IKONOBORSTVO -ikonoklsija(730-842)
Ikonoborstvo ili ikonoklasija predstavlja pokret u Hrišćanstvu koji se zalagao za izbacivanje ikona iz crkvi. Nasuprot ove struje postojali su i ikonofili koji su bili doslijedni pobornici ikona. Ikonoborska kriza dovela je do unutrašnjih borbi u carstvu za period duži od stotinu godina. Kraj VII i početak VIII vijeka bili su doba neprekidne anarhije i dvorskih prevrata. Za 22. godine smijenilo se šest careva. Upravo se tada i zavodi običaj da se svrgnutom caru siječe nos ili kopaju oči, da bi mu se onemogućio povratak na prijesto. 717. godine na vlast dolazi Lav III
koji je svoju vladavinu započeo odbranom Carigrada koji se za vrijeme anarhije našao na meti Arabljana, koji imaju svoju ulogu u ikonoboračkoj krizi, jer se smatralo da se car bori protiv ikona da bi se lakše prihvatio islam. Poštovanje ikona je bio jedan od najvažnijih izraza vizantijske pobožnosti, tako da se ikonofilstvu se suprostavljaju istočni dijelovi carstva smatrajući poštovanje ikona idolopoklonstvom. Žariste ikonoborstva bilo je u Maloj Aziji, a na čelu pokreta nalazili su se Toma Klaudipoljski i episkop Konstantin nikolejski ("Jeresiarh"). Vlada je za
svoju ikonoboračku politiku imala i drugih razloga. MeĎu narodnim masama, osobito u Maloj Aziji, na podlozi opozicije prema postojećem ugnjetačkom poretku bila je veoma raširena jeres pavlikijanaca, koja je pretstavljala modifikaciju dualističkog učenja manihejaca o vladavini zla u materijalnom svetu. Pavlikijanci su bili protivnici crkvenog kulta, a naposle poštovanja ikona. Isto su tako i Arabljani, čiji su vojni usp jesi
činili na mase snažan utisak, gledali na kult ikona kao na idolopoklonstvo. Likvidirajući taj kult, vizantiska vlada, je smatrala da time čisti crkvu od praznov jerica i tako jača njene pozicije u borbi s jeresima i islamom. „Carska vlast je ipak nastojala da slomi previše naraslu moć Crkve i konfiskuje manastirska imanja. Početkom VIII
veka, došlo je do najžešćeg sukoba izmeĎu državne vlasti i Crkve, koji je prema svom pojavnom obliku dobio naziv ikonoborstvo ili ikonoklazam (grčki ikona = slika i klasis = razbijanje). Ikonoborcima ili ikonoklastima su nazivane pristalice pokreta, koji je pod uticajem nekih
maloazijskih sekti, judejstva i islama, nastojao da se iz bogosluženja uklone slike svetaca (ikone) i zabrani njihovo poštovanje.“1 MeĎutim, monasi su vladine mjere dočekali na nož. Oni su otpočeli bes pomučnu agitaciju protiv Lava III i iskoristili svoj uticaj na mase za dizanje i
organizovanje ustanaka. Kada je vlada izišla na kraj sa tim ustancima, ona je pristupila sistematskom uništavanju manas tira: manastirske su zgrade pretvarane u kasarne, monasi su pod pretnjom oslijepljenja ili
smrtne kazne tjerani da stupaju u brak, manastirska su zemljišta konfiskovana. Manastirska zemljišna i druga bogatstva prisvojila je vojnička aristokratija, a jedan dio upotrebljen je za stvaranje novih stratiotskih dionica. „Kriza je nastala kada se 726. godine protiv kulta ikona otvoreno izjasnio car Lav III (717-741), naredivši da se sa ulaza u carski dvor skine Hristova slika. Careva politika naišla je na fanatičnu opoziciju Crkve, posebno moćnog vizantijskog monaštva. Stanovništvo se podelilo na pristalice kulta ikona — 2 ikonofile, i protivnike slika — ikonoklaste (ikonoborce).“ Manastiri su bili centri proizvodnje ikona i izvlačili osobito velike
prihode od hadžiluka masa, koje su išle na poklonjenje osobito poštovanim ikonama. Prema tome, edikt cara Lava III protiv poštovanja ikona bio je direktan udarac po prihodima i moći manastira. Protivnici Lava III koji je 726. prvi put javno istupio protiv ikona,
objašnjavali su Lavovo ikonoborstvo jevrejskim i islamskim uticajima. Narod se suprostavio caru. Vjeran Pravoslavlju naročito je bio živalj evropskog dijela carstva.Tema Helada je proglasila svog cara i flotom 1 2
Sarkic 81
krenula na Carigrad. Lav je brzo ugušio ustanak. Najzačajniji protivnik ikonoborstva u duhovnom pogledu bio je Jovan Damaskin. Car je 730.
