansız Hava Araçları havadan ve denizden komuta ve kontrole uygundur. XVI.

Gelecekte kendisini koruyacak silah sistemlerine ve yeteneklere kavuşacaktır.

XVII. 48 saate kadar çok uzun süreler havada kalabilmektedir. Bu süre gelecekte farklı yakıt ve enerji sistemleri ile artacaktır. XVIII. Havada yakıt ikmali yeteneğinin kazandırılması ile uçuş süresi artabilecektir. XIX.

Sınıfına göre 65 bin feet irtifaya kadar yükseklikte görev yapabilmektedir. Bu irtifa yeni bazı modellerde 90 bin feet’e kadar çıkabilecektir.

XX.

Elektro-optik sistemlerle gece ve gündüz görev yapabilmektedir.

XXI.

Faydalı yük taşıma kapasitesine göre üzerine her türlü sofistike iletişim ve optik teçhizat monte edilebilmektedir.

XXII. Uzun süreler için eş zamanlı bilgi ve görüntü alma ve aktarma yeteneğine sahiptir. XXIII. Takım halinde uçurulması durumunda çok daha büyük alanları boşluk bırakmaksızın gözetleme imkanı sunmaktadır. XXIV. Oldukça sessiz olması, küçüklüğü, düşük radar izi nedeniyle havadayken varlığının teşhisi çok daha zordur.

şartlarında uçuşları riskli ve sınırlıdır. V.

İnsanlı hava araçları gibi ulusal ve uluslararası hava sahaları ile ilgili düzenleme ve sınırlamalara tabidir.

VI.

Ağ merkezli bir komuta kontrol ve muharebe yönetim sistemine ve iletişim ağına bağımlıdır.

VII.

Kaza kırım oranı savaş uçaklarına göre daha yüksektir.

VIII.

Sistemler siber savaşın olumsuz etkilerine daha fazla açıktır.

IX.

Geniş bant duymaktadır.

X.

İletişim ve veri akışının izlenmesi ve sürece müdahale edilmesi mümkündür.

XI.

İHA’lar ile yer kontrolü arasındaki bağın kopması durumunda araçlar yer unsurları için risk oluşturabilmektedir.163

XII.

Hedeflerin doğruluğunu teyit edecek diğer karar destek ve operasyon unsurları ile birlikte çalışılmaması durumunda SİHA’larla masum sivillere zarar verilmesi kaçınılmazdır.

XIII.

SİHA’ların başarısı büyük oranda kullanıldığı ortama bağlıdır ve meskun mahallerde kullanımı kırsala ve açık alanlar göre çok daha

haberleşme

ağına

ihtiyaç

sınırlıdır.

XXV. SİHA’lar tarafından düzenlenen ataklar hasım unsurlarca beklenmeyen ve baskın niteliğindeki ataklardır.

E. İnsansız Hava Araçları ve Terörle Mücadele

XXVI. Habersiz ve beklenmeyen ataklar düşman unsurlar üzerinde yıkıcı bir psikolojik baskı yaratmaktadır.

E.1. İHA’ların Dünyada Terörle Mücadelede Kullanımı Dördüncü nesil savaş, galibiyet tekelinin güçlü ordulardan çıktığı ve zayıf tarafların da savaşı kazanabileceğine inanmaya başladığı bir dönemi işaret etmektedir. Gerilla savaşı, gayri-nizami savaş gibi terimler kullanılsa da, bu stratejiyi en iyi tanımlayan terim, “asimetrik savaş” tır. Dördüncü nesil savaş, savaşan tarafların her ikisinin de düzenli ordular olması gerektiği fikrine son vermiştir. Ayrıca, asimetrik savaş, güçlü orduların her zaman savaşın galibi olacağı ön kabulünü ortadan kaldırmıştır. Bu mücadele türünde, zayıf tarafın terörizmi bir vasıta olarak kullandığı ve meşruiyetini kaybettiği de görülmektedir. Asimetrik yaklaşım; üstün olanın zayıf taraflarından yararlanarak onun devasa

XXVII. Sınıfına göre, her yeni model artan kapasitede mühimmat ve faydalı yük taşıma kapasitesine ulaşmakta ve sürekli gelişim göstermektedir. XXVIII. Sistemi kullanan taraf için muharebe zayiatını azaltmaktadır. XXIX. Muharip dost ve düşman birliklerinin ve sivillerin tanınmasına yardım edebilmektedir. Dezavantajları: I. Envanterde olan modeller düşman uçaklarının hava saldırılarına ve hava savunma silah sistemlerine karşı savunmasızdır. II.

İHA operatörünün taktik alandaki ortamsal duyarlılığı uçak içinde görev yapan pilottan daha düşüktür. Bu nedenle, İHA operatörleri araca yönelebilecek tehditleri algılama yeteneğinden yoksundur.

III.

Araç ile operatör arasındaki mesafe tepki süresindeki gecikmeyi beraberinde getirmektedir.

IV.

İnsanlı hava araçları gibi ekstrem hava


163 ABD Hava Kuvvetleri 2009 Eylül ayında Afganistan’da mühimmat yüklü bir SİHA’nın kontrolden çıkması sonrası kendi aracını vurmak zorunda kalmıştır. Bkz. Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, Report, p.14, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012, http://dronewarsuk.files. wordpress. com /2010/10/ conv-killing-final.pdf

İnsansız Hava Araçları gücünü alt etmeye yönelik olarak, beklenmeyen, önlenemeyen veya normal olarak tercih edilmeyen yöntemler, silahlar ve teknolojiler kullanılması ile açıklanmaktadır.164

2000’li yıllarda terörle mücadelede İHA’ların kullanımı, asimetrik savaşta mücadeleyi daha farklı bir noktaya getirmiştir. Bu yeni savaş aracı, gerçekte zayıf tarafın asimetrik savaş ile kazandığı pek çok avantajı da ortadan kaldırmıştır. Sürekli izlenebilen ve nokta atışları ile ortadan kaldırılabilen tehdit unsurları için, avantaj sağlayan arazi yapısının, küçük gruplar halinde teşkilatlanmanın ve gizliliğin yarattığı avantajın kaybolduğu görülmektedir. ABD ordusunun özellikle Afganistan ve Pakistan uygulamaları, bu araçların etkili kullanımının nihai bir başarı olmasa da taktik alanda üstünlüğü getirdiğini göstermektedir. 1990’lı yılların ortasından itibaren, Küresel Konumlandırma Sisteminin (GPS) geliştirilerek uygulanması ile İHA’ların muharebe konseptinde getirdiği değişim ve yenilikler, bu sistemleri ordular için hem konvansiyonel muharebe hem de asimetrik savaşta vazgeçilmez hale getirmiştir. Asimetrik savaş ve bu yeni savaş türünün ortaya çıkardığı, ulusal sınırları aşan devletsiz terörist yapılanmalar, ABD başta olmak üzere tüm hedef ülkeler için kontrolü ve başa çıkılması çok daha zor bir tehdit niteliğindedir. Bu tehdit ortamında ABD’nin Afganistan’daki mücadelesinde İHA’ların birliklere sağladığı destek o kadar üst düzeye çıkmıştır ki; her an onlarcası havada aktif olan silahlı ve silahsız insansız hava aracının sağladığı bilgi ve operasyonel destek risk algısı zaten oldukça yüksek olan askerler için vazgeçilmez hale gelmiştir. Bu bağımlılığı İHA’ların neden olduğu olumsuz ve istenmeyen bir yan etki olarak tanımlayanlar da bulunmaktadır.165 Bu araçlara bağımlılığı uygulama temelinde biraz açmamız bu 164 http://asimetriksavaslar.wordpress. com/, Asimetrik Savaşın Harp Stratejilerindeki Yeri Nedir?” Erişim 17 Ekim 2012 165 Bkz. Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.

konudaki değerlendirmelere katkı sağlayacaktır. Birincisi, küçük birlik düzeyinde de olsa hiçbir askeri operasyon, bölge hakkında güncel tüm görüntü ve bu temeldeki bilgiler gelmeden ilgili komutan tarafından başlatılmamaktadır. İkincisi, operasyonel ve taktik düzeydeki tüm komutanlar, İHA’ların eş zamanlı ve sürekli desteği olmadan birliklerini bir yere konuşlandırmayı reddetmektedir. Güvenlik açısından, tedbir ve riski azaltma yönüyle bakıldığında olumlu olarak da değerlendirilebilecek bu yöndeki tercihlerin zayıf yönlerinin olduğunu da söylemek gerekmektedir. Terörle mücadelede mini İHA’ların ayrı bir önemi ve yeri olduğu da görülmektedir. Elle fırlatılabilen alçak irtifada ve kısa mesafede kullanılan bu sistemlerin üs ve birliklerin korunması, kuvvet koruma, keşif ve hedef tespitindeki önemli rolü bu araçları tugay ve daha küçük kara birlikleri düzeyinde vazgeçilmez hale getirmekte ve bu silahlara bağımlılığı artırmaktadır. Bu mini İHA sistemleri de ABD birliklerince Irak ve Afganistan’da yoğun olarak kullanılmıştır.166

Yollara ve yol kenarlarına gömülen veya tuzaklanan bombaların tespitindeki rolü nedeniyle İHA’lara terörle mücadelede verilen önem daha da artmıştır. Afganistan’da bu yetenek sayesinde pek çok askerin hayatının korunduğu görülmektedir. Ayrıca hem Irak hem de Afganistan’da kara birliklerinin yer değiştirmesi ve askeri araç konvoylarının seyahatinin, kısmi de olsa İHA desteği şartına bağlı olarak yerine getirildiği görülmektedir.167 166 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, p.2. 167 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The


