Ekonomika-skripta

„VISOKA ŠKOLA ZA EKONOMIJU I INFORMATIKU“ PRIJEDOR 

EKONOMIKA PREDUZEĆA -skripta-

Autori: Milan Glamočanin Asim Bajrić Samir Jašarević Živana Botić Zoran Sekulić Murisa Marić Predrag Egić Dragoslav Đenadija Stojan Klisara Bojan Zec Aleksandra Malenić Sanja Vranešević Selim Ekić Aleksandar Drakulić

Prijedor, 2011. godine

1. PREDUZEĆE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE 1.1. POJMOVNO ODREDJENJE PREDUZEĆA Proizvodnja kao odnos čovjeka i prirode, od njenih prvih početaka, do danas odvijala se u okviru odredjenih društvenih organizacija radi što racionalnijeg iskorišćavanja proizvodnih mogućnosti i što povoljnijeg zadovoljavanja potreba čovjeka. Svaku društvenu-ekonomsku formaciju u razvoju društva karakterisali su razluičiti oblici organizovannja proizvodnje. U kapitalizmu je vladajući oblik privredjivanja robno-novčani – svojina nad sredstvima za proizvodnju izražena je u opštem ekvivalentu vrijednosti NOVCU (kapitalu), privredna aktivnost se organizuje organizuje u preduzećima kao osnovnim ćelijama društvene reprodukcije. Kapitalističko preduzeće se zasniva na privatnoj svojini nad sredstvima za proizvodnju, kojima rade radnici, prodajući svoju radnu snagu. Na osnovu svojine nad sredstvima za proizvodnju kapitalisti vode cjelokupnu poslovnu politiku  preduzeća i odlučuju o rezultatima rada. Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u kapitalističkom preduzeću je PROFIT, koji nastaje prisvajanjuem viška rada na osnovu privatne svojine. Razvoj   preduzeća bi se mogao podjeliti u dvije faze u kojima su se iskristalisali odredjeni  pristupi u definisanju i poimanju preduzeća: a) tradicionalni pristup poimanja i definisanja preduzeća,  b) savremeni sistemski pristup poimanja i definisanja preduzeća. Po tradicionalnom pristupu: Preduzeće je samostalna organizacija radnih ljudi koji, koristeći sredstva za proizvodnju, svojim organizovanim karakteristikama obavljaju odredjene funkcije u procesu društvene reprodukcije u svojstvu organizovane samostalne ekonomske cjeline. Po sistemskom pristupu: Preduzeće je organizacioni, otvoreni , složeni, nedeterminisani i dinamički sistem. 1.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA PO TRADICIONALNOM PRISTUPU Iz definicije preduzeća po tradicionalnom pristupu proističu njegove karakteristike: 1.  preduzeće je samostalna organizacija radnih ljudi; 2.  preduzeće je organizacija sredstava za proizvodnju; 3. zadatak preduzeća je da obavlja odredjenu funkciju u procesu društvene reprodukcije – privrednu djelatnost, 4.  preduzeće je samostalna radna i organizaciona cjelina; 5.  proces rada kao uslov funkcionisanja preduzeća 1) kao samostalna organizacija radnih ljudi (radna snaga) , radni kolektiv nije proizvoljan skup, već skup radnih ljudi odredjene kvalifikacije. U procesu proizvodnje radni kolektiv   je radna snaga i kao takav je element proiuzvodnje. Za proces rada potrebano je kvalitativno (kvalifikaciona struktura) i kvantitativno (brojno stanje) adekvatan sastav radnog kolektiva. Učešće radnog radnog kolektiva u raspodjeli raspodjeli nove vrijednosti vrijednosti i modalitet tog učešća odredjeni su ekonomskom politikom preduzeća preduzeća i organizacijom raspodjele zarada u preduzeću.

2

1. PREDUZEĆE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE 1.1. POJMOVNO ODREDJENJE PREDUZEĆA Proizvodnja kao odnos čovjeka i prirode, od njenih prvih početaka, do danas odvijala se u okviru odredjenih društvenih organizacija radi što racionalnijeg iskorišćavanja proizvodnih mogućnosti i što povoljnijeg zadovoljavanja potreba čovjeka. Svaku društvenu-ekonomsku formaciju u razvoju društva karakterisali su razluičiti oblici organizovannja proizvodnje. U kapitalizmu je vladajući oblik privredjivanja robno-novčani – svojina nad sredstvima za proizvodnju izražena je u opštem ekvivalentu vrijednosti NOVCU (kapitalu), privredna aktivnost se organizuje organizuje u preduzećima kao osnovnim ćelijama društvene reprodukcije. Kapitalističko preduzeće se zasniva na privatnoj svojini nad sredstvima za proizvodnju, kojima rade radnici, prodajući svoju radnu snagu. Na osnovu svojine nad sredstvima za proizvodnju kapitalisti vode cjelokupnu poslovnu politiku  preduzeća i odlučuju o rezultatima rada. Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u kapitalističkom preduzeću je PROFIT, koji nastaje prisvajanjuem viška rada na osnovu privatne svojine. Razvoj   preduzeća bi se mogao podjeliti u dvije faze u kojima su se iskristalisali odredjeni  pristupi u definisanju i poimanju preduzeća: a) tradicionalni pristup poimanja i definisanja preduzeća,  b) savremeni sistemski pristup poimanja i definisanja preduzeća. Po tradicionalnom pristupu: Preduzeće je samostalna organizacija radnih ljudi koji, koristeći sredstva za proizvodnju, svojim organizovanim karakteristikama obavljaju odredjene funkcije u procesu društvene reprodukcije u svojstvu organizovane samostalne ekonomske cjeline. Po sistemskom pristupu: Preduzeće je organizacioni, otvoreni , složeni, nedeterminisani i dinamički sistem. 1.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA PO TRADICIONALNOM PRISTUPU Iz definicije preduzeća po tradicionalnom pristupu proističu njegove karakteristike: 1.  preduzeće je samostalna organizacija radnih ljudi; 2.  preduzeće je organizacija sredstava za proizvodnju; 3. zadatak preduzeća je da obavlja odredjenu funkciju u procesu društvene reprodukcije – privrednu djelatnost, 4.  preduzeće je samostalna radna i organizaciona cjelina; 5.  proces rada kao uslov funkcionisanja preduzeća 1) kao samostalna organizacija radnih ljudi (radna snaga) , radni kolektiv nije proizvoljan skup, već skup radnih ljudi odredjene kvalifikacije. U procesu proizvodnje radni kolektiv   je radna snaga i kao takav je element proiuzvodnje. Za proces rada potrebano je kvalitativno (kvalifikaciona struktura) i kvantitativno (brojno stanje) adekvatan sastav radnog kolektiva. Učešće radnog radnog kolektiva u raspodjeli raspodjeli nove vrijednosti vrijednosti i modalitet tog učešća odredjeni su ekonomskom politikom preduzeća preduzeća i organizacijom raspodjele zarada u preduzeću.

2

2) Sredstva za proizvodnju - kao element preduzeća, su skup stvari organizovanih na specifičan način da bi mogle poslužiti za obavljanje procesa reprodukcije, odnosno  procesa proizvodnje. Sredstva za proizvodnju – materijalizovani ljudski rad (posmatrana u prcesu proizvodnje) koji se u procesima rada prenosi u proizvod i u procesu reprodukcije manifestuje u vidu prenejete vrijednosti. S obzirom na transformacije kroz kroz koje sredstva za proizvodnju proizvodnju (sredstva za rad i   predmeti rada) prolaze u različitim fazama fazama reprodukcije, nosilac su kompleksa pojava koje uslovljavaju ekonomiju preduzeća. Kvalitet sredstava za proizvodnju ima svoju fizičku (vrsta sredstava) i ekonomsku komponentu (djelatnost u prosesu rada). Kvantitet sredstava za proizvodnju uslovljava ekonomiju preduzeća time što odredjuje potencijalni obim proizvodnje u odredjenom vremenskom periodu. 3) Cilj i smisao privrednih aktivnosti – je obavljanje jedne odredjene funkcije u procesu društvene reprodukcije. Obavljajući ovu funkciju preduzeća se javljaju kao dijelovi ukupnog društvenog proizvodjača izmedju kojih je na osnovu društvene podjele rada izvršena podjela različitih fukcija. 4) preduzeće je samostalna radna i organizaciona cjelina. Ono je nužna ekonomska cjelina organizovana na način koji mu obezbjedjuje samostalnost. Privredno-pravna ličnost preduzeća ispoljava se kroz: a) privrednu samostalnost  b) pravnu samostalnost 4) 1.Ekonomsko jedinstvo preduzeća. Kao jedinstvena ekonomska cjelina, sa svojom sopstvenom ekonomijom, preduzeće samostalno odlučuje o ciljevima i metodama svoje ekonomske djelatnosti. 4) 2. Obavljajući svoju privrednu aktivnost u svim nastupanjima preduzeće se javlja u dvojakoj ulozi: a) kao nosilac izvjesnih prava i obaveza  b) kao nosilav svoje privredne aktivnosti Kroz pojavu kao nosioca prava i obaveza ispoljava se pravna sposobnost preduzeća, a kroz njegovu privrednu aktivnost u obavljanju odredjenih poslova ispoljava se njegova   poslovna sposobvnost, koje ovako izražene čine osnovne karakteristike pravne ličnosti  preduzeća. 5) proces rada kao uslov funkcionisanja preduzeća: - Aktivnosti članova radnog kolektiva u okviru poslovanja preduzeća nužno se organizuju da bi mogle dovesti do ostvarenja svoga cilja. - Organizacija kao metod vršenja procesa rada bitna je u svakom procesu trada. Ovi metodi su predmet stalnog istraživanja istraživanja i usavršavanja i otuda se se javlja više različitih metoda za obavljanje jedne aktivnosti. - Organizovanje aktivnosti je iznalaženje, izbor i komponovanje metoda kojima se obavljaju procesi rada.

1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA PO SISTEMSKOM PRISTUPU Posmatrano u svjetlu teorije sistema, tj.posmatrano kao sistem ima sva kvalitetna obilježja: 1. organizacionog, 2. otvorenog,

3

3. slozenog, 4. nedeterminisanog i 5. dinamickog sistema. 1) Prduzeće –poslovni sistem je organizacioni sistem jer sva njegova kvalitativna obilježja počivaju na ekonomskim principima njegovog poslovanja. Kako se radi o organizovanom sistemu, njegovo funkcionisanje i funkcionisanje njegovih djelova (elemenata) - podsistema, ostvaruje se funkcionisanjem njegovog podsistema upravljanja. 2) Samim tim sto je preduzece organizacioni sistem, ono predstavlja i otvoreni sistem. Ono je visestruko povezano sa okolinom, sto se moze prikazati kao na slici. Preduzece je otvoreni sistem i komunicira sa svojim okruzenjem razmjenjujuci sa njim materiju, energiju i informacije. Slika otvorenog sistema:

LEGENDA: U- ULAZI U SISTEM (PREDUZEĆE) P- PREDUZEĆE I – IZLAZI (REZULTATI) 3) Slozenost preduzeca, kao poslovnog sistema je posljedica njegove strukture i njegovog ponasanja. Preduzece nije homogen sistem, kakvi su na primjer, prirodni i tehnicki sistemi. Njegova struktura sadrzi sve podsisteme prirodne, tehnicke i organizacione i to najslozenije vrste tih sistema. Slozenost poslovnog sistema dolazi do izrazaja u fazi njegovog komponovanja u fazi reorganizacije kada je potrebno na odredeni nacin integrisati (povezati) sve podsisteme i njihovo funkcionisanje uklopiti sa unaprijed datim ciljevima. 4) Preduzece kao poslovni sistem je nedeterminisani organizacioni sistem iz dva razloga:

4

 –    prvo, buduce ponasanje sistema je tesko predvidjeti, jer odnosi koji uslovljavaju buduce ponasanje na liniji pojava - uzrok i pojava -posljedica nisu ni u jednom sadasnjem trenutku kompletno formirani,  –  drugo, ni u jednom sadasnjem momentu ne postoji potpuna informacija o svim odnosima koji uslovljavaju buduce ponasanje. Moguc je visok stepen iznenadenja kako unutar preduzeca, tako i iz njegovog okruzenja. 5) Preduzece, kao poslovni sistem je dinamicki sistem, jer mu je svojstveno kretanje i razvoj. Staticnost u njemu moze postojati samo kao trenutak - tacka na liniji dinamickog kretanja . Ciljeve moze da ostvari samo kretanjem ili funkcionisanjem. Kontinuiran rad uslovljen je obezbjedjivanjem ulaznih elemenata i pretvaranjem ulaznih elemenata u izlazne i konacno prodajom gotovih proizvoda na trzistu. Sa prodajom gotovih usluga ili   proizvoda stvaraju se uslovi za nastavak rad. Sva tri procesa (nabavka, proizvodnja,  prodaja) imaju podjednaku vaznost za ostvarivanje odgovarajuce dinamike preduzeca kao sistema.

2. EKONOMSKE PRAVNE I ORGANIZACIONE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA Od nastanka peduzeca do danas konstantno se mijenjaju njihove ekonomske,  pravne i organizacione karakteristike kao osnovnih ekonomskih jedinica.

2.1.PREDUZEĆE KAO OSNOVNI EKONOMSKI SUBJEKT   Na preduzećima počiva ekonomski i društveni razvoj. Ona su nosioci svih   poslovnih i investicionih aktivnosti. Kao osnovni ekonomski subjekt savremena  preduzeća: • kreiranjem novih i proizvodnjom postojecih proizvoda i usluga zadovoljavaju drustvene potrebe, • izborima svojih asortimana zasnovanim na trzistu zahtjevima i rezultatima svojih istrazivacko-razvojnih aktivnosti vrse alokaciju raspolozivih drustvenih resursa, • u svojim proizvodno-prometnim aktivnostima vise ili manje efikasno koriste resurse, •   predstavljaju osnovne nosioce i realizatore naucno-tehnickog razvoja, jer se u njhovim istrazivacko-razvojnim centrima realizuje veliki broj primjenjenih naucnih istrazivanja i projekata koji se zavrsavaju proizvodnom i komercijalnom realizacijom, • su nosioci proizvodnje i prometa, a time i predpostavka za funkcionisanje  privrede i ekonomski razvoj zemlje, •  predstavljaju ambijent u kome se prvo desavaju kljucne razvojne promjene, koje su potom preko njegovih poslovnih aktivnosti, sire krugovi po vodi kroz cio drustveni sistem, • svojim poslovanjem, rastom i razvojem kroz internacionalizaciju poslovanja i globalizaciju ekonomije su dostigla takve razmjere i stekla takvu ekonomsku

5

moc, da njihove kompetencije i potencijali mogucih uticaja se ne bi smjeli ignorisati

2.2 PRAVNI ASPEKTI PREDUZEĆA 2.2.1. Preduzeće i njegova bitna obilježja Ako se preduyeće posmatra kao “svojevrsno ekonomsko-pravno jedinstvo” onda  je uobičajeno da ga karakterišu sljedeća bitna obilježja: materijalna i personalna podloga, organizacija, djelatnost, sjediste, firma, ziro racun, opsti akti, poslovne knjige, dobit (gubitak), samostalnost i pravni subjektivitet. Materijalnu podlogu čini njegova imovina i to: •  pravo svojine, • udjeli u drugim preduzecima, •  pravo industrijske svojine, •  potrazivanja i druga imovinska prava Razlikovanje svojinskog rezima nad preduzecem i svojinskog rezima unutar    preduzeca omogucava shvatanje ekonomsko - pravnog jedinstva preduzeca. Imovina  preduzeca, sve stvari i novac (izuzev onih za koje je ulagac zadrzao pravo svojine) unutar   preduzeca ekonomski pripada vlasnicima nad preduzecem, ali pravno pripada preduzecu Personalnu podlogu preduzeca cine vlasnici, menadzeri i zaposleni koji su pritom razlicito integrisani u formalnu strukturu preduzeca. Samostalnost i ravnoparavnost  preduzeca se ustavno garantuje. 2.2.2. Pravni subjektivitet preduzeća U nasoj privrednoj praksi svako preduzece je pravno lice a pravni subjektivitet stice upisom osnivackog akta u sudski registar. Iz statusa pravnog lica za preduzece proisticu sljedece pravne posljedice: prvo, time se obezbejeduje imovinska samostalnost preduzeca, drugo, preduzece samostalno, u skladu sa zakonskim i statusnim sposobnostima,  preuzima prava i obaveze u pravnom prometu, trece, preduzece ima samostalnu firmu, sjediste i ziro racun, cetvrto, stecaj preduzeca ne vodi stecaj njegovih osnivaca kao ni obrnuto, sem kod preduzeca sa neogranicenom odgovornoscu clanova.

2.3. ORGANIZACIONI ASPEKT PREDUZEĆA Komparativne analize efikasnosti i efektnosti pojedinih vrsta preduzeca pokazuju da su vlasnicka i oganizaciona struktura i menadzment T R I najbitnija uzroka razlika u uspjesnosti poslovanja, rasta i razvoja usporedivanih preduzeca. Smatra se da se u savremenim preduzecima mogu identifikovati nekoliko koncepata organizacionih struktura, pri cemu veliki broj autora istice njihov mjesoviti karakter i u konkretnom  preduzecu nije bas lako prepoznati cisti model jedne organizacione strukture. Organizaciona struktura prati proces odlucivanja u preduzecu i zavisi od toga da li  je preduzece vise centarlizovano ili decentralizovano vodeno.

6

• •

Centralizovana preduzeca sa hijerarhijskom strukturom menadzmenta uglavnom su funkcionalno organizovana sa klasicnom, univerzalnom organizacionom strukturom (U - forma). Decentralizovani procesi odlucivanja s jedne i upravljanje putem kapitala s druge strane, doveli su do tzv. „M" divizionalne organizacione strukture u okviru koje dijelovi preduzece imaju punu slobodu, tj. punu poslovnu, ali ne i razvojnu autonomiju.

3. FUNKCIJE, ULOGA I CILJEVI PREDUZEĆA 3.1. FUNKCIJE PREDUZEĆA KAO EKONOMSKOG SISTEMA  Njegove funkcije su: - Preduzece je ekonomski subjekt u okviru kojeg se u robno - novcanoj privredi, obavlja odredena privredna djelatnost i aktivnosti, - Trzisni koncept preduzecem smatra „svaki samostalni finansijski subjekt koji  proizvodi za trziste robu ili usluge”, - Preduzece je osnovni ekonomski i organizovani oblik obavljanja privrednih djelatnosti i ekonomskih aktivnosti ljudi, sa odredenim, unaprijed definisanim ciljevima, - Preduzece obuhvata svaki ekonomski oblik organizaovanja, bez obzira na vrstu  privredne djelatnosti, karakter vlasnistva, velicinu, pravni oblik ili druga obiljezja. Ono uvijek cini samostalnu cjelinu koja proizvodi dobra ili usluge za potrebe trzista, koristi odgovarajuce resurse i snosi poslovnu rizik.

3.2. ULOGA PREDUZEĆA U NACIONALNOJ EKONOMIJI Preduzeće kao osnovna ekonomska jedinica u nacionalnoj ekonomiji ima ključnu ulogu u: • vise ili manje racionalnom koriscenju raspolozivih drustvenih resursa; • kreiranju sistema drustvenih potreba koje kroz dejstvo trzista identifikuje, a kroz  proizvodnju i razmjenu realizuje. Ulogu nosioca privrednog i društvenog razvoja (misiju) preduzeća obavljaju zavisno od: • • •

drustveno raspolozivih resursa (zemljiste, rad, kapital), koncepcije privrednog sistema i konkretne makroekonomske politike kao i strategije drustvenog razvoja, vlasnicke i privredne strukture koju cine mala, srednja i velika preduzeca raznih organizacionih i pravnih oblika.

3.3. CILJEVI PREDUZEĆA KAO EKONOMSKOG SISTEMA Preduzece kao ekonomski sistem pripada sistemima cilja, jer se osniva, funkcionise i razvija da bi obezbjedilo zadovoljavanje potreba drustva. Posto visina ostvarenog PROFITA kao pokazatelja uspjesnosti preduzeca u trzisnoj privredi direktno zavisi od toga kako preduzece kroz svoje proizvode i usluge zadovoljava najsire shvacene

7

drustvene potrebe, onda je jasno da je efektivno poslovanje nuzna pretpostavka efikasnog  poslovanja preduzeca. Iz karakteristika preduzeća kao ekonomskog sistema proizilazi: •   p r v o, ciljeve njegovog funkcionisanja i razvoja treba izvesti iz njegovih funkcija u makroekonomskom i drustvenom sistemu, kao i iz njegove razvojne funkcije, • d r u g o, slozeni karakter preduzeca kako ekonomskog sistema podrazumijeva i kompleksnost ekonomskih ciljeva koji ulaze u njegovu ciljnu funkciju, • t r e c e, posto odnosi preduzeca sa okruzenjem nisu samo ekonomski, to se ciljnom funkcijom preduzeca moraju obuhvatiti i neekonomski ciljevi koje  preduzece ostvaruje svojim funkcionisanjem i razvojem. Ciljnom funkcijom preduzeća treba obuhvatiti sljedeće ciljeve: •   p r v o, ciljeve kojima se ostvaruju interesi potrosaca u pogledu zadovoljavanja njihovih potreba kao i drugi ciljevi, za koje je zainteresovan drustveni sistem, odnosno, drzava, • d r u g o, ciljeve kojima se ostvaruju interesi vlasnika preduzeca, • t r e c e, ciljeve kojima se ostvaruju menadzerski i interesi zaposlenih, • c e t v r t o, ciljeve kojima se ostvaruje interes opstanka, odnosno, razvoja  preduzeca kao ekonomskog sistema, •  p e t o, eko - ciljevi kojima se realizuju zahtijevi prirodnog sistema. Pored pet osnovnih ciljeva koje obuhvata ciljna funkcija preduzeća u nju se direktno ili indirektno inkoprišu ekonomski ciljevi društva, kao što su. • visok nivo zaposlenosti, • stabilnost cijena, • efikasnost, •  pravedna raspodjela dobiti, • rast. Vezivna karika svih interesa i zajednički imenitelj svih preduzeća je  preduzetništvo i preduzetnički interes. U onim ekonomskim sistemima u kojima je u istoriji ekonomije preduzetnicki interes favorizovan kroz slobodno privatno preduzetnistvo ekonomski razvoj je bio ekspanzivan, to su danas ekonomski najrazvijenije zemlje svijeta.

4. KLASIFIKACIJA PREDUZEĆA Kao standardni kriterijumi za klasifikaciju preduzeća koriste se:svojinski oblici, organizacioni oblici i veličina preduzeća kao ekonomski kriterijum.Zakonom o   privrednim društvima koji je donijet 2008. godine svojina prestavlja osnovni kriterjum klasifikacija preduzeća. Pravne forme privrednih društava za pojedine oblike preduzeća u smislu ovog zakona su ortačko društvo,komanditno društvo društvo sa ograničenom odovornošću i akcionarko društvo.

4.1. OBLICI I VRSTE PREDUZEĆA U PRIVREDNIM SISTEMU RS 4.1.1. Ortačko društvo 8

Ortačko društvo je privredno društvo koje osnivaju dva ili više fizičkih i/ili   pravnih lica u svojstvu ortaka društva radi obavljanja određene djelatnosti pod zajedničkim poslovnim imenom. Ortačko društvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom imovinom a ortaci ortačkog društva odgovorni su solidarno za sve obaveze društva cjelokupnom imovinom ako nije drugačije ugovoreno. Ortačko društvo osniva se osnivačkim aktom a može da ima i ugovor ortaka društva.Ulog ortaka može biti u novcu, stvarima i pravima.Izmjene i dopune osnovačkog akta ortačkog društva vrši se uz saglasnost svih ortaka. Ortak društva ovlašćen za vođenje poslova može aa kraju poslovne godine ortaci osnivaju finacijski izvještaj kojim se utvrđuje dobit i gubitak ortačkog društva. Dobit ortačkog društva raspodjeljuje se ortacima na jednake djelove,kao i gubitak. Ortak može prenijeti svoj dio trećem licu samo uz saglasnost ostalih ortaka. Ortačko društvo prestaje:istekom vremena na koje je osnovano,odlukom ortaka o prestanku,sudskom odlukom o prestanku,ne obavljanje poslova neprekidno u periodu od dvije godine prenijeti pravo na treće lice samo ako su sa tim saglasni svi ortaci društva. 4.1.2. Komanditno društvo Komanditno društvo je privredno društvo koje osnivaju dva ili više fizičkih i/ili   pravnih lica u svojstvu ortaka, radi obavljanja određene djelatnosti, pod zajedničkim   poslovnim imenom, od kojih najmanje jedno lice odgovara neograničeno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi rizik do visine svog ugovorenog uloga (komanditor). Komanditno društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom. Osnivački akt mjenja se saglasnošću svih komplementara i komanditora društva ako aktom nije drukčije određeno. Ulog komanditora u komanditno društvo može biti novčani ili ne novčani uključujući izvršni rad i uslige u komanditnom društvu. Komplementar  komanditnog društva ne može prenijeti cjeli udjel ili dio svog udjela bez saglasnosti svih komanditora i komplamentara.Komanditor ne može voditi poslove društva,niti može da zastupa društvo prema trećim licima. Komanditori i komplementari učestvuju u diobi dobiti i snošenju gubitka društva srazmjerno procentu udjela u društvo. Komanditno društvo ne prestaje u slučaju smrti komanditora kao ni u slučaju prestanka komanditora koji nije fizičko lice. Ako iz komanditnog društva istupe svi komplemantari a novi nisu primljeni u roku od 90 dana,komanditori u daljem roku donijeti jednoglasnu odluku o promjeni pravne forme u DOO ili akcionarsko društvo.Ako ne provedu naprijed navedenu radnju komanditno društvo prestaje likvidacijom u skladu sa zakonom. Ako iz komanditnog društva istupe svi komanditori društvo može nastaviti da posluje kao ortačko društvo ili preduzetnik. 4.1.3. Društvo sa ograničenom odgovornosti Društvo sa ograničenom odgovaornošću je privredno društvo koje osniva jedno ili više pravnih ili fizičkih lica,radi obavljanja određene djelatnosti pod zajedničkim   poslovnim imenom. Društvo sa ograničenom odgovornosti odgovara za svoje obaveze cjelopupno imovinom a član društva ne odgovara za obaveze društva osim do iznosa unesenog uloga u imovinu preduzeća tj.društva.Društvo sa ograničenom odgovornosti

9

može da ima najviše 50 članova a ako se broj članova poveća iznad 50 a ali ne više od 100 članova onda društvo mjenja pravnu formu u formu zatvorenog akcionarskog društva. • Minimalni novčeni dio osnovnog kapitala društva sa ograničenim odgovornosti na dan uplate iznosi najmanje 2000 KM. • Član društva ako želi da ponudi svoj udio ili dio udjela trećem licu tj.licu koje nije član društva dužan je da taj udio ponudi društvu.Ako društvo ne iskoristi pravo  prečeg • sticanja u roku određenom ugovoru smatra se da je ponuda odbijena.Članovi društva sa ograničenom odgovornošću čine skupštinu. Društvo saograničenom odgovornošću može da ima direktora ili upravni odbor. • Direktor ili upravni odbor društva odgovoran je za uredno vođenje poslovnih knjiga i unutrašnji nadzor poslovanja u skladu sa zakonom.Skupština društva može razriješiti direktora ili članove upravnog odbora društva. • Član društva prestaje svojstvo člana društva : smrću,prestanku pravnog lica,istupanjem u skladu sa osnivačkim aktom,uz povredu osnivačkog akta,u skladu sa sudskom odlukom,isključenjem iz društva i sl. • Istupanjem iz društva i isključenjem iz društva članu prestaje svojstvo člana u društvu i sva prava koja iz tog proizilaze. 4.1.4 AKCIONARSKO DRUŠTVO Akcionararsko društvo je privredno društvo koje osniva više pravnih lica u svojstvu akcionara pod zajedničkim poslovnim imenom. Akcionari akcionarskog društva ne odgovaraju za obaveze društva osim do iznosa ugovorenog a naplaćenog uloga u imovinu društva. Akcionarsko društvo pored osnivačkog akta može da ima i statut kojim se bliže uređuje poslovanje i upravljanje društvom. Akcionarsko društvo može biti otvoreno i zatvoreno. Ako u osnivačkom aktu nije navedena vrsta akcionarskog društva onda je otvoreno. Zatvoreno akcionarsko društvo čije se akcije izdaju samo njegovim osnivačima broju drugih lica. Zatvoreno društvo može da ima najviše 100 akcionara. Zatvoreno društvo može vršiti upis akcija u vrijeme osnivanje društva ako takav poziv učine društvo nakon osnivanja. Akcionarsko društvo može se osnivati na dva načina: 1) sukcesivno i 2) simultano. Sukcesivno osnivanje se javlja onda kad osnivači upućuju javni poziv za upis i otkup emitovanih akcija društva, a to znači kad otkup ovih akcija, pored njih, vrše i treća lica. Simultano osnivanje se javlja onda kad osnivači sami otkupe emitovane akcije društva i kad se, ne upućuje javni poziv. Po usvajanju finacijskih izvještaja za predhodno poslovnu godinu dobit se raspodjeljuje slijedećim redom:za pokriće gubitaka prenesenih iz ranih godina,za zakonske rezerve,za dividende i za statusne rezereve ako ih društvo utvrdi osnivačkim aktom. Minimalni osnovni kapital tj.minimalni osnovni kapital zatvorenog akcionarskog društva na dan upisa u registar iznossi 20,000 KM a otvorenog akcionarskog društva iznosi 50,000 KM. Skupština akcionara odlučuje o sljedećem: • donosi i mijenja statut, 10

• •

usvaja periodični i godišnji obračun, donosi odluku o raspodjeli godišnje dobiti i pokriću gubitka i usvaja finansijski izveštaj, • donosi odluku o povećavanju i smanjenju trajnog kapitala, • donosi odluku o statusnim promjenama društva, promjeni oblika i prestanku, •  bira i opoziva članove upravnog odbora i nadzornog odbora, • usvaja godišnji izvještaj upravnog i nadzornog odbora, itd Upravni odbor obavlja sljedeće radnje u društvu: •  priprema poslovne i finansijske izvještaje, •  predlaže raspodjelu dobiti, •  priprema prijedloge za skupštinu i izvršavanje odluke, • donosi opšta akta koja ne donosi skupština, • stara se o propisnom vođenju poslovnih knjiga društva, •  priprema izvještaje za skupštinu o poslovodstvu U nadležnosti nadzornog odbora su sljedeći poslovi: • vrši nadzor nad radom uprave i izvršnog odbora direktora, •  pregleda periodične i godišnje obračune i utvrđuje da li su sačinjeni u skladu sa  propisima, • utvrđuje da li se poslovne knjige i druga dokumenta društva vode uredno i u skladu sa propisima i može ih dati na vještačenje, •   pregleda izvještaje koji se podnose skupštini o poslovanju, imovnom stanju i  poslovnoj politici društva • Akcionarsko društvo prestaje istekom vremena za koje je osnovano   pravosnažnom odlukom skupštine akcionara koja se donosi kvalifikanom većinom,pravosnažnom odlukom nadležnog suda kojom se određuje brisanje društva po službenoj dužnosti,odlukom stečajnog suda o otvaranju i zaključenju stečajnog postupka.

4.2.VRSTE PREDUZEĆA PREMA VELIČINI Pored vlasničkog i organizacionog oblika preduzeća za ekonomiju posmatrenog   preduzeća je bitna njegova veličina. Za rangiranje preduzeća na mala,srednja i velika   preduzeća koristi se isključivo ekonomski kriterijum i njihova uloga i značaj kojim se  pridaje u privredi mjere uprovo njihovim ostvarenim ekonomskim efektima. U privredi određene zemlje nemaju veliki preduzeća nosilaca tehnološkog razvoja i izvozno   poslova onda se ne može očekivati značajan ekonomski rast. Sva saznanja ukazuju da se malim preduzeću poklanja velika pažnja i ako oni ne mogu biti strateški nosioci ekonomskog razvoja. Poznato je od davnina da su velika preduzeća motori ekonomskog   procesa što se pokazuje u razvijenim zemljama svjeta i što se danas favorizuje. Na nacionalnu ekonomiku bitno je da se mala ,srednja i velika preduzeća posebno istražuju kako bi se njihovom ekonomijom efikasnije upravljalo mjerama makro ekonomske  politike i poslovno društveni ambijent za njihovo poslovanje i razvoj. 4.2.1.1 Mala preduzeća To je jedan od razloga za različito i najčešće ne potpuno definisanja ovog pojma malog preduzeća. Najveći broj zemalja za definisanje malog preduzeća korist dva 11

osnovna kriterijuma:broj zaposlenih i investirani kapital ili bruto prihod. Među državama EU vladale su razlike u kriterij za utvrđivanje kategorizacijom preduzeća po veličini i u različitim djelatnostima iste države. Preduzetničku djelatnost iz mala i srednja  preduzeća utvrđuju dva zakona i to:Zakonom o zanatskom preduzetničkom djelatnosti i Zakon o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća. Mala predzeća prema zakonu o zanadskom preduzetničkoj djelatnosti ostvaruju se proizvodnjom i pružanju usluga na tržištu radi sticanja dobiti kao svaki drugi oblik samostalne djelatnosti,Zakon o   podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća su pravna lica koja:zapošljavaju  prosječno godišnje od 10 do 49 radnika,ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje 10 mil. KM ili zbir bilansa aktive vrijednosti 2 mil.KM. U okviru malih preduzeća razlikujemo mikro preduzeća koja zapošljavaju prosječno godišnje manje od 10 radnika. Malo preduzeće osniva pojedinac koji je istovremeno i menađžer i vlasnik preduzeća. Uzroci potecijanog ne uspjeha malih preduzeća su:neiskustvo i nedovoljna obučenost vlasnika preduzeća i teškoće u obezbjeđivanju finacijskih sredstava. 4.2.1.2 Srednje preduzeće Preduzeća klasifikuju prema broju zaposlenih što je od često primjenjivanih kriterijima i zanemaruju se veličina kapitala tj.vrijednost aktive. Glavni razlog podjele  preduzeća na mala,srednja i velika je taj što različitost problema sa kojima se suočavaju zahtjeva drgačije metoda i pristupa analizi. Komparativne prednosti preduzeća srednje veličine u odnosu na velika dolazi do izražaja u zadovoljavanju visoko specijalizovane tražnje,kao i u proizvodnji za tržište koja karakteriše brza i česta prilogođavanja,gdje   preduzeća ove veličine mogu da ostvare značajnu ekonomiju obima.Visok stepen specijalizacije poslovnih i upravljačkih funkcija u preduzeću srednje veličine dovodi do  povećanje efikasnosti i rezultuje porastu njegove ukupne efikasnosti 4.2.2 Veliko preduzeće Veličina preduzeća kao različit kriterij pravi razlike na one koji su indikatori apslolutne veličine. Upravljačka neefikasnost upravljanje velikim preduzećima   posljedica je gubitak kontrole upravljačkog podsistema, i otežane komunikacije i kordinacije aktivnosti. Veliko preduzeće jeste kvalitet rada zaposlenih i ukazuje na zaključak da sa veličinom kvalitet rada opada kada negativni efekti veličine na ovom  području još uvjek nisu kvantifikovani tj.izmjenjeni. Problema kvaliteta rada je moguće ublažiti većim platama,poboljšavanjem radnih uslovastvaranjem uslova napredovanja itd.

