T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2229 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1228
EP‹STEMOLOJ‹
Yazar Doç.Dr. Murat BAÇ
Editör Doç.Dr. Demet TAfiDELEN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›lar› Yrd.Doç.Dr.Alper Tolga Kumtepe Ö¤r.Gör. Hüseyin F›rat fienol Ö¤r.Gör.Yaflar Ödül Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Serpil Koçdar Dil Yaz›m Dan›flman› Demet Yayla Grafiker Dilek Demirbafl Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Epistemoloji ISBN 978-975-06-0903-9 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2011
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii
Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler........................................................2 G‹R‹fi .............................................................................................................. ‹NSAN B‹LG‹S‹N‹N AYIRICI N‹TEL‹KLER‹ .................................................. B‹LG‹ VE LOGOS .......................................................................................... ‹NSANIN TAR‹H ‹Ç‹NDEK‹ B‹LG‹SEL SERÜVEN‹ ....................................... B‹LG‹ VE ENFORMASYON........................................................................... B‹LG‹ VE NESNELL‹K.................................................................................... B‹LG‹N‹N DE⁄ER‹ ........................................................................................ Türsel Veya Biyolojik Nedenler ................................................................... Gündelik veya Pratik Gerekçeler ................................................................. Bilginin Öz De¤erine Dayanan Gerekçeler................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3 4 7 8 9 11 11 12 12 13 16 18 19 21 22 23
Epistemoloji Nedir?................................................................... 24 G‹R‹fi ............................................................................................................. KURAMSAL B‹R ‹fiLEV OLARAK EP‹STEMOLOJ‹........................................ EP‹STEMOLOJ‹N‹N TEMEL KONULARI VE SORUNLARI ........................... ‹nsan Bilgisinin Kaynaklar› ........................................................................... Bilginin Tan›m› ve Kavramsal Unsurlar› ...................................................... Bilginin Olanakl›l›¤› ...................................................................................... Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimli¤i..................... FELSEFE TAR‹H‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ ........................................................... EP‹STEMOLOJ‹K ÇÖZÜMLEMEN‹N BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI ........ Norm ve Normatiflik ..................................................................................... Önermesel Bilgi............................................................................................. Önermesel Do¤ru.......................................................................................... Biliflsellik ........................................................................................................ ‹nanç .............................................................................................................. Kan›t............................................................................................................... Epistemolojik Gerekçelendirme ................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimiz S›nayal›m....................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2. ÜN‹TE
25 26 28 28 29 30 31 32 33 33 33 34 34 35 35 36 37 38 39 41 41 42
Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44 G‹R‹fi .............................................................................................................. SOKRATES ÖNCES‹ DÖNEMDE VARLIK SORUNSALININ
1. ÜN‹TE
45
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
ORTAYA ÇIKIfiI............................................................................................. Felsefenin Bafllang›c›: Merak Duygusu ........................................................ De¤iflimin Felsefi Aç›dan ‹rdelenmesi ve Varl›k Sorunsal›n›n Ortaya Ç›k›fl› .................................................................................................. PLATON VE AR‹STOTELES’‹N FELSEFELER‹NDE VARLIK SORUNSALI.... Platon ve Tümeller Kuram› .......................................................................... Platon ve Epistemoloji .................................................................................. Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram› .............................. METAF‹Z‹K, ONTOLOJ‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ ............................................... GERÇEKL‹K, HAK‹KAT VE EP‹STEMOLOJ‹ ................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
4. ÜN‹TE
47 49 49 52 53 54 55 57 59 60 61 62 63
fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu ............................ 64 G‹R‹fi .............................................................................................................. DESCARTES’IN KÖKTEN EP‹STEMOLOJ‹K SORGULAMALARI ................. fiüpheci Sorgulamalar›n Motivasyonu ve Descartes Örne¤i ....................... S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler ....................................................... Yöntemsel fiüphe .......................................................................................... OLGUSAL DÜZENL‹L‹K KONUSUNDA HUME’UN fiÜPHEC‹L‹⁄‹ ............. fiÜPHEC‹ DÜfiÜNCELERE TEPK‹: MOORE’UN SA⁄DUYUSAL YANITI.................................................................................. Argüman›n Arka Plan›: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin “Var Olmas›n›n” Anlam›............................................................. fiematik Hâliyle Moore’un Argüman› ve Ç›kar›m›n De¤erlendirmesi ........ Sa¤duyu Kavram›na ‹liflkin Notlar................................................................ fiÜPHEC‹ TAVRIN FELSEF‹ DE⁄ER‹ ............................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
5. ÜN‹TE
45 45
65 66 66 67 69 71 72 73 73 74 75 78 80 82 83 83 84
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86 G‹R‹fi .............................................................................................................. DENEY‹MC‹L‹K NED‹R?................................................................................ DENEY‹MC‹L‹⁄‹N ARKA PLANI: DESCARTES’IN EP‹STEMOLOJ‹K M‹RASI ........................................................................................................... Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ............................ JOHN LOCKE ................................................................................................ Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu................................................................ Locke’›n Ontolojisi ........................................................................................ Locke’›n Epistemolojisinin Genel Felsefi Görünümü.................................. DAVID HUME ............................................................................................... Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal› .........................................................
87 87 88 89 90 91 92 93 94 94
v
‹çindekiler
Nedenselli¤in Deneyimci Çözümlemesi ve Hume’un Metafizik Karfl›t› Duruflu .............................................................................. GEORGE BERKELEY..................................................................................... ‹deac›l›k ve Deneyimcilik ............................................................................. Var Olmak Alg›lanmakt›r .............................................................................. DENEY‹MC‹L‹⁄‹N GENEL FELSEF‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹........................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
95 97 97 98 99 100 102 104 105 106 107
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk ............................... 108 G‹R‹fi .............................................................................................................. USÇULUK NED‹R? ......................................................................................... USÇULU⁄UN ARKA PLANI: ESK‹ YUNAN’DAK‹ NOUS KAVRAMI .......... DESCARTES ................................................................................................... “Düflünüyorum”dan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol.................................. Alg›sal Bilginin S›n›rlar›................................................................................. KANT.............................................................................................................. Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek .................. Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s› ......... Kant’›n Ontolojisi: Biliflsel S›n›rlar›n Varl›ksal Sonuçlar›............................. Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r? .................................................................. Kant’›n “Kavram” Kavram› ve Usçuluk ........................................................ USÇULUK-DENEY‹MC‹L‹K TARTIfiMASI ÜZER‹NE ................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahar›.............................................................. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilcek Kaynaklar .................................................
109 109 110 111 111 112 113 113 114 115 117 120 121 122 124 126 128 128 129
Alg›n›n Epistemolojisi.............................................................. 130 G‹R‹fi .............................................................................................................. ALGI PS‹KOLOJ‹S‹......................................................................................... Alg› Süreçlerinin Gizemine Bir Örnek: Göz Yan›lsamalar› ........................ ALGI FELSEFES‹N‹N TEMEL KURAMLARI ................................................... Temsilcilik...................................................................................................... Görüngücülük................................................................................................ Gerçekçilik..................................................................................................... Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m› ....................................... ALGI TARTIfiMASININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ ............................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. ÜN‹TE
131 132 133 134 135 136 137 138 141 144 146 148 150 150 151
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
8. ÜN‹TE
Önermesel Do¤ru.................................................................... 152 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÖNERMESEL DO⁄RUNUN FELSEF‹ ÖNEM‹ ............................................... TEMEL DO⁄RULUK KURAMLARI................................................................ Karfl›l›k Kuram›.............................................................................................. Ba¤dafl›m Kuram› .......................................................................................... Gereksizlik Kuram›........................................................................................ Pragmac›l›k .................................................................................................... DO⁄RULUK KURAMLARININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ ................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
9. ÜN‹TE
Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi.................................................174 G‹R‹fi .............................................................................................................. B‹LG‹ KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR ............................................. B‹LG‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ VE TANIMI........................................................ EDMUND GETTIER’‹N YIKICI ARGÜMANI VE SONRASI.......................... Gettier’in Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar› ......................... Gettier’in Karfl› Örnekleri.............................................................................. Gettier’e yan›tlar ............................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
10. ÜN‹TE
153 154 156 156 159 162 163 165 167 168 170 171 171 172
175 175 178 179 179 181 183 188 190 192 193 194 194
Bilgisel Gerekçelendirme........................................................ 196 G‹R‹fi .............................................................................................................. “GER‹YE G‹TME” VEYA “GEREKÇEN‹N GEREKÇES‹” ............................... TEMELC‹L‹K................................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ......................................................... Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik ............................................................. BA⁄DAfiIMCILIK ........................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› ...................................... Alg› Verilerine Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› .......................................... Ba¤dafl›mc›l›¤›n Sorunlar› ............................................................................. ‹K‹ GEREKÇELEND‹RME KURAMININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ ..................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
197 199 202 203 203 204 205 205 208 208 211 213 215 216 216 217
vii
‹çindekiler
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar... 218 G‹R‹fi .............................................................................................................. ET‹K ‹LKELER B‹LG‹N‹N NESNES‹ M‹D‹R? ................................................. Etik - Ahlak Fark› .......................................................................................... Etik Bilginin Kökenine ‹liflkin Düflünceler .................................................. Bir Örnek: Kant’›n Etik Görüflünde Akl›n Rolü........................................... Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakl›l›¤› Konusunda Çekinceler .......... ESTET‹K YARGILARIN VE SANATIN B‹LG‹YLE B‹R ‹LG‹S‹ VAR MIDIR? ................................................................................................... Platon’un Sanat-Bilgi ‹liflkisine Yaklafl›m› .................................................... Geleneksel Bilgisel Yaklafl›ma Bir Karfl› Ç›k›fl............................................. TANRI KONUSUNDA B‹LG‹LENME SORUNSALI........................................ Tanr›’n›n Varl›¤› Bilgisinin S›radan Bilgiden Fark› ...................................... Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Ak›lc› Yöntemlerle Kan›tlanmas›................................. Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Bilinmesinde Ölçüt Sorunu ......................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
219 220 220 221 223 224 226 226 227 229 229 230 232 233 234 236 237 237 238
Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler... 240 G‹R‹fi .............................................................................................................. GEREKÇELEND‹RME KONUSUNDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR ........................ fiÜPHEC‹L‹⁄E ÇA⁄DAfi B‹R YANIT: KONUfiUYORUZ, O HÂLDE fiÜPHEC‹L‹K YANLIfi OLMALI.................................................... Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi ............................................................ Anlam ve Dil Konusunda Farkl› Bir Yaklafl›m ............................................ Wittgenstein ve fiüphecilik ........................................................................... EP‹STEMOLOJ‹DE DO⁄ALCILIK.................................................................. TOPLUMSAL EP‹STEMOLOJ‹ VE FEM‹N‹ST EP‹STEMOLOJ‹ ..................... RICHARD RORTY’N‹N PRAGMACI TEPK‹S‹ ............................................... Rorty’nin Pragmac›l›¤›n›n Ana Hatlar›.......................................................... Rorty’nin “Fayda” Kavram› Konusunda Tart›flmalar.................................... ‹roni ve Olumsall›k ....................................................................................... Rorty’nin Düflüncelerinin Genel De¤erlendirmesi ...................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
11. ÜN‹TE
241 242 243 243 244 245 246 247 249 249 250 250 251 254 256 258 259 259 260
Sözlük ................................................................................... 261
12. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz Epistemoloji kitab›, felsefeye yeni bafllayanlar›n veya felsefe bilgisine sahip olup özellikle epistemolojik tart›flmalar› merak edenlerin keyifle okuyup bilgilenecekleri bir kitap niteli¤indedir. Kitap, hem epistemolojik sorunsallar› temele alarak hem de felsefe tarihi gözetilerek yaz›lm›flt›r. Metin içerisinde yer alan tart›flmalar okuru felsefi düflünmeye yöneltecek flekilde haz›rlanm›flt›r. On iki üniteden oluflan kitab›n ilk ünitesi, epistemolojinin temel kavram› olan “bilgi” kavram› üzerine genel bir girifl niteli¤inde yaz›lm›flt›r. Bu ünitede genel olarak insan bilgisinin ay›r›c› nitelikleri ele al›nm›fl, bilgi ve enformasyon aras›ndaki farka de¤inilmifl, bilginin nesnel yönü ile bilginin öz de¤erine dayanan gerekçeler ortaya konmufltur. ‹kinci ünite, felsefenin en temel alanlar›ndan biri olarak epistemolojinin kendisi üzerine bir girifl ünitesidir. Bu ünitede “bilginin kaynaklar›”, “bilginin tan›m› ve kavramsal unsurlar›”, “bilginin olanakl›l›¤›”, “bilginin toplumsal boyutu” gibi epistemolojinin temel sorunlar› ve epistemolojik çözümlemenin temel kavramlar› olan “önermesel bilgi”, “önermesel do¤ru”, “norm ve normatiflik”, “biliflsellik”, “inanç”, “kan›t” ve “gerekçelendirme” gibi kimi kavramlar tan›t›lmaktad›r. Bu üniteyle birlikte epistemolojinin ne tür bir ifllevi yerine getirdi¤ini aç›klayabilecek ve epistemolojinin Bat› Felsefesi’nde iki bin y›l› aflk›n süredir u¤raflt›¤› temel konulara iliflkin genel düzeyde fikir sahibi olacaks›n›z. Üçüncü ünite, epistemoloji ile metafizik aras›ndaki iliflkiyi gösteren bir ünitedir. Buna göre, bir yandan metafizik ve ontoloji kavramlar› ile epistemoloji aras›ndaki iliflkiler, di¤er yandan da gerçeklik ve hakikat kavramlar› ile epistemoloji aras›ndaki iliflkiler araflt›r›lm›flt›r. Dördüncü ünitede, Descartes’›n kökten epistemolojik sorgulamalar›, Hume’un olgusal düzenlilik konusundaki flüphecili¤i ve flüpheci düflüncelere tepki olarak Moore’un verdi¤i sa¤duyusal yan›t ele al›nm›fl ve flüpheci tavr›n felsefi de¤eri gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Beflinci ve alt›nc› üniteler bilginin kayna¤› ve kavramsal yap›s› konusunda felsefe tarihinde oldukça önemli bir yere sahip olan iki görüfle ayr›lm›flt›r: Deneyimcilik ve usçuluk. Buna göre beflinci ünitede deneyimcili¤in ne oldu¤u ele al›nm›fl, Locke, Hume ve Berkeley’in birbirinden farkl› deneyimci tez ve argümanlar›na yer verilmifl ve bu do¤rultuda da deneyimcili¤in genel bir felsefi de¤erlendirmesini yapabilmeniz amaçlanm›flt›r. Alt›nc› ünitede ise usçulu¤a genel bir girifl yap›ld›ktan sonra, Descartes ve Kant gibi usçular›n temel iddialar› incelenmifltir. Bu üniteyle birlikte, Descartes’›n fikirlerinin usçuluk aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu kavrayabilecek, Kant’›n ontoloji ve epistemoloji alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i kuramsal devrimin ayr›nt›lar›n› ö¤renecek ve usçu görüflün genel bir de¤erlendirmesini yapabildikten sonra usçuluk ile deneyimcili¤i karfl›laflt›rabileceksiniz. “Alg›n›n epistemolojisi” bafll›kl› yedinci ünitede öncelikle göz yan›lsamalar›ndan yola ç›k›larak alg› psikolojisine bir girifl yap›lm›fl, alg› kavram›na iliflkin ça¤dafl bilimsel yaklafl›mlar aç›klanm›fl, daha sonra ise alg› felsefesinin temel kuramlar› aras›nda say›lan “temsilcilik”, “görüngücülük”, “gerçekçilik” ve özel olarak da John Searle’ün gerçekçi yaklafl›m› incelenerek alg› tart›flmas›n›n genel bir de¤erlendirmesi yap›lm›flt›r.
Önsöz
Sekizinci ünite “önermesel do¤ru” kavram›na ayr›lm›fl bir ünitedir. Bu üniteyle birlikte önermesel do¤runun felsefi önemini kavrayabilecek, ve temel do¤ruluk kuramlar› olan “karfl›l›k kuram›”, “ba¤dafl›m kuram›”, “gereksizlik kuram›” ve “pragmac›l›k” görüfllerini ö¤renebileceksiniz. Ayr›ca ad› geçen bu kuramlar›n güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabileceksiniz. Bilgi kavram›n›n çözümlemesine ayr›lm›fl olan dokuzuncu ünitede bilgi kavram›n› oluflturan inanç, do¤ruluk ve gerekçelendirme unsurlar›n› aç›klayabilecek, bu do¤rultuda epistemolojide oldukça önemli bir yer tutan bilginin üçlü tan›m›n› yapabileceksiniz. Yine bu ünitede yirminci yüzy›lda Edmund Gettier’in bilginin üç kavramsal koflulu sa¤lansa bile bilginin oluflamayabilece¤ini gösterme amac› tafl›yan argüman›n› ve bu argümana verilen yan›tlar› ö¤renerek bu tart›flmalar›n bilgi kavram›n›n çözümlemesi aç›s›ndan ne sonuçlar verdi¤ini kavrayabileceksiniz. Onuncu ünite bilgisel gerekçelendirme konusunu ele almaktad›r. “Geriye gitme” kavram›n›n aç›klanmas›n›n ard›ndan, en önemli iki gerekçelendirme kuram› olan temelcilik ve ba¤dafl›mc›l›k kuramlar› incelenmifl, bu görüfller kuramsal olarak güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabilece¤iniz flekilde ortaya konmufltur. On birinci ünite etik, estetik ve dinsel bilgi türleri üzerine tart›flmalara ayr›lm›flt›r. Bu ünitede, do¤rudan alg›lad›¤›m›z dünyaya iliflkin bilginin tek bilgi tipi olmad›¤›n› ö¤renecek, bu farkl› bilgilenme biçimlerini “etik ilkeler bilginin nesnesi midir?”, “estetik yag›lar›n ve sanat›n bilgiyle bir ilgisi var m›d›r?” ve “Tanr›’n›n varl›¤› bilgisi s›radan bilgiden hangi aç›lardan farkl›d›r?” gibi sorularla tart›flabileceksiniz. Son ünite olan on ikinci ünite epistemolojide elefltirel yaklafl›mlara ve özellikle yirminci yüzy›ldaki yeni geliflmelere ayr›lm›fl bir ünitedir. Bu üniteyle birlikte bilgisel gerekçelendirme konusunda “ba¤lamc›l›k” kuram› gibi yeni yaklafl›mlar›, Wittgenstein’›n anlam ve dil konusunda getirdi¤i farkl› yaklafl›m›, do¤alc›l›k, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlar›ndaki tart›flmalar› ve son olarak ta Richard Rorty’nin pragmac› görüflünü kavrayabileceksiniz. Bu kitab›n haz›rlanmas›nda büyük bir titizlikle çal›flan ve epistemoloji alan›nda uzman olan kitab›n yazar› Bo¤aziçi Üniversitesi Felsefe Bölümü ö¤retim üyesi Doç. Dr. Murat Baç’a teflekkürlerimi sunar›m. Epistemoloji kitab›n›n Türkiye’de bu alanda yaz›lan felsefe kitab›n›n say›ca azl›¤› düflünülecek olursa önemli bir a盤› kapataca¤› kesindir. Kitab›n oluflturulmas›nda baflta ö¤retim tasar›mc›s› Yard. Doç. Dr. Alper Kumtepe olmak üzere eme¤i geçen herkese teflekkürlerimi sunar, siz sevgili ö¤rencilerimizin felsefenin çok önemli bir araflt›rma alan› olan epistemolojiyi keyif ve merakla ö¤renmenizi ve baflar›l› olman›z› dilerim. Editör Doç.Dr. Demet Tafldelen
ix
1
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹nsan› di¤er canl›lardan ay›ran temel özelliklerden baz›lar›n› aç›klayabilecek, Üç basit fark›ndal›k çeflidini betimleyip, bunlar› insana özgü bilgiden ay›r›p, insan bilgisi ile logos’un ba¤lant›s›n› anlayabilecek, Bilginin öznellik ve nesnellik aras›nda nas›l bir dengede durdu¤una iliflkin bir ön fikir sahibi olabilecek, Bilginin de¤erinin farkl› boyutlar›n› ay›r›p bunlara iliflkin aç›klama getirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Kavramsallaflt›rma Bilme potansiyeli Logos Simgesellik Enformasyon
• • • •
Nesnellik Biyolojik de¤er Pratik de¤er Öz de¤er
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
• G‹R‹fi • ‹NSAN B‹LG‹S‹N‹N AYIRICI N‹TEL‹KLER‹ • B‹LG‹ VE LOGOS • ‹NSANIN TAR‹H ‹Ç‹NDEK‹ B‹LG‹SEL SERÜVEN‹ • B‹LG‹ VE ENFORMASYON • B‹LG‹ VE NESNELL‹K • B‹LG‹N‹N DE⁄ER‹
Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler G‹R‹fi Bu kitapta felsefenin en temel alanlar›ndan biri olan epistemolojiyi (bilgibilim) tan›t›p baz› aç›klamalar, tart›flmalar ve irdelemeler sunaca¤›z. Epistemoloji, ele ald›¤› konular ve çözmeye çal›flt›¤› sorunlar aç›s›ndan, Bat› dünyas›nda felsefenin ilk ortaya ç›kt›¤› zamanlardan itibaren merkezcil bir konuma yerleflmifltir. Yeni Ça¤ boyunca ve özellikle 17. ve 18. yüzy›llarda epistemoloji, felsefenin en dinamik ve zengin alan› hâline gelmifl ve o dönemde bilgi sorunsal› üzerine önemli yaklafl›mlar ve tezler sunulmufltur. Günümüzde de, hem genifl bir literatüre yay›lm›fl olan ça¤dafl tart›flmalar› hem de 20. yüzy›l bafllar›ndan bugüne epistemoloji disiplininin geleneksel kimli¤ine ve yap›s›na getirilen çarp›c› elefltirilerle beraber, bilgi konusundaki kuramsal tart›flmalar daha da renkli bir düflünsel alan yaratm›flt›r. Denebilir ki felsefenin günümüzdeki konumunu anlaman›n iyi bir yolu, epistemolojinin flu anki konumunu anlamaktan geçmektedir. Epistemoloji as›l u¤rafl› alan› felsefe olmayan insanlar› da ilgilendiren yönler bar›nd›rmaktad›r. Örne¤in, bilimsel, sanatsal ve dinsel konularda çal›flan ve eser üreten insanlar da epistemoloji disiplini içinde üretilen fikirlerle ilgilenmektedirler. Bilgi, anlama, yorumlama gibi önemli hedeflere yönelen araflt›rmac›lar, yürüttükleri ifllevler üzerine düflünürken, düflüncenin soyutluk düzeyinin ve sorgulaman›n seviyesinin yükselmesi ile birlikte zaman zaman kendilerini bilgi kavram›na ve bilgilenme süreçlerine iliflkin baz› felsefi sorular sorarken bulurlar. Bu türden kuramsal soru ve tart›flmalar›n farkl› zeminlerde gündeme gelmesinin do¤al bir sonucu olarak, epistemolojik konular ve argümanlar di¤er araflt›rma alanlar›nda da bilinir olmufl ve çeflitli ba¤lamlarda kullan›l›r hâle gelmifltir. Epistemoloji alan›n›n kimli¤ine, yap›s›na, unsurlar›na, çözmeye çal›flt›¤› sorunlara ve alt alanlar›na iliflkin kapsaml› aç›klamalara ve tart›flmalara ilerleyen ünitelerde girece¤iz. Ancak epistemolojinin inceliklerine ve kuramsal ayr›nt›lar›na girmeden önce yap›lmas› gereken ifl, günlük dilde sürekli olarak kulland›¤›m›z bilgi kavram›n›n kendisine dönmek ve baz› ön saptamalar yapmakt›r. Felsefeciler irdeledikleri “bilgi” kavram› konusunda belli çözümlemeler ve aç›klamalar getirmekte, bu ifllevler de söz konusu kavram› anlama aç›s›ndan daha ileri gitmemize olanak tan›maktad›r. Buna karfl›n ak›lda tutulmas› gereken bir nokta, bilgi kavram›n›n felsefenin kuramsal giriflimlerinden önce gündelik dile ve gündelik yaflama ait oldu¤u gerçe¤idir. Biz günlük durumlar içinde do¤al bir flekilde bilme ifllevleri içinde yer alan varl›klar›z. Sürekli olarak ve yayg›n bir biçimde bilgisel al›flverifl içinde ol-
Epistemoloji felsefe d›fl›nda araflt›rma yürüten insanlar› da ilgilendiren bir aland›r.
4
Epistemoloji
mak bizim en s›radan özelliklerimizden biri olarak görünür. Do¤al olarak, bu flekilde yaklafl›ld›¤›nda bilgi, üzerinde konuflmaya de¤meyecek kadar “aç›k” ve “yaflam›n içinde bar›nan” bir unsur veya olgu olarak kendini gösterir. Kitab›n bu ilk bölümlerinde insan›n bilgi kavram› ve bilgi edinme süreçleri ile olan iliflkisi konular›nda baz› gözlemler ve saptamalar yapaca¤›z. Elbette felsefi düflüncenin derinliklerine ve inceliklerine girdikçe, bilgiye dair baz› ilginç ak›l yürütmelerle ve beklenmedik sorunlarla karfl›laflaca¤›z. Ancak ilk olarak “bilgi” ad›n› verdi¤imiz ve üzerinde çok da düflünmedi¤imiz kavram›n gündelik bir resmini çekerek genel bir anlamsal tablo çizmeye çal›flal›m.
‹NSAN B‹LG‹S‹N‹N AYIRICI N‹TEL‹KLER‹ Fiziksel anlamda bak›ld›¤›nda, insan bedeni do¤an›n bir parças›d›r.
Do¤ada canl›larla cans›zlar temel bir anlamda birbirinden ayr›l›rlar: Canl›lar kendiliklerinden devinim veya de¤iflim yaratabilirler.
Evrende var olan fleylere bakt›¤›m›zda insan›n büyük oranda di¤er fiziksel nesnelerle ortak özellikler tafl›d›¤›n› görürüz. Fiziksel bir bedene sahip olmaktan dolay›, tafllar ve a¤açlar gibi biz de d›flar›dan gelen etkilere maruz kal›r, etkilere tepki veririz. ‹nsan bedeni, ayn› bir kaya parças› gibi, yüksekten b›rak›ld›¤›nda yer çekimine uygun bir flekilde dünyan›n merkezine do¤ru harekete geçer. Veya insan›n fiziksel varl›¤›, ayn› bir bitki veya hayvan gibi, zaman-mekân boyutlar›nda belli bir noktada ortaya ç›kar, geliflimini sürdürür ve fiziksel yap›s›n›n olgunlaflmas›n›n ard›ndan hücresel bozulma ve yok olma süreçlerine girer. Bizler hem organik olan varl›klarla hem de cans›z olarak niteledi¤imiz fiziksel nesnelerle büyük ortakl›klar bar›nd›r›r›z. Ancak gözlemleyebildi¤imiz dünya, tüm bunlara ek olarak, insan olman›n bizi di¤er var olan fleylerden kökten bir biçimde ay›rd›¤›n› da ortaya koymaktad›r. Bir kayadan farkl› olarak insan organik de¤iflim ve geliflim süreçlerine girme kapasitesine sahiptir. Bir bitkiden farkl› olarak insan befl duyusu arac›l›¤›yla kendini d›flar›ya açar. Ve di¤er hayvanlardan farkl› olarak, insan, flafl›rt›c› zihinsel yetenekler bar›nd›r›r ve bu yetenekleri kullanarak hem kendini hem içine do¤du¤u dünyay› önemli oranda de¤ifltirebilir. Bu konu üzerinde biraz dural›m. ‹nsan bedeni, do¤adaki nesneler aras›nda bir di¤er fiziksel nesne gibi dursa da, di¤er nesnelerde bulunmayan bir dinamizme sahiptir. Ancak bu dinamizmin ne kadar›n›n insan türüne özgü oldu¤u, ne kadar›n›n ise baflka türden canl›larla paylafl›ld›¤›n›n ortaya konulmas› gerekiyor. Di¤er türlerle ortak yönler bar›nd›rma durumu, en genel ifadesini canl› olmak kavram›nda bulur. Eski Yunan’›n ünlü felsefecilerinden baz›lar› çevrelerindeki dünyan›n evrensel iflleme ilkelerini aç›klamaya çal›fl›rken, basit ancak önemli düflünsel sonuçlar› olabilecek saptamalar yapm›fllard›. Aristoteles (M.Ö. 384-322), bitkilerin, hayvanlar›n ve insanlar›n kendiliklerinden hareket veya de¤iflim yaratabilme yetisine sahipken (örne¤in, bir bitkinin boyunun uzamas›, bir hayvan›n yerini de¤ifltirmesi, vb.), tafllar›n ve kayalar›n kendiliklerinden devinim veya de¤iflim yaratabilme kapasitesinden yoksun olduklar›n› gözlemlemiflti. Tafllar ve kayalar, d›flar›dan kaynaklanan nedenlerle y›pran›p da¤›lsalar da, “büyüme” ve “ölme” gibi süreçler veya durumlar yaflamazlar. Bu durum, e¤er Aristoteles hakl›ysa, dünyan›n varl›ksal düzeninin kabaca ikiye ayr›labilece¤ini ve canl›-cans›z ayr›m›n›n önemli bir niteliksel bölünmeye karfl›l›k geldi¤ini gösterir. Aristotelesçi bir tarzda düflünürsek, bitkilerin, hayvanlar›n ve insanlar›n (yani can-l›lar›n) kendiliklerinden devinime yol açma ya da kendiliklerinden de¤iflimden geçme potansiyelinin oldu¤unu belirtebiliriz. Tabii ki, karmafl›kl›k ve geliflmifllik yönünden bakarsak, bir sincap maydanozdan, insan da bir sincaptan çok farkl› bir “potansiyele” veya “cana” sahiptir. Ancak, daha genel bir ifadeyle, canl›lar›n bu karmafl›k evrende ilginç bir fark›n›n ve ayr›cal›¤›n›n oldu¤unu düflünmek olanakl› görünmektedir.
5
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
Bu ba¤lamda, insan›n di¤er varl›klarla nas›l benzeflti¤inin ve nas›l ayr›ld›¤›n›n saptanmas›, insan› insan k›lan özelliklerin kavranmas›n›n da yolunu açar. Benzeflmeye bir örnek verirsek: Can› olan yani, dar bir anlamda bak›ld›¤›nda, kendili¤inden de¤iflim yaratabilen varl›klar aras›nda hayvanlara ve insanlara özgü özelliklerden biri, alg›sal olarak dünyaya aç›k olabilmektir. Bir tafl parças› veya demir kütlesi dünyadan fiziksel olarak etkilenebilir; ancak “almaya” aç›k de¤ildir. O halde, alg› yetisine sahip olma tüm hayvan türlerinde ortak olarak bulunan bir özellik olarak kaydedilebilir. Buna karfl›n, di¤er hayvanlarla bizim aram›zdaki ayr›m noktalar› da dikkat çekici ölçülerdedir. Örne¤in, biz insanlar›n dünyan›n etkilerine bilinçli bir flekilde aç›k canl›lar olmam›z›n sonuçlar›ndan biri, bilgi edinebilen, bilgi yoluyla karmafl›k ifller baflarabilen varl›klar olmam›zd›r. Bu da bizi bu ünitenin ana temas› olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildi¤inde, insan denen canl›y› insan yapan (ve kayda de¤er bir düzeyde di¤erlerinden farkl› k›lan) en önemli özelliklerden birinin bilgi kavram› veya bilginin gerçekleflmesinde yatt›¤›n› düflünürüz. ‹nsan, fiziksel bir bedene sahip olma itibar›yla fiziksel dünyan›n di¤er nesneleri aras›nda bulunan, ancak di¤er varl›klar›n yapamad›¤› bir tak›m özel ifllevleri gerçeklefltiren bir varl›kt›r. Bilmek, bilgi sahibi olmak, bilgiyi iflleyerek yeni bilgiler ve dünyevi de¤iflimler yaratmak insan›n temel ifllevleri aras›ndad›r. Bu noktada sorulabilecek kritik bir soru fludur: Bilgi yaln›zca ve bütünüyle insana özgü olan ve sadece insan› tan›mlayan bir olgu mudur, yoksa bizim baflka canl› türleriyle de paylaflt›¤›m›z ve ortaklaflt›¤›m›z yönleri var m›d›r? Bu aflamada, sorunun felsefi derinliklerine çok inmeksizin ve temel baz› gözlemlerden hareketle, ele ald›¤›m›z konu üzerinde düflünmeye devam edelim. Örne¤in, çevremizde gözlemledi¤imiz di¤er memeli hayvanlar›n bizden daha basit canl›lar olmakla birlikte bir tafltan, çiçekten veya tost makinesinden daha “ak›ll›” olduklar›na inan›r›z. Köpe¤imiz ça¤›rd›¤›m›z zaman koflarak gelir; kedimiz karn› ac›k›nca kendisini beslememiz için talepkâr bir tav›rla miyavlamaya bafllar. Kedinin davran›fllar›na bakarak yapt›¤›m›z “Tekir’in karn› ac›km›fl” türü bir ç›kar›m›n ard›ndan, verdi¤imiz mamay› ifltahla yemesini izleyince, onun sergiledi¤i davran›fllar›n gerçekten açl›ktan kaynakland›¤›n› ve bize verdi¤i “sinyalleri” do¤ru yorumlad›¤›m›z› düflünürüz. Baflka bir deyiflle, kedinin ›srarc› bir flekilde miyavlayarak ayaklar›m›z aras›nda dolaflmas›n›n tesadüfi olmad›¤›na, o tür davran›fllar›n kedinin sahip oldu¤u “akl›n” bir sonucu oldu¤una inan›r›z. Her ne kadar insana göre çok daha basit yap›da görünse de, kedinin ortaya koydu¤u eylemler cans›zlardan ve bitkilerden farkl› olarak bir tür “zekâya” sahip oldu¤unu gösterir. Fakat bu iyi gerekçelendirilmifl düflüncelerden ilham alarak, kedinin o anda gayet bilinçli bir tarzda bizi “bilgilendirdi¤i” sonucuna varmam›z biraz aceleci bir ç›kar›m olur. Yine de, daha az iddial› olacak bir flekilde, kedinin ac›kmas›n›n bize yönelik belli davran›fllarda bulunmas›na neden oldu¤unu söyleyebiliriz. Sahibine yönelik miyavlama davran›fllar›na girmenin kedi aç›s›ndan bilgi ba¤lam›nda tam olarak ne anlama geldi¤i ise, üzerinde düflünmeye ve spekülasyona aç›k bir sorun olarak görünmektedir. Kedinin dünyaya dair neleri bildi¤i veya baflka bir canl›ya bilgi aktar›m› yap›p yapamayaca¤› son derece tart›flmal› konulard›r. Ancak daha kesin olan bir nokta fludur: Kedinin kendisi, vücudunda gerçekleflen ve fiziksel bir olgu olan “bedende yiyecek/enerji ihtiyac›n›n artmas›” durumundan bir flekilde “haberdar” olmal›, yani ac›kt›¤›n›n içsel sinyallerini almal›d›r aksi hâlde kedi k›sa sürede ölürdü. Hem insanlar hem de hayvanlar kar›nlar›n›n ac›kt›¤›n›n veya canlar›n›n yand›¤›n›n kolayca fark›nda olurlar. ‹ç hâllerimizin fark›nda olmak, üzerinde düflünmeden gerçeklefltirdi¤imiz çok temel bir fark›ndal›k türüdür. Bir di¤er ilginç örnek, hayvan-
‹nsan›n en ay›r›c› özelliklerinden biri bilinçli bir flekilde bilgi edinmeye aç›k olmakt›r.
‹nsanlar ve di¤er memeliler aras›nda önemli baz› benzerlikler olsa da, hayvanlar›n da “bilgi sahibi olduklar›n›” söylemek tart›flmaya aç›k bir iddiad›r.
6
Üç çeflit “temel” veya “basit” fark›ndal›k oldu¤u söylenebilir. Bunlardan ilki iç hâllere yönelik fark›ndal›klar, ikincisi çevreye yönelik içgüdüsel fark›ndal›k ve üçüncüsü de deneyimleyerek ve bedenin pratik yapmas› sonucu ortaya ç›kan bilme durumlar›d›r.
‹nsanlar›n sahip oldu¤u dünya bilgisi, hayvanlar›nkinden farkl› olarak dilsel ve kavramsald›r.
Epistemoloji
lar›n yön saptama gibi konularda kaydettikleri baflar›lard›r. Sahiplerinden yüzlerce kilometre uza¤a b›rak›lan köpeklerin eve dönüfl hikâyeleri özellikle gazete ve televizyonlarda s›kça karfl›m›za ç›kar. Kufllar›n toplu hâlde göç etmeleri ve belli bir hedefe hiç sapmadan ulaflmalar› da di¤er bir örnektir. Hayvanlar›n bu tür durumlarda zor bir ifli baflar›yor olduklar›na flüphe yoktur. Ancak, do¤a içinde baflar›yla yön tayini yapan, yani deyim yerindeyse, bir tür içgüdüsel fark›ndal›k sahibi olan bir hayvan›n bu nedenden dolay› “bilgi” sahibi olup olmad›¤› kesin bir tarzda saptanmas› daha çetrefilli bir konudur. Hayvanlarda oldu¤u iddia edilen bu iki “fark›ndal›k” türünün her türlü tart›flmadan uzak oldu¤unu elbette söyleyemeyiz. En az›ndan “içgüdünün” nas›l bir fley oldu¤u ve hatta gerçekten olup olmad›¤› konusunda önemli soru iflaretleri vard›r. Ancak bu fark›ndal›klar, e¤er gerçekten var iseler, belki bilginin “ilkel” türleri olarak listemizde not edebilece¤imiz durumlard›r. Bu “do¤ufltan gelen fark›ndal›klara” ek olarak, vücudun sahip oldu¤unu varsayd›¤›m›z baflka ilginç “bilgi” çeflitleri de bulunabilir. Bisiklet binmeyi ö¤renen bir insan›n veya bir sirk hayvan›n›n bilgisi sözel de¤il, bedensel bir bilmedir. Benzer bir flekilde yüzmeyi ö¤renmenin yolu kitap okumaktan de¤il, bedeni kullanarak denemeler yapmaktan geçer. Bu bilme türüne de ö¤renilmifl bedensel bilme ad›n› verelim. Yukar›daki paragrafta, “basit” ve hatta “hayvans›” diye niteleyebilece¤imiz üç fark›ndal›k tipinden söz ettik: ‹ç hâllere dair fark›ndal›k, dünyaya/do¤aya yönelik içgüdüsel fark›ndal›k ve ö¤renilmifl bedensel bilme. (Burada ‘fark›ndal›k’ deyimini, her hangi “bilinçlilik” veya “üst düzey biliflsellik” anlam› yüklemeksizin, temel bir ifade olarak kulland›k çünkü bu “fark›ndal›¤›n” bilgisel anlamda nas›l bir duruma karfl›l›k geldi¤i ve hangi zihinsel düzeylerde gerçekleflti¤i konular›nda herhangi bir argüman› gündeme getirmedik.) fiimdi konunun baflka bir boyutuna geçelim. Örne¤in, bir köpe¤in veya maymunun “bilgi” sahibi olduklar› iddialar› karfl›s›nda genelde kafam›zda soru iflaretleri uyan›r. Bunun nedenini bir parça irdelemekte yarar var. Bu soru iflaretlerinin esas nedeni, bizim bilginin tipik örneklerinden bahsederken akl›m›za ilk gelen durumlar›n, “ac›kt›¤›n› bilmek” veya “yüzmeyi bilmek”ten ziyade, kavramsal yap›lar›n varl›¤›n› gerektiren örnekler olmas›d›r. “Ben flu anda bir gezegende yafl›yorum”, “12’nin karesi 144’tür”, ve “Dün bir arkadafl›mla buluflup kahve içmifltim”: Bütün bu sayd›klar›m›n bilgisine sahip oldu¤umu rahatça iddia edebilirim. Tüm bunlar› olanakl› k›lan önemli bir unsur, benim do¤al bir dil olan Türkçeyi konuflmam ve bir kavram da¤arc›¤›na sahip olmamd›r. Bu kavram da¤arc›¤› son derece çeflitli ve zengin bir bütüne karfl›l›k gelir. Benim sahip oldu¤um kavramlar aras›nda örne¤in flunlar vard›r: Benlik, gezegen, say›, arkadafl, kahve, s›v› içme eylemi, renk, gül kokusu, maç, yozlaflma, özlem, Tanr›, felsefe vb. (Burada kar›flt›r›lmamas› gereken bir nokta fludur: “S›v› içme eylemi” hayvanlar›n da do¤al olarak gerçeklefltirebilece¤i bir eylemdir; ancak tahminen yaln›zca insanlar “S›v› içme eylemi”nin kavram›na sahiptirler.) Dünyaya iliflkin bilgilenmem bu kavramlar›n dolay›m›yla ortaya ç›kmaktad›r. E¤er biz insanlar karmafl›k ve geliflmifl memeliler olarak di¤er tüm canl› türlerinden bir flekilde ayr›l›yorsak, bu farkl›l›¤›n en önemli aç›klamas› bizim dilsel, kavramsal ve ak›l yürütmeye iliflkin yeteneklerle donat›lm›fl varl›klar olmam›zdan geçmektedir. Bu yeteneklerin veya kapasitelerin tümünü k›saca “logos sahibi olma” ifadesiyle betimleyebiliriz.
7
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
Yaflamdan Örnekler Hayvanlar›n av peflindeyken uygulad›¤› stratejilerden baz›lar› flafl›rt›c› düzeyde olabilmektedir. Örne¤in, kartallar kaplumba¤a gibi sert kabuklu kara hayvanlar›n› güçlü pençeleriyle kavray›p yükseklerden kayalara b›rakarak parçalarlar ve etlerini yerler. Kartal›n böylesi bir beceri sergilemesi hem davran›fl ve zihin üzerinde çal›flan bilim insanlar›n› hem de bilginin kavramsal incelemesini yapan felsefecileri ilgilendiren yönler içermektedir. Burada dikkat çeken temel bir nokta, kartal›n stratejik planlama sonucu gibi görünen davran›fllar›n›n insanlar›n bilinçli eylemleri ile önemli büyük bir benzerlik gösterdi¤idir. Ancak bu tür “benzerliklere” ra¤men, konuya elefltirel ve derinlemesine bakmakta yarar var. Görünüfle göre, kartal esas itibar›yla bir problem çözmektedir. Problem fludur: D›fl› sert kabukla çevrili olan kaplumba¤a etine nas›l ulafl›l›r? Kartal›n bu problemi çözmede eylemsel baflar›ya ulafl›yor olmas›, insan›n akl›na “kartal›n bir bildi¤i var” düflüncesini getirmektedir. Ancak buradan ç›karmam›z gereken genel sonuç tam olarak ne olmal›d›r? Sonuca götüren böylesi bir yöntemi “bilmenin” ve “uygulaman›n” bir hayvan için do¤ada varl›¤›n› sürdürebilme aç›s›ndan ne kadar önemli oldu¤u ortadad›r. Her zaman bilincinde olunmasa da, bilgi ve bilgisel uygulama yaflamsal bir de¤er tafl›r. Dahas›, hayvanlar dünyas› gözlendi¤inde, “bilginin” belli örneklerinin flafl›rt›c› incelikler içerdi¤i de söylenebilir. Bununla birlikte, yukar›daki örnekteki kartal›n çeflitli fiziksel hesaplar veya bilinçli ak›l yürütmeler sonucu do¤ru yöntemi buldu¤unu söylememiz zordur. Kaplumba¤an›n etine ulaflabilmeyi sa¤layan stratejik bilgi, do¤an›n bir parças› olan kartal›n derin hesaplara girmeksizin ve tahminen kendili¤inden (yani do¤al olarak) sahip oldu¤u bir fark›ndal›kt›r. Bu elbette etkileyici bir olgudur. Kartal, özellikle de av› biraz iriceyse, kaplumba¤an›n kabu¤unun k›r›lmas› için, diyelim ki, 3 metre de¤il de 50 metre yükselmesi gerekti¤ini nas›l bilmektedir? Daha da kritik olarak, bu tablo, kartaldan insana geldi¤imizde nas›l de¤iflmektedir? Felsefi bir merakla sorarsak, insan›n bilgi da¤arc›¤›n› özel ve farkl› k›lan yönler nelerdir? Bilginin insana özgü boyutlar› hangileridir? Bu sorulara yan›t vermeye çal›flmak, insan›n kendisini daha iyi tan›mas›na ve tan›mlamas›na da olanak tan›yacakt›r.
SIRA S‹ZDE ‹nsan›n bilgi dünyas›n›n inceliklerini anlaman›n iyi bir yolu karfl›laflt›rmal› bir yöntem izleyerek dünya bilgimizin di¤er hayvanlardan nas›l farkl›laflt›¤›n› saptamakt›r. Bu konuda siz de gözlemlerinize dayanarak ve ak›l yürütmeler yaparak insan›n sahip oldu¤u bilginin D Ü fi Ü N E L ‹ M özellikleri konusunda felsefi bir tablo oluflturmaya çal›fl›n.
B‹LG‹ VE LOGOS
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Önceki bölümde, kavramsallaflt›rmay› gerektiren ve sözel dolafl›ma giren bilgi türünün, di¤er “fark›ndal›k” veya “bedensel bilme” hâllerinden oldukça D ‹ K K A Tfarkl› yönler içerdi¤ini belirttik. Pek çok kiflinin üzerinde uzlaflaca¤› gibi, kavramsal/sözel bilginin insana özel ve onun biliflsel farkl›l›klar›n› yans›tan bilme türü oldu¤u rahatSIRA S‹ZDE l›kla iddia edilebilir. Bu anlamda insan› özel k›lan nitelikleri en iyi betimleyen felsefi deyimlerden biri olan logos konusunda bir parantez açarak bu kavram›n anlam› ve bilgi aç›s›ndan önemine dair aç›klamalar getirelim. Yunanca bir deyim olan AMAÇLARIMIZ logos, biyo-loji, psiko-loji, epistemo-loji gibi disiplin adlar›nda son ek olarak da yer al›r ve “aç›klama”, “gerekçe”, “sebep”, “mant›k”, “bilim”, “kelam” gibi de¤iflik an‹ T A ile P ilintilendilamlara gelir. Logos, en genel anlam›yla, “akla ve ak›lc›l›¤a aitK olan” rilmifltir. Buradaki “ak›lc›l›¤›n” mutlaka insan akl›na dair olmas› gerekmez. Buna
‹nsan›n sahip oldu¤u bilginin en önemli niteli¤i logos içermesidir. D ‹ ‘Logos’ KKAT temel olarak mant›k, ak›l, gerekçe ve söz gibi kavramlarla iliflkili SIRAbirS‹ZDE deyimdir.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8
Epistemoloji
felsefe tarihinden bir örnek verebiliriz: Ünlü Alman felsefeci G. W. F. Hegel (17701831), biz insanlar›n “akla sahip” canl›lar iken, bizim kavramaya çal›flt›¤›m›z varl›k alan›n›n baflka bir deyiflle bizi çevreleyen gerçekli¤in “ak›lc›l›ktan” nasibini almam›fl (veya belli bir düzenden veya mant›ktan yoksun) olmas›n›n bütünüyle saçma oldu¤unu düflünmüfl ve bilen-bilinen ayr›m›n›n kesin hatlarla yap›lmas›na karfl› ç›km›flt›. Bu düflünceye göre, hem bilen özneler hem de bilinen nesneler ayn› ak›lc› ve süreçsel büyük düzenin (genel olarak, bir logos’un) içinde yer al›rlar. Benzer örnekleri bilim alanlar›ndan da verebiliriz. Modern Ça¤’›n ve Modern zihnin en parlak ürünlerinden biri olan Galille-Newton fizi¤i, evrenin yap›msal alfabesinin matematiksel oldu¤u inanc›na dayan›r. O yüzden nesneler aras› fiziksel çekimi ifade eden yasalar, Modern bilimin paradigmas›na göre, belli bölgelerde de¤il evrenin her köflesinde matematiksel bir kesinlik dâhilinde geçerlidir. K›sacas›, insan›n d›fl›nda kalan evren için de ak›lc› bir düzen (veya bir logos) çerçevesinde iflliyor diyebiliriz. ‹nsan bilgisinin hayvansal fark›ndal›klardan farkl› olarak logos bar›nd›rd›¤›n› düflünmek, insana özgü bilgilenmenin temel olarak kavramsal, sözel ve gerekçelendirmeye aç›k bir yönünün oldu¤unu söylemeye karfl›l›k gelir. Bu konunun ayr›nt›lar›na ilerideki ünitelerde de¤inece¤iz. Bu aflamada not etmemiz gereken düflünce, felsefe tarihinde s›kça karfl›m›za ç›kan logos kavram›n›n insan bilgisinin ay›rt edici yönlerinin tan›mlanmas›nda nas›l kullan›labilece¤idir. Kavramsall›¤a veya simgeselli¤e dayanan bilginin, logos’un özsel nitelikleriyle (gerekçe, sebep, mant›k, söz, vb.) nas›l örtüfltü¤ü ve yukar›da “hayvans›” olarak betimledi¤imiz basit bilme çeflitlerinden nas›l ayr›ld›¤› dikkate de¤er bir nokta olarak kendini göstermektedir.
‹NSANIN TAR‹H ‹Ç‹NDEK‹ B‹LG‹SEL SERÜVEN‹
Günümüz insan›n›n dünyas› büyük oranda kavramlar ve dilsellik arac›l›¤›yla flekillenmifltir.
fiu ana kadar bilginin biz insanlar› di¤er varl›klardan ay›ran niteli¤inden ve türümüz için tafl›d›¤› kritik önemden söz ettik. Bu noktada bir parantez aç›p, yukar›da tart›flt›¤›m›z noktalar ›fl›¤›nda, insan›n dünya üzerindeki çarp›c› tarihine bu kitab›n ilgi perspektifinden h›zl› bir kufl bak›fl› yorum getirelim. ‹nsan di¤er hayvanlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda fiziksel dünyayla bafl etme aç›s›ndan büyük bedensel avantajlara (büyük difller, iri pençeler, karanl›kta keskin görüfl yetene¤i vb.) sahip olmasa da, ilk zamanlardaki dezavantaj›n› zihinsel veya ifllevsel becerileri sayesinde atlatm›fl ve etkileyici bir tarihsel yol kat ederek tafl devrinden ‹nternet ça¤›na kadar uzanm›flt›r. Bu macerada insan› di¤er türlerden ay›ran bir kopma noktas›, insan›n dünyay› alg›lama ve çevreyle bafl etme gibi basit ifllevlerin ötesine geçerek, simgesellefltirme sayesinde “bilgiyi” (zihninde oldu¤u kadar) bedeni d›fl›nda biriktirmenin yollar›n› keflfetmifl olmas›d›r. Bir hayvan yaflamsal deneyimlerini yavrular›na aktarma flans›na fazlaca sahip de¤ilken, dünyaya gelen her bebek kütüphaneleri ve inan›lmaz hacimdeki elektronik belle¤i doldurmufl olan bir dünya bilgisi okyanusuna do¤maktad›r. ‹nsan do¤al yetilerine ek olarak dilsel ve kavramsal bir varl›k olmas› sayesinde bilgiyi simgelefltirerek türdeflleriyle paylaflabilmekte ve karfl›l›kl› olarak aktarabilmektedir. ‹nsan türünün ilk ortaya ç›kt›¤› ça¤lardan farkl› olarak, harfler, kelimeler, iflaretler ve di¤er kavramsal simgeler insan›n bilgiye ulaflmas›n›n ve bilgiyi ifllemesinin art›k temel yolu olmufllard›r. Bu anlamda simgesel yap›lar bizim neredeyse ikinci bir do¤am›z hâline gelmifl ve varl›¤›m›z› tan›mlayan ana unsurlara dönüflmüfllerdir. Modern insan, bu hâliyle, kavramsall›¤›n ve bilginin bir ürünü ya da sonucudur. E¤er fizik, kimya, biyoloji, matematik, mühendislik, tar›m ve di¤er pek çok alanda biriktirdi¤imiz bilimsel bilgiler ve sanat, felsefe gibi alanlar›n yaflam›m›zda sundu¤u kavramlaflt›rmalar veya simgesel derinlikler
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
9
yaflam›m›zdan çekilip al›nsayd›, tahminen, yaln›zca do¤ada ayakta kalmaya çal›flan basit bir memeliye dönerdik. ‹flte böylesi bir süreçten geçerek yoluna devam eden ve yaflam› boyunca dünyaya sürekli olarak kavramlar›n penceresinden bakan modern insan›n “bilgi” olarak ald›¤› fley, bir kedinin veya sincab›n sahip olabilece¤i bilgilerden niteliksel ve kategorik olarak ayr›lmaktad›r. Bu basit önermenin sonuçlar›, asl›nda, insan ve di¤er canl›lar›n “bilme” ifllevlerinin yap›lar› konusunda da düflünmeye de¤er bir durum yaratmaktad›r. Evimdeki kedi örne¤ine dönelim: Benim dünya bilgim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, sahip oldu¤um kedi evcil, sevimli ve oyuncu bir hayvand›r. Benim onunla ilgilenmemi ve ac›kt›kça beslememi beklemektedir. Ancak “kedinin aç›s›ndan” bak›ld›¤›nda ki bir kedinin aç›s›ndan yaflama bakmak bizim için tahminen olanaks›zd›r ortaya ç›kan durum son derece farkl› olabilir. Her ne kadar evde hayvan besleyen kifliler hayvanlar›na insans› nitelikler (“candan”, “keyifli”, “kindar”, “iyi dost” vb.) atfetmeye e¤ilim gösterseler de, bu e¤ilimlerin hayvanlar›n gerçek do¤as›ndan ziyade bizim kavramlar›m›z›, de¤erlerimizi ve duygusal gereksinimlerimizi yans›t›yor olma olas›l›¤› da düflük de¤ildir. Diyelim ben kedinin sahibi ve onu seven bir insan oldu¤umu biliyorum. Peki, kavramlardan yoksun oldu¤unu düflündü¤ümüz kedinin benim bir “sahip” veya onu “seven” bir kifli oldu¤umu bildi¤inden kolayca söz edebilir miyiz? Kedinin yemek vakti geldi¤inde ve benim yaklaflan ayak seslerimi duydu¤unda beni elimde kedi mamas› ile görme beklentisine girdi¤ini söylemek akla uygundur; ancak bunun ötesinde kediye atfedebilece¤imiz bilgisel ve kavramsal durumlar tart›flmaya daha fazla aç›kt›r. Elbette bizim buradaki amac›m›z kavramsall›ktan yoksun görünen hayvanlar›n bilgi aç›s›ndan ne durumda olduklar›n› saptamak de¤il bu ifl büyük oranda deneysel bilimle u¤raflan araflt›rmac›lara kalan bir sorunsal oluyor. Ancak bu tür düflünce deneyleri bilgi konusunda daha önce üzerinde çok kafa yormad›¤›m›z baz› konularda zihnimizi zorlama ve bilgi kavram›n› daha anlafl›l›r k›lma yönünde yararl› bir yöntem olarak görülebilir. fiu ana kadar daha çok bilginin do¤as› üzerine fikirler üretip, kavramsal (veya içinde logos bar›nd›ran) bilginin önemine dikkat çekmeye çal›flt›k. Yukar›da sergiledi¤imiz ak›l yürütmelerden, bilginin her boyutuyla insana ait ve tümüyle kavramsall›kla örülü bir olgu oldu¤unu ç›karmak yanl›fl olabilir. Ancak bu tart›flmalar insanlar›n edindikleri bilgi türlerine ve onlar›n iç dinamiklerine ›fl›k tutmas› aç›s›ndan de¤er tafl›maktad›rlar.
B‹LG‹ VE ENFORMASYON fiimdi gündelik bilgi kavram›n›n baz› inceliklerine girerek bu konudaki anlay›fl›m›z› daha rafine hâle getirmeye çal›flal›m. S›radan sohbet ortamlar›nda veya bilimsel ba¤lamlarda “bilgi”nin yan› s›ra, onunla ilintili baflka baz› önemli kavramlar ve deyimler de kullan›r›z. Bunlar aras›nda en kayda de¤er olanlardan biri ‘enformasyon’dur. ‘Enformasyon’ deyimi Türkçeye Bat› dillerinden geçmifl olup, Arapças› ‘malumat’t›r (malum olan, yani bilinen fleyler anlam›nda). Bu deyimin tart›flmalar›m›z ve çözümlemelerimiz aç›s›ndan önemi, onun s›k s›k “bilgi” ile kar›flt›r›lmas› veya “bilgi” ile efllenik tutulmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Elbette bu iki kavram›n kar›flt›r›lmas› bofluna de¤ildir. Hem enformasyon hem de bilgi kavramlar› birbirine çok benzeyen ba¤lamlarda ve benzer gramer yap›lar› içinde kullan›lmaktad›r. Örne¤in, insanlar›n bilgi ve enformasyon sahibi olma durumlar›ndan bahsederiz. Veya içinde bulundu¤umuz zamanlar› tan›mlarken bazen “Bilgi Ça¤›” bazen de “En-
‘Bilgi’ ve ‘enformasyon’ kavramlar› genellikle efl anlaml› olarak kullan›lsa da bu kullan›m oldukça yan›lt›c›d›r.
10
Epistemoloji
“Enformasyon” kavram›, bilgi aç›s›ndan, “hammadde” olma anlam› tafl›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
2
formasyon Ça¤›” deyimlerini ye¤leriz. Fakat bu iki kavram›n benzer kullan›mlar› olsa da, aralar›nda belli farklar oldu¤unu da söylemek olanakl› görünmektedir. ‹lk olarak, bilgi ve enformasyon kavramlar›n›n dilsel kullan›mlar›n›n birbiriyle tam örtüflmedi¤ini belirtebiliriz. Her ne kadar “sahip olma” kavram› hem “bilgi” hem de “enformasyon” için kullan›labilir görünse de, bu iki kullan›m aras›nda önemli farklar da vard›r. Enformasyon toplumsal olarak dolafl›mda bulunan ve farkl› iletiflim birimleri aras›nda aktar›labilen unsurlard›r. Bilgi ise, enformasyonla ortak özellikler tafl›mas›n›n yan› s›ra, “bilmek” kelimesinin gösterdi¤i gibi en temelinde fiil veya eylem kipinde ifade edilebilecek bir zihinsel durumdur. ‹nsanlar çok say›da zihinsel faaliyet içinde bulunabilirler: Düflünmek, inanmak, istemek, niyet etmek, özlemek, bilmek, vb. Enformasyon, her ne kadar zihnimizin içinde iflleyebilece¤imiz bir unsur olsa da, insan bilgisi kavram›na genelde atfedildi¤i flekliyle bir zihin durumu de¤ildir. Bu fikirlerden hareketle, enformasyonun daha çok bir tür biliflsel ham madde oldu¤unu ve insan bilgisine temel oluflturabilece¤ini düflünebiliriz. Bunu gündelik bir örnek üzerinden biraz açmaya çal›flal›m. Diyelim ki ben iki politikac› aras›nda geliflen güncel bir tart›flman›n ve bu politikac›lar aras›nda karfl›l›kl› olarak yap›lan yolsuzluk suçlamalar›n›n ard›ndaki gerçe¤i ö¤renmek (yani k›saca gerçe¤i bilmek) istiyorum. Ça¤›m›zda bunu yapabilmenin en etkili ve h›zl› yolu bas›n yay›n organlar›n› kullanarak bu konuda enformasyon edinmek olacakt›r. Bu amaçla baflvurdu¤um resmî belgeler, gazeteler, kitaplar, ‹nternet siteleri ve yorumcular›n fikirleri benim bu konu üzerinde bilgi sahibi olma veya bilgilenme yolunda ilerlememi sa¤layacakt›r. Ancak, edindi¤im duyum parçac›klar› veya enformasyonun her biri gerçe¤i tafl›mak zorunda de¤ildir. Örne¤in, bu politikac›lar›n fikirleri do¤rultusunda yay›n ve propaganda yapan ‹nternet sitelerinin içeriklerini dikkatle okudu¤umu varsayal›m. Bu durumda ben enformasyon edinme amac›ma uygun hareket ediyor oldu¤umu söyleyebilirim. Ancak, enformasyon edinme sürecinde farkl› kaynaklardan gelen biliflsel “malzemeyi” toplamam benim araflt›rmakta oldu¤um konuda arad›¤›m yan›t› elde etmifl oldu¤um ve bilgiye ulaflt›¤›m anlam›na gelmeyebilir. Ben, ak›lc› bir biliflsel varl›k olarak, bana ulaflan bilgisel ham maddenin ne içerdi¤ini bilmenin ötesine geçmek gibi bir amaca sahibim. E¤er sadece enformasyon toplamak benim için yeterli ve tatmin edici olsayd›, konuyla ilgili birkaç Internet sitesine girip içeriklerini okuduktan sonra bilme serüvenimi sonland›rd›¤›m› düflünürdüm. Fakat, bilindi¤i gibi, bilgi peflinde koflan insanlar genelde gözlerini enformasyon parçalar›n›n ötesinde bir hedefe dikerler. Bu da onlar›n oldukça kar›fl›k, zahmetli ve logos’un üst düzeyde kullan›m›n› gerektiren ifllere girmelerine neden olur. (Örne¤in, bir enformasyonun kümesinin di¤er enformasyon parçalar› ile tutarl›l›¤›n› test etmek, eldeki enformasyonun miktar›n› artt›rmak için araflt›rmalara ve sorgulamalara devam etmek, vb.) O hâlde, “bilgi” ile “enformasyon/malumat” aras›nda kayda de¤er farklar›n oldu¤unu savlayabiliriz. Bu konunun kuramsal derinliklerine, bilginin kavramsal çözümlemesi ile ilgili k›s›mlara geldi¤imizde de¤inece¤iz. SIRA S‹ZDEdurumlar›m›z üzerinde düflünerek, enformasyon kavram›n› daha Gündelik bilgilenme aç›k hâle getirmeye ve kavramsal özelliklerini ortaya ç›karmaya çal›fl›n. Bu deneme, günlük yaflamda çok s›k kulland›¤›m›z ancak tüm inceliklerini fark edemedi¤imiz enformasD Ü fi Ü N E L ‹ M yon kavram›n› ve onun bilgisel rolünü daha anlafl›l›r k›lacakt›r.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
11
B‹LG‹ VE NESNELL‹K Yukar›da belirtti¤imiz tart›flmayla ilgili bir di¤er konu da, bilginin nesnellik kavram› ile iliflkisidir. Düflünmek, inanmak, istemek, arzulamak nas›l insana özgü zihinsel durumlarsa, bilmek de insanlar›n gerçeklefltirdi¤i zihinsel bir ifllevdir. Ve bizim yaflama dair edindi¤imiz bilgiler zihinselli¤imiz içinde bar›n›rlar. Ancak meseleyi bu flekilde ortaya koymak, bilginin nesnelli¤i ba¤lam›nda belli bir oranda kafa kar›fl›kl›¤›na neden olabilir. Zihinsel durumlar bizim öznelliklerimiz içinde yer alan, yani özneye ait unsurlard›r. Örne¤in ben, ortada belli bir neden yokken, aniden “Brezilya’da olmay›” isteyebilirim. Bu benim öznelli¤imle ilgili ve zihnimin içinde olan bir durumdur. Veya, son derece mant›ks›z bir flekilde, dünyan›n asl›nda dikdörtgen prizmas› fleklinde oldu¤u yönünde güçlü bir inanca sahip olabilirim. E¤er dünyada zihinler olmasayd›, inançlar, istekler ve bilgiler de olmazd›. Bu anlamda her zihinsel durum, tikel bir zihinde veya zihinlerde bar›nabilir. Peki, e¤er bu do¤ruysa, zihinsel bir durum olan “bilme”nin, ayn› inanç veya arzu gibi, nesnellikten uzak ve keyfi bir hal oldu¤unu söyleyemez miyiz? Yukar›da betimlenen ak›l yürütme önemli bir soru iflareti uyand›r›r çünkü biz bilgi kavram›n›n öznelli¤e ya da keyfili¤e yak›n olmad›¤›n› düflünürüz. Örne¤in, ben Dünya ile Ay aras›ndaki ortalama uzakl›¤›n yaklafl›k 384400 kilometre oldu¤unu biliyorum. Bu bilgiyi tuttu¤um yer, do¤al olarak, belle¤im veya zihnimdir. Ancak bu bilginin “benim zihnimde” bar›nmas›, onun mutlaka öznel oldu¤unu göstermez. Bilgi zihnimde tutulsa da, içeri¤inin veya do¤rulu¤unun belirlenmesi benim öznelli¤imden ve keyfi tercihlerimden ba¤›ms›z gerçekleflir. E¤er Dünya ile Ay aras›ndaki ortalama uzakl›k gerçekten 384400 kilometre civar›ndaysa, bunun nedeni kendim veya zihinsellik sahibi olan di¤er insanlar de¤il, evrendeki nesnelerin konumlar›d›r diye düflünürüz. Yürütmekte oldu¤umuz bu tart›flma, “bilgi”nin neden oldukça ilginç ve kafa kar›flt›r›c› yönler içeren bir kavram oldu¤unu da ortaya koymaktad›r. E¤er ben “mart›” kavram›n› aç›k hâle getirmeye çal›fl›yor olsayd›m, dünyadaki mart›lara yönelik araflt›rmalar yapar ve somut gözlemlerimi baz› kuramsal unsurlarla birlefltirerek belli bir sonuca ulafl›rd›m. Veya, e¤er ilgi duydu¤um konu, gece gördü¤üm rüyalarda gezdi¤im yerlerin listesini ç›karmak gibi benim öznelli¤imi kapsayan bir durum olsayd›, uyand›ktan sonra kendi belle¤imi yoklama yoluyla gerekli çal›flmay› üretmifl olurdum. Ancak “bilgi” kavram›n›n irdelenmesi, pek çok di¤er felsefi kavramda oldu¤u gibi, ne nesnel dünyan›n fiziksel nesneleri üzerinde yap›lan bilimsel araflt›rmalara, ne de yaln›zca benim kiflisel hâllerimi veya öznelli¤imi içeren flahsi bir serüvene benzemektedir.
Öznelerin zihinsel bir durumu olan “bilgi”, içeri¤i nedeniyle nesnel bir yön tafl›r.
B‹LG‹N‹N DE⁄ER‹ Bu ünitede en son olarak bilgi kavram›n›n de¤eri üzerine saptamalarda bulunaca¤›z. Her ne kadar “bilginin de¤eri” kavram› yal›n ve oldukça s›radan bir konuya karfl›l›k geliyor izlenimi verse de, asl›nda bu kavrama farkl› aç›lardan yaklaflmak olanakl› görünmektedir. Bu yönlerin en önemli olanlar›n›n hakk›n› verebilmek ve tart›flmay› biraz derinlefltirebilmek için, “bilginin de¤eri”ni üç ana bafll›k alt›nda inceleyece¤iz. Elbette afla¤›da önerilen üçlü ayr›m›n mutlak oldu¤u ve konuyla ilgilenen herkesin kabul edece¤i gibi bir varsay›mla hareket etmiyoruz. Yine de, bu üç boyutun, bilginin de¤eri sorunsal› kapsam›nda en temel baz› noktalara de¤indi¤ini düflünebiliriz.
Bilginin üç farkl› anlamda de¤eri oldu¤u söylenebilir: Bilginin yaflamsal veya türsel de¤eri, bilginin pratik veya araçsal de¤eri ve bilginin öz de¤eri.
12
Epistemoloji
Türsel Veya Biyolojik Nedenler
Bilgi yaflamsal ve türsel nedenlerden dolay› de¤erlidir.
Yukar›da da k›saca belirtti¤imiz gibi, insan son derece geliflmifl bir memeli türü olarak çeflitli biçimlerde bilgilenme kapasitesine sahip bir varl›kt›r. Bilginin de¤eri konusunda en temel düzeyde belirtilebilecek bir nokta fludur: Dünyaya dair bilgimizin en kritik ifllevlerinden biri, d›fl etkenlerle bafl etme, do¤adan gelecek tehditlere karfl› bireyin yaflamas› ve türün devam›n›n sa¤lanmas› yönünde etkin rol oynamakt›r. “‹nsan Bilgisinin Ay›r›c› Nitelikleri” bafll›kl› bölümde, iç hâllere dair fark›ndal›k, do¤aya yönelik içgüdüsel fark›ndal›k ve ö¤renilmifl bedensel bilme adlar›n› verdi¤imiz, üç tip fark›ndal›k tan›mlam›flt›k. Bu üç tip bilginin, insana özgü kavramsal dünya bilgilerinden farkl› ve daha “ilkel” diyebilece¤imiz fark›ndal›klara karfl›l›k geldi¤ini belirtmifltik. Bu “ilkel” ya da “temel” diyebilece¤imiz bilgiler yaflam›n devam›na hizmet eder. Örne¤in, y›rt›c› etobur memelilerle dolu bir ormanda, e¤er bir ceylan yak›n›ndaki otlar›n k›m›ldad›¤›n› fark etti¤inde kaçma refleksi göstermeseydi, yaflamda kalma olas›l›¤› son derece düflük olurdu. ‹lkel bir fark›ndal›k örne¤i olan “çevredeki s›ra d›fl› devinimleri tehdit olarak alg›layabilme”, ceylan türünün yok olmadan devam edebilmesi anlam›nda kritik öneme sahiptir. Bu temel anlam›yla bak›ld›¤›nda, bilgi yaflam› olanakl› k›lar. Belli bir organik geliflmifllik düzeyinin üstüne ç›kan her canl› için bilgi yaflamsald›r. Biyolojik bir tür olan insan›n yaflam mücadelesinde ayakta kalabilmesinde, kavramsal gereçlerle oluflturulan bilgilerin de önemli bir rol üstlendi¤ini düflünebiliriz. Elbette modern bilim ve teknolojinin bizi götürmekte oldu¤u noktan›n ve ortaya ç›kard›¤› sorunlar›n (örne¤in, do¤an›n kirlenme h›z›n›n art›k bafledilemeyecek bir düzeye yaklaflmas›) büyüklü¤ü ve ciddiyeti tart›flmas›z bir gerçektir. Bununla birlikte, basit bir pusuladan t›p bilimi sayesinde ileri düzeye getirilmifl tedavi yöntemlerine kadar pek çok bulufl insan türünü tehlikelerden koruma, yaflam süresini artt›rma ve yaflam› niteliksel olarak iyilefltirme amaçlar›na hizmet etmektedir.
Gündelik veya Pratik Gerekçeler
Bilgi pratik veya ereksel nedenlerden dolay› de¤erlidir.
‹nsan›n sahip oldu¤u bilgilerin büyük bir k›sm›, eylemsel boyutta yaratt›klar› sonuçlar ve nedensel iliflkileri nedeniyle de¤erlidir. Baflka bir deyiflle, bilgi de¤erlidir çünkü hem gündelik hem de bilimsel ba¤lamlarda ifle yarar. Bu noktada, gündelik veya toplumsal nedenlerin bilgiyi de¤erli k›lmas› olgusunu incelememiz gerekiyor. Pratik veya pragmatik gerekçelerden dolay› bilginin de¤erli olmas›, yukar›da inceledi¤imiz “türsel veya biyolojik nedenler”den kaynaklanan de¤erden daha farkl› bir dinami¤e sahiptir. Yaflamsal nedenler yüzünden ortaya ç›kan de¤er, bir anlamda insana “verili olan” (yani insan›n do¤uflla beraber getirdi¤i) unsurlar› ve olgular› kapsar. Buna karfl›n, bilgiyi bizim için de¤erli k›lan nedenlerin ezici ço¤unlu¤u, do¤al koflullar›m›z ve biyolojik alt yap›m›zdan ziyade, insan›n bilinçli olarak ortaya koydu¤u tasarlama ve eyleme girme süreçlerinin sonuçlar› ile ilgilidir. Bu küme içine giren gerekçeler yani kavramsallaflt›rmay› gerektiren, toplumsal yap› içinde sözel dolafl›ma giren, logos bar›nd›ran unsurlar, pratik anlamda teleolojik (ereksel) diyebilece¤imiz bir kimli¤e sahiptirler. Bilgi edinmeyi çekici ya da avantajl› k›lan pratik gerekçelerin daha somut bir flekilde anlafl›lmas› için, “X konusunda bilgilenmek iyidir çünkü Y” biçiminde kurulan cümlelerde ‘Y’nin içinin nas›l dolduruldu¤una dikkat etmek yard›mc› olabilir. Baz› tipik örneklere k›saca göz atal›m. K›fl aylar›nda soka¤a ç›kmadan önce meteorolojinin hava raporunu dinleriz çünkü flemsiyesiz yakalanmak ve hastalanmak
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
istemeyiz. Belediye seçimleri öncesi adaylar›n konuflmalar›n› takip ederiz çünkü bize yarar› dokunacak bir aday›n seçilmesi bizim için önemlidir. ‹fl dünyas›n›n içinde olanlar, bilgi sahibi olman›n onlar› yapt›klar› ifllerde güçlü k›ld›¤›n› ve rakipleri karfl›s›nda avantaj sa¤lad›¤›n› k›sa sürede keflfederler. Ve bazen kuramsal bilgi edinmenin ödülü “entelektüel” de¤il toplumsal-psikolojik yollardan gelir. Daha aç›k ifade dersek, zaman zaman insanlar edindikleri tarihsel, fiziksel, sportif, sanatsal bilgileri belleklerinde tutman›n ödülünü toplumsal takdir veya hayranl›k gibi yollardan al›rlar. Övgü alma ve takdir edilme nedeniyle insan›n benli¤inin doyuma ulaflmas›, bilincinde olal›m ya da olmayal›m, insanlar için çok önemli bir mutluluk kayna¤› ve motivasyon nedenidir. Özetlersek, bilgi edinme iste¤inin nedeni ço¤unlukla bilgiye duyulan saf arzu de¤ildir. Günlük yaflamda ve bilimsel/teknolojk ba¤lamlarda bilgi bu kadar iflimize yarayan yani, araçsal nitelikte bir olgu olmasayd›, bizim için de¤eri de bu denli yüksek ve kritik olmazd›.
Bilginin Öz De¤erine Dayanan Gerekçeler fiimdi bilgiyi de¤erli veya arzu edilir k›lan üçüncü tür nedene gelelim. Bilgi yaln›zca “do¤al” ve “araçsal” gerekçelerle de¤il, kendi içinde ve kendinden dolay› da de¤erli bir kavramd›r. Baflka bir deyiflle, belli aç›lardan bak›ld›¤›nda, bilgi sonuçlar›ndan ve bize sa¤lad›¤› yararlardan de¤il, daha dolays›z ve do¤rudan bir tarzda de¤er kazan›r ve bizim için önemli konuma gelir. Aç›kça görülece¤i gibi, bu fikir veya yaklafl›m önemli bir ölçüde felsefi bir temele dayan›r. Ancak iflin bu boyutuna geçmeden önce, bilginin öz de¤erine dayanan gerekçelere daha bilindik bir perspektiften yaklaflmaya çal›flal›m. Elimizdeki sorunsal› daha somut hâle getirmek için flöyle bir senaryo düflünelim. Diyelim ki, pek çok insan›n imrenece¤i, her yönüyle çekici bir yaflam sürmektesiniz. Çok iyi maddi gelir getiren, size zihinsel doyum veren ve toplumsal olarak da size yüksek sayg›nl›k sa¤layan bir mesle¤iniz var. Genç bir insans›n›z ve sa¤l›kl› bir yaflam sürmektesiniz. Çevreniz sizi seven ve sizin de çok sevdi¤iniz insanlarla sar›lm›fl durumda. Önemli sanatsal yeteneklere ve entelektüel birikime sahip bir insans›n›z. Baflka bir deyiflle, hem basit bedensel zevkler hem de zihinsel/manevi doyum anlam›nda dolu dolu bir hayat›n›z var. Böyle bir yaflam sürerken, bir gün güvendi¤iniz bir kaynaktan çok çarp›c› bir duyum al›yorsunuz. Bu kaynak, deneyimledi¤iniz dünyan›n gerçek de¤il sanal oldu¤unu, do¤umunuzdan bu yana teknolojik yöntemler arac›l›¤›yla sistematik bir flekilde kand›r›lmakta oldu¤unuzu, asl›nda bedene sahip bir insan de¤il laboratuvarda tutulan ve elektronik uyar›mlar sonucu dünyada yaflad›¤›n› sanan bir beyin oldu¤unuzu size söylüyor. Tabii e¤er bu do¤ruysa, “yaflam›n›z” bütünüyle bir yalan üzerine kurulmufl demektir. Bu senaryoda flöyle bir geliflme daha oldu¤unu varsayal›m: Size söz konusu “iddian›n” gerçekten do¤ru olup olmad›¤›n› bilme flans› verilsin. E¤er dilerseniz, deneyimledi¤iniz dünyan›n gerçek mi sanal m› oldu¤unu ve asl›nda bedensiz bir beyin olup olmad›¤›n›z› kesin bir flekilde ö¤renebilirsiniz. Bu türden bir bilgiyi edinmeyi seçmenin basit ve kolay bir seçim olaca¤›n› varsayamay›z. Böylesi bir karar›n, bir insan›n verece¤i en zor kararlardan biri olaca¤› aç›kt›r. E¤er “iddian›n” do¤rulu¤unu ö¤renmekten vazgeçerseniz, yaflam›n›z her zamanki gibi mutluluk içinde geçmeye devam edecek; ancak e¤er gerçe¤i ö¤renme karar› verirseniz, yaflam›n›zda sahip oldu¤unuzu düflündü¤ünüz her fleyi kaybetme riski ile karfl› karfl›ya kalacaks›n›z. Böyle bir durumda ço¤umuz her fleye ra¤men “iddian›n” do¤rulu¤unu ö¤renmeyi seçerdik. Neden? Çünkü gerçe¤i ö¤renmenin bizde yaratabilece¤i olas› psiko-
13
14
Bilgi, yararlar›ndan ba¤›ms›z olarak, kendi içinde de¤erlidir.
Epistemoloji
lojik y›k›ma ra¤men, gerçeklikten tamamen kopma düflüncesinde ço¤umuza itici gelen bir yön vard›r. Sanal veya yalan bir dünyan›n sundu¤u zevkler ve mutluluklar ne olursa olsun, sürekli kand›r›lma hâlinde yaflamaktansa, gerçek dünyan›n kendisini deneyimlemek isteriz. O yüzden, yukar›da betimlenen tarzda “mükemmel ancak sanal” bir yaflam sürmekte olan bir insan, içinde yaflad›¤› dünyan›n gerçek olmayabilece¤i flüphesi karfl›s›nda bilgilenmeyi ve gerçe¤i ö¤renmeyi isteyecek ve kand›r›lmakta oldu¤u flüphesiyle yaflamaya katlanamayacakt›r. Bu durum bize, bilginin zaman zaman rahats›z edici sonuçlar do¤urma olas›l›¤›na ra¤men kendisi için arzu edilebilecek bir fley oldu¤unu gösterir. Baflka bir deyiflle, insanlar olumsuz sonuçlara veya s›k›nt›ya neden olsa bile, cahil veya kand›r›lm›fl bir konumda bulunmaktansa bir olay›n do¤rusunu veya asl›n› bilme yönünde tercih kullan›rlar. Bunun evrensel bir kural olarak herkes için ve her durumda geçerli oldu¤unu elbette söyleyemeyiz. Örne¤in, insanlar›n gerçekten kaçma, gerçekle yüzleflmeme, hayal dünyas›na kayma gibi e¤ilimler göstermeleri s›radan olaylar olarak gözlemlenebilir. Buna karfl›n, özellikle düflünme al›flkanl›klar› bulunan insanlar›n yaflam›nda bilginin “araçsal” de¤erin ötesinde bir anlam ifade etti¤ini belirtmemiz yanl›fl olmaz. ‹rdelemekte oldu¤umuz konunun geldi¤i bu noktada, bilginin felsefi de¤erine iliflkin baz› saptamalar yaparak bu üniteyi sonland›raca¤›z. Bilgiyi de¤erli k›lan unsurlar› irdelerken, en son olarak bilginin öz de¤eriyle ilintili olan gerekçelerden söz ettik ve sonuçlar›ndan ba¤›ms›z olarak bilginin “kendisi için istenecek” bir olgu veya zihinsel durum olabilece¤ini belirttik. Bu durum, bilgi kavram›na felsefi ilgilerle yaklaflan insanlar aç›s›ndan önemli bir noktay› gündeme getirmektedir. ‹nsanlar bilgi gibi kritik bir kavrama her türlü yarar ve sonucundan ba¤›ms›z olarak sadece düflünsel veya felsefi bir merak yüzünden ilgi duyabilirler. Bu durumu, bir anlamda, insan›n logos sahibi veya logos içinde yer alan bir varl›k olmas›yla aç›klayabiliriz. Yukar›da da irdeledi¤imiz gibi insan, di¤er hayvanlar gibi, alg›sal yetenekleri olan ve dünyadan “almaya” aç›k olan bir varl›kt›r. Dahas›, insan›n sahip oldu¤u “merak etme” yetene¤inin de hayvanlarla paylafl›lan bir özellik oldu¤u görülebilir. Ancak, bir kedinin merak›ndan farkl› olarak, insan›n merak›n›n nitelikleri ve karmafl›kl›k derecesi onu de¤iflmeye ve dönüflmeye yatk›n, kendi varl›ksal s›n›rlar›n› her zaman zorlamaya e¤ilimli bir canl›ya dönüfltürmüfltür. Bir örnek vermek gerekirse, tüm canl›lar bir noktada ölümle buluflurlar ancak yaln›zca insan sonlu bir yaflam›n anlam›n› merak eder ve ölüme dair kayg› duyar. Benzer flekilde, tüm hayvanlar dünyay› alg›lay›p do¤an›n içinde bafl etme mekanizmalar› kullan›rlarken, yaln›zca insan alg›n›n ötesine geçerek çeflitli bilme, anlama ve yorumlama biçimleri gelifltirmifltir. Baflka bir deyiflle, insan yaln›zca harekette veya eylemde bulunmaz; ayn› zamanda hareketlerine üst düzey bir yorum getirme iste¤i de gelifltirebilir. Bu yorumlama ve anlama iste¤i/yetene¤i, bilim, felsefe, din, sanat gibi insana özgü üst düzey (yani “yücelmifl” ve “incelmifl”) eylem kiplerinin veya toplumsal alanlar›n oluflmas›na neden olmufltur. ‹nsan›n yaln›zca nefes al›p veren, yiyen, içen, üreyen ve benzeri do¤al ifllevlerde bulunan bir hayvan olmay›p, merak›n üst s›n›rlar›na ç›kabilen bir varl›¤a dönüflmesinin en etkileyici d›flavurumlar›ndan biri, felsefi merakt›r. Felsefeyle u¤raflan kifliler, örne¤in, yaln›zca iyi veya adil olarak kabul gören davran›fllar›n çerçevesinde bulunmakla yetinmeyip, “iyilik” ve “adalet” kavramlar›n›n inceliklerine iliflkin sorular sorar ve ço¤unlukla sorgulanmayan varsay›mlar› ve fikirleri sorgularlar. Benzer flekilde, felsefe merak› olan insanlar, her gün do¤al olarak gerçeklefltirdi¤imiz bilgisel eylemlerin düzeyinde kalmay›p, bilgi kavram›n›n incelikleri üzerine kafa yormaya yönelirler. ‹nsan olman›n bir parças› olan “merak etme” kapasitesinin bir uzant›s›, bu ba¤lamda, bilgiye dair daha üst düzey bilgi edinme ve kavray›fla ulaflma arzusudur.
15
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
Bir sonraki ünitede inceleyece¤imiz gibi bu merak duygusu ve kuramsal sorgulamalar Bat›’n›n düflünsel dünyas›nda epistemoloji ad› verilen felsefe alan›n›n ortaya ç›k›p geliflmesine ve bugünkü konumuna gelmesine neden olmufltur. Bilgiyi belli bir amaca yönelik olarak veya belli bir ç›kar nedeniyleSIRA istemek S‹ZDEanlafl›l›r bir durumdur. Ancak bilgi sonuçlar›ndan ba¤›ms›z olarak istenecek bir fley olabilir mi? Bilgiyi kendisi için isteme kavram› üzerinde fikir üreterek bu kavram› daha aç›k ve anlafl›l›r bir D Ü fi Ü N E L ‹ M hâle getirmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
16
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
‹nsan› di¤er canl›lardan ay›ran temel özelliklerden baz›lar›n› aç›klayabilmek. Her ne kadar insan›n di¤er geliflmifl hayvan türleriyle çok say›da ortak yönü bulunsa da, bilgi söz konusu oldu¤unda insan önemli baz› noktalarda hayvanlardan ayr›lmaktad›r. ‹nsan›n do¤al dilleri ve simgesel yap›lar› kullanmas› ve bu yolla bilgiyi yaln›zca belle¤inde de¤il bedeninin d›fl›nda da depolayabilmesi, karmafl›k kavramsal sistemler gelifltirmesine, di¤er türlerin büyük oranda ötesine geçmesine ve bilgi/teknoloji arac›l›¤›yla dünyay› dönüfltürmesine neden olmufltur. Bilgi aç›s›ndan bizi geliflmifl hayvan türlerinden ay›ran en temel özellik, do¤ayla bafl etme süreçlerinde kulland›¤›m›z mekanizmalar›n içgüdüsel durumlardan ibaret olmamas›d›r. Di¤er hayvan türlerine ait canl›lar›n da belli anlamlarda “bildi¤i” söylenebilir ancak bilincin ve kavramlaflt›rmalar›n sonucunda ortaya ç›kan bilgiler hayvansal bilgiden kategorik olarak farkl› olmak durumundad›r. Üç basit fark›ndal›k çeflidini betimleyip, bunlar› insana özgü bilgiden ay›r›p, insan bilgisi ile logos’un ba¤lant›s›n› aç›klayabilmek. “Bilgi” ad›n› verdi¤imiz zihinsel durum söz konusu oldu¤unda, öncelikle üç basit fark›ndal›k durumunu ay›rmak ve tan›mlamak do¤ru olacakt›r. ‹lk olarak, geliflmifl hayanlarda “kendi iç hallerini bilme” diyebilece¤imiz bir fark›ndal›k oldu¤unu düflünebiliriz. Ac›kt›¤›n› veya susad›¤›n› bilmek bu s›n›fa giren fark›ndal›klard›r. ‹kinci olarak, yön bulabilme gibi durumlarda ortaya ç›kan “çevreye yönelik içgüdüsel fark›ndal›klar” vard›r. Üçüncü olarak da, deneyim sonucu ö¤renilmifl bedensel bilmeden bahsedebiliriz. Bisiklet sürerken dengede durabilmek için belli bir süre pratik yapmak flartt›r. E¤er bisiklete binmeyi ö¤renmek için yaln›zca arkadafl tavsiyelerine kulak vermek veya bisiklet sürme konusunda kitap okumak gibi bir yöntem izlersek baflar› flans›m›z›n düflük olaca¤› kesindir. Bu “basit” veya “hayvans›” diyebilece¤imiz üç fark›ndal›k türü, önemli ifllevleri olmalar›na karfl›n, insan›n bilgisel dünyas›n› veya bilgi da¤arc›¤›n› en iyi yans›tan türler de¤ildir. ‹nsan›n bilgi dünyas›n›n en temel niteli-
¤i; dilin, kavramlar›n ve akl›n bilinçli kullan›m›n›n bilgilenme süreçlerinde temel ve yap›c› rol oynamalar›d›r. Bu sayd›¤›m›z unsurlar›n tümü, logos ad›n› verdi¤imiz bir kavram› veya niteli¤i tan›mlar. ‹nsan, geliflmifl bir hayvan olarak, “basit” veya “temel” baz› fark›ndal›klara do¤al olarak sahiptir. Ancak hayvanlarda bulunmad›¤›na inand›¤›m›z logos, insan›n zihinsel dünyas›n› di¤er canl›lar›n dünyas›ndan ay›ran bir boyuta karfl›l›k gelir. Özetle dersek, insan›n kelimelerle ve kavramlarla ifade edebildi¤i ve üst düzey zihinsel süreçlerin ifllevini gerektiren bilgiler, di¤er hayvanlar›n gerçeklefltiremeyece¤i bir kategoriye aittir.
N AM A Ç
3
Bilginin öznellik ve nesnellik aras›nda nas›l bir dengede durdu¤una iliflkin bir ön fikir sahibi olabilmek. Her özne zihinsel dünyas› kapsam›nda çeflitli bilgiler tafl›r. Bu anlamda “bir fleyi bilmek”, “bir fleyin do¤rulu¤una inanmak” veya “bir fleyi yapmaya niyet etmek” gibi öznenin zihinselli¤i kapsam›nda gerçekleflen bir olgudur. Ancak, bir fleyi bilmek ile bir fleyin do¤rulu¤una inanman›n veya bir fleyi arzu etmenin birbirinden oldukça farkl› oldu¤u aç›kt›r. ‹nand›¤›m›z ve arzu etti¤imiz fleyler konusunda dünyan›n fiziksel bir ba¤lay›c›l›¤› yoktur. Bir insan Fatih Sultan Mehmet’in hâlâ yaflad›¤›na inanabilir veya a¤açlar›n çikolatadan yap›lm›fl olmas›n› dileyebilir. Bilgi ise farkl› bir zihinsel durumdur. E¤er bir arkadafl›n›z “Fatih Sultan Mehmet’in hâlâ yaflad›¤›na inan›yorum” derse, onun iddias›n›n ak›l d›fl› oldu¤unu söyleyebilirsiniz ancak “Hay›r, buna inanm›yorsun” gibi bir ifadeyle arkadafl›n›za karfl› ç›kamazs›n›z. Buna karfl›n “Fatih Sultan Mehmet’in hala yaflad›¤›n› biliyorum” iddias›nda bulunan bir kiflinin durumu oldukça farkl›d›r. Bilgi iddias›nda bulunan bir insan, dünyada gerçekten ne olup bitti¤ini do¤ru aktarma yükümlülü¤üne girmifl demektir. O yüzden, “Kedilerin uçtu¤una inan›yorum.” cümlesi o insan›n kendi kan›s›n› aktarma anlam›nda öznel bir ifade iken, “Kedilerin uçtu¤unu biliyorum” cümlesi dünyan›n nesnel yap›s›n›n nas›l oldu¤unu aktarma iddias› nedeniyle nesnel bir yönü olan bir ifadedir. Bu durum bilgi kavram›n›n incelikler içeren ve karmafl›k bir yap›s› oldu¤unu da göstermektedir.
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
N AM A Ç
4
Bilginin de¤erinin farkl› boyutlar›n› ay›r›p bunlara iliflkin aç›klama getirebilmek. Bilginin birden çok anlamda de¤erli oldu¤unu düflünmek olanakl› görünmektedir. ‹lk olarak, bilmenin veya fark›ndal›¤›n, çok temel bir anlamda, bir türe ait canl›lar›n yaflamlar›n› ve türlerini devam ettirebilmeleri aç›s›ndan de¤er tafl›d›¤›n› belirtebiliriz. ‹kinci olarak, yaflam›n pratik boyutu aç›s›ndan, bilgi sonuçlar› itibar›yla de¤erlidir. Bilgi sahibi olan insanlar, genel olarak, daha baflar›l› ve daha avantajl› bir konuma gelirler. Toplumsal alanda bilginin arzu edilen bir fley olmas›n›n temel aç›klamas› da budur. Ancak bu iki nedenin d›fl›nda bilgiyi de¤erli k›lan baflka bir boyutun olup olmad›¤› önemli bir soru olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Daha aç›k olarak ifade edersek, bilginin yaln›zca kendi içinde bir de¤er olup olmad›¤› üzerinde düflünülmesi gereken bir tart›flma konusu sunmaktad›r. Hiç bir görünür yarar› olmasa bile biz yine de bilgilenmeyi ve gerçekleri bilmeyi ister miydik? Bu soruya belki baz›lar› “hay›r” diyerek yan›tlayacakt›r. Ancak flu da bir gerçektir ki, pek çok bilinçli insan cahil kalmaktan veya dünyaya iliflkin büyük oranda yalan-yanl›fl bilgilerle yafl›yor olmaktan mutlu olmazd›. Dahas›, yalanlara inanman›n çok büyük avantajlar› da olsa da, insanlar›n ço¤u do¤ru bilgiler edinmeyi ve gerçeklerle ba¤lar›n›n kopmamas›n› tercih ederdi. Bu yüzden, bilginin üçüncü bir tür de¤er içerdi¤ini, yani sonuçlar›ndan ba¤›ms›z bir flekilde kendi içinde de¤erli olarak da görülebilece¤ini belirtebiliriz.
17
18
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi insan›n ay›rt edici bir özelli¤idir? a. ‹nsan bedeninin do¤an›n bir parças› olmas› b. ‹nsan›n alg›sal kapasitelerinin olmas› c. ‹nsan›n karmafl›k zihinsel niteliklere sahip olmas› d. ‹nsan bedeninin yerçekimi gibi do¤a kanunlar›na uymas› e. ‹nsan›n befl duyuya sahip olmas› 2. Aristoteles afla¤›daki görüfllerden hangisini savunmufltur? a. Canl› varl›klar hareket etme ve de¤iflme potansiyeline sahiptir. b. Canl› varl›klar yer çekimi kanununa ayk›r› hareket edemezler. c. Cans›z varl›klar hareket etme ve de¤iflim bafllatabilme potansiyeline sahiptir. d. Cans›z varl›klar yer çekimi kanuna ayk›r› hareket edemezler. e. Cans›z varl›klar hareket etme ve de¤iflme potansiyeline sahiptir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi “iç durumlara ya da hâllere iliflkin fark›ndal›k” örne¤idir? a. Bir insan›n bahçede yeni kesilen çimenlerin kokusunu almas› b. Kufllar›n göç s›ras›nda yönlerini bulma yetene¤ine sahip olmas› c. Bir insan›n evrenin büyüklü¤ünün bilincine varmas› d. Bir insan›n can›n›n s›k›ld›¤›n›n fark›na varmas› e. Bir insan›n güneflin konumuna bakarak günün hangi zaman›nda oldu¤unu tahmin etmesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi “ö¤renilmifl bedensel bilme” örne¤idir? a. Bir insan›n gömle¤ine dökmeden flifleden s›v› içebilmesi b. Bir insan›n tak›lmadan ve h›zl› bir flekilde 100’e kadar ikifler ikifler saymas› c. Bir insan›n Günefl Sistemi'ndeki gezegenleri eksiksiz bir flekilde belirtmesi d. Kufllar›n havalar›n so¤umas›yla birlikte güneye do¤ru göç etmeye bafllamas› e. Bir insan›n ilkokula bafllad›¤› günü an›msamas› 5. ‹nsan bilgisinin logos içerdi¤ini söylemek, afla¤›daki sonuçlardan hangisini do¤urmaz? a. Dünya bilgimizin akla uygun bir yap› içermesini b. Dünya bilgimizin yaln›zca alg›lardan gelen bilgiye dayanmas›n› c. Dünya bilgimizin mant›ksal ifllevleri gerekli k›lmas›n› d. Dünya bilgimizin sözel bir yönü olmas›n› e. Dünya bilgimizin gerekçelendirme ve ak›lc› yollardan destekleme süreçleri içermesini 6. Afla¤›dakilerden hangisinin insan›n tarihsel serüveninin bir parças› olma olas›l›¤› düflüktür? a. ‹nsan›n y›rt›c› hayvanlar›n sahip oldu¤u do¤al avantajlara sahip olmamas› b. ‹nsan›n di¤er hayvanlarda olmayan baz› üst düzey niteliklere sahip olmaktan dolay› avantajl› konuma gelmesi c. ‹nsan›n simgesel yap›lar kullanarak hayvanlar›n sahip olmad›¤› belli avantajlar sa¤lam›fl olmas› d. Simgesel yap›lar›n modern insan›n ikinci bir do¤as› konumuna gelmesi e. ‹nsan›n görme gibi alg›sal yetilerinin tarihsel geliflim sürecinde di¤er hayvan türlerinden avantajl› konuma gelmesine neden olmas›
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
19
Okuma parças› 7. S›radan bir evcil kedi için afla¤›daki önermelerden hangisi en uygun ifadeyi içerir? a. Bir kedi kavramlar kullanma yoluyla çevresini anlar ve bilir. b. Bir kedinin bilgisel yap›s› insanlar›nkinden niteliksel olarak farkl› olabilir. c. Bir kedinin kavramlar› onun alg›sal süreçleri sonucu oluflur. d. Kavramsall›k aç›s›ndan bir kedi ile insan aras›nda temel bir fark yoktur. e. Bir kedi zekâ veya zihin sahibi olmamas› dolay›s›yla mekanik bir alete benzer. 8. “Enformasyon” kavram›na iliflkin a¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Enformasyon ve bilgi efl anlaml› deyimlerdir. b. Bilgi, enformasyonun miktar›n›n artmas› ve birikmesi sonucu oluflur. c. Enformasyon, gerekçelendirme ile efl anlaml›d›r. d. Enformasyon sahibi olan bir insan mutlaka bilgi sahibi olmayabilir. e. Enformasyon, bilgisel ham madde olma kavram›n›n ötesinde bir anlam tafl›r. 9. Bilgi-nesnellik iliflkisi için afla¤›dakilerden hangisi geçerlidir? a. Bilgi insanlar›n kiflisel olarak tercih ettikleri zihin durumuna verdikleri add›r. b. Neyin bilgi oldu¤u ve neyin olmad›¤› konusunda belirleyici olan, her öznenin kendine özgü seçimleridir. c. Bilginin içeri¤i öznel tercihlerden ba¤›ms›z bir yön tafl›r. d. Bilgi ile inanç efl anlaml› deyimlerdir. e. Bilgi temel olarak arzuya benzeyen bir zihinsel durumdur. 10. Bilginin öz de¤erini ortaya koymas› aç›s›ndan afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Bilgi sahibi olmak do¤ada yaflam flans›m›z› art›r›r. b. Bilgi sahibi olmak genelde sonuçlar›ndan ba¤›ms›z olarak de¤er tafl›r. c. Bilgi sahibi olan insanlar do¤ada hedeflerine daha kolay ulafl›r. d. Bilgi sahibi olan insanlar toplumsal alanda daha fazla kabul görürler. e. Bilgi sahibi olmak do¤al bir türün devam› için yüksek de¤er tafl›r.
Gelenek, insan varl›¤›ndan, bir “ussal hayvan” olarak söz eder. Yani tüm hayvanlar›n en zekisi. Usla ne anlatmak istedi¤imizi, hayvanlar› a priori d›flar›da b›rakmaks›z›n yeterince genifl olarak yal›n bir biçimde belirlemek kolay de¤ildir...‹ngiliz filozof Roger Scruton’un çok güzel belirtti¤i gibi, “Usun ve ussall›¤›n tan›mlar› büyük ölçüde de¤iflir; öylesine de¤iflir ki, insanlarla hayvanlar aras›ndaki ayr›m› us terimleriyle tan›mlamaya çal›fl›rken, filozoflar gerçekte usu, insanlarla hayvanlar aras›ndaki ayr›m olarak tan›mlarlar.” ‹lk yaklafl›m olarak, usun, insan›n kendisi için belirledi¤i amaçlar› gerçeklefltirmenin en etkin araçlar›n› bulma yetene¤i oldu¤unu söyleyelim. Bu anlamda, hayvanlar›n da kendi uslar› oldu¤u, yaflamlar›n› korumak, türlerini sürdürmek için zekice stratejiler gelifltirdikleri aç›kt›r. Do¤al olarak, hiçbir hayvan atom bombas› üretmez, bilgisayar da kullanmaz, ama bu, onlar›n zeka eksikli¤inden mi ileri gelir, yoksa bunlara gereksinim duymay›fllar›ndan m›? Yaflamak için, iflleri sonunda karmafl›klaflt›rmaks›z›n, yaln›zca en kaç›n›lmaz olan› yapman›n yetersiz zeka belirtisi oldu¤unu söyleyebilir miyiz? Hayvan zekas›yla insan zekas› aras›ndaki ilk fark burada: zeka hayvanlar›n gereksinim duyduklar› fleyi sa¤lamalar›na yarar; buna karfl›l›k biz insanlar›n yeni gereksinimler keflfetmemize yarar. ‹nsan doymak bilmez bir hayvand›r, yaflam›n›n ufkunda baflka gereksinimlerin belirdi¤ini görmeksizin baz› gereksinimlerini doyurma yetisine sahip de¤ildir. Baflka biçimde söylersek: hayvan usu, belirlenmifl, saptanm›fl belli amaçlar› gerçeklefltirmenin en iyi yollar›n› araflt›r›r; insan usu ise belirlenmifl amaçlar› gerçeklefltirmeye çal›fl›r, ama ayn› zamanda, ne denli belirsiz ya da saptanmam›fl olursa olsun, yeni amaçlar› gerçeklefltirmenin yollar›n› da arar... Hayvanlarda zeka, yaln›zca, onlar› gereksinimlerine ya da temel yaflamsal amaçlara yönlendiren içgüdülerinin hizmetindedir. Baflka bir deyiflle, hayvanlar›n davran›m› yaln›zca flematik olarak yineledikleri bir durumlar ba¤lam›na yan›t verir besin, çiftleflme, savunma vb. gereksinimi bunun önemi, bireysel seçime de¤il, türün yaflam›n› sürdürmesine ba¤l›d›r. ‹çgüdülerin hizmetindeki zeka büyük bir etkinlikle ifller, ama hiçbir zaman yeni bir fley icat etmez. Kuflkusuz baz› primatlar yiyecek elde etmek ya da düflmandan korunmak için zekice yollar bulurlar, hatta bunlar› grup içinde yaymay› baflar›rlar. Ama u¤rafllar›n›n temelinde de¤iflmez bir biçimde ilksel içgüdüsel model yatar. Buna karfl›l›k, biz insanlar zekam›z› içgüdülerimizi doyurmak için oldu-
20
Epistemoloji
¤unca, yeni gereksinim biçimlerini yorumlamak için de kullan›r›z: beslenme gereksiniminden, gastronomi çeflitlili¤ini gelifltiririz, çiftleflmeden erotizme var›r›z, savunma içgüdüsünden savafla aç›l›r›z vb. Hayvanlarda türün, türün ç›kar›n›n, türün genetik yaflant› birikiminin çok büyük önemi vard›r, bireyin ve onun özel yaflant›s›n›n özel amaçlar›n›n ise hemen hemen hiç önemi yoktur. Öyle görünüyor ki, hayvanlar daha do¤arken yaflamlar› boyunca ö¤reneceklerinin ço¤unu bilerek do¤uyorlar, oysa insanlar›n hemen hemen her fleyi sonradan ö¤rendiklerini söyleyebiliriz: bu fark›n alt›n› çizmek için, kimileri, hayvansal (önceden belirlenmifl) “davran›m” karfl›s›nda, insansal (önceden belirlenmemifl, özgür) “davran›fl”tan söz ederler, bu terminolojik ayr›m pek de ayd›nlat›c› olmayabilir de. Kesin olan bir fley varsa, o da flu: “hayvanlar, her zaman yapt›klar›, onlara afl›r› yenilikler sunmayan fleyleri iyi yapmay› bilirler, oysa biz insanlar onlardan çok daha fazla ölçüp biçer, yan›l›r, ama buna karfl›l›k koflullarda meydana gelen köklü de¤iflikliklere daha iyi yan›t vermeyi biliriz. Bir hayvan, türüne özgü içgüdüden olumsuz bir sonuç al›rsa, onun yerine kendisinin ö¤rendi¤i ya da icat etti¤i bir baflka fley koymay› güçlükle baflar›r. Bunu, Galli mizahç› Julio Camba, bir yumuflakça türünden söz ederken çok hofl bir örnekle aç›kl›yor. Bu hayvan kumsalda kum alt›nda yaflar, ininden ç›kmak için kumun üstünde bir küçük delik b›rak›r. Sular yükseldi¤inde, beslenmek için kumun alt›ndan ç›kar. Onu avlamak için, pusuya yatt›¤› deli¤in a¤z›na bir nebze tuz konur, böylece deli¤in deniz suyuyla örtülü oldu¤una inand›r›l›r, d›flar› ç›kmas› sa¤lan›r. “bütün yaz onu avlamak için zavall› yumuflakçay› öylesine flafl›rtt›m ki,” diye anlat›yor Julio Camba, “deniz yükseldi¤inde, zavall›c›k bunun benim koydu¤um tuz taneci¤iyle ilgili oldu¤unu san›yor, deli¤in a¤z›na gerçekten tuz koydu¤umda da, denizin yükseldi¤ine inan›yordu, içgüdüsüne güvenini yitiren hayvan gitgide düflünen bir yarat›¤a dönüfltü; art›k rastlant›yla bile olsa yapmak istedi¤ini baflaram›yordu! fiaka bir yana, gerçek flu ki, o yumuflakçan›n düfltü¤ü durumda...bir insan olsayd›, denizin gelgitini do¤rulamak için bir fley icat ederdi...ya da al›flkanl›klar›n› ve beslenme düzenini de¤ifltirmeye çal›fl›rd›...Biyolog Johannes Uexküll, bir sine¤in dünyas›nda yaln›zca “sinekle ilgili fleylere”, bir denizkestanesinin dünyas›nda ise, yaln›zca “denizkestanesiyle ilgili fleylere” rastlad›¤›m›z› söylemifltir. Buna karfl›l›k, biz insanlar kendimizi nesnelerden uzaklaflt›rma, biyolojik olarak kendimizi onlardan ay›rma, onlar› kendi nitelikleri olan, çok kez bizim gereksinimlerimiz ya da korkular›m›zla
hiç ilifli¤i olmayan nesneler gibi görme yetene¤ine sahibiz. Bu nedenle baz› ça¤dafl filozoflar...hayvanlar›n içinde yaflad›klar› ortam ile biz insanlar›n içinde yaflad›¤›m›z dünyay› birbirinden ay›r›rlar...Hayvanlar›n ortam›nda yans›z hiçbir fley yoktur, her fley türün varl›¤›n› sürdürebilmek için gereksindi¤i fleyin yarar›nad›r ya da ona karfl›d›r; insanlar›n dünyas›nda ise her fley bulunur, insanlarla hiçbir ilifli¤i olmayan ya da art›k hiçbir ilifli¤i kalmam›fl, yitirmifl olduklar› ya da henüz eriflmedikleri fleyler bile...Gerçek flu ki, ne olursa olsun, hayali bir zoolojik bahçede homo sapiens’in yaflam koflullar›n›, onun do¤al ortam›n› yeniden yaratmak olanaks›z olurdu. Bizim do¤al ortam›m›z bütün ortamlar›n bütünü; varolan, art›k varolmayan, henüz varolan her fleyden oluflmufl bir dünyad›r. Sürekli olarak de¤iflmekte olan bir dünyad›r. Yaln›zca yarasalar›n ve yumuflakçalar›n de¤il, flempanzelerin, bize çok daha fazla benzeyen öteki hayvanlar›n yaflam biçimleri de, birbirlerinden binlerce kilometre uzakl›kta yaflasalar bile temelde ayn›d›r; buna karfl›l›k, birkaç yüz metrelik bir uzakl›k (hepimiz ayn› biyolojik türe ait olsak da) insan gruplar›n›n davran›fl biçimlerini de¤ifltirmeye yeter. Niçin? Her fleyden önce, dilin varl›¤›ndan ötürü. ‹nsan dili (herhangi bir insan dili), hayvan dilleri denen dillerden, insan fizyolojisinin, öteki primatlardan ya da memelilerden farkl›l›¤›nda oranla çok daha derinden farkl›d›r. Dil sayesinde, art›k varolmayan ya da henüz varolmayan fleylerin insanlar için önemi vard›r...Varolamayan fleylerin de! Hayvan dilleri denen diller her zaman türün biyolojik sona erifline göndermede bulunur: ceylan yak›nlarda bir aslan ya da bir yang›n oldu¤u konusunda türdefllerini uyar›r, ar›n›n dönüp durufllar›, bal al›nacak çiçeklerin nerede, hangi uzakl›kta oldu¤u konusunda arkadafllar›na bilgi verir vb. Ama insan dilinin önceden belirlenmifl bir içeri¤i yoktur, hangi konuda olursa olsun konuflmaya yarar- flimdi ya da gelecekteayn› zamanda henüz olmayan fleyleri icat etmeye ya da olabilecek fleylerin olanakl›l›¤›na yahut olanaks›zl›¤›na gönderme yapar. ‹nsan dilinin anlamlar›, soyutlamalard›r, maddi nesneler de¤il... ‹nsan dilinin belirgin özelli¤i, öznel duygular› –normal olarak, herhangi bir baflka hayvanda oldu¤u gibi, devinimler, tav›rlarla da dile getirilebilen korku, öfke, hoflnutluk– a盤a vurma olana¤› sa¤lamas› de¤il, baflkalar›n›n bizimle paylaflt›klar› bir belirlenmifl gerçeklikler dünyas›n› nesnellefltirmesidir. Bazen, bir yüz buruflturman›n ya da bir omuz silkmenin, herhangi bir sözel iletiden çok daha fazla anlatabilece¤i söylenir. Belki de bunlar, içimizde olup biteni daha iyi dile getirirler, ama
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
21
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› kuflkusuz bizim d›fl›m›zda olanlar› dilden daha iyi iletemezler. Dilin baflat görevi dünyadaki ben’i aç›klamak de¤il, dünyay› anlamama ve ona kat›lmama yard›mc› olmakt›r... Ne olursa olsun, Ernst Cassirer’in çok tan›nm›fl ça¤dafl düflünürlerden bir baflkas› “insan simgesel bir hayvand›r” demekte hakl› oldu¤u aç›kt›r. “Simge nedir?” Bir fikri, bir duyguyu, bir iste¤i, bir toplumsal töreyi temsil eden bir iflaret. Ayn› zamanda, insan toplumunun üyeleri taraf›ndan üstünde uzlaflmaya var›lm›fl geleneksel bir iflaret; duman›n ateflin varl›¤›n› göstermesi ya da bir hayvan›n ayak izlerinin, o hayvan›n oradan geçti¤ini belirtmesi gibi, baflka bir fleyin varl›¤›n› gösteren do¤al bir iflaret de¤il...Simgeler fizik gerçekli¤e yaln›zca dolayl› olarak gönderme yaparlar, ama buna karfl›n zihinsel, düflünülmüfl, tasarlanm›fl, anlamlardan oluflan, az ya da çok bilgili primatlar olarak de¤il, yaln›zca insanlar olarak içinde yaflad›¤›m›z bir gerçekli¤i do¤rudan do¤ruya belirtirler. Söylenceler, dinler, bilim, sanat, politika, tarih, do¤al olarak felsefe...bütün bunlar, en üstün simgesel sistem olan dile dayal› simgesel sistemlerdir. Öylesine de¤er verdi¤imiz yaflam ya da öylesine korktu¤umuz ölüm de yaln›zca fizyolojik olaylar de¤il, ayn› zamanda simgesel süreçlerdir: bu nedenle baz›lar› fiziksel yaflamlar›n› varoluflsal simgeleri savunmak için feda etmeye haz›rd›rlar, bedenin ölümünden daha çok korktu¤umuz simgesel ölümler de vard›r.
1. c
2. a
3. d
4. a
5. b
6. e
7. b
Kaynak: Fernando Savater (2001). Yaflam Sorular›, çeviren: fiadan Karadeniz. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 110-123. 8. d
9. c
10. b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan Bilgisinin Ay›r›c› Nitelikleri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. ‹nsan› özel k›lan önemli baz› yönleri hat›rlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan Bilgisinin Ay›r›c› Nitelikleri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Aristoteles’in canl›lara atfetti¤i temel özellikleri özel k›lan yönleri okuyacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan Bilgisinin Ay›r›c› Nitelikleri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. ‹ç hâllere iliflkin fark›ndal›¤›n ne anlama geldi¤ini an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan Bilgisinin Ay›r›c› Nitelikleri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Ö¤renilmifl bedensel bilginin tarifini hat›rlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi ve Logos” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bilginin logos içermesinin tam olarak ne anlama geldi¤ini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan›n Tarih ‹çindeki Bilgisel Serüveni” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Alg›sal yetilerimizin bizi di¤er hayvanlardan ay›rdedici bir rol üstlenmediklerini an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nsan›n Tarih ‹çindeki Bilgisel Serüveni” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Hayvanlarla insanlar›n bilgisel yap›lar›n›n farkl› olabilecekleri yönünde yap›lan vurguyu fark edeceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi ve Enformasyon” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Enformasyon ve bilgi kavramlar› aras›ndaki niteliksel fark› hat›rlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi ve Nesnellik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bilginin öznel ya da keyfî olmayan bir boyutunun olmas› gerekti¤i konusunu an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin De¤eri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bilginin öz de¤erinin di¤er de¤er türlerinden fark› konusunda sa¤lam bir fikir sahibi olacaks›n›z.
22
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Günlük yaflamda bu konu üzerinde çok fazla düflünmesek de, insan›n sahip oldu¤u bilgilerin ço¤unun asl›nda oldukça karmafl›k süreçler gerektirdi¤i ve di¤er canl›lar›n kapasitelerini oldukça aflan nitelikler bar›nd›rd›¤› kesindir. Hayvanlar›n do¤ada gerçeklefltirdi¤i baz› etkileyici eylemleri düflünelim. Bir kuflun a¤aç tepesinde sab›rla yuva yapmas› veya su samurlar›n›n akarsular üzerinde bar›nma ve beslenme amaçl› olarak baraja benzeyen s›¤›naklar oluflturmalar›, hem bilgi sahibi olman›n hem de onu uygulama becerisinin örne¤i olarak görülebilir. Ancak içgüdüsel olarak gerçeklefltirilen bu eylemlerin bir gökdelen veya uçak yapmaya benzemedi¤i de aç›kt›r. Bu ba¤lamda, kavramlar ve simgelerle düflünebilen ve bilgi edinebilen insan›n canl›lar içinde özel bir yere sahip oldu¤u kesindir. Kendinize flu soruyu sorun: Her mevsim do¤al bir flekilde yuva yapan bir kuflun veya su samurunun herhangi bir yuva yapma örne¤inde üretti¤i yap›ya bir farkl›l›k, çeflitlilik veya zenginlik katmas› (daha do¤rusu, bunlar› yapmaya karar vermesi) olanakl› m›d›r? S›ra Sizde 2 Bir insan›n enformasyon almaya aç›k olmas› ve enformasyon kanallar›n› sürekli kullan›yor olmas› o kiflinin bilgili oldu¤unu gösterir mi? Bu iliflki mutlak de¤ildir. Diyelim ki, komflu ülkelerden birinde devam etmekte olan bir savafla iliflkin olarak savafl›n taraflar›ndan bol miktarda demeç ve aç›klama geliyor. Ayr›ca ‹nternet siteleri ve televizyonlar sürekli olarak savafl›n farkl› yönlerini, farkl› aç›lardan yans›t›yorlar. Bu tür enformasyonu eksiksiz olarak belle¤inde biriktiren bir insan, e¤er bu ifllevin ötesine çok fazlaca geçmiyorsa, tam anlam›yla bilgili olmayabilir. Ne de olsa, ham veri almak ve bellekte tutmak bir bilgisayar›n ve (e¤er veriler kavramsal unsurlar ve derinlikler içermiyorsa) belki bir hayvan›n da yapabilece¤i bir eylemdir. Fakat bilgi sahibi olan özneler, genel olarak dersek, enformasyon arac›l›¤›yla gelen ham madde üzerinde ilginç ve karmafl›k ifllemler yapabilme yetene¤ine sahip olmak durumundad›r. Bir örnek vermek gerekirse, enformasyonu sa¤layan kaynaklar›n güvenilirli¤i konusunda yarg›larda bulunabilmek ve de¤erlendirmeler yapmak, veri toplaman›n ötesine geçen bir faaliyet türünü gerekli k›lar.
S›ra Sizde 3 Günlük yaflamda bilginin önemi konusunda karfl›laflt›¤›m›z örnekler genel olarak bilgiden sa¤lanabilecek yararlar çerçevesinde flekillenir. Bilgi sahibi olan insanlar›n, hem ifl dünyas›nda yer edinme ve baflar›l› olma hem de toplumsal alanda “popüler olma” aç›s›ndan bilgisiz insanlardan daha avantajl› bir konumda olaca¤› aç›kt›r. Ayr›ca bilginin do¤ada sa¤ kalabilme anlam›nda yararlar› olaca¤› da aç›kt›r. Peki, e¤er avantaj sa¤layan yönleri ç›kar›l›rsa, bilginin yine de kendisine özgü bir de¤eri oldu¤undan bahsedebilir miyiz? Bu soruya “evet” yan›t› veren insanlar genelde akl›n kullan›m›na ve yaflamda belli bir bilinç gelifltirmeye de¤er veren kifliler olurlar. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bilgi, insan› daha zengin veya daha takdir gören bir insan yapmasa bile arzu edilebilecek bir durumdur. Bilgisizlikle veya yanl›fl bilgilerle dolu bir yaflam bazen daha rahat, daha s›k›nt›s›z ve daha çekici görünebilir. Buna karfl›n, insan yaln›zca rahatl›k ve basit zevkleri hedefleyen bir canl› de¤ildir. Örne¤in, bir bilim insan›n›n içinde yaflad›¤›m›z evrenin yap›s›na iliflkin çok flafl›rt›c› ve her aç›dan çok ayd›nlat›c› bir bulufl yapt›¤›n›, evrene dair bir bilinmeyene yan›t getirdi¤ini varsayal›m. Bu bilginin o bilim insan› için temel öneminin ve de¤erinin, o buluflun getirece¤i para ve popülerlik oldu¤unu düflünmemiz ak›lc› m›d›r? ‹flini zevkle ve aflkla yapan bilim insanlar›n›n yaflamlar› incelendi¤inde, buna verilecek yan›t›n genelde “hay›r” oldu¤u görülür. Bilgiyi hedeflemek ve bilgi edinmekten haz duyman›n, en az›ndan biz insanlar için, “avantajlar›ndan” ba¤›ms›z bir yönünün ve de¤erinin oldu¤u aç›kt›r.
1. Ünite - Bilgi Üzerine ‹lk Düflünceler
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Allen, B. (2004). Knowledge and Civilization. Oxford: Westview. Arslan, A. (2005). Felsefeye Girifl. ‹stanbul: Adres Yay›nlar›. Barnes, J. (1984). Complete Works of Aristotle. volumes I and II. New Jersey: Bollingen. Blackburn, S. (1999). Think: A Compelling Introduction to Philosophy. Oxford: Oxford University Press. Denkel, A. (2003). Bilginin Temelleri. Ankara: Doruk Yay›mc›l›k. Descartes, R. (1967). ‹lk Felsefe Üzerine Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, 3. bask›, ‹stanbul: M.E.B. Yay›nlar›. Fuller, S. (2007). The Knowledge Book: Key Concepts in Philosophy, Science and Culture. Stocksfield, UK: Acumen. Guillen, M. (2003). Dünyay› De¤ifltiren Befl Denklem. çeviren: Gürsel Tanr›över, Ankara: TÜB‹TAK Yay›nlar›. Morris, D. (1967). The Naked Ape: A Zoologist’s Study of the Human Animal. New York: McGraw-Hill. Özlem, D. (2009). Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi. Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? çeviren: Abdülbaki Güçlü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Platon (2002). Devlet. çeviren: Hüseyin Demirhan, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar. Russell, B. (1948). Human Knowledge: Its Scope and Limits. London: George Allen & Unwin.
23
2
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kuramsal bir çal›flma alan› olan epistemolojinin ne tür bir ifllevi yerine getirdi¤ini aç›klayabilecek, Epistemolojinin Bat› Felsefesi’nde iki bin y›l› aflk›n süredir u¤raflt›¤› temel konular› kendi cümlelerinizle ifade edebilecek, Epistemoloji alan›nda s›kça kullan›lan baz› temel kavramlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Kuram Bilginin kayna¤› Felsefe tarihi Norm Önerme
• • • •
Biliflsel ‹nanç Kan›t Gerekçe
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
• G‹R‹fi • KURAMSAL B‹R ‹fiLEV OLARAK EP‹STEMOLOJ‹ • EP‹STEMOLOJ‹N‹N TEMEL KONULARI VE SORUNLARI • FELSEFE TAR‹H‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ • EP‹STEMOLOJ‹K ÇÖZÜMLEMEN‹N BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
Epistemoloji Nedir? G‹R‹fi Bilimlerin adlar›n›n genellikle ‘loji’ ile bitti¤ini ço¤umuz bilsek de, bu adlar›n o alana iliflkin ilginç ipuçlar› verebilece¤ini pek düflünmeyiz. Asl›nda bazen bu ipuçlar› aç›kça gözümüzün önündedir: “Sosyoloji” deyimini “sosyal” kavram› ile ba¤daflt›r›p bunun da toplumsall›kla ilgili oldu¤unu ç›karmak görece olarak kolayd›r. Benzer bir durum “psikoloji” deyiminde yer alan “psiko” için de söylenebilir. (‹nsanlar›n ço¤u, hayat›nda en az bir kez içinde bir “psikopat›n” yer ald›¤› korku filmi izlemifltir ve buradan da “psiko”nun ruh veya zihinle ilgili bir taraf›n›n oldu¤unu ç›karabilirler.) Bazen, ‘loji’ ile biten alan›n ne oldu¤u aç›kt›r, ancak ‘loji’den önce gelen bölümün ne oldu¤undan emin olamay›z. “Astroloji”nin burçlarla ve fallarla ilgilenen bir alan oldu¤unu tahmin etmek kolayd›r ancak ‘astro’ deyiminin Yunanca “y›ld›z” anlam›na geldi¤ini az kifli bilir. Bazen de, hem o deyimin ne oldu¤unu bilmeyiz hem de kelimenin içinde yer alan unsurlar bize herhangi bir ipucu vermezler. ‘Ornitoloji’nin “kuflbilimi” anlam›na gelebilece¤ini düflünmek zordur. Dahas›, felinoloji (kedileri araflt›ran bilim dal›) veya areoloji (Mars gezegenini araflt›ran bilim dal›) gibi alanlar›n var oldu¤una inanmak oldukça zordur. ‘Epistemoloji’nin durumu da tan›nabilirlik ve popülerlik aç›s›ndan biraz Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdad›r. Bununla birlikte, hem felsefeyle hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar çal›flmalar›n›n bir noktas›nda bu önemli deyimle ve deyimin ard›ndaki düflünsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir flekilde karfl›lafl›rlar. Epistemolojinin Bat› felsefesinde yaklafl›k 2500 y›ll›k bir geçmifli vard›r ve bu alanda günümüze dek üretilen düflünceler çok büyük bir fikirsel birikime karfl›l›k gelmektedir. Felsefenin “bilgi” kavram› ile u¤raflan dal›na epistemoloji ad› verilir. Epistemoloji dilimize bilgibilim, bilgi kuram› veya bilgi felsefesi olarak da çevrilmektedir. Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanakl›l›¤›n›, yap›s›n›, kaynaklar›n›, s›n›rlar›n› ve kavramsal bileflenlerini irdeler. Yunanca ‘episteme’ ve ‘logos’ kelimelerinin birlefliminden oluflan ‘epistemoloji’ deyiminde yer alan logos’ un “aç›klama”, “gerekçe”, “mant›k”, “söz” ve “bilim” gibi anlamlara geldi¤inden, önceki ünitede söz etmifltik. ‘Episteme’ kelimesi ise, genelde “bilgi” olarak çevrilir. Ancak kitab›n ilerleyen bölümlerinde de görece¤imiz gibi, bu çevirinin nitelenmesi ve tarihsel baz› aç›klamalarla içeri¤inin doldurulmas› gerekmektedir. Öncelikle, ‘epistemoloji’ kelimesini Türkçeye çevirme çabalar›nda karfl›lafl›lan zorluklardan bahsedelim. ‘Bilgibilim’ deyimi dilimize art›k oldukça yerleflmifl olmas›na karfl›n, bu deyim felsefenin bir alt alan›n› sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
26
Epistemoloji
‘Epistemoloji’ deyimini Türkçeye çevirmek belli zorluklar içermektedir.
lim kimli¤inde betimliyormufl izlenimi vermesi itibar›yla yan›lt›c› bir yön tafl›maktad›r. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen oldu¤u bir alan olarak ortaya ç›km›fl ve kavramsal kimli¤iyle günümüze tafl›nm›flt›r. O yüzden, a¤›rl›kl› olarak deneyimsel, gözlemsel ve deneysel boyutta ifl gören “bilimlerden” oldukça farkl› bir yap›da oldu¤u gözden kaçmamal›d›r. Bu durum, epistemolojinin ‘bilim’ kelimesiyle aç›klanmas›n›n veya tan›mlanmas›n›n sak›ncalar›n› sergilemektedir. Söz konusu sorunsal›n Almanca gibi dillerde biraz daha farkl› bir görünüm sergiledi¤i düflünülebilir ancak dilimiz aç›s›ndan ‘bilgibilim’ deyiminin uygun oldu¤u flüphelidir. Epistemoloji için ‘bilgi kuram›’ ve bazen de bitiflik olarak ‘bilgikuram›’ deyiminin kullan›lmas› ise, Bat› dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk aç›s›ndan tercih edilebilmektedir. (Örne¤in, ‹ngilizcede hem ‘epistemology’ hem de ‘theory of knowledge’ deyimi yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.) Her ne kadar ‘bilgi kuram›’ iyi bir çeviri seçene¤i gibi görünse de, asl›nda üzerinde bir parça düflünüldü¤ünde kayda de¤er bir sak›nca bar›nd›rd›¤› görülebilir. ‘Kuram’ veya ‘teori’ kelimesi ço¤unlukla belli bir araflt›rma alan› ve disiplini içindeki farkl› kavramsal çerçeveler veya paradigmalar için kullan›l›r. Örne¤in, fizik alan›nda Newton’›n kuram› uzun süre etkisini sürdürmüfl ve ard›ndan 20. yüzy›lda yerini Einstein’›n Görecelik Kuram›’na b›rakm›flt›r. Felsefenin alt alanlar›nda da durum farkl› de¤ildir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl› kuramlar birbiriyle yar›flmakta ve karfl›l›kl› olarak argümanlar ve karfl› argümanlar üretmektedirler. Durum böyleyken, ‘bilgi kuram›’ ifadesini kullanmakta kafa kar›flt›r›c› bir yön oldu¤u aç›kt›r çünkü akl›m›za do¤al olarak “hangi bilgi kuram›?” sorusu gelir. Bu ve benzeri nedenlerden dolay›, ‘bilgikuram›’ veya ‘bilgibilim’ yerine bu kitapta ‘epistemoloji’ deyimini tercih edece¤iz.
KURAMSAL B‹R ‹fiLEV OLARAK EP‹STEMOLOJ‹
‘Teori’ deyiminin kökeni Yunancad›r. Türkçe karfl›l›¤› ‘kuram’d›r.
Bu etimolojik (kelime kökensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin do¤as›na iliflkin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aç›klamalara geçebiliriz. ‹lk olarak, yukar›daki paragrafta da de¤indi¤imiz “kuram” konusuna dönelim. Epistemolojinin “bilgi” kavram› üzerine gelifltirilen kuramsal bir çal›flma türü oldu¤unu belirtmifltik. Farkl› bilim dallar›, bilgi edinme, bilgi da¤arc›¤›n› geniflletme ve bilginin bilimsel niteli¤ini yükseltme gibi amaçlar güderken, epistemoloji “bilgi” kavram›n›n kendisine kuramsal bir bak›fl getirmeyi hedefler. Baflka bir deyiflle, epistemoloji bilgi da¤arc›¤›m›za yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi aç›dan mercek alt›na al›r. Bu türden ifadeler, do¤al olarak, felsefe metinleriyle ve felsefi sorunsallarla ilk kez karfl›laflan insanlar için kafa kar›flt›r›c› ve aç›klanmas› gereken bir durum sunar. O hâlde, sorgulamalar›m›z›n ve aç›klamalar›m›z›n bu ilk aflamas›nda soruyu flu flekilde soral›m: Epistemoloji tam olarak nas›l bir kuramsal çabad›r? Epistemolojinin kuramsal çabas›n›n tek bir “tip” veya “s›n›f” alt›nda toplanabilece¤ini düflünmek hata olur. O yüzden, bilgi üzerine yürütülen felsefi çal›flmalar›n nas›l çeflitlilikler ve kuramsal renkler içerdi¤i konusuna önümüzdeki sayfalarda dönece¤iz. fiimdi bir süreli¤ine felsefe tarihinde geriye gidelim ve “kuram” kavram›n›n kendisini irdelemeye çal›flal›m. Her ne kadar “teori” veya “kuram” denildi¤inde akl›m›za hemen “bilimsel teori” ve “bilimsel kuram” gibi kavramlar gelse de, ‘kuram’ deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlam›n› göz önüne almak yerinde olur. Öncelikle, theoria Yunancada ‘theorein’ (bakmak, izlemek) kökünden gelir (‘Kuram’ kelimesinin Arapça karfl›l›¤› olan ‘nazariye’ de yer alan “na-
27
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
zar” kelimesinin de “bakmak” veya “bak›fl” anlam›na gelmesi tesadüf de¤ildir ve arada tarihsel bir etkileflim söz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nokta, ‘theorein’ fiilindeki “bakma” n›n, “kar›flmaks›z›n uzaktan ilgiyle izleme” gibi bir anlam tafl›mas›d›r. Kelimenin bileflenlerine daha yak›ndan bakarsak, ‘theoria’ deyiminde yer alan ‘thea’, “d›fl görünüfl” veya “görüntü” anlamlar› tafl›r. ‘Theoria’ da ‘thea’ ya ek olarak ‘horao’ da bulunur ve bu deyim “bir fleye dikatle ve ilgiyle bakmak, izlemek” anlam›n› içerir. (Örne¤in, ‹ngilizcedeki ‘theater’ (tiyatro) kelimesi de ‘thea’ kökünden gelir.) Bu anlamda, ‘theoria’ dan türeyen ‘theoros’ un çevirisi “izleyici” olarak yap›labilir. Ancak ‘theoros’, orijinal anlam› itibar›yla, ilgisiz ve kopuk bir tarzda bakan kifli olarak anlafl›lmamal›d›r. ‘Theoros’, “müdahale etmeden ve ö¤renme iste¤iyle izleyen” insanlara verilen add›r. Bu kifliler (yani, kelimenin ço¤ulunu kullan›rsak, theorioi) ço¤u zaman, ö¤renme amac›yla de¤iflik flehirlere gidip çeflitli festivallere kat›lan kültür elçileriydi. Her ne kadar “gösterilere” kar›flmadan izleseler de, gittikleri yerlerde gerçeklefltirilen törenlerin, ayinlerin ve flölenlerin içinde bir ölçüde yer ald›klar› da bilinmektedir. K›sacas›, kopuk ve ilgisiz bir seyircinin konumundan oldukça uzakt›lar. ‘Kuramsal’ veya ‘teorik’ deyiminin günümüzdeki kullan›m›na bu söylediklerimizin ›fl›¤›nda yaklaflabiliriz. Biz günlük yaflamda ‘teorik’ kelimesini “gözlenebilir olgulardan uzak” veya “soyutluk derecesi nedeniyle anlafl›lmas› zor” gibi anlamlarda kullan›r›z. Örne¤in, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ço¤u bu niteliktedir. E¤er yukar›da kelimenin kökenine dair söylediklerimiz bir ipucu olarak al›nabilirse, “kuramsal bak›fl” kavram›n›n “ilgiyle ancak belli bir uzakl›ktan izleme” kavram›yla iliflkili oldu¤u kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Felsefe aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “kuramsal ilgi” ya da “kuramsal araflt›rma” asl›nda felsefenin olanakl› olmas›n›n en temel kofluludur. Logos’ un içinde yer alabilen veya varl›¤›nda logos bar›nd›ran bir canl› olan insan›n en önemli özelliklerinden biri, alg›n›n ötesine geçerek kuramsal düflünebilmesidir. Kuramsal bak›fl bu anlamda “özel” bir bak›flt›r. Bunu bir örnek üzerinden anlamaya çal›flal›m. S›radan bir insan bir çatala bakt›¤› zaman o nesneyi alg›lanabilen özellikleri ile kavrar. Ancak ayn› çatal› mikroskobik ölçülerde inceleyebilen bir bilim insan› için çatal, atomalt› parçac›klardan oluflan bir fleydir. Bu durum elbette bilim insan›n›n bizim gördü¤ümüzden farkl› bir nesneye bakt›¤› anlam›na gelmez. Fizikçinin kuramsal bak›fl› da ayn› nesneye yönelmifltir. Ancak fizikçinin bak›fl› ve kavray›fl› karmafl›k bir kuramsal sistemin dolay›m›ndan geçerek ortaya ç›kar. Çatal gibi s›radan bir nesnenin atomik yap›s› üzerine konuflmak, üst düzey bir logos’ un uygulanmas› ile olanakl› hâle gelir. fiimdi bu düflüncenin felsefe alan›na nas›l uyguland›¤›n› sergileyelim. Felsefenin alt alanlar›nda da, çeflitli bilimsel disiplinlerde oldu¤u gibi, nesnelerden oluflan dünyaya farkl› bir bak›fl getirilmeye çal›fl›l›r. Bu anlamda felsefenin kuramsal perspektiflerinin yöneldi¤i dünya, üzerinde var oldu¤umuz ve nefes ald›¤›m›z somut dünyad›r. Ancak nas›l fizikçi bir çatala çok farkl› bir bak›fl getirip atomlardan ve moleküllerden söz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dünyaya farkl› bir yaklafl›mda bulunabilir. Fizikçinin betimledi¤i atomalt› dünya alg›lar›m›za verili bir dünya de¤ildir, ancak fiziksel kuramlar›n içeriklerinin masal›ms› veya uyduruk bir dünya tasviri oldu¤unu düflünmeyiz. Tam tersine; fizikçinin, kimyac›n›n veya biyolo¤un bilinen dünyaya dair bizim do¤rudan göremedi¤imiz ancak önemli bir gerçeklik bar›nd›ran “daha derin” bir aç›klama sundu¤una inan›r›z. Felsefi irdelemeler de, bu anlamda, dünyaya iliflkin derin bir bak›fl içerir; insan›n logos’ unun üst düzey uygulanmas›n›n bir sonucudur.
“Kuram” veya “logos” kavramlar› aras›nda bir iliflki bulunmaktad›r.
28
Epistemoloji
Kuramsal düflünmenin veya logos’ un üst düzey uygulanmas›n›n felsefede karfl›m›za ç›kan çarp›c› bir örne¤i tan›msal ifllevlerdir. ‹nsanlar›n gündelik anlamda bilgi ve kavram sahibi olmalar› son derece ola¤an bir olgu olarak kabul edilir. Buna karfl›n, kavramlar veya tan›mlar üzerine düflünmek s›kl›kla yapt›¤›m›z ifllevler de¤ildir. ‹nsanlara bir kavram›n tan›m› soruldu¤unda genelde ilk tepki flaflk›nl›kt›r, ard›ndan gelen tepki ise somut bir örnek vermektir. “Adalet nedir?” sorusuna verilen tipik bir yan›t “suçlular› cezaland›rmak” fleklindedir. “‹yilik nedir?” sorusu pek çok kez “muhtaç olanlara yard›m etmek” gibi bir ifade kullan›larak yan›tlan›r. Ancak, “suçlular› cezaland›rmak” ve “muhtaç olanlara yard›m etmek” ifadeleri, ele al›nan kavramlar›n tan›m› de¤il, yaln›zca somut sonuçlar› ya da örnekleridir. Platon ve Aristoteles’in ›srarla üzerinde durdu¤u gibi, bir kavram›n tam olarak anlafl›lmas› ile o kavram›n örneklerini baflar›yla saptayabilme farkl› türde yeteneklerdir. Ve felsefeciyi di¤erlerinden ay›ran bir özellik “kuramsal” ilgilerinin olmas› ve özellikle de kavramlar›n kendileriyle ilgilenmesidir. Bu noktada do¤al olarak bilgi kavram› konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin neden önemli oldu¤u sorulabilir. Bu sorunun en basit ve k›sa yan›t›, insan›n yaln›zca merakl› de¤il ki örne¤in kediler en az insanlar kadar merakl›d›r ayn› zamanda biliflsel geliflmifllik aç›s›ndan di¤er hayvanlardan farkl› bir canl› oldu¤u gerçe¤inde yatmaktad›r. Felsefenin di¤er konular›nda oldu¤u gibi, yaflam ve dünya üzerinde kuramsal düflünce gelifltirmek insan›n bilincini daha üst bir düzeye ç›kar›r. Epistemoloji alan›nda üretilen irdelemeleri kavram›fl olan insanlar›n s›radan bilgilenme süreçlerine bak›fllar› da niteliksel olarak de¤iflir. Bunun en somut göstergesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatk›n insanlar›n düflünsel veya bilgisel tuzaklara kolayca düflmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetene¤i kazanmalar›d›r. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
S O R U
EP‹STEMOLOJ‹N‹N TEMEL KONULARI VE SORUNLARI D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hem fizik alan›nda çal›flan bilim insanlar› hem de epistemoloji alan›nda çal›flan felsefeciSIRA S‹ZDE ler, dünyaya alg›n›n ötesinde bir “bak›flla” yaklafl›rlar. Bu anlamda, bir fizikçi ile bir bilgi felsefecisinin, bütün farklar›na karfl›n, benzeflti¤i genel noktalar›n ne olabilece¤i ve bu D Ü fi Ü N E L ‹ M iki tür araflt›rman›n yal›n gözlemden farkl›laflt›¤› noktalar›n nas›l ifade edilebilece¤i konusunda kendi düflüncelerinizi üretmeye çal›fl›n.
fiimdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald›¤› temel konular› k›saca gözden geçirelim ve epistemoloji alan›n› daha somut bir tarzda anlamaya çal›flal›m. BuraSIRA S‹ZDE da sunaca¤›m›z aç›klamalar ayn› zamanda önümüzdeki üniteler için de bir yol haritas› sa¤layacakt›r. Kitab›n daha sonraki bölümlerinde afla¤›da özetlenen sorunsallar üzerine e¤ilece¤iz ve kapsaml› tart›flmalar sunaca¤›z.
N N
AMAÇLARIMIZ
‹nsan Bilgisinin Kaynaklar›
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bilginin hangi kapasitelerden ‹ N T E R N E T önemli bir kaynakland›¤› epistemolojik sorudur.
Bilgi sahibi olmak bizim için en s›radan görünen olgulardan biridir ancak normalK ‹ T A P de bilginin kaynaklar› üzerine çok fazla düflünmeyiz. Bunu derken tam olarak neyi kastetti¤imizi aç›k hâle getirmekte yarar var. “Kaynak” kavram›, dar bir flekilde anlafl›ld›¤›nda, toplumsal yaflant›m›z içinde yer alan “enformasyon kanallar›” fleklinTELEV‹ZYON de anlafl›labilir. “Enformasyon” anlam›nda bilgiyi çeflitli yollardan al›r›z. Örne¤in, yak›n çevremiz, olaylara tan›kl›k eden insanlar, ‹nternet ve bas›n-yay›n organlar› bizim bilgi edindi¤imiz kaynaklard›r. Ancak bu soru daha genifl, daha evrensel, daha “felsefi” bir‹ Nperspektiften de sorulabilir. Bu genifl aç›dan bak›ld›¤›nda, “kaynak” soTERNET rusunu, insan›n bilgilenme kapasiteleri veya yetileri ba¤lam›nda ifade edebiliriz.
29
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
Önceki ünitede “canl› olma” ve “insan olman›n ay›r›c› özellikleri” konular›nda saptamalarda bulunmufltuk. Bizi saran evrene iliflkin bilgilenmemiz söz konusu oldu¤unda, öncelikle, befl duyumuz arac›l›¤›yla evrene aç›ld›¤›m›z gerçe¤i ak›lda tutulmal›d›r. O yüzden, alg›sal olarak “aç›k olmak” bizim en temel bilgisel özelli¤imiz olarak al›nabilir. Ancak bu noktan›n belirtilmesinin ard›ndan, epistemolojik aç›dan ilginç bir tart›flma bafllar: Alg›sall›¤›m›z, bize bilgi sa¤layan tek kaynak türü müdür? Gördüklerimiz, duyduklar›m›z, dokunduklar›m›z, koklad›klar›m›z ve tatt›klar›m›z d›fl›nda bilgilenmenin baflka bir yolu var m›d›r? E¤er ben yaln›zca görme veya duyma gibi alg›lar arac›l›¤›yla bilgilenen bir varl›ksam, örne¤in, “erdem” kavram›n›n bilgisini nas›l edinebiliyorum? Bu, üzerinde düflünmeye de¤er bir sorudur çünkü biz davran›fllar› gözleyebilsek de, etik (yani, ahlaka iliflkin) nitelikleri duyular arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z› söylemek garip bir iddia olur. Ayr›ca, e¤er duyular d›fl›nda bir bilgi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 say›lar›n›n toplam›n›n 1000 etti¤ini bilmem nas›l aç›klanabilir? Bu sorular›n özü flu flekilde ifade edilebilir: “Alg›sal duyular” üst düzey logos kullan›m› gerektiren zihinsel veya entelektüel ifllevlerimi aç›klamada yeterli midir? Duyulardan önce ya da duyular›n ötesinde bir bilgilenme yolu veya yöntemi var m›d›r? Bu türden sorular, epistemoloji ile u¤raflanlar›n üzerinde durdu¤u ve yan›tlamaya çal›flt›klar› önemli sorunsallar olarak ortaya ç›km›fllard›r.
Bilginin Tan›m› ve Kavramsal Unsurlar› Eski Yunan’dan itibaren felsefecileri çok meflgul eden konulardan biri, tahmin edilece¤i gibi, bilginin tan›mlanmas›d›r. Her ne kadar, “bilgi” son derece yal›n ve anlafl›lmas› kolay bir kavram gibi görünse de, irdelemenin derinliklerine inildikçe bu kavram›n önemli incelikler içerdi¤i ve tan›mlanmas›na iliflkin ciddi zorluklar bulundu¤u görülür. “Bilginin tan›mlanmas›” deyimi ilk bak›flta gizemli bir iflleve iflaret ediyor izlenimi verse de, asl›nda di¤er s›radan kavramlar›m›z›n tan›mlanmas›ndan ilkece çok farkl› olmad›¤› söylenebilir. “Penguen” kavram›n› tan›mlaman›n iyi bir yolu, tüm penguenleri ve yaln›zca penguenleri ortaklaflt›ran noktalar› bulmakt›r. Bu yolla, örne¤in, insan› “ak›ll› hayvan” olarak tan›mlayabiliriz: ‹nsan “hayvan” kategorisine aittir ancak di¤er türlerden “ak›ll›” olmas›yla ayr›l›r. Soyut kavramlar için de benzer bir ak›l yürütme yapabiliriz. “Erdem” kavram›n›n tan›m›, erdemli davran›fllar›n ortak yönünün saptanmas›ndan geçer. Geleneksel olarak bak›ld›¤›nda, felsefeciler tan›mlama ifllevine bu tarzda yaklaflm›fllard›r. Bu yaklafl›m›n felsefi ayr›nt›lar›na ve bilgi kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin tart›flmalara daha sonra ayr›nt›l› olarak de¤inece¤iz. Bilgi kavram›n› aç›k hâle getirme çabas›, farkl› yönler içeren ve zengin bir literatürün ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu farkl› yönlere bir örnek vermek gerekirse, bilginin sözlüksel bir tan›m›n› vermeye ek olarak, kuramc›lar bilginin kavramsal çözümlemelerini üretme yönünde de ak›l yürütmüfllerdir. Kavramsal çözümlemeler genelde, ele al›nan önemli bir düflünsel kavram›n baflka kavramlar›n bilefliminden nas›l olufltu¤unu göstermeyi hedefler. Örne¤in, “aflk” kavram›n›n çözümlemesi yap›ld›¤›nda, bu kavram›n “sevgi”, “ilgi”, “tutku”, “cinsel çekim”, “özlem” gibi baz› di¤er kavramlar› içerdi¤i veya bar›nd›rd›¤› savlanabilir. Çözümlemeler önemli ve yararl› zihinsel eylemlerdir çünkü bu tür ifllevlerin sonucunda ele al›nan kavram daha anlafl›l›r bir hâle gelir ve kavram›n unsurlar› belirgin bir flekilde ortaya ç›kar. Çözümlemelerin bilgi alan›nda nas›l gerçekleflti¤i ve çözümlemelerin tan›msal çabalar içinde nas›l bir yere oturdu¤u konusuna tekrar dönece¤iz.
Bilgi konusuna e¤ilen felsefeciler bu kavram› tan›mlamaya veya çözümlemeye çal›fl›r.
30
Epistemoloji
Bilginin Olanakl›l›¤›
Bilginin olanakl› olup olmad›¤› konusu da epistemoloji alan› kapsam›nda incelenir.
Descartes (‘Dekart’ okunur) bilgi felsefesi aç›s›ndan önemli bir düflünürdür.
Felsefeciler, biraz flafl›rt›c› bir flekilde, bilginin olanakl›l›¤› konusunda da irdelemelerde bulunup, genelde sormaya al›fl›k olmad›¤›m›z sorular sorarlar. Bilginin olanakl›l›¤› konusu s›ra d›fl› bir tart›flma konusudur çünkü “üst düzey biliflsellik” veya “bilgisellik” bize insan olman›n özünde yatan bir özellik gibi görünür. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda “bilgi edinmenin olanakl›l›¤›”n›n ne tür bir soruna karfl›l›k geldi¤ini anlamak ilk baflta zor görünebilir. Ancak, felsefe disiplininin içinde çal›flmaya bafllayan insanlar›n k›sa sürede fark etti¤i gibi, felsefi sorgulamalar›n derinli¤inin ve çap›n›n önceden belirlenebilecek düflünsel bir s›n›r› bulunmamaktad›r. Elbette insanlar için düflünsel s›n›rlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler taraf›ndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tür “verili” s›n›rlar›n içinde felsefecinin sorgulamadan kabul etmesi gereken de¤iflmez ilkeler veya do¤rular yoktur. Felsefeyi di¤er düflünme ve araflt›rma dallar›ndan ay›ran en önemli özelliklerden birisi budur. Bir mühendis, avukat, mimar veya doktor iflini yapabilmek için sorgulamayaca¤› temel varsay›mlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsay›mlar› ve yönelimleri olsa da, bu varsay›mlar, inançlar ve yönelimler her zaman sorgulaman›n hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun do¤al bir sonucu, felsefenin kesin ve herkesin üzerinde uzlaflabilece¤i sonuçlara kolayca ulaflamamas›d›r. Ancak “kesinlikten uzakl›k” ve “her an yolda olma durumu” felsefenin özgürlük alan›n› geniflleten ve di¤er araflt›rma alanlar›ndan ay›ran özelliklerdir. Bu noktan›n hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimli¤i konusunda önemli mesajlar içermesinden dolay›, konunun üstünde biraz durmakta ve baz› vurgular yapmakta yarar görüyoruz. Günlük yaflamda bilgi al›flveriflinde bulunur, bilginin ne oldu¤unu veya gerçekten olup olmad›¤›n› sorgulamay›z. Fakat epistemolojik çal›flmalar›n üst düzey bir uygulamas› da, bilginin gerçekten olanakl› olup olmad›¤› konusunda derinlikli sorgulamalar yürütmektir. Bu sorunun önemini kavrayabilmek için, felsefenin di¤er pek çok alan›nda oldu¤u gibi, günlük al›flkanl›klar›m›z› bir parça terk etmek, kesin gözüyle bakt›¤›m›z do¤rular› geçici bir süreli¤ine de olsa ask›ya almak ve sorgulamay› baflka bir gözle yürütmek gerekebilir. Elbette, böylesi çabalar rahat ve güvenli görünen bilgisel konumumuza taze bir gözle bakmay›, k›sacas› “zahmete girmeyi” gerektirmektedir. Ancak ça¤lar boyunca felsefi düflünmeyi seven insanlar bu tür düflünsel çabalara girme cesareti göstermifllerdir. Bunun en çarp›c› örneklerinden biri, 4. ünitede ayr›ca irdeleyece¤imiz üzere, ünlü Frans›z düflünür Descartes’›n felsefi sorgulamalar›na “hiçbir fleyi peflinen bilgi olarak kabul etmeden” bafllamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartes’›n, daha önce “bilgi” olarak kabul etmifl oldu¤u düflünce parçalar›n›n önemli bir k›sm›n›n yanl›fl oldu¤unun fark›na varmas›d›r. Bu durum karfl›s›nda Descartes, ço¤unlu¤un (veya otoritenin) inand›¤› fikirleri ask›ya al›p, sadece düflünce yoluyla do¤rular› bulma gibi büyük bir serüvene kalk›fl›r. Kartezyen (yani “Dekartç›”) felsefenin ulaflt›¤› felsefi sonuçlar›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› ayr› bir tart›flma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle ilgilenen insanlar›n ço¤unun da takdir etti¤i üzere, Descartes’›n giriflimi son derece ilginç ve ayd›nlat›c› yönler içeren, düflünmeyi seven insanlara her zaman ilham vermifl olan bir çabad›r. Descartes’›n yapt›¤› gibi, kesin ve güvenilir bilginin olup olmad›¤› ve varsa ne oldu¤u konusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kökten ve s›ra d›fl› bir irdeleme örne¤idir. Ancak felsefe ile u¤raflan kiflilerin araflt›rmalar›n›n önünde s›n›rlay›c› “duvarlar” veya engelleyici “düflünsel tabular” olmad›¤› düflünülürse, bilginin
31
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
kavramsal ayr›nt›lar›n› irdelemeye ek olarak, bilginin olanakl›l›¤› gibi bir konuda da ak›l yürütme ve tart›flma üretimi yap›labilmesi mümkün hâle gelmektedir. “Bilgiyi tan›mlamak” ve “bilginin olanakl›l›¤›n› sorgulamak” felsefi SIRA ifllev S‹ZDE örnekleridir. Bununla birlikte, bu iki araflt›rma veya sorgulama tipi aras›nda belli bir yap›sal fark var gibi görünmektedir. Bu iki sorgulama türünden biri di¤erine göre daha kökten bir niteli¤e saÜ fi Ü N E L ‹ M hiptir. Bu konu üzerinde düflünerek, aralar›ndaki farka iliflkin fikirDüretmeye çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
R U Kimli¤i Bilginin Toplumsal Boyutu ve EpistemolojininS OYeni
Özellikle 20. yüzy›l felsefesinde kendine yer bulmufl olan bir sorunsal, bilgi kavram› ve bilgi edinimi süreçleri ile toplumsall›k aras›ndaki iliflkinin saptanmas› ile ilD‹KKAT gilidir. fiu ana kadar sundu¤umuz irdeleme ve tart›flmalar, bilgi ve toplum aras›ndaki felsefi iliflkinin tam olarak ne oldu¤u konusunda soru iflaretleri uyand›rabilir. SIRA S‹ZDE Bu soru iflaretleri elbette yersiz de¤ildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alan›nda yürütülen çal›flmalarda, toplumsal unsurlar genelde tart›flmalara yans›mam›fl ve bilgi konusundaki araflt›rmalar neredeyse “yal›t›lm›fl” bireysel giriflimler olarak kimlikAMAÇLARIMIZ lenmifltir. Elbette bu durum epistemoloji alan›na s›n›rl› bir olgu de¤ildir. Felsefenin geleneksel yap›s› büyük oranda bireysellikle örülmüfltür. Eski Yunan’da, insan akl›n›n en temel ilkeleri veya do¤rular› K ‹ bilme T A P kapasitesine sahip oldu¤u düflüncesi hakimdi. Platon “yurttafllar” aras›nda filosofia yani “bilgelik sevgisi” ifllevini yerine getirenlerin hakikati bir flekilde kavrayabilece¤inden emindi. Bafllang›c›nda Descartes’›n yer ald›¤› Yeni Ça¤ boyunca T E L E Vda ‹ Z Y felsefecilerin ON ço¤unlu¤u insan akl›n›n yapabilecekleri konusunda derin bir güven tafl›yorlard›. Yukar›da Descartes’›n felsefeye radikal ve cesur yaklafl›m›ndan söz etmifltik. Bu ba¤lamda, Descartes’›n felsefi perspektifini nas›l oluflturdu¤una yak›ndan bakmak ‹NTERNET tart›flmam›z aç›s›ndan yararl› olabilir. Öncelikle, Descartes’›n dogmatizmden, otoritenin etkisinden, yanl› bak›fl aç›lar›ndan, eski al›flkanl›klardan, irdelenmeden benimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yürütme hedefi tafl›d›¤›n› belirtmemiz gerekiyor. Elbette, Descartes’›n “düflüncenin üzerindeki olumsuz etkiler” olarak gördü¤ü bu unsurlar›n ço¤u toplumsal örgütlenmelerden veya toplumdaki di¤er bireylerin fikir ve yönelimlerinden kaynaklanmaktad›r. Bu yaklafl›m›n do¤al bir sonucu, çevresel unsurlar›n bizim saf bilgiye ulaflmam›z›n önünde ciddi bir engel oluflturdu¤unun savlanmas›d›r. O hâlde felsefeci, ak›lc› kapasitelerini kullanarak, çevreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar› filtreden geçirir ve bilgiye eriflimi gerçeklefltirir. Bu resimde çarp›c› olan nokta, toplumsall›¤›n bilgiye ulaflmada afl›lmas› gereken bir engel olarak görünmesidir. Özne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, güvenilir bilgiye ulafl›m için, biliflsel kapasitelerin veya bilgisel unsurlar›n›n safl›¤› gerekmektedir. Descartes’›n büyük projesini özel k›lan temel neden, bu safl›k aray›fl›d›r. Bu örnekte, safl›¤›n arand›¤› yer zihinselli¤in içi, safl›¤› bozan yer ise zihnin d›fl›ndaki dünyad›r. Her ne kadar tart›flmay› flu an Kartezyen Felsefe üzerinden yürütüyor olsak da, felsefecilerin “safl›k aray›fl›n›n”, örne¤in, Platon’dan 20. yüzy›l›n Mant›kç› Pozitivizm ak›m›na kadar sürdü¤ünü belirtmemiz yanl›fl olmaz. Özellikle epistemoloji alan›nda, felsefeciler bilim kavram›n›n gizemini toplumsall›¤› -ve s›k s›k tarihselli¤i de- devre d›fl› b›rakarak çözmeye yönelmifllerdir. Ancak, epistemoloji de dâhil olmak üzere, felsefenin alt dallar›n›n ço¤unda art›k oldukça farkl› bir yaklafl›m›n oldu¤u söylenebilir. Modernizmin veya Ayd›nlanma’n›n ideallerinin büyük çapta elefltirilmekte oldu¤u günümüzde, felsefecilerin eski ça¤larda benimsemifl oldu¤u bilgisel, düflünsel veya kavramsal normlar›n bel-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Felsefenin pek çok dal›nda toplumsal ve tarihsel ögelere verilen önem artmaktad›r.
32
Epistemoloji
li oranlarda yerinden oynad›¤›n› söylemek yanl›fl olmaz. Felsefe ve özelde epistemoloji, eski al›flkanl›klar›n çok köklü oldu¤u disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin alt alanlar›nda gerçekleflen dönüflümlerin veya düflünsel devrimlerin ço¤u zaman alan süreçler olarak ortaya ç›kmaktad›r. ‹ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tüm Bat› Felsefesi’nin Platon üzerine yap›lm›fl dipnotlar oldu¤unu ileri sürmüfltü. Bu elbette oldukça tart›flmaya aç›k ve kökten bir iddiad›r. Her durumda, “felsefe” olarak bilinen disiplinin geçmiflin bir miras› oldu¤u, “epistemoloji” alt alan›n›n da günümüzden bin y›llar önce yap›land›¤›n› ak›lda tutmak gerekir. Günümüzde olan de¤iflim ise, felsefenin temel alanlar›nda, özellikle toplumsall›k ve tarihsellik konular›nda, yeni bir bilincin geliflmesidir. Bu kitab›n sonlar›nda daha ayr›nt›l› olarak de¤inece¤imiz gibi, epistemoloji de son yüz y›ld›r bu de¤iflim ve dönüflümlerden büyük oranda etkilenen bir alan olmufltur.
FELSEFE TAR‹H‹ VE EP‹STEMOLOJ‹
Felsefe tarihi boyunca üretilen fikirler, daha sonra gelen nesillerin düflünsel ifllevlerine ›fl›k tutmaktad›r.
Epistemoloji, geçirmekte oldu¤u kayda de¤er de¤iflimlerle birlikte, Eski Yunan’da ortaya at›lan sorunsallar ›fl›¤›nda ifl görmektedir. Bu noktada akla gelebilecek önemli bir soru fludur: E¤er epistemoloji gibi bir alan›n kuramsal görünümü önemli oranda bir de¤iflimden geçiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma biçimleri yerini yenilerine b›rak›yorsa, bizim ça¤lar önce ortaya at›lm›fl ve tahminen günümüzde geçerlili¤ini yitirmeye bafllam›fl sorunsallar üzerine vakit harcamam›z›n veya felsefenin geleneksel yap›lma biçimlerini ö¤renmeye çal›flmam›z›n yarar› tam olarak nedir? Eski Yunan’›n veya Yeni Ça¤’›n bilgi kuramc›lar›n›n kafa yordu¤u sorunlar›n bir k›sm› günümüzde ilginçli¤ini koruyor olabilir. Buna karfl›n felsefenin geleneksel konular›n›n belli bir bölümünün (hatta belki önemli bir bölümünün) bizimle ve bizim içinde yaflad›¤›m›z dünyayla olan ilgisi son derece flüphelidir. Bu durum da felsefe tarihinin yak›ndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar› üzerine e¤ilinmesi konular›nda baz› soru iflaretlerinin ortaya ç›kmas›na neden olur. Bu karfl› ç›k›fl, ciddiye al›nmas› gereken bir düflünce içermektedir. Sorulan sorunun yan›t› derinlemesine tart›flma gerektirdi¤i ve konu üzerindeki tart›flma günümüzde devam etmekte oldu¤u için, bu soruya dogmatik ve kesin bir yan›t verme çabas›na girmektense, flimdilik konunun önemine dikkat çekip irdelemelerimize devam edece¤iz. Bu ba¤lamda k›saca belirtebilece¤imiz bir nokta, eskiye ait metinlerdeki tart›flmalar›n baflka bir ça¤›n ilgilerini yans›tmakta oldu¤u gerçe¤inden, bizim bu tart›flmalardan ö¤renecek bir fleyimizin olmad›¤› tezinin ç›kart›lamayaca¤›d›r. Felsefe tarihinin büyük düflünürlerinin irdeledi¤i konular ve hatta kullan›lan dil zaman zaman tuhaf ve uzak görünse de, bu konular›n ço¤unun günümüzün felsefi problemleri aç›s›ndan önemli ipuçlar› tafl›d›¤› bir gerçektir. Örne¤in, bir sonraki ünitede üzerinde konuflaca¤›m›z ve tart›flaca¤›m›z Platon’un kulland›¤› kavramlar›n ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluflturdu¤u düflüncesi, Platon’un diyaloglar›yla ilk karfl›laflanlar›n s›kl›kla edindi¤i bir izlenimdir. Ancak Platon’un kuram›n›n neye iflaret etti¤ini ve neden önemli oldu¤unu anlama yönünde samimi bir çabaya girenler genellikle bu yaz›lar›n günümüz için de geçerli olan kritik felsefi ve özelde epistemolojik mesajlar içerdi¤ini fark etmeye bafllarlar. Benzer düflünceleri Descartes ve onu izleyen Yeni Ça¤ felsefecileri için de söyleyebiliriz. O hâlde, bu konuda yararl› olabilecek bir yaklafl›m, baz› felsefecilerin “varsay›msal sempati” ad›n› verdikleri bir tav›r benimsemektir. Varsay›msal sempati, eserini okumakta oldu¤umuz büyük bir düflünürün söylediklerinin tahminen önemli baz› noktalar içerdi¤i ve yazar›n önemli bir fikri aktarma çabas›nda oldu¤u konusunda bir tav›r gelifltirip ona bir “flans vermek” demektir. Her ne kadar
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
33
zaman zaman kullan›lan dilin eskili¤i veya yazar›n ait oldu¤u kültürün farkl›l›¤› nedeniyle anlama serüveni çetrefilli bir hâl alabilse de, okurun olumlu tavr›n›n önemli düflünsel ödülleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay› reddederek, örne¤in, “bilgi” üzerine felsefi fikirler üretmeye çal›flan bir kifli, geçmiflte üretilen düflünceleri ve argümanlar› bilmedi¤i için belli çözümleri kendisinin yaratt›¤› izlenimine rahatça kap›labilir. Düflünsel serüvenleri ciddiye alan insanlar›n göz önüne almas› gereken bir di¤er konu da budur.
EP‹STEMOLOJ‹K ÇÖZÜMLEMEN‹N BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI Üst düzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsam›nda kullan›lan merkezcil ve kritik kavramlar›n önemli bir k›sm› günlük dilden devral›nan bildik kavramlar olsa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar› daha aç›k hâle getirerek ve bazen de belli bir oranda dönüfltürerek kullan›rlar. Bilgisel irdelemelere girmeden önce, epistemolojinin s›kça kulland›¤› kavramlardan baz›lar›n›n k›saca üstünden geçelim ve böylece (bir anlamda) ileride kullanaca¤›m›z kavramsal “alet kutusu”nu haz›r hâle getirelim. Bu kavramlar›n ço¤unu bu kitapta çözümleyerek aç›klamaya çal›flaca¤›z.
Norm ve Normatiflik Felsefenin çeflitli alanlar›nda yap›lan sorgulama ve çözümlemelerde s›k s›k gündeme gelen bir konu “norm” ve “normatiflik” kavramlar› ile ilgilidir. Kitab›n ilerleyen bölümlerinde yer verece¤imiz epistemolojik tart›flmalar›n derinliklerine girmeden önce, bu iki kavram üzerinde k›saca durmakta yarar görüyoruz. “Norm”, en genel hâliyle, “düzenleyici ilke veya kural” kavram›na iflaret eder. Etik kurallar normatif önermelerin en bilinen örnekleridir. “H›rs›zl›k yapmak yanl›flt›r” cümlesi normatif a¤›rl›¤› olan bir ifadeye karfl›l›k gelir. Normatif önermelerin ifllevlerini ve önemini iyi anlaman›n bir yolu, bu tür önermeleri normatif olmayan ifadelerle karfl›laflt›rmakt›r. Betimleyici, tasvir edici veya anlat›c› nitelikte olan yani yaln›zca bir durumu veya olguyu ileten cümleler, normatif olmayan ifadeler aras›nda say›labilir. “H›rs›zl›k yapmak yanl›flt›r” cümlesi normatif bir ifade iken, “Büyük flehirlerde h›rs›zl›k oldukça yayg›nd›r” cümlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yap›dad›r. Epistemoloji alan› içinde norm ve normatiflik konusu önemli bir yer tutmakta, ancak tart›flmaya aç›k yönler de tafl›maktad›r. ‹nsan bilgisinin nas›l oldu¤u (yani, betimleyici boyut) epistemolojinin esas u¤rafl› alanlar›ndan biridir. Ancak, bilgi konusu üzerine çal›flan felsefecilerin ço¤u epistemolojinin normatif bir çaba oldu¤unu da söyleyecektir. Bunun anlam›, bilginin “iyi” veya “do¤ru” örneklerinin yani dünyaya dair inançlar›m›z›n nas›l olmas› gerekti¤i konusunun epistemolojinin konular› veya ilgileri aras›nda yer ald›¤›d›r. Afla¤›da da sözünü edece¤imiz gibi, bilgi kavram›n›n içinde “gerekçelendirme”nin olmas›, bilginin belli bir norma uygunluk göstermesi anlam› tafl›maktad›r. Gerekçelerle desteklenmifl inançlar, desteksiz veya kan›t› zay›f inançlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdad›r. Fakat, aç›kt›r ki; “daha iyi” ve “daha tercih edilir” olma, de¤erlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Normatiflik kavram›n›n epistemolojideki yerine ilerleyen ünitelerde tekrar dönece¤iz.
Önermesel Bilgi Bilgi kavram› epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutunun epistemoloji alan› içinde eflit ölçüde ilgi gördü¤ünü ve irdelendi¤ini söyleyemeyiz. ‹lk ünitede, bilginin baz› boyutlar›n›n, al›fl›ld›k anlam›yla logos’ la ilintili olmayabilece¤ini belirtmifltik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve içgüdüsel bilginin (tabii,
“Normatif” kavram›n›n tersi “betimleyici”, “anlat›c›” veya “tasvir edici”dir.
34
Epistemoloji
e¤er bunlar bilme türleriyse) logos bar›nd›ran bilgi türleri olmad›¤› savlanabilir. Logos içeren veya logos’un içinde yer alan bilgi türleri içinde felsefecileri en çok meflgul eden bilgi türü önermesel bilgidir. “Önerme” deyimi, k›saca ve kabaca “bir iddiada bulunan bir cümlenin içeri¤inde bar›nan düflünce veya fikir” olarak tan›mlanabilir. O hâlde, her cümle bir önerme de¤ildir. “Yaflas›n!” veya “Nas›l yani?” ifadeleri gramer aç›s›ndan birer cümledir ancak bu cümleler birer önerme de¤ildirler. Buna karfl›n, “Limon sar›d›r”, “Geçen hafta çok yoruldum” ve “‹zmir Türkiye’nin baflkentidir” cümleleri birer önermedir çünkü do¤ru ya da yanl›fl olsunlar belli bir iddia içermektedirler. Bu kitapta bizim ilgimiz daha çok önermesel bilgi etraf›nda olacak. Bir önermenin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platon’dan bu yana en büyük felsefi sorunlardan biri olarak alg›lanm›flt›r. ‹lerleyen bölümlerde bu konunun neden önemli bir sorun teflkil etti¤i ve ne tür incelikler ve zorluklar tafl›d›¤›na dair ortaya konan tart›flmalar› sergileyece¤iz.
Önermesel Do¤ru Epistemolojide “do¤ru” kavram› önemli bir yer tutar. Bu kavram›n betimleyici kullan›m› ile di¤er ba¤lamlardaki kullan›mlar› birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r.
“Do¤ru” kavram›, bilgi üzerine düflünen felsefeciler için çok büyük bir öneme sahiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta fludur: Pek çok Bat› dilinde ‘do¤ru’ ve ‘yanl›fl’ deyimlerinin normatif ve betimleyici kullan›mlar› için birbirinden ayr› kelimeler kullan›l›rken, Türkçede farkl› bir durum gözlenir. Dilimizde “do¤ru” ve “yanl›fl” hem normatif hem de tasvire yönelik anlamlar bar›nd›rmaktad›r. “Do¤ru”nun etik kullan›m›ndan örnekler verirsek, ‘do¤ru insan’ ve ‘do¤ruluktan ayr›lmamak’ gibi deyimlerde normatif bir taraf vard›r. “Yanl›fl”›n normatif kullan›m›na bir örnek “‹htiyac› oldu¤unda kardefline yard›m etmemesi çok yanl›flt›” cümlesidir. Etik kullan›mda “do¤ru”nun tersi, “güvenilmez”, “k›namay› hak eden” gibi kavramlard›r. Öte yandan, “do¤ru”nun ve “yanl›fl”›n farkl› bir kullan›m› oldu¤u da aç›kt›r. Bu kullan›m, kendisini betimleyici ba¤lamlarda gösterir. Biz insanlar›n iddialar› veya yarg›lar› karfl›s›nda “Bu söyledi¤in yanl›fl”, “Bu do¤ru bir iddiad›r” gibi ifadeler kullan›r›z. Betimleyici ba¤lamlarda ortaya ç›kan bu kullan›m kapsam›nda, bir önerme için “do¤ru” nitelemesini kullanmak, onun dünyada olan olgularla uyum içinde oldu¤unu belirtme anlam›n› tafl›r. Örne¤in, “Tavuklar uçabilir” ve “New York ‹talya’n›n baflkentidir” önermelerinin “do¤ru” olmad›¤›n› söyledi¤imiz zaman söz konusu olan durum budur. Elbette, felsefe tarihinde “do¤ru” kavram›n›n daha genifl veya daha derin kullan›mlar›n›n oldu¤u ba¤lamlar bulmak olanakl›d›r. Ancak bu kitap kapsam›nda bizim temel ilgi oda¤›m›z, betimleyici boyuttaki önermesel do¤ru kavram› ve onun epistemolojik tart›flmalardaki ifllevleri olacak.
Biliflsellik
“Biliflsel” kavram› ile “bilgi” kavram› aras›nda belli farklar bulunmaktad›r.
Yaln›zca felsefecilerin de¤il, deneysel psikologlar›n ve yapay zekâ üzerine çal›flan mühendislerin de s›kça kulland›¤› kritik deyimlerden biri “biliflsel”dir. Bu kavram, zaman zaman “bilgisel” ile efl anlaml› olarak kullan›lmakta ve “bilgi” ile olan yak›n iliflkisi nedeniyle kafa kar›fl›kl›klar›na neden olmaktad›r. ‘Biliflsel’ deyiminin ‹ngilizcesi olan ‘cognitive’in kelime kökünde bulunan ‘gnoscere’ de “bilmek”, “kavramak” gibi anlamlara gelmektedir. Kelime anlam› itibar›yla birbirine çok yak›n olan bu deyimlerin aras›nda, ince bir ayr›m›n oldu¤unu söyleyebiliriz. ‘Biliflsel’ s›fat›, genelde, bir “üst düzey zihinsel ifllevler yelpazesi” için kullan›l›r. Bu yelpazenin kapsam›ndaki ifllevlerin en önde gelenleri duyular arac›l›¤›yla alg›lama, bellek ifllevleri, ak›l yürütme ve bilgilenmedir. Bu ifllevlerin tümü, üst düzey zihinselli¤i gerektiren süreçler içerir.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
Elbette bu son nokta tart›flmaya aç›kt›r. Daha aç›kça dersek; bellek, ak›l yürütme ve bilgilenmeye ek olarak alg›n›n da üst düzey bir zihinsel ifllev oldu¤u iddias› flüpheyle karfl›lanabilecek bir savd›r. Ancak 1960’lardan itibaren psikolojide egemen olan biliflsel ekole göre, alg›, yal›n duyulardan farkl› olarak, bilinç d›fl› ve h›zl› karar verme mekanizmalar›n›n iflin içine girdi¤i karmafl›k bir zihinsel süreçtir. O hâlde, biliflsellik, bilgi kavram›n› da içine alan daha genifl bir kümedir. ‘Biliflsel’ s›fat› da, buna uygun olarak, ‘bilgisel’ s›fat›na göre daha genifl bir anlama karfl›l›k gelmektedir.
‹nanç “‹nanç” ve “inanmak” kavramlar› denildi¤inde akla ilk gelen dinsel ba¤lamlard›r. “‹nanç sahibi olmak” deyiminin ilk ça¤r›flt›rd›¤› kavram “Tanr›”d›r. Tanr› inanc› düflüncesine ek olarak, “inanç” kavram›, “güven” ve “kararl›l›k” kavramlar› ile ilintili olarak da s›kça kullan›l›r. Örne¤in, “mücadelenin baflar›ya ulaflaca¤›na duydu¤u inanc› kaybetmek” gibi bir deyimde yer alan “inanç” kavram› bu türden bir anlam tafl›r. fiimdi konunun epistemolojik boyutuna geçelim. Dünya bilgimiz aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, inanç bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye yönelmenin bir parças›d›r. Bu ba¤lam, aç›kça görülece¤i gibi, “Tanr› inanc›na sahibim”, “Aflka inanm›yorum” veya “Her fleye ra¤men insanl›¤a inan›yorum” cümlelerindeki ba¤lamlardan biraz farkl›d›r. Epistemolojik ba¤lamdaki kullan›m›n tipik örnekleri “Dinazorlar›n bu gezegende yaflam›fl oldu¤una inan›yorum”, “Çimenlerin yeflil oldu¤una inan›yorum” ve “‹zmir’in Türkiye’nin baflkenti oldu¤una inan›yorum” gibi önermelerdir. Burada birkaç noktan›n alt›n› çizelim. Öncelikle, bir inanç, “inanç” etiketini hak edebilmek için, do¤ru olmak zorunda de¤ildir. ‹nançlar›m›z›n bir k›sm› do¤ru, bir k›sm› ise yanl›flt›r. E¤er bir insan “Günefl’in Dünya’n›n etraf›nda döndü¤üne inan›yorum” gibi yanl›fl bir inanc› samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya ak›lc›l›ktan uzak olmakla suçlayabiliriz; ancak bu, insanlar›n yanl›fl inançlara da sahip olabilecekleri gerçe¤ini de¤ifltirmez. ‹kinci olarak, her ne kadar hem do¤ru hem de yanl›fl inançlar edinmemizin önünde bir engel olmasa da, insanlar genelde dünyaya veya evrene dair inançlar›n›n do¤ru olmas›n› tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleyece¤imiz gibi, “inanç” kavram›n›n epistemolojik boyutunun en kayda de¤er yönlerinden biri budur.
Kan›t Epistemolojik çal›flmalarda ve çözümlemelerde çok önemli yer tutan kavramlardan biri de “kan›t” kavram›d›r. ‘Kan›t’ deyimi günlük yaflamda seyrek olarak ve yaln›zca belli baz› ba¤lamlarda karfl›m›za ç›kar. Bu ba¤lamlara verilebilecek tipik örnekler, polisiye ve hukuksal durumlard›r. Suçlular›n pefline düflen polisler kan›t toplamaya çal›fl›r, mahkemede savc›lar tutuklanan kiflilerin aleyhine kan›tlar sunarlar. Bu tür ba¤lamlarda “kan›t” kavram›n› belirtik bir flekilde kullan›r›z, di¤er ba¤lamlarda ise üzerinde fazlaca düflünmeyiz. Ancak, “kan›t”›n epistemolojik çal›flmalar kapsam›nda önemli bir ifllevi bulunmaktad›r. Bu kavram, insan›n bilgisel durumlar›n›n felsefi irdelemesi s›ras›nda s›kça kullan›l›r. Baflka bir deyiflle “kan›t” kavram› epistemolojik ba¤lamlarda yürütülen çözümlemenin en önemli gereçlerinden biridir. Bunu bir örnek üzerinde anlamaya çal›flal›m. Benim “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” gibi bir inanc›m var. Bu inanc›m›n epistemolojik konumunu irdeledi¤imizde ilginç bir durumla karfl›lafl›r›z. “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” inanc›m›n oluflma nedeni benim kiflisel olarak gidip Ay yüzeyinde gözlemlerde bulunmam
35
36
Epistemoloji
de¤ildir. Buna karfl›n bu inanc›n do¤ru oldu¤una sanki ben olguyu do¤rudan alg›lam›fl›m gibi güçlü bir flekilde inan›r›m. Bunun nedeni, benim “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” önermesinin kan›tlar›na veya “siciline” duydu¤um güvendir. Söz konusu inanc›ma destek sa¤layan kaynak, örne¤in, komflular›m aras›nda geçen konuflmalar de¤il, bilimsel çal›flmalar›n sonuçlar›n› aç›klayan kitaplard›r. Bu örnekte aktard›¤›m›z noktan›n genel bir epistemolojik durumu temsil etti¤ini belirtebiliriz. ‹nsan bilgisi, biz fark›nda olal›m ya da olmayal›m, a¤›rl›kl› olarak kan›t olgusu üzerine kuruludur. Elbette, kan›t›n yaln›zca “olumlu” veya “baflar›l›” bilgisel ba¤lamlara ait oldu¤unu düflünmek hata olur. Baz› kan›tlar bizi yan›ltmalar›na karfl›n, nihayetinde, “kan›t” kavram› kapsam›nda yer al›rlar. Gündelik bir sohbet s›ras›nda arkadafllar›ndan “Ay’›n üzerinde çok say›da kaktüs vard›r” gibi bir önermeyi duyan bir kiflinin bu duyumu temel alarak baflka baz› saçma inançlar oluflturmas› da olanakl›d›r. Böyle bir bilgisel durumu yetersiz bulma e¤iliminde olmam›z normaldir. Ancak, kavramsal olarak bak›ld›¤›nda, “Ay’›n üzerinde çok say›da kaktüs vard›r” önermesine inanan bir insan›n da kan›tsal bir zincirin içinde inanç oluflturdu¤unu söylemeliyiz. Baflka bir deyiflle, kan›t›n kavramsal betimlemesi ile kan›t›n yeterlili¤i veya yetersizli¤i konular›n› birbirine kar›flt›rmamal›y›z.
Epistemolojik Gerekçelendirme “Kan›t” ve “gerekçelendirme” kavramlar› birbiriyle ilintilidir ve epistemolojide merkezcil bir yer tutarlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
Kan›t kavram› ile çok yak›ndan ilgili bir di¤er kavram “gerekçe” veya “gerekçelendirme” dir. “Gerekçe” kavram› asl›nda logos’un esas anlamlar›ndan biridir ve tahmin edilece¤i gibi, insan› di¤er canl›lardan ay›ran özelliklerin bafl›nda yer al›r. Yukar›daki örne¤e dönersek, “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” gibi bir inanc›n ortaya ç›kmas›, önemli ölçüde sa¤lam kan›ta dayanmas›n› ve ak›lc› bir gerekçelendirmeler a¤›n›n içinde yer almas›n› gerektirir. Bizim sahip oldu¤umuz bilgilerin ezici bir ço¤unlu¤u, bir gerekçelendirme süreci veya yap›s› sayesinde yaflam bulur. Tersinden düflünürsek, hiçbir gerekçesi olmadan edindi¤imiz inançlar›n önemli bir k›sm› epistemolojik aç›dan ciddi sorunlar arz eder. E¤er bir kifli Mars’ta bitki ve hayvanlar›n bulundu¤unu iddia eder ve ard›ndan bu inanca sahip olma nedeni soruldu¤unda tatmin edici bir yan›t veremezse, biz o kiflinin inanc›n› fazlaca ciddiye almay›z. Öte yandan, bizim Dünya’ya veya Evren’e iliflkin “sa¤lam” inançlar›m›z›n ço¤u, e¤er birileri bizi epistemolojik anlamda köfleye s›k›flt›r›rsa gerekçelendirebilece¤imiz zihinsel durumlard›r. O yüzden, insan için “bilgi sahibi olmak” büyük oranda “bilgisel gerekçelendirme süreçlerinin içinde yer almaya yatk›n olmak” anlam›na gelmektedir. Bu ünitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve önümüzdeki ünitelerde karfl›laflaca¤›m›z sorunsallara dair baz› ön tart›flmalar sunduk. Buna ek olarak epistemoloji literatürünü ve argümanlar› anlamay› kolaylaflt›r›c› baz› terimleri tan›mlad›k. Bu aflamada, felsefenin en önemli alt alanlar›ndan biri olan epistemolojinin inceliklerine girmeye bafllayabiliriz. Diyelim birisi flöyle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlar›n›n anlad›¤› anlamda “kaSIRA S‹ZDE n›t” ve “gerekçelendirme” kavramlar› ile “logos” kavram› aras›nda belli bir iliflki bulunmaktad›r. Bu iliflkinin nas›l olabilece¤i konusunda siz de aç›klamalar getirmeye çal›fl›n. Bu D Üflu fi Ü Nana E L ‹ Mkadar ö¤rendi¤iniz farkl› kavramlar ve fikirler aras›nda felsefi ba¤çal›flma sizin lant›lar kurman›za yard›mc› olacakt›r.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
37
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Kuramsal bir çal›flma alan› olan epistemolojinin ne tür bir ifllevi yerine getirdi¤ini aç›klayabilmek. “Bilgi kuram›”, “bilgi felsefesi” gibi anlamlara gelen epistemoloji felsefenin en temel ve en önemli alanlar›ndan biridir. ‹nsanlar günlük yaflamlar›nda ve bilimsel ifllevler gerçeklefltirirken sürekli olarak bilgi edinme süreçlerine girerler ve bilgiyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incelemesi ve kavramsal olarak aç›k hâle getirilmesi bilgi edinme ifllevlerinden ayr›lmas› gereken bir etkinlik türüdür. Epistemoloji alan›nda çal›flan insanlar pratik dünyan›n ak›fl›n›n düflünsel anlamda “d›fl›na ç›karak” bilgi konusunda kuramsal çal›flmalar yürütürler. Bir insan›n dünyan›n nesneleriyle pratik boyutta ifl görmesi kuramsal bir ifllev de¤ildir. Ancak nesnelerin, olgular›n ve kavramlar›n ard›nda neyin yatt›¤›n› araflt›rmak kuramsal bir çabad›r. Bu anlamda bilim ve felsefe “kuramsal” boyutta gerçekleflen ifllevlerdir. Bilim insanlar› görünen niteliklerle yetinmeyip, örne¤in, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sosyolojik) kuramlar gelifltirerek görünen dünyaya iliflkin ayd›nlat›c› aç›klamalar getirirler. Felsefe de, bilimden çok farkl› yönleri olmas›na karfl›n, ayn› bilim gibi yaflam›n pratik boyutunu belli anlamlarda terk ederek kuramsal çal›flmalar üretme ve aç›klamalar sunma amac›yla yaflama ve evrene yaklafl›r. Epistemolojinin Bat› Felsefesi’nde iki bin y›l› aflk›n süredir u¤raflt›¤› temel konular› kendi cümlelerinizle ifade edebilmek. Epistemolojinin tam olarak nas›l bir kuramsal ifllev oldu¤unu kavraman›n iyi bir yolu, bilgi üzerine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konular veya sorunlar üzerine odakland›klar›n› irdelemektir. ‹lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epistemolojinin bilginin kaynaklar›n›n ne oldu¤unu araflt›rmaya yönelen bir disiplin oldu¤udur. Bize bilgi sa¤layan do¤al kapasitelerimizin ne oldu¤u ve deneyimin tek bilgi kayna¤› olup olmad›¤› epistemoloji için kritik bir sorgulama konusu oluflturmaktad›r. ‹kinci olarak, “bilgi” kavram›n›n nas›l tan›mlanaca¤› önemli bir konu olarak ortaya ç›kmaktad›r. “Bilgi” günlük yaflam›n merkezinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bizim “bilgi” kavram›n› berrak bir flekilde anlay›p tan›mlayabilece¤imizi göstermez. Üçüncüsü, “bilginin olanakl›¤›” gibi ilk bak›flta tuhaf gelebile-
N AM A Ç
3
cek bir konu bile epistemoloji alan›nda çal›flan kuramc›lar›n ilgilendi¤i bir sorunsal olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bilgi edinmekte oldu¤umuz aç›k bir gerçek gibi görünse de, bu durum üzerine elefltirel olarak çok fazla düflünmedi¤imiz de bir gerçektir. Bu nokta da epistemolojinin en ilginç ve önemli konular›ndan birisi olarak kabul edilir. Dördüncü olarak da bilginin toplumsal boyutu epistemoloji uzmanlar›n›n irdeledi¤i konular aras›nda yer almaktad›r. Bilginin toplumsal veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin çok ilgisini çekmemifl olsa da, özellikle son 150 y›ld›r felsefede ortaya ç›kan geliflmeler bilginin toplumsal boyutunu önemli bir konu hâline getirmifltir. Bu anlamda ça¤dafl felsefenin eskiye göre oldukça al›fl›lmad›k baz› alt kimlikler kazand›¤› söylenebilir. Epistemoloji alan›nda s›kça kullan›lan baz› temel kavramlar› aç›klayabilmek. Her kuramsal çal›flma alan›n›n kendisine özgü, uzman olmayanlar›n kolayca bilemeyece¤i deyimleri vard›r. Örne¤in, ‘gayrisafi millî has›la’ deyimini ekonomi uzmanlar›n›n, ‘nak›s teflebbüs’ deyimini hukukçular›n, ‘epistemoloji’ deyimini felsefecilerin yayg›n olarak bilmesi do¤ald›r. Ancak bu al›fl›lmad›k deyimlere ek olarak kuramsal bir alanda çal›flan insanlar bazen s›radan deyimlere özel anlamlar yükleyerek ve belli bir düflünsel çerçevenin kapsam›nda kavramsal bir ifllev görecek flekilde kullan›rlar. Epistemolojide bunun iki bilinen örne¤i “inanç” ve “kan›t”t›r. “‹nanç” deyimini biz genellikle manevi ba¤lamlarda kullansak da, epistemolojik ba¤lamlarda bu deyim deneyimsel durumlara yönelik olarak ve genel bir flekilde kullan›lmaktad›r. Örne¤in, epistemoloji kuramc›lar› aç›s›ndan, “Türkiye’de do¤mufl oldu¤uma inan›yorum” veya “Çimenlerin yeflil oldu¤una inan›yorum” gibi tümceler deneyimsel bilginin irdelenmesi aç›s›ndan önemli bir ifllev bar›nd›rmaktad›r. Benzer flekilde, “kan›t” kavram›n› da felsefeciler polisiye veya hukuksal bir anlamda de¤il, genel olarak deneyimsel bilgiye ulaflmay› olanakl› k›lan temel bir unsur olarak almaktad›r. Bu tür terimlerin anlamlar›n›n iyi anlafl›lmas›, hem okudu¤unuz epistemoloji metinlerini daha iyi kavraman›za hem de dile getirilen felsefi sorunlar üzerine düflünmekten daha çok keyif alman›za neden olacakt›r.
38
Epistemoloji
Kendimiz S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ‘epistemoloji’ deyiminin bir tan›m› olarak kabul edilebilir? a. Mant›ksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel kesinli¤in irdelenmesi b. Bilgisinin, do¤as›n›n ve oluflumunun genel düzeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi c. Kesinlik aray›fl›nda insanlar›n karfl›laflt›¤› bilgisel zorluklar›n irdelenmesi d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yöntemlerle ulaflt›¤›n›n irdelenmesi e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yöntemlerle ulaflt›¤›n›n irdelenmesi 2. Afla¤›dakilerden hangisi kuramsal bir ifllev örne¤i de¤ildir? a. Bir matematikçinin bir teoremin do¤rulu¤unu ispatlamas› b. Bir psikolo¤un insan belle¤inin yap›sal haritas›n› ç›karmas› c. Bir insan›n güneflten gelen ›s›y› duyumsamas› d. Bir fizikçinin görecelik kuram›n› daha savunulabilir bir hâle getirmesi e. Bir biyolo¤un insan›n genetik flifresini çözmesi 3. Afla¤›dakilerden hangisi logos için geçerlidir? a. “Logos” deyimi “nesnellik” ile efl anlaml›d›r. b. “Logos” deyimi “bilgi” ile efl anlaml›d›r. c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir türün devam› için kesinlikle flartt›r. d. Logos sahibi varl›klar pratik alanlarda her zaman baflar›l› olurlar. e. Logos sahibi varl›klar kuramsal düflünme yetene¤ine sahiptir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi epistemoloji alan›nda çal›flan bir felsefecinin irdeleyebilece¤i bir konudur? a. Bilginin hangi psikolojik süreçler sonucu olufltu¤unu keflfetmek b. Bilginin baflar› ile iliflkisini gösteren istatistiksel çal›flmalar yapmak c. Bilginin gündelik yaflamdaki örneklerinin listesini ç›karmak d. Bilgi kavram›n›n bir tan›m›n› vermek e. Bilimsel kuramlar›n hangilerinin do¤ru oldu¤unu saptamak
5. Felsefeciler bilginin tan›m›n› yapmaya çal›fl›rken afla¤›daki yöntemlerden hangisini kullan›rlar? a. Bir toplumda bilgi düzeyi yüksek olan bireyleri incelerler. b. Toplumda genelde hangi enformasyon parçalar›n›n bilgi olarak kabul edildi¤ini saptarlar. c. ‹nsanlara en fazla yarar getirecek olan enformasyon parçalar›n›n ölçütünü bulurlar. d. Matematiksel ispatlardan yararlan›rlar. e. Bilgi örne¤i olarak kabul edilen durumlar›n ortak özelli¤ini saptarlar. 6. Afla¤›dakilerden hangisi “önermesel do¤ru” kavram›na bir örnek olarak verilemez? a. Suyun normal flartlar alt›nda 100°C’de kaynad›¤› do¤rudur. b. Do¤ruluktan ayr›lmamak toplumda kabul gören bir erdemdir. c. Koflullar ne olursa olsun do¤ruluktan ayr›lmamaya çal›fl. d. Öklid geometrisinde do¤ru, iki nokta aras›ndaki en k›sa mesafedir. e. “Do¤ru” ve “yanl›fl” birbirine z›t kavramlard›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi biliflsel bir durum de¤ildir? a. Annenizin yafl gününü an›msamak b. Mant›ksal yöntemler kullanarak bir kiflinin iddialar› aras›nda tutarl›l›k kontrolü yapmak c. Bir iddian›n mant›ksal sonuçlar›n›n bilincine varmak d. Odadaki ›s› de¤iflimini hissetmek e. Uzaktan komflunuzun geldi¤ini alg›lamak 8. “‹nanç” kavram›n›n epistemolojik ba¤lamlardaki kullan›m›n› en iyi sergileyen cümle afla¤›dakilerden hangisidir? a. Arkadafllar›n›n iyi niyetine inanc› tamd›. b. General zafere ulaflma konusunda emri alt›ndaki askerlere inan›yordu. c. Fizikçilerin ço¤u evrenin genifllemekte oldu¤una inan›yor. d. Tanr› inanc› toplumdaki en yayg›n inanç türüdür. e. Yaflad›¤› hayal k›r›kl›klar› onun aflka inanmas›na engel oluyordu.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
39
Okuma Parças› 9. “Kan›t” ve “gerekçe” kavramlar› için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. “Kan›t” ve “gerekçe” birbirleriyle ilintili kavramlar de¤illerdir. b. “Bilgi sahibi olmak” ve “gerekçe sunabilmek” birbirleriyle ilgili kavramlard›r. c. Sahip oldu¤umuz bilgilerin ço¤unun kan›tlarla bir ilgisi yoktur. d. “Günefl, Dünya etraf›nda döner” gibi yanl›fl inançlar› hiçbir kan›t desteklemez. e. Bilinçli gerekçeler ve gerekçelendirme süreçleri hem insanlar hem de logos’a sahip olmayan hayvanlar›n bilgi dünyas›nda önemli bir yer tutar. 10. Afla¤›dakilerden hangisi normatif bir cümledir? a. ‹nsanlar›n ço¤u yalan söylemenin ahlaki olarak yanl›fl oldu¤unu düflünür. b. ‹nsanlar zorunlu olduklar› durumlarda bazen yalan söylerler. c. ‹nsanlar› yalan söylemeye iten nedenler psikologlar taraf›ndan araflt›r›lmaktad›r. d. ‹nsanlar zorunlu olmad›kça yalan söylememelidir. e. Hiç yalan söylemeden yaflayan insan say›s› azd›r.
Her bilgi kuram› “Bilgi nedir?” sorusuna verilmifl bir yan›tt›r. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas› gibi, ilk bak›flta son derece yal›n görünür. Hepimiz biliriz, en az›ndan genel hatlar›yla bilginin ne oldu¤unu. Ama güçlükler tam da ayr›nt›lar› doldurmaya bafllad›¤›m›z anda bafl gösterirler. Sözgelimi, bilginin karfl›t› nedir? ‹nsan›n bir fleyi kesinlikle bilmiyor olmas› demek, insan›n o fleyi bilip bilmedi¤ini dahi düflünmüyor olmas› m› demektir, yoksa insan›n o fleyi gerçekte bilmiyorken biliyor oldu¤unu düflünmesi mi? Yan›t bunlardan hangisi olursa olsun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiflinin kendisine yöneltilen bir soruya karfl› verece¤i yan›ta dair hiçbir düflüncesi olmad›¤›nda duyumsad›¤› zihinsel boflluk mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir fley midir? O kiflinin bir yan›t› bulunuyor olabilir, ama yanl›fl bir yan›tt›r bu. Do¤ru da olabilir yan›t›, ama bu olsa olsa flans eseri do¤ru ç›km›fl bir kestirimdir yaln›zca. Yüzümüzü ne yana dönersek dönelim, kendimizi dal budak sarm›fl karmaflalar›n ortas›nda buluyor olaca¤›m›z gün gibi aç›k. Yine de “Bilgi nedir?” sorusu son derece yal›n görünüyor. Felsefe sorular›na özgü bu aldat›c› yal›nl›k, ço¤unluk istenmeyen bir etkiye yol açar. ‹nsanlar konunun asl›nda sorunun ortaya koydu¤undan çok daha karmafl›k oldu¤unu görünce, do¤al olarak soruyu dizgelefltirmek, derli toplu bir biçimde düzene koymak isterler. Ne var ki, karmafl›kl›klar incelenmeden do¤ru düzgün yap›lamaz bu. Konu felsefe konusu olmay›p da bilimsel bir konu olsayd›, hiç kimse gecikmeden dolay› sab›rs›zl›k göstermeyecektir; çünkü bilimde kuramlar›n olgular› beklemek zorunda olufllar›ndan daha aç›k bir fley yoktur. Hiç kuflku yok ki de¤me bir bölümlemeci daha alan çal›flmas› yap›lmam›flken bir bölümleme dizgesi kurulmufl oldu¤unu görünce öfkeden kan beynine s›çrayacakt›r. Oysa felsefede, üzerine gidilen konu hep yaflamlar›n›n bir parças›n› oluflturdu¤undan olacak, insanlar bir an önce ilerleme kaydetme beklentisi içinde olurlar. Platon, ilk dönem söyleflimlerinin birço¤unda bu beklentiyi de, beklentinin düflk›r›kl›¤›na u¤ray›fl›n› da olanca güzelli¤iyle oyunlaflt›rm›flt›r. Henüz tam anlam›yla yetkinleflmemifl bir düzeni ele al›nan görüngüye oturtmaya çal›flman›n yollar›ndan birisi, bilginin ya bir zihin durumu oldu¤unu ya da bir zihin durumu olmad›¤›n› söylemekten geçecektir; t›pk› ateflin bir benden durumu oldu¤unu ya da bir beden durumu olmad›¤›n› söylemek gibi. Ancak bu yal›nkat yan›t sorunu çözmez. Nitekim atefli oldu¤u ya da buna-
40
Epistemoloji
l›mda oldu¤u yönünde tek bir düflüncesi olmadan da bir kimsenin atefli olabilir, hatta bunal›mda da olabilir; ama bir fleyi kesinkes biliyor oldu¤un yönünde aç›k bir düflüncesi olmadan bir fleyi bilemez-yok e¤er biliyorsa, bunun en az›ndan çok özel bir aç›klamas› olmak zorundad›r; oysa bunun d›fl›ndaki baflka durumlara bak›lacak olursa, b›rak›n ateflin ya da bunal›m›n ne oldu¤unu bilmeyi, kifli ola¤and›fl› bir durumda oldu¤unu dahi bilmez. Yine de, “Bilgi bir zihin durumudur” sav›n› an›msamak, sav›n kendisine ayn› Platon’un Söyleflimler’inde Sokrates’in karfl›s›nda konuflanlar›n verdi¤i ilk yan›tlara yaklaflt›¤› gibi yaklaflmak yararl› olacakt›r. Aç›k ki, sav›n hiçbir de¤iflime konu olmadan bafllang›çtaki ilk haliyle oldu¤u gibi kalmas› söz konusu de¤ildir. Gelgelelim ayr›nt›lara daha bir yak›ndan bakacak olursak, acaba sav›n ne ölçüde elden geçirilmesi gerekecektir? “Bilgi nedir?” sorusunun pek çok felsefe sorusuyla paylaflt›¤› bir baflka özelli¤i daha vard›r. Soru ilk soruldu¤unda yaflamla yak›ndan ba¤lant›l›d›r; ancak soruya verilen yan›t belirginlefltikçe ararl›ndaki o yak›n ba¤lant› giderek zay›flayarak kopma noktas›na gelir. ‹nsanlar belli ki üstünde düflünmek için vakit bulur bulmaz sormufllard›r soruyu, yan›t›n kendisi ya da yan›t›n kendisi de¤ilse bile en az›ndan yan›t›n bafllang›c› yaflamlar›nda bir de¤iflikli¤e yol açm›flt›r. Nitekim biliyor olmaktan dolay› insan›n tad›na doyulmaz bir keyif duymas›ndan daha do¤al bir fley olamayaca¤› gibi, gerçekten biliyor olmak ile yaln›zca biliyor görünmek aras›ndaki ayr›m›n özenle alt›n›n çizilmesinden de daha sa¤l›kl› bir fley yoktur. Eski Yunan’daki ilk biçimiyle kuflkuculuk sürekli zarardan çok yarar getirmifltir. Bilgi kuram› kuflkuculuktan yararl› bir etki almay› yine de sürdürüyor, ama yaln›zca ilk aflamalar›nda. Nitekim bilgi kuram›nda uç veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayr›nt›da kalan geliflmelerin insanlar›n yaflamlar› üzerinde çok az bir etkisi bulunur. Hiç kuflkusuz, bilgi üstüne bilgi, t›pk› öbür bilgi türleri gibi, salt kendisi için izi sürülmeye de¤er bir bilgidir. Ne var ki burada, ço¤unluk felsefede karfl›lafl›ld›¤› üzere ele al›nan konunun gündelik yaflamdan aflama aflama kopuyor oluflu, felsefenin güçlü¤ünün kaç›n›lmaz bir sonucu olarak daha bafltan göze al›n›p olumlanmayacak olursa, y›k›c› bir o denli de düflk›r›c› olabilir. Bilgi sorununun belli bafll› öteki felsefe sorunlar›yla paylaflt›¤› bir baflka önemli özelli¤i daha vard›r. Daha aç›k bir deyiflle söylenecek olursa, bilgi sorunu öylesine genel bir sorundur ki kendi araflt›rma alan› içine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne oldu¤unu biliyor olabilece¤im gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi sorunuyla yak›ndan ba¤lant›l› olan do¤ruluk sorunu da kuflkusuz yine bu ayn› özelli¤i sergiler. Nitekim bir do¤ruluk kuram›n›n daha en baflta kendisi, do¤ru olabilece¤i gibi yanl›fl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine uygulanabilirdir. Özellikle bu türden bir sorun son derece çetin bir sorun gibi görünüyor. Bilgi meselesinde, genelde bilginin ne oldu¤unu bilebilirim yollu karmafla yoktur yaln›zca; daha demin de¤inilmifl bir karmafla daha vard›r ki belli bir durumda bir fleyin öyle olup olmad›¤›na dair hiçbir düflüncem olmasa bile, çok ender olmakla birlikte o fleyin öyle oldu¤una dair bilgim olabilir, bildi¤in fleyin bilgi oldu¤unu ço¤unluk biliyorumdur, yok öyle de¤ilse en az›ndan bildi¤im fleyin bilgi oldu¤unu düflünüyorumdur. ‹flte tam da bu nedenden ötürü kuflkuculuk sa¤l›kl›d›r. Genel olarak bilginin ne oldu¤unu biliyorsam, bilgi diye görme e¤ilimine girmifl bulundu¤um bu tikel parçan›n gerçekten bilgi olup olmad›¤›n› kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu karmafla güçlüklere yol açar. Bir fleyi biliyorsam, o fleyi bildi¤imi de bilmem gerekir mi, o fleyi bildi¤imi bildi¤imi de bilmem gerekir mi? ‹yi güzel de nerede duracak bu böyle? Tek tek her aflamadaki zihinsel durumun birbirlerinden ba¤›ms›z olarak incelenmeleri, bilgi diye tan›nmalar› gerekir mi? Yoksa ilk aflamadaki bilgiden emin olmak, peflinden gelen aflamalardakileri de bir sonuca ba¤layaca¤› için yeterli midir? Bilginin düflünümlü (dönüfllü) bir yap›da oluflunu ölçüyü kaç›rmadan tam olarak resmetmek bir hayli güçtür. Bilgi, birincisi yaln›zca nesneyi yans›tan, ikicisi nesneyi yans›t›fl›yla birlikte birinci aynay› da yans›tan, bu böylece sonsuza dek geriye dönen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerçekten? Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? çeviren: Abdülbaki Güçlü. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
41
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1 Bilim insanlar› ve felsefeciler (hatta sanatç›lar), alg›lar›m›zla kavrad›¤›m›z dünyan›n “görünüflüyle” yetinmeyip, belli kavramsal gereçler ve yap›lar kullanma yoluyla o görüntünün ard›nda neyin yatt›¤› ile ilgilenen kiflilerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim aras›nda bir benzerlikten söz etmemiz olas› görünmektedir. Biyolojiden bir örnek vermek gerekirse, hayvanlar›n kendilerine benzeyen yavrular do¤urarak ço¤almalar› ve türlerini devam ettirebilmeleri ola¤an bir gözlemsel durumdur. Gözlem, bize bir hamile bir difli kedinin bir süre sonra kedi yavrular› do¤urdu¤u bilgisini verir. Ancak alg› veya gözlem, bu olgunun derinliklerine inerek “Nas›l?” sorusuna bir yan›t sunamaz. Genetik bilimine döndü¤ümüzde, yavru kedilerin neden difli ve erkek (yetiflkin) kedilere benzedi¤i konusunda ilginç bir aç›klama elde ederiz. Buna göre, bir türe ait hayvanlar türsel özelliklerini genler düzeyinde ve moleküler dizilim düzenleri sayesinde bedenlerinde tafl›rlar ve bu kodlar› veya flifreleri yeni do¤an yavrular›na aktar›rlar. Bu yüzden, difli ve erkek kediler çiftlefltiklerinde ortaya ç›kacak yavrular› sincaplara veya fillere de¤il, biyolojik anne ve babalar›na benzer. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, alg›da karfl›m›za ç›kan durumlar›n aç›klamas› genel olarak alg›sal düzeyde olmayabilir. O yüzden bilim adamlar›, “kuramsal düzey” diyebilece¤imiz bir zeminden dünyaya yaklaflarak farkl› bir “bak›fl” getirmeye çabalarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, alg›sal düzeyde karfl›m›za ç›kan olgulara üst düzey bir “bak›flla” bakabilmek ve düflünsel dünyam›z› zenginlefltirecek perspektifler ve aç›klamalar sunabilmektir. Tüm farkl›l›klar›na ra¤men, bilim ve felsefe önemli bir ortakl›k bar›nd›r›r.
2. c
3. e
4. d
5. e
6. c
7. d
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Epistemolojinin tan›m›na iliflkin bilgi edineceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kuramsal Bir ‹fllev Olarak Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Kuram” kavram›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kuramsal Bir ‹fllev Olarak Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Logos” kavram›n›n inceliklerini an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojinin Temel Konular› ve Sorunlar›” ana bafll›¤› alt›nda verilen aç›klamalar› okuyun. Epistemolojinin çal›flma alanlar›n›n ne oldu¤unu anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Tan›m› ve Kavramsal unsurlar›” k›sm›nda yaz›lanlar› okuyun. Felsefecilerin bilginin tan›m›n› yaparken hangi yöntemi kulland›klar›n› an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Bilgi” ve “Önermesel Do¤ru” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Önermesel do¤ru” kavram›n›n ne anlama geldi¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Biliflsellik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu deyimin anlam›n› ve benzer kavramlardan fark›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nanç” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Felsefecilerin bu kavramdan ne anlad›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kan›t” ve “Epistemolojik Gerekçelendirme” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu iki kavram›n epistemoloji aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Norm ve Normatiflik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma durumlar› aras›ndaki fark› anlayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Bilginin tan›mlanmas› ve bilginin olanakl›l›¤›n›n sorgulanmas› epistemolojinin u¤rafl› alan› içinde yer alan ifllevlerdir. Ancak bu iki ifllev aras›nda ilginç bir fark bulundu¤u söylenebilir. “Bilgi” kavram›n›n tan›mlanmas› ve aç›k hâle getirme çabas›, sorgulama nesnesi olan bir kavram›n derinliklerine inerek onu net bir flekilde gözler önüne sermeyi hedefler. Benzer bir düflünceyi, bilginin kaynaklar›n›n felsefi olarak araflt›r›lmas› için de söyleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl› olup olmad›¤›n›n soruflturulmas› daha üst düzey ve çok daha kökten bir sorgulamay› gerekli k›lar. Böylesi bir sorgulaman›n t›p, ziraat, hukuk, emlakç›l›k gibi alanlarda ve-
42
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ya sektörlerde bir yerinin olmad›¤› aç›kt›r. Örne¤in, bir avukat u¤rafl› alan›n›n varl›¤›na ve olanakl›l›¤›na iliflkin derin sorular sormaz veya kuramsal kayg› tafl›maz. Bir doktorun akl›na “‹laç gerçekten var m›d›r?” veya “T›p bilimi olanakl› m›d›r?” gibi sorular gelmez. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, felsefi sorgulamalar›n baz› çeflitlerinin oldukça benzersiz oldu¤u söylenebilir. Felsefe, hem kavramsal ayd›nlatma çabas›n›n yürütüldü¤ü hem de kavramsal araflt›rmalar›n konusu olan unsurlar›n varl›¤›n›n veya geçerlili¤inin sorgulanabildi¤i bir aland›r. Bu konuya önümüzdeki ünitelerde de¤inece¤iz. S›ra Sizde 3 Önceki ünitede insan bilgisinin ay›rt edici özellikleri üzerinde durmufltuk. O ba¤lamda “logos” kavram›n›n kritik bir ifllevi oldu¤unu belirtmifltik. “Logos”, insan akl›n›n ve ak›lc› süreçlerin kullan›lmas›n› gerektirir. fiimdi, bu düflünceleri “kan›t” kavram› ile ilintilendirelim. ‹nsanlar önermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme süreçleri önemli bir oranda kan›tsal destek ve gerekçe içerir. “Yar›n hava sa¤anak ya¤›fll› olacak” bilgisine sahip oldu¤umuzda (burada, ertesi gün gerçekten ya¤mur ya¤d›¤›n› ve hakl› ç›kt›¤›m›z› varsayal›m), bu bilginin zihnimizde nas›l uyand›¤›n› düflünelim. E¤er meteoroloji biliminin ilerlemifl oldu¤u bir toplumda yafl›yorsak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye ulaflmam›z› sa¤layabilir. Öte yandan, hava tahmin teknolojisinin çok geliflmedi¤i bir toplumda bile, bulutlar›n dikkatlice incelenmesi ve bulut yo¤unlu¤unun ve renginin yorumlanmas› gibi basit yöntemler kullanarak tahmin yapmak olanakl›d›r. Hem normal alg›sal durumlarda hem de daha karmafl›k bilgilenme durumlar›nda biz kan›tlar ve gerekçeler yoluyla ifl görürüz. Elbette kan›tlar›n ve gerekçelerin kullan›m›n›n hayvanlarda -en az›ndan insanlarda oldu¤u hâliyle- bulunmad›¤› aç›kt›r. Bu perspektiften bak›ld›¤›nda, kan›tlar›n ve gerekçelendirme süreçlerinin ak›lc›l›kla veya logos’ la ba¤lant›l› oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.
Alcoff, L. M., editör (1999). Epistemology: The Big Question. Oxford: Blackwell Publishers. Cüçen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi. Descartes, R. (1967). ‹lk Felsefe Üzerine Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, 3. bask›, ‹stanbul: M.E.B. Yay›nlar›. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routlegde. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? çeviren: Abdülbaki Güçlü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing Company. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall. Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Critical Introduction To Epistemology. Oxford: Oxford University Press.
3
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sokrates öncesi dönemde varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek, Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde varl›k sorunsal›n›n (ve özellikle tümeller konusunun) neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilecek, Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkileri belirtebilecek, Gerçeklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkilerin ne oldu¤unu aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Sokrates öncesi Tikel Tümel ‹dea Episteme (bilgi)
• • • •
Doksa (kan›) Töz Ontoloji Gerçeklik
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Metafizik Temelleri
• G‹R‹fi • SOKRATES ÖNCES‹ DÖNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA ÇIKIfiI • PLATON VE AR‹STOTELES’‹N FELSEFELER‹NDE VARLIK SORUNSALI • METAF‹Z‹K, ONTOLOJ‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ • GERÇEKL‹K, HAK‹KAT VE EP‹STEMOLOJ‹
Bilginin Metafizik Temelleri G‹R‹fi Her ne kadar epistemoloji felsefenin “insan bilgisi” üzerine odaklanan dal› olsa da, bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlar›ndan baz›lar› tart›flmay› daha genifl ve kapsaml› bir zeminden yürütmeyi gerekli k›lar. O yüzden, bu ünitede epistemolojinin merkezcil sorunlar›n›n tart›flma çerçevelerine farkl› bir yoldan yaklaflaca¤›z ve felsefenin en temel alanlar›ndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik aras›ndaki iliflkileri gözden geçirece¤iz. Bu tür bir irdelemeye neden gerek oldu¤u sorusu do¤al olarak ak›llara gelebilir. Bu sorunun yan›t›, yaln›zca, bilgi ve varl›k konular›n›n kavramsal aç›dan önemli bir ba¤lant› içinde olmas› de¤ildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gözle bak›ld›¤›nda, metafizik irdelemelerin felsefenin do¤um noktas›nda çok özsel bir yer tuttu¤u görülür. Bu anlamda, Bat›’da epistemolojik sorular›n sorulmaya bafllad›¤› dönemde felsefenin genel havas›n›n nas›l oldu¤unu ve tart›flma zemininin hangi düflünsel dinamikleri içerdi¤ini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz aç›s›ndan yararl› olacakt›r.
SOKRATES ÖNCES‹ DÖNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA ÇIKIfiI Bat› Felsefesi tarihinde 2500 y›l kadar geriye gidip “kökleri” inceledi¤imizde, Eski Yunan’›n ilk düflünürlerinin özellikle belli bir konu üzerinde kafa yorduklar›n› ve çözüm üretmeye çal›flt›klar›n› görürüz. Bu önemli ve kritik konuya, genel olarak, varl›k sorunsal› ad›n› verebiliriz. “Varl›k” konusu, daha çok felsefecileri ilgilendiren ve günlük yaflam›n ak›fl› içinde insanlar›n bir sorun olarak ak›llar›na en son gelecek konulardan biridir. Gündelik ifllevlerimiz içinde sürekli olarak fiziksel nesnelerle yani “var olan” somut fleylerle çevrili durumda bulunuruz. Bunun neden ilginç bir felsefi tart›flmaya yol açabilece¤ini anlamak ilk baflta biraz zor gelebilir. Bu bölümde varl›k sorunsal›na bir girifl yaparak konuyu aç›k hâle getirmeye çal›flaca¤›z.
Felsefenin Bafllang›c›: Merak Duygusu Yürütmekte oldu¤umuz tart›flman›n felsefi a¤›rl›¤›n›n hakk›n› verebilmek için biraz farkl› bir tarihsel öykü ile konuya yaklaflal›m. ‹çinde yaflad›¤›m›z yüzy›lda, bilimin ve teknolojinin gelmifl oldu¤u ileri düzey nedeniyle, do¤aya veya evrene karfl› hayret veya hayranl›k duygular›m›z›n fazlaca törpülendi¤i bir kültürel atmosferde
46
Eski ça¤larda insanlar›n evrene yaklafl›mlar› daha fazla flaflk›nl›k duygusu içeriyordu.
Epistemoloji
yafl›yoruz. Bilimin, inceledi¤i nesneleri gizemli varl›klar olmaktan ç›kar›p bildik nesnelere dönüfltürebilmesinin bir sonucu olarak, dünyaya iliflkin genel alg›m›z›n kökten bir flekilde dönüflmüfl oldu¤unu söyleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve araflt›rmalar hâlen kesintisiz bir flekilde devam ediyor olsa da, kozmos art›k bizim için eski ça¤lardaki bilgi düzeyiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda görece olarak epeyce bilindik ve anlafl›l›r bir durumdad›r. Gökyüzünde gözlemledi¤imiz Günefl ve Ay, birer tanr› veya mitolojik karakter olmaktan ç›km›fl, ça¤dafl insan aç›s›ndan yaln›zca birer fiziksel nesne konumuna gelmifllerdir. Newton’un fizi¤inden bu yana biz uzayda geçerli olan yasalar›n dünya üzerinde geçerli olan fiziksel yasalardan temelde farkl› olmad›¤›n› biliyoruz. Baflka bir örnek vermek gerekirse, elementler konusunda kaydedilen geliflmeler, yaln›zca dünya üzerindeki cisimler üzerine de¤il, güneflin kimyasal yap›s›na iliflkin de bilgilenmemizi sa¤lamaktad›r. Bununla birlikte, bilim ve teknolojinin gerçeklefltirdi¤i baflar›lar›n biz insanlarda do¤aya yönelik çok yayg›n bir aflinal›k ve bilindiklik duygusu uyand›rd›¤› da not edilmelidir. Bilimsel geliflmifllik aç›s›ndan ilkel oldu¤unu düflündü¤ümüz uygarl›klardan farkl› olarak, modernleflmifl insan topluluklar›, flaflk›nl›k ve hayret duygular›n› belli bir oranda yitirmifl durumdad›r. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir: Nas›l bir çocuk büyüyüp ö¤rendikçe ve olgunluk düzeyi yükseldikçe çevresine iliflkin merak, korku, hayranl›k ve flaflk›nl›¤› azalmaktaysa; eski ça¤lar›n görece olarak basit görünen biliminden moden ça¤lar›n bilimsel düzeyine gelindi¤inde de, çevremizdeki evrene daha belirgin bir “üstünlük” yaklafl›m›yla ve “al›fl›lm›fll›k” duygusuyla bakmaya bafllad›¤›m›z söylenebilir. Elbette bu saptamalar› yapmam›z›n nedeni modern bilimin kimli¤ine ve ürünlerine yönelik yarg›larda bulunmak de¤il. Burada, daha genel bir felsefi bak›fl ve yorum getirme amac›n› güdüyoruz. fiimdi, yukar›da ifade edilen düflüncelerin ›fl›¤›nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dönemlerine dönelim ve o dönemde yaflayan insanlar aç›s›ndan evrenin nas›l bir görünüm sundu¤unu anlamaya çal›flal›m. Ald›¤›m›z ça¤dafl e¤itimin bize sundu¤u kavramsal çerçevenin üzerimizdeki etkisi son derece güçlü oldu¤u için, edindi¤imiz koflullanmalardan s›yr›l›p farkl› bir perspektiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunan’da yaflayan bir insan›n bak›fl aç›s›ndan dünyay› görme yönünde bir deneme yapal›m. Diyelim ki, fiziksel bilimlerin çok geliflmedi¤i ve sizi saran evrene iliflkin fazlaca bilgi sahibi olmad›¤›n›z bir zamanda yafl›yorsunuz. Astronominin kritik bulgular›n›n henüz ortada olmad›¤› ve örne¤in, teleskopla gökyüzünü inceleme olana¤›n›z›n bulunmad›¤› bir dünyada oldu¤unuzu düflünün. Dahas›, böyle bir durumda, bilim insanlar›n›n dünyay› “d›flar›dan” izleme olana¤› da olmad›¤› için, Ay ve Günefl gibi gökcisimleri ile dünyam›z aras›ndaki konumsal iliflkiyi de tam olarak anlam›fl de¤ilsiniz. Çevrenizde meydana gelen do¤al olaylara dair gündelik alg›n›z ve genel tepkiniz nas›l olurdu? Bu soruyu, yukar›da sözünü etti¤imiz “çocuksu bak›fla” dönerek yan›tlamaya çal›flal›m. O dünyada, sürekli olarak ayd›nl›k (gündüz) ve karanl›¤›n (gece) birbirini izledi¤ini görürdünüz. Bu düzende hiç bir aksama olmad›¤›na ve, örne¤in, gündüzün ard›ndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun gerçekleflmedi¤ine tan›k olurdunuz. Her sabah ufukta sar› ve parlak bir cisim belirir, gökte belli bir mesafe kat eder, ard›ndan da belli bir süre sonra ufkun baflka bir bölgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim ›fl›¤›n ve ›s›n›n artmas›na neden oldu¤u için ona büyük bir önem atfederdiniz. Dahas›, “gece” olunca karanl›k gökyüzünde parlak küçük ›fl›klar›n yan›p söndü¤ünü görürdünüz. Ve bütün bunlar›n ard›nda neyin yatt›¤›n› anlama yönünde, hikâyeler ve söylenceler üretmenin ve flaflk›nl›kla izlemenin d›fl›nda, yapabilece¤iniz fazlaca bir fley olmazd›. O yüzdendir ki,
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
Eski Yunan’›n düflünürlerinden baz›lar› “Y›ld›zlar’›n” asl›nda gökteki delikler oldu¤unu, gökyüzünün arkas›nda bir ›fl›k kayna¤›n›n bulundu¤unu ve o deliklerden ›fl›k s›zd›¤›n› hayal etmifllerdi. Bu fikir flu an bize oldukça gülünç gelebilir. Ancak, yaln›zca izleme ve imgelem gücünü kullanman›n d›fl›nda fazlaca bir bilgilenme yöntemine sahip olmayan bir insan toplulu¤u için böylesi inançlar›n çok tuhaf veya yersiz oldu¤unu söyleyemeyiz. O hâlde, eski dönem insanlar›n›n Günefl’e ve Y›ld›zlar’a bakarken bizden oldukça farkl› bir biliflsel ve duygusal konumda olaca¤›n› yani uzaydaki cisimler konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla flaflk›nl›k, korku ve hayranl›k yaflad›klar›n› tahmin etmek zor de¤ildir. Bunlara ek olarak, eski ça¤larda yaflayan insan›n do¤an›n içinde (yani, yeryüzünde) gerçekleflen de¤iflimleri de ilgiyle izledi¤ini düflünebiliriz. Göksel cisimlerin devinim düzenlerinden farkl› olarak, yeryüzünde gerçekleflen olaylar bir bitimlilik hâli içindedirler. Yeryüzünde bafllayan hiç bir fiziksel sürecin sonsuza dek devam edece¤ini düflünmeyiz. Bu nedenle, çocuksu bir ilgiyle do¤aya bakan bir insan, de¤iflimi ve sonlu olmay› dünyan›n bir gerçe¤i veya kural› olarak görecektir. Eski ça¤larda yaflayan insanlar, çevrelerindeki canl›lar›n önce do¤up sonra geliflmelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalar›n› gözlemledikten sonra, bu olgunun gizemi üzerine varsay›mlar üretmeye bafllam›fllard›. Elbette de¤iflim yaln›zca canl›lar için de¤il, cans›zlar için de geçerli bir kurald›r. Fiziksel nesnelerin tümü zamanla afl›n›r ve y›pran›r; örne¤in, bir sandalyenin sonsuza kadar dayan›kl›l›¤›n› korumas› olanaks›zd›r. Bu örnekleri ço¤altmam›z ve genellememiz mümkündür: ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada de¤iflim evrensel bir kural olarak görünür.
47
Do¤ay› gözlemledi¤imizde, nesne ve olaylar›n de¤iflim içinde ve sonlu olduklar›n› fark ederiz.
De¤iflimin Felsefi Aç›dan ‹rdelenmesi ve Varl›k Sorunsal›n›n Ortaya Ç›k›fl› Eski Yunan’›n ilk düflünürleri do¤al meraklar›n› yal›n gözlemlerle birlefltirerek önemli baz› sorular gündeme getirmifllerdir. Gözlemledikleri olgular ve onlardan ç›kard›klar› sonuçlar basit görünmekle birlikte, çok kritik felsefi noktalar içermektedir. Etraf›m›zda gördü¤ümüz fleylerin hiçbiri çok eskiden yoktu; ve çok uzak bir gelecekte de flu an olan nesnelerin tümü yok olacakt›r. Do¤ada var olan fleylerin hepsi geçicidir, bitimlidir. Bu ola¤an saptamalar›n üzerinde biraz düflünmekte yarar var. Bizi saran evrende “sürekli de¤iflimin” d›fl›nda kal›c› veya sabit hiçbir fley yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya “evet” yan›t› vermek kolay de¤ildir çünkü her fleyin gelip geçici olmas› fikri bizim kozmos anlay›fl›m›zla tam olarak örtüflmemektedir. Ço¤umuz “evrenin” uçuflup kaç›flan, bir temeli olmayan kesitlerin toplam›ndan ibaret olmad›¤› gibi bir kan›ya sahibiz. O yüzden, evrendeki nesnelerin ortaya ç›k›p yok olmalar›n›n veya sürekli olarak de¤iflmelerinin ard›nda bir düzen veya ilke aray›fl›na girmek anlafl›labilir bir tav›rd›r. Tüm de¤iflimlerin ard›nda de¤iflmeyen bir unsurun veya unsurlar›n olmas› gerekti¤i düflüncesi Eski Yunan’›n erken dönem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmufltur. O hâlde, Bat› Felsefesi’nin bafllang›ç noktas›nda sorulan temel soru, do¤adaki de¤iflimlerin ard›nda yatan ve de¤iflimlere temel teflkil eden “de¤iflmeyen unsurlar›n” veya “aç›klay›c› ilkelerin” ne oldu¤uyla ilgilidir. Bu ba¤lamda akla flu soru gelebilir: Eski Yunan’da karfl›m›za ç›kan bu düflünsel çabay›, “aç›klama potansiyeli tafl›yan” di¤er toplumsal/düflünsel ifllevlerden ay›ran tam olarak nedir? Ne de olsa, eski uygarl›klar›n mitolojileri ve efsaneleri de dünyevi olgular›n ard›nda yatan nedenleri aç›klamaya yönelik ifadelerle doludur. Örne¤in, Eski Yunan mitolojisinde Olympos tanr›lar› aras›nda geçen olaylar, onlar›n ruh hâlleri, iç çekiflmeleri, bir fle-
Eski Yunan’da “varl›k” ve “de¤iflim” sorunlar› birbirine paralel olarak ortaya ç›km›flt›r.
Bat› Felsefesi’nin bafllar›nda sorulan önemli bir soru, de¤iflimlerin ard›nda yatan de¤iflmeyen unsurlar ve ilkelerle ilgilidir.
48
“Sokrates öncesi” olarak da bilinen dönemde, Yunan felsefesinin ilk düflünsel tohumlar› at›lm›flt›r.
‘Atom’ teriminin Yunanca orjinali olan ‘atomos’, “bölünemez” anlam›na gelir.
Epistemoloji
kilde dünyasal sonuçlar veren, dünyan›n gidiflat›n› belirleyen ve ölümlüler için bilinmezlere ›fl›k tutan oluflumlard›r. K›sacas›, mitoloji de bir tür anlamland›rma ve aç›klama çabas›na karfl›l›k gelir. Öyleyse, felsefeyi ayr›cal›kl› k›lan özellik nedir? Eski Yunan’›n ilk düflünürlerinin ifllevlerini farkl› k›lan çok önemli bir özellik, onlar›n gözlemleyebildi¤imiz de¤iflimleri ve olaylar› aç›klarken, efsanelerden ve mitolojiden farkl› olarak, tek tek olgulara veya durumlara de¤il genellemelere baflvurmalar›d›r. O yüzden, bu düflünürler daha genel bir perspektiften bakarsak Bat› dünyas›nda hem felsefenin hem de bilimin bafllang›ç noktas›n› temsil ederler. Bilimsel çaban›n en belirgin özelliklerinden biri bilimin sundu¤u aç›klamalar›n›n evrenselli¤idir. Yer çekimi Kanunu’nu bilimsel k›lan bir özellik, onun sonuçlar›n›n dünyan›n belli bölgelerinde de¤il her taraf›nda geçerli olmas›d›r. Felsefe kapsam›nda üretilen kuramsal aç›klamalar da bu özelli¤i paylafl›rlar. Bu noktada, felsefecilerle ve onlar›n çabalar›yla iliflkilendirdi¤imiz “genelleme” ve “genel aç›klamalar getirme” kavramlar›n› tarihsel örneklerle biraz somutlaflt›ral›m. De¤iflim içinde de¤iflmeyenin ne oldu¤unu saptama çabas›na giren ilk felsefeciler, var olan fleylerin ard›nda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne oldu¤una iliflkin farkl› görüfller ileri sürmüfllerdi. Thales her fleyin kayna¤›n›n “su” oldu¤unu, Anaksimenes ise “hava”n›n en temel element oldu¤unu savlam›flt›. Bu düflünce Empedokles ile bir aflama ileri gitmifl ve Empedokles nesnelerin ve de¤iflimin temelinde dört elementin yatt›¤›n› iddia etmiflti: toprak, su, hava ve atefl. Demokritus’un bafl›n› çekti¤i “atomcular” ise görünür nesnelerin yap›tafllar›n›n gözle görünmeyen atomlar oldu¤unu ve dünyam›zdaki her oluflum ve de¤iflimin atomlar›n birleflip ayr›lmalar›n›n bir sonucu oldu¤unu öne sürmüfltü. Bu kuramsal giriflimlerin ortak noktas›n› görmek zor de¤ildir. Birincisi, Eski Yunan’›n yukar›da örneklerini verdi¤imiz erken dönem düflünürlerinin tümü dünyasal olgular› aç›klayacak genel nitelikteki ilkelere ulaflmaya çabalam›fllard›r. Bir anlamda, az say›daki ilkeyi veya aç›klay›c› temel unsuru kullanarak, çok say›da olguyu aç›klamay› hedeflemifllerdir. ‹kincisi, bu düflünürler aç›klamalar›nda ço¤unlukla do¤aüstü veya mitolojik unsurlara baflvurmadan, insan›n dünyas›na ait kavramlar› kullanmay› tercih etmifllerdir. K›saca dersek, kültürün mito-poetik (yani mitolojik ve fliirsel) unsurlar›n› de¤il, logos’u esas alm›fllard›r. Bu düflünürlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin bafllang›ç noktas›nda yer almalar›n›n esas nedeni budur. Bu ba¤lamda, “göze görünenler” ile “göze görünenlerin ilkesel temeli” kavramlar› aras›ndaki ayr›m›n üzerinde durmak gerekiyor. Örne¤in, atom düflüncesi bu ayr›m› çok aç›k bir flekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dünyas›nda meydana gelen “oluflumlar” ve “de¤iflimler” bizim do¤rudan gözlemledi¤imiz olgulard›r. Bu olgular›n meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunan’daki atomculuk göz önüne al›n›rsa, hiç bir flekilde deneyimleyemeyece¤imiz fakat ak›l yoluyla bulabilece¤imiz temel elementler veya ilkelerdir. Gündelik yaflamda, do¤rudan alg›lar›n hedefi olan nesnelerin daha “gerçek” oldu¤unu varsaymam›z anlafl›labilir bir yaklafl›md›r. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl› bir tablo ç›karabilir. Örne¤in, hem Eski Yunan’daki atomculu¤un hem de modern atomcu kuramlar›n bize söyledi¤i, fiziksel bir nesnenin as›l yap›s›n›n insanlara göründü¤ü gibi olmad›¤› ve nesnelerin esas olarak boflluk ve bofllukta hareket eden küçük parçac›klardan ibaret oldu¤udur. Bu bilimsel veya felsefi düflüncenin kökeninde, Eski Yunan’›n “de¤iflen-de¤iflmeyen sorunsal›” yatmaktad›r: Do¤adaki nesneler oluflur ve yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varl›ksal ilkeleri ise kal›c› niteliktedir. Eski Yunan’da varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›kmas›n›n arka plan›n› k›saca incelemifl olduk. fiimdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve aç›k bir fle-
49
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini de¤iflen dünyan›n bildik nesneleri ve olgular› ile sar›lm›fl durumda buluyorlarsa da, insan akl› (veya logos’u) felsefi bir sorgulama yürütüp, de¤iflimin ard›nda yatan ilkeleri ve/veya gerçekten var olan fleyi anlamaya da yönelebilir. Bu çaba, felsefede metafizik olarak bilinen alan›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Metafizik alan›n›n ayr›nt›lar›na, “varl›k” kavram›n›n inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu ünitenin ilerleyen bölümlerinde tekrar dönece¤iz. ‹lk olarak, Eski Yunan’›n felsefi anlamda “en tepe noktas›n›” oluflturan Platon ve Aristoteles’in kuramlar›n› k›saca inceleyip, bu iki büyük düflünürün felsefe tarihinde neden çok temel ve özel bir yere sahip olduklar›n› anlamaya çal›flal›m.
PLATON VE AR‹STOTELES’‹N FELSEFELER‹NDE VARLIK SORUNSALI Antik dönemin ilk düflünürlerinin baflka bir deyiflle, Sokrates öncesi dönemde fikir üreten felsefecilerin ortak bir özelli¤i, do¤an›n düzeninin anlafl›lmas› sorunsal›na gösterdikleri özel ilgidir. Sokrates’le gelen önemli bir de¤iflim ise, insan›n etik varl›¤› ve yaflama biçimi konular›n›n felsefede ön plana ç›kmaya bafllamas›d›r. Etik ve politik konular, Sokrates’i izleyen Platon ve onun ö¤rencisi olan Aristoteles için de çok büyük önem tafl›rlar. Buna karfl›n, Sokrates-Platon-Aristoteles çizgisi, Sokrates öncesinde ortaya ç›kan ve yukar›da k›saca inceledi¤imiz esas bir konu üzerine fikir üretmeye ve oradaki tart›flmalar› ileri tafl›maya devam edecektir. Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tümeller Kuram› Sokrates’in dikkatimizi çekmeye çal›flt›¤› önemli bir nokta, bir kavram›n örneklerinin o kavram›n kendisine efllenik olmad›¤› düflüncesidir. Kavram, alg›yla de¤il ak›lla anlafl›l›r. Her ne kadar Sokrates’in sorgulamalar› insanlar› zihinsel uyuflukluktan kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini göstermeye yönelmifl olsa da, onun ö¤rencisi olan Platon oldukça farkl› bir felsefi kayg›yla hareket etmifltir. Platon’un temel amac› yaln›zca düflünsel sorgulamay› sürdürmek ve kavramlar konusunda insanlar›n cahilliklerini sergilemek de¤il, onun da ötesinde, büyük çapta bir felsefi kuram veya model sunmakt›r. Atinal›lar›n son derece haks›z bir yarg›lama sonucu hocas›n› ölüme mahkûm etmelerinden çok etkilenen Platon, bu gibi olaylar›n yaflanmamas› için, devleti yönetenlerin “evrensel ilkelerin bilgisine” yönelmifl kifliler k›saca, “filosofoi” olmas› gerekti¤ini savlam›flt›r. Bu amaca yönelik olarak Platon’un savundu¤u kuram, tümeller kuram› olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemifl olan bu kuram› flimdi ana hatlar›yla k›saca gözden geçirip anlamaya çal›flal›m. Bu ünitenin önceki bölümlerinde, ilk felsefecilerin do¤aya egemen olan genel ilkeleri keflfetme çabas›na girdi¤inden söz etmifltik. Platon’un felsefesinin de bu yönde bir giriflim oldu¤unu ancak kapsam ve derinli¤inin çok daha büyük oldu¤unu belirtebiliriz. Platoncu bir gözle bakarsak, çevremizde alg›lamakta oldu¤umuz nesneleri belli kategoriler (cinsler, türler, vb.) alt›nda toplayabilmemiz, oldukça ilginç ve aç›klamay› gerektiren bir yön içermektedir. Bu noktada, tart›flmay› daha ileriye tafl›yabilmek için, s›radan bir varl›ksal-dilsel duruma “felsefi” bir gözle bakarak s›radan olmayan bir yorum getirelim. Çevremizdeki fiziksel nesnelerin her biri kendi bafllar›na var olan ayr› nesneler olsa da, onlar›n ne olduklar› sorusu gündeme geldi¤inde “tek tek nesnelerin kendilerinin ötesinde” baz› unsurlara bakmam›z gerekti¤i aç›kt›r. Örne¤in, tam karfl›mda duran bir nesneye parma¤›mla iflaret ediyorum ve “‹flte bu!” kelimelerini söylüyorum. Bu elbette hiç de ayd›nlat›c› bir
Platon’un kuram› kavramlar›n varl›ksal ve bilgisel önemini ortaya koyar.
50
Epistemoloji
‘Tikel’ deyimi tek tek nesneler, ‘tümel’ ise genel kavramlar için kullan›l›r.
betimleme de¤ildir. Öte yandan “fiuradaki gemi” ifadesini kullan›rsam durum tamamen de¤iflir. “‹flte bu!” ifadesinden, türlerin (veya cins isimlerin) kullan›m›na geçifl büyük bir fark yarat›r. Yürütmekte oldu¤umuz tart›flman›n varl›k ve bilgi konular›nda neden çok ilginç baz› sonuçlara gebe oldu¤unu anlamak için somut bir örnek üzerinde dural›m. Diyelim ki, bizimkine çok benzeyen olanakl› bir dünyada, ayn› bizimkinde oldu¤u gibi, insanlar (örne¤in, ‘Mustafa Kemal Atatürk’), hayvanlar (örne¤in, ‘Minnofl’) ve baz› yerler (örne¤in, ‘Ankara’) özel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkinden farkl› olarak, o dünyada cins isimlerin hiç kullan›lmad›¤›n› varsayal›m. Mutfa¤›mdaki bardaklardan her birinin ‘Hakan’ veya ‘Yasemin’ gibi bir ad› oldu¤unu düflünelim. Ayn› durumun, dünyadaki kufllar, elektrik direkleri, eller, vb. için de geçerli oldu¤unu kafam›zda canland›ral›m. Böyle bir dünyada tahminen bilgi ve iletiflim son derece zor olurdu. Örne¤in, bir insan kimsenin daha önce görmedi¤i ve isim takmad›¤› bir çam a¤ac›n› görüp di¤erlerine anlatmaya kalkt›¤›nda, elinde fazlaca bir iletiflimsel gereç bulunmayacakt›. Böylesi garip bir dünyan›n dilsel düzeni bizimki ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda aradaki büyük fark kolayca ortaya ç›kar. “Bir k›rm›z› karanfil” ifadesini kullanan bir kiflinin verdi¤i bilgiyi kolayca al›r›z çünkü nas›l bir nesneden bahsetti¤i hemen kafam›zda canlan›r. Peki, bu örnekte anlad›¤›m›z ve bildi¤imiz fley nedir? Aç›kça görülece¤i gibi, anlad›¤›m›z ve bilgisine ulaflt›¤›m›z fley “k›rm›z›” ve karanfil”dir. Baflka bir deyiflle bilgi, genel deyimler veya cins isimler ile tafl›nmaktad›r. Bunu daha iyi anlayabilmek için, tikel ve tümel kavramlar›n› net bir flekilde tan›mlayal›m. “Tikel”, nesnelerin tekli¤ini ve kendileri olma durumunu ifade etmek için kullan›l›r. “Tümel” kavram› ise, tikelleri tan›mlayan tür adlar› ve tikellerin edindi¤i nitelikler için kullan›lmaktad›r. Örne¤in, bu sat›rlar› okuyan insanlar›n her biri, bahçemdeki ceviz a¤ac›, vazomdaki k›rm›z› karanfil ve Mars gezegeni tikel birer nesnedir. “‹nsan”, “a¤aç”, “karanfil”, “k›rm›z›” ve “gezegen” ise tümellerdir. Elbette, do¤adaki nesneler söz konusu oldu¤unda tümellerle tikeller fiziksel olarak ayr›labilir fleyler de¤illerdir. Masamdaki vazonun içinde duran karanfilden k›rm›z› rengini (veya “renk” özelli¤ini) ç›kar›p alamazs›n›z. Benzer flekilde, “karanfil” ad›n› verdi¤imiz tür, nesnelerden kopuk bir hâlde ç›k›p kendi bafl›na evrende dolaflamaz. Her tür ve özellik kendini nesneler üzerinde veya onlara ba¤l› olarak gösterir. Buna karfl›n, felsefi çözümleme ve aç›klama çabalar›n›n bir parças› olarak, tümellerin ve tikellerin varl›ksal konumlar›n› veya ifllevlerini kavramsal olarak ay›r›p irdeleyebiliriz. Platon ve Aristoteles’in bu alanda yapt›¤› irdelemeler çok kritik bir önem tafl›r ve kendilerinden sonra gelen düflünce biçimlerini felsefenin her alt alan›nda çok büyük bir oranda belirlemifllerdir. Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler söz konusu oldu¤unda biz hem tikel hem de tümel boyutta hareket ederiz. Özel isimler (örne¤in, ‘Atatürk’) tikellere özgüdür ve ilkece evrende bulunan tek bir nesneye yöneliktir. Buna karfl›n ben iflaret parma¤›m› birden çok nesneye uzatarak “insan” kavram›n› kullanabilirim. Benzer flekilde, “k›rm›z›”, “a¤›r”, “uzun” gibi nitelemeler çok say›da nesneye uygulanabilir. Ancak bu nas›l olanakl› olmaktad›r? “K›rm›z›” tektir, ama birden çok fleyde bulunabilir. Tek olan bir fleyin ayn› zamanda çok olmas›, Platon’un da dikkatini çekti¤i gibi, kafa kar›flt›r›c› bir yön tafl›maktad›r. Birbirinden farkl› tikel varl›klar için ayn› tan›mlay›c› ifadeyi kullanmam›z nas›l olanakl›d›r? Platon’un buna verdi¤i yan›t özünde fludur: Örne¤in, bizim “domates” olarak bildi¤imiz farkl› nesneler için ayn› cins ismi (‘domates’) kullanmam›z o nesnelerin
‘Tikel’ ve ‘tümel’ öz Türkçe deyimlerdir. Anadolu’nun belli bölgelerinde ‘tike’ deyimi “tek bir parça” anlam›nda kullan›l›r. ‘Tümel’ deyimi ‘tüm’ kökünden gelir ve felsefeciler için büyük öneme sahiptir.
51
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
“domates olma” ad›n› verebilece¤imiz evrensel bir özelli¤i içlerinde bar›nd›rmalar› yüzünden olanakl›d›r. Do¤al olarak, tek tek domatesler ayr›nt›larda birbirlerinden farkl› olabilir; baz›lar› ezik veya zedelenmifl veya yamru yumru iken baz›lar› daha parlak ve çekici bir görünüm arz eder. Ancak ayr›nt›da birbirlerinden çok farkl› olan domatesler, her fleye ra¤men, “domates olma” k›stas›na uyduklar› için bu ad› alm›fllard›r. Bu “domates olma” veya “domates-lik” durumunun, tikel domateslerin bafl›na gelebilecek olaylardan genelde ba¤›ms›z oldu¤unu da not etmeliyiz. Tek tek domatesler dünyada var olur ve sonra dünya üzerinden kaybolurlar. Baz›lar› do¤al yollardan bozulur, baz›lar› da baflka canl›lar›n besini olurlar. Tüm bu de¤iflimlere karfl›n, bizim farkl› nesnelere ‘domates’ ad›n› vermemize olanak sa¤layan “domates olma”n›n tan›m› veya kavram› ise de¤iflmez. Ben domatesler üzerine yo¤unlafl›p onlar›n genel olarak ne oldu¤unu anlamaya çal›fl›rsam, zihinsel bir hedef olarak belirledi¤im fley flu ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesnelerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve örne¤in, tikel kusurlar› vard›r. Benim bir fleyin “ne oldu¤unu anlama” çabam›n nesnesi o fleyin dünyadaki örneklerinden ziyade, onun kavram›d›r. O yüzden bilgi, en kritik anlam›yla, kavramlara veya tan›mlara yönelmek durumundad›r. Elbette dünyadaki domatesler üzerine yarg› üretebilmek de bir tür bilgilenmedir. Örne¤in, “‹flte k›rm›z› bir domates” veya “Bu domates tezgâhtaki di¤er domateslerden daha olgun” gibi gözlemlerde bulunabiliyorsam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baflar›d›r. Ancak Platon’a göre, insan akl›n›n “bilgi” ve “kavrama” ad›na gerçeklefltirebilece¤i esas baflar›, dünyada domateslerin ve di¤er nesnelerin hangi durumda ve ne özelliklerde oldu¤unu gözlemlemek de¤il, tümellerin veya kavramlar›n bilgisine ulaflmakt›r. Bilgisine ulafl›lacak tümellerin (ki bunlar›n de¤iflmeyen fleyler oldu¤unu söyledik), gözlemlenen dünyan›n içinde olamayaca¤› aç›kt›r. Dünyada domateslerin, insanlar›n, masalar›n, erdemin, iyili¤in, güzelli¤in yaln›zca mükemmellikten uzak örnekleri vard›r. Dünyam›z üzerinde, daha önce de üzerinde durdu¤umuz gibi, de¤iflim ve bitimlilik esast›r. Fakat bir “kavram” bozulup yaflam›n› sonland›rabilecek bir fley de¤ildir. ‹nsan bilgisine ve anlay›fl›na temel teflkil eden bu de¤iflmezler için Platon ‘idea’ ve ‘form’ (biçim) deyimlerini kullanm›flt›r. Örne¤in, dünyam›zda insanlar›n, atlar›n, ve erdemin örnekleri bulunabilir. Ancak “insan ideas›”, “at ideas›” ve “iyilik ideas›” de¤iflmeyen fleyler olarak do¤an›n d›fl›nda olmal›d›r. De¤iflken dünyam›zda bir nesnenin “at” olmas›, onun “at ideas›”n› bar›nd›rmas› yüzünden mümkündür. Bu idealar veya formlar –daha önce tan›mlad›¤›m›z bir deyimi kullan›rsak– yeryüzündeki nesnelerin “at olma”s›n›n normunu sa¤larlar. Bu ba¤lamda, idean›n hem varl›ksal hem de bilgisel anlamda nas›l belirleyici oldu¤una dikkat etmekte yarar var. ‹dealar tikel nesnelerin belli türden fleyler olmalar›n›n varl›ksal koflullar›n› sunarlar. Do¤adaki bir domates, “domates” olarak varl›k alan›nda belirebiliyorsa, bunun nedeni de¤iflmeyen ve yok olmayan domates ideas› yüzündendir. Bu, iflin ontolojik (yani varl›ksal) taraf›d›r. Öte yandan, e¤er biz do¤adaki bir nesneyi “domates” olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme çabas›na girebiliyorsak, bunun da nedeni domates ideas›n›n var olmas› ve bizim bilgisel olarak ona yönelmemizdir. Bu da iflin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur. Platon’un varl›k tasar›m›nda çarp›c› olan bir nokta, onun varl›ksal hiyerarfliyi kurgularken, irdelemeyi “as›l ” ve “kopya” kavramlar› üzerinden yürütmesidir. Bunu flöyle bir örnekle anlayabiliriz. E¤er ben bir araban›n binlerce foto¤raf›n› çeker ve ya¤l› boya resimlerini yaparsam, bunlar›n hepsinin birer kopya olarak arabaya ait oldu¤u ve onun görünümünü yans›tt›¤›n› düflünebilirim. Ancak nihayetinde gerçek olan “araba”d›r, onun resimleri ise ne kadar baflar›l› ve gerçe¤ine yak›n
Platon idealar›n veya tümellerin do¤an›n içinde yer alamayaca¤›n› savlar.
52
Epistemoloji
olsalar da birer kopyad›r. Araban›n kendisi ile kopyalar›n› kar›flt›rmak veya kopyalar› as›l araba sanmak oldukça gülünç bir hata olurdu. Platon’a göre, herhangi bir fleyin ideas› ile onun dünya üzerindeki örneklerini kar›flt›rmak da bu türden bir hatad›r. O yüzden Platon varl›k hiyerarflisinde en alta kelimenin tam anlam›yla “kopyalar›” (yani, sudaki yans›malar›, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal çal›flmalar›, vb.) koymufltur. Varl›ksal de¤er s›ralamas›nda bunlar›n bir üstünde, fiziksel dünyan›n alg›lar arac›l›¤›yla kavranabilecek nesneleri (yani do¤adaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise ak›l yoluyla kavranabilecek “ideal” ve “de¤iflmeyen” varl›klar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktad›r. Bir insan fiziksel (yani de¤iflken) bir nesneyi alg›lad›¤›nda belli bir bilgilenme durumu içindedir. Ancak bilginin nihai hedefi kopya de¤il, as›l olan varl›kt›r. Baflka bir deyiflle, bilgi esas olarak kavram›n örneklerine de¤il, kavram›n kendisine yönelmek durumundad›r. Platon felsefesinin en çarp›c› sonuçlar›ndan biri budur. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
En yak›n arkadafl›n›z› SIRA S‹ZDE düflünün. O, tikel (tek ve belli) bir varl›kt›r. fiimdi onu kendi kelimelerinizle tarif etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rmay› yaparken tümellerin iflin içine nas›l girdi¤ine dikkat edin. Bu deneme tümellerin önemini daha iyi anlaman›za yard›mc› olacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Platon ve Epistemoloji S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Platon episteme (bilgi) ile doksa (kan›) kavramlar›n› ay›r›r. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu de¤erlendirmelerin ›fl›¤›nda Platon’un felsefesinin “bilgi” ve “epistemoloji” S O R U kavramlar›na nas›l yaklaflt›¤›n› aç›k bir flekilde ifade edebiliriz. ‹kinci ünitede epistemoloji alan›n› tan›t›rken, deyimin kendisinin “bilgibilim” veya “bilgikuraD‹KKAT m›” gibi anlamlara gelebilece¤ini, ancak bu yarg›n›n belli nitelemelere ve aç›klamalara gereksinimi oldu¤unu belirtmifltik. Epistemolojiyi sistematik bir flekilde S‹ZDE uygulayan SIRA ve bir alan olarak kimliklendiren ilk düflünür olan Platon aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “bilgi”nin di¤er biliflsel hâllerden ayr›lmas› hassas bir konu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Platon, bizim gündelik kullan›m›m›zdan oldukça farkl› bir flekilde, ‘bilgi’ (episteme) sözcü¤ünü “idealar›n bilgisi” olarak ayr› bir statüde tutmufl ve normal alg›sal yollardan bilgi için ‘kan›’ (doksa) deyimini kullanm›flt›r. Bu aç›K ‹ T Aedinilen P dan bak›ld›¤›nda ‘epistemoloji’ deyimini “bilgibilim” anlam›nda kullanmak anlafl›l›r olsa da, Platon’un bu kelimeye felsefi olarak nas›l bir anlam yükledi¤ini kaydetmemizTgerekmektedir. Her insan bakma ve görme yoluyla kan› sahibi olabiELEV‹ZYON lir. Ancak Platon’a göre yaln›zca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, episteme’ye ulaflmaya çal›fl›rlar. Tümellerin veya idealar›n bilgisi gerçek bilgidir. Platon’un varl›ksal ve bilgisel kuram›, Thales gibi Eski Yunan’›n ilk felsefeci‹ N T E R N E T bafllatt›klar› felsefe serüveninin olgunlaflt›¤› çok temel bir lerinin el yordam›yla noktay› temsil eder. Bir di¤er önemli durak noktas› olan Aristoteles’ten bir sonraki bölümde bahsedece¤iz. Bu ba¤lamda, not etmemiz gereken daha genel bir konu, Platon’un devleti yönetecek krallar›n, yöneticilik yapabilmeleri için, epistemoloji yeteneklerinin olmas› gerekti¤ini düflünmesidir. S›radan insanlar erdemin, do¤runun, adaletin ve benzeri kavramlar›n örnekleri üzerinde konuflup, düflünsel yaflamlar›n› o düzeyde sorun yaflamadan sürdürebilirler. Ancak bir kral, erdemin, do¤runun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu aç›dan, üzerinde oturdu¤u taht› hak ediyor diyemeyiz. O yüzden, burada “bilgi” kavram› ba¤lam›nda yapt›¤›m›z tart›flmalar›n felsefi olarak çok daha genifl ve önemli sonuçlar› oldu¤unu söylemeliyiz.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
53
Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram› Aristoteles hocas› Platon’u yak›ndan izlemifl ve onun tümellerin önemi konusunda savlad›¤› fikirleri özünde benimsemifltir. Aristoteles’e göre, insan bilgisi söz konusu oldu¤unda “tikelli¤in” çok yard›mc› olmayaca¤› kesindir ve bu konuda Platon temelde hakl›d›r. Ancak bu tabloda Aristoteles’in karfl› ç›kt›¤› nokta, nesnelere kimliklerini veren özsel unsurlar›n “de¤iflen dünyan›n içinde olamayaca¤›” yönündeki Platoncu düflüncedir. Aristoteles’in kuram› bu noktada Platon’dan belirgin bir flekilde ayr›l›r. Etkisini günümüzde de sürdüren bu önemli kuram› flimdi k›saca anlamaya çal›flal›m. Platon’a göre, nas›l bir resimdeki görüntü varl›¤›n› görüntünün fiziksel karfl›l›¤› olan nesneye borçluysa, fiziksel nesneler de varl›klar›n› idealara borçludur. E¤er bu do¤ruysa, kendi bafl›na ba¤›ms›zca var olabilen fleyler idealard›r. Aristoteles’in bu konuya getirdi¤i yaklafl›m ise oldukça farkl›d›r. Bu fark› daha iyi anlamak için “töz” kavram›n› aç›klamam›z gerekiyor. Aristoteles’in önde gelen amaçlar›ndan biri “varl›k” kavram›n›n bir s›n›fland›rmas›n› yapmak ve varl›k hiyerarflisini sergilemektir. “Var olmak” ilginç bir kavramd›r çünkü bu kavram evrende karfl›laflabilece¤imiz her fleye uygulanabilir. Var olan fleylere örnekler: toprak, hava, tavflanlar, flark›lar, kar taneleri, üzüntüler, k›r›fl›klar. Bunlar›n bir flekilde var oldu¤unu söyleyebiliriz, ancak bu var olma biçimlerinin birbirinden çok farkl› oldu¤u da aç›kt›r. Bir tavflan›n varl›¤› ile onun gölgesinin varl›¤› birbirine benzemez. Peki, “gölge” gerçekten var m›d›r? Gölgeler do¤al veya fiziksel nesneler de¤illerdir. Ancak, gölge bir “hiç” de de¤ildir. Benzer düflünceler “üzüntüler” ve “k›r›fl›klar” için de dile getirilebilir. fiimdi, “kendi bafl›na ba¤›ms›zca var olabilme” konusuna dönelim. Aristoteles, Platon’dan farkl› olarak, kendi bafl›na var olabilme olgusunu dünyan›n içinde arar. Baflka herhangi bir varl›¤a ba¤l› olmaks›z›n var olabilen fleylere verdi¤i isim “töz” veya “cevher”dir. Aristoteles her tözün iki temel özelli¤i oldu¤unu söyler. ‹lk olarak, tözler bir “bu” olarak gösterilebilir. ‹kincisi, tözler “ayr› durabilme” özelli¤ine sahiptirler. Bu ifadeleri örneklerle aç›klamaya çal›flal›m. Belli bir a¤aç veya belli bir kaplan gösterilebilir bir “bu”dur. Ancak, flekilsiz çamur veya bir avuç toprak (s›n›rlar› belirli bir nesne olma anlam›nda) bir “bu” de¤ildir. Di¤er ölçüte dönersek, örne¤in bir insan›n bedeni baflka hiç bir fleye ba¤l› olmaks›z›n evrende var olabilir ancak, örne¤in “tendeki yan›k” kendi bafl›na var olamaz; ancak bir beden üzerinde varl›k kazanabilir. Aristoteles’e göre, tikel her nesne bir tözdür. Bir insan, bir papatya, bir tencere töz statüsünde olan fleylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurba¤a, mart› gibi do¤al türlerin de bir anlamda töz oldu¤unu söyler.) Peki, bir kedinin veya bir tencerenin temel bir anlamda töz oldu¤unu söylemenin tart›flmam›z aç›s›ndan ilginç taraf› nedir? Bunun yan›t›n› almak için Aristoteles’in tözlerin yani tikel fiziksel varl›klar›n kavramsal bileflenleri konusunda ne dedi¤ine bakmam›z gerekir. S›radan her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biçimi (veya formu) vard›r. (Buradaki “biçim” kavram›n› “flekil”den ziyade, söz konusu nesneyi belli bir türe ait k›lan ve onu tan›mlayan yön olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not düflelim: Bir kedinin “maddesi” ile baflka bir kedinin “maddesi” do¤al olarak farkl›d›r çünkü onlar farkl› nesnelerdir. Bunu biraz basitlefltirip karikatürize ederek söylersek, örne¤in iki kediden her biri kendi hücrelerini, kendi moleküllerini tafl›r; ikisinde birden bulunan bir doku veya hücre olamaz. Ancak ikisinin ortaklaflt›¤› nokta Platon’un da düflündü¤ü gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kedili¤in özü veya kedi formudur. O hâlde, nesneleri belli bir türe ait k›lan “unsur” veya “sebep” Platon’da de¤iflen dünyan›n d›fl›ndayken, Aristoteles’te nesnelerin içindedir.
Aristoteles, töz kavram› ile, Platon’un tümeller kuram›n› bir aç›dan devam ettirmekle birlikte, o kuram› önemli anlamlarda de¤ifltirmeye de yönelir.
54
Epistemoloji
Platon ve Aristoteles’in ortak noktas›, farkl›l›klar›ndan daha önemlidir. Her iki düflünür için de bilginin olanakl›l›¤› tümellerden veya genel karakterlerden geçmektedir. Platon’un fikirlerini incelerken göz önüne ald›¤›m›z örnekleri düflünelim. Tikel bir nesne tikelli¤i ile al›n›rsa (örnek: “iflte tam flurada duran fley!”), bilinecek bir fley de¤ildir. Ancak nesne için, örne¤in, “bir at” nitelemesi yaparsak nesnenin bilinebilir bir yönünü ifade etmifl oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bilinebilir taraf›n›n onun biçimi veya özü oldu¤unu kabul eder. Biçim ve öz, bir türün tüm üyelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlard›r. ‹nsan›n özü, diyelim ki, “ak›ll› hayvan” olmas›d›r. ‹nsanlar sar›fl›n, esmer, uzun, k›sa, yafll›, genç olabilirler. Fakat insan olman›n özü (biçimi, formu, onu tan›mlayan fley) her insanda ayn› olmak durumundad›r. Özetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tümeller arac›l›¤›yla olanakl› oldu¤una ancak, bununla birlikte, tümellerin fiziksel nesnelerin kavramsal parçalar›ndan biri yani onlar› tan›mlayan k›s›m, onlar›n özleri oldu¤una inan›r. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹dealar›n veya tan›mlay›c› normlar›n de¤iflen dünyan›n bir parças› olamayaca¤› yönündeki SIRA S‹ZDE Platoncu sav ilk baflta oldukça tuhaf görünmektedir. Platon’un bu sav›n› anlaml› ve ak›lc› k›lacak gerekçenin ne olabilece¤i üzerine düflünün. D Ü fi Ü N E L ‹ M
METAF‹Z‹K, ONTOLOJ‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
“Ontoloji” felsefede AMAÇLARIMIZ
“metafizik” alan›n›n özellikle varl›k konusunun irdelenmesi ile ilgilenen dal›d›r. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Varl›k üzerine S O Eski R U Yunan’da üretilen önemli baz› fikirleri bu flekilde inceledikten sonra, bu ünitenin hareket noktas›na dönüp “metafizik ” deyimini tan›mlayabiliriz. Günlük yaflamda bu kavram ço¤unlukla ruhsall›k, uzaydan gelen canl›lar, gizemli D‹KKAT do¤aüstü güçler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin u¤raflt›¤› metafizik, esas olarak, gerçekli¤in yap›s›n›n ak›lc› yöntemlerle ortaya konulmas›, “varl›k” kavSIRA S‹ZDE ve varl›k alan›nda egemen olan temel ilkelerin a盤a ç›kar›lram›n›n ayd›nlat›lmas› mas› gibi düflünsel ifllevleri kapsar. K›sacas›, fiziksel bilimlerden farkl› olarak metafizik, varl›¤›n kendisiyle ilgilenir. “Metafizik” ile ilgili bir di¤er deyim “ontoloji”dir. AMAÇLARIMIZ “Ontoloji” felsefede “varl›kbilim” veya “varl›k kuram›” anlamlar›nda kullan›lmaktad›r. Baz› felsefeciler bu iki deyimi efl anlaml› al›rken baz›lar› da aralar›ndaki ince farklara dikkat Genel kabul gören bir yorum, ontolojinin, metafizi¤in K ‹ Tçekmifllerdir. A P “varl›k” kavram› ile do¤rudan ilgilenen dal› oldu¤udur. Böylesi bir tart›flma, do¤al olarak, bu kitab›n s›n›rlar›n› aflmaktad›r. Bizim buradaki irdelemelerimiz aç›s›ndan, yukar›da belirtti¤imiz T E L E V ‹ Z Y O N genel kabul gören yorumu do¤ru olarak kabul edece¤iz. Önceki bölümlerde Eski Yunan dünyas›nda felsefenin ne tür ilgilerin sonucu ortaya ç›kt›¤›ndan söz etmifltik. Kitab›n bu ünitesini ontolojik (varl›kbilimsel) konulara ay›rmam›z›n temel bir nedeni bulunmaktad›r. Felsefenin Bat› dünyas›nda N T E RYunan’da NET flekil ald›¤› ‹Eski felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri çok merkezcil bir yer iflgal etmiflti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi büyük felsefeciler bilgi konusunda önemli fikirler üretmifl olsalar da, özellikle Platon ve Aristoteles’in epistemolojik görüflleri onlar›n metafizik tasar›mlar›na s›k› s›k›ya ba¤l›yd›. Bu anlamda, felsefenin Bat›’n›n düflünsel ufkunda belirdi¤i ça¤da “varl›k” sorusunun alana egemen oldu¤unu söylemek abart› olmaz. O yüzden, epistemolojik araflt›rmalarda yer yer varl›ksal düflüncelerin ve tezlerin iflin içine girmesi kaç›n›lmaz bir durum olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Burada sundu¤umuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlar›n çözümüne yönelik ne tür önemli ipuçlar› sa¤lad›¤›n› sergilemek için Platon ve Aristoteles’in metafizik görüfllerindeki kritik bir noktay› tekrar vurgulayal›m. Hem Platon hem de Aristoteles için tümeller (yani, Platon’da idealar, Aristoteles’de ise do¤ada-
55
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
ki özler veya biçimler) nesnelerin ne oldu¤unun normunu verir, onlar›n ne oldu¤unu belirler. Benzer flekilde tümeller bilgiyi de olanakl› k›lan fleylerdir çünkü insan tikel nesneleri tümeller olmaks›z›n bilemezler. Tümeller hem nesnelerin kimli¤ini hem de insan bilgisinin olanakl› olmas›n› sa¤lar. Metafizik ve epistemoloji alanlar› aras›ndaki s›k› iliflkinin kayda de¤er bir örne¤i Eski Yunan’›n bu büyük felsefecilerinde kendini aç›kça gösterir. Yaflamdan Örnekler Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi çal›flma alanlar›ndan söz ederken ‘metafizik’ kelimesini kullan›nca genellikle ortaya kavramsal kar›fl›kl›¤a neden olabilecek bir durum ç›kar. Çünkü bir felsefecinin “metafizikçi” oldu¤unu duyan ve akademik felsefeyi çok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanl›k odalarda ruh ça¤›rma seanslar› yapt›¤›, UFO gözlemcisi oldu¤u veya tarot fal› bakt›¤› düflüncesine kap›labilirler. (Daha sonra gerçe¤i ö¤renince de bazen biraz hayal k›r›kl›¤› yaflarlar.) Felsefecinin u¤raflt›¤› “metafizi¤in” bir ruh ça¤›rma seans› veya tarot kartlar› yorumlama kadar heyecan verici olmad›¤› bellidir. Yine de, “felsefecilerin metafizi¤i”, içinde çok ilginç sorunlar bar›nd›ran ve önemli tart›flmalara neden olmufl düflünsel bir aland›r. Felsefe kapsam›nda yer alan metafizik, di¤er metafizikten farkl› olarak, dünya d›fl› varl›klarla veya sezgisel yollarla kazan›lan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafizi¤in çal›flma ekseni, dünyam›zda yer alan s›radan nesnelerin nesnel dayana¤›n›n ve varl›ksal oluflum yap›s›n›n ne oldu¤udur. Felsefeci var olanlar›n özelliklerini de¤il, varl›¤›n kendisini araflt›r›r. Dahas›, felsefecinin metafizik araflt›rmalar›n›n konusu veya nesnesi insan akl›n›n anlama ve ak›l yürütme s›n›rlar› dâhilindedir. Metafizik çal›flmalara yönelen felsefecinin ilgilendi¤i nesneler veya olgular bu dünyan›n veya bu evrenin nesneleri ve olgular›d›r; yaln›zca, nesnelere ve olgulara bak›fl daha soyut bir hal alm›fl, biraz daha kuramsal bir düzeye yükselmifltir. Bu anlamda, “felsefecilerin metafizi¤inin” gündelik yaflam içinde karfl›m›za ç›kan ve gizem veya sezgi gücüyle de ilintilendirilen metafizikten çok temel bir fark› vard›r.
GERÇEKL‹K, HAK‹KAT VE EP‹STEMOLOJ‹ Ünitenin son bölümünde, hem metafizik araflt›rmalar kapsam›nda hem de gündelik dilsel iletiflimde karfl›m›za ç›kan önemli iki kavramdan bahsedece¤iz. Eski Yunan’da, hem Sokrates öncesi dönemde üretilen kuramlar hem de Platon-Aristoteles çizgisinde öne sürülen tezler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, görünen dünyan›n ard›ndaki gerçek varl›¤› bulma çabas›n›n belirleyici oldu¤unu gözlemleriz. Epistemolojik irdelemelerimizi derinlefltirmeden önce bu konuya iliflkin baz› terminolojik aç›klamalar yapal›m. Pek çok felsefi kavramda oldu¤u gibi, “gerçek” ve “hakiki” kavramlar›n›n da günlük dildeki kullan›mlar› kuramsal sorgulamalar için ipuçlar› tafl›r. Örne¤in, “gerçek alt›n” ve “hakiki dost” gibi deyimler bir nesnenin veya varl›¤›n kavram›na uygun oldu¤u veya kavram›n› karfl›lad›¤› gerçe¤ini vurgular. “Gerçek de¤il, göz yan›lsamas›” gibi bir cümlede geçen ‘gerçek de¤il’ ifadesi ise yaln›zca görüntüden ibaret olma durumuna gönderme yapar. Felsefecilerin kulland›¤› “gerçek” ve “hakiki” s›fatlar› da bu gündelik kullan›mla az çok uyum içindedir. Ancak felsefi olarak daha çarp›c› ve tart›flmal› olan kavramlar, bu deyimlerin isim hâlleri olan “gerçeklik” ve “hakikat”tir. Anlamca birbirlerine oldukça yak›n olan bu iki kavram›n içerikleri ve birbirleriyle olan iliflkilerini tam olarak saptamak oldukça çetin bir felsefi sorundur. Yine de, temel baz› noktalar› belirtmek olanakl› görünmektedir.
“Gerçeklik” metafizik araflt›rmalar›n en kritik deyimlerinden biridir.
56
Epistemoloji
“Hakikat nedir?” gibi genifl bir felsefi soru soruldu¤unda, insanlar›n akl›nda olan fley, genellikle metafizik veya ontolojik kayg›lar›n biraz ötesinde olan bir durumdur. “Hakikat sorgulamas›” bazen ölümlü bir yaflam›n anlam› ve gizemi, ölümden sonra bizi neyin bekledi¤i, en derin yaflamsal sorular›m›z›n nihai yan›t› gibi varoluflsal bir boyut içeren irdelemelere gönderme yapan bir sorgulama türü olarak al›n›r. Buna karfl›n “gerçeklik nedir?” sorusu, ço¤unlukla, ontolojik a¤›rl›¤› olan bir soru olarak görülebilir. Gerçekli¤in tersi, bu anlamda, görüntü veya görünendir. Bu z›tl›¤›n eski Yunan’da nas›l kendini gösterdi¤ini yukar›daki bölümlerde sergilemeye çal›flt›k. Örne¤in, Platon aç›s›ndan bakarsak, “gerçeklik” alg›lar›m›za aç›lan do¤ada de¤il aflk›n bir yerde aranmal›d›r. Bu yaklafl›m, “insan›n gündelik dünyas›” ile “gerçeklik” aras›nda belli bir çizgi çizilmesini de zorunlu k›lar. Böylesi bir tabloda epistemolojik sorunlar›n nas›l ortaya ç›kaca¤›n› tahmin etmek zor de¤ildir. E¤er “gerçeklik” denen fley bizim karfl›m›za do¤rudan ç›kan dünyadan farkl› olabilecek bir varl›k alan› ise, o zaman, bizim ona dair nas›l bilgilenece¤imiz sorusu da önemli bir tart›flma konusu olarak kendini gösterir. Bir sonraki ünitede, bilginin olanakl›l›¤› konusunda baz› önemli ak›l yürütmeleri ve tezleri inceleyece¤iz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlar›yla anlamaya çal›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
S‹ZDE ve “bilgi” kavramlar› aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler üzerinde dü“Metafizik”,SIRA “gerçeklik” flünün. Bu al›flt›rma ayn› zamanda sizi önümüzdeki ünitenin tart›flma konular›na da haz›rlayacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
57
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Sokrates öncesi dönemde varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilmek. Bat› Felsefesi’nin en temel konular›ndan biri, varl›k düzeninde de¤iflen ve de¤iflmeyenin hesab›n› verebilmektir. Gözlemlenen dünyan›n nesneleri kesintisiz bir de¤iflim içindedir. Bununla birlikte, evrenin sadece kesintisiz de¤iflimden ibaret oldu¤u fikrinde insan›n kafas›nda soru iflaretleri uyand›ran bir yön bulunmaktad›r. De¤iflim içinde de¤iflmeyen hiç bir fley yok mudur? Sokratesöncesi dönemde yaflayan Eski Yunan felsefecileri bu konu ba¤lam›nda düflünceler üretmifller, oluflum ve varl›k aras›nda kavramsal bir ayr›m yapm›fllard›r. “Oluflum” ortaya ç›kma, de¤iflme ve yok olma süreçlerine aittir. Buna karfl›n “varl›k” de¤iflimin ve dönüflümün dayana¤›d›r. Bu karfl›tl›¤a verilebilecek güzel bir örnek, de¤iflmeyen ve yok olmayan temel parçac›klar›n birleflip ayr›lmalar›n›n gözlemlenebilir dünyan›n olgular›n›n ortaya ç›kmas›na yol açmas›d›r. Dört temel element (toprak, su, hava, atefl) kuram› ve atomculuk bu yaklafl›m›n somut örnekleridir. De¤iflmeyen “varl›k”, de¤iflen “oluflum” alan›n›n olanakl› olmas›n› sa¤lar. Bunlardan birincisi kal›c› ve istikrarl› olan, ikincisi ise ak›flkan oland›r. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda, metafizikçilerin “varl›k” terimini özel bir anlamda ve günlük kullan›mdan oldukça farkl› bir flekilde kulland›klar› söylenebilir. Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde varl›k sorunsal›n›n (ve özellikle tümeller konusunun) neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilmek. Platon’un metafizik kuram›n›n felsefe tarihinde çok özel bir yeri vard›r. Bu kuram›n en belirgin özelli¤i, yukar›da özetledi¤imiz “oluflum” ve “varl›k” sorunsal›na son derece çarp›c› bir çözüm getirmesidir. Platon’a göre, gözlemleyebildi¤imiz dünyada karfl›m›za ç›kan s›radan nesneler, onun “idea” ad›n› verdi¤i de¤iflmez ve mükemmel nesnelerin kopyalar›d›r. E¤er idea denen “ideal” nesneler (bir anlamda “kavramlar”) olmasayd›, biz bir cinse ait farkl› nesnelere ayn› ad› veremezdik. ‘Armut’ deyimi tek bir kavrama iflaret eder ancak bu kelime çok say›da nesneye (armutlara) uygulanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Armut ideas› ise bir tümeldir. E¤er ‘armut’ veya ‘sa-
r›’gibi genel deyimler ve onlar›n iflaret etti¤i kavramlar olmasayd› biz konuflurken neyden söz etti¤imizi bilemezdik. ‹dealar veya tümeller bir nesnenin ne oldu¤unu ve hangi yönünün bilinebilece¤ini ifade ederler. Episteme’nin yani “bilgi”nin hedefledi¤i fley, bir nesneyi o nesne k›lan unsur veya özelliktir. S›radan insanlar nesnelerin durumlar›na iliflkin yarg›larda bulunurken, felsefeciler tan›mlara ulaflmay› hedeflerler. Bu durum flöyle de ifade edilebilir: Alg›n›n sa¤lad›¤› bilgi, oluflumlar dünyas›nda de¤iflken bir kesitin ifadesidir. Episteme ise kavram›n de¤iflmeyen içeri¤inin (yani varl›¤›n) bilgisini ifade eder. Bu iki tür bilginin neden çok farkl› nitelikler bar›nd›rd›¤›n› görmek zor de¤ildir. Aristoteles’in metafizik yaklafl›m› ve kendisine sorun olarak ald›¤› konu büyük oranda Platon’un felsefi ilgileri ile paralellik gösterir. Platon’un kuram›na göre, “beyaz”, “kuzu” gibi genel kavramlar ile “belli bir kuzu” veya “belli bir kuzunun tüylerinin beyaz rengi” gibi genel kavramlar›n dünyadaki örnekleri aras›nda metafizik bir fark bulunmaktad›r. Dünyada “beyaz” ve “kuzu”nun örnekleri olsa da, bunlar›n normlar›, biçimleri, tan›mlar›, idea’lar› de¤iflen dünyan›n içinde olamaz. Böylece, Platon idealar›n fiziksel do¤an›n d›fl›nda oldu¤unu savunur. Ancak Platon’u izleyen Aristoteles, tan›mlay›c› unsurlar› do¤an›n d›fl›nda tasarlama fikrine karfl› ç›kar. Aristoteles’e göre, her nesne (metafizik anlamda) baflka fleylerden ba¤›ms›z bir tözdür. Örne¤in, bir kedi, var olmas› için di¤er nesnelere ba¤l› olmayan bir tözdür. Kedinin maddesi ve bir biçimi (daha aç›kça, bir özü veya tan›m›) vard›r. Aristoteles’e göre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dünyan›n nesnelerinin d›fl›nda oldu¤unu düflünmekle hata yapm›flt›r. Öte yandan, Platon nesnenin bilinebilecek yönünün onlar›n biçimi veya genel tan›m› oldu¤unu söylemekte hakl›d›r. Bu durum biçimlerin veya genel tan›mlar›n ontolojik oldu¤u kadar epistemolojik olarak da önem tafl›d›¤›n› gösterir.