İnsansız Hava Araçları İHA’ların Irak’taki kullanımı, Amerika’nın kayıplarının azaltılmasında önemli katkılar sağlamıştır. 2005 yılı itibariyle Irak’taki koalisyon güçlerinin en çok kayıp verdiği saldırı türü ev yapımı, bomba patlayıcılardan kaynaklanmaktaydı. Amerikan ordusu tarafından bu tarz saldırılara dönük olarak, İHA’larla başlatılan mücadelede keşif ve gözetleme faaliyeti ve toplanan istihbarat ile bu tarzdaki saldırı vakaları azaltılmış ve bu saldırılara dayalı kayıplarda %85 oranında düşüş sağlanmıştır.168

Eşit veya yakın güçlerin savaşında İHA’ların Afganistan’da olduğu kadar hizmet etkinliğinin olması düşünülemez, çünkü önce hava üstünlüğünü sağlamaya dönük muharebek aşamaları yaşanacaktır. Bu nedenle İHA’ların desteğine bu kadar bağımlı olan birlikler ve askerlerin bu destek olmadığında en azından büyük psikolojik baskılar yaşaması kaçınılmaz olacak ve operasyonel etkinlikte de zafiyet yaşanacaktır. Ayrıca operasyonel her alanın bizzat İHA’larca sürekli gözetlendiği ve tespit edilen düşman unsurlarının savaş uçakları, SİHA’lar ve diğer ateş destek unsurlarınca temizlendiği bir görev bölgesinde kara birliklerinin bayrak göstermenin ötesinde çok fazla bir operasyonel misyonu da olmayacaktır. Geleceğin muharebeleri belki bir anlamda bu noktaya doğru gidecektir. Bu yeteneğin, asker temininde sürekli problem yaşayan ve kamuoyu baskısı ve ekonomik nedenlerin de etkisiyle Irak’tan sonra Afganistan’dan da çekilmeye başlayan ABD’nin kuvvet azaltma politikası için ilaç niteliğinde olduğunu da söylemek gerekmektedir. Silahlı İHA’ların Taliban’ın lider kadrolarına dönük etkili rolü nedeniyle, gerçekleştirilen saldırıların Military Utility of Drones”, No.78, July 2010. 168 Duncan Hunter, “UAVs critical for Afghanistan”, Erişim 08 Kasım 2012, http://hunter.house.gov/index. php?option= com_ content&task=view&id=131&Item id=61


“Taliban liderlerine suikast” olarak telaffuz edilmesi daha fazla tercih edilmektedir. Ancak daha çok kırsalda konuşlanan lider ve üyelere karşı düzenlenen bu etkili saldırıların, bu kişileri barınma ve eylemler için kırsaldan şehirlere daha fazla yöneltme riskini taşıdığı değerlendirmeleri de yapılmaktadır.169 Silahsız İHA’lar gibi silahlı İHA’lar da uluslararası hukuk temelinde doğru kullanıldığında hiç şüphesiz kırsaldaki en etkili terörle mücadele aracıdır. Bu sistemler örgüt mensuplarının takibi ve etkisiz hale getirilmesi konusunda büyük avantajlar yaratmakla birlikte, örgütlerin lider kadrolarına ulaşmak ve onları etkisiz kılmak noktasında bu güne kadarki en etkili sistem durumundadır. Pakistan, Afganistan ve Yemen’de El-Kaide ve Taliban liderlerinin SİHA’larla takibi ve önemli bir kısmının bu silah sistemleri ile ortadan kaldırılması hem örgüt hem de lider kadrosunun direncini ve psikolojisini olumsuz etkilemiştir. Bunun yanında SİHA’ların kullanımında, hedef tespitindeki hatalar ve hedeflerin meskun mahallerde de vurulması nedeniyle pek çok sivilin hayatını kaybettiği bilinmektedir. Bu nedenle, meskun mahallerde yürütülecek terörle mücadelede; keşif, gözetleme ve hedef tespiti için silahsız İHA’ların kullanılması çok daha doğru uygulama metodu olarak görülebilir. Bu silah sistemlerinin (SİHA) hem ABD hem de İsrail tarafından yerleşim yeri ve meskun mahal ayrımı yapılmadan kullanılıyor olması ve mücadelede her bir teröriste karşılık onlarca sivilin hayatını kaybetmiş olması, eleştirilerin ve bu sistemlerin kötü ününün en temel nedenidir. Bu konuda, ABD’nin Pakistan’daki mücadelesinin istatistiklerine ve sonuçlarına General David H. Petraeus’un askeri danışmanlarından David Kilcullen’in tespitleri ile bakılması bile yeterli olacaktır. Kilcullen ABD Kongresinde yaptığı bilgilendirmede, Pakistan’da SİHA’ların geri teptiğini belirterek bu sistemlerin bu ülkedeki kullanımının sonlandırılmasını önermiştir. Kilcullen 2006-2009 yıllarında 14 üst düzey El Kaide liderinin bu sistemlerle düzenlenen hava saldırıları ile öldürüldüğünü ancak aynı saldırılarda 700 Pakistanlı sivilin de hayatını kaybettiğini vurgulamış ve bu nedene de bağlı olarak, çok pratik ve etkili olmakla birlikte SİHA’ların kullanım şeklinin ahlaki ve hukuki olmadığını söylemiştir. Kilcullen’e göre, bu olaylar Pakistan’da ABD’ye ve ABD askerlerine karşı öfkeyi artırmış ve toplumdaki radikalleşmeyi artırmıştır.170 169 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010. 170 Bkz. Doyle McManus, “U.S. drone attacks in Pakistan

İnsansız Hava Araçları ABD’nin SİHA’larla ilgili uygulama temelindeki bu başarısızlığının, hedef seçimi ve hedef bölgelerindeki sivillerin hayatları ile ilgili duyarsızlıktan kaynaklandığını öncelikle vurgulamak gerekmektedir. ABD kuvvetleri de bu konudaki problemleri zamanla aşmaya çalışmış ve 2010 yılı sonrasında SİHA saldırılarında öldürülen sivillerin sayısını ve oranını önemli derecede azaltmıştır.171 Bu noktada silah ve silah sistemlerinde bir değişim olmamasına rağmen, sivil kayıplarında, operatörlerin ve sistemdeki diğer karar mercilerinin duyarlılığının etkili olduğu değerlendirmesi yapılabilir. The Los Angeles Times tarafından Temmuz 2010 tarihinde verilen bilgiye göre172 Afganistan ve Irak’ta ABD İHA’larının 2009 yılı toplam uçuş süresi 185 bin saattir. Bu istatistik iki ülkedeki günlük uçuş süresinin en az 507 saat olduğunu ve 365 gün 24 saat esasıyla düşünülse bile sadece Afganistan’da her an en az 21 İHA’nın gökyüzünde olduğunu göstermektedir. Bu istatistikler, her iki ülkede de asimetrik bir savaşın ve mücadelenin içinde olan ABD’nin İHA’lara verdiği önemi göstermesi açısından çarpıcıdır. Aynı görevin pilotlu savaş uçaklarıyla yapılması teknik olarak mümkün olmadığı gibi maliyet açısından da oldukça zordur. 2009 yılı itibariyle ABD ordusunun Irak ve Afganistan’daki mücadelesinde faal olarak kullandığı uzaktan kumandalı araçların (robotic) sayısı 5 bindir. Ve 2015 yılına kadar içlerinde İHA’ların da olduğu bu araçların ABD silahlı kuvvetlerinin araç envanterinin %15’ni oluşturacağı öngörülmektedir.173

rol bu sistemlerin ortaya koyduğu başlıca dört konudaki avantaja dayanmaktadır:174 I. Bu araçların görece küçüklüğü ve düşük gürültü düzeyi nedeniyle varlıklarının tespitinin zor olması. II. Bu araçların hedef bölge üzerinde, diğer hava araçlarına göre çok daha uzun süre havada kalabilmesi (Bu süre şu an için kesintisiz iki güne yaklaşmaktadır). III. Alçaktan uçabilmesi ve hedefin tespiti veya doğrulanması amacıyla düşman ateşine maruz kalsa da görevini yapabilmesi. IV. Silahlı İHA’lar sayesinde, tespit edilen hedeflerin eş zamanlı olarak ortadan kaldırılabilmesi.

E.2. Silahlı İHA’ların Terörle Mücadelede Kullanımına Dönük Eleştiriler Afganistan’da sivil kayıpların toplam kayıplar içindeki oranı %30’lar düzeyindedir ve koalisyon güçlerinin neden olduğu ölümlerin yaklaşık %40’ı hava saldırıları ile oluşmuştur. Uluslararası kamuoyunda, sivil kayıpların oranının raporlara yansıyan bu istatistiklerden çok daha yüksek olduğu ile ilgili tartışmalar da devam etmektedir. Bu olaylar ve istatistiklerden hareketle; ABD kamuoyunda, Afganistan’da silahlı insansız hava araçlarının kullanımının hedef seçimi ve tehdit değerlendirmesinde yaşanan problemleri büyüttüğü ve sivil ölümlerini artırdığı noktasında önemli eleştiriler getirilmiştir.

İHA’ların terörle mücadele ve kontrgerilla tipi savaşlarda son on yılda oynadığı önemli ve lider ‘backfiring,’ Congress told,” Los Angeles Times, May 3, 2009, http://articles.latimes.com/2009/may/03/ opinion/oe-mcmanus3. Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.659), Erişim 28 Eylül 2012, www.cqresearcher.com 171 Peter Bergen and Katherine Tiedemann, “Drone war hitting its targets,” CNN, June 9, 2010, www.cnn. com/2010/OPINION/06/09/ bergen.drone.war/index. html. Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.659), Erişim 28 Eylül 2012, www. cqresearcher.com 172 Bkz. Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.665. 173 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009.