4.3 VRSTA PREDUZEĆA PREMA DJELATNOSTIMA Proces ukupne društvene reprodukcije obavlja se u okvirima savrmene društvene ekonomije djelatnostima velikog broja različitih preduzeća. Cilj društvene reprodukcije  je podmirenje društvenih potreba. Kruženjem roba od proizvođača do potrošača zatvara se krug društvene reprodukcije čije su faze: proizvodnja,razmjena,raspodjela i 12

  poptrošnja. Zadatak preduzeća kao privrednog subjekta da obavlja određene funkcije u ovakvom shvaćenom procesu društvene reprodukcije. Veza između proizvodnje i   potrošnje pri društvenoj podjeli rada obezbjeđuje prometna faza društvene reprodukcije u kojoj proizvođač svoje proizvode nudi kao robu kupcima odnosno   potrošačima tih proizvoda. U sistemu društvene podjele rada sva preduzeća mogu se   podjeliti u tri vrste i to:Preduzeće za proizvodnju, preduzeće za robni promet i uslužna  preduzeća. 4.3.1 Preduzeća za proizvodnju Težište procesa rada u proizvodnom preduzeću je na proizvodnji tj. na tehnološkoj fazi procesa rada. Pored tehnološke faze redovno postoje pripremna i završna faza  procesa rada. Pored pripremni operacija kojima se obezbjeđuje robni promet tj.nabavka sredstava za proizvodnju kako bi proizvodnja mogla normalno teći. U završnoj fazi   procesa rada pored završnih operacija, kontrola proizvoda i skladištenja postoji još niz operacija čiji je cilj obezbjeđenje tržišnog plasmana proizvoda. U jednom preduzeću je težište na proizvodnim poslovima, dok su prometni svedeni na najmanju potrebnu mjeru. 4.3.2. Preduzeća za robni promet (trgovinska preduzeća) Trgovinska preduzeća kao samostalne organizacije uključuju se svojim zadacima u  prometnu fazu procesa društvene reprodukcije. Njihov zadatak je da obezbjedi razmjenu   proizvodnih roba bilo u sferi proizvodnje ili potrošnje. Težište rada u trgovinskim   preduzećima je na obezbjeđenju robnog prometa. Tehnološku fazu tog procesa čine tehnike kupoprodaje. Organizovanje i proces rada u ovim preduzećima uslovljeni su veličinom i karakterom tržišta djelovanjem konkurencije,strukturom stanovništva i   potrošača raspoloživom radnom snagom. Promjene tržišnih uslova mogu se odvijati u   procesu gušenja ekonomskih zakona a time i smanjivanje samostalnosti preduzeća na tržištu. Trgovinska preduzeća mogu biti organizovana kao preduzeća veleprodaje i malo  prodaje a i kombinovano. 4.3.3. Uslužna preduzeća Ova preduzeća se osnivaju i funkcionišu u tkz.tercijalnom sektoru. U razvijenim tržišnim privredama ovaj sektor postoji dominantan po broju preduzeća obima djelatnosti i zaposlenosti. On obuhvata osiguranje, bankarstvo, zanastvo, ugostiteljstvo intelektualne usluge. Karektzeristika uslužnih preduzeća su fleksibilnost i specijalizacija za odrđene poslove. Uslužna preduzeća spadaju u najbrojniju vrstu preduzeća u savrmenoj tržišnoj privredi. Najčešće se organizuju kao ortačka i komanditna društva i DOO

5. EKONOMIJA – KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST 5.1. POJAM EKONOMIJE 13

Termin ,, ekonomija’’ potiče od grčkih riječi ,,oikos’’ što u prevodu znači – kuća, gazdinstvo i ,,namos’’ što u prijevodu znači – pravilo, red, zakon. Kod starih grčkih filozofa ,,oikonomija ’’ je značila pravila o radu gazdinstvu. Najčešće se terminom ekonomija obuhvataju ekonomske nauke u cjelini. Ekonomija se najopštije definiše kao ljudska aktivnost kod koje se javlja problem ograničenih resursa za realizaciju odabranih ciljeva. Cilj ekonomije je da se postigne: -maksimalna efikasnost (kad je primarno da se korišćenjem raspoloživih resursa ostvari najveći mogući stepen realizacije odabranih ciljeva)ili -minimalizacija troškova (kad je primarno da se uz minimalne troškove ostvare definisani ciljevi). Pod ekonomijom se često podrazumjeva opšta ekonomska teorija (engl. economics). Kao posebna naučna oblast ekonomija obuhvata i ekonomsku teoriju, ekonomsku   politiku i druge ekonomske discipline koje omogućavaju kvalitativnu i kvanititativnu analizu ekonomskih pojava, kao i primjenu naučnih dostignuća u praksi. U opštem smislu ekonomija se može definisati kao naučna oblast i disciplina koja izučava ekonomske zakonitosti u privredi jedne zemlje, grupe zemalja ili regiona. U određenom, užem značenju pojam ,,ekonomija’’  se može tumačiti i u smislu štedljivosti i racionalnog korišćenja raspoloživih komponeti i resursa.

5.2. EKONOMIJA – KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST Ekonomija se definiše i kao konkretna ekonomska stvarnost koja se ispoljava u određenim oblicima i segmenatima djelovanja, kroz aktuelna i konkretna ekonomska stanja i odnose, koji se mjenjaju u skladu sa ciljevima koji se postavljaju pred određenu ekonomiju. Naime proces djelovanja i privređivanja kao svrsishodna djelatnost čovjeka   predstavlja uslov opstanka i razvoja ljudske zajednice. Privređivanje se sastoji u   pribavljanju materijalnih dobara radi zadovoljenja ljudskih potreba. Pošto jednom zadovoljene potrebe ponovo se javljaju, što zahtijeva stalno obnavljanje procesa  privređivanja, tj. reprodukciju. Ovako posmatrano, proces privređivanja ispoljava se kao ekonomska stvarnost, koja predstavlja samo jedan, iako veoma bitan segmenat društvenog života. Ona je, na neki određen način osnova opstanka i razvoja ljudske zajednice. Otuda i težnja čovjeka da tu stvarnost stalno usavršava, čime se doprinosi   poboljšanju životnog i društvenog standarda. Tako je nastalo naučno izučavanje ekonomske stvarnosti, iz čega se razvila opšta ekonomska nauka – osnovne ekonomije (  bivši naziv- politička ekonomija). Naučno posmatranje ekonomske stvarnosti omogućilo   je spoznaje o zakonitostima koje vladaju u tom segmentu društvenog života. Analiza ekonomske stvarnosti pokazala je karakteristične pojave u njenom ispoljavanju, zatim zakonitostima na kojima se one zasnivaju. Izučavajući ekonomsku stvarnost, ekonomska nauka je sistematizovala njene elemente, zakonitosti, faze kao i faktore koji je uslovljavaju. Tako je došlo do spoznaje da se ekonomska stvaranost sastoji od ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju i rezultata reprodukcije. Ekonomija je konkretna ekonomska stvarnost, čiju sadržinu čine ekonomski relevantni elementi, a u kojoj zbivanja nastaju i teku, ili treba da teku bilo po ekonomskim zakonima, ili po ekonomskim principima.

14

Uzeta u najširem smislu, ekonomija se može shvatiti: 1. Kao ekonomski sistem određen: a) svojim ekonomskim ciljevima,  b) izlaznim elementima usmjerenim na ostvarivanje tih ciljeva, c) ulaznim elementima kao pretpostavkom za ostvarivanje ciljeva preko izlaznih elemenata, d) funkcionisanjem, koje nije ništa drugo do smišljeno i organizovano  pretvaranje ulaznih elemenata u izlazne. Kao ekonomski sistem ekonomija može biti organizovana na različitim nivoima, pri čemu su njeni pojavni oblici: a) makroekonomija, koja se može posmatrati kao svjetska ekonomija, kao ekonomija jedne države, kao ekonomija određenog regiona, kao ekonomija neke društveno-političke zajednice u okviru države.  b) Mezoekonomija kao ekonomija preduzeća, ondnosno, bilo koje organizacije na bilo kom sistemu njene organizacije. c) Mikroekonomija kao ekonomija pojedinaca, radnika zaposlenog u bilo kojoj oblasti društvene aktivnosti u kojoj ostvaruje sredstva za život ili pak  ekonomija pojedinaca, potrošača koji troši akumulirana ili na drugi način stečena sredstva. 2. Izraz ekonomija se javlja i kao sinonim za princip ekonomičnosti(ekonomija sredstava rada), princip produktivnosti (ekonomija rada) i princip rentabilnosti (ekonomija sredstava).

6. EKONOMIKA – POSEBNA EKONOMSKA NAUKA Predmet izučavanja svih ekonomskih nauka jesu društvene manifestacije  proizvodnje u najširem smislu. Ekonomske nauke se svrstavaju u sistem učenja o društvu i predstavljaju jedan od podsistema u sistemu društvenih nauka. Sistem ekonomskih nauka predstavlja skup učenja o ekonomskoj stvarnosti i metodama njenog razvoja. Osnovna nauka o ovom sistemu jesu osnove ekonomije, odnosno ekonomska teorija (politička ekonomija) koja otkriva i tumači objektivne zakone proizvodnje, razmjene, raspodjele i potrošnje materijalnih dobara za život u ljudskom društvu uopšte. Sve ostale ekonomske nauke razvijaju se na osnovu opštih spoznaja ekonomske teorije, usmjeravajući se na specifične predmete istraživanja. Tako su nastale i posebne ekonomske nauke, od kojih je jedna e k o n o m i k a. Ekonomika kao posebna ekonomska nauka izučava konkretnu ekonomsku stvarnost, kao i zakonitosti koje vladaju u datom segmentu društvenog života. Ekonomika se bavi problematikom ispoljavanja produkcionih odnosa na nivou određenih organizacionih sistema, koji se javljaju bilo u obliku pojednih država, bilo u vidu  privrednih djelatnosti i grana, odnosno, ekonomskih subjekata-preduzeća. Izračunavajući konkretnu ekonomsku stvarnost na osnovama ekonomske teorije, ekonomika se dalje raščlanjuje na posebne naučne discipline. Ova klasifikacija se zasniva na specifičnom predmetu, cilju i metodu izučavanja. Na osnovu ove podjele nastao je sistem posebnih ekonomskih nauka koji obuhvata: - ekonomiku date države, - ekonomiku industrije,

15

- ekonomiku preduzeća, i sl. Ovako posmatrajući mjesto ekonomike u sistemu ekonomskih nauka dolazi se do zaključka da je to nauka koja se razvija na temeljima ekonomske teorije kao osnovne naučne discipline, a da se ona dalje grana na ekonomike privrednih subjekata. Ekonomika je nauka o ekonomskoj reprodukciji, odnosno društvena nauka o ekonomiji. Klasično shvaćena u najširem smislu, ekonomika analizira raspolaganje ograničenim materijalnim dobrima i uslugama radi podmirenja određenih ličnih ili zajedničkih  potreba. Osnovni princip ekonomike je izvršiti najcjelishodniji od mogućih izbora. U hijerarhiji društvenih nauka ekonomika je nauka o ekonomskim sistemima. Na današnjem nivou naučnog razmatranja u njenim okvirima je ostala sljedeća sadržina kao rezultat naučnog istraživanja i razvoja ekonomike kao nauke: 1. Opšta ekonomska teorija , koja izučava konstiticiji i funkcionisanje makroekonomije na osnovu toga vrši uopštavanja i tamo gdje je to moguće, formuliše zakonitosti ponašanja makroekonomskih sistema. 2. Ekonomika grane ili privrednog sektora , kao što su ekonomika industriije, ekonomika trgovine, ekonomika saobraćaja, ekonomika poljoprivrede, građevinstva itd. 3. Ekonomika preduzeća čiji je predmet izučavanja ekonomija preduzeća kao ekonomski sistem i to: elementi ulaganja, elementi njenih rezultata odnosi između ulaganja i rezultata, principa na kojima treba da se formiraju ti odnosi i faktori koji uslovljavaju odnose između rezultata ulaganja. 4. Izraz ekonomika se sve češće i u životnoj praksi i u nauci upotrebljava i za oznaku potrebe primjene i oznaku same primjene osnovnih ekonomskih principa reprodukcije.

7. EKONOMIJA PREDUZEĆA Rad, rezultati rada i njihovi odnosi čine suštinu, odnosno, sadržinu ekonomije. Razvojem ljudskog društva mijenjali su se kao pojavni oblici ekonomije, mijenjali su se i izrazi rezlultata i izrazi rada kao uslov za ostvarenje rezultata. Izrazi rezultata su funkcija istorijskog razvoja ekonomije. Kao izraz društveno – ekonomskih promjena uz odgovarajuće uslove proizvodnje rezultat ekonomskog rada javlja se kao upotrebna vrijednost, vrijednost i višak vrijednosti . Upotrebna vrijednost je osnovni i jedini oblik  rezultata u naturalnoj ekonomiji. U robno – novčanoj privredi upotrebna vrijednost dobija poseban pojavni oblik –  vrijednost robe . Upotrebna vrijednost je uslov za izvršenje robno – novčane transakcije i u toj mjeri ona je relativni činilac ekonomije. Upotrebna vrijednost kao rezultat postaje relativni faktor ekonomije, ali relativan za sopstvenika novca, a ne za proizvođača uptrebne vrijednosti. U kapitalističkoj robnoj proizvodnji, ekonomski relativan izraz rezultata čini  proizvedena (odnosno ostvarena) nova vrijednost, odnosno,višak vrijednosti . U kapitalističkj proizvodnji rezultat nije samo uslov da se podmire potrebe, već i da se   ponovi proizvodnja. Ekonomski rad je cjelishodna ekonomska aktivnost u stvaranju određene vrste i količine proizvoda podobnih za podmirenje društvenih potreba. Ekonomija preduzeća u ekonomskoj teoriji je ekonomski sistem koji se ispoljava kao konkretna ekonomska stvarnost određena konkretnim stanjima i

16

konkretnim promjenama tih stanja pri ostvarivanju tih ciljeva koji se u sistemu   postavljaju. Stanje i promjene stanja u ekonomiji preduzeća ispoljavaju se kroz njene elemente, a pod dejstvom faktora koji uslovljavaju njenu dinamiku. Sadržinu ekonomije čine : 1. elementi rezultata ekonomije preduzeća i to: a) fizički proizvod s svojim upotrebnim kvalitetama – tehnološkim i funkcionalnim,  b) vrijednsot ostvarene proizvodnje, uzimajući u obzir i dejstvo tržišnog mehanizma, c) nova vrijednost, odnosno, dobit, kao masa realizovane nove vrijednosti; 2. elementi ulaganja u ekonomiju preduzeća koja mogu biti: a) ulaganja u vidu trošenja i to: ako utrošci elemenata proizvodnje(materijala, sredstava za rad i radne snage),  b) kao troškovi (materijala,sredstava za rad i radne snage), c) ulaganja u vidu angažovanja sredstava (osnovnih i obrtnih sredstava), u reprodukciju koja svojim kruženjem kroz kreprodukciju obezbjeđuju kontinuitet materijalnih i radnih tokova u reprodukciji, a time i racionalnost procesa reprodukcije. 3.  Faktori, odnosno, činioci kojima su uslovljeni obim i vrste ulaganja, odnosno, rezultata koji mogu biti: a)prirodni, b)tehnički, c) društveni kao objektivne kategorije i d) organizacioni faktori, kao subjektivne kategorije; 4. Odnosi između elemenata rezultata i elemenata ulaganja, onakvi kakvi se stvaraju  pod dejstvom navedenih faktora, i to sagledavani u svjetlu ciljeva ekonomije preduzeća; 5. Ciljevi ekonomije preduzeća se uklapaju u ciljeve društvene reprodukcije.  Naučna disciplina koja izučava ekonomiju preduzeća naziva se ekonomika preduzeća.

8. EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA Ekonomika preduzeća predstavlja naučnu disciplinu koja izučava ekonomiju preduzeća. Ona predstavlja sistem znanja i shvatanja koja se odnose na ekonomske   procese i stanja kao ekonomske odnose koji proizilaze iz sveukupnih ekonomskih interesa – ciljeva, koji preduzeće svojim poslovanjem i razvojem realizuje. Ekonomika   preduzeća se bavi kvalitativnom i kvantitativnom analizom svih ekonomski relativnih fenomena koji se pojavljuju u ekonomskoj sferi preduzeća da bi njeni rezultati bili korišćeni u praksi organizovanja i upravljanja ekonomijom preduzeća.

8.1. PREDMETI IZUČAVANJA Predmet izučavanja ekonomskih nauka prema ekonomskoj enciklopediji ,, je skoro svaka ljudska djelatnost u kojoj se susrećemo s problemom ograničenih sredstava za realizaciju odabranih ciljeva’’. Njen predmet je izučavanje ekonomije preduzeća kao ekonomska stvarnost preduzeća kao materijalno organizacionih sistema svojstvenih tržišnoj privredi. Ekonomska stvarnost preduzeća manifestuje se u vidu, odnosno ispoljava se kroz: - elemenata ulaganja reprodukcije, - elemenata rezultata reprodukcije, -  principa reprodukcije, - izraza kvaliteta ekonomije, 17

- faktora ulaganja i rezultata reprodukcije. Ovako grupisani izrazi ekonomije preduzeća kao sistema predstavljaju njene  podsisteme čijom se daljom analizom uočavaju njihovi elementi, što ukazuje na veoma složenost ekonomskog sistema preduzeća. Iz tog proističe i složenost ekonomike   preduzeća kao naučne disciplne koja proučava konkrtenu ekonomsku stvarnost  preduzeća. Opšti zakoni ekonomije zasnivaju se na nužnosti ulaganja rada, sadržanog u radnoj snazi i sredstvima za proizvodnju, proces reprodukcije, u cilju obezbjeđenja uslova za podmirenje društvenih potreba. Ekonomska nauka na osnovu spoznaje zakonitosti po kojima se obavlja proces reprodukcije, razlikuje mnogobrojne faktore koji uslovljavaju ulaganja i rezultate kao elemente, klasifikujući ih prema mogućnosti kontrolisanja njihovog dejstva metodama organizacije proizvodnje. Tako se razlikuju dvije osnovne vrste tih faktora: 1) objektivni i 2) subjektivi faktori. 1) Objektivni faktori se ispoljavaju kao dejstvo na preduzeće iz okruženja, a ono može biti dejstvo društvenih faktora iz vanjskog okruženja ili kao dejstvo internih faktora unutar samog sistema, a koji se ogleda kroz dejstvo tehničkih i prirodnih. Menadžment preduzeća vrlo malo može utjecati na dejstvo ovih faktora, a   pogotovo ona se ne mogu mijenjati u toku procesa reprodukcije i ne naporima radnika i menadžmenta. Dejstva unutrašnjih faktora mogu se mijenjati bilo na osnovu promjena tehničkih sredstava rada, tj., promjenom proizvodnje snagerada konkretnog preduzeća, za koju je potrebno dodatno ulaganje. Očuvanje prirodnih uslova podrazumjeva dodatna investicioa ulaganja, što ove faktore po njihovom dejstvu izjednačuje sa tehničkim. 2) Subjektivni faktori ispoljavaju se kao slabosti u organizovanju procesa reprodukcije ili pojedinih njegovih faza, a izražene su nedovoljnim korištenjem raspoloživih objektivnih uslova privređivanja. Njihovo dejstvo ispoljava se u vidu odstupanja od tehničkih uslova proizvodnje-neiskorišćenje raspoložive   proizvodne snage rada, ili u vidu odstupanja od mogućnosti koje pruža njeno okruženje, odnosno propuštene šanse koje su postojale u okruženju. Otkrivanje dejstva ovih faktora predstavlja iznalaženje unutražnjih rezervi za ostvarivanje višeg kvaliteta ekonomije konkretnog preduzeća i njegovo približavanje objektivno mogućem kvalitetu. Mjere za otklanjanje subjektivnih slabosti u funkcionisanju preduzeća usmjerene su na iskorišćavanju unutrašnjih rezervi, čime se nivo kvaliteta ekonomije podiže u veoma ograničenoj srazmjeri, ograničenoj objektivno uslovljenim faktorima, dok se mjerama u  pravcu povećanja proizvodne snage rada, što se postiže investicionim ulaganjima u nove tehničke faktore, kvalitet ekonomije može znatno povećati, pa čak često i višestruko.

8.2. CILJEVI IZUČAVANJA Ekonomika preduzeća je naučna disciplina koja izučava ekonomiju preduzeća, tj.ekonomsku stvarnost preduzeća. Cilj ekonomike preduzeća kao posebne naučne discipline, predstavlja usavršavanje konkretne ekonomske stvarnosti preduzeća.

18

Ova nauka je usmjerena na poboljšanje kvaliteta ekonomije preduzeća koja se  javlja kao element ukupnog makroekonomskog sistema društveno-političke zajednice. Ekonomika preduzeća izučava: 1) rezultate reprodukcije (vrste i količinu proizvoda, vrijednost proizvodnje i dobitak), 2) ulaganja u proces reprodukcije (utroške i troškove elemenata proizvodnje, angažovana osnovna i dobitna sredstva) 3) odnose između rezultata i ulaganja, koji u raznim preduzećima mogu biti različiti, kao posljedica razlika bilo u objektivnim uslovima reprodukcije, bilo u metodama organizacije procesa reprodukcije, 4) faktore koji uslovljavaju ove odnose. Na osnovu sagledavanja ovih osnosa, ekonomika preduzeća izučava i predlaže praktične mjere kojima se utiče na rezultate i ulaganja, a time i na kvalitet ekonomije preduzeća. Ovako posmatran cilj ekonomike preduzeća kao posebne naučne discipline podrazumjeva i određene zadatke na polju istraživanja ekonomske stvarnosti tih sistema na osnovu čega se mogu uočavati određene zakonitosti u funkcionisanju i razvijanju ovih u sklopu društvene reprodukcije. Iz toga proističu i specifični, parcijalni ciljevi ekonomike preduzeća, kao što su optimizacija ulaganja i rezultata, utvrđivanje standardnih ulaganja u proces reprodukcije, izbor stimulativnih mjera za korišćenje unutrašnjih rezervi i slično. Međutim, i ovi parcijalni ciljevi uspostavljaju se u funkciji osnovnog, globalnog cilja ove naučne discipline, a to je poboljšanje kvaliteta ekonomije u interesu zadovoljavanja svih triju oblika potreba (ličnih,zajedničkih i razvojnih). U okviru tako postavljenog cilja, ekonomika preduzeća usmjerena je na oblikovanje ovih sistema.

8.3. METODE IZUČAVANJA Metode teorije ekonomije preduzeća, tj.ekonomike preduzeća predstavljaju skup postupaka kojima se služe opšte društvene nauke, a koji su primjenjivi u ekonomskim naukama uz određene specifičnosti imanentne ovoj posebnoj ekonomskoj disciplini. Svoje spoznaje ekonomika preduzeća zasniva na istraživanjima ekonomske stvarnosti koja je podložna stalnim promjenama i razvoju, a koja se ispoljava u   poslovanju preduzeća, uvažavajući sve te njene karakteristike doprinoseći njenom unapređenju. U izučavanju ekonomske stvarnosti preduzeća, ekonomika preduzeća primjenjuje i druge naučne metode kao što su: analiza i sinteza, verifikaciona, matematičko-statističke, metode ekonometrije, i druge metode kvantificiranja. Naučna metoda analiziranja   podrazumjeva raščlanjivanje poslovanja preduzeća na osnovne elemente i uočavanje onoga što je pozitivno za uspjeh i onoga što negativno utiče na ulaganja i rezultate reprodukcije. Na osnovu primjene metode sinteze, ekonomika preduzeća dolazi do spoznaje o zakonitostima koje vladaju u ekonomiji, a takvo uopštavanje je moguće zahvaljujući činjenici što se ekonomske pojave međusobno prožimaju, prepliću i dopunjuju. Iz toga proističe i mogućnost provjeravanja naučnih pretpostavki u ekonomskoj praksi, kao i opravdanosti riješenja koja se javljaju u poslovnoj praksi.

19

Verifikaciona metoda omogućuje potvrđivanje naučnih pretpostavki(hipoteza) od kojih polazi izučavanje ekonomske stvarnosti preduzeća. Kod istraživanja ekonomksih  pojava, koje se mogu kvantitativno izraziti, ekonomika preduzeća se služi matematikom, statistikom, ekonometrijom, operacionim istraživanjima i drugim metodama kvantificiranja . A u cilju bržeg i jeftinijeg riješenja, preduzeća u određenim slučajevima može primjeniti i metodu case study , odnosno studije slučaja, odnosno, uspješna riješenja u poslovanju drugih preduzeća. Na taj način menadžment datog preduzeća može, u svojim upravljačkim aktivnostima primjeniti pojedine postupke po ugledu na te uspješne slučajeve, odnosno, otkloniti neželjena dejstva na koja ukazuje studija slučaja.

9. EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEĆA Ekonomska stvarnost preduzeća javlja se kao predmet izučavanja ekonomike preduzeća. Ekonomska stvarnost preduzeća ispoljava se u vidu ulaganja i rezultata kao i odgovarajućih principa reprodukcije čije je sprovođenje uslovljeno različitim faktorima (objektivnim i subjektivnim). Objektivni – društveni, prirodni, tehnički Subjektivni – organizacioni faktori Proces reprodukcije započinje ulaganjem elemenata proizvodnje čijim se kombinovanjem u kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, u tehnološkom  postupku, stvaraju novi upotrebni kvaliteti. Elementi proizvodnje (radna snaga, sredstva za rad i materijali). 9.1 ULAGANJE U REPRODUKCIJU 9.1.1 Ulaganja u vidu angažovanja elemenata proizvodnje Materijalni elementi proizvodnje (sredstva za rad i materijal) pribavljaju se u razmjenu za novac sa njihovim proizvođačima. Novac , na taj način, preduzeće pretvara u naturalni oblik odgovarajučih upotrebnih kvaliteta, sredstava za rad i materijala. Pretvaranje vrijednosti iz novčanog oblika u naturalne oblike sredstava za   proizvodnju predstavlja njihovo blokiranje. To predstavlja određeni način vezivanja vrijednosti u naturalnim oblicima jer im je snižena raspoloživost u odnosu na predhodni novčani oblik. Ovako dobijene vrijednosti predstavljaju određenu pripremu za početak  tehnološke faze ciklusa reprodukcije. Kada su materijalni elementi pribavljeni, tj.   pripremljeni za unošenje u tehnološki proces, podvrgavaju se dejstvu radne snage. Djelovanjem radnika na materijale, u tehnološkom procesu dolazi do promjene upotrebnih vrijednosti predmeta rada u niži upotrebni kvalitet proizvoda. Nakon određenog vremena rada neophodno je reprodukovati radnu snagu radnika, a u preduzeću to znači isplata novčane naknade tj. zarade radnicima. Nabavkom sredstava za   proizvodnju i isplatom zarade radnicima angažovana sredstva su zadržana u datom ciklusu reprodukcije kroz fazu tehnološkog postupka, fazu završnog robnog oblika pa sve do prodaje za gotov novac. Nakon prodaje odnosno razmjene vlastitog proizvoda za novac, vrijednosti kojima raspolaže preduzeća vraćaju se u univerzalni oblik. Ovim deblokiranjem stvorene su mogućnosti za početak novog ciklusa reprodukcije  pribavljanjem novih upotrebnih kvaliteta elemenata prozvodnje.

20

Obim angažovanih sredstava uslovljen je veličinom uloženih elemenata proizvodnje i dužinom ciklusa proizvodnje. Zaključak: dužina angažovanja sredstava (blokada). Ako je moguće skratiti dužinu trajanja blokade. 9.1.2 Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja Upotrebne vrijednosti elemenata proizvodnje unešene u tehnološki proces,   pomoću sredstava rada a djelovanjem radne snage na predmete rada, troše se u vidu  pretvaranja upotrebnih kvaliteta materijala u upotrebni kvalitet novog proizvoda.   Na taj način dolazi do postepenog habanja sredstava za rad, a nakon više ponovljenih ciklusa proizvodnje čak i do njihove potpune neupotrebljivosti kao i zamora radnika zbog gubitka njihove energije u procesu rada. Posmatrajući ovako trošenje elemenata  proizvodnje, ono predstavlja naturalni vid oblika u laganja. Veličina trošenja kao oblik  ulaganja uslovljenja je količinom utrošenih elemenata proizvodnje utrošcima i novčanim izrazom njihove vrijednosti cijenama. Iz ovog proističe i definicija ovakvog oblika ulaganja: troškovi su novčani izraz vrijednosti reprodukciono utrošenih elemenata proizvodnje.

9.2 REZULTATI REPRODUKCIJE U procesu proizvodnje djelatnost čovjeka ima za rezultat proizvod koji omogućava zadovoljenje potreba a ujedno je i cilj reprodukcije. Fizički proizvod ima određeni upotrebni kvalitet prilagođen potrebama potrošača. Ima i svoju vrijednost koja zavisi od toga koliko je rada uloženo u njegovo stvaranje a na osnovu te vrijednosti upoređuje se i sa proizvodima drugih proizvođača. Društvena podjela rada uslovila je neophodnost razmjene proizvoda posredstvom novca. U toj razmjeni proizvoda neophodno je da se uspostavi odgovarajuća mjera vrijednosti. Ekvivalent –  količina potrebnog rada, uloženog u stvaranje date vrste i obima proizvoda društveno priznatog u tržišnoj razmjeni. Cijena – odgovarajuća suma novca kao mjera vrijednosti. Cijena proizvodnje –  cjenovni izraz vrijednosti prizvodnje. Vrijednost proizvodnje zavisi od obima proizvodnje. Cijena koja se postiže na tržištu zavisi od upotrebnih kvaliteta prizvoda, količine  proizvoda kao i odnosa ponude i tražnje. Veličina ova dva oblika rezultata reprodukcije (fizičkog proizvoda i cijene) međusobno je uslovljena, kvalitativno, kvantitativno i vremenski, jer od kvaliteta i količine fizičkog proizvoda zavisi cijena ukupne proizvodnje, a prodaju fizičkog  proizvoda na tržištu moguće je ostvariti tek po završetku njegove izrade. Pomenuta dva oblika rezultata reprodukcije predstavljaju uslov za reprodukovanje sredstava za proizvodnju kao i za proširenu reprodukciju ličnih potreba radnika, zajedničkih i opštih potreba društva. Zato oni predstavljaju bruto rezultate reprodukcije. Preduzeće koje je obavilo proces proizvodnje raspolaže samo onim dijelom   proizvedene vrijednosti koja je dodana na reprodukcionu vrijednost sredstava za   proizvodnju – to je novostvorena vrijednost koja predstavlja neto rezultat datog

21

  procesa reprodukcije. Njome se zadovoljavaju potrebe utrošene radne snage, a  podmirivanje opštih i razvojnih potreba vrši se iz viška vrijednosti. Dobitak  je dio novostvorene vrijednosti koja ostaje preduzeću nakon isplate zarada radnika. Dobitak ili profit predstavlja motiv ulaganja kapitala u datu djelatnost a  prosječna profitna stopa   javlja se kao određena srazmjera u rasporedu društvenog  bogatstva po pojedinim djelatnostima.

9.3 PRINCIP REPRODUKCIJE 9.3.1 Osnovni ekonomski princip reprodukcije Ekonomska zakonitost poslovanja privrednih preduzeća jeste mogućnost stvaranja većih rezultata od ulaganja. U ciklusu reprodukcije zahvaljujući sposobnostima radne snage može se stvoriti više vrijednosti nego što je potrebno za njeno obnavljanje. Pored mogućnosti uvećavanja uložene vrijednosti, pred preduzeće se postavlja i zahtjev da se u  poslovanju ostvari veći rezultat od ulaganja. Prema tome osnovni ekonomski princip reprodukcije glasi: ostvariti maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja. Međutim, rezultati reprodukcije javljaju se u tri pojavna oblika  Tri pojavna oblika: - Fizički proizvod - Cijena proizvodnje (vrijednost proizvodnje) - Dobitak (profit)  A ulaganja u dva pojavna oblika: - Angažovanje - Trošenje  Pa u dva vida: -  Naturalni -  Novčani  I tri elementa proizvodnje: - Sredstva za rad - Radna snaga - Materijal Prema tome u funkcionisanju preduzeća konstruišu se i parcijalni principi koji se odnose na pravila ponašanja u pojedenim segmentima tog preduzeća. 9.3.2 Parcijalni ekonomski principi reprodukcije U preduzeću kao organizovanom i složenom sistemu razlikuju se dvije faze ciklusa reprodukcije, faza proizvodnje i faza razmjene, a njih omeđava segment finansiranja. Za njihovo funkcionisanje odgovorni su oni dijelovi radnog kolektiva koji su organizaciono raspoređeni da obavljaju te parcijelne zadatke. U podsistemu proizvodnje proizvodnog sistema javlja se kao rezultat fizički proizvod, a ulaganje je izraženo utrošcima radne snage. Na toj osnovi konstituiše se i prvi  parcijelni princip reprodukcije – princip reproduktivnosti koji glasi: ostvariri određeni fizički proizvod sa minimalnim utrošcima radne snage.

22

Ovako postavljen princip reproduktivnosti odnosi se na racionalnost utroška radne snage, a ako se proširi na racionalnost utroška svih triju elemenata proizvodnje tada se radi o principu globalne reproduktivnosti. U ciklusu reprodukcije, podsistem proizvodnje omeđen je fazama razmjene, pa se kao izlazna veličina tog segmenta javlja cijena proizvodnje. Sa druge strane, ulazne veličine obuhvataju, pored utrošaka proizvodnje, i njihove nabavne cijene. Na toj osnovi konstituiše se i drugi parcijalni ekomski princim repodukcije   – princip ekonomičnosti koji glasi: ostvariti određenu cijenu tj. vrijednost proizvodnje uz minimalne troškove elemenata. Kao što se i vidi ovaj princip obuhvata i elemente reproduktivnosti. To podrazumjeva proširenje zahtjeva u funkcionisanju sistema, pored proizvodnje i na sferu razmjene. Ciklus reprodukcije je uslovljen cirkulacijom ekonomskih vrijednosti koje započinju od novca a završavaju se oplođivanjem vrijednosti u vidu dobitka tj. profita koji prisvaja vlasnik uloženog kapitala, zahtjevi za efikasno funkcionisanje preduzeća kao sistema   proširuju se i na segment funkcionisanja. Na toj osnovi konstruiše se treći parcijalni ekonomski princip reprodukcije – princip rentabilnosti koji glasi: ostvariti maksimalni dobitak, odnosno profit kao preduzetnički rezultat, uz minimalno angažovanje sredstava u reprodukciji. Treći ekonomski princip zapravo predstavlja svodni ekonomski princip reprodukcije  jer obuhvata i elemente principa produktivnosti i ekonomičnosti.

9.4. IZRAŽAVANJE KVALITETA EKONOMIJE Ekonomski principi reprodukcije predstavljaju pravila ponašanja preduzeća u skladu sa zakonitostima privređivanja. Međutim, svaki konkretni sistem ponaša se kao subjekt privređivanja, sa više ili manje uspjeha u sprovođenju reprodukcije. Zato se stepen sprovođenja ekonomskih principa javlja kao mjera uspješnosti poslovanja konkretnog privrednog subjekta. Kako su svi elementi ulaza i elementi izlaza u svojoj suštini određena vrijednost, društveno potreban rad, njihovim svođenjem na ekvivalent  može se ocjenjivati i ukupni poslovni uspjeh. To se postiže svođenjem raznoimenih izraza ulaganja i rezultata na njihove novčane ekvivalente.

9.5. FAKTORI ULAGANJA – POTENCIJALI Specifična dejstva koja uslovljavaju funkcionisanje preduzeća kao privrednog subjekta nazivaju se faktori-potencijali. Ovi faktori-potencijali svojim djelovanjem uslovljavaju veličinu i strukturu ulaganja i rezultata reprodukcije. Ti pojavni oblici raspoloživih  potencijala su brojni. Međutim svi se oni, s obzirom na njihovo porijeklo i način uticaja na rezultate preduzeća i druge karakteristike, mogu svrstati u sljedeće grupe, ako što su: -  prirodni potencijali (Fp), - tehnički potencijali (Fτ), - tržišni potencijal (Ft), - uslovi društvene ekonomije (Fd),

23

-

kadrovski potencijali (Fl), finansijski potencijali (Ff) i organizacioni potencijali (Fω).

1) Prirodni potencijal  proizilazi iz prirodnih uslova koji utiču ili mogu uticati na cjelokupni sistem. Ovi prirodni faktori obično djeluju kao određena robna sredina shvaćena u našem smislu, kao određeni radni ambijent ili kao određeni klimatski i drugi prirodni uslovi za rad.  Njegovi pojavni oblici su: geološki, hidrološki, klimatski, ekološki uslovi, geografski položaj, demografska struktura, biljni i životinjski potencijal, i dr. Ako ovaj potencijal posmatramo sa aspekta konkretnog privrednog subjekta on se dijeli na: a) unutrašnji prirodni potencijal,  b) spoljni-eksterni potrncijal. a) Unutrašnji prirodni potencijal   je internog karaktera i koristi se isključivo u konkretnom preduzeću. On se ispoljava kroz: sadržaj metala, tj.minerala u rudi i uslove eksploatacije, obim i strukturu korišćenja zemljišnog kompleksa, kalorična vrijednost uglja, lokaciju instalisanjih kapaciteta i de. b) Spoljni-prirodni potencijal ispoljava se kroz klimatske uslove, demografsku strukturu, mogućnost korišćenja novih rudnih nalazišta kao i izgrađenost saobraćajnica i druge energetske, komunalne infrastrukture.

