HIS
Β6'
f ••—*.••••}:sh
:
a , "t>+ Υ
Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή του Υπουργείου Πολιτισμού της Πορτογαλίας (Instituto Portugues do Livro e das Bibliotecas) και του Ινστιτούτου Camoes.
MC M T N I S T E R I O DA C U L T U R A
ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ
MinijWrio do• N^|ocku Eslrangeiros
INSTITUTO PORTUGUES DO L I V R O ε DAS B I B L I O T E C A S
ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ IMSTITUTO
CAMOES
Η αναζήτηση της αθανασίας
513
Την επιμέλεια της έκδοσης των έργων του Φερνάντο Πεσσόα στα ελληνικά έχει η Μαρία Παπαδήμα.
Εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις Χάρης
Βλαβιανός
Επίμετρο RICHARD ZENITH
Β ISBN 960-256-506-3 Fernando Pessoa, Herostrato e a busca da immortalidade © Assirio & Alvim e Herdeiros de Fernando Pessoa (1997) © Εξάντας, 2001
\ A 1A
Α*ι5*ι. Ρψ^•-- *ί?£γωγ ! \5
<ΐΤτ&\$.
ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Διδότου 59 - 106 81 ΑΘΗΝΑ - Τηλ. 3804885 - Fax 3813065 e-mail:
[email protected] - http//www.exandasbooks.gr
ΜΑΝΟΛΗ ΚΥΡΙΑΚΗ ΕΒΑΝΣ 9 6 - 8 ? ΤΗΛ. 285.11? ΗΡΑΚΛΕΙΟ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΟΦΥΪΑΣ Ι.ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ
9 21
Π. ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΤΗΤΑ
125
III. ΤΟ ΑΝΩΦΕΛΟ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ
145
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
151
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
159
τα πολλα της
προσωπα
Μεγαλοφυίας
Ο Φερνάντο Πεσσόα, ο μεγαλύτερος Πορτογάλος ποιητής μετά τον Καμόες και ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς του 20οΰ αιώνα, γεννήθηκε στη Λισαβονα στις 13 Ιουνίου του 1888, «εκατό μέρες νωρίτερα», όπως σημειώνει ένας ΓJ
βιογράφος του, «από τον άλλο μεγάλο ποιητή του αιώνα, τον Τ. Σ. Έλιοτ». Ο ίδιος, από πολύ νωρίς, δεν είχε καμία αμφιβολία για την «ετυμηγορία της υστεροφημίας» και σε επιστολή προς τη μητέρα του (5/6/1914) της ανακοινώνει ότι «σε δέκα το πολύ, ίσως και σε πέντε χρόνια, θα συγκαταλέ γεται ανάμεσα στους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές». Πράγματι, την επόμενη κιόλας χρονιά ο Πεσσόα δημοσίευ σε στο περιοδικό Orpheu μερικά από τα γνωστότερα και ση μαντικότερα ποιήματα του, όπως «Ο ναυτικός», «Θαλασσι νή ωδή» και «Θριαμβική ωδή». Στο έργο του Πεσσόα (25.426 χειρόγραφα που βρέθηκαν μετά τον θάνατο του στο θρυλικό πλέον «μπαούλο», τα πε ρισσότερα από τα οποία ο ίδιος ο ποιητής είχε αρνηθεί να
Εισαγαογή
Τα πολλά
πρόσωπα
της
μεγαλοφυίας
εκδώσει εν ζωή και παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα) συ
έγραφε στα πορτογαλικά. Καθώς δεν του αρκούσαν οι δύο
μπυκνώνονται τα θέματα και οι τεχνικές του μοντερνισμού,
διαφορετικές γλώσσες και λογοτεχνικές παραδόσεις —η
ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη χαώδη πολυμορφία της σύγχρο
παράδοση της αγγλικής ποίησης του ύστερου 19ου αιώνα
νης εμπειρίας και την πειραματική προσέγγιση της ποιητι
και η μεταρομαντική ή η μοντερνιστική πορτογαλική— ο
κής σύνθεσης. Μέσα από τη δημιουργία μιας σειράς από
Πεσσόα έγραφε τα πορτογαλικά του έργα σε διαφορετικά
alter ego, τα οποία προσδιόριζε ως «ετερώνυμα», ο Πεσσόα
ιδιώματα και τα δημοσίευε με διαφορετικά ονόματα. Ακρι
κατόρθωσε να διερευνήσει σε βάθος και να αποτυπώσει με
βώς επειδή πάντοτε πιεζόταν να διαλέξει μεταξύ αγγλικών
απαράμιλλη λεπτότητα την ασταθή φύση της προσωπικής
και πορτογαλικών (όπως και ο Μπέκετ μεταξύ αγγλικών
ταυτότητας, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς μίας και μό
και γαλλικών), ο Πεσσόα εκμεταλλεύτηκε την αποξένωση
νης φιλολογικής persona. Τα ετερώνυμα χρησίμευσαν στον
από τον εαυτό, που προκαλούσε η ανάγκη επιλογής ανάμε
Πεσσόα ως μέσο για να εκφράσει διαφορετικές φιλοσοφι
σα σε δύο γλώσσες εξίσου οικείες και ταυτόχρονα ξένες.
κές και αισθητικές απόψεις, κατορθώνοντας έτσι να επιτύ
Γράφοντας στη μία γλώσσα, ο Πεσσόα έπρεπε να υποκριθεί
χει μία θεώρηση της πραγματικότητας πληρέστερη και πιο
πως αγνοεί τις ποιητικές παραδόσεις και συμβάσεις της άλ
αντικειμενική από οποιαδήποτε θα μπορούσε να προσφέρει
λης• και, επιπλέον, γράφοντας στα πορτογαλικά, έπρεπε να
μία και μόνη προοπτική. Εφοδιάζοντας κάθε ετερώνυμο με
αγνοεί κάθε φορά το ιδίωμα που ανήκε σε πέντε τουλάχι
έναν συγκεκριμένο βίο και ένα διαφορετικό λογοτεχνικό
στον προσωπικότητες διαφορετικές από τη δική του.
ύφος, ο ποιητής προσπάθησε να τα αποσυνδέσει από τη δι
Ακόμη και το όνομα του Πεσσόα μοιάζει να υπαινίσσε
κή του προσωπικότητα, δημιουργώντας έτσι ένα πιο απρό
ται αυτή την ιδιαίτερη μοίρα. Προερχόμενο από τη λατινική
σωπο, αλλά περισσότερο οικουμενικό — σαιξπηρικό θα
λέξη persona (προσωπείο), στην καθομιλουμένη πορτογαλι
έλεγε ο ίδιος— έργο.
κή σημαίνει «πρόσωπο». Στο θέμα των προσωπείων, ο Πεσ
Ο Πεσσόα μιλούσε άπταιστα αγγλικά και σ' αυτή τη
σόα αφιέρωσε ένα από τα ωραιότερα 35 σονέτα του, τα
γλώσσα έγραψε μερικά από τα πρώιμα ποιήματα του, αλλά
οποία δημοσίευσε ιδιωτικά στην Αγγλία το 1918: «Πόσα
και παραδόξως όψιμα έργα, όπως ο Ηρόοτρατος. Αυτή η δι
προσωπεία φοράμε, και άλλα τόσα κάτω απ' αυτά / στην
γλωσσία του ίσως και να είναι η αιτία της πρωτοφανούς
όψη πάνω της ψυχής μας;»
(παθολογικής, θα έλεγε κανείς) ανομοιογένειας του όταν ίο
'Οταν εκφραζόταν στα αγγλικά, ο Πεσσόα συνήθως απο11
Ειοαγωγή
Τα πολλά πρόσωπα της
μεγαλοφυίας
τύπωνε τις μεταφυσικές του ανησυχίες και τις ερωτικές φα
θέση στα αγγλικά, όταν φοιτούσε στο σχολείο, στο Ντέρ-
ντασιώσεις σ' ένα ιδίωμα τόσο προσωπικό και ερμητικό,
μπαν της Νότιας Αφρικής. Αν είχε συνεχίσει να γράφει ποι
όσο του Μπλαίηκ και του Χόπκινς. Ήταν πράγματι ένας
ήματα στα αγγλικά μετά το 1921, ενδεχομένως θα είχε γίνει
από τους «ερημίτες» της αγγλικής ποίησης: έγραψε σε μία
ένας από τους σημαντικότερους Άγγλους ποιητές του αιώνα
γλώσσα που τη διάβαζε ή τη φανταζόταν, αλλά σπάνια τη
μας. Αντίθετα, σαν τον Ρεμπώ και εκείνος, καταδίκασε τον
μιλούσε ή την άκουγε. Όπως ομολογεί σ' ένα σονέτο του:
αγγλικό ποιητικό εαυτό του σε απόλυτη λογοτεχνική σιωπή
«Σαν κακός ρήτορας... ερωτοτροπώντας με τις ηδονές της
μετά το 1921 και επέμεινε, ως τον θάνατο του, το 1935, απο
Μούσας σε γλώσσα ξένη».
κλειστικά στα πορτογαλικά. Το γεγονός ότι η τελευταία
Η εξοικείωση του με την αγγλική γλώσσα και ποίηση
φράση που έγραψε, μία μέρα πριν πεθάνει, είναι διατυπω
ήταν τόσο μεγάλη, που εντυπωσίασε όσους, ελάχιστους εί
μένη στα αγγλικά («I know not what tomorrow will bring»)
ναι αλήθεια, Άγγλους συγγραφείς έτυχε να συναντηθούν με
ίσως και να δηλώνει μία ενδόμυχη επιθυμία να απομακρύ
τα αγγλικά του ποιήματα. Ο ανώνυμος κριτικός τού Times
νει το τέλος ή να αποστασιοποιηθεί από αυτό μέσω της χρή
Literary Supplement (19 Σεπτεμβρίου 1918) που παρουσίαζε
σης μιας γλώσσας από την οποία, στην ποίηση του τουλάχι
τα Σονέτα και τον «Αντίνοο» έγραψε πως ο Πεσσόα «μοιά
στον, είχε αποξενωθεί.
ζει να έχει διαποτιστεί από τον Σαίξπηρ» και πως, μολονότι
Θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς κάποια ψυχονευρωτι
ο «Αντίνοος» δεν είναι ένα ποίημα που θα μπορούσε να
κά κίνητρα στο ότι ο Πεσσόα απέρριψε την αγγλική ως
αρέσει στον μέσο Άγγλο αναγνώστη, τα σονέτα «θα ενδια
γλώσσα ποιητικής μεν, όχι όμως και δοκιμιακής έκφρασης.
φέρουν πολλούς, όχι μόνο για το περιεχόμενο τους αλλά και
Την είχε μάθει σε πολύ τρυφερή ηλικία, όταν η χήρα μητέρα
εξαιτίας των υπερβαλλόντως σαιξπηρικών σαιξπηρισμών».
του, λίγο μετά τον θάνατο του πατέρα του, είχε παντρευτεί
Είναι πράγματι «διαποτισμένος από τον Σαίξπηρ» ο Πεσ
έναν διπλωμάτη που διορίστηκε πρόξενος της Πορτογαλίας
σόα. Ο μεγάλος Άγγλος δραματουργός επανέρχεται συνε
στο Ντέρμπαν. Ζηλότυπο παιδί, ο Πεσσόα είχε απορρίψει
χώς στον Ηρόστρατο ως υπόδειγμα ιδιοφυούς συγγραφέα
όχι μόνο αυτόν τον γάμο, αλλά και τη συνακόλουθη εξορία
που «αν αποτυγχάνει, είναι γιατί ξεπερνά τον εαυτό του».
στη Νότια Αφρική. Για πολλά χρόνια ο πατριός του παρέμε
Πάντως, ο Πεσσόα είχε βραβευθεί σε πολύ νεαρή ηλι
νε στα μάτια του ένας εισβολέας• και η Πορτογαλία, ο απο
κία, με το Queen Victoria Memorial Prize για ποιητική σύν-
λεσθείς παράδεισος της παιδικής του ηλικίας. Το 1924 ο πα-
12
13
Εισαγωγή
Τα πολλά πρόσωπα της
μεγαλοφυίας
τριός του, που θυμίζει πολύ εκείνον τον άλλο πατριό που
κής των σαιξπηρικών σονέτων, της σκέψης του Μπεν Τζόν-
στοιχειώνει ταΆνθη του κακού του Μπωντλαίρ, πέθανε επι
σον και του Μίλτον, του πνεύματος του Πόουπ, του πλούτου
τέλους στις αρχές του 1925 πέθανε και η μητέρα του ποιητή.
του Κητς, της ενέργειας του Μπάιρον, των διαθέσεων του
Τα τελευταία Αγγλικά ποιήματα του Πεσσόα είχαν δημοσι
Σέλλεϋ, των ρυθμών του Γουέρντσγουορθ, της μελωδικότη
ευτεί ιδιωτικά το 1921, και μετά τους δύο θανάτους άφησε
τας του Τέννυσον, του αισθησιασμού του Σουινμπορν. Τα
αδημοσίευτο κάθε ποίημα που θα ολοκλήρωνε τον κύκλο ο
βιβλία τα οποία ο Πεσσόα διάλεγε ως παιδί στο Ντέρμπαν
οποίος είχε αρχίσει με τον «Αντίνοο» και το «Επιθαλάμιον»
μάς δίνουν μια ιδέα για τα παιδικά του αναγνώσματα: Κητς,
— δηλαδή την «Προσευχή στο σώμα μιας γυναίκας», το
Τέννυσον, Μπεν Τζόνσον και Πόου. Από τις αυτοβιογραφι
«Παν-Έρως» και το «Αντέρως». Η γλώσσα, την οποία ανα
κές σημειώσεις που έστειλε το 1914 στον φίλο του Κόρτες
γκάστηκε ο Πεσσόα να μάθει εξαιτίας του τυχαίου συμβά
Ροντρίγκες μαθαίνουμε επίσης ότι αφιέρωνε πολύ χρόνο
ντος του γάμου της μητέρας του, δεν είχε πια καμιά σημασία
στη μελέτη του Σαίξπηρ, του Μίλτον, του Πόουπ, του Μπάι
για κείνον μετά τον θάνατο της και τον θάνατο του πατριού
ρον, του Γουέρντσγουορθ, του Σέλλεϋ και του Γουίτμαν.
του, ίσως γιατί ο ποιητής δεν αισθανόταν πια την ανάγκη να
Στον Ηρόστρατο, σ' αυτούς ακριβώς τους συγγραφείς εφαρ
επιδεικνύει —στον άνθρωπο εκείνο που τον είχε στείλει σε
μόζει τις απόψεις και τις θεωρίες του περί υστεροφημίας• το
μια εμπορική σχολή του Ντέρμπαν και στη συνέχεια είχε ελ
δικό τους έργο αποτιμά και σ' αυτό επιστρέφει, όταν επιχει
πίσει ότι ο θετός γιος του θα σκίαζε όλους τους Πορτογά
ρεί να περιγράψει τα συστατικά του πνεύματος, του ταλέ
λους ανταγωνιστές του στον χρησιμοθηρικό αγγλοσαξωνικό
ντου, της ιδιοφυΐας.
-
χώρο των επιχειρήσεων— μία ενοχλητική και άχρηστη για
Στα περισσότερα από τα πορτογαλικά ποιήματα που δη
τον πατριό του δεξιότητα αυτοέκφρασης σε ερμητικούς και
μοσίευσε με το όνομα του, ο Πεσσόα αποκαλύπτεται μάλ
μπαρόκ αγγλικούς στίχους, παρά, όπως εκείνος θα επιθυ
λον ένας ύστερος ρομαντικός ή συμβολιστής παρά ένας μο-
μούσε, στη λιγότερο χυμώδη αγγλική πρόζα των οικονομι
ντερνιστής. Κάποτε ελαφρώς παρακμιακός, όπως και ο φί
κών και του εμπορίου.
λος του, ο Πορτογάλος ποιητής Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο (ο
Δημιουργώντας αυτό το ασυνήθιστο αγγλικό ιδίωμα που
οποίος δάνεισε το όνομα του σε ένα από τα ετερώνυμά του),
τώρα του ανήκει αποκλειστικά, ο Πεσσόα μοιάζει να είχε
ο Πεσσόα άρχισε μετά το 1910 να ενδιαφέρεται όλο και πε
γνώση της σύνταξης του ελισαβετιανού στίχου, της σοφιστι-
ρισσότερο για τον αποκρυφισμό και, υπ' αυτή την έννοια,
14
15
Εισαγωγή
Τα πολλά
πρόσωπα
της
μεγαλοφυίας
υπήρξε πρόδρομος του σουρεαλισμού. Μολονότι ήταν μετα
ναμπουθ, έναν φανταστικό ποιητή, της ίδιας φυλής με τον
φραστής του Πόου, ο Πεσσόα θυμάται στις αναγνώσεις του
Προνφροκ του Έλιοτ και τον Μώμπερλυ του Πάουντ.
τον Γουίτμαν επίσης (τον οποίο στον Ηρόστρατο δεν διστά
Υπό το ημιετερώνυμο Μπερνάρντο Σοάρες, αφοΰ αυτή η
ζει να χαρακτηρίσει ως «έναν από τους σημαντικότερους
persona μοιράζεται κοινά βιογραφικά στοιχεία με τον Πεσ
λυρικούς ποιητές όλων των εποχών», ο οποίος «σε εκφρα
σόα, γράφει το Βιβλίο της ανησυχίας (που μαζί με το ανά
στική δεινότητα συναγωνίζεται τον Σαίξπηρ»), ποτέ όμως
χείρας έργο ίσως αποδειχθούν και τα magna opera του ποι
τόσο όσο στην καθαρά πανθεϊστική ποίηση που δημοσίευε
ητή), ένα βιβλίο εξαντλητικής αυτοανάλυσης, χρονικό μιας
με τα ονόματα Αλμπέρτο Καέιρο και Άλβαρο ντε Κάμπος.
ζωής που δεν βιώνεται αλλά γίνεται αντικείμενο ονειροπό
Ωστόσο, σε κανένα από τα ποιητικά έργα που δημοσίευε με
λησης και στοχασμού, μαρτυρία μιας αποπνικτικής, δυσβά
τα πολλά του ονόματα δεν ήταν τόσο προσηλωμένος σε υπο
στακτης αγωνίας.
βλητικά ερωτικά οράματα όσο στην αγγλική του ποίηση.
Υπό το ετερώνυμο Ρικάρντο Ρέις, μία από τις λιγότερο
Επιπλέον, η αγγλική του προσωπικότητα ήταν ολότελα διά
γόνιμες, κατά τη γνώμη μου, πορτογαλικές ταυτότητες του
φορη από τις ετερωνυμικές πορτογαλικές. Στο πρόσωπο του
Πεσσόα, είναι ένας συνειδητά κλασικός, ένας αποφθεγμα
Αλεξάντερ Σερτς, μοιάζει παράδοξα να διάλεξε την γλώσ
τικός ποιητής, που ανακαλεί τις Ωδές του Οράτιου και ίσως
σα των χρόνων της αγγλοσαξωνικής του εκπαίδευσης, για
μερικές από τις ολύμπιες διατυπώσεις του Γκαίτε και του
να γράψει το είδος της ποίησης που μερικοί Άγγλοι ποιητές
Νίτσε ακόμη, ή την αυτοκρατορική επισημότητα του Αλεξά
τόλμησαν να γράψουν μόνο στα λατινικά, ή, όπως ο Έλιοτ,
ντερ Πόουπ (στις μεταφράσεις του της Ιλιάδας και της
οτα γαλλικά.
Οδύσσειας). Ο Ρέις οργανώνει τον πανθεϊσμό σ' ένα ηθικό
Υπό το ετερώνυμο Αλμπέρτο Καέιρο, ο Πεσσόα αποδει κνύεται ένας σύγχρονος πανθεϊστής, ένας ισορροπημένος
δόγμα, εν μέρει επικούρειο, εν μέρει στωικό, συνειδητά αποκομμένο από τον χριστιανισμό.
και αισιόδοξος επίγονος του Γουίτμαν, περισσότερο περί
Είναι όμως ως Άλβαρο ντε Κάμπος που ο Φερνάντο
πλοκος ως προς την ιδιοσυστασία και τις απόψεις, ωστόσο,
Πεσσόα θα δώσει την πιο ενδιαφέρουσα πλευρά της ποιητι
από τον Γάλλο επίγονο του Γουίτμαν, τον Βαλερΰ Λαρμπώ,
κής του. Καθ' υπόθεσιν Εβραίος, νευρασθενικός πιστός του
τον ποιητή ο οποίος δημιούργησε, στο πρότυπο του Αντρέ
φουτουρισμού του Μαρινέττι, ναυπηγός που έχει χάσει την
Βάλτερ του Ζιντ, το δικό του «ετερώνυμο», τον Α. Ο. Μπάρ-
πίστη του στον άνθρωπο και την επιστήμη και δεν ξέρει πια
16
17
Εισαγωγή
Τα πολλά πρόσωπα
της
μεγαλοφυίας
που ανήκει ή γιατί γράφει, ο Άλβαρο ντε Κάμπος θυμίζει
που υπάρχει» και καταλήγει να αναρωτιέται αν είναι πραγ
ήρωα του Κάφκα: «Γιατί στ' αλήθεια, απολύτως, κυριολε
ματικός και αν ο αγώνας άξιζε τον κόπο. Είναι σημαντικό,
κτικά, / οι αισθήσεις μου είναι πλοίο αναποδογυρισμένο, / η
με αυτή την έννοια, το γεγονός ότι ο Πεσσόα δημοσίευσε με
φαντασία μου, άγκυρα μισοβουλιαγμένη, / οι πόθοι μου,
την υπογραφή του Άλβαρο ντε Κάμπος το μεγάλο του προ
σπασμένο κουπί, / και το νευρικό μου σύστημα, δίχτυ που
φητικό μανιφέστο, όπου όριζε τη λογοτεχνία του μέλλοντος,
στεγνώνει στην παραλία!» («Θαλασσινή ωδή», μτφρ. Μα
την ποίηση μιας εποχής στην οποία το άτομο θα έπαυε να
ρία Παπαδήμα, Ποίηση, τ. 11).
έχει οποιοδήποτε νόημα, στην οποία η ύπαρξη του θα ήταν
Γράφοντας σε ελεύθερο στίχο και ανακαλώντας τόσο
ολότελα αδιάφορη. Σήμερα, σε μια εποχή απόλυτης αλλο
τον Γουίτμαν όσο και τον Λαφόργκ, τόσο τον Μαρινεττι όσο
τρίωσης και υπαρξιακής ακύρωσης, μπορούμε να νιώσουμε
και τα δικά του ποιήματα που έχει ήδη δημοσιεύσει ως Αλ
και να καταλάβουμε τον μηδενισμό και την απελπισία που
μπέρτο Καέιρο και στα οποία ο Άλβαρο ντε Κάμπος ανα
στοίχειωσαν τα οράματα του Μπερνάρντο Σοάρες ή του
γνωρίζει έναν δάσκαλο, ο Πεσσόα εδώ προχώρησε πολύ
Άλβαρο ντε Κάμπος.
περισσότερο απ' ό,τι ο Καέιρο και ο Ρέις. Το όραμα του αρ
Στον Ηρόστρατο, ένα από τα ωραιότερα και σπαρακτι-
χαίου κόσμου που είχε καλλιεργήσει ο τελευταίος είχε απο
κότερα έργα του Πεσσόα, γραμμένο, όπως είπαμε, σε απο
κλείσει το διονυσιακό στοιχείο, και πολλά από τα ποιήματα
σπασματική μορφή στα αγγλικά, ο ποιητής πραγματεύεται
του ο Πεσσόα μάλλον τα έκρινε εκ των υστέρων τέλεια, αλ
το ζήτημα της υστεροφημίας. Η μελέτη του Richard Zenith,
λά πολύ ψυχρά. Έτσι, ο καταπιεσμένος διονυσιακός Πεσ
έγκριτου μελετητή τού Πεσσόα, η οποία δημοσιεύεται ως
σόα αναδύεται περιβεβλημένος με σύγχρονο ένδυμα, αυτό
επίμετρο στην παρούσα έκδοση, είναι διεισδυτική και
του Άλβαρο ντε Κάμπος. Μέσα από τον Κάμπος ο Πεσσόα
άκρως πειστική. Περιττεύει λοιπόν να επαναδιατυπώσω
αποφεύγει να υποταχθεί στον Ρέις• είναι λες και ο Διόνυσος
εδώ απόψεις και κρίσεις με τις οποίες σε γενικές γραμμές
τον σώζει από τον Απόλλωνα. Η «Θαλασσινή ωδή», ένα
συμφωνώ. Οι σκέψεις εξάλλου που αναπτύσσει ο Πεσσόα
από τα αριστουργήματα της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτε
στον Ηρόστρατο είναι τόσο διαυγείς, η αγωνία που τις δια
χνίας, είναι ένα παθιασμένα δεκτικό στα μηνύματα των και
περνά τόσο αυθεντική, που μιλούν —και θα πρέπει ν' αφε
ρών και ευαίσθητο ταξίδι στο σύγχρονο κόσμο. Ο ποιητής
θούν να μιλήσουν— από μόνες τους. Ιδιαίτερες συστάσεις
αρχίζει αποφασισμένος «να τα νιώσει όλα με κάθε τρόπο
και επεξηγήσεις δεν θα πρόσθεταν τίποτα περισσότερο σε
18
19
Εισαγωγή
όσα έχει να προσφέρει το ίδιο το κείμενο. Ακόμη κι αν κά ποιος διατηρεί επιφυλάξεις για επιμέρους κρίσεις του Πεσσόα σχετικά με τους συγγραφείς και τα έργα που σχολιάζει ή για γενικότερες θέσεις του που αφορούν σε κοινωνικά και ιστορικά ζητήματα, δεν μπορεί παρά να εκτιμήσει τον ενδε λεχή τρόπο με τον οποίο ο Πορτογάλος ποιητής προσεγγίζει το θέμα του. Στην ίδια την πράξη της συγγραφής του εν λό γω έργου, ο Πεσσόα βλέπει άλλη μια απόδειξη της ανικανό τητας του να πετύχει ό,τι διακαώς επιθυμούσε: τη δημιουρ γία ενός συνεκτικού και ολοκληρωμένου κειμένου. Ωστόσο αυτή ακριβώς η αποσπασματικότητα, έκφραση «της θεμε λιώδους κενότητας» της σύγχρονης εποχής, είναι που τελικά του χάρισε αυτό που ήταν μάλλον βέβαιος ότι θα κατακτού σε: την αθανασία. Γράφοντας, προς το τέλος του Ηρόστρατον: «Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα επικαλε στεί την αιωνιότητα — ένας τεχνίτης, μία αυθεντία του πνεύματος, στο έργο του οποίου θα καθρεφτίζεται η "ιδιο φυΐα" της εποχής», ο Πεσσόα προφανώς αναφέρεται στον εαυτό του. Και δικαίως. ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ
Η μετάφραση αυτή αφιερώνεται στον πατέρα μου, που γνωρίζει ότι: «um homem tern de ser realista para poder gerir uma fdbrica de tachas, mas tem de ser romantico para gerir ο mundo». 20
ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ
1. Προτίθεμαι να εξετάσω το ζήτημα της φήμης, τόσο της περι στασιακής όσο και της σταθερής, να ερευνήσω κάτω από ποιες συνθήκες οι άνθρωποι κατακτούν τη μία ή την άλλη, και να προβλέψω, στον βαθμό που είναι δυνατόν, κάτω από ποιες συνθήκες η πρώτη ή η δεύτερη μορφή ενδέχεται να κατακτηθεί στο μέλλον. Φήμη είναι η παραδοχή ότι ένας άν θρωπος ή μία ομάδα ανθρώπων έχουν αξία, κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο, για την ανθρωπότητα. Για να ερευνήσουμε το ζήτημα θα πρέπει να ορίσουμε τι είναι φήμη. Θα πρέπει επίσης να ορίσουμε τι είναι ανθρωπότητα. (1) Η φήμη μπορεί να σχετίζεται με τους ανθρώπους ή με τα πράγματα. Υπάρχουν φημισμένα εγκλήματα, μάχες, μυ θιστορήματα, αυτοκρατορίες• υπάρχουν οι φημισμένοι συγ γραφείς τους. Δεν θα μας απασχολήσουν τα πράγματα, αλ λά οι άνθρωποι. Αυτό που μας ενδιαφέρει κυρίως είναι οι συνθήκες που γεννούν τη φήμη. (2) Η φήμη μπορεί να είναι τυχαία ή ουσιαστική. Ένας 23
Φερνάντο
Πεσσόα
άνθρωπος ο οποίος φονεύεται με ιδιαίτερα μυστηριώδη
Ηρόστρατος
2.
τρόπο κερδίζει την υστεροφημία με τον θάνατο του. Αν η υπόθεση είναι σημαντική, μπορεί να μείνει στην ιστορία ως
Εκτός αν είναι προϊόν τύχης, ή καθαρά εξωτερικών συνθη
ενδιαφέρον πτώμα. Δεν μας ενδιαφέρει η τυχαία αλλά η ου
κών, στις οποίες μπορεί να αποδοθεί ο όρος τύχη, η φήμη
σιαστική φήμη, όσο άδικο κι αν φαίνεται αυτό.
είναι το αποτέλεσμα της εφαρμογής σε κάποιο πεδίο μιας
(3) Η φήμη μπορεί να είναι πλασματική ή φυσική. Ένας
ιδιαίτερης ικανότητας ή ευφυΐας, και της αναγνώρισης από
βασιλιάς είναι από τη φύση του φημισμένος. Γεννιέται μέσα
τους άλλους της ιδιαίτερης αυτής ικανότητας ή ευφυΐας στο
στη φήμη ταυτόχρονα με το βασίλειο του. Δεν θα μας απα
εν λόγω πεδίο. Ως ιδιαίτερη ικανότητα νοείται εδώ οτιδήπο
σχολήσει αυτοΰ του είδους η φήμη. Ποικίλλει ανάλογα με τα
τε διαφοροποιεί το άτομο από τους συνανθρώπους του: αν
ήθη και τα έθιμα, με τους θεσμούς. Θα ερευνήσουμε μόνο
το δεχτούμε αυτό, θα συνομολογήσουμε ότι η μεγάλη τόλμη,
το ζήτημα της πλασματικής φήμης.
η μεγάλη βιαιότητα, η μεγάλη πανουργία είναι επίσης ιδιαί
(4) Η φήμη μπορεί να είναι θετική ή αρνητική• η δεύτερη
τερες ικανότητες. Το να είναι κανείς ήρωας δεν είναι πιο τι
μορφή αποκαλείται συνήθως κακοφημία. Οι μεταβαλλόμε
μητικό από το να είναι ιδιοφυΐα, αφού η πράξη ή οι πράξεις
νες αντιλήψεις περί καλού και κακού περιπλέκουν μερικές
οι οποίες αναδεικνύουν τον ήρωα ή την ιδιοφυΐα είναι εξί
φορές το ζήτημα• σε κάποιες περιπτώσεις το καθορίζουν.
σου προϊόν ιδιοσυγκρασίας, παιδείας και περιβάλλοντος
Εκεί που ο ένας βλέπει έναν φονιά, ο άλλος βλέπει έναν
(που, κατά κανόνα, ο άνθρωπος δεν ελέγχει), ευκαιρίας και
γενναίο άνθρωπο. Εκεί που ο ένας βλέπει έναν μάρτυρα, ο
περίστασης (τις οποίες ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να
άλλος βλέπει έναν ηλίθιο. Η περίφημη φράση του Πρου-
επιλέξουν ή να δημιουργήσουν, αν φυσικά δεχτούμε ότι ο
ντόν: «Δεν γνωρίζω τίποτα απεχθέστερο από τους μάρτυρες
άνθρωπος είναι σε θέση να επιλέγει ή να δημιουργεί).
— με μόνη εξαίρεση τους τυράννους», αν και διατυπωμένη
Οι άνθρωποι μπορούν να διακριθούν σε τρία είδη ή ομά
σε άλλο πλαίσιο, καταδεικνύει τη δυσκολία του συγκεκριμέ
δες, και η διάκριση αυτή μπορεί να εναρμονιστεί με την πα
νου θέματος.
ραδοσιακή τριχοτόμηση του νου — διάνοια, συναίσθημα,
(5) Η φήμη μπορεί να είναι έμμεση ή άμεση.
βούληση. Υπάρχουν οι άνθρωποι της καθαρής διάνοιας, και αυτοί είναι οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες• υπάρχουν οι άνθρωποι του καθαρού συναισθήματος, και αυτοί είναι οι
24
25
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
μυστικιστές και οι προφήτες, οι ιδρυτές θρησκειών ή οι μύ
σικής ικανότητας. Το ταλέντο είναι συγκεκριμένη νοημοσύ
στες θρησκευτικών συστημάτων υπάρχουν οι άνθρωποι της
νη στην αφηρημένη της μορφή• δεν έχει οργανική σχέση με
καθαρής βούλησης κι αυτοί είναι οι αρχηγοί κρατών και οι
το άτομο, όπως η ιδιοφυΐα, εκτός αν υποθέσουμε πως ό,τι
πολεμιστές, οι κεφαλές της βιομηχανίας ή του εμπορίου.
συμβαίνει στο άτομο έχει οργανική σχέση μαζί του επειδή
Υπάρχουν τρία μικτά είδη: οι άνθρωποι της διάνοιας και
συμβαίνει σ' αυτό. Το πνεύμα είναι συγκεκριμένη νοημοσύ
του συναισθήματος, είδος στο οποίο ανήκουν όλοι οι καλλι
νη εξατομικευμένη, και, εκτός από την αξία του εξατομικευ
τέχνες• οι άνθρωποι της διάνοιας και της βούλησης, είδος
μένου πράγματος, έχει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά και τις
στο οποίο ανήκουν οι μεγάλοι αρχηγοί κρατών και όσοι χτί
εκφάνσεις της ιδιοφυΐας. Να γιατί είναι εύκολο να εκλάβει
ζουν αυτοκρατορίες και έθνη• οι άνθρωποι του συναισθή
κανείς λανθασμένα έναν ιδιαίτερα πνευματώδη άνθρωπο ως
ματος και της βούλησης, είδος στο οποίο ανήκουν οι ενερ
γνήσια ιδιοφυΐα. Το ταλέντο, από την άλλη, βρίσκεται κάπου
γητικοί ιδρυτές και απόστολοι θρησκειών (πνευματικών ή
ανάμεσα τους και είναι εκ φύσεως αντίθετο και στα δύο.
υλικών), όσοι πιστεύουν στη Γυναίκα την περιβεβλημένη τον Ήλιο 1 και όσοι πιστεύουν στη δημοκρατία. Η νοημοσύνη παρουσιάζεται σε τρεις υψηλές μορφές, τις
3.
οποίες θα μπορούσαμε πρόχειρα να αποκαλέσουμε ιδιο φυΐα, ταλέντο και πνεύμα, ορίζοντας την τελευταία λέξη με
Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως η ύπαρξη, στον ίδιο
την ευρύτερη έννοια της λαμπρής και ενεργού ευφυΐας, κοι
άνθρωπο, περισσοτέρων του ενός νοητικών στοιχείων θα
νής ως προς το είδος όχι όμως και ως προς τον βαθμό με τη
του επέτρεπε να κατακτήσει άμεσα τη φήμη. Σ' έναν βαθμό
συνήθη ευφυΐα, και μη σχετιζόμενης με την ικανότητα για
αυτό ισχύει, αλλά σε βαθμό μικρότερο απ' ό,τι θα συμπέραι
αστεϊσμούς.
νε κανείς βάσει επιπόλαιου συλλογισμού. Ένας άνθρωπος -
Αυτές οι τρεις μορφές της νοημοσύνης δεν συγχέονται
που είναι μεγαλοφυής και διαθέτει μεγάλη νοημοσύνη αλλά
δεν αποτελούν διαβαθμίσεις ή κλιμακώσεις μίας και μοναδι
περιορισμένο ταλέντο (όπως ο Σαίξπηρ), ή είναι μεγαλο
κής φυσικής ικανότητας ή λειτουργίας. Η ιδιοφυΐα είναι
φυής και διαθέτει μεγάλο ταλέντο αλλά περιορισμένη νοη
αφηρημένη νοημοσύνη εξατομικευμένη — η συγκεκριμένη
μοσύνη (όπως ο Μίλτον), δεν συγκεντρώνει στην εποχή του
ιδιοσυγκρασιακή και [...] ενσάρκωση μιας αφηρημένης φυ-
ή στη μεταγενέστερη τους καρπούς τόσο της νοημοσύνης
26
27
2
Φερνάντο
Πεασόα
Ηρόστρατος
όσο και του ταλέντου. Διότι αυτά τα διαφορετικά νοητικά
είναι καθαρή νοημοσύνη. Ο άνθρωπος ο οποίος θα κάνει,
στοιχεία αποτελούν κράμα καθώς συνυπάρχουν στον άν
στην ίδια συντροφιά, ένα αστείο το οποίο βασίζεται σε μία
θρωπο, και το ιερό δηλητήριο της ιδιοφυΐας έχει διαποτίσει
κλασική αλληγορία, ή στην υπερβολική χρήση της ευστρο
-
την ουσία της νοημοσύνης ή του ταλέντου το ποτό είναι πι
φίας, ενδεχομένως να δείξει στον παρατηρητή πως έχει
κρό, αν και διατηρεί κάτι από τη συνηθισμένη του γεΰση. Οι
προσθέσει κάτι στη νοημοσύνη, όμως, λόγω της χλιαρής επί
αρχαίοι αναμείγνυαν μέλι με κρασί και έβρισκαν τη γεΰση
δρασης που ασκεί στους ακροατές, θα έχει ταυτόχρονα
του μείγματος ευχάριστη• όμως το νέκταρ δεν μπορεί να το
αφαιρέσει κάτι από αυτήν. Αν ο ίδιος άνθρωπος συμβαίνει
γευθεί ο καθένας.
να είναι και ιδιοφυής και κάνει ένα τέτοιο αστείο το οποίο
Ένας άνθρωπος που μπορεί να διαθέτει, σε κάποιο βαθ
και θα αποτυπώνει σαφώς την ιδιοφυΐα του και θα εμποτίζει
μό, ιδιοφυΐα, ταλέντο και νοημοσύνη θα ήταν σε θέση να
τη νοημοσύνη του με το χρώμα της, θα έρθει αντιμέτωπος με
σφραγίσει την εποχή του με τη νοημοσύνη του, τον αιώνα
τον δαλτονισμό όλων εκείνων μπροστά στους οποίους γελοι
του με το ταλέντο του και τους επερχόμενους αιώνες με την
οποιεί τη σοφία του. Θα είναι σαν να κάνει κανείς ένα
ιδιοφυΐα του. Καθώς όμως η ιδιοφυΐα του θα επηρέαζε το
αστείο σε ξένη γλώσσα. Το παρόν δεν έχει διορατικότητα
ταλέντο του, και το ταλέντο και η ιδιοφυΐα του τη νοημοσύνη
και ο υπαινιγμός παραμένει στο θηκάρι.
του — αφοΰ τα πράγματα που συνυπάρχουν στον νου είναι αναμεμειγμένα και δεν γειτνιάζουν απλώς— το ταλέντο του θα ήταν κατά πολύ λιγότερο καθαρό ώστε να προσελκύσει τις επόμενες γενιές, και η νοημοσύνη του θα ήταν κατά πολύ λιγότερο καθαρή ώστε να δελεάσει την απλοϊκότητα των
Το πνεύμα είναι κάτι κοινό και ανθρώπινο. Αν κανείς το
συγχρόνων του. Αρκεί ένα παράδειγμα για να αποσαφηνί
αμφισβητεί, δεν έχει παρά να αγοράσει ένα αντίτυπο των
σει το ζήτημα σε όλους όσοι κατανοούν βάσει παραδειγμά
Answers και να διαβάσει τις φράσεις που αναδεικνύονται
των. Ένας πνευματώδης άνθρωπος που κάνει, ανάμεσα σε
νικήτριες στους διαγωνισμό «μαργαριταριών». Θα διαπι
φίλους, ένα αστείο, όπως αυτό που ένα ταλαντούχο πνεύμα
στώσει ότι άσημοι μάλλον άνθρωποι έχουν εκλάμψεις πνεύ
θα μπορούσε έξυπνα να σκαρφιστεί, προκαλεί μεγάλο γέλιο
ματος, που, ως τέτοιο, αξίζει να μνημονευτεί λόγω της έκδη
το οποίο και εκτιμάται δεόντως. Αυτό το νοθευμένο πράγμα
λης ιδιοφυΐας την οποία περιέχει.
28
29
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
Έχω συχνά συλλογιστεί πόσο σοφές είναι οι ρήσεις του
στην αδράνεια του μέλλοντος: η βούληση, και μόνον η βού
Γκαίτε στις συζητήσεις του με τον Έκερμαν. Έχω όμως επί
ληση, μας κάνει να νικάμε. Η βούληση, και μόνον η βούληση,
σης συχνά συλλογιστεί πόσες ρήσεις εξίσου σοφές έχω ακού
μετατρέπει την καθημερινή μας σκέψη σε σύστημα, προσφέ
σει στη ζωή μου, σε συζητήσεις με ανθρώπους οι οποίοι, αν
ροντας της έτσι ένα σώμα• η βούληση, και μόνον η βούληση,
και ευφυείς, δύσκολα θα μπορούσαν να συναγωνιστούν τον
θα μετατρέψει τη χαρούμενη φράση μας σε δόγμα αυτής της
Γκαίτε.
χαράς. Πολλοί άνθρωποι πετάνε φράσεις που περιέχουν σε
Και οι ιδέες όμως είναι συνηθισμένες, ακόμη και οι λα
εμβρυϊκή μορφή σπουδαίες καντιανές σκέψεις• αλλά μόνο οι
μπρές ιδέες. Ο κόσμος είναι πάντα ασφυκτικά γεμάτος από
ισάξιοι του Καντ προεκτείνουν αυτές τις φράσεις ώστε να
ιδιοφυΐες του καθημερινού. Μόνο όταν το καθημερινό γίνει
αγγίζουν το μεγαλείο του κόσμου. Το μεγαλείο μιας φράσης
καθολικό, μέσω μιας έντονης προσήλωσης στην καθολικό
του Γκαίτε βρίσκεται όχι στην ίδια τη φράση, αλλά στο ότι
τητα, μέσω μιας εμβάθυνσης σ' αυτήν ικανής να οδηγήσει
είναι προϊόν της ιδιοφυΐας του.