Bu araçların ABD’deki üslerden kontrol ediliyor ve yönlendiriliyor olması da eleştiri ve iddiaların ciddiyetini ve vahametini artıran nedenlerden birisi olarak ortaya konmuştur. Ayrıca, bu silahları uzaktan kullanan operatörlerin bilgisayarda sanal bir savaş oyunu oynarmışçasına duyarsızlık içinde

174 Liste, dipnotun devamında verilen kaynaktaki üç maddelik listeye dördüncü madde eklenerek oluşturulmuştur. Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.


İnsansız Hava Araçları oldukları temelinde tartışmalar yaşanmaktadır. 175 Eleştiri ve tartışmalarda, SİHA’ların kullanımı playstation oyunu ile özdeşleştirilmekte, SİHA ile operatör arasındaki coğrafik ve psikolojik mesafenin, saldırı ve dolayısıyla onlarca kişinin ölüm kararının daha kolay verilmesi anlamına geldiği savunulmakta ve bazı sivil toplum kuruluşları tarafından bu ölümcül teknolojinin yasaklanması istenmektedir.176 SİHA’ların sebep olduğu sivil kayıplar nedeniyle, bu silah sistemleri bazı kişi ve kuruluşlarca misket bombaları ve kara mayınlarına benzetilmekte, yasaklanması veya sınırlanması yönünde öneriler de getirilmektedir.177

Bu silah sistemleri ile ilgili bir diğer eleştiri ise, seçilen hedeflerin askerlerin kendilerinin bile ulaşamadıkları uzak ve bazen gizli bölgeler olması (Afganistan ve Pakistan’daki dağlık ve uzak kırsal alanlar gibi) nedeniyle kayıpların sayısının ve hatta patlamanın nedeninin yerel yönetim birimlerince tam olarak ortaya konamamasıdır.178 Bu silah sistemlerinin kullanımındaki hatalar nedeniyle ölen sivillere dönük yeterli soruşturma ve incelemelerin yapılmaması, bu silahları kullanan operatörler ve diğer karar vericilerin hukuki temelde hesap verme zorunluluğunun, savaş hali gerekçesiyle, diğer savaş araçlarının kullanımında 175 Bkz. Salih Akyürek, Nursema Kıbrıs, Dilara Ünal, “Afganistan’da Sivil Ölümleri”, BİLGESAM Rapor No:46, Mayıs 2012, Erişim 25 Eylül 2012, http:// w w w. bi l g e s a m . o r g / t r / i m a g e s /sto r i e s/r a p o r / Afganistandasivilolumleri.pdf 176 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, p.4. 177 British Institute of International and Comparative Law, 26.08.09, interview by Joshua Rozenberg with Lord Bingham. Full transcript http://www.biicl.org/ files/4422_bingham_int_transcript.pdf accessed 23.08.10, Aktaran; Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, Report, p.10. 178 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, Report, p.4.


olduğu gibi pratikte ortadan kaldırılması da bu konudaki temel problemlerdendir.179 Bir diğer tartışma konusu ise SİHA’ların ordular yanında istihbarat örgütleri tarafından da kullanılıyor olmasıdır. Bu konudaki en önemli örnek, bu silahlı sistemlerin Pakistan ve diğer bazı ülkelerde Taliban ve El-Kaide’ye karşı CIA tarafından kullanılıyor olmasıdır. Pek çok hukukçu, muharip bir unsur olmayan CIA gibi istihbarat teşkilatlarının bu tarz askeri müdahaleleri gerçekleştirmesinin hukuksuz olduğunu ve bu hukuksuzluğun teröristlerin hukuksuz savaşçılığı ile eşdeğer bir problem yarattığını ve bu yöntemle insanları öldüren CIA’nın uluslararası hukuka göre suç işlediğini iddia etmektedir.180 Afganistan veya Gazze’de gökyüzünde günde 24 saat esasıyla devriye gezen ve tüm yaşam hareketliliğini gözleyen SİHA’lar şüpheli bir durum görüldüğünde bomba veya füzesini uzaktan komutayla ilgili bölgeye kolayca bırakmaktadır. Mevcut 11 yıllık uygulama ve ortaya çıkan sivil kayıplar, bu sistemlerin hedeflerini bombalama kararı için ‘şüpheli durum’ tanımlamasının yeterli olduğunu göstermektedir. Bir SİHA sisteminin, özel durumlar dışında ve özellikle meskun mahallerde, hedeflerin doğruluğunu teyit edecek diğer karar destek ve operasyon unsurları ile birlikte çalışmadığı sürece doğru hedefleri bulması ve bu hedefleri masum sivillere zarar vermeden etkisiz hale getirmesi de mümkün değildir. Mevcut pek çok eleştiri, geçen 11 yıllık sürede SİHA’ların kullanımında hem ABD hem de İsrail’in bu teknik yetkinliği ve masum sivillerin hayatı konusunda gerekli hassasiyeti göstermediğine işaret etmektedir. Benzer bir tartışmanın Uludere olayında İnsansız Hava Araçlarının sağladığı istihbarat üzerinden de yapıldığı görülmektedir. Tüm silahlar ve silah sistemlerinin yapısından kaynaklanan zayıflıklar olabileceği gibi kullanıcı operatörlerin eğitim eksikliği veya psikolojisinden kaynaklı sorunlar da yaşanabilmektedir. Bu noktada, yukarıda aktarılan tartışmaların temelde daha çok bu sistemleri kullanan operatörlerle ilgili olduğunu ve bu tarz zafiyetlerin füzeler de dahil tüm silah sistemleri için geçerli olduğunu söylemek gerekmektedir. 179 Chris Woods, “Games Without Frontier, War Without Tears”, New Statesman, 18 June 2012, p.25. 180 Bkz. Kenneth Anderson, “Rise of the Drones: Unmanned Systems and the Future of War”, March 11, 2010, Erişim 27 Eylül 2012, http://digitalcommons.wcl.american. edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1002&context=pub_ disc_ cong&sei-redir=1&referer=http%3A%2F%2F


Günümüzde, yaşanan terör olayları ile birlikte ortaya çıkan asimetrik tehdit ve çatışma ortamında teröristlerin yüklendiği görev ile SİHA’ların sınırları aşan ve çatışmayı mekandan bağımsız bir noktaya taşıyan görevleri arasında konseptte olmasa da pratikte büyük bir benzerlik olduğu görülmektedir. Her iki saldırı türünde de hedefin doğruluğu, çatışmanın hukukiliği ve ortaya çıkan sonuçlardan sorumluluk temelinde önemli bir benzerlik ve aynı zamanda boşluk yaşanmaktadır. Bir El-Kaide veya Taliban üyesinin düzenlediği ve sivillerin de öldüğü bombalı terör eylemi ile İsrail ordusunun Gazze’de veya ABD ordusunun Afganistan’da düzenlediği ve sivillerin ölümüne neden olan SİHA saldırısı arasında yöntem itibariyle pratikte hiçbir fark yoktur. Afganistan da dahil diğer pek çok ülkede terörle mücadele ve özgürlük vaatleri altında SİHA’larla etkisiz hale getirilen her bir gerçek hedef kişi ile birlikte onlarca masum sivilin de hayatını kaybetmesi mevcut tartışmaları silah sistemleri (SİHA) temelinde olmasa da uygulama temelinde haklı hale getirmektedir. Bu silah sistemleri gelecekte, terörizmle mücadele veya farklı gerekçelerle, doğrudan savaş halinde olunmayan ülkelerin topraklarında, bu ülkelerin toprak bütünlükleri ve egemenlik hakları ihlal edilerek gizli veya açık olarak kullanılacaktır. Bugün dahi etkin olamayan ve bağlayıcı kararlar alamayan Birleşmiş Milletler (BM) yapısının gelecekte bu tür müdahaleleri engellemesi de pek mümkün görülmemektedir. Bugün Pakistan’ın maruz kaldığı bu durum, gelecekte Türkiye de dahil pek çok ülkenin başına gelebilecektir. Bir ABD düşünce kuruluşunun verileri,181 2008-2010 yıllarında CIA’nin Pakistan’da düzenlediği SİHA 181 New America Foundation, “The Year of the Drone” An Analysis of U.S. Drone Strakes in Pakistan, 2004-2007”, 2010, Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.656.

hava saldırısı sayısını 137 olarak vermekte ve neden olduğu toplam ölü sayısı 964-1470 arasında tahmin etmektedir. Uluslarası yasaları çiğneyerek, SİHA’larca gerçekleştirilen bombalamanın çoğu zaman delillerinin bile bulunamadığını belirtmek gerekmektedir. Bu durum gelecekte çatışmaların sınırları aşan tarzda genişleyebileceği ile ilgili önemli endişeleri de beraberinde getirmektedir. Gelecekte, savaş uçaklarından çok daha küçük olan bu araçların radarlara yakalanmayacak tarzda yapılması ile birlikte –halen bu çalışmalar da devam etmektedir- mevcut endişelerin artması da kaçınılmaz olacaktır.

Bu noktada asıl tartışılması gereken konu, silah sistemleri değil kullanıcıların eğitimi ve psikolojisi olmalıdır. ABD ordusunda görevli Yarbay David Grossman “On Killing”182 adlı kitabında; İkinci Dünya Savaşı’nda bir başkasını öldüremeyen askerlerin durumunu araştıran ABD ordusunun; Vietnam ve sonrasında, silahların gerçekçi simülasyonları ile yapılan eğitimlerle, öldürmeyi şartlı bir refleks haline getiren bir teknik geliştirerek askerlerin insanları daha kolay öldürmesini nasıl başardığını anlatmaktadır. 182 David Grossman, “On Killing: The Psychological Cost of Learning to Kill in War and Society”, Back Bay Books, (1995).