sazvao Silention (skupštinu viših svetovnih i duhovnih velikodostojnika) na kojem je izdat edikt protiv kulta ikona. Patrijarh German je odbio da
potpiše edikt, pa ga je car smijenio. Počelo je uništavanje ikona i gonjenje ikonofila. Lav III i njegov sin i naslednik Konstantin V (741 — 775 g.) nemilosrdno su se razračunavali sa monaškom opozicijom po istočnim provincijama i na Balkanskom Poluostrvu, ali nisu bili dovoljno moćni da spriječe odmetanje Rima i drugih posjeda u Italiji, koji su se uostalom samo nominalno p otčinjavali Vizantiji. Rimski papa oštro je ustao protiv ikonoborstva, bacio prokletstvo na ikonoborce i iskoristio priliku da likvidira vizantisku administraciju u Rimskom dukatu. Konstantin V je po stupanju na presto sa njega ubrzo i zbacen. Uzurpator je bio st rateg teme Opsikija Artavazd. Ušavši u Carigrad Artavazd je krunisan za cara, a kult ikona je uspostavljen. Maja 713. godine Konstantin je uzurpatoru naneo težak poraz, a u novembru je ušao u prijestonicu Artavazd i njegove pristalice su oslijepljene i osakaćene. Konstantin je bio veliki protivnik ikona. Sam je napisao 13 teoloskih trakata kojima insistira da ikona mora biti istovetna arhetipu. Da bi svoju ikonoklasticku politiku potvrdio crkvenim saborom, Konstantin je 754. go dine sazvao sabor na kojem je učestvovalo 388 episkopa koji su osudili ikone i njihovo uništavanje je nastavljeno. Najžešći otpor ovome pružilo je monaštvo. Car im je odgovorio tako sto je unistavao manastire, a uskoro je otisao i korak dalje zabranjujuci kult Bogorodice i svetaca. Carevom smrću ova radikalna politika je oslabila.
Uspostavljanje poštovanja ikona. Poslije ugušenja ustanka seljaka njihov položaj se pogoršao. Proces propadanja sitnih gazdinstava i porast krupnog zemljoposjeda
vrši se još bržim tempom. Ali je strašna akcija donjih slojeva iz 821— 825 g. zaplašila vladu. Ona je, s jedne strane, donekle olakšala poreski teret, a s druge — težila da što pre likvidira rascjep u crkvi, izazvan ikonoboračkom politikom, i da tako učvrsti pozicije vladajuće klase. Pokušaji uspostavljanja kulta ikona činjeni su i ranije (na primer, pod caricom Irinom, krajem VIII veka), ali je prekretnica u crkvenoj politici dobila pod sobom čvrsto tle tek kada je problem manastirskog
zemljoposjeda i privilegija prestao da interesuje vojničku aristokratiju. U IX vijeku, kada je ekonomska i socijalna moć monaštva bila već slomljena, a njegov uticaj i zeml jišna bogatstva prešli u znatnoj meri u ruke nove vojničke aristokratije, ikonoborstvo je toj aristokratiji postalo ne samo nepotrebno nego i štetno, jer je cijepalo vladajuću klasu na neprijateljske partije. 843 g. carica Teodora, koja je vladala umesto svoga maloljetnog sina Mihaila III (842 — 867 g.), bez ikakve muke uspostavila je „ pravoslavlje“ i poštovanje ikona. Izmirenje vlade i svjetovne aristokratije sa monaštvom učvršćeno je žestokim progonima pavlikijanaca, čiji je znatan deo bio fizički istrebljen. Mnogi pavlikijanci
spasli su se bjekstvom u Bugarsku, gdje će se docnije pojaviti pod imenom bogumila. Makedonska dinastija.
Osnivač ove dinastije bio je Vasilije I, poreklom makedonski seljak. On je ukinuo sve reforme isavriskih careva-ikonoboraca i uspostavio Justinijanove zakone. Revolucionarna sekta pavlikijanaca
bila je konačno uništena. Monaštvo se ponovo počelo uzdizati i nagraĎeno je za pretrpljenu materijalnu i moralnu štetu zemljišnim
poklonima, ekskusijama i osnivanjem desetina novih manastira. Vasilijev naslednik Lav VI (886 —912 g.) uništio je poslednje ostatke gradske samouprave — izbor municipalnih vlasti, značaj gradskih dema. Umesto ukinute „Ekloge” isavriskih careva objavljen je nov zakonski zbornih “Vasilike”. “Vasilike” su ozakonjavale kmetstvo i stvorile
dinatima široku mogućnost za prisvajanje seljačkih zemljišta i pretvaranje slobodnih seljaka u parike. U isto vreme vanredno je pojačan birokratski aparat Carstva, povećan je broj činovnika centralne i lokalne uprave, koji su strogo podjeljeni na rangove po činovima i dužnostima. Iznad te činovničke jerarhije uzdizao se raskošni carski dvor. Stvara se u svim svojim finesama složeni dvorski ceremonijal, koji je živopisno prikazan u spisu cara Konstantina Porfirogenita (X vek) “O ceremonijama”. Gomila dvorana i velikodostojnika koja okružuje cara pokazuje narodnoj masi primjer deifikovanja vrhovne vlasti: pred carem
se pada ničice, dotiče se licem zemlja, cjelivaju mu se noge itd. Vizantija je ipak pod carevima iz Makedonske dinastije i d alje čuvala svoje ekonomske pozicije u srednjovjekovnom svijetu. Carigrad i dalje ostaje centar svjetske trgovine, grad legendarnih bogatstava. Spoljna politika careva Makedonske dinastije: Vizantija i Kijevska Rusija.