58
Epistemoloji
N A M A Ç
3
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkileri belirtebilmek. ‘Metafizik’ ve ‘ontoloji’ deyimleri, “varl›k” kavram›n›n felsefi irdelenmesi ba¤lam›nda kullan›l›r. Bu alanlarda fikir gelifltiren düflünürler, ak›lc› yöntemler arac›l›¤›yla “varl›k” konusunda sistematik anlay›fllar gelifltirmeyi hedeflerler. O yüzden, ‘metafizik’ deyiminin felsefedeki kullan›m› ile gündelik yaflamdaki kullan›mlar› oldukça farkl›d›r. Daha aç›kça dersek, felsefeciler genellikle ‘metafizik’ deyimini gizemli veya dünya ötesi unsurlarla ilintilendirmezler. Metafizikçiler ço¤unlukla neyin var oldu¤u, evrenin esas iflleme ilkelerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlar›n aç›klanmas› gibi konularla ilgilenirler. “Ontoloji” de, dar bir anlamda, metafizi¤in “varl›k” kavram› ile do¤rudan ilgilenen dal› olarak tan›mlanabilir. Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya “bilgi” kavram› aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu da tahmin etmek zor de¤ildir. Eski Yunan’dan bafllayarak felsefeciler “gerçek bilgi” ile “varl›k” kavramlar› aras›nda yak›n bir iliflki kurmufllard›r. Örne¤in, Platon’un idealar kuram› metafizik bir tasar›md›r ve bununla birlikte, bilginin gerçek hedefinin ne oldu¤una da iflaret eder. Benzer bir durum elbette Aristoteles’in töz kuram› için de geçerlidir.
N A M A Ç
4
Gerçeklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkilerin ne oldu¤unu aç›klayabilmek. “Gerçeklik” ve “hakikat” kavramlar› felsefe aç›s›ndan çok önemli metafizik kavramlard›r. Her ne kadar bu iki kavram birbirine oldukça yak›n olsa da, aralar›nda belli ince farklar da bulunmaktad›r. “Gerçeklik” kavram› ontolojik ba¤lamlarda karfl›m›za ç›kar. Felsefede bu kavram›n tersi “görünüfl” veya “görüntü”dür. Örne¤in, Platon’un idealar kuram› görünen dünyan›n yap›s›n›n aç›klamas›n›n farkl› bir varl›k düzleminde bulunabilece¤ini savlar. “Hakikat” kavram› ise felsefede daha genel bir ba¤lamda “anlam sorunsal›” gibi çerçevelerde kendisini gösterir. Hakikat sorgulamas› yapan düflünürler, örne¤in sonlu bir yaflam›n anlam› ve ard›nda neyin yatt›¤›n› sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gereken bir nokta, “gerçeklik” kavram›n›n bilgi sorunsal› ile de yak›ndan ilgili oldu¤udur. Tarihsel olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel araflt›rmalar› s›kl›kla “gerçekten var olan varl›¤›n” bilinmesi hedefine yöneltilmifltir. Örne¤in, hem Platon hem de Aristoteles bilginin do¤as› üzerine yapt›klar› incelemelerde tümellere çok kritik bir önem atfetmifllerdir.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
59
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik olarak bilinen alan›n ortaya ç›kmas›nda etken olmufltur? a. ‹nsan psikolojisinin inceliklerini anlama iste¤i b. Ölümsüzlü¤e ulaflma iste¤i c. De¤iflmekte olan dünyada de¤iflmeyen unsurlar›n bilgisine ulaflma iste¤i d. Maddesel dünyan›n fiziksel yasalar›n› keflfetme iste¤i e. Yaflam›n ruhsal boyutunu anlama iste¤i 2. Afla¤›dakilerden hangisi ‘tümel’ deyimine yak›n bir anlama sahiptir? a. Bütüncül b. Zihinsel c. Ruhsal d. Kuramsal e. Genel 3. Afla¤›dakilerden hangisi tikel nesneler için geçerlidir? a. Tikel nesneler de¤iflim içinde bulunurlar. b. “Tikel” ile “kavramsal” efllenik kavramlard›r. c. “fiu yeflil balon” ifadesindeki “yeflil” bir tikeldir. d. Tikel nesneler gözlemlenebilir dünyan›n d›fl›ndad›r. e. “Tikel” ile “normatif” efllenik kavramlard›r. 4. Platonun kuram› aç›s›ndan afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir kavram ile o kavram›n örnekleri aras›nda ontolojik bir fark vard›r. b. Tümellerin tikellere epistemolojik önceli¤i vard›r. c. Tümeller de¤iflmeye yatk›n de¤ildir. d. Tümellerin tikellere ontolojik önceli¤i vard›r. e. Tek bir tümel her zaman tek bir fiziksel nesneye uygulanabilir.
5. Platon’a göre idealar için afla¤›dakilerden hangisini söyleyebiliriz? a. ‹dea kavram› esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir. b. ‹dealar fiziksel dünyan›n unsurlar›d›r. c. ‹dealar alg› yoluyla bilinebilir. d. Episteme’nin hedefi esas olarak idealard›r. e. Episteme’nin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir. 6. Platon ve Aristoteles’in ortak felsefi noktas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Her iki düflünüre göre tümeller do¤an›n d›fl›ndad›r. b. Her iki düflünüre göre tikeller tümellere göre ontolojik öncelik tafl›r. c. Her iki düflünüre göre tikeller yaln›zca tikel olmalar› dolay›s›yla epistemolojinin hedefi de¤ildir. d. Her iki düflünüre göre tikeller tümellere göre epistemolojik öncelik tafl›r. e. Her iki düflünüre göre tikeller do¤an›n d›fl›ndad›r. 7. Aristoteles’in töz kavram› için afla¤›dakilerden hangisi geçerli de¤ildir? a. Bir heykelin mermer maddesi onun tözüdür. b. Her tikel nesne bir tözdür. c. Töz bir “bu” olarak gösterilebilir oland›r. d. Töz evrende ayr› durabilir ve tek bafl›na var olabilir. e. “Biçim” tözün unsurlar›ndan biridir. 8. Aristoteles’in kuram›n› Platon’un yaklafl›m›ndan ay›ran en belirgin özellik hangisidir? a. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak bilginin nesnesinin tümeller oldu¤unu savlar. b. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak idealar›n gözlemlenen dünyan›n d›fl›nda oldu¤unu savlar. c. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak bilginin nesnesi olan unsurlar›n gözlemlenen dünyan›n içinde oldu¤unu savlar. d. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak tikellerin bilginin nesnesi olabilece¤i fikrini reddeder. e. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak tözün bilinebilece¤i düflüncesini reddeder.
60
Epistemoloji
Okuma Parças› 9. Eski Yunan’da karfl›m›za ç›kan metafizik gelene¤inin o dönemin epistemolojik çal›flmalar› aç›s›ndan önemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Metafizik ilgisi olan düflünürlerin “gerçekten var olanlar”›n tasar›m›n› yapmas›, bu unsurlar›n bilinmesi konusunu gündeme getirmifltir. b. Bilgi kavram› ile u¤raflan felsefeciler mant›k alan›n›n ontolojik incelemesini yapm›fllard›r. c. Epistemoloji kuramc›lar›n›n bulgular› tümellerin varl›¤›na olan inanc› sarsm›flt›r. d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelifltiren düflünürler sosyolojik düflüncenin temellerini atm›fllard›r. e. Metafizik kuramlar gelifltiren düflünürlerin “gerçekten var olanlar”›n tasar›m›n› yapmas› modern fizi¤in temellerini oluflturmufltur. 10. Felsefecilerin kulland›¤› “gerçeklik” kavram› için afla¤›dakilerden hangisi genel olarak söylenebilir? a. “Gerçeklik” fliirsel bir kavram olarak al›nmal›d›r. b. “Gerçeklik” ahlaki bir kavram olarak al›nmal›d›r. c. “Gerçeklik” ontolojik bir kavram olarak al›nmal›d›r. d. “Gerçeklik” ruhsal bir kavram olarak al›nmal›d›r. e. “Gerçeklik” manevi bir kavram olarak al›nmal›d›r.
fiimdi, dedim, insan denen yarat›¤› e¤itimle ayd›nlanm›fl ve ayd›nlanmam›fl olarak düflün. Bunu flöyle bir benzetmeyle anlatay›m: Yeralt›nda ma¤arams› bir yer, içinde insanlar. Önde boydan boya ›fl›¤a aç›lan bir girifl... ‹nsanlar çocukluklar›ndan beri ayaklar›ndan, boyunlar›ndan zincire vurulmufl, bu ma¤arada yafl›yorlar. Ne k›m›ldanabiliyor, ne de burunlar›n›n ucundan baflka bir yer görebiliyorlar. Öyle s›k› s›k›ya ba¤lanm›fllar ki, kafalar›n› bile oynatam›yorlar. Yüksek bir yerde yak›lm›fl bir atefl par›ld›yor arkalar›nda. Mahpuslarla atefl aras›nda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alçak bir duvar, hani flu kukla oynatanlar›n seyircilerle kendi aras›na koyduklar› ve üstünde marifetlerini gösterdikleri bölme var ya, onun gibi bir duvar. Böyle bir yeri getirebiliyor musun gözünün önüne? - Getiriyorum. - Bu alçak duvar arkas›nda insanlar düflün. Ellerinde türlü türlü araçlar, tafltan, tahtadan yap›lm›fl, insana, hayvana ve daha baflka fleylere benzer kuklalar tafl›yorlar. Bu tafl›d›klar› fleyler, bölmenin üstünde görülüyor. Gelip geçen insanlar›n kimi konufluyor, kimi susuyor. - Garip bir sahne do¤rusu ve garip mahpuslar! - Ama t›pk› bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendilerini ve yanlar›ndakileri nas›l görürler? Ancak arkalar›ndaki ateflin ayd›nl›¤›yla ma¤arada karfl›lar›na vuran gölgeleri görebilirler, de¤il mi? - Ömürleri boyunca bafllar›n› oynatamad›klar›na göre, baflka türlü olamaz. - Bölmenin üstünden gelip geçen bütün nesneleri de öyle görürler. - fiüphesiz. - fiimdi bu adamlar aralar›nda konuflacak olurlarsa, gölgelere verdikleri adlarla gerçek nesneleri anlatt›klar›n› san›rlar, de¤il mi? - Öyle ya. - Bu zindan›n içinde bir de yank› düflün. Geçenlerden biri her konufltukça, mahpuslar bu sesi karfl›lar›ndaki gölgenin sesi sanmazlar m›? - San›rlar tabii. - Bu adamlar›n gözünde gerçek, yapma nesnelerin gölgelerinden baflka bir fley olamaz ister istemez, de¤il mi? - ‹ster istemez. - fiimdi düflün: Bu adamlar›n zincirlerini çözer, bilgisizliklerine son verirsen, her fleyi oldu¤u gibi görürlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaral›m; zorla aya¤a kald›ral›m; bafl›n› çevirelim, yürütelim onu; gözlerini ›fl›¤a kald›rs›n. Bütün bu hareketler ona ac› verecek.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
61
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Gölgelerini gördü¤ü nesnelere gözü kamaflarak bakacak. Ona demin gördü¤ün fleyler sadece bofl gölgelerdi, flimdiyse gerçe¤e daha yak›ns›n, gerçek nesnelere daha çevriksin, daha do¤ru görüyorsun, dersek; önünden geçen her fleyi birer birer ona gösterir, bunlar›n ne oldu¤unu sorarsak ne der? fiafl›ra kalmaz m›? Demin gördü¤ü fleyler, ona flimdikilerden daha gerçek gibi gelmez mi? - Daha gerçek gelir. - Ya onu ayd›nl›¤›n ta kendisine bakmaya zorlasak? Gözlerine a¤r› girmez mi? Boyuna bafl›n› bakakald›¤› fleylere çevirmez mi? Kendi gördü¤ü fleyleri, sizin gösterdiklerinizden daha aç›k, daha seçik bulmaz m›?... Yukar›da dünyay› görmek isterse, buna al›flmas› gerekir. Rahatça görebildi¤i ilk fley gölgeler olacak. Sonra, insanlar›n ve nesnelerin sudaki yans›lar›, sonra da kendileri. Daha sonra da gözlerini yukar› kald›r›p, güneflten önce y›ld›zlar›, ay›, gökyüzünü seyredecek... En sonunda da günefli; ama art›k sularda, ya da baflka fleylerdeki yans›lar›yla de¤il, oldu¤u yerde, oldu¤u gibi. - Öyle olsa gerek ... -... Bu benzetmeyi demin söylediklerimize uydural›m. Görünen dünya ma¤ara zindan› olsun. Ma¤aray› ayd›nlatan atefl de güneflin yeryüzüne vuran ›fl›¤›. Üst dünyaya ç›kan yokufl ve yukar›da seyredilen güzellikler de, ruhun düflünceler dünyas›na yükselifli olsun. Benim nereye varmak istedi¤imi merak ediyordun ya, iflte bu benzetmeyle onu iyice anlam›fl olursun. Do¤ru mu, yanl›fl m›, oras›n› Tanr› bilir. Herhalde benim düflünceme göre kavranan dünyan›n s›n›rlar›nda “‹yi” ideas› vard›r. ‹nsan onu kolay kolay göremez. Görebilmek için de, dünyada iyi ve güzel ne varsa, hepsinin ondan geldi¤ini anlam›fl olmas› gerekir. Görülen dünyada ›fl›¤› yaratan ve da¤›tan odur. Kavranan dünyada da do¤ruluk ve kavray›fl ondan gelir. ‹nsan ancak onu gördükten sonra iç ve d›fl hayat›nda bilgece davranabilir Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c.
1. c
2. e
3. a
4. e
5. d
6. c
7. a
8. c
9. a
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sokrates Öncesi Dönemde Varl›k Sorunsal›n›n Ortaya Ç›k›fl›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Metafizik alan›n›n ortaya ç›kmas›nda etken olan temel nedeni anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Tümel” kavram›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Tikel” kavram›na iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Platon’un felsefesini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” ve “Platon ve Epistemoloji” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Platon’un idea kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon aras›ndaki temel felsefi fark› daha net göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Aristoteles’in töz kavram›n›n ayr›nt›lar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Aristoteles’in Felsefelerinde Varl›k Sorunsal›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Platon ve Aristoteles’in kuramlar›n› ana hatlar›yla karfl›laflt›rabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Metafizik, Ontoloji ve Epistemoloji” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik çal›flmalar aras›ndaki ba¤lant›y› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerçeklik, Hakikat ve Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Felsefecilerin “gerçeklik” kavram›na nas›l yaklaflt›klar›n› ö¤reneceksiniz.
62
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 En yak›n akadafl›n›z›n karfl›n›zda durdu¤unu düflünelim. Arkadafl›n›z di¤er nesnelerden ayr› bir varl›kt›r ve zaman-mekân içinde belli bir yer kaplamaktad›r. fiimdi onu betimlemeye, yani nas›l bir varl›k oldu¤unu anlatmaya bafllayal›m. Arkadafl›n›z belli bir noktada durdu¤u için, yapabilece¤iniz en temel ve basit betimleme eylemi, parma¤›n›zla ona iflaret ederek “‹flte o!” demek olacakt›r. Bu eylem, yaln›zca arkadafl›n›za özgü olan fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktar›m›n ötesine geçip arkadafl›n›za iliflkin ayr›nt›lar› dile getirmeye geçti¤inizde kulland›¤›n›z deyimler ve ifadeler “yaln›zca arkadafl›n›za özgü” olmaktan ç›kar. Diyelim arkadafl›n›z için flu nitelemeleri kulland›n›z: “‹nsan”, “enerjik”, “esmer”, “güvenilir”. Bu genel kavramlar, yani tümeller, arkadafl›n›z›n d›fl›ndaki varl›klar› da kapsayan niteliklerdir. Tümeller olmasayd› arkadafl›n›z› anlatma çaban›z belki yaln›zca parmakla iflaret etme düzeyinde kalacakt›. Bu durum tümeller kuram›n›n bilgisel önemini de aç›kça ortaya koymaktad›r. S›ra Sizde 2 Platon’un idealar kuram›na ilham veren düflünce flöyle aç›klanabilir. Biz tikel nesnelere bakt›¤›m›zda onlar›n tümelleri “bar›nd›ran” veya tümellere “kat›lan” fleyler olduklar›n› görürüz. Bir a¤ac›n a¤aç olmas› ve a¤aç ad›n› alabilmesinin nedeni onun a¤aç biçimini veya ideas›n› bar›nd›rmas›ndan ve onun örne¤ini oluflturmas›ndan dolay›d›r. A¤açlar sürekli olarak de¤iflim içindedir. Mevsimlere göre renk de¤ifltirirler, boylar› uzar, meyve verirler, kurumaya bafllarlar, vb. Ancak bu de¤iflimler olurken o nesneler a¤aç olma hâlini hep içlerinde bar›nd›r›rlar. Do¤adaki a¤açlar de¤iflir, ortaya ç›k›p yok olurlar. Ancak a¤ac› a¤aç yapan öz (yani, a¤ac›n tan›m›, özü veya ideas›) de¤iflime ve dönüflüme u¤ramaz. Tikel a¤açlar›n bafl›na ne gelirse gelsin, “a¤açl›k durumu” de¤iflimin d›fl›ndad›r. Oysa do¤ada de¤iflim esas kurald›r. Bu da, Platon’a göre, flunu gösterir: Nesnelerin tan›m›na olanak veren tümeller (idealar) de¤iflen dünyan›n do¤rudan içinde olamazlar.
S›ra Sizde 3 Metafizik (ve özelde ontoloji ) var olan fleylerin özelliklerini de¤il varl›k kavram›n›n kendisini inceleyen felsefe dal›d›r. Ancak “var” dedi¤imiz fleylerin birbirinden çok farkl› olabildi¤i de aç›kt›r. Eriklerin gölgelere göre daha “gerçek” nesneler olduklar›n› düflünürüz. Görsel alg›n›n nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha “gerçek” oldu¤u kesin gibi görünür. Bu düflünce zinciri de do¤al olarak insan›n akl›na “neyin gerçekten en gerçek” oldu¤u sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin de¤iflip bozulabilir oldu¤unu fark edince, onlar›n en temel “gerçekli¤e” karfl›l›k gelemeyece¤ini düflünmüfltü. Genel olarak dersek, gerçeklik aray›fl› felsefenin öteden beri en temel tart›flma konular›ndan biri olmufltur. Gerçekli¤in görünenden biraz farkl› olabilece¤i fikri de, do¤al olarak, bir bilgi sorununun ortaya ç›kmas›na neden olur. Bilginin, yani gerçek bilginin, hedefi ne olabilir? E¤er “alg›lanan dünya” ile “gerçeklik” ayr› kavramlarsa, biz sorunsuz bir flekilde bilgiye ulaflabiliyoruz demektir. Ancak, ifller epistemolojik aç›dan bu kadar basit olmayabilir. Platon’un kuram›na göre, bize görünen dünya ile gerçeklik birbirinden oldukça farkl›d›r. Peki, bu durum bilgiyi nas›l etkiler? E¤er Platon gibi iyimser bir felsefeciyseniz, insan akl›n›n gerçekli¤i yakalayabilece¤ini düflünürsünüz. E¤er de¤ilseniz, bilgi sorunsal› ciddi bir felsefi konu olarak karfl›n›za ç›kacak demektir.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Düflünürleriyle Bilgeli¤e Yolculuk. ‹stanbul: Yakamoz Yay›nevi. Barnes, J. (2002). Aristoteles: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: Bahar Öcal Düzgören, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Barnes, J. (2004). Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. çeviren: Hüsen Portakal, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Cevizci, A. (1998). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yay›nevi. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Ön-Sokratikler ve Sokrates. çeviren: Aziz Yard›ml›, cilt 1, bölüm 1a, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi. çeviren: Aziz Yard›ml›, cilt 1, bölüm 1b, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hare, R.M. (2004). Platon: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: Ifl›k fiimflek, ‹stanbul: Alt›n kitaplar Yay›nevi. Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Ifl›¤›nda Bilgi. çeviren: Harun Tepe, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. ‹yi, S. (1999). Ça¤›m›zda Metafizik Sorunu. Ankara: Ayraç Yay›nevi. Kim, K. ve Sosa, E., editörler (1999). Metaphysics: An Anthology. Oxford: Blackwell Publishers. Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary Introduction. 2nd ed., London: Routledge. Ökten, K. (2007). Aristoteles. ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Platon. (2009). Devlet. çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu ve Sina Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
63
4
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Descartes’›n epistemolojik görüfllerini ve bu görüfllerin neden önem tafl›d›¤› n› aç›klayabilecek, Olgusal düzenlilik konusunda Hume taraf›ndan öne sürülen flüpheci görüfl leri aç›klayabilecek, Moore’un flüphecili¤e karfl› öne sürdü¤ü sa¤duyusal argüman›n özelliklerini aç›klayabilecek, fiüphecili¤i ilgilendiren baz› önemli kavramlar› birbirinden ay›rabilecek ve flüpheci tavr›n felsefi de¤erinin ne oldu¤unu anlatabilecek bilgiye sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • •
fiüphecilik Yöntemsel flüphe Olgusal düzenlilik Fiziksel olanaks›zl›k
• • • •
Mant›ksal olanaks›zl›k Sa¤duyu Dogmatizm fiüphenin de¤eri
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
• G‹R‹fi • DESCARTES’IN KÖKTEN EP‹STEMOLOJ‹K SORGULAMALARI • OLGUSAL DÜZENL‹L‹K KONUSUNDA HUME’UN fiÜPHEC‹L‹⁄‹ • fiÜPHEC‹ DÜfiÜNCELERE TEPK‹: MOORE’UN SA⁄DUYUSAL YANITI • fiÜPHEC‹ TAVRIN FELSEF‹ DE⁄ER‹
fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu Yaflamdan Örnekler Thomas A. Anderson dünyan›n en büyük yaz›l›m flirketlerinden biri olan Metacortex’de program yazar› olarak çal›flmaktad›r. Sayg›n bir ifle sahip olan Bay Anderson’un bu yaflam›n›n yan› s›ra bir yaflam› daha vard›r. Sanal dünyada Neo ad›yla bilgisayar korsanl›¤› yapmaktad›r. Neo dünyada devaml› bir fleylerin ters gitti¤inden flüphe duymaktad›r ama bu flüphelerinin kayna¤›n›n ne oldu¤undan da tam olarak emin de¤ildir. Bir gün bilgisayar bafl›nda uyurken gelen bir mesaj arac›l›¤›yla tan›flt›¤› Trinity isimli kad›n sayesinde bu flüphelerini giderebilece¤ini düflündü¤ü Morpheus ile tan›fl›r. Morpheus, Neo’ya bir hayal dünyas›nda yaflad›¤›n›, gerçek dünyan›n onun bildi¤i dünyadan oldukça farkl› oldu¤unu aç›klar. Ayr›ca Neo’ya insanlara gerçek dünyay› göstermek zorunda olduklar›n› ve bunu yapabilmek için de ona ihtiyaçlar› oldu¤unu söyler. Neo ilk baflta Morpheus’a inanmasa da zamanla gerçe¤i görmeye bafllar ve insanlar› bu sahte gerçeklikten kurtarmak için mücadeleye giriflirler. (Matrix filminin özeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin yönetmenleri: Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss, Laurence Fishburne. Yap›m y›l›: 1999.)
G‹R‹fi Önceki ünitelerde insan bilgisi kavram› üzerine baz› temel irdelemeler ve tart›flmalar sunduk. Kitab›n bafl›nda da belirtti¤imiz gibi, “bilgi” kavram› felsefecilerin araflt›rma konusu olmadan önce gündelik dile ait bir kavramd›r. Bilgi sahibi olman›n, “insan olman›n” temel ve ola¤an bir yönü veya boyutu oldu¤unu düflünürüz. S›radan, günlük ba¤lamlar söz konusu oldu¤unda, bilgi büyük ve derin bir soruna neden olabilecek bir konu gibi görünmez. Tarihteki felsefecilerin önemli bir bölümü de bilginin olanakl›l›¤› konusunda fazlaca bir kuramsal kayg› tafl›mam›fllard›r. Üçüncü ünitede, Bat› felsefesinin ortaya ç›k›fl noktas›nda metafiziksel sorgulamalar›n nas›l özsel bir rol oynad›¤›n› sergilemifltik. Eski Yunan’›n büyük felsefecileri Platon ve Aristoteles’in tözsellik üzerine üretti¤i fikirler, varl›k ve bilgi konular›nda kritik bir noktaya iflaret ederler: Bilinebilecek gerçeklik yani, bilginin as›l nesnesi olan varl›k alan› alg›layabildi¤imiz tikellerden farkl› bir yap›ya sahip olabilir. Buna karfl›n, Platon ve Aristoteles görünen dünyan›n temelinde yatan tözsel varl›klar›n bilgisine ulaflabilece¤imizden flüphe duymam›fllard›r. Bu durum felsefe tarihinde yer etmifl düflünürlerin ço¤unlu¤u için geçerlidir. Tarihte yer etmifl
66
Epistemoloji
felsefi tasar›mlar, genel olarak bilginin olanakl›l›¤› konusunda iyimser bir havaya sahiptirler. Bu ünitede epistemoloji tarihinin önde gelen ve ilginç tart›flma konular›ndan birini inceleyece¤iz. Bilginin gerçekten var oldu¤una, bilgiye ulaflabiliyor oldu¤umuza veya bilginin gerçekleflti¤inin fark›na varabilece¤imize yönelik flüpheler felsefe tarihinde ilk bafllardan bu yana kayda de¤er bir yer tutmufltur. Sokrates, alçakgönüllü bir tav›rla ve bilgi konusunda iddial› ve kibirli bir tav›r sergileyen flehrin ileri gelenlerinden farkl› olarak “bilgi sahibi olmad›¤›n›” ifade etmifltir. “Bilgi sahibi olmad›¤›n› bilme” d›fl›nda bir bilgi iddias›nda bulunmayan Sokrates’in felsefesinin flüphecili¤in ana fikrini içinde bar›nd›rd›¤› düflünülür. fiüpheci düflüncenin ad›m ad›m nas›l ilerleyebilece¤ini en iyi gösteren felsefecinin ise René Descartes oldu¤u genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda üretti¤i fikirler ve argümanlarla bafllayaca¤›z.
DESCARTES’IN KÖKTEN EP‹STEMOLOJ‹K SORGULAMALARI Descartes’›n ak›l yürütmelerine geçmeden k›sa bir parantez açarak, bu türden kuramsal sorunlar›n tam olarak nas›l bir “gereksinimi” karfl›layabilece¤i konusuna de¤inelim.
fiüpheci Sorgulamalar›n Motivasyonu ve Descartes Örne¤i
Descartes’›n sundu¤u flüpheci fikirler, onun içinde bulundu¤u tarihsel ve toplumsal koflullar içinde anlafl›lmal›d›r. Dahas›, Descartes flüpheci görüflleri belli bir amaca yönelik olarak sergilemektedir.
Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl› olup olmad›¤›n› sorgulaman›n veya bu konuda flüpheci görüfller belirtmenin ne tür bir amaca hizmet edece¤i merak edilebilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, özellikle flüphecili¤in, az say›da felsefecinin “zihinsel al›flt›rma” amaçl› olarak gerçeklefltirdi¤i, son derece bofl ve anlams›z bir etkinlik oldu¤u düflünülebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logos’un içinde yer alan ve karmafl›k bir varl›k olan insan›n yaln›zca zihinsel merak nedeniyle belli ak›l yürütmeler yapmas› ve düflüncelerinin onu götürece¤i noktaya gitmeyi denemesi de felsefenin ola¤an ifllevlerinden biridir. Daha önemlisi, bir ifllevin “zihinsel etkinlik” gibi bir amaçla yap›lmas› veya pratik sonuçlar›n›n ne oldu¤unun aç›kça görülmemesi onun mutlaka de¤ersiz oldu¤unu göstermez. Gerçeklefltirdi¤imiz baz› ifllevler, elle tutulur yararl› sonuçlar getirmese bile insanlar için de¤erli olabilir. fiöyle de söyleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatç›n›n veya matematikçinin etkinliklerinin soyutluk düzeyinin yüksek olmas›ndan dolay› hor görülmesi tuhaf ve ilkel bir tepki olurdu. Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerçeklefltirdi¤i hâliyle, flüphecili¤in soyut ak›l oyunlar›ndan daha büyük ve daha önemli bir kuramsal projeye veya amaca hizmet edebilece¤ini de rahatl›kla söyleyebiliriz. Bu noktay› daha iyi de¤erlendirmek için Descartes’›n içinde bulundu¤u toplumsal ve tarihsel konumu an›msamakta yarar görüyoruz. Descartes’› da kapsayan tarihsel dönem, Orta Ça¤’dan ç›k›fl› ve kilise örgütlenmesinin düflünce üzerine koydu¤u k›s›tlamalar›n çözülmeye bafllamas›n› temsil eden Modern Dönem’dir (yaklafl›k olarak 16-19. yüzy›llar aras›). Özellikle, Aristoteles’in Hristiyan yorumlar›n›n, bilim de dâhil olmak üzere, düflüncenin türlü alanlar›n› kontrol alt›nda tuttu¤u Orta Ça¤’da, nesnel ve ba¤›ms›z bir tarzda araflt›rma yürütmek son derece zordu. Dinsel inançlarla çat›flan araflt›rma sonuçlar› fazlaca sorgulanmadan devre d›fl› b›rak›l›yordu. Bu durumla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Modern Dönem’in genel toplumsal-psikolojik havas›n›n önemli bir de¤iflime iflaret etmekte oldu¤unu tahmin etmek zor de¤ildir. Modern Dönem düflünürlerinin ço¤u, kendileri oldukça dindar kifliler olmakla birlikte, insan akl›n›n kavrama ve keflfetme yetene¤ine büyük bir güven duyuyorlard›. Özel-
67
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
likle de, Tanr›’n›n yaratt›¤›na inand›klar› bu karmafl›k evrenin yap›s›n› dinsel kabullerden ziyade matemati¤in ve fiziksel bilimin önderli¤inde anlayabilecekleri kan›s›n› tafl›yorlard›. Bu ba¤›ms›z düflünebilme yetene¤inin ve akla duyulan güvenin en aç›k örne¤ini Descartes’›n felsefesinde buluyoruz. Yukar›da ifade etti¤imiz nedenlerden dolay›, Descartes’›n epistemolojik giriflimlerini basit bir entelektüel veya zihinsel al›flt›rma olarak göremeyiz. Modern Ça¤’›n bafllang›ç noktas›nda duran Descartes’›n son derece kökten olan yönteminin arkas›nda yatan as›l neden, bilgilenme serüveni konusunda taze bir bafllang›ç yap›p, Orta Ça¤’›n insanlar› düflünsel olarak yavafllatan ve dogmatiklefltiren yüklerinin ak›l üzerindeki etkilerini ortadan kald›rma arzusudur.
S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler Descartes’›n Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Türkçeye çevirisiyle ‹lk Felsefe Üzerine Düflünceler veya k›saca Düflünceler) bafll›¤› alt›nda sundu¤u irdelemeler, okuyan› flafl›rtan ve felsefi meraklar› olanlar›n da oldukça ilgisini toplayacak baz› ifadelerle bafllar. Descartes, ald›¤› e¤itimin ve elefltirmeden benimsedi¤i fikirlerin sonucu olarak, kiflisel bilgi dünyas›n›n güvenilirlikten oldukça uzak bir yap›da olufltu¤una iliflkin inanc›n› aç›k yüreklilikle ifade eder. Ayr›ca, inand›¤› önermeler aras›nda ne kadar çok yanl›fl›n bulundu¤unu görmenin kendisini düflünmeye sevk etti¤ini belirtir. Bu sak›ncal› ve rahats›z edici durum karfl›s›nda buldu¤u çözüm, daha önceden mutlak do¤ru veya güvenilir bilgi olarak ald›¤› fleyleri do¤ru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, sa¤lam epistemolojik temellere ulaflmak ve inanç/bilgi sistemini bu sa¤lam temeller üzerinde yap›land›rmakt›r. Do¤al olarak böylesi bir proje çok kökten bir sorgulamay› gerekli k›lar. fiimdi Descartes’›n gözünden bu sorgulaman›n nas›l ilerledi¤ini inceleyelim. Benim flu ana kadar do¤ru kabul etti¤im inançlar›n veya önermelerin çok büyük bir bölümü alg› yoluyla edindi¤im biliflsel unsurlard›r. Alg› yoluyla gelen bilginin kesinlik içerdi¤i ve güvenilir oldu¤u yolunda bir kan›m›z vard›r. Ancak, alg›n›n sonucunda oluflan bilgilerin inanç sistemimize temel oluflturma anlam›nda kesin ve mutlak anlamda güvenilir oldu¤unu söyleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu yan›t vermemiz zordur. Alg›lar›m›z bizi, içsel veya d›flsal flartlar uygun olmad›¤› zamanlarda, ciddi oranlarda yan›ltabilirler. Uykudan yeni uyand›¤›m›zda veya a¤›r bir ilac›n etkisindeyken alg›lad›klar›m›z büyük oranda yanl›fl olabilir. Benzer flekilde, karanl›k basmak üzereyken bir nesneye bakt›¤›m›zda asl›nda lacivert olan bir nesneyi siyah alg›layabiliriz. Ayr›ca, etkisinden kaç›namayaca¤›m›z yan›lsamalar›n varl›¤› (örne¤in, suya batan düz bir çubu¤u e¤ik görmek), oldukça önemli bir epistemolojik güvenilirlik sorunu yarat›r. Yine de, alg›lar›n büyük oranda gerçeklikten uzak olabilece¤ini düflünmemiz zor görünebilir. Örne¤in, ben flu an masam›n bafl›nda oturmufl çal›fl›yorum. Çevreme bakt›¤›mda duvarlar›, odamdaki eflyalar›, ellerimi, ayaklar›m› görüyorum. Bu nesnelerin ve organlar›m›n flu anda gerçek olmad›¤›n› düflünebilir miyim? Böyle bir temel ve s›radan ba¤lamda bile flüpheye yer olaca¤› düflünülebilir. Örne¤in, çok canl› ve inand›r›c› olan, yani gerçeklikten ayr›lmas› son derece zor olan rüyalar›m›z› düflünelim. Diyelim ki, çok canl› ve gerçe¤e yak›n bir rüyada, ben masam›n bafl›nda oturmufl çal›fl›yorum. Çevremi inceledi¤imde, odam›n duvarlar›n› ve bana tan›d›k gelen eflyalar› görüyorum. Dahas›, rüyadayken dikkatimi ellerime ve ayaklar›ma yöneltti¤imde onlar›n da normal görünümlerinde olduklar›n› fark ediyorum. Bütün bunlar rüyam›n içinde gerçekleflebilir. Hatta ben rüya-
Descartes’a göre bilgi kaynaklar›m›z›n tümüne flüpheyle yaklaflmak olanakl›d›r.
68
Descartes’a göre, alg› yan›labilir oldu¤undan bilgisel kesinli¤i baflka bir yerde aramak gerekir.
Descartes’›n “kötü niyetli ve üstün güçleri olan varl›k” örne¤i, bilgiye dair flüphelerin ne düzeye ulaflabilece¤ini gösterir.
Epistemoloji
m›n içindeyken, “fiu an bütün bu gerçekten alg›lad›¤›m fleyleri bir rüyada görseydim, onlar›n gerçek olmad›¤›n› fark edemezdim” gibi felsefi düflünceler bile üretebilirim. Bütün bunlar›n olanaks›z oldu¤unu iddia edebilir miyiz? E¤er flu an gerçekten bir rüya görüyorsam, rüyan›n içindeyken uyan›k oldu¤umu kan›tlama çabas›na girmem tamamen bofl ve yarars›z bir çaba olmaz m›yd›? Denebilir ki, “Ama gerçeklik rüyadan farkl›d›r çünkü her rüyan›n bir sonu olur ve rüya bitince uyan›r›z.” Bu belki do¤rudur; ama biz yine de çok acele etmeyelim ve yukar›daki paragrafta verilen argüman›n felsefi özünü iyi anlad›¤›m›zdan emin olal›m. Yukar›da aktar›lmaya çal›fl›lan argüman›n iflaret etti¤i çarp›c› gerçek fludur: “Gerçe¤e yak›n rüya” türünden deneyimler yaflarken o deneyimin içinden bakt›¤›m›zda yaflananlar›n rüya m› yoksa gerçek mi oldu¤unu saptayacak bir ölçütümüz yoktur. Bu tür canl› rüyalar tahminen ço¤umuzun bafl›na gelmifltir: ‹nsan› derinlemesine saran bir rüyan›n içinde, o s›rada yaflad›klar›m›z›n “gerçek” oldu¤undan çok emin oldu¤umuz anlar yaflam›fl›zd›r. Hatta uyan›nca “Rüya s›ras›nda olanlar› gerçekten yaflad›¤›mdan o kadar emindim ki ...” gibi sözler söylemiflizdir. Peki flu an Epistemoloji kitab›n›n 4. ünitesini okudu¤unuzu zannederken asl›nda yata¤›n›zda uyuyor ve kitab› okudu¤unuza dair çok canl› bir rüya görüyor olamaz m›s›n›z? Bu tart›flman›n epistemolojik aç›dan önemli olmas›n›n nedeni fludur: Uykuda rüya görürken alg›lad›klar›m›z›n “gerçek” oldu¤undan o an emin olmam›za karfl›n, rüyada “alg›lad›klar›m›z” asl›nda var olmayan durumlard›r. Rüyamda en sevdi¤im müzik toplulu¤unu karfl›mda gördü¤ümde, toplulu¤un elemanlar›n›n bedensel olarak odamda olmad›klar› aç›kt›r. Yani, rüya ba¤lam›nda gerçek oldu¤unu sand›¤›m bir “alg›”, asl›nda gerçekli¤i olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim “gerçek olmayan bir fleyleri deneyimlemekte oldu¤umu” rüya içinde bilmem genelde olanaks›z bir durumdur. E¤er bu dediklerimiz do¤ruysa, “alg›lar›n” ve “gözlemlerin” dünya bilgimizin yan›lmaz temelini oluflturdu¤unu rahatça iddia etmemiz zordur. fiöyle düflünelim: Çok canl› bir rüya görürken onun bir rüya oldu¤unu bilebilseydik, bize gerçek gibi görünen o görüntüleri bilgisel aç›dan ciddiye almadan sab›rla rüyan›n sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karfl›lafl›lan bir durum de¤ildir. Alg›lar›n gerçekli¤ini rüyalar›n içinde test etmemiz olanakl› de¤ildir. Genel olarak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece gerçek zannetsek de, asl›nda o deneyim bütünüyle bir yan›lg› veya yan›lsama olabilir. Bu irdelemelerden ç›kar›labilecek do¤al bir sonuç, alg› yoluyla edindi¤imizi düflündü¤ümüz bilgi parçalar›n›n mutlaka güvenilir olmayabilece¤idir. Bilgisel kesinli¤i baflka bir yerde aramam›z gerekmektedir. “Kesin bilgi” için iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. “2+3=5” eflitli¤inin (veya önermesinin) do¤rulu¤u ile gözlemsel bir önermenin do¤rulu¤u oldukça farkl›d›r. Gözemlenebilir olgular rüyalar›m›zda çeflitli biçimlere ve bileflimlere girebilir. Rüyalarda insanlar uçar, gökyüzü yeflildir, evimize yeni odalar eklenmifl gibidir. Yani rüyalar, fiziksel gerçekli¤i aynen yans›tmak zorunda de¤ildir. Oysa “2+3” rüyalar›m›zda bile “9” veya “144” etmez. Rüyalar›m›zda bile bir karenin üç veya befl kenar› olamaz. O hâlde, güvenilirli¤i alg›sal bilgiden çok daha fazla olan matematiksel bilginin, bilgimize temel teflkil edecek kesinli¤e sahip oldu¤u savlanabilir. Bu kadar güvenilir bir bilgi tipinin varl›¤›na iflaret ettikten sonra, art›k flüphecili¤in anlam›n› kaybetti¤ini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etmememiz gerekti¤ini söyleyecektir. En az›ndan olas›l›k düzeyinde d›fllayamayaca¤›m›z flöyle bir senaryo düflünelim. Diyelim ki, alg›lar›m›z›n ötesinde çok güçlü ve kötü niyetli bir varl›k bizim biliflsel yetilerimize sürekli olarak müdahale ediyor. Ve bu varl›¤›n üzerimizde oynad›¤› oyunlardan bir tanesi, gerçeklefltirdi¤imiz mate-
69
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
matiksel ifllemlerde bile bizi yan›ltarak yanl›fl sonuçlara varmam›za neden olmak. Örne¤in, “2+3” iflleminin do¤ru sonucu “7” olmas›na karfl›n, biz, bu güçlü varl›¤›n etkisi alt›nda, sonucun yanl›fl bir flekilde “5” oldu¤una inan›yoruz. E¤er böyle bir senaryonun olas›l›k düzeyinde de olsa ciddiye al›nabilece¤ine inan›yorsak ki senaryoyu olas›l›k düzeyinde göz önüne almay› reddetmek çok kabul edilebilir veya ak›lc› bir yaklafl›m olmayacakt›r o zaman matematik veya geometri alanlar›nda edindi¤imize inand›¤›m›z bilginin bile epistemolojik garanti içermedi¤ini kabul etmemiz gerekir. Belli bilgi parçalar›n›n do¤rulu¤undan ara s›ra flüphelensek bile, bilgi konusunda genel SIRA S‹ZDE olarak flüphelenmek ola¤an ve normal bir ifllev de¤ildir. Epistemolojik bir al›flt›rma olarak, kapsaml› ve s›ra d›fl› flüphelenme örnekleri bulmaya çal›fl›n. Baflka bir deyiflle, yaflaD Ü fi Ü N E L ‹ M m›n›zda gerçekleflebilecek büyük çapta bilgisel yan›lg›lar üzerinde düflünüp bunun felsefi sonuçlar›n› irdeleyin.
Yöntemsel fiüphe
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Yukar›da yapt›¤›m›z saptamalar, bu aflamada, okuyan›n zihninde baz› soru iflaretD‹KKAT leri oluflmas›na neden olabilir. Birincisi, insanlar›n zihinselli¤i ile oynayabilme yetisi olan bir varl›¤›n bizim dünya bilgimizi diledi¤i gibi de¤ifltirecek veya belirleyeS‹ZDE cek bir güce sahip olmas›, insanlar›n kafas›ndaki Tanr› fikriyleSIRA çeliflmektedir. Kötü ve güçlü bir varl›¤›n bizim evrenimize bu ölçüde egemen olmas›, Tanr›’n›n de¤il o varl›¤›n kozmik kontrolü elinde tuttu¤unu gösterir. Tanr› inanc› güçlü olan DesAMAÇLARIMIZ cartes aç›s›ndan bu oldukça çeliflik bir tablonun ortaya ç›kmas›na neden olmaz m›? ‹kincisi, e¤er Descartes Modern dönemde insan akl›na, matemati¤e ve bilimin bulgular›na yönelik olarak büyük bir güven duyan düflünürlerin K bafl›nda ‹ T A P geliyorsa, onun ad›n›n epistemolojik ba¤lamlarda flüphe kavram› ile birlikte geçmesi biraz garip bir durum de¤il midir? Bu sorular›n yan›t›, Descartes’ta gördü¤ümüz flüpheci ak›lTyürütmelerinin onun ELEV‹ZYON felsefi yönteminin bir parças› oldu¤udur. Descartes’›n flüphesi yöntemsel flüphe olarak bilinir. Baflka bir deyiflle, Descartes kendi felsefi kuram›n› savlayabilmek için flüpheyi bir yöntem olarak kullanmakta ve böylece flüphelenilmeyecek sa¤‹ N T E R N E T ayr›nt›lar›laml›kta baz› fikirlere ulaflmaya çal›flmaktad›r. Onun vard›¤› sonuçlar›n na daha sonraki ünitelerde de¤inece¤iz. Ancak, bu aflamada vurgulamam›z gereken ve felsefi önemi büyük olan konu, Descartes’›n flüpheci ak›l yürütmeleri belli bir amaca yönelik olarak yap›yor olmas› ve asl›nda kendisi bir flüpheci olmamas›na karfl›n, flüpheci argümanlar› ciddi, nesnel ve tarafs›z bir flekilde baflar›yla sergiliyor olmas›d›r. Bu niteli¤in “iyi bir düflünür” olman›n en temel özelliklerinden biri oldu¤unun alt›n› çizmemiz gerekiyor. fiimdi bu düflünceler ›fl›¤›nda yukar›da ifade etti¤imiz ve flüphecilik ba¤lam›nda Descartes’›n yüzleflmesi gerekti¤ini kaydetti¤imiz iki soruna nas›l yan›t verilebilece¤ini inceleyelim. ‹lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiflinin felsefi sistemi içinde “insanlar› sürekli aldatan güçlü bir varl›k” kavram›na yer olup olmad›¤› konusunu ele alal›m. Descartes, sorgulamalar›n›n bafllar›nda, Tanr›’n›n böylesi bir varl›¤›n bizi aldatmas›na izin vermeyece¤ini düflünmenin olanakl› oldu¤unu söyler. Bu hamle, flüpheci bulutlar›n da¤›lmas›n› ve felsefi sorunun kapanmas›n› sa¤lar denilebilir. Ancak Descartes, kökten sorgulamas›n› baflar›yla yürütebilmek için, o aflamada Tanr›’n›n varl›¤›na dair hiç bir bilgisi yokmufl gibi düflünmeye devam edece¤ini aç›klar. Baflka bir deyiflle, nas›l ki elleri ve ayaklar› oldu¤unu bildi¤ini bile varsaymayarak yola ç›kt›ysa, irdelemelerinin bafl›nda (epistemolojik aç›dan ifl-
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Descartes’›n sundu¤u TELEV‹ZYON flüpheci fikirler onun felsefi yönteminin bir parças›d›r.
‹NTERNET
70
Epistemoloji
lerini kolaylaflt›rabilecek olan) Tanr›’y› de¤il, “kötü ve aldat›c› bir gücü” varsayaca¤›n› ilan eder. Descartes’›n, bu anlamda, çeliflik bir felsefi durumda oldu¤unu söyleyemeyiz. Onun yapt›¤›, Tanr› düflüncesini hemen devreye sokarak “En az›ndan Tanr›’n›n var oldu¤unu biliyorum, o hâlde en sa¤lam epistemolojik dayana¤›m bellidir” gibi bir yarg›yla felsefi sorgulamay› sonland›rmak yerine; kesinlikle flüpheye yer b›rakmayacak bir fley bulana dek en güçlü inançlar›n› ve sahip oldu¤unu düflündü¤ü bilgileri ask›ya almakt›r. Descartes’a göre biz Tanr›’n›n var oldu¤unu ak›l yoluyla gösterebiliriz. Ancak bu, “kestirme” ve “dogmatik” bir hamleyle yap›lamaz. Tanr›’n›n var oldu¤unun gösterilmesi ak›lc› düflüncenin ilerleyen aflamalar›nda ortaya ç›kacakt›r. Descartes’›n kendisi Tanr›’n›n varl›¤›na dair çok sa¤lam bir inanca sahip olsa da, ona göre, Tanr›’n›n var oldu¤undan kesinlikle flüphe duyulamayaca¤› söylenemez. O yüzden, en flüphe duyulamayacak zihinsel durumumuz “Tanr› vard›r” gibi bir bilgi veya inanç olamaz. Bu da “kötü ve güçlü varl›k” senaryosunun ciddiye al›nmas› gerekti¤ini gösterir. Benzer bir noktay› yukar›da belirtti¤imiz ikinci karfl› ç›k›fl için de ifade edebiliriz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlar›n›n nesnel bilginin en önemli kayna¤› (ve hatta modeli) oldu¤unu düflünüyor olsa da, flüpheci sorgulamay› ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu ba¤lamda da bir çeliflki yoktur çünkü Descartes sorgulamas›na alg›sal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiplerinin güvenilirli¤ini varsayarak de¤il, onlara kritik bir test uygulayarak bafllamaktad›r. Bu yaklafl›m, ciddi bir felsefi yöntemin uygulanmas›n› beraberinde getirmektedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve alg›sal bilginin genel güvenilirli¤inin “sorgulaman›n sonunda” ortaya ç›kmas›n› istemektedir. K›saca, sa¤duyuya çok uygun görünse bile, hiçbir dogmatik varsay›mda bulunmadan epistemolojik anlamda yoluna devam etmektedir. Elbette flüphecilik her zaman yöntemsel olmak zorunda de¤ildir. Felsefe tarihinde, Descartes’tan farkl› olarak, flüphecili¤i samimiyetle ve sonuna kadar savunan düflünürler ç›km›flt›r. Bu düflünürlerin baz›lar› Sokrates gibi tek bilebilece¤imizin “bilgi sahibi olmad›¤›m›z” oldu¤unu savlarken, baz› daha radikal olan felsefeciler ise, bu kadar›n› bile bilemeyece¤imizi öne sürmüfllerdir. Onlara göre, her ne kadar sa¤duyumuz bize tam tersini söylese de, bilgi hiç bir flekilde olanakl› de¤ildir. Bu s›rad›fl› düflünceler zaman zaman felsefeciler aras›nda çeflitli esprilerin üretilmesine de neden olmufltur. Örne¤in, e¤er radikal flüpheciler alg›sal bilgi de dâhil olmak üzere hiç bir tür bilgiye inanm›yorlarsa, neden ara s›ra kap› yerine pencerelerden binay› terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aç›kça flüpheci olarak niteleyen akademik felsefeciler e¤er sürekli olarak kap›dan ç›kmaya çal›fl›yorlarsa, bu durum belki “bir bildikleri oldu¤unu” gösterir diyebiliriz. Tüm bunlara karfl›n, flüpheci perspektifin hakk›n› verme konusunda dikkatli olmam›z gerekiyor. Bir flüpheci, pratik yaflamda sergiledi¤i davran›fllar›n ve seçimlerin bir fleyleri “bilmekten” kaynaklanmad›¤›n› iddia edebilir ve bu tav›r, d›flar›dan garip görünse de, tamamen tutars›z olmak zorunda de¤ildir. Radikal anlamda flüpheci olan kifliler genel olarak bizim gerçekli¤i s›n›rl› bilgisel yollarla kavrayabilece¤imize iliflkin flüphe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaflamadan ayakta kalabiliyor olma olas›l›¤›n› tamamen d›fllamaz. fiüphecilere göre pratik yaflamda ifllerin yolunda gidiyor gibi görünmesi ile insan›n varl›k alan›n›n kendisine dair bilgi sahibi olmas› birbirinden ayr›lmas› gereken durumlard›r.
71
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
OLGUSAL DÜZENL‹L‹K KONUSUNDA fiÜPHEC‹L‹K Yukar›da da ifade etti¤imiz gibi, Descartes flüpheci ak›l yürütmenin en güzel örneklerini sergilemifl olsa da, kendisi flüpheci fikirlere sahip bir düflünür de¤ildi. Descartes’tan sonra gelen felsefeciler aras›nda flüpheci e¤ilimleri en belirgin olan›, ‹skoç düflünür David Hume’dur (1711-1776). Hume’un felsefesinin inceliklerinden daha sonra söz edece¤iz. Bu ünitede ise yaln›zca Hume sayesinde ünlenmifl flüpheci argümanlardan birini k›saca sergileyip, bu argüman›n sonuçlar›n› felsefi aç›dan de¤erlendirece¤iz. fiüphecili¤in en kökten flekli, gerçekli¤in bilinebilmesine iliflkin irdelemeler içerir. Ancak flüphecilik baflka biçimlerde de kendini gösterebilir. Günlük durumlarda da karfl›m›za ç›kabilecek (baflka bir deyiflle, metafizik derinliklere girmeyi çok fazla gerektirmeyen) bir flüphecilik türü, olgusal düzenlilikler daha do¤rusu, olgusal düzenliliklerin gözlemlenmesine dayanan tümevar›msal ç›kar›mlar ba¤lam›nda sahip oldu¤umuzu düflündü¤ümüz bilgiye iliflkindir. Bunun ne anlama geldi¤ini aç›klamadan önce temel mant›k bilgimizi h›zl›ca tazeleyelim ve en önde gelen ç›kar›m çeflitlerini k›saca an›msayal›m. Ç›kar›m, en az bir öncülden hareket edilen ve bir sonuca var›lan düflünce zincirine verilen add›r. Tümdengelimsel ç›kar›m, veya k›saca tümdengelim, öncüllerden sonucun %100 kesinlikle ç›kt›¤› durumlar için kullan›l›r. Örnek: “Tüm insanlar ölümlüdür; Sokrates bir insand›r; O hâlde, Sokrates ölümlüdür.” Tümdengelimlerde, do¤ru öncüller bizi kesinlikle do¤ru olan önermelere tafl›r. Tümevar›msal ç›kar›m, veya k›saca tümevar›m, öncüllerden sonucun kesin bir flekilde ç›kmad›¤› durumlar için kullan›l›r. Örnek: “Basketbolcular›n ço¤u uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hâlde, büyük olas›l›kla Melis uzun boyludur.” Tümevar›mlarda öncüllerin do¤ru olmas›, sonucun do¤ru olmas›n› garanti etmez. E¤er öncüller do¤ruysa, bu yaln›zca sonuç önermesinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltir. Biz yaflamda bu iki tür ç›kar›m› da uyguluyor olsak da, tümevar›msal ç›kar›mlar gündelik ba¤lamlarda daha s›kça ortaya ç›kmaktad›r. Ç›kar›mlar›m›z›n ço¤unda gerekçelerimiz vard›¤›m›z sonuçlar› zorunlu k›lmaz, yaln›zca daha ak›lc› hâle getirir. fiu ana kadar gördü¤üm tüm kargalar›n siyah olmas›, bundan sonra karfl›ma ç›kacak ilk kargan›n siyah olaca¤›n›n garantisi de¤ildir. Yar›n karfl›ma pembe bir karga ç›karsa tahminen oldukça flafl›r›r›m ve gülerim, ancak, genel olarak dersem, pembe bir kargayla karfl›laflman›n kesinlikle olanaks›z oldu¤unu da düflünmem. Dünya bilgimizin ço¤u, gerekçelendirilmifl ancak kesinlikten uzak biliflsel unsurlardan oluflur. fiimdi, tümevar›msal bir bilgi örne¤i olan olgusal düzenlilikleri bilme üzerine yo¤unlaflal›m. Hepimiz “Yar›n güneflin do¤aca¤›n›” biliriz. Bu bilginin temeli nedir? Sabahlar› düzenli bir flekilde güneflin do¤mas›n›n ard›nda yatan nedenin, evrenin düzeni veya yap›s› oldu¤unu düflünürüz. Fiziksel bilimler bu konuda önemli kuramsal aç›klamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemolojik verilere bakal›m. Evrenin belli bir düzende veya yap›da oldu¤u önermesinin testi nihayetinde deneyim içinde yap›labilir. Deneyimin bize söyledi¤i nedir? “Güneflin yar›n do¤aca¤›n› bilme” ç›kar›m›n› destekleyen deneyim duruma Hume’cu bir aç›dan bakarsak geçmiflte her sabah güneflin ufuk noktas›nda belirmifl olmas›d›r. Güneflin tekrar do¤aca¤›n› biliyoruz çünkü günefl geçmiflte hiç aksatmadan her gün do¤mufltur. Bu tümevar›msal ç›kar›m elbette anlafl›l›r bir ak›l yürütmedir. Ancak sahip oldu¤umuzu düflündü¤ümüz “bilginin” temelinin asl›nda sand›¤›m›zdan daha az sa¤lam oldu¤unu da ortaya koymaktad›r.
David Hume (‘Deyvid Hüym’ okunur) flüphecilik ba¤lam›nda felsefe tarihinde derin izler b›rakm›fl bir düflünürdür.
Baz› önemli mant›ksal kavramlar: ç›kar›m, tümdengelim, tümevar›m.
Do¤adaki olgusal düzenliliklerin her zaman tekrarlanaca¤›n› nereden biliyoruz?
72
Epistemoloji
fiöyle bir durum düflünelim. Diyelim bir gün, zaman aç›s›ndan gecenin sonuna gelinmesine ra¤men günefl do¤muyor. Böyle bir durumun olanaks›z olaca¤›n› söyleyebilir miyiz? Bunun çok s›ra d›fl› ve flok edici olaca¤› aç›kt›r. Ancak yine de kafam›zda böylesi bir senaryoyu canland›rabiliriz. Bunu daha net hâle getirmek için “fiziksel olanaks›zl›k” ile “mant›ksal olanaks›zl›k” kavramlar›n› karfl›laflt›ral›m. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaks›z olmas›, o olgunun bizim içinde yaflad›¤›m›z ve anlad›¤›m›z fiziksel dünyan›n görünen yap›s›yla çeliflmesi anlam›na gelir. Örne¤in, bir insan›n pencereden atlad›¤›nda düflmeyip uçmaya bafllamas› fiziksel aç›dan olanaks›zd›r. Ancak, pencereden atlay›p uçmak gibi fiziksel anlamda olanaks›z olan durumlar›n gerçekleflti¤ini ben kafamda canland›rabilirim. “Mant›ksal olanaks›zl›k” kavram› ise, içinde yaflad›¤›m›z evrenin mant›ksal yap›s›yla çat›flan durumlar için kullan›l›r. Bizim evrenimizde bir üçgenin dört kenarl› olmas› olanaks›zd›r. Bu olanaks›zl›k, fiziksel bir olanaks›zl›ktan çok daha büyük bir olanaks›zl›k türüdür çünkü, fiziksel olanaks›zl›klardan farkl› olarak, mant›ksal aç›dan olanaks›z bir durumu kafam›zda bile canland›ramay›z. “Yar›n güneflin do¤mamas› fiziksel aç›dan olanakl› bir durum de¤ildir” diyebiliriz. Buna karfl›n, kafam›zda canland›rabilece¤imiz bir durum olan “güneflin do¤mamas›n›n” mant›ksal anlamda olanaks›z veya çeliflik olmad›¤› aç›kt›r. E¤er biz “günefl yar›n do¤acak” önermesini bildi¤imizi iddia ediyorsak, bundan kastetti¤imiz “güneflin yar›n do¤mamas› mant›ksal olarak olanaks›zd›r” gibi bir düflünce olamaz. Kastedilen yaln›zca “fiziksel dünyan›n yap›s›, güneflin do¤mas›n› gerektirir” türünden bir önerme olabilir. Ancak, Hume’a göre bu inanca temel teflkil eden olgu, yukar›da da belirtti¤imiz gibi, geçmiflte yapt›¤›m›z gözlemler ve bu gözlemlerin belli bir tutarl›l›k göstermesidir. Eldeki k›s›tl› tümevar›msal zeminin ötesine geçerek, “Yar›n Günefl’in do¤aca¤›n› biliyorum” iddias›nda bulunmam›z›n çok sa¤lam bir gerekçesi olabilece¤ini söylemek zordur. Özetle, asl›nda hiçbirimiz yar›n güneflin do¤up do¤mayaca¤›n› bilmiyoruz.
fiÜPHEC‹ DÜfiÜNCELERE TEPK‹: MOORE’UN SA⁄DUYUSAL YANITI
‹ngiliz felsefesinin önemli düflünürlerinden olan G.E. Moore (‘Muur’ okunur) özellikle flüpheci düflüncelere karfl› ald›¤› sa¤duyusal tav›rla tan›n›r.
Yukar›daki bölümlerde Descartes’›n Düflünceler’de sergiledi¤i yöntemsel argümanlar› ve olgusal düzenlilik konusunda Hume’cu flüpheleri inceledik. Tahmin edilece¤i gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ço¤u dikkatlerini “gerçekli¤in bilinebilmesi” sorunsal› üzerinde yo¤unlaflt›rm›fllard›r. fiüphecili¤in sonuçlar› pek çok düflünüre oldukça rahats›z edici geldi¤inden dolay›, felsefe tarihinin önde gelen isimlerinden baz›lar› bu konuyla derinlemesine ilgilenmifl ve çözüm üretmeye çal›flm›fllard›r. Bu çabalar içinde en bilinenlerden biri, ‹ngiliz düflünür George Edward Moore’un (1873-1958) sa¤duyusal argüman›d›r. fiimdi, felsefe literatüründe önemli bir yer tutan bu argüman› k›saca inceleyelim. Öncelikle “sa¤duyu” kavram› üzerinde biraz dural›m. Sa¤duyusal tav›r, genelde, günlük yaflam›n durumlar› karfl›s›nda pratik, ayaklar› yere basan ve ifle yarar sonuçlar verebilen kararlar alma ya da yarg›larda bulunma e¤ilimi ile ilintilendirilir. Genel olarak dersek, sa¤duyu bizim gündelik eylemler ba¤lam›nda çok s›k baflvurdu¤umuz bir yeti veya özelliktir. Ayr›ca, metafizik çerçevede dile getirilen flüphecili¤in, sa¤duyumuzla ciddi oranda çat›flt›¤› kesindir. Descartes’›n Düflünceler’de baflar›yla sergiledi¤i flüpheci argümanlar›n normal flartlar alt›nda kabul edilmesi oldukça güç görünmektedir. Buna karfl›n, “düflünsel sorumluluk”, belli bir fikre veya düflünsel yap›ya yaklafl›rken “bu görüfl bana uygun de¤il” demenin ötesine geçmeyi ve o görüflün neden zay›f ya da kabul edilemez oldu¤unu aç›kça ve gerek-
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
73
çeleriyle sergilemeyi gerektirir. Moore’un flüphecili¤e yan›t› ve karfl› ç›k›fl› da bu ba¤lamda de¤erlendirilmeli ve anlafl›lmal›d›r.
Argüman›n Arka Plan›: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin “Var Olmas›n›n” Anlam› Moore’un konuyu irdelerken yapt›¤› ilk fley, kesinlikle bildi¤ine inand›¤› baz› önermeleri s›ralamakt›r. Moore flöyle ifadeler kullan›r: fiu anda bir beden vard›r ve o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir süredir, de¤iflmekle birlikte, varl›¤›n› kesintisiz olarak sürdürmektedir. Dahas›, bu beden, var oldu¤u zaman içinde, sürekli olarak bir gezegenin yüzeyinde veya yüzeye yak›n noktalarda bulunmufltur. Kendisi d›fl›nda baflka nesneler de, kendisinden çeflitli uzakl›klarda, var olmufllard›r. D›flar›daki nesneler aras›nda, baflka insan ve hayvan bedenleri de vard›r. Son olarak da, ben yaln›zca bir beden de¤il bir kifli oldu¤umu biliyorum. Türlü deneyimler yaflam›fl ve yaflamakta olan ak›ll› bir varl›¤›m. Ve benim d›fl›mda da bu özelliklerde canl›lar oldu¤unu bildi¤imi söyleyebilirim. fiimdi, tüm bu ifadeler elbette bir kan›ta veya argümana karfl›l›k gelmemektedir. Peki, flüpheci ak›l yürütmelerin üstesinden gelip, bizi saran varl›k alan›na dair bilgi sahibi oldu¤umuzu nas›l savlayabiliriz? Moore kan›tlama iflinin birden fazla yöntem yoluyla olabilece¤ini belirtir. Bir yöntem, ilerleyen ünitelerde inceleyece¤imiz, Kant’›n “aflk›nsal” yöntemidir. Moore ise daha farkl› bir yöntem veya yaklafl›m getirmektedir. Moore’un tart›flmas›n›n bafl›nda gündeme getirdi¤i önemli bir konu “nesnelerin varl›¤›” kavram›n›n aç›klanmas› ile ilgilidir. Bu konudaki soru iflaretlerini ortadan kald›rmak için, Moore “nesnelerin varl›¤›” kavram›ndan “zihnin d›fl›nda, zamanmekân içinde var olmay›” anlad›¤›n› söyler. Bu önemli bir aç›klamad›r, çünkü baz› düflünürler nesnenin öznel veya zihinselli¤e ait nitelikler bar›nd›rd›¤›n›, yani tamamen özneden ba¤›ms›z olmad›¤›n› düflünmeye e¤ilimlidirler. Moore’un sözünü etti¤i “nesne” ise, sa¤duyumuza da uygun bir flekilde, fiziksel özelliklere sahip ve zihinden ba¤›ms›z niteli¤inde bulunmaktad›r. Moore’a göre ben “fiu bir kartald›r” önermesini dile getirdi¤imde kastetti¤im bu türden fiziksel bir nesnedir. Özetle, zihinden ba¤›ms›z bir tarzda fiziksel zaman-mekân›n içinde olmak, bizim “var olan nesne” kavram›m›z›n en özsel parças›d›r. Elbette e¤er ben, örne¤in, flu an bir halüsinasyon yafl›yor ve mavi bir filin havada uçufltu¤unu görüyorsam, o zaman söz konusu “fil” bana ne kadar gerçek görünürse görünsün öyle bir nesne için “var” nitelemesini kullanamam. K›sacas›, Moore’a göre, biz “varl›k” kavram›n› zihinden ve özneden ba¤›ms›z fleyler için kullan›r›z.
fiematik Hâliyle Moore’un Argüman› ve Ç›kar›m›n De¤erlendirmesi Bu durumda, ben tam flu anda iki elim oldu¤unu nas›l kan›tlayabilirim? Moore’a göre, benim flu anda ellerimin var oldu¤una iliflkin sunabilece¤im sa¤duyusal argüman flu flekildedir: B‹R‹NC‹ ÖNCÜL: Bir elimi havaya kald›r›p sallayarak flu sözleri söylüyorum: “‹flte bir el”; ‹K‹NC‹ ÖNCÜL: Di¤er elimi havaya kald›r›p sallayarak flu sözleri söylüyorum: “‹flte baflka bir el”; ÖYLEYSE (“SONUÇ”), Zaman-mekânsal (yani, “fiziksel”) gerçeklik içinde flu anda iki adet el vard›r.
Moore’a göre, nesnelerin “var olmalar›” onlar›n zihnin d›fl›nda, zaman ve mekân içinde var olmalar› anlam›na gelir.
74
Epistemoloji
Bu argümana flimdi felsefi aç›dan yak›ndan bakal›m. Argümanda, ç›kar›msal biçime uygun olarak, baz› “öncüller” ve bir “sonuçtan” oluflan bir iddia sunulmufltur. E¤er bu ç›kar›m bir fikri veya tezi baflar›yla savunacaksa; (1) öncüller iyi bilinen önermeler olmal›, (2) sonuç önermesi öncülleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamal› ve (3) öncüller sonucu yeterince güçlü bir düzeyde desteklemelidir. Bu koflullar›n sa¤lan›p sa¤lanmad›¤›n› irdeleyelim. Moore’a göre, öncüllerin do¤ru olmas›nda bir sorun yoktur çünkü orada belirtilen düflünceler, (1)’de belirtildi¤i gibi, “kesinlikle bilinen fleylerdir”. (2)’de belirtilen noktan›n da sa¤land›¤› kabul edilebilir. Bir insan›n elini sallayarak “iflte bir el” kelimelerini söylemesi ile bir “nesnel varl›k” iddias›nda bulunmak tam olarak ayn› fleyler de¤illerdir. Ve son olarak da, (3)’te sözü edilen flart, yani öncüllerin sonucu desteklemesi de sa¤lanmaktad›r. Moore’un deyimlemesi ile, sonuç, öncüllerden kesin bir flekilde ç›kmaktad›r. Konuya “sa¤duyuyla” yaklaflan herkes Moore’un tezlerine sempatiyle bakacakt›r. Ancak yukar›da özetlenen argüman›n felsefi aç›dan kabul edilebilir olup olmad›¤›n›n ak›lc› ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. Öncelikle, (1)’in gerçekten sa¤lan›p sa¤lanmad›¤› önemli bir soru olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Moore öncüllerde ifade edilen savlar› bildi¤ini gerçekten söyleyebilir mi? fiüphecinin bak›fl aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, bu ba¤lamda felsefi sorun yaratan ve çözüm getirmeye çal›flt›¤›m›z konu, bafltan itibaren, zaten nesnelerin varl›klar›n›n bilinmesidir. O yüzden, Moore’un “gösterilmeye çal›fl›lan noktay›” bafltan varsayd›¤›, k›sacas› döngüsel bir aç›klama yapt›¤› söylenebilir. Döngüsel aç›klamalar veya ak›l yürütmeler de, do¤al olarak, felsefi aç›dan çok de¤erli olmayan argümanlard›r. Elbette Moore kendi argüman›n›n veya ç›kar›m›n›n döngüsel olmad›¤›n› iddia edecektir; fakat bu nokta oldukça tart›flmaya aç›k görünmektedir. Ayr›ca, öncüllerin sonucu iyi desteklemedi¤i, yani (3)’ün sa¤lanmad›¤›, iddia edebilir. “Zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›n›n içinde flu anda iki adet el vard›r” önermesi öncüllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yap›da olmas›n›n nedeni, aç›kça görülece¤i gibi, biliflselli¤imiz d›fl›nda ve ondan ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu düflündü¤ümüz nesnelerin dünyas›na bir gönderme yapmas›d›r. Moore’a itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun öncüllerden çok farkl› bir hamle gerçeklefltirdi¤ini ve bu yüzden, öncüllerden sonucu türeten ç›kar›msal ba¤›n güçlü olmad›¤›n› söyleyebilir. Her durumda, Moore’un ak›l yürütmesi belli sorunlar› olan bir ç›kar›m gibi görünmektedir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
2
Descartes’›nSIRA örneklerini S‹ZDE sergiledi¤i flüpheci ak›l yürütmelere karfl›, sa¤duyunuzu kullanarak argümanlar gelifltirmeyi deneyin. Bu argümanlar›n flüphecilerin kayg›lar›n› giderip gideremeyece¤i konusunda fikir üretmeye çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sa¤duyu Kavram›na ‹liflkin Notlar S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Günlük yaflamda S O R Ugenel olarak sa¤duyunun yolunu izledi¤imiz söylenebilir. Do¤al olarak, sa¤duyudan sapt›¤›m›z anlar da olmaktad›r; ancak biz insanlar için somut flartlar›n gereklerine uygun hareket etmenin ola¤an ve normal bir hâl oldu¤u aç›kD‹KKAT t›r. Bu ba¤lamda ilginç bir nokta, felsefe ve bilimin genelde sa¤duyuyla, somutlukla veya pratiklikle tam örtüflmeyen alanlar oldu¤una dair yayg›n bir kan› olmas›d›r. S‹ZDE ve “kuramsal” kavramlar›n› tart›fl›rken de biraz de¤inmifltik. Bu konuyaSIRA “kuram” Dünyay› anlama çabalar›m›za ve dünyaya yönelik yarg›lar›m›za genelde sa¤duyu egemendir.AMAÇLARIMIZ Buna karfl›n, fizikçilerin sözünü etti¤i fotonlar veya alg›lanan dünyaya yönelik felsefi flüpheler sa¤duyuya çok yak›n fleyler de¤illerdir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
75
S›kça dile getirilen ve ço¤unlukla üzerinde fazlaca düflünülmeden kabul gören bu yaklafl›m›n asl›nda mutlak bir do¤ru olmayabilece¤ini belirtmemiz gerekiyor. W. V. O. Quine gibi 20. yüzy›l Amerikan pragmac›lar›n›n (“eylemciler” olarak da an›l›rlar) vurgulad›¤› önemli bir nokta, bilimin asl›nda sa¤duyudan türedi¤i ve ikisi aras›nda bir uçurumun de¤il süreklili¤in oldu¤udur. Bilim ve felsefe, daha önce tart›flt›¤›m›z gibi, üst düzey bir logos’un ifllevselli¤inin sonucudur. Ancak bu durum, “bilim ve felsefeyi var eden canl›” ile “hareket eden, beslenen, üreyen ve yaflam›n› sürdürmeye çal›flan canl›”n›n farkl› varl›klar oldu¤unu göstermez. Her ne kadar, örne¤in, kuantum fizi¤i veya Aristoteles’in metafizi¤i somutluktan ve gündelik yaflamdan çok uzak görünse de, bilimsel ve felsefi araflt›rmalar›n temelde somut eylemlerden ve do¤al ilgilerden kaynakland›¤›n› düflünmek ak›lc› bir seçenek gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insan›n gelifliminin bir sonucudur ve bu ifllevleri gerçeklefltiren “zihin” bu dünyaya ait bir fleydir. fiüphecilik gibi çok önemli bir felsefi soruna çözüm bulmak isteyenler için bu yaklafl›m›n taze bir düflünsel aç›l›m sa¤layabilece¤ini söylemek olanakl›d›r. Bu noktaya kitab›n ilerleyen ünitelerinde, ça¤dafl epistemolojik tart›flmalar ba¤lam›nda tekrar de¤inece¤iz. Sa¤duyu konusunda son olarak bir noktay› daha belirtelim. Felsefi tart›flmalar ve argümanlar söz konusu oldu¤unda, bunlar›n karfl›s›na hemen sa¤duyuyu ç›kararak bir “sa¤laml›k testi” yapma e¤iliminde olman›n sak›ncal› yönleri olabilir. Örne¤in, flüphecili¤i de¤erlendirirken ve elefltirirken, flüpheci yaklafl›mlar›n “sa¤duyuya ayk›r› oldu¤u” düflüncesini dile getirmek her zaman çok yard›mc› olmayabilir. Birincisi, sa¤duyu kavram›n›n her durumda ve her ba¤lamda ayn› sonucu vermesi beklenemez. Baflka bir deyiflle, sa¤duyu denilen yeti bir makine gibi iflleyen yani mekanik ve evrensel bir tarzda çal›fl›p belirlenmifl sonuçlar ortaya koyan bir kapasite olmayabilir. O yüzden, sa¤duyunun bir sorun karfl›s›nda nas›l bir tepki veya sonuç verece¤i, ba¤lamsal ve görece yönler içeren bir konu olabilir. ‹kincisi, sa¤duyunun genelde kabul gören sonuçlar› bazen son derece yan›lt›c› olup, bu sonuçlar› düzeltmek için bilim ve felsefe gibi alanlar›n ifllevlerine ihtiyaç olabilir. Örne¤in, yal›n sa¤duyu bize üzerinde bulundu¤umuz dünyan›n düz oldu¤unu söyler. Bu yanl›fl›n düzeltilmesi, s›radan ola¤an alg›sall›¤›n düzleminde olanakl› olmayabilir. Böyle hatalar›n düzeltilmesi için logos’un üst düzeyde iflleyifline, yani bilime gereksinim vard›r. O hâlde, sa¤duyunun “en üst epistemolojik merci veya kapasite” olarak yüceltilmesinin çok da hakl› olmad›¤› belirtilebilir. Akl›n kritik yani elefltirel kullan›m›n›n ne kadar önemli ve de¤erli oldu¤unu bu ba¤lamda da gözlemleyebiliriz.
fiÜPHEC‹ TAVRIN FELSEF‹ DE⁄ER‹ Bu üniteyi flüpheci yaklafl›mlar›n felsefi de¤erine iliflkin baz› genel saptamalar yaparak bitirelim. Tart›flmay› yürüttü¤ümüz ba¤lamda, “flüpheci-lik” ile “flüpheci tav›r” kavramlar› aras›nda bir ayr›m yapmak yararl› olacakt›r. fiüphecilik felsefede bilginin olanakl›l›¤› konusunda sunulan çok kökten ve s›ra d›fl› bir görüfl veya ak›md›r. Ancak flüphecilik görüflünün tezlerini benimsemeyen, kendilerini “flüpheci” olarak tan›mlamayacak pek çok felsefeci için bile flüpheci tav›r belli bir de¤er ifade eder. Felsefi “tav›rlar” ile sonu -izm ile biten “ak›mlar” aras›nda, bu anlamda, önemli bir fark oldu¤u söylenebilir. Örne¤in, bir kifli kendisini tam anlam›yla feminizm ak›m›n›n ideolojik bir üyesi olarak görmedi¤i hâlde feminist e¤ilimler gösterebilir veya feminist baz› fikirlerin do¤ru veya yararl› oldu¤u inanc›na sahip olabilir. Benzer bir durum “flüpheci tav›r” kavram› için de söyleyebiliriz.
Genel olarak, flüpheci bir tav›r göstermenin belli bir felsefi de¤eri vard›r.
76
Epistemoloji
“fiüpheci tav›r” olarak betimledi¤imiz tavr›n veya yaklafl›m›n içeri¤i nedir? Ve bu tavr› felsefi anlamda özel k›lan fley nedir? Bunun yan›t›n›, flüphecili¤in tersi olan kavramlar›n içeri¤inde ve o kavramlar›n bar›nd›rd›¤› sak›ncalarda aramak gerekir. fiüphecili¤in tersi olan kavramlar içinde en önemlisi dogmatizmdir. ‘Dogma’ deyiminin anlam› “belli bir kifli veya topluluk taraf›ndan benimsenen, tart›flmadan ve sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inanç ya da inanç kümesi” fleklinde verilebilir. Kelimenin Yunanca kökeni “fikir”, “kan›” gibi anlamlara gelmektedir. ‘Dogmatik’ kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc› hiç sorgulamadan ve üzerinde ciddi bir irdeleme yürütmeden kabul eden insanlar için kullan›l›r. Ancak bu söylediklerimizden, ‘dogmatik’ nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen örne¤in, metafizik veya epistemolojik sorunlar üzerine kafa yormam›fl s›radan insanlar›n tümü için geçerli oldu¤u gibi bir sonuca varmam›z do¤ru olmayabilir. Bu konu üzerinde biraz dural›m. Yetiflkin, zihinsel olarak sa¤l›kl› ve bir toplum içinde yetiflmifl her insan›n bir dünya görüflü ve inanç sistemi vard›r. Genelde inanç/bilgi sistemleri günden güne radikal bir flekilde de¤iflebilecek yap›lar de¤ildir. Büyük fikirsel veya bilgisel dönüflümler, gerçeklefltikleri durumlarda, genel olarak insanlar›n zihinsel dünyas›nda oldukça yavafl ortaya ç›karlar. E¤er sevdi¤imiz ve derinden güvendi¤imiz bir insan›n asl›nda kötü niyetli ve zararl› bir kifli oldu¤una iliflkin sa¤lam kan›tlar sunulursa, ilk tepkimiz mant›ksal bir robottan farkl› olarak sunulan ak›lc› kan›tlara direnmektir. Benzer durumlar, örne¤in, bilimsel ba¤lamlarda da karfl›m›za ç›kabilir. ‹nsan denen varl›¤›n, bu genel anlamda, “tutucu” bir varl›k oldu¤u söylenebilir ve bu, nihayetinde, fazlaca k›nanabilecek bir durum olmayabilir. Yukar›da söylediklerimiz ›fl›¤›nda, “›l›ml› anlamda tutucu olma” ile “dogmatik olma” kavramlar›n› ay›rabiliriz. Dogmatik insanlar, ›l›ml› anlamda tutucu kiflilerden farkl› olarak, inançlar› ve düflünceleri karfl›s›nda öne sürülebilecek karfl› fikirleri, argümanlar› veya kan›tlar› bu argümanlar ya da kan›tlar ne kadar güçlü veya ak›lc› olurlarsa olsunlar göz önüne almay› reddederler. Daha öz olarak ifade edildi¤inde, dogmatik kifliler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun do¤rulu¤una iliflkin flüphe duymay› kesinlikle reddeden kiflilerdir. Bu tavr›n, logos sahibi oldu¤unu düflündü¤ümüz bir varl›k olan insana uymad›¤› son derece aç›kt›r. O hâlde flüphecilik olmasa da, flüphelenme yetisine sahip olmak önemli bir zihinsel özellik veya meziyettir diyebiliriz. Bu noktada kritik olan bir saptama, flüpheci tavr›n veya dogmatiklik karfl›t› duruflun insanlar için tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl› olabilece¤i gerçe¤idir. Kesintisiz flüphe hâlinde olmak ve sürekli olarak sa¤lam düflünsel zeminlerini kaybetmek insanlar›n kolayca yapabilece¤i eylemler de¤illerdir. Dahas›, afl›r› flüpheci bir tavr›n insana yaflam› içinde çok fazla yarar›n›n olmayaca¤› da bellidir. Öte yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip oldu¤u fikirlere ve inançlara elefltirel bir tav›rla yaklaflan insanlar›n hem bireysel geliflimlerinin daha güçlü olaca¤› hem de inanç sistemlerinin genelde yanl›fllamaya aç›k olmas›ndan dolay› bizi saran dünyan›n olgular›n› bilebilme anlam›nda da daha avantajl› bir duruma gelece¤i söylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta de¤erlendirilecek bir yarard›r. Ancak konuya daha genifl bir aç›dan bakmam›z da olanakl›d›r: Felsefe tarihindeki flüpheci düflünürleri veya flüpheci argümanlar› incelemenin ve ciddiyetle anlamaya çal›flman›n daha genel bir anlamda felsefi yarar› olaca¤› düflünülebilir. Söz konusu yarar, bu tür irdelemeleri yapman›n bir insan›n zihinsel dünyas›nda süreç içinde yarataca¤› olumlu etkiyle ilgilidir. Yerleflmifl kan›lar veya tart›fl›lmadan kabul gören aç›klamalar karfl›s›nda flüphe duyabilme ye-
77
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
tisi olan insanlar›n bu tür ifllevlere girmeyenlere göre daha esnek ve aç›k görüfllü olacaklar› tahmin edilebilir. Dahas›, flüpheci yönleri olan kiflilerin, kendilerini karfl› görüfllere ve ak›l yürütmelere çekinmeden açmalar›ndan ve radikal sorgulama al›flkanl›¤› edinmelerinden dolay›, inanç sistemlerinin darbelere daha dayan›kl› ve daha iyi gerekçelendirilmifl bir konuma gelece¤i de aç›kt›r. Bu durum flüphecili¤in bir epistemolojik görüfl olarak do¤ru olup olmamas›ndan bir parça ba¤›ms›z olup, felsefe alan›na ilgi duyanlar›n üzerinde düflünmeleri gereken bir konudur. “fiüphecilik” epistemolojik bir görüfl olsa da, onun genel felsefi sonuçlar› ve uygulamalaSIRA S‹ZDE r› da bulunmaktad›r. fiüpheci yaklafl›m›n bir bireye genel olarak ne kazand›rabilece¤i konusunda fikirler üretmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
78
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Descartes’›n epistemolojik görüfllerini ve bu görüfllerin neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilmek. Descartes’›n epistemolojik flüpheleri felsefe tarihinde çok özel bir yer tutar. Descartes, inanç sisteminin çok say›da yanl›fl önerme içerdi¤ini fark ederek, inand›¤› fikirlerin tümünü kökten bir flekilde sorgulamaya giriflir. Descartes’›n sorgulamalar› birkaç yönden ilginç özellikler tafl›maktad›r. Öncelikle Descartes’›n çabas› bir “yöntem”in uygulamas› olarak anlafl›lmal›d›r. Descartes bilgi konusunda flüphecili¤i belli bir amaca yönelik olarak yürütmektedir. Bu amaç, flüphelenilemeyecek kesinlikte bilgiye ulaflmakt›r. Baflka bir deyiflle, Descartes, kendisi flüpheci bir felsefeci olmamas›na karfl›n, flüpheci ak›l yürütmeyi akademik düzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerçeklefltirmektedir. fiüpheci sorgulamalar› s›ras›nda Descartes, alg›sal ve matematiksel bilginin güvenilirli¤ine iliflkin kökten sorular sorar ve hatta kendisi dindar bir insan olmas›na karfl›n, Tanr›’n›n varl›¤›na iliflkin bilgimizin bile flüpheye aç›k oldu¤unu belirtir. Onun ileri sürdü¤ü düflünceler aras›nda en dikkat çekenlerden biri fludur: 2+3=5 gibi do¤rulu¤undan kesinlikle flüphelenmeyece¤imiz bir bilgi türünde bile flüphelenmek olanakl›d›r. Üstün güçleri olan ve insanlar›n zihinlerini kontrol edebilen bir varl›k, en kesin görünen bilgi türlerinde bile yan›lmam›za neden olabilir. Elbette, e¤er insanlar böyle bir epistemolojik durum içindeyseler, sürekli yan›lmakta olduklar›n› bilmeleri söz konusu olamaz. Bu tür senaryolar, oldukça s›ra d›fl› olsalar da, bilginin güvenilirli¤i konusunda önemli ipuçlar› sunarlar. Olgusal düzenlilik konusunda Hume taraf›ndan öne sürülen flüpheci görüflleri aç›klayabilmek. ‹skoç felsefeci David Hume’un metafizik karfl›t› görüflleri flüpheci perspektif aç›s›ndan kritik bir önem tafl›r. Hume’a göre, do¤ada karfl›laflt›¤›m›z olgusal düzenliliklere iliflkin yapt›¤›m›z varsay›mlar konusunda dikkatli olmam›z gerekmektedir. ‹nsanlar genelde do¤ada düzenli olarak tekrarlanan olgular›n belli bir zorunluluk içerdi¤ine inan›rlar. Her sabah güneflin do¤udan do¤mas› bunun iyi bir örne¤idir. Biz güneflin her sabah do¤mas›n›n rastgele bir olay olmad›¤›n› iflin için-
de bir düzen, bir zorunluluk oldu¤unu düflünürüz. Elden b›rak›lan bir nesnenin düflmesi de böyledir. Ancak, Hume’a göre, bu tür olaylarda elimizdeki veri yaln›zca geçmiflte gözlemledi¤imiz durumlard›r. Yani, gözlemledi¤imiz düzenlilikler bizim do¤ada bir zorunluluk oldu¤unu düflünmemize neden olmaktad›r. Geçmiflte gözlemlenen olaylardan yap›lan her genelleme tümevar›msal nitelikte olmak durumundad›r. Bu yüzden, evrenin düzenine dair tüm iddialar, kesinlikten uzak ç›kar›mlar olman›n ötesine geçemezler. Hume’un argüman› bize olgusal düzenlilikler konusunda irdelemeden kabullendi¤imiz noktalar oldu¤unu gösterir.
N A M A Ç
3
Moore’un flüphecili¤e karfl› öne sürdü¤ü sa¤duyusal argüman›n özelliklerini aç›klayabilmek. Pek çok kifli flüphecili¤in sa¤duyu ile tam olarak örtüflmeyen bir görüfl oldu¤unu söyleyecektir. Moore bu sezgiyi dile getiren ilginç bir argüman ortaya koymufltur. Moore öncelikle bizim dünyaya ve kendimize iliflkin pek çok temel ve basit olguyu bildi¤imizi ifade eder. Ard›ndan, baz› felsefecileri çok meflgul etmifl olan “fiziksel gerçeklik içinde (yani, zihnimizin ürünlerinin d›fl›nda) olan nesnelerin varl›¤›n› nas›l gösterebilece¤imiz” sorusunu ele al›r. Moore’a göre, e¤er bir kifli (uygun el hareketleri eflli¤inde) “‹flte bir el!” ve “‹flte baflka bir el!” cümlelerini söylerse, bundan “Zaman-mekân içinde, zihnin yarat›m› olmayan iki adet el bulunmaktad›r” önermesinin do¤rulu¤unu göstermifl olur. Bu ç›kar›mda, ak›l yürütmeyi yapan kifli, sa¤duyusal ve basit cümlelerden hareket ederek zihnin d›fl›ndaki gerçekli¤e iliflkin bir sonuca ulaflmaktad›r. Bu, kayda de¤er bir ç›kar›md›r çünkü sonuç önermesinde dile getirilen düflünce öncüllerde ifade edilen düflüncenin tamamen ayn›s› de¤ildir. Öte yandan, öncüllerden söz konusu sonuca geçifl de sorunsuz görünmektedir. Bu durum, zaman-mekân içinde bulunan ve zihnin yaratmad›¤› nesnelerin varl›¤›n›n sa¤duyusal bir tarzda gösterilebilece¤inin göstergesidir.
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
N A M A Ç
4
fiüphecili¤i ilgilendiren baz› önemli kavramlar› birbirinden ay›rabilmek ve flüpheci tavr›n felsefi de¤erinin ne oldu¤unu anlatabilmek. fiüphecilik, felsefi bir ak›m olarak, bilginin olanakl›l›¤› konusunda olumsuz bir görüfle karfl›l›k gelir. fiüpheciler insanlar›n nesnel bilgiye ulafl›yor olduklar› yönündeki genel geçer varsay›m› kökten bir flekilde sorgularlar. Felsefede bir ak›ma ait olmak, sistematik ve kapsay›c› bir tav›rd›r. fiüphecilik gibi bir ak›m›n içinde yer almak, bir düflünürün konuyla ilgili görüfllerini tümüyle etkiler. Öte yandan, bir felsefeci belli bir ak›ma ait olmaks›z›n bir görüflün genel yaklafl›m›na sempati duyabilir. Epistemolojik aç›dan kendisini bir flüpheci olarak nitelemeyen bir kifli de, flüpheci tavr› k›smen benimseyebilir. Örne¤in, sahip oldu¤u felsefi kuramlar›n veya görüfllerin mutlak do¤ru olmayabilece¤inin bilincinde olabilir. fiüphecili¤in tam tersinin “dogmatizm” oldu¤unu söyleyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, kendi görüfllerine karfl› getirilebilecek karfl› görüflleri veya kan›tlar› ciddiye almay› reddederler. O yüzden, “flüphecilik” ile “dogmatizm” birbirinin z›dd› yaklafl›mlard›r diyebiliriz. Bununla birlikte, insanlar›n sahip oldu¤u inanç sistemlerine veya görüfllere ba¤l› olmalar›n› hemen “dogmatik” nitelemesini kullanarak etiketlendirmek do¤ru olmayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fikirlere aç›k olmama ile kendi perspektifine genel olarak sahip ç›kma birbirinden ayr›lmas› gereken özelliklerdir. Asl›nda insanlar›n ço¤u için, bu ba¤lamda, “›l›ml› tutucu” nitelemesi kullan›labilir. ‹nsanlar yaflama yaklafl›mlar›n› ve inand›klar› temel önermeleri genelde bir günde de¤ifltirmezler. Bu tür tutuculuk insanlar›n tutarl› ve istikrarl› bir zihinselli¤e sahip olmas›n›n bir koflulu olarak görülebilir. Il›ml› anlamda tutucu kifliler, dogmatiklerden farkl› olarak, düflünsel dünyalar›na d›flar›dan gelecek etkileri de¤erlendirme yetisine sahiptirler. K›saca özetlersek, flüphecilik epistemolojik bir görüfl olsa da, flüphe edebilme yetene¤i veya bir bilginin do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› konusunda aç›k fikirli olma özelli¤i genel bir felsefi meziyet olarak görülebilir.
79
80
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Descartes’›n flüpheci sorgulamalar› kapsam›nda “Tanr›”n›n yeri veya ifllevi nedir? a. fiüpheci bir düflünür olan Descartes, Tanr›’n›n varl›¤›n› kabul etmez. b. Descartes’›n Tanr›’n›n varl›¤›na inanmayan bir düflünür olmas›, onu flüpheci sorgulamalar yapmaya yöneltmifltir. c. Descartes’›n Tanr› inanc›, onu flüpheci sorgulamalar yapmaya yöneltmifltir. d. Descartes, Tanr› inanc›n› iflin içine sokmadan flüpheci sorgulamalar sunmufltur. e. Descartes, flüpheci sorgulamalar yürütmenin Hristiyan inanc›n›n sorgulanmas›na neden olaca¤›n› düflünmüfltür. 2. Descartes’›n sorgulamalar› aç›s›ndan afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Alg› en temel ve en flüphe duyulmayacak bilgi türüdür. b. Basit alg›lar kesin bilginin oluflma süreçlerinde temel olufltururlar. c. Çok canl› rüyalar, görünür bilginin kesinli¤inden flüphe duyulabilece¤ini gösteren örneklerdir. d. Alg›lar yoluyla kavranan nesneler, rüyalarda karfl›m›za ç›kan nesneler gibi, var olmayan fleylerdir. e. Çok canl› rüyalar, alg›lar yoluyla gelen bilginin do¤ru olmas› gerekti¤ini gösteren örneklerdir. 3. Descartes’›n “üstün güçleri olan kötü niyetli varl›k” örne¤ini gündeme getirmesindeki temel amaç nedir? a. Matematiksel eflitliklerin bile do¤rulu¤undan flüphelenmenin olanakl› oldu¤unu göstermek b. Tanr›’n›n bizi aldatamayaca¤›n› savlayabilmek c. Alg›lar›m›z›n kesinlikle güvenilir oldu¤unu göstermek d. fiüphecili¤in en mant›kl› felsefi kuram oldu¤unu göstermek e. Gerçekli¤in bir yan›lsama oldu¤unu savlayabilmek
4. Descartes’›n “yöntemsel flüphe” yolunu seçmesi ne anlama gelmektedir? a. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› temel alarak flüphecili¤in do¤rulu¤unu göstermeyi hedeflemektedir. b. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namak için öncelikle flüphecili¤in yanl›fl oldu¤unu varsayarak irdelemeye bafllamaktad›r. c. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakta ancak nihayetinde flüphelenilemeyecek bilgilere ulaflmay› hedeflemektedir. d. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakla birlikte, irdelemelerinin sonunda flüphecili¤in kuramsal üstünlü¤ünü aç›kça ifade etmektedir. e. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakla birlikte, irdelemelerinin bafl›nda kesin bilginin olanakl› oldu¤unu aç›kça ifade etmektedir. 5. David Hume olgusal düzenlilikler konusunda belli bir görüfl öne sürmüfltür. Onun görüflüne bir isim vermeniz gerekse, afla¤›dakilerden hangisini seçerdiniz? a. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel ç›kar›m b. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel gerçekçilik c. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümevar›msal gerçekçilik d. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel flüphe e. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümevar›msal flüphe 6. “Bir sabah uyand›lar ve tüm kedilerin gökyüzünde uçtu¤unu gördüler.” Gerçekleflme olas›l›¤› düflük görünen bu durum için hangi felsefi niteleme kullan›labilir? a. Fiziksel olarak olanaks›z ancak mant›ksal olarak olanakl› b. Fiziksel olarak olanaks›z ancak eylemsel olarak olanakl› c. Mant›ksal olarak olanaks›z ancak fiziksel olarak olanakl› d. Mant›ksal olarak olanaks›z ancak eylemsel olarak olanakl› e. Eylemsel olarak olanaks›z ancak fiziksel olarak olanakl›
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
7. Moore’un sa¤duyusal argüman› için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Moore için, “Ben yaflayan bir insan›m” söyleyen özne için bilinen bir cümledir. b. Moore için, “var olma” kavram› “zaman-mekân içinde var olma” anlam›na gelmektedir. c. Moore’a göre, sundu¤u argümanda sonuç cümlesi öncülleri aynen tekrarlamamaktad›r. d. Moore varl›k kavram›n› içeren öncüllerden hareketle, içinde “var olma” kavram›n›n geçmedi¤i bir sonuca ç›kar›m yapm›flt›r. e. Moore sa¤duyusal bilgi içeren öncüllerden hareketle, zaman-mekân içinde var olmaya iliflkin bir ç›kar›m yapm›flt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Moore’un argüman› için bir sorun olarak gösterilebilir? a. Argüman›n öncülleri sa¤duyuya uygun cümleler içermektedir. b. Argüman›n sonucu, öncüllerden farkl› olarak, nesnelerin varl›¤›na iliflkin metafizik içerikli bir iddia sunmaktad›r. c. Argüman›n öncülleri, sonuçtan farkl› olarak, nesnelerin varl›¤›na iliflkin metafizik içerikli bir iddia sunmaktad›r. d. Argüman›n öncülleri ve sonucu aras›nda tümdengelimsel bir iliflki vard›r. e. Argüman›n iki öncülü yap›sal olarak birbirine çok benzemektedir.
81
9. “Dogmatizm” kavram›na iliflkin afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Dogmatizm ve flüphecilik önemli bir oranda z›t kavramlar olarak al›nabilir. b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler ›fl›¤›nda inanç sistemlerini gözden geçirmeye e¤ilimlidirler. c. Dogmatik insanlar›n genel tavr› “›l›ml›” ve “esnek” olarak nitelendirilemez. d. Dogmatizmden farkl› olarak “›l›ml› tutuculuk” ola¤an ve kabul edilebilir bir tav›rd›r. e. Belli bir inanç sistemine s›k› s›k›ya ba¤l› olan insanlar için “dogmatik” ifadesi kullan›labilir. 10. fiüpheci bir tav›r tafl›man›n genel felsefi de¤eri afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n kesin bilgiye ulaflma olas›l›klar› daha yüksektir. b. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n kapal› inanç sistemleri vard›r. c. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n inanç sistemleri zaman içinde de¤iflikli¤e u¤ramaz. d. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n inanç sistemleri mant›ksal olarak daha yüksek düzeyde tutarl›l›k gösterirler. e. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n düflünceleri daha esnek, inanç sistemleri de elefltiriyle bafl etmeye daha haz›r durumdad›r.
82
Epistemoloji
Okuma Parças› Birinci Meditasyon Kuflku konusu edilebilecek fleyler hakk›nda Hayat›m›n ilk y›llar›ndan itibaren bir çok yanl›fl kan›y› do¤ru kabul etmifl oldu¤umun ve o zamandan beri bu derece güvenilmez ilkeler üzerine kurdu¤um her fleyin de ancak pek kuflkulu ve kesinlikten uzak oldu¤unun fark›na bugün var›yor de¤ilim; bunu anlay›nca, hayat›mda bir kez olsun daha önce inanm›fl oldu¤um bütün kan›larda kurtulmaya giriflmemin ve her fleye yeniden ve temellerden bafllaman›n gerekli oldu¤u yarg›s›na vard›m. Fakat bu giriflim bana biraz fazla büyük göründü¤ü için daha uygun bir yafla gelmeyi bekledim, öyle bir yafla ki, ondan sonra geride bu görevi yerine getirmeye daha uygun olaca¤›m baflka bir yafl kalmas›n; bu da beni o kadar uzun süre geciktirdi ki, bundan sonra da ifl yapmak için kalan zaman›m› yine düflünüp tafl›nmakla geçirirsem, do¤rusu büyük hata ifllemifl olurum. Dolay›s›yla, bu amaç için tam s›ras›nda, zihnimi her türlü dert ve kayg›dan boflaltt›¤›m, ne mutlu bana ki hiçbir çalkant›l› ruh halinin içinde k›vranmad›¤›m ve kendime dingin bir yaln›zl›k içinde güvenli bir dinlenme ortam› sa¤lam›fl bulundu¤um bugün, tam bir ciddiyet ve özgürlük içinde, bütün eski kan›lar›m›n toptan y›k›m›na girifliyorum. ‹mdi, bunu yapmak için bunlar›n hepsinin yanl›fl oldu¤unu kan›tlamam gerekmeyecek; zaten belki de bu iflin üstesinden asla gelemezdim. Fakat akl›m beni önceden, tamamen kesin ve kuflkulan›lmaz olmayan fleylerden de apaç›k yanl›fl olanlar kadar özenle kaç›nma¤a ikna etmifl oldu¤unda, bunlar›n tek tek her birinde kuflku konusu olabilecek bir neden buldu¤um takdirde hepsini birden yads›mam yeterli olacak ve böylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyac›m olmayacakt›r; zaten bu sonu gelmez bir angarya olurdu. Fakat temelin y›k›lmas› ister istemez bütün binan›n da çökmesi sonucunu do¤uraca¤›ndan, önce bütün eski kan›lar›m›n dayand›¤› temel ilkelere el ataca¤›m. fiimdiye dek en do¤ru ve güvenilir olarak ne ö¤rendimse duyulardan veya duyular yoluyla ö¤renmifl ama zaman zaman bu duyular›n aldat›c› oldu¤unu da yaflayarak görmüflümdür; oysa bizi bir kez bile olsun yan›ltm›fl olan fleylere asla güvenmemek sak›nganl›k gere¤idir. Ancak, duyular bizi pek zay›f alg›lanabilir ya da pek uzak fleyler hakk›nda ara s›ra yan›ltsalar bile, yine duyular arac›l›¤›yla bildi¤imiz halde usumuzu zorlamadan kuflkulanamayaca¤›m›z birçok baflka fleyler de yok mu? Örne¤in, flimdi burada, h›rkam› giymifl olarak ateflin karfl›s›nda oturmakta ve elimde flu ka¤›d› tutmakta olu-
flum ve bu türden baflka fleyler...Bu ellerin ve bu vücudun bana ait oldu¤unu nas›l yads›yabilirim, kendimi kimi flaflk›nlar›n yerine koymaks›z›n? (...) Yine de bir insan oldu¤umu, dolay›s›yla uykular›mda ve rüyalar›mda o flaflk›nlar›n uyan›kken gördükleri kadar, hatta daha saçma ve gerçek d›fl› fleyler görme al›flkanl›¤›m bulundu¤unu da göz önüne almak durumunday›m. Kim bilir kaç kez rüyamda da burada oldu¤umu, giyinik oldu¤umu, ateflin karfl›s›nda oldu¤umu görmüflümdür, gerçekte ç›rç›plak yata¤›mda yatarken! Ama flu anda flu k⤛da uyuyan gözlerle bakm›yorum, sallad›¤›m flu bafl uykuda de¤il, flu eli de bir amaçla ve bilerek isteyerek uzat›yor ve s›k›yorum; uykuda olanlar hiç de bütün bunlar kadar aç›k ve seçik gibi görünmüyor. Fakat inceden inceye düflününce, uyurken s›k s›k bu tür yan›lsamalarla aldat›ld›¤›m› hat›rl›yor ve bu düflünce üzerinde biraz durunca uyan›kl›¤› uykudan ay›rt etmeyi sa¤layacak kesin belirti bulunmad›¤›n› o derece aç›kl›kla görüyorum ki flafl›p kal›yorum ve flaflk›nl›¤›m nerdeyse beni uyan›kken uyumakta oldu¤uma inand›racak raddeye var›yor. Kaynak: René Descartes (2007). Meditasyonlar, çev. ‹smet Birkan. BilgeSu Yay›nc›l›k, s. 15-17
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
83
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. d
S›ra Sizde 1 Yaflamda hiç flüphelenmeden kabul etti¤imiz veya inand›¤›m›z fleylerin baz›lar› üzerinde düflünmek ilginç sonuçlar verebilir. Örne¤in, hayat›m›z boyunca belli bir kifliyi “anne” olarak tan›r›z. Ancak “anne” olarak bildi¤imiz kifli, asl›nda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve yaflam boyu bu türden yanl›fl bir bilgi ile yaflamak ve gerçe¤i ö¤renme flans›n› bulamamak mümkündür. Yani, yaflam›m›z› ilgilendiren çok temel konularda ciddi oranda yan›labiliriz. Epistemoloji kuramc›lar›n›n deyimlemesiyle, güçlü kan›tlar ile do¤ru birbirinden farkl› kavramlard›r. Yaln›zca kiflisel yaflam›m›z› ilgilendiren konularda de¤il, y›ld›zlara ve gezegenlere iliflkin en temel bigilerimizde yan›lmam›z da olanakl›d›r. Ancak felsefeciler bu türden tikel yan›lg›lar›n ötesine geçen durumlarla da ilgilenirler. Örne¤in, alg›lar›m›z›n genel olarak yan›lt›c› olmalar› bu türden bir durumdur. Alg›sal bilgiye dair yürütülecek bu flüphecili¤i ciddiye almak zor gelebilir. Pek çok kifli, gözleri ve kulaklar›n›n sa¤l›kl› bir durumda oldu¤u gerçe¤inden hareketle, alg› konusunda flüphecili¤i hafife alma e¤iliminde olacakt›r. Ancak bu tav›r, felsefecinin gündeme getirmeye çal›flt›¤› sorunu gözden kaç›rmaktad›r. fiüpheci bir felsefeci soruyu flu flekilde soracakt›r: “Herhangi bir bilgi kayna¤›n›n genel anlamda güvenilirli¤i, o kayna¤› zorunlu ve sürekli olarak kullanan birisi taraf›ndan gerçekten test edilebilir mi?”
2. c
3. a
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. b
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Sorgulamalar›n Motivasyonu ve Descartes Örne¤i” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Tanr› kavram›n›n Descartes’›n flüpheci sorgulamalar›nda nas›l bir yer tuttu¤unu kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n sorgular›n›n yap›s›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “üstün güçleri olan kötü niyetli varl›k” örne¤ini gündeme getirmesindeki temel amaca iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Yöntemsel fiüphe” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n flüphelenme ifllevini yürütürken ne tür bir motivasyonla hareket etti¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Olgusal Düzenlilik Konusunda fiüphecilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Hume’un görüfllerine iliflkin temel bilgiler ediniceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Olgusal Düzenlilik Konusunda fiüphecilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz› önemli mant›ksal kavramlar› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Düflüncelere Tepki: Moore’un Sa¤duyusal Yan›t›” k›sm›n› yeniden okuyun. Moore’un argüman›n›n ayr›nt›lar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiematik Hâliyle Moore’un Argüman› ve Ç›kar›m›n De¤erlendirmesi” k›sm›n› yeniden okuyun. Moore’un argüman›n›n kimi sorunlar›na iliflkin bir fikir sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Tavr›n Felsefi De¤eri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Dogmatizm” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Tavr›n Felsefi De¤eri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. fiüpheci tavr›n genel felsefi de¤erini kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Descartes’›n yöntemsel flüphesinin ortaya koydu¤u bir gerçek, en güvenilir buldu¤umuz bilgi örneklerinin veya bilgi kaynaklar›n›n bile yan›lt›c› olabilece¤idir. Sa¤duyuya baflvuran düflünürler ise, flüphecili¤in öne sürdü¤ü fikirlerin afl›r› oldu¤unu ve bizi flüphecilikten kurtaracak pratik gerekçelerin oldu¤unu savlarlar. Sa¤duyusal argümanlar› kullanan felsefecilerin genel olarak nas›l bir yaklafl›m sunduklar›n› anlamak için etik alan›ndan bir örnek alal›m. Hepimiz “Bilinçli olarak birisine eziyet etmek ahlaki olarak yanl›flt›r” ilkesinin do¤ru oldu¤una inan›r›z. Ancak flüpheci bir kifli, bu ilkenin do¤rulu¤unu nereden bildi¤imizi sorgulayabilir. Söz konusu ilkenin do¤rulu¤una inanmam›z›n gerekçesi nedir? Tahmin edilebilece¤i gibi, flu tür yan›tlar felsefeci için yeterli olmayacakt›r: “Çünkü bu ilke aç›kça do¤ru görünmektedir”, “çünkü tan›d›¤›m insanlar›n ço¤u bu ilkeyi kabul etmifltir” vb. ‹nsanlar›n ço¤unun bir ilkeyi kabul etmesi, o ilkeyi do¤ru k›lmaz. Peki bu durumda, böyle bir ilkenin do¤rulu¤u nas›l gösterilebilir? Sa¤duyusal bir düflünür flöyle bir yan›t verebilir: Bazen biz bir ilkenin do¤rulu¤unu kuramsal olarak göstere-
84
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar meyiz, ancak daha mütevaz› ve deneyimsel bir düzeyden ifle bafllayabiliriz. Örne¤in, “Yavru kedilere eziyet etmenin kesinlikle kabul edilemez oldu¤unu biliyoruz” gibi bir önerme, her türlü kuramsall›ktan önce ve flüphe duyulamayacak bir flekilde do¤ru görünmektedir. Bu gibi örnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal önermelere yönelmek ve kuramsal bir çat› oluflturmak olanakl›d›r. Evrensel ilkelerin do¤rulu¤unu göstermek çetin bir ifltir; ancak bizim en az›ndan örnekler üzerinden, do¤ru ile yanl›fl› ay›rt ediyor oldu¤umuzu söylemek mümkün görünmektedir. Benzer bir sa¤duyusal argüman, bilgi (yani, epistemoloji) ba¤lam›nda da öne sürülebilir. Elbette, bu tür ak›l yürütmelere flüpheci bir düflünürün sempati ile yaklaflmas›n›n düflük bir olas›l›k oldu¤unu da burada eklememiz do¤ru olur. S›ra Sizde 3 Her fleyin afl›r›s›n›n zararl› oldu¤unu dile getiren klifle asl›nda önemli bir gerçe¤e iflaret eder. E¤er bir insan her fleyden ve her zaman flüpheleniyor ve hatta flüphelenmekten kendini alam›yorsa, bu durum tahminen felsefeyi de¤il klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz eder. Öte yandan, benimsedi¤i fikirlerde yaflam› boyunca bir de¤ifliklik yapmam›fl, farkl› perspektifleri de¤erlendiremeyen bir insan›n da oldukça olumsuz bir konuma gelece¤i aç›kt›r. Bunu daha iyi kavramak için, örne¤in, kendi millî konumumuzla ilgili bir örnek düflünelim. Diyelim ki, ülkemizden uzak bir yerde do¤mufl ve yaflam›nda fazlaca Türk görmemifl bir insan Türklere karfl› ›rkç›l›k besleyen bir aile içinde büyüyor ve o de¤erleri benimsiyor. Bu insan›n hayatta karfl›laflt›¤› “karfl› örnekleri” ciddiye almay› da reddetti¤ini düflünelim. Örne¤in, bir yaz Türkiye’ye gezmeye gelen komflular› dönüfllerinde o ›rkç› kifliye Türklere iliflkin çok olumlu an›lar anlatm›fl olsun. E¤er örne¤imizdeki dogmatik kifli bu tür deneyimsel verileri sürekli olarak göz ard› eder ve sabit fikirli tavr›n› sürdürürse, onun hakk›nda ne diyebiliriz? Böyle bir insan ›rkç› görüfllerle dolu bir inanç sistemine sahip olup yaflam›n›n sonuna kadar rahats›zl›k duymadan söz konusu tavr›n› koruyabilir. Ancak ak›lc› pek çok insan, hakl› olarak, böyle bir bireyin yanl›fllarla dolu ve çok sorunlu bir inanç dünyas›na sahip oldu¤unu söyleyecektir. Burada sorun yaratan konu, ›rkç› kiflinin sahip oldu¤u de¤erlerin do¤rulu¤undan bir an bile flüphe duyamamas› ve alternatif sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ‹nceledi¤imiz bu olas› senaryo, flüpheci yaklafl›m›n genel felsefi yarar› ve de¤eri konusunda bir örnek olarak al›nabilir.
Burnyeat, M., editör (1983). The Skeptical Tradition. Berkeley: University of California Press. Çubukçu, ‹. A. (1996). Gazzali ve fiüphecilik. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Descartes, R. (1967). ‹lk Felsefe Üzerine Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, 3. bask›, ‹stanbul: M.E.B. Yay›nlar›. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Montaigne, M. (2006). Denemeler. çeviren: Engin Sunar, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London: George Allen & Unwin. Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of California Press. Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism. transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard University Press. Timuçin, A. (2003). Descartes’ç› Bilgi Kuram›n›n Temellendirilifli. ‹stanbul: Bulut Yay›nlar›.
5
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Deneyimcilik ak›m›n› ana hatlar›yla aç›klayabilecek, Deneyimcili¤in arka plan›n› oluflturan “temsil” kavram›n› aç›klayabilecek, Modern Dönem’de deneyimcili¤i net bir flekilde ifade eden ilk düflünür olan John Locke’›n felsefesini aç›klayabilecek, David Hume’un bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden çok önemli bir yer tuttu¤unu aç›klayabilecek, George Berkeley’in felsefesinin ideac› ve deneyimci yönlerini aç›klayabilecek, Deneyimcili¤in genel felsefi de¤erlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Deneyimcilik Temsil ‹dea Tabula rasa Birincil ve ikincil nitelikler
• • • • •
Zihinden ba¤›ms›z var olma Nedensellik ‹mgelem Metafizik karfl›tl›¤› ‹deac›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
• G‹R‹fi • DENEY‹MC‹L‹K NED‹R? • DENEY‹MC‹L‹⁄‹N ARKA PLANI: DESCARTES’IN EP‹STEMOLOJ‹K M‹RASI • JOHN LOCKE • DAVID HUME • GEORGE BERKELEY • DENEY‹MC‹L‹⁄‹N GENEL FELSEF‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik G‹R‹fi Bu ünitede felsefe tarihinin en önemli konular›ndan ve tart›flmalar›ndan birine girifl yap›yoruz. Ele alaca¤›m›z soru, insan bilgisinin kaynaklar›n›n ne oldu¤u ve bilginin kavramsal yap›s›n›n nas›l oldu¤udur. Tart›flman›n temel olarak iki taraf› bulunmaktad›r: Deneyimciler ve usçular. Bu ünitede deneyimcilik konusunda aç›klamalarda bulunup, bu görüflün en merkezcil tezlerini ve argümanlar›n› sunaca¤›z. Bir sonraki ünitede ise, usçuluk üzerinde durup bu görüflün ünlü felsefecilerini tan›taca¤›z ve özsel iddialar›n› inceleyece¤iz. Deneyimcilik ve usçuluk aras›ndaki tart›flma felsefenin epistemoloji d›fl›ndaki alt-alanlar›n› da çok yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu alt-alanlar aras›nda, özellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim felsefesini sayabiliriz. Söz konusu tart›flman›n tarihi pek çok yorumcuya göre Modern Dönem’in bafllar›na ve baz›lar›na göre de Eski Yunan’a kadar uzanmaktad›r. Ancak bu tart›flman›n felsefe tarihinin tozlu raflar›nda kalm›fl bir konu oldu¤unu söylemek kesinlikle yanl›fl olur. Deneyimcilik-usçuluk tart›flmas›, günümüz felsefesinde de hiç h›z›n› kesmeden hem epistemolojide hem de yukar›da belirtilen alt-alanlarda devam etmektedir.
DENEY‹MC‹L‹K NED‹R? Bir cümleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfle deneyimcilik ad› verilir. “Duyu verisi” ve “alg›” aras›ndaki fark, bu biliflsel durumlar›n karmafl›kl›k düzeyi ile ilgilidir. Örne¤in, bitkiler dâhil ço¤u canl› ›s› ve ›fl›¤a duyarl›d›r. Baflka bir deyiflle, dünyaya duyusal olarak aç›kt›rlar. Ancak “alg›” (örne¤in, görmek veya iflitmek) bitkilerin de¤il hayvanlar›n gerçeklefltirebilece¤i ifllevlerdir. “Deneyimcilik” kavram›n›n anlam›na ve inceliklerine geçmeden önce, inceledi¤imiz deyimin Türkçedeki kullan›m›na ve çeviri sorunlar›na iliflkin baz› saptamalar yapal›m. Türkçe yay›mlanan felsefe kitaplar›nda bu ak›m için s›kça ‘deneycilik’ deyimi tercih edilmektedir. Ancak dilimizde ‘deneycilik’ kelimesinin kökü ‘deney’dir ve bu kelimenin genel olarak kullan›lan anlam› “özellikle bilimsel ba¤lamlarda belli bir sonuç almak veya gözlem yapmak amac›yla bilinçli bir flekilde kurgulanm›fl ve kontrollü bir flekilde yaflama geçirilmifl olgular veya eylemler dizisi” fleklinde ifade edilebilir. E¤er ben e¤ik bir yüzey üzerinde hareket eden bir topu gözlemleyerek ivmesini saptarsam veya resimler gösterdi¤im kiflilerin izlenimlerini not ederek kiflilik analizi yapmaya çal›fl›rsam “deney” yapm›fl olurum. Oysa “deneyim” sözü yukar›da verdi¤imiz “bil-
Deneyimcilik bilginin kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu öne sürer.
88
Epistemoloji
gimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri veya alg›lar oldu¤u” görüflünün içeri¤ine daha iyi uymaktad›r. “Çok deneyimsiz bir sporcu” veya “yeni deneyimlere aç›k bir insan” gibi ifadelerde geçen ‘deneyim’ kelimesinin yukar›da betimledi¤imiz felsefi görüflün özünü daha iyi karfl›lad›¤› aç›kt›r. Söz konusu deyimin Bat› dillerindeki orijinal anlam›na bakmak da yard›mc› olabilir. ‹nsan›n sahip oldu¤u bilginin temelinde duyular veya alg›lar oldu¤u görüflüne verilen ad›n ‹ngilizcesi ‘empiricism’dir. Kelimenin Yunanca kökü olan ‘empeiria’n›n anlam› “deneyim”, ilintili baflka bir kelime olan ‘empeiros’un anlam› ise “deneyimli” veya tecrübeli”dir. Bu kelime-kökensel durum da “empiricism” kavram› için en uygun çevirinin “deneyimcilik” oldu¤unu göstermektedir. Bu nedenlerden dolay› biz bu kitapta “deneyimcilik” deyimini tercih edece¤iz. Kavramsal aç›klama getirmeye yönelik olarak son birkaç not daha ekleyelim. ‹ngilizcede günlük dilde de kullan›lan ve ‘empiricism’ ile ayn› kökten gelen bir di¤er kelime de ‘empirical ’d›r. “Deneyimsel” gibi bir anlama gelebilecek bu kelime ‹ngilizcede insanlar için bir s›fat olarak kullan›ld›¤› zaman “ayaklar› yere basan”, “desteksiz iddialara kulak asmayan”, “yaln›zca gördü¤üne inanan”, “gereksiz spekülasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen” gibi anlamlara gelmektedir. Deneyimsel kiflilerin bu sayd›¤›m›z özellikleri, felsefedeki deneyimcilik görüflünün içeri¤ine iliflkin de genel bir ön fikir vermektedir. Bu flekilde ifade edildi¤inde, deneyimcili¤in bir di¤er önemli felsefi görüfl olan olguculuk veya daha yayg›n olarak bilinen ad›yla, pozitivizm ile önemli bir benzerlik tafl›d›¤› görülür. Pozitivizm, genelde, bilginin gözlemsel temelini vurgulayan ve spekülasyondan ziyade bilimsel yöntemlerin ön plana ç›kar›lmas›na a¤›rl›k veren bir düflünce ak›m› olarak bilinir. Pozitivistler de bilgisel ba¤lamlarda olgusal deneyime büyük önem vermifller ve gerçeküstücü, spekülatif, gizemci yaklafl›mlar› fliddetle reddetmifllerdir. Özetle, bu iki ak›m›n birbirine yak›nlaflma nedeni, karfl›lar›na ald›klar› fikirlerde veya ak›mlarda yatmaktad›r. Deneyimcili¤in tam bir tarihsel öyküsünün verilebilmesi için irdelemenin “Sokrates öncesi” dönemden bafllamas› gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amac›m›z, tarihteki tüm düflünürlerin perspektiflerini k›saca yans›tmaktan ziyade, tart›flmalar›n merkezinde bulunan görüflleri mümkün oldu¤u kadar derinlemesine incelemek oldu¤u için; deneyimcili¤i günümüzde anlad›¤›m›z hâliyle ifade eden ve ayr›nt›lar›yla savunan üç büyük felsefeci üzerinde yo¤unlaflaca¤›z. Bu felsefeciler John Locke, David Hume ve George Berkeley’dir. Bu üç felsefecinin üretti¤i fikirler literatürde ‹ngiliz deneyimcili¤i olarak bilinen ak›m›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. ‹ngiliz deneyimcili¤ini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dönerek bafllayaca¤›z.
DENEY‹MC‹L‹⁄‹N ARKA PLANI: DESCARTES’IN EP‹STEMOLOJ‹K M‹RASI Ele ald›¤›m›z konunun tarihsel ba¤lar›n› koparmamak ve araflt›rman›n arka plan›nda bir gedik b›rakmamak için, öncelikle deneyimcili¤in Kartezyen felsefeden nas›l bir miras devrald›¤›n› varl›ksal-epistemolojik bir aç›dan inceleyece¤iz. Descartes deneyimci de¤il, usçu bir düflünürdür. Kartezyen felsefenin en önemli tezlerinden baz›lar›n› bir sonraki ünitede ele alaca¤›z. Bu bölümde ise, deneyimci felsefenin, kendi görüfllerini sunarken kulland›¤› kavramsal gereçleri ve dayand›¤› söylemsel zemini aktarmaya çal›flaca¤›z.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
89
Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi Descartes’›n metafizik görüflüne göre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak vard›r. Baflka bir deyiflle, hem madde hem de zihin birer tözdür. Daha önce de belirtti¤imiz gibi bu durum, Descartes’›n fiziksel evreni “ruhsall›ktan” ba¤›ms›z, nesnel ve ak›lc› bir tarzda araflt›rma niyeti tafl›mas›n›n da bir sonucudur. Buna karfl›n, zihnin –maddeye ek olarak– ba¤›ms›z bir varl›k alan› olarak kabul edilmesi, oldukça önemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde getirir. E¤er bilen özne ve bilinecek nesne varl›ksal aç›dan özerk konumdaysalar, bu iki alan aras›nda nas›l bir köprü kurulacakt›r? Baflka bir deyiflle, zihin, zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›n› (yani maddesel gerçekli¤i) bilmeyi nas›l baflarabilir? Descartes’›n yan›t› fludur: Zihnin içindeki “idea”lar gerçekli¤in unsurlar›na iliflkin bilgi tafl›rlar; bu da bizim dünya bilgisi sahibi olmam›za neden olur. “‹dea”, temel anlam› itibar›yla, “içeri¤i genelde bir nesne veya bir özellik olan düflünsel ya da zihinsel durum” olarak tan›mlanabilir. Örne¤in, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, alt›gen, Tanr›, Noel Baba gibi çok farkl› türde idealar bulunmaktad›r. ‹dealar›n, hem gerçeklik içinde olan hem de gerçekte olmayan fleyleri temsil edebilece¤i düflünülür. “Temsil etme” kavram› felsefenin alt alanlar›nda yayg›n bir flekilde kullan›lan, oldukça kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baflka nesneyi ya da durumu temsil etmesi farkl› flekillerde gerçekleflebilir. Örne¤in, bir futbol tak›m›n›n oyuncular›n›n sahaya kollar›nda siyah bantla ç›kmas›, ölen bir insan›n an›s›na yönelik sayg›y› temsil eder. Ancak felsefeciler için en ilginç temsil türü, insan zihninin, “gerçekli¤in” bir parças›na veya unsuruna soyut bir flekilde “karfl›l›k gelmesi”, onunla benzeflmesi, örtüflmesi veya onu ifade etmesidir. Gözlerimi kapat›p kardeflimin görüntüsünü kafamda canland›rd›¤›mda, biliflselli¤im içinde oluflan zihinsel durum, kardeflimin (yani maddi dünyadaki bir gerçekli¤in) bir temsilidir. Baflka flekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana görünen içeri¤i kardeflimin görünümüne benzemekte ve ona karfl›l›k gelmektedir. E¤er ayn› noktay› farkl› bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeflime iliflkin bir idean›n oldu¤unu da söyleyebiliriz. Bu ba¤lamda, “temsil etme” zihinsel bir ifllev, “idea” ise temsil süreci s›ras›nda oluflan zihinsel durum veya soyut nesnedir denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gerçeklikle örtüflmek zorunda de¤ildir. fiu an gözlerimi kapat›yorum ve kafamda “kanatlar› olan bir inek” görüntüsü oluflturuyorum. Her ne kadar böylece kafamda kanatl› bir ine¤in ideas› oluflmufl olsa da, bu idean›n maddesel gerçeklikte bir nesneye karfl›l›k geldi¤ini öne süremem. Baflka bir deyiflle, kafamda bir kanatl› inek ideas› gerçekten olufluyor olsa da, o idea fiziksel gerçeklik içinde bir nesneye karfl›l›k gelmiyor demek olas› görünmektedir. Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt›¤› araflt›rmalar, temsil epistemolojisi olarak da bilinen bir düflünme ve sorgulama alan›n›n aç›lmas›na neden olmufltur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilece¤i gibi, bir öznenin kendi zihinsel durumlar›ndan hareketle zihninin d›fl›nda kalan gerçekli¤in bilgisine nas›l ulaflabildi¤i ve zihninde oluflan temsillerin ve idealar›n gerçek bilgi olup olmad›¤› konusunda ne söylenebilece¤idir. Ele alaca¤›m›z sorunsal›n terminolojisini ve arka plan›n› bu flekilde aç›klad›ktan sonra, flimdi tart›flman›n iki taraf›ndan biri olan deneyimcili¤e ve önde gelen deneyimcilerin temel argümanlar›na geçebiliriz.
“Temsil” deyimini bilgi kuramc›lar› özel bir anlamda kullan›rlar. Bu kavram epistemolojik aç›dan büyük öneme sahiptir.
90
Epistemoloji
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDEgünlük yaflamda karfl›m›za ç›kan örneklerini bulmaya çal›fl›n. Daha “Temsil” kavram›n›n sonra, ünitenin bu bölümde felsefecilerin kendilerine sorun edindi¤i “temsil” kavram›n› örneklendirin. Felsefecilerin “temsil” kavram›n› di¤erlerinden ay›rt eden özellikleri genel D Ü fi Ü N E L ‹ M olarak saptamaya ve ifade etmeye çal›fl›n.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yaflamdan Örnekler Düflünce deneyleri hem gündelik yaflamda hem de felsefi etkinliklerde kullan›lan ilD‹KKAT ginç zihinsel ifllevlerdir. Örne¤in, “E¤er 40 y›l önce kolum sakatlanmasayd› belki çok iyi bir piyanist olacakt›m; o durumda hayat›m acaba nas›l olurdu?” diye düflünen ve SIRA S‹ZDE kafas›nda o alternatif evreni canland›rmaya çal›flan bir insan›n gerçeklefltirdi¤i fley bir düflünce deneyidir. Bazen insanlar düflünce deneylerini, deneyin gerçe¤ini yapmak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay› olanaks›z oldu¤u için de tercih AMAÇLARIMIZ edebilirler. “Bir bebe¤i do¤umundan hemen sonra kapal› bir mekânda tutup, ses ve görüntü gibi çevresel uyaranlar› da ortadan kald›r›p o ortamda yal›t›lm›fl bir flekilde büyütseydik ne olurdu?” sorusu da ahlaki nedenlerden dolay› gerçeklefltirilemeyecek K ‹ T A P ancak yan›t› zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Sözünü etti¤imiz düflünce deneyini yapmak bizi bilginin kökenine iliflkin daha önce hiç sormad›¤›m›z baz› ilginç sorular› sormaya sevk edebilir. Bu sorular aras›nda en kritik olanlardan birisi “Alg›TELEV‹ZYON lar yoluyla edindi¤im bilgi parçac›klar› ortadan kalksayd› herhangi bir fley bilebilir miydim?” sorusudur. Yan›tlamas› oldukça zor olan bu soruya belki farkl› yönlerden yaklaflarak yan›t vermeye çal›flabiliriz. Do¤ufltan itibaren kulaklar› duymayan bir N T E R Nduyular›n›n ET insan›n ‹di¤er ve biliflsel yeteneklerinin sa¤lam oldu¤unu, bir toplum içinde yaflad›¤›n› ve iflaret diliyle iletiflim kurabildi¤ini varsayal›m. Bu kiflide “dalgalar›n sesi” kavram› oluflabilir mi? Duyma yetene¤inden do¤ufltan yoksun bir insana bir flark›n›n veya dalga seslerinin nas›l oldu¤unu iflaretlerle anlatabilir misiniz? (Merakl›lar› için not: Sözünü etti¤imiz “anlatma çabas›” sahnesinin bir filmde nas›l gerçekleflti¤ini görmek isteyenler Baflka Tanr›n›n Çocuklar› (orjinal ad›: Children of A Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme iliflkin bilgi için: http://tr.wikipedia.org/ ve http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin yönetmeni: Randa Haines. Oyuncular: William Hurt, Marlee Matlin. Yap›m y›l›: 1986.)
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
JOHN LOCKE John Locke (‘Caan Lak’ okunur) önemli bir ‹ngiliz deneyimcidir.
Locke (1632-1704) felsefenin farkl› alanlar›na çok de¤erli katk›larda bulunmufl bir Modern Dönem düflünürüdür. Bir örnek vermek gerekirse, Locke’›n siyaset felsefesi konusunda ortaya koydu¤u fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda temel bir rol oynam›flt›r. Epistemoloji konusuna gelince, özellikle Descartes’la birlikte ortaya ç›kan sorunsal ba¤lam›nda, Locke’›n fikirlerinin son derece önemli bir yer tuttu¤u genel olarak kabul gören bir düflüncedir. Afla¤›daki bölümlerde hem Locke’›n görüfllerini k›saca tan›tacak hem de bu yolla, Modern Dönem’in temel düflünce ak›mlar›ndan biri olan deneyimcili¤in kurulufl tezlerini yak›ndan inceleme f›rsat› bulaca¤›z.
91
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu Bu bölüme, yayg›n bir yanl›fl anlamay› gidererek bafllayal›m. Deneyimci felsefeciler genelde bilginin temel kayna¤› olarak befl duyuyu gördüklerinden, onlar›n “Tanr›” gibi duyular›n erifliminin ötesinde kalan fleylerin var olmad›¤›na inand›klar› düflünülür. Bu oldukça üstünkörü ve tarihsel aç›dan da yanl›fl bir ç›kar›md›r ve bu anlamda, Locke yak›ndan incelenmesi gereken bir düflünürdür. Locke’›n genel felsefi amaçlardan biri, Tanr›’n›n yaratt›¤› sonlu ve s›n›rl› bir varl›k olan insan›n bilebilece¤i ve anlayabilece¤i fleyleri bulup ortaya ç›karmakt›r. Daha özel olarak da, Locke, insan akl›n›n nas›l bir ö¤renme mekanizmas›na sahip oldu¤unu ve zihnin sahip oldu¤u düflünce içeriklerinin hangi kaynaklara dayanabilece¤ini araflt›rmay› hedeflemektedir. fiimdi Locke’›n epistemolojik görüflünün felsefe tarihinde neden çok kritik bir öneme sahip oldu¤unu anlamaya çal›flal›m. Locke da Kartezyen felsefenin “idea” kavram›n› kullanmaya devam etti¤i için, tart›flmay› o terminoloji üzerinden yürütece¤iz. fiöyle bir düflünce deneyi yapal›m. Bir bebe¤in görme ve iflitme yeteneklerinden tamamen yoksun olarak do¤du¤unu varsayal›m. Renklerin ve seslerin olmad›¤› bir dünyada büyüyen bu çocu¤un biliflsel dünyas› nas›l oluflurdu? Do¤al olarak, bu tür engellerle do¤an bir çocu¤un zihninde “sar›” veya “h›fl›rt›” gibi idealar olmayacakt›. Örne¤imizi daha çarp›c› hâle getirmek için, o çocu¤un kapal› bir ortamda, dokunma, koku ve tat duyular›n›n da en az düzeyde uyar›ld›¤› bir ortamda büyütüldü¤ünü varsayal›m ve flu soruyu soral›m: Basit (yani, “duyusal”) verilere sahip olmayan bir insan karmafl›k bir ideaya sahip olabilir mi? Karmafl›k idealar›n baz› örnekleri flunlard›r: “Karanfil”, “bitki”, “bahçe”, “enflasyon”, “dü¤ün”, “erdem”, “Tanr›”, “sonsuz”, “Noel Baba”. Locke’›n epistemolojik perspektifine göre, Bu karmafl›k idealar›n her birinin zihinde oluflabilmesi, görece olarak daha basit ve temel olanlar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Örne¤in, zihnimizde bulunan “dü¤ün” gibi karmafl›k bir idea, “gül”, “gelin”, “pasta”, “dans” gibi daha basit idealardan oluflmak durumundad›r. fiimdi bu örnekte daha temel olarak belirtti¤imiz idealardan birini ele alal›m. “Gül” ideas›, belli bir renk (örne¤in, k›rm›z›), belli bir koku (o çiçek türünün kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyar›m (gül yapra¤›na dokunulunca duyulan yumuflak his) gibi en temel duyusal alg›lar›n bir araya gelmesi yoluyla oluflmaktad›r. Ve bu “bileflik oluflum yap›s›” tüm karmafl›k idealar için geçerlidir. Karmafl›k idealar›n kavramsal yap›tafllar›, “k›rm›z›”, “s›cak”, “tuzlu” gibi duyular yoluyla zihnimizde oluflan basit biliflsel unsurlard›r. O yüzden, yukar›da inceledi¤imiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yoksun olman›n bir sonucu olarak, dünyaya iliflkin karmafl›k fleyleri de bilemeyecekti. Bu fikri genellefltirerek söylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, basit veya karmafl›k hiçbir idea oluflturamayacakt›r. Duyu verilerinin dünya bilgimizin tümünün temelinde yatt›¤› ve bizim “bilgi” ad›n› verdi¤imiz her biliflsel durumun o temele yaslanmas› gerekti¤i fikri, Locke’›n felsefesinin ana düflüncelerinden biridir. Öte yandan, bizim befl duyumuzun do¤umla birlikte ifllevsel duruma geldi¤i de aç›kt›r. Bu iki düflünce bir araya geldi¤inde, Locke’›n insan zihnine iliflkin nas›l bir resim sundu¤u ortaya ç›kar. Locke’a göre insan zihni do¤um an›nda “bofl bir levha” (Latincesiyle, “tabula rasa”) gibidir. Yaflad›¤›m›z deneyimler bu bofl levhan›n üzerine zaman içinde “yazarlar” ve böylece dünya bilgimiz birikimsel bir flekilde oluflur. Dünya bilgimizin en temelinde duyu alg›lar›ndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar› birlefltirerek soyutluk derecesi çok yüksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
Locke’a göre; alg›lar olmaks›z›n idealar›n oluflmas› olanaks›zd›r.
Locke insan zihnini deneyimlerin üzerine yazd›¤› bofl bir levhaya benzetir.
92
Epistemoloji
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu alg›lar›ndan türemifl olma durumundad›r. Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal düzeyde do¤ufltan idealar›n olamayaca¤›n› savlar. O hâlde, bilgi tümüyle deneyim alan›na aittir. Bu aflamada, Locke’a göre idealar›n bilgisel statüsünü daha ayr›nt›l› olarak irdelemekte yarar görüyoruz. Öncelikle, her ne kadar Locke için insan bilgisi duyu alg›lar›na dayanmakta ise de, ona göre befl duyudan do¤rudan gelen veriler kelimenin tam anlam›yla “bilgi” de¤ildir. Bunun nedeni Locke’a göre, bilginin –duyu verileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda– üst düzey bir biliflsellik gerektirmesi ve ancak akl›n karmafl›k ifllevleri sayesinde olanakl› olabilmesidir. Locke’›n bu fikrinin sa¤duyuya uygun oldu¤u düflünülebilir. Biz “gül kokusu” veya “mavi renk” gibi nitelikleri duyumsarken bütünüyle edilgen (pasif) bir durumda bulunuruz. Örne¤in, mavi renge bak›p sar› görmek veya gülü koklay›p benzin kokusu almak –sa¤l›kl› ve normal bireyler için– olanaks›zd›r. Ancak; niyet etme, arzulama, an›msama, düflünme, ç›kar›m yapma, inanma gibi zihinsel ifllevler oldukça farkl› bir zihinsel iflleyifl gerektirirler. Bu ifllevler s›ras›nda ak›l etken (aktif) olarak çal›flmak durumundad›r. Dahas› Locke, oldukça flafl›rt›c› bir flekilde, alg›n›n da bu üst düzey ifllevler aras›nda yer ald›¤›na, yani düflünsel kapasitelerin kapsam›nda incelenmesi gerekti¤ine inan›r. (Bunu daha iyi anlamak için flu iki örne¤i biliflsel karmafl›kl›k aç›s›ndan karfl›laflt›ral›m: “Bir patlama duymak” ve “eski bir arkadafl›m›z› parkta yürürken görmek”. ‹kinci örne¤in kapsaml› bir anlamland›rma ve tan›mlama gerektirdi¤i aç›kt›r.) O hâlde, bu görüfle göre, insan›n bilgisel yap›s› temel olarak iki ana unsurdan oluflur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler bize dünya bilgimizin “malzemesini” sa¤lar; ancak bunlar gerçek anlamda bilgi de¤illerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yaln›zca basit idealar›n oluflmas›na neden olur. ‹kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin içinde düflünsellik boyutunda ifllenerek karmafl›k dünya bilgisinin ortaya ç›kmas›na yol açar. Bunun sonucu da, zihnimizde karmafl›k idealar›n oluflmas›d›r.
Locke’›n Ontolojisi
Locke iki tip niteli¤i birbirinden ay›r›r: (1) Hem nesnede hem de zihinde olan nitelikler, (2) Zihinde olan ancak nesnede olmayan nitelikler.
Varl›k alan›n›n unsurlar›n›n aç›klanmas› söz konusu oldu¤unda, Locke’›n görüflünün genel olarak Aristoteles’in metafizi¤i ile benzerlikler tafl›d›¤› söylenebilir. Locke da tözsel bir ontoloji tasarlam›fl ve tözlerin nitelikler veya özelikler tafl›d›¤›n› düflünmüfltür. Ancak onun felsefesinin önemli farklar›ndan biri, kendi döneminin söylemsel havas›na uygun bir flekilde, temsil epistemolojisinin düflünsel gereçlerini kullanmas›d›r. Locke temel olarak iki tip “nitelik” oldu¤unu savunur. Birincil nitelikler, maddesel gerçeklik içinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen özelliklerdir. Örne¤in, bir nesnenin kaplad›¤› uzam, nesnenin fiziksel biçimi, kütlesi ve hareketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de alg›sal olarak bilebilece¤imiz niteliklerdir. Locke bu niteliklerden ayr› olarak, ikincil niteliklerden söz eder. ‹kincil nitelikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluflan etkilerdir. Örnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu s›n›fa giren özelliklerdir. Locke’›n bu ayr›m› ilk bak›flta anlamas› biraz zor gelebilir; o yüzden konuyu biraz somutlaflt›rarak aç›klamaya çal›flal›m. Locke’a göre, bir gülün belli özellikleri (“flekil” gibi) benim zihnimden ba¤›ms›z olarak nesnelerin kendisinde vard›r. Peki, gülün k›rm›z› rengi ve kokusu için ayn› fleyi söyleyebilir miyiz? Gülün benim duyumsad›¤›m keskin kokusunu düflünelim. E¤er güllerin oldu¤u bir bahçede hiç bir insan olmasayd›, güllerin kokmas›na neden olan “kimyasal yap›” –her ne kadar Locke böyle bir terminoloji kullanmasa da– tahminen yine güllerin içinde olacakt›. Ama
93
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
insanlar›n hissetti¤i o keskin koku fiziksel gerçekli¤in içinde olur muydu? Buna olumlu yan›t vermek zordur. Bir uzayl›n›n ayn› gülü koklay›p çok farkl› bir koku almas› olas›d›r. Bu durum flunu gösterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, varl›klar›n› “nesnel” olan birincil niteliklere borçlu olsalar da, kendileri asl›nda o nesnelerin içinde de¤illerdir. Bizim bildi¤imiz “gül kokusu” özelli¤inin ortaya ç›kmas› için, gül denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan “insan” gibi bir varl›¤›n bir araya gelmesi gerekmektedir. O yüzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim duyumsad›¤›m›z kokular, bizim gördü¤ümüz k›rm›z› renk, vs.), ne tek bafl›na maddesel gerçekli¤in içindedir ne de alg›layan öznenin zihninde durup dururken yaratabilece¤i olgulard›r. Locke’›n ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da) öznede oldu¤unu iddia ederken kastetti¤i budur. Biz dünyay› nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, do¤al olarak, niteliklerin hiç bir fleye tutunmadan evrende var olduklar›n› iddia etmek saçma olur. Locke’a göre tikel bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tözsel zeminden oluflur. Örne¤in, bir gül çok say›da niteli¤in bir araya gelmesiyle oluflur: fiekil, büyüklük, a¤›rl›k, renk vs. Ancak nitelikler veya özellikler bir fleyin nitelikleri veya özellikleridir. Locke, nitelikleri bar›nd›ran zemine “tözsel taban” (substratum) ad›n› verir. ‹nsanlar epistemolojik aç›dan yaln›zca nitelikleri bilebilir; “tözsel taban” ise bilgi nesnesi olabilecek bir fley de¤ildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan akl›n›n “tözsel taban”lar›n varl›ksal gereklili¤ini ak›lc› bir flekilde öne sürebilece¤ini ve bu gereklili¤i kavrayabilece¤ini düflünür. SIRA S‹ZDE Locke’›n birincil ve ikincil nitelikleri ay›rmas› ilk bak›flta kafa kar›flt›r›c› gelebilir. Onun bu ayr›m›n›n felsefi ifllevinin ne olabilece¤i konusunda fikir üretmeye çal›fl›n. Locke’›n farkl› tip nitelikler tan›mlamas›n›n felsefi motivasyonu ne olabilir? Bu ayr›m hangi ontoloD Ü fi Ü N E L ‹ M jik ve epistemolojik amaçlara hizmet etmektedir?
2
S O R U Locke’›n Epistemolojisinin Genel Felsefi Görünümü
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
‹lk olarak, Locke’›n flüphecili¤e yaklafl›m›n› de¤erlendirelim. Locke duyular›m›zdan gelen uyar›mlar›n bizim kontrolümüzün d›fl›nda olmas›n›n, Dbizim ‹ K K A Tdünya bilgimizin nesnelli¤ine dair önemli bir iflaret oldu¤unu düflünür. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, duyulardan gelen “bilgi” göz ard› edebilece¤imiz cinsten fleyler de¤ildir. SIRA S‹ZDE Sa¤l›kl› bir alg›sal yap›ya sahip insanlar normal flartlar alt›nda, kendilerini zorlasalar da, k›rm›z› bir duyumu mavi olarak alg›layamazlar. Günefle bak›nca karanl›¤› görmek olanaks›zd›r. O hâlde, duyumlar›n kayna¤›n›n duyu AMAÇLARIMIZ organlar›m›z›n kendileri oldu¤unu savlayamay›z. Çünkü e¤er öyle olsayd›, gözlerimiz karanl›kta da görüntü yaratabilirdi. Bu gibi örneklerden Locke’›n ç›kard›¤› sonuç, duyu verilerinK ‹ T A Pgeldi¤idir. de kendini gösteren uyar›mlar›n zihnin d›fl›ndaki maddesel dünyadan Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartes’›n iyimserli¤ine sahip de¤ildir. Zihnin gerçekli¤i bilme süreçleri her zaman kesinlikten uzak olmak zorundad›r. Locke, Tanr›’n›n insanlar› bilme yetene¤i ve ahlaki bulma T E L E Vdo¤rular› ‹ZYON kapasitesiyle yaratt›¤› düflüncesindedir. Buna karfl›n bu bilginin kayda de¤er epistemolojik s›n›rlar›n›n oldu¤u da aç›kt›r. Örne¤in, Locke’a göre, e¤er bir norm veya buyruk Tanr›’dan geliyorsa, o tart›flmas›z bir flekilde do¤rudur. Ancak sorun, bi‹NTERNET zim böyle bir buyru¤un gerçekten Tanr›’dan geldi¤ini s›n›rl› biliflsel olanaklar dâhilinde nas›l bilebilece¤imizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yoluyla maddesel gerçekli¤i bilmemizle ilgilidir. E¤er bilginin temelinde duyusal veriler varsa, bunlardan hareketle gerçekli¤in esas yap›s›n› bilme ifllevi kesinlikten oldukça uzak bir flekilde gerçekleflmek zorundad›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
Locke’›n deneyimcili¤i ile epistemolojinin daha “az iddial›” bir kimlik edindi¤i söylenebilir.
Epistemoloji
Daha genel felsefi bir perspektiften bak›ld›¤›nda gördü¤ümüz fley, Locke’›n yaklafl›m›yla birlikte epistemolojinin daha “alçakgönüllü” veya “mütevaz›” bir havaya girdi¤idir. Bilgi konusunda büyük beklentilerin azalmas› ve dünya bilgisini kesinlik içeren bir yap›da oluflturma iddialar›n›n zay›flamas›, genel olarak deneyimcilikle birlikte ortaya ç›kan bir durum olmufltur. Deneyimcili¤in bir sonraki büyük savunucusu olan Hume ile, bu ak›m›n tezleri bir ad›m öteye tafl›nacakt›r.
DAVID HUME Felsefe tarihinde insan bilgisinin “nesnel” temellerine duyulan sa¤lam inanç konusunda en keskin elefltirel görüflü gelifltiren ve sonuçta da en büyük epistemolojik y›k›ma neden olan düflünür Hume olmufltur. Hume’un, gözlemlenen düzenlilikler ve onlara ba¤l› tümevar›msal ç›kar›mlar konusunda dile getirdi¤i flüpheci fikirlerden daha önce söz etmifltik. Bu bölümde özellikle Hume’un “nesnelerin nesnel varl›¤›” ve “nedensellik” konular›nda ileri sürdü¤ü ve felsefe tarihinde derin bir iz b›rakm›fl olan tezlerinin üzerinde odaklanaca¤›z.
Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal› Hume’a göre, alg› s›ras›nda karfl›m›za bir “nesnenin” ç›kt›¤› aç›kt›r. As›l soru fludur: Nesnelerin nesnel olarak (yani özneden ayr› olarak) var oldu¤una inanmam›za neden olan fley nedir? Bu ilk bak›flta oldukça garip gelebilecek soruyu anlamland›rmaya çal›flal›m. Bizim nesneleri alg›lamam›z hiçbir zaman sürekli bir tarzda gerçekleflmez. Benim bahçemdeki erik a¤ac›n› alg›lamam› düflünelim. Erik a¤ac›n›n, bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi süreci boyunca, ben a¤ac› bol miktarda gözlemlemiflimdir. Her ne kadar a¤ac› günde 24 saat gözlemliyor olmasam da, a¤ac›n bahçemdeki varl›¤›n›n benim gözlemlerimden ba¤›ms›z ve sürekli bir tarzda devam etti¤ine iliflkin son derece sa¤lam bir inanç tafl›r›m. Hume’un deyimlerini kullan›rsam, erik a¤ac›n›n “zihinden ba¤›ms›z” ve “kesintisiz” bir flekilde var olan bir nesne oldu¤unu düflünürüm. Hume’a göre bu düflünce, her insan›n son derece do¤al olarak edindi¤i bir kan›d›r ve, bu anlamda, böyle inançlara sahip olan öznelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri oldu¤u söylenemez. Hume’un sordu¤u soru fludur: Nesnelerin zihinden ba¤›ms›z ve sürekli olarak var olduklar›na iliflkin inanç veya idea nereden kaynaklanmaktad›r? fiimdi, insan zihninin kapasitelerini düflünerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Hume’a göre bir nesnenin ba¤›ms›z ve sürekli olarak var oldu¤u konusundaki ideam›z›n kayna¤› alg›n›n kendisi olamaz. Tek bafl›na al›nd›¤›nda alg›, kesintiler içeren bir süreçtir. Gözlerini kapayan veya kulaklar›n› t›kayan bir insan için, nesne alg›sal boyutta devaml›l›¤›n› yitirir. O hâlde nesnenin sürekli varl›¤›n›n bilgisini alg›lar veremez. Dahas›, alg›sal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr› varl›¤›n›n bilgisini de alamay›z. Bir a¤ac› alg›larken zihnimde beliren görüntünün hangi yönünün zihnimin d›fl›ndan kaynakland›¤›n› ve hangi yönlerinin de benim öznel katk›m oldu¤unu ay›rt etmem olanaks›zd›r. Bu ba¤lamda, Hume’a göre, duyular arac›l›¤› ile d›fl›m›zdaki dünyaya dair uyar›mlar alma ile difl a¤r›s› aras›nda özsel bir fark yoktur. ‹nsanlar difl a¤r›s›n›n kendi benlikleri veya varl›klar› içinde olup bitti¤ini, fakat “a¤aç alg›s›”n›n zihnimizin d›fl›ndaki nesnelerden kaynakland›¤›n› düflünür. Peki bu ayr›m alg›sall›¤›n olanaklar›n› kullanarak yapabilece¤imiz bir ayr›m m›d›r? A¤aç alg›m›z›n içinde, o deneyimin d›flar›dan kaynakland›¤›n› gösteren bir iflaret var m›d›r? Bu irdelemelerden ç›karmam›z gereken sonuç fludur: Nesnelerin zihnimizin d›fl›nda ve sürekli olarak var oldu¤u bilgisine, duyusal ve alg›sal boyutta ulaflamay›z.
95
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Bir di¤er olas› seçenek, alg›lad›¤›m›z nesnelerin ve niteliklerin ba¤›ms›z ve sürekli olarak var oldu¤u konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan akl›n›n felsefi bir tarzda çal›flmas› sonucu olufltu¤unu söylemektir. Örne¤in, Locke gibi felsefecilere göre, biz dünyay› kendi zihinselli¤imiz kapsam›ndaki idealar yoluyla kavrar›z. Baflka bir deyiflle, biz esas olarak zihnimizin içeri¤ini bilebiliriz. Buna karfl›n, Locke’a göre, insanlar idealar›n ötesine iliflkin de iddialarda bulunabilirler. ‹nsan akl›, zihnin ötesinde neyin yatt›¤›n› bulup ç›karma yetene¤ine sahiptir. Metafiziksel ak›l yürütme yoluyla, fiziksel nesnelerin (örne¤in, onlar›n “birincil niteliklerinin”) bizim alg›m›zdan ba¤›ms›z olarak var olduklar›n› ileri sürebiliriz. Hume’a göre bu yaklafl›m›n kaç›rd›¤› nokta, çocuklar›n bile –soyut ak›l yürütmelerden habersiz olmalar›na karfl›n– nesnelerin ba¤›ms›z ve sürekli var olduklar›na iliflkin bir ideaya sahip olduklar› gerçe¤idir. Nesnelerin alg›lanmad›klar› zaman var olduklar› düflüncesine sahip olanlar yaln›zca metafizik becerisi olan felsefeciler de¤ildir. Hume’un insan› gülümseten ifadesiyle, “çocuklar, çiftçiler ve insanl›¤›n büyük bir k›sm›” da bu ola¤an düflünceye sahiptir. O hâlde, “nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z ve sürekli var olma” ideas›n›n zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi soyut metafizik tezleri bilinçli bir flekilde uygulamam›z olamaz. Hume’a göre sorunun do¤ru yan›t› imgelem veya imge oluflturma yetisidir. Bunu aç›klamadan önce bir gözlem yapal›m. Nesnelerin “sürekli varl›¤›” ideas› belli durumlarda zihnimizde oluflurken belli baflka durumlarda oluflmamaktad›r. Bir bebek bir nesneye ilk kez bakt›¤›nda ve ard›ndan o nesne görsel alan›ndan kayboldu¤unda, bebe¤in “nesnenin kesintisiz ve ba¤›ms›z bir flekilde var olma” fikrine hemen sahip olaca¤›n› düflünmeyiz. Peki, büyüyen bebe¤in yavafl yavafl bu ideaya sahip olmas›n›n nedeni nedir? Hume’a göre bunun nedeni uyar›m›n fliddeti (örne¤in, parlakl›¤›) olamaz. Sorunun yan›t›, “olgunun veya nesnenin tutarl› bir flekilde tekrarlanmas›”d›r. Örne¤in, ben ne zaman atefle baksam, alevlerin sürekli de¤iflim içinde olmalar›na ra¤men belli bir tutarl›l›k sergiledi¤ini alg›lar›m. Alevlerin farkl› zamanlarda ve durumlardaki flekli, rengi ve ›s›s› büyük farkl›l›klar göstermez. Bu deneyimler tekrarland›kça, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir ateflin veya bahçedeki a¤açlar›n veya kufllar›n biz onlara bakmad›¤›m›z zamanlarda da kesintisiz olarak var olmaya devam ettikleri yönünde bir idea oluflturur. Bu türden bir ideaya veya inanca al›flkanl›k sonucu sahip olmam›z anlafl›labilir ve kaç›n›lmaz bir fleydir. Ancak, Hume’un çarp›c› iddias› odur ki, belli tür alg›lar›n tekrarland›¤› gerçe¤inden nesnelerin zihnin d›fl›ndaki gerçek varl›ksal durumlar›na dair bir ç›kar›m yapmam›z olanaks›zd›r.
Nedenselli¤in Deneyimci Çözümlemesi ve Hume’un Metafizik Karfl›t› Duruflu Hume’un deneyimcili¤inin ontolojik anlamda oldukça flüpheci bir sonuç do¤urdu¤u aç›kt›r. Onun düflüncelerinin etkisinin en çarp›c› olarak görüldü¤ü felsefi konulardan biri de nedensellik olgusudur. “Nedensellik” (veya “neden-sonuç”, “etkitepki”) bafll›¤› alt›nda ifade edilen sorunsal, yaflam›n içinde yer alan önemli bir olgu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlar›n›n d›fl›nda kalanlar için üzerinde s›kça düflünülen bir sorun de¤ildir. Oysa nedenselli¤in, yani bir olgunun baflka bir olguya neden olmas› durumunun, bizim gözlemleyebildi¤imiz dünyan›n temelinde yatt›¤› kesindir. Nedensellik olmasayd›, tahminen evrenin görünen iflleyifli de olanakl› olmazd›. Örne¤in, bir nesne baflka bir nesneye çarpt›¤› zaman fiziksel anlamda ne olaca¤› az çok bellidir. E¤er tekmelenen tafllar tamamen rastgele bir flekilde hareket etselerdi –bazen tekmelenince uçsalard›, bazen yok olsalard› ve bazen de bir
Hume’a göre, zihnimizde “nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z ve sürekli var olma”ideas›n› oluflturan yetimiz imgelemdir (hayal gücü).
96
Hume, bizin evrensel nedensellik düflüncesine sahip olmam›z›n arkas›nda “düzenli tekrarlar”›n yatt›¤›n› düflünür.
Epistemoloji
hayvana dönüflselerdi– dünyam›z içinde yaflanamayacak ve kavranamayacak bir dünya olurdu. Oysa evren böyle de¤ildir; göründü¤ü kadar›yla evrenimizde belli fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonuçlara neden olur. Bu durum da bizim zihnimizden tamamen ba¤›ms›zd›r ve evrenin kurulufl yap›s›yla ilgilidir. En az›ndan, ço¤u insan›n genel yaklafl›m› bu flekildedir. Dördüncü ünitede flüphecilik ba¤lam›nda Hume’un felsefi tavr›n› k›saca görmüfltük. Orada “fiziksel olanaks›zl›k” ile “mant›ksal olanaks›zl›k” kavramlar›n› karfl›laflt›rm›flt›k. “Fiziksel olanaks›zl›k” kavram› için iyi bir örnek, bir kiflinin pencereden afla¤›ya atlad›¤›nda düflmeyip uçmaya bafllamas›d›r. Pek ço¤umuz, bunun evrenin bilinen fiziksel veya nedensel yap›s›yla çeliflti¤ini düflünürüz. Örne¤in, kütlesel çekim gücü, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dünyan›n merkezine harekete geçmesine neden olur. Evrende nedenselli¤in tesadüfi de¤il sürekli ve fiziksel aç›dan zorunlu bir durum oldu¤u belirtilebilir. Ancak Hume’un bu konuya epistemolojik yaklafl›m›, beklenebilece¤i gibi, son derece farkl›d›r. Hume, neden-sonuç iliflkisinin zorunlu oldu¤una inanmakta oldu¤umuzdan ve nedenselli¤in zorunluluk içerdi¤i yönünde bir ideam›z oldu¤undan flüphe etmez. Kritik soru, insanlarda “nedenselli¤in zorunlulu¤u ideas›”n›n olup olmad›¤› de¤il, bu idean›n nereden kaynakland›¤›d›r. Biz dünyadaki etki-tepki çiftlerini izledi¤imiz zaman, evrenin yap›s›na iliflkin metafizik kimlikte ve kesinlik içeren bir bilgi edinmifl olur muyuz? Örne¤in, “eli atefle uzatma”n›n bir neden ve “elin yanmas›”n›n sonuç oldu¤u nedensel bir zincir düflünelim. Benim öznel alg›lar›m aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu örnekteki nedenselli¤in zorunlu oldu¤unu düflünmemizin kökeninde ne yatmaktad›r? Bunun, Hume’a göre tek bir yan›t› olabilir: Benzer etki-tepki örneklerinde ayn› sonucun tekrarland›¤›n› gözlemlemek. Gözlemlenen olgu asl›nda yaln›zca “düzenli bir flekilde tekrarlanma”d›r. Biz hiç bir zaman “zorunlulu¤u” gözlemlemeyiz. Ancak bu tür düzenli tekrarlar oldukça, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk ideas› türetir. Bu da, bir sonraki “etki” gerçekleflti¤inde, daha önceden pek çok kez alg›lanan “sonuç”un zorunlu olarak ortaya ç›kaca¤›na dair bir beklentiye girmemize yol açar. Bizim dünyada var oldu¤unu sand›¤›m›z “zorunluluk”, asl›nda, zihnin al›flkanl›k sonucu belli bir “etki” ile belli bir “tepki”yi (veya sonucu) ba¤daflt›rarak bir beklenti üretmesinden baflka bir fley de¤ildir. Buna karfl›n, elimi atefle bir sonraki uzat›fl›mda yanma hissi duymamam mant›ksal olarak tamamen olanaks›z bir durum de¤ildir. O hâlde, benim zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›nda gerçekleflen zorunlu (metafizik) bir ba¤›nt›y› biliyor olmam olanaks›zd›r. Örne¤in, benim bir sonraki atefle elimi uzatma hareketinde elimin yanaca¤›n› flu an bilemem. Bu konudaki afl›r› güvenimiz, e¤er Hume hakl›ysa, yanl›fl temellendirilmifl bir güvendir. Ortada bir “zorunluluk” varsa, bu gerçekli¤e ait bir zorunluluk de¤ildir. “Zorunluluk”, tekrarlamalar sonucu zihnimizde türeyen bir idead›r. K›sacas›, dürüst olursak, bizim bildi¤imiz zorunluluk “d›flar›da” de¤il, “içeridedir”. E¤er Hume’un tezleri do¤ruysa, metafizik bilgi olanaks›zd›r. Yani biz zihnimizin içeriksel s›n›rlar›ndan s›yr›l›p, onlardan ba¤›ms›z bir tarzda gerçekli¤e iliflkin bilgi iddialar›nda bulunamay›z. Bu tür iddialarda bulunan metafizik kitaplar›, onun çarp›c› sözleriyle, “atefle at›lmal›d›r”. Bu ba¤lamda, nedensellik ba¤›nt›s› da –geleneksel olarak ifllendi¤i haliyle– metafizik bir düflüncedir ve böylesi fikirler ak›lc› olarak gerekçelendirilebilecek düflünceler de¤ildir. Biz ne kadar tersini düflünmeye al›flm›fl olsak da, “nesnel sebep-sonuç ba¤›nt›lar›” bilgisine ulaflabilece¤imiz olgular olamazlar.
97
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Hume’un fikirlerinin Locke’›n epistemolojisi ile paralellikler gösterdi¤i aç›kt›r. Her iki düflünüre göre de, do¤ufltan getirdi¤imiz hiçbir idea yoktur. Dünya bilgimizin tümü duyulardan gelen basit uyar›mlara ve onlardan türeyen daha karmafl›k idealara dayanmak durumundad›r. Ancak Hume, Locke’dan farkl› olarak, “birincil niteliklerin varl›¤›” veya “substratum” konusunda bir iddiada bulunamayaca¤›m›z› savlar. Sonuçta, insan›n bilgisel dünyas› iki tür bilgiyle s›n›rlanmak durumundad›r. ‹lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg› ve gözlem yoluyla edinebilece¤imiz bilgisel durumlard›r. Dünya bilgimizin ço¤u bu tür bilgilerden oluflur. ‹kinci olarak ise, bu bilgi parçalar› veya idealar aras›ndaki iliflkilerin sonucunda ortaya ç›kan biçimsel bilgiler vard›r. Mant›k ve geometrinin sundu¤u bilgiler bu türe girerler. Ancak bu türlerin d›fl›na ç›kan, yani deneyim boyutunu aflan bilgi iddialar› tamamen bofl ve anlams›zd›r. Dahas›, felsefecilerin tarih boyunca gerçekli¤e iliflkin sundu¤u çeflitli görüfller de, bu anlamda, bütünüyle de¤ersiz tasar›mlard›r. SIRA göstermeye S‹ZDE Bu bölümde gördü¤ümüz gibi, Hume metafizik bilginin olanaks›zl›¤›n› çal›flmaktad›r. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve örnekler üzerinden aç›klay›n (‹pucu: Bu soruyu, Hume’a göre ne tip bilgilerin olanakl› oldu¤unu düflüD Ü fi Ü N E L ‹ M nerek yan›tlamaya çal›fl›n.).
GEORGE BERKELEY
3
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Deneyimcili¤in kuramsal temellerini atan düflünürlerin Locke ve Hume oldu¤u genel olarak kabul görür. Bununla birlikte, bir di¤er ünlü deneyimci D ‹ Kolan K A T Berkeley’in belli fikirleri de epistemolojik ba¤lamlarda s›kça dile getirilmifl ve tart›fl›lm›flt›r. Bu bölümde Berkeley’in (1685-1753) önemli tezlerinden baz›lar›n› irdeleyece¤iz.
‹deac›l›k ve Deneyimcilik
Hume’a göre yaln›zca iki tür bilgi olanakl›d›r: Olgusal bilgi ve biçimsel bilgi.
George Berkeley (“Corc Barkli” okunur) Dideac›l›¤› ‹ K K A Tda savunmufl olan bir deneyimcidir.
N N
Öncelikle felsefi ayr›mlar›m›z›n baz›lar›n› netlefltirelim. FelsefiAMAÇLARIMIZ tart›flmalarda bazen maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullan›l›r. Bu oldukça yan›lt›c› bir uygulamad›r. Maddecilik, genel olarak, var olanlar›n yalK ‹ T veya A P ruhsal tön›zca maddesel nesneler (veya maddesel töz) oldu¤unu, zihinsel zün olmad›¤›n› savlayan felsefi görüfltür. Maddecili¤in tersi, “içine idean›n veya düflünsel unsurlar›n girmedi¤i bir varl›ksal kesitin olamayaca¤›” tezine karfl›l›k geT E L E V ‹ Zde Y O yayg›n N lir ve bu görüfle ideac›l›k ad› verilir (Bu ak›m için ‘idealizm’ deyimi olarak kullan›l›r). “‹deac›l›k”, bazen de, evrenin yap›msal temelinde maddeden ziyade madde-d›fl›, düflünsel veya ruhsal unsurlar›n bulundu¤u sav› olarak da anlafl›l›r. Maddecilik ve ideac›l›k, metafizik (veya ontolojik) görüfllerdir. Deneyimcilik ise ‹NTERNET epistemolojik bir görüfl veya ak›md›r. Bir felsefecinin deneyimci olmas›, onun “madde” kavram› konusunda nas›l bir tav›r alaca¤›na iliflkin fazlaca bir fley söylemez. Örne¤in, Locke maddesel dünyaya ait unsurlar›n (birincil nitelikler, substratum, vs.) varl›¤›n› kabul ederken, Hume o tür metafizik unsurlar› felsefi kurgusundan kesinlikle d›fllamaktad›r. O yüzden bu iki düflünsel boyut felsefede dikkatli bir flekilde ayr›lmal›d›r. Berkeley’in görüflünü ilginç k›lan bir nokta, ontolojik anlamda ideac›l›¤› ve epistemolojik aç›dan da deneyimcili¤i aç›kça savunmufl olmas›d›r. Bu görüfllerin Hume taraf›ndan da savunuldu¤u ve Hume’un Berkeley’den çok da farkl› bir konumda olmad›¤› düflünülebilir. Ancak bu ilk izlenim yan›lt›c›d›r çünkü Berkeley’den farkl› olarak Hume herhangi bir metafizik veya varl›ksal perspektifi savunmamaktad›r. Hume’un göstermeye çal›flt›¤› nokta, e¤er nesnelerin zihinden ba¤›ms›z varl›¤›na iliflkin bilgi sahibi olabilece¤imizi san›yorsak, bu yaklafl›m›n sonunun
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ELEV‹ZYON ‹deac›l›k var Tolanlar›n temelde düflünsel veya zihinsel oldu¤unu savlayan metafizik görüfltür. ‹NTERNET
Berkeley hem bir deneyimci olup hem de aç›kça ideac›l›¤› savunmas› yüzünden felsefe tarihinde ilginç bir yere sahiptir.
98
Epistemoloji
epistemolojik hayal k›r›kl›¤› (yani, flüphecilik) olaca¤›d›r. Bunun ötesinde Hume’un ontolojik bir tavr› veya tözsel bir tercihi (maddesel veya ideac›) oldu¤unu söylemek yanl›fl olur. Berkeley’in felsefesini incelemenin en önemli yararlar›ndan biri, ontolojik ve epistemolojik kavramlar›n ve ak›mlar›n karfl›l›kl› iliflkilerini aç›k hale getirmede yard›mc› olmas›d›r. Bu ba¤lamda Berkeley’in ideac›l›¤›ndan k›saca söz edebiliriz. Berkeley’e göre, maddesel tözün veya zihinden tamamen ba¤›ms›z maddesel nesnelerin varl›¤›na inanan düflünürler (ve asl›nda gündelik yaflam içinde hepimiz), asl›nda fark›nda olmadan son derece çeliflik bir görüflü ileri sürmektedirler. Bizim alg›lar›m›za sunulan ve zihnimizde temsil etti¤imiz her nesne alg›sal olarak “duyumsanabilir” bir nesnedir –aksi hâlde onlar bizim için nesne olmazlard›. Maddecili¤in iddias› ise, nesnelerin duyulardan ve alg›sal süreçlerden ba¤›ms›z oldu¤u yönündedir. Ancak bu bizim gerçekten tasarlayabilece¤imiz bir durum mudur? Diyelim ki, ben karfl›mdaki a¤ac›n dal›nda duran kargan›n zihnimden ba¤›ms›z ve maddesel bir nesne oldu¤unu savl›yorum. Fakat benim için zorunlu olarak “duyumsanabilir bir nesne” olan kargay›, içindeki alg›lara veya ideaya iliflkin unsurlar› ay›klad›ktan sonra tasarlayabilir miyim? E¤er “maddesel” kavram› “zihinsel” ile z›t anlaml› olarak al›n›yorsa ve, dahas›, “maddesel” kavram› “içinde duyumsal, alg›sal veya düflünsel unsurlar olmayan” anlam›na geliyorsa, benim için kaç›n›lmaz olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay› “maddesel” olarak kurgulayabilir miyim? Yani, alg›lama ve anlama sürecinin her an›nda zorunlu olarak iflin içine katt›¤›m biliflsel ögeleri o kargadan ay›klay›p, daha sonra da kargay› maddeselli¤i veya nesnelli¤i içinde alg›layabilir miyim? Bu, do¤al olarak, olanaks›zd›r. ‹dea veya zihin taraf›ndan “kirletilmemifl” (yani, müdahale edilmemifl), kendi nesnelli¤i içinde var olan madde bizim için anlafl›l›r bir varl›k parças› de¤ildir. O hâlde, Berkeley’e göre, maddeci düflünürler nesnelerin nesnel varl›¤›ndan söz ederken çeliflik bir düflünce dile getirmektedir.
Var Olmak Alg›lanmakt›r Berkeley’in görüflü ilginç baz› noktalara iflaret eder. Ona göre, bir idea, yaln›zca bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten ar›nm›fl maddeyi temsil edemez. Düflünce, içinde düflünsel unsurlar olmayan varl›¤› (maddeyi) kavrayamaz. Bizim nesne olarak tan›mlad›¤›m›z ve kavrad›¤›m›z bir fleyin, hiç kimse onu alg›lamasa da “alg›land›¤› hâliyle var olaca¤›n›” düflünmek gerekçelendirilmesi olanaks›z bir fikirdir. Berkeley’in meflhur ifadesiyle söylersek, “Var olmak, alg›lanmakt›r”. (Latince ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hiç kimsenin alg›lamad›¤› tafllar›n, a¤açlar›n ve y›ld›zlar›n var olmad›¤›n› m› söyleyece¤iz? Berkeley bu sa¤duyuya ayk›r› görüflü savunuyor de¤ildir. Ona göre, Tanr› her an her nesneyi alg›layabildi¤i için, Tanr›’n›n alg›s›n›n ontolojik güvencesinde, nesnelerin kesintisiz var oldu¤unu söyleyebiliriz. Berkeley’in felsefesinin bu yönü biraz flüpheyle karfl›lanm›fl olsa da, yukar›da aktard›¤›m›z maddecilik karfl›t› (veya ideac›) argümanlar› hem ontolojik hem de epistemolojik ba¤lamlarda s›kl›kla gündeme getirilmifltir.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
DENEY‹MC‹L‹⁄‹N GENEL FELSEF‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Deneyimcilerin, büyük oranda, Descartes ile bafllayan bilgi sorunsal› üzerine e¤ildikleri ve o çerçevede fikir ürettikleri gözlemlenebilir. Ancak, özellikle Locke ve Hume, kendilerini Descartes’›n sahip oldu¤u iyimser epistemolojik sonuçlar›n veya noktan›n çok uza¤›nda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki ünitede de görece¤imiz gibi, Descartes gibi usçular insan bilgisinin güvenilirli¤ine iliflkin fazlaca bir endifle duymazlarken, deneyimciler bizim s›n›rl› bir biliflsel varl›k oldu¤umuz gerçe¤i üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Bunun do¤al sonuçlar›ndan biri, zihnimizin içeri¤inden hareketle “zihnin d›fl›ndaki gerçekli¤i” bilmeye giden epistemolojik yollar›n kesinlikten uzak olmas› gerekti¤inin –ve hatta öylesi bir bilginin olanakl› olup olmad›¤›n›n tart›flmaya aç›k oldu¤unun– ortaya ç›kmas›d›r. Hume’un ve Berkeley’in görüfllerine yaklafl›rken, bu felsefecilerin sa¤duyudan uzak bir tav›rla “çevremizdeki s›radan nesnelerin var olmad›¤›” gibi garip iddialarda bulunmad›klar›n› akl›m›zda tutmal›y›z. Örne¤in Hume, “do¤alc›” yönleri de olan bir felsefeci oldu¤u için, entelektüel ifllevler de dâhil olmak üzere tüm insan etkinli¤inin do¤an›n içinde gerçekleflen olgular oldu¤unu düflünmüfltür. Onun meflhur deyifliyle: “Felsefeciler soyut flüpheci görüfllere kap›l›p gitmeye yatk›nd›r, ancak do¤a nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar güçlüdür”. Benzer flekilde Berkeley, maddecili¤in yerine, deneyimci ve ideac› bir görüfl savunmufl olsa da, hiçbir zaman çevremizdeki masalar›n veya çiçeklerin varl›¤›n› sorgulamam›flt›r. Onlar›n sorunsallaflt›rd›¤› ve üzerinde odaklaflt›¤› konular, temel olarak, bilgimizin kayna¤›n›n ne oldu¤unun bulunmas› ve “maddesel nesne” veya “dünyan›n nesnel düzeni” olarak bildi¤imiz fleylerin as›l kimliklerinin epistemolojik irdelemeler sonucu ortaya ç›kmas›d›r.
99
100
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Deneyimcilik ak›m›n› ana hatlar›yla aç›klayabilmek. Deneyimci düflünürler, bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤u tezini savunurlar. Bu ba¤lamda, “duyu verisi” ve “alg›” kavramlar›n›n ayn› olmad›¤›n› özellikle vurgulamam›z gerekiyor. Örne¤in bitkiler dünyaya duyusal olarak aç›kt›rlar; ancak görmek, iflitmek, koklamak gibi alg›sal kapasiteler bitkilere de¤il hayvanlara özgüdür. Yukar›da verdi¤imiz tan›m› flu flekilde de ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve alg›lardan gelen verilerin d›fl›nda bilginin baflka bir kayna¤› olmad›¤›n› savlarlar. Türkçede bazen bu ak›m için ‘deneycilik’ deyimi de kullan›l›r. Ancak, “deney” ve “deneyim” kavramlar› aras›nda önemli bir fark oldu¤u aç›kt›r. Bu kitapta biz ‘deneyimcilik’ deyimini tercih edece¤iz. Deneyimcili¤in arka plan›n› oluflturan “temsil” kavram›n› aç›klayabilmek. Ça¤›m›z›n epistemolojik görüfllerini iyi anlayabilmek için, Descartes sonras› felsefede çok önemli bir yer tutan “temsil” kavram›n›n do¤ru anlafl›lmas› gerekmektedir. En basit flekliyle tan›mlarsak, temsil olgusunun gerçekleflmesi belli bir nesnenin veya durumun ifadesinde farkl› bir nesnenin veya durumun kullan›lmas›, ilk nesnenin anlamsal boyutta “yerine geçmesi” arac›l›¤›yla gerçekleflir. Örne¤in, benim zihnimde An›tkabir’in görüntüsü olufltu¤unda, o görüntü ile gerçekte var olan yap› aras›nda bir iliflki vard›r: Zihnimdeki görüntü gerçek nesneyi “temsil eder”, onun varl›¤›na iflaret eder, ona bir gönderme yapar. Bu kavram›n epistemolojik aç›dan neden çok önemli oldu¤unu tahmin etmek zor de¤ildir. Descartes ve onu izleyen pek çok bilgi kuramc›s›na göre, bilginin arac› veya bar›nma yeri zihnimizde oluflan durumlar, yani “temsillerdir”. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, zihinsel temsil olgusu genelde çok akl›m›za gelmeyen ilginç bir durumun da ortaya ç›kmas›na neden olur. Bizim bilgilenmemize neden olan temsiller veya zihinsel durumlar maddesel fleyler de¤illerdir. Örne¤imize dönersek, An›tkabir’in zihnimdeki görüntüsü somut, elle tutulur bir nesne de¤ildir. Oysa temsil edilen nesnelerin zihinlerin içinde olmad›¤› genelde kabul
edilir. Sonuçta ortaya tart›flmaya oldukça aç›k bir durum ç›kar çünkü farkl› türden iki fleyin “temsil” iliflkisi içinde bulunmas› bu iliflkinin do¤as› ve güvenilirli¤i konusunda ak›llarda soru iflaretlerinin oluflmas›na neden olur. Bu ba¤lamda oluflan felsefi kayg›lar ve ak›l yürütmeler epistemoloji tarihinde derin tart›flmalar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
N AM A Ç
3
Modern Dönem’de deneyimcili¤i net bir flekilde ifade eden ilk düflünür olan John Locke’›n felsefesini aç›klayabilmek. ‘Tabula rasa’ deyimi Latince “bofl levha” anlam›na gelir ve bu kavram John Locke’dan bu yana deneyimci felsefeciler taraf›ndan insan zihninin do¤um an›ndaki durumunu betimlemek için kullan›l›r. Yaflam›m›z›n bafl›nda herhangi bir bilgiye sahip olup olmad›¤›m›z sorusu hem felsefecileri hem de bilim insanlar›n› yak›ndan ilgilendirmifltir. “Deneyimci” felsefeciler, isimden de anlafl›laca¤› gibi, insan bilgisinin oluflumunda deneyimin esas oldu¤una inan›rlar. Gerçeklik konusunda bildi¤imiz ne varsa, nihayetinde, deneyime dayanmak zorundad›r. Tersten söylersek, bir bilgi parças› ne kadar karmafl›k veya soyut olursa olsun, onun kökeni mutlaka yaflad›¤›m›z deneyimlerdir. Basitlefltirerek söylersek, alg› bilginin oluflumunda esast›r. Alg› boyutunun tamamen d›fl›na ç›karak dünyaya iliflkin bilgi edinmek olanks›zd›r. Örne¤in e¤er bir insan befl duyusunun hepsinden yoksun olarak dünyaya gelseydi, yaflam› boyunca tahminen herhangi bir bilgi sahibi olamayacakt›. Locke’a göre, bizim karmafl›k kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin kökeninde, basit alg›lar› bir araya getirebilme yetene¤imiz yatmaktad›r. Örne¤in hepimiz “devlet” veya “ özgürlük” kavramlar›na sahibiz. Ancak bunlar dünyada görebildi¤imiz, dokunabildi¤imiz, koklayabildi¤imiz fleyler de¤illerdir. Locke, “devlet” gibi karmafl›k fikirlerin de, en nihayetinde, basit alg› parçac›klar›n›n bileflkesinden, onlar›n zihin taraf›ndan bir araya getirilmesinden olufltu¤unu savlar. K›sacas›, dünyaya iliflkin kavramlar›m›z›n ve bilgimizin kayna¤› deneyim d›fl›nda bir fley olamaz.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
N A M A Ç
4
David Hume’un bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden çok önemli bir yer tuttu¤unu aç›klayabilmek. Hume’un deneyimci görüfllerini çarp›c› k›lan bir özellik, onun daha önce hiç sorgulamay› düflünmedi¤imiz ve “kesin” olarak ald›¤›m›z baz› bilgi türlerinin asl›nda önemli bir metafizik boyut içerdi¤ini ve varsay›mlar›m›z›n tersine, bizim için bilinebilirlikten oldukça uzak oldu¤unu göstermesidir. Biz genellike fiziksel dünyan›n nesnelerinin biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zamanlarda da kesintisiz ve bizden ba¤›ms›z bir tarzda var olduklar›n› düflünürüz. Hume bu inanca kap›lmam›zda tuhaf veya yad›rganacak bir taraf olmad›¤›n› aç›kça belirtir. Onun sordu¤u soru, bu tür düflüncelere nas›l kap›ld›¤›m›z ve bu fikirlerin kayna¤›n›n ne oldu¤udur. Bu sorulara verilebilecek ilk yan›t tahminen “alg› sayesinde” olacakt›r. Ancak bu do¤ru bir yan›t olamaz çünkü alg› kesintili bir süreçtir ve biz o yolla nesnelerin alg›layan zihinden ba¤›ms›z olarak gerçeklik içinde var olduklar› fikrini edinemeyiz. Hume’a göre bizim bu inanc›m›z›n nedeni, belli tür alg›lar› düzenli bir flekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (veya “hayal gücümüzün”) fiziksel nesnelerin alg›lanmad›¤› zaman da var oldu¤u düflüncesini yaratmas›d›r. E¤er bu do¤ruysa, bizim nesnelerin kesintisiz varl›¤›na iliflkin düflünmeden yapt›¤›m›z varsay›m sorunlu bir ak›l yürütme içeriyor demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik için de öne sürer. Biz evrende sürekli olarak düzenli tekrarlar gözlemleriz. Örne¤in, elden b›rak›lan bir nesne her zaman yere do¤ru düfler. Ancak bu durumda bizim gerçekten bildi¤imiz fley, geçmiflte söz konusu olgunun düzenli bir flekilde tekrarlad›¤›d›r. Baflka bir deyiflle, tikel gözlemlerden hareketle evrenin yap›s›na iliflkin genel bir bilgiye sahip oldu¤umuz ç›kar›m› yapamay›z. Örne¤in yar›n elimizden b›rakt›¤›m›z nesneler uçmaya bafllayabilir. Ve bizim bu konuda (metafizik) bir bilgiye sahip olmam›z olanaks›zd›r.
N A M A Ç
5
N A M A Ç
6
101
George Berkeley’in felsefesinin ideac› ve deneyimci yönlerini aç›klayabilmek. Berkeley hem ideac› bir ontolojiyi hem de deneyimci bir epistemolojiyi savunmufltur. Berkeley’in en temel ve en çarp›c› iddias›, “madde” dedi¤imiz fleyin, yani zihinden tamamen ba¤›ms›z bir varl›k kesitinin olmad›¤›d›r. Kendisi, ayr›ca, bizim gerçekli¤e iliflkin tüm bilgimizin deneyimsel olarak ve idealar yoluyla geldi¤ini savunur. Berkeley’in maddesel gerçekli¤i reddetmesinin nedeni fludur: Maddeci düflünürler nesnelerin alg›lardan ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu savlar; ancak biz bir nesneyi kavrad›¤›m›zda, o nesne ister istemez bizim “zihinselli¤imizde canlanan” bir nesne olmaktad›r. Maddeciler, zihnin ifllevlerinin hiç etkilemedi¤i bir “madde” kavram›ndan söz ederler. Berkeley’e göre bu olanaks›zd›r. Zihinselli¤in hiç girmedi¤i bir varl›¤› zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim “maddesel” olarak niteledi¤imiz her fley, bu anlamda, zihinselli¤i ve alg›lanmay› gerekli k›lar. Onun deyimiyle: “Var olmak alg›lanmakt›r”. Deneyimcili¤in genel felsefi de¤erlendirmesini yapabilmek. Deneyimciler, ço¤unlukla, Descartes’›n bafllatt›¤› bilgisel irdelemeleri devam ettirmifller ve Descartes ile ortaya ç›kan temsil epistemolojisi üzerinden bir perspektif gelifltirmifllerdir. Descartes gibi felsefeciler genellikle ak›l yoluyla bileceklerimiz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verilerine ve alg›lara dayanmayan hiç bir fleyin bilgi olarak kabul edilemeyece¤ini düflünmüfllerdir. Baflka bir flekilde ifade edersek deneyimciler, ne kadar kar›fl›k görünürse görünsün, dünya bilgimizin her parças›n›n mutlaka basit duyumlardan ve alg›lardan kaynakland›¤›n› öne sürmüfllerdir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, deneyimcili¤in “ayaklar› yere basan” ve bilgiyi “somut verilere dayanarak” aç›klamaya çal›flan bir ak›m oldu¤u söylenebilir. Bu ak›m›n güçlü ve zay›f yönlerinin tam olarak de¤erlendirilebilmesi için elbette, bir sonraki ünitenin konusu olan usçulu¤un da incelenmesi gerekmektedir.
102
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “deneyimcilik” kavram›n› en iyi flekilde tan›mlamaktad›r? a. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde befl duyu oldu¤unu savunur. b. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde ak›l oldu¤unu savunur. c. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde fiziksel kuramlar oldu¤unu savunur. d. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde bilimsel deneyler oldu¤unu savunur. e. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde mant›k oldu¤unu savunur. 2. Descartes ile bafllayan Modern Felsefe’nin en önemli boyutlar›ndan biri “temsil epistemolojisi”dir. Descartes’›n felsefesi aç›s›ndan “temsil” kavram› afla¤›daki cümlelerden hangisi arac›l›¤› ile en iyi flekilde ifade edilebilir? a. Bilgiyi içinde bar›nd›ran ve temsil olgusunu gerçeklefltiren insan zihni asl›nda bütünüyle maddesel bir yap›dad›r. b. Fiziksel dünyan›n nesneleri “idea” ad› verilen zihinsel durumlar› temsil ederler. c. ‹nsan zihnindeki idealar fiziksel gerçeklik içinde var olan fleyleri temsil ederler. d. ‹nsan zihnindeki idealar maddesel dünyan›n nesnelerinin var olmas›na neden olurlar. e. ‹nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin gerçekten var oldu¤u söylenemez. 3. Afla¤›dakilerden hangisi John Locke’›n “tabula rasa” fikrini tam olarak aç›klar? a. ‹nsan zihni mant›ksal do¤rular› ö¤renme yetene¤ine sahiptir. b. ‹nsan zihni manevi do¤rular› ö¤renme yetene¤ine sahiptir. c. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz en temel bilimsel idealar› içerir. d. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz bofl bir levha gibidir. e. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz yaln›zca Tanr› ideas›n› içerir.
4. Bir limonu görsel olarak deneyimledi¤imizde alg›lad›¤›m›z sar› renk bir niteliktir. Locke’a göre, bu nitelik için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Sar› renk “ikincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunmaz. b. Sar› renk “ikincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. c. Sar› renk “birincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunmaz. d. Sar› renk “birincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. e. Sar› renk “nesnel nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. 5. Locke’a göre, zihnimizde uyanan idealar›n yaln›zca özneye ait durumlar olmad›¤›n› göstermek olanakl›d›r. Afla¤›dakilerden hangisi Locke’›n bu ba¤lamda kulland›¤› ya da kullanabilece¤i bir ak›l yürütme de¤ildir? a. Görsel aç›dan sa¤l›kl› insanlar›n bir ›fl›k kayna¤›na bak›nca karanl›k görmeleri olanaks›zd›r. b. Duyusal olarak normal insanlar, bir a¤ac›n devrilme sesini bir senfoni olarak alg›layamazlar. c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk y›¤›n›na dokunup sert yüzey duyumu alamazlar. d. Zihinsel olarak sa¤l›kl› insanlar için, “hat›rlanan” difl a¤r›s› ile “gerçek” difl a¤r›s› çok farkl› duyumlard›r. e. Görsel aç›dan sa¤l›kl› insanlar dünyay› gözleri aç›kken alg›larlar. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Hume’un yan›tlamaya çal›flt›¤› felsefi sorulardan biridir? a. Bir nesne bize göründü¤ünde, onun gerçekten göründü¤ünden emin olabilir miyiz? b. Birincil ve ikincil nitelikler aras›ndaki temel farklar nelerdir? c. Birincil nitelikler ak›l yoluyla m› yoksa deneyim yoluyla m› kavran›r? d. Nesnelerin biz alg›layamad›¤›m›z zamanlarda da ba¤›ms›z olarak var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n kökeni nedir? e. ‹nsanlar›n zihninde do¤um an›nda var olan idealar hangileridir?
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
7. Hume’a göre afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Locke’›n birincil nitelikleri deneyimsel bilginin hedefi olamaz. b. Locke “do¤ufltan idealar›n olamayaca¤›” konusunda hakl›d›r. c. ‹nsan zihni idealardan hareketle zihinden ba¤›ms›z nesnelerin gerçek niteliklerini kavrayabilir. d. Nesnelerin bizden ba¤›ms›z bir flekilde var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n nedeni insan akl›n›n baz› soyut felsefi irdelemeler yapmas› olamaz. e. Nesnelerin bizden ba¤›ms›z bir flekilde var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n nedeni alg›lar olamaz. 8. Hume’a göre, bizim nesnelerin sürekli ve metafizik anlamda ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›z›n nedeni nedir? a. Olgusal düzeyde düzenliliklerin ve tutarl›l›klar›n gözlenmesi, o olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. b. Olgular›n fiziksel bilimlerin yöntemleriyle incelenmesi o olgusal durumun nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. c. Nesnelerin sürekli ve ba¤›ms›z varl›¤› ideas› do¤ufltan zihnimizde vard›r ancak bu idean›n ortaya ç›kmas›n› deneyim sa¤lar. d. Olgular›n aç›k ve seçik bir flekilde alg›lanmas› o olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. e. ‹nsan akl›n›n mant›ksal bir flekilde çal›flmas› sonucu olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inan›r›z. 9. Afla¤›dakilerin hangisi Berkeley için geçerli de¤ildir? a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir felsefecidir. b. Berkeley nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z bir flekilde var olabilece¤ine inanmaz. c. Berkeley ideac› bir düflünürdür. d. Berkeley maddesel tözün varl›¤›n› reddeder. e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varl›¤›na inan›r.
103
10. Afla¤›dakilerden hangisi deneyimci felsefeciler için yanl›flt›r? a. Bir felsefecinin deneyimci olmas› onun Tanr›’n›n varl›¤›na inanmad›¤› anlam›na gelmez. b. Deneyimcilik özünde ontolojik bir görüfl de¤il, epistemolojik bir perspektiftir. c. Bir deneyimcinin maddesel tözün varl›¤›n› kabul etmesi olanaks›zd›r. d. Deneyimciler zihnin d›fl›ndaki metafizik gerçekli¤in kesin bir flekilde bilinmesinin olanakl›l›¤› konusunda Descartes’tan farkl› bir yaklafl›m içindedirler. e. Bir felsefecinin deneyimci olmas› onun maddeci veya ideac› olmas›n› belirlemez.
104
Epistemoloji
Okuma Parças› GENEL OLARAK ‹DELER ve KÖKENLER‹ ‹nsan düflündü¤ünün ve düflünürken zihninde dolaflan fleylerin ideler oldu¤unun bilincindedir; öyleyse flu kesindir ki, insanlar zihinlerinde beyazl›k, sertlik, tatl›l›k, düflünme, hareket, insan, fil, ordu, sarhoflluk ve benzeri sözcüklerle dile getirilen çeflitli ideler tafl›rlar. Bu durumda öncelikle araflt›r›lmas› gereken “Onlar› nas›l ediniriz?” sorusunun yan›t›d›r. ‹nsanlar›n varolufllar›n›n bafl›nda zihinlerine damgalanm›fl do¤ufltan ideler ve ilk harflere sahip olduklar› yolunda kabul görmüfl bir ö¤reti vard›r. Bu san› üzerinde zaten oldukça fazla durmufltu : Anlama yetisinin sahip oldu¤u tüm ideleri nereden edindi¤ini gösterdi¤imde; önceki kitapta söylemifl olduklar›m›n çok daha kolay benimsenece¤ini san›yorum. Zihne hangi yol ve aflamalarla girdikleri de herkesin kendi gözlem ve deneyiminden ortaya ç›kacakt›r. Gelin zihni bafllang›çta üzerine hiçbir fley yaz›lmam›fl düz beyaz bir k⤛t (tabula rasa) gibi düflünelim -Bu ka¤›t nas›l doldurulur? ‹nsan›n s›n›rs›z kurgu yetene¤i ile zihne aktard›¤› bu zenginli¤in kayna¤› neresidir? Tüm bu bilgi ve ak›l malzemelerini zihin nereden edinmektedir? Bunlara tek yan›t›m var. “DENEY‹M”. Tüm bilgimiz önünde sonunda deneye dayan›r ve deneyimden gelir. Anlama yetimizi tüm düflünme malzemeleri ile donata d›fl›m›zdaki duyulur nesneler ya da kendi içimizde alg›lamad›¤›m›z ve duydu¤umuz zihinsel ifllemlere yönelik gözlemimizdir. Bunlar tüm idelerimizin do¤du¤u bilgi p›narlar›d›r. Duyulur nesneler alan›nda DUYULARIMIZ zihne bunlar›n etkileme biçimlerine göre çeflitli alg›lar›n› iletirler. Dolay›s›yla sar›, beyaz, s›cak, so¤uk, yumuflak, sert, ac›, tatl› ve benzeri tüm duyulur niteliklerin idelerini ediniriz; “duyular zihne iletirler” ile söylemek istedi¤im duyular›n›n zihinde bu alg›lar› üreten fleyleri d›fl nesnelerden al›p zihne tafl›d›¤›d›r. Sahip oldu¤umuz, duyular›m›z yoluyla anlama yetisine aktar›lan ço¤u idenin bu önemli kayna¤›na ben “DIfi DUYUM” diyorum. Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmas›na kaynakl›k eden bir di¤er fley de, zihnimizin idelerine iliflkin ifllemlerin alg›s›d›r ki, bu ifllemler düflünme s›ras›nda anlama yetisini d›fl›ndaki nesnelerden sa¤lanamayacak olan baflka bir grup ide ile donat›r. Bilincinde oldu¤umuz ve kendimizde gözlemledi¤imiz alg›lama, düflünme, kuflku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme ve benzeri çeflitli zihinsel edimlerle de anlama yetilerimize seçik ideler katar›z. Her insan›n içinde bu kaynak
vard›r; d›fl›m›zdaki nesneler alan›nda olmad›¤›ndan duyu de¤ilse de çok benzemektedir ve içsel duyu diye adland›r›lmak için uygundur. Fakat sundu¤u ideleri zihnin kendi içinde yürüttü¤ü ifllemler üzerinde düflünerek edinmesine ba¤l› olarak di¤erine DIfi DUYUM diyorken, bunu da ‹Ç DUYUM diye adland›r›yorum. Bu inceleme boyunca ‹Ç DUYUM ifadesi geçti¤inde, zihnin kendi ifllemlerini, anlama yetisinde bunlar›n idelerini üreten ak›l yard›m›yla anlafl›ls›n isterim. D›fl Duyumun nesneleri olan d›fl›m›zdaki somut fleyler ve ‹ç Duyumun nesneleri olan zihnimizdeki ifllemler bence tüm idelerimizin do¤du¤u kaynaklard›r. Burada kulland›¤›m genifl anlam›yla “ifllemler” terimi zihnin idelerine iliflkin etkinlikleri yan›nda, bir düflünceden do¤an doyum ya da rahats›zl›k gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl› kimi edilginlikleri de içermektedir. Anlama yetisinde bu kaynaklar d›fl›nda bir yerlerden edinilmifl hiçbir ide yoktur bence. D›fl›m›zdaki nesneler zihni bizde ürettikleri farkl› alg›lara karfl›l›k gelen duyulur niteliklere iliflkin idelerle donat›rlar; zihin de anlama yetisini kendi ifllemlerine ait idelerle doldurur. Bu kaynaklar› ve bileflimleri ile ba¤›nt›lar›n› iyice irdelersek, tüm ide varl›¤›m›z› onlara borçlu oldu¤umuzu görebiliriz; zihnimizde de bunlar›n birinde edinilmemifl hiçbir ideye rastlamay›z. Biri kendi düflünceleri ve anlama yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip oldu¤u özgün idelerin, duyular›n›n nesneleri ya da zihninin ifllemlerinin nesnelerinden baflka fleyler olup olmad›klar›n› söylesin. Ne kadar büyük bir bilgi birikimi olursa olsun titiz bir gözlemle, ileride de görece¤imiz üzere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve türetilen sonsuz bir çeflitlilik içinde olsalar da bu iki kaynak d›fl›ndan gelmifl hiçbir ide tafl›nmad›¤› böylece anlafl›l›r. Bir bebe¤in dünyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin özünü oluflturan bir sürü ide ile yüklü oldu¤unu düflünmek için pek az nedenimiz var. Çocuk aflama aflama o idelere kavuflur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bellek, zaman ya da s›ra kayd› tutmaya bafllamadan önce yerlefliyorsa da, yabanc› nitelikler için o kadar uzun bir süreç gereklidir ki, onlarla tan›flt›¤› zaman› an›msayacak pek kimse yoktur. Çaba gösterilse kuflkusuz bir çocuk yetiflkin olana dek s›radan idelerin bile çok az› edindirilerek büyütülebilir. Ne kadar özen gösterilse de, bebekler dünyaya geldiklerinde çevrelerini saran, çeflitli ve sürekli biçimlerde etkileri alt›na girdikleri cisimlerin zihinlerinde b›rakt›¤› izlenimlerden kurtulamazlar. Ifl›k ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
105
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› çocuklar›n duyular›n› uyarma ve zihinlerine girmede etkindirler; fakat bir çocuk yetiflkin olana dek siyah ve beyaz d›fl›nda hiçbir fley görmeyece¤i bir yere kapat›lsa, bir istiridye ya da anas›n›n tad›n› hiç yemedi¤inden bilemeyece¤i gibi k›z›l ya da yeflil idelerine de sahip olamaz. Öyleyse insanlar çevrelerindeki nesnelerin çeflitlili¤i ölçüsünde daha az ya da daha fazla yal›n ide edinirler; dolay›s›yla da zihinlerinin ifllemleri duyumsad›klar› çeflitlilikte ideler üretir. Çünkü, zihninin ifllemlerini gözlemleyen biri bunlara iliflkin aç›k ve pürüzsüz ideler edinse de, düflüncelerini yo¤unlaflt›rmad›kça zihninde tüm olup bitenlere iliflkin aç›k ve seçik ideler edinemez: T›pk› gözlerini dikip pür dikkat izlemedikçe bir saatin ya da bir resmin bütün tikel idelerine eriflemeyece¤i gibi. Resim ya da saat her zaman görebilece¤i bir yerde olabilir ancak birer birer her ayr›nt›s›n› düflünecek kadar dikkatini yöneltmedikçe bunlar›n tümüne iliflkin kar›fl›k bir ideye sahip olabilir yaln›zca. Kaynak: John Locke. (1999) ‹nsan›n Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme. çev. Meral Delikara Topçu. Ankara: Öteki Yay›nevi, s. 133-137.
1. a
2. c
3. d
4. a
5. e
6. d
7. c
8. a
9. e
10.c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcilik Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Deneyimcilik” kavram›n›n temel ögelerinin ne oldu¤unu anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “temsil” kavram›n› nas›l anlad›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Locke’›n savundu¤u bu önemli düflünceye iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Locke’›n Ontolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Nitelikler konusunda Locke’›n hangi fikirleri öne sürdü¤ünü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Locke’›n Epistemolojisinin Genel Felsefi Görünümü” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Locke’›n argümanlar›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” k›sm›n› yeniden okuyun. David Hume’un hangi felsefi sorunu yan›tlamaya çal›flt›¤›n› an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” ve “Nedenselli¤in Deneyimci Çözümlemesi ve Hume’un Metafizik Karfl›t› Duruflu” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Hume’un felsefesini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” k›sm›n› yeniden okuyun. Hume’un “nesnelerin sürekli ve ba¤›ms›z varl›¤› konusundaki ideam›z›n kayna¤›” konusundaki fikirlerini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹deac›l›k ve Deneyimcilik” ve “Var Olmak Alg›lanmakt›r” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Berkeley’in perspektifini ana hatlar›yla kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, üniteyi bafltan sona okuyun ve fikirleri aç›klanan felsefecilerin deneyimcilik düflüncesini nas›l ortaya koydu¤una ve hangi noktalar› deneyimcili¤e esas ald›klar›na dikkat edin. Böylece deneyimcili¤in özüne ait düflünceleri di¤erlerinden ay›rabileceksiniz.
106
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 “Temsil” kavram›n›n günlük yaflamdaki tipik örnekleri genellikle toplumsal normlar›n, kurumlar›n ve sembollerin kullan›m› düzeyinde gerçekleflir. ‹nsanlar›n cenazelerde koyu renk giymeleri tutulan yas›n bir iflaretidir. Baflka bir örnek al›rsak, seçilmifl politikac›lar halk› temsil ederler. Ve daha gündelik bir ba¤lamda, ‘DNA’ ve ‘TBMM’ gibi sembolik deyimler, gerçeklik içinde yer alan nesnelere veya olgulara gönderme yaparlar ve onlar› temsil ederler. Felsefecilerin “temsil” kavram›n›n› kullanmalar› ise genellikle bilgisel ve anlamsal ba¤lamlarda gerçekleflir ve bu kavram baz› önemli epistemolojik sorunlar›n temelinde yatar. Bilgi sorunsal› kapsam›nda temel konu, zihinsel içeriklerle zihnin d›fl›nda oldu¤u düflünülen nesneler aras›ndaki iliflkidir. Biz bir nesneyi alg›lad›¤›m›zda veya an›msad›¤›m›zda, zihnimizde o nesnenin bir “temsili” oluflur. Örne¤in bir insan babas›n›n görüntüsünü kafas›nda canland›rd›¤›nda biliflselli¤i içinde zihinsel bir “durum” veya bir “temsil” oluflur. Genel olarak dersek, bizim alg›sal yoldan bilgilenmemizi olanakl› k›lan olgu, zihinsel olan bir fleyin zihinsel olmayan bir fleyi temsil etmesidir. Günlük yaflamda biz alg›lama sürecinin tamamen fleffaf ve do¤rudan oldu¤unu düflünürüz. Ancak “temsil epistemolojisi” oldukça farkl› bir tablo çizer. Burada felsefi sorunlara neden olan konu elbette, temsil iliflkisinin iki taraf›n›n çok farkl› yap›da olmas›d›r. Maddi olmayan bir fley (zihin) maddeyi nas›l temsil etmektedir? Tersten sorarsak, maddeden yap›lm›fl bir fley (nesne) madde olmayan bir durum taraf›ndan nas›l temsil edilebilir? Bu ve benzeri sorular epistemolojinin en temel tart›flmalar›ndan birinin merkezinde yer almaktad›rlar. S›ra Sizde 2 Locke’›n birincil ve ikincil nitelikleri ay›rmas›n›n gerekçesi üzerinde biraz düflünmekte yarar var. Locke’a göre, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tan›r›z. Alg› s›ras›nda zihnimizde çeflitli nitelikler veya özellikler oluflur; renkler, sesler, kokular, dokular, flekiller, nesnelerin yer kaplama durumlar›, hareketleri vb. Alg› kapsam›nda bunlar›n tümü efllenik gibi görünse de, asl›nda bu nitelikler aras›nda belli ontolojik ay›r›mlar yapmak olanakl› olabilir. John Locke’›n birincil ve ikincil nitelikler aras›nda yapmaya çal›flt›¤› ay›r›m›n da bu amaca yönelik oldu¤u düflünülebilir. Daha aç›kça ifade edersek Locke’›n amac›, zihinler olmasayd› var olmayacak olan nitelikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri ay›rmak ve bu niteliklerin hangileri oldu¤unu ifade ede-
bilmektir. Birincil nitelikler, yaln›zca zihnin içinde de¤il, nesnelerin kendisinde de olan özelliklerdir. ‹kincil nitelikler ise, zihnin içinde var olmalar›na karfl›n, kendileri nesnelerde var olmayan özelliklerdir. Örnek vermek gerekirse, bir çiçe¤in “biçimi” hem zihnimizde hem de nesnede bulunan birincil özelliktir. Ancak çimenlerin rüzgârda h›fl›rdarken ç›kard›¤› ses için hem zihnimizde hem de çimenlerde vard›r diyebilir miyiz? Locke bu ba¤lamda bir ayr›m oldu¤una inanmaktad›r. Elbette sesin (veya renklerin, kokular›n, vb.) kayna¤› nesnedir ve nesnenin nesnel özellikleri vard›r. Ancak, Locke’›n pespektifinden bakarsak, alg›layan zihinlerin yoklu¤unda tatlar›n ve kokular›n olaca¤›n› söylemek zor gibi görünmektedir. S›ra Sizde 3 “Bilginin Metafizik Temelleri” bafll›¤›n› tafl›yan üçüncü ünitede varl›k ve gerçeklik konular›n› ayd›nlatmaya çal›flm›flt›k. Metafizik araflt›rmalar, gerçekli¤in ve gerçekten var olanlar›n yap›s›n› anlamay› ve do¤ru bir flekilde ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci felsefeciler bu araflt›rmalara ve onlardan ç›kacak bilgiye flüpheyle yaklaflma e¤ilimindedirler. Hume’a göre, bizim bilgimiz temelde alg›ya veya deneyime dayan›r, bunlar›n ötesine geçen bilgi iddialar›n›n ise felsefi bir dayana¤› yoktur. Bunu bir örnek yoluyla daha aç›k hale getirmeye çal›flal›m. S›radan bir nesneyi alg›lama an›nda deneyimsel bir bilgi edindi¤imizi söyleyebiliriz. Odamdaki çal›flma masas›n›n üstüne bak›p “fiu an masam›n üstünde mavi kapl› bir kitap var” dedi¤im anda sahip oldu¤um bilgi böylesi bir bilgidir. Odam› terkedip kap›y› kapad›¤›m anda da “fiu an masam›n üstünde mavi kapl› bir kitap var” düflüncesine sahip olaca¤›m söylenebilir. Ancak Hume bu noktada flu soruyu soracakt›r: Bu deneyimsel s›n›rlar› aflan düflüncenin kayna¤› tam olarak nedir? Hume’a göre bu sorunun yan›t› “tekrarlanan düzenlilikler ve deneyimsel tutarl›l›klar” fleklindedir. E¤er ben odamdan ç›kt›ktan sonra hemen geri döner, kap›y› açar ve masam›n üzerine bakarsam, mavi kapl› kitab›m› orada görürüm. Bu tür deneyimlerin tutarl› sonuçlar vermesi, bizim alg›lardan hareket ederek alg›lar›n ötesine geçen “metafizik nitelikli” bir fikre sahip olmam›za neden olur. Benzer bir ak›l yürütmeyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz. Özetlersek, do¤rudan alg›dan farkl› olarak “nesnelerin sürekli ve zihinden ba¤›ms›z bir flekilde gerçeklik içinde var olmas›” metafizik nitelikte bir bilgi olaca¤›ndan dolay›, Hume’a göre olanakl› bir bilgi de¤ildir.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and the Problem of Causation. New York: Oxford University Press. Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous aras›nda Üç Konuflma. çeviren: K. Sahir Sel, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar. Berkeley, G. (1996). ‹nsan Bilgisinin ‹lkeleri Üzerine. çeviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar. Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Companion to Locke. Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge. editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chicago: University of Illinois Press. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Understanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P. Wright, London: Routledge. Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lanham: Totem Books. Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York: Oxford University Press.
107
EP‹STEMOLOJ‹
6 Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Usçulu¤un genel bir tan›m›n› yapabilecek ve usçulu¤un “ak›lc›l›k” kavram›ndan nas›l farkl› oldu¤unu aç›klayabilecek, Usçulu¤un Eski Yunan dönemindeki ilk savunucular›n›n bu görüflün kuramsal zeminini nas›l haz›rlad›¤›n› aç›klayabilecek, Descartes’›n fikirlerinin usçuluk aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu aç›klayabilecek, En büyük usçu düflünürlerden Kant’›n ontoloji ve epistemoloji alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i kuramsal devrimin ayr›nt›lar›n› aç›klayabilecek, Usçu görüflün genel bir felsefi de¤erlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Usçuluk Ak›l Nous “Düflünüyorum, o hâlde var›m”
• Kopernik devrimi • S›n›rl› biliflsellik • Sentetik a priori
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
• G‹R‹fi • USÇULUK NED‹R? • USÇULU⁄UN ARKA PLANI: ESK‹ YUNAN’DAK‹ NOUS KAVRAMI • DESCARTES • KANT • USÇULUK-DENEY‹MC‹L‹K TARTIfiMASI ÜZER‹NE
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk G‹R‹fi Önceki ünitede iflledi¤imiz deneyimcilik konusunun hakk›yla anlafl›lmas› için onun “felsefi rakibi” olan usçulu¤un iyi düzeyde kavranmas› gerekmektedir. Elbette bunun tersi de geçerlidir. Bu iki görüflün incelenmesine deneyimcilik ile bafllad›k. Bu ünitede öncelikle usçuluk konusunda dilsel ve kavramsal aç›klamalarda bulunaca¤›z. Ard›ndan, Eski Yunan’da “ak›l” kavram›ndan k›saca bahsedecek ve önde gelen Modern Dönem düflünürlerinden Descartes ve Kant’› kapsayan tarihsel bir öykü sunaca¤›z.
USÇULUK NED‹R? Usçulu¤un esas olarak deneyimcili¤in karfl›t› oldu¤unu söylemek asl›nda önemli bir ipucu vermektedir. O yüzden, deneyimcilikten hareketle tan›mlarsak, “usçu” olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar olmad›¤›n› düflünürler. Daha aç›k olarak ifade edildi¤inde, güvenilir veya kesin bilginin temelinde insan akl›n›n yatt›¤› veya gerçekli¤in kavranmas›n›n ancak ak›l yoluyla olabilece¤i tezini ileri süren ak›ma usçuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etmemiz gereken konu, usçulu¤un epistemolojik tablonun merkezine “deneyim parçalar›n›” de¤il akl› yerlefltirmifl olmas›d›r. Bu düflüncenin içeri¤i usçu felsefeciler taraf›ndan farkl› flekillerde doldurulmufl olsa da, söz konusu önermenin usçular için temel bir ilkeyi ifade etti¤i kesindir. ‘Usçu’ veya ‘usçuluk’ deyimleri günlük dilde karfl›m›za çok s›k ç›kan kelimeler de¤ildir. ‘Us’ kelimesi, Arapça kökenli bir kelime olan ‘ak›l’›n Türkçesidir. Günlük dilde, ‘us’ kökü genelikle ‘uslu’ kelimesinin kullan›ld›¤› ba¤lamlarda ortaya ç›kar. Felsefeciler ise ‘usçuluk’ deyimini teknik bir anlamda, yayg›n bir flekilde kullanmaktad›r. Ancak bu kullan›m ilk baflta tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi ak›m›n “ak›l” kavram› ile ba¤daflt›r›lmas› ne anlama gelmektedir? Usçu nitelemesini biz “akl›n kullan›m›na önem veren kifli” anlam›nda m› kullan›yoruz? Bu oldukça tuhaf bir kullan›m olurdu çünkü bu kullan›m “deneyimcilerin akl›n varl›¤›n› yads›d›¤›” veya “deneyimcilere göre, bilgi edinirken insanlar›n akla gereksinim duymad›klar›” gibi garip anlamlara gelirdi. Bu türden yanl›fl anlamalar› önlemek için bir noktay› aç›kça belirtelim: Felsefi bir görüfl olan usçuluk, deneyimcilikten farkl› olarak, insan akl›n›n (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna¤› oldu¤unu veya bilginin ortaya ç›kmas›nda insan akl›n›n yap›s›n›n özsel ve flekillendirici rol oynad›¤›n› savunur. O yüzden, ‘usçu’ deyimi “akl›n kullan›m›n› savunan kifli” gibi basit bir an-
Deneyimcili¤in karfl›t› olan usçulu¤a göre, bilgimizin tek kayna¤› duyu verileri veya alg›lar de¤ildir.
110
“Usçu” ve “ak›lc›” kavramlar› kar›flt›r›lmamal›d›r.
Epistemoloji
lama gelmedi¤i gibi, “usçu” kavram›n›n felsefi karfl›t› da kesinlikle “akl› veya zihni reddeden kifli” de¤ildir. Bu ba¤lamda, olas› baflka bir kavramsal kar›fl›kl›¤a iflaret etmekte fayda var. ‘Usçu’ felsefi bir deyimdir ve günlük dilde çok fazla kullan›lmaz. Oysa ‘ak›lc›’ deyimi (ki bu ba¤lamda ‘rasyonel’ kelimesi de kullan›l›r) günlük dilde s›kça dile getirilir ve “mant›kl›”, “zekâ belirtisi tafl›yan”, “akla uygun yöntemler izleyen” gibi anlamlara gelir. ‘Us’ kelimesinin ‘ak›l’ ile normalde ayn› anlam› tafl›d›¤› düflünülürse, “usçu” ve “ak›lc›” kavramlar› aras›ndaki ayr›m biraz kafa kar›flt›r›c› gelebilir. O yüzden, olas› kar›fl›kl›klar› ortadan kald›rmak için; genel bir nitelik olarak “ak›lc› olman›n” mant›kl› düflünmenin bir unsuru veya sonucu oldu¤unu; “usçu olman›n” ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen ak›m›n tezlerinin felsefi olarak karfl›s›nda duran bir görüflü ifade etti¤ini bir kez daha belirtelim.
USÇULU⁄UN ARKA PLANI: ESK‹ YUNAN’DAK‹ NOUS KAVRAMI
Eski Yunan’da “ak›l” kavram› için ‘nous’ (‘nuus’ okunur) deyimi kullan›lm›flt›r.
Her ne kadar usçuluk ak›m›n›n Modern Ça¤’a ait oldu¤u kabul edilse de, usçulu¤un temelinde yatan baz› düflüncelerin Eski Yunan’a kadar uzand›¤› kesindir. Bu derin konunun irdelenmesi bu kitab›n s›n›rlar›n› ve amac›n› aflmaktad›r. Ancak, bir örnek teflkil etmesi aç›s›ndan, Eski Yunan felsefecilerinin s›kça kulland›¤› “nous” kavram›na k›saca de¤inece¤iz. ‘Nous’, ça¤dafl dillere çevrilmesi oldukça zor bir deyimdir. Önerilen baz› çeviriler, “zihin” “kavrama”, “sezgi” ve “ak›l” olmufltur. Bu çevirilere bak›nca nous’un oldukça “öznel” bir yön içerdi¤i san›labilir. Oysa Sokrates öncesi felsefede “nous” kavram›n›n kullan›m› pek çok kez “öznel bir zihinsellik” düflüncesinden uzak bir tarzda gerçekleflmifltir. Yaklafl›k 2500 y›l önce yaflam›fl olan Anaksagoras, nous’un, evrenin bafllang›c›ndaki kaosu düzenleyen ve evrenin düzen içinde bir bafllang›ç yapmas›n› sa¤layan bir tür güç oldu¤unu düflünmüfltü. Ancak Anaxagoras nous’u, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alg›lanamayan maddesel bir güç veya ilke olarak tasarlam›flt›. Ona göre, görülebilen nesnelerden daha “ince” bir yap›da olan nous, bafllang›çtaki ifllevine ek olarak, nesnelere girerek onlar›n devinimini veya geliflimini düzenlemekteydi. Burada, Anaksagoras’›n temel felsefi amac›n›n, evrenin “ak›lsal yönü”nü aç›kça ifade etmek ve evrendeki de¤iflimlerin olanakl›l›¤›n› aç›klamak oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu temel düflüncenin, özellikle ak›l veya ak›lsall›k ba¤lam›nda, Platon’un felsefesinde de devam etti¤i görülür. Bilindi¤i gibi, Platon alg›lar arac›l›¤›yla edinilen doksa’dan (yani kan›dan) ziyade ak›l yoluyla ulafl›lan episteme’ye (yani tümellerin veya özlerin bilgisine) de¤er vermifl ve, belirtik bir flekilde, usçu olarak nitelendirilebilecek bir görüflü savunmufltur. Platon nous’u “ruhun ölümsüz ve ak›l içeren k›sm›” olarak tan›mlar ve bizim gibi sonlu varl›klar›n ifllevleri aras›nda “tanr›sall›¤a yak›n olan ifllev” olarak niteler. Platon’u izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de ölümsüz yönleri oldu¤una inand›¤› nous’u bizim anlad›¤›m›z “ak›l” kavram›na yak›n bir flekilde al›r ve bu kavram› “alg›”dan ay›r›r. Aristoteles’e göre, insanlarda bulunan nous’un ölümden sonra da varl›¤›n› sürdürebilen k›sm›, anlama ve bilme ifllevlerini olanakl› k›lar ve bizi di¤er canl›lardan farkl› bir konuma getirir. K›sacas›, genel bir nokta olarak belirtirsek, önde gelen Eski Yunan düflünürleri bilginin ortaya ç›kabilmesi için “ak›lsal” ve/veya “evrensel” düzeyde iflleyen bir ilkenin veya iflleyiflin var olmas› gerekti¤i yönünde bir inanç tafl›m›fllard›r. Baflka bir deyiflle, bilginin ve anlaman›n düzeyini alg›n›n düzeyinden farkl› bir yerde konumland›rm›fllard›r. ‹lerleyen bölümlerde de görece¤imiz gibi bu tav›r, farkl› biçimlerde de olsa, Modern Ça¤ usçular›n›n görüfllerinin de temelinde yatmaktad›r.
111
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
DESCARTES Modern Felsefe’nin kurucusu olan Descartes ayn› zamanda önde gelen usçulardan biridir. Pek çok usçu gibi Descartes da insan zihninin do¤um an›nda belli “içeri¤e” sahip oldu¤unu düflünür. ‹dealar›m›z›n baz›lar› alg›sal yollardan oluflur ancak Descartes’a göre, çok önemli baz› idea türleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr› ideas› veya mükemmel bir daire ideas› bu türden bir biliflsel durumdur. Descartes’›n usçulu¤unun en çarp›c› yönüne afla¤›da de¤inece¤iz. Ancak daha önce, Descartes’›n dünya bilgimizin olanakl›l›¤› konusunda dile getirdi¤i görüflleri özetleyelim ve böylece 4. ünitede flüphecilik ba¤lam›nda bafllad›¤›m›z Descartes’›n epistemolojisi konusundaki tart›flmam›z› tamamlayal›m.
“Düflünüyorum”dan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol Descartes’a göre, alg› ve matematik de dâhil olmak üzere, bize en güvenilir görünen bilgi türlerinin do¤rulu¤undan bile flüphelenme olas›l›¤› bulunmaktad›r. Peki do¤rulu¤undan flüphelenilemeyecek kadar sa¤lam bir bilgi var m›d›r? Olabilecek en kötü epistemolojik durumun gerçekleflti¤ini ve üstün güçleri olan bir varl›¤›n bizi sürekli olarak yan›ltt›¤›n› varsayal›m. Kollar›m›n ve bacaklar›m›n bile varl›¤›ndan emin olamad›¤›m bir noktada, tam olarak emin olabilece¤im ne vard›r? Diyelim ki, ben bildi¤imi sand›¤›m her konuda yan›lmaktay›m ve yan›lt›ld›¤›m› düflünmekteyim. Böyle bir durumda, evrende yan›lt›lan bir fleyin olmas› gerekmez mi? ‹flte bu, flüphe duyulamayacak bir gerçektir. Ben düflündü¤üm, flüphelendi¤im her an zorunlu olarak var olmak durumunday›m. Burada kastedilen “ben”, tahmin edilece¤i gibi, etten kemikten bir varl›k de¤il, zihinsel boyutta bir var olma durumudur. Baflka bir deyiflle, kastedilen, zihinsel tözdür. Düflünme ifllevi –ki flüphe duyma da buna dâhildir– düflünen bir fleyin olmas›n› gerektirir. Ve bu flekilde Descartes o bilinen slogan›na ulafl›r: “Düflünüyorum, o hâlde var›m” (Latincesiyle Cogito ergo sum.). Descartes’a göre, insan bilgisinin en sa¤lam unsuru budur. Bu bilgi bizim fiziksel nesnelere iliflkin bilgimizden de, Tanr›’y› bilmemizden de daha önce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha sa¤lam olan) bir bilme türüdür. Descartes’›n bir sonraki ad›m›, zihnin içerikleri olan idealar› incelemektir. Bu idealardan ilginç bir tanesi “Tanr› ideas›”d›r. Tanr›; tan›m gere¤i, sonsuz olan ve içinde s›n›rs›z özellikler bar›nd›ran bir varl›kt›r; buna karfl›n insan zihni s›n›rl›d›r. Descartes’a göre, zihnimizde Tanr› idea’s›n›n oluflmas›n›n sebebi sonlu deneyimler olamaz. Sonsuz nitelikleri içeren bu idean›n kayna¤›, sonsuz bir varl›kt›r yani Tanr›n›n kendisidir. Ve e¤er Tanr› varsa, O’nun bizim bilgilenme süreçlerinde sistematik ve sürekli bir flekilde yan›lmam›za izin vermesi beklenemez. Tanr› sonsuz güçte bir varl›kt›r ve yaratt›¤› varl›klar›n sürekli olarak yanl›fl bilgi edinmelerine müdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas› anlams›z bir durumdur. O yüzden, bizim fiziksel nesneleri alg›lamam›z çok sorunlu bir konu olamaz. Yani, insan zihninin dünyaya veya gerçekli¤e iliflkin edindi¤i alg›lar esas itibar›yla güvenilir bilgi parçalar› olmak durumundad›r. Böylece nesnelerin varl›¤› konusunda ortaya ç›kan flüpheci görüfle bir yan›t verilmifl olur. SIRA S‹ZDE Descartes’a göre, “düflünüyorum” saptamas› bir kiflinin en büyük güvenle ifade edebilece¤i önerme ve bilgi parças›d›r; di¤er tüm bilgi iddiar› daha düflük bir kesinlik düzeyine sahiptir. Ve bundan hareketle düflünen bir varl›k “var” oldu¤unu öne sürebilir. Sizce DescarD Ü fi Ü N E L ‹ M tes bu konuda hakl› m›? Daha güvenilir ve temel bir bilgi örne¤i bulunabilir mi?
Descartes, “Düflünüyorum, o hâlde var›m” sözleriyle tan›nmaktad›r.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
112
Epistemoloji
Alg›sal Bilginin S›n›rlar›
Descartes insan›n sahip oldu¤u ve anlamaya temel teflkil eden baz› kavramlar›n deneyim yoluyla kazan›lamayaca¤›n› savlar.
Usçulu¤un felsefe literatürüne yapt›¤› en büyük katk›, pek çok yorumcunun da üzerinde uzlaflt›¤› gibi, alg›n›n bilgisel statüsü konusunda getirdi¤i çarp›c› yaklafl›md›r. Deneyimcilik karfl›t› olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklafl›m› incelemeye Descartes’›n Düflünceler’inin 2. bölümünde yer alan “mum örne¤i” ile bafllayaca¤›z. Yanmakta olan bir ateflin hemen yan›na bir mum koydu¤umuzu ve gözlemlemeye bafllad›¤›m›z› düflünelim. Mumun k›sa zamanda çok boyutlu bir de¤iflim sürecine girdi¤ini fark ederiz. S›cakl›¤›n etkisiyle mumun erimeye bafllamas› ile birlikte, kat› maddenin sahip oldu¤u silindirik fleklin bozuldu¤u görülür. Mumun renginde belli bir koyulaflma olur ve burnumuza farkl› bir koku gelir. E¤er mumun yan›na gidip dokunursak, normal ›s›daki hâline göre daha yumuflak ve yap›flkan bir k›vamda oldu¤unu hissederiz. Alg›lar›m›z arac›l›¤›yla nesneden ald›¤›m›z bilgi, sürekli bir de¤iflimin oldu¤u yönündedir. Nesneye iliflkin alg›layabildi¤imiz her özellik sürekli de¤iflim hâlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam etti¤imizi düflünürüz. Bu noktada sorulmas› gereken soru fludur: “Tüm de¤iflimlere karfl›n ayn› nesneyi alg›lamakta oldu¤umuz” bilgisini bize sa¤layan kayna¤›n alg›lar olmas› olanakl› m›d›r? Descartes’›n buna yan›t› olumsuzdur. Nesnedeki de¤iflimleri duyular arac›l›¤› ile biliyor oldu¤umuz do¤rudur. Ancak tüm de¤iflimlerin ard›nda, varl›¤›n› kesintisiz olarak sürdüren, belli bir nesnenin yatmakta oldu¤u bilgisini ak›l yoluyla ediniriz. Deneyimci bir düflünürün iddias›n›n aksine, bu bilgiyi alg›lar veremez. Baflka bir flekilde ifade edersek, “nesnenin, alg›lanabilir baz› nitelikleri kendi üzerinde bar›nd›rd›¤›” bilgisi (veya tözün var oldu¤una iliflkin ideam›z) do¤ufltan sahip oldu¤umuz bir biliflsel durumdur. Nesnenin, de¤iflimler geçirmesine ra¤men ayn› nesne oldu¤u bilgisi gözlemsel deneyimlerimiz arac›l›¤›yla ö¤rendi¤imiz bir fley olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, akl›m›z›n olanaklar› arac›l›¤›yla ortaya ç›kabilecek bir bilgidir. Sundu¤umuz bu k›sa de¤erlendirme asl›nda epistemolojik aç›dan çok kritik bir noktaya iflaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dünyan›n nesnelerini alg›lar arac›l›¤›yla kavrad›¤›m›z› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Oysa Descartes’›n argüman› do¤ruysa, de¤iflimlerden geçerken “kendisi” olarak kalan nesnenin kavranmas› için duyu alg›lar› yeterli de¤ildir. Bu temel fikrin usçu bir aç›dan nas›l gelifltirilebilece¤inin daha iyi kavranmas› için, düflünce tarihinde en büyük devrimlerden birini yapm›fl olan ünlü Alman felsefeci Kant’a dönece¤iz. Kant’›n fikirlerini incelemeye geçmeden önce tarihsel bir not düflelim. Usçulu¤un hakk›n›n verilebilmesi için, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) gibi “usçu kategorisinde” de¤erlendirilen ve kuramlar›yla felsefe tarihinde çok derin izler b›rakm›fl olan düflünürlerin fikirlerinin de incelenmesi ve tart›fl›lmas› gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve olabildi¤ince derinlefltirebilmek için, bu önemli usçular› tart›flmalar›m›z›n d›fl›nda b›rakaca¤›z ve usçulu¤un inceliklerini Kant’›n perspektifi üzerinden sergilemeye çal›flaca¤›z.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
113
KANT Öncelikle Immanuel Kant’›n (1724-1804) genel felsefi perspektifine iliflkin baz› aç›klamalarda bulunal›m. Descartes’›n “maddesel” ve “zihinsel” olmak üzere iki farkl› tip töz tan›mlad›¤›n› ve böylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varl›klar›n alan›n›n birbirinden ay›rd›¤›n› belirtmifltik. Benzer bir flekilde, Kant’›n da fizi¤in ve eti¤in alanlar›n› ay›rd›¤›n› söyleyebiliriz. Kant’›n bu hamlesinin ard›nda yatan gerekçeyi anlamak zor de¤ildir. Yaln›zca fizik kanunlar›n›n egemen oldu¤u bir evrende do¤a, her tür devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk çerçevesinde belirler. Elimizden b›rakt›¤›m›z bir elman›n zorunlu olarak yere düflmesi, kalbimizin düzenli bir flekilde kan pompalamas› zorunlu devinimlerdir ve istemden ba¤›ms›zd›r. Fizikselli¤in içinde özgür irade olamaz. Ancak e¤er varl›k alan›nda fiziksellik d›fl›nda hiçbir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere dönerler. Böyle bir durumda örne¤in, dünyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanlar›n eylemlerini yaln›zca fizik ya da fizyoloji ile aç›klamak durumunda kal›r›z. Ancak böyle bir tabloda sezgilerimize ayk›r› bir yön olaca¤› aç›kt›r. Özgür iradenin veya tercihlerin olmad›¤› yerde, etik (veya ahlaki anlamda do¤ru ve yanl›fl), anlam›n› tümüyle kaybeder. O hâlde, insan›n “gerçekli¤ini” yaln›zca fiziksel kanunlara baflvurarak aç›klayamay›z. ‹nsan bedeni elbette fiziksel kanunlar›n etkisi alt›ndad›r; ancak ak›l sahibi bir varl›k olan insan, ahlaki olarak seçim yapma ve karar verebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer çekimi kanunlar›na uymama gibi özgürlü¤e sahip olamaz fakat ahlaki yönümüzün aç›klamas› fiziksel kanunlar yoluyla de¤il “evrensel ahlaki kanunlar” arac›l›¤›yla yap›labilir. Bu yüzden Kant, ayn› Descartes gibi, “ikicilik” (dualizm) olarak da bilinen ak›mla iliflkilendirilmifltir.
Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek Kant usçu bir düflünür olsa da, özelikle Hume’un deneyimcili¤inden oldukça etkilenmifltir. Kant’›n Hume’a kat›ld›¤› en önemli nokta, “insan akl›n›n deneyime hiç baflvurmaks›z›n baz› evrensel veya metafizik do¤rular› keflfedebilece¤i” tezinin kabul edilemez bir düflünce oldu¤udur. Bilindi¤i gibi, Platon’dan Descartes’a (ve hatta Locke’a) uzanan çizgide metafizik fikirler üreten düflünürler, insan akl›n›n alg›lara veya deneyimselli¤e dayanmaks›z›n gerçekli¤in yap›s›na dair önemli keflifler yapabilece¤ini, örne¤in tözsel düzeni anlayabilece¤ini varsaym›flt›. Kant’a göre, bu tür çabalar, ya insan bilgisine iliflkin flüphecili¤in güç kazanmas›na ya da dogmatik düflünce sistemlerinin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Kant’›n temel amaçlar›ndan biri, bu karamsar tablo karfl›s›nda yap›c› bir perspektif sunabilmektir. Hume’a göre biz temel olarak iki tür bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine dayanan deneyimsel bilgi ve mant›ksal (veya “biçimsel”) bilgi. E¤er bu do¤ruysa, metafizi¤in veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olas›l›¤›n›n olmad›¤› ortaya ç›kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullan›lan önermelerin ne dünyada gözlemlenebilen olgulara ne de mant›ksal ba¤›nt›lara karfl›l›k gelmesidir. Kant, deneyimcili¤in bu yönüne karfl› ç›kar ve felsefenin (veya metafizi¤in) olanakl› oldu¤unu savlar. Bu tav›r Kant’› epistemolojik aç›dan deneyimcilerden ay›ran en önemli noktad›r. Özetle, Kant’›n felsefesinin önemli bir sentezi hedefledi¤ini söyleyebiliriz. Kant bir yandan deneyimcili¤in elefltirel bir tarzda gündeme getirdi¤i baz› önemli konular› ve sonuçlar› kullan›rken, bir yandan da deneyimcili¤in eksik b›rakt›¤› veya tam aç›klayamad›¤› baz› felsefi noktalar› sistematik ve gerekçelendirilmifl bir flekilde ortaya koymay› ve savunmay› amaçlamaktad›r.
Kant’›n fikirleri etik, metafizik ve epistemoloji alanlar›nda son derece etkili olmufltur.
114
Epistemoloji
Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›
Kant, Kopernik’in astronomi alan›nda gerçeklefltirdi¤i devrimi, bilgi ve varl›k konular›nda gerçeklefltirdi¤ini iddia eder. fiöyle ki: Kopernik, gök cisimlerinin gözlemcinin çevresinde döndü¤ünden yola ç›kmak yerine, gözlemcinin kendisini döndürüp günefli sabit tutmay› denemifl ve daha baflar›l› bilimsel sonuçlar elde etmifltir.
Felsefe tarihi kapsam›nda flu ana kadar irdeledi¤imiz epistemolojik sorunsal›n belli bir eksen etraf›nda flekillendi¤ini söyleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki s›n›rl› zihinsel veya biliflsel verilerden hareketle, zihnimiz taraf›ndan yarat›lmam›fl bir gerçekli¤e iliflkin nas›l bilgi sahibi olabilece¤imiz konusudur. Eldeki konunun veya sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar› oldu¤unu düflünmek olas›d›r. Ontolojik aç›dan, nesnel varl›k alan› zihinden tamamen ba¤›ms›z ve d›flsal bir flekilde vard›r. Epistemolojik aç›dan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir iflleve sahiptir ve zihnin esas bilgisel ifllevi nesnel olan› “kopyalamakt›r”. Kant’a göre bu geleneksel tasar›m bir “skandala” dönüflmüfltür ve daha önce de belirtti¤imiz gibi, flüphecilik veya dogmatizm ile sonuçlanm›flt›r. Kant’›n önerisi, daha önce denenmemifl bir “düflünsel deney” yapmakt›r. Bu deney, ayn› Kopernik’in dünya merkezli astronomik sistem yerine günefl merkezli sistemi önermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, öznenin biliflsel rolünü merkeze alan bir kuram› öne sürmektir. Kant’›n devrimsel görüflüne göre, bilen özne edilgen de¤il etkendir. Baflka bir deyiflle, “öznenin zihinselli¤i” bizim neyi nesne olarak ald›¤›m›z ve bildi¤imiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik görüfller önemli bir hata yapmaktad›rlar. Kant’›n devrimsel görüflünü daha iyi anlayabilmek için, onun Hume’un deneyimcili¤ine iliflkin söylediklerine tekrar dönelim. Deneyimcili¤in tipik savlar›ndan biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralar›nda ilintilendirmelerin kurulmas› sonucu dünya bilgimizin olufltu¤udur. Ancak bilginin oluflum öyküsü gerçekten bu kadar basit olabilir mi? E¤er üzerinde biraz düflünürsek, deneyimsel bilgimizin son derece “organize” bir yap›ya sahip oldu¤unu fark ederiz. Bir nesneye belli bir özellik atfetme sonucu oluflan bilginin, alg› parçalar›n›n bir araya gelmesi sonucu oluflamayaca¤›n› söylemek olas›d›r. “Taba¤›mdaki elma yeflil renklidir” gibi bir önermenin bilinmesi –Descartes’›n mum örne¤ini an›msarsak– öncelikle “bir fleyi (elma) nesne olarak alabilme” ve bununla birlikte ona “nitelik (yeflil) atfedebilme” kapasitesine sahip olmay› gerektirir. Biliflsel aç›dan bak›ld›¤›nda, befl duyu ile dünyadan alg›sal veri alabilme yetene¤i ile bilgilenme yetilerini karmafl›kl›k düzeyi aç›s›ndan ay›rmakta yarar bulunmaktad›r. fiöyle bir örnek düflünelim: Diyelim ki komada bulunan bir hasta gözlerini daha önceden görmedi¤i bir odada aç›yor ve yar› bayg›n bir flekilde etrafa bak›yor. Nesneleri tam olarak seçemedi¤i bu durumda, o kiflinin befl duyusu az çok çal›flsa bile, etraf›ndaki nesneleri tan›mland›rma zorlu¤u çekebilece¤ini kafam›zda canland›rabiliriz. Örne¤in, o durumda bir özne “yeflil” uyar›m›n› alsa bile, “Tabakta yeflil bir elma var” gibi önermesel yap›da bir bilgiyi edinemeyebilir. Bu tür örnekler üzerinden düflünürsek, anlaman›n ve bilmenin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kar›fl›k bir süreç dizisine karfl›l›k geldi¤i söylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini büyük oranda biçimlendirir ve yap›land›r›r›z. Deneyimcili¤in bilginin o taraf›n›n hakk›n› verip veremeyece¤i flüphelidir. Hume’un ve di¤er deneyimcilerin hakl› oldu¤u bir nokta, bilginin “malzemesinin” (veya maddesinin) alg› verileri yoluyla geldi¤idir. Ancak o ham maddeyi iflleyecek olan biliflsel mekanizma, ham maddeden ayr› düflünülmesi gereken bir olgudur. Alg›sal verileri iflleyen zihinsel mekanizma, bizim befl duyu arac›l›¤›yla d›flar›dan alabilece¤imiz bir fley de¤ildir. Bu mekanizma, tüm normal insanlar›n do¤umla birlikte getirdikleri bir yap› olmak zorundad›r. O hâlde, Kant’a göre, Loc-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
115
ke’›n benzetmesi hatal›d›r: Zihnimiz do¤um an›nda bir “bofl levha” olamaz. Baflka bir deyiflle, zihnimiz organize edece¤i ham maddeyi d›flar›dan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin iflleyifl ilkeleri deneyimsel yollardan ö¤renilemez. Yaflamdan Örnekler Biz yaflama genel olarak insan merkezli bir flekilde bakmaya e¤ilimliyiz. Evcil hayvanlar›n ayn› bizim gibi “sevdiklerini” veya “nefret ettiklerini” düflünürüz. Dahas›, köpe¤imiz bir nesneye bakarken alg›lad›¤› fleyin bizim alg›m›zdan farkl› olabilece¤ini düflünmeyiz. Elbette bir köpe¤in alg› sistemi insanlar›nkinden çok farkl› olmayabilir ancak tart›flma köpeklerden sineklere veya yarasalara uzand›¤›nda durum daha da ilginç bir hâl al›r. Bilimsel çal›flmalar sineklerin gözlerinin ve görsel alg› alanlar›n›n memelilerinkinden çok farkl› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yarasalar›n ise, ses dalgalar›n› kullanarak hiç bir yere çarpmadan uçabilmeleri hep hayret uyand›ran bir olgu olmufltur. ‹nsanlar›n, köpeklerin, yarasalar›n ve sineklerin çevrelerini bir flekilde “temsil edebildikleri” ve duyu organlar› arac›l›¤›yla farkl› flekillerde “bilgilendikleri” aç›kt›r. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl› türüne az çok ayn› flekilde göründü¤ünü ç›karamay›z. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kant’›n da farketti¤i gibi, bizi ilginç bir noktaya götürür. E¤er her canl› türü belli s›n›rlar ve kapasiteler dâhilinde gerçekli¤i alg›l›yorsa, bizim dünyada alg›lad›¤›m›z fleylerin alg›sal s›n›rlar›m›zdan ve zihinsel süzgeçlerimizden geçmeden önceki hâllerini hiç bilemeyebiliriz. Belki nesneleri oldu¤u gibi alg›layabilen bir varl›k olabilir, ama insanlar›n o türden kapasitelerinin olmad›¤› kesindir. Biz tersini düflünmeye al›fl›k olsak da, nesneleri bizim zihnimizin s›n›rlar› çerçevesinde görebilen ve duyabilen varl›klar›z. Befl duyu sahibi olmam›z az bir baflar› de¤ildir ama tahminen, o kadar da abart›lmamas› gerekir. Bu durum gündelik alg›lar›m›za ve alg›larken gördüklerimize daha farkl› (yani felsefi) bir gözle bakmam›za neden olabilir. Daldaki bir serçeyi izlerken kendimize flöyle sorular sorabiliriz: “Bu kufl, bana göründü¤ü hâliyle de¤il de, gerçekten nedir?”, “E¤er ben gerçekli¤i oldu¤u gibi görebilen s›n›rs›z kapasitede bir varl›k olsayd›m, bir serçeye bak›nca ne görecektim?”
Kant’›n Ontolojisi: Biliflsel S›n›rlar›n Varl›ksal Sonuçlar› Kant’›n fikirlerinin yaln›zca epistemolojik aç›dan önemli oldu¤unu düflünmek ciddi bir hata olur. Onun “Kopernik Devrimi”nin önemli bir yönü, varl›k alan›n›n yeniden tasarlanmas›yla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha do¤ru bir deyiflle, Kant’›n bilgiye ve dünyam›z›n yap›s›na iliflkin söyledi¤i fleyler, birbirinden kopuk konular olarak al›namaz. Bu elbette son derece flafl›rt›c› bir önermedir. “Bilgi” varl›¤a ba¤l› bir kavramd›r çünkü biz var olanlar› bilmeye yöneliriz. “Varl›¤›n” veya “dünyan›n” bilgiye ba¤l› olmas› tam olarak ne demektir? Kant’›n bu önemli fikrini iyi de¤erlendirebilmek için, nesne kavram› konusunda sahip oldu¤umuz sa¤lam al›flkanl›klar›m›z› bir süreli¤ine bir kenara b›rak›p farkl› bir perspektiften bakmaya çal›flal›m. Biz biliflsel aç›dan s›n›rl› varl›klar›z. O anlamda, hem duyu organlar›m›z›n hem de akl›m›z›n ifllevlerine, türsel k›s›tlamalar›m›z ve s›n›rlar›m›z çerçevesinde yaklaflmam›z daha do¤ru olur. Örne¤in, e¤er befl yerine üç tür duyumuz olsayd›, çevremizdeki nesneler çok daha farkl› görünebilirdi. E¤er dokuz duyusu olan canl›lar olsayd›k, bilgi dünyam›z bambaflka olurdu ve nesneler de nitelik aç›s›ndan tahminen bize daha “zengin” görünürdü. Fakat ilginç bir flekilde, biz genellikle s›n›rl› biliflsellikte odu¤umuzu gözden kaç›rmaya
‹nsanlar genellikle biliflselliklerinin son derece s›n›rl› oldu¤unu gözden kaç›rma e¤ilimindedir.
116
Kant, her varl›k türüne göre görünen dünyan›n, o varl›k türünün zihinsel özellikleri taraf›ndan belirlendi¤ini savlar.
Epistemoloji
ve alg›sall›¤›m›z› mutlak bir durum gibi almaya e¤ilimliyizdir. “Nesne” biz insanlara nas›l görünüyorsa, asl›nda da öyledir türünden bir varsay›mla dünyaya yaklafl›r›z. Ancak bir yandan da, gece görüfl yetene¤imizin ve iflitsel kapasitelerimizin memeli hayvanlar aras›nda bile “en üstün düzeyde” olmad›¤›n› gayet iyi biliriz. Bu durum, hem epistemolojik hem de ontolojik aç›dan kritik bir noktaya iflaret etmektedir. E¤er konu üzerinde tutarl› olmaya çal›fl›rsak ve (Kantç› aç›dan) biraz derin düflünürsek, al›fl›lm›fl düflüncelerle çeliflen flöyle bir sonuca varabiliriz: S›n›rlanm›fl olan yaln›zca bilgimiz de¤il, ayn› zamanda bize nesne olarak görünen fleylerdir. Bir düflünce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aç›klayabiliriz. Ola¤an deneyim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda biz üç boyutlu mekân ve bir boyutlu zaman (toplamda dört boyutlu zaman-mekân) içinde var olan varl›klar›z. fiimdi, iki boyutlu mekân ve bir boyutlu zaman içinde var olan varl›klar›n oldu¤unu düflünelim. Bu varl›klar için, zaman tahminen bizimkine benzer bir flekilde akacak ancak yaflad›klar› dünya yaklafl›k olarak düz bir k⤛d›n geometrik özelliklerine sahip olacakt›. E¤er bir gün bir küre bu basit evrenin üstünden girip alt›ndan ç›ksa, içindeki varl›klar bu olguyu nas›l alg›larlard›? (Burada, kürenin o iki boyutlu kat› dünyan›n içinden geçebildi¤ini ve, ayr›ca, kürenin o varl›klar üzerinde alg›lanabilir etkiler yaparak geçifl yapt›¤›n› varsay›yoruz.) Elbette, üç boyutlu evrende yaflayan o varl›klar›n alg›lad›klar› fley bir küre olmayacakt› çünkü alg›sal kapasiteleri bunun için yetersiz kalacakt›. Onun yerine, oldukça gizemli bir olay dizisi alg›layacaklard›: “Önce bir nokta belirdi” (küre dünyaya dokunuyor); “ard›ndan nokta büyüyen bir daireye dönüfltü” (kürenin ilk yar›s› iki boyutlu düzlemden geçmeye bafll›yor), “ard›ndan dairenin çap› en genifl ölçüsüne ulaflt›” (kürenin tam yar›s› geçmifl durumda), “ard›ndan dairenin çap› küçülmeye bafllad› ve bir nokta düzeyine gerileyerek ortadan kayboldu” (kürenin di¤er yar›s› da iki boyutlu düzlemden geçiyor ve di¤er taraftan ç›k›yor). Bu türden bir evrende yaflayan varl›klar›n “nesne” olarak alg›lad›klar› her fleyin onlar›n biliflsel s›n›rlar› taraf›ndan belirlenip flekillenmekte oldu¤unu söyleyebiliriz. Dahas›, bu varl›klar›n asl›nda nesneleri oldu¤u gibi de¤il de, çarp›t›lm›fl, k›s›tlanm›fl ve onlar›n s›n›rlar›na göre biçimlenmifl fleyler olarak alg›lay›p anlad›klar› da söylenebilir. Peki biz kendimizin bu varl›klardan özde farkl› oldu¤umuzu düflünme hakk›na sahip miyiz? Bu, tahminen daha önce hiçbirimizin sormay› ak›l etmedi¤i çok çarp›c› bir sorudur. Kant’›n görüflüne göre, bizim s›n›rlanm›fl varl›klar olmam›z yaln›zca bilgi konusunda de¤il varl›k konusunda da önemli sonuçlar› olan bir olgudur. Kant’a göre, bize görünen dünya ve onun nesneleri bizim biliflsel s›n›rlar›m›z taraf›ndan flekillenmifl ve s›n›rlanm›fl olarak karfl›m›za ç›kmak durumundad›r. Ancak Kant aç›s›ndan bunun öznel veya kiflinin flartlar›na ba¤l› bir durum olmad›¤›n› belirtmemiz gerekiyor. Kant’›n kastetti¤i, sonlu ve s›n›rl› her varl›k türünün “nesne” olarak ald›¤› fleylerin o türün zihinsel özellikleri taraf›ndan belirlenmek durumunda oldu¤udur. Elbette bizim bir tür olarak nesneyi biliflsel yollardan s›n›rland›r›yor ve belirliyor olmam›z, o nesneyi yarat›yor oldu¤umuz anlam›na gelmez. Kant’›n söyledi¤i flöyle anlafl›labilir: E¤er hepimiz bebeklikten itibaren ve sürekli olarak pembe gözlükler tak›yor olsayd›k, dünyan›n bize görünen nesneleri o yolla bilgisel aç›dan “s›n›rlanm›fl” ve “belirlenmifl” olurdu; ancak gözlük takma ifllevinin nesneleri öznel bir flekilde “yaratt›¤›n›” iddia etmezdik. Kant’›n da kastetti¤i, asl›nda varl›k alan›n›n kendisi olarak (veya “kendi içinde”) var oldu¤u, ancak bizim onu “oldu¤u gibi” anlayamayaca¤›m›zd›r. Kant’›n “Kopernik Devrimi”ni flimdi daha iyi aç›klayabiliriz. Kant’a göre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak alg›lad›¤›m›z ve anlad›¤›m›z fikri son derece yan›lt›c›d›r. Tam tersine, e¤er bir nesne
117
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
bize belli bir nesne olarak görünebilmiflse, bunun nedeni nesnenin bizim s›n›rlar›m›za uygun hâle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana “a¤aç” olarak görünürken baflka bir varl›¤a –ki bu mutlaka dünya üzerinde yaflayan bir varl›k olmayabilir– çok daha farkl› bir flekilde görünebilir. Kant’›n varl›k konusunda Kopernik devrimini savunmas›n›n anlam› olarak nedir? SIRAtam S‹ZDE E¤er Kant bizim nesnelere de¤il, nesnelerin bize uymas› gerekti¤ini söylüyorsa, bu önerme, a¤açlar›n ve gezegenlerin var olmalar› için insanlara gereksinim duyduklar› gibi tuhaf D Ü fi Ü Nbu E L ‹soruyu M bir anlama gelmez mi? Kant’›n bu ünitede inceledi¤imiz fikirleri ›fl›¤›nda yan›tlamaya çal›fl›n.
Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Kant’›n fikirlerini aç›klamaya devam etmeden önce, epistemolojik aç›dan önem taD‹KKAT fl›yan baz› tan›mlar sunal›m. Söz konusu tan›mlara yer vermemizin amac›, bilginin deneyime ait olan ve olmayan k›s›mlar›n› daha kesin çizgilerle ay›rmak ve böyleSIRA S‹ZDE ce usçulu¤un temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir. Kant öncelikle analitik ve sentetik cümleler aras›nda bir ayr›m oldu¤unu söyler. Analitik cümlelerde, cümlenin yüklemi öznede zaten var olan bilgilere yeni bilAMAÇLARIMIZ gi katmaz. “Siyah kediler siyaht›r” ve “Bekârlar evli olmayan insanlard›r” analitik cümlelerdir çünkü bu cümlelerin özneleri (“siyah kediler” ve “bekârlar”) o cümlelerin yüklem bölümünde içerilen tüm bilgileri zaten içerirler. Elbette verK ‹ T A yukar›da P di¤imiz iki tip analitik cümle ayn› statüde de¤ildir. “Siyah kediler siyaht›r” gibi analitik cümleler içeri¤i tümüyle bofl olan tekrarlama cümleleridir. Oysa “Bekârlar evli olmayan insanlard›r” gibi analitik cümleler kavramlar› tan›mlama ifllevi gördükTELEV‹ZYON leri için belli bir öneme sahiptir. Her iki cümle tipinin ortak noktas› ise, dünyaya iliflkin yeni gözlemsel bilgi içermemeleridir. Analitik cümlelerden farkl› olarak sentetik cümlelerin yüklemleri öznede içerilen bilginin ötesine geçer. Tahmin edilece‹ N T de¤il E R N E T sentetiktir. ¤i gibi, günlük dilde kulland›¤›m›z cümlelerin ço¤u analitik “Önümde duran kedi siyah renklidir” önermesi sentetiktir çünkü “siyah” özelli¤i –genel olarak düflünürsek– “önümde duran kedi” kavram›n›n içinde bulunmaz. Baflka bir deyiflle, flu an önümde bulunan kediye iliflkin hiçbir fley bilmeyen bir kifli, “önümde duran kedi” kavram›ndan hareketle o kedinin siyah renkli oldu¤u iddias›n›n do¤ru mu yoksa yanl›fl m› oldu¤unu ç›karamaz. Asl›nda, “Tüm siyah kediler siyaht›r” analitik önermesinin do¤rulu¤unu test edebilmemiz için “siyah” kelimesinin anlam›n› bile bilmeye gerek yoktur. “X özelli¤i olan tüm Y nesneleri X’tir” tipi önermeler cümle yap›s› itibar›yla zorunlu olarak do¤rudur. O hâlde, özetlersek, sentetik cümleler bizim dünyaya iliflkin bilgimizi geniflletirler; analitik cümleler ise ya içeriksel olarak boflturlar ya da kavramlar aras› iliflkileri ortaya koyarlar. Baflka bir deyiflle, deneyimsel olarak yeni bilgi tafl›mazlar. Epistemolojik aç›dan önemli bir baflka ayr›m da a priori ve a posteriori ayr›m›d›r. Analitik-sentetik çifti cümlelerin yap›s›n› ilgilendirir; a priori ve a posteriori ayr›m› ise bilginin edinilme tarz›na iliflkindir. A priori bilgi evrensel olarak do¤rudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazan›lamaz. Buna karfl›n, a posteriori bilginin kazan›lmas› için somut deneyim parçalar› gerekir. Gözlemsel bilgilerimizin tümü a posteriori ’dir. “Bu bir erik a¤ac›d›r” önermesinin do¤rulu¤unu saptayabilmem için gözlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 önermesi için ne diyebiliriz? Matemati¤e ait önermeler nas›l do¤ru statüsü kazan›r? Biz o tür önermelerin do¤rulu¤unu gözlem yoluyla m› saptar›z? E¤er bir kifli 2+3’ün toplam›n›n 5 etti¤ini göstermek için, önce elmalar› sonra da (emin olmak için) armutlar› masa üzerinde yan yana koymak ve
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Analitik-sentetik ayr›m›, AMAÇLARIMIZ cümle yap›s› ile ilgilidir. Analitik cümleler dünyaya iliflkin yeni gözlemsel bilgi içermezken, sentetik K ‹ Töznede A P cümleler yüklemleri içerilen bilgilerin ötesine geçen cümlelerdir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A priori - a posteriori ayr›m› bilginin nas›l edinildi¤i ile ilgilidir. Bu iki deyim Latince olup, a priori “deneyimi önceleyen”, a posteriori “deneyimle gelen” anlamlar›nda kullan›l›r.
118
Epistemoloji
nesnelerin toplam›na “bakmak” gibi bir yönteme baflvurursa, bu tür bir kan›t yöntemi bize çocukça ve gülünç gelecektir. Neden? Çünkü aritmetiksel bilginin do¤rulu¤unun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad›¤› ve matematiksel gerçekli¤in farkl› bir yap› içerdi¤i yönünde güçlü bir sezgimiz vard›r. Benzer fleyler “Bir noktadan birbirine dik en fazla üç do¤ru çizilebilir” ve “Her fiziksel olay›n bir sebebi vard›r” türü önermeler için de geçerlidir. Bu çeflit bilgiler için de a priori nitelemesi kullan›labilir. Bu ayr›mlar›n ne ifle yarayaca¤› veya ayr›mlar›n ne ölçüde birbirinden ayr› oldu¤u ilk baflta aç›kça görünmeyebilir. Öncelikle belirtmemiz gereken nokta fludur: Her ne kadar “analitik” kavram› “a priori ”ye, “sentetik” kavram› da “a posteriori ” ye çok benzese de, bunlar bütünüyle ayn› kavramlar de¤illerdir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, analitik cümleleri “deneyim boyutunda yeni bilgi içermeyen önerme” olarak, a priori ’yi ise (özellikle Kantç› aç›dan) “evrensel ve kesin nitelikteki bilgi türü” olarak tan›mlayabiliriz. Do¤al olarak, bu iki kavram birbirinden oldukça farkl› yap›dad›r. Peki bu ayr›mlar›n felsefi ifllevi nedir? Kant’›n bu kavramlar› kullanmas›ndaki as›l amaç, Hume’un bilginin yaln›zca iki çeflidinin oldu¤u yönündeki argüman›na karfl› ç›kabilmektir. Kant’›n bunu tam olarak nas›l yapt›¤›n› anlamak için, yukar›da sundu¤umuz dört kavram›n aralar›nda ne tür bileflimler oluflturabilece¤ini bir tablo üzerinde gösterelim: fiekil 6.1
CÜMLE YAPISI Analitik
Olanakl› de¤ildir
Olanakl›d›r
Sentetik
Olanakl›d›r
Tart›flmaya aç›kt›r
a posteriori
a priori
B‹LG‹-DENEY‹M ‹L‹fiK‹S‹ Bu tablodaki bileflimleri k›saca inceleyelim. Analitik a priori önermeler (örne¤in, mant›k) ve sentetik a posteriori önermeler (örne¤in, s›radan alg›sal bilgi) Hume’un olanakl› oldu¤unu düflündü¤ü iki bilgi tipine karfl›l›k gelmektedir. Bunlardan birinci tür, mutlak bir flekilde do¤ru olan önermelerdir ancak bizim gözlemleyebildi¤imiz dünyaya iliflkin deneyimsel bilgi vermezler. ‹kinci tür ise dünyaya dair gözlemsel bilgiler tafl›rlar; fakat bunlar, do¤al olarak, evrensel veya kesin nitelik tafl›mazlar. Baflka bir deyiflle, analitik a priori önermeler zorunlu ve “bofl” bir tarzda do¤ruyken, sentetik a posteriori önermelerin bilgisi bizim için her zaman kesinlikten uzakt›r. Humecu bir aç›dan bakarsak, insan bilgisinin genel görünümü bu flekildedir. Bilgi ya basit bir flekilde deneyimseldir ya da mant›¤a aittir. fiimdi di¤er iki olas› bileflimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori ’nin olanaks›z bir bileflim oldu¤unu söyler. Bunun nedeni analitik cümlelerin do¤ruluk de¤erlerinin tikel de-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
neyimlere ba¤l› olmaks›z›n belirlenmesidir. Örne¤in, mant›kta kullan›lan “bofl” ifadelerin do¤rulu¤unun tek tek deneyim parçalar›yla (a posteriori unsurlarla) bir ilgisinin olmad›¤› bellidir. Yani “analitik” ve “a posteriori ” kavramlar› anlaml› bir flekilde bir araya gelemezler. Böylece, geriye tart›fl›lacak yaln›zca bir olas› bileflen kalmaktad›r. Bu da bizi Kant’›n kritik epistemolojik sorusuna götürür: Deneyimcilerin kabul etti¤i iki bilgi türüne ek olarak sentetik a priori de olanakl› m›d›r? Baflka bir deyiflle, hem do¤rulu¤u kesin ve evrensel olan hem de bilgi içeri¤i bofl olmayan bir önerme tipi var m›d›r? Kant’a göre, metafizik bilginin olanakl›l›¤› bu tip önermelerin varl›¤›na ba¤l›d›r. Hangi önermeler sentetik a priori türü içinde yer al›r? Kant’›n flafl›rt›c› iddias› aritmetik ve geometrinin sentetik a priori oldu¤udur. Bu flafl›rt›c›d›r çünkü pek çok kifli normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olaca¤›n› düflünmeye e¤ilimlidir. Örne¤in, “2+3=5” önermesinin analitik oldu¤una inanmam›z›n esas bir nedeni “5” kavram›n›n “2+3” kavram› taraf›ndan içerildi¤ini düflünmemizdir. Ayr›ca e¤er “2+3=5” sentetik ise, bu durum “2+3”ün “5” kavram›n› içermedi¤ini gösterir. Ancak bu nas›l olanakl›d›r? Kant’a göre “2”, “+” ve “3” kavramlar›n›n bir araya getirilmesi ile “5” kavram› efllenik de¤ildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek için baflka bir aritmetik eflitli¤i göz önüne alal›m: 2+3=4+1. Bu eflitlikte “2+3” kavram› “4+1” kavram›n› içerir mi? Bu sorunun yan›t› “hay›r” gibi görünmektedir. “‹ki art› üç” kavramsal olarak “Dört art› bir”den oldukça farkl› bir düflünceyi dile getirir. O hâlde, e¤er Kant hakl›ysa, aritmetik (ve geometrik) önermeler sentetik a prioridir. Benzer flekilde, do¤rudan gözlemin ötesine geçmeyi gerektiren “Her do¤al olgunun do¤al bir nedeni vard›r” türü metafizik önermeler de sentetik a priori niteliktedir. Bu tür önermeleri ilginç ve önemli k›lan noktay› aç›k bir flekilde belirtmekte yarar var. A priori önermeler tek tek olgulardan ziyade genel geçerli¤i olan ilkelerle ilgilidir. Sentetik önermeler ise bilgimize katk› yapan, yaln›zca kavram çözümlemesinin ötesine geçmeyi gerekli k›lan cümlelere karfl›l›k gelirler. Kant’a göre, bu iki türün bilefliminden oluflan sentetik a priori önermeler, tikel deneyimlerin içeri¤ine de¤il yap›s›na veya biçimine iliflkin bilgi tafl›r. “Bahçemdeki güller sar›d›r” gibi sentetik a posteriori önermelerden farkl› olarak “Üçgenin iç aç›lar›n›n toplam› 180 derecedir” veya “Her olgunun bir nedeni vard›r” gibi sentetik a priori önermeler, deneyimledi¤imiz dünyan›n oluflumsal yap›s›na iliflkin bilgi içerirler. Baflka bir deyiflle, deneyimledi¤imiz dünyan›n ontolojik yap›s› o flekildedir ki yukar›da s›ralad›¤›m›z aritmetik, geometrik ve metafizik önermeler do¤rudur. Bu yüzden, Kant’›n görüflüne göre, sentetik a priori önermeler hem bofl bir mant›ksal yarg›dan ibaret de¤ildir hem de evrensel ve kesin bir flekilde do¤rudur. Ancak buradaki “evrensel” ve “kesin” kavramlar›n›n insana göre oldu¤unu vurgulamal›y›z (‹ki boyutlu mekândan geçen küre örne¤ini an›msayal›m.). Farkl› varl›k türlerinin sentetik a priori önermeleri tahminen farkl› metafizik ilkeler içerecekti. Bu anlamda sentetik a priori her biliflsel varl›k türü için farkl› biçimlerde ortaya ç›kacakt›r. Bizim sentetik a priori önermelerimiz veya ilkelerimiz bizim alg›lad›¤›m›z dünyay› ve bizim biliflsel normlar›m›z› belirler. Kant’›n Kopernik devriminin as›l anlam› da budur. E¤er bu görüfl do¤ruysa, Hume’un deneyimcili¤ine ve flüphecili¤ine de bir yan›t verilmifl olur. Bilgimiz gözlem ve mant›k ile s›n›rlanm›fl de¤ildir. Üçüncü bir bilgi tipi yani dünyaya dair metafiziksel bilgi olanakl›d›r. Ancak Kant’›n metafiziksel bilgiden anlad›¤› –geleneksel metafiziksel bilgiden çok farkl› bir flekilde– bizden ba¤›ms›z tözsel yap›lar›n bilgisi de¤il, d›flar›dan gelen duyusal ham maddeye zihnin flekil verme yollar›n›n evrensel
119
Sentetik a priori, di¤er olas› bileflimler içinde en ilginç ve felsefi aç›dan en önemli oland›r.
120
Epistemoloji
yap›s›n›n anlafl›lmas›d›r. ‹nsan akl› bunu kendi olanaklar›n› irdeleme yoluyla baflarma yetene¤ine sahiptir. O yüzden, Kant’›n felsefesine bu niteli¤inden dolay› zaman zaman elefltirel veya irdelemesel felsefe ad› da verilir. Bu görüfl “elefltirel/irdelemesel” yap›dad›r çünkü deneyimcilikten farkl› olarak gözlemsel bilginin yap›lanma süreçlerine ve bilginin zihinsel koflullar›na özel bir önem vermektedir. Bu ba¤lamda, usçular›n “bilginin oluflumunda akl›n çok özel bir ifllevi oldu¤u” düflüncesinin tipik bir örne¤ini veya uygulamas›n› Kant’ta bulmam›z mümkündür.
Kant’›n “Kavram” Kavram› ve Usçuluk
Usçular her kavram›n deneyim yoluyla kazan›ld›¤› fikrine karfl› ç›karlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
3
fiimdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin ›fl›¤›nda usçulu¤a iliflkin baz› genel saptamalarda bulunal›m. Platon’dan bafllayarak, usçu e¤ilimleri olan düflünürler her zaman bilginin alg›sal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biçimlendiren temel unsurlar›n› ay›rma e¤iliminde olmufllard›r. Platon-Aristoteles felsefesinde tümellerin hem nesnelerin flekillenmesinde hem de onlar›n bilinmesinde nas›l kritik bir rol oynad›¤›n› daha önce sergilemifltik. Bu yaklafl›m› Kant’›n felsefesinde de gözlemleyebiliriz. Kant’›n usçu görüflüne göre, bilginin oluflmas› için d›flar›dan “duyusal malzeme” al›nmas› yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak flekillendirilmesi veya anlamland›r›lmas› gerekir. Kavramlar›m›z›n büyük bir k›sm›n› yaflarken ö¤reniriz. “Viflne”, mavi”, veya “cömert” gibi kavramlar›n do¤um an›nda zihnimizde oldu¤unu düflünmek saçma olur. Bu düflünceye usçular da genel olarak kat›lacakt›r. Ancak deneyimciler tüm kavramlar›n deneyim yoluyla geldi¤ine inan›rken, usçular baz› özel kavramlar›n (veya ba¤lam›na göre, baz› özel idealar›n ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla kazan›lamayaca¤›na inan›rlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin belli kavramlara veya kategorilere sokularak biçimlendirilmesi yetisi do¤ufltan getirdi¤imiz yeteneklerdir. Örne¤in, nedensellik iliflkisi, Hume’un da farketti¤i gibi, “alg›lanabilecek” bir olgu de¤ildir. Alg›lanabilecek olan, yaln›zca düzenli bir flekilde tekrarlanan olgulard›r (Örnek: elimi atefle her uzatmamda, yanma hissi duymam). Fakat Kant’a göre “nedensellik” tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek (baflka bir deyiflle, a posteriori) bir kavram de¤ildir. “Neden”, sentetik a priori bir kavramd›r. Yani, “mavi” gibi ö¤renilmifl kavramlardan farkl› olarak, s›radan deneyimin olanakl› olmas›n› sa¤layan düzenleyici bir normdur. Bu düflünce flöyle de ifade edilebilir: Biz insanlar dünyay› nedensel bir düzende alg›lamak zorunday›z. Alg›lad›¤›m›z dünya bize nedensel bir yap›da görünür, çünkü nedensellik insan akl›n›n evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir baflka ifadesi de budur. Kant’›n ad› usçular aras›nda yer al›r. Ancak bu kitapta inceledi¤imiz gibi, usçular›n önemSIRA S‹ZDE li bir bölümü (örne¤in; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn› zamanda metafizik alan›nda da fikir üretmifl insanlard›r. Bu anlamda, Kant’›n “metafizik karfl›t›” bir düflünür olarak ortaD Ü fikafa Ü N E Lkar›flt›r›c› ‹M ya ç›kmas›nda bir yön bulunmaktad›r. Kant’›n usçulu¤u da “geleneksel metafizi¤in” s›n›rlar› içinde bir perspektif olarak görülemez mi? Bu ilginç ve kar›fl›k tabloyu daha aç›k hâleS Ogetirmeye çal›fl›n. R U D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
USÇULUK-DENEY‹MC‹L‹K TARTIfiMASI ÜZER‹NE Bu ünitede, özellikle Kant’›n felsefesi üzerinde yo¤unlaflarak, usçulu¤un en temel tezini özsel olarak inceledik. Usçular bilgimizin biricik kayna¤›n›n alg›lar olamayaca¤›n› savlarlar. Daha aç›k olarak, bilginin olanakl› olabilmesinin temel koflulunun akl›n do¤ufltan getirdi¤i belli kapasiteler veya kavramlar›n varl›¤› oldu¤unu öne sürerler. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, önemli bir anlamda, her kavram “düzenleyici” ve “flekillendirici” bir iflleve sahiptir. Ancak usçulara göre; her kavram veya kategori ayn› nitelikte de¤ildir. Usçular aç›s›ndan, deneyimcili¤in en büyük eksikli¤i alg› verilerinin karmafl›k dünya bilgisine nas›l dönüfltü¤ünü tatmin edici bir flekilde aç›klayamayacak olmas›d›r. Hume gibi deneyimciler do¤al olarak bu fikre karfl› ç›kacak ve Kant gibi metafizikçilerin gerekçelendirilmesi olanaks›z tasar›mlar icat etti¤ini söyleyecektir. Bilginin kaynaklar›na ve yap›s›na iliflkin bu tart›flma günümüzde de türlü biçimlerde sürmektedir. Deneyimci düflünürler sürekli olarak bilginin temeline alg› verilerini veya deneyimi yerlefltirirken, usçular bu felsefi tablonun yetersizliklerine iflaret etmektedirler. O yüzden, bu epistemolojik tart›flman›n felsefe tarihinin tozlu arflivinde kald›¤›n› düflünmek hata olur.