İnsansız Hava Araçları Biz ise bu şartlı refleksin Irak ve Afganistan’da masum sivillere karşı nasıl çalıştığını izleme fırsatı bulabiliyoruz. Bu sözde başarının tek kusuru ise şartlı refleks durumunda öldürme arzusunun baskın haliyle, karşıdaki kişinin masum mu yoksa düşman mı olduğunu ayırma gibi bir ihtiyacın ve ahlaki/vicdani sorgunun olay sırasında ortaya çıkmamasıdır. Başta ABD olmak üzere batılı toplumların ve askerlerinin doğu toplumlarına ve Müslümanlara olumsuz bakışının, bu silahların özellikle Irak, Pakistan, Afganistan ve Gazze’de kullanımındaki problemleri ve tartışmaları ortaya çıkardığı da söylenebilir. Sonuç olarak, SİHA’larla ilgili hukuki temeldeki eleştiriler, bu silahların kullanımındaki ayrıntılarda düğümlenmektedir. Bu eleştiriler, ABD’nin SİHA’ları kullanımına dönük değil, gücün hukuki kullanımı ve orantılılık prensibinin ihlali temelinde şekillenmektedir.183 Bu sistemlerin hedef isabet oranının konvansiyonel füzeler, bombalar ve topçu ateşlerine göre çok daha yüksek olması ve dost birlikler ile sivillere dönük kayıpların azaltılması noktasında çok büyük bir avantaj yaratması da bu tezi kuvvetlendirmekte ve yukarıda özetlenen eleştirileri silah sistemi temelinde geçersiz kılmaktadır.184 Burada vurgulanması gereken bir diğer nokta ise, bu sistemlere sahip ülkelerin kamuoyunda, bu silahların kullanımı hukuk ve insan hakları temelinde tartışılırken, Türkiye de dahil halkı Müslüman olan ülkelerin kamuoyunda bu duyarlılığın ve farkındalığın olmamasıdır.

ve tuzaklama eylemleri ve askeri konvoyların güvenliği noktasında yaşanan zafiyetlerle birlikte dünyadaki örnekler ve uygulamalar düşünüldüğünde, İHA sistemlerine yeterli sayıda sahip olunmasının önemi daha fazla öne çıkmaktadır.

İnsansız Hava Araçlarının muharebe sahasında oynayacağı rolü ve karar vericilere sağlayacağı üstünlüğü en erken kavrayan birkaç ülkeden birisi olduğu halde Türkiye, aradan geçen 20 seneye ve harcanan kaynaklara rağmen, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde icra edilen iç güvenlik harekatlarında uçuracak yeterli sayıda ve özellikte İHA bulamamakta ve bu ihtiyacın bir kısmını ABD tarafından tahsis edilen operatif kategorisindeki İHA’lar üzerinden karşılamaya çalışmaktadır.185

E.3. Türkiye’de Terörle Mücadelede İHA Kullanımı Türkiye terörle mücadelede çoğunluğu mini kategorisinde olan az sayıdaki silahsız İHA’yı sadece gözetleme ve keşif amaçlı kullanarak belirli bölgelerde sınırlı istihbarat elde edebilmekte ve birliklerini ilgili bölgelere zamanında sevk edebilirse terörist unsurlara müdahale edebilmektedir. Sahip olunan İHA’ların hem sayı hem de nitelik olarak yetersizliği, TSK’nın tüm kritik alanları ve ulaşım güzergahlarını kontrol etmesi yeteneğinden büyük oranda yoksun olduğunu göstermektedir. 2012 yılında daha fazla öne çıkan yol mayınlama 183 Mary Ellen O’Connell, Robert and Marison Short, “Drones Under International Law”, Washington University Whitney R. Harris World Law Institute International Debate Series, 8 October 2010, Erişim 27 Eylül 2012, http://law.wustl.edu/harris/documents/ OConnellFullRemarksNov23.pdf 184 Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.655.


Bu yardımın ayrıntılarına bakılacak olursa; Heron MALE İHA Tedarik Projesi’nde yaşanan sıkıntılar üzerine özellikle Irak’ın kuzeyinde bulunan terör örgütü mensuplarının barındığı kamplara ait anlık görüntü/istihbarat ihtiyacı için ABD’ye başvuran Türkiye, iki ülke arasında varılan Anlık İstihbarat Anlaşması kapsamında kendisi için tahsis edilen Predator İHA’larınca çekilen ve ABD tarafından 185 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları”

İnsansız Hava Araçları yaklaşık 20 dakika gecikmeli olarak Genelkurmay Başkanlığı karargahına aktarılan görüntüler üzerinden istihbarat ihtiyacını karşılamıştır.186 ABD’nin bu desteği son bir yıldır, Irak’tan çekilen ve 23 Kasım 2011 tarihinde İncirlik’e konuşlanan 4 adet Predator İHA’nın keşif ve gözetleme uçuşları ile sağladığı ve elde edilen görüntülerin Türkiye’deki ortak bir birim ile eş zamanlı olarak paylaşıldığı açıklanmıştır.187

için terörle mücadele ve diğer alanlarda büyük avantajlar getirecektir. TUSAŞ’ın da iki farklı model üzerinde 2010 yılında başlayan döner kanatlı İHA çalışmalarına devam ettiği ve deniz kuvvetlerinin de ihtiyacını karşılamak üzere “Türk Özgün Döner Kanatlı İnsansız Hava Aracı (R-İHA) Projesi” nin sürdüğü bilinmektedir.

Daha önce alımı yapılan ancak aktif kullanımda olmayan İsrail ürünü GNAT ve problem yaşanan Aerostar modelleri ve deneme aşamasındaki yerli modeller dikkate alınmadığında, Türkiye’nin bugün itibariyle terörle mücadelede kullanabildiği İHA’lar; 10 adet Heron ve 160 civarındaki yerli yapım mini İHA’dır. ABD’nin anlık istihbarat desteği sağladığı kendi İHA’ları bu burada belirtilebilir. Geliştirilmesi ve seri üretim yönündeki çalışmaların devam ettiği ANKA (operatif), Çaldıran ve Karayel (taktik) İHA modelleri dikkate alınmadığında mevcut tablonun içinde bulunulan zaman dilimi için çok da umut verici olduğu söylenemez.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun dağlık yapısı çerçevesinde, geçiş güzergâhı olarak kullanılan boğaz, geçit, vadi benzeri coğrafi alanların İHA filoları aracılığıyla sürekli gözetlenmesi ve tehditlerin tespit edilerek ortadan kaldırılması en etkili ve risksiz mücadele yöntemidir. Bu araçların, üs bölgelerinin korunmasında da işlevsel ve etkin bir yöntem olarak kullanılması gerekmektedir. Ancak bu araçlara sahip olmaktan daha önemli olan nokta, araçlar aracılığıyla elde edilen verilerin en çabuk şekilde değerlendirilmesi, diğer verilerle birleştirilmesi ve elde edilen istihbaratın operasyonel birimlere talimat olarak iletilmesidir. Zamanlamanın da önemli olduğu bu eşgüdümlü sürecin, İHA’ların kullanımında hayati rol oynadığını vurgulamak gerekmektedir.189

Döner kanatlı İHA sistemleri, iniş kalkış platformu temelinde yarattığı avantajlar ve havada uzun süre aynı noktada asılı kalabilmesi nedeniyle, gemilerde kullanıma uygun özellikleri yanında, terörle mücadeledeki sıcak temaslarda ve özellikle Güneydoğu Anadolu’nun kırık arazi yapısında oldukça etkili olabilecek sistemlerdir. Türkiye’de yine Kale-Baykar tarafından Malazgirt adıyla üretilen ve sınırlı sayıda da olsa TSK envanterinde yerini alan188 döner kanatlı İHA sistemleri ve araçlarının sayısının artması da Türk Ordusu

Yukarıda bahsi geçen tüm İHA’lar, keşif ve gözetleme amaçlı silahsız sistemlerdir. Oysa mevcut örnekler de göstermektedir ki, terörle mücadelede sonuç alıcı asıl araç silahlı İHA sistemleridir. Türkiye’nin silahlı İHA’lara sahip olması, terörle mücadelede TSK’nın etkinliğini çok daha yukarılara çıkaracak en önemli enstrüman durumundadır. Bu ihtiyacı değerlendiren Türkiye, ihtiyaç duyduğu Silahlı/Muharip İHA ihtiyacını Heron deneyiminden yola çıkarak daha hızlı bir tedarik süreci ile karşılamak üzere, FMS kanalını devreye sokarak, iki uçaklı bir adet MQ-1 Predator ve dört uçaklı bir adet RQ-9A Reaper Sisteminin

186 A.g.e. 187 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor”, s.38. 188 Bkz. Haluk Bayraktar ile röportaj, “Baykar Makine ve Döner Kanatlı İHA Çözümleri”, MSI Dergisi, Ekim 2011 sayısı s.20-33.