σε συνέπειες και πορίσματα, κατακτάται το δικαίωμα εισό
Υπάρχει ένας μεγάλος Πορτογάλος ποιητής ονόματι Σεζάριο Βέρντε• έζησε στα μέσα του 19ου αιώνα. Η όλη στάση
δου στα ανάκτορα του μέλλοντος. Αυτός ο συλλογισμός σε σημαντικό βαθμό ακυρώνει, σε
ζωής που τον καθιστά μεγάλο ποιητή συναντάται ήδη σε δύο
σημείο κάποτε οριστικής διαγραφής, τις κριτικές προσπά
μέτρια ποιήματα του Γκιλέρμε Μπράγκα, ποιητή δέκα χρό
3
θειες ενός Άρνολντ, ενός Λίτον Στράτσεϊ, ενός Άλντους
νια μεγαλύτερου του. Αλλά ό,τι στο έργο του Σεζάριο απο
Χάξλεϊ. Είναι όλοι τους εξαιρετικά έξυπνοι• είναι όλοι
τελεί μία ολοκληρωμένη σύνθεση του σύμπαντος, στα ποιή
τους, κατά το μάλλον ή ήττον, ανυπόμονα ανακόλουθοι.
ματα του Μπράγκα συνιστά μία απλή σύμπτωση. Ακόμη και
Υπάρχει ίσως περισσότερη σοφία, ή ακριβέστερα εγκόσμια
αν, όπως είναι πολύ πιθανόν, τα κοινότοπα ποιήματα του
σοφία, σ' ένα βιβλίο του Άλντους Χάξλεϊ απ' ό,τι σε ολόκλη
Μπράγκα στάθηκαν η αφορμή να αναγνωρίσει ο Σεζάριο
4
ρο το έργο του Σπένσερ. Αλλά ο Σπένσερ θα μνημονεύε
το ποιητικό του στίγμα, είτε προέβη σε λογοκλοπή είτε όχι,
ται, αν και δεν θα διαβάζεται, μετά από χίλια χρόνια• ενώ ο
ο πρόδρομος του παραμένει αναντίρρητα κατώτερος. Ο επί
Άλντους Χάξλεϊ ούτε θα διαβάζεται ούτε θα μνημονεύεται.
γονος είναι εκείνος που προηγείται.
5
Φθάνουμε στο επίκεντρο του ολοκληρωτικού θριάμβου,
Αυτά τα ζητήματα γενικώς αξιολογούνται με αρκετή
είτε αντιστεκόμενοι στις αντιξοότητες των συνθηκών είτε
ακρίβεια από τις επόμενες γενιές. Να γιατί όλοι σήμερα
30
31
Φερνάντο
Ηρόατρατος
Πεσσόα
μνημονεύουν το καταλυτικό χιούμορ του Γουάιλντ και λη 6
σμονούν το εξίσου ανατρεπτικό πνεύμα του Τζόουνς ή του 7
όμως δεν τον καθιστά στοχαστή. Η σκέψη ήταν η τύχη του, όχι η περιουσία του. Ένα πρόσωπο πλημμυρισμένο από χα
Σμιθ. Εκείνη η φράση ανήκει στον Γουάιλντ, η άλλη στον
ρά μπορεί να λάμπει από ομορφιά που δεν του ανήκει. Ο
οποιονδήποτε. Γιατί θα πρέπει να είμαι φτωχότερος από
μεθυσμένος αργόσχολος στη γωνιά μπορεί να γέρνει στον
αυτόν τον πλούσιο; ρωτούν οι αθώοι. Διότι αυτός είναι ορ
τοίχο με τρόπο που να μοιάζει με ζητιάνο.
γανικά προορισμένος να είναι πλούσιος.
Στη διάκριση ανάμεσα στο τυχαίο και το αντιπροσωπευ τικό βρίσκεται η δύναμη και η αρετή της κριτικής. Δεν υπάρχει λόγος να αρνηθούμε την ισοτιμία νοητικής αιτιότητας ανάμεσα στην τυχαία και την αντιπροσωπευτική
5.
φράση. Κάποιο παράδοξο τέχνασμα του εγκεφάλου, το Η πρώτη διάκριση την οποία ο κριτικός οφείλει να κάνει δι
οποίο, αν είναι συνεχές και οργανικό, συνιστά την ιδιοφυΐα,
αισθητικά είναι αυτή ανάμεσα στην τέλεια ευστροφία, το
ενδέχεται να είναι περιστασιακό και μη τυπικό και να απο
εντυπωσιακό πνεύμα, και την ιδιοφυΐα. Υπάρχουν εκλάμ
μιμείται νόμιμα την ιδιοφυΐα. Όμως η ιδιοφυΐα είναι κατ'
ψεις έξοχων ιδεών που προκαλούν στον νου τον κραδασμό
ουσίαν η διάρκεια της ιδιοφυΐας. Πάνω σ' αυτή τη σκέψη
της ιδιοφυΐας. Υπάρχουν αιφνίδιες μεταστροφές της έκφρα
πρέπει να βασίσουμε την αρχική διάκριση.
σης οι οποίες θέλγουν τον νου κατά τρόπο ανάλογο προς την
Στο σημείο αυτό οδηγούμαστε σε δύο διαπιστώσεις: αντι
ιδιοφυΐα. Οι έξοχες ιδέες ωστόσο, αν και περιέχονται στην
λαμβανόμαστε ότι υπάρχει ένα είδος ευφυΐας που δεν εξα
ιδιοφυΐα, δεν είναι ιδιοφυΐα, και οι υπέροχες εκφράσεις, αν
ντλείται σε πνευματώδεις αποστροφές ή αξιομνημόνευτες ιδέ
και κοινές στην ιδιοφυΐα, δεν είναι ούτε κι αυτές ιδιοφυΐα.
ες, αλλά στην ικανότητα να οικοδομεί και να αναπτύσσει.
Η ιδιοφυία δεν κατοικεί στο τυχαίο, αλλά στον αντιπρο
Αντιλαμβανόμαστε επίσης ότι άνθρωποι αδιαμφισβήτητης
σωπευτικό χαρακτήρα του τυχαίου. Κάθε άνθρωπος έχει
ιδιοφυΐας —όπως ο Γουίλλιαμ Γουέρντσγουορθ— είναι γνή
-
κάνει τουλάχιστον ένα επιτυχημένο αστείο στη ζωή του αυ
σια ιδιοφυείς σε σπάνιες περιπτώσεις. Και αναρωτιόμαστε
τό όμως δεν τον καθιστά πνευματώδη. Το αστείο ήταν της
πώς πρέπει να γίνει η διάκριση ώστε να περιέχει.σαφώς, μέσω
στιγμής, όχι δικό του. Κάθε άνθρωπος έχει σκεφτεί, έστω
ενός αποκλίνοντος αποκλεισμού, τις δύο αυτές περιπτώσεις.
και μία φορά στη ζωή του, κάτι το αξιομνημόνευτο, αυτό 32
33
Φερναντο
Πεσσόα
6.
Ηρόστρατος
τό το οποίο στηρίζεται στην ιδιοφυΐα- σημαντικό δεν είναι αυτό το οποίο λέει ο Φάλσταφ, αλλά αυτό που είναι. Η ιδιο
Αν η διάκριση αυτή ανάμεσα στις ανθρώπινες ικανότητες
φυΐα έπλασε τον χαρακτήρα- το πνεύμα τού χάρισε τον λό
συνδυαστεί με τη διάκριση ανάμεσα στα ανθρώπινα περι
γο. Υπάρχουν, στα άκρως πνευματώδη ρεύματα της γαλλι
βάλλοντα, διαπιστώνει κανείς αμέσως ότι οι δυο αυτές κα
κής λογοτεχνίας, πολλοί συγγραφείς και ομιλητές οι οποίοι
τηγορίες ταιριάζουν μεταξύ τους. Είναι προφανές, από την
έχουν επιδείξει μεγαλύτερο πνεύμα από τον Μπουαλλώ.8
από κοινού ανάλυση των δυο κατηγοριών, ότι η ιδιοφυΐα
Οι πνευματώδεις φράσεις του Μπουαλλώ δεν υπερτερούν
προϋποθέτει την προσαρμογή στο αφηρημένο περιβάλλον
εκείνων που υπογράφουν ήσσονες επιγραμματιστές, όπως ο
το οποίο διαμορφώνεται από τη γενική φύση της ανθρωπό
Σεβαλιέ ντε Καιγύ.9 Αλλά η δημιουργία, μέσω του ταλέντου,
τητας, κοινή σε όλα τα έθνη και σε όλες τις εποχές• η δέου
μίας πνευματώδους σύνθεσης είναι πέρα από τις δυνάμεις
σα ανταμοιβή της ιδιοφυΐας είναι η αθανασία. Είναι προφα
ενός μεγάλου ήσσονος συγγραφέα.
νές ότι το ταλέντο προϋποθέτει την προσαρμογή στα ουσιώ δη στοιχεία, τα οποία κάτω από μία συγκεκριμένη εφαρμο γή ή έκφανση προσδίδουν σ' ένα έθνος ή μία εποχή τον
7.
χαρακτήρα που έχει σε μία δεδομένη στιγμή• η δέουσα ανταμοιβή του ταλέντου είναι λοιπόν η φήμη. Είναι προφα
Συναντάμε λοιπόν το παράδοξο το οποίο αποκαλείται
νές πώς το πνεύμα προϋποθέτει μία άμεση εφαρμογή στο
έμπνευση — μία ανούσια λέξη και μία πραγματικότητα. Εί
άμεσο περιβάλλον αυτό φαίνεται στη μορφή του πνεύματος
ναι αυτή η αλλόκοτη στιγμή που ξεπροβάλλει βίαια σαν τη
την οποία αποκαλούμε πνεύμα — αφού ένα αστείο δεν έχει
μέρα μέσα από τη νύχτα της πλήξης του Γουέρντσγουορθ.
νόημα αν το νόημα του δεν γίνει αντιληπτό.
Είναι αυτή η αλλόκοτη λάμψη στα αλλόκοτα σονέτα που ο
Πολλοί άνθρωποι που δεν διεκδικούν δάφνες για το
Ζεράρ ντε Νερβάλ εμπνεύστηκε από έναν άλλο κόσμο. Ο
σπουδαίο πνεύμα τους θα μπορούσαν να έχουν κάνει τα πε
Μπλαίηκ άπλωσε το χέρι και την παρέλαβε μέσα από τα πα
ρισσότερα από τα αστεία του Σαίξπηρ, απλώς και μόνο ως
ραπετάσματα. Ο Σαίξπηρ τη διέθετε διαρκώς — ήταν ο
αστεία. Γιατί ακριβώς στη δημιουργία των χαρακτήρων που
ίδιος δαίμονας του εαυτού του.
κάνουν αυτά τα αστεία βρίσκεται το αληθινό πνεύμα — αυ34
Μία μεγάλη ανύψωση και κορύφωση στον στίχο του Ομή35
Φερνάντο
Πεσσόα
ρου, του Βιργιλίου ή του Μίλτον μπορεί να γίνει εύκολα κα τανοητή• συνίσταται σε μία ενεργοποίηση αυτοΰ που είναι. Αλλά πώς μπορεί να γίνει κατανοητή η ενεργοποίηση αυτοΰ που δεν είναι; Όχι ένα φως που μετατρέπεται σε φλόγα, αλ λά ένα κούτσουρο που σιγοκαίει με ένα εξωτερικό φως το
Ηρόστρατος 11
Cover her face; mine eyes dazzle: she died young
ή μία νάρκωση όλων των εκφάνσεων της ζωής, όπως τη συ ναντάμε στο μοναδικό δράμα του φτωχού Μαλλαρμέ: n
Le chair est triste, helas! etj'ai lu tous les livres.
οποίο σιγά-σιγά γίνεται δικό του — αυτό είναι η έμπνευση... n
... σ' εκείνο τον επίλογο της Hydriotaphia, η οποία απο
8.
τελεί το έσχατο όριο των δυνατοτήτων του πεζού λόγου.
Ο Μίλτον έγραψε τα σονέτα του λες και το καθένα από αυ τά θα του εξασφάλιζε την αθανασία. Έβαζε κάθε στιγμή
9.
ολόκληρη την ψυχή του σε κάθε μέρος του έργου που δού λευε. Αυτό θα έπρεπε να είναι η ιδιοφυΐα — ένας φρουρός
Στις τέχνες, πλην της λογοτεχνίας, έχουμε έναν οικουμενικό
των τρανών θεών των οποίων και οι πιο ιδιαίτερες στιγμές
λόγο ο οποίος δεν γεννά παρανοήσεις παρά μόνο στους αν
είναι ακοίμητες.
θρώπους μειωμένης ευαισθησίας. Στη λογοτεχνία όμως, σχε τικά με το ζήτημα της φήμης και της εξάπλωσης της, ερχόμα στε αντιμέτωποι με το πρόβλημα της γλώσσας και βρισκόμα
Καμιά φορά ένας στίχος είναι ακέραιο ορατό γλυπτό, όπως του Βικτόρ Ουγκώ
στε αίφνης σε ένα διαφορετικό τοπίο υποθέσεων. Υπάρχει η νεκρή και η ζωντανή φήμη, και η καθεμία ξε
Un patre sur sa flute abaissant la paupiere10
χωριστά είναι φήμη• υπάρχει η φήμη που εργάζεται και ερευνά, και η φήμη που μοιάζει με άγαλμα, ή με επιγραφή
ή μία συγκλονισμένη κραυγή, η οποία απαγγέλλει μονότονα
σε μνήμα — επιβίωση χωρίς ζωή. Ο Σαίξπηρ ζει και εργά
τη σύνοψη όλων των τραγωδιών, όπως εκείνη του Γουέμπ-
ζεται- ο Σπένσερ είναι ένα όνομα χωρίς ισχύ. Ουδείς (ενδε
στερ• μία κραυγή χωρίς προηγούμενο:
χομένως ούτε κι ο Σπένσερ) διάβασε ποτέ το Faerie Queene
36
37
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
με απόλυτη ενδελέχεια. Ακόμη και τα μεγάλα ολοκληρωμέ
κειμένου να παρουσιαστεί στα σχετικά έντυπα, αποστέλλε
να έπη έχουν διαπράξει αμάρτημα εις βάρος του αναγνω
ται σε έγκριτο κριτικό, ο οποίος, από μία παράξενη σύμπτω
στικού ενδιαφέροντος. Το ιδεώδες έπος θα πρέπει να έχει
ση, αγνοεί όλα τα ποιήματα της ανθολογίας, αν και γνωρίζει
το περίβλημα ενός Μίλτον και να προκαλεί το ζωηρό ενδια
τους ποιητές οι οποίοι εκπροσωπούνται. Υπάρχει κανείς
φέρον ενός Κόναν Ντόυλ. Αυτό δεν είναι ανέφικτο, αφοΰ
που να πιστεύει πως ο έγκριτος κριτικός, ακόμη κι αν ήταν
δεν υπάρχουν ανέφικτα πράγματα• ακόμη και οι αντιφά
σε θέση να γράψει, ας πούμε, το κύριο άρθρο στο The Times
σεις, μετά τον Χέγκελ, έχουν πάψει να είναι αντιφάσεις.
Literary Supplement (ένα τέτοιο βιβλίο δεν θα άξιζε να κρι
Πώς θα επιβιώσει κανείς, αν επιβιώσει μόνο ως όνομα;
θεί σε επιθεώρηση με μικρότερο κύρος), θα έγραφε κάτι
Πόση από τη φήμη του Ομήρου προέρχεται από ανθρώπους
που να υπερβαίνει το μονόστηλο, με βάρια στοιχεία, στο βι
που τον διάβασαν στο πρωτότυπο; Είναι γνωστό ότι οι Γάλ
βλιογραφικό παράρτημα του εντύπου; Κι ο ποιητής θα ήταν
λοι συγκινούνται από τον Σαίξπηρ, ωστόσο κανένα γαλλικό
τυχερός αν το όνομα του μνημονευόταν στο κείμενο της πα
μυαλό δεν θα μπορέσει ποτέ να συλλάβει τον διανοητικό
ρουσίασης.
ρυθμό της φράσης του βάρδου και την αιφνίδια περιπλοκή
Η πίεση που ασκεί το γνωστό όνομα δεν σημαίνει ότι ο
του νοήματος, την οποία μόνο μία σε βάθος γνώση της αγ
κριτικός θα θεωρήσει ένα ποίημα καλό ή μέτριο ανάλογα
γλικής επιτρέπει ή καθιστά δυνατή.
με το ποιος το υπογράφει. Αλλά θα δώσει ιδιαίτερη προσο χή, λέξη προς λέξη, στίχο προς στίχο, στο ποίημα ενός ανα γνωρισμένου ποιητή• δεν θα κάνει όμως το ίδιο για κάποιον
10.
εντελώς άγνωστο. Αν μπει κανείς στον κόπο, όπως εγώ κά ποτε, είτε να προβάλει το έργο ενός αγνώστου είτε το δικό
Αν κανείς επιθυμεί να κατανοήσει με σαφήνεια το βάρος
του το έργο (πράγμα που εγώ έκανα) σαν αυτό να ανήκε σε
της σημασίας ενός γνωστού ονόματος, δεν έχει παρά να κά
κάποιον ονομαστό ποιητή, ή αν αποδώσει μερικούς άγνω
νει την ακόλουθη υπόθεση. Ας φανταστεί ότι ένας άγνωστος
στους στίχους στον ονομαστό ποιητή, θα διαπιστώσει εύκο
ποιητής εκδίδει σήμερα έναν τόμο ποιημάτων κι ότι ο τόμος
λα του λόγου το ασφαλές. Και στις δύο περιπτώσεις, και για
αυτός ανθολογεί σπουδαία ποιήματα τα οποία έχουν συνθέ
αντίθετους λόγους, οι στίχοι θα πρέπει να είναι άρτιοι —
σει μεγάλοι ποιητές. Ας υποθέσει ακόμη ότι ο τόμος, προ-
διαφορετικά το πείραμα δεν θα επιτύχει.
38
39
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
11.
12. Η απώλεια της οικουμενικότητας των λατινικών αποτέλεσε
Η παρούσα γενιά, απ' ό,τι φαίνεται, δεν γνωρίζει ποιος εί 14
15
ναι ο Τσαρλς Πης. Ο Λασαινέρ έχει ήδη φτάσει στο δεύ
φιλοσοφική τραγωδία. Στον Μεσαίωνα και τη λογοτεχνική
τερο ικρίωμα.
Αναγέννηση, ένας καλλιεργημένος άνθρωπος ήταν σε θέση
Κάθε διασημότητα ζει πραγματικά στον βαθμό που γίνε
να μιλήσει σε μία γλώσσα με όλους τους καλλιεργημένους
ται λόγος γι' αυτήν. Ο άνθρωπος της δράσης ζει όσο διαρκεί
ανθρώπους. Σήμερα οι καλλιεργημένοι άνθρωποι μιλούν
η δράση του: κατόπιν ο ιστορικός είναι αυτός ο οποίος του
διαφορετικές γλώσσες. Ο πύργος της Ρωμαϊκής Γλώσσας
δίνει ζωή. Η φήμη είναι κατ' ουσίαν λογοτεχνική, αφοΰ η
κατέρρευσε και η Βαβέλ κατακυρίευσε τον κόσμο.
λογοτεχνία αποτελεί την αληθινή μνήμη της ανθρωπότητας. Μερικές φορές η φήμη αυτή μπορεί να παραπλανά, όπως συμβαίνει στον περιοδικό τύπο [...]
13. Δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε στην πλειονότητα της αν
Όλη η ομορφιά ζει μόνο με τον τρόπο της Μαρκησίας: Qu'autant queje Vaurai dit...16
;
θρωπότητας να κατέχει σε βάθος, και για οποιονδήποτε λό γο, περισσότερες από δύο γλώσσες. Μία γλώσσα για την
Η κατάχρηση στην παραγωγή βιβλίων —η διαφορετική
καθημερινή επικοινωνία και μία γλώσσα της καλλιέργειας
και ακόμη μεγαλύτερη κατάχρηση στην παραγωγή περιοδι
είναι ό,τι περισσότερο μπορεί να κατακτήσει ένας κοινός
κών— αποτελεί σοβαρό εμπόδιο στην ανάδειξη της μεγαλο
άνθρωπος, αν λάβουμε υπόψη μας την οκνηρία και την [...]
φυίας• ωστόσο συμβάλλει στην τελική ανάδειξη της μεγαλύ
της ανθρωπότητας.
τερης ιδιοφυΐας. (Είναι πιο εύκολο να δεις τη δουλειά σου τυπωμένη.)
Ποια γλώσσα έχει περισσότερα πολιτισμικά πλεονεκτή ματα;
Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί στο ζήτημα της γλώσσας.
Αφού η ανθρωπότητα είναι παράλογη, καμία ιδέα δεν μπορεί να της επιβληθεί, en masse, παρά μόνο με τη μορφή
40
41
Φερνάντο UrmnUl
Ηρόατρατος
του μΰθου ή του παραμυθιού, με αλλ» λόγια, με αοριστία
15.
ανάλογη προς τη δική της. Μία περίεργη ασθένεια λεξιπενίας μάς προσβάλλει όταν Εξ ου και τα πλεονεκτήματα της μοναρχίας. Η δημοκρα
ακούμε μουσική, όποιες απόψεις κι αν έχουμε για τη μουσι
τία μπορεί να υπάρξει σε μία πλήρως Ενοποιημένη χώρα,
κή ως τέχνη. Και μία παραδόξως ανάλογη εκφραστική ναυ
όπως η Πορτογαλία, [...]
τία μάς προκαλεί ίλιγγο, σαν απαλή μουσική, μόλις στρέ ψουμε το βλέμμα μας από την πνευματική πραγματικότητα
Ο μόνος τρόπος να καταστήσεις τους ανθρώπους ανιδιο
του ποιητή προς το συναισθηματικό μυστήριο του αγίου. Ο
τελείς είναι να τους καταστήσεις ιδιοτελείς στον υπέρτατο
καλλιτέχνης ωστόσο ζει ανάμεσα τους — η μουσική, που
βαθμό.
διαλύει την ψυχή σε μία θλίψη που προηγείται της γέννη σης• η αγιοσύνη, που [...] Μπορούμε να απαρνηθούμε τον χριστιανισμό, όπως τον
14.
έχω απαρνηθεί εγώ- μπορούμε να [...] Γιατί μία τρομερή πνευματική κατάρα ρίχνει από ψηλά
Θα πρέπει να συγκεντρώσουμε με την καρδιά μας όλο τον
τη σκιά της στη ζωή μας — το ότι γνωρίζουμε πως ο ποιητής
ήλιο της εμπειρίας. Μπορούμε να ποΰμε, όπως ο Γουίτμαν,
είναι δεσμώτης, ενώ αισθανόμαστε ότι ο άγιος είναι ελεύ
«μόνο όταν σε απορρίψει ο ήλιος θα σε απορρίψω κι εγώ».
θερος.
Αυτό ο Γουίτμαν το είπε σε μία πόρνη,
17
αλλά όσοι δεν
απορρίπτουν τις πόρνες συνήθως απορρίπτουν τους αγίους, πράγμα που δεν αποτελεί φωτεινό σημείο της ανθρώπινης
16.
εμπειρίας. Μερικοί αποδέχονται τα πάντα, με εξαίρεση εκείνα που τους ξεπερνούν.
Δεν είμαι μυστικιστής, γιατί ο μυστικιστής είναι κάποιος του οποίου τα συναισθήματα έχουν διαποτίσει το πνεύμα του. Δεν είμαι τέτοιος άνθρωπος, αλλά του μοιάζω χωρίς να είμαι.
42
43
Φερνάντο
Πεσοόα
Ηρόστρατος
... ένας δυνατός, σιωπηλός άνθρωπος, δηλαδή ένας άν
που θα του εξασφαλίσει ακλόνητη φήμη. Η πράξη του μπο
θρωπος που κρατά τη δύναμη του για τον εαυτό του (και πε
ρεί να συγκριθεί, κατά κάποιον τρόπο, με εκείνη την τρομε
θαίνει από άσκοπη εξάντληση).
ρή διαδικασία της μύησης των Ναϊτών, οι οποίοι, αφού πρώ τα αποδείκνυαν ότι είναι απόλυτα πιστοί στον Χριστό —τό σο ως χριστιανοί στη γενική παράδοση της Εκκλησίας, όσο
17.
και ως απόκρυφοι Γνωστικοί και συνεπώς κομμάτι της ευρύ τερης παράδοσης της χριστιανοσύνης— έπρεπε κατά τη μύη
Υπάρχουν μόνο δύο είδη σταθερής διάθεσης με τα οποία
ση τους να φτύσουν τον Εσταυρωμένο. Η πράξη αυτή ενδε
αξίζει να ζει κανείς — η ευγενής χαρά μιας θρησκείας ή η
χομένως, από μία σύγχρονη σκοπιά, να φαίνεται απλώς απε
ευγενής θλίψη της απώλειας της. Τα υπόλοιπα είναι φυτο-
χθής, γιατί δεν είμαστε πλέον πιστοί και από την εποχή των
ζωία και μόνο μία βοτανική της ψυχής μπορεί να ενδιαφερ
Ρομαντικών αψηφούμε τον Θεό και την κόλαση, αψηφούμε
θεί για μία τέτοια νερωμένη ανθρωπότητα.
δηλαδή πράγματα νεκρά για μας, άρα και τα πτώματα. Όμως καμία θαρραλέα πράξη, σε γη ή θάλασσα, εκεί όπου
Ωστόσο δεν είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι υπάρ
οι άνθρωποι είναι γενναίοι ριψοκινδυνεύοντας τα πάντα, δεν
χει ένα είδος μεγαλείου στον Ηρόστρατο18 — μεγαλείο που
μπορεί να συγκριθεί με τον τρόμο αυτής της μύησης. Ο Θεός
δεν το μοιράζεται με ήσσονες σφετεριστές της φήμης. Μπο
που έφτυναν οι Νάίτες ήταν η ιερή ουσία της Σωτηρίας. Ατέ
ρούμε να θεωρήσουμε πως αυτός, ένας Έλληνας, διαθέτει
νιζαν την κόλαση τη στιγμή που τα στόματα τους υγραίνο
την εκλεπτυσμένη αντίληψη και το ήρεμο παραλήρημα της
νταν από την αναγκαία βλασφημία. Έτσι θα πρέπει να δού
ομορφιάς, χαρακτηριστικά που στη μνήμη μας ταυτίζονται με
με τον Ηρόστρατο, εκτός και αν η σφοδρή αγάπη για την
τη σπουδαία φυλή του. Μπορούμε να τον φανταστούμε να
ομορφιά υπολείπεται σε βάρος από τη βεβαιότητα ότι υπάρ
πυρπολεί τον ναό της Αρτέμιδος σε μία έκσταση θλίψης, κα
χει μία συναισθηματική αλήθεια. Έτσι ας τον δούμε, ώστε να
θώς ένα μέρος του εαυτού του καίγεται μέσα στην οργή τού
μπορέσουμε να δικαιολογήσουμε την υστεροφημία του.
εσφαλμένου του εγχειρήματος. Μπορούμε ορθά να τον φα
Γιατί, κάνοντας ο Ηρόστρατος αυτή την πράξη, συγκατα
νταστούμε να έχει ξεπεράσει τις βασανιστικές του τύψεις για
λέγεται αμέσως ανάμεσα σε όσους έγιναν τρανοί λόγω της
το μέλλον και να αντιμετωπίζει τον τρόμο εντός του, αυτόν
δύναμης της ατομικότητας τους. Θυσιάζει το συναίσθημα, το
44
45
Ηρόστρατος
ΦερνάντοΠεσσόα
πάθος, το [...] με τον τρόπο εκείνο που οδηγεί στον δρόμο
δημοσιότητα του με την ιερή περιφρόνηση για τις αποχρώ
προς την αθανασία. Υποφέρει όπως ο Χριστός, ο οποίος πε
σεις του αποκλειστικού ρεπορτάζ.
θαίνει ως άνθρωπος για να αποδείξει ότι είναι ο Λόγος.
Ωστόσο και άλλες, πιο παράξενες μορφές δημοσιότητας, προσωπικής ή απρόσωπης, θα ανακαλυφθούν. Ο άνθρωπος θα τολμήσει τα πάντα προκειμένου να ευτελίσει έναν σκοπό, όσο υψηλός κι αν είναι αυτός. Εκείνη η υγεία της καθαρής
18.
διάνοιας που, αν και γνωρίζει πως η σωτηρία βρίσκεται πέρα Μία παρόμοια επίδειξη ακροβατικών ικανοτήτων επιχείρη
από αυτήν, δεν θα εναγκαλιστεί το παράλογο• εκείνη η έλλο-
σε κι ο άμοιρος αισθητιστής του διεστραμμένου πατριωτι
γη πληρότητα της ψυχής που δεν θα αποδεχθεί ότι η αλήθεια
σμού, ο οποίος χάρισε στο Κορκ εφήμερη αθανασία. Το
είναι προνόμιο της αμοιβάδας• εκείνη η διαυγής αυστηρότη
πιο πικρό σχόλιο σχετικά με τη ματαιότητα των καιρών μας
τα του προσθίου τμήματος του εγκεφάλου — καμιά από αυ
ενσαρκώνεται στο πρόσωπο αυτοΰ του τιποτένιου μάρτυρα,
τές τις ιδιότητες δεν θα ενδώσει στη μεγαλορρημοσυνη των
ο οποίος προσπάθησε να μετατρέψει ένα τόσο ιδιωτικό όρ
μελλοντικών προσωπικοτήτων που θα επιβάλει ο τύπος.
19
γανο όπως το στομάχι σε αρνητικό υποκατάστατο του απρό
Παίρνει την ακριβή του θέση στον παράδεισο των Ηλιθίων
σωπου μαρτυρίου. Για αρκετές ημέρες συγκέντρωσε πάνω
πάνω στο ελαφρύ στρώμα της περιφρόνησης μας. Είναι κι αυ
του τα φώτα της δημοσιότητας, όπως οι κινηματογραφικοί
τός μολυσμένος από τον ιό του μαρτυρίου. Ένας Στυλίτης των
αστέρες, επιλέγοντας να αυτοκτονήσει με τον πλέον χρονο
εντέρων, που έκανε τον πατριωτισμό υπόθεση ασιτίας.
βόρο από τους προφανείς τρόπους. Κι αυτός ανήκει στην
Τέτοιους ανθρώπους είχε κατά νου ο Προυντόν, αυτούς
Άγρια Δύση της μοχθηρίας μας. Είναι ο κατάλληλος σύ
που μολύνουν με τον ιό του μαρτυρίου τον σκοπό που υπε
ντροφος — σε όποιο λίμπο κι αν καταδικάζει ο Άλλος Κό
ρασπίζονται, όταν είπε εκείνη την περίφημη φράση που θα
σμος τους ματαιοπονούντες θηρευτές του σοβαρού σκο
πρέπει να χαραχτεί σε μάρμαρο προς χρήση των [...]: «Δεν
πού — όσων κατεβαίνουν ως την αμμουδιά με αυτοκίνητα,
γνωρίζω τίποτα απεχθέστερο από τους ήρωες — με μόνη
όσων ακροβατούν πάνω στα τελευταία πορίσματα της επι
εξαίρεση τους τυράννους».20
στήμης. Ανακάλυψε πως η λιμοκτονία θα μπορούσε να απο τελέσει πνευματικό ναρκωτικό και συνέδεσε την απρόσωπη 46
47
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
Αυτοί οι κομπάρσοι του θανάτου κατορθώνουν να κατα
ένα δηλητήριο μετατρέπεται σε φάρμακο όταν αναμειχθεί
στήσουν τον θάνατο γελοίο και την τόλμη αποκρουστική.
με άλλα συστατικά. Το ακριβές προϊόν της είναι η αφηρημέ
Πρέπει να επιστρατεύσουμε όλα τα παραδοσιακά αποθέμα
νη καινοτομία — δηλαδή η καινοτομία εκείνη που κατά βά
τα σεβασμού που διαθέτουμε για να λυπηθούμε αυτούς τους
θος εναρμονίζεται με τους γενικούς νόμους της ανθρώπινης
ηλίθιους, αυτούς τους ματαιόδοξους ηλίθιους — για να τους
ευφυΐας κι όχι με τους συγκεκριμένους νόμους της διανοητι
πούμε με το όνομα τους. Το τέλος τους παντρεύει την άνευ
κής ασθένειας. Η ουσία της ιδιοφυΐας βρίσκεται στο ότι δεν
πάθους αυτοκτονία με την αναξιοπρεπή τραγωδία.
προσαρμόζεται στο περιβάλλον γι' αυτόν τον λόγο η ιδιο φυΐα (εκτός κι αν συνοδεύεται από ταλέντο ή πνεύμα) σπά νια γίνεται κατανοητή από το περιβάλλον μέσα στο οποίο
Δεν θυσιάζονται σε κάποια βλακώδη χαρακώματα του
λειτουργεί• και λέω «σπάνια» κι όχι «ποτέ» διότι εξαρτάται
καθήκοντος, αλλά στα ακόμη πιο βλακώδη πεδία της μαται
από το περιβάλλον. Το να είναι κανείς ιδιοφυΐα στην αρ
οδοξίας. Δεν απολαμβάνουν μεγαλύτερο κύρος απ' όσο οι
χαία Ελλάδα και στη σύγχρονη Ευρώπη ή τον σύγχρονο κό
-
δανδήδες και οι φανφαρόνοι σε σχέση όμως με την ακαλαι
σμο δεν είναι καθόλου το ίδιο.
σθησία της τόλμης και το μέγεθος της ματαιοδοξίας, σίγου
Ο Σαίξπηρ δεν αναγνωριζόταν ως ιδιοφυΐα την εποχή του
ρα τους ξεπερνούν. Χάνουν τη ζωή τους όχι σαν ήρωες αλλά
και οι ηχηροί, αν και μεταθανάτιοι, έπαινοι του Μπεν Τζόν-
-
σαν ζώα όπως εκείνα ορμούν στα τυφλά πάνω στον κίνδυ
σον δεν είναι τίποτε άλλο παρά μέρος της ηχηρής γλώσσας
νο, έτσι κι αυτοί ορμούν στα τυφλά πάνω στο τυχαίο. Η δει
της εποχής, της κενής νοήματος, την οποία ο Τζόνσον χρησι
λία μοιάζει με αρετή, μόνο όταν η τόλμη βεβηλώνεται με αυ
μοποίησε για να τιμήσει ανθρώπους που κανείς σήμερα δεν
τόν τον τρόπο.
τους γνωρίζει — όπως ο Λόρδος Μάουντίγκλ για τον οποίο
21
γράφει πως ήταν (ούτε λίγο ούτε πολύ) «εξέχουσα μορφή», ή όπως ο ίδιος ο βασιλιάς Ιάκωβος Α', για τον οποίο σημειώ
19.
νει πως [...]. Ο Σαίξπηρ ήταν γνωστός στην εποχή του ως συγγραφέας με εξαιρετικό πνεύμα, όχι ως ιδιοφυΐα. Πώς άλ
Η ιδιοφυΐα είναι παραφροσύνη που όταν διαλυθεί μέσα στο
λωστε θα μπορούσε να θεωρείται ιδιοφυΐα; Ως δημιουργός
αφηρημένο μετατρέπεται σε σωφροσύνη — ακριβώς όπως
του Φάλσταφ μπορούσε να γίνει κατανοητός• ως δημιουργός
48
49
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
του Άμλετ, όχι. Αν οι φατρίες που τον αντιμάχονταν ήταν σε
20.
θέση να κάνουν αυτή την απλή διαπίστωση, πολλές παράλο γες συγκρίσεις με τον Τζόνσον ή άλλους συγχρόνους του,
Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα της διασημότητας
που επίσης θαυμάζονταν, θα είχαν αποδειχθεί αδύνατες.
είναι ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί πλασματική ιδιοφυΐα.
Ο Σαίξπηρ αποτελεί παράδειγμα ιδιοφυούς συγγραφέα
Η ουσία της ιδιοφυΐας, όπως προανέφερα, βρίσκεται στο
με εξαιρετικό πνεύμα αλλά ανεπαρκές ταλέντο. Έχει τρο
ότι δεν προσαρμόζεται στο περιβάλλον. Ορισμένες φορές
μακτική διαίσθηση —συστατικό στοιχείο της ιδιοφυΐας —
ωστόσο απλώς διαφοροποιείται από το περιβάλλον, χωρίς
και ικανότητα να αποδίδει με ταχύτητα το παράδοξο —συ
απαραίτητα να εκδηλώνει αδυναμία προσαρμογής σε αυτό.
στατικό στοιχείο του πνεύματος— αλλά είναι ανεπαρκής
Η περίπτωση του Ρόμπερτ Μπερνς,22 ο οποίος έγραψε
στη συγκρότηση και τον συντονισμό, δύο χαρακτηριστικές
μπαλάντες στα σκωτσέζικα σε μία εποχή όπου επικρατού
ιδιότητες του ταλέντου.
σαν τα δίστιχα γραμμένα στ' αγγλικά, αποτελεί παράδειγμα
Ο Μίλτον, από την άλλη πλευρά, αποτελεί παράδειγμα
πλασματικής ιδιοφυΐας. Όμως και μόνο η αποδοχή που
ιδιοφυούς συγγραφέα με μεγάλο ταλέντο. Διαθέτει διαί
γνώρισε στον καιρό του μας αποτρέπει να τον θεωρήσουμε
σθηση και ικανότητα να μορφοποιεί — συστατικά στοιχεία
ιδιοφυΐα. Η αληθινή ιδιοφυΐα δεν εκδηλώνεται με τέτοιου
της ιδιοφυΐας και του ταλέντου αντίστοιχα. Δεν διέθετε
είδους διαφοροποιήσεις. Ο Μπλαίηκ, που έζησε την ίδια
πνεύμα• στην πραγματικότητα ήταν σχολαστικός. Είχε όμως
εποχή, διαφοροποιήθηκε ριζικά από αυτήν και εκείνη τον
τη σταθερή, αν και μονότονη, βούληση του σχολαστικού.
αγνόησε.
Ο Γουέρντσγουορθ, για παράδειγμα, είναι το τυπικό πα
Η πλασματική ιδιοφυΐα τρέφεται από την εξωστρεφή
ράδειγμα της καθαρής ιδιοφυΐας, της ιδιοφυΐας εκείνης που
αντίσταση στην εποχή της• η αληθινή ιδιοφυΐα χαρακτηρίζε
δεν νοθεύεται από το ταλέντο ή το πνεύμα. Ο Σαίξπηρ, όσο
ται από εσωστρεφή αντίσταση. Οι πάντες μπορούν να αντιλη
ατελές μπορεί να είναι στο «σύνολο» του κάποιο από τα έρ
φθούν ότι η εξωτερική αντίσταση είναι αντίσταση, ελάχιστοι
γα του, δεν είναι ποτέ πληκτικός ή μέτριος• ο Μίλτον, όσο
όμως ότι η εσωτερική αντίσταση είναι κι αυτή αντίσταση.
πληκτικός κι αν είναι, δεν είναι ποτέ μέτριος• ο Γουέρντσ
Όταν η εποχή πασχίζει να ανακαλύψει κάτι το καινούρ
γουορθ ωστόσο, όταν η ιδιοφυΐα του τον προδίδει, πέφτει
γιο (αν οι εποχές όντως πασχίζουν), στην πραγματικότητα
κάτω από το όριο της μετριότητας και της πλήξης.
επιζητεί κάτι παλαιό. Ο Μπερνς προσκόμισε στον 18ο αιώ-
50
51
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
να μία παράδοση διαφορετική από την κυρίαρχη λογοτεχνι
Εντέλει ο Μπερνς είναι το αγαπημένο ανάγνωσμα των
κή παράδοση του 18ου αιώνα, και, στην πραγματικότητα,
ηλιθίων και τα ποιήματα του δεν μπορούν να συγκριθούν με
μία παράδοση εντελώς ξένη προς την ευρωπαϊκή λογοτε
το «Auld Robin Gray», που είναι ένα από τα ελάχιστα ζω
χνία. Προσκόμισε όμως μία παράδοση• δεν προσκόμισε τί
ντανά ποιήματα στον κόσμο — ούτε διατριβή, ούτε κέντημα,
ποτα καινούργιο. Αυτός είναι ο λόγος που τα τραγούδια των
ούτε μουσική φαγητού. Ακόμη και το «The Land ο' the
νέγρων και η μουσική τους προκαλούν τόση εντύπωση στην
Leal» της Lady Nairme περιέχει περισσότερη αλήθεια από
σύγχρονη Ευρώπη• τα τραγούδια όμως αυτά καθ' εαυτά δεν
τα σκουπίδια του Μπερνς.
αποτελούν κάτι καινούργιο. Διαφορετικά δεν θα μας άρε
24
25
Ο Μπερνς είναι εμετικός• δεν υπάρχει.
σαν. Γνωρίζουμε πως δεν είναι καινούργια και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο μάς συγκινεί η καινοτομία τους. Αυτός ο ιδανικός ανθρώπινος ορισμός του ιδανικού αν θρώπινου ιππότη: 21. Η μουσική της καρδιάς που τοποθετεί τον στίχο John Anderson, my Jo
Douglas, Douglas, tender and true?6 Τέτοιου είδους συναισθήματα ποτέ δεν διαβρώνουν την πεζή του απέχθεια για τον κλασικισμό. Στέκεται μπροστά στους θεούς κρατώντας στο χέρι μία δέσμη φτηνές μελωδίες
πολύ πιο ψηλά από τον κακόγουστο
και καθώς τη σείει στον αέρα γίνεται αθάνατος.
Ye are ηα Maty Morison
22. ή τον επαναλαμβανόμενο εκείνο για την παντοτινή Τζην του Δίνουμε αξία στο στοιχείο της ξενότητας, που, αν και τόσο
ποιητή.23
έκδηλη στην περίπτωση του επαρχιώτη Μπερνς, κατέχει πιο σημαντική θέση στο έργο άλλων συγγραφέων. Μεγάλο μέ52
53
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
ρος της φήμης που δίκαια απολαμβάνει ο Όμηρος οφείλε
23.
ται σε ανθρώπους που δεν μπορούν να διαβάσουν αρχαία ελληνικά. Το κύρος του είναι εν μέρει αυτό ενός Θεού,
Προκειμένου η τέχνη να είναι τέχνη δεν απαιτείται απόλυτη
αφού, όπως ένας Θεός, παραμένει ταυτόχρονα παντοδύνα
ειλικρίνεια, αλλά κάποιος βαθμός ειλικρίνειας είναι ανα
μος και ελάχιστα γνωστός. «Πόσο πληκτικός είναι ο Μίλ-
γκαίος. Μπορεί κάποιος να συνθέσει ένα άρτιο ερωτικό σο
τον!» μου είπε κάποτε ένας θαυμαστής του. «Πόσο διαφο
νέτο κάτω από δύο προϋποθέσεις — επειδή είναι σφόδρα
ρετικός από τον Όμηρο και τον Βιργίλιο!» αναφώνησα εγώ.