121
122
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Usçulu¤un genel bir tan›m›n› yapabilmek ve usçulu¤un “ak›lc›l›k” kavram›ndan nas›l farkl› oldu¤unu aç›klayabilmek. ‹nsanlar›n sahip olabilece¤i bilgilerin deneyime dayanmas› gerekti¤ini savlayan deneyimcili¤in aksine usçuluk, bilginin olanakl› olmas›n›n aç›klamas›n› deneyimin veya alg›n›n ötesinde arar. Usçuluk görüflünün ana tezi, insan akl›n›n bilginin oluflmas›nda çok merkezcil ve oluflturucu bir ifllevi oldu¤udur. Usçular, deneyimcilerden farkl› olarak, bilginin ortaya ç›kmas›n›n yaln›zca alg› verilerinin özneye ulaflmas› ile aç›klanamayaca¤›na inan›rlar. Öz Türkçe bir deyim olan ‘usçuluk’, “ak›lc› olma” kavram›n› ça¤r›flt›rd›¤› için kafa kar›flt›r›c› bir yön içermektedir. Potansiyel kar›fl›kl›klar› önlemek için aradaki fark flu flekilde ifade edilebilir: Gündelik dile de ait bir kavram olan “ak›lc›l›k” yaflamda ak›l ve mant›¤›n kullan›m›na önem veya a¤›rl›k verme tavr›na iflaret eder. Öte yandan, “usçuluk” felsefi bir görüflün ad›d›r ve deneyimcili¤in rakibi olan görüfl olarak bilinir. Usçulu¤un Eski Yunan dönemindeki ilk savunucular›n›n bu görüflün kuramsal zeminini nas›l haz›rlad›¤›n› aç›klayabilmek. Deneyimcilik gibi usçuluk görüflünün de kökleri Eski Yunan’a uzan›r. Eski Yunan felsefecileri “ak›l” kavram›n›n karfl›l›¤› olarak ‘nous’ deyimini kullanm›fllard›r. Modern kullan›mlardan farkl› olarak, Yunan felsefeciler “nous”u öznel bir kapasite olman›n ötesinde evrensel bir güç veya ilke olarak da alm›fllard›r. Örne¤in, baz› Yunan düflünürlere göre nous hem evrenin düzeninin ard›nda yatan ilke hem de insanlar›n ak›lc› düflünebilmesini olanakl› k›lan yetinin ad›d›r. Ayr›ca baz› Yunan felsefeciler insan›n bedeninden farkl› olarak, insan akl›n›n nous içeren boyutunun ölümsüz oldu¤unu, yani “evrensel ak›l” içinde yer ald›¤›n› düflünmüfllerdir. Bu felsefeciler nous ile alg›lar aras›nda bir ay›r›m yapm›fllar ve alg› yetisinin kavrama yetisinden kökten bir flekilde farkl› oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Bu önemli fikrin hem eski hem de ça¤dafl felsefeciler için geçerli oldu¤unu belirtmemiz gerekiyor. Bir örnek vermek gerekirse; Platon’un idealar kuram›, ak›l ve alg› yetilerinin sa¤lad›¤› bilgilerin son derece farkl› oldu¤u düflüncesine dayan›r.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Descartes’›n fikirlerinin usçuluk aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu aç›klayabilmek. Ünlü “Düflünüyorum, o hâlde var›m” cümlesini Descartes, flüpheci irdelemelerinin sonunda flüphelenilemeyecek bir bilgi parças› bulmas› üzerine söylemifltir. Descartes’a göre bir insan bir bedene sahip oldu¤undan veya 2+2=4 gibi bir eflitlikten bile flüphelenebilir ancak “fiu anda düflünmekte (veya flüphelenmekte olan) birisi var” gibi bir önermeden flüphe duyamaz. Bu kesin bilgiden hareketle Descartes, önce Tanr› ideas› gibi baz› idealar›n nedeninin bir insan›n sonlu zihni olamayaca¤›n› savlar ve Tanr›’n›n var olmas› gerekti¤ini belirtir. Ard›ndan da Tanr›’n›n bizim dünya bilgimiz konusunda sistematik bir flekilde yan›lmam›za izin veremeyece¤ini söyler. Descartes’›n bu flüphecilik karfl›t› yan›t›n› verirken nas›l yaln›zca akl›n› kulland›¤›na dikkat etmemiz gerekiyor. Her usçu gibi Descartes da akl›n bize sa¤layaca¤› bilgileri alg›lardan gelen bilgilere ye¤lemektedir. Ayr›ca Descartes “mum örne¤i”ni kullanarak, de¤iflmekte olan bir nesnenin tek ve belli bir nesne oldu¤unu kavramam›z›n alg›lar arac›l›¤›yla de¤il ak›l yoluyla olabilece¤ini öne sürer. Onun sundu¤u argüman, e¤er do¤ruysa, deneyimcili¤in önemli bir zay›fl›¤›n› ortaya koyar. En büyük usçu düflünürlerden Kant’›n ontoloji ve epistemoloji alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i kuramsal devrimin ayr›nt›lar›n› aç›klayabilmek. Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik karfl›t› durufllar›n› ve deneyimcilerin alg›sal verilere verdikleri önemi paylafl›r. Bu anlamda, Kant, Platon veya Descartes gibi bir metafizikçi de¤ildir. Ancak Kant’›n deneyimcilere karfl› ç›kt›¤› nokta, deneyimcilerin bilginin oluflumunu aç›klarken befl duyudan gelen alg› verilerine yo¤unlaflmalar› ve bilginin insan zihni taraf›ndan nas›l organize edildi¤i konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kant’›n geleneksel metafizikçilere yöneltti¤i elefltiriler konusuna dönersek: Pek çok metafizikçi, nesneler dünyas›n›n zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu ve öznelerin edilgen bir flekilde gerçekli¤i zihinsel olarak temsil etmeye çal›flt›klar›n› düflünür. Ancak bizim gibi biliflselli¤i s›n›rl› olan varl›klar›n alg›lad›¤› ve kavrad›¤› nesnelerin de
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
bizim anlama filtrelerimizden geçmifl, yani s›n›rland›r›lm›fl ve belirlenmifl nesneler olaca¤› kesindir. O yüzden Kant felsefede bir tür Kopernik devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var oldu¤unu düflündü¤ümüz nesnelerin asl›nda bize göre belirlenmifl fleyler oldu¤unu ileri sürer. Örne¤in, bizim “tavflan” olarak alg›lad›¤›m›z bir nesnenin bize görünme süreçlerinin alg›sal yeteneklerimiz taraf›ndan belirlendi¤i aç›kt›r. Bu durum, bizim dünyada alg›lad›¤›m›z nesnelerin zihinden tamamen ba¤›ms›z olmad›¤›n› gösterir. Kant’›n sentetik a priori kavram›n› önermesinin nedeni, onun yaln›zca alg›sal ve yaln›zca mant›ksal (biçimsel) bilginin d›fl›nda kalan bir bilgi türünün var oldu¤unu göstermeye çal›flmas›ndand›r. Baflka bir deyiflle Kant, Hume’un deneyimcili¤inin bir elefltirisini sunmaktad›r. E¤er biz alg›sal (örne¤in, “Orada bir kaplumba¤a görüyorum”) ve mant›ksal (örne¤in, “Bir fley ya vard›r ya da yoktur”) bilginin d›fl›na ç›kam›yorsak, bu bizim asl›nda hayvanlardan çok da farkl› olmad›¤›m›z anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insan›n ak›lsal yeteneklerinin bunun ötesine geçti¤i yönündedir. Örne¤in, Hume’a göre dünyan›n sebep-sonuçsal bir yap›s›n›n oldu¤unu bilemeyiz. Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan akl›n›n alg›sal boyutun ötesinde bilgilenebilece¤ine inanmaktad›r. Sentetik a priori cümlelerinin olanakl› olmas› flu anlama gelir: Baz› önermeler (ve bilgi türleri) hem evrensel olarak do¤rudur hem de bu evrenselli¤in nedeni mant›ksal iliflkiler (yani, bofl içerikler) de¤ildir. Baflka bir deyiflle, “Her olay›n bir nedeni vard›r” türü genel ilkeler insanlar›n biliflsel kapasitelerinin uygun olmas› nedeniyle bilebilece¤i önermelerdir.
N A M A Ç
5
123
Usçu görüflün genel bir felsefi de¤erlendirmesini yapabilmek. Kant’›n felsefesinde de aç›kça gördü¤ümüz gibi, usçu düflünürler bilgimizin tek kayna¤›n›n alg›lar olamayaca¤›n› öne sürerler. Usçulu¤a göre, bilginin olanakl› olabilmesi için, akl›n sahip oldu¤u kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulunmaktad›r. K›saca ifade edersek, deneyimciler alg› yoluyla kazan›lan bilgilerin oluflumunu aç›klamakta baflar›s›z olmufllard›r. Bunun temel nedeni, usçu felsefecilere göre, deneyimcilerin kuram üretirken dikkatlerini ço¤unlukla basit alg›sal verilere odaklamalar› ve alg›sal verileri organize eden yap› ve süreçlere yeteri kadar ilgi göstermemeleridir.
124
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki cümlelerden hangisi usçuluk görüflünün temel tezini en iyi biçimde ifade eder? a. ‹nsan bilgisinin temel kayna¤› alg› yoluyla edindi¤imiz bilgi parçalar›d›r. b. Bilginin oluflumu çerçevesinde ak›l temel ve belirleyici bir rol oynar. c. Bilginin oluflumunda en temel ve belirleyici unsur mant›kt›r. d. Do¤rulu¤undan emin olabilece¤imiz tek bilgi Tanr›’n›n var oldu¤udur. e. Do¤rulu¤undan emin olabilece¤imiz tek bilgi alg›lar›n yan›lt›c› oldu¤udur. 2. “Ak›lc› olmak “ ile “usçu olmak” kavramlar› aras›ndaki temel fark nedir? a. “Ak›lc› olmak” mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise bilginin oluflumunda deneyime önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir. b. “Ak›lc› olmak” felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir; “usçu olmak” ise mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir. c. “Ak›lc› olmak” mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir. d. “Ak›lc› olmak” bilginin oluflumunda deneyime önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir; “usçu olmak” ise felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir. e. “Ak›lc› olmak” gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise bilginin oluflumunda mant›ksal tutarl›l›¤a önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir.
3. Eski Yunan düflünürlerinin “nous” (ak›l) kavram›na genel yaklafl›mlar› için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “deneyim” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. b. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “alg›” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. c. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “töz” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. d. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›n›n “mant›k” kavram›na önceli¤i oldu¤unu düflünmüslerdir. e. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram› ile “alg›” kavram›n› ayr› tutmufllard›r. 4. Descartes’›n fiziksel nesnelerin var oldu¤unu kan›tlamak için izledi¤i yöntem afla¤›dakilerden hangisidir? a. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr› ideam›z›n kayna¤›n›n gerçekten Tanr› oldu¤unu savlamakta ve ard›ndan da nesneleri alg›lama süreçlerimiz s›ras›nda Tanr›’n›n bizi yan›ltmayaca¤›n› öne sürmektedir. b. Descartes zihinsel durumlar›m›z›n fiziksel nesneleri temsil edebildikleri gerçe¤inden hareketle, fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n gerçekli¤i do¤ru bir flekilde yans›tmas› gerekti¤i sonucuna varmaktad›r. c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n oluflmas›na neden olduklar› ve bu nedensellik iliflkisinin güvenilir bir iliflki oldu¤u gerçe¤inden hareketle, söz konusu idealar›n gerçekli¤i do¤ru bir flekilde yans›tmas› gerekti¤i sonucuna varmaktad›r. d. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, fiziksel nesnelerin düflünülebilir oldu¤unu savlamakta, ve buradan da Tanr›’n›n fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n oluflmas›na neden olduklar› sonucuna varmaktad›r. e. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, idealar›m›z›n düflünülebilir oldu¤unu savlamakta ve buradan da Tanr›’n›n fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n do¤ru olmas›n› sa¤lad›¤› sonucuna varmaktad›r.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
5. Descartes’›n “yanmakta olan mum” örne¤inden ç›karmam›z beklenen sonuç Descartes’a göre afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gözlem s›ras›nda alg›lar›m›z bize de¤iflen bir nesnenin bilgilerini tafl›rken, akl›m›z bize bu de¤iflimlerin gelecekte de devam edece¤i bilgisini verir. b. Gözlem s›ras›nda alg›lar›m›z bize gözlem s›ras›nda de¤iflmeyen bir nesnenin bilgilerini tafl›sa da, akl›m›z bize mum gibi bir nesnenin de¤iflim geçirebilece¤i bilgisini verir. c. Akl›m›z bize de¤iflimin gerçek olmad›¤›n› söylese de, gözlem s›ras›nda alg›lar›m›zdan gelen bilgi de¤iflimin devam etti¤i bilgisini verir. d. Akl›m›z bize sürekli de¤iflimin gerçekleflti¤i bilgilerini tafl›sa da, tek ve ayn› nesneyi alg›lamaya devam etmekte oldu¤umuz bilgisini ak›l de¤il alg›lar verir. e. Alg›lar›m›z bize sürekli de¤iflimin gerçekleflti¤i bilgilerini tafl›sa da, tek ve ayn› nesneyi alg›lamaya devam etmekte oldu¤umuz bilgisini alg›lar de¤il ak›l verir. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’›n savundu¤u bir görüfl de¤ildir? a. Hume, “Deneyime baflvurmaks›z›n metafizik bilgi edinilebilir” fleklinde ifade edilebilecek olan görüfle karfl› ç›kmakta hakl›d›r. b. Fiziksel dünyada zorunlu kanunlar egemen olsa da, ahlak›n olanakl› olmas› insanlar›n iradelerinin özgür olmas›n› gerektirir. c. ‹nsanlar dünyay› alg›lama ve anlama süreçlerinde etken de¤il edilgen bir yap› sergiler. d. Deneyimciler bilgi kavram›n› incelerken, dikkatlerini esas olarak deneyim yoluyla gelen alg›sal verilere odaklamakla önemli bir hata yapm›fllard›r. e. Bize görünen dünya, bizim kendi biliflsel s›n›rlar›m›z taraf›ndan belirlenmifl ve k›s›tlanm›fl bir dünyad›r.
125
7. Kant’›n bir tür “Kopernik devrimi” gerçeklefltirdi¤ini söylemek ne anlama gelmektedir? a. ‹nsan zihni metafizik boyutu kavrama yetene¤ine sahiptir; buna karfl›n, insan›n kendisine görünen dünyay› kesin bir flekilde bilmesi olanaks›zd›r. b. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan metafizik gerçekli¤i biliflselli¤i yoluyla var eder. c. ‹nsan›n alg›lad›¤› ve anlad›¤› fleyler insan biliflselli¤ine ve s›n›rlar›na uygun hale gelmifl nesneler de¤illerdir; tersine, insan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya yönelir. d. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan›n alg›lad›¤› ve anlad›¤› fleyler zaten insan biliflselli¤ine ve s›n›rlar›na uygun hâle gelmifl nesnelerdir. e. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan›n biliflselli¤i metafizik gerçekli¤i de¤ifltirme ve dönüfltürme gücüyle donat›lm›flt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi “sentetik a priori” bir önermedir? a. Dünya, günefl etraf›nda dönen bir gezegendir. b. Fiziksel evrende gerçekleflen her olay›n bir sebebi vard›r. c. Bütün ›slak nesneler ›slakt›r. d. Su molekülü hidrojen ve oksijen atomlar›n› içerir. e. Matematik fizikten daha önemli bir araflt›rma alan›d›r.
126
Epistemoloji
Okuma Parças› 9. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’›n deneyimcilik görüflüne yöneltti¤i bir elefltiri de¤ildir? a. Deneyimciler tüm kavramlar›n deneyim yoluyla kazan›labilece¤ini düflünmüfllerdir. b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize edebilme yetene¤ini büyük ölçüde görmezden gelmifllerdir. c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl› olabilece¤ini kavrayamam›fllard›r. d. Deneyimciler bilginin oluflumunun basit alg›sal verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi sonucu gerçekleflebilece¤ini varsaym›fllard›r. e. Deneyimciler bilginin oluflumunda zihnin organize edebilme yetene¤ini farketseler de, bilginin esas malzemesi olan alg›sal verilerin önemini büyük oranda görmezlikten gelmifllerdir. 10. Kant’›n sentetik a priori kavram› üzerinde çok fazla durmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Metafizik bilginin d›fl›nda bir bilgi türünün olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. b. Gözlemsel bilgi ve mant›k bilgisinin d›fl›nda bir bilgi türünün olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. c. ‹nsanlar›n befl duyu arac›l›¤›yla dünyadan veri alabilmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. d. ‹nsanlar›n “görünen dünyan›n” ötesine iliflkin bilgi edinmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. e. ‹nsanlar›n nesnelerdeki birincil niteliklere iliflkin bilgi edinmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r.
a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarg›lar Aras›ndaki Fark Üzerine Metafizik bilgi sadece a priori yarg›lar› içermelidir; onun kaynaklar›na özgü olan, bunu böyle gerektirir. Yarg›lar hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mant›ksal biçimleri bak›m›ndan nas›l olurlarsa olsunlar, içerik bak›m›ndan aralar›nda fark vard›r; bu içerik sayesinde ya s›rf aç›klay›c›d›rlar ve bilginin içeri¤ine hiçbir fley eklemezler, ya da geniflleticidirler ve eldeki bilgiyi art›r›rlar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarg›lar ad› verilebilir. Analitik yarg›lar yüklemde, öznenin kavram›nda zaten var olan, ama pek o kadar aç›k ve bilinçli düflünülmemifl olandan baflka hiçbir fley söylemezler. “Bütün nesneler yer kaplar” dedi¤imde, nesne kavram›n› hiçbir flekilde geniflletmifl olmam, sadece çözmüfl olurum; çünkü yer kaplama o yarg›dan önce, aç›kça söylenmese bile, gerçekte o kavramda zaten düflünülmüfltü; o halde bu yarg› analitiktir. Buna karfl›l›k “baz› nesneler a¤›rd›r” önermesi, genel olarak cisim kavram›nda gerçekten düflünülmeyen bir fleyi yükleminde içerir; dolay›s›yla benim kavram›ma bir fley ekleyerek bilgimi art›r›r; o halde sintetik yarg› olarak adland›r›lmal›d›r. b. Tüm Analitik Yarg›lar›n Ortak ‹lkesi Çeliflme ‹lkesidir. Bütün analitik yarg›lar tamam›yla çeliflme ilkesine dayan›rlar ve onlar›n malzeme olarak kulland›klar› kavramlar deneysel olsa da olmasa da, do¤al yap›lar› gere¤i a priori bilgilerdir. Çünkü evetleyici analitik bir yarg›n›n yüklemi zaten önceden öznenin kavram›nda düflünüldü¤ünden ötürü, o özne hakk›nda çeliflmeye düflmeden de¤illenemez. Ayn› flekilde, çeliflme ilkesinden dolay›, onun tersi de, analitik fakat de¤illeyici bir yarg›da özne hakk›nda de¤illenmek zorundad›r. “Her cisim yer kaplar” ve “yer kaplamayan cisim yoktur” gibi (yal›n) önermelerde bu böyledir. ‹flte bu nedenle bütün analitik önermeler, kavramlar› deneysel olsa da, a priori yarg›lard›r, örne¤in “alt›n, sar› bir metaldir” önermesi; çünkü bunu bilmek için benim bu cismin sar› ve metal oldu¤unu içeren alt›n kavram›ndan baflka bir fleye ihtiyac›m yoktur. Bu, benim kafamdaki alt›n kavram›n› oluflturmaktayd› ve bana onu –baflka yerlerde aramama gerek kalmadan– ö¤elerine ay›rmaktan baflka yapacak bir fley kalm›yordu. c. Sintetik Yarg›lar, Çeliflme ‹lkesinde Baflka Bir ‹lkeyi Gereksinirler. Kökenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarg›lar vard›r; ayr›ca saf anlama yetisinden ve ak›ldan kaynak-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
lanan kesin a priori olanlar› da vard›r. Ama her ikisi de çözümlemenin temel ilkesi olan tek bafl›na çeliflme ilkesinde kaynaklanamama konusunda birleflirler; bambaflka bir ilke daha –hangisi olursa olsun– gerektirirler, her ne kadar bu ilkeden hep çeliflme ilkesine göre türetilmeleri gerekiyorsa da. Çünkü her fley bu ilkeden türetilemiyorsa da, hiçbir fley ona ayk›r› olamaz. Her fleyden önce sintetik yarg›lar› s›n›flara ay›rmak istiyorum: 1. Deney yarg›lar› her zaman sintetiktirler. Yarg›da bulunmak için kavram›m›n d›fl›na ç›kamayaca¤›mdan ötürü, analitik bir yarg›y› deney üzerine temellendirmek uygun olmaz, dolay›s›yla deneyin tan›kl›¤›na ihtiyac›m yoktur. Bir cismin yer kaplamas›na iliflkin önerme a priori olarak kesin olan bir önermedir ve deney yarg›s› de¤ildir. Çünkü deneye yönelmeden önce, kavramda yarg›m›n tüm koflullar›na sahibim; bu kavramda çeliflme ilkesine göre yüklemi ç›karabilirim ve bu sayede derhal yarg›n›n zorunlulu¤unun bilincine varabilirim, ki bunu bana deney hiçbir zaman ö¤retemez. 2. Matematik yarg›lar›n tamam› sintetiktir... Herfleyden önce fluna iflaret etmek gerekir: as›l matematik yarg›lar deneysel de¤il, her zaman a priori yarg›lard›r; çünkü deneyden ç›kar›lamayacak bir zorunlulu¤u birlikte getirirler. E¤er bu kabul edilmeyecek olursa, ben de önermemi Saf Matematikle s›n›rland›r›r›m; onun kavram›n›n birlikte getirdi¤i gibi, Saf Matematik deneysel bilgi de¤il, yaln›zca saf a priori bilgi içerir. Bafllang›çta, 7+5=12 önermesinin çeliflme ilkesinde ç›kan yedi ve befl kavramlar›n›n toplam› olan, s›rf analitik bir önerme oldu¤u belki düflünülebilir. Ne var ki, dikkatle bak›ld›¤›nda görülür ki, 7 ve 5’in toplam› kavram›, her iki say›n›n bir tek say›ya birlefltirilmesinden baflka bir fley içermemektedir; ikisini kapsayan bu bir tek say›n›n ise ne oldu¤u hiç mi hiç düflünülmüyor. Oniki kavram›, benim sadece yedi ile beflin birlefltirilmesini düflünmemle hiçbir flekilde düflünülmüfl olmaz; ve ben böyle bir olanakl› toplam kavram›m› istedi¤im kadar ö¤elerine ay›ray›m, yine de onun içinde onikiyi bulamam... Ayn› flekilde Saf Geometrinin de hiçbir ilkesi analitik de¤ildir. ‹ki nokta aras›nda çizilen do¤runun en k›sa çizgi oldu¤u önermesi, sintetik bir önermedir. Çünkü benim “do¤ru” kavram›m nicelikle ilgili hiçbir fley içermez, sadece bir niteli¤i içerir. “En k›sa” kavram› tamam›yla ona eklenir ve “do¤ru çizgi” kavram›n›n ö¤elerine ayr›lmas›ndan ç›kar›lamaz. O halde burada görünün yard›m› gereklidir; ancak onun arac›l›¤›yla sintez olanakl›d›r...
127
3. Hakiki metafizik yarg›lar›n hepsi sintetiktir...Metafizi¤in as›l ifli sintetik a priori önermelerdir ve yaln›zca bu, onun amac›n› oluflturur. Bu amaca ulaflmak için gerçi kavramlar›n› muhakkak çok defa ö¤elerine ay›rmaya, dolay›s›yla analitik yarg›lara gerek duyar; bu ifl ise, kavramlar› ö¤elerine ay›rma yoluyla s›rf aç›kl›¤a kavuflturmaya çal›flt›¤›m›z di¤er bütün bilgi türlerinde yap›landan farkl› de¤ildir. fiu farkla ki, a priori bilginin hem görüye hem de kavramlara göre meydana getirilmesi –sonunda da sintetik a priori önermelerin, üstelik de felsefi bilginin alan› içinde meydana getirilmesi– Metafizi¤in as›l içeri¤ini oluflturur. Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Ç›kabilecek Her Metafizi¤e Prolegomena. çevirenler: ‹oanna Kuçuradi, Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1 Descartes’›n “düflünüyorum” saptamas›n›n en güvenilir ve temel bilgi oldu¤unu söylemesi kafalarda soru iflareti oluflturabilir. Ne de olsa, “güvenilir bilgi” denildi¤inde akl›m›za ilk gelen fleyin “bir öznenin düflünmekte oldu¤u gerçe¤i” olmayaca¤› aç›kt›r. Ancak Descartes’›n bu noktaya ulaflana kadar hangi olas›l›klar› inceleyip onlar› yetersiz buldu¤unu an›msamakta yarar var. Descartes alg› ve matematiksel bilgi örneklerini de ele alm›fl ancak onlar› kesinlik aç›s›ndan tatmin edici bulmam›flt›. Peki, “düflünüyorum” veya “flüpheleniyorum” ifadelerini özel k›lan fley nedir? Descartes’a göre, biz matematiksel bilgilerimizin do¤rulu¤undan veya bir bedenimiz oldu¤undan bile flüphelenebiliriz. Bunun nedeni kötü niyetli ve üstün güçleri olan bir varl›¤›n bizi aldatma olas›l›¤›n›n bulunmas›d›r. fiimdi ayn› fleyi “düflünüyorum” ba¤lam›nda uygulayal›m. Ben alg› ve düflünce süreçlerim s›ras›nda, fark›nda olmasam da, sürekli olarak aldat›lmaktaysam, bu durum en az›ndan düflünen ve aldat›lmakta olan “bir fleyin” oldu¤unu göstermez mi (Elbette burada “var olan fley”in bedensel bir varl›k olmayabilece¤ini belirtmemiz gerekiyor; düflünen bir zihnin var olmas› Descartes aç›s›ndan yeterlidir.) ? Descartes’›n bu düflüncesi, yani her konuda yan›lt›lan bir varl›¤›n en az›ndan (düflünme hâlindeyken) var oldu¤u fikri, pek çok felsefeci taraf›ndan oldukça güçlü bir argüman olarak de¤erlendirilmifltir.
2. c
3. e
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. e
10.b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçuluk Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Usçu görüflün nas›l tan›mlanabilece¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçuluk Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Ak›lc› olmak” ve “usçu olmak” aras›ndaki kavramsal fark› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçulu¤un Arka Plan›: Eski Yunan’daki Nous Kavram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Nous” (ak›l) kavram›n›n ne anlama geldi¤ini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “ ‘Düflünüyorum’dan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n ak›l yürütmesini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg›sal Bilginin S›n›rlar›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “mum örne¤i”nin önemini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek”, “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›” ve “Kant’›n Ontolojisi: Biliflsel S›n›rlar›n Varl›ksal Sonuçlar›” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Kant’›n felsefesinin ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›” k›sm›n› yeniden okuyun. Kant’›n tezlerinin neden devrimsel bir yönünün oldu¤unu kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” k›sm›n› yeniden okuyun. Bu kritik felsefi kavram›n anlam›n› aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek”, “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›”, “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” ve “Kant’›n ‘Kavram’ Kavram› ve Usçuluk” k›sm›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n deneyimcili¤e nas›l yaklaflt›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” ve “Kant’›n ‘Kavram’ Kavram› ve Usçuluk” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n “sentetik a priori” kavram›na neden büyük bir önem verdi¤ini aç›klayabileceksiniz.
S›ra Sizde 2 Kant’›n “Biz zihinsel olarak nesnelere uymay›z; bize görünen nesneler bizim taraf›m›zdan kavranabilmek için bize uymak durumundad›r” türünden ifadeleri, “Kant bir öznelci mi?” sorusunu gündeme getirebilir. Kant’›n fikirlerinde flafl›rt›c› bir yön oldu¤u kesindir. Normalde biz, gerçeklik içinde a¤aç ve gezegen gibi nesnelerin oldu¤unu ve öznelerin de alg› ve anlama s›ras›nda o nesneleri oldu¤u gibi zihinlerimizde temsil etti¤imizi, onlar› beynimizde bir yerlerde kopyalad›¤›m›z› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir yap›dad›r. Kant’›n bu yaklafl›ma karfl› ç›karken öne sürdü¤ü temel fikir, bize görünen nesneleri “mutlak” olarak almam›z›n bir hata oldu¤udur. E¤er ben bir nesneye bakt›¤›mda bir a¤aç görüyorsam, bunun olanakl› olmas›n›n nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa olsun) benim biliflsel filtrelerimden geçerek zihnimde bir a¤aç görüntüsü oluflturmas›d›r. O yüzden, Kant asl›nda nesnelerin var olmalar›n›n insan varl›¤›na ba¤l› oldu¤unu iddia ediyor de¤ildir. Onun söyledi¤i, bir nesnenin bize görünme biçiminin mutlak olmaktan ziyade bizim s›n›rlar›m›za ba¤l› oldu¤udur.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
129
Yararlan›lan ve Baflvurulabilcek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Kant’›n ad› usçu düflünürler aras›nda an›lsa da, geleneksel metafizi¤e karfl› ç›kmas› nedeniyle Kant, di¤er usçulardan ayr›l›r. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Bu soruya yan›t verirken, Kant’›n Hume’dan oldukça etkilendi¤ini unutmamam›z gerekiyor. Hume’a göre, bizim deneyimin s›n›rlar›n› terk ederek gerçekli¤e bakmam›z olanaks›zd›r. Örne¤in, Platon’un idealar dünyas›, Aristoteles’in töz anlay›fl› ve Locke’›n birincil nitelikleri “olanakl› deneyimin ötesine (baflka bir deyiflle, gerçekli¤in kendisine) iliflkin” tasar›mlard›r. Kant, ayn› Hume gibi, bu tasar›mlar›n do¤rulu¤u bilinemeyecek kuramlara yol açt›¤›n› düflünür. Kant’› usçu k›lan en önemli neden, onun sentetik a priori türü bilginin gereklili¤ini savlamas› ve metafizi¤in “insan›n kendi biliflselli¤ini irdeleyebilme” anlam›nda olanakl› oldu¤unu öne sürmesidir. Bu bir tür metafiziktir; ancak deneyimin s›n›rlar›n› geçmemesi ve deneyimin yap›s›n› ortaya koyma çabas› nedeniyle oldukça farkl› bir metafizik türüdür. Öyleyse k›saca ifade edersek, Kant alg›sall›¤›n ötesinde bir bilgilenme türünün varl›¤›n› kabul etmekte ancak bu bilgilenmenin varl›k düzeninin nas›l kuruldu¤unu anlama yoluyla de¤il, akl›n kendi epistemolojik olanaklar›n› sorgulamas› sonucu gerçekleflebilece¤ini savunmaktad›r.
Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism. Malden: Blackwell Publishing. Cevizci, A. (1998). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yay›nevi. Descartes, R. (1996). Söylem - Kurallar - Meditasyonlar. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion to Kant. Cambridge: Cambride University Press. Heimsoeth, H. (2009). Kant’›n Felsefesi. çeviren: T. Mengüflo¤lu, ‹stanbul: Do¤u Bat› Yay›nlar›. Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Ç›kabilecek Her Metafizi¤e. çevirenler: Y. Örnek ve I. Kuçuradi, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Kant, I. (1993). Ar› Usun Elefltirisi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge University Press. Platon. (2009). Devlet. çeviren: S. Eyübo¤lu ve S. Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London: Totem Books. Ross, G. M. (2002). Leibniz: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: C. Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar. Spinoza, B. (2004). Etika. çeviren: H. Z. Ülken, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.
EP‹STEMOLOJ‹
7 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Alg› kavram›na iliflkin ça¤dafl bilimsel yaklafl›mlar› aç›klayabilecek, Alg› felsefesinin önde gelen kuramlar› olan “temsilcilik”, “görüngücülük” ve “gerçekçilik” görüfllerini aç›klayabilecek, Alg› felsefesi konusunda genel bir de¤erlendirme yapabilecek bilgiye sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Yan›lsama • Alg›n›n nesnesi • Temsilcilik
• Görüngücülük • Gerçekçilik • “Baflar›” olarak alg›
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Alg›n›n Epistemolojisi
• G‹R‹fi • ALGI PS‹KOLOJ‹S‹ • ALGI FELSEFES‹N‹N TEMEL KURAMLARI • ALGI TARTIfiMASININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Alg›n›n Epistemolojisi Yaflamdan Örnekler “Pek çok kifli görsel olarak alg›lad›klar›n›n gözleriyle gördüklerinin ayn›s› oldu¤unu düflünür. Oysa ki alg› aflamas›nda beyin salt gözden gelen uyar›mlar› de¤il, önceki deneyimlerden do¤an beklentileri de hesaba katarak fizik dünyada var olmayan uyaranlar› sanki oradalarm›flças›na yorumlayabilir. Örne¤in, çok s›cak bir günde araba yolculu¤u s›ras›nda biraz ötede asfalt üzerinde sanki su birikmifl gibi alg›lad›¤›m›z olmufltur. Oysa tam o bölgeden geçerken bir de bakar›z ki asl›nda yol kupkuru. Bunun nedeni, s›cak dolay›s›yla asfalt üzerinde buharlaflman›n olmas› ve bu buharlaflma nedeniyle de asfalt yüzeyinin yans›ma oran›n›n de¤iflmesidir. Bu noktada dikkatin önemini vurgulamam›zda da fayda olacakt›r. Bazen birfleye bakt›¤›m›z halde onu göremeyebiliriz. Zihnimizden bambaflka fleyler geçiyordur, dalm›fl›zd›r... Yolda yürürken arkadafl›m›za rastlay›p bir süre için onu tan›yamayabiliriz. Ya da bakt›¤›m›z bir nesneyi göremiyor oluflumuzun tamamen biyolojik kaynakl› bambaflka bir nedeni vard›r: Kör nokta! Gözlerimizin anatomisini inceledi¤imizde ön k›sm›n›n bir kamera lensi gibi ifl görerek gelen ›fl›k ›fl›nlar›n›n retina tabakas›nda net bir görüntü oluflturacak flekilde k›r›lmas›n› sa¤lad›¤›n› görürüz. Retina tabakas›nda yer alan ›fl›k al›c› hücreler ›fl›k ›fl›nlar›n› elektrik ak›m›na dönüfltürür ve sinyaller beyne do¤ru yol al›rlar. Bu elektrik sinyalleri beyne görme siniri taraf›ndan iletilir. Ancak retinada, tam da görme sinirinin üzerine karfl›l›k gelen noktada al›c› hücre bulunmaz. ‹flte bu nokta kör nokta olarak adland›r›l›r. Bu noktada görme gerçekleflmez.” (Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Söz konusu ‹nternet sayfas› ayn› zamanda pek çok ilginç yan›lsamay› görsel araçlarla ve e¤lenceli bir flekilde anlatmakta ve yan›lsamalar›n nedenini de aç›klamaktad›r.)
G‹R‹fi Bu ünitede dünya bilgimizin en büyük kayna¤› olarak kabul edilen alg› konusunu ayr›nt›l› bir flekilde ele alaca¤›z ve böylece kitab›n önceki bölümlerinde farkl› ba¤lamlarda sergiledi¤imiz baz› önemli fikirleri daha bütüncül bir tablo hâlinde sunmaya çal›flaca¤›z. Daha önce de gördü¤ümüz gibi, epistemoloji tarihinin en büyük tart›flmalar›ndan biri, insan bilgisinin kaynaklar› ve oluflumsal yap›s› konusunda deneyimciler ve usçular aras›nda gerçekleflmifltir. Aralar›ndaki büyük farklara ra¤men, her iki kanada ait düflünürler de alg›lar›n bilgisel bir önem tafl›d›¤› konusunda uzlaflma içindedirler. Ayr›ld›klar› nokta, alg›sal bilginin bilgisel dünyam›z için-
132
Epistemoloji
de ne büyüklükte bir yer kaplad›¤› ve epistemolojik ifllevinin tam olarak ne oldu¤udur. Deneyimciler alg› parçalar›n›n ve alg›lama süreçlerinin kendilerinin bilginin tümünün oluflumunun aç›klanmas›nda yeterli olabilece¤ini savlarken, usçular bu görüflü aç›kça reddederler. Bu tart›flmaya ek olarak, flüpheci görüflteki felsefecilerin yaklafl›mlar›n›n da alg› konusunda üzerinde pek düflünülmeyen baz› noktalar› gündeme getirdi¤ini söyleyebiliriz. Bunlar aras›nda en önemlisi, alg›lardan gelen bilginin en güvenilir bilgi türü oldu¤u yönündeki inanc›m›z› tart›flmaya açmas›d›r. Kendisi bir flüpheci olmayan Descartes’›n da net bir flekilde sergiledi¤i gibi, asl›nda her bilgilenme türü konusunda –ilkece de olsa– güvenilirlik sorgulamas› yapmak olas› görünmektedir. Descartes’› izleyen Hume, deneyimci görüflleri baflar›yla savunmufl ve flüpheci yönleri a¤›r basan bir perspektif öne sürmüfltür. Hume’u izleyen Kant, alg› veya deneyim kavram›n› son derece ciddiye almakla birlikte deneyimcili¤in yetersiz kald›¤› konulara iflaret etmifltir. Epistemolojik aç›dan bu iki felsefecinin ortak bir noktas›, bilgi söz konusu oldu¤unda bizim oldukça s›n›rlanm›fl varl›klar oldu¤umuz gerçe¤ini etkin bir flekilde gözler önüne sermeleridir. Alg›n›n hem gündelik anlamda hem de felsefe tart›flmalar› aç›s›ndan kritik bir önem tafl›d›¤› aç›kt›r. Bu ünitede alg› konusuna odaklanarak alg›-gerçeklik iliflkisinin nas›l oldu¤u konusunda felsefecilerin öne sürdü¤ü temel kuramlar› inceleyece¤iz ve ard›ndan da genel bir felsefi de¤erlendirme sunaca¤›z.
ALGI PS‹KOLOJ‹S‹ “Alg›” ve “duyum” kavramlar› birbirine kar›flt›r›lmamas› gereken önemli iki kavramd›r.
“Alg›”y› incelemeye geçmeden önce, bu kavram›n “duyum”dan fark›n› aç›kça belirtmemiz yararl› olur. Befl duyu arac›l›¤›yla bize ulaflan bilgi parçalar› (veya “duyusal ham maddeler”) karmafl›k yönler içeren dünya bilgimiz aç›s›ndan temel bir öneme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselli¤imiz aç›s›ndan bilinçli süreçler de¤illerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir s›cakl›¤› duyumsarken zihnimiz tamamen edilgen (pasif) durumdad›r. Bu süreçler bütünüyle fizyolojik düzeyde gerçekleflir. O yüzden, “duyusal yollardan dünyadan veri alma” kavram› için günlük dilde bazen “alg›” kavram› kullan›lsa da, bu durum yan›lt›c› bir yön içermektedir. Deneysel psikolojinin biliflsel kanad›nda yer alan kuramc›lara göre alg›, duyulardan gelen verilerin zihinsel yap›m›z taraf›ndan seçilmesi, organize edilmesi ve yorumlanmas› olarak anlafl›lmal›d›r. Baflka bir deyiflle; görsel, iflitsel ve di¤er alg›lar, duyulardan farkl› olarak, beynin etken ifllevlerini gerekli k›lar. Bu konuda birkaç saptama daha yapal›m. “Alg›”, hem felsefecileri hem de deneysel psikologlar› ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlar›n› ilgilendiren oldukça ilginç bir olgudur. Örnek vermek gerekirse, insanlar›n derinlik alg›s›na sahip oldu¤u, yani görsel alanlar›n›n üç boyutlu oldu¤u aç›kt›r. Ancak bunda flafl›rt›c› bir yön bulunmaktad›r çünkü görsel alg›, bildi¤imiz kadar›yla, gözlerimize ›fl›¤›n girmesiyle bafllamakta ve gözbebeklerimizden süzülen ›fl›¤›n gözün iç taraf›nda bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap› olan iki adet retinaya çarpmalar›yla devam etmektedir. Ard›ndan da beynimiz, bir flekilde, üç boyutlu görüntüler oluflturmaktad›r. E¤er, fizyolojik aç›dan, görüntülerin bedenimizdeki ilk oluflum duraklar› iki boyutlu retinalar ise, biz nas›l oluyor da üç boyutu (yani derinli¤i) olan görsel alg›lara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yan›t›n›n bilimsel ayr›nt›lar›na elbette bu kitapta girmeyece¤iz ama en az›ndan, bu ve benzeri sorular›n alg›n›n çok çarp›c› süreçler ve yap›lar içeren bir olgu oldu¤unu gösterdi¤ini belirtebiliriz. (‹ki boyutlu retinalara düflen ›fl›ktan veya görüntüden üç boyut alg›s›n›n nas›l olufltu¤una iliflkin bir ipucu: ‹ki gözümüzü bir noktaya sabitleyip bakt›¤›m›zda, retina-
133
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
larda oluflan görüntüler birbirinin tam olarak ayn›s› de¤ildir. ‹ki göz aras›ndaki konum fark›ndan dolay›, retinalardaki her bir görüntü di¤erine göre “hafif yana kaym›fl” gibi durur. Ve bu fark hemen önümüzde duran nesnelere odaklan›nca daha fazla, uzaklardaki nesnelere odaklan›rken daha azd›r. ‹ki retinadaki görüntüyü karfl›laflt›ran beynimiz, görüntülerin birbirinden fark›n›n çok olmas›n›, “nesne yak›nda duruyor” olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik alg›s›n› olufltururken kulland›¤› mekanizmalardan yaln›zca biridir. Herkes taraf›ndan bilinen bir di¤er unsur “perspektiften gelen ipuçlar›”d›r.) Alg› süreçlerinin zaman zaman kar›fl›k ve gizemli bir hâl almas›n›n nedenlerinden biri, sahip oldu¤umuz dünya bilgisini bilincinde olmasak da bir flekilde alg›n›n nesnelerine uygulamam›zd›r. Baflka bir deyiflle, varsay›mlar›m›z ve inançlar›m›z alg› süreçlerinin içine s›kl›kla dâhil olmaktad›rlar. Biz genellikle nesneleri “anlamland›rarak” alg›lama e¤ilimindeyizdir. Dahas›, bir nesneye bakarken içinde bulundu¤umuz “beklentiler” de alg›m›z› etkiler. 20. yüzy›lda, J. Gibson gibi deneysel psikologlar alg›n›n özellikle bu yönünü vurgulam›fllar ve alg›sal süreçlerin önemli bir oranda yukar›dan-afla¤›ya (yani, genelden-tikele veya varsay›mdan-olguya) diyebilece¤imiz bir özellik tafl›d›¤›n› savlam›fllard›r. Bu görüflü savunanlar›n kuram›n› güçlendiren bir olgu fludur: Alg›n›n “anlamsal bir ba¤lama oturmas›” durumlar›nda tan›mlama ve anlama ifllevlerimiz daha baflar›l› bir hâle gelir. Örne¤in, karmafl›k bir el yaz›s› ile yaz›lm›fl bir metinden seçilerek al›nm›fl tek bir harfi tan›mlamak zor olsa da, o harf bir cümlenin içindeyken alg›lan›yorsa daha kolayca tan›nabilir. Böyle durumlarda, ba¤lamsal dünya bilgisi (yani “genel olan”), alg›n›n nesnesini (“yani özel durumu”) tan›mlamada ifllevsel olmaktad›r. E¤er alg›n›n yukar›danafla¤›ya bir yönü bulunuyorsa bunun anlam›, dünyan›n yap›s›na dair biliflsel sistemimizin sahip oldu¤u varsay›mlar›n alg› süreçlerini etkileyip belirleyebilece¤idir.
Alg› Süreçlerinin Gizemine Bir Örnek: Göz Yan›lsamalar› Tahmin edilebilece¤i gibi felsefecileri en fazla düflünmeye sevkeden alg›sal durumlardan biri göz yan›lsamalar› veya ilüzyonlard›r. Yan›lsamalar› epistemolojik aç›dan ilginç k›lan temel bir neden, öznelerin belli bir alg›sal durumun yan›lsama oldu¤unu bildikleri hallerde bile, o yan›lg›n›n üstesinden gelip “gerçek durumu” alg›lamay› baflaramamalar›d›r. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Müller-Lyer yan›lsamas› olarak bilinen görsel yan›lsamada, eflit uzunlukta iki çubuktan biri daha uzun görünür. Bu yan›lsamada, flekle bakan kifliler iki çubu¤un eflit uzunlukta oldu¤u bilgisini ald›ktan sonra bile yan›lsamaya kap›lmaktan kendilerini almazlar. fiekil 7.1 Müller-Lyer yan›lsamas›
134
Epistemoloji
Bu durum, alg›n›n kendine özgü bir çeflit iç mant›¤› oldu¤unu ve bizim bazen düflünsel yollarla onun iflleyifline etki edemeyece¤imizi göstermektedir. Biliflsel bilimcilere göre, alg›sal mekanizmalar›m›z sürekli olarak alg› verilerinin ne anlama geldi¤ini çözmeye ve nesneleri tan›mlamaya çal›fl›rlar. Bilincimizin d›fl›nda otomatik olarak gerçekleflen bu süreçler iç çeliflkiler bar›nd›rd›¤›nda ise, yan›lsama gibi s›rad›fl› durumlarla karfl›lafl›r›z. “Ördek-tavflan resmi” olarak bilinen çizim ise çok daha ilginç bir durum sunmaktad›r çünkü burada tek bir görsel uyaran, bir ördek veya bir tavflan gibi alg›lanabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, söz konusu çizimsel uyaran, zihnimizde dünyaya iliflkin iki fark› bilgi kümesini tetiklemektedir. fiekil 7.2 Ördek-tavflan resmi
Görsel yan›lsamalar alg› süreçlerinin karmafl›k olgular bar›nd›rd›¤›n› düflündürmektedir. Dahas›, yan›lsamalardan hareketle, süpheci baz› tezleri gündeme getirmek de olanakl› görünmektedir.
SIRA S‹ZDE
1
Yukar›daki ördek–tavflan resmine bakan bir kifli, belli bir anda yaln›zca (sola do¤ru bakan) bir ördek veya yaln›zca (sa¤a do¤ru bakan) bir tavflan görebilir. Dahas› resme bakanlar, ördek ve tavflan aras›nda gidip gelebilir; yani, s›rayla önce birini daha sonra di¤erini alg›layabilir. Ancak bu iki flekli ayn› anda alg›lamak olanaks›zd›r. Zihnin böylesi durumlarda belli kar›fl›kl›klar ve zorluklar yaflamas›, insan beyninin alg›lama süreçlerinde –biz bilincinde olmasak da– oldukça karmafl›k ifllemler gerçeklefltirmekte oldu¤unu ve beynin dünyaya iliflkin sahip olunan varsay›mlar ›fl›¤›nda anlamland›rma ve tan›mlama çabas›na girdi¤i zamanlarda bazen sorunlarla karfl›laflt›¤›n› aç›kça sergilemektedir. Özetlersek, alg›, biz fark›nda olal›m ya da olmayal›m, son derece karmafl›k birtak›m fizyolojik/psikolojik olgular içermekte gibi görünmektedir. Bu ve benzeri örnekler, felsefecileri ilgilendiren yönler tafl›maktad›r çünkü bu bulgular bilginin yap›s›na, alg›n›n gerçeklikle olan iliflkisine ve insanlar›n gerçe¤i bilme olanakl›¤›na yönelik kritik sonuçlara iflaret etmektedirler. Bilim insanlar› fizyolojik ve psikolojik süreçleri çal›fl›rken, felsefeciler de epistemolojik bir aç›dan alg›n›n kavramsal olarak irdelenmesi konusuna e¤ilmektedirler. Bu iki farkl› hedefin asl›nda ortada var olan tek bir olguya (veya gizeme) yönelik oldu¤u söylenebilir. Alg›sal yan›lsamalar›n SIRA S‹ZDE epistemolojik aç›dan ne anlama geldi¤i ve önceki ünitelerde irdeledi¤imiz tart›flmalar aç›s›ndan ne önemi oldu¤una iliflkin düflünceler üretmeye çal›fl›n.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ALGI FELSEFES‹N‹N TEMEL KURAMLARI S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ço¤unlukla Sfizyoloji O R U ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin araflt›rd›¤› bir konu olan alg›n›n felsefeciler için bir tart›flma ve irdeleme konusu hâline gelmesi genelde epistemolojik ba¤lamlarda gerçekleflir. Felsefecilerin alg› konusunu gündeme geD‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
135
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
tirdikleri temel sorun, alg› s›ras›nda epistemolojik ve ontolojik aç›dan tam olarak neyin gerçekleflti¤idir. Daha aç›k ifade edersek, felsefecilerin bu çerçevede ilgilendi¤i konu, alg›lar ile gerçekli¤in bilinmesi aras›ndaki iliflkidir. fiimdi alg› felsefesi kapsam›nda öne sürülen temel felsefi görüflleri yak›ndan inceleyelim. Bu görüfller temsilcilik, görüngücülük ve gerçekçiliktir.
Temsilcilik Beflinci ünitede yer alan “Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi” bafll›kl› bölümde “temsil” kavram›na ve bu kavram›n epistemolojideki önemine de¤inmiflik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dönemi betimleyen genel bir yaklafl›ma iflaret eder. Buna karfl›n, alg› felsefesi söz konusu oldu¤unda, temsilcilik daha dar ve özel bir anlama gelmektedir. Alg› ba¤lam›nda temsilcilik görüflünün ana tezi flu flekilde ifade edilebilir: Alg› ad›n› verdi¤imiz olgu veya süreç esnas›nda, insanlar›n zihinsel durumlar› zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤i temsil ederler. Bu k›sa cümlenin içinde bar›nan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tart›flmalara yol açabilece¤ini flimdi anlamaya çal›flal›m. Temsilcili¤in öne sürdü¤ü görüflün nas›l bir felsefi tabloya karfl›l›k geldi¤ini anlamak için öncelikle iflin metafizik veya ontolojik boyutuna bakal›m. Temsilcilik ak›m›n›n savunucular›, alg›lar›m›z›n kayna¤›n›n veya hedefinin alg›lardan ve bilgiden ba¤›ms›z bir flekilde var olan gerçeklik oldu¤unu iddia ederler. Alg› zihinsel bir olayd›r, ancak alg›n›n nesneleri zihnimizin iflleyiflinin ürünleri de¤ildirler. ‹kinci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg› süreçleri s›ras›nda zihinsel olan›n zihinsel olmayan› temsil etmekte oldu¤udur. Burada not edilmesi gereken bir konu, “temsil etme” ifllevinin gerçekleflmesi için temsil eden ve edilenin ayn› türden varl›klar olmalar›n›n flart olmad›¤›d›r. Örne¤in, köpe¤im fiziksel dünyada var olan bir fleydir; ancak köpe¤imin yüzü zihnimde canland›¤›nda deneyimledi¤im görüntü fiziksel bir nesne olarak var olan bir fley de¤ildir. (Zihnimde canlanan görüntülere dokunmam olanaks›zd›r.) Buna karfl›n, farkl› türden varl›klar olsalar da, köpe¤imin zihnimde oluflan imgesinin fiziksel dünyadaki köpe¤e “benzedi¤i” söylenebilir. O hâlde, temsilcilik görüflüne göre, alg›n›n oluflmas› için üç ayr› fley gerekmektedir. Birincisi, alg›n›n oluflmas› için alg›layan bir insan›n varl›¤› gerekir. ‹kincisi, alg› ancak öznelerce alg›lanan gerçek bir nesne ile mümkündür. Ve son olarak da, alg›n›n olmas›, temsil ifllevini gerçeklefltirecek olan zihinsel durumlar›n veya alg›sal verilerin dolay›m›n› gerekli k›lar. Bunu bir flemayla ifade edersek;
Temsilcili¤e göre, nesneler zihnimizin d›fl›ndaki gerçekli¤in içinde yer al›rlar ancak biz do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimleriz.
fiekil 7.3 Temsilcili¤in flematik gösterimi
136
Epistemoloji
Bu flekilde düz çizgiler nesnenin alan›n›, kesik çizgilerse öznel alan› belirtmektedir. ‹ncelemekte oldu¤umuz kurama göre, alg›layan öznenin alg› esnas›nda epistemolojik anlamda “yüzleflti¤i fley” kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel durumlar›d›r. Alg›lara kaynakl›k eden nesneler zihinden ba¤›ms›zd›r ve fiziksel dünyan›n içindedir. Ancak biz nesneleri alg› verilerinin arac›l›¤› ile bilebiliriz. Temsilcili¤in en bilinen savunucular›ndan baz›lar› John Locke ve Bertrand Russell’d›r. John Locke’›n görüfllerini 5. ünitede aç›klad›¤›m›z için burada ayr›nt›lara girmeyece¤iz. Alt›n› çizmemiz gereken bir nokta, Locke’a göre, bize nesnel nitelikler gibi görünen niteliklerden baz›lar›n›n (örne¤in “biçim”) gerçekten fiziksel nesnelerde bulundu¤u ve bizim idea’lar arac›l›¤› ile bunlar›n bilgisine sahip oldu¤umuzdur. Masan›n dikdörtgen flekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil edilir. Genellefltirerek söylersek, biz dünyay› zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz ancak bu temsiller –yan›ld›¤›m›z belli durumlar› saymazsak– fiziksel nesnelerden kaynaklan›rlar.
Görüngücülük Görüngücülü¤e göre, biz do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimleriz. Deneyimlerimizin d›fl›nda gerçekten nesnelerin yer ald›¤›n› varsaymak için elimizde ak›lc› gerekçeler bulunmamaktad›r.
Alg› süreçlerine yönelik olarak sunulan bir di¤er ünlü kuram için biz bu kitapta “görüngücülük” deyimini kullanaca¤›z. Bu görüflü ifade eden kelime Türkçeye çevrilmesi odukça zor bir deyim oldu¤u için, önce bu deyimi kelime kökeni aç›s›ndan inceleyelim. ‘Görüngü’ (Bat› dillerinden uyarlanm›fl Türkçesiyle, ‘fenomen’), bizim deneyimledi¤imiz dünyaya ait olan olgulara verilen genel add›r. Daha aç›kça dersek, metafizikteki “gerçekli¤in kendisi” kavram›ndan farkl› olarak bizim gibi sonlu varl›klara “görünen” dünyan›n betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolojik ba¤lamlarda görüngüler dünyas› üzerinde yo¤unlaflan ve onun önemini ön plana ç›karan görüfl için görüngücülük deyimi kullan›labilir. (Bu görüfl için Türkçede, biraz yan›lt›c› bir flekilde, “olayc›l›k” kelimesi de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.) Görüngücülü¤ün en önde gelen savunucusu 5. ünitede inceledi¤imiz deneyimci felsefeci David Hume’dur. Hume’cu perspektife göre biz, bir anlamda, alg›sal deneyimden gelen görüntülerin oluflturdu¤u zihinsel bir sinema perdesini izleyen seyircilere benzeriz. Alg› s›ras›nda zihnimizde yeflil bir elman›n görüntüsü olufltu¤unda, bu görüntünün zihnin d›fl›nda bir nesneden kaynakland›¤›n› düflünmeye e¤ilimli olmam›z anlafl›l›r bir durumdur. Ancak bu, Hume’a göre, metafizik nitelikte bir varsay›md›r. Bizim zihinsel verilerin (idea’lar›n) düzeyini aflarak varl›k alan›nda ne olup bitti¤ini “görmemiz” ak›lc› bir tasar›m de¤ildir. Hume’un oldukça s›rad›fl› bir felsefe sundu¤u kesindir. Buna karfl›n, ‹skoç felsefecinin neden böyle düflündü¤ünü anlamak da zor de¤ildir. Günlük yaflamda üzerinde fazlaca düflünmesek de, alg› sonucunda zihnimizde beliren bir görüntüden (örne¤in, “yeflil elman›n görüntüsü”) hareketle, zihinsel olarak yaflad›¤›m›z deneyimin ötesinde bir varl›k (“yeflil elman›n kendisi”) oldu¤unu varsaymak asl›nda oldukça büyük bir ontolojik ad›md›r. Hume’a göre bu ad›m› günlük yaflamda düflünmeden at›yor olmam›z normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine inmek ve elefltirel olmak zorundad›r. Böylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihnimizin içeri¤ini bildi¤imizi ortaya koyar. Zihinselli¤imizin ötesine iliflkin varsay›mlar ve kabullenmelere girdi¤imiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini terk ediyoruz demektir.
137
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
fiekil 7.4 Görüngücülü¤ün flematik gösterimi
Daha önce de belirtti¤imiz gibi, Hume’un fikirleri Locke’›n epistemolojisi ile benzerlikler gösterse de arada çok önemli ontolojik bir fark oldu¤u da kesindir. Her iki düflünür de deneyimcili¤i benimsemifl olsalar da, idea’lar›n kayna¤› konusunda çok farkl› bir yaklafl›m sergilemifllerdir. Locke’a göre nesneler ve onlar›n birincil nitelikleri zihinden ba¤›ms›z olarak var olmal›d›r. Hume’a göre ise idea’lar veya görüngüler gerçekten alg›lan›yor olsa da, onlar›n nereden kaynakland›¤›na iliflkin ak›l yürütmemiz olanakl› de¤ildir. Çünkü bunu yapabilmek, zihinsel olarak bize verilenlerin d›fl›na ç›k›p gerçekli¤e bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi sonlu biliflsel varl›klar›n yapabilece¤i bir eylem de¤ildir. Sözünü etti¤imiz farkl›l›k yukar›da sunulan iki çizimde aç›kça görülebilir. Temsilcilik görüflünü savunan Locke gibi felsefeciler ile görüngücülü¤ü destekleyen Hume gibi düflünürlerin ortak noktas›, alg› yoluyla bilgi edinilebilmesi için, zihinsel durumlar›n veya zihinsel deneyimlerin arac›l›¤›na gerek oldu¤una inanmalar›d›r. Baflka bir deyiflle, bu iki düflünür de alg› s›ras›nda deneyimlerimizle yüzleflti¤imizi veya onlar› alg›lad›¤›m›z› düflünmektedirler. Ayr›ld›klar› nokta, Hume’dan farkl› olarak Locke’›n deneyimlerin önemli bir k›sm›n›n arkas›nda zihnin yaratmad›¤› ve fiziksel anlamda gerçek olan nesnelerin yatt›¤›n› savlamas›d›r. Temsilcilik ve görüngücülük aras›ndaki benzerlikleri ve farklar› SIRA kendiS‹ZDE kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n. Bu önemli konunun aç›kl›¤a kavuflmas›, sizi bir sonraki bölümde “gerçekçilik” konusunda okuyaca¤›n›z ak›l yürütmelere de haz›rlayacakt›r.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Gerçekçilik S O R Uiki yüzy›l boHem temsilcilik hem de görüngücülük, özellikle Descartes’› izleyen yunca etkisini epistemoloji alan›nda hissettirmifl olan “zihinselci” yaklafl›m›n izlerini tafl›yan alg› kuramlar›d›r. Bu yaklafl›m, öznel zihinsel durumlar odaklanD ‹ üzerine KKAT m›fl ve bilgisel eriflim konusunu felsefi sorunlar içinde en ön s›raya tafl›m›flt›r. Özne ve nesne aras›ndaki kopukluk (veya “bilgisel kesinli¤in yoklu¤u”) hem DescarSIRA S‹ZDE tes’› hem de onun ortaya att›¤› sorunsalla u¤raflan deneyimcileri ve usçular› büyük oranda meflgul etmifltir. AMAÇLARIMIZ Bu ba¤lamda an›msamam›z gereken bir nokta, epistemolojik sorunlar›n Bat› dünyas›nda ilk tart›fl›ld›¤› dönemde fikir üreten Eski Yunan felsefecilerinin “zihinselci” olmad›klar›, yani Modern Dönem’de karfl›m›za ç›kan nesne-özne ayr›m› üzeK ‹ T A idea P rinden kuram üretme gayretine girmedikleridir. Örne¤in, Platon’un anlay›fl› “öznel” veya “zihinsel” bir yaklafl›m olarak anlafl›lamaz. Ça¤dafl felsefeye döndü¤ümüzde de, zihinselcili¤i karfl›s›na alan ve yayg›n kabul gören bir ak›m›n olufltu-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
138
Epistemoloji
Temsilcilik ve görüngücülükten farkl› olarak, gerçekçili¤e göre, biz zihinsel durumlar›m›z› de¤il do¤rudan nesneleri deneyimleriz.
¤unu söyleyebiliriz. Alg› felsefesi alan›nda günümüzde oldukça ilgi gören bu ak›m do¤rudan gerçekçiliktir. Temsilcilik ve görüngücülük, alg›da deneyimledi¤imiz fleylerin zihinsel oldu¤unu, yani nesnelerin kendileriyle dolay›ms›z bir “karfl›laflman›n” olanaks›z oldu¤unu savlam›fllard›r. Do¤rudan gerçekçilik ise bu fikre net bir flekilde karfl› ç›kar. Gerçekçili¤e göre, biz alg› s›ras›nda deneyimlerimizi alg›lamay›z. Alg› esnas›nda alg›lanan fley fiziksel gerçekli¤in içindeki nesnelerin kendileridir. Alg› ba¤lam›nda bu görüfle “gerçekçilik” ad› verilmesinin nedeni de budur. Do¤rudan gerçekçili¤in temel tezi flematik olarak flu flekilde ifade edilebilir:
fiekil 7.5 Gerçekçili¤in flematik gösterimi
Asl›nda do¤rudan gerçekçili¤in ana fikri oldukça basittir: Biz nesnelerin kendilerini alg›lar›z. Bu basit düflüncenin, temsilcilik ve görüngücülükle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, sokaktaki insan›n sa¤duyusuna da uygun oldu¤u aç›kt›r. Ancak felsefeyle u¤raflanlar›n çok iyi bildi¤i gibi, sa¤duyu her zaman en sa¤lam epistemolojik dayanak de¤ildir. Bir görüflün do¤rulu¤unu savunmak için onun sa¤duyuya uydu¤unu söylemek tek bafl›na çok güçlü bir do¤rulama yolu olamaz. Karfl›t görüfllerin (tart›flt›¤›m›z ba¤lamda, temsilcilik ve görüngücülü¤ün) tam olarak nerede hatal› veya eksik oldu¤unun felsefi yollardan gösterilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, do¤rudan gerçekçili¤in basit tezlerini belirtip tart›flmay› tamamlamak yerine, alg›da gerçekçili¤i savunan ça¤dafl Amerikal› felsefeci John Searle’ün oldukça önemli incelikler içeren gerçekçi görüflünün en kritik ve ses getirmifl olan bölümünü burada k›saca sergileyip inceleyece¤iz.
Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m› Temsilci ve görüngücü felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu üzerinde dururken, do¤rudan gerçekçi felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel içeriklerin abart›lmamas› gerekti¤ine inan›rlar. Gerçekçiler için dikkat etmemiz gereken fley alg›n›n nesnesidir. Gerçekçi epistemolojiye göre; biz nesneleri alg›lar›z, zihinsel hâllerimizi de¤il. Bu anlamda, örne¤in, “Alg› gerçekleflmektedir” gibi bir ifade eksik ve tuhaft›r. “Bir nesne alg›lanmaktad›r” veya “alg› bir nesneye yönelmifltir” gibi bir ifade bizim alg› anlay›fl›m›z› daha iyi yans›tmaktad›r. Alg›n›n yöneldi¤i fleyin deneyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi oldu¤u fluradan da anlafl›labilir: Biz görsel alan›m›zda bulunan bir nesnenin k›rm›z› rengini alg›lad›¤›m›zda, “k›rm›z›” alg›lanan nesnenin özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu anlamda, do¤rudan gerçekçili¤e göre, temsilci ve görüngücü felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin sürecini kar›flt›rmaktad›rlar. Searle gibi do¤rudan gerçekçilerin perspektifinden bak›ld›¤›nda, geleneksel görüfllerin hata yapma nedenlerinden biri, “zihin” ve “gerçeklik” tart›flmalar› ba¤-
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
lam›nda yan›lt›c› bir iç-d›fl ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg› söz konusu oldu¤unda iç-d›fl ayr›m›n› yapmak son derece zordur. Alg›, görünüfle göre, duyu organlar›m›zda ve beynimizde gerçekleflen bir olgudur. Peki bunlar “içe” mi aittir, yoka “d›fla” m›? (Duyu organlar› ve beyin fiziksel d›fl dünyan›n parçalar› veya unsurlar›d›r. Öte yandan, alg›lad›¤›m›z görüntüler zihnimizin içinde gibi görünür.) Bu kafa kar›flt›r›c› soru asl›nda iç-d›fl ayr›m› yapman›n ne kadar zor oldu¤unu göstermektedir. Searle’ün do¤rudan gerçekçili¤ini ilginç ve farkl› k›lan bir yön, onun bilginin “zihinsel” veya “temsil” yönünün ötesini görmeye çal›flan bir felsefi tav›r sergilemesidir. Searle, zihinsel durumlar›m›z›n ve temsil kapasitelerimizin ard›nda zihinsel temsilleri önceleyen bedensel kapasitelerin oldu¤unu vurgular. Alg›sal mekanizmalar arac›l›¤›yla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana gerçe¤e s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Birincisi, zihinsel bir durumun anlamland›r›labilir bir deneyimsel olgu olmas› için o tür bir deneyimi yaflayan öznelerin pek çok baflka zihinsel durumlara veya temsillere de sahip olmas› gerekir. Bunun dayand›¤› gerekçe, yukar›da da k›saca de¤indi¤imiz gibi, insan alg›s›n›n dünya bilgisine dayanan ve yorumlar içeren karmafl›k bir yap› oldu¤u yönündeki biliflsel tezdir. Bizim bir çam kozala¤›na bak›nca (nesne çok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir çam kozala¤› alg›lamam›z ola¤and›r. Ancak çam a¤açlar›n›n bulunmad›¤› bir yerde yetiflen bir insan veya bir uzayl› ayn› veya benzer görsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamland›rarak) alg›lamayacakt›. O yüzden, baflar›l› her alg›, ancak bellekte tutulan ve dünya bilgisi içeren baflka temsil durumlar›n›n varl›¤›nda olanakl› olabilir. ‹kincisi, temsil etme veya zihinsel resimler oluflturma gibi kapasitelerden veya bilgi türlerinden daha temel bir bilme türü, zihinsel temsilden ziyade bedenin ifllevlerine ve bedenin ö¤renmesine dayanan bilmelerdir. E¤er ben yüzmeyi veya bisiklete binmeyi biliyorsam, bunun aç›klamas› yaln›zca zihnimizin baflar›l› temsiller gerçeklefltirmesi veya do¤ru zihinsel resimler oluflturmas› olamaz. Searle’e göre, geleneksel felsefeciler genelde bilginin zihinselli¤i üzerine yo¤unlaflt›klar› için, bilginin eylemselli¤e iliflkin boyutlar›n› gözden kaç›rm›fllard›r. Oysa bu iki bilme türü aras›ndaki iliflkiler ve hatta geçiflimler, bilgiye farkl› bir yaklafl›m› gerekli k›lmaktad›r. Bu son belirtti¤imiz noktay› tam de¤erlendirebilmek için flöyle bir örnek düflünelim. Diyelim ki bir kifli kayak sporunu ö¤renmeye bir kitaptaki betimlemeleri okuyarak bafll›yor. Kayak yaparken kollar›n ve bacaklar›n nas›l bükülmesi ve dengenin nas›l kurulaca¤›na iliflkin o kitab›n ayr›nt›l› aç›klamalar verdi¤ini düflünelim. Böyle bir kifli kitab›n içeri¤ini ezberledi¤inde ve bu yolla önemli bir “zihinsel temsil durumuna” ulaflt›¤›nda bile, da¤a gidip ilk kayma denemesini yapt›¤›nda tahminen kendisini yerde bulacakt›r. Ancak kitapta yaz›lanlar› an›msay›p, bunlar› bedensel olarak denemeye bafllad›¤›nda ve sürekli pratik yapman›n sonucu zamanla çok usta bir kayakç› hâline geldi¤inde, sahip oldu¤u bedensel bilgi ile “zihinselli¤in” çok ötesine geçmifl olacakt›r. Usta bir kayakç› “Tekni¤inizin s›rr› nedir?” gibi bir soruyu yan›tlarken, zihnini yoklay›p bilgilerini sözellefltirmeye çal›flsa da tahminen çok yararl› fleyler söyleyemeyecektir. Searle’e göre bunun nedeni, ele ald›¤›m›z örnekte, sözel temsillerle bafllayan bilme serüveninin bedenselli¤in iflin içine girmesiyle sözel bilgiden bedensel bilmeye dönüflmüfl olmas›d›r. Dahas› Searle “bedensel bilmelerin” hem biyolojik hem de kültürel kapasitelerden kaynaklanabilece¤ini düflünmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir flifleden kolayca su içebilmek veya kap›lar› zahmetsizce açabilmek ise belli bir kül-
139 John Searle (‘Caan Sörl’ okunur, do¤um y›l› 1932) felsefenin farkl› alanlar›na önemli katk›larda bulunmufl Amerikal› bir felsefecidir. Onun gerçekçi görüflüne göre, temsilci ve görüngücü perspektifler alg›n›n epistemolojik aç›klamas› konusunda önemli bir hata yapm›fllard›r.
Searle bilgi kuramc›lar›n›n “temsil” kavram›n› abartmalar›n›n ve bilgiyi tamamen “zihinsel” bir olgu olarak almalar›n›n eksik ve yan›lt›c› bir tutum oldu¤unu düflünür.
140
Searle’e göre “alg›” kavram›, bir “baflar›” içermektedir. Yan›lsama veya serap gibi durumlarda insanlar belli bir deneyim yaflarlar ancak hiçbir fley görmezler.
Searle, bizim yal›n nesneleri de¤il nesnelerin “yönlerini” alg›lad›¤›m›z› savlar. Baflka bir deyiflle bizim alg›lar›m›z, ayn› deneyimsel inançlar›m›z gibi önermesel yap›dad›r.
Epistemoloji
türel örgütlenmenin varl›¤›n› ve bu toplumsal örgütlenmenin özümsenmesini gerektirir. Bütün bunlar, bilgiye yaln›zca zihinsellik yoluyla yaklaflman›n ne kadar yan›lt›c› olabilece¤ini göstermektedir. Bu noktada Searle’ün fikirlerinin karfl›s›nda yer alan görüfllerden flöyle bir itiraz gelebilir: Diyelim ki; gerçekçili¤in öne sürdü¤ü tezler do¤rudur ve insanlar alg› s›ras›nda gerçekten do¤rudan nesneleri görmektedir. Öte yandan, varsayal›m ki bir kifli yüksek ateflten dolay› yata¤›nda yat›yor ve sanr›lar yaflamaya bafll›yor. Örne¤in yatt›¤› yerden, çok net ve belirgin bir flekilde havada daireler çizen bir kurba¤a görüyor. Görsel alg›n›n gerçekleflmesine ra¤men bu örnekte, ortada uçuflan bir kurba¤a olamayaca¤› aç›kt›r. O hâlde, do¤rudan gerçekçi görüflün “biz alg› s›ras›nda fiziksel nesnelerin kendilerini alg›lar›z” iddias›n›n da yanl›fl oldu¤u gösterilebilir çünkü örne¤imizde söz konusu özne bir kurba¤a görmesine ra¤men, gördü¤ü fley gerçek bir nesne de¤ildir. Searle’e göre bu karfl› ç›k›fl geçersizdir çünkü sanr› gibi yan›lsamalar s›ras›nda insanlar söz konusu nesneleri veya olgular› asl›nda görmezler. Yukar›daki örnekte, hasta bir hâlde yata¤›nda yatan öznenin bir kurba¤a “gördü¤ünü” söylemek yanl›flt›r. “Görmek” –veya genel olarak “alg›”– bir baflar› deyimidir. Alg› s›ras›nda özneler dünyan›n nesnel olgular› ile gerçek ve nedensel bir ba¤›nt› içinde bulunurlar. Benim bir çam a¤ac›n› baflar›yla alg›lamam›n koflulu, bakt›¤›m yerde gerçekten bir çam a¤ac›n›n bulunmas› ve o a¤ac›n alg›ma neden olmas›d›r. Ancak aç›kt›r ki, uçuflan kurba¤a örne¤i böyle bir durum sunmamaktad›r. Baflka bir deyiflle, bizim “birtak›m görsel deneyimler yaflamam›z” ile “nesneleri alg›lamam›z” aras›nda büyük bir fark bulunmaktad›r. Searle’ün iddias›na göre, her deneyim gerçek bir alg› olmak zorunda de¤ildir. E¤er ben yüksek atefl nedeniyle görsel olarak yan›lmakta isem, benim zihinsel yaflam›m kapsam›nda bir deneyim oldu¤u elbette kesindir. Ancak bu durum benim bir fleyi gerçekten gördü¤ümü göstermez. Yani, “deneyim” olgusu mutlak bir flekilde bilgisel bir baflar›ya karfl›l›k gelmek zorunda de¤ildir. Buna karfl›n “alg›lamak”, fiziksel dünyada alg›lanan bir nesnenin oldu¤u ve bu nesnenin görsel bir deneyime neden oldu¤u anlam›na gelir. O yüzden, yan›lsama durumlar›nda “görülen” nesnelere iliflkin argüman, do¤rudan gerçekçi görüflün iddialar›n› çürütmez. Do¤rudan gerçekçi görüfle göre alg›lanan fley nesnedir. Ancak Searle bu fikir üzerinde önemli bir de¤ifliklik yaparak, dünyada alg›lad›¤›m›z fleylerin yal›n olarak nesneler de¤il de olgular veya durumlar oldu¤unu savlar. Ça¤dafl felsefenin farkl› alanlar› aç›s›ndan büyük önem tafl›yan bu ayr›m› flimdi aç›klamaya ve bu konunun alg› için önemini göstermeye çal›flal›m. Searle’ün savundu¤u görüfle göre, bizim gibi “do¤al bir dil konuflabilen” varl›klar yal›n bir flekilde nesnelerin kendilerini alg›lamak yerine, nesnelerin olgusal durumlar›n› veya yönlerini alg›lar. Bu anlamda, “Bir kedi alg›lad›m” gibi cümleler asl›nda oldukça yan›lt›c› bir basitlik içerir. Daha do¤ru ifadeler flöyle olabilirdi: “Bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›lad›m”, “Kedinin kuyru¤unun k›sa ol-du¤unu alg›lad›m”, vb. Burada kritik olan nokta, verdi¤imiz örneklerdeki tak›lar›n yaratt›¤› farkt›r. Bu tak›lar, verilen cümlede alg›n›n hedefi olan unsurun “kedi” gibi tüm bir nesne de¤il, kedinin olgusal bir yönü veya ona iliflkin bir durum oldu¤unu göstermektedir. Bu türden cümlelerin yap›s› flöyle aç›labilir: “Benim alg›lad›¤›m bir olgu vard›r ve bu olgu kedinin paspas›n üzerinde yatmas›d›r” veya “Benim alg›lad›¤›m bir olgu vard›r ve bu olgu kedinin kuyru¤unun k›sa olmas›d›r”. Aç›kt›r ki, ayn› nesneye (kediye) bakan baflka
141
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
bir kifli, o an farkl› bir olgu alg›layabilirdi. (Örnek, “Kedinin siyah bir kuyru¤u var”) Searle’ün, “Biz nesnelere bak›nca yal›n nesneyi de¤il nesnenin belli bir yönünü alg›lar›z” iddias›nda bulunurken kastetti¤i de budur. Searle’ün çarp›c› iddialar›ndan biri, insan›n alg›sal yap›s›n›n deneyimsel inanc›n yap›s›yla benzerlikler gösterdi¤idir. Deneyim söz konusu oldu¤unda; örne¤in, “Bir kediye inan›yorum” eksik ve hatal› bir ifadedir. “Bahçemdeki kedinin siyah oldu¤una inan›yorum” ise daha do¤ru ve anlafl›labilir. Ne de olsa biz nesnelere inanmay›z; nesnelerin belli hâllerde oldu¤una inan›r›z. O yüzden, Searle’ün do¤rudan gerçekçili¤i aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, alg›n›n yap›s› deneyimsel inanc›n yap›s›na benzer diyebiliriz. Yukar›da verdi¤imiz aç›klama, Searle için alg›n›n neden bir “baflar›” deyimi oldu¤unu da göstermektedir. E¤er bir kifli, “Ben limonlar›n mavi renkli oldu¤una inan›yorum” derse, inanc›n›n deneyimsel olarak yanl›fl oldu¤unu çünkü bu inanc›n fiziksel dünyay› do¤ru yans›tmad›¤›n› söyleriz. Tersinden düflünürsek, “Ben limonlar›n sar› renkli oldu¤una inan›yorum” gibi bir inanc›n dünyan›n olgular›ndan dolay› do¤ru oldu¤u öne sürülebilir. ‹nanç-alg› benzetmesine dönersek, e¤er bir kifli sar› bir limona bak›p “Ben flu an karfl›mda mavi bir limon oldu¤unu alg›l›yorum” derse, bu örnekte alg›sal anlamda baflar›s›z oldu¤unu, yani alg›n›n gerçekleflmedi¤ini söyleyebiliriz. Alg›, nesnelerin dünyadaki çeflitli durumlar›n› do¤ru olarak yans›tt›¤› ölçüde gerçekten alg› niteli¤i kazan›r. fiimdiye kadar söylediklerimizi özetlersek; Searle zihnimizin içini de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› iddia etmekte ancak nesneleri yal›n bir flekilde de¤il onlar›n “yönleri” veya “durumlar›” aç›s›ndan alg›lad›¤›m›z› belirterek gerçekçi kurama farkl› bir kimlik ve nitelik kazand›rmaktad›r. Temsilcilerin ve görüngücülerin bu fikre itiraz›na göre ise, “alg›da görülen fley nesnedir” sav› geçersizdir çünkü bir insan sanr›ya kap›ld›ysa örne¤in uçuflan kurba¤alar görebilir. Yani, fiziksel dünyada gerçekten olmas› beklenmeyecek fleyleri de biz alg›layabiliriz. Bu da flunu gösterir: Alg›lanan fley zihinsel durumlard›r, d›fl›m›zdaki nesneler de¤illerdir. Searle’ün bu itiraza yan›t›, daha önce de belirtti¤imiz gibi, bu tür durumlarda asl›nda hiçbir fleyin alg›lanmad›¤›d›r. Yata¤›nda yatan ateflli bir hasta “fiu an havada kurba¤alar›n uç-tu¤unu görüyorum” gibi bir kan›daysa, bunun gerçekli¤inin testi eldeki alg› iddias›nda belirtilen olgunun (yani “odamda kurba¤alar uçuyor”un) dünyada gerçekten olup olmad›¤›d›r. E¤er biz sanr› durumunda o türden bir olgunun dünyada gerçekten olmad›¤›n› kabul ediyorsak, söz konusu durumda bir deneyim yafland›¤›n› ancak bunun alg› olmad›¤›n› da kabul etmeliyiz. Searle’e göre, “alg›” di¤er baz› deneyimlerden farkl› olarak bir “baflar›” deyimi olarak SIRA S‹ZDE al›nmal›d›r. Searle’ün kendi perspektifini savunurken neden “baflar›” gibi bir kavram› kulland›¤›n› onun gerçekçi fikirleri ›fl›¤›nda aç›klamaya çal›fl›n.
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ALGI TARTIfiMASININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Daha önce de belirtti¤imiz gibi, do¤rudan gerçekçilik görüflünün uyan S O sa¤duyuya R U yönleri olsa da, temsilci veya görüngücü bir felsefecinin gerçekçili¤e belli itirazlar getirmesi olas›d›r. ‹lk akla gelebilecek karfl› ç›k›fl, Searle’ün, alg›layan öznenin nesD‹KKAT ne ile “karfl›laflmas›na” iliflkin çok fazla fley varsayd›¤›d›r. Searle’e göre, bir alg›n›n gerçekleflmesi, dünyada gerçekten alg›n›n içeri¤ine uygun bir olgunun var olmas›S‹ZDE alg›lad›m” na ba¤l›d›r. “Ben tam flu anda bir kedinin paspas›n üstünde SIRA yat-t›¤›n› ifadesinin do¤ru olmas› için, tam flu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat›yor olAMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT Temsilci ve görüngücü felsefecilerin Searle’ün gerçekçili¤ineSIRA belli itirazlar S‹ZDE getirmeleri olanakl› görünmektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
142
Epistemoloji
mas› ve dahas›, o kedinin öznede belli bir alg›ya neden olmas› gerekmektedir. Ancak alg›lar›m›z›n ötesinde ne olup bitti¤ini bizim bilmemiz konusunda epistemolojik bir sorun ortaya ç›kaca¤› aç›k de¤il midir? Daha net ifade edersek, Searle bir deneyimin “alg›” s›fat› tafl›yabilmesi için dünyada öyle bir olgunun olmas› gerekti¤ini düflünmektedir; ancak bir öznenin alg›lar›ndan hareketle alg›-gerçeklik karfl›laflt›rmas› yapmas› ve alg›l›yor oldu¤unu bilmesi olanakl› m›d›r? Bu bilme iddias› döngüsel bir iddia olmaz m›yd›? fiöyle düflünelim: Benim “fiu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›lad›m” diyebilmem için kendi öznel hâlim olan alg›m› nesnel durum ile karfl›laflt›r›p “Birbirlerine uydular, o hâlde alg›m gerçekmifl” diyebilmem gerekirdi. Ama ben alg›lar›m› kullanarak, alg›lar›m›n do¤rulu¤unu nas›l bilebilirim? Searle’ün alg›lar›n gerçekleflme flart› olarak o olgular›n dünyada olmas› gerekti¤ini öne sürmesi, son derece yarars›z ve ifllevsiz bir flart olmaz m›? Bu karfl› ç›k›fl oldukça önemli bir noktay› iflaret etmektedir. Ancak bu itiraza Searle’ün yan›t› flu flekilde olacakt›r. “fiu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›l›yorum” iddias›n›n do¤ru olma koflulu kedinin paspas›n üstünde yatmas›d›r gibi bir savla gelen (yani, do¤rudan gerçekçili¤i savunan) bir kuramc›, “alg›layan kifli bunu o an bilmektedir” gibi bir iddiada bulunuyor de¤ildir. Gerçekçinin söyledi¤i fludur: E¤er dünyada alg› gerçeklefliyorsa, gerçekleflti¤i durumlarda olan fley, gerekli olgusal koflulun sa¤lanmas›d›r. Bunun sa¤land›¤›n›n öznelerce bilinip bilinmemesi elbette ayr› bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal› ile u¤raflan bir felsefecinin ortaya koyabilece¤i bir ifllev, alg›n›n koflullar›n› sergilemektir. Ama bu mutlaka ve her zaman alg›sal bilgi ediniyor oldu¤umuzu göstermez. Örne¤in, belli bir olguyu gerçekten alg›lad›¤›m›zdan emin oldu¤umuz bir anda bile tamamen yan›lmam›z olas›d›r. Ya da Descartes’›n meflhur “kötü niyetli ve üstün güçleri olan varl›¤›” bizi sürekli olarak aldat›yor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl› bir perspektiften yaklaflmaktad›r: Diyelim ki biz baz› fleyleri alg›l›yoruz; bunun ontolojik flartlar› (yani varl›ksal koflullar›) tam olarak nelerdir? Searle’ün vard›¤› sonuç aç›kt›r: Alg› fiziksel bir süreçtir ve bu sürecin epistemolojik koflullar› zihnin içini de¤il gerçek dünyada olanlar› gündeme getirerek ifade edilebilir. Ancak, bu yukar›da sergiledi¤imiz tart›flman›n d›fl›nda, Searle’ün gerçekçili¤ini tehdit edebilecek bir olas› karfl› ç›k›fl daha bulunmaktad›r. E¤er biz, do¤rudan gerçekçilerin dedi¤i gibi nesneleri (daha do¤ru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal yönlerini) alg›lamakta isek, görsel yan›lsama gibi süreçlerde ortaya ç›kan tuhaf durumlar nas›l aç›klanabilir? Yukar›da çizimsel olarak da gösterdi¤imiz Müller-Lyer yan›lsamas›n› düflünelim. O yan›lsamada, gerçekte iki çubuk eflit uzunluktayken; irademiz d›fl›nda ve kaç›n›lmaz olarak alg›lanan fley çubuklardan birinin daha uzun oldu¤udur. Ancak “Soldaki çizginin sa¤dakinden uzun oldu¤unu alg›l›yorum” gibi bir cümle –ki görülenin bu oldu¤u kesindir– gerçek dünyan›n herhangi bir olgusal yönünü yans›tmamaktad›r. Bu sonuç da gerçekçilik aç›s›ndan çeliflkili ve zor bir duruma yol açmaktad›r. Bununla birlikte, Searle’ün kuram›n›n bu türden bir karfl› ç›k›fla yan›t verme potansiyeli tafl›d›¤›n› tahmin etmek zor de¤ildir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi, Searle’e göre insan›n biliflsel sistemi dinamik ve etken bir yap›ya sahiptir. Bir insan›n bir nesneyi veya olguyu alg›lamas› esas olarak bir “problem çözme” etkinli¤idir. Bu etkinlik önemli bir oranda insan›n sahip oldu¤u dünya bilgisini kullanmay› da gerektirir. O yüzden, bu türden bir sürecin hiç sekmeden ve aksamadan çal›flmas› beklenmemelidir. Alg›, basit bir “kopyalama” ifli de¤ildir. Alg› sisteminin, gerçekli¤i kavrama giriflimleri s›ras›nda belli durumlarda zorlanmas›n›n ve iç mant›¤›n›n çeliflik bilgi parçalar›n› anlamland›rmakta baflar›s›z olmas› sonucu fiziksel gerçek-
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
li¤i çarp›tmas›n›n nedeni de budur. Buna karfl›n, Searle’e göre, alg› süreçlerini en iyi aç›klayan ve en az felsefi sorun içeren görüfl gerçekçiliktir. Bu ünitede göstermeye çal›flt›¤›m›z gibi, alg› epistemolojisi kendi içinde ilginç ve önemli tart›flmalar bar›nd›ran bir aland›r. Ancak burada sergiledi¤imiz irdelemelerin bilgi ve varl›k konular›nda genel olarak da kritik bir tart›flma zemini oluflturdu¤unu belirtmemiz gerekiyor. Yukar›da alg› ba¤lam›nda sundu¤umuz gerçekçilik görüflü ça¤dafl felsefe aç›s›ndan özellikle büyük bir önem tafl›maktad›r. Gerçekçilik ak›m›n›n önemli yönlerinden baz›lar›na önümüzdeki ünitelerde de¤inece¤iz.
143
144
Epistemoloji
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Alg› kavram›na iliflkin ça¤dafl bilimsel yaklafl›mlar› aç›klayabilmek. Genelde kabul edildi¤i üzere, alg› bizim en önemli bilgi kayna¤›m›zd›r. Son derece yayg›n bir flekilde kulland›¤›m›z alg›lar›m›z›n bize dünyay› fleffaf ve dolay›ms›z bir tarzda yans›tt›¤›n› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Oysa ça¤dafl psikolojinin bulgular› bize alg› konusunda farkl› bir tablo çizmektedir. Kaydedilmesi gereken önemli noktalardan biri, insan alg›s›n›n genelde oldukça karmafl›k zihinsel ifllemler gerektiren bir süreç oldu¤udur. Felsefecilerin alg› konusunda sordu¤u en önemli sorular ise, duyular›m›z yoluyla bize ulaflarak alg›ya dönüflen bilgilerin gerçeklik ile olan iliflkisi üzerinedir. Bu durum, alg›y› en önemli epistemolojik konulardan biri konumuna getirir. Zihnimizde bir tak›m alg›lar›n oluflmas› ve bizi dünyaya iliflkin bilgilendiriyor gibi görünmesi, o alg›lar›n (görüntülerin, seslerin, vb.) mutlaka zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in içinde de yer ald›¤›n› göstermez. O yüzden, alg› ve gerçeklik iliflkisinin sorgulanmas› ve alg›n›n yap›s›n›n a盤a kavuflturulmas› kritik bir epistemolojik ifllev olarak karfl›m›za ç›kar. Alg› felsefesinin önde gelen kuramlar› olan “temsilcilik”, “görüngücülük” ve “gerçekçilik” görüfllerini aç›klayabilmek. Alg› konusunda en önde gelen kuramlardan biri temsilciliktir. J. Locke gibi önde gelen felsefecilerin savundu¤u temsilcilik görüflüne göre, her ne kadar fiziksel dünyan›n nesneleri nesnel bir flekilde varl›k alan›nda yer al›yor olsa da, insanlar›n nesneleri alg›lamalar› “fleffaf” ve “dolays›z” bir flekilde gerçekleflmez. Bu anlamda, alg›lar›n ortaya ç›kma süreçleri s›ras›nda, üç ayr› unsurun iflin içine girdi¤ini söyleyebiliriz. Birincisi, ortada alg›lanan veya alg›lanabilecek nesne(ler) vard›r. Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg› olgusu gerçekleflse de gerçekleflmese de) var olmaya devam edecek olan bir unsurdur. ‹kinci olarak, öznelerin veya zihinlerin varl›¤›ndan söz edebiliriz. Zihinlerin, zihinden ba¤›ms›z varl›klar› alg›lamalar› ve kavramalar› sonucu insanlar›n dünya bilgisi oluflur. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn› türden fleyler olmad›klar›d›r. Bu yüzden “zihinler
nesneleri alg›larlar” ifadesi, ilk bak›flta göründü¤ünden daha karmafl›k bir olguya karfl›l›k gelmek durumundad›r. Temsilcili¤i savunan felsefeciler, bu tablo karfl›s›nda, nesnelere ve öznelere (veya zihinlere) ek olarak üçüncü bir unsurun daha iflin içinde olmas› gerekti¤ini düflünürler. Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel içeriklerdir. Örne¤in, Modern felsefecilerin “idea” kavram› bu ifllevi yerine getiren bir unsur olarak tasarlanm›flt›r. Özet olarak, temsilcilik görüflü, insanlar›n alg› s›ras›nda do¤rudan alg›lad›klar› fleyin kendi zihinsel durumlar› oldu¤unu savlar. Ancak bu tam olarak öznelci bir yaklafl›m de¤ildir çünkü alg›da oluflan zihinsel durumlar alg›dan ba¤›ms›z olarak gerçeklik içinde var olan nesneleri temsil ederler. Bu görüfle “temsilcilik” ad› verilmesinin nedeni de budur. Alg› konusunda önde gelen bir di¤er kuram görüngücülüktür. “Görüngü” (veya “fenomen”) kavram›, insana görünen, insan›n deneyimi içine giren olgular için kullan›l›r. Bu al›fl›lmad›k deyimin felsefeciler taraf›ndan kullan›lmas›n›n nedeni, nesneler dünyas›ndan bahsederken, metafizikçilerin anlad›¤› anlamda “bütünüyle insandan ba¤›ms›z tözsel nesnelere” gönderme yapmak yerine, insan deneyiminin içine giren nesneleri gündeme getirebilmektir. Görüngücülük, alg›n›n gerçekleflti¤i anlarda zihinlere baz› görüngülerin sunuldu¤unu, ancak bunda hareketle metafizik gerçeklik veya fiziksel gerçeklik içinde zihinden ba¤›ms›z nesnelerin bulundu¤unu ç›karamayaca¤›m›z› savunur. Tahmin edilece¤i gibi “Deneyimcilik” ünitesinde inceledi¤imiz David Hume görüngücülü¤ün en büyük temsilcilerinden biridir. O hâlde; görüngücülü¤e göre, alg› s›ras›nda iflin içine üç de¤il iki unsurun girdi¤inden söz edebiliriz. Birincisi, alg›n›n “al›c›” taraf›nda özneler veya zihinler bulunur. ‹kinci olarak da, alg› s›ras›nda karfl›m›za ç›kan (görünen, görüngüsel) nesneler vard›r. Bu nesneler, zihinsel içeriklerimize ait olan fleylerdir. Bu iki unsur d›fl›nda, üçüncü bir unsurdan söz etmemiz olanakl› de¤ildir. K›saca özetlersek, görüngücülük belli bir anlamda temsilcili¤e benzer: Alg›da karfl›laflt›¤›m›z fleyler zihinsel içeriklerdir. Buna karfl›n, görüngücülü¤ün temsilcilikten önemli bir fark› vard›r. Temsilcilik görüflünü savunan felsefeciler, zihnin
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
d›fl›nda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas› gerekti¤ini düflünürken, görüngücülü¤ü savunan düflünürler bu “nesnel” unsurun var oldu¤unu gösteremeyece¤imizi, o yüzden bunun metafiziksel bir varsay›m olarak kalaca¤›n› öne sürerler. Alg› konusunda üçüncü olarak sergilenmesi gereken kuram gerçekçiliktir. Gerçekçili¤in ana fikri asl›nda son derece basittir. Gerçekçi felsefecilere göre, alg›da karfl›m›za ç›kan nesne gerçektir, yani zihinden ba¤›ms›z gerçeklik içinde yer almaktad›r. Elbette, bu tez temsilcilik taraf›ndan da savunulan bir görüfltür. Ancak gerçekçilik, temsilcilikten oldukça farkl› olarak, alg›da bizim do¤rudan yüzleflti¤imiz fleyin zihinsel durum de¤il nesnelerin kendileri oldu¤unu savunur. Gerçekçili¤in bu ba¤lamda öne sürdü¤ü görüfl, insan›n zihninin bofl oldu¤u veya zihinsel durumlar›n›n olmad›¤› de¤ildir. Onun iddias›, bizim alg› süreci s›ras›nda deneyimlerimizi de¤il nesnelerin kendisini alg›lamakta oldu¤umuz yönündedir. Alg› konusunda ça¤dafl gerçekçili¤i savunan en önde gelen felsefecilerden birisi John Searle olmufltur. Searle’ün gerçekçili¤ini ilginç k›lan bir özellik, onun, bizim alg›lad›¤›m›z fleyin nesneler oldu¤unu söylemesi ancak bu fikri “Biz nesneleri yal›n olarak de¤il, yönleri itibar›yla alg›lar›z” fleklinde gelifltirmesidir. E¤er bu do¤ruysa, bizim alg›m›z›n önermesel bir yap›s›n›n oldu¤u söylenebilir. Baflka bir deyiflle, insanlar nesneleri bir olufl veya durum içinde alg›larlar. “Ben bir limon alg›l›yorum” asl›nda yan›lt›c› bir ifadedir. Biz genellikle alg›y›, örne¤in, “Ben bir limonun sar› renkte oldu¤unu alg›l›yorum”, “Ben bir limonun yuvarlak flekli oldu¤unu alg›l›yorum” veya “Ben bir limonun masa üzerinde durdu¤unu alg›l›yorum” fleklinde gerçeklefltiririz. Alg›lanacak yönlerin hangileri oldu¤u ise, dünya bilgimize ve dilimizin zenginli¤ine ba¤l› bir konudur.
N A M A Ç
3
Alg› felsefesi konusunda genel bir de¤erlendirme yapabilecek bilgiye sahip olmak. Bu ünitede iflledi¤imiz noktalar›n ›fl›¤›nda genel bir de¤erlendirme yapabiliriz. Gerçekçilik görüflünün sa¤duyuya uygun yönlerinin oldu¤u aç›kt›r. Ancak, alg›n›n nas›l olanakl› oldu¤unu ve neden bir “baflar›” içerdi¤ini aç›klayan gerçekçi görüfllere karfl› flüpheci bir tav›r tak›nmak olanakl› görünmektedir. Gerçekçili¤in betimledi¤i hâliyle alg›n›n gerçekten gerçekleflti¤ini nas›l bilebiliriz?
145
Bu soruya Searle gibi gerçekçilerin verdi¤i yan›t, alg›n›n gerçekleflme koflullar›n›n ifade edilmesi ile alg›n›n gerçekleflti¤inin bilinmesinin birbirinden ayr›lmas› gereken konular oldu¤u yönündedir. Buna ek olarak, temsilcili¤in ve görüngücülü¤ün olas› bir itiraz› flu olabilir: Alg›sal yan›lsamalar›n bilinç düzeyinde engellenemeyecek kadar güçlü oldu¤u gerçe¤i, bizim nesneleri nesnel hâlleriyle alg›lad›¤›m›z tezi için önemli bir kuramsal sorun oluflturur. Searle’ün buna yan›t›, alg›n›n dinamik bir yap›s›n›n oldu¤u ve dünya bilgimizden etkilenebilece¤i yönündedir. Gerçekçilere göre, alg› s›ras›nda biz yine de nesneleri alg›lar›z, zihnimizin içini de¤il. Her durumda, gerçekçili¤in alg›sal yan›lsamalarda ortaya ç›kan s›ra d›fl› durumu iyi aç›klay›p aç›klamad›¤›, üzerinde düflünmeye de¤er bir nokta olarak ön plana ç›kmaktad›r.
146
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Duyum” kavram›n›n “alg›” kavram›ndan fark› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihninin belli üst düzey düflünsel süreçlerden geçmesi gerekir. b. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni etken konumdad›r. c. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni edilgen konumdad›r. d. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni d›flar›dan gelen bilgi parçalar›n› göz ard› edebilir. e. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni belli karfl›laflt›rmalar ve ba¤daflt›rmalar yapar. 2. Alg› süreçlerine “biliflsel” aç›dan yaklaflan bilim insanlar›na ve felsefecilere göre, alg›sal mekanizmalar›m›z büyük oranda “yukar›dan afla¤›ya” bir flekilde çal›fl›rlar. Afla¤›dakilerden hangisi bu düflünceyi en iyi flekilde aç›klar? a. Alg›sal süreçler basit duyumlarla bafllar ve daha karmafl›k alg›sal durumlara do¤ru giderler. b. Alg›sal süreçler do¤ufltan itibaren sahip oldu¤umuz idealarla bafllar ve daha karmafl›k alg›sal durumlara do¤ru giderler. c. Tikel alg›lar›m›z, sahip oldu¤umuz karmafl›k idealar üzerinde belirleyici etki yapabilir. d. Genel dünya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel alg›lar›m›z üzerinde belirleyici etki yapabilir. e. Tikel alg›lar›m›z, genel dünya bilgimiz ve beklentilerimiz üzerinde belirleyici etki yapabilir. 3. Temsilcilik ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Zihnimizin d›fl›nda nesnelerin oldu¤unu söyleyebiliriz. b. Zihinsel durumlar›m›z zihin d›fl›ndaki nesneleri temsil ederler. c. Alg› zihinsel bir süreçtir. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip oldu¤umuz fikri yanl›flt›r.
4. Görüngücülük ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Zihnimiz nesnelerle doludur. b. Zihinsel durumlar›m›z zihin d›fl›ndaki nesneleri temsil ederler. c. Bizim görünen dünyay› aflarak nesneleri oldu¤u gibi kavramam›z olanaks›zd›r. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip oldu¤umuz fikri yanl›flt›r. 5. Locke’›n temsilcili¤i ile Hume’un görüngücülü¤ü aras›ndaki en önemli benzerlik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Her iki görüfle göre biz nesneleri do¤rudan de¤il, idealar arac›l›¤› ile alg›lar ve kavrar›z. b. Her iki görüfle göre biz nesnelerin kendilerini do¤rudan alg›lar ve kavrar›z. c. Her iki görüfle göre biz baz› nesneleri idealar›n arac›l›¤› olmadan alg›lar ve kavrar›z. d. Her iki görüfle göre biz baz› nesneleri temsil etmeden alg›lar ve kavrar›z. e. Her iki görüfle göre biz önce nesneleri do¤rudan alg›lar ve ard›ndan onlara iliflkin idealar olufltururuz. 6. Alg› felsefesinde gerçekçilik ak›m›n› en iyi betimleyen ifade afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alg› süreçleri s›ras›nda biz gerçekli¤in içindeki nesnelerin kendilerini alg›lar›z. b. Alg› süreçleri s›ras›nda biz temel olarak idealar› alg›lar›z. c. Alg› süreçleri s›ras›nda biz önce idealar› ard›ndan gerçekli¤in içindeki nesneleri alg›lar›z. d. Alg› süreçleri s›ras›nda biz idealarla gerçekli¤in içindeki nesneleri ayn› anda alg›lar›z. e. Alg› süreçleri s›ras›nda biz önce gerçekli¤in içindeki nesneleri ard›ndan idealar› alg›lar›z.
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
7. Afla¤›dakilerden hangisi Searle’ün gerçekçili¤i savunmak için kulland›¤› bir argümand›r? a. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnel deneyimin bir özelli¤idir, alg›sal nesnenin de¤il. Bu durum bizim deneyimlerimizi de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. b. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim deneyimlerimizi de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. c. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim nesneleri de¤il deneyim parçalar›n› alg›lad›¤›m›z› gösterir. d. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnel deneyimin bir özelli¤idir, alg›sal nesnenin de¤il. Bu durum bizim önce deneyim parçalar›n› ard›ndan da nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. e. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim nesneleri alg›larken idealara gereksinim duydu¤umuzu gösterir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Searle’ün öne sürdü¤ü görüfllerden biri de¤ildir? a. Temsil epistemolojisi üzerinde fazlaca duran düflünürler abart›lm›fl bir iç-d›fl dünya ayr›m› yapmaya yönelmifllerdir. b. ‹nsanlar›n temsil etme yeteneklerinin ard›nda temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin yatt›¤› unutulmamal›d›r. c. Bir zihinsel temsil ancak baflka zihinsel temsillerin varl›¤›nda anlamland›r›labilir bir zihinsel durumdur. d. Alg› bir “baflar› deyimi” olmas› itibar›yla di¤er deneyim çeflitlerinden ayr›l›r. e. Alg›lar›m›z›n kayna¤› bazen nesneler bazen de zihnimizde uyanan idealard›r.
147
9. Searle’ün gerçekçi görüflü, “nesnelerin alg›lanmas›” konusunda afla¤›dakilerden hangisini savunur? a. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini idealar arac›l›¤›yla alg›lar; baflka bir deyiflle insanlar her zaman nesnelerin belli yönlerini alg›lar. b. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini olduklar› gibi alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. c. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini zihinsel temsil yoluyla ve olduklar› gibi alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. d. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini olgusal veya önermesel olarak alg›lar; baflka bir deyiflle insanlar her zaman nesnelerin belli yönlerini alg›lar. e. ‹nsanlar zihinde beliren görüntüleri alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. 10. Temsilcili¤i savunan bir felsefeci ile Searle’ün görüflü aras›ndaki benzerlik afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› fiziksel nesneler de¤il zihinsel durumlard›r. b. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› temsil ifllevi yerine getiren idealard›r. c. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› zihinsel durumlar de¤il gerçek fiziksel nesnelerdir. d. ‹nsanlar›n alg› süreçlerinde do¤rudan yüzlefltikleri fley ikincil niteliklerdir. e. ‹nsanlar›n alg› süreçlerinde do¤rudan yüzlefltikleri fley nesneler de¤il zihinsel durumlard›r.
148
Epistemoloji
Okuma Parças› Realizme karfl› en yayg›n ça¤dafl argüman perspektivizmdir. Argüman de¤iflik biçimler alsa da, onlar› oluflturan ana ak›m flöyledir: Belli bak›fl aç›s›, belli bir varsay›mlar dizisi ve belli bir yönden, belli bir durufl olmadan, gerçek dünyaya dair hiçbir eriflime, hiçbir temsil etme tarz›na sahip de¤iliz ve bu dünyan›n bir suretini oluflturabilece¤imiz hiçbir arac›m›z yoktur. E¤er gerçekli¤e giden dolays›z bir yol yoksa o zaman argüman hakiki anlamda gerçeklik hakk›nda konuflulacak hiçbir nokta olmad›¤› sonucuna var›r; asl›nda durufllardan, yönlerden ve bak›fl aç›lar›ndan ba¤›ms›z hiçbir gerçeklik de yoktur. Bu tür perspektivizmin iyi dile getirilmifl bir ifadesi Brian Fay’in sosyal bilim felsefesi üzerine bir ders kitab›nda bulunacakt›r...Perspektivizme göre, hiç kimse gerçekli¤i do¤rudan do¤ruya kendinde oldu¤u haliyle asla göremez; insan gerçekli¤e kendi bak›fl aç›s›ndan, kendi varsay›mlar›yla ve kendi kavramlar›yla yaklafl›r. Argüman, buraya kadar realizmin en basit biçimine bile bir sald›r›ya benzemiyor. Sadece, gerçekli¤i bilmek için, onu bir bak›fl aç›s›ndan bilmek zorunda oldu¤umuzu söylüyor. Bu pasajdaki tek hata, pasaj›n, gerçekli¤i kendinde oldu¤u haliyle do¤rudan bilmenin flunu gerektirdi¤ini ima etmesidir: Gerçeklik herhangi bir bak›fl aç›s›ndan biliniyor olmamal›d›r. Bunu yapmak haks›z bir varsay›mda bulunmakt›r. Örne¤in önümdeki sandalyeyi do¤rudan görüyorum, fakat elbette onu bir bak›fl aç›s›ndan görüyorum. Sandalyeyi dolays›z olarak bir perspektiften biliyorum. ‘Gerçekli¤i dolays›z olarak kendinde oldu¤u haliyle’ bilmekten bahsetmek akledilir bir fley oldu¤u müddetçe, onu gördü¤üm için orada bir sandalye oldu¤unu bildi¤im zaman, onu kendinde oldu¤u haliyle bilirim. Bu flekilde tan›mlanan perspektivizm ne realizmle ne de bizim gerçek dünyaya dair do¤rudan alg›sal eriflime sahip oldu¤umuzu söyleyen epistemik nesnellik doktriniyle tutars›zl›k arz eder (...) Perspektivizm argüman›yla ba¤lant›l› olan ikinci argüman, kavramsal görelilik argüman›d›r. Argüman flu flekildedir: Kavramlar›m›z›n tamam› insan varl›klar› olarak bizim taraf›m›zdan oluflturulurlar. Gerçekli¤i betimlemek için sahip oldu¤umuz kavramlar hakk›nda kaç›n›lmaz hiçbir fley yoktur. Fakat diye devam eder anti-realistler, gere¤i gibi anlafl›l›rsa, bizim kavramlar›m›z›n görelili¤i, kavramlar›m›z yoluyla eriflmemiz d›fl›nda d›flsal gerçekli¤e dair hiçbir eriflime sahip olmad›¤›m›z için, d›flsal realizmin yanl›fl oldu¤unu gösterir. Farkl› kav-
ramsal yap›lar gerçekli¤e dair farkl› betimlemeler verirler ve bu betimlemeler birbirleriyle ba¤daflmazl›k arz ederler. Örne¤in bir kavramsal flemaya göre bana “Bu odada kaç nesne vard›r?” diye sorulursa, bu odadaki de¤iflik mobilya parçalar›n› sayabilirim. Fakat bir mobilya grubunun parçalar› aras›nda ayr›m gözetmeyen ve mobilya grubunu sadece tek bir fley olarak ele alan bir baflka kavramsal flemaya göre, ‘Odada kaç nesne vard›r’ sorusuna farkl› bir cevap olacakt›r. Soruya ilk kavramsal flema içinde verilecek bir cevap olarak, odada yedi nesne vard›r diyebilirim; ikinci flema içerisinde ise, tek bir nesne...Öyleyse, gerçekten kaç tane vard›r? Anti-realistler bu soruya hiçbir cevap olmad›¤›n› söylerler. Kavramsal bir flemaya nispet edilenin d›fl›nda hiçbir maddi olgu yoktur ve dolay›s›yla da kavramsal bir flemaya nispet edilenin d›fl›nda hiçbir gerçek dünya yoktur. Bu argümandan ne anlam ç›karmal›y›z? Çok ünlü baz› filozoflar taraf›ndan farkl› versiyonlar halinde gelifltirilmifl bir argüman olsa bile, bu argüman›n dikkat çekecek derecede zay›f bir argüman oldu¤unu düflündü¤ümü söylemekten hicap duyuyorum. Gerçekten de bir sayma sistemine göre say›ld›¤›nda odada yedi nesne varken, bir di¤er sayma sistemine göre say›ld›¤›nda sadece tek bir nesne vard›r. Fakat bizim hangi sayma sistemini kulland›¤›m›z gerçek dünyan›n umurunda de¤ildir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl› bir sayma sistemini kullanarak tek bir dünyan›n alternatif ve do¤ru bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya ç›k›fl›, “sadece tek bir nesne vard›r ve bununla beraber yedi nesne vard›r” demekteki görünür tutars›zl›ktan neflet eder bütünüyle. Her ikisi de tutarl›d›r ve asl›nda her ikisi de do¤rudur. Gündelik hayatta bu türden pek çok örnek vard›r. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsinden 72 kilo geliyorum. Hangi ölçü sistemini kulland›¤›ma ba¤l› olarak her ikisi de do¤rudur. Asl›nda hiçbir problem ve herhangi bir tutars›zl›k söz konusu de¤ildir. Realizme karfl› üçüncü argüman bilim tarihinden getirilen argümand›r. Bu argüman›n kökü Thomas Kuhn’un The Structure of Scientific Revolutions adl› kitab›nda bulunur. Gerçi ben Kuhn’un kendisinin bu argüman› bu formda kabul etti¤i konusunda flüpheliyim. Kuhn’un aç›klamas›na göre bilim, bilginin istikrarl› bir biçimde sürekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi devrimle ilerler. Böylelikle, belli güçlükleri çözmekte yetersiz kald›¤›ndan dolay› bilim yap›lan bir paradigmadan vazgeçilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine yeni bir paradigma konur. Buldu¤umuz fley, kendinde
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
oldu¤u haliyle gerçeklik hakk›ndaki bilginin sürekli birikimi de¤il, fakat daha ziyade her biri kendi paradigmas› içinde gerçeklefltirilen bir dizi farkl› söylemdir. Bilim ba¤›ms›z bir biçimde mevcut bir gerçeklik betimlemez, ilerledikçe daima yeni “gerçeklikler” yarat›r. Bruno Latour ve Steve Woolgar’›n da söyledi¤i gibi; “Bizim iflaret etti¤imiz husus fludur: Orada-d›flar›dal›k bilimsel çal›flman›n sebebinden çok sonucudur.” Daha önce de zikretti¤im üzere, Kuhn’un bu anti-realist argüman› kabul etti¤inden kuflkuluyum; fakat o Newton’un bir anlamda Aristo’nunkinden farkl› bir dünyada çal›flt›¤›n› düflünüyordu. Bu argümandan ne anlamam›z gerekiyor? Bir kez daha söylemeliyim ki, bu argüman bana, bizden bütünüyle ba¤›ms›z bir biçimde mevcut gerçek bir dünyan›n var oldu¤u ve do¤al bilimlerin görevinin de bize bu dünyan›n nas›l iflledi¤ine dair teorik bir aç›klama getirmek oldu¤u fleklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna en ufak bir flüphe dahi oluflturmaz gibi geliyor. Farz edelim ki Kuhn, bilimin düzensiz bir flekilde ve zaman zaman büyük sars›nt›lara u¤rayarak ilerledi¤i hususunda hakl›d›r. Devrimci teorilerin önceki teorilerin terminolojisine bile aktar›labilir olmad›¤›n› varsayal›m; öyle ki bu farkl› teorilerin ba¤l›lar› aras›ndaki tart›flmalar sadece birbirlerini anlamad›klar›n› ortaya koymaktad›r. Bundan ne ç›kar? ‹lgi çekici hiçbir fleyin ç›kmad›¤›n› düflünüyorum. Gerçek dünyay› anlamak için gösterilen bilimsel çabalar›n önceden zannetti¤imizden daha az rasyonel ve birikime daha az dayal› olmas› gerekti¤i, bilim adamlar›n›n betimlemek için samimi giriflimler yapt›klar› gerçek bir dünyan›n mevcut oldu¤u fleklindeki varsay›m›m›za hiçbir flüphe düflürmez. Realizme karfl› Kuhn’un argüman›yla ba¤lant›l› dördüncü argüman, teorinin delille yeterince belirlenmedi¤i fleklindeki argümand›r. Dünyan›n bizim gezegen sistemimizin merkezi oldu¤u düflüncesinden güneflin merkez oldu¤u düflüncesine yani yer merkezli teoriden günefl merkezli teoriye geçifli ele alal›m. Batlamyus’çu yer merkezli teorinin yanl›fl, günefl merkezli teorinin do¤ru oldu¤unu keflfetmifl de¤ildik. Bilakis günefl merkezli teori günefl ve ay tutulmalar›, uzakl›k aç›s› vb. gibi hususlarda daha iyi tahminlerde bulunmam›za imkan sa¤lad›¤› için yer merkezli teoriden vazgeçmifltik. Mutlak bir hakikat keflfetmifl de¤il, bunun yerine esas itibar›yla pratik amaçlardan dolay› baflka bir söylem tarz›n› benimsemifltik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delille “yeterince belirlenmemifl” olmas›ndand›r. Teoride uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak flart›yla, her iki teoriyi de eldeki kan›tlar›n tamam›yla tutar-
149
l› bir biçimde benimseyebilirdik. Bu tür bilimsel “keflifler”in tarihi göstermektedir ki, e¤er do¤rulu¤un zihnin ba¤›ms›z gerçeklikle bir örtüflme iliflkisinin ad› oldu¤u kabul edilirse bu durumda do¤ruluk olarak böyle bir fley yoktur, çünkü böyle bir gerçeklik ve dolay›s›yla örtüflme iliflkisi yoktur. (...) Bu argüman günümüzde cereyan eden tart›flmalardan neredeyse yar›m yüz y›l öncesine dayan›r. Fakat yine de hala kötü bir argümand›r. Yer merkezli teoriden günefl merkezli teoriye geçifl ba¤›ms›z olarak mevcut hiçbir gerçeklik olmad›¤›n› göstermez; tersine bütün tart›flma, e¤er bu tür bir gerçekli¤in oldu¤u varsay›l›rsa ancak bizim için eriflilebilir bir hal al›r. Bu tart›flmay› ve tafl›d›¤› önemi ancak ve ancak bu tart›flman›n gerçek nesneler –günefl, dünya, gezegenler– ve aralar›ndaki fiili iliflkiler konusunda yafland›¤›n› kabul edersek anlayabiliriz. Dünya ve günefl gibi zihinden ba¤›ms›z nesneler oldu¤unu kabul etmedi¤imiz müddetçe, güneflin mi dünya etraf›nda döndü¤ü yoksa dünyan›n m› günefl etraf›nda döndü¤ü konusundaki tart›flmada söz konusu olan fleyin ne oldu¤unu anlayamay›z bile. Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum. çeviren: Alaattin Tural. ‹stanbul: Litera Yay›nc›l›k, s. 3036.
150
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Pek çok bilim insan›n›n ve felsefecinin kabul etti¤i gibi, alg›sal bilginin oluflumu basit bir kopyalama ifllemi gibi de¤ildir. Bu yüzden, alg›lar yoluyla edindi¤imiz bilgi felsefeciler için özel bir araflt›rma ve irdeleme alan› açar. Bilgi kuramc›lar›, alg›sal bilgimizin gerçekli¤i ne düzeyde yans›tt›¤›n› ve öznenin zihninde oluflan durumlar›n nesnel dünyayla ilgisinin ne oldu¤unu sorgular. Her ne kadar bu tür sorgulamalar›n gereklili¤i ilk bak›flta flüpheli görünse de, alg› süreçlerinde ortaya ç›kan baz› sorunlar bilim insanlar›n›n ve felsefecilerin bu konudaki araflt›rmalar›n›n hakl› gerekçelere dayand›¤›n› ortaya koymaktad›r. Hepimizin bildi¤i bir örnek, görsel yan›lsamalard›r. Görsel yan›lsamalar› yafl›yor olmam›z –ve hatta bu yan›lsamalara kap›lmaktan kendimizi alamamam›z– alg›lar›n kusursuz bir makine gibi çal›flmad›¤›n›, zaman zaman sistematik hatalar yapt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Elbette yan›lsamalar ba¤lam›nda ilginç olan nokta, bu durumlarda bize ulaflan bilgi parçalar›n›n yanl›fl oldu¤unu net bir flekilde bilmemizdir. Descartes’›n sergiledi¤i flüpheci senaryolarda sorun yaratan unsurlardan birinin “aldand›¤›m›z› bilmemek” oldu¤unu an›msarsak, görsel yan›lsamalardaki durumun neden çok çarp›c› oldu¤u da anlafl›l›r: Alg›sal yan›lsamalarda biz kesinlikle yan›l›r›z ve yan›ld›¤›m›z› da biliriz. K›sacas›, yüzde yüz güvenilir bir flekilde ifllemedi¤ini bildi¤imiz alg›sal sistemimizin bu hâlinin felsefi aç›dan de¤erlendirilmesi, bilgi kuramc›lar› için çok kritik bir sorunsal oluflturmaktad›r. Bu sorunsalla u¤raflan felsefeciler, bu ünitede gördü¤ümüz gibi, farkl› kuramlar›n ve yaklafl›mlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufllard›r.
2. d
3. e
4. c
5. a
6. a
7. b
8. e
9. d
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Psikolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Alg›” ve “duyum” aras›ndaki fark› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Psikolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Ça¤dafl bir görüfl olan biliflselcili¤in alg›ya yaklafl›m›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Temsilcilik ak›m›n›n temel tezlerini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Görüngücülük” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu epistemolojik görüflü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” ve “Görüngücülük” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Bu iki görüflü karfl›laflt›rabilmek için gerekli bilgileri edineceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerçekçilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Gerçekçilik ak›m›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle”ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün temel argümanlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün fikirlerini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün “nesnelerin alg›lanmas›” olgusuna nas›l yaklaflt›¤›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” ve “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Temsilci görüfl ile Searle’ün gerçekçili¤i aras›ndaki benzer noktalar› ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Temsilcilik ve görüngücülük çok önemli bir kuramsal sav› paylafl›r. Bu sav veya tez, insanlar›n alg› s›ras›nda karfl›laflt›klar› fleyin nesnelerin kendisi olamayaca¤› düflüncesidir. Bu fikri bir örnek üzerinde anlamaya çal›flal›m. Ben köpe¤imi düflündü¤üm zaman kafamda köpe¤imin bir görüntüsü canlan›r. Köpe¤ime do¤rudan bakmad›¤›m ancak onu düflündü¤üm böyle anlarda, zihnimde bir görüntünün olufltu¤unu ancak o görüntünün tam o anda fiziksel nesneden de¤il, an›lar›mdan kaynakland›¤›n› söyleyebiliriz. fiimdi bu durumu, köpe¤ime gerçekten bakmakta oldu¤um baflka bir durumla karfl›laflt›ral›m. Baz›lar› bu durumun kökten bir flekilde farkl› oldu¤unu çünkü bu ikinci durumda köpe¤imi do¤rudan alg›lad›¤›m› söyleyebilir. Oysa bu düflünce,
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
biraz daha derinlemesine irdelersek, asl›nda biraz üstünkörü bir aç›klama olabilir. Ben köpe¤ime bakt›¤›m zaman, zihnimin içinde köpe¤imin bir görüntüsü oluflur. Benim deneyimlemekte oldu¤um fley köpe¤imin görüntüsüdür. O hâlde, köpe¤imin olmad›¤› bir ortamda onun görüntüsünü zihnimde canland›rmak ile köpe¤ime bakmak aras›nda ilk bak›flta göründü¤ü kadar büyük bir fark olamaz. Her ikisinde de olan fley, benim zihinsel olarak bir görüntü edinmem ve o görüntüyü deneyimlememdir. Bu inceledi¤imiz senaryo, hem temsilcilere hem de görüngücülere ilham veren bir yön içermektedir. Her iki grup felsefeci de bizim do¤rudan deneyimledi¤imiz fleyin nesnelerin kendisi de¤il zihinsel durumlar veya temsiller oldu¤unu savlar. Temsilciler zihinsel olarak deneyimledi¤imiz durumlar›n arkas›nda (onlar› do¤rudan alg›l›yor olmasak da) fiziksel dünyan›n gerçek nesneleri oldu¤unu öne sürer. Görüngücüler ise, zihinsel olarak deneyimledi¤imiz durumlar›n (görüngülerin veya görünen fleylerin) arkas›nda fiziksel dünyan›n gerçek nesnelerinin oldu¤unu savlayacak bir gerekçemiz olmad›¤›nda ›srar ederler. Temsilci ve görüngücü felsefeciler aras›ndaki en temel felsefi fark budur. S›ra Sizde 3 Temsilcili¤in ve görüngücülü¤ün ortak noktas›, insanlar›n alg› s›ras›nda do¤rudan nesneleri de¤il “görüngüleri” deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcili¤i savunan felsefeciler nesnelerin varl›¤›n› yads›mad›klar› için, görüngüleri veya zihinsel durumlar› özne ile nesne aras›nda bir tür “ara alan” olarak al›rlar. Görüngücüler ise, görüngülerin ard›nda nesnelerin oldu¤unun varsay›lmas›n›n ak›lc› olarak gerekçelendirilemeyece¤ine inan›rlar. K›saca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de alg› s›ras›nda zihinsel durumlar›m›z› deneyimledi¤imizi savunurlar. Searle gibi bir gerçekçi aç›s›ndan buradaki sorun, yaln›zca deneyim boyutunda kal›nd›¤›nda gerçek alg› ile yan›lt›c› deneyimler aras›ndaki fark› belirtmenin olanaks›z hâle gelmesidir. Searle’e göre, alg›n›n gerçekleflmesi, belli nesnel koflullar›n yerine gelmesi ile olanakl›d›r. “Deneyim” genel bir kavramd›r. Bir insan›n hayal görmesi veya alg› yan›lsamas›na u¤ramas› da bir deneyimdir. Oysa “alg›” oldukça özel bir deneyim türüdür. Alg›y› özel k›lan unsur, belli nesnel koflullar›n gerçeklik içinde gerçekten meydana gelmesidir. Örne¤in, bir insan›n çölde serap görmesi epistemolojik bir baflar› içermez. Ancak bir nesnenin gerçekten alg›lanmas›, bilgisel bir baflar› içerir. Diyelim ben belli bir anda bir kavak a¤ac›n› alg›l›yorum. Searle’ün görüflüne göre, böyle bir alg›n›n gerçekleflmesi, zihnimin d›fl›ndaki dün-
151
yada gerçekten bir kavak a¤ac› olmas›na ve o a¤ac›n benim alg›ma neden olmas›na ba¤l›d›r. Bu anlamda, alg›, dünyay› do¤ru kavrayabilme aç›s›ndan, bir baflar›ya iflaret eder. Oysa bir serap görmek epistemolojik bir baflar› de¤ildir. Gerçekçi felsefecilere göre baflar›l›-baflar›s›z ayr›m›n› yapabilmemiz, ancak alg› s›ras›nda deneyimledi¤imiz fleylerin “zihinsel durumlar” de¤il “d›fl›m›zdaki gerçekli¤in nesneleri” oldu¤unu savlamakla olanakl› olabilir. Bu durum, gerçekçilere göre, bu görüflün di¤er iki temel alg› kuram›na göre üstün oldu¤unu gösterir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psikolojiye Girifl. çeviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arkadafl Yay›nlar›. Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York: West Publishing Company. Descartes, R. (1996). Söylem - Kurallar - Meditasyonlar. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Ünlü, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu Üniversitesi yay›n no: 1288. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and Perception. Boston: Allyn and Bacon. Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Basic Vision: An Introduction to Visual Perception. Oxford: Oxford University Press. Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction. London: Taylor & Francis.
EP‹STEMOLOJ‹
8 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Önermesel do¤runun felsefi önemini aç›klayabilecek, Temel do¤ruluk kuramlar› olan “karfl›l›k kuram›”, “ba¤dafl›m kuram›”, “gereksizlik kuram›” ve “pragmac›l›k” görüfllerini aç›klayabilecek, Ö¤rendi¤iniz do¤ruluk kuramlar›n› felsefi olarak de¤erlendirerek, bu görüfllerin güçlü ve zay›f yönlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Önermesel do¤ru • Karfl›l›k kuram› • Olguculuk
• Ba¤dafl›m kuram› • Gereksizlik kuram› • Pragmac›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Önermesel Do¤ru
• G‹R‹fi • ÖNERMESEL DO⁄RUNUN FELSEF‹ ÖNEM‹ • TEMEL DO⁄RULUK KURAMLARI • DO⁄RULUK KURAMLARININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Önermesel Do¤ru Yaflamdan Örnekler Fletcher Reede kariyeri üzerine yo¤unlaflm›fl, fazlaca etik kayg›lar› olmayan, baflar›l› bir avukatt›r. Yafl gününde o¤luyla birlikte olaca¤›na söz vermesine ra¤men bu sözünü yerine getirmez ve her zaman yapt›¤› gibi yalan söyler. O¤lu Max de pastas›n›n mumlar›n› söndürürken babas›n›n en az›ndan sadece bir gün boyunca yalan söylememesini diler ve bu dile¤i kabul olur. Fletcher için yaflam bu noktadan sonra çok zor bir hâl almaya bafllar çünkü ifl yerinde sürekli olarak akl›ndan geçen neyse onu kelimelere dökmektedir. Çal›flt›¤› binada ifle yeni bafllayan bir k›z “Burada herkes bana çok iyi davran›yor” deyince Fletcher “Güzelsin de ondan” der. Asansörde gaz kaç›rd›ktan sonra “O bendim!” itiraf›nda bulunur. ‹fl yerinde birlikte çal›flt›¤› bir kiflinin surat›na ad›n› an›msamad›¤›n› çünkü ona önem vermedi¤ini söyler. Benzeri komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher çocuklar›n›n velayetini almaya çal›flan duyars›z ve kötü niyetli bir anneyi savunmaya çal›fl›rken de yaflan›r. Jürinin önünde kad›n› savunmak yerine onun ne kadar kötü ve haks›z oldu¤unu hayk›r›r. Bu olaylardan ders ç›karan Fletcher sonuçta önemli bir kiflisel de¤iflime u¤rayacakt›r. (Yalanc› Yalanc› filminin özeti. Baflvurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc›_Yalanc›/ Filmin yönetmeni: Tom Shadyac. Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yap›m y›l›: 1997.)
G‹R‹fi “Do¤ru” kavram› yaln›zca epistemoloji kapsam›nda de¤il, felsefenin genelinde büyük bir öneme sahiptir. Biz bu ünitede do¤runun tam olarak ne oldu¤u ve bilgi ba¤lam›nda do¤runun neden önem tafl›d›¤› sorular› üzerinde odaklanaca¤›z ve bu konuda üretilmifl kuramlar› inceleyece¤iz. Burada sunaca¤›m›z irdelemelerimizin merkezindeki kavram “önermesel do¤ru” olacak. Birinci ünitede de aç›klad›¤›m›z gibi, “önerme” kavram›n›n “cümle” kavram›ndan ayr›lmas› gerekmektedir. Günlük yaflamda biz “do¤ru” nitelemesini düflünceler, yarg›lar, inançlar ve cümleler için kullan›r›z. Yaln›z bu noktada dikkatli olmam›z gerekir çünkü, örne¤in, bir k⤛t üzerinde yaz›l› duran bir cümle nihayetinde fiziksel bir fleydir (yaz›lm›fl olan cümlenin k⤛t ve mürekkepten olufltu¤u düflünülürse). Oysa “do¤ru” dedi¤imiz nitelik k⤛t ve mürekkebin bir özelli¤i de¤ildir. K⤛t ince veya kal›n olabilir, mürekkep koyu veya aç›k renkli olabilir ve bunlar arac›l›¤›yla yazd›¤›m›z harfler e¤ri
154
Epistemoloji
Yaz›lm›fl olan cümlelerin kendileri fiziksel dünyaya ait somut fleylerdir. Cümlelerin ifade etti¤i düflünceler veya içerikler ise önermeleri olufltururlar. Önermeler do¤ru veya yanl›fl olma kapasitesine sahiptir.
bü¤rü olabilir. Ancak k⤛t üzerinde mürekkep arac›l›¤›yla çiziktirilen simgeler “do¤ru” olamaz. “Bu söyledi¤in cümle do¤ru” veya “Bu k⤛tta yazan cümle yanl›fl” gibi ifadelerden kastedilen, o cümlelerin içeriklerinin veya aktard›klar› yarg›lar›n do¤ru veya yanl›fl olma durumudur. K⤛t üzerindeki izler ve hatta konuflan bir insandan yay›lan ses dalgalar› görece olarak somut fleylerdir; buna karfl›n, önerme veya dile getirilen iddia soyuttur. Dünyada karfl›m›za ç›kan ve fiziksel unsurlardan oluflan tikel cümleler ile önermeleri ay›rmak bu anlamda gerekli ve yararl› bir felsefi ad›md›r. fiimdi “önerme” ve “do¤ru/yanl›fl” kavramlar› aras›ndaki iliflkiye bakal›m. Belirtti¤imiz gibi, “önerme”, do¤ru veya yanl›fl olabilen bir cümlenin içerdi¤i düflüncedir. Örne¤in, “Ah bu dikkatsiz sürücüler!” cümlesinin dile getirilmesinin ard›nda hakl› nedenler bulunsa bile, bu cümle do¤ru veya yanl›fl olarak nitelendirilemez. “Ah bu dikkatsiz sürücüler!” cümlesinden farkl› olarak, örne¤in, “Baz› sürücüler araçlar›n› dikkatsiz kullan›rlar” cümlesi bir yarg› veya iddia ile karfl›m›za ç›kt›¤› için, içinde bir “önerme” bar›nd›r›r ve do¤ru veya yanl›fl de¤eri alabilir. E¤er baz› sürücüler araçlar›n› dikkatsiz kullan›yorlarsa bu yukar›daki cümle do¤rudur; e¤er trafikte araçlar›n› dikkatsiz kullanan sürücüler yoksa bu cümle yanl›flt›r. “Önermesel do¤ru”nun bu basit betimlemesi hem sa¤duyuya uygundur hem de pek çok felsefecinin itiraz etmeden kabul edebilece¤i genel bir tasvir sunmaktad›r. Bu flartlar alt›nda, yukar›da k›saca sergiledi¤imiz “do¤ru” kavram›n›n neden ilginç veya önemli oldu¤u ilk bak›flta okuyucuya net bir flekilde görünmeyebilir. O yüzden, bu ünitedeki tart›flmalar›m›za, do¤runun genelde felsefe –ve özelde de bilgi sorunsal›aç›s›ndan önemini ayd›nlatarak bafllayal›m.
ÖNERMESEL DO⁄RUNUN FELSEF‹ ÖNEM‹ Do¤ru kavram› felsefenin birden çok alt alan›n› ilgilendirir. Bu anlamda, felsefenin ilgilendi¤i “varl›k” veya “bilgi” kavramlar›ndan oldukça farkl› oldu¤u söylenebilir.
‹lk olarak, do¤ruya iliflkin araflt›rmalar›n hangi felsefi kategoriye girdi¤i konusunda bir belirsizlik oldu¤unu saptamam›z gerekiyor. Felsefede ço¤u kavram ve konu belirli bir alan›n kapsam›nda incelenmektedir. Örne¤in, “varl›k” kavram› metafizik veya ontolojinin, “bilgi” kavram› epistemolojinin, “ideoloji” kavram› ise öncelikli olarak siyaset felsefesinin ilgilendi¤i kavramlard›r. Ancak “do¤ru” kavram› için bu türden basit bir kategorilendirme yapmam›z olanaks›zd›r. Tam tersine, do¤runun felsefi olarak araflt›r›labilmesi için birkaç alanda birden irdeleme yapmam›z›n gerekti¤i söylenebilir. Öncelikle konunun ontolojik boyutunu düflünelim. Denebilir ki “Bahçemde flu an dört a¤aç var” gibi bir önerme do¤ru oldu¤unda, do¤runun ortaya ç›kma nedeni varl›k alan›n›n (yani gerçekli¤in) belli bir durumda veya hâlde bulunmas›d›r. Baflka bir deyiflle, bahçemde flu an dört a¤aç olmas›n›n benim zihinsel durumlar›mdan ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini düflünmeye e¤ilimliyizdir. Öyleyse do¤ru, bir yönüyle, metafizik veya ontolojik araflt›rmalar› ilgilendiren bir kavramd›r. Ancak “do¤ru”, bir nesne, olgu veya s›radan bir nitelik olmad›¤› için, yaln›zca ve basit bir flekilde varl›k felsefesinin bir konusu olarak ön plana ç›kmaz. Önermesel do¤runun, özneleri, söylemselli¤i ve biliflselli¤i ilgilendiren yanlar› da bulundu¤u düflünülebilir. Bunu daha net kavramak için “do¤ru” kavram›n› “nesne” kavram›yla karfl›laflt›ral›m. Çok say›da düflünür fiziksel nesnelerin varl›¤›n›n insanlar›n (veya dar bir anlamda, zihinlerin) varl›¤›na ba¤l› olmad›¤›n› savunurlar. Bu, iyi gerekçeleri olan ve sa¤duyuya uygun bir düflüncedir. Ancak ayn› fleyi “do¤ru” için söyleyebilir miyiz? ‹nsanlar›n zihinsel ve dilsel etkinli¤i olmasa bile do¤ru önermelerin veya do¤rulu¤un var olaca¤›n› söylemek tart›flmaya oldukça aç›k bir felsefi
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
iddiad›r. Her durumda, do¤runun yaln›zca metafizik alan›na ait olmad›¤›n›, dil felsefesini ve semantik (anlambilimsel) çal›flmalar› ilgilendiren bir yönünün oldu¤unu söylemek olanakl› görünmektedir. Bunlara ek olarak, “Bahçemde flu an dört a¤aç var” cümlesinin do¤rulu¤unun epistemolojiyi yak›ndan ilgilendiren bir yönü de vard›r. Daha önceki ünitelerde sergiledi¤imiz gibi, önermesel bilgi epistemolojinin en temel konular›ndan biridir. Ve önermesel bilgi kavram› üzerine çal›flan felsefecilerin s›k s›k önermesel do¤ru kavram›yla da ilgilenmeleri ve o kavram›n inceliklerine de¤inmeleri gerekir. Konunun kuramsal zorluklar›na geçmeden ve yüzeysel bir ak›l yürütme ile söylersek, önermesel bilgi “do¤ru” hedefine yöneliktir diyebiliriz. fiöyle düflünelim: “Ben bahçemde flu an dört a¤aç oldu¤unu biliyorum” gibi bir bilgi iddias›nda bulunan bir öznenin gerçekten biliyor olmas› için hangi temel koflul yerine gelmelidir? Pek çok kifli bu soruya flu yan›t› verecektir: “Bahçemde flu an dört a¤aç olmal›d›r, yoksa o durumu bildi¤imi iddia edemem”. Öte yandan, bu söyledi¤imiz fley flu flekilde de ifade edilebilir: “Bahçemde flu an dört adet a¤aç oldu¤unu bilmem için ‘Bahçemde flu an dört a¤aç var’ cümlesi do¤ru olmal›d›r”. Sa¤duyuya uygun görünen (ancak ileride daha ayr›nt›l› olarak tart›flmam›z› gerektirecek) bu düflünce zincirine göre, dünya bilgimiz önermesel do¤ru kavram›yla yak›ndan iliflkilidir. Deneyimsel bilgimizin en ilginç ve kritik bölümü do¤ru önermeleri içerir. Bu durum do¤runun yaln›zca metafizik ve semantik kapsam›nda de¤il, epistemoloji aç›s›ndan da çok büyük önem tafl›d›¤›n› gösterir. Do¤runun yap›s›na iliflkin öne sürülmüfl temel kuramlar› incelemeden önce “düflünce” ve “do¤ruluk” aras›ndaki iliflki üzerine de baz› saptamalar yapal›m. “Do¤ru” kavram›n› epistemoloji kapsam›nda ciddiye alan felsefecilere göre, bu kavram› bilgi aç›s›ndan kritik k›lan en temel neden, bizim etraf›m›zdaki dünyaya dair düflünce ve inançlar›m›z›n do¤al olarak do¤ruya yönelmifl olmalar›d›r. Bu elbette düflüncenin yan›lmaz oldu¤u gibi bir iddiaya karfl›l›k gelmez. Burada kastedilen, dünyaya yönelik s›radan deneyimsel inançlar›n normal flartlar alt›nda gerçekli¤e iyi bir uyum gösterdi¤i ve hatta uyum göstermeye yönelik bir tarzda olufltu¤udur. Deneyimsel inançlar, gerçekli¤i alg›lay›p anlamaya çal›flan –ve kendileri de gerçeklik içinde yer alan– öznelerce oluflturulur. Deneyimsel olarak ara s›ra yan›lsak da, alg›sal inançlar›m›z ve yarg›lar›m›z genelde gerçekli¤i iyi bir flekilde yans›t›r. Örne¤in, alg› konusunu ifllerken inceledi¤imiz John Searle’ün gerçekçi felsefesi bu türden bir yaklafl›m içerir. Elbette bu sundu¤umuz ak›l yürütmesine flüpheci felsefeciler sempatiyle bakmayacakt›r; ancak bu farkl› bir tart›flman›n konusu oluyor. Bu ba¤lamda daha kesin ve tart›flmas›z bir flekilde belirtebilece¤imiz bir nokta fludur: ‹nsanlar dünyaya yönelik deneyimsel inançlar›n›n mümkün oldu¤unca do¤ru olmas›n› tercih ederler. Dünyaya iliflkin inançlar›m›z›n do¤ru olup olmad›klar›n› tam olarak bilemeyebiliriz ancak aç›kt›r ki inançlar›m›z›n do¤ru olmas›n› isteriz. Bunu bir örnek üzerinde göstermeye çal›flal›m. Diyelim tehlikeli y›lanlar›n bulundu¤u bir bölgede yürüyorsunuz. ‹leride tafllar›n aras›nda duran bir nesne görüyorsunuz ve kafan›zdan “fiurada duran ve y›lana benzeyen nesne asl›nda bir dal parças›” gibi bir düflünce geçiyor. Böyle bir durumda, sahip oldu¤unuz bu deneyimsel inanc›n do¤ru veya yanl›fl olmas›n›n sizin için çok fazla fark yaratmayaca¤›n› söyleyemezsiniz. Zihnimizde oluflan düflünce veya inançlar›n do¤rulu¤u bizim için önemlidir. E¤er inançlar›m›z›n ço¤u yanl›fl olsayd› yaflam bizim için oldukça s›k›nt›l› bir hâle gelebilirdi.
155
Genel bir anlamda bak›ld›¤›nda, insanlar›n sahip olduklar› deneyimsel inançlar›n yanl›fltan ziyade do¤ruya yöneldi¤i iddia edilebilir.
156
Epistemoloji
Dahas›, do¤runun bunun d›fl›nda baflka türlü bir de¤eri oldu¤u da düflünülebilir. Birinci ünitede bilginin “yararlar›” d›fl›nda bir “öz de¤erinin” oldu¤undan bahsetmifltik. Buna paralel bir düflünce do¤ru için de dile getirilebilir. ‹nsanlar, bütün yararlar›ndan ve getirebilece¤i avantajlardan ba¤›ms›z olarak, do¤ruyu kendisi için isteyebilirler. ‹lk ünitedeki örne¤i (Matrix filminin senaryosunu) an›msarsak, deneyimledi¤imiz dünya ne kadar çekici olursa olsun, e¤er biz gerçekte laboratuvarda tutulan ve elektronik uyar›mlar sonucu dünyada yaflad›¤› izlenimine kap›lan beyinlersek, ço¤umuz bu durumu bilmeyi ve ac› gerçekle yüzleflmeyi tercih ederdik. Hiçbir yarar› olmad›¤› durumlarda bile “iflin do¤rusunu ö¤renmek” bizim arzu etti¤imiz bir durumdur.
TEMEL DO⁄RULUK KURAMLARI Do¤ruluk konusunda bu ön saptamalar› yapt›ktan sonra, felsefede ön plana ç›km›fl ve s›kça tart›fl›lm›fl olan do¤ruluk kuramlar›ndan baz›lar›n› aç›klay›p tart›flaca¤›z. Do¤ruluk kuramlar› önermesel do¤runun ne oldu¤unu veya felsefi anlamda nas›l olufltu¤unu ayd›nlatmay› hedefler. Bu oldukça önemli bir ifllevdir çünkü daha önce de ifade etti¤imiz gibi, bir kavram›n insanlar taraf›ndan yayg›n bir flekilde kullan›lmas› o kavram›n ne oldu¤unun ve nas›l olufltu¤unun iyi anlafl›ld›¤›n› göstermez. Örne¤in, insanlar “özgürlük”, “adalet” veya “varl›k” kavramlar›n› günlük yaflamda yerli yerinde kullansalar da, söz konusu kavramlar tam olarak ve tüm incelikleriyle anlafl›lmayabilir. O yüzden, felsefecilerin inceledi¤i di¤er önemli kavramlarda oldu¤u gibi, do¤runun yap›s›n›n veya do¤as›n›n da felsefi yöntemlerle aç›klanmas› yararl› olabilir. Bu hedefe yönelik olarak, felsefe tarihinde düflünürler Eski Yunan’dan bu yana çeflitli kuramlar üretmifller ve “do¤ru”nun ard›ndaki gizemi çözmeye çal›flm›fllard›r. Afla¤›daki bölümlerde, bu kuramsal giriflimlerin en önde gelen örneklerini görece¤iz. Do¤ruluk kuramlar›n› sergilerken, A. Tarski’nin anlambilimsel kuram› gibi tarihsel aç›dan çok önemli ve teknik incelikler bar›nd›ran baz› görüfllerin de incelenmesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl› bir sunumu tercih etti¤imiz için belli kuramlar›n irdelenmesini d›flar›da b›rakaca¤›z. Bu ünitede dört temel do¤ruluk kuram›ndan bahsedece¤iz. Bu kuramlardan özellikle ilk ikisi –“karfl›l›k” ve “ba¤dafl›m” görüflleri– üzerinde daha fazla zaman harcaya¤›z.
Karfl›l›k Kuram›
Karfl›l›k kuram›na göre, do¤runun ortaya ç›kmas›, zihin veya inanç gibi öznel unsurlarla nesne veya gerçeklik gibi nesnel unsurlar›n birbirine uymas› veya karfl›l›k gelmesi sonucu gerçekleflir.
Do¤ruluk kuramlar› içinde en bilineni karfl›l›k kuram›d›r. Bu görüfl için Türkçede bazen ‘örtüflme kuram›’ ve ‘uygunluk kuram›’ deyimleri de kullan›l›r. Biz burada –‹ngilizcedeki ‘correspondence theory of truth’ deyiminin içeri¤iyle uyumlu olacak flekilde– ‘do¤runun karfl›l›k kuram›’ deyimini tercih edece¤iz. Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un iki unsurun birbirine uygun düflmesi, örtüflmesi veya birisinin di¤erine karfl›l›k gelmesi sonucu ortaya ç›kt›¤›n› öne sürer. Burada söz konusu olan “unsurlar›n” ne oldu¤u konusunda farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Do¤rulu¤un ortaya ç›kmas› için hangi iki unsurun uyum içinde olmas› gerekti¤i sorusuna verilen yan›tlar aras›nda, nesne-özne, idea-gerçeklik, dildünya ve önerme-olgu say›labilir. Bu ikiliklerin ortak noktalar›n› saptamak zor de¤ildir. Do¤ruluk iliflkisinin bir taraf›nda özneye veya öznelli¤e ait olan fleyler (zihin, biliflsellik, düflünce, idea, inanç, cümle, önerme, dil), di¤er taraf›nda ise nesneye veya nesnelli¤e ait olan unsurlar (nesneler, gerçeklik, varl›k, olgu) yer al›r. O hâlde bizim inanç ve cümle gibi önermesel unsurlar›m›z›n do¤ru olmas›n›n nede-
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
ni, bu unsurlar›n gerçekli¤in unsurlar›na karfl›l›k gelmesidir. E¤er bir önermesel unsur gerçekli¤in unsurlar›na karfl›l›k gelmezse, onlarla uygunluk içinde de¤ilse, o önermesel unsur için yanl›fl dememiz gerekir. Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nas›l gündeme getirildi¤ini k›saca inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat› Felsefesi’nde do¤ruluk konusunu gündeme getiren ilk düflünür olmasa da, onun do¤ruluk tan›m› daha sonra gelen felsefecilere hem esin kayna¤› olmufl hem de epeyce tart›flmaya yol açm›flt›r. Aristoteles’in Metafizik (1011b25) kitab›nda say›l› k›sm›nda verdi¤i tan›m fludur: “Olmayan›n oldu¤unu söylemek ya da olan›n olmad›¤›n› söylemek yanl›fl, olan›n oldu¤unu ya da olmayan›n olmad›¤›n› söylemek do¤rudur”. Aristoteles’in sundu¤u bu tan›m›n bir karfl›l›k kuram› oluflturup oluflturmayaca¤› tart›flmaya oldukça aç›kt›r. Görünüfle göre Aristoteles, “do¤ru” kavram›n›, söylenenlerin olanlara uygunlu¤u fleklinde tan›mlamaktad›r. Ancak bu ifadenin, karfl›l›k gelme iliflkisinin unsurlar›n› yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad›¤› söylenebilir. Daha aç›k dersek, bu tan›mda hem “söylenebilir” olan fleylerin hem de “olanlar” s›n›f›na giren fleylerin tam olarak ne oldu¤u belli de¤ildir. Bununla birlikte, “olanlar”›n, dünyada meydana gelen olaylar veya durumlar oldu¤unu düflünmek ak›lc› görünmektedir. Bu durumda, yukar›daki tan›m›n ne demek istedi¤ini örnekler yoluyla aç›klayabiliriz. E¤er ben çimenlerin mavi oldu¤unu söylersem, gerçeklik içinde olan durumu (yani, çimenlerin yeflil renkli oldu¤unu) söylememifl olurum. Baflka bir deyiflle yanl›fl› dile getirmifl olurum. Tersine, muzun sar› renkli oldu¤unu söylemek “gerçekten olan› dile getirmek” oldu¤u için do¤ru olur. Aristoteles’ten yüzy›llar sonra yaflayan ve savundu¤u felsefi görüfllerin temel yap›s› itibar›yla Aristoteles’i büyük oranda izleyen Aquino’lu Aziz Thomas (12251274) –veya yayg›n olarak bilinen ad›yla Thomas Aquinas– do¤rulu¤u flu sözlerle tan›mlam›flt›r: “Veritas est adaequatio rei et intellectus” (“Do¤ruluk var olan fleylerle zihnin uygun olmas›d›r”). Bu tan›m›n orjinal olarak Thomas Aquinas’a ait olup olmad›¤› biraz tart›flmal›d›r ama, her durumda, söz konusu ifadenin karfl›l›k kuram›n›n felsefe sahnesinde net bir flekilde ortaya ç›k›fl noktas› olarak kabul edildi¤i söylenebilir. Buna karfl›n, Thomas Aquinas’›n tan›m›n›n baz› belirsizlikler içerdi¤ini de belirtmemiz gerekiyor. Örne¤in, “var olan fleyler” ve “zihin” kavramlar›, karfl›l›k iliflkisi ba¤lam›nda, tam olarak nas›l anlafl›lmal›d›r? Bu gibi sorular›n teknik ayr›nt›lar›yla yan›t bulabilmesi, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Aristoteles mant›¤›na alternatif bir mant›¤›n (yani “ba¤›nt›lar mant›¤›n›n”) ortaya ç›kmas› ve bununla ilintili olarak yeni bir metafizik tasar›m›n flekillenmesi ile olanakl› olmufltur. Günümüzün revaçta olan karfl›l›k kuramlar›na bakt›¤›m›zda da, bundan yüz y›l önce üretilmifl fikirlere ve ontolojik yaklafl›mlara dayand›klar›n› görürüz. O yüzden, buradaki tart›flmalar›m›z›n iyi anlafl›labilmesi aç›s›ndan, 19. yüzy›l›n sonunda ve 20. yüzy›l›n bafl›nda özellikle çözümleyici felsefede ortaya ç›kan “metafizik tasar›m›” biraz aç›klamam›z ve bunun do¤ru ile ilintisini sergilememiz yararl› olacakt›r. Alg› epistemolojisinden söz ederken, J. Searle’ün gerçekçi bir felsefeci oldu¤unu belirtmifltik. Gerçekçilik, en genel anlam›yla, zihnimizin gerçekli¤i yaratmad›¤›n› ve zihnimizin d›fl›nda gerçek bir varl›k alan›n›n (örne¤in, fiziksel nesnelerin) bulundu¤unu savlayan ak›md›r. Bundan yüz y›l kadar önce yaflam›fl olan B. Russell, G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gerçekçi bir metafizik görüfl dile getirmifller ve bu görüfl önermesel do¤runun yap›s› konusunda da son derece etkili olmufltur. Söz konusu metafizik görüfle Russell’›n verdi¤i isim mant›ksal atomculuk olmufltur. Russell’a göre, zihnimizin d›fl›ndaki varl›k alan› olgusal bir yap›da
157
158
Epistemoloji
Bertrand Russell (“Ras›l” okunur) gibi felsefecilere göre, gerçeklik içindeki olgular varl›k alan›n›n yap› tafllar›n› olufltururlar. Bir olgu, fiziksel nesnelerin belli nitelikleri veya ba¤›nt›lar› edinmeleri sonucu oluflur.
oluflmufltur. Bunu aç›klamadan önce “olgu” kavram›n› net bir flekilde tan›mlayal›m. “Olgu”, gerçeklik içinde var olan fleylerin belli özellikler almalar› veya belli iliflkiler içinde bulunmalar› sonucunda ortaya ç›kan ve durumsal s›n›rlar› nesnel olarak belirlenmifl olan oluflumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecilerin anlad›¤› flekliyle, üç temel unsurun kat›l›m›yla oluflur: Nesneler, nitelikler ve ba¤›nt›lar. Bu söylediklerimizi flimdi örneklerle aç›klamaya çal›flal›m. (1) Elimdeki elman›n k›rm›z› olmas› bir olgudur çünkü bu durum fiziksel bir nesnenin (yani, bir tikelin) bir niteli¤i (yani, bir tümeli) bar›nd›rmas› sonucu oluflmufltur. (2) Ben bahçemdeki kavak a¤ac›yla çam a¤ac› aras›nda durdu¤um zaman bir olgu meydana gelmektedir çünkü bu durum üç nesneyi ve nesnel bir ba¤›nt›y› (mekân/mesafe) içeren bir dünyasal durumdur. (3) E¤er bahçemdeki kavak a¤ac› benimle çam a¤ac› aras›nda duruyorsa, bu durumda, bir önceki örne¤imizde geçen nesneler ve ba¤›nt› aynen bulunmas›na ra¤men baflka bir olgu oluflur. Bunun nedeni, söz konusu olgusal unsurlar›n dünyada farkl› bir flekilde bir araya gelmeleri ve farkl› bir durum yaratmalar›d›r. Kedimin paspas›n üzerinde olmas› ve paspas›n kedimin üzerinde olmas› da bu türden bir örnektir: Olgunun tikelleri (kedi ve paspas) ve ba¤›nt› (üzerinde olmak) ayn›d›r ancak aralar›ndaki iliflki farkl› bir flekilde kurulmufltur. (4) E¤er ben babam›n iki buçuk metre uzunlu¤unda olma durumundan bahsedersem, dünyada flu an var olan bir olgudan bahsetmifl olmam. Ancak, olanakl› baflka bir evrende babam iki buçuk metre uzunlu¤unda olsayd› o dünyada babam›n iki buçuk metre olmas› bir olgu olurdu. (5) Mant›ksal olarak bak›ld›¤›nda, bileflik olgulardan söz etmek olanakl› görünmektedir. Kar›n beyaz ve so¤uk olmas› bileflik bir olgudur ve dünyada yer ald›¤› söylenebilir. (6) Olgular›n mant›¤› aç›s›ndan, baz› bileflimler olanaks›zd›r. “Mavi” ve “uzun” gibi iki niteli¤i veya “Ayfle” ve “Ahmet” gibi iki ayr› nesneyi bir araya getirince bir olgu oluflmaz. Ayr›ca, örne¤in, bir tafl›n hasta veya sa¤l›kl› olmas› da anlaml› bir bileflim de¤ildir. Baflka bir deyiflle, olgular›n oluflmas› ancak nesnelerin uygun nitelik ve ba¤›nt›larla bileflmesi sonucu oluflur. Felsefe kariyerinin bafllar›nda bir tür mant›ksal atomculu¤u savunan Wittgenstein’›n (2008, bölüm 1.1) sözleriyle dersek, bu görüfl dünyay› olgular›n toplam› olarak kurgular, nesnelerin toplam› olarak de¤il. Yukar›daki paragrafta verilen (3) örnekte belirtti¤imiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve ba¤›nt›lar› farkl› bir flekilde bir araya getirdi¤imizde farkl› bir dünya ortaya ç›kar. O hâlde mant›ksal atomculu¤un yapt›¤› en önemli felsefi hamle, “nesneler ontolojisi”nden –veya Aristoteles’den bu yana felsefede etkisini gösteren “tözler ontolojisinden– “olgular ontolojisi”ne geçifl yapmakt›r. Bunun epistemoloji aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu anlamak da zor de¤ildir. Gerçekli¤i olgular temelinde tasarlayan böyle bir ontoloji, önermesel bilginin hedefini de belirlemifl olmaktad›r. Önermesel bilgi, dünyadaki olgular›n bilgisidir. “Olgular metafizi¤i”, veya k›saca olguculuk, bir yandan Aristoteles’in ve Thomas Aquinas’›n do¤ruluk tan›mlar›nda yer alan ‘olanlar’ veya ‘var olan fleyler’ deyimlerine net bir aç›klama getirmekte ve böylece ontolojik tabloyu daha aç›k k›lmakta, öte yandan da, epistemolojik aç›dan, önermesel bilginin neyi hedefledi¤ini aç›k bir flekilde sergilemektedir. Dünya olgulardan olufluyorsa, önermesel bilgi bu olgular› do¤ru temsil etme hedefine yönelme durumundad›r. fiimdi bu türden bir olgular metafizi¤inin, yani olguculu¤un, neden bir karfl›l›k kuram› oldu¤unu aç›klayabiliriz. Karfl›l›k kuramlar›na göre, do¤ru, özneye veya söylemselli¤e ait olan bir unsurun nesneye veya gerçekli¤e ait unsurlara karfl›l›k gelmesi veya onlara uygun olmas› ile gerçekleflir. Olguculuk görüflü, bu nesnel usurlar›n dünyadaki olgular oldu¤unu söyler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
Olguculuk, karfl›l›k gelme kuramlar› içinde en iyi bilinen görüfltür. Olgucular, do¤ru önermelerin nesnel olgulara karfl›l›k geldi¤ini savlar.
159
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
¤u savunan felsefeciler aras›nda do¤runun “özne taraf›nda” neyin durdu¤una iliflkin bir tart›flma bafllar. Bu tart›flmada, baz› düflünürler zihinsel durumlar›n (örne¤in, inançlar›n) olgulara karfl›l›k geldi¤ini, baz›lar› sözel olarak dile getirilen iddialar›n olgulara karfl›l›k geldi¤ini ve baz›lar› da önermelerin olgulara karfl›l›k geldi¤ini savlam›fllard›r. Hangi unsurlar›n nesnel olgulara karfl›l›k geldi¤i tart›flmas› bu kitab›n kapsam alan›n›n d›fl›nda kal›yor. Biz yukar›da dile getirdi¤imiz baz› önemli görüflleri özetleyerek bu bölümü noktalayaca¤›z. Karfl›l›k kuram›n› savunan felsefeciler genellikle do¤runun zihinsel durumlar›n veya önermelerin gerçekli¤e veya varl›k alan›na karfl›l›k gelmeleri, onlara uymalar› sonucu ç›kt›¤›n› savunurlar. Karfl›l›k kuram›nda sözü geçen “gerçeklik” veya “varl›k” konusunda en ayr›nt›l› felsefi aç›klamalar olgucu düflünürlerden gelmifltir. Olgucular, olgular› ontolojik yap› tafllar› olarak alm›fllar, “olgu”nun unsurlar›n› aç›klam›fllar ve böylece dünyan›n varl›ksal yap›s›na iliflkin metafizik bir tablo sunmufllard›r. Bu tablodaki “olgular” öznelerden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleyler olarak anlafl›ld›¤›ndan dolay›, olguculu¤un gerçekçi bir görüfl oldu¤unu da söyleyebiliriz. Sa¤duyuya uygun bir görüfl oldu¤u s›kl›kla dile getirilen karfl›l›k kuram›n› cazip k›lan yönSIRA S‹ZDE lerin neler olabilece¤ini kendi kelimelerinizle ifade etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rma sizi karfl›l›k kuram›na karfl› üretilen görüflleri anlama yönünde de haz›rlayacakt›r.
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ba¤dafl›m Kuram› Geleneksel do¤ruluk görüflleri incelendi¤inde, karfl›l›k kuram›n›n S Oen R Ubüyük rakibinin ba¤dafl›mc›l›k oldu¤u görülür. Ba¤dafl›mc›l›k F. H. Bradley ve B. Blanshard gibi düflünürlerce savunulmufl önemli bir felsefi görüfltür. Bu ünitede ba¤dafl›mc› D‹KKAT do¤ruluk kuram›n› irdeleyece¤iz. Daha sonra, epistemolojik gerekçelendirme ünitesine geldi¤imizde, ba¤dafl›mc›l›¤›n kan›t ve gerekçe boyutunu tart›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE ‘Ba¤dafl›m’ kelimesi Türkçede s›kça kullan›lan bir deyim de¤ildir. O yüzden, bu deyimi net bir flekilde aç›klayarak tart›flmam›za bafllayal›m. “Ba¤dafl›m” ile “mant›ksal tutarl›l›k” birbirine oldukça yak›n kavramlard›r, ancak aralar›nda önemli bir AMAÇLARIMIZ felsefi fark vard›r. E¤er bir önerme kümesi aralar›nda çeliflki sergilemiyorlarsa bu küme tutarl›d›r. fiu üç önermeyi göz önüne alal›m:
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
KÜME-1: {“Tavuklar suda yüzemezler”, “K›nal› bir tavuktur”, “K›nal› suda çok iyi yüzer”} E¤er bir arkadafl›n›z K›nal› ad›ndaki tavuk konusunda bu üç önermeyi pefl pefle söylerse, onun tutars›z konufltu¤unu söyleyebilirsiniz. fiimdi baflka bir kümeye bakal›m. KÜME-2: {“Tavuklar suda yüzemezler”, “Benim köpe¤im suda yüzebilir”, “Bugün deniz suyu çok so¤uk”} E¤er arkadafl›n›z KÜME-2’deki önermeleri pefl pefle söylerse, dediklerini tahminen biraz tuhaf ve alakas›z bulursunuz ancak çeliflkili konufltu¤unu düflünmezsiniz. KÜME-2’deki önermeler birbirlerine ayk›r› bir iddiada bulunmad›klar› için çeliflmezler ve tutars›zl›k sergilemezler.
160
Epistemoloji
Ba¤dafl›m›n ortaya ç›kmas› için, ortada bir tutars›zl›¤›n veya çeliflkinin olmamas› yetmez. Ba¤dafl›m› olan bir kümenin elemanlar›n›n birbirlerini içeriksel olarak az çok desteklemesi beklenir. fiöyle bir kümeyi göz önüne alal›m. KÜME-3: {“Tavuklar bedensel olarak uçmaya uygun de¤illerdir”, “Tarihsel kay›tlarda uçan tavuklara iliflkin bir bilgi yoktur”, “Bahçemdeki tavuklar›n kanat ç›rpma hareketleri hiçbir zaman uçma ile sonuçlanmam›flt›r”}
Ba¤dafl›mc›l›¤a göre; bir önermenin do¤ru olmas› için o önermenin baflka önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas› gerekir.
KÜME-3’teki önermeler birbiriyle çeliflmemektedir ve bu anlamda KÜME-3 için “tutarl›d›r” diyebiliriz. Ancak bu özellikler KÜME-2 için de geçerlidir. KÜME-3’ün KÜME-2’den fark›, KÜME-3’teki önermelerin içeriksel olarak birbirlerini desteklemesi, birbirlerinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltmeleridir. KÜME-3’teki yarg›lar yaln›zca mant›ksal olarak tutarl› de¤ildir; bu üç yarg› ayn› zamanda iyi bir içeriksel ba¤lant› veya ba¤dafl›m sergilemektedirler. “Ba¤dafl›m” kavram›n›n felsefi anlam› budur. fiimdi bir do¤ruluk kuram› olarak ba¤dafl›mc›l›¤› genel hatlar›yla inceleyelim. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, belli bir inanc›n veya önermenin do¤ru olmas› onun di¤er inançlarla veya önermelerle ba¤daflmas›na, onlara uymas›na ba¤l›d›r. Ba¤dafl›mc› do¤ruluk kuram›, önermelerin do¤ru de¤eri kazanabilmesi için onlar›n zihinden ba¤›ms›z bir gerçekli¤e (veya olguculuk aç›s›ndan bakarsak, gerçeklik içindeki olgulara) karfl›l›k gelmesi gerekti¤ini ileri süren karfl›l›k kuram›n›n hatal› bir felsefi görüfle dayand›¤›n› öne sürer. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre bu hatan›n temel nedeni, karfl›l›k kuram›n›n olgucu veya, daha genel olarak dersek, gerçekçi bir varl›k tasar›m›na dayanmas›d›r. Felsefe tarihinde çok ses getirmifl olan bu önemli itiraz› flimdi daha ayr›nt›l› olarak irdeleyelim. ‹lk olarak belirtmemiz gereken konu, ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›l›k kuram›na göre daha yak›n ça¤lara ait bir düflünce oldu¤udur. Karfl›l›k kuram› –daha do¤rusu, karfl›l›k kuram›n›n metafizik altyap›s›– belli belirsiz de olsa Platon ve Aristoteles’in fikirlerinde buluna bilir. Buna karfl›n, ba¤dafl›mc› kuram›n ana fikrinin ortaya ç›kmas› Modern Ça¤’da gerçekleflmifltir. Karfl›l›k kuram›, belki de Eski Yunan’dan gelen al›flkanl›klarla, önermesel do¤ru ba¤›nt›s›n›n bir ucunda “gerçekli¤in kendisinin” ya da “öznel olmayan nesnel unsurlar›n” bulundu¤unu öne sürer. Ba¤dafl›mc› do¤ruluk kuram› ise bu tür bir nesnelci yaklafl›m›n çok büyük bir sorun içerdi¤ini iddia eder. Bu sorunun ne oldu¤unu anlamak için 5. ünitede bahsetti¤imiz Berkeley’in ideac› (veya maddecilik karfl›t›) görüflünü tekrar gündeme getirelim. Berkeley’e göre, zihinden tamamen ba¤›ms›z bir madde veya nesne düflüncesi kabul edilemez. Alg›lad›¤›m›z nesnelerin alg›lanmam›fl (veya “as›l”) hâllerinin nas›l oldu¤unu kafam›zda canland›ramay›z. Alg›, ister istemez, kendisini alg›lanan nesneye katar. Maddesel dünyan›n nesnelerinin zihinden tamamen ba¤›ms›z oldu¤unu ilan edip, ard›ndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, “gerçekten”, “kendi içlerinde”) nas›l olduklar›ndan söz etmek, Berkeleyci bir aç›dan bak›ld›¤›nda, çok tutarl› bir yaklafl›m de¤ildir. E¤er zihnimizi kullanarak zihinsellikten etkilenmeden var olan maddesel bir gerçekli¤i aç›klamaya veya betimlemeye kalkarsak, “madde” dedi¤imiz fley nesnelli¤ini bütünüyle kaybetmez mi? Daha önemlisi, e¤er Berkeley hakl›ysa, maddesel olan varl›klar› her tasarlay›fl›m›zda zihinselli¤in iflin içine girdi¤ini ve “maddesel” olan›n epistemolojik anlamda elimizden kaçt›¤›n› kabul etmemiz gerekmez mi?
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
161
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerçekleflen bu tart›flman›n önermesel do¤ru konusunda kendisini nas›l gösterece¤ini tahmin etmek zor de¤ildir. Karfl›l›k kuram›, do¤ruluk ba¤›nt›s›n›n nesnel ucunu insanlardan ve onlar›n zihinlerinden ba¤›ms›z bir alan olarak tasarlar. Karfl›l›k kuram›na göre; tafllara, y›ld›zlara ve kar›ncalara iliflkin olgular›n var olmas› bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kavramlar›m›za ba¤l› de¤ildir. ‹nsanlar bu evrende yok olsa bile tafllar belli flekillerde olacak, her y›ld›z uzay›n belli bir noktas›nda yer kaplayacak ve kar›ncalar yuvalar›na yiyecek tafl›yacakt›r. Bu olgular gerçeklik içinde yer al›rlar; söylemsellik ve zihinsellik bu türden olgular› var veya yok etmez. Bizim deneyimsel önermelerimiz iflte böyle bir gerçekli¤e karfl›l›k gelerek do¤ru olabilirler. Ancak, ba¤dafl›mc› düflünürlere göre bu basit saptamalar ciddi bir sorun bar›nd›rmaktad›r. Ba¤dafl›mc›lara göre; bir önermenin gerçekli¤in nesnel ve maddesel unsurlar›na “karfl›l›k gelmesi” kabul edilemez bir düflüncedir. Bize olgu olarak görünen fleyler, önemli bir anlamda, bizim olgular›m›z olmak, yani zihinsellikten ve söylemsellikten nasibini almak zorundad›rlar. Biz ne kadar tersini düflünme e¤ilimi gösterirsek gösterelim, “olgular” inanç sistemimizin izlerini tafl›r. (Bu fikrin I. Kant’›n metafizik karfl›t› görüflleriyle ne kadar büyük bir ortakl›k tafl›d›¤›n› da gözlemleyebiliriz.) Baflka bir deyiflle, ba¤dafl›msal iliflkiler ve söylemsellik dünyada olgu olarak ald›¤›m›z unsurlar›n da içinde yer almak durumundad›r. Bahçemizdeki kar›ncalara veya gökyüzündeki Kutup Y›ld›z›’na dair do¤ru fleyler söyledi¤imizde, o do¤ru önermeler “kavramlar›n kirletmedi¤i” bir gerçeklik alan›ndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde, “kar›nca” ve “y›ld›z” bizim kavram ve inanç sistemlerimizin parçalar› de¤il midir? ‹flte bu durum, do¤runun ortaya ç›kmas›nda inançlar›n oluflturdu¤u kavramsal sistemden ve bilgisel a¤dan kurtulman›n olanaks›z oldu¤unu gösterir. O hâlde, ba¤dafl›mc›lara göre, önermesel do¤ruluk nas›l oluflur? Ba¤dafl›mc›lar›n buna verdi¤i yan›t, Berkeley’in “bir idea yaln›zca ideaya benzeyebilir” fikriyle önemli benzerlikler gösterir. Ba¤dafl›mc› felsefeciler, bir önermenin do¤ru de¤eri kazanmas›n›n di¤er önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas›yla olanakl› oldu¤unu savlar. Önermelerin do¤rulu¤u için zihinlerden ve söylemsellikten ba¤›ms›z “nesnel olgulara” veya benzeri metafiziksel kavramlara gönderme yapmam›za gerek yoktur. Do¤ru bir önerme, ba¤dafl›m› yüksek bir önermeler sisteminin bir parças› oldu¤u için do¤rudur. Baflka bir deyiflle, do¤ruluk ancak zihinselli¤in, düflüncenin veya dilsel yap›lar›n varl›¤›nda ve onlar›n çerçevesinde anlafl›labilir. Bir önermenin ba¤dafl›m sonucu do¤ru de¤eri kazanmas› fikri ilk bak›flta tuhaf görünebilir. Bunun temel bir nedeni, karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya oldukça uygun bir görüfl sunmas›d›r. Do¤runun ortaya ç›kmas› için nesnel dünyan›n unsurlar›na gereksinim oldu¤u düflüncesi hem sa¤duyusal anlamda çekicidir hem de pek çok felsefeciye oldukça mant›kl› gelmektedir. Ancak buna yan›t olarak, karfl›l›k kuram›n›n da –metafizik yönlerinden dolay›– baz› önemli felsefi zorluklar› oldu¤una iflaret edilebilir. Ba¤dafl›mc›l›¤›n flüpheli görünmesinin baflka bir nedeni ise, bir sistem içinde ba¤dafl›m sergilemenin “do¤ru” özelli¤inin ortaya ç›kmas› için yeterli olmad›¤› yönündeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiflinin son derece uçuk kaç›k, hayal ürünü olan bir inanç sistemi var. Belli bir önerme böylesi bir sistemle tutarl›l›k içinde olursa biz o önermeyi do¤ru mu kabul edece¤iz? Bu itiraza verilecek yan›t, öncelikle, “ba¤dafl›m” kavram›n›n “tutarl›l›k”tan çok daha fazlas›n› içerdi¤idir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, ba¤dafl›m gösteren bir kümenin elemanlar› birbirlerinin do¤ruluk olas›l›¤›n› yükseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da fludur: Ba¤dafl›msal yap›da olan bir inanç sisteminin içinde farkl› yap›larda veya türlerde önermeler bulunur. Bunlar›n bir k›sm›, alg›sal yap›da de¤ilken (örne¤in, “Maya uy-
Ba¤dafl›mc› görüfle göre; karfl›l›k kuram›n› savunanlar do¤ru kavram›n› bir yönüyle afl›r› ölçüde nesnellefltirmektedir. Ba¤dafl›mc›lar›n elefltirdi¤i temel nokta, karfl›l›k kuramc›lar›n›n do¤ru önermeleri do¤ru k›lan gerçekli¤i zihinden bütünüyle ba¤›ms›z olarak tasarlamalar›d›r.
162
Epistemoloji
garl›¤› Avrupal› iflgalciler taraf›ndan yok edildi”, “Bu y›lki enflasyon oran› geçen y›lkinden daha düflük”), baz›lar› alg›sal niteliktedir (örne¤in, “fiu anda önümde duran bir sincap görüyorum”). Alg›sal ya da gözlemsel olarak aç›k olan ba¤dafl›msal bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals› veya rastgele bir zemine do¤ru kayamaz. Unutulmamal›d›r ki, “ba¤dafl›m” kavram› “öznel” veya “keyfi” gibi bir anlama gelmemektedir. Ba¤dafl›mc›l›¤›n tezi, “do¤ru”nun yaln›zca söylemin, zihinsel durumlar›n, dilin ve önermelerin alan›nda ortaya ç›kabilece¤idir. Olumsuzlama ile ifade edersek, “zihinden ba¤›ms›z gerçeklik” do¤ruluk ba¤›nt›lar›na do¤rudan kat›lamaz. Ba¤dafl›mc›l›¤›n tezini baflka bir aç›dan flöyle yorumlayabiliriz: Her ne kadar karfl›l›k kuram› do¤rulu¤un maddesel veya nesnel dünyadan kaynakland›¤›n› öne sürse de, maddi dünyan›n önermeleri nas›l do¤ru yapt›¤› aç›k de¤ildir. Karfl›l›k kuram›n› savunan olgucular (yani, gerçekçiler) önermelerimizin olgusal karfl›l›klar›n›n nesnel dünyada oldu¤una inan›rlar. Ancak bu konu tart›flmaya aç›k görünmektedir. Temelde dilsel bir unsur oldu¤unu söyleyebilece¤imiz önermeler, dilsellikle hiçbir ilgisi olmayan nesnel gerçekli¤e veya olgulara nas›l “karfl›l›k gelir” veya “uygunluk gösterir”? E¤er bu konuda kuramsal bir s›k›nt› oldu¤u kabul edilirse, karfl›l›k kuram›n›n ilk baflta göründü¤ü kadar güçlü bir görüfl olmad›¤› ve ba¤dafl›mc›l›k kuram›n›n önemli bir noktaya iflaret etti¤i de düflünülebilir. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Gereksizlik S O R Kuram› U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ba¤dafl›mc›l›¤›n, SIRA karfl›l›k S‹ZDE kuram›na neden oldukça kökten bir kuramsal sald›r› oldu¤u konusunda kendi fikirlerinizi üretin. Ba¤dafl›mc›l›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, do¤runun karfl›l›k kuram›n›n en önemli kuramsal zay›fl›¤›n›n ne olabilece¤i konusunda görüflünüzü beD Ü fi Ü N E L ‹ M lirtin.
Ça¤dafl do¤ruluk kuramlar› aras›nda gereksizlik kuram› önemli bir yer tutar. Bu kuram (‹ngilizce ad›yla ‘redundance’) için Türkçede “fazlal›k” ve “tafl›r›l›k” adlar› D‹KKAT da kullan›lm›flt›r. Frank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yüzy›l düflünürleri taraf›ndan savunulmufl olan gereksizlik kuram›n›n di¤er kuramlardan en büyük fark›, do¤ru konusunda yeni bir seçenek sunmaktansa, do¤runun “gereksiz” bir niteleSIRA S‹ZDE me oldu¤unda ›srar etmesidir. Bu görüfl çerçevesinde gerçeklefltirilen mant›ksal çal›flmalar›n teknik ayr›nt›lar›AMAÇLARIMIZ na girmeden gereksizlik kuram›n›n ana fikrini ve bu görüflün neden savunucular›na ak›lc› göründü¤ünü aç›klayal›m. Gereksizlik kuram›na göre, do¤ru nitelemesinin bir önermenin anlam›na herhangi bir katk›s› yoktur. Bir önermenin dile getirK ‹ veya T A Pyarg› için “do¤rudur” dedi¤imiz zaman o düflünceye bir katk› di¤i düflünce yapm›fl olmay›z. Örnek vermek gerekirse, P1 gibi bir önerme alal›m:
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
P1: T E LBahçemde E V ‹ Z Y O N üç adet erik a¤ac› vard›r. Bu önermeyi içinde ‘do¤ru’ deyimi geçen P2 ile karfl›laflt›ral›m:
‹NTERNET Gereksizlik kuram›n› savunan düflünürlere göre, “do¤ru” yüklemi fazladan bir bilgi içermez. Bir önermeyi dile getirmekle onun do¤ru oldu¤unu söylemek aras›nda bir fark yoktur.
TERNET P2:‹ N“Bahçemde üç adet erik a¤ac› vard›r” önermesi do¤rudur.
Gereksizlik kuram›na göre P2’deki ‘do¤ru’ eklentisi gereksizdir. “Do¤ru” nitelemesi P2’de ifade edilmek istenen fikre yeni bir içerik katmaz. fiöyle de düflünebiliriz: P1’i bilen bir özne, P2’yi de bildi¤inde deneyimsel bilgisinde bir art›fl veya geniflleme olmaz. O hâlde, bir yüklem olarak “do¤ru”nun gereksiz oldu¤unu söyleyebiliriz.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
Yukar›da sundu¤umuz düflüncelerin ›fl›¤›nda akla gelecek sorulardan biri, e¤er gereksizlik kuram› temelde hakl›ysa “do¤ru” gibi önemli bir yüklemin ve kavram›n ne ifle yarad›¤›d›r. Gereksizlik görüflünü savunanlar›n baz›lar› bu soruya yan›t verirken “do¤ru”nun do¤al diller kapsam›nda nas›l kullan›ld›¤›na dikkat çekmifllerdir. Biz “do¤ru” ve “yanl›fl” nitelemelerini, dile getirilen önermeleri onaylama veya de¤illeme için kullan›r›z. Örne¤in, e¤er ben “Bahçemde üç adet erik a¤ac› vard›r” önermesini dile getirdi¤imde bir baflka özne “Do¤ru!” kelimesini söyleyerek yan›t verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlar›m, ancak bu kelimeyi söyleyenin yeni bir fley söyledi¤ini düflünmem. Tersine, e¤er o kifli “Yanl›fl!” diyerek dediklerime tepki gösterirse, ben bunu söyledi¤im yarg›ya kat›lmama olarak anlar›m. “Do¤ru” ve “yanl›fl” kavramlar›n›n gündelik dilsel ba¤lamlardaki bu türden k›s›tl› kullan›mlar› d›fl›nda bir ifllevi yoktur. Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik görüflünü savunan düflünürlerin ço¤unun, “do¤ru” kavram›n›n felsefi olarak abart›lmas›ndan rahats›z olduklar›d›r. Karfl›l›k veya ba¤dafl›mc›l›k kuram›n› savunan felsefeciler do¤runun bir yap›s› ya da en az›ndan de¤iflmez bir özü oldu¤unu varsayarlar. Baflka bir deyiflle, tüm do¤ru önermeleri ortaklaflt›ran bir nitelik oldu¤unu ve “do¤ru”yu tan›mlama, onun özünü bulma çabas›n›n önemli bir ifllev oldu¤unu düflünürler. Gereksizlik görüflünün savunucular› ise tam da bu noktaya karfl› ç›karlar. Do¤ruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik görüflüne getirebilecekleri bir elefltiri fludur: Belli dilsel ba¤lamlarda, bir önermeden “do¤ru” yüklemini veya nitelemesini kald›rman›n çok büyük bir fark yarataca¤› hatta “do¤ru”yu kald›rman›n olanaks›z oldu¤u durumlar düflünebiliriz. “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” gibi bir cümle yukar›da verdi¤imiz P2’ye benzememektedir çünkü bu cümleden “do¤rudur” yüklemini kald›rmam›z olanaks›z görünmektedir. Ancak gereksizlik görüflünün savunucular›n›n buna bir yan›t› bulunmaktad›r. Onlara göre, “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” iddias› mant›ksal olarak flöyle ifade edilebilir: “Her x iddias› için Ö öznesi x iddias›nda bulunuyorsa, o hâlde x”. Elbette bu son belirtti¤imiz cümlenin “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” iddias›na efllenik olup olmayaca¤›, felsefeciler aras›nda bir tart›flma konusudur.
Pragmac›l›k Pragmac›l›k 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm›fl ve düflünce tarihinde derin bir iz b›rakm›flt›r. ‘Pragmac›l›k’ deyiminin ‹ngilizce orjinali ‘pragmatism’dir. Deyimin Yunanca köklerine indi¤imizde ise, “pratiklik”, “somut ifllevler”, “eylem” gibi anlamlarla karfl›lafl›r›z. Türkçede bazen bu ak›m için ‘eylemcilik’ deyimi de kullan›l›r. Ancak “eylem” kavram› Türkçeye farkl› anlamlarla yerleflti¤i için bu deyim yan›lt›c› olma riski tafl›maktad›r. Bu bölümde pragmac›l›¤›n do¤ruluk ile ilgili tezlerini inceleyece¤iz. Pragmac› bir perspektiften bakarsak, geleneksel karfl›l›k kuram› gerçekli¤i kavramaya çal›flan özneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktad›r. Bu geleneksel (gerçekçi) yaklafl›ma göre, insanlar›n alg›layaca¤› ve kavrayaca¤› gerçeklik insanlar›n yaratt›¤› bir varl›k alan› de¤ildir. Bilmek, esas itibar›yla, nesnel gerçekli¤i zihne veya dile kopyalamakt›r. Nesneler özneleri etkiler ancak bilgisel süreçlerde öznelerin nesne üzerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gerçekçi görüfle ilk ciddi tepki, daha önce de belirtti¤imiz gibi, Kant’tan gelmifltir. Ancak Kant, itirazlar›n› temelde usçu ve biliflsel bir zeminde sunmufltur. Her ne kadar pragmac›l›k da “gerçekçi metafizi¤e” karfl› bir ak›m olarak ortaya ç›km›fl olsa da, pragmac› görü-
163
164
William James pragmac› do¤ruluk kuram›n›n en önde gelen savunucusu olmufltur. James’e göre, do¤ruluk soyut bir kavram veya ba¤›nt› de¤ildir. Do¤ruluk kavram›, eylemlerden, faydadan ve somut sonuçlardan ba¤›ms›z olamaz.
Epistemoloji
flün hareket noktas› daha farkl› olmufltur. Pragmac›l›¤›n büyük düflünürleri aras›nda Charles Sanders Peirce, William James ve John Dewey’i sayabiliriz. Bu pragmac› düflünürlere göre, bizim bir önermenin veya yarg›n›n do¤rulu¤undan söz etmemiz, yaflad›¤›m›z dünya içinde gerçeklefltirdi¤imiz eylemlerden, nesneleri anlama ve dönüfltürme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir önermenin do¤ru veya yanl›fl oldu¤u sav›, önerme ve gerçeklik aras›nda oluflan gizemli bir felsefi (varl›ksal, anlambilimsel) ba¤ yoluyla de¤il, o önermenin insanlarca deneyimlenebilecek sonuçlar›, belirtileri ve etkileri arac›l›¤› ile geçerlilik kazan›r. “Bilgi” ad›n› verdi¤imiz zihinsel durum ve “do¤ru” ad›n› verdi¤imiz nitelik, do¤a ve toplum içinde eylemde ya da ifllevde bulunan insanlar›n ilgileri ve beklentileri taraf›ndan belirlenir ve flekillendirilir. Her ne kadar pragmac›l›¤›n kurucusu Peirce olsa da, “do¤ru” kavram› konusunda en ilginç pragmac› (ve, genel anlamda, gerçekçilik karfl›t›) fikirleri W. James sunmufltur. Baz› yorumcular›n da fark etti¤i gibi, James’in do¤rulu¤a iliflkin söyledikleri yer yer tutars›zl›k göstermektedir. O yüzden, James’in görüflü bazen “kökten pragmac›l›k” bazen de “›l›ml› gerçekçilik” fleklinde yorumlanm›flt›r. James’e göre, önermesel do¤ru konusunda karfl›l›k kuramc›lar›n›n yapt›¤› en büyük hata, “do¤ru” kavram›n› afl›r› ölçüde nesnellefltirmek ve böylece onun gerçek insanlarla ve eylemlerle olan iliflkisini gözden kaç›rmakt›r. Do¤ruluk, önermeler ile gerçekli¤in unsurlar› aras›nda kendili¤inden kurulan dura¤an bir metafizik ba¤›nt› de¤ildir. Tam tersine, insanlar›n dünyayla olan al›flveriflinin her aflamas›nda ortaya ç›kan ve insanlar›n eylemlerinden etkilenen bir olgudur. James’e göre “do¤ru” ayn› “zenginlik” veya “devlet” gibi insanlar›n üretti¤i, insanlar›n dünyas›na ait olan bir fleydir. James’in do¤ruluk konusunda verdi¤i tan›mlar, karfl›l›k kuram›n›n sundu¤u metafizi¤in tam tersi yöndedir. James’e göre, “do¤ru inançlar” ile “inanmam›z›n faydal› olaca¤› inançlar” aras›nda kesin bir çizgi çizmek olanaks›zd›r. James’in Pragmac›l›k adl› kitab›nda verdi¤i bir betimlemeye göre, do¤ru inançlar bizim benimsedi¤imiz, geçerlili¤ini gösterdi¤imiz, destekledi¤imiz ve onaylayabildiklerimizdir. Baflka bir deyiflle, do¤ru, bizim pratikte ifl görmeyen, fayda getirmeyen, güvenilir veya tutarl› olmayan ve eyleme döküldü¤ünde bize ayk›r› gelen fleylerin tersine karfl›l›k gelen kavrama verdi¤imiz bir add›r. Do¤ru, günlük eylemlerimizin içinde ortaya ç›kan ve felsefi yönden çok da abart›lmamas› gereken bir soyutlamad›r. Kendisinden beklenenin aksine, James karfl›l›k kuram›n›n genel ifadesine itiraz etmemektedir. Onun kesin bir flekilde karfl› ç›kt›¤› fley, bu tan›m›n arkas›ndaki gerçekçi varsay›mlard›r. Pragmac› görüfle göre, do¤ruluk ve karfl›l›k ancak bireylerin eylemlerinin sonuçlar› yoluyla anlafl›labilir. Yaflayan insanlarla ve onlar›n eylemleriyle ilintilendirilmeyen “karfl›l›klar” içi bofl felsefi soyutlamalar olmaktan öteye gidemeyecektir. James bu konuda flu ilginç örne¤i verir. Zihnimizdeki “duvar saati” imgesinin duvarda gerçekten as›l› olan saatin bir kopyas› oldu¤unu ve ona uydu¤unu varsayal›m. Sormam›z gereken soru fludur: Buradaki “kopyalama”, “uyma” veya “karfl›l›k” tam olarak ne anlama gelir? Yaln›zca saatin görüntüsünün zihnimde belirmesi veya yaln›zca saatin duvarda as›l› oldu¤u olgusunu zihinsel olarak temsil etmem benim önermesel do¤ruya ulaflmam veya bilgilenmem için yeterli midir? Saatin çal›flmas›na iliflkin deneyimlenebilecek unsurlar›n (örne¤in, saatin zaman› göstermesi, içindeki yaylar›n esneyebilme özelli¤i, vb.) böylesi bir kopyalaman›n içinde nereye oturdu¤u aç›kça belirtilmedi¤i sürece, zihin ve nesne aras›ndaki örtüflmeler ya da uyuflmalar ciddi bir felsefi aç›klama sunma anlam›nda yetersiz kalacakt›r. Gerçekçi bir felsefecinin ilgilendi¤i konu, bir önerme ve nesnel
165
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
gerçeklik aras›ndaki varl›ksal/bilgisel iliflkidir. Ve bu iliflki soyut bir ba¤›nt›d›r. James’e göre ise, e¤er olgu-önerme uyuflmas› sonucunda bir “do¤ru” ba¤›nt›s› olufluyor ancak bu do¤runun insanlar›n pratik yaflamlar›n› etkileyecek herhangi bir sonucu olmuyorsa, o do¤runun varl›¤›ndan bahsetmek anlams›zd›r. Elbette burada James’in kastetti¤i “etki”, “fayda” ve “sonuç”, öznel veya benmerkezci bir flekilde anlafl›lmamal›d›r. Pragmac› görüflü biraz yüzeysel bir flekilde yorumlayan baz› düflünürler, James gibi felsefecilerin “do¤ru” kavram› ile “kifliye faydas› dokunan”, “k›sa vadede ifl gören”, “yaflam› kolaylaflt›ran” gibi kavramlar› bir tuttuklar›n› sanm›fllard›r. Oysa James’in kastetti¤i bu türden basit ve çocuksu bir tasar›m de¤ildir. James, insanlar›n yaflam içinde gerçeklefltirdi¤i fleylerin do¤runun zeminini haz›rlad›¤›n› savlamaktad›r. Farkl› bir tarzda ifade edersek, James, insandan ba¤›ms›z gerçekli¤in do¤rular› ontolojik bir flekilde oluflturup evrene da¤›tmas›n›n olanaks›z ve hatta anlams›z oldu¤unu söylemektedir. A¤açlar ve tafllar elbette biz olmadan da var olacakt›r; ancak a¤açlara ve tafllara iliflkin “do¤ru” olarak s›ralayabilece¤imiz her fley asl›nda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabilece¤imiz ve üzerinde eylemler yapabilece¤imiz yönlerini içermek durumundad›r. O hâlde, James’in pragmac› görüfllerinden ç›karmam›z gereken en önemli derslerden biri flu flekilde ifade edilebilir: ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada insanlar olmasayd›, do¤ruluk ba¤›nt›lar› ya da do¤ruluk niteli¤i de olmayacakt›. Ancak bu James için insanlar›n yoklu¤unda zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in olmayaca¤› anlam›na gelmemektedir. Baflka bir deyiflle, James kesinlikle Berkeleyci bir ideac›l›¤› savunuyor de¤ildir. Onun vurgulamaya çal›flt›¤› konu, “do¤rular›n yap›m›” söz konusu oldu¤u sürece bizi ilgilendiren varl›k alan›n›n yaln›zca insan›n deneyimine ve eylemine aç›lan gerçeklik kesitleri oldu¤udur. James, do¤ru önermeler ba¤lam›nda, geleneksel karfl›l›k kuram›n› ve onun varsayd›¤› varl›ksal gerçekçi bak›fl› aç›kça reddeder. Ona göre, zihinsel veya öznel olanla nesnel olan aras›nda gerçekten bir örtüflüm veya karfl›l›k ba¤›nt›s› var ise, bu ba¤›nt› ancak deneyim içinde ve etkileri gözlemlenebilecek bir flekilde olmal›d›r. Karfl›l›k yoluyla ortaya ç›kan do¤rular yaln›zca insan›n kavrayabilece¤i ve etkileflim içinde oldu¤u bir dünya içinde anlam kazanabilir. Baflka bir deyiflle, zihinsel olan›n zihinden tamamen ba¤›ms›z olan› “kopyalamas›” içi bofl bir felsefi tasar›md›r. Pragmac› görüflün tezlerine son ünitede tekrar dönece¤iz ve bu ak›m›n günümüz felsefesini –ve özellikle epistemoloji alan›n›– nas›l etkiledi¤ini daha yak›ndan irdeleyece¤iz. William James’in görüflünün zaman zaman birbiriyle çeliflen iddialar bar›nd›rd›¤› yorumSIRA S‹ZDE cular taraf›ndan dile getirilmifltir. Bu çeliflkili görünen unsurlar› kendi kelimelerinizle ifade edin ve James’in fikirlerinin nas›l tutarl› bir hâle getirilebilece¤i konusunda fikirler D Ü fi Ü N E L ‹ M üretin.
William James, insanlar›n ve onlar›n eylemlerinin yoklu¤unda do¤runun olamayaca¤›n› öne sürer. Ancak bu fikir, bizim fiziksel gerçekli¤i yaratmakta oldu¤umuz anlam›na gelmez.
3
S O R U
DO⁄RULUK KURAMLARININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Bu ünitede dört temel do¤ruluk kuram› inceledik. Bu dört kuramdan en bilineni D‹KKAT ve felsefeciler aras›nda en tart›fl›lm›fl olan› karfl›l›k kuram›d›r. ‹lginç bir flekilde, di¤er üç kuram›n esas itibar›yla karfl›l›k kuram›n› hedef alarak ortaya ç›kt›¤› söyleneS‹ZDE bilir. Ald›¤› elefltiriler karfl›s›nda karfl›l›k görüflünün kuramsalSIRA çekicili¤ini yitirmifl oldu¤unu söylemek zor olsa da, bu görüflü benimseyen düflünürler rakiplerinin yöneltti¤i a¤›r elefltirlerin ›fl›¤›nda belli ödünler vermifl ve di¤er üç görüflün belli fiAMAÇLARIMIZ kirlerini kabul etmifllerdir. Bu durum özellikle 1980’lerden bu yana üretilen karfl›l›k kuramlar›nda kendisini göstermektedir. Örne¤in, günümüzde pek çok gerçek-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
166
Epistemoloji
çi felsefeci “olgu” kavram›na “insandan, zihinden, eylemden ba¤›ms›z olan gerçekli¤in unsuru” fleklinde yaklaflmay› b›rakmakta ve olgular› “yaflad›¤›m›z ve kavrad›¤›m›z dünyada gerçekleflen durumlar” fleklinde anlamaktad›r. Yukar›da aç›klad›¤›m›z kuramlar›n baz›lar›n›n birbirine benzer yönler tafl›d›¤› hemen fark edilecektir. Örne¤in, pragmac›l›¤›n geleneksel karfl›l›k kuram›n› reddetmesi sonucu ba¤dafl›mc›l›¤a yaklaflt›¤› düflünülebilir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, ba¤dafl›mc›l›k, önermelerin zihinden ba¤›ms›z bir gerçekli¤in kopyalanmas› yoluyla de¤il, bir sistem içinde birbirleriyle ba¤daflmalar› ve birbirlerini desteklemeleri sonucunda do¤ru de¤eri ald›¤›n› savunur. James de Pragmac›l›k kitab›nda ‘do¤ru’ deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birlefltirilmesi d›fl›nda bir anlam tafl›mad›¤›n› söylemektedir. Karfl›l›k kuram›n›n en temel iddias› ile çeliflen ve “bir bütün içinde ba¤dafl›m” düflüncesini ön plana ç›karan bu fikrin James’i bir ba¤dafl›mc› yapaca¤›n› varsaymak ilk bak›flta akla uygun görülebilir. Ancak bu konuda dikkatli olmam›z gerekiyor. James’in burada kastetti¤i, inançlar›n veya önermelerin soyut nesneler olarak ba¤dafl›m sergilemesi de¤il, eski ve yeni deneyimlerin çak›fl›p birbirlerini daha ileriye tafl›malar›d›r. Dahas›, bu durum soyut bir ba¤›nt›dan çok, bireylerin eylemleri içinde kimlik bulan ve bütünüyle devingen olan bir sürece iflaret etmektedir. James’e göre, yeni do¤rular, eski do¤rular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karfl›l›kl› olarak de¤ifltirmeleriyle ortaya ç›kar. Genel olarak dersek, pragmac›l›¤›n hem ba¤dafl›mc›l›ktan hem de gereksizlik kuram›ndan en büyük fark›, do¤ruluk ba¤›nt›lar›n› soyut zeminlerde de¤il, insanlar›n eylemlerinde bulmaya çal›flmas›d›r. Kitab›n sonraki ünitelerinde, önermesel do¤ru kavram›n›n epistemolojik tart›flmalarda nas›l yer ald›¤›n› sergileyecek ve son ünitede de do¤ru kavram›na tekrar dönerek ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n do¤ruluk konusunda öne sürdü¤ü baz› kritik fikirleri tart›flaca¤›z.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
167
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Önermesel do¤runun felsefi önemini aç›klayabilmek. Önceki ünitelerde “önerme” ve “önermesel do¤ru” kavramlar›na iliflkin temel baz› aç›klamalar yapm›flt›k. Bu ünitede önermesel do¤ru konusunu derinlefltirerek epistemoloji için önemini gösterdik. Önerme, bir cümlenin veya ifadenin düflünsel ve (daha önemlisi) yarg›sal içeri¤i olarak anlafl›labilir. Bu anlamda, önermeler do¤ru veya yanl›fl olmak zorundad›r. “önermesel do¤ru” kavram›n› inceledi¤imizde ise, bu kavram›n ontoloji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yak›ndan ilgilendirdi¤ini görürüz. Önermelerin “do¤ru” de¤erini kazanmas›n›n dünyadaki durumlar ile ilgisinin bulundu¤u düflünülür. Bizim deneyimsel inançlar›m›z da genellikle do¤ruyu yakalama hedefi tafl›r. ‹nsanlar dünyaya iliflkin inançlar›n›n yanl›fl de¤il, do¤ru olmas›n› arzularlar. Buna ek olarak, do¤runun belli bir öz de¤eri oldu¤u da söylenebilir. Yalanlar ve yan›lsamalar içeren bir yaflam zevkli olsa bile insanlar genellikle –Matrix filmine iliflkin tart›flmalar›m›z› an›msarsak– do¤ruyu hedefler ve do¤ru bilgiye ulaflmay› ye¤lerler. Temel do¤ruluk kuramlar› olan “karfl›l›k kuram›”, “ba¤dafl›m kuram›” “gereksizlik kuram›” ve “pragmac›l›k” görüfllerini aç›klayabilmek. En önde gelen do¤ruluk kuramlar› karfl›l›k kuram›, ba¤dafl›m kuram›, gereksizlik kuram› ve pragmac›l›kt›r. Karfl›l›k kuram›na göre, bir önermeyi do¤ru yapan fley, nesnel ve zihinden ba¤›ms›z gerçekliktir. Karfl›l›k kuram›n›n en iyi bilinen örne¤i olguculuk görüflüdür. Olgucular, do¤runun ortaya ç›kmas› için inançlar veya önermeler ile gerçeklik içindeki olgular aras›nda bir uyum ya da karfl›l›k gelme durumunun olmas› gerekti¤ini düflünürler. Bu sa¤duyuya uygun görüfle önemli bir itiraz ba¤dafl›mc› felsefecilerden gelmifltir. Ba¤dafl›mc›lara göre, bir önermenin do¤ru olabilmesi ancak ba¤dafl›m› olan bir kümenin veya sistemin bir parças› olmakla olanakl›d›r. Gereksizlik görüflüne göre ise, “do¤ru” son derece gereksiz bir niteleme veya yüklemdir çünkü bir önermeyi dile getirmekle onun do¤ru oldu¤unu söylemek nihayetinde ayn›d›r. Son olarak da, pragmac› do¤ruluk görüflüne göre, “do¤-
ru” dedi¤imiz kavram, soyut veya metafizik bir ba¤›nt› de¤il, eylemlerimizin sonucu ortaya ç›kan, bizim dünyam›za ait bir kavram olmak durumundad›r. Baflka bir deyiflle, insanlar eylemleri ile do¤runun ortaya ç›kmas›n› sa¤larlar. ‹nsan, “do¤ru” kavram› ba¤lam›nda edilgen de¤il etkendir.
N AM A Ç
3
Do¤ruluk kuramlar›n› felsefi olarak de¤erlendirerek, bu görüfllerin güçlü ve zay›f yönlerini aç›klayabilmek. Karfl›l›k kuram›, tarihsel olarak derin bir geçmifle sahiptir ve sa¤duyuya uygun görünüflü ile de konu üzerinde düflünen insanlara hep çekici gelmifltir. Karfl›l›k veya örtüflme düflüncesi, öznel ve nesnel unsurlar› bir araya getirme hedefi tafl›r ve bu yönüyle do¤ruyu gerçeklikle ilintilendirme türü bir ifllevi yerine getirdi¤ini iddia eder. Ancak bu ünitede inceledi¤imiz di¤er görüfller, do¤runun insanlardan ba¤›ms›z, tümüyle nesnel ve hatta metafizik bir boyutu oldu¤u fikrine flüpheyle yaklaflm›fllard›r. Örne¤in, ba¤dafl›mc›l›¤a ve pragmac›l›¤a göre, bir önermenin zihinden ba¤›ms›z bir gerçeklik kesitine karfl›l›k gelme yoluyla do¤ru de¤eri kazanmas› olanakl› de¤ildir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bizim dilsel veya düflünsel sistemlerimizin etkilemedi¤i bir varl›k alan› do¤runun oluflmas› iflini üstlenemez. Pragmac›l›¤a göre ise, gerçek ve do¤ru ancak insan eylemleri çerçevesinde anlaml› hâle gelir. Bu görüfller “öznel” unsurlar› vurgulamalar› ile dikkat çekmifltir. Ancak karfl›l›k kuram›n› savunan düflünürler, “nesnelli¤in” do¤ru için önemli bir boyut oldu¤unu ve di¤er görüfllerin bu boyutun hakk›n› tam olarak veremeyece¤ini savlam›fllard›r. Öte yandan, her ne kadar temel yaklafl›mlar›n› de¤ifltirmeseler de, karfl›l›k kuramc›lar›n›n da pragmac› ve ba¤dafl›mc› elefltirilerden belli dersler ç›kard›¤›n› ve görüfllerini ça¤dafl geliflmeler ›fl›¤›nda gözden geçirdiklerini söylemeliyiz.
168
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Önermesel do¤ru”nun felsefenin hangi alt alan› kapsam›nda incelenmekte oldu¤u konusunda, afla¤›daki fl›klardan hangisi sizce en do¤ru seçene¤i sunmaktad›r? a. Önermesel do¤ru konusu felsefede mant›k alan› çerçevesinde incelenir. b. Önermesel do¤ru konusu felsefede metafizik alan› çerçevesinde incelenir. c. Önermesel do¤ru, çok boyutlu bir sorunsal olmas› nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve epistemoloji gibi alanlar›n kapsam›nda incelenir. d. Önermesel do¤ru, konunun do¤as› gere¤i, esas olarak etik ve siyaset kuramlar› kapsam›nda incelenir. e. Önermesel do¤ru, konunun do¤as› gere¤i, esas olarak gerekçelendirme ve kan›t kuramlar› kapsam›nda incelenir. 2. “Do¤ru önerme” kavram›n›n bilgi ve varl›k araflt›rmalar› aç›s›ndan irdelenmeye de¤er bir konu oldu¤unu savlayan bir felsefecinin temel bir gerekçesi afla¤›dakilerden hangisi olamaz? a. Do¤al bir tür olan insan›n hayatta kal›p türünü devam ettirebilmesi aç›s›ndan do¤ru gözlemsel yarg›lara sahip olmak önemlidir. b. Dünyaya iliflkin sahip oldu¤umuz deneyimsel inançlar›m›z›n esas hedefi do¤ru önermelerdir. c. Önermesel do¤ru bilgisel gerekçelendirme süreçleri için normatif bir amaç oluflturur. d. Felsefi bir aç›dan bak›ld›¤›nda, “do¤ru önerme” ve “erdem” kavramlar› aras›nda mant›ksal bir iliflki oldu¤u görülebilir. e. Do¤ru, kendi öz de¤erinden dolay› önemli bir kavram olarak görülebilir. 3. Karfl›l›k kuram›n›n özünü betimlemek için tek bir deyim kullanmak gerekse, afla¤›dakilerden hangisi bu ifl için uygun olmazd›? a. Tutarl›l›k b. Uyum c. Örtüflme d. Uygunluk e. Uyuflum
4. Afla¤›dakilerden hangisi olguculuk görüflü için söylenebilir? a. Olguculu¤a göre, “önermesel do¤ru” iki fiziksel olgunun birbiriyle tutarl›l›k göstermesi sonucu ortaya ç›kar. b. “Önermesel do¤ru” konusu çerçevesinde, “olguculuk kuram›” ve “karfl›l›k kuram›” birbirine z›t iki görüflü ifade eder. c. Olgucu ontolojiye göre, do¤ru önermelere karfl›l›k gelen olgular insanlar›n zihinsel durumlar›n›n yaratt›¤› hallerdir. d. Olguculu¤a göre, önermesel do¤rular›n ortaya ç›kmas› ancak önermelerin, inançlar›n veya benzer öznel unsurlar›n birbirlerine karfl›l›k gelmeleri ile olanakl›d›r. e. Olguculu¤a göre, önermesel do¤rular›n ortaya ç›kmas› önermelerin, inançlar›n veya benzer öznel unsurlar›n gerçeklik içindeki olgulara karfl›l›k gelmeleri ile olanakl›d›r. 5. Olgular›n genel mant›ksal yap›s› düflünülürse, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. fiu anda okumakta oldu¤unuz kitap gerçekten olan bir olgudur. b. Yaflayan her insan›n bir kalbinin olmas› gerçekten olan bir olgudur. c. Dünyan›n ay etraf›nda dönmesi gerçekte olmayan ancak olanakl› bir evrende gerçekleflebilecek bir olgudur. d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sa¤›nda olmas› ile siyah kalemimin mavi kalemimin sa¤›nda olmas› farkl› olgulard›r. e. ‹ki nesnenin aralar›nda bir metrelik mesafe olacak flekilde yanyana bulunmalar› gerçek bir olgunun oluflmas›na neden olur.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
6. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤dafl›mc›l›k görüflü için söylenebilir? a. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin zihinden ba¤›ms›z olgular ile ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›yla olanakl›d›r. b. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin zihinden ba¤›ms›z iki olgunun ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›yla olanakl›d›r. c. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin ba¤dafl›m özelli¤i olan bir kümenin eleman› olmas›yla olanakl› hâle gelir. d. Ba¤dafl›mc›l›k, olguculu¤un özel bir türüne verilen add›r. e. Ba¤dafl›mc›l›k, karfl›l›k kuram›n›n özel bir türüne verilen add›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›l›k kuram›na yöneltti¤i temel bir elefltiridir? a. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinin nesne taraf›n› bütünüyle zihinden ba¤›ms›z k›larak önemli bir soruna yol açar. b. Karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un yap›s›n› tasarlarken nesnel dünyan›n do¤runun oluflumuna katk›s›n› yeteri kadar hesaba katmamaktad›r. c. Karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un yap›s›n› tasarlarken ontolojik unsurlar› yeteri kadar hesaba katmamaktad›r. d. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinin özne taraf›n› bütünüyle zihinden ba¤›ms›z k›larak önemli bir soruna yol açar. e. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinde nesnel olgular› devreden ç›kararak önemli bir soruna yol açar. 8. Pragmac› do¤ruluk kuram› için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun ortaya ç›kmas›nda eylemlerin ve pratik koflullar›n belirleyici oldu¤una inan›rlar. b. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun ortaya ç›kmas›nda zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in esas rolü oynad›¤› fikrine kat›lmazlar. c. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun anlafl›lmas› için öznelerin zihinsel durumlar› üzerine odaklan›lmas› gerekti¤ine inan›rlar. d. Pragmac›lar, genel olarak, karfl›l›k kuram›n›n olgusal tasar›m›na karfl› ç›km›fllard›r. e. Pragmac›lar, genel olarak, do¤rulu¤u bireylerin anl›k tercihlerine veya kiflisel yararlar›na indirgeme e¤iliminde de¤illerdir.
169
9. Afla¤›dakilerden hangisi gereksizlik kuram›n› en iyi flekilde ifade eder? a. “P do¤rudur” önermesi ile “P faydal›d›r” önermesi ba¤dafl›m içindedir. b. “P do¤rudur” önermesi ile P olgusu ba¤dafl›m içindedir. c. “P olgusu” ile “P gerekçelendirilmifltir” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. d. “P ” önermesi ile “P do¤rudur” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. e. “P ” önermesi ile “P olgusu do¤rudur” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. 10. Afla¤›dakilerden hangisi William James’in do¤ruluk konusundaki görüflünü en iyi özetleyen önermedir? a. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada önermeler ve onlar›n anlamsal içerikleri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. b. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada insanlar ve eylemleri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. c. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada nesnel olgular olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. d. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada ba¤dafl›m iliflkileri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. e. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada zihinler ve deneyimsel bilgi olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›.
170
Epistemoloji
Okuma Parças› Pragmac›l›k Ne Demektir? Birkaç y›l önce benim de içlerinde bulundu¤um bir grup arkadafl›n da¤da kurduklar› bir kampta, yaln›z bafl›ma yapt›¤›m bir gezintiden döndü¤üm zaman herkesi çetrefil bir metafizik tart›flmaya dalm›fl gördüm. Tart›flman›n konusu bir sincapt› –canl› bir sincab›n bir a¤aç gövdesine t›rmand›¤› ve bu s›rada da bir gözleyici adam›n a¤ac›n öbür yan›n›n karfl›s›nda durdu¤u farz ediliyordu. Bu adam, a¤ac›n etraf›nda h›zl› h›zl› dönerek sincab› göremeye çal›fl›yor, ama ne kadar h›zl› yürürse yürüsün sincap da a¤ac›n ters yan›nda ayn› h›zla hareket ediyor ve a¤ac› daima adamla kendisi aras›nda tutuyor, öyle ki adam›n kendisini görmesi imkâns›z oluyor. fiimdi bundan ç›kan metafizik tart›flma fludur: Adam, sincab›n etraf›nda dönüyor mu, dönmüyor mu? A¤ac›n etraf›nda dönüyor, buras› aç›k, sincap da a¤ac›n üzerindedir; fakat sincab›n etraf›nda dönüyor mu? fiaflk›nl›k içinde uzun zaman oyaland›ktan sonra, tart›flma darmada¤›n›k bir hale gelmifltir. Herkes bir yan› tutmufl ve onun üzerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin say›s› birbirine denkti, bunun için beni gördüklerinde her iki taraf da, kendilerine kat›l›p ço¤unlu¤u meydana getirmek üzere bana baflvurdular. Akl›ma iskolâstiklerin, ne zaman bir çeliflmeyle karfl›lafl›rsan›z bir ay›rma yap›n›z, diye meflhur sözü geldi; hemen aranmaya koyuldum: “fiu veya bu taraf›n hakl› olmas›” dedim, sincab›n etraf›nda yürümekten pratik olarak neyi anlatmak istedi¤inize ba¤l›d›r. E¤er sincab›n kuzeyinden do¤usuna, sonra güneyine, sonra bat›s›na ve tekrar kuzeyine gitmeyi demek istiyorsan›z, apaç›kt›r ki adam onun etraf›nda döner, çünkü arka arkaya gelen durufllarda bulunur. Yok e¤er önce sincab›n karfl›s›nda, sonra sa¤›nda, sonra arkas›nda, sonra solunda, en son olarak da yine karfl›s›nda bulunmay› demek istiyorsan›z, yine apaç›kt›r ki adam onun etraf›nda dönemez, çünkü a¤ac›n etraf›nda insanla birlikte dönen sincap, her defas›nda önünü adama karfl›, s›rt›n› da baflka tarafa çevrik tutar. Ay›rmay› yap›n, ortada tart›flacak bir fley kalmaz. “Etraf›nda yürümek” fiilini, flu veya bu pratik flekil içerisinde anlay›fl›n›za göre, her iki taraf da hakl›, her iki taraf da haks›zd›r. Tart›flanlar›n en hararetlilerinden bir ikisi, “Safsatay›, iskolastik k›l› k›rka yarmay› b›rakal›m, flu namuslu “etraf›nda”, kelimesi üzerinde konufluyoruz” diyerek benim sözlerimi karmaflt›r›c› bir kaçamak diye adland›rd›larsa da, ço¤unluk benim yapt›¤›m ay›rman›n tart›flmay› yat›flt›rd›¤›na inan›r göründü.
Bu alelâde hikâyeyi anlatmam›n sebebi, pragmatik metot diye bahsetti¤im fleyin basit bir örne¤i olmas›d›r. Pragmatik metot, her fleyden önce, baflka türlü son verilemiyecek olan metafizik tart›flmalar›n yat›flt›r›lmas› metodudur. Dünya tek midir, çok mu? Kadere mi ba¤l›d›r, yoksa hür müdür? Maddi midir, ruhi mi? -‹flte birtak›m kavramlar ki dünya hakk›nda do¤ru olmalar› da olmamalar› da kabildir; ve bu çeflit kavramlar üzerindeki tart›flmalar›n sonu gelmez. Böyle hallerde pragmatik metot, her bir kavram›, kendilerinden de¤er verilebilecek pratik sonuçlar ç›karmak suretiyle tefsir etmeye çal›flmakt›r. Bu kavram, di¤er kavramdan daha do¤ru olsayd›, herhangi bir kimse için, pratik bak›mdan ne gibi bir ayr›l›k yoksa, flu halde pratik bak›mdan her iki fikir de ayn› fleye karfl›l›k olmaktad›r ve her çeflit tart›flma yersizdir. Tart›flma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya öbürünü do¤ru diye kabul etti¤imizde pratik bir ayr›l›¤›n do¤aca¤›n› gösterebilmemiz gereklidir. (...) Kendilerinden pratik bir sonuç ç›kar›lmas› yolundaki bu basit teste konu yap›l›r yap›lmaz, birçok felsefe tart›flmalar›n›n nas›l manas›zl›kla kucak kuca¤a geldiklerini görmek, insan› hayrete düflürür. Herhangi bir yerde bir ayr›m meydana getirmeyen bir ayr›m (difference), hiçbir yerde var olamaz –somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhangi bir flahsa, herhangi bir flekilde, herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir hareket tarz›nda kendini a盤a vurmayan hiçbir, soyut hakikatte var olamaz. Felsefenin bütün görevi, bu dünya formülü, yahut flu dünya formülünün do¤ru olmas›n›n, hayat›m›z›n belli anlar›nda sizin ve benim üzerimizde ne gibi bir ayr›m do¤uraca¤›n› anlamak olmal›d›r. Kaynak: William James. (1986) Pragmac›l›k I. çev. Muzaffer Aflk›n. ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi, s. 3234, 37
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
171
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya uygun bir görüfl olarak alg›lanmas›n›n temel nedeni, cümlelerin veya önermelerin do¤ru olmalar›n› sa¤layan koflullar›n fiziksel dünyaya ait oldu¤u yönündeki sezgilerimize uygun bir yaklafl›m sunmas›d›r. Sa¤duyusal aç›dan bak›ld›¤›nda, do¤al bir dil yoluyla ifade edilen önermelerin do¤ru veya yanl›fl de¤eri kazanmas›n› sa¤layan unsurlar›n, öznelerin kiflisel durumlar›nda de¤il, nesneler dünyas›nda bulundu¤unu düflünmek ak›lc› görünmektedir. Örne¤in, herhangi bir nesnenin flekline iliflkin belli bir inanca sahip isek, o inanc›n do¤ru veya yanl›fl olmas›n›n bizim tercihlerimiz, arzular›m›z, beklentilerimiz, umutlar›m›z, dünya görüflümüz, tarihselli¤imiz, toplumsal ba¤lam›m›z ve benzer unsurlar taraf›ndan belirlendi¤ini düflünmeyiz. Bu durum, do¤ruluk ba¤›nt›s›n›n bir ucunun özneye ve öznelli¤e iliflkin iken, di¤er ucunun da nesneye ve özneden ba¤›ms›z unsurlara iliflkin oldu¤u yönündeki inanc›m›z› pekifltirir.
2. d
3. a
4. e
5. a
6. c
7. a
8. c
9. d
10. b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Do¤runun Felsefi Önemi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Önermesel do¤ru”nun felsefenin hangi alt alan› kapsam›nda incelenmekte oldu¤unu ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Do¤runun Felsefi Önemi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Do¤ru kavram›n›n bilgisel önemini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Do¤runun karfl›l›k kuram›n› esas itibar›yla aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Olguculuk görüflünü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Olgu” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›m Kuram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün inceliklerini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” ve “Ba¤dafl›m Kuram›” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine nas›l bir elefltiri yöneltti¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Pragmac›l›k” k›sm›n› yeniden okuyun. Pragmac› perspektifi daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gereksizlik Kuram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Gereksizlik kuram›n›n ana fikrini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Pragmac›l›k” k›sm›n› yeniden okuyun. William James’in görüfllerini daha iyi kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya uygun bir görüfl olarak görüldü¤ünden yukar›da söz etmifltik. Önermelerin do¤ru olmalar› için zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤e uygun olmalar› yönündeki yaklafl›m ço¤umuza ak›lc› gelir. Limonlar›n sar› renkte oldu¤u konusundaki inanc›m›z›n öznel koflullar de¤il, dünyan›n nesnel durumlar› nedeniyle do¤ru oldu¤unu söyleriz. Ancak bu konu üzerinde biraz düflündü¤ümüzde, daha önce akl›m›zdan geçmeyen baflka bir ak›l yürütmenin de olanakl› oldu¤u ortaya ç›kar. “Nesnel olgular” olarak ald›¤›m›z ve insana ait unsurlar tafl›mad›¤›na inand›¤›m›z gerçeklik kesitleri, gerçekten de herhangi bir öznellik tafl›mayan oluflumlar m›d›r? Gündelik yaflam›m›z›n içinden bir örnek düflünelim. Evimin önünde iki araban›n çarp›flmas› sonucu bir trafik kazas›n›n meydana gelmesi bir olgudur. Bu durumun nesnel dünyaya ait oldu¤u, benim zihinsel durumlar›mdan ba¤›ms›z olarak ortaya ç›kt›¤› savunulabilir. Ancak bu türden bir “olgunun” bizim kavramlar›m›za, de¤erlerimize ve konufltu¤umuz do¤al dile ba¤l› olmad›¤› söylenebilir mi? Kaza olgusu, zihinsel veya dilsel yap›s› bizden çok farkl› bir canl› için de “ayn› olgu” olur muydu? E¤er bu düflünce zincirini devam ettirirsek, ba¤dafl›mc› bir aç›dan bak›ld›¤›nda, karfl›l›k kuram›n›n oldukça metafizik (veya afl›r› nesnelci) bir yön içerdi¤ini ve bunun kuram› zay›flatabilece¤ini düflünebiliriz.
172
Epistemoloji
S›ra Sizde 3 William James “do¤ru” kavram›yla “fayda” kavram›n› bir arada tutarak felsefe tarihinde tart›flmalara neden olmufl bir düflünürdür. Ebette “fayda” kavram›na vurgu yapan bir felsefecinin, oldukça öznel ve görececi bir varl›k ve bilgi kuram› savunmas›n› bekleriz. “Fayda” kavram› kiflilere, kültürlere ve durumlara göre de¤iflkenlik gösterir. Belli bir aç›dan bak›ld›¤›nda yararl› olan bir olgu, baflka bir aç›dan faydal› görünmeyebilir. O hâlde, faydac› veya pragmac› bir do¤ruluk görüflünün nesnelli¤i d›fllamas› ola¤an bir durum olacakt›r. Ancak, James ayn› zamanda kökten bir öznelcili¤i savunuyor da diyemeyiz. James’e göre, gerçekli¤in, do¤runun ve bilginin ortaya ç›kmas› insan eylemleri ile olanakl›d›r. Buna karfl›n, James’in zihinci veya ideac› bir felsefeci olmad›¤› da aç›kt›r. Eylemler kafam›z›n içinde de¤il dünya içinde gerçeklefltirdi¤imiz fleylerdir ve James’e göre, bizim üzerinde yaflad›¤›m›z dünyay› veya varl›k alan›n› “yaratt›¤›m›z›” iddia etmemiz de yanl›fl olur. James, örne¤in, yer çekimi gibi fiziksel güçleri de insan›n eylemlerinin yaratt›¤›n› düflünüyor de¤ildir. O yüzden, James’in görüflü genellikle eylemlerin yarat›c› gücüne büyük bir vurgu yapsa da, baz› temel gerçekçi fikirleri de bünyesinde bar›nd›rmaktad›r diyebiliriz. Bu iki e¤ilimin bir araya gelmesinin tutarl› bir tablo yarat›p yaratmad›¤› ise tart›flmaya aç›kt›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth. London: Cornell University Press. Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2, New York: Macmillan Publ. Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality. Oxford: Clarendon Press. David, M. (1994). Correspondence and Disquotation. New York: Oxford University Press. Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil Blackwell. James, W. (1986). Pragmac›l›k. çeviren: Muzaffer Aflk›n, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York: Longmans, Green and Co. Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press.
Peirce, C. S. (1905). “What Pragmatism Is”, The Monist 15:2, 161-181. Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge: The MIT Press. Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Allen & Unvin. Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: Westview Press. Tepe, H. (2003). Platondan Habermas’a Felsefede Do¤ruluk ya da Hakikat. 2. bas›m, Ankara: ‹mge Kitabevi. Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of Truth. New York: Routledge. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
9
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi kavram›n› oluflturan esas unsurlar› aç›klayabilecek, “Bilginin çözümlemesi” ve “bilginin tan›m›” kavramlar›n›n inceliklerini aç›klayabilecek, Edmund Gettier’in argüman›n›n ve ona verilen yan›tlar›n bilgi kavram›n›n çözümlemesi aç›s›ndan ne sonuçlar verdi¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Tan›m • Çözümleme • Kavramsal koflul
• Bilginin gerek ve yeter koflullar› • Gettier
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
• G‹R‹fi • B‹LG‹ KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR • B‹LG‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ VE TANIMI • EDMUND GETTIER’‹N YIKICI ARGÜMANI VE SONRASI
Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi Yaflamdan Örnekler Gündelik konuflmalar›m›z s›ras›nda, do¤al olarak, belli anlamsal ayr›mlar› ve incelikleri gözetmeyiz. Örne¤in, say›sal lotoda alt› rakam›n hepsini birden tutturan bir flah›stan söz ederken “lotoyu kazanan kifli”, “lotoyu bilen kifli” veya “lotoda kazanan say›lar› bilen kifli” ifadelerini kullan›r›z. Elbette bu ba¤lamda daha do¤ru bir ifade “lotoda kazanan say›lar› do¤ru tahmin eden kifli” ve hatta “lotoda kazanan say›lar› at›p da tutturan kifli” olurdu. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, bazen bilginin emek ve biliflsel baflar› gerektiren bir süreç oldu¤unu kolayca unuturuz. Epistemoloji alan›nda çal›flan düflünürlerin “bilgi” kavram›na yaklafl›mlar› ise oldukça farkl›d›r. Bilgi kuramc›lar› genellikle bilginin ak›lc› süreçler, gerekçeler ve zihinsel emekle ilgili bir yönü oldu¤una inan›rlar. Bu anlamda, loto çekiliflinde say›lar› tutturmak parasal anlamda tabii ki ciddi bir baflar› olsa da, biliflsel anlamda çok abart›lmamas› gerekir. E¤er e¤itimsiz bir insan, moleküler kimya konusunda bir cümleyi ezberleyip yüksek sesle söylerse, bir bilgiyi dile getirdi¤ini düflünmeyiz. Tersine, bir kimyac›n›n dile getirdi¤i düflünceler “bilginin” d›fla vurumudur çünkü bilim insanlar›n›n uzmanl›k alanlar›nda söyledi¤i sözler derin bir bilgisel alt yap›ya dayan›r. Burada daha tart›flmaya aç›k bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve çözümlemeleri ›fl›¤›nda, bir derbinin sonucunun 3-3 bitece¤ini bilmesidir. Yine de düflünelim: Bu bir “bilme” örne¤i midir?
G‹R‹fi Bu ünitede “bilgi” kavram›n› ayd›nlatma amac›na yönelik olarak felsefecilerin yürütmüfl oldu¤u çabalara daha yak›ndan bakaca¤›z. fiu ana kadar epistemolojinin temel baz› konular›n› tan›tmaya çal›flt›k. Bunlar aras›nda alg›n›n epistemolojisi, dünya bilgimizin oluflumunda deneyimin rolü, önermesel do¤ru ve flüphecilik gibi konular vard›. Bu noktada çok önemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nas›l tan›mlanabilece¤i veya kavramsal olarak nas›l çözümlenebilece¤i konusuna geçebiliriz. Tahmin edilebilece¤i gibi, ilgilendi¤imiz konu, önermesel bilgi olacak.
B‹LG‹ KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR Önermesel bilgi nedir? Bilginin oluflmas›n›n kavramsal koflullar› nelerdir? Öncelikle, buraya kadar sundu¤umuz tart›flmalar ›fl›¤›nda −ve flüpheci olas›l›klar› bir süreli¤ine d›flar›da b›rakarak− bilgi konusunda ne diyebilece¤imizi h›zl›ca gözden ge-
176
Bir inanc›n do¤ru olmas› onu “bilgi” statüsüne ç›karmayabilir. Tesadüfen do¤ru olan inançlar “bilgi” de¤ildir.
Epistemoloji
çirelim. Önceki ünitelerde inceledi¤imiz felsefi tart›flmalardan ç›karabilece¤imiz baz› sonuçlar flunlard›r: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gerçeklik veya dünya içindeki nesnelerin ya da oluflumlar›n özneler taraf›ndan kavranmas› ile ilgilidir; bilginin “do¤ruyu” yakalamakla ilgili bir yönü vard›r. Bu betimlemeleri ço¤altmam›z olanakl›d›r ancak bu saptamalar›n flu ana kadar bilgi konusunda sergiledi¤imiz tabloyu genel hatlar›yla yans›tt›¤› düflünülebilir. Ayr›nt›lara girmeden önce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar› kavramsal irdelemelerin bilimsel veya gözlemsel aç›klamalar›ndan neden farkl› oldu¤unu vurgulayal›m. Söz konusu fark› net bir flekilde belirtebilmek için, bilginin oluflmas›n›n kavramsal koflullar› ile deneyimsel koflullar›n› birbirinden ay›rmam›z gerekiyor. Bilginin deneyimsel koflullar›n›n yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik flartlar›n uygun olmas›yla ilgilidir. Örne¤in, alg› veya gözlem yoluyla bilgi edinme süreçlerinde; alg›lanacak nesnelerin çevresinde ›fl›k yeterli düzeyde olmal›, gözlemleyen kiflilerin gözlerinde ve biliflsel sistemlerinde alg›y› engeleyecek fizyolojik sorunlar olmamal›d›r. Bu unsurlar, alg›sal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koflullar›d›r ve bu koflullar ya da süreçler bilim insanlar›n›n çal›flma konusudur. Buna karfl›n, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklafl›rlar ve bilginin kavramsal gerektirmelerini ayd›nlatmaya çal›fl›rlar. Afla¤›daki bölümlerde bu felsefi ifllevin tam olarak nas›l gerçeklefltirildi¤ini daha aç›k bir flekilde görece¤iz. Bilginin ne oldu¤unu ayd›nlatma konusuyla ayr›nt›l› ve sistematik bir tarzda ilk ilgilenen düflünür Platon’dur. Platon Theaitetos diyalo¤unda bilginin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olabilece¤ine iliflkin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Platon’un dile getirdi¤i bu temel düflünce etkisini günümüze kadar sürdürmüfl ve üzerinde binlerce sayfal›k yorumun üretilmesine neden olmufltur. Önce bu temel düflüncenin hangi ak›l yürütmeden kaynakland›¤›n› ve neden önemli bir tez oldu¤unu anlamaya çal›flal›m. ‹kinci ünitede epistemolojinin temel kavramlar›n› tan›t›rken “inanç” kavram›ndan söz etmifltik. Bilgi ve inanç, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar› itibar›yla, benzerlikler gösteren kavramlard›r. Ancak daha önce de belirtti¤imiz gibi, bir insan›n sahip olabilece¤i deneyimsel inançlar üzerinde çok büyük ontolojik ve epistemolojik k›s›tlamalar yokken, bilgi iddialar› üzerinde ciddi k›s›tlamalar olaca¤› aç›kt›r. Bir insan›n samimiyetle ve ›srarla söyledi¤i “Ay›n yüzeyinde tavflanlar›n yaflad›¤›na inan›yorum” sözüne “Hay›r, buna inanm›yorsun” sözleriyle yan›t veremeyiz. Bir insan, ne kadar saçma görünürse görünsün, böyle bir inanç edinmifl olabilir. Ancak o kifli samimiyetle ve ›srarla “Ay›n yüzeyinde tavflanlar›n yaflad›¤›n› biliyorum” derse, “Hay›r, bunu bildi¤ini söyleyemezsin” diyerek karfl› ç›kabiliriz. O hâlde, deneyimsel boyutta inanç sahibi olmak önermesel bilginin oluflmas› için yeterli de¤ildir. Bilginin oluflmas›nda inançlar›m›z, deyim yerindeyse, gerçekte ne oldu¤u konusunda “sorumluluk tafl›mak” durumundad›r. Daha aç›kças›, önermesel bilgi, “inanç” olmaktan ziyade “do¤ru inanç” olmak zorundad›r. Bu oldukça akla uygun bir yaklafl›md›r. Yine de, “do¤ru inanç” kavram›n›n tek bafl›na “bilgi”yi tam olarak karfl›lad›¤›n› söylemek zordur. Do¤ru inançlar çok önemli biliflsel durumlard›r ancak e¤er do¤ru inançlar›n di¤er baz› kritik epistemolojik özellikleri yoksa, tek bafllar›na bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir örnekle aç›klamaya çal›flal›m. Diyelim, bir arkadafl›n›z Amerika’da “Paris” ad›nda bir flehir oldu¤unu size söylüyor. Arkadafl›n›z›n kendisinin bu söyledi¤ine tamamen inand›¤›n› ancak bu sahip oldu¤u inanc›n›n hiçbir bilgi parças›na veya kan›ta dayanmad›¤›n› varsayal›m. Daha aç›kças› arkadafl›n›z›n Amerika’da bir Paris flehri oldu¤una iliflkin inanc›n›n herhangi bir kitab› okumaktan veya baflka birisi ta-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
raf›ndan bilgilendirilmekten kaynaklanmad›¤›n›, bu cümleyi tamamen “kafadan att›¤›n›” ve de inatç› bir flekilde buna inand›¤›n› düflünelim. Siz Paris’in Fransa’da oldu¤unu bildi¤iniz için, do¤al olarak, arkadafl›n›z›n dediklerini ciddiye alm›yorsunuz. Ancak bir gün, Amerika’da Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey do¤usunda, gerçekten de Paris ad›nda küçük bir flehir oldu¤unu ö¤reniyorsunuz. Bu durumda, arkadafl›n›z›n Paris’in Amerika’da bir flehir oldu¤u konusundaki ifadesi için ne diyebiliriz? Arkadafl›n›z›n bu önermeye kesin bir flekilde inand›¤›n› yukar›da belirtmifltik. Buna ek olarak flimdi bu inanc›n do¤ru oldu¤unu da saptam›fl oluyoruz. Arkadafl›n›z›n bu do¤ru önermeye −ortada hiçbir neden olmaks›z›n− inand›¤› zamana geri dönersek, tam o anda arkadafl›n›z›n Paris’in Amerika’da bir flehir oldu¤u yönündeki inanc› için “bilgi” diyebilir miyiz? Bu soruya “evet” yan›t› verme e¤iliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadafl›n›z “do¤ruyu bilmifl” gibi görünmektedir. Ancak bilgi kavram› üzerine düflünen felsefecilerin ezici ço¤unlu¤unun buna yan›t› “hay›r” olmufltur. Bunun gerekçesini de anlamak çok güç de¤ildir. Her ne kadar “do¤ruyu tutturma” gibi bir baflar› ilk bak›flta bilgi gibi görünse de bu konuda dikkatli olmam›z gerekiyor. Tesadüfen do¤ru ç›kan inançlar› bilgi saymak, asl›nda, insan bilgisinin en ay›rt edici özelli¤i olan logos yetisini devre d›fl› b›rakmas› nedeniyle oldukça sorunlu bir yaklafl›md›r. Bunu bir örnekle daha iyi aç›klayabiliriz. Henüz ilkokuldayken dünya gezegeninin uzaydaki durumuna iliflkin ilk bilgileri ö¤rendi¤imiz zaman› an›msayal›m. O noktada “Dünya, Güneflin etraf›nda döner” gibi do¤ru bir önerme bir çocuk taraf›ndan ezberlenip aynen tekrarlansa bile ancak son derece s›n›rl› bir anlamda “bilgi” olarak görülebilir. Aradan y›llar geçip çocuk kendisine ö¤retilen o “do¤ru” önermeyi baflka deneyimsel ve bilimsel bilgilerle ba¤daflt›r›p gerekçelendirmeyi baflard›¤› anda gerçekten “bilgi sahibi” olmufl demektir. Yetiflkin bir insan, bir papa¤andan farkl› olarak, bir cümleyi dillendirmekle kalmaz, onu gerekçelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Baflka bir örnek düflünelim. E¤er bir insan bir beyin tümöründen dolay› aniden ve sebepsiz yere belli bir Ö önermesinin do¤ru oldu¤una inanmaya bafllam›flsa ve Ö önermesi de tesadüfen do¤ru bir önermeyse, söz konusu kiflinin Ö önermesi ba¤lam›nda bilgi sahibi oldu¤unu söylemekte tereddüt ederiz. Bu örneklerden ç›kar›lmas› gereken sonuç bellidir: Bilgi, “do¤ru inanç” kavram›yla efllenik olamaz; bilgi iyi gerekçelendirilmifl do¤ru inanç gibi bir tan›mla daha do¤ru bir flekilde ifade edilebilir. Bu tan›m veya betimleme, ilk olarak Platon taraf›ndan ifade edilmifl olsa da, onun bilgi konusunda savundu¤u esas görüflü de¤ildir. Bununla birlikte, Platon’un dile getirdi¤i “gerekçesi olan do¤ru inanç” ifadesi pek çok felsefeci taraf›ndan benimsenmifl ve bilginin en iyi tan›m› olarak kabul edilmifltir. Burada not etmemiz gereken nokta, Platon’dan sonra 20. yüzy›la gelene kadar bilginin tan›m› konusunda çok fazla miktarda irdeleme sunulmad›¤›, bu konunun araflt›r›lmas›n›n özellikle geçti¤imiz yüzy›l içinde ivme kazanm›fl oldu¤udur. Önceki ünitelerde tart›flt›¤›m›z gibi, Descartes’tan bafllayarak Modern Dönem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kaynaklar› konusundayd›. 20. yüzy›la gelindi¤inde ise önermesel bilgi tekrar epistemolojinin ilgi oda¤›na yerleflmifl, “bilgi” kavram› ile “inanç”, “do¤ru” ve “gerekçelendirme” kavramlar› aras›ndaki iliflkinin ayr›nt›lar› büyük bir araflt›rma alan› açm›flt›r. O hâlde, bilgi konusunda Platon’dan devral›nan “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” ifadesinin bilginin tan›m› konusunda çal›flan düflünürler için çok önemli oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin üçlü tan›m› veya bilginin klasik tan›m› ad› da verilmifltir. “Gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” kavram›n›n bar›nd›rd›¤› kuramsal zorluklara birazdan de¤inece¤iz. Ancak öncelikle söz konusu kavram›n ne tür bir tan›m oluflturdu¤u konusunda biraz derinlemesine düflünelim.
177
‹nanç ve do¤ruya ek olarak, gerekçelendirme de bilginin önemli bir kavramsal unsurudur. Gerekçelendirme insan bilgisinin temel bir unsurudur.
178
Epistemoloji
B‹LG‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ VE TANIMI
Bilginin geleneksel çözümlemesine göre, “inanç”, “do¤ruluk” ve “gerekçelendirme” bilginin üç kavramsal bileflenidir. Çözümlemelerin bir tan›m oluflturup oluflturmad›¤› ise tart›flmaya aç›k bir konudur.
Bilginin üçlü tan›m›n›n bir kavramsal çözümleme (veya kavramsal analiz) oldu¤u s›kça dile getirilir. Bunun nedenini anlamak güç de¤ildir. “Bilgi”, geleneksel perspektife göre, bileflik ve karmafl›k bir kavramd›r. Bu kavram›n bileflenleri −veya kavram› oluflturan basit unsurlar− “inanç”, “gerekçelendirme” ve “do¤ru”dur. E¤er bir zihinsel durum “bilgi” ise, o gerekçelendirilmifl do¤ru inançt›r. Ve e¤er bir zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inanç ise, o durum için “bilgi” diyebiliriz. Peki, bu kavramsal çözümleme bize ayn› zamanda bilginin tan›m›n› da verir mi? Her ne kadar tarihteki bilgi kuramc›lar› üçlü betimlemenin bir “tan›m” oldu¤undan flüphe duymam›fl olsalar da, özellikle son 10-15 y›ld›r yap›lan çal›flmalar bu konuda baz› soru iflaretlerinin oluflmas›na neden olmufltur. Bu soru iflaretlerinin nedenini anlamak için bilimsel bir çözümleme örne¤ine bakal›m. Örne¤in, moleküler bir analiz yap›l›rsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent ba¤larla birleflmesi sonucu olufltu¤u ortaya ç›kar. Bununla birlikte, bu analizin “su” kavram›n›n anlam›n› da yans›tan bir tan›m oldu¤u flüphelidir. Bunun nedeni, ‘su’ kelimesinin sözlük anlam›n›n “oda s›cakl›¤›nda s›v› durumunda bulunan, renksiz, kokusuz, tats›z, içilebilen madde” olmas›d›r. ‘H2O’ ifadesinin suyun do¤ru analizi veya çözümlemesi oldu¤u aç›kt›r; ancak kimyasal analizin suyun anlam›n› yans›tt›¤› ve tan›m›n› verdi¤ini iddia etmek zor görünmektedir. Benzer bir durum bilginin çözümlemesi için de düflünülebilir. “‹nanç”, “gerekçelendirme” ve “do¤ru” kavramlar›n›n bilginin kavramsal unsurlar›n› oluflturdu¤u iddias› do¤ru olabilir; ancak bu unsurlar›n oluflturdu¤u “üçlü tan›m”›n gerçekten bir tan›m olup olmad›¤› ça¤dafl felsefede tart›fl›lmakta olan bir konudur. O hâlde, özetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik “tan›m›” asl›nda kavramsal bir çözümleme görüntüsü vermekte olup, bu çözümlemenin gündelik dildeki ‘bilgi’ teriminin anlam›n› yans›tan bir tan›m olmad›¤›n› söylemek olanakl› görünmektedir. Suyun kimyasal yap›s›na iliflkin yukar›da sundu¤umuz bilimsel örne¤i düflünelim. E¤itim almam›fl bir insan suyun H2O oldu¤unu bilmese de, ‘su’ kelimesinin anlam›n› bilir ve kabaca tan›mlayabilir. Benzer bir nokta belki “bilgi” için de söylenebilir. Ana dili Türkçe olan insanlar genellikle ‘bilgi’ deyimini kolayca anlarlar; ancak sokaktaki insan ‘bilgi’ kelimesini duyunca akl›na “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” gibi bir kavram gelmez. O yüzden, bir deyimin analizini yapman›n belki konunun uzmanlar›n›n ifli oldu¤unu söyleyebiliriz. Kimyac›lar evrendeki maddeleri moleküler olarak çözümlerken felsefeciler de kavramlar›n çözümlemelerini sunarlar. Uzmanlar›n sundu¤u çözümlemelerin, konunun uzman› olmayan insanlar›n zihninde bulunan kavramlarla bire bir örtüflmesi beklenmemelidir. Yukar›da aktard›¤›m›z tart›flman›n ana fikrini flu flekilde de aç›klayabiliriz: Biliflsel aç›dan normal ve sa¤l›kl› olan her bireyin zihninde dünyaya iliflkin anlamlar ve tan›mlar bulunur. Do¤al olarak, toplumdaki bireylerin ço¤unun sahip oldu¤u kavramlar bir parça belirsiz olabilir. Dahas›, insanlar −iyi e¤itim alm›fl olsalar bileözellikle soyut kavramlar›n tan›mlar›n› dile getirirken genellikle zorlan›rlar. Buna karfl›n, bir konunun uzmanlar› yapt›klar› çal›flmalar›n ve araflt›rmalar›n sonucunda, toplumda kullan›lan kavramlar›n ilk bak›flta hemen fark edilemeyecek inceliklerini bulurlar ve bulgular›n› kuramsal bir çerçevede sunarlar. Çözümlemeler bu türden kuramsal ifllevlerdir. ‹ster kimyac› olsun ister felsefeci, bir konunun uzmanlar›n›n sundu¤u çözümlemeler gündelik dilsel kullan›ma aynen geçmek zorunda de¤ildir. Peki, bu çözümlemeler ne ifle yarar? Bu sorunun birden çok yan›t› olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yan›tlardan birini belirtelim. Günlük dilde deyimlere yüklenen anlamlar ve gündelik kul-
179
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
lan›mlar her zaman do¤ru olmak zorunda de¤ildir. Ço¤umuz balinalar›n “büyük bal›klar” oldu¤unu düflünürüz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalar›n bal›k de¤il memeli oldu¤u gerçe¤ini bize an›msat›r. Uzmanlar›n araflt›rmalar› ve çözümlemeleri sayesinde, anlam dünyam›z üzerinde belli “düzeltmeler” ve “ayarlar” yapmak olanakl› duruma gelir. Baflka bir deyiflle, bilimsel ve felsefi çözümlemelerin sonuçlar› bazen bizim zihnimizdeki tan›mlar›n hatalar›n› düzeltebilir veya ayr›nt›lardaki eksiklikleri giderebilir. O yüzden, bilginin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” oldu¤unu söylemek, gündelik tan›mlar›m›z ve gündelik anlam dünyam›z aç›s›ndan çok yararl› olmasa da, anlamay› pekifltiren ve gelifltiren bir yön tafl›yabilir. Örne¤in, pek ço¤umuz “bilgi” kavram›n›n “do¤ruluk” veya “gerekçe” kavramlar›yla ilgisi üzerine çok kafa yormam›fl›zd›r. Ancak e¤er bilginin klasik tan›m›n›n hakl› oldu¤u yerler varsa, bizim gündelik bilgi anlay›fl›m›z üzerine düflünülecek önemli noktalar var demektir. Epistemolojik çözümlemenin esas ifllevi ve yarar› budur. SIRA S‹ZDE Çözümleme ifllevi, pek çok bilim alan›nda oldu¤u gibi, psikolojide “kiflili¤i” daha iyi anlama çerçevesinde de kullan›l›r. Psikolojik analizlerin insan› tan›mlamada neyi baflar›p neyi baflaramayaca¤›n›, yani önemini ve s›n›rlar›n›, ifade etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rma, çözümD Ü fi Ü N E L ‹ M leme veya analiz kavram›n› daha iyi anlaman›z› sa¤layacakt›r.
Felsefecilerin önerdi¤i kavramsal çözümlemeler sayesinde bazen bir kavram›n gündelik dile yans›mayan inceliklerini anlayabiliriz.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
O R U EDMUND GETTIER’‹N YIKICI ARGÜMANI SVE SONRASI
S O R U
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, “bilginin üçlü tan›m›” olarak kabul gören çöD‹KKAT zümlemenin epistemolojide çok önemli bir yer tuttu¤u aç›kt›r. Felsefeciler üçlü tan›m›n bilgi kavram›n› en iyi flekilde ayd›nlatan betimleme oldu¤unda uzlaflm›fllarSIRA S‹ZDE d›r. Ancak Edmund Gettier’in 1963’de yay›mlanan “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?” bafll›kl› makalesi, bilginin üç koflulunun birden sa¤lanmas› durumunda bile tümcesel bilginin oluflmayabilece¤ini göstererek önermesel bilgi alan›nda AMAÇLARIMIZ büyük bir sars›nt› yaratm›flt›r. Afla¤›da Gettier’in makalesini özetleyece¤iz ve sunulan argüman› epistemolojik aç›dan de¤erlendirmeye çal›flaca¤›z. Üçlü tan›m konusunda Gettier’in iddias›, bir inanc›n gerekçelendirilmifl ve do¤K ‹ T A P ru olmas›n›n bile onun bilgi olmas› için yeterli koflullar› sa¤lamayabilece¤idir. E¤er bu do¤ruysa, bilginin klasik tan›m›n›n ciddi bir sorun içerdi¤ini söyleyebiliriz. Felsefeciler ça¤lar boyunca “bilgi” kavram›n›n “gerekçelendirilmifl T E L Edo¤ru V ‹ Z Y O Ninanç” olarak tan›mlanabilece¤i yönünde bir kan›ya sahip olmufllard›r. Ancak e¤er baz› zihinsel durumlar gerekçelendirilmifl do¤ru inanç olmalar›na karfl›n “bilgi” niteli¤i kazanam›yorsa, o zaman geleneksel tan›m›n evrensel olarak do¤ru oldu¤unu sav‹ N T Egerçek R N E T bir tan›m layamay›z. Ve e¤er bir tan›m evrensel olarak do¤ru de¤ilse onun oldu¤undan söz etmek olanaks›z hâle gelebilir.
D‹KKAT
N N
Gettier’in Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar› Gettier’in ünlü makalesi, önermesel bilginin üçlü tan›m›n›n farkl› flekillerde sunulabilece¤ini belirterek bafllar. Bu seçenekler afla¤›da verildi¤i gibidir: (a) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) Ö do¤rudur (ii) K kiflisi Ö’ye inan›r (iii) K kiflisinin Ö’ye inanmas› için gerekçe vard›r
SIRA S‹ZDE
Edmund Gettier’in sundu¤u argüman, bilginin üç AMAÇLARIMIZ kavramsal bilefleni veya koflulu sa¤lansa bile bilginin oluflamayabilece¤ini gösterme amac› tafl›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
Epistemoloji
(b) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) K kiflisi Ö’yü kabul etmektedir (ii) K kiflisi Ö için yeterli kan›ta sahiptir (iii) Ö do¤rudur (c) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) Ö do¤rudur (ii) K kiflisi Ö’nün do¤rulu¤undan emindir (iii) K kiflisi Ö’nün do¤ru oldu¤undan [elindeki kan›tlar itibar›yla] emin olma hakk›na sahiptir
Üçlü çözümleme bilginin gerek ve yeter koflullar›n› ortaya koyar. Bilginin üç koflulunun her biri bilgi için gereklidir. Geleneksel görüfle göre, bu koflullar ayr›ca toplu halde bilginin yeter koflulunu sa¤lar.
Bu üç tan›m esas olarak ayn› fikri tafl›maktad›rlar. Genelde (a) tan›m› veya çözümlemesi bilgi kuramc›lar› taraf›ndan daha çok benimsenmifltir. fiimdi öncelikle, bu mant›ksal ifadelerdeki “e¤er ve sadece” deyimini aç›klayal›m. “E¤er” ve “sadece” (ki bunlardan ikincisi için “yaln›zca” anlam›na gelecek flekilde “ancak” da kullan›labilir), birbirlerine ters anlamlarda koflul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu baz› örnekler üzerinde düflünelim. E¤er bir insan 10 kilometre yüksekten uçan bir uçaktan (paraflütsüz bir flekilde) düflerse ölür. Uçaktan yere düflmek o kiflinin ölmesi için yeter bir kofluldur ama gerekli de¤ildir çünkü insanlar baflka yollardan da ölürler. Bu durumu karfl›layan ifade “E¤er bir insan uçaktan düflerse, o kifli ölür” cümlesidir. Ama “Bir insan ancak (veya sadece) bir uçaktan düflerse ölür” ifadesi do¤ru de¤ildir. Öte yandan, bir insan›n ölmüfl olmas›, uçaktan düflmenin gerektirdi¤i bir durumdur. Bu durumu karfl›layan ifade “Bir insan›n uçaktan düflmesi ancak (yaln›zca) ölmüfl olmakla sonuçlanabilir” cümlesidir. Tahmin edilece¤i gibi, bu türden bir cümlede “ancak” yerine “e¤er” kullan›lamaz. “Bir insan uçaktan düflmüfltür, e¤er ki o kifli öldüyse” yanl›fl bir genelleme olur. fiimdi yukar›daki bilgi tan›mlar›nda yer alan “e¤er ve sadece” deyimini inceleyelim. Tan›mlarda bu bileflik deyimin geçmesi, o tan›mlardaki ifadelerin birbirini karfl›l›kl› olarak gerektirdi¤ini, yani karfl›l›kl› gerek ve yeter koflullar oluflturdu¤unu gösterir. “Gerekçeli do¤ru inanç” sahibi olmak “bilgi” sahibi olman›n gerekli kofluludur; “bilgi” sahibi olmak da “gerekçeli do¤ru inanç” sahibi olman›n gerekli kofluludur. Ayn› fleyleri “yeter koflul” için de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi flu flekilde toparlamak olanakl›d›r: Ne zaman bir öznenin inand›¤› bir önerme gerekçeli ve do¤ru ise o inanç o özne için bilgidir; ne zaman bir özne bir önermeyi bilirse, o önerme o özne için do¤ru ve gerekçeli bir inanç olur. O hâlde, yukar›da verilen (a) gibi bir tan›m veya kavramsal çözümleme, bilginin gerek ve yeter koflullar›n› aktaran bir ifade olarak karfl›m›za ç›kar. Bu aç›klamadan sonra, Gettier’in klasik tan›ma iliflkin ak›l yürütmesinin ve itiraz›n›n nas›l bir yap›da oldu¤una bakal›m. Gettier’in kulland›¤› felsefi yöntem, karfl› örnekler ve yanl›fllay›c› argümanlar arac›l›¤›yla bir genellemenin geçersiz oldu¤unu gösterme amac›n› tafl›r. Örne¤in, “Bütün kargalar siyaht›r” gibi evrensel bir iddiay› ele alal›m. Bu iddiaya göre, e¤er evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renktedir. Siyah bir karga gözlemledi¤imiz zaman, “Bütün kargalar siyaht›r” iddias›n› test edip onaylam›fl oluruz. Diyelim ki, bir gün, tüylerinin rengi do¤al olarak yeflil olan ancak bunun d›fl›nda biyolojik aç›dan bir kargan›n tüm özelliklerini tafl›yan bir hayvan keflfediyoruz. E¤er o hayvan›n bir karga oldu¤u saptan›rsa, “Bütün kargalar siyaht›r” önermesi yanl›fllanm›fl demektir. Ele ald›¤›m›z örnekteki yeflil kargan›n da bir karfl› örnek oluflturdu¤unu söylememiz olanakl› hâle gelir.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
181
Gettier’in ünlü makalesinde baflard›¤› ifl, neredeyse evrensel bir bilgi tan›m› statüsü kazanm›fl olan üçlü tan›ma iliflkin birbirine benzeyen iki adet karfl› örnek sunmas› ve böylece bu klasik tan›m›n evrensel olarak geçerli bir ifade oldu¤u kan›s›n› felsefi bir yöntem kullanarak y›kmas›d›r. Yaz›s›n›n bafl›nda Gettier −daha sonra ak›l yürütmesi içinde kullanaca¤›− iki önemli saptama yapar: (1) “Gerekçelendirme” ve “do¤ruluk” farkl› kavramlard›r. Bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir. (2) E¤er bir Ö1 önermesinden mant›ksal olarak bir Ö2 önermesini türetirsek ve e¤er Ö1 önermesi iyi gerekçeleri olan bir önermeyse, Ö1 önermesinin sonucu olan Ö2 önermesi de iyi gerekçelendirilmifl bir önerme olur. (1) numaral› cümle ak›lc› bir iddia içerir çünkü bazen bir önerme yanl›fl bile olsa ona yönelik iyi gerekçeler bulunabilir. Örne¤in, “Dünya düzdür” önermesi modern insanlar aç›s›ndan yanl›fl bir önermedir ancak eski ça¤larda bu önermeye inanmak için yeterli miktarda gözlemsel kan›t vard›. O dönemin insanlar› gerekçelendirilmifl fakat yanl›fl bir önermeye inan›yorlard›. (2) numaral› cümle de ak›lc› bir savla karfl›m›za ç›kar. Örne¤in, “Bütün canl›lar ölümlüdür” önermesi iyi gerekçeleri olan bir önermedir. Bu önermeden (baflka baz› öncülleri de kullanarak) “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesini mant›ksal olarak ç›karabiliriz. “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesi “Bütün canl›lar ölümlüdür” önermesinin zorunlu bir sonucu oldu¤u için, tüm canl›lara iliflkin genel önerme nas›l gerekçeli bir önermeyse, ondan ç›kart›lan “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesi de ayn› flekilde gerekçeli bir önerme olur. Gettier’in (1) ve (2)’yi nas›l kulland›¤›n› ve nas›l bir karfl›-argüman gelifltirdi¤ini afla¤›daki bölümde görece¤iz.
Gettier’in Karfl› Örnekleri Gettier’in bir sonraki ad›m› iki olas› senaryo sunarak klasik tan›m›n yetersizli¤ini ortaya koymakt›r. fiimdi bu çarp›c› senaryolara dönelim: SENARYO 1: Diyelim ki Ayça ve Mehmet belli bir kadro için bir flirkete baflvuru yap›yorlar ve bu ifl için yaln›zca bir kiflinin seçilece¤ini biliyorlar. Dahas› Ayça flu D önermesinin do¤rulu¤una inan›yor: D: ‹fle al›nacak olan kifli Mehmet’tir ve Mehmet’in cebinde tam olarak 100 Lira vard›r. Bu senaryoda Ayça’n›n D’ye iliflkin çok güçlü kan›tlar› oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in, Mehmet’in baflvurusunun flirket içindeki baz› yöneticiler taraf›ndan desteklendi¤i duyumunun al›nd›¤›n› ve ayr›ca Ayça’n›n Mehmet’i cebindeki tüm paralar› sayarken izlemifl oldu¤unu ve cebinden 100 lira ç›kt›¤›n› kendi gözleriyle gördü¤ünü varsayabiliriz. Bu durumda, Ayça D önermesinden flu E önermesini ç›karabilir: E: ‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r. Ayça D önermesine dayanarak mant›ksal bir flekilde E önermesini ç›kar›yor ve E’ye gerekçeli bir flekilde inan›yor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik bir flekilde gelifliyor. Güçlü olan aday Mehmet olmas›na karfl›n ifle Ayça al›n›yor. Dahas›, Ayça kendi cebindeki paralar› sayd›¤›nda tam olarak 100 lira ç›kt›¤›n› görüyor. Bu durumda Ayça’n›n inand›¤› E önermesinin do¤ru olaca¤› aç›kt›r. Ayr›ca D önermesi iyi gerekçeleri olan bir önerme oldu¤u için, D’den mant›ksal yollarla türetilen E önermesinin de gerekçeli olaca¤›n› söyleyebiliriz. Yani E önermesi Ayça için gerekçeli do¤ru inanç statüsü kazan›r. Burada sorulacak soru fludur: Ayça gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru olan E önermesini gerçekten bilmekte midir?
Gettier karfl› argüman›n› olufltururken mant›ksal yap› aç›s›ndan birbirine benzeyen iki farkl› senaryo kullan›r.
182
Epistemoloji
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn› iflyerinde çal›flan kiflilerdir. Diyelim ki Hakan afla¤›daki F önermesinin do¤ru oldu¤una inan›yor: F: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r. Bu senaryoda Hakan’›n F’ye inanmak için çok güçlü nedenlerinin oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in, Hakan birkaç defa Elif’i Ford marka arabas›ndan bahsederken duymufltur. Dahas›, Hakan bir gün Elif’i Ford marka bir araba sürerken de görmüfltür. fiimdi, Hakan’›n Ahmet ad›nda bir arkadafl› daha oldu¤unu ancak Hakan’›n Ahmet’in flu an hangi flehirde oldu¤una iliflkin bir fikri olmad›¤›n› varsayal›m. Hakan mant›ksal bir ifllem olan “veya”y› kullanarak ve rastgele üç tane flehir ad› seçerek flu önermeleri oluflturur: G: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an ‹stanbul’dad›r. H: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Barselona’dad›r. I: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Urfa’dad›r. Mant›k aç›s›ndan, Ö1 önermesini “veya” ifllemi ile herhangi bir Ö2 önermesine ba¤larsak, e¤er Ö1 önermesi do¤ru ise “Ö1 VEYA Ö2” önermesi de (Ö2’nin içeri¤i ve do¤ruluk durumu ne olursa olsun) do¤ru bir önerme olur. Bunun nedenini görmek zor de¤ildir. “Trabzon Karadeniz bölgesindedir VEYA ‹zmir Türkiye’nin baflkentidir” önermesi, bu bileflik mant›ksal cümlenin Trabzon’la ilgili k›sm› do¤ru oldu¤u için tümüyle do¤ru hâle gelir. Benzer flekilde, yukar›daki G, H ve I önermeleri F’den mant›ksal olarak türetildi¤i için, e¤er F önermesi do¤ruysa di¤er üç önerme de do¤ru olmak zorundad›r. ‹flin önermesel do¤ru ve mant›k boyutu bu flekilde özetlenebilir. Bu bölümde tart›flt›¤›m›z epistemolojik konu aç›s›ndan ise flunu söyleyebiliriz: G, H ve I önermeleri F’nin mant›ksal ve zorunlu bir sonucu oldu¤u için, F önermesinin iyi gerekçelenmifl durumda olmas› nedeniyle G, H ve I önermeleri de iyi gerekçelenmifl önermeler konumuna gelirler. fiu ana kadar yukar›da içerikleri verilen F, G, H ve I önermelerinin do¤ruluk de¤erlerinden söz etmedik; yaln›zca, Hakan’›n F önermesine (yani Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤una) inand›¤›n› ve bunun için de iyi gerekçeleri oldu¤unu belirttik. fiimdi, bu senaryo kapsam›nda iki beklenmedik geliflmenin oldu¤unu düflünelim. Birincisi, Hakan’›n inanc›n›n tersine, Elif’in Ford marka bir arabas› yoktur. Yani, F önermesi gerekçeli de olsa yanl›flt›r. ‹kincisi, Ahmet tesadüfen flu an Barselona’da bulunmaktad›r. Böylece Hakan’›n “VEYA” ba¤lac›n› kullanarak rastgele bir flekilde oluflturdu¤u üç önermeden H do¤ru hâle gelir. Bu da ortaya garip bir epistemolojik durumun ç›kmas›na neden olur. Hakan’›n bu konuda bafllang›ç noktas› olan F inanc› asl›nda yanl›fl olsa da, F’den mant›ksal olarak ç›kard›¤› H önermesi tesadüfen do¤ru olmufltur. Dahas›, iyi gerekçeli bir önerme olan F’den mant›ksal olarak türetildi¤i için, H önermesi de gerekçeli olma niteli¤indedir. Bunun nedenini yukar›daki (2) numaral› aç›klama kapsam›nda belirtmifltik. Sonuç olarak, Hakan’›n H inanc› hem gerekçeli hem de do¤ru olan bir inançt›r. Burada da sorulacak soru fludur: Hakan, gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru olan H önermesini gerçekten bilmekte midir? Yukar›da sergiledi¤imiz iki senaryonun sonunda sordu¤umuz iki soruya da “hay›r” yan›t›n› vermek ak›lc› görünmektedir. Bunun nedeni oldukça aç›kt›r. Her ne kadar bu iki senaryoda do¤ru inanca ek olarak gerekçelendirme unsuru da iflin içinde bulunsa da, söz konusu gerekçelendirmelerin asl›nda oldukça tesadüfi bir flekilde olufltu¤u ve senaryolardaki “bilen öznelerin” bilgilerinin sa¤lam bir temelinin olmad›¤› aç›kça görülmektedir. Daha önce verdi¤imiz “Amerika’daki Paris” örne¤inde, “do¤ru inanç” tesadüfen ortaya ç›km›fl, ancak gerekçelendirme bütünüyle eksik kalm›flt›. Gettier’in örnekleri ise çok daha ilginç bir duruma iflaret etmek-
183
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
tedir. E¤er Gettier’in ak›l yürütmesi do¤ruysa, bu iki senaryoda bilginin gerekçelendirme de dâhil olmak üzere üç koflulu da sa¤lanmakta olsa bile, inanç sahibi özneler asl›nda o önermeleri bilmiyorlar gibi görünmektedir. Bu koflullarda da, Gettier’in geleneksel bilgi tan›m›na veya çözümlemesine oldukça a¤›r bir darbe indirdi¤i söylenebilir. SIRAbilgi S‹ZDE Gettier’in argüman› çok fazla tart›fl›lm›fl ve yaratt›¤› y›k›c› etki pek çok kuramc›s› taraf›ndan giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Gettier’in, mant›¤›n sundu¤u olanaklar› baflar›yla kullanarak, geleneksel bilgi tan›m›na nas›l a¤›r bir darbe indirdi¤ini kendi kelimelerinizle ifaD Ü fi Ü N E L ‹ M de etmeye çal›fl›n.
Gettier’e Yan›tlar
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Gettier’in makalesi yay›mland›ktan sonra bilgi kuramc›lar› bilginin klasik tan›m› üzerinde de¤ifliklikler yaparak ortaya ç›kan kuramsal sorunu gidermeye D ‹ K K A T ve, bir anlamda, tan›m› “kurtarmaya” çal›flm›fllard›r. Bu bölümde, bu çabalar›n en önde gelenlerini aç›klamaya çal›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE 1. Yanl›fl öncülleri engelleme: Gettier örneklerinde epistemolojik bir sorunun ortaya ç›kmas›n›n temel bir nedeni, öznelerin gerekçelendirilmifl do¤ru inançlar›n›n asl›nda bir yanl›fll›¤a dayan›yor olmas› ve ard›ndan bu yanl›fl dayana¤›n, tesaAMAÇLARIMIZ düfen, iyi gerekçeleri olan do¤ru bir inanc› ortaya ç›karmas›d›r. Baz› felsefeciler, bu tür durumlar› engellemenin bir yolu olarak flöyle bir flart öne sürmüfllerdir: Bir öznenin gerekçelendirilmifl do¤ru inanc›n›n bilgiye dönüflmesi K ‹ Tiçin, A P öznenin o inanc›n›n herhangi bir yanl›fl önermeye dayanmamas› gerekir. Yukar›daki senaryolardan birincisini ele alal›m. Orada, Ayça’n›n inand›¤› D önermesinin bir parças› “‹fle al›nacak olan kifli Mehmet’tir” ifadesidir. Oysa ifle al›nacak T E L E V ‹kiflinin Z Y O N Mehmet oldu¤u önermesi yanl›flt›r. O yüzden, Ayça’n›n D’den türetti¤i E önermesi için “bilgi” nitelemesi kullan›lamaz çünkü aç›kça görülece¤i gibi, öznenin inanç sisteminde konuya iliflkin yanl›fl bir önerme bulunmaktad›r. TERNET Bu oldukça önemli bir çözüm önerisi gibi görünse de, baz›‹ N felsefi itirazlara da hedef olmufltur. Bu itirazlar›n ortak noktas›, konuyla ilgili olarak yanl›fl öncüllerin bulunmamas› veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz› sorunlar›n oluflabilece¤i yönündedir. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Diyelim ki, ben bir bahçeyi gözlemliyorum ve bahçenin kuzey taraf›nda koyuna çok benzeyen bir hayvan görüyorum. Ard›ndan, zihnimde “Bahçede bir koyun var” inanc›n› oluflturuyorum. Asl›nda bakt›¤›m nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayad›r. Dahas›, ben bilmesem de, bahçenin benim göremedi¤im güney taraf›nda gerçekten bir koyun bulunmaktad›r. Bu durumda benim inand›¤›m “Bahçede bir koyun var” önermesi yanl›fl de¤il do¤ru bir önerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gerekçeli do¤ru bir inanç oluflmufl olsa da, tesadüfen do¤ru olan “Bahçede bir koyun var” inanc›m›n bir bilgi parças› oldu¤unu söylemek zordur. Bu örnekte, yanl›fl öncülleri engelleme yönteminin Gettier türü sorunlar› ortadan kald›ramayaca¤› aç›kt›r çünkü sahip oldu¤um “Bahçede bir koyun var” inanc› (yukar›da inceledi¤imiz senaryolardan farkl› olarak) herhangi bir yanl›fl önermeye dayanmamaktad›r. O hâlde, yanl›fl öncülleri engelleme stratejisinin Gettier tarz› durumlar› devre d›fl› b›rakmakta tam olarak baflar›l› olamayaca¤› söylenebilir. Söz konusu stratejinin yetersizli¤i konusunda literatürde verilmifl olan ilginç bir örnek de fludur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta çok say›da tah›l ambar›n›n oldu¤u bir bölgede arabayla yolculuk yapmaktas›n›z. Asl›nda, siz bilmeseniz de, çevrenizde gördü¤ünüz ambarlar›n neredeyse tamam› kartondan yap›lm›fl ve bir
D‹KKAT Gettier’e verilen yan›tlar içinde özellikle üç tanesi ön plana ç›kmflt›r.SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen ilk çözüm, gerekçelendirilmifl TELEV‹ZYON inançlar›n yanl›fl önermelere dayanmamas› gerekti¤i flart›n› getirmektir.
‹NTERNET
184
Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen ikinci çözüm, bilginin olgularla uygun bir nedensellik iliflkisi içinde ortaya ç›kmas› gerekti¤ini belirtmektir.
Epistemoloji
film flirketince yol kenar›na yerlefltirilmifl maketlerdir. Yol boyunca s›ralanan ve ambara benzeyen yüzlerce maket aras›nda yaln›zca bir tane gerçek tah›l ambar› bulunmaktad›r. Tesadüfen o gerçek ambar›n önünde durup “Bu bir tah›l ambar›” inanc›n› zihninizde oluflturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun “gerekçeli do¤ru inanç” olmas›na karfl›n, zihninizdeki önermenin tesadüfen do¤ru ç›kmas› ve sizin bu senaryoda do¤ru ile yanl›fl› ay›rt etme olana¤›ndan yoksun olman›z dolay›s›yla, inanc›n›z›n asl›nda bilgi olmad›¤›n› söylemek olanakl› görünmektedir. Bu örnekte de, yanl›fl öncülleri engelleme yönteminin Gettier tarz› sorunlara çözüm olamayaca¤› aç›kt›r. Ayn› “Bahçede bir koyun var” inanc›nda oldu¤u gibi, eldeki önerme yanl›fl bir önermeye dayanmamaktad›r. Sonuç olarak, yanl›fl öncülleri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal çözüm getiremeyece¤ini söyleyebiliriz. 2. Nedensel iliflki flart›: Yukar›daki tart›flmalar› inceleyen bir kifli, bu konuda sorun yaratan durumun asl›nda gerekçeli inançlarla o inançlar›n dünyadaki kökenleri aras›ndaki nedensel ba¤›n kopuklu¤u oldu¤unu düflünebilir. Normal alg›sal bilgimizin nas›l gerçekleflti¤ini düflünelim. Ben bir kavak a¤ac›na bakt›¤›mda zihnimde “Önümde bir kavak a¤ac› var” inanc› oluflur. ‹nanc›m›n nedeni, o inanc›n oluflmas›na kaynak oluflturan bir olgudur. Yani, “Önümde bir kavak a¤ac› var” önermesinin benim için bilgiye dönüflmesi için önümde gerçekten bir kavak a¤ac› olmal› ve bu olgu benim inanc›m›n gerçek nedeni olmal›d›r. Bu görüflün 7. Ünitede inceledi¤imiz John Searle’ün “do¤rudan gerçekçili¤i” ile belli benzerlikleri oldu¤u görülebilir. Nedensel iliflki flart›n› öne süren felsefeciler, bilginin oluflmas› için, ele al›nan bir Ö önermesinin (veya inanc›n›n) nedeninin Ö olgusu olmas› gerekti¤ini savlarlar. Nedensellik görüflünün en önde gelen savunucular›ndan Alvin Goldman’a (1967) göre, önermesel bilginin tan›m›n flu flekilde verebiliriz: (d) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: Ö önermesi K kiflisinin Ö’ye iliflkin inanc› ile uygun bir nedensel iliflki içinde olmal›d›r. Bu tan›mda ilginç olan nokta, Goldman’›n bilgiyi tan›mlarken üçlü yap›y› terketmesi ve “gerekçelendirme” flart›n› gündeme getirmemesidir. Goldman’›n nedenselci görüflünü Gettier senaryolar›na uygularsak, flu sonuçlar› elde ederiz: Öncelikle, birinci senaryoda, Ayça’n›n sorun yaratan (“türetilmifl”) E önermesinin bilgi olamayaca¤› söylenebilir. Ayça’n›n inand›¤› ve do¤ru olan E’nin, yani “‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r” önermesinin, ifle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira oldu¤u olgusundan kaynaklanmad›¤› aç›kt›r. Ayça’n›n inanc› D önermesine dayanmakta ve D’den kaynaklanmaktad›r. O hâlde, birinci senaryoda, Ayça’n›n zihinsel durumu bilgi de¤ildir. ‹kinci senaryo için de benzer bir ak›l yürütme yap›labilir. Hakan’›n gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru bir önerme olan H’nin, yani “Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Barselona’dad›r” önermesinin, ne Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤u olgusuna ne de Ahmet’in Barselona’da oldu¤u olgusuna dayanmad›¤› aç›kt›r. Bunun nedeni, Elif’in Ford marka bir arabas› olmamas› ve Ahmet’in Barselona’da olmas›n›n da Hakan’›n inanc›n›n esas nedeni olmamas›d›r. Bu örnekte de, Hakan’›n zihinsel durumu bilgi de¤ildir. O hâlde, bu iki örnek üzerinden düflünürsek, Goldman’›n kuram› bilginin daha sa¤lam bir tan›m›n› veriyor diyebiliriz. Ancak, “nedensel iliflki flart›” görüflünü elefltiren felsefeciler, Goldman’›n tan›m›ndaki “uygun bir nedensel iliflki” kavram›n›n belirsizlikler içerdi¤i ve bunun bir tak›m kuramsal sorunlara yol açabilece¤ini düflünmüfllerdir. David Hume’un da
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
baflar›yla sergiledi¤i gibi, asl›nda “nedensellik” kavram› çok çetrefilli ve kuramsal incelikler içeren bir kavramd›r. Bunu Richard Fumerton’un (2006) kulland›¤› bir örnekle aç›klamaya çal›flal›m. Diyelim ki, Alper adl› bir kifli, ad› Kaan olan ve Tanr›’n›n varl›¤›na inanmayan bir arkadafl›n› hipnoz ederek, onun Tanr›’n›n varl›¤›n› gösteren ancak kuramsal olarak oldukça yetersiz olan bir felsefi argüman› kabul etmesini sa¤l›yor. Bu düflünce deneyinde flunu da varsayal›m: Bir Tanr› gerçekten vard›r ve Tanr› Alper’in Kaan’› hipnoz ederek o yetersiz argüman› Kaan’›n zihnine yerlefltirme karar› vermesine bizzat kendisi neden olmufltur. O hâlde, Kaan “Tanr› vard›r” önermesine inanmaktad›r ve bu inanc›n›n nihai nedeni de gerçekten Tanr›’ya kadar uzanmaktad›r. Yani, Goldman’›n nedensellik flart› burada sa¤lanmaktad›r. Ancak, Kaan’›n “Tanr› vard›r” inanc›n›n bilgi oldu¤unu söylemek zordur çünkü Kaan’›n gerekçeleri son derece kötü argümanlardan oluflmaktad›r. Bu durumda, nedensel iliflkinin olmas›, bilginin oluflmas› için yeterli de¤ildir diyebiliriz. Goldman’a karfl› sunulabilecek bir baflka örnek de fludur: Diyelim ki gece yolda yürüyen yafll› bir adam kalp krizi geçirerek ölür ve bedeni soka¤›n ortas›nda kal›r. Yoldan geçen bir ak›l hastas› ölü adam›n yan›na gider ve kalbine bir b›çak saplar. Kalbinde bir b›çak sapl› flekilde yatan bu yafll› adam› gören herkes elbette “Yolda yatan bu adam ölmüfltür” inanc›na sahip olacakt›r. Bu do¤ru inanc›n bilgi oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. Ancak e¤er Goldman’›n tan›m›n› uygularsak, “Yolda yatan bu adam ölmüfltür” inanc›, ölümün as›l nedeni olan kalp krizinden kaynaklanmad›¤› için, bilgi niteli¤i kazanmayacakt›r. Bu durumun Goldman’›n tan›m›n› ve argüman›n› zay›flataca¤› düflünülebilir. 3. Dördüncü bir koflulun tan›ma eklenmesi: Gettier senaryolar›n›n yaratt›¤› sorunlu tablo ba¤lam›nda getirilen önemli bir çözüm önerisi, geleneksel tan›m›n üç gerekli flart›n› dördüncü bir koflulla desteklemek ve böylece bu dört koflulun bir araya geldi¤inde bilginin oluflumunda yeterli olmas›n› sa¤lamakt›r. An›msanaca¤› gibi, Gettier’in bize gösterdi¤i önemli noktalardan biri, klasik tan›mda verilen üç koflulun gerekli olmalar›na karfl›n bilginin ortaya ç›kmas›nda yeterli olmad›¤›d›r. “Dördüncü koflul” görüflünü savunanlar›n yaklafl›m› ise, geleneksel tan›ma yap›lacak bir ekleme ile bilginin tan›m›nda veya analizindeki eksikli¤in giderilebilece¤i ve Gettier türü durumlar›n önüne geçilece¤i yönündedir. Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazd›klar› bir makalede bu tarzda bir yaklafl›m sunmufllard›r. K kiflisinin Ö önermesini bilmesi için, K kiflisinin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” sahibi olmas›na ek olarak, Lehrer ve Paxson afla¤›daki dördüncü koflulun da bilgi için gerekece¤ini iddia etmifllerdir: (iv) K kiflisi taraf›ndan bilinmesi durumunda K’n›n Ö önermesi konusunda sahip oldu¤u gerekçeleri ortadan kald›racak herhangi bir do¤ru önerme olmamal›d›r. Bu cümlede sözü geçen “gerekçeleri ortadan kald›ran do¤ru önerme” için teknik bir deyim olan ‘etkisizlefltirici’ (‹ngilizcesiyle ‘defeater’) kelimesini kullanaca¤›z. Ek bir koflul olan (iv)’ün geleneksel tan›ma yapt›¤› katk›y› flimdi daha aç›k bir flekilde ifade edelim. Lehrer ve Paxson’a göre, bir inanc›n bilgi olmas› için gerekçelendirilimifl ve do¤ru olmas› yetmez; o inanc›n gerekçelendirilme süreci kapsam›nda, öznenin gerekçelerini “etkisizlefltiren” herhangi bir do¤ru önerme olmamal›d›r. E¤er böyle bir do¤ru önerme varsa, öznenin gerekçelendirmesi bozulmufl, inanc› “gerekçelendirilimifl do¤ru inanç” olmaktan ç›km›fl ve böylece bilgi gerçekleflmemifl diyebiliriz. Dördüncü koflul olan (iv)’ü Gettier senaryolar›na uygulamak olanakl› görünmektedir. Birinci senaryoyu ele alal›m. Ayça’n›n mant›ksal olarak türetti¤i E önermesinin gerekçelendirilimifl do¤ru inanç olamayaca¤›n› söyleyebiliriz çünkü “‹fle
185
Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen üçüncü çözüm, üçlü analizin dördüncü bir koflulla desteklenmesidir.