189 İlkut Taha Taslı, “Terörle Mücadelede İnsansız Hava Araçları (İHA)”, BİLGESAM Analiz, 06 Temmuz 2011, Erişim 08 Kasım 2011, http://www.bilgesam.org/tr/ index.php?option=com_content&view=article&id=1 082:teroerle-muecadelede-nsansz-hava-araclar-ha&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147


İnsansız Hava Araçları doğrudan tedarikine yönelik istek mektubunu Şubat 2009 tarihinde ODC-T kanalı ile ABD’ye iletmiştir. ABD Dışişleri Bakanlığınca Kongre’ye sunulan mektup henüz olumlu yanıtlanmamış ve üzerinden üç yıldan fazla zaman geçmesine rağmen tedarik işlemi gerçekleşmemiştir.190

ABD’nin ürettiği silahlı İHA sistemlerinin (MQ1 Predator, MQ-9 ve RQ-4 Global Hawk) dost ve müttefik ülkelere satışında önemli sınırlamaların getirildiğini görmekteyiz. ABD Füze Teknolojileri Kontrol Rejimi (Missile Technology Control Regime_MTCR), hava kuvvetlerinin de danışmanlığı ile bu sistemlerin ihracı ile ilgili temel politikaları belirlemektedir. Bu sistemlerin satışına ait politikaların temelinde; ABD’nin ulusal güvenlik amaçlarına katkı sağlayabilecek, silahların ortak amaçlar için karşılıklı kullanılabileceği müttefik ülke profilinin arandığı bilinmektedir.191 2009 yılında talep etmesine rağmen bu sistemleri alamayan Türkiye’nin, 2003 tezkeresi ve iki ülke arasında yaşanan diğer krizler düşünüldüğünde sözkonusu profil ülke çerçevesine tam uymadığını tahmin etmek zor olmasa gerekir. Bu noktada, ABD’nin Ortadoğu’ya dönük İsrail ve petrol odaklı denge politikaları temelinde, Türkiye’nin terörle mücadele başarısını ne kadar desteklediğini ve bunu ne kadar istediğini de sorgulamak gerekmektedir. Bu tespitler ışığında, Türkiye’nin silahlı İHA sistemlerine sahip olmasının yegane yolunun yerli üretim olduğu sonucuna varabiliriz. Bunun için ise, halen geliştirme ve seri üretim çalışmaları devam eden ANKA, Çaldıran ve Karayel operatif ve taktik İHA’larında tam bir proje başarısının 190 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” 191 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, s.21,


yakalanması ve bu sistemler üzerine yeni silahlı modeller üretilmesi gerekmektedir. Bu süreç için verilebilecek en yakın tarih ise 2018 yılı olacaktır. Silahlı İHA sistemlerine yeterli sayıda sahip olmak, Türkiye için hem Kuzey Irak’ta meskun mahallerden uzak PKK kamplarının risk almadan temizlenmesi ve hem de örgüt içinde yıllardır yerlerini koruyan lider kadrosunun saf dışı bırakılarak örgütün marjinalleşmesi noktasında çok büyük önem taşımaktadır. Bu durumun gerçekleşmesi halinde, PKK yapılanmasının Kandil ve Kuzey Irak’taki diğer kamplardan daha ziyade meskun mahallere kayacağı ve örgütün yeni stratejiler geliştireceği muhakkaktır.

Talep etmesine rağmen silahlı İHA sistemlerini alamayan, yüksek irtifa (HALE) keşif gözetleme İHA’sına sahip olmayan ve bu kategorideki ihtiyacını sınırlı olarak ABD’ye ait İHA’lar üzerinden sağlamaya çalışan Türkiye’nin bu konudaki boşluğu doldurmak üzere yeni bir arayışa girdiği ve terörle mücadelede K.K.K.lığı envanterinde kullanılmak üzere ABD’den yüksek irtifa insanlı istihbarat uçağı kiraladığı görülmektedir. Beş adet kiralanması düşünülen King Air 350 model uçaklardan ilki Temmuz 2012 tarihinde teslim alınmış, diğer dördünün ise 2012 yılı içinde Türkiye’ye getirilmesi planlanmıştır. 10 bin metre irtifada görev yapabilen ve gelişmiş kamera ve iletişim sistemleri ile donatılan bu uçaklar Malatya’da konuşlu olarak görev yapacaktır. İki yıl için kiralanan uçakların toplam proje maliyetinin 70 milyon dolar olduğu belirtilmektedir.192

192 Bkz., MSB.lığı Basın Duyurusu, “İnsanlı Keşif Uçağı”, 16 Temmuz 2012, Erişim 31 Ekim 2012, http:// www.msb.gov.tr/basin/phpscr/aciklamametnigor. php?index=100: Hürriyet, “ABD’den İnsanlı İstihbarat Uçağı Kiraladık”, 14 Temmuz 2012, Erişim 28 Ekim 2012, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/20984291. asp


Sonuç Yerine Türkiye’nin önünde ordunun kullanımı temelinde üç ana misyon ve bu misyonları yerine getirecek kuvvet yapılanması ihtiyacı bulunmaktadır. Farklılaşan bu üç görev alanı ve kuvvet yapılanması şunlardır: (1) Daha çok hafif silahlarla donatılmış mobil ve özel kuvvetler merkezli terörle mücadele. (2) Afganistan, Bosna ve Kosova gibi, uluslararası barış ve istikrar operasyonları için yine hafif silahlarla donatılmış mobil ve özel kuvvetler merkezli, çatışmadan daha çok sivil asker işbirliği faaliyetlerinin öne çıktığı görevler. (3) Klasik muharebe araçları ile teçhiz edilmiş kuvvetlere ihtiyaç duyan muhtemel çatışma ve muharebeler. Son on yılda İHA’ların kullanım alanı ve dünya ordularında üstlendiği misyon, TSK’nın hazır olması gereken bu üç farklı alandaki görevlerin tamamında bu araçlara kuvvetle ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. Bu ihtiyacı bugüne kadar karşılayamayan Türkiye’nin gelecekte bu araçlara daha fazla ihtiyaç duyacağı söylenebilir. Çok sayıda savaş uçağı satın almak, ekonomik krizlerin sıklıkla yaşandığı dünyada büyük ve zengin ülkeler için bile oldukça maliyetli projeler haline gelmiştir ve çok büyük bütçeler gerektirmektedir. Son on yıl içerisinde İHA’lara gösterilen rağbet, hava kuvvetlerinin bazı görevlerini de yapacak daha düşük maliyetli alternatif sistemlere yönelmenin bir sonucu olarak yorumlanabilir. Bu noktada, maliyet avantajı yanında pek çok görev için İHA’ların pilotlu uçaklara göre çok daha etkili sistemler olabildiğini de vurgulamak gerekmektedir. İHA sektöründe 2004 yılında başlayan ve TAI’nin öncülük ettiği büyük atılıma rağmen, bugün itibariyle ortaya çıkan tablo umut vermekle birlikte çok da olumlu değildir. Geç kalan girişimler ve uzayan projeler, terörle mücadele ve diğer konularda önemli zafiyet alanları yaratmaktadır. Bu nedenle mevcut projelerin hızlanması, silahlı İHA’lar da dahil yeni projelerin başlatılması, çok daha fazla bütçeler ayırarak yeni pek çok yerli firmanın bu çalışmalara yönlendirilmesi gerekmektedir. Türkiye tarafından halen kullanılan silahsız İHA sistemleri, hedef tespiti ile bölgeye

intikal arasındaki tepki süresinde hedefin kaybedilmesi ihtimalini ortaya çıkarmaktadır. ABD ve İsrail tarafından SİHA’ların geliştirilmesi ve kullanılmasındaki temel gerekçelerden birisi de buna dayanmaktadır. Bu nedenle, gelişmiş taktik düzey ve üzerinde İHA’lara sahip olmak da Türkiye için tek başına yeterli olmayacaktır. Geliştirilen İHA teknolojilerinin kısa sürede belirli modifikasyonlarla silahlı İHA’lara dönüştürülmesi de gerekmektedir. Türkiye’nin sahip olacağı silahlı İHA’ların terörle mücadelede anlamı ve etkinliği çok yüksek olmakla birlikte, sınırlı sayıda silahlı İHA’ya sahip olunması durumunda bile, bu araçlarla düzenlenecek operasyonlarla, Kandil dahil Kuzey Irak’ta PKK terör örgütünün barındığı ve üs olarak kullandığı kampların mevcut anlamıyla işlevselliği büyük oranda ortadan kalkacaktır. Örgütün yıllarca yönetiminde kalan lider kadrosunun bu sistemlerle hedef alınması, lider kültünün yapılanmadaki önemi nedeniyle örgüte en büyük darbeyi vuracak ve sınırları aşan bir kara operasyonu ihtiyacı büyük oranda ortadan kalkacaktır. PKK’ya karşı bu teknolojinin kullanılması örgütün çok kısa bir sürede dağılmasının ve radikalleşmesinin kapılarını da açacaktır. Bu muhtemel yeni dönemde, örgütün kırsaldan daha fazla şehir yapılanmasını öne çıkaracağı da öngörülebilir. Bu noktada, Türkiye’nin bu teknolojiye sahip olmasının engellenmesi yönünde büyük çabaların hem içeride hem de dışarıda sergilenmesini beklemek de gerekmektedir. TSK 1990’lı yıllarda terörle mücadelede ‘alan hakimiyeti’ prensibini benimsemiş ve bölgeye pek çok yeni birlik sevk ederek örgütün harekat alanını daraltarak mücadelesini sürdürmüştür. Bu uygulamada, kısmi başarı sağlanmış olsa da, bölgeye terörle mücadeleye göre teşkilatlanmamış ve eğitilmemiş birliklerin de gönderilmiş olması nedeniyle zayiatlar artmış ve artan atama sayısı ile birlikte profesyonel TSK personelinin görev motivasyonu da olumsuz etkilenmiştir. Bugün itibariyle terörle mücadelede 1990’lı yıllarda kullanılan ‘Alan Hakimiyeti’ prensibinin bölgede uygulanmasını savunanlar da bulunmaktadır. İHA’lar gibi pek çok teknolojik sistemin gelişmesi ile birlikte, alan hakimiyeti kavramını arazide her noktayı her an fiziken işgal ve kontrol edecek birlikler bulundurmak olarak anlamak ve yorumlamak eksik ve yanlış bir yaklaşım olacaktır. Bugün için ‘alan hakimiyeti’ araziyi teknolojik yeteneklerle gözetlemek, dinlemek ve bu kanalla elde edilen istihbarat yardımıyla istenilen bölgede, istenilen zamanda kuvvet bulundurabilmek anlamına gelmektedir.