2) Tehnički potencijal podrazumjeva sve materijalne ulazne i izlazne elemente procesa, koji su plod ljudskog rada i koji na bilo koji način utiču ili mogu uticati na rezultate preduzeća kao sistema. Tehnički uslovi materijalno organizacionog sistema određeni su: a) karakteristikama proizvoda,  b) karakteristikama sredstava za rad i c) karakteristikama materijala i energije. a) Proizvod sa svojim fizičkim i upotrebnim karakteristikama je namijenjen zadovoljenju određenih društvenih potreba. Njegove najznačajnije karakteristike sa gledišta uticaja na obim ulaznih i izlaznih elemenata procesa su: oblik i spoljni izgled, dimenzija i težina, tehnološki i funkcionalni kvalitet. b) Karakteristike sredstava za rad se ogledaju kroz: tehnološke karakteristike procesa, tehničke karakteristike sredstava za rad i radne karakteristike sredstava za rad. c) Karakteristike materijala i energije. Djelovanje tehničkih faktora na sistem   preko karakteristika materijala i energije formira se zavisno od dimenzija materijala i njihovih karakteristika. Dimenzije materijala mogu biti   prilagođene konstrukcionim zahtjevima, a mogu u manjoj ili većoj mjeri odstupati od tih zahtjeva. Zavisno od toga nastaju manji ili veći odpaci materijala što utiče na nivo utrošaka po jedninici rezultata-proizvoda.

3. Tržišni potencijal na preduzeće i njegove rezultate utiče: preko obima ekonomije i moguće realizacije roba i suluga, preko ulaznih i izlaznih cijena procesa i preko nivoa ulaznih elemenata po jedinici rezultata. Obim moguće realizacije i nivo cijena zavisi od

24

odnosa između ponude i tražnje. Ti odnosi se mijenjaju pod uticajem brojnih faktora koji utiču na ponudu i tražnju. Promjena tražnje uslovljena je promjenom nivoa cijena, izmjenom ukusa potrošača, pojavom novih proizvoda, promjenom cijena supstituta, očekivanom  promjenom cijena, promjenom broja potrošača, izmjenom strukture potrošnje i dr.

4. Uslovi društvene ekonomije kao potencijal su pretežno konstitucioni elementi makro sistema. Ovaj potencijal na ekonomiju preduzeća se ispoljava preko: makroekonomskog,  političkog, obrazovnog sistema, ali i preko nivoa društveno-ekonomskog razvoja, zakonske i normativne regulative i razvijenosti međunarodnih ekonomskih odnosa. 5. Kadrovski potencijal   proizilazi iz kvantitativnog i kvalitativnog stanja kadrova koji su uključeni ili koji mogu biti uključeni u organizacioni proces. Kadrovski potencijal može biti: a) interni i  b) eksterni. a) Interni kadrovski potencijal podrazumjeva kvantitativno i kvalitativno stanje radnika uključenih u konkretno preduzeće. Kvantitativno stanje radnika može da se izrazi na  bazi: izvršenih časova rada, potrebnih časova rada, tj.norma časova, prosječnog broja zaposlenih prema stanju na kraju mjeseca i broja uslovnih radnika. Kvalitativni izraz internog kadrovskog potencijala ispoljava se kroz: obrazovnu strukturu radnika, stručnu strukturu radnika, starosnu strukturu radnika, zdravstveno stanje radnika,  prema mjestu i uslovima stanovanja. b) Eksterni kadrovski potencijal obuhvata kvantitativno i kvalitativno stanje kadrova i zaokruženje koje je moguće uključiti u konkretnu organizaciju.

6. Finansijski potencijal podrazumjeva mogućnost finansiranja tekućih, srednjoročnih i dugoročnih potreba preduzeća. Finansijski potencijal neposredno utiče na nivo i dinamiku ulaznih i izlaznih elemenata sistema. Taj uticaj se ispoljava kroz mogućnosti obezbjeđenja  potrebnih stalnih sredstava, mogućnosti nabavke potrebnih reprodukcionih sredstava, isplata  plata radnicima i sl. Finansijski potencijal je takođe jedan od značajnih faktora kvantitativnog i kvalitativnog razvoja preduzeća. 7. Pod organizacionim potencijalom   podrazumjevamo kompoziciju ljudskih aktivnosti u korišćenju raspoloživog potencijala. Te kompozicije ljudskih aktivnosti nazivaju se organizaciom. Ovi faktori ne djeluju izolovano, već u zajednici sa drugim objektivnim faktorima (prirodnim, tehničkim, društvenim, kadrovskim, finansijskim).

10. EKONOMIJA PREDUZEĆA KAO IZRAZ FUNKCIONISANJA PREDUZEĆA

25

Sistemski pristup preduzeću podrazumijeva sagledavanje njegove najšire shvaćene ciljne funkcije i sve ukupnih pojavnih manifestacija njegovog ponašanja,da bi se stvorile   predpostavke da se efikasno upravlja njegovim poslovanjem,rastom i razvojem. Sistemski   proces preduzeća podrazumijeva da se preduzeće tretira kao sistem. S obzirom na njegovu ciljnu funkciju i materijalnu i kadrovsku podlogu preduzeće je ekonomski sistem jer je osnovano,egzistira,raste i razvija se da realizuje ekonomske ciljeve.Istoveremeno ima karekteristike funkcionalnog ekonomskog sistema. Preduzeće je sistem cilja,jer se osniva da realizuje i gasi ako ne ostvaruje ekonomske ciljeve. Preduzeće kao ekonomski sistem nastaje kao rezultat čovjekovog organizacionog stvaralaštva, pa u sebi nosi i karekteristike organizacionog sistema. Iz karekteristika preduzeća tehnološkog i otvorenog sistema proizilazi da su interakcije sa okruženjem predpostavka njegovog funkcionisanja i razvoja.To znači da se međusobno mijenjaju,međuzavisni,direktni i indirektni uticaji između okruženja i preduzeća. Okruženje  je faktor opstanka i efikasnosti razvoja preduzeća. Preduzeće kao ekonomski sistem opredjeljuju njegovi elementi, onda je jasno da se suština njegovog ekonomskog postojanja ne može razumjeti ako se ne otkrije suština i karakter  ekonomskih procesa i ekonomskih odnosa,na kojima počiva njegovo funkcionisanja.kao i ekonomskih stanja,kroz koja prolazi u ostvarivanju svoje ekonomske misije. Funkcionisanje   preduzeća nije ništa drugo nego odvijanje određenih procesa koji nastaju tek zavisno od čovjekove volje,a u zavisnosti od eksternih i internih faktora koji te procese svojim dejstvom uslovljavaju.Karekteristike ovih procesa zavise od toga da li su u pitanju  prirodni,programirani ili ekonomski tokovi.Iz svih karekteristika preduzeća kao ekonomskog sistema proizilazi da se u njegovom funkcionisanju istovremeno odvijaju:prirodni   procesi,tehničko-tehnološki programirani proizvodni proces i ekonomski procesi. Prirodne   procese regulišu svojim dejstvom prirodni znakovi i u njima se odvijaju prirodni tokovi materije,energije i informacija.Tehničko-tehnološke programirane proizvodne procese koji   počivaju naučno stručni programiranim tokovima materije,energije i informacije,regulišu  programi,ali zavise i od ponašanja menedžera i zaposlenih koji svojim aktivnostima mogu da utiču na tokove. Ekonomske procese koji se odvijaju u funkcionisanju preduzeća u tržišnoj   privredi regulišu svojim dejstvom tržišni zakoni i ekonomski principi koji se moraju  poštovati u organizovanju poslovanja preduzeća. Funkcionisanje preduzeća preko odvijanja ovih procesa treba da obezbijedi:efikasno zadovoljavanje potreba prema zahtijevima tržišta,racionalno upotrebu ograničeno raspoloživih društvenih resursa i ostvarivanje takvog nivoa ekonomije,odnosno,ekonomskih rezultata kojima se zadovoljavaju protivriječni ekonomski ineteresi potrošača ,vlasnika,menadžera,zaposlenih i ostalih zainteresovanih stejkhodera. Preduzeće kao poslovni sistem je određeno:njegovim ciljevima,prirodnim i tehničkim elementima u organizacionoj strukturi,procesima koji se odvijaju u njegovom funkcionisanju i stanjima koji označavaju način njegovog poslovanja i prolaznu određenost ili fazu njegovog razvoja.Upravljanje ekonomijom preduzeća podrazumijeva poznavanje suštine svih procesa ,tokova svih stanja i podstanja i svih faktora koji utiču na funkcionisanje preduzeća.

11. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST PREDUZEĆA

26

Kao koncept koji u sebi sadrži i povezuju ciljeve preduzeća,resurse i transformacione procese koji predstavljaju osnovu za realizaciju ciljeva,efikasnost i efektivnost su od suštinskog značaja za svako preduzeće. Efektivnost podrazumijeva zahtijev da se prvo izvrši izbor pravih ciljeva,a potom korišćenjem raspoloživih resursa ostvari maksimalna realizacija izabranih ciljeva. Efikasnost predstavlja zahtijev da se realizacija izabranih ciljeva ostvari uz najmanje korištenje raspolozivih resursa uz najveću racionalnost njihove upotrebe. Postoje tri tipa efikasnosti kojima se tako stanje ekonomije izražava:proizvodna efikasnost ,kao zahtijev da se ouputi ekonomije proizvede uz što nize troškove;alokativna efikasnost ,kao zahtijev da se raspoloživi resursi alociraju na   proizvodnju onih proizvoda i usluga koje društvo traži;distributivna efikasnost ,kao zahtijev da se ouputi distribujišu na takav način da potrošači ne žele kada je u pitanju njihov dodatak i tržišne cijene da svoj dohodak troše na bilo koji drugi način. Efektivnost preduzeća predstavlja stepen ostvarenja ciljeva preduzeća,viši stepen ostvarenja ciljeva preduzeća indikator je veće efektivnosti.Ako se efektivnost ispoljava kao zahtijev za realizacijom određenog stepena izabranih ciljeva uz najmanje korištenje raspoloživih resursa preduzeća,onda se efikasnost izražava odnosom rezultata i ulaganja neophodnih da se ti rezultati ostvare.Što je poterbna manja količina resursa da se određeni rezultat ostvari,odnosno,što se sa određenim količinama resursa ostvaruju veći rezultati,to je efikasnost preduzeća veća i obrnuto. Proizvod je rezultat izbora ali efikasnije i manje efikasne proizvodnje.Njegov kvalitet i količina koju treba proizvesti zavise od odluka o izboru proizvoda i njegovih karakteristika (efikasnost)ali konkretno   proizvedena količina i ostvaren kvalitet su izraz proizvodne sposobnosti(efikasnost).Preduzeće može biti ekonomski efikasno, a da to neprati ekonomska efektivnost;to znači da proizvodi zalihe nekonkurentnih proizvoda ili ih   prodaje po cijenama koje ga vode ka gubitku.Ono može biti efektivno iako nije ekonomski efikasno jer u uslovima izražene tražnje može prodavati manje racionalno  proizvedene proizvode ali će ukupan efekat biti manji zbog visokih troškova.

12.ELEMENTI EKONOMIJE PREDUZEĆA 12.1.RADNI KOLEKTIV PREDUZEĆA 12.1.1 Sastav radnog kolektiva Zaposleni bez obzira na funkciju, ulogu, mjesto i posao koji obavljaju čine kolektiv preduzeća. Radni kolektiv nastaje slobodnim angažovanjem radnih ljudi u  preduzeću. Međutim, jasno je da sastav radnog kolektiva nije rezultat isključive slobodne volje i želje za radom u određenoj organizaciji, nego je rezultat određenih potreba sa gledišta strukture radnog kolektiva u zavisnosti od funkcije koju će organizacija imati u  procesu društvene reprodukcije i u zavisnosti od njene djelatnosti, sredstava i ciljeva. Na sastav radnog kolektiva utiče i mogućnost iznalaženja odgovarajuće vrste i stručnosti radne snage. Kolektiv u odnosu na zadatak može biti:

27

optimalno strukturisan ili da sastav radnog kolektiva odstupa od optimuma. Sposobnost da izvrši radni zadatak na najbolji mogući način u određenom roku koji se   pred njim postavi predsatvlja optimalni sastav radnog kolektiva. Zadatak je definisan najprije karakterom dijelatnosti i strukturom preduzeća, a zatim podjelom rada u njemu. Posmatran sa kvalitativne strane podrazumijeva kvalifikovanost, tj. određenu stručnost radnika koja mora da odgovara vrsti posla na konkretnom radnom mjestu, a kvantitativno to je sposobnost, koja se posmatra sa aspekta usklađenosti veličine kolektiva i obima   posla, odnosno, zadatka koji treba završiti u određenom roku. Svaki član radnog kolektiva treba da bude sposoban za poslove i zadatke na koje se rasporedjuje. Stalna dinamika u razvoju kvalifikovanosti radne snage dovodi do stalnog usavršavanja i  potrebe premještanja sa jednog na drufo radno mjesto. Jednom ostvaren optimum radnog kolektiva nije održiv u dužem vremenskom periodu, jer se stalno uspostavljaju novi odnosi potrebne i realne kvalifikovanosti. Razvoj nauke i tehnike uslovljava način obavljanja posla na pojedinim radnim mjestima. Fluktuacija radne snage dovodi do pada  produktivnosti rada zbog gubitka vremena prilagođavanja. 12.1.2.Promijene sastava radnog kolektiva Optimalni sastav radnog kolektiva je onaj sastav, koji se podudara sa potrebama, cjeneći sa gledišta sposobnosti radnog kolektiva da izvrši zadatke koji se pred njim nalaze. Optimalni sastav radnog kolektiva je onaj njegov sastav pri kome će radni kolektiv na najbolji način izvršiti svoje zadatke. Kako su zadaci u okviru radnog kolektiva uslovljeni djelatnošću preduzeća i podjelom rada koja je u njemu izvršena, tako će i sastav radnog kolektiva u prvom redu zavisiti od ta dva faktora. Dejstvo promjena koje se dešavaju u strukturi radnog kolektiva narušava optimalan sastav radnog kolektiva. Formiranje radnog kolektiva je stalan proces trajnih promjena uslovljenih  procesima: uključivanjem novih radnika u radni kolektiv, napuštanjem radnog kolektiva i razvijanjem kvalifikovanosti profila radnika u radnom kolektivu. Uključivanjem novih članova, radni kolektiv se prilagođava svojim zadacima kvalitativno i kvantitativno. Kvalitativno u tom smislu što se za zadatke za čije izvršenje u radnom kolektivu ne   postoje radnici potrebnih kvalifikacija uzimaju radnici iz okruženja koji imaju takve kvalifikacije. Kvantitivno što se na onim radnim mijestima na kojima je postojeći broj radnika nedovoljan uzimaju novi radnici da bi se popunio broj potreban za izvršenje  postavljenih zadataka. Radnik ostaje u radnom kolektivu dotle dok ekonomski interesi obezbjeđuju ostvarivanje radnika i preduzeća.Ako njegov interes nije u dovoljnoj mjeri zadovoljen,on svojevoljno napušta kolektiv i dolazi tamo gdje su mu uslovi povoljniji. Radni kolektiv pored priliva i odliva radne snage mijenja se i zbog toga što se stalno mijenjaju uslovi izvršenja zadatka, pa je neophodno da se mijenja i kvalifikaciona struktura i da se stvarni sastav kolektiva približi optimalnom sastavu, a to znači da definisani zadatak obavi kvalitetno, odnosno, efikasno i u najkraćem mogućem roku i na najbolji mogući način.

28

12.1.3. Integrisanost radnog kolektiva Ukoliko se pojedinci, članovi kolektiva sa svojim motivima i ciljevima povežu   jedinstvenim zajedničkim ciljevima i jedinstvenim radnim moralom ostvaruje se integrisanost radnog kolektiva. Ako postoji više zajedničkih interesa, integrisanost kolektiva je na višem nivou. U savremenim uslovima poslovanja integrisanje radnika u  jedinstveni kolektiv preduzeća je centralni problem organizacije. Kolektivnim ugovorom utvrđene su najniže cijene rada za vrstu i stepen kvalifikovanosti po djelatnsotima, odnosno, granama. Odgovornost, težina posla i uslovi pod kojima se obavlja posao odgovaraju zahtjevima u okviru složenosti posla. Zadovoljavanje individualnih potreba i motiva radnika djeluju kao faktor integracije preko: osjećaja zadovoljstva od rada koju konkretni proizvođač ostvaruje, zadovoljstva u izvršavanju sopstvenog zadatka i zadovoljstva kolektiva u kome radi. Stalno poboljšavanje uslova rada, zaštite na radu, dobri međuljudski odnosi, samo su dio doprinosa u integraciji kolektiva.

12.2.SREDSTVA PREDUZEĆA Da bi se obavila bilo koja poslovna aktivnost, preduzeću su pored ljudskih faktora, kao što je radna snaga, potrebna i ostala dva faktora proizvodnje,sredstva za rad i predmet rada. U izrađivanju upotrebnih vrijednosti radi prisvajanja prirodnih stvari za ljudske potrebe, opšti uslovi za razmijenu materije između čovjeka i prirode proces rada  predstavlja se kao svrsishodna djelatnost rada. Sredstvo za rad jeste stvar ili skup stvari koje radnik stavlja između sebe i predmeta rada i koje mu služe kao oruđa za sprovođenje njegove dijelatnosti na tom predmetu. Predmet rada je samo sirovina onda ako je već   pretrpio kakvu izmijenu putem rada. Sredstva za proizvodnju predstavljaju sredstva za rad i predmet rada, a kolika je uloga i značaj sredstava za rad može se shvatiti ako se ona  posmatraju u odnosu na sam rad u ekonomskim epohama koje se razlikuju ne po onome šta se pravi već kojim sredstvima i kako se pravi. 12.2.1.Vrste sredstava Ekonomske vrijednosti kojima se ostvaruju ciljevi, odnosno, obavljaju poslovi i zadaci a predstavljaju sredsta apreduzeća. Prema zakonskim propisima sredstva   preduzeća se grupišu u :poslovnu aktivu i vanposlovnu aktivu. Upisan, a neuplaćen kapital, stalna sredstva, obrtana sredstva, aktivna vremenska razgraničenja u cijelini čine  poslovna sredstva i poslovnu aktivu. Sredstva zajedničke potrošnje za potrebe stanovanja, sredstva zajedničke potrošnje za druge potrebe i ostala vanposlovna sredstva  predstavljaju vanposlovnu aktivu. Kriterijum za podijelu poslovnih sredstava na stalna i obrtna sredstva je karakteristika trošenja i brzine reprodukovanja. Obrtna sredstva su ona čija se vrijednost cijela reprodukuje u jednom ciklusu. Stalna sredstva su ona čiji je koeficijent obrta manji od jedan, a obrtna sredstav su ona koja imaju koeficijent obrta veći od jedan. Stalna sredstva sačinjavaju u prvom redu opremu, koja daje poseban ton i  pečat načinu proizvodnje određenog proizvoda i ukupnom kvalitetu ekonomije preduzeća u proizvodnji. Obrtana sredstva na svom kružnom kretanju javljaju se u svakoj fazi ciklusa u drugom obliku i trpe na taj način metamorfozu ili prelaska iz jedne faze u drugu. Prema našim zakonskim propisima obrtana srdestva sačinjavaju: zalihe,

29

kratkoročna potraživanja, hartije od vrijednosti, novčana sredstva i aktivna vremenska razgraničenja. Obrtna sredstva u zalihama obuhvataju: materijal i rezervne dijelove,sitan iventar, proizvodnju, gotove proizvode i robu. Kratkoročna potraživanja iz poslovanja sačinjavaju: avansi, depoziti i kaucije, kupci u zemlji, kupci u inostranstvu, potraživanja od povezanih preduzeća,potraživanja od specifičnih poslova, razna potraživanja iz   poslovanja. Hartije od vrijednosti i novčana sredstva čine pozicije raznih vrijednosnih   papira i gotovine.Pomoću koeficijenta obrta i vremena trajanja obrta omogućuje se kontrola brzine obrta, kontrola korišćenja obrtnih sredstava, a oni istovremeno služe za utvrđivanje obima potrebnih sredstava i otvorenog nivoa rentabilnosti. Pored ostvarene rentabilnosti, preduzeća moraju za vođenje zdrave poslovne politike, za održavanje zdravog finansijskog stanja voditi računa i o likvidnosti preduzeća. Obim i struktura obrtnih sredstava uslovljeni su specifičnostima svakog preduzeća i procesima koji se odvijaju u njemu. 12.2.2.Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta U procesu proizvodnje sredstava troše svoju vrijednost prenoseći ih na novi   proizvod u granicama koje se procijenjuju i,priznaju kao opravdane. Sredstva kao element i faktor ulaganja predstavljaju značajnu determinantu kvaliteta ekonomije i to  preko svojih oblika ulaganja: trošenja, angažovanja i preko nosioca nove tehnike. Zbog toga što ne postoji usklađenost između trošenja i prenošenja vrijednosti, postoje razlike koje se u procesu trošenja posmatraju :sa stanovišta procesa rada,vremena trošenja i  preko dejstva tržišta. Sredstva se troše u procesu rad kao rezultat procesa trošenja radne snage. Trošenje sredstava za rad vrši se kad su sredstva van funkcije procesa rada i   procesa trošenja radne snage ali utiče na kvalitet ekonomije preduzeća negativno. Angažovanje sredstava počinje procesom nabavke, a dezangažovanje njegovim  pretvaranjem u novčani univerzalni oblik. Svojom angažovanošću sredstva vrše funkciju obezbijeđenja kontinuiteta reprodukcije. Suma angažovanih sredstava i vrijeme njihove vezanosti za reprodukciju uslovljeno je tehničkim faktorima ali i uslovima nabavke. Sredstva za proizvodnju koja povećavaju proizvodni učinak znače progres i za ekonomiju koje je primjenjuju, ali i za sve ostale ekonomije koje koriste proizvode konkretne ekonomije, jer smanjuju količinu predhodnog rada sadržanog u robi, odnosno, smanjuju troškove proizvodnje. Razvojem tehnike i tehnologije stvara se nova upotrebna kvaliteta te na taj način sredstva postaju transmisija kojom se povezuju novi upotrebni kvaliteti i  potrebe u razvoju. 12.2.3.Odnosi sredstava i zadatka Za uspješno obavljanje poslovnih aktivnosti nužno je da jedno preduzeće raspolaže sa dovoljno i po kvalitetu raspoloživim sredstvima. Kvalitativna odredjenost sredstava funkcija je u prvom redu uslovljena od prirode djelatnosti preduzeća. Struktura sredstava po namjeni i tehničkim osobinama uslovljena je funkcijom koju preduzeće vrši u procesu društvene reprodukcije. U koliko postoji djelimična ili potpuna neusklađenost između sredstava i zadataka, zadatak će biti djelomično izvršen ili će njegova realizacija u potpunosti izostati. Ovakva diktirana sprega između sredstava postoji samo u oblasti sredstava za rad jer se oni međusobno uslovljavaju kod predmeta rada, odnosno obrtnih

30

sredstava, situacija je nešto drukčija. Ovde se veza između sredstava i zadataka uspostavlja indirektno preko osnovnih sredstava, odnosno preko oruđa za rad. Ako   preuzeće ne bude imalo odgovarajuću vrstu sirovina, odgovarajući kvalitet materijala neće moći da proizvede proizvod određenog kvaliteta. Sinhronizacija obrtnih sredstava je   još očiglednij, zbog stalnog kruženja te se odnosi između pojedinih oblika moraju   permanentno održavati, čime se obezbjeđuje kontinuitet procesa reprodukcije. Svaki   poremećaj harmonije između sredstava i zadataka ima za posljedicu djelomično ili  potpuno neizvršenje zadataka. Racionalnost na tom području svodi se na traženje uvjek  novih optimuma i nastojanje da se stvarno stanje njima približi. Mora da postoji vremenska usklađenost između sredstava i obima posla. Poslovi i sredstva se moraju vremenski tempirati radi izvršenja preuzetog zadatka u društvenoj reprodukciji. Sa  povećanjem obima poslova mora da dođe do povećanja sredstava u istoj proporciji čime se omogućuje blagovremeno izvršenje ukupnog zadatka, sa opadanjem obima nužna je sinhronizacija obima poslova i sredstava prema tom nižem nivou ili će u suprotnom doći do ispadanja sredstava iz funkcije ili će se sredstva neracionalno koristiti. Stalno   pretvaranje proporcija u disproporcije sa težnjom da se uspostave neki novi optimalni odnosi između sredstava i zadataka što samo po sebi znači praktično efikasnije korištenje raspoloživih sredstava, karakteristično je za poslovnu aktivnost odnosno za postizanje optimalnih finansijskih rezultata.

13.TROŠENJE KAO OBLIK ULAGANJA U REPRODUKCIJU I NJEGOVO KLASIFIKOVANJE Da bi se proizvodnja obavila potrebno je da se reprodukuje radna snaga kao minuli rad utrošena u predhodnom ciklusu proizvodnje,čime se obezbjeđuju uslovi za novu proizvodnju. Reprodukovanje se obavlja prenošenjem rada na nov proizvod. Proizvod kao rezultat reprodukcije predstavlja društveni cilj proizvodnje i ima svoju ekonomsku vrijednost. Ekonomska vrijednost je osnovno mjerilo društvene cijelishodnosti bilo koje proizvodnje. Ona je izraz: a)društveno priznatih ulaganja vrijednosti u reprodukciju da bi se dobio željeni  proizvod,   b)društvenog priznanja cjelishodnosti konkretne proizvodnje sa stanovišta društvenih interesa i društvenih potreba. Posmatrano sa ovih aspekata vrijednost proizvodnje može da se kvantitativno izražava i tretira kao: 1) proizvedena vrijednost  2) tržišna cijena proizvoda 1)Proizvedena vrijednost    je izraz društveno priznatih ulaganja elemenata   proizvodnje,koji predstavljaju uslov za stvaranje nove vrijednosti tj. proizvoda.Ti elementi su: materijal(M), sredstva za rad(I) i radna snaga(L). Proizvedena vrijednost je zbir: 31

V=Vm+Vi+Vl Pri čemu je : V =vrijednost proizvodnje, Vm=vrijednost utrošenog materijala, Vl= vrijednost koja je rezultat društveno priznatog trošenja radne snage(nova vrijednost) Vi= vrijednost utrošenih sredstava za rad. Ove komponente vrijednosti proizvodnje kvalitativno se mogu tretirati kao: a)prenijeta vrijednost b)nova vrijednost-novostvorena vrijednost

a)Prenijeta vrijednost se sastoji od vrijednosti sredstava za proizvodnju ,ona je zbir 

Vmi=Vm+Vi

Vmi= prenijeta vrijednost, Vm= vrijednost utrošenog materijala, Vi= vrijednost utrošenih sredstava za rad. Komponente vrijednosti utrošenih sredstava za rad i utrošenog materijala u procesu  proizvodnje novog proizvoda nisu kao vrijednost proizvedene u tom procesu jer su one  postojale i prije početka trošenja u tom procesu ,one su samo prenjete kao vrijednost u nov proizvod.

b) Komponenta nova vrijednost -novostvorena vrijednost nije postojala kao društveno  priznata ekonomska vrijednost prije početka proizvodnje proizvoda.Ona je postojala kao količina bioenergije ,proizvodne energije radnika ,radnog kolektiva,koji proizvodi  proizvod novih upotrebnih kvaliteta. Utrošci proizvodjačeve bioenergije neophodni da bi se dobio novi proizvod predstavljaju novu ekonomsku vrijednost. Kao najpouzdanije mjerilo za izražavanje proizvedene vrijednosti uzima se društvenopotrebno vrijeme trajanja procesa rada da bi se dobio novi proizvod.Ta mjera se potvrdjuje u procesu razmjene ,pod dejstvom ponude i potražnje na tržištu. 2)Tržišna vrijednost proizvoda je vrijednost koju društvo priznaje pri njegovoj razmjeni na tržištu.Ona nemora da bude ravna njegovoj proizvedenoj vrijednosti već može da naviše ili na niže odstupa od nje,zavisi od toga u kojoj je mjeri proizvođač tog  proizvoda uspjeo da ocjeni društvenu opravdanost proizvodnje upravo takvog proizvoda i u onim količinama u kojima ga je proizveo.Prvo odstupanje predstavlja pozitivan korektiv proizvedene vrijednosti od strane društva,korektiv veće tržišne vrijednosti od   proizvedene vrijednosti proizvoda,drugo odstupanje predstavlja negativan korektiv za   proizvođača ,pri kome se tržišna vrijednost spušta ispod proizvedene vrijednosti.Može odstupati na više ili niže od proizvedene vrijednosti:

C = V ± Cδ

Pri čemu je : V =vrijednost proizvodnje, C = tržišna vrijednost proizvod ±Cδ = odstupanje tržišne vrijednosti od proizvedene vrijednosti

32

Proces reprodukcije uvijek se odvija kroz interakciju elemenata proizvodnje: radne snage, sredstava za rad i predmeta rada. Ovi elementi se ulažu u proces reprodukcije kao određeni upotrebni kvaliteti i kao ekonomske vrijednosti. Ulaganja ekonomskih vrijednosti ispoljavaju se kao: - Trošenje elemenata proizvodnje, i - Angažovanje vrijednosti. Trošenje elemenata proizvodnje odvija se tako što radna snaga djeluje na sredstva za rad u tehnološkom procesu na materijal radi dobijanja novog upotrebnog kvaliteta. Ljudski rad prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod. Novoostvarena vrijednost u sebi sadrži: 1. Potrebnu vrijednost za reprodukovanje utrošene radne snage, i 2. Višak vrijednosti. 1)   Potrebna vrijednost je izraz reprodukcione vrijednosti utrošene radne snage, koja se utvrđuje na osnovu ekonomskih zakonitosti koje vladaju u oblasti raspodjele rezultata društvenog rada. Njena visina je komplementarna sa visinom viška vrijednosti, i u vezi je sa ciljevima društvene proizvodnje, koja se ispoljava kao lična, razvojna i opšta. 2) Višak vrijednosti je rezultat specifične uloge radne snage u procesu reprodukcije, izražene u sposobnosti da stvara iste vrijednosti nego što je potrebno za njeno reprodukovanje, kao i odnosa koji vladaju u raspodjeli rezultata reprodukcije. Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izražavaju se u naturalnom i finansiskom obliku. Veličina utrošaka elemenata proizvodnje uslovljena je naturalno izraženim obimom (utrošcima),i finansijskom komponentom (cijenama) sredstava za proizvodnju, odnosno zaradom po jedinici radnikovog rada.

Trošenje elemenata proizvodnje klasifikuje se kao: - Naturalno izraženo trošenje ili utrošci, - Finasijski izraženo trošenje ili troškovi. Utrošci elemenata proizvodnje uslovljeni su tehničkim i organizacionim faktorima. Cijene sredstava za proizvodnju i zarade radnike uslovljene su djelovanjem tržišnih zakona robno – novčane privrede, te odnosima u raspodjeli nove vrijednosti, kao društvenim faktorima s jedne strane, i organizacionim faktorima s druge strane. Utrošene vrijednosti su uslovljene: - trošenjem, - djelovanjem tržišnih zakona, - organizovanjem. Ovako gledano, troškovi su novčani izraz utrošaka elemenata proizvodnje. Troškovi su funkcija: - Utrošaka elemenata proizvodnje,i -  Novčanih multiplikatora (cijena sredstava za proizvodnju i zarada za izvršeni rad) Radnom snagom(L) se djeluje pomoću sredstava za rad(I) u datom tehnološkom   postupku(M), na određenu vrstu materijala( τ )s ciljem dobijanja određenog kvaliteta  proizvoda (Ǫ). L→ I→ M→ τ => Ǫ

33

13.1.UTROŠCI ELEMENATA PROIZVODNJE 13.1.1. Utrošci materijala 13.1.1.1.Pojam utrošaka Utrošci materijala su fizički iskazane količine materijala koji se reprodukciono troši u  procesu proizvodnje. Za njih je bitna količina utrošenog materijala ,i da se trošenjem materijala troši minuli rad sadržan u njemu. Količina utroška materijala definisana je: - Intenzitetom trošenja, i - Vremenom trajanja trošenja. •   Intenzitet trošenja se izražava količnom materijala koja se troši u jedinici vremena. U tehnološkom postupku (τ) je viši intenzitet trošenja znači intenzivniji proces stvaranja novog proizvoda. Ovdje postoji direktna proporcija između utroška materijala i obima  proizvodnje. • Vrijeme trajanja trošenja materijala može biti kontinuirano i diskontinuirano. Ako je kontinuirano, veće je i trošenje materijala i obrnuto. Materijal u sebi sadrži određenu društveno priznatu vrijednost, koja se prenosi na novi  proizvod trošenjem materijala. 13.1.1.2 Objektivno uslovljeni utrošci materijala • Objektivno uslovljeni utrošci materijala su utrošci nastali pod dejstvom: tehničkih i prirodnih faktora. Dejstvom tehničkih faktora, kao što su: karakteristike proizvoda i tehnološkog procesa, sredstava za rad, karakteristike materijala, nivo tehničke opremljenosti, utvrđuje se minimalna neophodna (minimalna) količina materijala za proizvodnju proizvoda datih karakteristika. • Objektivno trošenje materijala može se utvrditi i pod dejstvom organizacionih faktora:  pri tehnizovanju organizacionih rješenja i pri trošenju materijala u okviru određene zone  proizvodnje. Kod objektivnih tehničkih faktora, potrebne količine se najpreciznije utvrđuju za izradu, a manje precizno kod utroška materijala na organizovnim radnim mjestima. 13.1.1.3. Stvarni utrošci materijala Stvarani utrošci materijala formiraju se pod dejstvom: - objektivnih, i - subjektivnih faktora okruženja. Objektivno uslovljeni utrošci materijala su uslov za nastanak proizvoda određenog kvaliteta. Dejstvom subjektivnih faktora povećava se utrošak materijala preko objektivno potrebnih utrošaka. Pojavni oblici suvišnog utroška materijala su: škart, kalo i rastur . 34

Škart  može nastati pogrešnim mjerama organizovanja ili neposrednim operacijama sa materijalom (pogrešna nabavka, loš proces rada, greške u konstrukciji proizvoda,  primjena pogrešnih alata, postupaka u njegovoj obradi i pogrešna receptura).  Kalo je posljedica određenih biohemijskih procesa na organskim materijama, a suvišni kalo je posljedica neadekvatnog uskladištenja i manipulacije.  Rastur je posljedica prekomjernih i neracionalnih trošenja režijskih materijala. Razlozi su nepoštovanje mjera organizacionog procesa proizvodnje, nedostatak normi utroška, dokumentacija kontrole i sl.