186
Epistemoloji
al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r” (E) önermesi için flöyle bir etkisizlefltirici do¤ru cümle bulunmaktad›r: “Mehmet ifli alacak kifli de¤ildir”. E¤er Ayça bu etkisizlefltirici do¤ru önermeyi bilseydi elbette D’den E’ye geçifl yapamazd›. Böylece Gettier’in iflaret etti¤i sorunlu durumun önüne geçmek olanakl› görünmektedir. “Etkisizlefltirici” kavram›n› kullanan bu görüflün olas› bir zay›f noktas›, bizim “bilgi örne¤i” diyebilece¤imiz s›radan örnekleri de devre d›fl› b›rakma riski olmas›d›r. Ne de olsa, bazen bir inanç baz› olgular taraf›ndan etkisizlefltirilse bile yine de bilgi veya duruma göre, gerekçeli inanç niteli¤i kazanabilir. Do¤ru olan bir Ö1 önermesinin (örne¤in, “Bilezi¤i çalan kifli Emre’dir”) do¤ru olan Ö2 önermesi (“Arif, Emre’nin olay s›ras›nda baflka bir yerde oldu¤una tan›kl›k etti”) gibi bir etkisizlefltiricisi olsa da; Ö2 etkisizlefltiricisi Ö3 gibi do¤ru bir önerme (“Arif psikiyatrik aç›dan patolojik bir yalanc›d›r”) taraf›ndan etkisizlefltirilebilir. Yani, Ö1 gibi bir önermenin gerçeklik içinde bir etkisizlefltiricisi olsa da, sonuç itibar›yla Ö1 önermesi tekrar “iyi gerekçeli” konuma gelebilir. Bu durumu göz önüne alan John Pollock (1986) gibi baz› bilgi kuramc›lar› “nihâi” ya da “sonuçta” kavram›n› kullanm›fllard›r. Bu düflünce ›fl›¤›nda, (iv) önermesi flu flekilde de¤ifltirilebilir: (v) K’n›n Ö önermesi konusunda sahip oldu¤u gerekçeler, do¤ru olan tüm önermeler dikkate al›nd›¤›nda, do¤ru önermeler taraf›ndan nihai anlamda etkisizlefltirilmifl hâle gelmemelidir. E¤er (v) do¤ruysa, bu ek koflulun Gettier türü durumlar› engelleyece¤i düflünülebilir, ancak burada iki büyük sorunun ortaya ç›kt›¤›n› söyleyebiliriz. (1) Evrende do¤ru olan tüm önermelerin bizim gibi sonlu biliflsel kapasiteleri olan canl›lar›n epistemolojik ifllevleri aç›s›ndan nas›l yard›mc› olaca¤›n› anlamak kolay de¤ildir. Tüm do¤ru önermeler aç›s›ndan bir koflul dile getirmek sorunu çözer gibi görünse de, bu çözümün çok gerçekçi olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bunu bir benzetme ile aç›klayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki aç›dan kabul edilebilir olmas›n›n gerekli koflulu flu flekilde belirtiliyor: “söz konusu eylem evrende var olan hiçbir varl›¤› incitmemelidir”. Böyle kapsaml› bir flart› karfl›layan bir eylem tahminen ahlaki aç›dan “olumlu” bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu kadar kapsaml› bir “testi” hiçbir sonlu varl›¤›n yapmas› olanakl› görünmemektedir. Tabii böyle bir koflulun uygulanmas› durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup olmad›¤› insanlar taraf›ndan bilinemezdi. Benzer bir flekilde yukar›da betimlenen epistemolojik koflulun da pek gerçekçi veya uygulanabilir olmad›¤›n› iddia etmek olanakl› görünmektedir. (2) Daha genel bir sorun olarak, dördüncü koflul yaklafl›mlar›n›n ad hoc olma riski vard›r. ‘Ad hoc’ Latince bir deyim olup, kabaca “bu amaçla” anlam›na gelmektedir. Daha aç›k yazarsak, ‘ad hoc’ deyimi “belirli bir amaca veya soruna yönelik olarak” anlam›na gelir ve genellikle bir kuram› veya görüflü zorluklar›ndan kurtarmak için uydurulmufl “günü kurtar›c›” aç›klamalar için kullan›l›r. Örne¤in, bilimsel bir kuram›n önemli zorluklar› ortaya ç›kt›¤›nda o kuram› reddetmek yerine küçük “yamalar” yaparak kuram› kurtarma çabas› içinde olan bir kiflinin yapt›¤› aç›klamalar ve gerekçelendirmeler için ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel üçlü tan›m› için de, dördüncü bir koflul bularak sorunlar›n› ortadan kald›rma çabas›n›n bir parça ad hoc bir yap›s›n›n oldu¤u elefltirisi ça¤dafl literatürde zaman zaman dile getirilmifltir.
187
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
Pek çok ça¤dafl bilgi kuramc›s›, geleneksel bilgi çözümlemesini ek koflullarla iyilefltirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlar›ndan baz›lar› üzerine özellikle odaklaflarak daha derin bir irdeleme sunmay› denemifllerdir. Bu ba¤lamda en dikkat çekici çal›flmalar önermesel bilginin gerekçelendirme alt alan› kapsam›nda yap›lm›flt›r. Bir sonraki ünitede bu konuda üretien kuramlar› tan›t›p tart›flaca¤›z. Goldman’›n Gettier örneklerine yan›t› oldukça ilgi çekmifl ve bilgi kuramc›lar›nca kapsamSIRA S‹ZDE l› olarak tart›fl›lm›flt›r. Bu yan›t› kendi kelimelerinizle aç›klay›p de¤erlendirmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
188
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
bir zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inanç ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” sahibi olmak “bilgi” sahibi olmak için yeterlidir). ‹kinci olarak, e¤er bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inançt›r (veya, “bilgi” sahibi olmak “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olmak sahibi için yeterlidir). Benzer ifadeleri “gerek koflul” aç›s›ndan da dile getirebiliriz. Özetle, ne zaman “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olma durumu gerçekleflirse, o zaman “bilgi” olma durumu da gerçekleflir ve bunun tersi de aynen geçerlidir. Ancak bu durum, çözümleme ile tan›m›n ayn› olmayabilece¤ini bize düflündürür çünkü çözümlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gibi görünmektedirler. Dahas›, felsefe tarihinde genellikle “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” bilginin tan›m› olarak al›nm›fl olsa da, bu durumun, yukar›da da ifade etti¤imiz gibi tart›flmaya aç›k oldu¤u kesindir. Her durumda, çözümlemelerin önemini gözden kaç›rmamam›z gerekir. Çözümlemeler bazen bir kavram›n ilk baflta fark edilemeyen inceliklerini gösterebilir. Örne¤in, bir düflünürün ya da bilim insan›n›n çözümleyici çal›flmas› sayesinde bir kavrama yönelik anlay›fl›m›z daha rafine hâle gelebilir.
Bilgi kavram›n› oluflturan esas unsurlar› aç›klayabilmek. “Bilgi” kavram›n›n en temel unsurunun “inanç” oldu¤u genellikle kabul edilir. E¤er bir kifli bir önermeyi bildi¤ini ancak o önermeye inanmad›¤›n› söylerse, ortada tuhaf bir durumun oldu¤unu düflünürüz. Ancak, tek bafl›na inanç, bir önermeyi bilgi statüsüne ç›karmaya yetmez. ‹nsanlar›n inançlar› bazen gerçe¤i yans›tmayabilir. Eski ça¤larda insanlar›n ço¤u “Günefl Dünyan›n etraf›nda döner” önermesine inanm›fl olsa bile, bu inanç bir “bilgi” de¤ildi. O yüzden, bilgi kuramc›lar› ço¤unluka inançlar›n de¤il “do¤ru inançlar›n” bilgi olabilece¤ini düflünmüfllerdir. Bununla birlikte, tek bafl›na do¤ru inançlar da bilginin oluflmas›nda yeterli olmayabilir. Baz› inançlar tamamen tesadüfen do¤ru ç›ksalar da, o inançlara sahip insanlar›n konu üzerinde iyi gerekçeleri veya kan›tlar› olmad›¤› için, söz konusu öznelerin bilgi sahibi olduklar›n› iddia etmek zor bir hâle gelebilir. ‹nsan bilgisini ayr›cal›kl› k›lan bir özellik, insanlar›n bilgilerinin ard›nda gerekçelerin bulunmas›d›r. Böylece bilginin geleneksel tan›m›na ulafl›r›z: Bilgi “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç”t›r. “Bilginin çözümlemesi” ve “bilginin tan›m›” kavramlar›n›n inceliklerini aç›klayabilmek. Bir kavram›n çözümlemesinin (analizinin) yap›lmas›, onu oluflturan alt unsurlar› ortaya ç›karma amac›na yönelik bir ifllevdir. Bilimden bir örnek vermek gerekirse, tuz molekülünün analizini yaparak onu oluflturan atomlar›n sodyum ve klorür oldu¤u bulunabilir. Benzer flekide “bilgi” gibi bir kavram› çözümledi¤imizde onun kavramsal alt bileflenlerine ulafl›r›z. Geleneksel görüfle göre bu alt bileflenler, inanç, önermesel do¤ruluk ve gerekçelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabilecek ilginç bir soru fludur: Kavramsal çözümlemeler ayn› zamanda tan›mlara da karfl›l›k gelir mi? Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorür olabilir ancak tuzun normalde kullan›lan sözlük tan›m› bu de¤ildir. Bilginin kavramsal çözümlemesinin de bize bilginin gerek ve yeter koflullar›n› verdi¤i düflünülebilir. Bu düflünceyi flimdi iki farkl› biçimde ifade edelim. Birinci olarak, e¤er
N AM A Ç
3
Edmund Gettier’in argüman›n›n ve ona verilen yan›tlar›n bilgi kavram›n›n çözümlemesi aç›s›ndan ne sonuçlar verdi¤ini aç›klayabilmek. Gettier’in argüman› bilginin Platon’dan beri gündemde olan geleneksel çözümlemesine veya tan›m›na a¤›r bir darbe indirmifltir. Gettier mant›ksal baz› yöntem ve gereçleri kullanarak ve yaln›zca üç sayfal›k k›sa makalesinde epistemoloji alan›nda büyük bir depreme yol açm›flt›r. Geleneksel bilgi tan›m›na göre, bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas›, o inanc›n bilgi olmas› anlam›na gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inanc›n (tesadüfen) do¤ru ve gerekçeli olmas› durumunda bile bilginin ortaya ç›kmayabilece¤ini göstermifltir. Geleneksel tan›mda oluflan bu hasar› onarabilmek için bilgi kuramc›lar› çeflitli önerilerde bulunmufllard›r. Bu öneriler flu flekilde belirtilebilir: (1) Öznenin bir önermeye yönelik bilgi iddias›n›n ard›nda yanl›fl önermeler bulun-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
mamal› yani inan›lan önerme yanl›fl önermelere dayanmamal›d›r. (2) Öznenin bir konuda sahip oldu¤u inanç ile o inanca yol açan nesnel koflullar aras›nda nedensel bir iliflki bulunmal›d›r. (3) Geleneksel bilginin üç gerek koflulu dördüncü bir koflulla desteklenmelidir. Bu öneriler epistemoloji literatüründe yo¤un olarak tart›fl›lm›fl ve bilginin çözümlemesi konusunun temel bir parças›n› oluflturmufltur.
189
190
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Tam karfl›mda k›rm›z› bir gül bulunmaktad›r” gibi deneyimsel bir önermeyi bilmenin kavramsal koflullar› ile deneyimsel koflullar›n› ay›rmam›z gerekse, afla¤›dakilerden hangisi için “bilginin kavramsal kofluludur” ifadesini kullanabiliriz? a. Söz konusu nesnenin önermeyi bilecek özneye belli bir yak›nl›kta bulunmas› gerekir. b. Söz konusu önermenin do¤ru olmas› gerekir. c. Söz konusu önermeyi bilecek öznenin alg› organlar›n›n sa¤l›kl› olmas› gerekir. d. Söz konusu nesnenin çevreden yeterli düzeyde ›fl›k almas› gerekir. e. Söz konusu önermeyi bilecek öznenin, ciddi beyinsel hasarlar olmamas› gerekir. 2. Epistemolojik bir kavram olan “deneyimsel inanç” için genel olarak afla¤›dakilerden hangisi en do¤ru ifade olur? a. ‹nançlar›m›z›n tümü deneyimsel bilgi s›n›f›na girerler. b. ‹nançlar›m›z hiçbir zaman bilgi s›n›f›na girmez. c. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru olmas› yeterlidir. d. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru ve gerekçeli olmas› gereklidir. e. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru olmas› gereklidir, gerekçeli olmas› yeterlidir. 3. Bilginin kavramsal çözümlemesi epistemolojide önemli bir yer tutar. Çözümlemeler için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Çözümlemeler önemli bir kavram›n günlük dilde nas›l kullan›ld›¤›n› aç›klar. b. Çözümlemeler önemli bir kavram› elefltirme amac›na hizmet eder. c. Çözümlemeler önemli bir kavram›n toplumsal etkilerini saptama amac›na hizmet eder. d. Çözümlemeler önemli bir kavram› gözlemlenen olgular cinsinden aç›klama amac›na hizmet eder. e. Çözümlemeler önemli bir kavram›n günlük dilde bulunmayabilecek inceliklerini ortaya ç›karma amac›na hizmet eder.
4. “E¤er insanlar uzun süre kötü beslenirlerse, sa¤l›klar› bozulmaya bafllar” cümlesinin mant›ksal yap›s› için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›”, “uzun süre kötü beslenme”nin gerek kofluludur. b. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›”, “uzun süre kötü beslenme”nin yeter kofluludur. c. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin gerek kofluludur. d. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin yeter kofluludur. e. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin gerek ve yeter kofluludur. 5. Gettier’in ünlü makalesinde izledi¤i genel felsefi strateji tam olarak afla¤›dakilerden hangisidir? a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m› karfl› örnekler arac›l›¤›yla yanl›fllamak b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m› felsefi argümanlar arac›l›¤›yla desteklemek c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m›n mant›ksal tutarl›l›¤›n› test etmek d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel oldu¤u varsay›lan bir tan›m›n mant›ksal tutarl›l›¤›n› test etmek e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel oldu¤u varsay›lan bir tan›m› karfl› örnekler arac›l›¤›yla yanl›fllamak 6. Epistemolojik aç›dan bak›ld›¤›nda, Gettier’in sundu¤u senaryolar›n ortak noktas› nedir? a. Bir öznenin inanc› yeterli düzeyde “gerekçeli” olsa da, sezgilerimiz onun “do¤ru inanç” olmad›¤›n› söylemektedir. b. Bir öznenin inanc› tesadüfen bilgi statüsü kazansa da, sezgilerimiz onun “gerekçeli do¤ru inanç” olmad›¤›n› söylemektedir. c. Bir öznenin inanc› tesadüfen “gerekçeli do¤ru inanç” statüsü kazansa da, sezgilerimiz onun bilgi olmad›¤›n› söylemektedir. d. Bir öznenin inanc› yeterli düzeyde “gerekçeli” olsa da, sezgilerimiz bu gerekçenin tesadüfen olufltu¤unu söylemektedir. e. Bir öznenin inanc› “gerekçeli” ve “do¤ru” olsa da, sezgilerimiz onun do¤rulu¤unun tesadüfi oldu¤unu söylemektedir.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
7. Gettier’in yaratt›¤› sorunlu durumu çözmeye yönelik olarak önerilebilecek çözümlerden birisi, inan›lan önermenin gerekçelendirme sürecinde yanl›fl bir önermeden kaynaklanmamas›n› flart koflmakt›r. Bu çözüme getirilebilecek bir elefltiri afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. ‹nan›lan önerme yanl›fl önermelere dayanmasa bile Gettier’in iflaret etti¤i sorunlar oluflabilir. b. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanma olas›l›¤› normalde son derece düflüktür. c. ‹nan›lan önermenin gerekçelendirilememe olas›l›¤› normalde son derece düflüktür. d. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanmas› ancak gerekçelendirilmenin yetersiz olmas› durumunda olanakl›d›r. e. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanmas› ancak alg›sal olmayan inançlar söz konusu oldu¤unda olanakl›d›r. 8. Gettier’in sergiledi¤i sorunun giderilmesine yönelik olarak Goldman’›n önerdi¤i “nedensel iliflki flart›”n› afla¤›dakilerden hangisi en iyi ifade eder? a. Bir öznenin bir önermeyi bilmesinin gerek koflulu, söz konusu öznenin o önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤u inanc›n›n gerekçeli olmas›d›r. b. Bir öznenin bir önermeyi bilmesinin yeter koflulu, söz konusu öznenin o önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤u inanc›n›n do¤ru olmas›d›r. c. Bir önermenin bir özne ile nedensel iliflkisinin olmas›, söz konusu önermenin o özne taraf›ndan bilinmesinin gerek ve yeter koflullar› aras›ndad›r. d. Bir önermenin bir özne taraf›ndan bilinebilmesi için, o öznenin söz konusu önermeyle nedensel bir iliflkisinin olmas› gerekir. e. Bir önermenin bir özne taraf›ndan bilinebilmesi için, o öznenin söz konusu önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤una inanmas› gerekir.
191
9. Gettier’in sergiledi¤i sorunun giderilmesine yönelik olarak önerilen çözümlerden birisi “dördüncü bir gerek koflulu ekleyerek, gerekçelendirmeyi etkisizlefltiren hiç bir önermenin bulunmad›¤›n› garanti etmek” olarak ifade edilebilir. Bu çözümün karfl›laflabilece¤i olas› bir sorun afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, gerekçelendirmeyi çok kolayca gerçeklefltirilebilir bir hâle getirdi¤i için bilginin normatif gücünü azaltabilir. b. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, “inanç” koflulunun ifllevini zay›flatmas› nedeniyle bilginin normatif gücünü azaltabilir. c. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, çok kapsaml›, kontrol edilemez ve bu yüzden insanlar›n bilgisel eriflimini aflan bir koflul yaratabilir. d. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, gerekçelendirme koflulunun ifade etti¤i flart› tekrarlamaktan öteye geçmez. e. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, inanç koflulunun ifade etti¤i flart› tekrarlamaktan öteye geçmez.
192
Epistemoloji
Okuma Parças› 10. Gettier’in sundu¤u karfl› örnekler, bilginin geleneksel çözümlemesinin önemli bir sorun içerdi¤ini gösterme amac› tafl›r. Diyelim ki, bir düflünür Gettier’in yönteminin ve yaklafl›m›n›n sorunlu oldu¤unu ya da istenilen etkiyi yaratmayaca¤›n› iddia etmek istiyor. Afla¤›dakilerden hangisi Gettier’e yönelik sunabilece¤i hakl› ve güçlü bir elefltiri olabilir? a. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, gerekçelendirmenin mant›ksal operasyonlar yoluyla bir önermeden di¤erine aktar›labilece¤ini varsaymas› aç›s›ndan sorunludur. b. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, mant›ksal bir yap›ya sahip olmad›¤› için sorunludur. c. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, gerekçelendirmeyi “do¤ru” kavram›yla iliflkilendirmedi¤i için sorunludur. d. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “Gerekçelendirme ve do¤ruluk farkl› kavramlard›r; bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir” düflüncesi, gerekçelendirmeyi bütünüyle öznenin kiflisel tercihlerine ba¤lad›¤› için sorunludur. e. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “Gerekçelendirme ve do¤ruluk farkl› kavramlard›r; bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir” düflüncesi, mant›ksal olarak çeliflik oldu¤u için sorunludur.
Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir? (...) ‹ki noktaya iflaret ederek bafllayaca¤›m. Birincisi, P gibi bir önerme için, S’nin P’ye inanmas›n›n gerekçelendirilmiflli¤i S’nin P’yi bilmesinin gerekli kofluludur anlam›ndaki bir “gerekçelendirme”de, bir kiflinin gerçekte yanl›fl olan bir önermeye inanmas›n›n gerekçelendirilmifl olmas› mümkündür. ‹kincisi, P gibi bir önerme için, e¤er S’nin P’ye inanmas› gerekçelendirilmiflse ve P, Q’yu içerirse ve S, Q’yu P’den ç›kar›rsa ve bu ç›kar›m›n sonucu olarak Q’yu kabul ederse, buna göre S, Q’ya inanc›n› gerekçelendirmifl demektir. Bu iki noktay› ak›lda tutal›m. fiimdi ortaya koyaca¤›m iki durumda (a)’da ifade edilen koflullar›n baz› önermeler için yerine getirilmesine karfl›n söz konusu kiflinin bu önermeyi bildi¤i söylenemez. DURUM I Varsay›n ki Smith ve Jones belli bir ifl için baflvuruda bulundular. Ve varsay›n ki Smith’in afla¤›daki tümelevetlemeli önerme için güçlü bir kan›t› var: (d) ‹fle al›nacak olan kifli Jones’dur ve Jones’un cebinde on adet madeni para var. Smith’in (d) için kan›t›, flirket müdürünün sonuçta Jones’un seçilece¤i konusunda kendisini temin etmesi ve Smith’in kendisinin on dakika önce Jones’un cebindeki paralar› saym›fl olmas› olabilir. (d) önermesi flunu içerir: (e) ‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde on adet madeni para var. Varsayal›m ki Smith (d)’den (e)’ye olan gerektirmeyi görür ve hakk›nda güçlü bir kan›ta sahip oldu¤u (d)’ye dayanarak (e)’yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)’nin do¤ru oldu¤una iliflkin inanc› için aç›k bir gerekçelendirme yapm›flt›r. Fakat, buna ek olarak, gerçekte Jones’un de¤il Smith’in ifle al›naca¤›n›, ama Smith’in bunu bilmedi¤ini düflünün. Dahas›, Smith bilmese de kendi cebinde on adet madeni para vard›r. Buna göre, Smith’in (e)’yi ç›kard›¤› (d) önermesi yanl›fl olmas›na karfl›n, (e) önermesi do¤rudur. Bu durumda, örne¤imizde afla¤›dakilerin hepsi do¤rudur: (1) (e) do¤rudur, (2) Smith (e)’nin do¤ru oldu¤una inan›yor ve (3) Smith’in (e)’nin do¤ru oldu¤una inanmas› gerekçelendirilmifltir. Halbuki Smith’in (e)’nin do¤ru oldu¤unu bilmedi¤i aç›kt›r: Smith kendi cebinde kaç adet madeni para oldu¤unu bilmezken (e)’nin do¤rulu¤u Smith’in cebindeki paralar›n say›s›n-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
193
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› dan gelmektedir. Smith bu inanc›n› Jones’un cebindeki sayd›¤› paralara dayand›rd›¤› için, yanl›fl olarak, Jones’un ifle al›nacak kifli oldu¤una inanmaktad›r. (...)
1. b
Kaynak: Edmund Gettier. (1963) “Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin Türkçe çevirisi Felsefeye Girifl (1999) kitab› içinde bas›lm›flt›r: “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?”, çeviren: Sedat Yaz›c›, s. 58-59, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. a
8. d
9. c
10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi Kavram›n› Oluflturan Unsurlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bilmenin “kavramsal koflullar›” ile “deneyimsel koflullar›” aras›ndaki fark› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi Kavram›n› Oluflturan Unsurlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Deneyimsel inanç” kavram›n›n “bilgi” kavram›yla iliflkisini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Çözümlemesi ve Tan›m›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Çözümleme” kavram›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’in Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Gerek ve yeter koflul” kavram›n› aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Edmund Gettier’in Y›k›c› Argüman› ve Sonras›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Gettier’in stratejisini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’in Karfl› Örnekleri” k›sm›n› yeniden okuyun. Gettier’in örneklerinin ana fikrini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. Gettier’in ortaya koydu¤u sorun konusunda bilgi kuramc›lar›n›n nas›l tepki verdi¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. Goldman’›n öne sürdü¤ü flart› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. “Dördüncü koflul” flart›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Çözümlemesi ve Tan›m›” ve “Edmund Gettier’in Y›k›c› Argüman› ve Sonras›” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Gettier’in görüflünün genel bir elefltirisini yapabileceksiniz.
194
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Çözümlemenin di¤er anlama ve aç›klama biçimlerinden fark›n› ortaya koyabilmek için oldukça popüler bir çözümleme türü olan “psikolojik kiflilik çözümlemesi” üzerinde dural›m. Her insan›n d›flar›dan gözlemlenen bir kiflilik profili vard›r. Buna ek olarak her insan kendi kiflili¤i üzerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psikolo¤un incelemesi ve irdelemesi, bir kiflinin görünen kiflili¤inin ard›nda nelerin yatt›¤›n› ortaya koyabilir. Böylesi bir çal›flman›n oldukça de¤erli olaca¤› ve günlük yaflamda yakalanamayacak baz› gerçekleri ortaya ç›karaca¤› kesindir. Örne¤in, psikologlar çok korkak bir insan›n korkular›n›n ard›nda o insan›n kendisinin bile bilmedi¤i unsurlar›n yatt›¤›n› bulabilirler. O yüzden, bir anlamda, psikolojik çözümleme bir insan› daha iyi anlama ve tan›man›n yolunu açabilir. Ancak flimdi durumu tersinden düflünelim. Bilimsel bir ruh çözümü, bir insan›n tan›nmas› ve tan›mlanmas› için tek güvenilir yöntem midir? Örne¤in, bir annenin çocu¤unu tan›mas› ve onu tan›mlamas› psikolojik çözümleme kadar bilimsel de¤ildir ancak bu tan›man›n kendine özel bir niteli¤i oldu¤u yads›namaz. Tahminen bir psikolog bir çocukta annenin göremeyece¤i fleyler fark edebilir. Fakat bir annenin çocu¤unu tan›mas› ve tan›mlamas› farkl› türden incelikler, derinlikler ve ayr›nt›lar tafl›yabilir. K›sacas›, bilimsel/mant›ksal çözümleme ve ola¤an tan›mlama iflevleri farkl› ve kendi içlerinde önemli ifllevleri yerine getirebilirler. S›ra Sizde 2 Gettier’in argüman› iyi bir felsefi ak›l yürütmenin belirgin özelliklerini tafl›r. Gettier, ad›m ad›m ilerleyerek ve mant›ksal bir aç›k vermeden çok önemli bir sonuca ulaflmaktad›r. Geleneksel bilgi tan›m›na göre, bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas›, onun bilgi olmas› için gerekli ve yeterlidir. Gettier’in baflar›s›, iki örnek kullanarak bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas› durumunda bile bilgi olmayabilece¤ini göstermesinden kaynaklanmaktad›r. E¤er yanl›fl önermelerin de gerekçelendirilmifl olabilece¤i ve gerekçeli önermelerin mant›ksal sonuçlar›n›n da gerekçeli olaca¤› kabul edilirse, Gettier’in de gösterdi¤i gibi, bir önermenin “tesadüfen do¤ru ve gerekçeli” hâle gelmesinin yolu aç›lm›fl olur. Gettier’in örneklerinde, bir kifli belli bir önermeye inanmakta, ve o inand›¤› önermenin mant›ksal sonucu tesadüfen hem do¤ru hem de (orjinal önerme gerekçeli oldu¤u ve ondan türeyen önerme de o yüzden gerekçeli
konuma geldi¤i için) gerekçesi iyi olan bir önerme statüsü kazand›¤› için, ortaya “gerekçeli, do¤ru bir inanç” ç›kmaktad›r. Ancak sonuçta elimizde olan önerme her ne kadar gerekçeli ve do¤ru olsa da, söz konusu öznenin o önermeyi “bildi¤ini” söylemek olanaks›z görünmektedir. Böylece, Gettier mant›¤›n biçimsel kurallar›ndan ayr›lmadan, yerleflmifl bir epistemolojik görüfle a¤›r bir darbe indirmektedir. S›ra Sizde 3 Gettier örneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetinde gerekçeli do¤ru inanç olarak ortaya ç›kan inanc›n, söz konusu öznenin hareket noktas› olan ilk inançtan çok farkl› bir görünüm sergilemesi, baflka bir deyiflle, aradaki nedensel ba¤›n bozulmas›d›r. Gettier’in ikinci senaryosunu düflünelim. Öznenin orjinal inanc› Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤udur. Ancak mant›ksal baz› ç›kar›mlar›n sonucunda, do¤ru ve gerekçeli hâle gelen önermeyi do¤ru k›lan olgu Ahmet’in Barselona’da olmas›d›r. Goldman’a göre, aradaki nedensel iliflkinin kurulmas› ve bir koflul olarak korunmas› Gettier tarz› karfl› örneklerin önüne geçilmesinde yeterli olacakt›r. Her ne kadar Goldman’›n bu önerisi, bu ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” bölümünde sergiledi¤imiz gibi, itirazlarla karfl›lanm›fl olsa da, Goldman’›n önemli bir vurgu yapt›¤›n› vurgulamam›z gerekiyor. Bu ba¤lamda ak›lda tutulmas› gereken bir konu, David Hume’un da 18. yüzy›lda baflar›yla sergiledi¤i gibi, “neden” ve “nedensellik” kavramlar›n›n oldukça büyük felsefi zorluklar ve incelikler içerdi¤i ve bu kavramlar› çözümlemelerinde kullanan düflünürlerin bu zorluklar› da ister istemez çözümlemelerine tafl›d›klar› gerçe¤idir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd ed., New Jersey: Prentice Hall. Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Blackwell Publishing. Gettier, E. (1963). “Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Türkçe çevirisi Felsefeye Girifl (1999) kitab› içinde bas›lm›flt›r: “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?”, çeviren: Sedat Yaz›c›, 57-60, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. Goldman, A. (1967). “A Causal Theory of Knowing”, The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
Goldman, A. (1976). “Discrimination and Perceptual Knowledge”, The Journal of Philosophy, vol.73, 771-791. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press. Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). “Knowledge: Undefeated Justified True Belief”, On Knowing and the Known içinde, editör: K.G.Lucey, New York: Prometheus Books. Platon (1945). Theaitetos. çev. Macit Gökberk, ‹stanbul: Millî E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New Jersey: Princeton University Press.
195
10 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; “Geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” kavramlar›n› aç›klayabilecek, Önde gelen gerekçelendirme kuramlar›ndan birisi olan “temelcilik” görüflünü aç›klayabilecek, Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer tutan “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünü aç›klayabilecek, “Temelcilik” ve “ba¤dafl›mc›l›k” görüfllerinin kuramsal olarak güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabileceksiniz
Anahtar Kavramlar • • • • •
Gerekçelendirme Geriye gitme Gerekçenin gerekçesi Temelcilik D›flsalc›l›k
• Fiziksel olgular • Alg› verileri • Ba¤dafl›mc›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilgisel Gerekçelendirme
• G‹R‹fi • “GER‹YE G‹TME” VEYA “GEREKÇEN‹N GEREKÇES‹” • TEMELC‹L‹K • BA⁄DAfiIMCILIK • ‹K‹ GEREKÇELEND‹RME KURAMININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Bilgisel Gerekçelendirme Yaflamdan Örnekler Dünyaya iliflkin inançlar›m›z›n nas›l gerekçeli veya hakl› konuma geldi¤i konusunu biraz düflünürsek, daha önce akl›m›za gelmeyen ilginç baz› noktalar› fark edebiliriz. Beyaz bir tavflana bakarken zihnimizde uyanan “fiu an beyaz bir tavflana bak›yorum” gibi bir önermenin gerekçesi nereden gelir? Bu sorunun yan›t› tahminen “Beyaz bir tavflan” veya “Dünya üzerinde beyaz bir tavflan›n alg›lanmas›” gibi bir ifade olmal›d›r. Ancak “‹nsan insan›n kurdudur” önermesi, deneyimledi¤imiz dünyaya iliflkin olmas›na karfl›n, “beyaz tavflan” örne¤inden oldukça farkl›d›r. “‹nsan insan›n kurdudur” önermesi basit bir flekilde görsel alg›lar nedeniyle gerekçeli konuma gelemez. O yüzden, gerekçesi do¤rudan alg›dan veya nesnel dünyadan ziyade, bir kiflinin ait oldu¤u toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekçesini ondan alan inançlar›n var oldu¤u düflünülebilir. Daha ilginç bir soru ise fludur: Basit alg›sal inançlar›m›z›n hiçbir inanç, de¤er veya kavram sistemine ait olmadan, yal›t›lm›fl olarak gerekçelendirilmesi olanakl› m›d›r?
G‹R‹fi Önceki ünitede bilginin çözümlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar› irdeledik. Edmund Gettier’in karfl› örneklerinin do¤al bir sonucu olarak, felsefeciler bilginin klasik çözümlemesi konusunda yeni fikirler üretmeye ve bilginin daha savunulabilir bir tan›m›n› vermeye yönelmifllerdir. Bu konuyla ilgilenen düflünürlerin fark›na vard›¤› önemli bir nokta, bilginin geleneksel tan›m›nda yer alan “gerekçe” kavram›n›n derinlemesine incelenip aç›kl›¤a kavuflturulmamas› durumunda önermesel bilginin tan›m›n›n veya çözümlemesinin ciddi sorunlar bar›nd›raca¤› gerçe¤i olmufltur. Elbette gerekçelendirme konusunda Gettier’den önce de epistemoloji literatüründe kayda de¤er çal›flmalar yap›lm›flt›r. Ancak Gettier’in makalesinin yay›mlanmas›ndan sonra felsefeciler aras›nda egemen olan genel fikir, bilginin tan›m›ndaki “K kiflisinin Ö’ye inanmas› için gerekçe vard›r” ifadesinin yüzeysel ve belirsizlikler içeren bir önerme oldu¤u ve bu cümledeki “gerekçe” kavram›n›n içinin çok farkl› flekillerde doldurulabilece¤i yönünde olmufltur. Bu fark›ndal›¤›n en önemli sonucu, gerekçelendirme konusunda farkl› tart›flma eksenlerinde birbirine rakip bir dizi kuram›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu ünitede gerekçelendirme kuramlar›n›n en önde gelenlerini inceleyip de¤erlendirmeye çal›flaca¤›z.
198
Bilgi çerçevesinde gündeme getirilen “gerekçelendirme”, di¤er gerekçelendirme türlerinden ayr› tutulmal›d›r.
Epistemoloji
‹rdelemelerimize kavramsal bir aç›klama ile bafllayal›m. Epistemoloji alan›nda kullan›lan “gerekçe” kavram›, di¤er alanlar› ilgilendiren “gerekçe” kavramlar›ndan ayr› tutulmal›d›r. Bir inanca sahip olman›n etik, politik veya pratik gerekçeleri olabilir. Ancak bunlar›n genelde bilgisel gerekçelerden farkl› oldu¤u görülür. Bunu örnekler kullanarak aç›klamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan› belli baz› vitamin komplekslerinin yo¤un kullan›m›n›n kanser tedavisinde büyük yarar sa¤lad›¤›na inan›yor. Ancak, y›llar boyunca yapt›¤› çal›flmalar, kulland›¤› vitamin komplekslerinin tedavi ba¤lam›nda herhangi bir yarar› oldu¤unu göstermiyor. Bu durumda, söz konusu araflt›rmac›n›n inanc›na sahip ç›kmaya devam etmesinin bilimsel çal›flmalar›n›n devam› için bir motivasyon sa¤lamas› anlam›nda gerekçesi olabilir. Fakat bilgisel gerekçesinin veya dayana¤›n›n oluflmad›¤› kesindir. Baflka bir örnek düflünelim. Diyelim dünya üzerinde belli bir co¤rafyada yaflayan insanlar, yapt›klar› bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlar›nda do¤an k›z çocuklar›n tam anlafl›lamayan nedenlerden dolay› erkek çocuklardan çok daha zeki olarak do¤du¤una iliflkin güçlü kan›tlar buluyorlar. Ancak o kültürde o ana kadar “Kad›n ve erkek her aç›dan eflittir” gibi bir inan›fl›n da yayg›n olarak yerleflmifl oldu¤unu düflünelim. Elbette kad›nlar›n erkeklerden çok daha üstün zihinsel kapasitelerle do¤du¤unun bilimsel olarak saptand›¤› ve herkes taraf›ndan bilindi¤i bir toplumda, örne¤in nitelikli ifller için kad›n çal›flanlar›n iflverenler taraf›ndan a¤›rl›kl› olarak tercih edilmeye bafllanaca¤›n› ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar› nedeniyle ifl bulma konusunda zorluklar yaflayaca¤›n› tahmin edebiliriz. Söz konusu toplumda, eldeki bilimsel veriler ›fl›¤›nda, “Kad›nlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eflit de¤ildir” önermesi bilgisel anlamda iyi gerekçelendirilmifl bir inanç olarak görülebilir. Buna karfl›n, o co¤rafyadaki insanlar eflitsizli¤in toplumsal sak›ncalar›n› göz önüne alarak ve her tür ayr›mc›l›¤a karfl› ç›kt›klar› için, iki cinsiyete de “eflitlermifl gibi” davranmay› tercih edebilirler. Böyle bir toplumda “Kad›nlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eflit de¤ildir” önermesi bilgisel anlamda gerekçeli bir inanç iken, “Kad›nlar ve erkekler her aç›dan eflittir” önermesi politik veya pratik nedenlerden dolay› gerekçeli bir inanç konumunda bulunabilir. Bu durum, “gerekçe” kavram›n›n epistemolojik boyutunun di¤er boyutlardan ayr›lmas› gerekti¤ini göstermektedir. “Gerekçe” kavram›n›n epistemolojideki yerine ve önemine iliflkin iki farkl› yaklafl›m oldu¤unu en baflta belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz› bilgi kuramc›lar›, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekçelendirme oldu¤unda ›srar etmifllerdir. Öte yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz› felsefeciler bilginin as›l hedefinin önermesel do¤ru oldu¤unu savlam›fllard›r. Bu iki yaklafl›m›n birbirinden oldukça farkl› epistemolojik programlara iflaret etti¤i aç›kt›r. Birinci gruptaki düflünürler, gerekçelerin ve gerekçelendirme süreçlerinin yap›s›na iliflkin yap›lacak çal›flmalar› epistemolojinin temeline yerlefltirirken, ikinci grup felsefeciler önermesel do¤ruya ulaflma (veya k›saca “do¤ruyu bilme”) konusunu as›l amaç olarak belirlemifllerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de insanlar›n do¤ruya eriflimi söz konusu oldu¤unda, elimizdeki esas epistemolojik arac›n gerekçe ve kan›t oldu¤unu yads›mamaktad›rlar. Bu noktay› vurgulamakta yarar görüyoruz: E¤er bilginin hedefi gerçekli¤i zihnimizde do¤ru temsil etmek, dünyay› veya evreni do¤ru bilmekse, bu yolda elimizde temel gereç olan “gerekçe” kavram›n› ve gerekçelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde olacakt›r. Baflka bir deyiflle, gerekçenin ve kan›t›n felsefi olarak anlafl›lmas›, bilginin tam olarak ne oldu¤unun anlafl›lmas›na yard›mc› olacakt›r. Bu düflünceler bilgisel gerekçelendirme konusunun epistemolojide ne kadar büyük ve hassas bir yer
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
199
tuttu¤unu göstermektedir. Afla¤›daki bölümlerde bu konuda felsefecilerin hangi temel kuramlar› ürettiklerini aç›klay›p bu kuramlar› felsefi aç›dan inceleyece¤iz.
“GER‹YE G‹TME” VEYA “GEREKÇEN‹N GEREKÇES‹” fiöyle bir senaryo düflünelim. fiu an Londra’da bulunan bir arkadafl›n›zla ‹nternet arac›l›¤› ile sohbet yap›yorsunuz. Sohbet s›ras›nda arkadafl›n›z “fiu an d›flar›y› göremiyorum ama pencere cam›na ya¤mur damlalar›n›n vurmaya bafllad›¤›n› duyuyorum” diyor. Bu cümleyi duyunca kafan›zda “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” düflüncesi olufluyor. Sizin için “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” önermesinin (e¤er arkadafl›n›z yan›lm›yorsa) deneyimsel bir bilgi oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Bu bilgi oluflurken “dolayl›” bir yol izlenmifl ve belli ak›lc› ç›kar›mlar yap›lm›flt›r. Söz konusu bilgi parças›n›n, sizin için do¤rudan alg› kadar olmasa da, oldukça güvenilir oldu¤u aç›kt›r. “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” önermesi iyi kan›tlar arac›l›¤›yla ortaya ç›km›fl ve bir ç›kar›m zincirinin sonucu olan gerekçeli bir inançt›r. Yukar›daki senaryoda oluflan epistemolojik durumu flimdi tersten inceleyelim. E¤er arkadafl›n›zla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeflinize “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” derseniz, size büyük olas›l›kla “Nereden biliyorsun?” diye soracakt›r. Buna yan›t olarak siz Londra’daki arkadafl›n›z›n sözlerini bir gerekçe olarak kardeflinize aktarabilirsiniz. Bu örnekte de aç›kça görüldü¤ü gibi, deneyimsel bilginin en önemli özelliklerinden biri, bilgi sahibi olan öznenin gerekmesi durumunda her zaman belli gerekçeler gösterilerek bilgi iddias›n› destekleyebilecek durumda olmas›d›r. Bu yüzdendir ki, felsefeciler ço¤unlukla bilginin tan›m›nda “do¤ru inanç”›n yeterli olmad›¤›n›, “gerekçelendirmenin” de iflin içinde olmas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Bu noktada sorulabilecek önemli bir soru fludur: E¤er bilgi iddialar› gerekçesel bir zincir içinde baflka gerekçelere ba¤lan›yorsa, bu zincirin yap›s› ve “sonu” için ne diyebiliriz? Bu konu ‹ngilizcede “the regress problem” ad›yla an›l›r ve bu deyim Türkçeye tam olarak “geriye gitme sorunu” diye çevrilebilir. Ancak Türkçe karfl›l›¤›n›n içerik aç›s›ndan daha bilgilendirici ve aç›klay›c› olmas› amac›yla “gerekçenin gerekçesi sorunu” deyimini kullanmak daha uygun görünmektedir. Bu sorun (k›saca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan çok önemli baz› tart›flmalar›n özünde yatmaktad›r. Dahas›, bu kritik soruna karfl› felsefecilerin ald›¤› tav›r ve sunduklar› öneriler, gerekçelendirme konusunu tart›flan taraflar›n kuramsal konumunu ve zeminini büyük oranda belirlemektedir. fiu ana kadar GGS’nin epistemolojik alt yap›s›na iliflkin baz› ön düflünceler sunduk. fiimdi sorunu çözümleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGS’nin bir felsefe sorunu olarak ortaya ç›kmas›ndaki esas neden, insanlar›n inanma ve gerekçelendirme sistemlerinin a¤›rl›kl› olarak ç›kar›msal bir yap›ya sahip olmas›d›r. Yukar›daki senaryoda da gördü¤ümüz gibi, “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” inanc› bir ç›kar›m sonucu oluflup bilgiye dönüflmüfltür. ‹nanç sistemlerimizin ve dünya bilgimizin önemli bir bölümü bu anlamda “ç›kar›msald›r”. Bu durum, inançlar›m›z›n gerekçelendirilmesi aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, flöyle bir sorunsala iflaret eder. Diyelim ki bana “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” inanc›m›n −bu inanca P(1) ad›n› verelim− nas›l bir gerekçeden veya gerekçeler dizisinden kaynakland›¤› soruldu. P(1) inanc›n› gerekçelendirmek veya hakl›laflt›rmak için baflka bir deneyimsel önerme olan P(2)’yi kulland›¤›m› varsayal›m. Örne¤in, P(2): “Londra’da yaflayan bir arkadafl›m flu an orada ya¤mur ya¤d›¤› yönünde bir inanç ifade etti” gibi bir önerme olsun. Ancak, P(1)’e benzer bir flekilde P(2)’nin de −deneyimsel bir önerme olarak kesinlikten uzak oldu¤u için− arkas›nda yatan gerekçeyi sorgu-
Deneyimsel bir inanç için öne sunulabilecek bir gerekçenin kendisinin nas›l gerekçelendirilece¤i bir sorun olarak ortaya konabilir. Bu durum, epistemolojide “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” olarak bilinen soruna neden olur.
200
Geriye gitme sorunu (GGS) için, bilgi kuramc›lar› taraf›ndan dört temel çözüm önerilmifltir.
Epistemoloji
lamak, yani do¤rulu¤una neden inanmam›z gerekti¤ini sormak olas› ve ak›lc› olacakt›r. P(2) önermesini belli bir P(3) ile gerekçelendirdi¤imizi varsayal›m. Örne¤in P(3): “Londra’da yaflayan arkadafl›m flu an pencereye çarpan damlalar›n sesini duydu¤unu söyledi; ayr›ca arkadafl›m güvenilir bir insand›r; ayr›ca pencereye çarpan damlalar›n sesini duymak genelde ya¤murun ya¤makta oldu¤unun bir göstergesidir” gibi bileflik bir önerme olsun. Beklenebilece¤i gibi, yukar›da anlat›lan durum P(3), onu gerekçelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi önermeler için de ortaya ç›kacakt›r. O hâlde, P(1) gibi s›radan bir deneyimsel önermenin gerekçelendirmesi sürekli olarak bir sonraki ç›kar›msal önermeye aktar›lmaktad›r. Elbette bu tablo kritik bir sorunun ortaya ç›kmas›na neden olur. Verdi¤imiz örnekte, P(1)’in en nihayetinde nas›l gerekçelendirilece¤i ve “gerekçelendirilmifl inanç” niteli¤ini nas›l hakedece¤i net bir flekilde görülmemektedir. Geriye gitme son bulmad›kça gerekçelendirmenin var olmas› da olanaks›z olacakt›r. E¤er P(1) önermesinin gerekçelendirmesi ancak P(2)’nin gerekçelendirmesi ile olanakl›ysa, e¤er P(2) önermesinin gerekçelendirmesi ancak P(3)’nin gerekçelendirmesi ile olanakl›ysa, ve e¤er bu “gerekçelendirmenin sürekli ertelenmesi” durumu devam ederse, o zaman ilk baflta ele ald›¤›m›z ve s›radan bir deneyimsel önerme olan P(1)’in gerekçelendirilmifl konuma gelmesi sorunlu bir hâle gelir. O hâlde, “geriye gitme” nas›l son bulacakt›r? Buna ba¤l› olarak, s›radan bir deneyimsel önerme gerekçelendirmesini veya hakl›l›¤›n› nereden alacakt›r? Bilgi kuramc›lar› GGS için ilkesel olarak dört olas› çözüm yolu olabilece¤ini düflünmüfllerdir. Bu çözüm seçeneklerinden özellikle üçüncüsü ve dördüncüsü yo¤un bir flekilde irdelenmifl ve çok say›da felsefeci taraf›ndan savunulmufltur: (a) Gerekçelerin sonsuza gitmesi: Olas› bir çözüm, P(1)’i gerekçelendien zincirde yer alan önermelerin sonsuz say›da olaca¤›n› söylemektir. Bu görüfle göre, P(1)’i gerekçelendirmekte kullan›lacak her önerme için baflka önermelerin kullan›lmas›ndan dolay›, P(1)’in gerekçelendirmesi s›n›rs›z say›da önerme içermelidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olas›l›¤›n ciddiye al›nmas› gerekti¤ini düflünmüfl olsalar da, “sonsuza gitme” seçene¤i epistemoloji literatüründe pek ra¤bet görmemifltir. Bunun en temel nedeni, s›radan insanlar›n biliflsel s›n›rlar›n›n sonsuz say›da inanç sahibi olmay› pratikte olanaks›z k›lmas›d›r. Oysa sa¤duyumuzun bize söyledi¤i fley, inançlar›m›z›n önemli bir k›sm›n›n sa¤lam gerekçelere dayan›yor oldu¤udur. Yani gerekçelendirme veya kan›tlarla destekleme insanlar için bir flekilde olanakl› olmak durumundad›r. E¤er bir kuram bunun olanakl›l›k koflulunu sonsuz say›da inanç sahibi olmaya ba¤larsa, biz do¤al olarak gerekçelendirmenin olanakl› oluflundan de¤il o kuram›n do¤rulu¤undan flüphe ederiz. Bu ak›l yürütme, “sonsuza gitme” seçene¤inin önemli zorluklar bar›nd›rd›¤›n› göstermektedir. (b) Geriye gitmesinin gerekçesi olmayan inançlarda son bulmas›: Bir di¤er olas› çözüm, P(1)’in gerekçelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, diyelim P(274) gibi özel bir inançta son bulmas›d›r. P(274)’i özel k›lan nitelik, onun baflka bir önermeyi gerekçelendirmeyi baflar›rken, kendisinin herhangi bir gerekçesinin bulunmamas› ve gerekçesiz inanç olarak sistemde yer almas›d›r. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik tafl›mas› beklenemeyecek olan bir önermenin neden gerekçelendirme veya hakl›laflt›rma iflleminden muaf tutulmas› gerekti¤ini aç›klamak son derece zor görünmektedir. Bu çözüm önerisi de felsefeciler taraf›ndan çok fazla ra¤bet görmemifltir.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
(c) Gerekçelerin kendi aralar›nda ba¤dafl›msal bir sistem veya a¤ oluflturmas›: Bu seçene¤e göre, P(1) gibi bir inanc› veya önermeyi gerekçelendiren neden, P(1)’in bir önermeler kümesine ait olmas› ve bu kümenin elemanlar› aras›nda bir karfl›l›kl› gerekçelendirme ve destek ba¤›nt›s›n›n bulunmas›d›r. Bu görüfl gerekçelendirmenin yap›s›n› sonlu say›da elemanlar›n bir tür “halka” oluflturmas› olarak betimler. Daha karmafl›k flekillerinde ise, gerekçelendirme iliflkisi yaln›zca ard›fl›k elemanlar aras›nda ve do¤rusal olarak de¤il, bütünlükcü bir tarzda gerçekleflir. Bu ikinci olas›l›¤› basitlefltirilmifl bir benzetmeyle aç›klarsak, yerde çat›lm›fl tüfeklerin birbirine destek vererek dik durmalar›n› gözümüzde canland›rabiliriz. Genel olarak bak›ld›¤›nda, (c)’nin di¤er seçeneklere göre belli kuramsal avantajlar› bulunmaktad›r. Öte yandan, bu modelin ilk bak›flta döngüsel bir durum yarataca¤› ve yeni sorunlara yol açaca¤› da düflünülebilir. Gerekçelendirme konusunda ba¤dafl›mc›l›k yaklafl›m›n› benimseyen bilgi kuramc›lar› (c)’nin do¤ru bir yaklafl›m sundu¤una inan›rlar. ‹lerleyen bölümlerde bu görüflün bir aç›klamas›n› ve kuramsal inceliklerini sunaca¤›z. (d) Gerekçelerin geriye gitmesinin “temel inançlarda” son bulmas›: Buna göre, P(1) gibi bir inanc›n veya önermenin gerekçelendirmesinin olanakl›l›¤›, “temel” niteli¤i tafl›yan özel birtak›m bilgisel unsurlar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Biz “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” önermesini gerekçelendirirken kaç›n›lmaz olarak baflka bir dizi deneyimsel önermelere baflvurmaktay›z. Ancak bu sürecin sonunda öyle bir noktaya geliriz ki, ele ald›¤›m›z önermenin ait oldu¤u ç›kar›msal aktar›m zincirinin epistemolojik aç›dan durmas› gerekir. Gerekçelendirmenin bu son dura¤›nda bulunan inanc›n gerekçelendirmesi nas›l olacakt›r? ‹ncelemekte oldu¤umuz (d) görüflüne göre sorunun yan›t› fludur: Gerekçelendirme zincirinin son noktas›nda gerekçelendirilmifl bir inanç bulunur; ancak bu nihai inanc›n gerekçesi di¤er inançlara ba¤lanmas›ndan de¤il alg›sal deneyimin kendisinden kaynaklan›r. Gerekçelerin geriye gitmesini engellemenin tek yolu budur. Bu çözüm pek çok felsefeciye çekici gelse de, temel önermelerin böylesi bir gerekçelendirme statüsünü tam olarak nas›l edindikleri tart›flma konusudur. Gerekçelendirme alan›nda temelcilik kuram›na s›cak bakan felsefeciler özellikle bu konuya aç›kl›k getirmeye ve (d)’yi savunmaya çal›flm›fllard›r. Bu görüflün ayr›nt›lar›na da afla¤›da tekrar dönece¤iz. Geleneksel epistemoloji kuramlar› incelendi¤inde, iki büyük tart›flman›n bu alana egemen oldu¤unu görürüz. Bu tart›flmalar, temelcilik-ba¤dafl›mc›l›k ve içselcilik-d›flsalc›l›k ak›mlar› aras›nda geliflmifltir. Temelcilik ve ba¤dafl›mc›l›k görüflleri yukar›da aç›klad›¤›m›z GGS çerçevesinde ortaya ç›km›flt›r. Yukar›da da k›saca belirtti¤imiz gibi, ba¤dafl›mc›lar (c)’yi desteklerken, temelciler (d)’nin do¤ru çözüm oldu¤unu savlarlar. Bu tart›flmaya ek olarak, içselcilik ve d›flsalc›l›k görüflleri de epistemolojide önemli bir yer tutar. Öncelikle, içselcilik ve d›flsalc›l›k aras›ndaki tart›flman›n GGS ile ilgili olmad›¤›n› vurgulayal›m. D›flsalc›l›¤›n ana fikri flu flekilde ifade edilebilir: Bir özne belli bir gerekçeli inanca sahipse, o inanc› veya önermeyi gerekçelendiren olgulara bilgisel erifliminin olmas› flart de¤ildir. Önemli olan, öznenin inanc›n› gerekçelendiren bir olgunun gerçekten var olmas›d›r. Gerekçe öznenin zihinselli¤i veya bilgisi d›fl›nda olabilir. Bu görüfle “d›flsalc›l›k” denmesinin nedeni budur. ‹çselciler ise, bir inanc›n veya önermenin bir özne için gerekçeli olabilmesi için, gerekçenin özne taraf›ndan bilinmesi, öznenin zihinsel dünyas›n›n (veya, baz›lar›na göre, bilincinin) kapsam› içinde olmas› gerekti¤ini öne sürerler. Bu görüfle “içselcilik” denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba¤-
201
GGS’ye yönelik çözüm üreten baz› düflünürler, sorunun çözümünün ba¤dafl›m sergileyen sistemlerde yatt›¤›n› savlam›fllard›r.
GGS’ye yönelik sunulan kayda de¤er bir çözüm, “gerekçelendirme zincirinin temel inançlarda son bulmas›” fleklinde ifade edilir.
202
Epistemoloji
dafl›mc›l›k ve içselcilik-d›flsalc›l›k tart›flmalar› farkl› sorunlara iflaret etseler de, aralar›nda belli iliflkiler ve geçiflimler de bulunur. Örne¤in ba¤dafl›mc›lar›n önemli bir bölümü ayn› zamanda içselci görüflü benimser; ayr›ca, çok say›da temelci düflünürün d›flsalc›l›¤› da kabul etti¤i görülür. Bu tart›flmalar›n ayr›nt›lar›na ve farkl› görüfller aras›ndaki iliflkilerin inceliklerine afla¤›da de¤inece¤iz. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRAsorununun S‹ZDE “Geriye gitme” epistemoloji alan› içinde neden çok kritik bir sorun oluflturdu¤unu kendi kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n. Bu al›flt›rma sizi temel gerekçelendirme kuramlar›n› anlama yönünde de haz›rlayacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
TEMELC‹L‹K S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TTemelcilik E L E V ‹ Zgörüflüne Y O N göre,
gerekçelerin geriye gitmesi alg›sal düzleme gelindi¤inde durmak zorundad›r.
‹NTERNET
S O bak›ld›¤›nda, R U Tarihsel olarak temelcili¤in en belirgin savunucusu Descartes olmufltur. Descartes’›n temel epistemolojik amac›, an›msanaca¤› gibi, dünya bilgimizin kesin, flüphe götürmez D ‹ K K ve A T deneyimsel bilgilerimizin tümüne dayanak oluflturan bir temeli olup olmad›¤›n› bulmakt›r. Descartes bu “temeli” düflünce hâlindeyken zorunlu olarak var olmas› gereken zihninde, yani kendi zihinsel varl›¤›nda bulur. Bir sonraki SIRA S‹ZDE ad›mda ise, zihnin zorunlu varl›¤›ndan bafllayarak ve tümdengelimsel bir kesinlikle ilerleyerek, fiziksel dünyaya iliflkin güvenilir bilginin olanakl› oldu¤unu göstermeyi hedefler. Her ne kadar Descartes’›n irdelemeleri felsefe tarihinde çok önemli bir yer AMAÇLARIMIZ tutsa da, biz tart›flman›n inceliklerini gösterebilmek için ça¤dafl çözümleyici felsefeye dönece¤iz ve temelci düflünceyi önermesel bilgi ba¤lam›nda iflleyen düflünürlerin bu konu üzerinde K ‹ TneA tür P bir argüman sundu¤unu anlamaya çal›flaca¤›z. Gerekçelendirme zincirinde bir önermenin en sonunda varaca¤› nokta veya dayanak ne olabilir? Temelci felsefecilere göre, gerekçelendirilmesi gereken inanç veya önerme T E L Ene V ‹ Zkadar Y O N uzun ve kar›fl›k bir hakl›laflt›rma zinciri gerektirirse gerektirsin, en nihayetinde alg›sal inançlara gelindi¤inde gerekçelendirme süreci sonlanmak zorundad›r. Örne¤in “Gelecek y›l enflasyon oran› %10’u aflacak” gibi do¤rudan gözlemsel olmayan bir önermeyi gerekçelendirme sürecinde tahminen belTERNET li karmafl›k‹ Nekonomik verileri gündeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin de gerekçelendirilmesi gerekti¤inde, en nihayetinde var›lacak nokta “Çünkü A’y› görüyorum”, “Çünkü B’yi duyuyorum” gibi alg›sal temel önermeler olmak zorundad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, temelcili¤i savunan felsefeciler insan bilgisinin kavramsal olarak iki farkl› yap›da önermelerin veya inançlar›n bilefliminden olufltu¤unu düflünürler. Birinci olarak, gerekçelendirmesini baflka önermelerle olan ç›kar›msal ba¤›nt›lar sayesinde kazanan önermeler vard›r. E¤er bir kifli ‹stanbul’dayken “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” gibi bir önermeye inan›yorsa, bu inanc›n “temel” bir inanç oldu¤u söylenemez. ‹stanbul’daki bir insan›n “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” inanc› ç›kar›msal gerekçelendirmesi olan bir inançt›r veya k›saca, “ç›kar›msal inanç” s›n›f›na girmektedir. Bu önermenin hakl›laflt›r›lmas› veya gerekçelendirmesi ancak bir baflka inanca (örne¤in “Güvenilir bir arkadafl›m Londra’da flu an ya¤mur ya¤d›¤›n› bildirdi”) veya inaçlar dizisine gönderme yap›larak olanakl›d›r. Ancak bu tür inançlara ek olarak, ikinci bir inanç türünden de söz etmemiz ak›lc› görünmektedir. Londra’da yaflayan arkadafl›m›z e¤er pencereden d›flar› bak›p da ya¤murun ya¤d›¤›n› görür ve “fiu an d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› görüyorum” derse, o zaman bu ifadesini veya yarg›s›n› hakl›laflt›rmakta hangi inanca baflvurmakta oldu¤unu sormay›z. “fiu an d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› görüyorum” sözlerini dile getiren kiflinin söz konusu inanc› “temel inanç” s›n›f›na girer. Bu temel inanç baflka inançlar nedeniyle de¤il, tam da o deneyimi yaflamaktan dolay› kazan›lm›flt›r. Pencereden bakarak d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› söyleyen bir insana
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
203
“Bu inanc›n›n nedeni nedir?” sorusunu sormam›z tuhaf olur. O kifli, büyük olas›l›kla, “Çünkü ya¤murun ya¤d›¤›n› görüyorum” demenin ötesinde bir aç›klama sunamayacakt›r. Sonuç olarak, insan›n inanç/bilgi sisteminin ç›kar›msal inançlardan ve temel inançlardan olufltu¤unu söyleyebiliriz. Temelcili¤i savunan düflünürlere göre, her ç›kar›msal inanç önünde sonunda −daha do¤rusu, gerekçelendirme zinciri sonuna kadar izlendi¤inde− gerekçesini temel inançlara dayanarak almaktad›r. Ç›kar›msal inançlar›n nas›l gerekçelendirildi¤ini anlamak zor de¤ildir. Ancak epistemolojide tart›flmaya neden olan as›l konu, temel inançlar›n olup olmad›¤› ve e¤er varsa bu inançlar›n gerekçeli olma niteli¤ini tam olarak nas›l kazand›¤›d›r. Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yan›tlar içinde en bilinen ve s›kça savunulanlardan ikisini afla¤›da inceleyece¤iz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik D. M. Armstrong gibi düflünürlerden esinlenen bir görüfl, temel düzeyde bulunan inançlar›n gerekçelendirmelerinin fiziksel dünyadan kaynakland›¤›n› savunur. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi temelcili¤e göre, temel inançlar›n gerekçelendirmesi di¤er inançlar nedeniyle olamaz. Baz› felsefeciler gerekçelendirmenin en temelde do¤rudan dünyada gerçekleflen olgulardan kaynakland›¤›n› düflünmüfllerdir. Bu düflünürler genellikle “özne” veya “zihin” kavramlar›na çok fazla vurgu yap›lmas›n›n bir hata oldu¤una inan›rlar. Onlar›n görüflüne göre, zeki biliflsel canl›lar da do¤an›n nedensel düzeni içinde yer alan varl›klard›r. Bizim zihinsel durumlar›m›z da nihayetinde do¤an›n iflleyiflinin bir parças›d›r. Do¤adaki nesneler aras›nda nas›l fiziksel iliflkiler varsa, nesnelerle inançlar aras›nda da onun benzeri iliflkiler bulunur. Bu durumu bir örnekle daha iyi aç›klayabiliriz. Düzgün çal›flan bir termometre, çevresel durumlardan belli flekillerde etkilenir ve çevresinde gerçekleflen de¤iflikliklerin izlerini tafl›r. E¤er çevrede s›cakl›k yükselmesi olursa, termometrenin içindeki c›va yükselir; s›cakl›¤›n düflmesi sonucu c›va düzeyi afla¤›ya iner. Bu örnekte, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemifl ve o nesnede de¤iflimlere yol açm›flt›r. fiimdi yolunun üzerinde bir y›lana rastlayan bir adam düflünelim. E¤er fizyolojik ve zihinsel süreçleri sorunsuz bir flekilde iflliyorsa, bir y›lan görüntüsü alan bir kiflide “Tam önümde bir y›lan var” inanc› oluflacakt›r. Do¤ada olan bir olgu fiziksel yollardan baflka bir nesneyi (yani bir insan›) etkilemifl ve bir inanc›n oluflmas›na neden olmufltur. Bu anlamda, dünyadan etkilenerek zihninde bir inanç oluflan kiflinin durumu ile termometrenin durumu aras›nda kökten bir fark yoktur. Temelcili¤e göre, temel bir inanc›n gerekçelendirilmifl inanç veya bilgi olmas› için fiziksel dünyan›n o inanca neden olmas› yeterlidir. Aç›kça görülece¤i gibi, bu süreçte hakl›laflt›rman›n veya gerekçelendirmenin nas›l gerçekleflti¤i, inanca sahip olan öznenin tamamen d›fl›nda gerçekleflmektedir. O yüzden, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” için temelcili¤in son derece d›flsalc› ve do¤alc› bir türü oldu¤unu ifade etmemiz yanl›fl olmaz.
Temelcili¤in bir türüne göre, gerekçelendirmenin temelini oluflturan unsurlar do¤rudan dünyadaki olgular›n kendileridir.
Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik Temelci gerekçelendirme kuramlar› ba¤lam›nda incelememiz gereken ikinci görüfl “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik”tir. Bu görüfl, yukar›da inceledi¤imiz “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik”ten önemli bir anlamda ayr›l›r. Temelcili¤in bu türünde, bilgisel gerekçelendirmeyi olanakl› k›lan unsur do¤adaki olgular de¤il, insanlar›n zihninde oluflan alg› verileridir. Temel inançlar› gerekçelendiren fley, dünyaya alg›sal olarak aç›k olan canl›lar›n zihninde oluflan yal›n ve henüz anlamland›-
Temelcili¤in ikinci bir türüne göre, gerekçelendirmenin zeminini oluflturan unsurlar, alg› yoluyla zihnimizde oluflan verilerdir.
204
Epistemoloji
r›lmam›fl verilerdir. Diyelim ki bir özne pencereden d›flar› bak›yor ve ya¤muru alg›l›yor. Bu süreç içinde, duyu organlar› de¤iflik türlerde veri toplar. D›flar›daki görüntü belli renkler, belli hareketler içerir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham veriler öznede ilk baflta kavramlaflt›r›lmam›fl ve anlamland›r›lmam›fl bir fark›ndal›k yarat›rlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inanc›n do¤mas›na neden olurlar (örne¤in “Pencerenin d›fl›nda ya¤mur ya¤›yor”), o zaman temel bir inanç oluflmufl ve gerekçelendirilmifl demektir. Alg›sal temel bir inanc›n gerekçeli olmas›n›n nedeni, zihinsellik içinde oluflan duyu verilerinin varl›¤›d›r. Bu iki temelci görüflü flimdi k›saca karfl›laflt›ral›m. “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, fiziksel dünyan›n olgular› öznelerde temel inançlar›n oluflmas›na neden olur. Bu nedensel iliflki, temel inançlar›n gerekçelendirilmifl olmas›n›n da nedenidir. “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne göre ise, fiziksel dünyan›n olgular› öznelerde önce duyu verilerinin oluflumuna neden olur. Bu aflamada, bilgisel gerekçelendirme iliflkisinin varl›¤›ndan henüz söz edemeyiz. Bilgisel gerekçelendirme, duyu verilerinin temel inançlar›n oluflmas›na neden olmas›yla birlikte ortaya ç›kar. Bu durumda da, nedensel bir iliflki gerekçelendirmenin de nedeni olmufltur. Fakat bu sefer gerekçelendirmenin nedeni fiziksel dünya de¤il, zihnimizde istemimiz d›fl›nda oluflan alg› verileridir. Her iki görüfle göre, temel inançlar iyi gerekçelendirilmifltir; ancak gerekçeyi sa¤layan unsur baflka bir inanç de¤ildir. Aç›kça görülece¤i gibi, bu durum “Geriye Gitme Sorunu”na da bir çözüm getirmektedir. Ancak bu çözümün (ve genel olarak temelcili¤in) kuramsal düzeyde yeterli olup olmad›¤›n› de¤erlendirmeden önce, karfl› görüfl olan ba¤dafl›mc›l›¤› incelememiz gerekiyor. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
BA⁄DAfiIMCILIK S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Temelcilik görüflünün SIRA S‹ZDE kuramsal anlamda güçlü ve çekici yönlerini aç›klay›n. Temelcili¤i bilgi kuramc›lar› aras›nda popüler bir görüfl konumuna getiren nedenler sizce nelerdir? Bu soruyu temelcili¤in bu ünitede iflledi¤imiz türlerinden sizin seçti¤iniz bir tanesi üzeD Ü fi Ü N E L ‹ M rinden yan›tlay›n.
Temelcili¤i kuramsal olarak çekici k›lan nedenlerden biri, “temel inanç” kavram›n›n sa¤duyuya uygun bir yönünün olmas›d›r. Pek çok bilgi kuramc›s›, Geriye GitD‹KKAT me Sorununun gerçek çözümünün temelcilikte yatt›¤›n› düflünürler. Bu noktada, ba¤dafl›mc›l›k görüflüne dönebiliriz. Ba¤dafl›mc›l›¤› felsefi olarak incelememiz, teSIRA S‹ZDE melcilik görüflünü daha iyi anlamam›z› da sa¤layacakt›r. Ancak ba¤dafl›mc›l›kla ilgilenmemizin bu noktan›n ötesinde bir önemi ve de¤eri bulunmaktad›r. Ba¤dafl›mc›l›k, epistemoloji AMAÇLARIMIZ kavramlar› ve ak›mlar› aras›nda en kritik ve tart›flmal› olanlardan biridir. 8. ünitede ba¤dafl›mc›l›k kuram›ndan önermesel do¤ru ba¤lam›nda söz etmifltik. Oradaki düflüncelere paralel olarak bu bölümde ba¤dafl›mc› gerekçeK ‹ T A Ptart›flaca¤›z. lendirme kuram›n› ‹lk olarak, 8. ünitede de¤indi¤imiz önemli bir noktay› an›msatal›m. Tutarl› olan bir inanç sisteminin elemanlar› birbirleriyle çeliflmezler. Ba¤dafl›m› olan bir T E L E V ‹ Zelemanlar› YON inanç sisteminin ise içeriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirlerinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltirler. Ba¤dafl›mc›l›k, kavramsal olarak, mant›ksal tutarl›l›ktan daha fazlas›n› içerir. Bu saptamay› yapt›ktan sonra, ba¤dafl›mc› hakl›laflt›rma kuram›n› ‹ N T E R N E Taç›kça tan›mlayabiliriz. Belli bir öznenin sahip oldu¤u inanç sistemine S ad›n› verelim. S’nin kapsam› içinde bulunan inançlardan biri N olsun. N’yi hakl›laflt›ran durum ya da olgu, N inanc›n›n S sisteminde yer alan di¤er inanç-
N N
K ‹ T A P Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer görüflü, Ttutan E L Eba¤dafl›mc›l›k V‹ZYON temelcili¤in en büyük rakibidir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir inanc›n gerekçelendirilmesi ancak onun ‹ N T ba¤dafl›m E R N E T özelli¤i olan bir sistemin parças› olmas›yla mümkündür.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
205
larla ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›d›r. O hâlde, ba¤dafl›mc›lar Geriye Gitme Sorununu “öznelerin inanç sistemleri çerçevesinde kalarak çözerler” diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› Ba¤dafl›mc› gerekçelendirme kuram›n› daha iyi anlamak için, bu görüflün temelcili¤in iki türüne verdi¤i yan›t› k›saca inceleyelim. Ba¤dafl›mc› düflünürler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflünün en büyük sorunu gerekçelendirmeyi tamamen d›flsallaflt›rmas› ve böylece gerekçelendirmenin en önemli niteli¤inin kaybolmas›na neden olmas›d›r. Bu nitelik, öznenin gerekçelendirme süreçlerindeki sorumlulu¤udur. Bir inanc›n bir özne için iyi gerekçelendirmifl olmas›, öncelikle o öznenin gerekçelendirme sürecine iliflkin bir perspektifinin olmas›n› gerektirir. Bu anlamda insanlar bir “biliflsel varl›k” olarak termometrelerden oldukça farkl›d›r. Bilen öznenin d›fl›nda geliflen baz› olaylar›n ve oluflumlar›n gerekçelendirmeye “neden oldu¤unu” söylemekte son derece yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Diyelim ki, bilim insanlar› deneysel amaçla bir özneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar arac›l›¤› ile sinyaller gönderiyorlar ve bu yolla dünyaya iliflkin belli do¤ru inançlara sahip olmas›n› sa¤l›yorlar. Bunun için, ilk olarak, özne bir bilgisayar karfl›s›na oturtuluyor ve önündeki bir ekranda s›rayla beliren resimlere bak›yor. Örne¤in, ekranda bir tavflan resmi belirdi¤inde, bilgisayara ba¤l› bir cihaz hemen hipnoz edilmifl öznenin zihnine “fiu an bir tavflan resmine bak›yorum” inanc›n› oluflturacak sinyallerin gitmesini sa¤l›yor. Bu senaryoda, flu üç olgu gerçeklefliyor: (1) Öznenin inançlar›n› elektronik bir cihaz oluflturuyor; (2) bu inançlar dünyada olan olgulardan kaynaklan›yor ve (3) söz konusu inançlar hiç yanl›fl olmuyor. Elbette bu durumda, o öznenin sürekli olarak dünyadan kaynaklanan ve güvenilirli¤i yüksek olan inançlar edinece¤i aç›kt›r. E¤er “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflü do¤ruysa, “öznede bu yolla oluflan temel (görsel) inançlar iyi gerekçelendirilmifltir” dememiz gerekir. Ancak, kendisi bütün bu süreci hipnoz alt›nda geçirdi¤i için, öznenin gerekçeli inançlara, veya daha genel olarak, bilgiye sahip oldu¤unu söylemek zordur. Biz normal flartlar alt›nda ve bilinci yerindeyken dünyay› alg›layan bir insana alg›sal bir inanc›n›n do¤ru oldu¤una neden inand›¤›n› sorarsak, tahminen bir dizi aç›klamada bulunabilecektir. Örne¤in, “O an nesneye bakarken gözlerim sa¤lamd›; ortamdaki ›fl›kland›rma yeterliydi; alg›sal bilgimin yanl›fl olabilece¤ini düflünmeme neden olacak bir unsur ortada yoktu; bakt›¤›m nesne tam olarak bir tavflana benziyordu” gibi bir aç›klama sunacakt›r. Ancak bizim örne¤imizde, hipnoz edilerek zihninde (hem nedensel olarak dünyadan kaynaklanan hem de do¤ru olan) inançlar uyand›r›lan öznenin bu türden aç›klamalar yapamayaca¤›, yani zihninde uyanan temel inançlar›n −logos sunma yoluyla− “arkas›nda duramayaca¤›” bellidir. O yüzden, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflünün, afl›r› d›flsalc›l›¤› yüzünden, kuramsal olarak önemli sorunlar bar›nd›rd›¤› iddia edilebilir.
Alg› Verilerine Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› fiimdi ba¤dafl›mc›lar›n “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne ne tepki verdiklerini inceleyelim. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, temelcili¤in bu türüne göre, bilgisel gerekçelendirmenin olanakl› olmas›n›n nedeni do¤ada baz› olgular olmas› ve bu olgular›n nedensel olarak insanlarda alg›sal inançlar oluflmas›n› sa¤lamas› de¤il, zihnin içinde meydana gelen alg› verileridir. Bu görüflün kaba bir d›flsalc›l›k olmad›¤› aç›kt›r çünkü temel alg›sal inançlar›n nedeni, bu yaklafl›mda, insan
Ba¤dafl›mc›lara göre, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflü öznenin gerekçelendirme içindeki sorumlulu¤unu tamamen ortadan kald›rd›¤› için sorunludur.
206
Ba¤dafl›mc›lara göre, “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü bir ikileme yol açar. E¤er alg› verileri biliflsel ise, gerekçelendirmeye gereksinimleri vard›r; e¤er biliflsel de¤illerse deneyimsel inançlar› gerekçelendiremezler.
Epistemoloji
zihninin “içindeki” unsurlara gönderme yaparak aç›klanmaktad›r. E¤er “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü do¤ruysa, d›flar›daki olgular alg› s›ras›nda zihnin içinde alg› verileri oluflmas›na neden olmakta ve alg› verileri de temel inançlar›n zihinde oluflmas›na neden olmaktad›r. Bunun da ötesinde, alg› verileri temel inançlara neden olurken ayn› zamanda onlar› gerekçeli inanç konumuna da getirmektedir. Temel inançlar gerekçeli konuma gelirler çünkü alg› verileri inançlara neden olurlar. Bu son iddia üzerinde biraz düflünelim. Temelcili¤e göre “alg› verileri” inançlara (ister ç›kar›msal olsun, ister temel) benzeyen fleyler de¤illerdir. Ancak alg› verilerinin “temel inançlar›n gerekçesi” oldu¤u iddia edilmektedir. Ba¤dafl›mc› bir düflünür buna karfl› ç›kacak ve flöyle bir soru yöneltecektir: Alg› verileri, yani “henüz anlamland›r›lmam›fl ham maddeler”, biliflsel veya önermesel içeri¤e sahip midir, de¤il midir? Daha aç›k bir flekilde sorarsak, alg› verileri dedi¤imiz unsurlar›n anlafl›labilecek ve bir önerme olarak ifade edilebilecek bir içeri¤i var m›d›r, yok mudur? Bu soruya yan›t vermeye çal›flan temelciler ciddi bir ikilemle karfl›lafl›r: YANIT 1. Anlamland›r›lmam›fl alg›sal ham maddeler biliflsel içerikten yoksundur: Yukar›da sordu¤umuz soruya “hay›r” yan›t› vermenin temelciler için bir avantaj› vard›r. E¤er anlamland›r›lmam›fl veriler biliflsel içerikten yoksun ise, bu durumda alg› verilerinin inançlar (ki bunlar›n biliflsel içeri¤i oldu¤unu biliyoruz) taraf›ndan temellendirilmesinin ve gerekçelendirilmesinin söz konusu olmayaca¤› aç›kt›r. Daha do¤ru bir deyiflle, alg› verilerinin inançlar taraf›ndan gerekçelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Gitme Sorunu çözülmektedir diyebiliriz. Ancak alg› verilerinin gerekçelendirmeye gereksinimi olmad›¤› gibi, inançlar› gerekçelendiremeyecekleri de söylenebilir. E¤er anlamland›r›lmam›fl ham verilerin biliflsel içerikleri olmad›¤› için gerekçelendirmelerinin gerekmedi¤i iddia ediliyorsa, benzer bir ak›l yürütmeyle, bu ham verilerin yine biliflsel içerikleri olmad›¤› için biliflsel birimler olan inançlar üzerinde gerekçelendirme de yapamayacaklar› eklenmelidir. Bu durumda, alg› verilerinin temel (alg›sal) inançlar› gerekçelendirmesi olanaks›z olacakt›r. YANIT 2. Anlamland›r›lmam›fl alg›sal ham maddeler biliflsel içeri¤e sahiptir: fiimdi de temelcinin yukar›da sordu¤umuz soruya “evet” yan›t› verdi¤ini varsayal›m. Bu yan›t›n avantaj› fludur: E¤er alg›sal veriler bir flekilde biliflsel içerik tafl›yorsa, o zaman bu veriler temel alg›sal inançlarla “ayn› düzlemde” olaca¤› için o inançlar› gerekçelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu verilerin gerekçelendirmesi konusu gündeme gelecektir çünkü, ne de olsa bu veriler biliflsel içeri¤i olan, bir flekilde anlamland›r›lm›fl unsur niteli¤inde olacaklard›r. E¤er anlamland›r›lmam›fl ham verilerin biliflsel içerikleri oldu¤u için gerekçelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir ak›l yürütmeyle, bu ham verilerin yine biliflsel içerikleri oldu¤u için gerekçelendirmeye gereksinimleri de olacakt›r diyebiliriz. Bu durumda da alg› verilerinin temel (alg›sal) inançlar› nihai olarak gerekçelendirmesi olanaks›z olacakt›r çünkü o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar bafllayacakt›r. Yukar›da sundu¤umuz ikilem temelcilik aç›s›ndan önemli bir sorun yaratmaktad›r. E¤er “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü temel inançlar›n gerekçelendirmesini anlamland›r›lmam›fl, kavramlaflt›r›lmam›fl veriler yoluyla yapmay› düflünüyorsa, bu durumda inanç gibi kavramlaflt›r›lm›fl (logos içeren) bir unsurla alg› verisi gibi duyulara ait, yani kavramlaflt›r›lmam›fl bir unsurun (logos içermeyen) nas›l bir ba¤›nt› içine girebilece¤i belirsizdir. “‹nançlar” ve “alg› verileri” farkl› tür-
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
den zihinsel durumlard›r. O aç›dan, bir ba¤dafl›mc› Berkeley’in meflhur düflüncesini tekrarlayacakt›r: Bir inanç yaln›zca bir inanca benzeyebilir; bir inanc› yaln›zca bir inanç hakl›laflt›rabilir. Bu düflünce yolunu izlersek ba¤dafl›mc›l›¤›n esas tezine ulaflabiliriz: Bir inanc›n gerekçelendirmesi ancak inançlar›n a¤› içinde gerçekleflebilir. Gerekçelendirme söz konusu oldu¤unda, “dünyan›n nesnelerinin” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl duyusal unsurlar›n›n” yaln›zca var olmalar› sayesinde inançlar› hakl› veya gerekçeli k›lmalar› olanaks›zd›r. O hâlde; ba¤dafl›mc›l›¤›n, temelcili¤in her iki türüne karfl› getirdi¤i itiraz›n ortak bir noktas› oldu¤u söylenebilir. Nihayetinde, temelcili¤in bu iki önde gelen türü de d›flsalc› bir tav›r sergilemektedir. Gerek “dünyan›n nesneleri” gerekse “kavramlaflt›r›lmam›fl duyusal unsurlar” öznelerin inanç veya bilgi dünyalar›n›n d›fl›nda ifl görmesi beklenen unsurlar veya olgulard›r. Temelcilere göre, dünya veya alg› verileri temel inançlar›n yaln›zca nedeni olmakla kalmazlar; ayn› zamanda, bu nedensel iliflki nedeniyle temel inançlar›n gerekçelendirmesini de yaparlar. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre ise, temel inançlar›n nedeni olan unsurlar, bu alg›sal inançlar›n gerekçeleri olamazlar. Nedenlerin, gerekçelerin ifllevlerini yerine getirmesi olanaks›zd›r. Bu düflünceleri biraz somutlaflt›rmak için günlük yaflamdan bir örnek üzerinde düflünelim. Bir öznenin bir kaplumba¤ay› görmesi durumunu ele alal›m. “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesi bu özne için nas›l gerekçeli bir temel inanç hâline gelir? Yukar›da inceledi¤imiz üç görüflün bu soruya yan›t› flöyledir: (a) “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, yerde bir kaplumba¤an›n görülmesi, bu durumu gören kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas›na neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tafl›n baflka bir tafla çarp›p onun hareket etmesine neden olmas› gibi fiziksel bir süreçtir ve öznenin bilinci veya bilgisi olmadan gerçekleflebilir. Söz konusu inanc›n gerekçeli hâle gelmesinin nedeni de, fiziksel dünyada gerçekleflen nesnel bir olgudur. ‹nanc›n fiziksel nedeni, onun do¤ru oldu¤una inanman›n gerekçesidir. Gerekçeli temel inançlar böylece olanakl› k›l›n›r. (b) “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, bir kaplumba¤an›n yerde durmas›, bu görüntüye bakan bir kiflinin baz› duyum parçalar› (örne¤in, belli renkler, hareketler, vb.) almas›na neden olur. Bu alg› verileri henüz anlamland›r›lmam›fl ve önermesel hâle gelmemifl unsurlard›r. Alg› verilerinin oluflmas› fiziksel ve fizyolojik süreçlerdir. Ard›ndan, anlamland›r›lmam›fl alg› verileri, alg›layan kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas›na neden olur. Bu fizyolojik süreç de öznenin bilinci veya bilgisi olmadan gerçekleflebilir. Ve söz konusu inanc› gerekçeli hâle getiren, öznenin zihninde beliren ama bilincinde veya fark›nda olmad›¤› alg› verileridir. ‹nanc›n nedeni olan alg› verileri, ayn› zamanda öznenin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesinin do¤rulu¤una inanmas›n›n gerekçesidir. Gerekçeli temel inançlar böylece olanakl› k›l›n›r. (c) Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir kaplumba¤an›n yerde durmas› (yani “olgu”) ile bu manzaray› gören bir kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas› (yani “zihin”) aras›nda nedensel bir ba¤ oldu¤u do¤rudur. Sorun yaratan konu, temelcili¤in nedensellikten h›zl›ca gerekçelendirmeye geçmesidir. Oysa, nedensellik dünyada olsa da, fiziksel dünya kendi bafl›na inançlar› gerekçeli hâle getiremez. Gerekçe, yaln›zca insan ve onun bilgisi kapsam›nda ortaya ç›kabilir. O yüzden, “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” gibi basit bir alg›sal önermenin gerekçelendirmesi bile, öznenin sahip oldu¤u baflka inançlarla uyum veya ba¤dafl›m içinde olmas›yla olanakl›d›r.
207
208
Epistemoloji
Yukar›da, temelcili¤in belli bir sa¤duyusal çekicili¤i oldu¤unu belirtmifltik. Ancak e¤er ba¤dafl›mc›l›¤›n tezleri do¤ruysa, temelcili¤in kritik bir sorun bar›nd›rd›¤› da öne sürülebilir. Bu anlamda, ba¤dafl›mc›l›¤›n sav› flu flekilde de dile getirilebilir: E¤er iki temel kuramsal seçenekten biri olan temelcilik büyük bir sorun bar›nd›r›yorsa, di¤er seçenek olan ba¤dafl›mc›l›k kaç›n›lmaz olarak do¤ru görüfl olarak ön plana ç›kar. Ancak ba¤dafl›mc›l›¤›n da kayda de¤er baz› sorunlar› oldu¤u aç›kt›r. SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Ba¤dafl›mc›l›k görüflünü SIRA S‹ZDE temelcilik karfl›s›nda cazip konuma getiren noktalar›n ne oldu¤unu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun zamand›r savunulmufl ve akla oldukça uygun görünen bir görüfltür. Temelcili¤e rakip olarak Ü fi Üpek N E Lçok ‹ M bilgi kuramc›s› taraf›ndan savunulan ba¤dafl›mc›l›¤›n neden güçlü ortaya ç›kanD ve bir kuramsal perspektif oluflturdu¤unu aç›klamaya çal›fl›n. S O R U
Ba¤dafl›mc›l›¤›n Sorunlar›
K A Ttemelcilik HerDne‹ Kkadar görüflü ba¤dafl›mc›lar taraf›ndan yeterince elefltirilmifl olsa da, SIRA S‹ZDE ba¤dafl›mc›l›¤›n gerekçelendirmeyi bir sistem içinde tan›mlamaya çal›flmas›, bu görüflün AMAÇLARIMIZ “nesnel dünyayla ba¤lant›” konusunda sorunlar yaflayabilece¤ini düflündürmüfltür. K ‹ T A P
Ba¤dafl›mc› görüfle karfl› iki esas itiraz getirilmifltir: D‹KKAT (1) Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için yeterli de¤ildir: “Alternatif sistemler itiraz›” olarak da bilinen bu ak›l yürütmeye göre, bir öznenin sahip oldu¤u inançlar aras›nda SIRA S‹ZDE oluflan ba¤dafl›m gerekçelendirme için yeterli de¤ildir çünkü ba¤dafl›m özelli¤i tafl›yan çok say›da inanç sistemi oluflturmak olanakl›d›r. ‹nsanlar›n hayal gücünün üretti¤i bir inanç sistemi son derece tutarl› ve hatta ba¤dafl›ml› olabilir. Böyle bir AMAÇLARIMIZ hayalî sistem içinde, örne¤in, perilere ve hayaletlere iliflkin önermeler kolayca “gerekçeli” konuma gelebilir. Ancak bu durumda sa¤duyuya ayk›r› bir yön var gibi görünmektedir. K ‹ T Bir A Pinanc›n gerekçelendirmesinin k›stas› herhangi bir inanç sistemi içinde di¤er inançlarla iyi ba¤dafl›m içinde olmas› olamaz. (2) Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için gerekli de¤ildir: Bu itiraza genel olarak “d›fl dünyadanTkopukluk E L E V ‹ Z Y O Nitiraz›” ad› da verilebilir. Yukar›da verdi¤imiz (1) numaral› itiraz, ba¤dafl›m›n oluflma durumunda bile gerekçelendirmenin olmayabilece¤ini ifade eder. “D›fl dünyadan kopukluk itiraz›” ise, gerekçelendirme için ba¤dafl›m›n gerekli bile olmad›¤›n› öne sürer. “Gerekçelendirme” kavram› deneyimsel bir inan‹ N T Eile R N ilgilidir. ET c›n do¤rulu¤u Bir önermenin veya inanc›n do¤rulu¤u ise gerçeklik içinde ne oldu¤uyla ilgilidir, inançlar›n oluflturdu¤u bir sistemle de¤il. Oysa, ba¤dafl›mc›l›¤›n kuramsal tan›m› içinde, gerekçelendirme süreçlerini dünyada olup bitenlerle iliflkilendirmeye yönelik herhangi bir ifade bulunmamaktad›r. Aç›kt›r ki, bizim gerekçelendirme için baflvurdu¤umuz yer ço¤unlukla di¤er inançlar de¤il olgular›n kendisidir. “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” gibi bir inanc› desteklemek (veya do¤rulamak) için yap›lmas› gereken, zihnin içindeki di¤er inançlar›n bu önermeyle ne kadar uyufltu¤unu kontrol etmek de¤il, sadece elde duran domatese bakmakt›r. Bu anlamda, inançlar-aras› ba¤dafl›m›n gerekçelendirme için gerekli olmad›¤› durumlar bulunmaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹K‹ GEREKÇELEND‹RME KURAMININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Yukar›da ba¤dafl›mc› görüfle karfl› getirilen iki önemli itiraz› inceledik. Bu itirazlar›n ba¤dafl›mc›l›k için son derece y›k›c› oldu¤u söylenebilir. Ba¤dafl›mc›l›k, yukar›da da ifade etti¤imiz gibi, pek çok kifliye sa¤duyudan biraz uzak gelmifltir. Alg›sal bir inanc›n gerekçesinin neden baflka inançlardan gelmesi gerekti¤i düflüncesi zihinlerde soru iflaretleri uyand›rabilir. O yüzden, öncelikle, ba¤dafl›mc›l›¤›n asl›nda belli kuramsal incelikler içerdi¤ini belirtmemiz do¤ru olur. “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” inanc› ve bunun gerekçelendirilmesi örne¤i üzerinde
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
düflünelim. Söz konusu nesnenin rengine iliflkin bir yarg›da bulunurken çevremizdeki ayd›nlatman›n bizi yan›ltmayacak durumda oldu¤unu varsayar›z. Ayd›nlatman›n yetersizli¤inin fark›ndaysak, o koflullarda oluflan alg›sal inançlar›n tam olarak gerekçelendirilemeyece¤ini kabul ederiz. Dahas›, e¤er koma hâlinde iken “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” inanc›na sahip olmuflsak, o inanc›n do¤rulu¤u konusunda çok ›srarc› olmay›z. Baflka bir deyiflle, yal›n gözlemsel bir inanc›n gerekçelendirmesini bile sadece o inanç üzerinde yo¤unlaflarak yapamay›z. Gerekçelendirmenin olmas› için, benim görsel alg› aç›s›ndan güvenilir ve kendi biliflsel yeterlili¤imin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›laflt›¤› büyük sorunlar› çözmek aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Ancak, temel bir inanc›n gerekçelendirmesinin yaln›zca o inanc› ba¤layan bir durum oldu¤unu düflünmenin yanl›fl olabilece¤ini göstermektedir. fiimdi yukar›da an›lan iki itiraza dönelim. Ba¤dafl›mc›l›¤› savunan düflünürlerin ço¤u bu sorunlar›n fark›nda olup, çözümler üretmeye yönelik giriflimlerde bulunmufllard›r. “Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için yeterli de¤ildir” veya “Ba¤dafl›mc›l›k, uçuk ve uyduruk sistemlerin gerekçelendirmesinin yolunu açar” itiraz›na yan›t olarak, ba¤dafl›mc› felsefeciler aras›nda “gerçekçi” bir ontolojiyi savunanlar, içinde yaflad›¤›m›z dünyada insanlar›n sahip oldu¤u ba¤dafl›m sistemlerinin kolay kolay rastgele inanç sistemlerini gerekçelendirmeyece¤ini öne sürmüfllerdir. Bunun nedeni, ba¤dafl›mc›lara göre, varl›k alan›n›n veya gerçekli¤in bizim üzerimizde baz› s›n›rlar uygulamas›d›r. Yani, ba¤dafl›mc› bir görüflü savunmak, gerekçelendirmeyi keyfîlefltirmek anlam›na gelmez. Nihayetinde, ba¤dafl›mc› sistemler içinde alg›sal inançlar da vard›r ve bunlar›n gerekçelendirmesi “öznel” süreçler de¤illerdir. Örne¤in, bir inanç sistemi içinde e¤er “‹nsanlar hiç nefes almadan üç hafta yaflayabilirler” gibi tuhaf bir inanç ortaya ç›karsa, varl›k alan›n›n bu inanc›n aksini gösterece¤i söylenebilir. O yüzden “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünden “insanlar›n uydurabilece¤i her sistem gerekçeli konuma gelir” gibi bir sonuç ç›karamay›z. ‹kinci itiraz olan “Ba¤dafl›m gerekçelendirme için gerekli de¤ildir” düflüncesi de benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da ba¤dafl›mc›lar önceki paragrafta belirtti¤imiz türden bir yan›t verebilirler. Lawrence BonJour gibi ba¤dafl›mc›lar, alg›sal inançlar›m›z›n gerekçelendirme süreçlerinde d›flar›dan baz› verilerin geldi¤ini reddetmemektedirler. Ba¤dafl›m› olan sistemler dünyaya kapal› yap›lar de¤illerdir. BonJour’a göre, gerekçelendirme söz konusu oldu¤unda, bir inanç sisteminin flu kurala uymas› gerekir: Sistem, bilen öznenin çevresi ile etkileflimi sonucu oluflacak gözlemsel inançlara kapal› olmamal›d›r. BonJour bu ek koflula “gözlem flart›” ad›n› verir. Her ne kadar gözlem flart› ba¤dafl›mc›l›¤›n en kritik sorunlar›ndan birine çözüm getiriyor gibi görünse de, bu çözümün ne yaz›k ki felsefi bir bedeli bulunmaktad›r. “Gözlem flart›”, göründü¤ü kadar›yla, belli birtak›m inançlara ayr›cal›kl› veya özel epistemolojik statü tan›yarak temelcili¤in en merkezcil tezine kat›l›r görünmektedir. Bu önemli itiraza bir ba¤dafl›mc› nas›l yan›t verebilir? Olas› bir yan›t, gerekçelendirmeyi döngüsel (yani, tek boyutlu) olarak de¤il, bütüncül bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi, ba¤dafl›mc› gerekçelendirme bir halka olarak de¤il “çat›lm›fl tüfeklerin birbirlerine destek vermesi” gibi daha karmafl›k bir yap›da düflünülebilir. Ba¤dafl›mc›lar “gözlem flart›” gibi bir koflulu kullansalar da, bu onlar›n alg›sal inançlar›n gerekçelendirmesini sistem d›fl›nda halletmeyi kabul ettikleri anlam›na gelmez. Böylece, gözlemsel veya alg›sal inançlar›n gerekçelendirmesi ba¤lam›nda “gözlem flart›” gibi bir koflulu benimsemek temelcili¤e teslim olmak anlam›na gelmeyecektir. Bu yan›t›n veya savunman›n ne kadar kabul edilir oldu¤u elbette tart›flmaya aç›kt›r.
209
210
Epistemoloji
Bu ünitede, gerekçelendirme konusunda üretilen en önemli tart›flman›n derinliklerini anlamaya ve de¤erlendirmeye çal›flt›k. Gerekçelendirme konusunda epistemolojide yak›n zamanda ortaya ç›kan geliflmelere ise son ünitede de¤inece¤iz.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
211
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
“Geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” kavramlar›n› aç›klayabilmek. Bilginin kavramsal unsurlar›ndan birisi olan “gerekçe” konusunda farkl› kuramlar öne sürülmüfltür. Bu kuramlar›n en önde gelenlerinin ortak bir noktas›, “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” sorununa yönelik bir çözüm getirmeye çal›flmalar›d›r. Epistemoloji literatüründe çok tart›fl›lan bu sorunu k›saca aç›klayal›m. Belli bir deneyimsel inanc›n veya önermenin gerekçeli konuma gelmesi kendili¤inden gerçekleflemez. O önermenin baflka önermelerce gerekçelendirilmesi veya desteklenmesi gerekir. Örne¤in y›ll›k enflasyon konusunda sahip oldu¤umuz bir inanç, e¤er gerekçeli bir inanç olacaksa, gerekçesini baflka bilgisel unsurlardan almak zorundad›r. Ancak, bir inanc› gerekçelendiren baflka bir inanc›n veya önermenin kendisinin de gerekçeli olmas› gerekir (Aksi hâlde, ilk bafltaki inanc›n gerekçeli oldu¤unu söylemek olanaks›z hâle gelir). Ve bu sorun her yeni gerekçe için tekrar dile getirilebilir. Bunun sonucunda, nereye gitti¤i belli olmayan bir “gerekçelendirme zinciri” oluflur. Ortaya ç›kan bu soruna epistemolojide “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” sorunu ad› verilir. Geriye gitme sorununun çözümü için temel olarak dört yol önerilmifltir. Bu öneriler flu flekilde ifade edilebilir: (1) Gerekçelerin geriye gitmesi gerekçelendirilmemifl inançlarda son bulabilir. (2) Gerekçelendirme zinciri sonsuza dek uzan›r. (3) Gerekçelerin geriye gitmesi temel inançlarda son bulur. (4) Gerekçeler kendi aralar›nda bir a¤ veya sistem oluflturur. Bu seçenekler aras›nda özellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmifl ve tart›fl›lm›flt›r. Önde gelen gerekçelendirme kuramlar›ndan birisi olan “temelcilik” görüflünü aç›klayabilmek. Temelcilik görüflü, “geriye gitme sorunu”na verilen en önemli yan›tlardan birisidir. Çözülmesi gereken sorun fludur: Gerekçelendirme zincirindeki inançlar›n nihai dayana¤› nedir? Temelci felsefeciler bu sorunun yan›t›n› “temel inançlarda” bulurlar. ‹nançlar›m›z›n ço¤u baflka inançlar taraf›ndan gerekçelendirilir. Ancak baz› inançlar hem gerekçelendirme zincirinin son noktas›nda
yer al›rlar hem de kendilerinin gerekçelendirilmeleri için baflka inançlara gereksinim duymazlar. Bu temel inançlar, alg›sal süreçler kapsam›nda oluflan inançlard›r. Peki, temel inançlar›n gerekçeleri nereden kaynaklan›r? Bu soruya genellikle iki tür yan›t verilmifltir. Birinci olarak, dünya içindeki fiziksel olgular›n temel inançlar› gerekçelendirdi¤i düflünülebilir. Böyle bir durumda, inanca sahip öznenin gerekçelendirme süreçlerine veya bunlar›n güvenilir oldu¤una dair bir fikrinin olmas›na gerek yoktur. Gerekçelendiren unsur, öznenin “d›fl›ndad›r”. O yüzden, bu görüfl oldukça “d›flsalc›” bir görünüm arz eder. ‹kinci olarak da, kavramlaflt›r›lmam›fl alg› verilerinin gerekçelendirmeye neden oldu¤u söylenebilir. Zihinde beliren alg› verileri gerekçelendirmeyi olanakl› k›lar ancak bunlar inanç gibi biliflsel bir unsur olmad›klar› için kendilerinin gerekçelendirilmesi gerekli (veya mümkün) de¤ildir. Her iki durumda da, gerekçelendirme zincirinin sona erdirildi¤i ve bilgisel gerekçelendirmenin ak›lc› bir flekilde aç›kland›¤› iddia edilebilir.
N A M A Ç
3
Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer tutan “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünü aç›klayabilmek. Ba¤dafl›mc›l›k görüflü de, “geriye gitme sorunu”na verilen önemli bir yan›t olarak anlafl›lmal›d›r. Ancak bu görüflün bir di¤er önemli yönü, geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcili¤e ciddi bir itiraz sunmas›d›r. Bu görüflü flu flekilde tan›mlayabiliriz: Belli bir öznenin sahip oldu¤u inanç sistemi kapsam›ndaki inançlardan biri A inanc› olsun. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, A’y› hakl›laflt›ran durum ya da olgu, A inanc›n›n o öznenin inanç sisteminde yer alan di¤er inançlarla ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›d›r. Bu anlamda, ba¤dafl›mc›lar “geriye gitme sorununu” insanlar›n inanç sistemi veya bilinci d›fl›nda kalan “nesnel” unsurlara gönderme yaparak de¤il, önermesel unsurlar›n oluflturdu¤u sistem içinde aç›klamaya çal›fl›rlar. Ba¤dafl›mc›lara göre, temelcili¤in yukar›da aç›klad›¤›m›z iki türü de hatal›d›r. Birincisi, olgulara dayanan temelcilik, öznelerin epistemolojik sorumluluklar›n› tamamen yok ederek gerekçelendirme ifllevini mekanik bir olufluma dö-
212
Epistemoloji
nüfltürme e¤ilimindedirler. ‹kincisi, alg› verilerine dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak ne yap›da oldu¤una iliflkin bir ikileme yol açar. E¤er temel inançlar› gerekçelendiren alg› verileri anlamland›r›lmam›fl, önermesel olmayan basit yap›larsa, bunlar›n önermesel yap›da olan temel inançlar› nas›l gerekçelendirdi¤i belli de¤ildir. E¤er inançlar› gerekçelendiren alg› verileri anlamland›r›lm›fl, önermesel unsurlarsa, bunlar da gerekçelendirmeye ihtiyaç duyaca¤› için gerekçelendirme zinciri tekrar harekete geçecektir. ‹ki durumda da, temelcili¤in bir sorun yaflayaca¤› kesindir.
N A M A Ç
4
“Temelcilik” ve “ba¤dafl›mc›l›k” görüfllerinin kuramsal olarak güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabilmek. Ba¤dafl›mc› görüflün temelcili¤in kuramsal sorunlar›n› baflar›yla gösterdi¤i düflünülebilir. Ancak bu durum, ba¤dafl›mc›l›¤›n sorunsuz oldu¤unu göstermez. Ba¤dafl›mc›l›¤›n en çok itiraza neden olan taraf›, “gerekçelendirmenin nesnel dünya ile ilgisinin olmas› gerekti¤i” yönündeki sezgilere ters düflüyor görünmesidir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, gerekçelendirmeyi sa¤layan fley önermesel (veya, basitçe dersek, dilsel) unsurlardan ar›nm›fl varl›k ya da zihin parçalar› olamaz. Ancak bu durumda, gerekçelendirmeye temel oluflturan sistemin “rastgele” olma veya oluflma riski oldu¤u söylenemez mi? Diyelim ki, bir insan›n inanç sistemi iyi düzeyde ba¤dafl›m sergilemesine ra¤men, oldukça “uçuk” bir içeri¤e sahip durumdad›r. Bu kiflinin inançlar›n›n gerekçelendirilmifl oldu¤unu neden düflünelim? Bir inanç sisteminin ba¤dafl›msal olmas›, o sistemin bilgisel anlamda dünyaya sa¤lam ba¤larla ba¤l› oldu¤unu veya dünyay› temsil etti¤ini neden göstersin? Bu önemli karfl› ç›k›fl karfl›s›nda ba¤dafl›mc› felsefeciler kuramlar›n› güçlendirmeye ve ba¤dafl›mc›l›¤›n asl›nda neden “rastgele sistemlere” yol açmayaca¤›n› aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Kesin olan durum, hem temelcili¤in hem de ba¤dafl›mc›l›¤›n güçlü oldu¤u kadar sorunlu veya tart›flmaya aç›k yönler de bar›nd›rd›¤›d›r.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
213
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “bilgisel bir gerekçe” de¤ildir? a. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü belli bir K kan›t› R’nin do¤ru olma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. b. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü Ö’nün yaflad›¤› toplumda R bilimsel olarak desteklenmektedir. c. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü R önermesine inanman›n Ö’nün yaflam kalitesini art›rma olas›l›¤› yüksektir. d. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü Ö’nün R’ye inanmamas› için bilgisel bir neden bulunmamaktad›r. e. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü R önermesi Ö’nün inand›¤› deneyimsel önermelerle tutarl›l›k içindedir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en do¤ru flekilde ifade eder? a. Bir A önermesini gerekçelendiren B önermesinin kendisi de gerekçelendirilmifl olmal›d›r; bu durum gerekçelendirme zincirinin ilk olarak nas›l bafllad›¤› sorununu gündeme getirir. b. Bir A önermesini gerekçelendiren B önermesinin kendisi de gerekçelendirilmifl olmal›d›r; bu durum bafllam›fl olan bir gerekçelendirme zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. c. Bir özne belli bir A önermesine inan›yorsa, bu önermeye inand›¤›na da inanmal›d›r; bu durum bilgisel zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. d. Bir öznenin inand›¤› A önermesi do¤ruysa, öznenin A’ya inanmakta oldu¤u önermesi de do¤ru olmal›d›r; bu durum bilgisel zincirin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. e. Bir A önermesi B taraf›ndan gerekçelendiriliyorsa, B de A taraf›ndan gerekçelendirilmelidir; bu durum bafllam›fl olan bir gerekçelendirme zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi temelcilik görüflü için do¤ru de¤ildir? a. Temelcilik, önde gelen bir gerekçelendirme kuram›d›r. b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde durmas› gerekti¤ini savlar. c. Temelcilik görüflünü savunanlar gerekçelendirme kuramlar›n› ba¤dafl›m kavram› üzerine kurmazlar. d. Temelcilik görüflünü savunanlar, gerekçelendirmenin nihayetinde temel baz› unsurlara dayanmas› gerekti¤ini düflünürler. e. Temelci düflünürlere göre gerekçelendirme zinciri gerekçelendirilmemifl inançlarda durmak zorundad›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi “ba¤dafl›m” kavram›na en yak›n olan kavramd›r? a. Bileflim b. Ak›lc›l›k c. Karfl›l›k d. Tutarl›l›k e. Pratik 5. Afla¤›dakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun çözümlerinden birisi de¤ildir? a. Gerekçelerin kendi aralar›nda bir a¤ oluflturmas› b. Gerekçelerin geriye gitmesinin temel inançlarda son bulmas› c. Gerekçelerin geriye gitmesinin gerekçelendirilmemifl inançlarda son bulmas› d. Gerekçelerin geriye gitmesinin mant›ksal önermelerde son bulmas› e. Gerekçelendirme zincirinin sonlanmadan devam etmesi 6. Epistemolojide d›flsalc›l›k görüflü afla¤›daki önermelerden hangisini savunur? a. Gerekçelendirme öznenin bilgisi veya bilinci d›fl›nda gerçekleflebilir. b. “Gerekçe” ve “do¤ru” birbirini d›fllayan kavramlard›r. c. “Gerekçe” ve “kan›t” birbirini d›fllayan kavramlard›r. d. Gerekçelendirme fiziksel olgular kapsam›nda gerçekleflemez. e. Gerekçelendirme insan›n alg› sistemi d›fl›nda gerçekleflemez.
214
Epistemoloji
7. Temelcili¤e göre, gerekçelendirmenin iki olas› temeli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gerekçesiz inançlar ve alg› verileri b. Gerekçesiz inançlar ve ba¤dafl›msal bir sistem c. Fiziksel olgular ve do¤ru önermeler d. Fiziksel olgular ve alg› verileri e. Gerekçesiz inançlar ve do¤ru önermeler 8. Ba¤dafl›mc›l›¤›n “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne yöneltti¤i temel bir elefltiri nedir? a. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, öznelerin bilgisel durumlar› yerine fiziksel olgulara dayand›¤›ndan dolay›, öznenin süreç içindeki rolünü tamamen ortadan kald›r›r. b. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, fiziksel olgular›n nesnellik statüsünün hakk›n› vermekten uzakt›r. c. Bu görüfl, gerekçelendirmenin özne taraf›na daha çok a¤›rl›k vermesinden dolay›, yan›lt›c› bir epistemolojik tablo sunmaktad›r. d. Bu görüfl, gerekçelendirmenin ba¤dafl›m yönüne daha çok a¤›rl›k vermesinden dolay›, yan›lt›c› bir epistemolojik tablo sunmaktad›r. e. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, nesnel unsurlar yerine öznelerin bilgisel durumlar›na dayand›¤›ndan dolay›, olgular›n süreç içindeki rolünü tamamen ortadan kald›r›r.
9. Ba¤dafl›mc›l›¤›n “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne yöneltti¤i temel bir elefltiri nedir? a. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahipse uygun bir gerekçelendirme sa¤layamazlar; e¤er biliflsel içerikten yoksunlarsa, o zaman kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir. b. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahipse kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir; e¤er biliflsel içerikten yoksunlarsa, o zaman inançlar için gerekçelendirme sa¤layamazlar. c. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahip de¤ilse, kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir; e¤er biliflsel içeri¤e sahiplerse, o zaman inançlar için gerekçelendirme sa¤layamazlar. d. Temel oluflturacak alg› verileri biliflsel içeri¤e sahip olmad›klar› için, bu görüfl sonunda ba¤dafl›mc›l›¤a yak›n hâle gelir. e. Temel oluflturacak alg› verileri biliflsel içeri¤e sahip olduklar› için, bu görüfl sonunda gerekçelendirilmifl önermelerin ayn› zamanda do¤ru olmalar› gerekti¤ini savlama noktas›na gelir. 10. Ba¤dafl›mc›l›¤›n yüzleflti¤i en büyük kuramsal sorunlardan birisi nedir? a. Ba¤dafl›m sergileyen bir inanç sistemi nihayetinde bilgisel bir temele sahip olmak zorunda oldu¤undan dolay›, ba¤dafl›mc›l›k epistemolojik anlamda rakibi olan temelcili¤in iddialar›n› benimsemek durumunda kal›r. b. Ba¤dafl›m sergileyen bir inanç sistemi nihayetinde do¤ru deneyimsel önermeler içerece¤inden dolay›, ba¤dafl›mc›l›k epistemolojik anlamda rakibi olan temelcili¤in iddialar›n› benimsemek durumunda kal›r. c. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi di¤er ba¤dafl›ml› bilgi sistemleriyle olan ba¤›n› yitirebilir. d. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi nesnel dünyayla olan bilgisel ba¤›n› yitirebilir. e. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi gerekçelendirilmemifl inançlarla olan bilgisel ba¤›n› yitirebilir.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
215
Okuma Parças› Temelci Bilgi Kuram›n›n Elefltirisi Descartes’la bafllayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume ve Kant’la devam eden temelci bilgi anlay›fl›na ilk ciddi elefltiri Hegel taraf›ndan yap›l›r. Hegel, bilginin dura¤an ve tarafs›z bir temele sahip olmad›¤›n›, bilginin de tinin aç›l›m›nda ortaya ç›kan kullan›mda olan bir süreci kapsad›¤›n› öne sürmektedir. Bilgi temelcilerin dedi¤i gibi, karfl›m›za al›p her fleyden soyutlad›¤›m›z bir varl›k alan› de¤ildir. Bilginin kayna¤›n› ve kapsam›n› bir temel inançla s›n›rland›ramay›z. Bilgi, edilgen bir nesne gibi ele al›namaz. Hegel’e göre, bilgi, insan etkinli¤inde ele al›n›p incelenmesi gereken bir süreçte ortaya ç›kar. Çünkü temelci bilgi kuramc›lar› yapay bir ay›r›mla bilgi ve bilgi nesnesini ay›rm›fllard›r. Bilen ve bilinen ay›r›m›, özne ve nesne ay›r›m›na dayanmaktad›r. Böylece temelci anlay›fl özneyi etkin bir varl›k olmaktan ç›kartarak, her fleyden soyutlanm›fl bir nesne durumuna sokmufltur. Bu ise özneyi edilgen varl›k haline getirir. Temelci olmayan bir görüflü savunan Hegel’e göre, öznenin bilgisi, etkinli¤inden ayr› olarak ortaya konulamaz. Örne¤in, “yüzmeyi, suya girmeden ö¤renmek” gibi. Temelci bilgi kuramc›lar› için, bilgi için yine bilgiyi temele almak zorunludur. Bir fleyi bilmeden önce bilme yap›s›n› bilmek temelci bir anlay›flt›r. Bir fleyi kullanmadan önce onun ne oldu¤unu bilmeye çal›flmak, çeliflkidir. Hegel’e göre, bilgi ancak kullan›m s›ras›nda aç›klanabilecek bir durumdur. Temelci kuram›n ilkelerini elefltirmek de olanakl›d›r. Her fleyin temeline konulan inanc›n kendi kendine kan›t olmas›, kendini hakl›land›ran, çürütülemeyen ve ba¤›ms›z oldu¤u inanc› birbiriyle ayn› olmayan ölçütler üzerinde temellenmektedir. Kendi kendine kan›t olanla çürütülemeyen ayn› fleyler de¤ildir. Çürütülemeyen, henüz yanl›fl›n›n kan›tlanmas› yap›lamayan ya da yeterince kan›t bulunamayan demektir. Kendi-kendine kan›t olmaks›z›n da bin inanç kendini hakl›land›ran bir inanç olabilir. Kendini hakl›land›ran veya hakl›land›rmayan inançlar, genelde flüpheden veya yanl›fltan yola ç›karak gösterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan durumlard›r. Temel inanc›, bütün bilgi yap›m›z› oluflturan olarak düflünmek yanl›flt›r. Baflka durumlarda ayn› fleyi öne sürebilir. Örne¤in, öznel alg›lar›n yanl›fllanmas› olanakl› de¤ildir. Bu nedenle bir öznel yarg›n›n kan›tlanmaya veya temellendirmeye ihtiyac› yoktur. Temelci kuram, öznel inançlar› meflrulaflt›rma arac› olabilir.
Temelci kuram›n tan›mlad›¤› kendi kendine kan›t ve kendini hakl›land›rma ölçütleri matematik ve mant›ktan al›nmaktad›r. “x=x” ve “2+2=4” gibi önermelerden kalkarak temelci kuram›n temele koydu¤u olanakl› inançlara çok az yard›m› olabilir. Matematik ve mant›¤›n tümden gelimsel ak›l yürütmeleri örnek alarak, bilginin temelindeki aç›k, seçik, kendi kendine kan›t inançlar› bulmak o kadar da kolay de¤ildir. Di¤er bir güçlük de, temel inançtan temel inançlardan ç›kart›lan ba¤›ml› inançlara geçifltir. Çünkü temelci bilgi kuramc›lar›, temeldeki en aç›k ve seçik bilgi bulunduktan sonra, bu bilgi üzerine di¤er bilgilerimizi koyabiliriz iddias›n› tafl›maktad›rlar. Bu ç›kar›fl›n nas›l olaca¤› tam belirgin de¤ildir. Acaba bu ç›kar›fl tümden gelimsel midir? örne¤in, “fiu anda bir sandalye üzerinde oturuyorum.” iddias› belki kan›tlanmaya gerek kalmadan kabul edilebilir gözükse de, afl›r› kuflkucular›n “bu durumun niçin bir rüyan›n parças› olmad›¤›” iddias›n› da cevaplayamaz. E¤er ç›kar›m fleklimiz tümden gelimsel de¤ilse, tümevar›msal ya da flüpheci olabilir. Bu durum ise, çürütülemezlik ölçütünü ortadan kald›r›r. Çünkü her iki ak›l yürütmede ek kan›tlara ve örneklere gereksinme duyar. Kaynak: A. Kadir Çüçen. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
216
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Geriye gitme sorununun önemli bir konu olarak karfl›m›za ç›kmas›n›n esas nedeni, dünya bilgimizin ç›kar›msal yap›da olmas›d›r. Bir bilgi parças›n›n bilgi olmas›, onun gerekçelendirilmifl olmas›n› gerektirir. Ancak gerekçelendirme ifllevinin göründü¤ü kadar basit olmad›¤› aç›kt›r. E¤er bilgisel bir unsur di¤erini gerekçelendiriyorsa, gerekçelendirmeyi yapan unsurun gerekçesini nereden ald›¤› sorusunu sorabiliriz. Bu önemli bir sorudur çünkü e¤er bu nokta aç›kl›¤a kavuflturulamazsa, bilgi konusunda net bir sonuca ulaflmam›z da zor görünmektedir. Bunu flu flekilde de ifade edebiliriz: E¤er belli bir x inanc›n› y inanc› sayesinde gerekçelendirebiliyorsak, ancak y inanc›n›n neden kabul edilebilir oldu¤u soruldu¤unda bu soruyu yan›tlayam›yorsak, o zaman x inanc›n›n da kabul edilebilir oldu¤unu varsaymak için bir nedenimiz olmaz. Bu durum “gerekçenin gerekçesi sorunu”nun önemini göstermektedir.
2. b
3. e
4. d
5. d
6. a
7. d
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Bilgisel gerekçe” kavram›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geriye Gitme veya Gerekçenin Gerekçesi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Geriye Gitme” kavram›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Temelcilik ak›m›n›n temel tezlerini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›mc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu epistemolojik görüflü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geriye Gitme veya Gerekçenin Gerekçesi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Geriye Gitme Sorununu daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›n› yeniden okuyun. “D›flsalc›l›k” görüflünün ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Temelcili¤in inceliklerini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” ve “Ba¤dafl›mc›l›k” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün sundu¤u elefltirileri daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” ve “Ba¤dafl›mc›l›k” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün savunucular›n›n elefltirilerini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›mc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün kuramsal zorluklar›n› ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Temelcilik görüflü gerekçelendirme kuramlar› içinde tarihsel olarak daha eski olan ve daha sa¤duyusal görünendir. Bu kuram› felsefeciler aras›nda çekici hâle getiren esas neden, insan bilgisinin belli bir “zemini” oldu¤unu savlamas› ve bu zemini alg›sal inançlarda bulmas›d›r. Alg›sal olmayan bir inanç üzerinde düflünmek bu fikri daha iyi anlamam›z› sa¤layacakt›r. Örne¤in e¤er ben köyden kente göçün bir numaral› nedenini buldu¤umu söylersem, bu inanc›m›n neye dayand›¤› veya hangi kan›tlar yoluyla desteklendi¤i sorulacakt›r. Bu sorgulama devam ettikçe ve “Bu inanc›n neye dayan›yor?” sorular› pefl pefle soruldukça, en son vard›¤›m noktada, gördüklerimi ve duyduklar›m› dile getirme d›fl›nda bir seçene¤imin kalmad›¤›n› fark ederim. Gerekçelendirme zincirleri, en sonunda, alg›sal inançlardan gelen gerekçelere dayan›r. Baflka türlü oldu¤unu düflünmemiz de oldukça zordur. E¤er gerekçelendirme zincirini alg›sal inançlardan kaynaklanan gerekçeler sonland›ramazsa, baflka neyin sonland›rabilece¤i pek aç›k de¤ildir. Bu düflünce, temelcilik görüflünün cazip bir seçenek olarak ortaya ç›kmas›na neden olur.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
217
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Her ne kadar temelcilik görüflü belli kuramsal çekicilikler tafl›sa da, ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl› ç›k›fl› da eflit derece kayda de¤er ve önemli olmufltur. Ba¤dafl›mc›l›¤›n kuramsal olarak güçlü yönü, onun “temel inançlar›m›z›n” gerekçelendirmesi konusunda getirdi¤i elefltirilerin vuruculu¤undan kaynaklanmaktad›r. Temelcili¤i savunan düflünürler genellikle temel inançlar›m›z›n gerekçelendirilmesinde fiziksel olgular›n veya basit alg› verilerinin rol oynad›¤›n› savlam›fllard›r. Bu elbette, anlafl›l›r bir yaklafl›md›r. Ancak burada sorun, bu “d›flsal” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl” unsurlar›n inanç gibi “kavramlaflt›r›lm›fl” veya “zihinsel” unsurlar olan inançlar› nas›l gerekçelendirebilece¤idir. “D›flsal” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl” unsurlar önermesel ve dilsel de¤ildir; ancak inançlar›n içeri¤i önermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade edilebilirler. ‹ki farkl› türden unsurun nas›l bir gerekçelendirme ba¤›nt›s› içinde yer alaca¤›n› anlamak ilk bak›flta kolay de¤ildir. Bu durum, temelcilik için önemli bir sorunun ortaya ç›kmas›n› ve ba¤dafl›mc›l›¤›n ciddi bir seçenek olarak alg›lanmas›n› sa¤lam›flt›r.
Armstrong, D. M. (2000). “The Thermometer Theory of Knowledge”, Knowledge: Readings in Contemporary Epistemology içinde, editörler: S. Bernecker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press. Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New York: Cambridge University Press. Audi, R. (1999). “Contemporary Foundationalism”, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, editör: L. P. Pojman, London: Wadsworth Publishing. BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Knowledge. Harvard: Harvard University Press. BonJour, L. (2001). “Towards a Defence of Foundationalism”, Resurrecting Old-Fashioned Foundationalism içinde, editör: M. R. DePaul, Oxford: Rowman and Littlefield. Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition. Cambridge: Harvard University Press. Goldman, A. I. (1988). “Strong and Weak Justification”, Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemology içinde, editör: J. Tomberlin, Atascadero: Ridgeview. Hempel, C. G. (1981). “Some Remarks on ‘Facts’ and Propositions”, Essential Readings in Logical Positivism içinde, editör: O. Hanfling, Oxford: Basil Blackwell. Kitcher, P. (1993). “Knowledge, Society, and History”, Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2, 155-178. Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). “Justification, Truth, and Coherence”, Synthese, vol. 55, 191-207. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy of Mind. London: Harvard University Press. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall.
11 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart›flmalar› ve sorunlar› kavrayacak, Estetik yarg›lar›n ve sanat›n bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl› görüflleri ö¤renecek, Tanr›n›n varl›¤›n›n bilinmesi konusunda üretilen fikirleri anlayacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Biliflsel de¤er • Görecelik • Etik ve bilgi
• Sanat ve bilgi • Tanr› ve bilgi • Tanr›’n›n varl›¤›n›n ispatlar›
‹çindekiler
Epistemoloji
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
• G‹R‹fi • ET‹K ‹LKELER B‹LG‹N‹N NESNES‹ M‹D‹R? • ESTET‹K YARGILARIN VE SANATIN B‹LG‹YLE B‹R ‹LG‹S‹ VAR MIDIR? • TANRI KONUSUNDA B‹LG‹LENME SORUNSALI
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar Yaflamdan Örnekler Ruth Benedict’in 1934’de bas›lan Kültür Kal›plar› kitab› yay›mland›ktan sonra büyük yank› uyand›rm›flt›. Kitapta farkl› toplumlar›n adetleri ve gelenekleri anlat›l›yor ve bunlar›n baz›lar›n›n ça¤dafl Bat› kültürünün geleneklerinden ne kadar farkl› oldu¤u gösteriliyordu. Benedict ve onun gibi kültürel göreceli¤i savunan araflt›rmac› ve yazarlar, ahlaki kurallar›n evrenselli¤ine dair sa¤lam inançlar›m›z› sarsan s›ra d›fl› örnekler bularak bunlar› etkileyici bir flekilde sergilemifllerdir. Baz› eski kabilelerin üyelerinin ölmüfl yak›nlar›n›n etini yemesi, Eskimolar›n konukseverlik gere¤i efllerinden baz›lar›n› misafirlere sunmas›, Hindistan’da uygulanm›fl olan Suttee gelene¤i uyar›nca ölen bir adam›n hayatta kalan kar›s›n›n da onunla birlikte yak›lmas› gibi örnekler ça¤dafl okurlar› son derece flafl›rtm›fl ve felsefecileri de düflünceye sevk etmifltir: Ahlaki normlar›n çeflitlili¤ini nas›l yorumlamam›z gerekir? Evrensel etik ilkeler var m›d›r, varsa bunlar› bilebilir miyiz?
G‹R‹fi Bilginin kaynaklar› konusunu ifllerken temel bir soruyu gündeme getirmifltik: “‹nsan›n sahip oldu¤u bilginin tek kayna¤› befl duyu mudur?” Pek çok düflünürün kabul etti¤i gibi, befl duyu (veya alg›sal mekanizmalar›m›z) dünya bilgimizin en temel kayna¤›n› oluflturur. Ünite 6’da inceledi¤imiz usçuluk görüflünü savunan felsefeciler ise, bundan farkl› olarak, a priori bilginin önemini ve yap›c› gücünü ön plana ç›karm›fllar, deneyimcilerin alg›y› esas alan epistemolojik yaklafl›mlar›n› sert bir flekilde elefltirmifllerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usçular› felsefe tarihi boyunca karfl› karfl›ya getiren konunun asl›nda “belli bir tür bilgi” oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaz. Bu bilgi türü, ço¤unlukla, içinde bulundu¤umuz fiziksel dünyaya iliflkin ola¤an bilgidir. Daha aç›k bir deyiflle, epistemoloji alan›nda çal›flan uzmanlar genellikle nesnel gerçekli¤in bilgisinin veya alg›lad›¤›m›z dünyan›n bilinmesinin felsefi gizemini çözmeye çal›flm›fllard›r. Bu durumu, örne¤in, flüphecilik ve bilginin çözümlemesi konular› çerçevesinde kolayca gözlemleyebiliriz. fiüpheci düflünürlerin ço¤u alg›lar yoluyla kazan›lan deneyimsel bilginin güvenilirli¤ini sorgulam›flt›r. Bilginin çözümlemesi konusunda çal›flan felsefeciler de a¤›rl›kl› olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileflenlerini ortaya ç›karmaya çal›flm›flt›r. Her ne kadar s›radan deneyimsel bilginin önemi tart›fl›lmayacak kadar büyükse de, “bilgi” kavram›n›n ilintilendirilebilece¤i tek türün “alg›sal bilgi” veya “nesnel
220
Epistemoloji
dünyan›n bilgisi” olmad›¤› aç›kt›r. Bu ünitede, do¤rudan alg›lad›¤›m›z dünyaya iliflkin bilgiden daha karmafl›k yap›da olan ve yan›tlar› pek çok insanda merak uyand›ran üç bilgi tipinden söz edece¤iz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi türleridir. Bu yolla, hem epistemolojinin di¤er önemli felsefe alanlar›ndan baz›lar›yla olan iliflkisini irdeleyece¤iz, hem de bu kitapta flimdiye dek s›radan bilgiye iliflkin sundu¤umuz çözümleme ve ak›l yürütmelerin görece olarak biraz arka planda kalan üç önemli bilme çeflidine nas›l uygulanabilece¤ini sergileyece¤iz.
ET‹K ‹LKELER B‹LG‹N‹N NESNES‹ M‹D‹R? Alg›sal, bilimsel ve a priori bilgi türlerinden farkl› olarak, etik bilginin nas›l olanakl› oldu¤u ilk bak›flta çok aç›k de¤ildir.
Pek çok kifli, s›radan alg›n›n ve do¤al bilimlerin bize nesnel bilgi sa¤lad›¤›n› düflünür. Yuvarlak bir tafla bakarak tafl›n fleklinin “yuvarlak” oldu¤u fikrine ulaflan bir öznenin durumunu düflünelim. fiüpheci senaryolar› saymazsak, bu kiflinin bir bilgi sahibi oldu¤u son derece aç›kt›r. Bunun temel bir nedeni, öznenin zihninde oluflan fikrin veya inanc›n materyal dünyada bir karfl›l›¤›n›n olmas›d›r. “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” gibi bir inanc›n kayna¤› olan yuvarlak tafl›n, tüm gözlemcilerden ba¤›ms›z olarak fiziksel evrende nesnel varl›¤›n› sürdüren ve gözlemciler yok olsa bile varl›¤›n› sürdürecek olan bir nesne oldu¤u düflünülür. Denebilir ki, ele ald›¤›m›z bu örnekte gerçek anlamda bilgi sahibi olundu¤unu iddia etmemizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. Öte yandan, bu fikri 9. ünitede gördü¤ümüz deyimlerle ifade edersek flöyle diyebiliriz: E¤er “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” inanc› do¤ru ve gerekçeli ise (ve, çözümlemenin yap›s›na göre, gerekli di¤er epistemolojik flartlar da sa¤lan›yorsa), bu inanç bilgidir. Elbette, deneyimsel bilgiye ek olarak, aritmeti¤in ve geometrinin sa¤lad›¤› bilginin de nesnel ve güvenilir oldu¤unu düflünürüz. Peki, etik önermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz? “Canl›lara gereksiz yere ac› çektirmek yanl›flt›r” gibi bir etik ilkeyi düflünelim. Öncelikle varl›k sorunsal› aç›s›ndan bakarsak, bu ilkenin “ontolojik” statüsü nedir? (‹nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geçerli olur muydu? Etik ilkeler bizim icat etti¤imiz fleyler midir, yoksa keflfetti¤imiz normlar m›d›r?) Ve epistemolojik aç›dan düflünürsek, bu evrensel ilkeyi biz nas›l bilebiliriz? (“Etik do¤ru” gibi soyut bir fleyin nesnel bilgisi nas›l olanakl›d›r?) Etik-bilgi iliflkisine dair bu kritik ve ilginç sorular›n derinliklerine girmeden önce, “etik” kavram›ndan ne anlad›¤›m›z› aç›k hale getirelim.
Etik - Ahlak Fark› Türkçeden farkl› olarak, baz› Bat› dillerinde karfl›m›za bu ba¤lamda iki farkl› deyim ç›kmaktad›r. ‹ngilizce kelimeleri kullan›rsak, bunlar ‘morality’ ve ‘ethics’tir. Dilsel ve kültürel etkileflimlerin sonucu olarak, Türkçede de ‘moral’ ve ‘etik’ deyimleri zaman içinde kendilerine bir yer bulmufllard›r. (Burada kullan›lan “moral” kavram›n›n, “moralim bozuk” gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden farkl› bir deyim oldu¤unu vurgulamal›y›z. Bat› dillerinde kullan›ld›¤› haliyle, ahlaki anlamdaki “moral”in kelime kökeni olan Latince ‘moralis’ kelimesi yaklafl›k olarak “toplum içinde uygun davran›fl” anlam›na gelmektedir.) ‘Moral’ ve ‘etik’ deyimlerinin Türkçedeki kullan›m›na örnek vermek gerekirse, “Moral de¤erlerin çöktü¤ü bir toplum” veya “Etik kayg›lar› olan bir yönetici” art›k dilimizde s›kl›kla duydu¤umuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Türkçede kulland›¤›m›z “ahlak” kavram›yla olan iliflkisini saptamak oldukça zor bir dilsel ifllevdir. Bu kitab›n çerçevesinde, biz genelde kabul gören flu ayr›m› not etmekle yetinece¤iz:
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
1. “Moralite” veya “ahlak”, belli bir toplumdaki bireyler taraf›ndan hofl görülen, uygun bulunan ve kabul edilen eylem kal›plar›na ve bu tür ba¤lamlarda insanlar›n yapt›¤› iyi-kötü nitelemelerine iliflkindir. (Örnek: Ailesinin geçimine zarar verecek düzeyde kumarbaz olan bir adam›n mahallesinde “ahlaks›z” olarak nitelenmesi gibi.) 2. “Etik” kavram›, de¤erler ba¤lam›nda do¤rulara ve ilkelere iliflkin kullan›l›r. (Örnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baflka bir milletten oldu¤u için yaral› bir hastay› tedavi etmeyen bir doktorun “etik olarak yetersiz ve kusurlu” olmas› gibi.) Pek çok felsefeci, örne¤in, “etik” kavram›n› “bireylerin ve toplumlar›n sahip oldu¤u ahlak (moralite) üzerine düflünme veya irdeleme” olarak tan›mlar. “Etik” için zaman zaman “ahlak felsefesi” deyiminin kullan›lmas›n›n nedeni budur. Bunu biraz açmak için flöyle bir örnek verebiliriz: ‹çinde bulundu¤u toplumun standartlar›na göre “ahlak sahibi” kabul edilebilecek bir insan, yaflam›na yön veren ahlak ilkelerini hiç sorgulam›yorsa, onun kafas›ndan etik sorular›n geçmedi¤i söylenebilir. Genel olarak ve özetleyerek dersek, ahlak›n kiflilere veya toplumlara (yani öznelli¤e veya özneler-aras› alana) ait bir konu oldu¤u, eti¤in ise görece olarak daha genel (ve hatta nesnel) bir boyut içerdi¤i felsefeciler taraf›ndan düflünülmüfltür. Elbette burada aktard›¤›m›z tan›mlar›n genellemeler oldu¤unu, bu konularda tam bir dilsel veya kavramsal uzlaflma olmad›¤›n› tekrar belirtmeliyiz. Bu bölümde biz epistemoloji-etik iliflkisi ba¤lam›nda bir tart›flma sunaca¤›z.
Etik Bilginin Kökenine ‹liflkin Düflünceler fiimdi bafltaki soruya dönelim. “Ac› çektirmek ve eziyet etmek yanl›flt›r” veya “Merhamet sahibi olmak do¤rudur” gibi normatif önermeleri bildi¤imizi söyleyebilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cümlelerin do¤ru oldu¤unu, bu yüzden de bunlar› dile getiren insanlar›n bilgi sahibi olduklar›n› söylemektedir. Öte yandan, böyle bir “bilgiye” nas›l sahip olundu¤u felsefi aç›dan ilginç bir soru olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Etik bilgiye sahip olma kavram› ile toplumda geçerli olan de¤erleri ve ilkeleri çocukluktan itibaren çevreden ö¤renme kavramlar›n›n birbirinden farkl› olu¤unu hemen vurgulamam›z gerekiyor. Bu bölümde, etik bilgiye sahip olmaktan söz etti¤imizde kastetti¤imiz, “genel etik do¤rular›n hangileri oldu¤unu kavrama” gibi bir felsefi düflünce olacak. Do¤al olarak, her toplumda baz› ahlaki kurallar ve etik ilkeler sürekli olarak dolafl›m halindedir ve toplumdaki bireyler küçük yafltan bafllayarak bu “ilkeleri” özümserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda geçerli olan etik normlar›n nas›l ö¤renildi¤inin yan›t›d›r. Felsefecilerin üzerinde kafa yordu¤u as›l sorun, evrensel bir flekilde do¤ru olan ilkelerin bilinmesidir. Örne¤in, “Masumlara eziyet etmek yanl›flt›r” önermesini insanlar›n ço¤unlu¤u kabul eder, benimser ve do¤ru oldu¤una inan›r. Ama bu önermeyi bildi¤imizi –daha do¤rusu, do¤ru bir ilke olarak bildi¤imizi– savlamak ve ak›lc› olarak göstermek ayr› bir felsefi boyut içermektedir. Etik önermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yan›tlardan dört tanesini flimdi k›saca inceleyece¤iz. Do¤al olarak, verilebilecek olas› yan›tlar›n say›s› bundan daha fazlad›r. Bizim buradaki amac›m›z, akla hemen gelebilecek baz› yan›tlar›n ne tür felsefi zorluklar içerdi¤ini k›saca göstererek tart›flmay› derinlefltirmek olacak. a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla gelebilecek bir yan›t, etik do¤rular›n hangileri oldu¤unu belli hislere dayanarak bulaca¤›m›zd›r. ‹çimizden güçlü bir sesin yard›mseverli¤in etik olarak do¤ru oldu-
221
“Ahlak” kavram›ndan farkl› olarak, “etik” genel ve evrensel ilkelerle ilgilidir.
222
Epistemoloji
¤unu söylemesi veya adaletsizli¤in yanl›fl oldu¤unu hissetmemiz bu fikre örnek verilebilir. Felsefe tarihinde baz› düflünürler taraf›ndan savunulan bu görüflün ayr›nt›lar›na burada girmeyece¤iz. Bu görüfle getirilebilecek bir elefltiri; evrensel bir boyut tafl›d›¤› düflünülen ve biliflsel niteli¤e sahip oldu¤u varsay›lan etik ilkelerin, biliflselli¤i tart›flmaya aç›k olan hisler yoluyla nas›l bulunabilece¤inin ilk bak›flta aç›k olmamas›d›r. Daha önemlisi, sezgilerin ve benzeri iç duyumlar›n her zaman en güvenilir bilgi kayna¤› olmad›¤› ve zaman zaman bizi ciddi biçimde yan›ltabildi¤i de not edilebilecek bir noktad›r. b. Etik ilkelerin bilgisini din arac›l›¤›yla ediniriz: Baz› düflünürler etik ilkelerinin as›l kayna¤›n›n din oldu¤unu savlam›fllard›r. E¤er bu do¤ruysa, dinin ö¤retilerini bilmek veya yaln›zca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu açmaktad›r. Düflünce zinciri (semâvi dinler için) flu flekildedir: Dinin kayna¤›, her fleyi yaratm›fl olan ve bilgisi s›n›rs›z olan Tanr›’d›r. Dindar insanlar inançlar› nedeniyle Tanr›’n›n buyruklar›na uygun bir yaflam sürerler. Böylece, dindar insanlar›n evrensel boyutta geçerli olan etik do¤rular›n bilgisine mutlak bir kesinlikle eriflmeleri olanakl› hale gelir. Burada tart›fl›labilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlar›n olmad›¤› bir durumda eti¤in olup olamayaca¤›d›r. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olmayan bir kifli; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi önemli konularda insanl›¤›n genelde benimsedi¤i belli etik ilkeleri bilinçli bir flekilde seçerek ve gerekçeli olarak inanarak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaflam kurabilir mi? E¤er bunun yan›t› “hay›r” ise, etik ilkelerin tek kayna¤›n›n din oldu¤u savunulabilir. Aksi takdirde, eti¤in kayna¤›n›n –veya en az›ndan tek kayna¤›n›n– din olmad›¤› düflünülebilir. Felsefe tarihinde pek çok düflünür etik do¤rular ile dini çok yak›n bir flekilde iliflkilendirmifl ve bunlardan birincisini ikinciden ç›karm›fllard›r. Immanuel Kant gibi felsefeciler ise, kendileri bütünüyle dindar olmalar›na karfl›n, etik do¤rulara din arac›l›¤›yla ulafl›ld›¤› düflüncesini reddetmifllerdir. Kant’›n etik konusundaki fikirlerini afla¤›da aç›klayaca¤›z. c. Etik ilkelerin bilgisini alg›lar arac›l›¤›yla ediniriz: Yuvarlak bir tafla bakarak “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” inanc›n› dile getiren bir gözlemcinin bilgi sahibi oldu¤u aç›kt›r. Fiziksel dünyay› alg›layarak do¤ru ve nesnel bilgi ediniriz. Peki, alg› (daha do¤rusu, yaln›zca alg›) arac›l›¤›yla, kendileri normatif önermeler olan etik ilkeleri bilmek olanakl› m›d›r? “‹nsanlara merhamet göstermek do¤rudur” veya “Ac› çektirmek yanl›flt›r” gibi normatif önermeleri düflünelim. ‹lk bak›flta, s›radan alg›n›n ya da alg›sal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebilece¤ini düflünebiliriz. Örne¤in, beden üzerinde gerçeklefltirilen baz› ifllemler insanlar›n ac› çekmesine neden olur ve ac› insanlar›n arzu etmedi¤i bir fleydir. Bu noktalar›n fazlaca tart›flmaya aç›k bir taraf› yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hareketle, ac› çektirmenin veya ac›ya izin vermenin etik olarak yanl›fl oldu¤unu ç›karabilir miyiz? Tahmin edilebilece¤i gibi, burada ortaya ç›kacak en temel sorun, gözlemsel önermelerle etik ilkeler aras›nda kavramsal veya ç›kar›msal bir kopukluk olmas›d›r. Alg›lar›m›z veya alg›sal deneyimlerimiz bize flu bilgileri verebilir: “A kiflisi B kiflisine Y eylemini yapmaktad›r. B kiflisi Y’den dolay› ac› çekiyor gibi görünmektedir. ‹nsanlar›n ço¤unlu¤u gibi, B de ac› çekmeyi arzu etmemektedir.” Bunlar›n hepsi fiziksel dünyaya iliflkin alg› yoluyla bilinebilecek unsurlard›r. Ancak normatif nitelikteki genel etik yarg›lar› bu tür önermelerden ç›karmak oldukça zor görünmektedir. Biraz basitlefltirerek özetlersek, nesnelere ve olgulara iliflkin gözlem yapabiliriz, fakat bu olgularla ba¤›nt›l› olan etik ilkelerin do¤ru veya yanl›fll›¤› “gö-
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
223
rebilece¤imiz” veya “gözlemleyebilece¤imiz” fleyler de¤illerdir. E¤er bu do¤ruysa, ilk baflta düflünebilece¤imizin tersine, s›radan alg›sal deneyimin tek bafl›na bize bu ilkelerin bilgisini verebilece¤ini veya bu ilkelerin bilgisinin s›radan alg›sal deneyimden ç›kabilece¤ini söylememiz yanl›fl olur. d. Etik ilkelerin bilgisini ak›l arac›l›¤›yla ediniriz: Ele ald›¤›m›z konuyla ilgilenen pek çok düflünür etik ilkelerin bilgisine ak›l yoluyla eriflebilece¤imizi düflünmüfltür. Özellikle Ayd›nlanma Ça¤› düflünürleri ve felsefi olarak onlar› izleyenlerde egemen olan bir kan›, akl›n evrensel bir yeti oldu¤udur. “‹nsanlara merhamet göstermek do¤rudur”, “Ac› çektirmek yanl›flt›r” veya “‹nsan gücünü kötü niyetlerle kullanmamal›” gibi temel ilkeler akl› olan her yetiflkin insan›n bulabilece¤i normlard›r. Bu görüflün tarihteki ünlü felsefeciler aras›nda yayg›n kabul gördü¤ünü ve en gözde yaklafl›mlardan biri oldu¤unu rahatl›kla söyleyebiliriz. Etik ilkelerin bilgisini ak›l arac›l›¤›yla edindi¤imiz iddias› felsefede çok yayg›n olarak karfl›m›za ç›kt›¤› için, bunu izleyen bölümde Kant’›n bu yöndeki ünlü etik görüflünü özetleyece¤iz. Ard›ndan, evrensel etik normlar›n›n bilinmesi konusundaki elefltirel görüflleri inceleyece¤iz.
Bir Örnek: Kant’›n Etik Görüflünde Akl›n Rolü Epistemolojik görüfllerini usçuluk ba¤lam›nda tart›flt›¤›m›z Immanuel Kant’›n eti¤i incelikler ve derinlikler bar›nd›ran bir görüfltür. Bu ünitenin kapsam›nda biz Kant’›n felsefesinden yaln›zca küçük ve basitlefltirilmifl bir kesit sunaca¤›z. Amac›m›z etik bilginin nas›l olanakl› oldu¤unu usçu bir perspektiften aç›klayan önemli bir düflünürü ele alarak tart›flmay› bu örnek üzerinden biraz daha somutlaflt›rmak olacak. Etik bilginin yap›s›na iliflkin farkl› kuramlar›n ve aralar›ndaki tart›flmalar›n incelenmesi bu kitab›n s›n›rlar›n›n d›fl›nda kal›yor. Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geçerli oldu¤unu, yaln›zca insanlar› de¤il tüm ak›lc› varl›klar› ba¤lad›¤›n› ve bu ilkelerin asl›nda yaln›zca entelektüellerin zihninde de¤il her insan›n “içinde” bulundu¤unu savlar. Kant’a göre, insan› di¤er hayvanlardan ay›ran bir özellik, onun kurallar ve normlar taraf›ndan ba¤lanabilme yetisidir. Hayvanlar dürtülerinin yönlendirmesiyle hareket ederler ve dürtüsel isteklerini düflünce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip de¤illerdir. Yaln›zca insan akl›n› kullanarak do¤al arzular›n› k›s›tlama tercihinde veya iradesinde bulunabilir; bu anlamda, tüm hayvanlar içinde yaln›zca insan özgürdür. Kant, daha önce aç›klad›¤›m›z gibi, ontoloji-epistemoloji aç›s›ndan bak›ld›¤›nda fiziksel evrenin biliflsel s›n›rlar›m›za ba¤l› bir yönü olmakla birlikte, fiziksel gerçekli¤in asl›nda irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan ba¤›ms›z olarak var oldu¤unu ve do¤an›n zorunlu kanunlarla belirlenmifl oldu¤unu düflünür (çünkü, Kant’a göre, alg›lad›¤›m›z olgular›n görüngü olarak karfl›m›za ç›kma flekillerini irademiz de¤il, belli evrensel biliflsel kategoriler belirler). Buna karfl›n Kant, etik alan›nda zorunlulu¤un de¤il özgür iradenin oldu¤unu savlar (çünkü, Kant’a göre, özgür iradenin olmad›¤› bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek anlams›z olur). K›sacas›, bir tafl›n yere düflmesinin yasalar› ile bir insan›n etik aç›dan do¤ru karar› vererek ona göre hareket etmesinin yasalar› tamamen farkl›d›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, Kant’a göre, insanlar etik normlara uyman›n sonucu olarak, arzular›n› ve e¤ilimlerini s›n›rlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum insan›n etik seçimler ba¤lam›nda özgür oldu¤u düflüncesi ile birlikte al›nmal›d›r. “K›s›tlama” ve “özgürlük” kavramlar›n›n bu flekilde birlikte kullan›lmas› ilk baflta okuyucuya kafa kar›flt›r›c› gelebilir. Bir örnek kullanarak Kant’›n görüflünü biraz aç›klamaya çal›flal›m. Tüm hayvanlar aras›nda yaln›zca insan karn› çok açken bul-
Usçu bir düflünür olan Kant, etik bilginin kazan›lmas›n› akl›n kullan›m›yla ilintilendirmifltir.
224
Epistemoloji
du¤u bir ekme¤i hiç tan›mad›¤› (yani kan ba¤› olmayan) bir baflka aç insanla paylaflmay› özgür iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu örnekte, söz konusu kifli do¤al gereksinimlerinin ve isteklerinin yönünde hareket etmektense, bilinçli ve özgür bir flekilde arzular›n› s›n›rland›rma karar› vermektedir. Böyle bir irade, elbette, yaln›zca akl› olan bir varl›kta bulunabilecek bir yeti ya da niteliktir. Dahas›, Kant aç›s›ndan, insanlar› ba¤layan ve akla seslenen en yüksek etik ilkeler zamana ve duruma ba¤l› de¤il, evrensel ve zorunlu normlard›r. Kant bu ilkelere “zorunlu buyruk” veya “koflulsuz buyruk” (‹ngilizcesiyle “categorical imperative”) ad›n› verir. Koflulsuz buyruklar, yaflam›m›zda geçerli olan di¤er tür buyruklardan veya normlardan farkl›d›rlar. Örne¤in, e¤er bir insan Frans›zca ö¤renmek istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil üzerine çal›flmal›d›r. Bu “koflullu” bir buyruktur çünkü belli bir sonuca veya hedefe yönelik olarak ifade edilmifltir. Koflulsuz bir buyruk ise en yüksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her eylem durumunu kapsar. Kant’›n dile getirdi¤i en meflhur “koflulsuz buyruk” ana fikri itibar›yla flu flekildedir: “Yaln›zca evrensel bir kanun olmas›n› isteyebilece¤in etik kurallara uygun eylemlerde bulun”. Örne¤in, yalan söyleyerek bir insan› zor bir durumdan ç›karabilece¤imizi, hatta hayat›n› kurtarabilece¤imizi düflünelim. Böyle bir durumda do¤ru eylem tarz› nedir? Kant kendimize flu soruyu sormam›z› ister: “Yalan söylemenin evrensel bir norm olmas›n› arzu eder miydik?” Bunun yan›t› elbette “hay›r”d›r. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan söylememiz etik olarak yanl›flt›r. Özetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl› oldu¤unu ve her insan›n akl› arac›l›¤›yla bu normlar› kavrayabilece¤ini savunmaktad›r. Kant’›n kuram›n›n en çarp›c› yönleri; etik seçimlerimiz ve eylemlerimiz söz konusu oldu¤unda Kant’›n yarar, ç›kar, avantaj gibi kavramlar› tamamen konuyla ilgisiz bulmas›, en genel etik yasalar›n tikel durumlardan ve insanlar›n eylemlerinin sonuçlar›ndan ba¤›ms›z olarak iflledi¤ine inanmas› ve insan›n etik seçimlerinde evrensel bir sorumluluk veya ödev duygusuyla hareket etmesi gerekti¤ini düflünmesidir. Bu anlamda, Kant’›n etik kuram›, etik anlamda iyi ve kötünün belirlenmesinde akl›n evrensel iflleyiflinin de¤il “sonuç” ve “yarar” kavram›n›n belirleyici oldu¤unu savunan yararc› düflünürlerin görüflüyle taban taban›na z›t bir konumda bulunmaktad›r.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakl›l›¤› Konusunda Çekinceler Etik bilginin ak›l yoluyla edinilebilece¤ini savunan yayg›n görüfl, ça¤dafl felsefe kapsam›nda iki önemli itirazla karfl›laflm›flt›r.
Yukar›da inceledi¤imiz Kant örne¤inden sonra, flimdi insan akl›n› ve evrensel normlar› ön plana ç›karan ve felsefe tarihinde önemli bir yeri olan bu ve benzeri yaklafl›mlara getirilebilecek elefltirilerden k›saca bahsedelim. Evrensel geçerlili¤i olan etik bilginin olanakl›l›¤› konusunda genel olarak iki önemli itiraz dile getirilmifltir. 1. “Görecelik” itiraz›: ‹nsan akl›n›n en genel etik ilkeleri kavrayabilece¤i düflüncesinin karfl›laflabilece¤i çok önemli bir zorluk, söz konusu ilkelerin “varsay›lan evrenselli¤i” ve, buna karfl›n, onlar› kavrayacak akl›n asl›nda kültürel olarak “s›n›rl›” oldu¤u gerçe¤iyle ilgilidir. Görecelik itiraz›na temel oluflturan ak›l yürütme, oldukça s›radan bir gözlem ile bafllar: ‹nsan topluluklar›n›n kabul etti¤i ve do¤ru olarak ald›¤› ilkeler zamana ve mekâna ba¤l› olarak büyük de¤iflimler gösterebilmektedir. Bir örnek vermek gerekirse, flu anda dünyada neredeyse evrensel olarak benimsenen “Kölelik etik olarak yanl›flt›r” önermesi eski ça¤larda geçerli de¤ildi. Buna paralel bir durum, bizim flu anda sahip oldu¤umuz etik ilkeler için
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
de geçerli olabilir. Belki gelecekte insanlar ça¤›m›z›n etik normlar›ndan baz›lar›n› son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklard›r. Do¤al olarak, bu durum “evrensel anlamda do¤ru” olan etik bilgiye eriflimin olana¤› konusunda ciddi bir soru iflareti yarat›r. Baflka bir örnek verirsek, pek çok ça¤dafl düflünüre göre Bat›l› insan›n Modern zamanlarda do¤ayla olan iliflkisi (yani do¤an›n esas olarak faydal› bir hammadde deposu olarak alg›lanmas›) ile Amerika’n›n ya da Avustralya’n›n yerli halklar›n›n do¤ayla olan ruhsal ba¤› aras›ndaki büyük yap›sal veya “ontolojik” farktan dolay›, çevre konusunda birbiriyle oldukça uyumsuz iki etik perspektif ortaya ç›km›flt›r. Bu tezi destekleyen ve göreceli¤in neden ak›lc› oldu¤unu ortaya koyan örnekleri ço¤altmak olanakl›d›r. Durum böyle iken, insan akl›n›n saf bir kuramsall›kta çal›flarak “evrensel” etik ilkeleri bulabilece¤ini nas›l iddia edebiliriz? Belli bir etik ilkeler kümesinin bize do¤ru ve evrensel geldi¤i flüphesizdir. Ama bundan hareketle o ilkelerin evrensel do¤rulu¤unu savlamak ve o tarzda düflünmeyenlerin yan›ld›¤›n› ilan etmek hakl›laflt›r›lmas› zor bir iddia gibi görünmektedir. 2. “Biliflsel olmama” itiraz›: ‹kinci olarak, özellikle 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bilimsel bir dünya görüflünü ve mant›ksal atomcu bir metafizi¤i (baflka bir deyiflle “olguculu¤u”) savunan düflünürler taraf›ndan aç›k bir flekilde dile getirilmifl bir itiraz› inceleyece¤iz. “Pozitivist” olarak da nitelenen bu felsefecilere göre, etik içerikli ifadeler biliflsel içeri¤e sahip de¤ildir. Etik yarg› içeren bir cümle o cümleyi dile getiren kiflinin duygular›n›, e¤ilimlerini ve tercihlerini aktar›r; ancak etik yarg›lar biliflsel veya bilgisel içerikten yoksundur. O yüzden de etik içeri¤i olan cümleleri “bilmek” söz konusu olamaz. Bu görüfl, aç›kça görülece¤i gibi, yukar›da aktard›¤›m›z görecelik itiraz›ndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktad›r. Göreceli¤i savunan düflünürler, etik önermelerin ve etik do¤rular›n oldu¤unu ancak bunlar›n yere ve zamana görece oldu¤unu, evrensel bir “etik ilkeler kümesi” olmad›¤›n› öne sürerler. Biliflsellik konusunu gündeme getirenler ise, etik cümlelerin do¤ru veya yanl›fl olamayaca¤›n› ve eti¤in bilginin nesnesi olmad›¤›n› savunurlar. Bu itiraz› yapan düflünürlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklafl›m› benimsediklerini burada vurgulamal›y›z. Kitab›n 8. ünitesinde do¤ruluk kuramlar›n› sergilerken, do¤runun karfl›l›k kuram›n› tart›flm›flt›k. Bu kurama göre, do¤runun ortaya ç›kabilmesi için zihin veya inanç gibi öznel unsurlarla nesne veya gerçeklik gibi nesnel unsurlar›n birbirine uymas› ya da karfl›l›k gelmesi gerekir. Pozitivistler genellikle bu nesnel unsurlar›n olgular oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Örne¤in, gözlemledi¤i bir tafl›n fleklinin yuvarlak oldu¤unu söyleyen bir öznenin inanc›n› bilgi k›lan neden, dünyada öyle bir olgunun olmas›d›r. Ancak, pozitivistlere göre, etik olgular›n varl›¤›ndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, do¤adaki nesneleri ve nesnel nitelikleri kapsarlar. Ancak “Yalan söylemek yanl›flt›r” gibi bir ilke nesnelerle veya nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha aç›kças›, ahlaka veya eti¤e iliflkin ifadelerin karfl›l›k gelece¤i olgular yoktur. Bu anlamda, etik cümleler do¤ru veya yanl›fl de¤ildir ve bilginin konusu olduklar› savunulamaz. Bu görüfle göre, “Yalan söylemek yanl›flt›r” gibi normatif bir ifadeyi asl›nda flu flekilde dile getirebilirdik: “X bir yaland›r ve bu benim onaylad›¤›m bir fley de¤ildir”. Pozitivistlerin bu ba¤lamda neyi iddia etti¤ini iyi anlamam›z gerekiyor. Onlar›n söylemeye çal›flt›¤›, etik veya estetik nitelikteki yarg›lar›n önemsiz veya ifllevsiz oldu¤u de¤ildir. Bu düflünürler yaln›zca bu tür ifadelerin öznel tercihleri yans›tt›¤›n› ve nesnel dünyaya dair bilgi tafl›mad›¤›n› söylemektedirler. A. J. Ayer gibi pozitivistler ahlaki normlar›n ve etik yarg›lar›n baz›lar›n›n di¤erlerinden daha kabul edilebilir oldu¤unu kabul etmifllerdir. Ancak, burada söz konusu olan “hakl›laflt›rma-
225
226
Epistemoloji
n›n” epistemolojik de¤il, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gerçekleflebilece¤ini düflünmüfllerdir. 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda çözümleyici felsefede oldukça popüler bir ak›m olarak kabul gören Pozitivizm, daha sonralar› zamanla çekicili¤ini büyük oranda yitirmifltir. Etik ilkelerin nesnel statüsünün tam olarak ne oldu¤u ve görecelik sorununun nas›l çözülebilece¤i günümüzde halen yo¤un olarak tart›fl›lan felsefi sorunlardan birini oluflturmaktad›r. Bir sonraki bölümde, yukar›da sergiledi¤imiz tart›flmalarla belli paralellikler tafl›yan “estetik bilgi” konusundan söz edece¤iz. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Görecelik, felsefenin farkl› alanlar›nda karfl›m›za ç›kabilen çok önemli ve ilginç bir görüflSIRA S‹ZDE tür. Bu görüflün karfl›laflabilece¤i olas› bir kuramsal zorlu¤u etik ba¤lam›nda dile getirmeye çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
ESTET‹K YARGILARIN VE SANATIN B‹LG‹YLE B‹R ‹LG‹S‹ VAR S O R UMIDIR? Esteti¤in duygular› ilgilendiren bir konu oldu¤u ve zevkler ile ba¤lant›s› oldu¤u yayg›n kliflelerdir. Bu tür yüzeysel klifleler, do¤ruluk pay› tafl›salar da, asl›nda esD‹KKAT tetik yarg›lar›n gücüne ve sanat›n özüne dair baz› önemli felsefi konular›n ya da sorular›n gölgede kalmas›na neden olabilmektedir. Bu bölümde, derin tart›flmalar SIRA S‹ZDEbar›nd›ran estetik alan›na (ve özellikle de sanata) iliflkin bilgi ve felsefi kuramlar kavram› ba¤lam›nda baz› düflünceler sunaca¤›z. Eski Yunancaya bakt›¤›m›zda, ‘estetik’ ve ‘duyu’ kelimelerinin ilginç bir flekilde AMAÇLARIMIZ ayn› kökü paylaflt›klar›n› görürüz. Güzel/hofl/çekici nitelemeleriyle çirkin/nâhofl/itici nitelemelerinin görme, iflitme, koklama, tatma ve dokunma ifllevlerine temel bir anlamda düflünülürse, bu durumun bir tesadüf olmad›¤› söyleK ‹ T Adayand›¤› P nebilir. Ancak, aç›kt›r ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz ve tart›flmalar›m›z aç›s›ndan fazlaca ayd›nlat›c› say›lmazlar. Ne de olsa, befl duyumuz bizimT Ehayvanlarla paylaflt›¤›m›z bir yönümüzdür. Oysa “estetik” kavram›n›n LEV‹ZYON zihnimizde uyand›rd›¤› düflünce oldukça “insana özgü” bir içerik bar›nd›rmaktad›r. Örne¤in, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara çekilirler; benzer flekilde hayvanlar›n dünyas›nda belli kokular çok çekici veya çok itici gelebilir. Fakat “güzel ola‹ N T E R Nolan›n” ET n›n”, “incelikleri veya estetik anlamda “yücelmifl olan›n” anlafl›lmas›, de¤erlendirilmesi ve yaflam içinde konumland›r›lmas› insana özgü, oldukça özel yetilerdir. ‹nsan, örne¤in, yaln›zca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine de¤il, bir fliirden veya ezgiden de zevk alma, hüzünlenme, farkl› düflüncelere kap›lma ve yaflamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteflem bir do¤a manzaras›n›n, Süleymaniye Camisi’nin, Salvador Dali’nin bir tablosunun veya J. S. Bach’›n müzi¤inin bizde uyand›rd›¤› düflüncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifade ederken kulland›¤›m›z estetik içerikli yarg›lar›n biliflsel statüsü nedir? Estetik yarg›lar›n ve sanatsal ifllevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var m›d›r? Ve e¤er varsa, bu ba¤lant› tam olarak nedir?
N N
Platon’un Sanat-Bilgi ‹liflkisine Yaklafl›m› Bu kitap farkl› estetik kuramlar›n›n aç›klanmas› ve karfl›laflt›r›lmas› için do¤ru yer olmad›¤›ndan dolay›, tart›flmay› kuramsal inceliklere çok girmeden ve genellikle sanat ürünlerinin bilgisel de¤eri ba¤lam›nda yürütece¤iz. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, Platon’un konu üzerindeki çarp›c› görüflünü ilk baflta hemen belirtmek yararl› olacakt›r. Platon’un sanatsal ürünlere metafizik s›ralamas›nda en alt s›ray› vermesi (ki s›ralama flu flekildedir: idealar, matematiksel nesneler, do¤adaki nesneler
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve çok da tart›fl›lm›fl bir olgudur. Platon’a göre, örne¤in, bir a¤ac›n resminin yap›lmas› o a¤ac›n ideas› veya özü ile hiçbir flekilde ilgilenilmeden gerçeklefltirilebilir. Oysa, an›msanaca¤› gibi, Platon için “bilgi” (episteme) temel olarak somut veya soyut kavramlar›n ne olduklar›n›n bilgisidir. Elbette, bu tür bir “bilgi” yaln›zca felsefi olarak çal›flan ak›l taraf›ndan bulunabilir. Platon’un metafizi¤ine göre, idealar var olmalar› için de¤iflken dünyan›n nesnelerine ba¤l› de¤illerdir. Öte yandan, do¤adaki nesneler ontolojik olarak idealara ba¤l›d›r, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (örnek: bir nesnenin karakalem çizimi) ba¤l› de¤illerdir. Ontolojik olarak son s›rada yer alan sanatsal ürünler ise, varl›klar› için fiziksel nesnelere ba¤l›d›rlar. O halde, sanatsal ürünler (yani “taklitler”) hem ontolojik olarak varl›k alan›n›n en alt düzeyini iflgal ederler hem de epistemolojik aç›dan en zay›f anlamda ve düflük düzeyde “bilgi” içerirler. Basitçe dersek, sanatsal ürünlerin temel olarak bilgisel bir de¤eri yoktur. Platon’un sanatsal ürünlere yaklafl›m›n›n, özsel olarak, ça¤dafl düflünürlerden baz›lar› taraf›ndan da paylafl›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Sanat konusunda ortaya ç›kan bu felsefi tabloyu k›saca irdelememizde yarar var. Biz, örne¤in, nitelikli bir roman okudu¤umuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel epistemoloji aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bunun yan›t›n›n “hay›r” olmas› gerekir çünkü romanlar imgelerin ve tasar›m›n bir sonucudur; dünyada olup bitenleri yans›tmazlar. E¤er bilgi çok temel bir anlamda “önermesel do¤ru” kavram›na ba¤l›ysa, bir roman›n –bir tarih kitab›ndan, gerçek an›lar›n aktar›ld›¤› bir yap›ttan ya da yaflanm›fl olaylara sad›k kalan bir belgeselden farkl› olarak– bilgilendirici olmas› beklenemez. Pozitivistlerin deyimini kullan›rsak, romanlar›n biliflsel de¤eri yoktur; yaln›zca duygusal, kiflisel, toplumsal, politik ve benzeri aç›lardan de¤erli olduklar› söylenebilir. Daha genel bir iddia flu flekilde dile getirilebilir: “X çirkindir” veya “Y Z’den daha güzeldir” türünden estetik içerikli yarg›lar, ayn› etik içerikli cümlelerde oldu¤u gibi, olgulara karfl›l›k gelmezler, biliflsel içerik tafl›mazlar.
227
Geleneksel görüfller, estetik içerikli önermelerin bilgi tafl›yabilece¤i düflüncesine genelde s›cak bakmam›fllard›r.
Geleneksel Bilgisel Yaklafl›ma Bir Karfl› Ç›k›fl Estetik yarg›lar›n ya da sanat ürünlerinin bilgisel içerikten yoksun oldu¤u görüflüne karfl› dile getirilebilecek bir fikir, bu görüflün asl›nda “bilgi” kavram›n› son derece k›s›tl› bir çerçeve içinde kurgulamas› ve bu çerçevenin d›fl›nda kalan unsurlar›n hakk›n› tam olarak verememesidir. Bu k›s›tl› “çerçeve”, tahmin edilebilece¤i gibi, temelinde alg›ya dayanan deneyimsel bilginin çerçevesidir. Ancak, bilginin –a priori bilgiyi saymazsak– yaln›zca tek bir temel türünün oldu¤u iddias›, özellikle estetik ve etik alanlar›nda çal›flan veya kuramlar›nda etik ve estetik unsurlara büyük oranda yer veren düflünürlere oldukça flüpheli gelmifltir. Buna paralel bir flekilde, “do¤ru” kavram›n›n tek bir çeflidinin oldu¤u ve bunun da, örne¤in, “nesnel olgulara karfl›l›k gelme” yoluyla olufltu¤u pek çok düflünür taraf›ndan tart›flmaya aç›lm›flt›r. Diyelim ki, ben O¤uz Atay’›n baflyap›t› olan Tutunamayanlar’› bafltan sona okuyorum ve o kitab›n “iç dünyas›na” girmeyi, onu kavramay› baflar›yorum. Bunun sonucu olarak, roman›n ana karakterlerinden biri olan Selim Ifl›k’›n nas›l bir hayat yaflad›¤›n›, kiflili¤inin çarp›c› yönlerini, ne tür s›k›nt›lar, kederler, yaln›zl›klar ve uyumsuzluklar çekerek yaflam›fl oldu¤unu ö¤reniyorum. Bununla birlikte, Turgut Özben için Selim’in ne ifade etti¤ini, Selim’in kiflili¤inin ve bafl›ndan geçenlerin arkadafl› Turgut için nas›l yo¤un bir hüzün yuma¤› oluflturdu¤unu anl›yorum. Geleneksel epistemoloji aç›s›ndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman oldu¤u ve
Elefltirel yaklaflan baz› düflünürler, geleneksel bilgi kuramlar›n›n “deneyim” ve “bilgi” kavramlar›na yaklafl›m›n› dar ve k›s›tlay›c› bulmufllard›r.
228
Epistemoloji
Turgut ile Selim de gerçekten yaflamad›klar› için roman›n nesnel, deneyimsel dünyaya iliflkin “do¤ru bilgi” tafl›mad›¤› aç›kt›r. Fakat bu yaklafl›m›n, asl›nda roman›n tafl›makta olabilece¤i baflka bilgi türlerini gölgeledi¤i de söylenebilir. Örne¤in, Tutunamayanlar kitab›ndaki öyküyü özümseyen bir insan›n, bu eser sayesinde yaflam›n trajik ve hüzünlü yönlerine iliflkin çok çarp›c› bir “deneyim” edindi¤i, bu deneyimin ard›ndan içinde bar›nd›¤› dünyaya ve kendisine dair asl›nda derin bir flekilde bilgilendi¤i, hatta yaflama yönelik yorum zemininin farkl›laflt›¤› ve belki de zenginleflti¤i söylenebilir. Sonuç olarak, söz konusu kitab›n okuyucusunun asl›nda yaln›zca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad›¤›; bunun ötesinde, poetik (fliirsel) ve etik anlamlarda bireysel varl›¤›n› önemli ölçüde etkileyecek bir zihinsel dönüflüm yaflad›¤› da belirtilebilir. Bu örnekte, okurun zihinsel veya biliflsel bir kazan›m›n›n oldu¤unu söylemek son derece yerindedir. Ayn› ak›l yürütmeyi sürdürürsek, bu kazan›m›n veya “bilgilenmenin” oldukça büyük bir önem tafl›d›¤›n›, fakat bu zihinsel veya yaflamsal kazan›m›n (“bilgilenmenin”) geleneksel epistemolojinin betimledi¤i deneyimsel bilgiden farkl› yap›da oldu¤unu ve bu çeflitlili¤in ola¤an karfl›lanmas› gerekti¤ini savlamak da olas› görünmektedir. Aristoteles’in kuramlar›ndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalarda sergilenen ve insan›n içine iflleyen durumlar›n asl›nda çok önemli bir amaca hizmet etti¤i düflüncesini vurgular. Bu amaç, insanlar›n (örne¤in tiyatroda) trajik durumlar› izlerken yaflad›klar› duygusal coflkunluk ve nihayetindeki içsel boflalma hallerinin onlar› etik olarak dönüfltürmesi ve do¤ru etik ilkeleri kavrama ve benimseme konusunda yard›mc› olmas›d›r. E¤er bu do¤ruysa, tiyatro ve roman gibi sanatsal eserlerin ve ifllevlerin “insanlar›n duygusal yönlerine seslendi¤i” saptamas›, oldukça yetersiz ve eksik bir tan›mlama olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Daha do¤ru bir betimleme, imgelemin ve duygulan›m›n gücünün belli bir “ö¤renmeyi” ve “bilgilenmeyi” beraberinde getirdi¤i fleklinde olacakt›r. Epistemolojinin özellikle deneyimci kanad›nda çal›flan felsefeciler insan›n imgelem (hayâl) gücünü fazlaca irdelememifller ve insan zihnini edilgen bir ortam olarak varsaym›fllard›r. Usçu felsefeciler ise, bilgi kuramlar›n› aç›klarken zihnin etken ve oluflturucu yap›s›na vurgu yapm›fllar ve deneyimcilerin görüflünü bu noktada eksik bulmufllard›r. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de usçu kanad›nda kuram üreten düflünürlerin ortaklaflt›klar› temel sorunsal, genel olarak bak›ld›¤›nda, verili (ve zihinsel dünyas› içine kapanm›fl) olan bir özne ile öznenin d›fl›nda var olan nesneler dünyas›n›n aras›ndaki köprünün kurulmas›yla ilgilidir. Daha aç›k dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramc›lar› ço¤unlukla “varl›¤› sâbit olan özne” ile “varl›¤› sâbit olan nesne”nin bilgisel iliflkisi üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Buna karfl›n, tarihsel olarak bakarsak, özellikle Romantizm ak›m›n›n edebi ve felsefi çerçevesinin içinde yer alan yazarlar›n vurgulad›¤› bir nokta, hem insana hem de onun dünyas›na farkl› aç›lardan yaklafl›labilece¤i ve imgelemin devingen gücünün insan› ve dünyay› önemli bir biçimde dönüfltürebilece¤i olmufltur. Bu ba¤lamda özellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yarat›c› bir yeti olarak imgelemin itici gücünün nas›l ufuk aç›c› oldu¤u ve yeni anlama türlerini nas›l olanakl› k›ld›¤›d›r. Geleneksel epistemolojiye egemen olan “nesne-özne iliflkisinin kurgulanmas›” yönünde ortaya konan çabalar›n felsefi alternatifinin ne oldu¤u bu noktada merak edilebilir. Bu sorunun bir yan›t›, felsefede 19. yüzy›ldan itibaren ön plana ç›kan “yorumsama” (hermeneutic) gelene¤inde bulunmaktad›r. Çok k›saca belirtmek gerekirse, özellikle Alman felsefe gelene¤inde gelifltirildi¤i hâliyle, yorumsamac› düflünürler kuramsal çabalar›n›n temeline özne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsal›n›
229
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
de¤il, anlaman›n gerçekleflti¤i dünyasal zemini veya ufku alm›fllard›r. Epistemoloji ve metafizik alanlar›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar nesnenin kendisini veya zihnin içini irdelemeye çal›fl›rken, yorumsamac› felsefeciler en genel anlam›yla insan deneyimi ve yaflam dünyam›z üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Bu düflünürler aç›s›ndan “genel anlam›yla insan deneyimi” kavram› –tahmin edilebilece¤i gibi– insan yaflam›n›n yaln›zca bilgisel (alg›sal ve ussal) yönünü de¤il, etik, estetik, poetik, dinsel, ve politik boyutlar›n› da anlama ifllevinin içine sokmaktad›r. Bilgi kuramc›lar› normalde toplumsall›k ve tarihsellik gibi ba¤lamsal unsurlar› bir kenara ay›r›p, kuramsal veya saf ak›l yoluyla bilginin çözümlemesini yapmaya çal›fl›rken; yorumsama gelene¤i kapsam›nda yazan düflünürler insan›n her zaman verili olan bir tarihsel/ba¤lamsal zeminden yola ç›karak düflünebildi¤ini vurgulam›fllar ve anlaman›n asla bofllukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerçekleflemeyece¤inin alt›n› çizmifllerdir. Özetlersek, epistemolojik aç›dan geleneksel bir bak›fla sahip olan bir bilgi kuramc›s› aç›s›ndan insan›n estetik boyutunun veya sanatsal ifllevlerin bir bilgi tafl›mas› olanakl› görünmezken, “deneyim” kavram›na daha farkl› zeminlerden bakan düflünürler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dönüflüm aç›s›ndan öneminin yads›namayaca¤›n› savlam›fllard›r. Bu bölümde dile getirdi¤imiz baz› itirazlar› ve geleneksel epistemolojiye karfl› gelifltirilen perspektiflerin ard›nda yatan baz› gerekçeleri son ünitede daha ayr›nt›l› olarak tart›flaca¤›z. Bu bölümde epistemolojik tart›flmalarda çok s›k gündeme gelmeyenSIRA bir konuyu, bilgi-anS‹ZDE lama iliflkisini gündeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi fikirlerinizi üretmeye çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
TANRI KONUSUNDA B‹LG‹LENME SORUNSALI S O baz› R U tart›flmalar› Bu ünitenin son bölümünde dinsel bilgilenme konusunda temel sergileyece¤iz. Do¤al olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her yönünün kapsaml› olarak tart›fl›lmas› olanaks›zd›r. O yüzden, biz yaln›zca bilgi felseD‹KKAT fesi uzmanlar›n›n din konusunda gündeme getirdi¤i en temel sorunsallardan baz›lar›na yer verece¤iz.
SIRA S‹ZDE
Tanr›’n›n Varl›¤› Bilgisinin S›radan Bilgiden Fark›
N N
Dinsel önermeler ba¤lam›nda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilginç bir soru AMAÇLARIMIZ flu flekilde ifade edilebilir: “Tanr› vard›r” veya “Öldükten sonra Tanr› kötüleri cezaland›r›r, iyileri ödüllendirir” gibi önermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu “bilme” kavram› ve onun di¤er zihinsel durumlardan fark› üzerine K ‹ T Ayap›lmaktad›r. P Bu noktay› biraz açmak için, “Tanr› vard›r” önermesinin bilinebilmesi konusunu s›radan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karfl›laflt›ral›m. “fiu an bakmakta oldu¤um tafl yuvarlakt›r” deneyimsel önermesinin –uygun flartlar›n sa¤land›¤›n› T E L E V ‹ Z Y Ovarsayarak– N tipik bir bilgi örne¤i oluflturdu¤unu daha önce ifade etmifltik. ‹rdelememiz aç›s›ndan, afla¤›daki iki önermeyi inceleyelim: (A) Ö öznesi, flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak oldu¤una inanmaktad›r. ‹ N T E Rbilmektedir. NET (B) Ö öznesi, flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak oldu¤unu Burada hem (A)’n›n hem de (B)’nin nesnesi veya hedefi olan önerme (yani “Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl yuvarlakt›r” önermesi) gözlemlenebilen dünyada yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) önermesi (A)’dan farkl› olarak iflin içine önermesel do¤ruluk boyutunu sokmaktad›r. Fakat bu ba¤lamda (B)’nin s›namas›n›n yap›labilmesine iliflkin bir sorun ya da gizem oldu¤u söylenemez.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
230
Epistemoloji
“Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl yuvarlakt›r” önermesi, do¤rulu¤u deneysel olarak kolayca s›nanabilecek bir önermedir. fiimdi yukar›daki (A) ve (B) önermelerini (C) ve (D) ile karfl›laflt›ral›m: (C) Ö öznesi, Tanr›’n›n var oldu¤una inanmaktad›r. (D) Ö öznesi, Tanr›’n›n var oldu¤unu bilmektedir. (C) türünden cümleler toplumda s›kça ifade edilen ve kiflinin inanc›n› dile getiren önermelerdir. (D) önermesinin ise (C)’den oldukça farkl› bir iddia içeri¤i bulunmaktad›r. (D) önermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi için, “Tanr› vard›r” önermesinin gerçekten do¤ru olmas›n› gerektirmektedir. Burada ortaya ç›kan temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir önceki paragraftaki örne¤imize dönersek, (B) önermesi ile (D) önermesi aras›nda önemli bir fark›n bulundu¤u görülecektir. (B)’nin do¤rulu¤u (yani, Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak olmas› durumu) alg›lar› normal çal›flan her insan›n deneyimsel bilgisine ilkece aç›kt›r. (D) önermesinin ise böyle bir yap›s› olmad›¤› bellidir. Baflka bir aç›dan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlafl›l›r ve sorunsuz bir iddia tafl›sa da, biliflsel olarak s›n›rlanm›fl varl›klar›n (C)’den (D)’ye bilgisel geçifli nas›l yapabilece¤i son derece belirsizdir. Bu durum, “Tanr› vard›r” gibi önermeler aç›s›ndan epistemolojik bir sorun yarat›r. Bu karfl› ç›k›fla verilebilecek en önemli felsefi yan›t, “Tanr› vard›r” önermesinin do¤rulu¤unun basitçe deneyimsel veya alg›sal olarak de¤il, ak›lsal olarak ve mant›ksal düflünce zincirlerini izleyerek gösterilebilece¤i yönündedir. Felsefe tarihinde, tanr›n›n varl›¤›n› mant›ksal yöntemlerle göstermeye çal›flan ve kesinlik iddias›yla gelen iki önemli ispat bulunmaktad›r. Epistemolojik aç›dan da büyük önem tafl›yan ve tart›flmalara neden olan bu iki kan›t› veya ak›l yürütmeyi afla¤›da k›saca özetleyece¤iz.
Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Ak›lc› Yöntemlerle Kan›tlanmas› Anselm’in kan›t›, “Tanr›” kavram›n›n irdelenmesi yöntemini kullan›r.
1. Aziz Anselm’in Ontolojik Kan›t›: Bu ispat bir tan›mlama ile bafllar: Tanr› tan›m gere¤i s›fatlar› veya nitelikleri eksiksiz oland›r. E¤er bir kifli Tanr›’ya iliflkin “belli s›fatlardan yoksundur” gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiflinin semâvi dinlerde inan›lan Tanr›’dan bahsetmedi¤ini düflünürüz. fiimdi flöyle bir düflünce deneyi yapal›m. Zihnimizde Tanr› kavram›n› veya düflüncesini olufltural›m. Bu noktada herhangi büyük bir iddiada bulunmuyor, yaln›zca zihnimizin içinde bir fikir veya kavram uyand›r›yoruz. Bu kavram›n önemli bir parças›, elbette, “eksiksiz” veya “tüm s›fatlara ve niteliklere sahip” olmakt›r. Peki, Tanr›’n›n “var olmak” gibi bir s›fata sahip olmamas› mümkün müdür? E¤er zihnimizde oluflturdu¤umuz Tanr› kavram›n›n her niteli¤i olsayd› ancak “var olma” niteli¤i olmasayd› (ki bu “eksik” Tanr›’ya X diyelim), o zaman kafam›zda “daha üstün” bir Tanr›’n›n (bu Tanr›’ya da X+1 diyelim) kavram›n› oluflturabilirdik. Kurgulayabildi¤imiz bu “daha üstün” Tanr› veya varl›k ayn› X gibi olup, ondan fazla olarak “varl›k” s›fat›n› da tafl›rd›. Ama bunu dedi¤imiz anda ilk bafltaki ad›m›m›zla çeliflmifl oluruz. Biz, en baflta, zihnimizde Tanr› kavram›n› oluflturdu¤umuzu iddia etmifltik ve bu kavram›n “her s›fata sahip olmay›” içerdi¤ini tan›m gere¤i kabul etmifltik. E¤er, kafam›zda oluflan Tanr› düflüncesi “varl›k” s›fat›n› içermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan daha üstün olan bir X+1’i düflünmek olanakl› olurdu. Elbette bu da Tanr›’n›n kabul edilen tan›m› (“s›fatlar› eksiksiz olan”) aç›s›ndan çeliflik bir durum yarat›r. O halde, e¤er çeliflkiye düflmek istemiyorsak, Tanr› düflüncesi veya kavram› zihnimizde olufltu¤unda bu düflüncenin bir unsurunun da “var olma” oldu¤unu kabul etmemiz gerekir. Yani, Tanr› yaln›zca düflünce veya kavram içinde de¤il, gerçekte de var olmak zorundad›r. Sonuç olarak, Tanr› vard›r.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
Bu ispata getirilen en önemli itiraz fludur: E¤er bu geçerli bir ispat ise, bu yöntemi kullanarak gerçek olamayacak pek çok fleyin varl›¤›n› ispatlamak olanakl› hâle gelir. Diyelim ben zihnimde mükemmel (yani, s›fatlar› eksiksiz) bir ada düflüncesi oluflturuyorum. E¤er bu zihinsel ifllevi baflar›yla gerçeklefltirebilmiflsem, o zihnimde canland›rd›¤›m adan›n gerçekten bir yerlerde var olmas› gerekir; aksi halde, bafltaki “eksiksiz ada” varsay›m›mla çeliflirim. O halde, eksiksiz ada gerçekten vard›r. Ancak bu ak›l yürütmenin sonucunun kabul edilir olmad›¤› ve bizi garip bir noktaya götürdü¤ü aç›kt›r. Bu itiraza yan›t veren ve Anselm’in ispat›n› savunan düflünürler ise, orijinal ispat›n “ada ispat›” ve benzerlerinden farkl› bir yap›s› oldu¤unu savunmufllard›r. 2. Aziz Aquinas’›n Kozmolojik Kan›t›: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat sunmufl olsa da, biz burada –felsefeci olmayanlar aras›nda da iyi bilinen– tek bir argüman› inceleyece¤iz. Bu kan›t nedensellik konusunda s›radan bir gözleme dayan›r ve ç›kar›msal bir yap›s› vard›r: (i) Baz› fleyler hareket eder; (ii) Bir fleyin hareketinin nedeni her zaman kendisi d›fl›nda bir fleydir; (iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz; (iv) SONUÇ: Baflka bir fleyin hareket ettirmedi¤i bir “ilk hareket ettirici” var olmak zorundad›r. Birinci öncül olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde oldu¤u saptamas›n› yapar. Bir sonraki öncül bize, e¤er fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket nedeninin kendisi d›fl›nda bir fley oldu¤unu söyler. (iii) numaral› öncül bu zincirin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmad›¤›n› kaydeder. Bunlardan ç›kan sonuç, tüm hareketin kökeninde bir “ilk hareket ettiricinin” (Tanr›’n›n) olmas›n›n gerekti¤idir. Aquinas’›n ak›l yürütmesi flu flekilde daha iyi anlafl›labilir. Diyelim ki, A fiziksel nesnesi hareket ediyor. A’n›n harekete bafllama nedeni A’n›n kendisi olamayaca¤›na göre, hareketin aç›klamas› ancak A’n›n hareketine neden olan B gibi baflka bir nesne ile yap›labilir. Ancak ayn› soru B’nin hareketi için de geçerli olaca¤› için, onun hareketini de C gibi baflka bir nesneye gönderme yaparak aç›klayabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas› gerekir, aksi halde incelemekte oldu¤umuz nesnenin (A’n›n) hareketini aç›klayamadan b›rakm›fl oluruz. Zinciri durduran unsur ise, hareketi kendi bafllatan ve di¤er tüm hareketlere neden olan bir fley olmak zorundad›r; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar bafllayacakt›r. Ancak bu ilk hareket ettiricinin do¤adaki herhangi bir nesne olamayaca¤› aç›kt›r. O halde, bu ilk neden Tanr›’d›r. Bu ispata getirilebilecek ilk elefltiri, (ii) numaral› öncülün do¤rulu¤unun a priori bir flekilde ortaya konulamayacak olmas›d›r. Örne¤in, atom-alt› evrende bulunan baz› parçac›klar›n ortaya ç›kma flekli fiziksel varl›k alan›na iliflkin eski bilimsel varsay›mlar›n (özellikle de nedenselli¤in egemen oldu¤u mekanik evren görüflünün) sorgulanmas›na neden olmufltur. Ve e¤er ispattaki öncüllerden birinin sorunlu oldu¤u saptan›rsa, do¤al olarak, ispat›n tümü sorgulanmaya aç›k hale gelecektir. ‹spata yöneltilebilecek ikinci bir elefltiri ise flu olabilir: Yukar›da A, B, C gibi simgelerle aç›klad›¤›m›z nedensellik zinciri do¤a içinde gerçekleflmektedir (örne¤in, bir tafl›n baflka bir tafla çarparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zincirin durak noktas› olan “ilk hareket ettirici” (Tanr›) do¤a içinde bir varl›k de¤ildir. Do¤an›n tamamen içinde gerçekleflen bir nedensellik zincirinin do¤an›n tamamen
231
Aquinas’›n kan›t›, nedensellik zincirinin en bafl›nda neyin oldu¤u konusunu gündeme getirir.
232
Epistemoloji
d›fl›nda olan Tanr› taraf›ndan bafllat›lmas› aç›klanmas› gereken bir durum yaratmaktad›r. Bu konuda da felsefeciler aras›nda tart›flmalar devam etmektedir. Tanr›n›n varl›¤›n› gösterme hedefine yönelen her argüman “mant›ksal ispat” niteli¤inde olmak zorunda de¤ildir. Örne¤in, evrenin karmafl›k yap›s›n›n tasar›mc› bir Tanr›’n›n varl›¤›n› gerektirdi¤ini savlayan argümanlar sa¤duyuya seslenmeyi hedefler. Benzer flekilde, ünlü matematikçi Blaise Pascal’›n “Tanr›’n›n varl›¤›na inanman›n inanmamaktan daha kazançl› ve faydal› olaca¤›” yönündeki argüman› pragmatik ö¤eler tafl›r.
Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Bilinmesinde Ölçüt Sorunu Bu bölümü, ünlü bilgi kuramc›s› Robert Audi’nin öne sürdü¤ü ilginç bir düflünceyle bitirelim. Audi’ye göre (s. 272) Tanr›’n›n varl›¤›n›n bilinmesinde as›l epistemolojik sorun fludur: Tanr›’n›n varl›¤› ile karfl›laflma deneyimimiz (görsel, iflitsel veya hissel boyutta) bir gün bir flekilde gerçekleflse bile, bunun gerçekten Tanr›’yla karfl›laflma deneyimi oldu¤unu bilemeyiz. Öyle bir deneyimin, örne¤in, bir yan›lsama olup olmad›¤›n› bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullan›rsak, bu konuda epistemolojik bir ölçütümüz olmad›¤› için, bu tür bir deneyimin gerçekli¤ini saptamam›z söz konusu olamaz. Örne¤in, çölde günefl alt›nda yürürken, serap görme sonucu az ileride bir çeflme oldu¤unu sanan bir kiflinin olas› deneyim s›n›rlar› içinde bunun “gerçek bir çeflme ile karfl›laflma” olup olmad›¤›n› ö¤renme flans› vard›r. Suya bat›r›ld›¤›nda e¤ilmifl gibi görünen bir kafl›¤a bakan bir insan›n deneyimi de böyledir. Bütün bu yan›lsamalar, deneyim içinde, önünde sonunda gerçek olgulardan ayr›labilirler. Ancak ayn› durum, Tanr›’yla karfl›laflt›¤›n›, O’nun varl›¤›n› deneyimledi¤ini, böyle bir karfl›laflma sonucu O’nun varl›¤› konusunda bilgilendi¤ini düflünen insanlar için geçerli de¤ildir. Audi’ye göre, bu tür bilgi iddialar›n›n bir s›namas› veya testi olamaz. Epistemolojik aç›dan bak›ld›¤›nda, bu ba¤lamda ortaya bir “ölçüt eksikli¤i” sorunun ç›kt›¤› aç›kt›r. Burada ilginç olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar düflünürlerinden biri olan ve Audi’den yaklafl›k 150 y›l önce yaflam›fl olan Danimarkal› felsefeci Søren Kierkegaard’›n (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri bütünüyle kabul ediyor görünmesidir. Ancak Kierkegaard’›n bu kabulden ç›kartt›¤› sonuç ve vermeye çal›flt›¤› as›l mesaj oldukça de¤ifliktir. Varoluflçu felsefenin kurucular›ndan biri say›lan Kierkegaard’a göre, örne¤in, ‹brahim peygamber Tanr› taraf›ndan ald›¤› ça¤r›ya uyarak biricik o¤lunu kurban etmeye götürürken, kendisine seslenenin Tanr› oldu¤unu gerçekten de bilemezdi. Dahas›, ‹brahim’in durumunda akla uygun veya ak›lla aç›klanabilecek hiçbir fley yoktu. ‹brahim, Kierkegaard’›n görüflüne göre, “sonsuz olan” taraf›ndan ça¤r›l›yordu ve bu durumu “sonlu olan” bir ak›lla de¤erlendirip anlamak olanakl› de¤ildi. O yüzden, bu ola¤anüstü durum akl›n söylediklerinin ötesine geçmeyi ve bir “iman s›çramas›” yapmay› gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak ‹brahim’in bilebilece¤i bir fley yoktu; etik aç›dan ise yapmak üzere oldu¤u fley aç›kça bir cinayete karfl›l›k gelmekteydi. Ancak ‹brahim eli titremeden ve tereddüt etmeden b›ça¤›n› çekti ve, Kierkegaard’a göre, bu yüzden o¤lu ona geri ba¤›flland›. Bu yan›t›n, Tanr›’n›n varl›¤› ba¤lam›nda bilgi sorununa bir çözüm sa¤lay›p sa¤lamad›¤› tart›flmaya aç›k olsa da, felsefe tarihindeki düflüncelerin çeflitlili¤ini ve perspektiflerin zenginli¤ini sergilemesi aç›s›ndan kayda de¤er oldu¤u belirtilebilir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
SIRA Kozmolojik S‹ZDE Aziz Aquinas’›n kan›t› çok tart›fl›lm›fl bir ak›l yürütme içerir. Tanr›’n›n varl›¤›n› kan›tlamaya yönelik olarak öne sürülen bu ilginç düflünce zincirine iliflkin kendi felsefi de¤erlendirmenizi oluflturmaya çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
233
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart›flmalar› ve sorunlar› kavrayabilmek. Alg›lar›n ve do¤al bilimlerin bize nesnel bilgi verdi¤ini düflünürüz. Bu son derece ak›lc› bir düflüncedir çünkü alg›sal ve bilimsel bilginin yöneldi¤i nesnelerin ya da olgular›n bulundu¤u yer, pek çok felsefecinin üzerinde uzlaflt›¤› gibi, zihinden ba¤›ms›z gerçekliktir. Oysa, etik önermelerin içeriklerinin do¤ru veya yanl›fl olma nedeni “fiziksel olgular” olamaz. Bu durum, etik önermelerin bilgi içerip içermedikleri ya da bilgiyi nas›l içerdikleri konusunda bir soru iflareti do¤urur. E¤er etik önermeler bilgi içeriyorsa, bu bilginin kayna¤›n›n, örne¤in, alg›lardan ziyade ak›l olmas› beklenebilir. Her ne kadar tarihte çok say›da felsefeci bu görüflü savunmufl olsa da, insan akl›n›n evrensel ilkeleri gerçekten bilebilece¤i tezi kökten bir flekilde sorgulanm›flt›r. Pozitivistler, etik içerikli cümlelerin biliflsel niteliklerinin olmad›¤›n› öne sürmüfllerdir. Göreceli¤i savunan düflünürler ise, insan akl›n›n evrensel ilkelere ulaflabilece¤i yönündeki ussalc› tezin baz› önemli sorunlar›n› gündeme getirmifllerdir. Estetik yarg›lar›n ve sanat›n bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl› görüflleri ö¤renebilmek. Etik bilginin olana¤› tart›flmalar›na paralel bir flekilde, estetik içerikli cümlelerin (veya sanatsal eserlerin) bilgisel içeriklerinin olup olmad›¤› konusu da felsefecileri oldukça düflündürmüfl bir konudur. Platon’dan bafllayarak pek çok felsefeci, sanat›n ya da sanatsal ürünlerin “bilgi” içeriklerinin olamayaca¤›n› savlam›flt›r. Örne¤in 20. yüzy›l›n pozitivist düflünürleri, estetik içerikli yarg›lar›n belli bir de¤er ve önem tafl›d›¤›n› ancak bu de¤erin biliflsel olmad›¤›n› iddia etmifllerdir. Bu geleneksel görüfle getirilebilecek bir elefltiri, söz konusu yaklafl›m›n “bilgi” kavram›n› oldukça dar ve k›s›tl› bir anlamda ald›¤›d›r. Nesne-özne aras›ndaki biliflsel ba¤dan ziyade “anlama” kavram›yla ilgilenen felsefi yaklafl›mlar ise, estetik yarg›lar›n ve sanatsal çal›flmalar›n insanlar›n yaflamsal ufuklar›n› dönüfltürme gücüne dikkat çekmifllerdir. Bu yaklafl›m tarz›n› benimseyen düflünürlerin üzerinde durdu¤u bir konu, sanat›n ve sanatsal ürünlerin insanda neden oldu¤u dönüflümlerin “bilgilenme” ve “ö¤renme” kavramlar› çerçevesinde kritik bir rol üstlenebilece¤idir.
N A M A Ç
3
Tanr›n›n varl›¤›n›n bilinmesi konusunda üretilen fikirleri anlayabilmek. Felsefe tarihinin önemli baz› düflünürleri Tanr›’n›n varl›¤›n›n ak›lc› yöntemlerle gösterilebilece¤ini iddia etmifllerdir. E¤er bu do¤ruysa, insanlar için yaln›zca Tanr›’n›n varl›¤›na inanmak de¤il, O’nun varl›¤›n› bilmek de olanakl›d›r. Bu amaçla sunulan kan›tlardan özellikle Aziz Anselm’in ontolojik kan›t› ve Aziz Aquinas’›n kozmolojik kan›t› kuramsal aç›dan her zaman ilginç bulunmufl ve derinlemesine tart›fl›lm›flt›r. Ontolojik kan›t›n dayand›¤› temel fikir, “Tanr›” kavram›ndan “varl›k” kavram›n›n at›lmas› durumunda çeliflik bir noktaya var›laca¤›d›r. Aquinas’›n kozmolojik kan›t› ise fiziksel evrende devinimin (hareketin) olabilmesi için tüm hareketi bafllatan bir “ilk bafllat›c›n›n” olmas› gerekti¤i düflüncesini esas al›r. Pratik yaflam›n olgular›na ve deneyimlerine vurgu yapan ak›l yürütmelerden farkl› olarak, bu iki kan›t mant›ksal bir düflünce zinciri izleyerek Tanr›’n›n gerçekten olmas› gerekti¤ini göstermeye çal›fl›r.
234
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi etik ba¤lam›nda oluflturulmufl bir cümledir? a. Sigara içmenin tüm kapal› alanlarda yasaklanmas› gerekir. b. Yafll› adam o¤lunun ahlaks›z bir yaflama sürüklendi¤ini düflünüyordu. c. Bir kiflinin kad›n oldu¤u için ifl baflvurusunun reddedilmesini yanl›fl buluyorum. d. Günlük yaflam›n stresi içinde bazen moral bozuklu¤u hissetmemiz normaldir. e. Yazar son kitab›nda esas olarak moral de¤erlerin çöküflü konusunu ifllemektedir. 2. Etik ilkeler konusundaki tart›flmalar›n özellikle epistemoloji alan›n› ilgilendiren yönü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya ç›kma süreçlerinin saptanmas› sorunu b. Etik ilkelerin metafizik alt yap›s›n›n bilinmesi sorunu c. Etik ilkelerin farkl› kültürlerde ald›¤› biçimlerin araflt›r›lmas› d. Benimsedi¤imiz etik ilkelerin evrensel düzeyde do¤ru oldu¤unun bilinmesi sorunu e. Benimsedi¤imiz etik ilkelerin, ahlaki de¤erleri nas›l etkiledi¤inin bilinmesi sorunu 3. Etik ilkelerin bilgisinin alg› yoluyla edinildi¤ini savunan görüflün karfl›laflt›¤› önemli bir kuramsal zorluk afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alg› yoluyla bilinebilecek önermelerden etik önermeleri türetmek zor görünmektedir. b. Alg› yoluyla bilinebilecek önermelerin fiziksel olgularla olan iliflkisini aç›klamak zor görünmektedir. c. Etik önermelerin hangilerinin a priori bilgi içerdi¤ini saptamak zor görünmektedir. d. Alg›sal anlamda kesinlik içeren önermeleri etik önermelerden türetmek zor görünmektedir. e. Etik önermelerin sezgisel bilgi içerip içermedi¤ini saptamak zor görünmektedir.
4. Kant’a göre, aç çocu¤unu beslemek için ekmek çalan bir baban›n eyleminin etik de¤erlendirmesi bize hangi sonucu verir? a. Akl›n kullan›m› yoluyla, bir baban›n çocu¤unu aç b›rakmamakla yükümlü oldu¤u kavranabilir; o yüzden baban›n eylemi etik olarak do¤rudur. b. Akl›n kullan›m› yoluyla, yaflama hakk›n›n evrensel oldu¤u kavranabilir; o yüzden baban›n eylemi etik olarak do¤rudur. c. Baban›n eylemi temel bir etik aç›dan do¤ru olsa da, pratik nedenlerden dolay› yanl›flt›r. d. Ak›lc› varl›klar olarak, baban›n eyleminin olumsuz toplumsal sonuçlar do¤uraca¤›n› kavranabiliriz; o yüzden baban›n eylemi etik olarak yanl›flt›r. e. Ak›lc› varl›klar olarak, çalman›n evrensel bir norm olmas›n› istemezdik; o yüzden baban›n eylemi etik olarak yanl›flt›r. 5. Evrensel etik normlar› ak›l yoluyla bilebilece¤imiz iddias›na getirilebilecek temel bir itiraz afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bu görüfl, etik ilkelerin duyular arac›l›¤›yla gelen fizyolojik uyar›mlarla olan iliflkisini göz ard› etmektedir. b. Bu görüfl, insan akl›n›n çevresel ve tarihsel koflullarca belirlendi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir. c. Bu görüfl, insan akl›n›n ba¤lamsal yönlerini gere¤inden fazla vurgulamaktad›r. d. Bu görüfl, insan akl›n›n mant›ksal yap›s›n› göz ard› etmektedir. e. Bu görüfl, etik ilkelerin biliflsel içeri¤e sahip oldu¤u gerçe¤ini göz ard› etmektedir. 6. Estetik yarg›lar ve estetik alan›n›n kuramsal ifllevi konular›nda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Estetik yarg›lar›n “güzel” ve “yücelmifl” kavramlar›n› ilgilendiren bir yönü vard›r. b. Estetik yarg›lar›n duygular› ve zevkleri ilgilendiren bir yönü vard›r. c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yarg›lar›n bize bilgi verip vermedi¤idir. d. Estetik alan› esas olarak “güzel” kavram›yla ilgili yarg›lar›n duyu verilerinden nas›l türetildi¤ini inceler. e. Estetik alan›nda sunulan irdelemeler alg›lar›m›z›n yap›s›n›n çözümlemesini içermez.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
7. Pozitivist bir bak›fl aç›s›n›n estetik yarg›lara iliflkin getirebilece¤i en temel elefltirilerden biri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pozitivist bak›fl farkl› bilgilenme ve anlama kiplerini göz ard› etmektedir. b. Pozitivist bak›fl “biliflsel de¤er” kavram›n› göz ard› etmektedir. c. Pozitivist bak›fl estetik yarg›lar›n oluflumunda deneyimin oynad›¤› rolü göz ard› etmektedir. d. Pozitivist bak›fl duygular›n gerçek oldu¤u düflüncesini reddetmektedir. e. Pozitivist bak›fl bilgilenme kapsam›nda alg›n›n önemini göz ard› etmektedir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Tanr›’n›n varl›¤› konusunda temel bir epistemolojik sorunu dile getirir? a. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u bilgisinden hareketle, insan›n s›n›rl› alg›sal bilgisinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi b. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u inanc›ndan hareketle, insan›n s›n›rs›z bilgi edinmesinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi c. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u inanc›ndan hareketle, insan›n s›n›rl› alg›sal bilgisinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi d. Tanr›’n›n var oldu¤u inanc›ndan Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u bilgisine geçifl yap›lmas› e. Tanr›’n›n var oldu¤u inanc›ndan Tanr›’n›n var oldu¤u bilgisine geçifl yap›lmas› 9. Aziz Anselm’in ontolojik kan›t› için afla¤›dakilerden hangisi geçerli de¤ildir? a. Mant›ksal yap›s› itibar›yla Anselm’in kan›t›, öncüller kabul edilince sonucun zorunlu olarak do¤ru kabul edilmesi gerekti¤i düflüncesine dayan›r. b. Anselm’in kan›t›na göre, Tanr› var olmasa bile mükemmel ve eksiksizdir. c. Anselm’in kan›t›, Tanr›’n›n var oldu¤unu varsayarak de¤il, zihnin içinde Tanr› kavram›n› canland›rarak bafllar. d. Anselm’in kan›t›na göre, gerçekten var olmayan bir Tanr› bizim “Tanr›” tan›m›m›zla çeliflir. e. Anselm’in kan›t›na göre, ortaya ç›kan çeliflkili durumun çözümü, Tanr›’n›n yaln›zca insan›n düflüncesinde var oldu¤u önermesinin reddedilmesinden geçer.
235
10. Robert Audi’nin dile getirdi¤i “Tanr›’n›n varl›¤›n›n bilinmesinde ölçüt sorunu”nu afla¤›dakilerden hangisi en iyi flekilde ifade etmektedir? a. Tanr›’n›n varl›¤› mant›ksal olarak ispatlansa bile, hangi ispat›n daha temel oldu¤unu gösterecek bir ölçütümüz yoktur. b. Tanr›’n›n varl›¤› gerçekten bilinse bile, bu bilginin gerekçesinin statüsünü saptayabilece¤imiz bir ölçütümüz yoktur. c. Tanr›’n›n varl›¤›n› gerçekten deneyimlesek bile, bu deneyimin gerçe¤i yans›tt›¤›n› belirleyecek bir ölçütümüz yoktur. d. Tanr›’n›n varl›¤›n› gerçekten deneyimlesek bile, bu deneyimin etik sonuçlar›n› gösterecek bir ölçütümüz yoktur. e. Tanr›’n›n varl›¤› gerçekten bilinse bile, bu deneyimin toplumsal sonuçlar›n› gösterecek bir ölçütümüz yoktur.
236
Epistemoloji
Okuma Parças› “‹yi” ve “kötü”nün de¤erlerle ilgili oldu¤u söyleniyor; fakat acaba de¤er nedir? Tüm insanlar için geçerli, ayn› anlama gelmek üzere, evrensel olan de¤erler var m›d›r? Yoksa de¤erler kifliden kifliye, gruptan gruba, toplumdan topluma, kültürden kültüre de¤iflen, ayn› anlama gelmek üzere, hep göreli kalan öznel ölçütlerden mi ibarettir? Daha da ço¤alt›labilecek olan bu sorular üzerinde düflünmeye bafllayan kifli, art›k ahlak üzerine düflünmeye bafllam›fl demektir. O kifli, art›k ad›na etik veya ayn› anlama gelmek üzere ahlak felsefesi denene bir felsefe alan›na ad›m›n› atm›flt›r. Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas› gereken husus, etik ile ahlak aras›ndaki ayr›md›r. Ahlak, bir kiflinin, bir grubun, bir halk›n, bir toplumsal s›n›f›n, bir ulusun, bir kültür çevresinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaflam›na giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, de¤er, norm, buyruk, yasak ve tasar›mlar toplulu¤u ve a¤› olarak karfl›m›za ç›kar. Bu bak›mdan ahlak (moral), her yanda yaflam›m›z›n içindedir; o tarihsel olarak kiflisel ve grupsal / toplumsal düzeyde yaflanan bir fleydir; ona her tarihsel dönemde, her insan toplulu¤unda mutlaka rastlar›z. Bir “Hristiyan ahlak›”ndan, bir “‹slam ahlak›”ndan, bir “Yahudi ahlak›”ndan, bir “Konfüçyüsçü ahlak”tan, bir “Budist ahlak›”ndan söz edildi¤ini biliriz. Bunun gibi, bir “hümanist ahlak”, bir “hoflgörü ahlak›”, bir “ödev ahlak›” oldu¤u söylenir. Yine bunun gibi, bir “aristokrat ahlak›”, bir “burjuva ahlak›”, bir “köle ahlak›” oldu¤unu söyleyenler vard›r. Ayr›ca “ifl ahlak›”, “meslek ahlak›” (t›p ahlak›, ticaret ahlak›, bankac›l›k ahlak› vb.) ve “bilim ahlak›” da, yukar›da say›lanlara eklenebilir. Öyle ki, ahlak üzerine düflünmeye, ahlak üzerine felsefe yapmaya bafllayan kiflinin, yani etik içine ad›m›n› atm›fl olan bir insan›n gözlemsel düzeyde ilk saptad›¤› fley, bir ahlaklar çoklu¤udur. Eti¤e ad›m›n› atar atmaz bir ahlaklar çoklu¤u ile karfl›laflan kiflinin yapaca¤› ilk saptamalardan biri, tüm bu çok çeflitli ahlaklar›n dayand›klar› de¤er, norm, inanç ve düflüncelerin göreli kald›klar›, k›sacas› ahlak ilkelerinin görelili¤i olabilir. O kifli, sadece yaflad›¤› dönemle s›n›rl› kalmayacak flekilde, tarihte de ahlak ilkelerinin hep göreli kald›¤› saptamas›nda bulunabilir. Hemen ard›ndan o kifli, tüm insanlar› birlefltirici nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve halihaz›rda mevcut olmad›¤› ve bu görelili¤in afl›lamayaca¤› yarg›s›na ulaflabilir. O kifli, bu gözlem ve yarg›s›yla yetinip kendi öznel e¤ilimleri ve inançlar› do¤rultusunda kendine göre bir ahlaksal yaflam sürdürmeye
karar verebilir. Veya ayn› kifli, bu temel ve evrensel ahlak ilkeleri konumlamaya ve böylece kaotik nitelikteki mevcut çeflitlili¤i aflmaya yönelebilir. Asl›nda onun karfl›laflt›¤› bu durum, felsefe tarihine bak›ld›¤›nda, etikle ilgilenen filozoflar›n bafllang›çta karfl›laflt›klar› durumdur. Gerçekten de, bu ilk gözlemlerden hareketle bir görecili¤e (relativizm) varmak veya tam tersine tek, kuflat›c› ve ba¤lay›c› bir ahlak, bir evrensel ahlak gelifltirmeyi denemek, evrenselcili¤e (üniversalizm) baflvurmak, daha ‹lkça¤dan beri rastlanan ve günümüzde de sürüp giden iki temel etik içi yönelim, iki ana do¤rultu olmufltur. Kaynak: Do¤an Özlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. ‹stanbul: Say Yay›nlar›, s. 23-24.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
237
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Görecelik görüflünü çekici k›lan bir neden, “mutlakç›” ya da “evrensel” diyebilece¤imiz bak›fl aç›lar›n›n ba¤lamsal unsurlar› göz ard› etme e¤iliminde olmalar›d›r. Ancak görecelik yaklafl›m›n›n da belli kuramsal sorunlarla karfl›laflaca¤› tahmin edilebilir. Bunun en bilinen örneklerinden biri “nesnellik-öznellik” sorunudur. Diyelim ki, görececi kuramlar›n iddias› do¤rudur. Yani, evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik do¤rusu kendi tarihsel ve kültürel koflullar› taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak, e¤er bu ilk bak›flta ak›lc› görünen düflünce do¤ruysa, örne¤in, bir ülkede halk›n ço¤unlu¤un uzlaflmas› ve uygun bulmas› sonucunda az›nl›kta kalan bir ›rk›n katledilmesini d›flar›dan elefltirilmek de olanaks›z hale gelebilir. E¤er evrensel etik ilkeler yerini yerel etik ilkelere b›rak›rsa, toplumlar›n zaman zaman ideolojik beyin y›kama sonucunda korkunç eylemler yapmalar›n›n ve yapt›klar›n› hakl› ç›karmalar›n›n önünde hiç bir genel etik norm bulunmayacakt›r denebilir. Bu düflünceler, göreceli¤in tezlerinin de belli zorluklar içerdi¤ini ve üzerinde daha derin düflünülmesi gerekti¤ini göstermektedir.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. d
7. a
8. e
9. b
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik - Ahlak Fark›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Etik” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik - Ahlak Fark›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Felsefenin iki alt alan› olan etik ve epistemoloji aras›ndaki iliflkiyi ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik Bilginin Kökenine ‹liflkin Düflünceler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Etik bilginin kayna¤› konusundaki kavray›fl›n›z› gelifltireceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bir Örnek: Kant’›n Etik Görüflünde Akl›n Rolü” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n etik kuram› ba¤lam›nda akl›n oynad›¤› rolü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakl›l›¤› Konusunda Çekinceler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Evrensel düzeyde etik bilgi konusunda iyimser bir yaklafl›mda bulunan perspektiflerin karfl›laflt›¤› zorluklardan baz›lar›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Yarg›lar›n ve Sanat›n Bilgiyle Bir ‹lgisi Var m›d›r?” k›sm›n› yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji iliflkisini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Bilgisel Yaklafl›ma Bir Karfl› Ç›k›fl” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilgi konusuna farkl› yaklafl›mlardan birinin elefltirisinin ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤› Bilgisinin S›radan Bilgiden Fark›” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilgi kuramc›lar›n›n dinsel bilgi ba¤lam›nda dile getirdi¤i temel bir sorunsal› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Ak›lc› Yöntemlerle Kan›tlanmas›” k›sm›n› yeniden okuyun. Felsefe tarihinin çok ünlü bir kan›t›na iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Bilinmesinde Ölçüt Sorunu” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Dinsel bilgi ba¤lam›nda Audi’nin dile getirdi¤i ölçüt sorununu daha iyi kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Epistemoloji alan›nda çal›flan kuramc›lar oldukça temel bir sorunla u¤rafl›rlar: öznenin nesneyle kurdu¤u biliflsel veya bilgisel iliflki. Bu yaklafl›m ister istemez karfl›m›za ikili bir felsefi tablo ç›kmas›na neden olur. Özne kendi zihinsel varl›¤› çerçevesinde inançlar› ve gerekçeleri arac›l›¤›yla, nesnel evrene bilgisel eriflim sa¤lamaya çal›fl›r. Öte yandan, nesnenin alan› öznenin inançlar›ndan, arzular›ndan ve tercihlerinden ba¤›ms›z bir flekilde varl›¤›n› sürdürür. E¤er varl›k alan›ndan tüm özneler ve onlar›n zihinleri kald›r›lsa bile, nesneler bu durumdan etkilenmeyeceklerdir. “Anlama” kavram›na veya eylemine döndü¤ümüzde ise baflka bir durumla karfl›lafl›r›z. Anlama ifllevi bir sürece ve kaynaflma an›na iflaret eder. Dinamik do¤as› yüzünden, “anlama” tarihsel ve di¤er ba¤lamsal unsurlardan ayr› düflünülemez. Bu yüzden irdelemelerine “bilgi” yerine “anlama” kavram›ndan bafllayan düflünürler, farkl› bir kuramsal zeminde çal›flmalar›n› yürütürler.
238
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Aquinas’›n ak›l yürütmesi daha önce bilgisel gerekçelendirme konusunu ifllerken de¤indi¤imiz “geriye gitme” sorununun bir türünü içermektedir. Geriye gitmede karfl›lafl›lan en tart›flmal› nokta, ele al›nan belli bir felsefi sorunun çözümünün sürekli olarak bir sonraki düzeye aktar›lmas›d›r. Kozmolojik kan›t da, nesnelerdeki fiziksel de¤iflimlerin nedenini aç›klarken, baflka bir fiziksel nesneye geçifl yapmak zorunda kald›¤›m›z düflüncesini kullan›r. E¤er evrenin tümünde nedensellik ilkesi iflliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin aç›klamas› ancak baflka bir fiziksel nesne sayesinde yap›labilir. Bu durumda, tüm hareketleri bafllatmak için bir “bafllat›c›ya” gerek olaca¤› akla uygun bir iddia olarak karfl›m›za ç›kar. Burada ilginç olan bir nokta, bu bafllat›c›n›n fiziksel evrenin bir parças› olamayaca¤›d›r. E¤er bafllat›c› fiziksel evrenin bir parças› olsayd›, onun için de bir fiziksel bafllat›c› gerekirdi. O yüzden, fiziksel olmayan bir bafllat›c› (Tanr›) düflüncesi kuramsal olarak çekici bir konuma gelir.
Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge. New York: Routledge. Ayer, A. J. (1984). Dil, Do¤ruluk ve Mant›k. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Benedict, R. (2003). Kültür Kal›plar›. çeviren: Nilgün fiarman, ‹stanbul: Payel Yay›nevi. (Kitab›n ‹ngilizce orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture. New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli bölümleri L. P. Pojman’›n afla¤›da listelenen Philosophy: The Quest for Truth kitab›nda bulunabilir, s. 370-375.) Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. çeviren: Do¤an Özlem, ‹stanbul: Paradigma Yay›nc›l›k. Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press. Kant, I (2001). Pratik Usun Elefltirisi. çeviren: ‹smet Zeki Eyübo¤lu, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik Lirik. çeviren: N. Ekrem Düzen, ‹stanbul: Ara Yay›nc›l›k. Özlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Platon. (2009). Devlet. çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu ve Sina Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for Truth. 4. bask›, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu “felsefeye girifl” kitab› Tanr›’n›n varl›¤› konusunda üretilmifl belli bafll› argümanlar› içermektedir. Bunlar›n içinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paley’in ak›l yürütmeleri de bulunmaktad›r.) Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Palme Yay›nevi.
12 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgisel gerekçelendirme konusunda yeni yaklafl›mlar› aç›klayabilecek, Wittgenstein’›n felsefenin her alan›nda iz b›rakan görüfllerinin flüphecilik konusunda hangi sonuçlar› verdi¤ini aç›klayabilecek, Epistemolojide do¤alc›l›¤›n ne oldu¤unu aç›klayabilecek, Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlar›nda yap›lan çal›flmalar› aç›klayabilecek, Richard Rorty’nin pragmac› elefltirisini ve bu görüflün hem günümüz epistemolojisi hem de ça¤dafl felsefe aç›s›ndan önemini tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Ba¤lamc›l›k Ana dil ö¤renme Tek kiflilik dil Do¤alc›l›k Toplumsal epistemoloji
• • • •
Feminist epistemoloji Pragmac› “fayda” kavram› ‹roni Olumsall›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
• G‹R‹fi • GEREKÇELEND‹RME KONUSUNDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR • fiÜPHEC‹L‹⁄E ÇA⁄DAfi B‹R YANIT: KONUfiUYORUZ, O HÂLDE fiÜPHEC‹L‹K YANLIfi OLMALI • EP‹STEMOLOJ‹DE DO⁄ALCILIK • TOPLUMSAL EP‹STEMOLOJ‹ VE FEM‹N‹ST EP‹STEMOLOJ‹ • RICHARD RORTY’N‹N PRAGMACI TEPK‹S‹
Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler Yaflamdan Örnekler George Orwell’in 1984 adl› kitab›, bireylerin hareketlerinin iktidar taraf›ndan yak›ndan izlendi¤i, politik merkezde bulunanlar›n olgular› de¤ifltirip çarp›tt›¤› ve “do¤rular›” üretti¤i bir dünyay› anlat›r. Kitab›n en çarp›c› sayfalar›, yönetimin adam› olan O’Brian’›n Winston’a iflkence ederek Winston’un kendi gözleriyle gördüklerinin tam tersini ona kabul ettirmeye çal›flt›¤› bölümde bulunmaktad›r. O’Brian elini kald›r›r ve dört parma¤›n› Winston’a uzatarak kaç parmak gördü¤ünü sorar. Winston’dan “dört” yan›t›n› al›nca, do¤ru yan›t›n “befl” oldu¤unu ifade eder ve ona iflkence etmeye bafllar. Bu davran›fl›n›n nedeni, Winston’›n otoriteye karfl› direncini k›rmak ve onun zihnini istedi¤i gibi e¤ip bükebilmektir. Bu tabloda felsefi aç›dan itiraz edilebilecek en temel konu nedir? Do¤ru veya nesnel bilgiye önem veren düflünürlerin perspektifinden bakarsak, 1984’te sergilenen durumda bizi rahats›z eden esas sorun, do¤runun veya olgular›n çarp›t›lmas›d›r. Geleneksel “nesnellik” kavram›na çok büyük anlamlar yüklemeyi istemeyen düflünürler aç›s›ndan ise, 1984’te sergilenen durumda endifle yaratan as›l sorun “do¤ru”nun çarp›t›lmas› de¤il, bir insan›n inand›¤›n› özgürce dile getirme hakk›n›n elinden al›nmas›d›r. Richard Rorty gibi pragmac› ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer al›rlar. Bu düflünürlerin “soyutlamalar” yerine insan yaflam›n›n pratik sorunlar› ve özgür iletiflim ortam›n›n olanakl›l›¤› üzerine vurgu yapmalar› 20. yüzy›l felsefesinde derin bir etki yapm›flt›r. Pragmac›larla rakipleri aras›ndaki tart›flma ba¤lam›nda üzerinde düflünülebilecek ilginç bir soru fludur: 1984’te gördü¤ümüz türden bask›c› rejim olas›l›klar› göz önüne al›nd›¤›nda, nesnel (yani, kan›ttan ba¤›ms›z ve uzlafl›m› aflan) bir do¤ruluk anlay›fl›n›n bir toplumda olmas› m› yoksa olmamas› m› bask›c› ve totaliter bir düzenin yolunu açma potansiyeli tafl›r?
G‹R‹fi Önceki ünitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlar›ndan önde gelen baz›lar›n› tan›tmaya ve tart›flmaya çal›flt›k. Bu ünitede ise bilgi konusundaki ça¤dafl geliflmelere ve elefltirel görüfllere de¤inece¤iz. Afla¤›daki bölümlerde zaman zaman bilgi sorunsal›n›n s›n›rlar›n›n d›fl›na ç›karak ça¤dafl felsefe konusunda bütüncül bir perspektif ve genel bir anlay›fl oluflturmaya çal›flaca¤›z.
242
Epistemoloji
GEREKÇELEND‹RME KONUSUNDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR
Ba¤lamc›l›k görüflüne göre, bir önermenin bilinmesi ya da gerekçeli bir flekilde inan›lmas› ba¤lama veya koflullara ba¤l› bir olgudur.
Her ne kadar bilgisel gerekçelendirme sorunsal› özsel olarak temelcilik-ba¤dafl›mc›l›k ekseni etraf›nda flekillenmifl olsa da, özellikle 20. yüzy›lda kaydedilen geliflmeler ›fl›¤›nda, daha önce gündeme gelmemifl baz› yeni yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bunun en tipik ve ilginç örne¤i, David Annis gibi bilgi kuramc›lar› taraf›ndan öne sürülmüfl olan ba¤lamc›l›k görüflüdür. (Bu terim ‘ba¤dafl›mc›l›k’ terimi ile kar›flt›r›lmamal›d›r.) Bu görüfl geleneksel gerekçelendirme ve bilgi kuramlar›ndan oldukça farkl› bir yaklafl›m sunmaktad›r. Ba¤lamc›l›¤a göre, insanlar›n belli bir önermeyi bilmesinin ya da gerekçeli bir flekilde o önermenin do¤rulu¤una inanmas›n›n olanakl›l›¤› ancak ba¤lamsal koflullar yoluyla anlafl›labilir. Baflka bir deyiflle, önermesel bilginin gerek ve yeter koflullar› mutlak olmay›p, var olan durumlara göre de¤ifliklik gösterebilir. Gerekçelendirme veya bilginin gerçekleflmesi, yaln›zca bir özne ve do¤ru bir önermeye ba¤l› de¤ildir. Bilginin kavram›n›n anlafl›labilmesi için, özne, önerme ve içinde bulunulan durumun veya ba¤lam›n göz önüne al›nmas› gerekir. Bu fikri bilimsel bir ba¤lam çerçevesinde anlamaya çal›flal›m. Gündelik koflullarda, gerekçelendirme ve kan›t sunma standartlar›m›z görece olarak düflük iken, bilimsel ba¤lamlarda veya insan yaflam›n› ilgilendiren hassas konularda gerekçelendirme standartlar›n›n yüksek olmas› beklenebilir. Örne¤in günlük konuflmalar›m›z s›ras›nda, “Fransa alt›gen fleklindedir” gibi bir önerme iyi gerekçelendirilmifl bir bilgi parças› olarak al›nabilir. Baflka bir örnek düflünürsek, “Dünyan›n Güneflten uzakl›¤› 150 milyon kilometredir” önermesini dile getiren bir arkadafl›m›z›n gerekçeli bilgi sahibi oldu¤unu söyleyebiliriz. Oysa, ince hesaplar›n ve ayr›nt›lar›n ön plana ç›kt›¤› uluslararas› bir co¤rafya konferans›nda “Fransa alt›gen fleklindedir” gibi bir cümle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gök bilim uzmanlar› “Dünyan›n Güneflten uzakl›¤› 150 milyon kilometredir” önermesini bilimsel olarak yetersiz bulacaklar, “Dünyan›n Güneflten ortalama uzakl›¤› 149.597.887 kilometredir” gibi daha ayr›nt›l› bir önermenin bilimsel söyleme ve bilimsel iflleve daha uygun oldu¤unu ifade edeceklerdir. Bu anlamda, “gerekçelendirilmifl” kavram›n›n, “pürüzsüz”, “uzun”, “düz” gibi ba¤›nt›sal (bir anlamda, karfl›laflt›rma gerektiren) bir kavram oldu¤u aç›kt›r. Örne¤in h›zl› bir otomobilin içinde yol al›rken yaflanan deneyim aç›s›ndan asfalt zeminin “düz” oldu¤u rahatl›kla söylenebilir; fakat o yol üzerinde yavaflça ilerleyen küçük bir böcek aç›s›ndan durum çok farkl›d›r. Bu anlamda, bir önermenin soyut bir flekilde “gerekçelendirilmifl” oldu¤unu söylemek yetersizdir. Gerekçelendirmeye sahip olan öznenin alt yap›s› ve koflullar› da göz önüne al›nmak zorundad›r. Bu felsefi tavr›n, insanlar›n sahip olduklar› dilleri, kültürleri, tarihleri ve bilgisel arka planlar› dikkate almas› aç›s›ndan, “bilgi” kavram› konusunda geleneksel (yani, evrensel veya mutlakç›) yaklafl›mlardan son derece farkl› oldu¤u aç›kça görülebilir. Ba¤lamc›l›k görüflünün kuramsal çekicili¤ini art›ran bir nokta, flüphecili¤e bir yan›t verme iddias› tafl›mas›d›r. Felsefi tart›flmalar çerçevesinde alg›sal bilgiye öncelikle flüpheyle yaklafl›lmas› anlaml› olabilir. Ancak günlük yaflant›m›z ve pratik ifllevlerimiz aç›s›ndan “fiu an önümde bir y›lan var” gibi önermelerin kesin bir flekilde bilgimiz kapsam›nda yer ald›¤› söylenebilir. Ola¤an bilgi söz konusu oldu¤unda, bir insan›n yerde bir y›lan›n oldu¤u bilgisine sahip olabilmesi için kötü niyetli bir varl›k taraf›ndan aldat›lmad›¤›n› da ayr›ca bilmesine gerek yoktur. E¤er zehirli bir y›lanla karfl›laflma an›nda oradan uzaklaflmak yerine Kartezyen senaryolar› göz-
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
243
den geçirmeye kalkarsak, yaflam süremiz oldukça k›salabilir. fiüpheciler, flüphelenme ifllevini mutlak ve genel bir flekilde uygulamak isterler. Oysa flüpheci perspektifin tüm söylem alan›n› kapsama çabas› sa¤duyumuza çok uymayan bir epistemolojik tablo yarat›r. Ba¤lamc›l›k bu sezgileri ve sa¤duyusal düflünceleri ön plana ç›kararak geleneksel yaklafl›ma bir seçenek oluflturmaya çal›fl›r.
fiÜPHEC‹L‹⁄E ÇA⁄DAfi B‹R YANIT: KONUfiUYORUZ, O HÂLDE fiÜPHEC‹L‹K YANLIfi OLMALI 4. ünitede felsefenin önemli geleneksel sorunlar›ndan biri olan flüphecili¤i inceledik. Bilginin olanakl›l›¤›n› sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlar›n›n en kritik irdeleme konular› içinde yer alm›flt›r. 20. yüzy›lda da flüphecilik sorunsal› epistemoloji kapsam›nda incelenmeye devam etmifltir. Ancak biz burada farkl› bir rota izleyece¤iz ve 20. yüzy›l›n en önemli ve ilginç felsefecilerinden biri olan Ludwig Wittgenstein’›n (1889-1951) felsefesinden söz edece¤iz. Ludwig Wittgenstein’›n geleneksel felsefeye getirdi¤i elefltiriler düflünce tarihinde hâlen sürmekte olan derin izler b›rakm›flt›r. Bu bölümde onun görüfllerinin flüphecilik konusunda nas›l bir sonuca iflaret etti¤ini göstermeye çal›flaca¤›z. Wittgenstein bir bilgi kuramc›s› de¤ildir. O yüzden bu bölümdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsam›nda olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hatta sosyal bilimciler aras›nda oldukça revaçta olan ça¤dafl bir felsefi perspektiften bak›ld›¤›nda nas›l bir görünüm arzetti¤ini sergileyece¤iz. Amac›m›z, bu kitapta tart›flt›¤›m›z epistemolojik sorunlardan hareketle, günümüz felsefesinin önemli bir boyutuna iliflkin genel bir fikir vermek olacak. Son olarak önemli bir tarihsel noktay› ekleyelim. Wittgenstein “erken” ve “geç” dönemlerinde birbirinden oldukça farkl› iki yaklafl›m sunmufltur. Bu ünitede iflleyece¤imiz görüfller Wittgenstein’›n geç dönemine aittir. (Wittgenstein’›n erken dönemine ait fikirleri için (Baç 2007a)’ya bak›n›z.)
Ludwig Wittgenstein’›n dil ve anlam konular›nda geleneksel felsefeye yöneltti¤i elefltiriler pek çok felsefeciyi derinden etkilemifltir.
Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi Dil ve anlam konular›nda ço¤umuzun basit ve akla uygun bir anlay›fl›m›z vard›r. Bu anlay›fla göre, dil dünyay› yans›t›r. Türkçedeki ‘sincap’ kelimesi bir simgeler toplulu¤udur (‘s’+‘i’+‘n’+‘c’+‘a’+‘p’) ve do¤adaki gerçek sincaplara karfl›l›k gelir. Baflka bir flekilde ifade edersek, Türkçe bir kelime olan ‘sincap’ anlam›n› gerçek sincaplardan al›r. Ana dilimizi ö¤renme sürecinde, hangi kelimenin hangi nesneye karfl›l›k geldi¤ini keflfederiz. Böylece nesnel dünya ile zihinsel dünyam›z aras›nda bir iliflki kurulur. (Bu noktada Descartes’›n zihin ve maddeyi iki ayr› töz olarak alan kuram›n› an›msayabiliriz.) Çocuklar›na bir nesnenin ad›n› ö¤retmek isteyen anne ve babalar iflaret parmaklar›n› o nesneye do¤ru uzat›r ve çocu¤a nesnenin ad›n› söylerler. Böylece çocuklar nesnelerin adlar›n› ve kelimelerin anlamlar›n› ö¤renirler. Bu bildik senaryo elbette yetiflkinlerin bak›fl aç›s›ndan anlat›lmaktad›r. Peki, kelimelerin anlam›n› henüz ö¤renmekte olan bebekler aç›s›ndan durum bu kadar basit midir? Bir insana “parmakla iflaret etme” yöntemiyle nesne adlar›n› ö¤retme eyleminin baflar›l› olabilmesi için, her fleyden önce, böylesi bir ö¤retme-ö¤renme oyununu anlaml› k›lan bir toplumsal ve dilsel altyap›n›n olmas› ve bunun bir flekilde ö¤renilmesi gerekir. ‹leriye do¤ru uzanan bir parma¤›n iflaret etme yoluyla dikkati bir fleye çekme ve gösterme anlam›na geldi¤ini biz yetiflkinler elbette biliriz; ancak bafllang›çta bebeklerin bunu bile ö¤renmesi gerekir. Dahas›, bir yetiflkin parma¤›yla bir muza iflaret edip “muz” dedi¤inde çocuk o nesneye bakmay› ak›l
Bilgi, anlam, ve zihin gibi konularda fikir üreten geleneksel felsefeciler genellikle insanlar›n ö¤renme süreçleri konusunda derinlemesine düflünmemifllerdir. Bir çocu¤un ana dilini ö¤renmesi bir yetiflkinin yabanc› dil ö¤renmesinden farkl›d›r. Wittgenstein’a göre, bu durumun anlam ve bilgi konular›nda ilginç sonuçlar› bulunmaktad›r.
244
Epistemoloji
etse bile, sorun çözülmüfl say›lmaz. ‘Muz’ kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir? Yoksa nesnenin flekline mi gönderme yapmaktad›r? Anlamsal kar›fl›kl›k bunlarla da s›n›rl› de¤ildir. Tüm muzlar›n ad› ‘muz’ iken insanlardan bahsederken ‘Ebru’, ‘Kerem’ gibi farkl› hitap kelimeleri kullan›lmaktad›r. Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. Aç›kça görülece¤i gibi, bir bebe¤in ana dilini ö¤renmesi son derece zor bir eylemdir ve büyük bir anlamsal ve bilgisel baflar› içerir. E¤er Wittgenstein’›n yukar›da özetledi¤imiz ak›l yürütmeleri do¤ruysa, insanlar›n bebeklik dönemlerinde kelime adlar›n› “parmakla iflaret yöntemiyle” kolayca ö¤rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aç›klama gibi görünmektedir. fiimdi Wittgenstein’›n geleneksel dil ve anlam görüflüne yöneltti¤i elefltirileri biraz daha anlamaya çal›flal›m. Onun gündeme getirdi¤i önemli noktalardan birisi, kelimelerin nesnelerle iliflkilendirdi¤imiz dura¤an simgeler olmas›ndan çok, toplumsal/sözel eylem kapsam›nda kulland›¤›m›z araçlara benzedi¤idir. Sözlerin dünyay› bir ayna gibi yans›tt›¤›n› söylemek yan›lt›c›d›r. Biz sözcükleri bir toplum içinde sözel dolafl›ma sokar›z ve sözcükleri uygun davran›fl kal›plar› ile koflutluk içinde kullanarak anlamland›r›r›z. ‘Muz’ kelimesi dünyadaki baz› nesenelerle ilgilidir ancak flu kelimeler için ayn› fleyleri söyleyemeyiz; ‘fakat’, ‘imdat’, ‘yaflas›n’. Kelimeler bazen nesneleri yans›t›rken, bazen de emir verme veya söz verme gibi ifllevlere yararlar. Ayr›ca, bir insan›n muza iflaret ederek “muz” demesi betimleme ifllevini yerine getirirken, elinde çeflitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen bir arkadafl›m›za “muz” dememiz bir iste¤in veya seçimin ifadesi olarak anlafl›labilir. Baflka bir örnek verirsek, “söz veriyorum” kelimelerini söyleyen bir insan›n yapt›¤› fley kesinlikle pasif bir flekilde dünyay› betimlemek de¤ildir. Söz vermek, o kelimeleri söyleyeni ba¤layan, kelimelerle bir fleyi yapmay› içeren aktif bir eylemdir. O yüzden, kelimelerin “nesnelere karfl›l›k gelme” gibi tek ve basit bir ifllevi yoktur. Kelimeler çok farkl› ifller için kullan›labilir. Bir kelimenin anlam›n› belirleyen onun toplumsal alanda nas›l kullan›ld›¤›d›r. Simgelerle nesneler aras›nda kurulmufl gizemli veya evrensel bir anlamsal ba¤ yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl› Bir Yaklafl›m
Wittgenstein’a göre, anlam›n oluflmas› ve iletilmesinin anlafl›lmas› için zihnin içine de¤il toplumsal alana bakmak gerekir.
Özetleyerek dersek, Wittgensteinc› aç›dan bak›ld›¤›nda, bir çocu¤un dil ö¤renmesi “hangi simgenin neye karfl›l›k geldi¤ini kavramak” gibi basitlefltirilmifl bir flemayla aç›klanamaz. Do¤al dillerin ö¤renilmesi ve anlam›n oluflmas› süreçleri yal›t›lm›fl zihinsel ya da biliflsel süreçler de¤il, a¤›rl›kl› olarak toplumsal ifllevlerdir. E¤er toplumsal yap›lar olmasayd›, simgeler (yani, sesler ve iflaretler) hiçbir anlam içeremezdi. Wittgenstein’›n dil anlay›fl›na göre, bir cümleyi kullanarak bir düflünceyi “do¤ru” ve anlafl›l›r olarak karfl›ya iletmek belli bir yaflam biçiminin içinde olmay›, belli bir dilsel ve davran›flsal kurallar zincirine uygun flekilde eylemde bulunmay› gerektirir. E¤er bir yetiflkin parma¤›yla bir armuta iflaret eder ve “muz” derse veya restoranda bir garsona “Ayakkab›lar›m› boyatmaya geldim” türünden bir aç›klama yaparsa, bu eylemler “oyunu kural›na göre oynayamama” veya “anlams›z bir eylemde bulunma” örne¤i oluflturur. Peki, anlam›n bir kifliden di¤erine baflar›yla iletilebilmesi nas›l olanakl›d›r? Bunun için, hem konuflan kiflinin hem de dinleyenin, kelimelerin veya cümlelerin hangi davran›fl dizisiyle uygun gitti¤i konusunda içinde bulunduklar› ve ortaklaflt›klar› toplumsal çevre taraf›ndan, zaman içinde koflulland›r›lm›fl olmalar› gerekir. Unutulmamal›d›r ki sözel bir eylemde −ki bunun kapsam› belli bir iç duyum için “bafl a¤r›s›” adland›rmas›n› yapmaktan restoranda yemek ›smarlama ritüeline kadar uzan›r- bir dizi kurallar izlenir ve bu tümüyle toplumsal bir olgudur.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
Bu düflünceyi kavrayabilmek için bir süreli¤ine Wittgensteinc› bir tarzda düflünelim: “bafl a¤r›s›” veya “manevi tatmin” gibi “zihinsel” durumlar›n (ve deyimlerin) ne anlama geldi¤ini ve böylesi “soyut” kelimelerin hangi durumlara uygun düfltü¤ünü, nerelerde kullan›lmas› gerekti¤ini nas›l ö¤rendik? ‹lk baflta elimizde kelimeleri insanlar›n davran›fllar›yla iliflkilendirmenin d›fl›nda bir gereç var m›yd›? Bu anlamda, ‘hüzün’ kelimesinin bir çocuk için anlam kazanmas› sürecinde, çevredeki insanlar›n kafalar›n›n içinde olup bitenin ana dilini ö¤renen çocuk için nas›l bir yarar› olabilir? Bu düflüncelerden hareketle flu noktaya var›r›z: Sözel eylemler bir insanda yaln›zca toplumsal davran›fl koflulland›rmalar›yla ortaya ç›kt›klar›ndan dolay› (örnek: anne “bardak” derken masan›n üstündeki barda¤› gösterir ve çocuk da bu eylemi izler), bu eylemlere iliflkin anlamland›rmalar bireysel olarak −yani tek bir bireyin keyfî olarak ald›¤› kararlarla ve bu kararlara uygun davran›fllarda bulunmaya çal›flmas›yla- gerçeklefltirilemez. Bir insan kendi kendisini sözel/davran›flsal anlamda koflulland›ramaz. O yüzden, etrafta konuflan baflka insanlar›n olmad›¤› bir ortamda, ‘kedi’ veya ‘tafl’ gibi en basit ve somut içerikli kelimeler bile anlamsal karfl›l›klar›n› bulamaz. K›sacas›, bir kifli tek bafl›na bir dil yaratamaz. Bu ak›l yürütme Wittgenstein’›n tek kifliye özgü bir dilin olanaks›zl›¤› argüman› olarak bilinir ve pek çok yorumcunun da üzerinde uzlaflt›¤› gibi bu argüman günlük dilsel eylemlerimizde toplumsall›¤›n ya da toplumsal boyutun nas›l bir rol oynad›¤› konusunda kritik bir öneme sahiptir. Wittgenstein, hem anlam›n oluflumu hem de kelimelerin do¤ru/yanl›fl kullan›mlar›n›n testinin yap›labilmesi için bir toplumun varl›¤›n›n gerekti¤ini öne sürer. Örne¤in bir insan tek bafl›na belli bir hissine “iflte o his” veya “o duyum” gibi bir ad vererek kiflisel bir dil oluflturamaz. Elbette herkes yaln›zca kendi hislerini ve zihinsel durumlar›n› deneyimleyebilir; bir kiflinin zihinsel durumlar›n›n içeriklerini bir baflkas› deneyimleyemez. Bununla birlikte, ö¤renilecek veya bilinecek fley, yani anlamlar, içeride de¤il “d›flar›dad›r”. fiüphesiz bu bizim bafla¤r›s› gibi deneyimleri yaflamad›¤›m›z› göstermez. Gösterdi¤i gerçek, dili yeni ö¤renmekte olan bir insan›n a¤r›, hüzün, can s›k›nt›s› dedi¤imiz fleyleri içine bakarak (veya içini dinleyerek) de¤il, çevresindeki yetiflkinlerin bu kelimelerle hangi davran›fllar› efllefltirdi¤ini görerek di¤er oluflumlardan veya durumlardan ay›rd›¤› ve belli bir fley olarak anlamland›r›p ö¤rendi¤idir.
245
Wittgenstein’›n “tek kifliye özgü bir dilin olanaks›zl›¤›” argüman›na göre, bir kifli tek bafl›na hislerine veya alg› içeriklerine isim verme yoluyla bir dil oluflturamaz. Dilin oluflmas› için toplumsal koflulland›rma süreçlerine gereksinim vard›r.
Wittgenstein ve fiüphecilik Wittgenstein’›n düflüncelerini do¤ru anlamam›z ve de¤erlendirmemiz gerekiyor. Yukar›da aç›klad›¤›m›z gibi, Wittgenstein anlam›n bireylere has fleyler olduklar› fikrine karfl› ç›kmaktad›r. Yani bir insan›n “içinde” hissettiklerinin yanl›zca ona ait zihinsel nesnelermifl gibi alg›lanmas›n›n temel bir yanl›fll›k oldu¤unu söylemektedir. Dahas›, Wittgenstein anlam›n olmad›¤›n› de¤il, zihinlerde yer tutan “anlam” gibi bir fleyin var olmad›¤›n› savlamaktad›r. Basitlefltirerek söylersek, anlam zorunlu olarak özneler aras› alandad›r. Bu düflünceler bizi flüphecilik konusunda çok ilginç bir noktaya götürür. Do¤al bir dili konuflabilen bir öznenin, gerçekli¤in varl›¤›ndan veya di¤er insanlar›n var oldu¤undan flüphe etmesi oldukça anlams›zd›r. ‹nsan›n do¤al bir dil konuflmas›, üzerinde konuflulabilecek bir dünyan›n ve o dünyan›n içinde yer alan toplumsal bir örgütlenmenin varl›¤›n› gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davran›flsal anlam kuram›, Descartes gibi “bilgi” kavram›na temsil epistemolojisi çerçevesinde yaklaflan düflünürlerin yaklafl›mlar›na hiç benzememektedir. Ayr›ca dilsel yap›lar›, kavramsal çerçeveleri ve pragmac› unsurlar› ön plana almas›yla 20. yüzy›l Bat› Felsefesi’nin kayda de¤er bir boyutunu sergilemesi aç›s›ndan da önemlidir. Wittgenste-
E¤er Wittgenstein’›n dil ve anlam konular›ndaki görüflü do¤ruysa, flüphecili¤e ilginç bir yan›t verilmifl demektir.
246
Epistemoloji
inc› yaklafl›m›n felsefeciler aras›nda evrensel kabul gördü¤ünü söylemek elbette olanakl› de¤ildir. Ancak pek çok yönü hâlâ tart›fl›lmakta ve elefltirilmekte olsa da, Wittgenstein’›n görüfllerinin 20. yüzy›l felsefesini kökten bir flekilde de¤ifltirdi¤i ve yanl›zca anlam konusunda de¤il, varl›k tasar›mlar› ve bilgi sorunsal› çerçevesinde de söylem alan›n› belirledi¤i bir gerçektir. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çarp›c› fikirleriyle 20. yüzy›l felsefesine damgas›n› vurmufl bir düflünür olan Ludwig WittSIRA S‹ZDE genstein’›n öne sürdü¤ü görüfllerin geleneksel felsefenin kuramlar› ve yaklafl›mlar› ile hangi yönlerden çeliflti¤ini aç›klamaya çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
EP‹STEMOLOJ‹DE DO⁄ALCILIK S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
20. yüzy›lda Süretilen O R U felsefi görüfller ve yaklafl›mlar içinde en çarp›c› olanlardan biri kuflkusuz “do¤alc›l›k” olmufltur. Ontolojik anlamda do¤alc›l›¤›n tezi fludur: “Evrende her ne varsa do¤an›n bir parças›d›r ve evrende do¤al unsurlar d›fl›nda bir D‹KKAT fley yoktur”. Epistemolojide ise do¤alc›l›k bilginin elde edilme yöntemleriyle ve bilginin do¤as›yla ilgili bir görüfl olarak anlafl›l›r. Do¤alc› bilgi kuramc›lar›, bilinebileSIRA S‹ZDEdo¤aya ait oldu¤unu, bizim için do¤an›n d›fl›nda bilgi nesnelecek tüm do¤rular›n ri olmad›¤›n› düflünürler. Tahmin edilebilece¤i gibi, epistemolojik do¤alc›l›k bilgiye ulaflma konusunda usçulardan ziyade deneyimcilere yak›n bir felsefi durufl serAMAÇLARIMIZ giler. Dahas› 20. yüzy›l›n en önde gelen do¤alc›lar› bilime çok özel bir de¤er atfetmifller, epistemoloji ile fiziksel bilim aras›nda önemli bir iliflki oldu¤unu veya olmas› gerekti¤ini K ‹ T öne A P sürmüfllerdir. Baz› yorumcular felsefede do¤alc›l›¤›n köklerinin Thales, Anaximender, Heraklitus, Demokritus gibi Sokrates öncesi düflünürlere kadar gitti¤ine inanmaktad›rlar. Do¤alc›l›¤›n Aristoteles oldu¤unu düflünenler de vard›r. Daha yayT E Lilk E V temsilcisinin ‹ZYON g›n olarak kabul edilen görüfl, David Hume’un epistemolojik anlamda ilk do¤alc› oldu¤udur. 20. yüzy›l do¤alc›l›¤›na damgas›n› vuran felsefeci ise Amerikal› düflünür Willard Van Orman Quine’d›r (1908-2000). Quine’›n radikal deneyimcili¤i felN T E R N Ebir T etki yaratm›fl ve uzun tart›flmalara neden olmufltur. Quine’›n sefede çok ‹büyük karfl› ç›kt›¤› epistemoloji esas olarak, Platon ile bafllay›p Descartes’›n bilgi kuram›nda yeni bir flekil alan ve 19. yüzy›lda baz› felsefecilerin psikolojik unsurlar› mant›ksal ve bilimsel çal›flmalardan uzak tutma çabas›n› da içine alan usçu yaklafl›md›r. Quine’›n önerdi¤i do¤alc› yaklafl›m, felsefede yer etmifl olan “zihnini kullanarak nesnel bilgiye ulaflan özne” veya “anlamsal bir iç dünyas› olan özne” kavramlar›n› bir kenara atarak onun yerine, “fiziksel ortam›nda bafl edip ayakta kalabilen geliflmifl organizma” ve “dilsel unsurlar› gözlemlenen olgu ve davran›fllarla ba¤daflt›rabilen ve bunu dilsel davran›fllarla iletebilen canl›” gibi kavramlar› getirmeyi hedefler. Quine’a göre, insanlar›n bilme süreçleri ald›klar› s›n›rl› miktarda alg›sal veriyle bafllar ve soyut kuramlarla biter. “‹nsan” denilen varl›k, etkilere tepki verebilen fizyolojik bir yap›d›r. Bizim son derece etkileyici “zihinsel” yetilerimizin olmas›, asl›nda bilginin ard›nda tümüyle fizyolojik ve deneyimsel yap› tafllar›n›n oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekçelendirme, anlam veya do¤ruluk kuramlar› de¤ildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler önemli bir hata yapm›fllard›r. Epistemoloji, deneyimsel yöntemlere baflvurarak, kan›tlarla kuramlar aras›nda nas›l bir ba¤ oldu¤unu inceler. Quine’›n flok eden sözleriyle, epistemoloji deneysel psikolojinin bir alt ünitesi olmak durumundad›r. Quine’›n öne sürdü¤ü fikirler çok say›da bilgi kuramc›s›n› etkilemifl olsa da, bu felsefeciler genellikle Quine’›n deneyimcilikte biraz afl›r›ya kaçt›¤›n› belirtmifllerdir. Bu “›l›ml› do¤alc›lar”›n Quine’dan ald›klar› en temel düflünce, epistemolojinin saf
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Quine ‹ N T E(‘Kuayn’ R N E T okunur) 20. yüzy›lda do¤alc›l›¤› savunmufl ve fikirleriyle pek çok düflünürü etkilemifltir.
Quine gibi do¤alc› felsefeciler insan bilgisi ba¤lam›nda “zihinsel veya iç dünya” kavram›n›n fazlaca abart›lmamas› gerekti¤ini vurgulam›fl, insanlar›n do¤an›n bir parças› oldu¤unun alt›n› çizmifltir.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
a priori bir disiplin olamayaca¤›d›r. Örne¤in Hilary Kornblith (1994), do¤alc› epistemolojinin temel iddias›n› flu flekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yarg›ya nas›l varmam›z gerekti¤i sorusu, insanlar›n asl›nda o türden yarg›lara genelde nas›l var›yor olduklar› sorusundan ba¤›ms›z olarak irdelenip yan›tlanamaz. O yüzden, epistemoloji ile fen bilimleri −özellikle de deneysel psikoloji- aras›nda büyük oranda bir al›flverifl olmas› gerekir. Quine ile “›l›ml› do¤alc›”lar› ayr›flt›ran kritik bir nokta norm ve normatiflik konusudur. Pek çok yorumcuya göre, Quine epistemolojiyi normatif güçten yoksun b›rakma çabas›na girmifltir. Örne¤in Jaegwon Kim’e göre “kan›t” kavram› kat› bir do¤alc›l›¤›n kavramsal gereçleriyle tam olarak anlafl›lamayabilir. Bir olgunun veya önermenin baflka bir önermeye kan›t oluflturmas›, onun ak›lc›l›¤›n›n veya kabul edilebilirli¤inin artmas›yla ilgilidir. Fakat bu kavramlar›n basitçe deneyimsel de¤il normatif kavramlar olduklar› aç›kt›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, “kan›t” kavram› kesinlikle normatif a¤›rl›k içermek durumundad›r. Dahas›, “inanç” kavram›n›n bile normatif olmak zorunda oldu¤u söylenebilir. Bu fikri flöyle aç›klayabiliriz. E¤er bir insan deneyimsel inançlara sahipse, bunun gerçekleflmesinin çok temel bir ön koflulu o kiflinin rasyonalite (ak›lc›l›k) sahibi olmas› ve inançlar›n›n sistemsel bir yap›da olmas›d›r. Ancak aç›kt›r ki, “ak›lc›l›k” ve “sistem” kavramlar›, var olabilmeleri için, normlara veya ilkelere dayanmak zorundad›rlar. Özetle, “inanç” ve “kan›t” kavramlar› −geleneksel anlamlar›yla− normatif kimlikte olmak zorundad›r.
TOPLUMSAL EP‹STEMOLOJ‹ VE FEM‹N‹ST EP‹STEMOLOJ‹ Yukar›da aç›klad›¤›m›z Quine’›n do¤alc›l›¤›n›n en büyük hedeflerinden birisinin Kartezyen felsefe oldu¤unu yukar›da belirtmifltik. “Kartezyen-karfl›t›” olmak, önemli bir anlamda, akl›n iflleyiflinin ve ak›l yoluyla bulunan do¤rular›n deneyimsel dünyadan kopuk olamayaca¤› düflüncesini içerir. O hâlde, deneyimsel dünyam›z›n gerçekleri (yani, toplumsal kimli¤imiz, türsel özelliklerimiz, tarihsel arka plan›m›z, vb.) akl›n ve akl›n bulgular›n›n içine ifller ve onlar› belirler. Bu durum, epistemoloji alan› için de ilginç sonuçlara iflaret etmektedir. Quine’›n do¤alc›l›¤›, epistemolojinin “soyut” ve “zihinsel” do¤as›na indirilmifl bir darbedir. Di¤er iki darbe örne¤i ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir. Quine’›n do¤alc› epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dünyas› veya kavramsal soyutlamalardan ziyade ilgisini do¤aya, deneyime ve bilime yönelterek devrimsel bir ad›m atm›flt›r. Toplumsal epistemoloji de, benzer flekilde, çözümleme ve aç›klamalar›nda öznelerden ve onlar›n öznelliklerinden uzaklafl›p, bilginin toplumsal koflullar› ve toplumsal bilgiye yönelmifltir. Toplumsal epistemolojinin hareket noktas›, Kornblith’in yukar›da aktard›¤›m›z “epistemolojik düzlemde olmas› gerekene ancak olan›n dolay›m›yla ve irdelenmesiyle var›laca¤›” fikrinde bulunabilir. Bu alan›n aç›klamaya çal›flt›¤› temel sorunsallar›ndan birisi, bir toplum içinde bilme ifllevlerinin nas›l organize edildi¤i ve bilginin özneleraras› alanda nas›l ortaya ç›kt›¤›d›r. Ayr›ca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji üzerine fikir üreten felsefeciler, gerekçelendirme süreçlerinin toplumsal yönünün belirleyici oldu¤unu ve bireylerinkinden farkl› olarak topluluklar›n da kendilerine özgü inançlar› ve gerekçelendirmelerinin bulunabilece¤ini göstermeyi hedeflerler. E¤er bu do¤ruysa, geleneksel epistemolojinin çözümlemelerine konu olan “öznenin” farkl› flekillerde kurgulanabilece¤ini söyleyebiliriz. Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan b›rakt›¤› önemli noktalar› gündeme getirerek elefltiriyi bir ad›m öteye tafl›m›fllard›r. Bu epis-
247
248
Feminist felsefeciler, geleneksel epistemolojinin temel konusu olan “bilen özne”nin soyut ve ba¤lamdan kopuk bir varl›k gibi ele al›nmas›na karfl› ç›km›fllard›r.
Epistemoloji
temolojik konuya girmeden önce, biraz genifl bir perspektiften yaklaflmak ve feminizmin temel felsefi fikirlerinden birini k›saca aç›klamak yararl› olacakt›r. ‹nsan zihninin yarat›c› ve yap›c› gücünün dünyay› flekillendirdi¤i düflünülür. Ancak daha farkl› (ve kökten) bir irdeleme, ters yönde bir ba¤›nt›y› veya nedenselli¤i de gösterecektir: ‹çinde bulundu¤umuz dünyan›n toplumsal düzeni ve tarihsel alt yap›s›, bireylerin öznel yaklafl›mlar›n›, tek tek insanlar›n zihinlerini, ideolojilerini, beklentilerini, seçimlerini ve fikirlerini flekillendirir. E¤er bu do¤ruysa “özne” soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlam›yla, kendi kurallar›n› koyan) ve bofllukta fikir üreten bir varl›k olamaz. Bizim kavramsal çerçevelerimiz ve yaflant› biçimlerimiz, özünde, bireysel yollar veya bireysel tercihler de¤ildir. Düflüncenin normlar›n› a¤›rl›kl› olarak tarihsel ve toplumsal yap› belirler. Feminizmin esas tezine göre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal örgünün ve tarihselli¤in sonucudur. Hem kad›nlar›n hem erkeklerin −bilincinde olsunlar ya da olmas›nlar- bireysellikleri ve öznellikleri böylesi bir altyap› içinde oluflmufltur. Felsefenin ünlü düflünürleri (özellikle usçular) epistemolojik kuramlar›nda düflünen/bilen özneyi yal›t›lm›fl, ar›laflt›r›lm›fl ve çevresel etkileri aflm›fl soyut bir zihin olarak tasarlam›fllar veya varsaym›fllard›r. Bu tasar›m›n veya yaklafl›m›n sonuçlar›n› fesefe tarihinde bolca gözlemleyebiliriz. Platon’un, Descartes’›n, Kant’›n kuramlar› ve bilginin üçlü çözümlemesi buna örnek olarak verilebilir. Tahmin edilebilece¤i gibi, bilginin klasik çözümlemesi üzerine çal›flan felsefeciler herhangi bir flekilde öznenin alt yap›s›n› ve toplumsal kimli¤ini dikkate almam›fllard›r. Vrinda Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramc›lar› ise özellikle bu temel noktan›n üzerinde durmufllard›r. Dahas›, Dalmiya ve Alcoff’a göre, ça¤dafl literatürde epistemolojik ilginin genelde hep önermesel veya tümcesel bilgi üzerinde yo¤unlaflmas›nda yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Öznenin içinde bulundu¤u durumlar› ve alt yap›s›n› göz ard› eden çözümleyici yaklafl›mlar, bilginin tek ciddiye al›nacak ve felsefi olarak irdelenecek türünün önermesel bilgi oldu¤u varsay›m›na yaslanm›fllard›r. Bu yaklafl›m sürekli olarak ideal bir özne varsaymakta ve kad›nlar gibi marjinallefltirilmifl kesimlerin deneyimlerinde ortaya ç›kan belli bilgi tiplerini d›fllamaktad›r. Örne¤in modern t›p e¤itimi alm›fl olan doktorlar›n önermesel ve sistematik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dünyaya getirme konusunda sahip olduklar› pratik bilginin önermesel bilginin kal›plar›na tam olarak s›¤mad›¤› aç›kt›r. Bilginin farkl› türleri olabilece¤i gibi, bilen öznelerin de farkl› alt yap›lar› ve ba¤lamsal özellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklafl›mlar ise bu farkl›l›klar› tamamen göz ard› etmifl ve hayalî bir evrensel özne tasarlam›fllard›r. Ve bu evrensel özne, elbette, erkeklerin niteliklerini tafl›yacak flekilde modellenmifltir. Sorun yaratan konu, tam olarak da budur. Feminist bir bilgi kuramc›s› olan Lorraine Code’a göre de, bilginin klasik çözümlemesinde ad› geçen özne, soyutlaflt›r›lm›fl, evrensellefltirilmifl ve içi neredeyse boflalt›lm›fl bir varl›kt›r. Böylesi bir öznenin ve onun bilme ifllevinin ard›nda yatan ak›lc›l›k, bilinen felsefi iddialar›n veya varsay›mlar›n tersine, “evrensel” veya “do¤ru” de¤il, erkeklerin egemen oldu¤u bir toplumun standartlar›n›n do¤rudan yans›d›¤›, tarafl› bir ak›lc›l›kt›r. Öznellik kaç›n›lmaz olarak zaten hep bilgi edinme süreçlerinin içindedir. O yüzden feminist bilgi kuramc›lar›na göre, öznellik bilgi kuramlar›nda hesaba kat›lmas› gereken bir unsurdur. Ancak bu yap›l›rken toplumun tarihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac› dengesizlik göz önüne al›nmal›, kad›nlar›n ve evrensel ak›lc›l›k ad›na entelektüel merkezden uzaklaflt›r›lan di¤er kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tafl›nabilmelidir.
249
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
Hem ›l›ml› do¤alc›lar›n hem de feminist düflünürlerin ortak bir noktas›, Quine’dan çok farkl› olarak, normatif ifllevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye almalar›d›r. Bu düflünürler epistemolojinin usçu al›flkanl›klar›n› terkederek deneyimsel ve ba¤lamsal boyutlarla ilgilenmeyi ö¤renmesi gerekti¤i konusunda uzlaflmaktad›r. Ancak, bu görüfllere göre, normatif yönü elinden al›nan bir epistemolojinin hem aç›klama düzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baflar›s›zl›¤a u¤rayaca¤› ve yan›lt›c› bir felsefi tablo sunaca¤› kesindir. Feminizm genellikle kad›n haklar›n›n savunulmas› ve kad›nlar›n toplum içindeki durumSIRA S‹ZDE lar›n›n iyilefltirilmesi yönünde ortaya konulan kapsaml› bir kuramsal ve eylemsel giriflim olarak tan›mlan›r. Feminizmin epistemoloji kapsam›nda nas›l bir ifllev içerdi¤ini anlamak D Ü fi Ü N E L ‹ M ilk bak›flta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nas›l bir katk›da bulundu¤unu kendi kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
RICHARD RORTY’N‹N PRAGMACI TEPK‹S‹ Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, geçti¤imiz yüzy›lda Bat› Felsefesi’ne damgas›n›n› D‹KKAT vuran en önemli geliflmelerden biri, geleneksel epistemolojiye yöneltilen radikal elefltirilerdir. Bu elefltiriler farkl› aç›lardan ve de¤iflik kayg›larla dile getirilmifl olsa SIRA S‹ZDE da, özellikle iki kanattan gelen elefltiriler literatürde derin bir etki yaratm›flt›r. Bunlardan birincisi yukar›da inceledi¤imiz ve bilgi kavram› konusunda zihinden ziyade do¤al ve toplumsal unsurlar› vurgulayan perspektiftir. ‹kincisi ise −birinci kateAMAÇLARIMIZ goride inceledi¤imiz görüfllerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan− Richard Rorty’nin (1931-2007) pragmac› elefltirisidir. Bu bölümde Rorty’nin görüfllerini k›saca inceleyece¤iz. Ard›ndan, Rorty’nin görüfllerinin epistemoloji K ‹ T A P ve genel olarak felsefe aç›s›ndan önemini tart›flaca¤›z.
D‹KKAT
N N
Rorty’nin Pragmac›l›¤›n›n Ana Hatlar›
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Rorty’nin karfl›s›na ald›¤› temel bir görüfl, Quine’da oldu¤u gibi, Kartezyen felsefe ve onun en temel özelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rorty’ye göre, Modern Ça¤ düflünürlerinin ço¤unlukla insan zihnini bir “ayna” ve bilgiyi de d›fl ‹ N T E R Noldukça ET dünyan›n zihinde b›rakt›¤› “yans›malar” fleklinde kavramlaflt›rmalar› yan›lt›c› bir felsefi gelene¤e yol açm›flt›r. Bilgi kuram›na elefltirel yaklafl›m›nda Rorty’yi derinden etkileyen düflünürler aras›nda özellikle Friedrich Nietzsche, William James, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine say›labilir. Bu düflünürlerden baz›lar›n›n elefltirlerilerinin hedefinde yaln›zca belli epistemolojik yaklafl›mlar›n olmad›¤›n›, felsefeye genel yaklafl›mlar› itibar›yla da oldukça kökten bir durufl sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, “bizim ruhdan ziyade bedene sahip olan” ve “bu dünyaya ait” varl›klar oldu¤umuzu vurgular; Wittgenstein “anlam” kavram›n›n s›rr›n›n zihinlerin içinde de¤il toplumsall›k ve eylemin alan›nda oldu¤una inan›r; James ile Dewey ise do¤ru ve gerçeklik konular›nda çok çarp›c› bir pragmac› tav›r sergilerler. Bu düflünürleri ortaklaflt›ran önemli bir nokta, deneyimsel bilginin eylemsel ve ba¤lamsal bir olgu oldu¤udur. Dahas›, insan deneyimi tümüyle söylemseldir. Yani, “deneyim” ve “bilgi” do¤al dillerin dinamikleri taraf›ndan belirlenir. Bu bak›fl aç›s›, söylemin gücünü fazlaca hesaba katmam›fl olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklafl›mlardan son derece farkl›d›r. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralar›ndaki büyük düflünsel farklara ra¤men, dilin ve yorumun belirleyici gücü konusunda ortak bir noktada buluflurlar. Günümüzün “elefltirel” görüflleri veya ak›mlar› aç›s›ndan, bu dört düflünürün fikirlerinin büyük bir önemi vard›r.
SIRA S‹ZDE
Amerikal› düflünür Richard AMAÇLARIMIZ Rorty 20. yüzy›lda pragmac›l›¤›n en önde gelen savunucusu olmufltur.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Rorty’yi en derinden etkileyen düflünürler Nietzsche, James, Dewey, Wittgenstein ve Quine olmufltur.
250
Rorty’nin pragmac› yaklafl›m›na göre, hem öznenin zihinsel hâlleri üzerinde odaklaflan öznelci görüfl hem de öznelerin eylemlerini göz ard› eden nesnelci yaklafl›mlar hatal›d›r.
Epistemoloji
Yukar›da özetledi¤imiz genel felsefi görüntü göz önüne al›nd›¤›nda, Rorty’nin “gerçeklik” ve “do¤ru” gibi kavramlara iliflkin ne söyleyece¤ini tahmin etmek zor de¤ildir. Rorty’ye göre esas olan, eylem, yorumsal çeflitlilik ve insanl›¤›n kendini gelifltirmesidir −saf hakikatin bulunmas› de¤il. Geleneksel “nesnelci” ve “zihinci” yaklafl›mlar›n her ikisi de yan›lt›c›d›r ve hatal›d›r. Metafiziksel nesnelcilik, insanlar›n zihinlerinden, dillerinden ve kültürlerinden etkilenmemifl bir varl›k tasar›m› yapmaya çal›flm›flt›r. Öznelci e¤ilimi olan düflünürler, zihnin içeri¤i ve temsil sorunsal› üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Pragmac›l›k ise çok farkl› bir görüfl sunar. Rorty’ye göre, dünya ve insan sürekli olarak karfl›l›kl› etkileflim ve de¤iflim içindedir. ‹nsanlar için esas olan, eylemsel baflar›, hayatta kalma ve geliflimdir. Soyut veya kuramsal düflünme “daha öncelikli” ve “daha temel” de¤ildir. O yüzden, “bilgi” ve “fayda” kavramlar› birbiriyle s›k› s›k›ya iliflkili olmak zorundad›r.
Rorty’nin “Fayda” Kavram› Konusunda Tart›flmalar Yukar›da dile getirdi¤imiz bu son cümle üzerinde biraz daha dural›m. Pragmac›l›¤› elefltiren felsefeciler, “bilinebilecek fleyler” ve “faydal› fleyler” kavramlar›n›n birbirlerine çok fazla yaklaflt›r›lmas›n›n sa¤duyuya ayk›r› oldu¤unu s›kl›kla dile getirmifllerdir. Bu elefltiriye göre, “bilgi” veya “do¤ru” nesnel kavramlard›r ancak “fayda” öznelere ba¤l› bir kavramd›r. O yüzden pragmac›l›¤›n tezleri ortaya s›ra d›fl› ve itiraza aç›k bir epistemolojik durum sunmaktad›r. Bir insan›n veya insan toplulu¤unun faydal› olarak kabul etti¤i bir önerme, baflka bir insan veya insan toplulu¤u için oldukça yarars›z olabilir. “Fayda” kavram›n›n son derece de¤iflken ve görece oldu¤u aç›kt›r. Oysa sezgilerimize göre, bilgi rastgele bir flekilde oluflmaz; önermelerin do¤rulu¤u da insanlar›n öznel durumlar›na ba¤l› de¤ildir. Peki, bu durum pragmac›l›¤›n temel tezinin oldukça sorunlu oldu¤unu göstermez mi? Bu soruya pragmac›lar›n verdi¤i dikkat çekici bir yan›t bulunmaktad›r. James ve Rorty gibi pragmac›lar›n savundu¤u “ifle yarama” veya “fayda” kavram› yaln›zca öznel, anl›k veya keyfî durumlarla s›n›rl› de¤ildir. Pragmac› “fayda”, genellikle biliflsel, bilimsel ve toplumsal yönleri olan genifl kapsaml› bir kavramd›r. ‹nsanlar›n, örne¤in bir çal›n›n arkas›nda bir y›lan›n oldu¤una, Einstein’›n görecelik kuram›n›n do¤rulu¤una, ifade özgürlü¤ünün geliflmifl bir toplumun vazgeçilemez bir ilkesi oldu¤una veya sanat›n bireyi yüceltti¤ine inanmalar›n›n nedeni, bu önermelerin bir flekilde yaflam içinde karfl›l›klar›n›n olmas› ve insanlar›n hayatlar›nda etki yaratabilmeleridir. Tersinden düflünürsek, insanlar›n yaflamsal erifliminin veya çeflitli ilgilerinin d›fl›nda kalan unsurlar›n, do¤runun veya bilginin oluflumuna katk›s›n›n olmas› mümkün müdür? Pragmac›lar aç›s›ndan bu olanakl› de¤ildir. Bilginin hedefi olarak gösterilen “do¤ru”, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, do¤ru ve hatta gerçeklik bile, insan topluluklar›n›n gündelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel ba¤lamlar› kapsam›nda var olan unsurlard›r. O hâlde, Rorty gibi pragmac›lar bizim inançlar›m›z› keyfî ve bireysel kararlarla do¤ru k›labilece¤imizi veya her kiflinin kendi inanc›n›n kendi faydalar›na göre bilgi statüsü kazand›¤›n› düflünüyor de¤ildir. Onlar›n iddias›, felsefecilerin üretti¤i geleneksel bilgi anlay›fl›n›n ve kuramlar›n›n kabul edilemez oldu¤udur.
‹roni ve Olumsall›k Rorty’nin pragmac› yaklafl›m›n›n epistemoloji alan›n›ndaki etkisini tam olarak de¤erlendirebilmek için, onun felsefesinin genel hatlar›n› iyi anlamam›z gerekiyor. Bu yolla, ça¤dafl felsefenin önemli bir kesitine veya boyutuna iliflkin de fikir sahibi olaca¤›z. Rorty’nin yaklafl›m›, esas olarak, “felsefenin kutsallar›na” karfl› kökten
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
bir karfl› ç›k›fl› temsil eder. Rorty, insanlar aç›s›ndan hiçbir fleyin “mutlak” veya “de¤iflmez” olmad›¤›n› düflünür. Bir düflünür olarak Rorty’yi en iyi betimleyen deyim ‘ironi’dir. ‘‹roni’ kelimesi Türkçeye genellikle ‘tersinleme’ veya ‘alays›lama’ olarak çevrilir. Dilsel kullan›m aç›s›ndan bakarsak, ‘ironi’ genelde tuhaf veya gülünç yönleri olan z›tl›klar› bar›nd›ran durumlar için kullan›l›r. (Örne¤in Yaln›zl›ktan Hofllananlar Derne¤i üyelerinin otobüslerle Kapadokya’ya geziye gitmeleri ironik bir durumdur.) Rorty’nin kulland›¤› hâliyle ise, ‘ironi’ deyimi farkl› bir içerik kazan›r. “‹ronik birey” büyük sorulara nihai yan›tlar bulma merak›n› hafife alan kiflidir. ‹roni yapmak felsefede Sokrates’in uygulad›¤› sorgulay›c› yönteme geri dönmektir. Bu anlamda, “ironi” kavram› ile yak›n iliflki içinde olan bir di¤er kavram da “olumsall›k”t›r. Olumsall›k, felsefi olarak, “zorunluluk” veya “mutlakl›k” kavram›n›n tersini ifade eder. ‹ronik ve olumsalc› insanlar düflünsel aç›dan yolda olmay› ve düflünsel maceralar›na devam ederek yaflamay› tercih ederler. Bu yaklafl›m› benimseyen kifliler, kendi inanç sistemlerinin do¤ruya veya hakikate karfl›l›k geldi¤ini de¤il, farkl› bak›fl aç›lar›ndan dünyaya bakabilmenin düflünsel bir meziyet oldu¤unu düflünürler. ‹ronik kifliler, metafiziksel hedeflerden uzaklaflarak ba¤lamsal durumlar› dikkate al›rlar. K›saca söylemek gerekirse, “düflünsel ironi”, felsefenin geleneksel sorular›ndan ve evrensel meraklar›ndan uzaklaflmak anlam›na gelir.