İnsansız Hava Araçları Arazinin gözetlenebildiği ve düşman unsurlarının İHA yeteneği ile büyük oranda tespit edilebildiği bir harekat ortamında TSK’nın bölgedeki halihazır birlik sayısı ve mevcutlarının bile fazlalık teşkil edeceği de muhakkaktır. Bölgede profesyonel ve terörle mücadelede yetkin olmayan birlikler ve personel bulundurmak, geçmişte olduğu gibi bugün de mücadelenin en zayıf noktası durumundadır. Bu durumda yapılacak şey, istenen yetenekte silahlı ve silahsız İHA sistemlerine yeterli sayıda sahip olmak ve bölgede daha az askeri üste, daha az sayıda ancak daha mobil yetenekte profesyonel birlikler bulundurmak ve bu şekilde mücadele etmektir. Bu noktada, yüksek teknolojili silah ve sistemlere sahip olmaktan daha önemli olan bir diğer konunun, bu silah ve sistemleri etkin olarak kullanmak olduğunu unutmamak gerekmektedir. İHA’lar dahil pek çok silah ve sistemine sahip olunmasına rağmen, daha çok personel veya kullanıcı eğitimi eksikliği nedeniyle bu sistemlerin geçmişte iç güvenlik harekatlarında etkin olarak kullanılmadığı da ayrı bir gerçektir. Farklı kuvvet yapıları içinde benzer veya farklı silah ve sistemlere sahip olmak, bu silah ve sistemlerini koordineli ve etkin şekilde kullanmayı da zorunlu kılmaktadır. TSK’nın müşterek harekat anlamında 1974 Kıbrıs Savaşı hariç önemli bir tecrübesinin olmaması ve sistemler, yapı ve kültür temelinde kuvvetler arasında yaşanan yabancılaşma, müşterek harekat ve sistemlerin ortak kullanımı konusunda dikkatli tasarlanmış koordinatör kurul ve yapılara olan ihtiyacı ve bunların önemini artırmaktadır. Ayrıca İHA’lar da dahil, sahip olunan sistemlerin, hem her bir kuvvet içinde hem de kuvvetler arasında entegrasyonunu ve koordineli ve ortak kullanımını mümkün kılacak sistemlerin kurulması gerekmektedir. Bu bağlamda, TSK’nın hem İHA projeleri hem de diğer yeni silah sistemi projelerine dönük olarak kuvvet yapılanmalarını yeniden düşünmesi gerekmektedir. Küçülen kuvvet yapıları, teknoloji ile birlikte azalan personel mevcutları ve bütçe problemleri nedeniyle, ABD ordusunda tartışılan ve öngörülen kuvvetler arası yetenek havuzlarını193 TSK’nın da düşünmesi ve tartışmaya açması gerekmektedir. Her görev için en uygun kuvvet yapısının bu havuzdan 193 Michael Hoffman, Heidi Shyu, “Office Profile”, 3 October 2011, http://www.defensenews.com/story. php?i =7908466&c=FEA&s=INT. Aktaran, Sait Yılmaz, “ABD Silahlı Kuvvetlerinde Dönüşüm ve Yeni Savunma Stratejisi”, 2012, Erişim 24 Ekim 2012, http://orkam. aydin.edu.tr/analiz/abdbayrak.pdf


karşılanması yöntemiyle, farklı kuvvetlerdeki aynı tür kabiliyetlerin (helikopterler ve İHA gibi) önüne geçilmesi hedeflenmektedir. Yetenek havuzlarına, maliyet ve bütçe gerekleri yanında, müşterek harekatları kolaylaştıran bir rol yüklemek de yanlış olmayacaktır. Bugün için özellikle silahlı İHA sistemlerine; çatışmaların kolay, ucuz ve risksiz çözümü noktasında devrimsel bir anlam yüklense de, terör örgütlerinin de da sahip olmasıyla bu sistemler düzenli ordular için gelecekte daha fazla tehdit oluşturabilecektir. Bu tehdidin Türkiye için de ortaya çıkabileceğini düşünmek gerekmektedir. Ayrıca, kimler sahip olursa olsun, artan SİHA sistemleri gelecekte asimetrik savaşın çatışma alanının genişlemesi sonucunu da doğuracaktır.


Kaynakça Ackerman, Spencer, “Tiny 2-Foot Bomb Could Be Months Away From Drone War”, July 13 2012, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.wired. com/dangerroom/2012/07/small-drone-missilesoon/#more-86329. Akalın, T. Zeynep, Nadir Bıyıkoğlu, “Türk Savunma Sanayii Tarihi: Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulası ile Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi - The History of Turkish Defence Industry: Development of An Industry that Found the Way of Success with Its Compass”, Milsoft yayınları, Ankara, 2010. Akyürek, Salih, Nursema Kıbrıs, Dilara Ünal, “Afganistan’da Sivil Ölümleri”, BİLGESAM Rapor No:46, Mayıs 2012, Erişim 25 Eylül 2012, http:// www.bilgesam.org/tr/images/stories/rapor/ Afganistandasivilolumleri.pdf Anderson, Kenneth, “Rise of the Drones: Unmanned Systems and the Future of War”, March 11, 2010, Erişim 27 Eylül 2012, http:// d i g i t a l c o m m o n s .w c l . a m e r i c a n . e d u /c g i / viewcontent.cgi?article= 1002&context=pub_ disc_cong&sei-redir=1&referer=http%3A%2F%2F Bacanak, Hüseyin, vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı Simülasyonları için Altyapı Çözümü” Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Dergisi, Mayıs 2012, 11 (1), 81-89. Bayar, Murad, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012, Erişim 23 Ekim 2012, http://www.airnewstimes. com/bu-alanda-dunyada-ucuncu-ulkeyiz-17569haberi.html Bayar, Murad, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşması, Temmuz 2010. Bayraktar, Haluk, “Baykar Makine ve Döner Kanatlı İHA Çözümleri”, MSI Dergisi, Röportaj, Ekim 2011 sayısı, 20-33. Bergen, Peter and Katherine Tiedemann, “Drone war hitting its targets,” CNN, June 9, 2010, www. cnn.com/2010/OPINION/06/09/ bergen.drone. war/index.html. Billitteri, Thomas J., “Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.655), Erişim 28 Eylül 2012, www.cqresearcher.com British Institute of International and Comparative Law, 26.08.09, interview by Joshua Rozenberg with Lord Bingham. Full transcript http://www. biicl.org/files/4422_bingham_int_transcript.pdf accessed 23.08.10,

Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010, Erişim 03 Ekim 2012, http://www.css.ethz.ch/ publications/pdfs/CSS-Analyses-78.pdf Cole, Chris, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, Report, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012, http://dronewarsuk.files. wordpress.com/ 2010/10/conv-killing-final.pdf Congressional Budget Office based on data from the Department of Defense’s budget request for 2012, Selected Acquisition Reports for December 2010, and Aircraft Procurement Plan: Fiscal Years 2012-2041, Cox, Matt, “Textron’s Remote-Controlled Flying Bomb”, September 19, 2012, Erişim 21 Eylül 2012, http://defensetech.org/2012/09/19/textronsremote-controlled-flying-bomb/ CQ Researcher, “Drone Warfare” Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.653-676, içinde Darrel Dela Rosa, değerlendirme, Erişim 28 Eylül 2012, www.cqresearcher.com Defense Review, “Raytheon Small Tactical Munition”, Erişim 12 Kasım 2012, http:// www.defensereview.com/raytheon-smalltactical-munition-stm-laser-guided-minigluide-bombprecision-guided-munition-withsemi-active-laser-seeker-and-gpsins-guidancefor-close-air-support-cas-and-ground-attackmissions/; Defense Update, “Griffin Small Tactical Munition (STM)”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defenseupdate.com/products/g/31122010_griffin_sgm. html; Defense Update, “Switchblade-Miniature Killer Drone”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defenseupdate.com/products/l/switchblade_31122010. html Ehrhard, Thomas P., “An Air Force Strategy for the Long Houl”, Center for Strategic and Budgetary Assessment, 2009, Erişim 10 Ekim 2012, http:// www.csbaonline.org/publications/2009/09/anair-force-strategy-for-the-long-haul/ Ertem, Özcan, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81. Fulghum, David, “Predator’s Progress.” Aviation Week & Space Technology, March 3, 2003.