Savez s ruskim kneževima bio je Vizantiji životno potreban u prvom redu kao protivteža sve većoj moći Bugarske. I doista, uz pomoć tog saveza Vizantija je uspjela da Bugarskoj zada jak udarac, koji je docnije
vanredno olakšao konačan vojni poraz Prvog bugarskog carstva. Vojni uspesi careva Makedonske dinastije na Istoku.
Opšte uzevši, spoljna politika makedonskih careva ostavlja utisak velike snage i odlučnosti u postizanju cilja. Česti dvorski prevrati u to doba, ubistva careva, vojne bune i narodni ustanci nisu prekidali upornu i
sistematsku borbu tih careva za proširenje granica i za povratak izgubljenih teritorija.
Poslednji carevi Makedonske dinastije, nemajući poverenja u vojnu aristokratiju, koja je protiv njih dizala česte ustanke, težili su da umanje značaj viših vojnih krugova i u vezi sa tim sistematski smanjivali razmjere vizantiske vojske i sredstva na njeno izdržavanje. Presudan uticaj u državi stekli su za neko vreme pred stavnici višeg činovništva. Vojno-feudalna aristokratija, koja je bila osobito jaka u maloaziskim temama, odgovorila je na tu prekretnicu u politici centralne vlasti
moćnim ustankom 1057 g. Odnevši pobedu nad vladinim trupama, ona je proglasila jednog od najkrupnijih maloaziskih feudalaca, Isaka
Komnina, za cara. S tim ustankom počinje novo razdoblje anarhije, koje je još viš oslabilo Vizantiju u vojnom pogledu. 1071 g. car Roman IV Diogen pretrpeo je potpun poraz od Turaka- Seldžuka kod Mancikerta i sam dopao zarobljeništva. Iste godine Normani su osvojili poslednje uporište Vizantinaca u južnoj Italiji — grad Bari. Anarhija u Vizantiji završila se tek stupanjem na presto Aleksija Komnina (1081 g.), pretstavnika vojno-feudalne aristokratije, koji je osnovao novu dinastiju Komnina (1081 — 1185 g.); pod tom dinastijom uticaj birokratije bio je
za duže vremena slomljen. Pod Komninima istorija Vizaitije tesno se prepliće sa istorijom krstaških ratova i biće razmotrena u odgovarajućim glavama drugog dela (vidi glave XV i XVI). U VIII veku, u vezi sa
ikonoborstvom i reformatorskom delatnošću careva iz Isavriske dinastije, svetovna naučna misao i svetovna književnost odlaze u pozadinu pred teološkim delima. U to vreme pada književna delatnost dvojice stubova poštovanja ikona — Jovana Damaskina i Teodora Studite. Prvi je u svome “Izvoru znanja” prvi put sistematisao dogme hrišćanstva, a drugi je za sobom ostavio mnoštvo pisama i rasprava teološke sadržine. U IX veku ponovo se budi interesovanje za svetovnu i osobito antičku književnost. To je interesovanje dobilo najjasnijeg izraza
u delatnosti patrijarha Fotija, pisca “Miriobibliona” — opširne zbirke
izvoda iz pročitanih knjiga i mišljenja o njima. To je jedan od najzanimljivijih primera vizantiske književne kritike, koja je obuhvatila nekoliko stotina, mahom antičkih dela. U isto vreme Fotijevo delo svedoči o kompilativnom, netvoračkom karakteru vizantiske naučne misli u IX veku. Ista je crta karakteristična i za dela X veka — opširne enciklopedije (poljoprivrednu i istorisku), sastavljene po nalogu cara
Konstantina VII Porfirogenita putem kompilacije antičkog naučnog nasleĎa; istorisko-filološki rečnik Svide i mnoga druga dela. Uostalom, sam car Konstantin VII napisao je rasprave “O upravljanju državom” i “O ceremonijama vizantiskog dvora”, koje pružaju dragocene podatke o životu toga doba, kao i niz važnih istorisko-geografskih vesti, izmeĎu ostalog i o ruskim zemljama.