Rorty’nin Düflüncelerinin Genel De¤erlendirmesi Yukar›da aç›klad›¤›m›z nedenlerden dolay›, Rorty 20. yüzy›lda post-modern hareketin Amerika kanad›n›n en önemli temsilcisi olarak görülmüfltür. Rorty, modernizmi (özellikle de modernizmin bilgi, varl›k veya nesnellik kavramlar›n›) çeflitli flekillerde elefltiren Alman ve Frans›z felsefecilerle ortak bir zemin paylaflt›¤›n› s›kl›kla dile getirmifltir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel Foucault, Rorty’nin kendi perspektifine yak›n buldu¤u isimler olarak ön plana ç›km›fllard›r. Nietzsche, felsefecilerin görünen dünyan›n ötesine geçme isteklerini onlar›n gerçek yaflamla ve sonlu oldu¤umuz gerçe¤iyle bafledememeleriyle ilintilendirmifltir. Heidegger, var olan fleylerin anlafl›lmas›nda öznelerin zihinlerine veya insandan ba¤›ms›z gerçekli¤e yönelmektense, var olanlar›n “olanakl›l›k zeminini” sorgulam›fl ve bu olana¤› insan›n dünyadaki (sonlu) varl›¤›nda bulmufltur. Foucault, toplum içindeki “do¤rular›n” ortaya ç›kmas› ile tarihsel olumsall›klar (yani zorunluluk tafl›mayan tarihsel geliflmeler) ve “güç” kavram› aras›nda s›k› bir iliflki oldu¤unu göstermifltir. Rorty’ye göre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen geleneklere a¤›r ve oldukça hakl› bir darbe indirmifllerdir. Rorty’ye göre, geleneksel bilgi kuramc›lar› a¤›rl›kl› olarak bilginin “temellendirilmesi” −veya daha genel bir aç›dan bak›ld›¤›nda, “gerekçelendirilmesi”- konusu üzerinde durmufllard›r. Rorty’nin bu ba¤lamda elefltirisinin hedefi yaln›zca 10. ünitede inceledi¤imiz temelcilik görüflü de¤ildir. Rorty, “bilgi” kavram›na kat› bir çözümleyici yaklafl›mda bulunan, konunun ba¤lamsal ve pragmac› yönlerini hesaba katmayan geleneksel yaklafl›m› elefltirmektedir. Rorty’nin yaklafl›m›na göre, bilginin kuramsal (“felsefi”) olarak temellendirilmesi veya gerekçelendirilmesine gerek yoktur. Daha do¤ru bir deyiflle, bu konuda felsefecinin tek bafl›na yapabilece¤i ilginç bir araflt›rma olamaz. Onun elefltirilerinden nasibini alan bir di¤er kavram da “do¤ru” olmufltur. Rorty’nin görüflüne göre, insanlar›n kan›t gösterme ifllevleri veya eylemlerine aflk›n olan bir do¤ruluk boyutu düflünülemez. Baflka bir deyiflle, do¤ruluk ve kan›t kavramlar› normatif olarak ayr› düzlemlerde bulunamazlar. Toplumsal alanda çok iyi gerekçelendirdi¤imiz inançlar›n asl›nda bilgi olmayabilece¤ini söylemek yarars›z bir düflüncedir. (fiöyle bir benzetme yap›labilir: merhametli
251
Rorty’ye göre, bir düflünürün ironik olmas› ve olumsall›¤a de¤er vermesi önemli niteliklerdir. ‹ronik birey kendi düflünsel zeminini sorgulama yetene¤ine sahiptir. Olumsal düflüncenin temelinde ise, hiçbir görüflün veya kuram›n nihai, mutlak veya gerekli olamayaca¤› fikri yatar.
252
Rorty’nin dile getirdi¤i pragmac› fikirler oldukça büyük destek buldu¤u gibi, zaman zaman da ciddi biçimde elefltirilmifltir. Özellikle, Rorty’nin “nesnel do¤ru” kavram›na yönelik elefltirileri büyük felsefi tart›flmalara yol açm›flt›r.
Epistemoloji
ve yard›msever bir insan, sonsuz bilgi gücüne sahip olmad›¤› için merhametli ve yard›msever olman›n ahlaki olarak belki yanl›fl olabilece¤ini düflünmeye bafllarsa, bu tavr›n› oldukça tuhaf ve anlams›z buluruz.) Pek çok felsefeci “do¤runun” kan›ttan ve gerekçelendirmeden ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini düflünmüfltür. Ancak, Rorty’ye göre, kan›ttan kavramsal olarak ba¤›ms›z olan önermesel do¤ruluk tamamen yarars›z bir fikirdir. Felsefecilerin “do¤ru” kavram› entelektüel bir zihinsel al›flt›rman›n konusu olabilir; ama gerçek yaflamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerçek yaflamdaki “do¤ru” ise dinamik, de¤iflken, tarihsellik ve toplumsall›k içinde sürekli olarak üretilen, yaln›zca kan›tlar›n ve gerekçelerin zemininde yaflam bulabilen bir kavramd›r. Geleneksel felsefi yaklafl›mlar› elefltirirken, Rorty zaman zaman pragmac› ve liberal fikirleri bir araya getirmektedir. Baflka bir deyiflle, Rorty’nin elefltirisi ontolojik-epistemolojik zeminle s›n›rl› de¤ildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal sorunlarla ilgilenen Rorty, felsefenin çeflitli alanlar›ndaki elefltirilerini toplumsal-siyasal alana tafl›m›flt›r. Bunun çarp›c› bir örne¤i do¤ru konusunda gözlemlenebilir. Rorty’nin pragmac› görüflüne göre, “felsefecilerin do¤rusu”nun toplumsal-politik boyutta da önemli bir sak›ncas› bulunmaktad›r. Tarihteki bask›c› yönetimler do¤runun kendi tekellerinde oldu¤unu savlam›fl, farkl› olan› her zaman sindirmeye çal›flm›flt›r. Oysa, insan›n düflünsel ifllevi sonsuza kadar sürecek olan somut bir macerad›r. “Nesnel do¤ru” kavram› ise, bu maceray› bir noktada durdurma amac›n› tafl›r. Felsefeciler taraf›ndan yüceltilen ve abart›lan do¤ru kavram›n› terk etmek, hem epistemolojk hem de siyasal aç›dan daha yararl› olacakt›r. Bu yaklafl›m›n yal›n›zca pragmac› de¤il ayn› zamanda liberal yönlerinin oldu¤u da aç›kça görülebilir. Rorty’nin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye açt›¤› savafl yaln›zca bilgi kuram› ile u¤raflanlar› etkilemekle kalmam›fl genel anlamda, Bat›’n›n entelektüel yaflam›n›n son 40 y›l›nda önemli bir iz b›rakm›flt›r. Ancak Rorty’ye yöneltilen elefltirilerin ve verilen yan›tlar›n da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rorty’nin “do¤ru”yu gerekçelendirme veya kan›t boyutuna indirgeme çabas›na yaln›zca geleneksel (nesnelci) felsefecilerden de¤il, onu genelde destekleyen ça¤dafl pragmac›lardan bile tepki gelmifltir. Do¤ru kavram›n› epistemolojik olarak indirgemek istemeyen bu düflünürlere göre; Rorty’nin elefltirdi¤i “do¤ru” entelektüel yollardan uydurulmufl bir fikir de¤il, gündelik dilde de yeri olan önemli bir kavramd›r. Bir insan “çimenler yeflil renklidir” önermesinin do¤ru oldu¤unu iddia etti¤inde, normal olarak dile getirmek istedi¤i düflünce yanl›zca “çimenlerin rengi konusunda en iyi flekilde gerekçelendirilmifl inanc›n, çimenlerin yeflil renkte oldu¤udur” türünden bir fley de¤ildir. O kifli kan›tlardan de¤il, dünyan›n gerçekten (yani eldeki gerekçelerin ötesinde) nas›l oldu¤undan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmac›n›n kolayca kabul edebilece¤i bir düflünce de¤ildir. Do¤ru kavram›n›n toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rorty’yi elefltiren felsefeciler onu politik alan› neredeyse etkisiz hâle getirmekle suçlam›fllard›r. Bu düflünürlerin yönelttikleri önemli bir elefltiri, Rorty’nin bir araya getirdi¤i liberal ve pragmac› perspektiflerin ortaya ç›kard›¤› tablonun asl›nda çok çekici olmad›¤›d›r. Elefltirmenlere göre, e¤er biz Rorty’nin önerdi¤i gibi “do¤ru yarg›” kavram›n› “irdeleme ve tart›flmalar›n sonucunda kabul edilen, inand›r›c›l›¤›n› koruyabilen ve faydal› oldu¤u düflünülen yarg›” ile de¤ifltirirsek bu durum, Rorty’nin iddias›n›n tam tersine, politik güce sahip olanlar›n ve toplumsal iletiflim kanallar›n› denetleyenlerin “do¤ru”yu belirledi¤i ürkütücü senaryolar›n yolunu açacakt›r. Özneler aras› fikirsel al›flverifl alan› kendi bafl›na ne ontolojik ne de siyasal sorular›m›z› yan›tlama anlam›nda yeterlidir. Rorty’nin mutlakç› felsefi yaklafl›mlara duydu¤u
253
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
tepki anlafl›labilir bir tav›rd›r. Ancak pek çok yorumcuya göre, Rorty sundu¤u elefltiriden afl›r› bir sonuç ç›karmaktad›r. Bu yorumcular, Rorty’nin liberal/pragmac› tavr›n›n ve uzlafl›m-merkezli anlay›fl›n›n nesnelli¤in veya düflüncenin normatif boyutunun hakk›n› tam veremeyece¤ini düflünmektedir. Ça¤dafl çözümleyici felsefe çerçevesinde fikir üreten ve bu noktalar› göz önüne alan baz› düflünürler, hem Rorty gibi pragmac›lar›n itirazlar›n› ciddiye alan hem de gerçekçili¤in temel sezgilerinden vazgeçmeyen kuramlar sunmaya yönelmifllerdir. 21. yüzy›l›n bafllar›nda oldu¤umuz bu y›llarda, bilgi felsefesi, varl›k kuramlar› ve tümcesel do¤ruluk konular›nda felsefi araflt›rmalar hâlen devam etmektedir. Rorty’ye göre “gerekçelendirmeden ve insanlar›n eylemlerinden ba¤›ms›z nesnel do¤ru” SIRA S‹ZDE kavram› totaliter sistemler taraf›ndan kullan›labilecek zararl› bir kavramd›r. Rorty’ye itiraz eden düflünürler ise bunun tam tersini savlam›fllard›r. Bu ilginç tart›flmay› aç›klamaya D Ü fi Ü N E L ‹ M ve de¤erlendirmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
254
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Bilgisel gerekçelendirme konusunda yeni yaklafl›mlar› aç›klayabilmek. Temelcilik ve ba¤dafl›mc›l›k gibi geleneksel gerekçelendirme kuramlar› iddialar›n› oldukça soyut ve genel bir zeminde dile getirmifllerdir. Daha aç›k dersek, bu kuramlar bilginin gerçekleflme süreçlerinde, farkl› koflullar›n farkl› bilgisel sonuçlar verebilece¤ini fazlaca göz önüne almam›fllard›r. E¤er p önermesi iyi gerekçelendirilmifl bir önerme ise, p önermesinin gerekçeli olmas› koflullara veya durumlara ba¤l› olamaz. Ancak, yak›n zamanlarda üretilen gerekçelendirme kuramlar›n›n oldukça farkl› bir yaklafl›m sergiledi¤ini söyleyebiliriz. “Ba¤lamc›l›k” ad› verilen görüfle göre, bir p önermesinin gerekçeli hâle gelmesi, belli bir oranda, o önermeye inanan öznenin içinde bulundu¤u koflullara ba¤l›d›r. Tek bir önerme, belli bir durumda gerekçeli bir önermeyken, ayn› önerme baflka bir durumda gerekçesi zay›f bir önerme olabilir. O hâlde, bu yeni yaklafl›ma göre, “gerekçelendirme” bir önerme ile dünya aras›nda gerçekleflen soyut bir ba¤›nt› de¤ildir. Ba¤dafl›mc›lara göre, bilgisel gerekçelendirme, özneler, önermeler ve gerçek durumlar› içeren karmafl›k bir ba¤›nt›d›r. Wittgenstein’›n felsefenin her alan›nda iz b›rakan görüfllerinin flüphecilik konusunda hangi sonuçlar› verdi¤ini aç›klayabilmek. L. Wittgenstein 20. yüzy›l›n en önemli felsefecilerinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda sundu¤u elefltiriler felsefenin yerleflmifl baz› kavram ve kuramlar›n›n derinden sorgulanmaya bafllamas›n› sa¤lam›flt›r. Wittgenstein’a göre anlamlar›n zihinsel ve kiflisel fleyler olarak alg›lanmas›nda son derece yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Bunun daha iyi kavranmas› için, bir çocu¤un ana dilini nas›l ö¤rendi¤ine yak›ndan bak›lmas› gerekir. Bir bebek dil ö¤renmeye bafllad›¤›nda çevresindeki yetiflkinlerin zihinlerinde ne oldu¤unun bebe¤e hiçbir yarar› olamaz. Çocuklar yetiflkinleri gözlemleyip, hangi kelimelerle hangi davran›fllar› bir araya getirdiklerini ö¤renirler. Wittgenstein’a göre, kelimeler yaln›zca nesneleri adland›rmakta kullan›lmaz; dilin çok farkl› ifllevleri vard›r. Do¤al diller, bir benzetme yaparsak, ‹stanbul gibi flehirlere benzerler. fiehrin merkez(ler)i, kenar mahalleleri, tarihsel yap›lar›, modern binala-
r› ve net olmayan flehir s›n›rlar› vard›r. Do¤al diller ve “anlam” ad›n› verdi¤imiz fley de böyle bir yap›dad›r. ‹nsanlar do¤al dillerini “zihin okuyarak” de¤il, son derece karmafl›k olan toplumsal alanda simgeleri kullanma konusunda koflullanarak ö¤renirler. E¤er bu do¤ruysa, bir dili konuflmak hiçbir zaman bireysel ya da kiflisel bir çerçevede aç›klanamaz. Wittgenstein’›n görüflü flüphecilik konusunda çok ilginç bir sonuç vermektedir. E¤er biz bir dili konuflabiliyorsak, bu durum dünyan›n ve baflka insanlar›n (daha do¤rusu, toplumsal bir yap›n›n) varl›¤›n› gerektirir. Wittgenstein’›n görüflü hem epistemolojik bir soruna bilgi felsefesi alan› d›fl›ndan verilmifl bir yan›ta karfl›l›k gelir, hem de 20. yüzy›l felsefesinin genel havas›n› yans›tmas› aç›s›ndan önemlidir.
N AM A Ç
3
Epistemolojide do¤alc›l›¤›n ne oldu¤unu aç›klayabilmek. K›saca ifade edersek, epistemolojide do¤alc›l›k, insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel araflt›rmalar›n ve daha da genel olarak, deneyimsel boyutun belirleyici oldu¤unu savlar. Geleneksel epistemolojik yaklafl›m, bilgi kavram› üzerinde yap›lan çal›flmalar›n esas olarak zihinsel veya çözümlemesel oldu¤u varsay›m›na dayan›r. Oysa Quine gibi 20. yüzy›l do¤alc›lar›, “zihin” ve “zihinsellik” kavramlar›n›n abart›ld›¤›n› düflünmüfllerdir. Quine’›n görüflüne göre, insan do¤an›n içinde yer alan bir varl›kt›r. Son derece karmafl›k yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim bilgisel serüvenimizi anlaman›n en do¤ru yolu fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere baflvurmaktan geçmektedir. Quine’›n bu yaklafl›m› oldukça ilgi görmüfl olsa da, beraberinde önemli sorular ve tart›flmalar da getirmifltir. E¤er Quine’›n tan›mlad›¤› flekliyle kökten bir do¤alc›l›k benimsenirse, bu durum epistemolojinin normatif yönünü ortadan kald›rmaz m›? Bilim insanlar› bilgisel süreçlerin nas›l olufltu¤unu aç›klayabilirler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya uygun oldu¤unu deneyimsel boyutta bulabilir miyiz? Bu sorular›n yan›t› için felsefecilerin çözümlemelerine gereksinim duyaca¤›m›z aç›k de¤il midir? Bu ve benzeri sorular, do¤alc›lar ve do¤alc›l›¤› elefltirenler aras›nda s›cak tart›flmalar›n yaflanmas›na neden olmufltur.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlar›nda yap›lan çal›flmalar› aç›klayabilmek. 20. yüzy›lda epistemolojide gerçekleflen en önemli geliflmelerden biri toplumsal ve feminist epistemolojilerin ortaya ç›kmas›d›r. Toplumsal epistemoloji alan›nda çal›flan düflünürler, bilen öznenin yaln›zca “bireysel bir varl›k” olarak tasarlanmas›na karfl› ç›km›fllard›r. Bu düflünürler, örne¤in, bireylere ek olarak, topluluklar›n da belli inançlara sahip olabilece¤ini, birey kavram› üzerine afl›r› bir vurgu yap›lmamas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Buna ek olarak, feminist felsefeciler, epistemoloji tarihinde sunulan çözümlemelerin varsay›msal bir “evrensellik” temeli üzerinde oluflturuldu¤unu savlam›fllard›r. Feministlere göre, bilgisel çözümlemelerde ad› geçen “özne”, tüm evrensel görünümüne karfl›n, asl›nda erkek-egemen bir zihniyetin üretti¤i bir kavramd›r. Bilgi kuramc›lar› çal›flmalar›nda önermesel do¤ru üzerinde fazlaca durmufllar, farkl› kesimlerin de¤iflik deneyimlerinde ortaya ç›kan bilgi türlerini d›fllam›fllard›r. Bunun bir nedeni, “di¤er” bilgi tiplerinin sistematize edilip çözümleme konusu yap›lmaya çok uygun görülmemesi olmufltur. Feminist bilgi kuramc›lar› bu noktaya özellikle dikkat çekmeye çal›flm›fllar ve örne¤in, kad›nlar›n kendilerine özgü deneyimlerinde ortaya ç›kan bilgi türlerini gündeme getirerek geleneksel bak›fl aç›s›n›n k›s›tlay›c› ve yetersiz yönlerini sergilemifllerdir. Richard Rorty’nin pragmac› elefltirisini ve bu görüflün hem günümüz epistemolojisi hem de ça¤dafl felsefe aç›s›ndan önemini tart›flabilmek. Pragmac› görüflün yak›n zamandaki en önemli temsilcisi Richard Rorty’dir. Rorty’nin çok etkili olmas›n›n bir nedeni, onun genel olarak felsefenin yap›l›fl biçimine a¤›r elefltiriler getirmesi ve felsefenin kendisini di¤er düflünsel alanlar›n üstünde bir yerlere yerlefltirme çabas›n›n sak›ncalar›na dikkat çekmesi olmufltur. William James’e benzer flekilde, Rorty “do¤ru” kavram›n›n metafizik bir ba¤›nt› olmad›¤›n›, “do¤ru” ve “fayda” kavramlar›n›n birbiriyle s›k› s›k›ya iliflkili oldu¤unu savlam›flt›r. Rorty’nin felsefi yaklafl›m›n› en iyi ifade eden iki terim ‘ironi’ ve ‘olumsall›k’t›r. ‹ronik bireyler, kendi inanç sistemlerinin kesin ve de¤iflmez do¤ru oldu¤una de¤il, farkl› bak›fl aç›lar›ndan dünyaya bakabilmenin önemli bir mezi-
255
yet oldu¤una inan›rlar. “‹roni” kavram› ile iliflkili baflka bir kavram “olumsall›k”t›r. Olumsall›k, “zorunluluk” ve “mutlakl›k” kavram›n›n tersine karfl›l›k gelir. ‹ronik ve olumsalc› bireyler “nihai felsefi sonuçlar›” de¤il, düflünsel serüvenlerinin devam etmesini de¤erli bulurlar. ‹ronik bireyler, felsefenin geleneksel sorular›n› ve evrensel ilgilerini hafife almaya e¤ilimlidirler. Rorty’ye göre, geleneksel epistemoloji bilginin gerekçelendirilmesi konusunda neredeyse tak›nt›l› bir tav›r sergilemifltir. Bunu yaparken de gerçek insanlar›n gerçek eylemlerini, s›n›rlar›n› ve ilgilerini gözard› ederek ifl görmüfltür. Buna ek olarak, Rorty kan›t ve gerekçelendirme boyutunun ötesinde yer alan bir “do¤ru” kavram›na da karfl› ç›km›flt›r. Ona göre, “do¤ruluk” ve “kan›t” kavramlar› birbirinden bütünüyle kopuk olamaz. Kan›tlardan ve gerekçelerden ba¤›ms›z olan “önermesel do¤ruluk” faydas›z bir felsefi düflüncedir. Yaflam içindeki “do¤ru” ise de¤iflken, tarihsel ve toplumsal bir olgudur. Rorty’nin görüfl ve elefltirilerinin epistemolojik oldu¤u kadar toplumsal sonuçlar› da bulunmaktad›r ve bu sonuçlar felsefeciler aras›nda günümüzde hâlen tart›fl›lmaya devam etmektedir.
256
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi felsefecilerin kulland›¤› “gerekçelendirme” kavram›n›n tarihi konusunda do¤ru bir saptamad›r? a. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, ba¤lam kavram›n› ancak yak›n zamanlarda dikkate almaya bafllam›fllard›r. b. Bilgi konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, gerekçe veya logos kavram›n› yak›n zamanlarda keflfetmifllerdir. c. Bilgi konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, do¤ru kavram›n› ancak yak›n zamanlarda keflfetmifllerdir. d. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, her zaman ba¤lam kavram›yla yak›ndan ilgilenmifllerdir. e. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, her zaman ba¤lam kavram›n› do¤ru kavram›yla ilintilendirmeye çal›flm›fllard›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Wittgenstein’›n geleneksel dil ve anlam kuramlar›na yöneltti¤i temel bir elefltiridir? a. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde önermesel do¤runun önemini dikkate almam›fllard›r. b. Geleneksel anlam kuramlar› do¤al dillerin ö¤renilme süreçleri konusunu fazlaca düflünmemifllerdir. c. Geleneksel anlam kuramlar› gerekçelendirmenin önemi üzerinde fazlaca düflünmemifllerdir. d. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde inanc›n önemini dikkate almam›fllard›r. e. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana çevirmifllerdir.
3. fiüphecilik konusunda Wittgenstein’›n görüfllerinden ç›kar›labilecek esas sonuç nedir? a. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak biliflsel kapasiteleri s›n›rl› varl›klar taraf›ndan gerçeklefltirilebilece¤i için, flüphecilik ilginç bir tez olarak geçerlili¤ini korur. b. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak ba¤dafl›msal inanç sistemleri kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik ilginç bir tez olarak geçerlili¤ini korur. c. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen varl›klar taraf›ndan gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. d. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak dünya içinde toplumsal bir koflullanma ortam› kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. e. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak ba¤dafl›msal inanç sistemleri kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Quine’›n epistemolojik veya bilgisel yaklafl›m›n› do¤ru yans›tmayan bir ifadedir? a. Quine’a göre bilgi kavram›na do¤alc› bir flekilde yaklaflmak gerekir. b. Quine’a göre deneyimcilik usçuluktan daha tercih edilebilir bir görüfl sunmufltur. c. Quine’a göre temsilci epistemolojinin yaklafl›m› kuramsal aç›dan yararl› sonuçlar vermifltir. d. Quine’a göre insanlar›n zihinsel dünyalar› ve zihinsel nitelikleri fazlaca abart›lmamal›d›r. e. Quine’a göre epistemoloji felsefi de¤il bilimsel bir zeminde yap›lmal›d›r.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
5. Afla¤›daki önermelerden hangisi Quine’›n do¤alc› yaklafl›m›na yönelik bir elefltiri olarak ifade edilmifltir? a. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin normatif yönünün hakk›n› verememektedir. b. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin bilimlerle olan ba¤›n› koparmaktad›r. c. Quine’›n do¤alc›l›¤› gerekçelendirme kuramlar›nda ba¤dafl›mc›l›¤› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. d. Quine’›n do¤alc›l›¤› do¤runun karfl›l›k kuram›n› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. e. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin toplumsal bilimlerle olan ba¤›n› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. 6. Afla¤›dakilerden hangisi feministlerin bilgi konusundaki bak›fl aç›s›n› yans›t›r? a. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n büyük ço¤unlu¤unun kad›n olmas›n›n yararl› olaca¤›n› savlam›fllard›r. b. Feministler, tüm geleneksel gerekçelendirme kuramlar› aras›nda ba¤dafl›mc›l›¤›n kad›n haklar›n›n savunulmas›nda daha yararl› olaca¤›n› düflünmüfllerdir. c. Feministler, tüm geleneksel gerekçelendirme kuramlar› aras›nda temelcili¤in kad›n haklar›n›n savunulmas›nda daha yararl› olaca¤›n› düflünmüfllerdir. d. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n, do¤ruyu “gerekçelendirmeye ba¤l› bir kavram” olarak niteleme çabalar›na karfl› ç›km›fllard›r. e. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n bilen özneyi “evrensel bir ak›lc›l›¤a sahip varl›k” varsay›m›yla kimliklendirmelerine karfl› ç›km›fllard›r. 7. Aflag›daki felsefecilerden hangisinin Rorty’nin pragmac› görüflleri için bir esin kayna¤› oluflturmas› beklenemez? a. Nietzsche b. Descartes c. James d. Quine e. Wittgenstein
257
8. Afla¤›dakilerden hangisi pragmac› yaklafl›ma uygun bir ifadedir? a. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ancak ontolojik bir araflt›rma sonucunda bilinebilir. b. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ancak bireysel çabalar sonucunda bilinebilir. c. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlar›n kiflisel tercihleri aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. d. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlar›n anl›k zihinsel durumlar› aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. e. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlara yararl› olan fleyler aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. 9. Rorty’nin “ironik” bir tavr›n›n olmas› ne anlama gelmektedir? a. Rorty tarihteki tüm felsefi çabalar› deneyimci bir perspektiften elefltirmektedir. b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer de¤ifltirmesi gerekti¤ini düflünmektedir. c. Rorty felsefecinin keflfedebilece¤i nihai ve mutlak do¤rular oldu¤u fikrine karfl› ç›kmaktad›r. d. Rorty felsefede mutlak çözümlerin yaln›zca epistemoloji alan›nda bulundu¤una inanmaktad›r. e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlay›flla yap›lmas› gerekti¤ini düflünmektedir. 10. Afla¤›dakilerden hangisi Rorty’nin görüflüne yöneltilebilecek bir elefltiri olamaz? a. Rorty’nin görüfllerinin bir sonucu, “bilgi” ve “do¤ru” aras›ndaki iliflkinin kopmas›d›r. b. Rorty’nin liberal ve pragmac› e¤ilimleri, onun do¤runun nesnel yönlerini kavramas›na engel olmaktad›r. c. Rorty’nin pragmac› do¤ru anlay›fl›, totaliter senaryolara yol açabilecek bir tablo sunmaktad›r. d. Rorty do¤ru kavram›n›n önemini vurgulasa da, bilginin toplumsal boyutuna yeterince önem vermemektedir. e. Rorty do¤ru kavram›n› gerekçelendirme kavram›na indirgemektedir.
258
Epistemoloji
Okuma Parças› Dünyan›n orada, d›flar›da oldu¤u iddias›yla hakikatin orada, d›flar›da oldu¤u iddias› aras›nda bir ayr›m yapmaya ihtiyac›m›z var. Dünyan›n orada, d›flar›da oldu¤unu, bizim yarat›m›m›z olmad›¤›n› söylemek, sa¤duyuya yaslanarak mekan ve zamandaki fleylerin ço¤unun insani zihinsel durumlar› içermeyen nedenlerin sonuçlar› oldu¤unu söylemektir. Hakikatin orada, d›flar›da olmad›¤›n› söylemek, basitçe, tümcelerin olmad›¤› yerde hakikatin de olmad›¤›n›, tümcelerin insan dillerinin ögeleri oldu¤unu ve insan dillerinin insan yarat›mlar› oldu¤unu söylemektir. Hakikat orada, d›flar›da olamaz -insan zihninden ba¤›ms›z varolamaz- çünkü tümceler bu flekilde varolamaz ya da orada, d›flar›da olamaz. Dünya orada, d›flar›dad›r, ama dünyaya dair betimler orada, d›flar›da de¤ildir. Yaln›zca dünyan›n betimleri do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Kendi bafl›na dünya −insanlar›n›n betimleme faaliyetlerinden yard›m almayan dünya− do¤ru ya da yanl›fl olamaz. Dünyan›n yan› s›ra hakikatin de orada, d›flar›da oldu¤u önermesi, dünyan›n kendine ait bir dile sahip bir varl›¤›n yarat›m› olarak görüldü¤ü bir ça¤›n miras›d›r. Böyle bir insani olmayan dil düflüncesine anlam verme giriflimine son verecek olursak, dünyan›n bizim bir tümcenin do¤ru oldu¤una inanmam›z›n hakl›laflt›r›lmas›na neden olabilece¤i yolundaki yavan sözü, dünyan›n kendi inisiyatifiyle kendisini “olgular” denilen ve tümce biçimi tafl›yan külçeler halinde böldü¤ü iddias›yla kar›flt›rma ayart›s›ndan etkilenmeyiz. Ama e¤er bir kimse kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyonuna yap›fl›p kal›rsa, o vakit “hakikat” sözcü¤ünü büyük harfle yazmaya ve hakikati ya Tanr›’yla ya da Tanr›’n›n projesi olarak dünyayla özdefl bir fley olarak ele almaya bafllamak kolayd›r. O zaman da birisi, sözgelimi Hakikatin yüce oldu¤unu ve bir gün egemen olaca¤›n› söyleyecektir. (...) Dünya konuflmaz. Yaln›zca biz konufluruz. Dünya, kendimizi bir kez bir dile programlad›ktan sonra, belli inançlara sahip olmam›za neden olabilir. Ama dünya, bize konuflaca¤›m›z bir dil öneremez. Bunu yaln›zca baflka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dünyan›n bize hangi dil oyunlar›n› oynayaca¤›m›z› önermedi¤inin anlafl›lmas›, hangi oyunun oynanaca¤› karar›n›n keyfi oldu¤unu ya da bu karar›n içimizdeki derinlikte yer alan bir fleylerin d›flavurumu oldu¤unu söylememize yol açmamal›. Bu k›ssadan ç›kar›lacak hisse, sözcük da¤ar› seçi-
mindeki nesnel ölçütlerin yerine öznel ölçütlerin, akl›n yerine iradenin ya da duygunun konulmas› de¤ildir. Buradaki hisse, iflin bir dil oyunundan öbürüne do¤ru gerçekleflen de¤iflmelere varmas›ndan sonra, ölçütler ve seçim nosyonlar›n›n (“keyfi” seçim dahil olmak üzere) art›k anlams›zlaflmas›d›r. Avrupa, Romantik fliirin ya da sosyalist politikan›n ya da Galileici mekani¤in üslubunu kabul etmeye karar vermedi. Bu türden de¤ifliklikler ne ölçüde tart›flma sonucuysalar o ölçüde de bir irade ediminin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli sözcükleri kullanma al›flkanl›¤›n› tedricen yitirdi ve baflka sözcükler kullanma al›flkanl›¤›n› da yine tedricen edindi. Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, ‹roni ve Dayan›flma. çev. Mehmet Küçük ve Alev Türker. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, s. 26-28.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
259
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1 Wittgenstein’›n fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi Modern Ça¤ düflünürlerinde karfl›laflt›¤›m›z “zihinselci” yaklafl›ma bir tepki olarak karfl›m›za ç›kar. Bilgi sorunsal› ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zihin ve zihnin s›n›rlar› üzerinde yo¤unlaflt›rm›fllard›r. Bu yaklafl›m›n temel bir sonucu, zihnin özerk bir dünyas›n›n veya alan›n›n oldu¤unun düflünülmesidir. Wittgenstein’a göre ise, bizim zihin dünyam›z›n oluflumu bütünüyle toplumsal alan›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Anlamland›rma ifllevlerimiz “içimizdeki” de¤il “d›fl›m›zdaki” dünyaya ba¤l›d›r. Buna ek olarak, Wittgenstein’›n “anlamlar›n” kesin kuramsal s›n›rlar› veya özleri oldu¤u fikrine karfl› oldu¤unu da söyleyebiliriz. Do¤al diller büyük, karmafl›k flehirlere benzer, düzenli matematiksel yap›lara de¤il. Anlam ve dil ancak toplumsal ifllevler a¤› içinde anlafl›labilir. Bu yüzden, her ne kadar Wittgenstein bir bilgi kuramc›s› olmasa da, onun fikirleri epistemolojinin geleneksel sorunlar›na ve sorular›na farkl› bir aç›dan bak›lmas›n›n ve epistemolojik gelene¤in elefltirilmesinin yolunu açm›flt›r.
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. b
8. e
9. c
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerekçelendirme Konusunda Yeni Yaklafl›mlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Ba¤lamc›l›k” görüflünün ça¤dafl gerekçelendirme kuramlar› aç›s›ndan önemini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Wittgenstein’›n geleneksel görüfle yöneltti¤i elefltirileri anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi”, “Anlam ve Dil Konusunda Farkl› Bir Yaklafl›m” ve “Wittgenstein ve fiüphecilik” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Wittgenstein’›n görüflünü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojide Do¤alc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Quine’›n fikirlerini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojide Do¤alc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Quine’a yöneltilen elefltirileri ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Toplumsal Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji” k›sm›n› yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramc›lar›n›n perspektifini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin Pragmac›l›¤›n›n Ana Hatlar›” k›sm›n› yeniden okuyun. 20. yüzy›lda epistemolojiyi elefltiren en büyük düflünürlerden biri olan Rorty’yi etkilemifl olan felsefecilerin kimler oldu¤unu ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin ‘Fayda’ Kavram› Konusunda Tart›flmalar” k›sm›n› yeniden okuyun. Rorty’nin fikirlerini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹roni ve Olumsall›k” k›sm›n› yeniden okuyun. Ça¤dafl pragmac› Rorty’nin “ironi” kavram›n› nas›l kulland›¤›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin ‘Fayda’ Kavram› Konusunda Tart›flmalar” ve “Rorty’nin Düflüncelerinin Genel De¤erlendirmesi” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Rorty’nin pragmac›l›¤›na yöneltilen elefltirileri ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Feminist düflünürlerin epistemoloji konusundaki iddialar›n›n oldukça derin bir elefltiri içerdi¤ini kaydetmemiz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik çözümlemeler genellikle flu yap›da sunulmufltur: E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) K kiflisi Ö’yü kabul etmektedir; (ii) K kiflisi Ö için yeterli kan›ta sahiptir; (iii) Ö do¤rudur. Bu formülde ad› geçen ‘K’ kiflisinin evrensel bir özne olarak kabul edildi¤i aç›kt›r. Bu öznenin nas›l bir bilgisel ve toplumsal alt yap›ya sahip oldu¤u, geleneksel epistemoloji uzmanlar›nca pek sorgulanmam›flt›r. Yukar›daki bilgi tan›m›n›n bütünüyle yans›z ve evrensel olmad›¤› ve belli bilme tiplerini d›flar›da b›rakma e¤ilimi tafl›d›¤› aç›kt›r. Örne¤in, çok deneyimli bir ebenin çocuk do¤urtma konusunda sahip oldu¤u “bilgi” yukar›daki önermesel bilgi flemas›yla kolayca aç›klanamayabilir. Önermesel bilginin çözümlemesi, örne¤in bir hastanenin do¤um klini¤inde çal›flan ve t›p e¤itimi alm›fl bir doktorun bilgisi aç›s›ndan ilginç ve ayd›nlat›c› olabilir. Ancak bu flemaya uymayan farkl› bilgi tiplerinin yaflam içinde bir karfl›l›¤› ve de¤eri olabilece¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r. O yüzden, feminist bilgi kuramc›lar›na göre, geleneksel bilgi çözümlemesinin “evrensel” ve “nesnel” bir aç›klama sundu¤unu söylemek birkaç aç›dan sorunlu bir iddiaya karfl›l›k gelmektedir.
260
Epistemoloji
S›ra Sizde 3 Bu kitapta “gerekçelendirmeden ve insandan ba¤›ms›z nesnel do¤ru” kavram›n›n epistemolojik boyutunda geliflen tart›flmalar› sergiledik. Geleneksel bilgi çözümlemesine göre, “gerekçelendirme” ve “do¤ruluk” kavramsal olarak farkl› içeri¤e sahiptir. Bir önerme çok iyi gerekçelere sahip olsa da, o önermenin sonunda yanl›fl oldu¤u ortaya ç›kabilir. Peki, bu durumda “do¤ru” kavram› tam olarak nas›l bir felsefi ve toplumsal ifllev üstlenmektedir? Richard Rorty’ye göre, “kan›tlar›n ötesinde do¤ru” kavram›, politik aç›dan kötü yönde kullan›labilecek, tehlikeli bir kavramd›r. Tarihte, kapal› sistemlerin ço¤u “do¤ru” ve “hakikat” kavramlar›n› kullanarak insanlar› bask› alt›nda tutmufllar, farkl› yaflam biçimlerini sindirmifllerdir. O yüzden, “do¤ru” kavram› yerine “toplum içinde ifle yarayan inanç” kavram›n› ye¤lemek, insanl›¤›n geliflimi ve ilerlemesi aç›s›ndan daha uygundur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden düflünmemizde yarar var. E¤er, kan›tlar›n veya toplumsall›¤›n dinamik zemini d›fl›nda nesnel “do¤rular” yoksa, bu durumun totaliter senaryolar›n yolunu açma anlam›nda daha tehlikeli oldu¤u söylenemez mi? E¤er önermesel do¤ru nesnel dünya taraf›ndan de¤il bütünüyle toplumsal alanda belirleniyorsa, toplumsal gücün ne tarafa kayd›¤›na ba¤l› olarak do¤runun da de¤ifltirilmesi ve çarp›t›lmas› riski ortaya ç›kmaz m›? Bu ilginç ikilem, Rorty ve onu elefltirenler aras›nda önemli bir tart›flman›n flekillenmesine neden olmufltur.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Annis, D. (1978). “A Contextualist Theory of Epistemic Justification”, American Philosophical Quarterly, vol.15, 213-219. Baç, M. (2001). “Wittgenstein ve Anlam›n ‘Ortal›kta’ Olmas›”, Felsefe Tart›flmalar›, say› 28, 47-60. Baç, M. (2007a). “Yak›n Dönem Felsefesi”, Felsefe içinde, editör: Demet Tafldelen, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir: Aç›kö¤retim Yay›nlar›. Baç, M. (2007b). “Epistemoloji”, Felsefe Ansiklopedisi içinde, editör: Ahmet Cevizci, cilt 5, ‹stanbul: Babil Yay›nc›l›k, 567-581. Code, L. (1993). “Taking Subjectivity Into Account”, Feminist Epistemologies içinde, editörler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. Conant, J. (2000). “Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty versus Orwell”, Richard Rorty and His Critics içinde, editör: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). “Are ‘Old Wives’ Tales’ Justified”, Feminist Epistemologies içinde, editörler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism: Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Oxford: Oxford University Press. Dewey, J. (1981). “The Practical Character of Reality”, The Philosophy of John Dewey içinde, editör: J. Dermott, Chicago: University of Chicago Press. James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some Old Ways of Thinking. New York: Longman Green and Co. Kim, J. (1994). “What is ‘Naturalized Epistemology’?”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Kornblith, H. (1994). “What is Naturalistic Epistemology?”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. Cambridge: MIT Press. Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. çevirenler: W. Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage Books. Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London: Penguin Books. Quine, W. V. (1961). “Two Dogmas of Empiricism”, From a Logical Point of View içinde, New York: Harper Torchbooks. Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge: Harvard University Press. Quine, W. V. (1994). “Epistemology Naturalized”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. New Jersey: Princeton University Press. Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Minneapolis: University of Minnesota Press. Rorty, R. (1995). Olumsall›k, ‹roni ve Dayan›flma. çevirenler: Mehmet Küçük ve Alev Türker, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Schmitt, F. F. (1994). “The Justification of Group Beliefs”, Socializing Epistemology içinde, editör: F. F. Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc. Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruflturmalar. çeviren: Deniz Kan›t, ‹stanbul: Totem Yay›nc›l›k. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Sözlük
261
Sözlük A
Dogmatizm: Bir inanc› ya da inanç sistemini sorgulamadan, irdelemeden, do¤rulu¤undan flüphelenmeden kabul et-
A posteriori: Deneyim sonucu kazan›lan, evrensel ve zorunlu olmayan bilgi türü. A priori: Tikel deneyim yoluyla kazan›lmayan, evrensel ve
me yaklafl›m›. Do¤alc›l›k: Ontolojik olarak, var olan her fleyin do¤aya ait oldu¤unu savlayan görüfl. Epistemolojik olarak, biline-
zorunlu bir flekilde do¤ru olan bilgi türü.
bilecek fleylerin yaln›zca do¤an›n unsurlar› oldu¤unu
Analitik cümle: Yükleminin kapsad›¤› bilgi cümlenin özne-
öne süren ak›m. Do¤alc› düflünürler, epistemolojik çal›fl-
sinde zaten içerilen, bu yüzden yeni deneyimsel bilgi ta-
malarda ve özellikle bilgisel normlar›n oluflturulmas›nda
fl›mayan cümle.
deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla do¤rudan ilgi-
Argüman (Ç›kar›m): Mant›kta, bir önermenin belli öncüllerin mant›ksal sonucu oldu¤u iddias›n› ifade eden önermeler dizisi.
B Ba¤dafl›m: ‹nanç, yarg›, iddia gibi önermesel unsurlar›n birlikte tutarl›l›k ve uyum içinde olma, birbirine dayanak
si oldu¤unu iddia ederler. Doksa: “‹nanç” veya “kan›” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime.
E Enformasyon: Toplumsal olarak dolafl›mda bulunan ve bireyler aras›nda aktar›labilen bilgisel unsurlar. Bu kav-
teflkil etme ve bir bütün oluflturma özelli¤i.
ram, insan bilgisinin oluflumsal “hammaddeleri” için de
Ba¤dafl›mc›l›k: Bir önermenin gerekçeli veya do¤ru olmas› için o önermenin di¤er önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas› gerekti¤ini savlayan epistemolojik görüfl. Ba¤da-
kullan›l›r. Episteme: “Bilgi” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Platon’un felsefesinde, fiziksel dünyan›n bilgisinden zi-
fl›mc›l›k, kavramlaflt›r›lmam›fl deneyim parçalar›n›n veya gerçekli¤in kendisinin tek bafl›na gerekçelendirmenin ya da do¤runun ortaya ç›kmas›n› sa¤layamayaca¤›n› öne
yade varl›¤›n veya özlerin bilgisi için kullan›lm›flt›r. Etimoloji: Do¤al dillerdeki kelimelerin kökenlerini inceleyen bilim dal›.
sürer. Temelcili¤in en önde gelen felsefi rakibi. Ba¤lam: Bir olguyu veya konuyu anlafl›l›r k›lan di¤er olgular›n, iliflkilerin ve çevresel koflullar›n oluflturdu¤u durumsal çerçeve. Ba¤lamc›l›k: Bir önermenin gerekçelendirilmifl olma özelli¤i kazanmas›n›n o önermeye inanan öznelerin içinde bulundu¤u ba¤lamsal durumlara ba¤l› oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfl. Biliflsel: Zihnin befl duyudan daha üst veya karmafl›k düzeydeki ifllevlerine atfen kullan›lan s›fat.
Ç
G Gerçekçilik (Realizm): Nesnelerin, olgular›n veya gerçekli¤in öznelere ve öznel unsurlara ba¤l› olmad›¤›n›, nesnelerin veya gerçekli¤in kendi bafllar›na var olduklar›n› öne süren görüfl. Alg› felsefesi kapsam›nda “do¤rudan gerçekçilik” ad›yla an›lan ve zihinsel durumlar›m›z› de¤il do¤rudan nesneleri alg›lad›¤›m›z› savlayan ak›m. Gerçeklik (Realite): Gerçekten var olan varl›k alan›. “Gerçeklik” kavram›n›n ontolojik ve epistemolojik anlamlarda tersi “görüntü”, “görünen” veya “görüngü”dür.
Çözümleme (Analiz): Bir kavram›n kavramsal bileflenlerini veya kavramsal alt unsurlar›n› felsefi yöntemlerle gösterme ifllevi.
D
Gerek koflul: Bir olgunun meydana gelmesi için gerekli olan di¤er olgu veya olgular. E¤er B olgusu A olgusunun gerek koflulu ise, A’n›n gerçekleflmesi için B’den baflka koflullara gerek olabilir. Bir koflulun gerekli olmas› onun
Deneyimcilik: Bilginin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfl. Usçulu¤un tersi. D›flsalc›l›k: Bir öznenin inand›¤› belli bir önermenin gerekçeli konuma gelmesi veya bilgi niteli¤i kazanmas› için, önermeyi gerekçelendiren olgulara o öznenin bilgisel erifliminin olmas›n›n gerekmedi¤ini savlayan epistemolojik görüfl. Bu görüfle göre, önermeleri gerekçelendiren olgular öznenin zihinselli¤i veya bilgi kapsam› d›fl›nda olabilir. ‹çselcili¤in tersi.
yeterli oldu¤unu göstermez; yaln›zca B gerçekleflmeden A’n›n gerçekleflemeyece¤ini gösterir. Gerekçelendirme: Bir önermeyi kan›tlarla destekleme ve böylece do¤ruluk olas›l›¤›n› yükseltme ya da inand›r›c›l›¤›n› art›rma ifllevi. Gereksizlik kuram› (Fazlal›k kuram›, Tafl›r›l›k kuram›): “Do¤ru” nitelemesinin bir önermenin anlam›na herhangi bir katk›s› olmad›¤›n› savlayan görüfl.
262
Epistemoloji
Görüngü (Fenomen): Deneyimlenen varl›k alan›na veya dünyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel metafizi¤in tasarlad›¤› “gerçekli¤in kendisinden” farkl› olarak,
K Karfl›l›k kuram› (Örtüflme kuram›, Uygunluk kuram›): Bir önermenin do¤ru olmas›n›n, o önerme ile dünya ve-
sonlu varl›klara görünen dünyan›n olgusal unsurlar›.
ya gerçeklik aras›nda bir karfl›l›k, örtüflme ya da uygun-
Görüngücülük (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolo-
luk olmas› yoluyla olanakl› oldu¤unu savlayan felsefi
jik ba¤lamlarda görüngüler dünyas› üzerinde yo¤unlaflan ve onun önemini ön plana ç›karan görüfl. Alg› felsefesi kapsam›nda, do¤rudan nesneleri de¤il yaln›zca zihinsel durumlar›m›z› veya zihnin içeriklerini alg›lad›¤›-
görüfl. Kartezyen: Descartes’›n görüfllerine iliflkin. Kategori: Bir yükleme karfl›l›k gelen fleylerin toplam›n› ifade eden gruplaflt›rma deyimi. Varl›k veya var olanlar üzeri-
m›z› savlayan ak›m.
ne deyifl biçimleri. En genel varl›k türlerinin her biri. Kip: Felsefede, bir fleyin olma veya ifade edilme biçimi.
H Hakikat: Sonlu varl›¤›n ve varl›klar›n ötesinde neyin yatt›¤›-
Kozmos: “Evren” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Düzen içinde var olan fleylerin bütünü.
n›n nihai yan›t›. Bu deyim bazen gerçekten var olan varl›k alan›n›n betimlemesi için ontolojik bir anlamda kullan›l›r. Bazen de, ölümlü bir yaflam›n anlam› ve gizemi, ölümden sonra bizi neyin bekledi¤i, en derin yaflamsal
L Logos: “Aç›klama”, “gerekçe”, “sebep”, “mant›k”, “bilim”, “kelâm” kavramlar›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Genel
sorular›m›z›n nihai yan›t› anlamlar›nda kullan›l›r.
‹ ‹çselcilik: Bir öznenin inand›¤› belli bir önermenin gerekçeli konuma gelmesi için, önermeyi gerekçelendiren olgula-
olarak, akla ve ak›lc›l›¤a ait olan.
M Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olmas›nda veya oluflumunda idealar›n, zihinsel unsurlar›n ve-
ra o öznenin bilgisel erifliminin olmas›n›n gerekti¤ini
ya düflüncenin bir rolü olmad›¤›n›, maddenin zihinden
savlayan epistemolojik görüfl. D›flsalc›l›¤›n tersi.
ba¤›ms›z bir töz oldu¤unu savlayan felsefi görüfl. ‹deac›-
‹dea: Platon’un felsefesinde, görünen dünyadaki nesnelerin varl›¤›n›n ve bilgisinin olanakl›l›¤›n› sa¤layan,“ideal model” oluflturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesne-
l›¤›n tersi. Metafizik: Gerçekli¤in yap›s›n›n ak›lc› yöntemlerle ortaya konulmas›, “varl›k” kavram›n›n ayd›nlat›lmas› ve varl›k ala-
ler. Modern Ça¤ düflünürlerinin temsilci felsefesinde, zi-
n›nda egemen olan temel ilkelerin a盤a ç›kar›lmas› he-
hinde beliren ve bilgi içeri¤i olan alg› veya düflünce parçalar›. ‹deac›l›k: Metafizikte, nesnelerin var olmas›nda veya oluflu-
deflerini tafl›yan felsefe alan›. Modern: Kelime anlam› olarak, “zamana uygun”, “flimdiye ait olan”. Felsefede, genel olarak, Descartes’tan 19. yüzy›la
munda idealar›n, zihinsel unsurlar›n veya düflüncenin
kadar uzanan ça¤ için kullan›lan deyim. Modern düflün-
bir rolü oldu¤unu savlayan felsefi görüfl. Maddecili¤in
cenin en temel özelli¤i, akl›n ve düflüncenin gücüne ve
tersi.
evrenselli¤ine duyulan güven olarak ifade edilir.
‹kicilik (Dualizm): Metafizikte, varl›k alan›nda iki tözün oldu¤unu savlayan görüfl. Descartes’›n felsefesi özelinde, madde ve zihnin ba¤›ms›z tözler olarak ayr›lmas›. ‹mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gücü. Epistemolojide, zihinsel ö¤eleri, zihinsel içerikleri veya zihindeki temsilleri ba¤daflt›rma ve ilintilendirme yetisi. ‹roni (Tersinleme): Tuhaf veya gülünç z›tl›klar bar›nd›ran durum. Richard Rorty gibi pragmac›lar›n kulland›¤› haliyle, büyük felsefi sorulara nihai yan›tlar bulma çabas›n› hafife alma tavr›.
N Nesnel: Özneden ziyade nesneye ait olan. Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya s›n›rlara ait olan. Felsefede, “normatif” zaman zaman “betimleyici” kavram›n›n tersi olarak al›nm›flt›r. “Betimleme” veya “betimsel” bir fleyin nas›l oldu¤u ile ilgiliyken, “normatif” bir fleyin nas›l olmas› gerekti¤i ile ilgilidir.
O-Ö Olguculuk: Metafizikte, olgular› gerçekli¤in temel yap› tafl› alan görüfl. Do¤ruluk kuramlar› aç›s›ndan, bir önermenin do¤ru olabilmesi için zihinden ba¤›ms›z olgulara karfl›l›k gelmesi gerekti¤ini savlayan ak›m.
Sözlük Olumsall›k: Metafizikte, zorunlu olma hâlinin tersi.
Temelcilik: Ç›kar›msal bir önermenin gerekçeli veya do¤ru olmas› için o önermenin nihayetinde temel baz› önerme-
Ontoloji (Varl›kbilim, Varl›k kuram›): Metafizi¤in özellikle
lere dayanmas› gerekti¤ini ve temel önermelerin gerek-
varl›k konusuyla ilgilenen dal›.
çelendirmelerini do¤rudan deneyimden ald›¤›n› savla-
Öncül: Mant›ksal bir ç›kar›mda, hareket noktas› olarak al›nan
yan epistemolojik görüfl. Ba¤dafl›mc›l›¤›n en önde gelen
veya kabul edilen önerme.
felsefi rakibi.
Önerme: ‹ddia tafl›yan bir cümlenin veya inanc›n içeri¤inde bar›nan düflünce veya fikir.
Temsil: Felsefede, öznel veya simgesel bir unsurun nesnel gerçekli¤in bir parças›na veya unsuruna soyut bir flekil-
Öz: Metafizikte, bir fleyi tan›mlayan, ona nesnel kimli¤ini ka-
de karfl›l›k gelmesi, onunla benzeflmesi, örtüflmesi veya
zand›ran temel ontolojik nitelik veya unsur.
onu ifade etmesi.
Öznel: Nesneden ziyade özneye ve öznenin durumlar›na ait olan.
263
Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik ba¤lamlarda, temsil olgusu üzerinde yo¤unlaflan ve temsilin önemini ön pla-
P
na ç›karan görüfl. Alg› felsefesi özelinde, do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimledi¤imizi ve
Paradigma: normatif aç›klama getiren, araflt›rmaya ›fl›k tutan
zihinsel durumlar›m›z›n gerçekli¤i temsil etti¤ini savla-
veya örnek oluflturan sistematik yap› ya da model. Post-modern: Modern Ça¤›n ard›ndan özellikle son 150 y›l-
yan ak›m.
da ön plana ç›km›fl olan, modern düflüncenin ak›lc›l›k ve
Tikel: Genel kavramlara de¤il tek tek nesnelere ait olan.
evrensellikle ilgili varsay›mlar›na karfl› bir durufl sergile-
Töz (Cevher): Varl›¤› baflka bir fleye ba¤l› olmayan, ba¤›ms›z
yen ça¤dafl entelektüel yaklafl›m. Pragmac›l›k (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla u¤rafl›rken in-
var olabilen ontolojik birim veya unsur. Tutarl›l›k: Mant›kta, önermelerin birbirleri ile çeliflki göster-
sanlar›n faydalar›n›n ve ilgilerinin göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ini savlayan A.B.D. kökenli düflünsel
memesi durumu. Tümdengelim: Mant›kta, öncüllerden sonucun kesin bir fle-
ak›m.
S-fi
kilde ç›kmas›n› amaçlayan argüman türü. Tümel: Tek tek nesnelere de¤il genelli¤e veya, dar bir anlamda, kavramlara ait olan.
Sentetik cümle: Yükleminin tafl›d›¤› bilgi cümlenin öznesin-
Tümevar›m: Mant›kta, öncüllerden sonucun kesin bir flekil-
de içerilmeyen ve bu yüzden yeni deneyimsel bilgi ve-
de ç›kmad›¤›, öncüllerin sonucun olas›l›¤›n› belli bir
ren cümle.
oranda yükseltmesinin amaçland›¤› argüman türü.
Sorunsal (Problematik): Çözümü belli olmayan kritik sorun veya araflt›rma konusu.
U
Söylem: Konuflma veya söyleme eylemi. Söylenenlerin alan›.
Usçuluk: Bilginin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar ol-
Substratum: Locke’›n felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri
mad›¤›n›, insan›n sahip oldu¤u zihinsel kapasitelerin ve-
bar›nd›ran ancak kendisi bilgi konusu olmad›¤› için var-
ya do¤ufltan gelen bilgilerin de bir kaynak oluflturdu¤u-
l›¤› ancak varsay›labilecek ontolojik temel veya töz.
nu savlayan epistemolojik görüfl. Deneyimcili¤in tersi.
fiüphecilik: ‹nsan bilgisinin olanakl›l›¤›ndan veya güvenilirli¤inden flüphe duyma yaklafl›m›nda bulunan epistemolo-
Y
jik görüfl.
Yeter koflul: Bir olgunun meydana gelmesi için yeterli olan olgu veya olgular. E¤er B olgusu A olgusunun yeter ko-
T
flulu ise, tek bafl›na B’nin gerçekleflmesi A’n›n gerçeklefl-
Tabula rasa: Latince “bofl levha”. Locke’›n deneyimci felsefe-
mesini sa¤lar. Ancak A’n›n gerçekleflmesinin C gibi bafl-
si kapsam›nda, insan zihninin do¤ufltan beyaz bir ka¤›t
ka yeter koflullar› da olabilir. Bir koflulun yeterli olmas›
gibi bofl oldu¤unu ifade etmek için kullan›l›r.
onun gerekli oldu¤unu göstermez.
Teleolojik: Amaca, hedefe yönelik. Telos: “Amaç”, “hedef”, “erek” kavramlar›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime.
2
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kuramsal bir çal›flma alan› olan epistemolojinin ne tür bir ifllevi yerine getirdi¤ini aç›klayabilecek, Epistemolojinin Bat› Felsefesi’nde iki bin y›l› aflk›n süredir u¤raflt›¤› temel konular› kendi cümlelerinizle ifade edebilecek, Epistemoloji alan›nda s›kça kullan›lan baz› temel kavramlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Kuram Bilginin kayna¤› Felsefe tarihi Norm Önerme
• • • •
Biliflsel ‹nanç Kan›t Gerekçe
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
• G‹R‹fi • KURAMSAL B‹R ‹fiLEV OLARAK EP‹STEMOLOJ‹ • EP‹STEMOLOJ‹N‹N TEMEL KONULARI VE SORUNLARI • FELSEFE TAR‹H‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ • EP‹STEMOLOJ‹K ÇÖZÜMLEMEN‹N BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
Epistemoloji Nedir? G‹R‹fi Bilimlerin adlar›n›n genellikle ‘loji’ ile bitti¤ini ço¤umuz bilsek de, bu adlar›n o alana iliflkin ilginç ipuçlar› verebilece¤ini pek düflünmeyiz. Asl›nda bazen bu ipuçlar› aç›kça gözümüzün önündedir: “Sosyoloji” deyimini “sosyal” kavram› ile ba¤daflt›r›p bunun da toplumsall›kla ilgili oldu¤unu ç›karmak görece olarak kolayd›r. Benzer bir durum “psikoloji” deyiminde yer alan “psiko” için de söylenebilir. (‹nsanlar›n ço¤u, hayat›nda en az bir kez içinde bir “psikopat›n” yer ald›¤› korku filmi izlemifltir ve buradan da “psiko”nun ruh veya zihinle ilgili bir taraf›n›n oldu¤unu ç›karabilirler.) Bazen, ‘loji’ ile biten alan›n ne oldu¤u aç›kt›r, ancak ‘loji’den önce gelen bölümün ne oldu¤undan emin olamay›z. “Astroloji”nin burçlarla ve fallarla ilgilenen bir alan oldu¤unu tahmin etmek kolayd›r ancak ‘astro’ deyiminin Yunanca “y›ld›z” anlam›na geldi¤ini az kifli bilir. Bazen de, hem o deyimin ne oldu¤unu bilmeyiz hem de kelimenin içinde yer alan unsurlar bize herhangi bir ipucu vermezler. ‘Ornitoloji’nin “kuflbilimi” anlam›na gelebilece¤ini düflünmek zordur. Dahas›, felinoloji (kedileri araflt›ran bilim dal›) veya areoloji (Mars gezegenini araflt›ran bilim dal›) gibi alanlar›n var oldu¤una inanmak oldukça zordur. ‘Epistemoloji’nin durumu da tan›nabilirlik ve popülerlik aç›s›ndan biraz Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdad›r. Bununla birlikte, hem felsefeyle hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar çal›flmalar›n›n bir noktas›nda bu önemli deyimle ve deyimin ard›ndaki düflünsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir flekilde karfl›lafl›rlar. Epistemolojinin Bat› felsefesinde yaklafl›k 2500 y›ll›k bir geçmifli vard›r ve bu alanda günümüze dek üretilen düflünceler çok büyük bir fikirsel birikime karfl›l›k gelmektedir. Felsefenin “bilgi” kavram› ile u¤raflan dal›na epistemoloji ad› verilir. Epistemoloji dilimize bilgibilim, bilgi kuram› veya bilgi felsefesi olarak da çevrilmektedir. Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanakl›l›¤›n›, yap›s›n›, kaynaklar›n›, s›n›rlar›n› ve kavramsal bileflenlerini irdeler. Yunanca ‘episteme’ ve ‘logos’ kelimelerinin birlefliminden oluflan ‘epistemoloji’ deyiminde yer alan logos’ un “aç›klama”, “gerekçe”, “mant›k”, “söz” ve “bilim” gibi anlamlara geldi¤inden, önceki ünitede söz etmifltik. ‘Episteme’ kelimesi ise, genelde “bilgi” olarak çevrilir. Ancak kitab›n ilerleyen bölümlerinde de görece¤imiz gibi, bu çevirinin nitelenmesi ve tarihsel baz› aç›klamalarla içeri¤inin doldurulmas› gerekmektedir. Öncelikle, ‘epistemoloji’ kelimesini Türkçeye çevirme çabalar›nda karfl›lafl›lan zorluklardan bahsedelim. ‘Bilgibilim’ deyimi dilimize art›k oldukça yerleflmifl olmas›na karfl›n, bu deyim felsefenin bir alt alan›n› sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
26
Epistemoloji
‘Epistemoloji’ deyimini Türkçeye çevirmek belli zorluklar içermektedir.
lim kimli¤inde betimliyormufl izlenimi vermesi itibar›yla yan›lt›c› bir yön tafl›maktad›r. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen oldu¤u bir alan olarak ortaya ç›km›fl ve kavramsal kimli¤iyle günümüze tafl›nm›flt›r. O yüzden, a¤›rl›kl› olarak deneyimsel, gözlemsel ve deneysel boyutta ifl gören “bilimlerden” oldukça farkl› bir yap›da oldu¤u gözden kaçmamal›d›r. Bu durum, epistemolojinin ‘bilim’ kelimesiyle aç›klanmas›n›n veya tan›mlanmas›n›n sak›ncalar›n› sergilemektedir. Söz konusu sorunsal›n Almanca gibi dillerde biraz daha farkl› bir görünüm sergiledi¤i düflünülebilir ancak dilimiz aç›s›ndan ‘bilgibilim’ deyiminin uygun oldu¤u flüphelidir. Epistemoloji için ‘bilgi kuram›’ ve bazen de bitiflik olarak ‘bilgikuram›’ deyiminin kullan›lmas› ise, Bat› dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk aç›s›ndan tercih edilebilmektedir. (Örne¤in, ‹ngilizcede hem ‘epistemology’ hem de ‘theory of knowledge’ deyimi yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.) Her ne kadar ‘bilgi kuram›’ iyi bir çeviri seçene¤i gibi görünse de, asl›nda üzerinde bir parça düflünüldü¤ünde kayda de¤er bir sak›nca bar›nd›rd›¤› görülebilir. ‘Kuram’ veya ‘teori’ kelimesi ço¤unlukla belli bir araflt›rma alan› ve disiplini içindeki farkl› kavramsal çerçeveler veya paradigmalar için kullan›l›r. Örne¤in, fizik alan›nda Newton’›n kuram› uzun süre etkisini sürdürmüfl ve ard›ndan 20. yüzy›lda yerini Einstein’›n Görecelik Kuram›’na b›rakm›flt›r. Felsefenin alt alanlar›nda da durum farkl› de¤ildir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl› kuramlar birbiriyle yar›flmakta ve karfl›l›kl› olarak argümanlar ve karfl› argümanlar üretmektedirler. Durum böyleyken, ‘bilgi kuram›’ ifadesini kullanmakta kafa kar›flt›r›c› bir yön oldu¤u aç›kt›r çünkü akl›m›za do¤al olarak “hangi bilgi kuram›?” sorusu gelir. Bu ve benzeri nedenlerden dolay›, ‘bilgikuram›’ veya ‘bilgibilim’ yerine bu kitapta ‘epistemoloji’ deyimini tercih edece¤iz.
KURAMSAL B‹R ‹fiLEV OLARAK EP‹STEMOLOJ‹
‘Teori’ deyiminin kökeni Yunancad›r. Türkçe karfl›l›¤› ‘kuram’d›r.
Bu etimolojik (kelime kökensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin do¤as›na iliflkin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aç›klamalara geçebiliriz. ‹lk olarak, yukar›daki paragrafta da de¤indi¤imiz “kuram” konusuna dönelim. Epistemolojinin “bilgi” kavram› üzerine gelifltirilen kuramsal bir çal›flma türü oldu¤unu belirtmifltik. Farkl› bilim dallar›, bilgi edinme, bilgi da¤arc›¤›n› geniflletme ve bilginin bilimsel niteli¤ini yükseltme gibi amaçlar güderken, epistemoloji “bilgi” kavram›n›n kendisine kuramsal bir bak›fl getirmeyi hedefler. Baflka bir deyiflle, epistemoloji bilgi da¤arc›¤›m›za yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi aç›dan mercek alt›na al›r. Bu türden ifadeler, do¤al olarak, felsefe metinleriyle ve felsefi sorunsallarla ilk kez karfl›laflan insanlar için kafa kar›flt›r›c› ve aç›klanmas› gereken bir durum sunar. O hâlde, sorgulamalar›m›z›n ve aç›klamalar›m›z›n bu ilk aflamas›nda soruyu flu flekilde soral›m: Epistemoloji tam olarak nas›l bir kuramsal çabad›r? Epistemolojinin kuramsal çabas›n›n tek bir “tip” veya “s›n›f” alt›nda toplanabilece¤ini düflünmek hata olur. O yüzden, bilgi üzerine yürütülen felsefi çal›flmalar›n nas›l çeflitlilikler ve kuramsal renkler içerdi¤i konusuna önümüzdeki sayfalarda dönece¤iz. fiimdi bir süreli¤ine felsefe tarihinde geriye gidelim ve “kuram” kavram›n›n kendisini irdelemeye çal›flal›m. Her ne kadar “teori” veya “kuram” denildi¤inde akl›m›za hemen “bilimsel teori” ve “bilimsel kuram” gibi kavramlar gelse de, ‘kuram’ deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlam›n› göz önüne almak yerinde olur. Öncelikle, theoria Yunancada ‘theorein’ (bakmak, izlemek) kökünden gelir (‘Kuram’ kelimesinin Arapça karfl›l›¤› olan ‘nazariye’ de yer alan “na-
27
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
zar” kelimesinin de “bakmak” veya “bak›fl” anlam›na gelmesi tesadüf de¤ildir ve arada tarihsel bir etkileflim söz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nokta, ‘theorein’ fiilindeki “bakma” n›n, “kar›flmaks›z›n uzaktan ilgiyle izleme” gibi bir anlam tafl›mas›d›r. Kelimenin bileflenlerine daha yak›ndan bakarsak, ‘theoria’ deyiminde yer alan ‘thea’, “d›fl görünüfl” veya “görüntü” anlamlar› tafl›r. ‘Theoria’ da ‘thea’ ya ek olarak ‘horao’ da bulunur ve bu deyim “bir fleye dikatle ve ilgiyle bakmak, izlemek” anlam›n› içerir. (Örne¤in, ‹ngilizcedeki ‘theater’ (tiyatro) kelimesi de ‘thea’ kökünden gelir.) Bu anlamda, ‘theoria’ dan türeyen ‘theoros’ un çevirisi “izleyici” olarak yap›labilir. Ancak ‘theoros’, orijinal anlam› itibar›yla, ilgisiz ve kopuk bir tarzda bakan kifli olarak anlafl›lmamal›d›r. ‘Theoros’, “müdahale etmeden ve ö¤renme iste¤iyle izleyen” insanlara verilen add›r. Bu kifliler (yani, kelimenin ço¤ulunu kullan›rsak, theorioi) ço¤u zaman, ö¤renme amac›yla de¤iflik flehirlere gidip çeflitli festivallere kat›lan kültür elçileriydi. Her ne kadar “gösterilere” kar›flmadan izleseler de, gittikleri yerlerde gerçeklefltirilen törenlerin, ayinlerin ve flölenlerin içinde bir ölçüde yer ald›klar› da bilinmektedir. K›sacas›, kopuk ve ilgisiz bir seyircinin konumundan oldukça uzakt›lar. ‘Kuramsal’ veya ‘teorik’ deyiminin günümüzdeki kullan›m›na bu söylediklerimizin ›fl›¤›nda yaklaflabiliriz. Biz günlük yaflamda ‘teorik’ kelimesini “gözlenebilir olgulardan uzak” veya “soyutluk derecesi nedeniyle anlafl›lmas› zor” gibi anlamlarda kullan›r›z. Örne¤in, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ço¤u bu niteliktedir. E¤er yukar›da kelimenin kökenine dair söylediklerimiz bir ipucu olarak al›nabilirse, “kuramsal bak›fl” kavram›n›n “ilgiyle ancak belli bir uzakl›ktan izleme” kavram›yla iliflkili oldu¤u kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Felsefe aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “kuramsal ilgi” ya da “kuramsal araflt›rma” asl›nda felsefenin olanakl› olmas›n›n en temel kofluludur. Logos’ un içinde yer alabilen veya varl›¤›nda logos bar›nd›ran bir canl› olan insan›n en önemli özelliklerinden biri, alg›n›n ötesine geçerek kuramsal düflünebilmesidir. Kuramsal bak›fl bu anlamda “özel” bir bak›flt›r. Bunu bir örnek üzerinden anlamaya çal›flal›m. S›radan bir insan bir çatala bakt›¤› zaman o nesneyi alg›lanabilen özellikleri ile kavrar. Ancak ayn› çatal› mikroskobik ölçülerde inceleyebilen bir bilim insan› için çatal, atomalt› parçac›klardan oluflan bir fleydir. Bu durum elbette bilim insan›n›n bizim gördü¤ümüzden farkl› bir nesneye bakt›¤› anlam›na gelmez. Fizikçinin kuramsal bak›fl› da ayn› nesneye yönelmifltir. Ancak fizikçinin bak›fl› ve kavray›fl› karmafl›k bir kuramsal sistemin dolay›m›ndan geçerek ortaya ç›kar. Çatal gibi s›radan bir nesnenin atomik yap›s› üzerine konuflmak, üst düzey bir logos’ un uygulanmas› ile olanakl› hâle gelir. fiimdi bu düflüncenin felsefe alan›na nas›l uyguland›¤›n› sergileyelim. Felsefenin alt alanlar›nda da, çeflitli bilimsel disiplinlerde oldu¤u gibi, nesnelerden oluflan dünyaya farkl› bir bak›fl getirilmeye çal›fl›l›r. Bu anlamda felsefenin kuramsal perspektiflerinin yöneldi¤i dünya, üzerinde var oldu¤umuz ve nefes ald›¤›m›z somut dünyad›r. Ancak nas›l fizikçi bir çatala çok farkl› bir bak›fl getirip atomlardan ve moleküllerden söz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dünyaya farkl› bir yaklafl›mda bulunabilir. Fizikçinin betimledi¤i atomalt› dünya alg›lar›m›za verili bir dünya de¤ildir, ancak fiziksel kuramlar›n içeriklerinin masal›ms› veya uyduruk bir dünya tasviri oldu¤unu düflünmeyiz. Tam tersine; fizikçinin, kimyac›n›n veya biyolo¤un bilinen dünyaya dair bizim do¤rudan göremedi¤imiz ancak önemli bir gerçeklik bar›nd›ran “daha derin” bir aç›klama sundu¤una inan›r›z. Felsefi irdelemeler de, bu anlamda, dünyaya iliflkin derin bir bak›fl içerir; insan›n logos’ unun üst düzey uygulanmas›n›n bir sonucudur.
“Kuram” veya “logos” kavramlar› aras›nda bir iliflki bulunmaktad›r.
28
Epistemoloji
Kuramsal düflünmenin veya logos’ un üst düzey uygulanmas›n›n felsefede karfl›m›za ç›kan çarp›c› bir örne¤i tan›msal ifllevlerdir. ‹nsanlar›n gündelik anlamda bilgi ve kavram sahibi olmalar› son derece ola¤an bir olgu olarak kabul edilir. Buna karfl›n, kavramlar veya tan›mlar üzerine düflünmek s›kl›kla yapt›¤›m›z ifllevler de¤ildir. ‹nsanlara bir kavram›n tan›m› soruldu¤unda genelde ilk tepki flaflk›nl›kt›r, ard›ndan gelen tepki ise somut bir örnek vermektir. “Adalet nedir?” sorusuna verilen tipik bir yan›t “suçlular› cezaland›rmak” fleklindedir. “‹yilik nedir?” sorusu pek çok kez “muhtaç olanlara yard›m etmek” gibi bir ifade kullan›larak yan›tlan›r. Ancak, “suçlular› cezaland›rmak” ve “muhtaç olanlara yard›m etmek” ifadeleri, ele al›nan kavramlar›n tan›m› de¤il, yaln›zca somut sonuçlar› ya da örnekleridir. Platon ve Aristoteles’in ›srarla üzerinde durdu¤u gibi, bir kavram›n tam olarak anlafl›lmas› ile o kavram›n örneklerini baflar›yla saptayabilme farkl› türde yeteneklerdir. Ve felsefeciyi di¤erlerinden ay›ran bir özellik “kuramsal” ilgilerinin olmas› ve özellikle de kavramlar›n kendileriyle ilgilenmesidir. Bu noktada do¤al olarak bilgi kavram› konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin neden önemli oldu¤u sorulabilir. Bu sorunun en basit ve k›sa yan›t›, insan›n yaln›zca merakl› de¤il ki örne¤in kediler en az insanlar kadar merakl›d›r ayn› zamanda biliflsel geliflmifllik aç›s›ndan di¤er hayvanlardan farkl› bir canl› oldu¤u gerçe¤inde yatmaktad›r. Felsefenin di¤er konular›nda oldu¤u gibi, yaflam ve dünya üzerinde kuramsal düflünce gelifltirmek insan›n bilincini daha üst bir düzeye ç›kar›r. Epistemoloji alan›nda üretilen irdelemeleri kavram›fl olan insanlar›n s›radan bilgilenme süreçlerine bak›fllar› da niteliksel olarak de¤iflir. Bunun en somut göstergesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatk›n insanlar›n düflünsel veya bilgisel tuzaklara kolayca düflmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetene¤i kazanmalar›d›r. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
S O R U
EP‹STEMOLOJ‹N‹N TEMEL KONULARI VE SORUNLARI D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hem fizik alan›nda çal›flan bilim insanlar› hem de epistemoloji alan›nda çal›flan felsefeciSIRA S‹ZDE ler, dünyaya alg›n›n ötesinde bir “bak›flla” yaklafl›rlar. Bu anlamda, bir fizikçi ile bir bilgi felsefecisinin, bütün farklar›na karfl›n, benzeflti¤i genel noktalar›n ne olabilece¤i ve bu D Ü fi Ü N E L ‹ M iki tür araflt›rman›n yal›n gözlemden farkl›laflt›¤› noktalar›n nas›l ifade edilebilece¤i konusunda kendi düflüncelerinizi üretmeye çal›fl›n.
fiimdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald›¤› temel konular› k›saca gözden geçirelim ve epistemoloji alan›n› daha somut bir tarzda anlamaya çal›flal›m. BuraSIRA S‹ZDE da sunaca¤›m›z aç›klamalar ayn› zamanda önümüzdeki üniteler için de bir yol haritas› sa¤layacakt›r. Kitab›n daha sonraki bölümlerinde afla¤›da özetlenen sorunsallar üzerine e¤ilece¤iz ve kapsaml› tart›flmalar sunaca¤›z.
N N
AMAÇLARIMIZ
‹nsan Bilgisinin Kaynaklar›
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bilginin hangi kapasitelerden ‹ N T E R N E T önemli bir kaynakland›¤› epistemolojik sorudur.
Bilgi sahibi olmak bizim için en s›radan görünen olgulardan biridir ancak normalK ‹ T A P de bilginin kaynaklar› üzerine çok fazla düflünmeyiz. Bunu derken tam olarak neyi kastetti¤imizi aç›k hâle getirmekte yarar var. “Kaynak” kavram›, dar bir flekilde anlafl›ld›¤›nda, toplumsal yaflant›m›z içinde yer alan “enformasyon kanallar›” fleklinTELEV‹ZYON de anlafl›labilir. “Enformasyon” anlam›nda bilgiyi çeflitli yollardan al›r›z. Örne¤in, yak›n çevremiz, olaylara tan›kl›k eden insanlar, ‹nternet ve bas›n-yay›n organlar› bizim bilgi edindi¤imiz kaynaklard›r. Ancak bu soru daha genifl, daha evrensel, daha “felsefi” bir‹ Nperspektiften de sorulabilir. Bu genifl aç›dan bak›ld›¤›nda, “kaynak” soTERNET rusunu, insan›n bilgilenme kapasiteleri veya yetileri ba¤lam›nda ifade edebiliriz.
29
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
Önceki ünitede “canl› olma” ve “insan olman›n ay›r›c› özellikleri” konular›nda saptamalarda bulunmufltuk. Bizi saran evrene iliflkin bilgilenmemiz söz konusu oldu¤unda, öncelikle, befl duyumuz arac›l›¤›yla evrene aç›ld›¤›m›z gerçe¤i ak›lda tutulmal›d›r. O yüzden, alg›sal olarak “aç›k olmak” bizim en temel bilgisel özelli¤imiz olarak al›nabilir. Ancak bu noktan›n belirtilmesinin ard›ndan, epistemolojik aç›dan ilginç bir tart›flma bafllar: Alg›sall›¤›m›z, bize bilgi sa¤layan tek kaynak türü müdür? Gördüklerimiz, duyduklar›m›z, dokunduklar›m›z, koklad›klar›m›z ve tatt›klar›m›z d›fl›nda bilgilenmenin baflka bir yolu var m›d›r? E¤er ben yaln›zca görme veya duyma gibi alg›lar arac›l›¤›yla bilgilenen bir varl›ksam, örne¤in, “erdem” kavram›n›n bilgisini nas›l edinebiliyorum? Bu, üzerinde düflünmeye de¤er bir sorudur çünkü biz davran›fllar› gözleyebilsek de, etik (yani, ahlaka iliflkin) nitelikleri duyular arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z› söylemek garip bir iddia olur. Ayr›ca, e¤er duyular d›fl›nda bir bilgi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 say›lar›n›n toplam›n›n 1000 etti¤ini bilmem nas›l aç›klanabilir? Bu sorular›n özü flu flekilde ifade edilebilir: “Alg›sal duyular” üst düzey logos kullan›m› gerektiren zihinsel veya entelektüel ifllevlerimi aç›klamada yeterli midir? Duyulardan önce ya da duyular›n ötesinde bir bilgilenme yolu veya yöntemi var m›d›r? Bu türden sorular, epistemoloji ile u¤raflanlar›n üzerinde durdu¤u ve yan›tlamaya çal›flt›klar› önemli sorunsallar olarak ortaya ç›km›fllard›r.
Bilginin Tan›m› ve Kavramsal Unsurlar› Eski Yunan’dan itibaren felsefecileri çok meflgul eden konulardan biri, tahmin edilece¤i gibi, bilginin tan›mlanmas›d›r. Her ne kadar, “bilgi” son derece yal›n ve anlafl›lmas› kolay bir kavram gibi görünse de, irdelemenin derinliklerine inildikçe bu kavram›n önemli incelikler içerdi¤i ve tan›mlanmas›na iliflkin ciddi zorluklar bulundu¤u görülür. “Bilginin tan›mlanmas›” deyimi ilk bak›flta gizemli bir iflleve iflaret ediyor izlenimi verse de, asl›nda di¤er s›radan kavramlar›m›z›n tan›mlanmas›ndan ilkece çok farkl› olmad›¤› söylenebilir. “Penguen” kavram›n› tan›mlaman›n iyi bir yolu, tüm penguenleri ve yaln›zca penguenleri ortaklaflt›ran noktalar› bulmakt›r. Bu yolla, örne¤in, insan› “ak›ll› hayvan” olarak tan›mlayabiliriz: ‹nsan “hayvan” kategorisine aittir ancak di¤er türlerden “ak›ll›” olmas›yla ayr›l›r. Soyut kavramlar için de benzer bir ak›l yürütme yapabiliriz. “Erdem” kavram›n›n tan›m›, erdemli davran›fllar›n ortak yönünün saptanmas›ndan geçer. Geleneksel olarak bak›ld›¤›nda, felsefeciler tan›mlama ifllevine bu tarzda yaklaflm›fllard›r. Bu yaklafl›m›n felsefi ayr›nt›lar›na ve bilgi kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin tart›flmalara daha sonra ayr›nt›l› olarak de¤inece¤iz. Bilgi kavram›n› aç›k hâle getirme çabas›, farkl› yönler içeren ve zengin bir literatürün ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu farkl› yönlere bir örnek vermek gerekirse, bilginin sözlüksel bir tan›m›n› vermeye ek olarak, kuramc›lar bilginin kavramsal çözümlemelerini üretme yönünde de ak›l yürütmüfllerdir. Kavramsal çözümlemeler genelde, ele al›nan önemli bir düflünsel kavram›n baflka kavramlar›n bilefliminden nas›l olufltu¤unu göstermeyi hedefler. Örne¤in, “aflk” kavram›n›n çözümlemesi yap›ld›¤›nda, bu kavram›n “sevgi”, “ilgi”, “tutku”, “cinsel çekim”, “özlem” gibi baz› di¤er kavramlar› içerdi¤i veya bar›nd›rd›¤› savlanabilir. Çözümlemeler önemli ve yararl› zihinsel eylemlerdir çünkü bu tür ifllevlerin sonucunda ele al›nan kavram daha anlafl›l›r bir hâle gelir ve kavram›n unsurlar› belirgin bir flekilde ortaya ç›kar. Çözümlemelerin bilgi alan›nda nas›l gerçekleflti¤i ve çözümlemelerin tan›msal çabalar içinde nas›l bir yere oturdu¤u konusuna tekrar dönece¤iz.
Bilgi konusuna e¤ilen felsefeciler bu kavram› tan›mlamaya veya çözümlemeye çal›fl›r.
30
Epistemoloji
Bilginin Olanakl›l›¤›
Bilginin olanakl› olup olmad›¤› konusu da epistemoloji alan› kapsam›nda incelenir.
Descartes (‘Dekart’ okunur) bilgi felsefesi aç›s›ndan önemli bir düflünürdür.
Felsefeciler, biraz flafl›rt›c› bir flekilde, bilginin olanakl›l›¤› konusunda da irdelemelerde bulunup, genelde sormaya al›fl›k olmad›¤›m›z sorular sorarlar. Bilginin olanakl›l›¤› konusu s›ra d›fl› bir tart›flma konusudur çünkü “üst düzey biliflsellik” veya “bilgisellik” bize insan olman›n özünde yatan bir özellik gibi görünür. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda “bilgi edinmenin olanakl›l›¤›”n›n ne tür bir soruna karfl›l›k geldi¤ini anlamak ilk baflta zor görünebilir. Ancak, felsefe disiplininin içinde çal›flmaya bafllayan insanlar›n k›sa sürede fark etti¤i gibi, felsefi sorgulamalar›n derinli¤inin ve çap›n›n önceden belirlenebilecek düflünsel bir s›n›r› bulunmamaktad›r. Elbette insanlar için düflünsel s›n›rlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler taraf›ndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tür “verili” s›n›rlar›n içinde felsefecinin sorgulamadan kabul etmesi gereken de¤iflmez ilkeler veya do¤rular yoktur. Felsefeyi di¤er düflünme ve araflt›rma dallar›ndan ay›ran en önemli özelliklerden birisi budur. Bir mühendis, avukat, mimar veya doktor iflini yapabilmek için sorgulamayaca¤› temel varsay›mlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsay›mlar› ve yönelimleri olsa da, bu varsay›mlar, inançlar ve yönelimler her zaman sorgulaman›n hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun do¤al bir sonucu, felsefenin kesin ve herkesin üzerinde uzlaflabilece¤i sonuçlara kolayca ulaflamamas›d›r. Ancak “kesinlikten uzakl›k” ve “her an yolda olma durumu” felsefenin özgürlük alan›n› geniflleten ve di¤er araflt›rma alanlar›ndan ay›ran özelliklerdir. Bu noktan›n hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimli¤i konusunda önemli mesajlar içermesinden dolay›, konunun üstünde biraz durmakta ve baz› vurgular yapmakta yarar görüyoruz. Günlük yaflamda bilgi al›flveriflinde bulunur, bilginin ne oldu¤unu veya gerçekten olup olmad›¤›n› sorgulamay›z. Fakat epistemolojik çal›flmalar›n üst düzey bir uygulamas› da, bilginin gerçekten olanakl› olup olmad›¤› konusunda derinlikli sorgulamalar yürütmektir. Bu sorunun önemini kavrayabilmek için, felsefenin di¤er pek çok alan›nda oldu¤u gibi, günlük al›flkanl›klar›m›z› bir parça terk etmek, kesin gözüyle bakt›¤›m›z do¤rular› geçici bir süreli¤ine de olsa ask›ya almak ve sorgulamay› baflka bir gözle yürütmek gerekebilir. Elbette, böylesi çabalar rahat ve güvenli görünen bilgisel konumumuza taze bir gözle bakmay›, k›sacas› “zahmete girmeyi” gerektirmektedir. Ancak ça¤lar boyunca felsefi düflünmeyi seven insanlar bu tür düflünsel çabalara girme cesareti göstermifllerdir. Bunun en çarp›c› örneklerinden biri, 4. ünitede ayr›ca irdeleyece¤imiz üzere, ünlü Frans›z düflünür Descartes’›n felsefi sorgulamalar›na “hiçbir fleyi peflinen bilgi olarak kabul etmeden” bafllamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartes’›n, daha önce “bilgi” olarak kabul etmifl oldu¤u düflünce parçalar›n›n önemli bir k›sm›n›n yanl›fl oldu¤unun fark›na varmas›d›r. Bu durum karfl›s›nda Descartes, ço¤unlu¤un (veya otoritenin) inand›¤› fikirleri ask›ya al›p, sadece düflünce yoluyla do¤rular› bulma gibi büyük bir serüvene kalk›fl›r. Kartezyen (yani “Dekartç›”) felsefenin ulaflt›¤› felsefi sonuçlar›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› ayr› bir tart›flma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle ilgilenen insanlar›n ço¤unun da takdir etti¤i üzere, Descartes’›n giriflimi son derece ilginç ve ayd›nlat›c› yönler içeren, düflünmeyi seven insanlara her zaman ilham vermifl olan bir çabad›r. Descartes’›n yapt›¤› gibi, kesin ve güvenilir bilginin olup olmad›¤› ve varsa ne oldu¤u konusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kökten ve s›ra d›fl› bir irdeleme örne¤idir. Ancak felsefe ile u¤raflan kiflilerin araflt›rmalar›n›n önünde s›n›rlay›c› “duvarlar” veya engelleyici “düflünsel tabular” olmad›¤› düflünülürse, bilginin
31
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
kavramsal ayr›nt›lar›n› irdelemeye ek olarak, bilginin olanakl›l›¤› gibi bir konuda da ak›l yürütme ve tart›flma üretimi yap›labilmesi mümkün hâle gelmektedir. “Bilgiyi tan›mlamak” ve “bilginin olanakl›l›¤›n› sorgulamak” felsefi SIRA ifllev S‹ZDE örnekleridir. Bununla birlikte, bu iki araflt›rma veya sorgulama tipi aras›nda belli bir yap›sal fark var gibi görünmektedir. Bu iki sorgulama türünden biri di¤erine göre daha kökten bir niteli¤e saÜ fi Ü N E L ‹ M hiptir. Bu konu üzerinde düflünerek, aralar›ndaki farka iliflkin fikirDüretmeye çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
R U Kimli¤i Bilginin Toplumsal Boyutu ve EpistemolojininS OYeni
Özellikle 20. yüzy›l felsefesinde kendine yer bulmufl olan bir sorunsal, bilgi kavram› ve bilgi edinimi süreçleri ile toplumsall›k aras›ndaki iliflkinin saptanmas› ile ilD‹KKAT gilidir. fiu ana kadar sundu¤umuz irdeleme ve tart›flmalar, bilgi ve toplum aras›ndaki felsefi iliflkinin tam olarak ne oldu¤u konusunda soru iflaretleri uyand›rabilir. SIRA S‹ZDE Bu soru iflaretleri elbette yersiz de¤ildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alan›nda yürütülen çal›flmalarda, toplumsal unsurlar genelde tart›flmalara yans›mam›fl ve bilgi konusundaki araflt›rmalar neredeyse “yal›t›lm›fl” bireysel giriflimler olarak kimlikAMAÇLARIMIZ lenmifltir. Elbette bu durum epistemoloji alan›na s›n›rl› bir olgu de¤ildir. Felsefenin geleneksel yap›s› büyük oranda bireysellikle örülmüfltür. Eski Yunan’da, insan akl›n›n en temel ilkeleri veya do¤rular› K ‹ bilme T A P kapasitesine sahip oldu¤u düflüncesi hakimdi. Platon “yurttafllar” aras›nda filosofia yani “bilgelik sevgisi” ifllevini yerine getirenlerin hakikati bir flekilde kavrayabilece¤inden emindi. Bafllang›c›nda Descartes’›n yer ald›¤› Yeni Ça¤ boyunca T E L E Vda ‹ Z Y felsefecilerin ON ço¤unlu¤u insan akl›n›n yapabilecekleri konusunda derin bir güven tafl›yorlard›. Yukar›da Descartes’›n felsefeye radikal ve cesur yaklafl›m›ndan söz etmifltik. Bu ba¤lamda, Descartes’›n felsefi perspektifini nas›l oluflturdu¤una yak›ndan bakmak ‹NTERNET tart›flmam›z aç›s›ndan yararl› olabilir. Öncelikle, Descartes’›n dogmatizmden, otoritenin etkisinden, yanl› bak›fl aç›lar›ndan, eski al›flkanl›klardan, irdelenmeden benimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yürütme hedefi tafl›d›¤›n› belirtmemiz gerekiyor. Elbette, Descartes’›n “düflüncenin üzerindeki olumsuz etkiler” olarak gördü¤ü bu unsurlar›n ço¤u toplumsal örgütlenmelerden veya toplumdaki di¤er bireylerin fikir ve yönelimlerinden kaynaklanmaktad›r. Bu yaklafl›m›n do¤al bir sonucu, çevresel unsurlar›n bizim saf bilgiye ulaflmam›z›n önünde ciddi bir engel oluflturdu¤unun savlanmas›d›r. O hâlde felsefeci, ak›lc› kapasitelerini kullanarak, çevreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar› filtreden geçirir ve bilgiye eriflimi gerçeklefltirir. Bu resimde çarp›c› olan nokta, toplumsall›¤›n bilgiye ulaflmada afl›lmas› gereken bir engel olarak görünmesidir. Özne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, güvenilir bilgiye ulafl›m için, biliflsel kapasitelerin veya bilgisel unsurlar›n›n safl›¤› gerekmektedir. Descartes’›n büyük projesini özel k›lan temel neden, bu safl›k aray›fl›d›r. Bu örnekte, safl›¤›n arand›¤› yer zihinselli¤in içi, safl›¤› bozan yer ise zihnin d›fl›ndaki dünyad›r. Her ne kadar tart›flmay› flu an Kartezyen Felsefe üzerinden yürütüyor olsak da, felsefecilerin “safl›k aray›fl›n›n”, örne¤in, Platon’dan 20. yüzy›l›n Mant›kç› Pozitivizm ak›m›na kadar sürdü¤ünü belirtmemiz yanl›fl olmaz. Özellikle epistemoloji alan›nda, felsefeciler bilim kavram›n›n gizemini toplumsall›¤› -ve s›k s›k tarihselli¤i de- devre d›fl› b›rakarak çözmeye yönelmifllerdir. Ancak, epistemoloji de dâhil olmak üzere, felsefenin alt dallar›n›n ço¤unda art›k oldukça farkl› bir yaklafl›m›n oldu¤u söylenebilir. Modernizmin veya Ayd›nlanma’n›n ideallerinin büyük çapta elefltirilmekte oldu¤u günümüzde, felsefecilerin eski ça¤larda benimsemifl oldu¤u bilgisel, düflünsel veya kavramsal normlar›n bel-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Felsefenin pek çok dal›nda toplumsal ve tarihsel ögelere verilen önem artmaktad›r.
32
Epistemoloji
li oranlarda yerinden oynad›¤›n› söylemek yanl›fl olmaz. Felsefe ve özelde epistemoloji, eski al›flkanl›klar›n çok köklü oldu¤u disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin alt alanlar›nda gerçekleflen dönüflümlerin veya düflünsel devrimlerin ço¤u zaman alan süreçler olarak ortaya ç›kmaktad›r. ‹ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tüm Bat› Felsefesi’nin Platon üzerine yap›lm›fl dipnotlar oldu¤unu ileri sürmüfltü. Bu elbette oldukça tart›flmaya aç›k ve kökten bir iddiad›r. Her durumda, “felsefe” olarak bilinen disiplinin geçmiflin bir miras› oldu¤u, “epistemoloji” alt alan›n›n da günümüzden bin y›llar önce yap›land›¤›n› ak›lda tutmak gerekir. Günümüzde olan de¤iflim ise, felsefenin temel alanlar›nda, özellikle toplumsall›k ve tarihsellik konular›nda, yeni bir bilincin geliflmesidir. Bu kitab›n sonlar›nda daha ayr›nt›l› olarak de¤inece¤imiz gibi, epistemoloji de son yüz y›ld›r bu de¤iflim ve dönüflümlerden büyük oranda etkilenen bir alan olmufltur.
FELSEFE TAR‹H‹ VE EP‹STEMOLOJ‹
Felsefe tarihi boyunca üretilen fikirler, daha sonra gelen nesillerin düflünsel ifllevlerine ›fl›k tutmaktad›r.
Epistemoloji, geçirmekte oldu¤u kayda de¤er de¤iflimlerle birlikte, Eski Yunan’da ortaya at›lan sorunsallar ›fl›¤›nda ifl görmektedir. Bu noktada akla gelebilecek önemli bir soru fludur: E¤er epistemoloji gibi bir alan›n kuramsal görünümü önemli oranda bir de¤iflimden geçiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma biçimleri yerini yenilerine b›rak›yorsa, bizim ça¤lar önce ortaya at›lm›fl ve tahminen günümüzde geçerlili¤ini yitirmeye bafllam›fl sorunsallar üzerine vakit harcamam›z›n veya felsefenin geleneksel yap›lma biçimlerini ö¤renmeye çal›flmam›z›n yarar› tam olarak nedir? Eski Yunan’›n veya Yeni Ça¤’›n bilgi kuramc›lar›n›n kafa yordu¤u sorunlar›n bir k›sm› günümüzde ilginçli¤ini koruyor olabilir. Buna karfl›n felsefenin geleneksel konular›n›n belli bir bölümünün (hatta belki önemli bir bölümünün) bizimle ve bizim içinde yaflad›¤›m›z dünyayla olan ilgisi son derece flüphelidir. Bu durum da felsefe tarihinin yak›ndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar› üzerine e¤ilinmesi konular›nda baz› soru iflaretlerinin ortaya ç›kmas›na neden olur. Bu karfl› ç›k›fl, ciddiye al›nmas› gereken bir düflünce içermektedir. Sorulan sorunun yan›t› derinlemesine tart›flma gerektirdi¤i ve konu üzerindeki tart›flma günümüzde devam etmekte oldu¤u için, bu soruya dogmatik ve kesin bir yan›t verme çabas›na girmektense, flimdilik konunun önemine dikkat çekip irdelemelerimize devam edece¤iz. Bu ba¤lamda k›saca belirtebilece¤imiz bir nokta, eskiye ait metinlerdeki tart›flmalar›n baflka bir ça¤›n ilgilerini yans›tmakta oldu¤u gerçe¤inden, bizim bu tart›flmalardan ö¤renecek bir fleyimizin olmad›¤› tezinin ç›kart›lamayaca¤›d›r. Felsefe tarihinin büyük düflünürlerinin irdeledi¤i konular ve hatta kullan›lan dil zaman zaman tuhaf ve uzak görünse de, bu konular›n ço¤unun günümüzün felsefi problemleri aç›s›ndan önemli ipuçlar› tafl›d›¤› bir gerçektir. Örne¤in, bir sonraki ünitede üzerinde konuflaca¤›m›z ve tart›flaca¤›m›z Platon’un kulland›¤› kavramlar›n ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluflturdu¤u düflüncesi, Platon’un diyaloglar›yla ilk karfl›laflanlar›n s›kl›kla edindi¤i bir izlenimdir. Ancak Platon’un kuram›n›n neye iflaret etti¤ini ve neden önemli oldu¤unu anlama yönünde samimi bir çabaya girenler genellikle bu yaz›lar›n günümüz için de geçerli olan kritik felsefi ve özelde epistemolojik mesajlar içerdi¤ini fark etmeye bafllarlar. Benzer düflünceleri Descartes ve onu izleyen Yeni Ça¤ felsefecileri için de söyleyebiliriz. O hâlde, bu konuda yararl› olabilecek bir yaklafl›m, baz› felsefecilerin “varsay›msal sempati” ad›n› verdikleri bir tav›r benimsemektir. Varsay›msal sempati, eserini okumakta oldu¤umuz büyük bir düflünürün söylediklerinin tahminen önemli baz› noktalar içerdi¤i ve yazar›n önemli bir fikri aktarma çabas›nda oldu¤u konusunda bir tav›r gelifltirip ona bir “flans vermek” demektir. Her ne kadar
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
33
zaman zaman kullan›lan dilin eskili¤i veya yazar›n ait oldu¤u kültürün farkl›l›¤› nedeniyle anlama serüveni çetrefilli bir hâl alabilse de, okurun olumlu tavr›n›n önemli düflünsel ödülleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay› reddederek, örne¤in, “bilgi” üzerine felsefi fikirler üretmeye çal›flan bir kifli, geçmiflte üretilen düflünceleri ve argümanlar› bilmedi¤i için belli çözümleri kendisinin yaratt›¤› izlenimine rahatça kap›labilir. Düflünsel serüvenleri ciddiye alan insanlar›n göz önüne almas› gereken bir di¤er konu da budur.
EP‹STEMOLOJ‹K ÇÖZÜMLEMEN‹N BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI Üst düzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsam›nda kullan›lan merkezcil ve kritik kavramlar›n önemli bir k›sm› günlük dilden devral›nan bildik kavramlar olsa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar› daha aç›k hâle getirerek ve bazen de belli bir oranda dönüfltürerek kullan›rlar. Bilgisel irdelemelere girmeden önce, epistemolojinin s›kça kulland›¤› kavramlardan baz›lar›n›n k›saca üstünden geçelim ve böylece (bir anlamda) ileride kullanaca¤›m›z kavramsal “alet kutusu”nu haz›r hâle getirelim. Bu kavramlar›n ço¤unu bu kitapta çözümleyerek aç›klamaya çal›flaca¤›z.
Norm ve Normatiflik Felsefenin çeflitli alanlar›nda yap›lan sorgulama ve çözümlemelerde s›k s›k gündeme gelen bir konu “norm” ve “normatiflik” kavramlar› ile ilgilidir. Kitab›n ilerleyen bölümlerinde yer verece¤imiz epistemolojik tart›flmalar›n derinliklerine girmeden önce, bu iki kavram üzerinde k›saca durmakta yarar görüyoruz. “Norm”, en genel hâliyle, “düzenleyici ilke veya kural” kavram›na iflaret eder. Etik kurallar normatif önermelerin en bilinen örnekleridir. “H›rs›zl›k yapmak yanl›flt›r” cümlesi normatif a¤›rl›¤› olan bir ifadeye karfl›l›k gelir. Normatif önermelerin ifllevlerini ve önemini iyi anlaman›n bir yolu, bu tür önermeleri normatif olmayan ifadelerle karfl›laflt›rmakt›r. Betimleyici, tasvir edici veya anlat›c› nitelikte olan yani yaln›zca bir durumu veya olguyu ileten cümleler, normatif olmayan ifadeler aras›nda say›labilir. “H›rs›zl›k yapmak yanl›flt›r” cümlesi normatif bir ifade iken, “Büyük flehirlerde h›rs›zl›k oldukça yayg›nd›r” cümlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yap›dad›r. Epistemoloji alan› içinde norm ve normatiflik konusu önemli bir yer tutmakta, ancak tart›flmaya aç›k yönler de tafl›maktad›r. ‹nsan bilgisinin nas›l oldu¤u (yani, betimleyici boyut) epistemolojinin esas u¤rafl› alanlar›ndan biridir. Ancak, bilgi konusu üzerine çal›flan felsefecilerin ço¤u epistemolojinin normatif bir çaba oldu¤unu da söyleyecektir. Bunun anlam›, bilginin “iyi” veya “do¤ru” örneklerinin yani dünyaya dair inançlar›m›z›n nas›l olmas› gerekti¤i konusunun epistemolojinin konular› veya ilgileri aras›nda yer ald›¤›d›r. Afla¤›da da sözünü edece¤imiz gibi, bilgi kavram›n›n içinde “gerekçelendirme”nin olmas›, bilginin belli bir norma uygunluk göstermesi anlam› tafl›maktad›r. Gerekçelerle desteklenmifl inançlar, desteksiz veya kan›t› zay›f inançlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdad›r. Fakat, aç›kt›r ki; “daha iyi” ve “daha tercih edilir” olma, de¤erlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Normatiflik kavram›n›n epistemolojideki yerine ilerleyen ünitelerde tekrar dönece¤iz.
Önermesel Bilgi Bilgi kavram› epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutunun epistemoloji alan› içinde eflit ölçüde ilgi gördü¤ünü ve irdelendi¤ini söyleyemeyiz. ‹lk ünitede, bilginin baz› boyutlar›n›n, al›fl›ld›k anlam›yla logos’ la ilintili olmayabilece¤ini belirtmifltik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve içgüdüsel bilginin (tabii,
“Normatif” kavram›n›n tersi “betimleyici”, “anlat›c›” veya “tasvir edici”dir.
34
Epistemoloji
e¤er bunlar bilme türleriyse) logos bar›nd›ran bilgi türleri olmad›¤› savlanabilir. Logos içeren veya logos’un içinde yer alan bilgi türleri içinde felsefecileri en çok meflgul eden bilgi türü önermesel bilgidir. “Önerme” deyimi, k›saca ve kabaca “bir iddiada bulunan bir cümlenin içeri¤inde bar›nan düflünce veya fikir” olarak tan›mlanabilir. O hâlde, her cümle bir önerme de¤ildir. “Yaflas›n!” veya “Nas›l yani?” ifadeleri gramer aç›s›ndan birer cümledir ancak bu cümleler birer önerme de¤ildirler. Buna karfl›n, “Limon sar›d›r”, “Geçen hafta çok yoruldum” ve “‹zmir Türkiye’nin baflkentidir” cümleleri birer önermedir çünkü do¤ru ya da yanl›fl olsunlar belli bir iddia içermektedirler. Bu kitapta bizim ilgimiz daha çok önermesel bilgi etraf›nda olacak. Bir önermenin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platon’dan bu yana en büyük felsefi sorunlardan biri olarak alg›lanm›flt›r. ‹lerleyen bölümlerde bu konunun neden önemli bir sorun teflkil etti¤i ve ne tür incelikler ve zorluklar tafl›d›¤›na dair ortaya konan tart›flmalar› sergileyece¤iz.
Önermesel Do¤ru Epistemolojide “do¤ru” kavram› önemli bir yer tutar. Bu kavram›n betimleyici kullan›m› ile di¤er ba¤lamlardaki kullan›mlar› birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r.
“Do¤ru” kavram›, bilgi üzerine düflünen felsefeciler için çok büyük bir öneme sahiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta fludur: Pek çok Bat› dilinde ‘do¤ru’ ve ‘yanl›fl’ deyimlerinin normatif ve betimleyici kullan›mlar› için birbirinden ayr› kelimeler kullan›l›rken, Türkçede farkl› bir durum gözlenir. Dilimizde “do¤ru” ve “yanl›fl” hem normatif hem de tasvire yönelik anlamlar bar›nd›rmaktad›r. “Do¤ru”nun etik kullan›m›ndan örnekler verirsek, ‘do¤ru insan’ ve ‘do¤ruluktan ayr›lmamak’ gibi deyimlerde normatif bir taraf vard›r. “Yanl›fl”›n normatif kullan›m›na bir örnek “‹htiyac› oldu¤unda kardefline yard›m etmemesi çok yanl›flt›” cümlesidir. Etik kullan›mda “do¤ru”nun tersi, “güvenilmez”, “k›namay› hak eden” gibi kavramlard›r. Öte yandan, “do¤ru”nun ve “yanl›fl”›n farkl› bir kullan›m› oldu¤u da aç›kt›r. Bu kullan›m, kendisini betimleyici ba¤lamlarda gösterir. Biz insanlar›n iddialar› veya yarg›lar› karfl›s›nda “Bu söyledi¤in yanl›fl”, “Bu do¤ru bir iddiad›r” gibi ifadeler kullan›r›z. Betimleyici ba¤lamlarda ortaya ç›kan bu kullan›m kapsam›nda, bir önerme için “do¤ru” nitelemesini kullanmak, onun dünyada olan olgularla uyum içinde oldu¤unu belirtme anlam›n› tafl›r. Örne¤in, “Tavuklar uçabilir” ve “New York ‹talya’n›n baflkentidir” önermelerinin “do¤ru” olmad›¤›n› söyledi¤imiz zaman söz konusu olan durum budur. Elbette, felsefe tarihinde “do¤ru” kavram›n›n daha genifl veya daha derin kullan›mlar›n›n oldu¤u ba¤lamlar bulmak olanakl›d›r. Ancak bu kitap kapsam›nda bizim temel ilgi oda¤›m›z, betimleyici boyuttaki önermesel do¤ru kavram› ve onun epistemolojik tart›flmalardaki ifllevleri olacak.
Biliflsellik
“Biliflsel” kavram› ile “bilgi” kavram› aras›nda belli farklar bulunmaktad›r.
Yaln›zca felsefecilerin de¤il, deneysel psikologlar›n ve yapay zekâ üzerine çal›flan mühendislerin de s›kça kulland›¤› kritik deyimlerden biri “biliflsel”dir. Bu kavram, zaman zaman “bilgisel” ile efl anlaml› olarak kullan›lmakta ve “bilgi” ile olan yak›n iliflkisi nedeniyle kafa kar›fl›kl›klar›na neden olmaktad›r. ‘Biliflsel’ deyiminin ‹ngilizcesi olan ‘cognitive’in kelime kökünde bulunan ‘gnoscere’ de “bilmek”, “kavramak” gibi anlamlara gelmektedir. Kelime anlam› itibar›yla birbirine çok yak›n olan bu deyimlerin aras›nda, ince bir ayr›m›n oldu¤unu söyleyebiliriz. ‘Biliflsel’ s›fat›, genelde, bir “üst düzey zihinsel ifllevler yelpazesi” için kullan›l›r. Bu yelpazenin kapsam›ndaki ifllevlerin en önde gelenleri duyular arac›l›¤›yla alg›lama, bellek ifllevleri, ak›l yürütme ve bilgilenmedir. Bu ifllevlerin tümü, üst düzey zihinselli¤i gerektiren süreçler içerir.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
Elbette bu son nokta tart›flmaya aç›kt›r. Daha aç›kça dersek; bellek, ak›l yürütme ve bilgilenmeye ek olarak alg›n›n da üst düzey bir zihinsel ifllev oldu¤u iddias› flüpheyle karfl›lanabilecek bir savd›r. Ancak 1960’lardan itibaren psikolojide egemen olan biliflsel ekole göre, alg›, yal›n duyulardan farkl› olarak, bilinç d›fl› ve h›zl› karar verme mekanizmalar›n›n iflin içine girdi¤i karmafl›k bir zihinsel süreçtir. O hâlde, biliflsellik, bilgi kavram›n› da içine alan daha genifl bir kümedir. ‘Biliflsel’ s›fat› da, buna uygun olarak, ‘bilgisel’ s›fat›na göre daha genifl bir anlama karfl›l›k gelmektedir.
‹nanç “‹nanç” ve “inanmak” kavramlar› denildi¤inde akla ilk gelen dinsel ba¤lamlard›r. “‹nanç sahibi olmak” deyiminin ilk ça¤r›flt›rd›¤› kavram “Tanr›”d›r. Tanr› inanc› düflüncesine ek olarak, “inanç” kavram›, “güven” ve “kararl›l›k” kavramlar› ile ilintili olarak da s›kça kullan›l›r. Örne¤in, “mücadelenin baflar›ya ulaflaca¤›na duydu¤u inanc› kaybetmek” gibi bir deyimde yer alan “inanç” kavram› bu türden bir anlam tafl›r. fiimdi konunun epistemolojik boyutuna geçelim. Dünya bilgimiz aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, inanç bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye yönelmenin bir parças›d›r. Bu ba¤lam, aç›kça görülece¤i gibi, “Tanr› inanc›na sahibim”, “Aflka inanm›yorum” veya “Her fleye ra¤men insanl›¤a inan›yorum” cümlelerindeki ba¤lamlardan biraz farkl›d›r. Epistemolojik ba¤lamdaki kullan›m›n tipik örnekleri “Dinazorlar›n bu gezegende yaflam›fl oldu¤una inan›yorum”, “Çimenlerin yeflil oldu¤una inan›yorum” ve “‹zmir’in Türkiye’nin baflkenti oldu¤una inan›yorum” gibi önermelerdir. Burada birkaç noktan›n alt›n› çizelim. Öncelikle, bir inanç, “inanç” etiketini hak edebilmek için, do¤ru olmak zorunda de¤ildir. ‹nançlar›m›z›n bir k›sm› do¤ru, bir k›sm› ise yanl›flt›r. E¤er bir insan “Günefl’in Dünya’n›n etraf›nda döndü¤üne inan›yorum” gibi yanl›fl bir inanc› samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya ak›lc›l›ktan uzak olmakla suçlayabiliriz; ancak bu, insanlar›n yanl›fl inançlara da sahip olabilecekleri gerçe¤ini de¤ifltirmez. ‹kinci olarak, her ne kadar hem do¤ru hem de yanl›fl inançlar edinmemizin önünde bir engel olmasa da, insanlar genelde dünyaya veya evrene dair inançlar›n›n do¤ru olmas›n› tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleyece¤imiz gibi, “inanç” kavram›n›n epistemolojik boyutunun en kayda de¤er yönlerinden biri budur.
Kan›t Epistemolojik çal›flmalarda ve çözümlemelerde çok önemli yer tutan kavramlardan biri de “kan›t” kavram›d›r. ‘Kan›t’ deyimi günlük yaflamda seyrek olarak ve yaln›zca belli baz› ba¤lamlarda karfl›m›za ç›kar. Bu ba¤lamlara verilebilecek tipik örnekler, polisiye ve hukuksal durumlard›r. Suçlular›n pefline düflen polisler kan›t toplamaya çal›fl›r, mahkemede savc›lar tutuklanan kiflilerin aleyhine kan›tlar sunarlar. Bu tür ba¤lamlarda “kan›t” kavram›n› belirtik bir flekilde kullan›r›z, di¤er ba¤lamlarda ise üzerinde fazlaca düflünmeyiz. Ancak, “kan›t”›n epistemolojik çal›flmalar kapsam›nda önemli bir ifllevi bulunmaktad›r. Bu kavram, insan›n bilgisel durumlar›n›n felsefi irdelemesi s›ras›nda s›kça kullan›l›r. Baflka bir deyiflle “kan›t” kavram› epistemolojik ba¤lamlarda yürütülen çözümlemenin en önemli gereçlerinden biridir. Bunu bir örnek üzerinde anlamaya çal›flal›m. Benim “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” gibi bir inanc›m var. Bu inanc›m›n epistemolojik konumunu irdeledi¤imizde ilginç bir durumla karfl›lafl›r›z. “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” inanc›m›n oluflma nedeni benim kiflisel olarak gidip Ay yüzeyinde gözlemlerde bulunmam
35
36
Epistemoloji
de¤ildir. Buna karfl›n bu inanc›n do¤ru oldu¤una sanki ben olguyu do¤rudan alg›lam›fl›m gibi güçlü bir flekilde inan›r›m. Bunun nedeni, benim “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” önermesinin kan›tlar›na veya “siciline” duydu¤um güvendir. Söz konusu inanc›ma destek sa¤layan kaynak, örne¤in, komflular›m aras›nda geçen konuflmalar de¤il, bilimsel çal›flmalar›n sonuçlar›n› aç›klayan kitaplard›r. Bu örnekte aktard›¤›m›z noktan›n genel bir epistemolojik durumu temsil etti¤ini belirtebiliriz. ‹nsan bilgisi, biz fark›nda olal›m ya da olmayal›m, a¤›rl›kl› olarak kan›t olgusu üzerine kuruludur. Elbette, kan›t›n yaln›zca “olumlu” veya “baflar›l›” bilgisel ba¤lamlara ait oldu¤unu düflünmek hata olur. Baz› kan›tlar bizi yan›ltmalar›na karfl›n, nihayetinde, “kan›t” kavram› kapsam›nda yer al›rlar. Gündelik bir sohbet s›ras›nda arkadafllar›ndan “Ay’›n üzerinde çok say›da kaktüs vard›r” gibi bir önermeyi duyan bir kiflinin bu duyumu temel alarak baflka baz› saçma inançlar oluflturmas› da olanakl›d›r. Böyle bir bilgisel durumu yetersiz bulma e¤iliminde olmam›z normaldir. Ancak, kavramsal olarak bak›ld›¤›nda, “Ay’›n üzerinde çok say›da kaktüs vard›r” önermesine inanan bir insan›n da kan›tsal bir zincirin içinde inanç oluflturdu¤unu söylemeliyiz. Baflka bir deyiflle, kan›t›n kavramsal betimlemesi ile kan›t›n yeterlili¤i veya yetersizli¤i konular›n› birbirine kar›flt›rmamal›y›z.
Epistemolojik Gerekçelendirme “Kan›t” ve “gerekçelendirme” kavramlar› birbiriyle ilintilidir ve epistemolojide merkezcil bir yer tutarlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
Kan›t kavram› ile çok yak›ndan ilgili bir di¤er kavram “gerekçe” veya “gerekçelendirme” dir. “Gerekçe” kavram› asl›nda logos’un esas anlamlar›ndan biridir ve tahmin edilece¤i gibi, insan› di¤er canl›lardan ay›ran özelliklerin bafl›nda yer al›r. Yukar›daki örne¤e dönersek, “Ay’›n üzerinde çok say›da krater bulunmaktad›r” gibi bir inanc›n ortaya ç›kmas›, önemli ölçüde sa¤lam kan›ta dayanmas›n› ve ak›lc› bir gerekçelendirmeler a¤›n›n içinde yer almas›n› gerektirir. Bizim sahip oldu¤umuz bilgilerin ezici bir ço¤unlu¤u, bir gerekçelendirme süreci veya yap›s› sayesinde yaflam bulur. Tersinden düflünürsek, hiçbir gerekçesi olmadan edindi¤imiz inançlar›n önemli bir k›sm› epistemolojik aç›dan ciddi sorunlar arz eder. E¤er bir kifli Mars’ta bitki ve hayvanlar›n bulundu¤unu iddia eder ve ard›ndan bu inanca sahip olma nedeni soruldu¤unda tatmin edici bir yan›t veremezse, biz o kiflinin inanc›n› fazlaca ciddiye almay›z. Öte yandan, bizim Dünya’ya veya Evren’e iliflkin “sa¤lam” inançlar›m›z›n ço¤u, e¤er birileri bizi epistemolojik anlamda köfleye s›k›flt›r›rsa gerekçelendirebilece¤imiz zihinsel durumlard›r. O yüzden, insan için “bilgi sahibi olmak” büyük oranda “bilgisel gerekçelendirme süreçlerinin içinde yer almaya yatk›n olmak” anlam›na gelmektedir. Bu ünitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve önümüzdeki ünitelerde karfl›laflaca¤›m›z sorunsallara dair baz› ön tart›flmalar sunduk. Buna ek olarak epistemoloji literatürünü ve argümanlar› anlamay› kolaylaflt›r›c› baz› terimleri tan›mlad›k. Bu aflamada, felsefenin en önemli alt alanlar›ndan biri olan epistemolojinin inceliklerine girmeye bafllayabiliriz. Diyelim birisi flöyle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlar›n›n anlad›¤› anlamda “kaSIRA S‹ZDE n›t” ve “gerekçelendirme” kavramlar› ile “logos” kavram› aras›nda belli bir iliflki bulunmaktad›r. Bu iliflkinin nas›l olabilece¤i konusunda siz de aç›klamalar getirmeye çal›fl›n. Bu D Üflu fi Ü Nana E L ‹ Mkadar ö¤rendi¤iniz farkl› kavramlar ve fikirler aras›nda felsefi ba¤çal›flma sizin lant›lar kurman›za yard›mc› olacakt›r.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
37
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Kuramsal bir çal›flma alan› olan epistemolojinin ne tür bir ifllevi yerine getirdi¤ini aç›klayabilmek. “Bilgi kuram›”, “bilgi felsefesi” gibi anlamlara gelen epistemoloji felsefenin en temel ve en önemli alanlar›ndan biridir. ‹nsanlar günlük yaflamlar›nda ve bilimsel ifllevler gerçeklefltirirken sürekli olarak bilgi edinme süreçlerine girerler ve bilgiyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incelemesi ve kavramsal olarak aç›k hâle getirilmesi bilgi edinme ifllevlerinden ayr›lmas› gereken bir etkinlik türüdür. Epistemoloji alan›nda çal›flan insanlar pratik dünyan›n ak›fl›n›n düflünsel anlamda “d›fl›na ç›karak” bilgi konusunda kuramsal çal›flmalar yürütürler. Bir insan›n dünyan›n nesneleriyle pratik boyutta ifl görmesi kuramsal bir ifllev de¤ildir. Ancak nesnelerin, olgular›n ve kavramlar›n ard›nda neyin yatt›¤›n› araflt›rmak kuramsal bir çabad›r. Bu anlamda bilim ve felsefe “kuramsal” boyutta gerçekleflen ifllevlerdir. Bilim insanlar› görünen niteliklerle yetinmeyip, örne¤in, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sosyolojik) kuramlar gelifltirerek görünen dünyaya iliflkin ayd›nlat›c› aç›klamalar getirirler. Felsefe de, bilimden çok farkl› yönleri olmas›na karfl›n, ayn› bilim gibi yaflam›n pratik boyutunu belli anlamlarda terk ederek kuramsal çal›flmalar üretme ve aç›klamalar sunma amac›yla yaflama ve evrene yaklafl›r. Epistemolojinin Bat› Felsefesi’nde iki bin y›l› aflk›n süredir u¤raflt›¤› temel konular› kendi cümlelerinizle ifade edebilmek. Epistemolojinin tam olarak nas›l bir kuramsal ifllev oldu¤unu kavraman›n iyi bir yolu, bilgi üzerine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konular veya sorunlar üzerine odakland›klar›n› irdelemektir. ‹lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epistemolojinin bilginin kaynaklar›n›n ne oldu¤unu araflt›rmaya yönelen bir disiplin oldu¤udur. Bize bilgi sa¤layan do¤al kapasitelerimizin ne oldu¤u ve deneyimin tek bilgi kayna¤› olup olmad›¤› epistemoloji için kritik bir sorgulama konusu oluflturmaktad›r. ‹kinci olarak, “bilgi” kavram›n›n nas›l tan›mlanaca¤› önemli bir konu olarak ortaya ç›kmaktad›r. “Bilgi” günlük yaflam›n merkezinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bizim “bilgi” kavram›n› berrak bir flekilde anlay›p tan›mlayabilece¤imizi göstermez. Üçüncüsü, “bilginin olanakl›¤›” gibi ilk bak›flta tuhaf gelebile-
N AM A Ç
3
cek bir konu bile epistemoloji alan›nda çal›flan kuramc›lar›n ilgilendi¤i bir sorunsal olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bilgi edinmekte oldu¤umuz aç›k bir gerçek gibi görünse de, bu durum üzerine elefltirel olarak çok fazla düflünmedi¤imiz de bir gerçektir. Bu nokta da epistemolojinin en ilginç ve önemli konular›ndan birisi olarak kabul edilir. Dördüncü olarak da bilginin toplumsal boyutu epistemoloji uzmanlar›n›n irdeledi¤i konular aras›nda yer almaktad›r. Bilginin toplumsal veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin çok ilgisini çekmemifl olsa da, özellikle son 150 y›ld›r felsefede ortaya ç›kan geliflmeler bilginin toplumsal boyutunu önemli bir konu hâline getirmifltir. Bu anlamda ça¤dafl felsefenin eskiye göre oldukça al›fl›lmad›k baz› alt kimlikler kazand›¤› söylenebilir. Epistemoloji alan›nda s›kça kullan›lan baz› temel kavramlar› aç›klayabilmek. Her kuramsal çal›flma alan›n›n kendisine özgü, uzman olmayanlar›n kolayca bilemeyece¤i deyimleri vard›r. Örne¤in, ‘gayrisafi millî has›la’ deyimini ekonomi uzmanlar›n›n, ‘nak›s teflebbüs’ deyimini hukukçular›n, ‘epistemoloji’ deyimini felsefecilerin yayg›n olarak bilmesi do¤ald›r. Ancak bu al›fl›lmad›k deyimlere ek olarak kuramsal bir alanda çal›flan insanlar bazen s›radan deyimlere özel anlamlar yükleyerek ve belli bir düflünsel çerçevenin kapsam›nda kavramsal bir ifllev görecek flekilde kullan›rlar. Epistemolojide bunun iki bilinen örne¤i “inanç” ve “kan›t”t›r. “‹nanç” deyimini biz genellikle manevi ba¤lamlarda kullansak da, epistemolojik ba¤lamlarda bu deyim deneyimsel durumlara yönelik olarak ve genel bir flekilde kullan›lmaktad›r. Örne¤in, epistemoloji kuramc›lar› aç›s›ndan, “Türkiye’de do¤mufl oldu¤uma inan›yorum” veya “Çimenlerin yeflil oldu¤una inan›yorum” gibi tümceler deneyimsel bilginin irdelenmesi aç›s›ndan önemli bir ifllev bar›nd›rmaktad›r. Benzer flekilde, “kan›t” kavram›n› da felsefeciler polisiye veya hukuksal bir anlamda de¤il, genel olarak deneyimsel bilgiye ulaflmay› olanakl› k›lan temel bir unsur olarak almaktad›r. Bu tür terimlerin anlamlar›n›n iyi anlafl›lmas›, hem okudu¤unuz epistemoloji metinlerini daha iyi kavraman›za hem de dile getirilen felsefi sorunlar üzerine düflünmekten daha çok keyif alman›za neden olacakt›r.
38
Epistemoloji
Kendimiz S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ‘epistemoloji’ deyiminin bir tan›m› olarak kabul edilebilir? a. Mant›ksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel kesinli¤in irdelenmesi b. Bilgisinin, do¤as›n›n ve oluflumunun genel düzeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi c. Kesinlik aray›fl›nda insanlar›n karfl›laflt›¤› bilgisel zorluklar›n irdelenmesi d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yöntemlerle ulaflt›¤›n›n irdelenmesi e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yöntemlerle ulaflt›¤›n›n irdelenmesi 2. Afla¤›dakilerden hangisi kuramsal bir ifllev örne¤i de¤ildir? a. Bir matematikçinin bir teoremin do¤rulu¤unu ispatlamas› b. Bir psikolo¤un insan belle¤inin yap›sal haritas›n› ç›karmas› c. Bir insan›n güneflten gelen ›s›y› duyumsamas› d. Bir fizikçinin görecelik kuram›n› daha savunulabilir bir hâle getirmesi e. Bir biyolo¤un insan›n genetik flifresini çözmesi 3. Afla¤›dakilerden hangisi logos için geçerlidir? a. “Logos” deyimi “nesnellik” ile efl anlaml›d›r. b. “Logos” deyimi “bilgi” ile efl anlaml›d›r. c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir türün devam› için kesinlikle flartt›r. d. Logos sahibi varl›klar pratik alanlarda her zaman baflar›l› olurlar. e. Logos sahibi varl›klar kuramsal düflünme yetene¤ine sahiptir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi epistemoloji alan›nda çal›flan bir felsefecinin irdeleyebilece¤i bir konudur? a. Bilginin hangi psikolojik süreçler sonucu olufltu¤unu keflfetmek b. Bilginin baflar› ile iliflkisini gösteren istatistiksel çal›flmalar yapmak c. Bilginin gündelik yaflamdaki örneklerinin listesini ç›karmak d. Bilgi kavram›n›n bir tan›m›n› vermek e. Bilimsel kuramlar›n hangilerinin do¤ru oldu¤unu saptamak
5. Felsefeciler bilginin tan›m›n› yapmaya çal›fl›rken afla¤›daki yöntemlerden hangisini kullan›rlar? a. Bir toplumda bilgi düzeyi yüksek olan bireyleri incelerler. b. Toplumda genelde hangi enformasyon parçalar›n›n bilgi olarak kabul edildi¤ini saptarlar. c. ‹nsanlara en fazla yarar getirecek olan enformasyon parçalar›n›n ölçütünü bulurlar. d. Matematiksel ispatlardan yararlan›rlar. e. Bilgi örne¤i olarak kabul edilen durumlar›n ortak özelli¤ini saptarlar. 6. Afla¤›dakilerden hangisi “önermesel do¤ru” kavram›na bir örnek olarak verilemez? a. Suyun normal flartlar alt›nda 100°C’de kaynad›¤› do¤rudur. b. Do¤ruluktan ayr›lmamak toplumda kabul gören bir erdemdir. c. Koflullar ne olursa olsun do¤ruluktan ayr›lmamaya çal›fl. d. Öklid geometrisinde do¤ru, iki nokta aras›ndaki en k›sa mesafedir. e. “Do¤ru” ve “yanl›fl” birbirine z›t kavramlard›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi biliflsel bir durum de¤ildir? a. Annenizin yafl gününü an›msamak b. Mant›ksal yöntemler kullanarak bir kiflinin iddialar› aras›nda tutarl›l›k kontrolü yapmak c. Bir iddian›n mant›ksal sonuçlar›n›n bilincine varmak d. Odadaki ›s› de¤iflimini hissetmek e. Uzaktan komflunuzun geldi¤ini alg›lamak 8. “‹nanç” kavram›n›n epistemolojik ba¤lamlardaki kullan›m›n› en iyi sergileyen cümle afla¤›dakilerden hangisidir? a. Arkadafllar›n›n iyi niyetine inanc› tamd›. b. General zafere ulaflma konusunda emri alt›ndaki askerlere inan›yordu. c. Fizikçilerin ço¤u evrenin genifllemekte oldu¤una inan›yor. d. Tanr› inanc› toplumdaki en yayg›n inanç türüdür. e. Yaflad›¤› hayal k›r›kl›klar› onun aflka inanmas›na engel oluyordu.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
39
Okuma Parças› 9. “Kan›t” ve “gerekçe” kavramlar› için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. “Kan›t” ve “gerekçe” birbirleriyle ilintili kavramlar de¤illerdir. b. “Bilgi sahibi olmak” ve “gerekçe sunabilmek” birbirleriyle ilgili kavramlard›r. c. Sahip oldu¤umuz bilgilerin ço¤unun kan›tlarla bir ilgisi yoktur. d. “Günefl, Dünya etraf›nda döner” gibi yanl›fl inançlar› hiçbir kan›t desteklemez. e. Bilinçli gerekçeler ve gerekçelendirme süreçleri hem insanlar hem de logos’a sahip olmayan hayvanlar›n bilgi dünyas›nda önemli bir yer tutar. 10. Afla¤›dakilerden hangisi normatif bir cümledir? a. ‹nsanlar›n ço¤u yalan söylemenin ahlaki olarak yanl›fl oldu¤unu düflünür. b. ‹nsanlar zorunlu olduklar› durumlarda bazen yalan söylerler. c. ‹nsanlar› yalan söylemeye iten nedenler psikologlar taraf›ndan araflt›r›lmaktad›r. d. ‹nsanlar zorunlu olmad›kça yalan söylememelidir. e. Hiç yalan söylemeden yaflayan insan say›s› azd›r.
Her bilgi kuram› “Bilgi nedir?” sorusuna verilmifl bir yan›tt›r. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas› gibi, ilk bak›flta son derece yal›n görünür. Hepimiz biliriz, en az›ndan genel hatlar›yla bilginin ne oldu¤unu. Ama güçlükler tam da ayr›nt›lar› doldurmaya bafllad›¤›m›z anda bafl gösterirler. Sözgelimi, bilginin karfl›t› nedir? ‹nsan›n bir fleyi kesinlikle bilmiyor olmas› demek, insan›n o fleyi bilip bilmedi¤ini dahi düflünmüyor olmas› m› demektir, yoksa insan›n o fleyi gerçekte bilmiyorken biliyor oldu¤unu düflünmesi mi? Yan›t bunlardan hangisi olursa olsun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiflinin kendisine yöneltilen bir soruya karfl› verece¤i yan›ta dair hiçbir düflüncesi olmad›¤›nda duyumsad›¤› zihinsel boflluk mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir fley midir? O kiflinin bir yan›t› bulunuyor olabilir, ama yanl›fl bir yan›tt›r bu. Do¤ru da olabilir yan›t›, ama bu olsa olsa flans eseri do¤ru ç›km›fl bir kestirimdir yaln›zca. Yüzümüzü ne yana dönersek dönelim, kendimizi dal budak sarm›fl karmaflalar›n ortas›nda buluyor olaca¤›m›z gün gibi aç›k. Yine de “Bilgi nedir?” sorusu son derece yal›n görünüyor. Felsefe sorular›na özgü bu aldat›c› yal›nl›k, ço¤unluk istenmeyen bir etkiye yol açar. ‹nsanlar konunun asl›nda sorunun ortaya koydu¤undan çok daha karmafl›k oldu¤unu görünce, do¤al olarak soruyu dizgelefltirmek, derli toplu bir biçimde düzene koymak isterler. Ne var ki, karmafl›kl›klar incelenmeden do¤ru düzgün yap›lamaz bu. Konu felsefe konusu olmay›p da bilimsel bir konu olsayd›, hiç kimse gecikmeden dolay› sab›rs›zl›k göstermeyecektir; çünkü bilimde kuramlar›n olgular› beklemek zorunda olufllar›ndan daha aç›k bir fley yoktur. Hiç kuflku yok ki de¤me bir bölümlemeci daha alan çal›flmas› yap›lmam›flken bir bölümleme dizgesi kurulmufl oldu¤unu görünce öfkeden kan beynine s›çrayacakt›r. Oysa felsefede, üzerine gidilen konu hep yaflamlar›n›n bir parças›n› oluflturdu¤undan olacak, insanlar bir an önce ilerleme kaydetme beklentisi içinde olurlar. Platon, ilk dönem söyleflimlerinin birço¤unda bu beklentiyi de, beklentinin düflk›r›kl›¤›na u¤ray›fl›n› da olanca güzelli¤iyle oyunlaflt›rm›flt›r. Henüz tam anlam›yla yetkinleflmemifl bir düzeni ele al›nan görüngüye oturtmaya çal›flman›n yollar›ndan birisi, bilginin ya bir zihin durumu oldu¤unu ya da bir zihin durumu olmad›¤›n› söylemekten geçecektir; t›pk› ateflin bir benden durumu oldu¤unu ya da bir beden durumu olmad›¤›n› söylemek gibi. Ancak bu yal›nkat yan›t sorunu çözmez. Nitekim atefli oldu¤u ya da buna-
40
Epistemoloji
l›mda oldu¤u yönünde tek bir düflüncesi olmadan da bir kimsenin atefli olabilir, hatta bunal›mda da olabilir; ama bir fleyi kesinkes biliyor oldu¤un yönünde aç›k bir düflüncesi olmadan bir fleyi bilemez-yok e¤er biliyorsa, bunun en az›ndan çok özel bir aç›klamas› olmak zorundad›r; oysa bunun d›fl›ndaki baflka durumlara bak›lacak olursa, b›rak›n ateflin ya da bunal›m›n ne oldu¤unu bilmeyi, kifli ola¤and›fl› bir durumda oldu¤unu dahi bilmez. Yine de, “Bilgi bir zihin durumudur” sav›n› an›msamak, sav›n kendisine ayn› Platon’un Söyleflimler’inde Sokrates’in karfl›s›nda konuflanlar›n verdi¤i ilk yan›tlara yaklaflt›¤› gibi yaklaflmak yararl› olacakt›r. Aç›k ki, sav›n hiçbir de¤iflime konu olmadan bafllang›çtaki ilk haliyle oldu¤u gibi kalmas› söz konusu de¤ildir. Gelgelelim ayr›nt›lara daha bir yak›ndan bakacak olursak, acaba sav›n ne ölçüde elden geçirilmesi gerekecektir? “Bilgi nedir?” sorusunun pek çok felsefe sorusuyla paylaflt›¤› bir baflka özelli¤i daha vard›r. Soru ilk soruldu¤unda yaflamla yak›ndan ba¤lant›l›d›r; ancak soruya verilen yan›t belirginlefltikçe ararl›ndaki o yak›n ba¤lant› giderek zay›flayarak kopma noktas›na gelir. ‹nsanlar belli ki üstünde düflünmek için vakit bulur bulmaz sormufllard›r soruyu, yan›t›n kendisi ya da yan›t›n kendisi de¤ilse bile en az›ndan yan›t›n bafllang›c› yaflamlar›nda bir de¤iflikli¤e yol açm›flt›r. Nitekim biliyor olmaktan dolay› insan›n tad›na doyulmaz bir keyif duymas›ndan daha do¤al bir fley olamayaca¤› gibi, gerçekten biliyor olmak ile yaln›zca biliyor görünmek aras›ndaki ayr›m›n özenle alt›n›n çizilmesinden de daha sa¤l›kl› bir fley yoktur. Eski Yunan’daki ilk biçimiyle kuflkuculuk sürekli zarardan çok yarar getirmifltir. Bilgi kuram› kuflkuculuktan yararl› bir etki almay› yine de sürdürüyor, ama yaln›zca ilk aflamalar›nda. Nitekim bilgi kuram›nda uç veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayr›nt›da kalan geliflmelerin insanlar›n yaflamlar› üzerinde çok az bir etkisi bulunur. Hiç kuflkusuz, bilgi üstüne bilgi, t›pk› öbür bilgi türleri gibi, salt kendisi için izi sürülmeye de¤er bir bilgidir. Ne var ki burada, ço¤unluk felsefede karfl›lafl›ld›¤› üzere ele al›nan konunun gündelik yaflamdan aflama aflama kopuyor oluflu, felsefenin güçlü¤ünün kaç›n›lmaz bir sonucu olarak daha bafltan göze al›n›p olumlanmayacak olursa, y›k›c› bir o denli de düflk›r›c› olabilir. Bilgi sorununun belli bafll› öteki felsefe sorunlar›yla paylaflt›¤› bir baflka önemli özelli¤i daha vard›r. Daha aç›k bir deyiflle söylenecek olursa, bilgi sorunu öylesine genel bir sorundur ki kendi araflt›rma alan› içine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne oldu¤unu biliyor olabilece¤im gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi sorunuyla yak›ndan ba¤lant›l› olan do¤ruluk sorunu da kuflkusuz yine bu ayn› özelli¤i sergiler. Nitekim bir do¤ruluk kuram›n›n daha en baflta kendisi, do¤ru olabilece¤i gibi yanl›fl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine uygulanabilirdir. Özellikle bu türden bir sorun son derece çetin bir sorun gibi görünüyor. Bilgi meselesinde, genelde bilginin ne oldu¤unu bilebilirim yollu karmafla yoktur yaln›zca; daha demin de¤inilmifl bir karmafla daha vard›r ki belli bir durumda bir fleyin öyle olup olmad›¤›na dair hiçbir düflüncem olmasa bile, çok ender olmakla birlikte o fleyin öyle oldu¤una dair bilgim olabilir, bildi¤in fleyin bilgi oldu¤unu ço¤unluk biliyorumdur, yok öyle de¤ilse en az›ndan bildi¤im fleyin bilgi oldu¤unu düflünüyorumdur. ‹flte tam da bu nedenden ötürü kuflkuculuk sa¤l›kl›d›r. Genel olarak bilginin ne oldu¤unu biliyorsam, bilgi diye görme e¤ilimine girmifl bulundu¤um bu tikel parçan›n gerçekten bilgi olup olmad›¤›n› kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu karmafla güçlüklere yol açar. Bir fleyi biliyorsam, o fleyi bildi¤imi de bilmem gerekir mi, o fleyi bildi¤imi bildi¤imi de bilmem gerekir mi? ‹yi güzel de nerede duracak bu böyle? Tek tek her aflamadaki zihinsel durumun birbirlerinden ba¤›ms›z olarak incelenmeleri, bilgi diye tan›nmalar› gerekir mi? Yoksa ilk aflamadaki bilgiden emin olmak, peflinden gelen aflamalardakileri de bir sonuca ba¤layaca¤› için yeterli midir? Bilginin düflünümlü (dönüfllü) bir yap›da oluflunu ölçüyü kaç›rmadan tam olarak resmetmek bir hayli güçtür. Bilgi, birincisi yaln›zca nesneyi yans›tan, ikicisi nesneyi yans›t›fl›yla birlikte birinci aynay› da yans›tan, bu böylece sonsuza dek geriye dönen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerçekten? Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? çeviren: Abdülbaki Güçlü. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
2. Ünite - Epistemoloji Nedir?
41
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1 Bilim insanlar› ve felsefeciler (hatta sanatç›lar), alg›lar›m›zla kavrad›¤›m›z dünyan›n “görünüflüyle” yetinmeyip, belli kavramsal gereçler ve yap›lar kullanma yoluyla o görüntünün ard›nda neyin yatt›¤› ile ilgilenen kiflilerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim aras›nda bir benzerlikten söz etmemiz olas› görünmektedir. Biyolojiden bir örnek vermek gerekirse, hayvanlar›n kendilerine benzeyen yavrular do¤urarak ço¤almalar› ve türlerini devam ettirebilmeleri ola¤an bir gözlemsel durumdur. Gözlem, bize bir hamile bir difli kedinin bir süre sonra kedi yavrular› do¤urdu¤u bilgisini verir. Ancak alg› veya gözlem, bu olgunun derinliklerine inerek “Nas›l?” sorusuna bir yan›t sunamaz. Genetik bilimine döndü¤ümüzde, yavru kedilerin neden difli ve erkek (yetiflkin) kedilere benzedi¤i konusunda ilginç bir aç›klama elde ederiz. Buna göre, bir türe ait hayvanlar türsel özelliklerini genler düzeyinde ve moleküler dizilim düzenleri sayesinde bedenlerinde tafl›rlar ve bu kodlar› veya flifreleri yeni do¤an yavrular›na aktar›rlar. Bu yüzden, difli ve erkek kediler çiftlefltiklerinde ortaya ç›kacak yavrular› sincaplara veya fillere de¤il, biyolojik anne ve babalar›na benzer. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, alg›da karfl›m›za ç›kan durumlar›n aç›klamas› genel olarak alg›sal düzeyde olmayabilir. O yüzden bilim adamlar›, “kuramsal düzey” diyebilece¤imiz bir zeminden dünyaya yaklaflarak farkl› bir “bak›fl” getirmeye çabalarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, alg›sal düzeyde karfl›m›za ç›kan olgulara üst düzey bir “bak›flla” bakabilmek ve düflünsel dünyam›z› zenginlefltirecek perspektifler ve aç›klamalar sunabilmektir. Tüm farkl›l›klar›na ra¤men, bilim ve felsefe önemli bir ortakl›k bar›nd›r›r.
2. c
3. e
4. d
5. e
6. c
7. d
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Epistemolojinin tan›m›na iliflkin bilgi edineceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kuramsal Bir ‹fllev Olarak Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Kuram” kavram›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kuramsal Bir ‹fllev Olarak Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Logos” kavram›n›n inceliklerini an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojinin Temel Konular› ve Sorunlar›” ana bafll›¤› alt›nda verilen aç›klamalar› okuyun. Epistemolojinin çal›flma alanlar›n›n ne oldu¤unu anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Tan›m› ve Kavramsal unsurlar›” k›sm›nda yaz›lanlar› okuyun. Felsefecilerin bilginin tan›m›n› yaparken hangi yöntemi kulland›klar›n› an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Bilgi” ve “Önermesel Do¤ru” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Önermesel do¤ru” kavram›n›n ne anlama geldi¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Biliflsellik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu deyimin anlam›n› ve benzer kavramlardan fark›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹nanç” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Felsefecilerin bu kavramdan ne anlad›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Kan›t” ve “Epistemolojik Gerekçelendirme” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu iki kavram›n epistemoloji aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Norm ve Normatiflik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma durumlar› aras›ndaki fark› anlayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Bilginin tan›mlanmas› ve bilginin olanakl›l›¤›n›n sorgulanmas› epistemolojinin u¤rafl› alan› içinde yer alan ifllevlerdir. Ancak bu iki ifllev aras›nda ilginç bir fark bulundu¤u söylenebilir. “Bilgi” kavram›n›n tan›mlanmas› ve aç›k hâle getirme çabas›, sorgulama nesnesi olan bir kavram›n derinliklerine inerek onu net bir flekilde gözler önüne sermeyi hedefler. Benzer bir düflünceyi, bilginin kaynaklar›n›n felsefi olarak araflt›r›lmas› için de söyleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl› olup olmad›¤›n›n soruflturulmas› daha üst düzey ve çok daha kökten bir sorgulamay› gerekli k›lar. Böylesi bir sorgulaman›n t›p, ziraat, hukuk, emlakç›l›k gibi alanlarda ve-
42
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ya sektörlerde bir yerinin olmad›¤› aç›kt›r. Örne¤in, bir avukat u¤rafl› alan›n›n varl›¤›na ve olanakl›l›¤›na iliflkin derin sorular sormaz veya kuramsal kayg› tafl›maz. Bir doktorun akl›na “‹laç gerçekten var m›d›r?” veya “T›p bilimi olanakl› m›d›r?” gibi sorular gelmez. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, felsefi sorgulamalar›n baz› çeflitlerinin oldukça benzersiz oldu¤u söylenebilir. Felsefe, hem kavramsal ayd›nlatma çabas›n›n yürütüldü¤ü hem de kavramsal araflt›rmalar›n konusu olan unsurlar›n varl›¤›n›n veya geçerlili¤inin sorgulanabildi¤i bir aland›r. Bu konuya önümüzdeki ünitelerde de¤inece¤iz. S›ra Sizde 3 Önceki ünitede insan bilgisinin ay›rt edici özellikleri üzerinde durmufltuk. O ba¤lamda “logos” kavram›n›n kritik bir ifllevi oldu¤unu belirtmifltik. “Logos”, insan akl›n›n ve ak›lc› süreçlerin kullan›lmas›n› gerektirir. fiimdi, bu düflünceleri “kan›t” kavram› ile ilintilendirelim. ‹nsanlar önermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme süreçleri önemli bir oranda kan›tsal destek ve gerekçe içerir. “Yar›n hava sa¤anak ya¤›fll› olacak” bilgisine sahip oldu¤umuzda (burada, ertesi gün gerçekten ya¤mur ya¤d›¤›n› ve hakl› ç›kt›¤›m›z› varsayal›m), bu bilginin zihnimizde nas›l uyand›¤›n› düflünelim. E¤er meteoroloji biliminin ilerlemifl oldu¤u bir toplumda yafl›yorsak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye ulaflmam›z› sa¤layabilir. Öte yandan, hava tahmin teknolojisinin çok geliflmedi¤i bir toplumda bile, bulutlar›n dikkatlice incelenmesi ve bulut yo¤unlu¤unun ve renginin yorumlanmas› gibi basit yöntemler kullanarak tahmin yapmak olanakl›d›r. Hem normal alg›sal durumlarda hem de daha karmafl›k bilgilenme durumlar›nda biz kan›tlar ve gerekçeler yoluyla ifl görürüz. Elbette kan›tlar›n ve gerekçelerin kullan›m›n›n hayvanlarda -en az›ndan insanlarda oldu¤u hâliyle- bulunmad›¤› aç›kt›r. Bu perspektiften bak›ld›¤›nda, kan›tlar›n ve gerekçelendirme süreçlerinin ak›lc›l›kla veya logos’ la ba¤lant›l› oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.
Alcoff, L. M., editör (1999). Epistemology: The Big Question. Oxford: Blackwell Publishers. Cüçen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi. Descartes, R. (1967). ‹lk Felsefe Üzerine Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, 3. bask›, ‹stanbul: M.E.B. Yay›nlar›. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routlegde. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? çeviren: Abdülbaki Güçlü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing Company. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall. Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Critical Introduction To Epistemology. Oxford: Oxford University Press.
3
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sokrates öncesi dönemde varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek, Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde varl›k sorunsal›n›n (ve özellikle tümeller konusunun) neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilecek, Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkileri belirtebilecek, Gerçeklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkilerin ne oldu¤unu aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Sokrates öncesi Tikel Tümel ‹dea Episteme (bilgi)
• • • •
Doksa (kan›) Töz Ontoloji Gerçeklik
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Metafizik Temelleri
• G‹R‹fi • SOKRATES ÖNCES‹ DÖNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA ÇIKIfiI • PLATON VE AR‹STOTELES’‹N FELSEFELER‹NDE VARLIK SORUNSALI • METAF‹Z‹K, ONTOLOJ‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ • GERÇEKL‹K, HAK‹KAT VE EP‹STEMOLOJ‹
Bilginin Metafizik Temelleri G‹R‹fi Her ne kadar epistemoloji felsefenin “insan bilgisi” üzerine odaklanan dal› olsa da, bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlar›ndan baz›lar› tart›flmay› daha genifl ve kapsaml› bir zeminden yürütmeyi gerekli k›lar. O yüzden, bu ünitede epistemolojinin merkezcil sorunlar›n›n tart›flma çerçevelerine farkl› bir yoldan yaklaflaca¤›z ve felsefenin en temel alanlar›ndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik aras›ndaki iliflkileri gözden geçirece¤iz. Bu tür bir irdelemeye neden gerek oldu¤u sorusu do¤al olarak ak›llara gelebilir. Bu sorunun yan›t›, yaln›zca, bilgi ve varl›k konular›n›n kavramsal aç›dan önemli bir ba¤lant› içinde olmas› de¤ildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gözle bak›ld›¤›nda, metafizik irdelemelerin felsefenin do¤um noktas›nda çok özsel bir yer tuttu¤u görülür. Bu anlamda, Bat›’da epistemolojik sorular›n sorulmaya bafllad›¤› dönemde felsefenin genel havas›n›n nas›l oldu¤unu ve tart›flma zemininin hangi düflünsel dinamikleri içerdi¤ini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz aç›s›ndan yararl› olacakt›r.
SOKRATES ÖNCES‹ DÖNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA ÇIKIfiI Bat› Felsefesi tarihinde 2500 y›l kadar geriye gidip “kökleri” inceledi¤imizde, Eski Yunan’›n ilk düflünürlerinin özellikle belli bir konu üzerinde kafa yorduklar›n› ve çözüm üretmeye çal›flt›klar›n› görürüz. Bu önemli ve kritik konuya, genel olarak, varl›k sorunsal› ad›n› verebiliriz. “Varl›k” konusu, daha çok felsefecileri ilgilendiren ve günlük yaflam›n ak›fl› içinde insanlar›n bir sorun olarak ak›llar›na en son gelecek konulardan biridir. Gündelik ifllevlerimiz içinde sürekli olarak fiziksel nesnelerle yani “var olan” somut fleylerle çevrili durumda bulunuruz. Bunun neden ilginç bir felsefi tart›flmaya yol açabilece¤ini anlamak ilk baflta biraz zor gelebilir. Bu bölümde varl›k sorunsal›na bir girifl yaparak konuyu aç›k hâle getirmeye çal›flaca¤›z.
Felsefenin Bafllang›c›: Merak Duygusu Yürütmekte oldu¤umuz tart›flman›n felsefi a¤›rl›¤›n›n hakk›n› verebilmek için biraz farkl› bir tarihsel öykü ile konuya yaklaflal›m. ‹çinde yaflad›¤›m›z yüzy›lda, bilimin ve teknolojinin gelmifl oldu¤u ileri düzey nedeniyle, do¤aya veya evrene karfl› hayret veya hayranl›k duygular›m›z›n fazlaca törpülendi¤i bir kültürel atmosferde
46
Eski ça¤larda insanlar›n evrene yaklafl›mlar› daha fazla flaflk›nl›k duygusu içeriyordu.
Epistemoloji
yafl›yoruz. Bilimin, inceledi¤i nesneleri gizemli varl›klar olmaktan ç›kar›p bildik nesnelere dönüfltürebilmesinin bir sonucu olarak, dünyaya iliflkin genel alg›m›z›n kökten bir flekilde dönüflmüfl oldu¤unu söyleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve araflt›rmalar hâlen kesintisiz bir flekilde devam ediyor olsa da, kozmos art›k bizim için eski ça¤lardaki bilgi düzeyiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda görece olarak epeyce bilindik ve anlafl›l›r bir durumdad›r. Gökyüzünde gözlemledi¤imiz Günefl ve Ay, birer tanr› veya mitolojik karakter olmaktan ç›km›fl, ça¤dafl insan aç›s›ndan yaln›zca birer fiziksel nesne konumuna gelmifllerdir. Newton’un fizi¤inden bu yana biz uzayda geçerli olan yasalar›n dünya üzerinde geçerli olan fiziksel yasalardan temelde farkl› olmad›¤›n› biliyoruz. Baflka bir örnek vermek gerekirse, elementler konusunda kaydedilen geliflmeler, yaln›zca dünya üzerindeki cisimler üzerine de¤il, güneflin kimyasal yap›s›na iliflkin de bilgilenmemizi sa¤lamaktad›r. Bununla birlikte, bilim ve teknolojinin gerçeklefltirdi¤i baflar›lar›n biz insanlarda do¤aya yönelik çok yayg›n bir aflinal›k ve bilindiklik duygusu uyand›rd›¤› da not edilmelidir. Bilimsel geliflmifllik aç›s›ndan ilkel oldu¤unu düflündü¤ümüz uygarl›klardan farkl› olarak, modernleflmifl insan topluluklar›, flaflk›nl›k ve hayret duygular›n› belli bir oranda yitirmifl durumdad›r. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir: Nas›l bir çocuk büyüyüp ö¤rendikçe ve olgunluk düzeyi yükseldikçe çevresine iliflkin merak, korku, hayranl›k ve flaflk›nl›¤› azalmaktaysa; eski ça¤lar›n görece olarak basit görünen biliminden moden ça¤lar›n bilimsel düzeyine gelindi¤inde de, çevremizdeki evrene daha belirgin bir “üstünlük” yaklafl›m›yla ve “al›fl›lm›fll›k” duygusuyla bakmaya bafllad›¤›m›z söylenebilir. Elbette bu saptamalar› yapmam›z›n nedeni modern bilimin kimli¤ine ve ürünlerine yönelik yarg›larda bulunmak de¤il. Burada, daha genel bir felsefi bak›fl ve yorum getirme amac›n› güdüyoruz. fiimdi, yukar›da ifade edilen düflüncelerin ›fl›¤›nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dönemlerine dönelim ve o dönemde yaflayan insanlar aç›s›ndan evrenin nas›l bir görünüm sundu¤unu anlamaya çal›flal›m. Ald›¤›m›z ça¤dafl e¤itimin bize sundu¤u kavramsal çerçevenin üzerimizdeki etkisi son derece güçlü oldu¤u için, edindi¤imiz koflullanmalardan s›yr›l›p farkl› bir perspektiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunan’da yaflayan bir insan›n bak›fl aç›s›ndan dünyay› görme yönünde bir deneme yapal›m. Diyelim ki, fiziksel bilimlerin çok geliflmedi¤i ve sizi saran evrene iliflkin fazlaca bilgi sahibi olmad›¤›n›z bir zamanda yafl›yorsunuz. Astronominin kritik bulgular›n›n henüz ortada olmad›¤› ve örne¤in, teleskopla gökyüzünü inceleme olana¤›n›z›n bulunmad›¤› bir dünyada oldu¤unuzu düflünün. Dahas›, böyle bir durumda, bilim insanlar›n›n dünyay› “d›flar›dan” izleme olana¤› da olmad›¤› için, Ay ve Günefl gibi gökcisimleri ile dünyam›z aras›ndaki konumsal iliflkiyi de tam olarak anlam›fl de¤ilsiniz. Çevrenizde meydana gelen do¤al olaylara dair gündelik alg›n›z ve genel tepkiniz nas›l olurdu? Bu soruyu, yukar›da sözünü etti¤imiz “çocuksu bak›fla” dönerek yan›tlamaya çal›flal›m. O dünyada, sürekli olarak ayd›nl›k (gündüz) ve karanl›¤›n (gece) birbirini izledi¤ini görürdünüz. Bu düzende hiç bir aksama olmad›¤›na ve, örne¤in, gündüzün ard›ndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun gerçekleflmedi¤ine tan›k olurdunuz. Her sabah ufukta sar› ve parlak bir cisim belirir, gökte belli bir mesafe kat eder, ard›ndan da belli bir süre sonra ufkun baflka bir bölgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim ›fl›¤›n ve ›s›n›n artmas›na neden oldu¤u için ona büyük bir önem atfederdiniz. Dahas›, “gece” olunca karanl›k gökyüzünde parlak küçük ›fl›klar›n yan›p söndü¤ünü görürdünüz. Ve bütün bunlar›n ard›nda neyin yatt›¤›n› anlama yönünde, hikâyeler ve söylenceler üretmenin ve flaflk›nl›kla izlemenin d›fl›nda, yapabilece¤iniz fazlaca bir fley olmazd›. O yüzdendir ki,
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
Eski Yunan’›n düflünürlerinden baz›lar› “Y›ld›zlar’›n” asl›nda gökteki delikler oldu¤unu, gökyüzünün arkas›nda bir ›fl›k kayna¤›n›n bulundu¤unu ve o deliklerden ›fl›k s›zd›¤›n› hayal etmifllerdi. Bu fikir flu an bize oldukça gülünç gelebilir. Ancak, yaln›zca izleme ve imgelem gücünü kullanman›n d›fl›nda fazlaca bir bilgilenme yöntemine sahip olmayan bir insan toplulu¤u için böylesi inançlar›n çok tuhaf veya yersiz oldu¤unu söyleyemeyiz. O hâlde, eski dönem insanlar›n›n Günefl’e ve Y›ld›zlar’a bakarken bizden oldukça farkl› bir biliflsel ve duygusal konumda olaca¤›n› yani uzaydaki cisimler konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla flaflk›nl›k, korku ve hayranl›k yaflad›klar›n› tahmin etmek zor de¤ildir. Bunlara ek olarak, eski ça¤larda yaflayan insan›n do¤an›n içinde (yani, yeryüzünde) gerçekleflen de¤iflimleri de ilgiyle izledi¤ini düflünebiliriz. Göksel cisimlerin devinim düzenlerinden farkl› olarak, yeryüzünde gerçekleflen olaylar bir bitimlilik hâli içindedirler. Yeryüzünde bafllayan hiç bir fiziksel sürecin sonsuza dek devam edece¤ini düflünmeyiz. Bu nedenle, çocuksu bir ilgiyle do¤aya bakan bir insan, de¤iflimi ve sonlu olmay› dünyan›n bir gerçe¤i veya kural› olarak görecektir. Eski ça¤larda yaflayan insanlar, çevrelerindeki canl›lar›n önce do¤up sonra geliflmelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalar›n› gözlemledikten sonra, bu olgunun gizemi üzerine varsay›mlar üretmeye bafllam›fllard›. Elbette de¤iflim yaln›zca canl›lar için de¤il, cans›zlar için de geçerli bir kurald›r. Fiziksel nesnelerin tümü zamanla afl›n›r ve y›pran›r; örne¤in, bir sandalyenin sonsuza kadar dayan›kl›l›¤›n› korumas› olanaks›zd›r. Bu örnekleri ço¤altmam›z ve genellememiz mümkündür: ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada de¤iflim evrensel bir kural olarak görünür.
47
Do¤ay› gözlemledi¤imizde, nesne ve olaylar›n de¤iflim içinde ve sonlu olduklar›n› fark ederiz.
De¤iflimin Felsefi Aç›dan ‹rdelenmesi ve Varl›k Sorunsal›n›n Ortaya Ç›k›fl› Eski Yunan’›n ilk düflünürleri do¤al meraklar›n› yal›n gözlemlerle birlefltirerek önemli baz› sorular gündeme getirmifllerdir. Gözlemledikleri olgular ve onlardan ç›kard›klar› sonuçlar basit görünmekle birlikte, çok kritik felsefi noktalar içermektedir. Etraf›m›zda gördü¤ümüz fleylerin hiçbiri çok eskiden yoktu; ve çok uzak bir gelecekte de flu an olan nesnelerin tümü yok olacakt›r. Do¤ada var olan fleylerin hepsi geçicidir, bitimlidir. Bu ola¤an saptamalar›n üzerinde biraz düflünmekte yarar var. Bizi saran evrende “sürekli de¤iflimin” d›fl›nda kal›c› veya sabit hiçbir fley yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya “evet” yan›t› vermek kolay de¤ildir çünkü her fleyin gelip geçici olmas› fikri bizim kozmos anlay›fl›m›zla tam olarak örtüflmemektedir. Ço¤umuz “evrenin” uçuflup kaç›flan, bir temeli olmayan kesitlerin toplam›ndan ibaret olmad›¤› gibi bir kan›ya sahibiz. O yüzden, evrendeki nesnelerin ortaya ç›k›p yok olmalar›n›n veya sürekli olarak de¤iflmelerinin ard›nda bir düzen veya ilke aray›fl›na girmek anlafl›labilir bir tav›rd›r. Tüm de¤iflimlerin ard›nda de¤iflmeyen bir unsurun veya unsurlar›n olmas› gerekti¤i düflüncesi Eski Yunan’›n erken dönem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmufltur. O hâlde, Bat› Felsefesi’nin bafllang›ç noktas›nda sorulan temel soru, do¤adaki de¤iflimlerin ard›nda yatan ve de¤iflimlere temel teflkil eden “de¤iflmeyen unsurlar›n” veya “aç›klay›c› ilkelerin” ne oldu¤uyla ilgilidir. Bu ba¤lamda akla flu soru gelebilir: Eski Yunan’da karfl›m›za ç›kan bu düflünsel çabay›, “aç›klama potansiyeli tafl›yan” di¤er toplumsal/düflünsel ifllevlerden ay›ran tam olarak nedir? Ne de olsa, eski uygarl›klar›n mitolojileri ve efsaneleri de dünyevi olgular›n ard›nda yatan nedenleri aç›klamaya yönelik ifadelerle doludur. Örne¤in, Eski Yunan mitolojisinde Olympos tanr›lar› aras›nda geçen olaylar, onlar›n ruh hâlleri, iç çekiflmeleri, bir fle-
Eski Yunan’da “varl›k” ve “de¤iflim” sorunlar› birbirine paralel olarak ortaya ç›km›flt›r.
Bat› Felsefesi’nin bafllar›nda sorulan önemli bir soru, de¤iflimlerin ard›nda yatan de¤iflmeyen unsurlar ve ilkelerle ilgilidir.
48
“Sokrates öncesi” olarak da bilinen dönemde, Yunan felsefesinin ilk düflünsel tohumlar› at›lm›flt›r.
‘Atom’ teriminin Yunanca orjinali olan ‘atomos’, “bölünemez” anlam›na gelir.
Epistemoloji
kilde dünyasal sonuçlar veren, dünyan›n gidiflat›n› belirleyen ve ölümlüler için bilinmezlere ›fl›k tutan oluflumlard›r. K›sacas›, mitoloji de bir tür anlamland›rma ve aç›klama çabas›na karfl›l›k gelir. Öyleyse, felsefeyi ayr›cal›kl› k›lan özellik nedir? Eski Yunan’›n ilk düflünürlerinin ifllevlerini farkl› k›lan çok önemli bir özellik, onlar›n gözlemleyebildi¤imiz de¤iflimleri ve olaylar› aç›klarken, efsanelerden ve mitolojiden farkl› olarak, tek tek olgulara veya durumlara de¤il genellemelere baflvurmalar›d›r. O yüzden, bu düflünürler daha genel bir perspektiften bakarsak Bat› dünyas›nda hem felsefenin hem de bilimin bafllang›ç noktas›n› temsil ederler. Bilimsel çaban›n en belirgin özelliklerinden biri bilimin sundu¤u aç›klamalar›n›n evrenselli¤idir. Yer çekimi Kanunu’nu bilimsel k›lan bir özellik, onun sonuçlar›n›n dünyan›n belli bölgelerinde de¤il her taraf›nda geçerli olmas›d›r. Felsefe kapsam›nda üretilen kuramsal aç›klamalar da bu özelli¤i paylafl›rlar. Bu noktada, felsefecilerle ve onlar›n çabalar›yla iliflkilendirdi¤imiz “genelleme” ve “genel aç›klamalar getirme” kavramlar›n› tarihsel örneklerle biraz somutlaflt›ral›m. De¤iflim içinde de¤iflmeyenin ne oldu¤unu saptama çabas›na giren ilk felsefeciler, var olan fleylerin ard›nda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne oldu¤una iliflkin farkl› görüfller ileri sürmüfllerdi. Thales her fleyin kayna¤›n›n “su” oldu¤unu, Anaksimenes ise “hava”n›n en temel element oldu¤unu savlam›flt›. Bu düflünce Empedokles ile bir aflama ileri gitmifl ve Empedokles nesnelerin ve de¤iflimin temelinde dört elementin yatt›¤›n› iddia etmiflti: toprak, su, hava ve atefl. Demokritus’un bafl›n› çekti¤i “atomcular” ise görünür nesnelerin yap›tafllar›n›n gözle görünmeyen atomlar oldu¤unu ve dünyam›zdaki her oluflum ve de¤iflimin atomlar›n birleflip ayr›lmalar›n›n bir sonucu oldu¤unu öne sürmüfltü. Bu kuramsal giriflimlerin ortak noktas›n› görmek zor de¤ildir. Birincisi, Eski Yunan’›n yukar›da örneklerini verdi¤imiz erken dönem düflünürlerinin tümü dünyasal olgular› aç›klayacak genel nitelikteki ilkelere ulaflmaya çabalam›fllard›r. Bir anlamda, az say›daki ilkeyi veya aç›klay›c› temel unsuru kullanarak, çok say›da olguyu aç›klamay› hedeflemifllerdir. ‹kincisi, bu düflünürler aç›klamalar›nda ço¤unlukla do¤aüstü veya mitolojik unsurlara baflvurmadan, insan›n dünyas›na ait kavramlar› kullanmay› tercih etmifllerdir. K›saca dersek, kültürün mito-poetik (yani mitolojik ve fliirsel) unsurlar›n› de¤il, logos’u esas alm›fllard›r. Bu düflünürlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin bafllang›ç noktas›nda yer almalar›n›n esas nedeni budur. Bu ba¤lamda, “göze görünenler” ile “göze görünenlerin ilkesel temeli” kavramlar› aras›ndaki ayr›m›n üzerinde durmak gerekiyor. Örne¤in, atom düflüncesi bu ayr›m› çok aç›k bir flekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dünyas›nda meydana gelen “oluflumlar” ve “de¤iflimler” bizim do¤rudan gözlemledi¤imiz olgulard›r. Bu olgular›n meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunan’daki atomculuk göz önüne al›n›rsa, hiç bir flekilde deneyimleyemeyece¤imiz fakat ak›l yoluyla bulabilece¤imiz temel elementler veya ilkelerdir. Gündelik yaflamda, do¤rudan alg›lar›n hedefi olan nesnelerin daha “gerçek” oldu¤unu varsaymam›z anlafl›labilir bir yaklafl›md›r. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl› bir tablo ç›karabilir. Örne¤in, hem Eski Yunan’daki atomculu¤un hem de modern atomcu kuramlar›n bize söyledi¤i, fiziksel bir nesnenin as›l yap›s›n›n insanlara göründü¤ü gibi olmad›¤› ve nesnelerin esas olarak boflluk ve bofllukta hareket eden küçük parçac›klardan ibaret oldu¤udur. Bu bilimsel veya felsefi düflüncenin kökeninde, Eski Yunan’›n “de¤iflen-de¤iflmeyen sorunsal›” yatmaktad›r: Do¤adaki nesneler oluflur ve yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varl›ksal ilkeleri ise kal›c› niteliktedir. Eski Yunan’da varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›kmas›n›n arka plan›n› k›saca incelemifl olduk. fiimdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve aç›k bir fle-
49
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini de¤iflen dünyan›n bildik nesneleri ve olgular› ile sar›lm›fl durumda buluyorlarsa da, insan akl› (veya logos’u) felsefi bir sorgulama yürütüp, de¤iflimin ard›nda yatan ilkeleri ve/veya gerçekten var olan fleyi anlamaya da yönelebilir. Bu çaba, felsefede metafizik olarak bilinen alan›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Metafizik alan›n›n ayr›nt›lar›na, “varl›k” kavram›n›n inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu ünitenin ilerleyen bölümlerinde tekrar dönece¤iz. ‹lk olarak, Eski Yunan’›n felsefi anlamda “en tepe noktas›n›” oluflturan Platon ve Aristoteles’in kuramlar›n› k›saca inceleyip, bu iki büyük düflünürün felsefe tarihinde neden çok temel ve özel bir yere sahip olduklar›n› anlamaya çal›flal›m.
PLATON VE AR‹STOTELES’‹N FELSEFELER‹NDE VARLIK SORUNSALI Antik dönemin ilk düflünürlerinin baflka bir deyiflle, Sokrates öncesi dönemde fikir üreten felsefecilerin ortak bir özelli¤i, do¤an›n düzeninin anlafl›lmas› sorunsal›na gösterdikleri özel ilgidir. Sokrates’le gelen önemli bir de¤iflim ise, insan›n etik varl›¤› ve yaflama biçimi konular›n›n felsefede ön plana ç›kmaya bafllamas›d›r. Etik ve politik konular, Sokrates’i izleyen Platon ve onun ö¤rencisi olan Aristoteles için de çok büyük önem tafl›rlar. Buna karfl›n, Sokrates-Platon-Aristoteles çizgisi, Sokrates öncesinde ortaya ç›kan ve yukar›da k›saca inceledi¤imiz esas bir konu üzerine fikir üretmeye ve oradaki tart›flmalar› ileri tafl›maya devam edecektir. Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tümeller Kuram› Sokrates’in dikkatimizi çekmeye çal›flt›¤› önemli bir nokta, bir kavram›n örneklerinin o kavram›n kendisine efllenik olmad›¤› düflüncesidir. Kavram, alg›yla de¤il ak›lla anlafl›l›r. Her ne kadar Sokrates’in sorgulamalar› insanlar› zihinsel uyuflukluktan kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini göstermeye yönelmifl olsa da, onun ö¤rencisi olan Platon oldukça farkl› bir felsefi kayg›yla hareket etmifltir. Platon’un temel amac› yaln›zca düflünsel sorgulamay› sürdürmek ve kavramlar konusunda insanlar›n cahilliklerini sergilemek de¤il, onun da ötesinde, büyük çapta bir felsefi kuram veya model sunmakt›r. Atinal›lar›n son derece haks›z bir yarg›lama sonucu hocas›n› ölüme mahkûm etmelerinden çok etkilenen Platon, bu gibi olaylar›n yaflanmamas› için, devleti yönetenlerin “evrensel ilkelerin bilgisine” yönelmifl kifliler k›saca, “filosofoi” olmas› gerekti¤ini savlam›flt›r. Bu amaca yönelik olarak Platon’un savundu¤u kuram, tümeller kuram› olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemifl olan bu kuram› flimdi ana hatlar›yla k›saca gözden geçirip anlamaya çal›flal›m. Bu ünitenin önceki bölümlerinde, ilk felsefecilerin do¤aya egemen olan genel ilkeleri keflfetme çabas›na girdi¤inden söz etmifltik. Platon’un felsefesinin de bu yönde bir giriflim oldu¤unu ancak kapsam ve derinli¤inin çok daha büyük oldu¤unu belirtebiliriz. Platoncu bir gözle bakarsak, çevremizde alg›lamakta oldu¤umuz nesneleri belli kategoriler (cinsler, türler, vb.) alt›nda toplayabilmemiz, oldukça ilginç ve aç›klamay› gerektiren bir yön içermektedir. Bu noktada, tart›flmay› daha ileriye tafl›yabilmek için, s›radan bir varl›ksal-dilsel duruma “felsefi” bir gözle bakarak s›radan olmayan bir yorum getirelim. Çevremizdeki fiziksel nesnelerin her biri kendi bafllar›na var olan ayr› nesneler olsa da, onlar›n ne olduklar› sorusu gündeme geldi¤inde “tek tek nesnelerin kendilerinin ötesinde” baz› unsurlara bakmam›z gerekti¤i aç›kt›r. Örne¤in, tam karfl›mda duran bir nesneye parma¤›mla iflaret ediyorum ve “‹flte bu!” kelimelerini söylüyorum. Bu elbette hiç de ayd›nlat›c› bir
Platon’un kuram› kavramlar›n varl›ksal ve bilgisel önemini ortaya koyar.
50
Epistemoloji
‘Tikel’ deyimi tek tek nesneler, ‘tümel’ ise genel kavramlar için kullan›l›r.
betimleme de¤ildir. Öte yandan “fiuradaki gemi” ifadesini kullan›rsam durum tamamen de¤iflir. “‹flte bu!” ifadesinden, türlerin (veya cins isimlerin) kullan›m›na geçifl büyük bir fark yarat›r. Yürütmekte oldu¤umuz tart›flman›n varl›k ve bilgi konular›nda neden çok ilginç baz› sonuçlara gebe oldu¤unu anlamak için somut bir örnek üzerinde dural›m. Diyelim ki, bizimkine çok benzeyen olanakl› bir dünyada, ayn› bizimkinde oldu¤u gibi, insanlar (örne¤in, ‘Mustafa Kemal Atatürk’), hayvanlar (örne¤in, ‘Minnofl’) ve baz› yerler (örne¤in, ‘Ankara’) özel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkinden farkl› olarak, o dünyada cins isimlerin hiç kullan›lmad›¤›n› varsayal›m. Mutfa¤›mdaki bardaklardan her birinin ‘Hakan’ veya ‘Yasemin’ gibi bir ad› oldu¤unu düflünelim. Ayn› durumun, dünyadaki kufllar, elektrik direkleri, eller, vb. için de geçerli oldu¤unu kafam›zda canland›ral›m. Böyle bir dünyada tahminen bilgi ve iletiflim son derece zor olurdu. Örne¤in, bir insan kimsenin daha önce görmedi¤i ve isim takmad›¤› bir çam a¤ac›n› görüp di¤erlerine anlatmaya kalkt›¤›nda, elinde fazlaca bir iletiflimsel gereç bulunmayacakt›. Böylesi garip bir dünyan›n dilsel düzeni bizimki ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda aradaki büyük fark kolayca ortaya ç›kar. “Bir k›rm›z› karanfil” ifadesini kullanan bir kiflinin verdi¤i bilgiyi kolayca al›r›z çünkü nas›l bir nesneden bahsetti¤i hemen kafam›zda canlan›r. Peki, bu örnekte anlad›¤›m›z ve bildi¤imiz fley nedir? Aç›kça görülece¤i gibi, anlad›¤›m›z ve bilgisine ulaflt›¤›m›z fley “k›rm›z›” ve karanfil”dir. Baflka bir deyiflle bilgi, genel deyimler veya cins isimler ile tafl›nmaktad›r. Bunu daha iyi anlayabilmek için, tikel ve tümel kavramlar›n› net bir flekilde tan›mlayal›m. “Tikel”, nesnelerin tekli¤ini ve kendileri olma durumunu ifade etmek için kullan›l›r. “Tümel” kavram› ise, tikelleri tan›mlayan tür adlar› ve tikellerin edindi¤i nitelikler için kullan›lmaktad›r. Örne¤in, bu sat›rlar› okuyan insanlar›n her biri, bahçemdeki ceviz a¤ac›, vazomdaki k›rm›z› karanfil ve Mars gezegeni tikel birer nesnedir. “‹nsan”, “a¤aç”, “karanfil”, “k›rm›z›” ve “gezegen” ise tümellerdir. Elbette, do¤adaki nesneler söz konusu oldu¤unda tümellerle tikeller fiziksel olarak ayr›labilir fleyler de¤illerdir. Masamdaki vazonun içinde duran karanfilden k›rm›z› rengini (veya “renk” özelli¤ini) ç›kar›p alamazs›n›z. Benzer flekilde, “karanfil” ad›n› verdi¤imiz tür, nesnelerden kopuk bir hâlde ç›k›p kendi bafl›na evrende dolaflamaz. Her tür ve özellik kendini nesneler üzerinde veya onlara ba¤l› olarak gösterir. Buna karfl›n, felsefi çözümleme ve aç›klama çabalar›n›n bir parças› olarak, tümellerin ve tikellerin varl›ksal konumlar›n› veya ifllevlerini kavramsal olarak ay›r›p irdeleyebiliriz. Platon ve Aristoteles’in bu alanda yapt›¤› irdelemeler çok kritik bir önem tafl›r ve kendilerinden sonra gelen düflünce biçimlerini felsefenin her alt alan›nda çok büyük bir oranda belirlemifllerdir. Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler söz konusu oldu¤unda biz hem tikel hem de tümel boyutta hareket ederiz. Özel isimler (örne¤in, ‘Atatürk’) tikellere özgüdür ve ilkece evrende bulunan tek bir nesneye yöneliktir. Buna karfl›n ben iflaret parma¤›m› birden çok nesneye uzatarak “insan” kavram›n› kullanabilirim. Benzer flekilde, “k›rm›z›”, “a¤›r”, “uzun” gibi nitelemeler çok say›da nesneye uygulanabilir. Ancak bu nas›l olanakl› olmaktad›r? “K›rm›z›” tektir, ama birden çok fleyde bulunabilir. Tek olan bir fleyin ayn› zamanda çok olmas›, Platon’un da dikkatini çekti¤i gibi, kafa kar›flt›r›c› bir yön tafl›maktad›r. Birbirinden farkl› tikel varl›klar için ayn› tan›mlay›c› ifadeyi kullanmam›z nas›l olanakl›d›r? Platon’un buna verdi¤i yan›t özünde fludur: Örne¤in, bizim “domates” olarak bildi¤imiz farkl› nesneler için ayn› cins ismi (‘domates’) kullanmam›z o nesnelerin
‘Tikel’ ve ‘tümel’ öz Türkçe deyimlerdir. Anadolu’nun belli bölgelerinde ‘tike’ deyimi “tek bir parça” anlam›nda kullan›l›r. ‘Tümel’ deyimi ‘tüm’ kökünden gelir ve felsefeciler için büyük öneme sahiptir.
51
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
“domates olma” ad›n› verebilece¤imiz evrensel bir özelli¤i içlerinde bar›nd›rmalar› yüzünden olanakl›d›r. Do¤al olarak, tek tek domatesler ayr›nt›larda birbirlerinden farkl› olabilir; baz›lar› ezik veya zedelenmifl veya yamru yumru iken baz›lar› daha parlak ve çekici bir görünüm arz eder. Ancak ayr›nt›da birbirlerinden çok farkl› olan domatesler, her fleye ra¤men, “domates olma” k›stas›na uyduklar› için bu ad› alm›fllard›r. Bu “domates olma” veya “domates-lik” durumunun, tikel domateslerin bafl›na gelebilecek olaylardan genelde ba¤›ms›z oldu¤unu da not etmeliyiz. Tek tek domatesler dünyada var olur ve sonra dünya üzerinden kaybolurlar. Baz›lar› do¤al yollardan bozulur, baz›lar› da baflka canl›lar›n besini olurlar. Tüm bu de¤iflimlere karfl›n, bizim farkl› nesnelere ‘domates’ ad›n› vermemize olanak sa¤layan “domates olma”n›n tan›m› veya kavram› ise de¤iflmez. Ben domatesler üzerine yo¤unlafl›p onlar›n genel olarak ne oldu¤unu anlamaya çal›fl›rsam, zihinsel bir hedef olarak belirledi¤im fley flu ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesnelerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve örne¤in, tikel kusurlar› vard›r. Benim bir fleyin “ne oldu¤unu anlama” çabam›n nesnesi o fleyin dünyadaki örneklerinden ziyade, onun kavram›d›r. O yüzden bilgi, en kritik anlam›yla, kavramlara veya tan›mlara yönelmek durumundad›r. Elbette dünyadaki domatesler üzerine yarg› üretebilmek de bir tür bilgilenmedir. Örne¤in, “‹flte k›rm›z› bir domates” veya “Bu domates tezgâhtaki di¤er domateslerden daha olgun” gibi gözlemlerde bulunabiliyorsam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baflar›d›r. Ancak Platon’a göre, insan akl›n›n “bilgi” ve “kavrama” ad›na gerçeklefltirebilece¤i esas baflar›, dünyada domateslerin ve di¤er nesnelerin hangi durumda ve ne özelliklerde oldu¤unu gözlemlemek de¤il, tümellerin veya kavramlar›n bilgisine ulaflmakt›r. Bilgisine ulafl›lacak tümellerin (ki bunlar›n de¤iflmeyen fleyler oldu¤unu söyledik), gözlemlenen dünyan›n içinde olamayaca¤› aç›kt›r. Dünyada domateslerin, insanlar›n, masalar›n, erdemin, iyili¤in, güzelli¤in yaln›zca mükemmellikten uzak örnekleri vard›r. Dünyam›z üzerinde, daha önce de üzerinde durdu¤umuz gibi, de¤iflim ve bitimlilik esast›r. Fakat bir “kavram” bozulup yaflam›n› sonland›rabilecek bir fley de¤ildir. ‹nsan bilgisine ve anlay›fl›na temel teflkil eden bu de¤iflmezler için Platon ‘idea’ ve ‘form’ (biçim) deyimlerini kullanm›flt›r. Örne¤in, dünyam›zda insanlar›n, atlar›n, ve erdemin örnekleri bulunabilir. Ancak “insan ideas›”, “at ideas›” ve “iyilik ideas›” de¤iflmeyen fleyler olarak do¤an›n d›fl›nda olmal›d›r. De¤iflken dünyam›zda bir nesnenin “at” olmas›, onun “at ideas›”n› bar›nd›rmas› yüzünden mümkündür. Bu idealar veya formlar –daha önce tan›mlad›¤›m›z bir deyimi kullan›rsak– yeryüzündeki nesnelerin “at olma”s›n›n normunu sa¤larlar. Bu ba¤lamda, idean›n hem varl›ksal hem de bilgisel anlamda nas›l belirleyici oldu¤una dikkat etmekte yarar var. ‹dealar tikel nesnelerin belli türden fleyler olmalar›n›n varl›ksal koflullar›n› sunarlar. Do¤adaki bir domates, “domates” olarak varl›k alan›nda belirebiliyorsa, bunun nedeni de¤iflmeyen ve yok olmayan domates ideas› yüzündendir. Bu, iflin ontolojik (yani varl›ksal) taraf›d›r. Öte yandan, e¤er biz do¤adaki bir nesneyi “domates” olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme çabas›na girebiliyorsak, bunun da nedeni domates ideas›n›n var olmas› ve bizim bilgisel olarak ona yönelmemizdir. Bu da iflin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur. Platon’un varl›k tasar›m›nda çarp›c› olan bir nokta, onun varl›ksal hiyerarfliyi kurgularken, irdelemeyi “as›l ” ve “kopya” kavramlar› üzerinden yürütmesidir. Bunu flöyle bir örnekle anlayabiliriz. E¤er ben bir araban›n binlerce foto¤raf›n› çeker ve ya¤l› boya resimlerini yaparsam, bunlar›n hepsinin birer kopya olarak arabaya ait oldu¤u ve onun görünümünü yans›tt›¤›n› düflünebilirim. Ancak nihayetinde gerçek olan “araba”d›r, onun resimleri ise ne kadar baflar›l› ve gerçe¤ine yak›n
Platon idealar›n veya tümellerin do¤an›n içinde yer alamayaca¤›n› savlar.
52
Epistemoloji
olsalar da birer kopyad›r. Araban›n kendisi ile kopyalar›n› kar›flt›rmak veya kopyalar› as›l araba sanmak oldukça gülünç bir hata olurdu. Platon’a göre, herhangi bir fleyin ideas› ile onun dünya üzerindeki örneklerini kar›flt›rmak da bu türden bir hatad›r. O yüzden Platon varl›k hiyerarflisinde en alta kelimenin tam anlam›yla “kopyalar›” (yani, sudaki yans›malar›, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal çal›flmalar›, vb.) koymufltur. Varl›ksal de¤er s›ralamas›nda bunlar›n bir üstünde, fiziksel dünyan›n alg›lar arac›l›¤›yla kavranabilecek nesneleri (yani do¤adaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise ak›l yoluyla kavranabilecek “ideal” ve “de¤iflmeyen” varl›klar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktad›r. Bir insan fiziksel (yani de¤iflken) bir nesneyi alg›lad›¤›nda belli bir bilgilenme durumu içindedir. Ancak bilginin nihai hedefi kopya de¤il, as›l olan varl›kt›r. Baflka bir deyiflle, bilgi esas olarak kavram›n örneklerine de¤il, kavram›n kendisine yönelmek durumundad›r. Platon felsefesinin en çarp›c› sonuçlar›ndan biri budur. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
En yak›n arkadafl›n›z› SIRA S‹ZDE düflünün. O, tikel (tek ve belli) bir varl›kt›r. fiimdi onu kendi kelimelerinizle tarif etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rmay› yaparken tümellerin iflin içine nas›l girdi¤ine dikkat edin. Bu deneme tümellerin önemini daha iyi anlaman›za yard›mc› olacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Platon ve Epistemoloji S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Platon episteme (bilgi) ile doksa (kan›) kavramlar›n› ay›r›r. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu de¤erlendirmelerin ›fl›¤›nda Platon’un felsefesinin “bilgi” ve “epistemoloji” S O R U kavramlar›na nas›l yaklaflt›¤›n› aç›k bir flekilde ifade edebiliriz. ‹kinci ünitede epistemoloji alan›n› tan›t›rken, deyimin kendisinin “bilgibilim” veya “bilgikuraD‹KKAT m›” gibi anlamlara gelebilece¤ini, ancak bu yarg›n›n belli nitelemelere ve aç›klamalara gereksinimi oldu¤unu belirtmifltik. Epistemolojiyi sistematik bir flekilde S‹ZDE uygulayan SIRA ve bir alan olarak kimliklendiren ilk düflünür olan Platon aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “bilgi”nin di¤er biliflsel hâllerden ayr›lmas› hassas bir konu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Platon, bizim gündelik kullan›m›m›zdan oldukça farkl› bir flekilde, ‘bilgi’ (episteme) sözcü¤ünü “idealar›n bilgisi” olarak ayr› bir statüde tutmufl ve normal alg›sal yollardan bilgi için ‘kan›’ (doksa) deyimini kullanm›flt›r. Bu aç›K ‹ T Aedinilen P dan bak›ld›¤›nda ‘epistemoloji’ deyimini “bilgibilim” anlam›nda kullanmak anlafl›l›r olsa da, Platon’un bu kelimeye felsefi olarak nas›l bir anlam yükledi¤ini kaydetmemizTgerekmektedir. Her insan bakma ve görme yoluyla kan› sahibi olabiELEV‹ZYON lir. Ancak Platon’a göre yaln›zca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, episteme’ye ulaflmaya çal›fl›rlar. Tümellerin veya idealar›n bilgisi gerçek bilgidir. Platon’un varl›ksal ve bilgisel kuram›, Thales gibi Eski Yunan’›n ilk felsefeci‹ N T E R N E T bafllatt›klar› felsefe serüveninin olgunlaflt›¤› çok temel bir lerinin el yordam›yla noktay› temsil eder. Bir di¤er önemli durak noktas› olan Aristoteles’ten bir sonraki bölümde bahsedece¤iz. Bu ba¤lamda, not etmemiz gereken daha genel bir konu, Platon’un devleti yönetecek krallar›n, yöneticilik yapabilmeleri için, epistemoloji yeteneklerinin olmas› gerekti¤ini düflünmesidir. S›radan insanlar erdemin, do¤runun, adaletin ve benzeri kavramlar›n örnekleri üzerinde konuflup, düflünsel yaflamlar›n› o düzeyde sorun yaflamadan sürdürebilirler. Ancak bir kral, erdemin, do¤runun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu aç›dan, üzerinde oturdu¤u taht› hak ediyor diyemeyiz. O yüzden, burada “bilgi” kavram› ba¤lam›nda yapt›¤›m›z tart›flmalar›n felsefi olarak çok daha genifl ve önemli sonuçlar› oldu¤unu söylemeliyiz.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
53
Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram› Aristoteles hocas› Platon’u yak›ndan izlemifl ve onun tümellerin önemi konusunda savlad›¤› fikirleri özünde benimsemifltir. Aristoteles’e göre, insan bilgisi söz konusu oldu¤unda “tikelli¤in” çok yard›mc› olmayaca¤› kesindir ve bu konuda Platon temelde hakl›d›r. Ancak bu tabloda Aristoteles’in karfl› ç›kt›¤› nokta, nesnelere kimliklerini veren özsel unsurlar›n “de¤iflen dünyan›n içinde olamayaca¤›” yönündeki Platoncu düflüncedir. Aristoteles’in kuram› bu noktada Platon’dan belirgin bir flekilde ayr›l›r. Etkisini günümüzde de sürdüren bu önemli kuram› flimdi k›saca anlamaya çal›flal›m. Platon’a göre, nas›l bir resimdeki görüntü varl›¤›n› görüntünün fiziksel karfl›l›¤› olan nesneye borçluysa, fiziksel nesneler de varl›klar›n› idealara borçludur. E¤er bu do¤ruysa, kendi bafl›na ba¤›ms›zca var olabilen fleyler idealard›r. Aristoteles’in bu konuya getirdi¤i yaklafl›m ise oldukça farkl›d›r. Bu fark› daha iyi anlamak için “töz” kavram›n› aç›klamam›z gerekiyor. Aristoteles’in önde gelen amaçlar›ndan biri “varl›k” kavram›n›n bir s›n›fland›rmas›n› yapmak ve varl›k hiyerarflisini sergilemektir. “Var olmak” ilginç bir kavramd›r çünkü bu kavram evrende karfl›laflabilece¤imiz her fleye uygulanabilir. Var olan fleylere örnekler: toprak, hava, tavflanlar, flark›lar, kar taneleri, üzüntüler, k›r›fl›klar. Bunlar›n bir flekilde var oldu¤unu söyleyebiliriz, ancak bu var olma biçimlerinin birbirinden çok farkl› oldu¤u da aç›kt›r. Bir tavflan›n varl›¤› ile onun gölgesinin varl›¤› birbirine benzemez. Peki, “gölge” gerçekten var m›d›r? Gölgeler do¤al veya fiziksel nesneler de¤illerdir. Ancak, gölge bir “hiç” de de¤ildir. Benzer düflünceler “üzüntüler” ve “k›r›fl›klar” için de dile getirilebilir. fiimdi, “kendi bafl›na ba¤›ms›zca var olabilme” konusuna dönelim. Aristoteles, Platon’dan farkl› olarak, kendi bafl›na var olabilme olgusunu dünyan›n içinde arar. Baflka herhangi bir varl›¤a ba¤l› olmaks›z›n var olabilen fleylere verdi¤i isim “töz” veya “cevher”dir. Aristoteles her tözün iki temel özelli¤i oldu¤unu söyler. ‹lk olarak, tözler bir “bu” olarak gösterilebilir. ‹kincisi, tözler “ayr› durabilme” özelli¤ine sahiptirler. Bu ifadeleri örneklerle aç›klamaya çal›flal›m. Belli bir a¤aç veya belli bir kaplan gösterilebilir bir “bu”dur. Ancak, flekilsiz çamur veya bir avuç toprak (s›n›rlar› belirli bir nesne olma anlam›nda) bir “bu” de¤ildir. Di¤er ölçüte dönersek, örne¤in bir insan›n bedeni baflka hiç bir fleye ba¤l› olmaks›z›n evrende var olabilir ancak, örne¤in “tendeki yan›k” kendi bafl›na var olamaz; ancak bir beden üzerinde varl›k kazanabilir. Aristoteles’e göre, tikel her nesne bir tözdür. Bir insan, bir papatya, bir tencere töz statüsünde olan fleylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurba¤a, mart› gibi do¤al türlerin de bir anlamda töz oldu¤unu söyler.) Peki, bir kedinin veya bir tencerenin temel bir anlamda töz oldu¤unu söylemenin tart›flmam›z aç›s›ndan ilginç taraf› nedir? Bunun yan›t›n› almak için Aristoteles’in tözlerin yani tikel fiziksel varl›klar›n kavramsal bileflenleri konusunda ne dedi¤ine bakmam›z gerekir. S›radan her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biçimi (veya formu) vard›r. (Buradaki “biçim” kavram›n› “flekil”den ziyade, söz konusu nesneyi belli bir türe ait k›lan ve onu tan›mlayan yön olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not düflelim: Bir kedinin “maddesi” ile baflka bir kedinin “maddesi” do¤al olarak farkl›d›r çünkü onlar farkl› nesnelerdir. Bunu biraz basitlefltirip karikatürize ederek söylersek, örne¤in iki kediden her biri kendi hücrelerini, kendi moleküllerini tafl›r; ikisinde birden bulunan bir doku veya hücre olamaz. Ancak ikisinin ortaklaflt›¤› nokta Platon’un da düflündü¤ü gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kedili¤in özü veya kedi formudur. O hâlde, nesneleri belli bir türe ait k›lan “unsur” veya “sebep” Platon’da de¤iflen dünyan›n d›fl›ndayken, Aristoteles’te nesnelerin içindedir.
Aristoteles, töz kavram› ile, Platon’un tümeller kuram›n› bir aç›dan devam ettirmekle birlikte, o kuram› önemli anlamlarda de¤ifltirmeye de yönelir.
54
Epistemoloji
Platon ve Aristoteles’in ortak noktas›, farkl›l›klar›ndan daha önemlidir. Her iki düflünür için de bilginin olanakl›l›¤› tümellerden veya genel karakterlerden geçmektedir. Platon’un fikirlerini incelerken göz önüne ald›¤›m›z örnekleri düflünelim. Tikel bir nesne tikelli¤i ile al›n›rsa (örnek: “iflte tam flurada duran fley!”), bilinecek bir fley de¤ildir. Ancak nesne için, örne¤in, “bir at” nitelemesi yaparsak nesnenin bilinebilir bir yönünü ifade etmifl oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bilinebilir taraf›n›n onun biçimi veya özü oldu¤unu kabul eder. Biçim ve öz, bir türün tüm üyelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlard›r. ‹nsan›n özü, diyelim ki, “ak›ll› hayvan” olmas›d›r. ‹nsanlar sar›fl›n, esmer, uzun, k›sa, yafll›, genç olabilirler. Fakat insan olman›n özü (biçimi, formu, onu tan›mlayan fley) her insanda ayn› olmak durumundad›r. Özetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tümeller arac›l›¤›yla olanakl› oldu¤una ancak, bununla birlikte, tümellerin fiziksel nesnelerin kavramsal parçalar›ndan biri yani onlar› tan›mlayan k›s›m, onlar›n özleri oldu¤una inan›r. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹dealar›n veya tan›mlay›c› normlar›n de¤iflen dünyan›n bir parças› olamayaca¤› yönündeki SIRA S‹ZDE Platoncu sav ilk baflta oldukça tuhaf görünmektedir. Platon’un bu sav›n› anlaml› ve ak›lc› k›lacak gerekçenin ne olabilece¤i üzerine düflünün. D Ü fi Ü N E L ‹ M
METAF‹Z‹K, ONTOLOJ‹ VE EP‹STEMOLOJ‹ S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
“Ontoloji” felsefede AMAÇLARIMIZ
“metafizik” alan›n›n özellikle varl›k konusunun irdelenmesi ile ilgilenen dal›d›r. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Varl›k üzerine S O Eski R U Yunan’da üretilen önemli baz› fikirleri bu flekilde inceledikten sonra, bu ünitenin hareket noktas›na dönüp “metafizik ” deyimini tan›mlayabiliriz. Günlük yaflamda bu kavram ço¤unlukla ruhsall›k, uzaydan gelen canl›lar, gizemli D‹KKAT do¤aüstü güçler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin u¤raflt›¤› metafizik, esas olarak, gerçekli¤in yap›s›n›n ak›lc› yöntemlerle ortaya konulmas›, “varl›k” kavSIRA S‹ZDE ve varl›k alan›nda egemen olan temel ilkelerin a盤a ç›kar›lram›n›n ayd›nlat›lmas› mas› gibi düflünsel ifllevleri kapsar. K›sacas›, fiziksel bilimlerden farkl› olarak metafizik, varl›¤›n kendisiyle ilgilenir. “Metafizik” ile ilgili bir di¤er deyim “ontoloji”dir. AMAÇLARIMIZ “Ontoloji” felsefede “varl›kbilim” veya “varl›k kuram›” anlamlar›nda kullan›lmaktad›r. Baz› felsefeciler bu iki deyimi efl anlaml› al›rken baz›lar› da aralar›ndaki ince farklara dikkat Genel kabul gören bir yorum, ontolojinin, metafizi¤in K ‹ Tçekmifllerdir. A P “varl›k” kavram› ile do¤rudan ilgilenen dal› oldu¤udur. Böylesi bir tart›flma, do¤al olarak, bu kitab›n s›n›rlar›n› aflmaktad›r. Bizim buradaki irdelemelerimiz aç›s›ndan, yukar›da belirtti¤imiz T E L E V ‹ Z Y O N genel kabul gören yorumu do¤ru olarak kabul edece¤iz. Önceki bölümlerde Eski Yunan dünyas›nda felsefenin ne tür ilgilerin sonucu ortaya ç›kt›¤›ndan söz etmifltik. Kitab›n bu ünitesini ontolojik (varl›kbilimsel) konulara ay›rmam›z›n temel bir nedeni bulunmaktad›r. Felsefenin Bat› dünyas›nda N T E RYunan’da NET flekil ald›¤› ‹Eski felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri çok merkezcil bir yer iflgal etmiflti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi büyük felsefeciler bilgi konusunda önemli fikirler üretmifl olsalar da, özellikle Platon ve Aristoteles’in epistemolojik görüflleri onlar›n metafizik tasar›mlar›na s›k› s›k›ya ba¤l›yd›. Bu anlamda, felsefenin Bat›’n›n düflünsel ufkunda belirdi¤i ça¤da “varl›k” sorusunun alana egemen oldu¤unu söylemek abart› olmaz. O yüzden, epistemolojik araflt›rmalarda yer yer varl›ksal düflüncelerin ve tezlerin iflin içine girmesi kaç›n›lmaz bir durum olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Burada sundu¤umuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlar›n çözümüne yönelik ne tür önemli ipuçlar› sa¤lad›¤›n› sergilemek için Platon ve Aristoteles’in metafizik görüfllerindeki kritik bir noktay› tekrar vurgulayal›m. Hem Platon hem de Aristoteles için tümeller (yani, Platon’da idealar, Aristoteles’de ise do¤ada-
55
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
ki özler veya biçimler) nesnelerin ne oldu¤unun normunu verir, onlar›n ne oldu¤unu belirler. Benzer flekilde tümeller bilgiyi de olanakl› k›lan fleylerdir çünkü insan tikel nesneleri tümeller olmaks›z›n bilemezler. Tümeller hem nesnelerin kimli¤ini hem de insan bilgisinin olanakl› olmas›n› sa¤lar. Metafizik ve epistemoloji alanlar› aras›ndaki s›k› iliflkinin kayda de¤er bir örne¤i Eski Yunan’›n bu büyük felsefecilerinde kendini aç›kça gösterir. Yaflamdan Örnekler Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi çal›flma alanlar›ndan söz ederken ‘metafizik’ kelimesini kullan›nca genellikle ortaya kavramsal kar›fl›kl›¤a neden olabilecek bir durum ç›kar. Çünkü bir felsefecinin “metafizikçi” oldu¤unu duyan ve akademik felsefeyi çok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanl›k odalarda ruh ça¤›rma seanslar› yapt›¤›, UFO gözlemcisi oldu¤u veya tarot fal› bakt›¤› düflüncesine kap›labilirler. (Daha sonra gerçe¤i ö¤renince de bazen biraz hayal k›r›kl›¤› yaflarlar.) Felsefecinin u¤raflt›¤› “metafizi¤in” bir ruh ça¤›rma seans› veya tarot kartlar› yorumlama kadar heyecan verici olmad›¤› bellidir. Yine de, “felsefecilerin metafizi¤i”, içinde çok ilginç sorunlar bar›nd›ran ve önemli tart›flmalara neden olmufl düflünsel bir aland›r. Felsefe kapsam›nda yer alan metafizik, di¤er metafizikten farkl› olarak, dünya d›fl› varl›klarla veya sezgisel yollarla kazan›lan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafizi¤in çal›flma ekseni, dünyam›zda yer alan s›radan nesnelerin nesnel dayana¤›n›n ve varl›ksal oluflum yap›s›n›n ne oldu¤udur. Felsefeci var olanlar›n özelliklerini de¤il, varl›¤›n kendisini araflt›r›r. Dahas›, felsefecinin metafizik araflt›rmalar›n›n konusu veya nesnesi insan akl›n›n anlama ve ak›l yürütme s›n›rlar› dâhilindedir. Metafizik çal›flmalara yönelen felsefecinin ilgilendi¤i nesneler veya olgular bu dünyan›n veya bu evrenin nesneleri ve olgular›d›r; yaln›zca, nesnelere ve olgulara bak›fl daha soyut bir hal alm›fl, biraz daha kuramsal bir düzeye yükselmifltir. Bu anlamda, “felsefecilerin metafizi¤inin” gündelik yaflam içinde karfl›m›za ç›kan ve gizem veya sezgi gücüyle de ilintilendirilen metafizikten çok temel bir fark› vard›r.
GERÇEKL‹K, HAK‹KAT VE EP‹STEMOLOJ‹ Ünitenin son bölümünde, hem metafizik araflt›rmalar kapsam›nda hem de gündelik dilsel iletiflimde karfl›m›za ç›kan önemli iki kavramdan bahsedece¤iz. Eski Yunan’da, hem Sokrates öncesi dönemde üretilen kuramlar hem de Platon-Aristoteles çizgisinde öne sürülen tezler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, görünen dünyan›n ard›ndaki gerçek varl›¤› bulma çabas›n›n belirleyici oldu¤unu gözlemleriz. Epistemolojik irdelemelerimizi derinlefltirmeden önce bu konuya iliflkin baz› terminolojik aç›klamalar yapal›m. Pek çok felsefi kavramda oldu¤u gibi, “gerçek” ve “hakiki” kavramlar›n›n da günlük dildeki kullan›mlar› kuramsal sorgulamalar için ipuçlar› tafl›r. Örne¤in, “gerçek alt›n” ve “hakiki dost” gibi deyimler bir nesnenin veya varl›¤›n kavram›na uygun oldu¤u veya kavram›n› karfl›lad›¤› gerçe¤ini vurgular. “Gerçek de¤il, göz yan›lsamas›” gibi bir cümlede geçen ‘gerçek de¤il’ ifadesi ise yaln›zca görüntüden ibaret olma durumuna gönderme yapar. Felsefecilerin kulland›¤› “gerçek” ve “hakiki” s›fatlar› da bu gündelik kullan›mla az çok uyum içindedir. Ancak felsefi olarak daha çarp›c› ve tart›flmal› olan kavramlar, bu deyimlerin isim hâlleri olan “gerçeklik” ve “hakikat”tir. Anlamca birbirlerine oldukça yak›n olan bu iki kavram›n içerikleri ve birbirleriyle olan iliflkilerini tam olarak saptamak oldukça çetin bir felsefi sorundur. Yine de, temel baz› noktalar› belirtmek olanakl› görünmektedir.
“Gerçeklik” metafizik araflt›rmalar›n en kritik deyimlerinden biridir.
56
Epistemoloji
“Hakikat nedir?” gibi genifl bir felsefi soru soruldu¤unda, insanlar›n akl›nda olan fley, genellikle metafizik veya ontolojik kayg›lar›n biraz ötesinde olan bir durumdur. “Hakikat sorgulamas›” bazen ölümlü bir yaflam›n anlam› ve gizemi, ölümden sonra bizi neyin bekledi¤i, en derin yaflamsal sorular›m›z›n nihai yan›t› gibi varoluflsal bir boyut içeren irdelemelere gönderme yapan bir sorgulama türü olarak al›n›r. Buna karfl›n “gerçeklik nedir?” sorusu, ço¤unlukla, ontolojik a¤›rl›¤› olan bir soru olarak görülebilir. Gerçekli¤in tersi, bu anlamda, görüntü veya görünendir. Bu z›tl›¤›n eski Yunan’da nas›l kendini gösterdi¤ini yukar›daki bölümlerde sergilemeye çal›flt›k. Örne¤in, Platon aç›s›ndan bakarsak, “gerçeklik” alg›lar›m›za aç›lan do¤ada de¤il aflk›n bir yerde aranmal›d›r. Bu yaklafl›m, “insan›n gündelik dünyas›” ile “gerçeklik” aras›nda belli bir çizgi çizilmesini de zorunlu k›lar. Böylesi bir tabloda epistemolojik sorunlar›n nas›l ortaya ç›kaca¤›n› tahmin etmek zor de¤ildir. E¤er “gerçeklik” denen fley bizim karfl›m›za do¤rudan ç›kan dünyadan farkl› olabilecek bir varl›k alan› ise, o zaman, bizim ona dair nas›l bilgilenece¤imiz sorusu da önemli bir tart›flma konusu olarak kendini gösterir. Bir sonraki ünitede, bilginin olanakl›l›¤› konusunda baz› önemli ak›l yürütmeleri ve tezleri inceleyece¤iz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlar›yla anlamaya çal›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
S‹ZDE ve “bilgi” kavramlar› aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler üzerinde dü“Metafizik”,SIRA “gerçeklik” flünün. Bu al›flt›rma ayn› zamanda sizi önümüzdeki ünitenin tart›flma konular›na da haz›rlayacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
57
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Sokrates öncesi dönemde varl›k sorunsal›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilmek. Bat› Felsefesi’nin en temel konular›ndan biri, varl›k düzeninde de¤iflen ve de¤iflmeyenin hesab›n› verebilmektir. Gözlemlenen dünyan›n nesneleri kesintisiz bir de¤iflim içindedir. Bununla birlikte, evrenin sadece kesintisiz de¤iflimden ibaret oldu¤u fikrinde insan›n kafas›nda soru iflaretleri uyand›ran bir yön bulunmaktad›r. De¤iflim içinde de¤iflmeyen hiç bir fley yok mudur? Sokratesöncesi dönemde yaflayan Eski Yunan felsefecileri bu konu ba¤lam›nda düflünceler üretmifller, oluflum ve varl›k aras›nda kavramsal bir ayr›m yapm›fllard›r. “Oluflum” ortaya ç›kma, de¤iflme ve yok olma süreçlerine aittir. Buna karfl›n “varl›k” de¤iflimin ve dönüflümün dayana¤›d›r. Bu karfl›tl›¤a verilebilecek güzel bir örnek, de¤iflmeyen ve yok olmayan temel parçac›klar›n birleflip ayr›lmalar›n›n gözlemlenebilir dünyan›n olgular›n›n ortaya ç›kmas›na yol açmas›d›r. Dört temel element (toprak, su, hava, atefl) kuram› ve atomculuk bu yaklafl›m›n somut örnekleridir. De¤iflmeyen “varl›k”, de¤iflen “oluflum” alan›n›n olanakl› olmas›n› sa¤lar. Bunlardan birincisi kal›c› ve istikrarl› olan, ikincisi ise ak›flkan oland›r. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda, metafizikçilerin “varl›k” terimini özel bir anlamda ve günlük kullan›mdan oldukça farkl› bir flekilde kulland›klar› söylenebilir. Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde varl›k sorunsal›n›n (ve özellikle tümeller konusunun) neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilmek. Platon’un metafizik kuram›n›n felsefe tarihinde çok özel bir yeri vard›r. Bu kuram›n en belirgin özelli¤i, yukar›da özetledi¤imiz “oluflum” ve “varl›k” sorunsal›na son derece çarp›c› bir çözüm getirmesidir. Platon’a göre, gözlemleyebildi¤imiz dünyada karfl›m›za ç›kan s›radan nesneler, onun “idea” ad›n› verdi¤i de¤iflmez ve mükemmel nesnelerin kopyalar›d›r. E¤er idea denen “ideal” nesneler (bir anlamda “kavramlar”) olmasayd›, biz bir cinse ait farkl› nesnelere ayn› ad› veremezdik. ‘Armut’ deyimi tek bir kavrama iflaret eder ancak bu kelime çok say›da nesneye (armutlara) uygulanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Armut ideas› ise bir tümeldir. E¤er ‘armut’ veya ‘sa-
r›’gibi genel deyimler ve onlar›n iflaret etti¤i kavramlar olmasayd› biz konuflurken neyden söz etti¤imizi bilemezdik. ‹dealar veya tümeller bir nesnenin ne oldu¤unu ve hangi yönünün bilinebilece¤ini ifade ederler. Episteme’nin yani “bilgi”nin hedefledi¤i fley, bir nesneyi o nesne k›lan unsur veya özelliktir. S›radan insanlar nesnelerin durumlar›na iliflkin yarg›larda bulunurken, felsefeciler tan›mlara ulaflmay› hedeflerler. Bu durum flöyle de ifade edilebilir: Alg›n›n sa¤lad›¤› bilgi, oluflumlar dünyas›nda de¤iflken bir kesitin ifadesidir. Episteme ise kavram›n de¤iflmeyen içeri¤inin (yani varl›¤›n) bilgisini ifade eder. Bu iki tür bilginin neden çok farkl› nitelikler bar›nd›rd›¤›n› görmek zor de¤ildir. Aristoteles’in metafizik yaklafl›m› ve kendisine sorun olarak ald›¤› konu büyük oranda Platon’un felsefi ilgileri ile paralellik gösterir. Platon’un kuram›na göre, “beyaz”, “kuzu” gibi genel kavramlar ile “belli bir kuzu” veya “belli bir kuzunun tüylerinin beyaz rengi” gibi genel kavramlar›n dünyadaki örnekleri aras›nda metafizik bir fark bulunmaktad›r. Dünyada “beyaz” ve “kuzu”nun örnekleri olsa da, bunlar›n normlar›, biçimleri, tan›mlar›, idea’lar› de¤iflen dünyan›n içinde olamaz. Böylece, Platon idealar›n fiziksel do¤an›n d›fl›nda oldu¤unu savunur. Ancak Platon’u izleyen Aristoteles, tan›mlay›c› unsurlar› do¤an›n d›fl›nda tasarlama fikrine karfl› ç›kar. Aristoteles’e göre, her nesne (metafizik anlamda) baflka fleylerden ba¤›ms›z bir tözdür. Örne¤in, bir kedi, var olmas› için di¤er nesnelere ba¤l› olmayan bir tözdür. Kedinin maddesi ve bir biçimi (daha aç›kça, bir özü veya tan›m›) vard›r. Aristoteles’e göre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dünyan›n nesnelerinin d›fl›nda oldu¤unu düflünmekle hata yapm›flt›r. Öte yandan, Platon nesnenin bilinebilecek yönünün onlar›n biçimi veya genel tan›m› oldu¤unu söylemekte hakl›d›r. Bu durum biçimlerin veya genel tan›mlar›n ontolojik oldu¤u kadar epistemolojik olarak da önem tafl›d›¤›n› gösterir.
58
Epistemoloji
N A M A Ç
3
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkileri belirtebilmek. ‘Metafizik’ ve ‘ontoloji’ deyimleri, “varl›k” kavram›n›n felsefi irdelenmesi ba¤lam›nda kullan›l›r. Bu alanlarda fikir gelifltiren düflünürler, ak›lc› yöntemler arac›l›¤›yla “varl›k” konusunda sistematik anlay›fllar gelifltirmeyi hedeflerler. O yüzden, ‘metafizik’ deyiminin felsefedeki kullan›m› ile gündelik yaflamdaki kullan›mlar› oldukça farkl›d›r. Daha aç›kça dersek, felsefeciler genellikle ‘metafizik’ deyimini gizemli veya dünya ötesi unsurlarla ilintilendirmezler. Metafizikçiler ço¤unlukla neyin var oldu¤u, evrenin esas iflleme ilkelerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlar›n aç›klanmas› gibi konularla ilgilenirler. “Ontoloji” de, dar bir anlamda, metafizi¤in “varl›k” kavram› ile do¤rudan ilgilenen dal› olarak tan›mlanabilir. Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya “bilgi” kavram› aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu da tahmin etmek zor de¤ildir. Eski Yunan’dan bafllayarak felsefeciler “gerçek bilgi” ile “varl›k” kavramlar› aras›nda yak›n bir iliflki kurmufllard›r. Örne¤in, Platon’un idealar kuram› metafizik bir tasar›md›r ve bununla birlikte, bilginin gerçek hedefinin ne oldu¤una da iflaret eder. Benzer bir durum elbette Aristoteles’in töz kuram› için de geçerlidir.
N A M A Ç
4
Gerçeklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar› aras›ndaki iliflkilerin ne oldu¤unu aç›klayabilmek. “Gerçeklik” ve “hakikat” kavramlar› felsefe aç›s›ndan çok önemli metafizik kavramlard›r. Her ne kadar bu iki kavram birbirine oldukça yak›n olsa da, aralar›nda belli ince farklar da bulunmaktad›r. “Gerçeklik” kavram› ontolojik ba¤lamlarda karfl›m›za ç›kar. Felsefede bu kavram›n tersi “görünüfl” veya “görüntü”dür. Örne¤in, Platon’un idealar kuram› görünen dünyan›n yap›s›n›n aç›klamas›n›n farkl› bir varl›k düzleminde bulunabilece¤ini savlar. “Hakikat” kavram› ise felsefede daha genel bir ba¤lamda “anlam sorunsal›” gibi çerçevelerde kendisini gösterir. Hakikat sorgulamas› yapan düflünürler, örne¤in sonlu bir yaflam›n anlam› ve ard›nda neyin yatt›¤›n› sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gereken bir nokta, “gerçeklik” kavram›n›n bilgi sorunsal› ile de yak›ndan ilgili oldu¤udur. Tarihsel olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel araflt›rmalar› s›kl›kla “gerçekten var olan varl›¤›n” bilinmesi hedefine yöneltilmifltir. Örne¤in, hem Platon hem de Aristoteles bilginin do¤as› üzerine yapt›klar› incelemelerde tümellere çok kritik bir önem atfetmifllerdir.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
59
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik olarak bilinen alan›n ortaya ç›kmas›nda etken olmufltur? a. ‹nsan psikolojisinin inceliklerini anlama iste¤i b. Ölümsüzlü¤e ulaflma iste¤i c. De¤iflmekte olan dünyada de¤iflmeyen unsurlar›n bilgisine ulaflma iste¤i d. Maddesel dünyan›n fiziksel yasalar›n› keflfetme iste¤i e. Yaflam›n ruhsal boyutunu anlama iste¤i 2. Afla¤›dakilerden hangisi ‘tümel’ deyimine yak›n bir anlama sahiptir? a. Bütüncül b. Zihinsel c. Ruhsal d. Kuramsal e. Genel 3. Afla¤›dakilerden hangisi tikel nesneler için geçerlidir? a. Tikel nesneler de¤iflim içinde bulunurlar. b. “Tikel” ile “kavramsal” efllenik kavramlard›r. c. “fiu yeflil balon” ifadesindeki “yeflil” bir tikeldir. d. Tikel nesneler gözlemlenebilir dünyan›n d›fl›ndad›r. e. “Tikel” ile “normatif” efllenik kavramlard›r. 4. Platonun kuram› aç›s›ndan afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir kavram ile o kavram›n örnekleri aras›nda ontolojik bir fark vard›r. b. Tümellerin tikellere epistemolojik önceli¤i vard›r. c. Tümeller de¤iflmeye yatk›n de¤ildir. d. Tümellerin tikellere ontolojik önceli¤i vard›r. e. Tek bir tümel her zaman tek bir fiziksel nesneye uygulanabilir.
5. Platon’a göre idealar için afla¤›dakilerden hangisini söyleyebiliriz? a. ‹dea kavram› esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir. b. ‹dealar fiziksel dünyan›n unsurlar›d›r. c. ‹dealar alg› yoluyla bilinebilir. d. Episteme’nin hedefi esas olarak idealard›r. e. Episteme’nin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir. 6. Platon ve Aristoteles’in ortak felsefi noktas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Her iki düflünüre göre tümeller do¤an›n d›fl›ndad›r. b. Her iki düflünüre göre tikeller tümellere göre ontolojik öncelik tafl›r. c. Her iki düflünüre göre tikeller yaln›zca tikel olmalar› dolay›s›yla epistemolojinin hedefi de¤ildir. d. Her iki düflünüre göre tikeller tümellere göre epistemolojik öncelik tafl›r. e. Her iki düflünüre göre tikeller do¤an›n d›fl›ndad›r. 7. Aristoteles’in töz kavram› için afla¤›dakilerden hangisi geçerli de¤ildir? a. Bir heykelin mermer maddesi onun tözüdür. b. Her tikel nesne bir tözdür. c. Töz bir “bu” olarak gösterilebilir oland›r. d. Töz evrende ayr› durabilir ve tek bafl›na var olabilir. e. “Biçim” tözün unsurlar›ndan biridir. 8. Aristoteles’in kuram›n› Platon’un yaklafl›m›ndan ay›ran en belirgin özellik hangisidir? a. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak bilginin nesnesinin tümeller oldu¤unu savlar. b. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak idealar›n gözlemlenen dünyan›n d›fl›nda oldu¤unu savlar. c. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak bilginin nesnesi olan unsurlar›n gözlemlenen dünyan›n içinde oldu¤unu savlar. d. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak tikellerin bilginin nesnesi olabilece¤i fikrini reddeder. e. Aristoteles Platon’dan farkl› olarak tözün bilinebilece¤i düflüncesini reddeder.
60
Epistemoloji
Okuma Parças› 9. Eski Yunan’da karfl›m›za ç›kan metafizik gelene¤inin o dönemin epistemolojik çal›flmalar› aç›s›ndan önemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Metafizik ilgisi olan düflünürlerin “gerçekten var olanlar”›n tasar›m›n› yapmas›, bu unsurlar›n bilinmesi konusunu gündeme getirmifltir. b. Bilgi kavram› ile u¤raflan felsefeciler mant›k alan›n›n ontolojik incelemesini yapm›fllard›r. c. Epistemoloji kuramc›lar›n›n bulgular› tümellerin varl›¤›na olan inanc› sarsm›flt›r. d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelifltiren düflünürler sosyolojik düflüncenin temellerini atm›fllard›r. e. Metafizik kuramlar gelifltiren düflünürlerin “gerçekten var olanlar”›n tasar›m›n› yapmas› modern fizi¤in temellerini oluflturmufltur. 10. Felsefecilerin kulland›¤› “gerçeklik” kavram› için afla¤›dakilerden hangisi genel olarak söylenebilir? a. “Gerçeklik” fliirsel bir kavram olarak al›nmal›d›r. b. “Gerçeklik” ahlaki bir kavram olarak al›nmal›d›r. c. “Gerçeklik” ontolojik bir kavram olarak al›nmal›d›r. d. “Gerçeklik” ruhsal bir kavram olarak al›nmal›d›r. e. “Gerçeklik” manevi bir kavram olarak al›nmal›d›r.
fiimdi, dedim, insan denen yarat›¤› e¤itimle ayd›nlanm›fl ve ayd›nlanmam›fl olarak düflün. Bunu flöyle bir benzetmeyle anlatay›m: Yeralt›nda ma¤arams› bir yer, içinde insanlar. Önde boydan boya ›fl›¤a aç›lan bir girifl... ‹nsanlar çocukluklar›ndan beri ayaklar›ndan, boyunlar›ndan zincire vurulmufl, bu ma¤arada yafl›yorlar. Ne k›m›ldanabiliyor, ne de burunlar›n›n ucundan baflka bir yer görebiliyorlar. Öyle s›k› s›k›ya ba¤lanm›fllar ki, kafalar›n› bile oynatam›yorlar. Yüksek bir yerde yak›lm›fl bir atefl par›ld›yor arkalar›nda. Mahpuslarla atefl aras›nda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alçak bir duvar, hani flu kukla oynatanlar›n seyircilerle kendi aras›na koyduklar› ve üstünde marifetlerini gösterdikleri bölme var ya, onun gibi bir duvar. Böyle bir yeri getirebiliyor musun gözünün önüne? - Getiriyorum. - Bu alçak duvar arkas›nda insanlar düflün. Ellerinde türlü türlü araçlar, tafltan, tahtadan yap›lm›fl, insana, hayvana ve daha baflka fleylere benzer kuklalar tafl›yorlar. Bu tafl›d›klar› fleyler, bölmenin üstünde görülüyor. Gelip geçen insanlar›n kimi konufluyor, kimi susuyor. - Garip bir sahne do¤rusu ve garip mahpuslar! - Ama t›pk› bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendilerini ve yanlar›ndakileri nas›l görürler? Ancak arkalar›ndaki ateflin ayd›nl›¤›yla ma¤arada karfl›lar›na vuran gölgeleri görebilirler, de¤il mi? - Ömürleri boyunca bafllar›n› oynatamad›klar›na göre, baflka türlü olamaz. - Bölmenin üstünden gelip geçen bütün nesneleri de öyle görürler. - fiüphesiz. - fiimdi bu adamlar aralar›nda konuflacak olurlarsa, gölgelere verdikleri adlarla gerçek nesneleri anlatt›klar›n› san›rlar, de¤il mi? - Öyle ya. - Bu zindan›n içinde bir de yank› düflün. Geçenlerden biri her konufltukça, mahpuslar bu sesi karfl›lar›ndaki gölgenin sesi sanmazlar m›? - San›rlar tabii. - Bu adamlar›n gözünde gerçek, yapma nesnelerin gölgelerinden baflka bir fley olamaz ister istemez, de¤il mi? - ‹ster istemez. - fiimdi düflün: Bu adamlar›n zincirlerini çözer, bilgisizliklerine son verirsen, her fleyi oldu¤u gibi görürlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaral›m; zorla aya¤a kald›ral›m; bafl›n› çevirelim, yürütelim onu; gözlerini ›fl›¤a kald›rs›n. Bütün bu hareketler ona ac› verecek.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
61
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Gölgelerini gördü¤ü nesnelere gözü kamaflarak bakacak. Ona demin gördü¤ün fleyler sadece bofl gölgelerdi, flimdiyse gerçe¤e daha yak›ns›n, gerçek nesnelere daha çevriksin, daha do¤ru görüyorsun, dersek; önünden geçen her fleyi birer birer ona gösterir, bunlar›n ne oldu¤unu sorarsak ne der? fiafl›ra kalmaz m›? Demin gördü¤ü fleyler, ona flimdikilerden daha gerçek gibi gelmez mi? - Daha gerçek gelir. - Ya onu ayd›nl›¤›n ta kendisine bakmaya zorlasak? Gözlerine a¤r› girmez mi? Boyuna bafl›n› bakakald›¤› fleylere çevirmez mi? Kendi gördü¤ü fleyleri, sizin gösterdiklerinizden daha aç›k, daha seçik bulmaz m›?... Yukar›da dünyay› görmek isterse, buna al›flmas› gerekir. Rahatça görebildi¤i ilk fley gölgeler olacak. Sonra, insanlar›n ve nesnelerin sudaki yans›lar›, sonra da kendileri. Daha sonra da gözlerini yukar› kald›r›p, güneflten önce y›ld›zlar›, ay›, gökyüzünü seyredecek... En sonunda da günefli; ama art›k sularda, ya da baflka fleylerdeki yans›lar›yla de¤il, oldu¤u yerde, oldu¤u gibi. - Öyle olsa gerek ... -... Bu benzetmeyi demin söylediklerimize uydural›m. Görünen dünya ma¤ara zindan› olsun. Ma¤aray› ayd›nlatan atefl de güneflin yeryüzüne vuran ›fl›¤›. Üst dünyaya ç›kan yokufl ve yukar›da seyredilen güzellikler de, ruhun düflünceler dünyas›na yükselifli olsun. Benim nereye varmak istedi¤imi merak ediyordun ya, iflte bu benzetmeyle onu iyice anlam›fl olursun. Do¤ru mu, yanl›fl m›, oras›n› Tanr› bilir. Herhalde benim düflünceme göre kavranan dünyan›n s›n›rlar›nda “‹yi” ideas› vard›r. ‹nsan onu kolay kolay göremez. Görebilmek için de, dünyada iyi ve güzel ne varsa, hepsinin ondan geldi¤ini anlam›fl olmas› gerekir. Görülen dünyada ›fl›¤› yaratan ve da¤›tan odur. Kavranan dünyada da do¤ruluk ve kavray›fl ondan gelir. ‹nsan ancak onu gördükten sonra iç ve d›fl hayat›nda bilgece davranabilir Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c.
1. c
2. e
3. a
4. e
5. d
6. c
7. a
8. c
9. a
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sokrates Öncesi Dönemde Varl›k Sorunsal›n›n Ortaya Ç›k›fl›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Metafizik alan›n›n ortaya ç›kmas›nda etken olan temel nedeni anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Tümel” kavram›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Tikel” kavram›na iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Platon’un felsefesini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Tümeller Kuram›” ve “Platon ve Epistemoloji” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Platon’un idea kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon aras›ndaki temel felsefi fark› daha net göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles’in Platon Üzerine Yorumu ve Töz Kavram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Aristoteles’in töz kavram›n›n ayr›nt›lar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon ve Aristoteles’in Felsefelerinde Varl›k Sorunsal›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Platon ve Aristoteles’in kuramlar›n› ana hatlar›yla karfl›laflt›rabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Metafizik, Ontoloji ve Epistemoloji” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik çal›flmalar aras›ndaki ba¤lant›y› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerçeklik, Hakikat ve Epistemoloji” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Felsefecilerin “gerçeklik” kavram›na nas›l yaklaflt›klar›n› ö¤reneceksiniz.
62
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 En yak›n akadafl›n›z›n karfl›n›zda durdu¤unu düflünelim. Arkadafl›n›z di¤er nesnelerden ayr› bir varl›kt›r ve zaman-mekân içinde belli bir yer kaplamaktad›r. fiimdi onu betimlemeye, yani nas›l bir varl›k oldu¤unu anlatmaya bafllayal›m. Arkadafl›n›z belli bir noktada durdu¤u için, yapabilece¤iniz en temel ve basit betimleme eylemi, parma¤›n›zla ona iflaret ederek “‹flte o!” demek olacakt›r. Bu eylem, yaln›zca arkadafl›n›za özgü olan fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktar›m›n ötesine geçip arkadafl›n›za iliflkin ayr›nt›lar› dile getirmeye geçti¤inizde kulland›¤›n›z deyimler ve ifadeler “yaln›zca arkadafl›n›za özgü” olmaktan ç›kar. Diyelim arkadafl›n›z için flu nitelemeleri kulland›n›z: “‹nsan”, “enerjik”, “esmer”, “güvenilir”. Bu genel kavramlar, yani tümeller, arkadafl›n›z›n d›fl›ndaki varl›klar› da kapsayan niteliklerdir. Tümeller olmasayd› arkadafl›n›z› anlatma çaban›z belki yaln›zca parmakla iflaret etme düzeyinde kalacakt›. Bu durum tümeller kuram›n›n bilgisel önemini de aç›kça ortaya koymaktad›r. S›ra Sizde 2 Platon’un idealar kuram›na ilham veren düflünce flöyle aç›klanabilir. Biz tikel nesnelere bakt›¤›m›zda onlar›n tümelleri “bar›nd›ran” veya tümellere “kat›lan” fleyler olduklar›n› görürüz. Bir a¤ac›n a¤aç olmas› ve a¤aç ad›n› alabilmesinin nedeni onun a¤aç biçimini veya ideas›n› bar›nd›rmas›ndan ve onun örne¤ini oluflturmas›ndan dolay›d›r. A¤açlar sürekli olarak de¤iflim içindedir. Mevsimlere göre renk de¤ifltirirler, boylar› uzar, meyve verirler, kurumaya bafllarlar, vb. Ancak bu de¤iflimler olurken o nesneler a¤aç olma hâlini hep içlerinde bar›nd›r›rlar. Do¤adaki a¤açlar de¤iflir, ortaya ç›k›p yok olurlar. Ancak a¤ac› a¤aç yapan öz (yani, a¤ac›n tan›m›, özü veya ideas›) de¤iflime ve dönüflüme u¤ramaz. Tikel a¤açlar›n bafl›na ne gelirse gelsin, “a¤açl›k durumu” de¤iflimin d›fl›ndad›r. Oysa do¤ada de¤iflim esas kurald›r. Bu da, Platon’a göre, flunu gösterir: Nesnelerin tan›m›na olanak veren tümeller (idealar) de¤iflen dünyan›n do¤rudan içinde olamazlar.
S›ra Sizde 3 Metafizik (ve özelde ontoloji ) var olan fleylerin özelliklerini de¤il varl›k kavram›n›n kendisini inceleyen felsefe dal›d›r. Ancak “var” dedi¤imiz fleylerin birbirinden çok farkl› olabildi¤i de aç›kt›r. Eriklerin gölgelere göre daha “gerçek” nesneler olduklar›n› düflünürüz. Görsel alg›n›n nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha “gerçek” oldu¤u kesin gibi görünür. Bu düflünce zinciri de do¤al olarak insan›n akl›na “neyin gerçekten en gerçek” oldu¤u sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin de¤iflip bozulabilir oldu¤unu fark edince, onlar›n en temel “gerçekli¤e” karfl›l›k gelemeyece¤ini düflünmüfltü. Genel olarak dersek, gerçeklik aray›fl› felsefenin öteden beri en temel tart›flma konular›ndan biri olmufltur. Gerçekli¤in görünenden biraz farkl› olabilece¤i fikri de, do¤al olarak, bir bilgi sorununun ortaya ç›kmas›na neden olur. Bilginin, yani gerçek bilginin, hedefi ne olabilir? E¤er “alg›lanan dünya” ile “gerçeklik” ayr› kavramlarsa, biz sorunsuz bir flekilde bilgiye ulaflabiliyoruz demektir. Ancak, ifller epistemolojik aç›dan bu kadar basit olmayabilir. Platon’un kuram›na göre, bize görünen dünya ile gerçeklik birbirinden oldukça farkl›d›r. Peki, bu durum bilgiyi nas›l etkiler? E¤er Platon gibi iyimser bir felsefeciyseniz, insan akl›n›n gerçekli¤i yakalayabilece¤ini düflünürsünüz. E¤er de¤ilseniz, bilgi sorunsal› ciddi bir felsefi konu olarak karfl›n›za ç›kacak demektir.
3. Ünite - Bilginin Metafizik Temelleri
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Düflünürleriyle Bilgeli¤e Yolculuk. ‹stanbul: Yakamoz Yay›nevi. Barnes, J. (2002). Aristoteles: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: Bahar Öcal Düzgören, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Barnes, J. (2004). Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. çeviren: Hüsen Portakal, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Cevizci, A. (1998). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yay›nevi. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Ön-Sokratikler ve Sokrates. çeviren: Aziz Yard›ml›, cilt 1, bölüm 1a, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi. çeviren: Aziz Yard›ml›, cilt 1, bölüm 1b, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hare, R.M. (2004). Platon: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: Ifl›k fiimflek, ‹stanbul: Alt›n kitaplar Yay›nevi. Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Ifl›¤›nda Bilgi. çeviren: Harun Tepe, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. ‹yi, S. (1999). Ça¤›m›zda Metafizik Sorunu. Ankara: Ayraç Yay›nevi. Kim, K. ve Sosa, E., editörler (1999). Metaphysics: An Anthology. Oxford: Blackwell Publishers. Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary Introduction. 2nd ed., London: Routledge. Ökten, K. (2007). Aristoteles. ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Platon. (2009). Devlet. çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu ve Sina Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
63
4
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Descartes’›n epistemolojik görüfllerini ve bu görüfllerin neden önem tafl›d›¤› n› aç›klayabilecek, Olgusal düzenlilik konusunda Hume taraf›ndan öne sürülen flüpheci görüfl leri aç›klayabilecek, Moore’un flüphecili¤e karfl› öne sürdü¤ü sa¤duyusal argüman›n özelliklerini aç›klayabilecek, fiüphecili¤i ilgilendiren baz› önemli kavramlar› birbirinden ay›rabilecek ve flüpheci tavr›n felsefi de¤erinin ne oldu¤unu anlatabilecek bilgiye sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • •
fiüphecilik Yöntemsel flüphe Olgusal düzenlilik Fiziksel olanaks›zl›k
• • • •
Mant›ksal olanaks›zl›k Sa¤duyu Dogmatizm fiüphenin de¤eri
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
• G‹R‹fi • DESCARTES’IN KÖKTEN EP‹STEMOLOJ‹K SORGULAMALARI • OLGUSAL DÜZENL‹L‹K KONUSUNDA HUME’UN fiÜPHEC‹L‹⁄‹ • fiÜPHEC‹ DÜfiÜNCELERE TEPK‹: MOORE’UN SA⁄DUYUSAL YANITI • fiÜPHEC‹ TAVRIN FELSEF‹ DE⁄ER‹
fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu Yaflamdan Örnekler Thomas A. Anderson dünyan›n en büyük yaz›l›m flirketlerinden biri olan Metacortex’de program yazar› olarak çal›flmaktad›r. Sayg›n bir ifle sahip olan Bay Anderson’un bu yaflam›n›n yan› s›ra bir yaflam› daha vard›r. Sanal dünyada Neo ad›yla bilgisayar korsanl›¤› yapmaktad›r. Neo dünyada devaml› bir fleylerin ters gitti¤inden flüphe duymaktad›r ama bu flüphelerinin kayna¤›n›n ne oldu¤undan da tam olarak emin de¤ildir. Bir gün bilgisayar bafl›nda uyurken gelen bir mesaj arac›l›¤›yla tan›flt›¤› Trinity isimli kad›n sayesinde bu flüphelerini giderebilece¤ini düflündü¤ü Morpheus ile tan›fl›r. Morpheus, Neo’ya bir hayal dünyas›nda yaflad›¤›n›, gerçek dünyan›n onun bildi¤i dünyadan oldukça farkl› oldu¤unu aç›klar. Ayr›ca Neo’ya insanlara gerçek dünyay› göstermek zorunda olduklar›n› ve bunu yapabilmek için de ona ihtiyaçlar› oldu¤unu söyler. Neo ilk baflta Morpheus’a inanmasa da zamanla gerçe¤i görmeye bafllar ve insanlar› bu sahte gerçeklikten kurtarmak için mücadeleye giriflirler. (Matrix filminin özeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin yönetmenleri: Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss, Laurence Fishburne. Yap›m y›l›: 1999.)
G‹R‹fi Önceki ünitelerde insan bilgisi kavram› üzerine baz› temel irdelemeler ve tart›flmalar sunduk. Kitab›n bafl›nda da belirtti¤imiz gibi, “bilgi” kavram› felsefecilerin araflt›rma konusu olmadan önce gündelik dile ait bir kavramd›r. Bilgi sahibi olman›n, “insan olman›n” temel ve ola¤an bir yönü veya boyutu oldu¤unu düflünürüz. S›radan, günlük ba¤lamlar söz konusu oldu¤unda, bilgi büyük ve derin bir soruna neden olabilecek bir konu gibi görünmez. Tarihteki felsefecilerin önemli bir bölümü de bilginin olanakl›l›¤› konusunda fazlaca bir kuramsal kayg› tafl›mam›fllard›r. Üçüncü ünitede, Bat› felsefesinin ortaya ç›k›fl noktas›nda metafiziksel sorgulamalar›n nas›l özsel bir rol oynad›¤›n› sergilemifltik. Eski Yunan’›n büyük felsefecileri Platon ve Aristoteles’in tözsellik üzerine üretti¤i fikirler, varl›k ve bilgi konular›nda kritik bir noktaya iflaret ederler: Bilinebilecek gerçeklik yani, bilginin as›l nesnesi olan varl›k alan› alg›layabildi¤imiz tikellerden farkl› bir yap›ya sahip olabilir. Buna karfl›n, Platon ve Aristoteles görünen dünyan›n temelinde yatan tözsel varl›klar›n bilgisine ulaflabilece¤imizden flüphe duymam›fllard›r. Bu durum felsefe tarihinde yer etmifl düflünürlerin ço¤unlu¤u için geçerlidir. Tarihte yer etmifl
66
Epistemoloji
felsefi tasar›mlar, genel olarak bilginin olanakl›l›¤› konusunda iyimser bir havaya sahiptirler. Bu ünitede epistemoloji tarihinin önde gelen ve ilginç tart›flma konular›ndan birini inceleyece¤iz. Bilginin gerçekten var oldu¤una, bilgiye ulaflabiliyor oldu¤umuza veya bilginin gerçekleflti¤inin fark›na varabilece¤imize yönelik flüpheler felsefe tarihinde ilk bafllardan bu yana kayda de¤er bir yer tutmufltur. Sokrates, alçakgönüllü bir tav›rla ve bilgi konusunda iddial› ve kibirli bir tav›r sergileyen flehrin ileri gelenlerinden farkl› olarak “bilgi sahibi olmad›¤›n›” ifade etmifltir. “Bilgi sahibi olmad›¤›n› bilme” d›fl›nda bir bilgi iddias›nda bulunmayan Sokrates’in felsefesinin flüphecili¤in ana fikrini içinde bar›nd›rd›¤› düflünülür. fiüpheci düflüncenin ad›m ad›m nas›l ilerleyebilece¤ini en iyi gösteren felsefecinin ise René Descartes oldu¤u genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda üretti¤i fikirler ve argümanlarla bafllayaca¤›z.
DESCARTES’IN KÖKTEN EP‹STEMOLOJ‹K SORGULAMALARI Descartes’›n ak›l yürütmelerine geçmeden k›sa bir parantez açarak, bu türden kuramsal sorunlar›n tam olarak nas›l bir “gereksinimi” karfl›layabilece¤i konusuna de¤inelim.
fiüpheci Sorgulamalar›n Motivasyonu ve Descartes Örne¤i
Descartes’›n sundu¤u flüpheci fikirler, onun içinde bulundu¤u tarihsel ve toplumsal koflullar içinde anlafl›lmal›d›r. Dahas›, Descartes flüpheci görüflleri belli bir amaca yönelik olarak sergilemektedir.
Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl› olup olmad›¤›n› sorgulaman›n veya bu konuda flüpheci görüfller belirtmenin ne tür bir amaca hizmet edece¤i merak edilebilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, özellikle flüphecili¤in, az say›da felsefecinin “zihinsel al›flt›rma” amaçl› olarak gerçeklefltirdi¤i, son derece bofl ve anlams›z bir etkinlik oldu¤u düflünülebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logos’un içinde yer alan ve karmafl›k bir varl›k olan insan›n yaln›zca zihinsel merak nedeniyle belli ak›l yürütmeler yapmas› ve düflüncelerinin onu götürece¤i noktaya gitmeyi denemesi de felsefenin ola¤an ifllevlerinden biridir. Daha önemlisi, bir ifllevin “zihinsel etkinlik” gibi bir amaçla yap›lmas› veya pratik sonuçlar›n›n ne oldu¤unun aç›kça görülmemesi onun mutlaka de¤ersiz oldu¤unu göstermez. Gerçeklefltirdi¤imiz baz› ifllevler, elle tutulur yararl› sonuçlar getirmese bile insanlar için de¤erli olabilir. fiöyle de söyleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatç›n›n veya matematikçinin etkinliklerinin soyutluk düzeyinin yüksek olmas›ndan dolay› hor görülmesi tuhaf ve ilkel bir tepki olurdu. Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerçeklefltirdi¤i hâliyle, flüphecili¤in soyut ak›l oyunlar›ndan daha büyük ve daha önemli bir kuramsal projeye veya amaca hizmet edebilece¤ini de rahatl›kla söyleyebiliriz. Bu noktay› daha iyi de¤erlendirmek için Descartes’›n içinde bulundu¤u toplumsal ve tarihsel konumu an›msamakta yarar görüyoruz. Descartes’› da kapsayan tarihsel dönem, Orta Ça¤’dan ç›k›fl› ve kilise örgütlenmesinin düflünce üzerine koydu¤u k›s›tlamalar›n çözülmeye bafllamas›n› temsil eden Modern Dönem’dir (yaklafl›k olarak 16-19. yüzy›llar aras›). Özellikle, Aristoteles’in Hristiyan yorumlar›n›n, bilim de dâhil olmak üzere, düflüncenin türlü alanlar›n› kontrol alt›nda tuttu¤u Orta Ça¤’da, nesnel ve ba¤›ms›z bir tarzda araflt›rma yürütmek son derece zordu. Dinsel inançlarla çat›flan araflt›rma sonuçlar› fazlaca sorgulanmadan devre d›fl› b›rak›l›yordu. Bu durumla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Modern Dönem’in genel toplumsal-psikolojik havas›n›n önemli bir de¤iflime iflaret etmekte oldu¤unu tahmin etmek zor de¤ildir. Modern Dönem düflünürlerinin ço¤u, kendileri oldukça dindar kifliler olmakla birlikte, insan akl›n›n kavrama ve keflfetme yetene¤ine büyük bir güven duyuyorlard›. Özel-
67
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
likle de, Tanr›’n›n yaratt›¤›na inand›klar› bu karmafl›k evrenin yap›s›n› dinsel kabullerden ziyade matemati¤in ve fiziksel bilimin önderli¤inde anlayabilecekleri kan›s›n› tafl›yorlard›. Bu ba¤›ms›z düflünebilme yetene¤inin ve akla duyulan güvenin en aç›k örne¤ini Descartes’›n felsefesinde buluyoruz. Yukar›da ifade etti¤imiz nedenlerden dolay›, Descartes’›n epistemolojik giriflimlerini basit bir entelektüel veya zihinsel al›flt›rma olarak göremeyiz. Modern Ça¤’›n bafllang›ç noktas›nda duran Descartes’›n son derece kökten olan yönteminin arkas›nda yatan as›l neden, bilgilenme serüveni konusunda taze bir bafllang›ç yap›p, Orta Ça¤’›n insanlar› düflünsel olarak yavafllatan ve dogmatiklefltiren yüklerinin ak›l üzerindeki etkilerini ortadan kald›rma arzusudur.
S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler Descartes’›n Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Türkçeye çevirisiyle ‹lk Felsefe Üzerine Düflünceler veya k›saca Düflünceler) bafll›¤› alt›nda sundu¤u irdelemeler, okuyan› flafl›rtan ve felsefi meraklar› olanlar›n da oldukça ilgisini toplayacak baz› ifadelerle bafllar. Descartes, ald›¤› e¤itimin ve elefltirmeden benimsedi¤i fikirlerin sonucu olarak, kiflisel bilgi dünyas›n›n güvenilirlikten oldukça uzak bir yap›da olufltu¤una iliflkin inanc›n› aç›k yüreklilikle ifade eder. Ayr›ca, inand›¤› önermeler aras›nda ne kadar çok yanl›fl›n bulundu¤unu görmenin kendisini düflünmeye sevk etti¤ini belirtir. Bu sak›ncal› ve rahats›z edici durum karfl›s›nda buldu¤u çözüm, daha önceden mutlak do¤ru veya güvenilir bilgi olarak ald›¤› fleyleri do¤ru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, sa¤lam epistemolojik temellere ulaflmak ve inanç/bilgi sistemini bu sa¤lam temeller üzerinde yap›land›rmakt›r. Do¤al olarak böylesi bir proje çok kökten bir sorgulamay› gerekli k›lar. fiimdi Descartes’›n gözünden bu sorgulaman›n nas›l ilerledi¤ini inceleyelim. Benim flu ana kadar do¤ru kabul etti¤im inançlar›n veya önermelerin çok büyük bir bölümü alg› yoluyla edindi¤im biliflsel unsurlard›r. Alg› yoluyla gelen bilginin kesinlik içerdi¤i ve güvenilir oldu¤u yolunda bir kan›m›z vard›r. Ancak, alg›n›n sonucunda oluflan bilgilerin inanç sistemimize temel oluflturma anlam›nda kesin ve mutlak anlamda güvenilir oldu¤unu söyleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu yan›t vermemiz zordur. Alg›lar›m›z bizi, içsel veya d›flsal flartlar uygun olmad›¤› zamanlarda, ciddi oranlarda yan›ltabilirler. Uykudan yeni uyand›¤›m›zda veya a¤›r bir ilac›n etkisindeyken alg›lad›klar›m›z büyük oranda yanl›fl olabilir. Benzer flekilde, karanl›k basmak üzereyken bir nesneye bakt›¤›m›zda asl›nda lacivert olan bir nesneyi siyah alg›layabiliriz. Ayr›ca, etkisinden kaç›namayaca¤›m›z yan›lsamalar›n varl›¤› (örne¤in, suya batan düz bir çubu¤u e¤ik görmek), oldukça önemli bir epistemolojik güvenilirlik sorunu yarat›r. Yine de, alg›lar›n büyük oranda gerçeklikten uzak olabilece¤ini düflünmemiz zor görünebilir. Örne¤in, ben flu an masam›n bafl›nda oturmufl çal›fl›yorum. Çevreme bakt›¤›mda duvarlar›, odamdaki eflyalar›, ellerimi, ayaklar›m› görüyorum. Bu nesnelerin ve organlar›m›n flu anda gerçek olmad›¤›n› düflünebilir miyim? Böyle bir temel ve s›radan ba¤lamda bile flüpheye yer olaca¤› düflünülebilir. Örne¤in, çok canl› ve inand›r›c› olan, yani gerçeklikten ayr›lmas› son derece zor olan rüyalar›m›z› düflünelim. Diyelim ki, çok canl› ve gerçe¤e yak›n bir rüyada, ben masam›n bafl›nda oturmufl çal›fl›yorum. Çevremi inceledi¤imde, odam›n duvarlar›n› ve bana tan›d›k gelen eflyalar› görüyorum. Dahas›, rüyadayken dikkatimi ellerime ve ayaklar›ma yöneltti¤imde onlar›n da normal görünümlerinde olduklar›n› fark ediyorum. Bütün bunlar rüyam›n içinde gerçekleflebilir. Hatta ben rüya-
Descartes’a göre bilgi kaynaklar›m›z›n tümüne flüpheyle yaklaflmak olanakl›d›r.
68
Descartes’a göre, alg› yan›labilir oldu¤undan bilgisel kesinli¤i baflka bir yerde aramak gerekir.
Descartes’›n “kötü niyetli ve üstün güçleri olan varl›k” örne¤i, bilgiye dair flüphelerin ne düzeye ulaflabilece¤ini gösterir.
Epistemoloji
m›n içindeyken, “fiu an bütün bu gerçekten alg›lad›¤›m fleyleri bir rüyada görseydim, onlar›n gerçek olmad›¤›n› fark edemezdim” gibi felsefi düflünceler bile üretebilirim. Bütün bunlar›n olanaks›z oldu¤unu iddia edebilir miyiz? E¤er flu an gerçekten bir rüya görüyorsam, rüyan›n içindeyken uyan›k oldu¤umu kan›tlama çabas›na girmem tamamen bofl ve yarars›z bir çaba olmaz m›yd›? Denebilir ki, “Ama gerçeklik rüyadan farkl›d›r çünkü her rüyan›n bir sonu olur ve rüya bitince uyan›r›z.” Bu belki do¤rudur; ama biz yine de çok acele etmeyelim ve yukar›daki paragrafta verilen argüman›n felsefi özünü iyi anlad›¤›m›zdan emin olal›m. Yukar›da aktar›lmaya çal›fl›lan argüman›n iflaret etti¤i çarp›c› gerçek fludur: “Gerçe¤e yak›n rüya” türünden deneyimler yaflarken o deneyimin içinden bakt›¤›m›zda yaflananlar›n rüya m› yoksa gerçek mi oldu¤unu saptayacak bir ölçütümüz yoktur. Bu tür canl› rüyalar tahminen ço¤umuzun bafl›na gelmifltir: ‹nsan› derinlemesine saran bir rüyan›n içinde, o s›rada yaflad›klar›m›z›n “gerçek” oldu¤undan çok emin oldu¤umuz anlar yaflam›fl›zd›r. Hatta uyan›nca “Rüya s›ras›nda olanlar› gerçekten yaflad›¤›mdan o kadar emindim ki ...” gibi sözler söylemiflizdir. Peki flu an Epistemoloji kitab›n›n 4. ünitesini okudu¤unuzu zannederken asl›nda yata¤›n›zda uyuyor ve kitab› okudu¤unuza dair çok canl› bir rüya görüyor olamaz m›s›n›z? Bu tart›flman›n epistemolojik aç›dan önemli olmas›n›n nedeni fludur: Uykuda rüya görürken alg›lad›klar›m›z›n “gerçek” oldu¤undan o an emin olmam›za karfl›n, rüyada “alg›lad›klar›m›z” asl›nda var olmayan durumlard›r. Rüyamda en sevdi¤im müzik toplulu¤unu karfl›mda gördü¤ümde, toplulu¤un elemanlar›n›n bedensel olarak odamda olmad›klar› aç›kt›r. Yani, rüya ba¤lam›nda gerçek oldu¤unu sand›¤›m bir “alg›”, asl›nda gerçekli¤i olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim “gerçek olmayan bir fleyleri deneyimlemekte oldu¤umu” rüya içinde bilmem genelde olanaks›z bir durumdur. E¤er bu dediklerimiz do¤ruysa, “alg›lar›n” ve “gözlemlerin” dünya bilgimizin yan›lmaz temelini oluflturdu¤unu rahatça iddia etmemiz zordur. fiöyle düflünelim: Çok canl› bir rüya görürken onun bir rüya oldu¤unu bilebilseydik, bize gerçek gibi görünen o görüntüleri bilgisel aç›dan ciddiye almadan sab›rla rüyan›n sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karfl›lafl›lan bir durum de¤ildir. Alg›lar›n gerçekli¤ini rüyalar›n içinde test etmemiz olanakl› de¤ildir. Genel olarak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece gerçek zannetsek de, asl›nda o deneyim bütünüyle bir yan›lg› veya yan›lsama olabilir. Bu irdelemelerden ç›kar›labilecek do¤al bir sonuç, alg› yoluyla edindi¤imizi düflündü¤ümüz bilgi parçalar›n›n mutlaka güvenilir olmayabilece¤idir. Bilgisel kesinli¤i baflka bir yerde aramam›z gerekmektedir. “Kesin bilgi” için iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. “2+3=5” eflitli¤inin (veya önermesinin) do¤rulu¤u ile gözlemsel bir önermenin do¤rulu¤u oldukça farkl›d›r. Gözemlenebilir olgular rüyalar›m›zda çeflitli biçimlere ve bileflimlere girebilir. Rüyalarda insanlar uçar, gökyüzü yeflildir, evimize yeni odalar eklenmifl gibidir. Yani rüyalar, fiziksel gerçekli¤i aynen yans›tmak zorunda de¤ildir. Oysa “2+3” rüyalar›m›zda bile “9” veya “144” etmez. Rüyalar›m›zda bile bir karenin üç veya befl kenar› olamaz. O hâlde, güvenilirli¤i alg›sal bilgiden çok daha fazla olan matematiksel bilginin, bilgimize temel teflkil edecek kesinli¤e sahip oldu¤u savlanabilir. Bu kadar güvenilir bir bilgi tipinin varl›¤›na iflaret ettikten sonra, art›k flüphecili¤in anlam›n› kaybetti¤ini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etmememiz gerekti¤ini söyleyecektir. En az›ndan olas›l›k düzeyinde d›fllayamayaca¤›m›z flöyle bir senaryo düflünelim. Diyelim ki, alg›lar›m›z›n ötesinde çok güçlü ve kötü niyetli bir varl›k bizim biliflsel yetilerimize sürekli olarak müdahale ediyor. Ve bu varl›¤›n üzerimizde oynad›¤› oyunlardan bir tanesi, gerçeklefltirdi¤imiz mate-
69
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
matiksel ifllemlerde bile bizi yan›ltarak yanl›fl sonuçlara varmam›za neden olmak. Örne¤in, “2+3” iflleminin do¤ru sonucu “7” olmas›na karfl›n, biz, bu güçlü varl›¤›n etkisi alt›nda, sonucun yanl›fl bir flekilde “5” oldu¤una inan›yoruz. E¤er böyle bir senaryonun olas›l›k düzeyinde de olsa ciddiye al›nabilece¤ine inan›yorsak ki senaryoyu olas›l›k düzeyinde göz önüne almay› reddetmek çok kabul edilebilir veya ak›lc› bir yaklafl›m olmayacakt›r o zaman matematik veya geometri alanlar›nda edindi¤imize inand›¤›m›z bilginin bile epistemolojik garanti içermedi¤ini kabul etmemiz gerekir. Belli bilgi parçalar›n›n do¤rulu¤undan ara s›ra flüphelensek bile, bilgi konusunda genel SIRA S‹ZDE olarak flüphelenmek ola¤an ve normal bir ifllev de¤ildir. Epistemolojik bir al›flt›rma olarak, kapsaml› ve s›ra d›fl› flüphelenme örnekleri bulmaya çal›fl›n. Baflka bir deyiflle, yaflaD Ü fi Ü N E L ‹ M m›n›zda gerçekleflebilecek büyük çapta bilgisel yan›lg›lar üzerinde düflünüp bunun felsefi sonuçlar›n› irdeleyin.
Yöntemsel fiüphe
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Yukar›da yapt›¤›m›z saptamalar, bu aflamada, okuyan›n zihninde baz› soru iflaretD‹KKAT leri oluflmas›na neden olabilir. Birincisi, insanlar›n zihinselli¤i ile oynayabilme yetisi olan bir varl›¤›n bizim dünya bilgimizi diledi¤i gibi de¤ifltirecek veya belirleyeS‹ZDE cek bir güce sahip olmas›, insanlar›n kafas›ndaki Tanr› fikriyleSIRA çeliflmektedir. Kötü ve güçlü bir varl›¤›n bizim evrenimize bu ölçüde egemen olmas›, Tanr›’n›n de¤il o varl›¤›n kozmik kontrolü elinde tuttu¤unu gösterir. Tanr› inanc› güçlü olan DesAMAÇLARIMIZ cartes aç›s›ndan bu oldukça çeliflik bir tablonun ortaya ç›kmas›na neden olmaz m›? ‹kincisi, e¤er Descartes Modern dönemde insan akl›na, matemati¤e ve bilimin bulgular›na yönelik olarak büyük bir güven duyan düflünürlerin K bafl›nda ‹ T A P geliyorsa, onun ad›n›n epistemolojik ba¤lamlarda flüphe kavram› ile birlikte geçmesi biraz garip bir durum de¤il midir? Bu sorular›n yan›t›, Descartes’ta gördü¤ümüz flüpheci ak›lTyürütmelerinin onun ELEV‹ZYON felsefi yönteminin bir parças› oldu¤udur. Descartes’›n flüphesi yöntemsel flüphe olarak bilinir. Baflka bir deyiflle, Descartes kendi felsefi kuram›n› savlayabilmek için flüpheyi bir yöntem olarak kullanmakta ve böylece flüphelenilmeyecek sa¤‹ N T E R N E T ayr›nt›lar›laml›kta baz› fikirlere ulaflmaya çal›flmaktad›r. Onun vard›¤› sonuçlar›n na daha sonraki ünitelerde de¤inece¤iz. Ancak, bu aflamada vurgulamam›z gereken ve felsefi önemi büyük olan konu, Descartes’›n flüpheci ak›l yürütmeleri belli bir amaca yönelik olarak yap›yor olmas› ve asl›nda kendisi bir flüpheci olmamas›na karfl›n, flüpheci argümanlar› ciddi, nesnel ve tarafs›z bir flekilde baflar›yla sergiliyor olmas›d›r. Bu niteli¤in “iyi bir düflünür” olman›n en temel özelliklerinden biri oldu¤unun alt›n› çizmemiz gerekiyor. fiimdi bu düflünceler ›fl›¤›nda yukar›da ifade etti¤imiz ve flüphecilik ba¤lam›nda Descartes’›n yüzleflmesi gerekti¤ini kaydetti¤imiz iki soruna nas›l yan›t verilebilece¤ini inceleyelim. ‹lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiflinin felsefi sistemi içinde “insanlar› sürekli aldatan güçlü bir varl›k” kavram›na yer olup olmad›¤› konusunu ele alal›m. Descartes, sorgulamalar›n›n bafllar›nda, Tanr›’n›n böylesi bir varl›¤›n bizi aldatmas›na izin vermeyece¤ini düflünmenin olanakl› oldu¤unu söyler. Bu hamle, flüpheci bulutlar›n da¤›lmas›n› ve felsefi sorunun kapanmas›n› sa¤lar denilebilir. Ancak Descartes, kökten sorgulamas›n› baflar›yla yürütebilmek için, o aflamada Tanr›’n›n varl›¤›na dair hiç bir bilgisi yokmufl gibi düflünmeye devam edece¤ini aç›klar. Baflka bir deyiflle, nas›l ki elleri ve ayaklar› oldu¤unu bildi¤ini bile varsaymayarak yola ç›kt›ysa, irdelemelerinin bafl›nda (epistemolojik aç›dan ifl-
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Descartes’›n sundu¤u TELEV‹ZYON flüpheci fikirler onun felsefi yönteminin bir parças›d›r.
‹NTERNET
70
Epistemoloji
lerini kolaylaflt›rabilecek olan) Tanr›’y› de¤il, “kötü ve aldat›c› bir gücü” varsayaca¤›n› ilan eder. Descartes’›n, bu anlamda, çeliflik bir felsefi durumda oldu¤unu söyleyemeyiz. Onun yapt›¤›, Tanr› düflüncesini hemen devreye sokarak “En az›ndan Tanr›’n›n var oldu¤unu biliyorum, o hâlde en sa¤lam epistemolojik dayana¤›m bellidir” gibi bir yarg›yla felsefi sorgulamay› sonland›rmak yerine; kesinlikle flüpheye yer b›rakmayacak bir fley bulana dek en güçlü inançlar›n› ve sahip oldu¤unu düflündü¤ü bilgileri ask›ya almakt›r. Descartes’a göre biz Tanr›’n›n var oldu¤unu ak›l yoluyla gösterebiliriz. Ancak bu, “kestirme” ve “dogmatik” bir hamleyle yap›lamaz. Tanr›’n›n var oldu¤unun gösterilmesi ak›lc› düflüncenin ilerleyen aflamalar›nda ortaya ç›kacakt›r. Descartes’›n kendisi Tanr›’n›n varl›¤›na dair çok sa¤lam bir inanca sahip olsa da, ona göre, Tanr›’n›n var oldu¤undan kesinlikle flüphe duyulamayaca¤› söylenemez. O yüzden, en flüphe duyulamayacak zihinsel durumumuz “Tanr› vard›r” gibi bir bilgi veya inanç olamaz. Bu da “kötü ve güçlü varl›k” senaryosunun ciddiye al›nmas› gerekti¤ini gösterir. Benzer bir noktay› yukar›da belirtti¤imiz ikinci karfl› ç›k›fl için de ifade edebiliriz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlar›n›n nesnel bilginin en önemli kayna¤› (ve hatta modeli) oldu¤unu düflünüyor olsa da, flüpheci sorgulamay› ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu ba¤lamda da bir çeliflki yoktur çünkü Descartes sorgulamas›na alg›sal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiplerinin güvenilirli¤ini varsayarak de¤il, onlara kritik bir test uygulayarak bafllamaktad›r. Bu yaklafl›m, ciddi bir felsefi yöntemin uygulanmas›n› beraberinde getirmektedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve alg›sal bilginin genel güvenilirli¤inin “sorgulaman›n sonunda” ortaya ç›kmas›n› istemektedir. K›saca, sa¤duyuya çok uygun görünse bile, hiçbir dogmatik varsay›mda bulunmadan epistemolojik anlamda yoluna devam etmektedir. Elbette flüphecilik her zaman yöntemsel olmak zorunda de¤ildir. Felsefe tarihinde, Descartes’tan farkl› olarak, flüphecili¤i samimiyetle ve sonuna kadar savunan düflünürler ç›km›flt›r. Bu düflünürlerin baz›lar› Sokrates gibi tek bilebilece¤imizin “bilgi sahibi olmad›¤›m›z” oldu¤unu savlarken, baz› daha radikal olan felsefeciler ise, bu kadar›n› bile bilemeyece¤imizi öne sürmüfllerdir. Onlara göre, her ne kadar sa¤duyumuz bize tam tersini söylese de, bilgi hiç bir flekilde olanakl› de¤ildir. Bu s›rad›fl› düflünceler zaman zaman felsefeciler aras›nda çeflitli esprilerin üretilmesine de neden olmufltur. Örne¤in, e¤er radikal flüpheciler alg›sal bilgi de dâhil olmak üzere hiç bir tür bilgiye inanm›yorlarsa, neden ara s›ra kap› yerine pencerelerden binay› terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aç›kça flüpheci olarak niteleyen akademik felsefeciler e¤er sürekli olarak kap›dan ç›kmaya çal›fl›yorlarsa, bu durum belki “bir bildikleri oldu¤unu” gösterir diyebiliriz. Tüm bunlara karfl›n, flüpheci perspektifin hakk›n› verme konusunda dikkatli olmam›z gerekiyor. Bir flüpheci, pratik yaflamda sergiledi¤i davran›fllar›n ve seçimlerin bir fleyleri “bilmekten” kaynaklanmad›¤›n› iddia edebilir ve bu tav›r, d›flar›dan garip görünse de, tamamen tutars›z olmak zorunda de¤ildir. Radikal anlamda flüpheci olan kifliler genel olarak bizim gerçekli¤i s›n›rl› bilgisel yollarla kavrayabilece¤imize iliflkin flüphe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaflamadan ayakta kalabiliyor olma olas›l›¤›n› tamamen d›fllamaz. fiüphecilere göre pratik yaflamda ifllerin yolunda gidiyor gibi görünmesi ile insan›n varl›k alan›n›n kendisine dair bilgi sahibi olmas› birbirinden ayr›lmas› gereken durumlard›r.
71
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
OLGUSAL DÜZENL‹L‹K KONUSUNDA fiÜPHEC‹L‹K Yukar›da da ifade etti¤imiz gibi, Descartes flüpheci ak›l yürütmenin en güzel örneklerini sergilemifl olsa da, kendisi flüpheci fikirlere sahip bir düflünür de¤ildi. Descartes’tan sonra gelen felsefeciler aras›nda flüpheci e¤ilimleri en belirgin olan›, ‹skoç düflünür David Hume’dur (1711-1776). Hume’un felsefesinin inceliklerinden daha sonra söz edece¤iz. Bu ünitede ise yaln›zca Hume sayesinde ünlenmifl flüpheci argümanlardan birini k›saca sergileyip, bu argüman›n sonuçlar›n› felsefi aç›dan de¤erlendirece¤iz. fiüphecili¤in en kökten flekli, gerçekli¤in bilinebilmesine iliflkin irdelemeler içerir. Ancak flüphecilik baflka biçimlerde de kendini gösterebilir. Günlük durumlarda da karfl›m›za ç›kabilecek (baflka bir deyiflle, metafizik derinliklere girmeyi çok fazla gerektirmeyen) bir flüphecilik türü, olgusal düzenlilikler daha do¤rusu, olgusal düzenliliklerin gözlemlenmesine dayanan tümevar›msal ç›kar›mlar ba¤lam›nda sahip oldu¤umuzu düflündü¤ümüz bilgiye iliflkindir. Bunun ne anlama geldi¤ini aç›klamadan önce temel mant›k bilgimizi h›zl›ca tazeleyelim ve en önde gelen ç›kar›m çeflitlerini k›saca an›msayal›m. Ç›kar›m, en az bir öncülden hareket edilen ve bir sonuca var›lan düflünce zincirine verilen add›r. Tümdengelimsel ç›kar›m, veya k›saca tümdengelim, öncüllerden sonucun %100 kesinlikle ç›kt›¤› durumlar için kullan›l›r. Örnek: “Tüm insanlar ölümlüdür; Sokrates bir insand›r; O hâlde, Sokrates ölümlüdür.” Tümdengelimlerde, do¤ru öncüller bizi kesinlikle do¤ru olan önermelere tafl›r. Tümevar›msal ç›kar›m, veya k›saca tümevar›m, öncüllerden sonucun kesin bir flekilde ç›kmad›¤› durumlar için kullan›l›r. Örnek: “Basketbolcular›n ço¤u uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hâlde, büyük olas›l›kla Melis uzun boyludur.” Tümevar›mlarda öncüllerin do¤ru olmas›, sonucun do¤ru olmas›n› garanti etmez. E¤er öncüller do¤ruysa, bu yaln›zca sonuç önermesinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltir. Biz yaflamda bu iki tür ç›kar›m› da uyguluyor olsak da, tümevar›msal ç›kar›mlar gündelik ba¤lamlarda daha s›kça ortaya ç›kmaktad›r. Ç›kar›mlar›m›z›n ço¤unda gerekçelerimiz vard›¤›m›z sonuçlar› zorunlu k›lmaz, yaln›zca daha ak›lc› hâle getirir. fiu ana kadar gördü¤üm tüm kargalar›n siyah olmas›, bundan sonra karfl›ma ç›kacak ilk kargan›n siyah olaca¤›n›n garantisi de¤ildir. Yar›n karfl›ma pembe bir karga ç›karsa tahminen oldukça flafl›r›r›m ve gülerim, ancak, genel olarak dersem, pembe bir kargayla karfl›laflman›n kesinlikle olanaks›z oldu¤unu da düflünmem. Dünya bilgimizin ço¤u, gerekçelendirilmifl ancak kesinlikten uzak biliflsel unsurlardan oluflur. fiimdi, tümevar›msal bir bilgi örne¤i olan olgusal düzenlilikleri bilme üzerine yo¤unlaflal›m. Hepimiz “Yar›n güneflin do¤aca¤›n›” biliriz. Bu bilginin temeli nedir? Sabahlar› düzenli bir flekilde güneflin do¤mas›n›n ard›nda yatan nedenin, evrenin düzeni veya yap›s› oldu¤unu düflünürüz. Fiziksel bilimler bu konuda önemli kuramsal aç›klamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemolojik verilere bakal›m. Evrenin belli bir düzende veya yap›da oldu¤u önermesinin testi nihayetinde deneyim içinde yap›labilir. Deneyimin bize söyledi¤i nedir? “Güneflin yar›n do¤aca¤›n› bilme” ç›kar›m›n› destekleyen deneyim duruma Hume’cu bir aç›dan bakarsak geçmiflte her sabah güneflin ufuk noktas›nda belirmifl olmas›d›r. Güneflin tekrar do¤aca¤›n› biliyoruz çünkü günefl geçmiflte hiç aksatmadan her gün do¤mufltur. Bu tümevar›msal ç›kar›m elbette anlafl›l›r bir ak›l yürütmedir. Ancak sahip oldu¤umuzu düflündü¤ümüz “bilginin” temelinin asl›nda sand›¤›m›zdan daha az sa¤lam oldu¤unu da ortaya koymaktad›r.
David Hume (‘Deyvid Hüym’ okunur) flüphecilik ba¤lam›nda felsefe tarihinde derin izler b›rakm›fl bir düflünürdür.
Baz› önemli mant›ksal kavramlar: ç›kar›m, tümdengelim, tümevar›m.
Do¤adaki olgusal düzenliliklerin her zaman tekrarlanaca¤›n› nereden biliyoruz?
72
Epistemoloji
fiöyle bir durum düflünelim. Diyelim bir gün, zaman aç›s›ndan gecenin sonuna gelinmesine ra¤men günefl do¤muyor. Böyle bir durumun olanaks›z olaca¤›n› söyleyebilir miyiz? Bunun çok s›ra d›fl› ve flok edici olaca¤› aç›kt›r. Ancak yine de kafam›zda böylesi bir senaryoyu canland›rabiliriz. Bunu daha net hâle getirmek için “fiziksel olanaks›zl›k” ile “mant›ksal olanaks›zl›k” kavramlar›n› karfl›laflt›ral›m. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaks›z olmas›, o olgunun bizim içinde yaflad›¤›m›z ve anlad›¤›m›z fiziksel dünyan›n görünen yap›s›yla çeliflmesi anlam›na gelir. Örne¤in, bir insan›n pencereden atlad›¤›nda düflmeyip uçmaya bafllamas› fiziksel aç›dan olanaks›zd›r. Ancak, pencereden atlay›p uçmak gibi fiziksel anlamda olanaks›z olan durumlar›n gerçekleflti¤ini ben kafamda canland›rabilirim. “Mant›ksal olanaks›zl›k” kavram› ise, içinde yaflad›¤›m›z evrenin mant›ksal yap›s›yla çat›flan durumlar için kullan›l›r. Bizim evrenimizde bir üçgenin dört kenarl› olmas› olanaks›zd›r. Bu olanaks›zl›k, fiziksel bir olanaks›zl›ktan çok daha büyük bir olanaks›zl›k türüdür çünkü, fiziksel olanaks›zl›klardan farkl› olarak, mant›ksal aç›dan olanaks›z bir durumu kafam›zda bile canland›ramay›z. “Yar›n güneflin do¤mamas› fiziksel aç›dan olanakl› bir durum de¤ildir” diyebiliriz. Buna karfl›n, kafam›zda canland›rabilece¤imiz bir durum olan “güneflin do¤mamas›n›n” mant›ksal anlamda olanaks›z veya çeliflik olmad›¤› aç›kt›r. E¤er biz “günefl yar›n do¤acak” önermesini bildi¤imizi iddia ediyorsak, bundan kastetti¤imiz “güneflin yar›n do¤mamas› mant›ksal olarak olanaks›zd›r” gibi bir düflünce olamaz. Kastedilen yaln›zca “fiziksel dünyan›n yap›s›, güneflin do¤mas›n› gerektirir” türünden bir önerme olabilir. Ancak, Hume’a göre bu inanca temel teflkil eden olgu, yukar›da da belirtti¤imiz gibi, geçmiflte yapt›¤›m›z gözlemler ve bu gözlemlerin belli bir tutarl›l›k göstermesidir. Eldeki k›s›tl› tümevar›msal zeminin ötesine geçerek, “Yar›n Günefl’in do¤aca¤›n› biliyorum” iddias›nda bulunmam›z›n çok sa¤lam bir gerekçesi olabilece¤ini söylemek zordur. Özetle, asl›nda hiçbirimiz yar›n güneflin do¤up do¤mayaca¤›n› bilmiyoruz.
fiÜPHEC‹ DÜfiÜNCELERE TEPK‹: MOORE’UN SA⁄DUYUSAL YANITI
‹ngiliz felsefesinin önemli düflünürlerinden olan G.E. Moore (‘Muur’ okunur) özellikle flüpheci düflüncelere karfl› ald›¤› sa¤duyusal tav›rla tan›n›r.
Yukar›daki bölümlerde Descartes’›n Düflünceler’de sergiledi¤i yöntemsel argümanlar› ve olgusal düzenlilik konusunda Hume’cu flüpheleri inceledik. Tahmin edilece¤i gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ço¤u dikkatlerini “gerçekli¤in bilinebilmesi” sorunsal› üzerinde yo¤unlaflt›rm›fllard›r. fiüphecili¤in sonuçlar› pek çok düflünüre oldukça rahats›z edici geldi¤inden dolay›, felsefe tarihinin önde gelen isimlerinden baz›lar› bu konuyla derinlemesine ilgilenmifl ve çözüm üretmeye çal›flm›fllard›r. Bu çabalar içinde en bilinenlerden biri, ‹ngiliz düflünür George Edward Moore’un (1873-1958) sa¤duyusal argüman›d›r. fiimdi, felsefe literatüründe önemli bir yer tutan bu argüman› k›saca inceleyelim. Öncelikle “sa¤duyu” kavram› üzerinde biraz dural›m. Sa¤duyusal tav›r, genelde, günlük yaflam›n durumlar› karfl›s›nda pratik, ayaklar› yere basan ve ifle yarar sonuçlar verebilen kararlar alma ya da yarg›larda bulunma e¤ilimi ile ilintilendirilir. Genel olarak dersek, sa¤duyu bizim gündelik eylemler ba¤lam›nda çok s›k baflvurdu¤umuz bir yeti veya özelliktir. Ayr›ca, metafizik çerçevede dile getirilen flüphecili¤in, sa¤duyumuzla ciddi oranda çat›flt›¤› kesindir. Descartes’›n Düflünceler’de baflar›yla sergiledi¤i flüpheci argümanlar›n normal flartlar alt›nda kabul edilmesi oldukça güç görünmektedir. Buna karfl›n, “düflünsel sorumluluk”, belli bir fikre veya düflünsel yap›ya yaklafl›rken “bu görüfl bana uygun de¤il” demenin ötesine geçmeyi ve o görüflün neden zay›f ya da kabul edilemez oldu¤unu aç›kça ve gerek-
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
73
çeleriyle sergilemeyi gerektirir. Moore’un flüphecili¤e yan›t› ve karfl› ç›k›fl› da bu ba¤lamda de¤erlendirilmeli ve anlafl›lmal›d›r.