ερωτευμένος με μία γυναίκα, ή επειδή είναι σφόδρα ερω
Και συμφώνησε αμέσως μαζί μου. Ο Μίλτον ωστόσο δεν εί
τευμένος με την ποίηση. Πρέπει να είναι ειλικρινής ως προς
ναι πιο πληκτικός από τον Όμηρο —παρά μόνο στον βαθμό
τον έρωτα του για τη γυναίκα ή την ποίηση• διαφορετικά
που κρίνουμε πιο αυστηρά τον δυσκολότερο αγγλικό δεκα-
δεν μπορεί να κατακτήσει καμία από τις δύο. Μπορεί να
σύλλαβο στίχο από τον ευκολότερο και λιγότερο οικείο για
φλέγεται εσωτερικά, χωρίς να σκέφτεται το σονέτο που
μας ελληνικό εξάμετρο — και ασφαλώς είναι λιγότερο πλη
γράφει μπορεί να φλέγεται εξωτερικά, χωρίς να σκέφτεται
κτικός από τον Βιργίλιο, ο μονότονα φροντισμένος λόγος
τον έρωτα που προσπαθεί να εκφράσει. Αλλά θα πρέπει να
του οποίου δεν περιέχει στοχασμό, αφού η θεολογία του
φλέγεται. Αλλιώς δεν θα καταφέρει παρά να σκάψει τον
Μίλτον, ακόμη κι όταν είναι πληκτική, έχει μεταφυσικό βά
λάκκο της ανθρώπινης κατωτερότητας του.
-
θος. Μερικές φορές η πνευματική κενότητα των μεγάλων επικών ποιητών είναι η ίδια έπος. Κάποιοι, πράγματι, καταφεύγουν στον αισθησιασμό και
24.
τη φαντασμαγορία, όπως ο Σπένσερ, του οποίου το Faerie Queene όμως κανείς ποτέ δεν διάβασε. (Ο αφορισμός του Γουάιλντ, «Ένας τζέντλεμαν δεν κοι τάζει ποτέ έξω απ' το παράθυρο», δεν είναι ιδιαίτερα αστεί ος, αλλά αποτελεί χρήσιμο ορισμό του τζέντλεμαν.)
54
... Αυτός ο υπέροχος απλός στίχος: Douglas, Douglas, tender and true όπου η ίδια η επανάληψη αποτελεί μουσική νοήματος• και το τρομακτικό δράμα εκείνου του ασύγκριτου στίχου του Γουέμπστερ: 55
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος 11
Cover her face; mine eyes dazzle: she died young.
μεγάλη ιδιοφυΐα λοιδορείται, μία ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε απόγνωση• ένας θεός σταυρώνεται.
Αυτά τα ξαφνικά πετάγματα του νου μάς απελευθερώ
Η κατάρα της ιδιοφυΐας δεν είναι, όπως πίστευε ο Βινύ,
νουν, και το νόημα ενός τέτοιου στίχου θα κάνει την καρδιά
ότι γίνεται αντικείμενο λατρείας αλλά όχι αγάπης• είναι ότι
να νιώσει τον εαυτό της, αν φυσικά έχει συνείδηση της ζωής.
δεν γίνεται αντικείμενο ούτε αγάπης ούτε λατρείας.
Μπορούμε να παρατείνουμε τη μεγαλοπρέπεια με μερι
Η ιδιοφυΐα του Γουάιλντ επιβεβαιώθηκε περίτρανα όταν ένας άντρας τον έφτυσε στο πρόσωπο, τη στιγμή που αλυσο
κές ακόμη φράσεις: 28
The light that never was on sea or land... Ripeness is all..
29
25.
δεμένος επιβιβαζόταν στο τρένο που θα τον μετέφερε στις φυλακές. Έκτοτε πολλές ιδιοφυΐες υποφέρουν: κανείς δεν τους έχει φτύσει κατάμουτρα.
... κι ο Τζων Κητς, αυτός ο αγαπημένος των Θεών, στον οποίο φέρθηκε τόσο σκληρά το μυστήριο των Θεών...31
Οι πιο ευγενείς Βιργίλιοι δεν έχουν μαικήνες. Ο προστάτης
Αλλά η γνώση και η διορατικότητα των εποχών δεν θα
είναι μία αναγκαιότητα που δεν διαφέρει και πολύ από την
επιτρέψουν ο Κητς να θεωρηθεί κατώτερος του Σέλλεϋ.32 Ο
καταναγκαστική δουλειά: με μεγάλη προθυμία θα θέλαμε
ένας ήταν ποιητής και είχε την τόλμη να τραγουδήσει• ο άλ
να την αποφύγουμε. Και στις δύο περιπτώσεις είναι απα
λος ήταν καλλιτέχνης και έπρεπε να δουλεύει.
ραίτητη η ικανότητα προσαρμογής. Οι πιο εκλεπτυσμένοι [Αλεξάντερ] Πόουπ δεν θα γράφονταν συνδρομητές στην
Η τραγωδία των πραγμάτων που έχουν ολοκληρωθεί:
Ιλιάδα, την οποία και θα αρνούνταν να μεταφράσουν, με
αποκτούν νόημα μέσω της ολοκλήρωσης και χάνουν το νόη
30
την ελπίδα να τη γράψουν οι ίδιοι. Οι πιο ευγενείς Βιργί
μα προς το οποίο αρχικά αποσκοπούσαν.
λιοι δεν χρειάζονται μαικήνες. Σε κάθε περίπτωση, όσο πιο ευγενής η ιδιοφυΐα, τόσο λι γότερο ευγενής η μοίρα. Μία μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μία 56
57
ΦερνάντοΠεααόα
26.
Ηρόστρατος
ανακαλύψεων, ώστε όποιος Άγγλος θα ήθελε να θεωρείται πατριώτης καλά θα έκανε να μην τις αναφέρει καθόλου. Η
Οι ρεαλιστές κατορθώνουν μικρά πράγματα, οι ρομαντικοί
συμβολή της Αγγλίας στην ουσία του πολιτισμού ήταν η πο
μεγάλα. Πρέπει να είναι κανείς ρεαλιστής για να διευθύνει
λιτική και όχι η ναυσιπλοΐα. Η Αγγλία ανακάλυψε τη θά
ένα εργοστάσιο. Πρέπει να είναι ρομαντικός για να διευθύ
λασσα αφού πρώτα της είπαν κατά πού πέφτει.
νει τον κόσμο. Ο ρεαλιστής είναι αυτός που ανακαλύπτει την πραγματι
27.
κότητα* ο ρομαντικός αυτός που τη δημιουργεί. Ο Ναπολέ ων είναι απλώς ένας ποιητής, ο Κρόμγουελ ένας ζηλωτής, ο
Σε κάθε κοινωνία, και σε κάθε εποχή, υπάρχουν τρεις κοι
Καίσαρ ένας ρήτορας. Η απόσταση ανάμεσα στον Χένρυ Φορντ και τον Τζων
νωνίες και τρεις εποχές. Υπάρχει, πρώτα απ' όλα και ως βά
Μίλτον είναι πάντα μεγαλύτερη με το τρένο της επιστροφής.
ση όλων, η ανθρωπότητα και εκείνος ο απροσδιόριστος
Η επίτευξη ενός σκοπού είναι θάνατος, γιατί είναι το τέ
χρόνος της διάρκειας της, που στη γλώσσα μας τυχαίνει να
λος. Οι ρομαντικοί επιβιώνουν, αέναες μετενσαρκώσεις του
ονομάζεται «αιωνιότητα». «Ο άνθρωπος κατέχει την αιω
ίδιου τους του εαυτού.
νιότητα», γράφει ο Μπράουνινγκ,33 αν και μπορεί να εννο
Ο πολιτισμός είναι ελληνορωμαϊκός και γι' αυτό ακολου θεί την πορεία ανάπτυξης των λαών του Νότου. Εξακολου θεί να είναι σε κάποιο βαθμό μεσογειακός, αν και πέρασε, μέσω της Πορτογαλίας, τις Ηράκλειες Στήλες και προσέφε ρε στη Ρώμη ολόκληρο τον κόσμο.
ούσε κάτι διαφορετικό. Υπάρχει, στη συνέχεια, και πάνω απ' αυτή τη βάση, ο πολιτισμός στον οποίο η συγκεκριμένη κοινωνία και εποχή ανήκουν. Υπάρχουν, τέλος, οι μικρές συγκεκριμένες λεπτομέρειες του εδώ και τώρα που [...] Αυτά τα τρία επίπεδα ενδέχεται να έχουν όμοια ή ανό μοια δομή.
Οι εξερευνήσεις των θαλασσοπόρων, όπως αυτές του
Στην αρχαία Ελλάδα αλληλοσυνδέονταν. Η αρχαία Ελ
Ντραίηκ, του Φρόμπισερ, του Κουκ και (όπως λέει η Υπη
λάδα κι ο πολιτισμός είχαν ίση διάρκεια, με άλλα λόγια κοι
ρεσία Χορήγησης Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας) «των ομοί
νή ουσία. Η αρχαία Ελλάδα και ο πολιτισμός της, καθώς
ων» τους, είναι τόσο ασήμαντες στην κοινωνιολογία των
αποτελούσαν την απαρχή της κριτικής κοινωνικότητας, δη-
58
59
Φερνάντο
liftman
λαδή του ίδιου του πολιτισμοί), ήταν ταυτόσημα με την ου
Ηρόστρατος
σία της πολιτισμένης ανθροοπότητας. Επομένως, όταν στην
πτώσεις η αναγνώριση αυτής της σπουδαιότητας δεν υπήρξε άμεση.
αρχαιότητα ένας ποιητής έγραφε ως Έλληνας, έγραφε ως
Ο σύγχρονος πολιτισμός στηρίζεται σε τρεις αρχές — ελ
άνθρωπος. Ο Παράδεισος αυτός δεν έχει ανακτηθεί. Οι αρ
ληνική παιδεία, ρωμαϊκή τάξη και χριστιανική ηθική. Ελλη
χάγγελοι εξεδίωξαν τον άνθρωπο από αυτόν τον τόπο και
νική παιδεία σημαίνει ατομικιστικός ορθολογισμός, και κά
στέκουν εις τον αιώνα φρουροί στις άχρηστες πύλες του.
θε φορά που κάποιο ευρωπαϊκό έθνος απομακρύνθηκε από
Ο αρχαίος Έλληνας ποιητής, για να αποκτήσει φήμη,
αυτό το θεμελιώδες στοιχείο, κατέρρευσε ή χάθηκε. Ρωμαϊ
έπρεπε να προσαρμοστεί σ' ένα περιβάλλον. Εμείς πρέπει
κή τάξη σημαίνει το κράτος να νοείται ως αυτοκρατορία,
να επιλέξουμε ανάμεσα σε τρία. Για να προσαρμοστούμε
και κάθε φορά που κάποιο ευρωπαϊκό έθνος έχασε την αί
και στα τρία, ο καθένας μας θα πρέπει να αποκτήσει τριαδι
σθηση αυτής της τάξης, κατέρρευσε ή ταπεινώθηκε. Χρι
κή υπόσταση, κάτι που υπερβαίνει ακόμη και τις φιλοδοξίες
στιανική ηθική σημαίνει [...]
ενός παρανοϊκού.
Στη συνέχεια, ο σύγχρονος πολιτισμός στηρίζεται σε τρία
Στη Ρώμη, η οποία αποτελούσε την Αμερική της αρχαίας Ελλάδας, κι ως εκ τούτου τη λανθασμένη ερμηνεία της, [...]
στοιχεία — εθνικότητα, την οποία δημιούργησε η Ιταλία- οι κουμενικότητα, την οποία δημιούργησε η Πορτογαλία- και ελευθερία, την οποία δημιούργησε η Αγγλία. Τα στοιχεία αυτά, τα οποία δημιουργήθηκαν από την
28.
ιδιοφυΐα τριών εθνών, διαδόθηκαν μέσω του ταλέντου τριών άλλων εθνών. Της Γερμανίας, που μετέστρεψε την -
Η φήμη των εθνών αντιστοιχεί, κατά μία έννοια, στη φήμη
Αναγέννηση σε Μεταρρύθμιση της Ισπανίας, που [...]• και
των ανθρώπων. Υπάρχουν έθνη ιδιοφυή- υπάρχουν έθνη τα
της Γαλλίας, που έδωσε οικουμενικό χαρακτήρα στην Αγ
λαντούχα• και υπάρχουν έθνη πνευματώδη.
γλική Επανάσταση.
Στον πολιτισμό αυτόν όπου ανήκουμε, υπάρχουν τρία έθνη που είναι ιδιοφυή — τα τρία έθνη που έχτισαν τον σύγ χρονο κόσμο. Ως προς τη σπουδαιότητα διαφέρουν μεταξύ τους, μοιάζουν όμως ως προς το εξής: και στις τρεις περι60
61
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
... από τους λόγους των πολιτικών και των εκτελεστικών
29.
οργάνων συνθέτει κανείς μία ανθολογία ασυναρτησιών και Τα αποικιακά έθνη της εποχής μας, που ζουν στη σκιά της δό
γλωσσικών εκτρωμάτων. Ωστόσο έτσι κυβερνάται ο κόσμος
ξας μας και αποτελούν τα παράσιτα του επιτεύγματος μας...
και δεν μπορεί να κυβερνηθεί αλλιώς. Αυτή είναι η φύση
Ακόμη κι αυτή η άθλια Γερμανία, η nouveau riche του
των πραγμάτων. Το σφάλμα ανθρώπων όπως οι κριτικοί των κοινωνικών
ευρωπαϊκού πολιτισμού... Η Γερμανική Αυτοκρατορία είναι μία αμιγώς αρχιτεκτο
συστημάτων είναι ότι δεν αντιλαμβάνονται πως ακόμη κι ο χειρότερος πολιτικός είναι ό,τι καλύτερο υπάρχει.
νική παράδοση (γοτθική...) ... όπως όταν κάποιος που καταδικάζεται από τα δικα στήρια μιας σπουδαίας χώρας για μαστροπεία γίνεται επα νειλημμένως πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών αυ
30.
τής της χώρας. Είναι αλήθεια ότι για πολλούς η Δημοκρατία Ανάλογη είναι η περίπτωση χωρών όπως η Ιρλανδία και η
δεν είναι μόνο γυναίκα, αλλά γυναίκα χαλαρών ηθών. ... τα αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματα της Δημοκρατίας• σε
Καταλονία. Πρόκειται για εικονικά έθνη• δεν είναι πραγμα
κανένα άλλο πολιτικό σύστημα δεν θα μπορούσε ένας εντελώς
τικά ή αληθινά έθνη. Διαθέτουν, πλην ενός, όλα τα απαραίτη
αγράμματος άνθρωπος όπως ο Μπριάν να αναρριχηθεί με
τα εκείνα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων συγκροτείται
την αξία του και μόνο στα υψηλότερα αξιώματα του κράτους.
ένα έθνος: δεν υπάρχουν. Στην πορεία της ιστορίας δεν κατά
34
Και ο Λένιν και ο Μουσολίνι είναι ανατροπείς του ψευ
φεραν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, και μόνο τώρα,
δούς. Ανακάλυψαν ότι, εφόσον ο πολιτισμός είναι στην ου
που οι αυτοκρατορίες εξασθενούν και φθίνουν, υψώνουν σαν
σία τεχνητός, για να τον διατηρήσει κανείς ή να τον δημι
κούφιο κεφάλι τη νεόκοπη αρχαιότητα τους πάνω από τη γε
ουργήσει πρέπει να ψεύδεται. Ανακάλυψαν πως έπρεπε να
νικευμένη παρακμή. Αυτός είναι κι ο λόγος που ο σύγχρονος
επινοήσουν νέα ψεΰδη για να αντικαταστήσουν τα παλαιά.
κοινωνιολόγος δεν αναφέρεται στη Βρετανία ή έστω στη Με
Βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια τα δεινά [...] και τις αδι
γάλη Βρετανία, και δεν υπογραμμίζει την πραγματική αλλά
κίες που [...] Αναγκαστικά συγκινούμαστε. Είναι αδύνατον
μάταιη διαφορά ανάμεσα στην Καταλονία και την Ισπανία.
35
να μη συγκλονιστεί κανείς από τον Έντγκαρ Γουάλλας. 62
Για τον οξυδερκή ιστορικό οι επαρχίες που ονομάζονται 63
Ηρόστρατος
Φερνάντυ Πεοοόα
32.
Σκωτία, Ιρλανδία και Ουαλία είναι όλες μέρος της Αγγλίας• είναι η Αγγλία, όπως και η Προβηγκία είναι η Γαλλία. Η Αγ γλία τις έχει κατακτήσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, και η
Αυτοκρατορία σημαίνει παροχή ελευθερίας — το περίσ
γλώσσα με την οποία απευθύνονται στον κόσμο —αν θέλουν
σευμα της δικής μας ζωής να συντελεί ώστε οι ταπεινοί άν
ο κόσμος να τους καταλάβει— είναι η αγγλική.
θρωποι να συνειδητοποιούν την αξία της δικής τους. Στο
Κατά μία έννοια θα μπορούσε να πει κανείς ότι το γεγο
παρελθόν η αυτοκρατορία εθεωρείτο τυραννία, όμως τυ
νός πως ένα έθνος κατόρθωσε να διατηρήσει την ανεξαρτη
ραννία είναι η δουλεία του ίδιου του τυράννου, αφού τύραν
σία του, την οποία επιβουλευόταν ένα ισχυρότερο έθνος,
νος είναι μόνο αυτός που δεν έχει τη δύναμη να κυβερνήσει.
ενώ κάποιο άλλο την έχασε, είναι καθαρά θέμα τύχης. Με
Περιβάλλει τον εαυτό του με τείχη μόνο εκείνος που η εξου
αυτή την έννοια, τα πάντα είναι θέμα τύχης. Η ιδιοφυΐα του
σία του δεν μπορεί να περιβάλει τον λαό με τείχη. Ο τύραν
Σαίξπηρ είναι θέμα τύχης, γιατί ή θα ήταν εκ γενετής ιδιο
νος είναι ο πρώτος των δούλων, γιατί είναι υπόδουλος στην
φυής ή δεν θα ήταν.
ιδέα της τυραννίας.
Ποιο είναι, για το σύνολο της ανθρωπότητας, το νόημα
Αυτοκράτορας είναι μόνο εκείνος που στέκεται υψηλότε
αυτών των παράξενων γλωσσών, με τους ενοχλητικούς και
ρα από τους ανθρώπους της αυτοκρατορίας του. Πώς είναι
λανθασμένους συνδυασμούς φωνηέντων και συμφώνων, των
δυνατόν ένας ανόητος, που υποκύπτει, όπως ο τοκογλύφος ή
οποίων οι λέξεις σχηματίζονται με πολλαπλάσια των πέντε
ο φθονερός σύζυγος, στις πιέσεις όσων δεν μπορούν να επα
γραμμάτων και μοιάζουν με φράσεις τηλεγραφικού κώδικα;
ναστατήσουν, να είναι ανώτερος ανθρώπων που διαθέτουν, στη χειρότερη περίπτωση, την απληστία του, την πανουργία του και τη μοχθηρία του και που διαφέρουν από εκείνον μό
31.
νο γιατί έτυχε να γεννηθούν κατώτεροι ή σε συνθήκες τόσο άθλιες ώστε να αναδεικνύουν τον παραλογισμό του κόσμου;
Δεν υπάρχει κανένα ακλόνητο κοινωνιολογικό επιχείρημα κατά της δουλείας. Το μόνο επιχείρημα υπογραμμίζει την
Υπεροχή σημαίνει όχι να επιδεικνύεις υπεροχή αλλά να την κατέχεις.
εγκληματικότητα της και ως εκ τούτου αποτελεί ακλόνητο •
κοινωνιολογικό επιχείρημα. 64
65
ΦερνάντοΠεσσόα
Αν η ιστορία είχε αίσθηση τιμής, οι μεγάλοι άντρες θα θεωρούνταν ακόμη μεγαλύτεροι.
Ηρόστρατος
να θεωρηθεί αποτελεσματικότητα, και να είναι όντως απο τελεσματική. Οι μόνες τέχνες στις οποίες παρατηρείται κάποια προσή λωση στην τελειότητα ή την επίτευξη ενός υψηλού στόχου εί
33.
ναι αυτές από τις οποίες απουσιάζει η τέχνη — οι δραστηριό τητες εκείνες, δηλαδή, που ονομάζονται αθλητισμός και που
Η επαγγελματική ατιμία και η αναποτελεσματικότητα απο
κάποτε δεν λογίζονταν επίπονες• αντίθετα, θεωρούνταν
τελούν ίσως τα διακριτά γνωρίσματα της εποχής μας. Παλιά
απαλλαγμένες από κάθε κόπο και μόχθο. Είναι μάταιο να
-
ο τεχνίτης έπρεπε να δουλεύει ο σημερινός εργάτης πρέπει
αναφερθούμε στους αρχαίους Έλληνες. Οι αρχαίοι Έλληνες
να κάνει τη μηχανή να δουλέψει. Είναι ένας απλός δούλος-
προσπαθούσαν να είναι τέλειοι σε ό,τι καταπιάνονταν — και
επιστάτης μετάλλων είναι τραχύς όπως ένας επιστάτης δού
στον αθλητισμό και στην ποίηση και στη φιλοσοφία. Οι ποιη
λων, δεν έχει όμως τα δικά του προτερήματα, αφού δεν μπο
τές μας ούτως ή άλλως γράφουν ποίηση• οι στοχαστές μας ού
ρεί να θεωρηθεί ούτε καν τύραννος.
τως ή άλλως στοχάζονται. Μόνο οι δρομείς μας τρέχουν στ'
Όπως ο επιστάτης των δούλων υποδουλώνεται στο κα
αλήθεια, γιατί τρέχουν προς το πουθενά. Οι αρχαίοι Έλληνες
θήκον του και αποκτά τη σκέψη του δούλου, αν και ενός
ποθούσαν τη δόξα στον αθλητισμό γιατί ποθούσαν τη δόξα
πιο τυχερού δούλου, έτσι και ο επιστάτης των μηχανών με
παντού• εμείς ποθούμε τη δόξα στον αθλητισμό και τα χόμπι
τατρέπεται σε απλό βιοτικό μοχλό, ένα είδος μηχανισμού
γιατί δεν είμαστε σε θέση να την ποθήσουμε αλλού. Η πληθω
εκκίνησης προσαρτημένου στη μηχανή. Η συμμετοχή του
ρική ενεργητικότητα ενός παιδιού δεν μπορεί να συγκριθεί
ανθρώπου στη μαζική παραγωγή ίσως να μην του στερήσει
με την πληθωρική ενεργητικότητα μιας κρίσης μανίας.
-
την αξιοπρέπεια του ενδεχομένως να μην επηρεαστεί από τις αργές διαδικασίες της. Η συμμετοχή του ωστόσο στη μαζική παραγωγή θα του στερήσει την αξιοπρέπεια του ως
34.
εργάτη. Η αποτελεσματικότητα στις μέρες μας είναι λιγότερο
Αν δεν είμαστε σε θέση να νιώσουμε οίκτο για τον ανόητο
σύνθετη. Η αναποτελεσματικότητα μπορεί συνεπώς εύκολα
ναρκομανή που έχει κορεστεί από την κοκαΐνη, γιατί θα
66
67
Φερνάντο
Πεσσόα
πρέπει να νιώσουμε οίκτο για κάποιον ακόμη πιο ανόητο που είναι εθισμένος στην ταχύτητα αντί της κοκαΐνης;
Ηρόστρατος
Ούτε καν την ομορφιά δεν θαυμάζουμε: θαυμάζουμε μό νο τη μετάφραση της. Σε κάθε δρόμο συναντά κανείς κορί
Την εποχή της Αναγέννησης η ζωή κυλούσε πιο γρήγορα
τσια που δεν είναι λιγότερο όμορφα απ' αυτά που βλέπουμε
μέσα σ' έναν πυρετό πολύ υγιέστερο απ' ό,τι σήμερα. Ο σερ
στις ταινίες. Από κάθε γραφείο, την ώρα του μεσημεριανού
36
Φίλιπ Σίντνεϋ ήταν πρέσβης στα δεκαέξι του χρόνια. Η βραδύτητα της ζωής μας είναι τέτοια που δεν θεωρού με τον εαυτό μας ηλικιωμένο στα σαράντα. Η ταχύτητα των οχημάτων αφαίρεσε την ταχύτητα από τις ψυχές μας. Ζούμε ράθυμα και γι' αυτόν τον λόγο πλήττουμε τόσο εύκολα. Η ζωή έχει καταντήσει θέρετρο για μας. Δεν εργαζόμαστε αρ
διαλείμματος, ξεπροβάλλουν νεαροί άντρες τόσο ωραίοι όσο και οι ψεύτικοι του κινηματογράφου. Ηλίθιοι όπως μία Μαίρη Πίκφορντ ή ένας Ροδόλφο Βα λεντίνο. Κανένα επιτυχημένο αστείο δεν βγήκε ποτέ μέσα από τα στούντιο του Χόλλυγουντ.
κετά και προφασιζόμαστέ ότι εργαζόμαστε υπερβολικά. Κι
Με εξαίρεση τους Γερμανούς και τους Ρώσους, κανείς
νούμαστε με τρομακτική ταχύτητα από ένα σημείο όπου τί
δεν έχει κατορθώσει μέχρι στιγμής να κάνει τέχνη με τον κι
ποτα δεν συμβαίνει προς ένα άλλο όπου τίποτα δεν μπορεί
νηματογράφο. Εκεί ο κύκλος δεν μπορεί να τετραγωνιστεί.
να συμβεί, και αυτό το αποκαλούμε «ο πυρετώδης ρυθμός της σύγχρονης ζωής». Δεν είναι ο πυρετός της βιασύνης αλ λά η βιασύνη του πυρετού. Η σύγχρονη ζωή είναι μία τα
36.
ραγμένη σχόλη, μία γεμάτη ταραχή αποστροφή προς την πειθαρχημένη κίνηση.
Κάθε παραστρατημένη δακτυλογράφος που μπορεί να κα ταντήσει — όπως θα το επιθυμούσαν οι περισσότερες αν περνούσε από το χέρι τους— ερωμένη ενός κινηματογραφι
35.
κού αστέρα θα ανακαλύψει στο τέλος της εβδομάδας ότι, εκτός από το παγκοίνως γνωστό της πρόσωπο, η δυστυχής
Αυτός ο βλάκας ο Σιγκρέιβ...
37
Άνθρωποι εθισμένοι στην ταχύτητα, χάρτινοι κινηματο γραφικοί αστέρες, [...]
αυτή καρικατούρα είναι από κάθε άποψη, επιφανειακή ή μη, κατώτερη απ' όλα σχεδόν τα αγόρια που περιστοιχίζουν την ιδεαλίστρια μας στο μικρό της γραφείο. Ο ακαλαίσθη-
68
69
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
τος καλλιτέχνης κι ο απατεώνας που θριαμβολογεί είναι τα
αντιστοιχεί στη βιβλιοθήκη, αλλά στη βιβλιοθήκη του βι
διακεκριμένα προϊόντα του πολιτισμού μας.
βλιόφιλου. Ο τρόπος με τον οποίο αξιολογούμε τη ζωγραφι κή δεν αντιστοιχεί στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούμε τη λογοτεχνία, αλλά τις σπάνιες εκδόσεις. Η κριτική της τέχνης
37.
πέφτει σταδιακά στα χέρια των παλαιοπωλών. Η αρχιτεκτονική καταντά ένας ήσσων κλάδος της πολιτι
Δεν αξίζουν ούτε την περιφρόνηση. Η εξωφρενική παραγωγή λογοτεχνίας θα κάνει, από
κής μηχανικής. Μόνο η μουσική και η λογοτεχνία απομένουν.
αντίδραση, εξίσου εξωφρενική την επιλογή. Η πραγματικά
Η λογοτεχνία είναι μία πνευματική δραστηριότητα που
άφθονη παραγωγή καλογραμμένων βιβλίων θα έχει ως
καθιστά περιττές όλες τις άλλες τέχνες. Το ποίημα, που εί
αποτέλεσμα πολλά παλαιά βιβλία να φαντάζουν λιγότερο
ναι μία μουσική αναπαράσταση ιδεών, μας επιτρέπει, μέσω
καλά απ' ό,τι όταν αντιπαραβάλλονταν με το κενό. Οι από
της κατανόησης του, να δούμε ό,τι θέλουμε και ν' ακούσου
λυτες έννοιες των αξιών θα χρειαστεί ως εκ τούτου να αντι
με ό,τι θέλουμε. Σε σχέση με το ποίημα, όλα τα αγάλματα
καταστήσουν τις σχετικές.
και οι πίνακες, όλα τα τραγούδια και οι συμφωνίες, είναι
Η ζωγραφική θα βουλιάξει. Η φωτογραφία τής έχει στε
τυραννικά. Όταν διαβάζουμε ένα ποίημα, οφείλουμε να κα
ρήσει πολλά από τα θέλγητρα της. Η ματαιότητα ή η κουτα-
τανοήσουμε αυτό που λέει ο ποιητής, αλλά μπορούμε να αι
μάρα τής έχουν στερήσει σχεδόν όλα τα υπόλοιπα. Ό,τι
σθανθούμε ό,τι θέλουμε.
απέμεινε έχει καταστραφεί από τους Αμερικανούς συλλέ κτες. Σπουδαίος πίνακας είναι αυτό το αντικείμενο που ο
Ένας περίπατος στο μουσείο δεν συμβάλλει στην καλ
πλούσιος Αμερικανός θέλει να το αγοράσει μόνο και μόνο
λιέργεια, αλλά προκαλεί φθόνο — σαν να κοιτάζουμε πάνω
γιατί κάποιοι άλλοι θα ήθελαν να το αγοράσουν αν είχαν
από τα κουρασμένα μας πόδια το αυτοκίνητο ενός πλούσιου.
την οικονομική δυνατότητα. Συνεπώς οι πίνακες δεν θα πρέπει να συγκρίνονται με τα ποιήματα ή τα μυθιστορήμα τα, αλλά με τις πρώτες εκδόσεις κάποιων ποιημάτων ή μυθι στορημάτων. Το μουσείο μετατρέπεται σε χώρο που δεν 70
71
Φερνάντο
Πεσσόα
38.
Ηρόστρατος
τέχνη. Αυτό από μόνο του επιτείνει τη σύγχυση. Από την άλ λη, αυτή ακριβώς η πληθώρα καλλιτεχνών μετατρέπει τη δη
Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί, με βάση τους συλλογι
μοσιότητα και την πιο ευτελή αυτοπροβολή σε άμυνα ενά
σμούς που έχουν προηγηθεί, το ποσοστό ιδιοφυίας που ανα
ντια στην αφάνεια. Στη σύγχυση που προκαλούν οι μεγάλοι
λογεί στην εποχή μας. Μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρ
αριθμοί προστίθεται η εσκεμμένη παρακώλυση που προκα
-
ξη κάποιου ταλέντου ασφαλώς και μιας υπερβολικής ποσό
λούν οι κλίκες, ενίοτε και ένας μόνος άνθρωπος. Με εξαίρε
τητας ευφυΐας, και, μάλιστα, εκπεφρασμένης ευφυΐας. Η
ση την εποχή της ακμής της αρχαίας Ελλάδας, ένας ιδιοφυής
μείωση του αναλφαβητισμού, την οποία υπαινισσόμαστε
άνθρωπος έχει σήμερα μεγαλύτερες δυνατότητες απ' όσες
όταν μιλάμε για εξάπλωση της εκπαίδευσης, έχει δημιουρ
είχε ποτέ- αλλά έχει λιγότερες πιθανότητες απ' ό,τι στις σκο
γήσει μία αγορά για τη γραπτή ευφυΐα- άνθρωποι που σε
τεινότερες ημέρες του διαφωτισμού. Έχει εξασφαλίσει κά
άλλες εποχές δεν θα είχαν τολμήσει να γράψουν μία αράδα,
ποιο κοινό, αλλά μάλλον δεν θα το συναντήσει ποτέ. Μπορεί
τώρα δελεάζονται από το τυπωμένο χαρτί, με τον ίδιο τρόπο
να επενδύει στην αποδοχή, όχι όμως στην κατάκτηση της.
που μία γυναίκα, η οποία σ' ένα ήσυχο επαρχιακό περιβάλ
Όπως τα δύο μισά της ερωτευμένης πλατωνικής ψυχής, ο
λον θα ήταν ηθική επειδή δεν θα μπορούσε παρά να είναι
ιδιοφυής καλλιτέχνης και το κοινό του αναζητούν ο ένας τον
ηθική, αναγκάζεται τώρα να κρύψει πίσω από τη μικροαστι
άλλον, όπως όμως συνήθως συμβαίνει και στην πρώτη περί
κή της συμπεριφορά τη φυσική της κλίση προς την πορνεία.
πτωση, σπάνια συναντώνται. Τείνουν χωριστά και κατά μο
Το πόσο η σύγχρονη εποχή ευνοεί την ανίχνευση της ιδιο
νάς προς μία ολοκλήρωση που δεν πρόκειται να επιτελεστεί
φυΐας είναι αμφιλεγόμενο ζήτημα. Καμία εποχή δεν ευνοεί
και παραμένουν μεμονωμένες ζώσες παρθενικότητες.
την ανίχνευση της ιδιοφυΐας. Αλλά μία εποχή που χαρακτη ρίζεται από αλλεπάλληλες συγκρούσεις στο πεδίο της σκέ ψης και του αισθήματος μπορεί να εκτιμήσει το παράδοξο
39.
και το άτοπο καλύτερα από εκείνη που είναι σταθερή και αμετάβλητη. Στις καταγέλαστες ημέρες μας ωστόσο συνα τοί που γράφουν, ζωγραφίζουν και γενικώς κακοποιούν την
Ο περιστασιακός στοχασμός είναι κάτι το συνηθισμένο στην εποχή μας. Η πρωτότυπη σκέψη είναι εντελώς ανύ παρκτη.
72
73
ντάμε δυσκολίες. Από τη μία πλευρά, είναι πάρα πολλοί αυ
Φερνάντο
Πεαοό<ι
Τι θα επιβιώσει λοιπόν από την εποχή μας μέσω της δια φοροποίησης του από αυτήν;
Ηρόστρατος
Η βασιλοκτονία δεν θα είναι πλέον κάτι το εξωπραγμα τικό, αφού ο δολοφόνος ενός βασιλιά θα εξασφαλίζει λίγο-
Η λογική (διότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι παραιτημέ
πολύ την αθανασία. Οι κυβερνήσεις ίσως αντιδράσουν, ενταφιάζοντας τον χωρίς να μνημονεύσουν τ' όνομα του•
νοι στοχαστές). Ο αυθορμητισμός (διότι είναι όλοι τους κριτικοί και σχο λιαστές, αλλά στη λυρική τους ποίηση).
αλλά το φοβερό προηγούμενο με τον Άγνωστο Στρατιώτη θα δώσει στα εγκλήματα του μέλλοντος, πολιτικά ή ποινικά, το δικαίωμα να υπαχθούν στη δικαιοδοσία ενός Θεού του Αγνώστου Δολοφόνου. Οι γυναίκες θα θρηνούν τον θάνατο
Είναι και ανιαρό και μάταιο, όπως μία σχολιασμένη έκ
του και θα τον ονειρεύονται όπως ήταν όταν ζούσε, και, κα
δοση της Πεντατεύχου. Αφού ο Μωυσής, που πιθανόν δεν
θώς δεν θα γνωρίζουν τίποτα γι' αυτόν, καμία απογοήτευση
υπήρξε ποτέ, συνέγραψε (μέρος από) την Πεντάτευχο μετά
δεν θα σκιάζει το όνειρο τους.
θάνατον.
41. 40. Ακόμη και σε μία τόσο απλή πράξη όπως η βασιλοκτονία, Από τις συνέπειες[...], ακόμη απρόβλεπτες, της επιστήμης,
τίποτα δεν είναι βέβαιο παρά μόνο ο θάνατος του βασιλιά.
θα προκύψουν νέα επαγγέλματα, ως επί το πλείστον διακο σμητικά και άχρηστα, τα οποία θα ταιριάζουν στην πλειονό τητα των ανθρώπων.
Σ' ένα πιθανό σοσιαλιστικό μέλλον, ο ιδιοφυής άνθρω πος — ένα άτομο δηλαδή που δεν θα προσαρμόζεται σε
... Κι όσοι από μας πλήττουν προσπαθώντας να διαβά
οποιαδήποτε δραστηριότητα του πλήθους, και θα είναι επο
σουν Σω ή Ντ' Αννούντσιο μπορούν να αναζητήσουν κατα
μένως ο μοναδικός επαίτης της κοινωνίας— θα γίνει διάση
38
φύγιο στον κ. Γ. Γ. Τζαίηκομπς και σύνεση στον κ. Γουίλς 39
Κροφτς και τον δρα Ώστιν Φρήμαν.
μος λόγω της διαφοράς του από το πλήθος. Σε αντίθεση με τη σημερινή καπιταλιστική εποχή, όπου ο ιδιοφυής άνθρω πος στερείται τη δόξα καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του,
74
75
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
42.
εκεί θα τη γνωρίσει αμέσως• εδώ όμως θα έχει την παρηγο ριά πως διατηρεί την οικονομική παράδοση των ανθρώπων της τάξης του. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να εξωραΐσει τη
Ο Τσέστερτον ζει μέσα σ' εκείνη την ομίχλη της αλήθειας
φύση της: η ανωτερότητα θα είναι πάντοτε κατώτερη. Η ορ
απ' όπου οι αλήθειες αναδύονται θαμπά. Όταν έχει δίκιο,
θότητα αυτού του συλλογισμού, παρά τις περιστασιακές επι
καταφέρνει σχεδόν πάντοτε να έχει άδικο.
φυλάξεις, μένει να αποδειχθεί. Ο Τσέστερτον θα ήταν πράγματι μεγάλος συγγραφέας
Έχει υπερασπιστεί την καθολική πίστη με μία εντυπω σιακή ανακολουθία, την οποία κάθε καθολικός αισθάνεται
αν ενστερνιζόταν αυτό που εμείς οι Λατίνοι αποκαλούμε
την ανάγκη να αποκηρύξει μετά βδελυγμίας• έχει αποκηρύ
«σύνθεση» — την άποψη πως ένα γραπτό έχει αρχή, μέση,
ξει τη νεωτερικότητα χάριν του μεσαιωνισμού, όμως η νεω-
τέλος: πως, αν η λογοτεχνία τρέφεται με ιδέες, η σύνθεση
τερικότητα δεν έχει καμία σχέση, ούτε καν αντιθετική, με
της λογοτεχνίας τρέφεται από τον στοχασμό, που είναι ορ
τον Μεσαίωνα.
γανισμός ιδεών — πως ένα λογοτεχνικό έργο πρέπει να εί ναι, τη στιγμή της σύλληψης του, στοχασμός, όσο κενό κι αν είναι ακόμη το επιχείρημα, με σάρκα και οστά• το ποίημα
43.
πρέπει να έχει σκελετό. Το σύντομο αυτό έργο αποδεικνύει του λόγου το ασφαλές: ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι,
Ο Σω, αν και ελάσσων καλλιτέχνης, έχει την αρετή να απο
ακόμη κι αν σε κάποια σημεία φλυαρεί ασκόπως, δεν πα
τελεί διεγερτικό. Διεγείρει την κριτική σκέψη, η οποία
ρεκκλίνει, ούτε απομακρύνεται από τον αφηρημένο στοχα
όμως, άπαξ και διεγερθεί, θα καταλύσει όλες τις ψευδαι
σμό που προσπαθεί να εκφράσει — πως καμία παράγραφος
σθήσεις του που σχετίζονται με την ανθρωπότητα (η οποία
δεν βρίσκεται σε λάθος θέση, και πως η μελαγχολία ή οι
ως γνωστόν αδιαφορεί για την ανθρωπότητα) και τη δικαιο
αδυναμίες του συγγραφέα του δεν ανακόπτουν τη ροή
σύνη (στην οποία ούτως ή άλλως κανείς δεν πιστεύει). Ο κ.
τής/τού [...]
Σω, όπως οι περισσότεροι προπαγανδιστές, μας οδηγεί σε κάτι άλλο, εκ φύσεως αυτοηττημένος καθώς είναι. Διεγερτι κό είναι ό,τι μας παρακινεί να είμαστε ο εαυτός μας• έτσι, το ουίσκι έχει παρασύρει πολλούς ανθρώπους να κάνουν 76
77
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
πράγματα που δεν είχαν καμία σχέση με το κριθάρι. Ο κ.
αδιαφορώντας για το ευρύτερο σύνολο που λέγεται ανθρω
Σω επιδιώκει να παίξει τον ρόλο του διεγερτικού: έχει την
πότητα, συνεπάγεται την αδυναμία βελτίωσης του.
απαίτηση να συμφωνήσουμε μαζί του. Όμως τα διεγερτικά
Αυτό που εμείς οι Λατίνοι αποκαλούμε «σύνθεση» —η
δεν επιδρούν μ' αυτό τον τρόπο — εκείνα οφείλουν να συμ
προσπάθεια να πούμε τα πράγματα συνοπτικά, λογικά και
φωνούν μ' εμάς.
μία κι έξω— δεν τους απασχολεί. Τους χαρακτηρίζει ό,τι
Το βασικό μειονέκτημα του Σω —το βασικό μειονέκτημα ενός ανθρώπου που θέλει να θεωρείται καλλιτέχνης— είναι πως δεν έχει ποίηση μέσα του. Που σημαίνει πως δεν έχει
και τη μηχανιστική μας εποχή: επαγγελματική έλλειψη εντι μότητας. Ο κ. Τσέστερτον —η πιο αυθεντική ιδιοφυΐα ανάμεσα στους τρεις, επειδή είναι ποιητής— [...]
καθόλου ανθρωπιά μέσα του. Ο Σω μοιάζει περισσότερο με ιδρυτή θρησκείας παρά με
Υπάρχει όμως ένα αδιέξοδο στον Τσέστερτον. Είναι
δημιουργό λογοτεχνίας, κάτι που οΰτως ή άλλως δεν είναι.
ιδιοφυής άνθρωπος. Έχει αυτό το φοβερό χάρισμα. Εξ ου
Δεν είναι ένας Συντζ, οΰτε καν ένας Γουάιλντ. Τον χαρα
και η ώριμη παιδικότητα την οποία περιφέρει- μοιάζει με
κτηρίζει η ακρισία εκείνη που αποτελεί τον θρίαμβο και την
πελώριο ξωτικό που πάει στη Θεία Λειτουργία.
40
παρηγοριά της ανθρωπότητας.
Στα αστυνομικά του μυθιστορήματα κατορθώνει πράγ ματι να γίνει ντετέκτιβ. Λυπάμαι εκείνους που δεν τον αγαπούν, όχι για όσα
44.