13.1.1.4 .Nosioci utroška materijala Praćenje efikasnosti utroška materijala ogleda se kroz odnos utrošaka i proizvoda. Trošenje materijala za izradu je funkcija obima proizvodnje. Vremenski i prostorno se  poklapa sa nastankom proizvoda. Ovu vezu moguće je uspostaviti ako je u pitanju jedan  proizvod, ali je teže kada je u pitanju asortiman proizvoda a još je teže ako se trošenje materijala vremenski ne poklapa sa proizvodnjom određenog proizvoda odnosno kada je riječ o diskontinuitetu u ritmu proizvodnje.Trošenja materijala tješnje su povezana sa stvaranjem novog proizvoda nego trošenje na organizacionim mjestima pripreme i zaršne faze procesa rada. 13.1.1.5.Mjesto utroška materijala Radna mjesta razlikuju se po vrsti i kvantitetu trošenja matrijala. Radna mjesta se po tom mogu podijeliti na: • Radna mjesta izrade proizvoda, i • Režijska radna mjesta (u pripremnoj fazi i na organizovanim radnim mjestima u svim fazamama ciklusa rada). Radna mjesta izrade su ona mjesta gdje se obavlja tehnološka transformacija materijala u  proizvod. Trošenje materijala na režiskim radnim mjestima su trošenja u pripremnoj izavršnoj fazi i na organizacionim radnim mjestima svih faza ciklusa rada. U pripremnoj fazi, troškovi su fiksni, dok u proizvodnji zavise od obima proizvodnje. 13.1.1.6 Objektivno uslovljeno trošenja materijala po mjestima Trošenje materijala iznad normativnih zahtjeva traže da se ona svedu na granice dopuštenog. Mogu se izučavati sa stanovišta mjesta, stanovišta faktora i karakteristika trošenja pojedinih vrsta materijala. Utrošci mogu biti: - Utrošci materijala za rad, - Utrošci pomoćnog materijala, - Utrošci energije, - Proporcionalni utrošci režijskog materijala, - Relativno-fiksni utrošci režijskog materijala, i - Fiksni utrošci režijskog materijala. 1) Utrošci materijala za izradu prostorno i vremenski se identifikuju sa stvaranjem novog  proizvoda, tj. Proporcionalni su obimu proizvodnje. Ovu proporicionalnost uslovljavaju tehnički faktori: - Karakteristike proizvoda,

35

- Karakteristike tehnološkog procesa, - Karakteristike sredstava za rad, - Karakteristike materijala, i - Uslovi rada. Direktan materijal svojom supstancom ulazi u proizvod pa od tuda kvalitet i obim  proizvodnje uslovljava veličinu i kvalitet utrošaka materijala za izradu. 2) Utrošci pomoćnog materijala nastaju i zavise od karakteristika tehnološkog  procesa.Visina utrošaka u odnosu na obim je proporcionalna. 3) Utrošci energije u globalu zavise od stepena supstitucije živog rada minulim.Utrošci energije po jedinici proizvoda uslovljen je svim onim faktorima koji utiču na utrošak  materijala za izradu. 4)   Proporcionalni utrošci režiskog materijala su takvi utrošci materijala koji nastaju na režiskim radnim mjestima i to na radnim mjestima završne faze izrade proizvoda. 5) Relativno fiksni troškovi režiskog materijala nastaju na pripremno završnim mjestima i na organizacionim radnim mjestima tehnološke faze.Njihova osnovna karakteristika je slaba funkcionalna veza sa obimom proizvodnje.Veličina utrošaka ovog materijala zavisi od: 1.Karakteristika tehnološkog procesa, 2.karakteristika sredstava za rad, 3.uslova za rad, 4.vida i nivoa organizacije proizvodnje . 6)   Fiksni utrošci režiskog materijala su nezavisni od obima proizvodnje.Riječ je o trošenju materijala u pripremnoj fazi procesa rada ,uslovljenih načinom rješenja zadataka  preduzeća. Trošenja materijala na ovim radnim mjestima uslovljena su: 1. karakteristikama proizvoda 2. karakteristikama tehnološkog procesa 3. karakteristikama materijala 4. vidovima organizacije proizvodnje.

13.1.2. Utrošci sredstava za rad 13.1.2.1. Pojam utrošaka sredstava za rad Predstavljaju gubljenje fizičko-upotrebne snage sredstava u procesu proizvodnje. Teško su mjerljiva jer ne postoji instument za precizno mjerenje slabljenja fizičke moći. Trošenje sredstava za rad značajno se razlikuje od trošenja materijala. Sredstva se samo djelomično troše u jednom ciklusu. Trošenje sredstava za rad višestruko nadmašuje ciklus trošenja proizvoda u čijoj proizvodnji učestvuje.Ona ne prenose svoju supstancu na novi  proizvod.Kod sredstava za rad vrijeme je bitan faktor. 13.1.2.2. Stvarno trošenje sredstava za rad Stvarno trošenje sredstava za rad mogu biti: 1. Fizičko trošenje 2. Starenje

36

3. Ekonomsko zastarijevanje i 4. Lom i kvar sredstava za rad. 1)Fizičko trošenje sredstava za rad  je proces postepenog gubljenja radne sposobnosti zbog upotrebe sredstava u procesu proizvodnje, uslovljeno je : a)kvalitetom materijala od koga je sredstvo izgrađeno  b)uslovima upotrebe i načinom održavanja sredstava. 2)Sredstva za rad  se troše i kada rade i kada nerade ,proces je još intenzivniji kad je sredstvo van upotrebe nego kad je u procesu proizvodnje. 3)Ekonomsko trošenje nastaje zbog tehničkog progresa,nova tehnika zamjenjuje staru,sredstva su tehnički još uvjek upotrebljiva ali ekonomski neracionalna. 4) Lom sredstava je uništenje dijela ili cijelog sredstva,dok je kvar blaže oštećenje sredstava koje može sredstvo privremeno do popravke izbaciti iz upotrebe.U principu viši intenzitet upotrebe prouzrokuje lom,dok bolje održavanje znači manji lom i kvar  sredstava.

13.1.2.3.Objektivno uslovljeno trošenje sredstava za rad Fizičko trošenje sredstava za rad uslovljeno je prirodnim i tehničkim faktorima: • starost tehnologije, • efikasnost sredstava za rad, • kvalitet materijala od kojeg je sredstvo izrađeno, • vidovi rada i • nivo tehničke opremljenosti. 13.1.3. Utrošci radne snage 13.1.3.1. Pojam utroška radne snage Pod utrošcima radne snage podrazumijevaju se određene količine bioenergije koja se troši u procesima rada. Na trošenje radne snage utiču faktori: a) Vrijeme trajanja trošenja radne snage( podrazumjeva količinu utrošene radne snage) zavisi od objektivnih i subjektivnih faktora.  b) Intenzitet trošenja (podrazumijeva određenu količinu rada koji se troši u jedinici vremena). Utrošak radne snage je proporcionalan obimu kada je u pitanju proizvodnja. Izvan  proizvodnje nije. 13.1.3.2.Mjesta utroška radne snage Mjesta utrošaka radne snage obzirom na karakter trošenja radne snage mogu biti : - Tehnološka (direktno proporcionalna obimu proizvodnje), -   Netehnološka radna mjesta (trošenja na ovim mjestima nisu u funkciji obima  proizvodnje, već funkcija organzacije rada).

13.1.3.3.Nosioci utroška radne snage

37

  Nosilac utroška radne snage je sam proizvod . Racionalnost trošenja radne snage kontroliše se odnosom utroška radne snage i obima proizvodnje, koji se javljaju kao   posljedica rada. Postoji direktan odnos između trošenja radne snage i novih upotrebnih kvaliteta proizvoda.Trošenje radne snage na organizacionim radnim mjestima tehnološke faze, vremenski se podudaraju sa izradom novih upotrebnih kvaliteta, ali se postavlja  problem veze utroška radne snage i konkretnog proizvoda. Kako se najčešće radi o grupi  proizvoda postoje ključevi kako se to izračunava.

13.1.3.4.Objektivno uslovljeni utrošci radne snage Objektivno potrebni utrošci radne snage za proizvodnju određene količine i kvaliteta   proizvoda utvrđuje se dejstvom objektivno i objektiviziranog djelovanja subjektivnog faktora.Ovo objektiviziranje dejstva subjektivnih faktora ostvaruje se putem utvrđivanja standarda za kvalifikovanost,intenziteta trošenja radne snage i organizacije procesa rada. Dejstvo objektivnih faktora ogleda se kroz: •   Dejstvo tehničkih faktora, na radnim mjestima izrade pod dejstvom tehničkih i  prirodnih faktora, utrošci radne snage u jedinici vremena i po jedinici proizvoda su konstantne. Ukupni utrošci radne snage uslovljeni su dužinom trajanja procesa rada i u direktnoj su funkciji obima proizvodnje. •   Dejstvo organizacione strukture na trošenje radne snage; manifestuje se kroz način na koji se formiraju odnosi sredstava za rad, radnih mjesta i njihovih organizacionih veza i metoda rada koje se koriste u obavljanju procesa rada. 13.1.3.5.Stvarni utrošci radne snage Stvarni utrošci radne snage sadrže -   potrebne utroške radne snage(dejstvo objektivnih tehničkih i prirodnih faktora i objektivizirano dejstvo subjektivnih faktora ) i - organizaciono uslovljene utroške radne snage. Usljed pojave subjektivnih faktora, proces rada traje duže od potrebnog procesa rada, a stvarni utrošci radne snage jednaki su zbiru objektivnih i subjektivnih utrošaka radne snage.  Neproizvodno trošenje angažovane radne snage u suštini je izgubljeni potencijal rada. Bitan faktor je vrijeme trajanja trošenja. Ako trošenje radne snage nije adekvatno organizovano rad je u tom slučaju izgubljen, a neiskorištena radna snaga nepovratno utrošena (rasuti rad i rasuto radno vrijeme). 13.1.3.6. Ciklusi rada Predstavlja objektivno uslovljeno radno vrijeme koje prođe od početka do završetka   procesa rada na jednom proizvodnom zadatku.Period rada ne predstavlja kontinuirano trošenje radne snage. Ciklusi rada mogu biti: realni, prosječni i pojedinačni .  Realni ciklus rada obuhvata vrijeme od početka prve do završetka posljednje operacije na određenom zadatku. Obuhvata i periode rada i nerada.   Prosječan ciklus rada je izvedeni prosjek realnog ciklusa rada. U njemu se mogu sagledati periodi rada i nerada posebno, odnosno proizvodnog i neproizvodnog trošenja radne snage, što je značajno za povećanje produktivnosti rada.  Pojedinačni ciklus rada je računska kategorija.

38

U kvantitativnom smislu identičan je sa normom časova, te može poslužiti kao kontrola i kao planski instrument. Ciklus rada se obavlja preko faza rada:  pripremne,tehnološke i završne faze ciklusa rada. Za racionalnu upotrebu radne snage od posebnog je značaja prekrivanje operacija i cijelih ciklusa rada . Ekomski efekti ovoga su:eliminisanje intervala nerada ,skraćenje vremena potrebnog rada,skraćenje ciklusa trošenja radne snage,kruženja sredstava u reprodukciji što doprinosi povećanju produktivnosti rada i boljem angažovanju sredstava.

13.2 CIJENA ELEMENATA PROIZVODNJE Elementi proizvodnje, kao ekonomske vrijednsti, izražavaju se u novcu. Iznos novca po mjernoj jedinici izražava se kao cijena. Elementi proizvodnje posmatraju se kao proizvodi određenog procesa reprodukcije, čija razmjena se odvija posredstvom novca, uz sva uvažavanja njihovih specifičnosti, a naročito radne snage. 13.2.1. Cijene sredstava za proizvodnju(Tmi) Cijene sredstava za proizvodnju su one po kojima se sredstva unose u proces proizvodnje. To je kvantitativni izraz vrijednosti sredstava za proizvodnju. Proizvod cijena i količina daje troškove sredstava za proizvodnju. Vrijednost sredstava za proizvodnju, tj. materijalnih elemenata proizvodnje, računa se na sljedeći način:

Tmi = M · Cm · + I · Ci odnosno

Tmi = f (M,I,Cmi)

M = utrošci materijala Cm = nabavna cijena materijala Ci = nabavna cijena sredstava za rad Cmi = Nabavna cijena sredstava za proizvodnju Tmi = vrijednost sredstava za proizvodnju, tj. cijena sredstava za proizvodnju Cijene sredstava za proizvodnju uglavnom se razlikuju od vrijednosti sredstava.  Na tržištu sredstava za proizvodnju uglavnom ne postoji ravnoteža ponude i potražnje . Tržišna cijena odstupa zbog odnosa ponude i tražnje.   Nabavna cijena se razlikuje i od vrijednosti i od tržišne cijene pošto se formira pod naglaženim subjektivnim stavom konkretnog nabavljača. Cijena se formira pod uticajem subjektivnih faktora, zavisno od sposobnosti dobavljača. Cijene se formiraju pod uticajem dvije komponente: Cmi =Cmi ± Cmi Cmi –   stvarna nabavna cijena sredstava za proizvodnju Cmi –  tržišna cijena tj. objektivno uslovljena nabavna cijena sredstava zaproizvodnju formirana pod dejstvom tržišnih zakona ±cmi – organizaciono, ili subjektivno uslovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju, od objektivno uslovljenih, kao izraz manje ili veće umješnosti konkretnog preduzeća u odnosu na prosjek .U vezi sa napred navedenim preduzeće svoje

39

  poslovanje usmjerava na formiranje što nižih nabavnih cijena sredstava za   proizvodnju,čime utiče na svoju efikasnost u smislu smanjivanja ulaganja u odnosu na rezultate reprodukcije. 13.2.2.Zarade za izvršeni rad(C1) Zarada po jedinici rada u tržišnim uslovima formira se kao cijena robe. Zarada je cijena radne snage na tržištu . Izraz je društvenog priznanja svrsishodnog trošenja radne snage, izraz reprodukcionog trošenja radne snage. Visina zarade je društveno uslovljena: - Odnosom ponude i tražnje na tržištu radne snage, -  Nivoom ekonomskog razvoja određene privrede, - Odnosm organizovanosti tržišta radne snage. Zarada ovisi o ponudi i tražnji na tržištu. Reprodukovanje (obnavljanje) radnikove bioenergije podrazumijeva podmirenje različitih  potreba (primarnih i sekundarnih, ličnih i zajedničkih, tekućih i dugoročnih, i sl.) čovjeka koji je svoju radnu snagu ispoljavao određeno vrijeme u datom reprodukcionom procesu. Trošenje radne snage naturalno se izražava vremenom rada a zarada se formira na bazi utrošaka. Trošak radne snage može se predstaviti obrascem:

T1 = L · C1 T1 = trošak radne snage L = utrošak radne snage C1 = zarada za izvršeni rad Stvarna zarada može se kvantitativno izraziti kao rezultanta pomenutih komponenti:

C1 = C ± c1

C1 – stvarna zarada za izvršeni rad ± c1 – objektivno ili subjektivno uslovljena odstupanja konkretnih zarada u jednom  preduzeću od prosječnih na nivou privredne grane ili grupacije

13.3.FINANSJISKO IZRAŽENO TROŠENJE-TROŠKOVI 13.3.1. Pojam i vrste troškova 13.3.1.1 Obilježja troškova Troškovi su utrošene vrijednosti u reprodukciji,njihova veličina određuje poslovni uspjeh   preduzeća.Potrebe za proučavanjem troškova pojavile su se kada se trebalo upustiti u konkurentsku borbu za osvajanje tržišta.Teorija troškova u užem smislu izučava reagovanje troškova na promjenu stepena iskorištenja kapaciteta,u širem smislu treba   proučavati međusobne odnose troškova,cijena i prihoda pri promjeni obima  proizvodnje.Ovakvi troškovi imaju svoju kvantitativnu i kvalitativnu determinantu. Kvalitativna determinanta troškova je njihova struktura po elementima proizvodnje i faktorima koji ih uslovljavaju. Kvantitativno,troškovi su određeni kao proizvod utroška elemenata proizvodnje i cijene  po jedinici utroška. 40

Samo ona trošenja elemenata proizvodnje koja se dešavaju u procesu reprodukcije imaju za rezultat trošak,kao utvrđeni izraz utrošaka elemenata proizvodnje. Utrošene vrijednosti koje nemaju karakter utošaka elemenata proizvodnje nisu trošak. Utrošci elemenata proizvodnje da bi bili troškovi moraju da budu određeni: a) Vremenski  b) Prostorno i c) Vrijednosno. 13.3.1.2.Troškovi i izdaci u reprodukciji Izdaci su isplate koje preduzeće vrši u vezi sa svojom funkcijom u procesu reprodukcije. Postoje sličnosti: a) Da i jedni i drugi nastaju u vezi sa funkcijom u procesu reprodukcije i  b) Da i jedni i drugi imaju djelimično ista dejstva na poslovni uspjeh. Suštinske razlike između izdataka i troškova proizilaze iz činjenica: a)da su izdaci plaćanja koja nisu izraz utrošenih vrijednosti u reprodukciji,  b)da neki izdaci plaćanja mogu da se transformišu u troškove,a potom u nove izdatke,i c)da neki izdaci nikad nisu bili niti mogu biti troškovi. 13.3.1.3. Cijena koštanja Cijena koštanja je zbir utrošenih vrijednosti i izdatih vrijednosti u vezi s trošenjem elemenata proizvodnje u reprodukciji.  Njene stavke su : 1.troškovi reprodukcije(materijala,sredstava za rad, i troškovi rada) 2.izdaci uslovljeni trošenjem elemenata proizvodnje u reprodukciji,i 3.izdaci uslovljeni vršenjem funkcije u reprodukciji(nabavna cijena robe u komercijalnom prometu) . 13.3.2. Vrste troškova Troškove možemo klasifikovati po sledećim kriterijumima: 1.po elementima proizvodnje 2.prema mjestima nastanka troškova, 3.prema njihovoj vezanosti za nosioce, 4.prema metodama njihovog prenošenja na proizvode, 5.prema uslovljenosti troškova veličinom proizvodnje, 6.ostali manje značajni kriterijumi. 13.3.2.1. Klasifikacija troškova po elementima proizvodnje Podjela troškova po elementima proizvodnje predstavlja prirodnu podjelu troškova.Svaki od elemenata proizvodnje učestvuje u stvaranju novog proizvoda i pri tome se gubi upotrebni kvalitet čiji kvantitativni izraz su troškovi.Postoje tri kategorije prirodnih troškova: a)troškovi materijala b)troškovi sredstava za rad i  c)troškovi rada.

41

a)trošenje materijala u procesu proizvodnje je karakteristično jer se postepeno ,u određenim količinama, materijal unosi u proizvodnju ,a da se u toj proizvodnji odjednom utroši.Vrijednost materijala se prenosi na nov proizvod u onom obimu koji je u njemu sadržan. Troškovi materijala kvantitativno određuju funkciju utrošaka i nabavnih cijena što se može prikazati obrascem: Tm = f (M;Cm) Pri čemu je : Tm=troškovi materijala M= utrošci materijala Cm=nabavna cijena po jedinici utrošenog materijala U procesu proizvodnje troši se više vrsta materijala koji se ne samo razlikuju po kvalitetu već i po nabavnim cijenama čija se visina troškova može kvantitativno izraziti po obrascu: n

Ʃ Mi . Cmi

Tm=M1. Cm1+M2+ Cm2+....+ Mn. Cmn= i=1

Pri čemu je: M1do Mn=utošak po jedinici vrsta materijala, Cm1 do Cmn=nabavna cijena pojedinih vrsta materijala.  Na visinu troškova materijala djeluju i kako objektivni tako i subjektivni tj.organizacioni faktori.Svaka od tih grupa faktora djeluje i preko veličine utrošaka i preko visine nabavnih cijena materijala.U procesu proizvodnje različito se troše pojedine komponente materijala,pri čemu se naročito razlikuje osnovni,pomoćni i režiski.Troškovi osnovnog materijla su izraz vrijednosti utošene sirovine u primarnoj preradi. b)Troškovi sredstava za rad .Sredstva za rad svoju upotrebljivost zadržavaju kroz više uzastupnih proizvodnih procesa sve do konačnog dotrajavanja.Preduzeća pribavljaju sredstva za rad novcem.U procesu razmjene se utvrđuje novčani ekvivalent u vidu cijene sredstava za rad koji su za njihovog proizvođača finalni proizvod.Na taj način se troškovi sredstava za rad kvantitativno determinišu u funkciju utrošaka i nabavnih cijena po obrascu: Ti= f (I, Ci) Pri čemu je : Ti=troškovi sredstava za rad I=utrošci sredstava za rad Ci=nabavna cijena po jedinici sredstava za rad U procesu proizvodnje učestvuje više sredstava za rad koji se razlikuju i po svojim upotrebnim karakteristikama tako i po nabavnim cijenama.Otuda se veličina ovog elementa može izražavati po obrascu: n

Ti=

I1.

.

Ci1+ I2 Ci2+....+

In.

Cin= Ʃ=I j Cij .

i=1

Pri čemu je : 42

I1do In=utrošci pojedinih sredstava za rad, Ci1doCin =nabavne cijene pojedinih vrsta sredstava za rad. Reprodukovanje utrošenih sredstava za rad se ostvaruje realizacijom proizvoda dobijenih   pomoću njih,jer je u strukturi proizvedene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje izražen u obliku amortizacije .Svaki proizvod sadrži otpadajući dio vrijednosti toga elementa proizvodnje,što se utvrđuje na osnovu predpostavljenog vijeka upotrebe određenog sredstva i predviđenog broja jedinica koji se pomoću nje mogu  proizvesti.Izraz je dat u obrascu: Si Tih= ― H Pri čemu je : Tih=godišnji iznos troškova sredstava za rad , Si=angažovana sredstva u sredstvima za rad H=vijek upotrebe datog sredstva za rad Iznos troškova sredstava za rad po jedinici proizvoda u jednoj godini se dobija na osnovu obrasca: Tih

Tiq= ― Q

Pri čemu je: Tiq=trošak sredstava za rad po jedinici proizvoda, Q =obim proizvodnje. Regulisanje ponašanja ovog elementa proizvodje je u nadležnosti funkcija upravljanja i rukovođenja,kojim se utiče na potpunijem pravcu korištenja kapaciteta sredstava za rad.

c)Troškovi radne snage . Ona je jedan od elemenata procesa proizvodnje,čije trošenje   podrazumjeva odvijanje procesa rada.Utrošena radna snaga radnika reprodukuje se isplatom zarada za izvršen rad,koja predstavlja novčani izraz vrijednosti ovog elementa   proizvodnje.Zato se zarade radnika trtiraju kao novčani multiplikator utrošaka radne snage što se može predstaviti po obrascu Ti= f (L,Ci) Pri čemu je : Ti=troškovi radne snage L=utrošci radne snage,tj.rad Ci=zarada po jedinici rada ,tj. novčani izraz vrijednosti radne snage koja je utrošena u datom procesu rada. U reprodukciji se različito troše pojedini oblici radne snage,razlikujemo: • Troškovi radne snage na poslovima izrade, • Troškovi radne snage na na pomoćnim poslovima u proizvodnji , • Troškovi radne snage na režiskim poslovima 43

U vezi sa grupama srodnih poslova trošenje radne snage može se izraziti po obrascu: n

Ti= L1. C11+L2 . C12+.......+Ln. Cin=

Ʃ=Li . Ci i=1

Pri čemu je: L1doLn=utrošci pojedinih vrsta radne snage,tj. različiti procesi rada. Ci1doCin=zarade po jedinici različitih vrsta rada. Vrijednost utrošene radne snage izražena kroz zaradu radnika reprodukuje se kao dio novostvorene vrijednosti u realizovanoj cijeni proizvodnje.U procesu upravljanja trošenjna radne snage teži se podizanju nivoa proizvodne snage rada to se postiče supstitucijom živog minulim radom. 13.3.2.2.Klasifikacija troškova prema mjestima nastanka Prema mjestima njihovog nastanka,troškovi se dijele na: troškove izrade i režijske troškove. - Troškovi izrade su oni troškovi koji nastaju u vezi s trošenjem elemenata   proizvodnje na radnim mjestima izrade,tj.proizvodnim ,odnosno,tehnološkim radnim mjestima.Zbog toga se oni vrlo često u praksi zovu i proizvodni troškovi.U troškove izrade spadaju svi troškovi koji su posljedica trošenja na radnim mjestima izrade:troškovi materijala za izradu,troškovi izrade,troškovi  pomoćnog materijala,troškovi energije koja se troši na tim radnim mjestima. - Režijski troškovi su svi drugi troškovi koji nisu obuhvaćeni troškovima izrade.To su ustvari troškovi koji nastaju kao posljedica trošenja elemenata   proizvodnje na pomoćnim radnim mjestima u radionicama i na svim izvršnim i rukovodilačkim radnim mjestima iznad radionice. 13.3.2.3.Klasifikacija troškova prema vezanosti za nosioce Prema vezanosti za nosioce,svi troškovi se dijele na: -  pojedinačne i zajedničke troškove. Pojedinačni troškovi podrazumijevaju ona trošenja koja su nastala kao neposredna  posledica izrade određene jedinice proizvoda.U ovu grupu ubrajaju se troškovi:osnovnog materijala,pomoćnog materijala,koji svojom supstancom oplemenjuju proizvod,radne snage na tehnološkim operacijama i rada izrade. Zajednički troškovi su oni troškovi koji su rezultat zajedničkih utoršaka elemenata   proizvodnje za proizvodnju u određenom vremenu i prostoru bez diferenciranja te  proizvodnje na razne proizvode.Skupina zajedničkih troškova,nosi naziv opšti,za razliku  pojedinačnih koji imaju karakter posebnih trošenja. U ovu grupu se ubrajaju troškovi:režijskog materijala,radne snage na režijskim poslovima i svih sredstava za rad,osim specijalnih alata u pojedinačnoj proizvodnji,i sl.Osnovne karekteristike zajedničkih troškova su u tome što se ne mogu precizno vezivati za  pojedine proizvode i što se ne mogu normirati po jedinici proizvoda. 13.3.2.4.Klasifikacija troškova prema metodama prenošenja troškova na proizvode Trošenje elemenata proizvodnje u procesu reprodukcije nastaje s ciljem dobijanja određenih proizvoda i usluga.Prema metodama prenošenja troškova na proizvode koji su njihovi nosioci,svi troškovi mogu da se podijele na direktne i indirektne troškove.

44

Direktni troškovi su oni troškovi koji se već u izvornoj operativnoj evidenciji vezuju za proizvod koji je prouzrokovao njihov nastanak,i to u istom onom momentu u kome su nastali. Ova vrsta troškova mogu se posebno obračunavati za svaku grupu proizvoda koji se izrađuju u konkretnom preduzeću u skladu sa njihovom uslovljenošću  proizvodnjom datih učinaka. - Indirektni troškovi su oni troškovi koji u momentu nastajanja ne mogu direktno da se vezuju za proizvod usljed koga su nastali.Tu spadaju svi zajednički troškovi,kao što su troškovi materijala i rada,zajedničkih službih  planiranja,pripremne proizvodnje,komercijalnog poslovanja,itd. Ovi troškovi utvrđuju se u ukupnom iznosu na nivou pojedinih organizacionih dijelova,na kojima su nastali ili na nivou cijelog preduzeća. -

13.3.2.5.Klasifikacija troškova prema uslovljenosti veličinom proizvodnje Proces proizvodnje u savremenim uslovima privređivanjima podrazumijeva uspostavljanje određenog kapaciteta,što predstavlja oblik proizvodne pripreme,izražen u manjoj ili većoj koncentraciji rada sadržanog u sredstvima za rad.Posmatrani sa stanovišta uslovljenosti veličinom proizvodnje troškovi se dijele na: fiksne,relativno fiksne i proporcionalne. Fiksni troškovi su uslovljeni veličinom uspostavljenog kapaciteta i ne mijenjaju se sa  promijenom njegovog korištenja.U ovu grupu spadaju:troškovi sredstava za rad u slučaju vremenskog sistema amortizovanja,troškovi režijskog materijala na pripremno-završnim i ostalim organizacionim poslovima u vezi sa primjenom ukupnog kapaciteta i troškovi rada na radnim mjestima organizovanja ukupnog poslovanja preduzeća,posebno zarade viših rukovodioca. Relativno fiksni troškovi . Kako uspostavljeni kapacitet konkretnog preduzeća   predstavlja samo opšti uslov proizvodnje,njegovo  pokretanje,odnosno,korišćenje,podrazumijeva posebnu pripremu za svaku vrstu ili grupu   proizvoda,a svaka ova posebna priprema uslovljava i pojavu i određenih troškova.U relativno fiksne troškove ubrajaju se sledeći troškovi:režijskog materijala na organizacijonim radnim mjestima u radionicama,radne snage nižih i srednjih rukovodioca,troškovi rada tehničke kontrole i troškovi rada i materijala na poslovima   pripreme pojedinih zona obima,drugi troškovi uslovljeni organizovanjem iskorišćenjem kapaciteta.Ovi troškovi su u okviru određene zone,čijom pripremom su uslovljeni,fiksni u ukupnom iznosu,ali se po jedinici proizvoda njihov iznos mijenja obrnuto proporcionalno  primjenama s obimom proizvodnje. Proporcionalni troškovi su oni troškovi koji nastaju kao rezultat trošenja elemenata   proizvodnje proporcionalnog promijenama obima:sa porastom obima ovi utrošci rastu   proporcionalno i opadaju proporcionalno sa smanjenim obimom,to su uglavnom troškovi:materijala za izgradnju,pomoćnog materijala,radne snage na poslovima izrade i radna snaga na pomoćnim poslovima u proizvodnji. 13.3.2.6.Klasifikacija troškova prema ostalim kriterijima Postoje i drugi kriterijumi sistematisanja i klasifikovanja troškova koji su manje značajni sa stanovišta teorije i metodologije obrade troškova,ali se neki od njih vrlo često javljaju u ekonomskoj literaturi,tako:

45

1)po fazama ciklusa reprodukcije,troškovi se razlikuju kao troškovi proizvodnje,u koje spadaju:troškovi pripreme proizvodnje,troškovi tehnološkog procesa,troškovi završne faze i troškovi prometa u koje spadaju:troškovi nabavke,troškovi plasmana,itd. 2)po značaju u poslovanju koji predstavljaju najznačajnije i po obimu najveće troškove elemenata proizvodnje,i sporedne koji nastaju u vezi sa glavnim troškovima i zbog njih. 3)u odnosu na kvantum proizvodnje,troškovi se dijele na ukupne i troškove po jedinici  proizvoda. 4)sa stanivišta njihove nužnosti u procesu proizvodnje troškovi su:ekonomski,a to su oni koji su nužni za postizanje ekonomskih učinaka i neekomomski koji nisu nužni za ostvarenje ekonomskih učinaka. 5)troškovi retrospektivno posmatrani nazivaju se često istorijski troškovi .Posmatrani iz ovog ugla,oni se često koriste kao pomoćni instrumenti u planiranju,naročito kod dinamike tekućih troškova. 6)kao analitičko-planski instrumenti ,troškovi su planski,stvarni ili standardni. Stvarni troškovi su izraz stvarnih utrošaka elemenata proizvodnje i stvarnih cijena tih utrošaka u posmatranom periodu. Standardni troškovi izražavaju koliko treba da budu stvarni troškovi.Da bi taj cilj zadovoljniji,standardni troškovi moraju biti utvrđeni na osnovu naučnih metoda korišćenjem savremenih metoda,korišćenjem savremenih sredstava za mjerenje utrošaka sredstava i rada kao i naučnim predviđanjima cijena. 7)prema mogućnosti uticaja na troškove,oni se dijele na neotklonjive i na otklonjive troškove. Postoje i drugi kriterijumi klasifikovanja troškova ali su oni manje u upotrebi i manjeg značaja za teoriju i praksu pa ih nećemo ni pominjati.

14. DINAMIKA TROŠKOVA 14.1 REAGIBILNOST UKUPNIH TROŠKOVA NA DINAMIKU OBIMA PROIZVODNJE Ukupni troškovi su zbir stalnih i promjenjivih troškova. Promjena obima  proizvodnje mijenja veličinu i strukturu ukupnih troškova preduzeća. Zbog toga,cijene koštanja pojedinih proizvoda rastu ili padaju s promjenom obima proizvodnje, zavisno o kretanju pojedinih vrsta troškova. Stoga je potrebno poznavati karakteristike stalnih i  promjenjivih troškova i njihove pojedinačne vrste kako bi se pravilnim izborom veličine obima proizvodnje moglo uticati na cijene koštanja pojedinih proizvoda i finansijski rezultat koji se u njihovoj proizvodnji ostvaruje. Dok se fiksni troškovi dijele na apsolutno fiksne i relativno fiksne, promjenljivi Troškovi se dijele na proporcionalne i neproporcionalne Prema zavisnosti troškova o promjeni obima proizvodnje, to jest prema načinu reagovanja troškova na promjene proizvodnje, u kratkom roku se razlikuju: - Stalni (fiksni) troškovi koji ne zavise od promjene obima proizvodnje, - Promjenljivi (varijabilni) troškovi koji se mijenjaju s promjenom obima proizvodnje Stepen reagovanja troškova na promjenu obima proizvodnje može se mjeriti koeficijentom promjenljivosti (reagibilnosti,elastičnosti) troškova koji se izračunava  pomoću formule: 46

Kr = postotak promjene troškova / postotak promjene opsega proizvodnje Koeficijentom promjenjivosti (Kr) se pokazuje kako troškovi reaguju na promjenu obima  proizvodnje. Kako fiksni troškovi ne reaguju na promjenu obima proizvodnje (postotak   promjene troškova je 0), njihov koeficijent promjenjivosti uvijek iznosi 0, bez obzira na intenzitet (postotak) promjene obima proizvodnje. Kod promjenljivih troškova koeficijent reagibilnosti je različit od nule. Obično je veći od 0, a samo izuzetno kod nekih troškova (tzv. Regresivnih troškova) može biti negativan.

14.2 REAGIBILNOST FIKSNIH TROŠKOVA Fiksni troškovi se u ukupnom iznosu ne mijenjaju s promjenom obima  proizvodnje.Nazivaju se još troškovima kapaciteta zato što je njihovo nastajanje  povezano s formiranjem određenog kapaciteta proizvodnje. Glavne prirodne vrste fiksnih troškova koje uslovljavaju kapaciteti jesu: - Troškovi amortizacije - Kamata na kredite za nabavku stalnih sredstava - Najamnina za korištenje opreme ili poslovnog prostora - Premije osiguranja - Troškovi smještaja mašina i uređaja Fiksni troškovi po jedinici proizvoda smanjuju se povećanjem obima proizvodnje. Stepen reagibilnosti fiksnih troškova na dinamiku obima proizvodje se izračunava: Kr = postotak promjene fiksnih troškova / postotak promjene opsega proizvodnje Karakteristično za fiksne troškove je da je stepen reagovanja na promjene obima  proizvodnje jednak 0

47

T

T

Q≥O;T≥0 Tf 

0

Q≥O;T≥0 ukupni fiksni troškovi

Q

tf 

0

Q

prosječni fiksni troškovi(po jedinici proizvoda)

14.3 REAGIBILNOST RELATIVNO FIKSNIH TROŠKOVA Za razliku od neograničeno fiksnih, relativno fiksni troškovi se mogu mijenjati pri  promjeni organizacije rada u preduzeću. Time se postiže povećanje ukupnog kapaciteta  preduzeća (povećanje obima proizvodnje). Koeficijent reagibilnosti relativno fiksnih troškova jednak je nuli za svaku promjenu obima proizvodnje u okviru jedne zone kapaciteta (ako promjena obima znači prelaz iz  jedne u drugu zonu kapaciteta, koeficijent promjenljivosti je veći od 0). Promjena veličine kapaciteta znači prelaz u novu zonu kapaciteta, zbog promjena u organizaciji rada, uvođenja nove smjene i sl. Sastoji se od serije dodatnih stalnih troškova. Takve se promjene redovno događaju u preduzeću. Prosječni relativno fiksni troškovi se izračunavaju dijeljenjem ukupnih relativnofiksnih troškova dostignutim nivom obima proizvodnje (grafički prikaz ima oblik  isprekidane hiperbole). Pri slabom iskorištenju kapaciteta određene zone, izrazito visoki relativno fiksni troškovi mogu značajno povećati cijenu koštanja proizvoda. Degresija relativno fiksnih troškova  po jedinici proizvoda javlja se u slučaju porasta broja jedinica proizvoda jedne serije.

48

Q≥0;T≥0

T

T

Q≥0;T≥0

Trf 

trf 

0

Qz1

Qz2

ukupni relativno-fiksni troškovi

Qz3

0

Qz1

Qz2

Qz3

prosječni(po jedinici proizvoda) relativno-fiksni troškovi

14.4 REAGIBILNOST PROPORCIONALNIH TROŠKOVA Proporcionalni troškovi su posebna vrsta promjenljivih troškova koji su određeni kretanjem konstantnih prinosa. Prosječni proporcionalni troškovi su uvijek jednaki nezavisno o promjeni obima proizvodnje. Koeficijent reagibilnosti  proporcionalnih troškova uvijek je jednak 1. Iznos  proporcionalnih troškova se može jednostavno unaprijed procijeniti. Ukupne proporcionalne troškove možemo prikazati pomoću formule Tp=tp x Q. Obim proizvodnje (Q) direktno određuje visinu ukupnih proporcionlanih troškova (tp).  budući da su prosječni proporcionalni troškovi (tp) uvijek jednaki. Dvostruko veća  proizvodnja uslovljava dvostruke veće ukupne proporcionalne troškove. Osnovna karakteristika proprcijalnih troškova je njihova uslovljenost obimom proizvodnje. Visina  proporcijalnih troškova se može svesti na nulu kada je obim proizvodnje jednak nuli.

