EUSKERAKO ESKEMA 1. Antzerkia: Maskarada, pastoralak + xaribariak (Iparraldeko antzerkia) Munibe + Barrutia (Hegoaldeko lehen antzerkigileak) Masakarada: Herri antzerkia. Iparralde osoan. Ofizioak. Heliza ordez, herriaren ikuspuntua agerian. Epaitegi modukoa. Kritika. 3 zatitan oinarritutako parada (parada = desfilea) Pastoralak:
Herri antzerkia. Iparraldean. Zuberoan. 8-12h. Bertsoz egina. Zuberotarrak aukeratuak, besteak “manexak”. Koloreak: Urdinak, eskuin ideologia; gorriak, ezker ideologia. Gai erlijiosoak. Urtero Zuberoko herri batean. Herri osoak parte hartzen du. Hilabeteak ematen dute prestatzen. Inauterietan prestatu.
Xaribariak: Ohiturazko komediak. Lan satirikoak. Motak: Serenada charivarique, parade charivarique, farse charivarique. Munibe:
Peñafloridako kondea. Idazle eta musikaria.
Barrutia: ikuskizuna.
Idazlea. Gaur egun dagoen antzerki lan bakarra: Gabonetako
2. Lehen euskal poesia: Bernart Etxepare. 1545- “Lingua Vasconum Primitae” Apaiza. 15 poesia. Euskarraren maila eta erabilpena igo: “euskaldunak jalgi hadi plazara”. 3. Lehen euskal prosa: Axular eta Bizenta Mogel Axular:
1643.urtean Garaiko Euskal Herria:
Bizenta Mogel: Ikaskuntzak, ez ohikoa. Ipuinak idatzi, nekazaritzari buruz. Irakurri behar zituen.
4. OLERKIGINTZAREN PIZKUNDEA Lizardi: idatzi.
Tolosarra. Euskal idazle, batez ere olerkaria: Bihotz begietan (1932) Zuzenbidea ikasi. Euskaltzale elkartearen sorreran parte hartu. Ekintza politiko eta kulturaletan parte hartu (aldizkarien sorreran) Orixe eta Lauaxetarekin batera, Guipuzku buru batzarreko kide.
Orixe:
Santa Cruz apaizaren kontakizuna idatzi zuen (Oso ospetsua) Aitzol, Lauaxeta+Lizardirekint, hainbat lan idatzi euskara bultzatzeko (euskaldunak). Olerkari kideetako bat. Atxilotua izan zen, baina Ameriketara ihes egitea lortu zuten. Salvadorrera. Eusko-gogoa idati zuen.
Aitzol:
Apaiza. Gerra zibila baino aurrekoa. Irudia: Sotanarekin jantzia, baxua ta potoloa. Lau hizkuntz. Euskeraren erabilpen txikia aldarrikatu lau
hizkuntzetan. Oso nazionalista. Baina ikuspuntu irekia. Gizartea aldatzeko asmoa. Aldizkarien sorreraren garaikoa (Euzkadi) Euskera aldatzeko proiektuak. Ideologia langiea: elizatik jaioa. Atxilotua, Hendaiako portutik atera behar zenean. Lauaxeta:
Militar jantzia. Gerra zibila baino lehenagokoa. Bizkaieraz idatzi. Gerra zibilean parte hartu. Lehenengoko kazetariak. Gernikan atxilotua, kazetari “karneta” izan arren fusilatu egin zuten
Gazteizen. Alderdi literarioaren ikuspuntutik oso sinbolista. Gairik obsesiboena: gaztetasuna. 5. Poesia modernoa: Mirande, Arresti, Sarrionaindia, Saizarbitoria eta Atxaga. Mirande:
Parisen sortua. Bere gurasoak euskaldunak, Zuberotarrak. Garai hartako ideologiatik kanpo. Extremista: euskera hoberena. 20 hizkuntza: sinesgarritasuna. Azkarra + ikasketak. Nazizmo pentsamenduarekin nahastu. Adb: Nietzsche...ikusputua
hartu. Arresti:
Bilbotarra.
Poesia soziala. Miseria hurbiletik bizi zuen. Industrializazio gogorrenean bizi, langileen miseria hurbiletik pairatu eta poesiaren bidez langileriaren eskubideak aldarrikatu. Baita kanpokoen eskubideak ere. Politikoki ez zegoen non kokatu (Mirande bezala) Ez zuen ETA sartu nahi. Bere lagun asko etako kide, ortaz kartzelara bisitatzera Euskara batuaren oinarriak finkatu. Euskal antzerkia deskubritu. Sarrionaindia: Bizkaitiarra. ETAko kidea. Espetxeratua. 1945.urteko uztailaren 7an ihes egin (San Fermin, Sarri-sarri abestia) Ez dakigu non dagoen, baina oraindik eleberriak idazten ditu. Ezkutuan idatzi. Eleberrigintza modernoaren barne. Lan oso sakonak+mamitsuak. Teknika aldetik ez da oso berritzailea. Gaia: kartzela. Hori da bere marka, presoa eta espazioa (askatasuna) Euskera ahaztu eta berreskuratu. Saizarbitoria: Donostian jaioa. XX.mendea; 40-50 hamarkada. “100 metro” idatzi, idazle orojakilea desagertu. Teknika berriak, modernoak ekarri. Atxaga:
Guipuzkokoa. Bere lan asko, beste hizkuntz batzueara itzuli. Euskal idazle irakurriena. Euskaltzaindiaren partaide bat.
6. Gaur egungo eleberrigintza: Elizanburu, Txomin Aguirre eta Txillardegi. Elizanburu:
XIX. mendekoa. Apaiza. Ikaskuntzak. Frantziakko armadan sartu zen. Normalean poesia idatzi. Eleberri bat ere dauka: Piarres
Adame (1888) Txomin Aguirre:
Modernoa. Liburuak: Hondamendiko lorea (mendia). Kresala (itsasoa).
Garoa. Euskaldun prototipikoak txertatu. Arrazismo pixka bat. Euskaldunak, euskaldunekin. Atzerritarrak txarrak. Txillardegi:
XX.mendekoa. Donostiarra. Linguistikaria, politikaria eta idazlea.
ETAko sortazileetako bat. Euskal nazionalismoan, influentzia gehin izan duenetako bat.