ανακαλύπτει αλλά για όσα πολιορκεί. Γιατί πολιορκεί την αλήθεια, έχοντας τη διαρκώς με το μέρος του, αλλά μην
Είτε πρόκειται για τον κ. Σω, ή τον κ. Τσέστερτον, ή τον κ. 41
μπορώντας ποτέ να είναι με το μέρος της. Έχει εκπορθήσει
Γουέλς, το ύφος γραφής είναι πανομοιότυπο. Συνίσταται
τα εξωτερικά καθολικά τείχη, όχι όμως τον καθολικό κήπο
στο να βάζεις στο χαρτί ό,τι σκέφτεσαι χωρίς να το σκέφτε
που περικλείουν. Υπάρχουν μέσα του δύο καθολικές εκκλη
σαι. Αυτός εξάλλου είναι ο ορισμός της δημοσιογραφίας.
σίες και ο Τσέστερτον ανήκει σ' εκείνη που εξέχει πάνω
-
Στη δημοσιογραφία αυτό συμβαίνει λόγω έλλειψης χρόνου
από τα τείχη. Σε αντίθεση με τον κατά πολύ οκνηρότερο
εδώ επειδή πρόκειται απλώς για δημοσιογραφία. Η ολέ
ομότεχνο του Γουέλς, δεν βρήκε ποτέ την πύλη που οδηγεί
θρια επιθυμία να εντυπωσιάσεις το κοινό εδώ και τώρα,
μέσα στα τείχη, παρά μόνο τη φαντάστηκε. Προσέκρουσε
78
79
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
πάνω σε μία πίστη, διεκδικώντας μία γωνιά του παραδεί
ένα άλλο παράθυρο- θεωρεί την πράξη αυτή σπουδαία μόνο
σου, αλλά η πίστη δεν κατοικεί στις γωνίες του τυχαίου.
και μόνο επειδή, σαν άνεμος, παρασύρει στο πέρασμα του διάφορα αντικείμενα —πορτρέτα και ανθοδοχεία— του πο λιτισμού και τα σκορπάει στο πάτωμα.
45.
Όλοι οι μεγάλοι ποιητές ανήκουν στην ίδια παράδοση και διαφέρουν ως προς την ιδιοσυγκρασία. Κάποιοι το επι
Στην πραγματικότητα, άντρες όπως ο Σω και ο [...] είναι
τυγχάνουν με το να αφοσιώνονται στην ενδελεχή μάθηση:
βάρβαροι. Εισβάλλουν στον πολιτισμό διεκδικώντας την
αυτή είναι η περίπτωση του Βιργιλίου (ποιητή πολυμαθούς
πρωτοτυπία πως δεν ανήκουν σ' αυτόν, και ξεχωρίζουν όπως
για την εποχή του), του Δάντη και του Μίλτον. Άλλοι το επι
ένας νέγρος στη Σκανδιναβία. Η ίδια τους η μελαψότητα εί
τυγχάνουν με το να εξετάζουν σε βάθος όλες τις όψεις της
ναι το στίγμα τους. Η αληθινή πρωτοτυπία, αυτή που διαρ
ανθρώπινης εμπειρίας, τις πιο σκοτεινές πτυχές της ψυχής:
κεί, είναι εκείνη που χρησιμοποιεί όλα τα νήματα της παρά
αυτή είναι η περίπτωση δημιουργών όπως ο Σαίξπηρ και ο
δοσης για να τα υφάνει ξανά με τρόπο που η παράδοση δεν
Γουώλτ Γουίτμαν. Από ηθικής πλευράς, αυτό που χαρακτη
θα μπορούσε να το κάνει. Οι ουσιαστικές ιδέες της ιδιο
ρίζει τους πρώτους είναι η ειλικρίνεια τους — η ειλικρίνεια
φυΐας είναι τόσο παλιές όσο και η βάση της ιδιοφυΐας, που
που αποσκοπεί στο υψηλόν, όπως θα έλεγε ο Μάθιου
δεν είναι παρά η ύπαρξη της ανθρωπότητας. Κάθε ιδιοφυής
Άρνολντ-42 τους δεύτερους ο αμοραλισμός τους. Και ο Σαίξ
άνθρωπος παίρνει αυτό το παλιό ξεφτισμένο ένδυμα και [...]
πηρ και ο Γουίτμαν αδιαφορούσαν για τις ηθικές αξίες και
Το άλλο στοιχείο της κακοφημίας που λογίζεται φήμη εί
τις λάμβαναν υπόψη μόνο στον βαθμό που κάποια παροδι
ναι να είσαι βάρβαρος. Με τη λέξη βάρβαρος εννοώ κάποιον
κά αισθήματα τις μετέτρεπαν σε αισθητικές αξίες. Και οι
-
ο οποίος εισβάλλει στον πολιτισμό απ' έξω ανήκει σ' αυτόν
δύο, παρεμπιπτόντως, ήταν παιδεραστές. Ο Γκαίτε, ο οποί
μόνο και μόνο επειδή η πόρτα του σπιτιού του έχει αριθμό,
ος βρίσκεται κάπου στη μέση...
χωρίς να μπορεί να καταλάβει πώς φτιάχτηκαν οι δρόμοι και
Το βασικό γνώρισμα του βαρβάρου: είναι εντελώς σύγ
γιατί στην πόρτα κάθε σπιτιού υπάρχει διαφορετικός αριθ
χρονος• ανήκει ολοκληρωτικά στην εποχή του, γιατί η φυλή
μός. Διασχίζει τον πολιτισμό διαγωνίως. Μπαίνει από το πα
από την οποία προέρχεται δεν έχει αναπτύξει πολιτισμό στο
ράθυρο μας, όχι από την κανονική είσοδο, και βγαίνει από
παρελθόν. Δεν έχει προγόνους εκτός από βιολογικούς — το
80
81
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
κοινό γνώρισμα του Λένιν, του Σω, του Γουέλς και του [...].
στούν αναρμόδιους να κρίνουν τις λογικές δομές της γραμ
Όταν επικαλούνται κάτι έξω από τον εαυτό τους, επικαλού
ματικής μας. Γιατί εμείς είμαστε ήδη γέροι προτού γεννη
νται πράγματα όπως η ανθρωπότητα, δηλαδή το είδος εκείνο
θούμε, και η ουσία του κόσμου δεν είναι η πρωτοτυπία αλλά
του ζωικού βασιλείου που έχει ανθρωπινή μορφή, που δεν
η ανανέωση. Σε καθετί που λέμε θα πρέπει να κοιτάμε προς
νοείται έξω από τα πλαίσια της ζωολογίας ή της επιστήμης
τα έξω, κι όχι προς τα μέσα, και το πιο κοινό μας επίγραμμα
και που δεν έχει καμία σχέση με το ανθρώπινο μυαλό, αν
δεν πρέπει να ξεχνά τον Όμηρο. Και θα μπορούσαμε να ξα
εξαιρέσουμε το ότι παράγεται από αυτό, αλλά όχι γι' αυτό.
ναγράψουμε:
Ο νέγρος πάντα ντύνεται με την τελευταία λέξη της μό δας. Ο κανίβαλος, αν βρισκόταν τώρα εδώ, θα παράγγελνε
For men may rise on stepping-stones
τα εδέσματα του συρμού. Και οι δύο, για ευνόητους λόγους,
Of their live selves to higher things.
43
πολλές φορές νιώθουν απαισιοδοξία. Αυτοί οι άνθρωποι της άγριας ενδοχώρας διεγείρουν την αυτοκριτική μας διάθεση και ενδυναμώνουν την πεποίθηση
46.
μας να παραμείνουμε ως έχουμε, αλλά κοιτάζοντας το πα ρελθόν με βλέμμα πιο ριζοσπαστικό. Τίποτα δεν καθιστά
Η λέξη που πραγματικά τους ταιριάζει είναι «βάρβαροι».
τον Μεσαίωνα πιο φωτεινό απ' όσο το βλέμμα που ρίχνει
Όπως και οι δούλοι, είναι ξένοι προς τον πολιτισμό που
πάνω του ένας θεωρητικός της Γαλλικής Επανάστασης. Τί
τους εκμεταλλεύεται. Φέρνουν από φυλές όπου η ιστορία
ποτα δεν τον κάνει πιο σκοτεινό απ' όσο το βλέμμα ενός θε
δεν έχει εξημερώσει την κριτική των αναγκαίων ψευδών τα
ωρητικού του νέου μεσαιωνισμού.
οποία συγκροτούν την κοινωνία• κι αυτή η κριτική, όπως και εκείνη που κάνουν τα παιδιά, είναι και ευθύβολη και άχρη
Όπως συμβαίνει με όλους τους αλλοδαπούς, το κύριο μέ
στη. Είναι μεταρρυθμιστές λόγω ανεπάρκειας και όχι λόγω
λημα τους αφορά στους κοινωνικούς θεσμούς και στα ήθη
βάθους. Η προσκολλημένη στην παράδοση κοινωνία μας
της χώρας στην οποία είναι ξένοι, επομένως ο φυσικός τρό
καταπίνει τις ιδέες τους σαν φαρμάκι και τις ξερνάει σαν
πος σκέψης τους είναι δέσμιος της κοινωνικής κριτικής και
φάρμακο. Οι ατέλειες στον τρόπο ομιλίας τους τους καθι-
ενός φρενιτιώδους πάθους για κοινωνική μεταρρύθμιση.
82
83
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα.
Έναν ορθά αφομοιωμένο ξένο τον απασχολεί περισσότερο
σε γενικές γραμμές την υιοθετούν μόνο όσοι στερούνται πα
ο Θεός και η Μοίρα παρά η κοινωνική μεταρρύθμιση. Αν
ντελώς χιούμορ.
τον απασχολεί η ανθρωπότητα, είναι γιατί μέσω αυτής στο
Η προπαγάνδα του είναι όντως πολύ καλή, αλλά δεν εί
χάζεται την ψυχή ή τους θεοΰς. Οι ξένοι όμως ενδιαφέρο
ναι παρά προπαγάνδα. Παρουσιάζεται στη σκηνή ως δια
νται για την ανθρωπότητα ως ανθρωπότητα και πιστεύουν
φημιστής των «ιδεών του», και τα θεατρικά του δεν είναι
στη συλλογική ύπαρξη μεμονωμένων ανθρώπων.
παρά διαφημιστικά έντυπα. Υπάρχουν στοιχεία στον Σω που είναι αρκετά αξιόλογα και καμιά φορά καλύτερα, επει δή είναι αγνότερα από τις διαφημίσεις των καλύτερων Αμε
47.
ρικανών διαφημιστών αλλά η ορθή διαίσθηση ανήκει στους Αμερικανούς επιχειρηματίες, που γνωρίζουν πως το χιού
Θα είχαμε να πούμε πολύ περισσότερα για τον Έντγκαρ
μορ τους δεν θα επιβιώσει, και δεν χρειάζεται να επιβιώσει,
Γουάλλας, ως ανθρώπινο τύπο, παρά για τον Μπέρναρντ
πέρα από το επιδιωκόμενο εμπορικό αποτέλεσμα και τις
Σω. Ο Έντγκαρ Γουάλλας κάθεται σταθερά στο μικρό του
επιταγές της τρέχουσας αναγκαιότητας.
σκαμνί, αλλά ο Σω βρίσκεται σωριασμένος στο πάτωμα ανάμεσα σ' όλα τα σκαμνιά. Είναι πολύ πνευματώδης για το σήμερα, αλλά όχι αρκετά για το αύριο. Ο λόγος πρέπει να
48.
-
αναζητηθεί στη νοσηρότητα του η κοινωνία που οραματίζε ται πασχίζει να αποδείξει πως αυτός είναι ένας [...] υποχόν
Οι ιδέες, όχι οι σκοποί, φέρνουν την αθανασία — οι ιδέες
δριος του κοινωνικού. Επιστρατεύει το ταλέντο προκειμέ
ως μορφή και όχι ως περιεχόμενο. Στην τέχνη τα πάντα εί
νου να εξυπηρετήσει το χιούμορ και αυτό του προσδίδει μία
ναι μορφή, και τα πάντα περιέχουν ιδέες. Η κρίση των μετα
επίφαση ιδιοφυΐας. Έχει λίγο από κάθε στοιχείο, με το χιού
γενέστερων δεν θα επηρεαστεί από το αν ένα ποίημα πραγ
μορ να υπερισχύει, πράγμα που θα τον καθιστούσε αληθινά
ματεύεται υλιστικές ή ιδεαλιστικές έννοιες• σημασία έχει
σπουδαίο, αν το ταλέντο του δεν ήταν τόσο απελπιστικά σο-
κατά πόσον αυτές οι έννοιες είναι υψηλές ή όχι και ενσαρ
βαροφανές• στην περίπτωση του παίρνει την ενοχλητική
κώνονται στην κατάλληλη μορφή —ακόμη και στη νοητή και
μορφή της προπαγάνδας, μία στάση απέναντι στη ζωή που
την αφηρημένη μορφή — ή τη λανθασμένη.
84
85
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
Θα μπορούσαμε να ποΰμε επομένως πως η προπαγάνδα
ποίημα του εμφανίζεται ως έπος που υμνεί μία μορφή του
δεν είναι επιβλαβής για την τέχνη, με την προϋπόθεση πως
χριστιανισμού, αλλά επειδή ο συγγραφέας του ήταν οπαδός
πρόκειται για τέχνη. Πράγματι, δεν είναι επί της ουσίας επι
του αρειανισμού, η μορφή αυτή του χριστιανισμού καταλή
βλαβής, αλλά για να ισχύει κάτι τέτοιο, είναι αναγκαίο ο
γει να είναι συνώνυμη με την απουσία του χριστιανισμού. Η
καλλιτέχνης, εναντιούμενος στους σκοπούς και τις προθέ
ευρύτατη μόρφωση του και η εμπειρία του ως ανθρώπου πο-
σεις του, να αφήσει την προπαγάνδα έξω από την τέχνη.
λυμαθούς του επέτρεψαν να συμπεριλάβει τα πάντα στο χρι
Στην τέχνη η προπαγάνδα είναι χρήσιμη ως διεγερτικό, αλ
στιανικό του έπος: πλην ενός — του Χριστού. Έχει νιώσει
λά άχρηστη ως σκοπός. Μπορεί η Θεία Κωμωδία να εκλη
ποτέ κανείς πραγματικά χριστιανός μετά την ολοκλήρωση
φθεί ως προπαγάνδα υπέρ των καθολικών — μάταιη μάλλον
της ανάγνωσης τον Απολεσθέντος Παραδείσου;
υπόθεση σε τέτοιους καθολικούς καιρούς• αλλά ο Δάντης,
Η αληθινή προπαγάνδα ανήκει στον άνθρωπο της δρά
όταν την έγραφε, δεν επιδίωκε να κάνει προπαγάνδα αλλά
σης, ο οποίος χρησιμοποιεί τις λέξεις μόνο ως δράση. Και
ποίηση. Η προπαγάνδα δεν έβλαψε την ποίηση, για τον
δεν υπάρχει χριστιανική προπαγάνδα εκτός από εκείνη της
απλό λόγο ότι δεν εμφιλοχώρησε στους στίχους. Ως αποτέ
χριστιανικής ζωής, ούτε ιδιοφυής χριστιανός εκτός από τον
λεσμα, το ένα τρίτο των σχολιαστών του Δάντη θεωρούν τη
άγιο.
Θεία Κωμωδία έργο αιρετικό, και πολλοί απ' αυτούς αποδί
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, εφόσον το περιεχόμενο
δουν αυτή την αιρετικότητα στις αληθινές προθέσεις του
της προπαγάνδας δεν είναι σοβαρό, η προπαγάνδα δεν
συγγραφέα της. Το γεγονός ότι το ποίημα μπορεί να διαβα
αντιστρατεύεται την τέχνη. Ο Σουίνμπορν, υπερασπιζόμε
στεί ως υπεράσπιση ή καταδίκη του καθολικισμού σημαίνει
νος το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη», υποστηρίζει πως το
πως η προπαγάνδα δεν υπήρξε και πολύ αποτελεσματική.
πιο αντιπατριωτικό ποίημα ενός μεγάλου ποιητή είναι καλύ
Το ίδιο ισχύει και για το ποίημα, συγγενές αλλά διαφορετι
τερο από το πιο πατριωτικό ενός κακού. Αυτό είναι αληθές
κό, που ο χρόνος στο πέρασμα του έχει τοποθετήσει πλάι
και μάλλον συμβαίνει επειδή το αντιπατριωτικό ποίημα
στη Θεία Κωμωδία. Ο Μίλτον το έγραψε με σκοπό να δικαι
ήταν ανειλικρινές και ο ποιητής αφιέρωσε τον χρόνο του
ολογήσει τις βουλές του Θεού, και στο ποίημα του πρωταγω
συλλογιζόμενος περισσότερο την ποίηση παρά τον αντιπα-
νιστούν δύο ήρωες — ο Σατανάς, που επαναστατεί ενάντια
τριωτισμό του.
στον Θεό, και ο Αδάμ, που ο Θεός τον έχει τιμωρήσει. Το 86
87
Φερνάντο
Πεσσόα
49.
Ηρόστρατος
Γιατί —για να μιλήσουμε χωρίς περιστροφές— σκοπός της υψηλής τέχνης είναι να εξυψώνει, άρα είναι κοινός με αυ
Η σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική είναι εξαιρετικά
τόν της ηθικής. Το ποίημα μου μπορεί να εξυψώνει ως ποίη
απλή, γιατί τόσο αυτοί που υποστηρίζουν πως τέτοια σχέση
μα- δεν θα μπορεί να εξυψώνει ως κάτι ζωντανό.
δεν υφίσταται όσο και οι αντίπαλοι τους έχουν δίκιο. Αντι
Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες προσπαθούν, υποτάσσο
κειμενικά, δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στην τέχνη
ντας τον εαυτό τους σε μία ενστικτώδη επιταγή, να δημιουρ
και την ηθική, για τον απλό λόγο ότι η τέχνη είναι τέχνη και
γήσουν αυτό που, μέσω του στοχασμού, θα τους επιτρέψει
η ηθική είναι ηθική, όπως δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμε
να συλλάβουν το ιδεώδες αφ' εαυτό, ή την ιδεώδη μορφή
σα στην αλήθεια και την ηθική. Η ηθική ωστόσο σχετίζεται
ενός αληθινού πράγματος. Αυτό γίνεται αντιληπτό στον στί
με όλη την ανθρώπινη ζωή, αφοΰ δεν είναι παρά η προσπά
χο, ο οποίος αποτελεί το μέσο της υψηλότερης των τεχνών, ή
θεια να εξυψωθεί, να αποκτήσει αξία, αυτή η ζωή. Και η αν
στον ρυθμό, ο οποίος αποτελείτο μέσο της ισχυρότερης των
θρώπινη ζωή περιέχει την τέχνη και την αλήθεια.
τεχνών, της μουσικής. Ο στίχος είναι η ιδεώδης —η τεχνητά
Η ίδια σχέση παρατηρείται κι ανάμεσα στην ομορφιά
ανώτερη— μορφή λόγου- ο ρυθμός είναι η ιδεώδης μορφή
και την αλήθεια. Θα μπορούσα, αν είχα το ταλέντο, να στη
ήχου — το ιδεώδες τεχνητό του σχήμα. Συνεπώς, όποια κι
ρίξω ένα υπέροχο ποίημα στην υπόθεση ότι ο Ήλιος κινεί
αν είναι τα μέσα εξύψωσης του νου, η νοθεία δεν είναι ένα
ται γΰρω από τη Γη• η απόρριψη εκ μέρους μου των θεω
από αυτά. Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες αποφεύγουν να
ριών του Κοπέρνικου δεν θα επηρέαζε σε τίποτα τον ρυθμό
υμνήσουν την πραγματική ανηθικότητα — δηλαδή ό,τι θεω
του ποιήματος. Παρ' όλα αυτά, στον βαθμό που χρησιμο
ρούν ανήθικο, γιατί αυτό δεν εναρμονίζεται με τις καλλιτε
ποιώ μία εμφανώς λανθασμένη υπόθεση, το ποίημα μου δεν
χνικές τους προσπάθειες και τους καλλιτεχνικούς τους στό
θα έχει σχέση με τη ζωή — δηλαδή θα έχει σχέση με την τέ
χους έρχεται σε άμεση αντίθεση με τους ίδιους και όχι μό
χνη, αλλά όχι μ' αυτό του οποίου η τέχνη αποτελεί αναπό
νο μειώνει αντικειμενικά την αξία του προϊόντος (όχι απλώς
σπαστο μέρος.
της τέχνης, αλλά της ανθρώπινης τέχνης), αλλά και υποκει
-
Το ψέμα μου δεν θα ακυρώσει την καλλιτεχνική αξία του
μενικά, διασπώντας την προσοχή του καλλιτέχνη. Το αποτέ
ποιήματος μου, αλλά θα ακυρώσει την εξυψωτική του δύνα
λεσμα είναι παρόμοιο με την εισαγωγή της θεολογίας ή της
μη, της οποίας η καλλιτεχνική δύναμη δεν είναι παρά μέρος.
αμετροεπούς ηθικολογίας σ' ένα ποίημα.
88
89
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστραχος
Ανάμεσα στους κορυφαίους ποιητές του κόσμου —δηλα
απορροφά όλο το αίμα του πνεύματος, και η υπεραιμία αφή
δή ανάμεσα στους κορυφαίους καλλιτέχνες της κορυφαίας
νει τα χέρια τόσο κρύα που δεν μπορούν να γράψουν. Τρία
τέχνης— υπάρχουν μόνο δύο που θα μπορούσαν να θεωρη
είδη συναισθημάτων παράγουν μεγάλη ποίηση — τα δυνατά
θούν ως έναν βαθμό ανήθικοι: ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε - ο
αλλά φευγαλέα συναισθήματα, που τα καταγράφεις αμέσως
Σαίξπηρ στην ομοφυλοφιλία των σονέτων του και την ενο
μόλις σβήσουν, αλλά όχι προτού σβήσουν τα δυνατά και βα
χλητική παραφυάδα της, το «Venus and Adonis» (ωστόσο
θιά συναισθήματα όταν τα ανακαλείς χρόνια μετά- και τα
όχι στο σύνολο του δραματικού του έργου)• ο Γκαίτε εξαι
πλαστά συναισθήματα, δηλαδή τα συναισθήματα που τα επε
τίας της καθαρά αισθητιστικής του κλίσης και του κριτικού
ξεργάζεται κανείς διανοητικά. Όχι η ανειλικρίνεια, αλλά
του πνεύματος. Οι δύο αυτοί ποιητές είναι εκείνοι οι οποίοι,
μία μεθερμηνευμένη ειλικρίνεια είναι η βάση κάθε τέχνης.
μεταξύ των επιφανέστερων ποιητών του κόσμου, είναι οι λι
Ο μεγάλος στρατηγός ο οποίος ετοιμάζεται να δώσει μία
γότερο καλλιτέχνες. Και οι δύο δημιουργούν αδύναμα σύνο
μάχη για να επεκτείνει τα σύνορα της αυτοκρατορίας του
λα, μολονότι η περίπτωση του Γκαίτε είναι η πιο σκανδαλώ
και να λαμπρύνει την ιστορία του λαού του δεν επιθυμεί —
δης, γιατί στον Σαίξπηρ υπάρχει τουλάχιστον ηθική θέρμη.
δεν μπορεί να επιθυμεί— τον σφαγιασμό πολλών στρατιω τών του. Ωστόσο, μόλις αρχίσει να καταστρώνει τα σχέδια του, θα επιλέξει (χωρίς να σκεφτεί τους άνδρες του) το πιο
50.
αποτελεσματικό χτύπημα, μολονότι ίσως του κοστίσει εκατό χιλιάδες άνδρες, κι όχι το χειρότερο ή έστω το λιγότερο
Οποιοσδήποτε είναι κατά κάποιον τρόπο ποιητής γνωρίζει
δραστικό πλήγμα, το οποίο ίσως χαρίσει τη ζωή στα εννέα
πολύ καλά πόσο ευκολότερο είναι να γράψει ένα καλό ποί
δέκατα των ανδρών με τους οποίους και για τους οποίους
ημα (αν είναι στο χέρι του ανθρώπου να γράψει καλά ποιή
πολεμά, και τους οποίους αγαπά. Μετατρέπεται σε καλλιτέ
ματα) για μία γυναίκα η οποία τον ενδιαφέρει πολύ παρά
χνη για χάρη των συμπατριωτών του και αποδεκατίζει τους
για μία γυναίκα με την οποία είναι βαθιά ερωτευμένος. Το
συμπατριώτες του για λόγους στρατηγικής.
καλύτερο είδος ερωτικού ποιήματος σε γενικές γραμμές γράφεται για μία ιδεατή γυναίκα. Ένα ισχυρό συναίσθημα είναι υπερβολικά ιδιοτελές• 90
91
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
51.
53.
Μπορεί να μην είναι ευφυής, αλλά πρέπει να είναι διανοη τικός.
Η τραγωδία του Σουίνμπορν διαφαίνεται στα ασυνάρτητα
Η τέχνη είναι η διανοητικοποίηση της αίσθησης μέσω της
διαρκή τους αθωότητα στις μακροσκελείς ονειρώδεις προ
ποιήματα του, με την έμμονη σεξουαλικότητα τους και τη -
έκφρασης. Η διανοητικοποίηση παράγεται μέσω της ίδιας
σφωνήσεις του σε δισδιάστατες γυναίκες. To The Importance
της έκφρασης. Να γιατί οι μεγάλοι καλλιτέχνες —ακόμη και
of Being Algernon θα μπορούσε να είχε γραφτεί γι' αυτόν.
οι μεγάλοι καλλιτέχνες στη λογοτεχνία, η οποία είναι η πιο διανοητική από τις τέχνες— είναι συχνά ανόητοι.
44
Η αναφορά του Σουίνμπορν στον Τέννυσον —«το σπιτι κό σιρόπι του Δαφνοστεφούς Ποιητή»— είναι κωμική γιατί ο Σουίνμπορν, και όχι ο Τέννυσον, είναι όλος σιρόπι, και δεν έχει καμία ασφαλώς σημασία αν η αηδιαστική ευφρά
52.
δεια είναι σπιτική ή όχι. Ο Τέννυσον είχε μία κάποια αίσθηση ότι η γλώσσα πρέ
Κλασικός είναι ο άνθρωπος που εκφράζεται• ρομαντικός εί
πει να χρησιμοποιείται για τη μετάδοση της σκέψης• σκέ
ναι ο άνθρωπος που έχει πολλά μέσα του να εκφράσει αλλά
φτηκε όσο μπορούσε και μίλησε όσο καλύτερα ήταν δυνατό.
το μόνο που εκφράζει είναι ότι έχει πολλά μέσα του να εκ
Και σε γενικές γραμμές μίλησε πολύ καλά. Αλλά ο Σουίν
φράσει. Είναι εκπληκτικό, για παράδειγμα, πόσο μεγάλο
μπορν σκέφτηκε όσο δεν μπορούσε και η καταστροφή συ
μέρος του Σέλλεϋ είναι απλώς αυτό που ο Σέλλεϋ θα μπο
ντελέστηκε μόλις άρχισε να μιλάει.
ρούσε να είναι αν ήταν κάποιος άλλος. Αλλά αυτό το μέρος
Ο Σουίνμπορν είναι ο Τέννυσον τραβηγμένος στα όρια
είναι αφιλτράριστο, μη εξευγενισμένο, ένα μεγαλείο του ει
του παραλόγου. Δεν αλλάζεις ύφος με το να μιλάς για την
κονικού, μία λαμπρή δυνατότητα εκφρασμένη σε λέξεις.
Ντολόρες αντί για τη Μωντ,45ε ιδικά όταν η Ντολόρες δεν μπορεί καν να υπάρξει.
92
93
ΦερνάντοΠεσσόα
54.
Ηρόστρατος
Η ποικιλία είναι η μόνη δικαιολογία για την υπερπαρα γωγή. Κανείς δεν θα έπρεπε να αφήσει πίσω του είκοσι δια
Τίποτα που αξίζει να εκφραστεί δεν μένει ποτέ ανέκφρα
φορετικά βιβλία αν δεν μπορεί να γράψει όπως είκοσι δια
στο κάτι τέτοιο είναι ενάντια στη φΰση των πραγμάτων.
φορετικοί άνθρωποι. Τα έργα του Βικτόρ Ουγκώ καταλαμ
Νομίζουμε πως ο Κόλριτζ είχε μέσα του σπουδαία πράγμα
βάνουν πενήντα ογκώδεις τόμους, κάθε τόμος ωστόσο, κάθε
τα που δεν τα είπε ποτέ* κι όμως τα είπε στο «Mariner» και
σελίδα σχεδόν, περιέχει ολόκληρο τον Βικτόρ Ουγκώ. Οι
στο «Kubla Khan»,46 ποιήματα που περιέχουν μία μεταφυ
υπόλοιπες σελίδες είναι απλώς άθροισμα σελίδων, όχι ιδιο
σική που στην ουσία απουσιάζει, φαντασιώσεις που παρα
φυΐας. Ο Ουγκώ δεν ήταν παραγωγικός, αλλά φλύαρος. Δεν
λείπονται και εικασίες που αποσιωπούνται. Ο Κόλριτζ δεν
αξιοποίησε τον χρόνο του ως ιδιοφυΐα, όσο κι αν τον αξιο
θα είχε γράψει ποτέ αυτά τα ποιήματα αν δεν είχε μέσα του
ποίησε ως συγγραφέας. Η κρίση του Γκαίτε γι' αυτόν παρα
αυτό το κάτι που τα ποιήματα δεν εκφράζουν μέσω όσων
μένει αξεπέραστη, παρόλο που εκφράστηκε νωρίς, και απο
λένε αλλά μέσω του γεγονότος ότι υπάρχουν.
τελεί σπουδαίο μάθημα για όλους τους καλλιτέχνες: «Θα
-
Κάθε άνθρωπος έχει πολΰ λίγα να εκφράσει, και το σύνο
έπρεπε να γράφει λιγότερο και να εργάζεται περισσότερο»,
λο των συναισθημάτων και σκέψεων μιας ολόκληρης ζωής
είπε. Αυτό το απόφθεγμα, στη διάκριση που κάνει ανάμεσα
μπορεί καμιά φορά να συμπυκνωθεί σ' ένα οκτάστιχο ποίη
στην πραγματική εργασία, η οποία δεν είναι πληθωρική,
μα. Αν ο Σαίξπηρ δεν είχε γράψει τίποτα παρά μόνο το τρα
και την πλασματική, η οποία απλώς καταλαμβάνει χώρο
γούδι του Άριελ προς τον Φερδινάνδο, δεν θα ήταν πράγμα
(αφού οι σελίδες δεν είναι τίποτε άλλο παρά χώρος), είναι
τι ο Σαίξπηρ που γνωρίζουμε —γιατί έγραψε περισσότε
ένα από τα σπουδαιότερα όλων των εποχών.
ρα— αλλά αυτοί οι λίγοι στίχοι θα αρκούσαν για να αποδεί ξουν πως ήταν μεγαλύτερος ποιητής από τον Τέννυσον. Ο καθένας μας ενδεχομένως έχει πολλά να πει, αλλά πο λΰ λίγα μπορούν να ειπωθούν για τόσο πολλά. Οι επερχόμε
Αν κάποιος μπορεί να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι —δηλαδή είναι είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι, με όποιον τρόπο και αν συμβαίνει αυτό— τότε τα είκοσι βι βλία του είναι αποδεκτά.
νες γενιές ζητούν από μας να είμαστε σύντομοι και ακρι βείς. Όπως πολύ ορθά επισήμανε ο Φαγκέ, στις επερχόμε νες γενιές θα αρέσουν μόνο οι συγγραφείς με πυκνό ύφος.47 94
95
Φερνάντο
Πεσσόα
55.
Ηρόστρατος
ή του Γκαίτε ως ποιητή ή του Ουγκώ. Ακόμη και σύγχρονες επιλογές από το έργο τους θα είναι όλο και λιγότερο εκτε
Στις επερχόμενες γενιές, λέει ο Φαγκέ, θα αρέσουν μόνο οι
νείς κάτω από το πιεστικό βάρος και άγχος της εποχής: οι
συγγραφείς με πυκνό ύφος: la posterite n'aime que les
εκατό σελίδες μέσα από τις οποίες γνωρίζουμε σήμερα τον
ecrivains concis. Οι άνθρωποι θα διαβάζουν πάντα, αν και
Γουέρντσγουορθ θα γίνουν πενήντα• οι πενήντα από τις
με κάποια δυσκολία, το άμεσα επικαιρικό αν πιστεύουν ότι
οποίες γνωρίζουμε τον Κόλριτζ δεν θα ξεπερνούν ίσως τις
περιέχει κάτι που τους αφορά προσωπικά. Πάντα θα διαβά
δέκα. Κάθε έθνος θα έχει τα μεγάλα βασικά του βιβλία και
ζουν ένα μυθιστόρημα των πεντακοσίων σελίδων σχετικό με
μία ή δύο ανθολογίες όλων των υπολοίπων. Ο ανταγωνισμός
την εποχή τους, όπως θα διαβάζουν πάντα ένα χειρόγραφο
ανάμεσα στους νεκρούς είναι πιο τρομακτικός από αυτόν
των πεντακοσίων σελίδων σχετικό με την ιστορία της οικο
ανάμεσα στους ζωντανούς• οι νεκροί είναι περισσότεροι.
γένειας τους ή αυτής των γειτόνων τους. Αλλά τα έργα του
Ορισμένοι ποιητές και πεζογράφοι θα επιβιώσουν, όχι
παρελθόντος θα τους προσελκύουν μόνο αν τα χαρακτηρί
λόγω της απόλυτης αξίας τους, αλλά λόγω της απόλυτης
ζει η τελειότητα και η περιεκτικότητα. Είναι εντυπωσιακό
σχετικότητας τους. Αυτή θα περισώσει το απολαυστικό
πόσοι άνθρωποι, ενώ κρίνουν με διαύγεια το παρελθόν,
Pickwick Papers, έργο όχι ιδιαίτερα μεγαλοφυές αλλά αντι
όταν κρίνουν τους συγχρόνους τους αποτυγχάνουν παταγω
προσωπευτικό της μεγαλοφυίας του 19ου αιώνα (κι αυτό εί
δώς. Αυτό συμβαίνει συχνά με τους ιστορικούς• κάποιος,
ναι το μόνο που θα μείνει από τον Ντίκενς)- αυτή θα περι
για παράδειγμα, που κρίνει τον Γουώλπολ48 με αξιοπρόσε
σώσει και τον Γουίτμαν —σε τι βαθμό θα περικόψουν το έρ
κτο κοινωνιολογικό ένστικτο δεν είναι σε θέση να εφαρμό
γο του δεν είμαι σε θέση να το προβλέψω— γιατί, όσο κι αν
σει τις ίδιες αρχές, αν υποθέσουμε ότι διαθέτει τέτοιες, για
είναι σημαντικός ο ρόλος του χώρου και των συνθηκών στα
να φωτίσει τις πράξεις του πρωθυπουργού της εποχής του.
Φύλλα χλόης, υπάρχει σ' αυτά ολόκληρη η Βόρεια Αμερική,
Τη ίδια στιγμή που επιστρέφει, αναχωρεί.
όπως υπάρχει η Νότια Αμερική στον Κάτουλο Σερένσε. 49
Όσον αφορά στους ελάσσονες ποιητές και στους ελάσ
Αυτά τα βιβλία θα επιβιώσουν ως πρότυπα.
σονες πεζογράφους, η φήμη τους θα συρρικνώνεται από αν
Το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης λογοτεχνίας είναι
θολογία σε ανθολογία. Σε εκατό χρόνια από τώρα θα είναι
γραπτή συζήτηση, ιστορίες που λέγονται μεγαλόφωνα πλάι
αδύνατο να εκδοθούν τα άπαντα του Μπάιρον ή του Σέλλεϋ,
στο τζάκι, λάθος έμπνευση, συχνά εκείνη η αξιοθρήνητη
96
97
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
«Επιστολή προς τις επερχόμενες γενιές», που, όπως είπε ο Βολταίρος για το ομώνυμο ποίημα του Ζαν-Μπατίστ Ρουσ 50
Η μεγάλη τέχνη δεν είναι το έργο δημοσιογράφων, είτε αυτοί γράφουν σε περιοδικά είτε όχι.
σώ, δεν θα φτάσει ποτέ στον παραλήπτη της. Αναλώνουμε
Η τρομακτική ανάπτυξη της επιστήμης στο δεύτερο μισό
στο γράψιμο τον χρόνο που θα έπρεπε να κερδίζουμε συζη
του περασμένου αιώνα δεν άγγιξε το ευρύ κοινό. Προήγαγε
τώντας, ή μπορεί και να μην τον αναλώνουμε, αλλά δεν
τον υλισμό κι όχι το επιστημονικό πνεύμα. Ο μέσος άνθρω
έχουμε σε ποιον να μιλήσουμε ενώπιοι ενωπίοις• ή επιθυ
πος άκουγε για φρενολογία, αστρολογία ή αλχημεία και πί
μούμε ένα κοινό που ξεπερνάει την αντοχή των φωνητικών
στευε ότι ήταν σαχλαμάρες. Αν είχε επηρεαστεί από το επι
μας χορδών και την υπομονή του απόμακρου ακροατή. Εξ
στημονικό πνεύμα, θα σιωπούσε ή θα εξέταζε το καθετί
ου και τα λαμπερά και ανωφελή μυθιστορήματα μας, τα ευ
άμεσα. Η φρενολογία (αν και παράλογη [...]) εξοστρακίστη
φυή και πληκτικά σατιρικά μας δοκίμια, τα εύπεπτα συμπο
κε από τον χώρο της επιστήμης μόνο και μόνο εξαιτίας κά
σιακά μας ποιήματα: έργα συχνά τερπνά, πολλές φορές
ποιων θρησκευτικών προκαταλήψεων, και μία από τις απο
υψηλής ποιότητας, που πάντα αξίζει να τα συνθέτουμε, αρ
λαύσεις που μας προσέφερε η Νέμεση είναι το γεγονός ότι
κεί να μην ονομάζουμε το αποτέλεσμα τέχνη. Είναι αλήθεια
εκείνος που αποκατέστησε τη φρενολογία δεν ήταν παρά
όμως ότι, αν δεν τα θεωρούσαμε τέχνη, δεν θα μπαίναμε
ένας καθολικός ιερέας — ο Γκρασέ.51 Η αλχημεία επέστρε
στον κόπο να τα γράψουμε, έτσι ασήμαντα που είναι.
ψε πρόσφατα με τη μορφή της χημείας. Η αστρολογία μπο
Η επίπονη προσπάθεια που χρειάζεται για να δημιουρ
ρεί να επαληθευτεί, αρκεί κάποιος να μπει στον κόπο να
γηθεί ακόμη κι ένα καλό σύντομο ποίημα υπερβαίνει τη δη
την επαληθεύσει. Το γιατί μας επηρεάζουν τα άστρα είναι
μιουργική ανικανότητα, την ευτέλεια της κατανόησης, τη
δύσκολο, αλλά όχι επιστημονικό ερώτημα. Το επιστημονικό
ματαιότητα της ειλικρίνειας, τη διαταραγμένη έλλειψη της
ερώτημα είναι το εξής: μας επηρεάζουν ή όχι; Η απάντηση
φαντασίας, που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Όταν ο Μίλ-
σ' αυτό το γιατί μάς παραπέμπει στη μεταφυσική και δεν
τον έγραφε ένα σονέτο, έγραφε σαν η ζωή του να εξαρτιό
αφορά στο ίδιο το γεγονός, από τη στιγμή που διαπιστώσου
ταν από αυτό και μόνο το σονέτο. Κανένα σονέτο δεν θα
με πως είναι γεγονός.
έπρεπε να γράφεται με διαφορετικό πνεύμα. Ένα επίγραμ
Οι μεγάλοι πεζογράφοι, οι μεγάλοι ζωγράφοι και οι
μα μπορεί να είναι ένα σκΰβαλο, αλλά απ' αυτό το σκύβαλο
υπόλοιποι μεγάλοι της εποχής μας επιδεικνύουν υπερήφα
θα πρέπει να γραπώνεται ο ετοιμοθάνατος ποιητής.
νοι την περιουσία τους και το κοινό τους. Θα έπρεπε να
98
99
Φερνάντο
Πεσσόα
έχουν τουλάχιστον την τόλμη να χλευάζουν τους κατώτε ρους προγόνους τους. Ο Γουέλς θα έπρεπε να χλευάζει τον Φίλντινγκ και ο Σω τον Σαίξπηρ• παρεμπιπτόντως ο Σω πράγματι χλευάζει τον Σαίξπηρ. Έχουν κατακτήσει όση φήμη μπορεί να τους χαρίσει η εποχή τους• διαθέτουν την περιουσία που αντιστοιχεί σ' αυ τή τη φήμη• απολαμβάνουν τιμές και αξιώματα που αντι στοιχούν στη φήμη ή την περιουσία ή και τα δύο. Δεν μπο ρούν να επιθυμούν την αθανασία. Ό,τι οι θεοί προσφέρουν το πωλούν, έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Και τα Εγγλεζάκια μαθαίνουν στο σχολείο την παροιμία ότι δεν μπορεί να έχει κανείς και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο. Δεν θα είχα κανέναν ενδοιασμό, ως άθεος Λατίνος, να προτείνω[;]... το Pickwick Papers. Είναι τραγελαφικό να εξωθεί ο Ντίκενς έναν στοχαστικό Λατίνο σ' αυτή την ομο λογία.