49

T

T

Tp

Q≥0;T≥0

ukupni proporcijalni troškovi

tp

Q≥0;T≥0

Q

Q

proporcionalni troškovi po jedinici proizvoda

14.5 DINAMIKA UKUPNIH TROŠKOVA Posmatrajući ukupne troškove pri promjeni obima proizvodnje otkrivamo cijenu koštanja po jedinici proizvoda u uslovima različitog iskorištenja kapaciteta a time dobijamo uvid u uspješnost poslovanja konkretnog preduzeća. Sa svakom novom jedinicom proizvoda ukupni troškovi će da rastu, ali sporije od  porasta proizvodnje, jer taj porast izaziva samo nove varijabilne troškove dok fiksni ostaju na zatečenom nivou čime se ostveruje degresija ukupnih troškova što znači njihov  porast zaostaje za porastom proizvodnje. Kada dolazi do bržeg porasta troškova od porasta obima proizvodnje takva pojava se naziva progresija troškova i nastaje na višem stepenu korištenja kapaciteta. 14.5.1 Degresija troškova Sa svakom novom jedinicom proizvoda ukupni troškovi će da rastu, ali sporije od  porasta proizvodnje, jer taj porast izaziva samo nove varijabilne troškove dok fiksni ostaju na zatečenom nivou čime se ostveruje degresija ukupnih troškova što znači njihov  porast zaostaje za porastom proizvodnje.Pojava degresije znači da udvostručavanje obima  proizvodnje neće biti praćeno i udvostručavanjem iznosa troškova nego će njihov rast biti  bliži u odnosu na rast količine proizvoda. Degresivno ponašanje ukupnih troškova prestaje na nivou optimalnog korištenja kapaciteta. Kada se dinamika ukupnih troškova proektuje na jedinicu proizvoda u zoni degresije uočava se tendencija opadanja cijene koštanja proizvoda sve do optimalnog stepena korišćenja kapaciteta.

50

T

T T

DT

Qopt

Q

zona degresije

Ukupni degresivno-varijabilni troškovi

Q

degresija troškova po jedinici proizvoda

14.5.2. Progresija troškova Kada dolazi do bržeg porasta troškova od porasta obima proizvodnje takva pojava se naziva progresija troškova i nastaje na višem stepenu korištenja instaliranih kapaciteta.  Nastojanje da se potpuno iskoristi izgrađeni kapacitet, otklanjanjem organizacionim mjerama određenih smetnji uslovljava povećanje relativno fiksnih troškova, što je rezultat dodatnog ulaganja na pripremno_završnim poslovima, što ne mora biti praćeno I srazmjernim povećanjem količine proizvoda.

T

Zona optimalnosti

T Tq Cq

Q Zona progresije

Zona degresije

Q

Zona progresije

progresija ukupnih troškova

Qopt progresija troškova po jedinici proizvoda u poređenju sa prodajnom cijenom(Cq)

51

14.5.3 Remanentnost troškova Remanentnost je pojava otpornosti troškova na snižavanje koje bi trebalo uslijediti kao posljedica smanjenja obima proizvodnje, te je jedno od bitnih obilježja relativno fiksnih troškova, zato što se teško mogu vratiti na nivo na kom su bili prije povećavanja kapaciteta. Vrste troškova prema načinu ponašanja u slučaju smanjivanja obima proizvodnje: 1.Remanentni (zaostajući,rezisteni) troškovi se ne mogu smanjiti s padom obima  proizvodnje. Pri povećanju kapaciteta rastu varjabilni i relativno fiksni troškovi, ali ako se nakon toga ukaže potreba smanjivanja formiranog kapaciteta, neće biti moguće istim intenzitetom snižavati sve troškove. 2.Reverzibilni (obratljivi,povratni) troškovi se vraćaju na nivo na kom su bili prije  povećavanja obima proizvodnje. Promjenjivi troškovi koji se kreću zavisno o promjeni obima proizvodnje pripadaju reverzibilnim troškovima. Vrste ograni čenja koja djeluju na zadržavanje nivoa dijela troškova: 1.Pravna ograni čenja se odnose na nemogućnost otpuštanja radnika prije isteka određenog roka u skladu s njihovim pravima iz radnih odnosa. 2.Ekonomska ograničenja proizlaze iz potrebe čekanja radi pronalaženja drugih rješenja za zapošljavanje stručnih radnika i korištenje nabavljene opreme.

14.6 GRANIČNI TROŠKOVI Granični (marginalni) troškovi su troškovi koji nastaju pri promjeni obima  proizvodnje, a izračunavaju se kao razlika dodatnih troškova zbog povećanja stepena iskorištenja proizvodnog kapaciteta po jedinici proizvoda i sadrže u sebi, uglavnom, samo promjenjive (varjabilne) troškove. Praktičan postupak izračunavanja graničnih troškova sastoji se u dijeljenju povećanja ukupnih troškova s povećanjem količine proizvodnje. Za utvrđivanje graničnog troška, potrebno je raspolagati: iznosom dopunskih troškova i količinom dodatne proizvodnje. Formula za izračunavanje graničnih troškova glasi: tg = Td / Qd gdje je: Td = T2 - T1 = dopunski trošak  Qd = Q2 - Q1 = dopunska proizvodnja Prema tome, bitna su obilježja graničnog troška u tome da je riječo prosječnom trošku i da sadrži samo porast ukupnih troškova.  Način kretanja graničnih troškova pri promjeni obima proizvodnje zavisi o vrsti  promjenjivih troškova koji su u njima sadržani, a kretanje graničnih troškova može biti: a) ravnomjerno b) padajuće c) rastuće Ravnomjerno kretanje graničnih troškova može se uočiti kada svaka nova jedinica zahtjeva jednak iznos troškova, tj.: Td1 / Qd1 = Td2 / Qd2 = ........ = Tdn / Qdn

52

Padajuće kretanje graničnih troškova postoji kada se svaka nova jedinica proizvoda može ostvariti s manjim iznosom troškova. Naime, granični troškovi padaju kada u sebi sadrže degresivne varjabilne troškove, a to znači da je: Td1 / Qd1 > Td2 / Qd2 > ........ > Tdn / Qdn Rastuće kretanje imaju granični troškovi kada se svaka nova jedinica proizvoda može  proizvesti s većim iznosom troškova tj. : Td1 / Qd1 < Td2 / Qd2 < ........ < Tdn / Qdn Granični trošak i druge granične veličine (granični prinos, granični prihod, granični dobitak, I dr.) važno su sredstvo preduzeća za pripremu i donošenje različitih poslovnih odluka. Analiza graničnih veličina koja se koristi kao priprema poslovnih odluka naziva se marginalnom analizom. Granični je trošak izuzetno važna informacija za odlučivanje o isplativosti širenja  proizvodnje, povećanja broja zaposlenih, kupovinr dodatnih mašina i sl. Takođe, granični  je trošak bitan za odlučivanje o cijenama proizvoda. Posebno je bitno poznavanje graničnih troškova za određivanje najprofitabilnije proizvodnje .

53

T

dinamika graničnih i prosječnih troškova

Tf  ∆Tq

Tq

dinamika marginalnih troškova

Qopt

15. METODOLOGIJA OBRAČUNA TROŠKOVA 15.1. IZRAČUNAVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI 15.1.1. Pojam i značaj praga ekonomičnosti Trošenje elemenata proizvodnje ne može se posmatrati izolovano od rezultata reprodukcije u okviru konkretnog preduzeća. To proističe iz činjenice što se troškovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti reprodukuju realizacijom proizvoda kao izlaza preduzeća. Ocjenjivanje mogućnosti smanjenja stepena korištenja kapaciteta izvodi se upoređivanjem prihoda koji se ostvaruje na datom obimu proizvodnje uz konstantne   prodajne cijene proizvoda i troškova koje izaziva takav obim proizvodnje što se može  prikazati obrascem: n

Qi ⋅ Cqi = C  >< T  ∑ i 1 =

Qi- količina proizvoda,

54

Cqi- prodajna cijena proizvoda, C- ostvareni prihod, T- ostvareni troškovi pri proizvodnji datog obima proizvodnje.

Obim proizvodnje na kome se izjednačava realizovana vrijednost proizvoda, tj. prihodi od prodaje (C) sa troškovima (T) smatra se pragom ekonomičnosti.

Slika 15.1. prag ekonomičnosti korištenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja ukupnih troškova Tp-prag ekonomičnosti

Donji stepen korištenja kapaciteta (Qp) na kome prestaje poslovanje preduzeća naziva se i prag koristnosti, jer se ispod toga obima proizvodnje troškovi ne pokrivaju realizacijom  proizvoda, odnosno:

T=C Ispod praga korisnosti nastaje gubitak u poslovanju preduzeća, koji se izražava u negativnoj razlici između vrijednosti realizacije proizvoda i troškova proizvodnje :

G=T-C G= gubitak poslovanja preduzeća, koji izražava negativnu razliku između stvarnih troškova (T) i realizovane vrijednosti proizvodnje (C). Ako se ponašanje ukupnih troškova u funkciji dinamike stepena korištenja kapaciteta posmatra projektovano na  jedinicu proizvoda doći će do situacije kao na slici:

55

Slika 15.2. prag ekonomičnosti korištenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja cijene koštanja

Slika pokazuje da se na nivou praga ekonomičnosti korištenja kapaciteta visina prodajne cijene izjednačava sa cijenom koštanja, što uslovljava svođenje dobiti po jedinici  proizvoda na 0. Opadanjem obima proizvodnje ispod praga ekonomičnosti dolazi od smanjivanja vrijednosti realizacije proizvoda. Na formiranje prodajnih cijena i na njihovu visinu ne utiče neposredno promjena stepena korištenja kapaciteta konkretnog preduzeća, jer se one formiraju pod dejstvom ponude i tražnje. S druge strane kretanje linije ukupnih troškova u funkciji korištenja kapaciteta determinisano je njihovom kvalitativnom i kvantitativnom strukturom. Ovakav odnos između realizacije i troškova u različitim varijantama korištenja kapaciteta predstavlja pokazatelj za orijentaciju konkretne organizacije u formiranju poslovne politike u uslovma ograničenog plasmana. 15.1.2. Utvrđivanje praga ekonomičnosti Utvrđivanje praga ekonomičnosti u konkretnom preduzeću podrazumjeva poznavanje kvalitativne strukutre troškova i njihove dinamike u funkciji promjena stepena korištenja kapaciteta. Svaka promjena stepena korištenja kapaciteta uslovljava i određenu promjenu troškova elemenata proizvodnje. Tako posmatrana dinamika ukupnih troškova u funkciji dinamike stepena korištenja kapaciteta omogućuje svođenje ovog oblika ulaganja elemenata proizvodnje na samo fiksnu i proporcionalnu komponentu, jer se relativno fiksna komponenta ne javlja obavezno ukoliko nema promjena u organizacionoj strukturi korištenja kapaciteta.

56

Slika 15.3. utrvđivanje praga ekonomičnosti i korištenja kapaciteta kada su varijabilni troškovi jednaki proporcionalnim

Polazeći od tvrdnje da se u funkciji promjena obima proizvodnje mjenjaju samo   proporcionalni troškovi, dok se relativno fiksni ne javljaju kada nema raslojavanja korištenja kapaciteta, izračunavanje praga ekonomičnosti može se izvesti po obrascu:

 K qp =

T ϕ  T ϕ  = Q ⋅ C q − Q ⋅ T π q C − T π 

 K qp qp- stepen korišćenja kapaciteta na pragu ekonomičnosti

15.1.3. Praktična primjena metoda za utvrđivanje praga ekonomičnosti Primjer: Preduzeće ima kapacitet Q=30 000 jedinica proizvoda, tržišna cijena proizvoda je Cq= 1 000 km, fiksni troškovi uspostavljeni kapacitetom Tφ= 6 000 000 km, proporcionalni troškovi po jedinici proizvoda Tπq= 500 km

 K qp =

6000000 = 0,40 = 40% 30000 ⋅ 1000 − 30000 ⋅ 500

Odnosno, prag ekonomičnosti se nalazi na 40% korištenja uspostavljenog kapaciteta   preduzeća. To znači da se, na nivou od 40% korištenja kapaciteta, koji iznosi 30 000   jedinica, izjednačava vrijednost realizovane proizvodnje sa ukupnim troškovima za taj obim proizvodnje. Obim proizvodnje na pragu ekonomičnosti biće 40% od 30 000 tj. 12 000. Ako se taj broj pomnoži cijenom dobija se iznos od 12 000 000 koji predstavlja vrijednost realizovane proizvodnje na pragu ekonomičnosti.

57

C  = Q ⋅ Cq = 12000 ⋅ 1000 = 12000000 T  = T ϕ  + Q ⋅T π  p 6000000 + 12000 ⋅ 500 = 12000000 Postoje 2 osnovna metoda izračunavanja praga ekonomičnosti: a) naturalni metod, kada izračunavamo količinu učinka,  b) vrijednosni metod, kada izračunavamo visinu prihoda. a) Pomoću naturalnog metoda izračunavamo broj komada proizvoda koji je potrebno  proizvesti i prodati da preduzeće posluje na pragu ekonomičnosti, a primjenom sledećeg obrasca:

T ϕ  Q= C q − v Q- količina proizvoda na pragu ekonomičnosti, T φφ- ukupni fiksni troškovi, C q - prodajna cijena proizvoda q prodajna v- varijabilni troškovi po jedinici proizvoda

Primjer: Ukupni fiksni troškovi 40 000 km, varijabilni po jedinici proizvoda 60 km. Prodajna cijena po jedinici proizvoda je 140 km a sa maksimalnim kapacitetom preduzeće može da  proizvede 1 500 komada i to je 100% korišćenje kapaciteta. Tφ=40 000 v=60 km Cq= 140 km

T ϕ  40000 Q= = = 500komada C q − v 140 − 60  Na kom se stepenu korišćenja kapaciteta nalazi prag ekonomičnosti:

58

T ϕ   K qp = C − T v C-programirani-mogući prihod, Tv-ukupni varijabilni troškovi (proporcijalni i relativno fiksni)

C= Q·Cq =1500·140=210000km Tv= Q·v =1500·60=92000km

40000  K qp = = 0,333 = 33% 210000 − 90000 Ako izračunati prag kapaciteta primjenimo na planirani dobijemo količinu: Q=1500·33,3%=499,5, odnosno 500 komada, što odgovara prethodno izračunatoj količini praga ekonomičnosti.   b) Vrijednosni metod izračunavanja praga ekonomičnosti se uglanom primjenjuje ako   preduzeće proizvodi više vrsta proizvoda tj ima heterogenu proizvodnju a onda prag ekonomičnosti izračunavamo preko visine prihoda koji je potrebno ostvariti. Naime, kod ovog metoda izračunavamo koji je to iznos prihoda koji se mora ostvariti da bi preduzeće  poslovalo na pragu ekonomičnosti.

Cpe =

C ⋅ T ϕ  C − Tv

C  pe- visina prihoda praga ekonomičnosti, C- planirani prihodi, Tφ- ukupni fiksni troškovi, Tv- ukupni varijabilni troškovi

Primjer: Preduzeće planira da će pri maksimalnom stepenu korišćenja kapaciteta imati ukupne fiksne troškove od 1500000 km, ukupne varijabilne troškove od 2000000 km i da će od   prodaje proizvoda koji mogu proizvesti maksimalnim korišćenjem kapaciteta ostvariti  prihod od 8000000 km. Izračunati: a) visinu prihoda na pragu ekonomičnosti  b)na kojem stepenu korišćenja kapaciteta je prag ekonomičnosti. a)

Cpe =

C ⋅ T ϕ  8000000 − 1500000 = = 2000000 km C − Tv 8000000 − 2000000 59

 b)

ost var eni C pe 2000000 = = 0,25 = 25% 1. % = maksima ln i C  8000000 2.  K qp =

T ϕ  1500000 = = 0,25 = 25% C − T v 8000000 − 2000000

15.2. METODE KALKULACIJE CIJENE KOŠTANJA Troškove elemenata proizvodnje potrebno je utvrditi po proizvodima koji su ih  prouzrokovali. Tako se izračunava cijena koštanja za jedinicu proizvoda, usluge ili nekog drugog učinka. Računski postupak utvrđivanja cijene koštanja naziva se kalkulacija. Glavni cilj obračuna troškova po proizvodima je u tome da se svaka vrsta i jedinica  proizvoda „optereti“ onolikim iznosom troškova koliki je svojim nastankom uslovila. Ovako postavljan cilj prenošenja troškova na proizvoda je za jedna komponente ovog oblika ulaganja lakše a za druge teže ostvariti. Da bi se problematika prenošenja ovih troškova na proizvode koji su ih prouzrokovali uspješno riješila, u postupku obračuna  primjenjuju se odgovarajuće metode kalkulacije cijene koštanja. Najčešće primjenjivane osnovne metode cijene koštanja su: 1. diviziona kalkulacija, 2. kaklukacija pomoću ekvivalentnih brojeva, 3. kalkulacija vezanih proizvoda, 4. dodatna kalkulacija, 5. metoda direct costing , 6. kombinovanje kalkulativnih metoda. 15.2.1. Diviziona kalkulacija Postupak ove kalkulacije zaniva se na utvrđivanju ukupnog iznosa troškova koji nastaju na određenom mjestu troškova i djeljeni- diviziji- takvog iznosa količinom jednorodnih   proizvoda. Tako se dobija cijena koštanja proizvoda, usluga ili drugih učinaka što se može prikazati obrascem:

T di + T in T q = Q T di- iznos direktnih troškova, T in- iznos inidrektnih troškova, Q-količina proizvodnje.

60

U prethodnom slučaju radi se o običnoj ili čistoj divizionoj kalkulaciji. Međutim u određenim uslovima faze proizvodnje primjenjuje se višefazna diviziona kalkulacija  pomoću koje se troškovi utvrđuju posebno za svaku fazu ili mjesto proizvodnje a zatim se tako utvrđeni iznos ukupnih troškova svake od tih faza dijeli brojem jedinica ostvarenog učinka u njoj. Tako utvrđeni troškovi po jedinici ostvarenog učinka u pojedinim fazama sabiraju se i dobija se puna cijena koštanja (Tq). Prednost metoda višefazne kalkulacije sastoji se u tome što omogućava bolju kontrolu troškova, tj. uvid u ekonomičnost   proizvodnje, jer se troškovi ne utrvđuju u ukupnom iznosu nego po pojedinim fazama  proizvodnje ilimjestima njihovog nastanka. 15.2.2. Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva Ova metoda primjenjuje se u uslovima proizvodnje više proizvoda koji su međusobno srodni i imaju zajedničke troškove. Indirektni troškovi, u ovakvim uslovima raspoređuju se na pojedine vrste ovih proizvoda na osvovu unapred utvrđenih odnosa, koji se ispoljavaju u trošenju za pojedine vrste ovih srodnih proizvoda. Tako dobijeni međusobni odnosi, koji pokazuju intezitet učešća pojedinih vrsta proizvoda u uslovaljavanju indirektnih troškova nazivaju se koeficijenti, pomoću kojih se utvrđuju ekvivalentni  brojevi.

T inq 0 =

T in n

Q j ⋅ K ej ∑  j 1 =

T inq0- iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici proizvodnje,  K ej- koeficijent učešća u indirektnim troškovima za razne vrste proizvoda.

T inqn = T inq 0 ⋅ K en Tinqn- iznos indirektnih troškova po jedinici konkretne vrste proizvoda, K en- koeficijent učešća u indirektnim troškovima vrste proizvoda. Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva primjenjuje se u obračunu indirektnih troškova po nosiocima. Utvrđivanje pune cijene koštanja (Tq) postupkom kalkulacije  pomoću ekvivalentnih brojeva, izvodi se sabiranjem odnosa ovako utvrđenih indirektnih troškova po jedinici date vrste proizvoda i datih direktnih troškova po jedinici toga  proizvoda.

T qn = T diqn + T ingn Tqn- inzos ukupnih troškova po jedinici date vrste proizvoda, odnosno cijena koštanja za konkretni proizvod, Tdiqn- iznos direktnih troškova po jedinici date vrste proizvoda.

61

Primjer: r.b.

Vrsta prihoda (n) Količina  proizvoda (Q)

0 1.

1 Keramička  pločica N1 2. Keramička  pločica N2 3. Keramička  pločica N3 UKUPNO:

2 250

Koeficijent učešća Direktni troškovi po jedinici u inderektnim  proizvoda (Tdiq) troškovima 3 4 0,75 400

Ukupni indirektni troškovi 5 -

300

1.00

450

-

350

2.00

500

150.000

I korak: izračunavamo iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici proizvodnje:

T inq 0 =

T in n

Q j ⋅ K ej ∑  j 1

=

150000 = 126,3 250 ⋅ 0,75 + 300 ⋅ 1 + 350 ⋅ 2

=

II korak: utvrđeni iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici (Tinq0=126,3) množi se sa koeficijentom učešća u indirektnim troškovima (K en) za svaku vrstu proizvoda:

T inq1 = 126,3 ⋅ 0,75 = 94,73 T inq 2 = 126,3 ⋅ 1,00 = 126,3 T inq 3 = 126,3 ⋅ 2,00 = 252,6 III korak: ovako utvrđeni iznos indirektnih troškova po jedinici svake vrste dodaju se već  poznatim direktnim troškovima po jedinici proizvoda: Tq1 = 400 + 94,73 = 494,73 Tq 2 = 450 + 126,3 = 576,3 Tq3 = 500 + 252,6 = 752,6 15.2.3. Kalkulacija vezanih proizvoda Kalkulacija cijena vezanih proizvoda primjenjuje se u uslovima kada se iz jedne sirovine dobija više proizvoda kao rezultat jedinstvenog tehnološkog procesa proizvodnje. Ovom metodom kalkulacije ukupni troškovi obračunavaju se ukupnom iznosu, a zatim se od toga iznosa oduzmu procjene vrijednosti sporednih proizvoda. Vrijednost sporednih   proizvoda treba procjeniti po tržišnim cijenama. Kalkulacija cijene koštanja po jedinici   proizvoda u ovakvim slučajevima može se ostvariti jedino procjenom svih proizvoda osim glavnom, Naime, potrebno je odrediti glavni proizvod, kao cilj proizvodnje čiju cijenu koštanja treba izračunati, na način da preostali dio ukupnih troškova, poslje oduzimanja procjene vrijednosti sporednih proizvoda podjeli količinom osnovnog  proizvoda.

62

n

T  − ∑ Q j ⋅ C qj  j = 2

T q1 =

Q1

T q1 q1- ciejna koštanja osnovnog proizvoda, Q j- količine sporednih proizvoda, C qjqj- prodajne cijene sporednih proizvoda, Q1- količina osnovnog proizvoda.

15.2.4. Dodatna kalkulacija Dodatna kalkulacija ciene koštanja primjenjuje se u uslovima raznorodne proizvodnje kada se ne mogu svi troškovi neposredno utvrditi po nosiocima. Ova metoda polazi od činjenice da se troškovi dijele na direktne i indirektne. Utvrđivanje cijene koštanja odvija se po dva osnovna postupka za raspoređivanje indirektnih troškova na pojedine vrste   proizvoda pomoću unapred utvrđenih ključeva. Jedinstveni ključ prenošenja indirektnih troškova na pojedine vrste proizvoda na nivou cijelog preduzeća utvrđuje se u procentima ili kao koeficijent. Tako dobijeni procenat, odnosno keoficijent inidirektnih troškova   primjenjuje se na iznos direktnih troškova svake jedinice proizvoda. Dodavanjem   pripadajućeg dijela indirektnih troškova na iznos direktnih troškova svake jedinice  proizvoda, dobija se cijena koštanja te vrste proizvoda.

    T in   T qn= T diqn 1 + n   ∑ Q j ⋅ T diqj    j =1  Tqn-cijena koštanja konkretne vrste proizvoda, Tdiqn- iznos direktnih troškova po jedinici konkretne kon kretne vrste proizvoda, Tin- iznos ukupnih direktnih troškova, Tink - koeficijent dodataka indirektnih troškova koji se računa prema obrascu:

T ink  =

T in n

Q j ⋅ T diqj ∑  j 1 =

15.2.5. Metoda direct costing Ovaj metod polazi od okolnosti da se proizvodi realizuju po tržišnim cijenama koje se formiraju na osnovu odnosa ponude i tražnje. Cijena koštanja služi samo kao orijentacija u vođenju poslovne politike preduzeća u okviru dejstva datih objektivnih faktora. Direktni troškovikoji nastaju direktno u funkciji proizvodnje svake nove jedinice   proizvoda, utvrđuju se direktno po nosiocima. Njihovim utvrđivanjem po jedinici 63

 proizvoda dobija se komponenta cijene koštanja u čijoj strukturi je samo iznos direktnih troškova. Kada se ovako utvrđena cijena koštanja proizvoda pomnoži obimom   proizvodnje i tako utvrđeni iznos ukupnih direktnih troškova uporedi sa mogućom vrijednoćšu proizvodnje dobija se iznos moguće razlike i dobitak koji nakon toga ostane ili gubitak u poslovanju.

C − T di ≥ T in Ukoliko je lijeva strana obrasca koja predstavlja razliku između iznosa moguće realizacije proizvodnje i iznosa ukupnih direktnih troškova veća od desne strane obrasca koja predstavlja iznos indirektnih troškova preduzeće će ostvariti dobitak a u suprotom će ostvariti gubitak. 15.2.6. Kombinovanje kalkulativnih metoda U praksi poslovanja preduzeća, pri obračunu cijene koštanja proizvoda ili usluga, rijetko se sreće primjena samo jedne od metoda kalkulacije. S obzirom na složenost procesa   poslvoanja u preduzećima, širok asortiman proizvoda, primjene više tehnoloških   postupaka i sl. potrebno je i obračun troškova po nosiocima usavršavati. Zato se često kombinuje više metoda kalkulacije za utvrđivanje cijene koštanja pojedinih proizvoda, usluga ili drugih učinaka. Kombinovanje primjene različitih metoda kalkulacije za utvrđivanje ciejne koštanja pojedinih vrsta proizvoda obezbjeđuje vaću preciznost u raspoređivanju indirektnih troškova po nosiocima. Zato se i savremena ekonomska teorija u ovom dijelu, svakodnevno usavršava, nudeći nova rješenja u pogledu metodologije kalkulacije cijene koštanja.

16. ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE ELEMENATA PROIZVODNJE U REPRODUKCIJI Uslov otpočinjanja i održavanja kontinuiteta reprodukcije jeste vezivanje elemenata proizvodnje u naturalnom obliku za određeni proizvodni proces. Preduzeće u   procesu razmjene pribavlja za novac elemente proizvodnje, kako bi njihovim međusobnim kombinovanjem započeo proces proizvodnje. U uslovima razvijene društvene podjele rada i tržišne privrede, preduzeće raspolaže univerzalnim oblikom vrijednosti – NOVCEM. Zato proces reprodukcije započinje od novčanog oblika vrijednosti kao univerzalno raspoloživog, koji se razmjenom preobražava u početni robni oblik sredstava za rad i materijala. Ovim momentom započinje angažovanje vrijednosti u naturalnom (robnom) obliku.   Na ovako pripremljene materijalne uslove proizvodnje (sredstva za rad i materijal), radnik djeluje svojom radnom snagom u procesu rada (u tehnološkom  postupku) i upotrebnu vrijednost materijala preobražava u novi upotrebni kvalitet. Nakon završene proizvodnje, preduzeće raspolaže gotovim proizvodom, koji za njega nema upotrebnu vrijednost. Zato ovaj proizvod mora razmijeniti za novac, koji će mu omogućiti da, razmjenom za različita materijalna dobra, zadovolji potrebe reprodukovanja utrošenih elemenata proizvodnje i izvrši druge isplate. 64

Ovim činom prodaje proizvoda nastaje deblokiranje vrijednosti prelaskom iz radnog oblika u novčani. Sada su vrijednosti ponovo u univerzalno raspoloživom obliku   – novcu. Ovako posmatrano, proces reprodukcije predstavlja kruženje elemenata   proizvodnje, pri čemu se, pored trošenja elemenata proizvodnje, vrijednosti angažuju u naturalnom obliku kao uslovu kontinuiranog odvijanja toga procesa reprodukcije.

16.1 NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI Fizičko prisustvo elemenata proizvodnje, kao ekonomskih vrijednosti u naturalnim oblicima, obezbijeđuje se ostvarivanjem preobražaja (metamorfoze) vrijednosti iz novčanog oblika kao univerzalno raspoloživog oblika, u početni robni oblik. Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno, razmjenom robe za novac, ostvaruje se deblokiranje vrijednosti, što znači da on time ponovo prelazi u univerzalno raspoloživi oblik – novac. Na taj način je završen jedan ciklus angažovanja, koji je započeo mementom prelaska vrijednosti iz novčanog u početni robni oblik. Dužina ovog ciklusa izražava se i mjeri vremenom angažovanja koje se odvija od momenta prve metamorfoze vrijednosti do poslijednje metamorfoze u tom ciklusu. Zato se veličina angažovanja vrijednosti i utvrđuje množenjem utrošenih elemenata proizvodnje i koeficijenta angažovanja, koji pokazuje dužinu ciklusa angažovanja pojedinih dijelova vrijednosti u relaciji sa osnovnom jedinicom mjere – godinom. Savremena proizvodnja je zasnovana na visokom organskom sastavu emenenata  proizvodnje u kojoj je kumuliran minuli rad u sredstvima za rad koja se troše postepeno,   po pravilu dugotrajnije od vremena izrade proizvoda koji se pomoću njih stvaraju, s obzirom na njihove karakteristike višekratne upotrebljivosti. Funkcija ovih sredstava je uslov proizvodnje, a ona se može odvijati samo ako su ovako kumulirana sredstva  prisutna, unesena, vezana u proizvodnji kroz cijeli ciklus njihovog postepenog trošenja. Vrijednost angažovanja u nabavku materijala i zarade radnika predstavljaju obrtna sredstva. Njihov koeficient angažovanja je u pravilu manji od jedan (1), a samo izuzetno se izjednačava sa jedan. To uslovljava i pojavu da je njihov koeficient reprodukovanja po  pravilu veći od jedan (1), što znači da se u jednoj godini ove vrijednosti reprodukuju više   puta, odnosno najmanje jedanput. Medjutim, vrijednosti koje su dugotrajnije vezane u naturalnom obliku, odnosno, vrijednosti predujmljene u pribavljanje sredstava za rad, čija   je karakteristika da predstavljaju dugoročnu osnovu proizvodnje, s obzirom na njihovu višekratnu upotrebljivost, odnosno, postepeno reprodukovanje, predstavljaju stalna sredstva. Njihov koeficient angažovanja je po pravilu veći od jedan (1), a samo izuzetno se izjednačava sa jedan. Zato je njihov koeficijent reprodukovanja manji od jedan (1), što  proizilazi iz činjenice da se u jednoj godini ove vrijednosti samo djelimično reprodukuju. S obzirom na to da veličina angažovanih vrijednosti zavisi od vremena blokiranja i obima trošenja elemenata proizvodnje, za upravljanje angažovanim sredstvima značajno  je regulisanje brzine kruženja vrijednosti u reprodukciji i troškova elemenata proizvodnje   po jedinici rezultata. Brzina kruženja vrijednosti u reprodukciji izračunava se koeficientom obrta, koji je u stvari, jednak recipročnoj vrijednosti koeficienata angažovanja. S druge strane, obim proizvodnje se izračunava cijenom koštanja, koja je  jednaka zbiru zarada za izvršeni rad, troškova materijala i troškova sredstava za rad.

16.2 NOVČANI OBLIK VRIJEDNOSTI

65

Pribavljanje elemenata proizvodnje uslovljeno je raspolaganjem određenom sumom novca, što znači da pribavljanju elemenata proizvodnje, tj. angažovanju u naturalnom obliku, prethodi novčana faza ciklusa reprodukcije. Dužina ove faze je uslovljena stepenom usklađenosti vremena završavanja proizvodnje proizvoda koji za dato preduzeće predstavljaju predmete rada i sredstva za rad, kao i umješnošću menadžmenta toga preduzeća da uskladi momenat nabavke ovih elemenata proizvodnje sa momentom započinjanja njihovog kombinovanja u tehnološkom postupku djelovanjem radne snage. Za obezbijeđenje takvog kontinuiteta ciklusa reprodukcije, s obzirom na  probleme koji se pojavljuju u vezi sa nabavkom materijala i sredstava za rad, potrebno je da konkretno preduzeće raspolaže određenom sumom novca kojom bi isplatilo ove nabavke. Novčane sume za nabavku elemenata proizvodnje preduzeće obezbijeđuje  prodajom svojih proizvoda na tržištu ili pozajmljivanjem od drugih lica koji imaju u tom trenutku novac, a nije im potreban. Zadržavanje elemenata proizvodnje u novčanom obliku uslovljava usporavanje njegove cirkulacije u ciklusu reprodukcije. Medjutim, kada dato preduzeće u određenom vremenu raspolaže većom sumom novca nego što je objektivno potrebno za održavanje kontinuiteta njegovog ciklusa reprodukcije, dolazi do neracionalnosti raspolaganja novčanih vrijednosti. Zato je neophodno obezbijediti usklađenost između raspoloživog novčanog iznosa i obima procesa reprodukcije, što je zadatak menadžmenta preduzeća.

16.3 FAZE NATURALNIH OBLIKA REPRODUKCIJE Trajanje procesa reprodukcije je duže ili kraće zavisno od toga koliko vremena su angažovane vrijednosti u pojedinim robnim fazama ciklusa reprodukcije. Zato se, u vezi sa angažovanjem i kruženjem vrijednosti u reprodukciji, mora voditi računa o vremenu u kome se to kruženje odvija. Što je vrijeme angažovanja duže, to će se u jedinici vremena (npr. u jednoj godini), ostvariti manji broj ciklusa reprodukcije, a to znači i manje puta ostvarivanje određenog iznosa nove vrijednosti, kao uslova zadovoljenja ukupnih  potreba. Stvarno angažovanje sredstava na jednom proizvodu u proizvodnji je ipak duže od angažovanja izvršenog vremenom koje prođe od prve do poslednje tehnološke operacije na tom proizvodu. Naime, prije prve tehnološke operacije, sredstva su već fizički prisutna u preduzeću u vidu sirovina, potrošnog i pomoćnog materijala i sl., i nalaze se u skladištu. Prema tome, već u ovoj fazi „čekanja na proizvodnju“ sredstva su angažovana u preduzeću svojim fizičkim prisustvom. Ovu fazu angažovanja sredstava nazivamo fazom zalihe, odnosno, prethodnom robnom fazom. „Prethodnom“ zbog toga što ona prethodi tehnološkom procesu, odnosno, tehnološkoj fazi proizvodnje. Angažovanje sredstava u ovoj fazi uslovljeno je organizaciono – tehničkim razlozima.   Naime, organizaciono je nemoguće tako uskladiti ritam proizvodnje i ritam nabavke sredstava za proizvodnju da nabavljena sredstva mogu da idu u proizvodnju istog onog momenta kada su prispjela. Svrha zalihe je upravo u tome da se njome obezbijede izvjesne rezerve u neposrednoj blizini proizvodnih pogona, kako bi se pomoću tih rezervi obezbijedio normalan tok proizvodnje. Da bi se obezbijedio tok proizvodnje i organizovalo normalno funkcionisanje  prodajne službe, najčešće je potrebno da preduzeće drži izvjesnu zalihu proizvedene robe

66

u skladištu i da sa ovog skladišta podmiruje kupce prema njihovim zahtjevima. Ova faza angažovanja sredstava se naziva faza zaliha gotove robe, odnosno, završna robna faza angažovanja.   Nova sredstva se moraju angažovati u proizvodnji prije nego što su prethodna napustila proizvodnju, ili bar nego što su napustila fazu zaliha. Iz ovoga proizilazi da se često dva ili više sukcesionih proizvoda u proizvodnji vremenski djelimično prekrivaju, i ovaj prekriveni dio tehnološke faze možemo tretirati kao zasebnu fazu angažovanja sredstava – fazu prekrivanja. Iz ovoga možemo zaključiti da se angažovanje sredstava u reprodukciji može vremenski posmatrati u četiri faze: 1. faza zaliha sredstava za proizvodnju ili prethodna robna faza, 2. tehnološka faza ili faza proizvodnje, 3. faza prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka i 4. faza zalihe gotove robe ili završna robna faza. Period koji prođe od momenta početnog angažovanja – blokiranja novca (momenat nabavke materijala), pa do momenta funkcionalnog reprodukovanja tih sredstava (momenat ponovne nabavke materijala), predstavlja jedan ciklus reprodukcije.