Argüman›n Arka Plan›: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin “Var Olmas›n›n” Anlam› Moore’un konuyu irdelerken yapt›¤› ilk fley, kesinlikle bildi¤ine inand›¤› baz› önermeleri s›ralamakt›r. Moore flöyle ifadeler kullan›r: fiu anda bir beden vard›r ve o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir süredir, de¤iflmekle birlikte, varl›¤›n› kesintisiz olarak sürdürmektedir. Dahas›, bu beden, var oldu¤u zaman içinde, sürekli olarak bir gezegenin yüzeyinde veya yüzeye yak›n noktalarda bulunmufltur. Kendisi d›fl›nda baflka nesneler de, kendisinden çeflitli uzakl›klarda, var olmufllard›r. D›flar›daki nesneler aras›nda, baflka insan ve hayvan bedenleri de vard›r. Son olarak da, ben yaln›zca bir beden de¤il bir kifli oldu¤umu biliyorum. Türlü deneyimler yaflam›fl ve yaflamakta olan ak›ll› bir varl›¤›m. Ve benim d›fl›mda da bu özelliklerde canl›lar oldu¤unu bildi¤imi söyleyebilirim. fiimdi, tüm bu ifadeler elbette bir kan›ta veya argümana karfl›l›k gelmemektedir. Peki, flüpheci ak›l yürütmelerin üstesinden gelip, bizi saran varl›k alan›na dair bilgi sahibi oldu¤umuzu nas›l savlayabiliriz? Moore kan›tlama iflinin birden fazla yöntem yoluyla olabilece¤ini belirtir. Bir yöntem, ilerleyen ünitelerde inceleyece¤imiz, Kant’›n “aflk›nsal” yöntemidir. Moore ise daha farkl› bir yöntem veya yaklafl›m getirmektedir. Moore’un tart›flmas›n›n bafl›nda gündeme getirdi¤i önemli bir konu “nesnelerin varl›¤›” kavram›n›n aç›klanmas› ile ilgilidir. Bu konudaki soru iflaretlerini ortadan kald›rmak için, Moore “nesnelerin varl›¤›” kavram›ndan “zihnin d›fl›nda, zamanmekân içinde var olmay›” anlad›¤›n› söyler. Bu önemli bir aç›klamad›r, çünkü baz› düflünürler nesnenin öznel veya zihinselli¤e ait nitelikler bar›nd›rd›¤›n›, yani tamamen özneden ba¤›ms›z olmad›¤›n› düflünmeye e¤ilimlidirler. Moore’un sözünü etti¤i “nesne” ise, sa¤duyumuza da uygun bir flekilde, fiziksel özelliklere sahip ve zihinden ba¤›ms›z niteli¤inde bulunmaktad›r. Moore’a göre ben “fiu bir kartald›r” önermesini dile getirdi¤imde kastetti¤im bu türden fiziksel bir nesnedir. Özetle, zihinden ba¤›ms›z bir tarzda fiziksel zaman-mekân›n içinde olmak, bizim “var olan nesne” kavram›m›z›n en özsel parças›d›r. Elbette e¤er ben, örne¤in, flu an bir halüsinasyon yafl›yor ve mavi bir filin havada uçufltu¤unu görüyorsam, o zaman söz konusu “fil” bana ne kadar gerçek görünürse görünsün öyle bir nesne için “var” nitelemesini kullanamam. K›sacas›, Moore’a göre, biz “varl›k” kavram›n› zihinden ve özneden ba¤›ms›z fleyler için kullan›r›z.
fiematik Hâliyle Moore’un Argüman› ve Ç›kar›m›n De¤erlendirmesi Bu durumda, ben tam flu anda iki elim oldu¤unu nas›l kan›tlayabilirim? Moore’a göre, benim flu anda ellerimin var oldu¤una iliflkin sunabilece¤im sa¤duyusal argüman flu flekildedir: B‹R‹NC‹ ÖNCÜL: Bir elimi havaya kald›r›p sallayarak flu sözleri söylüyorum: “‹flte bir el”; ‹K‹NC‹ ÖNCÜL: Di¤er elimi havaya kald›r›p sallayarak flu sözleri söylüyorum: “‹flte baflka bir el”; ÖYLEYSE (“SONUÇ”), Zaman-mekânsal (yani, “fiziksel”) gerçeklik içinde flu anda iki adet el vard›r.
Moore’a göre, nesnelerin “var olmalar›” onlar›n zihnin d›fl›nda, zaman ve mekân içinde var olmalar› anlam›na gelir.
74
Epistemoloji
Bu argümana flimdi felsefi aç›dan yak›ndan bakal›m. Argümanda, ç›kar›msal biçime uygun olarak, baz› “öncüller” ve bir “sonuçtan” oluflan bir iddia sunulmufltur. E¤er bu ç›kar›m bir fikri veya tezi baflar›yla savunacaksa; (1) öncüller iyi bilinen önermeler olmal›, (2) sonuç önermesi öncülleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamal› ve (3) öncüller sonucu yeterince güçlü bir düzeyde desteklemelidir. Bu koflullar›n sa¤lan›p sa¤lanmad›¤›n› irdeleyelim. Moore’a göre, öncüllerin do¤ru olmas›nda bir sorun yoktur çünkü orada belirtilen düflünceler, (1)’de belirtildi¤i gibi, “kesinlikle bilinen fleylerdir”. (2)’de belirtilen noktan›n da sa¤land›¤› kabul edilebilir. Bir insan›n elini sallayarak “iflte bir el” kelimelerini söylemesi ile bir “nesnel varl›k” iddias›nda bulunmak tam olarak ayn› fleyler de¤illerdir. Ve son olarak da, (3)’te sözü edilen flart, yani öncüllerin sonucu desteklemesi de sa¤lanmaktad›r. Moore’un deyimlemesi ile, sonuç, öncüllerden kesin bir flekilde ç›kmaktad›r. Konuya “sa¤duyuyla” yaklaflan herkes Moore’un tezlerine sempatiyle bakacakt›r. Ancak yukar›da özetlenen argüman›n felsefi aç›dan kabul edilebilir olup olmad›¤›n›n ak›lc› ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. Öncelikle, (1)’in gerçekten sa¤lan›p sa¤lanmad›¤› önemli bir soru olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Moore öncüllerde ifade edilen savlar› bildi¤ini gerçekten söyleyebilir mi? fiüphecinin bak›fl aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, bu ba¤lamda felsefi sorun yaratan ve çözüm getirmeye çal›flt›¤›m›z konu, bafltan itibaren, zaten nesnelerin varl›klar›n›n bilinmesidir. O yüzden, Moore’un “gösterilmeye çal›fl›lan noktay›” bafltan varsayd›¤›, k›sacas› döngüsel bir aç›klama yapt›¤› söylenebilir. Döngüsel aç›klamalar veya ak›l yürütmeler de, do¤al olarak, felsefi aç›dan çok de¤erli olmayan argümanlard›r. Elbette Moore kendi argüman›n›n veya ç›kar›m›n›n döngüsel olmad›¤›n› iddia edecektir; fakat bu nokta oldukça tart›flmaya aç›k görünmektedir. Ayr›ca, öncüllerin sonucu iyi desteklemedi¤i, yani (3)’ün sa¤lanmad›¤›, iddia edebilir. “Zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›n›n içinde flu anda iki adet el vard›r” önermesi öncüllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yap›da olmas›n›n nedeni, aç›kça görülece¤i gibi, biliflselli¤imiz d›fl›nda ve ondan ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu düflündü¤ümüz nesnelerin dünyas›na bir gönderme yapmas›d›r. Moore’a itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun öncüllerden çok farkl› bir hamle gerçeklefltirdi¤ini ve bu yüzden, öncüllerden sonucu türeten ç›kar›msal ba¤›n güçlü olmad›¤›n› söyleyebilir. Her durumda, Moore’un ak›l yürütmesi belli sorunlar› olan bir ç›kar›m gibi görünmektedir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
2
Descartes’›nSIRA örneklerini S‹ZDE sergiledi¤i flüpheci ak›l yürütmelere karfl›, sa¤duyunuzu kullanarak argümanlar gelifltirmeyi deneyin. Bu argümanlar›n flüphecilerin kayg›lar›n› giderip gideremeyece¤i konusunda fikir üretmeye çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sa¤duyu Kavram›na ‹liflkin Notlar S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Günlük yaflamda S O R Ugenel olarak sa¤duyunun yolunu izledi¤imiz söylenebilir. Do¤al olarak, sa¤duyudan sapt›¤›m›z anlar da olmaktad›r; ancak biz insanlar için somut flartlar›n gereklerine uygun hareket etmenin ola¤an ve normal bir hâl oldu¤u aç›kD‹KKAT t›r. Bu ba¤lamda ilginç bir nokta, felsefe ve bilimin genelde sa¤duyuyla, somutlukla veya pratiklikle tam örtüflmeyen alanlar oldu¤una dair yayg›n bir kan› olmas›d›r. S‹ZDE ve “kuramsal” kavramlar›n› tart›fl›rken de biraz de¤inmifltik. Bu konuyaSIRA “kuram” Dünyay› anlama çabalar›m›za ve dünyaya yönelik yarg›lar›m›za genelde sa¤duyu egemendir.AMAÇLARIMIZ Buna karfl›n, fizikçilerin sözünü etti¤i fotonlar veya alg›lanan dünyaya yönelik felsefi flüpheler sa¤duyuya çok yak›n fleyler de¤illerdir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
75
S›kça dile getirilen ve ço¤unlukla üzerinde fazlaca düflünülmeden kabul gören bu yaklafl›m›n asl›nda mutlak bir do¤ru olmayabilece¤ini belirtmemiz gerekiyor. W. V. O. Quine gibi 20. yüzy›l Amerikan pragmac›lar›n›n (“eylemciler” olarak da an›l›rlar) vurgulad›¤› önemli bir nokta, bilimin asl›nda sa¤duyudan türedi¤i ve ikisi aras›nda bir uçurumun de¤il süreklili¤in oldu¤udur. Bilim ve felsefe, daha önce tart›flt›¤›m›z gibi, üst düzey bir logos’un ifllevselli¤inin sonucudur. Ancak bu durum, “bilim ve felsefeyi var eden canl›” ile “hareket eden, beslenen, üreyen ve yaflam›n› sürdürmeye çal›flan canl›”n›n farkl› varl›klar oldu¤unu göstermez. Her ne kadar, örne¤in, kuantum fizi¤i veya Aristoteles’in metafizi¤i somutluktan ve gündelik yaflamdan çok uzak görünse de, bilimsel ve felsefi araflt›rmalar›n temelde somut eylemlerden ve do¤al ilgilerden kaynakland›¤›n› düflünmek ak›lc› bir seçenek gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insan›n gelifliminin bir sonucudur ve bu ifllevleri gerçeklefltiren “zihin” bu dünyaya ait bir fleydir. fiüphecilik gibi çok önemli bir felsefi soruna çözüm bulmak isteyenler için bu yaklafl›m›n taze bir düflünsel aç›l›m sa¤layabilece¤ini söylemek olanakl›d›r. Bu noktaya kitab›n ilerleyen ünitelerinde, ça¤dafl epistemolojik tart›flmalar ba¤lam›nda tekrar de¤inece¤iz. Sa¤duyu konusunda son olarak bir noktay› daha belirtelim. Felsefi tart›flmalar ve argümanlar söz konusu oldu¤unda, bunlar›n karfl›s›na hemen sa¤duyuyu ç›kararak bir “sa¤laml›k testi” yapma e¤iliminde olman›n sak›ncal› yönleri olabilir. Örne¤in, flüphecili¤i de¤erlendirirken ve elefltirirken, flüpheci yaklafl›mlar›n “sa¤duyuya ayk›r› oldu¤u” düflüncesini dile getirmek her zaman çok yard›mc› olmayabilir. Birincisi, sa¤duyu kavram›n›n her durumda ve her ba¤lamda ayn› sonucu vermesi beklenemez. Baflka bir deyiflle, sa¤duyu denilen yeti bir makine gibi iflleyen yani mekanik ve evrensel bir tarzda çal›fl›p belirlenmifl sonuçlar ortaya koyan bir kapasite olmayabilir. O yüzden, sa¤duyunun bir sorun karfl›s›nda nas›l bir tepki veya sonuç verece¤i, ba¤lamsal ve görece yönler içeren bir konu olabilir. ‹kincisi, sa¤duyunun genelde kabul gören sonuçlar› bazen son derece yan›lt›c› olup, bu sonuçlar› düzeltmek için bilim ve felsefe gibi alanlar›n ifllevlerine ihtiyaç olabilir. Örne¤in, yal›n sa¤duyu bize üzerinde bulundu¤umuz dünyan›n düz oldu¤unu söyler. Bu yanl›fl›n düzeltilmesi, s›radan ola¤an alg›sall›¤›n düzleminde olanakl› olmayabilir. Böyle hatalar›n düzeltilmesi için logos’un üst düzeyde iflleyifline, yani bilime gereksinim vard›r. O hâlde, sa¤duyunun “en üst epistemolojik merci veya kapasite” olarak yüceltilmesinin çok da hakl› olmad›¤› belirtilebilir. Akl›n kritik yani elefltirel kullan›m›n›n ne kadar önemli ve de¤erli oldu¤unu bu ba¤lamda da gözlemleyebiliriz.
fiÜPHEC‹ TAVRIN FELSEF‹ DE⁄ER‹ Bu üniteyi flüpheci yaklafl›mlar›n felsefi de¤erine iliflkin baz› genel saptamalar yaparak bitirelim. Tart›flmay› yürüttü¤ümüz ba¤lamda, “flüpheci-lik” ile “flüpheci tav›r” kavramlar› aras›nda bir ayr›m yapmak yararl› olacakt›r. fiüphecilik felsefede bilginin olanakl›l›¤› konusunda sunulan çok kökten ve s›ra d›fl› bir görüfl veya ak›md›r. Ancak flüphecilik görüflünün tezlerini benimsemeyen, kendilerini “flüpheci” olarak tan›mlamayacak pek çok felsefeci için bile flüpheci tav›r belli bir de¤er ifade eder. Felsefi “tav›rlar” ile sonu -izm ile biten “ak›mlar” aras›nda, bu anlamda, önemli bir fark oldu¤u söylenebilir. Örne¤in, bir kifli kendisini tam anlam›yla feminizm ak›m›n›n ideolojik bir üyesi olarak görmedi¤i hâlde feminist e¤ilimler gösterebilir veya feminist baz› fikirlerin do¤ru veya yararl› oldu¤u inanc›na sahip olabilir. Benzer bir durum “flüpheci tav›r” kavram› için de söyleyebiliriz.
Genel olarak, flüpheci bir tav›r göstermenin belli bir felsefi de¤eri vard›r.
76
Epistemoloji
“fiüpheci tav›r” olarak betimledi¤imiz tavr›n veya yaklafl›m›n içeri¤i nedir? Ve bu tavr› felsefi anlamda özel k›lan fley nedir? Bunun yan›t›n›, flüphecili¤in tersi olan kavramlar›n içeri¤inde ve o kavramlar›n bar›nd›rd›¤› sak›ncalarda aramak gerekir. fiüphecili¤in tersi olan kavramlar içinde en önemlisi dogmatizmdir. ‘Dogma’ deyiminin anlam› “belli bir kifli veya topluluk taraf›ndan benimsenen, tart›flmadan ve sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inanç ya da inanç kümesi” fleklinde verilebilir. Kelimenin Yunanca kökeni “fikir”, “kan›” gibi anlamlara gelmektedir. ‘Dogmatik’ kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc› hiç sorgulamadan ve üzerinde ciddi bir irdeleme yürütmeden kabul eden insanlar için kullan›l›r. Ancak bu söylediklerimizden, ‘dogmatik’ nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen örne¤in, metafizik veya epistemolojik sorunlar üzerine kafa yormam›fl s›radan insanlar›n tümü için geçerli oldu¤u gibi bir sonuca varmam›z do¤ru olmayabilir. Bu konu üzerinde biraz dural›m. Yetiflkin, zihinsel olarak sa¤l›kl› ve bir toplum içinde yetiflmifl her insan›n bir dünya görüflü ve inanç sistemi vard›r. Genelde inanç/bilgi sistemleri günden güne radikal bir flekilde de¤iflebilecek yap›lar de¤ildir. Büyük fikirsel veya bilgisel dönüflümler, gerçeklefltikleri durumlarda, genel olarak insanlar›n zihinsel dünyas›nda oldukça yavafl ortaya ç›karlar. E¤er sevdi¤imiz ve derinden güvendi¤imiz bir insan›n asl›nda kötü niyetli ve zararl› bir kifli oldu¤una iliflkin sa¤lam kan›tlar sunulursa, ilk tepkimiz mant›ksal bir robottan farkl› olarak sunulan ak›lc› kan›tlara direnmektir. Benzer durumlar, örne¤in, bilimsel ba¤lamlarda da karfl›m›za ç›kabilir. ‹nsan denen varl›¤›n, bu genel anlamda, “tutucu” bir varl›k oldu¤u söylenebilir ve bu, nihayetinde, fazlaca k›nanabilecek bir durum olmayabilir. Yukar›da söylediklerimiz ›fl›¤›nda, “›l›ml› anlamda tutucu olma” ile “dogmatik olma” kavramlar›n› ay›rabiliriz. Dogmatik insanlar, ›l›ml› anlamda tutucu kiflilerden farkl› olarak, inançlar› ve düflünceleri karfl›s›nda öne sürülebilecek karfl› fikirleri, argümanlar› veya kan›tlar› bu argümanlar ya da kan›tlar ne kadar güçlü veya ak›lc› olurlarsa olsunlar göz önüne almay› reddederler. Daha öz olarak ifade edildi¤inde, dogmatik kifliler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun do¤rulu¤una iliflkin flüphe duymay› kesinlikle reddeden kiflilerdir. Bu tavr›n, logos sahibi oldu¤unu düflündü¤ümüz bir varl›k olan insana uymad›¤› son derece aç›kt›r. O hâlde flüphecilik olmasa da, flüphelenme yetisine sahip olmak önemli bir zihinsel özellik veya meziyettir diyebiliriz. Bu noktada kritik olan bir saptama, flüpheci tavr›n veya dogmatiklik karfl›t› duruflun insanlar için tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl› olabilece¤i gerçe¤idir. Kesintisiz flüphe hâlinde olmak ve sürekli olarak sa¤lam düflünsel zeminlerini kaybetmek insanlar›n kolayca yapabilece¤i eylemler de¤illerdir. Dahas›, afl›r› flüpheci bir tavr›n insana yaflam› içinde çok fazla yarar›n›n olmayaca¤› da bellidir. Öte yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip oldu¤u fikirlere ve inançlara elefltirel bir tav›rla yaklaflan insanlar›n hem bireysel geliflimlerinin daha güçlü olaca¤› hem de inanç sistemlerinin genelde yanl›fllamaya aç›k olmas›ndan dolay› bizi saran dünyan›n olgular›n› bilebilme anlam›nda da daha avantajl› bir duruma gelece¤i söylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta de¤erlendirilecek bir yarard›r. Ancak konuya daha genifl bir aç›dan bakmam›z da olanakl›d›r: Felsefe tarihindeki flüpheci düflünürleri veya flüpheci argümanlar› incelemenin ve ciddiyetle anlamaya çal›flman›n daha genel bir anlamda felsefi yarar› olaca¤› düflünülebilir. Söz konusu yarar, bu tür irdelemeleri yapman›n bir insan›n zihinsel dünyas›nda süreç içinde yarataca¤› olumlu etkiyle ilgilidir. Yerleflmifl kan›lar veya tart›fl›lmadan kabul gören aç›klamalar karfl›s›nda flüphe duyabilme ye-
77
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
tisi olan insanlar›n bu tür ifllevlere girmeyenlere göre daha esnek ve aç›k görüfllü olacaklar› tahmin edilebilir. Dahas›, flüpheci yönleri olan kiflilerin, kendilerini karfl› görüfllere ve ak›l yürütmelere çekinmeden açmalar›ndan ve radikal sorgulama al›flkanl›¤› edinmelerinden dolay›, inanç sistemlerinin darbelere daha dayan›kl› ve daha iyi gerekçelendirilmifl bir konuma gelece¤i de aç›kt›r. Bu durum flüphecili¤in bir epistemolojik görüfl olarak do¤ru olup olmamas›ndan bir parça ba¤›ms›z olup, felsefe alan›na ilgi duyanlar›n üzerinde düflünmeleri gereken bir konudur. “fiüphecilik” epistemolojik bir görüfl olsa da, onun genel felsefi sonuçlar› ve uygulamalaSIRA S‹ZDE r› da bulunmaktad›r. fiüpheci yaklafl›m›n bir bireye genel olarak ne kazand›rabilece¤i konusunda fikirler üretmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
78
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Descartes’›n epistemolojik görüfllerini ve bu görüfllerin neden önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilmek. Descartes’›n epistemolojik flüpheleri felsefe tarihinde çok özel bir yer tutar. Descartes, inanç sisteminin çok say›da yanl›fl önerme içerdi¤ini fark ederek, inand›¤› fikirlerin tümünü kökten bir flekilde sorgulamaya giriflir. Descartes’›n sorgulamalar› birkaç yönden ilginç özellikler tafl›maktad›r. Öncelikle Descartes’›n çabas› bir “yöntem”in uygulamas› olarak anlafl›lmal›d›r. Descartes bilgi konusunda flüphecili¤i belli bir amaca yönelik olarak yürütmektedir. Bu amaç, flüphelenilemeyecek kesinlikte bilgiye ulaflmakt›r. Baflka bir deyiflle, Descartes, kendisi flüpheci bir felsefeci olmamas›na karfl›n, flüpheci ak›l yürütmeyi akademik düzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerçeklefltirmektedir. fiüpheci sorgulamalar› s›ras›nda Descartes, alg›sal ve matematiksel bilginin güvenilirli¤ine iliflkin kökten sorular sorar ve hatta kendisi dindar bir insan olmas›na karfl›n, Tanr›’n›n varl›¤›na iliflkin bilgimizin bile flüpheye aç›k oldu¤unu belirtir. Onun ileri sürdü¤ü düflünceler aras›nda en dikkat çekenlerden biri fludur: 2+3=5 gibi do¤rulu¤undan kesinlikle flüphelenmeyece¤imiz bir bilgi türünde bile flüphelenmek olanakl›d›r. Üstün güçleri olan ve insanlar›n zihinlerini kontrol edebilen bir varl›k, en kesin görünen bilgi türlerinde bile yan›lmam›za neden olabilir. Elbette, e¤er insanlar böyle bir epistemolojik durum içindeyseler, sürekli yan›lmakta olduklar›n› bilmeleri söz konusu olamaz. Bu tür senaryolar, oldukça s›ra d›fl› olsalar da, bilginin güvenilirli¤i konusunda önemli ipuçlar› sunarlar. Olgusal düzenlilik konusunda Hume taraf›ndan öne sürülen flüpheci görüflleri aç›klayabilmek. ‹skoç felsefeci David Hume’un metafizik karfl›t› görüflleri flüpheci perspektif aç›s›ndan kritik bir önem tafl›r. Hume’a göre, do¤ada karfl›laflt›¤›m›z olgusal düzenliliklere iliflkin yapt›¤›m›z varsay›mlar konusunda dikkatli olmam›z gerekmektedir. ‹nsanlar genelde do¤ada düzenli olarak tekrarlanan olgular›n belli bir zorunluluk içerdi¤ine inan›rlar. Her sabah güneflin do¤udan do¤mas› bunun iyi bir örne¤idir. Biz güneflin her sabah do¤mas›n›n rastgele bir olay olmad›¤›n› iflin için-
de bir düzen, bir zorunluluk oldu¤unu düflünürüz. Elden b›rak›lan bir nesnenin düflmesi de böyledir. Ancak, Hume’a göre, bu tür olaylarda elimizdeki veri yaln›zca geçmiflte gözlemledi¤imiz durumlard›r. Yani, gözlemledi¤imiz düzenlilikler bizim do¤ada bir zorunluluk oldu¤unu düflünmemize neden olmaktad›r. Geçmiflte gözlemlenen olaylardan yap›lan her genelleme tümevar›msal nitelikte olmak durumundad›r. Bu yüzden, evrenin düzenine dair tüm iddialar, kesinlikten uzak ç›kar›mlar olman›n ötesine geçemezler. Hume’un argüman› bize olgusal düzenlilikler konusunda irdelemeden kabullendi¤imiz noktalar oldu¤unu gösterir.
N A M A Ç
3
Moore’un flüphecili¤e karfl› öne sürdü¤ü sa¤duyusal argüman›n özelliklerini aç›klayabilmek. Pek çok kifli flüphecili¤in sa¤duyu ile tam olarak örtüflmeyen bir görüfl oldu¤unu söyleyecektir. Moore bu sezgiyi dile getiren ilginç bir argüman ortaya koymufltur. Moore öncelikle bizim dünyaya ve kendimize iliflkin pek çok temel ve basit olguyu bildi¤imizi ifade eder. Ard›ndan, baz› felsefecileri çok meflgul etmifl olan “fiziksel gerçeklik içinde (yani, zihnimizin ürünlerinin d›fl›nda) olan nesnelerin varl›¤›n› nas›l gösterebilece¤imiz” sorusunu ele al›r. Moore’a göre, e¤er bir kifli (uygun el hareketleri eflli¤inde) “‹flte bir el!” ve “‹flte baflka bir el!” cümlelerini söylerse, bundan “Zaman-mekân içinde, zihnin yarat›m› olmayan iki adet el bulunmaktad›r” önermesinin do¤rulu¤unu göstermifl olur. Bu ç›kar›mda, ak›l yürütmeyi yapan kifli, sa¤duyusal ve basit cümlelerden hareket ederek zihnin d›fl›ndaki gerçekli¤e iliflkin bir sonuca ulaflmaktad›r. Bu, kayda de¤er bir ç›kar›md›r çünkü sonuç önermesinde dile getirilen düflünce öncüllerde ifade edilen düflüncenin tamamen ayn›s› de¤ildir. Öte yandan, öncüllerden söz konusu sonuca geçifl de sorunsuz görünmektedir. Bu durum, zaman-mekân içinde bulunan ve zihnin yaratmad›¤› nesnelerin varl›¤›n›n sa¤duyusal bir tarzda gösterilebilece¤inin göstergesidir.
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
N A M A Ç
4
fiüphecili¤i ilgilendiren baz› önemli kavramlar› birbirinden ay›rabilmek ve flüpheci tavr›n felsefi de¤erinin ne oldu¤unu anlatabilmek. fiüphecilik, felsefi bir ak›m olarak, bilginin olanakl›l›¤› konusunda olumsuz bir görüfle karfl›l›k gelir. fiüpheciler insanlar›n nesnel bilgiye ulafl›yor olduklar› yönündeki genel geçer varsay›m› kökten bir flekilde sorgularlar. Felsefede bir ak›ma ait olmak, sistematik ve kapsay›c› bir tav›rd›r. fiüphecilik gibi bir ak›m›n içinde yer almak, bir düflünürün konuyla ilgili görüfllerini tümüyle etkiler. Öte yandan, bir felsefeci belli bir ak›ma ait olmaks›z›n bir görüflün genel yaklafl›m›na sempati duyabilir. Epistemolojik aç›dan kendisini bir flüpheci olarak nitelemeyen bir kifli de, flüpheci tavr› k›smen benimseyebilir. Örne¤in, sahip oldu¤u felsefi kuramlar›n veya görüfllerin mutlak do¤ru olmayabilece¤inin bilincinde olabilir. fiüphecili¤in tam tersinin “dogmatizm” oldu¤unu söyleyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, kendi görüfllerine karfl› getirilebilecek karfl› görüflleri veya kan›tlar› ciddiye almay› reddederler. O yüzden, “flüphecilik” ile “dogmatizm” birbirinin z›dd› yaklafl›mlard›r diyebiliriz. Bununla birlikte, insanlar›n sahip oldu¤u inanç sistemlerine veya görüfllere ba¤l› olmalar›n› hemen “dogmatik” nitelemesini kullanarak etiketlendirmek do¤ru olmayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fikirlere aç›k olmama ile kendi perspektifine genel olarak sahip ç›kma birbirinden ayr›lmas› gereken özelliklerdir. Asl›nda insanlar›n ço¤u için, bu ba¤lamda, “›l›ml› tutucu” nitelemesi kullan›labilir. ‹nsanlar yaflama yaklafl›mlar›n› ve inand›klar› temel önermeleri genelde bir günde de¤ifltirmezler. Bu tür tutuculuk insanlar›n tutarl› ve istikrarl› bir zihinselli¤e sahip olmas›n›n bir koflulu olarak görülebilir. Il›ml› anlamda tutucu kifliler, dogmatiklerden farkl› olarak, düflünsel dünyalar›na d›flar›dan gelecek etkileri de¤erlendirme yetisine sahiptirler. K›saca özetlersek, flüphecilik epistemolojik bir görüfl olsa da, flüphe edebilme yetene¤i veya bir bilginin do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› konusunda aç›k fikirli olma özelli¤i genel bir felsefi meziyet olarak görülebilir.
79
80
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Descartes’›n flüpheci sorgulamalar› kapsam›nda “Tanr›”n›n yeri veya ifllevi nedir? a. fiüpheci bir düflünür olan Descartes, Tanr›’n›n varl›¤›n› kabul etmez. b. Descartes’›n Tanr›’n›n varl›¤›na inanmayan bir düflünür olmas›, onu flüpheci sorgulamalar yapmaya yöneltmifltir. c. Descartes’›n Tanr› inanc›, onu flüpheci sorgulamalar yapmaya yöneltmifltir. d. Descartes, Tanr› inanc›n› iflin içine sokmadan flüpheci sorgulamalar sunmufltur. e. Descartes, flüpheci sorgulamalar yürütmenin Hristiyan inanc›n›n sorgulanmas›na neden olaca¤›n› düflünmüfltür. 2. Descartes’›n sorgulamalar› aç›s›ndan afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Alg› en temel ve en flüphe duyulmayacak bilgi türüdür. b. Basit alg›lar kesin bilginin oluflma süreçlerinde temel olufltururlar. c. Çok canl› rüyalar, görünür bilginin kesinli¤inden flüphe duyulabilece¤ini gösteren örneklerdir. d. Alg›lar yoluyla kavranan nesneler, rüyalarda karfl›m›za ç›kan nesneler gibi, var olmayan fleylerdir. e. Çok canl› rüyalar, alg›lar yoluyla gelen bilginin do¤ru olmas› gerekti¤ini gösteren örneklerdir. 3. Descartes’›n “üstün güçleri olan kötü niyetli varl›k” örne¤ini gündeme getirmesindeki temel amaç nedir? a. Matematiksel eflitliklerin bile do¤rulu¤undan flüphelenmenin olanakl› oldu¤unu göstermek b. Tanr›’n›n bizi aldatamayaca¤›n› savlayabilmek c. Alg›lar›m›z›n kesinlikle güvenilir oldu¤unu göstermek d. fiüphecili¤in en mant›kl› felsefi kuram oldu¤unu göstermek e. Gerçekli¤in bir yan›lsama oldu¤unu savlayabilmek
4. Descartes’›n “yöntemsel flüphe” yolunu seçmesi ne anlama gelmektedir? a. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› temel alarak flüphecili¤in do¤rulu¤unu göstermeyi hedeflemektedir. b. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namak için öncelikle flüphecili¤in yanl›fl oldu¤unu varsayarak irdelemeye bafllamaktad›r. c. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakta ancak nihayetinde flüphelenilemeyecek bilgilere ulaflmay› hedeflemektedir. d. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakla birlikte, irdelemelerinin sonunda flüphecili¤in kuramsal üstünlü¤ünü aç›kça ifade etmektedir. e. Descartes s›radan bilgilenme yollar›n› elefltirel bir test ile s›namakla birlikte, irdelemelerinin bafl›nda kesin bilginin olanakl› oldu¤unu aç›kça ifade etmektedir. 5. David Hume olgusal düzenlilikler konusunda belli bir görüfl öne sürmüfltür. Onun görüflüne bir isim vermeniz gerekse, afla¤›dakilerden hangisini seçerdiniz? a. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel ç›kar›m b. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel gerçekçilik c. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümevar›msal gerçekçilik d. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümdengelimsel flüphe e. Do¤adaki düzenli tekrarlar konusunda tümevar›msal flüphe 6. “Bir sabah uyand›lar ve tüm kedilerin gökyüzünde uçtu¤unu gördüler.” Gerçekleflme olas›l›¤› düflük görünen bu durum için hangi felsefi niteleme kullan›labilir? a. Fiziksel olarak olanaks›z ancak mant›ksal olarak olanakl› b. Fiziksel olarak olanaks›z ancak eylemsel olarak olanakl› c. Mant›ksal olarak olanaks›z ancak fiziksel olarak olanakl› d. Mant›ksal olarak olanaks›z ancak eylemsel olarak olanakl› e. Eylemsel olarak olanaks›z ancak fiziksel olarak olanakl›
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
7. Moore’un sa¤duyusal argüman› için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Moore için, “Ben yaflayan bir insan›m” söyleyen özne için bilinen bir cümledir. b. Moore için, “var olma” kavram› “zaman-mekân içinde var olma” anlam›na gelmektedir. c. Moore’a göre, sundu¤u argümanda sonuç cümlesi öncülleri aynen tekrarlamamaktad›r. d. Moore varl›k kavram›n› içeren öncüllerden hareketle, içinde “var olma” kavram›n›n geçmedi¤i bir sonuca ç›kar›m yapm›flt›r. e. Moore sa¤duyusal bilgi içeren öncüllerden hareketle, zaman-mekân içinde var olmaya iliflkin bir ç›kar›m yapm›flt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Moore’un argüman› için bir sorun olarak gösterilebilir? a. Argüman›n öncülleri sa¤duyuya uygun cümleler içermektedir. b. Argüman›n sonucu, öncüllerden farkl› olarak, nesnelerin varl›¤›na iliflkin metafizik içerikli bir iddia sunmaktad›r. c. Argüman›n öncülleri, sonuçtan farkl› olarak, nesnelerin varl›¤›na iliflkin metafizik içerikli bir iddia sunmaktad›r. d. Argüman›n öncülleri ve sonucu aras›nda tümdengelimsel bir iliflki vard›r. e. Argüman›n iki öncülü yap›sal olarak birbirine çok benzemektedir.
81
9. “Dogmatizm” kavram›na iliflkin afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Dogmatizm ve flüphecilik önemli bir oranda z›t kavramlar olarak al›nabilir. b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler ›fl›¤›nda inanç sistemlerini gözden geçirmeye e¤ilimlidirler. c. Dogmatik insanlar›n genel tavr› “›l›ml›” ve “esnek” olarak nitelendirilemez. d. Dogmatizmden farkl› olarak “›l›ml› tutuculuk” ola¤an ve kabul edilebilir bir tav›rd›r. e. Belli bir inanç sistemine s›k› s›k›ya ba¤l› olan insanlar için “dogmatik” ifadesi kullan›labilir. 10. fiüpheci bir tav›r tafl›man›n genel felsefi de¤eri afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n kesin bilgiye ulaflma olas›l›klar› daha yüksektir. b. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n kapal› inanç sistemleri vard›r. c. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n inanç sistemleri zaman içinde de¤iflikli¤e u¤ramaz. d. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n inanç sistemleri mant›ksal olarak daha yüksek düzeyde tutarl›l›k gösterirler. e. fiüpheci tav›rlar› olan insanlar›n düflünceleri daha esnek, inanç sistemleri de elefltiriyle bafl etmeye daha haz›r durumdad›r.
82
Epistemoloji
Okuma Parças› Birinci Meditasyon Kuflku konusu edilebilecek fleyler hakk›nda Hayat›m›n ilk y›llar›ndan itibaren bir çok yanl›fl kan›y› do¤ru kabul etmifl oldu¤umun ve o zamandan beri bu derece güvenilmez ilkeler üzerine kurdu¤um her fleyin de ancak pek kuflkulu ve kesinlikten uzak oldu¤unun fark›na bugün var›yor de¤ilim; bunu anlay›nca, hayat›mda bir kez olsun daha önce inanm›fl oldu¤um bütün kan›larda kurtulmaya giriflmemin ve her fleye yeniden ve temellerden bafllaman›n gerekli oldu¤u yarg›s›na vard›m. Fakat bu giriflim bana biraz fazla büyük göründü¤ü için daha uygun bir yafla gelmeyi bekledim, öyle bir yafla ki, ondan sonra geride bu görevi yerine getirmeye daha uygun olaca¤›m baflka bir yafl kalmas›n; bu da beni o kadar uzun süre geciktirdi ki, bundan sonra da ifl yapmak için kalan zaman›m› yine düflünüp tafl›nmakla geçirirsem, do¤rusu büyük hata ifllemifl olurum. Dolay›s›yla, bu amaç için tam s›ras›nda, zihnimi her türlü dert ve kayg›dan boflaltt›¤›m, ne mutlu bana ki hiçbir çalkant›l› ruh halinin içinde k›vranmad›¤›m ve kendime dingin bir yaln›zl›k içinde güvenli bir dinlenme ortam› sa¤lam›fl bulundu¤um bugün, tam bir ciddiyet ve özgürlük içinde, bütün eski kan›lar›m›n toptan y›k›m›na girifliyorum. ‹mdi, bunu yapmak için bunlar›n hepsinin yanl›fl oldu¤unu kan›tlamam gerekmeyecek; zaten belki de bu iflin üstesinden asla gelemezdim. Fakat akl›m beni önceden, tamamen kesin ve kuflkulan›lmaz olmayan fleylerden de apaç›k yanl›fl olanlar kadar özenle kaç›nma¤a ikna etmifl oldu¤unda, bunlar›n tek tek her birinde kuflku konusu olabilecek bir neden buldu¤um takdirde hepsini birden yads›mam yeterli olacak ve böylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyac›m olmayacakt›r; zaten bu sonu gelmez bir angarya olurdu. Fakat temelin y›k›lmas› ister istemez bütün binan›n da çökmesi sonucunu do¤uraca¤›ndan, önce bütün eski kan›lar›m›n dayand›¤› temel ilkelere el ataca¤›m. fiimdiye dek en do¤ru ve güvenilir olarak ne ö¤rendimse duyulardan veya duyular yoluyla ö¤renmifl ama zaman zaman bu duyular›n aldat›c› oldu¤unu da yaflayarak görmüflümdür; oysa bizi bir kez bile olsun yan›ltm›fl olan fleylere asla güvenmemek sak›nganl›k gere¤idir. Ancak, duyular bizi pek zay›f alg›lanabilir ya da pek uzak fleyler hakk›nda ara s›ra yan›ltsalar bile, yine duyular arac›l›¤›yla bildi¤imiz halde usumuzu zorlamadan kuflkulanamayaca¤›m›z birçok baflka fleyler de yok mu? Örne¤in, flimdi burada, h›rkam› giymifl olarak ateflin karfl›s›nda oturmakta ve elimde flu ka¤›d› tutmakta olu-
flum ve bu türden baflka fleyler...Bu ellerin ve bu vücudun bana ait oldu¤unu nas›l yads›yabilirim, kendimi kimi flaflk›nlar›n yerine koymaks›z›n? (...) Yine de bir insan oldu¤umu, dolay›s›yla uykular›mda ve rüyalar›mda o flaflk›nlar›n uyan›kken gördükleri kadar, hatta daha saçma ve gerçek d›fl› fleyler görme al›flkanl›¤›m bulundu¤unu da göz önüne almak durumunday›m. Kim bilir kaç kez rüyamda da burada oldu¤umu, giyinik oldu¤umu, ateflin karfl›s›nda oldu¤umu görmüflümdür, gerçekte ç›rç›plak yata¤›mda yatarken! Ama flu anda flu k⤛da uyuyan gözlerle bakm›yorum, sallad›¤›m flu bafl uykuda de¤il, flu eli de bir amaçla ve bilerek isteyerek uzat›yor ve s›k›yorum; uykuda olanlar hiç de bütün bunlar kadar aç›k ve seçik gibi görünmüyor. Fakat inceden inceye düflününce, uyurken s›k s›k bu tür yan›lsamalarla aldat›ld›¤›m› hat›rl›yor ve bu düflünce üzerinde biraz durunca uyan›kl›¤› uykudan ay›rt etmeyi sa¤layacak kesin belirti bulunmad›¤›n› o derece aç›kl›kla görüyorum ki flafl›p kal›yorum ve flaflk›nl›¤›m nerdeyse beni uyan›kken uyumakta oldu¤uma inand›racak raddeye var›yor. Kaynak: René Descartes (2007). Meditasyonlar, çev. ‹smet Birkan. BilgeSu Yay›nc›l›k, s. 15-17
4. Ünite - fiüphecilik ve Bilginin Olanakl›l›¤› Sorunu
83
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. d
S›ra Sizde 1 Yaflamda hiç flüphelenmeden kabul etti¤imiz veya inand›¤›m›z fleylerin baz›lar› üzerinde düflünmek ilginç sonuçlar verebilir. Örne¤in, hayat›m›z boyunca belli bir kifliyi “anne” olarak tan›r›z. Ancak “anne” olarak bildi¤imiz kifli, asl›nda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve yaflam boyu bu türden yanl›fl bir bilgi ile yaflamak ve gerçe¤i ö¤renme flans›n› bulamamak mümkündür. Yani, yaflam›m›z› ilgilendiren çok temel konularda ciddi oranda yan›labiliriz. Epistemoloji kuramc›lar›n›n deyimlemesiyle, güçlü kan›tlar ile do¤ru birbirinden farkl› kavramlard›r. Yaln›zca kiflisel yaflam›m›z› ilgilendiren konularda de¤il, y›ld›zlara ve gezegenlere iliflkin en temel bigilerimizde yan›lmam›z da olanakl›d›r. Ancak felsefeciler bu türden tikel yan›lg›lar›n ötesine geçen durumlarla da ilgilenirler. Örne¤in, alg›lar›m›z›n genel olarak yan›lt›c› olmalar› bu türden bir durumdur. Alg›sal bilgiye dair yürütülecek bu flüphecili¤i ciddiye almak zor gelebilir. Pek çok kifli, gözleri ve kulaklar›n›n sa¤l›kl› bir durumda oldu¤u gerçe¤inden hareketle, alg› konusunda flüphecili¤i hafife alma e¤iliminde olacakt›r. Ancak bu tav›r, felsefecinin gündeme getirmeye çal›flt›¤› sorunu gözden kaç›rmaktad›r. fiüpheci bir felsefeci soruyu flu flekilde soracakt›r: “Herhangi bir bilgi kayna¤›n›n genel anlamda güvenilirli¤i, o kayna¤› zorunlu ve sürekli olarak kullanan birisi taraf›ndan gerçekten test edilebilir mi?”
2. c
3. a
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. b
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Sorgulamalar›n Motivasyonu ve Descartes Örne¤i” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Tanr› kavram›n›n Descartes’›n flüpheci sorgulamalar›nda nas›l bir yer tuttu¤unu kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n sorgular›n›n yap›s›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “S›radan Bilgiye Dair S›ra D›fl› fiüpheler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “üstün güçleri olan kötü niyetli varl›k” örne¤ini gündeme getirmesindeki temel amaca iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Yöntemsel fiüphe” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n flüphelenme ifllevini yürütürken ne tür bir motivasyonla hareket etti¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Olgusal Düzenlilik Konusunda fiüphecilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Hume’un görüfllerine iliflkin temel bilgiler ediniceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Olgusal Düzenlilik Konusunda fiüphecilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz› önemli mant›ksal kavramlar› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Düflüncelere Tepki: Moore’un Sa¤duyusal Yan›t›” k›sm›n› yeniden okuyun. Moore’un argüman›n›n ayr›nt›lar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiematik Hâliyle Moore’un Argüman› ve Ç›kar›m›n De¤erlendirmesi” k›sm›n› yeniden okuyun. Moore’un argüman›n›n kimi sorunlar›na iliflkin bir fikir sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Tavr›n Felsefi De¤eri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Dogmatizm” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “fiüpheci Tavr›n Felsefi De¤eri” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. fiüpheci tavr›n genel felsefi de¤erini kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Descartes’›n yöntemsel flüphesinin ortaya koydu¤u bir gerçek, en güvenilir buldu¤umuz bilgi örneklerinin veya bilgi kaynaklar›n›n bile yan›lt›c› olabilece¤idir. Sa¤duyuya baflvuran düflünürler ise, flüphecili¤in öne sürdü¤ü fikirlerin afl›r› oldu¤unu ve bizi flüphecilikten kurtaracak pratik gerekçelerin oldu¤unu savlarlar. Sa¤duyusal argümanlar› kullanan felsefecilerin genel olarak nas›l bir yaklafl›m sunduklar›n› anlamak için etik alan›ndan bir örnek alal›m. Hepimiz “Bilinçli olarak birisine eziyet etmek ahlaki olarak yanl›flt›r” ilkesinin do¤ru oldu¤una inan›r›z. Ancak flüpheci bir kifli, bu ilkenin do¤rulu¤unu nereden bildi¤imizi sorgulayabilir. Söz konusu ilkenin do¤rulu¤una inanmam›z›n gerekçesi nedir? Tahmin edilebilece¤i gibi, flu tür yan›tlar felsefeci için yeterli olmayacakt›r: “Çünkü bu ilke aç›kça do¤ru görünmektedir”, “çünkü tan›d›¤›m insanlar›n ço¤u bu ilkeyi kabul etmifltir” vb. ‹nsanlar›n ço¤unun bir ilkeyi kabul etmesi, o ilkeyi do¤ru k›lmaz. Peki bu durumda, böyle bir ilkenin do¤rulu¤u nas›l gösterilebilir? Sa¤duyusal bir düflünür flöyle bir yan›t verebilir: Bazen biz bir ilkenin do¤rulu¤unu kuramsal olarak göstere-
84
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar meyiz, ancak daha mütevaz› ve deneyimsel bir düzeyden ifle bafllayabiliriz. Örne¤in, “Yavru kedilere eziyet etmenin kesinlikle kabul edilemez oldu¤unu biliyoruz” gibi bir önerme, her türlü kuramsall›ktan önce ve flüphe duyulamayacak bir flekilde do¤ru görünmektedir. Bu gibi örnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal önermelere yönelmek ve kuramsal bir çat› oluflturmak olanakl›d›r. Evrensel ilkelerin do¤rulu¤unu göstermek çetin bir ifltir; ancak bizim en az›ndan örnekler üzerinden, do¤ru ile yanl›fl› ay›rt ediyor oldu¤umuzu söylemek mümkün görünmektedir. Benzer bir sa¤duyusal argüman, bilgi (yani, epistemoloji) ba¤lam›nda da öne sürülebilir. Elbette, bu tür ak›l yürütmelere flüpheci bir düflünürün sempati ile yaklaflmas›n›n düflük bir olas›l›k oldu¤unu da burada eklememiz do¤ru olur. S›ra Sizde 3 Her fleyin afl›r›s›n›n zararl› oldu¤unu dile getiren klifle asl›nda önemli bir gerçe¤e iflaret eder. E¤er bir insan her fleyden ve her zaman flüpheleniyor ve hatta flüphelenmekten kendini alam›yorsa, bu durum tahminen felsefeyi de¤il klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz eder. Öte yandan, benimsedi¤i fikirlerde yaflam› boyunca bir de¤ifliklik yapmam›fl, farkl› perspektifleri de¤erlendiremeyen bir insan›n da oldukça olumsuz bir konuma gelece¤i aç›kt›r. Bunu daha iyi kavramak için, örne¤in, kendi millî konumumuzla ilgili bir örnek düflünelim. Diyelim ki, ülkemizden uzak bir yerde do¤mufl ve yaflam›nda fazlaca Türk görmemifl bir insan Türklere karfl› ›rkç›l›k besleyen bir aile içinde büyüyor ve o de¤erleri benimsiyor. Bu insan›n hayatta karfl›laflt›¤› “karfl› örnekleri” ciddiye almay› da reddetti¤ini düflünelim. Örne¤in, bir yaz Türkiye’ye gezmeye gelen komflular› dönüfllerinde o ›rkç› kifliye Türklere iliflkin çok olumlu an›lar anlatm›fl olsun. E¤er örne¤imizdeki dogmatik kifli bu tür deneyimsel verileri sürekli olarak göz ard› eder ve sabit fikirli tavr›n› sürdürürse, onun hakk›nda ne diyebiliriz? Böyle bir insan ›rkç› görüfllerle dolu bir inanç sistemine sahip olup yaflam›n›n sonuna kadar rahats›zl›k duymadan söz konusu tavr›n› koruyabilir. Ancak ak›lc› pek çok insan, hakl› olarak, böyle bir bireyin yanl›fllarla dolu ve çok sorunlu bir inanç dünyas›na sahip oldu¤unu söyleyecektir. Burada sorun yaratan konu, ›rkç› kiflinin sahip oldu¤u de¤erlerin do¤rulu¤undan bir an bile flüphe duyamamas› ve alternatif sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ‹nceledi¤imiz bu olas› senaryo, flüpheci yaklafl›m›n genel felsefi yarar› ve de¤eri konusunda bir örnek olarak al›nabilir.
Burnyeat, M., editör (1983). The Skeptical Tradition. Berkeley: University of California Press. Çubukçu, ‹. A. (1996). Gazzali ve fiüphecilik. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Descartes, R. (1967). ‹lk Felsefe Üzerine Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, 3. bask›, ‹stanbul: M.E.B. Yay›nlar›. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Montaigne, M. (2006). Denemeler. çeviren: Engin Sunar, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London: George Allen & Unwin. Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of California Press. Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism. transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard University Press. Timuçin, A. (2003). Descartes’ç› Bilgi Kuram›n›n Temellendirilifli. ‹stanbul: Bulut Yay›nlar›.
5
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Deneyimcilik ak›m›n› ana hatlar›yla aç›klayabilecek, Deneyimcili¤in arka plan›n› oluflturan “temsil” kavram›n› aç›klayabilecek, Modern Dönem’de deneyimcili¤i net bir flekilde ifade eden ilk düflünür olan John Locke’›n felsefesini aç›klayabilecek, David Hume’un bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden çok önemli bir yer tuttu¤unu aç›klayabilecek, George Berkeley’in felsefesinin ideac› ve deneyimci yönlerini aç›klayabilecek, Deneyimcili¤in genel felsefi de¤erlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Deneyimcilik Temsil ‹dea Tabula rasa Birincil ve ikincil nitelikler
• • • • •
Zihinden ba¤›ms›z var olma Nedensellik ‹mgelem Metafizik karfl›tl›¤› ‹deac›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
• G‹R‹fi • DENEY‹MC‹L‹K NED‹R? • DENEY‹MC‹L‹⁄‹N ARKA PLANI: DESCARTES’IN EP‹STEMOLOJ‹K M‹RASI • JOHN LOCKE • DAVID HUME • GEORGE BERKELEY • DENEY‹MC‹L‹⁄‹N GENEL FELSEF‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik G‹R‹fi Bu ünitede felsefe tarihinin en önemli konular›ndan ve tart›flmalar›ndan birine girifl yap›yoruz. Ele alaca¤›m›z soru, insan bilgisinin kaynaklar›n›n ne oldu¤u ve bilginin kavramsal yap›s›n›n nas›l oldu¤udur. Tart›flman›n temel olarak iki taraf› bulunmaktad›r: Deneyimciler ve usçular. Bu ünitede deneyimcilik konusunda aç›klamalarda bulunup, bu görüflün en merkezcil tezlerini ve argümanlar›n› sunaca¤›z. Bir sonraki ünitede ise, usçuluk üzerinde durup bu görüflün ünlü felsefecilerini tan›taca¤›z ve özsel iddialar›n› inceleyece¤iz. Deneyimcilik ve usçuluk aras›ndaki tart›flma felsefenin epistemoloji d›fl›ndaki alt-alanlar›n› da çok yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu alt-alanlar aras›nda, özellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim felsefesini sayabiliriz. Söz konusu tart›flman›n tarihi pek çok yorumcuya göre Modern Dönem’in bafllar›na ve baz›lar›na göre de Eski Yunan’a kadar uzanmaktad›r. Ancak bu tart›flman›n felsefe tarihinin tozlu raflar›nda kalm›fl bir konu oldu¤unu söylemek kesinlikle yanl›fl olur. Deneyimcilik-usçuluk tart›flmas›, günümüz felsefesinde de hiç h›z›n› kesmeden hem epistemolojide hem de yukar›da belirtilen alt-alanlarda devam etmektedir.
DENEY‹MC‹L‹K NED‹R? Bir cümleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfle deneyimcilik ad› verilir. “Duyu verisi” ve “alg›” aras›ndaki fark, bu biliflsel durumlar›n karmafl›kl›k düzeyi ile ilgilidir. Örne¤in, bitkiler dâhil ço¤u canl› ›s› ve ›fl›¤a duyarl›d›r. Baflka bir deyiflle, dünyaya duyusal olarak aç›kt›rlar. Ancak “alg›” (örne¤in, görmek veya iflitmek) bitkilerin de¤il hayvanlar›n gerçeklefltirebilece¤i ifllevlerdir. “Deneyimcilik” kavram›n›n anlam›na ve inceliklerine geçmeden önce, inceledi¤imiz deyimin Türkçedeki kullan›m›na ve çeviri sorunlar›na iliflkin baz› saptamalar yapal›m. Türkçe yay›mlanan felsefe kitaplar›nda bu ak›m için s›kça ‘deneycilik’ deyimi tercih edilmektedir. Ancak dilimizde ‘deneycilik’ kelimesinin kökü ‘deney’dir ve bu kelimenin genel olarak kullan›lan anlam› “özellikle bilimsel ba¤lamlarda belli bir sonuç almak veya gözlem yapmak amac›yla bilinçli bir flekilde kurgulanm›fl ve kontrollü bir flekilde yaflama geçirilmifl olgular veya eylemler dizisi” fleklinde ifade edilebilir. E¤er ben e¤ik bir yüzey üzerinde hareket eden bir topu gözlemleyerek ivmesini saptarsam veya resimler gösterdi¤im kiflilerin izlenimlerini not ederek kiflilik analizi yapmaya çal›fl›rsam “deney” yapm›fl olurum. Oysa “deneyim” sözü yukar›da verdi¤imiz “bil-
Deneyimcilik bilginin kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu öne sürer.
88
Epistemoloji
gimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri veya alg›lar oldu¤u” görüflünün içeri¤ine daha iyi uymaktad›r. “Çok deneyimsiz bir sporcu” veya “yeni deneyimlere aç›k bir insan” gibi ifadelerde geçen ‘deneyim’ kelimesinin yukar›da betimledi¤imiz felsefi görüflün özünü daha iyi karfl›lad›¤› aç›kt›r. Söz konusu deyimin Bat› dillerindeki orijinal anlam›na bakmak da yard›mc› olabilir. ‹nsan›n sahip oldu¤u bilginin temelinde duyular veya alg›lar oldu¤u görüflüne verilen ad›n ‹ngilizcesi ‘empiricism’dir. Kelimenin Yunanca kökü olan ‘empeiria’n›n anlam› “deneyim”, ilintili baflka bir kelime olan ‘empeiros’un anlam› ise “deneyimli” veya tecrübeli”dir. Bu kelime-kökensel durum da “empiricism” kavram› için en uygun çevirinin “deneyimcilik” oldu¤unu göstermektedir. Bu nedenlerden dolay› biz bu kitapta “deneyimcilik” deyimini tercih edece¤iz. Kavramsal aç›klama getirmeye yönelik olarak son birkaç not daha ekleyelim. ‹ngilizcede günlük dilde de kullan›lan ve ‘empiricism’ ile ayn› kökten gelen bir di¤er kelime de ‘empirical ’d›r. “Deneyimsel” gibi bir anlama gelebilecek bu kelime ‹ngilizcede insanlar için bir s›fat olarak kullan›ld›¤› zaman “ayaklar› yere basan”, “desteksiz iddialara kulak asmayan”, “yaln›zca gördü¤üne inanan”, “gereksiz spekülasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen” gibi anlamlara gelmektedir. Deneyimsel kiflilerin bu sayd›¤›m›z özellikleri, felsefedeki deneyimcilik görüflünün içeri¤ine iliflkin de genel bir ön fikir vermektedir. Bu flekilde ifade edildi¤inde, deneyimcili¤in bir di¤er önemli felsefi görüfl olan olguculuk veya daha yayg›n olarak bilinen ad›yla, pozitivizm ile önemli bir benzerlik tafl›d›¤› görülür. Pozitivizm, genelde, bilginin gözlemsel temelini vurgulayan ve spekülasyondan ziyade bilimsel yöntemlerin ön plana ç›kar›lmas›na a¤›rl›k veren bir düflünce ak›m› olarak bilinir. Pozitivistler de bilgisel ba¤lamlarda olgusal deneyime büyük önem vermifller ve gerçeküstücü, spekülatif, gizemci yaklafl›mlar› fliddetle reddetmifllerdir. Özetle, bu iki ak›m›n birbirine yak›nlaflma nedeni, karfl›lar›na ald›klar› fikirlerde veya ak›mlarda yatmaktad›r. Deneyimcili¤in tam bir tarihsel öyküsünün verilebilmesi için irdelemenin “Sokrates öncesi” dönemden bafllamas› gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amac›m›z, tarihteki tüm düflünürlerin perspektiflerini k›saca yans›tmaktan ziyade, tart›flmalar›n merkezinde bulunan görüflleri mümkün oldu¤u kadar derinlemesine incelemek oldu¤u için; deneyimcili¤i günümüzde anlad›¤›m›z hâliyle ifade eden ve ayr›nt›lar›yla savunan üç büyük felsefeci üzerinde yo¤unlaflaca¤›z. Bu felsefeciler John Locke, David Hume ve George Berkeley’dir. Bu üç felsefecinin üretti¤i fikirler literatürde ‹ngiliz deneyimcili¤i olarak bilinen ak›m›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. ‹ngiliz deneyimcili¤ini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dönerek bafllayaca¤›z.
DENEY‹MC‹L‹⁄‹N ARKA PLANI: DESCARTES’IN EP‹STEMOLOJ‹K M‹RASI Ele ald›¤›m›z konunun tarihsel ba¤lar›n› koparmamak ve araflt›rman›n arka plan›nda bir gedik b›rakmamak için, öncelikle deneyimcili¤in Kartezyen felsefeden nas›l bir miras devrald›¤›n› varl›ksal-epistemolojik bir aç›dan inceleyece¤iz. Descartes deneyimci de¤il, usçu bir düflünürdür. Kartezyen felsefenin en önemli tezlerinden baz›lar›n› bir sonraki ünitede ele alaca¤›z. Bu bölümde ise, deneyimci felsefenin, kendi görüfllerini sunarken kulland›¤› kavramsal gereçleri ve dayand›¤› söylemsel zemini aktarmaya çal›flaca¤›z.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
89
Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi Descartes’›n metafizik görüflüne göre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak vard›r. Baflka bir deyiflle, hem madde hem de zihin birer tözdür. Daha önce de belirtti¤imiz gibi bu durum, Descartes’›n fiziksel evreni “ruhsall›ktan” ba¤›ms›z, nesnel ve ak›lc› bir tarzda araflt›rma niyeti tafl›mas›n›n da bir sonucudur. Buna karfl›n, zihnin –maddeye ek olarak– ba¤›ms›z bir varl›k alan› olarak kabul edilmesi, oldukça önemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde getirir. E¤er bilen özne ve bilinecek nesne varl›ksal aç›dan özerk konumdaysalar, bu iki alan aras›nda nas›l bir köprü kurulacakt›r? Baflka bir deyiflle, zihin, zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›n› (yani maddesel gerçekli¤i) bilmeyi nas›l baflarabilir? Descartes’›n yan›t› fludur: Zihnin içindeki “idea”lar gerçekli¤in unsurlar›na iliflkin bilgi tafl›rlar; bu da bizim dünya bilgisi sahibi olmam›za neden olur. “‹dea”, temel anlam› itibar›yla, “içeri¤i genelde bir nesne veya bir özellik olan düflünsel ya da zihinsel durum” olarak tan›mlanabilir. Örne¤in, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, alt›gen, Tanr›, Noel Baba gibi çok farkl› türde idealar bulunmaktad›r. ‹dealar›n, hem gerçeklik içinde olan hem de gerçekte olmayan fleyleri temsil edebilece¤i düflünülür. “Temsil etme” kavram› felsefenin alt alanlar›nda yayg›n bir flekilde kullan›lan, oldukça kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baflka nesneyi ya da durumu temsil etmesi farkl› flekillerde gerçekleflebilir. Örne¤in, bir futbol tak›m›n›n oyuncular›n›n sahaya kollar›nda siyah bantla ç›kmas›, ölen bir insan›n an›s›na yönelik sayg›y› temsil eder. Ancak felsefeciler için en ilginç temsil türü, insan zihninin, “gerçekli¤in” bir parças›na veya unsuruna soyut bir flekilde “karfl›l›k gelmesi”, onunla benzeflmesi, örtüflmesi veya onu ifade etmesidir. Gözlerimi kapat›p kardeflimin görüntüsünü kafamda canland›rd›¤›mda, biliflselli¤im içinde oluflan zihinsel durum, kardeflimin (yani maddi dünyadaki bir gerçekli¤in) bir temsilidir. Baflka flekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana görünen içeri¤i kardeflimin görünümüne benzemekte ve ona karfl›l›k gelmektedir. E¤er ayn› noktay› farkl› bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeflime iliflkin bir idean›n oldu¤unu da söyleyebiliriz. Bu ba¤lamda, “temsil etme” zihinsel bir ifllev, “idea” ise temsil süreci s›ras›nda oluflan zihinsel durum veya soyut nesnedir denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gerçeklikle örtüflmek zorunda de¤ildir. fiu an gözlerimi kapat›yorum ve kafamda “kanatlar› olan bir inek” görüntüsü oluflturuyorum. Her ne kadar böylece kafamda kanatl› bir ine¤in ideas› oluflmufl olsa da, bu idean›n maddesel gerçeklikte bir nesneye karfl›l›k geldi¤ini öne süremem. Baflka bir deyiflle, kafamda bir kanatl› inek ideas› gerçekten olufluyor olsa da, o idea fiziksel gerçeklik içinde bir nesneye karfl›l›k gelmiyor demek olas› görünmektedir. Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt›¤› araflt›rmalar, temsil epistemolojisi olarak da bilinen bir düflünme ve sorgulama alan›n›n aç›lmas›na neden olmufltur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilece¤i gibi, bir öznenin kendi zihinsel durumlar›ndan hareketle zihninin d›fl›nda kalan gerçekli¤in bilgisine nas›l ulaflabildi¤i ve zihninde oluflan temsillerin ve idealar›n gerçek bilgi olup olmad›¤› konusunda ne söylenebilece¤idir. Ele alaca¤›m›z sorunsal›n terminolojisini ve arka plan›n› bu flekilde aç›klad›ktan sonra, flimdi tart›flman›n iki taraf›ndan biri olan deneyimcili¤e ve önde gelen deneyimcilerin temel argümanlar›na geçebiliriz.
“Temsil” deyimini bilgi kuramc›lar› özel bir anlamda kullan›rlar. Bu kavram epistemolojik aç›dan büyük öneme sahiptir.
90
Epistemoloji
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDEgünlük yaflamda karfl›m›za ç›kan örneklerini bulmaya çal›fl›n. Daha “Temsil” kavram›n›n sonra, ünitenin bu bölümde felsefecilerin kendilerine sorun edindi¤i “temsil” kavram›n› örneklendirin. Felsefecilerin “temsil” kavram›n› di¤erlerinden ay›rt eden özellikleri genel D Ü fi Ü N E L ‹ M olarak saptamaya ve ifade etmeye çal›fl›n.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yaflamdan Örnekler Düflünce deneyleri hem gündelik yaflamda hem de felsefi etkinliklerde kullan›lan ilD‹KKAT ginç zihinsel ifllevlerdir. Örne¤in, “E¤er 40 y›l önce kolum sakatlanmasayd› belki çok iyi bir piyanist olacakt›m; o durumda hayat›m acaba nas›l olurdu?” diye düflünen ve SIRA S‹ZDE kafas›nda o alternatif evreni canland›rmaya çal›flan bir insan›n gerçeklefltirdi¤i fley bir düflünce deneyidir. Bazen insanlar düflünce deneylerini, deneyin gerçe¤ini yapmak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay› olanaks›z oldu¤u için de tercih AMAÇLARIMIZ edebilirler. “Bir bebe¤i do¤umundan hemen sonra kapal› bir mekânda tutup, ses ve görüntü gibi çevresel uyaranlar› da ortadan kald›r›p o ortamda yal›t›lm›fl bir flekilde büyütseydik ne olurdu?” sorusu da ahlaki nedenlerden dolay› gerçeklefltirilemeyecek K ‹ T A P ancak yan›t› zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Sözünü etti¤imiz düflünce deneyini yapmak bizi bilginin kökenine iliflkin daha önce hiç sormad›¤›m›z baz› ilginç sorular› sormaya sevk edebilir. Bu sorular aras›nda en kritik olanlardan birisi “Alg›TELEV‹ZYON lar yoluyla edindi¤im bilgi parçac›klar› ortadan kalksayd› herhangi bir fley bilebilir miydim?” sorusudur. Yan›tlamas› oldukça zor olan bu soruya belki farkl› yönlerden yaklaflarak yan›t vermeye çal›flabiliriz. Do¤ufltan itibaren kulaklar› duymayan bir N T E R Nduyular›n›n ET insan›n ‹di¤er ve biliflsel yeteneklerinin sa¤lam oldu¤unu, bir toplum içinde yaflad›¤›n› ve iflaret diliyle iletiflim kurabildi¤ini varsayal›m. Bu kiflide “dalgalar›n sesi” kavram› oluflabilir mi? Duyma yetene¤inden do¤ufltan yoksun bir insana bir flark›n›n veya dalga seslerinin nas›l oldu¤unu iflaretlerle anlatabilir misiniz? (Merakl›lar› için not: Sözünü etti¤imiz “anlatma çabas›” sahnesinin bir filmde nas›l gerçekleflti¤ini görmek isteyenler Baflka Tanr›n›n Çocuklar› (orjinal ad›: Children of A Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme iliflkin bilgi için: http://tr.wikipedia.org/ ve http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin yönetmeni: Randa Haines. Oyuncular: William Hurt, Marlee Matlin. Yap›m y›l›: 1986.)
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
JOHN LOCKE John Locke (‘Caan Lak’ okunur) önemli bir ‹ngiliz deneyimcidir.
Locke (1632-1704) felsefenin farkl› alanlar›na çok de¤erli katk›larda bulunmufl bir Modern Dönem düflünürüdür. Bir örnek vermek gerekirse, Locke’›n siyaset felsefesi konusunda ortaya koydu¤u fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda temel bir rol oynam›flt›r. Epistemoloji konusuna gelince, özellikle Descartes’la birlikte ortaya ç›kan sorunsal ba¤lam›nda, Locke’›n fikirlerinin son derece önemli bir yer tuttu¤u genel olarak kabul gören bir düflüncedir. Afla¤›daki bölümlerde hem Locke’›n görüfllerini k›saca tan›tacak hem de bu yolla, Modern Dönem’in temel düflünce ak›mlar›ndan biri olan deneyimcili¤in kurulufl tezlerini yak›ndan inceleme f›rsat› bulaca¤›z.
91
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu Bu bölüme, yayg›n bir yanl›fl anlamay› gidererek bafllayal›m. Deneyimci felsefeciler genelde bilginin temel kayna¤› olarak befl duyuyu gördüklerinden, onlar›n “Tanr›” gibi duyular›n erifliminin ötesinde kalan fleylerin var olmad›¤›na inand›klar› düflünülür. Bu oldukça üstünkörü ve tarihsel aç›dan da yanl›fl bir ç›kar›md›r ve bu anlamda, Locke yak›ndan incelenmesi gereken bir düflünürdür. Locke’›n genel felsefi amaçlardan biri, Tanr›’n›n yaratt›¤› sonlu ve s›n›rl› bir varl›k olan insan›n bilebilece¤i ve anlayabilece¤i fleyleri bulup ortaya ç›karmakt›r. Daha özel olarak da, Locke, insan akl›n›n nas›l bir ö¤renme mekanizmas›na sahip oldu¤unu ve zihnin sahip oldu¤u düflünce içeriklerinin hangi kaynaklara dayanabilece¤ini araflt›rmay› hedeflemektedir. fiimdi Locke’›n epistemolojik görüflünün felsefe tarihinde neden çok kritik bir öneme sahip oldu¤unu anlamaya çal›flal›m. Locke da Kartezyen felsefenin “idea” kavram›n› kullanmaya devam etti¤i için, tart›flmay› o terminoloji üzerinden yürütece¤iz. fiöyle bir düflünce deneyi yapal›m. Bir bebe¤in görme ve iflitme yeteneklerinden tamamen yoksun olarak do¤du¤unu varsayal›m. Renklerin ve seslerin olmad›¤› bir dünyada büyüyen bu çocu¤un biliflsel dünyas› nas›l oluflurdu? Do¤al olarak, bu tür engellerle do¤an bir çocu¤un zihninde “sar›” veya “h›fl›rt›” gibi idealar olmayacakt›. Örne¤imizi daha çarp›c› hâle getirmek için, o çocu¤un kapal› bir ortamda, dokunma, koku ve tat duyular›n›n da en az düzeyde uyar›ld›¤› bir ortamda büyütüldü¤ünü varsayal›m ve flu soruyu soral›m: Basit (yani, “duyusal”) verilere sahip olmayan bir insan karmafl›k bir ideaya sahip olabilir mi? Karmafl›k idealar›n baz› örnekleri flunlard›r: “Karanfil”, “bitki”, “bahçe”, “enflasyon”, “dü¤ün”, “erdem”, “Tanr›”, “sonsuz”, “Noel Baba”. Locke’›n epistemolojik perspektifine göre, Bu karmafl›k idealar›n her birinin zihinde oluflabilmesi, görece olarak daha basit ve temel olanlar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Örne¤in, zihnimizde bulunan “dü¤ün” gibi karmafl›k bir idea, “gül”, “gelin”, “pasta”, “dans” gibi daha basit idealardan oluflmak durumundad›r. fiimdi bu örnekte daha temel olarak belirtti¤imiz idealardan birini ele alal›m. “Gül” ideas›, belli bir renk (örne¤in, k›rm›z›), belli bir koku (o çiçek türünün kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyar›m (gül yapra¤›na dokunulunca duyulan yumuflak his) gibi en temel duyusal alg›lar›n bir araya gelmesi yoluyla oluflmaktad›r. Ve bu “bileflik oluflum yap›s›” tüm karmafl›k idealar için geçerlidir. Karmafl›k idealar›n kavramsal yap›tafllar›, “k›rm›z›”, “s›cak”, “tuzlu” gibi duyular yoluyla zihnimizde oluflan basit biliflsel unsurlard›r. O yüzden, yukar›da inceledi¤imiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yoksun olman›n bir sonucu olarak, dünyaya iliflkin karmafl›k fleyleri de bilemeyecekti. Bu fikri genellefltirerek söylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, basit veya karmafl›k hiçbir idea oluflturamayacakt›r. Duyu verilerinin dünya bilgimizin tümünün temelinde yatt›¤› ve bizim “bilgi” ad›n› verdi¤imiz her biliflsel durumun o temele yaslanmas› gerekti¤i fikri, Locke’›n felsefesinin ana düflüncelerinden biridir. Öte yandan, bizim befl duyumuzun do¤umla birlikte ifllevsel duruma geldi¤i de aç›kt›r. Bu iki düflünce bir araya geldi¤inde, Locke’›n insan zihnine iliflkin nas›l bir resim sundu¤u ortaya ç›kar. Locke’a göre insan zihni do¤um an›nda “bofl bir levha” (Latincesiyle, “tabula rasa”) gibidir. Yaflad›¤›m›z deneyimler bu bofl levhan›n üzerine zaman içinde “yazarlar” ve böylece dünya bilgimiz birikimsel bir flekilde oluflur. Dünya bilgimizin en temelinde duyu alg›lar›ndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar› birlefltirerek soyutluk derecesi çok yüksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
Locke’a göre; alg›lar olmaks›z›n idealar›n oluflmas› olanaks›zd›r.
Locke insan zihnini deneyimlerin üzerine yazd›¤› bofl bir levhaya benzetir.
92
Epistemoloji
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu alg›lar›ndan türemifl olma durumundad›r. Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal düzeyde do¤ufltan idealar›n olamayaca¤›n› savlar. O hâlde, bilgi tümüyle deneyim alan›na aittir. Bu aflamada, Locke’a göre idealar›n bilgisel statüsünü daha ayr›nt›l› olarak irdelemekte yarar görüyoruz. Öncelikle, her ne kadar Locke için insan bilgisi duyu alg›lar›na dayanmakta ise de, ona göre befl duyudan do¤rudan gelen veriler kelimenin tam anlam›yla “bilgi” de¤ildir. Bunun nedeni Locke’a göre, bilginin –duyu verileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda– üst düzey bir biliflsellik gerektirmesi ve ancak akl›n karmafl›k ifllevleri sayesinde olanakl› olabilmesidir. Locke’›n bu fikrinin sa¤duyuya uygun oldu¤u düflünülebilir. Biz “gül kokusu” veya “mavi renk” gibi nitelikleri duyumsarken bütünüyle edilgen (pasif) bir durumda bulunuruz. Örne¤in, mavi renge bak›p sar› görmek veya gülü koklay›p benzin kokusu almak –sa¤l›kl› ve normal bireyler için– olanaks›zd›r. Ancak; niyet etme, arzulama, an›msama, düflünme, ç›kar›m yapma, inanma gibi zihinsel ifllevler oldukça farkl› bir zihinsel iflleyifl gerektirirler. Bu ifllevler s›ras›nda ak›l etken (aktif) olarak çal›flmak durumundad›r. Dahas› Locke, oldukça flafl›rt›c› bir flekilde, alg›n›n da bu üst düzey ifllevler aras›nda yer ald›¤›na, yani düflünsel kapasitelerin kapsam›nda incelenmesi gerekti¤ine inan›r. (Bunu daha iyi anlamak için flu iki örne¤i biliflsel karmafl›kl›k aç›s›ndan karfl›laflt›ral›m: “Bir patlama duymak” ve “eski bir arkadafl›m›z› parkta yürürken görmek”. ‹kinci örne¤in kapsaml› bir anlamland›rma ve tan›mlama gerektirdi¤i aç›kt›r.) O hâlde, bu görüfle göre, insan›n bilgisel yap›s› temel olarak iki ana unsurdan oluflur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler bize dünya bilgimizin “malzemesini” sa¤lar; ancak bunlar gerçek anlamda bilgi de¤illerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yaln›zca basit idealar›n oluflmas›na neden olur. ‹kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin içinde düflünsellik boyutunda ifllenerek karmafl›k dünya bilgisinin ortaya ç›kmas›na yol açar. Bunun sonucu da, zihnimizde karmafl›k idealar›n oluflmas›d›r.
Locke’›n Ontolojisi
Locke iki tip niteli¤i birbirinden ay›r›r: (1) Hem nesnede hem de zihinde olan nitelikler, (2) Zihinde olan ancak nesnede olmayan nitelikler.
Varl›k alan›n›n unsurlar›n›n aç›klanmas› söz konusu oldu¤unda, Locke’›n görüflünün genel olarak Aristoteles’in metafizi¤i ile benzerlikler tafl›d›¤› söylenebilir. Locke da tözsel bir ontoloji tasarlam›fl ve tözlerin nitelikler veya özelikler tafl›d›¤›n› düflünmüfltür. Ancak onun felsefesinin önemli farklar›ndan biri, kendi döneminin söylemsel havas›na uygun bir flekilde, temsil epistemolojisinin düflünsel gereçlerini kullanmas›d›r. Locke temel olarak iki tip “nitelik” oldu¤unu savunur. Birincil nitelikler, maddesel gerçeklik içinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen özelliklerdir. Örne¤in, bir nesnenin kaplad›¤› uzam, nesnenin fiziksel biçimi, kütlesi ve hareketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de alg›sal olarak bilebilece¤imiz niteliklerdir. Locke bu niteliklerden ayr› olarak, ikincil niteliklerden söz eder. ‹kincil nitelikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluflan etkilerdir. Örnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu s›n›fa giren özelliklerdir. Locke’›n bu ayr›m› ilk bak›flta anlamas› biraz zor gelebilir; o yüzden konuyu biraz somutlaflt›rarak aç›klamaya çal›flal›m. Locke’a göre, bir gülün belli özellikleri (“flekil” gibi) benim zihnimden ba¤›ms›z olarak nesnelerin kendisinde vard›r. Peki, gülün k›rm›z› rengi ve kokusu için ayn› fleyi söyleyebilir miyiz? Gülün benim duyumsad›¤›m keskin kokusunu düflünelim. E¤er güllerin oldu¤u bir bahçede hiç bir insan olmasayd›, güllerin kokmas›na neden olan “kimyasal yap›” –her ne kadar Locke böyle bir terminoloji kullanmasa da– tahminen yine güllerin içinde olacakt›. Ama
93
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
insanlar›n hissetti¤i o keskin koku fiziksel gerçekli¤in içinde olur muydu? Buna olumlu yan›t vermek zordur. Bir uzayl›n›n ayn› gülü koklay›p çok farkl› bir koku almas› olas›d›r. Bu durum flunu gösterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, varl›klar›n› “nesnel” olan birincil niteliklere borçlu olsalar da, kendileri asl›nda o nesnelerin içinde de¤illerdir. Bizim bildi¤imiz “gül kokusu” özelli¤inin ortaya ç›kmas› için, gül denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan “insan” gibi bir varl›¤›n bir araya gelmesi gerekmektedir. O yüzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim duyumsad›¤›m›z kokular, bizim gördü¤ümüz k›rm›z› renk, vs.), ne tek bafl›na maddesel gerçekli¤in içindedir ne de alg›layan öznenin zihninde durup dururken yaratabilece¤i olgulard›r. Locke’›n ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da) öznede oldu¤unu iddia ederken kastetti¤i budur. Biz dünyay› nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, do¤al olarak, niteliklerin hiç bir fleye tutunmadan evrende var olduklar›n› iddia etmek saçma olur. Locke’a göre tikel bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tözsel zeminden oluflur. Örne¤in, bir gül çok say›da niteli¤in bir araya gelmesiyle oluflur: fiekil, büyüklük, a¤›rl›k, renk vs. Ancak nitelikler veya özellikler bir fleyin nitelikleri veya özellikleridir. Locke, nitelikleri bar›nd›ran zemine “tözsel taban” (substratum) ad›n› verir. ‹nsanlar epistemolojik aç›dan yaln›zca nitelikleri bilebilir; “tözsel taban” ise bilgi nesnesi olabilecek bir fley de¤ildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan akl›n›n “tözsel taban”lar›n varl›ksal gereklili¤ini ak›lc› bir flekilde öne sürebilece¤ini ve bu gereklili¤i kavrayabilece¤ini düflünür. SIRA S‹ZDE Locke’›n birincil ve ikincil nitelikleri ay›rmas› ilk bak›flta kafa kar›flt›r›c› gelebilir. Onun bu ayr›m›n›n felsefi ifllevinin ne olabilece¤i konusunda fikir üretmeye çal›fl›n. Locke’›n farkl› tip nitelikler tan›mlamas›n›n felsefi motivasyonu ne olabilir? Bu ayr›m hangi ontoloD Ü fi Ü N E L ‹ M jik ve epistemolojik amaçlara hizmet etmektedir?
2
S O R U Locke’›n Epistemolojisinin Genel Felsefi Görünümü
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
‹lk olarak, Locke’›n flüphecili¤e yaklafl›m›n› de¤erlendirelim. Locke duyular›m›zdan gelen uyar›mlar›n bizim kontrolümüzün d›fl›nda olmas›n›n, Dbizim ‹ K K A Tdünya bilgimizin nesnelli¤ine dair önemli bir iflaret oldu¤unu düflünür. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, duyulardan gelen “bilgi” göz ard› edebilece¤imiz cinsten fleyler de¤ildir. SIRA S‹ZDE Sa¤l›kl› bir alg›sal yap›ya sahip insanlar normal flartlar alt›nda, kendilerini zorlasalar da, k›rm›z› bir duyumu mavi olarak alg›layamazlar. Günefle bak›nca karanl›¤› görmek olanaks›zd›r. O hâlde, duyumlar›n kayna¤›n›n duyu AMAÇLARIMIZ organlar›m›z›n kendileri oldu¤unu savlayamay›z. Çünkü e¤er öyle olsayd›, gözlerimiz karanl›kta da görüntü yaratabilirdi. Bu gibi örneklerden Locke’›n ç›kard›¤› sonuç, duyu verilerinK ‹ T A Pgeldi¤idir. de kendini gösteren uyar›mlar›n zihnin d›fl›ndaki maddesel dünyadan Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartes’›n iyimserli¤ine sahip de¤ildir. Zihnin gerçekli¤i bilme süreçleri her zaman kesinlikten uzak olmak zorundad›r. Locke, Tanr›’n›n insanlar› bilme yetene¤i ve ahlaki bulma T E L E Vdo¤rular› ‹ZYON kapasitesiyle yaratt›¤› düflüncesindedir. Buna karfl›n bu bilginin kayda de¤er epistemolojik s›n›rlar›n›n oldu¤u da aç›kt›r. Örne¤in, Locke’a göre, e¤er bir norm veya buyruk Tanr›’dan geliyorsa, o tart›flmas›z bir flekilde do¤rudur. Ancak sorun, bi‹NTERNET zim böyle bir buyru¤un gerçekten Tanr›’dan geldi¤ini s›n›rl› biliflsel olanaklar dâhilinde nas›l bilebilece¤imizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yoluyla maddesel gerçekli¤i bilmemizle ilgilidir. E¤er bilginin temelinde duyusal veriler varsa, bunlardan hareketle gerçekli¤in esas yap›s›n› bilme ifllevi kesinlikten oldukça uzak bir flekilde gerçekleflmek zorundad›r.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
Locke’›n deneyimcili¤i ile epistemolojinin daha “az iddial›” bir kimlik edindi¤i söylenebilir.
Epistemoloji
Daha genel felsefi bir perspektiften bak›ld›¤›nda gördü¤ümüz fley, Locke’›n yaklafl›m›yla birlikte epistemolojinin daha “alçakgönüllü” veya “mütevaz›” bir havaya girdi¤idir. Bilgi konusunda büyük beklentilerin azalmas› ve dünya bilgisini kesinlik içeren bir yap›da oluflturma iddialar›n›n zay›flamas›, genel olarak deneyimcilikle birlikte ortaya ç›kan bir durum olmufltur. Deneyimcili¤in bir sonraki büyük savunucusu olan Hume ile, bu ak›m›n tezleri bir ad›m öteye tafl›nacakt›r.
DAVID HUME Felsefe tarihinde insan bilgisinin “nesnel” temellerine duyulan sa¤lam inanç konusunda en keskin elefltirel görüflü gelifltiren ve sonuçta da en büyük epistemolojik y›k›ma neden olan düflünür Hume olmufltur. Hume’un, gözlemlenen düzenlilikler ve onlara ba¤l› tümevar›msal ç›kar›mlar konusunda dile getirdi¤i flüpheci fikirlerden daha önce söz etmifltik. Bu bölümde özellikle Hume’un “nesnelerin nesnel varl›¤›” ve “nedensellik” konular›nda ileri sürdü¤ü ve felsefe tarihinde derin bir iz b›rakm›fl olan tezlerinin üzerinde odaklanaca¤›z.
Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal› Hume’a göre, alg› s›ras›nda karfl›m›za bir “nesnenin” ç›kt›¤› aç›kt›r. As›l soru fludur: Nesnelerin nesnel olarak (yani özneden ayr› olarak) var oldu¤una inanmam›za neden olan fley nedir? Bu ilk bak›flta oldukça garip gelebilecek soruyu anlamland›rmaya çal›flal›m. Bizim nesneleri alg›lamam›z hiçbir zaman sürekli bir tarzda gerçekleflmez. Benim bahçemdeki erik a¤ac›n› alg›lamam› düflünelim. Erik a¤ac›n›n, bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi süreci boyunca, ben a¤ac› bol miktarda gözlemlemiflimdir. Her ne kadar a¤ac› günde 24 saat gözlemliyor olmasam da, a¤ac›n bahçemdeki varl›¤›n›n benim gözlemlerimden ba¤›ms›z ve sürekli bir tarzda devam etti¤ine iliflkin son derece sa¤lam bir inanç tafl›r›m. Hume’un deyimlerini kullan›rsam, erik a¤ac›n›n “zihinden ba¤›ms›z” ve “kesintisiz” bir flekilde var olan bir nesne oldu¤unu düflünürüm. Hume’a göre bu düflünce, her insan›n son derece do¤al olarak edindi¤i bir kan›d›r ve, bu anlamda, böyle inançlara sahip olan öznelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri oldu¤u söylenemez. Hume’un sordu¤u soru fludur: Nesnelerin zihinden ba¤›ms›z ve sürekli olarak var olduklar›na iliflkin inanç veya idea nereden kaynaklanmaktad›r? fiimdi, insan zihninin kapasitelerini düflünerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Hume’a göre bir nesnenin ba¤›ms›z ve sürekli olarak var oldu¤u konusundaki ideam›z›n kayna¤› alg›n›n kendisi olamaz. Tek bafl›na al›nd›¤›nda alg›, kesintiler içeren bir süreçtir. Gözlerini kapayan veya kulaklar›n› t›kayan bir insan için, nesne alg›sal boyutta devaml›l›¤›n› yitirir. O hâlde nesnenin sürekli varl›¤›n›n bilgisini alg›lar veremez. Dahas›, alg›sal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr› varl›¤›n›n bilgisini de alamay›z. Bir a¤ac› alg›larken zihnimde beliren görüntünün hangi yönünün zihnimin d›fl›ndan kaynakland›¤›n› ve hangi yönlerinin de benim öznel katk›m oldu¤unu ay›rt etmem olanaks›zd›r. Bu ba¤lamda, Hume’a göre, duyular arac›l›¤› ile d›fl›m›zdaki dünyaya dair uyar›mlar alma ile difl a¤r›s› aras›nda özsel bir fark yoktur. ‹nsanlar difl a¤r›s›n›n kendi benlikleri veya varl›klar› içinde olup bitti¤ini, fakat “a¤aç alg›s›”n›n zihnimizin d›fl›ndaki nesnelerden kaynakland›¤›n› düflünür. Peki bu ayr›m alg›sall›¤›n olanaklar›n› kullanarak yapabilece¤imiz bir ayr›m m›d›r? A¤aç alg›m›z›n içinde, o deneyimin d›flar›dan kaynakland›¤›n› gösteren bir iflaret var m›d›r? Bu irdelemelerden ç›karmam›z gereken sonuç fludur: Nesnelerin zihnimizin d›fl›nda ve sürekli olarak var oldu¤u bilgisine, duyusal ve alg›sal boyutta ulaflamay›z.
95
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Bir di¤er olas› seçenek, alg›lad›¤›m›z nesnelerin ve niteliklerin ba¤›ms›z ve sürekli olarak var oldu¤u konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan akl›n›n felsefi bir tarzda çal›flmas› sonucu olufltu¤unu söylemektir. Örne¤in, Locke gibi felsefecilere göre, biz dünyay› kendi zihinselli¤imiz kapsam›ndaki idealar yoluyla kavrar›z. Baflka bir deyiflle, biz esas olarak zihnimizin içeri¤ini bilebiliriz. Buna karfl›n, Locke’a göre, insanlar idealar›n ötesine iliflkin de iddialarda bulunabilirler. ‹nsan akl›, zihnin ötesinde neyin yatt›¤›n› bulup ç›karma yetene¤ine sahiptir. Metafiziksel ak›l yürütme yoluyla, fiziksel nesnelerin (örne¤in, onlar›n “birincil niteliklerinin”) bizim alg›m›zdan ba¤›ms›z olarak var olduklar›n› ileri sürebiliriz. Hume’a göre bu yaklafl›m›n kaç›rd›¤› nokta, çocuklar›n bile –soyut ak›l yürütmelerden habersiz olmalar›na karfl›n– nesnelerin ba¤›ms›z ve sürekli var olduklar›na iliflkin bir ideaya sahip olduklar› gerçe¤idir. Nesnelerin alg›lanmad›klar› zaman var olduklar› düflüncesine sahip olanlar yaln›zca metafizik becerisi olan felsefeciler de¤ildir. Hume’un insan› gülümseten ifadesiyle, “çocuklar, çiftçiler ve insanl›¤›n büyük bir k›sm›” da bu ola¤an düflünceye sahiptir. O hâlde, “nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z ve sürekli var olma” ideas›n›n zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi soyut metafizik tezleri bilinçli bir flekilde uygulamam›z olamaz. Hume’a göre sorunun do¤ru yan›t› imgelem veya imge oluflturma yetisidir. Bunu aç›klamadan önce bir gözlem yapal›m. Nesnelerin “sürekli varl›¤›” ideas› belli durumlarda zihnimizde oluflurken belli baflka durumlarda oluflmamaktad›r. Bir bebek bir nesneye ilk kez bakt›¤›nda ve ard›ndan o nesne görsel alan›ndan kayboldu¤unda, bebe¤in “nesnenin kesintisiz ve ba¤›ms›z bir flekilde var olma” fikrine hemen sahip olaca¤›n› düflünmeyiz. Peki, büyüyen bebe¤in yavafl yavafl bu ideaya sahip olmas›n›n nedeni nedir? Hume’a göre bunun nedeni uyar›m›n fliddeti (örne¤in, parlakl›¤›) olamaz. Sorunun yan›t›, “olgunun veya nesnenin tutarl› bir flekilde tekrarlanmas›”d›r. Örne¤in, ben ne zaman atefle baksam, alevlerin sürekli de¤iflim içinde olmalar›na ra¤men belli bir tutarl›l›k sergiledi¤ini alg›lar›m. Alevlerin farkl› zamanlarda ve durumlardaki flekli, rengi ve ›s›s› büyük farkl›l›klar göstermez. Bu deneyimler tekrarland›kça, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir ateflin veya bahçedeki a¤açlar›n veya kufllar›n biz onlara bakmad›¤›m›z zamanlarda da kesintisiz olarak var olmaya devam ettikleri yönünde bir idea oluflturur. Bu türden bir ideaya veya inanca al›flkanl›k sonucu sahip olmam›z anlafl›labilir ve kaç›n›lmaz bir fleydir. Ancak, Hume’un çarp›c› iddias› odur ki, belli tür alg›lar›n tekrarland›¤› gerçe¤inden nesnelerin zihnin d›fl›ndaki gerçek varl›ksal durumlar›na dair bir ç›kar›m yapmam›z olanaks›zd›r.
Nedenselli¤in Deneyimci Çözümlemesi ve Hume’un Metafizik Karfl›t› Duruflu Hume’un deneyimcili¤inin ontolojik anlamda oldukça flüpheci bir sonuç do¤urdu¤u aç›kt›r. Onun düflüncelerinin etkisinin en çarp›c› olarak görüldü¤ü felsefi konulardan biri de nedensellik olgusudur. “Nedensellik” (veya “neden-sonuç”, “etkitepki”) bafll›¤› alt›nda ifade edilen sorunsal, yaflam›n içinde yer alan önemli bir olgu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlar›n›n d›fl›nda kalanlar için üzerinde s›kça düflünülen bir sorun de¤ildir. Oysa nedenselli¤in, yani bir olgunun baflka bir olguya neden olmas› durumunun, bizim gözlemleyebildi¤imiz dünyan›n temelinde yatt›¤› kesindir. Nedensellik olmasayd›, tahminen evrenin görünen iflleyifli de olanakl› olmazd›. Örne¤in, bir nesne baflka bir nesneye çarpt›¤› zaman fiziksel anlamda ne olaca¤› az çok bellidir. E¤er tekmelenen tafllar tamamen rastgele bir flekilde hareket etselerdi –bazen tekmelenince uçsalard›, bazen yok olsalard› ve bazen de bir
Hume’a göre, zihnimizde “nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z ve sürekli var olma”ideas›n› oluflturan yetimiz imgelemdir (hayal gücü).
96
Hume, bizin evrensel nedensellik düflüncesine sahip olmam›z›n arkas›nda “düzenli tekrarlar”›n yatt›¤›n› düflünür.
Epistemoloji
hayvana dönüflselerdi– dünyam›z içinde yaflanamayacak ve kavranamayacak bir dünya olurdu. Oysa evren böyle de¤ildir; göründü¤ü kadar›yla evrenimizde belli fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonuçlara neden olur. Bu durum da bizim zihnimizden tamamen ba¤›ms›zd›r ve evrenin kurulufl yap›s›yla ilgilidir. En az›ndan, ço¤u insan›n genel yaklafl›m› bu flekildedir. Dördüncü ünitede flüphecilik ba¤lam›nda Hume’un felsefi tavr›n› k›saca görmüfltük. Orada “fiziksel olanaks›zl›k” ile “mant›ksal olanaks›zl›k” kavramlar›n› karfl›laflt›rm›flt›k. “Fiziksel olanaks›zl›k” kavram› için iyi bir örnek, bir kiflinin pencereden afla¤›ya atlad›¤›nda düflmeyip uçmaya bafllamas›d›r. Pek ço¤umuz, bunun evrenin bilinen fiziksel veya nedensel yap›s›yla çeliflti¤ini düflünürüz. Örne¤in, kütlesel çekim gücü, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dünyan›n merkezine harekete geçmesine neden olur. Evrende nedenselli¤in tesadüfi de¤il sürekli ve fiziksel aç›dan zorunlu bir durum oldu¤u belirtilebilir. Ancak Hume’un bu konuya epistemolojik yaklafl›m›, beklenebilece¤i gibi, son derece farkl›d›r. Hume, neden-sonuç iliflkisinin zorunlu oldu¤una inanmakta oldu¤umuzdan ve nedenselli¤in zorunluluk içerdi¤i yönünde bir ideam›z oldu¤undan flüphe etmez. Kritik soru, insanlarda “nedenselli¤in zorunlulu¤u ideas›”n›n olup olmad›¤› de¤il, bu idean›n nereden kaynakland›¤›d›r. Biz dünyadaki etki-tepki çiftlerini izledi¤imiz zaman, evrenin yap›s›na iliflkin metafizik kimlikte ve kesinlik içeren bir bilgi edinmifl olur muyuz? Örne¤in, “eli atefle uzatma”n›n bir neden ve “elin yanmas›”n›n sonuç oldu¤u nedensel bir zincir düflünelim. Benim öznel alg›lar›m aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu örnekteki nedenselli¤in zorunlu oldu¤unu düflünmemizin kökeninde ne yatmaktad›r? Bunun, Hume’a göre tek bir yan›t› olabilir: Benzer etki-tepki örneklerinde ayn› sonucun tekrarland›¤›n› gözlemlemek. Gözlemlenen olgu asl›nda yaln›zca “düzenli bir flekilde tekrarlanma”d›r. Biz hiç bir zaman “zorunlulu¤u” gözlemlemeyiz. Ancak bu tür düzenli tekrarlar oldukça, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk ideas› türetir. Bu da, bir sonraki “etki” gerçekleflti¤inde, daha önceden pek çok kez alg›lanan “sonuç”un zorunlu olarak ortaya ç›kaca¤›na dair bir beklentiye girmemize yol açar. Bizim dünyada var oldu¤unu sand›¤›m›z “zorunluluk”, asl›nda, zihnin al›flkanl›k sonucu belli bir “etki” ile belli bir “tepki”yi (veya sonucu) ba¤daflt›rarak bir beklenti üretmesinden baflka bir fley de¤ildir. Buna karfl›n, elimi atefle bir sonraki uzat›fl›mda yanma hissi duymamam mant›ksal olarak tamamen olanaks›z bir durum de¤ildir. O hâlde, benim zihinden ba¤›ms›z varl›k alan›nda gerçekleflen zorunlu (metafizik) bir ba¤›nt›y› biliyor olmam olanaks›zd›r. Örne¤in, benim bir sonraki atefle elimi uzatma hareketinde elimin yanaca¤›n› flu an bilemem. Bu konudaki afl›r› güvenimiz, e¤er Hume hakl›ysa, yanl›fl temellendirilmifl bir güvendir. Ortada bir “zorunluluk” varsa, bu gerçekli¤e ait bir zorunluluk de¤ildir. “Zorunluluk”, tekrarlamalar sonucu zihnimizde türeyen bir idead›r. K›sacas›, dürüst olursak, bizim bildi¤imiz zorunluluk “d›flar›da” de¤il, “içeridedir”. E¤er Hume’un tezleri do¤ruysa, metafizik bilgi olanaks›zd›r. Yani biz zihnimizin içeriksel s›n›rlar›ndan s›yr›l›p, onlardan ba¤›ms›z bir tarzda gerçekli¤e iliflkin bilgi iddialar›nda bulunamay›z. Bu tür iddialarda bulunan metafizik kitaplar›, onun çarp›c› sözleriyle, “atefle at›lmal›d›r”. Bu ba¤lamda, nedensellik ba¤›nt›s› da –geleneksel olarak ifllendi¤i haliyle– metafizik bir düflüncedir ve böylesi fikirler ak›lc› olarak gerekçelendirilebilecek düflünceler de¤ildir. Biz ne kadar tersini düflünmeye al›flm›fl olsak da, “nesnel sebep-sonuç ba¤›nt›lar›” bilgisine ulaflabilece¤imiz olgular olamazlar.
97
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Hume’un fikirlerinin Locke’›n epistemolojisi ile paralellikler gösterdi¤i aç›kt›r. Her iki düflünüre göre de, do¤ufltan getirdi¤imiz hiçbir idea yoktur. Dünya bilgimizin tümü duyulardan gelen basit uyar›mlara ve onlardan türeyen daha karmafl›k idealara dayanmak durumundad›r. Ancak Hume, Locke’dan farkl› olarak, “birincil niteliklerin varl›¤›” veya “substratum” konusunda bir iddiada bulunamayaca¤›m›z› savlar. Sonuçta, insan›n bilgisel dünyas› iki tür bilgiyle s›n›rlanmak durumundad›r. ‹lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg› ve gözlem yoluyla edinebilece¤imiz bilgisel durumlard›r. Dünya bilgimizin ço¤u bu tür bilgilerden oluflur. ‹kinci olarak ise, bu bilgi parçalar› veya idealar aras›ndaki iliflkilerin sonucunda ortaya ç›kan biçimsel bilgiler vard›r. Mant›k ve geometrinin sundu¤u bilgiler bu türe girerler. Ancak bu türlerin d›fl›na ç›kan, yani deneyim boyutunu aflan bilgi iddialar› tamamen bofl ve anlams›zd›r. Dahas›, felsefecilerin tarih boyunca gerçekli¤e iliflkin sundu¤u çeflitli görüfller de, bu anlamda, bütünüyle de¤ersiz tasar›mlard›r. SIRA göstermeye S‹ZDE Bu bölümde gördü¤ümüz gibi, Hume metafizik bilginin olanaks›zl›¤›n› çal›flmaktad›r. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve örnekler üzerinden aç›klay›n (‹pucu: Bu soruyu, Hume’a göre ne tip bilgilerin olanakl› oldu¤unu düflüD Ü fi Ü N E L ‹ M nerek yan›tlamaya çal›fl›n.).
GEORGE BERKELEY
3
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Deneyimcili¤in kuramsal temellerini atan düflünürlerin Locke ve Hume oldu¤u genel olarak kabul görür. Bununla birlikte, bir di¤er ünlü deneyimci D ‹ Kolan K A T Berkeley’in belli fikirleri de epistemolojik ba¤lamlarda s›kça dile getirilmifl ve tart›fl›lm›flt›r. Bu bölümde Berkeley’in (1685-1753) önemli tezlerinden baz›lar›n› irdeleyece¤iz.
‹deac›l›k ve Deneyimcilik
Hume’a göre yaln›zca iki tür bilgi olanakl›d›r: Olgusal bilgi ve biçimsel bilgi.
George Berkeley (“Corc Barkli” okunur) Dideac›l›¤› ‹ K K A Tda savunmufl olan bir deneyimcidir.
N N
Öncelikle felsefi ayr›mlar›m›z›n baz›lar›n› netlefltirelim. FelsefiAMAÇLARIMIZ tart›flmalarda bazen maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullan›l›r. Bu oldukça yan›lt›c› bir uygulamad›r. Maddecilik, genel olarak, var olanlar›n yalK ‹ T veya A P ruhsal tön›zca maddesel nesneler (veya maddesel töz) oldu¤unu, zihinsel zün olmad›¤›n› savlayan felsefi görüfltür. Maddecili¤in tersi, “içine idean›n veya düflünsel unsurlar›n girmedi¤i bir varl›ksal kesitin olamayaca¤›” tezine karfl›l›k geT E L E V ‹ Zde Y O yayg›n N lir ve bu görüfle ideac›l›k ad› verilir (Bu ak›m için ‘idealizm’ deyimi olarak kullan›l›r). “‹deac›l›k”, bazen de, evrenin yap›msal temelinde maddeden ziyade madde-d›fl›, düflünsel veya ruhsal unsurlar›n bulundu¤u sav› olarak da anlafl›l›r. Maddecilik ve ideac›l›k, metafizik (veya ontolojik) görüfllerdir. Deneyimcilik ise ‹NTERNET epistemolojik bir görüfl veya ak›md›r. Bir felsefecinin deneyimci olmas›, onun “madde” kavram› konusunda nas›l bir tav›r alaca¤›na iliflkin fazlaca bir fley söylemez. Örne¤in, Locke maddesel dünyaya ait unsurlar›n (birincil nitelikler, substratum, vs.) varl›¤›n› kabul ederken, Hume o tür metafizik unsurlar› felsefi kurgusundan kesinlikle d›fllamaktad›r. O yüzden bu iki düflünsel boyut felsefede dikkatli bir flekilde ayr›lmal›d›r. Berkeley’in görüflünü ilginç k›lan bir nokta, ontolojik anlamda ideac›l›¤› ve epistemolojik aç›dan da deneyimcili¤i aç›kça savunmufl olmas›d›r. Bu görüfllerin Hume taraf›ndan da savunuldu¤u ve Hume’un Berkeley’den çok da farkl› bir konumda olmad›¤› düflünülebilir. Ancak bu ilk izlenim yan›lt›c›d›r çünkü Berkeley’den farkl› olarak Hume herhangi bir metafizik veya varl›ksal perspektifi savunmamaktad›r. Hume’un göstermeye çal›flt›¤› nokta, e¤er nesnelerin zihinden ba¤›ms›z varl›¤›na iliflkin bilgi sahibi olabilece¤imizi san›yorsak, bu yaklafl›m›n sonunun
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ELEV‹ZYON ‹deac›l›k var Tolanlar›n temelde düflünsel veya zihinsel oldu¤unu savlayan metafizik görüfltür. ‹NTERNET
Berkeley hem bir deneyimci olup hem de aç›kça ideac›l›¤› savunmas› yüzünden felsefe tarihinde ilginç bir yere sahiptir.
98
Epistemoloji
epistemolojik hayal k›r›kl›¤› (yani, flüphecilik) olaca¤›d›r. Bunun ötesinde Hume’un ontolojik bir tavr› veya tözsel bir tercihi (maddesel veya ideac›) oldu¤unu söylemek yanl›fl olur. Berkeley’in felsefesini incelemenin en önemli yararlar›ndan biri, ontolojik ve epistemolojik kavramlar›n ve ak›mlar›n karfl›l›kl› iliflkilerini aç›k hale getirmede yard›mc› olmas›d›r. Bu ba¤lamda Berkeley’in ideac›l›¤›ndan k›saca söz edebiliriz. Berkeley’e göre, maddesel tözün veya zihinden tamamen ba¤›ms›z maddesel nesnelerin varl›¤›na inanan düflünürler (ve asl›nda gündelik yaflam içinde hepimiz), asl›nda fark›nda olmadan son derece çeliflik bir görüflü ileri sürmektedirler. Bizim alg›lar›m›za sunulan ve zihnimizde temsil etti¤imiz her nesne alg›sal olarak “duyumsanabilir” bir nesnedir –aksi hâlde onlar bizim için nesne olmazlard›. Maddecili¤in iddias› ise, nesnelerin duyulardan ve alg›sal süreçlerden ba¤›ms›z oldu¤u yönündedir. Ancak bu bizim gerçekten tasarlayabilece¤imiz bir durum mudur? Diyelim ki, ben karfl›mdaki a¤ac›n dal›nda duran kargan›n zihnimden ba¤›ms›z ve maddesel bir nesne oldu¤unu savl›yorum. Fakat benim için zorunlu olarak “duyumsanabilir bir nesne” olan kargay›, içindeki alg›lara veya ideaya iliflkin unsurlar› ay›klad›ktan sonra tasarlayabilir miyim? E¤er “maddesel” kavram› “zihinsel” ile z›t anlaml› olarak al›n›yorsa ve, dahas›, “maddesel” kavram› “içinde duyumsal, alg›sal veya düflünsel unsurlar olmayan” anlam›na geliyorsa, benim için kaç›n›lmaz olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay› “maddesel” olarak kurgulayabilir miyim? Yani, alg›lama ve anlama sürecinin her an›nda zorunlu olarak iflin içine katt›¤›m biliflsel ögeleri o kargadan ay›klay›p, daha sonra da kargay› maddeselli¤i veya nesnelli¤i içinde alg›layabilir miyim? Bu, do¤al olarak, olanaks›zd›r. ‹dea veya zihin taraf›ndan “kirletilmemifl” (yani, müdahale edilmemifl), kendi nesnelli¤i içinde var olan madde bizim için anlafl›l›r bir varl›k parças› de¤ildir. O hâlde, Berkeley’e göre, maddeci düflünürler nesnelerin nesnel varl›¤›ndan söz ederken çeliflik bir düflünce dile getirmektedir.
Var Olmak Alg›lanmakt›r Berkeley’in görüflü ilginç baz› noktalara iflaret eder. Ona göre, bir idea, yaln›zca bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten ar›nm›fl maddeyi temsil edemez. Düflünce, içinde düflünsel unsurlar olmayan varl›¤› (maddeyi) kavrayamaz. Bizim nesne olarak tan›mlad›¤›m›z ve kavrad›¤›m›z bir fleyin, hiç kimse onu alg›lamasa da “alg›land›¤› hâliyle var olaca¤›n›” düflünmek gerekçelendirilmesi olanaks›z bir fikirdir. Berkeley’in meflhur ifadesiyle söylersek, “Var olmak, alg›lanmakt›r”. (Latince ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hiç kimsenin alg›lamad›¤› tafllar›n, a¤açlar›n ve y›ld›zlar›n var olmad›¤›n› m› söyleyece¤iz? Berkeley bu sa¤duyuya ayk›r› görüflü savunuyor de¤ildir. Ona göre, Tanr› her an her nesneyi alg›layabildi¤i için, Tanr›’n›n alg›s›n›n ontolojik güvencesinde, nesnelerin kesintisiz var oldu¤unu söyleyebiliriz. Berkeley’in felsefesinin bu yönü biraz flüpheyle karfl›lanm›fl olsa da, yukar›da aktard›¤›m›z maddecilik karfl›t› (veya ideac›) argümanlar› hem ontolojik hem de epistemolojik ba¤lamlarda s›kl›kla gündeme getirilmifltir.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
DENEY‹MC‹L‹⁄‹N GENEL FELSEF‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Deneyimcilerin, büyük oranda, Descartes ile bafllayan bilgi sorunsal› üzerine e¤ildikleri ve o çerçevede fikir ürettikleri gözlemlenebilir. Ancak, özellikle Locke ve Hume, kendilerini Descartes’›n sahip oldu¤u iyimser epistemolojik sonuçlar›n veya noktan›n çok uza¤›nda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki ünitede de görece¤imiz gibi, Descartes gibi usçular insan bilgisinin güvenilirli¤ine iliflkin fazlaca bir endifle duymazlarken, deneyimciler bizim s›n›rl› bir biliflsel varl›k oldu¤umuz gerçe¤i üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Bunun do¤al sonuçlar›ndan biri, zihnimizin içeri¤inden hareketle “zihnin d›fl›ndaki gerçekli¤i” bilmeye giden epistemolojik yollar›n kesinlikten uzak olmas› gerekti¤inin –ve hatta öylesi bir bilginin olanakl› olup olmad›¤›n›n tart›flmaya aç›k oldu¤unun– ortaya ç›kmas›d›r. Hume’un ve Berkeley’in görüfllerine yaklafl›rken, bu felsefecilerin sa¤duyudan uzak bir tav›rla “çevremizdeki s›radan nesnelerin var olmad›¤›” gibi garip iddialarda bulunmad›klar›n› akl›m›zda tutmal›y›z. Örne¤in Hume, “do¤alc›” yönleri de olan bir felsefeci oldu¤u için, entelektüel ifllevler de dâhil olmak üzere tüm insan etkinli¤inin do¤an›n içinde gerçekleflen olgular oldu¤unu düflünmüfltür. Onun meflhur deyifliyle: “Felsefeciler soyut flüpheci görüfllere kap›l›p gitmeye yatk›nd›r, ancak do¤a nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar güçlüdür”. Benzer flekilde Berkeley, maddecili¤in yerine, deneyimci ve ideac› bir görüfl savunmufl olsa da, hiçbir zaman çevremizdeki masalar›n veya çiçeklerin varl›¤›n› sorgulamam›flt›r. Onlar›n sorunsallaflt›rd›¤› ve üzerinde odaklaflt›¤› konular, temel olarak, bilgimizin kayna¤›n›n ne oldu¤unun bulunmas› ve “maddesel nesne” veya “dünyan›n nesnel düzeni” olarak bildi¤imiz fleylerin as›l kimliklerinin epistemolojik irdelemeler sonucu ortaya ç›kmas›d›r.
99
100
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Deneyimcilik ak›m›n› ana hatlar›yla aç›klayabilmek. Deneyimci düflünürler, bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤u tezini savunurlar. Bu ba¤lamda, “duyu verisi” ve “alg›” kavramlar›n›n ayn› olmad›¤›n› özellikle vurgulamam›z gerekiyor. Örne¤in bitkiler dünyaya duyusal olarak aç›kt›rlar; ancak görmek, iflitmek, koklamak gibi alg›sal kapasiteler bitkilere de¤il hayvanlara özgüdür. Yukar›da verdi¤imiz tan›m› flu flekilde de ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve alg›lardan gelen verilerin d›fl›nda bilginin baflka bir kayna¤› olmad›¤›n› savlarlar. Türkçede bazen bu ak›m için ‘deneycilik’ deyimi de kullan›l›r. Ancak, “deney” ve “deneyim” kavramlar› aras›nda önemli bir fark oldu¤u aç›kt›r. Bu kitapta biz ‘deneyimcilik’ deyimini tercih edece¤iz. Deneyimcili¤in arka plan›n› oluflturan “temsil” kavram›n› aç›klayabilmek. Ça¤›m›z›n epistemolojik görüfllerini iyi anlayabilmek için, Descartes sonras› felsefede çok önemli bir yer tutan “temsil” kavram›n›n do¤ru anlafl›lmas› gerekmektedir. En basit flekliyle tan›mlarsak, temsil olgusunun gerçekleflmesi belli bir nesnenin veya durumun ifadesinde farkl› bir nesnenin veya durumun kullan›lmas›, ilk nesnenin anlamsal boyutta “yerine geçmesi” arac›l›¤›yla gerçekleflir. Örne¤in, benim zihnimde An›tkabir’in görüntüsü olufltu¤unda, o görüntü ile gerçekte var olan yap› aras›nda bir iliflki vard›r: Zihnimdeki görüntü gerçek nesneyi “temsil eder”, onun varl›¤›na iflaret eder, ona bir gönderme yapar. Bu kavram›n epistemolojik aç›dan neden çok önemli oldu¤unu tahmin etmek zor de¤ildir. Descartes ve onu izleyen pek çok bilgi kuramc›s›na göre, bilginin arac› veya bar›nma yeri zihnimizde oluflan durumlar, yani “temsillerdir”. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, zihinsel temsil olgusu genelde çok akl›m›za gelmeyen ilginç bir durumun da ortaya ç›kmas›na neden olur. Bizim bilgilenmemize neden olan temsiller veya zihinsel durumlar maddesel fleyler de¤illerdir. Örne¤imize dönersek, An›tkabir’in zihnimdeki görüntüsü somut, elle tutulur bir nesne de¤ildir. Oysa temsil edilen nesnelerin zihinlerin içinde olmad›¤› genelde kabul
edilir. Sonuçta ortaya tart›flmaya oldukça aç›k bir durum ç›kar çünkü farkl› türden iki fleyin “temsil” iliflkisi içinde bulunmas› bu iliflkinin do¤as› ve güvenilirli¤i konusunda ak›llarda soru iflaretlerinin oluflmas›na neden olur. Bu ba¤lamda oluflan felsefi kayg›lar ve ak›l yürütmeler epistemoloji tarihinde derin tart›flmalar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
N AM A Ç
3
Modern Dönem’de deneyimcili¤i net bir flekilde ifade eden ilk düflünür olan John Locke’›n felsefesini aç›klayabilmek. ‘Tabula rasa’ deyimi Latince “bofl levha” anlam›na gelir ve bu kavram John Locke’dan bu yana deneyimci felsefeciler taraf›ndan insan zihninin do¤um an›ndaki durumunu betimlemek için kullan›l›r. Yaflam›m›z›n bafl›nda herhangi bir bilgiye sahip olup olmad›¤›m›z sorusu hem felsefecileri hem de bilim insanlar›n› yak›ndan ilgilendirmifltir. “Deneyimci” felsefeciler, isimden de anlafl›laca¤› gibi, insan bilgisinin oluflumunda deneyimin esas oldu¤una inan›rlar. Gerçeklik konusunda bildi¤imiz ne varsa, nihayetinde, deneyime dayanmak zorundad›r. Tersten söylersek, bir bilgi parças› ne kadar karmafl›k veya soyut olursa olsun, onun kökeni mutlaka yaflad›¤›m›z deneyimlerdir. Basitlefltirerek söylersek, alg› bilginin oluflumunda esast›r. Alg› boyutunun tamamen d›fl›na ç›karak dünyaya iliflkin bilgi edinmek olanks›zd›r. Örne¤in e¤er bir insan befl duyusunun hepsinden yoksun olarak dünyaya gelseydi, yaflam› boyunca tahminen herhangi bir bilgi sahibi olamayacakt›. Locke’a göre, bizim karmafl›k kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin kökeninde, basit alg›lar› bir araya getirebilme yetene¤imiz yatmaktad›r. Örne¤in hepimiz “devlet” veya “ özgürlük” kavramlar›na sahibiz. Ancak bunlar dünyada görebildi¤imiz, dokunabildi¤imiz, koklayabildi¤imiz fleyler de¤illerdir. Locke, “devlet” gibi karmafl›k fikirlerin de, en nihayetinde, basit alg› parçac›klar›n›n bileflkesinden, onlar›n zihin taraf›ndan bir araya getirilmesinden olufltu¤unu savlar. K›sacas›, dünyaya iliflkin kavramlar›m›z›n ve bilgimizin kayna¤› deneyim d›fl›nda bir fley olamaz.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
N A M A Ç
4
David Hume’un bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden çok önemli bir yer tuttu¤unu aç›klayabilmek. Hume’un deneyimci görüfllerini çarp›c› k›lan bir özellik, onun daha önce hiç sorgulamay› düflünmedi¤imiz ve “kesin” olarak ald›¤›m›z baz› bilgi türlerinin asl›nda önemli bir metafizik boyut içerdi¤ini ve varsay›mlar›m›z›n tersine, bizim için bilinebilirlikten oldukça uzak oldu¤unu göstermesidir. Biz genellike fiziksel dünyan›n nesnelerinin biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zamanlarda da kesintisiz ve bizden ba¤›ms›z bir tarzda var olduklar›n› düflünürüz. Hume bu inanca kap›lmam›zda tuhaf veya yad›rganacak bir taraf olmad›¤›n› aç›kça belirtir. Onun sordu¤u soru, bu tür düflüncelere nas›l kap›ld›¤›m›z ve bu fikirlerin kayna¤›n›n ne oldu¤udur. Bu sorulara verilebilecek ilk yan›t tahminen “alg› sayesinde” olacakt›r. Ancak bu do¤ru bir yan›t olamaz çünkü alg› kesintili bir süreçtir ve biz o yolla nesnelerin alg›layan zihinden ba¤›ms›z olarak gerçeklik içinde var olduklar› fikrini edinemeyiz. Hume’a göre bizim bu inanc›m›z›n nedeni, belli tür alg›lar› düzenli bir flekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (veya “hayal gücümüzün”) fiziksel nesnelerin alg›lanmad›¤› zaman da var oldu¤u düflüncesini yaratmas›d›r. E¤er bu do¤ruysa, bizim nesnelerin kesintisiz varl›¤›na iliflkin düflünmeden yapt›¤›m›z varsay›m sorunlu bir ak›l yürütme içeriyor demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik için de öne sürer. Biz evrende sürekli olarak düzenli tekrarlar gözlemleriz. Örne¤in, elden b›rak›lan bir nesne her zaman yere do¤ru düfler. Ancak bu durumda bizim gerçekten bildi¤imiz fley, geçmiflte söz konusu olgunun düzenli bir flekilde tekrarlad›¤›d›r. Baflka bir deyiflle, tikel gözlemlerden hareketle evrenin yap›s›na iliflkin genel bir bilgiye sahip oldu¤umuz ç›kar›m› yapamay›z. Örne¤in yar›n elimizden b›rakt›¤›m›z nesneler uçmaya bafllayabilir. Ve bizim bu konuda (metafizik) bir bilgiye sahip olmam›z olanaks›zd›r.
N A M A Ç
5
N A M A Ç
6
101
George Berkeley’in felsefesinin ideac› ve deneyimci yönlerini aç›klayabilmek. Berkeley hem ideac› bir ontolojiyi hem de deneyimci bir epistemolojiyi savunmufltur. Berkeley’in en temel ve en çarp›c› iddias›, “madde” dedi¤imiz fleyin, yani zihinden tamamen ba¤›ms›z bir varl›k kesitinin olmad›¤›d›r. Kendisi, ayr›ca, bizim gerçekli¤e iliflkin tüm bilgimizin deneyimsel olarak ve idealar yoluyla geldi¤ini savunur. Berkeley’in maddesel gerçekli¤i reddetmesinin nedeni fludur: Maddeci düflünürler nesnelerin alg›lardan ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu savlar; ancak biz bir nesneyi kavrad›¤›m›zda, o nesne ister istemez bizim “zihinselli¤imizde canlanan” bir nesne olmaktad›r. Maddeciler, zihnin ifllevlerinin hiç etkilemedi¤i bir “madde” kavram›ndan söz ederler. Berkeley’e göre bu olanaks›zd›r. Zihinselli¤in hiç girmedi¤i bir varl›¤› zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim “maddesel” olarak niteledi¤imiz her fley, bu anlamda, zihinselli¤i ve alg›lanmay› gerekli k›lar. Onun deyimiyle: “Var olmak alg›lanmakt›r”. Deneyimcili¤in genel felsefi de¤erlendirmesini yapabilmek. Deneyimciler, ço¤unlukla, Descartes’›n bafllatt›¤› bilgisel irdelemeleri devam ettirmifller ve Descartes ile ortaya ç›kan temsil epistemolojisi üzerinden bir perspektif gelifltirmifllerdir. Descartes gibi felsefeciler genellikle ak›l yoluyla bileceklerimiz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verilerine ve alg›lara dayanmayan hiç bir fleyin bilgi olarak kabul edilemeyece¤ini düflünmüfllerdir. Baflka bir flekilde ifade edersek deneyimciler, ne kadar kar›fl›k görünürse görünsün, dünya bilgimizin her parças›n›n mutlaka basit duyumlardan ve alg›lardan kaynakland›¤›n› öne sürmüfllerdir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, deneyimcili¤in “ayaklar› yere basan” ve bilgiyi “somut verilere dayanarak” aç›klamaya çal›flan bir ak›m oldu¤u söylenebilir. Bu ak›m›n güçlü ve zay›f yönlerinin tam olarak de¤erlendirilebilmesi için elbette, bir sonraki ünitenin konusu olan usçulu¤un da incelenmesi gerekmektedir.
102
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “deneyimcilik” kavram›n› en iyi flekilde tan›mlamaktad›r? a. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde befl duyu oldu¤unu savunur. b. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde ak›l oldu¤unu savunur. c. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde fiziksel kuramlar oldu¤unu savunur. d. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde bilimsel deneyler oldu¤unu savunur. e. Deneyimcilik, insan›n sahip oldu¤u tüm bilgilerin kökeninin temelde mant›k oldu¤unu savunur. 2. Descartes ile bafllayan Modern Felsefe’nin en önemli boyutlar›ndan biri “temsil epistemolojisi”dir. Descartes’›n felsefesi aç›s›ndan “temsil” kavram› afla¤›daki cümlelerden hangisi arac›l›¤› ile en iyi flekilde ifade edilebilir? a. Bilgiyi içinde bar›nd›ran ve temsil olgusunu gerçeklefltiren insan zihni asl›nda bütünüyle maddesel bir yap›dad›r. b. Fiziksel dünyan›n nesneleri “idea” ad› verilen zihinsel durumlar› temsil ederler. c. ‹nsan zihnindeki idealar fiziksel gerçeklik içinde var olan fleyleri temsil ederler. d. ‹nsan zihnindeki idealar maddesel dünyan›n nesnelerinin var olmas›na neden olurlar. e. ‹nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin gerçekten var oldu¤u söylenemez. 3. Afla¤›dakilerden hangisi John Locke’›n “tabula rasa” fikrini tam olarak aç›klar? a. ‹nsan zihni mant›ksal do¤rular› ö¤renme yetene¤ine sahiptir. b. ‹nsan zihni manevi do¤rular› ö¤renme yetene¤ine sahiptir. c. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz en temel bilimsel idealar› içerir. d. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz bofl bir levha gibidir. e. Do¤du¤umuz zaman zihnimiz yaln›zca Tanr› ideas›n› içerir.
4. Bir limonu görsel olarak deneyimledi¤imizde alg›lad›¤›m›z sar› renk bir niteliktir. Locke’a göre, bu nitelik için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Sar› renk “ikincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunmaz. b. Sar› renk “ikincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. c. Sar› renk “birincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunmaz. d. Sar› renk “birincil nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. e. Sar› renk “nesnel nitelik” s›n›f›na girdi¤i için limonun kendisinde bulunan bir özelliktir. 5. Locke’a göre, zihnimizde uyanan idealar›n yaln›zca özneye ait durumlar olmad›¤›n› göstermek olanakl›d›r. Afla¤›dakilerden hangisi Locke’›n bu ba¤lamda kulland›¤› ya da kullanabilece¤i bir ak›l yürütme de¤ildir? a. Görsel aç›dan sa¤l›kl› insanlar›n bir ›fl›k kayna¤›na bak›nca karanl›k görmeleri olanaks›zd›r. b. Duyusal olarak normal insanlar, bir a¤ac›n devrilme sesini bir senfoni olarak alg›layamazlar. c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk y›¤›n›na dokunup sert yüzey duyumu alamazlar. d. Zihinsel olarak sa¤l›kl› insanlar için, “hat›rlanan” difl a¤r›s› ile “gerçek” difl a¤r›s› çok farkl› duyumlard›r. e. Görsel aç›dan sa¤l›kl› insanlar dünyay› gözleri aç›kken alg›larlar. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Hume’un yan›tlamaya çal›flt›¤› felsefi sorulardan biridir? a. Bir nesne bize göründü¤ünde, onun gerçekten göründü¤ünden emin olabilir miyiz? b. Birincil ve ikincil nitelikler aras›ndaki temel farklar nelerdir? c. Birincil nitelikler ak›l yoluyla m› yoksa deneyim yoluyla m› kavran›r? d. Nesnelerin biz alg›layamad›¤›m›z zamanlarda da ba¤›ms›z olarak var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n kökeni nedir? e. ‹nsanlar›n zihninde do¤um an›nda var olan idealar hangileridir?
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
7. Hume’a göre afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Locke’›n birincil nitelikleri deneyimsel bilginin hedefi olamaz. b. Locke “do¤ufltan idealar›n olamayaca¤›” konusunda hakl›d›r. c. ‹nsan zihni idealardan hareketle zihinden ba¤›ms›z nesnelerin gerçek niteliklerini kavrayabilir. d. Nesnelerin bizden ba¤›ms›z bir flekilde var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n nedeni insan akl›n›n baz› soyut felsefi irdelemeler yapmas› olamaz. e. Nesnelerin bizden ba¤›ms›z bir flekilde var olduklar› yönündeki inanc›m›z›n nedeni alg›lar olamaz. 8. Hume’a göre, bizim nesnelerin sürekli ve metafizik anlamda ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›z›n nedeni nedir? a. Olgusal düzeyde düzenliliklerin ve tutarl›l›klar›n gözlenmesi, o olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. b. Olgular›n fiziksel bilimlerin yöntemleriyle incelenmesi o olgusal durumun nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. c. Nesnelerin sürekli ve ba¤›ms›z varl›¤› ideas› do¤ufltan zihnimizde vard›r ancak bu idean›n ortaya ç›kmas›n› deneyim sa¤lar. d. Olgular›n aç›k ve seçik bir flekilde alg›lanmas› o olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inanmam›za neden olur. e. ‹nsan akl›n›n mant›ksal bir flekilde çal›flmas› sonucu olgusal durumlar›n nesnelerinin sürekli ve ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤una inan›r›z. 9. Afla¤›dakilerin hangisi Berkeley için geçerli de¤ildir? a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir felsefecidir. b. Berkeley nesnelerin alg›dan ba¤›ms›z bir flekilde var olabilece¤ine inanmaz. c. Berkeley ideac› bir düflünürdür. d. Berkeley maddesel tözün varl›¤›n› reddeder. e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varl›¤›na inan›r.
103
10. Afla¤›dakilerden hangisi deneyimci felsefeciler için yanl›flt›r? a. Bir felsefecinin deneyimci olmas› onun Tanr›’n›n varl›¤›na inanmad›¤› anlam›na gelmez. b. Deneyimcilik özünde ontolojik bir görüfl de¤il, epistemolojik bir perspektiftir. c. Bir deneyimcinin maddesel tözün varl›¤›n› kabul etmesi olanaks›zd›r. d. Deneyimciler zihnin d›fl›ndaki metafizik gerçekli¤in kesin bir flekilde bilinmesinin olanakl›l›¤› konusunda Descartes’tan farkl› bir yaklafl›m içindedirler. e. Bir felsefecinin deneyimci olmas› onun maddeci veya ideac› olmas›n› belirlemez.
104
Epistemoloji
Okuma Parças› GENEL OLARAK ‹DELER ve KÖKENLER‹ ‹nsan düflündü¤ünün ve düflünürken zihninde dolaflan fleylerin ideler oldu¤unun bilincindedir; öyleyse flu kesindir ki, insanlar zihinlerinde beyazl›k, sertlik, tatl›l›k, düflünme, hareket, insan, fil, ordu, sarhoflluk ve benzeri sözcüklerle dile getirilen çeflitli ideler tafl›rlar. Bu durumda öncelikle araflt›r›lmas› gereken “Onlar› nas›l ediniriz?” sorusunun yan›t›d›r. ‹nsanlar›n varolufllar›n›n bafl›nda zihinlerine damgalanm›fl do¤ufltan ideler ve ilk harflere sahip olduklar› yolunda kabul görmüfl bir ö¤reti vard›r. Bu san› üzerinde zaten oldukça fazla durmufltu : Anlama yetisinin sahip oldu¤u tüm ideleri nereden edindi¤ini gösterdi¤imde; önceki kitapta söylemifl olduklar›m›n çok daha kolay benimsenece¤ini san›yorum. Zihne hangi yol ve aflamalarla girdikleri de herkesin kendi gözlem ve deneyiminden ortaya ç›kacakt›r. Gelin zihni bafllang›çta üzerine hiçbir fley yaz›lmam›fl düz beyaz bir k⤛t (tabula rasa) gibi düflünelim -Bu ka¤›t nas›l doldurulur? ‹nsan›n s›n›rs›z kurgu yetene¤i ile zihne aktard›¤› bu zenginli¤in kayna¤› neresidir? Tüm bu bilgi ve ak›l malzemelerini zihin nereden edinmektedir? Bunlara tek yan›t›m var. “DENEY‹M”. Tüm bilgimiz önünde sonunda deneye dayan›r ve deneyimden gelir. Anlama yetimizi tüm düflünme malzemeleri ile donata d›fl›m›zdaki duyulur nesneler ya da kendi içimizde alg›lamad›¤›m›z ve duydu¤umuz zihinsel ifllemlere yönelik gözlemimizdir. Bunlar tüm idelerimizin do¤du¤u bilgi p›narlar›d›r. Duyulur nesneler alan›nda DUYULARIMIZ zihne bunlar›n etkileme biçimlerine göre çeflitli alg›lar›n› iletirler. Dolay›s›yla sar›, beyaz, s›cak, so¤uk, yumuflak, sert, ac›, tatl› ve benzeri tüm duyulur niteliklerin idelerini ediniriz; “duyular zihne iletirler” ile söylemek istedi¤im duyular›n›n zihinde bu alg›lar› üreten fleyleri d›fl nesnelerden al›p zihne tafl›d›¤›d›r. Sahip oldu¤umuz, duyular›m›z yoluyla anlama yetisine aktar›lan ço¤u idenin bu önemli kayna¤›na ben “DIfi DUYUM” diyorum. Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmas›na kaynakl›k eden bir di¤er fley de, zihnimizin idelerine iliflkin ifllemlerin alg›s›d›r ki, bu ifllemler düflünme s›ras›nda anlama yetisini d›fl›ndaki nesnelerden sa¤lanamayacak olan baflka bir grup ide ile donat›r. Bilincinde oldu¤umuz ve kendimizde gözlemledi¤imiz alg›lama, düflünme, kuflku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme ve benzeri çeflitli zihinsel edimlerle de anlama yetilerimize seçik ideler katar›z. Her insan›n içinde bu kaynak
vard›r; d›fl›m›zdaki nesneler alan›nda olmad›¤›ndan duyu de¤ilse de çok benzemektedir ve içsel duyu diye adland›r›lmak için uygundur. Fakat sundu¤u ideleri zihnin kendi içinde yürüttü¤ü ifllemler üzerinde düflünerek edinmesine ba¤l› olarak di¤erine DIfi DUYUM diyorken, bunu da ‹Ç DUYUM diye adland›r›yorum. Bu inceleme boyunca ‹Ç DUYUM ifadesi geçti¤inde, zihnin kendi ifllemlerini, anlama yetisinde bunlar›n idelerini üreten ak›l yard›m›yla anlafl›ls›n isterim. D›fl Duyumun nesneleri olan d›fl›m›zdaki somut fleyler ve ‹ç Duyumun nesneleri olan zihnimizdeki ifllemler bence tüm idelerimizin do¤du¤u kaynaklard›r. Burada kulland›¤›m genifl anlam›yla “ifllemler” terimi zihnin idelerine iliflkin etkinlikleri yan›nda, bir düflünceden do¤an doyum ya da rahats›zl›k gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl› kimi edilginlikleri de içermektedir. Anlama yetisinde bu kaynaklar d›fl›nda bir yerlerden edinilmifl hiçbir ide yoktur bence. D›fl›m›zdaki nesneler zihni bizde ürettikleri farkl› alg›lara karfl›l›k gelen duyulur niteliklere iliflkin idelerle donat›rlar; zihin de anlama yetisini kendi ifllemlerine ait idelerle doldurur. Bu kaynaklar› ve bileflimleri ile ba¤›nt›lar›n› iyice irdelersek, tüm ide varl›¤›m›z› onlara borçlu oldu¤umuzu görebiliriz; zihnimizde de bunlar›n birinde edinilmemifl hiçbir ideye rastlamay›z. Biri kendi düflünceleri ve anlama yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip oldu¤u özgün idelerin, duyular›n›n nesneleri ya da zihninin ifllemlerinin nesnelerinden baflka fleyler olup olmad›klar›n› söylesin. Ne kadar büyük bir bilgi birikimi olursa olsun titiz bir gözlemle, ileride de görece¤imiz üzere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve türetilen sonsuz bir çeflitlilik içinde olsalar da bu iki kaynak d›fl›ndan gelmifl hiçbir ide tafl›nmad›¤› böylece anlafl›l›r. Bir bebe¤in dünyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin özünü oluflturan bir sürü ide ile yüklü oldu¤unu düflünmek için pek az nedenimiz var. Çocuk aflama aflama o idelere kavuflur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bellek, zaman ya da s›ra kayd› tutmaya bafllamadan önce yerlefliyorsa da, yabanc› nitelikler için o kadar uzun bir süreç gereklidir ki, onlarla tan›flt›¤› zaman› an›msayacak pek kimse yoktur. Çaba gösterilse kuflkusuz bir çocuk yetiflkin olana dek s›radan idelerin bile çok az› edindirilerek büyütülebilir. Ne kadar özen gösterilse de, bebekler dünyaya geldiklerinde çevrelerini saran, çeflitli ve sürekli biçimlerde etkileri alt›na girdikleri cisimlerin zihinlerinde b›rakt›¤› izlenimlerden kurtulamazlar. Ifl›k ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
105
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› çocuklar›n duyular›n› uyarma ve zihinlerine girmede etkindirler; fakat bir çocuk yetiflkin olana dek siyah ve beyaz d›fl›nda hiçbir fley görmeyece¤i bir yere kapat›lsa, bir istiridye ya da anas›n›n tad›n› hiç yemedi¤inden bilemeyece¤i gibi k›z›l ya da yeflil idelerine de sahip olamaz. Öyleyse insanlar çevrelerindeki nesnelerin çeflitlili¤i ölçüsünde daha az ya da daha fazla yal›n ide edinirler; dolay›s›yla da zihinlerinin ifllemleri duyumsad›klar› çeflitlilikte ideler üretir. Çünkü, zihninin ifllemlerini gözlemleyen biri bunlara iliflkin aç›k ve pürüzsüz ideler edinse de, düflüncelerini yo¤unlaflt›rmad›kça zihninde tüm olup bitenlere iliflkin aç›k ve seçik ideler edinemez: T›pk› gözlerini dikip pür dikkat izlemedikçe bir saatin ya da bir resmin bütün tikel idelerine eriflemeyece¤i gibi. Resim ya da saat her zaman görebilece¤i bir yerde olabilir ancak birer birer her ayr›nt›s›n› düflünecek kadar dikkatini yöneltmedikçe bunlar›n tümüne iliflkin kar›fl›k bir ideye sahip olabilir yaln›zca. Kaynak: John Locke. (1999) ‹nsan›n Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme. çev. Meral Delikara Topçu. Ankara: Öteki Yay›nevi, s. 133-137.
1. a
2. c
3. d
4. a
5. e
6. d
7. c
8. a
9. e
10.c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcilik Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Deneyimcilik” kavram›n›n temel ögelerinin ne oldu¤unu anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “temsil” kavram›n› nas›l anlad›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Locke’›n savundu¤u bu önemli düflünceye iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Locke’›n Ontolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Nitelikler konusunda Locke’›n hangi fikirleri öne sürdü¤ünü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Locke’›n Epistemolojisinin Genel Felsefi Görünümü” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Locke’›n argümanlar›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” k›sm›n› yeniden okuyun. David Hume’un hangi felsefi sorunu yan›tlamaya çal›flt›¤›n› an›msayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” ve “Nedenselli¤in Deneyimci Çözümlemesi ve Hume’un Metafizik Karfl›t› Duruflu” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Hume’un felsefesini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Nesnelerin Ba¤›ms›z Varl›¤› Sorunsal›” k›sm›n› yeniden okuyun. Hume’un “nesnelerin sürekli ve ba¤›ms›z varl›¤› konusundaki ideam›z›n kayna¤›” konusundaki fikirlerini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹deac›l›k ve Deneyimcilik” ve “Var Olmak Alg›lanmakt›r” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Berkeley’in perspektifini ana hatlar›yla kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, üniteyi bafltan sona okuyun ve fikirleri aç›klanan felsefecilerin deneyimcilik düflüncesini nas›l ortaya koydu¤una ve hangi noktalar› deneyimcili¤e esas ald›klar›na dikkat edin. Böylece deneyimcili¤in özüne ait düflünceleri di¤erlerinden ay›rabileceksiniz.
106
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 “Temsil” kavram›n›n günlük yaflamdaki tipik örnekleri genellikle toplumsal normlar›n, kurumlar›n ve sembollerin kullan›m› düzeyinde gerçekleflir. ‹nsanlar›n cenazelerde koyu renk giymeleri tutulan yas›n bir iflaretidir. Baflka bir örnek al›rsak, seçilmifl politikac›lar halk› temsil ederler. Ve daha gündelik bir ba¤lamda, ‘DNA’ ve ‘TBMM’ gibi sembolik deyimler, gerçeklik içinde yer alan nesnelere veya olgulara gönderme yaparlar ve onlar› temsil ederler. Felsefecilerin “temsil” kavram›n›n› kullanmalar› ise genellikle bilgisel ve anlamsal ba¤lamlarda gerçekleflir ve bu kavram baz› önemli epistemolojik sorunlar›n temelinde yatar. Bilgi sorunsal› kapsam›nda temel konu, zihinsel içeriklerle zihnin d›fl›nda oldu¤u düflünülen nesneler aras›ndaki iliflkidir. Biz bir nesneyi alg›lad›¤›m›zda veya an›msad›¤›m›zda, zihnimizde o nesnenin bir “temsili” oluflur. Örne¤in bir insan babas›n›n görüntüsünü kafas›nda canland›rd›¤›nda biliflselli¤i içinde zihinsel bir “durum” veya bir “temsil” oluflur. Genel olarak dersek, bizim alg›sal yoldan bilgilenmemizi olanakl› k›lan olgu, zihinsel olan bir fleyin zihinsel olmayan bir fleyi temsil etmesidir. Günlük yaflamda biz alg›lama sürecinin tamamen fleffaf ve do¤rudan oldu¤unu düflünürüz. Ancak “temsil epistemolojisi” oldukça farkl› bir tablo çizer. Burada felsefi sorunlara neden olan konu elbette, temsil iliflkisinin iki taraf›n›n çok farkl› yap›da olmas›d›r. Maddi olmayan bir fley (zihin) maddeyi nas›l temsil etmektedir? Tersten sorarsak, maddeden yap›lm›fl bir fley (nesne) madde olmayan bir durum taraf›ndan nas›l temsil edilebilir? Bu ve benzeri sorular epistemolojinin en temel tart›flmalar›ndan birinin merkezinde yer almaktad›rlar. S›ra Sizde 2 Locke’›n birincil ve ikincil nitelikleri ay›rmas›n›n gerekçesi üzerinde biraz düflünmekte yarar var. Locke’a göre, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tan›r›z. Alg› s›ras›nda zihnimizde çeflitli nitelikler veya özellikler oluflur; renkler, sesler, kokular, dokular, flekiller, nesnelerin yer kaplama durumlar›, hareketleri vb. Alg› kapsam›nda bunlar›n tümü efllenik gibi görünse de, asl›nda bu nitelikler aras›nda belli ontolojik ay›r›mlar yapmak olanakl› olabilir. John Locke’›n birincil ve ikincil nitelikler aras›nda yapmaya çal›flt›¤› ay›r›m›n da bu amaca yönelik oldu¤u düflünülebilir. Daha aç›kça ifade edersek Locke’›n amac›, zihinler olmasayd› var olmayacak olan nitelikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri ay›rmak ve bu niteliklerin hangileri oldu¤unu ifade ede-
bilmektir. Birincil nitelikler, yaln›zca zihnin içinde de¤il, nesnelerin kendisinde de olan özelliklerdir. ‹kincil nitelikler ise, zihnin içinde var olmalar›na karfl›n, kendileri nesnelerde var olmayan özelliklerdir. Örnek vermek gerekirse, bir çiçe¤in “biçimi” hem zihnimizde hem de nesnede bulunan birincil özelliktir. Ancak çimenlerin rüzgârda h›fl›rdarken ç›kard›¤› ses için hem zihnimizde hem de çimenlerde vard›r diyebilir miyiz? Locke bu ba¤lamda bir ayr›m oldu¤una inanmaktad›r. Elbette sesin (veya renklerin, kokular›n, vb.) kayna¤› nesnedir ve nesnenin nesnel özellikleri vard›r. Ancak, Locke’›n pespektifinden bakarsak, alg›layan zihinlerin yoklu¤unda tatlar›n ve kokular›n olaca¤›n› söylemek zor gibi görünmektedir. S›ra Sizde 3 “Bilginin Metafizik Temelleri” bafll›¤›n› tafl›yan üçüncü ünitede varl›k ve gerçeklik konular›n› ayd›nlatmaya çal›flm›flt›k. Metafizik araflt›rmalar, gerçekli¤in ve gerçekten var olanlar›n yap›s›n› anlamay› ve do¤ru bir flekilde ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci felsefeciler bu araflt›rmalara ve onlardan ç›kacak bilgiye flüpheyle yaklaflma e¤ilimindedirler. Hume’a göre, bizim bilgimiz temelde alg›ya veya deneyime dayan›r, bunlar›n ötesine geçen bilgi iddialar›n›n ise felsefi bir dayana¤› yoktur. Bunu bir örnek yoluyla daha aç›k hale getirmeye çal›flal›m. S›radan bir nesneyi alg›lama an›nda deneyimsel bir bilgi edindi¤imizi söyleyebiliriz. Odamdaki çal›flma masas›n›n üstüne bak›p “fiu an masam›n üstünde mavi kapl› bir kitap var” dedi¤im anda sahip oldu¤um bilgi böylesi bir bilgidir. Odam› terkedip kap›y› kapad›¤›m anda da “fiu an masam›n üstünde mavi kapl› bir kitap var” düflüncesine sahip olaca¤›m söylenebilir. Ancak Hume bu noktada flu soruyu soracakt›r: Bu deneyimsel s›n›rlar› aflan düflüncenin kayna¤› tam olarak nedir? Hume’a göre bu sorunun yan›t› “tekrarlanan düzenlilikler ve deneyimsel tutarl›l›klar” fleklindedir. E¤er ben odamdan ç›kt›ktan sonra hemen geri döner, kap›y› açar ve masam›n üzerine bakarsam, mavi kapl› kitab›m› orada görürüm. Bu tür deneyimlerin tutarl› sonuçlar vermesi, bizim alg›lardan hareket ederek alg›lar›n ötesine geçen “metafizik nitelikli” bir fikre sahip olmam›za neden olur. Benzer bir ak›l yürütmeyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz. Özetlersek, do¤rudan alg›dan farkl› olarak “nesnelerin sürekli ve zihinden ba¤›ms›z bir flekilde gerçeklik içinde var olmas›” metafizik nitelikte bir bilgi olaca¤›ndan dolay›, Hume’a göre olanakl› bir bilgi de¤ildir.
5. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (1): Deneyimcilik
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and the Problem of Causation. New York: Oxford University Press. Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous aras›nda Üç Konuflma. çeviren: K. Sahir Sel, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar. Berkeley, G. (1996). ‹nsan Bilgisinin ‹lkeleri Üzerine. çeviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar. Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Companion to Locke. Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge. editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chicago: University of Illinois Press. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Understanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P. Wright, London: Routledge. Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lanham: Totem Books. Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York: Oxford University Press.
107
EP‹STEMOLOJ‹
6 Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Usçulu¤un genel bir tan›m›n› yapabilecek ve usçulu¤un “ak›lc›l›k” kavram›ndan nas›l farkl› oldu¤unu aç›klayabilecek, Usçulu¤un Eski Yunan dönemindeki ilk savunucular›n›n bu görüflün kuramsal zeminini nas›l haz›rlad›¤›n› aç›klayabilecek, Descartes’›n fikirlerinin usçuluk aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu aç›klayabilecek, En büyük usçu düflünürlerden Kant’›n ontoloji ve epistemoloji alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i kuramsal devrimin ayr›nt›lar›n› aç›klayabilecek, Usçu görüflün genel bir felsefi de¤erlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Usçuluk Ak›l Nous “Düflünüyorum, o hâlde var›m”
• Kopernik devrimi • S›n›rl› biliflsellik • Sentetik a priori
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
• G‹R‹fi • USÇULUK NED‹R? • USÇULU⁄UN ARKA PLANI: ESK‹ YUNAN’DAK‹ NOUS KAVRAMI • DESCARTES • KANT • USÇULUK-DENEY‹MC‹L‹K TARTIfiMASI ÜZER‹NE
Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk G‹R‹fi Önceki ünitede iflledi¤imiz deneyimcilik konusunun hakk›yla anlafl›lmas› için onun “felsefi rakibi” olan usçulu¤un iyi düzeyde kavranmas› gerekmektedir. Elbette bunun tersi de geçerlidir. Bu iki görüflün incelenmesine deneyimcilik ile bafllad›k. Bu ünitede öncelikle usçuluk konusunda dilsel ve kavramsal aç›klamalarda bulunaca¤›z. Ard›ndan, Eski Yunan’da “ak›l” kavram›ndan k›saca bahsedecek ve önde gelen Modern Dönem düflünürlerinden Descartes ve Kant’› kapsayan tarihsel bir öykü sunaca¤›z.
USÇULUK NED‹R? Usçulu¤un esas olarak deneyimcili¤in karfl›t› oldu¤unu söylemek asl›nda önemli bir ipucu vermektedir. O yüzden, deneyimcilikten hareketle tan›mlarsak, “usçu” olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar olmad›¤›n› düflünürler. Daha aç›k olarak ifade edildi¤inde, güvenilir veya kesin bilginin temelinde insan akl›n›n yatt›¤› veya gerçekli¤in kavranmas›n›n ancak ak›l yoluyla olabilece¤i tezini ileri süren ak›ma usçuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etmemiz gereken konu, usçulu¤un epistemolojik tablonun merkezine “deneyim parçalar›n›” de¤il akl› yerlefltirmifl olmas›d›r. Bu düflüncenin içeri¤i usçu felsefeciler taraf›ndan farkl› flekillerde doldurulmufl olsa da, söz konusu önermenin usçular için temel bir ilkeyi ifade etti¤i kesindir. ‘Usçu’ veya ‘usçuluk’ deyimleri günlük dilde karfl›m›za çok s›k ç›kan kelimeler de¤ildir. ‘Us’ kelimesi, Arapça kökenli bir kelime olan ‘ak›l’›n Türkçesidir. Günlük dilde, ‘us’ kökü genelikle ‘uslu’ kelimesinin kullan›ld›¤› ba¤lamlarda ortaya ç›kar. Felsefeciler ise ‘usçuluk’ deyimini teknik bir anlamda, yayg›n bir flekilde kullanmaktad›r. Ancak bu kullan›m ilk baflta tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi ak›m›n “ak›l” kavram› ile ba¤daflt›r›lmas› ne anlama gelmektedir? Usçu nitelemesini biz “akl›n kullan›m›na önem veren kifli” anlam›nda m› kullan›yoruz? Bu oldukça tuhaf bir kullan›m olurdu çünkü bu kullan›m “deneyimcilerin akl›n varl›¤›n› yads›d›¤›” veya “deneyimcilere göre, bilgi edinirken insanlar›n akla gereksinim duymad›klar›” gibi garip anlamlara gelirdi. Bu türden yanl›fl anlamalar› önlemek için bir noktay› aç›kça belirtelim: Felsefi bir görüfl olan usçuluk, deneyimcilikten farkl› olarak, insan akl›n›n (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna¤› oldu¤unu veya bilginin ortaya ç›kmas›nda insan akl›n›n yap›s›n›n özsel ve flekillendirici rol oynad›¤›n› savunur. O yüzden, ‘usçu’ deyimi “akl›n kullan›m›n› savunan kifli” gibi basit bir an-
Deneyimcili¤in karfl›t› olan usçulu¤a göre, bilgimizin tek kayna¤› duyu verileri veya alg›lar de¤ildir.
110
“Usçu” ve “ak›lc›” kavramlar› kar›flt›r›lmamal›d›r.
Epistemoloji
lama gelmedi¤i gibi, “usçu” kavram›n›n felsefi karfl›t› da kesinlikle “akl› veya zihni reddeden kifli” de¤ildir. Bu ba¤lamda, olas› baflka bir kavramsal kar›fl›kl›¤a iflaret etmekte fayda var. ‘Usçu’ felsefi bir deyimdir ve günlük dilde çok fazla kullan›lmaz. Oysa ‘ak›lc›’ deyimi (ki bu ba¤lamda ‘rasyonel’ kelimesi de kullan›l›r) günlük dilde s›kça dile getirilir ve “mant›kl›”, “zekâ belirtisi tafl›yan”, “akla uygun yöntemler izleyen” gibi anlamlara gelir. ‘Us’ kelimesinin ‘ak›l’ ile normalde ayn› anlam› tafl›d›¤› düflünülürse, “usçu” ve “ak›lc›” kavramlar› aras›ndaki ayr›m biraz kafa kar›flt›r›c› gelebilir. O yüzden, olas› kar›fl›kl›klar› ortadan kald›rmak için; genel bir nitelik olarak “ak›lc› olman›n” mant›kl› düflünmenin bir unsuru veya sonucu oldu¤unu; “usçu olman›n” ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen ak›m›n tezlerinin felsefi olarak karfl›s›nda duran bir görüflü ifade etti¤ini bir kez daha belirtelim.
USÇULU⁄UN ARKA PLANI: ESK‹ YUNAN’DAK‹ NOUS KAVRAMI
Eski Yunan’da “ak›l” kavram› için ‘nous’ (‘nuus’ okunur) deyimi kullan›lm›flt›r.
Her ne kadar usçuluk ak›m›n›n Modern Ça¤’a ait oldu¤u kabul edilse de, usçulu¤un temelinde yatan baz› düflüncelerin Eski Yunan’a kadar uzand›¤› kesindir. Bu derin konunun irdelenmesi bu kitab›n s›n›rlar›n› ve amac›n› aflmaktad›r. Ancak, bir örnek teflkil etmesi aç›s›ndan, Eski Yunan felsefecilerinin s›kça kulland›¤› “nous” kavram›na k›saca de¤inece¤iz. ‘Nous’, ça¤dafl dillere çevrilmesi oldukça zor bir deyimdir. Önerilen baz› çeviriler, “zihin” “kavrama”, “sezgi” ve “ak›l” olmufltur. Bu çevirilere bak›nca nous’un oldukça “öznel” bir yön içerdi¤i san›labilir. Oysa Sokrates öncesi felsefede “nous” kavram›n›n kullan›m› pek çok kez “öznel bir zihinsellik” düflüncesinden uzak bir tarzda gerçekleflmifltir. Yaklafl›k 2500 y›l önce yaflam›fl olan Anaksagoras, nous’un, evrenin bafllang›c›ndaki kaosu düzenleyen ve evrenin düzen içinde bir bafllang›ç yapmas›n› sa¤layan bir tür güç oldu¤unu düflünmüfltü. Ancak Anaxagoras nous’u, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alg›lanamayan maddesel bir güç veya ilke olarak tasarlam›flt›. Ona göre, görülebilen nesnelerden daha “ince” bir yap›da olan nous, bafllang›çtaki ifllevine ek olarak, nesnelere girerek onlar›n devinimini veya geliflimini düzenlemekteydi. Burada, Anaksagoras’›n temel felsefi amac›n›n, evrenin “ak›lsal yönü”nü aç›kça ifade etmek ve evrendeki de¤iflimlerin olanakl›l›¤›n› aç›klamak oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu temel düflüncenin, özellikle ak›l veya ak›lsall›k ba¤lam›nda, Platon’un felsefesinde de devam etti¤i görülür. Bilindi¤i gibi, Platon alg›lar arac›l›¤›yla edinilen doksa’dan (yani kan›dan) ziyade ak›l yoluyla ulafl›lan episteme’ye (yani tümellerin veya özlerin bilgisine) de¤er vermifl ve, belirtik bir flekilde, usçu olarak nitelendirilebilecek bir görüflü savunmufltur. Platon nous’u “ruhun ölümsüz ve ak›l içeren k›sm›” olarak tan›mlar ve bizim gibi sonlu varl›klar›n ifllevleri aras›nda “tanr›sall›¤a yak›n olan ifllev” olarak niteler. Platon’u izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de ölümsüz yönleri oldu¤una inand›¤› nous’u bizim anlad›¤›m›z “ak›l” kavram›na yak›n bir flekilde al›r ve bu kavram› “alg›”dan ay›r›r. Aristoteles’e göre, insanlarda bulunan nous’un ölümden sonra da varl›¤›n› sürdürebilen k›sm›, anlama ve bilme ifllevlerini olanakl› k›lar ve bizi di¤er canl›lardan farkl› bir konuma getirir. K›sacas›, genel bir nokta olarak belirtirsek, önde gelen Eski Yunan düflünürleri bilginin ortaya ç›kabilmesi için “ak›lsal” ve/veya “evrensel” düzeyde iflleyen bir ilkenin veya iflleyiflin var olmas› gerekti¤i yönünde bir inanç tafl›m›fllard›r. Baflka bir deyiflle, bilginin ve anlaman›n düzeyini alg›n›n düzeyinden farkl› bir yerde konumland›rm›fllard›r. ‹lerleyen bölümlerde de görece¤imiz gibi bu tav›r, farkl› biçimlerde de olsa, Modern Ça¤ usçular›n›n görüfllerinin de temelinde yatmaktad›r.
111
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
DESCARTES Modern Felsefe’nin kurucusu olan Descartes ayn› zamanda önde gelen usçulardan biridir. Pek çok usçu gibi Descartes da insan zihninin do¤um an›nda belli “içeri¤e” sahip oldu¤unu düflünür. ‹dealar›m›z›n baz›lar› alg›sal yollardan oluflur ancak Descartes’a göre, çok önemli baz› idea türleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr› ideas› veya mükemmel bir daire ideas› bu türden bir biliflsel durumdur. Descartes’›n usçulu¤unun en çarp›c› yönüne afla¤›da de¤inece¤iz. Ancak daha önce, Descartes’›n dünya bilgimizin olanakl›l›¤› konusunda dile getirdi¤i görüflleri özetleyelim ve böylece 4. ünitede flüphecilik ba¤lam›nda bafllad›¤›m›z Descartes’›n epistemolojisi konusundaki tart›flmam›z› tamamlayal›m.
“Düflünüyorum”dan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol Descartes’a göre, alg› ve matematik de dâhil olmak üzere, bize en güvenilir görünen bilgi türlerinin do¤rulu¤undan bile flüphelenme olas›l›¤› bulunmaktad›r. Peki do¤rulu¤undan flüphelenilemeyecek kadar sa¤lam bir bilgi var m›d›r? Olabilecek en kötü epistemolojik durumun gerçekleflti¤ini ve üstün güçleri olan bir varl›¤›n bizi sürekli olarak yan›ltt›¤›n› varsayal›m. Kollar›m›n ve bacaklar›m›n bile varl›¤›ndan emin olamad›¤›m bir noktada, tam olarak emin olabilece¤im ne vard›r? Diyelim ki, ben bildi¤imi sand›¤›m her konuda yan›lmaktay›m ve yan›lt›ld›¤›m› düflünmekteyim. Böyle bir durumda, evrende yan›lt›lan bir fleyin olmas› gerekmez mi? ‹flte bu, flüphe duyulamayacak bir gerçektir. Ben düflündü¤üm, flüphelendi¤im her an zorunlu olarak var olmak durumunday›m. Burada kastedilen “ben”, tahmin edilece¤i gibi, etten kemikten bir varl›k de¤il, zihinsel boyutta bir var olma durumudur. Baflka bir deyiflle, kastedilen, zihinsel tözdür. Düflünme ifllevi –ki flüphe duyma da buna dâhildir– düflünen bir fleyin olmas›n› gerektirir. Ve bu flekilde Descartes o bilinen slogan›na ulafl›r: “Düflünüyorum, o hâlde var›m” (Latincesiyle Cogito ergo sum.). Descartes’a göre, insan bilgisinin en sa¤lam unsuru budur. Bu bilgi bizim fiziksel nesnelere iliflkin bilgimizden de, Tanr›’y› bilmemizden de daha önce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha sa¤lam olan) bir bilme türüdür. Descartes’›n bir sonraki ad›m›, zihnin içerikleri olan idealar› incelemektir. Bu idealardan ilginç bir tanesi “Tanr› ideas›”d›r. Tanr›; tan›m gere¤i, sonsuz olan ve içinde s›n›rs›z özellikler bar›nd›ran bir varl›kt›r; buna karfl›n insan zihni s›n›rl›d›r. Descartes’a göre, zihnimizde Tanr› idea’s›n›n oluflmas›n›n sebebi sonlu deneyimler olamaz. Sonsuz nitelikleri içeren bu idean›n kayna¤›, sonsuz bir varl›kt›r yani Tanr›n›n kendisidir. Ve e¤er Tanr› varsa, O’nun bizim bilgilenme süreçlerinde sistematik ve sürekli bir flekilde yan›lmam›za izin vermesi beklenemez. Tanr› sonsuz güçte bir varl›kt›r ve yaratt›¤› varl›klar›n sürekli olarak yanl›fl bilgi edinmelerine müdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas› anlams›z bir durumdur. O yüzden, bizim fiziksel nesneleri alg›lamam›z çok sorunlu bir konu olamaz. Yani, insan zihninin dünyaya veya gerçekli¤e iliflkin edindi¤i alg›lar esas itibar›yla güvenilir bilgi parçalar› olmak durumundad›r. Böylece nesnelerin varl›¤› konusunda ortaya ç›kan flüpheci görüfle bir yan›t verilmifl olur. SIRA S‹ZDE Descartes’a göre, “düflünüyorum” saptamas› bir kiflinin en büyük güvenle ifade edebilece¤i önerme ve bilgi parças›d›r; di¤er tüm bilgi iddiar› daha düflük bir kesinlik düzeyine sahiptir. Ve bundan hareketle düflünen bir varl›k “var” oldu¤unu öne sürebilir. Sizce DescarD Ü fi Ü N E L ‹ M tes bu konuda hakl› m›? Daha güvenilir ve temel bir bilgi örne¤i bulunabilir mi?
Descartes, “Düflünüyorum, o hâlde var›m” sözleriyle tan›nmaktad›r.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
112
Epistemoloji
Alg›sal Bilginin S›n›rlar›
Descartes insan›n sahip oldu¤u ve anlamaya temel teflkil eden baz› kavramlar›n deneyim yoluyla kazan›lamayaca¤›n› savlar.
Usçulu¤un felsefe literatürüne yapt›¤› en büyük katk›, pek çok yorumcunun da üzerinde uzlaflt›¤› gibi, alg›n›n bilgisel statüsü konusunda getirdi¤i çarp›c› yaklafl›md›r. Deneyimcilik karfl›t› olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklafl›m› incelemeye Descartes’›n Düflünceler’inin 2. bölümünde yer alan “mum örne¤i” ile bafllayaca¤›z. Yanmakta olan bir ateflin hemen yan›na bir mum koydu¤umuzu ve gözlemlemeye bafllad›¤›m›z› düflünelim. Mumun k›sa zamanda çok boyutlu bir de¤iflim sürecine girdi¤ini fark ederiz. S›cakl›¤›n etkisiyle mumun erimeye bafllamas› ile birlikte, kat› maddenin sahip oldu¤u silindirik fleklin bozuldu¤u görülür. Mumun renginde belli bir koyulaflma olur ve burnumuza farkl› bir koku gelir. E¤er mumun yan›na gidip dokunursak, normal ›s›daki hâline göre daha yumuflak ve yap›flkan bir k›vamda oldu¤unu hissederiz. Alg›lar›m›z arac›l›¤›yla nesneden ald›¤›m›z bilgi, sürekli bir de¤iflimin oldu¤u yönündedir. Nesneye iliflkin alg›layabildi¤imiz her özellik sürekli de¤iflim hâlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam etti¤imizi düflünürüz. Bu noktada sorulmas› gereken soru fludur: “Tüm de¤iflimlere karfl›n ayn› nesneyi alg›lamakta oldu¤umuz” bilgisini bize sa¤layan kayna¤›n alg›lar olmas› olanakl› m›d›r? Descartes’›n buna yan›t› olumsuzdur. Nesnedeki de¤iflimleri duyular arac›l›¤› ile biliyor oldu¤umuz do¤rudur. Ancak tüm de¤iflimlerin ard›nda, varl›¤›n› kesintisiz olarak sürdüren, belli bir nesnenin yatmakta oldu¤u bilgisini ak›l yoluyla ediniriz. Deneyimci bir düflünürün iddias›n›n aksine, bu bilgiyi alg›lar veremez. Baflka bir flekilde ifade edersek, “nesnenin, alg›lanabilir baz› nitelikleri kendi üzerinde bar›nd›rd›¤›” bilgisi (veya tözün var oldu¤una iliflkin ideam›z) do¤ufltan sahip oldu¤umuz bir biliflsel durumdur. Nesnenin, de¤iflimler geçirmesine ra¤men ayn› nesne oldu¤u bilgisi gözlemsel deneyimlerimiz arac›l›¤›yla ö¤rendi¤imiz bir fley olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, akl›m›z›n olanaklar› arac›l›¤›yla ortaya ç›kabilecek bir bilgidir. Sundu¤umuz bu k›sa de¤erlendirme asl›nda epistemolojik aç›dan çok kritik bir noktaya iflaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dünyan›n nesnelerini alg›lar arac›l›¤›yla kavrad›¤›m›z› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Oysa Descartes’›n argüman› do¤ruysa, de¤iflimlerden geçerken “kendisi” olarak kalan nesnenin kavranmas› için duyu alg›lar› yeterli de¤ildir. Bu temel fikrin usçu bir aç›dan nas›l gelifltirilebilece¤inin daha iyi kavranmas› için, düflünce tarihinde en büyük devrimlerden birini yapm›fl olan ünlü Alman felsefeci Kant’a dönece¤iz. Kant’›n fikirlerini incelemeye geçmeden önce tarihsel bir not düflelim. Usçulu¤un hakk›n›n verilebilmesi için, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) gibi “usçu kategorisinde” de¤erlendirilen ve kuramlar›yla felsefe tarihinde çok derin izler b›rakm›fl olan düflünürlerin fikirlerinin de incelenmesi ve tart›fl›lmas› gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve olabildi¤ince derinlefltirebilmek için, bu önemli usçular› tart›flmalar›m›z›n d›fl›nda b›rakaca¤›z ve usçulu¤un inceliklerini Kant’›n perspektifi üzerinden sergilemeye çal›flaca¤›z.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
113
KANT Öncelikle Immanuel Kant’›n (1724-1804) genel felsefi perspektifine iliflkin baz› aç›klamalarda bulunal›m. Descartes’›n “maddesel” ve “zihinsel” olmak üzere iki farkl› tip töz tan›mlad›¤›n› ve böylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varl›klar›n alan›n›n birbirinden ay›rd›¤›n› belirtmifltik. Benzer bir flekilde, Kant’›n da fizi¤in ve eti¤in alanlar›n› ay›rd›¤›n› söyleyebiliriz. Kant’›n bu hamlesinin ard›nda yatan gerekçeyi anlamak zor de¤ildir. Yaln›zca fizik kanunlar›n›n egemen oldu¤u bir evrende do¤a, her tür devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk çerçevesinde belirler. Elimizden b›rakt›¤›m›z bir elman›n zorunlu olarak yere düflmesi, kalbimizin düzenli bir flekilde kan pompalamas› zorunlu devinimlerdir ve istemden ba¤›ms›zd›r. Fizikselli¤in içinde özgür irade olamaz. Ancak e¤er varl›k alan›nda fiziksellik d›fl›nda hiçbir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere dönerler. Böyle bir durumda örne¤in, dünyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanlar›n eylemlerini yaln›zca fizik ya da fizyoloji ile aç›klamak durumunda kal›r›z. Ancak böyle bir tabloda sezgilerimize ayk›r› bir yön olaca¤› aç›kt›r. Özgür iradenin veya tercihlerin olmad›¤› yerde, etik (veya ahlaki anlamda do¤ru ve yanl›fl), anlam›n› tümüyle kaybeder. O hâlde, insan›n “gerçekli¤ini” yaln›zca fiziksel kanunlara baflvurarak aç›klayamay›z. ‹nsan bedeni elbette fiziksel kanunlar›n etkisi alt›ndad›r; ancak ak›l sahibi bir varl›k olan insan, ahlaki olarak seçim yapma ve karar verebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer çekimi kanunlar›na uymama gibi özgürlü¤e sahip olamaz fakat ahlaki yönümüzün aç›klamas› fiziksel kanunlar yoluyla de¤il “evrensel ahlaki kanunlar” arac›l›¤›yla yap›labilir. Bu yüzden Kant, ayn› Descartes gibi, “ikicilik” (dualizm) olarak da bilinen ak›mla iliflkilendirilmifltir.
Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek Kant usçu bir düflünür olsa da, özelikle Hume’un deneyimcili¤inden oldukça etkilenmifltir. Kant’›n Hume’a kat›ld›¤› en önemli nokta, “insan akl›n›n deneyime hiç baflvurmaks›z›n baz› evrensel veya metafizik do¤rular› keflfedebilece¤i” tezinin kabul edilemez bir düflünce oldu¤udur. Bilindi¤i gibi, Platon’dan Descartes’a (ve hatta Locke’a) uzanan çizgide metafizik fikirler üreten düflünürler, insan akl›n›n alg›lara veya deneyimselli¤e dayanmaks›z›n gerçekli¤in yap›s›na dair önemli keflifler yapabilece¤ini, örne¤in tözsel düzeni anlayabilece¤ini varsaym›flt›. Kant’a göre, bu tür çabalar, ya insan bilgisine iliflkin flüphecili¤in güç kazanmas›na ya da dogmatik düflünce sistemlerinin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Kant’›n temel amaçlar›ndan biri, bu karamsar tablo karfl›s›nda yap›c› bir perspektif sunabilmektir. Hume’a göre biz temel olarak iki tür bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine dayanan deneyimsel bilgi ve mant›ksal (veya “biçimsel”) bilgi. E¤er bu do¤ruysa, metafizi¤in veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olas›l›¤›n›n olmad›¤› ortaya ç›kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullan›lan önermelerin ne dünyada gözlemlenebilen olgulara ne de mant›ksal ba¤›nt›lara karfl›l›k gelmesidir. Kant, deneyimcili¤in bu yönüne karfl› ç›kar ve felsefenin (veya metafizi¤in) olanakl› oldu¤unu savlar. Bu tav›r Kant’› epistemolojik aç›dan deneyimcilerden ay›ran en önemli noktad›r. Özetle, Kant’›n felsefesinin önemli bir sentezi hedefledi¤ini söyleyebiliriz. Kant bir yandan deneyimcili¤in elefltirel bir tarzda gündeme getirdi¤i baz› önemli konular› ve sonuçlar› kullan›rken, bir yandan da deneyimcili¤in eksik b›rakt›¤› veya tam aç›klayamad›¤› baz› felsefi noktalar› sistematik ve gerekçelendirilmifl bir flekilde ortaya koymay› ve savunmay› amaçlamaktad›r.
Kant’›n fikirleri etik, metafizik ve epistemoloji alanlar›nda son derece etkili olmufltur.
114
Epistemoloji
Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›
Kant, Kopernik’in astronomi alan›nda gerçeklefltirdi¤i devrimi, bilgi ve varl›k konular›nda gerçeklefltirdi¤ini iddia eder. fiöyle ki: Kopernik, gök cisimlerinin gözlemcinin çevresinde döndü¤ünden yola ç›kmak yerine, gözlemcinin kendisini döndürüp günefli sabit tutmay› denemifl ve daha baflar›l› bilimsel sonuçlar elde etmifltir.
Felsefe tarihi kapsam›nda flu ana kadar irdeledi¤imiz epistemolojik sorunsal›n belli bir eksen etraf›nda flekillendi¤ini söyleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki s›n›rl› zihinsel veya biliflsel verilerden hareketle, zihnimiz taraf›ndan yarat›lmam›fl bir gerçekli¤e iliflkin nas›l bilgi sahibi olabilece¤imiz konusudur. Eldeki konunun veya sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar› oldu¤unu düflünmek olas›d›r. Ontolojik aç›dan, nesnel varl›k alan› zihinden tamamen ba¤›ms›z ve d›flsal bir flekilde vard›r. Epistemolojik aç›dan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir iflleve sahiptir ve zihnin esas bilgisel ifllevi nesnel olan› “kopyalamakt›r”. Kant’a göre bu geleneksel tasar›m bir “skandala” dönüflmüfltür ve daha önce de belirtti¤imiz gibi, flüphecilik veya dogmatizm ile sonuçlanm›flt›r. Kant’›n önerisi, daha önce denenmemifl bir “düflünsel deney” yapmakt›r. Bu deney, ayn› Kopernik’in dünya merkezli astronomik sistem yerine günefl merkezli sistemi önermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, öznenin biliflsel rolünü merkeze alan bir kuram› öne sürmektir. Kant’›n devrimsel görüflüne göre, bilen özne edilgen de¤il etkendir. Baflka bir deyiflle, “öznenin zihinselli¤i” bizim neyi nesne olarak ald›¤›m›z ve bildi¤imiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik görüfller önemli bir hata yapmaktad›rlar. Kant’›n devrimsel görüflünü daha iyi anlayabilmek için, onun Hume’un deneyimcili¤ine iliflkin söylediklerine tekrar dönelim. Deneyimcili¤in tipik savlar›ndan biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralar›nda ilintilendirmelerin kurulmas› sonucu dünya bilgimizin olufltu¤udur. Ancak bilginin oluflum öyküsü gerçekten bu kadar basit olabilir mi? E¤er üzerinde biraz düflünürsek, deneyimsel bilgimizin son derece “organize” bir yap›ya sahip oldu¤unu fark ederiz. Bir nesneye belli bir özellik atfetme sonucu oluflan bilginin, alg› parçalar›n›n bir araya gelmesi sonucu oluflamayaca¤›n› söylemek olas›d›r. “Taba¤›mdaki elma yeflil renklidir” gibi bir önermenin bilinmesi –Descartes’›n mum örne¤ini an›msarsak– öncelikle “bir fleyi (elma) nesne olarak alabilme” ve bununla birlikte ona “nitelik (yeflil) atfedebilme” kapasitesine sahip olmay› gerektirir. Biliflsel aç›dan bak›ld›¤›nda, befl duyu ile dünyadan alg›sal veri alabilme yetene¤i ile bilgilenme yetilerini karmafl›kl›k düzeyi aç›s›ndan ay›rmakta yarar bulunmaktad›r. fiöyle bir örnek düflünelim: Diyelim ki komada bulunan bir hasta gözlerini daha önceden görmedi¤i bir odada aç›yor ve yar› bayg›n bir flekilde etrafa bak›yor. Nesneleri tam olarak seçemedi¤i bu durumda, o kiflinin befl duyusu az çok çal›flsa bile, etraf›ndaki nesneleri tan›mland›rma zorlu¤u çekebilece¤ini kafam›zda canland›rabiliriz. Örne¤in, o durumda bir özne “yeflil” uyar›m›n› alsa bile, “Tabakta yeflil bir elma var” gibi önermesel yap›da bir bilgiyi edinemeyebilir. Bu tür örnekler üzerinden düflünürsek, anlaman›n ve bilmenin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kar›fl›k bir süreç dizisine karfl›l›k geldi¤i söylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini büyük oranda biçimlendirir ve yap›land›r›r›z. Deneyimcili¤in bilginin o taraf›n›n hakk›n› verip veremeyece¤i flüphelidir. Hume’un ve di¤er deneyimcilerin hakl› oldu¤u bir nokta, bilginin “malzemesinin” (veya maddesinin) alg› verileri yoluyla geldi¤idir. Ancak o ham maddeyi iflleyecek olan biliflsel mekanizma, ham maddeden ayr› düflünülmesi gereken bir olgudur. Alg›sal verileri iflleyen zihinsel mekanizma, bizim befl duyu arac›l›¤›yla d›flar›dan alabilece¤imiz bir fley de¤ildir. Bu mekanizma, tüm normal insanlar›n do¤umla birlikte getirdikleri bir yap› olmak zorundad›r. O hâlde, Kant’a göre, Loc-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
115
ke’›n benzetmesi hatal›d›r: Zihnimiz do¤um an›nda bir “bofl levha” olamaz. Baflka bir deyiflle, zihnimiz organize edece¤i ham maddeyi d›flar›dan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin iflleyifl ilkeleri deneyimsel yollardan ö¤renilemez. Yaflamdan Örnekler Biz yaflama genel olarak insan merkezli bir flekilde bakmaya e¤ilimliyiz. Evcil hayvanlar›n ayn› bizim gibi “sevdiklerini” veya “nefret ettiklerini” düflünürüz. Dahas›, köpe¤imiz bir nesneye bakarken alg›lad›¤› fleyin bizim alg›m›zdan farkl› olabilece¤ini düflünmeyiz. Elbette bir köpe¤in alg› sistemi insanlar›nkinden çok farkl› olmayabilir ancak tart›flma köpeklerden sineklere veya yarasalara uzand›¤›nda durum daha da ilginç bir hâl al›r. Bilimsel çal›flmalar sineklerin gözlerinin ve görsel alg› alanlar›n›n memelilerinkinden çok farkl› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yarasalar›n ise, ses dalgalar›n› kullanarak hiç bir yere çarpmadan uçabilmeleri hep hayret uyand›ran bir olgu olmufltur. ‹nsanlar›n, köpeklerin, yarasalar›n ve sineklerin çevrelerini bir flekilde “temsil edebildikleri” ve duyu organlar› arac›l›¤›yla farkl› flekillerde “bilgilendikleri” aç›kt›r. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl› türüne az çok ayn› flekilde göründü¤ünü ç›karamay›z. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kant’›n da farketti¤i gibi, bizi ilginç bir noktaya götürür. E¤er her canl› türü belli s›n›rlar ve kapasiteler dâhilinde gerçekli¤i alg›l›yorsa, bizim dünyada alg›lad›¤›m›z fleylerin alg›sal s›n›rlar›m›zdan ve zihinsel süzgeçlerimizden geçmeden önceki hâllerini hiç bilemeyebiliriz. Belki nesneleri oldu¤u gibi alg›layabilen bir varl›k olabilir, ama insanlar›n o türden kapasitelerinin olmad›¤› kesindir. Biz tersini düflünmeye al›fl›k olsak da, nesneleri bizim zihnimizin s›n›rlar› çerçevesinde görebilen ve duyabilen varl›klar›z. Befl duyu sahibi olmam›z az bir baflar› de¤ildir ama tahminen, o kadar da abart›lmamas› gerekir. Bu durum gündelik alg›lar›m›za ve alg›larken gördüklerimize daha farkl› (yani felsefi) bir gözle bakmam›za neden olabilir. Daldaki bir serçeyi izlerken kendimize flöyle sorular sorabiliriz: “Bu kufl, bana göründü¤ü hâliyle de¤il de, gerçekten nedir?”, “E¤er ben gerçekli¤i oldu¤u gibi görebilen s›n›rs›z kapasitede bir varl›k olsayd›m, bir serçeye bak›nca ne görecektim?”
Kant’›n Ontolojisi: Biliflsel S›n›rlar›n Varl›ksal Sonuçlar› Kant’›n fikirlerinin yaln›zca epistemolojik aç›dan önemli oldu¤unu düflünmek ciddi bir hata olur. Onun “Kopernik Devrimi”nin önemli bir yönü, varl›k alan›n›n yeniden tasarlanmas›yla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha do¤ru bir deyiflle, Kant’›n bilgiye ve dünyam›z›n yap›s›na iliflkin söyledi¤i fleyler, birbirinden kopuk konular olarak al›namaz. Bu elbette son derece flafl›rt›c› bir önermedir. “Bilgi” varl›¤a ba¤l› bir kavramd›r çünkü biz var olanlar› bilmeye yöneliriz. “Varl›¤›n” veya “dünyan›n” bilgiye ba¤l› olmas› tam olarak ne demektir? Kant’›n bu önemli fikrini iyi de¤erlendirebilmek için, nesne kavram› konusunda sahip oldu¤umuz sa¤lam al›flkanl›klar›m›z› bir süreli¤ine bir kenara b›rak›p farkl› bir perspektiften bakmaya çal›flal›m. Biz biliflsel aç›dan s›n›rl› varl›klar›z. O anlamda, hem duyu organlar›m›z›n hem de akl›m›z›n ifllevlerine, türsel k›s›tlamalar›m›z ve s›n›rlar›m›z çerçevesinde yaklaflmam›z daha do¤ru olur. Örne¤in, e¤er befl yerine üç tür duyumuz olsayd›, çevremizdeki nesneler çok daha farkl› görünebilirdi. E¤er dokuz duyusu olan canl›lar olsayd›k, bilgi dünyam›z bambaflka olurdu ve nesneler de nitelik aç›s›ndan tahminen bize daha “zengin” görünürdü. Fakat ilginç bir flekilde, biz genellikle s›n›rl› biliflsellikte odu¤umuzu gözden kaç›rmaya
‹nsanlar genellikle biliflselliklerinin son derece s›n›rl› oldu¤unu gözden kaç›rma e¤ilimindedir.
116
Kant, her varl›k türüne göre görünen dünyan›n, o varl›k türünün zihinsel özellikleri taraf›ndan belirlendi¤ini savlar.
Epistemoloji
ve alg›sall›¤›m›z› mutlak bir durum gibi almaya e¤ilimliyizdir. “Nesne” biz insanlara nas›l görünüyorsa, asl›nda da öyledir türünden bir varsay›mla dünyaya yaklafl›r›z. Ancak bir yandan da, gece görüfl yetene¤imizin ve iflitsel kapasitelerimizin memeli hayvanlar aras›nda bile “en üstün düzeyde” olmad›¤›n› gayet iyi biliriz. Bu durum, hem epistemolojik hem de ontolojik aç›dan kritik bir noktaya iflaret etmektedir. E¤er konu üzerinde tutarl› olmaya çal›fl›rsak ve (Kantç› aç›dan) biraz derin düflünürsek, al›fl›lm›fl düflüncelerle çeliflen flöyle bir sonuca varabiliriz: S›n›rlanm›fl olan yaln›zca bilgimiz de¤il, ayn› zamanda bize nesne olarak görünen fleylerdir. Bir düflünce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aç›klayabiliriz. Ola¤an deneyim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda biz üç boyutlu mekân ve bir boyutlu zaman (toplamda dört boyutlu zaman-mekân) içinde var olan varl›klar›z. fiimdi, iki boyutlu mekân ve bir boyutlu zaman içinde var olan varl›klar›n oldu¤unu düflünelim. Bu varl›klar için, zaman tahminen bizimkine benzer bir flekilde akacak ancak yaflad›klar› dünya yaklafl›k olarak düz bir k⤛d›n geometrik özelliklerine sahip olacakt›. E¤er bir gün bir küre bu basit evrenin üstünden girip alt›ndan ç›ksa, içindeki varl›klar bu olguyu nas›l alg›larlard›? (Burada, kürenin o iki boyutlu kat› dünyan›n içinden geçebildi¤ini ve, ayr›ca, kürenin o varl›klar üzerinde alg›lanabilir etkiler yaparak geçifl yapt›¤›n› varsay›yoruz.) Elbette, üç boyutlu evrende yaflayan o varl›klar›n alg›lad›klar› fley bir küre olmayacakt› çünkü alg›sal kapasiteleri bunun için yetersiz kalacakt›. Onun yerine, oldukça gizemli bir olay dizisi alg›layacaklard›: “Önce bir nokta belirdi” (küre dünyaya dokunuyor); “ard›ndan nokta büyüyen bir daireye dönüfltü” (kürenin ilk yar›s› iki boyutlu düzlemden geçmeye bafll›yor), “ard›ndan dairenin çap› en genifl ölçüsüne ulaflt›” (kürenin tam yar›s› geçmifl durumda), “ard›ndan dairenin çap› küçülmeye bafllad› ve bir nokta düzeyine gerileyerek ortadan kayboldu” (kürenin di¤er yar›s› da iki boyutlu düzlemden geçiyor ve di¤er taraftan ç›k›yor). Bu türden bir evrende yaflayan varl›klar›n “nesne” olarak alg›lad›klar› her fleyin onlar›n biliflsel s›n›rlar› taraf›ndan belirlenip flekillenmekte oldu¤unu söyleyebiliriz. Dahas›, bu varl›klar›n asl›nda nesneleri oldu¤u gibi de¤il de, çarp›t›lm›fl, k›s›tlanm›fl ve onlar›n s›n›rlar›na göre biçimlenmifl fleyler olarak alg›lay›p anlad›klar› da söylenebilir. Peki biz kendimizin bu varl›klardan özde farkl› oldu¤umuzu düflünme hakk›na sahip miyiz? Bu, tahminen daha önce hiçbirimizin sormay› ak›l etmedi¤i çok çarp›c› bir sorudur. Kant’›n görüflüne göre, bizim s›n›rlanm›fl varl›klar olmam›z yaln›zca bilgi konusunda de¤il varl›k konusunda da önemli sonuçlar› olan bir olgudur. Kant’a göre, bize görünen dünya ve onun nesneleri bizim biliflsel s›n›rlar›m›z taraf›ndan flekillenmifl ve s›n›rlanm›fl olarak karfl›m›za ç›kmak durumundad›r. Ancak Kant aç›s›ndan bunun öznel veya kiflinin flartlar›na ba¤l› bir durum olmad›¤›n› belirtmemiz gerekiyor. Kant’›n kastetti¤i, sonlu ve s›n›rl› her varl›k türünün “nesne” olarak ald›¤› fleylerin o türün zihinsel özellikleri taraf›ndan belirlenmek durumunda oldu¤udur. Elbette bizim bir tür olarak nesneyi biliflsel yollardan s›n›rland›r›yor ve belirliyor olmam›z, o nesneyi yarat›yor oldu¤umuz anlam›na gelmez. Kant’›n söyledi¤i flöyle anlafl›labilir: E¤er hepimiz bebeklikten itibaren ve sürekli olarak pembe gözlükler tak›yor olsayd›k, dünyan›n bize görünen nesneleri o yolla bilgisel aç›dan “s›n›rlanm›fl” ve “belirlenmifl” olurdu; ancak gözlük takma ifllevinin nesneleri öznel bir flekilde “yaratt›¤›n›” iddia etmezdik. Kant’›n da kastetti¤i, asl›nda varl›k alan›n›n kendisi olarak (veya “kendi içinde”) var oldu¤u, ancak bizim onu “oldu¤u gibi” anlayamayaca¤›m›zd›r. Kant’›n “Kopernik Devrimi”ni flimdi daha iyi aç›klayabiliriz. Kant’a göre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak alg›lad›¤›m›z ve anlad›¤›m›z fikri son derece yan›lt›c›d›r. Tam tersine, e¤er bir nesne
117
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
bize belli bir nesne olarak görünebilmiflse, bunun nedeni nesnenin bizim s›n›rlar›m›za uygun hâle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana “a¤aç” olarak görünürken baflka bir varl›¤a –ki bu mutlaka dünya üzerinde yaflayan bir varl›k olmayabilir– çok daha farkl› bir flekilde görünebilir. Kant’›n varl›k konusunda Kopernik devrimini savunmas›n›n anlam› olarak nedir? SIRAtam S‹ZDE E¤er Kant bizim nesnelere de¤il, nesnelerin bize uymas› gerekti¤ini söylüyorsa, bu önerme, a¤açlar›n ve gezegenlerin var olmalar› için insanlara gereksinim duyduklar› gibi tuhaf D Ü fi Ü Nbu E L ‹soruyu M bir anlama gelmez mi? Kant’›n bu ünitede inceledi¤imiz fikirleri ›fl›¤›nda yan›tlamaya çal›fl›n.
Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Kant’›n fikirlerini aç›klamaya devam etmeden önce, epistemolojik aç›dan önem taD‹KKAT fl›yan baz› tan›mlar sunal›m. Söz konusu tan›mlara yer vermemizin amac›, bilginin deneyime ait olan ve olmayan k›s›mlar›n› daha kesin çizgilerle ay›rmak ve böyleSIRA S‹ZDE ce usçulu¤un temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir. Kant öncelikle analitik ve sentetik cümleler aras›nda bir ayr›m oldu¤unu söyler. Analitik cümlelerde, cümlenin yüklemi öznede zaten var olan bilgilere yeni bilAMAÇLARIMIZ gi katmaz. “Siyah kediler siyaht›r” ve “Bekârlar evli olmayan insanlard›r” analitik cümlelerdir çünkü bu cümlelerin özneleri (“siyah kediler” ve “bekârlar”) o cümlelerin yüklem bölümünde içerilen tüm bilgileri zaten içerirler. Elbette verK ‹ T A yukar›da P di¤imiz iki tip analitik cümle ayn› statüde de¤ildir. “Siyah kediler siyaht›r” gibi analitik cümleler içeri¤i tümüyle bofl olan tekrarlama cümleleridir. Oysa “Bekârlar evli olmayan insanlard›r” gibi analitik cümleler kavramlar› tan›mlama ifllevi gördükTELEV‹ZYON leri için belli bir öneme sahiptir. Her iki cümle tipinin ortak noktas› ise, dünyaya iliflkin yeni gözlemsel bilgi içermemeleridir. Analitik cümlelerden farkl› olarak sentetik cümlelerin yüklemleri öznede içerilen bilginin ötesine geçer. Tahmin edilece‹ N T de¤il E R N E T sentetiktir. ¤i gibi, günlük dilde kulland›¤›m›z cümlelerin ço¤u analitik “Önümde duran kedi siyah renklidir” önermesi sentetiktir çünkü “siyah” özelli¤i –genel olarak düflünürsek– “önümde duran kedi” kavram›n›n içinde bulunmaz. Baflka bir deyiflle, flu an önümde bulunan kediye iliflkin hiçbir fley bilmeyen bir kifli, “önümde duran kedi” kavram›ndan hareketle o kedinin siyah renkli oldu¤u iddias›n›n do¤ru mu yoksa yanl›fl m› oldu¤unu ç›karamaz. Asl›nda, “Tüm siyah kediler siyaht›r” analitik önermesinin do¤rulu¤unu test edebilmemiz için “siyah” kelimesinin anlam›n› bile bilmeye gerek yoktur. “X özelli¤i olan tüm Y nesneleri X’tir” tipi önermeler cümle yap›s› itibar›yla zorunlu olarak do¤rudur. O hâlde, özetlersek, sentetik cümleler bizim dünyaya iliflkin bilgimizi geniflletirler; analitik cümleler ise ya içeriksel olarak boflturlar ya da kavramlar aras› iliflkileri ortaya koyarlar. Baflka bir deyiflle, deneyimsel olarak yeni bilgi tafl›mazlar. Epistemolojik aç›dan önemli bir baflka ayr›m da a priori ve a posteriori ayr›m›d›r. Analitik-sentetik çifti cümlelerin yap›s›n› ilgilendirir; a priori ve a posteriori ayr›m› ise bilginin edinilme tarz›na iliflkindir. A priori bilgi evrensel olarak do¤rudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazan›lamaz. Buna karfl›n, a posteriori bilginin kazan›lmas› için somut deneyim parçalar› gerekir. Gözlemsel bilgilerimizin tümü a posteriori ’dir. “Bu bir erik a¤ac›d›r” önermesinin do¤rulu¤unu saptayabilmem için gözlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 önermesi için ne diyebiliriz? Matemati¤e ait önermeler nas›l do¤ru statüsü kazan›r? Biz o tür önermelerin do¤rulu¤unu gözlem yoluyla m› saptar›z? E¤er bir kifli 2+3’ün toplam›n›n 5 etti¤ini göstermek için, önce elmalar› sonra da (emin olmak için) armutlar› masa üzerinde yan yana koymak ve
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Analitik-sentetik ayr›m›, AMAÇLARIMIZ cümle yap›s› ile ilgilidir. Analitik cümleler dünyaya iliflkin yeni gözlemsel bilgi içermezken, sentetik K ‹ Töznede A P cümleler yüklemleri içerilen bilgilerin ötesine geçen cümlelerdir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A priori - a posteriori ayr›m› bilginin nas›l edinildi¤i ile ilgilidir. Bu iki deyim Latince olup, a priori “deneyimi önceleyen”, a posteriori “deneyimle gelen” anlamlar›nda kullan›l›r.
118
Epistemoloji
nesnelerin toplam›na “bakmak” gibi bir yönteme baflvurursa, bu tür bir kan›t yöntemi bize çocukça ve gülünç gelecektir. Neden? Çünkü aritmetiksel bilginin do¤rulu¤unun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad›¤› ve matematiksel gerçekli¤in farkl› bir yap› içerdi¤i yönünde güçlü bir sezgimiz vard›r. Benzer fleyler “Bir noktadan birbirine dik en fazla üç do¤ru çizilebilir” ve “Her fiziksel olay›n bir sebebi vard›r” türü önermeler için de geçerlidir. Bu çeflit bilgiler için de a priori nitelemesi kullan›labilir. Bu ayr›mlar›n ne ifle yarayaca¤› veya ayr›mlar›n ne ölçüde birbirinden ayr› oldu¤u ilk baflta aç›kça görünmeyebilir. Öncelikle belirtmemiz gereken nokta fludur: Her ne kadar “analitik” kavram› “a priori ”ye, “sentetik” kavram› da “a posteriori ” ye çok benzese de, bunlar bütünüyle ayn› kavramlar de¤illerdir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, analitik cümleleri “deneyim boyutunda yeni bilgi içermeyen önerme” olarak, a priori ’yi ise (özellikle Kantç› aç›dan) “evrensel ve kesin nitelikteki bilgi türü” olarak tan›mlayabiliriz. Do¤al olarak, bu iki kavram birbirinden oldukça farkl› yap›dad›r. Peki bu ayr›mlar›n felsefi ifllevi nedir? Kant’›n bu kavramlar› kullanmas›ndaki as›l amaç, Hume’un bilginin yaln›zca iki çeflidinin oldu¤u yönündeki argüman›na karfl› ç›kabilmektir. Kant’›n bunu tam olarak nas›l yapt›¤›n› anlamak için, yukar›da sundu¤umuz dört kavram›n aralar›nda ne tür bileflimler oluflturabilece¤ini bir tablo üzerinde gösterelim: fiekil 6.1
CÜMLE YAPISI Analitik
Olanakl› de¤ildir
Olanakl›d›r
Sentetik
Olanakl›d›r
Tart›flmaya aç›kt›r
a posteriori
a priori
B‹LG‹-DENEY‹M ‹L‹fiK‹S‹ Bu tablodaki bileflimleri k›saca inceleyelim. Analitik a priori önermeler (örne¤in, mant›k) ve sentetik a posteriori önermeler (örne¤in, s›radan alg›sal bilgi) Hume’un olanakl› oldu¤unu düflündü¤ü iki bilgi tipine karfl›l›k gelmektedir. Bunlardan birinci tür, mutlak bir flekilde do¤ru olan önermelerdir ancak bizim gözlemleyebildi¤imiz dünyaya iliflkin deneyimsel bilgi vermezler. ‹kinci tür ise dünyaya dair gözlemsel bilgiler tafl›rlar; fakat bunlar, do¤al olarak, evrensel veya kesin nitelik tafl›mazlar. Baflka bir deyiflle, analitik a priori önermeler zorunlu ve “bofl” bir tarzda do¤ruyken, sentetik a posteriori önermelerin bilgisi bizim için her zaman kesinlikten uzakt›r. Humecu bir aç›dan bakarsak, insan bilgisinin genel görünümü bu flekildedir. Bilgi ya basit bir flekilde deneyimseldir ya da mant›¤a aittir. fiimdi di¤er iki olas› bileflimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori ’nin olanaks›z bir bileflim oldu¤unu söyler. Bunun nedeni analitik cümlelerin do¤ruluk de¤erlerinin tikel de-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
neyimlere ba¤l› olmaks›z›n belirlenmesidir. Örne¤in, mant›kta kullan›lan “bofl” ifadelerin do¤rulu¤unun tek tek deneyim parçalar›yla (a posteriori unsurlarla) bir ilgisinin olmad›¤› bellidir. Yani “analitik” ve “a posteriori ” kavramlar› anlaml› bir flekilde bir araya gelemezler. Böylece, geriye tart›fl›lacak yaln›zca bir olas› bileflen kalmaktad›r. Bu da bizi Kant’›n kritik epistemolojik sorusuna götürür: Deneyimcilerin kabul etti¤i iki bilgi türüne ek olarak sentetik a priori de olanakl› m›d›r? Baflka bir deyiflle, hem do¤rulu¤u kesin ve evrensel olan hem de bilgi içeri¤i bofl olmayan bir önerme tipi var m›d›r? Kant’a göre, metafizik bilginin olanakl›l›¤› bu tip önermelerin varl›¤›na ba¤l›d›r. Hangi önermeler sentetik a priori türü içinde yer al›r? Kant’›n flafl›rt›c› iddias› aritmetik ve geometrinin sentetik a priori oldu¤udur. Bu flafl›rt›c›d›r çünkü pek çok kifli normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olaca¤›n› düflünmeye e¤ilimlidir. Örne¤in, “2+3=5” önermesinin analitik oldu¤una inanmam›z›n esas bir nedeni “5” kavram›n›n “2+3” kavram› taraf›ndan içerildi¤ini düflünmemizdir. Ayr›ca e¤er “2+3=5” sentetik ise, bu durum “2+3”ün “5” kavram›n› içermedi¤ini gösterir. Ancak bu nas›l olanakl›d›r? Kant’a göre “2”, “+” ve “3” kavramlar›n›n bir araya getirilmesi ile “5” kavram› efllenik de¤ildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek için baflka bir aritmetik eflitli¤i göz önüne alal›m: 2+3=4+1. Bu eflitlikte “2+3” kavram› “4+1” kavram›n› içerir mi? Bu sorunun yan›t› “hay›r” gibi görünmektedir. “‹ki art› üç” kavramsal olarak “Dört art› bir”den oldukça farkl› bir düflünceyi dile getirir. O hâlde, e¤er Kant hakl›ysa, aritmetik (ve geometrik) önermeler sentetik a prioridir. Benzer flekilde, do¤rudan gözlemin ötesine geçmeyi gerektiren “Her do¤al olgunun do¤al bir nedeni vard›r” türü metafizik önermeler de sentetik a priori niteliktedir. Bu tür önermeleri ilginç ve önemli k›lan noktay› aç›k bir flekilde belirtmekte yarar var. A priori önermeler tek tek olgulardan ziyade genel geçerli¤i olan ilkelerle ilgilidir. Sentetik önermeler ise bilgimize katk› yapan, yaln›zca kavram çözümlemesinin ötesine geçmeyi gerekli k›lan cümlelere karfl›l›k gelirler. Kant’a göre, bu iki türün bilefliminden oluflan sentetik a priori önermeler, tikel deneyimlerin içeri¤ine de¤il yap›s›na veya biçimine iliflkin bilgi tafl›r. “Bahçemdeki güller sar›d›r” gibi sentetik a posteriori önermelerden farkl› olarak “Üçgenin iç aç›lar›n›n toplam› 180 derecedir” veya “Her olgunun bir nedeni vard›r” gibi sentetik a priori önermeler, deneyimledi¤imiz dünyan›n oluflumsal yap›s›na iliflkin bilgi içerirler. Baflka bir deyiflle, deneyimledi¤imiz dünyan›n ontolojik yap›s› o flekildedir ki yukar›da s›ralad›¤›m›z aritmetik, geometrik ve metafizik önermeler do¤rudur. Bu yüzden, Kant’›n görüflüne göre, sentetik a priori önermeler hem bofl bir mant›ksal yarg›dan ibaret de¤ildir hem de evrensel ve kesin bir flekilde do¤rudur. Ancak buradaki “evrensel” ve “kesin” kavramlar›n›n insana göre oldu¤unu vurgulamal›y›z (‹ki boyutlu mekândan geçen küre örne¤ini an›msayal›m.). Farkl› varl›k türlerinin sentetik a priori önermeleri tahminen farkl› metafizik ilkeler içerecekti. Bu anlamda sentetik a priori her biliflsel varl›k türü için farkl› biçimlerde ortaya ç›kacakt›r. Bizim sentetik a priori önermelerimiz veya ilkelerimiz bizim alg›lad›¤›m›z dünyay› ve bizim biliflsel normlar›m›z› belirler. Kant’›n Kopernik devriminin as›l anlam› da budur. E¤er bu görüfl do¤ruysa, Hume’un deneyimcili¤ine ve flüphecili¤ine de bir yan›t verilmifl olur. Bilgimiz gözlem ve mant›k ile s›n›rlanm›fl de¤ildir. Üçüncü bir bilgi tipi yani dünyaya dair metafiziksel bilgi olanakl›d›r. Ancak Kant’›n metafiziksel bilgiden anlad›¤› –geleneksel metafiziksel bilgiden çok farkl› bir flekilde– bizden ba¤›ms›z tözsel yap›lar›n bilgisi de¤il, d›flar›dan gelen duyusal ham maddeye zihnin flekil verme yollar›n›n evrensel
119
Sentetik a priori, di¤er olas› bileflimler içinde en ilginç ve felsefi aç›dan en önemli oland›r.
120
Epistemoloji
yap›s›n›n anlafl›lmas›d›r. ‹nsan akl› bunu kendi olanaklar›n› irdeleme yoluyla baflarma yetene¤ine sahiptir. O yüzden, Kant’›n felsefesine bu niteli¤inden dolay› zaman zaman elefltirel veya irdelemesel felsefe ad› da verilir. Bu görüfl “elefltirel/irdelemesel” yap›dad›r çünkü deneyimcilikten farkl› olarak gözlemsel bilginin yap›lanma süreçlerine ve bilginin zihinsel koflullar›na özel bir önem vermektedir. Bu ba¤lamda, usçular›n “bilginin oluflumunda akl›n çok özel bir ifllevi oldu¤u” düflüncesinin tipik bir örne¤ini veya uygulamas›n› Kant’ta bulmam›z mümkündür.
Kant’›n “Kavram” Kavram› ve Usçuluk
Usçular her kavram›n deneyim yoluyla kazan›ld›¤› fikrine karfl› ç›karlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
3
fiimdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin ›fl›¤›nda usçulu¤a iliflkin baz› genel saptamalarda bulunal›m. Platon’dan bafllayarak, usçu e¤ilimleri olan düflünürler her zaman bilginin alg›sal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biçimlendiren temel unsurlar›n› ay›rma e¤iliminde olmufllard›r. Platon-Aristoteles felsefesinde tümellerin hem nesnelerin flekillenmesinde hem de onlar›n bilinmesinde nas›l kritik bir rol oynad›¤›n› daha önce sergilemifltik. Bu yaklafl›m› Kant’›n felsefesinde de gözlemleyebiliriz. Kant’›n usçu görüflüne göre, bilginin oluflmas› için d›flar›dan “duyusal malzeme” al›nmas› yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak flekillendirilmesi veya anlamland›r›lmas› gerekir. Kavramlar›m›z›n büyük bir k›sm›n› yaflarken ö¤reniriz. “Viflne”, mavi”, veya “cömert” gibi kavramlar›n do¤um an›nda zihnimizde oldu¤unu düflünmek saçma olur. Bu düflünceye usçular da genel olarak kat›lacakt›r. Ancak deneyimciler tüm kavramlar›n deneyim yoluyla geldi¤ine inan›rken, usçular baz› özel kavramlar›n (veya ba¤lam›na göre, baz› özel idealar›n ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla kazan›lamayaca¤›na inan›rlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin belli kavramlara veya kategorilere sokularak biçimlendirilmesi yetisi do¤ufltan getirdi¤imiz yeteneklerdir. Örne¤in, nedensellik iliflkisi, Hume’un da farketti¤i gibi, “alg›lanabilecek” bir olgu de¤ildir. Alg›lanabilecek olan, yaln›zca düzenli bir flekilde tekrarlanan olgulard›r (Örnek: elimi atefle her uzatmamda, yanma hissi duymam). Fakat Kant’a göre “nedensellik” tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek (baflka bir deyiflle, a posteriori) bir kavram de¤ildir. “Neden”, sentetik a priori bir kavramd›r. Yani, “mavi” gibi ö¤renilmifl kavramlardan farkl› olarak, s›radan deneyimin olanakl› olmas›n› sa¤layan düzenleyici bir normdur. Bu düflünce flöyle de ifade edilebilir: Biz insanlar dünyay› nedensel bir düzende alg›lamak zorunday›z. Alg›lad›¤›m›z dünya bize nedensel bir yap›da görünür, çünkü nedensellik insan akl›n›n evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir baflka ifadesi de budur. Kant’›n ad› usçular aras›nda yer al›r. Ancak bu kitapta inceledi¤imiz gibi, usçular›n önemSIRA S‹ZDE li bir bölümü (örne¤in; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn› zamanda metafizik alan›nda da fikir üretmifl insanlard›r. Bu anlamda, Kant’›n “metafizik karfl›t›” bir düflünür olarak ortaD Ü fikafa Ü N E Lkar›flt›r›c› ‹M ya ç›kmas›nda bir yön bulunmaktad›r. Kant’›n usçulu¤u da “geleneksel metafizi¤in” s›n›rlar› içinde bir perspektif olarak görülemez mi? Bu ilginç ve kar›fl›k tabloyu daha aç›k hâleS Ogetirmeye çal›fl›n. R U D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
USÇULUK-DENEY‹MC‹L‹K TARTIfiMASI ÜZER‹NE Bu ünitede, özellikle Kant’›n felsefesi üzerinde yo¤unlaflarak, usçulu¤un en temel tezini özsel olarak inceledik. Usçular bilgimizin biricik kayna¤›n›n alg›lar olamayaca¤›n› savlarlar. Daha aç›k olarak, bilginin olanakl› olabilmesinin temel koflulunun akl›n do¤ufltan getirdi¤i belli kapasiteler veya kavramlar›n varl›¤› oldu¤unu öne sürerler. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, önemli bir anlamda, her kavram “düzenleyici” ve “flekillendirici” bir iflleve sahiptir. Ancak usçulara göre; her kavram veya kategori ayn› nitelikte de¤ildir. Usçular aç›s›ndan, deneyimcili¤in en büyük eksikli¤i alg› verilerinin karmafl›k dünya bilgisine nas›l dönüfltü¤ünü tatmin edici bir flekilde aç›klayamayacak olmas›d›r. Hume gibi deneyimciler do¤al olarak bu fikre karfl› ç›kacak ve Kant gibi metafizikçilerin gerekçelendirilmesi olanaks›z tasar›mlar icat etti¤ini söyleyecektir. Bilginin kaynaklar›na ve yap›s›na iliflkin bu tart›flma günümüzde de türlü biçimlerde sürmektedir. Deneyimci düflünürler sürekli olarak bilginin temeline alg› verilerini veya deneyimi yerlefltirirken, usçular bu felsefi tablonun yetersizliklerine iflaret etmektedirler. O yüzden, bu epistemolojik tart›flman›n felsefe tarihinin tozlu arflivinde kald›¤›n› düflünmek hata olur.
121
122
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Usçulu¤un genel bir tan›m›n› yapabilmek ve usçulu¤un “ak›lc›l›k” kavram›ndan nas›l farkl› oldu¤unu aç›klayabilmek. ‹nsanlar›n sahip olabilece¤i bilgilerin deneyime dayanmas› gerekti¤ini savlayan deneyimcili¤in aksine usçuluk, bilginin olanakl› olmas›n›n aç›klamas›n› deneyimin veya alg›n›n ötesinde arar. Usçuluk görüflünün ana tezi, insan akl›n›n bilginin oluflmas›nda çok merkezcil ve oluflturucu bir ifllevi oldu¤udur. Usçular, deneyimcilerden farkl› olarak, bilginin ortaya ç›kmas›n›n yaln›zca alg› verilerinin özneye ulaflmas› ile aç›klanamayaca¤›na inan›rlar. Öz Türkçe bir deyim olan ‘usçuluk’, “ak›lc› olma” kavram›n› ça¤r›flt›rd›¤› için kafa kar›flt›r›c› bir yön içermektedir. Potansiyel kar›fl›kl›klar› önlemek için aradaki fark flu flekilde ifade edilebilir: Gündelik dile de ait bir kavram olan “ak›lc›l›k” yaflamda ak›l ve mant›¤›n kullan›m›na önem veya a¤›rl›k verme tavr›na iflaret eder. Öte yandan, “usçuluk” felsefi bir görüflün ad›d›r ve deneyimcili¤in rakibi olan görüfl olarak bilinir. Usçulu¤un Eski Yunan dönemindeki ilk savunucular›n›n bu görüflün kuramsal zeminini nas›l haz›rlad›¤›n› aç›klayabilmek. Deneyimcilik gibi usçuluk görüflünün de kökleri Eski Yunan’a uzan›r. Eski Yunan felsefecileri “ak›l” kavram›n›n karfl›l›¤› olarak ‘nous’ deyimini kullanm›fllard›r. Modern kullan›mlardan farkl› olarak, Yunan felsefeciler “nous”u öznel bir kapasite olman›n ötesinde evrensel bir güç veya ilke olarak da alm›fllard›r. Örne¤in, baz› Yunan düflünürlere göre nous hem evrenin düzeninin ard›nda yatan ilke hem de insanlar›n ak›lc› düflünebilmesini olanakl› k›lan yetinin ad›d›r. Ayr›ca baz› Yunan felsefeciler insan›n bedeninden farkl› olarak, insan akl›n›n nous içeren boyutunun ölümsüz oldu¤unu, yani “evrensel ak›l” içinde yer ald›¤›n› düflünmüfllerdir. Bu felsefeciler nous ile alg›lar aras›nda bir ay›r›m yapm›fllar ve alg› yetisinin kavrama yetisinden kökten bir flekilde farkl› oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Bu önemli fikrin hem eski hem de ça¤dafl felsefeciler için geçerli oldu¤unu belirtmemiz gerekiyor. Bir örnek vermek gerekirse; Platon’un idealar kuram›, ak›l ve alg› yetilerinin sa¤lad›¤› bilgilerin son derece farkl› oldu¤u düflüncesine dayan›r.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Descartes’›n fikirlerinin usçuluk aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu aç›klayabilmek. Ünlü “Düflünüyorum, o hâlde var›m” cümlesini Descartes, flüpheci irdelemelerinin sonunda flüphelenilemeyecek bir bilgi parças› bulmas› üzerine söylemifltir. Descartes’a göre bir insan bir bedene sahip oldu¤undan veya 2+2=4 gibi bir eflitlikten bile flüphelenebilir ancak “fiu anda düflünmekte (veya flüphelenmekte olan) birisi var” gibi bir önermeden flüphe duyamaz. Bu kesin bilgiden hareketle Descartes, önce Tanr› ideas› gibi baz› idealar›n nedeninin bir insan›n sonlu zihni olamayaca¤›n› savlar ve Tanr›’n›n var olmas› gerekti¤ini belirtir. Ard›ndan da Tanr›’n›n bizim dünya bilgimiz konusunda sistematik bir flekilde yan›lmam›za izin veremeyece¤ini söyler. Descartes’›n bu flüphecilik karfl›t› yan›t›n› verirken nas›l yaln›zca akl›n› kulland›¤›na dikkat etmemiz gerekiyor. Her usçu gibi Descartes da akl›n bize sa¤layaca¤› bilgileri alg›lardan gelen bilgilere ye¤lemektedir. Ayr›ca Descartes “mum örne¤i”ni kullanarak, de¤iflmekte olan bir nesnenin tek ve belli bir nesne oldu¤unu kavramam›z›n alg›lar arac›l›¤›yla de¤il ak›l yoluyla olabilece¤ini öne sürer. Onun sundu¤u argüman, e¤er do¤ruysa, deneyimcili¤in önemli bir zay›fl›¤›n› ortaya koyar. En büyük usçu düflünürlerden Kant’›n ontoloji ve epistemoloji alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i kuramsal devrimin ayr›nt›lar›n› aç›klayabilmek. Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik karfl›t› durufllar›n› ve deneyimcilerin alg›sal verilere verdikleri önemi paylafl›r. Bu anlamda, Kant, Platon veya Descartes gibi bir metafizikçi de¤ildir. Ancak Kant’›n deneyimcilere karfl› ç›kt›¤› nokta, deneyimcilerin bilginin oluflumunu aç›klarken befl duyudan gelen alg› verilerine yo¤unlaflmalar› ve bilginin insan zihni taraf›ndan nas›l organize edildi¤i konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kant’›n geleneksel metafizikçilere yöneltti¤i elefltiriler konusuna dönersek: Pek çok metafizikçi, nesneler dünyas›n›n zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var oldu¤unu ve öznelerin edilgen bir flekilde gerçekli¤i zihinsel olarak temsil etmeye çal›flt›klar›n› düflünür. Ancak bizim gibi biliflselli¤i s›n›rl› olan varl›klar›n alg›lad›¤› ve kavrad›¤› nesnelerin de
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
bizim anlama filtrelerimizden geçmifl, yani s›n›rland›r›lm›fl ve belirlenmifl nesneler olaca¤› kesindir. O yüzden Kant felsefede bir tür Kopernik devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var oldu¤unu düflündü¤ümüz nesnelerin asl›nda bize göre belirlenmifl fleyler oldu¤unu ileri sürer. Örne¤in, bizim “tavflan” olarak alg›lad›¤›m›z bir nesnenin bize görünme süreçlerinin alg›sal yeteneklerimiz taraf›ndan belirlendi¤i aç›kt›r. Bu durum, bizim dünyada alg›lad›¤›m›z nesnelerin zihinden tamamen ba¤›ms›z olmad›¤›n› gösterir. Kant’›n sentetik a priori kavram›n› önermesinin nedeni, onun yaln›zca alg›sal ve yaln›zca mant›ksal (biçimsel) bilginin d›fl›nda kalan bir bilgi türünün var oldu¤unu göstermeye çal›flmas›ndand›r. Baflka bir deyiflle Kant, Hume’un deneyimcili¤inin bir elefltirisini sunmaktad›r. E¤er biz alg›sal (örne¤in, “Orada bir kaplumba¤a görüyorum”) ve mant›ksal (örne¤in, “Bir fley ya vard›r ya da yoktur”) bilginin d›fl›na ç›kam›yorsak, bu bizim asl›nda hayvanlardan çok da farkl› olmad›¤›m›z anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insan›n ak›lsal yeteneklerinin bunun ötesine geçti¤i yönündedir. Örne¤in, Hume’a göre dünyan›n sebep-sonuçsal bir yap›s›n›n oldu¤unu bilemeyiz. Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan akl›n›n alg›sal boyutun ötesinde bilgilenebilece¤ine inanmaktad›r. Sentetik a priori cümlelerinin olanakl› olmas› flu anlama gelir: Baz› önermeler (ve bilgi türleri) hem evrensel olarak do¤rudur hem de bu evrenselli¤in nedeni mant›ksal iliflkiler (yani, bofl içerikler) de¤ildir. Baflka bir deyiflle, “Her olay›n bir nedeni vard›r” türü genel ilkeler insanlar›n biliflsel kapasitelerinin uygun olmas› nedeniyle bilebilece¤i önermelerdir.
N A M A Ç
5
123
Usçu görüflün genel bir felsefi de¤erlendirmesini yapabilmek. Kant’›n felsefesinde de aç›kça gördü¤ümüz gibi, usçu düflünürler bilgimizin tek kayna¤›n›n alg›lar olamayaca¤›n› öne sürerler. Usçulu¤a göre, bilginin olanakl› olabilmesi için, akl›n sahip oldu¤u kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulunmaktad›r. K›saca ifade edersek, deneyimciler alg› yoluyla kazan›lan bilgilerin oluflumunu aç›klamakta baflar›s›z olmufllard›r. Bunun temel nedeni, usçu felsefecilere göre, deneyimcilerin kuram üretirken dikkatlerini ço¤unlukla basit alg›sal verilere odaklamalar› ve alg›sal verileri organize eden yap› ve süreçlere yeteri kadar ilgi göstermemeleridir.
124
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki cümlelerden hangisi usçuluk görüflünün temel tezini en iyi biçimde ifade eder? a. ‹nsan bilgisinin temel kayna¤› alg› yoluyla edindi¤imiz bilgi parçalar›d›r. b. Bilginin oluflumu çerçevesinde ak›l temel ve belirleyici bir rol oynar. c. Bilginin oluflumunda en temel ve belirleyici unsur mant›kt›r. d. Do¤rulu¤undan emin olabilece¤imiz tek bilgi Tanr›’n›n var oldu¤udur. e. Do¤rulu¤undan emin olabilece¤imiz tek bilgi alg›lar›n yan›lt›c› oldu¤udur. 2. “Ak›lc› olmak “ ile “usçu olmak” kavramlar› aras›ndaki temel fark nedir? a. “Ak›lc› olmak” mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise bilginin oluflumunda deneyime önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir. b. “Ak›lc› olmak” felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir; “usçu olmak” ise mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir. c. “Ak›lc› olmak” mant›kl› ve gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir. d. “Ak›lc› olmak” bilginin oluflumunda deneyime önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir; “usçu olmak” ise felsefi bir görüfl olarak deneyimcili¤in tersi olan perspektifi benimseme anlam›na gelir. e. “Ak›lc› olmak” gerekçeli düflünme yetene¤iyle ilgilidir; “usçu olmak” ise bilginin oluflumunda mant›ksal tutarl›l›¤a önem veren felsefi görüflü benimseme anlam›na gelir.
3. Eski Yunan düflünürlerinin “nous” (ak›l) kavram›na genel yaklafl›mlar› için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “deneyim” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. b. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “alg›” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. c. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›yla “töz” kavram›n› efllenik alm›fllard›r. d. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram›n›n “mant›k” kavram›na önceli¤i oldu¤unu düflünmüslerdir. e. Eski Yunan felsefecileri genellikle “nous” kavram› ile “alg›” kavram›n› ayr› tutmufllard›r. 4. Descartes’›n fiziksel nesnelerin var oldu¤unu kan›tlamak için izledi¤i yöntem afla¤›dakilerden hangisidir? a. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr› ideam›z›n kayna¤›n›n gerçekten Tanr› oldu¤unu savlamakta ve ard›ndan da nesneleri alg›lama süreçlerimiz s›ras›nda Tanr›’n›n bizi yan›ltmayaca¤›n› öne sürmektedir. b. Descartes zihinsel durumlar›m›z›n fiziksel nesneleri temsil edebildikleri gerçe¤inden hareketle, fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n gerçekli¤i do¤ru bir flekilde yans›tmas› gerekti¤i sonucuna varmaktad›r. c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n oluflmas›na neden olduklar› ve bu nedensellik iliflkisinin güvenilir bir iliflki oldu¤u gerçe¤inden hareketle, söz konusu idealar›n gerçekli¤i do¤ru bir flekilde yans›tmas› gerekti¤i sonucuna varmaktad›r. d. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, fiziksel nesnelerin düflünülebilir oldu¤unu savlamakta, ve buradan da Tanr›’n›n fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n oluflmas›na neden olduklar› sonucuna varmaktad›r. e. Descartes “Düflünüyorum, o hâlde var›m” fikrinden hareketle, idealar›m›z›n düflünülebilir oldu¤unu savlamakta ve buradan da Tanr›’n›n fiziksel nesnelere iliflkin idealar›m›z›n do¤ru olmas›n› sa¤lad›¤› sonucuna varmaktad›r.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
5. Descartes’›n “yanmakta olan mum” örne¤inden ç›karmam›z beklenen sonuç Descartes’a göre afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gözlem s›ras›nda alg›lar›m›z bize de¤iflen bir nesnenin bilgilerini tafl›rken, akl›m›z bize bu de¤iflimlerin gelecekte de devam edece¤i bilgisini verir. b. Gözlem s›ras›nda alg›lar›m›z bize gözlem s›ras›nda de¤iflmeyen bir nesnenin bilgilerini tafl›sa da, akl›m›z bize mum gibi bir nesnenin de¤iflim geçirebilece¤i bilgisini verir. c. Akl›m›z bize de¤iflimin gerçek olmad›¤›n› söylese de, gözlem s›ras›nda alg›lar›m›zdan gelen bilgi de¤iflimin devam etti¤i bilgisini verir. d. Akl›m›z bize sürekli de¤iflimin gerçekleflti¤i bilgilerini tafl›sa da, tek ve ayn› nesneyi alg›lamaya devam etmekte oldu¤umuz bilgisini ak›l de¤il alg›lar verir. e. Alg›lar›m›z bize sürekli de¤iflimin gerçekleflti¤i bilgilerini tafl›sa da, tek ve ayn› nesneyi alg›lamaya devam etmekte oldu¤umuz bilgisini alg›lar de¤il ak›l verir. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’›n savundu¤u bir görüfl de¤ildir? a. Hume, “Deneyime baflvurmaks›z›n metafizik bilgi edinilebilir” fleklinde ifade edilebilecek olan görüfle karfl› ç›kmakta hakl›d›r. b. Fiziksel dünyada zorunlu kanunlar egemen olsa da, ahlak›n olanakl› olmas› insanlar›n iradelerinin özgür olmas›n› gerektirir. c. ‹nsanlar dünyay› alg›lama ve anlama süreçlerinde etken de¤il edilgen bir yap› sergiler. d. Deneyimciler bilgi kavram›n› incelerken, dikkatlerini esas olarak deneyim yoluyla gelen alg›sal verilere odaklamakla önemli bir hata yapm›fllard›r. e. Bize görünen dünya, bizim kendi biliflsel s›n›rlar›m›z taraf›ndan belirlenmifl ve k›s›tlanm›fl bir dünyad›r.
125
7. Kant’›n bir tür “Kopernik devrimi” gerçeklefltirdi¤ini söylemek ne anlama gelmektedir? a. ‹nsan zihni metafizik boyutu kavrama yetene¤ine sahiptir; buna karfl›n, insan›n kendisine görünen dünyay› kesin bir flekilde bilmesi olanaks›zd›r. b. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan metafizik gerçekli¤i biliflselli¤i yoluyla var eder. c. ‹nsan›n alg›lad›¤› ve anlad›¤› fleyler insan biliflselli¤ine ve s›n›rlar›na uygun hale gelmifl nesneler de¤illerdir; tersine, insan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya yönelir. d. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan›n alg›lad›¤› ve anlad›¤› fleyler zaten insan biliflselli¤ine ve s›n›rlar›na uygun hâle gelmifl nesnelerdir. e. ‹nsan zihni kendisini zihinden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleylere uyarlamaya ve onlar› olduklar› gibi anlamaya çal›flmaz; tersine, insan›n biliflselli¤i metafizik gerçekli¤i de¤ifltirme ve dönüfltürme gücüyle donat›lm›flt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi “sentetik a priori” bir önermedir? a. Dünya, günefl etraf›nda dönen bir gezegendir. b. Fiziksel evrende gerçekleflen her olay›n bir sebebi vard›r. c. Bütün ›slak nesneler ›slakt›r. d. Su molekülü hidrojen ve oksijen atomlar›n› içerir. e. Matematik fizikten daha önemli bir araflt›rma alan›d›r.
126
Epistemoloji
Okuma Parças› 9. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’›n deneyimcilik görüflüne yöneltti¤i bir elefltiri de¤ildir? a. Deneyimciler tüm kavramlar›n deneyim yoluyla kazan›labilece¤ini düflünmüfllerdir. b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize edebilme yetene¤ini büyük ölçüde görmezden gelmifllerdir. c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl› olabilece¤ini kavrayamam›fllard›r. d. Deneyimciler bilginin oluflumunun basit alg›sal verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi sonucu gerçekleflebilece¤ini varsaym›fllard›r. e. Deneyimciler bilginin oluflumunda zihnin organize edebilme yetene¤ini farketseler de, bilginin esas malzemesi olan alg›sal verilerin önemini büyük oranda görmezlikten gelmifllerdir. 10. Kant’›n sentetik a priori kavram› üzerinde çok fazla durmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Metafizik bilginin d›fl›nda bir bilgi türünün olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. b. Gözlemsel bilgi ve mant›k bilgisinin d›fl›nda bir bilgi türünün olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. c. ‹nsanlar›n befl duyu arac›l›¤›yla dünyadan veri alabilmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. d. ‹nsanlar›n “görünen dünyan›n” ötesine iliflkin bilgi edinmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r. e. ‹nsanlar›n nesnelerdeki birincil niteliklere iliflkin bilgi edinmelerinin olanakl› olup olmamas› sentetik a priori bilginin olanakl› olmas›na ba¤l›d›r.
a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarg›lar Aras›ndaki Fark Üzerine Metafizik bilgi sadece a priori yarg›lar› içermelidir; onun kaynaklar›na özgü olan, bunu böyle gerektirir. Yarg›lar hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mant›ksal biçimleri bak›m›ndan nas›l olurlarsa olsunlar, içerik bak›m›ndan aralar›nda fark vard›r; bu içerik sayesinde ya s›rf aç›klay›c›d›rlar ve bilginin içeri¤ine hiçbir fley eklemezler, ya da geniflleticidirler ve eldeki bilgiyi art›r›rlar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarg›lar ad› verilebilir. Analitik yarg›lar yüklemde, öznenin kavram›nda zaten var olan, ama pek o kadar aç›k ve bilinçli düflünülmemifl olandan baflka hiçbir fley söylemezler. “Bütün nesneler yer kaplar” dedi¤imde, nesne kavram›n› hiçbir flekilde geniflletmifl olmam, sadece çözmüfl olurum; çünkü yer kaplama o yarg›dan önce, aç›kça söylenmese bile, gerçekte o kavramda zaten düflünülmüfltü; o halde bu yarg› analitiktir. Buna karfl›l›k “baz› nesneler a¤›rd›r” önermesi, genel olarak cisim kavram›nda gerçekten düflünülmeyen bir fleyi yükleminde içerir; dolay›s›yla benim kavram›ma bir fley ekleyerek bilgimi art›r›r; o halde sintetik yarg› olarak adland›r›lmal›d›r. b. Tüm Analitik Yarg›lar›n Ortak ‹lkesi Çeliflme ‹lkesidir. Bütün analitik yarg›lar tamam›yla çeliflme ilkesine dayan›rlar ve onlar›n malzeme olarak kulland›klar› kavramlar deneysel olsa da olmasa da, do¤al yap›lar› gere¤i a priori bilgilerdir. Çünkü evetleyici analitik bir yarg›n›n yüklemi zaten önceden öznenin kavram›nda düflünüldü¤ünden ötürü, o özne hakk›nda çeliflmeye düflmeden de¤illenemez. Ayn› flekilde, çeliflme ilkesinden dolay›, onun tersi de, analitik fakat de¤illeyici bir yarg›da özne hakk›nda de¤illenmek zorundad›r. “Her cisim yer kaplar” ve “yer kaplamayan cisim yoktur” gibi (yal›n) önermelerde bu böyledir. ‹flte bu nedenle bütün analitik önermeler, kavramlar› deneysel olsa da, a priori yarg›lard›r, örne¤in “alt›n, sar› bir metaldir” önermesi; çünkü bunu bilmek için benim bu cismin sar› ve metal oldu¤unu içeren alt›n kavram›ndan baflka bir fleye ihtiyac›m yoktur. Bu, benim kafamdaki alt›n kavram›n› oluflturmaktayd› ve bana onu –baflka yerlerde aramama gerek kalmadan– ö¤elerine ay›rmaktan baflka yapacak bir fley kalm›yordu. c. Sintetik Yarg›lar, Çeliflme ‹lkesinde Baflka Bir ‹lkeyi Gereksinirler. Kökenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarg›lar vard›r; ayr›ca saf anlama yetisinden ve ak›ldan kaynak-
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
lanan kesin a priori olanlar› da vard›r. Ama her ikisi de çözümlemenin temel ilkesi olan tek bafl›na çeliflme ilkesinde kaynaklanamama konusunda birleflirler; bambaflka bir ilke daha –hangisi olursa olsun– gerektirirler, her ne kadar bu ilkeden hep çeliflme ilkesine göre türetilmeleri gerekiyorsa da. Çünkü her fley bu ilkeden türetilemiyorsa da, hiçbir fley ona ayk›r› olamaz. Her fleyden önce sintetik yarg›lar› s›n›flara ay›rmak istiyorum: 1. Deney yarg›lar› her zaman sintetiktirler. Yarg›da bulunmak için kavram›m›n d›fl›na ç›kamayaca¤›mdan ötürü, analitik bir yarg›y› deney üzerine temellendirmek uygun olmaz, dolay›s›yla deneyin tan›kl›¤›na ihtiyac›m yoktur. Bir cismin yer kaplamas›na iliflkin önerme a priori olarak kesin olan bir önermedir ve deney yarg›s› de¤ildir. Çünkü deneye yönelmeden önce, kavramda yarg›m›n tüm koflullar›na sahibim; bu kavramda çeliflme ilkesine göre yüklemi ç›karabilirim ve bu sayede derhal yarg›n›n zorunlulu¤unun bilincine varabilirim, ki bunu bana deney hiçbir zaman ö¤retemez. 2. Matematik yarg›lar›n tamam› sintetiktir... Herfleyden önce fluna iflaret etmek gerekir: as›l matematik yarg›lar deneysel de¤il, her zaman a priori yarg›lard›r; çünkü deneyden ç›kar›lamayacak bir zorunlulu¤u birlikte getirirler. E¤er bu kabul edilmeyecek olursa, ben de önermemi Saf Matematikle s›n›rland›r›r›m; onun kavram›n›n birlikte getirdi¤i gibi, Saf Matematik deneysel bilgi de¤il, yaln›zca saf a priori bilgi içerir. Bafllang›çta, 7+5=12 önermesinin çeliflme ilkesinde ç›kan yedi ve befl kavramlar›n›n toplam› olan, s›rf analitik bir önerme oldu¤u belki düflünülebilir. Ne var ki, dikkatle bak›ld›¤›nda görülür ki, 7 ve 5’in toplam› kavram›, her iki say›n›n bir tek say›ya birlefltirilmesinden baflka bir fley içermemektedir; ikisini kapsayan bu bir tek say›n›n ise ne oldu¤u hiç mi hiç düflünülmüyor. Oniki kavram›, benim sadece yedi ile beflin birlefltirilmesini düflünmemle hiçbir flekilde düflünülmüfl olmaz; ve ben böyle bir olanakl› toplam kavram›m› istedi¤im kadar ö¤elerine ay›ray›m, yine de onun içinde onikiyi bulamam... Ayn› flekilde Saf Geometrinin de hiçbir ilkesi analitik de¤ildir. ‹ki nokta aras›nda çizilen do¤runun en k›sa çizgi oldu¤u önermesi, sintetik bir önermedir. Çünkü benim “do¤ru” kavram›m nicelikle ilgili hiçbir fley içermez, sadece bir niteli¤i içerir. “En k›sa” kavram› tamam›yla ona eklenir ve “do¤ru çizgi” kavram›n›n ö¤elerine ayr›lmas›ndan ç›kar›lamaz. O halde burada görünün yard›m› gereklidir; ancak onun arac›l›¤›yla sintez olanakl›d›r...
127
3. Hakiki metafizik yarg›lar›n hepsi sintetiktir...Metafizi¤in as›l ifli sintetik a priori önermelerdir ve yaln›zca bu, onun amac›n› oluflturur. Bu amaca ulaflmak için gerçi kavramlar›n› muhakkak çok defa ö¤elerine ay›rmaya, dolay›s›yla analitik yarg›lara gerek duyar; bu ifl ise, kavramlar› ö¤elerine ay›rma yoluyla s›rf aç›kl›¤a kavuflturmaya çal›flt›¤›m›z di¤er bütün bilgi türlerinde yap›landan farkl› de¤ildir. fiu farkla ki, a priori bilginin hem görüye hem de kavramlara göre meydana getirilmesi –sonunda da sintetik a priori önermelerin, üstelik de felsefi bilginin alan› içinde meydana getirilmesi– Metafizi¤in as›l içeri¤ini oluflturur. Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Ç›kabilecek Her Metafizi¤e Prolegomena. çevirenler: ‹oanna Kuçuradi, Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1 Descartes’›n “düflünüyorum” saptamas›n›n en güvenilir ve temel bilgi oldu¤unu söylemesi kafalarda soru iflareti oluflturabilir. Ne de olsa, “güvenilir bilgi” denildi¤inde akl›m›za ilk gelen fleyin “bir öznenin düflünmekte oldu¤u gerçe¤i” olmayaca¤› aç›kt›r. Ancak Descartes’›n bu noktaya ulaflana kadar hangi olas›l›klar› inceleyip onlar› yetersiz buldu¤unu an›msamakta yarar var. Descartes alg› ve matematiksel bilgi örneklerini de ele alm›fl ancak onlar› kesinlik aç›s›ndan tatmin edici bulmam›flt›. Peki, “düflünüyorum” veya “flüpheleniyorum” ifadelerini özel k›lan fley nedir? Descartes’a göre, biz matematiksel bilgilerimizin do¤rulu¤undan veya bir bedenimiz oldu¤undan bile flüphelenebiliriz. Bunun nedeni kötü niyetli ve üstün güçleri olan bir varl›¤›n bizi aldatma olas›l›¤›n›n bulunmas›d›r. fiimdi ayn› fleyi “düflünüyorum” ba¤lam›nda uygulayal›m. Ben alg› ve düflünce süreçlerim s›ras›nda, fark›nda olmasam da, sürekli olarak aldat›lmaktaysam, bu durum en az›ndan düflünen ve aldat›lmakta olan “bir fleyin” oldu¤unu göstermez mi (Elbette burada “var olan fley”in bedensel bir varl›k olmayabilece¤ini belirtmemiz gerekiyor; düflünen bir zihnin var olmas› Descartes aç›s›ndan yeterlidir.) ? Descartes’›n bu düflüncesi, yani her konuda yan›lt›lan bir varl›¤›n en az›ndan (düflünme hâlindeyken) var oldu¤u fikri, pek çok felsefeci taraf›ndan oldukça güçlü bir argüman olarak de¤erlendirilmifltir.
2. c
3. e
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. e
10.b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçuluk Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Usçu görüflün nas›l tan›mlanabilece¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçuluk Nedir?” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Ak›lc› olmak” ve “usçu olmak” aras›ndaki kavramsal fark› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Usçulu¤un Arka Plan›: Eski Yunan’daki Nous Kavram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Nous” (ak›l) kavram›n›n ne anlama geldi¤ini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “ ‘Düflünüyorum’dan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n ak›l yürütmesini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg›sal Bilginin S›n›rlar›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Descartes’›n “mum örne¤i”nin önemini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek”, “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›” ve “Kant’›n Ontolojisi: Biliflsel S›n›rlar›n Varl›ksal Sonuçlar›” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Kant’›n felsefesinin ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›” k›sm›n› yeniden okuyun. Kant’›n tezlerinin neden devrimsel bir yönünün oldu¤unu kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” k›sm›n› yeniden okuyun. Bu kritik felsefi kavram›n anlam›n› aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Deneyimcili¤in Hakk›n› Vermek ve Deneyimcili¤i Elefltirmek”, “Epistemolojik Devrim ve Kant’a Göre ‹nsan Zihninin Etken Yap›s›”, “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” ve “Kant’›n ‘Kavram’ Kavram› ve Usçuluk” k›sm›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n deneyimcili¤e nas›l yaklaflt›¤›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sentetik A Priori Olanakl› m›d›r?” ve “Kant’›n ‘Kavram’ Kavram› ve Usçuluk” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n “sentetik a priori” kavram›na neden büyük bir önem verdi¤ini aç›klayabileceksiniz.
S›ra Sizde 2 Kant’›n “Biz zihinsel olarak nesnelere uymay›z; bize görünen nesneler bizim taraf›m›zdan kavranabilmek için bize uymak durumundad›r” türünden ifadeleri, “Kant bir öznelci mi?” sorusunu gündeme getirebilir. Kant’›n fikirlerinde flafl›rt›c› bir yön oldu¤u kesindir. Normalde biz, gerçeklik içinde a¤aç ve gezegen gibi nesnelerin oldu¤unu ve öznelerin de alg› ve anlama s›ras›nda o nesneleri oldu¤u gibi zihinlerimizde temsil etti¤imizi, onlar› beynimizde bir yerlerde kopyalad›¤›m›z› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir yap›dad›r. Kant’›n bu yaklafl›ma karfl› ç›karken öne sürdü¤ü temel fikir, bize görünen nesneleri “mutlak” olarak almam›z›n bir hata oldu¤udur. E¤er ben bir nesneye bakt›¤›mda bir a¤aç görüyorsam, bunun olanakl› olmas›n›n nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa olsun) benim biliflsel filtrelerimden geçerek zihnimde bir a¤aç görüntüsü oluflturmas›d›r. O yüzden, Kant asl›nda nesnelerin var olmalar›n›n insan varl›¤›na ba¤l› oldu¤unu iddia ediyor de¤ildir. Onun söyledi¤i, bir nesnenin bize görünme biçiminin mutlak olmaktan ziyade bizim s›n›rlar›m›za ba¤l› oldu¤udur.
6. Ünite - Bilginin Kaynaklar› Sorunu (2): Usçuluk
129
Yararlan›lan ve Baflvurulabilcek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Kant’›n ad› usçu düflünürler aras›nda an›lsa da, geleneksel metafizi¤e karfl› ç›kmas› nedeniyle Kant, di¤er usçulardan ayr›l›r. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Bu soruya yan›t verirken, Kant’›n Hume’dan oldukça etkilendi¤ini unutmamam›z gerekiyor. Hume’a göre, bizim deneyimin s›n›rlar›n› terk ederek gerçekli¤e bakmam›z olanaks›zd›r. Örne¤in, Platon’un idealar dünyas›, Aristoteles’in töz anlay›fl› ve Locke’›n birincil nitelikleri “olanakl› deneyimin ötesine (baflka bir deyiflle, gerçekli¤in kendisine) iliflkin” tasar›mlard›r. Kant, ayn› Hume gibi, bu tasar›mlar›n do¤rulu¤u bilinemeyecek kuramlara yol açt›¤›n› düflünür. Kant’› usçu k›lan en önemli neden, onun sentetik a priori türü bilginin gereklili¤ini savlamas› ve metafizi¤in “insan›n kendi biliflselli¤ini irdeleyebilme” anlam›nda olanakl› oldu¤unu öne sürmesidir. Bu bir tür metafiziktir; ancak deneyimin s›n›rlar›n› geçmemesi ve deneyimin yap›s›n› ortaya koyma çabas› nedeniyle oldukça farkl› bir metafizik türüdür. Öyleyse k›saca ifade edersek, Kant alg›sall›¤›n ötesinde bir bilgilenme türünün varl›¤›n› kabul etmekte ancak bu bilgilenmenin varl›k düzeninin nas›l kuruldu¤unu anlama yoluyla de¤il, akl›n kendi epistemolojik olanaklar›n› sorgulamas› sonucu gerçekleflebilece¤ini savunmaktad›r.
Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism. Malden: Blackwell Publishing. Cevizci, A. (1998). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yay›nevi. Descartes, R. (1996). Söylem - Kurallar - Meditasyonlar. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion to Kant. Cambridge: Cambride University Press. Heimsoeth, H. (2009). Kant’›n Felsefesi. çeviren: T. Mengüflo¤lu, ‹stanbul: Do¤u Bat› Yay›nlar›. Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Ç›kabilecek Her Metafizi¤e. çevirenler: Y. Örnek ve I. Kuçuradi, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Kant, I. (1993). Ar› Usun Elefltirisi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge University Press. Platon. (2009). Devlet. çeviren: S. Eyübo¤lu ve S. Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London: Totem Books. Ross, G. M. (2002). Leibniz: Düflüncenin Ustalar›. çeviren: C. Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar. Spinoza, B. (2004). Etika. çeviren: H. Z. Ülken, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.
EP‹STEMOLOJ‹
7 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Alg› kavram›na iliflkin ça¤dafl bilimsel yaklafl›mlar› aç›klayabilecek, Alg› felsefesinin önde gelen kuramlar› olan “temsilcilik”, “görüngücülük” ve “gerçekçilik” görüfllerini aç›klayabilecek, Alg› felsefesi konusunda genel bir de¤erlendirme yapabilecek bilgiye sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Yan›lsama • Alg›n›n nesnesi • Temsilcilik
• Görüngücülük • Gerçekçilik • “Baflar›” olarak alg›
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Alg›n›n Epistemolojisi
• G‹R‹fi • ALGI PS‹KOLOJ‹S‹ • ALGI FELSEFES‹N‹N TEMEL KURAMLARI • ALGI TARTIfiMASININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Alg›n›n Epistemolojisi Yaflamdan Örnekler “Pek çok kifli görsel olarak alg›lad›klar›n›n gözleriyle gördüklerinin ayn›s› oldu¤unu düflünür. Oysa ki alg› aflamas›nda beyin salt gözden gelen uyar›mlar› de¤il, önceki deneyimlerden do¤an beklentileri de hesaba katarak fizik dünyada var olmayan uyaranlar› sanki oradalarm›flças›na yorumlayabilir. Örne¤in, çok s›cak bir günde araba yolculu¤u s›ras›nda biraz ötede asfalt üzerinde sanki su birikmifl gibi alg›lad›¤›m›z olmufltur. Oysa tam o bölgeden geçerken bir de bakar›z ki asl›nda yol kupkuru. Bunun nedeni, s›cak dolay›s›yla asfalt üzerinde buharlaflman›n olmas› ve bu buharlaflma nedeniyle de asfalt yüzeyinin yans›ma oran›n›n de¤iflmesidir. Bu noktada dikkatin önemini vurgulamam›zda da fayda olacakt›r. Bazen birfleye bakt›¤›m›z halde onu göremeyebiliriz. Zihnimizden bambaflka fleyler geçiyordur, dalm›fl›zd›r... Yolda yürürken arkadafl›m›za rastlay›p bir süre için onu tan›yamayabiliriz. Ya da bakt›¤›m›z bir nesneyi göremiyor oluflumuzun tamamen biyolojik kaynakl› bambaflka bir nedeni vard›r: Kör nokta! Gözlerimizin anatomisini inceledi¤imizde ön k›sm›n›n bir kamera lensi gibi ifl görerek gelen ›fl›k ›fl›nlar›n›n retina tabakas›nda net bir görüntü oluflturacak flekilde k›r›lmas›n› sa¤lad›¤›n› görürüz. Retina tabakas›nda yer alan ›fl›k al›c› hücreler ›fl›k ›fl›nlar›n› elektrik ak›m›na dönüfltürür ve sinyaller beyne do¤ru yol al›rlar. Bu elektrik sinyalleri beyne görme siniri taraf›ndan iletilir. Ancak retinada, tam da görme sinirinin üzerine karfl›l›k gelen noktada al›c› hücre bulunmaz. ‹flte bu nokta kör nokta olarak adland›r›l›r. Bu noktada görme gerçekleflmez.” (Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Söz konusu ‹nternet sayfas› ayn› zamanda pek çok ilginç yan›lsamay› görsel araçlarla ve e¤lenceli bir flekilde anlatmakta ve yan›lsamalar›n nedenini de aç›klamaktad›r.)
G‹R‹fi Bu ünitede dünya bilgimizin en büyük kayna¤› olarak kabul edilen alg› konusunu ayr›nt›l› bir flekilde ele alaca¤›z ve böylece kitab›n önceki bölümlerinde farkl› ba¤lamlarda sergiledi¤imiz baz› önemli fikirleri daha bütüncül bir tablo hâlinde sunmaya çal›flaca¤›z. Daha önce de gördü¤ümüz gibi, epistemoloji tarihinin en büyük tart›flmalar›ndan biri, insan bilgisinin kaynaklar› ve oluflumsal yap›s› konusunda deneyimciler ve usçular aras›nda gerçekleflmifltir. Aralar›ndaki büyük farklara ra¤men, her iki kanada ait düflünürler de alg›lar›n bilgisel bir önem tafl›d›¤› konusunda uzlaflma içindedirler. Ayr›ld›klar› nokta, alg›sal bilginin bilgisel dünyam›z için-
132
Epistemoloji
de ne büyüklükte bir yer kaplad›¤› ve epistemolojik ifllevinin tam olarak ne oldu¤udur. Deneyimciler alg› parçalar›n›n ve alg›lama süreçlerinin kendilerinin bilginin tümünün oluflumunun aç›klanmas›nda yeterli olabilece¤ini savlarken, usçular bu görüflü aç›kça reddederler. Bu tart›flmaya ek olarak, flüpheci görüflteki felsefecilerin yaklafl›mlar›n›n da alg› konusunda üzerinde pek düflünülmeyen baz› noktalar› gündeme getirdi¤ini söyleyebiliriz. Bunlar aras›nda en önemlisi, alg›lardan gelen bilginin en güvenilir bilgi türü oldu¤u yönündeki inanc›m›z› tart›flmaya açmas›d›r. Kendisi bir flüpheci olmayan Descartes’›n da net bir flekilde sergiledi¤i gibi, asl›nda her bilgilenme türü konusunda –ilkece de olsa– güvenilirlik sorgulamas› yapmak olas› görünmektedir. Descartes’› izleyen Hume, deneyimci görüflleri baflar›yla savunmufl ve flüpheci yönleri a¤›r basan bir perspektif öne sürmüfltür. Hume’u izleyen Kant, alg› veya deneyim kavram›n› son derece ciddiye almakla birlikte deneyimcili¤in yetersiz kald›¤› konulara iflaret etmifltir. Epistemolojik aç›dan bu iki felsefecinin ortak bir noktas›, bilgi söz konusu oldu¤unda bizim oldukça s›n›rlanm›fl varl›klar oldu¤umuz gerçe¤ini etkin bir flekilde gözler önüne sermeleridir. Alg›n›n hem gündelik anlamda hem de felsefe tart›flmalar› aç›s›ndan kritik bir önem tafl›d›¤› aç›kt›r. Bu ünitede alg› konusuna odaklanarak alg›-gerçeklik iliflkisinin nas›l oldu¤u konusunda felsefecilerin öne sürdü¤ü temel kuramlar› inceleyece¤iz ve ard›ndan da genel bir felsefi de¤erlendirme sunaca¤›z.
ALGI PS‹KOLOJ‹S‹ “Alg›” ve “duyum” kavramlar› birbirine kar›flt›r›lmamas› gereken önemli iki kavramd›r.
“Alg›”y› incelemeye geçmeden önce, bu kavram›n “duyum”dan fark›n› aç›kça belirtmemiz yararl› olur. Befl duyu arac›l›¤›yla bize ulaflan bilgi parçalar› (veya “duyusal ham maddeler”) karmafl›k yönler içeren dünya bilgimiz aç›s›ndan temel bir öneme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselli¤imiz aç›s›ndan bilinçli süreçler de¤illerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir s›cakl›¤› duyumsarken zihnimiz tamamen edilgen (pasif) durumdad›r. Bu süreçler bütünüyle fizyolojik düzeyde gerçekleflir. O yüzden, “duyusal yollardan dünyadan veri alma” kavram› için günlük dilde bazen “alg›” kavram› kullan›lsa da, bu durum yan›lt›c› bir yön içermektedir. Deneysel psikolojinin biliflsel kanad›nda yer alan kuramc›lara göre alg›, duyulardan gelen verilerin zihinsel yap›m›z taraf›ndan seçilmesi, organize edilmesi ve yorumlanmas› olarak anlafl›lmal›d›r. Baflka bir deyiflle; görsel, iflitsel ve di¤er alg›lar, duyulardan farkl› olarak, beynin etken ifllevlerini gerekli k›lar. Bu konuda birkaç saptama daha yapal›m. “Alg›”, hem felsefecileri hem de deneysel psikologlar› ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlar›n› ilgilendiren oldukça ilginç bir olgudur. Örnek vermek gerekirse, insanlar›n derinlik alg›s›na sahip oldu¤u, yani görsel alanlar›n›n üç boyutlu oldu¤u aç›kt›r. Ancak bunda flafl›rt›c› bir yön bulunmaktad›r çünkü görsel alg›, bildi¤imiz kadar›yla, gözlerimize ›fl›¤›n girmesiyle bafllamakta ve gözbebeklerimizden süzülen ›fl›¤›n gözün iç taraf›nda bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap› olan iki adet retinaya çarpmalar›yla devam etmektedir. Ard›ndan da beynimiz, bir flekilde, üç boyutlu görüntüler oluflturmaktad›r. E¤er, fizyolojik aç›dan, görüntülerin bedenimizdeki ilk oluflum duraklar› iki boyutlu retinalar ise, biz nas›l oluyor da üç boyutu (yani derinli¤i) olan görsel alg›lara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yan›t›n›n bilimsel ayr›nt›lar›na elbette bu kitapta girmeyece¤iz ama en az›ndan, bu ve benzeri sorular›n alg›n›n çok çarp›c› süreçler ve yap›lar içeren bir olgu oldu¤unu gösterdi¤ini belirtebiliriz. (‹ki boyutlu retinalara düflen ›fl›ktan veya görüntüden üç boyut alg›s›n›n nas›l olufltu¤una iliflkin bir ipucu: ‹ki gözümüzü bir noktaya sabitleyip bakt›¤›m›zda, retina-
133
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
larda oluflan görüntüler birbirinin tam olarak ayn›s› de¤ildir. ‹ki göz aras›ndaki konum fark›ndan dolay›, retinalardaki her bir görüntü di¤erine göre “hafif yana kaym›fl” gibi durur. Ve bu fark hemen önümüzde duran nesnelere odaklan›nca daha fazla, uzaklardaki nesnelere odaklan›rken daha azd›r. ‹ki retinadaki görüntüyü karfl›laflt›ran beynimiz, görüntülerin birbirinden fark›n›n çok olmas›n›, “nesne yak›nda duruyor” olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik alg›s›n› olufltururken kulland›¤› mekanizmalardan yaln›zca biridir. Herkes taraf›ndan bilinen bir di¤er unsur “perspektiften gelen ipuçlar›”d›r.) Alg› süreçlerinin zaman zaman kar›fl›k ve gizemli bir hâl almas›n›n nedenlerinden biri, sahip oldu¤umuz dünya bilgisini bilincinde olmasak da bir flekilde alg›n›n nesnelerine uygulamam›zd›r. Baflka bir deyiflle, varsay›mlar›m›z ve inançlar›m›z alg› süreçlerinin içine s›kl›kla dâhil olmaktad›rlar. Biz genellikle nesneleri “anlamland›rarak” alg›lama e¤ilimindeyizdir. Dahas›, bir nesneye bakarken içinde bulundu¤umuz “beklentiler” de alg›m›z› etkiler. 20. yüzy›lda, J. Gibson gibi deneysel psikologlar alg›n›n özellikle bu yönünü vurgulam›fllar ve alg›sal süreçlerin önemli bir oranda yukar›dan-afla¤›ya (yani, genelden-tikele veya varsay›mdan-olguya) diyebilece¤imiz bir özellik tafl›d›¤›n› savlam›fllard›r. Bu görüflü savunanlar›n kuram›n› güçlendiren bir olgu fludur: Alg›n›n “anlamsal bir ba¤lama oturmas›” durumlar›nda tan›mlama ve anlama ifllevlerimiz daha baflar›l› bir hâle gelir. Örne¤in, karmafl›k bir el yaz›s› ile yaz›lm›fl bir metinden seçilerek al›nm›fl tek bir harfi tan›mlamak zor olsa da, o harf bir cümlenin içindeyken alg›lan›yorsa daha kolayca tan›nabilir. Böyle durumlarda, ba¤lamsal dünya bilgisi (yani “genel olan”), alg›n›n nesnesini (“yani özel durumu”) tan›mlamada ifllevsel olmaktad›r. E¤er alg›n›n yukar›danafla¤›ya bir yönü bulunuyorsa bunun anlam›, dünyan›n yap›s›na dair biliflsel sistemimizin sahip oldu¤u varsay›mlar›n alg› süreçlerini etkileyip belirleyebilece¤idir.
Alg› Süreçlerinin Gizemine Bir Örnek: Göz Yan›lsamalar› Tahmin edilebilece¤i gibi felsefecileri en fazla düflünmeye sevkeden alg›sal durumlardan biri göz yan›lsamalar› veya ilüzyonlard›r. Yan›lsamalar› epistemolojik aç›dan ilginç k›lan temel bir neden, öznelerin belli bir alg›sal durumun yan›lsama oldu¤unu bildikleri hallerde bile, o yan›lg›n›n üstesinden gelip “gerçek durumu” alg›lamay› baflaramamalar›d›r. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Müller-Lyer yan›lsamas› olarak bilinen görsel yan›lsamada, eflit uzunlukta iki çubuktan biri daha uzun görünür. Bu yan›lsamada, flekle bakan kifliler iki çubu¤un eflit uzunlukta oldu¤u bilgisini ald›ktan sonra bile yan›lsamaya kap›lmaktan kendilerini almazlar. fiekil 7.1 Müller-Lyer yan›lsamas›
134
Epistemoloji
Bu durum, alg›n›n kendine özgü bir çeflit iç mant›¤› oldu¤unu ve bizim bazen düflünsel yollarla onun iflleyifline etki edemeyece¤imizi göstermektedir. Biliflsel bilimcilere göre, alg›sal mekanizmalar›m›z sürekli olarak alg› verilerinin ne anlama geldi¤ini çözmeye ve nesneleri tan›mlamaya çal›fl›rlar. Bilincimizin d›fl›nda otomatik olarak gerçekleflen bu süreçler iç çeliflkiler bar›nd›rd›¤›nda ise, yan›lsama gibi s›rad›fl› durumlarla karfl›lafl›r›z. “Ördek-tavflan resmi” olarak bilinen çizim ise çok daha ilginç bir durum sunmaktad›r çünkü burada tek bir görsel uyaran, bir ördek veya bir tavflan gibi alg›lanabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, söz konusu çizimsel uyaran, zihnimizde dünyaya iliflkin iki fark› bilgi kümesini tetiklemektedir. fiekil 7.2 Ördek-tavflan resmi
Görsel yan›lsamalar alg› süreçlerinin karmafl›k olgular bar›nd›rd›¤›n› düflündürmektedir. Dahas›, yan›lsamalardan hareketle, süpheci baz› tezleri gündeme getirmek de olanakl› görünmektedir.
SIRA S‹ZDE
1
Yukar›daki ördek–tavflan resmine bakan bir kifli, belli bir anda yaln›zca (sola do¤ru bakan) bir ördek veya yaln›zca (sa¤a do¤ru bakan) bir tavflan görebilir. Dahas› resme bakanlar, ördek ve tavflan aras›nda gidip gelebilir; yani, s›rayla önce birini daha sonra di¤erini alg›layabilir. Ancak bu iki flekli ayn› anda alg›lamak olanaks›zd›r. Zihnin böylesi durumlarda belli kar›fl›kl›klar ve zorluklar yaflamas›, insan beyninin alg›lama süreçlerinde –biz bilincinde olmasak da– oldukça karmafl›k ifllemler gerçeklefltirmekte oldu¤unu ve beynin dünyaya iliflkin sahip olunan varsay›mlar ›fl›¤›nda anlamland›rma ve tan›mlama çabas›na girdi¤i zamanlarda bazen sorunlarla karfl›laflt›¤›n› aç›kça sergilemektedir. Özetlersek, alg›, biz fark›nda olal›m ya da olmayal›m, son derece karmafl›k birtak›m fizyolojik/psikolojik olgular içermekte gibi görünmektedir. Bu ve benzeri örnekler, felsefecileri ilgilendiren yönler tafl›maktad›r çünkü bu bulgular bilginin yap›s›na, alg›n›n gerçeklikle olan iliflkisine ve insanlar›n gerçe¤i bilme olanakl›¤›na yönelik kritik sonuçlara iflaret etmektedirler. Bilim insanlar› fizyolojik ve psikolojik süreçleri çal›fl›rken, felsefeciler de epistemolojik bir aç›dan alg›n›n kavramsal olarak irdelenmesi konusuna e¤ilmektedirler. Bu iki farkl› hedefin asl›nda ortada var olan tek bir olguya (veya gizeme) yönelik oldu¤u söylenebilir. Alg›sal yan›lsamalar›n SIRA S‹ZDE epistemolojik aç›dan ne anlama geldi¤i ve önceki ünitelerde irdeledi¤imiz tart›flmalar aç›s›ndan ne önemi oldu¤una iliflkin düflünceler üretmeye çal›fl›n.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ALGI FELSEFES‹N‹N TEMEL KURAMLARI S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ço¤unlukla Sfizyoloji O R U ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin araflt›rd›¤› bir konu olan alg›n›n felsefeciler için bir tart›flma ve irdeleme konusu hâline gelmesi genelde epistemolojik ba¤lamlarda gerçekleflir. Felsefecilerin alg› konusunu gündeme geD‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
135
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
tirdikleri temel sorun, alg› s›ras›nda epistemolojik ve ontolojik aç›dan tam olarak neyin gerçekleflti¤idir. Daha aç›k ifade edersek, felsefecilerin bu çerçevede ilgilendi¤i konu, alg›lar ile gerçekli¤in bilinmesi aras›ndaki iliflkidir. fiimdi alg› felsefesi kapsam›nda öne sürülen temel felsefi görüflleri yak›ndan inceleyelim. Bu görüfller temsilcilik, görüngücülük ve gerçekçiliktir.
Temsilcilik Beflinci ünitede yer alan “Maddesel Dünyan›n Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi” bafll›kl› bölümde “temsil” kavram›na ve bu kavram›n epistemolojideki önemine de¤inmiflik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dönemi betimleyen genel bir yaklafl›ma iflaret eder. Buna karfl›n, alg› felsefesi söz konusu oldu¤unda, temsilcilik daha dar ve özel bir anlama gelmektedir. Alg› ba¤lam›nda temsilcilik görüflünün ana tezi flu flekilde ifade edilebilir: Alg› ad›n› verdi¤imiz olgu veya süreç esnas›nda, insanlar›n zihinsel durumlar› zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤i temsil ederler. Bu k›sa cümlenin içinde bar›nan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tart›flmalara yol açabilece¤ini flimdi anlamaya çal›flal›m. Temsilcili¤in öne sürdü¤ü görüflün nas›l bir felsefi tabloya karfl›l›k geldi¤ini anlamak için öncelikle iflin metafizik veya ontolojik boyutuna bakal›m. Temsilcilik ak›m›n›n savunucular›, alg›lar›m›z›n kayna¤›n›n veya hedefinin alg›lardan ve bilgiden ba¤›ms›z bir flekilde var olan gerçeklik oldu¤unu iddia ederler. Alg› zihinsel bir olayd›r, ancak alg›n›n nesneleri zihnimizin iflleyiflinin ürünleri de¤ildirler. ‹kinci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg› süreçleri s›ras›nda zihinsel olan›n zihinsel olmayan› temsil etmekte oldu¤udur. Burada not edilmesi gereken bir konu, “temsil etme” ifllevinin gerçekleflmesi için temsil eden ve edilenin ayn› türden varl›klar olmalar›n›n flart olmad›¤›d›r. Örne¤in, köpe¤im fiziksel dünyada var olan bir fleydir; ancak köpe¤imin yüzü zihnimde canland›¤›nda deneyimledi¤im görüntü fiziksel bir nesne olarak var olan bir fley de¤ildir. (Zihnimde canlanan görüntülere dokunmam olanaks›zd›r.) Buna karfl›n, farkl› türden varl›klar olsalar da, köpe¤imin zihnimde oluflan imgesinin fiziksel dünyadaki köpe¤e “benzedi¤i” söylenebilir. O hâlde, temsilcilik görüflüne göre, alg›n›n oluflmas› için üç ayr› fley gerekmektedir. Birincisi, alg›n›n oluflmas› için alg›layan bir insan›n varl›¤› gerekir. ‹kincisi, alg› ancak öznelerce alg›lanan gerçek bir nesne ile mümkündür. Ve son olarak da, alg›n›n olmas›, temsil ifllevini gerçeklefltirecek olan zihinsel durumlar›n veya alg›sal verilerin dolay›m›n› gerekli k›lar. Bunu bir flemayla ifade edersek;
Temsilcili¤e göre, nesneler zihnimizin d›fl›ndaki gerçekli¤in içinde yer al›rlar ancak biz do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimleriz.
fiekil 7.3 Temsilcili¤in flematik gösterimi
136
Epistemoloji
Bu flekilde düz çizgiler nesnenin alan›n›, kesik çizgilerse öznel alan› belirtmektedir. ‹ncelemekte oldu¤umuz kurama göre, alg›layan öznenin alg› esnas›nda epistemolojik anlamda “yüzleflti¤i fley” kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel durumlar›d›r. Alg›lara kaynakl›k eden nesneler zihinden ba¤›ms›zd›r ve fiziksel dünyan›n içindedir. Ancak biz nesneleri alg› verilerinin arac›l›¤› ile bilebiliriz. Temsilcili¤in en bilinen savunucular›ndan baz›lar› John Locke ve Bertrand Russell’d›r. John Locke’›n görüfllerini 5. ünitede aç›klad›¤›m›z için burada ayr›nt›lara girmeyece¤iz. Alt›n› çizmemiz gereken bir nokta, Locke’a göre, bize nesnel nitelikler gibi görünen niteliklerden baz›lar›n›n (örne¤in “biçim”) gerçekten fiziksel nesnelerde bulundu¤u ve bizim idea’lar arac›l›¤› ile bunlar›n bilgisine sahip oldu¤umuzdur. Masan›n dikdörtgen flekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil edilir. Genellefltirerek söylersek, biz dünyay› zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz ancak bu temsiller –yan›ld›¤›m›z belli durumlar› saymazsak– fiziksel nesnelerden kaynaklan›rlar.
Görüngücülük Görüngücülü¤e göre, biz do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimleriz. Deneyimlerimizin d›fl›nda gerçekten nesnelerin yer ald›¤›n› varsaymak için elimizde ak›lc› gerekçeler bulunmamaktad›r.
Alg› süreçlerine yönelik olarak sunulan bir di¤er ünlü kuram için biz bu kitapta “görüngücülük” deyimini kullanaca¤›z. Bu görüflü ifade eden kelime Türkçeye çevrilmesi odukça zor bir deyim oldu¤u için, önce bu deyimi kelime kökeni aç›s›ndan inceleyelim. ‘Görüngü’ (Bat› dillerinden uyarlanm›fl Türkçesiyle, ‘fenomen’), bizim deneyimledi¤imiz dünyaya ait olan olgulara verilen genel add›r. Daha aç›kça dersek, metafizikteki “gerçekli¤in kendisi” kavram›ndan farkl› olarak bizim gibi sonlu varl›klara “görünen” dünyan›n betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolojik ba¤lamlarda görüngüler dünyas› üzerinde yo¤unlaflan ve onun önemini ön plana ç›karan görüfl için görüngücülük deyimi kullan›labilir. (Bu görüfl için Türkçede, biraz yan›lt›c› bir flekilde, “olayc›l›k” kelimesi de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.) Görüngücülü¤ün en önde gelen savunucusu 5. ünitede inceledi¤imiz deneyimci felsefeci David Hume’dur. Hume’cu perspektife göre biz, bir anlamda, alg›sal deneyimden gelen görüntülerin oluflturdu¤u zihinsel bir sinema perdesini izleyen seyircilere benzeriz. Alg› s›ras›nda zihnimizde yeflil bir elman›n görüntüsü olufltu¤unda, bu görüntünün zihnin d›fl›nda bir nesneden kaynakland›¤›n› düflünmeye e¤ilimli olmam›z anlafl›l›r bir durumdur. Ancak bu, Hume’a göre, metafizik nitelikte bir varsay›md›r. Bizim zihinsel verilerin (idea’lar›n) düzeyini aflarak varl›k alan›nda ne olup bitti¤ini “görmemiz” ak›lc› bir tasar›m de¤ildir. Hume’un oldukça s›rad›fl› bir felsefe sundu¤u kesindir. Buna karfl›n, ‹skoç felsefecinin neden böyle düflündü¤ünü anlamak da zor de¤ildir. Günlük yaflamda üzerinde fazlaca düflünmesek de, alg› sonucunda zihnimizde beliren bir görüntüden (örne¤in, “yeflil elman›n görüntüsü”) hareketle, zihinsel olarak yaflad›¤›m›z deneyimin ötesinde bir varl›k (“yeflil elman›n kendisi”) oldu¤unu varsaymak asl›nda oldukça büyük bir ontolojik ad›md›r. Hume’a göre bu ad›m› günlük yaflamda düflünmeden at›yor olmam›z normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine inmek ve elefltirel olmak zorundad›r. Böylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihnimizin içeri¤ini bildi¤imizi ortaya koyar. Zihinselli¤imizin ötesine iliflkin varsay›mlar ve kabullenmelere girdi¤imiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini terk ediyoruz demektir.
137
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
fiekil 7.4 Görüngücülü¤ün flematik gösterimi
Daha önce de belirtti¤imiz gibi, Hume’un fikirleri Locke’›n epistemolojisi ile benzerlikler gösterse de arada çok önemli ontolojik bir fark oldu¤u da kesindir. Her iki düflünür de deneyimcili¤i benimsemifl olsalar da, idea’lar›n kayna¤› konusunda çok farkl› bir yaklafl›m sergilemifllerdir. Locke’a göre nesneler ve onlar›n birincil nitelikleri zihinden ba¤›ms›z olarak var olmal›d›r. Hume’a göre ise idea’lar veya görüngüler gerçekten alg›lan›yor olsa da, onlar›n nereden kaynakland›¤›na iliflkin ak›l yürütmemiz olanakl› de¤ildir. Çünkü bunu yapabilmek, zihinsel olarak bize verilenlerin d›fl›na ç›k›p gerçekli¤e bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi sonlu biliflsel varl›klar›n yapabilece¤i bir eylem de¤ildir. Sözünü etti¤imiz farkl›l›k yukar›da sunulan iki çizimde aç›kça görülebilir. Temsilcilik görüflünü savunan Locke gibi felsefeciler ile görüngücülü¤ü destekleyen Hume gibi düflünürlerin ortak noktas›, alg› yoluyla bilgi edinilebilmesi için, zihinsel durumlar›n veya zihinsel deneyimlerin arac›l›¤›na gerek oldu¤una inanmalar›d›r. Baflka bir deyiflle, bu iki düflünür de alg› s›ras›nda deneyimlerimizle yüzleflti¤imizi veya onlar› alg›lad›¤›m›z› düflünmektedirler. Ayr›ld›klar› nokta, Hume’dan farkl› olarak Locke’›n deneyimlerin önemli bir k›sm›n›n arkas›nda zihnin yaratmad›¤› ve fiziksel anlamda gerçek olan nesnelerin yatt›¤›n› savlamas›d›r. Temsilcilik ve görüngücülük aras›ndaki benzerlikleri ve farklar› SIRA kendiS‹ZDE kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n. Bu önemli konunun aç›kl›¤a kavuflmas›, sizi bir sonraki bölümde “gerçekçilik” konusunda okuyaca¤›n›z ak›l yürütmelere de haz›rlayacakt›r.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Gerçekçilik S O R Uiki yüzy›l boHem temsilcilik hem de görüngücülük, özellikle Descartes’› izleyen yunca etkisini epistemoloji alan›nda hissettirmifl olan “zihinselci” yaklafl›m›n izlerini tafl›yan alg› kuramlar›d›r. Bu yaklafl›m, öznel zihinsel durumlar odaklanD ‹ üzerine KKAT m›fl ve bilgisel eriflim konusunu felsefi sorunlar içinde en ön s›raya tafl›m›flt›r. Özne ve nesne aras›ndaki kopukluk (veya “bilgisel kesinli¤in yoklu¤u”) hem DescarSIRA S‹ZDE tes’› hem de onun ortaya att›¤› sorunsalla u¤raflan deneyimcileri ve usçular› büyük oranda meflgul etmifltir. AMAÇLARIMIZ Bu ba¤lamda an›msamam›z gereken bir nokta, epistemolojik sorunlar›n Bat› dünyas›nda ilk tart›fl›ld›¤› dönemde fikir üreten Eski Yunan felsefecilerinin “zihinselci” olmad›klar›, yani Modern Dönem’de karfl›m›za ç›kan nesne-özne ayr›m› üzeK ‹ T A idea P rinden kuram üretme gayretine girmedikleridir. Örne¤in, Platon’un anlay›fl› “öznel” veya “zihinsel” bir yaklafl›m olarak anlafl›lamaz. Ça¤dafl felsefeye döndü¤ümüzde de, zihinselcili¤i karfl›s›na alan ve yayg›n kabul gören bir ak›m›n olufltu-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
138
Epistemoloji
Temsilcilik ve görüngücülükten farkl› olarak, gerçekçili¤e göre, biz zihinsel durumlar›m›z› de¤il do¤rudan nesneleri deneyimleriz.
¤unu söyleyebiliriz. Alg› felsefesi alan›nda günümüzde oldukça ilgi gören bu ak›m do¤rudan gerçekçiliktir. Temsilcilik ve görüngücülük, alg›da deneyimledi¤imiz fleylerin zihinsel oldu¤unu, yani nesnelerin kendileriyle dolay›ms›z bir “karfl›laflman›n” olanaks›z oldu¤unu savlam›fllard›r. Do¤rudan gerçekçilik ise bu fikre net bir flekilde karfl› ç›kar. Gerçekçili¤e göre, biz alg› s›ras›nda deneyimlerimizi alg›lamay›z. Alg› esnas›nda alg›lanan fley fiziksel gerçekli¤in içindeki nesnelerin kendileridir. Alg› ba¤lam›nda bu görüfle “gerçekçilik” ad› verilmesinin nedeni de budur. Do¤rudan gerçekçili¤in temel tezi flematik olarak flu flekilde ifade edilebilir:
fiekil 7.5 Gerçekçili¤in flematik gösterimi
Asl›nda do¤rudan gerçekçili¤in ana fikri oldukça basittir: Biz nesnelerin kendilerini alg›lar›z. Bu basit düflüncenin, temsilcilik ve görüngücülükle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, sokaktaki insan›n sa¤duyusuna da uygun oldu¤u aç›kt›r. Ancak felsefeyle u¤raflanlar›n çok iyi bildi¤i gibi, sa¤duyu her zaman en sa¤lam epistemolojik dayanak de¤ildir. Bir görüflün do¤rulu¤unu savunmak için onun sa¤duyuya uydu¤unu söylemek tek bafl›na çok güçlü bir do¤rulama yolu olamaz. Karfl›t görüfllerin (tart›flt›¤›m›z ba¤lamda, temsilcilik ve görüngücülü¤ün) tam olarak nerede hatal› veya eksik oldu¤unun felsefi yollardan gösterilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, do¤rudan gerçekçili¤in basit tezlerini belirtip tart›flmay› tamamlamak yerine, alg›da gerçekçili¤i savunan ça¤dafl Amerikal› felsefeci John Searle’ün oldukça önemli incelikler içeren gerçekçi görüflünün en kritik ve ses getirmifl olan bölümünü burada k›saca sergileyip inceleyece¤iz.
Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m› Temsilci ve görüngücü felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu üzerinde dururken, do¤rudan gerçekçi felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel içeriklerin abart›lmamas› gerekti¤ine inan›rlar. Gerçekçiler için dikkat etmemiz gereken fley alg›n›n nesnesidir. Gerçekçi epistemolojiye göre; biz nesneleri alg›lar›z, zihinsel hâllerimizi de¤il. Bu anlamda, örne¤in, “Alg› gerçekleflmektedir” gibi bir ifade eksik ve tuhaft›r. “Bir nesne alg›lanmaktad›r” veya “alg› bir nesneye yönelmifltir” gibi bir ifade bizim alg› anlay›fl›m›z› daha iyi yans›tmaktad›r. Alg›n›n yöneldi¤i fleyin deneyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi oldu¤u fluradan da anlafl›labilir: Biz görsel alan›m›zda bulunan bir nesnenin k›rm›z› rengini alg›lad›¤›m›zda, “k›rm›z›” alg›lanan nesnenin özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu anlamda, do¤rudan gerçekçili¤e göre, temsilci ve görüngücü felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin sürecini kar›flt›rmaktad›rlar. Searle gibi do¤rudan gerçekçilerin perspektifinden bak›ld›¤›nda, geleneksel görüfllerin hata yapma nedenlerinden biri, “zihin” ve “gerçeklik” tart›flmalar› ba¤-
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
lam›nda yan›lt›c› bir iç-d›fl ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg› söz konusu oldu¤unda iç-d›fl ayr›m›n› yapmak son derece zordur. Alg›, görünüfle göre, duyu organlar›m›zda ve beynimizde gerçekleflen bir olgudur. Peki bunlar “içe” mi aittir, yoka “d›fla” m›? (Duyu organlar› ve beyin fiziksel d›fl dünyan›n parçalar› veya unsurlar›d›r. Öte yandan, alg›lad›¤›m›z görüntüler zihnimizin içinde gibi görünür.) Bu kafa kar›flt›r›c› soru asl›nda iç-d›fl ayr›m› yapman›n ne kadar zor oldu¤unu göstermektedir. Searle’ün do¤rudan gerçekçili¤ini ilginç ve farkl› k›lan bir yön, onun bilginin “zihinsel” veya “temsil” yönünün ötesini görmeye çal›flan bir felsefi tav›r sergilemesidir. Searle, zihinsel durumlar›m›z›n ve temsil kapasitelerimizin ard›nda zihinsel temsilleri önceleyen bedensel kapasitelerin oldu¤unu vurgular. Alg›sal mekanizmalar arac›l›¤›yla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana gerçe¤e s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Birincisi, zihinsel bir durumun anlamland›r›labilir bir deneyimsel olgu olmas› için o tür bir deneyimi yaflayan öznelerin pek çok baflka zihinsel durumlara veya temsillere de sahip olmas› gerekir. Bunun dayand›¤› gerekçe, yukar›da da k›saca de¤indi¤imiz gibi, insan alg›s›n›n dünya bilgisine dayanan ve yorumlar içeren karmafl›k bir yap› oldu¤u yönündeki biliflsel tezdir. Bizim bir çam kozala¤›na bak›nca (nesne çok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir çam kozala¤› alg›lamam›z ola¤and›r. Ancak çam a¤açlar›n›n bulunmad›¤› bir yerde yetiflen bir insan veya bir uzayl› ayn› veya benzer görsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamland›rarak) alg›lamayacakt›. O yüzden, baflar›l› her alg›, ancak bellekte tutulan ve dünya bilgisi içeren baflka temsil durumlar›n›n varl›¤›nda olanakl› olabilir. ‹kincisi, temsil etme veya zihinsel resimler oluflturma gibi kapasitelerden veya bilgi türlerinden daha temel bir bilme türü, zihinsel temsilden ziyade bedenin ifllevlerine ve bedenin ö¤renmesine dayanan bilmelerdir. E¤er ben yüzmeyi veya bisiklete binmeyi biliyorsam, bunun aç›klamas› yaln›zca zihnimizin baflar›l› temsiller gerçeklefltirmesi veya do¤ru zihinsel resimler oluflturmas› olamaz. Searle’e göre, geleneksel felsefeciler genelde bilginin zihinselli¤i üzerine yo¤unlaflt›klar› için, bilginin eylemselli¤e iliflkin boyutlar›n› gözden kaç›rm›fllard›r. Oysa bu iki bilme türü aras›ndaki iliflkiler ve hatta geçiflimler, bilgiye farkl› bir yaklafl›m› gerekli k›lmaktad›r. Bu son belirtti¤imiz noktay› tam de¤erlendirebilmek için flöyle bir örnek düflünelim. Diyelim ki bir kifli kayak sporunu ö¤renmeye bir kitaptaki betimlemeleri okuyarak bafll›yor. Kayak yaparken kollar›n ve bacaklar›n nas›l bükülmesi ve dengenin nas›l kurulaca¤›na iliflkin o kitab›n ayr›nt›l› aç›klamalar verdi¤ini düflünelim. Böyle bir kifli kitab›n içeri¤ini ezberledi¤inde ve bu yolla önemli bir “zihinsel temsil durumuna” ulaflt›¤›nda bile, da¤a gidip ilk kayma denemesini yapt›¤›nda tahminen kendisini yerde bulacakt›r. Ancak kitapta yaz›lanlar› an›msay›p, bunlar› bedensel olarak denemeye bafllad›¤›nda ve sürekli pratik yapman›n sonucu zamanla çok usta bir kayakç› hâline geldi¤inde, sahip oldu¤u bedensel bilgi ile “zihinselli¤in” çok ötesine geçmifl olacakt›r. Usta bir kayakç› “Tekni¤inizin s›rr› nedir?” gibi bir soruyu yan›tlarken, zihnini yoklay›p bilgilerini sözellefltirmeye çal›flsa da tahminen çok yararl› fleyler söyleyemeyecektir. Searle’e göre bunun nedeni, ele ald›¤›m›z örnekte, sözel temsillerle bafllayan bilme serüveninin bedenselli¤in iflin içine girmesiyle sözel bilgiden bedensel bilmeye dönüflmüfl olmas›d›r. Dahas› Searle “bedensel bilmelerin” hem biyolojik hem de kültürel kapasitelerden kaynaklanabilece¤ini düflünmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir flifleden kolayca su içebilmek veya kap›lar› zahmetsizce açabilmek ise belli bir kül-
139 John Searle (‘Caan Sörl’ okunur, do¤um y›l› 1932) felsefenin farkl› alanlar›na önemli katk›larda bulunmufl Amerikal› bir felsefecidir. Onun gerçekçi görüflüne göre, temsilci ve görüngücü perspektifler alg›n›n epistemolojik aç›klamas› konusunda önemli bir hata yapm›fllard›r.
Searle bilgi kuramc›lar›n›n “temsil” kavram›n› abartmalar›n›n ve bilgiyi tamamen “zihinsel” bir olgu olarak almalar›n›n eksik ve yan›lt›c› bir tutum oldu¤unu düflünür.
140
Searle’e göre “alg›” kavram›, bir “baflar›” içermektedir. Yan›lsama veya serap gibi durumlarda insanlar belli bir deneyim yaflarlar ancak hiçbir fley görmezler.
Searle, bizim yal›n nesneleri de¤il nesnelerin “yönlerini” alg›lad›¤›m›z› savlar. Baflka bir deyiflle bizim alg›lar›m›z, ayn› deneyimsel inançlar›m›z gibi önermesel yap›dad›r.
Epistemoloji
türel örgütlenmenin varl›¤›n› ve bu toplumsal örgütlenmenin özümsenmesini gerektirir. Bütün bunlar, bilgiye yaln›zca zihinsellik yoluyla yaklaflman›n ne kadar yan›lt›c› olabilece¤ini göstermektedir. Bu noktada Searle’ün fikirlerinin karfl›s›nda yer alan görüfllerden flöyle bir itiraz gelebilir: Diyelim ki; gerçekçili¤in öne sürdü¤ü tezler do¤rudur ve insanlar alg› s›ras›nda gerçekten do¤rudan nesneleri görmektedir. Öte yandan, varsayal›m ki bir kifli yüksek ateflten dolay› yata¤›nda yat›yor ve sanr›lar yaflamaya bafll›yor. Örne¤in yatt›¤› yerden, çok net ve belirgin bir flekilde havada daireler çizen bir kurba¤a görüyor. Görsel alg›n›n gerçekleflmesine ra¤men bu örnekte, ortada uçuflan bir kurba¤a olamayaca¤› aç›kt›r. O hâlde, do¤rudan gerçekçi görüflün “biz alg› s›ras›nda fiziksel nesnelerin kendilerini alg›lar›z” iddias›n›n da yanl›fl oldu¤u gösterilebilir çünkü örne¤imizde söz konusu özne bir kurba¤a görmesine ra¤men, gördü¤ü fley gerçek bir nesne de¤ildir. Searle’e göre bu karfl› ç›k›fl geçersizdir çünkü sanr› gibi yan›lsamalar s›ras›nda insanlar söz konusu nesneleri veya olgular› asl›nda görmezler. Yukar›daki örnekte, hasta bir hâlde yata¤›nda yatan öznenin bir kurba¤a “gördü¤ünü” söylemek yanl›flt›r. “Görmek” –veya genel olarak “alg›”– bir baflar› deyimidir. Alg› s›ras›nda özneler dünyan›n nesnel olgular› ile gerçek ve nedensel bir ba¤›nt› içinde bulunurlar. Benim bir çam a¤ac›n› baflar›yla alg›lamam›n koflulu, bakt›¤›m yerde gerçekten bir çam a¤ac›n›n bulunmas› ve o a¤ac›n alg›ma neden olmas›d›r. Ancak aç›kt›r ki, uçuflan kurba¤a örne¤i böyle bir durum sunmamaktad›r. Baflka bir deyiflle, bizim “birtak›m görsel deneyimler yaflamam›z” ile “nesneleri alg›lamam›z” aras›nda büyük bir fark bulunmaktad›r. Searle’ün iddias›na göre, her deneyim gerçek bir alg› olmak zorunda de¤ildir. E¤er ben yüksek atefl nedeniyle görsel olarak yan›lmakta isem, benim zihinsel yaflam›m kapsam›nda bir deneyim oldu¤u elbette kesindir. Ancak bu durum benim bir fleyi gerçekten gördü¤ümü göstermez. Yani, “deneyim” olgusu mutlak bir flekilde bilgisel bir baflar›ya karfl›l›k gelmek zorunda de¤ildir. Buna karfl›n “alg›lamak”, fiziksel dünyada alg›lanan bir nesnenin oldu¤u ve bu nesnenin görsel bir deneyime neden oldu¤u anlam›na gelir. O yüzden, yan›lsama durumlar›nda “görülen” nesnelere iliflkin argüman, do¤rudan gerçekçi görüflün iddialar›n› çürütmez. Do¤rudan gerçekçi görüfle göre alg›lanan fley nesnedir. Ancak Searle bu fikir üzerinde önemli bir de¤ifliklik yaparak, dünyada alg›lad›¤›m›z fleylerin yal›n olarak nesneler de¤il de olgular veya durumlar oldu¤unu savlar. Ça¤dafl felsefenin farkl› alanlar› aç›s›ndan büyük önem tafl›yan bu ayr›m› flimdi aç›klamaya ve bu konunun alg› için önemini göstermeye çal›flal›m. Searle’ün savundu¤u görüfle göre, bizim gibi “do¤al bir dil konuflabilen” varl›klar yal›n bir flekilde nesnelerin kendilerini alg›lamak yerine, nesnelerin olgusal durumlar›n› veya yönlerini alg›lar. Bu anlamda, “Bir kedi alg›lad›m” gibi cümleler asl›nda oldukça yan›lt›c› bir basitlik içerir. Daha do¤ru ifadeler flöyle olabilirdi: “Bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›lad›m”, “Kedinin kuyru¤unun k›sa ol-du¤unu alg›lad›m”, vb. Burada kritik olan nokta, verdi¤imiz örneklerdeki tak›lar›n yaratt›¤› farkt›r. Bu tak›lar, verilen cümlede alg›n›n hedefi olan unsurun “kedi” gibi tüm bir nesne de¤il, kedinin olgusal bir yönü veya ona iliflkin bir durum oldu¤unu göstermektedir. Bu türden cümlelerin yap›s› flöyle aç›labilir: “Benim alg›lad›¤›m bir olgu vard›r ve bu olgu kedinin paspas›n üzerinde yatmas›d›r” veya “Benim alg›lad›¤›m bir olgu vard›r ve bu olgu kedinin kuyru¤unun k›sa olmas›d›r”. Aç›kt›r ki, ayn› nesneye (kediye) bakan baflka
141
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
bir kifli, o an farkl› bir olgu alg›layabilirdi. (Örnek, “Kedinin siyah bir kuyru¤u var”) Searle’ün, “Biz nesnelere bak›nca yal›n nesneyi de¤il nesnenin belli bir yönünü alg›lar›z” iddias›nda bulunurken kastetti¤i de budur. Searle’ün çarp›c› iddialar›ndan biri, insan›n alg›sal yap›s›n›n deneyimsel inanc›n yap›s›yla benzerlikler gösterdi¤idir. Deneyim söz konusu oldu¤unda; örne¤in, “Bir kediye inan›yorum” eksik ve hatal› bir ifadedir. “Bahçemdeki kedinin siyah oldu¤una inan›yorum” ise daha do¤ru ve anlafl›labilir. Ne de olsa biz nesnelere inanmay›z; nesnelerin belli hâllerde oldu¤una inan›r›z. O yüzden, Searle’ün do¤rudan gerçekçili¤i aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, alg›n›n yap›s› deneyimsel inanc›n yap›s›na benzer diyebiliriz. Yukar›da verdi¤imiz aç›klama, Searle için alg›n›n neden bir “baflar›” deyimi oldu¤unu da göstermektedir. E¤er bir kifli, “Ben limonlar›n mavi renkli oldu¤una inan›yorum” derse, inanc›n›n deneyimsel olarak yanl›fl oldu¤unu çünkü bu inanc›n fiziksel dünyay› do¤ru yans›tmad›¤›n› söyleriz. Tersinden düflünürsek, “Ben limonlar›n sar› renkli oldu¤una inan›yorum” gibi bir inanc›n dünyan›n olgular›ndan dolay› do¤ru oldu¤u öne sürülebilir. ‹nanç-alg› benzetmesine dönersek, e¤er bir kifli sar› bir limona bak›p “Ben flu an karfl›mda mavi bir limon oldu¤unu alg›l›yorum” derse, bu örnekte alg›sal anlamda baflar›s›z oldu¤unu, yani alg›n›n gerçekleflmedi¤ini söyleyebiliriz. Alg›, nesnelerin dünyadaki çeflitli durumlar›n› do¤ru olarak yans›tt›¤› ölçüde gerçekten alg› niteli¤i kazan›r. fiimdiye kadar söylediklerimizi özetlersek; Searle zihnimizin içini de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› iddia etmekte ancak nesneleri yal›n bir flekilde de¤il onlar›n “yönleri” veya “durumlar›” aç›s›ndan alg›lad›¤›m›z› belirterek gerçekçi kurama farkl› bir kimlik ve nitelik kazand›rmaktad›r. Temsilcilerin ve görüngücülerin bu fikre itiraz›na göre ise, “alg›da görülen fley nesnedir” sav› geçersizdir çünkü bir insan sanr›ya kap›ld›ysa örne¤in uçuflan kurba¤alar görebilir. Yani, fiziksel dünyada gerçekten olmas› beklenmeyecek fleyleri de biz alg›layabiliriz. Bu da flunu gösterir: Alg›lanan fley zihinsel durumlard›r, d›fl›m›zdaki nesneler de¤illerdir. Searle’ün bu itiraza yan›t›, daha önce de belirtti¤imiz gibi, bu tür durumlarda asl›nda hiçbir fleyin alg›lanmad›¤›d›r. Yata¤›nda yatan ateflli bir hasta “fiu an havada kurba¤alar›n uç-tu¤unu görüyorum” gibi bir kan›daysa, bunun gerçekli¤inin testi eldeki alg› iddias›nda belirtilen olgunun (yani “odamda kurba¤alar uçuyor”un) dünyada gerçekten olup olmad›¤›d›r. E¤er biz sanr› durumunda o türden bir olgunun dünyada gerçekten olmad›¤›n› kabul ediyorsak, söz konusu durumda bir deneyim yafland›¤›n› ancak bunun alg› olmad›¤›n› da kabul etmeliyiz. Searle’e göre, “alg›” di¤er baz› deneyimlerden farkl› olarak bir “baflar›” deyimi olarak SIRA S‹ZDE al›nmal›d›r. Searle’ün kendi perspektifini savunurken neden “baflar›” gibi bir kavram› kulland›¤›n› onun gerçekçi fikirleri ›fl›¤›nda aç›klamaya çal›fl›n.
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
ALGI TARTIfiMASININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Daha önce de belirtti¤imiz gibi, do¤rudan gerçekçilik görüflünün uyan S O sa¤duyuya R U yönleri olsa da, temsilci veya görüngücü bir felsefecinin gerçekçili¤e belli itirazlar getirmesi olas›d›r. ‹lk akla gelebilecek karfl› ç›k›fl, Searle’ün, alg›layan öznenin nesD‹KKAT ne ile “karfl›laflmas›na” iliflkin çok fazla fley varsayd›¤›d›r. Searle’e göre, bir alg›n›n gerçekleflmesi, dünyada gerçekten alg›n›n içeri¤ine uygun bir olgunun var olmas›S‹ZDE alg›lad›m” na ba¤l›d›r. “Ben tam flu anda bir kedinin paspas›n üstünde SIRA yat-t›¤›n› ifadesinin do¤ru olmas› için, tam flu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat›yor olAMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT Temsilci ve görüngücü felsefecilerin Searle’ün gerçekçili¤ineSIRA belli itirazlar S‹ZDE getirmeleri olanakl› görünmektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
142
Epistemoloji
mas› ve dahas›, o kedinin öznede belli bir alg›ya neden olmas› gerekmektedir. Ancak alg›lar›m›z›n ötesinde ne olup bitti¤ini bizim bilmemiz konusunda epistemolojik bir sorun ortaya ç›kaca¤› aç›k de¤il midir? Daha net ifade edersek, Searle bir deneyimin “alg›” s›fat› tafl›yabilmesi için dünyada öyle bir olgunun olmas› gerekti¤ini düflünmektedir; ancak bir öznenin alg›lar›ndan hareketle alg›-gerçeklik karfl›laflt›rmas› yapmas› ve alg›l›yor oldu¤unu bilmesi olanakl› m›d›r? Bu bilme iddias› döngüsel bir iddia olmaz m›yd›? fiöyle düflünelim: Benim “fiu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›lad›m” diyebilmem için kendi öznel hâlim olan alg›m› nesnel durum ile karfl›laflt›r›p “Birbirlerine uydular, o hâlde alg›m gerçekmifl” diyebilmem gerekirdi. Ama ben alg›lar›m› kullanarak, alg›lar›m›n do¤rulu¤unu nas›l bilebilirim? Searle’ün alg›lar›n gerçekleflme flart› olarak o olgular›n dünyada olmas› gerekti¤ini öne sürmesi, son derece yarars›z ve ifllevsiz bir flart olmaz m›? Bu karfl› ç›k›fl oldukça önemli bir noktay› iflaret etmektedir. Ancak bu itiraza Searle’ün yan›t› flu flekilde olacakt›r. “fiu anda bir kedinin paspas›n üstünde yat-t›¤›n› alg›l›yorum” iddias›n›n do¤ru olma koflulu kedinin paspas›n üstünde yatmas›d›r gibi bir savla gelen (yani, do¤rudan gerçekçili¤i savunan) bir kuramc›, “alg›layan kifli bunu o an bilmektedir” gibi bir iddiada bulunuyor de¤ildir. Gerçekçinin söyledi¤i fludur: E¤er dünyada alg› gerçeklefliyorsa, gerçekleflti¤i durumlarda olan fley, gerekli olgusal koflulun sa¤lanmas›d›r. Bunun sa¤land›¤›n›n öznelerce bilinip bilinmemesi elbette ayr› bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal› ile u¤raflan bir felsefecinin ortaya koyabilece¤i bir ifllev, alg›n›n koflullar›n› sergilemektir. Ama bu mutlaka ve her zaman alg›sal bilgi ediniyor oldu¤umuzu göstermez. Örne¤in, belli bir olguyu gerçekten alg›lad›¤›m›zdan emin oldu¤umuz bir anda bile tamamen yan›lmam›z olas›d›r. Ya da Descartes’›n meflhur “kötü niyetli ve üstün güçleri olan varl›¤›” bizi sürekli olarak aldat›yor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl› bir perspektiften yaklaflmaktad›r: Diyelim ki biz baz› fleyleri alg›l›yoruz; bunun ontolojik flartlar› (yani varl›ksal koflullar›) tam olarak nelerdir? Searle’ün vard›¤› sonuç aç›kt›r: Alg› fiziksel bir süreçtir ve bu sürecin epistemolojik koflullar› zihnin içini de¤il gerçek dünyada olanlar› gündeme getirerek ifade edilebilir. Ancak, bu yukar›da sergiledi¤imiz tart›flman›n d›fl›nda, Searle’ün gerçekçili¤ini tehdit edebilecek bir olas› karfl› ç›k›fl daha bulunmaktad›r. E¤er biz, do¤rudan gerçekçilerin dedi¤i gibi nesneleri (daha do¤ru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal yönlerini) alg›lamakta isek, görsel yan›lsama gibi süreçlerde ortaya ç›kan tuhaf durumlar nas›l aç›klanabilir? Yukar›da çizimsel olarak da gösterdi¤imiz Müller-Lyer yan›lsamas›n› düflünelim. O yan›lsamada, gerçekte iki çubuk eflit uzunluktayken; irademiz d›fl›nda ve kaç›n›lmaz olarak alg›lanan fley çubuklardan birinin daha uzun oldu¤udur. Ancak “Soldaki çizginin sa¤dakinden uzun oldu¤unu alg›l›yorum” gibi bir cümle –ki görülenin bu oldu¤u kesindir– gerçek dünyan›n herhangi bir olgusal yönünü yans›tmamaktad›r. Bu sonuç da gerçekçilik aç›s›ndan çeliflkili ve zor bir duruma yol açmaktad›r. Bununla birlikte, Searle’ün kuram›n›n bu türden bir karfl› ç›k›fla yan›t verme potansiyeli tafl›d›¤›n› tahmin etmek zor de¤ildir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi, Searle’e göre insan›n biliflsel sistemi dinamik ve etken bir yap›ya sahiptir. Bir insan›n bir nesneyi veya olguyu alg›lamas› esas olarak bir “problem çözme” etkinli¤idir. Bu etkinlik önemli bir oranda insan›n sahip oldu¤u dünya bilgisini kullanmay› da gerektirir. O yüzden, bu türden bir sürecin hiç sekmeden ve aksamadan çal›flmas› beklenmemelidir. Alg›, basit bir “kopyalama” ifli de¤ildir. Alg› sisteminin, gerçekli¤i kavrama giriflimleri s›ras›nda belli durumlarda zorlanmas›n›n ve iç mant›¤›n›n çeliflik bilgi parçalar›n› anlamland›rmakta baflar›s›z olmas› sonucu fiziksel gerçek-
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
li¤i çarp›tmas›n›n nedeni de budur. Buna karfl›n, Searle’e göre, alg› süreçlerini en iyi aç›klayan ve en az felsefi sorun içeren görüfl gerçekçiliktir. Bu ünitede göstermeye çal›flt›¤›m›z gibi, alg› epistemolojisi kendi içinde ilginç ve önemli tart›flmalar bar›nd›ran bir aland›r. Ancak burada sergiledi¤imiz irdelemelerin bilgi ve varl›k konular›nda genel olarak da kritik bir tart›flma zemini oluflturdu¤unu belirtmemiz gerekiyor. Yukar›da alg› ba¤lam›nda sundu¤umuz gerçekçilik görüflü ça¤dafl felsefe aç›s›ndan özellikle büyük bir önem tafl›maktad›r. Gerçekçilik ak›m›n›n önemli yönlerinden baz›lar›na önümüzdeki ünitelerde de¤inece¤iz.
143
144
Epistemoloji
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Alg› kavram›na iliflkin ça¤dafl bilimsel yaklafl›mlar› aç›klayabilmek. Genelde kabul edildi¤i üzere, alg› bizim en önemli bilgi kayna¤›m›zd›r. Son derece yayg›n bir flekilde kulland›¤›m›z alg›lar›m›z›n bize dünyay› fleffaf ve dolay›ms›z bir tarzda yans›tt›¤›n› düflünmeye e¤ilimliyizdir. Oysa ça¤dafl psikolojinin bulgular› bize alg› konusunda farkl› bir tablo çizmektedir. Kaydedilmesi gereken önemli noktalardan biri, insan alg›s›n›n genelde oldukça karmafl›k zihinsel ifllemler gerektiren bir süreç oldu¤udur. Felsefecilerin alg› konusunda sordu¤u en önemli sorular ise, duyular›m›z yoluyla bize ulaflarak alg›ya dönüflen bilgilerin gerçeklik ile olan iliflkisi üzerinedir. Bu durum, alg›y› en önemli epistemolojik konulardan biri konumuna getirir. Zihnimizde bir tak›m alg›lar›n oluflmas› ve bizi dünyaya iliflkin bilgilendiriyor gibi görünmesi, o alg›lar›n (görüntülerin, seslerin, vb.) mutlaka zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in içinde de yer ald›¤›n› göstermez. O yüzden, alg› ve gerçeklik iliflkisinin sorgulanmas› ve alg›n›n yap›s›n›n a盤a kavuflturulmas› kritik bir epistemolojik ifllev olarak karfl›m›za ç›kar. Alg› felsefesinin önde gelen kuramlar› olan “temsilcilik”, “görüngücülük” ve “gerçekçilik” görüfllerini aç›klayabilmek. Alg› konusunda en önde gelen kuramlardan biri temsilciliktir. J. Locke gibi önde gelen felsefecilerin savundu¤u temsilcilik görüflüne göre, her ne kadar fiziksel dünyan›n nesneleri nesnel bir flekilde varl›k alan›nda yer al›yor olsa da, insanlar›n nesneleri alg›lamalar› “fleffaf” ve “dolays›z” bir flekilde gerçekleflmez. Bu anlamda, alg›lar›n ortaya ç›kma süreçleri s›ras›nda, üç ayr› unsurun iflin içine girdi¤ini söyleyebiliriz. Birincisi, ortada alg›lanan veya alg›lanabilecek nesne(ler) vard›r. Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg› olgusu gerçekleflse de gerçekleflmese de) var olmaya devam edecek olan bir unsurdur. ‹kinci olarak, öznelerin veya zihinlerin varl›¤›ndan söz edebiliriz. Zihinlerin, zihinden ba¤›ms›z varl›klar› alg›lamalar› ve kavramalar› sonucu insanlar›n dünya bilgisi oluflur. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn› türden fleyler olmad›klar›d›r. Bu yüzden “zihinler
nesneleri alg›larlar” ifadesi, ilk bak›flta göründü¤ünden daha karmafl›k bir olguya karfl›l›k gelmek durumundad›r. Temsilcili¤i savunan felsefeciler, bu tablo karfl›s›nda, nesnelere ve öznelere (veya zihinlere) ek olarak üçüncü bir unsurun daha iflin içinde olmas› gerekti¤ini düflünürler. Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel içeriklerdir. Örne¤in, Modern felsefecilerin “idea” kavram› bu ifllevi yerine getiren bir unsur olarak tasarlanm›flt›r. Özet olarak, temsilcilik görüflü, insanlar›n alg› s›ras›nda do¤rudan alg›lad›klar› fleyin kendi zihinsel durumlar› oldu¤unu savlar. Ancak bu tam olarak öznelci bir yaklafl›m de¤ildir çünkü alg›da oluflan zihinsel durumlar alg›dan ba¤›ms›z olarak gerçeklik içinde var olan nesneleri temsil ederler. Bu görüfle “temsilcilik” ad› verilmesinin nedeni de budur. Alg› konusunda önde gelen bir di¤er kuram görüngücülüktür. “Görüngü” (veya “fenomen”) kavram›, insana görünen, insan›n deneyimi içine giren olgular için kullan›l›r. Bu al›fl›lmad›k deyimin felsefeciler taraf›ndan kullan›lmas›n›n nedeni, nesneler dünyas›ndan bahsederken, metafizikçilerin anlad›¤› anlamda “bütünüyle insandan ba¤›ms›z tözsel nesnelere” gönderme yapmak yerine, insan deneyiminin içine giren nesneleri gündeme getirebilmektir. Görüngücülük, alg›n›n gerçekleflti¤i anlarda zihinlere baz› görüngülerin sunuldu¤unu, ancak bunda hareketle metafizik gerçeklik veya fiziksel gerçeklik içinde zihinden ba¤›ms›z nesnelerin bulundu¤unu ç›karamayaca¤›m›z› savunur. Tahmin edilece¤i gibi “Deneyimcilik” ünitesinde inceledi¤imiz David Hume görüngücülü¤ün en büyük temsilcilerinden biridir. O hâlde; görüngücülü¤e göre, alg› s›ras›nda iflin içine üç de¤il iki unsurun girdi¤inden söz edebiliriz. Birincisi, alg›n›n “al›c›” taraf›nda özneler veya zihinler bulunur. ‹kinci olarak da, alg› s›ras›nda karfl›m›za ç›kan (görünen, görüngüsel) nesneler vard›r. Bu nesneler, zihinsel içeriklerimize ait olan fleylerdir. Bu iki unsur d›fl›nda, üçüncü bir unsurdan söz etmemiz olanakl› de¤ildir. K›saca özetlersek, görüngücülük belli bir anlamda temsilcili¤e benzer: Alg›da karfl›laflt›¤›m›z fleyler zihinsel içeriklerdir. Buna karfl›n, görüngücülü¤ün temsilcilikten önemli bir fark› vard›r. Temsilcilik görüflünü savunan felsefeciler, zihnin
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
d›fl›nda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas› gerekti¤ini düflünürken, görüngücülü¤ü savunan düflünürler bu “nesnel” unsurun var oldu¤unu gösteremeyece¤imizi, o yüzden bunun metafiziksel bir varsay›m olarak kalaca¤›n› öne sürerler. Alg› konusunda üçüncü olarak sergilenmesi gereken kuram gerçekçiliktir. Gerçekçili¤in ana fikri asl›nda son derece basittir. Gerçekçi felsefecilere göre, alg›da karfl›m›za ç›kan nesne gerçektir, yani zihinden ba¤›ms›z gerçeklik içinde yer almaktad›r. Elbette, bu tez temsilcilik taraf›ndan da savunulan bir görüfltür. Ancak gerçekçilik, temsilcilikten oldukça farkl› olarak, alg›da bizim do¤rudan yüzleflti¤imiz fleyin zihinsel durum de¤il nesnelerin kendileri oldu¤unu savunur. Gerçekçili¤in bu ba¤lamda öne sürdü¤ü görüfl, insan›n zihninin bofl oldu¤u veya zihinsel durumlar›n›n olmad›¤› de¤ildir. Onun iddias›, bizim alg› süreci s›ras›nda deneyimlerimizi de¤il nesnelerin kendisini alg›lamakta oldu¤umuz yönündedir. Alg› konusunda ça¤dafl gerçekçili¤i savunan en önde gelen felsefecilerden birisi John Searle olmufltur. Searle’ün gerçekçili¤ini ilginç k›lan bir özellik, onun, bizim alg›lad›¤›m›z fleyin nesneler oldu¤unu söylemesi ancak bu fikri “Biz nesneleri yal›n olarak de¤il, yönleri itibar›yla alg›lar›z” fleklinde gelifltirmesidir. E¤er bu do¤ruysa, bizim alg›m›z›n önermesel bir yap›s›n›n oldu¤u söylenebilir. Baflka bir deyiflle, insanlar nesneleri bir olufl veya durum içinde alg›larlar. “Ben bir limon alg›l›yorum” asl›nda yan›lt›c› bir ifadedir. Biz genellikle alg›y›, örne¤in, “Ben bir limonun sar› renkte oldu¤unu alg›l›yorum”, “Ben bir limonun yuvarlak flekli oldu¤unu alg›l›yorum” veya “Ben bir limonun masa üzerinde durdu¤unu alg›l›yorum” fleklinde gerçeklefltiririz. Alg›lanacak yönlerin hangileri oldu¤u ise, dünya bilgimize ve dilimizin zenginli¤ine ba¤l› bir konudur.
N A M A Ç
3
Alg› felsefesi konusunda genel bir de¤erlendirme yapabilecek bilgiye sahip olmak. Bu ünitede iflledi¤imiz noktalar›n ›fl›¤›nda genel bir de¤erlendirme yapabiliriz. Gerçekçilik görüflünün sa¤duyuya uygun yönlerinin oldu¤u aç›kt›r. Ancak, alg›n›n nas›l olanakl› oldu¤unu ve neden bir “baflar›” içerdi¤ini aç›klayan gerçekçi görüfllere karfl› flüpheci bir tav›r tak›nmak olanakl› görünmektedir. Gerçekçili¤in betimledi¤i hâliyle alg›n›n gerçekten gerçekleflti¤ini nas›l bilebiliriz?
145
Bu soruya Searle gibi gerçekçilerin verdi¤i yan›t, alg›n›n gerçekleflme koflullar›n›n ifade edilmesi ile alg›n›n gerçekleflti¤inin bilinmesinin birbirinden ayr›lmas› gereken konular oldu¤u yönündedir. Buna ek olarak, temsilcili¤in ve görüngücülü¤ün olas› bir itiraz› flu olabilir: Alg›sal yan›lsamalar›n bilinç düzeyinde engellenemeyecek kadar güçlü oldu¤u gerçe¤i, bizim nesneleri nesnel hâlleriyle alg›lad›¤›m›z tezi için önemli bir kuramsal sorun oluflturur. Searle’ün buna yan›t›, alg›n›n dinamik bir yap›s›n›n oldu¤u ve dünya bilgimizden etkilenebilece¤i yönündedir. Gerçekçilere göre, alg› s›ras›nda biz yine de nesneleri alg›lar›z, zihnimizin içini de¤il. Her durumda, gerçekçili¤in alg›sal yan›lsamalarda ortaya ç›kan s›ra d›fl› durumu iyi aç›klay›p aç›klamad›¤›, üzerinde düflünmeye de¤er bir nokta olarak ön plana ç›kmaktad›r.
146
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Duyum” kavram›n›n “alg›” kavram›ndan fark› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihninin belli üst düzey düflünsel süreçlerden geçmesi gerekir. b. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni etken konumdad›r. c. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni edilgen konumdad›r. d. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni d›flar›dan gelen bilgi parçalar›n› göz ard› edebilir. e. Alg›lardan farkl› olarak, befl duyunun ifllevleri s›ras›nda insan zihni belli karfl›laflt›rmalar ve ba¤daflt›rmalar yapar. 2. Alg› süreçlerine “biliflsel” aç›dan yaklaflan bilim insanlar›na ve felsefecilere göre, alg›sal mekanizmalar›m›z büyük oranda “yukar›dan afla¤›ya” bir flekilde çal›fl›rlar. Afla¤›dakilerden hangisi bu düflünceyi en iyi flekilde aç›klar? a. Alg›sal süreçler basit duyumlarla bafllar ve daha karmafl›k alg›sal durumlara do¤ru giderler. b. Alg›sal süreçler do¤ufltan itibaren sahip oldu¤umuz idealarla bafllar ve daha karmafl›k alg›sal durumlara do¤ru giderler. c. Tikel alg›lar›m›z, sahip oldu¤umuz karmafl›k idealar üzerinde belirleyici etki yapabilir. d. Genel dünya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel alg›lar›m›z üzerinde belirleyici etki yapabilir. e. Tikel alg›lar›m›z, genel dünya bilgimiz ve beklentilerimiz üzerinde belirleyici etki yapabilir. 3. Temsilcilik ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Zihnimizin d›fl›nda nesnelerin oldu¤unu söyleyebiliriz. b. Zihinsel durumlar›m›z zihin d›fl›ndaki nesneleri temsil ederler. c. Alg› zihinsel bir süreçtir. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip oldu¤umuz fikri yanl›flt›r.
4. Görüngücülük ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Zihnimiz nesnelerle doludur. b. Zihinsel durumlar›m›z zihin d›fl›ndaki nesneleri temsil ederler. c. Bizim görünen dünyay› aflarak nesneleri oldu¤u gibi kavramam›z olanaks›zd›r. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip oldu¤umuz fikri yanl›flt›r. 5. Locke’›n temsilcili¤i ile Hume’un görüngücülü¤ü aras›ndaki en önemli benzerlik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Her iki görüfle göre biz nesneleri do¤rudan de¤il, idealar arac›l›¤› ile alg›lar ve kavrar›z. b. Her iki görüfle göre biz nesnelerin kendilerini do¤rudan alg›lar ve kavrar›z. c. Her iki görüfle göre biz baz› nesneleri idealar›n arac›l›¤› olmadan alg›lar ve kavrar›z. d. Her iki görüfle göre biz baz› nesneleri temsil etmeden alg›lar ve kavrar›z. e. Her iki görüfle göre biz önce nesneleri do¤rudan alg›lar ve ard›ndan onlara iliflkin idealar olufltururuz. 6. Alg› felsefesinde gerçekçilik ak›m›n› en iyi betimleyen ifade afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alg› süreçleri s›ras›nda biz gerçekli¤in içindeki nesnelerin kendilerini alg›lar›z. b. Alg› süreçleri s›ras›nda biz temel olarak idealar› alg›lar›z. c. Alg› süreçleri s›ras›nda biz önce idealar› ard›ndan gerçekli¤in içindeki nesneleri alg›lar›z. d. Alg› süreçleri s›ras›nda biz idealarla gerçekli¤in içindeki nesneleri ayn› anda alg›lar›z. e. Alg› süreçleri s›ras›nda biz önce gerçekli¤in içindeki nesneleri ard›ndan idealar› alg›lar›z.
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
7. Afla¤›dakilerden hangisi Searle’ün gerçekçili¤i savunmak için kulland›¤› bir argümand›r? a. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnel deneyimin bir özelli¤idir, alg›sal nesnenin de¤il. Bu durum bizim deneyimlerimizi de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. b. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim deneyimlerimizi de¤il nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. c. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim nesneleri de¤il deneyim parçalar›n› alg›lad›¤›m›z› gösterir. d. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnel deneyimin bir özelli¤idir, alg›sal nesnenin de¤il. Bu durum bizim önce deneyim parçalar›n› ard›ndan da nesneleri alg›lad›¤›m›z› gösterir. e. Biz belli bir rengi alg›lad›¤›m›zda, alg›lad›¤›m›z renk nesnenin bir özelli¤idir, deneyimin de¤il. Bu durum bizim nesneleri alg›larken idealara gereksinim duydu¤umuzu gösterir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Searle’ün öne sürdü¤ü görüfllerden biri de¤ildir? a. Temsil epistemolojisi üzerinde fazlaca duran düflünürler abart›lm›fl bir iç-d›fl dünya ayr›m› yapmaya yönelmifllerdir. b. ‹nsanlar›n temsil etme yeteneklerinin ard›nda temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin yatt›¤› unutulmamal›d›r. c. Bir zihinsel temsil ancak baflka zihinsel temsillerin varl›¤›nda anlamland›r›labilir bir zihinsel durumdur. d. Alg› bir “baflar› deyimi” olmas› itibar›yla di¤er deneyim çeflitlerinden ayr›l›r. e. Alg›lar›m›z›n kayna¤› bazen nesneler bazen de zihnimizde uyanan idealard›r.
147
9. Searle’ün gerçekçi görüflü, “nesnelerin alg›lanmas›” konusunda afla¤›dakilerden hangisini savunur? a. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini idealar arac›l›¤›yla alg›lar; baflka bir deyiflle insanlar her zaman nesnelerin belli yönlerini alg›lar. b. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini olduklar› gibi alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. c. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini zihinsel temsil yoluyla ve olduklar› gibi alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. d. ‹nsanlar fiziksel dünyan›n nesnelerini olgusal veya önermesel olarak alg›lar; baflka bir deyiflle insanlar her zaman nesnelerin belli yönlerini alg›lar. e. ‹nsanlar zihinde beliren görüntüleri alg›lar; baflka bir deyiflle bir nesneyi gözlemleyen insanlar nesnelerin farkl› yönlerini alg›lamazlar. 10. Temsilcili¤i savunan bir felsefeci ile Searle’ün görüflü aras›ndaki benzerlik afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› fiziksel nesneler de¤il zihinsel durumlard›r. b. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› temsil ifllevi yerine getiren idealard›r. c. ‹nsanlar›n alg›lar›n›n nihâi kayna¤› zihinsel durumlar de¤il gerçek fiziksel nesnelerdir. d. ‹nsanlar›n alg› süreçlerinde do¤rudan yüzlefltikleri fley ikincil niteliklerdir. e. ‹nsanlar›n alg› süreçlerinde do¤rudan yüzlefltikleri fley nesneler de¤il zihinsel durumlard›r.
148
Epistemoloji
Okuma Parças› Realizme karfl› en yayg›n ça¤dafl argüman perspektivizmdir. Argüman de¤iflik biçimler alsa da, onlar› oluflturan ana ak›m flöyledir: Belli bak›fl aç›s›, belli bir varsay›mlar dizisi ve belli bir yönden, belli bir durufl olmadan, gerçek dünyaya dair hiçbir eriflime, hiçbir temsil etme tarz›na sahip de¤iliz ve bu dünyan›n bir suretini oluflturabilece¤imiz hiçbir arac›m›z yoktur. E¤er gerçekli¤e giden dolays›z bir yol yoksa o zaman argüman hakiki anlamda gerçeklik hakk›nda konuflulacak hiçbir nokta olmad›¤› sonucuna var›r; asl›nda durufllardan, yönlerden ve bak›fl aç›lar›ndan ba¤›ms›z hiçbir gerçeklik de yoktur. Bu tür perspektivizmin iyi dile getirilmifl bir ifadesi Brian Fay’in sosyal bilim felsefesi üzerine bir ders kitab›nda bulunacakt›r...Perspektivizme göre, hiç kimse gerçekli¤i do¤rudan do¤ruya kendinde oldu¤u haliyle asla göremez; insan gerçekli¤e kendi bak›fl aç›s›ndan, kendi varsay›mlar›yla ve kendi kavramlar›yla yaklafl›r. Argüman, buraya kadar realizmin en basit biçimine bile bir sald›r›ya benzemiyor. Sadece, gerçekli¤i bilmek için, onu bir bak›fl aç›s›ndan bilmek zorunda oldu¤umuzu söylüyor. Bu pasajdaki tek hata, pasaj›n, gerçekli¤i kendinde oldu¤u haliyle do¤rudan bilmenin flunu gerektirdi¤ini ima etmesidir: Gerçeklik herhangi bir bak›fl aç›s›ndan biliniyor olmamal›d›r. Bunu yapmak haks›z bir varsay›mda bulunmakt›r. Örne¤in önümdeki sandalyeyi do¤rudan görüyorum, fakat elbette onu bir bak›fl aç›s›ndan görüyorum. Sandalyeyi dolays›z olarak bir perspektiften biliyorum. ‘Gerçekli¤i dolays›z olarak kendinde oldu¤u haliyle’ bilmekten bahsetmek akledilir bir fley oldu¤u müddetçe, onu gördü¤üm için orada bir sandalye oldu¤unu bildi¤im zaman, onu kendinde oldu¤u haliyle bilirim. Bu flekilde tan›mlanan perspektivizm ne realizmle ne de bizim gerçek dünyaya dair do¤rudan alg›sal eriflime sahip oldu¤umuzu söyleyen epistemik nesnellik doktriniyle tutars›zl›k arz eder (...) Perspektivizm argüman›yla ba¤lant›l› olan ikinci argüman, kavramsal görelilik argüman›d›r. Argüman flu flekildedir: Kavramlar›m›z›n tamam› insan varl›klar› olarak bizim taraf›m›zdan oluflturulurlar. Gerçekli¤i betimlemek için sahip oldu¤umuz kavramlar hakk›nda kaç›n›lmaz hiçbir fley yoktur. Fakat diye devam eder anti-realistler, gere¤i gibi anlafl›l›rsa, bizim kavramlar›m›z›n görelili¤i, kavramlar›m›z yoluyla eriflmemiz d›fl›nda d›flsal gerçekli¤e dair hiçbir eriflime sahip olmad›¤›m›z için, d›flsal realizmin yanl›fl oldu¤unu gösterir. Farkl› kav-
ramsal yap›lar gerçekli¤e dair farkl› betimlemeler verirler ve bu betimlemeler birbirleriyle ba¤daflmazl›k arz ederler. Örne¤in bir kavramsal flemaya göre bana “Bu odada kaç nesne vard›r?” diye sorulursa, bu odadaki de¤iflik mobilya parçalar›n› sayabilirim. Fakat bir mobilya grubunun parçalar› aras›nda ayr›m gözetmeyen ve mobilya grubunu sadece tek bir fley olarak ele alan bir baflka kavramsal flemaya göre, ‘Odada kaç nesne vard›r’ sorusuna farkl› bir cevap olacakt›r. Soruya ilk kavramsal flema içinde verilecek bir cevap olarak, odada yedi nesne vard›r diyebilirim; ikinci flema içerisinde ise, tek bir nesne...Öyleyse, gerçekten kaç tane vard›r? Anti-realistler bu soruya hiçbir cevap olmad›¤›n› söylerler. Kavramsal bir flemaya nispet edilenin d›fl›nda hiçbir maddi olgu yoktur ve dolay›s›yla da kavramsal bir flemaya nispet edilenin d›fl›nda hiçbir gerçek dünya yoktur. Bu argümandan ne anlam ç›karmal›y›z? Çok ünlü baz› filozoflar taraf›ndan farkl› versiyonlar halinde gelifltirilmifl bir argüman olsa bile, bu argüman›n dikkat çekecek derecede zay›f bir argüman oldu¤unu düflündü¤ümü söylemekten hicap duyuyorum. Gerçekten de bir sayma sistemine göre say›ld›¤›nda odada yedi nesne varken, bir di¤er sayma sistemine göre say›ld›¤›nda sadece tek bir nesne vard›r. Fakat bizim hangi sayma sistemini kulland›¤›m›z gerçek dünyan›n umurunda de¤ildir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl› bir sayma sistemini kullanarak tek bir dünyan›n alternatif ve do¤ru bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya ç›k›fl›, “sadece tek bir nesne vard›r ve bununla beraber yedi nesne vard›r” demekteki görünür tutars›zl›ktan neflet eder bütünüyle. Her ikisi de tutarl›d›r ve asl›nda her ikisi de do¤rudur. Gündelik hayatta bu türden pek çok örnek vard›r. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsinden 72 kilo geliyorum. Hangi ölçü sistemini kulland›¤›ma ba¤l› olarak her ikisi de do¤rudur. Asl›nda hiçbir problem ve herhangi bir tutars›zl›k söz konusu de¤ildir. Realizme karfl› üçüncü argüman bilim tarihinden getirilen argümand›r. Bu argüman›n kökü Thomas Kuhn’un The Structure of Scientific Revolutions adl› kitab›nda bulunur. Gerçi ben Kuhn’un kendisinin bu argüman› bu formda kabul etti¤i konusunda flüpheliyim. Kuhn’un aç›klamas›na göre bilim, bilginin istikrarl› bir biçimde sürekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi devrimle ilerler. Böylelikle, belli güçlükleri çözmekte yetersiz kald›¤›ndan dolay› bilim yap›lan bir paradigmadan vazgeçilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine yeni bir paradigma konur. Buldu¤umuz fley, kendinde
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
oldu¤u haliyle gerçeklik hakk›ndaki bilginin sürekli birikimi de¤il, fakat daha ziyade her biri kendi paradigmas› içinde gerçeklefltirilen bir dizi farkl› söylemdir. Bilim ba¤›ms›z bir biçimde mevcut bir gerçeklik betimlemez, ilerledikçe daima yeni “gerçeklikler” yarat›r. Bruno Latour ve Steve Woolgar’›n da söyledi¤i gibi; “Bizim iflaret etti¤imiz husus fludur: Orada-d›flar›dal›k bilimsel çal›flman›n sebebinden çok sonucudur.” Daha önce de zikretti¤im üzere, Kuhn’un bu anti-realist argüman› kabul etti¤inden kuflkuluyum; fakat o Newton’un bir anlamda Aristo’nunkinden farkl› bir dünyada çal›flt›¤›n› düflünüyordu. Bu argümandan ne anlamam›z gerekiyor? Bir kez daha söylemeliyim ki, bu argüman bana, bizden bütünüyle ba¤›ms›z bir biçimde mevcut gerçek bir dünyan›n var oldu¤u ve do¤al bilimlerin görevinin de bize bu dünyan›n nas›l iflledi¤ine dair teorik bir aç›klama getirmek oldu¤u fleklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna en ufak bir flüphe dahi oluflturmaz gibi geliyor. Farz edelim ki Kuhn, bilimin düzensiz bir flekilde ve zaman zaman büyük sars›nt›lara u¤rayarak ilerledi¤i hususunda hakl›d›r. Devrimci teorilerin önceki teorilerin terminolojisine bile aktar›labilir olmad›¤›n› varsayal›m; öyle ki bu farkl› teorilerin ba¤l›lar› aras›ndaki tart›flmalar sadece birbirlerini anlamad›klar›n› ortaya koymaktad›r. Bundan ne ç›kar? ‹lgi çekici hiçbir fleyin ç›kmad›¤›n› düflünüyorum. Gerçek dünyay› anlamak için gösterilen bilimsel çabalar›n önceden zannetti¤imizden daha az rasyonel ve birikime daha az dayal› olmas› gerekti¤i, bilim adamlar›n›n betimlemek için samimi giriflimler yapt›klar› gerçek bir dünyan›n mevcut oldu¤u fleklindeki varsay›m›m›za hiçbir flüphe düflürmez. Realizme karfl› Kuhn’un argüman›yla ba¤lant›l› dördüncü argüman, teorinin delille yeterince belirlenmedi¤i fleklindeki argümand›r. Dünyan›n bizim gezegen sistemimizin merkezi oldu¤u düflüncesinden güneflin merkez oldu¤u düflüncesine yani yer merkezli teoriden günefl merkezli teoriye geçifli ele alal›m. Batlamyus’çu yer merkezli teorinin yanl›fl, günefl merkezli teorinin do¤ru oldu¤unu keflfetmifl de¤ildik. Bilakis günefl merkezli teori günefl ve ay tutulmalar›, uzakl›k aç›s› vb. gibi hususlarda daha iyi tahminlerde bulunmam›za imkan sa¤lad›¤› için yer merkezli teoriden vazgeçmifltik. Mutlak bir hakikat keflfetmifl de¤il, bunun yerine esas itibar›yla pratik amaçlardan dolay› baflka bir söylem tarz›n› benimsemifltik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delille “yeterince belirlenmemifl” olmas›ndand›r. Teoride uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak flart›yla, her iki teoriyi de eldeki kan›tlar›n tamam›yla tutar-
149
l› bir biçimde benimseyebilirdik. Bu tür bilimsel “keflifler”in tarihi göstermektedir ki, e¤er do¤rulu¤un zihnin ba¤›ms›z gerçeklikle bir örtüflme iliflkisinin ad› oldu¤u kabul edilirse bu durumda do¤ruluk olarak böyle bir fley yoktur, çünkü böyle bir gerçeklik ve dolay›s›yla örtüflme iliflkisi yoktur. (...) Bu argüman günümüzde cereyan eden tart›flmalardan neredeyse yar›m yüz y›l öncesine dayan›r. Fakat yine de hala kötü bir argümand›r. Yer merkezli teoriden günefl merkezli teoriye geçifl ba¤›ms›z olarak mevcut hiçbir gerçeklik olmad›¤›n› göstermez; tersine bütün tart›flma, e¤er bu tür bir gerçekli¤in oldu¤u varsay›l›rsa ancak bizim için eriflilebilir bir hal al›r. Bu tart›flmay› ve tafl›d›¤› önemi ancak ve ancak bu tart›flman›n gerçek nesneler –günefl, dünya, gezegenler– ve aralar›ndaki fiili iliflkiler konusunda yafland›¤›n› kabul edersek anlayabiliriz. Dünya ve günefl gibi zihinden ba¤›ms›z nesneler oldu¤unu kabul etmedi¤imiz müddetçe, güneflin mi dünya etraf›nda döndü¤ü yoksa dünyan›n m› günefl etraf›nda döndü¤ü konusundaki tart›flmada söz konusu olan fleyin ne oldu¤unu anlayamay›z bile. Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum. çeviren: Alaattin Tural. ‹stanbul: Litera Yay›nc›l›k, s. 3036.
150
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Pek çok bilim insan›n›n ve felsefecinin kabul etti¤i gibi, alg›sal bilginin oluflumu basit bir kopyalama ifllemi gibi de¤ildir. Bu yüzden, alg›lar yoluyla edindi¤imiz bilgi felsefeciler için özel bir araflt›rma ve irdeleme alan› açar. Bilgi kuramc›lar›, alg›sal bilgimizin gerçekli¤i ne düzeyde yans›tt›¤›n› ve öznenin zihninde oluflan durumlar›n nesnel dünyayla ilgisinin ne oldu¤unu sorgular. Her ne kadar bu tür sorgulamalar›n gereklili¤i ilk bak›flta flüpheli görünse de, alg› süreçlerinde ortaya ç›kan baz› sorunlar bilim insanlar›n›n ve felsefecilerin bu konudaki araflt›rmalar›n›n hakl› gerekçelere dayand›¤›n› ortaya koymaktad›r. Hepimizin bildi¤i bir örnek, görsel yan›lsamalard›r. Görsel yan›lsamalar› yafl›yor olmam›z –ve hatta bu yan›lsamalara kap›lmaktan kendimizi alamamam›z– alg›lar›n kusursuz bir makine gibi çal›flmad›¤›n›, zaman zaman sistematik hatalar yapt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Elbette yan›lsamalar ba¤lam›nda ilginç olan nokta, bu durumlarda bize ulaflan bilgi parçalar›n›n yanl›fl oldu¤unu net bir flekilde bilmemizdir. Descartes’›n sergiledi¤i flüpheci senaryolarda sorun yaratan unsurlardan birinin “aldand›¤›m›z› bilmemek” oldu¤unu an›msarsak, görsel yan›lsamalardaki durumun neden çok çarp›c› oldu¤u da anlafl›l›r: Alg›sal yan›lsamalarda biz kesinlikle yan›l›r›z ve yan›ld›¤›m›z› da biliriz. K›sacas›, yüzde yüz güvenilir bir flekilde ifllemedi¤ini bildi¤imiz alg›sal sistemimizin bu hâlinin felsefi aç›dan de¤erlendirilmesi, bilgi kuramc›lar› için çok kritik bir sorunsal oluflturmaktad›r. Bu sorunsalla u¤raflan felsefeciler, bu ünitede gördü¤ümüz gibi, farkl› kuramlar›n ve yaklafl›mlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufllard›r.
2. d
3. e
4. c
5. a
6. a
7. b
8. e
9. d
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Psikolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Alg›” ve “duyum” aras›ndaki fark› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Psikolojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Ça¤dafl bir görüfl olan biliflselcili¤in alg›ya yaklafl›m›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Temsilcilik ak›m›n›n temel tezlerini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Görüngücülük” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu epistemolojik görüflü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” ve “Görüngücülük” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Bu iki görüflü karfl›laflt›rabilmek için gerekli bilgileri edineceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerçekçilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Gerçekçilik ak›m›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle”ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün temel argümanlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün fikirlerini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›sm›n› yeniden okuyun. Searle’ün “nesnelerin alg›lanmas›” olgusuna nas›l yaklaflt›¤›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temsilcilik” ve “Ça¤dafl Bir Örnek: Searle’ün Gerçekçi Yaklafl›m›” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Temsilci görüfl ile Searle’ün gerçekçili¤i aras›ndaki benzer noktalar› ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Temsilcilik ve görüngücülük çok önemli bir kuramsal sav› paylafl›r. Bu sav veya tez, insanlar›n alg› s›ras›nda karfl›laflt›klar› fleyin nesnelerin kendisi olamayaca¤› düflüncesidir. Bu fikri bir örnek üzerinde anlamaya çal›flal›m. Ben köpe¤imi düflündü¤üm zaman kafamda köpe¤imin bir görüntüsü canlan›r. Köpe¤ime do¤rudan bakmad›¤›m ancak onu düflündü¤üm böyle anlarda, zihnimde bir görüntünün olufltu¤unu ancak o görüntünün tam o anda fiziksel nesneden de¤il, an›lar›mdan kaynakland›¤›n› söyleyebiliriz. fiimdi bu durumu, köpe¤ime gerçekten bakmakta oldu¤um baflka bir durumla karfl›laflt›ral›m. Baz›lar› bu durumun kökten bir flekilde farkl› oldu¤unu çünkü bu ikinci durumda köpe¤imi do¤rudan alg›lad›¤›m› söyleyebilir. Oysa bu düflünce,
7. Ünite - Alg›n›n Epistemolojisi
biraz daha derinlemesine irdelersek, asl›nda biraz üstünkörü bir aç›klama olabilir. Ben köpe¤ime bakt›¤›m zaman, zihnimin içinde köpe¤imin bir görüntüsü oluflur. Benim deneyimlemekte oldu¤um fley köpe¤imin görüntüsüdür. O hâlde, köpe¤imin olmad›¤› bir ortamda onun görüntüsünü zihnimde canland›rmak ile köpe¤ime bakmak aras›nda ilk bak›flta göründü¤ü kadar büyük bir fark olamaz. Her ikisinde de olan fley, benim zihinsel olarak bir görüntü edinmem ve o görüntüyü deneyimlememdir. Bu inceledi¤imiz senaryo, hem temsilcilere hem de görüngücülere ilham veren bir yön içermektedir. Her iki grup felsefeci de bizim do¤rudan deneyimledi¤imiz fleyin nesnelerin kendisi de¤il zihinsel durumlar veya temsiller oldu¤unu savlar. Temsilciler zihinsel olarak deneyimledi¤imiz durumlar›n arkas›nda (onlar› do¤rudan alg›l›yor olmasak da) fiziksel dünyan›n gerçek nesneleri oldu¤unu öne sürer. Görüngücüler ise, zihinsel olarak deneyimledi¤imiz durumlar›n (görüngülerin veya görünen fleylerin) arkas›nda fiziksel dünyan›n gerçek nesnelerinin oldu¤unu savlayacak bir gerekçemiz olmad›¤›nda ›srar ederler. Temsilci ve görüngücü felsefeciler aras›ndaki en temel felsefi fark budur. S›ra Sizde 3 Temsilcili¤in ve görüngücülü¤ün ortak noktas›, insanlar›n alg› s›ras›nda do¤rudan nesneleri de¤il “görüngüleri” deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcili¤i savunan felsefeciler nesnelerin varl›¤›n› yads›mad›klar› için, görüngüleri veya zihinsel durumlar› özne ile nesne aras›nda bir tür “ara alan” olarak al›rlar. Görüngücüler ise, görüngülerin ard›nda nesnelerin oldu¤unun varsay›lmas›n›n ak›lc› olarak gerekçelendirilemeyece¤ine inan›rlar. K›saca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de alg› s›ras›nda zihinsel durumlar›m›z› deneyimledi¤imizi savunurlar. Searle gibi bir gerçekçi aç›s›ndan buradaki sorun, yaln›zca deneyim boyutunda kal›nd›¤›nda gerçek alg› ile yan›lt›c› deneyimler aras›ndaki fark› belirtmenin olanaks›z hâle gelmesidir. Searle’e göre, alg›n›n gerçekleflmesi, belli nesnel koflullar›n yerine gelmesi ile olanakl›d›r. “Deneyim” genel bir kavramd›r. Bir insan›n hayal görmesi veya alg› yan›lsamas›na u¤ramas› da bir deneyimdir. Oysa “alg›” oldukça özel bir deneyim türüdür. Alg›y› özel k›lan unsur, belli nesnel koflullar›n gerçeklik içinde gerçekten meydana gelmesidir. Örne¤in, bir insan›n çölde serap görmesi epistemolojik bir baflar› içermez. Ancak bir nesnenin gerçekten alg›lanmas›, bilgisel bir baflar› içerir. Diyelim ben belli bir anda bir kavak a¤ac›n› alg›l›yorum. Searle’ün görüflüne göre, böyle bir alg›n›n gerçekleflmesi, zihnimin d›fl›ndaki dün-
151
yada gerçekten bir kavak a¤ac› olmas›na ve o a¤ac›n benim alg›ma neden olmas›na ba¤l›d›r. Bu anlamda, alg›, dünyay› do¤ru kavrayabilme aç›s›ndan, bir baflar›ya iflaret eder. Oysa bir serap görmek epistemolojik bir baflar› de¤ildir. Gerçekçi felsefecilere göre baflar›l›-baflar›s›z ayr›m›n› yapabilmemiz, ancak alg› s›ras›nda deneyimledi¤imiz fleylerin “zihinsel durumlar” de¤il “d›fl›m›zdaki gerçekli¤in nesneleri” oldu¤unu savlamakla olanakl› olabilir. Bu durum, gerçekçilere göre, bu görüflün di¤er iki temel alg› kuram›na göre üstün oldu¤unu gösterir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psikolojiye Girifl. çeviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arkadafl Yay›nlar›. Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York: West Publishing Company. Descartes, R. (1996). Söylem - Kurallar - Meditasyonlar. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Hume, D. (1997). ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Ünlü, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu Üniversitesi yay›n no: 1288. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and Perception. Boston: Allyn and Bacon. Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Basic Vision: An Introduction to Visual Perception. Oxford: Oxford University Press. Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction. London: Taylor & Francis.
EP‹STEMOLOJ‹
8 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Önermesel do¤runun felsefi önemini aç›klayabilecek, Temel do¤ruluk kuramlar› olan “karfl›l›k kuram›”, “ba¤dafl›m kuram›”, “gereksizlik kuram›” ve “pragmac›l›k” görüfllerini aç›klayabilecek, Ö¤rendi¤iniz do¤ruluk kuramlar›n› felsefi olarak de¤erlendirerek, bu görüfllerin güçlü ve zay›f yönlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Önermesel do¤ru • Karfl›l›k kuram› • Olguculuk
• Ba¤dafl›m kuram› • Gereksizlik kuram› • Pragmac›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Önermesel Do¤ru
• G‹R‹fi • ÖNERMESEL DO⁄RUNUN FELSEF‹ ÖNEM‹ • TEMEL DO⁄RULUK KURAMLARI • DO⁄RULUK KURAMLARININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Önermesel Do¤ru Yaflamdan Örnekler Fletcher Reede kariyeri üzerine yo¤unlaflm›fl, fazlaca etik kayg›lar› olmayan, baflar›l› bir avukatt›r. Yafl gününde o¤luyla birlikte olaca¤›na söz vermesine ra¤men bu sözünü yerine getirmez ve her zaman yapt›¤› gibi yalan söyler. O¤lu Max de pastas›n›n mumlar›n› söndürürken babas›n›n en az›ndan sadece bir gün boyunca yalan söylememesini diler ve bu dile¤i kabul olur. Fletcher için yaflam bu noktadan sonra çok zor bir hâl almaya bafllar çünkü ifl yerinde sürekli olarak akl›ndan geçen neyse onu kelimelere dökmektedir. Çal›flt›¤› binada ifle yeni bafllayan bir k›z “Burada herkes bana çok iyi davran›yor” deyince Fletcher “Güzelsin de ondan” der. Asansörde gaz kaç›rd›ktan sonra “O bendim!” itiraf›nda bulunur. ‹fl yerinde birlikte çal›flt›¤› bir kiflinin surat›na ad›n› an›msamad›¤›n› çünkü ona önem vermedi¤ini söyler. Benzeri komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher çocuklar›n›n velayetini almaya çal›flan duyars›z ve kötü niyetli bir anneyi savunmaya çal›fl›rken de yaflan›r. Jürinin önünde kad›n› savunmak yerine onun ne kadar kötü ve haks›z oldu¤unu hayk›r›r. Bu olaylardan ders ç›karan Fletcher sonuçta önemli bir kiflisel de¤iflime u¤rayacakt›r. (Yalanc› Yalanc› filminin özeti. Baflvurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc›_Yalanc›/ Filmin yönetmeni: Tom Shadyac. Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yap›m y›l›: 1997.)
G‹R‹fi “Do¤ru” kavram› yaln›zca epistemoloji kapsam›nda de¤il, felsefenin genelinde büyük bir öneme sahiptir. Biz bu ünitede do¤runun tam olarak ne oldu¤u ve bilgi ba¤lam›nda do¤runun neden önem tafl›d›¤› sorular› üzerinde odaklanaca¤›z ve bu konuda üretilmifl kuramlar› inceleyece¤iz. Burada sunaca¤›m›z irdelemelerimizin merkezindeki kavram “önermesel do¤ru” olacak. Birinci ünitede de aç›klad›¤›m›z gibi, “önerme” kavram›n›n “cümle” kavram›ndan ayr›lmas› gerekmektedir. Günlük yaflamda biz “do¤ru” nitelemesini düflünceler, yarg›lar, inançlar ve cümleler için kullan›r›z. Yaln›z bu noktada dikkatli olmam›z gerekir çünkü, örne¤in, bir k⤛t üzerinde yaz›l› duran bir cümle nihayetinde fiziksel bir fleydir (yaz›lm›fl olan cümlenin k⤛t ve mürekkepten olufltu¤u düflünülürse). Oysa “do¤ru” dedi¤imiz nitelik k⤛t ve mürekkebin bir özelli¤i de¤ildir. K⤛t ince veya kal›n olabilir, mürekkep koyu veya aç›k renkli olabilir ve bunlar arac›l›¤›yla yazd›¤›m›z harfler e¤ri
154
Epistemoloji
Yaz›lm›fl olan cümlelerin kendileri fiziksel dünyaya ait somut fleylerdir. Cümlelerin ifade etti¤i düflünceler veya içerikler ise önermeleri olufltururlar. Önermeler do¤ru veya yanl›fl olma kapasitesine sahiptir.
bü¤rü olabilir. Ancak k⤛t üzerinde mürekkep arac›l›¤›yla çiziktirilen simgeler “do¤ru” olamaz. “Bu söyledi¤in cümle do¤ru” veya “Bu k⤛tta yazan cümle yanl›fl” gibi ifadelerden kastedilen, o cümlelerin içeriklerinin veya aktard›klar› yarg›lar›n do¤ru veya yanl›fl olma durumudur. K⤛t üzerindeki izler ve hatta konuflan bir insandan yay›lan ses dalgalar› görece olarak somut fleylerdir; buna karfl›n, önerme veya dile getirilen iddia soyuttur. Dünyada karfl›m›za ç›kan ve fiziksel unsurlardan oluflan tikel cümleler ile önermeleri ay›rmak bu anlamda gerekli ve yararl› bir felsefi ad›md›r. fiimdi “önerme” ve “do¤ru/yanl›fl” kavramlar› aras›ndaki iliflkiye bakal›m. Belirtti¤imiz gibi, “önerme”, do¤ru veya yanl›fl olabilen bir cümlenin içerdi¤i düflüncedir. Örne¤in, “Ah bu dikkatsiz sürücüler!” cümlesinin dile getirilmesinin ard›nda hakl› nedenler bulunsa bile, bu cümle do¤ru veya yanl›fl olarak nitelendirilemez. “Ah bu dikkatsiz sürücüler!” cümlesinden farkl› olarak, örne¤in, “Baz› sürücüler araçlar›n› dikkatsiz kullan›rlar” cümlesi bir yarg› veya iddia ile karfl›m›za ç›kt›¤› için, içinde bir “önerme” bar›nd›r›r ve do¤ru veya yanl›fl de¤eri alabilir. E¤er baz› sürücüler araçlar›n› dikkatsiz kullan›yorlarsa bu yukar›daki cümle do¤rudur; e¤er trafikte araçlar›n› dikkatsiz kullanan sürücüler yoksa bu cümle yanl›flt›r. “Önermesel do¤ru”nun bu basit betimlemesi hem sa¤duyuya uygundur hem de pek çok felsefecinin itiraz etmeden kabul edebilece¤i genel bir tasvir sunmaktad›r. Bu flartlar alt›nda, yukar›da k›saca sergiledi¤imiz “do¤ru” kavram›n›n neden ilginç veya önemli oldu¤u ilk bak›flta okuyucuya net bir flekilde görünmeyebilir. O yüzden, bu ünitedeki tart›flmalar›m›za, do¤runun genelde felsefe –ve özelde de bilgi sorunsal›aç›s›ndan önemini ayd›nlatarak bafllayal›m.
ÖNERMESEL DO⁄RUNUN FELSEF‹ ÖNEM‹ Do¤ru kavram› felsefenin birden çok alt alan›n› ilgilendirir. Bu anlamda, felsefenin ilgilendi¤i “varl›k” veya “bilgi” kavramlar›ndan oldukça farkl› oldu¤u söylenebilir.
‹lk olarak, do¤ruya iliflkin araflt›rmalar›n hangi felsefi kategoriye girdi¤i konusunda bir belirsizlik oldu¤unu saptamam›z gerekiyor. Felsefede ço¤u kavram ve konu belirli bir alan›n kapsam›nda incelenmektedir. Örne¤in, “varl›k” kavram› metafizik veya ontolojinin, “bilgi” kavram› epistemolojinin, “ideoloji” kavram› ise öncelikli olarak siyaset felsefesinin ilgilendi¤i kavramlard›r. Ancak “do¤ru” kavram› için bu türden basit bir kategorilendirme yapmam›z olanaks›zd›r. Tam tersine, do¤runun felsefi olarak araflt›r›labilmesi için birkaç alanda birden irdeleme yapmam›z›n gerekti¤i söylenebilir. Öncelikle konunun ontolojik boyutunu düflünelim. Denebilir ki “Bahçemde flu an dört a¤aç var” gibi bir önerme do¤ru oldu¤unda, do¤runun ortaya ç›kma nedeni varl›k alan›n›n (yani gerçekli¤in) belli bir durumda veya hâlde bulunmas›d›r. Baflka bir deyiflle, bahçemde flu an dört a¤aç olmas›n›n benim zihinsel durumlar›mdan ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini düflünmeye e¤ilimliyizdir. Öyleyse do¤ru, bir yönüyle, metafizik veya ontolojik araflt›rmalar› ilgilendiren bir kavramd›r. Ancak “do¤ru”, bir nesne, olgu veya s›radan bir nitelik olmad›¤› için, yaln›zca ve basit bir flekilde varl›k felsefesinin bir konusu olarak ön plana ç›kmaz. Önermesel do¤runun, özneleri, söylemselli¤i ve biliflselli¤i ilgilendiren yanlar› da bulundu¤u düflünülebilir. Bunu daha net kavramak için “do¤ru” kavram›n› “nesne” kavram›yla karfl›laflt›ral›m. Çok say›da düflünür fiziksel nesnelerin varl›¤›n›n insanlar›n (veya dar bir anlamda, zihinlerin) varl›¤›na ba¤l› olmad›¤›n› savunurlar. Bu, iyi gerekçeleri olan ve sa¤duyuya uygun bir düflüncedir. Ancak ayn› fleyi “do¤ru” için söyleyebilir miyiz? ‹nsanlar›n zihinsel ve dilsel etkinli¤i olmasa bile do¤ru önermelerin veya do¤rulu¤un var olaca¤›n› söylemek tart›flmaya oldukça aç›k bir felsefi
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
iddiad›r. Her durumda, do¤runun yaln›zca metafizik alan›na ait olmad›¤›n›, dil felsefesini ve semantik (anlambilimsel) çal›flmalar› ilgilendiren bir yönünün oldu¤unu söylemek olanakl› görünmektedir. Bunlara ek olarak, “Bahçemde flu an dört a¤aç var” cümlesinin do¤rulu¤unun epistemolojiyi yak›ndan ilgilendiren bir yönü de vard›r. Daha önceki ünitelerde sergiledi¤imiz gibi, önermesel bilgi epistemolojinin en temel konular›ndan biridir. Ve önermesel bilgi kavram› üzerine çal›flan felsefecilerin s›k s›k önermesel do¤ru kavram›yla da ilgilenmeleri ve o kavram›n inceliklerine de¤inmeleri gerekir. Konunun kuramsal zorluklar›na geçmeden ve yüzeysel bir ak›l yürütme ile söylersek, önermesel bilgi “do¤ru” hedefine yöneliktir diyebiliriz. fiöyle düflünelim: “Ben bahçemde flu an dört a¤aç oldu¤unu biliyorum” gibi bir bilgi iddias›nda bulunan bir öznenin gerçekten biliyor olmas› için hangi temel koflul yerine gelmelidir? Pek çok kifli bu soruya flu yan›t› verecektir: “Bahçemde flu an dört a¤aç olmal›d›r, yoksa o durumu bildi¤imi iddia edemem”. Öte yandan, bu söyledi¤imiz fley flu flekilde de ifade edilebilir: “Bahçemde flu an dört adet a¤aç oldu¤unu bilmem için ‘Bahçemde flu an dört a¤aç var’ cümlesi do¤ru olmal›d›r”. Sa¤duyuya uygun görünen (ancak ileride daha ayr›nt›l› olarak tart›flmam›z› gerektirecek) bu düflünce zincirine göre, dünya bilgimiz önermesel do¤ru kavram›yla yak›ndan iliflkilidir. Deneyimsel bilgimizin en ilginç ve kritik bölümü do¤ru önermeleri içerir. Bu durum do¤runun yaln›zca metafizik ve semantik kapsam›nda de¤il, epistemoloji aç›s›ndan da çok büyük önem tafl›d›¤›n› gösterir. Do¤runun yap›s›na iliflkin öne sürülmüfl temel kuramlar› incelemeden önce “düflünce” ve “do¤ruluk” aras›ndaki iliflki üzerine de baz› saptamalar yapal›m. “Do¤ru” kavram›n› epistemoloji kapsam›nda ciddiye alan felsefecilere göre, bu kavram› bilgi aç›s›ndan kritik k›lan en temel neden, bizim etraf›m›zdaki dünyaya dair düflünce ve inançlar›m›z›n do¤al olarak do¤ruya yönelmifl olmalar›d›r. Bu elbette düflüncenin yan›lmaz oldu¤u gibi bir iddiaya karfl›l›k gelmez. Burada kastedilen, dünyaya yönelik s›radan deneyimsel inançlar›n normal flartlar alt›nda gerçekli¤e iyi bir uyum gösterdi¤i ve hatta uyum göstermeye yönelik bir tarzda olufltu¤udur. Deneyimsel inançlar, gerçekli¤i alg›lay›p anlamaya çal›flan –ve kendileri de gerçeklik içinde yer alan– öznelerce oluflturulur. Deneyimsel olarak ara s›ra yan›lsak da, alg›sal inançlar›m›z ve yarg›lar›m›z genelde gerçekli¤i iyi bir flekilde yans›t›r. Örne¤in, alg› konusunu ifllerken inceledi¤imiz John Searle’ün gerçekçi felsefesi bu türden bir yaklafl›m içerir. Elbette bu sundu¤umuz ak›l yürütmesine flüpheci felsefeciler sempatiyle bakmayacakt›r; ancak bu farkl› bir tart›flman›n konusu oluyor. Bu ba¤lamda daha kesin ve tart›flmas›z bir flekilde belirtebilece¤imiz bir nokta fludur: ‹nsanlar dünyaya yönelik deneyimsel inançlar›n›n mümkün oldu¤unca do¤ru olmas›n› tercih ederler. Dünyaya iliflkin inançlar›m›z›n do¤ru olup olmad›klar›n› tam olarak bilemeyebiliriz ancak aç›kt›r ki inançlar›m›z›n do¤ru olmas›n› isteriz. Bunu bir örnek üzerinde göstermeye çal›flal›m. Diyelim tehlikeli y›lanlar›n bulundu¤u bir bölgede yürüyorsunuz. ‹leride tafllar›n aras›nda duran bir nesne görüyorsunuz ve kafan›zdan “fiurada duran ve y›lana benzeyen nesne asl›nda bir dal parças›” gibi bir düflünce geçiyor. Böyle bir durumda, sahip oldu¤unuz bu deneyimsel inanc›n do¤ru veya yanl›fl olmas›n›n sizin için çok fazla fark yaratmayaca¤›n› söyleyemezsiniz. Zihnimizde oluflan düflünce veya inançlar›n do¤rulu¤u bizim için önemlidir. E¤er inançlar›m›z›n ço¤u yanl›fl olsayd› yaflam bizim için oldukça s›k›nt›l› bir hâle gelebilirdi.
155
Genel bir anlamda bak›ld›¤›nda, insanlar›n sahip olduklar› deneyimsel inançlar›n yanl›fltan ziyade do¤ruya yöneldi¤i iddia edilebilir.
156
Epistemoloji
Dahas›, do¤runun bunun d›fl›nda baflka türlü bir de¤eri oldu¤u da düflünülebilir. Birinci ünitede bilginin “yararlar›” d›fl›nda bir “öz de¤erinin” oldu¤undan bahsetmifltik. Buna paralel bir düflünce do¤ru için de dile getirilebilir. ‹nsanlar, bütün yararlar›ndan ve getirebilece¤i avantajlardan ba¤›ms›z olarak, do¤ruyu kendisi için isteyebilirler. ‹lk ünitedeki örne¤i (Matrix filminin senaryosunu) an›msarsak, deneyimledi¤imiz dünya ne kadar çekici olursa olsun, e¤er biz gerçekte laboratuvarda tutulan ve elektronik uyar›mlar sonucu dünyada yaflad›¤› izlenimine kap›lan beyinlersek, ço¤umuz bu durumu bilmeyi ve ac› gerçekle yüzleflmeyi tercih ederdik. Hiçbir yarar› olmad›¤› durumlarda bile “iflin do¤rusunu ö¤renmek” bizim arzu etti¤imiz bir durumdur.
TEMEL DO⁄RULUK KURAMLARI Do¤ruluk konusunda bu ön saptamalar› yapt›ktan sonra, felsefede ön plana ç›km›fl ve s›kça tart›fl›lm›fl olan do¤ruluk kuramlar›ndan baz›lar›n› aç›klay›p tart›flaca¤›z. Do¤ruluk kuramlar› önermesel do¤runun ne oldu¤unu veya felsefi anlamda nas›l olufltu¤unu ayd›nlatmay› hedefler. Bu oldukça önemli bir ifllevdir çünkü daha önce de ifade etti¤imiz gibi, bir kavram›n insanlar taraf›ndan yayg›n bir flekilde kullan›lmas› o kavram›n ne oldu¤unun ve nas›l olufltu¤unun iyi anlafl›ld›¤›n› göstermez. Örne¤in, insanlar “özgürlük”, “adalet” veya “varl›k” kavramlar›n› günlük yaflamda yerli yerinde kullansalar da, söz konusu kavramlar tam olarak ve tüm incelikleriyle anlafl›lmayabilir. O yüzden, felsefecilerin inceledi¤i di¤er önemli kavramlarda oldu¤u gibi, do¤runun yap›s›n›n veya do¤as›n›n da felsefi yöntemlerle aç›klanmas› yararl› olabilir. Bu hedefe yönelik olarak, felsefe tarihinde düflünürler Eski Yunan’dan bu yana çeflitli kuramlar üretmifller ve “do¤ru”nun ard›ndaki gizemi çözmeye çal›flm›fllard›r. Afla¤›daki bölümlerde, bu kuramsal giriflimlerin en önde gelen örneklerini görece¤iz. Do¤ruluk kuramlar›n› sergilerken, A. Tarski’nin anlambilimsel kuram› gibi tarihsel aç›dan çok önemli ve teknik incelikler bar›nd›ran baz› görüfllerin de incelenmesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl› bir sunumu tercih etti¤imiz için belli kuramlar›n irdelenmesini d›flar›da b›rakaca¤›z. Bu ünitede dört temel do¤ruluk kuram›ndan bahsedece¤iz. Bu kuramlardan özellikle ilk ikisi –“karfl›l›k” ve “ba¤dafl›m” görüflleri– üzerinde daha fazla zaman harcaya¤›z.
Karfl›l›k Kuram›
Karfl›l›k kuram›na göre, do¤runun ortaya ç›kmas›, zihin veya inanç gibi öznel unsurlarla nesne veya gerçeklik gibi nesnel unsurlar›n birbirine uymas› veya karfl›l›k gelmesi sonucu gerçekleflir.
Do¤ruluk kuramlar› içinde en bilineni karfl›l›k kuram›d›r. Bu görüfl için Türkçede bazen ‘örtüflme kuram›’ ve ‘uygunluk kuram›’ deyimleri de kullan›l›r. Biz burada –‹ngilizcedeki ‘correspondence theory of truth’ deyiminin içeri¤iyle uyumlu olacak flekilde– ‘do¤runun karfl›l›k kuram›’ deyimini tercih edece¤iz. Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un iki unsurun birbirine uygun düflmesi, örtüflmesi veya birisinin di¤erine karfl›l›k gelmesi sonucu ortaya ç›kt›¤›n› öne sürer. Burada söz konusu olan “unsurlar›n” ne oldu¤u konusunda farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Do¤rulu¤un ortaya ç›kmas› için hangi iki unsurun uyum içinde olmas› gerekti¤i sorusuna verilen yan›tlar aras›nda, nesne-özne, idea-gerçeklik, dildünya ve önerme-olgu say›labilir. Bu ikiliklerin ortak noktalar›n› saptamak zor de¤ildir. Do¤ruluk iliflkisinin bir taraf›nda özneye veya öznelli¤e ait olan fleyler (zihin, biliflsellik, düflünce, idea, inanç, cümle, önerme, dil), di¤er taraf›nda ise nesneye veya nesnelli¤e ait olan unsurlar (nesneler, gerçeklik, varl›k, olgu) yer al›r. O hâlde bizim inanç ve cümle gibi önermesel unsurlar›m›z›n do¤ru olmas›n›n nede-
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
ni, bu unsurlar›n gerçekli¤in unsurlar›na karfl›l›k gelmesidir. E¤er bir önermesel unsur gerçekli¤in unsurlar›na karfl›l›k gelmezse, onlarla uygunluk içinde de¤ilse, o önermesel unsur için yanl›fl dememiz gerekir. Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nas›l gündeme getirildi¤ini k›saca inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat› Felsefesi’nde do¤ruluk konusunu gündeme getiren ilk düflünür olmasa da, onun do¤ruluk tan›m› daha sonra gelen felsefecilere hem esin kayna¤› olmufl hem de epeyce tart›flmaya yol açm›flt›r. Aristoteles’in Metafizik (1011b25) kitab›nda say›l› k›sm›nda verdi¤i tan›m fludur: “Olmayan›n oldu¤unu söylemek ya da olan›n olmad›¤›n› söylemek yanl›fl, olan›n oldu¤unu ya da olmayan›n olmad›¤›n› söylemek do¤rudur”. Aristoteles’in sundu¤u bu tan›m›n bir karfl›l›k kuram› oluflturup oluflturmayaca¤› tart›flmaya oldukça aç›kt›r. Görünüfle göre Aristoteles, “do¤ru” kavram›n›, söylenenlerin olanlara uygunlu¤u fleklinde tan›mlamaktad›r. Ancak bu ifadenin, karfl›l›k gelme iliflkisinin unsurlar›n› yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad›¤› söylenebilir. Daha aç›k dersek, bu tan›mda hem “söylenebilir” olan fleylerin hem de “olanlar” s›n›f›na giren fleylerin tam olarak ne oldu¤u belli de¤ildir. Bununla birlikte, “olanlar”›n, dünyada meydana gelen olaylar veya durumlar oldu¤unu düflünmek ak›lc› görünmektedir. Bu durumda, yukar›daki tan›m›n ne demek istedi¤ini örnekler yoluyla aç›klayabiliriz. E¤er ben çimenlerin mavi oldu¤unu söylersem, gerçeklik içinde olan durumu (yani, çimenlerin yeflil renkli oldu¤unu) söylememifl olurum. Baflka bir deyiflle yanl›fl› dile getirmifl olurum. Tersine, muzun sar› renkli oldu¤unu söylemek “gerçekten olan› dile getirmek” oldu¤u için do¤ru olur. Aristoteles’ten yüzy›llar sonra yaflayan ve savundu¤u felsefi görüfllerin temel yap›s› itibar›yla Aristoteles’i büyük oranda izleyen Aquino’lu Aziz Thomas (12251274) –veya yayg›n olarak bilinen ad›yla Thomas Aquinas– do¤rulu¤u flu sözlerle tan›mlam›flt›r: “Veritas est adaequatio rei et intellectus” (“Do¤ruluk var olan fleylerle zihnin uygun olmas›d›r”). Bu tan›m›n orjinal olarak Thomas Aquinas’a ait olup olmad›¤› biraz tart›flmal›d›r ama, her durumda, söz konusu ifadenin karfl›l›k kuram›n›n felsefe sahnesinde net bir flekilde ortaya ç›k›fl noktas› olarak kabul edildi¤i söylenebilir. Buna karfl›n, Thomas Aquinas’›n tan›m›n›n baz› belirsizlikler içerdi¤ini de belirtmemiz gerekiyor. Örne¤in, “var olan fleyler” ve “zihin” kavramlar›, karfl›l›k iliflkisi ba¤lam›nda, tam olarak nas›l anlafl›lmal›d›r? Bu gibi sorular›n teknik ayr›nt›lar›yla yan›t bulabilmesi, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Aristoteles mant›¤›na alternatif bir mant›¤›n (yani “ba¤›nt›lar mant›¤›n›n”) ortaya ç›kmas› ve bununla ilintili olarak yeni bir metafizik tasar›m›n flekillenmesi ile olanakl› olmufltur. Günümüzün revaçta olan karfl›l›k kuramlar›na bakt›¤›m›zda da, bundan yüz y›l önce üretilmifl fikirlere ve ontolojik yaklafl›mlara dayand›klar›n› görürüz. O yüzden, buradaki tart›flmalar›m›z›n iyi anlafl›labilmesi aç›s›ndan, 19. yüzy›l›n sonunda ve 20. yüzy›l›n bafl›nda özellikle çözümleyici felsefede ortaya ç›kan “metafizik tasar›m›” biraz aç›klamam›z ve bunun do¤ru ile ilintisini sergilememiz yararl› olacakt›r. Alg› epistemolojisinden söz ederken, J. Searle’ün gerçekçi bir felsefeci oldu¤unu belirtmifltik. Gerçekçilik, en genel anlam›yla, zihnimizin gerçekli¤i yaratmad›¤›n› ve zihnimizin d›fl›nda gerçek bir varl›k alan›n›n (örne¤in, fiziksel nesnelerin) bulundu¤unu savlayan ak›md›r. Bundan yüz y›l kadar önce yaflam›fl olan B. Russell, G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gerçekçi bir metafizik görüfl dile getirmifller ve bu görüfl önermesel do¤runun yap›s› konusunda da son derece etkili olmufltur. Söz konusu metafizik görüfle Russell’›n verdi¤i isim mant›ksal atomculuk olmufltur. Russell’a göre, zihnimizin d›fl›ndaki varl›k alan› olgusal bir yap›da
157
158
Epistemoloji
Bertrand Russell (“Ras›l” okunur) gibi felsefecilere göre, gerçeklik içindeki olgular varl›k alan›n›n yap› tafllar›n› olufltururlar. Bir olgu, fiziksel nesnelerin belli nitelikleri veya ba¤›nt›lar› edinmeleri sonucu oluflur.
oluflmufltur. Bunu aç›klamadan önce “olgu” kavram›n› net bir flekilde tan›mlayal›m. “Olgu”, gerçeklik içinde var olan fleylerin belli özellikler almalar› veya belli iliflkiler içinde bulunmalar› sonucunda ortaya ç›kan ve durumsal s›n›rlar› nesnel olarak belirlenmifl olan oluflumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecilerin anlad›¤› flekliyle, üç temel unsurun kat›l›m›yla oluflur: Nesneler, nitelikler ve ba¤›nt›lar. Bu söylediklerimizi flimdi örneklerle aç›klamaya çal›flal›m. (1) Elimdeki elman›n k›rm›z› olmas› bir olgudur çünkü bu durum fiziksel bir nesnenin (yani, bir tikelin) bir niteli¤i (yani, bir tümeli) bar›nd›rmas› sonucu oluflmufltur. (2) Ben bahçemdeki kavak a¤ac›yla çam a¤ac› aras›nda durdu¤um zaman bir olgu meydana gelmektedir çünkü bu durum üç nesneyi ve nesnel bir ba¤›nt›y› (mekân/mesafe) içeren bir dünyasal durumdur. (3) E¤er bahçemdeki kavak a¤ac› benimle çam a¤ac› aras›nda duruyorsa, bu durumda, bir önceki örne¤imizde geçen nesneler ve ba¤›nt› aynen bulunmas›na ra¤men baflka bir olgu oluflur. Bunun nedeni, söz konusu olgusal unsurlar›n dünyada farkl› bir flekilde bir araya gelmeleri ve farkl› bir durum yaratmalar›d›r. Kedimin paspas›n üzerinde olmas› ve paspas›n kedimin üzerinde olmas› da bu türden bir örnektir: Olgunun tikelleri (kedi ve paspas) ve ba¤›nt› (üzerinde olmak) ayn›d›r ancak aralar›ndaki iliflki farkl› bir flekilde kurulmufltur. (4) E¤er ben babam›n iki buçuk metre uzunlu¤unda olma durumundan bahsedersem, dünyada flu an var olan bir olgudan bahsetmifl olmam. Ancak, olanakl› baflka bir evrende babam iki buçuk metre uzunlu¤unda olsayd› o dünyada babam›n iki buçuk metre olmas› bir olgu olurdu. (5) Mant›ksal olarak bak›ld›¤›nda, bileflik olgulardan söz etmek olanakl› görünmektedir. Kar›n beyaz ve so¤uk olmas› bileflik bir olgudur ve dünyada yer ald›¤› söylenebilir. (6) Olgular›n mant›¤› aç›s›ndan, baz› bileflimler olanaks›zd›r. “Mavi” ve “uzun” gibi iki niteli¤i veya “Ayfle” ve “Ahmet” gibi iki ayr› nesneyi bir araya getirince bir olgu oluflmaz. Ayr›ca, örne¤in, bir tafl›n hasta veya sa¤l›kl› olmas› da anlaml› bir bileflim de¤ildir. Baflka bir deyiflle, olgular›n oluflmas› ancak nesnelerin uygun nitelik ve ba¤›nt›larla bileflmesi sonucu oluflur. Felsefe kariyerinin bafllar›nda bir tür mant›ksal atomculu¤u savunan Wittgenstein’›n (2008, bölüm 1.1) sözleriyle dersek, bu görüfl dünyay› olgular›n toplam› olarak kurgular, nesnelerin toplam› olarak de¤il. Yukar›daki paragrafta verilen (3) örnekte belirtti¤imiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve ba¤›nt›lar› farkl› bir flekilde bir araya getirdi¤imizde farkl› bir dünya ortaya ç›kar. O hâlde mant›ksal atomculu¤un yapt›¤› en önemli felsefi hamle, “nesneler ontolojisi”nden –veya Aristoteles’den bu yana felsefede etkisini gösteren “tözler ontolojisinden– “olgular ontolojisi”ne geçifl yapmakt›r. Bunun epistemoloji aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu anlamak da zor de¤ildir. Gerçekli¤i olgular temelinde tasarlayan böyle bir ontoloji, önermesel bilginin hedefini de belirlemifl olmaktad›r. Önermesel bilgi, dünyadaki olgular›n bilgisidir. “Olgular metafizi¤i”, veya k›saca olguculuk, bir yandan Aristoteles’in ve Thomas Aquinas’›n do¤ruluk tan›mlar›nda yer alan ‘olanlar’ veya ‘var olan fleyler’ deyimlerine net bir aç›klama getirmekte ve böylece ontolojik tabloyu daha aç›k k›lmakta, öte yandan da, epistemolojik aç›dan, önermesel bilginin neyi hedefledi¤ini aç›k bir flekilde sergilemektedir. Dünya olgulardan olufluyorsa, önermesel bilgi bu olgular› do¤ru temsil etme hedefine yönelme durumundad›r. fiimdi bu türden bir olgular metafizi¤inin, yani olguculu¤un, neden bir karfl›l›k kuram› oldu¤unu aç›klayabiliriz. Karfl›l›k kuramlar›na göre, do¤ru, özneye veya söylemselli¤e ait olan bir unsurun nesneye veya gerçekli¤e ait unsurlara karfl›l›k gelmesi veya onlara uygun olmas› ile gerçekleflir. Olguculuk görüflü, bu nesnel usurlar›n dünyadaki olgular oldu¤unu söyler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
Olguculuk, karfl›l›k gelme kuramlar› içinde en iyi bilinen görüfltür. Olgucular, do¤ru önermelerin nesnel olgulara karfl›l›k geldi¤ini savlar.
159
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
¤u savunan felsefeciler aras›nda do¤runun “özne taraf›nda” neyin durdu¤una iliflkin bir tart›flma bafllar. Bu tart›flmada, baz› düflünürler zihinsel durumlar›n (örne¤in, inançlar›n) olgulara karfl›l›k geldi¤ini, baz›lar› sözel olarak dile getirilen iddialar›n olgulara karfl›l›k geldi¤ini ve baz›lar› da önermelerin olgulara karfl›l›k geldi¤ini savlam›fllard›r. Hangi unsurlar›n nesnel olgulara karfl›l›k geldi¤i tart›flmas› bu kitab›n kapsam alan›n›n d›fl›nda kal›yor. Biz yukar›da dile getirdi¤imiz baz› önemli görüflleri özetleyerek bu bölümü noktalayaca¤›z. Karfl›l›k kuram›n› savunan felsefeciler genellikle do¤runun zihinsel durumlar›n veya önermelerin gerçekli¤e veya varl›k alan›na karfl›l›k gelmeleri, onlara uymalar› sonucu ç›kt›¤›n› savunurlar. Karfl›l›k kuram›nda sözü geçen “gerçeklik” veya “varl›k” konusunda en ayr›nt›l› felsefi aç›klamalar olgucu düflünürlerden gelmifltir. Olgucular, olgular› ontolojik yap› tafllar› olarak alm›fllar, “olgu”nun unsurlar›n› aç›klam›fllar ve böylece dünyan›n varl›ksal yap›s›na iliflkin metafizik bir tablo sunmufllard›r. Bu tablodaki “olgular” öznelerden ba¤›ms›z bir flekilde var olan fleyler olarak anlafl›ld›¤›ndan dolay›, olguculu¤un gerçekçi bir görüfl oldu¤unu da söyleyebiliriz. Sa¤duyuya uygun bir görüfl oldu¤u s›kl›kla dile getirilen karfl›l›k kuram›n› cazip k›lan yönSIRA S‹ZDE lerin neler olabilece¤ini kendi kelimelerinizle ifade etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rma sizi karfl›l›k kuram›na karfl› üretilen görüflleri anlama yönünde de haz›rlayacakt›r.
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ba¤dafl›m Kuram› Geleneksel do¤ruluk görüflleri incelendi¤inde, karfl›l›k kuram›n›n S Oen R Ubüyük rakibinin ba¤dafl›mc›l›k oldu¤u görülür. Ba¤dafl›mc›l›k F. H. Bradley ve B. Blanshard gibi düflünürlerce savunulmufl önemli bir felsefi görüfltür. Bu ünitede ba¤dafl›mc› D‹KKAT do¤ruluk kuram›n› irdeleyece¤iz. Daha sonra, epistemolojik gerekçelendirme ünitesine geldi¤imizde, ba¤dafl›mc›l›¤›n kan›t ve gerekçe boyutunu tart›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE ‘Ba¤dafl›m’ kelimesi Türkçede s›kça kullan›lan bir deyim de¤ildir. O yüzden, bu deyimi net bir flekilde aç›klayarak tart›flmam›za bafllayal›m. “Ba¤dafl›m” ile “mant›ksal tutarl›l›k” birbirine oldukça yak›n kavramlard›r, ancak aralar›nda önemli bir AMAÇLARIMIZ felsefi fark vard›r. E¤er bir önerme kümesi aralar›nda çeliflki sergilemiyorlarsa bu küme tutarl›d›r. fiu üç önermeyi göz önüne alal›m:
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
KÜME-1: {“Tavuklar suda yüzemezler”, “K›nal› bir tavuktur”, “K›nal› suda çok iyi yüzer”} E¤er bir arkadafl›n›z K›nal› ad›ndaki tavuk konusunda bu üç önermeyi pefl pefle söylerse, onun tutars›z konufltu¤unu söyleyebilirsiniz. fiimdi baflka bir kümeye bakal›m. KÜME-2: {“Tavuklar suda yüzemezler”, “Benim köpe¤im suda yüzebilir”, “Bugün deniz suyu çok so¤uk”} E¤er arkadafl›n›z KÜME-2’deki önermeleri pefl pefle söylerse, dediklerini tahminen biraz tuhaf ve alakas›z bulursunuz ancak çeliflkili konufltu¤unu düflünmezsiniz. KÜME-2’deki önermeler birbirlerine ayk›r› bir iddiada bulunmad›klar› için çeliflmezler ve tutars›zl›k sergilemezler.
160
Epistemoloji
Ba¤dafl›m›n ortaya ç›kmas› için, ortada bir tutars›zl›¤›n veya çeliflkinin olmamas› yetmez. Ba¤dafl›m› olan bir kümenin elemanlar›n›n birbirlerini içeriksel olarak az çok desteklemesi beklenir. fiöyle bir kümeyi göz önüne alal›m. KÜME-3: {“Tavuklar bedensel olarak uçmaya uygun de¤illerdir”, “Tarihsel kay›tlarda uçan tavuklara iliflkin bir bilgi yoktur”, “Bahçemdeki tavuklar›n kanat ç›rpma hareketleri hiçbir zaman uçma ile sonuçlanmam›flt›r”}
Ba¤dafl›mc›l›¤a göre; bir önermenin do¤ru olmas› için o önermenin baflka önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas› gerekir.
KÜME-3’teki önermeler birbiriyle çeliflmemektedir ve bu anlamda KÜME-3 için “tutarl›d›r” diyebiliriz. Ancak bu özellikler KÜME-2 için de geçerlidir. KÜME-3’ün KÜME-2’den fark›, KÜME-3’teki önermelerin içeriksel olarak birbirlerini desteklemesi, birbirlerinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltmeleridir. KÜME-3’teki yarg›lar yaln›zca mant›ksal olarak tutarl› de¤ildir; bu üç yarg› ayn› zamanda iyi bir içeriksel ba¤lant› veya ba¤dafl›m sergilemektedirler. “Ba¤dafl›m” kavram›n›n felsefi anlam› budur. fiimdi bir do¤ruluk kuram› olarak ba¤dafl›mc›l›¤› genel hatlar›yla inceleyelim. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, belli bir inanc›n veya önermenin do¤ru olmas› onun di¤er inançlarla veya önermelerle ba¤daflmas›na, onlara uymas›na ba¤l›d›r. Ba¤dafl›mc› do¤ruluk kuram›, önermelerin do¤ru de¤eri kazanabilmesi için onlar›n zihinden ba¤›ms›z bir gerçekli¤e (veya olguculuk aç›s›ndan bakarsak, gerçeklik içindeki olgulara) karfl›l›k gelmesi gerekti¤ini ileri süren karfl›l›k kuram›n›n hatal› bir felsefi görüfle dayand›¤›n› öne sürer. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre bu hatan›n temel nedeni, karfl›l›k kuram›n›n olgucu veya, daha genel olarak dersek, gerçekçi bir varl›k tasar›m›na dayanmas›d›r. Felsefe tarihinde çok ses getirmifl olan bu önemli itiraz› flimdi daha ayr›nt›l› olarak irdeleyelim. ‹lk olarak belirtmemiz gereken konu, ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›l›k kuram›na göre daha yak›n ça¤lara ait bir düflünce oldu¤udur. Karfl›l›k kuram› –daha do¤rusu, karfl›l›k kuram›n›n metafizik altyap›s›– belli belirsiz de olsa Platon ve Aristoteles’in fikirlerinde buluna bilir. Buna karfl›n, ba¤dafl›mc› kuram›n ana fikrinin ortaya ç›kmas› Modern Ça¤’da gerçekleflmifltir. Karfl›l›k kuram›, belki de Eski Yunan’dan gelen al›flkanl›klarla, önermesel do¤ru ba¤›nt›s›n›n bir ucunda “gerçekli¤in kendisinin” ya da “öznel olmayan nesnel unsurlar›n” bulundu¤unu öne sürer. Ba¤dafl›mc› do¤ruluk kuram› ise bu tür bir nesnelci yaklafl›m›n çok büyük bir sorun içerdi¤ini iddia eder. Bu sorunun ne oldu¤unu anlamak için 5. ünitede bahsetti¤imiz Berkeley’in ideac› (veya maddecilik karfl›t›) görüflünü tekrar gündeme getirelim. Berkeley’e göre, zihinden tamamen ba¤›ms›z bir madde veya nesne düflüncesi kabul edilemez. Alg›lad›¤›m›z nesnelerin alg›lanmam›fl (veya “as›l”) hâllerinin nas›l oldu¤unu kafam›zda canland›ramay›z. Alg›, ister istemez, kendisini alg›lanan nesneye katar. Maddesel dünyan›n nesnelerinin zihinden tamamen ba¤›ms›z oldu¤unu ilan edip, ard›ndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, “gerçekten”, “kendi içlerinde”) nas›l olduklar›ndan söz etmek, Berkeleyci bir aç›dan bak›ld›¤›nda, çok tutarl› bir yaklafl›m de¤ildir. E¤er zihnimizi kullanarak zihinsellikten etkilenmeden var olan maddesel bir gerçekli¤i aç›klamaya veya betimlemeye kalkarsak, “madde” dedi¤imiz fley nesnelli¤ini bütünüyle kaybetmez mi? Daha önemlisi, e¤er Berkeley hakl›ysa, maddesel olan varl›klar› her tasarlay›fl›m›zda zihinselli¤in iflin içine girdi¤ini ve “maddesel” olan›n epistemolojik anlamda elimizden kaçt›¤›n› kabul etmemiz gerekmez mi?
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
161
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerçekleflen bu tart›flman›n önermesel do¤ru konusunda kendisini nas›l gösterece¤ini tahmin etmek zor de¤ildir. Karfl›l›k kuram›, do¤ruluk ba¤›nt›s›n›n nesnel ucunu insanlardan ve onlar›n zihinlerinden ba¤›ms›z bir alan olarak tasarlar. Karfl›l›k kuram›na göre; tafllara, y›ld›zlara ve kar›ncalara iliflkin olgular›n var olmas› bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kavramlar›m›za ba¤l› de¤ildir. ‹nsanlar bu evrende yok olsa bile tafllar belli flekillerde olacak, her y›ld›z uzay›n belli bir noktas›nda yer kaplayacak ve kar›ncalar yuvalar›na yiyecek tafl›yacakt›r. Bu olgular gerçeklik içinde yer al›rlar; söylemsellik ve zihinsellik bu türden olgular› var veya yok etmez. Bizim deneyimsel önermelerimiz iflte böyle bir gerçekli¤e karfl›l›k gelerek do¤ru olabilirler. Ancak, ba¤dafl›mc› düflünürlere göre bu basit saptamalar ciddi bir sorun bar›nd›rmaktad›r. Ba¤dafl›mc›lara göre; bir önermenin gerçekli¤in nesnel ve maddesel unsurlar›na “karfl›l›k gelmesi” kabul edilemez bir düflüncedir. Bize olgu olarak görünen fleyler, önemli bir anlamda, bizim olgular›m›z olmak, yani zihinsellikten ve söylemsellikten nasibini almak zorundad›rlar. Biz ne kadar tersini düflünme e¤ilimi gösterirsek gösterelim, “olgular” inanç sistemimizin izlerini tafl›r. (Bu fikrin I. Kant’›n metafizik karfl›t› görüflleriyle ne kadar büyük bir ortakl›k tafl›d›¤›n› da gözlemleyebiliriz.) Baflka bir deyiflle, ba¤dafl›msal iliflkiler ve söylemsellik dünyada olgu olarak ald›¤›m›z unsurlar›n da içinde yer almak durumundad›r. Bahçemizdeki kar›ncalara veya gökyüzündeki Kutup Y›ld›z›’na dair do¤ru fleyler söyledi¤imizde, o do¤ru önermeler “kavramlar›n kirletmedi¤i” bir gerçeklik alan›ndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde, “kar›nca” ve “y›ld›z” bizim kavram ve inanç sistemlerimizin parçalar› de¤il midir? ‹flte bu durum, do¤runun ortaya ç›kmas›nda inançlar›n oluflturdu¤u kavramsal sistemden ve bilgisel a¤dan kurtulman›n olanaks›z oldu¤unu gösterir. O hâlde, ba¤dafl›mc›lara göre, önermesel do¤ruluk nas›l oluflur? Ba¤dafl›mc›lar›n buna verdi¤i yan›t, Berkeley’in “bir idea yaln›zca ideaya benzeyebilir” fikriyle önemli benzerlikler gösterir. Ba¤dafl›mc› felsefeciler, bir önermenin do¤ru de¤eri kazanmas›n›n di¤er önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas›yla olanakl› oldu¤unu savlar. Önermelerin do¤rulu¤u için zihinlerden ve söylemsellikten ba¤›ms›z “nesnel olgulara” veya benzeri metafiziksel kavramlara gönderme yapmam›za gerek yoktur. Do¤ru bir önerme, ba¤dafl›m› yüksek bir önermeler sisteminin bir parças› oldu¤u için do¤rudur. Baflka bir deyiflle, do¤ruluk ancak zihinselli¤in, düflüncenin veya dilsel yap›lar›n varl›¤›nda ve onlar›n çerçevesinde anlafl›labilir. Bir önermenin ba¤dafl›m sonucu do¤ru de¤eri kazanmas› fikri ilk bak›flta tuhaf görünebilir. Bunun temel bir nedeni, karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya oldukça uygun bir görüfl sunmas›d›r. Do¤runun ortaya ç›kmas› için nesnel dünyan›n unsurlar›na gereksinim oldu¤u düflüncesi hem sa¤duyusal anlamda çekicidir hem de pek çok felsefeciye oldukça mant›kl› gelmektedir. Ancak buna yan›t olarak, karfl›l›k kuram›n›n da –metafizik yönlerinden dolay›– baz› önemli felsefi zorluklar› oldu¤una iflaret edilebilir. Ba¤dafl›mc›l›¤›n flüpheli görünmesinin baflka bir nedeni ise, bir sistem içinde ba¤dafl›m sergilemenin “do¤ru” özelli¤inin ortaya ç›kmas› için yeterli olmad›¤› yönündeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiflinin son derece uçuk kaç›k, hayal ürünü olan bir inanç sistemi var. Belli bir önerme böylesi bir sistemle tutarl›l›k içinde olursa biz o önermeyi do¤ru mu kabul edece¤iz? Bu itiraza verilecek yan›t, öncelikle, “ba¤dafl›m” kavram›n›n “tutarl›l›k”tan çok daha fazlas›n› içerdi¤idir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, ba¤dafl›m gösteren bir kümenin elemanlar› birbirlerinin do¤ruluk olas›l›¤›n› yükseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da fludur: Ba¤dafl›msal yap›da olan bir inanç sisteminin içinde farkl› yap›larda veya türlerde önermeler bulunur. Bunlar›n bir k›sm›, alg›sal yap›da de¤ilken (örne¤in, “Maya uy-
Ba¤dafl›mc› görüfle göre; karfl›l›k kuram›n› savunanlar do¤ru kavram›n› bir yönüyle afl›r› ölçüde nesnellefltirmektedir. Ba¤dafl›mc›lar›n elefltirdi¤i temel nokta, karfl›l›k kuramc›lar›n›n do¤ru önermeleri do¤ru k›lan gerçekli¤i zihinden bütünüyle ba¤›ms›z olarak tasarlamalar›d›r.
162
Epistemoloji
garl›¤› Avrupal› iflgalciler taraf›ndan yok edildi”, “Bu y›lki enflasyon oran› geçen y›lkinden daha düflük”), baz›lar› alg›sal niteliktedir (örne¤in, “fiu anda önümde duran bir sincap görüyorum”). Alg›sal ya da gözlemsel olarak aç›k olan ba¤dafl›msal bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals› veya rastgele bir zemine do¤ru kayamaz. Unutulmamal›d›r ki, “ba¤dafl›m” kavram› “öznel” veya “keyfi” gibi bir anlama gelmemektedir. Ba¤dafl›mc›l›¤›n tezi, “do¤ru”nun yaln›zca söylemin, zihinsel durumlar›n, dilin ve önermelerin alan›nda ortaya ç›kabilece¤idir. Olumsuzlama ile ifade edersek, “zihinden ba¤›ms›z gerçeklik” do¤ruluk ba¤›nt›lar›na do¤rudan kat›lamaz. Ba¤dafl›mc›l›¤›n tezini baflka bir aç›dan flöyle yorumlayabiliriz: Her ne kadar karfl›l›k kuram› do¤rulu¤un maddesel veya nesnel dünyadan kaynakland›¤›n› öne sürse de, maddi dünyan›n önermeleri nas›l do¤ru yapt›¤› aç›k de¤ildir. Karfl›l›k kuram›n› savunan olgucular (yani, gerçekçiler) önermelerimizin olgusal karfl›l›klar›n›n nesnel dünyada oldu¤una inan›rlar. Ancak bu konu tart›flmaya aç›k görünmektedir. Temelde dilsel bir unsur oldu¤unu söyleyebilece¤imiz önermeler, dilsellikle hiçbir ilgisi olmayan nesnel gerçekli¤e veya olgulara nas›l “karfl›l›k gelir” veya “uygunluk gösterir”? E¤er bu konuda kuramsal bir s›k›nt› oldu¤u kabul edilirse, karfl›l›k kuram›n›n ilk baflta göründü¤ü kadar güçlü bir görüfl olmad›¤› ve ba¤dafl›mc›l›k kuram›n›n önemli bir noktaya iflaret etti¤i de düflünülebilir. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Gereksizlik S O R Kuram› U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ba¤dafl›mc›l›¤›n, SIRA karfl›l›k S‹ZDE kuram›na neden oldukça kökten bir kuramsal sald›r› oldu¤u konusunda kendi fikirlerinizi üretin. Ba¤dafl›mc›l›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, do¤runun karfl›l›k kuram›n›n en önemli kuramsal zay›fl›¤›n›n ne olabilece¤i konusunda görüflünüzü beD Ü fi Ü N E L ‹ M lirtin.
Ça¤dafl do¤ruluk kuramlar› aras›nda gereksizlik kuram› önemli bir yer tutar. Bu kuram (‹ngilizce ad›yla ‘redundance’) için Türkçede “fazlal›k” ve “tafl›r›l›k” adlar› D‹KKAT da kullan›lm›flt›r. Frank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yüzy›l düflünürleri taraf›ndan savunulmufl olan gereksizlik kuram›n›n di¤er kuramlardan en büyük fark›, do¤ru konusunda yeni bir seçenek sunmaktansa, do¤runun “gereksiz” bir niteleSIRA S‹ZDE me oldu¤unda ›srar etmesidir. Bu görüfl çerçevesinde gerçeklefltirilen mant›ksal çal›flmalar›n teknik ayr›nt›lar›AMAÇLARIMIZ na girmeden gereksizlik kuram›n›n ana fikrini ve bu görüflün neden savunucular›na ak›lc› göründü¤ünü aç›klayal›m. Gereksizlik kuram›na göre, do¤ru nitelemesinin bir önermenin anlam›na herhangi bir katk›s› yoktur. Bir önermenin dile getirK ‹ veya T A Pyarg› için “do¤rudur” dedi¤imiz zaman o düflünceye bir katk› di¤i düflünce yapm›fl olmay›z. Örnek vermek gerekirse, P1 gibi bir önerme alal›m:
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
P1: T E LBahçemde E V ‹ Z Y O N üç adet erik a¤ac› vard›r. Bu önermeyi içinde ‘do¤ru’ deyimi geçen P2 ile karfl›laflt›ral›m:
‹NTERNET Gereksizlik kuram›n› savunan düflünürlere göre, “do¤ru” yüklemi fazladan bir bilgi içermez. Bir önermeyi dile getirmekle onun do¤ru oldu¤unu söylemek aras›nda bir fark yoktur.
TERNET P2:‹ N“Bahçemde üç adet erik a¤ac› vard›r” önermesi do¤rudur.
Gereksizlik kuram›na göre P2’deki ‘do¤ru’ eklentisi gereksizdir. “Do¤ru” nitelemesi P2’de ifade edilmek istenen fikre yeni bir içerik katmaz. fiöyle de düflünebiliriz: P1’i bilen bir özne, P2’yi de bildi¤inde deneyimsel bilgisinde bir art›fl veya geniflleme olmaz. O hâlde, bir yüklem olarak “do¤ru”nun gereksiz oldu¤unu söyleyebiliriz.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
Yukar›da sundu¤umuz düflüncelerin ›fl›¤›nda akla gelecek sorulardan biri, e¤er gereksizlik kuram› temelde hakl›ysa “do¤ru” gibi önemli bir yüklemin ve kavram›n ne ifle yarad›¤›d›r. Gereksizlik görüflünü savunanlar›n baz›lar› bu soruya yan›t verirken “do¤ru”nun do¤al diller kapsam›nda nas›l kullan›ld›¤›na dikkat çekmifllerdir. Biz “do¤ru” ve “yanl›fl” nitelemelerini, dile getirilen önermeleri onaylama veya de¤illeme için kullan›r›z. Örne¤in, e¤er ben “Bahçemde üç adet erik a¤ac› vard›r” önermesini dile getirdi¤imde bir baflka özne “Do¤ru!” kelimesini söyleyerek yan›t verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlar›m, ancak bu kelimeyi söyleyenin yeni bir fley söyledi¤ini düflünmem. Tersine, e¤er o kifli “Yanl›fl!” diyerek dediklerime tepki gösterirse, ben bunu söyledi¤im yarg›ya kat›lmama olarak anlar›m. “Do¤ru” ve “yanl›fl” kavramlar›n›n gündelik dilsel ba¤lamlardaki bu türden k›s›tl› kullan›mlar› d›fl›nda bir ifllevi yoktur. Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik görüflünü savunan düflünürlerin ço¤unun, “do¤ru” kavram›n›n felsefi olarak abart›lmas›ndan rahats›z olduklar›d›r. Karfl›l›k veya ba¤dafl›mc›l›k kuram›n› savunan felsefeciler do¤runun bir yap›s› ya da en az›ndan de¤iflmez bir özü oldu¤unu varsayarlar. Baflka bir deyiflle, tüm do¤ru önermeleri ortaklaflt›ran bir nitelik oldu¤unu ve “do¤ru”yu tan›mlama, onun özünü bulma çabas›n›n önemli bir ifllev oldu¤unu düflünürler. Gereksizlik görüflünün savunucular› ise tam da bu noktaya karfl› ç›karlar. Do¤ruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik görüflüne getirebilecekleri bir elefltiri fludur: Belli dilsel ba¤lamlarda, bir önermeden “do¤ru” yüklemini veya nitelemesini kald›rman›n çok büyük bir fark yarataca¤› hatta “do¤ru”yu kald›rman›n olanaks›z oldu¤u durumlar düflünebiliriz. “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” gibi bir cümle yukar›da verdi¤imiz P2’ye benzememektedir çünkü bu cümleden “do¤rudur” yüklemini kald›rmam›z olanaks›z görünmektedir. Ancak gereksizlik görüflünün savunucular›n›n buna bir yan›t› bulunmaktad›r. Onlara göre, “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” iddias› mant›ksal olarak flöyle ifade edilebilir: “Her x iddias› için Ö öznesi x iddias›nda bulunuyorsa, o hâlde x”. Elbette bu son belirtti¤imiz cümlenin “Ustam›n a¤z›ndan ç›kan her cümle do¤rudur” iddias›na efllenik olup olmayaca¤›, felsefeciler aras›nda bir tart›flma konusudur.
Pragmac›l›k Pragmac›l›k 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm›fl ve düflünce tarihinde derin bir iz b›rakm›flt›r. ‘Pragmac›l›k’ deyiminin ‹ngilizce orjinali ‘pragmatism’dir. Deyimin Yunanca köklerine indi¤imizde ise, “pratiklik”, “somut ifllevler”, “eylem” gibi anlamlarla karfl›lafl›r›z. Türkçede bazen bu ak›m için ‘eylemcilik’ deyimi de kullan›l›r. Ancak “eylem” kavram› Türkçeye farkl› anlamlarla yerleflti¤i için bu deyim yan›lt›c› olma riski tafl›maktad›r. Bu bölümde pragmac›l›¤›n do¤ruluk ile ilgili tezlerini inceleyece¤iz. Pragmac› bir perspektiften bakarsak, geleneksel karfl›l›k kuram› gerçekli¤i kavramaya çal›flan özneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktad›r. Bu geleneksel (gerçekçi) yaklafl›ma göre, insanlar›n alg›layaca¤› ve kavrayaca¤› gerçeklik insanlar›n yaratt›¤› bir varl›k alan› de¤ildir. Bilmek, esas itibar›yla, nesnel gerçekli¤i zihne veya dile kopyalamakt›r. Nesneler özneleri etkiler ancak bilgisel süreçlerde öznelerin nesne üzerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gerçekçi görüfle ilk ciddi tepki, daha önce de belirtti¤imiz gibi, Kant’tan gelmifltir. Ancak Kant, itirazlar›n› temelde usçu ve biliflsel bir zeminde sunmufltur. Her ne kadar pragmac›l›k da “gerçekçi metafizi¤e” karfl› bir ak›m olarak ortaya ç›km›fl olsa da, pragmac› görü-
163
164
William James pragmac› do¤ruluk kuram›n›n en önde gelen savunucusu olmufltur. James’e göre, do¤ruluk soyut bir kavram veya ba¤›nt› de¤ildir. Do¤ruluk kavram›, eylemlerden, faydadan ve somut sonuçlardan ba¤›ms›z olamaz.
Epistemoloji
flün hareket noktas› daha farkl› olmufltur. Pragmac›l›¤›n büyük düflünürleri aras›nda Charles Sanders Peirce, William James ve John Dewey’i sayabiliriz. Bu pragmac› düflünürlere göre, bizim bir önermenin veya yarg›n›n do¤rulu¤undan söz etmemiz, yaflad›¤›m›z dünya içinde gerçeklefltirdi¤imiz eylemlerden, nesneleri anlama ve dönüfltürme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir önermenin do¤ru veya yanl›fl oldu¤u sav›, önerme ve gerçeklik aras›nda oluflan gizemli bir felsefi (varl›ksal, anlambilimsel) ba¤ yoluyla de¤il, o önermenin insanlarca deneyimlenebilecek sonuçlar›, belirtileri ve etkileri arac›l›¤› ile geçerlilik kazan›r. “Bilgi” ad›n› verdi¤imiz zihinsel durum ve “do¤ru” ad›n› verdi¤imiz nitelik, do¤a ve toplum içinde eylemde ya da ifllevde bulunan insanlar›n ilgileri ve beklentileri taraf›ndan belirlenir ve flekillendirilir. Her ne kadar pragmac›l›¤›n kurucusu Peirce olsa da, “do¤ru” kavram› konusunda en ilginç pragmac› (ve, genel anlamda, gerçekçilik karfl›t›) fikirleri W. James sunmufltur. Baz› yorumcular›n da fark etti¤i gibi, James’in do¤rulu¤a iliflkin söyledikleri yer yer tutars›zl›k göstermektedir. O yüzden, James’in görüflü bazen “kökten pragmac›l›k” bazen de “›l›ml› gerçekçilik” fleklinde yorumlanm›flt›r. James’e göre, önermesel do¤ru konusunda karfl›l›k kuramc›lar›n›n yapt›¤› en büyük hata, “do¤ru” kavram›n› afl›r› ölçüde nesnellefltirmek ve böylece onun gerçek insanlarla ve eylemlerle olan iliflkisini gözden kaç›rmakt›r. Do¤ruluk, önermeler ile gerçekli¤in unsurlar› aras›nda kendili¤inden kurulan dura¤an bir metafizik ba¤›nt› de¤ildir. Tam tersine, insanlar›n dünyayla olan al›flveriflinin her aflamas›nda ortaya ç›kan ve insanlar›n eylemlerinden etkilenen bir olgudur. James’e göre “do¤ru” ayn› “zenginlik” veya “devlet” gibi insanlar›n üretti¤i, insanlar›n dünyas›na ait olan bir fleydir. James’in do¤ruluk konusunda verdi¤i tan›mlar, karfl›l›k kuram›n›n sundu¤u metafizi¤in tam tersi yöndedir. James’e göre, “do¤ru inançlar” ile “inanmam›z›n faydal› olaca¤› inançlar” aras›nda kesin bir çizgi çizmek olanaks›zd›r. James’in Pragmac›l›k adl› kitab›nda verdi¤i bir betimlemeye göre, do¤ru inançlar bizim benimsedi¤imiz, geçerlili¤ini gösterdi¤imiz, destekledi¤imiz ve onaylayabildiklerimizdir. Baflka bir deyiflle, do¤ru, bizim pratikte ifl görmeyen, fayda getirmeyen, güvenilir veya tutarl› olmayan ve eyleme döküldü¤ünde bize ayk›r› gelen fleylerin tersine karfl›l›k gelen kavrama verdi¤imiz bir add›r. Do¤ru, günlük eylemlerimizin içinde ortaya ç›kan ve felsefi yönden çok da abart›lmamas› gereken bir soyutlamad›r. Kendisinden beklenenin aksine, James karfl›l›k kuram›n›n genel ifadesine itiraz etmemektedir. Onun kesin bir flekilde karfl› ç›kt›¤› fley, bu tan›m›n arkas›ndaki gerçekçi varsay›mlard›r. Pragmac› görüfle göre, do¤ruluk ve karfl›l›k ancak bireylerin eylemlerinin sonuçlar› yoluyla anlafl›labilir. Yaflayan insanlarla ve onlar›n eylemleriyle ilintilendirilmeyen “karfl›l›klar” içi bofl felsefi soyutlamalar olmaktan öteye gidemeyecektir. James bu konuda flu ilginç örne¤i verir. Zihnimizdeki “duvar saati” imgesinin duvarda gerçekten as›l› olan saatin bir kopyas› oldu¤unu ve ona uydu¤unu varsayal›m. Sormam›z gereken soru fludur: Buradaki “kopyalama”, “uyma” veya “karfl›l›k” tam olarak ne anlama gelir? Yaln›zca saatin görüntüsünün zihnimde belirmesi veya yaln›zca saatin duvarda as›l› oldu¤u olgusunu zihinsel olarak temsil etmem benim önermesel do¤ruya ulaflmam veya bilgilenmem için yeterli midir? Saatin çal›flmas›na iliflkin deneyimlenebilecek unsurlar›n (örne¤in, saatin zaman› göstermesi, içindeki yaylar›n esneyebilme özelli¤i, vb.) böylesi bir kopyalaman›n içinde nereye oturdu¤u aç›kça belirtilmedi¤i sürece, zihin ve nesne aras›ndaki örtüflmeler ya da uyuflmalar ciddi bir felsefi aç›klama sunma anlam›nda yetersiz kalacakt›r. Gerçekçi bir felsefecinin ilgilendi¤i konu, bir önerme ve nesnel
165
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
gerçeklik aras›ndaki varl›ksal/bilgisel iliflkidir. Ve bu iliflki soyut bir ba¤›nt›d›r. James’e göre ise, e¤er olgu-önerme uyuflmas› sonucunda bir “do¤ru” ba¤›nt›s› olufluyor ancak bu do¤runun insanlar›n pratik yaflamlar›n› etkileyecek herhangi bir sonucu olmuyorsa, o do¤runun varl›¤›ndan bahsetmek anlams›zd›r. Elbette burada James’in kastetti¤i “etki”, “fayda” ve “sonuç”, öznel veya benmerkezci bir flekilde anlafl›lmamal›d›r. Pragmac› görüflü biraz yüzeysel bir flekilde yorumlayan baz› düflünürler, James gibi felsefecilerin “do¤ru” kavram› ile “kifliye faydas› dokunan”, “k›sa vadede ifl gören”, “yaflam› kolaylaflt›ran” gibi kavramlar› bir tuttuklar›n› sanm›fllard›r. Oysa James’in kastetti¤i bu türden basit ve çocuksu bir tasar›m de¤ildir. James, insanlar›n yaflam içinde gerçeklefltirdi¤i fleylerin do¤runun zeminini haz›rlad›¤›n› savlamaktad›r. Farkl› bir tarzda ifade edersek, James, insandan ba¤›ms›z gerçekli¤in do¤rular› ontolojik bir flekilde oluflturup evrene da¤›tmas›n›n olanaks›z ve hatta anlams›z oldu¤unu söylemektedir. A¤açlar ve tafllar elbette biz olmadan da var olacakt›r; ancak a¤açlara ve tafllara iliflkin “do¤ru” olarak s›ralayabilece¤imiz her fley asl›nda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabilece¤imiz ve üzerinde eylemler yapabilece¤imiz yönlerini içermek durumundad›r. O hâlde, James’in pragmac› görüfllerinden ç›karmam›z gereken en önemli derslerden biri flu flekilde ifade edilebilir: ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada insanlar olmasayd›, do¤ruluk ba¤›nt›lar› ya da do¤ruluk niteli¤i de olmayacakt›. Ancak bu James için insanlar›n yoklu¤unda zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in olmayaca¤› anlam›na gelmemektedir. Baflka bir deyiflle, James kesinlikle Berkeleyci bir ideac›l›¤› savunuyor de¤ildir. Onun vurgulamaya çal›flt›¤› konu, “do¤rular›n yap›m›” söz konusu oldu¤u sürece bizi ilgilendiren varl›k alan›n›n yaln›zca insan›n deneyimine ve eylemine aç›lan gerçeklik kesitleri oldu¤udur. James, do¤ru önermeler ba¤lam›nda, geleneksel karfl›l›k kuram›n› ve onun varsayd›¤› varl›ksal gerçekçi bak›fl› aç›kça reddeder. Ona göre, zihinsel veya öznel olanla nesnel olan aras›nda gerçekten bir örtüflüm veya karfl›l›k ba¤›nt›s› var ise, bu ba¤›nt› ancak deneyim içinde ve etkileri gözlemlenebilecek bir flekilde olmal›d›r. Karfl›l›k yoluyla ortaya ç›kan do¤rular yaln›zca insan›n kavrayabilece¤i ve etkileflim içinde oldu¤u bir dünya içinde anlam kazanabilir. Baflka bir deyiflle, zihinsel olan›n zihinden tamamen ba¤›ms›z olan› “kopyalamas›” içi bofl bir felsefi tasar›md›r. Pragmac› görüflün tezlerine son ünitede tekrar dönece¤iz ve bu ak›m›n günümüz felsefesini –ve özellikle epistemoloji alan›n›– nas›l etkiledi¤ini daha yak›ndan irdeleyece¤iz. William James’in görüflünün zaman zaman birbiriyle çeliflen iddialar bar›nd›rd›¤› yorumSIRA S‹ZDE cular taraf›ndan dile getirilmifltir. Bu çeliflkili görünen unsurlar› kendi kelimelerinizle ifade edin ve James’in fikirlerinin nas›l tutarl› bir hâle getirilebilece¤i konusunda fikirler D Ü fi Ü N E L ‹ M üretin.
William James, insanlar›n ve onlar›n eylemlerinin yoklu¤unda do¤runun olamayaca¤›n› öne sürer. Ancak bu fikir, bizim fiziksel gerçekli¤i yaratmakta oldu¤umuz anlam›na gelmez.
3
S O R U
DO⁄RULUK KURAMLARININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Bu ünitede dört temel do¤ruluk kuram› inceledik. Bu dört kuramdan en bilineni D‹KKAT ve felsefeciler aras›nda en tart›fl›lm›fl olan› karfl›l›k kuram›d›r. ‹lginç bir flekilde, di¤er üç kuram›n esas itibar›yla karfl›l›k kuram›n› hedef alarak ortaya ç›kt›¤› söyleneS‹ZDE bilir. Ald›¤› elefltiriler karfl›s›nda karfl›l›k görüflünün kuramsalSIRA çekicili¤ini yitirmifl oldu¤unu söylemek zor olsa da, bu görüflü benimseyen düflünürler rakiplerinin yöneltti¤i a¤›r elefltirlerin ›fl›¤›nda belli ödünler vermifl ve di¤er üç görüflün belli fiAMAÇLARIMIZ kirlerini kabul etmifllerdir. Bu durum özellikle 1980’lerden bu yana üretilen karfl›l›k kuramlar›nda kendisini göstermektedir. Örne¤in, günümüzde pek çok gerçek-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
166
Epistemoloji
çi felsefeci “olgu” kavram›na “insandan, zihinden, eylemden ba¤›ms›z olan gerçekli¤in unsuru” fleklinde yaklaflmay› b›rakmakta ve olgular› “yaflad›¤›m›z ve kavrad›¤›m›z dünyada gerçekleflen durumlar” fleklinde anlamaktad›r. Yukar›da aç›klad›¤›m›z kuramlar›n baz›lar›n›n birbirine benzer yönler tafl›d›¤› hemen fark edilecektir. Örne¤in, pragmac›l›¤›n geleneksel karfl›l›k kuram›n› reddetmesi sonucu ba¤dafl›mc›l›¤a yaklaflt›¤› düflünülebilir. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, ba¤dafl›mc›l›k, önermelerin zihinden ba¤›ms›z bir gerçekli¤in kopyalanmas› yoluyla de¤il, bir sistem içinde birbirleriyle ba¤daflmalar› ve birbirlerini desteklemeleri sonucunda do¤ru de¤eri ald›¤›n› savunur. James de Pragmac›l›k kitab›nda ‘do¤ru’ deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birlefltirilmesi d›fl›nda bir anlam tafl›mad›¤›n› söylemektedir. Karfl›l›k kuram›n›n en temel iddias› ile çeliflen ve “bir bütün içinde ba¤dafl›m” düflüncesini ön plana ç›karan bu fikrin James’i bir ba¤dafl›mc› yapaca¤›n› varsaymak ilk bak›flta akla uygun görülebilir. Ancak bu konuda dikkatli olmam›z gerekiyor. James’in burada kastetti¤i, inançlar›n veya önermelerin soyut nesneler olarak ba¤dafl›m sergilemesi de¤il, eski ve yeni deneyimlerin çak›fl›p birbirlerini daha ileriye tafl›malar›d›r. Dahas›, bu durum soyut bir ba¤›nt›dan çok, bireylerin eylemleri içinde kimlik bulan ve bütünüyle devingen olan bir sürece iflaret etmektedir. James’e göre, yeni do¤rular, eski do¤rular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karfl›l›kl› olarak de¤ifltirmeleriyle ortaya ç›kar. Genel olarak dersek, pragmac›l›¤›n hem ba¤dafl›mc›l›ktan hem de gereksizlik kuram›ndan en büyük fark›, do¤ruluk ba¤›nt›lar›n› soyut zeminlerde de¤il, insanlar›n eylemlerinde bulmaya çal›flmas›d›r. Kitab›n sonraki ünitelerinde, önermesel do¤ru kavram›n›n epistemolojik tart›flmalarda nas›l yer ald›¤›n› sergileyecek ve son ünitede de do¤ru kavram›na tekrar dönerek ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n do¤ruluk konusunda öne sürdü¤ü baz› kritik fikirleri tart›flaca¤›z.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
167
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Önermesel do¤runun felsefi önemini aç›klayabilmek. Önceki ünitelerde “önerme” ve “önermesel do¤ru” kavramlar›na iliflkin temel baz› aç›klamalar yapm›flt›k. Bu ünitede önermesel do¤ru konusunu derinlefltirerek epistemoloji için önemini gösterdik. Önerme, bir cümlenin veya ifadenin düflünsel ve (daha önemlisi) yarg›sal içeri¤i olarak anlafl›labilir. Bu anlamda, önermeler do¤ru veya yanl›fl olmak zorundad›r. “önermesel do¤ru” kavram›n› inceledi¤imizde ise, bu kavram›n ontoloji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yak›ndan ilgilendirdi¤ini görürüz. Önermelerin “do¤ru” de¤erini kazanmas›n›n dünyadaki durumlar ile ilgisinin bulundu¤u düflünülür. Bizim deneyimsel inançlar›m›z da genellikle do¤ruyu yakalama hedefi tafl›r. ‹nsanlar dünyaya iliflkin inançlar›n›n yanl›fl de¤il, do¤ru olmas›n› arzularlar. Buna ek olarak, do¤runun belli bir öz de¤eri oldu¤u da söylenebilir. Yalanlar ve yan›lsamalar içeren bir yaflam zevkli olsa bile insanlar genellikle –Matrix filmine iliflkin tart›flmalar›m›z› an›msarsak– do¤ruyu hedefler ve do¤ru bilgiye ulaflmay› ye¤lerler. Temel do¤ruluk kuramlar› olan “karfl›l›k kuram›”, “ba¤dafl›m kuram›” “gereksizlik kuram›” ve “pragmac›l›k” görüfllerini aç›klayabilmek. En önde gelen do¤ruluk kuramlar› karfl›l›k kuram›, ba¤dafl›m kuram›, gereksizlik kuram› ve pragmac›l›kt›r. Karfl›l›k kuram›na göre, bir önermeyi do¤ru yapan fley, nesnel ve zihinden ba¤›ms›z gerçekliktir. Karfl›l›k kuram›n›n en iyi bilinen örne¤i olguculuk görüflüdür. Olgucular, do¤runun ortaya ç›kmas› için inançlar veya önermeler ile gerçeklik içindeki olgular aras›nda bir uyum ya da karfl›l›k gelme durumunun olmas› gerekti¤ini düflünürler. Bu sa¤duyuya uygun görüfle önemli bir itiraz ba¤dafl›mc› felsefecilerden gelmifltir. Ba¤dafl›mc›lara göre, bir önermenin do¤ru olabilmesi ancak ba¤dafl›m› olan bir kümenin veya sistemin bir parças› olmakla olanakl›d›r. Gereksizlik görüflüne göre ise, “do¤ru” son derece gereksiz bir niteleme veya yüklemdir çünkü bir önermeyi dile getirmekle onun do¤ru oldu¤unu söylemek nihayetinde ayn›d›r. Son olarak da, pragmac› do¤ruluk görüflüne göre, “do¤-
ru” dedi¤imiz kavram, soyut veya metafizik bir ba¤›nt› de¤il, eylemlerimizin sonucu ortaya ç›kan, bizim dünyam›za ait bir kavram olmak durumundad›r. Baflka bir deyiflle, insanlar eylemleri ile do¤runun ortaya ç›kmas›n› sa¤larlar. ‹nsan, “do¤ru” kavram› ba¤lam›nda edilgen de¤il etkendir.
N AM A Ç
3
Do¤ruluk kuramlar›n› felsefi olarak de¤erlendirerek, bu görüfllerin güçlü ve zay›f yönlerini aç›klayabilmek. Karfl›l›k kuram›, tarihsel olarak derin bir geçmifle sahiptir ve sa¤duyuya uygun görünüflü ile de konu üzerinde düflünen insanlara hep çekici gelmifltir. Karfl›l›k veya örtüflme düflüncesi, öznel ve nesnel unsurlar› bir araya getirme hedefi tafl›r ve bu yönüyle do¤ruyu gerçeklikle ilintilendirme türü bir ifllevi yerine getirdi¤ini iddia eder. Ancak bu ünitede inceledi¤imiz di¤er görüfller, do¤runun insanlardan ba¤›ms›z, tümüyle nesnel ve hatta metafizik bir boyutu oldu¤u fikrine flüpheyle yaklaflm›fllard›r. Örne¤in, ba¤dafl›mc›l›¤a ve pragmac›l›¤a göre, bir önermenin zihinden ba¤›ms›z bir gerçeklik kesitine karfl›l›k gelme yoluyla do¤ru de¤eri kazanmas› olanakl› de¤ildir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bizim dilsel veya düflünsel sistemlerimizin etkilemedi¤i bir varl›k alan› do¤runun oluflmas› iflini üstlenemez. Pragmac›l›¤a göre ise, gerçek ve do¤ru ancak insan eylemleri çerçevesinde anlaml› hâle gelir. Bu görüfller “öznel” unsurlar› vurgulamalar› ile dikkat çekmifltir. Ancak karfl›l›k kuram›n› savunan düflünürler, “nesnelli¤in” do¤ru için önemli bir boyut oldu¤unu ve di¤er görüfllerin bu boyutun hakk›n› tam olarak veremeyece¤ini savlam›fllard›r. Öte yandan, her ne kadar temel yaklafl›mlar›n› de¤ifltirmeseler de, karfl›l›k kuramc›lar›n›n da pragmac› ve ba¤dafl›mc› elefltirilerden belli dersler ç›kard›¤›n› ve görüfllerini ça¤dafl geliflmeler ›fl›¤›nda gözden geçirdiklerini söylemeliyiz.
168
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Önermesel do¤ru”nun felsefenin hangi alt alan› kapsam›nda incelenmekte oldu¤u konusunda, afla¤›daki fl›klardan hangisi sizce en do¤ru seçene¤i sunmaktad›r? a. Önermesel do¤ru konusu felsefede mant›k alan› çerçevesinde incelenir. b. Önermesel do¤ru konusu felsefede metafizik alan› çerçevesinde incelenir. c. Önermesel do¤ru, çok boyutlu bir sorunsal olmas› nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve epistemoloji gibi alanlar›n kapsam›nda incelenir. d. Önermesel do¤ru, konunun do¤as› gere¤i, esas olarak etik ve siyaset kuramlar› kapsam›nda incelenir. e. Önermesel do¤ru, konunun do¤as› gere¤i, esas olarak gerekçelendirme ve kan›t kuramlar› kapsam›nda incelenir. 2. “Do¤ru önerme” kavram›n›n bilgi ve varl›k araflt›rmalar› aç›s›ndan irdelenmeye de¤er bir konu oldu¤unu savlayan bir felsefecinin temel bir gerekçesi afla¤›dakilerden hangisi olamaz? a. Do¤al bir tür olan insan›n hayatta kal›p türünü devam ettirebilmesi aç›s›ndan do¤ru gözlemsel yarg›lara sahip olmak önemlidir. b. Dünyaya iliflkin sahip oldu¤umuz deneyimsel inançlar›m›z›n esas hedefi do¤ru önermelerdir. c. Önermesel do¤ru bilgisel gerekçelendirme süreçleri için normatif bir amaç oluflturur. d. Felsefi bir aç›dan bak›ld›¤›nda, “do¤ru önerme” ve “erdem” kavramlar› aras›nda mant›ksal bir iliflki oldu¤u görülebilir. e. Do¤ru, kendi öz de¤erinden dolay› önemli bir kavram olarak görülebilir. 3. Karfl›l›k kuram›n›n özünü betimlemek için tek bir deyim kullanmak gerekse, afla¤›dakilerden hangisi bu ifl için uygun olmazd›? a. Tutarl›l›k b. Uyum c. Örtüflme d. Uygunluk e. Uyuflum
4. Afla¤›dakilerden hangisi olguculuk görüflü için söylenebilir? a. Olguculu¤a göre, “önermesel do¤ru” iki fiziksel olgunun birbiriyle tutarl›l›k göstermesi sonucu ortaya ç›kar. b. “Önermesel do¤ru” konusu çerçevesinde, “olguculuk kuram›” ve “karfl›l›k kuram›” birbirine z›t iki görüflü ifade eder. c. Olgucu ontolojiye göre, do¤ru önermelere karfl›l›k gelen olgular insanlar›n zihinsel durumlar›n›n yaratt›¤› hallerdir. d. Olguculu¤a göre, önermesel do¤rular›n ortaya ç›kmas› ancak önermelerin, inançlar›n veya benzer öznel unsurlar›n birbirlerine karfl›l›k gelmeleri ile olanakl›d›r. e. Olguculu¤a göre, önermesel do¤rular›n ortaya ç›kmas› önermelerin, inançlar›n veya benzer öznel unsurlar›n gerçeklik içindeki olgulara karfl›l›k gelmeleri ile olanakl›d›r. 5. Olgular›n genel mant›ksal yap›s› düflünülürse, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. fiu anda okumakta oldu¤unuz kitap gerçekten olan bir olgudur. b. Yaflayan her insan›n bir kalbinin olmas› gerçekten olan bir olgudur. c. Dünyan›n ay etraf›nda dönmesi gerçekte olmayan ancak olanakl› bir evrende gerçekleflebilecek bir olgudur. d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sa¤›nda olmas› ile siyah kalemimin mavi kalemimin sa¤›nda olmas› farkl› olgulard›r. e. ‹ki nesnenin aralar›nda bir metrelik mesafe olacak flekilde yanyana bulunmalar› gerçek bir olgunun oluflmas›na neden olur.
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
6. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤dafl›mc›l›k görüflü için söylenebilir? a. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin zihinden ba¤›ms›z olgular ile ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›yla olanakl›d›r. b. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin zihinden ba¤›ms›z iki olgunun ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›yla olanakl›d›r. c. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir önermenin do¤ru olmas› o önermenin ba¤dafl›m özelli¤i olan bir kümenin eleman› olmas›yla olanakl› hâle gelir. d. Ba¤dafl›mc›l›k, olguculu¤un özel bir türüne verilen add›r. e. Ba¤dafl›mc›l›k, karfl›l›k kuram›n›n özel bir türüne verilen add›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›l›k kuram›na yöneltti¤i temel bir elefltiridir? a. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinin nesne taraf›n› bütünüyle zihinden ba¤›ms›z k›larak önemli bir soruna yol açar. b. Karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un yap›s›n› tasarlarken nesnel dünyan›n do¤runun oluflumuna katk›s›n› yeteri kadar hesaba katmamaktad›r. c. Karfl›l›k kuram›, do¤rulu¤un yap›s›n› tasarlarken ontolojik unsurlar› yeteri kadar hesaba katmamaktad›r. d. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinin özne taraf›n› bütünüyle zihinden ba¤›ms›z k›larak önemli bir soruna yol açar. e. Karfl›l›k kuram›, karfl›l›k gelme iliflkisinde nesnel olgular› devreden ç›kararak önemli bir soruna yol açar. 8. Pragmac› do¤ruluk kuram› için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun ortaya ç›kmas›nda eylemlerin ve pratik koflullar›n belirleyici oldu¤una inan›rlar. b. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun ortaya ç›kmas›nda zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤in esas rolü oynad›¤› fikrine kat›lmazlar. c. Pragmac›lar, genel olarak, do¤runun anlafl›lmas› için öznelerin zihinsel durumlar› üzerine odaklan›lmas› gerekti¤ine inan›rlar. d. Pragmac›lar, genel olarak, karfl›l›k kuram›n›n olgusal tasar›m›na karfl› ç›km›fllard›r. e. Pragmac›lar, genel olarak, do¤rulu¤u bireylerin anl›k tercihlerine veya kiflisel yararlar›na indirgeme e¤iliminde de¤illerdir.
169
9. Afla¤›dakilerden hangisi gereksizlik kuram›n› en iyi flekilde ifade eder? a. “P do¤rudur” önermesi ile “P faydal›d›r” önermesi ba¤dafl›m içindedir. b. “P do¤rudur” önermesi ile P olgusu ba¤dafl›m içindedir. c. “P olgusu” ile “P gerekçelendirilmifltir” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. d. “P ” önermesi ile “P do¤rudur” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. e. “P ” önermesi ile “P olgusu do¤rudur” önermesinin iddia içerikleri bütünüyle ayn›d›r. 10. Afla¤›dakilerden hangisi William James’in do¤ruluk konusundaki görüflünü en iyi özetleyen önermedir? a. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada önermeler ve onlar›n anlamsal içerikleri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. b. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada insanlar ve eylemleri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. c. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada nesnel olgular olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. d. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada ba¤dafl›m iliflkileri olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›. e. E¤er içinde bulundu¤umuz dünyada zihinler ve deneyimsel bilgi olmasayd›, do¤ruluk denen ba¤›nt› da olmayacakt›.
170
Epistemoloji
Okuma Parças› Pragmac›l›k Ne Demektir? Birkaç y›l önce benim de içlerinde bulundu¤um bir grup arkadafl›n da¤da kurduklar› bir kampta, yaln›z bafl›ma yapt›¤›m bir gezintiden döndü¤üm zaman herkesi çetrefil bir metafizik tart›flmaya dalm›fl gördüm. Tart›flman›n konusu bir sincapt› –canl› bir sincab›n bir a¤aç gövdesine t›rmand›¤› ve bu s›rada da bir gözleyici adam›n a¤ac›n öbür yan›n›n karfl›s›nda durdu¤u farz ediliyordu. Bu adam, a¤ac›n etraf›nda h›zl› h›zl› dönerek sincab› göremeye çal›fl›yor, ama ne kadar h›zl› yürürse yürüsün sincap da a¤ac›n ters yan›nda ayn› h›zla hareket ediyor ve a¤ac› daima adamla kendisi aras›nda tutuyor, öyle ki adam›n kendisini görmesi imkâns›z oluyor. fiimdi bundan ç›kan metafizik tart›flma fludur: Adam, sincab›n etraf›nda dönüyor mu, dönmüyor mu? A¤ac›n etraf›nda dönüyor, buras› aç›k, sincap da a¤ac›n üzerindedir; fakat sincab›n etraf›nda dönüyor mu? fiaflk›nl›k içinde uzun zaman oyaland›ktan sonra, tart›flma darmada¤›n›k bir hale gelmifltir. Herkes bir yan› tutmufl ve onun üzerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin say›s› birbirine denkti, bunun için beni gördüklerinde her iki taraf da, kendilerine kat›l›p ço¤unlu¤u meydana getirmek üzere bana baflvurdular. Akl›ma iskolâstiklerin, ne zaman bir çeliflmeyle karfl›lafl›rsan›z bir ay›rma yap›n›z, diye meflhur sözü geldi; hemen aranmaya koyuldum: “fiu veya bu taraf›n hakl› olmas›” dedim, sincab›n etraf›nda yürümekten pratik olarak neyi anlatmak istedi¤inize ba¤l›d›r. E¤er sincab›n kuzeyinden do¤usuna, sonra güneyine, sonra bat›s›na ve tekrar kuzeyine gitmeyi demek istiyorsan›z, apaç›kt›r ki adam onun etraf›nda döner, çünkü arka arkaya gelen durufllarda bulunur. Yok e¤er önce sincab›n karfl›s›nda, sonra sa¤›nda, sonra arkas›nda, sonra solunda, en son olarak da yine karfl›s›nda bulunmay› demek istiyorsan›z, yine apaç›kt›r ki adam onun etraf›nda dönemez, çünkü a¤ac›n etraf›nda insanla birlikte dönen sincap, her defas›nda önünü adama karfl›, s›rt›n› da baflka tarafa çevrik tutar. Ay›rmay› yap›n, ortada tart›flacak bir fley kalmaz. “Etraf›nda yürümek” fiilini, flu veya bu pratik flekil içerisinde anlay›fl›n›za göre, her iki taraf da hakl›, her iki taraf da haks›zd›r. Tart›flanlar›n en hararetlilerinden bir ikisi, “Safsatay›, iskolastik k›l› k›rka yarmay› b›rakal›m, flu namuslu “etraf›nda”, kelimesi üzerinde konufluyoruz” diyerek benim sözlerimi karmaflt›r›c› bir kaçamak diye adland›rd›larsa da, ço¤unluk benim yapt›¤›m ay›rman›n tart›flmay› yat›flt›rd›¤›na inan›r göründü.
Bu alelâde hikâyeyi anlatmam›n sebebi, pragmatik metot diye bahsetti¤im fleyin basit bir örne¤i olmas›d›r. Pragmatik metot, her fleyden önce, baflka türlü son verilemiyecek olan metafizik tart›flmalar›n yat›flt›r›lmas› metodudur. Dünya tek midir, çok mu? Kadere mi ba¤l›d›r, yoksa hür müdür? Maddi midir, ruhi mi? -‹flte birtak›m kavramlar ki dünya hakk›nda do¤ru olmalar› da olmamalar› da kabildir; ve bu çeflit kavramlar üzerindeki tart›flmalar›n sonu gelmez. Böyle hallerde pragmatik metot, her bir kavram›, kendilerinden de¤er verilebilecek pratik sonuçlar ç›karmak suretiyle tefsir etmeye çal›flmakt›r. Bu kavram, di¤er kavramdan daha do¤ru olsayd›, herhangi bir kimse için, pratik bak›mdan ne gibi bir ayr›l›k yoksa, flu halde pratik bak›mdan her iki fikir de ayn› fleye karfl›l›k olmaktad›r ve her çeflit tart›flma yersizdir. Tart›flma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya öbürünü do¤ru diye kabul etti¤imizde pratik bir ayr›l›¤›n do¤aca¤›n› gösterebilmemiz gereklidir. (...) Kendilerinden pratik bir sonuç ç›kar›lmas› yolundaki bu basit teste konu yap›l›r yap›lmaz, birçok felsefe tart›flmalar›n›n nas›l manas›zl›kla kucak kuca¤a geldiklerini görmek, insan› hayrete düflürür. Herhangi bir yerde bir ayr›m meydana getirmeyen bir ayr›m (difference), hiçbir yerde var olamaz –somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhangi bir flahsa, herhangi bir flekilde, herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir hareket tarz›nda kendini a盤a vurmayan hiçbir, soyut hakikatte var olamaz. Felsefenin bütün görevi, bu dünya formülü, yahut flu dünya formülünün do¤ru olmas›n›n, hayat›m›z›n belli anlar›nda sizin ve benim üzerimizde ne gibi bir ayr›m do¤uraca¤›n› anlamak olmal›d›r. Kaynak: William James. (1986) Pragmac›l›k I. çev. Muzaffer Aflk›n. ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi, s. 3234, 37
8. Ünite - Önermesel Do¤ru
171
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya uygun bir görüfl olarak alg›lanmas›n›n temel nedeni, cümlelerin veya önermelerin do¤ru olmalar›n› sa¤layan koflullar›n fiziksel dünyaya ait oldu¤u yönündeki sezgilerimize uygun bir yaklafl›m sunmas›d›r. Sa¤duyusal aç›dan bak›ld›¤›nda, do¤al bir dil yoluyla ifade edilen önermelerin do¤ru veya yanl›fl de¤eri kazanmas›n› sa¤layan unsurlar›n, öznelerin kiflisel durumlar›nda de¤il, nesneler dünyas›nda bulundu¤unu düflünmek ak›lc› görünmektedir. Örne¤in, herhangi bir nesnenin flekline iliflkin belli bir inanca sahip isek, o inanc›n do¤ru veya yanl›fl olmas›n›n bizim tercihlerimiz, arzular›m›z, beklentilerimiz, umutlar›m›z, dünya görüflümüz, tarihselli¤imiz, toplumsal ba¤lam›m›z ve benzer unsurlar taraf›ndan belirlendi¤ini düflünmeyiz. Bu durum, do¤ruluk ba¤›nt›s›n›n bir ucunun özneye ve öznelli¤e iliflkin iken, di¤er ucunun da nesneye ve özneden ba¤›ms›z unsurlara iliflkin oldu¤u yönündeki inanc›m›z› pekifltirir.
2. d
3. a
4. e
5. a
6. c
7. a
8. c
9. d
10. b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Do¤runun Felsefi Önemi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Önermesel do¤ru”nun felsefenin hangi alt alan› kapsam›nda incelenmekte oldu¤unu ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Önermesel Do¤runun Felsefi Önemi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Do¤ru kavram›n›n bilgisel önemini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Do¤runun karfl›l›k kuram›n› esas itibar›yla aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Olguculuk görüflünü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Olgu” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›m Kuram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün inceliklerini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Karfl›l›k Kuram›” ve “Ba¤dafl›m Kuram›” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine nas›l bir elefltiri yöneltti¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Pragmac›l›k” k›sm›n› yeniden okuyun. Pragmac› perspektifi daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gereksizlik Kuram›” k›sm›n› yeniden okuyun. Gereksizlik kuram›n›n ana fikrini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Pragmac›l›k” k›sm›n› yeniden okuyun. William James’in görüfllerini daha iyi kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Karfl›l›k kuram›n›n sa¤duyuya uygun bir görüfl olarak görüldü¤ünden yukar›da söz etmifltik. Önermelerin do¤ru olmalar› için zihinden ba¤›ms›z gerçekli¤e uygun olmalar› yönündeki yaklafl›m ço¤umuza ak›lc› gelir. Limonlar›n sar› renkte oldu¤u konusundaki inanc›m›z›n öznel koflullar de¤il, dünyan›n nesnel durumlar› nedeniyle do¤ru oldu¤unu söyleriz. Ancak bu konu üzerinde biraz düflündü¤ümüzde, daha önce akl›m›zdan geçmeyen baflka bir ak›l yürütmenin de olanakl› oldu¤u ortaya ç›kar. “Nesnel olgular” olarak ald›¤›m›z ve insana ait unsurlar tafl›mad›¤›na inand›¤›m›z gerçeklik kesitleri, gerçekten de herhangi bir öznellik tafl›mayan oluflumlar m›d›r? Gündelik yaflam›m›z›n içinden bir örnek düflünelim. Evimin önünde iki araban›n çarp›flmas› sonucu bir trafik kazas›n›n meydana gelmesi bir olgudur. Bu durumun nesnel dünyaya ait oldu¤u, benim zihinsel durumlar›mdan ba¤›ms›z olarak ortaya ç›kt›¤› savunulabilir. Ancak bu türden bir “olgunun” bizim kavramlar›m›za, de¤erlerimize ve konufltu¤umuz do¤al dile ba¤l› olmad›¤› söylenebilir mi? Kaza olgusu, zihinsel veya dilsel yap›s› bizden çok farkl› bir canl› için de “ayn› olgu” olur muydu? E¤er bu düflünce zincirini devam ettirirsek, ba¤dafl›mc› bir aç›dan bak›ld›¤›nda, karfl›l›k kuram›n›n oldukça metafizik (veya afl›r› nesnelci) bir yön içerdi¤ini ve bunun kuram› zay›flatabilece¤ini düflünebiliriz.
172
Epistemoloji
S›ra Sizde 3 William James “do¤ru” kavram›yla “fayda” kavram›n› bir arada tutarak felsefe tarihinde tart›flmalara neden olmufl bir düflünürdür. Ebette “fayda” kavram›na vurgu yapan bir felsefecinin, oldukça öznel ve görececi bir varl›k ve bilgi kuram› savunmas›n› bekleriz. “Fayda” kavram› kiflilere, kültürlere ve durumlara göre de¤iflkenlik gösterir. Belli bir aç›dan bak›ld›¤›nda yararl› olan bir olgu, baflka bir aç›dan faydal› görünmeyebilir. O hâlde, faydac› veya pragmac› bir do¤ruluk görüflünün nesnelli¤i d›fllamas› ola¤an bir durum olacakt›r. Ancak, James ayn› zamanda kökten bir öznelcili¤i savunuyor da diyemeyiz. James’e göre, gerçekli¤in, do¤runun ve bilginin ortaya ç›kmas› insan eylemleri ile olanakl›d›r. Buna karfl›n, James’in zihinci veya ideac› bir felsefeci olmad›¤› da aç›kt›r. Eylemler kafam›z›n içinde de¤il dünya içinde gerçeklefltirdi¤imiz fleylerdir ve James’e göre, bizim üzerinde yaflad›¤›m›z dünyay› veya varl›k alan›n› “yaratt›¤›m›z›” iddia etmemiz de yanl›fl olur. James, örne¤in, yer çekimi gibi fiziksel güçleri de insan›n eylemlerinin yaratt›¤›n› düflünüyor de¤ildir. O yüzden, James’in görüflü genellikle eylemlerin yarat›c› gücüne büyük bir vurgu yapsa da, baz› temel gerçekçi fikirleri de bünyesinde bar›nd›rmaktad›r diyebiliriz. Bu iki e¤ilimin bir araya gelmesinin tutarl› bir tablo yarat›p yaratmad›¤› ise tart›flmaya aç›kt›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth. London: Cornell University Press. Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2, New York: Macmillan Publ. Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality. Oxford: Clarendon Press. David, M. (1994). Correspondence and Disquotation. New York: Oxford University Press. Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil Blackwell. James, W. (1986). Pragmac›l›k. çeviren: Muzaffer Aflk›n, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York: Longmans, Green and Co. Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press.
Peirce, C. S. (1905). “What Pragmatism Is”, The Monist 15:2, 161-181. Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge: The MIT Press. Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Allen & Unvin. Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: Westview Press. Tepe, H. (2003). Platondan Habermas’a Felsefede Do¤ruluk ya da Hakikat. 2. bas›m, Ankara: ‹mge Kitabevi. Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of Truth. New York: Routledge. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
9
EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgi kavram›n› oluflturan esas unsurlar› aç›klayabilecek, “Bilginin çözümlemesi” ve “bilginin tan›m›” kavramlar›n›n inceliklerini aç›klayabilecek, Edmund Gettier’in argüman›n›n ve ona verilen yan›tlar›n bilgi kavram›n›n çözümlemesi aç›s›ndan ne sonuçlar verdi¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Tan›m • Çözümleme • Kavramsal koflul
• Bilginin gerek ve yeter koflullar› • Gettier
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
• G‹R‹fi • B‹LG‹ KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR • B‹LG‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ VE TANIMI • EDMUND GETTIER’‹N YIKICI ARGÜMANI VE SONRASI
Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi Yaflamdan Örnekler Gündelik konuflmalar›m›z s›ras›nda, do¤al olarak, belli anlamsal ayr›mlar› ve incelikleri gözetmeyiz. Örne¤in, say›sal lotoda alt› rakam›n hepsini birden tutturan bir flah›stan söz ederken “lotoyu kazanan kifli”, “lotoyu bilen kifli” veya “lotoda kazanan say›lar› bilen kifli” ifadelerini kullan›r›z. Elbette bu ba¤lamda daha do¤ru bir ifade “lotoda kazanan say›lar› do¤ru tahmin eden kifli” ve hatta “lotoda kazanan say›lar› at›p da tutturan kifli” olurdu. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, bazen bilginin emek ve biliflsel baflar› gerektiren bir süreç oldu¤unu kolayca unuturuz. Epistemoloji alan›nda çal›flan düflünürlerin “bilgi” kavram›na yaklafl›mlar› ise oldukça farkl›d›r. Bilgi kuramc›lar› genellikle bilginin ak›lc› süreçler, gerekçeler ve zihinsel emekle ilgili bir yönü oldu¤una inan›rlar. Bu anlamda, loto çekiliflinde say›lar› tutturmak parasal anlamda tabii ki ciddi bir baflar› olsa da, biliflsel anlamda çok abart›lmamas› gerekir. E¤er e¤itimsiz bir insan, moleküler kimya konusunda bir cümleyi ezberleyip yüksek sesle söylerse, bir bilgiyi dile getirdi¤ini düflünmeyiz. Tersine, bir kimyac›n›n dile getirdi¤i düflünceler “bilginin” d›fla vurumudur çünkü bilim insanlar›n›n uzmanl›k alanlar›nda söyledi¤i sözler derin bir bilgisel alt yap›ya dayan›r. Burada daha tart›flmaya aç›k bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve çözümlemeleri ›fl›¤›nda, bir derbinin sonucunun 3-3 bitece¤ini bilmesidir. Yine de düflünelim: Bu bir “bilme” örne¤i midir?
G‹R‹fi Bu ünitede “bilgi” kavram›n› ayd›nlatma amac›na yönelik olarak felsefecilerin yürütmüfl oldu¤u çabalara daha yak›ndan bakaca¤›z. fiu ana kadar epistemolojinin temel baz› konular›n› tan›tmaya çal›flt›k. Bunlar aras›nda alg›n›n epistemolojisi, dünya bilgimizin oluflumunda deneyimin rolü, önermesel do¤ru ve flüphecilik gibi konular vard›. Bu noktada çok önemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nas›l tan›mlanabilece¤i veya kavramsal olarak nas›l çözümlenebilece¤i konusuna geçebiliriz. Tahmin edilebilece¤i gibi, ilgilendi¤imiz konu, önermesel bilgi olacak.
B‹LG‹ KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR Önermesel bilgi nedir? Bilginin oluflmas›n›n kavramsal koflullar› nelerdir? Öncelikle, buraya kadar sundu¤umuz tart›flmalar ›fl›¤›nda −ve flüpheci olas›l›klar› bir süreli¤ine d›flar›da b›rakarak− bilgi konusunda ne diyebilece¤imizi h›zl›ca gözden ge-
176
Bir inanc›n do¤ru olmas› onu “bilgi” statüsüne ç›karmayabilir. Tesadüfen do¤ru olan inançlar “bilgi” de¤ildir.
Epistemoloji
çirelim. Önceki ünitelerde inceledi¤imiz felsefi tart›flmalardan ç›karabilece¤imiz baz› sonuçlar flunlard›r: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gerçeklik veya dünya içindeki nesnelerin ya da oluflumlar›n özneler taraf›ndan kavranmas› ile ilgilidir; bilginin “do¤ruyu” yakalamakla ilgili bir yönü vard›r. Bu betimlemeleri ço¤altmam›z olanakl›d›r ancak bu saptamalar›n flu ana kadar bilgi konusunda sergiledi¤imiz tabloyu genel hatlar›yla yans›tt›¤› düflünülebilir. Ayr›nt›lara girmeden önce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar› kavramsal irdelemelerin bilimsel veya gözlemsel aç›klamalar›ndan neden farkl› oldu¤unu vurgulayal›m. Söz konusu fark› net bir flekilde belirtebilmek için, bilginin oluflmas›n›n kavramsal koflullar› ile deneyimsel koflullar›n› birbirinden ay›rmam›z gerekiyor. Bilginin deneyimsel koflullar›n›n yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik flartlar›n uygun olmas›yla ilgilidir. Örne¤in, alg› veya gözlem yoluyla bilgi edinme süreçlerinde; alg›lanacak nesnelerin çevresinde ›fl›k yeterli düzeyde olmal›, gözlemleyen kiflilerin gözlerinde ve biliflsel sistemlerinde alg›y› engeleyecek fizyolojik sorunlar olmamal›d›r. Bu unsurlar, alg›sal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koflullar›d›r ve bu koflullar ya da süreçler bilim insanlar›n›n çal›flma konusudur. Buna karfl›n, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklafl›rlar ve bilginin kavramsal gerektirmelerini ayd›nlatmaya çal›fl›rlar. Afla¤›daki bölümlerde bu felsefi ifllevin tam olarak nas›l gerçeklefltirildi¤ini daha aç›k bir flekilde görece¤iz. Bilginin ne oldu¤unu ayd›nlatma konusuyla ayr›nt›l› ve sistematik bir tarzda ilk ilgilenen düflünür Platon’dur. Platon Theaitetos diyalo¤unda bilginin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olabilece¤ine iliflkin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Platon’un dile getirdi¤i bu temel düflünce etkisini günümüze kadar sürdürmüfl ve üzerinde binlerce sayfal›k yorumun üretilmesine neden olmufltur. Önce bu temel düflüncenin hangi ak›l yürütmeden kaynakland›¤›n› ve neden önemli bir tez oldu¤unu anlamaya çal›flal›m. ‹kinci ünitede epistemolojinin temel kavramlar›n› tan›t›rken “inanç” kavram›ndan söz etmifltik. Bilgi ve inanç, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar› itibar›yla, benzerlikler gösteren kavramlard›r. Ancak daha önce de belirtti¤imiz gibi, bir insan›n sahip olabilece¤i deneyimsel inançlar üzerinde çok büyük ontolojik ve epistemolojik k›s›tlamalar yokken, bilgi iddialar› üzerinde ciddi k›s›tlamalar olaca¤› aç›kt›r. Bir insan›n samimiyetle ve ›srarla söyledi¤i “Ay›n yüzeyinde tavflanlar›n yaflad›¤›na inan›yorum” sözüne “Hay›r, buna inanm›yorsun” sözleriyle yan›t veremeyiz. Bir insan, ne kadar saçma görünürse görünsün, böyle bir inanç edinmifl olabilir. Ancak o kifli samimiyetle ve ›srarla “Ay›n yüzeyinde tavflanlar›n yaflad›¤›n› biliyorum” derse, “Hay›r, bunu bildi¤ini söyleyemezsin” diyerek karfl› ç›kabiliriz. O hâlde, deneyimsel boyutta inanç sahibi olmak önermesel bilginin oluflmas› için yeterli de¤ildir. Bilginin oluflmas›nda inançlar›m›z, deyim yerindeyse, gerçekte ne oldu¤u konusunda “sorumluluk tafl›mak” durumundad›r. Daha aç›kças›, önermesel bilgi, “inanç” olmaktan ziyade “do¤ru inanç” olmak zorundad›r. Bu oldukça akla uygun bir yaklafl›md›r. Yine de, “do¤ru inanç” kavram›n›n tek bafl›na “bilgi”yi tam olarak karfl›lad›¤›n› söylemek zordur. Do¤ru inançlar çok önemli biliflsel durumlard›r ancak e¤er do¤ru inançlar›n di¤er baz› kritik epistemolojik özellikleri yoksa, tek bafllar›na bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir örnekle aç›klamaya çal›flal›m. Diyelim, bir arkadafl›n›z Amerika’da “Paris” ad›nda bir flehir oldu¤unu size söylüyor. Arkadafl›n›z›n kendisinin bu söyledi¤ine tamamen inand›¤›n› ancak bu sahip oldu¤u inanc›n›n hiçbir bilgi parças›na veya kan›ta dayanmad›¤›n› varsayal›m. Daha aç›kças› arkadafl›n›z›n Amerika’da bir Paris flehri oldu¤una iliflkin inanc›n›n herhangi bir kitab› okumaktan veya baflka birisi ta-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
raf›ndan bilgilendirilmekten kaynaklanmad›¤›n›, bu cümleyi tamamen “kafadan att›¤›n›” ve de inatç› bir flekilde buna inand›¤›n› düflünelim. Siz Paris’in Fransa’da oldu¤unu bildi¤iniz için, do¤al olarak, arkadafl›n›z›n dediklerini ciddiye alm›yorsunuz. Ancak bir gün, Amerika’da Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey do¤usunda, gerçekten de Paris ad›nda küçük bir flehir oldu¤unu ö¤reniyorsunuz. Bu durumda, arkadafl›n›z›n Paris’in Amerika’da bir flehir oldu¤u konusundaki ifadesi için ne diyebiliriz? Arkadafl›n›z›n bu önermeye kesin bir flekilde inand›¤›n› yukar›da belirtmifltik. Buna ek olarak flimdi bu inanc›n do¤ru oldu¤unu da saptam›fl oluyoruz. Arkadafl›n›z›n bu do¤ru önermeye −ortada hiçbir neden olmaks›z›n− inand›¤› zamana geri dönersek, tam o anda arkadafl›n›z›n Paris’in Amerika’da bir flehir oldu¤u yönündeki inanc› için “bilgi” diyebilir miyiz? Bu soruya “evet” yan›t› verme e¤iliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadafl›n›z “do¤ruyu bilmifl” gibi görünmektedir. Ancak bilgi kavram› üzerine düflünen felsefecilerin ezici ço¤unlu¤unun buna yan›t› “hay›r” olmufltur. Bunun gerekçesini de anlamak çok güç de¤ildir. Her ne kadar “do¤ruyu tutturma” gibi bir baflar› ilk bak›flta bilgi gibi görünse de bu konuda dikkatli olmam›z gerekiyor. Tesadüfen do¤ru ç›kan inançlar› bilgi saymak, asl›nda, insan bilgisinin en ay›rt edici özelli¤i olan logos yetisini devre d›fl› b›rakmas› nedeniyle oldukça sorunlu bir yaklafl›md›r. Bunu bir örnekle daha iyi aç›klayabiliriz. Henüz ilkokuldayken dünya gezegeninin uzaydaki durumuna iliflkin ilk bilgileri ö¤rendi¤imiz zaman› an›msayal›m. O noktada “Dünya, Güneflin etraf›nda döner” gibi do¤ru bir önerme bir çocuk taraf›ndan ezberlenip aynen tekrarlansa bile ancak son derece s›n›rl› bir anlamda “bilgi” olarak görülebilir. Aradan y›llar geçip çocuk kendisine ö¤retilen o “do¤ru” önermeyi baflka deneyimsel ve bilimsel bilgilerle ba¤daflt›r›p gerekçelendirmeyi baflard›¤› anda gerçekten “bilgi sahibi” olmufl demektir. Yetiflkin bir insan, bir papa¤andan farkl› olarak, bir cümleyi dillendirmekle kalmaz, onu gerekçelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Baflka bir örnek düflünelim. E¤er bir insan bir beyin tümöründen dolay› aniden ve sebepsiz yere belli bir Ö önermesinin do¤ru oldu¤una inanmaya bafllam›flsa ve Ö önermesi de tesadüfen do¤ru bir önermeyse, söz konusu kiflinin Ö önermesi ba¤lam›nda bilgi sahibi oldu¤unu söylemekte tereddüt ederiz. Bu örneklerden ç›kar›lmas› gereken sonuç bellidir: Bilgi, “do¤ru inanç” kavram›yla efllenik olamaz; bilgi iyi gerekçelendirilmifl do¤ru inanç gibi bir tan›mla daha do¤ru bir flekilde ifade edilebilir. Bu tan›m veya betimleme, ilk olarak Platon taraf›ndan ifade edilmifl olsa da, onun bilgi konusunda savundu¤u esas görüflü de¤ildir. Bununla birlikte, Platon’un dile getirdi¤i “gerekçesi olan do¤ru inanç” ifadesi pek çok felsefeci taraf›ndan benimsenmifl ve bilginin en iyi tan›m› olarak kabul edilmifltir. Burada not etmemiz gereken nokta, Platon’dan sonra 20. yüzy›la gelene kadar bilginin tan›m› konusunda çok fazla miktarda irdeleme sunulmad›¤›, bu konunun araflt›r›lmas›n›n özellikle geçti¤imiz yüzy›l içinde ivme kazanm›fl oldu¤udur. Önceki ünitelerde tart›flt›¤›m›z gibi, Descartes’tan bafllayarak Modern Dönem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kaynaklar› konusundayd›. 20. yüzy›la gelindi¤inde ise önermesel bilgi tekrar epistemolojinin ilgi oda¤›na yerleflmifl, “bilgi” kavram› ile “inanç”, “do¤ru” ve “gerekçelendirme” kavramlar› aras›ndaki iliflkinin ayr›nt›lar› büyük bir araflt›rma alan› açm›flt›r. O hâlde, bilgi konusunda Platon’dan devral›nan “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” ifadesinin bilginin tan›m› konusunda çal›flan düflünürler için çok önemli oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin üçlü tan›m› veya bilginin klasik tan›m› ad› da verilmifltir. “Gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” kavram›n›n bar›nd›rd›¤› kuramsal zorluklara birazdan de¤inece¤iz. Ancak öncelikle söz konusu kavram›n ne tür bir tan›m oluflturdu¤u konusunda biraz derinlemesine düflünelim.
177
‹nanç ve do¤ruya ek olarak, gerekçelendirme de bilginin önemli bir kavramsal unsurudur. Gerekçelendirme insan bilgisinin temel bir unsurudur.
178
Epistemoloji
B‹LG‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ VE TANIMI
Bilginin geleneksel çözümlemesine göre, “inanç”, “do¤ruluk” ve “gerekçelendirme” bilginin üç kavramsal bileflenidir. Çözümlemelerin bir tan›m oluflturup oluflturmad›¤› ise tart›flmaya aç›k bir konudur.
Bilginin üçlü tan›m›n›n bir kavramsal çözümleme (veya kavramsal analiz) oldu¤u s›kça dile getirilir. Bunun nedenini anlamak güç de¤ildir. “Bilgi”, geleneksel perspektife göre, bileflik ve karmafl›k bir kavramd›r. Bu kavram›n bileflenleri −veya kavram› oluflturan basit unsurlar− “inanç”, “gerekçelendirme” ve “do¤ru”dur. E¤er bir zihinsel durum “bilgi” ise, o gerekçelendirilmifl do¤ru inançt›r. Ve e¤er bir zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inanç ise, o durum için “bilgi” diyebiliriz. Peki, bu kavramsal çözümleme bize ayn› zamanda bilginin tan›m›n› da verir mi? Her ne kadar tarihteki bilgi kuramc›lar› üçlü betimlemenin bir “tan›m” oldu¤undan flüphe duymam›fl olsalar da, özellikle son 10-15 y›ld›r yap›lan çal›flmalar bu konuda baz› soru iflaretlerinin oluflmas›na neden olmufltur. Bu soru iflaretlerinin nedenini anlamak için bilimsel bir çözümleme örne¤ine bakal›m. Örne¤in, moleküler bir analiz yap›l›rsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent ba¤larla birleflmesi sonucu olufltu¤u ortaya ç›kar. Bununla birlikte, bu analizin “su” kavram›n›n anlam›n› da yans›tan bir tan›m oldu¤u flüphelidir. Bunun nedeni, ‘su’ kelimesinin sözlük anlam›n›n “oda s›cakl›¤›nda s›v› durumunda bulunan, renksiz, kokusuz, tats›z, içilebilen madde” olmas›d›r. ‘H2O’ ifadesinin suyun do¤ru analizi veya çözümlemesi oldu¤u aç›kt›r; ancak kimyasal analizin suyun anlam›n› yans›tt›¤› ve tan›m›n› verdi¤ini iddia etmek zor görünmektedir. Benzer bir durum bilginin çözümlemesi için de düflünülebilir. “‹nanç”, “gerekçelendirme” ve “do¤ru” kavramlar›n›n bilginin kavramsal unsurlar›n› oluflturdu¤u iddias› do¤ru olabilir; ancak bu unsurlar›n oluflturdu¤u “üçlü tan›m”›n gerçekten bir tan›m olup olmad›¤› ça¤dafl felsefede tart›fl›lmakta olan bir konudur. O hâlde, özetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik “tan›m›” asl›nda kavramsal bir çözümleme görüntüsü vermekte olup, bu çözümlemenin gündelik dildeki ‘bilgi’ teriminin anlam›n› yans›tan bir tan›m olmad›¤›n› söylemek olanakl› görünmektedir. Suyun kimyasal yap›s›na iliflkin yukar›da sundu¤umuz bilimsel örne¤i düflünelim. E¤itim almam›fl bir insan suyun H2O oldu¤unu bilmese de, ‘su’ kelimesinin anlam›n› bilir ve kabaca tan›mlayabilir. Benzer bir nokta belki “bilgi” için de söylenebilir. Ana dili Türkçe olan insanlar genellikle ‘bilgi’ deyimini kolayca anlarlar; ancak sokaktaki insan ‘bilgi’ kelimesini duyunca akl›na “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” gibi bir kavram gelmez. O yüzden, bir deyimin analizini yapman›n belki konunun uzmanlar›n›n ifli oldu¤unu söyleyebiliriz. Kimyac›lar evrendeki maddeleri moleküler olarak çözümlerken felsefeciler de kavramlar›n çözümlemelerini sunarlar. Uzmanlar›n sundu¤u çözümlemelerin, konunun uzman› olmayan insanlar›n zihninde bulunan kavramlarla bire bir örtüflmesi beklenmemelidir. Yukar›da aktard›¤›m›z tart›flman›n ana fikrini flu flekilde de aç›klayabiliriz: Biliflsel aç›dan normal ve sa¤l›kl› olan her bireyin zihninde dünyaya iliflkin anlamlar ve tan›mlar bulunur. Do¤al olarak, toplumdaki bireylerin ço¤unun sahip oldu¤u kavramlar bir parça belirsiz olabilir. Dahas›, insanlar −iyi e¤itim alm›fl olsalar bileözellikle soyut kavramlar›n tan›mlar›n› dile getirirken genellikle zorlan›rlar. Buna karfl›n, bir konunun uzmanlar› yapt›klar› çal›flmalar›n ve araflt›rmalar›n sonucunda, toplumda kullan›lan kavramlar›n ilk bak›flta hemen fark edilemeyecek inceliklerini bulurlar ve bulgular›n› kuramsal bir çerçevede sunarlar. Çözümlemeler bu türden kuramsal ifllevlerdir. ‹ster kimyac› olsun ister felsefeci, bir konunun uzmanlar›n›n sundu¤u çözümlemeler gündelik dilsel kullan›ma aynen geçmek zorunda de¤ildir. Peki, bu çözümlemeler ne ifle yarar? Bu sorunun birden çok yan›t› olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yan›tlardan birini belirtelim. Günlük dilde deyimlere yüklenen anlamlar ve gündelik kul-
179
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
lan›mlar her zaman do¤ru olmak zorunda de¤ildir. Ço¤umuz balinalar›n “büyük bal›klar” oldu¤unu düflünürüz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalar›n bal›k de¤il memeli oldu¤u gerçe¤ini bize an›msat›r. Uzmanlar›n araflt›rmalar› ve çözümlemeleri sayesinde, anlam dünyam›z üzerinde belli “düzeltmeler” ve “ayarlar” yapmak olanakl› duruma gelir. Baflka bir deyiflle, bilimsel ve felsefi çözümlemelerin sonuçlar› bazen bizim zihnimizdeki tan›mlar›n hatalar›n› düzeltebilir veya ayr›nt›lardaki eksiklikleri giderebilir. O yüzden, bilginin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” oldu¤unu söylemek, gündelik tan›mlar›m›z ve gündelik anlam dünyam›z aç›s›ndan çok yararl› olmasa da, anlamay› pekifltiren ve gelifltiren bir yön tafl›yabilir. Örne¤in, pek ço¤umuz “bilgi” kavram›n›n “do¤ruluk” veya “gerekçe” kavramlar›yla ilgisi üzerine çok kafa yormam›fl›zd›r. Ancak e¤er bilginin klasik tan›m›n›n hakl› oldu¤u yerler varsa, bizim gündelik bilgi anlay›fl›m›z üzerine düflünülecek önemli noktalar var demektir. Epistemolojik çözümlemenin esas ifllevi ve yarar› budur. SIRA S‹ZDE Çözümleme ifllevi, pek çok bilim alan›nda oldu¤u gibi, psikolojide “kiflili¤i” daha iyi anlama çerçevesinde de kullan›l›r. Psikolojik analizlerin insan› tan›mlamada neyi baflar›p neyi baflaramayaca¤›n›, yani önemini ve s›n›rlar›n›, ifade etmeye çal›fl›n. Bu al›flt›rma, çözümD Ü fi Ü N E L ‹ M leme veya analiz kavram›n› daha iyi anlaman›z› sa¤layacakt›r.
Felsefecilerin önerdi¤i kavramsal çözümlemeler sayesinde bazen bir kavram›n gündelik dile yans›mayan inceliklerini anlayabiliriz.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
O R U EDMUND GETTIER’‹N YIKICI ARGÜMANI SVE SONRASI
S O R U
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, “bilginin üçlü tan›m›” olarak kabul gören çöD‹KKAT zümlemenin epistemolojide çok önemli bir yer tuttu¤u aç›kt›r. Felsefeciler üçlü tan›m›n bilgi kavram›n› en iyi flekilde ayd›nlatan betimleme oldu¤unda uzlaflm›fllarSIRA S‹ZDE d›r. Ancak Edmund Gettier’in 1963’de yay›mlanan “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?” bafll›kl› makalesi, bilginin üç koflulunun birden sa¤lanmas› durumunda bile tümcesel bilginin oluflmayabilece¤ini göstererek önermesel bilgi alan›nda AMAÇLARIMIZ büyük bir sars›nt› yaratm›flt›r. Afla¤›da Gettier’in makalesini özetleyece¤iz ve sunulan argüman› epistemolojik aç›dan de¤erlendirmeye çal›flaca¤›z. Üçlü tan›m konusunda Gettier’in iddias›, bir inanc›n gerekçelendirilmifl ve do¤K ‹ T A P ru olmas›n›n bile onun bilgi olmas› için yeterli koflullar› sa¤lamayabilece¤idir. E¤er bu do¤ruysa, bilginin klasik tan›m›n›n ciddi bir sorun içerdi¤ini söyleyebiliriz. Felsefeciler ça¤lar boyunca “bilgi” kavram›n›n “gerekçelendirilmifl T E L Edo¤ru V ‹ Z Y O Ninanç” olarak tan›mlanabilece¤i yönünde bir kan›ya sahip olmufllard›r. Ancak e¤er baz› zihinsel durumlar gerekçelendirilmifl do¤ru inanç olmalar›na karfl›n “bilgi” niteli¤i kazanam›yorsa, o zaman geleneksel tan›m›n evrensel olarak do¤ru oldu¤unu sav‹ N T Egerçek R N E T bir tan›m layamay›z. Ve e¤er bir tan›m evrensel olarak do¤ru de¤ilse onun oldu¤undan söz etmek olanaks›z hâle gelebilir.
D‹KKAT
N N
Gettier’in Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar› Gettier’in ünlü makalesi, önermesel bilginin üçlü tan›m›n›n farkl› flekillerde sunulabilece¤ini belirterek bafllar. Bu seçenekler afla¤›da verildi¤i gibidir: (a) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) Ö do¤rudur (ii) K kiflisi Ö’ye inan›r (iii) K kiflisinin Ö’ye inanmas› için gerekçe vard›r
SIRA S‹ZDE
Edmund Gettier’in sundu¤u argüman, bilginin üç AMAÇLARIMIZ kavramsal bilefleni veya koflulu sa¤lansa bile bilginin oluflamayabilece¤ini gösterme amac› tafl›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
Epistemoloji
(b) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) K kiflisi Ö’yü kabul etmektedir (ii) K kiflisi Ö için yeterli kan›ta sahiptir (iii) Ö do¤rudur (c) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) Ö do¤rudur (ii) K kiflisi Ö’nün do¤rulu¤undan emindir (iii) K kiflisi Ö’nün do¤ru oldu¤undan [elindeki kan›tlar itibar›yla] emin olma hakk›na sahiptir
Üçlü çözümleme bilginin gerek ve yeter koflullar›n› ortaya koyar. Bilginin üç koflulunun her biri bilgi için gereklidir. Geleneksel görüfle göre, bu koflullar ayr›ca toplu halde bilginin yeter koflulunu sa¤lar.
Bu üç tan›m esas olarak ayn› fikri tafl›maktad›rlar. Genelde (a) tan›m› veya çözümlemesi bilgi kuramc›lar› taraf›ndan daha çok benimsenmifltir. fiimdi öncelikle, bu mant›ksal ifadelerdeki “e¤er ve sadece” deyimini aç›klayal›m. “E¤er” ve “sadece” (ki bunlardan ikincisi için “yaln›zca” anlam›na gelecek flekilde “ancak” da kullan›labilir), birbirlerine ters anlamlarda koflul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu baz› örnekler üzerinde düflünelim. E¤er bir insan 10 kilometre yüksekten uçan bir uçaktan (paraflütsüz bir flekilde) düflerse ölür. Uçaktan yere düflmek o kiflinin ölmesi için yeter bir kofluldur ama gerekli de¤ildir çünkü insanlar baflka yollardan da ölürler. Bu durumu karfl›layan ifade “E¤er bir insan uçaktan düflerse, o kifli ölür” cümlesidir. Ama “Bir insan ancak (veya sadece) bir uçaktan düflerse ölür” ifadesi do¤ru de¤ildir. Öte yandan, bir insan›n ölmüfl olmas›, uçaktan düflmenin gerektirdi¤i bir durumdur. Bu durumu karfl›layan ifade “Bir insan›n uçaktan düflmesi ancak (yaln›zca) ölmüfl olmakla sonuçlanabilir” cümlesidir. Tahmin edilece¤i gibi, bu türden bir cümlede “ancak” yerine “e¤er” kullan›lamaz. “Bir insan uçaktan düflmüfltür, e¤er ki o kifli öldüyse” yanl›fl bir genelleme olur. fiimdi yukar›daki bilgi tan›mlar›nda yer alan “e¤er ve sadece” deyimini inceleyelim. Tan›mlarda bu bileflik deyimin geçmesi, o tan›mlardaki ifadelerin birbirini karfl›l›kl› olarak gerektirdi¤ini, yani karfl›l›kl› gerek ve yeter koflullar oluflturdu¤unu gösterir. “Gerekçeli do¤ru inanç” sahibi olmak “bilgi” sahibi olman›n gerekli kofluludur; “bilgi” sahibi olmak da “gerekçeli do¤ru inanç” sahibi olman›n gerekli kofluludur. Ayn› fleyleri “yeter koflul” için de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi flu flekilde toparlamak olanakl›d›r: Ne zaman bir öznenin inand›¤› bir önerme gerekçeli ve do¤ru ise o inanç o özne için bilgidir; ne zaman bir özne bir önermeyi bilirse, o önerme o özne için do¤ru ve gerekçeli bir inanç olur. O hâlde, yukar›da verilen (a) gibi bir tan›m veya kavramsal çözümleme, bilginin gerek ve yeter koflullar›n› aktaran bir ifade olarak karfl›m›za ç›kar. Bu aç›klamadan sonra, Gettier’in klasik tan›ma iliflkin ak›l yürütmesinin ve itiraz›n›n nas›l bir yap›da oldu¤una bakal›m. Gettier’in kulland›¤› felsefi yöntem, karfl› örnekler ve yanl›fllay›c› argümanlar arac›l›¤›yla bir genellemenin geçersiz oldu¤unu gösterme amac›n› tafl›r. Örne¤in, “Bütün kargalar siyaht›r” gibi evrensel bir iddiay› ele alal›m. Bu iddiaya göre, e¤er evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renktedir. Siyah bir karga gözlemledi¤imiz zaman, “Bütün kargalar siyaht›r” iddias›n› test edip onaylam›fl oluruz. Diyelim ki, bir gün, tüylerinin rengi do¤al olarak yeflil olan ancak bunun d›fl›nda biyolojik aç›dan bir kargan›n tüm özelliklerini tafl›yan bir hayvan keflfediyoruz. E¤er o hayvan›n bir karga oldu¤u saptan›rsa, “Bütün kargalar siyaht›r” önermesi yanl›fllanm›fl demektir. Ele ald›¤›m›z örnekteki yeflil kargan›n da bir karfl› örnek oluflturdu¤unu söylememiz olanakl› hâle gelir.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
181
Gettier’in ünlü makalesinde baflard›¤› ifl, neredeyse evrensel bir bilgi tan›m› statüsü kazanm›fl olan üçlü tan›ma iliflkin birbirine benzeyen iki adet karfl› örnek sunmas› ve böylece bu klasik tan›m›n evrensel olarak geçerli bir ifade oldu¤u kan›s›n› felsefi bir yöntem kullanarak y›kmas›d›r. Yaz›s›n›n bafl›nda Gettier −daha sonra ak›l yürütmesi içinde kullanaca¤›− iki önemli saptama yapar: (1) “Gerekçelendirme” ve “do¤ruluk” farkl› kavramlard›r. Bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir. (2) E¤er bir Ö1 önermesinden mant›ksal olarak bir Ö2 önermesini türetirsek ve e¤er Ö1 önermesi iyi gerekçeleri olan bir önermeyse, Ö1 önermesinin sonucu olan Ö2 önermesi de iyi gerekçelendirilmifl bir önerme olur. (1) numaral› cümle ak›lc› bir iddia içerir çünkü bazen bir önerme yanl›fl bile olsa ona yönelik iyi gerekçeler bulunabilir. Örne¤in, “Dünya düzdür” önermesi modern insanlar aç›s›ndan yanl›fl bir önermedir ancak eski ça¤larda bu önermeye inanmak için yeterli miktarda gözlemsel kan›t vard›. O dönemin insanlar› gerekçelendirilmifl fakat yanl›fl bir önermeye inan›yorlard›. (2) numaral› cümle de ak›lc› bir savla karfl›m›za ç›kar. Örne¤in, “Bütün canl›lar ölümlüdür” önermesi iyi gerekçeleri olan bir önermedir. Bu önermeden (baflka baz› öncülleri de kullanarak) “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesini mant›ksal olarak ç›karabiliriz. “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesi “Bütün canl›lar ölümlüdür” önermesinin zorunlu bir sonucu oldu¤u için, tüm canl›lara iliflkin genel önerme nas›l gerekçeli bir önermeyse, ondan ç›kart›lan “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesi de ayn› flekilde gerekçeli bir önerme olur. Gettier’in (1) ve (2)’yi nas›l kulland›¤›n› ve nas›l bir karfl›-argüman gelifltirdi¤ini afla¤›daki bölümde görece¤iz.
Gettier’in Karfl› Örnekleri Gettier’in bir sonraki ad›m› iki olas› senaryo sunarak klasik tan›m›n yetersizli¤ini ortaya koymakt›r. fiimdi bu çarp›c› senaryolara dönelim: SENARYO 1: Diyelim ki Ayça ve Mehmet belli bir kadro için bir flirkete baflvuru yap›yorlar ve bu ifl için yaln›zca bir kiflinin seçilece¤ini biliyorlar. Dahas› Ayça flu D önermesinin do¤rulu¤una inan›yor: D: ‹fle al›nacak olan kifli Mehmet’tir ve Mehmet’in cebinde tam olarak 100 Lira vard›r. Bu senaryoda Ayça’n›n D’ye iliflkin çok güçlü kan›tlar› oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in, Mehmet’in baflvurusunun flirket içindeki baz› yöneticiler taraf›ndan desteklendi¤i duyumunun al›nd›¤›n› ve ayr›ca Ayça’n›n Mehmet’i cebindeki tüm paralar› sayarken izlemifl oldu¤unu ve cebinden 100 lira ç›kt›¤›n› kendi gözleriyle gördü¤ünü varsayabiliriz. Bu durumda, Ayça D önermesinden flu E önermesini ç›karabilir: E: ‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r. Ayça D önermesine dayanarak mant›ksal bir flekilde E önermesini ç›kar›yor ve E’ye gerekçeli bir flekilde inan›yor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik bir flekilde gelifliyor. Güçlü olan aday Mehmet olmas›na karfl›n ifle Ayça al›n›yor. Dahas›, Ayça kendi cebindeki paralar› sayd›¤›nda tam olarak 100 lira ç›kt›¤›n› görüyor. Bu durumda Ayça’n›n inand›¤› E önermesinin do¤ru olaca¤› aç›kt›r. Ayr›ca D önermesi iyi gerekçeleri olan bir önerme oldu¤u için, D’den mant›ksal yollarla türetilen E önermesinin de gerekçeli olaca¤›n› söyleyebiliriz. Yani E önermesi Ayça için gerekçeli do¤ru inanç statüsü kazan›r. Burada sorulacak soru fludur: Ayça gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru olan E önermesini gerçekten bilmekte midir?
Gettier karfl› argüman›n› olufltururken mant›ksal yap› aç›s›ndan birbirine benzeyen iki farkl› senaryo kullan›r.
182
Epistemoloji
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn› iflyerinde çal›flan kiflilerdir. Diyelim ki Hakan afla¤›daki F önermesinin do¤ru oldu¤una inan›yor: F: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r. Bu senaryoda Hakan’›n F’ye inanmak için çok güçlü nedenlerinin oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in, Hakan birkaç defa Elif’i Ford marka arabas›ndan bahsederken duymufltur. Dahas›, Hakan bir gün Elif’i Ford marka bir araba sürerken de görmüfltür. fiimdi, Hakan’›n Ahmet ad›nda bir arkadafl› daha oldu¤unu ancak Hakan’›n Ahmet’in flu an hangi flehirde oldu¤una iliflkin bir fikri olmad›¤›n› varsayal›m. Hakan mant›ksal bir ifllem olan “veya”y› kullanarak ve rastgele üç tane flehir ad› seçerek flu önermeleri oluflturur: G: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an ‹stanbul’dad›r. H: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Barselona’dad›r. I: Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Urfa’dad›r. Mant›k aç›s›ndan, Ö1 önermesini “veya” ifllemi ile herhangi bir Ö2 önermesine ba¤larsak, e¤er Ö1 önermesi do¤ru ise “Ö1 VEYA Ö2” önermesi de (Ö2’nin içeri¤i ve do¤ruluk durumu ne olursa olsun) do¤ru bir önerme olur. Bunun nedenini görmek zor de¤ildir. “Trabzon Karadeniz bölgesindedir VEYA ‹zmir Türkiye’nin baflkentidir” önermesi, bu bileflik mant›ksal cümlenin Trabzon’la ilgili k›sm› do¤ru oldu¤u için tümüyle do¤ru hâle gelir. Benzer flekilde, yukar›daki G, H ve I önermeleri F’den mant›ksal olarak türetildi¤i için, e¤er F önermesi do¤ruysa di¤er üç önerme de do¤ru olmak zorundad›r. ‹flin önermesel do¤ru ve mant›k boyutu bu flekilde özetlenebilir. Bu bölümde tart›flt›¤›m›z epistemolojik konu aç›s›ndan ise flunu söyleyebiliriz: G, H ve I önermeleri F’nin mant›ksal ve zorunlu bir sonucu oldu¤u için, F önermesinin iyi gerekçelenmifl durumda olmas› nedeniyle G, H ve I önermeleri de iyi gerekçelenmifl önermeler konumuna gelirler. fiu ana kadar yukar›da içerikleri verilen F, G, H ve I önermelerinin do¤ruluk de¤erlerinden söz etmedik; yaln›zca, Hakan’›n F önermesine (yani Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤una) inand›¤›n› ve bunun için de iyi gerekçeleri oldu¤unu belirttik. fiimdi, bu senaryo kapsam›nda iki beklenmedik geliflmenin oldu¤unu düflünelim. Birincisi, Hakan’›n inanc›n›n tersine, Elif’in Ford marka bir arabas› yoktur. Yani, F önermesi gerekçeli de olsa yanl›flt›r. ‹kincisi, Ahmet tesadüfen flu an Barselona’da bulunmaktad›r. Böylece Hakan’›n “VEYA” ba¤lac›n› kullanarak rastgele bir flekilde oluflturdu¤u üç önermeden H do¤ru hâle gelir. Bu da ortaya garip bir epistemolojik durumun ç›kmas›na neden olur. Hakan’›n bu konuda bafllang›ç noktas› olan F inanc› asl›nda yanl›fl olsa da, F’den mant›ksal olarak ç›kard›¤› H önermesi tesadüfen do¤ru olmufltur. Dahas›, iyi gerekçeli bir önerme olan F’den mant›ksal olarak türetildi¤i için, H önermesi de gerekçeli olma niteli¤indedir. Bunun nedenini yukar›daki (2) numaral› aç›klama kapsam›nda belirtmifltik. Sonuç olarak, Hakan’›n H inanc› hem gerekçeli hem de do¤ru olan bir inançt›r. Burada da sorulacak soru fludur: Hakan, gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru olan H önermesini gerçekten bilmekte midir? Yukar›da sergiledi¤imiz iki senaryonun sonunda sordu¤umuz iki soruya da “hay›r” yan›t›n› vermek ak›lc› görünmektedir. Bunun nedeni oldukça aç›kt›r. Her ne kadar bu iki senaryoda do¤ru inanca ek olarak gerekçelendirme unsuru da iflin içinde bulunsa da, söz konusu gerekçelendirmelerin asl›nda oldukça tesadüfi bir flekilde olufltu¤u ve senaryolardaki “bilen öznelerin” bilgilerinin sa¤lam bir temelinin olmad›¤› aç›kça görülmektedir. Daha önce verdi¤imiz “Amerika’daki Paris” örne¤inde, “do¤ru inanç” tesadüfen ortaya ç›km›fl, ancak gerekçelendirme bütünüyle eksik kalm›flt›. Gettier’in örnekleri ise çok daha ilginç bir duruma iflaret etmek-
183
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
tedir. E¤er Gettier’in ak›l yürütmesi do¤ruysa, bu iki senaryoda bilginin gerekçelendirme de dâhil olmak üzere üç koflulu da sa¤lanmakta olsa bile, inanç sahibi özneler asl›nda o önermeleri bilmiyorlar gibi görünmektedir. Bu koflullarda da, Gettier’in geleneksel bilgi tan›m›na veya çözümlemesine oldukça a¤›r bir darbe indirdi¤i söylenebilir. SIRAbilgi S‹ZDE Gettier’in argüman› çok fazla tart›fl›lm›fl ve yaratt›¤› y›k›c› etki pek çok kuramc›s› taraf›ndan giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Gettier’in, mant›¤›n sundu¤u olanaklar› baflar›yla kullanarak, geleneksel bilgi tan›m›na nas›l a¤›r bir darbe indirdi¤ini kendi kelimelerinizle ifaD Ü fi Ü N E L ‹ M de etmeye çal›fl›n.
Gettier’e Yan›tlar
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Gettier’in makalesi yay›mland›ktan sonra bilgi kuramc›lar› bilginin klasik tan›m› üzerinde de¤ifliklikler yaparak ortaya ç›kan kuramsal sorunu gidermeye D ‹ K K A T ve, bir anlamda, tan›m› “kurtarmaya” çal›flm›fllard›r. Bu bölümde, bu çabalar›n en önde gelenlerini aç›klamaya çal›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE 1. Yanl›fl öncülleri engelleme: Gettier örneklerinde epistemolojik bir sorunun ortaya ç›kmas›n›n temel bir nedeni, öznelerin gerekçelendirilmifl do¤ru inançlar›n›n asl›nda bir yanl›fll›¤a dayan›yor olmas› ve ard›ndan bu yanl›fl dayana¤›n, tesaAMAÇLARIMIZ düfen, iyi gerekçeleri olan do¤ru bir inanc› ortaya ç›karmas›d›r. Baz› felsefeciler, bu tür durumlar› engellemenin bir yolu olarak flöyle bir flart öne sürmüfllerdir: Bir öznenin gerekçelendirilmifl do¤ru inanc›n›n bilgiye dönüflmesi K ‹ Tiçin, A P öznenin o inanc›n›n herhangi bir yanl›fl önermeye dayanmamas› gerekir. Yukar›daki senaryolardan birincisini ele alal›m. Orada, Ayça’n›n inand›¤› D önermesinin bir parças› “‹fle al›nacak olan kifli Mehmet’tir” ifadesidir. Oysa ifle al›nacak T E L E V ‹kiflinin Z Y O N Mehmet oldu¤u önermesi yanl›flt›r. O yüzden, Ayça’n›n D’den türetti¤i E önermesi için “bilgi” nitelemesi kullan›lamaz çünkü aç›kça görülece¤i gibi, öznenin inanç sisteminde konuya iliflkin yanl›fl bir önerme bulunmaktad›r. TERNET Bu oldukça önemli bir çözüm önerisi gibi görünse de, baz›‹ N felsefi itirazlara da hedef olmufltur. Bu itirazlar›n ortak noktas›, konuyla ilgili olarak yanl›fl öncüllerin bulunmamas› veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz› sorunlar›n oluflabilece¤i yönündedir. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Diyelim ki, ben bir bahçeyi gözlemliyorum ve bahçenin kuzey taraf›nda koyuna çok benzeyen bir hayvan görüyorum. Ard›ndan, zihnimde “Bahçede bir koyun var” inanc›n› oluflturuyorum. Asl›nda bakt›¤›m nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayad›r. Dahas›, ben bilmesem de, bahçenin benim göremedi¤im güney taraf›nda gerçekten bir koyun bulunmaktad›r. Bu durumda benim inand›¤›m “Bahçede bir koyun var” önermesi yanl›fl de¤il do¤ru bir önerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gerekçeli do¤ru bir inanç oluflmufl olsa da, tesadüfen do¤ru olan “Bahçede bir koyun var” inanc›m›n bir bilgi parças› oldu¤unu söylemek zordur. Bu örnekte, yanl›fl öncülleri engelleme yönteminin Gettier türü sorunlar› ortadan kald›ramayaca¤› aç›kt›r çünkü sahip oldu¤um “Bahçede bir koyun var” inanc› (yukar›da inceledi¤imiz senaryolardan farkl› olarak) herhangi bir yanl›fl önermeye dayanmamaktad›r. O hâlde, yanl›fl öncülleri engelleme stratejisinin Gettier tarz› durumlar› devre d›fl› b›rakmakta tam olarak baflar›l› olamayaca¤› söylenebilir. Söz konusu stratejinin yetersizli¤i konusunda literatürde verilmifl olan ilginç bir örnek de fludur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta çok say›da tah›l ambar›n›n oldu¤u bir bölgede arabayla yolculuk yapmaktas›n›z. Asl›nda, siz bilmeseniz de, çevrenizde gördü¤ünüz ambarlar›n neredeyse tamam› kartondan yap›lm›fl ve bir
D‹KKAT Gettier’e verilen yan›tlar içinde özellikle üç tanesi ön plana ç›kmflt›r.SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen ilk çözüm, gerekçelendirilmifl TELEV‹ZYON inançlar›n yanl›fl önermelere dayanmamas› gerekti¤i flart›n› getirmektir.
‹NTERNET
184
Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen ikinci çözüm, bilginin olgularla uygun bir nedensellik iliflkisi içinde ortaya ç›kmas› gerekti¤ini belirtmektir.
Epistemoloji
film flirketince yol kenar›na yerlefltirilmifl maketlerdir. Yol boyunca s›ralanan ve ambara benzeyen yüzlerce maket aras›nda yaln›zca bir tane gerçek tah›l ambar› bulunmaktad›r. Tesadüfen o gerçek ambar›n önünde durup “Bu bir tah›l ambar›” inanc›n› zihninizde oluflturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun “gerekçeli do¤ru inanç” olmas›na karfl›n, zihninizdeki önermenin tesadüfen do¤ru ç›kmas› ve sizin bu senaryoda do¤ru ile yanl›fl› ay›rt etme olana¤›ndan yoksun olman›z dolay›s›yla, inanc›n›z›n asl›nda bilgi olmad›¤›n› söylemek olanakl› görünmektedir. Bu örnekte de, yanl›fl öncülleri engelleme yönteminin Gettier tarz› sorunlara çözüm olamayaca¤› aç›kt›r. Ayn› “Bahçede bir koyun var” inanc›nda oldu¤u gibi, eldeki önerme yanl›fl bir önermeye dayanmamaktad›r. Sonuç olarak, yanl›fl öncülleri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal çözüm getiremeyece¤ini söyleyebiliriz. 2. Nedensel iliflki flart›: Yukar›daki tart›flmalar› inceleyen bir kifli, bu konuda sorun yaratan durumun asl›nda gerekçeli inançlarla o inançlar›n dünyadaki kökenleri aras›ndaki nedensel ba¤›n kopuklu¤u oldu¤unu düflünebilir. Normal alg›sal bilgimizin nas›l gerçekleflti¤ini düflünelim. Ben bir kavak a¤ac›na bakt›¤›mda zihnimde “Önümde bir kavak a¤ac› var” inanc› oluflur. ‹nanc›m›n nedeni, o inanc›n oluflmas›na kaynak oluflturan bir olgudur. Yani, “Önümde bir kavak a¤ac› var” önermesinin benim için bilgiye dönüflmesi için önümde gerçekten bir kavak a¤ac› olmal› ve bu olgu benim inanc›m›n gerçek nedeni olmal›d›r. Bu görüflün 7. Ünitede inceledi¤imiz John Searle’ün “do¤rudan gerçekçili¤i” ile belli benzerlikleri oldu¤u görülebilir. Nedensel iliflki flart›n› öne süren felsefeciler, bilginin oluflmas› için, ele al›nan bir Ö önermesinin (veya inanc›n›n) nedeninin Ö olgusu olmas› gerekti¤ini savlarlar. Nedensellik görüflünün en önde gelen savunucular›ndan Alvin Goldman’a (1967) göre, önermesel bilginin tan›m›n flu flekilde verebiliriz: (d) E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: Ö önermesi K kiflisinin Ö’ye iliflkin inanc› ile uygun bir nedensel iliflki içinde olmal›d›r. Bu tan›mda ilginç olan nokta, Goldman’›n bilgiyi tan›mlarken üçlü yap›y› terketmesi ve “gerekçelendirme” flart›n› gündeme getirmemesidir. Goldman’›n nedenselci görüflünü Gettier senaryolar›na uygularsak, flu sonuçlar› elde ederiz: Öncelikle, birinci senaryoda, Ayça’n›n sorun yaratan (“türetilmifl”) E önermesinin bilgi olamayaca¤› söylenebilir. Ayça’n›n inand›¤› ve do¤ru olan E’nin, yani “‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r” önermesinin, ifle al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira oldu¤u olgusundan kaynaklanmad›¤› aç›kt›r. Ayça’n›n inanc› D önermesine dayanmakta ve D’den kaynaklanmaktad›r. O hâlde, birinci senaryoda, Ayça’n›n zihinsel durumu bilgi de¤ildir. ‹kinci senaryo için de benzer bir ak›l yürütme yap›labilir. Hakan’›n gerekçeli bir flekilde inand›¤› ve do¤ru bir önerme olan H’nin, yani “Elif’in Ford marka bir arabas› vard›r VEYA Ahmet flu an Barselona’dad›r” önermesinin, ne Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤u olgusuna ne de Ahmet’in Barselona’da oldu¤u olgusuna dayanmad›¤› aç›kt›r. Bunun nedeni, Elif’in Ford marka bir arabas› olmamas› ve Ahmet’in Barselona’da olmas›n›n da Hakan’›n inanc›n›n esas nedeni olmamas›d›r. Bu örnekte de, Hakan’›n zihinsel durumu bilgi de¤ildir. O hâlde, bu iki örnek üzerinden düflünürsek, Goldman’›n kuram› bilginin daha sa¤lam bir tan›m›n› veriyor diyebiliriz. Ancak, “nedensel iliflki flart›” görüflünü elefltiren felsefeciler, Goldman’›n tan›m›ndaki “uygun bir nedensel iliflki” kavram›n›n belirsizlikler içerdi¤i ve bunun bir tak›m kuramsal sorunlara yol açabilece¤ini düflünmüfllerdir. David Hume’un da
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
baflar›yla sergiledi¤i gibi, asl›nda “nedensellik” kavram› çok çetrefilli ve kuramsal incelikler içeren bir kavramd›r. Bunu Richard Fumerton’un (2006) kulland›¤› bir örnekle aç›klamaya çal›flal›m. Diyelim ki, Alper adl› bir kifli, ad› Kaan olan ve Tanr›’n›n varl›¤›na inanmayan bir arkadafl›n› hipnoz ederek, onun Tanr›’n›n varl›¤›n› gösteren ancak kuramsal olarak oldukça yetersiz olan bir felsefi argüman› kabul etmesini sa¤l›yor. Bu düflünce deneyinde flunu da varsayal›m: Bir Tanr› gerçekten vard›r ve Tanr› Alper’in Kaan’› hipnoz ederek o yetersiz argüman› Kaan’›n zihnine yerlefltirme karar› vermesine bizzat kendisi neden olmufltur. O hâlde, Kaan “Tanr› vard›r” önermesine inanmaktad›r ve bu inanc›n›n nihai nedeni de gerçekten Tanr›’ya kadar uzanmaktad›r. Yani, Goldman’›n nedensellik flart› burada sa¤lanmaktad›r. Ancak, Kaan’›n “Tanr› vard›r” inanc›n›n bilgi oldu¤unu söylemek zordur çünkü Kaan’›n gerekçeleri son derece kötü argümanlardan oluflmaktad›r. Bu durumda, nedensel iliflkinin olmas›, bilginin oluflmas› için yeterli de¤ildir diyebiliriz. Goldman’a karfl› sunulabilecek bir baflka örnek de fludur: Diyelim ki gece yolda yürüyen yafll› bir adam kalp krizi geçirerek ölür ve bedeni soka¤›n ortas›nda kal›r. Yoldan geçen bir ak›l hastas› ölü adam›n yan›na gider ve kalbine bir b›çak saplar. Kalbinde bir b›çak sapl› flekilde yatan bu yafll› adam› gören herkes elbette “Yolda yatan bu adam ölmüfltür” inanc›na sahip olacakt›r. Bu do¤ru inanc›n bilgi oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. Ancak e¤er Goldman’›n tan›m›n› uygularsak, “Yolda yatan bu adam ölmüfltür” inanc›, ölümün as›l nedeni olan kalp krizinden kaynaklanmad›¤› için, bilgi niteli¤i kazanmayacakt›r. Bu durumun Goldman’›n tan›m›n› ve argüman›n› zay›flataca¤› düflünülebilir. 3. Dördüncü bir koflulun tan›ma eklenmesi: Gettier senaryolar›n›n yaratt›¤› sorunlu tablo ba¤lam›nda getirilen önemli bir çözüm önerisi, geleneksel tan›m›n üç gerekli flart›n› dördüncü bir koflulla desteklemek ve böylece bu dört koflulun bir araya geldi¤inde bilginin oluflumunda yeterli olmas›n› sa¤lamakt›r. An›msanaca¤› gibi, Gettier’in bize gösterdi¤i önemli noktalardan biri, klasik tan›mda verilen üç koflulun gerekli olmalar›na karfl›n bilginin ortaya ç›kmas›nda yeterli olmad›¤›d›r. “Dördüncü koflul” görüflünü savunanlar›n yaklafl›m› ise, geleneksel tan›ma yap›lacak bir ekleme ile bilginin tan›m›nda veya analizindeki eksikli¤in giderilebilece¤i ve Gettier türü durumlar›n önüne geçilece¤i yönündedir. Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazd›klar› bir makalede bu tarzda bir yaklafl›m sunmufllard›r. K kiflisinin Ö önermesini bilmesi için, K kiflisinin “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” sahibi olmas›na ek olarak, Lehrer ve Paxson afla¤›daki dördüncü koflulun da bilgi için gerekece¤ini iddia etmifllerdir: (iv) K kiflisi taraf›ndan bilinmesi durumunda K’n›n Ö önermesi konusunda sahip oldu¤u gerekçeleri ortadan kald›racak herhangi bir do¤ru önerme olmamal›d›r. Bu cümlede sözü geçen “gerekçeleri ortadan kald›ran do¤ru önerme” için teknik bir deyim olan ‘etkisizlefltirici’ (‹ngilizcesiyle ‘defeater’) kelimesini kullanaca¤›z. Ek bir koflul olan (iv)’ün geleneksel tan›ma yapt›¤› katk›y› flimdi daha aç›k bir flekilde ifade edelim. Lehrer ve Paxson’a göre, bir inanc›n bilgi olmas› için gerekçelendirilimifl ve do¤ru olmas› yetmez; o inanc›n gerekçelendirilme süreci kapsam›nda, öznenin gerekçelerini “etkisizlefltiren” herhangi bir do¤ru önerme olmamal›d›r. E¤er böyle bir do¤ru önerme varsa, öznenin gerekçelendirmesi bozulmufl, inanc› “gerekçelendirilimifl do¤ru inanç” olmaktan ç›km›fl ve böylece bilgi gerçekleflmemifl diyebiliriz. Dördüncü koflul olan (iv)’ü Gettier senaryolar›na uygulamak olanakl› görünmektedir. Birinci senaryoyu ele alal›m. Ayça’n›n mant›ksal olarak türetti¤i E önermesinin gerekçelendirilimifl do¤ru inanç olamayaca¤›n› söyleyebiliriz çünkü “‹fle
185
Gettier’in elefltirisi ›fl›¤›nda önerilen üçüncü çözüm, üçlü analizin dördüncü bir koflulla desteklenmesidir.
186
Epistemoloji
al›nacak olan kiflinin cebinde tam olarak 100 lira vard›r” (E) önermesi için flöyle bir etkisizlefltirici do¤ru cümle bulunmaktad›r: “Mehmet ifli alacak kifli de¤ildir”. E¤er Ayça bu etkisizlefltirici do¤ru önermeyi bilseydi elbette D’den E’ye geçifl yapamazd›. Böylece Gettier’in iflaret etti¤i sorunlu durumun önüne geçmek olanakl› görünmektedir. “Etkisizlefltirici” kavram›n› kullanan bu görüflün olas› bir zay›f noktas›, bizim “bilgi örne¤i” diyebilece¤imiz s›radan örnekleri de devre d›fl› b›rakma riski olmas›d›r. Ne de olsa, bazen bir inanç baz› olgular taraf›ndan etkisizlefltirilse bile yine de bilgi veya duruma göre, gerekçeli inanç niteli¤i kazanabilir. Do¤ru olan bir Ö1 önermesinin (örne¤in, “Bilezi¤i çalan kifli Emre’dir”) do¤ru olan Ö2 önermesi (“Arif, Emre’nin olay s›ras›nda baflka bir yerde oldu¤una tan›kl›k etti”) gibi bir etkisizlefltiricisi olsa da; Ö2 etkisizlefltiricisi Ö3 gibi do¤ru bir önerme (“Arif psikiyatrik aç›dan patolojik bir yalanc›d›r”) taraf›ndan etkisizlefltirilebilir. Yani, Ö1 gibi bir önermenin gerçeklik içinde bir etkisizlefltiricisi olsa da, sonuç itibar›yla Ö1 önermesi tekrar “iyi gerekçeli” konuma gelebilir. Bu durumu göz önüne alan John Pollock (1986) gibi baz› bilgi kuramc›lar› “nihâi” ya da “sonuçta” kavram›n› kullanm›fllard›r. Bu düflünce ›fl›¤›nda, (iv) önermesi flu flekilde de¤ifltirilebilir: (v) K’n›n Ö önermesi konusunda sahip oldu¤u gerekçeler, do¤ru olan tüm önermeler dikkate al›nd›¤›nda, do¤ru önermeler taraf›ndan nihai anlamda etkisizlefltirilmifl hâle gelmemelidir. E¤er (v) do¤ruysa, bu ek koflulun Gettier türü durumlar› engelleyece¤i düflünülebilir, ancak burada iki büyük sorunun ortaya ç›kt›¤›n› söyleyebiliriz. (1) Evrende do¤ru olan tüm önermelerin bizim gibi sonlu biliflsel kapasiteleri olan canl›lar›n epistemolojik ifllevleri aç›s›ndan nas›l yard›mc› olaca¤›n› anlamak kolay de¤ildir. Tüm do¤ru önermeler aç›s›ndan bir koflul dile getirmek sorunu çözer gibi görünse de, bu çözümün çok gerçekçi olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bunu bir benzetme ile aç›klayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki aç›dan kabul edilebilir olmas›n›n gerekli koflulu flu flekilde belirtiliyor: “söz konusu eylem evrende var olan hiçbir varl›¤› incitmemelidir”. Böyle kapsaml› bir flart› karfl›layan bir eylem tahminen ahlaki aç›dan “olumlu” bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu kadar kapsaml› bir “testi” hiçbir sonlu varl›¤›n yapmas› olanakl› görünmemektedir. Tabii böyle bir koflulun uygulanmas› durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup olmad›¤› insanlar taraf›ndan bilinemezdi. Benzer bir flekilde yukar›da betimlenen epistemolojik koflulun da pek gerçekçi veya uygulanabilir olmad›¤›n› iddia etmek olanakl› görünmektedir. (2) Daha genel bir sorun olarak, dördüncü koflul yaklafl›mlar›n›n ad hoc olma riski vard›r. ‘Ad hoc’ Latince bir deyim olup, kabaca “bu amaçla” anlam›na gelmektedir. Daha aç›k yazarsak, ‘ad hoc’ deyimi “belirli bir amaca veya soruna yönelik olarak” anlam›na gelir ve genellikle bir kuram› veya görüflü zorluklar›ndan kurtarmak için uydurulmufl “günü kurtar›c›” aç›klamalar için kullan›l›r. Örne¤in, bilimsel bir kuram›n önemli zorluklar› ortaya ç›kt›¤›nda o kuram› reddetmek yerine küçük “yamalar” yaparak kuram› kurtarma çabas› içinde olan bir kiflinin yapt›¤› aç›klamalar ve gerekçelendirmeler için ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel üçlü tan›m› için de, dördüncü bir koflul bularak sorunlar›n› ortadan kald›rma çabas›n›n bir parça ad hoc bir yap›s›n›n oldu¤u elefltirisi ça¤dafl literatürde zaman zaman dile getirilmifltir.
187
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
Pek çok ça¤dafl bilgi kuramc›s›, geleneksel bilgi çözümlemesini ek koflullarla iyilefltirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlar›ndan baz›lar› üzerine özellikle odaklaflarak daha derin bir irdeleme sunmay› denemifllerdir. Bu ba¤lamda en dikkat çekici çal›flmalar önermesel bilginin gerekçelendirme alt alan› kapsam›nda yap›lm›flt›r. Bir sonraki ünitede bu konuda üretien kuramlar› tan›t›p tart›flaca¤›z. Goldman’›n Gettier örneklerine yan›t› oldukça ilgi çekmifl ve bilgi kuramc›lar›nca kapsamSIRA S‹ZDE l› olarak tart›fl›lm›flt›r. Bu yan›t› kendi kelimelerinizle aç›klay›p de¤erlendirmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
188
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
bir zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inanç ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” sahibi olmak “bilgi” sahibi olmak için yeterlidir). ‹kinci olarak, e¤er bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel durum gerekçelendirilmifl do¤ru inançt›r (veya, “bilgi” sahibi olmak “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olmak sahibi için yeterlidir). Benzer ifadeleri “gerek koflul” aç›s›ndan da dile getirebiliriz. Özetle, ne zaman “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olma durumu gerçekleflirse, o zaman “bilgi” olma durumu da gerçekleflir ve bunun tersi de aynen geçerlidir. Ancak bu durum, çözümleme ile tan›m›n ayn› olmayabilece¤ini bize düflündürür çünkü çözümlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gibi görünmektedirler. Dahas›, felsefe tarihinde genellikle “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” bilginin tan›m› olarak al›nm›fl olsa da, bu durumun, yukar›da da ifade etti¤imiz gibi tart›flmaya aç›k oldu¤u kesindir. Her durumda, çözümlemelerin önemini gözden kaç›rmamam›z gerekir. Çözümlemeler bazen bir kavram›n ilk baflta fark edilemeyen inceliklerini gösterebilir. Örne¤in, bir düflünürün ya da bilim insan›n›n çözümleyici çal›flmas› sayesinde bir kavrama yönelik anlay›fl›m›z daha rafine hâle gelebilir.
Bilgi kavram›n› oluflturan esas unsurlar› aç›klayabilmek. “Bilgi” kavram›n›n en temel unsurunun “inanç” oldu¤u genellikle kabul edilir. E¤er bir kifli bir önermeyi bildi¤ini ancak o önermeye inanmad›¤›n› söylerse, ortada tuhaf bir durumun oldu¤unu düflünürüz. Ancak, tek bafl›na inanç, bir önermeyi bilgi statüsüne ç›karmaya yetmez. ‹nsanlar›n inançlar› bazen gerçe¤i yans›tmayabilir. Eski ça¤larda insanlar›n ço¤u “Günefl Dünyan›n etraf›nda döner” önermesine inanm›fl olsa bile, bu inanç bir “bilgi” de¤ildi. O yüzden, bilgi kuramc›lar› ço¤unluka inançlar›n de¤il “do¤ru inançlar›n” bilgi olabilece¤ini düflünmüfllerdir. Bununla birlikte, tek bafl›na do¤ru inançlar da bilginin oluflmas›nda yeterli olmayabilir. Baz› inançlar tamamen tesadüfen do¤ru ç›ksalar da, o inançlara sahip insanlar›n konu üzerinde iyi gerekçeleri veya kan›tlar› olmad›¤› için, söz konusu öznelerin bilgi sahibi olduklar›n› iddia etmek zor bir hâle gelebilir. ‹nsan bilgisini ayr›cal›kl› k›lan bir özellik, insanlar›n bilgilerinin ard›nda gerekçelerin bulunmas›d›r. Böylece bilginin geleneksel tan›m›na ulafl›r›z: Bilgi “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç”t›r. “Bilginin çözümlemesi” ve “bilginin tan›m›” kavramlar›n›n inceliklerini aç›klayabilmek. Bir kavram›n çözümlemesinin (analizinin) yap›lmas›, onu oluflturan alt unsurlar› ortaya ç›karma amac›na yönelik bir ifllevdir. Bilimden bir örnek vermek gerekirse, tuz molekülünün analizini yaparak onu oluflturan atomlar›n sodyum ve klorür oldu¤u bulunabilir. Benzer flekide “bilgi” gibi bir kavram› çözümledi¤imizde onun kavramsal alt bileflenlerine ulafl›r›z. Geleneksel görüfle göre bu alt bileflenler, inanç, önermesel do¤ruluk ve gerekçelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabilecek ilginç bir soru fludur: Kavramsal çözümlemeler ayn› zamanda tan›mlara da karfl›l›k gelir mi? Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorür olabilir ancak tuzun normalde kullan›lan sözlük tan›m› bu de¤ildir. Bilginin kavramsal çözümlemesinin de bize bilginin gerek ve yeter koflullar›n› verdi¤i düflünülebilir. Bu düflünceyi flimdi iki farkl› biçimde ifade edelim. Birinci olarak, e¤er
N AM A Ç
3
Edmund Gettier’in argüman›n›n ve ona verilen yan›tlar›n bilgi kavram›n›n çözümlemesi aç›s›ndan ne sonuçlar verdi¤ini aç›klayabilmek. Gettier’in argüman› bilginin Platon’dan beri gündemde olan geleneksel çözümlemesine veya tan›m›na a¤›r bir darbe indirmifltir. Gettier mant›ksal baz› yöntem ve gereçleri kullanarak ve yaln›zca üç sayfal›k k›sa makalesinde epistemoloji alan›nda büyük bir depreme yol açm›flt›r. Geleneksel bilgi tan›m›na göre, bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas›, o inanc›n bilgi olmas› anlam›na gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inanc›n (tesadüfen) do¤ru ve gerekçeli olmas› durumunda bile bilginin ortaya ç›kmayabilece¤ini göstermifltir. Geleneksel tan›mda oluflan bu hasar› onarabilmek için bilgi kuramc›lar› çeflitli önerilerde bulunmufllard›r. Bu öneriler flu flekilde belirtilebilir: (1) Öznenin bir önermeye yönelik bilgi iddias›n›n ard›nda yanl›fl önermeler bulun-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
mamal› yani inan›lan önerme yanl›fl önermelere dayanmamal›d›r. (2) Öznenin bir konuda sahip oldu¤u inanç ile o inanca yol açan nesnel koflullar aras›nda nedensel bir iliflki bulunmal›d›r. (3) Geleneksel bilginin üç gerek koflulu dördüncü bir koflulla desteklenmelidir. Bu öneriler epistemoloji literatüründe yo¤un olarak tart›fl›lm›fl ve bilginin çözümlemesi konusunun temel bir parças›n› oluflturmufltur.
189
190
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. “Tam karfl›mda k›rm›z› bir gül bulunmaktad›r” gibi deneyimsel bir önermeyi bilmenin kavramsal koflullar› ile deneyimsel koflullar›n› ay›rmam›z gerekse, afla¤›dakilerden hangisi için “bilginin kavramsal kofluludur” ifadesini kullanabiliriz? a. Söz konusu nesnenin önermeyi bilecek özneye belli bir yak›nl›kta bulunmas› gerekir. b. Söz konusu önermenin do¤ru olmas› gerekir. c. Söz konusu önermeyi bilecek öznenin alg› organlar›n›n sa¤l›kl› olmas› gerekir. d. Söz konusu nesnenin çevreden yeterli düzeyde ›fl›k almas› gerekir. e. Söz konusu önermeyi bilecek öznenin, ciddi beyinsel hasarlar olmamas› gerekir. 2. Epistemolojik bir kavram olan “deneyimsel inanç” için genel olarak afla¤›dakilerden hangisi en do¤ru ifade olur? a. ‹nançlar›m›z›n tümü deneyimsel bilgi s›n›f›na girerler. b. ‹nançlar›m›z hiçbir zaman bilgi s›n›f›na girmez. c. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru olmas› yeterlidir. d. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru ve gerekçeli olmas› gereklidir. e. Bir inanc›n bilgi olmas› için do¤ru olmas› gereklidir, gerekçeli olmas› yeterlidir. 3. Bilginin kavramsal çözümlemesi epistemolojide önemli bir yer tutar. Çözümlemeler için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Çözümlemeler önemli bir kavram›n günlük dilde nas›l kullan›ld›¤›n› aç›klar. b. Çözümlemeler önemli bir kavram› elefltirme amac›na hizmet eder. c. Çözümlemeler önemli bir kavram›n toplumsal etkilerini saptama amac›na hizmet eder. d. Çözümlemeler önemli bir kavram› gözlemlenen olgular cinsinden aç›klama amac›na hizmet eder. e. Çözümlemeler önemli bir kavram›n günlük dilde bulunmayabilecek inceliklerini ortaya ç›karma amac›na hizmet eder.
4. “E¤er insanlar uzun süre kötü beslenirlerse, sa¤l›klar› bozulmaya bafllar” cümlesinin mant›ksal yap›s› için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›”, “uzun süre kötü beslenme”nin gerek kofluludur. b. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›”, “uzun süre kötü beslenme”nin yeter kofluludur. c. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin gerek kofluludur. d. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin yeter kofluludur. e. “Sa¤l›¤›n bozulmaya bafllamas›” ve “uzun süre kötü beslenme” birbirlerinin gerek ve yeter kofluludur. 5. Gettier’in ünlü makalesinde izledi¤i genel felsefi strateji tam olarak afla¤›dakilerden hangisidir? a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m› karfl› örnekler arac›l›¤›yla yanl›fllamak b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m› felsefi argümanlar arac›l›¤›yla desteklemek c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel oldu¤u varsay›lmayan bir tan›m›n mant›ksal tutarl›l›¤›n› test etmek d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel oldu¤u varsay›lan bir tan›m›n mant›ksal tutarl›l›¤›n› test etmek e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel oldu¤u varsay›lan bir tan›m› karfl› örnekler arac›l›¤›yla yanl›fllamak 6. Epistemolojik aç›dan bak›ld›¤›nda, Gettier’in sundu¤u senaryolar›n ortak noktas› nedir? a. Bir öznenin inanc› yeterli düzeyde “gerekçeli” olsa da, sezgilerimiz onun “do¤ru inanç” olmad›¤›n› söylemektedir. b. Bir öznenin inanc› tesadüfen bilgi statüsü kazansa da, sezgilerimiz onun “gerekçeli do¤ru inanç” olmad›¤›n› söylemektedir. c. Bir öznenin inanc› tesadüfen “gerekçeli do¤ru inanç” statüsü kazansa da, sezgilerimiz onun bilgi olmad›¤›n› söylemektedir. d. Bir öznenin inanc› yeterli düzeyde “gerekçeli” olsa da, sezgilerimiz bu gerekçenin tesadüfen olufltu¤unu söylemektedir. e. Bir öznenin inanc› “gerekçeli” ve “do¤ru” olsa da, sezgilerimiz onun do¤rulu¤unun tesadüfi oldu¤unu söylemektedir.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
7. Gettier’in yaratt›¤› sorunlu durumu çözmeye yönelik olarak önerilebilecek çözümlerden birisi, inan›lan önermenin gerekçelendirme sürecinde yanl›fl bir önermeden kaynaklanmamas›n› flart koflmakt›r. Bu çözüme getirilebilecek bir elefltiri afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. ‹nan›lan önerme yanl›fl önermelere dayanmasa bile Gettier’in iflaret etti¤i sorunlar oluflabilir. b. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanma olas›l›¤› normalde son derece düflüktür. c. ‹nan›lan önermenin gerekçelendirilememe olas›l›¤› normalde son derece düflüktür. d. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanmas› ancak gerekçelendirilmenin yetersiz olmas› durumunda olanakl›d›r. e. ‹nan›lan önermenin yanl›fl önermelere dayanmas› ancak alg›sal olmayan inançlar söz konusu oldu¤unda olanakl›d›r. 8. Gettier’in sergiledi¤i sorunun giderilmesine yönelik olarak Goldman’›n önerdi¤i “nedensel iliflki flart›”n› afla¤›dakilerden hangisi en iyi ifade eder? a. Bir öznenin bir önermeyi bilmesinin gerek koflulu, söz konusu öznenin o önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤u inanc›n›n gerekçeli olmas›d›r. b. Bir öznenin bir önermeyi bilmesinin yeter koflulu, söz konusu öznenin o önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤u inanc›n›n do¤ru olmas›d›r. c. Bir önermenin bir özne ile nedensel iliflkisinin olmas›, söz konusu önermenin o özne taraf›ndan bilinmesinin gerek ve yeter koflullar› aras›ndad›r. d. Bir önermenin bir özne taraf›ndan bilinebilmesi için, o öznenin söz konusu önermeyle nedensel bir iliflkisinin olmas› gerekir. e. Bir önermenin bir özne taraf›ndan bilinebilmesi için, o öznenin söz konusu önermeyle nedensel bir iliflkisinin oldu¤una inanmas› gerekir.
191
9. Gettier’in sergiledi¤i sorunun giderilmesine yönelik olarak önerilen çözümlerden birisi “dördüncü bir gerek koflulu ekleyerek, gerekçelendirmeyi etkisizlefltiren hiç bir önermenin bulunmad›¤›n› garanti etmek” olarak ifade edilebilir. Bu çözümün karfl›laflabilece¤i olas› bir sorun afla¤›dakilerden hangisi olabilir? a. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, gerekçelendirmeyi çok kolayca gerçeklefltirilebilir bir hâle getirdi¤i için bilginin normatif gücünü azaltabilir. b. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, “inanç” koflulunun ifllevini zay›flatmas› nedeniyle bilginin normatif gücünü azaltabilir. c. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, çok kapsaml›, kontrol edilemez ve bu yüzden insanlar›n bilgisel eriflimini aflan bir koflul yaratabilir. d. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, gerekçelendirme koflulunun ifade etti¤i flart› tekrarlamaktan öteye geçmez. e. Etkisizlefltiricilerin olmamas› gerekti¤ini flart koflmak, inanç koflulunun ifade etti¤i flart› tekrarlamaktan öteye geçmez.
192
Epistemoloji
Okuma Parças› 10. Gettier’in sundu¤u karfl› örnekler, bilginin geleneksel çözümlemesinin önemli bir sorun içerdi¤ini gösterme amac› tafl›r. Diyelim ki, bir düflünür Gettier’in yönteminin ve yaklafl›m›n›n sorunlu oldu¤unu ya da istenilen etkiyi yaratmayaca¤›n› iddia etmek istiyor. Afla¤›dakilerden hangisi Gettier’e yönelik sunabilece¤i hakl› ve güçlü bir elefltiri olabilir? a. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, gerekçelendirmenin mant›ksal operasyonlar yoluyla bir önermeden di¤erine aktar›labilece¤ini varsaymas› aç›s›ndan sorunludur. b. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, mant›ksal bir yap›ya sahip olmad›¤› için sorunludur. c. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “E¤er bir önermeden mant›ksal olarak baflka bir önerme türetirsek ve bunlardan birincisi gerekçeliyse, ikincisi de gerekçeli olur” düflüncesi, gerekçelendirmeyi “do¤ru” kavram›yla iliflkilendirmedi¤i için sorunludur. d. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “Gerekçelendirme ve do¤ruluk farkl› kavramlard›r; bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir” düflüncesi, gerekçelendirmeyi bütünüyle öznenin kiflisel tercihlerine ba¤lad›¤› için sorunludur. e. Gettier’in varsay›mlar›ndan birisi olan “Gerekçelendirme ve do¤ruluk farkl› kavramlard›r; bir önerme yanl›fl olmas›na ra¤men iyi gerekçelere sahip olabilir” düflüncesi, mant›ksal olarak çeliflik oldu¤u için sorunludur.
Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir? (...) ‹ki noktaya iflaret ederek bafllayaca¤›m. Birincisi, P gibi bir önerme için, S’nin P’ye inanmas›n›n gerekçelendirilmiflli¤i S’nin P’yi bilmesinin gerekli kofluludur anlam›ndaki bir “gerekçelendirme”de, bir kiflinin gerçekte yanl›fl olan bir önermeye inanmas›n›n gerekçelendirilmifl olmas› mümkündür. ‹kincisi, P gibi bir önerme için, e¤er S’nin P’ye inanmas› gerekçelendirilmiflse ve P, Q’yu içerirse ve S, Q’yu P’den ç›kar›rsa ve bu ç›kar›m›n sonucu olarak Q’yu kabul ederse, buna göre S, Q’ya inanc›n› gerekçelendirmifl demektir. Bu iki noktay› ak›lda tutal›m. fiimdi ortaya koyaca¤›m iki durumda (a)’da ifade edilen koflullar›n baz› önermeler için yerine getirilmesine karfl›n söz konusu kiflinin bu önermeyi bildi¤i söylenemez. DURUM I Varsay›n ki Smith ve Jones belli bir ifl için baflvuruda bulundular. Ve varsay›n ki Smith’in afla¤›daki tümelevetlemeli önerme için güçlü bir kan›t› var: (d) ‹fle al›nacak olan kifli Jones’dur ve Jones’un cebinde on adet madeni para var. Smith’in (d) için kan›t›, flirket müdürünün sonuçta Jones’un seçilece¤i konusunda kendisini temin etmesi ve Smith’in kendisinin on dakika önce Jones’un cebindeki paralar› saym›fl olmas› olabilir. (d) önermesi flunu içerir: (e) ‹fle al›nacak olan kiflinin cebinde on adet madeni para var. Varsayal›m ki Smith (d)’den (e)’ye olan gerektirmeyi görür ve hakk›nda güçlü bir kan›ta sahip oldu¤u (d)’ye dayanarak (e)’yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)’nin do¤ru oldu¤una iliflkin inanc› için aç›k bir gerekçelendirme yapm›flt›r. Fakat, buna ek olarak, gerçekte Jones’un de¤il Smith’in ifle al›naca¤›n›, ama Smith’in bunu bilmedi¤ini düflünün. Dahas›, Smith bilmese de kendi cebinde on adet madeni para vard›r. Buna göre, Smith’in (e)’yi ç›kard›¤› (d) önermesi yanl›fl olmas›na karfl›n, (e) önermesi do¤rudur. Bu durumda, örne¤imizde afla¤›dakilerin hepsi do¤rudur: (1) (e) do¤rudur, (2) Smith (e)’nin do¤ru oldu¤una inan›yor ve (3) Smith’in (e)’nin do¤ru oldu¤una inanmas› gerekçelendirilmifltir. Halbuki Smith’in (e)’nin do¤ru oldu¤unu bilmedi¤i aç›kt›r: Smith kendi cebinde kaç adet madeni para oldu¤unu bilmezken (e)’nin do¤rulu¤u Smith’in cebindeki paralar›n say›s›n-
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
193
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› dan gelmektedir. Smith bu inanc›n› Jones’un cebindeki sayd›¤› paralara dayand›rd›¤› için, yanl›fl olarak, Jones’un ifle al›nacak kifli oldu¤una inanmaktad›r. (...)
1. b
Kaynak: Edmund Gettier. (1963) “Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin Türkçe çevirisi Felsefeye Girifl (1999) kitab› içinde bas›lm›flt›r: “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?”, çeviren: Sedat Yaz›c›, s. 58-59, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. a
8. d
9. c
10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi Kavram›n› Oluflturan Unsurlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bilmenin “kavramsal koflullar›” ile “deneyimsel koflullar›” aras›ndaki fark› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilgi Kavram›n› Oluflturan Unsurlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Deneyimsel inanç” kavram›n›n “bilgi” kavram›yla iliflkisini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Çözümlemesi ve Tan›m›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Çözümleme” kavram›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’in Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Gerek ve yeter koflul” kavram›n› aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Edmund Gettier’in Y›k›c› Argüman› ve Sonras›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Gettier’in stratejisini kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’in Karfl› Örnekleri” k›sm›n› yeniden okuyun. Gettier’in örneklerinin ana fikrini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. Gettier’in ortaya koydu¤u sorun konusunda bilgi kuramc›lar›n›n nas›l tepki verdi¤ini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. Goldman’›n öne sürdü¤ü flart› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” k›sm›n› yeniden okuyun. “Dördüncü koflul” flart›n› daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bilginin Çözümlemesi ve Tan›m›” ve “Edmund Gettier’in Y›k›c› Argüman› ve Sonras›” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Gettier’in görüflünün genel bir elefltirisini yapabileceksiniz.
194
Epistemoloji
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Çözümlemenin di¤er anlama ve aç›klama biçimlerinden fark›n› ortaya koyabilmek için oldukça popüler bir çözümleme türü olan “psikolojik kiflilik çözümlemesi” üzerinde dural›m. Her insan›n d›flar›dan gözlemlenen bir kiflilik profili vard›r. Buna ek olarak her insan kendi kiflili¤i üzerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psikolo¤un incelemesi ve irdelemesi, bir kiflinin görünen kiflili¤inin ard›nda nelerin yatt›¤›n› ortaya koyabilir. Böylesi bir çal›flman›n oldukça de¤erli olaca¤› ve günlük yaflamda yakalanamayacak baz› gerçekleri ortaya ç›karaca¤› kesindir. Örne¤in, psikologlar çok korkak bir insan›n korkular›n›n ard›nda o insan›n kendisinin bile bilmedi¤i unsurlar›n yatt›¤›n› bulabilirler. O yüzden, bir anlamda, psikolojik çözümleme bir insan› daha iyi anlama ve tan›man›n yolunu açabilir. Ancak flimdi durumu tersinden düflünelim. Bilimsel bir ruh çözümü, bir insan›n tan›nmas› ve tan›mlanmas› için tek güvenilir yöntem midir? Örne¤in, bir annenin çocu¤unu tan›mas› ve onu tan›mlamas› psikolojik çözümleme kadar bilimsel de¤ildir ancak bu tan›man›n kendine özel bir niteli¤i oldu¤u yads›namaz. Tahminen bir psikolog bir çocukta annenin göremeyece¤i fleyler fark edebilir. Fakat bir annenin çocu¤unu tan›mas› ve tan›mlamas› farkl› türden incelikler, derinlikler ve ayr›nt›lar tafl›yabilir. K›sacas›, bilimsel/mant›ksal çözümleme ve ola¤an tan›mlama iflevleri farkl› ve kendi içlerinde önemli ifllevleri yerine getirebilirler. S›ra Sizde 2 Gettier’in argüman› iyi bir felsefi ak›l yürütmenin belirgin özelliklerini tafl›r. Gettier, ad›m ad›m ilerleyerek ve mant›ksal bir aç›k vermeden çok önemli bir sonuca ulaflmaktad›r. Geleneksel bilgi tan›m›na göre, bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas›, onun bilgi olmas› için gerekli ve yeterlidir. Gettier’in baflar›s›, iki örnek kullanarak bir inanc›n do¤ru ve gerekçeli olmas› durumunda bile bilgi olmayabilece¤ini göstermesinden kaynaklanmaktad›r. E¤er yanl›fl önermelerin de gerekçelendirilmifl olabilece¤i ve gerekçeli önermelerin mant›ksal sonuçlar›n›n da gerekçeli olaca¤› kabul edilirse, Gettier’in de gösterdi¤i gibi, bir önermenin “tesadüfen do¤ru ve gerekçeli” hâle gelmesinin yolu aç›lm›fl olur. Gettier’in örneklerinde, bir kifli belli bir önermeye inanmakta, ve o inand›¤› önermenin mant›ksal sonucu tesadüfen hem do¤ru hem de (orjinal önerme gerekçeli oldu¤u ve ondan türeyen önerme de o yüzden gerekçeli
konuma geldi¤i için) gerekçesi iyi olan bir önerme statüsü kazand›¤› için, ortaya “gerekçeli, do¤ru bir inanç” ç›kmaktad›r. Ancak sonuçta elimizde olan önerme her ne kadar gerekçeli ve do¤ru olsa da, söz konusu öznenin o önermeyi “bildi¤ini” söylemek olanaks›z görünmektedir. Böylece, Gettier mant›¤›n biçimsel kurallar›ndan ayr›lmadan, yerleflmifl bir epistemolojik görüfle a¤›r bir darbe indirmektedir. S›ra Sizde 3 Gettier örneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetinde gerekçeli do¤ru inanç olarak ortaya ç›kan inanc›n, söz konusu öznenin hareket noktas› olan ilk inançtan çok farkl› bir görünüm sergilemesi, baflka bir deyiflle, aradaki nedensel ba¤›n bozulmas›d›r. Gettier’in ikinci senaryosunu düflünelim. Öznenin orjinal inanc› Elif’in Ford marka bir arabas› oldu¤udur. Ancak mant›ksal baz› ç›kar›mlar›n sonucunda, do¤ru ve gerekçeli hâle gelen önermeyi do¤ru k›lan olgu Ahmet’in Barselona’da olmas›d›r. Goldman’a göre, aradaki nedensel iliflkinin kurulmas› ve bir koflul olarak korunmas› Gettier tarz› karfl› örneklerin önüne geçilmesinde yeterli olacakt›r. Her ne kadar Goldman’›n bu önerisi, bu ünitenin “Gettier’e Yan›tlar” bölümünde sergiledi¤imiz gibi, itirazlarla karfl›lanm›fl olsa da, Goldman’›n önemli bir vurgu yapt›¤›n› vurgulamam›z gerekiyor. Bu ba¤lamda ak›lda tutulmas› gereken bir konu, David Hume’un da 18. yüzy›lda baflar›yla sergiledi¤i gibi, “neden” ve “nedensellik” kavramlar›n›n oldukça büyük felsefi zorluklar ve incelikler içerdi¤i ve bu kavramlar› çözümlemelerinde kullanan düflünürlerin bu zorluklar› da ister istemez çözümlemelerine tafl›d›klar› gerçe¤idir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd ed., New Jersey: Prentice Hall. Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Blackwell Publishing. Gettier, E. (1963). “Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Türkçe çevirisi Felsefeye Girifl (1999) kitab› içinde bas›lm›flt›r: “Gerekçelendirilmifl Do¤ru ‹nanç Bilgi midir?”, çeviren: Sedat Yaz›c›, 57-60, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. Goldman, A. (1967). “A Causal Theory of Knowing”, The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
9. Ünite - Bilgi Kavram›n›n Çözümlemesi
Goldman, A. (1976). “Discrimination and Perceptual Knowledge”, The Journal of Philosophy, vol.73, 771-791. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press. Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). “Knowledge: Undefeated Justified True Belief”, On Knowing and the Known içinde, editör: K.G.Lucey, New York: Prometheus Books. Platon (1945). Theaitetos. çev. Macit Gökberk, ‹stanbul: Millî E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New Jersey: Princeton University Press.
195
10 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; “Geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” kavramlar›n› aç›klayabilecek, Önde gelen gerekçelendirme kuramlar›ndan birisi olan “temelcilik” görüflünü aç›klayabilecek, Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer tutan “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünü aç›klayabilecek, “Temelcilik” ve “ba¤dafl›mc›l›k” görüfllerinin kuramsal olarak güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabileceksiniz
Anahtar Kavramlar • • • • •
Gerekçelendirme Geriye gitme Gerekçenin gerekçesi Temelcilik D›flsalc›l›k
• Fiziksel olgular • Alg› verileri • Ba¤dafl›mc›l›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Bilgisel Gerekçelendirme
• G‹R‹fi • “GER‹YE G‹TME” VEYA “GEREKÇEN‹N GEREKÇES‹” • TEMELC‹L‹K • BA⁄DAfiIMCILIK • ‹K‹ GEREKÇELEND‹RME KURAMININ DE⁄ERLEND‹RMES‹
Bilgisel Gerekçelendirme Yaflamdan Örnekler Dünyaya iliflkin inançlar›m›z›n nas›l gerekçeli veya hakl› konuma geldi¤i konusunu biraz düflünürsek, daha önce akl›m›za gelmeyen ilginç baz› noktalar› fark edebiliriz. Beyaz bir tavflana bakarken zihnimizde uyanan “fiu an beyaz bir tavflana bak›yorum” gibi bir önermenin gerekçesi nereden gelir? Bu sorunun yan›t› tahminen “Beyaz bir tavflan” veya “Dünya üzerinde beyaz bir tavflan›n alg›lanmas›” gibi bir ifade olmal›d›r. Ancak “‹nsan insan›n kurdudur” önermesi, deneyimledi¤imiz dünyaya iliflkin olmas›na karfl›n, “beyaz tavflan” örne¤inden oldukça farkl›d›r. “‹nsan insan›n kurdudur” önermesi basit bir flekilde görsel alg›lar nedeniyle gerekçeli konuma gelemez. O yüzden, gerekçesi do¤rudan alg›dan veya nesnel dünyadan ziyade, bir kiflinin ait oldu¤u toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekçesini ondan alan inançlar›n var oldu¤u düflünülebilir. Daha ilginç bir soru ise fludur: Basit alg›sal inançlar›m›z›n hiçbir inanç, de¤er veya kavram sistemine ait olmadan, yal›t›lm›fl olarak gerekçelendirilmesi olanakl› m›d›r?
G‹R‹fi Önceki ünitede bilginin çözümlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar› irdeledik. Edmund Gettier’in karfl› örneklerinin do¤al bir sonucu olarak, felsefeciler bilginin klasik çözümlemesi konusunda yeni fikirler üretmeye ve bilginin daha savunulabilir bir tan›m›n› vermeye yönelmifllerdir. Bu konuyla ilgilenen düflünürlerin fark›na vard›¤› önemli bir nokta, bilginin geleneksel tan›m›nda yer alan “gerekçe” kavram›n›n derinlemesine incelenip aç›kl›¤a kavuflturulmamas› durumunda önermesel bilginin tan›m›n›n veya çözümlemesinin ciddi sorunlar bar›nd›raca¤› gerçe¤i olmufltur. Elbette gerekçelendirme konusunda Gettier’den önce de epistemoloji literatüründe kayda de¤er çal›flmalar yap›lm›flt›r. Ancak Gettier’in makalesinin yay›mlanmas›ndan sonra felsefeciler aras›nda egemen olan genel fikir, bilginin tan›m›ndaki “K kiflisinin Ö’ye inanmas› için gerekçe vard›r” ifadesinin yüzeysel ve belirsizlikler içeren bir önerme oldu¤u ve bu cümledeki “gerekçe” kavram›n›n içinin çok farkl› flekillerde doldurulabilece¤i yönünde olmufltur. Bu fark›ndal›¤›n en önemli sonucu, gerekçelendirme konusunda farkl› tart›flma eksenlerinde birbirine rakip bir dizi kuram›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu ünitede gerekçelendirme kuramlar›n›n en önde gelenlerini inceleyip de¤erlendirmeye çal›flaca¤›z.
198
Bilgi çerçevesinde gündeme getirilen “gerekçelendirme”, di¤er gerekçelendirme türlerinden ayr› tutulmal›d›r.
Epistemoloji
‹rdelemelerimize kavramsal bir aç›klama ile bafllayal›m. Epistemoloji alan›nda kullan›lan “gerekçe” kavram›, di¤er alanlar› ilgilendiren “gerekçe” kavramlar›ndan ayr› tutulmal›d›r. Bir inanca sahip olman›n etik, politik veya pratik gerekçeleri olabilir. Ancak bunlar›n genelde bilgisel gerekçelerden farkl› oldu¤u görülür. Bunu örnekler kullanarak aç›klamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan› belli baz› vitamin komplekslerinin yo¤un kullan›m›n›n kanser tedavisinde büyük yarar sa¤lad›¤›na inan›yor. Ancak, y›llar boyunca yapt›¤› çal›flmalar, kulland›¤› vitamin komplekslerinin tedavi ba¤lam›nda herhangi bir yarar› oldu¤unu göstermiyor. Bu durumda, söz konusu araflt›rmac›n›n inanc›na sahip ç›kmaya devam etmesinin bilimsel çal›flmalar›n›n devam› için bir motivasyon sa¤lamas› anlam›nda gerekçesi olabilir. Fakat bilgisel gerekçesinin veya dayana¤›n›n oluflmad›¤› kesindir. Baflka bir örnek düflünelim. Diyelim dünya üzerinde belli bir co¤rafyada yaflayan insanlar, yapt›klar› bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlar›nda do¤an k›z çocuklar›n tam anlafl›lamayan nedenlerden dolay› erkek çocuklardan çok daha zeki olarak do¤du¤una iliflkin güçlü kan›tlar buluyorlar. Ancak o kültürde o ana kadar “Kad›n ve erkek her aç›dan eflittir” gibi bir inan›fl›n da yayg›n olarak yerleflmifl oldu¤unu düflünelim. Elbette kad›nlar›n erkeklerden çok daha üstün zihinsel kapasitelerle do¤du¤unun bilimsel olarak saptand›¤› ve herkes taraf›ndan bilindi¤i bir toplumda, örne¤in nitelikli ifller için kad›n çal›flanlar›n iflverenler taraf›ndan a¤›rl›kl› olarak tercih edilmeye bafllanaca¤›n› ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar› nedeniyle ifl bulma konusunda zorluklar yaflayaca¤›n› tahmin edebiliriz. Söz konusu toplumda, eldeki bilimsel veriler ›fl›¤›nda, “Kad›nlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eflit de¤ildir” önermesi bilgisel anlamda iyi gerekçelendirilmifl bir inanç olarak görülebilir. Buna karfl›n, o co¤rafyadaki insanlar eflitsizli¤in toplumsal sak›ncalar›n› göz önüne alarak ve her tür ayr›mc›l›¤a karfl› ç›kt›klar› için, iki cinsiyete de “eflitlermifl gibi” davranmay› tercih edebilirler. Böyle bir toplumda “Kad›nlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eflit de¤ildir” önermesi bilgisel anlamda gerekçeli bir inanç iken, “Kad›nlar ve erkekler her aç›dan eflittir” önermesi politik veya pratik nedenlerden dolay› gerekçeli bir inanç konumunda bulunabilir. Bu durum, “gerekçe” kavram›n›n epistemolojik boyutunun di¤er boyutlardan ayr›lmas› gerekti¤ini göstermektedir. “Gerekçe” kavram›n›n epistemolojideki yerine ve önemine iliflkin iki farkl› yaklafl›m oldu¤unu en baflta belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz› bilgi kuramc›lar›, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekçelendirme oldu¤unda ›srar etmifllerdir. Öte yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz› felsefeciler bilginin as›l hedefinin önermesel do¤ru oldu¤unu savlam›fllard›r. Bu iki yaklafl›m›n birbirinden oldukça farkl› epistemolojik programlara iflaret etti¤i aç›kt›r. Birinci gruptaki düflünürler, gerekçelerin ve gerekçelendirme süreçlerinin yap›s›na iliflkin yap›lacak çal›flmalar› epistemolojinin temeline yerlefltirirken, ikinci grup felsefeciler önermesel do¤ruya ulaflma (veya k›saca “do¤ruyu bilme”) konusunu as›l amaç olarak belirlemifllerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de insanlar›n do¤ruya eriflimi söz konusu oldu¤unda, elimizdeki esas epistemolojik arac›n gerekçe ve kan›t oldu¤unu yads›mamaktad›rlar. Bu noktay› vurgulamakta yarar görüyoruz: E¤er bilginin hedefi gerçekli¤i zihnimizde do¤ru temsil etmek, dünyay› veya evreni do¤ru bilmekse, bu yolda elimizde temel gereç olan “gerekçe” kavram›n› ve gerekçelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde olacakt›r. Baflka bir deyiflle, gerekçenin ve kan›t›n felsefi olarak anlafl›lmas›, bilginin tam olarak ne oldu¤unun anlafl›lmas›na yard›mc› olacakt›r. Bu düflünceler bilgisel gerekçelendirme konusunun epistemolojide ne kadar büyük ve hassas bir yer
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
199
tuttu¤unu göstermektedir. Afla¤›daki bölümlerde bu konuda felsefecilerin hangi temel kuramlar› ürettiklerini aç›klay›p bu kuramlar› felsefi aç›dan inceleyece¤iz.
“GER‹YE G‹TME” VEYA “GEREKÇEN‹N GEREKÇES‹” fiöyle bir senaryo düflünelim. fiu an Londra’da bulunan bir arkadafl›n›zla ‹nternet arac›l›¤› ile sohbet yap›yorsunuz. Sohbet s›ras›nda arkadafl›n›z “fiu an d›flar›y› göremiyorum ama pencere cam›na ya¤mur damlalar›n›n vurmaya bafllad›¤›n› duyuyorum” diyor. Bu cümleyi duyunca kafan›zda “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” düflüncesi olufluyor. Sizin için “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” önermesinin (e¤er arkadafl›n›z yan›lm›yorsa) deneyimsel bir bilgi oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Bu bilgi oluflurken “dolayl›” bir yol izlenmifl ve belli ak›lc› ç›kar›mlar yap›lm›flt›r. Söz konusu bilgi parças›n›n, sizin için do¤rudan alg› kadar olmasa da, oldukça güvenilir oldu¤u aç›kt›r. “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” önermesi iyi kan›tlar arac›l›¤›yla ortaya ç›km›fl ve bir ç›kar›m zincirinin sonucu olan gerekçeli bir inançt›r. Yukar›daki senaryoda oluflan epistemolojik durumu flimdi tersten inceleyelim. E¤er arkadafl›n›zla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeflinize “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” derseniz, size büyük olas›l›kla “Nereden biliyorsun?” diye soracakt›r. Buna yan›t olarak siz Londra’daki arkadafl›n›z›n sözlerini bir gerekçe olarak kardeflinize aktarabilirsiniz. Bu örnekte de aç›kça görüldü¤ü gibi, deneyimsel bilginin en önemli özelliklerinden biri, bilgi sahibi olan öznenin gerekmesi durumunda her zaman belli gerekçeler gösterilerek bilgi iddias›n› destekleyebilecek durumda olmas›d›r. Bu yüzdendir ki, felsefeciler ço¤unlukla bilginin tan›m›nda “do¤ru inanç”›n yeterli olmad›¤›n›, “gerekçelendirmenin” de iflin içinde olmas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Bu noktada sorulabilecek önemli bir soru fludur: E¤er bilgi iddialar› gerekçesel bir zincir içinde baflka gerekçelere ba¤lan›yorsa, bu zincirin yap›s› ve “sonu” için ne diyebiliriz? Bu konu ‹ngilizcede “the regress problem” ad›yla an›l›r ve bu deyim Türkçeye tam olarak “geriye gitme sorunu” diye çevrilebilir. Ancak Türkçe karfl›l›¤›n›n içerik aç›s›ndan daha bilgilendirici ve aç›klay›c› olmas› amac›yla “gerekçenin gerekçesi sorunu” deyimini kullanmak daha uygun görünmektedir. Bu sorun (k›saca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan çok önemli baz› tart›flmalar›n özünde yatmaktad›r. Dahas›, bu kritik soruna karfl› felsefecilerin ald›¤› tav›r ve sunduklar› öneriler, gerekçelendirme konusunu tart›flan taraflar›n kuramsal konumunu ve zeminini büyük oranda belirlemektedir. fiu ana kadar GGS’nin epistemolojik alt yap›s›na iliflkin baz› ön düflünceler sunduk. fiimdi sorunu çözümleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGS’nin bir felsefe sorunu olarak ortaya ç›kmas›ndaki esas neden, insanlar›n inanma ve gerekçelendirme sistemlerinin a¤›rl›kl› olarak ç›kar›msal bir yap›ya sahip olmas›d›r. Yukar›daki senaryoda da gördü¤ümüz gibi, “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” inanc› bir ç›kar›m sonucu oluflup bilgiye dönüflmüfltür. ‹nanç sistemlerimizin ve dünya bilgimizin önemli bir bölümü bu anlamda “ç›kar›msald›r”. Bu durum, inançlar›m›z›n gerekçelendirilmesi aç›s›ndan düflünüldü¤ünde, flöyle bir sorunsala iflaret eder. Diyelim ki bana “Londra’da flimdi ya¤mur ya¤›yor” inanc›m›n −bu inanca P(1) ad›n› verelim− nas›l bir gerekçeden veya gerekçeler dizisinden kaynakland›¤› soruldu. P(1) inanc›n› gerekçelendirmek veya hakl›laflt›rmak için baflka bir deneyimsel önerme olan P(2)’yi kulland›¤›m› varsayal›m. Örne¤in, P(2): “Londra’da yaflayan bir arkadafl›m flu an orada ya¤mur ya¤d›¤› yönünde bir inanç ifade etti” gibi bir önerme olsun. Ancak, P(1)’e benzer bir flekilde P(2)’nin de −deneyimsel bir önerme olarak kesinlikten uzak oldu¤u için− arkas›nda yatan gerekçeyi sorgu-
Deneyimsel bir inanç için öne sunulabilecek bir gerekçenin kendisinin nas›l gerekçelendirilece¤i bir sorun olarak ortaya konabilir. Bu durum, epistemolojide “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” olarak bilinen soruna neden olur.
200
Geriye gitme sorunu (GGS) için, bilgi kuramc›lar› taraf›ndan dört temel çözüm önerilmifltir.
Epistemoloji
lamak, yani do¤rulu¤una neden inanmam›z gerekti¤ini sormak olas› ve ak›lc› olacakt›r. P(2) önermesini belli bir P(3) ile gerekçelendirdi¤imizi varsayal›m. Örne¤in P(3): “Londra’da yaflayan arkadafl›m flu an pencereye çarpan damlalar›n sesini duydu¤unu söyledi; ayr›ca arkadafl›m güvenilir bir insand›r; ayr›ca pencereye çarpan damlalar›n sesini duymak genelde ya¤murun ya¤makta oldu¤unun bir göstergesidir” gibi bileflik bir önerme olsun. Beklenebilece¤i gibi, yukar›da anlat›lan durum P(3), onu gerekçelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi önermeler için de ortaya ç›kacakt›r. O hâlde, P(1) gibi s›radan bir deneyimsel önermenin gerekçelendirmesi sürekli olarak bir sonraki ç›kar›msal önermeye aktar›lmaktad›r. Elbette bu tablo kritik bir sorunun ortaya ç›kmas›na neden olur. Verdi¤imiz örnekte, P(1)’in en nihayetinde nas›l gerekçelendirilece¤i ve “gerekçelendirilmifl inanç” niteli¤ini nas›l hakedece¤i net bir flekilde görülmemektedir. Geriye gitme son bulmad›kça gerekçelendirmenin var olmas› da olanaks›z olacakt›r. E¤er P(1) önermesinin gerekçelendirmesi ancak P(2)’nin gerekçelendirmesi ile olanakl›ysa, e¤er P(2) önermesinin gerekçelendirmesi ancak P(3)’nin gerekçelendirmesi ile olanakl›ysa, ve e¤er bu “gerekçelendirmenin sürekli ertelenmesi” durumu devam ederse, o zaman ilk baflta ele ald›¤›m›z ve s›radan bir deneyimsel önerme olan P(1)’in gerekçelendirilmifl konuma gelmesi sorunlu bir hâle gelir. O hâlde, “geriye gitme” nas›l son bulacakt›r? Buna ba¤l› olarak, s›radan bir deneyimsel önerme gerekçelendirmesini veya hakl›l›¤›n› nereden alacakt›r? Bilgi kuramc›lar› GGS için ilkesel olarak dört olas› çözüm yolu olabilece¤ini düflünmüfllerdir. Bu çözüm seçeneklerinden özellikle üçüncüsü ve dördüncüsü yo¤un bir flekilde irdelenmifl ve çok say›da felsefeci taraf›ndan savunulmufltur: (a) Gerekçelerin sonsuza gitmesi: Olas› bir çözüm, P(1)’i gerekçelendien zincirde yer alan önermelerin sonsuz say›da olaca¤›n› söylemektir. Bu görüfle göre, P(1)’i gerekçelendirmekte kullan›lacak her önerme için baflka önermelerin kullan›lmas›ndan dolay›, P(1)’in gerekçelendirmesi s›n›rs›z say›da önerme içermelidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olas›l›¤›n ciddiye al›nmas› gerekti¤ini düflünmüfl olsalar da, “sonsuza gitme” seçene¤i epistemoloji literatüründe pek ra¤bet görmemifltir. Bunun en temel nedeni, s›radan insanlar›n biliflsel s›n›rlar›n›n sonsuz say›da inanç sahibi olmay› pratikte olanaks›z k›lmas›d›r. Oysa sa¤duyumuzun bize söyledi¤i fley, inançlar›m›z›n önemli bir k›sm›n›n sa¤lam gerekçelere dayan›yor oldu¤udur. Yani gerekçelendirme veya kan›tlarla destekleme insanlar için bir flekilde olanakl› olmak durumundad›r. E¤er bir kuram bunun olanakl›l›k koflulunu sonsuz say›da inanç sahibi olmaya ba¤larsa, biz do¤al olarak gerekçelendirmenin olanakl› oluflundan de¤il o kuram›n do¤rulu¤undan flüphe ederiz. Bu ak›l yürütme, “sonsuza gitme” seçene¤inin önemli zorluklar bar›nd›rd›¤›n› göstermektedir. (b) Geriye gitmesinin gerekçesi olmayan inançlarda son bulmas›: Bir di¤er olas› çözüm, P(1)’in gerekçelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, diyelim P(274) gibi özel bir inançta son bulmas›d›r. P(274)’i özel k›lan nitelik, onun baflka bir önermeyi gerekçelendirmeyi baflar›rken, kendisinin herhangi bir gerekçesinin bulunmamas› ve gerekçesiz inanç olarak sistemde yer almas›d›r. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik tafl›mas› beklenemeyecek olan bir önermenin neden gerekçelendirme veya hakl›laflt›rma iflleminden muaf tutulmas› gerekti¤ini aç›klamak son derece zor görünmektedir. Bu çözüm önerisi de felsefeciler taraf›ndan çok fazla ra¤bet görmemifltir.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
(c) Gerekçelerin kendi aralar›nda ba¤dafl›msal bir sistem veya a¤ oluflturmas›: Bu seçene¤e göre, P(1) gibi bir inanc› veya önermeyi gerekçelendiren neden, P(1)’in bir önermeler kümesine ait olmas› ve bu kümenin elemanlar› aras›nda bir karfl›l›kl› gerekçelendirme ve destek ba¤›nt›s›n›n bulunmas›d›r. Bu görüfl gerekçelendirmenin yap›s›n› sonlu say›da elemanlar›n bir tür “halka” oluflturmas› olarak betimler. Daha karmafl›k flekillerinde ise, gerekçelendirme iliflkisi yaln›zca ard›fl›k elemanlar aras›nda ve do¤rusal olarak de¤il, bütünlükcü bir tarzda gerçekleflir. Bu ikinci olas›l›¤› basitlefltirilmifl bir benzetmeyle aç›klarsak, yerde çat›lm›fl tüfeklerin birbirine destek vererek dik durmalar›n› gözümüzde canland›rabiliriz. Genel olarak bak›ld›¤›nda, (c)’nin di¤er seçeneklere göre belli kuramsal avantajlar› bulunmaktad›r. Öte yandan, bu modelin ilk bak›flta döngüsel bir durum yarataca¤› ve yeni sorunlara yol açaca¤› da düflünülebilir. Gerekçelendirme konusunda ba¤dafl›mc›l›k yaklafl›m›n› benimseyen bilgi kuramc›lar› (c)’nin do¤ru bir yaklafl›m sundu¤una inan›rlar. ‹lerleyen bölümlerde bu görüflün bir aç›klamas›n› ve kuramsal inceliklerini sunaca¤›z. (d) Gerekçelerin geriye gitmesinin “temel inançlarda” son bulmas›: Buna göre, P(1) gibi bir inanc›n veya önermenin gerekçelendirmesinin olanakl›l›¤›, “temel” niteli¤i tafl›yan özel birtak›m bilgisel unsurlar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Biz “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” önermesini gerekçelendirirken kaç›n›lmaz olarak baflka bir dizi deneyimsel önermelere baflvurmaktay›z. Ancak bu sürecin sonunda öyle bir noktaya geliriz ki, ele ald›¤›m›z önermenin ait oldu¤u ç›kar›msal aktar›m zincirinin epistemolojik aç›dan durmas› gerekir. Gerekçelendirmenin bu son dura¤›nda bulunan inanc›n gerekçelendirmesi nas›l olacakt›r? ‹ncelemekte oldu¤umuz (d) görüflüne göre sorunun yan›t› fludur: Gerekçelendirme zincirinin son noktas›nda gerekçelendirilmifl bir inanç bulunur; ancak bu nihai inanc›n gerekçesi di¤er inançlara ba¤lanmas›ndan de¤il alg›sal deneyimin kendisinden kaynaklan›r. Gerekçelerin geriye gitmesini engellemenin tek yolu budur. Bu çözüm pek çok felsefeciye çekici gelse de, temel önermelerin böylesi bir gerekçelendirme statüsünü tam olarak nas›l edindikleri tart›flma konusudur. Gerekçelendirme alan›nda temelcilik kuram›na s›cak bakan felsefeciler özellikle bu konuya aç›kl›k getirmeye ve (d)’yi savunmaya çal›flm›fllard›r. Bu görüflün ayr›nt›lar›na da afla¤›da tekrar dönece¤iz. Geleneksel epistemoloji kuramlar› incelendi¤inde, iki büyük tart›flman›n bu alana egemen oldu¤unu görürüz. Bu tart›flmalar, temelcilik-ba¤dafl›mc›l›k ve içselcilik-d›flsalc›l›k ak›mlar› aras›nda geliflmifltir. Temelcilik ve ba¤dafl›mc›l›k görüflleri yukar›da aç›klad›¤›m›z GGS çerçevesinde ortaya ç›km›flt›r. Yukar›da da k›saca belirtti¤imiz gibi, ba¤dafl›mc›lar (c)’yi desteklerken, temelciler (d)’nin do¤ru çözüm oldu¤unu savlarlar. Bu tart›flmaya ek olarak, içselcilik ve d›flsalc›l›k görüflleri de epistemolojide önemli bir yer tutar. Öncelikle, içselcilik ve d›flsalc›l›k aras›ndaki tart›flman›n GGS ile ilgili olmad›¤›n› vurgulayal›m. D›flsalc›l›¤›n ana fikri flu flekilde ifade edilebilir: Bir özne belli bir gerekçeli inanca sahipse, o inanc› veya önermeyi gerekçelendiren olgulara bilgisel erifliminin olmas› flart de¤ildir. Önemli olan, öznenin inanc›n› gerekçelendiren bir olgunun gerçekten var olmas›d›r. Gerekçe öznenin zihinselli¤i veya bilgisi d›fl›nda olabilir. Bu görüfle “d›flsalc›l›k” denmesinin nedeni budur. ‹çselciler ise, bir inanc›n veya önermenin bir özne için gerekçeli olabilmesi için, gerekçenin özne taraf›ndan bilinmesi, öznenin zihinsel dünyas›n›n (veya, baz›lar›na göre, bilincinin) kapsam› içinde olmas› gerekti¤ini öne sürerler. Bu görüfle “içselcilik” denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba¤-
201
GGS’ye yönelik çözüm üreten baz› düflünürler, sorunun çözümünün ba¤dafl›m sergileyen sistemlerde yatt›¤›n› savlam›fllard›r.
GGS’ye yönelik sunulan kayda de¤er bir çözüm, “gerekçelendirme zincirinin temel inançlarda son bulmas›” fleklinde ifade edilir.
202
Epistemoloji
dafl›mc›l›k ve içselcilik-d›flsalc›l›k tart›flmalar› farkl› sorunlara iflaret etseler de, aralar›nda belli iliflkiler ve geçiflimler de bulunur. Örne¤in ba¤dafl›mc›lar›n önemli bir bölümü ayn› zamanda içselci görüflü benimser; ayr›ca, çok say›da temelci düflünürün d›flsalc›l›¤› da kabul etti¤i görülür. Bu tart›flmalar›n ayr›nt›lar›na ve farkl› görüfller aras›ndaki iliflkilerin inceliklerine afla¤›da de¤inece¤iz. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRAsorununun S‹ZDE “Geriye gitme” epistemoloji alan› içinde neden çok kritik bir sorun oluflturdu¤unu kendi kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n. Bu al›flt›rma sizi temel gerekçelendirme kuramlar›n› anlama yönünde de haz›rlayacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
TEMELC‹L‹K S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TTemelcilik E L E V ‹ Zgörüflüne Y O N göre,
gerekçelerin geriye gitmesi alg›sal düzleme gelindi¤inde durmak zorundad›r.