Ηρόστρατος
Υπάρχουν και ανώτερα είδη στερημένων ανθρώπων — όσοι ταλαντεύονται ανάμεσα στο πνεύμα και την ιδιοφυΐα, και ανάμεσα στο ταλέντο και την ιδιοφυΐα. Αυτός που ανή κει στο πρώτο είδος είναι ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται ανάμεσα στην εποχή του και το διαχρονικό και είναι δια χρονικός μέσω της εποχής του, όχι, όπως συμβαίνει με τον γνήσια ιδιοφυή, σε αντίθεση με αυτήν. Αυτός που ανήκει στο δεύτερο είδος είναι ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται ανάμεσα [...] Συγγραφείς όπως ο Ντράιντεν και ο Πόουπ είναι σε κά -
ποιο βαθμό στερημένοι άνθρωποι είναι ιδιοφυΐες, αλλά ιδιοφυΐες μιας στερημένης εποχής. Την ίδια στέρηση συνα ντούμε και σε περιπτώσεις όπως αυτές του Γουίτμαν και του Γουάιλντ. Θα πρέπει να γίνει προσεκτική διάκριση ανάμεσα στον στερημένο άνθρωπο και τον μη ολοκληρωμένο. Ο Σαίξπηρ δεν είναι ολοκληρωμένος• ήταν μεγαλύτερη ιδιοφυΐα απ'
56. Είναι παράδοξο ότι άνθρωποι στερημένοι κατακτούν εύκο λα τη διασημότητα. Στερημένος είναι εκείνος που είναι πο λύ έξυπνος για να θεωρείται απλώς έξυπνος, αλλά όχι αρ κετά έξυπνος για να θεωρείται ταλαντούχος. Αποτελεί κατά κάποιον τρόπο την αμερικανική χρυσή τομή. 100
ό,τι πίστευε- χρησιμοποίησε με ανολοκλήρωτο τρόπο τις αρετές του — επίτευγμα χωρίς προηγούμενο ή ανάλογο στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας. Ενώ ένας Δάντης ή ένας Μίλτον χρησιμοποιούν όλες τους τις δυνάμεις, ένας Σαίξπηρ ή ένας Γκαίτε δεν το πράττουν. Ο Ντράιντεν και ο Πόουπ, αν και άνθρωποι στερημένοι, δεν είναι μη ολοκληρωμένοι• είναι ολοκληρωμένοι εσωτερικά, αλλά εί ναι ολοκληρωμένοι ως στερημένοι. ιοί
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
Στον μη ολοκληρωμένο άνθρωπο η αδυναμία εντοπίζεται στη βούληση ή στον χαρακτήρα, αν υποθέσουμε ότι το πνεύ μα μπορεί να διαχωριστεί από τον χαρακτήρα. Στον στερη μένο άνθρωπο η αδυναμία εντοπίζεται στο ίδιο το πνεύμα, ή μάλλον στη μορφή του. Στη λογοτεχνία ο στερημένος άνθρωπος αναγνωρίζεται
θρώπου: αυτόν που διαθέτει ευφυΐα και πνεύμα, αλλά κανέ να ταλέντο, όπως στην περίπτωση του Σαίξπηρ και του Γκαίτε- κι εκείνον που διαθέτει μόνο ευφυΐα και στερείται του εξισορροπητικού στοιχείου του πνεύματος ή του ταλέ ντου, όπως στην περίπτωση του Μπλαίηκ. Αυτοί είναι οι πα ράξενοι αοιδοί [...]
αμέσως από τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται. Η έκφρα
Η περίπτωση του Πόου. Ο Πόου ήταν ιδιοφυής. Ο Πόου
ση αφορά στη μορφή και όχι στον τρόπο. Τη στιγμή που
είχε ταλέντο γιατί μπορούσε να σκεφτεί σε βάθος, και αυτή
ένας ποιητής εκφράζεται πάντα με δεκασύλλαβα δίστιχα,
η ικανότητα είναι η μορφική έκφραση του ταλέντου.
όπως ο Πόουπ, ή με ελεύθερο στίχο, όπως ο Γουίτμαν, απο
Το πνεύμα χωρίζεται σε τρία είδη — το πνεύμα καθ'
καλύπτει τη στέρηση του.
εαυτό, τη δύναμη της σκέψης, την κριτική ικανότητα- το τα
Σε ανθρώπους όπως ο Μπεν Τζόνσον και ο Πόουπ φαί νεται να υπάρχει κάτι σαν καθαρό ταλέντο, κι όχι ιδιοφυΐα. Κι όμως υπάρχει ιδιοφυΐα, μόνο που αυτή η ιδιοφυΐα είναι ταλέντο.
λέντο σε δύο είδη — την κατασκευαστική δεινότητα και τη
Η μόνη ευκαιρία που έχει ένας ιδιοφυής άνθρωπος να
'Οταν υπάρχει ιδιοφυΐα χωρίς ταλέντο ή ευστροφία, η
κερδίσει δημοσιότητα στην εποχή του είναι αν διαθέτει τα
ιδιοφυΐα εξομοιώνεται με την παραφροσύνη. Αυτή είναι η
χαρακτηριστικά του στερημένου. Συνδυάζοντας την ιδιοφυΐα
περίπτωση ανθρώπων όπως ο Μπλαίηκ. Το έργο τους είναι
με το πνεύμα ή το ταλέντο, αυτός ο άνθρωπος αντιμετωπίζε
διαχρονικό, αλλιώς δεν θα ήταν ιδιοφυείς αλλά τρελοί- η
ται από τους συγχρόνους τους ως πράγματι ιδιοφυής. Και σω
διαχρονικότητα του όμως είναι περιορισμένη, γιατί παρόλο
στά αντιμετωπίζεται ως ιδιοφυής. Που σημαίνει ότι θα πρέ
που αποτυπώνει μία εμπειρία κοινή σε όλες τις εποχές, εί
πει να διακρίνεται από τον πνευματώδη, ο οποίος πιθανώς να
ναι κοινή για λίγους μόνο ανθρώπους. Τέτοιοι συγγραφείς,
αποκαλείται ιδιοφυής λόγω της ευστροφίας του, αλλά, στην
όντας ιδιοφυείς, κερδίζουν την αθανασία, αλλά μόνο στην
πραγματικότητα, κάθε άλλο παρά ιδιοφυής είναι.
πατρίδα τους, όπου κι εκεί δεν τους συναντά κανείς εύκολα
Διακρίνουμε δύο υποκατηγορίες μη ολοκληρωμένου αν102
φιλοσοφική δεινότητα- η ιδιοφυΐα είναι ενός είδους μόνο — πρωτοτυπία. Οι τρεις πνευματικές βαθμίδες σχηματίζουν μία πυραμίδα.
παρά μόνο αν το επιδιώξει. Ένας Μπλαίηκ ή ένας Σέλλεϋ 103
Φερνάντσ
Πεσσόα
Ηρόστρατος
δεν θα μπορούν ποτέ να γοητεύσουν τον μέσο άνθρωπο-
τρέλας• και οι τρεις περιπτώσεις που αναφέρονται ενδεικτι
διαθέτουν την ομορφιά του σπάνιου, όχι του τέλειου αντι
κά είναι ως προς αυτό αποκαλυπτικές.
κειμένου. Μπορεί σε μία δεδομένη εποχή, ασφαλώς όχι στη
Δεν θα πρέπει να υποθέσει κανείς ότι οι πνευματικοί τύ
δική τους, να γίνουν πολύ δημοφιλείς, αλλά αυτό θα συμβεί
ποι που χαρακτηρίζονται από τον συνδυασμό των ίδιων
μόνο αν κάποιος στενός κύκλος αναγνωστών ή κριτικών
στοιχείων είναι απαραίτητα όμοιοι μεταξύ τους. Υπάρχουν
τους φέρει πάλι στο προσκήνιο.
αρκετοί τύποι ιδιοφυΐας και πνεύματος, όπως επίσης ικανό
Όλοι οι πνευματικοί τΰποι ανθρώπων προκύπτουν από τους διαφορετικούς συνδυασμούς δύο ή περισσοτέρων από αυτές τις έξι ικανότητες, και τις διαφορετικές αναλογίες οποιασδήποτε ικανότητας.
τητας για στοχασμό και κριτική σκέψη. Έτσι, ο Κόλριτζ εί ναι σύνθεμα ιδιοφυΐας και κριτικής σκέψης• και ο Γουάιλντ όμως είναι επίσης σύνθεμα ιδιοφυΐας και κριτικής σκέψης.
Έχουμε τύπους όπως ο Πόου — ιδιοφυΐα και ένα στοι χείο ευστροφίας. (Η φιλοσοφική του δεινότητα ήταν πλα
57.
σματική, ονειρικού χαρακτήρα, κι αυτό φαίνεται από την ανικανότητα του να διαλογιστεί με σαφήνεια διάφορα φιλο
Η απόκτηση αιώνιας φήμης έχει να κάνει με το εξής: ένας
σοφικά ζητήματα, παρά την αξιοθαύμαστη δύναμη της σκέ
συγγραφέας αληθινά ιδιοφυής γίνεται διάσημος στην εποχή
ψης του. Η κριτική του ακολουθεί κι αυτή λανθασμένη κα
του* γίνεται διάσημος επειδή έχει κατά κάποιον τρόπο προ
τεύθυνση• οικοδομείται πάνω στη λογική, όπως στο περίφη
σαρμοστεί στην εποχή του. Αυτή η προσαρμογή μπορεί να
52
μο δοκίμιο του για το «Κοράκι», το οποίο περιέχει τις αυ
είναι τριών ειδών: πλήρης (η οποία οφείλεται στην ουσία
ταπάτες του σχετικά με τη σύνθεση του εν λόγω ποιήματος,
και το συνολικό περιεχόμενο του έργου του), μερική (η
σύνθεση η οποία παρεμπιπτόντως δεν παρουσιάζει ιδιαίτε
οποία οφείλεται σε μέρος του έργου του, ενώ το υπόλοιπο
ρο ενδιαφέρον.) Έχουμε τύπους όπως ο Λαμ,
53
ιδιοφυείς
είναι άχρηστο), και ατελής (η οποία οφείλεται σε μέρος του
και ταυτόχρονα πνευματώδεις. Έχουμε τύπους όπως ο Κόλ-
έργου του, καθότι το υπόλοιπο, παρότι σημαντικό, παραμέ
ριτζ — ιδιοφυείς και κριτικά διαυγείς. Όλοι αυτοί οι άν
νει ακατανόητο στην εποχή του).
θρωποι οι οποίοι συνδυάζουν την ιδιοφυΐα με μόνο μία από
Από την αντίδραση κάθε εποχής σ' αυτήν που προηγήθη
τις ιδιότητες της ευστροφίας βρίσκονται στα πρόθυρα της
κε, κάθε συγγραφέας, σε όποιον τύπο από τους προαναφερ-
104
105
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
θέντες κι αν ανήκει, αντιμετωπίζεται αναλόγως. Εκείνος ο
θα πάρουν την πρώτη θέση. Το πιο σπουδαίο παράδειγμα
οποίος είχε προσαρμοστεί πλήρως στην εποχή του, αν και
είναι ο Σαίξπηρ, ο οποίος, ενώ στην εποχή του είχε τη φήμη
ιδιοφυής (ο συγγραφέας δηλαδή ο οποίος συνδυάζει την ιδιο
πνευματώδους συγγραφέα, στη συνέχεια απέκτησε τη φήμη
φυΐα με την ευστροφία), θα παραμείνει διάσημος, αλλά θα
μεγάλου τραγικού συγγραφέα, του οποίου οι κωμωδίες
τοποθετηθεί σε θέση χαμηλότερη από αυτήν που κατείχε όσο
αποτελούσαν σημαντική μεν, αλλά δευτερεύουσα πλευρά
ζούσε. Τέτοια είναι η περίπτωση του Βικτόρ Ουγκώ, ενός με
της ιδιοφυΐας του.
γάλου ποιητή, το μεγαλείο του οποίου είχε αναγνωρίσει και η εποχή του• εξακολουθεί και σήμερα να θεωρείται μεγάλος ποιητής, αλλά όχι τόσο όσο πίστευαν οι σύγχρονοι του.
58.
Εκείνος που προσαρμόστηκε μερικώς στην εποχή του θα τοποθετηθεί σε πολύ χαμηλότερη θέση• θα επιβιώσει ως -
Υπάρχει στην ιδιοφυΐα ένα σκοτεινό στοιχείο — το σκοτει
υποσημείωση. Θα τον μελετούν οι φιλόλογοι το όνομα του
νό εκείνο στοιχείο, πραγματικό αλλά δύσκολο να οριστεί,
θα απαντά τυχαία σε αποσπάσματα έργων άλλων συγγρα
το οποίο κάτω από ορισμένες συνθήκες ονομάζεται διαμε
φέων. Τέτοιοι συγγραφείς είναι οι ήσσονες λυρικοί ποιητές
σολάβηση. Η περίπτωση του Ναπολέοντα είναι αντιπροσω
όλων των εποχών, οι καλύτεροι από τους εφήμερους δοκι
πευτική. Μέσω του Ναπολέοντα εκφράστηκαν πολυάριθμες
μιογράφους, οι πεζογράφοι οι οποίοι έχουν γράψει κάποιες
τάσεις της εποχής του. Αν δεν είχε αποτελέσει μέσο έκφρα
καλές σελίδες και μία αποτυχημένη ιστορία. Συγγραφείς
σης τους, δεν θα είχε κατορθώσει να αφήσει το στίγμα του
τού ενός ποιήματος, όπως ο Μπλάνκο Γουάιτ ή ο Φελίξ ντ'
στη συγκεκριμένη εποχή. Αυτή του ανέθεσε την αποστολή
Αρβέρ, είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της υπο
να της επιβληθεί, και την υπέταξε επειδή εκείνη του ζήτησε
δεέστερης τάξης.
να την υποτάξει.
Εκείνος του οποίου η προσαρμογή ήταν ατελής προφα νώς θα επιβιώσει μέσω μιας αντίστροφης διαδικασίας, αλλά η φήμη του διαρκώς θα ενισχύεται. Όσα στοιχεία του έργου
Μερικές φορές η ιδιοσυγκρασία ενός ανθρώπου και η
του αφορούσαν στην εποχή του, παρότι θα διατηρηθούν, θα
ιδιοσυγκρασία του περιβάλλοντος ταιριάζουν σε τέτοιο
μπουν σε δεύτερη μοίρα- όσα ξεπερνούσαν την εποχή του
βαθμό ώστε το περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί γεννήτορας
106
107
Φερνάντο
Πεσσόα
αυτού του ανθρώπου ισότιμος με τους φυσικούς του γονείς. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Ναπολέοντα, ο οποίος, αν και Ιταλός, ήταν ολότελα Γάλλος.
Ηρόατρατος
της εποχής που ακολουθεί. Μπορεί και ο ίδιος να δημιουρ γήσει κάποιο από αυτά τα ρεύματα, όπως ο Γουέρντσγουορθ- μπορεί να μη δημιουργήσει κανένα, όπως ο Μπλαίηκ, αλλά να ζει παράλληλα με αυτά, κερδίζοντας την ανα γνώριση χωρίς να ηγείται κάποιας σχολής ή κινήματος.
59. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται στην εποχή της γιατί έρχεται σε αντίθεση με αυτήν τίθεται όμως το ερώτημα γιατί αναγνωρίζεται από τις επερχόμενες γενιές. Το διαχρονικό έρχεται σε αντίθεση με όλες τις επο χές, καθώς τα χαρακτηριστικά μιας ορισμένης εποχής είναι
Όσο περισσότερο διαχρονικός είναι ο ιδιοφυής άνθρω πος, τόσο πιο εύκολα θα κατακτήσει την εποχή που έρχεται, γιατί τόσο βαθύτερη θα είναι η έμμεση κριτική της δικής του. Όσο λιγότερο διαχρονικός, μέσα στην ουσιαστική του διαχρονικότητα, τόσο πιο δύσκολα θα το κατορθώσει, εκτός κι αν τύχει οι ιδέες που υπερασπίζεται να αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί ένα νέο ρεύμα.
αναγκαστικά συγκεκριμένα• γιατί λοιπόν μία ιδιοφυΐα, η οποία εξ ορισμού καταγίνεται με διαχρονικές και σταθερές αξίες, να τυγχάνει ευνοϊκότερης υποδοχής σε μία εποχή
60.
αντί σε μία άλλη; Ο λόγος είναι απλός. Κάθε εποχή εκπορεύεται από την κριτική σκέψη της προγενέστερης εποχής, από την αμφισβή τηση των αρχών πάνω στις οποίες είχε οικοδομηθεί η πολιτι σμική της ζωή. Ενώ κάθε εποχή θεμελιώνεται, ή φαίνεται να θεμελιώνεται, σε μία και μόνο αρχή, η κριτική αυτής της αρ χής, αν και έχει τον ίδιο στόχο πάντα, διαφέρει από εποχή σε εποχή. Ερχόμενος σε αντίθεση με την εποχή του, ο ιδιο φυής άνθρωπος έμμεσα την κρίνει, και κατά συνέπεια ανή κει έμμεσα σε κάποιο από τα ρεύματα της κριτικής σκέψης 108
Είναι αναπόφευκτο να αναρωτηθεί κανείς πώς γίνεται να εκτιμάται η ιδιοφυΐα. Αν το έργο της αποτελεί επαναπροσ διορισμό των σταθερών αξιών της ανθρωπότητας κι αν, χά ρη σ' αυτόν τον επαναπροσδιορισμό, έρθει σε σύγκρουση με την εποχή της, πώς γίνεται, βάσει ακριβώς αυτού του επαναπροσδιορισμού, να μην έρθει σε σύγκρουση και με τις γενιές και τις περιόδους που ακολουθούν; Το ερώτημα δεν είναι διόλου παράδοξο και η εξήγηση είναι απλή. Όλη η ζωή, και κατά συνέπεια όλη η κοινωνική ζωή, εί109
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
ναι σύστημα δράσεων και αντιδράσεων. Ο χαρακτήρας κά
Οι ιδιοφυείς άνθρωποι δοξάζονται είτε στην εποχή τους
θε περιόδου καθορίζεται από το γεγονός ότι αντιδρά στην
— επειδή επιπλέον διαθέτουν ταλέντο ή πνεύμα— είτε, αν
περίοδο που προηγήθηκε. Όλη η κοινωνική ζωή είναι και
δεν τα διαθέτουν και η εποχή τους τους περιφρονεί, στην
θα είναι συμβάσεις και στερεότυπα. Οι συμβάσεις γερνούν
επόμενη. Ποτέ δεν γίνονται διάσημοι δύο ή τρεις γενιές αρ
και τα στερεότυπα ξεφτίζουν. Όταν συμβεί αυτό, ανατέλλει
γότερα. Ας σημειωθεί ότι αναφέρομαι στην ιδιοφυΐα — όχι
μία νέα εποχή, η οποία αποκηρύσσει ως παρωχημένες τις
απλώς σε πλευρές της ιδιοφυΐας ή σε λογοτεχνικά παράδο
συμβάσεις και τα στερεότυπα της παλιάς εποχής και σπεύ
ξα, τα οποία μπορεί να ανακαλυφθούν, να ξεχαστούν και
δει να αναγορεύσει τις εξίσου συμβατικές συμβάσεις της
να ανακαλυφθούν εκ νέου πολλές φορές.
και τα εξίσου στερεοτυπικά στερεότυπα της ως «φυσικά». Αυτό θα το διαπιστώσει ακόμη κι ο πλέον επιφανειακός πα ρατηρητής της κοινωνικής ζωής. Δεν υπάρχει εποχή που να
61.
είναι πιο συμβατική, στερεότυπη και ψεύτικη από τη δική μας- ωστόσο καμία άλλη δεν κατήγγειλε με μεγαλύτερη οξύ
Διότι ο Άμλετ αποτελεί, κατά τρόπο διαφορετικό απ' ό,τι πί
τητα τις συμβάσεις της εποχής που προηγήθηκε — αυτές δη
στευαν στο παρελθόν, ενσάρκωση του δημιουργού του.
λαδή της εποχής που ονομάστηκε βικτωριανή.
Υπερβαίνει κατά πολύ τον εαυτό του. Όπως άλλωστε και ο
Η ιδιοφυΐα βρίσκεται λοιπόν στην ίδια μοίρα με την επό
Σαίξπηρ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Το πνεύμα τους ήταν
μενη γενιά. Βρίσκεται και αυτή σε αντιπαράθεση με την
εξαιρετικά πλούσιο για να μπορέσει να αποτυπωθεί στις
εποχή στην οποία ζει. Υπάρχει επομένως μία σύμπτωση
δημιουργίες τους. Δεν πρόκειται για την τραγωδία της αδυ
ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί μία ιδιοφυΐα
ναμίας έκφρασης, αλλά για τη μεγαλύτερη τραγωδία της
και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η επερχόμενη εποχή.
υπερβολικής ικανότητας έκφρασης, η οποία ωστόσο δεν
Και η σύμπτωση μετατρέπεται σε ταύτιση, αφού η επόμενη
επαρκεί για να εκφράσει όλα όσα έχουν μέσα τους αυτοί οι
γενιά, στην αντιπαράθεση της με τη γενιά που προηγήθηκε,
καλλιτέχνες. Κανείς δεν αποκαλύπτει το πρόσωπο του επει
αναζητά ένα έρεισμα, και το έρεισμα αυτό δεν είναι άλλο
δή δεν μπορεί, αλλά δημιουργοί όπως ο Σαίξπηρ και ο Λεο
παρά η ιδιοφυΐα. Αυτή η ιδιοφυΐα αναδεικνύεται συνεπώς
νάρντο δεν το αποκαλύπτουν ακριβώς επειδή μπορούν.
τόσο δημιουργός όσο και τέκνο της επόμενης γενιάς.
Προεικονίζουν κάτι ανώτερο από τον άνθρωπο και αποτυγ-
110
111
Φερνάντο
Πεσαόα
Ηρόστρατος
χάνουν οριακά. Είναι αποτυχημένοι όχι επειδή μπορούσαν
Εκείνο που θα συμβεί, εκτός αν, με την αναβάθμιση της
να κατορθώσουν περισσότερα, αλλά επειδή κατόρθωσαν
γενικής παιδείας (δημοκρατία), απολέσουμε σταδιακά τη
περισσότερα. Ξεπερνώντας τον εαυτό τους, απέτυχαν.
νοημοσύνη μας, είναι πως από γενιά σε γενιά θα ξεκαθαρί
Οι ήσσονες ιδιοφυΐες κατατρύχονται από την ιδιοφυΐα
σουν οι απόλυτες από τις σχετικές αξίες. Ένα είδος σχετι
τους και αποτελούν όργανα που πρέπει να είναι ατελή• αλ
κής αξίας πεθαίνει από (φυσικό) θάνατο — η σχετική αξία
λά είναι τέλεια όργανα, ωστόσο [...]
που είναι απόλυτη ως προς την εποχή της. Έχουμε ήδη ανα
Για να είναι κανείς καλός πεζογράφος πρέπει να είναι
φερθεί σ' αυτήν. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο, και μάλιστα πιο
ποιητής, γιατί θα πρέπει να είναι ποιητής για να γράψει κα
εκλεπτυσμένο είδος, σχετικής αξίας — η σχετική αξία που
λά οτιδήποτε.
είναι απόλυτη έξω από τα πλαίσια της εποχής της. Ένας άν θρωπος που, κατά τον 18ο αιώνα, θα είχε καταφέρει, μέσω ενός άγνωστου ως τότε διανοητικού τεχνάσματος, να γρά
62.
ψει όπως ένας κακός Τέννυσον ή ένας κάκιστος Μαλλαρμέ, θα αποτελούσε φαινόμενο για την εποχή του. Θα προσείλ-
Μερικές φορές κάποιες φράσεις θα ήταν υπέροχες αν εκφέ
κυε σήμερα την προσοχή μας για ιστορικούς λόγους (όντας
ρονταν μέσα σε άλλα συμφραζόμενα. Έτσι, εκείνη η παλιά
αγνοημένος από τους συγχρόνους του) λόγω της τρομακτι
διατύπωση σχετικά με τον Μίλτον, «η γλώσσα λύγιζε από το
κής του απόκλισης από την εποχή του• θα λέγαμε ότι υπήρξε
βάρος του», είναι εντελώς ανακριβής• αφορά στον Σαίξπηρ.
ιδιοφυΐα και πρωτοπόρος και ενδεχομένως να δικαιούνταν και τους δύο τίτλους. Αλλά ο κακός Τέννυσον και ο κάκι στος Μαλλαρμέ θα αποδεικνύονταν κακός Τέννυσον και
63.
κάκιστος Μαλλαρμέ τη στιγμή που θα εμφανίζονταν ένας πραγματικός Τέννυσον κι ένας πραγματικός Μαλλαρμέ, και
Ας μεταβούμε τώρα από τους ποιητές στις ανθολογίες. Ο Τέν-
η σχετική αξία θα ήταν εξόφθαλμα σχετική• δηλαδή ιστορι
νυσον, ως περιττό σύνολο, καταλαμβάνει σχεδόν χίλιες δίστη
κή κι όχι ποιητική. Ποια θα ήταν η θέση ενός τέτοιου αν
λες σελίδες. Πόσος Τέννυσον θα περιέχεται στις λιγότερες
θρώπου στην τελική κατάταξη των διασημοτήτων; Θα είχε
από χίλιες σελίδες μιας μελλοντικής Αγγλικής Ανθολογίας;
κατορθώσει κάτι εύκολο όταν ήταν δύσκολο — αυτό είναι
112
113
Φερναντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
όλο. Αλλά ιδιοφυΐα είναι αυτός που κατορθώνει κάτι δύ
κόσμο που να μην έχει κάποιον συγκεκριμένο πρόδρομο.
σκολο ακόμη κι όταν είναι εύκολο.
Κάθε καλλιτέχνης έχει το χαρακτηριστικό του ύφος• ωστό
Αυτό που χαρακτηρίζει τις αληθινές ιδιοφυΐες είναι ότι
σο σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, αν όχι σε όλες ανεξαιρέ
δεν λειτουργούν ως πρόδρομοι κανενός. Το παράδειγμα
τως, αυτό το χαρακτηριστικό ύφος είχε ήδη αρχίσει να καλ
που έρχεται στον νου στο άκουσμα της συγκεκριμένης λέξης
λιεργείται από έναν προγενέστερο ασήμαντο καλλιτέχνη.
είναι αποκαλυπτικό: το γεγονός ότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής
Είτε υπήρξε μία αόριστη τάση στα υπόγεια ρεύματα της
ήταν ο πρόδρομος του Χριστού σημαίνει ότι ήταν ασήμα
εποχής, την οποία ο πρώτος συνέλαβε αόριστα και ο δεύτε
ντος σε σύγκριση με τον Χριστό. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής εί
ρος με σαφήνεια είτε υπήρξε μία τυχαία έμπνευση, η οποία
ναι ιστορική μορφή (είτε υπήρξε είτε όχι)• ο Χριστός είναι
για τον πρώτο λειτούργησε απλώς ως εξωτερικό ερέθισμα
ζώσα μορφή (η οποία γεννά την ίδια περιττή επιφύλαξη).
ενώ για τον δεύτερο αποτέλεσε βαθιά και καθοριστική εσω
-
-
Η καλλιέργεια μας όμως και η ευρύτητα της εμπειρίας
τερική εμπειρία είτε οι δύο περιπτώσεις ήταν ομοούσιες —
μας δεν πρόκειται να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι
καμία από τις τρεις εκδοχές δεν έχει σημασία, παρά μόνο
το «Lycidas»54 είναι πρόδρομος κάποιου άλλου έργου, παρά
ίσως ιστορικά. Η ιδιοφυΐα θα είναι το τελικό προϊόν και θα
μόνο αν πρόκειται για κάτι που έχει πολύ μικρότερη αξία
είναι τελικό ακόμη κι αν έπεται χρονικά.
από το «Lycidas». Μπορεί να μιμηθεί κανείς την εκφορά
Ο πρακτικός χαρακτήρας της εποχής μας προσφέρει ένα
του λόγου του Σαίξπηρ —είναι πράγματι πολύ εύκολο— όχι
καλλιτεχνικό πλεονέκτημα, ιδιαίτερα στη λογοτεχνία. Κανέ
όμως την ιδιοφυΐα του Σαίξπηρ.
να σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα δεν θα μπορούσε να
Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πόσοι μεγάλοι ποιητές
έχει γραφτεί στο ύφος του Τομ Τζόοννς. Είμαστε πιο δρα
λανθάνουν σε προγενέστερους ελάσσονες• ακόμα πιο εν
ματικοί (όσο μέτρια κι αν είναι τα θεατρικά έργα που παί
διαφέρον είναι να διακρίνει σε ποιες περιπτώσεις έχουμε
ζονται σήμερα) και θέλουμε τα μυθιστορήματα μας να είναι
απλή προδρομική σχέση και σε ποιες επίδραση. Όμως η ου
τόσο άμεσα όσο και τα θεατρικά έργα. Αυτή είναι μία απαί
σία ενός σπουδαίου καλλιτέχνη είναι να εκφράζεται όσο
τηση φυσιολογική και λογική. (Θεατρικά έργα όπως αυτά
μπορεί πιο άμεσα, κι ό,τι είναι έμμεσο στον λόγο του να
του Μπέρναρντ Σω αποτελούν επιβίωση προγενέστερων
διατηρεί ως το τέλος την εμμεσότητά του.
τάσεων κάθε άλλο παρά σύγχρονα είναι στην αναβλητική
Δεν υπάρχει σχεδόν κανείς σπουδαίος καλλιτέχνης στον 114
τους στοχαστικότητα.) 115
Φερνάντο
Πεσσόα
64.
Ηρόστρατος
να ανταγωνιστεί τις είκοσι τέσσερις ραψωδίες της Ιλιάόας ή να εγκαταστήσει τον Βιργίλιο στο κέντρο του Ολύμπου.
Η πυκνότητα και η σαγήνευση του αναγνώστη, βασικές
Συγκρίνετε τη λαμπρή ομορφιά του αυθεντικού και σύ
παράμετροι ενός καλού αστυνομικού μυθιστορήματος, είναι
ντομου «Morte d'Arthur» του Τέννυσον με το πληκτικά κα
εξίσου σημαντικές για όλα τα είδη της λογοτεχνίας. Δεν
λογραμμένο και μακροσκελές «Idylls of the King».
κερδίζεις τίποτα εξουθενώνοντας τον αναγνώστη. Ο Έντ-
Η ύπαρξη διάσπαρτης ομορφιάς στο μακροσκελές ποίη
γκαρ Γουάλλας είναι πιο ενδιαφέρων από τον Γουόλτερ
μα δεν μπορεί ν' αντισταθμίσει την έλλειψη της στην πλειο
Σκοτ, αλλά ο Έντγκαρ Γουάλλας δεν είναι πιο ενδιαφέ
νότητα των στίχων του.
ρων από τον Σαίξπηρ. Ο Σαίξπηρ περιέχει τον Έντγκαρ Γουάλλας.
Το επικό ποίημα ήταν στην πραγματικότητα η παλιά απάντηση στην ανθρώπινη ανάγκη για μυθιστόρημα. Εφό
Μπορεί το άγχος και οι πιέσεις της σύγχρονης εποχής να προκαλούν πολλές αρνητικές παρενέργειες, αλλά προκα λούν και μία πολύ θετική — την ανάγκη το λογοτεχνικό έρ γο να είναι πυκνό και να διεγείρει σκόπιμα το ενδιαφέρον.
σον εμφανίστηκε το μυθιστόρημα, μπορούμε να εισαγάγου με το επικό στοιχείο στην ποίηση. Βλέπε το ποίημα «Sohrab and Rustum» του Μάθιου Άρνολντ.
Ένας από τους θριάμβους του Πόου, που καταδεικνύει την κριτική του δεινότητα, ήταν ότι προέβλεψε την ανάγκη για συντομότερα ποιήματα.55 Αυτό ήταν μία από τις παρακατα
65.
θήκες του στο μέλλον, όπως και το αστυνομικό μυθιστόρη μα, του οποίου υπήρξε πρόδρομος.
Ο αποκαλούμενος ιαμβικός πεντάμετρος (blank verse) είναι
Δεν υπάρχει λόγος να αποκλείσουμε το επικό ποίημα,
ένα εξαιρετικά πληκτικό μέσο έκφρασης. Μόνο όποιος δια
αλλά μπορούμε να το περιορίσουμε σε πέντε βιβλία — στην
θέτει εκλεπτυσμένες στιχουργικές ικανότητες θα ήταν σε θέ
έκταση ενός θεατρικού έργου, την οποία δεν θα πρέπει να
ση να αποτρέψει τη ρηχότητα, αλλά όχι για πολύ. Μπορεί να
υπερβαίνει, προκειμένου να διατηρείται αμείωτο το ενδια
γραφτούν τέλεια ποιήματα σε ιαμβικό πεντάμετρο, ποιήματα
φέρον του αναγνώστη.
δηλαδή άξια να διαβάζονται με ενδιαφέρον και προσοχή και
Καμία ποίηση, όσο μεγαλειώδης και αν είναι, δεν μπορεί 116
να προσφέρουν ικανοποίηση και πληρότητα- αλλά οφείλουν 117
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
να είναι σύντομα, όπως ο «Τιθωνός», ή ο «Οδυσσέας» ή η
λέξεων, από τον Απολεσθέντα Παράδεισο' είναι ασφαλώς κα
«Οινώνη» (Τέννυσον). 'Οταν δεν είναι σύντομα, ή αρκετά
τώτερο σε αξία αλλά έχω διαβάσει το Pickwick Papers περισ
σύντομα, μπορούν να λειτουργούν μόνο αν προκαλούν ζωηρό
σότερες φορές απ' ό,τι είμαι σε θέση να θυμηθώ, ενώ έχω δια
ενδιαφέρον, και είναι πολύ δύσκολο, με εξαίρεση το θέατρο,
βάσει τον Απολεσθέντα Παράδεισο μόνο μιάμιση φορά, αφού
να διατηρήσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη σ' αυτή την
τη δεύτερη φορά τον εγκατέλειψα. Ο Θεός με κυρίευσε με την
αχανή έρημο του ιαμβικού πεντάμετρου. Ο ιαμβικός πεντά
αμαρτωλή μεταφυσική Του και κυριολεκτικά με καταράστηκε.
-
μετρος είναι το ιδανικό μέσο για ένα επικό ποίημα που δεν διαβάζεται. Παρά τις στιχουργικές γνώσεις του Μίλτον, που
66.
αναμφίβολα ήταν μεγάλες, ο Απολεσθείς Παράδεισος δεν εί ναι παρά ένα πληκτικό ποίημα. Είναι πληκτικό και δεν θα πρέπει να κοροϊδεύουμε τον εαυτό μας ισχυριζόμενοι το αντίθετο. Μόνο μέσω ενός τεχνάσματος —γρήγορη δράση, σωματική ή πνευματική — θα μπορούσε ένα τέτοιο ποίημα να αποτρέψει την πλήξη: δράση όπως στο «Sohrab and Rustum» του Άρνολντ, που διαβάζεται απολαυστικά... Στον Μίλτον υπάρχει ελάχιστη δράση καθ' εαυτή, ελάχι
Η χειρότερη πλευρά του επικού ποιήματος είναι ότι σε γενι κές γραμμές αποτελεί κακό μυθιστόρημα. Ποιοι άλλοι θα διαβάζονταν ωστόσο, όπως οι μεγάλοι επικοί ποιητές, μόνο και μόνο λόγω του ονόματος τους και των αντιλήψεων τους; Το μεγαλειώδες στον Σαίξπηρ είναι ότι μπορεί να σταθεί πλάι και στον Όμηρο και στον Έντγκαρ Γουάλλας.
στη γρήγορη δράση, και η σκέψη είναι θεολογική, δηλαδή εκπορεύεται από ένα είδος μεταφυσικής που δεν αφορά την
67.
ανθρωπότητα στο σύνολο της. Γεγονός είναι ότι το επικό ποίημα αποτελεί επιβίωση της ελληνορωμαϊκής εποχής, ή κάτι παρεμφερές.
Τα έπη γερνούν, όπως κι ο ίδιος ο Θεός... Ο Απολεσθείς Πα
Μόνο η πεζογραφία, η οποία μας αποδεσμεύει από περιο
ράδεισος... Έχουν την τάση να γερνούν... Για να εξασφαλί
ριστικές αισθητικές απαιτήσεις, μπορεί να μας κάνει να δια
σει κανείς την αθανασία είναι προτιμότερο να μείνει έξω
βάσουμε πρόθυμα μεγάλη ποσότητα τυπωμένου χαρτιού. Το
από τον παράδεισο.
Pickwick Papers είναι μεγαλύτερο έργο, ως προς τον αριθμό 118
Διαβάζουμε τα έπη είτε για τον μύθο, είτε για τον τρόπο 119
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
με τον οποίο τον επεξεργάζονται, είτε για τη στιχουργική
τάσει κανείς από ιστορική άποψη τον ρόλο του Κολόμβου•
τους αρτιότητα.
από κοινωνιολογική άποψη, είναι Πορτογάλος.
Τα έπη που ουσιαστικά επικεντρώνονται στη θρησκεία μπορούν να αναδείξουν όλο τους το μεγαλείο μόνο όταν η
69.
συγκεκριμένη θρησκεία πάψει να είναι σημαντική. Θαυμά ζουμε την Αθηνά γιατί έχουμε (ίσως κάπως βιαστικά) πει στεί ότι δεν υπάρχει. Ο Απολεσθείς Παράδεισος είναι κάτι
Εμείς, για τους οποίους η πρόκληση του Αθέατου έχει μετατρα
διαφορετικό. Κανείς δεν πιστεύει στον Αδάμ και την Εύα,
πεί σε πρόκληση μόνο του εφικτού — ρηχή κατάκτηση ρηχής
αλλά ο Θεός παραμένει αμφιλεγόμενο ζήτημα.
προκατάληψης, περίπατος κάτω από την κλίμακα του Ιακώβ.
Ο Δάντης διατήρησε τη φήμη του πιο εύκολα, γιατί στις προτεσταντικές χώρες θεωρούν το έργο του παραμύθι ενώ στις καθολικές η θρησκεία δεν παίζει κανένα ρόλο.
... επαγρύπνηση της θλίψης, που επιτηρεί τα απολεσθέ ντα στοιχεία της ζωής ... αυτό το άχρηστο και κατά μία έννοια ανύπαρκτο πράγμα που ονομάζεται ανθρωπότητα
68. Οι Πορτογάλοι ανακάλυψαν τον σύγχρονο κόσμο. Όλα τα υπόλοιπα έθνη τον διαμόρφωσαν. Είχαν το προνόμιο να
Το βασικό σφάλμα του Μπέρναρντ Σω: η πίστη του στην ύπαρξη της ανθρωπότητας ως ανεξάρτητου έθνους.
ακολουθήσουν. Όταν ένας θαυμαστής του Μαρκόνι μιλά για τα ερτζιανά
70.
κύματα, μιλά σαν να επρόκειτο για κάτι το οποίο επινόησε ο Μαρκόνι, χωρίς να γνωρίζει πως υπάρχει και κάποιος άλ
Ο Σω αντιλαμβάνεται την ανθρωπότητα μόνο ως πρόβλημα.
λος ονόματι Χερτς. Αυτό είναι ο πολιτισμός.
Ο Τσέστερτον είναι πιο αξιόπιστος γιατί γνωρίζει πως η αν
Είναι άσκοπο, αν και ενδεχομένως ενδιαφέρον, να εξε120
θρωπότητα αποτελεί γεγονός. 121
Φερνάντο
Πεσσόα
Το θαυμαστό γεγονός —το μόνο αληθινό γεγονός— ότι τα πράγματα υπάρχουν, ότι τα πάντα υπάρχουν, ότι το είναι υπάρχει, αποτελεί την ψυχή και την πνοή όλων των τεχνών. Η συγκεκριμένη πλευρά του ρομαντισμού που ο κλήρος έπεσε στον Κόλριτζ να διαμορφώσει ονομάστηκε Αναγέν
II
νηση του Θάμβους. Όμως τι άλλο είναι η μεγαλοφυία παρά η αναγέννηση του θάμβους; Όταν η ψυχή πάψει να θαυμά ζει, έχει ηττηθεί. Ελπίδα [...] στην οριστική —όχι εντελώς οριστική— δι καιοσύνη: «Ο Θεός γράφει ίσια σε στραβές γραμμές», όπως λέει μία πορτογαλική παροιμία... ... εκτός κι αν χάρη σε κάποια πρακτική εφαρμογή της θεωρίας του Αϊνστάιν καταστεί δυνατό να αναμεταδώσουμε την ομιλία μας στο παρελθόν. Αλλά εδώ υπάρχει ένα γλωσ σικό εμπόδιο: οι αρχαίοι δεν απαλλάσσονται μόνο από τη φλυαρία μας. Όταν ο Ιούλιος Καίσαρ αρχίσει να ακούει τον Μουσολίνι, δεν πρόκειται να γίνει περισσότερο σοφός απ' όσο ήταν. Οι Θεοί δεν θα αποκριθούν, ούτε και η Μοίρα. Οι Θεοί είναι νεκροί και η Μοίρα βουβή.
122
ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΤΗΤΑ
1. Το ζήτημα της επιβίωσης των λογοτεχνικών έργων και του προσδιορισμού των διαχρονικών στοιχείων της λογοτεχνίας εί ναι εντέλει πολύ απλό. Η ζωή δεν είναι παρά προσαρμογή στο περιβάλλον, και ο θάνατος αδυναμία προσαρμογής ο' αυτό. Ένα έργο τέχνης είναι, επομένως, ζωντανό ή σπουδαίο όταν αποτιμάται ως τέτοιο από το κριτικό πλαίσιο που το υποδέχεται. Υπάρχουν τριών ειδών πλαίσια. Ένα είναι το άμεσο — το έθνος στο οποίο ανήκει ο καλλιτέχνης και η συ γκεκριμένη εποχή στην οποία εμφανίζεται το έργο. Το δεύ τερο είναι το ευρύτερο περιβάλλον που αφορά στη συνολι κή πορεία του πολιτισμού στον οποίο ανήκει το έθνος, εντός της γλώσσας του οποίου γεννήθηκε ο καλλιτέχνης (αν υπο θέσουμε ότι δεν είναι λογοτέχνης). Το ευρύτατο πλαίσιο δεν αφορά ούτε σ' ένα συγκεκριμένο έθνος, ούτε βέβαια σ' έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, αλλά σε όλα τα έθνη, όλες τις εποχές, και σε όλους τους πολιτισμούς, όλες τις ιστορικές περιόδους — το βασικό εκείνο ανθρώπινο στοιχείο που εί125
Φερναντο
Πεσσόα
ναι παρόν όπου υπάρχουν οργανωμένες και πολιτισμένες
Ηρόστρατος
2.
κοινωνίες, όποιο κι αν είναι το είδος της οργάνωσης τους, όποια κι αν είναι η κουλτούρα τους.
Κάποια έργα πεθαίνουν γιατί δεν έχουν καμία αξία- τα έρ
Κάθε ιστορική περίοδος διαπνέεται από ορισμένες ιδέες
γα αυτά, ακριβώς επειδή πεθαίνουν αμέσως, είναι θνησιγε
και μορφές ευαισθησίας• κάθε έθνος διαπνέεται από [...]
νή. Άλλα απολαμβάνουν μία σύντομη ζωή, μόνο και μόνο
που το διαφοροποιεί από άλλα έθνη σε όλη τη διάρκεια της
επειδή είναι προϊόντα μιας παροδικής μόδας ή διάθεσης.