İnsansız Hava Araçları Gertler, Jeremiah, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, Erişim 11 Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/ R42136.pdf Glade, David, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication for Military Operations”, Air War College, Center for Strategy and Technology, Occasional Paper No.16, s.1,5, July 2000, Erişim 17 Ekim 2012, http://www.au.af.mil/au/awc/ awcgate/cst/csat16.pdf Gönül, Vecdi, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni konuşması, Temmuz 2010, Grossman, David, “On Killing: The Psychological Cost of Learning to Kill in War and Society”, Back Bay Books, (1995). Güldoğan, Sedat İ., “Geri Dönüşü Olmayan Yol... Savunma Sanayii Neden Önemlidir?” 2011, Erişim 23.10.2012 http://www.ostimsavunma.org/ Files/Attachments/OtherFiles/savunma-sanayigundemi-05012012170149.pdf Helmore, Edward, “US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009, Erişim 16 Ekim 2012, http://www. guardian.co.uk/world/2009/aug/22/us-air-forcedrones-pilots-afghanistan Hoffman, Michael, Heidi Shyu, “Office Profile”, 3 October 2011, http://www.defensenews.com/ story.php?i =7908466&c=FEA&s=INT. http://asimetriksavaslar.wordpress. com/, “Asimetrik Savaşın Harp Stratejilerindeki Yeri Nedir?” Erişim 17 Ekim 2012 Hunter, Duncan, “UAVs critical for Afghanistan”, Erişim 08 Kasım 2012, http://hunter.house.gov/ index.php?option= com_ content&task=view&id =131&Itemid=61

Makine Kimya ve Endüstri Kurumu,”Tarihçe”, Erişim 21.10.2012, http://www.mkek.gov.tr/ foSiteContent. aspx? iKodContent=51&iKodDil=1 McManus, Doyle, “U.S. drone attacks in Pakistan ‘backfiring,’ Congress told,” Los Angeles Times, May 3, 2009, http://articles.latimes.com/2009/ may/03/opinion/oe-mcmanus3. Ministry of Defence, “Current Terminology, Doctrine, and Classification”, Joınt Doctrıne Note 2/11 The UK Approach to Unmanned Aircraft Systems (2011):2-7, accessed October 23, 2012, http://www.mod.uk/DefenceInternet/MicroSite/ DCDC/OurPublications/JDNP/211TheUkApproac hToUnmannedAircraftSystems.htm MSB.lığı basın duyurusu, “İnsanlı Keşif Uçağı”, 16 Temmuz 2012, Erişim 31 Ekim 2012, http://www. msb.gov.tr/basin/phpscr/aciklamametnigor. php?index=100: Munoz, Carlo, “DARPA Loses Contact With Hypersonic Weapon:Again”, AolDefense, August 11, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense. aol.com/2011/08/11/darpa-loses-contact-withhypersonic-weapon-again/ New America Foundation, “The Year of the Drone: An Analysis of U.S. Drone Strakes in Pakistan, 2004-2007”, 2010, NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27 Ekim 2012, Erişim 30 Ekim 2012, http://www. ntvmsnbc.com/id/ 25393020 O’Connell, M. Ellen, Robert and Marison Short, “Drones Under International Law”, Washington University Whitney R. Harris World Law Institute International Debate Series, 8 October 2010, Erişim 27 Eylül 2012, http://law.wustl.edu/harris/ documents/OConnellFullRemarksNov23.pdf

Hürriyet Planet, “Böcekler İnsansız Hava Aracı Olarak Kullanılacak”, 10 Nisan 2012, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.hurriyet.com.tr/ planet/20307382.asp

Reed, John, “Army Succesfully Tests Hypersonic Weapon Design”, Defensetech, November 17, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defensetech. org /2011/11/17/army-successfully-testshypersonic-weapon-design/

Hürriyet, “ABD’den İnsanlı İstihbarat Uçağı Kiraladık”, 14 Temmuz 2012, Erişim 28 Ekim 2012, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/20984291. asp

Russian Unmanned Vehicle Systems Association, Erişim 22 Ekim 2012, http://en.ruvsa.com/ catalog/category/uav/

Infoniac, “Vulture-The Unmanned Aircraft Able to Stay in the Air for 5 Years” March 5, 2008, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.infoniac.com/hi-tech/ vulture-unmanned-aircraft-able-stay-the-air-foryears.html Kalyon, Levent, “Türkiye’nin Savunma Politikaları Üzerine: Kırmızı Kim?”, Nobel yayınları, Ankara 2010. 50 Aralık 2012|Bilgesam

Sait Yılmaz, “ABD Silahlı Kuvvetlerinde Dönüşüm ve Yeni Savunma Stratejisi”, 2012, Erişim 24 Ekim 2012, http://orkam.aydin.edu.tr/analiz/ abdbayrak.pdf Sanders, Ralph, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03, Erişim 18 Ekim 2012, http://www.dtic.mil/cgi-bin/ GetTRDoc?AD=ADA483682

İnsansız Hava Araçları Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “2007-2011 Stratejik Plan” Erişim 09 Ekim 2012, http://www. ssm.gov.tr/anasayfa/ kurumsal/ Documents/SP/ cumhuriyet.html Savunma Sanayi Müsteşarlığı, ‘2012-2016 Savunma Sanayi Stratejik Planı’, 2011, Erişim, 01.11.2012 http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/ kurumsal/Documents/SP/Sp2012_2016/index. html Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “İcra Komitesi Kararı” http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/hizli/duyurular/ PressReleases/ Documents/2012_1707Ssik.pdf Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, Erişim 01 Kasım 2012, http://www.ssm. gov.tr/_layouts/images/iha_ ekatalog_web/ index.html Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi Gündemi (2010), Erişim Tarihi 23.10.2012 http:// www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20 Dergisi/SSM_13_2010.pdf Savunma ve Havacılık Dergisi, “ANKA Avrupa’ya Açılıyor”, 2011/2, Sayı:144, 103-104. Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da İmzalar Atıldı”, 2010/6, Sayı:142, 91-92. Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği (SASAD), “ Türk Savunma Sanayisi Tarihçesi”, Erişim 09 Ekim 2012, http://www.sasad.org.tr/ turk_savunma_sanayisi_tarihcesi.html Sünnetçi, İbrahim, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81. Sünnetçi, İbrahim, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80. Sünnetçi, İbrahim, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını Tanımlıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2011/5, Sayı:132, 22-53. Şenel, Esra, “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 2010. Taslı, İlkut Taha , “Terörle Mücadelede İnsansız Hava Araçları (İHA)”, BİLGESAM Analiz, 06 Temmuz 2011, Erişim 08 Kasım 2011, http://www. bilgesam.org/tr/index.php?option=com_conten t&view=article&id=1082:teroerle-muecadeledensansz-hava-araclar-ha-&catid=122:analizlerguvenlik&Itemid=147

The Guardian, “US Air Force’s Hypersonic Test Aircraft Fails During Attempt to fly at Mach 6” 15 August 2012, Erişim 11 Eylül 2012, http://www. guardian.co.uk/world/2012/aug/15/us-air-forcehypersonic-aircraft The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”, 2005, Erişim 10 Ekim 2012, http://www.globalsecurity.org/military/library/ policy/usaf/afd-060322-009.pdf Trimble, Stephen, “Hacked Predator video no concern: USAF intel chief,” FlightGlobal. com, Dec. 12, 2009, www.flightglobal.com/ articles/2009/12/18/336394/hacked-predatorvideo-no-concern-usaf-intel-chief.html. Türk Hava Kuvvetleri, “Havacılık Sanayi”, Erişim 21.10.2012, http://www.hvkk.tsk.tr/TR/ IcerikDetay.aspx? ID=120 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) & Türkiye Savunma Sanayi Meclisi, “Türkiye Savunma Sanayi Sektör Raporu (2010)”, Ağustos 2011, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.tobb.org.tr/Documents/ yayinlar/Tobb%20 Savunma%20rapor_2011.pdf Uyar, Tevfik, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”, 18 Temmuz 2010, Erişim 17 Ağustos 2012, http://www.savunmasanayi.net/ankabasarisi-ve-insansiz-hava-araclari/anka-basarisive-insansiz-hava-araclari/ Valenti, M., vd., “Implementation of a Manned Vehicle-UAV Mission System”, AIAA Guidance, Navigation and Control Conference, 16-19 Ağustos 2004, Rhode Island. Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011, Erişim 22 Ekim 2012, http://www.vestel.com.tr/miv/detail. aspx?cntID=948 Weatherington, Dyke, “Future of Unmanned Aircraft Systems in Fiscally Constrained Environment”, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http:// events.aviationweek.com/html/dtar11/0217_ keynote_Weatherington.pdf Wikipedia, “DARPA Vulture”, Erişim 16 Ekim 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/DARPA_Vulture Wilson, J.R., “2011 Worldwide UAV Roundup,” Aerospace America, March 2011. “Unmanned Aerial Vehicles Directory,” Flight International, June 21-27, 2005.



Kısaltmalar Dizini ABD

Amerika Birleşik Devletleri

ADY

Ağ Destekli Yetenek

AGL

Zamin Seviyesi Üzeri (Above Ground Level)

AMH

Ağ Merkezli Harp

BİLGESAM

Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi

CIA

ABD Merkezi İstihbarat Teşkilatı (Central Intelligence Agency)

DARPA

Defense Advanced Research Projects Agency

Dz.K.K.lığı

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı

FMS

Yabancı Askeri Satışlar (Foreign Military Sales)

HALE

Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süresi (High Altitude Long Endurance)

Hv.K.K.lığı

Hava Kuvvetleri Komutanlığı

İHA

İnsansız Hava Aracı

İSU

İnsansız Savaş Uçağı

K.K.K.lığı

Kara Kuvvetleri Komutanlığı

MALE

Orta İrtifa Uzun Uçuş Süresi (Medium Altitude Long Endurance)

MSB

Milli Savunma Bakanlığı

NATO

Kuzey Atlantik Paktı (North Atlantic Treaty Organization)

OYTEP

On Yıllık Tedarik Programı

PPBS

Planlama Programlama Bütçeleme Sistemi

SAM

Karadan Havaya Füze (Surface to Air Missile)

SHP

Stratejik Hedef Planı

SİHA

Silahlı İnsansız Hava Aracı

SSM

Savunma Sanayi Müsteşarlığı

SSİK

Savunma sanayi İcra Kurulu

STANAG

Standartlaştırma Anlaşması (Standardization Agreement)

TAFICS

TSK Entegre Muhabere Sistemi (Turkish Armed Forces Integrated Communication System)

TAI

Türk Havacılık ve Uzay Sanayi (Turkish Aerospace Industries Inc.)