16.4 REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA SREDSTAVA 16.4.1 Obrtna sredstva Završetkom ciklusa proizvodnje, utrošena vrijednost sredstava u procesu  proizvodnje se prenosi na novi proizvod, i oslobađa se vezanost sredstava za proizvodnju u momentu prodaje robe, jer dolazi do deblokiranja sredstava (pretvaranja u novac). Na ovaj način angažuju se sredstva: - u materijalu svih vrsta, - u sitnom inventaru i alatu koji se sav utroši u jednom periodu ulaganja (ciklusu reprodukcije) u proizvodnji. - Sredstva uplaćena u vidu akontacija zarada radnika prije prodaje robe. Ova sredstva se zajedničkim imenom nazivaju obrtna sredstva. Prema tome, obrtna sredstva su ona finansijska sredstva koja su angažovana u meterijalu, sitnom alatu i sitnom inventaru, kao i sredstva isplaćena na ime akontacija zaposlenih radnika. 16.4.2 STALNA SREDSTVA Sredstva za rad čiji je rok otpisa (amortizacije) duži od jedne godine, nazivaju se stalna sredstva (osnovna sredstva). U osnovna sredstva spadaju: šume, građevinski objekti, oprema, krupni alat i inventar itd. Njihova bitna ekonomska karakteristika,   posmatrana sa stanovišta procesa reprodukovanja, jeste u tome da se ona ne utroše niti reprodukuju u punom iznosu u jednom procesu proizvodnje, njihovo reprodukovanje odvija se postepeno kroz niz sukcesivnih procesa proizvodnje.

16.5 KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA

67

16.5.1 Koeficient angažovanja Sa stanovišta ekonomije preduzeća, vrlo je važno koliku je sumu sredstava objektivno potrebno angažovati u procesu reprodukcije, da bi se obezbijedila proizvodnja određenog proizvoda. Ukoliko je suma po jedinici proizvoda manja, utoliko će   proizvodnja moći da se obavi s manje angažovanih sredstava, s obzirom na to što su angažovana sredstva dio društvenog proizvoda iz ranijih perioda. Ukoliko je manja suma sredstava angažovanih u proizvodnji i reprodukciji, utoliko će veći dio društvenog   proizvoda moći da se upotrijebi za podmirenje drugih potreba. Ovaj odnos između   prosječne sume sredstava angažovanih u reprodukciji jednog preduzeća i veličine   proizvoda koji nastaje kao rezultat te reprodukcije, naziva se koeficient angažovanja sredstava, što se može predstaviti obrascem: β = S/Q Pri čemu je: β = koeficient angažovanja sredstava, S = prosječna suma sredstava angažovanih u jednom ciklusu angažovanja, Q = količina proizvodnje u jednom ciklusu. 16.5.2 Koeficient reprodukovanja Reprodukovanje je obrnuto proporcionalno angažovanju, ako se posmatra sa stanovišta istog ostvarenog rezultata proizvodnje. Dakle, koeficient reprodukovanja  predstavlja recipročnu vrijednost koeficienta angažovanja. Koeficient reprodukovanja se može prikazati obrascem: 1/β = Q/S Koeficient reprodukovanja osnovnih (stalnih) sredstava je, po pravilu, manji od   jedan (1), jer se ovaj oblik angažovanih sredstava znatno duže zadržava u ciklusu reprodukcije. To proističe is karakteristike trošenja sredstava za rad. Glavna karakteristika sredstava za rad jeste da svoje upotrebne kvalitete zadržavaju kroz više ciklusa proizvodnje datog proizvoda. S druge strane, koeficient reprodukovanja obrtnih sredstava je, po pravilu, veći od jedan (1). Taj dio vrijednosti angažovan je za  pribavljanje materijala, i, u pojedinim slučajevima, za isplate zarada. A s obzirom da je glavna karakteristika trošenja materijala kao elementa proizvodnje jednokratnost upotrebe (unosi se u proizvodnju dio po dio, a tako unesena količina se utroši odjednom i reprodukuje se prodajom tako dobijenih proizvoda), u jednoj godini ovaj dio vrijednosti se reprodukuje više puta.

17. REZULTATI REPRODUKCIJE – POSLOVANJE PREDUZEĆA Cilj uspostavljanja, održavanja i razvoja procesa reprodukcije jeste zadovoljavanje potreba čovjeka – ličnih i zajedničkih. Uslov zadovoljavanja potreba jeste rezultat reprodukcije koji se završava stvaranjem odgovarajućih učinaka kojima se te   potrebe mogu zadovoljiti, koji su rezultat tehnološkog procesa, te procesa razmjene učinaka između različitih učesnika u društvenoj podjeli rada, i procesa raspodjele na njegove stvaraoce. Rezultati reprodukcije se stvaraju na osnovu ulaganja elemenata   proizvodnje i predstavljaju izlaze preduzeća kao poslovnog sistema. Međusobni odnos

68

rezultata reprodukcije sistema i ulaganja elemenata proizvodnje u sistem izražava kvalitet ekonomije preduzeća kao sistema.

17.1 PROIZVOD 17.1.1 Proizvod – rezultat reprodukcije Društvena podjela rada omogućila je stvaranje sve većeg obima proizvodnje na nivou cijelog društva, ali je time onemogućila da proizvod jednog proizvođača, svojim upotrebnim kvalitetima, zadovolji njihove potrebe. Svaki proizvod se iskazuje u odgovarajućem iznosu novca koji predstavlja njegovu vrijednost, odnosno, cijenu   proizvodnje. Sa ovako stečenim novcem, preduzeće (proizvođač) pribavlja sredstva za  proizvodnju (sredstva za rad i predmeti rada) koje je reprodukciono utrošilo pri stvaranju svog proizvoda. Na taj način preduzeće obezbijeđuje prostu reprodukciju utrošenih sredstava za proizvodnju, a stiče i društveno priznanje ulaganja svoje radne snage u taj   proces. Ovako stečena novostvorena vrijednost, novčano izražena, predstavlja neto rezultat njegovog živog rada, što ostali učesnici u društvenoj podjeli rada putem razmjene   priznaju kao izraz opravdanosti njegove aktivnosti na trošenju materijalnih elemenata  proizvodnje i stvaranja novih upotrebnih kvaliteta proizvoda svojom radnom snagom. Prvi pojavni oblik reprodukcije – proizvoda jeste fizički proizvod, sa svojim upotrebnim kvalitetom i kvantitetom. Njegove upotrebne vrijednosti i obim predstavljaju uslov podmirivanja određenih vrsta i veličine potreba ljudi, bilo da se radi o njegovom korišćenju u drugoj proizvodnji (reprodukciona potrošnja), bilo da je u pitanju zadovoljavanje ličnih i zajedničkih potreba. Drugi pojavni oblik rezultata reprodukcije – proizvoda jeste njegova vrijednost, kao izraz društveno-potrebnog rada za njegovo stvaranje. S obzirom da se proizvodi  jednih proizvođača razmjenjuju za proizvode drugih proizvođača posredstvom novca i na osnovu odnosa ponude i tražnje, vrijednost proizvoda izražava se cijenom, i cijena   predstavlja novčani iznos koji su ostali učesnici u društvenoj podjeli rada spremni da  plate u razmjeni. I prema tome, cijena proizvodnje predstavlja novčani izraz vrijednosti  proizvoda u razmjeni, čija se visina određuje na osnovu ponude i tražnje. Treći pojavni oblik rezultata reprodukcije – proizvoda jeste novostvorena vrijednost, koja je u proizvodu sadržana kao izraz doprinosa datog proizvođača uvećavanju vrijednosti sadržane u utrošenim sredstvima za proizvodnju. Veličina novostvorene vrijednosti se izražava u novcu kao dijelu cijene proizvodnje, i ima svoj novčani izraz koji se zove dobitak. Veličina dobitka uslovljena je visinom cijene  proizvoda i troškovima sredstava za proizvodnju (sredstava za rad i predmeta rada). 17.1.2 PROIZVOD KAO ROBA U robno-novčanoj privredi proizvod dobija karakter robe, a to znači da ima upotrebnu vrijednost i vrijednost, i namijenjen je drugima, a ne njegovom proizvođaču. U takvim uslovima, da bi stigao do potrošača, on se iznosi na tržište u vidu robe. U svojstvu robe, proizvod se razmjenjuje na tržištu pod dejstvom tržišnih zakona, kao i u skladu sa   planskim regulisanjem privrednih tokova i tekućim mjerama ekonomske politike društvene zajednice. Njegovu vrijednost i veličinu te vrijednosti društvo treba da ocijeni

69

u ovom procesu razmjene, i ta ocjena, odnosno, cijena se izražava kroz tržišnu cijenu  proizvoda. Visina cijene će najviše zavisiti od odnosa ponude i tražnje. Kvantitativni izraz društvene ocjene cjelishodnosti proizvodnje konkretnog   proizvoda ispoljiće se kroz odstupanje tržišne cijene proizvoda od njegove ekonomske vrijednosti u sledećem smislu: C = V ± Cδ Pri čemu je: C = tržišna cijena proizvoda, V = vrijednost proizvodnje, Cδ = odstupanje tržišne cijene od vrijednosti proizvoda. Ovaj proces tržišne razmjene robe, u kojoj društvo indirektno daje ocjenu cjelishodnosti proizvodnje konkretne robe kroz odstupanje njene tržišne cijene od vrijednosti, naziva se realizacija proizvedene robe. Tek ona pokazuje u kojoj mjeri je  proizvođač imao pravilnu orjentaciju kada se odlučio za proizvodnju jedne vrste robe.

17.2 IZRAŽAVANJE PROIZVODA 17.2.1 Fizička jedinica mjere kao izraz proizvoda Proizvod se kvantitativno izražava, mjeri, fizičkim jedinicama. Takav način izražavanja proizvoda kao rezultata proizvodnje je najadekvatniji, jer se radi o upotrebnim kvalitetima određenog materijalnog dobra kojim se mogu podmiriti pojedine finalne ili reprodukcione potrebe. Proizvod kao rezultat proizvodnje se može izražavati fizičkim jedinicama mjere samo kada se radi o homogenom asortimanu (kada se   proizvodi jedna vrsta proizvoda). Medjutim, kada se u okviru jednog proizvodnog sistema proizvodi širi asortiman, odnosno, više vrsta proizvoda, javlja se metodološki   problem izražavanja njegovog rezultata fizičim jedinicama mjere kao jedinstvene veličine. Metodološki problemi izražavanja obima fizičkim jedinicama mjere još više su naglašeni kada se uzme u obzir višestruko razlikovanje pojedinih vrsta proizvoda u okviru heterogenog asortimana. Naime, proizvodi u okviru heterogenog asortimana razlikuju se po: - fizičkim jedinicama mjere kojima se iskazuju i - tehničkim, estetskim i drugim upotrebnim karakteristikama. S obzirom na ove probleme izražavanja proizvoda fizičkim jedinicama mjere, ekonomska teorija i praksa koriste se odgovarajućim svođenjem raznovrsne proizvodnje na jedinstveni imenitelj. Kao jedinstveni imenitelj za izražavanje homogene proizvodnje obično se primjenjuje: tržišna cijena, cijena koštanja i objektivno potreban rad. 17.2.2 Tržišna cijena kao izraz proizvoda U slučajevima, u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, nemoguće proizvod iskazati fizičkim jedinicama mjere, pribjegava se iskazivanju tog rezultata reprodukcije tržišnom cijenom proizvoda. Na taj način, raznovrsni proizvodi se svode na istorodni izraz: C = ∑ Qi · Cqi

70

Pri čemu je: C = cijena proizvodnje, Qi = količina proizvoda od 1 do „n“ prozvoda, Cqi = tržišna cijena proizvoda od 1 do „n“. Svođenjem raznovrsnih proizvoda na novčani izraz gubi se uvid u kvalitet  proizvodnje. To je posebno karakteristično kada se proizvodnja posmatra u dinamici, jer  se veličina cijene proizvodnje mijenja ne samo zbog promjene količine proizvoda, već i zbog promjena tržišnih cijena, koje nisu u funkciji fizičkog obima proizvodnje. Tako se onemogućava sticanje prave predstave o efikasnosti preduzeća kao sistema u sferi  proizvodnje, čiji je rezultat funkcionisanja fizički proizvod. Prevazilaženje metodološkog nedostatka ovog izraza proizvoda moguće je utvrđivanjem standardnih (planskih) cijena kojima se izoluje uticaj promjena tržišnih cijena na promjene veličine ovog oblika rezultata reprodukcije. 17.2.3 Cijena koštanja kao izraz proizvoda Raznovrsni proizvodi jednog proizvodnog sistema mogu se svesti na ekvivalente i   primjenom cijene koštanja. To je finansijski izraz utrošene vrijednosti elemenata  proizvodnje po jedinici proizvoda: T = Qi · Tqi Pri čemu je: Qi = količina proizvoda od 1 do „n“ proizvoda, Tqi = troškovi po jedinici proizvoda od 1 do „n-te“ vrste. Primjena ovog finansijskog izraza ima analitički značaj ako se raznovrsni   proizvodi svedu na objektivno uslovljenu cijenu koštanja, koja je u funkciji tehnički uslovljene veličine utrošaka elemenata proizvodnje i društveno uslovljene nabavne cijene sredstava za proizvodnju, te prosječnih zarada po jedinici rada. 17.2.4 Proizvod izražen objektivno potrebnim radom Proizvod je fizički i objektivan izraz društveno potrebnog rada, umnog i fizičkog, za njegovu proizvodnju. Ovaj rad se mjeri vremenom njegovog trajanja, uz prosječne društveno potrebne uslova rada. Tako iskazan društveno potreban rad je istovremeno i odraz utroška bioenergije prosječnog proizvođača. Q ~ Lo ≈ Uo Pri čemu je: Q – proizvod Lo - društveno potrebni rad Uo - bioenergije prosječnog društvenog proizvođača Do ovog odstupanja može doći iz dvojakog razloga: a) zbog toga što objektivni uslovi proizvodnje (tehnički i društveni) konkretnog   proizvođača ne odgovaraju objektivnim slovima proizvodnje prosječnog društvenog  proizvođača,

71

  b) zbog toga što konkretni proizvođač, usljed organizacionih nedostataka, trpi izvjesne gubitke u trošenju radne snage. Primjenom ovog izraza podrazumijeva se i mogućnost svođenja proizvoda na norma – časove rada. To znači da se za svaku vrstu i jedinicu proizvoda utvrđuje objektivno potrebno vrijeme izrade. Na taj način otklanjaju se nedostaci prethodnih izraza  proizvoda, jer se ovim izrazom predstavlja prava sadržina proizvoda – stvaralački ljudski rad: Lh = ∑ Qi · Lhi Pri čemu je: Lh = rad mjeren vremenom potrebnim za ukupnu proizvodnju, Lhi = potreban rad po jedinici proizvoda od 1 do „n-te“ vrste, Qi = obim proizvodnje od 1 do „n-te“ vrste proizvoda.

17.3 UKUPAN PRIHOD 17.3.1 Definisanje ukupnog prihoda U uslovima potpunog djelovanja tržišnog mehanizma, tj. ponude i tražnje, tržišna cijena je ravna vrijednosti tih proizvoda. U tom slučaju vrijednost proizvodnje postaje izraz rezultata reprodukcije, odnosno, izraz rezultata poslovanja. Pri slobodnom djelovanju ekonomskih zakona gotovo nikad se ne postiže ravnoteža ponude i tražnje na tržištu proizvoda, pa konkretno preduzeće ostvaruje prihod veći ili manji od vrijednosti   proizvodnje, koju ostvaruje prosječan proizvođač uz postepeno djelovanje tržišnih zakona. Ukupan prihod je finansijski izražen bruto rezultat poslovanja, a sastoji se od naplaćenih iznosa za realizovanu robu, gotove proizvode i usluge. Kao rezultat funkcionisanja preduzeća u procesu reprodukcije, ukupni prihod je funkcija: obima  proizvodnje, prodaje i trţišta. Ukupan prihod može se kvantitativno izraziti obrascem: UP = C = ∑ Qi · Cqi Pri čemu je: UP = ukupan prihod, C = vrijednost realizacije fizičkog obima proizvodnje, Qi = realizovana količina fizičkog obima proizvodnje, Cqi = prodajne (tržišne) cijene pojedinih proizvoda. Ukupni prihod je direktno uslovljen obimom proizvodnje. Promjenom obima   proizvodnje javljaju se različite promjene u strukturi troškova, uslovljene različitim   ponašanjem proporcionalnih, fiksnih i relativno fiksnih troškova. Ukupni prihod je funkcija ne samo obima proizvodnje nego i prodaje, odnosno, tržišta. Ukupan prihod je funkcija prodaje. Ravan je vrijednosti proizvodnje, tj. (bruto   produktu) samo u slučaju kada se cjelokupna proizvodnja datog perioda proda u tom vremenu. Obično se proizvodi djelimično po porudžbini, a znatan dio za skladište, sa koga se roba kontinuirano prodaje. U ovom slučaju ritam priliva proizvoda na skladište znatno se razlikuje od ritma odliva robe sa skladišta, odnosno, ritma prodaje. Ukupan prihod je funkcija tržišta u okviru dejstva tržišnih faktora na prodajne cijene  po kojima se proizvodnja realizuje i na osnovu kojih se formira ukupan prihod. Isto tako,

72

apsorpciona moć tržišta, kao i odnos konkurencije, uslovljavaju ukupni prihod datog  preduzeća. 17.3.2 Faktori ukupnog prihoda Elementi ukupnog prihoda su: obim realizovane proizvodnje i cijene po kojima se ti proizvodi realizuju. Na oba elementa djeluju mnogobrojni faktori nejednakog intenziteta i pravca. Faktori ukupnog prihoda koji djeluju na njegovu veličinu i dinamiku su mnogobrojni, i možemo ih grupisati na interne i eksterne.  Interni faktori: tehnička struktura, odnosno, tehnička opremljenost, obim i kvalitet kolektiva, kvalitet i asortiman proizvodnje, savremenost organizacionog modela, efikasnost menadžmenta, poslovna kultura, sistem raspodjele, način rješavanja konflikata i uopšte sistem vrijednosti preduzeća.  Eksterni faktori: su npr. prirodni faktori, tržišni faktori, faktori privrednog sistema, ekološki faktori i dr. Iako su ukupan prihod i komponente njegove strukture u teorijskom smislu definisane kategorije, u praksi utvrđivanja veličine ukupnog prihoda i veličine komponenata prihoda javljaju se teškoće metodološke prirode. Komponente strukture ukupnog prihoda razlikuju se u zavisnosti od toga da li se posmatra struktura ukupnog  prihoda u njegovom: 1. Formiranju, ili njegovoj 2. Raspodjeli. 1) Sa gledišta formiranja ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine: - Vrijednost prodate robe, - Vrijednost izvršenih usluga - Drugi prihodi ostvareni poslovanjem, - Neposlovni prihodi, i - Neposredni prihodi. 2) Sa gledišta raspodjele ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine: a) Utrošena sredstva za proizvodnju (troškovi sredstava za proizvodnju) –   prenesena vrijednost, i  b) Nova vrijednost. Mjerenje uspješnosti poslovanja proizvodnog sistema podrazumijeva upoređivanje veličine proizvedene i uložene vrijednosti. Ta razlika između vrijednosti odnosno cijena proizvodnje i utrošenih vrijednosti, odnosno troškova, predstavlja višak  vrijednosti. U konkretnim kupoprodajnim odnosima, pored objektivnih, odnosno tržišnih i ostalih društvenih faktora djeluju i organizacioni faktori, kao izraz subjektivnih kvaliteta radnog kolektiva koji je organizator procesa reprodukcije. Konkretne prodajne cijene  proizvoda predstavljaju rezultat dejstva i jednih i drugih faktora, što uslovljava da stvarna vrijednost proizvodnje (Cs), koja odstupa od objektivno uslovljene vrijednosti  proizvodnje (C), rezultira iz manje umješnosti konkretnog proizvođača u razmjeni roba u odnosu na prosječnog. S druge strane, odstupanje konkretne prodajne cijene naviše od objektivno uslovljene, Tržišne cijene, proističe iz natprosječne umješnosti konkretnog  preduzeća u odnosu na prosječnog: Cs = Q (Cq ± cq)

73

Pri čemu je: Cs = stvarna vrijednost proizvodnje, Cq = tržišne cijene pojedinih vrsta proizvoda, cq = djelovanje organizacionih faktora na odstupanje prodajne cijene Cq od objektivno uslovljene. Konkretni obim proizvodnje (Q-q) predstavlja rezultantu objektivno uslovljene mogućnosti proizvodnje i dejstva organizacionih faktora u sferi proizvodnje ciklusa reprodukcije: Qs = Q – q Pri čemu je: q = organizaciono uslovljeno odstupanje obima proizvodnje usled dejstva subjektivnih faktora, Qs = ostvareni obim proizvodnje pod dejstvom objektivnih i subjektivnih faktora.

17.4 DOBITAK  Dobitak je jedan od oblika rezultata u sistemu robne proizvodnje. Kao neto rezultat reprodukcije na nivou preduzeća javlja se nova vrijednost (D). Sa stanovišta  preduzeća kao privrednog subjekta značajniji je izraz neto rezultata poslovanja – dobitak. Dobitak (dobit) predstavlja dio novostvorene vrijednosti – koji ostaje preduzeću nakon   podmirivanja zarada radnika za izvršeni rad. Dobitak predstavlja preduzetnički efekat ulaganja vrijednosti u proces reprodukcije. Iz tog neto rezultata oplođavanja uloženih vrijednosti u poslovanje preduzeća obezbjeđuju se sredstva za proširenu reprodukciju, odnosno za razvoj preduzeća, zatim za stimulativnu komponentu plata – zarade, kao i za obaveze prema zajedničkoj i opštoj potrošnji. Dobitak se može poistovjetiti sa viškom vrijednosti, odnosno njegovim pojavnim oblikom – PROFITOM. Ova veličina rezultata reprodukcije kvantitativno se izražava kao razlika između proizvedene i utrošene vrijednosti.

17.5 GUBITAK  Kada je vrijednost proizvodnje (C) koju dato preduzeće ostvaruje u razmjeni za svoje proizvode na tržištu jednaka ukupnim troškovima (T), njegovo poslovanje završiće se bez dobitka: C–T=0 Ako je vrijednost proizvodnje realizovana na tržištu manja od troškova elemenata  proizvodnje, dato preduzeće svoje poslovanje završiće uz gubitak: C–T<0 Poslovanje sa gubitkom znači da preduzeće ne ostvaruje ni prostu reprodukciju. Smanjuje se njegova imovina, a time se ugrožava i likvidnost preduzeća, odnosno njegova platežna sposobnost. 17.5.1 Dobitak i dohodak  Dobitak je realizovan iznos viška vrijednosti, a dohodak (koji je takođe oblik  rezultata) je realizovan iznos novostvorene vrijednosti. Dobitak redovno manji od

74

dohotka za iznos troškova zarada. Raspodjelom dohotka obezbjeđuje se najprije  podmirenje lične, zatim opšte i zajedničke potrošnje i razvojnih potreba preduzeća. Raspodjelom dobitka najprije se obezbjeđuju razvojni ciljevi, a zatim i djelimično zajedničke i lične potrebe. 17.5.2 Faktori dobitka  Na veličinu dobitka utiču faktori: 1. društveni 2. prirodni, 3. tehnički, 4. organizacioni, odnosno subjektivni.

17.6 PRAKTIČNA PRIMJENA REZULTATA REPRODUKCIJE Prihodi preduzeća se dijele na: - poslovne prihode, - finansijske prihode, - neposlovne (vanredne) prihode i - revalorizacione prihode. Poslovni prihodi nastaju prodajom gotovih proizvoda ili izvršenih usluga. Finansijski   prihodi su npr. pozitivne kursne razlike, kada preduzeće proda svoje proizvode u inostranstvo, i dobije novac u vidu deviza, i u medjuvremenu dodje do promjene kursa izmedju domaće i strane valute, i preduzeće prodajom deviza dobije više novca nego što   bi dobili da nije došlo do promjene kursa. Ta razlika predstavlja finansijski prihod.  Neposlovni prihodi nastaju neočekivano, neplanirano, npr. prodaja osnovnog sredstva po cijeni većoj od sadašnje (tržišne). Revalorizacioni prihodi nastaju ponovnim vrednovanjem osnovnih sredstava. Rashodi preduzeća se dijele na: - poslovne rashode, - finansijske rashode, - neposlovne (vanredne) rashode i - revalorizacione rashode. Redovni rashodi obuhvataju: troškove prodatih proizvoda, vremenske troškove (amortizacija, indirektni – opšti vremenski troškovi), troškove prodatih roba, materijala i stalnih sredstava, troškove finansiranja, tj. kamata, negativne kursne razlike i sl. Dobitak  je pozitivan poslovni rezultat. Dobitak se izračunava kao razlika između ukupnih prihoda i ukupnih rashoda u određenom obračunskom periodu. Dobit = Ukupni prihodi – Ukupni rashodi D=C–T Dobit može biti: bruto dobitak i neto dobitak preduzeća. Prvo se nadoknađuje   porezi i doprinosi. Porezi su dio bruto dobitka preduzeća koji država uzima za pokriće svojih rashoda. Bruto dobitak, predstavlja ostvareni dobitak prije oporezivanja. Neto dobitak se dobije, kao: BRUTO DOBITAK - Porez na dobitak i doprinosi = NETO DOBITAK 

75

  Neto dobitak ili čisti dobitak je najznačajniji neto rezultat nakon oporezivanja. Neto dobitak, kao čisti finansijski rezultat preduzeća, raspoređuje se prema zakonskim i internim odlukama na: - dio po osnovu rada (stimulativni dio i povećanje plata i zarada zaposlenih radnika) - dio po osnovu kapitala, i - neraspoređeni dobitak. Osnovni princip raspodjele treba da bude uravnoteženje interesa akcionara, menadžera,  preduzeća i zaposlenih. Dio neto dobitka po osnovu kapitala, raspoređuje se za: - povećanje kapitala, - povećanje uloga, - stvaranje rezervi, - naknade ulagačima – dividende. Kada preduzeće iz zbira ostvarenih prihoda ne može nadoknaditi rashode, jer su rashodi veći od prihoda, tada je rezultat poslovanja negativan i naziva se gubitak . Za pokriće gubitka koriste se različita sredstva, kao: - sredstva rezervi, - neraspoređeni dobitak, - vlastiti kapital (ulozi vlasnika). Ako se gubitak ne može nadoknaditi, pokreće se stečajni postupak, a može doći i do likvidacije preduzeća, a prodajom preostale imovine isplaćuje se dugovanje prema  povjeriocima (dobavljačima, kreditorima, zaposlenima i dr.).

18. PRINCIPI EKONOMIJE PREDUZEĆA Prema funkciji koju obavlja u privrednom, društvenom i prirodnom sistemu, savremeno preduzeće je nosilac alokacije raspoloživih sredstava. Izbor vrste i količine   proizvoda određuju outpute i inpute, te transformacione procesa i tokove materije, energje i informacija u preduzeću, što sve zajedno određuje nivo i način funkcionisanja  preduzeća, njegov uspjeh i razvoj. Osnovne pretpostavke efikasnog upravljanja preduzeća su poštovanje: A. Djelovanja određenih zakona koji će regulisati interne procese, opsatnak i razvoj preduzeća u okruženju, B. Određenih ekonomskih principa za razvoj performansi preduzeća, C. Organizacionih principa, metoda i tehnika kojima se realizuje efektivno i efikasno funkcionisanje preduzeća.

A. Zakoni kao regulatori ponašanja preduzeća Prirodni procesi odvijaju se pod dejstvom prirodnih zakona koji svojim dejstvom regulišu tokove materije, energije i informacija u sistemima koji predstvaljaju prirodne elemente u strukturi preduzeća. Programirani procesi su tehnološki procesi, zasnovani su na programiranim uticajem prirodnih zakona, kao rezultata naučno-tehničkog i tehnološkog razvoja. Transformacioni procesi su okosnica svih procesa i od njih zavisi efikasnost  pretvaranja inputa u outpute.

76

Ekonomski zakoni tržišne ekonomije (kroz ponudu i tražnju) regulišu ekonomske   procese i ponašanje preduzeća utičući na efektivnost i efikasnost poslovanja, te rast i razvoj ili prestanak rada (bankrot). Uzimajući sve ovo u obzir, rezultat upravljačkih odluka je opstanak na tržištu.

B. Ekonomski principi kao pretpostavka za upravljanje ekonomijom preduzeća Kvalitet ekonomije preduzeća zavisi od primjene ekonomskih principa u upravljanju ekonomijom preduzeća. Sistematizacija i definisanje osnovnih ekonomskih   principa zahtijeva kriterije, ispoljene kroz ekonomske rezultate poslovanja i ulaganje elemenata proizvodnje. Da bi se izrazio kvalitete ekonomije kroz odnos inputa i outputa  potrebno je sagledati i kvantitativno izraziti:  Rezultate (outpute) poslovanja i  Ulaganja (inpute) za njihovo ostvarenje. Odnos outputa i inputa potrebnih za njihovo ostvarenje definiše: 1. Osnovni ekonomski princip i 2. Parcijalne ekonomske principe. 1. OSNOVNI EKONOMSKI PRINCIP Poznat je i kao MINI-MAKSI princip i glasi: ostvariti maksimalne rezultate (outpute) uz minimalna ulaganja resursa (inputa) u ekonomiju. U realnom ekonomskom životu, outputi preduzeća su manji od potencijalno mogućih, a inputi veći od objektivno potrebnih za realizaciju tako ostvarenih outputa. Primjena ovog principa povećava nivo ekonomije konkretnog preduzeća kroz rast efikasnosti i efektivnosti i performansi preduzeća. 2. PARCIJALNI EKONOMSKI PRINCIPI Ekonomsku suštinu mini-maks principa čine svi pojavni oblici rezultata (outputa):  Proizvod Q  Vrijednost proizvodnje V ili ukupni prihod C  Dobitak Db – Gubitak i inputi  Utrošci u vidu trošenja radne snage L  Troškovi elemenata proizvodnje T  Angažovana sredstva S i njihovi međusobni odnosi: Output/Input; Q/L; V/T ili Σ(Q*Cq)/T; Db/S Svi odnosi izražavaju kvalitet ekonomije preduzeća. C. Organizacioni principi i ekonomija preduzeća Organizacijom procesa, faza i operacija definišu se:   pravci i tempo transformacionog procesa,  kvalitet i kvantitet inputa i outputa preduzeća. Adekvatna primjena ekonomskih principa produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti, uz istovremenu primjenu osnovnog principa ekonomske racionalnosti (mini-maks principa) podrazumijeva efikasnu organizaciju svih poslovnih funkcija   preduzeća. Organizacioni principi su pravila za organizovanje poslovnih funkcija, tehničko-tehnoloških i ekonomskih procesa, koja su usmjerena na ostvarivanje određene ekonomske sadržine. 18.1. PRINCIP PRODUKTIVNOSTI

77

18.1.1 Uvodne napomene Produktivnost je pokretačka poluga ekonomije. Razlikama u produktivnosti objašnjavaju se razlike između razvijenih, srednje razvijenih i nerazvijenih zemalja. Komparativne prednosti u ekonomski najrazvijenijim privredama svijeta počivaju  prevashodno na dostignutoj produktivnosti. Produktivnost je bazični ekonomski princip, kojim se definiše ukupni potencijal   potrošnje i mjerilo uspješnosti ekonomije. Produktivnost kao ekonomski princip se različito definiše. Ako se posmatra kao mjerilo ukupne ekonomske efikasnosti : OUTPUTI   PRODUKTIVN OST  =  INPUTI  INPUTI su: raspoloživi resursi (rad, kapital, zemljište, materijal, energija, informacije) koji se koriste u proizvodnji i prometu različitih roba i usluga. OUTPUTI su: proizvodi i usluge naturalno ili finansijski izraženi na nivou  pojedinca, preduzeća, sektora, industrijske grane ili privrede kao cjeline. 2. Produktivnost se tretira kao produktivnost rada , izražena efikasnošću tekućeg rada:  PROIZVODNJ  A  PRODUKTIVN OST   RADA = TEKUCI   RAD 18.1.2.Pojam i značaj produktivnosti rada Princip produktivnosti rada je načelo, odnosno zahtjev, prema kome treba ostvariti određenu proizvodnju s minimalnim utrošcima radne snage za tu proizvodnju. Razmjere podmirenja društvenih potreba i potreba proširene reprodukcije, zavise od razmjera proizvodnje, a svaka proizvodnja je uslovljena potrošnjom ljudske radne snage, tj. tekućeg rada. Povećanje potrošnje, odnosno povećanje životnog standarda društva, može se postići : 1. povećanjem ukupne količine proizvoda angažovanjem više radne snage 2. povećanjem radnog učinka povećanjem produktivnosti rada. Produktivnost sa stanovišta:  Društvene zajednice – pokazuje sposobnost proizvodnje preduzeća i podmirenja potreba društva  Kvaliteta ekonomije preduzeća – pokazuje efikasnost trošenja radne snage . 18.1.3 Faktori produktivnosti Faktori produktivnosti su svi uticaji koji na bilo koji način djeluju na radne učinke, a dijele se na: objektivne i subjektivne faktore. 1. Objektivni faktori  produktivnosti dijele se na: a) tehničke faktore (obuhvataju karakteristike proizvoda, tehnološkog procesa, sredstava za rad, materijala, radne sredine, obim proizvodnje, organizaciju i stepen organizovanosti)

78

 b) društvene faktore (sve društvene institucije i vrijednosti koje utiču na na  privredne prilike, tržište, infrastrukturu, običaje stanovništva...) 2. Subjektivni faktori su organizacioni faktrori i vezani su za čovjeka u  proizvodnji, a djeluju kroz: a) Izbor i odlučivanje o tehničkim i društvenim uslovima proizvodnje,  b) Kvalifikovanost radne snage, c) Intenzitet rada, d) Organizacione mjere i napore u ostvarenju ciljeva. 18.1. 4 Izražavanje produktivnosti

18.1.4.1 Proizvod u izrazu produktivnosti Razlike u metodama izražavanja produktivnosti nastale su zbog različtih načina izražavanja produktivnosti, jer se utrošak radne snage izražava u vremenu trajanja rada. U homogenim proizvodnjama (rudnicima, šećeranama...) proizvod se izražava u naturalnim jedinicama. U heterogenim proizvodnjama svi proizvodi se mogu preračunati u jednu vrstu  proizvoda, najreprezentativnijeg i najviše zastupljenog u proizvodnom programu.