προκαθορισμένης του ζωής. Η τέχνη που προσαρμόζεται
Άλλα, μεγαλύτερου εύρους, συνυπάρχουν με μία ολόκληρη
στο πρώτο από αυτά τα πλαίσια πεθαίνει μαζί με την εποχή
ιστορική περίοδο της χώρας, στη γλώσσα της οποίας έχουν
της- μαζί της εκπνέει και η μικρή επιρροή που είχαν ασκήσει
γραφτεί, και, όταν εκείνη η περίοδος σβήσει, σβήνουν κι
οι κυρίαρχες ιδέες της. Αν αυτές οι ιδέες είναι σημαντικές
αυτά- πεθαίνουν στην εφηβεία της φήμης και δεν ζουν πέρα
και εκπολιτιστικές, και όχι μεταβατικές, το έργο τέχνης ίσως
από την πρώτη νεότητα της αιώνιας δόξας. Άλλα πάλι, επει
μπορέσει να διεκδικήσει μεγαλύτερο μερίδιο δημοτικότη
δή εκφράζουν θεμελιώδεις εκφάνσεις του πνεύματος της
τας• αλλά δεν συζητάμε αυτή την περίπτωση εδώ. Η τέχνη
χώρας τους, ή τον πολιτισμό στον οποίον αυτή ανήκει, διαρ
που προσαρμόζεται σ' ένα καθαρά εθνικό πλαίσιο, ως εθνι
κούν όσο διαρκεί και ο πολιτισμός• φτάνουν ως την ενηλι
κή, θα περάσει τα σύνορα του χώρου μόνο μέσω της σκιώ
κίωση της παγκόσμιας δόξας. Άλλα όμως, επειδή εκφρά
δους φήμης των διαδόσεων, και θα περάσει τα σύνορα του
ζουν — αν και με το αίσθημα ενός πολιτισμού, τη γλώσσα
χρόνου μόνο στον βαθμό που το εθνικό ένστικτο το οποίο
ενός έθνους, τις σκέψεις μιας εποχής και το ύφος μιας πα
αποτυπώνει συγγενεύει μ' εκείνο το ανθρώπινο ένστικτο
ροδικής διάθεσης— την αιώνια ουσία της ανθρώπινης ψυ
που ενυπάρχει σε όλα τα έθνη και σε όλους τους πολιτι
χής, ζουν περισσότερο από τη διάθεση από την οποία
σμούς. Αυτός είναι ο λόγος που η αρχαιοελληνική τέχνη εί
άντλησαν το ύφος τους, την εποχή από την οποία διδάχτη
ναι τόσο βαθιά ριζωμένη στον Χρόνο• διότι, απ' όλα τα έθνη,
καν τις ιδέες τους, τη χώρα στη γλώσσα της οποίας γράφτη
η αρχαία Ελλάδα ήταν το μόνο που συμμορφώθηκε τόσο πι
καν, τον πολιτισμό με το αίσθημα του οποίου εκφράστηκαν.
στά στους αιώνιους νόμους του πολιτισμού και της κουλτού
Αυτά φτάνουν ως εκείνη την ωριμότητα της ζωής που είναι
ρας. Παρότι εθνική, η τέχνη της ήταν παγκόσμια, αφού το
τόσο θνητή όσο οι Θεοί, οι οποίοι έχουν αρχή αλλά όχι τέ
εθνικό και το αιώνιο συναντήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα.
λος, όπως ο Χρόνος• και υπόκεινται μόνο σ' εκείνο το έσχα-
126
127
ΦερνάντοΠεσσόα
το μυστήριο το οποίο η Μοίρα κρύβει ακόμη κι από τη νύ χτα που βρίσκεται ολόγυρα, παντού, ακόμη κι από το χάος που προϋπήρχε και θα υπάρχει εσαεί.
Ηρόστρατος
Η εμπνευσμένη δημοσιογραφία των ρομαντικών ποιητών [•••]
Στέκομαι μπροστά crto άγαλμα του Ροντέν Η δημιουργία του ανθρώπου και ξέρω ότι δεν θα ζήσει ούτε το μισό μιας
Υφολογικά τεχνάσματα και μεγαλοφυείς μεταστροφές
εποχής, ότι δεν είναι παρά απομεινάρι επιβίωσης, απλό
του νου βοηθούν ένα έργο να φτάσει ως τη νηπιακή ηλικία.
άθυρμα του Χρόνου. Δεν γνωρίζω τίποτα για τις αρχές της
Η πρωτοτυπία της σκέψης, να διατρέξει μία εποχή. Το βά
γλυπτικής, ούτε κατανοώ το νόημα μιας καμπύλης στις εικα
θος και το μεγαλείο του παγκόσμιου αισθήματος, να φτάσει
στικές τέχνες. Αλλά την καταδικάζω από κοινωνιολογική
ως το σημείο που το οικουμενικό αυτό αίσθημα είναι αληθι
σκοπιά. Δεν περιέχει τίποτα το ανθρώπινο.
νά οικουμενικό. Η στερεότητα της δομής, η αλήθεια της τυ πικής απεικόνισης, η [...] της φαντασίας κάνουν ένα έργο πραγματικά αθάνατο, το ανυψώνουν ως εκεί που φτάνουν τα ανθρώπινα, όσο χαμηλά κι αν είναι. Η επιβλητική φλυαρία του γέροντα Ουγκώ, η γεροντική Ένας Κίπλινγκ εκφράζει μία παροδική διάθεση. Ένας
παιδικότητα του Μυσσέ.
Τεννυσον μία εποχή. Ένας Σπένσερ έναν πολιτισμό. Ένας
Δεν βάλθηκαν να κατακτήσουν τ' άστρα πάνω από τους
Μίλτον την αιωνιότητα. Ένας Κίπλινγκ δεν θα διαρκέσει
λόφους και τους βάλτους της γης. Καμία ηδονή γεννημένη
περισσότερο απ' ό,τι μία [...] διάθεση, απ' όσο, στην καλύτε
από τον ήλιο ή τη λάμψη της σελήνης δεν έφερε στην επιφά
ρη περίπτωση, μία σύντομη εποχή στη ζωή ενός έθνους.
νεια τη γυναικεία τους οδύνη. Δέχτηκαν παθητικά ό,τι συνέ βη στην ψυχή τους και έδωσαν βάρος στα αισθήματα, τις εντυπώσεις και τις διαθέσεις της στείρας συνύπαρξης με τον εαυτό τους. Καθώς η ψυχή τους ήταν η μοναδική πραγματικότητα γι'
Γίνε δημοσιογράφος ή καλλιτέχνης. Στόχευσε στην άμεση επιτυχία ή την αιώνια ζωή.
αυτούς, δεν είχαν ούτε σαφή αντίληψη του εξωτερικού κό
128
129
σμου, που είναι η υγεία, ούτε σαφή αντίληψη του εξωτερικού
Φερνάντο
Ηρόατρατος
Πεσσόα
ανθρώπου, που είναι η ηθική• οΰτε σαφή αντίληψη της εξω τερικής αρμονίας [...], που είναι η αίσθηση της ομορφιάς. Αγάπησαν, απώλεσαν και, σαν κακομαθημένα παιδιά,
(2) Αντιπροσωπεντικότητα
— ο Γουώλτ Γουίτμαν είναι
ολόκληρος μία εποχή. Κάθε στιγμή της ποίησης και του αι σθήματος της εποχής βρίσκονται μέσα του.
ύμνησαν την απώλεια μάλλον παρά την κατοχή, λες και είχε
Ο Γουίτμαν είναι ένας από τους σημαντικότερους λυρι
σημασία είτε η μία είτε η άλλη —όταν ακόμη και τ' αστέρια
κούς ποιητές όλων των εποχών. Είναι πιο ουσιαστικός απ'
χάνονται— ή λες και τα αισθήματα μπορούν ν' αντέξουν
ό,τι, για παράδειγμα, ο Σέλλεϋ. Είναι πράγματι όχι ο ποιη
όταν η χλόη και τα φύλλα, πράγματα πιο αληθινά απ' την
τής της Δημοκρατίας, γιατί η Δημοκρατία είναι ένα τίποτα,
ψυχή, είναι καταδικασμένα να μαραθούν.
αλλά του αισθήματος που καθιστά τη Δημοκρατία όνειρο εφικτό. Είναι πέρα για πέρα Αμερικανός. (Ό,τι θεωρούμε αμερικανικό μεγαλείο, όντας δευτερεύ
5.
ον μεγαλείο, καθηλώνει μέσω του θεϊκού ποιητικού μεγα λείου του Γουίτμαν. Κατ' αναλογίαν πρβλ. με τον Σαίξπηρ.)
Οι ποιητές του αισθήματος, βασιζόμενοι στη διαίσθηση μάλ
Ο Σαίξπηρ είναι ο μεγαλύτερος όλων των λυρικών ποιητών.
λον παρά στην κατασκευαστική τους ικανότητα, είναι κατώ τεροι από τους ποιητές της διάνοιας. Καθώς όμως η ανωτε ρότητα βρίσκεται στη γενικότητα, ο ποιητής του αισθήματος είναι ανώτερος όταν ερμηνεύει μία γενικότητα. Το αίσθημα μπορεί να κατακτήσει τη γενικότητα με τρεις τρόπους:
(3) Λυρικο-φίλοσοφικό
— το αίσθημα αποκτά γενικότη
τα όταν γίνεται αντικείμενο στοχασμού. Ο Μπράουνινγκ; Ίσως. Στην περίπτωση του το αίσθημα μετουσιώνεται σε σκέψη. Το ποίημα «Rabbi Ben Ezra» δεν εκφράζει καμία αν
(1) Ανθρώπινη γενικότητα — η διαίσθηση του ποιητή δι
θρώπινη γενικότητα. Όμως το αίσθημα το οποίο ερμηνεύει
εισδύει στην ουσία της ανθρώπινης φύσης, δημιουργώντας
είναι ένα ιδιαίτερο αίσθημα, γίνεται κατανοητό και, συνε
έτσι ένα είδος κλασικισμού, όχι της διάνοιας αλλά του αι
πώς, γενικό και ανθρώπινο επειδή είναι προϊόν φιλοσοφι
σθήματος.
κού στοχασμού. Ο Νταν και οι μυστικιστές ανήκουν σ' αυτή
Ο Σαίξπηρ είναι ο μέγας δάσκαλος σ' αυτή την κατηγο
την κατηγορία.
ρία των ποιητών. 130
131
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
Επομένως (1) Γενικότητα του αισθήματος (2) Ένταση του αισθήματος
καλλιτεχνών είναι ότι στο πρόσωπο τους συμπυκνώνονται όλες οι τάσεις και τα ρεύματα. Ο ανώτερος τύπος αυτού του είδους του καλλιτέχνη είναι
(3) [...]
ο Σαίξπηρ. Ο Κητς ανήκει σε τύπο ανώτερο του Σαίξπηρ, δεν είναι
6.
όμως σημαντικότερος από τον Σαίξπηρ. Ο Κητς ήταν δημι ουργός• ο Σαίξπηρ ήταν απλώς ένας ερμηνευτής. Ο Κητς
Είναι πιο δύσκολο να πει κανείς τι θα επιβιώσει όντας αντι
ωστόσο κατέχει σχετικά χαμηλή θέση ανάμεσα στους δημι
προσωπευτικό από το τι θα επιβιώσει όντας τέλειο, διότι,
ουργούς, ενώ ο Σαίξπηρ κατέχει μία από τις υψηλότερες θέ
ενώ η τελειότητα έχει μορφή και εσωτερική συνοχή, η αντι-
σεις —την υψηλότερη, κατά τη γνώμη μου — ανάμεσα στους
προσωπευτικότητα υφίσταται σε άμεση σχέση με το αντι-
ερμηνευτές.
προσωπευόμενο και, μόνο στον βαθμό που το αντιπροσω-
Ένας μεγαλειώδης τύπος ποιητή που θα επιβιώσει μέσω
πευόμενο είναι σημαντικό, επιβιώνει και η αντιπροσωπευτι
της αντιπροσωπευτικότητάς του είναι ο Γουώλτ Γουίτμαν. Ο
κή τέχνη. Ωστόσο είναι πολΰ δύσκολο να γνωρίζει κανείς τι
Γουίτμαν περιέχει όλη τη σύγχρονη εποχή, από τον αποκρυ
είναι πράγματι αντιπροσωπευτικό, διότι είναι πολύ δύσκο
φισμό ως τη μηχανική και από την ανθρωπιστική τρυφερό
λο να καθορίσει τα σημαντικά στοιχεία που πρέπει να αντι
τητα ως τη σκληρότητα της διανόησης. Είναι πιο διαχρονι
προσωπευτούν.
κός από τον Σίλλερ ή τον Μυσσέ, για παράδειγμα. Είναι ο
Η αντιπροσωπευτικότητα πρέπει να είναι γενική για να ελπίζει στην επιβίωση. Ο καλλιτέχνης πρέπει να συνοψίσει μία ολόκληρη εποχή για να ζήσει πέρα απ' αυτήν. Όλοι οι ασήμαντοι και καταδικασμένοι στη λήθη καλλιτέχνες εκ
φορέας των σύγχρονων καιρών. Η εκφραστική του δεινότη τα είναι τόσο απόλυτη όσο του Σαίξπηρ. Θα επιβιώσει με τον τρόπο που επιβιώνει η Βίβλος και οι Ιερές Βέδες, μέσω του πλουραλισμού της έμπνευσης.
φράζουν συγκεκριμένα ρεύματα, ο καλλιτέχνης όμως που επιβιώνει πρέπει να εκφράζει το ρεύμα στο βάθος αυτών των ρευμάτων. Το κοινό χαρακτηριστικό όλων των αντιπροσωπευτικών 132
133
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
7.
8.
Ο Γουίτμαν είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές
Πρώτα έρχεται η επιλογή των συγγραφέων. Σταδιακά, οι
όλων των εποχών. Είναι ο Σαίξπηρ του αισθήματος, της αισθαντικότητας.
κατώτεροι, οι δεύτερης διαλογής, υποχωρούν και οι διακε
Η σύγχρονη απειθαρχία είναι θλιβερή, όμως υφίσταται.
νέχεια, και τα δικά τους έργα θα υποβληθούν σε εξονυχιστι
Ο Γουίτμαν την ερμηνεύει. Ο αχαλίνωτος περίκλειστος αι
κό έλεγχο και η φυσική επιλογή που ίσχυσε στην περίπτωση
σθησιασμός, η [...]
των συγγραφέων θα επαναληφθεί τώρα με τα ποιήματα κά
κριμένες προσωπικότητες έρχονται στο προσκήνιο. Στη συ
Αυτή ακριβώς η «αντιπροσωπευτικότητα», το στοιχείο
θε συγγραφέα που έχει επιβιώσει. Έτσι, για κάθε έθνος θα
της συγκέντρωσης του διάσπαρτου και συνολικού αισθήμα
προκύψει μία ανθολογία — πολύ πλούσια μεν, αλλά όχι πια
τος, είναι που προσδίδει στη Βίβλο τη «λογοτεχνική» της δύ
αμφισβητήσιμη. Μέσα από ένα τελικό ξεκαθάρισμα, τα πε
ναμη (την οποία αναδεικνύουν μεγάλα έργα όπως ο «Ιώβ»).
ριεχόμενα της θα περιοριστούν στα ποιήματα που άντεξαν
Με τον τρόπο του, τη δική του εκφραστική ιδιοτυπία, ο Γουίτμαν δεν είναι λιγότερο βαθύς και επιδέξιος απ' ό,τι ο Σαίξπηρ. Ο περίπλους της αίσθησης του Γουίτμαν... Βλέπουμε την ίδια ενασχόληση με τον οικουμενικό άν
στον Χρόνο. Μ' αυτό τον τρόπο θα επιβάλλουν οι εποχές την ποινή τους, και η φήμη ενός συγγραφέα θα συρρικνώνεται από ανθολογία σε ανθολογία.
θρωπο στον Σαίξπηρ, ο οποίος διεισδύει στη φύση του και
Ένας νους που κοιτάζει πέρα από τα εξωτερικά γνωρί
την άγρυπνη ψυχή του, στον Γουίτμαν, ο οποίος διεισδύει
σματα του παρόντος, προς την αθάνατη ουσία της Ομορ
στη ζωή του, και στον Μπράουνινγκ, ο οποίος διεισδύει
φιάς, η οποία κρατά τον εαυτό της μακριά απ' όσα παρέρ
στους ξεχωριστούς τον τύπους (τη φιλοσοφική τάση που
χονται, και της οποίας το μυστικό λέγεται μόνο στο αυτί
βρίσκεται κρυμμένη στη διαίσθηση του). Όλοι περιγράφουν
εκείνο που αρνείται ν' ακούσει τους ήχους της ζωής και της
ό,τι ο άνθρωπος δεν αποκαλύπτει.
φήμης — ένας τέτοιος νους είναι εύκολο να προβλέψει το αγέννητο μονοπάτι της διαδρομής. Θα ήταν μία πιο δύσκο λη, περιττή ως επί το πλείστον αν και άκρως ενδιαφέρουσα προσπάθεια, να προσδιορίσει κανείς, πάνω στη βάση των
134
135
Φερνάντο
Ηρόστρατος
Πεσσόα
πιθανοτήτων, τους συγγραφείς του πολιτισμού μας, ζωντα
γραπτό το οποίο ο Ντίκενς μπορεί να υποβάλει στους Θε
νούς ή νεκρούς, που μπορούν να ελπίζουν σε μία θέση στο
ούς προς έγκριση.
πάνθεον των μεγάλων ανδρών. Κι όμως, αν έχουμε διαρκώς στον νου μας τις αρχές εκεί νες που μνημειώνουν τη γραπτή ομορφιά, χαρίζουν αιωνιό
9.
τητα και διασφαλίζουν αθάνατη φήμη, θα είμαστε βέβαιοι για ορισμένα βιβλία, ορισμένα ποιήματα, αν και για κάποια
Η ψυχική στενότητα, η στειρότητα της φαντασίας είναι
άλλα θα διστάζουμε ν' αποφανθούμε.
ελαττώματα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας.
Δεν χρειάζεται και πολλή σκέψη για ν' αντιληφθεί κανείς
Είμαστε ανίκανοι να γράψουμε ή να θέλουμε να γρά
ότι ποιήματα όπως το «Mo'ise», το «La Colere de Sampson»,
ψουμε ή να γνωρίσουμε πώς γράφονται τα έπη. Ως (ψευ-
ενδεχομένως το «La Mort du Loup» του Βινύ, ή ωδές όπως
δο)αντιστάθμισμα γράφουμε μυθιστορήματα.
«Σ' ένα αηδόνι», «Σε μία ελληνική υδρία», «Στο φθινόπωρο»,
Το μυθιστόρημα είναι το παραμύθι αυτού που δεν έχει
«Στη μελαγχολία» του Κητς, είναι αθάνατα. Αυτά τα έργα εί
φαντασία. Όλοι εμείς, είτε κατώτεροι είτε σε στιγμή κατω
ναι εξίσου σπουδαία όσο το «Lycidas» και θα ζουν ακόμη κι
τερότητας, ονειρευόμαστε τρόπους [...] πραγματικής ζωής.
56
Ονειρευόμαστε επίσης, είναι βέβαιο, το μακρινό- όμως αυ
θα έχουν παραδοθεί στην ανθρώπινη εκείνη λήθη στην οποία
τό, ακόμη κι αν δεν το θυμόμαστε, είναι οπωσδήποτε η ποί
είναι καταδικασμένη κάθε ανώριμη ομορφιά.
ηση της ψυχικής στενότητας. Tout notaire, έλεγε ο Γκυστάβ
όταν το «Venus and Adonis» και το «The Rape of Lucrece»
Φλωμπέρ, a reve des sultanes. Ο βοηθός του συμβολαιογρά Οι ποιητές της «βασανιστικής μελωδίας» θα σβήσουν φυσι
φου, ως εκ τούτου, ονειρεύεται μετά βίας μία διαδοχή συμ
κά. Η «βασανιστική μελωδία» παραείναι στοιχειωμένη για να
βάντων μέσα στην οποία μπαίνει η γειτόνισσα, ο σύζυγος
ζήσει περισσότερο από μία σύντομη αλληλουχία παρόντων.
της, και ο ίδιος ως εραστής της κ.λπ.
Η αρχή της αντιπροσωπευτικότητας θα διασώσει μερικά
Η λογοτεχνία, όπως κάθε τέχνη, είναι μία εξομολόγηση
έργα τα οποία η αρχή της τελειότητας θα απέρριπτε. Όλο το
του ότι η ζωή δεν επαρκεί. Το να κόβεις το λογοτεχνικό έρ
φάσμα του αγγλικού χιούμορ, μοναδικού στο είδος του, θα
γο πάνω στο πατρόν αυτού που δεν επαρκεί σημαίνει την
επιβιώσει μάλλον στο Pickwick Papers, που είναι το μόνο
αδυναμία σου να υπερβείς τη ζωή.57
136
137
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόατρατος
10.
11.
Αρχαιοελληνική διάνοια και σύγχρονη ευαισθησία. Αρχαιο
Αν σκεφτούμε πόσο μεγάλος πρέπει να είναι ο αριθμός των
ελληνική διάνοια, γιατί, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι μία
ανθρώπων που υπήρξαν ευφυείς από την αρχή του κόσμου,
αρχαιοελληνική διάνοια δεν σημαίνει αιώνια διάνοια, η αρ
αναλογιζόμενοι ταυτόχρονα πόσο συχνά έχουμε ακούσει
χαιοελληνική πειθαρχία της σκέψης αποτελεί την επιστημο
όμορφες φράσεις, εύστοχες παρατηρήσεις, μεστές ιδέες και
νική βάση ολόκληρης της τέχνης μας. Σύγχρονη ευαισθησία,
βαθιές τυχαίες σκέψεις από τα χείλη απλών ταξιδιωτών της
γιατί δεν μπορούμε να ακρωτηριάσουμε τα αισθήματα μας
ζωής και αποίκων της διαίσθησης, θα αναρωτηθούμε μήπως
προς χάριν τού [...]
όλη αυτή η εξυπνάδα, η οξυδέρκεια και η συχνή [...] του σύγ
Ωστόσο η πειθαρχία μας, αν και αρχαιοελληνική από
χρονου ευφυούς λογοτεχνικού έργου δεν είναι μάλλον αποτέ
ποιοτική άποψη, δεν μπορεί να είναι αρχαιοελληνική από
λεσμα του γεγονότος ότι σήμερα υπάρχουν περισσότερα γρα
ποσοτική. Η ευαισθησία μας χαρακτηρίζεται από πολυπλο
πτά κείμενα απ' ό,τι ποτέ άλλοτε. Αν δεν έχουμε περάσει τη
-
κότητα αδιανόητη για την αρχαιότητα για την τιθάσευση
ζωή μας ως κουφοί, θα έχουμε οπωσδήποτε ακούσει, σε τυ
αυτής της ευαισθησίας πρέπει επομένως να επιστρατευθεί
χαίες συζητήσεις, θεωρίες, οι οποίες με μικρή ανάπτυξη, για
πολύ μεγαλύτερο ποσοστό διανοητικής δύναμης.
την οποία θα αρκούσε και μία απλή καταγραφή της κεντρικής
Οι αρχαίοι Έλληνες μπορεί να αισθάνονταν τα πράγμα
τους ιδέας, θα αποκτούσαν κάποιο ξεχωριστό ενδιαφέρον.
τα με τρόπο βαθύ, έντονο ή παράφορο, όμως πάντοτε τα αι
Γράφουμε αυτά τα οποία άλλες εποχές αποτύπωναν
σθάνονταν με μέτρο. Τα αισθήματα τους ήταν λογικά, ακό
προφορικά. Γι' αυτό φαινόμαστε τόσο έξυπνοι. Ο χρόνος
μη κι όταν ήταν φλογερά και βίαια. Όχι μόνο δεν μπορούμε
κρυφακούει το πνεύμα μας, αν και δεν μπορούμε να ελπί
ν' αποκτήσουμε αυτή την αρετή, αλλά δεν πρέπει κιόλας•
ζουμε, ότι λίγες μέρες αργότερα, θα θυμάται τι ήταν αυτό
διότι αν είχαμε την αρχαιοελληνική διάνοια και το αρχαιο
που είπαμε.
ελληνικό αίσθημα, θα ήμασταν αρχαίοι Έλληνες κι όχι σύγ χρονοι Ευρωπαίοι.
Τα περισσότερα από αυτά που γράφονται σήμερα σε μία πνευματικά υγιή εποχή θα είχαν απλώς ειπωθεί προφορικά — όπως και οι Θεοί το είχαν θελήσει— με δεδομένη τη λιγο στή σκέψη που περιέχουν.
138
139
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
Δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να καταγράφουμε το
13.
εφήμερο, φτιάχνοντας ιστορία από τα γεγονότα του χωριού, -
θεωρώντας τόν κάθε πανδοχέα βασιλιά με τον τρόπο του
Η εποχή μας δεν ευνοεί τα μακροσκελή ποιήματα, διότι η αί
διασχίζουμε τη ζωή όλο βοή κι αντάρα ελπίζοντας να κατα
σθηση της αναλογίας και της δομής είναι αρετές που δεν
πλήξουμε τον Χρόνο, αλλά το μόνο που καταφέρνουμε εί
διαθέτουμε. Η εποχή μας είναι η εποχή για μικρά ποιήματα,
ναι να ξεσηκώσουμε τη γειτονιά. Τη νΰχτα οι κραυγές μας
σύντομες λυρικές συνθέσεις, σονέτα, μπαλάντες. Ό,τι κλη
ακούγονται μέχρι την άκρη του δρόμου, σαν των μεθυσμέ
ροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές θα έχει κατά πάσα πιθα
νων. Μόλις στρίψουμε τη γωνία, ο κόσμος μπορεί να απο
νότητα τη μορφή μιας συλλογής με μπαλάντες, όπως εκείνες
κοιμηθεί πάλι για όσο χρόνο μάς έχει απομείνει.
που μέσα τους διασώζονται τα έργα των τροβαδούρων της Προβηγκίας και των Πορτογάλων ποιητών της βασιλικής αυ λής. Το μόνο που θ' απομείνει από τις διάφορες περιόδους
12.
της ποίησης μας (εξαιρούνται μεγάλα ονόματα όπως ο Δάντης και ο Μίλτον) θα είναι για κάθε έθνος μία ανθολογία
Μέσα από την πληθώρα των σημερινών υποψηφίων που
ποιημάτων, όπως η Παλατινή, ενσάρκωση εντέλει του γενι
διαγκωνίζονται για την Αιώνια Φήμη, η νωθρή σπουδή των
κού πνεύματος παρά συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ποιη
μεταγενέστερων δεν θα μπορέσει να επιλέξει παρά ελάχι
μάτων πολλών ποιητών — στην ουσία, μία ανώνυμη έκδοση.
στους συγγραφείς, όσους θα μπορεί να περιέχει μία μικρή
Ακόμα και ποιήματα όπως το «Adonais»59 ίσως δεν επι
ανθολογία.
βιώσουν, αφού ούτε και τα όνειρα επιβιώνουν. To Pro metheus Unbound θα σβήσει και στην Αγγλική Ανθολογία
Το σονέτο είναι το είδος της ποίησης που το μυαλό μας μπορεί να κάνει καλύτερα.58
του μέλλοντος ο Σέλλεϋ θα μνημονεύεται μονάχα για έναν ή δύο στίχους του ποιήματος. Ο Χρόνος αντιμετωπίζει βιαστικά όσους τον αντιμετωπί ζουν βιαστικά. Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του, όχι μόνο επειδή ο ίδιος αφανίζει ό,τι παράγει, αλλά και γιατί αφανί ζει όσους ως παιδιά του κρατούν το βλέμμα τους στραμμένο
140
141
Φερνάντο
Πεσσόα
Ηρόστρατος
στην εποχή τους και δεν γράφουν για την αφηρημένη αχρο-
Πράγματι, και μάλιστα ένας όλο και μικρότερος αριθμός
νικότητα, για την ολύμπια εποχή της ψυχής ή για την αμετά
συγγραφέων. Το υπερβολικό αποδεικνύεται ελάχιστο.
βλητη θέση αυτής της αθάνατης Ομορφιάς που αγάπησε ο Πλάτων.
Μία γνωστή παροιμία λέει ότι δεν μπορείς να έχεις και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο, και η ευαγγελική 60
Υπάρχει μία νότα αιωνιότητας, μία μουσική διαχρονικό
ρήση, «ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά». Δεν μπο
τητας αριστοτεχνικά πλεγμένη στην ουσία κάποιων ρυθμών
ρείς να υπηρετείς και την εποχή σου κι όλες τις εποχές ταυ
και τη μελωδία κάποιων ποιημάτων. Υπάρχει ένας ρυθμός
τόχρονα, ούτε να γράφεις το ίδιο ποίημα για θεούς και αν
γραπτού λόγου, μέσα στον οποίο το γυμνασμένο αυτί θα
θρώπους.
διακρίνει τον τόνο της βεβαιότητας ενός θεού για τη θεϊκή του δύναμη.
Ο Μπράουνινγκ, ο Μπάιρον, [...] θα σβήσουν ολότελα, ίσως ακόμη και τα ονόματα τους.
Αυτός ο τόνος υπάρχει στα σονέτα του Μίλτον, στο
Από το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, κατά πάσα πιθανό
«Lycidas»• απουσιάζει από τα σονέτα του Σαίξπηρ, ακόμη κι
τητα μόνο ο Φλωμπέρ, στον οποίο συνοψίζονται και σταθμί
όταν μιλούν για αυτόν. Υπάρχει ισορροπία, γαλήνη, ελευθε
ζονται όλες τις τάσεις αυτού του λογοτεχνικού είδους, θα
ρία, αρετές που δεν σχετίζονται με τον πυρετό της έμπνευ
διαβάζεται από τις επόμενες γενιές.
σης. Έμπνευση έχουν οι Σίβυλλες και οι προφήτες, όχι οι Θεοί οι ίδιοι.
Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, οι αξίες που απο καλούμε δημοκρατία μοιάζουν με τον μοναχισμό και τον
To «Moise» του Βινύ, το «Booz Endormi» του Ουγκώ πε
γνωστικισμό — φαντασιώσεις του τρελού που κρύβεται μέ
ριέχουν αυτό τον τόνο. Απ' όλους τους Γάλλους ποιητές ο
σα μας, οι οποίες δεν πρόκειται ν' αντέξουν ούτε να επικρα
Βινύ είναι αυτός που τον πλησίασε, αν και δεν τον άγγιζε
τήσουν.
πολύ συχνά.
Στην αρχαία Ελλάδα ο Σέλλεϋ και 0 Μπάιρον δεν θα εί χαν γράψει, θα είχαν μιλήσει: αυτή θα ήταν η φυσική τους
Οι καιροί που θα έρθουν θα πρέπει να διαλέξουν ανάμε σα σε πάρα πολλούς ποιητές της εποχής μας. Το υπερβολικό
αποστολή. Αποστολή της τέχνης δεν είναι να κατευνάζει τα πάθη: η τέχνη δεν είναι διέξοδος ούτε οχετός.
δεν μπορεί να διαρκέσει. «Στις επερχόμενες γενιές», είπε ο
Τόσο λίγα άραγε θ' αντέξουν από την εποχή μας; Όχι.
Φαγκέ, «θ' αρέσουν μόνο οι συγγραφείς με πυκνό ύφος».
Όλα θ' αντέξουν, όχι όμως με αυτές τις δύο τυπικές μορφές.
142
143
Φερνάντο
Πεσσόα
Ο Γκαίτε είπε πως ο καλλιτέχνης ανήκει στην εποχή του μό νο μέσω των σφαλμάτων του. Είχε δίκιο. Αν δεν ζούμε σε μία εποχή απόλυτης παρακμής — διότι αν ζοΰμε, τίποτα δικό μας δεν μπορεί και δεν πρέπει να μεί νει (περί αυτοΰ δεν μπορούμε να αποφανθούμε) — θα επι
III
βιώσουμε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα επικαλεστεί την αιωνιότητα — ένας τεχνίτης, μία αυθεντία του πνεύματος. Στο έργο του θα καθρεφτίζεται η «ιδιοφυΐα» της εποχής. Κι όλοι οι φλύα ροι λογοτέχνες, από τον Γουέρντσγουορθ ως τον [...], θα έχουν υπάρξει απλώς ως δεκανίκια της ατομικότητας του.
144
Τ Ο Α Ν Ω Φ Ε Λ Ο ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ
Η διαπίστωση ότι το σπουδαίο έργο πάντα έρχεται στο προ σκήνιο είναι περιττή αν μιλάμε για πραγματικά σπουδαία έργα και αν με τη φράση «έρχεται στο προσκήνιο» εννοού με ότι το έργο γίνεται αποδεκτό στην εποχή του. Είναι αλή θεια ότι το σπουδαίο έργο πάντοτε έρχεται στο προσκήνιο κατά τη διάρκεια της μελλοντικής του ζωής• είναι επίσης αλήθεια ότι έργα δευτέρας διαλογής πάντοτε έρχονται στο προσκήνιο στην εποχή τους. Γιατί πώς θα κρίνει ο κριτικός; Ποιες είναι οι ιδιότητες εκείνες που χαρακτηρίζουν όχι τον τυχαίο αλλά τον ικανό κρι τικό; Γνώση του παρελθόντος της τέχνης και της λογοτεχνίας, ένα γούστο εκλεπτυσμένο από αυτή τη γνώση, και ένα αμερό ληπτο και αδέκαστο πνεύμα. Λιγότερες δεν του επιτρέπουν να ασκήσει κατά εντελή τρόπο την κριτική. Περισσότερες συ νεπάγονται ένα ήδη ολοκληρωμένο δημιουργικό πνεύμα και -
ως εκ τούτου ατομικότητα και ατομικότητα σημαίνει εγωκε ντρισμός και μία κάποια υποτίμηση του έργου των άλλων. 147
Φερνάντο
Πεσσόα
Πόσο επαρκής ωστόσο είναι ο επαρκής κριτικός; Ας υποθέσουμε πως έρχεται αντιμέτωπος με ένα βαθιά πρωτό
Ηρόστρατος
ναι ανόητος. Η διαπίστωση, αν και αναμφίβολα πικρή, ισχύ ει απολύτως.
τυπο έργο τέχνης. Πώς θα το κρίνει; Συγκρίνοντας το με τα
Ακούμε διαρκώς ότι η εποχή μας χρειάζεται έναν μεγά
έργα του παρελθόντος. Αν όμως είναι πράγματι πρωτότυπο,
λο ποιητή. Τη θεμελιώδη κενότητα των σύγχρονων επιτευγ
θα αποκλίνει σε έναν βαθμό —κι όσο πιο πρωτότυπο τόσο
μάτων μάλλον τη νιώθει κανείς παρά μπορεί να την εκφρά
μεγαλύτερη η απόκλιση — από τα έργα τέχνης του παρελθό
σει λεκτικά. Αν ξαφνικά εμφανιζόταν ο μεγάλος ποιητής,
ντος. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, το έργο δεν θα συμμορφώ
ποιος θα ήταν σε θέση να τον αναγνωρίσει; Ποιος μπορεί
νεται με τον αισθητικό κανόνα που ο κριτικός επικαλείται.
να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι δεν έχει ήδη εμφανιστεί; Το
Κι αν η πρωτοτυπία του δεν εντοπίζεται στην απόκλιση του
αναγνωστικό κοινό βλέπει στις εφημερίδες σχόλια για τα
από αυτά τα καθιερωμένα πρότυπα, αλλά στη χρήση που
έργα εκείνων που έχουν γίνει γνωστοί λόγω της κοινωνικής
τους επιφυλάσσει ο συγγραφέας, εντάσσοντας τα σε μία πιο
επιρροής ή των γνωριμιών τους, ή για άλλους των οποίων η
στέρεη κατασκευή —όπως ο Μίλτον χρησιμοποίησε τους
μετριότητα αποτελεί εγγύηση αποδοχής από το πλήθος. Ο
αρχαίους— θα εκλάβει άραγε ο κριτικός αυτή τη βελτίωση
μεγάλος ποιητής μπορεί να έχει ήδη εμφανιστεί, αλλά το έρ
ως βελτίωση, ή θα θεωρήσει τη χρήση αυτών των προτύπων
γο του να μνημονεύεται σε λίγες «vient-de-paraitre» αράδες
ως μίμηση; Θα διακρίνει τον χτίστη ή απλώς τον χρήστη των
στη βιβλιογραφική στήλη κάποιας εφημερίδας.
οικοδομικών υλικών; Και γιατί να επιλέξει να διακρίνει τον πρώτο και όχι τον δεύτερο, που είναι καλύτερος; Απ' όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα έργο, ο τρόπος της κατα σκευής του ανιχνεύεται με τη μεγαλύτερη δυσκολία... Ένα κράμα από στοιχεία του παρελθόντος: ο κριτικός θα δει το κράμα ή τα επιμέρους στοιχεία; Αν σήμερα εκδίδονταν ο Απολεσθείς Παράδεισος ή ο Άμλετ, τα σονέτα του Σαίξπηρ ή του Μίλτον, πιστεύει κανείς πως θα θεωρούνταν ανώτερα από την ποίηση του κ. Κίπλινγκ ή του κ. Νόις ή των ομοίων τους; Αν το πιστεύει, εί148
149
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. Αποκάλυψη Ιωάννου, IB' 1: «Και οημείον μέγα ώφθη εν τω ουρανώ, γυνή περιβεβλημένη τον ήλιον, και η σελήνη υποκάτω των ποδών αυτής, και επί της κεφαλής αυτής στέφανος αστέρων δώδεκα». 2. Οι αγκύλες, όπου εμφανίζονται στο κείμενο, υποδηλώνουν κενά ή δυσανάγνωστες λέξεις στο χειρόγραφο. 3. Lytton Strachey (1880-1932), εξέχουσα μορφή των βικτωριανών γραμ μάτων, κριτικός και βιογράφος, βασικό μέλος της ομάδας του «Bloomsbury» και στενός φίλος και συνεργάτης της Virginia και του Leonard Woolf, του Ε. Μ. Forster και του John Maynard Keynes. Ανάμεσα στα πολλά βιβλία που έγραψε ξεχωρίζουν τα: Emminent Victorians (1918), Queen Victoria (1921), Books and Characters, French and English (1922), Portraits in Miniature (1931) και Characters and Commentaries (1933). 4. Αναφορά στα δοκίμια και τα μυθιστορήματα του Aldous Huxley (1894-1963) που κυκλοφόρησαν στη δεκαετία του '20, όπως τα Crome Yellow (1921), Antic Hay (1923) και Those Barren Leaves (1925). To γνω στό βιβλίο του Huxley Θαυμαστός καινούργιος κόσμος [Brave New World] δημοσιεύτηκε το 1932, όταν ο Πεσσόα είχε ήδη ολοκληρώσει τον Ηρόστρατο. 5. Η ποιητική σύνθεση Faerie Queene (1590) του Edmund Spencer (1552-1599) συγκαταλέγεται ανάμεσα στα κλασικά έργα της αγγλικής γραμματείας. 6. Ο Henry Arthur Jones (1851-1929) έγραψε πάνω από σαράντα πέ ντε θεατρικά έργα. Το πιο γνωστό, The Liars (1897), παραμένει επίκαιρο μέχρι σήμερα και συμπεριλαμβάνεται στο ρεπερτόριο πολλών θεάτρων. 151
Σημειώσεις 7. Ο Sydney Smith (1771-1845) υπήρξε ίσως ο πιο χαρισματικός και πνευματώδης δοκιμιογράφος της εποχής του. Μαζί με τον Francis Horner και τον Henry Brougham εξε'διδε το The Edinburgh Review, μία
Σημειώσεις 17. Βλ. το ποίημα του Walt Whitman (1819-1892), «To a Common Prostitute». 18. Ηρόστρατος, ο περίφημος εμπρηστής
της αρχαιότητας, ο οποίος
από τις εγκυρότερες επιθεωρήσεις της εποχής. Ο Smith ήταν γνωστός ως
το 356 π.χ., την ημέρα ακριβώς της γέννησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου,
«the wisest of witty men, and the wittiest of wise men».
πυρπόλησε τον Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα επτά θαύ
8. Nicolas Boileau-Despreaux (1636-1711), ένας από τους σημαντι
ματα του κόσμου. Με αυτή του την πράξη ο Ηρόστρατος κέρδισε την
κότερους ποιητε'ς της εποχής του και συγγραφε'ας της περίφημης Ποιητι
υστεροφημία που τόσο ποθούσε, αφού το όνομα του δεν έπαψε έκτοτε
κής τέχνης [L'Artpoetique] (1674).
να μνημονεύεται, παρά τη σχετική απαγόρευση που επέβαλαν οι αρχές
9. Ο ποιητής Jacques de Cailly (1604-1673) συνε'θεσε πλήθος επι γραμμάτων με το ψευδώνυμο Chevalier d'Aceilly.
της πόλης στους Εφέσιους, ή μάλλον ακριβώς λόγω αυτής.
10. Τελευταίος στίχος του xxi ποιήματος του τρίτου βιβλίου των Contemplations.
ξαρτησία της Ιρλανδίας, ο οποίος συνελήφθη από τις βρετανικές αρχές
11. Αναφορά στο κλασικό ε'ργο του ελισαβετιανού θεατρικού συγγρα
πόλης. Ο MacSwiney πέθανε στις φυλακές του Λονδίνου στις 24 Οκτω
φέα John Webster (1580-1625) The Duchess ofMalfi. Ο στίχος συναντάται στην Δ' Πράξη, τη στιγμή που ο κεντρικός ήρωας Φερνάντο αντικρίζει το πτώμα της Δούκισσας, την οποία ο ίδιος έχει διατάξει να στραγγαλίσουν.
19. Αναφορά στον Terence MacSwiney, ήρωα του αγώνα για την ανε στις 12 Αυγούστου 1920, λίγους μήνες αφότου κατέλαβε τη δημαρχία της βρίου του ίδιου έτους μετά από απεργία πείνας που κράτησε 74 ημέρες. 20. Ο Πεσσόα μνημονεύει ξανά τον Proudhon, παραλλάσσοντας ελαφρώς τη ρήση του. Αντί της λέξης «μάρτυρες», που χρησιμοποιεί στο
12. Ο πρώτος στίχος του ποιήματος «Brise marine».
πρώτο απόσπασμα και η οποία ανταποκρίνεται στο γαλλικό πρωτότυπο,
13. Hydriotaphia, Urn-Burial (1658) έργο του Sir Thomas Browne
από παραδρομή ασφαλώς, προκρίνει εδώ τη λέξη «ήρωες».
(1605-1682), που έχει ως θέμα τις νεκρικές τελετουργίες διαφόρων πολι
21. Ο Ben Jonson (1572-1637) συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυ
τισμών. Ο Browne εμπνεύστηκε το έργο μετά την ανακάλυψη μιας σει
φαίους Άγγλους θεατρικούς συγγραφείς. Η κρίση του Πεσσόα για τον
ράς αρχαίων ληκύθων στο Νόρφολκ της Αγγλίας. 14. Charles («Charley») Peace (1832-1879), ο πιο γνωστός Άγγλος εγκληματίας του 19ου αιώνα, του οποίου τα κατορθώματα είχαν εξάψει
Jonson είναι μάλλον αυστηρή. Έργα όπως τα Volpone (1605), Epicoene, or The Silent Woman (1609), The Alchemist (1610) και Bartholomew Fair (1614) φανερώνουν το μεγάλο του συγγραφικό ταλέντο.