TASMUS

Taktik Saha Muhabere Sistemi

TİHA

Türk İnsansız Hava Aracı

TİSU

Türk İnsansız Savaş Uçağı

TOMTAŞ

Teyyare Otomobil Türk Anonim Şirketi

TSK

Türk Silahlı Kuvvetleri

TUSAŞ

Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.

UAV

İnsansız Hava Aracı (Unmanned Aerial Vehicle)

YKİ

Yer Kontrol İstasyonu



BİLGESAM YAYINLARI Kitaplar Çin Yeni Süper Güç Olabilecek mi? Güç, Enerji ve Güvenlik Boyutları (Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI Değişen Dünyada Türkiye’nin Stratejisi Doç. Dr. Atilla SANDIKLI Türkiye’nin Bugünü ve Yarını E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN Türkiye’nin Vizyonu: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri (Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Bildiri Kitabı Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK Selected Articles of Hydrogen Phenomena Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK Özgür, Demokratik ve Güvenli Seçim Kasım ESEN, Özdemir AKBAL Terörle Mücadele Stratejisi (Bilge Adamlar Kurulu Raporu ) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI Türkiye’de Kürtler ve Toplumsal Algılar Dr. Mehmet Sadi BİLGİÇ Dr. Salih AKYÜREK Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri (Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Raporlar Rapor 1: Küresel Gelişmeler ve Uluslararası Sistemin Özellikleri Prof. Dr. Ali KARAOSMANOĞLU Rapor 2: Değişen Güvenlik Anlayışları ve Türkiye’nin Güvenlik Stratejisi Doç. Dr. Atilla SANDIKLI Rapor 3: Avrupa Birliği ve Türkiye E. Büyükelçi Özdem SANBERK Rapor 4: Yakın Dönem Türk-Amerikan İlişkileri Prof. Dr. Ersin ONULDURAN Rapor 5: Türk-Rus İlişkileri Sorunlar-Fırsatlar Prof. Dr. İlter TURAN



Rapor 6: Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri E. Büyükelçi Sönmez KÖKSAL Rapor 7: Küreselleşen Dünyada Türkiye ve Demokratikleşme Prof. Dr. Fuat KEYMAN Rapor 8: Türkiye’de Bağımsızlık ve Milliyetçilik Anlayışı Doç. Dr. Ayşegül AYDINGÜN Rapor 9: Laiklik, Türkiye’deki Uygulamaları Avrupa ile Kıyaslamalar Politika Önerileri Prof. Dr. Hakan YILMAZ Rapor 10: Yargının İyileştirilmesi/Düzeltilmesi Prof. Dr. Sami SELÇUK Rapor 11: Yeni Anayasa Türkiye’nin Bitmeyen Senfonisi Prof. Dr. Zühtü ARSLAN Rapor 12: Türkiye’nin 2013 Yılı Teknik Vizyonu Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK Rapor 13: Türkiye-Ortadoğu İlişkileri E. Büyükelçi Güner ÖZTEK Rapor 14: Balkanlarda Siyasi İstikrar ve Geleceği Prof. Dr. Hasret ÇOMAK, Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER Rapor 15: Uluslararası Politikalar Ekseninde Kafkasya Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY Rapor 16: Afrika Vizyon Belgesi Hasan ÖZTÜRK Rapor 17: Terör ve Terörle Mücadele M. Sadi BİLGİÇ Rapor 18: Küresel Isınma ve Türkiye’ye Etkileri Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER Rapor 19: Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Analizi M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK Doç. Dr. Mazhar BAĞLI, Müstecep DİLBER Onur OKYAR

Rapor 20: Kürt Sorununun Çözümü İçin Demokratikleşme, Siyasi ve Sosyal Dayanışma Açılımı E. Büyükelçi Özdem SANBERK Rapor 21: Türk Dış Politikasının Bölgeselleşmesi E. Büyükelçi Özdem SANBERK Rapor 22: Alevi Açılımı, Türkiye’de Demokrasinin Derinleşmesi Doç. Dr. Bekir GÜNAY, Gökhan TÜRK Rapor 23: Cumhuriyet, Çağcıl Demokrasi ve Türkiye’nin Dönüşümü Prof. Dr. Sami SELÇUK


İnsansız Hava Araçları Rapor 24: Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu Dr. Salih AKYÜREK Rapor 25: Türkiye-Ermenistan İlişkileri (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY Rapor 26: Kürtler ve Zazalar Ne Düşünüyor? Ortak Değer ve Sembollere Bakış Dr. Salih AKYÜREK Rapor 27: Jeopolitik ve Türkiye: Riskler ve Fırsatlar Doç. Dr. Atilla SANDIKLI Rapor 28: Mısır’da Türkiye ve Türk Algısı M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK Rapor 29: ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve Türkiye’ye Etkileri Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Fadime Gözde ÇOLAK Rapor 30: Demokratik Açılım ve Toplumsal Algılar (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Dr. Salih AKYÜREK Rapor 31: Ortadoğu’da Devrimler ve Türkiye Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Mustafa YETİM, Fadime Gözde ÇOLAK Rapor 32: Güvenli Seçim: Sorunlar ve Çözüm Önerileri Kasım ESEN, Özdemir AKBAL Rapor 33: Silahlı Kuvvetler ve Demokrasi Prof. Dr. Ali L. KARAOSMANOĞLU Rapor 34: Terör Önleme Birimleri Kasım ESEN, Özdemir AKBAL Rapor 35: İran, Şii Hilali ve Arap Baharı Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Emin SALİHİ Rapor 36: Yeni Anayasadan Toplumsal Beklentiler BİLGESAM Rapor 37: Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ, Elnur İSMAYILOV Rapor 38: Çağcıl Hukuk Sistemlerinde ve Türkiye’de Tutuklama (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Rapor 39: Afrika’da Türkiye ve Türk Algısı BİLGESAM Rapor 40: Kaos Senaryolarının Merkezinde İran Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER Rapor 41: Ermenistan’da Türkiye ve Türk Algısı Dr. Salih AKYÜREK Rapor 42: Yasa dışı Göç ve Türkiye (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Emine AKÇADAĞ


İnsansız Hava Araçları Rapor 43: Kırgızistan’da Türkiye ve Türk Algısı Dr. Salih AKYÜREK Rapor 44: Kazakistan’da Türkiye ve Türk Algısı Dr. Salih AKYÜREK Rapor 45: Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt Meselesi Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA Rapor 46: Afganistan’ da Sivil Ölümleri Dr. Salih AKYÜREK, Nursema KIBRIS, Dilara ÜNAL Rapor 47: İran Nükleer Krizinin Türkiye’ye Olası Etkileri (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER Rapor 48: Çağcıl Hukuk Sistemleri ve Türkiye’de İşkence Erkam MALBELEĞİ Rapor 49: Balkanlarda Türkiye ve Türk Algısı Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK Rapor 50: Suriye Sorunu ve Türk Dış Politikasına Toplumsal Bakış Dr. Salih AKYÜREK, Prof. Dr. Cengiz YILMAZ Rapor 51: Terörle Mücadelede Toplumsal Algılar Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ Rapor 52: Bütün Boyutlarıyla Suriye Krizi ve Türkiye (Bilge Adamlar Kurulu Raporu) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN Demokratikleşme ve Sosyal Dayanışma Açılımı Bilge Adamlar Kurulu Raporu İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Sonuç Raporu BİLGESAM İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2011) Sonuç Raporu BİLGESAM

Dergiler Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009 Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010 Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 3, Güz 2010 Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011 Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 5, Güz 2011 Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012

Söyleşiler Bilge Söyleşi-1: Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi Elif KUTSAL


İnsansız Hava Araçları Bilge Söyleşi-2: Nabucco Projesi Arzu Yorkan ile Söyleşi Elif KUTSAL-Eren OKUR Bilge Söyleşi-3: Nükleer İran E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN ile Söyleşi Elif KUTSAL Bilge Söyleşi-4: Avrupa Birliği Dr. Can BAYDAROL ile Söyleşi Eren OKUR Bilge Söyleşi-5: Anayasa Değişikliği Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi Merve Nur SÜRMELİ Bilge Söyleşi-6: Son Dönem Türkiye-İsrail İlişkileri E. Büyükelçi Özdem SANBERK ile Söyleşi Merve Nur SÜRMELİ Bilge Söyleşi-7: BM Yaptırımları ve İran Doç. Dr. Abbas KARAAĞAÇLI ile Söyleşi Sina KISACIK Bilge Söyleşi-8: Füze Savunma Sistemleri ve Türkiye Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi Eren OKUR Bilge Söyleşi-9: Gelişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını E. Oramiral Salim DERVİŞOĞLU ile Söyleşi Emine AKÇADAĞ Bilge Söyleşi-10: Soru ve Cevaplarla Yeni Anayasa Kasım ESEN ile Söyleşi Özdemir AKBAL Bilge Söyleşi-11: Türk Hava Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını E. Hv. Korgeneral Şadi ERGÜVENÇ ile Söyleşi Emine AKÇADAĞ Bilge Söyleşi-12: Arap Baharı Süreci, Mısır Seçimleri, Türkiye-Suriye Krizi Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi Ali SEMİN


Insansiz_Hava_Araclari_Muharebe_Alaninda.pdf

Recommend Documents