18.1.4.2 Metode mjerenja produktivnosti Produktivnost rada mjeri se odnosom obima proizvodnje (Q) i utrošaka radne snage (L). Promjena produktivnosti iz jednog u drugi naziva se DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI . U metodama mjerenja produktivnosti proizvod se izražava: 1. fizičkim jedinicama mjere, 2. tržišnom cijenom proizvoda, 3. cijenom koštanja, i 4. društveno potrebnim radom. 1. Proizvod izražen fizičkim jedinicama mjere

 P  =

Q  L

Primjena: homogeni proizvodni program   Nedostatak: ne može se koristiti u proizvodnjama sa heterogenim asortimanom,  pri promjenama asortimana i kvaliteta proizvoda 2. Proizvod izražen tržišnom cijenom

Q * C q ∑  P =  L



Cq – tržišna cijena po jedinici proizvoda Primjena: stabilne tržišne cijene proizvoda  Nedostatak: problem pri uvođenju novih proizvoda koji je kasnije uveden 79

3. Proizvod izražen cijenom koštanja

Q * T q ∑  P =  L

Tq – tržišna cijena po jedinici proizvoda Primjena: asortiman proizvoda se ne mijenja, a ako se mijenja svi proizvodi imaju  približno istu visinu troškova sredstava za proizvodnju  Nedostatak: ne može se koristiti kad se mijenjaju troškovi materijala i sredstava za rad 4. Proizvod izražen društveno potrebnim radom 

≈

=T    

 P =

Ǫ  T  

Društveno potreban rad L0 Utrošak bioenergije prosječnog društvenog proizvođača Ul0

Q Q  L0 = ≈ =1 U l 0  L  L0

Ovo vrijedi ako se proizvodnja obavlja uz prosječne društveno potrebne uslove. Odstupanja nastaju jer tehnički i društveni uslovi ne odgovaraju objektivnim uslovima   proizvodnje ili/i ako usljed organizacionih nedostataka trpi gubitke u trošenju radne snage.

 P =

 L0 1 =  LO ± K l  * L0 + 1 1 ± K l  ± l l 

 

K l – odstupanja radne snage po jedinici proizvoda ll – organizaciono uslovljeno nekorisno trošenje radne snage po jedinici proizvoda

18.1.5 Sprovođenje principa produktivnosti Interes preduzeća je ostvaenje što veće produktivnosti, što se postiže uvođenjem mjera za smanjenje i eliminisanje organizaciono i objektivno uslovljenih utrošaka radne snage. To podrazumjeva otklanjanje odstupanja od standardne: kvalifikovanosti radnika, intenziteta rada i organizacije rada. Podizanje proizvodne snage rada postiže se uvođenjem novih tehnikea, što znači nova investiciona ulaganja, a to povećava tehničku opremljenost rada. Produktivnost se može povećati provođenjem: 1. organizacionih mjera, 2. mjera tehničke racionalizacije i rekonstrukcije i 3. mjerama društvenog karaktera.

Organizacione mjere – svode se na što potpunije iskorištenje unutrašnjih rezervi. To se postiže: a. Povećanjem stepena korištenja kapaciteta - rastom obima proizvodnje, bez  promjene broja zaposlenih (smanjenjem utroška radne snage po jedinici proivoda)  b. Dizanjem kvalifikacione strukture kolektiva – optimalnom kvalifikovanošću svih zaposlenih (smanjenjem troškova proizvodnje) c. Obezbjeđenjem noramlnog intenziteta rada – definisanjem radnih normi 80

d. Raznim mjerama organizacije rada – racionalizacijom vremena i postavljanjem  pravih ljudi na pravi posao.

Mjere tehničke racionalizacije i rekonstruukcije – imaju za cilj izmjenu tehničkih uslova pod kojima radi radni kolektiv. One dovode do promjene: a. Troškova,  b. Sume angažovanih sredstava, c. Ritma proizvodnje, d. Iskorištenosti kapaciteta proizvodnje... Mjere društvenog karaktera – najmanje su podložne uticaju preduzeća. Pravilnim prilazom društvenim faktorima, preduzeće može podići svoju produktivnost i to: a. Pravilnim korištenjem radnih navika zaposlenih,  b. Prilagođavanjem organizacione strukture društvenom sistemu, c. Izgradnjomkadrova, d. Akumulacijom sredstava za proširenje materijalne baze... 18.1.6 Praktična primjena teorije produktivnosti Produktivnost rada definišemo kao kvantitativni izraz između obima proizvodnje i usluga ili prometa i količine utrošene radne snage. Utrošeni rad se mjeri njegovim vremenskim trajanjem. Ovaj odnos predstavlja i ostvarenu proizvodnju po jedinici rada (q). Q  P = = q  L Produktivnost se može posmatrati i inverzno. Inverzni odnos pokazuje utrošak  rada za proizvodnju jednog proizvoda, odnosno utrošeno vrijeme po jedinici proizvoda (t).  L  P = = t  Q Ako pratimo produktivnost tokom vremena, govorimo o dinamici produktivnosti, kad poredimo tekuću i baznu produktivnost:

Q Q  I ndn = ( n : 0 ) *100  Ln  Lo Indn - indeks produktivnosti rada n-tog proizvoda  Qn - količina proizvoda n-tog perioda  Ln - utrošeni rad n-tog proizvoda  Qo - količina proizvoda u baznom periodu  Lo - utrošeni rad (vrijeme) u baznom periodu. BAZNI PERIOD - period prema kojem se upoređuje dinamika produktivnosti. 

ZADACI od strane 268 do 282 81

1. MJERENJE PRODUKTIVNOSTI FIZIČKIM JEDINICAMA MJERE  Zadatak br.1. U tvornici šećera proizvedene su sledeće količine šećera i to: - Količina šećera (Q) 1.200.000 t - Utrošeno radnih dana 800.000 Izračunati produktivnost rada na oba načina.

Zadatak br.2. Preduzeće za preradu sirove nafte proizvelo je sledeće količine i to: Prethodna godinaTekuća godina Benzin 1.200.000 t 1.500.000 t Utrošeno radnik/dana 1.120.000 1.120.000 Izračunati:  a) Produktivnost rada na oba načina i   b) Index produktivnosti i objasniti rezultat

2. MJERENJE PRODUKTIVNOSTI TRŽIŠNOM CIJENOM PROIZVODA

82

U preduzećima u kojima je heterogen asortiman proizvodnje primjenjuje se svođenje heterogene proizvodnje na zajednički imenitelj pomoću tržišne cijene proizvoda.

Q * C q ∑  P =  L

Cq = tržišna cijena po jedinici proizvoda Primjena metode daje realnu sliku o nivou produktivnosti, samo kada se tržišna cijena   proizvoda ne mijenja bitnije. Ukoliko se tržišna cijena mijenja, uzima se stalna cijena  proizvoda (cijena baznog perioda ili planska cijena). 

Zadatak br.1.  U preduzeću je tekućoj godini ostvarena proizvodnja određenih proizvoda po tržišnim cijenama, prikazanih u donjoj tabeli u iznosu od:

Zadatak br.2. U preduzeću tekstilne konfekcije ostvarena je proizvodnja u 2007. godini po tržišnim cijenama u iznosu od 235.000.000 KM uz učešće 1.500 radnika. U 2008. godini vrijednost proizvodnje (Vp) bila je 250.000.000 KM uz učešće 1.600 radnika, s tim što su  prodajne cijene u 2008. godini, odnosno tržišne cijene u 2008.godini bile više za 10% od tržišnih cijena u 2007. godini. Izračunati produktivnost rada u preduzeću i index  produktivnosti. Rješenje: U postavljenom zadatku vidimo da tržišne cijene nisu bile iste u posmatranim godinama. Pošto je tržišna cijena u 2008. godini porasla za 10% potrebno je vrijednost proizvodnje svesti na iste cijene, kako bi se moglo vršiti upoređivanje produktivnosti rada. Drugim riječima, treba isključiti uticaj povećanja tržišne cijene (10%) koje je imalo uticaja na vrijednost proizvodnje (Vp) u 2008. godini, koje je rezultat stanja na tržištu, a ne rezultat  produktivnosti rada radnika. Tako je:

83

Iz navedenog preduzeća u zadatku možemo konstatovati da mu je produktivnost rada u 2008. godini opala za 9% (100 - 91) u odnosu na produktivnost u 2007. godini iako je ostvarena vrijednost proizvodnje u 2008. godini bila veća, ona je rasla usled povećanja tržišne cijene, a ne kao rezultat veće produktivnost rada. Takođe, iz navedenog primjera je vidljivo, da je za izračunavanje čiste vrijednosti   proizvodnje u 2008. godini, tj. svođenje vrijednosti proizvodnje na iste cijene u obe  posmatrane godine, kako bi se mogle upoređivati, upotrebljen interesni račun više sto, jer    je u vrijednosti proizvodnje (Vp) u iznosu od 250.000.000 KM sadržan i iznos od   povećanja cijena od 10% u toj godini, pa je bilo potrebno utvrditi čistu vrijednost bez uticaja rasta cijena, što je i učinjeno primjenjujući formulu:

Zadatak br.3 U preduzeću kožne galanterije ostvarena je proizvodnja po tržišnim cijenama, i to: - u 2007 godini u iznosu od 550.000 KM u učešću 120 radnika, - 2008. godini vrijednost proizvodnje je 800.000 KM sa učešćem 150 radnika. Vrijednost proizvodnje u 2007.godini je ostvarena uz niže tržišne cijene od 8,5% od tržišnih cijena u 2008. god. Izračunati nivo i dinamiku produktivnosti u navedenim periodima. 84

Rješenje: Obrnuto od prethodnog zadatka, ovdje ćemo primjeniti formulu za izračunavanje vrijednosti proizvodnje u 2007. godini niže sto interesnog računa, jer je vrijednost  proizvodnje umanjena za procentni iznos od 87.5% kakve su bile tržišne cijene u 2007. godini. u odnosu na tržišne cijene u 2008. godini, a ona izgleda

Zadatak br. 4. U proizvodnom preduzeću planirana i ostvarena proizvodnja u obračunskoj godini je:

Planirana i utrošena količina rada: - planirani sati direktnih radnika 2.200 - planirani sati indirektnih radnika 600 - ostvareni sati direktnih radnika 3.500 - ostvareni sati indirektnih radnika 800 Izračunati: 1.  planiranu produktivnost direktnih radnika i ukupnih radnika 2. ostvarenu produktivnost rada po tekućim cijenama za direktne ukupno zaposlene, 3. ostvarenu produktivnost po planiranim cijenama za direktne i ukupno zaposlene radnike 4. objasniti koefecijent planirane i ostvarene produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike 5. razliku produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike i objasniti rezultate.

Rješenje: Da bismo mogli izračunati tražene veličine u zadatku prvo ćemo pripremiti i urediti određene podatke da možemo pristupiti izračunavanju, što je prikazano u sledećoj tabeli:

85

86

4.Planirana produktivnost rada je 758.93 KM vrijednosti proizvodnje po satu radnika. Planirana je produktivnost 0.13 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje. Ostvarena produktivnost rada je 623.14 KM vrijednosti proizvodnje po satu radnika, što je manje od planirane za 135.79 KM (758.93-623.14). Ostvarena produktivnost rada svih zaposlenih je 0.16 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje po tekućim cijenama što znači da je 0.03 sata (0.16-0.13) više rada potrošeno za 100 KM vrijednosti proizvodnje. Ostvarena je produktivnost rada svih zaposlenih od 615.12 KM vrijednosti  proizvodnje na 1 sat rada radnika po planskim cijenama. Ostvarena produktivnost rada svih zaposlenih je 0.16 sati rada radnika na 100 KM vrijednosti proizvodnje po planskim cijenama. 5. U tački 4. smo utvrdili razlike između planirane i ostvarene produktivnosti svih zaposlenih i konstatovali da je ostvarena produktivnost manja za 135.79 KM po satu zaposlenih, odnosno da je 0.03 sata više utrošeno rada za 100 KM vrijednosti  proizvodnje. Index produktivnosti rada za ukupno zaposlene radnike: a) Tekuće cijene

87

3. Mjerenje produktivnosti cijenom koštanja proizvoda Zadatak br.1. U proizvodnom preduzeću u 2009.godini ostvarena je proizvodnja sa objektivno uslovljenom cijenom koštanja od 250.000 KM. Broj radnika je 20. U 2010.godini objektivno uslovljena cijena koštanja povećana je na 320.000 KM, a broj radnika iznosio   je 22. Izračunati nivo i dinamiku produktivnosti izražavanjem proizvodnje objektivno uslovljenom cijenom koštanja.

Prethodno rezultat pokazuje da je u 2010.godini produktivnost veća za 16% (116-100) od  produktivnosti u 2009.godini. 4. Mjerenje produktivosti društveno potrebnim radom Primjenjuje se uz pretpostavku da se proizvodnja obavlja uz prosječne društveno  potrebne uslove. Produktivnost konkretnog proizvođača će odstupati naviše ili naniže od  produktivnosti prosječnog društvenog proizvođača i ona će biti:

Q * T q ∑  P =  L



Lo = društveno potreban rad 88



K = pozitivno ili negativno odstupanje utrošaka radne snage

Zadatak br.1. Za proizvodnju proizvoda „X”― prema standardima određene zemlje, obima proizvodnje od 120.000 tona potrebno je 1.200.000 sati. Preduzeće „Y”― proizvelo je proizvod „X”― u količini od 80.000 tona sa ukupno utrošenim radom 1.100.000 sati. Izračunati  produktivnost rada u preduzeću „Y― i utvrditi da li je njegova produktivnost viša ili niža od produktivnosti prosječnog proizvođača. Rješenje: Parametri prosječnog proizvođača:

89

18. 2. PRINCIP EKONOMIČNOSTI 18.2.1 Uvodne napomene Ekonomičnost označava stepen korisnog dejstva ulaganja u proizvodnju u vidu trošenja. Može da se posmatra kao trošenje u naturalnom ili vrednosnom obliku. Kad je u pitanju trošenje materijala, ekonomičnost je izražena odnosom količine  proizvoda i utrošaka materijala za tu proizvodnju. Kad je u pitanju trošenje sredstava za rad, ekonomičnost se iskazuje odnosom količine proizvoda i vrijednosnog izraza   pretpostavljenih utrošaka, jer su stvarni utrošci sredstava za rad nepoznati. Ako se   posmatraju ulaganja u vidu trošenja svih elemenata proizvodnje, ekonomičnost će označiti stepen korisnog dejstva trošenja svih elemenata zajedno. Da bi mogao da se odredi stepen korisnog dejstva korištenja svih elemenata  proizvodnje, određuje se standardni indikator, koji će označiti stepen korisnog dejstva. Za homogene proizvodnje indikator je jedan proizvod kao mjera ekonomičnosti. Za heterogene asortimane zajednički izraz svih proizvoda može biti:  Vrijednost proizvoda – kao najvjerniji odraz procesa proizvodnje  Količina društveno potrebnog rada – kao najvjerniji odraz procesa rada. Troškovi su složena veličina sastavljena od:  Objektivnih komponenti (odraz društvenog priznanja proizvodnje)  Organizacionih komponenti (izraz uspjeha preduzeća u organizovanju trošenja i nabavljanja sredstava za proizvodnju). Princip ekonomičnosti je zahtjev ekonomije reprodukcije da se u reprodukciji proizvede određena vrijednost uz minimalno trošenje vrijednosti. 18. 2. 2. Pojam ekonomičnosti Smisao ekonomičnosti je iskazivanje racionalnosti trošenja elemenata procesa  proizvodnje. Ona mora iskazivati racionalnost trošenja.Princip ekonomičnosti je zahtjev ili težnja da se određena proizvodnja ostvari sa što manjim trošenjem elemenata  proizvodnje, a trošenja se mogu posmatrati:

90

Naturalno , u vidu fizičkih utrošaka materijala, sredstava za rad i radne snage, i  Finansijski , u vidu troškova materijala, sredstava za rad i radne snage. Dakle, princip ekonomičnosti može da se posmatra kao:  naturalno izražena ekonomičnost  finansijski izražena ekonomičnost Sa stanovišta organizacije i načina rada proizvodnog dijela radnog kolektiva   posmatra se naturalno iskazana ekonomičnost, dok se sa stanovišta rada i uspjeha u  poslovanju nabavne službe iskazuje kao finansijski iskazana ekonomičnost. 

18. 2. 3. Naturalno izražavanje ekonomičnosti Ekonomičnost posmatra kao zahtjev za minimalnim fizičkim trošenjem elemenata  proizvodnje materijala (M), sredstava za rad (I) i radne snage (L) – ekonomičnost će biti: Q  E = + I + L Što su manji utrošci elemenata proizvodnje, ekonomičnost je veća i obrnuto. To zavisi od objektivnih i subjektivnih faktora. Objektivni faktori mogu biti društvene i tehničke prirode. Dok su društveni faktori vezani sa privrednom strukturom zemlje, razvijenošću infrastrukture..., tehnički faktori su u samom preduzeću i predstavlaju uslove proizvodnje i djeluju na: karakteristike proizvoda, tehnološkog procesa, sredstava za rad... Ako se utrošci ne mogu smanjiti ispod ovih minimalnih, da bi proizvođač dobio  proizvod u odgovarajućoj količini i kvalitetu, ekonomičnost će biti maksimalna:

 E u =

Q + I + L

Subjektivni faktori predstavljaju organizaciono uslovljena povećanja troškova kroz: kvar materijala i povećani škart, rasipanje materijala, lom sredstava za rad,   povećane otpatke proizvodnje, suvišna trošenja zbog nepotpunog korištenja kapaciteta, trošenje radne snage pri čekanjima, kvaru proizvoda i dijelova, nedovoljnom ili  pretjeranom intenzitetu rada ... Sve ovo smanjuje ekonomičnost ispod objektivnog nivoa,  pa je stvarna ekonomičnost:

 E  =

Q ( M  + I + L) + (m + i + l )

gdje su organizaciono uslovljena povećanja utošaka  m - materijala  i – sredstava za rad  l – radne snage 18. 2. 4. Vrijednosno izražavanje ekonomičnosti Cjenovni izraz ekonomičnosti predstavlja količnik obima proizvodnje sa zbirovima proizvoda pojedinačnih utrošaka elemenata proizvodnje i njihovih cijena:

91

 E  = 

 E =

Q M * C m + I * C i + L * C l  Cm – cijena materijala, Ci- cijena sredstava za rad, Cl- zarade pojedinici rada Ekonomičnost izražena količnikom vrijednosti proizvodnje i troškova:

V  T m + T i + T l 

Tm – troškovi materijala, Ti – trošak sredstava za rad, Tl – trošak radne snage Veličina ekonomičnosti zavisi od:  visine utrošaka elemenata proizvodnje,  kretanja cijena sredstava za proizvodnju (Cm, Ci) i zarada (Cl). Cijene sredstava za proizvodnju mijenjaće se pod dejstvom: a. tržišnih faktora –  uticaja tržišta (kroz ponudu i tražnju) na koju preduzeće ne može uticati, zbog čega je tržišna cijena utvrđena kao prosječna cijena na osnovu konkretnih nabavnih cijena b. organizacionih faktora –  uspješnosti proizvođača da organizuje nabavke   potrebnih sredstava za rad, odnosno ostvari nabavne cijene sredstava za  proizvodnju na višem ili nižem nivou od tržišnih. 

 E  =

Q M * (C m ± cm ) + I * (C i ± ci ) + L * (C l  ± cl )

18. 2. 5. Ekonomičnost kao odnos cijene proizvodnje i cijene koštanja Cijena koštanja (T) je funkcija utrošaka elemenata proizvodnje (U), cijene sredstava za proizvodnju (Cmi) i zarada (Cl):

T  =  f (U , C mi , C l  ) = M * C m + I * C i + L * C l  Ovi izrazi obuhvataju samo uticaj objektivnih faktora, pa da bi se dobio pravilan izraz potrebno uključiti i subjektivne faktore (ispoljene preko odstupanja nabavnih cijena, zarada i utorašaka materijala – kalo...). Dok se u sferi proizvodnje odstupanja javljaju u   jednom smjeru (+tu; -q) zbog tehničkih faktora kojima se može upravljati, u sferi razmjene odstupanja su u oba pravca (±cq; ±cu ) i na njih se ne može uticati.

T  = ( M  + m) * (C m ± c m ) + ( I + i) * (C i ± c i ) + ( L + l ) * (C l  ± c l  )

Struktura cijene proizvodnje (C) obuhvata cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti, odnosno preostali dio nove vrijednosti po podmirenju zarada kao potrebne vrijdnosti za

92

reprodukovanje utrošene radne snage (D-Ti), pa je objektivno uslovljena vrijednost  proizvodnje:

C  = T m + T i + T l  + ( D s + Dδ  )  Nova vrijednost se razlaze na:

 D = T l  + D s + Dδ  Dio za ličnu potrošnju Dl≈Tl Dio za proširenmje materijalne osnove rada Ds Dio za opštu i zajedničku potrošnju Dδ

  

Ako se u sferu proizvodnje uključe organizaciono uslovljeni faktori dolazi do  povećanja utrošaka elementata proizvodnje (tu) i smanjenja obima proizvodnje (-q), dok  u sferi razmjene može doći do promjena u oba smjera prodajnih cijena (±cq), cijena sredstava za proizvodnju (±cmi) i zarada po jedinici rada (±cl). Cjenovna vrijednost proizvodnje određenog preduzeća:

C  = Q * C  q  E =

C  T 

Ako se rasčlani cjenovno vrijednost proizvodnje i troškovi elemenata proizvodnje  po strukturi dobija se:

C = T m + T i + T l  + Ds + Dδ  Višak vrijednosti je akumulacija, pa ekonomičnost  predstavlja akumulativnu sposobnost preduzeća , odnosno sposobnost stvaranja određenog viška vrijednosti po  jedinici utrošenih vrijednosti:

 E =

T m + T i + T l  + D s + Dδ   D + Dδ  = 1 +  s T m + T i + T l  T m + T i + T l 

18. 2. 6. Utrošene vrijednosti kao izraz ekonomičnosti Proizvodi se na tržištu razmjenjuju po njihovim cijenama koje odstupaju naviše ili naniže od vrijednosti proizvoda. Utrošena vrijednost čini troškove proizvodnje. Ako se  proizvodnja iskaže troškovima, ekonomičnost je jedinica. Samo troškovi nastali pod dejstvom objektivnih faktora su troškovi ostvarene  proizvodnje, a obuhvataju:

93

Tv - troškovi koji bi se nastali kada bi se sredstava za proizvodnju, na tržištu, razmjenjivala po njihovoj vrijednosti, a utrošeni rad plaćao po prosječnim zaradama  Tδ - odstupanje troškova nastalo zbog više ili niže tržišne cijene sredstava za  proizvodnju i viših ili nižih zarada radnika od prosječnih  Tτ - odstupanje troškova zbog razlika u tehničkim uslovima pod kojima radi  prosječni proizvođač. Objektivno uslovljena ekonomičnost : 

 E =

T V  ± T δ  ± T τ  T  = =1 T V  ± T δ  ± T τ  T 

Stvarni troškovi rijetko kad ostaju na nivou objektivno uslovljenih troškova, jer  zbog organizacionih nedostataka dolazi do povećanja trošenja elemenata proizvodnje (nabavnih cijena sredstava za proizvodnju ili tržišnih cijena), pa će stvarna ekonomičnost biti:

 E  =

T V  ± T δ  ± T τ  T  1 = = T V  ± T δ  ± T τ  ± t u ± t c ± t l  T  ± t  1 ± t t   

 E  =

T – zbir svih objektivno uslovljenih troškova (Tv,Tδ, Tτ) t – zbir svih organizaciono uslovljenih troškova (tu, tc, tt)

1 1 + t tu ± t tc ± t tq

t q t u t c t tu = ; t tc = ; t tq = T  T  T  18. 2. 7. Sprovođenje principa ekonomičnosti Ekonomičnost trošenja zavisi od: 1. društveno uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje, 2. tehnički uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje, 3. društveno uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada radnika, 4. organizaciono uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje i 5. organizaciono uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarade radnika. Mjere usmjerene na povećanje ekonomičnosti trošenja svode se na akcije koje trebaju usmjeriti uticaje ovih 5 faktora. 1. Društveno uslovljeno trošenje zavisi od privredne strukture zemlje i ostalih društvenih uslova proizvodnje. 2. O veličini tehničkih elemenata odlučuje uprava pri izgradnji preduzeća ili u trenuctku zamjene nekog od njih. 3.  Na tržišnu cijenu sredstava za proizvodnju preduzeće utiče samo u onoj mjeri u kojoj mjeri je nosilac tražnje sredstava. 4. Organizacioni uticaji nastaje kroz uštede u materijalu, sprečavanju rasipanja, servisiranju mašina... Za njih su odgovorni tehnički kadrovi preduzeća.

94

5. Uticaj organizaciono uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada zavisi od nabavne službe i njene sposobnosti da pravilno obradi tržište sredstava za   proizvodnju, ispitivanjem tržišnih mogućnosti, praćenjem kretanja cijena sredstava na tržištu i dobrom organizacijom nabavki. 18. 2. 8. Praktična primjena teorije ekonomičnosti Da bi izračunali nivo ekonomičnosti moramo znati ostvareni obim proizvodnje ili usluga, prometa, prihod od poslovanja i utrošene elemente za tu proizvodnju, tj. predmete rada, sredstva za rad i rad. Kod naturalnog izražavanja ekonomičnosti ekonomičnost predstavlja odnos između obima proizvodnje i sume svih utrošaka: Q  E = + I + L  E - ekonomičnost poslovanja  Q - obim proizvodnje  M - utrošci materijala  I - utrošci sredstva za rad  L - utrošci radne snage Koristi se kad su proizvodnja i utrošci iskazani u fizičkim jedinicama. Vrijednosno izražavanje ekonomičnosti podrazumijeva da se proizvedena količina proizvoda (Q) izrazi svojom vrijednošću (C) tj. putem cijene (količina x cijena), a utrošeni elementi odgovarajućim nabavnim ili tržišnim cijenama kao troškovi (T).

 E  =

C  ∑ Q * C q = T  M * C m + I * C i + L * C l 

Obrnuto iskazana ekonomičnost pokazuje troškove po jedinici proizvoda: TROSKOVI  T  =  E = VRIJEDNOST   PROIZVODNJ   E  C  Ako se proizvodnja prikaže troškovima, objektivno uslovljena ekonomičnost je: T   E = = 1 T  Ako se uzme u obzir troškovi nastali pod uticajem objektivnih faktora, dobijamo stvarnu ekonomičnost: T  1 =  E = T  ± t  1 ± t  Vrijednosno izražena ekonomičnost omogućava izračunavanje globalne i  parcijalne ekonomičnosti. Odnos između vrijednosti proizvodnje i troškova je stepen ili koeficijent ekonomičnosti.  PRIHODI  OD  POSLOVANJA  E = TROSKOVI  ( RASHODI )  Ke>1 poslovanje je ekonomično  Ke=1 poslovanje je na granici ekonomičnosti  Ke<1 poslovanje je neekonomično 95

Zadaci od 300-307 Zadatak br. 1. Fabrika vijaka je proizvela 3.000.000 komada vijaka, za proizvodnju ove količine utrošeno je 200.000 kg materijala za izradu, 25.000 časova rada i 30.000 mašinskih časova. Izračunati ekonomičnost kroz naturalne pokazatelje po navedenim elementima  proizvodnje. Rješenje: a) Ekonomičnost materijala :

Ekonomičnost rada je produktivnost rada - 100 komada vijaka / h

18.3 PRINCIP RENTABILNOSTI 18.3.1 Uvodne napomene Rentabilnosti je konačni izraz definitivnog finansijskog rezultata koji kao   pokazatelj uspješnosti poslovanja je ,dakle,mjeilo efikasnosti sredstava,uspješnosti  privređivačke aktivnosti i poslovnosti.Riječ je,dakle,o indikatoru uspješnosti,egzistencije i rasta preduzeća. Inače,ne postoje sporovi oko pojma rentabilnosti ,međutim vezano za metodologiju oko pristupa i obrade,postoje neka razmimoilaženja.Naime,dok teoretičari opšte ekonomske teorije prilaze rentabilnosti kao osnovnom pokretaču procesa reprodukcije bez potrebe za proučavanjem dejstva određenih faktora teoretičari ekonomije preduzeća prilaze fenomenu rentabilnosti kao konačnom izrazu uspješnosti  poslovanja.No.u svakom slučaju bilo koji od datih prilaza treba da bude polazna osnova ka otkrivanju faktora rentabilnosti radi potenciranja onih sa pozitivnim dejstvom i eliminacije faktora negativnog djelovanja. Autori se ne slažu uvijek oko tog ,što je presudno: vrijeme angažovanja tj.uzeti u obzir angažovana sredstva , ili samo visina troškova tj.utrošena sredstva.Treba uzeti u obzir da preduzeće počinje sa radom nakon što je već uložilo sredstva i u sastavu ukupnog iznosa troškova ima fiksne troškove.Takođe susrećemo se sa drugačijim  ponašanjem troškova,u ukupnom iznosu i prosječno,na početku rada i poslije određenog  broja reprodukcionih ciklusa.No,vjerojatno treba i drugačije pristupiti analizi poslovanja u početnim i razvijenim fazama poslovanja.Takođe,treba uzeti u obzir i specifične situacije kada prelazimo na više razine iskorištenosti kapaciteta ,te se tada susrećemo sa relativno fiksnim i graničnim troškovima,zonama progresije i degresije.

96

Rentabilnost ,dakle,kao jedan od pokazatelja uspješnosti poslovanja ,je jedan od ekonomskih principa čija definicija glasi: OSTVARITI ŠTO VEĆI DOBITAK(PROFIT) SA ŠTO MANJIM ANGAŽOVANJEM SREDSTAVA.Mjerena kao odnos između dobitka i angažovanih sredstava predstavlja pokazatelj reproduktivne sposobnosti tj.mogućnost reprodukovanja ukupnog ekonomskog rada (minulog i živog).Rentabilnost u sebi sadrži i ostvarenu produktivnost i ekonomičnost u istom periodu.To je konačni izraz definitivnog finansijskog rezultata na nivou preduzeća tj.ssiinntteettiiččk  k ii iinnddiik  k aattoorr uuk  k uuppnnoogg f f iinnaannssi ji jssk  k oogg eef f eek  k ttaa uullaaggaann j jaa ssrreeddssttaavvaa.. Princip rentabilnost je težnja da se ostvari što veći dobitak uz što manja angažovana sredstva što daje do znanja da rentabilnost prekriva i princip ekonomičnosti i  produktivnosti.Naime,prije nego pojasnimo izraz rentabilnosti, treba navesti da su bitne kategorije ekonomije preduzeća : ostvareni obim (Q) i vrijednost proizvodnje (V) odnosno tržišna cijena(C), dobitak (Db) ili profit-izvedeni oblik rezultata(Ds+Dδ),zatim : utrošci radne snage (L),troškovi (T), i sredstva angažovana u reprodukciji (S). Sve naveden kategorije prekriva neki od principa.Ekonomičnost i produktivnost   prekrivaju Q,V,C,L i T ,dok rentabilnost prekriva D i S.Dakle prema definiciji rentabilnosti dobivamo izraz : R=Db S  pri čemu su: Db=dobitak,S=angažovana sredstva. S obzirom da je dobitak razlika između ukupnog prihoda i troškova ,dolazimo do zaključka da dobitak ovisi o obimu i vrijednosti proizvodnje i utrošcima i cijenama elemenata proizvodnje ,a angažovana sredstava o uloženim veličinama i vremenu vezivanja,dužini trajanja ciklusa reprodukcije. 18.3.3 Rentabilnost uslovljena vrijednoscu proizvodnje Izraz za dobitak odnosno izraz za profit u uslovima kada se subjektivni uslovi poklapaju sa objektivnim uslovima poslovanja je sljedeći:

Db= Q *Cq - (Tm+Ti+Tl) s tim što treba naglasiti da je ovo situacija gdje preduzeće ostvaruje maksimalnu dobit odnosno dostiže maksimalnu rentabilnost.  No,preduzeće posluje uglavnom u uslovima kada dolazi do subjektivno uslovljenih odstupanja obima proizvodnje (Q-q) te isto tako dolazi do odstupanja u cijenama sa kojima izlazi na tražište (Cq±cq) te sada imamo izraz :

Db=(Q-q) + (Cq ± c q)-(Tm+Ti+Tl) Da bi riješili problem smanjenog obima proizvodnje preduzeća moraju težiti ka maksimalnoj iskorištenosti kapaciteta,dok problem prodajne cijene je nešto što

97

rješavamo unaprijed vodeći računa o traškovima i naravno potražnji za svojim  proizvodima. 18.3.4 Rentabilnost u funkciji troskova sredstava za proivodnju Znamo da u uslovima kada preduzeće posluje po objektivno uslovljenim dejstvima svih faktora njegovi troškovi i vrijednost proizvodnje su najniži te je dobit maksimalna moguća.Ali,zbog organizacionih slabosti,troškovi često odstupaju na više zbog: odstupanja troškova nabavke te s tim i nabavne cijene(C,±c), i zbog odstupanja veličine utrošaka elemenata proizvodnje(M,I,L;±m,i,l). Dakle imamo odstupanja ukupnih troškova proizvodnje. Dobit ćemo,dakle,novi izraz: Db=Q*C – [(M+m)*(Cm±c)+(I+i)*(Ci±ci)+(Lil)*(Cl±cl)] Prema ovome vidimo da su korektivne mjere neophodne za minimiziranje troškova su da adekvatnim organizacionim mjerama utičemo na : visinu troškova nabavke veličinu utrošaka elemenata proizvodnje. 18.3.5 Rentabilnost u funkciji koeficienta angazovanja

Znamo da je koeficijent angažovanosti sredstava : β = S , T te rentabilnost možemo iskazati prema obrazcu : R = Db

β*T Prema ovom vidimo da kako utičemo na brojnik odnosno nazivnik tako mijenjamo i količnik,Kao i u svakom uspostavljenom odnosu preko razlomačke crte u istom momentu dobivamo funkciju tj. međuzavisan odnos. Ako ciklus angažovanja označimo sa H,i troškove sa T,te ako su Ts = T i ako je Hs = H, tada je rentabilnost ostvarena prema datom obracu . Međutim A) stvarni troškovi najčešće odstupaju ,ponekad u pozitivnom ponekad u negativnom smislu ,te moramo uzeti u obzir proširene obrazce na koje dodajemo   plus/minus odstupanja:T+t,S+s, S=S + s = β+γt T T t gdje je γt  organizacionon uslovljeno povećanje angažovanih sredstava po jedinici troškova : γt = s/T. Dakle, na rentabilnost povećanje troškova djeluje na dva načina : preko povećanja /smanjenja dobitka i preko smanjenja/povećanja angažovanih sredstava. Tu je i B) stvarni ciklus angažovanja sredstava i odstupanja vezano za ciklus angažovanja -H+h. Sa povećanje ciklusa angažovanja,povećava i se prosječna suma angažovanih sredstava sh  Sh = Sh i sh.

98

Ovo povećanje na kraju prouzrokuje povećanje koeficijenta angažovanja za to odstupanje : β+γh.Sada imamo novu formulu za gdje se suma angažovanih sredstava izražava kao : S=( β+γt+γh) * T = α * T, gdje je

α stvarni koeficijent angažovanosti sredstava (objektivni +

odstupanja)

Ukupni izraz rentabilnosti : R= (Q-q)*(Cq±cq)-[(M+m)*(Cm±cm)+(I+i)*(Ci±ci)+(L+l)*(Cl±cl)] (β+ γt+γh) Izraz pokazuje faktore koji uslovljavaju rentabilnost: - stepen neiskorišćenja kapaciteta (q) - odstupanje nabavnih cijena sopstvenog proizvoda (cq) - organizaciono uslovljeno povećanje troškova (m) - odstupanje nabavnih cijena materijala (Cm) -  povećanje trošenja sredstava (i) -  povećanje trošenja radne snage te isplata za utrošeni živi rad(l) -  povećanje sume angažovanih sredstava zbog povećanih troškova (γt) -  povećanje sume angažovanih sredstava zbog produženja ciklusa angažovanja (γh)  Na nama je preko elemenata koji su sadržani u ovom izrazu utičemo preko adekvatnih organizacionih rješenja na povećanje rentabilnosti. 18.3.6 Sadrzaj rentabilnosti U procesu proizvodnje prenosi se vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod i stvara se nova dodatna vrijednost .Kada realiziramo proizvode mi naplaćujemo  prenesenu vrijednost i na taj način preko ostvarenog dobitka oplođavamo vrijednost u reprodukciji. Ako se posmatra izraz R=Db/S tada možemo imati uvid u povećanje odnosno oplodnju odnosno ulaganja u angažovana sredstva ,što je ,naravno,opravdano ako doprinosi  povećanju dobitka. Rentabilnost takođe predstavlja i odnos ostvarenog viška vrijednosti (profita) i  predujmljenog kapitala (angažovanih sredstava).Tako dobijemo profitnu stopu.Međutim,dobitak je izraz neto rezultata te se izražava odnosom dobitka i angažovanih sredstava.