τη λαϊκή φαντασία. Στη φυλακή, όπου και πέθανε, έγραψε μία ογκώδη
22. Ο Robert Burns (1759-1796) γεννήθηκε και έζησε στη Σκωτία.
αυτοβιογραφία με τίτλο Charles Peace, or The Adventures of a Notorious
Έγραψε πολλά ποιήματα στη σκωτσέζικη διάλεκτο. Έ ν α από τα γνω
Burglar, η οποία κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του.
στότερα είναι και το «A Red, Red Rose».
15. Pierre-Fransois Lacenaire (1800-1836), Γάλλος εγκληματίας με
23. «John Anderson, my Jo»: στίχος που επαναλαμβάνεται στο ομό
λογοτεχνικές ανησυχίες, ο οποίος στη φυλακή συνέθεσε ένα βιβλίο ποιη
τιτλο ποίημα του Burns. Ο στίχος «Ye are na Mary Morison» απαντά στο
μάτων με τίτλο Memoires, revelations et poesies, που κυκλοφόρησε λίγους
ποίημα που τιτλοφορείται «Mary Morison». Η «παντοτινή Τζην» είναι
μήνες μετά την εκτέλεση του.
παραλλαγή στίχου του Burns από το ποίημα του «Of a' the Airts the
16. Το πλήρες δίστιχο του ποιήματος «A la Marquise» του Pierre Corneille (1606-1684) έχει ως εξής: «Vous ne passerez pour belle / Qu'autant que je l'aurai dit».
Wind Can Blow» και αναφέρεται στη γυναίκα του, Jean Armour, η
152
153
οποία πρωταγωνιστεί σε πολλές μπαλάντες του. Το πλήρες δίστιχο είναι: «But day and night my fancy's flight / Is ever wi' my Jean».
Σημειώσεις 24. Ποίημα της Σκωτσέζας ποιήτριας Lady Anne Lindsay (17501825). 25. Αναφορά σε ποίημα της Σκωτσέζας Carolina Oliphant (17661845), γνωστής κι ως Lady Nairme. 26. Ο στίχος ανήκει στη Σκωτσέζα ποιήτρια Maria Mulock Craik (1826-1887) και αποτελεί παραλλαγή γνωστού στίχου του Σκωτσέζου ποιητή Sir Richard Holland, ο οποίος έζησε στα μέσα του 15ου αιώνα. 27. Βλ. σημείωση 10. 28. Στίχος από το ποίημα «Nature and the Poet» του William Wordsworth. 29. Βλ. ΒασιλιάςΑηρ, Σκηνή 2, Πράξη V, όπου ο Edgar λέει: «... Men must endure / Their going hence, even as their coming hither: / Ripeness is all: — come on». 30. Ο Alexander Pope (1688-1744), ένας από τους επιφανέστερους Άγγλους ποιητές του 18ου αιώνα και συγγραφέας του The Essay on Man (1733), μετέφρασε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η ανταπόκριση των συνδρομητών ήταν τόσο μεγάλη ώστε ο Pope κέρδισε από αυτές τις με ταφράσεις μία μικρή περιουσία. 31. Ο John Keats (1795-1821), ένας από τους μείζονες ποιητές του ρομαντικού κινήματος, στενός φίλος, για ένα διάστημα, του P. Β. Shelley, πέθανε από φυματίωση στη Ρώμη σε ηλικία μόλις είκοσι έξι χρόνων. Συ νέθεσε μερικές από τις ωραιότερες ωδές στην ιστορία της αγγλικής λογοτεχνίας, όπως την «Ωδή σ' ένα αηδόνι», την «Ωδή στην ψυχή», την «Ωδή στη μελαγχολία», την «Ωδή στη νωθρότητα» και την «Ωδή σε μία ελληνική υδρία», καθώς και μπαλάντες, γνωστότερη εκ των οποίων πα ραμένει η «La Belle Dame Sans Merci». Οι φιλόδοξοι ποιητικοί πειρα ματισμοί του εξάλλου σε έργα όπως τα Endymion (1818), Hyperion (1919) και The Eve of St. Agnes (1919), καθώς και οι περίφημες «επι στολές» του, φανερώνουν το μέγεθος και την αξία της ποιητικής του προσφοράς. 32. Ο Ρ. Β. Shelley (1792-1822), κορυφαία επίσης μορφή του ρομα ντικού κινήματος, πνίγηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες στον όρμο της Σπέτσια στην Ιταλία. Σημαντικότερα έργα του Shelley είναι τα Revolt 154
Σημειώσεις of Islam (1818), Prometheus Unbound (1819), The Cenci (1819), The Mask of Anarchy (1819) καθώς και το δοκίμιο του The Defence of Poetry (1820). 33. «What's time? Leave now for dogs and apes! Man has forever»: στίχος του σημαντικότερου βικτωριανού ποιητή Robert Browning (18121889) από το ποίημα «A Grammarian's Funeral Shortly After the Revival of Learning in Europe». Η συλλογή Men and Women (1855) και η εκτε νής ποιητική σύνθεση The Ring and the Book (1869) περιέχουν μερικά από τα αρτιότερα και δραστικότερα ποιήματα της αγγλικής γλώσσας. 34. Ο Aristide Briand (1862-1932), πρωθυπουργός της Γαλλίας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1915-1917), κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη το 1926. 35. Ο Edgar Wallace (1875-1932), Άγγλος στην καταγωγή, έγραψε πάνω από εκατόν πενήντα αστυνομικά μυθιστορήματα 36. Ο Sir Philip Sidney (1554-1586) υπήρξε από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς και διπλωμάτες της εποχής του. Κέρδισε μία θέση στο πάν θεον της αγγλικής λογοτεχνίας με το δοκίμιο του Apology for Poetry (1595), που δημοσιεύτηκε λίγο μετά τον πρόωρο θάνατο του. Αποτέλεσε πρότυπο για ποιητές όπως ο Shelley και ο Yeats, οι οποίοι τον μνημονεύουν σε γνωστά τους έργα. 37. Ο Sir Henry Segrave (1896-1930) υπήρξε διακεκριμένος Άγγλος δρομέας και κολυμβητής. Το 1929 ο Βασιλιάς της Αγγλίας τού επέδωσε τον τίτλο του «Ιππότη». Πέθανε την επόμενη χρονιά, κατά τη διάρκεια κολυμβητικών αγώνων, στις 13 Ιουνίου, παραδόξως την ημέρα των γενε θλίων του Πεσσόα. 38. William Wymark Jacobs (1863-1943), Άγγλος συγγραφέας του οποίου οι μυθιστορηματικοί ήρωες είναι άνθρωποι της θάλασσας και του λιμανιού. 39. Ο Freeman Wills Crofts (1879-1957) και ο Richard Austin Freeman (1862-1943) ήταν Άγγλοι συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορη μάτων. Στα μυθιστορήματα του δευτέρου ο ντετέκτιβ ονομάζεται John Thorndyke και είναι, όπως και ο συγγραφέας τους, ιατρός παθολόγος. Ο Πεσσόα, σε ανέκδοτο κείμενο του για τον Edgar Allan Poe, σχολιάζει θετικά το έργο τους. 155
Σημειώσεις 40. Ο John Millington S;»ynge (1871-1909) υπήρξε ο σημαντικότερος Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας των αρχών του 20οΰ αιώνα. Ανάμεσα στα κορυφαία έργα του το πιΙιο γνωστό είναι το The Playboy of the Western World (1907). 41. Σε ανέκδοτο χειρόγραφο του ο Πεσσόα σημειώνει: «Ο τρόπος που σκέπτεται ο Σω είναι έννα από τα πιο επιτυχημένα του αστεία... Οι "σκέψεις" του Γουέλς: γιατί11 θα πρέπει να με απασχολούν οι σκέψεις ενός ανθρώπου που δεν μπαίνει στον κόπο να τις σκεφτεί;» 42. Τα κριτικά του δοκίμια Essays in Criticisms (1865, 1888), το έργο του Culture and Anarchy (18ί>69) και μερικά από τα ποιήματα του καθιέ ρωσαν τον Matthew Arnold" (1822-1888) ως έναν από τους σημαντικό τερους και επιφανέστερους ββίκτωριανούς συγγραφείς. 43. Στίχοι που ανήκουν cr^o εκτενές ποίημα «In Memoriam Α. Η. Η.» του Alfred Tennyson, αφιερωμένο στη μνήμη του φίλου του Arthur Hallam, που πέθανε στα είκοσι δυο του χρόνια. 44. Ειρωνική αναφορά crt^o γνωστό έργο του Wilde The Importance of Being Ernest, όπου το όνομα' τθυ ήρωα (Ernest) αντικαθίσταται απ' αυτό του Swinburne (Algernon). 45. «Μωντ», «Ντολόρες»::: ονόματα γυναικών με τα οποία ο Tennyson και ο Swinburne αντίστοιχα τιτλοφόρησαν μακροσκελείς ποιητικές τους συνθέσεις. 46. To «The Rime of th' i e Ancient Mariner» (1798) και το «Kubla Khan» (1797) είναι οι πιο Υνωστές ποιητικές συνθέσεις του Samuel Coleridge (1772-1834). Το φιλοσοφικό και εν μέρει αυτοβιογραφικό του έργο Biographia Literaria (18ίΐ7) παραμένει ένα από τα θεμελιώδη κείμε να του ρομαντικού κινήματος»• 47. Emile Faguet (1847-1*^16), γνωστός Γάλλος κριτικός. Στο δοκίμιο του για τη Γεωργία Σάνδη, ο' t^aguet έγραφε: «Aux yeux de la posterite, qui n'aime que les ecrivains o:oncis, George Sand aura un grand tort: elle aime a parler». 48. Robert Walpole (16706-1745), Αγγλος πολιτικός, πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας το 17'2ΐ και 1742. Πατέρας του γνωστού συγγρα φέα και ιστορικού τέχνης Hoi^ce Walpole (1717-1797). 156
Σημειώσεις 49. Catulo da Paixao Cearense (1863-1946), γνωστός Βραζιλιάνος ποιητής και μουσικός που έζησε στο Ρίο ντε Ζανέιρο. 50. Jean-Baptiste Rousseau (1671-1741), δημοφιλής Γάλλος ποιητής της εποχής, ο οποίος σήμερα είναι παντελώς λησμονημένος. 51. Joseph Grasset (1849-1918), διάσημος καθηγητής νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ. 52. Αναφορά στο «The Raven», το πιο γνωστό ποίημα του Edgar Allan Poe (1809-1849). 53. Charles Lamb (1775-1834), Άγγλος ποιητής και κριτικός. Γνωστό τερο έργο του η συλλογή δοκιμίων που εξέδωσε το 1823 με το ψευδώ νυμο Elia, η οποία φέρει και τον τίτλο The Essays ofElia. Τα δοκίμια αυ τά δημοσιεύτηκαν από το 1820 ως το 1823 στο The London Magazine. Λίγο πριν από τον θάνατο του εξέδωσε κι έναν δεύτερο τόμο με δοκίμια, με τίτλο The Last Essays of Elia. 54. Ελεγεία του Milton. 55. Αναφορά στο κλασικό δοκίμιο του Edgar Allan Poe «The Phil osophy of Composition», δημοσιευμένο το 1842. 56. Τα ποιήματα «Venus and Adonis» [«Αφροδίτη και Άδωνις»] και «The Rape of Lucrece» [«Ο βιασμός της Λουκρητίας»] είναι του Shake speare και εκδόθηκαν το 1593 και 1594 αντίστοιχα. To «Lycidas» είναι του Milton και δημοσιεύτηκε το 1638. 57. Το απόσπασμα αυτό είναι το μόνο σε όλο το χειρόγραφο του Ηρόστρατου που γράφτηκε από τον Πεσσόα στα πορτογαλικά. 58. Αργότερα ο Πεσσόα θα εκφράσει αντίθετη άποψη. Στο Βιβλίο της ανησυχίας σημειώνει χαρακτηριστικά: «Δεν με νοιάζουν οι ρίμες. Σπάνια βρίσκει κανείς δύο όμοια δένδρα το ένα δίπλα στο άλλο». 59. Το γνωστό ποίημα του Shelley, στο οποίο ο ποιητής θρηνεί τον θάνατο του John Keats. 60. Βλ. Κατά Ματθαίον, Στ' 24, και Κατά Λουκάν, Ιστ' 13.
157
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Το μόνο ευγενές πεπρωμένο ενός συγγραφέα που εκ δίδει το έργο του είναι να μην έχει τη φήμη που του αξίζει. Αλλά το αληθινά ευγενές πεπρωμένο είναι του συγγραφέα που δεν εκδίδει το έργο του. Βιβλίο της Ανησυχίας,
απόσπασμα 209
Αν μου έλεγαν ότι είναι μηδαμινή η απόλαυση της διάρκειας όταν έχεις πάψει πια να υπάρχεις, θα απα ντούσα, πρώτον, ότι δεν το γνωρίζω, καθότι δεν γνω ρίζω την αλήθεια όσον αφορά στην ανθρώπινη αθανα σία. Στη συνέχεια, θα απαντούσα ότι η απόλαυση της μελλοντικής φήμης είναι μια απόλαυση του παρόντος, η φήμη είναι μελλοντική. Πρόκειται για μια απόλαυση αλαζονείας που όμοια της δεν μπορεί να προσφέρει καμιά υλική κτήση. Μπορεί, όντως, να πρόκειται για ψευδαίσθηση, αλλά όπως και να 'χει, είναι μια από λαυση μεγαλύτερη από την απόλαυση που προσφέρει μόνο αυτό που βρίσκεται εδώ. Βιβλίο της Ανησυχίας,
απόσπασμα
145, 2/2/1931
Στο έβδομο κεφάλαιο του πρώτου μέρους του Sartor Resartus, ενός βιβλίου που ο Πεσσόα διάβασε στην εφηβεία του και το οποίο έμεινε για πάντα χαραγμένο στη μνήμη του, ο Τόμας Καρλάιλ (1795-1881) ερωτά: «Χάρη σε ποιες παραξενιές της τΰχης κατορθώνουμε να μείνουμε στην Ιστο ρία;» Στην απάντηση του αναφέρει, κατά πρώτον, το παρά δειγμα του Ηρόστρατου, το οποίο στην πραγματικότητα δεν είναι επιτυχές, διότι δεν βασίζεται σε καμιά παραξενιά της τύχης. Ένας άσημος πολίτης της Εφέσου με το όνομα Ηρόστρατος έβαλε φωτιά στον ναό της Αρτέμιδος με δεδηλωμέ νη την πρόθεση του να κάνει το όνομα του αθάνατο. Γι' αυ τό οι κυβερνήτες της πόλης απαγόρευσαν με την ποινή του θανάτου να προφέρεται το όνομα του. Γι' αυτό ακριβώς οι Εφέσιοι και οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες (καθότι η αν θρώπινη ψυχολογία του τότε δεν διέφερε από τη σημερινή) δεν έπαψαν να προφέρουν το όνομα του, έστω χαμηλόφωνα και στα κρυφά. Έτσι επέζησε μέχρι σήμερα. 163
Επίμετρο
Επίμετρο
Ο Καρλάιλ, ο οποίος θαύμαζε πάντοτε την ικανότητα
αγιότητα, στρατιωτική εξουσία, πνευματική εξουσία, μεγά
που έχουν ορισμένοι άνθρωποι να αφήνουν ανεξίτηλα τα
λες κατακτήσεις, μεγάλα σκάνδαλα. Μόνο που ο Πεσσόα,
ίχνη τους στην ιστορία, έδωσε μία σειρά διαλέξεις με τίτλο
παρά τις καλές του προθέσεις να είναι εξαντλητικός, μεθο
On Heroes, Hero Worship and the Heroic in History, που επί
δικός και ισοτενής στη μελέτη του, υποκύπτει στο μεγάλο
σης γνωρίζουμε ότι αποτελούν μέρος των αναγνωσμάτων
του πάθος και καταλήγει τελικά να μιλάει κυρίως γι'αυτό:
του νεαρού Πεσσόα. Αλλά αν η ιδέα του να γράψει, αρκετά
τη λογοτεχνία. Αφήνοντας κατά μέρος τον τομέα της πολιτι
χρόνια αργότερα, τον Ηρόστρατο οφείλεται τελικά σε κά
κής, της θρησκείας και του έρωτα, του οποίου οι πιο σημα
ποιον συγγραφέα, πρόκειται μάλλον για έναν άλλο Σκοτσέ
ντικοί εκπρόσωποι γνωρίζουν μία θεαματική φήμη, ο Πεσ
ζο, τον σερ Τόμας Μπράουν (1605-1682). Στις τελευταίες
σόα μιλάει με έμμονο πάθος για τους καλλιτέχνες, και μάλι
σελίδες του δοκιμίου του που φέρει τον τίτλο Hydriotaphia,
στα όχι για όλους: οι συγγραφείς μονοπωλούν σχεδόν πά
και το οποίο εξυμνεί θερμά ο Πεσσόα στο απόσπασμα 8, ο
ντα τη σκηνή.
Μπράουν διαλογίζεται επί μακρόν και εις βάθος σχετικά με
Το ότι η μελέτη του αυτή παραχωρεί την πρώτη θέση στη
τις μάταιες προσπάθειες που καταβάλλει ο άνθρωπος για
λογοτεχνία εξηγείται, ή μάλλον είναι αυτονόητο, καθότι «η
να αγγίξει την αθανασία. Σε ένα απόσπασμα, που θα πρέ
φήμη είναι κατ' ουσίαν λογοτεχνική» (απόσπασμα 11). Αυ
πει να επηρέασε τον Πεσσόα, διαβάζουμε: «Ζει ο Ηρό-
τή η φράση ακολουθεί μετά την παρατήρηση ότι η φήμη επι
στρατος, ο οποίος πυρπόλησε τον ναό της Αρτέμιδος, ενώ
βιώνει μέσω του γραπτού λόγου, και για τον Πεσσόα η λο
έχει σχεδόν χαθεί η μνήμη αυτού που τον έχτισε».
γοτεχνία είναι βεβαίως το είδος της γραφής που έχει τις πε
Όπου και αν οφείλεται η γένεση του Ηρόοτρατον, και
ρισσότερες πιθανότητες να διαρκέσει. Οι ειδήσεις των εφη
όσο μάταιες και αν είναι οι προσπάθειες των ανθρώπων να
μερίδων πεθαίνουν σχεδόν στο σύνολο τους, αλλά το ίδιο
επιζήσουν πέραν της σύντομης ενσάρκωσης τους, η σαφής
συμβαίνει και με τα συνήθη διηγήματα και την εύκολη ποίη
πρόθεση αυτού του έργου του Πεσσόα είναι να μελετήσει
ση, γι' αυτό και ο Πεσσόα τα ταξινομεί επίσης στη δημοσιο
την αθανασία —υπό την έννοια της μετά θάνατον δόξας, της
γραφία (απόσπασμα 44 και 55), και μάλιστα το μεγαλύτερο
επιβίωσης στην Ιστορία— και τις ποικίλες αιτίες και εκδη
μέρος της ρομαντικής ποίησης δεν αξίζει καλύτερο επίθετο
λώσεις της: ιδιοφυΐα, φήμη, καλλιτεχνική παραγωγή, πολιτι
(ή επιτάφιο) από τον όρο «εμπνευσμένη δημοσιογραφία»
κή δράση, δόξα του ατόμου, δόξα των εθνών, τυραννία,
{Προσωρινότητα, 3). Ένας Καίσαρ ή ένας Ναπολέων θα
164
ιΙ Ι
165
Επίμετρο
Επίμετρο
επιζήσουν στις σελίδες της Ιστορίας, ιδίως αν είναι καλο
λεία, και όχι τα άμορφα αμαλγάματα που συνιστούν το Βι
γραμμένες, διότι ο σωστός λόγος είναι αυτός που αντιστέκε
βλίο της ανησυχίας, η Αγωγή του στωικού, ο Φάουστο και ο
ται καλύτερα στις περιπέτειες του χρόνου και στη λήθη του
Ηρόστρατος.
πεπρωμένου, αλλά μόνο ένας Όμηρος ή ένας Σαίξπηρ μπο
Η διαρκής σύγκρουση μεταξύ της δεδηλωμένης του επι
ρούν να επιζήσουν πέραν της Ιστορίας. «Από όλα αυτά θα
θυμίας να παραγάγει έργα συνεκτικά και ολοκληρωμένα
μείνει κάποιος ποιητής», καταλήγει ο Μπερνάρντο Σοάρες,
και της συνεχούς εισαγωγής νέων και εκτός κλίμακας στοι
κοιτάζοντας από το παράθυρο τον κόσμο γΰρω του ενώ
χείων (ή παλαιών στοιχείων υπό το ένδυμα νέων λέξεων), η
αναφωνεί: «Τι δεν θα 'δινα για να έμενε από μένα μία φρά
οποία υπονόμευε διαρκώς την υλοποίηση του στόχου του,
ση, κάτι που είπα και για το οποίο θα μου έλεγαν, καλή δου
αντικατοπτρίζει θαυμάσια την αδιάλειπτη πνευματική δια
λειά]» (Βιβλίο της ανησυχίας, απόσπασμα 379).
μάχη του Πεσσόα, υπό την έννοια ότι «μία ασίγαστη, βασα
Επιτυχημένες φράσεις υπάρχουν πολλές στο έργο αυτό,
νιστική λαχτάρα για το απόλυτο» εκαλείτο να συμβιώσει με
όπως και σε ολόκληρη την παραγωγή του Πεσσόα, αλλά αυ
«έναν αδιάσειστο σκεπτικισμό» που σχετικοποιούσε τα πά
τό που επιθυμούσε — ακριβώς λόγω της μεροληπτικής του
ντα. Η ρήση αυτή ανήκει στον Jacinto do Prado Coelho και
στάσης υπέρ της λογοτεχνίας— ήταν να δώσει ένα κείμενο
προέρχεται από τον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης της με
καλογραμμένο και αρμονικό που θα έδινε τη δέουσα βαρύ
λέτης του με τον πολύ εύστοχο τίτλο Diversidade e Unidade
τητα στα μέρη που το απαρτίζουν, χωρίς να αναφέρεται
em Fernando Pessoa (Πολλαπλότητα και ενότητα στον Φερ-
διαρκώς στον Σαίξπηρ και τον Μίλτον ούτε να αναπτύσσει
νάντο Πεσσόα). Αυτή η μελέτη επισημαίνει την ενότητα των
ιδέες και παρατηρήσεις, οι οποίες, αν και ενδιαφέρουσες,
επαναλαμβανόμενων στοιχείων, πότε λανθάνουσα και πότε
δεν έχουν ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης (όπως η περίπτωση, πα
προφανή, στους διάφορους ετερώνυμους του Πεσσόα, αλλά
ραδείγματος χάρη, του σύντομου σχολίου σχετικά με τη
μπορεί επίσης να προσθέσει κανείς (η παρατήρηση του
δουλεία, στο απόσπασμα 31). Γνωρίζουμε πολύ καλά — διά
Jacinto do Prado Coelho υπονοεί ακριβώς το ίδιο) ότι ο
στόματος του ιδίου του Σοάρες, του Μπαράο ντε Τέιβε κα
Πεσσόα —πέραν του απολύτως ενιαίου αλλά και ταυτόχρο
θώς και του Πεσσόα — ότι μία φράση για την οποία οι άλλοι
να αποσπασματικού είναι του, αντίγραφου του συμπαντικού
θα έλεγαν «Καλή δουλειά!» ασφαλώς δεν του έφτανε, ότι ο
χάους— αναζήτησε μία ενότητα υπερβατική, όπως αποδει
Πεσσόα λαχταρούσε έργα ολόκληρα, ολοκληρωμένα και τέ-
κνύεται σαφώς από το έντονο ενδιαφέρον του για κάθε εί-
166
167
Επίμετρο
Επίμετρο
δους μυστικισμό. Πράγματι, γνωρίζουμε ότι ο Πεσσόα διέ
ό,τι έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες τόσο στον αθλητισμό όσο
θετε δεκάδες βιβλία σχετικά με διάφορες πνευματιστικές
και στην τέχνη. Και η τέχνη, σύμφωνα με το πρώτο απόσπα
και εσωτεριστικές φιλοσοφίες, όπως μία Religious History of
σμα της Προσωρινότητας, ήταν οικουμενική και αιώνια, δε
Japan (Θρησκευτική ιστορία της Ιαπωνίας) που αναφέρεται
δομένου ότι «το εθνικό και το αιώνιο συναντήθηκαν στην
στις βουδιστικές γραφές, ή ακόμη ένα περίεργο βιβλίο με
αρχαία Ελλάδα». Σε αυτά τα δύο πεζά του αλλά και σε πολ
τίτλο Astrology and Birth Control, και επίσης άφησε πολλά
λά άλλα, λιγότερο γνωστά, κείμενα του Πεσσόα διαφαίνε
γραπτά —στην πλειονότητα τους ακόμη ανέκδοτα— σχετι
ται μία έντονη νοσταλγία αυτού του ιδανικού κόσμου — αυ
κά με τον αποκρυφισμό και διάφορα θρησκευτικά θέματα.
τού του «αρχαίου / συναισθήματος της ζωής» (από μία ωδή
Οι ρήσεις του Πεσσόα είναι πάντοτε ύποπτες εξαιτίας
του Ρικάρντο Ρέις) — στον οποίο ο Πεσσόα ποτέ δεν έζησε
των αντιφάσεων που περιέχουν και της εγνωσμένης προ
και στον οποίο ίσως τελικά δεν πίστευε και πολύ. Γι' αυτό
σποίησης του, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την ομο
άλλωστε η νοσταλγία ήταν πραγματική: «Δεν υπάρχει πιο
λογία πίστης του σε ένα «Ανώτερο Ον» που περιέχεται στην
οδυνηρή νοσταλγία από εκείνη των πραγμάτων που δεν
περίφημη επιστολή του με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1935
υπήρξαν ποτέ!» διαβεβαιώνει ο βοηθός λογιστή στο από
προς τον Adolfo Casais Monteiro. Ο Πεσσόα πίστευε, ή του
σπασμα 92 του Βιβλίου της ανησυχίας, ενώ ο Πεσσόα δηλώ
λάχιστον ήθελε να πιστεύει, ότι το χάος στο οποίο έβλεπε
νει ότι η αρχαιοελληνική αρμονία είναι ένας απολεσθείς
τον εαυτό του βυθισμένο θα κατέληγε — μέσω διαδοχικών
παράδεισος (απόσπασμα 27), στον οποίο δυστυχώς δεν
βαθμών πνευματικότητας- σε μια υπερβατική ενότητα (το
μπορούμε να επιστρέψουμε.
ονομαζόμενο Ανώτερο Ον). Επίσης πίστευε σε μια πρωθύ
Δεν είναι τυχαίο ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος εμφανί
στερη και πρωταρχική ενότητα που υπήρχε στη Γη μας και
ζεται σε ένα κείμενο αφιερωμένο στην αθανασία. Για τον
στην ανθρωπότητα: τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Σ' αυτόν,
Πεσσόα οι δυο αυτοί όροι παραπέμπουν κατά κάποιον τρό
σύμφωνα με τον Ηρόστρατο, δεν υπήρχε κανένα ρήγμα με
πο στον ίδιο παράδεισο, καθότι η νοσταλγία του ενός είναι
ταξύ του αιώνιου χρόνου, του χρόνου του πολιτισμού του,
το είδωλο του άλλου. Αλλά αν ο θεϊκός κόσμος των αρχαίων
και του καθημερινού χρόνου, ανάμεσα στο εκεί και το τώ
Ελλήνων έχει χαθεί για πάντα, άραγε η αθανασία — ιδιότητα
ρα. Σύμφωνα με το απόσπασμα 33, υπήρχε μία ηθελημένη
που ανήκει στους θεούς ή στους ημίθεους— είναι ακόμη δυ
ενότητα, υπό την έννοια της αναζήτησης της τελειότητας, σε
νατή; Στον κόσμο που ήταν αποκλειστικά δικός του, δημιουρ-
168
169
Επίμετρο
Επίμετρο
γημένος από τα γραπτά του, είναι προφανές ότι ο Πεσσόα
χουν μόνο δύο είδη σταθερής διάθεσης με τα οποία αξίζει
μπορούσε να κάνει —και έκανε — ό,τι ήθελε, αναβιώνοντας
να ζει κανείς — η ευγενής χαρά μιας θρησκείας ή η ευγενής
την ειδωλολατρική αρχαία Ελλάδα στον νεοπαγανισμό του
θλίψη της απώλειας της» (απόσπασμα 17), αλλά οι θεοί
Αντόνιο Μόρα και του Ρικάρντο Ρέις και απολαμβάνοντας
έχουν πια πεθάνει (απόσπασμα 70) και πλέον βρισκόμαστε
μία προσωπική αθανασία μέσω των επαίνων που αντάλλασ
επέκεινατου συναισθήματος της απώλειας, που χάθηκε μαζί
σαν μεταξύ τους οι ετερώνυμοι. Στον αντικειμενικό και κοι
με την προηγούμενη γενιά, με αποτέλεσμα «να είμαστε ο
νό για όλους εμάς κόσμο ωστόσο, ο Πεσσόα φαίνεται ότι
καθένας αφοσιωμένος στον εαυτό του, στη θλίψη τού να αι
φοβόταν πως η ίδια η έννοια της αθανασίας ήταν υπό ριζική
σθανόμαστε ότι ζούμε» (Βιβλίο της ανησυχίας, απόσπασμα
μεταμόρφωση, αν όχι υπό εξαφάνιση. Αν και ασκεί κριτική
306). Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πεσσόα, έπει
«σε όσους είναι εθισμένοι στην ταχύτητα» (αποσπάσματα 34
τα από όλους αυτούς τους συλλογισμούς και τις αναλύσεις,
και 35), ο Πεσσόα αναγνωρίζει ότι ο χρόνος του (και ο δι
είναι ότι είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ποιος θα μείνει στην
κός μας δεν διαφέρει σ' αυτό) είναι έτσι ακριβώς: ταχύς, τα
Ιστορία ή αν θα μείνει τελικά κάποιος. Και μας δίνει, άθελα
ραγμένος, ανυπόμονος. Τα πάντα επικαλούνται τη συντο
του, μία απόδειξη αυτής της αδυναμίας μας, προβλέποντας
μία. Η φωτογραφία και οι κανόνες της σύγχρονης αγοράς
την επιβίωση του σήμερα εντελώς λησμονημένου Κάτουλο
απειλούν τη ζωγραφική, ενώ ο μηχανικός τείνει να αντικα
ντα Παισάο Σερένσε, και λέγοντας ότι ο πάλαι ποτέ γνωστός
ταστήσει τον αρχιτέκτονα (απόσπασμα 37). Η επιτηδευμένη
Βραζιλιάνος ποιητής είναι ο Γουώλτ Γουίτμαν της Λατινικής
ομορφιά του κινηματογράφου μάς τυφλώνει ώστε να μη βλέ
Αμερικής (απόσπασμα 55), ή καταδικάζοντας — με την ίδια
πουμε αυτό που έχει σάρκα και οστά, την πραγματική ζωή
έλλειψη διορατικότητας— τον Ροντέν στη λήθη (Προσωρι
(απόσπασμα 35). Βλέποντας τη βιασύνη και την ταραχή που
νότητα, 3).
χαρακτηρίζουν τον 20ό αιώνα, ο Πεσσόα — με λόγια που θυ
Η αναζήτηση του μέλλοντος αρχίζει ακριβώς στο σημείο
μίζουν τη δεκαπεντάλεπτη φήμη που όρισε ο Άντυ Γουώρ-
αυτό, σ' αυτό το εμφανές αδιέξοδο. Διότι ο Πεσσόα βασίζει
χολ— παρατηρεί ότι ποτέ δεν υπήρξε τόσο εύκολο για έναν
όλη του την ποιητική και την αναζήτηση της αθανασίας
έξυπνο άνθρωπο να αποκτήσει κοινό, και ότι ποτέ δεν του
ακριβώς στον θάνατο των θεών, στην απουσία σταθερών
ήταν τόσο δύσκολο να αντιληφθεί ποιο είναι αυτό το κοινό
αξιών, στην έλλειψη βεβαιοτήτων και στην ανεπάρκεια της
και πού βρίσκεται (απόσπασμα 18). Βεβαιώνει ότι «υπάρ-
φρούδας πραγματικότητας μας. Γι' αυτόν «η λογοτεχνία,
170
171
Επίμετρο
Επίμετρο
όπως κάθε τέχνη, είναι μία εξομολόγηση του ότι η ζωή δεν
Πεπεισμένος ότι αυτό που οδηγεί στην αθανασία είναι οι
επαρκεί», ορισμός που συνδέεται με την ακόλουθη διαπί
ιδέες ως μορφή και όχι ως περιεχόμενο (απόσπασμα 48), ο
στωση: «το να κόβεις το λογοτεχνικό έργο πάνω στο πατρόν
Πεσσόα απορρίπτει το υπερβολικό συναίσθημα του ερω
αυτοΰ που δεν επαρκεί σημαίνει την αδυναμία σου να υπερ
τευμένου (απόσπασμα 50) και το αυθόρμητο συναίσθημα
βείς τη ζωή» {Προσωρινότητα, 9). Ή, όπως γράφει στην
του ρομαντικού ποιητή (παράδειγμα ο Σέλλεϋ στο απόσπα
πρώτη του επιστολή προς τον Casais Monteiro το 1930:
σμα 52). Επιπλέον, τα συναισθήματα που αξίζει να μνημο
Αυτό που αισθανόμαστε είναι απλώς αυτό που αισθανόμα στε. Αυτό που σκεφτόμαστε είναι απλώς αυτό που σκεφτό μαστε. Αν αυτή την αίσθηση ή τη σκέψη τη σκεφτούμε εκ νέου σαν κάποιος άλλος - αυτό ακριβώς είναι που μετα μορφώνεται σε τέχνη και, καθώς ψύχεται, παίρνει μορφή. Γνωρίζοντας ότι η ζωή είναι τόσο αβέβαιη και, τελικά, τό σο ασήμαντη, δεν μπορεί να έχει μεγάλη αξία μία αθανασία
νευθούν τελικά γίνονται πάντα γνωστά: «Τίποτα που να αξί ζει να εκφραστεί δεν μένει ανέκφραστο» (απόσπασμα 54). Ακολουθώντας τον ίδιο ακριβώς συλλογισμό, μιλώντας κι αυτός για την αθανασία, ο Αλμπέρτο Καέιρο προέβλεψε ότι τα ανέκδοτα ποιήματα του, αν ήταν ωραία, θα κατέληγαν φυσικώ τω τρόπω να εκδοθούν, όπως τα άνθη που δεν μπο ρούν να μην ανθίσουν (στο «ασύνδετο» ποίημα που αρχίζει «Αν πεθάνω νέος»).
που δεν υπερβαίνει τη ζωή, όπως, παραδείγματος χάρη, η
Ο ποιητής προσποιείται, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι εί
κληρονομική δόξα (κάποιος που γεννιέται βασιλιάς ή βασί
ναι φαντασιοκόπος. Το καλλιτεχνικό ψέμα που υποστηρίζει
λισσα) ή η δόξα που αποκτά κανείς σε αναμετρήσεις που
ο Πεσσόα δεν είναι η επινόηση εκ του μηδενός, αλλά η δια
έχουν να κάνουν με τους πολέμους μεταξύ των ανθρώπων.
στρέβλωση της υφιστάμενης πραγματικότητας (η οποία δεν
Μόνο η αναμέτρηση που υπερβαίνει την πραγματικότητα —
επαρκεί). Όχι η ανειλικρίνεια, αλλά «μία μεθερμηνευμένη
νικώντας τη με την τέχνη, τη λογοτεχνία- μπορεί να οδηγή
ειλικρίνεια» είναι η βάση κάθε αληθινής τέχνης (απόσπα
σει σε μία δόξα που αξίζει τον κόπο. Και αυτόν τον αγώνα
σμα 50). Αυτή γεννιέται υποχρεωτικά μέσα στην ίδια πραγ
δεν θα τον κερδίσει η δημοσιογραφική λογοτεχνία —αυτή
ματικότητα την οποία στη συνέχεια θα υπερβεί. Εξ ου ο θε
που απλώς λέει αυτό που αισθάνεται ή αυτό που σκέφτε
μελιώδης, για τον καλλιτέχνη, ρόλος του περιβάλλοντος. «Ο
ται- αλλά η λογοτεχνία εκείνη που προσποιείται, μεταμορ
άνθρωπος που σκαρφάλωσε τον τοίχο είχε έναν τοίχο για
φώνει, υποκαθιστά.
να σκαρφαλώσει» έγραφε ο Άλβαρο ντε Κάμπος στο πεζό 172
173
Επίμετρο
Επίμετρο
κείμενο του που φέρει ακριβώς τον τίτλο «Περιβάλλον»
μαντική διάκριση να είναι η χώρα που δημιούργησε την οι
(πρόκειται για ένα ομώνυμο κείμενο μεγαλύτερης έκτασης
κουμενικότητα, ενώ η Αγγλία αναγνωρίζεται ως δημιουρ
από αυτό που δημοσιεύτηκε το 1927). Αν δεν αντιλαμβανό
γός της ελευθερίας και η Ιταλία (με την Αναγέννηση) ως δη
ταν τον τοίχο, δεν θα σκαρφάλωνε απολύτως τίποτα. Ο άν
μιουργός της εθνικότητας. Όσον αφορά στην Πορτογαλία,
θρωπος που δεν γνωρίζει τους τοίχους γύρω του, που δεν
το απόσπασμα 68 εμβαθύνει περισσότερο, λέγοντας ότι ο
γνωρίζει το περιβάλλον του και το παρελθόν του, είναι ένας
σύγχρονος κόσμος ανακαλύφθηκε από αυτήν και ότι οι υπό
«βάρβαρος», ένας άνθρωπος «εντελώς σύγχρονος», που δεν
λοιπες χώρες είχαν έναν δευτερεύοντα ρόλο στη διαμόρφω
γνωρίζει τον πολιτισμό που προηγήθηκε και από τον οποίο
ση του. Για έναν ποιητή που στοχεύει στην παγκόσμια ανα
προέρχεται (απόσπασμα 45). Είναι αυτός που αρέσκεται
γνώριση, το να έχει γεννηθεί στη χώρα που δημιούργησε τη
στην απότομη ρήξη μόνο και μόνο γιατί είναι «κάτι και
σύγχρονη οικουμενικότητα και τον ίδιο τον σύγχρονο κόσμο
νούργιο». Η αληθινή πρωτοτυπία, αυτή που διαρκεί, «είναι
δεν είναι αξιοκαταφρόνητη κληρονομιά. Θα λέγαμε μάλι
εκείνη που χρησιμοποιεί όλα τα νήματα της παράδοσης για
στα πως αξίζει και να του δώσει κάποια δημοσιότητα. Επί
να τα υφάνει ξανά με τρόπο που η παράδοση δεν θα μπο
σης έχει κάθε συμφέρον να πει ότι η Αγγλία είναι η δημι
ρούσε να το κάνει» (45). Αυτό εξηγεί την περίεργη διαπί
ουργός της ελευθερίας, διότι εφόσον ο Ναπολέων, αν και
στωση ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις αληθινές ιδιοφυΐες εί
«Ιταλός, ήταν ολότελα Γάλλος» (απόσπασμα 58), λόγω της
ναι ότι δεν λειτουργούν ως πρόδρομοι κανενός (απόσπασμα
κατοπινής του σχέσης με τον λαό και τη γλώσσα της Γαλ
63). Εξηγεί επίσης τη σημασία της εθνικότητας στον Ηρό-
λίας, τότε λοιπόν ο Πεσσόα —που έλαβε αγγλική παιδεία —
στρατο και στο σύνολο του έργου του Πεσσόα.
γιατί να μην έχει δικαίωμα σε μία μερική κληρονομιά της
Υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σχετικά με τη δόξα των
αγγλικής γλώσσας και του αγγλικού πολιτισμού;
διαφόρων εθνών και των γλωσσών τους που ο Πεσσόα δεν
Η παρατήρηση αυτή μάς οδηγεί σε ένα ουσιαστικότερο
κατάφερε να το ολοκληρώσει. Άφησε μόνο κάποια σχεδιά
ζήτημα. Χωρίς να αρνούμαστε τη σημασία του πολιτικού και
σματα και σημειώσεις, τα οποία προσπαθήσαμε να συγκε
γλωσσικού περιβάλλοντος στο οποίο ζει ένας ποιητής, πρέ
ντρώσουμε στα αποσπάσματα 26 έως 32. Σε ένα από αυτά
πει να αναγνωρίσουμε ότι ο λογοτεχνικός κόσμος μέσα
(απόσπασμα 28), το οποίο αναφέρεται στο διαμόρφωση του
στον οποίο μεγάλωσε —ή η παιδεία του όπως διαμορφώθη
σύγχρονου πολιτισμού, στην Πορτογαλία απονέμεται η ση-
κε από τα βιβλία που διάβασε — είναι καθοριστικός. Ο Πεσ-
174
175
Επίμετρο
Επίμετρο
σόα δεν έχει ανάγκη να παραποιήσει τα δεδομένα για να
κά αγγλοαμερικανικό, είναι οπωσδήποτε ξένο. Αφετέρου,
διεκδικήσει τις αγγλικές λογοτεχνικές του καταβολές. Το
και λαμβάνοντας υπόψη τον προφανή αυτοδιαφημιστικό χα
γεγονός αυτό αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα, διότι είναι σα
ρακτήρα του (για ποιον άλλο λόγο θα το έγραφε στα αγγλι
φές ότι η αγγλική λογοτεχνία είναι ανώτερη από τη γαλλική,
κά;), ο Πεσσόα είχε κάθε λόγο να αφήσει ελεύθερη την αί
τη γερμανική ή οποιαδήποτε άλλη. Είναι σαφές τουλάχι
θουσα του πανθέου που ήταν αφιερωμένη στους Πορτογά
στον για τον Πεσσόα, του οποίου οι έπαινοι για συγγραφείς
λους συγγραφείς. Εκεί θα μπορούσαν να μπουν ο Καμόες, ο
άλλων εθνικοτήτων είναι πάντοτε μετριοπαθείς, εκτός από
Αντόνιο Βιέιρα, ο Σεζάριο, ο Άντερο και κάποιος συγγρα
την περίπτωση του Ομήρου, του Βιργιλίου και του Δάντη, οι
φέας της γενιάς που προηγείται του Πεσσόα, αλλά για ολό
οποίοι ανήκουν στο μακρινό παρελθόν. Είναι αλήθεια ότι ο
κληρο τον 20ό αιώνα θα ήταν ίσως αρκετοί ένας ή δύο ποιη
Πεσσόα βρίσκει ελαττώματα ακόμη και στα είδωλα του, τον
τές, καθότι σύμφωνα με το Τελεσίγραφο {Ultimatum, 1917)
Μίλτον και τον Σαίξπηρ, αλλά γι' αυτόν δεν υπάρχει κανέ
του Άλβαρο ντε Κάμπος, η νέα εποχή θα αντιπροσωπευόταν
νας άλλος συγγραφέας από τον Μεσαίωνα (Δάντης) και με
όχι από τριάντα ή σαράντα ποιητές, αλλά «(παραδείγματος
τά που να είναι στο ύψος αυτών των δυο, και ελάχιστοι συγ
χάρη) από δύο ποιητές που ο καθένας τους θα είχε δεκαπέ
γραφείς της ηπειρωτικής Ευρώπης —ο Γκαίτε, ενδεχομέ
ντε ή είκοσι προσωπικότητες». Επιπλέον, έχοντας την πρό
νως ο Βινΰ ή ο Ουγκώ— μπορούν να συγκριθούν με τον
θεση να κρατήσει για τον εαυτό του τη θέση ή τις θέσεις, ο
Σπένσερ, τον Γουέρντσγουορθ, τον Μπλαίηκ και τον Κητς.