‹NTERNET
S O bak›ld›¤›nda, R U Tarihsel olarak temelcili¤in en belirgin savunucusu Descartes olmufltur. Descartes’›n temel epistemolojik amac›, an›msanaca¤› gibi, dünya bilgimizin kesin, flüphe götürmez D ‹ K K ve A T deneyimsel bilgilerimizin tümüne dayanak oluflturan bir temeli olup olmad›¤›n› bulmakt›r. Descartes bu “temeli” düflünce hâlindeyken zorunlu olarak var olmas› gereken zihninde, yani kendi zihinsel varl›¤›nda bulur. Bir sonraki SIRA S‹ZDE ad›mda ise, zihnin zorunlu varl›¤›ndan bafllayarak ve tümdengelimsel bir kesinlikle ilerleyerek, fiziksel dünyaya iliflkin güvenilir bilginin olanakl› oldu¤unu göstermeyi hedefler. Her ne kadar Descartes’›n irdelemeleri felsefe tarihinde çok önemli bir yer AMAÇLARIMIZ tutsa da, biz tart›flman›n inceliklerini gösterebilmek için ça¤dafl çözümleyici felsefeye dönece¤iz ve temelci düflünceyi önermesel bilgi ba¤lam›nda iflleyen düflünürlerin bu konu üzerinde K ‹ TneA tür P bir argüman sundu¤unu anlamaya çal›flaca¤›z. Gerekçelendirme zincirinde bir önermenin en sonunda varaca¤› nokta veya dayanak ne olabilir? Temelci felsefecilere göre, gerekçelendirilmesi gereken inanç veya önerme T E L Ene V ‹ Zkadar Y O N uzun ve kar›fl›k bir hakl›laflt›rma zinciri gerektirirse gerektirsin, en nihayetinde alg›sal inançlara gelindi¤inde gerekçelendirme süreci sonlanmak zorundad›r. Örne¤in “Gelecek y›l enflasyon oran› %10’u aflacak” gibi do¤rudan gözlemsel olmayan bir önermeyi gerekçelendirme sürecinde tahminen belTERNET li karmafl›k‹ Nekonomik verileri gündeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin de gerekçelendirilmesi gerekti¤inde, en nihayetinde var›lacak nokta “Çünkü A’y› görüyorum”, “Çünkü B’yi duyuyorum” gibi alg›sal temel önermeler olmak zorundad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, temelcili¤i savunan felsefeciler insan bilgisinin kavramsal olarak iki farkl› yap›da önermelerin veya inançlar›n bilefliminden olufltu¤unu düflünürler. Birinci olarak, gerekçelendirmesini baflka önermelerle olan ç›kar›msal ba¤›nt›lar sayesinde kazanan önermeler vard›r. E¤er bir kifli ‹stanbul’dayken “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” gibi bir önermeye inan›yorsa, bu inanc›n “temel” bir inanç oldu¤u söylenemez. ‹stanbul’daki bir insan›n “Londra’da flu an ya¤mur ya¤›yor” inanc› ç›kar›msal gerekçelendirmesi olan bir inançt›r veya k›saca, “ç›kar›msal inanç” s›n›f›na girmektedir. Bu önermenin hakl›laflt›r›lmas› veya gerekçelendirmesi ancak bir baflka inanca (örne¤in “Güvenilir bir arkadafl›m Londra’da flu an ya¤mur ya¤d›¤›n› bildirdi”) veya inaçlar dizisine gönderme yap›larak olanakl›d›r. Ancak bu tür inançlara ek olarak, ikinci bir inanç türünden de söz etmemiz ak›lc› görünmektedir. Londra’da yaflayan arkadafl›m›z e¤er pencereden d›flar› bak›p da ya¤murun ya¤d›¤›n› görür ve “fiu an d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› görüyorum” derse, o zaman bu ifadesini veya yarg›s›n› hakl›laflt›rmakta hangi inanca baflvurmakta oldu¤unu sormay›z. “fiu an d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› görüyorum” sözlerini dile getiren kiflinin söz konusu inanc› “temel inanç” s›n›f›na girer. Bu temel inanç baflka inançlar nedeniyle de¤il, tam da o deneyimi yaflamaktan dolay› kazan›lm›flt›r. Pencereden bakarak d›flar›da ya¤mur ya¤d›¤›n› söyleyen bir insana
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
203
“Bu inanc›n›n nedeni nedir?” sorusunu sormam›z tuhaf olur. O kifli, büyük olas›l›kla, “Çünkü ya¤murun ya¤d›¤›n› görüyorum” demenin ötesinde bir aç›klama sunamayacakt›r. Sonuç olarak, insan›n inanç/bilgi sisteminin ç›kar›msal inançlardan ve temel inançlardan olufltu¤unu söyleyebiliriz. Temelcili¤i savunan düflünürlere göre, her ç›kar›msal inanç önünde sonunda −daha do¤rusu, gerekçelendirme zinciri sonuna kadar izlendi¤inde− gerekçesini temel inançlara dayanarak almaktad›r. Ç›kar›msal inançlar›n nas›l gerekçelendirildi¤ini anlamak zor de¤ildir. Ancak epistemolojide tart›flmaya neden olan as›l konu, temel inançlar›n olup olmad›¤› ve e¤er varsa bu inançlar›n gerekçeli olma niteli¤ini tam olarak nas›l kazand›¤›d›r. Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yan›tlar içinde en bilinen ve s›kça savunulanlardan ikisini afla¤›da inceleyece¤iz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik D. M. Armstrong gibi düflünürlerden esinlenen bir görüfl, temel düzeyde bulunan inançlar›n gerekçelendirmelerinin fiziksel dünyadan kaynakland›¤›n› savunur. Yukar›da da belirtti¤imiz gibi temelcili¤e göre, temel inançlar›n gerekçelendirmesi di¤er inançlar nedeniyle olamaz. Baz› felsefeciler gerekçelendirmenin en temelde do¤rudan dünyada gerçekleflen olgulardan kaynakland›¤›n› düflünmüfllerdir. Bu düflünürler genellikle “özne” veya “zihin” kavramlar›na çok fazla vurgu yap›lmas›n›n bir hata oldu¤una inan›rlar. Onlar›n görüflüne göre, zeki biliflsel canl›lar da do¤an›n nedensel düzeni içinde yer alan varl›klard›r. Bizim zihinsel durumlar›m›z da nihayetinde do¤an›n iflleyiflinin bir parças›d›r. Do¤adaki nesneler aras›nda nas›l fiziksel iliflkiler varsa, nesnelerle inançlar aras›nda da onun benzeri iliflkiler bulunur. Bu durumu bir örnekle daha iyi aç›klayabiliriz. Düzgün çal›flan bir termometre, çevresel durumlardan belli flekillerde etkilenir ve çevresinde gerçekleflen de¤iflikliklerin izlerini tafl›r. E¤er çevrede s›cakl›k yükselmesi olursa, termometrenin içindeki c›va yükselir; s›cakl›¤›n düflmesi sonucu c›va düzeyi afla¤›ya iner. Bu örnekte, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemifl ve o nesnede de¤iflimlere yol açm›flt›r. fiimdi yolunun üzerinde bir y›lana rastlayan bir adam düflünelim. E¤er fizyolojik ve zihinsel süreçleri sorunsuz bir flekilde iflliyorsa, bir y›lan görüntüsü alan bir kiflide “Tam önümde bir y›lan var” inanc› oluflacakt›r. Do¤ada olan bir olgu fiziksel yollardan baflka bir nesneyi (yani bir insan›) etkilemifl ve bir inanc›n oluflmas›na neden olmufltur. Bu anlamda, dünyadan etkilenerek zihninde bir inanç oluflan kiflinin durumu ile termometrenin durumu aras›nda kökten bir fark yoktur. Temelcili¤e göre, temel bir inanc›n gerekçelendirilmifl inanç veya bilgi olmas› için fiziksel dünyan›n o inanca neden olmas› yeterlidir. Aç›kça görülece¤i gibi, bu süreçte hakl›laflt›rman›n veya gerekçelendirmenin nas›l gerçekleflti¤i, inanca sahip olan öznenin tamamen d›fl›nda gerçekleflmektedir. O yüzden, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” için temelcili¤in son derece d›flsalc› ve do¤alc› bir türü oldu¤unu ifade etmemiz yanl›fl olmaz.
Temelcili¤in bir türüne göre, gerekçelendirmenin temelini oluflturan unsurlar do¤rudan dünyadaki olgular›n kendileridir.
Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik Temelci gerekçelendirme kuramlar› ba¤lam›nda incelememiz gereken ikinci görüfl “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik”tir. Bu görüfl, yukar›da inceledi¤imiz “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik”ten önemli bir anlamda ayr›l›r. Temelcili¤in bu türünde, bilgisel gerekçelendirmeyi olanakl› k›lan unsur do¤adaki olgular de¤il, insanlar›n zihninde oluflan alg› verileridir. Temel inançlar› gerekçelendiren fley, dünyaya alg›sal olarak aç›k olan canl›lar›n zihninde oluflan yal›n ve henüz anlamland›-
Temelcili¤in ikinci bir türüne göre, gerekçelendirmenin zeminini oluflturan unsurlar, alg› yoluyla zihnimizde oluflan verilerdir.
204
Epistemoloji
r›lmam›fl verilerdir. Diyelim ki bir özne pencereden d›flar› bak›yor ve ya¤muru alg›l›yor. Bu süreç içinde, duyu organlar› de¤iflik türlerde veri toplar. D›flar›daki görüntü belli renkler, belli hareketler içerir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham veriler öznede ilk baflta kavramlaflt›r›lmam›fl ve anlamland›r›lmam›fl bir fark›ndal›k yarat›rlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inanc›n do¤mas›na neden olurlar (örne¤in “Pencerenin d›fl›nda ya¤mur ya¤›yor”), o zaman temel bir inanç oluflmufl ve gerekçelendirilmifl demektir. Alg›sal temel bir inanc›n gerekçeli olmas›n›n nedeni, zihinsellik içinde oluflan duyu verilerinin varl›¤›d›r. Bu iki temelci görüflü flimdi k›saca karfl›laflt›ral›m. “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, fiziksel dünyan›n olgular› öznelerde temel inançlar›n oluflmas›na neden olur. Bu nedensel iliflki, temel inançlar›n gerekçelendirilmifl olmas›n›n da nedenidir. “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne göre ise, fiziksel dünyan›n olgular› öznelerde önce duyu verilerinin oluflumuna neden olur. Bu aflamada, bilgisel gerekçelendirme iliflkisinin varl›¤›ndan henüz söz edemeyiz. Bilgisel gerekçelendirme, duyu verilerinin temel inançlar›n oluflmas›na neden olmas›yla birlikte ortaya ç›kar. Bu durumda da, nedensel bir iliflki gerekçelendirmenin de nedeni olmufltur. Fakat bu sefer gerekçelendirmenin nedeni fiziksel dünya de¤il, zihnimizde istemimiz d›fl›nda oluflan alg› verileridir. Her iki görüfle göre, temel inançlar iyi gerekçelendirilmifltir; ancak gerekçeyi sa¤layan unsur baflka bir inanç de¤ildir. Aç›kça görülece¤i gibi, bu durum “Geriye Gitme Sorunu”na da bir çözüm getirmektedir. Ancak bu çözümün (ve genel olarak temelcili¤in) kuramsal düzeyde yeterli olup olmad›¤›n› de¤erlendirmeden önce, karfl› görüfl olan ba¤dafl›mc›l›¤› incelememiz gerekiyor. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
BA⁄DAfiIMCILIK S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Temelcilik görüflünün SIRA S‹ZDE kuramsal anlamda güçlü ve çekici yönlerini aç›klay›n. Temelcili¤i bilgi kuramc›lar› aras›nda popüler bir görüfl konumuna getiren nedenler sizce nelerdir? Bu soruyu temelcili¤in bu ünitede iflledi¤imiz türlerinden sizin seçti¤iniz bir tanesi üzeD Ü fi Ü N E L ‹ M rinden yan›tlay›n.
Temelcili¤i kuramsal olarak çekici k›lan nedenlerden biri, “temel inanç” kavram›n›n sa¤duyuya uygun bir yönünün olmas›d›r. Pek çok bilgi kuramc›s›, Geriye GitD‹KKAT me Sorununun gerçek çözümünün temelcilikte yatt›¤›n› düflünürler. Bu noktada, ba¤dafl›mc›l›k görüflüne dönebiliriz. Ba¤dafl›mc›l›¤› felsefi olarak incelememiz, teSIRA S‹ZDE melcilik görüflünü daha iyi anlamam›z› da sa¤layacakt›r. Ancak ba¤dafl›mc›l›kla ilgilenmemizin bu noktan›n ötesinde bir önemi ve de¤eri bulunmaktad›r. Ba¤dafl›mc›l›k, epistemoloji AMAÇLARIMIZ kavramlar› ve ak›mlar› aras›nda en kritik ve tart›flmal› olanlardan biridir. 8. ünitede ba¤dafl›mc›l›k kuram›ndan önermesel do¤ru ba¤lam›nda söz etmifltik. Oradaki düflüncelere paralel olarak bu bölümde ba¤dafl›mc› gerekçeK ‹ T A Ptart›flaca¤›z. lendirme kuram›n› ‹lk olarak, 8. ünitede de¤indi¤imiz önemli bir noktay› an›msatal›m. Tutarl› olan bir inanç sisteminin elemanlar› birbirleriyle çeliflmezler. Ba¤dafl›m› olan bir T E L E V ‹ Zelemanlar› YON inanç sisteminin ise içeriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirlerinin do¤ru olma olas›l›¤›n› yükseltirler. Ba¤dafl›mc›l›k, kavramsal olarak, mant›ksal tutarl›l›ktan daha fazlas›n› içerir. Bu saptamay› yapt›ktan sonra, ba¤dafl›mc› hakl›laflt›rma kuram›n› ‹ N T E R N E Taç›kça tan›mlayabiliriz. Belli bir öznenin sahip oldu¤u inanç sistemine S ad›n› verelim. S’nin kapsam› içinde bulunan inançlardan biri N olsun. N’yi hakl›laflt›ran durum ya da olgu, N inanc›n›n S sisteminde yer alan di¤er inanç-
N N
K ‹ T A P Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer görüflü, Ttutan E L Eba¤dafl›mc›l›k V‹ZYON temelcili¤in en büyük rakibidir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir inanc›n gerekçelendirilmesi ancak onun ‹ N T ba¤dafl›m E R N E T özelli¤i olan bir sistemin parças› olmas›yla mümkündür.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
205
larla ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›d›r. O hâlde, ba¤dafl›mc›lar Geriye Gitme Sorununu “öznelerin inanç sistemleri çerçevesinde kalarak çözerler” diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› Ba¤dafl›mc› gerekçelendirme kuram›n› daha iyi anlamak için, bu görüflün temelcili¤in iki türüne verdi¤i yan›t› k›saca inceleyelim. Ba¤dafl›mc› düflünürler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflünün en büyük sorunu gerekçelendirmeyi tamamen d›flsallaflt›rmas› ve böylece gerekçelendirmenin en önemli niteli¤inin kaybolmas›na neden olmas›d›r. Bu nitelik, öznenin gerekçelendirme süreçlerindeki sorumlulu¤udur. Bir inanc›n bir özne için iyi gerekçelendirmifl olmas›, öncelikle o öznenin gerekçelendirme sürecine iliflkin bir perspektifinin olmas›n› gerektirir. Bu anlamda insanlar bir “biliflsel varl›k” olarak termometrelerden oldukça farkl›d›r. Bilen öznenin d›fl›nda geliflen baz› olaylar›n ve oluflumlar›n gerekçelendirmeye “neden oldu¤unu” söylemekte son derece yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Diyelim ki, bilim insanlar› deneysel amaçla bir özneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar arac›l›¤› ile sinyaller gönderiyorlar ve bu yolla dünyaya iliflkin belli do¤ru inançlara sahip olmas›n› sa¤l›yorlar. Bunun için, ilk olarak, özne bir bilgisayar karfl›s›na oturtuluyor ve önündeki bir ekranda s›rayla beliren resimlere bak›yor. Örne¤in, ekranda bir tavflan resmi belirdi¤inde, bilgisayara ba¤l› bir cihaz hemen hipnoz edilmifl öznenin zihnine “fiu an bir tavflan resmine bak›yorum” inanc›n› oluflturacak sinyallerin gitmesini sa¤l›yor. Bu senaryoda, flu üç olgu gerçeklefliyor: (1) Öznenin inançlar›n› elektronik bir cihaz oluflturuyor; (2) bu inançlar dünyada olan olgulardan kaynaklan›yor ve (3) söz konusu inançlar hiç yanl›fl olmuyor. Elbette bu durumda, o öznenin sürekli olarak dünyadan kaynaklanan ve güvenilirli¤i yüksek olan inançlar edinece¤i aç›kt›r. E¤er “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflü do¤ruysa, “öznede bu yolla oluflan temel (görsel) inançlar iyi gerekçelendirilmifltir” dememiz gerekir. Ancak, kendisi bütün bu süreci hipnoz alt›nda geçirdi¤i için, öznenin gerekçeli inançlara, veya daha genel olarak, bilgiye sahip oldu¤unu söylemek zordur. Biz normal flartlar alt›nda ve bilinci yerindeyken dünyay› alg›layan bir insana alg›sal bir inanc›n›n do¤ru oldu¤una neden inand›¤›n› sorarsak, tahminen bir dizi aç›klamada bulunabilecektir. Örne¤in, “O an nesneye bakarken gözlerim sa¤lamd›; ortamdaki ›fl›kland›rma yeterliydi; alg›sal bilgimin yanl›fl olabilece¤ini düflünmeme neden olacak bir unsur ortada yoktu; bakt›¤›m nesne tam olarak bir tavflana benziyordu” gibi bir aç›klama sunacakt›r. Ancak bizim örne¤imizde, hipnoz edilerek zihninde (hem nedensel olarak dünyadan kaynaklanan hem de do¤ru olan) inançlar uyand›r›lan öznenin bu türden aç›klamalar yapamayaca¤›, yani zihninde uyanan temel inançlar›n −logos sunma yoluyla− “arkas›nda duramayaca¤›” bellidir. O yüzden, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflünün, afl›r› d›flsalc›l›¤› yüzünden, kuramsal olarak önemli sorunlar bar›nd›rd›¤› iddia edilebilir.
Alg› Verilerine Dayanan Temelcili¤in Sorunlar› fiimdi ba¤dafl›mc›lar›n “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne ne tepki verdiklerini inceleyelim. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi, temelcili¤in bu türüne göre, bilgisel gerekçelendirmenin olanakl› olmas›n›n nedeni do¤ada baz› olgular olmas› ve bu olgular›n nedensel olarak insanlarda alg›sal inançlar oluflmas›n› sa¤lamas› de¤il, zihnin içinde meydana gelen alg› verileridir. Bu görüflün kaba bir d›flsalc›l›k olmad›¤› aç›kt›r çünkü temel alg›sal inançlar›n nedeni, bu yaklafl›mda, insan
Ba¤dafl›mc›lara göre, “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflü öznenin gerekçelendirme içindeki sorumlulu¤unu tamamen ortadan kald›rd›¤› için sorunludur.
206
Ba¤dafl›mc›lara göre, “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü bir ikileme yol açar. E¤er alg› verileri biliflsel ise, gerekçelendirmeye gereksinimleri vard›r; e¤er biliflsel de¤illerse deneyimsel inançlar› gerekçelendiremezler.
Epistemoloji
zihninin “içindeki” unsurlara gönderme yaparak aç›klanmaktad›r. E¤er “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü do¤ruysa, d›flar›daki olgular alg› s›ras›nda zihnin içinde alg› verileri oluflmas›na neden olmakta ve alg› verileri de temel inançlar›n zihinde oluflmas›na neden olmaktad›r. Bunun da ötesinde, alg› verileri temel inançlara neden olurken ayn› zamanda onlar› gerekçeli inanç konumuna da getirmektedir. Temel inançlar gerekçeli konuma gelirler çünkü alg› verileri inançlara neden olurlar. Bu son iddia üzerinde biraz düflünelim. Temelcili¤e göre “alg› verileri” inançlara (ister ç›kar›msal olsun, ister temel) benzeyen fleyler de¤illerdir. Ancak alg› verilerinin “temel inançlar›n gerekçesi” oldu¤u iddia edilmektedir. Ba¤dafl›mc› bir düflünür buna karfl› ç›kacak ve flöyle bir soru yöneltecektir: Alg› verileri, yani “henüz anlamland›r›lmam›fl ham maddeler”, biliflsel veya önermesel içeri¤e sahip midir, de¤il midir? Daha aç›k bir flekilde sorarsak, alg› verileri dedi¤imiz unsurlar›n anlafl›labilecek ve bir önerme olarak ifade edilebilecek bir içeri¤i var m›d›r, yok mudur? Bu soruya yan›t vermeye çal›flan temelciler ciddi bir ikilemle karfl›lafl›r: YANIT 1. Anlamland›r›lmam›fl alg›sal ham maddeler biliflsel içerikten yoksundur: Yukar›da sordu¤umuz soruya “hay›r” yan›t› vermenin temelciler için bir avantaj› vard›r. E¤er anlamland›r›lmam›fl veriler biliflsel içerikten yoksun ise, bu durumda alg› verilerinin inançlar (ki bunlar›n biliflsel içeri¤i oldu¤unu biliyoruz) taraf›ndan temellendirilmesinin ve gerekçelendirilmesinin söz konusu olmayaca¤› aç›kt›r. Daha do¤ru bir deyiflle, alg› verilerinin inançlar taraf›ndan gerekçelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Gitme Sorunu çözülmektedir diyebiliriz. Ancak alg› verilerinin gerekçelendirmeye gereksinimi olmad›¤› gibi, inançlar› gerekçelendiremeyecekleri de söylenebilir. E¤er anlamland›r›lmam›fl ham verilerin biliflsel içerikleri olmad›¤› için gerekçelendirmelerinin gerekmedi¤i iddia ediliyorsa, benzer bir ak›l yürütmeyle, bu ham verilerin yine biliflsel içerikleri olmad›¤› için biliflsel birimler olan inançlar üzerinde gerekçelendirme de yapamayacaklar› eklenmelidir. Bu durumda, alg› verilerinin temel (alg›sal) inançlar› gerekçelendirmesi olanaks›z olacakt›r. YANIT 2. Anlamland›r›lmam›fl alg›sal ham maddeler biliflsel içeri¤e sahiptir: fiimdi de temelcinin yukar›da sordu¤umuz soruya “evet” yan›t› verdi¤ini varsayal›m. Bu yan›t›n avantaj› fludur: E¤er alg›sal veriler bir flekilde biliflsel içerik tafl›yorsa, o zaman bu veriler temel alg›sal inançlarla “ayn› düzlemde” olaca¤› için o inançlar› gerekçelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu verilerin gerekçelendirmesi konusu gündeme gelecektir çünkü, ne de olsa bu veriler biliflsel içeri¤i olan, bir flekilde anlamland›r›lm›fl unsur niteli¤inde olacaklard›r. E¤er anlamland›r›lmam›fl ham verilerin biliflsel içerikleri oldu¤u için gerekçelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir ak›l yürütmeyle, bu ham verilerin yine biliflsel içerikleri oldu¤u için gerekçelendirmeye gereksinimleri de olacakt›r diyebiliriz. Bu durumda da alg› verilerinin temel (alg›sal) inançlar› nihai olarak gerekçelendirmesi olanaks›z olacakt›r çünkü o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar bafllayacakt›r. Yukar›da sundu¤umuz ikilem temelcilik aç›s›ndan önemli bir sorun yaratmaktad›r. E¤er “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflü temel inançlar›n gerekçelendirmesini anlamland›r›lmam›fl, kavramlaflt›r›lmam›fl veriler yoluyla yapmay› düflünüyorsa, bu durumda inanç gibi kavramlaflt›r›lm›fl (logos içeren) bir unsurla alg› verisi gibi duyulara ait, yani kavramlaflt›r›lmam›fl bir unsurun (logos içermeyen) nas›l bir ba¤›nt› içine girebilece¤i belirsizdir. “‹nançlar” ve “alg› verileri” farkl› tür-
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
den zihinsel durumlard›r. O aç›dan, bir ba¤dafl›mc› Berkeley’in meflhur düflüncesini tekrarlayacakt›r: Bir inanç yaln›zca bir inanca benzeyebilir; bir inanc› yaln›zca bir inanç hakl›laflt›rabilir. Bu düflünce yolunu izlersek ba¤dafl›mc›l›¤›n esas tezine ulaflabiliriz: Bir inanc›n gerekçelendirmesi ancak inançlar›n a¤› içinde gerçekleflebilir. Gerekçelendirme söz konusu oldu¤unda, “dünyan›n nesnelerinin” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl duyusal unsurlar›n›n” yaln›zca var olmalar› sayesinde inançlar› hakl› veya gerekçeli k›lmalar› olanaks›zd›r. O hâlde; ba¤dafl›mc›l›¤›n, temelcili¤in her iki türüne karfl› getirdi¤i itiraz›n ortak bir noktas› oldu¤u söylenebilir. Nihayetinde, temelcili¤in bu iki önde gelen türü de d›flsalc› bir tav›r sergilemektedir. Gerek “dünyan›n nesneleri” gerekse “kavramlaflt›r›lmam›fl duyusal unsurlar” öznelerin inanç veya bilgi dünyalar›n›n d›fl›nda ifl görmesi beklenen unsurlar veya olgulard›r. Temelcilere göre, dünya veya alg› verileri temel inançlar›n yaln›zca nedeni olmakla kalmazlar; ayn› zamanda, bu nedensel iliflki nedeniyle temel inançlar›n gerekçelendirmesini de yaparlar. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre ise, temel inançlar›n nedeni olan unsurlar, bu alg›sal inançlar›n gerekçeleri olamazlar. Nedenlerin, gerekçelerin ifllevlerini yerine getirmesi olanaks›zd›r. Bu düflünceleri biraz somutlaflt›rmak için günlük yaflamdan bir örnek üzerinde düflünelim. Bir öznenin bir kaplumba¤ay› görmesi durumunu ele alal›m. “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesi bu özne için nas›l gerekçeli bir temel inanç hâline gelir? Yukar›da inceledi¤imiz üç görüflün bu soruya yan›t› flöyledir: (a) “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, yerde bir kaplumba¤an›n görülmesi, bu durumu gören kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas›na neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tafl›n baflka bir tafla çarp›p onun hareket etmesine neden olmas› gibi fiziksel bir süreçtir ve öznenin bilinci veya bilgisi olmadan gerçekleflebilir. Söz konusu inanc›n gerekçeli hâle gelmesinin nedeni de, fiziksel dünyada gerçekleflen nesnel bir olgudur. ‹nanc›n fiziksel nedeni, onun do¤ru oldu¤una inanman›n gerekçesidir. Gerekçeli temel inançlar böylece olanakl› k›l›n›r. (b) “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne göre, bir kaplumba¤an›n yerde durmas›, bu görüntüye bakan bir kiflinin baz› duyum parçalar› (örne¤in, belli renkler, hareketler, vb.) almas›na neden olur. Bu alg› verileri henüz anlamland›r›lmam›fl ve önermesel hâle gelmemifl unsurlard›r. Alg› verilerinin oluflmas› fiziksel ve fizyolojik süreçlerdir. Ard›ndan, anlamland›r›lmam›fl alg› verileri, alg›layan kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas›na neden olur. Bu fizyolojik süreç de öznenin bilinci veya bilgisi olmadan gerçekleflebilir. Ve söz konusu inanc› gerekçeli hâle getiren, öznenin zihninde beliren ama bilincinde veya fark›nda olmad›¤› alg› verileridir. ‹nanc›n nedeni olan alg› verileri, ayn› zamanda öznenin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesinin do¤rulu¤una inanmas›n›n gerekçesidir. Gerekçeli temel inançlar böylece olanakl› k›l›n›r. (c) Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, bir kaplumba¤an›n yerde durmas› (yani “olgu”) ile bu manzaray› gören bir kiflinin “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” önermesine inanmas› (yani “zihin”) aras›nda nedensel bir ba¤ oldu¤u do¤rudur. Sorun yaratan konu, temelcili¤in nedensellikten h›zl›ca gerekçelendirmeye geçmesidir. Oysa, nedensellik dünyada olsa da, fiziksel dünya kendi bafl›na inançlar› gerekçeli hâle getiremez. Gerekçe, yaln›zca insan ve onun bilgisi kapsam›nda ortaya ç›kabilir. O yüzden, “fiu an önümde bir kaplumba¤a var” gibi basit bir alg›sal önermenin gerekçelendirmesi bile, öznenin sahip oldu¤u baflka inançlarla uyum veya ba¤dafl›m içinde olmas›yla olanakl›d›r.
207
208
Epistemoloji
Yukar›da, temelcili¤in belli bir sa¤duyusal çekicili¤i oldu¤unu belirtmifltik. Ancak e¤er ba¤dafl›mc›l›¤›n tezleri do¤ruysa, temelcili¤in kritik bir sorun bar›nd›rd›¤› da öne sürülebilir. Bu anlamda, ba¤dafl›mc›l›¤›n sav› flu flekilde de dile getirilebilir: E¤er iki temel kuramsal seçenekten biri olan temelcilik büyük bir sorun bar›nd›r›yorsa, di¤er seçenek olan ba¤dafl›mc›l›k kaç›n›lmaz olarak do¤ru görüfl olarak ön plana ç›kar. Ancak ba¤dafl›mc›l›¤›n da kayda de¤er baz› sorunlar› oldu¤u aç›kt›r. SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Ba¤dafl›mc›l›k görüflünü SIRA S‹ZDE temelcilik karfl›s›nda cazip konuma getiren noktalar›n ne oldu¤unu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun zamand›r savunulmufl ve akla oldukça uygun görünen bir görüfltür. Temelcili¤e rakip olarak Ü fi Üpek N E Lçok ‹ M bilgi kuramc›s› taraf›ndan savunulan ba¤dafl›mc›l›¤›n neden güçlü ortaya ç›kanD ve bir kuramsal perspektif oluflturdu¤unu aç›klamaya çal›fl›n. S O R U
Ba¤dafl›mc›l›¤›n Sorunlar›
K A Ttemelcilik HerDne‹ Kkadar görüflü ba¤dafl›mc›lar taraf›ndan yeterince elefltirilmifl olsa da, SIRA S‹ZDE ba¤dafl›mc›l›¤›n gerekçelendirmeyi bir sistem içinde tan›mlamaya çal›flmas›, bu görüflün AMAÇLARIMIZ “nesnel dünyayla ba¤lant›” konusunda sorunlar yaflayabilece¤ini düflündürmüfltür. K ‹ T A P
Ba¤dafl›mc› görüfle karfl› iki esas itiraz getirilmifltir: D‹KKAT (1) Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için yeterli de¤ildir: “Alternatif sistemler itiraz›” olarak da bilinen bu ak›l yürütmeye göre, bir öznenin sahip oldu¤u inançlar aras›nda SIRA S‹ZDE oluflan ba¤dafl›m gerekçelendirme için yeterli de¤ildir çünkü ba¤dafl›m özelli¤i tafl›yan çok say›da inanç sistemi oluflturmak olanakl›d›r. ‹nsanlar›n hayal gücünün üretti¤i bir inanç sistemi son derece tutarl› ve hatta ba¤dafl›ml› olabilir. Böyle bir AMAÇLARIMIZ hayalî sistem içinde, örne¤in, perilere ve hayaletlere iliflkin önermeler kolayca “gerekçeli” konuma gelebilir. Ancak bu durumda sa¤duyuya ayk›r› bir yön var gibi görünmektedir. K ‹ T Bir A Pinanc›n gerekçelendirmesinin k›stas› herhangi bir inanç sistemi içinde di¤er inançlarla iyi ba¤dafl›m içinde olmas› olamaz. (2) Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için gerekli de¤ildir: Bu itiraza genel olarak “d›fl dünyadanTkopukluk E L E V ‹ Z Y O Nitiraz›” ad› da verilebilir. Yukar›da verdi¤imiz (1) numaral› itiraz, ba¤dafl›m›n oluflma durumunda bile gerekçelendirmenin olmayabilece¤ini ifade eder. “D›fl dünyadan kopukluk itiraz›” ise, gerekçelendirme için ba¤dafl›m›n gerekli bile olmad›¤›n› öne sürer. “Gerekçelendirme” kavram› deneyimsel bir inan‹ N T Eile R N ilgilidir. ET c›n do¤rulu¤u Bir önermenin veya inanc›n do¤rulu¤u ise gerçeklik içinde ne oldu¤uyla ilgilidir, inançlar›n oluflturdu¤u bir sistemle de¤il. Oysa, ba¤dafl›mc›l›¤›n kuramsal tan›m› içinde, gerekçelendirme süreçlerini dünyada olup bitenlerle iliflkilendirmeye yönelik herhangi bir ifade bulunmamaktad›r. Aç›kt›r ki, bizim gerekçelendirme için baflvurdu¤umuz yer ço¤unlukla di¤er inançlar de¤il olgular›n kendisidir. “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” gibi bir inanc› desteklemek (veya do¤rulamak) için yap›lmas› gereken, zihnin içindeki di¤er inançlar›n bu önermeyle ne kadar uyufltu¤unu kontrol etmek de¤il, sadece elde duran domatese bakmakt›r. Bu anlamda, inançlar-aras› ba¤dafl›m›n gerekçelendirme için gerekli olmad›¤› durumlar bulunmaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹K‹ GEREKÇELEND‹RME KURAMININ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Yukar›da ba¤dafl›mc› görüfle karfl› getirilen iki önemli itiraz› inceledik. Bu itirazlar›n ba¤dafl›mc›l›k için son derece y›k›c› oldu¤u söylenebilir. Ba¤dafl›mc›l›k, yukar›da da ifade etti¤imiz gibi, pek çok kifliye sa¤duyudan biraz uzak gelmifltir. Alg›sal bir inanc›n gerekçesinin neden baflka inançlardan gelmesi gerekti¤i düflüncesi zihinlerde soru iflaretleri uyand›rabilir. O yüzden, öncelikle, ba¤dafl›mc›l›¤›n asl›nda belli kuramsal incelikler içerdi¤ini belirtmemiz do¤ru olur. “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” inanc› ve bunun gerekçelendirilmesi örne¤i üzerinde
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
düflünelim. Söz konusu nesnenin rengine iliflkin bir yarg›da bulunurken çevremizdeki ayd›nlatman›n bizi yan›ltmayacak durumda oldu¤unu varsayar›z. Ayd›nlatman›n yetersizli¤inin fark›ndaysak, o koflullarda oluflan alg›sal inançlar›n tam olarak gerekçelendirilemeyece¤ini kabul ederiz. Dahas›, e¤er koma hâlinde iken “Elimde tuttu¤um domates k›rm›z› renklidir” inanc›na sahip olmuflsak, o inanc›n do¤rulu¤u konusunda çok ›srarc› olmay›z. Baflka bir deyiflle, yal›n gözlemsel bir inanc›n gerekçelendirmesini bile sadece o inanç üzerinde yo¤unlaflarak yapamay›z. Gerekçelendirmenin olmas› için, benim görsel alg› aç›s›ndan güvenilir ve kendi biliflsel yeterlili¤imin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl›laflt›¤› büyük sorunlar› çözmek aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Ancak, temel bir inanc›n gerekçelendirmesinin yaln›zca o inanc› ba¤layan bir durum oldu¤unu düflünmenin yanl›fl olabilece¤ini göstermektedir. fiimdi yukar›da an›lan iki itiraza dönelim. Ba¤dafl›mc›l›¤› savunan düflünürlerin ço¤u bu sorunlar›n fark›nda olup, çözümler üretmeye yönelik giriflimlerde bulunmufllard›r. “Ba¤dafl›m hakl›laflt›rma için yeterli de¤ildir” veya “Ba¤dafl›mc›l›k, uçuk ve uyduruk sistemlerin gerekçelendirmesinin yolunu açar” itiraz›na yan›t olarak, ba¤dafl›mc› felsefeciler aras›nda “gerçekçi” bir ontolojiyi savunanlar, içinde yaflad›¤›m›z dünyada insanlar›n sahip oldu¤u ba¤dafl›m sistemlerinin kolay kolay rastgele inanç sistemlerini gerekçelendirmeyece¤ini öne sürmüfllerdir. Bunun nedeni, ba¤dafl›mc›lara göre, varl›k alan›n›n veya gerçekli¤in bizim üzerimizde baz› s›n›rlar uygulamas›d›r. Yani, ba¤dafl›mc› bir görüflü savunmak, gerekçelendirmeyi keyfîlefltirmek anlam›na gelmez. Nihayetinde, ba¤dafl›mc› sistemler içinde alg›sal inançlar da vard›r ve bunlar›n gerekçelendirmesi “öznel” süreçler de¤illerdir. Örne¤in, bir inanç sistemi içinde e¤er “‹nsanlar hiç nefes almadan üç hafta yaflayabilirler” gibi tuhaf bir inanç ortaya ç›karsa, varl›k alan›n›n bu inanc›n aksini gösterece¤i söylenebilir. O yüzden “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünden “insanlar›n uydurabilece¤i her sistem gerekçeli konuma gelir” gibi bir sonuç ç›karamay›z. ‹kinci itiraz olan “Ba¤dafl›m gerekçelendirme için gerekli de¤ildir” düflüncesi de benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da ba¤dafl›mc›lar önceki paragrafta belirtti¤imiz türden bir yan›t verebilirler. Lawrence BonJour gibi ba¤dafl›mc›lar, alg›sal inançlar›m›z›n gerekçelendirme süreçlerinde d›flar›dan baz› verilerin geldi¤ini reddetmemektedirler. Ba¤dafl›m› olan sistemler dünyaya kapal› yap›lar de¤illerdir. BonJour’a göre, gerekçelendirme söz konusu oldu¤unda, bir inanç sisteminin flu kurala uymas› gerekir: Sistem, bilen öznenin çevresi ile etkileflimi sonucu oluflacak gözlemsel inançlara kapal› olmamal›d›r. BonJour bu ek koflula “gözlem flart›” ad›n› verir. Her ne kadar gözlem flart› ba¤dafl›mc›l›¤›n en kritik sorunlar›ndan birine çözüm getiriyor gibi görünse de, bu çözümün ne yaz›k ki felsefi bir bedeli bulunmaktad›r. “Gözlem flart›”, göründü¤ü kadar›yla, belli birtak›m inançlara ayr›cal›kl› veya özel epistemolojik statü tan›yarak temelcili¤in en merkezcil tezine kat›l›r görünmektedir. Bu önemli itiraza bir ba¤dafl›mc› nas›l yan›t verebilir? Olas› bir yan›t, gerekçelendirmeyi döngüsel (yani, tek boyutlu) olarak de¤il, bütüncül bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi, ba¤dafl›mc› gerekçelendirme bir halka olarak de¤il “çat›lm›fl tüfeklerin birbirlerine destek vermesi” gibi daha karmafl›k bir yap›da düflünülebilir. Ba¤dafl›mc›lar “gözlem flart›” gibi bir koflulu kullansalar da, bu onlar›n alg›sal inançlar›n gerekçelendirmesini sistem d›fl›nda halletmeyi kabul ettikleri anlam›na gelmez. Böylece, gözlemsel veya alg›sal inançlar›n gerekçelendirmesi ba¤lam›nda “gözlem flart›” gibi bir koflulu benimsemek temelcili¤e teslim olmak anlam›na gelmeyecektir. Bu yan›t›n veya savunman›n ne kadar kabul edilir oldu¤u elbette tart›flmaya aç›kt›r.
209
210
Epistemoloji
Bu ünitede, gerekçelendirme konusunda üretilen en önemli tart›flman›n derinliklerini anlamaya ve de¤erlendirmeye çal›flt›k. Gerekçelendirme konusunda epistemolojide yak›n zamanda ortaya ç›kan geliflmelere ise son ünitede de¤inece¤iz.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
211
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
“Geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” kavramlar›n› aç›klayabilmek. Bilginin kavramsal unsurlar›ndan birisi olan “gerekçe” konusunda farkl› kuramlar öne sürülmüfltür. Bu kuramlar›n en önde gelenlerinin ortak bir noktas›, “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” sorununa yönelik bir çözüm getirmeye çal›flmalar›d›r. Epistemoloji literatüründe çok tart›fl›lan bu sorunu k›saca aç›klayal›m. Belli bir deneyimsel inanc›n veya önermenin gerekçeli konuma gelmesi kendili¤inden gerçekleflemez. O önermenin baflka önermelerce gerekçelendirilmesi veya desteklenmesi gerekir. Örne¤in y›ll›k enflasyon konusunda sahip oldu¤umuz bir inanç, e¤er gerekçeli bir inanç olacaksa, gerekçesini baflka bilgisel unsurlardan almak zorundad›r. Ancak, bir inanc› gerekçelendiren baflka bir inanc›n veya önermenin kendisinin de gerekçeli olmas› gerekir (Aksi hâlde, ilk bafltaki inanc›n gerekçeli oldu¤unu söylemek olanaks›z hâle gelir). Ve bu sorun her yeni gerekçe için tekrar dile getirilebilir. Bunun sonucunda, nereye gitti¤i belli olmayan bir “gerekçelendirme zinciri” oluflur. Ortaya ç›kan bu soruna epistemolojide “geriye gitme” veya “gerekçenin gerekçesi” sorunu ad› verilir. Geriye gitme sorununun çözümü için temel olarak dört yol önerilmifltir. Bu öneriler flu flekilde ifade edilebilir: (1) Gerekçelerin geriye gitmesi gerekçelendirilmemifl inançlarda son bulabilir. (2) Gerekçelendirme zinciri sonsuza dek uzan›r. (3) Gerekçelerin geriye gitmesi temel inançlarda son bulur. (4) Gerekçeler kendi aralar›nda bir a¤ veya sistem oluflturur. Bu seçenekler aras›nda özellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmifl ve tart›fl›lm›flt›r. Önde gelen gerekçelendirme kuramlar›ndan birisi olan “temelcilik” görüflünü aç›klayabilmek. Temelcilik görüflü, “geriye gitme sorunu”na verilen en önemli yan›tlardan birisidir. Çözülmesi gereken sorun fludur: Gerekçelendirme zincirindeki inançlar›n nihai dayana¤› nedir? Temelci felsefeciler bu sorunun yan›t›n› “temel inançlarda” bulurlar. ‹nançlar›m›z›n ço¤u baflka inançlar taraf›ndan gerekçelendirilir. Ancak baz› inançlar hem gerekçelendirme zincirinin son noktas›nda
yer al›rlar hem de kendilerinin gerekçelendirilmeleri için baflka inançlara gereksinim duymazlar. Bu temel inançlar, alg›sal süreçler kapsam›nda oluflan inançlard›r. Peki, temel inançlar›n gerekçeleri nereden kaynaklan›r? Bu soruya genellikle iki tür yan›t verilmifltir. Birinci olarak, dünya içindeki fiziksel olgular›n temel inançlar› gerekçelendirdi¤i düflünülebilir. Böyle bir durumda, inanca sahip öznenin gerekçelendirme süreçlerine veya bunlar›n güvenilir oldu¤una dair bir fikrinin olmas›na gerek yoktur. Gerekçelendiren unsur, öznenin “d›fl›ndad›r”. O yüzden, bu görüfl oldukça “d›flsalc›” bir görünüm arz eder. ‹kinci olarak da, kavramlaflt›r›lmam›fl alg› verilerinin gerekçelendirmeye neden oldu¤u söylenebilir. Zihinde beliren alg› verileri gerekçelendirmeyi olanakl› k›lar ancak bunlar inanç gibi biliflsel bir unsur olmad›klar› için kendilerinin gerekçelendirilmesi gerekli (veya mümkün) de¤ildir. Her iki durumda da, gerekçelendirme zincirinin sona erdirildi¤i ve bilgisel gerekçelendirmenin ak›lc› bir flekilde aç›kland›¤› iddia edilebilir.
N A M A Ç
3
Gerekçelendirme kuramlar› aras›nda önemli bir yer tutan “ba¤dafl›mc›l›k” görüflünü aç›klayabilmek. Ba¤dafl›mc›l›k görüflü de, “geriye gitme sorunu”na verilen önemli bir yan›t olarak anlafl›lmal›d›r. Ancak bu görüflün bir di¤er önemli yönü, geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcili¤e ciddi bir itiraz sunmas›d›r. Bu görüflü flu flekilde tan›mlayabiliriz: Belli bir öznenin sahip oldu¤u inanç sistemi kapsam›ndaki inançlardan biri A inanc› olsun. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, A’y› hakl›laflt›ran durum ya da olgu, A inanc›n›n o öznenin inanç sisteminde yer alan di¤er inançlarla ba¤dafl›m iliflkisi içinde olmas›d›r. Bu anlamda, ba¤dafl›mc›lar “geriye gitme sorununu” insanlar›n inanç sistemi veya bilinci d›fl›nda kalan “nesnel” unsurlara gönderme yaparak de¤il, önermesel unsurlar›n oluflturdu¤u sistem içinde aç›klamaya çal›fl›rlar. Ba¤dafl›mc›lara göre, temelcili¤in yukar›da aç›klad›¤›m›z iki türü de hatal›d›r. Birincisi, olgulara dayanan temelcilik, öznelerin epistemolojik sorumluluklar›n› tamamen yok ederek gerekçelendirme ifllevini mekanik bir olufluma dö-
212
Epistemoloji
nüfltürme e¤ilimindedirler. ‹kincisi, alg› verilerine dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak ne yap›da oldu¤una iliflkin bir ikileme yol açar. E¤er temel inançlar› gerekçelendiren alg› verileri anlamland›r›lmam›fl, önermesel olmayan basit yap›larsa, bunlar›n önermesel yap›da olan temel inançlar› nas›l gerekçelendirdi¤i belli de¤ildir. E¤er inançlar› gerekçelendiren alg› verileri anlamland›r›lm›fl, önermesel unsurlarsa, bunlar da gerekçelendirmeye ihtiyaç duyaca¤› için gerekçelendirme zinciri tekrar harekete geçecektir. ‹ki durumda da, temelcili¤in bir sorun yaflayaca¤› kesindir.
N A M A Ç
4
“Temelcilik” ve “ba¤dafl›mc›l›k” görüfllerinin kuramsal olarak güçlü ve zay›f yönlerini tart›flabilmek. Ba¤dafl›mc› görüflün temelcili¤in kuramsal sorunlar›n› baflar›yla gösterdi¤i düflünülebilir. Ancak bu durum, ba¤dafl›mc›l›¤›n sorunsuz oldu¤unu göstermez. Ba¤dafl›mc›l›¤›n en çok itiraza neden olan taraf›, “gerekçelendirmenin nesnel dünya ile ilgisinin olmas› gerekti¤i” yönündeki sezgilere ters düflüyor görünmesidir. Ba¤dafl›mc›l›¤a göre, gerekçelendirmeyi sa¤layan fley önermesel (veya, basitçe dersek, dilsel) unsurlardan ar›nm›fl varl›k ya da zihin parçalar› olamaz. Ancak bu durumda, gerekçelendirmeye temel oluflturan sistemin “rastgele” olma veya oluflma riski oldu¤u söylenemez mi? Diyelim ki, bir insan›n inanç sistemi iyi düzeyde ba¤dafl›m sergilemesine ra¤men, oldukça “uçuk” bir içeri¤e sahip durumdad›r. Bu kiflinin inançlar›n›n gerekçelendirilmifl oldu¤unu neden düflünelim? Bir inanç sisteminin ba¤dafl›msal olmas›, o sistemin bilgisel anlamda dünyaya sa¤lam ba¤larla ba¤l› oldu¤unu veya dünyay› temsil etti¤ini neden göstersin? Bu önemli karfl› ç›k›fl karfl›s›nda ba¤dafl›mc› felsefeciler kuramlar›n› güçlendirmeye ve ba¤dafl›mc›l›¤›n asl›nda neden “rastgele sistemlere” yol açmayaca¤›n› aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Kesin olan durum, hem temelcili¤in hem de ba¤dafl›mc›l›¤›n güçlü oldu¤u kadar sorunlu veya tart›flmaya aç›k yönler de bar›nd›rd›¤›d›r.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
213
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “bilgisel bir gerekçe” de¤ildir? a. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü belli bir K kan›t› R’nin do¤ru olma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. b. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü Ö’nün yaflad›¤› toplumda R bilimsel olarak desteklenmektedir. c. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü R önermesine inanman›n Ö’nün yaflam kalitesini art›rma olas›l›¤› yüksektir. d. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü Ö’nün R’ye inanmamas› için bilgisel bir neden bulunmamaktad›r. e. Ö öznesinin R önermesine inanmas› gerekçelidir çünkü R önermesi Ö’nün inand›¤› deneyimsel önermelerle tutarl›l›k içindedir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en do¤ru flekilde ifade eder? a. Bir A önermesini gerekçelendiren B önermesinin kendisi de gerekçelendirilmifl olmal›d›r; bu durum gerekçelendirme zincirinin ilk olarak nas›l bafllad›¤› sorununu gündeme getirir. b. Bir A önermesini gerekçelendiren B önermesinin kendisi de gerekçelendirilmifl olmal›d›r; bu durum bafllam›fl olan bir gerekçelendirme zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. c. Bir özne belli bir A önermesine inan›yorsa, bu önermeye inand›¤›na da inanmal›d›r; bu durum bilgisel zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. d. Bir öznenin inand›¤› A önermesi do¤ruysa, öznenin A’ya inanmakta oldu¤u önermesi de do¤ru olmal›d›r; bu durum bilgisel zincirin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir. e. Bir A önermesi B taraf›ndan gerekçelendiriliyorsa, B de A taraf›ndan gerekçelendirilmelidir; bu durum bafllam›fl olan bir gerekçelendirme zincirinin nas›l sona erece¤i sorununu gündeme getirir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi temelcilik görüflü için do¤ru de¤ildir? a. Temelcilik, önde gelen bir gerekçelendirme kuram›d›r. b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde durmas› gerekti¤ini savlar. c. Temelcilik görüflünü savunanlar gerekçelendirme kuramlar›n› ba¤dafl›m kavram› üzerine kurmazlar. d. Temelcilik görüflünü savunanlar, gerekçelendirmenin nihayetinde temel baz› unsurlara dayanmas› gerekti¤ini düflünürler. e. Temelci düflünürlere göre gerekçelendirme zinciri gerekçelendirilmemifl inançlarda durmak zorundad›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi “ba¤dafl›m” kavram›na en yak›n olan kavramd›r? a. Bileflim b. Ak›lc›l›k c. Karfl›l›k d. Tutarl›l›k e. Pratik 5. Afla¤›dakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun çözümlerinden birisi de¤ildir? a. Gerekçelerin kendi aralar›nda bir a¤ oluflturmas› b. Gerekçelerin geriye gitmesinin temel inançlarda son bulmas› c. Gerekçelerin geriye gitmesinin gerekçelendirilmemifl inançlarda son bulmas› d. Gerekçelerin geriye gitmesinin mant›ksal önermelerde son bulmas› e. Gerekçelendirme zincirinin sonlanmadan devam etmesi 6. Epistemolojide d›flsalc›l›k görüflü afla¤›daki önermelerden hangisini savunur? a. Gerekçelendirme öznenin bilgisi veya bilinci d›fl›nda gerçekleflebilir. b. “Gerekçe” ve “do¤ru” birbirini d›fllayan kavramlard›r. c. “Gerekçe” ve “kan›t” birbirini d›fllayan kavramlard›r. d. Gerekçelendirme fiziksel olgular kapsam›nda gerçekleflemez. e. Gerekçelendirme insan›n alg› sistemi d›fl›nda gerçekleflemez.
214
Epistemoloji
7. Temelcili¤e göre, gerekçelendirmenin iki olas› temeli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gerekçesiz inançlar ve alg› verileri b. Gerekçesiz inançlar ve ba¤dafl›msal bir sistem c. Fiziksel olgular ve do¤ru önermeler d. Fiziksel olgular ve alg› verileri e. Gerekçesiz inançlar ve do¤ru önermeler 8. Ba¤dafl›mc›l›¤›n “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” görüflüne yöneltti¤i temel bir elefltiri nedir? a. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, öznelerin bilgisel durumlar› yerine fiziksel olgulara dayand›¤›ndan dolay›, öznenin süreç içindeki rolünü tamamen ortadan kald›r›r. b. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, fiziksel olgular›n nesnellik statüsünün hakk›n› vermekten uzakt›r. c. Bu görüfl, gerekçelendirmenin özne taraf›na daha çok a¤›rl›k vermesinden dolay›, yan›lt›c› bir epistemolojik tablo sunmaktad›r. d. Bu görüfl, gerekçelendirmenin ba¤dafl›m yönüne daha çok a¤›rl›k vermesinden dolay›, yan›lt›c› bir epistemolojik tablo sunmaktad›r. e. Bu görüfl, gerekçelendirme ba¤lam›nda, nesnel unsurlar yerine öznelerin bilgisel durumlar›na dayand›¤›ndan dolay›, olgular›n süreç içindeki rolünü tamamen ortadan kald›r›r.
9. Ba¤dafl›mc›l›¤›n “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” görüflüne yöneltti¤i temel bir elefltiri nedir? a. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahipse uygun bir gerekçelendirme sa¤layamazlar; e¤er biliflsel içerikten yoksunlarsa, o zaman kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir. b. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahipse kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir; e¤er biliflsel içerikten yoksunlarsa, o zaman inançlar için gerekçelendirme sa¤layamazlar. c. Temel oluflturacak alg› verileri e¤er biliflsel içeri¤e sahip de¤ilse, kendilerinin de gerekçelendirilmeleri gerekir; e¤er biliflsel içeri¤e sahiplerse, o zaman inançlar için gerekçelendirme sa¤layamazlar. d. Temel oluflturacak alg› verileri biliflsel içeri¤e sahip olmad›klar› için, bu görüfl sonunda ba¤dafl›mc›l›¤a yak›n hâle gelir. e. Temel oluflturacak alg› verileri biliflsel içeri¤e sahip olduklar› için, bu görüfl sonunda gerekçelendirilmifl önermelerin ayn› zamanda do¤ru olmalar› gerekti¤ini savlama noktas›na gelir. 10. Ba¤dafl›mc›l›¤›n yüzleflti¤i en büyük kuramsal sorunlardan birisi nedir? a. Ba¤dafl›m sergileyen bir inanç sistemi nihayetinde bilgisel bir temele sahip olmak zorunda oldu¤undan dolay›, ba¤dafl›mc›l›k epistemolojik anlamda rakibi olan temelcili¤in iddialar›n› benimsemek durumunda kal›r. b. Ba¤dafl›m sergileyen bir inanç sistemi nihayetinde do¤ru deneyimsel önermeler içerece¤inden dolay›, ba¤dafl›mc›l›k epistemolojik anlamda rakibi olan temelcili¤in iddialar›n› benimsemek durumunda kal›r. c. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi di¤er ba¤dafl›ml› bilgi sistemleriyle olan ba¤›n› yitirebilir. d. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi nesnel dünyayla olan bilgisel ba¤›n› yitirebilir. e. Gerekçelendirme için ba¤dafl›m yeterli de¤ildir; ba¤dafl›m sa¤layan bir inanç sistemi gerekçelendirilmemifl inançlarla olan bilgisel ba¤›n› yitirebilir.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
215
Okuma Parças› Temelci Bilgi Kuram›n›n Elefltirisi Descartes’la bafllayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume ve Kant’la devam eden temelci bilgi anlay›fl›na ilk ciddi elefltiri Hegel taraf›ndan yap›l›r. Hegel, bilginin dura¤an ve tarafs›z bir temele sahip olmad›¤›n›, bilginin de tinin aç›l›m›nda ortaya ç›kan kullan›mda olan bir süreci kapsad›¤›n› öne sürmektedir. Bilgi temelcilerin dedi¤i gibi, karfl›m›za al›p her fleyden soyutlad›¤›m›z bir varl›k alan› de¤ildir. Bilginin kayna¤›n› ve kapsam›n› bir temel inançla s›n›rland›ramay›z. Bilgi, edilgen bir nesne gibi ele al›namaz. Hegel’e göre, bilgi, insan etkinli¤inde ele al›n›p incelenmesi gereken bir süreçte ortaya ç›kar. Çünkü temelci bilgi kuramc›lar› yapay bir ay›r›mla bilgi ve bilgi nesnesini ay›rm›fllard›r. Bilen ve bilinen ay›r›m›, özne ve nesne ay›r›m›na dayanmaktad›r. Böylece temelci anlay›fl özneyi etkin bir varl›k olmaktan ç›kartarak, her fleyden soyutlanm›fl bir nesne durumuna sokmufltur. Bu ise özneyi edilgen varl›k haline getirir. Temelci olmayan bir görüflü savunan Hegel’e göre, öznenin bilgisi, etkinli¤inden ayr› olarak ortaya konulamaz. Örne¤in, “yüzmeyi, suya girmeden ö¤renmek” gibi. Temelci bilgi kuramc›lar› için, bilgi için yine bilgiyi temele almak zorunludur. Bir fleyi bilmeden önce bilme yap›s›n› bilmek temelci bir anlay›flt›r. Bir fleyi kullanmadan önce onun ne oldu¤unu bilmeye çal›flmak, çeliflkidir. Hegel’e göre, bilgi ancak kullan›m s›ras›nda aç›klanabilecek bir durumdur. Temelci kuram›n ilkelerini elefltirmek de olanakl›d›r. Her fleyin temeline konulan inanc›n kendi kendine kan›t olmas›, kendini hakl›land›ran, çürütülemeyen ve ba¤›ms›z oldu¤u inanc› birbiriyle ayn› olmayan ölçütler üzerinde temellenmektedir. Kendi kendine kan›t olanla çürütülemeyen ayn› fleyler de¤ildir. Çürütülemeyen, henüz yanl›fl›n›n kan›tlanmas› yap›lamayan ya da yeterince kan›t bulunamayan demektir. Kendi-kendine kan›t olmaks›z›n da bin inanç kendini hakl›land›ran bir inanç olabilir. Kendini hakl›land›ran veya hakl›land›rmayan inançlar, genelde flüpheden veya yanl›fltan yola ç›karak gösterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan durumlard›r. Temel inanc›, bütün bilgi yap›m›z› oluflturan olarak düflünmek yanl›flt›r. Baflka durumlarda ayn› fleyi öne sürebilir. Örne¤in, öznel alg›lar›n yanl›fllanmas› olanakl› de¤ildir. Bu nedenle bir öznel yarg›n›n kan›tlanmaya veya temellendirmeye ihtiyac› yoktur. Temelci kuram, öznel inançlar› meflrulaflt›rma arac› olabilir.
Temelci kuram›n tan›mlad›¤› kendi kendine kan›t ve kendini hakl›land›rma ölçütleri matematik ve mant›ktan al›nmaktad›r. “x=x” ve “2+2=4” gibi önermelerden kalkarak temelci kuram›n temele koydu¤u olanakl› inançlara çok az yard›m› olabilir. Matematik ve mant›¤›n tümden gelimsel ak›l yürütmeleri örnek alarak, bilginin temelindeki aç›k, seçik, kendi kendine kan›t inançlar› bulmak o kadar da kolay de¤ildir. Di¤er bir güçlük de, temel inançtan temel inançlardan ç›kart›lan ba¤›ml› inançlara geçifltir. Çünkü temelci bilgi kuramc›lar›, temeldeki en aç›k ve seçik bilgi bulunduktan sonra, bu bilgi üzerine di¤er bilgilerimizi koyabiliriz iddias›n› tafl›maktad›rlar. Bu ç›kar›fl›n nas›l olaca¤› tam belirgin de¤ildir. Acaba bu ç›kar›fl tümden gelimsel midir? örne¤in, “fiu anda bir sandalye üzerinde oturuyorum.” iddias› belki kan›tlanmaya gerek kalmadan kabul edilebilir gözükse de, afl›r› kuflkucular›n “bu durumun niçin bir rüyan›n parças› olmad›¤›” iddias›n› da cevaplayamaz. E¤er ç›kar›m fleklimiz tümden gelimsel de¤ilse, tümevar›msal ya da flüpheci olabilir. Bu durum ise, çürütülemezlik ölçütünü ortadan kald›r›r. Çünkü her iki ak›l yürütmede ek kan›tlara ve örneklere gereksinme duyar. Kaynak: A. Kadir Çüçen. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
216
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Geriye gitme sorununun önemli bir konu olarak karfl›m›za ç›kmas›n›n esas nedeni, dünya bilgimizin ç›kar›msal yap›da olmas›d›r. Bir bilgi parças›n›n bilgi olmas›, onun gerekçelendirilmifl olmas›n› gerektirir. Ancak gerekçelendirme ifllevinin göründü¤ü kadar basit olmad›¤› aç›kt›r. E¤er bilgisel bir unsur di¤erini gerekçelendiriyorsa, gerekçelendirmeyi yapan unsurun gerekçesini nereden ald›¤› sorusunu sorabiliriz. Bu önemli bir sorudur çünkü e¤er bu nokta aç›kl›¤a kavuflturulamazsa, bilgi konusunda net bir sonuca ulaflmam›z da zor görünmektedir. Bunu flu flekilde de ifade edebiliriz: E¤er belli bir x inanc›n› y inanc› sayesinde gerekçelendirebiliyorsak, ancak y inanc›n›n neden kabul edilebilir oldu¤u soruldu¤unda bu soruyu yan›tlayam›yorsak, o zaman x inanc›n›n da kabul edilebilir oldu¤unu varsaymak için bir nedenimiz olmaz. Bu durum “gerekçenin gerekçesi sorunu”nun önemini göstermektedir.
2. b
3. e
4. d
5. d
6. a
7. d
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Bilgisel gerekçe” kavram›n› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geriye Gitme veya Gerekçenin Gerekçesi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. “Geriye Gitme” kavram›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Temelcilik ak›m›n›n temel tezlerini aç›klayabileceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›mc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Söz konusu epistemolojik görüflü daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geriye Gitme veya Gerekçenin Gerekçesi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Geriye Gitme Sorununu daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›n› yeniden okuyun. “D›flsalc›l›k” görüflünün ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Temelcilik” k›sm›n› yeniden okuyun. Temelcili¤in inceliklerini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik” ve “Ba¤dafl›mc›l›k” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün sundu¤u elefltirileri daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Alg› Verilerine Dayanan Temelcilik” ve “Ba¤dafl›mc›l›k” k›s›mlar›n› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün savunucular›n›n elefltirilerini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ba¤dafl›mc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Ba¤dafl›mc›l›k görüflünün kuramsal zorluklar›n› ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Temelcilik görüflü gerekçelendirme kuramlar› içinde tarihsel olarak daha eski olan ve daha sa¤duyusal görünendir. Bu kuram› felsefeciler aras›nda çekici hâle getiren esas neden, insan bilgisinin belli bir “zemini” oldu¤unu savlamas› ve bu zemini alg›sal inançlarda bulmas›d›r. Alg›sal olmayan bir inanç üzerinde düflünmek bu fikri daha iyi anlamam›z› sa¤layacakt›r. Örne¤in e¤er ben köyden kente göçün bir numaral› nedenini buldu¤umu söylersem, bu inanc›m›n neye dayand›¤› veya hangi kan›tlar yoluyla desteklendi¤i sorulacakt›r. Bu sorgulama devam ettikçe ve “Bu inanc›n neye dayan›yor?” sorular› pefl pefle soruldukça, en son vard›¤›m noktada, gördüklerimi ve duyduklar›m› dile getirme d›fl›nda bir seçene¤imin kalmad›¤›n› fark ederim. Gerekçelendirme zincirleri, en sonunda, alg›sal inançlardan gelen gerekçelere dayan›r. Baflka türlü oldu¤unu düflünmemiz de oldukça zordur. E¤er gerekçelendirme zincirini alg›sal inançlardan kaynaklanan gerekçeler sonland›ramazsa, baflka neyin sonland›rabilece¤i pek aç›k de¤ildir. Bu düflünce, temelcilik görüflünün cazip bir seçenek olarak ortaya ç›kmas›na neden olur.
10. Ünite - Bilgisel Gerekçelendirme
217
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Her ne kadar temelcilik görüflü belli kuramsal çekicilikler tafl›sa da, ba¤dafl›mc›l›¤›n karfl› ç›k›fl› da eflit derece kayda de¤er ve önemli olmufltur. Ba¤dafl›mc›l›¤›n kuramsal olarak güçlü yönü, onun “temel inançlar›m›z›n” gerekçelendirmesi konusunda getirdi¤i elefltirilerin vuruculu¤undan kaynaklanmaktad›r. Temelcili¤i savunan düflünürler genellikle temel inançlar›m›z›n gerekçelendirilmesinde fiziksel olgular›n veya basit alg› verilerinin rol oynad›¤›n› savlam›fllard›r. Bu elbette, anlafl›l›r bir yaklafl›md›r. Ancak burada sorun, bu “d›flsal” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl” unsurlar›n inanç gibi “kavramlaflt›r›lm›fl” veya “zihinsel” unsurlar olan inançlar› nas›l gerekçelendirebilece¤idir. “D›flsal” veya “kavramlaflt›r›lmam›fl” unsurlar önermesel ve dilsel de¤ildir; ancak inançlar›n içeri¤i önermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade edilebilirler. ‹ki farkl› türden unsurun nas›l bir gerekçelendirme ba¤›nt›s› içinde yer alaca¤›n› anlamak ilk bak›flta kolay de¤ildir. Bu durum, temelcilik için önemli bir sorunun ortaya ç›kmas›n› ve ba¤dafl›mc›l›¤›n ciddi bir seçenek olarak alg›lanmas›n› sa¤lam›flt›r.
Armstrong, D. M. (2000). “The Thermometer Theory of Knowledge”, Knowledge: Readings in Contemporary Epistemology içinde, editörler: S. Bernecker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press. Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New York: Cambridge University Press. Audi, R. (1999). “Contemporary Foundationalism”, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings içinde, editör: L. P. Pojman, London: Wadsworth Publishing. BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Knowledge. Harvard: Harvard University Press. BonJour, L. (2001). “Towards a Defence of Foundationalism”, Resurrecting Old-Fashioned Foundationalism içinde, editör: M. R. DePaul, Oxford: Rowman and Littlefield. Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition. Cambridge: Harvard University Press. Goldman, A. I. (1988). “Strong and Weak Justification”, Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemology içinde, editör: J. Tomberlin, Atascadero: Ridgeview. Hempel, C. G. (1981). “Some Remarks on ‘Facts’ and Propositions”, Essential Readings in Logical Positivism içinde, editör: O. Hanfling, Oxford: Basil Blackwell. Kitcher, P. (1993). “Knowledge, Society, and History”, Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2, 155-178. Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). “Justification, Truth, and Coherence”, Synthese, vol. 55, 191-207. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy of Mind. London: Harvard University Press. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall.
11 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart›flmalar› ve sorunlar› kavrayacak, Estetik yarg›lar›n ve sanat›n bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl› görüflleri ö¤renecek, Tanr›n›n varl›¤›n›n bilinmesi konusunda üretilen fikirleri anlayacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Biliflsel de¤er • Görecelik • Etik ve bilgi
• Sanat ve bilgi • Tanr› ve bilgi • Tanr›’n›n varl›¤›n›n ispatlar›
‹çindekiler
Epistemoloji
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
• G‹R‹fi • ET‹K ‹LKELER B‹LG‹N‹N NESNES‹ M‹D‹R? • ESTET‹K YARGILARIN VE SANATIN B‹LG‹YLE B‹R ‹LG‹S‹ VAR MIDIR? • TANRI KONUSUNDA B‹LG‹LENME SORUNSALI
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar Yaflamdan Örnekler Ruth Benedict’in 1934’de bas›lan Kültür Kal›plar› kitab› yay›mland›ktan sonra büyük yank› uyand›rm›flt›. Kitapta farkl› toplumlar›n adetleri ve gelenekleri anlat›l›yor ve bunlar›n baz›lar›n›n ça¤dafl Bat› kültürünün geleneklerinden ne kadar farkl› oldu¤u gösteriliyordu. Benedict ve onun gibi kültürel göreceli¤i savunan araflt›rmac› ve yazarlar, ahlaki kurallar›n evrenselli¤ine dair sa¤lam inançlar›m›z› sarsan s›ra d›fl› örnekler bularak bunlar› etkileyici bir flekilde sergilemifllerdir. Baz› eski kabilelerin üyelerinin ölmüfl yak›nlar›n›n etini yemesi, Eskimolar›n konukseverlik gere¤i efllerinden baz›lar›n› misafirlere sunmas›, Hindistan’da uygulanm›fl olan Suttee gelene¤i uyar›nca ölen bir adam›n hayatta kalan kar›s›n›n da onunla birlikte yak›lmas› gibi örnekler ça¤dafl okurlar› son derece flafl›rtm›fl ve felsefecileri de düflünceye sevk etmifltir: Ahlaki normlar›n çeflitlili¤ini nas›l yorumlamam›z gerekir? Evrensel etik ilkeler var m›d›r, varsa bunlar› bilebilir miyiz?
G‹R‹fi Bilginin kaynaklar› konusunu ifllerken temel bir soruyu gündeme getirmifltik: “‹nsan›n sahip oldu¤u bilginin tek kayna¤› befl duyu mudur?” Pek çok düflünürün kabul etti¤i gibi, befl duyu (veya alg›sal mekanizmalar›m›z) dünya bilgimizin en temel kayna¤›n› oluflturur. Ünite 6’da inceledi¤imiz usçuluk görüflünü savunan felsefeciler ise, bundan farkl› olarak, a priori bilginin önemini ve yap›c› gücünü ön plana ç›karm›fllar, deneyimcilerin alg›y› esas alan epistemolojik yaklafl›mlar›n› sert bir flekilde elefltirmifllerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usçular› felsefe tarihi boyunca karfl› karfl›ya getiren konunun asl›nda “belli bir tür bilgi” oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaz. Bu bilgi türü, ço¤unlukla, içinde bulundu¤umuz fiziksel dünyaya iliflkin ola¤an bilgidir. Daha aç›k bir deyiflle, epistemoloji alan›nda çal›flan uzmanlar genellikle nesnel gerçekli¤in bilgisinin veya alg›lad›¤›m›z dünyan›n bilinmesinin felsefi gizemini çözmeye çal›flm›fllard›r. Bu durumu, örne¤in, flüphecilik ve bilginin çözümlemesi konular› çerçevesinde kolayca gözlemleyebiliriz. fiüpheci düflünürlerin ço¤u alg›lar yoluyla kazan›lan deneyimsel bilginin güvenilirli¤ini sorgulam›flt›r. Bilginin çözümlemesi konusunda çal›flan felsefeciler de a¤›rl›kl› olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileflenlerini ortaya ç›karmaya çal›flm›flt›r. Her ne kadar s›radan deneyimsel bilginin önemi tart›fl›lmayacak kadar büyükse de, “bilgi” kavram›n›n ilintilendirilebilece¤i tek türün “alg›sal bilgi” veya “nesnel
220
Epistemoloji
dünyan›n bilgisi” olmad›¤› aç›kt›r. Bu ünitede, do¤rudan alg›lad›¤›m›z dünyaya iliflkin bilgiden daha karmafl›k yap›da olan ve yan›tlar› pek çok insanda merak uyand›ran üç bilgi tipinden söz edece¤iz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi türleridir. Bu yolla, hem epistemolojinin di¤er önemli felsefe alanlar›ndan baz›lar›yla olan iliflkisini irdeleyece¤iz, hem de bu kitapta flimdiye dek s›radan bilgiye iliflkin sundu¤umuz çözümleme ve ak›l yürütmelerin görece olarak biraz arka planda kalan üç önemli bilme çeflidine nas›l uygulanabilece¤ini sergileyece¤iz.
ET‹K ‹LKELER B‹LG‹N‹N NESNES‹ M‹D‹R? Alg›sal, bilimsel ve a priori bilgi türlerinden farkl› olarak, etik bilginin nas›l olanakl› oldu¤u ilk bak›flta çok aç›k de¤ildir.
Pek çok kifli, s›radan alg›n›n ve do¤al bilimlerin bize nesnel bilgi sa¤lad›¤›n› düflünür. Yuvarlak bir tafla bakarak tafl›n fleklinin “yuvarlak” oldu¤u fikrine ulaflan bir öznenin durumunu düflünelim. fiüpheci senaryolar› saymazsak, bu kiflinin bir bilgi sahibi oldu¤u son derece aç›kt›r. Bunun temel bir nedeni, öznenin zihninde oluflan fikrin veya inanc›n materyal dünyada bir karfl›l›¤›n›n olmas›d›r. “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” gibi bir inanc›n kayna¤› olan yuvarlak tafl›n, tüm gözlemcilerden ba¤›ms›z olarak fiziksel evrende nesnel varl›¤›n› sürdüren ve gözlemciler yok olsa bile varl›¤›n› sürdürecek olan bir nesne oldu¤u düflünülür. Denebilir ki, ele ald›¤›m›z bu örnekte gerçek anlamda bilgi sahibi olundu¤unu iddia etmemizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. Öte yandan, bu fikri 9. ünitede gördü¤ümüz deyimlerle ifade edersek flöyle diyebiliriz: E¤er “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” inanc› do¤ru ve gerekçeli ise (ve, çözümlemenin yap›s›na göre, gerekli di¤er epistemolojik flartlar da sa¤lan›yorsa), bu inanç bilgidir. Elbette, deneyimsel bilgiye ek olarak, aritmeti¤in ve geometrinin sa¤lad›¤› bilginin de nesnel ve güvenilir oldu¤unu düflünürüz. Peki, etik önermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz? “Canl›lara gereksiz yere ac› çektirmek yanl›flt›r” gibi bir etik ilkeyi düflünelim. Öncelikle varl›k sorunsal› aç›s›ndan bakarsak, bu ilkenin “ontolojik” statüsü nedir? (‹nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geçerli olur muydu? Etik ilkeler bizim icat etti¤imiz fleyler midir, yoksa keflfetti¤imiz normlar m›d›r?) Ve epistemolojik aç›dan düflünürsek, bu evrensel ilkeyi biz nas›l bilebiliriz? (“Etik do¤ru” gibi soyut bir fleyin nesnel bilgisi nas›l olanakl›d›r?) Etik-bilgi iliflkisine dair bu kritik ve ilginç sorular›n derinliklerine girmeden önce, “etik” kavram›ndan ne anlad›¤›m›z› aç›k hale getirelim.
Etik - Ahlak Fark› Türkçeden farkl› olarak, baz› Bat› dillerinde karfl›m›za bu ba¤lamda iki farkl› deyim ç›kmaktad›r. ‹ngilizce kelimeleri kullan›rsak, bunlar ‘morality’ ve ‘ethics’tir. Dilsel ve kültürel etkileflimlerin sonucu olarak, Türkçede de ‘moral’ ve ‘etik’ deyimleri zaman içinde kendilerine bir yer bulmufllard›r. (Burada kullan›lan “moral” kavram›n›n, “moralim bozuk” gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden farkl› bir deyim oldu¤unu vurgulamal›y›z. Bat› dillerinde kullan›ld›¤› haliyle, ahlaki anlamdaki “moral”in kelime kökeni olan Latince ‘moralis’ kelimesi yaklafl›k olarak “toplum içinde uygun davran›fl” anlam›na gelmektedir.) ‘Moral’ ve ‘etik’ deyimlerinin Türkçedeki kullan›m›na örnek vermek gerekirse, “Moral de¤erlerin çöktü¤ü bir toplum” veya “Etik kayg›lar› olan bir yönetici” art›k dilimizde s›kl›kla duydu¤umuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Türkçede kulland›¤›m›z “ahlak” kavram›yla olan iliflkisini saptamak oldukça zor bir dilsel ifllevdir. Bu kitab›n çerçevesinde, biz genelde kabul gören flu ayr›m› not etmekle yetinece¤iz:
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
1. “Moralite” veya “ahlak”, belli bir toplumdaki bireyler taraf›ndan hofl görülen, uygun bulunan ve kabul edilen eylem kal›plar›na ve bu tür ba¤lamlarda insanlar›n yapt›¤› iyi-kötü nitelemelerine iliflkindir. (Örnek: Ailesinin geçimine zarar verecek düzeyde kumarbaz olan bir adam›n mahallesinde “ahlaks›z” olarak nitelenmesi gibi.) 2. “Etik” kavram›, de¤erler ba¤lam›nda do¤rulara ve ilkelere iliflkin kullan›l›r. (Örnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baflka bir milletten oldu¤u için yaral› bir hastay› tedavi etmeyen bir doktorun “etik olarak yetersiz ve kusurlu” olmas› gibi.) Pek çok felsefeci, örne¤in, “etik” kavram›n› “bireylerin ve toplumlar›n sahip oldu¤u ahlak (moralite) üzerine düflünme veya irdeleme” olarak tan›mlar. “Etik” için zaman zaman “ahlak felsefesi” deyiminin kullan›lmas›n›n nedeni budur. Bunu biraz açmak için flöyle bir örnek verebiliriz: ‹çinde bulundu¤u toplumun standartlar›na göre “ahlak sahibi” kabul edilebilecek bir insan, yaflam›na yön veren ahlak ilkelerini hiç sorgulam›yorsa, onun kafas›ndan etik sorular›n geçmedi¤i söylenebilir. Genel olarak ve özetleyerek dersek, ahlak›n kiflilere veya toplumlara (yani öznelli¤e veya özneler-aras› alana) ait bir konu oldu¤u, eti¤in ise görece olarak daha genel (ve hatta nesnel) bir boyut içerdi¤i felsefeciler taraf›ndan düflünülmüfltür. Elbette burada aktard›¤›m›z tan›mlar›n genellemeler oldu¤unu, bu konularda tam bir dilsel veya kavramsal uzlaflma olmad›¤›n› tekrar belirtmeliyiz. Bu bölümde biz epistemoloji-etik iliflkisi ba¤lam›nda bir tart›flma sunaca¤›z.
Etik Bilginin Kökenine ‹liflkin Düflünceler fiimdi bafltaki soruya dönelim. “Ac› çektirmek ve eziyet etmek yanl›flt›r” veya “Merhamet sahibi olmak do¤rudur” gibi normatif önermeleri bildi¤imizi söyleyebilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cümlelerin do¤ru oldu¤unu, bu yüzden de bunlar› dile getiren insanlar›n bilgi sahibi olduklar›n› söylemektedir. Öte yandan, böyle bir “bilgiye” nas›l sahip olundu¤u felsefi aç›dan ilginç bir soru olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Etik bilgiye sahip olma kavram› ile toplumda geçerli olan de¤erleri ve ilkeleri çocukluktan itibaren çevreden ö¤renme kavramlar›n›n birbirinden farkl› olu¤unu hemen vurgulamam›z gerekiyor. Bu bölümde, etik bilgiye sahip olmaktan söz etti¤imizde kastetti¤imiz, “genel etik do¤rular›n hangileri oldu¤unu kavrama” gibi bir felsefi düflünce olacak. Do¤al olarak, her toplumda baz› ahlaki kurallar ve etik ilkeler sürekli olarak dolafl›m halindedir ve toplumdaki bireyler küçük yafltan bafllayarak bu “ilkeleri” özümserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda geçerli olan etik normlar›n nas›l ö¤renildi¤inin yan›t›d›r. Felsefecilerin üzerinde kafa yordu¤u as›l sorun, evrensel bir flekilde do¤ru olan ilkelerin bilinmesidir. Örne¤in, “Masumlara eziyet etmek yanl›flt›r” önermesini insanlar›n ço¤unlu¤u kabul eder, benimser ve do¤ru oldu¤una inan›r. Ama bu önermeyi bildi¤imizi –daha do¤rusu, do¤ru bir ilke olarak bildi¤imizi– savlamak ve ak›lc› olarak göstermek ayr› bir felsefi boyut içermektedir. Etik önermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yan›tlardan dört tanesini flimdi k›saca inceleyece¤iz. Do¤al olarak, verilebilecek olas› yan›tlar›n say›s› bundan daha fazlad›r. Bizim buradaki amac›m›z, akla hemen gelebilecek baz› yan›tlar›n ne tür felsefi zorluklar içerdi¤ini k›saca göstererek tart›flmay› derinlefltirmek olacak. a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla gelebilecek bir yan›t, etik do¤rular›n hangileri oldu¤unu belli hislere dayanarak bulaca¤›m›zd›r. ‹çimizden güçlü bir sesin yard›mseverli¤in etik olarak do¤ru oldu-
221
“Ahlak” kavram›ndan farkl› olarak, “etik” genel ve evrensel ilkelerle ilgilidir.
222
Epistemoloji
¤unu söylemesi veya adaletsizli¤in yanl›fl oldu¤unu hissetmemiz bu fikre örnek verilebilir. Felsefe tarihinde baz› düflünürler taraf›ndan savunulan bu görüflün ayr›nt›lar›na burada girmeyece¤iz. Bu görüfle getirilebilecek bir elefltiri; evrensel bir boyut tafl›d›¤› düflünülen ve biliflsel niteli¤e sahip oldu¤u varsay›lan etik ilkelerin, biliflselli¤i tart›flmaya aç›k olan hisler yoluyla nas›l bulunabilece¤inin ilk bak›flta aç›k olmamas›d›r. Daha önemlisi, sezgilerin ve benzeri iç duyumlar›n her zaman en güvenilir bilgi kayna¤› olmad›¤› ve zaman zaman bizi ciddi biçimde yan›ltabildi¤i de not edilebilecek bir noktad›r. b. Etik ilkelerin bilgisini din arac›l›¤›yla ediniriz: Baz› düflünürler etik ilkelerinin as›l kayna¤›n›n din oldu¤unu savlam›fllard›r. E¤er bu do¤ruysa, dinin ö¤retilerini bilmek veya yaln›zca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu açmaktad›r. Düflünce zinciri (semâvi dinler için) flu flekildedir: Dinin kayna¤›, her fleyi yaratm›fl olan ve bilgisi s›n›rs›z olan Tanr›’d›r. Dindar insanlar inançlar› nedeniyle Tanr›’n›n buyruklar›na uygun bir yaflam sürerler. Böylece, dindar insanlar›n evrensel boyutta geçerli olan etik do¤rular›n bilgisine mutlak bir kesinlikle eriflmeleri olanakl› hale gelir. Burada tart›fl›labilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlar›n olmad›¤› bir durumda eti¤in olup olamayaca¤›d›r. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olmayan bir kifli; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi önemli konularda insanl›¤›n genelde benimsedi¤i belli etik ilkeleri bilinçli bir flekilde seçerek ve gerekçeli olarak inanarak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaflam kurabilir mi? E¤er bunun yan›t› “hay›r” ise, etik ilkelerin tek kayna¤›n›n din oldu¤u savunulabilir. Aksi takdirde, eti¤in kayna¤›n›n –veya en az›ndan tek kayna¤›n›n– din olmad›¤› düflünülebilir. Felsefe tarihinde pek çok düflünür etik do¤rular ile dini çok yak›n bir flekilde iliflkilendirmifl ve bunlardan birincisini ikinciden ç›karm›fllard›r. Immanuel Kant gibi felsefeciler ise, kendileri bütünüyle dindar olmalar›na karfl›n, etik do¤rulara din arac›l›¤›yla ulafl›ld›¤› düflüncesini reddetmifllerdir. Kant’›n etik konusundaki fikirlerini afla¤›da aç›klayaca¤›z. c. Etik ilkelerin bilgisini alg›lar arac›l›¤›yla ediniriz: Yuvarlak bir tafla bakarak “fiu an bakt›¤›m tafl›n flekli yuvarlakt›r” inanc›n› dile getiren bir gözlemcinin bilgi sahibi oldu¤u aç›kt›r. Fiziksel dünyay› alg›layarak do¤ru ve nesnel bilgi ediniriz. Peki, alg› (daha do¤rusu, yaln›zca alg›) arac›l›¤›yla, kendileri normatif önermeler olan etik ilkeleri bilmek olanakl› m›d›r? “‹nsanlara merhamet göstermek do¤rudur” veya “Ac› çektirmek yanl›flt›r” gibi normatif önermeleri düflünelim. ‹lk bak›flta, s›radan alg›n›n ya da alg›sal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebilece¤ini düflünebiliriz. Örne¤in, beden üzerinde gerçeklefltirilen baz› ifllemler insanlar›n ac› çekmesine neden olur ve ac› insanlar›n arzu etmedi¤i bir fleydir. Bu noktalar›n fazlaca tart›flmaya aç›k bir taraf› yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hareketle, ac› çektirmenin veya ac›ya izin vermenin etik olarak yanl›fl oldu¤unu ç›karabilir miyiz? Tahmin edilebilece¤i gibi, burada ortaya ç›kacak en temel sorun, gözlemsel önermelerle etik ilkeler aras›nda kavramsal veya ç›kar›msal bir kopukluk olmas›d›r. Alg›lar›m›z veya alg›sal deneyimlerimiz bize flu bilgileri verebilir: “A kiflisi B kiflisine Y eylemini yapmaktad›r. B kiflisi Y’den dolay› ac› çekiyor gibi görünmektedir. ‹nsanlar›n ço¤unlu¤u gibi, B de ac› çekmeyi arzu etmemektedir.” Bunlar›n hepsi fiziksel dünyaya iliflkin alg› yoluyla bilinebilecek unsurlard›r. Ancak normatif nitelikteki genel etik yarg›lar› bu tür önermelerden ç›karmak oldukça zor görünmektedir. Biraz basitlefltirerek özetlersek, nesnelere ve olgulara iliflkin gözlem yapabiliriz, fakat bu olgularla ba¤›nt›l› olan etik ilkelerin do¤ru veya yanl›fll›¤› “gö-
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
223
rebilece¤imiz” veya “gözlemleyebilece¤imiz” fleyler de¤illerdir. E¤er bu do¤ruysa, ilk baflta düflünebilece¤imizin tersine, s›radan alg›sal deneyimin tek bafl›na bize bu ilkelerin bilgisini verebilece¤ini veya bu ilkelerin bilgisinin s›radan alg›sal deneyimden ç›kabilece¤ini söylememiz yanl›fl olur. d. Etik ilkelerin bilgisini ak›l arac›l›¤›yla ediniriz: Ele ald›¤›m›z konuyla ilgilenen pek çok düflünür etik ilkelerin bilgisine ak›l yoluyla eriflebilece¤imizi düflünmüfltür. Özellikle Ayd›nlanma Ça¤› düflünürleri ve felsefi olarak onlar› izleyenlerde egemen olan bir kan›, akl›n evrensel bir yeti oldu¤udur. “‹nsanlara merhamet göstermek do¤rudur”, “Ac› çektirmek yanl›flt›r” veya “‹nsan gücünü kötü niyetlerle kullanmamal›” gibi temel ilkeler akl› olan her yetiflkin insan›n bulabilece¤i normlard›r. Bu görüflün tarihteki ünlü felsefeciler aras›nda yayg›n kabul gördü¤ünü ve en gözde yaklafl›mlardan biri oldu¤unu rahatl›kla söyleyebiliriz. Etik ilkelerin bilgisini ak›l arac›l›¤›yla edindi¤imiz iddias› felsefede çok yayg›n olarak karfl›m›za ç›kt›¤› için, bunu izleyen bölümde Kant’›n bu yöndeki ünlü etik görüflünü özetleyece¤iz. Ard›ndan, evrensel etik normlar›n›n bilinmesi konusundaki elefltirel görüflleri inceleyece¤iz.
Bir Örnek: Kant’›n Etik Görüflünde Akl›n Rolü Epistemolojik görüfllerini usçuluk ba¤lam›nda tart›flt›¤›m›z Immanuel Kant’›n eti¤i incelikler ve derinlikler bar›nd›ran bir görüfltür. Bu ünitenin kapsam›nda biz Kant’›n felsefesinden yaln›zca küçük ve basitlefltirilmifl bir kesit sunaca¤›z. Amac›m›z etik bilginin nas›l olanakl› oldu¤unu usçu bir perspektiften aç›klayan önemli bir düflünürü ele alarak tart›flmay› bu örnek üzerinden biraz daha somutlaflt›rmak olacak. Etik bilginin yap›s›na iliflkin farkl› kuramlar›n ve aralar›ndaki tart›flmalar›n incelenmesi bu kitab›n s›n›rlar›n›n d›fl›nda kal›yor. Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geçerli oldu¤unu, yaln›zca insanlar› de¤il tüm ak›lc› varl›klar› ba¤lad›¤›n› ve bu ilkelerin asl›nda yaln›zca entelektüellerin zihninde de¤il her insan›n “içinde” bulundu¤unu savlar. Kant’a göre, insan› di¤er hayvanlardan ay›ran bir özellik, onun kurallar ve normlar taraf›ndan ba¤lanabilme yetisidir. Hayvanlar dürtülerinin yönlendirmesiyle hareket ederler ve dürtüsel isteklerini düflünce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip de¤illerdir. Yaln›zca insan akl›n› kullanarak do¤al arzular›n› k›s›tlama tercihinde veya iradesinde bulunabilir; bu anlamda, tüm hayvanlar içinde yaln›zca insan özgürdür. Kant, daha önce aç›klad›¤›m›z gibi, ontoloji-epistemoloji aç›s›ndan bak›ld›¤›nda fiziksel evrenin biliflsel s›n›rlar›m›za ba¤l› bir yönü olmakla birlikte, fiziksel gerçekli¤in asl›nda irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan ba¤›ms›z olarak var oldu¤unu ve do¤an›n zorunlu kanunlarla belirlenmifl oldu¤unu düflünür (çünkü, Kant’a göre, alg›lad›¤›m›z olgular›n görüngü olarak karfl›m›za ç›kma flekillerini irademiz de¤il, belli evrensel biliflsel kategoriler belirler). Buna karfl›n Kant, etik alan›nda zorunlulu¤un de¤il özgür iradenin oldu¤unu savlar (çünkü, Kant’a göre, özgür iradenin olmad›¤› bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek anlams›z olur). K›sacas›, bir tafl›n yere düflmesinin yasalar› ile bir insan›n etik aç›dan do¤ru karar› vererek ona göre hareket etmesinin yasalar› tamamen farkl›d›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, Kant’a göre, insanlar etik normlara uyman›n sonucu olarak, arzular›n› ve e¤ilimlerini s›n›rlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum insan›n etik seçimler ba¤lam›nda özgür oldu¤u düflüncesi ile birlikte al›nmal›d›r. “K›s›tlama” ve “özgürlük” kavramlar›n›n bu flekilde birlikte kullan›lmas› ilk baflta okuyucuya kafa kar›flt›r›c› gelebilir. Bir örnek kullanarak Kant’›n görüflünü biraz aç›klamaya çal›flal›m. Tüm hayvanlar aras›nda yaln›zca insan karn› çok açken bul-
Usçu bir düflünür olan Kant, etik bilginin kazan›lmas›n› akl›n kullan›m›yla ilintilendirmifltir.
224
Epistemoloji
du¤u bir ekme¤i hiç tan›mad›¤› (yani kan ba¤› olmayan) bir baflka aç insanla paylaflmay› özgür iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu örnekte, söz konusu kifli do¤al gereksinimlerinin ve isteklerinin yönünde hareket etmektense, bilinçli ve özgür bir flekilde arzular›n› s›n›rland›rma karar› vermektedir. Böyle bir irade, elbette, yaln›zca akl› olan bir varl›kta bulunabilecek bir yeti ya da niteliktir. Dahas›, Kant aç›s›ndan, insanlar› ba¤layan ve akla seslenen en yüksek etik ilkeler zamana ve duruma ba¤l› de¤il, evrensel ve zorunlu normlard›r. Kant bu ilkelere “zorunlu buyruk” veya “koflulsuz buyruk” (‹ngilizcesiyle “categorical imperative”) ad›n› verir. Koflulsuz buyruklar, yaflam›m›zda geçerli olan di¤er tür buyruklardan veya normlardan farkl›d›rlar. Örne¤in, e¤er bir insan Frans›zca ö¤renmek istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil üzerine çal›flmal›d›r. Bu “koflullu” bir buyruktur çünkü belli bir sonuca veya hedefe yönelik olarak ifade edilmifltir. Koflulsuz bir buyruk ise en yüksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her eylem durumunu kapsar. Kant’›n dile getirdi¤i en meflhur “koflulsuz buyruk” ana fikri itibar›yla flu flekildedir: “Yaln›zca evrensel bir kanun olmas›n› isteyebilece¤in etik kurallara uygun eylemlerde bulun”. Örne¤in, yalan söyleyerek bir insan› zor bir durumdan ç›karabilece¤imizi, hatta hayat›n› kurtarabilece¤imizi düflünelim. Böyle bir durumda do¤ru eylem tarz› nedir? Kant kendimize flu soruyu sormam›z› ister: “Yalan söylemenin evrensel bir norm olmas›n› arzu eder miydik?” Bunun yan›t› elbette “hay›r”d›r. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan söylememiz etik olarak yanl›flt›r. Özetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl› oldu¤unu ve her insan›n akl› arac›l›¤›yla bu normlar› kavrayabilece¤ini savunmaktad›r. Kant’›n kuram›n›n en çarp›c› yönleri; etik seçimlerimiz ve eylemlerimiz söz konusu oldu¤unda Kant’›n yarar, ç›kar, avantaj gibi kavramlar› tamamen konuyla ilgisiz bulmas›, en genel etik yasalar›n tikel durumlardan ve insanlar›n eylemlerinin sonuçlar›ndan ba¤›ms›z olarak iflledi¤ine inanmas› ve insan›n etik seçimlerinde evrensel bir sorumluluk veya ödev duygusuyla hareket etmesi gerekti¤ini düflünmesidir. Bu anlamda, Kant’›n etik kuram›, etik anlamda iyi ve kötünün belirlenmesinde akl›n evrensel iflleyiflinin de¤il “sonuç” ve “yarar” kavram›n›n belirleyici oldu¤unu savunan yararc› düflünürlerin görüflüyle taban taban›na z›t bir konumda bulunmaktad›r.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakl›l›¤› Konusunda Çekinceler Etik bilginin ak›l yoluyla edinilebilece¤ini savunan yayg›n görüfl, ça¤dafl felsefe kapsam›nda iki önemli itirazla karfl›laflm›flt›r.
Yukar›da inceledi¤imiz Kant örne¤inden sonra, flimdi insan akl›n› ve evrensel normlar› ön plana ç›karan ve felsefe tarihinde önemli bir yeri olan bu ve benzeri yaklafl›mlara getirilebilecek elefltirilerden k›saca bahsedelim. Evrensel geçerlili¤i olan etik bilginin olanakl›l›¤› konusunda genel olarak iki önemli itiraz dile getirilmifltir. 1. “Görecelik” itiraz›: ‹nsan akl›n›n en genel etik ilkeleri kavrayabilece¤i düflüncesinin karfl›laflabilece¤i çok önemli bir zorluk, söz konusu ilkelerin “varsay›lan evrenselli¤i” ve, buna karfl›n, onlar› kavrayacak akl›n asl›nda kültürel olarak “s›n›rl›” oldu¤u gerçe¤iyle ilgilidir. Görecelik itiraz›na temel oluflturan ak›l yürütme, oldukça s›radan bir gözlem ile bafllar: ‹nsan topluluklar›n›n kabul etti¤i ve do¤ru olarak ald›¤› ilkeler zamana ve mekâna ba¤l› olarak büyük de¤iflimler gösterebilmektedir. Bir örnek vermek gerekirse, flu anda dünyada neredeyse evrensel olarak benimsenen “Kölelik etik olarak yanl›flt›r” önermesi eski ça¤larda geçerli de¤ildi. Buna paralel bir durum, bizim flu anda sahip oldu¤umuz etik ilkeler için
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
de geçerli olabilir. Belki gelecekte insanlar ça¤›m›z›n etik normlar›ndan baz›lar›n› son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklard›r. Do¤al olarak, bu durum “evrensel anlamda do¤ru” olan etik bilgiye eriflimin olana¤› konusunda ciddi bir soru iflareti yarat›r. Baflka bir örnek verirsek, pek çok ça¤dafl düflünüre göre Bat›l› insan›n Modern zamanlarda do¤ayla olan iliflkisi (yani do¤an›n esas olarak faydal› bir hammadde deposu olarak alg›lanmas›) ile Amerika’n›n ya da Avustralya’n›n yerli halklar›n›n do¤ayla olan ruhsal ba¤› aras›ndaki büyük yap›sal veya “ontolojik” farktan dolay›, çevre konusunda birbiriyle oldukça uyumsuz iki etik perspektif ortaya ç›km›flt›r. Bu tezi destekleyen ve göreceli¤in neden ak›lc› oldu¤unu ortaya koyan örnekleri ço¤altmak olanakl›d›r. Durum böyle iken, insan akl›n›n saf bir kuramsall›kta çal›flarak “evrensel” etik ilkeleri bulabilece¤ini nas›l iddia edebiliriz? Belli bir etik ilkeler kümesinin bize do¤ru ve evrensel geldi¤i flüphesizdir. Ama bundan hareketle o ilkelerin evrensel do¤rulu¤unu savlamak ve o tarzda düflünmeyenlerin yan›ld›¤›n› ilan etmek hakl›laflt›r›lmas› zor bir iddia gibi görünmektedir. 2. “Biliflsel olmama” itiraz›: ‹kinci olarak, özellikle 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bilimsel bir dünya görüflünü ve mant›ksal atomcu bir metafizi¤i (baflka bir deyiflle “olguculu¤u”) savunan düflünürler taraf›ndan aç›k bir flekilde dile getirilmifl bir itiraz› inceleyece¤iz. “Pozitivist” olarak da nitelenen bu felsefecilere göre, etik içerikli ifadeler biliflsel içeri¤e sahip de¤ildir. Etik yarg› içeren bir cümle o cümleyi dile getiren kiflinin duygular›n›, e¤ilimlerini ve tercihlerini aktar›r; ancak etik yarg›lar biliflsel veya bilgisel içerikten yoksundur. O yüzden de etik içeri¤i olan cümleleri “bilmek” söz konusu olamaz. Bu görüfl, aç›kça görülece¤i gibi, yukar›da aktard›¤›m›z görecelik itiraz›ndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktad›r. Göreceli¤i savunan düflünürler, etik önermelerin ve etik do¤rular›n oldu¤unu ancak bunlar›n yere ve zamana görece oldu¤unu, evrensel bir “etik ilkeler kümesi” olmad›¤›n› öne sürerler. Biliflsellik konusunu gündeme getirenler ise, etik cümlelerin do¤ru veya yanl›fl olamayaca¤›n› ve eti¤in bilginin nesnesi olmad›¤›n› savunurlar. Bu itiraz› yapan düflünürlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklafl›m› benimsediklerini burada vurgulamal›y›z. Kitab›n 8. ünitesinde do¤ruluk kuramlar›n› sergilerken, do¤runun karfl›l›k kuram›n› tart›flm›flt›k. Bu kurama göre, do¤runun ortaya ç›kabilmesi için zihin veya inanç gibi öznel unsurlarla nesne veya gerçeklik gibi nesnel unsurlar›n birbirine uymas› ya da karfl›l›k gelmesi gerekir. Pozitivistler genellikle bu nesnel unsurlar›n olgular oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Örne¤in, gözlemledi¤i bir tafl›n fleklinin yuvarlak oldu¤unu söyleyen bir öznenin inanc›n› bilgi k›lan neden, dünyada öyle bir olgunun olmas›d›r. Ancak, pozitivistlere göre, etik olgular›n varl›¤›ndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, do¤adaki nesneleri ve nesnel nitelikleri kapsarlar. Ancak “Yalan söylemek yanl›flt›r” gibi bir ilke nesnelerle veya nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha aç›kças›, ahlaka veya eti¤e iliflkin ifadelerin karfl›l›k gelece¤i olgular yoktur. Bu anlamda, etik cümleler do¤ru veya yanl›fl de¤ildir ve bilginin konusu olduklar› savunulamaz. Bu görüfle göre, “Yalan söylemek yanl›flt›r” gibi normatif bir ifadeyi asl›nda flu flekilde dile getirebilirdik: “X bir yaland›r ve bu benim onaylad›¤›m bir fley de¤ildir”. Pozitivistlerin bu ba¤lamda neyi iddia etti¤ini iyi anlamam›z gerekiyor. Onlar›n söylemeye çal›flt›¤›, etik veya estetik nitelikteki yarg›lar›n önemsiz veya ifllevsiz oldu¤u de¤ildir. Bu düflünürler yaln›zca bu tür ifadelerin öznel tercihleri yans›tt›¤›n› ve nesnel dünyaya dair bilgi tafl›mad›¤›n› söylemektedirler. A. J. Ayer gibi pozitivistler ahlaki normlar›n ve etik yarg›lar›n baz›lar›n›n di¤erlerinden daha kabul edilebilir oldu¤unu kabul etmifllerdir. Ancak, burada söz konusu olan “hakl›laflt›rma-
225
226
Epistemoloji
n›n” epistemolojik de¤il, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gerçekleflebilece¤ini düflünmüfllerdir. 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda çözümleyici felsefede oldukça popüler bir ak›m olarak kabul gören Pozitivizm, daha sonralar› zamanla çekicili¤ini büyük oranda yitirmifltir. Etik ilkelerin nesnel statüsünün tam olarak ne oldu¤u ve görecelik sorununun nas›l çözülebilece¤i günümüzde halen yo¤un olarak tart›fl›lan felsefi sorunlardan birini oluflturmaktad›r. Bir sonraki bölümde, yukar›da sergiledi¤imiz tart›flmalarla belli paralellikler tafl›yan “estetik bilgi” konusundan söz edece¤iz. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Görecelik, felsefenin farkl› alanlar›nda karfl›m›za ç›kabilen çok önemli ve ilginç bir görüflSIRA S‹ZDE tür. Bu görüflün karfl›laflabilece¤i olas› bir kuramsal zorlu¤u etik ba¤lam›nda dile getirmeye çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
ESTET‹K YARGILARIN VE SANATIN B‹LG‹YLE B‹R ‹LG‹S‹ VAR S O R UMIDIR? Esteti¤in duygular› ilgilendiren bir konu oldu¤u ve zevkler ile ba¤lant›s› oldu¤u yayg›n kliflelerdir. Bu tür yüzeysel klifleler, do¤ruluk pay› tafl›salar da, asl›nda esD‹KKAT tetik yarg›lar›n gücüne ve sanat›n özüne dair baz› önemli felsefi konular›n ya da sorular›n gölgede kalmas›na neden olabilmektedir. Bu bölümde, derin tart›flmalar SIRA S‹ZDEbar›nd›ran estetik alan›na (ve özellikle de sanata) iliflkin bilgi ve felsefi kuramlar kavram› ba¤lam›nda baz› düflünceler sunaca¤›z. Eski Yunancaya bakt›¤›m›zda, ‘estetik’ ve ‘duyu’ kelimelerinin ilginç bir flekilde AMAÇLARIMIZ ayn› kökü paylaflt›klar›n› görürüz. Güzel/hofl/çekici nitelemeleriyle çirkin/nâhofl/itici nitelemelerinin görme, iflitme, koklama, tatma ve dokunma ifllevlerine temel bir anlamda düflünülürse, bu durumun bir tesadüf olmad›¤› söyleK ‹ T Adayand›¤› P nebilir. Ancak, aç›kt›r ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz ve tart›flmalar›m›z aç›s›ndan fazlaca ayd›nlat›c› say›lmazlar. Ne de olsa, befl duyumuz bizimT Ehayvanlarla paylaflt›¤›m›z bir yönümüzdür. Oysa “estetik” kavram›n›n LEV‹ZYON zihnimizde uyand›rd›¤› düflünce oldukça “insana özgü” bir içerik bar›nd›rmaktad›r. Örne¤in, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara çekilirler; benzer flekilde hayvanlar›n dünyas›nda belli kokular çok çekici veya çok itici gelebilir. Fakat “güzel ola‹ N T E R Nolan›n” ET n›n”, “incelikleri veya estetik anlamda “yücelmifl olan›n” anlafl›lmas›, de¤erlendirilmesi ve yaflam içinde konumland›r›lmas› insana özgü, oldukça özel yetilerdir. ‹nsan, örne¤in, yaln›zca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine de¤il, bir fliirden veya ezgiden de zevk alma, hüzünlenme, farkl› düflüncelere kap›lma ve yaflamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteflem bir do¤a manzaras›n›n, Süleymaniye Camisi’nin, Salvador Dali’nin bir tablosunun veya J. S. Bach’›n müzi¤inin bizde uyand›rd›¤› düflüncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifade ederken kulland›¤›m›z estetik içerikli yarg›lar›n biliflsel statüsü nedir? Estetik yarg›lar›n ve sanatsal ifllevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var m›d›r? Ve e¤er varsa, bu ba¤lant› tam olarak nedir?
N N
Platon’un Sanat-Bilgi ‹liflkisine Yaklafl›m› Bu kitap farkl› estetik kuramlar›n›n aç›klanmas› ve karfl›laflt›r›lmas› için do¤ru yer olmad›¤›ndan dolay›, tart›flmay› kuramsal inceliklere çok girmeden ve genellikle sanat ürünlerinin bilgisel de¤eri ba¤lam›nda yürütece¤iz. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, Platon’un konu üzerindeki çarp›c› görüflünü ilk baflta hemen belirtmek yararl› olacakt›r. Platon’un sanatsal ürünlere metafizik s›ralamas›nda en alt s›ray› vermesi (ki s›ralama flu flekildedir: idealar, matematiksel nesneler, do¤adaki nesneler
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve çok da tart›fl›lm›fl bir olgudur. Platon’a göre, örne¤in, bir a¤ac›n resminin yap›lmas› o a¤ac›n ideas› veya özü ile hiçbir flekilde ilgilenilmeden gerçeklefltirilebilir. Oysa, an›msanaca¤› gibi, Platon için “bilgi” (episteme) temel olarak somut veya soyut kavramlar›n ne olduklar›n›n bilgisidir. Elbette, bu tür bir “bilgi” yaln›zca felsefi olarak çal›flan ak›l taraf›ndan bulunabilir. Platon’un metafizi¤ine göre, idealar var olmalar› için de¤iflken dünyan›n nesnelerine ba¤l› de¤illerdir. Öte yandan, do¤adaki nesneler ontolojik olarak idealara ba¤l›d›r, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (örnek: bir nesnenin karakalem çizimi) ba¤l› de¤illerdir. Ontolojik olarak son s›rada yer alan sanatsal ürünler ise, varl›klar› için fiziksel nesnelere ba¤l›d›rlar. O halde, sanatsal ürünler (yani “taklitler”) hem ontolojik olarak varl›k alan›n›n en alt düzeyini iflgal ederler hem de epistemolojik aç›dan en zay›f anlamda ve düflük düzeyde “bilgi” içerirler. Basitçe dersek, sanatsal ürünlerin temel olarak bilgisel bir de¤eri yoktur. Platon’un sanatsal ürünlere yaklafl›m›n›n, özsel olarak, ça¤dafl düflünürlerden baz›lar› taraf›ndan da paylafl›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Sanat konusunda ortaya ç›kan bu felsefi tabloyu k›saca irdelememizde yarar var. Biz, örne¤in, nitelikli bir roman okudu¤umuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel epistemoloji aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bunun yan›t›n›n “hay›r” olmas› gerekir çünkü romanlar imgelerin ve tasar›m›n bir sonucudur; dünyada olup bitenleri yans›tmazlar. E¤er bilgi çok temel bir anlamda “önermesel do¤ru” kavram›na ba¤l›ysa, bir roman›n –bir tarih kitab›ndan, gerçek an›lar›n aktar›ld›¤› bir yap›ttan ya da yaflanm›fl olaylara sad›k kalan bir belgeselden farkl› olarak– bilgilendirici olmas› beklenemez. Pozitivistlerin deyimini kullan›rsak, romanlar›n biliflsel de¤eri yoktur; yaln›zca duygusal, kiflisel, toplumsal, politik ve benzeri aç›lardan de¤erli olduklar› söylenebilir. Daha genel bir iddia flu flekilde dile getirilebilir: “X çirkindir” veya “Y Z’den daha güzeldir” türünden estetik içerikli yarg›lar, ayn› etik içerikli cümlelerde oldu¤u gibi, olgulara karfl›l›k gelmezler, biliflsel içerik tafl›mazlar.
227
Geleneksel görüfller, estetik içerikli önermelerin bilgi tafl›yabilece¤i düflüncesine genelde s›cak bakmam›fllard›r.
Geleneksel Bilgisel Yaklafl›ma Bir Karfl› Ç›k›fl Estetik yarg›lar›n ya da sanat ürünlerinin bilgisel içerikten yoksun oldu¤u görüflüne karfl› dile getirilebilecek bir fikir, bu görüflün asl›nda “bilgi” kavram›n› son derece k›s›tl› bir çerçeve içinde kurgulamas› ve bu çerçevenin d›fl›nda kalan unsurlar›n hakk›n› tam olarak verememesidir. Bu k›s›tl› “çerçeve”, tahmin edilebilece¤i gibi, temelinde alg›ya dayanan deneyimsel bilginin çerçevesidir. Ancak, bilginin –a priori bilgiyi saymazsak– yaln›zca tek bir temel türünün oldu¤u iddias›, özellikle estetik ve etik alanlar›nda çal›flan veya kuramlar›nda etik ve estetik unsurlara büyük oranda yer veren düflünürlere oldukça flüpheli gelmifltir. Buna paralel bir flekilde, “do¤ru” kavram›n›n tek bir çeflidinin oldu¤u ve bunun da, örne¤in, “nesnel olgulara karfl›l›k gelme” yoluyla olufltu¤u pek çok düflünür taraf›ndan tart›flmaya aç›lm›flt›r. Diyelim ki, ben O¤uz Atay’›n baflyap›t› olan Tutunamayanlar’› bafltan sona okuyorum ve o kitab›n “iç dünyas›na” girmeyi, onu kavramay› baflar›yorum. Bunun sonucu olarak, roman›n ana karakterlerinden biri olan Selim Ifl›k’›n nas›l bir hayat yaflad›¤›n›, kiflili¤inin çarp›c› yönlerini, ne tür s›k›nt›lar, kederler, yaln›zl›klar ve uyumsuzluklar çekerek yaflam›fl oldu¤unu ö¤reniyorum. Bununla birlikte, Turgut Özben için Selim’in ne ifade etti¤ini, Selim’in kiflili¤inin ve bafl›ndan geçenlerin arkadafl› Turgut için nas›l yo¤un bir hüzün yuma¤› oluflturdu¤unu anl›yorum. Geleneksel epistemoloji aç›s›ndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman oldu¤u ve
Elefltirel yaklaflan baz› düflünürler, geleneksel bilgi kuramlar›n›n “deneyim” ve “bilgi” kavramlar›na yaklafl›m›n› dar ve k›s›tlay›c› bulmufllard›r.
228
Epistemoloji
Turgut ile Selim de gerçekten yaflamad›klar› için roman›n nesnel, deneyimsel dünyaya iliflkin “do¤ru bilgi” tafl›mad›¤› aç›kt›r. Fakat bu yaklafl›m›n, asl›nda roman›n tafl›makta olabilece¤i baflka bilgi türlerini gölgeledi¤i de söylenebilir. Örne¤in, Tutunamayanlar kitab›ndaki öyküyü özümseyen bir insan›n, bu eser sayesinde yaflam›n trajik ve hüzünlü yönlerine iliflkin çok çarp›c› bir “deneyim” edindi¤i, bu deneyimin ard›ndan içinde bar›nd›¤› dünyaya ve kendisine dair asl›nda derin bir flekilde bilgilendi¤i, hatta yaflama yönelik yorum zemininin farkl›laflt›¤› ve belki de zenginleflti¤i söylenebilir. Sonuç olarak, söz konusu kitab›n okuyucusunun asl›nda yaln›zca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad›¤›; bunun ötesinde, poetik (fliirsel) ve etik anlamlarda bireysel varl›¤›n› önemli ölçüde etkileyecek bir zihinsel dönüflüm yaflad›¤› da belirtilebilir. Bu örnekte, okurun zihinsel veya biliflsel bir kazan›m›n›n oldu¤unu söylemek son derece yerindedir. Ayn› ak›l yürütmeyi sürdürürsek, bu kazan›m›n veya “bilgilenmenin” oldukça büyük bir önem tafl›d›¤›n›, fakat bu zihinsel veya yaflamsal kazan›m›n (“bilgilenmenin”) geleneksel epistemolojinin betimledi¤i deneyimsel bilgiden farkl› yap›da oldu¤unu ve bu çeflitlili¤in ola¤an karfl›lanmas› gerekti¤ini savlamak da olas› görünmektedir. Aristoteles’in kuramlar›ndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalarda sergilenen ve insan›n içine iflleyen durumlar›n asl›nda çok önemli bir amaca hizmet etti¤i düflüncesini vurgular. Bu amaç, insanlar›n (örne¤in tiyatroda) trajik durumlar› izlerken yaflad›klar› duygusal coflkunluk ve nihayetindeki içsel boflalma hallerinin onlar› etik olarak dönüfltürmesi ve do¤ru etik ilkeleri kavrama ve benimseme konusunda yard›mc› olmas›d›r. E¤er bu do¤ruysa, tiyatro ve roman gibi sanatsal eserlerin ve ifllevlerin “insanlar›n duygusal yönlerine seslendi¤i” saptamas›, oldukça yetersiz ve eksik bir tan›mlama olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Daha do¤ru bir betimleme, imgelemin ve duygulan›m›n gücünün belli bir “ö¤renmeyi” ve “bilgilenmeyi” beraberinde getirdi¤i fleklinde olacakt›r. Epistemolojinin özellikle deneyimci kanad›nda çal›flan felsefeciler insan›n imgelem (hayâl) gücünü fazlaca irdelememifller ve insan zihnini edilgen bir ortam olarak varsaym›fllard›r. Usçu felsefeciler ise, bilgi kuramlar›n› aç›klarken zihnin etken ve oluflturucu yap›s›na vurgu yapm›fllar ve deneyimcilerin görüflünü bu noktada eksik bulmufllard›r. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de usçu kanad›nda kuram üreten düflünürlerin ortaklaflt›klar› temel sorunsal, genel olarak bak›ld›¤›nda, verili (ve zihinsel dünyas› içine kapanm›fl) olan bir özne ile öznenin d›fl›nda var olan nesneler dünyas›n›n aras›ndaki köprünün kurulmas›yla ilgilidir. Daha aç›k dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramc›lar› ço¤unlukla “varl›¤› sâbit olan özne” ile “varl›¤› sâbit olan nesne”nin bilgisel iliflkisi üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Buna karfl›n, tarihsel olarak bakarsak, özellikle Romantizm ak›m›n›n edebi ve felsefi çerçevesinin içinde yer alan yazarlar›n vurgulad›¤› bir nokta, hem insana hem de onun dünyas›na farkl› aç›lardan yaklafl›labilece¤i ve imgelemin devingen gücünün insan› ve dünyay› önemli bir biçimde dönüfltürebilece¤i olmufltur. Bu ba¤lamda özellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yarat›c› bir yeti olarak imgelemin itici gücünün nas›l ufuk aç›c› oldu¤u ve yeni anlama türlerini nas›l olanakl› k›ld›¤›d›r. Geleneksel epistemolojiye egemen olan “nesne-özne iliflkisinin kurgulanmas›” yönünde ortaya konan çabalar›n felsefi alternatifinin ne oldu¤u bu noktada merak edilebilir. Bu sorunun bir yan›t›, felsefede 19. yüzy›ldan itibaren ön plana ç›kan “yorumsama” (hermeneutic) gelene¤inde bulunmaktad›r. Çok k›saca belirtmek gerekirse, özellikle Alman felsefe gelene¤inde gelifltirildi¤i hâliyle, yorumsamac› düflünürler kuramsal çabalar›n›n temeline özne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsal›n›
229
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
de¤il, anlaman›n gerçekleflti¤i dünyasal zemini veya ufku alm›fllard›r. Epistemoloji ve metafizik alanlar›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar nesnenin kendisini veya zihnin içini irdelemeye çal›fl›rken, yorumsamac› felsefeciler en genel anlam›yla insan deneyimi ve yaflam dünyam›z üzerine yo¤unlaflm›fllard›r. Bu düflünürler aç›s›ndan “genel anlam›yla insan deneyimi” kavram› –tahmin edilebilece¤i gibi– insan yaflam›n›n yaln›zca bilgisel (alg›sal ve ussal) yönünü de¤il, etik, estetik, poetik, dinsel, ve politik boyutlar›n› da anlama ifllevinin içine sokmaktad›r. Bilgi kuramc›lar› normalde toplumsall›k ve tarihsellik gibi ba¤lamsal unsurlar› bir kenara ay›r›p, kuramsal veya saf ak›l yoluyla bilginin çözümlemesini yapmaya çal›fl›rken; yorumsama gelene¤i kapsam›nda yazan düflünürler insan›n her zaman verili olan bir tarihsel/ba¤lamsal zeminden yola ç›karak düflünebildi¤ini vurgulam›fllar ve anlaman›n asla bofllukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerçekleflemeyece¤inin alt›n› çizmifllerdir. Özetlersek, epistemolojik aç›dan geleneksel bir bak›fla sahip olan bir bilgi kuramc›s› aç›s›ndan insan›n estetik boyutunun veya sanatsal ifllevlerin bir bilgi tafl›mas› olanakl› görünmezken, “deneyim” kavram›na daha farkl› zeminlerden bakan düflünürler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dönüflüm aç›s›ndan öneminin yads›namayaca¤›n› savlam›fllard›r. Bu bölümde dile getirdi¤imiz baz› itirazlar› ve geleneksel epistemolojiye karfl› gelifltirilen perspektiflerin ard›nda yatan baz› gerekçeleri son ünitede daha ayr›nt›l› olarak tart›flaca¤›z. Bu bölümde epistemolojik tart›flmalarda çok s›k gündeme gelmeyenSIRA bir konuyu, bilgi-anS‹ZDE lama iliflkisini gündeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi fikirlerinizi üretmeye çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
TANRI KONUSUNDA B‹LG‹LENME SORUNSALI S O baz› R U tart›flmalar› Bu ünitenin son bölümünde dinsel bilgilenme konusunda temel sergileyece¤iz. Do¤al olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her yönünün kapsaml› olarak tart›fl›lmas› olanaks›zd›r. O yüzden, biz yaln›zca bilgi felseD‹KKAT fesi uzmanlar›n›n din konusunda gündeme getirdi¤i en temel sorunsallardan baz›lar›na yer verece¤iz.
SIRA S‹ZDE
Tanr›’n›n Varl›¤› Bilgisinin S›radan Bilgiden Fark›
N N
Dinsel önermeler ba¤lam›nda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilginç bir soru AMAÇLARIMIZ flu flekilde ifade edilebilir: “Tanr› vard›r” veya “Öldükten sonra Tanr› kötüleri cezaland›r›r, iyileri ödüllendirir” gibi önermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu “bilme” kavram› ve onun di¤er zihinsel durumlardan fark› üzerine K ‹ T Ayap›lmaktad›r. P Bu noktay› biraz açmak için, “Tanr› vard›r” önermesinin bilinebilmesi konusunu s›radan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karfl›laflt›ral›m. “fiu an bakmakta oldu¤um tafl yuvarlakt›r” deneyimsel önermesinin –uygun flartlar›n sa¤land›¤›n› T E L E V ‹ Z Y Ovarsayarak– N tipik bir bilgi örne¤i oluflturdu¤unu daha önce ifade etmifltik. ‹rdelememiz aç›s›ndan, afla¤›daki iki önermeyi inceleyelim: (A) Ö öznesi, flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak oldu¤una inanmaktad›r. ‹ N T E Rbilmektedir. NET (B) Ö öznesi, flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak oldu¤unu Burada hem (A)’n›n hem de (B)’nin nesnesi veya hedefi olan önerme (yani “Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl yuvarlakt›r” önermesi) gözlemlenebilen dünyada yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) önermesi (A)’dan farkl› olarak iflin içine önermesel do¤ruluk boyutunu sokmaktad›r. Fakat bu ba¤lamda (B)’nin s›namas›n›n yap›labilmesine iliflkin bir sorun ya da gizem oldu¤u söylenemez.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
230
Epistemoloji
“Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl yuvarlakt›r” önermesi, do¤rulu¤u deneysel olarak kolayca s›nanabilecek bir önermedir. fiimdi yukar›daki (A) ve (B) önermelerini (C) ve (D) ile karfl›laflt›ral›m: (C) Ö öznesi, Tanr›’n›n var oldu¤una inanmaktad›r. (D) Ö öznesi, Tanr›’n›n var oldu¤unu bilmektedir. (C) türünden cümleler toplumda s›kça ifade edilen ve kiflinin inanc›n› dile getiren önermelerdir. (D) önermesinin ise (C)’den oldukça farkl› bir iddia içeri¤i bulunmaktad›r. (D) önermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi için, “Tanr› vard›r” önermesinin gerçekten do¤ru olmas›n› gerektirmektedir. Burada ortaya ç›kan temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir önceki paragraftaki örne¤imize dönersek, (B) önermesi ile (D) önermesi aras›nda önemli bir fark›n bulundu¤u görülecektir. (B)’nin do¤rulu¤u (yani, Ö’nün flu an bakmakta oldu¤u tafl›n yuvarlak olmas› durumu) alg›lar› normal çal›flan her insan›n deneyimsel bilgisine ilkece aç›kt›r. (D) önermesinin ise böyle bir yap›s› olmad›¤› bellidir. Baflka bir aç›dan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlafl›l›r ve sorunsuz bir iddia tafl›sa da, biliflsel olarak s›n›rlanm›fl varl›klar›n (C)’den (D)’ye bilgisel geçifli nas›l yapabilece¤i son derece belirsizdir. Bu durum, “Tanr› vard›r” gibi önermeler aç›s›ndan epistemolojik bir sorun yarat›r. Bu karfl› ç›k›fla verilebilecek en önemli felsefi yan›t, “Tanr› vard›r” önermesinin do¤rulu¤unun basitçe deneyimsel veya alg›sal olarak de¤il, ak›lsal olarak ve mant›ksal düflünce zincirlerini izleyerek gösterilebilece¤i yönündedir. Felsefe tarihinde, tanr›n›n varl›¤›n› mant›ksal yöntemlerle göstermeye çal›flan ve kesinlik iddias›yla gelen iki önemli ispat bulunmaktad›r. Epistemolojik aç›dan da büyük önem tafl›yan ve tart›flmalara neden olan bu iki kan›t› veya ak›l yürütmeyi afla¤›da k›saca özetleyece¤iz.
Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Ak›lc› Yöntemlerle Kan›tlanmas› Anselm’in kan›t›, “Tanr›” kavram›n›n irdelenmesi yöntemini kullan›r.
1. Aziz Anselm’in Ontolojik Kan›t›: Bu ispat bir tan›mlama ile bafllar: Tanr› tan›m gere¤i s›fatlar› veya nitelikleri eksiksiz oland›r. E¤er bir kifli Tanr›’ya iliflkin “belli s›fatlardan yoksundur” gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiflinin semâvi dinlerde inan›lan Tanr›’dan bahsetmedi¤ini düflünürüz. fiimdi flöyle bir düflünce deneyi yapal›m. Zihnimizde Tanr› kavram›n› veya düflüncesini olufltural›m. Bu noktada herhangi büyük bir iddiada bulunmuyor, yaln›zca zihnimizin içinde bir fikir veya kavram uyand›r›yoruz. Bu kavram›n önemli bir parças›, elbette, “eksiksiz” veya “tüm s›fatlara ve niteliklere sahip” olmakt›r. Peki, Tanr›’n›n “var olmak” gibi bir s›fata sahip olmamas› mümkün müdür? E¤er zihnimizde oluflturdu¤umuz Tanr› kavram›n›n her niteli¤i olsayd› ancak “var olma” niteli¤i olmasayd› (ki bu “eksik” Tanr›’ya X diyelim), o zaman kafam›zda “daha üstün” bir Tanr›’n›n (bu Tanr›’ya da X+1 diyelim) kavram›n› oluflturabilirdik. Kurgulayabildi¤imiz bu “daha üstün” Tanr› veya varl›k ayn› X gibi olup, ondan fazla olarak “varl›k” s›fat›n› da tafl›rd›. Ama bunu dedi¤imiz anda ilk bafltaki ad›m›m›zla çeliflmifl oluruz. Biz, en baflta, zihnimizde Tanr› kavram›n› oluflturdu¤umuzu iddia etmifltik ve bu kavram›n “her s›fata sahip olmay›” içerdi¤ini tan›m gere¤i kabul etmifltik. E¤er, kafam›zda oluflan Tanr› düflüncesi “varl›k” s›fat›n› içermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan daha üstün olan bir X+1’i düflünmek olanakl› olurdu. Elbette bu da Tanr›’n›n kabul edilen tan›m› (“s›fatlar› eksiksiz olan”) aç›s›ndan çeliflik bir durum yarat›r. O halde, e¤er çeliflkiye düflmek istemiyorsak, Tanr› düflüncesi veya kavram› zihnimizde olufltu¤unda bu düflüncenin bir unsurunun da “var olma” oldu¤unu kabul etmemiz gerekir. Yani, Tanr› yaln›zca düflünce veya kavram içinde de¤il, gerçekte de var olmak zorundad›r. Sonuç olarak, Tanr› vard›r.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
Bu ispata getirilen en önemli itiraz fludur: E¤er bu geçerli bir ispat ise, bu yöntemi kullanarak gerçek olamayacak pek çok fleyin varl›¤›n› ispatlamak olanakl› hâle gelir. Diyelim ben zihnimde mükemmel (yani, s›fatlar› eksiksiz) bir ada düflüncesi oluflturuyorum. E¤er bu zihinsel ifllevi baflar›yla gerçeklefltirebilmiflsem, o zihnimde canland›rd›¤›m adan›n gerçekten bir yerlerde var olmas› gerekir; aksi halde, bafltaki “eksiksiz ada” varsay›m›mla çeliflirim. O halde, eksiksiz ada gerçekten vard›r. Ancak bu ak›l yürütmenin sonucunun kabul edilir olmad›¤› ve bizi garip bir noktaya götürdü¤ü aç›kt›r. Bu itiraza yan›t veren ve Anselm’in ispat›n› savunan düflünürler ise, orijinal ispat›n “ada ispat›” ve benzerlerinden farkl› bir yap›s› oldu¤unu savunmufllard›r. 2. Aziz Aquinas’›n Kozmolojik Kan›t›: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat sunmufl olsa da, biz burada –felsefeci olmayanlar aras›nda da iyi bilinen– tek bir argüman› inceleyece¤iz. Bu kan›t nedensellik konusunda s›radan bir gözleme dayan›r ve ç›kar›msal bir yap›s› vard›r: (i) Baz› fleyler hareket eder; (ii) Bir fleyin hareketinin nedeni her zaman kendisi d›fl›nda bir fleydir; (iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz; (iv) SONUÇ: Baflka bir fleyin hareket ettirmedi¤i bir “ilk hareket ettirici” var olmak zorundad›r. Birinci öncül olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde oldu¤u saptamas›n› yapar. Bir sonraki öncül bize, e¤er fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket nedeninin kendisi d›fl›nda bir fley oldu¤unu söyler. (iii) numaral› öncül bu zincirin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmad›¤›n› kaydeder. Bunlardan ç›kan sonuç, tüm hareketin kökeninde bir “ilk hareket ettiricinin” (Tanr›’n›n) olmas›n›n gerekti¤idir. Aquinas’›n ak›l yürütmesi flu flekilde daha iyi anlafl›labilir. Diyelim ki, A fiziksel nesnesi hareket ediyor. A’n›n harekete bafllama nedeni A’n›n kendisi olamayaca¤›na göre, hareketin aç›klamas› ancak A’n›n hareketine neden olan B gibi baflka bir nesne ile yap›labilir. Ancak ayn› soru B’nin hareketi için de geçerli olaca¤› için, onun hareketini de C gibi baflka bir nesneye gönderme yaparak aç›klayabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas› gerekir, aksi halde incelemekte oldu¤umuz nesnenin (A’n›n) hareketini aç›klayamadan b›rakm›fl oluruz. Zinciri durduran unsur ise, hareketi kendi bafllatan ve di¤er tüm hareketlere neden olan bir fley olmak zorundad›r; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar bafllayacakt›r. Ancak bu ilk hareket ettiricinin do¤adaki herhangi bir nesne olamayaca¤› aç›kt›r. O halde, bu ilk neden Tanr›’d›r. Bu ispata getirilebilecek ilk elefltiri, (ii) numaral› öncülün do¤rulu¤unun a priori bir flekilde ortaya konulamayacak olmas›d›r. Örne¤in, atom-alt› evrende bulunan baz› parçac›klar›n ortaya ç›kma flekli fiziksel varl›k alan›na iliflkin eski bilimsel varsay›mlar›n (özellikle de nedenselli¤in egemen oldu¤u mekanik evren görüflünün) sorgulanmas›na neden olmufltur. Ve e¤er ispattaki öncüllerden birinin sorunlu oldu¤u saptan›rsa, do¤al olarak, ispat›n tümü sorgulanmaya aç›k hale gelecektir. ‹spata yöneltilebilecek ikinci bir elefltiri ise flu olabilir: Yukar›da A, B, C gibi simgelerle aç›klad›¤›m›z nedensellik zinciri do¤a içinde gerçekleflmektedir (örne¤in, bir tafl›n baflka bir tafla çarparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zincirin durak noktas› olan “ilk hareket ettirici” (Tanr›) do¤a içinde bir varl›k de¤ildir. Do¤an›n tamamen içinde gerçekleflen bir nedensellik zincirinin do¤an›n tamamen
231
Aquinas’›n kan›t›, nedensellik zincirinin en bafl›nda neyin oldu¤u konusunu gündeme getirir.
232
Epistemoloji
d›fl›nda olan Tanr› taraf›ndan bafllat›lmas› aç›klanmas› gereken bir durum yaratmaktad›r. Bu konuda da felsefeciler aras›nda tart›flmalar devam etmektedir. Tanr›n›n varl›¤›n› gösterme hedefine yönelen her argüman “mant›ksal ispat” niteli¤inde olmak zorunda de¤ildir. Örne¤in, evrenin karmafl›k yap›s›n›n tasar›mc› bir Tanr›’n›n varl›¤›n› gerektirdi¤ini savlayan argümanlar sa¤duyuya seslenmeyi hedefler. Benzer flekilde, ünlü matematikçi Blaise Pascal’›n “Tanr›’n›n varl›¤›na inanman›n inanmamaktan daha kazançl› ve faydal› olaca¤›” yönündeki argüman› pragmatik ö¤eler tafl›r.
Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Bilinmesinde Ölçüt Sorunu Bu bölümü, ünlü bilgi kuramc›s› Robert Audi’nin öne sürdü¤ü ilginç bir düflünceyle bitirelim. Audi’ye göre (s. 272) Tanr›’n›n varl›¤›n›n bilinmesinde as›l epistemolojik sorun fludur: Tanr›’n›n varl›¤› ile karfl›laflma deneyimimiz (görsel, iflitsel veya hissel boyutta) bir gün bir flekilde gerçekleflse bile, bunun gerçekten Tanr›’yla karfl›laflma deneyimi oldu¤unu bilemeyiz. Öyle bir deneyimin, örne¤in, bir yan›lsama olup olmad›¤›n› bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullan›rsak, bu konuda epistemolojik bir ölçütümüz olmad›¤› için, bu tür bir deneyimin gerçekli¤ini saptamam›z söz konusu olamaz. Örne¤in, çölde günefl alt›nda yürürken, serap görme sonucu az ileride bir çeflme oldu¤unu sanan bir kiflinin olas› deneyim s›n›rlar› içinde bunun “gerçek bir çeflme ile karfl›laflma” olup olmad›¤›n› ö¤renme flans› vard›r. Suya bat›r›ld›¤›nda e¤ilmifl gibi görünen bir kafl›¤a bakan bir insan›n deneyimi de böyledir. Bütün bu yan›lsamalar, deneyim içinde, önünde sonunda gerçek olgulardan ayr›labilirler. Ancak ayn› durum, Tanr›’yla karfl›laflt›¤›n›, O’nun varl›¤›n› deneyimledi¤ini, böyle bir karfl›laflma sonucu O’nun varl›¤› konusunda bilgilendi¤ini düflünen insanlar için geçerli de¤ildir. Audi’ye göre, bu tür bilgi iddialar›n›n bir s›namas› veya testi olamaz. Epistemolojik aç›dan bak›ld›¤›nda, bu ba¤lamda ortaya bir “ölçüt eksikli¤i” sorunun ç›kt›¤› aç›kt›r. Burada ilginç olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar düflünürlerinden biri olan ve Audi’den yaklafl›k 150 y›l önce yaflam›fl olan Danimarkal› felsefeci Søren Kierkegaard’›n (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri bütünüyle kabul ediyor görünmesidir. Ancak Kierkegaard’›n bu kabulden ç›kartt›¤› sonuç ve vermeye çal›flt›¤› as›l mesaj oldukça de¤ifliktir. Varoluflçu felsefenin kurucular›ndan biri say›lan Kierkegaard’a göre, örne¤in, ‹brahim peygamber Tanr› taraf›ndan ald›¤› ça¤r›ya uyarak biricik o¤lunu kurban etmeye götürürken, kendisine seslenenin Tanr› oldu¤unu gerçekten de bilemezdi. Dahas›, ‹brahim’in durumunda akla uygun veya ak›lla aç›klanabilecek hiçbir fley yoktu. ‹brahim, Kierkegaard’›n görüflüne göre, “sonsuz olan” taraf›ndan ça¤r›l›yordu ve bu durumu “sonlu olan” bir ak›lla de¤erlendirip anlamak olanakl› de¤ildi. O yüzden, bu ola¤anüstü durum akl›n söylediklerinin ötesine geçmeyi ve bir “iman s›çramas›” yapmay› gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak ‹brahim’in bilebilece¤i bir fley yoktu; etik aç›dan ise yapmak üzere oldu¤u fley aç›kça bir cinayete karfl›l›k gelmekteydi. Ancak ‹brahim eli titremeden ve tereddüt etmeden b›ça¤›n› çekti ve, Kierkegaard’a göre, bu yüzden o¤lu ona geri ba¤›flland›. Bu yan›t›n, Tanr›’n›n varl›¤› ba¤lam›nda bilgi sorununa bir çözüm sa¤lay›p sa¤lamad›¤› tart›flmaya aç›k olsa da, felsefe tarihindeki düflüncelerin çeflitlili¤ini ve perspektiflerin zenginli¤ini sergilemesi aç›s›ndan kayda de¤er oldu¤u belirtilebilir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
SIRA Kozmolojik S‹ZDE Aziz Aquinas’›n kan›t› çok tart›fl›lm›fl bir ak›l yürütme içerir. Tanr›’n›n varl›¤›n› kan›tlamaya yönelik olarak öne sürülen bu ilginç düflünce zincirine iliflkin kendi felsefi de¤erlendirmenizi oluflturmaya çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
233
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart›flmalar› ve sorunlar› kavrayabilmek. Alg›lar›n ve do¤al bilimlerin bize nesnel bilgi verdi¤ini düflünürüz. Bu son derece ak›lc› bir düflüncedir çünkü alg›sal ve bilimsel bilginin yöneldi¤i nesnelerin ya da olgular›n bulundu¤u yer, pek çok felsefecinin üzerinde uzlaflt›¤› gibi, zihinden ba¤›ms›z gerçekliktir. Oysa, etik önermelerin içeriklerinin do¤ru veya yanl›fl olma nedeni “fiziksel olgular” olamaz. Bu durum, etik önermelerin bilgi içerip içermedikleri ya da bilgiyi nas›l içerdikleri konusunda bir soru iflareti do¤urur. E¤er etik önermeler bilgi içeriyorsa, bu bilginin kayna¤›n›n, örne¤in, alg›lardan ziyade ak›l olmas› beklenebilir. Her ne kadar tarihte çok say›da felsefeci bu görüflü savunmufl olsa da, insan akl›n›n evrensel ilkeleri gerçekten bilebilece¤i tezi kökten bir flekilde sorgulanm›flt›r. Pozitivistler, etik içerikli cümlelerin biliflsel niteliklerinin olmad›¤›n› öne sürmüfllerdir. Göreceli¤i savunan düflünürler ise, insan akl›n›n evrensel ilkelere ulaflabilece¤i yönündeki ussalc› tezin baz› önemli sorunlar›n› gündeme getirmifllerdir. Estetik yarg›lar›n ve sanat›n bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl› görüflleri ö¤renebilmek. Etik bilginin olana¤› tart›flmalar›na paralel bir flekilde, estetik içerikli cümlelerin (veya sanatsal eserlerin) bilgisel içeriklerinin olup olmad›¤› konusu da felsefecileri oldukça düflündürmüfl bir konudur. Platon’dan bafllayarak pek çok felsefeci, sanat›n ya da sanatsal ürünlerin “bilgi” içeriklerinin olamayaca¤›n› savlam›flt›r. Örne¤in 20. yüzy›l›n pozitivist düflünürleri, estetik içerikli yarg›lar›n belli bir de¤er ve önem tafl›d›¤›n› ancak bu de¤erin biliflsel olmad›¤›n› iddia etmifllerdir. Bu geleneksel görüfle getirilebilecek bir elefltiri, söz konusu yaklafl›m›n “bilgi” kavram›n› oldukça dar ve k›s›tl› bir anlamda ald›¤›d›r. Nesne-özne aras›ndaki biliflsel ba¤dan ziyade “anlama” kavram›yla ilgilenen felsefi yaklafl›mlar ise, estetik yarg›lar›n ve sanatsal çal›flmalar›n insanlar›n yaflamsal ufuklar›n› dönüfltürme gücüne dikkat çekmifllerdir. Bu yaklafl›m tarz›n› benimseyen düflünürlerin üzerinde durdu¤u bir konu, sanat›n ve sanatsal ürünlerin insanda neden oldu¤u dönüflümlerin “bilgilenme” ve “ö¤renme” kavramlar› çerçevesinde kritik bir rol üstlenebilece¤idir.
N A M A Ç
3
Tanr›n›n varl›¤›n›n bilinmesi konusunda üretilen fikirleri anlayabilmek. Felsefe tarihinin önemli baz› düflünürleri Tanr›’n›n varl›¤›n›n ak›lc› yöntemlerle gösterilebilece¤ini iddia etmifllerdir. E¤er bu do¤ruysa, insanlar için yaln›zca Tanr›’n›n varl›¤›na inanmak de¤il, O’nun varl›¤›n› bilmek de olanakl›d›r. Bu amaçla sunulan kan›tlardan özellikle Aziz Anselm’in ontolojik kan›t› ve Aziz Aquinas’›n kozmolojik kan›t› kuramsal aç›dan her zaman ilginç bulunmufl ve derinlemesine tart›fl›lm›flt›r. Ontolojik kan›t›n dayand›¤› temel fikir, “Tanr›” kavram›ndan “varl›k” kavram›n›n at›lmas› durumunda çeliflik bir noktaya var›laca¤›d›r. Aquinas’›n kozmolojik kan›t› ise fiziksel evrende devinimin (hareketin) olabilmesi için tüm hareketi bafllatan bir “ilk bafllat›c›n›n” olmas› gerekti¤i düflüncesini esas al›r. Pratik yaflam›n olgular›na ve deneyimlerine vurgu yapan ak›l yürütmelerden farkl› olarak, bu iki kan›t mant›ksal bir düflünce zinciri izleyerek Tanr›’n›n gerçekten olmas› gerekti¤ini göstermeye çal›fl›r.
234
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi etik ba¤lam›nda oluflturulmufl bir cümledir? a. Sigara içmenin tüm kapal› alanlarda yasaklanmas› gerekir. b. Yafll› adam o¤lunun ahlaks›z bir yaflama sürüklendi¤ini düflünüyordu. c. Bir kiflinin kad›n oldu¤u için ifl baflvurusunun reddedilmesini yanl›fl buluyorum. d. Günlük yaflam›n stresi içinde bazen moral bozuklu¤u hissetmemiz normaldir. e. Yazar son kitab›nda esas olarak moral de¤erlerin çöküflü konusunu ifllemektedir. 2. Etik ilkeler konusundaki tart›flmalar›n özellikle epistemoloji alan›n› ilgilendiren yönü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya ç›kma süreçlerinin saptanmas› sorunu b. Etik ilkelerin metafizik alt yap›s›n›n bilinmesi sorunu c. Etik ilkelerin farkl› kültürlerde ald›¤› biçimlerin araflt›r›lmas› d. Benimsedi¤imiz etik ilkelerin evrensel düzeyde do¤ru oldu¤unun bilinmesi sorunu e. Benimsedi¤imiz etik ilkelerin, ahlaki de¤erleri nas›l etkiledi¤inin bilinmesi sorunu 3. Etik ilkelerin bilgisinin alg› yoluyla edinildi¤ini savunan görüflün karfl›laflt›¤› önemli bir kuramsal zorluk afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alg› yoluyla bilinebilecek önermelerden etik önermeleri türetmek zor görünmektedir. b. Alg› yoluyla bilinebilecek önermelerin fiziksel olgularla olan iliflkisini aç›klamak zor görünmektedir. c. Etik önermelerin hangilerinin a priori bilgi içerdi¤ini saptamak zor görünmektedir. d. Alg›sal anlamda kesinlik içeren önermeleri etik önermelerden türetmek zor görünmektedir. e. Etik önermelerin sezgisel bilgi içerip içermedi¤ini saptamak zor görünmektedir.
4. Kant’a göre, aç çocu¤unu beslemek için ekmek çalan bir baban›n eyleminin etik de¤erlendirmesi bize hangi sonucu verir? a. Akl›n kullan›m› yoluyla, bir baban›n çocu¤unu aç b›rakmamakla yükümlü oldu¤u kavranabilir; o yüzden baban›n eylemi etik olarak do¤rudur. b. Akl›n kullan›m› yoluyla, yaflama hakk›n›n evrensel oldu¤u kavranabilir; o yüzden baban›n eylemi etik olarak do¤rudur. c. Baban›n eylemi temel bir etik aç›dan do¤ru olsa da, pratik nedenlerden dolay› yanl›flt›r. d. Ak›lc› varl›klar olarak, baban›n eyleminin olumsuz toplumsal sonuçlar do¤uraca¤›n› kavranabiliriz; o yüzden baban›n eylemi etik olarak yanl›flt›r. e. Ak›lc› varl›klar olarak, çalman›n evrensel bir norm olmas›n› istemezdik; o yüzden baban›n eylemi etik olarak yanl›flt›r. 5. Evrensel etik normlar› ak›l yoluyla bilebilece¤imiz iddias›na getirilebilecek temel bir itiraz afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bu görüfl, etik ilkelerin duyular arac›l›¤›yla gelen fizyolojik uyar›mlarla olan iliflkisini göz ard› etmektedir. b. Bu görüfl, insan akl›n›n çevresel ve tarihsel koflullarca belirlendi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir. c. Bu görüfl, insan akl›n›n ba¤lamsal yönlerini gere¤inden fazla vurgulamaktad›r. d. Bu görüfl, insan akl›n›n mant›ksal yap›s›n› göz ard› etmektedir. e. Bu görüfl, etik ilkelerin biliflsel içeri¤e sahip oldu¤u gerçe¤ini göz ard› etmektedir. 6. Estetik yarg›lar ve estetik alan›n›n kuramsal ifllevi konular›nda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Estetik yarg›lar›n “güzel” ve “yücelmifl” kavramlar›n› ilgilendiren bir yönü vard›r. b. Estetik yarg›lar›n duygular› ve zevkleri ilgilendiren bir yönü vard›r. c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yarg›lar›n bize bilgi verip vermedi¤idir. d. Estetik alan› esas olarak “güzel” kavram›yla ilgili yarg›lar›n duyu verilerinden nas›l türetildi¤ini inceler. e. Estetik alan›nda sunulan irdelemeler alg›lar›m›z›n yap›s›n›n çözümlemesini içermez.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
7. Pozitivist bir bak›fl aç›s›n›n estetik yarg›lara iliflkin getirebilece¤i en temel elefltirilerden biri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pozitivist bak›fl farkl› bilgilenme ve anlama kiplerini göz ard› etmektedir. b. Pozitivist bak›fl “biliflsel de¤er” kavram›n› göz ard› etmektedir. c. Pozitivist bak›fl estetik yarg›lar›n oluflumunda deneyimin oynad›¤› rolü göz ard› etmektedir. d. Pozitivist bak›fl duygular›n gerçek oldu¤u düflüncesini reddetmektedir. e. Pozitivist bak›fl bilgilenme kapsam›nda alg›n›n önemini göz ard› etmektedir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi Tanr›’n›n varl›¤› konusunda temel bir epistemolojik sorunu dile getirir? a. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u bilgisinden hareketle, insan›n s›n›rl› alg›sal bilgisinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi b. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u inanc›ndan hareketle, insan›n s›n›rs›z bilgi edinmesinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi c. Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u inanc›ndan hareketle, insan›n s›n›rl› alg›sal bilgisinin olanakl› oldu¤unun gösterilmesi d. Tanr›’n›n var oldu¤u inanc›ndan Tanr›’n›n sonsuz bilgiye sahip oldu¤u bilgisine geçifl yap›lmas› e. Tanr›’n›n var oldu¤u inanc›ndan Tanr›’n›n var oldu¤u bilgisine geçifl yap›lmas› 9. Aziz Anselm’in ontolojik kan›t› için afla¤›dakilerden hangisi geçerli de¤ildir? a. Mant›ksal yap›s› itibar›yla Anselm’in kan›t›, öncüller kabul edilince sonucun zorunlu olarak do¤ru kabul edilmesi gerekti¤i düflüncesine dayan›r. b. Anselm’in kan›t›na göre, Tanr› var olmasa bile mükemmel ve eksiksizdir. c. Anselm’in kan›t›, Tanr›’n›n var oldu¤unu varsayarak de¤il, zihnin içinde Tanr› kavram›n› canland›rarak bafllar. d. Anselm’in kan›t›na göre, gerçekten var olmayan bir Tanr› bizim “Tanr›” tan›m›m›zla çeliflir. e. Anselm’in kan›t›na göre, ortaya ç›kan çeliflkili durumun çözümü, Tanr›’n›n yaln›zca insan›n düflüncesinde var oldu¤u önermesinin reddedilmesinden geçer.
235
10. Robert Audi’nin dile getirdi¤i “Tanr›’n›n varl›¤›n›n bilinmesinde ölçüt sorunu”nu afla¤›dakilerden hangisi en iyi flekilde ifade etmektedir? a. Tanr›’n›n varl›¤› mant›ksal olarak ispatlansa bile, hangi ispat›n daha temel oldu¤unu gösterecek bir ölçütümüz yoktur. b. Tanr›’n›n varl›¤› gerçekten bilinse bile, bu bilginin gerekçesinin statüsünü saptayabilece¤imiz bir ölçütümüz yoktur. c. Tanr›’n›n varl›¤›n› gerçekten deneyimlesek bile, bu deneyimin gerçe¤i yans›tt›¤›n› belirleyecek bir ölçütümüz yoktur. d. Tanr›’n›n varl›¤›n› gerçekten deneyimlesek bile, bu deneyimin etik sonuçlar›n› gösterecek bir ölçütümüz yoktur. e. Tanr›’n›n varl›¤› gerçekten bilinse bile, bu deneyimin toplumsal sonuçlar›n› gösterecek bir ölçütümüz yoktur.
236
Epistemoloji
Okuma Parças› “‹yi” ve “kötü”nün de¤erlerle ilgili oldu¤u söyleniyor; fakat acaba de¤er nedir? Tüm insanlar için geçerli, ayn› anlama gelmek üzere, evrensel olan de¤erler var m›d›r? Yoksa de¤erler kifliden kifliye, gruptan gruba, toplumdan topluma, kültürden kültüre de¤iflen, ayn› anlama gelmek üzere, hep göreli kalan öznel ölçütlerden mi ibarettir? Daha da ço¤alt›labilecek olan bu sorular üzerinde düflünmeye bafllayan kifli, art›k ahlak üzerine düflünmeye bafllam›fl demektir. O kifli, art›k ad›na etik veya ayn› anlama gelmek üzere ahlak felsefesi denene bir felsefe alan›na ad›m›n› atm›flt›r. Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas› gereken husus, etik ile ahlak aras›ndaki ayr›md›r. Ahlak, bir kiflinin, bir grubun, bir halk›n, bir toplumsal s›n›f›n, bir ulusun, bir kültür çevresinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaflam›na giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, de¤er, norm, buyruk, yasak ve tasar›mlar toplulu¤u ve a¤› olarak karfl›m›za ç›kar. Bu bak›mdan ahlak (moral), her yanda yaflam›m›z›n içindedir; o tarihsel olarak kiflisel ve grupsal / toplumsal düzeyde yaflanan bir fleydir; ona her tarihsel dönemde, her insan toplulu¤unda mutlaka rastlar›z. Bir “Hristiyan ahlak›”ndan, bir “‹slam ahlak›”ndan, bir “Yahudi ahlak›”ndan, bir “Konfüçyüsçü ahlak”tan, bir “Budist ahlak›”ndan söz edildi¤ini biliriz. Bunun gibi, bir “hümanist ahlak”, bir “hoflgörü ahlak›”, bir “ödev ahlak›” oldu¤u söylenir. Yine bunun gibi, bir “aristokrat ahlak›”, bir “burjuva ahlak›”, bir “köle ahlak›” oldu¤unu söyleyenler vard›r. Ayr›ca “ifl ahlak›”, “meslek ahlak›” (t›p ahlak›, ticaret ahlak›, bankac›l›k ahlak› vb.) ve “bilim ahlak›” da, yukar›da say›lanlara eklenebilir. Öyle ki, ahlak üzerine düflünmeye, ahlak üzerine felsefe yapmaya bafllayan kiflinin, yani etik içine ad›m›n› atm›fl olan bir insan›n gözlemsel düzeyde ilk saptad›¤› fley, bir ahlaklar çoklu¤udur. Eti¤e ad›m›n› atar atmaz bir ahlaklar çoklu¤u ile karfl›laflan kiflinin yapaca¤› ilk saptamalardan biri, tüm bu çok çeflitli ahlaklar›n dayand›klar› de¤er, norm, inanç ve düflüncelerin göreli kald›klar›, k›sacas› ahlak ilkelerinin görelili¤i olabilir. O kifli, sadece yaflad›¤› dönemle s›n›rl› kalmayacak flekilde, tarihte de ahlak ilkelerinin hep göreli kald›¤› saptamas›nda bulunabilir. Hemen ard›ndan o kifli, tüm insanlar› birlefltirici nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve halihaz›rda mevcut olmad›¤› ve bu görelili¤in afl›lamayaca¤› yarg›s›na ulaflabilir. O kifli, bu gözlem ve yarg›s›yla yetinip kendi öznel e¤ilimleri ve inançlar› do¤rultusunda kendine göre bir ahlaksal yaflam sürdürmeye
karar verebilir. Veya ayn› kifli, bu temel ve evrensel ahlak ilkeleri konumlamaya ve böylece kaotik nitelikteki mevcut çeflitlili¤i aflmaya yönelebilir. Asl›nda onun karfl›laflt›¤› bu durum, felsefe tarihine bak›ld›¤›nda, etikle ilgilenen filozoflar›n bafllang›çta karfl›laflt›klar› durumdur. Gerçekten de, bu ilk gözlemlerden hareketle bir görecili¤e (relativizm) varmak veya tam tersine tek, kuflat›c› ve ba¤lay›c› bir ahlak, bir evrensel ahlak gelifltirmeyi denemek, evrenselcili¤e (üniversalizm) baflvurmak, daha ‹lkça¤dan beri rastlanan ve günümüzde de sürüp giden iki temel etik içi yönelim, iki ana do¤rultu olmufltur. Kaynak: Do¤an Özlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. ‹stanbul: Say Yay›nlar›, s. 23-24.
11. Ünite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Türleri Üzerine Tart›flmalar
237
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Görecelik görüflünü çekici k›lan bir neden, “mutlakç›” ya da “evrensel” diyebilece¤imiz bak›fl aç›lar›n›n ba¤lamsal unsurlar› göz ard› etme e¤iliminde olmalar›d›r. Ancak görecelik yaklafl›m›n›n da belli kuramsal sorunlarla karfl›laflaca¤› tahmin edilebilir. Bunun en bilinen örneklerinden biri “nesnellik-öznellik” sorunudur. Diyelim ki, görececi kuramlar›n iddias› do¤rudur. Yani, evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik do¤rusu kendi tarihsel ve kültürel koflullar› taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak, e¤er bu ilk bak›flta ak›lc› görünen düflünce do¤ruysa, örne¤in, bir ülkede halk›n ço¤unlu¤un uzlaflmas› ve uygun bulmas› sonucunda az›nl›kta kalan bir ›rk›n katledilmesini d›flar›dan elefltirilmek de olanaks›z hale gelebilir. E¤er evrensel etik ilkeler yerini yerel etik ilkelere b›rak›rsa, toplumlar›n zaman zaman ideolojik beyin y›kama sonucunda korkunç eylemler yapmalar›n›n ve yapt›klar›n› hakl› ç›karmalar›n›n önünde hiç bir genel etik norm bulunmayacakt›r denebilir. Bu düflünceler, göreceli¤in tezlerinin de belli zorluklar içerdi¤ini ve üzerinde daha derin düflünülmesi gerekti¤ini göstermektedir.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. d
7. a
8. e
9. b
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik - Ahlak Fark›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Etik” kavram›n› daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik - Ahlak Fark›” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Felsefenin iki alt alan› olan etik ve epistemoloji aras›ndaki iliflkiyi ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Etik Bilginin Kökenine ‹liflkin Düflünceler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Etik bilginin kayna¤› konusundaki kavray›fl›n›z› gelifltireceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Bir Örnek: Kant’›n Etik Görüflünde Akl›n Rolü” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Kant’›n etik kuram› ba¤lam›nda akl›n oynad›¤› rolü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakl›l›¤› Konusunda Çekinceler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Evrensel düzeyde etik bilgi konusunda iyimser bir yaklafl›mda bulunan perspektiflerin karfl›laflt›¤› zorluklardan baz›lar›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Yarg›lar›n ve Sanat›n Bilgiyle Bir ‹lgisi Var m›d›r?” k›sm›n› yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji iliflkisini anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Bilgisel Yaklafl›ma Bir Karfl› Ç›k›fl” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilgi konusuna farkl› yaklafl›mlardan birinin elefltirisinin ana hatlar›n› ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤› Bilgisinin S›radan Bilgiden Fark›” k›sm›n› yeniden okuyun. Bilgi kuramc›lar›n›n dinsel bilgi ba¤lam›nda dile getirdi¤i temel bir sorunsal› anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Ak›lc› Yöntemlerle Kan›tlanmas›” k›sm›n› yeniden okuyun. Felsefe tarihinin çok ünlü bir kan›t›na iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tanr›’n›n Varl›¤›n›n Bilinmesinde Ölçüt Sorunu” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Dinsel bilgi ba¤lam›nda Audi’nin dile getirdi¤i ölçüt sorununu daha iyi kavrayacaks›n›z.
S›ra Sizde 2 Epistemoloji alan›nda çal›flan kuramc›lar oldukça temel bir sorunla u¤rafl›rlar: öznenin nesneyle kurdu¤u biliflsel veya bilgisel iliflki. Bu yaklafl›m ister istemez karfl›m›za ikili bir felsefi tablo ç›kmas›na neden olur. Özne kendi zihinsel varl›¤› çerçevesinde inançlar› ve gerekçeleri arac›l›¤›yla, nesnel evrene bilgisel eriflim sa¤lamaya çal›fl›r. Öte yandan, nesnenin alan› öznenin inançlar›ndan, arzular›ndan ve tercihlerinden ba¤›ms›z bir flekilde varl›¤›n› sürdürür. E¤er varl›k alan›ndan tüm özneler ve onlar›n zihinleri kald›r›lsa bile, nesneler bu durumdan etkilenmeyeceklerdir. “Anlama” kavram›na veya eylemine döndü¤ümüzde ise baflka bir durumla karfl›lafl›r›z. Anlama ifllevi bir sürece ve kaynaflma an›na iflaret eder. Dinamik do¤as› yüzünden, “anlama” tarihsel ve di¤er ba¤lamsal unsurlardan ayr› düflünülemez. Bu yüzden irdelemelerine “bilgi” yerine “anlama” kavram›ndan bafllayan düflünürler, farkl› bir kuramsal zeminde çal›flmalar›n› yürütürler.
238
Epistemoloji
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Aquinas’›n ak›l yürütmesi daha önce bilgisel gerekçelendirme konusunu ifllerken de¤indi¤imiz “geriye gitme” sorununun bir türünü içermektedir. Geriye gitmede karfl›lafl›lan en tart›flmal› nokta, ele al›nan belli bir felsefi sorunun çözümünün sürekli olarak bir sonraki düzeye aktar›lmas›d›r. Kozmolojik kan›t da, nesnelerdeki fiziksel de¤iflimlerin nedenini aç›klarken, baflka bir fiziksel nesneye geçifl yapmak zorunda kald›¤›m›z düflüncesini kullan›r. E¤er evrenin tümünde nedensellik ilkesi iflliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin aç›klamas› ancak baflka bir fiziksel nesne sayesinde yap›labilir. Bu durumda, tüm hareketleri bafllatmak için bir “bafllat›c›ya” gerek olaca¤› akla uygun bir iddia olarak karfl›m›za ç›kar. Burada ilginç olan bir nokta, bu bafllat›c›n›n fiziksel evrenin bir parças› olamayaca¤›d›r. E¤er bafllat›c› fiziksel evrenin bir parças› olsayd›, onun için de bir fiziksel bafllat›c› gerekirdi. O yüzden, fiziksel olmayan bir bafllat›c› (Tanr›) düflüncesi kuramsal olarak çekici bir konuma gelir.
Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge. New York: Routledge. Ayer, A. J. (1984). Dil, Do¤ruluk ve Mant›k. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Benedict, R. (2003). Kültür Kal›plar›. çeviren: Nilgün fiarman, ‹stanbul: Payel Yay›nevi. (Kitab›n ‹ngilizce orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture. New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli bölümleri L. P. Pojman’›n afla¤›da listelenen Philosophy: The Quest for Truth kitab›nda bulunabilir, s. 370-375.) Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. çeviren: Do¤an Özlem, ‹stanbul: Paradigma Yay›nc›l›k. Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press. Kant, I (2001). Pratik Usun Elefltirisi. çeviren: ‹smet Zeki Eyübo¤lu, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik Lirik. çeviren: N. Ekrem Düzen, ‹stanbul: Ara Yay›nc›l›k. Özlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Platon. (2009). Devlet. çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu ve Sina Cimcoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for Truth. 4. bask›, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu “felsefeye girifl” kitab› Tanr›’n›n varl›¤› konusunda üretilmifl belli bafll› argümanlar› içermektedir. Bunlar›n içinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paley’in ak›l yürütmeleri de bulunmaktad›r.) Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Palme Yay›nevi.
12 EP‹STEMOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilgisel gerekçelendirme konusunda yeni yaklafl›mlar› aç›klayabilecek, Wittgenstein’›n felsefenin her alan›nda iz b›rakan görüfllerinin flüphecilik konusunda hangi sonuçlar› verdi¤ini aç›klayabilecek, Epistemolojide do¤alc›l›¤›n ne oldu¤unu aç›klayabilecek, Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlar›nda yap›lan çal›flmalar› aç›klayabilecek, Richard Rorty’nin pragmac› elefltirisini ve bu görüflün hem günümüz epistemolojisi hem de ça¤dafl felsefe aç›s›ndan önemini tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Ba¤lamc›l›k Ana dil ö¤renme Tek kiflilik dil Do¤alc›l›k Toplumsal epistemoloji
• • • •
Feminist epistemoloji Pragmac› “fayda” kavram› ‹roni Olumsall›k
‹çerik Haritas›
Epistemoloji
Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
• G‹R‹fi • GEREKÇELEND‹RME KONUSUNDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR • fiÜPHEC‹L‹⁄E ÇA⁄DAfi B‹R YANIT: KONUfiUYORUZ, O HÂLDE fiÜPHEC‹L‹K YANLIfi OLMALI • EP‹STEMOLOJ‹DE DO⁄ALCILIK • TOPLUMSAL EP‹STEMOLOJ‹ VE FEM‹N‹ST EP‹STEMOLOJ‹ • RICHARD RORTY’N‹N PRAGMACI TEPK‹S‹
Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler Yaflamdan Örnekler George Orwell’in 1984 adl› kitab›, bireylerin hareketlerinin iktidar taraf›ndan yak›ndan izlendi¤i, politik merkezde bulunanlar›n olgular› de¤ifltirip çarp›tt›¤› ve “do¤rular›” üretti¤i bir dünyay› anlat›r. Kitab›n en çarp›c› sayfalar›, yönetimin adam› olan O’Brian’›n Winston’a iflkence ederek Winston’un kendi gözleriyle gördüklerinin tam tersini ona kabul ettirmeye çal›flt›¤› bölümde bulunmaktad›r. O’Brian elini kald›r›r ve dört parma¤›n› Winston’a uzatarak kaç parmak gördü¤ünü sorar. Winston’dan “dört” yan›t›n› al›nca, do¤ru yan›t›n “befl” oldu¤unu ifade eder ve ona iflkence etmeye bafllar. Bu davran›fl›n›n nedeni, Winston’›n otoriteye karfl› direncini k›rmak ve onun zihnini istedi¤i gibi e¤ip bükebilmektir. Bu tabloda felsefi aç›dan itiraz edilebilecek en temel konu nedir? Do¤ru veya nesnel bilgiye önem veren düflünürlerin perspektifinden bakarsak, 1984’te sergilenen durumda bizi rahats›z eden esas sorun, do¤runun veya olgular›n çarp›t›lmas›d›r. Geleneksel “nesnellik” kavram›na çok büyük anlamlar yüklemeyi istemeyen düflünürler aç›s›ndan ise, 1984’te sergilenen durumda endifle yaratan as›l sorun “do¤ru”nun çarp›t›lmas› de¤il, bir insan›n inand›¤›n› özgürce dile getirme hakk›n›n elinden al›nmas›d›r. Richard Rorty gibi pragmac› ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer al›rlar. Bu düflünürlerin “soyutlamalar” yerine insan yaflam›n›n pratik sorunlar› ve özgür iletiflim ortam›n›n olanakl›l›¤› üzerine vurgu yapmalar› 20. yüzy›l felsefesinde derin bir etki yapm›flt›r. Pragmac›larla rakipleri aras›ndaki tart›flma ba¤lam›nda üzerinde düflünülebilecek ilginç bir soru fludur: 1984’te gördü¤ümüz türden bask›c› rejim olas›l›klar› göz önüne al›nd›¤›nda, nesnel (yani, kan›ttan ba¤›ms›z ve uzlafl›m› aflan) bir do¤ruluk anlay›fl›n›n bir toplumda olmas› m› yoksa olmamas› m› bask›c› ve totaliter bir düzenin yolunu açma potansiyeli tafl›r?
G‹R‹fi Önceki ünitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlar›ndan önde gelen baz›lar›n› tan›tmaya ve tart›flmaya çal›flt›k. Bu ünitede ise bilgi konusundaki ça¤dafl geliflmelere ve elefltirel görüfllere de¤inece¤iz. Afla¤›daki bölümlerde zaman zaman bilgi sorunsal›n›n s›n›rlar›n›n d›fl›na ç›karak ça¤dafl felsefe konusunda bütüncül bir perspektif ve genel bir anlay›fl oluflturmaya çal›flaca¤›z.
242
Epistemoloji
GEREKÇELEND‹RME KONUSUNDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR
Ba¤lamc›l›k görüflüne göre, bir önermenin bilinmesi ya da gerekçeli bir flekilde inan›lmas› ba¤lama veya koflullara ba¤l› bir olgudur.
Her ne kadar bilgisel gerekçelendirme sorunsal› özsel olarak temelcilik-ba¤dafl›mc›l›k ekseni etraf›nda flekillenmifl olsa da, özellikle 20. yüzy›lda kaydedilen geliflmeler ›fl›¤›nda, daha önce gündeme gelmemifl baz› yeni yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bunun en tipik ve ilginç örne¤i, David Annis gibi bilgi kuramc›lar› taraf›ndan öne sürülmüfl olan ba¤lamc›l›k görüflüdür. (Bu terim ‘ba¤dafl›mc›l›k’ terimi ile kar›flt›r›lmamal›d›r.) Bu görüfl geleneksel gerekçelendirme ve bilgi kuramlar›ndan oldukça farkl› bir yaklafl›m sunmaktad›r. Ba¤lamc›l›¤a göre, insanlar›n belli bir önermeyi bilmesinin ya da gerekçeli bir flekilde o önermenin do¤rulu¤una inanmas›n›n olanakl›l›¤› ancak ba¤lamsal koflullar yoluyla anlafl›labilir. Baflka bir deyiflle, önermesel bilginin gerek ve yeter koflullar› mutlak olmay›p, var olan durumlara göre de¤ifliklik gösterebilir. Gerekçelendirme veya bilginin gerçekleflmesi, yaln›zca bir özne ve do¤ru bir önermeye ba¤l› de¤ildir. Bilginin kavram›n›n anlafl›labilmesi için, özne, önerme ve içinde bulunulan durumun veya ba¤lam›n göz önüne al›nmas› gerekir. Bu fikri bilimsel bir ba¤lam çerçevesinde anlamaya çal›flal›m. Gündelik koflullarda, gerekçelendirme ve kan›t sunma standartlar›m›z görece olarak düflük iken, bilimsel ba¤lamlarda veya insan yaflam›n› ilgilendiren hassas konularda gerekçelendirme standartlar›n›n yüksek olmas› beklenebilir. Örne¤in günlük konuflmalar›m›z s›ras›nda, “Fransa alt›gen fleklindedir” gibi bir önerme iyi gerekçelendirilmifl bir bilgi parças› olarak al›nabilir. Baflka bir örnek düflünürsek, “Dünyan›n Güneflten uzakl›¤› 150 milyon kilometredir” önermesini dile getiren bir arkadafl›m›z›n gerekçeli bilgi sahibi oldu¤unu söyleyebiliriz. Oysa, ince hesaplar›n ve ayr›nt›lar›n ön plana ç›kt›¤› uluslararas› bir co¤rafya konferans›nda “Fransa alt›gen fleklindedir” gibi bir cümle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gök bilim uzmanlar› “Dünyan›n Güneflten uzakl›¤› 150 milyon kilometredir” önermesini bilimsel olarak yetersiz bulacaklar, “Dünyan›n Güneflten ortalama uzakl›¤› 149.597.887 kilometredir” gibi daha ayr›nt›l› bir önermenin bilimsel söyleme ve bilimsel iflleve daha uygun oldu¤unu ifade edeceklerdir. Bu anlamda, “gerekçelendirilmifl” kavram›n›n, “pürüzsüz”, “uzun”, “düz” gibi ba¤›nt›sal (bir anlamda, karfl›laflt›rma gerektiren) bir kavram oldu¤u aç›kt›r. Örne¤in h›zl› bir otomobilin içinde yol al›rken yaflanan deneyim aç›s›ndan asfalt zeminin “düz” oldu¤u rahatl›kla söylenebilir; fakat o yol üzerinde yavaflça ilerleyen küçük bir böcek aç›s›ndan durum çok farkl›d›r. Bu anlamda, bir önermenin soyut bir flekilde “gerekçelendirilmifl” oldu¤unu söylemek yetersizdir. Gerekçelendirmeye sahip olan öznenin alt yap›s› ve koflullar› da göz önüne al›nmak zorundad›r. Bu felsefi tavr›n, insanlar›n sahip olduklar› dilleri, kültürleri, tarihleri ve bilgisel arka planlar› dikkate almas› aç›s›ndan, “bilgi” kavram› konusunda geleneksel (yani, evrensel veya mutlakç›) yaklafl›mlardan son derece farkl› oldu¤u aç›kça görülebilir. Ba¤lamc›l›k görüflünün kuramsal çekicili¤ini art›ran bir nokta, flüphecili¤e bir yan›t verme iddias› tafl›mas›d›r. Felsefi tart›flmalar çerçevesinde alg›sal bilgiye öncelikle flüpheyle yaklafl›lmas› anlaml› olabilir. Ancak günlük yaflant›m›z ve pratik ifllevlerimiz aç›s›ndan “fiu an önümde bir y›lan var” gibi önermelerin kesin bir flekilde bilgimiz kapsam›nda yer ald›¤› söylenebilir. Ola¤an bilgi söz konusu oldu¤unda, bir insan›n yerde bir y›lan›n oldu¤u bilgisine sahip olabilmesi için kötü niyetli bir varl›k taraf›ndan aldat›lmad›¤›n› da ayr›ca bilmesine gerek yoktur. E¤er zehirli bir y›lanla karfl›laflma an›nda oradan uzaklaflmak yerine Kartezyen senaryolar› göz-
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
243
den geçirmeye kalkarsak, yaflam süremiz oldukça k›salabilir. fiüpheciler, flüphelenme ifllevini mutlak ve genel bir flekilde uygulamak isterler. Oysa flüpheci perspektifin tüm söylem alan›n› kapsama çabas› sa¤duyumuza çok uymayan bir epistemolojik tablo yarat›r. Ba¤lamc›l›k bu sezgileri ve sa¤duyusal düflünceleri ön plana ç›kararak geleneksel yaklafl›ma bir seçenek oluflturmaya çal›fl›r.
fiÜPHEC‹L‹⁄E ÇA⁄DAfi B‹R YANIT: KONUfiUYORUZ, O HÂLDE fiÜPHEC‹L‹K YANLIfi OLMALI 4. ünitede felsefenin önemli geleneksel sorunlar›ndan biri olan flüphecili¤i inceledik. Bilginin olanakl›l›¤›n› sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlar›n›n en kritik irdeleme konular› içinde yer alm›flt›r. 20. yüzy›lda da flüphecilik sorunsal› epistemoloji kapsam›nda incelenmeye devam etmifltir. Ancak biz burada farkl› bir rota izleyece¤iz ve 20. yüzy›l›n en önemli ve ilginç felsefecilerinden biri olan Ludwig Wittgenstein’›n (1889-1951) felsefesinden söz edece¤iz. Ludwig Wittgenstein’›n geleneksel felsefeye getirdi¤i elefltiriler düflünce tarihinde hâlen sürmekte olan derin izler b›rakm›flt›r. Bu bölümde onun görüfllerinin flüphecilik konusunda nas›l bir sonuca iflaret etti¤ini göstermeye çal›flaca¤›z. Wittgenstein bir bilgi kuramc›s› de¤ildir. O yüzden bu bölümdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsam›nda olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hatta sosyal bilimciler aras›nda oldukça revaçta olan ça¤dafl bir felsefi perspektiften bak›ld›¤›nda nas›l bir görünüm arzetti¤ini sergileyece¤iz. Amac›m›z, bu kitapta tart›flt›¤›m›z epistemolojik sorunlardan hareketle, günümüz felsefesinin önemli bir boyutuna iliflkin genel bir fikir vermek olacak. Son olarak önemli bir tarihsel noktay› ekleyelim. Wittgenstein “erken” ve “geç” dönemlerinde birbirinden oldukça farkl› iki yaklafl›m sunmufltur. Bu ünitede iflleyece¤imiz görüfller Wittgenstein’›n geç dönemine aittir. (Wittgenstein’›n erken dönemine ait fikirleri için (Baç 2007a)’ya bak›n›z.)
Ludwig Wittgenstein’›n dil ve anlam konular›nda geleneksel felsefeye yöneltti¤i elefltiriler pek çok felsefeciyi derinden etkilemifltir.
Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi Dil ve anlam konular›nda ço¤umuzun basit ve akla uygun bir anlay›fl›m›z vard›r. Bu anlay›fla göre, dil dünyay› yans›t›r. Türkçedeki ‘sincap’ kelimesi bir simgeler toplulu¤udur (‘s’+‘i’+‘n’+‘c’+‘a’+‘p’) ve do¤adaki gerçek sincaplara karfl›l›k gelir. Baflka bir flekilde ifade edersek, Türkçe bir kelime olan ‘sincap’ anlam›n› gerçek sincaplardan al›r. Ana dilimizi ö¤renme sürecinde, hangi kelimenin hangi nesneye karfl›l›k geldi¤ini keflfederiz. Böylece nesnel dünya ile zihinsel dünyam›z aras›nda bir iliflki kurulur. (Bu noktada Descartes’›n zihin ve maddeyi iki ayr› töz olarak alan kuram›n› an›msayabiliriz.) Çocuklar›na bir nesnenin ad›n› ö¤retmek isteyen anne ve babalar iflaret parmaklar›n› o nesneye do¤ru uzat›r ve çocu¤a nesnenin ad›n› söylerler. Böylece çocuklar nesnelerin adlar›n› ve kelimelerin anlamlar›n› ö¤renirler. Bu bildik senaryo elbette yetiflkinlerin bak›fl aç›s›ndan anlat›lmaktad›r. Peki, kelimelerin anlam›n› henüz ö¤renmekte olan bebekler aç›s›ndan durum bu kadar basit midir? Bir insana “parmakla iflaret etme” yöntemiyle nesne adlar›n› ö¤retme eyleminin baflar›l› olabilmesi için, her fleyden önce, böylesi bir ö¤retme-ö¤renme oyununu anlaml› k›lan bir toplumsal ve dilsel altyap›n›n olmas› ve bunun bir flekilde ö¤renilmesi gerekir. ‹leriye do¤ru uzanan bir parma¤›n iflaret etme yoluyla dikkati bir fleye çekme ve gösterme anlam›na geldi¤ini biz yetiflkinler elbette biliriz; ancak bafllang›çta bebeklerin bunu bile ö¤renmesi gerekir. Dahas›, bir yetiflkin parma¤›yla bir muza iflaret edip “muz” dedi¤inde çocuk o nesneye bakmay› ak›l
Bilgi, anlam, ve zihin gibi konularda fikir üreten geleneksel felsefeciler genellikle insanlar›n ö¤renme süreçleri konusunda derinlemesine düflünmemifllerdir. Bir çocu¤un ana dilini ö¤renmesi bir yetiflkinin yabanc› dil ö¤renmesinden farkl›d›r. Wittgenstein’a göre, bu durumun anlam ve bilgi konular›nda ilginç sonuçlar› bulunmaktad›r.
244
Epistemoloji
etse bile, sorun çözülmüfl say›lmaz. ‘Muz’ kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir? Yoksa nesnenin flekline mi gönderme yapmaktad›r? Anlamsal kar›fl›kl›k bunlarla da s›n›rl› de¤ildir. Tüm muzlar›n ad› ‘muz’ iken insanlardan bahsederken ‘Ebru’, ‘Kerem’ gibi farkl› hitap kelimeleri kullan›lmaktad›r. Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. Aç›kça görülece¤i gibi, bir bebe¤in ana dilini ö¤renmesi son derece zor bir eylemdir ve büyük bir anlamsal ve bilgisel baflar› içerir. E¤er Wittgenstein’›n yukar›da özetledi¤imiz ak›l yürütmeleri do¤ruysa, insanlar›n bebeklik dönemlerinde kelime adlar›n› “parmakla iflaret yöntemiyle” kolayca ö¤rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aç›klama gibi görünmektedir. fiimdi Wittgenstein’›n geleneksel dil ve anlam görüflüne yöneltti¤i elefltirileri biraz daha anlamaya çal›flal›m. Onun gündeme getirdi¤i önemli noktalardan birisi, kelimelerin nesnelerle iliflkilendirdi¤imiz dura¤an simgeler olmas›ndan çok, toplumsal/sözel eylem kapsam›nda kulland›¤›m›z araçlara benzedi¤idir. Sözlerin dünyay› bir ayna gibi yans›tt›¤›n› söylemek yan›lt›c›d›r. Biz sözcükleri bir toplum içinde sözel dolafl›ma sokar›z ve sözcükleri uygun davran›fl kal›plar› ile koflutluk içinde kullanarak anlamland›r›r›z. ‘Muz’ kelimesi dünyadaki baz› nesenelerle ilgilidir ancak flu kelimeler için ayn› fleyleri söyleyemeyiz; ‘fakat’, ‘imdat’, ‘yaflas›n’. Kelimeler bazen nesneleri yans›t›rken, bazen de emir verme veya söz verme gibi ifllevlere yararlar. Ayr›ca, bir insan›n muza iflaret ederek “muz” demesi betimleme ifllevini yerine getirirken, elinde çeflitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen bir arkadafl›m›za “muz” dememiz bir iste¤in veya seçimin ifadesi olarak anlafl›labilir. Baflka bir örnek verirsek, “söz veriyorum” kelimelerini söyleyen bir insan›n yapt›¤› fley kesinlikle pasif bir flekilde dünyay› betimlemek de¤ildir. Söz vermek, o kelimeleri söyleyeni ba¤layan, kelimelerle bir fleyi yapmay› içeren aktif bir eylemdir. O yüzden, kelimelerin “nesnelere karfl›l›k gelme” gibi tek ve basit bir ifllevi yoktur. Kelimeler çok farkl› ifller için kullan›labilir. Bir kelimenin anlam›n› belirleyen onun toplumsal alanda nas›l kullan›ld›¤›d›r. Simgelerle nesneler aras›nda kurulmufl gizemli veya evrensel bir anlamsal ba¤ yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl› Bir Yaklafl›m
Wittgenstein’a göre, anlam›n oluflmas› ve iletilmesinin anlafl›lmas› için zihnin içine de¤il toplumsal alana bakmak gerekir.
Özetleyerek dersek, Wittgensteinc› aç›dan bak›ld›¤›nda, bir çocu¤un dil ö¤renmesi “hangi simgenin neye karfl›l›k geldi¤ini kavramak” gibi basitlefltirilmifl bir flemayla aç›klanamaz. Do¤al dillerin ö¤renilmesi ve anlam›n oluflmas› süreçleri yal›t›lm›fl zihinsel ya da biliflsel süreçler de¤il, a¤›rl›kl› olarak toplumsal ifllevlerdir. E¤er toplumsal yap›lar olmasayd›, simgeler (yani, sesler ve iflaretler) hiçbir anlam içeremezdi. Wittgenstein’›n dil anlay›fl›na göre, bir cümleyi kullanarak bir düflünceyi “do¤ru” ve anlafl›l›r olarak karfl›ya iletmek belli bir yaflam biçiminin içinde olmay›, belli bir dilsel ve davran›flsal kurallar zincirine uygun flekilde eylemde bulunmay› gerektirir. E¤er bir yetiflkin parma¤›yla bir armuta iflaret eder ve “muz” derse veya restoranda bir garsona “Ayakkab›lar›m› boyatmaya geldim” türünden bir aç›klama yaparsa, bu eylemler “oyunu kural›na göre oynayamama” veya “anlams›z bir eylemde bulunma” örne¤i oluflturur. Peki, anlam›n bir kifliden di¤erine baflar›yla iletilebilmesi nas›l olanakl›d›r? Bunun için, hem konuflan kiflinin hem de dinleyenin, kelimelerin veya cümlelerin hangi davran›fl dizisiyle uygun gitti¤i konusunda içinde bulunduklar› ve ortaklaflt›klar› toplumsal çevre taraf›ndan, zaman içinde koflulland›r›lm›fl olmalar› gerekir. Unutulmamal›d›r ki sözel bir eylemde −ki bunun kapsam› belli bir iç duyum için “bafl a¤r›s›” adland›rmas›n› yapmaktan restoranda yemek ›smarlama ritüeline kadar uzan›r- bir dizi kurallar izlenir ve bu tümüyle toplumsal bir olgudur.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
Bu düflünceyi kavrayabilmek için bir süreli¤ine Wittgensteinc› bir tarzda düflünelim: “bafl a¤r›s›” veya “manevi tatmin” gibi “zihinsel” durumlar›n (ve deyimlerin) ne anlama geldi¤ini ve böylesi “soyut” kelimelerin hangi durumlara uygun düfltü¤ünü, nerelerde kullan›lmas› gerekti¤ini nas›l ö¤rendik? ‹lk baflta elimizde kelimeleri insanlar›n davran›fllar›yla iliflkilendirmenin d›fl›nda bir gereç var m›yd›? Bu anlamda, ‘hüzün’ kelimesinin bir çocuk için anlam kazanmas› sürecinde, çevredeki insanlar›n kafalar›n›n içinde olup bitenin ana dilini ö¤renen çocuk için nas›l bir yarar› olabilir? Bu düflüncelerden hareketle flu noktaya var›r›z: Sözel eylemler bir insanda yaln›zca toplumsal davran›fl koflulland›rmalar›yla ortaya ç›kt›klar›ndan dolay› (örnek: anne “bardak” derken masan›n üstündeki barda¤› gösterir ve çocuk da bu eylemi izler), bu eylemlere iliflkin anlamland›rmalar bireysel olarak −yani tek bir bireyin keyfî olarak ald›¤› kararlarla ve bu kararlara uygun davran›fllarda bulunmaya çal›flmas›yla- gerçeklefltirilemez. Bir insan kendi kendisini sözel/davran›flsal anlamda koflulland›ramaz. O yüzden, etrafta konuflan baflka insanlar›n olmad›¤› bir ortamda, ‘kedi’ veya ‘tafl’ gibi en basit ve somut içerikli kelimeler bile anlamsal karfl›l›klar›n› bulamaz. K›sacas›, bir kifli tek bafl›na bir dil yaratamaz. Bu ak›l yürütme Wittgenstein’›n tek kifliye özgü bir dilin olanaks›zl›¤› argüman› olarak bilinir ve pek çok yorumcunun da üzerinde uzlaflt›¤› gibi bu argüman günlük dilsel eylemlerimizde toplumsall›¤›n ya da toplumsal boyutun nas›l bir rol oynad›¤› konusunda kritik bir öneme sahiptir. Wittgenstein, hem anlam›n oluflumu hem de kelimelerin do¤ru/yanl›fl kullan›mlar›n›n testinin yap›labilmesi için bir toplumun varl›¤›n›n gerekti¤ini öne sürer. Örne¤in bir insan tek bafl›na belli bir hissine “iflte o his” veya “o duyum” gibi bir ad vererek kiflisel bir dil oluflturamaz. Elbette herkes yaln›zca kendi hislerini ve zihinsel durumlar›n› deneyimleyebilir; bir kiflinin zihinsel durumlar›n›n içeriklerini bir baflkas› deneyimleyemez. Bununla birlikte, ö¤renilecek veya bilinecek fley, yani anlamlar, içeride de¤il “d›flar›dad›r”. fiüphesiz bu bizim bafla¤r›s› gibi deneyimleri yaflamad›¤›m›z› göstermez. Gösterdi¤i gerçek, dili yeni ö¤renmekte olan bir insan›n a¤r›, hüzün, can s›k›nt›s› dedi¤imiz fleyleri içine bakarak (veya içini dinleyerek) de¤il, çevresindeki yetiflkinlerin bu kelimelerle hangi davran›fllar› efllefltirdi¤ini görerek di¤er oluflumlardan veya durumlardan ay›rd›¤› ve belli bir fley olarak anlamland›r›p ö¤rendi¤idir.
245
Wittgenstein’›n “tek kifliye özgü bir dilin olanaks›zl›¤›” argüman›na göre, bir kifli tek bafl›na hislerine veya alg› içeriklerine isim verme yoluyla bir dil oluflturamaz. Dilin oluflmas› için toplumsal koflulland›rma süreçlerine gereksinim vard›r.
Wittgenstein ve fiüphecilik Wittgenstein’›n düflüncelerini do¤ru anlamam›z ve de¤erlendirmemiz gerekiyor. Yukar›da aç›klad›¤›m›z gibi, Wittgenstein anlam›n bireylere has fleyler olduklar› fikrine karfl› ç›kmaktad›r. Yani bir insan›n “içinde” hissettiklerinin yanl›zca ona ait zihinsel nesnelermifl gibi alg›lanmas›n›n temel bir yanl›fll›k oldu¤unu söylemektedir. Dahas›, Wittgenstein anlam›n olmad›¤›n› de¤il, zihinlerde yer tutan “anlam” gibi bir fleyin var olmad›¤›n› savlamaktad›r. Basitlefltirerek söylersek, anlam zorunlu olarak özneler aras› alandad›r. Bu düflünceler bizi flüphecilik konusunda çok ilginç bir noktaya götürür. Do¤al bir dili konuflabilen bir öznenin, gerçekli¤in varl›¤›ndan veya di¤er insanlar›n var oldu¤undan flüphe etmesi oldukça anlams›zd›r. ‹nsan›n do¤al bir dil konuflmas›, üzerinde konuflulabilecek bir dünyan›n ve o dünyan›n içinde yer alan toplumsal bir örgütlenmenin varl›¤›n› gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davran›flsal anlam kuram›, Descartes gibi “bilgi” kavram›na temsil epistemolojisi çerçevesinde yaklaflan düflünürlerin yaklafl›mlar›na hiç benzememektedir. Ayr›ca dilsel yap›lar›, kavramsal çerçeveleri ve pragmac› unsurlar› ön plana almas›yla 20. yüzy›l Bat› Felsefesi’nin kayda de¤er bir boyutunu sergilemesi aç›s›ndan da önemlidir. Wittgenste-
E¤er Wittgenstein’›n dil ve anlam konular›ndaki görüflü do¤ruysa, flüphecili¤e ilginç bir yan›t verilmifl demektir.
246
Epistemoloji
inc› yaklafl›m›n felsefeciler aras›nda evrensel kabul gördü¤ünü söylemek elbette olanakl› de¤ildir. Ancak pek çok yönü hâlâ tart›fl›lmakta ve elefltirilmekte olsa da, Wittgenstein’›n görüfllerinin 20. yüzy›l felsefesini kökten bir flekilde de¤ifltirdi¤i ve yanl›zca anlam konusunda de¤il, varl›k tasar›mlar› ve bilgi sorunsal› çerçevesinde de söylem alan›n› belirledi¤i bir gerçektir. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çarp›c› fikirleriyle 20. yüzy›l felsefesine damgas›n› vurmufl bir düflünür olan Ludwig WittSIRA S‹ZDE genstein’›n öne sürdü¤ü görüfllerin geleneksel felsefenin kuramlar› ve yaklafl›mlar› ile hangi yönlerden çeliflti¤ini aç›klamaya çal›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M
EP‹STEMOLOJ‹DE DO⁄ALCILIK S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
20. yüzy›lda Süretilen O R U felsefi görüfller ve yaklafl›mlar içinde en çarp›c› olanlardan biri kuflkusuz “do¤alc›l›k” olmufltur. Ontolojik anlamda do¤alc›l›¤›n tezi fludur: “Evrende her ne varsa do¤an›n bir parças›d›r ve evrende do¤al unsurlar d›fl›nda bir D‹KKAT fley yoktur”. Epistemolojide ise do¤alc›l›k bilginin elde edilme yöntemleriyle ve bilginin do¤as›yla ilgili bir görüfl olarak anlafl›l›r. Do¤alc› bilgi kuramc›lar›, bilinebileSIRA S‹ZDEdo¤aya ait oldu¤unu, bizim için do¤an›n d›fl›nda bilgi nesnelecek tüm do¤rular›n ri olmad›¤›n› düflünürler. Tahmin edilebilece¤i gibi, epistemolojik do¤alc›l›k bilgiye ulaflma konusunda usçulardan ziyade deneyimcilere yak›n bir felsefi durufl serAMAÇLARIMIZ giler. Dahas› 20. yüzy›l›n en önde gelen do¤alc›lar› bilime çok özel bir de¤er atfetmifller, epistemoloji ile fiziksel bilim aras›nda önemli bir iliflki oldu¤unu veya olmas› gerekti¤ini K ‹ T öne A P sürmüfllerdir. Baz› yorumcular felsefede do¤alc›l›¤›n köklerinin Thales, Anaximender, Heraklitus, Demokritus gibi Sokrates öncesi düflünürlere kadar gitti¤ine inanmaktad›rlar. Do¤alc›l›¤›n Aristoteles oldu¤unu düflünenler de vard›r. Daha yayT E Lilk E V temsilcisinin ‹ZYON g›n olarak kabul edilen görüfl, David Hume’un epistemolojik anlamda ilk do¤alc› oldu¤udur. 20. yüzy›l do¤alc›l›¤›na damgas›n› vuran felsefeci ise Amerikal› düflünür Willard Van Orman Quine’d›r (1908-2000). Quine’›n radikal deneyimcili¤i felN T E R N Ebir T etki yaratm›fl ve uzun tart›flmalara neden olmufltur. Quine’›n sefede çok ‹büyük karfl› ç›kt›¤› epistemoloji esas olarak, Platon ile bafllay›p Descartes’›n bilgi kuram›nda yeni bir flekil alan ve 19. yüzy›lda baz› felsefecilerin psikolojik unsurlar› mant›ksal ve bilimsel çal›flmalardan uzak tutma çabas›n› da içine alan usçu yaklafl›md›r. Quine’›n önerdi¤i do¤alc› yaklafl›m, felsefede yer etmifl olan “zihnini kullanarak nesnel bilgiye ulaflan özne” veya “anlamsal bir iç dünyas› olan özne” kavramlar›n› bir kenara atarak onun yerine, “fiziksel ortam›nda bafl edip ayakta kalabilen geliflmifl organizma” ve “dilsel unsurlar› gözlemlenen olgu ve davran›fllarla ba¤daflt›rabilen ve bunu dilsel davran›fllarla iletebilen canl›” gibi kavramlar› getirmeyi hedefler. Quine’a göre, insanlar›n bilme süreçleri ald›klar› s›n›rl› miktarda alg›sal veriyle bafllar ve soyut kuramlarla biter. “‹nsan” denilen varl›k, etkilere tepki verebilen fizyolojik bir yap›d›r. Bizim son derece etkileyici “zihinsel” yetilerimizin olmas›, asl›nda bilginin ard›nda tümüyle fizyolojik ve deneyimsel yap› tafllar›n›n oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekçelendirme, anlam veya do¤ruluk kuramlar› de¤ildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler önemli bir hata yapm›fllard›r. Epistemoloji, deneyimsel yöntemlere baflvurarak, kan›tlarla kuramlar aras›nda nas›l bir ba¤ oldu¤unu inceler. Quine’›n flok eden sözleriyle, epistemoloji deneysel psikolojinin bir alt ünitesi olmak durumundad›r. Quine’›n öne sürdü¤ü fikirler çok say›da bilgi kuramc›s›n› etkilemifl olsa da, bu felsefeciler genellikle Quine’›n deneyimcilikte biraz afl›r›ya kaçt›¤›n› belirtmifllerdir. Bu “›l›ml› do¤alc›lar”›n Quine’dan ald›klar› en temel düflünce, epistemolojinin saf
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Quine ‹ N T E(‘Kuayn’ R N E T okunur) 20. yüzy›lda do¤alc›l›¤› savunmufl ve fikirleriyle pek çok düflünürü etkilemifltir.
Quine gibi do¤alc› felsefeciler insan bilgisi ba¤lam›nda “zihinsel veya iç dünya” kavram›n›n fazlaca abart›lmamas› gerekti¤ini vurgulam›fl, insanlar›n do¤an›n bir parças› oldu¤unun alt›n› çizmifltir.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
a priori bir disiplin olamayaca¤›d›r. Örne¤in Hilary Kornblith (1994), do¤alc› epistemolojinin temel iddias›n› flu flekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yarg›ya nas›l varmam›z gerekti¤i sorusu, insanlar›n asl›nda o türden yarg›lara genelde nas›l var›yor olduklar› sorusundan ba¤›ms›z olarak irdelenip yan›tlanamaz. O yüzden, epistemoloji ile fen bilimleri −özellikle de deneysel psikoloji- aras›nda büyük oranda bir al›flverifl olmas› gerekir. Quine ile “›l›ml› do¤alc›”lar› ayr›flt›ran kritik bir nokta norm ve normatiflik konusudur. Pek çok yorumcuya göre, Quine epistemolojiyi normatif güçten yoksun b›rakma çabas›na girmifltir. Örne¤in Jaegwon Kim’e göre “kan›t” kavram› kat› bir do¤alc›l›¤›n kavramsal gereçleriyle tam olarak anlafl›lamayabilir. Bir olgunun veya önermenin baflka bir önermeye kan›t oluflturmas›, onun ak›lc›l›¤›n›n veya kabul edilebilirli¤inin artmas›yla ilgilidir. Fakat bu kavramlar›n basitçe deneyimsel de¤il normatif kavramlar olduklar› aç›kt›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, “kan›t” kavram› kesinlikle normatif a¤›rl›k içermek durumundad›r. Dahas›, “inanç” kavram›n›n bile normatif olmak zorunda oldu¤u söylenebilir. Bu fikri flöyle aç›klayabiliriz. E¤er bir insan deneyimsel inançlara sahipse, bunun gerçekleflmesinin çok temel bir ön koflulu o kiflinin rasyonalite (ak›lc›l›k) sahibi olmas› ve inançlar›n›n sistemsel bir yap›da olmas›d›r. Ancak aç›kt›r ki, “ak›lc›l›k” ve “sistem” kavramlar›, var olabilmeleri için, normlara veya ilkelere dayanmak zorundad›rlar. Özetle, “inanç” ve “kan›t” kavramlar› −geleneksel anlamlar›yla− normatif kimlikte olmak zorundad›r.
TOPLUMSAL EP‹STEMOLOJ‹ VE FEM‹N‹ST EP‹STEMOLOJ‹ Yukar›da aç›klad›¤›m›z Quine’›n do¤alc›l›¤›n›n en büyük hedeflerinden birisinin Kartezyen felsefe oldu¤unu yukar›da belirtmifltik. “Kartezyen-karfl›t›” olmak, önemli bir anlamda, akl›n iflleyiflinin ve ak›l yoluyla bulunan do¤rular›n deneyimsel dünyadan kopuk olamayaca¤› düflüncesini içerir. O hâlde, deneyimsel dünyam›z›n gerçekleri (yani, toplumsal kimli¤imiz, türsel özelliklerimiz, tarihsel arka plan›m›z, vb.) akl›n ve akl›n bulgular›n›n içine ifller ve onlar› belirler. Bu durum, epistemoloji alan› için de ilginç sonuçlara iflaret etmektedir. Quine’›n do¤alc›l›¤›, epistemolojinin “soyut” ve “zihinsel” do¤as›na indirilmifl bir darbedir. Di¤er iki darbe örne¤i ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir. Quine’›n do¤alc› epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dünyas› veya kavramsal soyutlamalardan ziyade ilgisini do¤aya, deneyime ve bilime yönelterek devrimsel bir ad›m atm›flt›r. Toplumsal epistemoloji de, benzer flekilde, çözümleme ve aç›klamalar›nda öznelerden ve onlar›n öznelliklerinden uzaklafl›p, bilginin toplumsal koflullar› ve toplumsal bilgiye yönelmifltir. Toplumsal epistemolojinin hareket noktas›, Kornblith’in yukar›da aktard›¤›m›z “epistemolojik düzlemde olmas› gerekene ancak olan›n dolay›m›yla ve irdelenmesiyle var›laca¤›” fikrinde bulunabilir. Bu alan›n aç›klamaya çal›flt›¤› temel sorunsallar›ndan birisi, bir toplum içinde bilme ifllevlerinin nas›l organize edildi¤i ve bilginin özneleraras› alanda nas›l ortaya ç›kt›¤›d›r. Ayr›ca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji üzerine fikir üreten felsefeciler, gerekçelendirme süreçlerinin toplumsal yönünün belirleyici oldu¤unu ve bireylerinkinden farkl› olarak topluluklar›n da kendilerine özgü inançlar› ve gerekçelendirmelerinin bulunabilece¤ini göstermeyi hedeflerler. E¤er bu do¤ruysa, geleneksel epistemolojinin çözümlemelerine konu olan “öznenin” farkl› flekillerde kurgulanabilece¤ini söyleyebiliriz. Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan b›rakt›¤› önemli noktalar› gündeme getirerek elefltiriyi bir ad›m öteye tafl›m›fllard›r. Bu epis-
247
248
Feminist felsefeciler, geleneksel epistemolojinin temel konusu olan “bilen özne”nin soyut ve ba¤lamdan kopuk bir varl›k gibi ele al›nmas›na karfl› ç›km›fllard›r.
Epistemoloji
temolojik konuya girmeden önce, biraz genifl bir perspektiften yaklaflmak ve feminizmin temel felsefi fikirlerinden birini k›saca aç›klamak yararl› olacakt›r. ‹nsan zihninin yarat›c› ve yap›c› gücünün dünyay› flekillendirdi¤i düflünülür. Ancak daha farkl› (ve kökten) bir irdeleme, ters yönde bir ba¤›nt›y› veya nedenselli¤i de gösterecektir: ‹çinde bulundu¤umuz dünyan›n toplumsal düzeni ve tarihsel alt yap›s›, bireylerin öznel yaklafl›mlar›n›, tek tek insanlar›n zihinlerini, ideolojilerini, beklentilerini, seçimlerini ve fikirlerini flekillendirir. E¤er bu do¤ruysa “özne” soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlam›yla, kendi kurallar›n› koyan) ve bofllukta fikir üreten bir varl›k olamaz. Bizim kavramsal çerçevelerimiz ve yaflant› biçimlerimiz, özünde, bireysel yollar veya bireysel tercihler de¤ildir. Düflüncenin normlar›n› a¤›rl›kl› olarak tarihsel ve toplumsal yap› belirler. Feminizmin esas tezine göre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal örgünün ve tarihselli¤in sonucudur. Hem kad›nlar›n hem erkeklerin −bilincinde olsunlar ya da olmas›nlar- bireysellikleri ve öznellikleri böylesi bir altyap› içinde oluflmufltur. Felsefenin ünlü düflünürleri (özellikle usçular) epistemolojik kuramlar›nda düflünen/bilen özneyi yal›t›lm›fl, ar›laflt›r›lm›fl ve çevresel etkileri aflm›fl soyut bir zihin olarak tasarlam›fllar veya varsaym›fllard›r. Bu tasar›m›n veya yaklafl›m›n sonuçlar›n› fesefe tarihinde bolca gözlemleyebiliriz. Platon’un, Descartes’›n, Kant’›n kuramlar› ve bilginin üçlü çözümlemesi buna örnek olarak verilebilir. Tahmin edilebilece¤i gibi, bilginin klasik çözümlemesi üzerine çal›flan felsefeciler herhangi bir flekilde öznenin alt yap›s›n› ve toplumsal kimli¤ini dikkate almam›fllard›r. Vrinda Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramc›lar› ise özellikle bu temel noktan›n üzerinde durmufllard›r. Dahas›, Dalmiya ve Alcoff’a göre, ça¤dafl literatürde epistemolojik ilginin genelde hep önermesel veya tümcesel bilgi üzerinde yo¤unlaflmas›nda yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Öznenin içinde bulundu¤u durumlar› ve alt yap›s›n› göz ard› eden çözümleyici yaklafl›mlar, bilginin tek ciddiye al›nacak ve felsefi olarak irdelenecek türünün önermesel bilgi oldu¤u varsay›m›na yaslanm›fllard›r. Bu yaklafl›m sürekli olarak ideal bir özne varsaymakta ve kad›nlar gibi marjinallefltirilmifl kesimlerin deneyimlerinde ortaya ç›kan belli bilgi tiplerini d›fllamaktad›r. Örne¤in modern t›p e¤itimi alm›fl olan doktorlar›n önermesel ve sistematik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dünyaya getirme konusunda sahip olduklar› pratik bilginin önermesel bilginin kal›plar›na tam olarak s›¤mad›¤› aç›kt›r. Bilginin farkl› türleri olabilece¤i gibi, bilen öznelerin de farkl› alt yap›lar› ve ba¤lamsal özellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklafl›mlar ise bu farkl›l›klar› tamamen göz ard› etmifl ve hayalî bir evrensel özne tasarlam›fllard›r. Ve bu evrensel özne, elbette, erkeklerin niteliklerini tafl›yacak flekilde modellenmifltir. Sorun yaratan konu, tam olarak da budur. Feminist bir bilgi kuramc›s› olan Lorraine Code’a göre de, bilginin klasik çözümlemesinde ad› geçen özne, soyutlaflt›r›lm›fl, evrensellefltirilmifl ve içi neredeyse boflalt›lm›fl bir varl›kt›r. Böylesi bir öznenin ve onun bilme ifllevinin ard›nda yatan ak›lc›l›k, bilinen felsefi iddialar›n veya varsay›mlar›n tersine, “evrensel” veya “do¤ru” de¤il, erkeklerin egemen oldu¤u bir toplumun standartlar›n›n do¤rudan yans›d›¤›, tarafl› bir ak›lc›l›kt›r. Öznellik kaç›n›lmaz olarak zaten hep bilgi edinme süreçlerinin içindedir. O yüzden feminist bilgi kuramc›lar›na göre, öznellik bilgi kuramlar›nda hesaba kat›lmas› gereken bir unsurdur. Ancak bu yap›l›rken toplumun tarihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac› dengesizlik göz önüne al›nmal›, kad›nlar›n ve evrensel ak›lc›l›k ad›na entelektüel merkezden uzaklaflt›r›lan di¤er kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tafl›nabilmelidir.
249
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
Hem ›l›ml› do¤alc›lar›n hem de feminist düflünürlerin ortak bir noktas›, Quine’dan çok farkl› olarak, normatif ifllevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye almalar›d›r. Bu düflünürler epistemolojinin usçu al›flkanl›klar›n› terkederek deneyimsel ve ba¤lamsal boyutlarla ilgilenmeyi ö¤renmesi gerekti¤i konusunda uzlaflmaktad›r. Ancak, bu görüfllere göre, normatif yönü elinden al›nan bir epistemolojinin hem aç›klama düzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baflar›s›zl›¤a u¤rayaca¤› ve yan›lt›c› bir felsefi tablo sunaca¤› kesindir. Feminizm genellikle kad›n haklar›n›n savunulmas› ve kad›nlar›n toplum içindeki durumSIRA S‹ZDE lar›n›n iyilefltirilmesi yönünde ortaya konulan kapsaml› bir kuramsal ve eylemsel giriflim olarak tan›mlan›r. Feminizmin epistemoloji kapsam›nda nas›l bir ifllev içerdi¤ini anlamak D Ü fi Ü N E L ‹ M ilk bak›flta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nas›l bir katk›da bulundu¤unu kendi kelimelerinizle aç›klamaya çal›fl›n.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
RICHARD RORTY’N‹N PRAGMACI TEPK‹S‹ Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, geçti¤imiz yüzy›lda Bat› Felsefesi’ne damgas›n›n› D‹KKAT vuran en önemli geliflmelerden biri, geleneksel epistemolojiye yöneltilen radikal elefltirilerdir. Bu elefltiriler farkl› aç›lardan ve de¤iflik kayg›larla dile getirilmifl olsa SIRA S‹ZDE da, özellikle iki kanattan gelen elefltiriler literatürde derin bir etki yaratm›flt›r. Bunlardan birincisi yukar›da inceledi¤imiz ve bilgi kavram› konusunda zihinden ziyade do¤al ve toplumsal unsurlar› vurgulayan perspektiftir. ‹kincisi ise −birinci kateAMAÇLARIMIZ goride inceledi¤imiz görüfllerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan− Richard Rorty’nin (1931-2007) pragmac› elefltirisidir. Bu bölümde Rorty’nin görüfllerini k›saca inceleyece¤iz. Ard›ndan, Rorty’nin görüfllerinin epistemoloji K ‹ T A P ve genel olarak felsefe aç›s›ndan önemini tart›flaca¤›z.
D‹KKAT
N N
Rorty’nin Pragmac›l›¤›n›n Ana Hatlar›
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Rorty’nin karfl›s›na ald›¤› temel bir görüfl, Quine’da oldu¤u gibi, Kartezyen felsefe ve onun en temel özelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rorty’ye göre, Modern Ça¤ düflünürlerinin ço¤unlukla insan zihnini bir “ayna” ve bilgiyi de d›fl ‹ N T E R Noldukça ET dünyan›n zihinde b›rakt›¤› “yans›malar” fleklinde kavramlaflt›rmalar› yan›lt›c› bir felsefi gelene¤e yol açm›flt›r. Bilgi kuram›na elefltirel yaklafl›m›nda Rorty’yi derinden etkileyen düflünürler aras›nda özellikle Friedrich Nietzsche, William James, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine say›labilir. Bu düflünürlerden baz›lar›n›n elefltirlerilerinin hedefinde yaln›zca belli epistemolojik yaklafl›mlar›n olmad›¤›n›, felsefeye genel yaklafl›mlar› itibar›yla da oldukça kökten bir durufl sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, “bizim ruhdan ziyade bedene sahip olan” ve “bu dünyaya ait” varl›klar oldu¤umuzu vurgular; Wittgenstein “anlam” kavram›n›n s›rr›n›n zihinlerin içinde de¤il toplumsall›k ve eylemin alan›nda oldu¤una inan›r; James ile Dewey ise do¤ru ve gerçeklik konular›nda çok çarp›c› bir pragmac› tav›r sergilerler. Bu düflünürleri ortaklaflt›ran önemli bir nokta, deneyimsel bilginin eylemsel ve ba¤lamsal bir olgu oldu¤udur. Dahas›, insan deneyimi tümüyle söylemseldir. Yani, “deneyim” ve “bilgi” do¤al dillerin dinamikleri taraf›ndan belirlenir. Bu bak›fl aç›s›, söylemin gücünü fazlaca hesaba katmam›fl olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklafl›mlardan son derece farkl›d›r. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralar›ndaki büyük düflünsel farklara ra¤men, dilin ve yorumun belirleyici gücü konusunda ortak bir noktada buluflurlar. Günümüzün “elefltirel” görüflleri veya ak›mlar› aç›s›ndan, bu dört düflünürün fikirlerinin büyük bir önemi vard›r.
SIRA S‹ZDE
Amerikal› düflünür Richard AMAÇLARIMIZ Rorty 20. yüzy›lda pragmac›l›¤›n en önde gelen savunucusu olmufltur.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Rorty’yi en derinden etkileyen düflünürler Nietzsche, James, Dewey, Wittgenstein ve Quine olmufltur.
250
Rorty’nin pragmac› yaklafl›m›na göre, hem öznenin zihinsel hâlleri üzerinde odaklaflan öznelci görüfl hem de öznelerin eylemlerini göz ard› eden nesnelci yaklafl›mlar hatal›d›r.
Epistemoloji
Yukar›da özetledi¤imiz genel felsefi görüntü göz önüne al›nd›¤›nda, Rorty’nin “gerçeklik” ve “do¤ru” gibi kavramlara iliflkin ne söyleyece¤ini tahmin etmek zor de¤ildir. Rorty’ye göre esas olan, eylem, yorumsal çeflitlilik ve insanl›¤›n kendini gelifltirmesidir −saf hakikatin bulunmas› de¤il. Geleneksel “nesnelci” ve “zihinci” yaklafl›mlar›n her ikisi de yan›lt›c›d›r ve hatal›d›r. Metafiziksel nesnelcilik, insanlar›n zihinlerinden, dillerinden ve kültürlerinden etkilenmemifl bir varl›k tasar›m› yapmaya çal›flm›flt›r. Öznelci e¤ilimi olan düflünürler, zihnin içeri¤i ve temsil sorunsal› üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Pragmac›l›k ise çok farkl› bir görüfl sunar. Rorty’ye göre, dünya ve insan sürekli olarak karfl›l›kl› etkileflim ve de¤iflim içindedir. ‹nsanlar için esas olan, eylemsel baflar›, hayatta kalma ve geliflimdir. Soyut veya kuramsal düflünme “daha öncelikli” ve “daha temel” de¤ildir. O yüzden, “bilgi” ve “fayda” kavramlar› birbiriyle s›k› s›k›ya iliflkili olmak zorundad›r.
Rorty’nin “Fayda” Kavram› Konusunda Tart›flmalar Yukar›da dile getirdi¤imiz bu son cümle üzerinde biraz daha dural›m. Pragmac›l›¤› elefltiren felsefeciler, “bilinebilecek fleyler” ve “faydal› fleyler” kavramlar›n›n birbirlerine çok fazla yaklaflt›r›lmas›n›n sa¤duyuya ayk›r› oldu¤unu s›kl›kla dile getirmifllerdir. Bu elefltiriye göre, “bilgi” veya “do¤ru” nesnel kavramlard›r ancak “fayda” öznelere ba¤l› bir kavramd›r. O yüzden pragmac›l›¤›n tezleri ortaya s›ra d›fl› ve itiraza aç›k bir epistemolojik durum sunmaktad›r. Bir insan›n veya insan toplulu¤unun faydal› olarak kabul etti¤i bir önerme, baflka bir insan veya insan toplulu¤u için oldukça yarars›z olabilir. “Fayda” kavram›n›n son derece de¤iflken ve görece oldu¤u aç›kt›r. Oysa sezgilerimize göre, bilgi rastgele bir flekilde oluflmaz; önermelerin do¤rulu¤u da insanlar›n öznel durumlar›na ba¤l› de¤ildir. Peki, bu durum pragmac›l›¤›n temel tezinin oldukça sorunlu oldu¤unu göstermez mi? Bu soruya pragmac›lar›n verdi¤i dikkat çekici bir yan›t bulunmaktad›r. James ve Rorty gibi pragmac›lar›n savundu¤u “ifle yarama” veya “fayda” kavram› yaln›zca öznel, anl›k veya keyfî durumlarla s›n›rl› de¤ildir. Pragmac› “fayda”, genellikle biliflsel, bilimsel ve toplumsal yönleri olan genifl kapsaml› bir kavramd›r. ‹nsanlar›n, örne¤in bir çal›n›n arkas›nda bir y›lan›n oldu¤una, Einstein’›n görecelik kuram›n›n do¤rulu¤una, ifade özgürlü¤ünün geliflmifl bir toplumun vazgeçilemez bir ilkesi oldu¤una veya sanat›n bireyi yüceltti¤ine inanmalar›n›n nedeni, bu önermelerin bir flekilde yaflam içinde karfl›l›klar›n›n olmas› ve insanlar›n hayatlar›nda etki yaratabilmeleridir. Tersinden düflünürsek, insanlar›n yaflamsal erifliminin veya çeflitli ilgilerinin d›fl›nda kalan unsurlar›n, do¤runun veya bilginin oluflumuna katk›s›n›n olmas› mümkün müdür? Pragmac›lar aç›s›ndan bu olanakl› de¤ildir. Bilginin hedefi olarak gösterilen “do¤ru”, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, do¤ru ve hatta gerçeklik bile, insan topluluklar›n›n gündelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel ba¤lamlar› kapsam›nda var olan unsurlard›r. O hâlde, Rorty gibi pragmac›lar bizim inançlar›m›z› keyfî ve bireysel kararlarla do¤ru k›labilece¤imizi veya her kiflinin kendi inanc›n›n kendi faydalar›na göre bilgi statüsü kazand›¤›n› düflünüyor de¤ildir. Onlar›n iddias›, felsefecilerin üretti¤i geleneksel bilgi anlay›fl›n›n ve kuramlar›n›n kabul edilemez oldu¤udur.
‹roni ve Olumsall›k Rorty’nin pragmac› yaklafl›m›n›n epistemoloji alan›n›ndaki etkisini tam olarak de¤erlendirebilmek için, onun felsefesinin genel hatlar›n› iyi anlamam›z gerekiyor. Bu yolla, ça¤dafl felsefenin önemli bir kesitine veya boyutuna iliflkin de fikir sahibi olaca¤›z. Rorty’nin yaklafl›m›, esas olarak, “felsefenin kutsallar›na” karfl› kökten
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
bir karfl› ç›k›fl› temsil eder. Rorty, insanlar aç›s›ndan hiçbir fleyin “mutlak” veya “de¤iflmez” olmad›¤›n› düflünür. Bir düflünür olarak Rorty’yi en iyi betimleyen deyim ‘ironi’dir. ‘‹roni’ kelimesi Türkçeye genellikle ‘tersinleme’ veya ‘alays›lama’ olarak çevrilir. Dilsel kullan›m aç›s›ndan bakarsak, ‘ironi’ genelde tuhaf veya gülünç yönleri olan z›tl›klar› bar›nd›ran durumlar için kullan›l›r. (Örne¤in Yaln›zl›ktan Hofllananlar Derne¤i üyelerinin otobüslerle Kapadokya’ya geziye gitmeleri ironik bir durumdur.) Rorty’nin kulland›¤› hâliyle ise, ‘ironi’ deyimi farkl› bir içerik kazan›r. “‹ronik birey” büyük sorulara nihai yan›tlar bulma merak›n› hafife alan kiflidir. ‹roni yapmak felsefede Sokrates’in uygulad›¤› sorgulay›c› yönteme geri dönmektir. Bu anlamda, “ironi” kavram› ile yak›n iliflki içinde olan bir di¤er kavram da “olumsall›k”t›r. Olumsall›k, felsefi olarak, “zorunluluk” veya “mutlakl›k” kavram›n›n tersini ifade eder. ‹ronik ve olumsalc› insanlar düflünsel aç›dan yolda olmay› ve düflünsel maceralar›na devam ederek yaflamay› tercih ederler. Bu yaklafl›m› benimseyen kifliler, kendi inanç sistemlerinin do¤ruya veya hakikate karfl›l›k geldi¤ini de¤il, farkl› bak›fl aç›lar›ndan dünyaya bakabilmenin düflünsel bir meziyet oldu¤unu düflünürler. ‹ronik kifliler, metafiziksel hedeflerden uzaklaflarak ba¤lamsal durumlar› dikkate al›rlar. K›saca söylemek gerekirse, “düflünsel ironi”, felsefenin geleneksel sorular›ndan ve evrensel meraklar›ndan uzaklaflmak anlam›na gelir.
Rorty’nin Düflüncelerinin Genel De¤erlendirmesi Yukar›da aç›klad›¤›m›z nedenlerden dolay›, Rorty 20. yüzy›lda post-modern hareketin Amerika kanad›n›n en önemli temsilcisi olarak görülmüfltür. Rorty, modernizmi (özellikle de modernizmin bilgi, varl›k veya nesnellik kavramlar›n›) çeflitli flekillerde elefltiren Alman ve Frans›z felsefecilerle ortak bir zemin paylaflt›¤›n› s›kl›kla dile getirmifltir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel Foucault, Rorty’nin kendi perspektifine yak›n buldu¤u isimler olarak ön plana ç›km›fllard›r. Nietzsche, felsefecilerin görünen dünyan›n ötesine geçme isteklerini onlar›n gerçek yaflamla ve sonlu oldu¤umuz gerçe¤iyle bafledememeleriyle ilintilendirmifltir. Heidegger, var olan fleylerin anlafl›lmas›nda öznelerin zihinlerine veya insandan ba¤›ms›z gerçekli¤e yönelmektense, var olanlar›n “olanakl›l›k zeminini” sorgulam›fl ve bu olana¤› insan›n dünyadaki (sonlu) varl›¤›nda bulmufltur. Foucault, toplum içindeki “do¤rular›n” ortaya ç›kmas› ile tarihsel olumsall›klar (yani zorunluluk tafl›mayan tarihsel geliflmeler) ve “güç” kavram› aras›nda s›k› bir iliflki oldu¤unu göstermifltir. Rorty’ye göre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen geleneklere a¤›r ve oldukça hakl› bir darbe indirmifllerdir. Rorty’ye göre, geleneksel bilgi kuramc›lar› a¤›rl›kl› olarak bilginin “temellendirilmesi” −veya daha genel bir aç›dan bak›ld›¤›nda, “gerekçelendirilmesi”- konusu üzerinde durmufllard›r. Rorty’nin bu ba¤lamda elefltirisinin hedefi yaln›zca 10. ünitede inceledi¤imiz temelcilik görüflü de¤ildir. Rorty, “bilgi” kavram›na kat› bir çözümleyici yaklafl›mda bulunan, konunun ba¤lamsal ve pragmac› yönlerini hesaba katmayan geleneksel yaklafl›m› elefltirmektedir. Rorty’nin yaklafl›m›na göre, bilginin kuramsal (“felsefi”) olarak temellendirilmesi veya gerekçelendirilmesine gerek yoktur. Daha do¤ru bir deyiflle, bu konuda felsefecinin tek bafl›na yapabilece¤i ilginç bir araflt›rma olamaz. Onun elefltirilerinden nasibini alan bir di¤er kavram da “do¤ru” olmufltur. Rorty’nin görüflüne göre, insanlar›n kan›t gösterme ifllevleri veya eylemlerine aflk›n olan bir do¤ruluk boyutu düflünülemez. Baflka bir deyiflle, do¤ruluk ve kan›t kavramlar› normatif olarak ayr› düzlemlerde bulunamazlar. Toplumsal alanda çok iyi gerekçelendirdi¤imiz inançlar›n asl›nda bilgi olmayabilece¤ini söylemek yarars›z bir düflüncedir. (fiöyle bir benzetme yap›labilir: merhametli
251
Rorty’ye göre, bir düflünürün ironik olmas› ve olumsall›¤a de¤er vermesi önemli niteliklerdir. ‹ronik birey kendi düflünsel zeminini sorgulama yetene¤ine sahiptir. Olumsal düflüncenin temelinde ise, hiçbir görüflün veya kuram›n nihai, mutlak veya gerekli olamayaca¤› fikri yatar.
252
Rorty’nin dile getirdi¤i pragmac› fikirler oldukça büyük destek buldu¤u gibi, zaman zaman da ciddi biçimde elefltirilmifltir. Özellikle, Rorty’nin “nesnel do¤ru” kavram›na yönelik elefltirileri büyük felsefi tart›flmalara yol açm›flt›r.
Epistemoloji
ve yard›msever bir insan, sonsuz bilgi gücüne sahip olmad›¤› için merhametli ve yard›msever olman›n ahlaki olarak belki yanl›fl olabilece¤ini düflünmeye bafllarsa, bu tavr›n› oldukça tuhaf ve anlams›z buluruz.) Pek çok felsefeci “do¤runun” kan›ttan ve gerekçelendirmeden ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini düflünmüfltür. Ancak, Rorty’ye göre, kan›ttan kavramsal olarak ba¤›ms›z olan önermesel do¤ruluk tamamen yarars›z bir fikirdir. Felsefecilerin “do¤ru” kavram› entelektüel bir zihinsel al›flt›rman›n konusu olabilir; ama gerçek yaflamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerçek yaflamdaki “do¤ru” ise dinamik, de¤iflken, tarihsellik ve toplumsall›k içinde sürekli olarak üretilen, yaln›zca kan›tlar›n ve gerekçelerin zemininde yaflam bulabilen bir kavramd›r. Geleneksel felsefi yaklafl›mlar› elefltirirken, Rorty zaman zaman pragmac› ve liberal fikirleri bir araya getirmektedir. Baflka bir deyiflle, Rorty’nin elefltirisi ontolojik-epistemolojik zeminle s›n›rl› de¤ildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal sorunlarla ilgilenen Rorty, felsefenin çeflitli alanlar›ndaki elefltirilerini toplumsal-siyasal alana tafl›m›flt›r. Bunun çarp›c› bir örne¤i do¤ru konusunda gözlemlenebilir. Rorty’nin pragmac› görüflüne göre, “felsefecilerin do¤rusu”nun toplumsal-politik boyutta da önemli bir sak›ncas› bulunmaktad›r. Tarihteki bask›c› yönetimler do¤runun kendi tekellerinde oldu¤unu savlam›fl, farkl› olan› her zaman sindirmeye çal›flm›flt›r. Oysa, insan›n düflünsel ifllevi sonsuza kadar sürecek olan somut bir macerad›r. “Nesnel do¤ru” kavram› ise, bu maceray› bir noktada durdurma amac›n› tafl›r. Felsefeciler taraf›ndan yüceltilen ve abart›lan do¤ru kavram›n› terk etmek, hem epistemolojk hem de siyasal aç›dan daha yararl› olacakt›r. Bu yaklafl›m›n yal›n›zca pragmac› de¤il ayn› zamanda liberal yönlerinin oldu¤u da aç›kça görülebilir. Rorty’nin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye açt›¤› savafl yaln›zca bilgi kuram› ile u¤raflanlar› etkilemekle kalmam›fl genel anlamda, Bat›’n›n entelektüel yaflam›n›n son 40 y›l›nda önemli bir iz b›rakm›flt›r. Ancak Rorty’ye yöneltilen elefltirilerin ve verilen yan›tlar›n da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rorty’nin “do¤ru”yu gerekçelendirme veya kan›t boyutuna indirgeme çabas›na yaln›zca geleneksel (nesnelci) felsefecilerden de¤il, onu genelde destekleyen ça¤dafl pragmac›lardan bile tepki gelmifltir. Do¤ru kavram›n› epistemolojik olarak indirgemek istemeyen bu düflünürlere göre; Rorty’nin elefltirdi¤i “do¤ru” entelektüel yollardan uydurulmufl bir fikir de¤il, gündelik dilde de yeri olan önemli bir kavramd›r. Bir insan “çimenler yeflil renklidir” önermesinin do¤ru oldu¤unu iddia etti¤inde, normal olarak dile getirmek istedi¤i düflünce yanl›zca “çimenlerin rengi konusunda en iyi flekilde gerekçelendirilmifl inanc›n, çimenlerin yeflil renkte oldu¤udur” türünden bir fley de¤ildir. O kifli kan›tlardan de¤il, dünyan›n gerçekten (yani eldeki gerekçelerin ötesinde) nas›l oldu¤undan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmac›n›n kolayca kabul edebilece¤i bir düflünce de¤ildir. Do¤ru kavram›n›n toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rorty’yi elefltiren felsefeciler onu politik alan› neredeyse etkisiz hâle getirmekle suçlam›fllard›r. Bu düflünürlerin yönelttikleri önemli bir elefltiri, Rorty’nin bir araya getirdi¤i liberal ve pragmac› perspektiflerin ortaya ç›kard›¤› tablonun asl›nda çok çekici olmad›¤›d›r. Elefltirmenlere göre, e¤er biz Rorty’nin önerdi¤i gibi “do¤ru yarg›” kavram›n› “irdeleme ve tart›flmalar›n sonucunda kabul edilen, inand›r›c›l›¤›n› koruyabilen ve faydal› oldu¤u düflünülen yarg›” ile de¤ifltirirsek bu durum, Rorty’nin iddias›n›n tam tersine, politik güce sahip olanlar›n ve toplumsal iletiflim kanallar›n› denetleyenlerin “do¤ru”yu belirledi¤i ürkütücü senaryolar›n yolunu açacakt›r. Özneler aras› fikirsel al›flverifl alan› kendi bafl›na ne ontolojik ne de siyasal sorular›m›z› yan›tlama anlam›nda yeterlidir. Rorty’nin mutlakç› felsefi yaklafl›mlara duydu¤u
253
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
tepki anlafl›labilir bir tav›rd›r. Ancak pek çok yorumcuya göre, Rorty sundu¤u elefltiriden afl›r› bir sonuç ç›karmaktad›r. Bu yorumcular, Rorty’nin liberal/pragmac› tavr›n›n ve uzlafl›m-merkezli anlay›fl›n›n nesnelli¤in veya düflüncenin normatif boyutunun hakk›n› tam veremeyece¤ini düflünmektedir. Ça¤dafl çözümleyici felsefe çerçevesinde fikir üreten ve bu noktalar› göz önüne alan baz› düflünürler, hem Rorty gibi pragmac›lar›n itirazlar›n› ciddiye alan hem de gerçekçili¤in temel sezgilerinden vazgeçmeyen kuramlar sunmaya yönelmifllerdir. 21. yüzy›l›n bafllar›nda oldu¤umuz bu y›llarda, bilgi felsefesi, varl›k kuramlar› ve tümcesel do¤ruluk konular›nda felsefi araflt›rmalar hâlen devam etmektedir. Rorty’ye göre “gerekçelendirmeden ve insanlar›n eylemlerinden ba¤›ms›z nesnel do¤ru” SIRA S‹ZDE kavram› totaliter sistemler taraf›ndan kullan›labilecek zararl› bir kavramd›r. Rorty’ye itiraz eden düflünürler ise bunun tam tersini savlam›fllard›r. Bu ilginç tart›flmay› aç›klamaya D Ü fi Ü N E L ‹ M ve de¤erlendirmeye çal›fl›n.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
254
Epistemoloji
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Bilgisel gerekçelendirme konusunda yeni yaklafl›mlar› aç›klayabilmek. Temelcilik ve ba¤dafl›mc›l›k gibi geleneksel gerekçelendirme kuramlar› iddialar›n› oldukça soyut ve genel bir zeminde dile getirmifllerdir. Daha aç›k dersek, bu kuramlar bilginin gerçekleflme süreçlerinde, farkl› koflullar›n farkl› bilgisel sonuçlar verebilece¤ini fazlaca göz önüne almam›fllard›r. E¤er p önermesi iyi gerekçelendirilmifl bir önerme ise, p önermesinin gerekçeli olmas› koflullara veya durumlara ba¤l› olamaz. Ancak, yak›n zamanlarda üretilen gerekçelendirme kuramlar›n›n oldukça farkl› bir yaklafl›m sergiledi¤ini söyleyebiliriz. “Ba¤lamc›l›k” ad› verilen görüfle göre, bir p önermesinin gerekçeli hâle gelmesi, belli bir oranda, o önermeye inanan öznenin içinde bulundu¤u koflullara ba¤l›d›r. Tek bir önerme, belli bir durumda gerekçeli bir önermeyken, ayn› önerme baflka bir durumda gerekçesi zay›f bir önerme olabilir. O hâlde, bu yeni yaklafl›ma göre, “gerekçelendirme” bir önerme ile dünya aras›nda gerçekleflen soyut bir ba¤›nt› de¤ildir. Ba¤dafl›mc›lara göre, bilgisel gerekçelendirme, özneler, önermeler ve gerçek durumlar› içeren karmafl›k bir ba¤›nt›d›r. Wittgenstein’›n felsefenin her alan›nda iz b›rakan görüfllerinin flüphecilik konusunda hangi sonuçlar› verdi¤ini aç›klayabilmek. L. Wittgenstein 20. yüzy›l›n en önemli felsefecilerinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda sundu¤u elefltiriler felsefenin yerleflmifl baz› kavram ve kuramlar›n›n derinden sorgulanmaya bafllamas›n› sa¤lam›flt›r. Wittgenstein’a göre anlamlar›n zihinsel ve kiflisel fleyler olarak alg›lanmas›nda son derece yan›lt›c› bir yön bulunmaktad›r. Bunun daha iyi kavranmas› için, bir çocu¤un ana dilini nas›l ö¤rendi¤ine yak›ndan bak›lmas› gerekir. Bir bebek dil ö¤renmeye bafllad›¤›nda çevresindeki yetiflkinlerin zihinlerinde ne oldu¤unun bebe¤e hiçbir yarar› olamaz. Çocuklar yetiflkinleri gözlemleyip, hangi kelimelerle hangi davran›fllar› bir araya getirdiklerini ö¤renirler. Wittgenstein’a göre, kelimeler yaln›zca nesneleri adland›rmakta kullan›lmaz; dilin çok farkl› ifllevleri vard›r. Do¤al diller, bir benzetme yaparsak, ‹stanbul gibi flehirlere benzerler. fiehrin merkez(ler)i, kenar mahalleleri, tarihsel yap›lar›, modern binala-
r› ve net olmayan flehir s›n›rlar› vard›r. Do¤al diller ve “anlam” ad›n› verdi¤imiz fley de böyle bir yap›dad›r. ‹nsanlar do¤al dillerini “zihin okuyarak” de¤il, son derece karmafl›k olan toplumsal alanda simgeleri kullanma konusunda koflullanarak ö¤renirler. E¤er bu do¤ruysa, bir dili konuflmak hiçbir zaman bireysel ya da kiflisel bir çerçevede aç›klanamaz. Wittgenstein’›n görüflü flüphecilik konusunda çok ilginç bir sonuç vermektedir. E¤er biz bir dili konuflabiliyorsak, bu durum dünyan›n ve baflka insanlar›n (daha do¤rusu, toplumsal bir yap›n›n) varl›¤›n› gerektirir. Wittgenstein’›n görüflü hem epistemolojik bir soruna bilgi felsefesi alan› d›fl›ndan verilmifl bir yan›ta karfl›l›k gelir, hem de 20. yüzy›l felsefesinin genel havas›n› yans›tmas› aç›s›ndan önemlidir.
N AM A Ç
3
Epistemolojide do¤alc›l›¤›n ne oldu¤unu aç›klayabilmek. K›saca ifade edersek, epistemolojide do¤alc›l›k, insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel araflt›rmalar›n ve daha da genel olarak, deneyimsel boyutun belirleyici oldu¤unu savlar. Geleneksel epistemolojik yaklafl›m, bilgi kavram› üzerinde yap›lan çal›flmalar›n esas olarak zihinsel veya çözümlemesel oldu¤u varsay›m›na dayan›r. Oysa Quine gibi 20. yüzy›l do¤alc›lar›, “zihin” ve “zihinsellik” kavramlar›n›n abart›ld›¤›n› düflünmüfllerdir. Quine’›n görüflüne göre, insan do¤an›n içinde yer alan bir varl›kt›r. Son derece karmafl›k yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim bilgisel serüvenimizi anlaman›n en do¤ru yolu fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere baflvurmaktan geçmektedir. Quine’›n bu yaklafl›m› oldukça ilgi görmüfl olsa da, beraberinde önemli sorular ve tart›flmalar da getirmifltir. E¤er Quine’›n tan›mlad›¤› flekliyle kökten bir do¤alc›l›k benimsenirse, bu durum epistemolojinin normatif yönünü ortadan kald›rmaz m›? Bilim insanlar› bilgisel süreçlerin nas›l olufltu¤unu aç›klayabilirler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya uygun oldu¤unu deneyimsel boyutta bulabilir miyiz? Bu sorular›n yan›t› için felsefecilerin çözümlemelerine gereksinim duyaca¤›m›z aç›k de¤il midir? Bu ve benzeri sorular, do¤alc›lar ve do¤alc›l›¤› elefltirenler aras›nda s›cak tart›flmalar›n yaflanmas›na neden olmufltur.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlar›nda yap›lan çal›flmalar› aç›klayabilmek. 20. yüzy›lda epistemolojide gerçekleflen en önemli geliflmelerden biri toplumsal ve feminist epistemolojilerin ortaya ç›kmas›d›r. Toplumsal epistemoloji alan›nda çal›flan düflünürler, bilen öznenin yaln›zca “bireysel bir varl›k” olarak tasarlanmas›na karfl› ç›km›fllard›r. Bu düflünürler, örne¤in, bireylere ek olarak, topluluklar›n da belli inançlara sahip olabilece¤ini, birey kavram› üzerine afl›r› bir vurgu yap›lmamas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Buna ek olarak, feminist felsefeciler, epistemoloji tarihinde sunulan çözümlemelerin varsay›msal bir “evrensellik” temeli üzerinde oluflturuldu¤unu savlam›fllard›r. Feministlere göre, bilgisel çözümlemelerde ad› geçen “özne”, tüm evrensel görünümüne karfl›n, asl›nda erkek-egemen bir zihniyetin üretti¤i bir kavramd›r. Bilgi kuramc›lar› çal›flmalar›nda önermesel do¤ru üzerinde fazlaca durmufllar, farkl› kesimlerin de¤iflik deneyimlerinde ortaya ç›kan bilgi türlerini d›fllam›fllard›r. Bunun bir nedeni, “di¤er” bilgi tiplerinin sistematize edilip çözümleme konusu yap›lmaya çok uygun görülmemesi olmufltur. Feminist bilgi kuramc›lar› bu noktaya özellikle dikkat çekmeye çal›flm›fllar ve örne¤in, kad›nlar›n kendilerine özgü deneyimlerinde ortaya ç›kan bilgi türlerini gündeme getirerek geleneksel bak›fl aç›s›n›n k›s›tlay›c› ve yetersiz yönlerini sergilemifllerdir. Richard Rorty’nin pragmac› elefltirisini ve bu görüflün hem günümüz epistemolojisi hem de ça¤dafl felsefe aç›s›ndan önemini tart›flabilmek. Pragmac› görüflün yak›n zamandaki en önemli temsilcisi Richard Rorty’dir. Rorty’nin çok etkili olmas›n›n bir nedeni, onun genel olarak felsefenin yap›l›fl biçimine a¤›r elefltiriler getirmesi ve felsefenin kendisini di¤er düflünsel alanlar›n üstünde bir yerlere yerlefltirme çabas›n›n sak›ncalar›na dikkat çekmesi olmufltur. William James’e benzer flekilde, Rorty “do¤ru” kavram›n›n metafizik bir ba¤›nt› olmad›¤›n›, “do¤ru” ve “fayda” kavramlar›n›n birbiriyle s›k› s›k›ya iliflkili oldu¤unu savlam›flt›r. Rorty’nin felsefi yaklafl›m›n› en iyi ifade eden iki terim ‘ironi’ ve ‘olumsall›k’t›r. ‹ronik bireyler, kendi inanç sistemlerinin kesin ve de¤iflmez do¤ru oldu¤una de¤il, farkl› bak›fl aç›lar›ndan dünyaya bakabilmenin önemli bir mezi-
255
yet oldu¤una inan›rlar. “‹roni” kavram› ile iliflkili baflka bir kavram “olumsall›k”t›r. Olumsall›k, “zorunluluk” ve “mutlakl›k” kavram›n›n tersine karfl›l›k gelir. ‹ronik ve olumsalc› bireyler “nihai felsefi sonuçlar›” de¤il, düflünsel serüvenlerinin devam etmesini de¤erli bulurlar. ‹ronik bireyler, felsefenin geleneksel sorular›n› ve evrensel ilgilerini hafife almaya e¤ilimlidirler. Rorty’ye göre, geleneksel epistemoloji bilginin gerekçelendirilmesi konusunda neredeyse tak›nt›l› bir tav›r sergilemifltir. Bunu yaparken de gerçek insanlar›n gerçek eylemlerini, s›n›rlar›n› ve ilgilerini gözard› ederek ifl görmüfltür. Buna ek olarak, Rorty kan›t ve gerekçelendirme boyutunun ötesinde yer alan bir “do¤ru” kavram›na da karfl› ç›km›flt›r. Ona göre, “do¤ruluk” ve “kan›t” kavramlar› birbirinden bütünüyle kopuk olamaz. Kan›tlardan ve gerekçelerden ba¤›ms›z olan “önermesel do¤ruluk” faydas›z bir felsefi düflüncedir. Yaflam içindeki “do¤ru” ise de¤iflken, tarihsel ve toplumsal bir olgudur. Rorty’nin görüfl ve elefltirilerinin epistemolojik oldu¤u kadar toplumsal sonuçlar› da bulunmaktad›r ve bu sonuçlar felsefeciler aras›nda günümüzde hâlen tart›fl›lmaya devam etmektedir.
256
Epistemoloji
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi felsefecilerin kulland›¤› “gerekçelendirme” kavram›n›n tarihi konusunda do¤ru bir saptamad›r? a. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, ba¤lam kavram›n› ancak yak›n zamanlarda dikkate almaya bafllam›fllard›r. b. Bilgi konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, gerekçe veya logos kavram›n› yak›n zamanlarda keflfetmifllerdir. c. Bilgi konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, do¤ru kavram›n› ancak yak›n zamanlarda keflfetmifllerdir. d. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, her zaman ba¤lam kavram›yla yak›ndan ilgilenmifllerdir. e. Gerekçelendirme konusunda Eski Yunan’dan bu yana fikir üreten felsefeciler, her zaman ba¤lam kavram›n› do¤ru kavram›yla ilintilendirmeye çal›flm›fllard›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Wittgenstein’›n geleneksel dil ve anlam kuramlar›na yöneltti¤i temel bir elefltiridir? a. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde önermesel do¤runun önemini dikkate almam›fllard›r. b. Geleneksel anlam kuramlar› do¤al dillerin ö¤renilme süreçleri konusunu fazlaca düflünmemifllerdir. c. Geleneksel anlam kuramlar› gerekçelendirmenin önemi üzerinde fazlaca düflünmemifllerdir. d. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde inanc›n önemini dikkate almam›fllard›r. e. Geleneksel kuramlar anlam›n oluflma süreçlerinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana çevirmifllerdir.
3. fiüphecilik konusunda Wittgenstein’›n görüfllerinden ç›kar›labilecek esas sonuç nedir? a. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak biliflsel kapasiteleri s›n›rl› varl›klar taraf›ndan gerçeklefltirilebilece¤i için, flüphecilik ilginç bir tez olarak geçerlili¤ini korur. b. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak ba¤dafl›msal inanç sistemleri kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik ilginç bir tez olarak geçerlili¤ini korur. c. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen varl›klar taraf›ndan gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. d. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak dünya içinde toplumsal bir koflullanma ortam› kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. e. Do¤al bir dilin ö¤renilmesi ve konuflulmas› ancak ba¤dafl›msal inanç sistemleri kapsam›nda gerçekleflebilece¤i için, flüphecilik felsefi bir tez olarak önemini yitirir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Quine’›n epistemolojik veya bilgisel yaklafl›m›n› do¤ru yans›tmayan bir ifadedir? a. Quine’a göre bilgi kavram›na do¤alc› bir flekilde yaklaflmak gerekir. b. Quine’a göre deneyimcilik usçuluktan daha tercih edilebilir bir görüfl sunmufltur. c. Quine’a göre temsilci epistemolojinin yaklafl›m› kuramsal aç›dan yararl› sonuçlar vermifltir. d. Quine’a göre insanlar›n zihinsel dünyalar› ve zihinsel nitelikleri fazlaca abart›lmamal›d›r. e. Quine’a göre epistemoloji felsefi de¤il bilimsel bir zeminde yap›lmal›d›r.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
5. Afla¤›daki önermelerden hangisi Quine’›n do¤alc› yaklafl›m›na yönelik bir elefltiri olarak ifade edilmifltir? a. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin normatif yönünün hakk›n› verememektedir. b. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin bilimlerle olan ba¤›n› koparmaktad›r. c. Quine’›n do¤alc›l›¤› gerekçelendirme kuramlar›nda ba¤dafl›mc›l›¤› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. d. Quine’›n do¤alc›l›¤› do¤runun karfl›l›k kuram›n› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. e. Quine’›n do¤alc›l›¤› epistemolojinin toplumsal bilimlerle olan ba¤›n› fazlas›yla ön plana ç›karmaktad›r. 6. Afla¤›dakilerden hangisi feministlerin bilgi konusundaki bak›fl aç›s›n› yans›t›r? a. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n büyük ço¤unlu¤unun kad›n olmas›n›n yararl› olaca¤›n› savlam›fllard›r. b. Feministler, tüm geleneksel gerekçelendirme kuramlar› aras›nda ba¤dafl›mc›l›¤›n kad›n haklar›n›n savunulmas›nda daha yararl› olaca¤›n› düflünmüfllerdir. c. Feministler, tüm geleneksel gerekçelendirme kuramlar› aras›nda temelcili¤in kad›n haklar›n›n savunulmas›nda daha yararl› olaca¤›n› düflünmüfllerdir. d. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n, do¤ruyu “gerekçelendirmeye ba¤l› bir kavram” olarak niteleme çabalar›na karfl› ç›km›fllard›r. e. Feministler, geleneksel bilgi kuramc›lar›n›n bilen özneyi “evrensel bir ak›lc›l›¤a sahip varl›k” varsay›m›yla kimliklendirmelerine karfl› ç›km›fllard›r. 7. Aflag›daki felsefecilerden hangisinin Rorty’nin pragmac› görüflleri için bir esin kayna¤› oluflturmas› beklenemez? a. Nietzsche b. Descartes c. James d. Quine e. Wittgenstein
257
8. Afla¤›dakilerden hangisi pragmac› yaklafl›ma uygun bir ifadedir? a. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ancak ontolojik bir araflt›rma sonucunda bilinebilir. b. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ancak bireysel çabalar sonucunda bilinebilir. c. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlar›n kiflisel tercihleri aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. d. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlar›n anl›k zihinsel durumlar› aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. e. Do¤ru de¤eri tafl›yan önermeler ile insanlara yararl› olan fleyler aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. 9. Rorty’nin “ironik” bir tavr›n›n olmas› ne anlama gelmektedir? a. Rorty tarihteki tüm felsefi çabalar› deneyimci bir perspektiften elefltirmektedir. b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer de¤ifltirmesi gerekti¤ini düflünmektedir. c. Rorty felsefecinin keflfedebilece¤i nihai ve mutlak do¤rular oldu¤u fikrine karfl› ç›kmaktad›r. d. Rorty felsefede mutlak çözümlerin yaln›zca epistemoloji alan›nda bulundu¤una inanmaktad›r. e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlay›flla yap›lmas› gerekti¤ini düflünmektedir. 10. Afla¤›dakilerden hangisi Rorty’nin görüflüne yöneltilebilecek bir elefltiri olamaz? a. Rorty’nin görüfllerinin bir sonucu, “bilgi” ve “do¤ru” aras›ndaki iliflkinin kopmas›d›r. b. Rorty’nin liberal ve pragmac› e¤ilimleri, onun do¤runun nesnel yönlerini kavramas›na engel olmaktad›r. c. Rorty’nin pragmac› do¤ru anlay›fl›, totaliter senaryolara yol açabilecek bir tablo sunmaktad›r. d. Rorty do¤ru kavram›n›n önemini vurgulasa da, bilginin toplumsal boyutuna yeterince önem vermemektedir. e. Rorty do¤ru kavram›n› gerekçelendirme kavram›na indirgemektedir.
258
Epistemoloji
Okuma Parças› Dünyan›n orada, d›flar›da oldu¤u iddias›yla hakikatin orada, d›flar›da oldu¤u iddias› aras›nda bir ayr›m yapmaya ihtiyac›m›z var. Dünyan›n orada, d›flar›da oldu¤unu, bizim yarat›m›m›z olmad›¤›n› söylemek, sa¤duyuya yaslanarak mekan ve zamandaki fleylerin ço¤unun insani zihinsel durumlar› içermeyen nedenlerin sonuçlar› oldu¤unu söylemektir. Hakikatin orada, d›flar›da olmad›¤›n› söylemek, basitçe, tümcelerin olmad›¤› yerde hakikatin de olmad›¤›n›, tümcelerin insan dillerinin ögeleri oldu¤unu ve insan dillerinin insan yarat›mlar› oldu¤unu söylemektir. Hakikat orada, d›flar›da olamaz -insan zihninden ba¤›ms›z varolamaz- çünkü tümceler bu flekilde varolamaz ya da orada, d›flar›da olamaz. Dünya orada, d›flar›dad›r, ama dünyaya dair betimler orada, d›flar›da de¤ildir. Yaln›zca dünyan›n betimleri do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Kendi bafl›na dünya −insanlar›n›n betimleme faaliyetlerinden yard›m almayan dünya− do¤ru ya da yanl›fl olamaz. Dünyan›n yan› s›ra hakikatin de orada, d›flar›da oldu¤u önermesi, dünyan›n kendine ait bir dile sahip bir varl›¤›n yarat›m› olarak görüldü¤ü bir ça¤›n miras›d›r. Böyle bir insani olmayan dil düflüncesine anlam verme giriflimine son verecek olursak, dünyan›n bizim bir tümcenin do¤ru oldu¤una inanmam›z›n hakl›laflt›r›lmas›na neden olabilece¤i yolundaki yavan sözü, dünyan›n kendi inisiyatifiyle kendisini “olgular” denilen ve tümce biçimi tafl›yan külçeler halinde böldü¤ü iddias›yla kar›flt›rma ayart›s›ndan etkilenmeyiz. Ama e¤er bir kimse kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyonuna yap›fl›p kal›rsa, o vakit “hakikat” sözcü¤ünü büyük harfle yazmaya ve hakikati ya Tanr›’yla ya da Tanr›’n›n projesi olarak dünyayla özdefl bir fley olarak ele almaya bafllamak kolayd›r. O zaman da birisi, sözgelimi Hakikatin yüce oldu¤unu ve bir gün egemen olaca¤›n› söyleyecektir. (...) Dünya konuflmaz. Yaln›zca biz konufluruz. Dünya, kendimizi bir kez bir dile programlad›ktan sonra, belli inançlara sahip olmam›za neden olabilir. Ama dünya, bize konuflaca¤›m›z bir dil öneremez. Bunu yaln›zca baflka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dünyan›n bize hangi dil oyunlar›n› oynayaca¤›m›z› önermedi¤inin anlafl›lmas›, hangi oyunun oynanaca¤› karar›n›n keyfi oldu¤unu ya da bu karar›n içimizdeki derinlikte yer alan bir fleylerin d›flavurumu oldu¤unu söylememize yol açmamal›. Bu k›ssadan ç›kar›lacak hisse, sözcük da¤ar› seçi-
mindeki nesnel ölçütlerin yerine öznel ölçütlerin, akl›n yerine iradenin ya da duygunun konulmas› de¤ildir. Buradaki hisse, iflin bir dil oyunundan öbürüne do¤ru gerçekleflen de¤iflmelere varmas›ndan sonra, ölçütler ve seçim nosyonlar›n›n (“keyfi” seçim dahil olmak üzere) art›k anlams›zlaflmas›d›r. Avrupa, Romantik fliirin ya da sosyalist politikan›n ya da Galileici mekani¤in üslubunu kabul etmeye karar vermedi. Bu türden de¤ifliklikler ne ölçüde tart›flma sonucuysalar o ölçüde de bir irade ediminin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli sözcükleri kullanma al›flkanl›¤›n› tedricen yitirdi ve baflka sözcükler kullanma al›flkanl›¤›n› da yine tedricen edindi. Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, ‹roni ve Dayan›flma. çev. Mehmet Küçük ve Alev Türker. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, s. 26-28.
12. Ünite - Epistemolojide Elefltirel Yaklafl›mlar ve Yeni Geliflmeler
259
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1 Wittgenstein’›n fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi Modern Ça¤ düflünürlerinde karfl›laflt›¤›m›z “zihinselci” yaklafl›ma bir tepki olarak karfl›m›za ç›kar. Bilgi sorunsal› ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zihin ve zihnin s›n›rlar› üzerinde yo¤unlaflt›rm›fllard›r. Bu yaklafl›m›n temel bir sonucu, zihnin özerk bir dünyas›n›n veya alan›n›n oldu¤unun düflünülmesidir. Wittgenstein’a göre ise, bizim zihin dünyam›z›n oluflumu bütünüyle toplumsal alan›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Anlamland›rma ifllevlerimiz “içimizdeki” de¤il “d›fl›m›zdaki” dünyaya ba¤l›d›r. Buna ek olarak, Wittgenstein’›n “anlamlar›n” kesin kuramsal s›n›rlar› veya özleri oldu¤u fikrine karfl› oldu¤unu da söyleyebiliriz. Do¤al diller büyük, karmafl›k flehirlere benzer, düzenli matematiksel yap›lara de¤il. Anlam ve dil ancak toplumsal ifllevler a¤› içinde anlafl›labilir. Bu yüzden, her ne kadar Wittgenstein bir bilgi kuramc›s› olmasa da, onun fikirleri epistemolojinin geleneksel sorunlar›na ve sorular›na farkl› bir aç›dan bak›lmas›n›n ve epistemolojik gelene¤in elefltirilmesinin yolunu açm›flt›r.
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. b
8. e
9. c
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Gerekçelendirme Konusunda Yeni Yaklafl›mlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Ba¤lamc›l›k” görüflünün ça¤dafl gerekçelendirme kuramlar› aç›s›ndan önemini ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Wittgenstein’›n geleneksel görüfle yöneltti¤i elefltirileri anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Geleneksel Dil Anlay›fl›n›n Elefltirisi”, “Anlam ve Dil Konusunda Farkl› Bir Yaklafl›m” ve “Wittgenstein ve fiüphecilik” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden gözden geçirin. Wittgenstein’›n görüflünü ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojide Do¤alc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Quine’›n fikirlerini daha iyi kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Epistemolojide Do¤alc›l›k” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Quine’a yöneltilen elefltirileri ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Toplumsal Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji” k›sm›n› yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramc›lar›n›n perspektifini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin Pragmac›l›¤›n›n Ana Hatlar›” k›sm›n› yeniden okuyun. 20. yüzy›lda epistemolojiyi elefltiren en büyük düflünürlerden biri olan Rorty’yi etkilemifl olan felsefecilerin kimler oldu¤unu ö¤reneceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin ‘Fayda’ Kavram› Konusunda Tart›flmalar” k›sm›n› yeniden okuyun. Rorty’nin fikirlerini daha iyi anlayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹roni ve Olumsall›k” k›sm›n› yeniden okuyun. Ça¤dafl pragmac› Rorty’nin “ironi” kavram›n› nas›l kulland›¤›n› kavrayacaks›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Rorty’nin ‘Fayda’ Kavram› Konusunda Tart›flmalar” ve “Rorty’nin Düflüncelerinin Genel De¤erlendirmesi” k›s›mlar›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Rorty’nin pragmac›l›¤›na yöneltilen elefltirileri ö¤reneceksiniz.
S›ra Sizde 2 Feminist düflünürlerin epistemoloji konusundaki iddialar›n›n oldukça derin bir elefltiri içerdi¤ini kaydetmemiz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik çözümlemeler genellikle flu yap›da sunulmufltur: E¤er ve sadece afla¤›daki koflullar sa¤lan›rsa K kiflisi Ö önermesini biliyordur: (i) K kiflisi Ö’yü kabul etmektedir; (ii) K kiflisi Ö için yeterli kan›ta sahiptir; (iii) Ö do¤rudur. Bu formülde ad› geçen ‘K’ kiflisinin evrensel bir özne olarak kabul edildi¤i aç›kt›r. Bu öznenin nas›l bir bilgisel ve toplumsal alt yap›ya sahip oldu¤u, geleneksel epistemoloji uzmanlar›nca pek sorgulanmam›flt›r. Yukar›daki bilgi tan›m›n›n bütünüyle yans›z ve evrensel olmad›¤› ve belli bilme tiplerini d›flar›da b›rakma e¤ilimi tafl›d›¤› aç›kt›r. Örne¤in, çok deneyimli bir ebenin çocuk do¤urtma konusunda sahip oldu¤u “bilgi” yukar›daki önermesel bilgi flemas›yla kolayca aç›klanamayabilir. Önermesel bilginin çözümlemesi, örne¤in bir hastanenin do¤um klini¤inde çal›flan ve t›p e¤itimi alm›fl bir doktorun bilgisi aç›s›ndan ilginç ve ayd›nlat›c› olabilir. Ancak bu flemaya uymayan farkl› bilgi tiplerinin yaflam içinde bir karfl›l›¤› ve de¤eri olabilece¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r. O yüzden, feminist bilgi kuramc›lar›na göre, geleneksel bilgi çözümlemesinin “evrensel” ve “nesnel” bir aç›klama sundu¤unu söylemek birkaç aç›dan sorunlu bir iddiaya karfl›l›k gelmektedir.
260
Epistemoloji
S›ra Sizde 3 Bu kitapta “gerekçelendirmeden ve insandan ba¤›ms›z nesnel do¤ru” kavram›n›n epistemolojik boyutunda geliflen tart›flmalar› sergiledik. Geleneksel bilgi çözümlemesine göre, “gerekçelendirme” ve “do¤ruluk” kavramsal olarak farkl› içeri¤e sahiptir. Bir önerme çok iyi gerekçelere sahip olsa da, o önermenin sonunda yanl›fl oldu¤u ortaya ç›kabilir. Peki, bu durumda “do¤ru” kavram› tam olarak nas›l bir felsefi ve toplumsal ifllev üstlenmektedir? Richard Rorty’ye göre, “kan›tlar›n ötesinde do¤ru” kavram›, politik aç›dan kötü yönde kullan›labilecek, tehlikeli bir kavramd›r. Tarihte, kapal› sistemlerin ço¤u “do¤ru” ve “hakikat” kavramlar›n› kullanarak insanlar› bask› alt›nda tutmufllar, farkl› yaflam biçimlerini sindirmifllerdir. O yüzden, “do¤ru” kavram› yerine “toplum içinde ifle yarayan inanç” kavram›n› ye¤lemek, insanl›¤›n geliflimi ve ilerlemesi aç›s›ndan daha uygundur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden düflünmemizde yarar var. E¤er, kan›tlar›n veya toplumsall›¤›n dinamik zemini d›fl›nda nesnel “do¤rular” yoksa, bu durumun totaliter senaryolar›n yolunu açma anlam›nda daha tehlikeli oldu¤u söylenemez mi? E¤er önermesel do¤ru nesnel dünya taraf›ndan de¤il bütünüyle toplumsal alanda belirleniyorsa, toplumsal gücün ne tarafa kayd›¤›na ba¤l› olarak do¤runun da de¤ifltirilmesi ve çarp›t›lmas› riski ortaya ç›kmaz m›? Bu ilginç ikilem, Rorty ve onu elefltirenler aras›nda önemli bir tart›flman›n flekillenmesine neden olmufltur.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Annis, D. (1978). “A Contextualist Theory of Epistemic Justification”, American Philosophical Quarterly, vol.15, 213-219. Baç, M. (2001). “Wittgenstein ve Anlam›n ‘Ortal›kta’ Olmas›”, Felsefe Tart›flmalar›, say› 28, 47-60. Baç, M. (2007a). “Yak›n Dönem Felsefesi”, Felsefe içinde, editör: Demet Tafldelen, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir: Aç›kö¤retim Yay›nlar›. Baç, M. (2007b). “Epistemoloji”, Felsefe Ansiklopedisi içinde, editör: Ahmet Cevizci, cilt 5, ‹stanbul: Babil Yay›nc›l›k, 567-581. Code, L. (1993). “Taking Subjectivity Into Account”, Feminist Epistemologies içinde, editörler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. Conant, J. (2000). “Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty versus Orwell”, Richard Rorty and His Critics içinde, editör: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). “Are ‘Old Wives’ Tales’ Justified”, Feminist Epistemologies içinde, editörler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism: Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Oxford: Oxford University Press. Dewey, J. (1981). “The Practical Character of Reality”, The Philosophy of John Dewey içinde, editör: J. Dermott, Chicago: University of Chicago Press. James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some Old Ways of Thinking. New York: Longman Green and Co. Kim, J. (1994). “What is ‘Naturalized Epistemology’?”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Kornblith, H. (1994). “What is Naturalistic Epistemology?”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. Cambridge: MIT Press. Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. çevirenler: W. Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage Books. Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London: Penguin Books. Quine, W. V. (1961). “Two Dogmas of Empiricism”, From a Logical Point of View içinde, New York: Harper Torchbooks. Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge: Harvard University Press. Quine, W. V. (1994). “Epistemology Naturalized”, Naturalizing Epistemology içinde, editör: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. New Jersey: Princeton University Press. Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Minneapolis: University of Minnesota Press. Rorty, R. (1995). Olumsall›k, ‹roni ve Dayan›flma. çevirenler: Mehmet Küçük ve Alev Türker, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Schmitt, F. F. (1994). “The Justification of Group Beliefs”, Socializing Epistemology içinde, editör: F. F. Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc. Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruflturmalar. çeviren: Deniz Kan›t, ‹stanbul: Totem Yay›nc›l›k. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. çeviren: Oruç Aruoba, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Sözlük
261
Sözlük A
Dogmatizm: Bir inanc› ya da inanç sistemini sorgulamadan, irdelemeden, do¤rulu¤undan flüphelenmeden kabul et-
A posteriori: Deneyim sonucu kazan›lan, evrensel ve zorunlu olmayan bilgi türü. A priori: Tikel deneyim yoluyla kazan›lmayan, evrensel ve
me yaklafl›m›. Do¤alc›l›k: Ontolojik olarak, var olan her fleyin do¤aya ait oldu¤unu savlayan görüfl. Epistemolojik olarak, biline-
zorunlu bir flekilde do¤ru olan bilgi türü.
bilecek fleylerin yaln›zca do¤an›n unsurlar› oldu¤unu
Analitik cümle: Yükleminin kapsad›¤› bilgi cümlenin özne-
öne süren ak›m. Do¤alc› düflünürler, epistemolojik çal›fl-
sinde zaten içerilen, bu yüzden yeni deneyimsel bilgi ta-
malarda ve özellikle bilgisel normlar›n oluflturulmas›nda
fl›mayan cümle.
deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla do¤rudan ilgi-
Argüman (Ç›kar›m): Mant›kta, bir önermenin belli öncüllerin mant›ksal sonucu oldu¤u iddias›n› ifade eden önermeler dizisi.
B Ba¤dafl›m: ‹nanç, yarg›, iddia gibi önermesel unsurlar›n birlikte tutarl›l›k ve uyum içinde olma, birbirine dayanak
si oldu¤unu iddia ederler. Doksa: “‹nanç” veya “kan›” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime.
E Enformasyon: Toplumsal olarak dolafl›mda bulunan ve bireyler aras›nda aktar›labilen bilgisel unsurlar. Bu kav-
teflkil etme ve bir bütün oluflturma özelli¤i.
ram, insan bilgisinin oluflumsal “hammaddeleri” için de
Ba¤dafl›mc›l›k: Bir önermenin gerekçeli veya do¤ru olmas› için o önermenin di¤er önermelerle ba¤dafl›m içinde olmas› gerekti¤ini savlayan epistemolojik görüfl. Ba¤da-
kullan›l›r. Episteme: “Bilgi” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Platon’un felsefesinde, fiziksel dünyan›n bilgisinden zi-
fl›mc›l›k, kavramlaflt›r›lmam›fl deneyim parçalar›n›n veya gerçekli¤in kendisinin tek bafl›na gerekçelendirmenin ya da do¤runun ortaya ç›kmas›n› sa¤layamayaca¤›n› öne
yade varl›¤›n veya özlerin bilgisi için kullan›lm›flt›r. Etimoloji: Do¤al dillerdeki kelimelerin kökenlerini inceleyen bilim dal›.
sürer. Temelcili¤in en önde gelen felsefi rakibi. Ba¤lam: Bir olguyu veya konuyu anlafl›l›r k›lan di¤er olgular›n, iliflkilerin ve çevresel koflullar›n oluflturdu¤u durumsal çerçeve. Ba¤lamc›l›k: Bir önermenin gerekçelendirilmifl olma özelli¤i kazanmas›n›n o önermeye inanan öznelerin içinde bulundu¤u ba¤lamsal durumlara ba¤l› oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfl. Biliflsel: Zihnin befl duyudan daha üst veya karmafl›k düzeydeki ifllevlerine atfen kullan›lan s›fat.
Ç
G Gerçekçilik (Realizm): Nesnelerin, olgular›n veya gerçekli¤in öznelere ve öznel unsurlara ba¤l› olmad›¤›n›, nesnelerin veya gerçekli¤in kendi bafllar›na var olduklar›n› öne süren görüfl. Alg› felsefesi kapsam›nda “do¤rudan gerçekçilik” ad›yla an›lan ve zihinsel durumlar›m›z› de¤il do¤rudan nesneleri alg›lad›¤›m›z› savlayan ak›m. Gerçeklik (Realite): Gerçekten var olan varl›k alan›. “Gerçeklik” kavram›n›n ontolojik ve epistemolojik anlamlarda tersi “görüntü”, “görünen” veya “görüngü”dür.
Çözümleme (Analiz): Bir kavram›n kavramsal bileflenlerini veya kavramsal alt unsurlar›n› felsefi yöntemlerle gösterme ifllevi.
D
Gerek koflul: Bir olgunun meydana gelmesi için gerekli olan di¤er olgu veya olgular. E¤er B olgusu A olgusunun gerek koflulu ise, A’n›n gerçekleflmesi için B’den baflka koflullara gerek olabilir. Bir koflulun gerekli olmas› onun
Deneyimcilik: Bilginin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar oldu¤unu savlayan epistemolojik görüfl. Usçulu¤un tersi. D›flsalc›l›k: Bir öznenin inand›¤› belli bir önermenin gerekçeli konuma gelmesi veya bilgi niteli¤i kazanmas› için, önermeyi gerekçelendiren olgulara o öznenin bilgisel erifliminin olmas›n›n gerekmedi¤ini savlayan epistemolojik görüfl. Bu görüfle göre, önermeleri gerekçelendiren olgular öznenin zihinselli¤i veya bilgi kapsam› d›fl›nda olabilir. ‹çselcili¤in tersi.
yeterli oldu¤unu göstermez; yaln›zca B gerçekleflmeden A’n›n gerçekleflemeyece¤ini gösterir. Gerekçelendirme: Bir önermeyi kan›tlarla destekleme ve böylece do¤ruluk olas›l›¤›n› yükseltme ya da inand›r›c›l›¤›n› art›rma ifllevi. Gereksizlik kuram› (Fazlal›k kuram›, Tafl›r›l›k kuram›): “Do¤ru” nitelemesinin bir önermenin anlam›na herhangi bir katk›s› olmad›¤›n› savlayan görüfl.
262
Epistemoloji
Görüngü (Fenomen): Deneyimlenen varl›k alan›na veya dünyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel metafizi¤in tasarlad›¤› “gerçekli¤in kendisinden” farkl› olarak,
K Karfl›l›k kuram› (Örtüflme kuram›, Uygunluk kuram›): Bir önermenin do¤ru olmas›n›n, o önerme ile dünya ve-
sonlu varl›klara görünen dünyan›n olgusal unsurlar›.
ya gerçeklik aras›nda bir karfl›l›k, örtüflme ya da uygun-
Görüngücülük (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolo-
luk olmas› yoluyla olanakl› oldu¤unu savlayan felsefi
jik ba¤lamlarda görüngüler dünyas› üzerinde yo¤unlaflan ve onun önemini ön plana ç›karan görüfl. Alg› felsefesi kapsam›nda, do¤rudan nesneleri de¤il yaln›zca zihinsel durumlar›m›z› veya zihnin içeriklerini alg›lad›¤›-
görüfl. Kartezyen: Descartes’›n görüfllerine iliflkin. Kategori: Bir yükleme karfl›l›k gelen fleylerin toplam›n› ifade eden gruplaflt›rma deyimi. Varl›k veya var olanlar üzeri-
m›z› savlayan ak›m.
ne deyifl biçimleri. En genel varl›k türlerinin her biri. Kip: Felsefede, bir fleyin olma veya ifade edilme biçimi.
H Hakikat: Sonlu varl›¤›n ve varl›klar›n ötesinde neyin yatt›¤›-
Kozmos: “Evren” kavram›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Düzen içinde var olan fleylerin bütünü.
n›n nihai yan›t›. Bu deyim bazen gerçekten var olan varl›k alan›n›n betimlemesi için ontolojik bir anlamda kullan›l›r. Bazen de, ölümlü bir yaflam›n anlam› ve gizemi, ölümden sonra bizi neyin bekledi¤i, en derin yaflamsal
L Logos: “Aç›klama”, “gerekçe”, “sebep”, “mant›k”, “bilim”, “kelâm” kavramlar›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime. Genel
sorular›m›z›n nihai yan›t› anlamlar›nda kullan›l›r.
‹ ‹çselcilik: Bir öznenin inand›¤› belli bir önermenin gerekçeli konuma gelmesi için, önermeyi gerekçelendiren olgula-
olarak, akla ve ak›lc›l›¤a ait olan.
M Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olmas›nda veya oluflumunda idealar›n, zihinsel unsurlar›n ve-
ra o öznenin bilgisel erifliminin olmas›n›n gerekti¤ini
ya düflüncenin bir rolü olmad›¤›n›, maddenin zihinden
savlayan epistemolojik görüfl. D›flsalc›l›¤›n tersi.
ba¤›ms›z bir töz oldu¤unu savlayan felsefi görüfl. ‹deac›-
‹dea: Platon’un felsefesinde, görünen dünyadaki nesnelerin varl›¤›n›n ve bilgisinin olanakl›l›¤›n› sa¤layan,“ideal model” oluflturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesne-
l›¤›n tersi. Metafizik: Gerçekli¤in yap›s›n›n ak›lc› yöntemlerle ortaya konulmas›, “varl›k” kavram›n›n ayd›nlat›lmas› ve varl›k ala-
ler. Modern Ça¤ düflünürlerinin temsilci felsefesinde, zi-
n›nda egemen olan temel ilkelerin a盤a ç›kar›lmas› he-
hinde beliren ve bilgi içeri¤i olan alg› veya düflünce parçalar›. ‹deac›l›k: Metafizikte, nesnelerin var olmas›nda veya oluflu-
deflerini tafl›yan felsefe alan›. Modern: Kelime anlam› olarak, “zamana uygun”, “flimdiye ait olan”. Felsefede, genel olarak, Descartes’tan 19. yüzy›la
munda idealar›n, zihinsel unsurlar›n veya düflüncenin
kadar uzanan ça¤ için kullan›lan deyim. Modern düflün-
bir rolü oldu¤unu savlayan felsefi görüfl. Maddecili¤in
cenin en temel özelli¤i, akl›n ve düflüncenin gücüne ve
tersi.
evrenselli¤ine duyulan güven olarak ifade edilir.
‹kicilik (Dualizm): Metafizikte, varl›k alan›nda iki tözün oldu¤unu savlayan görüfl. Descartes’›n felsefesi özelinde, madde ve zihnin ba¤›ms›z tözler olarak ayr›lmas›. ‹mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gücü. Epistemolojide, zihinsel ö¤eleri, zihinsel içerikleri veya zihindeki temsilleri ba¤daflt›rma ve ilintilendirme yetisi. ‹roni (Tersinleme): Tuhaf veya gülünç z›tl›klar bar›nd›ran durum. Richard Rorty gibi pragmac›lar›n kulland›¤› haliyle, büyük felsefi sorulara nihai yan›tlar bulma çabas›n› hafife alma tavr›.
N Nesnel: Özneden ziyade nesneye ait olan. Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya s›n›rlara ait olan. Felsefede, “normatif” zaman zaman “betimleyici” kavram›n›n tersi olarak al›nm›flt›r. “Betimleme” veya “betimsel” bir fleyin nas›l oldu¤u ile ilgiliyken, “normatif” bir fleyin nas›l olmas› gerekti¤i ile ilgilidir.
O-Ö Olguculuk: Metafizikte, olgular› gerçekli¤in temel yap› tafl› alan görüfl. Do¤ruluk kuramlar› aç›s›ndan, bir önermenin do¤ru olabilmesi için zihinden ba¤›ms›z olgulara karfl›l›k gelmesi gerekti¤ini savlayan ak›m.
Sözlük Olumsall›k: Metafizikte, zorunlu olma hâlinin tersi.
Temelcilik: Ç›kar›msal bir önermenin gerekçeli veya do¤ru olmas› için o önermenin nihayetinde temel baz› önerme-
Ontoloji (Varl›kbilim, Varl›k kuram›): Metafizi¤in özellikle
lere dayanmas› gerekti¤ini ve temel önermelerin gerek-
varl›k konusuyla ilgilenen dal›.
çelendirmelerini do¤rudan deneyimden ald›¤›n› savla-
Öncül: Mant›ksal bir ç›kar›mda, hareket noktas› olarak al›nan
yan epistemolojik görüfl. Ba¤dafl›mc›l›¤›n en önde gelen
veya kabul edilen önerme.
felsefi rakibi.
Önerme: ‹ddia tafl›yan bir cümlenin veya inanc›n içeri¤inde bar›nan düflünce veya fikir.
Temsil: Felsefede, öznel veya simgesel bir unsurun nesnel gerçekli¤in bir parças›na veya unsuruna soyut bir flekil-
Öz: Metafizikte, bir fleyi tan›mlayan, ona nesnel kimli¤ini ka-
de karfl›l›k gelmesi, onunla benzeflmesi, örtüflmesi veya
zand›ran temel ontolojik nitelik veya unsur.
onu ifade etmesi.
Öznel: Nesneden ziyade özneye ve öznenin durumlar›na ait olan.
263
Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik ba¤lamlarda, temsil olgusu üzerinde yo¤unlaflan ve temsilin önemini ön pla-
P
na ç›karan görüfl. Alg› felsefesi özelinde, do¤rudan nesneleri de¤il zihinsel durumlar›m›z› deneyimledi¤imizi ve
Paradigma: normatif aç›klama getiren, araflt›rmaya ›fl›k tutan
zihinsel durumlar›m›z›n gerçekli¤i temsil etti¤ini savla-
veya örnek oluflturan sistematik yap› ya da model. Post-modern: Modern Ça¤›n ard›ndan özellikle son 150 y›l-
yan ak›m.
da ön plana ç›km›fl olan, modern düflüncenin ak›lc›l›k ve
Tikel: Genel kavramlara de¤il tek tek nesnelere ait olan.
evrensellikle ilgili varsay›mlar›na karfl› bir durufl sergile-
Töz (Cevher): Varl›¤› baflka bir fleye ba¤l› olmayan, ba¤›ms›z
yen ça¤dafl entelektüel yaklafl›m. Pragmac›l›k (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla u¤rafl›rken in-
var olabilen ontolojik birim veya unsur. Tutarl›l›k: Mant›kta, önermelerin birbirleri ile çeliflki göster-
sanlar›n faydalar›n›n ve ilgilerinin göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ini savlayan A.B.D. kökenli düflünsel
memesi durumu. Tümdengelim: Mant›kta, öncüllerden sonucun kesin bir fle-
ak›m.
S-fi
kilde ç›kmas›n› amaçlayan argüman türü. Tümel: Tek tek nesnelere de¤il genelli¤e veya, dar bir anlamda, kavramlara ait olan.
Sentetik cümle: Yükleminin tafl›d›¤› bilgi cümlenin öznesin-
Tümevar›m: Mant›kta, öncüllerden sonucun kesin bir flekil-
de içerilmeyen ve bu yüzden yeni deneyimsel bilgi ve-
de ç›kmad›¤›, öncüllerin sonucun olas›l›¤›n› belli bir
ren cümle.
oranda yükseltmesinin amaçland›¤› argüman türü.
Sorunsal (Problematik): Çözümü belli olmayan kritik sorun veya araflt›rma konusu.
U
Söylem: Konuflma veya söyleme eylemi. Söylenenlerin alan›.
Usçuluk: Bilginin tek kayna¤›n›n duyu verileri ve alg›lar ol-
Substratum: Locke’›n felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri
mad›¤›n›, insan›n sahip oldu¤u zihinsel kapasitelerin ve-
bar›nd›ran ancak kendisi bilgi konusu olmad›¤› için var-
ya do¤ufltan gelen bilgilerin de bir kaynak oluflturdu¤u-
l›¤› ancak varsay›labilecek ontolojik temel veya töz.
nu savlayan epistemolojik görüfl. Deneyimcili¤in tersi.
fiüphecilik: ‹nsan bilgisinin olanakl›l›¤›ndan veya güvenilirli¤inden flüphe duyma yaklafl›m›nda bulunan epistemolo-
Y
jik görüfl.
Yeter koflul: Bir olgunun meydana gelmesi için yeterli olan olgu veya olgular. E¤er B olgusu A olgusunun yeter ko-
T
flulu ise, tek bafl›na B’nin gerçekleflmesi A’n›n gerçeklefl-
Tabula rasa: Latince “bofl levha”. Locke’›n deneyimci felsefe-
mesini sa¤lar. Ancak A’n›n gerçekleflmesinin C gibi bafl-
si kapsam›nda, insan zihninin do¤ufltan beyaz bir ka¤›t
ka yeter koflullar› da olabilir. Bir koflulun yeterli olmas›
gibi bofl oldu¤unu ifade etmek için kullan›l›r.
onun gerekli oldu¤unu göstermez.
Teleolojik: Amaca, hedefe yönelik. Telos: “Amaç”, “hedef”, “erek” kavramlar›na karfl›l›k gelen Yunanca kelime.