18.3.7 Rentabilnost izrazena profitnom stopom

99

Posmatrano sa stanovišta preduzetnika rentabilnost se izražava profitnom stopom ,što smo već spomenuli.

R = Profit (pf) S Bez obzira na koji način u vlasničkom smislu bili zainteresirani za rezultate  poslovanja,uvijek je profit glavni cilj i predmet interesovanja ulaganja rada i kapitala u preduzetničku aktvinost.Profitana stopa je,po tom vidimo,glavni  pokazatelj rentabilnosti.  Naravno,profit je cilj posmatrano u dugom roku,jer da bi ostvarili profit,a posebno tek da  bi održali profitabilnost u poslovanju potrebno je mnogo više od razlike između troškova i prihoda. Dakle,moramo voditi računa o kvaliteti proizvoda,adekvatnoj politici cijena,marketingu.imidžu kompanije u koji stalno dodatno ulažemo,ulagati u ljudske resurse ,voditi računa o obavezama prema društvu.Ali,na prvom mjestu ,izdvajati od rezultata u razvoj i napredak,u ljudske resurse posebno i neka nova organizaciona rješenja tj. kvalitetu na prvom mjestu 18.3.8 Sprovodjenje principa rentabilnosti Sprovesti u praksi princip rentabilnosti znači preduzeti sve potrebne mjere sa namjerom da utiče na visinu troškova,sume angažovanih sredstava te na taj način indirektno na dobitak tj. profit.Na ovaj način se želi što više približiti stvarno ka objektivno mogućem te se teži ka uticaju ne samo na tekući period nego kroz niz reprodukcijskih ciklusa.Naravno treba razlikovati mjere koje treba poduzeti kako  bi se utjecalo na tekući period i mjere kojima težimo ostvariti rezultate kroz duži vremenski period.  Na dobitak tj. profit utiču utrošci i nabavna cijena elemenata proizvodnje,obim  proizvodnje i asortiman ,prodajne cijene,marketing,kupovna moć i ostali faktori,ali kako bi znali mjeriti odstupanja ,moramo imati utvrđene prosjeke i standarde. Suma angažovanih vrijednosti i vrijeme angažovanja sredstava utiče na visinu angažovanih sredstava. Visina angažovanih sredstava = vrijeme angažovanja / suma angažovanih sredstava,tj. jedinica vremena po jedinici sredstava.Koeficijent obrta kao mjera ,koja pokazuje koliko se puta sredstva obrnu u jednom ciklusu reprodukcije ,je veličina koja utiče na vrijeme vezivanja. Organizacionim mjerama utičemo u cilju skraćivanja vremena angažovanja sredstava. 18.3.9 Prakticna primjena teorije rentabilnosti Rentabilnost je indikator profitabilnosti ulaganja sredstava tj. mjerilo efikasnosti korištenja sredstava.Ako je po završetku obračunskog perioda ostvarena dobit kažemo da  je preduzeće poslovalo sa prihodima većim od rashoda tj. rentabilno poslovanje.

RENTABILNOST = POSLOVNI REZULTAT(dobit,neto dobit,profit) * 100

100

Primjer: ulozeni kapital Dakle sada imamo odnos koji pokazuje koliko je jedinica ostvarenog rezultata po jedinici uloženog kapitala.Ov je u stvari stopa prinosa na kapital jer množenjem sa stotinu iz razlomka prelazimo u procente. Kompariranjem stope rentabilnosti sa kamatnim stopama koje daju banke mi ocjenjujemo uspješnost poslovanja (teži se ka tome da stopa rentabilnosti ne bude manja od kamatne stope).U stvari,mjerenje rentabilnosti je značajno za alokaciju resursa jer  se uvijek usmjerava kapital u rentabilnija preduzeća.  Naravno ,možemo svaku veličinu ,koja predstavlja rezultat poslovanja stavljati u odnos sa uloženim kapitalom.

R = DOBIT,NETO DOBIT * 100; NETO DOBITAK ZA DIVIDENDE * 100;SREDSTVA ZA AKUMULACIJU ULOŽENI KAPITAL DIONIČARSKA GLAVNICA VLASTITI KAPITAL

Rentabilnost mjerena odnosom =

DOBIT * 100 predstavlja ANGAŽOVANA SREDSTVA reproduktivnu sposobnost preduzeća. Ostvarene rezultate kompariramo sa planskim(optimalnim,prosječnim,standardnim,,,,) ,sa  prethodnim periodima ili drugim preduzećima itd. Koristimo pri mjerenjima indeksni metod. PRIMJERI:

1.

Preduzeće „X“ ostvarilo je u planskoj godini sljedeće rezultate :

PRIHODI OSTVARENI PRODAJOM PROIZVODA NA DOMAĆEM TRŽIŠTU PRIHODI OSTVARENI PRODAJOM PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU TROŠKOVI POSLOVANJA NEPOSREDNI PRIHODI NEPOSREDNI RASHODI

1.000.000,00 KM

500.00,00 KM 1.200.000,00 KM 50.000,00 KM 100.000,00 KM

101

KAPITAL

1.500.000,00 KM

Na osnovu

datih podataka izračunati: A)dobitak  B)rentabilnost  poslovanja

RJEŠENJE: A) DOBITAK  PRIHODi (C) = 1.000.000,00 + 500.000,00 + 50.000,00 = 1.550.000,00 KM RASHODi (T) = 1.200.000,00 + 100.000,00 = 1.300.000,00 KM DOBITAK = C-T = 1.55O.000,00 – 1.300.000 = 250.000,00 KM B) RENTABILNOST R = DOBITAK KAPITAL

= 250.000,00 * 100 = 16% 1.500.000,00

2. Preduzeće „Y“ ostvarilo je u obračunskom periodu sljedeće rezultate :

Planirano KM Ostvareno KM UKUPNI RASHODI

680.000

900.000

UKUPNI PRIHODI

450.000

720.000

SOPSTVENI KAPITAL

520.000

1.100.000

 Na osnovu datih podataka izračunati: A) dobitak  102

B) neto dobitak,ako je stopa poreza 10% C) rentabilnost planiranu i ostvarenu na bazi dobitka i neto dobitka D) indeks ostvarene i planirane rentabilnosti Rješenje:

1.

 PLANIRANA RENTABILNOST 

A) PD=(planirana dobit) = ukupni prihodi (UP) – ukupni rashodi (UR) = 680.000 –  450.000 = 230.000 KM B) PND=(planirani neto dobitak)= PD-PD * 10% = 230.000 – 23.000 = 207.000 KM C) PRD= (planirana rentabilnost dobitka) PRD= PD = 230.000 = 0,44 = 44% (planirani sopstveni kapital) PSK 520.000 D)PRND=(planirana rentabilnost neto dobitka)= PND =207.000 = 39% PSK 520.000 2.

OSTVARENA RENTABILNOST 

A) OSTVARENI DOBITAK  OD=UP-UR=900.000-720.000=180.000 KM B) OSTVARENI NETO DOBITAK  OND=OD-10%OD=180.000-18.000=162.000 C) OSTVARENA RENTABILNOST ORD=180.000/1.100.000=16%, ORND=162.000/1.100.000=14% D) INDEKSI RENTABILNOSTI ORD/PRD=36% = index RD ORND/PRND= 35%= index RND Preduzeće je ostvarilo manje dobitka 64% (100-36) ,odnosno,samo 36% planirane rentabilnosti Ostvarilo je i dobitka manje,samo 35%,dakle za 65% manje od planiranog.

19. EKONOMETAR-MODEL ZA MJERENJE UKUPNOG KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEĆA 103

Kvalitet sistema,uopšte čini njegova struktura i karakteristike te strukture ,tj. karakteristike elementa iz kojih se on sastoji i veza i odnosa između elemenata. Kvalitet preduzeća kao ekonomskog sistema trebalo ba da bude izražen,u prvom redu karakteristikama njegove struktrue,tj. karakteristikama elenemata iz kojih se on sastoji i karakteristikama odnosa između tih elemenata .Elementi i odnosi razlikuju se od preduzeća do preduzeća te je nemoguće formirati jedinstvenu metodologiju izražavanja kvaliteta sistema. Otuda se taj kvalitet u ekonomiji preduzeća izražava posredno tj. odnosima između elemenata izlaza i elemenata ulaza sistema. Elementi izlaza su kao što znamo : PROIZVOD-Q VRIJEDNOST PROIZVODNJE-C I DOBITAK –Db Elementi ulaza suUTROŠCI RADNE SNAGE. TROŠKOVI, I SUMA ANGAŽOVANIH SREDSTAVA . Odnosi između bilo kog elementa izlaza i bilo kog elementa ulaza u bilo kom ekonomskom sistemu uzraz su njegovog kvaliteta,odnosno njegovog stanja.Odnosi između elemenata ulaza i izlaza su izraz ukupnog ekonomskog kvaliteta preduzeća, S obzirom na to da je preduzeće dinamičan sistem,kvalitet se mijenja.U svakom od  perioda mijenja se odnos između elemenata ulaza i izlaza . Promjena ovog odnosa dovodi do promjena u kvaliteti ekonomije tj ekonomskog sistema.Kriteriji ocjene te dinamike leže u osnovnim ekonomskim  principima.Kako je osnovni ekonomski princip:OSTVARITI MAKSIMALNE REZULTATE UZ UZ MINIMALNA ULAGANJA,ekonomski kvalitet raste kada taj raspon raste kada se taj raspon povećava,a opada kad se raspon smanjuje.Naravno pod predpostavkom da je razlika između izlaza i ulaza veća od nule.

19.1. SUŠTINA MODELA „EKONOMETAR“ Poslovni uzspjeh je razlika između kvaliteta ekonomskog sistema dva različita  perioda.Pošto se kvalitet i jednog i drugog perioda izražava odnosom ulaza i izlaza to znači da da dinamika poslovnog uspjeha je izraz dinamike odnosa između ulaza i izlaza. I ulaz i izlaz predstavljaju mjerljive kategorije tj. kategorije koje se mogu kvantitativno izraziti.Dakle i poslovni uspjeh otuda ima svoj kvantitativni izraz.Njegova dinamika je kvantitativno izražene promjene u kvaliteti ekonomije – poslovnog uspjeha.  Navedenim formulama za izračunavanje ekonomičnosti ,produktivnosti i rentabilnosti iskazan je zaista poslovni uspjeh i to kroz odnose između raznih oblika ulaza i izlaza.

104

Ako su promjene u nazivniku tj imeniocu pozitivne tada je uspjeh negativan.a ako su negativne tada je uspjeh pozitivan. Ako su promjene u brojniku pozitivne i rezultat se krećuči u istom smjeru povećava.Isto se istosmjerno kretanje odvija i u suprotnom slučaju. Svaka promjena bilo kojeg od principa utiče na jedan od elemenata ulaza ili izlaza i preko tog na kvalitet ekonomije. Promjena kvaliteta ekonomije podrazumijeva da je došlo do promjene u odnosima ulaza i izlaza ali te promjene kvaliteta nisu zadovoljavajuće sa stanovišta kontrole  poslovnog uspjeha.Osnovni je nedostatak što su to različiti izrazi-različiti izrazi  poslovnog uspjeha (različite funkcije). Ukupan poslovni uspjeh nije prost izraz parcijalnih uspjeha.Efekti promjene  produktivnosti,ekonomičnosti i rentabilnosti su kvalitativno različite veličine.Jedinice veličina koe se u tim formulama mijenjaju imaju različitu ekonomsku težinu.Ni matematički nije moguće sabrati ove veličine jer se radi o različitim mjernim jedinicama kojima se izražavaju.Sa jedne strane imamo časove rada a sa druge novac.Zatim imamo novčane pokazatelje kvalitativno različitih veličina. Drugi problem je u tom što imamo suprotno kretanje.Produktivnost može da raste ali i da imamo zbog toga porast troškova te opadanje ekonomičnosti.ili rentabilnosti. Dakle s obzirom da je svaki procentni poen jednog principa različit od poene drugog,prosto aritmetičko sabiranje nije izvedivo.To znači da uvidom u parcijalne izraze ekonomije nije moguće spoznati u kom pravcu i da li se promijenila ukupna kvaliteta ekonomije preduzeća. Sve navedeno je razlog zbog čega nemamo jedan globalni pokazatelj koji bi ,na  primjer,omogučio odabrati princip raspodjele dobiti ili kontrolu stepena uticaja  pojedinih faktora na kvalitetu ekonomije.-

Y

X 0 Iz svih ovih razloga pojavila se potreba za nekim ekvivalentom odnosno neći rješenje za izražavanje ukupnog kvaliteta ekonomije koje nije zbir navedenih parcijalnih izraza  promjene ekonomskog kvaliteta.Da bi jedno teoretsko i metodološko rješenje mjerenja 105

ukupnog kvaliteta ekonomije u potpunosti zadovoljilo potrebe svakodnevne prakse  potrebno je :    

obuhvati sve ulazne i izlazne elementa ekonomskog sistema da kvalitet ekonomije sistema bude iskazan jednim modelom – svi se elementi svode na jedan ekvivalent da se po istom metodološkom postupku kontrolše stepen uticaja pojedinih komponenti na kvalitet ekonomije da se po istom metodološkom postupku kontrolše neiskorišćeni unutrašnji i spoljašnji potencijal.

Prema ovom rješenja za mjerenje ukupnog kvaliteta ekonomije mogu biti: A – konstituisanje nove formule koja bi prema odnosima između ulaza i izlaza izražavala dinamiku ukupnog kvaliteta ekonomije B – uzimanje kao osnove jedne od navedenih formula - P E R – stim što bi se ulazni i izlazni elementi iskazani u preostalim dvjema forumulama preveli na ekonomske ekvivalenta baznog elementa obuhvaćenog odabranom formulom kao osnovicom. Prema „Ekonometru“ koji je razvio dr. Stevan Kukoleča, dobiveno je vjerojatno prvo uspjelo praktično rješenje mjerenja ukupnog kvaliteta ekonomije jednim modelom.Omogućava da se jednim sintetičkim izrazom prikažu ukupne kvalitativne i kvantitativne promjene ekonomskog sistema. Uzet je izraz produktivnosti kao baza za iskazivanje ukupnog poslovnog uspjeha,a elementi ekonomičnosti i rentabilnosti su prevedeni na ekonomske ekvivalente baznog elementa tj. elemente produktivnosti. Početno stanje sistema je objektivno uslovljena produktivnost.Ovim početnim stanjem obuhvaćeni su utrošci radne snage kao ulaz i gotov proizvod kao izlaz,te se i jedan i drugi iskazumu zajedničkom mjernom jedinicom.

19 .2.OSNOVNE KARAKTERISTIKE Osnovne karakteristike ovog modela su :   



izrazom kvaliteta ekonomije obuhvaćeni su svi ulazni izlazni elementi ekonomskog sistema sve promjene ulaza i izlaza po jedinici rezultata rada svedene su na ekvivalente  produktivnosti,odnosno dobitka  jednim modelom se iskazuje promjena ukupnog kvaliteta ekonomije tako što se  početnom stanju dodaju promjene izlaznih elemenata pa od ovog zbira oduzmu  promjene elemenata ulaza  po istom postupku kvantifikuje se uticaj pojedinih komponenti kvaliteta ekonomije.

106

Postupka pretvaranja svih elemenata sistema u radne ekvivalente vrši se dijeljenjem ul/iz elemenata po jedinici rada.Sve promjene svedene na radne ekvivalente postaju zbrojive veličine,čime se utvrđuje novo stanje u odnosu na početno. „Ekonometar“ izražava ukupno kretanje poslovnog rezultata.On obuhvata sve elemente rezultata i elemente ulaganja svedeno na radni ekvivalent. „Ekonometar“ prati ekonomske promjene na svim nivoima organizovanja ekonomije –  države,regiona,opština,preduzeća kao cjeline.Ovaj model ispoljava maksimalnu elastičnost jer omogućava uključenje novih funkcija-promjena asortimana,proizvoda,kvaliteta,tehnologije,organizacione strukture,promjena doprinosa državi i td.

Početno stanje kvaliteta ekonomije iskazuje se – modelom :

Per0 = 1, a promjena tog stanja

P = 1+Lqk+Lek-Ltk  Lqk – efekti promjene obima proizvodnje

=

Kl = 1 Kq

Kl- koeficijent promjene utrošaka radne snage Kq- ---obima proizvodnje Lek - efekti promjene dinamike ukupnog prihoda i dinamike fizičkog obima proizvodnje što se mjeri na način: Lek= Cu * (Keu - 1) Db Kq gdje je :

C – ukupan prihod K – koeficijent promjene ukupnog prihoda Db- dobitak 

Ltk = efekti promjene troškova poslovanja Ltk = T ( Kt Db Kq – 1) T - troškovi poslovanja K = koeficijent promjene troškova poslovanja Takođe se prate i efekti promjena troškova pojedinih vrsta poput troškova sredstava za rad i troškova materijala. Lmk- efekti promjene troškova materijala

107

Lik – efekti promjene troškova sred. Za rad Lsk- efekti promjene angažovanih sredstava Ostalo je još da objasnimo da se

Lsk izračunava na sljedeći način : Lsk = S*Ki (Ks - 1) Db Kq

S = suma angažovanih sredstava Ki= kamatna stopa kja se plaća po jedinic pozajmljenih sredstava Ks = koeficijent promjene angažovanih sredstava Dakle vidjeli smo kako možemo na ovaj način pratiti posebno utjecaj svih faktora na ukupan kvalitet ekonomije preduzeća što je od posebnog značaja za usmjeravanje razvoja  preduzeća kao ekonomskog sistema. Sve što smo pokazali sa prethodnim formulama nam govori kako je ovaj model poslužio kao osnova za odabiranje optimalnog razvoja, te se preduzimanjem odgovarajućih mjera obezbjeđuje potpunije korištenje potencijala i to i internog i eksternog i tako dalje. Ekonometar obuhvata sve elemente3 relevantne kako na strani ulaganja tako i na strani rezultata. Ovaj model jasno diferencira privredni rast i kvalitet ekonomije.Privredni rast je uslovljen promjenama kapaciteta ,obima proizvodnje ,kvaliteta proizvoda ,obima prometa i suluga.Ako je model privrednog rasta zasnovan samo na dobitku,odnosno samo jednom elementu rezultata onda on ne može da izrazi sva svojstva drugih elemenata ekonomije. „Ekonometar“ ima prednosti jer se njim u dinamici evidentiraju sve veze i sve promjene svih oblika rezultata i svih oblika ulaganja svedenih na jednu jedinstvenu mjeru.

108

19.3. PRAKTIČNA PRIMJENA EKONOMETRA

Redbroj

ELEMENTI

.1. 1

.2. Fizički obim  proizvodnje-Q

.3. I 1.000

.4. II 1.150

5=4/3 1.15

2

Ukupan broj zaposlenih Broj zaposlenih na izvršnim poslovimaLi Broj zaposlenih na  poslovima odlučivanja-Lo Troškovi materijalaTm Troškovi amortizacije-Ti Angažovana sredstva-S Ukupan prihod-Cu

1.600

1.716

1,32

1.300

1.326

1.02

300

390

1.30

480.000

590.400

1.23

160.000

204.800

1.28

3.000.000

3.120.000

1.04

1.000.000

1.250.000

1.25

360.000

454.800

1.26

3 4 5 6 7 8

PERIODI

KOEFICIJENT

Dobitak -Db 9

RJEŠENJE:( Kq-koeficijent promjene Q,Kl-koeficijent promjene broja zaposlenih,Klikoef. promjene broja zaposlenih u izvrsnoj funkciji,Klo-koeficijent promjene broja zaposlenih u funkciji odlučivanja,Km-koeficijent promjene troskova materijala,Kikoeficijent promjene troskova amortizacije,Ks-koef. Promjene sume angazovanih sredstava,Kup-koef. promjene ukupnog prihoda,KDb-koeficijent promjene dobiti),(1) početno stanje EFEKTI PROMJENE

109

1 Produktivnosti:1.32/1.15=-1,14

Kl/Kq

2 Efekti promjene radne snage na izvršnim poslovima: 1.02/1.15=0.88 Kli/Kq 3 Efekti promjene radne snage na poslovima odlučivanja: 1.13/1.15=0.98 Klo/Kq 4 Efekti promjene troškova materijala :480.000/360.000*(1.23/1.15-1)=0.093 tros.materijala/Db*Km/Kq 5 efekti promjene troškova amortizacije 160.000/360.000*(1.28/1.15-1)=0.0005 troskovi amortizacija/Db*(Ki/Kq-1) 6 efekti promjene angažovanih sredstava : 3.000.000* 1.28/360.000*(1.04/1.15-1)= 0.0643 Angažovana sredstva * Ki/Db-(Ks/Kq-1) 7 efekti promjene ukupnog prihoda : 1.000.000/360.000*(1.25/1.15-1)=0.242 Povećanje ukupnog prihoda po jedinici proizvoda uticalo je na porast kvaliteta ekonomije za 24.2%. Po istom metodološkom postupku u okviru komponenti koje smo naveli moguće je raščlanjeno kontrolisati pojedinačne efekte promjene kvaliteta ekonomije preduzeća.

110

SADRŽAJ: 1. PREDUZEĆE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE ............................................................................... 1 1.1. POJMOVNO ODREDJENJE PREDUZEĆA ................................................................................ 2 1.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA PO TRADICIONALNOM PRISTUPU ....... 2 1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA PO SISTEMSKOM PRISTUPU .................. 3 2. EKONOMSKE PRAVNE I ORGANIZACIONE KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA .................. 5 2.1.PREDUZEĆE KAO OSNOVNI EKONOMSKI SUBJEKT .......................................................... 5 2.2 PRAVNI ASPEKTI PREDUZEĆA .................................................................................................. 6 2.2.1. Preduzeće i njegova bitna obilježja ............................................................................................ 6  2.2.2. Pravni subjektivitet preduzeća .................................................................................................... 6  2.3. ORGANIZACIONI ASPEKT PREDUZEĆA ................................................................................ 6 3. FUNKCIJE, ULOGA I CILJEVI PREDUZEĆA .................................................................................. 7 3.1. FUNKCIJE PREDUZEĆA KAO EKONOMSKOG SISTEMA .................................................. 7 3.2. ULOGA PREDUZEĆA U NACIONALNOJ EKONOMIJI ......................................................... 7 3.3. CILJEVI PREDUZEĆA KAO EKONOMSKOG SISTEMA ...................................................... 7 4. KLASIFIKACIJA PREDUZEĆA........................................................................................................... 8 4.1. OBLICI I VRSTE PREDUZEĆA U PRIVREDNIM SISTEMU RS .......................................... 8 4.1.1. Ortačko društvo .......................................................................................................................... 8 4.1.2. Komanditno društvo .................................................................................................................... 9 4.1.3. Društvo sa ograničenom odgovornosti ....................................................................................... 9 4.1.4 AKCIONARSKO DRUŠTVO .......................................................................................................10 4.2.VRSTE PREDUZEĆA PREMA VELIČINI ..................................................................................11 4.2.1.1 Mala preduzeća ........................................................................................................................................... 11 4.2.1.2 Srednje preduzeće ....................................................................................................................................... 12

4.2.2 Veliko preduzeće .........................................................................................................................12 4.3 VRSTA PREDUZEĆA PREMA DJELATNOSTIMA ..................................................................12 4.3.1 Preduzeća za proizvodnju ...........................................................................................................13 4.3.2. Preduzeća za robni promet (trgovinska preduzeća) ...................................................................13 4.3.3. Uslužna preduzeća .....................................................................................................................13

5. EKONOMIJA – KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST .......................................................13 5.1. POJAM EKONOMIJE ...................................................................................................................13 5.2. EKONOMIJA – KONKRETNA EKONOMSKA STVARNOST ...............................................14 6. EKONOMIKA – POSEBNA EKONOMSKA NAUKA .......................................................................15 7. EKONOMIJA PREDUZEĆA ................................................................................................................16 8. EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA......................................................................................17 8.1. PREDMETI IZUČAVANJA ..........................................................................................................17 8.2. CILJEVI IZUČAVANJA ................................................................................................................18 8.3. METODE IZUČAVANJA ..............................................................................................................19 9. EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEĆA .....................................................................................20 9.1 ULAGANJE U REPRODUKCIJU .................................................................................................20 9.1.1 Ulaganja u vidu angažovanja elemenata proizvodnje ................................................................20 9.1.2 Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja ...................................................................21 9.2 REZULTATI REPRODUKCIJE ....................................................................................................21 9.3 PRINCIP REPRODUKCIJE ...........................................................................................................22 9.3.1 Osnovni ekonomski princip reprodukcije ....................................................................................22

111

9.3.2 Parcijalni ekonomski principi reprodukcije ................................................................................22 9.4. IZRAŽAVANJE KVALITETA EKONOMIJE ............................................................................23 9.5. FAKTORI ULAGANJA – POTENCIJALI ..................................................................................23

10. EKONOMIJA PREDUZEĆA KAO IZRAZ FUNKCIONISANJA PREDUZEĆA .......................25 11. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST PREDUZEĆA .............................................................................26 12.ELEMENTI EKONOMIJE PREDUZEĆA .........................................................................................27 12.1.RADNI KOLEKTIV PREDUZEĆA .............................................................................................27 12.1.1 Sastav radnog kolektiva ............................................................................................................27  12.1.2.Promijene sastava radnog kolektiva .........................................................................................28 12.1.3. Integrisanost radnog kolektiva .................................................................................................29 12.2.SREDSTVA PREDUZEĆA ...........................................................................................................29 12.2.1.Vrste sredstava ..........................................................................................................................29 12.2.2.Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta ................................................................................30 12.2.3.Odnosi sredstava i zadatka ......................................................................................................30 13.TROŠENJE KAO OBLIK ULAGANJA U REPRODUKCIJU I NJEGOVO KLASIFIKOVANJE .......................................................................................................................................................................31 13.1.UTROŠCI ELEMENATA PROIZVODNJE ................................................................................34 13.1.1. Utrošci materijala ....................................................................................................................34 13.1.1.1.Pojam utrošaka ..........................................................................................................................................34 13.1.1.2 Objektivno uslovljeni utrošci materijala ................................................................................................. 34 13.1.1.3. Stvarni utrošci materijala ........................................................................................................................ 34 13.1.1.4 .Nosioci utroška materijala ........................................................................................................................35 13.1.1.5.Mjesto utroška materijala ......................................................................................................................... 35 13.1.1.6 Objektivno uslovljeno trošenja materijala po mjestima ......................................................................... 35

13.1.2. Utrošci sredstava za rad ..........................................................................................................36  13.1.2.1. Pojam utrošaka sredstava za rad ............................................................................................................. 36 13.1.2.2. Stvarno trošenje sredstava za rad ............................................................................................................ 36 13.1.2.3.Objektivno uslovljeno trošenje sredstava za rad ..................................................................................... 37

13.1.3. Utrošci radne snage .................................................................................................................37  13.1.3.1. Pojam utroška radne snage ...................................................................................................................... 37 13.1.3.2.Mjesta utroška radne snage ...................................................................................................................... 37 13.1.3.3.Nosioci utroška radne snage..................................................................................................................... 37 13.1.3.4.Objektivno uslovljeni utrošci radne snage .............................................................................................. 38 13.1.3.5.Stvarni utrošci radne snage ...................................................................................................................... 38 13.1.3.6. Ciklusi rada .............................................................................................................................................. 38

13.2 CIJENA ELEMENATA PROIZVODNJE ...................................................................................39 13.2.1. Cijene sredstava za proizvodnju(Tmi)......................................................................................39 13.2.2.Zarade za izvršeni rad(C1) .......................................................................................................40 13.3.FINANSJISKO IZRAŽENO TROŠENJE-TROŠKOVI .............................................................40 13.3.1. Pojam i vrste troškova ..............................................................................................................40 13.3.1.1 Obilježja troškova ..................................................................................................................................... 40 13.3.1.2.Troškovi i izdaci u reprodukciji ............................................................................................................... 41 13.3.1.3. Cijena koštanja .........................................................................................................................................41

13.3.2. Vrste troškova ..........................................................................................................................41 13.3.2.1. Klasifikacija troškova po elementima proizvodnje ............................................................................... 41 13.3.2.2.Klasifikacija troškova prema mjestima nastanka.................................................................................... 44 13.3.2.3.Klasifikacija troškova prema vezanosti za nosioce ............................................................................... 44 13.3.2.4.Klasifikacija troškova prema metodama prenošenja troškova na proizvode ....................................... 44 13.3.2.5.Klasifikacija troškova prema uslovljenosti veličinom proizvodnje ......................................................45 13.3.2.6.Klasifikacija troškova prema ostalim kriterijima.................................................................................... 45

14. DINAMIKA TROŠKOVA....................................................................................................................46 14.1 REAGIBILNOST UKUPNIH TROŠKOVA NA DINAMIKU OBIMA PROIZVODNJE ......46 14.2 REAGIBILNOST FIKSNIH TROŠKOVA ..................................................................................47 14.3 REAGIBILNOST RELATIVNO FIKSNIH TROŠKOVA .........................................................48

112

14.4 REAGIBILNOST PROPORCIONALNIH TROŠKOVA ...........................................................49 14.5 DINAMIKA UKUPNIH TROŠKOVA .........................................................................................50 14.5.1 Degresija troškova ....................................................................................................................50 14.5.2. Progresija troškova .................................................................................................................51 14.5.3 Remanentnost troškova ............................................................................................................52 14.6 GRANIČNI TROŠKOVI ...............................................................................................................52 15. METODOLOGIJA OBRAČUNA TROŠKOVA................................................................................54 15.1. IZRAČUNAVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI ...................................................................54 15.1.1. Pojam i značaj praga ekonomičnosti .......................................................................................54 15.1.2. Utvrđivanje praga ekonomičnosti ............................................................................................56  15.1.3. Praktična primjena metoda za utvrđivanje praga ekonomičnosti ............................................57  15.2. METODE KALKULACIJE CIJENE KOŠTANJA ...................................................................60 15.2.1. Diviziona kalkulacija ...............................................................................................................60 15.2.2. Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva ..............................................................................61 15.2.3. Kalkulacija vezanih proizvoda .................................................................................................62 15.2.4. Dodatna kalkulacija .................................................................................................................63 15.2.5. Metoda direct costing ...............................................................................................................63 15.2.6. Kombinovanje kalkulativnih metoda ........................................................................................64 16. ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE ELEMENATA PROIZVODNJE U REPRODUKCIJI .............64 16.1 NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI .......................................................................................65 16.2 NOVČANI OBLIK VRIJEDNOSTI .............................................................................................65 16.3 FAZE NATURALNIH OBLIKA REPRODUKCIJE ..................................................................66 16.4 REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA SREDSTAVA ..............................................67 16.4.1 Obrtna sredstva .........................................................................................................................67  16.4.2 STALNA SREDSTVA .................................................................................................................67  16.5 KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA ..................................................67 16.5.1 Koeficient angažovanja .............................................................................................................68 16.5.2 Koeficient reprodukovanja ........................................................................................................68 17. REZULTATI REPRODUKCIJE – POSLOVANJE PREDUZEĆA ................................................68 17.1 PROIZVOD .....................................................................................................................................69 17.1.1 Proizvod – rezultat reprodukcije ...............................................................................................69 17.1.2 PROIZVOD KAO ROBA ...........................................................................................................69 17.2 IZRAŽAVANJE PROIZVODA ....................................................................................................70 17.2.1 Fizička jedinica mjere kao izraz proizvoda ...............................................................................70 17.2.2 Tržišna cijena kao izraz proizvoda ...........................................................................................70 17.2.3 Cijena koštanja kao izraz proizvoda .........................................................................................71 17.2.4 Proizvod izražen objektivno potrebnim radom .........................................................................71 17.3 UKUPAN PRIHOD ........................................................................................................................72 17.3.1 Definisanje ukupnog prihoda ....................................................................................................72 17.3.2 Faktori ukupnog prihoda ..........................................................................................................73 17.4 DOBITAK .......................................................................................................................................74 17.5 GUBITAK .......................................................................................................................................74 17.5.1 Dobitak i dohodak .....................................................................................................................74 17.5.2 Faktori dobitka..........................................................................................................................75 17.6 PRAKTIČNA PRIMJENA REZULTATA REPRODUKCIJE ..................................................75 18. PRINCIPI EKONOMIJE PREDUZEĆA ...........................................................................................76 18.1. PRINCIP PRODUKTIVNOSTI ...................................................................................................77 18.1.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................78 18.1.2.Pojam i značaj produktivnosti rada ..........................................................................................78 18.1.3 Faktori produktivnosti ...............................................................................................................78 18.1. 4 Izražavanje produktivnosti .......................................................................................................79 18.1.4.1 Proizvod u izrazu produktivnosti .........................................................................................................79

113

18.1.4.2 Metode mjerenja produktivnosti ..........................................................................................................79

18.1.5 Sprovođenje principa produktivnosti ........................................................................................80 18.1.6 Praktična primjena teorije produktivnosti ................................................................................81 18. 2. PRINCIP EKONOMIČNOSTI ...................................................................................................90 18.2.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................90 18. 2. 2. Pojam ekonomičnosti .............................................................................................................90 18. 2. 3. Naturalno izražavanje ekonomičnosti ....................................................................................91 18. 2. 4. Vrijednosno izražavanje ekonomičnosti .................................................................................91 18. 2. 5. Ekonomičnost kao odnos cijene proizvodnje i cijene koštanja...............................................92 18. 2. 6. Utrošene vrijednosti kao izraz ekonomičnosti........................................................................93 18. 2. 7. Sprovođenje principa ekonomičnosti .....................................................................................94 18. 2. 8. Praktična primjena teorije ekonomičnosti .............................................................................95 18.3 PRINCIP RENTABILNOSTI ........................................................................................................96 18.3.1 Uvodne napomene .....................................................................................................................96  18.3.3 Rentabilnost uslovljena vrijednoscu proizvodnje ......................................................................97  18.3.4 Rentabilnost u funkciji troskova sredstava za proivodnju .........................................................98 18.3.5 Rentabilnost u funkciji koeficienta angazovanja .......................................................................98 18.3.6 Sadrzaj rentabilnosti .................................................................................................................99 18.3.7 Rentabilnost izrazena profitnom stopom ...................................................................................99 18.3.8 Sprovodjenje principa rentabilnosti ........................................................................................100 18.3.9 Prakticna primjena teorije rentabilnosti .................................................................................100

19. EKONOMETAR-MODEL ZA MJERENJE UKUPNOG KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEĆA ............................................................................................................................................103 19.1. SUŠTINA MODELA „EKONOMETAR“ .................................................................................104 19 .2.OSNOVNE KARAKTERISTIKE ..............................................................................................106 19.3. PRAKTIČNA PRIMJENA EKONOMETRA ...........................................................................109

DODATAK: ISPITNA PITANJA 1) Pojam preduzeća 2) Karakteristike preduzeća 3) Ekonomsko - pravni aspekti preduzeća 4) Ciljevi preduzeća 5) Društvo lica 6) Društvo kapitala 7) Podjela preduzeća prema veličini 8) Vrste preduzeća prema djelatnostima 9) Pojam ekonomije 10) Ekonomija – konkretna ekonomska stvarnost

114

11) Ekonomika – posebna ekonomska nauka 12) Predmeti izučavanja ekonomike 13) Ekonomska stvarnost preduzeća 14) Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja 15) Parcijalni ekonomski principi reprodukcije 16) Faktori ulaganja – potencijali 17) Ekonomija preduzeća kao izraz funkcionisanja preduzeća 18) Efikasnost i efektivnost preduzeća 19) Sastav radnog kolektiva 20) Integrisanost radnog kolektiva 21) Sredstva kao faktor ekonomskog kvaliteta 22) Odnosi sredstava i zadatka

23) Šta su utrošci elemenata proizvodnje 24) Cijena elemenata proizvodnje i cijena koštanja 25) Objasni pojam i vrste troškova 26) Klasifikacija troškova 27) Objasniti degresiju i progresiju troškova 28) Objasniti marginalne (granične) troškove 29) Izračunavanje i utvrdjivanje praga ekonomičnosti 30) Naturalni i novčani oblik vrijednosti 31) Izražavanje proizvoda 32) Dobitak i gubitak 33) Pojam produktivnosti 34) Faktori produktivnosti

115