Πεσσόα, όταν αναφέρεται στον «μεγάλο Πορτογάλο ποιη
Ο Γουίτμαν, ο οποίος συνδέεται με τους Άγγλους λόγω της
τή», τον Σεζάριο Βέρντε, στο απόσπασμα 4 του Ηρόστρατον,
γλώσσας, συμμετέχει επίσης στο λογοτεχνικό πάνθεον του
το κάνει απλώς για να αποδείξει πως το γεγονός ότι ένας
Πεσσόα, ενώ ο Σέλλεϋ, ο Κόλριτζ και ίσως και ο Μπράου-
ποιητής οφείλει τα βασικά χαρακτηριστικά του ύφους του σε
νινγκ μένουν στον προθάλαμο (επιπλέον ο τελευταίος υπο
κάποιον πρόδρομο του από τον οποίο εμπνεύστηκε ή με τον
βαθμίζεται προς στιγμήν από τον Πεσσόα, στο τελευταίο
οποίο συμφωνεί —δεδομένου ότι ο συγκεκριμένος ποιητής
απόσπασμα της Προσωρινότητας).
οφείλει πολλά στον Γκιλέρμε Μπράγκα— δεν τον εμποδίζει
Η σχεδόν παντελής απουσία πορτογαλικών ονομάτων
να είναι ανώτερος του. Με άλλα λόγια: ο Κάμπος, ο Καέιρο
από το βιβλίο αυτό εξηγείται εν μέρει από το γεγονός ότι
και ο ίδιος ο Πεσσόα μπορούν να είναι εξίσου καλοί ή καλύ
απευθύνεται σε ένα κοινό που, αν και δεν είναι υποχρεωτι-
τεροι από τον Γουίτμαν, τον Σέλλεϋ και τον Μπράουνινγκ,
176
177
Επίμετρο
Επίμετρο
τον Μπωντλαίρ και τον Μαίτερλινκ, τον Άντερο και τον ίδιο
Ας αρχίσουμε από τους τίτλους τους: ο τίτλος του παλαιότε
τον Σεζάριο.
ρου χρονικά δηλώνει ότι όλα είναι προσωρινά, και ότι ο νό
Η εξέλιξη της κριτικής σκέψης του Πεσσάα μεταξύ της
μος του Ηρακλείτου «Τα πάντα ρει» είναι αμετάκλητος.
Προσωρινότητας, γραμμένης το δεύτερο μισό της πρώτης
Αντιθέτως, ο τίτλος του δεύτερου δέχεται ότι ένα όνομα
δεκαετίας του 20οΰ αιώνα, και του Ηρόστρατον, που χρονο
μπορεί να επιβιώσει, ακόμη και μέσω μίας πράξης καθαρά
λογείται γύρω στο 1930, είναι επίσης αποκαλυπτική. Ο Γουί-
καταστρεπτικής (αν και ο Πεσσόα, στο απόσπασμα 17, βρή
τμαν, ο οποίος άσκησε τεράστια επιρροή στον Πεσσόα,
κε έναν τρόπο να εξευγενίσει το έγκλημα του Ηρόστρατου).
γνώρισε στη συνέχεια κατακόρυφη πτώση στην εκτίμηση
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Πεσσόα, νιώθοντας ήδη
του, η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως μία στρατηγική απο
πως βρίσκεται στην κατιούσα του βίου του, δεν κατορθώνει
μάκρυνσης από την επιρροή αυτήν ή, μάλλον, απόκρυψης
να αντιμετωπίσει την ενδεχόμενη δική του προσωρινότητα
της. Από την άλλη, ο Μπλαίηκ, ο οποίος δεν έχει αναφερθεί
κατά τρόπο φιλοσοφικό ή τουλάχιστον σύμφωνα με την
καθόλου στην Προσωρινότητα, και που μόνο σποραδικά τον
ηρακλείτεια φιλοσοφία. Παρά την ενδεχόμενη αυθαιρεσία
συναντάμε στο υπόλοιπο έργο του Πεσσόα, αναφέρεται με
αυτής της ερμηνείας, ίσως έτσι εξηγείται η μεταβολή του κέ
κάποια έμφαση στον Ηρόστρατο. Επίσης, την ίδια χρονική
ντρου ενδιαφέροντος, καθότι, ενώ η Προσωρινότητα μελετά
περίοδο τον επικαλείται και ο Άλβαρο ντε Κάμπος: «Θέλω
«το πρόβλημα της επιβίωσης των λογοτεχνικών έργων», ο
να έχω, σαν τον Μπλαίηκ, τη γειτονία των αγγέλων / Και
Ηρόστρατος δηλώνει ότι «θα εξετάσει το πρόβλημα της φή
οράματα για γεύμα» (σε ένα ποίημα γραμμένο στις 4 Απρι
μης» στους ανθρώπους, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτούς που
λίου 1929). Η αύξηση του ενδιαφέροντος του για τον μυστι
παράγουν λογοτεχνία. Ίσως δεν θα ήταν άσκοπο να σημει
κιστή ποιητή αντικατοπτρίζει άραγε μία μεγαλύτερη πε
ώσει κανείς, ως συναφές ενδεχομένως γεγονός, ότι τη χρο
ριέργεια για την πνευματική διάσταση των πραγμάτων ή
νική εκείνη περίοδο ο Πεσσόα όχι μόνο είχε καταλήξει
απλώς την ωρίμανση των λογοτεχνικών του ενδιαφερόντων;
στην οριστική απόφαση ότι οι ετερώνυμοι «πρέπει να εκδο
Ίσως και τα δύο.
θούν από εμένα με το όνομα μου» (την οποία ανακοινώνει στην επιστολή του στις 28 Ιουλίου 1932 προς τον Joao
Παρότι έχουν την ίδια θεματική και, γενικώς, την ίδια κριτι
Gaspar Simoes), αλλά και ότι είχε αποφασίσει πως, αντί να
κή ευαισθησία, τα δύο κείμενα έχουν σημαντικές διαφορές.
ξεκινήσει με τους ετερώνυμους, θα ήταν καλύτερο να εγκαι-
178
179
Επίμετρο
Επίμετρο
νιάσει την έκδοση των έργων του με την ποίηση που έφερε
του θα πρέπει να ένιωσαν το λιγότερο κατάπληκτοι μπροστά
το όνομα του.
σε μία τέτοια δεξιοτεχνία. Η γνώμη του νεαρού Πεσσόα (και
Αυτό που διαφοροποιεί κυρίως τα δύο αυτά κείμενα δεν
των φίλων του) για τον μελλοντικό Πεσσόα θα πρέπει να ενι
είναι τόσο η διάσταση των απόψεων, αλλά η ίδια η λογική
σχύθηκε ακόμη περισσότερο το επόμενο έτος με την επιτυχία
που τα διαπνέει, δεδομένου ότι η επιχειρηματολογία του
τού Orpheu, στα δύο τεύχη του οποίου ο Πεσσόα δημοσίευσε
Ηρόοτρατου είναι σαφώς πιο διεισδυτική, για λόγους που
πέντε αριστουργήματα με τους ακόλουθους τίτλους: «Ο Ναυ
οφείλονται στη διαφορετικότητα των δυο αυτών στιγμών
τικός», «Opiarium», «Θριαμβική ωδή», «Θαλασσινή ωδή»
στη σταδιοδρομία του συγγραφέα. Θα δώσουμε σε γενικές
και «Πλάγια βροχή». Ζώντας αυτές τις προσωπικές αλλά και
γραμμές τη «δημόσια» τροχιά αυτής της σταδιοδρομίας, από
δημόσιες συγκινήσεις, ο Πεσσόα άρχισε να γράφει την Προ
την εποχή του πρώτου κειμένου έως τη συγγραφή του δευτέ
σωρινότητα, μπορεί κιόλας από το 1916, με το βάθρο της δό
ρου, λαμβάνοντας υπόψη τις προσδοκίες του ποιητή ως νέου
ξας ήδη στημένο, να τον περιμένει.
και ως μεσήλικα.
Πέρασαν τα χρόνια. Το 1918 και στη συνέχεια το 1921 ο
Στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20οΰ αιώνα ο Πεσ-
Πεσσόα εξέδωσε κάποιες συλλογές με τους αγγλικούς του
σόα, ακόμη εικοσάχρονος, δεν είχε την παραμικρή αμφιβο
στίχους οι οποίες προκάλεσαν σχετικά αμήχανες κριτικές
λία ότι θα γνώριζε τη δόξα αργά ή γρήγορα, και μάλλον γρή
στον βρετανικό Τύπο. Εξακολούθησε να δημοσιεύει πεζά
γορα παρά αργά. Το δηλώνει σε μια επιστολή προς τη μητέρα
και ποιήματα σε περιοδικά και εφημερίδες, υπήρξε ένας
του, με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1914, στην οποία προγεύεταιτη
από τους πρωταγωνιστές της έντονης πολεμικής που δημι
δόξα της αναγνώρισης του ως ενός «από τους μεγαλύτερους
ουργήθηκε γύρω από τον Αντόνιο Μπότο (λόγω της έκδη
σύγχρονους ποιητές» μέσα σε δέκα το πολύ, μπορεί και σε
λης ομοφυλοφιλίας που υπάρχει στο έργο του), υπήρξε συν-
πέντε χρόνια! Είναι οι φίλοι, βεβαιώνει, που του το λένε, και
διευθυντής της επιθεώρησης Athena (1924-1925), από τις
έτσι θα έπρεπε να είναι, αφού την εποχή εκείνη βρισκόμαστε
σελίδες της οποίας παρουσίασε στον κοινό τον Αλμπέρτο
στο απόγειο των ρευμάτων του Paulismo, του Sensacionismo,
Καέιρο και τον Ρικάρντο Ρέις, και κατέκτησε τον σεβασμό
του Interseccionismo και —το σημαντικότερο— υπό την ακτι
που οφείλεται σε έναν καλό ποιητή και διανοούμενο — ωστό
νοβολία του μπιγκ μπανγκ που προκάλεσαν ο Καέιρο, ο Κά
σο η πραγματική δόξα εξακολουθούσε να του αντιστέκεται.
μπος και ο Ρέις. Τόσο ο Πεσσόα όσο και οι λογοτέχνες φίλοι
Το 1930 δεν είχε ακόμη εκδώσει το βιβλίο για το οποίο μι-
180
181
Επίμετρο
Επίμετρο
λούσε στη μητέρα του στην επιστολή του έτους 1914 (στην
σή του για την πράξη της έκδοσης. Όποια κι αν ήταν τα αί
οποία ενδεχομένως διατύπωνε εκείνο που ήταν απλώς ένα
τια, το γεγονός είναι ότι ο Πεσσόα το 1930 δεν είχε εκδώσει
όνειρο του με λέξεις που ισοδυναμούσαν με μία συγκεκρι
κανένα βιβλίο — μόνο τις προαναφερθείσες συλλογές που
μένη εκδοτική πρόταση) και το γεγονός αυτό θα πρέπει να
είχε εκδώσει με δικά του έξοδα. Ακόμη κι αν εξέδιδε, δεν
τον στενοχωρούσε. Με την ηλικία έχουμε την τάση να επα
έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι με αυτό θα είχε αποκτήσει
ναπροσδιορίζουμε την έννοια του «νέος», αλλά ο Πεσσόα
μεγαλύτερη αναγνώριση από εκείνη —πραγματική αλλά πά
είχε πλήρη επίγνωση του φορτίου των 42 του χρόνων, όπως
ντοτε χαμηλών τόνων— που του είχαν αποφέρει τα πολυά
μπορούμε να διαπιστώσουμε από την επιστολή που απηύθυ
ριθμα ποιήματα και πεζά του που είχαν δημοσιευτεί σε πε
νε προς τον Gaspar Simoes έναν χρόνο αργότερα (στις 11
ριοδικά.
Δεκεμβρίου 1931), στην οποία κάνει σαφή διάκριση μεταξύ
Ίσως φοβούμενος ότι θα μπορούσε να πεθάνει χωρίς να
«νεότερων ποιητών και πεζογράφων» και «αυτών της ηλι
έχει γνωρίσει τη φήμη που τόσο πολύ επιθυμούσε (παρά την
κίας μου».
ενδεχόμενη υποβάθμιση που αυτό θα συνεπαγόταν), ο Πεσ
Ο Πεσσόα, με την ενθάρρυνση του Gaspar Simoes και
σόα, ανυπέρβλητος κι αυτή τη φορά, μετέτρεψε την έλλειψη
των άλλων «νεότερων» που διηύθυναν το περιοδικό Presenga,
της φήμης εν ζωή σε μία σχεδόν απαραίτητη προϋπόθεση
εξακολουθούσε να ελπίζει —και να περιμένει— την άμεση
για την κατάκτηση της αθανασίας, η οποία, σύμφωνα με τη
έκδοση των έργων του, αλλά του έλειπε η υπομονή ή το πρα
συλλογιστική του Ηρόστρατου, μπορεί να αποκτηθεί μόνο
κτικό πνεύμα για να τα ταξινομήσει — ή ίσως του έλειπε η
μετά θάνατον. «Μία μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μία μεγάλη
θέληση γιατί φοβόταν την αντίδραση της κριτικής (άλλωστε,
ιδιοφυΐα λοιδορείται, μία ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε από
στην επιστολή που απευθύνει προς τον Casais Monteiro στις
γνωση», διαβάζουμε στο απόσπασμα 25, ενώ στο απόσπα
20 Ιανουαρίου 1935, λέει ότι δίσταζε να δημοσιεύσει την
σμα 55 επαναδιατυπώνει την ίδια αρχή, επισημαίνοντας ότι
ποίηση του Καέιρο, του Ρέις και του Κάμπος γιατί φοβόταν
όποιος έχει τη δόξα «που μπορεί να του χαρίσει η εποχή
ότι «βιβλία αυτού του είδους και αυτής της κατηγορίας» δεν
του» (που μπορούν να του χαρίσουν οι εφημερίδες, με άλλα
θα πουλιόντουσαν). Ενδέχεται επίσης να μην προσποιείται
λόγια) δεν μπορεί να ελπίζει στη μελλοντική δόξα. Η βάση
εντελώς όταν σε ένα απόσπασμα του Βιβλίου της ανησυχίας,
αυτών των διαπιστώσεων είναι ότι «η ουσία της ιδιοφυΐας
που παραθέτουμε στην αρχή ως μότο, δηλώνει την υποτίμη-
βρίσκεται στο ότι δεν προσαρμόζεται στο περιβάλλον», με
182
183
Επίμετρο
Επίμετρο
αποτέλεσμα η ιδιοφυΐα να μη γίνεται ποτέ κατανοητή από
μέλλον. Για τον λόγο αυτόν, στη λογιστική του Πεσσόα η μη
το περιβάλλον της, εκτός από την περίπτωση της αρχαίας
άμεση αναγνώριση ισοδυναμεί με ένα κάποιο προβάδισμα
Ελλάδας, η οποία αποτελεί εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον
στον αγώνα ταχύτητας για τη μετά θάνατον φήμη, αν και όχι
κανόνα (απόσπασμα 19 και 20). Ή, με άλλα λόγια, η ιδιο
σημαντικό, δεδομένου ότι η μεγάλη πλειονότητα των άση
φυΐα «βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την εποχή στην οποία
μων δεν θα βγει ποτέ, ούτε και πρέπει άλλωστε, από τη λήθη
ζει» (απόσπασμα 60).
που της αξίζει. Πολύ μεγαλύτερης σημασίας είναι ασφαλώς
Η Προσωρινότητα διακρίνει διάφορα επίπεδα αθανα
οι θετικές προϋποθέσεις που οδηγούν στην επιβίωση ενός
σίας, συμφωνά με μία γραμμική οπτική: ένα έργο τέχνης
καλλιτέχνη και/ή του έργου του, και στο σημείο αυτό τα δύο
μπορεί να διαρκεί όσο και η γενιά στην οποία ανήκει, όσο η
κείμενα συμφωνούν αρκετά, και μάλιστα το παλαιότερο
ζωή του έθνους στο πλαίσιο του οποίου δημιουργήθηκε, όσο
χρονολογικά είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό. Οι προϋποθέ
ολόκληρος ο πολιτισμός που μπόρεσε να εκφράσει ή όσο
σεις είναι δύο: τελειότητα ή υποκριτική. Η οδός της τελειό
ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Ηρόοτρατος δεν
τητας είναι λόγω της γλωσσικής υπεροχής η τελειότερη, αλ
εισάγει απλώς μία διαλεκτική χρονικής αντίθεσης, αλλά
λά ο Πεσσόα, για μεγαλύτερη ασφάλεια, θέλει να χρησιμο
διατυπώνει μία σειρά διακρίσεις (βλέπε ιδίως το απόσπα
ποιήσει και τις δύο στην προσπάθεια του να φτάσει στον
σμα 56) μεταξύ ιδιοφυΐας, ταλέντου (το οποίο διακρίνεται
Όλυμπο των καλλιτεχνών. Επιπλέον, η υποκριτική φαίνεται
σε δύο είδη) και πνεύματος (το οποίο διακρίνεται σε τρία
να είναι ο πλέον κατάλληλος δρόμος γι' αυτόν, δεδομένου
είδη), και ενώ η καθαρή ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται ποτέ
ότι η αντίληψη του της τελειότητας θα απαιτούσε έργα ολο
από το περιβάλλον στο οποίο γεννιέται, συνοδεύεται πολ
κληρωμένα, και η υποχρεωτική ολοκλήρωση δεν ήταν το
λές φορές από το πνεύμα και/ή το ταλέντο, και γι' αυτό ο
φόρτε του. Αυτό που ήξερε να κάνει καλύτερα ήταν να υπο
Σαίξπηρ, αν και η ιδιοφυΐα του δεν αναγνωρίστηκε από
κρίνεται: να παριστά και να είναι πολλά πράγματα και πρό
τους συγχρόνους του, μπόρεσε να δοξαστεί εν ζωή λόγω της
σωπα ταυτόχρονα.
λεπτότητας του πνεύματος του (απόσπασμα 57 και 60).
Για το ενδεχόμενο οι αναγνώστες του να μην αντιλη
Όλα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η δόξα εν ζωή,
φθούν την καβαλιστική έννοια της προαναφερθείσας πρό
χωρίς να είναι αυτή καθ' εαυτή εμπόδιο στην αθανασία, εί
βλεψης του Κάμπος στο «Τελεσίγραφο» του, ο Πεσσόα μάς
ναι μία παγίδα που μπορεί να δυσκολέψει το δρόμο για το
άφησε μια παραλλαγή της: «Η ποικιλία είναι η μόνη δίκαιο
ι 84
185
Επίμετρο
Επίμετρο
λογία για την υπερπαραγωγή. Κανείς δεν θα έπρεπε να
του, που σε αντίθεση με τον Ναυτικό δεν έχει τίποτα το στα
αφήσει πίσω του είκοσι διαφορετικά βιβλία αν δεν μπορεί
τικό, δημιούργησε όχι μόνο τα πρόσωπα, τους διάλογους,
να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι. [...] Αν κά
τις ενδυμασίες και το ντεκόρ, αλλά ανέλαβε και το προπα
ποιος μπορεί να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί άνθρω
γανδιστικό υλικό (με άρθρα για τον Καέιρο, παραδείγματος
ποι, είναι είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι» (απόσπασμα 54).
χάρη, που προορίζονταν για πορτογαλικά και αγγλικά πε
Επίσης δεν πρέπει να είναι αθώα η ακόλουθη παρατήρηση
ριοδικά), τις κριτικές αυτές καθ' εαυτές (με την υπογραφή
του αποσπάσματος 56: «Τη στιγμή που ένας ποιητής εκφρά
του Αντόνιο Μόρα, των αδελφών Κρος, του Φεντερίκο Ρέις
ζεται πάντα με δεκασύλλαβα δίστιχα, όπως ο Πόουπ, ή με
και άλλων), έως και ορισμένες θεωρητικές αναπτύξεις -
ελεύθερο στίχο, όπως ο Γουίτμαν, αποκαλύπτει τη στέρηση
όπως στην Προσωρινότητα και τον Ηρόστρατο-
του». Ασφαλώς ο Πεσσόα δεν υπέφερε από στερήσεις αυ
περίπλοκες ώστε να μην υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία
τού του είδους. Αλλά η πλέον εμφανής αυτοαναφορά, αν
για τη μετά θάνατον επιβίωση του θεάματος και του διοργα
και ουδέποτε αναγνωρισμένη από τον ίδιο, η οποία φέρνει
νωτή του (για τον Πεσσόα βεβαίως). Στο μεταξύ ο Πεσσόα
στον νου τον υπερ-Καμόες που είχε προφητεύσει ο Πεσσόα
παραμένει αυστηρά πίσω από τις κουΐντες, ενώ ταυτόχρονα
στην πρώτη του δημοσίευση ως ενήλικου, βρίσκεται στο τέ
επινοεί έναν Πεσσόα που φέρει το πραγματικό του όνομα
λος της Προσωρινότητας (σύμφωνα με την παρούσα οργά
για τις δημόσιες εμφανίσεις, με αποτέλεσμα όλη η σκηνοθε
νωση των έργων του, καθότι δεν υπήρχε κάποια αρχική τα
σία να μοιάζει αυτόνομη, αυθόρμητη, αντικειμενική, και ο
ξινόμηση): «Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα
απών σκηνοθέτης δεν μπορεί παρά να είναι, κατά την κρίση
επικαλεστεί την αιωνιότητα — ένας τεχνίτης, μία αυθεντία
μας, ταπεινόφρων.
αρκετά
του πνεύματος. Στο έργο του θα καθρεφτίζεται η "ιδιοφυΐα"
Και έτσι ήταν κατά κάποιον τρόπο. Αντί να επιβάλλει
της εποχής...» Σ' αυτόν τον καλλιτεχνικό Μεσσία συναντώ
την παρουσία του στις εφημερίδες, στα καφενεία (στα
νται οι δύο δρόμοι: τελειότητα και υποκριτική.
οποία σύχναζε, αλλά χωρίς να παραμένει πολλές ώρες «σ'
Δεν πρέπει διόλου να εκπλήσσεται κανείς που ένας καλ
αυτή την εξορία πνευματικής οξύνοιας», ανάμεσα σε αν
λιτέχνης δημιουργός —σφετεριστής του θεϊκού ρόλου— εί
θρώπους που θεωρούσαν τους εαυτούς τους «ειδήμονες στη
ναι μεγαλομανής. Αυτό που μας εκπλήσσει στον Πεσσόα εί
στρατηγική του Ναπολέοντα» και «καθηγητές στην ανάλυ
ναι η ευφυΐα της μεγαλομανίας του. Για το θέατρο της ζωής
ση του Σαίξπηρ») και γενικότερα στον δημόσιο βίο της επο-
186
187
Επίμετρο
Επίμετρο
χής —όπως έκαναν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, οι
σφέρουν τα κείμενα που παρουσιάζονται εδώ είναι η προνο
σύντροφοι του Σάντα-Ρίτα Πιντόρ, Αλμάδα Νεγκρέιρος και
μιακή άποψη όσον αφορά στις προτιμήσεις και τις αντιπά
Αντόνιο Μπότο— πραγματοποίησε τα έργα της φαντασίας
θειες του Πεσσόα για ορισμένους συγγραφείς και —πράγμα
του κατ' ιδίαν, στο χαρτί, ονειρευόμενος το μέλλον. Ως
σπάνιο στο έργο του— για στίχους και φράσεις που παραθέ
ντροπαλός παίκτης που ήταν, ο Πεσσόα τα έπαιξε όλα για
τει, όχι για τις ιδέες που περιέχουν (όπως συμβαίνει με τα
όλα, ποντάροντας τα πάντα σε ένα μπαούλο (ακόμη κι αυτό
παραθέματα στο Βιβλίο της ανησυχίας), αλλά για την καθαρά
ταπεινής εμφάνισης, χωρίς στολίδια, διακριτικό), το οποίο
λογοτεχνική τους αξία, ανεξάρτητα από τον συγγραφέα τους,
εγκατέλειψε στη μετά θάνατον τύχη.
ο οποίος μάλιστα μερικές φορές δεν αναφέρεται. Ο Πεσσόα αποδεικνύεται ακόμη πιο σύνθετος αναγνώ
Αν ο Πεσσόα κατέθεσε όλο του τον εσωτερικό πλούτο και
στης απ' ό,τι άφηνε να εννοηθεί η προσωπική του βιβλιοθή
την ευφυΐα στα γραπτά του, στον γραπτό λόγο αναζήτησε επί
κη. Μεταξύ των χιλίων και άνω βιβλίων που διασώθηκαν,
σης μέσω των αναγνωσμάτων του το μεγαλύτερο μέρος της
υπάρχουν ορισμένα του Γ. Γ. Τζαίηκομπς και του Ρίτσαρντ
πνευματικής του τροφής. Παρά τη συναισθηματική αποστα
Ώστιν Φρήμαν (που αναφέρονται στο απόσπασμα 40) αλλά
σιοποίηση την οποία υποστήριξε ως απαραίτητη προϋπόθεση
κανένα του Φρήμαν Γουίλς Κροφτς (απόσπασμα 40) ή του
για την καλλιτεχνική δημιουργία, και παρότι ποτέ δεν έχασε
Έντγκαρ Γουάλλας (απόσπασμα 29), πράγμα το οποίο δεν
τα μυαλά του για την Οφέλια, ούτε και για κανέναν άλλο, ο
μας εκπλήσσει, διότι ο Πεσσόα συνήθιζε να ξαναπουλάει τα
Πεσσόα υπήρξε αθεράπευτα παθιασμένος με τη λογοτεχνία.
άπειρα αστυνομικά βιβλία που διάβαζε και των οποίων η
Δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι έκλαψε πραγματικά
ανάγνωση τον ψυχαγωγούσε. Επίσης δεν βρέθηκε κανένα
(όπως εξομολογείται διά χειρός του Μπερνάρντο Σοάρες)
αντίτυπο από το ιδιαίτερα αγαπημένο του βιβλίο Pickwick
πάνω από ορισμένες από τις ωραιότερες σελίδες που διάβα
Papers, το μυθιστόρημα που αναφέρεται περισσότερο απ'
σε, και ακόμη κι αν οι κριτικές του αξιολογήσεις ακολουθούν
όλα στο έργο του Πεσσόα, ενίοτε διά χειρός του Μπερνάρ
ενδεχομένως μία κάποια στρατηγική που αποσκοπεί στην
ντο Σοάρες, αν λάβουμε υπόψη ορισμένα ανυπόγραφα σχό
υπεράσπιση του ίδιου του του έργου, φανερώνουν συχνά
λια, ακόμη ανέκδοτα. Ίσως από το επανειλημμένο διάβα
έναν ενθουσιασμό που έχει τις ρίζες του στην καθαρή από
σμα του (σύμφωνα με το απόσπασμα 65), το βιβλίο να κατα
λαυση της ανάγνωσης. Μία από τις απολαύσεις που μας προ-
στράφηκε. Πιο περίεργη είναι η απουσία του έργου τού
188
189
Επίμετρο
Επίμετρο
δραματουργού Τζων Γουέμπστερ και, κυρίως, του θεατρι
γός των προσωπείων αναγνώρισε ότι, χωρίς έμπνευση, ένα
κού του έργου Η δούκισσα τον Μάλφι, από την τέταρτη πρά
λογοτεχνικό έργο δεν αξίζει, ως λογοτεχνία, το χαρτί το ίδιο
ξη του οποίου ο Πεσσόα παραθέτει δυο φορές (απόσπασμα
πάνω στο οποίο είναι γραμμένο. Αν δεν ανέπτυξε περισσό
8 και 24) έναν στίχο που αξίζει τον κόπο να τον παραθέσου
τερες σελίδες πάνω σ' αυτό το θέμα, είναι γιατί ένας συγ
με κι εμείς για τρίτη φορά: «Cover her face; mine eyes
γραφέας ή είναι εμπνευσμένος ή δεν είναι, και στην περί
dazzle: she died young». Η φράση αυτή, που προφέρεται πά
πτωση αυτή το μόνο που έχει να κάνει είναι να μη γράφει. Ο
νω από το πτώμα της δολοφονημένης δούκισσας, δεν είναι
Πεσσόα μάς άφησε ένα ωραιότατο χωρίο στον Ηρόστρατο
ιδιαίτερα γνωστή. Κι όμως θα έπρεπε να είναι, ο Πεσσόα
(απόσπασμα 7) σχετικά με «αυτό το παράδοξο το οποίο
έχει δίκιο: έχει ένα τρομερό δραματικό φορτίο, που σπάνια
αποκαλείται έμπνευση — μια ανούσια λέξη και μια πραγ
επιτυγχάνεται στον ελάχιστο αυτό χώρο που συγκροτούν οι
ματικότητα», κάνοντας διάκριση μεταξύ των διαφόρων τρό
εννέα λέξεις. Εξαιτίας αυτής της αναφοράς αλλά και άλλων
πων λειτουργίας της στον Γουέρντσγουορθ, τον Μπλαίηκ,
παραθεμάτων, που προέρχονται από άγνωστους συγγρα
τον Νερβάλ και τον Σαίξπηρ. Επίσης, μας διηγήθηκε πώς
φείς όπως ο σερ Ρίτσαρντ Χόλλαντ, αλλά και από τον Ου
λειτουργεί στον ίδιο μέσα από τους ετερώνυμούς του στο
γκώ, τον Γουίτμαν, τον Τέννυσον και τον Μαλλαρμέ, είναι
γράμμα της 13ης Ιανουαρίου 1935 που ήδη αναφέραμε:
εμφανές ότι οι προτιμήσεις του Πεσσόα δεν είναι μία απλή αντανάκλαση συμβατικών απόψεων. Ήταν ένας φανατικός
Πώς γράφω εξ ονόματος αυτών των τριών. Ως Καέιρο, λό
αναγνώστης που άφηνε τα αναγνώσματα του να διεισδύουν
γω καθαρής και ανέλπιστης έμπνευσης, χωρίς να γνωρίζω
βαθιά στο είναι του, όπου προκαλούσαν απαντήσεις πότε
ούτε καν να φαντάζομαι τι θα γράψω. Ως Ρικάρντο Ρέις,
περίπλοκες, πότε παθιασμένες — όπως στην περίπτωση του
ύστερα από έναν αφηρημένο διαλογισμό που ξαφνικά γί
Ρόμπερτ Μπερνς, τον οποίο φαίνεται ότι μισούσε βαθιά.
νεται ωδή. Ως Κάμπος, όταν νιώθω μία αιφνίδια ώθηση
Οι αυθόρμητες και συναισθηματικές αντιδράσεις του
για να γράψω και δεν ξέρω τι...
αναγνώστη Πεσσόα παραπέμπουν σε μία λιγότερο γνωστή πλευρά του συγγραφέα Πεσσόα. Όσο και να διακήρυξε τις
Πίσω από τα τρία αυτά ονόματα υπάρχει αναμφίβολα ο
αρετές της κατασκευής, της υπέρβασης, του ελέγχου και της
Γουώλτ Γουίτμαν, οι Άγγλοι ποιητές και ο μακρινός Ορά
συνοχής που πρέπει να έχει αυτός που γράφει, ο δημιουρ-
τιος. Υπάρχει το γεγονός ότι ο Πεσσόα ήταν ένα μοναχικό
190
191
Επίμετρο
Επίμετρο
παιδί που επινοούσε φίλους και, από αυτή την άποψη, έμει
νται στα Ασύνδετα ποιήματα, αλλά τα οποία δεν έχουν τη
νε για πάντα παιδί. Υπάρχει ίσως το γεγονός ότι ο Πεσσόα
δύναμη και τη μεγαλοπρέπεια του Φύλακα των κοπαδιών,
υπήρξε πράγματι ένας υστερικονευρασθενής (όπως διαβε
που έχει γραφτεί δεκαπέντε χρόνια πριν. (Ο Ρικάρντο Ρέις,
βαιώνει στην παραπάνω επιστολή), και αυτό τον οδήγησε
στον πρόλογο του στα Ποιητικά άπαντα του Αλμπέρτο Κα
μοιραία στην αποπροσωποποίηση και την προσποίηση. Αλ
έιρο, λέει ότι από τον Ερωτευμένο βοσκό και μετά «ο εγκέ
λά όλα αυτά δεν επιλύουν το μυστήριο των ετερωνύμων,
φαλος του ποιητή χάνει τη διαύγεια του», ότι «η έμπνευση
τουλάχιστον αυτών των τριών, που έχουν κάτι το τυχαίο, το
υποβαθμίζεται και παραπαίει».) Όλο το μελάνι που ο Πεσ
εμπνευσμένο, το οποίο διέφευγε τον έλεγχο του Πεσσόα.
σόα σπατάλησε σε εγκώμια και μικρές μελέτες γύρω από
Ήταν δυνατόν γι' αυτόν να επινοήσει τα «βιογραφικά»
την ποίηση του Καέιρο —που φέρουν την υπογραφή του
στοιχεία τους, να πει ψέματα για τη γένεση τους, να βάλει
Ρέις, του Κάμπος και του Αντόνιο Μόρα, των αδελφών Κρος,
πλαστές ημερομηνίες στα ποιήματα τους, αλλά δεν κατά
του ιδίου, καθώς και ένας έπαινος εκ μέρους του Μπερνάρ-
φερνε να έχει υπό έλεγχο την ποιητική τους παραγωγή, είτε
ντο Σοάρες— οφείλεται κατά ένα σημαντικό μέρος σε μία
όσον αφορά στον αριθμό των ποιημάτων τους είτε όσον
μεγάλη νοσταλγία για «εκείνες τις απλές φράσεις» που
αφορά στην έκταση του κάθε ποιήματος. Στην πραγματικό
φαίνεται «να γεννιούνται χωρίς τη θέληση του» (σύμφωνα με
τητα ο Κάμπος ήταν μία παρουσία κατά το μάλλον ή ήττον
τον βοηθό λογιστή). Από τα χειρόγραφα γνωρίζουμε ότι ο
σταθερή, αλλά το περιεχόμενο και το ύφος της ποίησης του
Καέιρο δεν εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις 8 Μαρτίου
άλλαξαν στην πορεία ριζικά μορφή, και μάλιστα χωρίς τη
1914 και ότι ο Πεσσόα εκείνη τη μέρα δεν έγραψε, σε καμία
συναίνεση του ποιητή, που καταλήγει να παραπονιέται, σε
περίπτωση, «τριάντα και πλέον ποιήματα στη σειρά» για τον
ένα από τα σύντομα και τελευταία ποιήματα του Κάμπος,
Φύλακα των κοπαδιών, αλλά θα πρέπει εκείνο τον Μάρτιο
γιατί δεν είναι ικανός πλέον να γράφει ποιήματα που να
να ενεργούσε υπό τον οίστρο του φανταστικού βοσκού, και
διέπονται από την πνοή της «Θριαμβικής ωδής» και της
δεν έχει καμία σημασία αν η ιδέα έλκει τις καταβολές της
«Θαλασσινής ωδής». Ο Καέιρο, από τη μεριά του, πέφτει
(όπως επισημαίνει ο Jacinto do Prado Coelho) από μία φα
στη σιωπή για έξι χρόνια και τον βλέπουμε να «ανασταίνε
νταστική βοσκοπούλα αγγλικής προέλευσης, που εμφανίζε
ται» το 1929-1930, οπότε γράφει έξι ποιήματα που ανήκουν
ται σε ένα ποίημα της Άλις Μέυνελ (1847-1922): «She walks
στον Ερωτευμένο βοσκό και δύο ή τρία που ενσωματώνο-
— the lady of my delight — / A shepherdess of sheep. / Her
192
193
Επίμετρο
Επίμετρο
flocks are thoughts». To ότι ο Πεσσόα εμπνεύστηκε από το
«ημιτελές» (πρβλ. Βιβλίο της ανησυχίας, αποσπάσματα 85,
ποίημα της Άλις Μέυνελ είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά σημα
289,291). Για όλους αυτούς τους λόγους είναι πιθανόν ο Πεσ
σία έχει ότι αυτός ήταν εμπνευσμένος, ενώ η Αγγλίδα ποιή
σόα να υπέφερε διπλά γράφοντας τον Ηρόστρατο. Πρώτον,
τρια έγραψε απλώς καλούς στίχους.
γιατί φοβόταν ότι το έργο του, γεμάτο ανολοκλήρωτα πράγ
Ο κατακερματισμός και η ασυνέχεια, στοιχεία τόσο χαρα
ματα, δεν θα μπορούσε να του δώσει την αθανασία μέσω της
κτηριστικά στο έργο του Πεσσόα, δεν είναι τελικά απόδειξη
οδού της τελειότητας, την οποία θα έπρεπε να κατακτήσει —
της εξάρτησης του από την έμπνευση, η οποία είναι πάντοτε
αν η τύχη τον βοηθούσε — μέσω της υποκριτικής που αντι
ασταθής, πάντοτε απρόβλεπτη; Το γεγονός είναι ότι τα έργα
προσώπευαν τα δεκάδες ονόματα του, στυλ και είδη. Δεύτε
που έγραψε μονομιάς ή που άφησε ανολοκλήρωτα (και τα
ρον, διότι έβλεπε, σε αυτή καθ' εαυτή την πράξη της συγγρα
οποία αποτελούν την πλειονότητα) είναι μάλλον τα πλέον σα
φής του εν λόγω κειμένου, μια ακόμη απόδειξη της ανικανό
γηνευτικά. Παρότι ο Πεσσόα επέμενε στον ορθολογισμό, τη
τητας του να παραγάγει ένα έργο ολοκληρωμένο και τέλειο,
μηχανική, τη μετατροπή των δακρύων που υποβόσκουν σε
το οποίο θα άξιζε την αθανασία.
σκέψεις οι οποίες με τη σειρά τους μπορούν να διαρθρωθούν
Αυτή η ανικανότητα, αν και δεν είναι ολοκληρωτική
σε αρχιτεκτονήματα τέλεια στις αναλογίες τους, η αλήθεια εί
[υπάρχουν τα μακρόπνοα έργα που δημοσιεύτηκαν στον
ναι πως ήταν ένας κατασκευαστής ελάχιστα πειθαρχημένος.
Orpheu, στη συνέχεια ο Αναρχικός τραπεζίτης (1922), και θα
Το γεγονός αυτό τον έκανε να υποφέρει. Αισθανόταν ικανός,
ακολουθήσει το Μήνυμα (1934)], δεν αμβλύνθηκε με την ηλι
στα όνειρα του, και όχι μόνο στα όνειρα, να γράψει μία Ιλιά-
κία, προκαλώντας στον Πεσσόα μία αυξανόμενη απογοή
όα πολύ καλύτερα δομημένη από εκείνη του Ομήρου, και στί
τευση, που είχε ως αποτέλεσμα να οδηγηθεί στην αυτοκτο
χους τελειότερους από του Βιργιλίου και του Μίλτον (αν θε
νία όχι ο ίδιος, αλλά μέσω τρίτου: του Μπαράο ντε Τέιβε.
ωρήσουμε δικές του τις απόψεις που περιέχονται στο Βιβλίο
Πριν κάνει το αποφασιστικό βήμα, ο περήφανος βαρόνος,
της ανησυχίας, απόσπασμα 290), αλλά τι αξία θα είχε, μετά
για να αποφύγει τη μετά θάνατον «ντροπή» εξαιτίας των
τον θάνατο του συγγραφέα, ένα έργο τέχνης εν δυνάμει, που
ατελών ή ανολοκλήρωτων έργων του, έκαψε όλα τα χειρό
απλώς το σκέφτηκε και το φαντάστηκε; Μόνο το τετελεσμένο
γραφα του εκτός από το τελευταίο, στο οποίο προσπάθησε
έργο αποτελεί πραγματικότητα που μπορεί να επιβιώσει, και
να εξηγήσει για ποιο λόγο αυτοκτονούσε. Ίσως αυτό να λει
«τετελεσμένο» για τον Πεσσόα δεν μπορούσε να σημαίνει
τούργησε σαν εξορκισμός και έτσι σώθηκαν τα χειρόγραφα
194
195
Επίμετρο
του ίδιου του Πεσσόα. Στην πλειονότητα τους είναι ανολο κλήρωτα και γεμάτα ατέλειες, για μερικές από τις οποίες ο Πεσσόα θα αισθανόταν ντροπή αν γνώριζε ότι θα έμεναν στην αιωνιότητα, αλλά αυτό που σίγουρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί είναι ότι μία μέρα, στο συγκεχυμένο τέλος του αιώνα του, το χάος που συνιστούν τα γραπτά του θα τύχαινε κατανόησης και εκτίμησης τις οποίες δεν θα μπορούσε να απολαύσει σε καμιά περίπτωση από την ίδια τη γενιά του. Με άλλα λόγια, το αποσπασματικό έργο του Πεσσόα, εξαι ρετικά ασυμβίβαστο με την εποχή του, μόνο σήμερα μπορεί να αναγνωριστεί ως εξαιρετικό: εξαιρετικό ακριβώς για τον αποσπασματικό του χαρακτήρα, που του δίνει τη δυνατότη τα να είναι απόλυτα πιστό στην πραγματικότητα, όπως αυτή περιγράφεται από τον Αλμπέρτο Καέιρο (μέρη χωρίς όλον) και να το νιώθουμε πλήρως εμείς σήμερα. Ο Πεσσόα, εναποθέτοντας τις ελπίδες του «στην οριστι κή — όχι εντελώς οριστική— δικαιοσύνη: "Ο Θεός γράφει ίσια σε στραβές γραμμές", όπως λέει μια πορτογαλική πα ροιμία...» (απόσπασμα 70), τελικά δεν έπεσε έξω. Με αυτό τον τρόπο ο Θεός απέδωσε δικαιοσύνη σε έναν Πορτογάλο ποιητή που, αντίθετα από τον Θεό, έγραφε στραβά σε ίσιες γραμμές. RICHARD ZENITH Μετάφραση από τα πορτογαλικά: Μαρία Παπαόήμα 196